Book Title: Nyayvinischay Vivaran Part 02
Author(s): Vadirajsuri, Mahendrakumar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007280/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [bhAga 2] vAdirAjasUri bhAratIya jJAnapITha kAzI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina-granthamAlA [ saMskRta granthAGka 12] zrImadbhaTTAkalaGkadevapraNItasya nyAyavinizcayasya vivaraNabhUtaM zrImadvAdirAjasUriviracitaM nyAyavinizcayavivaraNam [ anumAna-pravacanaprastAvAtmakaH dvitIyo bhAgaH ] tAyA tAnapAla SEAXCIST 8 CBHARATIYA JNANA PITH sampAdaka pro0 mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya, jaina-prAcIna nyAyatIrtha Adi adhyApaka saMskRta mahAvidyAlaya, hindU vizvavidyAlaya, kAzI bhAratIya jJAnapITha, kAzI prathama AvRtti chaha sau prati bhAdrapada vIra ni0 saM02480 vi0 saM0 2011 sitambara 1954 mUlya 15 ru. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva0 puNyazlokA mAtA mUrtidevIkI pavitra smRtimeM tatsuputra sAhU zAntiprasAdajI dvArA saMsthApita bhAratIya jJAnapITha mUrtidevI jaina-granthamAlA saMskRta graMthAMka 12 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 isa granthamAlAmeM prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannaDa, tAmila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika aura aitihAsika Adi vividha viSayaka jaina sAhityakA anusandhAnapUrNa sampAdana aura usakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adike sAtha prakAzana hogA / jaina bhaNDAroMkI sUciyA~, zilAlekha-saMgraha, viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-graMtha aura lokahitakArI jaina-sAhitya grantha bhI isI granthamAlAmeM prakAzita hoNge| 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 granthamAlA sampAdaka DaoN0 hIrAlAla jaina, ____ ema0 e0, DI0 liTa DaoN0 AdinAtha neminAtha upAdhyAya, ema0 e0, DI.liTa prakAzaka ayodhyAprasAda goyalIya mantrI, bhAratIya jJAnapITha durgAkuNDa, banArasa -..-mannaamanamannamannmamme sthApanAbda phAlguna kRSNa 9 vIra ni02470 sarvAdhikAra surakSita vikrama saM0 2000 18 pharavarI san 1944 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha, kAzI svargIya mUrtidevI, mAtezvarI sAhU zAntiprasAda jaina Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JNANA-PITHA MURTIDEVI JAINA GRANTHAMALA SAMSKRIT GRANTHA No. 12 ***************************************************************** NYAYA VINISCAYA VIVARANA s'RI VADIRAJA SURI the commentary on BHATTAKALANKADEVA'S NYAYA VINISCAYA Vol. II [ ANUMAN-PRAVACHAN PRASTAVA ] 2 EDITOR Prof. MAHENDRA KUMAR JAIN Nyayacharya, Jain-Prachina Nya yatirtha, etc. Lecturer in BAUDDHADARSHANA-S.M.Y. BANARAS HINDU UNIVERSITY Published by Bharatiya Jnanapitha, Kashi First Edition) 600 Copies. S. BHADRPAD VIR SAMVAT 2480 VIKRAMA SAMVAT 2011 SEPTEMBER 1954. (Price (Rs. 15/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOUNDED BY SAHU SHANTI PRASAD JAIN IN MEMORY OF HIS LATE BENEVOLENT MOTHER SHRI MURTI DEVI BHARATIYA JNANA-PITHA MURTI DEVI JAIN GRANTHAMALA ************************************** SAMSKRIT GRANTHA NO. 12 ************************************** IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAIN AGAMIC PHILOSOPHICAL, PAURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS AVAILABLE IN PRAKRIT, SANSKRI, APABHRANSA, HINDI, KANNADA AND TAMIL ETC., WILL BE PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES AND CATALOGUES OF JAIN BHANDARAS, INSCRIPTIONS, STUDIES OF COMPETENT SCHOLARS & POPULAR JAIN LITERATURE ALSO WILL BE PUBLIS IED ***************************************************************** General Editors Dr. Hiralal Jain, M. A. D. Litt. Dr. A. N. Upadhye, M. A. D. Litt. Publisher AYODHYA PRASAD GOYALIYA Secy., BHARATIYA JNANAPITHA DURGAKUND ROAD, BANARAS ) Founded in Phalguna Krishna 9. Vira Sam. 2470 All Rights Reserved. Vikrama Samvat 2000 18th Febr. 1944 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa-dvitIyabhAgasya viSayAnukramaH 2. anumAnaprastAvaH 10 9 pra0 | sadRzapariNAmAtmaka sAmAnye eva saGa ketagrahAt zabdavyavahAraH anumAnasya lakSaNam 55-60 anumAnalakSaNe sAdhyapadasya sArthakyam zabdanityatvanirAkaraNam 61 vijJAnapadasya sArthakatA pratibhAsAdvaitasya pratividhAnam 64 dvicandrAdibhrAntim anumAnAtmikA svIkurvataH sAdRzyAbhAve vibhramajJAnasya ahetukatvApattiH 65 prajJAkarasya khaNDanam abhedazabdena sadRzapariNAma eva gRhyate anumAnamantareNa vidhAna pratiSedhAyogAta zabdasya arthAvAcakatve sarva zabdajJAnaM pramANaM anumAnamanabhyupagacchatAM bArhaspatyAnAM syAt vivakSAmAtravAcakatve ca satyAsatyavibhAgo matasya samIkSA 4-5 na syAt pratyakSamapi svArthavat bahirarthamapi prakAzayati arthe eva saGa keto na jJAnAkArAdiSu arthasArUpyavAdasya khaNDanam svamatena saGa ketitazabdapravRttiprakAra: sAdhyasya lakSaNam mecikAdivat ekatrApi anekadharmasadabhAvaH sAdhyalakSaNe'prasiddha padasya sArthakyam sadRzapariNAmAdeva bhedavyavahAraH sughaTaH abhipretapadasya sArthakatA sadRzapariNAmasya anekatve'pi saGakaitavazAt sAdhyAbhAsasya lakSaNam ekarUpatayA vyavahAraH sattAsAdhane'siddhAdidoSatrayasya parihAra: ekatvasAdRzyabhedena pratyabhijJA dvidhA apakSadharmo'pi hetuH sAGkhyakalpitapradhAnasya astitvasAdhane hetvabhAvaH 80 prasaGgataH abhAvaikAnte virodhodbhAvanam suSuptAvasthAyAmapi upayogAtmaka eva AtmA vijJAnavAdasya nirAkaraNam vidyate 87 sautrAntikaM prati sattAsAdhanam | Atmaiva kartA bhoktA saMsArI muktazca bhavati adRzyasyApi sattAsiddhiH bhUtacaitanyavAda nirAsaH adRzyAnupalambhAdapi abhAvasiddhiH | jainamatena guNavyavahAraprakAraH aspaSTAvabhAsatve'pi anumAnaM pramANam na zarIraguNazcaitanyam arthasaMvAdAt vaizeSikA bhimatasya svatantraguNapadArthasya nirAsaH 97 anumAnamapi svalakSaNaviSayameva guNaguNinoH kathaJcidabhedAbhedau / samavAyasya khaNDanam jJAnasya jIvaccharIradharmatvamapi na saMbhavati sattAsAmAnyasya vizeSebhyaH kathaJcidbhadAbhedau dehAnayoH guNaguNibhAvanirAsaH 100 naiyAyikakalpite sAmAnye doSapradarzanam 35 buddhikAyayoH kAryakAraNabhAvanirAsa: 101 mImAMsakamate'pi sAmAnyasya sarvagatatvamanupapannam 36 / bhavasya lakSaNam sadRzapariNAmalakSaNe sAmAnye eva loka na zarIrasya pariNAmAH sukhAdayaH 104 vyavasthAyAH nirvAhaH 41 / indriyANAM saha pratyeka vA na caitanyakAraNatA 106 upAdhitadvatoH kathaJcidbhedAbhedau 42 jAtismaraNAdidarzanAt AtmatattvasiddhiH 108 saugatasya anyApohAtmakasAmAnye'pi na 'garbhagatarasavizeSAt abhilASAdayaH' iti sambandhagrahaH 50 / cArvAkamatasya nirAsaH cAvAkama .109 : Marwww. 27 98 32 102 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgAdInAM vAtapittAdidharmatvanirAsaH pradezasaMhAravisarpAbhyAM sUkSmasthUlazarIraparigrahe na ko'pi virodhaH buddheH kathaJcit nityAnityatvAsiddhiH bauddhAbhimatajJAnapravAharUpasantAnasya Atma sAdhanasya lakSaNam hetvAbhAsanirUpaNam anekAntAtmakatattve eva sAdhyasAdhanavyavasthA calAcalanaSTAnaSTAdiviruddhadharmAdhyAsasambhavAt anekAntAtmakaM tattvam tattvasya anekAntAtmakatvAbhAve sakalavyavahAravilopaH acetanasyApi skandhasya sapradezasyaiva darzanaM na niraMzasya kathaJcid bhinnAbhinnAtmanaH skandhasya siddhiH citrajJAnadRSTAntena skandhasiddhiH skandhApekSayA ekatve'pi bhAgAnAM darzanAdarzanasthitiH na viruddhA tvanirAsaH 117 kSaNabhaGgavAde santAnasya asambhavatvameva 119 anvayidravyAbhAve santAnakalpanApi asambhAvyA 122 kAryakAraNayoH sarvathA bhedanirAsaH 124 pariNAminityapakSe eva kAryakAraNabhAva vyavasthA skandhasya ekatve'pi ekendriyeNa tadgrahaNe nendriyAntaravaiphalyam skandhasya ekAnekAtmakatvasamarthanam rUpAdiguNAnAm abheda eva skandhaH na tu tebhyo bhinnaH prameyatvaM hetuH anekAntAtmaka vastusAdhane eva sAdhuH abhAvo'pi prameyam abhAvo bhAvAntararUpa eva na tu tucchaH agnidRSTAntena bhAvAbhAvAtmakatva - samarthanam [ 6 ] pR0 111 prameyatvasya gamakatve avinAbhAva eva nibandhanam sattvaM hetuH parimANasyaiva sAdhakam anekAntAtmakavastunaH arthakriyAkAritva samarthanam 113 114 126 127 129 120 133 137 139 140 141 142 145 147 rUpaika lakSaNasamarthanam anyathAnupapannatvetyAdizlokasya padmAvatyA 178 pAtra kesa risvAmine samarpaNamiti nirdezaH 177 pAJcarUpyasya khaNDanam anyathAnupapannatvaM pratyakSAnupalambhAbhyAM pratIyate 184 vyApyavyApakabhAvAdisambandhAvagatiH tarkAkhya pramANAdeva 141 tarkasya prAmANyapratipAdanam tarkasya zrutajJAne'ntarbhAvaH zrutajJAnasya bahubhedatvasamarthanam anupalambhahetoH samarthanam anupalabdhibhedanirUpaNam kAryAnupalabdhiH viruddhopalabdhiH viruddhavyAptopalabdhiH viruddha kAryopalabdhiH tulonnAmarasAdInAM tadutpattyAdyabhAve'pi tuma 152 pAtrakesarisvAminApi hetostraividhyaniyamaH pratiSiddha iti pradarzanam 148 150 152 yadyapi anekAntAtmA arthaH samarthaH tathApi apekSAH sahakArisannidhAnaM sambhAvyam 159 pariNAmasvabhAvAbhAve kAraNAdutpattirapi durghaTA 160 zaktisvarUpavicAraH 161 vedyaniyamAt paramANavo'bhinnA iti matasya nirAkaraNam sthirasthUlapadArthAnAmeva indriyabuddhau pratibhAsanaM na tu kSaNika paramANUnAm sadRzapariNAmino'rthA eva zabdasaGketa viSayabhUtAH jJAnaM svarUpavatparamapi prakAzayati citrajJAnasya kSaNikasyApi apratibhAsanAt nirAvaraNo jIvaH sakalArthagrAhI bhavati jIvena sAdRzyAt pratyabhijJA api tvekatvAt bauddhamatasya zilAplava samatvakathanam trairUpyakhaNDanapurassaram abhyathAnupapannatva pR0 157 163 168 169 170 171 172 174 174 17. 185 186 187 187 190 192 195 195 195 195 196 198 153 | pUrvaca rahetunirUpaNam 200 155 naiyAyikAbhimatapUrvavadAdihetUnAM nirAkaraNam 201 pUrvavaccheSavadAdInAM vividhavyAkhyAna purassaraM vistarato nirAkaraNam 202 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] pR0 sAMkhyAbhimatavItAvItAdihetubhedanirAkaraNam 208 sAdharmyAdisamajAtInAM dUSaNAbhAsatA vaizeSikAbhimatasaMyogyAdihetubheda pratividhAnam 208 jayetaravyavasthAvicAraH hetvAbhAsa vivecanam 210 niranvayakSaNikatvapakSe kUTastha nityatvavAde vA na sattvAdayo hetavo gamakAH api tu pariNAma eva 211 214 215 anvayasya lakSaNam piTharapAkavAdimatanirAkaraNam kSaNikatvasAdhanAya prayuktAH sacvakRtakatvAdayo tavo viruddhAH sarvajJAbhAvasAdhane vacanAdayaH anaikAntikAH trairUpyAd gamakatve tu vacanAdInAM saddhetutaiva syAt vacanAdayaH anyathAnupapattivaikalyAdeva agamakAH vivakSAmantareNApi vacanapravRttirbhavati vijJAnahetukameva vacanaM na vivakSA hetukam satyahitavacanavivakSA nirdoSaiva sarvajJavaktRkavacanAnAM yathArthataiva kSaNikatvasAdhane sattvAdikamasiddham tanukaraNabhuvanAdInAM buddhimaddhetukatvasAdhane acetanopAdAnatvAdayaH anaikAntikAH prasaGgataH IzvaravAdanirAkaraNam tatputratvAdayo hetavo'naikAntikAH pAtrakesarivacanena hetvAbhAsA 221 223 vaktRtvavat puruSatvAdInAmapi na sarvajJatvena virodhaH ataH sarve'naikAntikAH saMsAriNAM jJAnAvaraNavazAt na sarvArthaprakAzanam 222 AvaraNAbhAve sakalArtha prakAzanaM sambhavatyeva paraduHkhaparijJAne'pi tathApariNAmAbhAvAt na sarvajJasya duHkhitvApattiH asiddhahetvAbhAsavivecanam viruddhAsiddhasandigdhA kiJcitkarAdibhedaibahudhA asiddhaH sahopalambhaniyamaH svarUpAsiddhaH pratikSaNavinAzasAdhane nirhetukatvAditi turAzrayAsiddhaH nAmupasaMhArakathane'nyathAnupapannatvarahitAnAmakiJcitkaratvavarNanam dUSaNAbhAsalakSaNam 216 216 dharmakIrtisamudbhAvitadadhyuSTrAderabheda prasaGgasya dUSaNAbhAsatA 216 218 219 219 224 225 225 226 228 -228 229 230 232 232 233 dharmakIrtyabhimatAsAdhanAGgavacanAdoSodbhAvanayornigrahasthAnatvanirAkaraNam 233 dRSTAntAbhAsanirUpaNam dRSTAntasyAnumAnAGgatvAt na tadanirdezaH nigrahasthAnam naiyAyika parikalpitapratijJAhAnyAderapi na nigrahasthAnatA vAdasya lakSaNam nigrahasvarUpam vAdAbhAsasya lakSaNam pravacanasya svarUpam 220 | vedasyA pauruSeyatvanirAkaraNam jJAnasya nirAvaraNatva siddhiH 220 puruSAtizayo yadi sandigdhaH kathaM sugataH sarvajJatveneSTaH 253 255 257 hiMsAdyupadezAt sugatAdInAM sadoSatA vastutaH sugatasya kRpApi na sambhAvyA mithyAbhAvanAto na sugatasya tattvajJAnasamutpattiH 257 kSaNikapakSe mArgaH karuNAdyabhyAsazca nopapadyate 259 cittasantAnasyApi na mokSaH 265 267 268 akalaGkanyAyavinizcayasya hetutA 3. pravacanaprastAvaH anAdivAsanApi na sambhAvyA Atmadarzanasya sughaTatvAnna nairAtmyaM sAdhu paramArthasantAnasya mokSasvIkAre nAmAntaraNa Atmana eva saH kathitaH syAt sAGkhyAmimatakUTastha nityavAde'pi na bandha mokSavyavasthA sAGkhyatattvasamIkSA yaugAbhimata nityAtmavAde'pi na bandha AgamaH pauruSeya eva sarvajJasya siddhiH . pR0 234 234 sarvajJanAstitve svasvanupalambhAvasiddhAnaikAntikau 236 240 satyasvapne kSaNikAdijJAnavad viprakRSTagrAhijJAnamapi spaSTaM bhavati 241 242 243 244 244 247 249 250 252 mokSavyavasthA 276 sarvajJe saMzayaikAnte caJcale'kSAdau kathamAzvAsaH 281 285 286 269 271 273 287 291 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] 341 341 343 292 347 lm 348 348 302 304 350 sh 350 s 352 jJAnasvabhAvasyApyAtmanaH AvaraNavazAda rAgAdInAM saGkalpaprabhavatvam jJAnatAratamyaM bhavati 291 | rAgAdInAM vAtapittAdiprabhavatvanirAsa: karmaNaH paugalikatvasiddhi tattvajJAnaprakarSe doSasyApakarSaH AvaraNavigame sarvArthasAkSAtkAritvam 294 nairAtmyabhAvanAyA na mArgatvaM nApi tatra nirAvaraNasya kaivalino na punaH karmabandhaH 295 mainyAdisambhAvanA sarvajJajJAnasyAgamapUrvakatve'pi nAnyonyAzrayaH 296 | jainamate tu samyagdarzanAdiSu pramodAdijyotirjJAnasyAvisaMvAdadarzanAdapi sarvasAkSA sambhavaH kAritvasiddhiH 298 | sugatasya na karuNAdisambhavaH anumeyatvAddhetorapi sarvajJatvasiddhiH 298 mokSasya svarUpam / vedApauruSeyatvanirAkaraNam 299 sAyAbhimatanityAtmavAde'pi na mokSavedasyAnAditve doSapradarzanam __ sambhAvanA --- zabdanityatvapratividhAnam | saptabhaGgIsvarUpanirUpaNam zabde pratyabhijJApi sAdRzyanibandhanaiva 305 | bhaGgAnAM kramavicAra nityapakSe'bhivyaktirapi anupapannA pratItasyApi syAtpadasya vyavahArArtha tAlvAdijanyatvAdanityaH zabdaH 312 prayogaH kartavyaH zabdasya podgalikatvam | syAdvAde saMzayAdidoSaparihAraH prasaGgataH pratibimbavAdanirAsa: 314 jainAgama eva pramANam zabdArthayorvAstavaH sambandhaH 320 guNAdhInameva pravacanasya prAmANyam yathAsaGketaM zabdo'rthapratyAyakaH | zasvabhAvasyAtmanaH AvaraNaparikSaye saugatamate zandasya vAcakatvamasambhAvyam sArvajyaM samutpadyate zabdasya vibhudravyavizeSaguNatvanirAsaH 324 | pramANabhedanirUpaNam zrotrasya prApyakAritvanirAkaraNam 326 smaraNasya prAmANyasamarthanam prasaGgatazcakSuSaH prApyakAritvanirAsa: naiyAyikAbhimatopamAnasya sAdRzyapratyabhisphoTavAdavicAraH 328 / jJAne'ntarbhAvaH pauruSeyo'pi zabdaH samyagjJAnAkuzita eva smaraNAdikaM zrutajJAne'ntarbhUtam satyArthapratipAdakaH syAdvAdaH pramANam satyasya svarUpam 334 pramANasya sAkSAtparamparayA ca phalanirUpaNam mokSamArgaviSayabhUtAnAM jIvAditattvAnAM nayAnAM lakSaNam nirUpaNam 334 pravacanasya prayojanapradarzanam tapasA karmasaMkSayaH 337 zAsanArAdhanAyAH phalanirUpaNam na nairAtmyabhAvanAtaH karmakSayaH 338 | prazastiH 354 355 357 322 323 358 326 333 364 364 366 368 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya manuSya meM anya prANiyoMkI apekSA jo vizeSatAe~ pAI jAtI haiM unameM jijJAsAkI pradhAnatA / manuSya kevala apanI bhautika AvazyakatAoMkI pUrtimAtrase santuSTa nahIM hotA, kintu svayaM apane vyaktitvako evaM apanI cAroM ora dRzyamAna padArthoMko jAnane-samajhanekI use tIvra abhilASA hotI hai| isI jijJAsAke phalasvarUpa darzanazAstrakA AviSkAra huA / 1 prakRtimeM do prakArase padArthoMkI vyavasthA pAI jAtI hai / eka sthUla aura dUsarI sUkSma / sthUla padArthoMkA jJAna hameM unakI indriya-pratyakSataH dvArA prApta hotA hai / isa kSetrameM hameM itanI hI sAvadhAnI rakhanekI AvazyakatA par3atI hai ki eka to hamArI indriyA~ vikRta na hoM, aura dUsare unake dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke dharmoMko samajhanemeM mAnasika bhUla na ho / tathApi antataH pramANa to isa kSetrameM vahI mAnA jAegA jo indriyapratyakSa ho / kintu yaha indriya- pratyakSatA sUkSma padArtha-vyavasthA samajhane meM sahAyaka nahIM hotI / ataeva jo padArtha indriyagocara nahIM hai jaise jIva, AkAza, kAla tathA bhautika tattvoMkA paramANu rUpa ityAdi vahA~ hameM indriyapratyakSakA bharosA na kara, kisI dUsare pramANakA Azraya lenekI AvazyakatA par3atI hai, aura isI AvazyakatAkI pUrtike lie nyAyazAstrakA AviSkAra huA / bhAratavarSa meM jitane darzanoMkA vikAsa huA unameM prAyaH apanI-apanI nyAya-vyavasthAkA pratipAdana bhI kiyA gayA hai| dhIre-dhIre nyAyakI vidhiyoM kA itanA vistAra huA ki vaha eka svatantra darzana mAnA jAne lagA | udAharaNArtha - SaDdarzanoMmeM vedAnta, sAMkhya Adi darzanoMke sAtha nyAya eka svatantra darzana hai 1 mAnA gayA bhAratakI dArzanika vicAradhArA meM zramaNa paramparA-dvArA jo tattvacintana huA usakA pratipAdana hameM do vibhAgoM meM prApta hotA hai-eka jaina aura dUsarA bauddha / ina donoM darzanoMne bhI apane-apane nyAyazAstroMkI vyavasthA kI hai jo mahattvapUrNa hai, aura usakA jJAna prApta hue binA bhAratakI saMskRti aura vicAra-saraNikI jAnakArI adhUrI raha jAtI 1 jainadarzanoMke bhItara jo nyAyakI vyavasthA pAI jAtI hai vaha svabhAvataH bahuta aMzoMmeM anya nyAya zAstroMke samAna hote hue bhI apanI kucha maulika vizeSatAe~ rakhatI haiN| ye vizeSatAe~ mukhyataH do haiM, eka syAdvAda yA anekAnta aura dUsarI nayavAda / syAdvAdameM isa bAtapara jora diyA gayA hai ki pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai aura jaba hama vastuke kisI eka guNadharmakA ullekha karate haiM taba hameM yaha bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha usa vastukA AMzika rUpa hI hai, pUrNasvarUpa nahIM / jaba hama kisI padArtha ke eka va aneka guNoMkA varNana isa prakAra karate haiM ki mAno usameM unake sivAya aura guNa hai hI nahIM, taba ekAntadoSa utpanna hotA hai jo mithyAdRSTikA janaka hai / syAdvAdameM isI doSase bacane ke prayatnapara jora diyA gayA hai| jina dArzanika vidvAnoMne syAdvAdapara AkSepa kiye haiM aura usameM dUSaNa dikhAnekA prayatna kiyA hai ve syAdvAdake ukta marmako nahIM pahicAna pAye / kiyA gayA hai, aura vahA~ naigaananta dharmomeMse prastutameM kaunase syAdvAdapraNAlI kI sUkSma vyavasthA ke lie naye vAdakA pratipAdana mAdi sAta nayoMke dvArA yaha batalAnekA prayatna kiyA gayA hai ki vastuke sAmAnya va vizeSa athavA mizrita guNadharmopara vicAra kiyA jA rahA hai, tathA jina zabdoM dvArA vastukA svarUpa batalAyA jA rahA hai unake arthameM saMkIrNa aura vistAra kisa vyavasthAse hotA hai / isa prakAra nayoMke arthanaya aura zabdanaya ye do bheda ho jAte haiM / anekAnta aura nayavAdake AdhArapara jisa nyAyazAstrakA vikAsa huA hai vaha jainasAhityakI eka mahAn nidhi hai / sAmAnyatayA prAcInatama jainasAhitya meM bhI isa nyAyakA kucha-na-kucha vivecana pAyA hI jAtA hai / tathApi isa viSaya meM svatantra granthoMkA nirmANa vikramakI lagabhaga tIsarI cauthI zatAbdise prArambha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa huA hai| jina AcAryoMke nyAya-viSayake grantha hameM upalabdha hue haiM unameM samantabhadra aura siddhasena purogAmI AcArya siddha hote haiN| ina AcAryoMke granthoMmeM jainanyAyakA pratipAdana bIjarUpase pAyA jAtA hai| usakA vistAra Age calakara akalaMka, haribhadra, vidyAnanda, mANikyanandI, pramAcandra, vAdideva, hemacandra Adi aneka bhAcAryoMne svatantra granthoM-dvArA athavA prAcIna granthoM para TIkA bhASyAdi-dvArA kiyA hai| durbhAgyataH yaha bipula sAhitya abhItaka vidvatsaMsArake sanmukha Adhunika rItise upasthita nahIM kiyA gyaa| isakA phala yaha huA ki jaina nyAyasAhityakA vyavasthita jJAna anya vidvAnoMko pUrNatayA prApta nahIM ho sakA aura svayaM jaina-samAjake bhItara bhI usakA samucita adhyayana-adhyApana nahIM ho rahA hai| aisI avasthAmeM koI Azcarya nahIM jo svayaM jainadharmAnuyAyI bhI apane AcAra aura vicArameM syAdvAda yA anekAntakI udAtta bhUmikAkA paripAlana na kara sake hoN| aura isI kAraNa jahA~ ahiMsA Adika naitika tattvoMpara atyadhika jora diyA jAtA hai vahA~ una niyamoMko pAlanemeM jo deza kAla Adi paristhitikA vicAra aura viveka anekAnta dRSTise karanA Avazyaka hai vaha nahIM kiyA jAtA hai| bhAratIya nyAya-sAhityameM AcArya akalaMkadevake granthoMkA bahuta mahattvapUrNa sthAna hai| unake abataka jina granthoMkA patA calA hai unameM nimnalikhita grantha pUrNatayA nyAyaviSayake haiN| laghIyastraya, pramANasaMgraha. nyAyavinizcaya aura siddhivinizcaya / ina sabhI granthoMkA Adhunika DhaMgase sampAdana paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane kiyA hai aura unameMse tIsarA nyAyavinizcaya vAdirAjasUrikRta vivaraNasahita prathamabhAga bhAratIya jJAnapIThase mUrti devI jaina granthamAlA granthAGka3 ke rUpameM san 1949 meM prakAzita ho cukA hai| usIkA dUsarA bhAga aba granthAGka 12 ke rUpameM vidvatsamAjake sanmukha prastuta kiyA jA rahA hai| isa prakAzanake sAtha yaha mahatvapUrNa aura vizAla grantha sucArurUpase, sAta upayogI pariziSToMke sAtha, pUrNa ho rahA hai| yaha bar3e santoSakI bAta hai| jisa parizrama, vidvattA aura rucike sAtha paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane isa mahAn granthakA sampAdana kiyA hai usake lie unheM jitanA dhanyavAda diyA jAya thor3A hI hai| usI prakAra jisa udAratAke sAtha bhAratIya jJAnapIThake saMsthApaka zrImAn sAhU zAntiprasAdajIne ina granthoMke prakAzanakA bhAra uThAyA hai usake lie vidvatsamAja ciraRNI rhegaa| aise granthoMkA prakAzana-kArya no gatizIla ho sakA hai usakA zreya jJAnapIThake suyogya mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIya ko hai| hama AzA karate haiM ki, jisa utsAhase ukta mahAnubhAvoMne abhItaka isa prakAzana-kAryako samhAlA hai vaha cirasthAyI hogA jisase bhAratIya sAhityake upekSita aura aprakAzita aneka grantharatna bhI isI prakAra saMsArake sanmukha upasthita kiye jA ske| solApura / -hI0 lA jaina 6-5-55 / prakAzana-vyaya -A0 ne0 upAdhyAya 715/0) / kAg2az2a 22426-28 pauNDa 2448 // ) sampAdana-vyaya 40 rIma 15 ji0 zITa 1366) // kAryAlaya-vyavasthA chapAI 66 phArma 2 pena 6171) prUfa saMzodhana 540) jilda badhAI 750) bheMTa, pAlocanA 22/-) kavara kAg2az2a 75) posTeja grantha bheMTa bhejane kA 26) kavara chapAI 4050) kamIzana, vijJApana, vikrI vyaya Adi kula lAgata 125713) 600 prati chapI. lAgata eka prati 20 // =JI * mUlya 15 ru0 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWARD I am thankful to my esteemed friend Pt. Mahendra Kumara Nyayacharya for asking me to write a Foreward to the Nyayaviniscayavivarana of Sri Vadirajasuri, which is a commentary on the Nyaya viniscaya of Sri Bhatta Akalanka. Bhatta Akalanka is an author of stupendous scholarship and superordinary insight. One of the greatest luminaries of the Digambara Jaina school, he has set out in forcible and dignified language the principles of logic that were presupposed by the Jaina philosopher. But the full implications of the writings of Bhatta Akalanka have been brought out by the subsequent writers of the school who wrote illuminating commentaries on these philosophical classics. The Nyayaviniscaya, as is apparent from the very title of the book, is a work on Jaina epistemology that I have had the good fortune to study; The commentary of Vadirajasuri on the Nyayviniscaya seems to me the most elaborate, exhaustive and comprehensive of all. The language and the arguments of Vadirajasuri are admittedly exceedingly abstruse and incisive. The value of this work is particulary augmented by the elaborate criticism of Dharmakirti's Pramanavarttika and the exposition of Prajnakaragupta, called Pramanavartttikalankara, a work which is encyclopaedic in its scope and comprehensive in its treatment of all the relevant problems that exercised in the past the minds of the stalwarts of every school of Indian logic. This work, though primarily it professes to be the exposition of the Jaina logical tenets, has a superadded value as the faithful exposition and elaborate critique of all the tenets of the Buddhist Schools of thought, particulary of Dharmakirti and his exponents. The work is no doubt extremely stiff and a hard nut to crack. It requires concentrated attention even on the part of the best equipped scholar who has made the aquaintance of these intellectual titans and their classical products. It is a matter of sincere and deep felicitation that this extremely hard work dealing with unfamiliar and at the same time enormously difficult problems has been edited with perfect accuracy and extraordinary skill for the first time. It is a Source of unfailing delight Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa that the authorities of the Bharatiya Janapitha, Kasbi, have found Pt. Mahendra Kumara as the Editor of this remarkable work, Avery few scholar could execute this hard task with the ease, felicity and mastery of Pt. Mahendra Kumara. Pt. Mahendra Kumara possesses a singular combination of perfect knowledge of Jaina thought and Buddhist logic. He is thoroughly at home in both, and his brief comments given in the footnotes throw a mass of light on the knotty problems, both linguistic and philosophical. This work is practically an encyclopaedia of Indian logic, which is noted for its stupendously wide range and its appalling dialectic. I have not as yet been able to make as thorough study of the work as I wished. But the more I have gone into the contents, the greater have been my surprise and satisfaction. The merits of this classic of Jaina logic are stupendous. Its clarification of Prajnakaragupta's difficult ipsedixits and incisive analysis of Dharmakirti's Pramanavarttika are sure to arouse the interest of ambitious students, though their number is unfortunately progressively dwindling down. The works of Dharmakirti and his commentary in their original have been recently published, but unfortunately they have not had the good fortune of being edited with the skill and care and scholarship that characterize my friend Pt. Mahendra Kumara. He has had the rare privilege of sitting at the feet of Pt. Sukhlal Sanghavi who is the greatest luminary in the firmament of Jaina and Buddhist scholarship. We must congratulate ourselves that our country still possesses these scholars who are the true intellectual assets of our land. The present work may be regarded as the property of the Jaina Buddhist logic with equal propriety. The salient feature of the work is the thoroughness of its treatment of the problems which have been examined in it. In the very exposition of the concept of omniscience at the very outset, a modern scholar cannot but be struck with agreeable surprise to see that omniscience unqualified and unrestricted is the presupposition of a religious teacher. The entire world is an interrelated system in which the full knowledge of even an insignificant fragment would naturally pre Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa suppose that of the rest of the universe. If the knowledge of the promulgator of a religion or of a new path to perfection were fragmentary or confined to a limited part of time and space or a particular section of mankind, it would fail to be valid for all time to come. There is a good deal of logic in this argument, and one is made to pause and Ponder whether the pragmatic solution offiered by Dharmakirti can be accepted as the last word. The getup, type and paper and clear print are an attraction to an inquisitive student. Of course in spite of all these facilities, the work will not prove acceptable to one who does not possess a keen logical acumen and insatiable thirst for knowledge and an indomitable will to overcome the hurdles. India in the past did not fail to take up the challenge of Dharmakirti and the difficulties rather served to act as incentives. It is expected and desired that the modern students of logic will not be found unequal to the avowed difficulties present work. The reward is commensurate with the labour and application needed for its understanding. It will rehablitate the faith of the alumni of a modern University in the surpassing magnitude of the past Indian intellect which refused to be banked by the intractable size of the problems. The Everest has been conquered in the physical plane and it is not idle to expect that the intellectual Everest created by our ancestors will have the same alluring influence upon the present and the unborn generations, (Sd.) S. MOOKERJEE -- -:0: Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana 1 bhaTTa akalaka dvArA racita nyAyavinizcaya para vAdirAja sUrine nyAyavinizcayavivaraNa nAmase TIkA likhI hai / harSakI bAta hai ki bhAratIya jJAnapITha banArasa ke adhikAriyoMne mere mitra zrI paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA sampAdana karAke isako mudrita kiyA hai tathA mujhe isakA prAkkathana likhanekA saubhAgya diyA hai / bhaTTa akalaMka prAcIna bhAratake adbhuta vidvAn tathA lokottara vivecaka granthakAra tathA jaina vAGmayarUpI nakSatralokake sabase adhika prakAzamAna tAre haiM / digambara jaina AcAryoM dvArA pratiSThApita nyAyake siddhAntoMkA inhoMne gambhIra aura ojasvI bhASA meM vivecana kiyA hai / digambara jaina AcAryoMke prAcIna granthoMpara vizada TIkA likhanevAle uttarakAlIna AcAryoMkI vyAkhyAeM par3hane para hI akalaMka bhaTTake mantavya sAMgopAMga samajhameM Ate haiM / 'nyAyavinizcaya' nAma hI batAtA hai ki yaha pramANavAda tathA tarkazAstrakA grantha hai / mujhe jaina nyAyake jina granthoMke svAdhyAyakA suyoga milA hai una sabameM nyAyavinizcaya para vAdirAjake dvArA likhA gayA yaha 'vivaraNa' atyanta vistRta, sarvAGga tathA subodha hai / vAdirAja sUrikI bhASA tathA tarkazailI nizcita hI atyanta spaSTa aura talasparzI hai / dharmakIrti ke pramANavArtikakI AlocanA aura prajJAkara guptake pramANavArtikAlaMkAra ke vizleSaNane isa granthake mahattvako zataguNita kara diyA hai / kyoMki vArtikAlaMkAra prAcIna bhAratIya sabhI vicAra-dhArAoMke diggaja vidvAnoM dvArA vicArita samasta samasyAoMke vivecanake kAraNa bhAratIya tarkazAstrakA vizvakoSa kahA jA sakatA hai / nyAyavinizcaya mukhya rUpase jaina tarkazAstra ke siddhAntoMkA pratipAdana karatA hai / isake atirikta yaha bauddha darzanake pradhAnAcArya dharmakIrti tathA unake anugAmI vidvAnoM dvArA pratipAdita bauddha tarka siddhAntoMkA prAmANika varNana aura vistRta samIkSA bhI karatA hai / niHsandeha yaha grantha atyanta kliSTa hai aura bar3I kaThinAI se samajhameM AtA hai / jinhoMne ina bauddhika mahArathiyoM tathA inakI kRtiyoMkA sAMgopAMga anugama kiyA hai, unheM bhI akalaMka bhaTTako par3hate samaya manako ekAgra karanA par3atA hai / phalataH isa atyanta kliSTa tathApi lokottara jaTila samasyAoMke samAdhAnakarttA granthakA pUrI sAvadhAnI tathA kuzalatA ke sAtha nikalA gayA yaha prathama mudrita saMskaraNa asAdhAraNa rUpase abhinandanIya hai / bhAratIya jJAnapITha kAzIke adhikAriyoMne isake sampAdana prakAzanAdikA jo samucita yogAyoga kiyA hai niHsandeha vaha paramAnandakA viSaya hai / zAyada hI koI dUsarI saMsthA itanA sundara aura prAmANika saMskaraNa nikAla pAtI / paM0 mahendrakumArajI jaise kucha hI vidvAn aise kaThina kAmako saralatA, sugamatA evaM yogyatA pUrvaka kara sakate haiN| paM0 mahendrakumArajI jaina vicAradhArA evaM bauddha tarkazAstra ke bahuta bar3e paNDita haiM / ve una donoMse pUrNataH paricita haiM aura unhoMne jo saMkSipta pAdaTippaNa diye haiM unase bhASA evaM darzana sambandhI aneka jaTila praznoM para prakAza par3atA hai / nyAyavinizcaya apanI vyApaka vivecakatA tathA adbhuta yuktivAdake lie khyAta bhAratIya tarka-zAstrakA vizvakoSa hai / yadyapi maiM aba taka isakA vaisA pArAyaNa nahIM kara sakA hU~ jaisA ki karanA cAhiye tathApi jyoM-jyoM maiM isake viSayako dekhatA hU~, tyoM-tyoM mujhe Azcarya aura saMtoSa hotA hai / jaina nyAyake isa maulika granthakI vizeSatAe~ vizAla aura vividha haiM / prajJAkara guptakI durUha mAnyatAe~ aura dharmakIrtike pramANavArtikake talasparzI vizleSaNa nizcita hI vizeSa jijJAsuoMkI ruciko jAgrata kareMge, yadyapi vartamAna samaya meM unakI saMkhyA hIyamAna hai / dharmakIrtike grantha tathA TIkAe~ kucha samaya pahile apane mUla rUpa meM prakAzita kiye gaye haiM parantu durbhAgyavaza ve utanI kuzalatA aura sAvadhAnI evaM vidvattAse sampAdita nahIM hue jaisA ki paM0 mahendrakumArane kiyA hai / paNDitajIko jaina aura bauddha vidvajjagat ke viziSTa vidvAn paM0 sukhalAlajIke pAsa baiThanekA viziSTa saubhAgya milA hai / hameM apane lie dhanya mAnanA cAhiye ki hamAre deza meM abhI aise vidvAn haiM jo ki hamAre dezakI saccI bauddhika nidhi haiM / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa yaha grantha jaina vAGamaya tathA bauddha tarkazAstrakI akSaya nidhi kahA jA sakatA hai / granthakI pramukha vizeSatA yahI hai ki apane viSayoMkA sarvAGga vivecana karatA hai / granthake Arambha meM sarvajJatAkA jo vivecana kiyA gayA hai use dekhakara Ajake vidvAn bhI dAMta tale u~galI dabA leMge aura sahamata hoMge ki nirupAdhi tathA nirmaryAda sarvajJatAke siddhAntako dharma-guruoMne pahilese mAnA hai / vizvake padArtha parasparAzrita haiM aura isIlie kisI bhI eka padArthakA jJAna vizvake akhaNDa svarUpake jJAnakI kalpanA karAtA hai| kisI dharmake pravartakakA athavA mukti ke nUtana mArgakA pradarzaka jJAna AMzika hI ho athavA kisI vizeSa deza aura kAla athavA kisI vizeSa janasamudAyake hI lie ho to use traikAlika prAmANya nahIM diyA jA sakatA isa yuktike dhyAnameM A jAne para vyaktike manameM yaha prazna svataH utpanna hotA hai ki dharmakIrti dvArA pratipAdita prayojana sApekSa tAtkAlika samAdhAnako antima upAya mAnA jA sakatA hai yA nahIM / granthakA TAipa, kAgaja, sApha chapAI tathA akSaroMkI uThAna jijJAsuke lie vizeSa AkarSaka haiM / ina saba suvidhAoMke honepara bhI grantha usake lie grAhma na hogA jisameM tAzvika dRSTi, jJAnakI atRpta tRSNA tathA bAdhAoMse jUjhanekI zakti na hogI / bhUtakAlameM bhAratane dharmakIrtikI cunautIko asvIkAra nahIM kiyA thA, apitu bAdhAeM preraka banI thiiN| AzA hai tathA vizvAsa bhI hai ki vartamAna tarkazAstra ke jijJAsu bhI isa granthakI kliSTatAkA sAmanA kareMge / granthake mananameM jitanA parizrama aura kaSTa hogA phala bhI utanA hI sukhada hogA / isake dvArA vartamAna vizvavidyAlayoMke chAtroMko atItake bhAratIya vidvAnoMkI vizAla buddhipara puna: zraddhA jama jAyagI, kyoMki ve samasyAkI mahAnatAse nahIM ghabarAte the / bhautika jagat meM abhI evaresTapara vijaya pAyI gayI hai taba yaha kahanA anarthaka na hogA ki hamAre pUrvajoM dvArA nirmita bauddhika evaresTakI vijaya bhI vaisA hI AkarSaka prabhAva hamArI vartamAna tathA bhAvI pIDhIpara na chor3egI ? }* nAlandA sAtakaur3I mukhopAdhyAya [ pradhAna saMcAlaka pAlI iMsTITyUTa nAlandA ] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya san 1949 ke prArambha meM nyAyavinizcayavivaraNakA prathama bhAga prakAzita huA thA aura aba 1955 meM yaha dvitIya bhAga mere hI sampAdakatvameM nikala rahA hai| isa bIca jJAnapIThakI vyavasthA meM parivartana hue| para itanA hai ki sAMskRtika prakAzanoMkI dhArA cAlU hai / isa granthake sampAdana meM jina banArasa ArA solApura sarasAvA mUDabidrI aura vAraMgake bhaMDAroM kI kAgaz2a aura tADapatrIya pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai unakA paricaya prathama bhAgake 'sampAdakIya' meM de diyA hai / mudraNAkSaroMkI yojanA bhI prathama bhAgakI taraha hI hai| hA~, pR0 297 se mUlakArikAe~ greTa naM 0 1 kI jagaha naM 0 2 TAipameM dI gaI haiM aura avataraNa 14 pAIMTa kAlA TAipameM hI / pahile bhAga meM vivaraNagata vyAkhyeya mUlazabdoMko jahA~ kArikAke TAipameM hI diyA hai, vahA~ pR0 75 se pR0 296 taka greTa naM 0 2 meM tathA pR0 297 se 14 pAIMTa kAlA TAipameM hI diyA gayA hai / pR0 307 se 323 takakI TippaNIkI presakApI presa se kho gaI thI ataH pANDulipike hA~ siye para likhe gaye saMketoMke AdhArase hI utane pRSThoMkI TippaNI likhI gaI hai / isa bhAgake prUfa saMzodhanameM prathama bhAgakI taraha paM0 mahAdevajI caturvedI vyAkaraNAcAryane sahAyatA dI hai aura pariziSTa likhanekA kArya bhI unhoMne samhAlA hai / pariziSTa banAne meM jo asAvadhAnI huI hai vaha zuddhipatra meM sudhAra dI hai / isa bhAga meM nimnalikhita 7 pariziSTa banAye gaye haiM (1) mUla kArikAkA akArAdyanukrama, ( 2 ) vivaraNakAra ke svaracita zlokoMkA akArA - dhanukrama, (3) vivaraNagata avataraNoMkI sUcI, (4) nyAyavinizcayamUlagata viziSTa zabdoMkI sUcI, (5) nyAyavinizcayavivaraNagata grantha aura granthakAra, ( 6 ) vivaraNagata viziSTa zabda aura (7) granthasaGka eta vivaraNa / jJAnapIThake saMsthApaka dAnavIra sAhu zAntiprasAdajI aura adhyakSA unakI dharmapatnI sau0 zrImatI mAjIkI bhAvanA sAMskRtika granthoMko sarvAGgINa, sampAdana karAke prakAzanakI barAbara rahI hai aura usake lie mukta hastase sAdhana bhI unhoMne prastuta kiye haiM / isakA hI yaha phala hai ki jJAnapIThakA yaha vibhAga apanI dhArAko cAlU rakhe hai / prAcIna granthoMke sampAdanameM niSThA, samaya, zakti aura sAdhana sabhIkA saMtulana apekSita hotA hai| vizeSakara una granthoMke sampAdanameM jinakA mUlabhAga upalabdha na ho aura vivaraNakI pratiyA~ azuddhiyoMkA puJja ho / dArzanika granthoMmeM granthAntaroMke avataraNa pUrvapakSa aura uttara pakSa donoM meM hI pracuramAtrAmeM Ate haiM, una sabakA sthala khojanA tathA upayukta TippaNiyoMkA saGkalana Adi sabhI kArya dhairya aura sthiratA ke binA nahIM sagha sakate / isakI jo paddhati Aja pracalita hai usakA nirvAha tathA aise upayogI pariziSToMkI yojanA, jinase grantha aura granthakArake aitihAsika evaM vikAsakramake tathyoMkA Akana ho sake Adi kArya vyavasthita yojanA evaM sampAdana dRSTike binA nahIM cala paate| jJAnapIThake saJcAlakkoMne isa granthake sampAdanameM yathAzakya isa paramparAko nibAhanekI ceSTA kI hai aura isakA bahuta kucha zreya jJAnapIThake yogya mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIyako bhI hai jo apanI lakIrake pakke haiM / jina paristhitiyoMmeM yaha bhAga prakAzita ho rahA hai unameM jo saMbhava aura zakya thA, kiyA hai / isa bAkI ceSTA avazya kI hai ki kamase kama isa bhAga meM sampAdana aura prakAzanakA stara qAyama raha jAya / hindU vizvavidyAlaya, banArasa 26 / 12 / 54 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAyavinizcaya ke prathama bhAga meM granthakAroMke sambandhameM likhA gayA hai / ataH isa bhAgameM mAtra viSayaparicaya diyA jA rahA hai / kArikAsaMkhyA nyAyavinizcayavivaraNa prathama bhAgakI prastAvanA meM maiMne mUlakArikAoMkI saMkhyA nizcita karane kA prayatna kiyA thA kintu usameM nimnalikhita saMzodhana apekSita haiM / mUlazlokoM meM 'antara zloka, jo ki vRttike bIca bIca meM Ate haiM, aura saMgrahazloka, jo ki vRtti meM kahe gaye arthakA saMgraha karate haiM, bhI Ate haiM / ina sabako milAkara nyAyavinizcaya mUlameM kula 480 zloka hote haiM / prathama prastAvameM 1683, dvitIya prastAva 2163 tathA tRtIya prastAvameM 95 / vivaraNake donoM bhAgoM meM ilokoMke nambara azuddha chape haiM, anukramameM bhI azuddhiyA~ ho gaI haiM / ataH isa granthake prAraMbha meM mUla zloka eka sAtha chApa diye haiN| unameM antarazloka aura saMgrahazlokoMkA vibhAga bhI kara diyA hai| anukramakI azuddhiyoMko zuddhipatra meM dekha lenA cAhiye / viSaya- paricaya pramANavibhAga prathama prastAvameM pratyakSakA sAMgopAMga varNana karaneke bAda isa bhAgake do prastAvoM meM parokSa pramANa ar varNana kiyA gayA hai / Agama paramparA meM pramANa ke do hI vibhAga dRSTigocara hote haiM / isa paramparA meM pramANatAkA AdhAra bilakula judA hai / AtmamAnnasApekSajJAna pratyakSa aura indriya mana AdikI apekSA rakhanevAle jJAna parokSa hotA hai / isa paribhASAse avadhijJAna mana:paryayajJAna aura kevalajJAna pratyakSa koTimeM tathA zeSa saba jJAna parokSa koTimeM Ate haiM / pA~ca jJAnoMmeM mati aura zruta parokSa haiM / tattvArtha sUtra (1 / 13 ) meM matijJAna ke paryAyarUpase mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhako ginAyA hai / usakA tAtparya batAte hue TIkAkAroMne likhA hai ki ye saba jJAna cU~ki matijJAnAvaraNake kSayopazamase hote haiM ataH matijJAnameM zAmila haiM / jahA~taka smRti, saMjJA ( pratyabhijJAna ), cintA (tarka) au abhinibodha ( anumAna ) kA prazna hai vahA~ taka inheM parokSa mAnanemeM koI Apatti nahIM hai kintu mati arthAt pA~ca indriya aura manase utpanna honevAle jJAnako parokSa kahanemeM lokabAdhA aura pracalita dArza - nika paramparAoMkA spaSTa virodha hotA hai / sabhI dArzanika indriyajanya jJAnako pratyakSa pramANa mAnate haiM / pratyakSa zabdakA artha bhI "akSam akSaM prati vartate iti pratyakSam " isa vyutpattike anusAra indriyAzrita jJAna hI phalita hotA hai| aisI dazAmeM jaina paramparAkI pratyakSa parokSakI vaha paribhASA bilakula anokhI lagatI thI aura isase loka vyavahArameM asaMgati bhI AtI thI / Agamika kAlameM jJAnake samyaktva aura mithAtvake AdhAra bhI bhinna hI the / jo jJAna mokSamArgopayogI hotA thA vahI samyaka jJAna kahalAtA thA / lokameM samyagjJAna rUpase prasiddha yAnI vastukA 1 pR0 33 / 2 "nirAkAretyAdayaH antarazlokAH vRttimadhyavarttitvAt vimukhetyAdivArtika vyAkhyAna vRttigranthamadhyavartinaH khalvamI zlokAH N saMgrahazlokAstu vRttyupadarzitasya vArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / " - nyAyavi0 vi0 pra0 pR0 229 / 3 dekho tattvArthavArtika, zlokavArtika Adi / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yathArtha bodha karAnevAle jJAna bhI yadi mokSamArgopayogI nahIM hote haiM to ve mithyAjJAna hI haiN| indriya aura manake doSake kAraNa lokaprasiddha saMzayAdi jJAna bhI isa dRSTikoNase samyagjJAna hI phalita hote haiN| AgamakI yaha AdhyAtmika zailI hai| - Agamika pA~ca jJAnoMkA tathA usakI paribhASAoMkA dArzanika paramparAoMke sAtha samanvaya karanekI dRSTise sarvaprathama mahAn dArzanika bhaTTAkalaGkadevane pramANa-vibhAgakI spaSTa rUparekhA banAyI / yadyapi siddhasena divAkarake nyAyAvatArameM pramANake pratyakSa, anumAna aura zAbda ye tIna bheda kiye gaye haiM jisakA AdhAra purAnI sAMkhya Adi paramparAe~ rahI haiN| pramANa-traya vAdiyoMne indriyagamya aura anumeya arthake sivAya bhI aise atIndriya padArthoMkI sattA svIkAra kI hai jisameM zAbda yA Agama pramANakA adhikAra hai| prastuta nyAyavinizcaya granthake prastAvoMkA vibhAjana bhI isI AdhArase huA hai| bhaTTAkalaGkadevake sAmane Agamika jJAnaparamparAko dArzanika caukhaTemeM vyavasthita rUpase baiThAnekA mahAn kArya thA jaba ki unake pUrvavartI yugapradhAna samantabhadrAdi dArzanikoMne isa viSayameM koI khAsa dizAnirdeza bhI nahIM kiyA thaa| sarvaprathama unhoMne pratyakSake pAramArthika aura sAMvyavahArika ye do bheda karake avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnako AgamAnusAra pAramArthika pratyakSa mAnakara indriya manojanya matiko sAMvyavahArika pratyakSameM sthAna diyA aura pratyakSa zabdakI pravRttikA nimitta akSajanyatvake sthAnameM vaizadyako svIkAra kiyaa| indriya aura manase utpanna honevAle pratyakSako aMzataH vizada honeke kAraNa paramArthataH parokSa hokara bhI sAMvyavahArika pratyakSa khaa| yadyapi vizeSAvazyakabhASyakAra AcArya jinabhadgagaNi kSamAzramaNa'ne bhI pratyakSake ina do bhedoMko svIkAra karake indriyamanojanya jJAnako sAMvyavahArika pratyakSa saMjJA dI hai kintu parokSa pramANoMkI saMkhyA aura vyavasthAmeM ve sarvathA mauna haiN| akalaGka devane matijJAnake paryAya rUpase prasiddha smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhake sAtha hI sAtha zruta arthAt Agama ina pA~ca bhedoMmeM parokSakA vibhAjana kara pramANa vyavasthAko sampUrNa kiyaa| unane yaha bhI batAyA ki parokSatAkA kAraNa apanI utpatti meM jJAnAntarakI apekSA rakhanA hai / smaraNameM pUrvAnubhava, pratyabhijJAnameM pUrvAnubhava tathA vartamAna pratyakSa, tarka meM smRti aura pratyabhijJAna, anumAnameM liMga pratyakSa vyAptismRti, pratyabhijJAna aura vyAptigrAhI tarka tathA AgamameM zabdazravaNa aura saMketa smaraNakI apekSA hotI hai| laghIyastrayameM akalaGkadevane mati, smRti, saMjJA, cintA aura Abhinibodhika ina jJAnoMko zabdayojanAke pahale matijJAna mAnA hai tathA zabdayojanAke bAda zrutajJAna / yadyapi isa vibhAgase mati smRtyAdi jJAnoMke parokSa honemeM koI bAdhA nahIM par3atI to bhI laghIyastraya (akalaGkagranthatraya pR0 21) ke pravacana pravezameM akalaGkadevakA kevala zrutako parokSa kahanA aura smRti, cintA, saMjJA aura abhinibodhako anindriya pratyakSa mAnanA eka naI bAta hai jisakA samarthana unake bAda kisI uttarakAlIna AcAryane nahIM kiyA / tAtparya yaha hai ki akalaGkadevane pA~ca indriya aura manase honevAle jJAnako jo ki Agamika paribhASAmeM parokSa thA, sAMvyavahArika pratyakSa koTimeM liyA aura smRti, saMjJA, (pratyabhijJAna), cintA (tarka ) Abhinibodhika (anumAna ) aura zruta (Agama) ina pA~coMko AgamAnusAra parokSa pramANa hI kahA hai| 1 smRti sAdhAraNatayA anubhavase gRhIta padArthako hI grahaNa karaneke kAraNa smRti dArzanika kSetrameM pramANa nahIM mAnI jAtI hai| isakA dUsarA kAraNa bhaTTa jayantane anarthajanyatva bhI batAyA hai| cUMki smRti 1 "iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM" -vizeSA0 bhA0 gA0 95 / 2 "jJAnamAdyaM matiH saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prAG nAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // " -laghI0 zlo0 10,11 / 3 "na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam // " -nyAyamaM0 pR0 23 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyavinizcayavivaraNa sAkSAt artha se utpanna nahIM hotI ataH vaha apramANa hai kintu akalaGkadevane gRhItagrAhI honepara bhI smRtiko avisaMvAdinI honeke kAraNa pramANa svIkAra kiyA hai| agRhItagrAhitva aura gRhItamAhitva apramANatA vA apramANatAke prayojaka nahIM ho sakate / pramANatvakA hetu to avisaMvAda hI hai / vaha avisaMvAda anya jJAnoMkI taraha smRtimeM vizeSataH surakSita hai / samasta jagat ke vyavahAra smRtimUlaka hI haiM / phira smRti meM 'tat' zabdakA ullekha honA apUrva hai jo anubhavameM nahIM pAyA jAtA / pratyabhijJAna, anumAna aura Agama Adi pramANoMkI utpatti smRtike binA nahIM ho sakatI ataH avisaMvAdI pratyabhijJAna tarka anumAna aura AgamakA janaka honese bhI smRti pramANa hai / jo smRti visaMvAdinI hai use apramANa kahanekA rAstA khulA huA hai / isI taraha padArtha se utpanna honA yA na honA pramANatA aura apramANatAkA prayojaka nahIM hai kyoMki jJAnake prati arthakI kAraNatA sArvatrika nahIM hai / ataH avisaMghAdI hai 1 honeke kAraNa smRti svayaM mukhya pramANa 2 pratyabhijJAna darzana aura smaraNa se utpanna honevAle ekatva, sAdRzya, vaisAdRzya, pratiyogI aura ApekSika Adi rUpase saMkalana karanevAle jJAnako pratyabhijJAna kahate haiM / yadyapi 'sa evAyaM' isa pratyabhijJAnake 'saH' isa aMzako smaraNa aura 'ayaM' isa aMzako pratyakSa jAna letA hai phira bhI 'sa evAyaM' isa samagra saMkalita prameyako na to smaraNa hI jAna sakatA hai aura na pratyakSa / ataH vartamAna pratyakSa aura atIta smaraNamUlaka jitane prakArake saMkalana jJAna hote haiM ve saba pratyabhijJAna pramANakI sImA meM haiM / atIta aura vartamAnakI kar3Iko jor3anevAlA ekadravyagata ekatva mukhya rUpase pratyabhijJAnakA prameya hai / jisa ekatvakI dhurIpara saMsArake samasta vyavahAra, yahA~ taka ki svayaM apanI jIvanasthiti susaMkalita hotI hai usI ekatvako pratyabhijJAna avisaMvAdI rUpase jAnatA hai / koI bhI maulika padArtha pUrva aura uttara meM vikalita paryAyoMkA Dhera nahIM hai kintu usake pUrvottara kramameM eka maulikatA hai jo pratikSaNa parivartana karanepara bhI usakI sattAko na to samApta hone detI hai aura na padArthAntarase saMkrAnta hI hone detI hai / yahI maulikatA dravya aura dhauvya zabdoMse pakar3I jAtI hai| kSaNa parivartana cakra ke bIca yaha avicchinna dhurI dravyakA prANa hai, isIke balapara parivartita dravyameM 'sa evAyam' yaha vahI hai aisA avisaMvAdI pratyabhijJAna hotA hai / bandhana-mokSa, lena-dena, zabdaprayoga Adi samasta vyavahAra isIke AdhArase calate haiM / ataH ekatva pratyabhijJAna kathaMcit apUrvArthagrAhI aura avisaMvAdI honeke kAraNa pramANa hai / 'sa evAyaM' isa jJAnako indriyapratyakSa to isalie nahIM kaha sakate ki indriyA~ kevala sambaddha aura vartamAna artha ko hI jAnatI haiM jaba ki 'saH' aMza asambaddha aura avartamAna / isI taraha 'saH' taka sImita rahanevAlA smaraNa bhI atIta vartamAnavyApI ekatvako sparza nahIM kara sakatA / 1 naiyAyika 'gosadRzo gavaya:' isa atideza vAkyako sunakara sAmane gavayake dekhanepara honevAle 'yaha gavaya zabdakA vAcya hai' isa prakArake saMjJA-saMjJI sambandhako upamAna nAmakA svatantra pramANa mAnate haiM / kintu akalaGkadevane pratyakSa aura smaraNamUlaka yAvat saMkalanoMko cAhe ve ekatvaviSayaka, sAdRzyaviSayaka, vaisAdRzyaviSayaka, prAtiyogika yA ApekSika kaise bhI hoM pratyabhijJAnameM antarbhAva kiyA hai / 'isIlie unhoMne spaSTa likhA hai ' ki yadi 'gauke sadRza gavaya hotA hai' isa sAdRzyapratyabhijJAnako svatantra pramANa mAnA jAtA hai to 'gause vilakSaNa bhaiMsa hotI hai' isa vaisAdRzya pratyabhijJAnako, 'paTanese kalakattA hai' prAtiyogika pratyabhijJAnako 'A~valese amarUda bar3A hotA hai' isa ApekSika pratyabhijJAnako dUra isa tathA aura bhI isake pratyakSa-smaraNamUlaka vibhinna jJAnoMko svatantra pramANa mAnanA hogA / 1 "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / dvaidharmyAtpramANaM kiM syAt saMjJipratipAdanam // 19 // idamalpaM mahad dUramAsannaM prAMzu neti vA / vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram ||21|| " -laghI0 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 3 tarka pratyakSa aura anupalambhase utpanna honevAlA aura sAdhya-sAdhanake avinAbhAva sambandhako grahaNa karanevAlA jJAna tarka hai / saMkSepameM vyAptigrAhI jJAnako tarka kahate haiN| vyApti sarvopasaMhAravAlI hotI hai| jo bhI dhUma hai vaha kAlatraya aura trilokameM agnise hI utpanna hotA hai, agnike abhAvameM kabhI bhI nahIM aura kahIM bhI nahIM ho sakatA yaha sarvopasaMhArI avinAbhAva tarka pramANakI maryAdAmeM haiN| pratyakSa pramANa rasoIghara AdimeM aneka vAra dhUma aura agnike sambandhakA pratyakSa bhale hI kara le para usa sambandhakI traikAlikatA aura sArvatrikatAkA jJAna usakI sImAmeM nahIM hai kyoMki vaha sannihita padArthako jAnatA hai aura avicAraka hai| anumAnake dvArA isa avinAbhAvakA grahaNa to isalie sambhava nahIM hai ki kI utpatti hI avinAbhAvake grahaNake bAda hotI hai| eka anumAnakI vyApti yadi anumAnAntarase gRhIta kI jAya to anumAnAntarakI vyAptike lie tRtIya anumAnakI tathA tRtIya anumAnakI vyAptike lie caturtha anumAnakI AvazyakatA honese anavasthA dUSaNa AtA hai| bauddha nirvikalpaka pratyakSake bAda utpanna honevAle vikalpaka jJAnako vyAptigrAhI kahate haiN| kintu jaba vikalpaka jJAna svayaM apramANa hai to usake dvArA gRhIta vyAptimeM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? aura yadi vyAptigrAhI vikalpa pramANa hai to use pratyakSa aura anumAnase bhinna tIsarA pramANa mAnanA hogaa| nyAyasUtra (11)meM tarkako pRthak padArtha mAnakara bhI use pramANa nahIM mAnA hai| nyAyabhASya (11)meM likhA hai ki tarka na to pramANa hai aura na apramANa / vaha to pramANakA anugrAhaka hai isIlie tatvajJAnake nimitta usakI kalpanA kI jAtI hai kintu aise kisI padArthase jo svayaM pramANa nahIM hai pramANa kA anugraha kaise ho sakatA hai ? tarka svayaM avisaMvAdI hai aura avisaMvAdI anumAnakA janaka bhI, ataH vaha svayaM pramANa hai| agnitvena samasta agniyoMkA aura dhUmatvena yAvat dhUmoMkA jJAna karake sAmAnyalakSaNA pratyAsattike dvArA alaukika pratyakSase vyAptikA grahaNa mAnanA bhI ucita nahIM hai kyoMki pratyakSa jJAna vizada hotA hai| eka agnike pratyakSake dvArA usa agni vyaktikA jaisA aura jitanA vizada pratibhAsa hotA hai vaisA aura utanA tatsadRza parokSa anya agni vyaktiyoMkA nahIM / parokSa agni aura dhUma vyaktiyoMkA jJAna aspaSTa honese pratyakSakI sImAmeM nahIM A sakatA aura yadi sAmAnyalakSaNA pratyAsattike dvArA rasoIgharakI agnikI taraha parvatakI agnikA bhI spaSTa pratibhAsa ho jAtA hai to avinAbhAva sambandhake grahaNa karane kI aura agnike anumAna karanekI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| eka arthameM to vyAptigrahaNakAla meM sabhI vyaktiyoMko sarvajJatAkA prasaMga bhI prApta hotA hai| ataH sampUrNa rUpase sAdhya aura sAdhanoM ke sApasaMhArI sambandhako grahaNa karanevAle tarkako svataMtra pramANa mAnanA hI ucita hai| yaha tarka sAdhya sAdhana viSayaka pratyakSa-upalambha aura sAdhyAbhAva tathA sAdhanAbhAvaviSayaka anupalambhase utpanna hotA hai| upalambha anupalambha aura sAdRzya pratyabhijJAna Adi tarkakI sAmagrI hai| isa sAmagrIse utpanna honevAlA vyAptigrAhI bodha avisaMvAdI honese svataMtra pramANa hai| jinameM paraspara avinAbhAva nahIM hai unameM avinAbhAvakI siddhi karanevAlA jJAna kutarka yA tarkAbhAsa hai| jaise vivakSAse vacanoMkA avinAbhAva jor3anA, kyoMki vivakSAke abhAvameM hI svapnAvasthA meM vacana prayoga dekhA jAtA hai tathA zAstrakI vivakSA rahanepara bhI mUoke zAstra vyAkhyAna rUpa vacana nahIM dekhe jAte / tAtparya yaha hai ki avyabhicArI avinAbhAvako grahaNa karanevAlA hI jJAna tarka pramANa kahA jAyagA, anya tarkAbhAsa yA kutarka / 4 anumAna avinAbhAvI sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiN| sAdhya jJAna hI sAdhyasambandhI ajJAnakA nAza karatA hai ataH sAdhya sambandhI pramitimeM sAdhyajJAna hI karaNa honese anumAna ho sakatA hai| 1 pra0 vA0 manoratha0 pR0 7 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa naiyAyika "anumitikaraNam anumAnaM" anumAnakI yaha vyutpatti karake liGgaparAmarza jJAnako anumAna kahate haiN| dhUma agnise vyApta hai tathA vaha dhUma parvatameM haiM aise vyAptiviziSTa pakSadharmatA jJAnako parAmarza kahate haiN| vastutaH yaha parAmarza usa anumAna jJAnakI sAmagrImeM zAmila hai, jisase sAdhyake ajJAnakI nivRtti hotI hai| bauddha paramparA' meM bhI isIlie anumeyajJAnako anumAna mAnA hai| anumAnake bheda-anumAnake svArtha aura parArtha ye do bheda sabhI vaidika, bauddha aura jaina tarka granthoM meM pAye jAte haiM / svArthAnumAna jJAnAtmaka hotA hai| isameM svayaM dRSTa liGgase sAdhyajJAna draSTAko hI hotA hai| yadyapi dRSTAke jJAnameM sAdhya-sAdhana AdikA bheda kiyA jA sakatA hai aura usake jJAnakA zabdoM se ullekha karanA bhI sambhava hai parantu usakI utpattimeM kisI dUsareke zabda kAraNa nahIM par3ate isIlie use azabdAtmaka kahate haiN| parArthAnumAna bhI svArthAnumAnakI taraha yadyapi jJAnarUpa hI hai parantu yaha liMga vAcaka zabdoMko sunakara zrotAko utpanna hotA hai aura isakA zabdoMse prakaTa nirdeza hotA hai, isIlie ise zabdAtmaka kahate haiM / zabda acetana haiM, ataH ajJAnarUpa honese ye mukhya pramANa nahIM ho sakate, phira bhI kAraNameM kAryakA aura kAryameM kAraNakA upacAra karake inameM jJAnarUpa parArthAnumAnatA A jAtI hai| vaktAkA jJAna zabdoMkA utpAdaka hai / jaba usakA jJAna dUsareko samajhAneke sanmukha hotA hai taba yaha parArtha honese parArthAnumAna kahalAne lagatA hai / usake kAryabhUta vacanoMmeM kAraNabhUta vaktAke jJAnakA upacAra karake parArthAnumAnatA A jAtI hai| isI taraha zrotAke jJAnameM cU~ki vacana kAraNa par3ate haiM ataH kAraNabhUta vacanoMmeM kAryarUpa jJAnAtmaka parArthAnumAnakA upacAra karake bhI unheM parArthAnumAna kaha sakate haiN| nyAyasUtra (1 / 15) meM anumAnake pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ye tIna bhede kiye gaye haiN| vaizeSika (vai0 sU0 9 / 2 / 1) ne anumAnake kAryaliGgaja, kAraNaliGgaja, saMyogiliGgaja virodhiliGgaja aura samavAyiliGgaja isa taraha pA~ca bheda mAne haiN| sAMkhyatattvakaumudI (pR0 30) meM anumAnake vIta aura avIta, ye do mUla bheda karake vIta anumAnake pUrvavat aura sAmAnyatodRSTa ye do uttara bheda kiye haiN| sAMkhyakArikAkI prAcInatama TIkA mATharavRtti (pR. 13) meM nyAyasUtrakI taraha pUrvavat Adi tIna bheda hI ginAye haiN| anvayI. vyatirekI aura anvayavyatirekI ye tIna prakAra to nyAyaparamparAmeM "pUrvavata' Adi anumAna sUtrakI vyAkhyAse hI phalita kiye gaye haiN| jaina paramparAmeM yadyapi hetuke kArya, kAraNa, svabhAva Adi aneka prakAra mAne haiM kintu sabameM "avinAbhAva" isa eka lakSaNake anusyUta honese ina hetuoMse utpanna honevAle anumAnoMmeM koI jAtibheda nahIM mAnA hai| sAdhanakA sAdhyake sAtha avinAbhAva sapakSameM gRhIta honekA koI mahattva nahIM hai| jina anumAnoMmeM sapakSa nahIM pAyA jAtA vahA~ bhI avinAbhAvake balase sAdhyasiddhi hotI hai| ataH sapakSasattvako AdhAra mAnakara kiye jAnevAle pUrvavat Adi tathA vIta avIta Adi bhedoMkA koI maulika AdhAra nahIM raha jaataa| sAdhya aura sAdhanakA avinAbhAva saMyogamUlaka, samavAyamUlaka yA kisI anya mUlaka ho usase avinAbhAvake svarUpameM koI antara nahIM AtA aura isIlie isa nimittase anumAnameM prakArabheda svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| inameM pUrvacara aura uttaracara Adi hetuoMse utpanna honevAle anumAnoMkA samAveza bhI sambhava nahIM hai| ataH ina apUrNa bhedoMkI gaNanA vizeSa lAbhaprada nahIM hai| anumAnake aMga-mukhyatayA anumAnake dharmI, sAdhya aura sAdhana, ye tIna aMga hote haiM / sAdhya gamya hotA hai sAdhana gamaka aura dharmI sAdhya dharmakA AdhAra / dharma aura dharmIke samudAyako pakSa mAnakara pakSa aura hetu ye do avayava bhI abheda vivakSAmeM ho sakate haiN| itara dArzanikoMne anumAnake Avazyaka aMgoMmeM dRSTAntakA bhI sthAna mAnA hai| parantu dRSTAntake binA bhI mAtra avinAbhAvase sAdhyasiddhi dekhI jAtI hai aura 'avinAbhAvakA grahaNa bhI dRSTAntameM hI ho' aisA koI niyama nahIM hai| isalie jainaparamparAmeM dRSTAntako anumAnakA aGga nahIM mAnA / hA~, ziSyoMko samajhAneke lie usakI upayogitA avazya svIkAra kI hai aura hai bhii| 1 nyAyabi0 2 / 3 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dRSTAnta sAdhyako pratipattike lie bhI upayogI nahIM haiM kyoMki avinAbhAvI sAdhanase hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai / vyApti smaraNake lie bhI usakI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki avinAbhAvI hetuke prayogase hI vyAptikA smaraNa ho jAtA hai / avinAbhAvake nizcayake lie bhI usakI AvazyakatA isalie nahIM hai ki vipakSameM bAdhaka pramANake dvArA hI avinAbhAvakA nizcaya ho jAtA hai| phira, dRSTAnta eka vyaktikA hotA hai aura vyApti hotI hai sAmAnyaviSayaka, ataH yadi usa dRSTAntameM vyAptiviSayaka saMzaya ho jAya to anya dRSTAntakI AvazyakatA par3a sakatI hai / isa taraha anavasthA dUSaNa AtA hai| yadi kevala dRSTAntakA kathana kiyA jAya, to usase pakSameM sAdhyakA sandeha hI puSTa hotA hai| yadi aisA na ho to sandehake nivAraNake lie upanaya aura nigamanakA prayoga kyoM kiyA jAtA hai ? ataH pakSadharmadharmIsamudAya aura hetu ye do hI avayava anumAnake ho sakate haiN| bauddha, vidvAnoMke lie kevala eka hetukA prayoga mAnakara' bhI usake svarUpameM udAharaNa aura upanayako antarbhUta kara lete haiN| unake hetukA prayoga isa prakAra hotA hai-'jo jo dhUmavAlA hai vaha vaha agnivAlA hai jaise rasoIghara, usI taraha parvata bhI dhUmavAlA hai| isa prayogoM hetuke trairUpyako samajhAneke lie anvaya dRSTAnta aura vyatireka dRSTAnta Avazyaka hotA hai, aura hetuke samarthanake lie dRSTAntake sAtha hI sAtha upanaya bhI Avazyaka hai| hetukI sAdhyake sAtha vyApti siddha karake usakA apane dharmI meM sadbhAva siddha karanA, samarthana kahalAtA hai| isa taraha bauddhake matameM hetu, udAharaNa aura upanaya ye tIna avayava anumAnake lie Avazyaka hote haiN| ve pratijJAko Avazyaka nahIM maante| kyoMki kevala pratijJAke prayogase sAdhyakI siddhi nahIM hotI aura prastAva Adise usakA viSaya jJAta ho jAtA hai| kintu yadi pratijJAkA zabdoMse nirdeza nahIM kiyA jAtA hai, to hetu kisameM sAdhyakI siddhi karegA? tathA usake pakSadharmatva-pakSameM rahanekA svarUpa kaise samarthita hogA ? 'tathA cAyaM dhUmavAn' isa upanaya-upasaMhAra vAkyameM 'ayaM' zabdake dvArA kisakA bodha hogA ? yadi hetuko kahakara usakA samarthana kiyA jAtA hai to pratijJAke prayoga karanemeM kyoM hicaka hotI hai ? ataH sAdhya dharmake AdhAraviSayaka saMdehako haTAneke lie pakSakA prayoga Avazyaka hai| ___naiyAyika anumAnake pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ye pA~ca avayava mAnate haiM / bauddha pratijJAke prayogako anAvazyaka kahakara usake upasaMhAra rUpa nigamanakA khaNDana karate haiM / vastutaH sAdhyakI siddhi ke lie jisakI jahA~ siddhi karanA hai aura jisake dvArA siddhi karanA hai una pratijJA aura hetuke sivAya kisI tIsare avayavako koI AvazyakatA hI nahIM hai| pakSameM hetuke upasaMhArako upanaya tathA pratijJAke upasaMhArako nigamana kahate haiN| ve kevala vAkyasaundarya yA kahI huI vastuke dRr3hIkaraNake lie bhale hI upayogI hoM, para anumAnake atyAvazyaka aMga nahIM ho sakate / ataH dharmI sAdhya aura sAdhana athavA abheda vivakSAmeM pakSa aura hetu ye do hI anumAnake aMga haiN| dharmI-dharmI kahIM pramANase siddha hotA hai kahIM vikalpase aura kahIM pramANa aura vikalpa donoMse / astitva yA nAstitva sAdhya rahanepara dharmI vikalpasiddha hotA hai, kyoMki sattA yA asattAkI siddhike pahale dharmIkI kevala pratIti hI hotI hai, usameM pramANasiddhatA nahIM hotii| dhUmAdise agni AdikI siddhi karate samaya dharmI pramANasiddha hai / sampUrNa zabdoMmeM anityatva siddha karaneke samaya cUMki vartamAna zabda pratyakSa siddha hai aura atIta. anAgata zabda vikalpa siddha haiM. ataH zabda dharmI ubhayasiddha hotA hai| bauddha anumAnakA viSaya kalpita sAmAnya mAnate haiM, vAstavika svalakSaNa nhiiN| dharma aura dharmI yaha vyavahAra bhI unake matase kAlpanika hai| AcArya diganAgane kahA hai ki samasta anumAna anumeya 1 pra0 vA0 3 / 26 / 2 nyAyasU0 111 / 32 3 dekho pra0 vA0 svavR0 pR0 24 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyavinizcayavivaraNa vyavahAra buddhikalpita dharmadharmInyAya se calatA hai, kisI vAstavika dharmIkI sattA nahIM hai / akalaGka devane ( nyAyavi0 22) batAyA ki jisa prakAra pratyakSa vAstavika parapadArthakA grAhaka hai usI taraha anumAna bhI vastubhUta arthako hI viSaya karatA hai / yaha ThIka hai ki pratyakSa use sphuTa aura vizeSAkAra rUpase jAne aura anumAna use asphuTa evaM sAmAnyAkAra rUpase, para itane mAtrase ekako vastuviSayaka aura dUsareko avastuviSayaka nahIM kahA jA sakatA / eka hI sAmAnyavizeSAtmaka vastu hai aura vaha pUrI kI pUrI pratyakSa yA anumAna kisI bhI pramANakI viSaya hotI hai / sAdhya - sAdhya arthAt siddha karaneke yogya / jo padArtha abhI taka asiddha hai vahI sAdhyakoTimeM AtA hai| asiddha ke sAtha hI sAtha sAdhyako iSTa aura zakya arthAt abAdhita bhI honA cAhie / jo vAdIko iSTa nahIM hai vaha sAdhya nahIM ho sktaa| isI taraha jo pratyakSa, anumAna, Agama, lokapratIti aura svavacana Adise bAdhita hai vaha sAdhya nahIM ho sktaa| tAtparya yaha ki iSTa, abAdhita aura asiddha sAdhya hotA hai aura aniSTa, bAdhita aura siddha sAdhyAbhAsa / iSTakA artha 'ukta' nahIM hai anukta bhI padArthaaratSTa ho sakatA hai aura sAdhya bana sakatA hai / 1 sAdhana - jainAcAryoMne prArambhase hI sAdhanakA eka mAtra lakSaNa mAnA hai avinAbhAva yA anyathAnupapatti | avinAbhAva arthAt vinA-sAdhyake abhAva meM a-nahIM bhAva honA / yAne sAdhya ke abhAvameM nahIM honA / anyathAnupapatti isIkA nAmAntara hai / yaha avinAbhAva pratyakSa aura anupalambhase honevAle tarka nAmake pramANase gRhIta hotA hai / yadyapi bauddhoMne bhI avinAbhAvako sAdhanakA svarUpa kahA hai para usakI parisamApti ke pakSadharmatva, sapakSasatva aura vipakSavyAvRtti meM mAnate haiM / yaha trairUpya hetukA svarUpa hai isakA vivaraNa karate hue AcArya dharmakIrti' ne likhA hai ki liGgakI anumeya meM sattA hI honI cAhie, aura sapakSameM hI sattA tathA vipakSa meM asattA hI / isakI AlocanA karate hue akalaGkadeva ne likhA hai ki trairUpya meM kevala vipakSa vyAvRtti hI hetukA lakSaNa ho sakatI hai pakSadharmatva aura sapakSasatva nahIM / eka muhUrta ke bAda rohiNI nakSatrakA udaya hogA kyoMki isa samaya kRttikAkA udaya hai / isa pUrvacarAnumAnameM pakSadharmatva nahIM hai phira bhI avinAbhAva ke kAraNa yaha sadhetu hai / isI taraha 'sarva' kSaNikaM satvAt ' bauddhoMke isa prasiddha anumAnameM sapakSasattva na rahanepara bhI gamakatA svayaM unhoMne mAnI hai| ataH avinAbhAva hI ekamAtra hetukA svarUpa ho sakatA hai / naiyAyika (nyAyavA0 1 / 1 / 5) trairUpya ke sAtha abAdhita-vipayatva aura asatpratipakSatvako bhI hetukA Avazyaka aGga mAnakara paJcarUpameM avinAbhAvakI parisamApti karate haiM / inameM abAdhitaviSayatvaM to pakSa ke abAdhita vizeSaNa se hI gatArtha ho jAtA hai kyoMki jisa hetukA avinAbhAva prasiddha hai usake svarUpameM kisI prakArakI bAdhAkI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI / avinAbhAvI hetukA samAna balazAlI koI pratipakSI bhI sambhava nahIM hai ataH asatpratipakSatva rUpa bhI nirarthaka hai / 'advaitavAdiyoM ke pramANa haiM iSTasAdhana aura aniSTa dUSaNa anyathA nahIM ho sakate' isa anumAnameM pakSadharmatva ke abhAva meM bhI satyatA hai / kyoMki isa anumAnake pahile pramANa nAmakI vastu advaitavAdiyoMke yahA~ prasiddha hI nahIM hai, jisameM rahakara hetu pakSadharma vAlA banatA / L aTakRta hetubinduTIkA ( pR0 205 ) meM jJAtatva aura vivakSataikasaMkhyatva nAmake anya do rUpoMkA bhI pUrvapakSa ke rUpameM ullekha milatA hai| inameM jJAtatva rUpa isalie anAvazyaka hai ki hetu jJAta hokara hI sAdhyakA anumApaka hotA hai| yaha eka sAdhAraNa bAta hai / isI taraha vivakSitaikasaMkhyatva bhI apanI koI vizeSatA nahIM rakhatA / kAraNa avinAbhAvI hetukA dvitIya pratipakSI sambhAvita hI nahIM hai jo vivakSita hetukI eka saMkhyAkA vighaTana kare / dharmakIrtike TIkAkAra karNakagomI Adine' rohiNIke udayakA anumAna karAnevAle kRttikodaya hetumeM kAla yA AkAzako dharmI banAkara pakSadharmatva ghaTAnekA prayAsa 1 nyAyavi0 2 / 5 / 7 | 2 laghI0 zloka 13-14, (akalaGkagranthatraya) / 3 pra0 vA0 svavR0 TI0 pR0 11 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kiyA hai| para isa tarahakA paramparAzrita lambA prayAsa karanese pRthvI rUpa dharmIkI apekSA mahAnasagata dhUma hetu samudra meM bhI agnisiddha karanemeM pakSadharmatvarahita nahIM hogaa| vyabhicArI hetuoMmeM bhI kAla, AkAza pRthvI AdikI apekSA pakSadharmatva ghaTAyA jA skegaa| yadyapi vyAptike bahirvyApti, antarvyApti aura sakalavyApti ye tIna bheda kiye jAte haiM para inameM kevala antarvyApti hI sAdhyasiddhike lie Avazyaka hai| pakSameM sAdhya aura sAdhanakI vyAptiko antarvyApti kahate haiM / sapakSameM sAdhya-sAdhanakI vyApti bahirvyApti aura pakSa tathA sapakSa donoMmeM honevAlI vyApti sakalavyApti kahalAtI hai|' antarvyAptike asiddha rahanepara bahirvyApti nirarthaka hai ataH bahirvyAptikA prayojaka-sapakSa sattva rUpa bhI anAvazyaka hI hai| ataH pAtrakesarI svAmIne ThIka hI kahA hai ki jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ trairUpya mAnanese kyA aura jahA~ anyathAnupapatti hai vahA~ trairUpya mAnanese kyA ? pAtrakesarI svAmIkI yahI anyathAnupapannatva kArikA akalaGkadevane nyAyavinizcayameM le lI hai| isIkA anukaraNa karake vidyAnanda svAmIne pramANaparIkSA (pR. 72) meM likhA hai ki jahA~ anyathAnupapanatva hai vahA~ paJcarUpa mAnanese kyA aura jahA~ anyathAnupapannatva nahIM hai vahA~ paJcarUpa mAnanese kyA ? bauddha' avinAbhAvako tAdAtmya aura tadatpattise niyata mAnate haiN| unake matase hetuke tIna bheda haiM-kAryahetu. svabhAvahetu aura anapalabdhiheta / inameM svabhAvahetu aura kAryahetu vidhisAdhaka haiM tathA anupalabdhihetu niSedhasAdhaka / svabhAvahetumeM tAdAtmya sambandha. kAryahetumeM tadutpatti sambandha aura anupalabdhi hetumeM yathAsambhava donoM sambandha avinAbhAvake prayojaka hote haiN| __ akalakadevane isakI AlocanA karate hue likhA hai ki jahA~ tAdAtmya aura tadutpatti sambandhase hetumeM gamakatA dekhI jAtI hai vahA~ avinAbhAva to rahatA hI hai, bhale hI vahA~ vaha avinAbhAva tAdAtmya yA tadutpatti prayukta ho, para bahutase aise bhI hetu haiM jinakA sAdhyake sAtha tAdAtmya yA tadutpatti sambandha na honepara bhI mAtra avinAbhAvase ve apane niyata sAdhyakA jJAna karAte haiM, jaise kRttikodaya Adi pUrvacara aura uttaracara hetu| kRttikodayase atIta bharaNIke udayakA anumAna tathA bhaviSyat zakaTodayakA avyabhicArI anumAna dekhA jAtA hai| para inameM na to tAdAtmya sambandha hai aura na tadutpatti hii| hetuke bheda-akalaGkadevane sAmAnyatayA hetuke upalabdhi aura anupalabdhi ye do bheda kiye haiN| donoM hI prakArake hetu vidhi aura niSedha donoMko siddha karate haiM / upalabdhike svabhAva, kArya, kAraNa, pUrvacara, uttaracara aura sahacara ye 6 bheda haiN| 1 svabhAvahetu-yaha vRkSa hai ziMzapA homese / 2 kAryahetu-parvatameM agni hai dhUma honese / 3 kAraNahetu-vRkSase chAyAkA jJAna aura candramAse jalameM par3anevAle usake pratibimbakA jJAna kAraNahetu hai / yadyapi 'kAraNa avazya hI kAryoMko utpanna kare' yaha niyama nahIM hai kyoMki kAraNoMkI sAmarthyameM rukAvaTa tathA sAmagrIke antargata kAraNAntaroMkI vikalatA dekhI jAtI hai kintu aise kAraNase jisakI zakti meM koI pratibandha na ho aura kAraNAntaroMkI vikalatA na ho. kAryakA anumAna hai hai| anumAna karanevAlekI azaktise anumAnako doSa nahIM diyA jA sktaa| 4 pUrvacara-kRttikA nakSatrakA udaya dekhakara 'eka muhUrtake bAda rohiNIkA udaya hogA' yaha anumAna pUrvacarAnumAna hai| yahA~ kRttikodaya aura bhAvI zakaTodayamaiM na to tAdAtmya sambandha hai aura na kArya-kAraNa bhAva hI / ataH ise pRthaka hetu hI mAnanA caahie| 5 uttaracara hetu:-kRttikAkA udaya dekhakara 'eka muhUrta pahale bharaNIkA udaya ho cukA hai' yaha anumAna uttaracarAnumAna hai| 6 sahacara hetu-candramAke isa bhAgako dekhakara usake usa bhAgakA anumAna, tarAjUke eka palar3e 1 pramANasaM0 shlo050| 2 siddhivi0 TI0 li0 hetulakSaNasiddhi pri0| tattva saM0 kA0 1364 / 3 nyaayvi02|25 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa ko nIcA dekhakara dUsare palar3eke U~ce honekA anumAna, rasa cakhakara rUpakA anumAna aura sAsnAse gaukA anumAna sahacarahetuse hote haiN| inameM apane sAdhyoMke sAtha na to tAdAtmya sambandha hai aura na tadutpatti hii| anupalabdhi-bauddha dRzyAnupalabdhise abhAvakI siddhi mAnate haiN| dRzyase unakA tAtparya aisI vastuse hai jo vastu sUkSma, antarita aura viprakRSTa-dUravartI na ho tathA pratyakSakA viSaya ho sakatI ho| aisI vastu upalabdhike samasta kAraNa milanepara avazya hI upalabdha hotI hai| upalabdhike anya samasta kAraNa rahanepara bhI yadi vaha vastu upalabdha na ho to usakA abhAva samajhanA caahie| sUkSmAdi padArthoM meM hamalogoMke pratyakSa AdikI nivRtti honepara bhI unakA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| pramANase prameyakI siddhi to hotI hai para pramANAbhAvase prameyakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| ataH adRzya padArthakI anupalabdhi saMzayakA hetu honese abhAvako siddha nahIM kara sktii| akalaGkadevane isakI samIkSA karate hue likhA hai ki dRzyatvakA artha kevala pratyakSaviSayatva hI nahIM lenA cAhie kintu usakI sImA pramANaviSayatva taka karanA caahie| isakA phalitArtha yaha hai ki jo vastu jisa pramANakA viSaya hai vaha yadi usI pramANase upalabdha na ho to usakA abhAva siddha hogA / mRta zarIra meM svabhAvase atIndriya paracaitanyakA abhAva hama vyApAra vacana Adi ceSTAoMkA abhAva dekhakara hI karate haiN| yahA~ caitanyameM pratyakSaviSayatva rUpa dRzyatva to nahIM hai, kyoMki paracaitanya hamAre pratyakSakA viSaya kabhI nahIM hotaa| jina ceSTAoMse usakA anumAna kiyA jAtA hai unhIMkA abhAva dekhakara usakA abhAva siddha karanA nyAyaprApta hai| yadi adRzyAnupalabdhi ekAntataH saMzaya hetu ho to mRta zarIrameM caitanyakI nivRttikA saMdeha sadA banA rhegaa| aisI hAlatameM dAhasaMskAra karanevAloMko hiMsAkA pApa laganA cAhie / hA~, jina pizAcAdikoMkA sadbhAva hama kisI bhI pramANase na jAna sake aise sarvathA adRzya-pramANAgamya padArthokA abhAva anupalabdhise nahIM kiyA jA sktaa| ataH jisa vastuko hama jina jina pramANoMse jAnate haiM usa vastukA una una pramANoMke abhAvameM avazya hI abhAva siddha kiyA jA sakatA hai| akalaGkadevane pramANa saMgraha (pR0 104-5)meM sadbhAva sAdhaka 9 upalabdhiyoMko tathA abhAvasAdhaka 6 anupalabdhiyoMko kaNThokta kahakara zeSa anupalabdhike bheda-prabhedoMkA inhIMmeM antarbhAva kiyA hai| ve isa prakAra haiM 1 svabhAvopalabdhi-AtmA hai upalabdha honese| 2 svabhAvakAryopalabdhi-AtmA thI. smaraNa honese| 3 svabhAvakAraNopalabdhi-AtmA hogI sat honese / 4 sahacaropalabdhi-AtmA hai, sparzavizeSa (zarIrameM uSNatAvizeSa) pAye jAnese / 5 sahacarakAryopalabdhi-kAya-vyApAra ho rahA hai, vacana-pravRtti honese / 6 sahacarakAraNopalabdhi-AtmA sapradezI hai, sAvayava zarIrake pramANa honese| asadvyavahAra sAdhanake lie 6 anupalabdhiyA~1 svabhAvAnupalabdhi-kSaNakSayaikAnta nahIM hai, anupalabdha honese / 2 kAryAnupalabdhi-kSaNakSayaikAnta nahIM hai, usakA kArya nahIM pAyA jaataa| 3 kAraNAnupalabdhi-kSaNakSayakAnta nahIM hai, usakA kAraNa nahIM pAyA jaataa| 4 svabhAvasahacarAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, rUpavizeSa (zarIrameM AkAravizeSa) nahIM pAyA jaataa| 1 nyAyavi0 2 / 26 / 2 laghI0 zlo0 15 / 3 aSTaza, aSTasaha pR0 52! Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19 5 sahacara kAryAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, vyApAra AkAra vizeSa tathA vacana vizeSakI anupa labdhi honese / 6 sahacarakAraNAnupalabdhi- AtmA nahIM hai, usake dvArA AhAra grahaNa karanA nahIM dekhA jAtA / sajIva zarIra hI svayaM AhAra grahaNa karatA hai / sadvyavahAra ke niSedhake lie 3 upalabdhiyA~ 1 svabhAva viruddhopalabdhi- padArtha nitya nahIM hai, pariNAmI hone se / 2 kAryaviruddhopalabdhi-lakSaNavijJAna pramANa nahIM hai, visaMvAdI hone se / 3 kAraNaviruddhopalabdhi- isa vyaktiko parIkSAkA phala prApta nahIM ho sakatA, kyoMki isane abhAvaigrahaNa kiyA hai / hetvAbhAsa - naiyAyika hetuke pA~ca rUpa mAnate haiM ataH unake matase ekaeka rUpake abhAvameM asiddha, viruddha, anaikAntika, kAlAtyApadiSTa aura prakaraNasama ye 5 hetvAbhAsa hote haiM / bauddhane hetukI rUpya mAnA ataH vaha pakSadharmatva abhAvamai asiddha, saMpakSasatvake abhAva meM viruddha aura vipakSAdvyAvRttike abhAva meM anaikAntika ye tIna hetvAbhAsa mAnatA hai / akalaGkadevane cU~ki anyathAnupapatti lakSaNa hetu eka prakArakA hI mAnA hai ataH unake mataseM anyathAnupapattike abhAva meM hetukI taraha mAlUma honevAlA hetvAbhAsa bhI sAmAnyatayA eka hI prakArakA hai aura usakA nAma hai asiddha ' / cU~ki anyathAnupapattikA abhAva aneka prakArase hotA hai| ataH hetvAbhAsa bhI asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiMcitkarake bhedase cAra prakArakA hai| unake lakSaNa isa prakAra haiM-- 1 asiddha 'sarvathAtyayAt' arthAt sarvathA pakSameM na pAyA jAnevAlA, athavA jisakA sAdhyase avinAbhAva na ho vaha asiddha hai jaise-zabda anitya hai cAkSuSa hone se / 2 viruddha 'anyathAbhAvAt' arthAt sAdhyake abhAva meM pAyA jAnevAlA / jaise- saba padArtha kSaNika haiM sat honese / sava hetu sarvathA kSaNikatvake viruddha kathaJcit kSaNikatvase vyApti rakhatA hai ataH viruddha hai / 3 anaikAntika- 'anyathApi bhAvAt' arthAt pakSa aura sapakSakI taraha vipakSameM bhI pAyA jAnevAlA / jaise- sarvazAbhAva siddha karaneke lie prayukta vaktRtva Adi hetu asarvajJakI taraha sarvajJameM bhI pAye jAte haiN| yaha nizcitAnaikAntika, sandigdhAnaikAntika Adike bhedase aneka prakArakA hai / 4 akiJcitkara siddha aura pratyakSAdi bAdhita sAdhya meM prayukta hetu akiJcitkara hotA hai / athavA anyathAnupapatti se rahita jitane bhI hetu haiM ve sabhI akiJcitkara haiM / "dignAgAcAryane viruddhAvyabhicArI nAmakA bhI eka hetvAbhAsa mAnA hai / paraspara birodhI do hetuoMkA ekadharmI meM prayoga honepara, prathama hetu viruddhAvyabhicArI ho jAtA hai| yaha saMzayahetu honese tvAbhAsa hai / 'dharmakIrti ise hetvAbhAsa nahIM maante| ve likhate haiM ki jisa hetukA trairUpya pramANase siddha hai usakA viruddhase trairUpya rakhanevAlA koI hetu ho hI nahIM sktaa| jaise- jisa hetukA nityatva ke sAtha rupya nizcita hai usakA anityatvake sAtha trairUpya nahIM ho sakatA / ataH AgamAzrita hetumeM isakI pravRtti mAnakara AcAryake vacanakI saGgati lagA lenI caahie| kyoMki zAstrakI pravRtti atIndriya 1 nyAyavi0 zloka 2 / 197 / 2 dekho nyAyavi0 3 / 12 / 3 nyAyavi0 3 / 12 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyavinizcayavivaraNa viSayoM meM hotI hai aura zAstrakAra eka hI vastuko parasparavirodhI rUpase bhI kathana kara jAte haiM / ataH aise sthala meM isa hetvAbhAsakI sambhAvanA hai / 'akalaGkadevane isakA viruddhahetvAbhAsameM antarbhAva kiyA / jo hetu viruddhakA avyabhicArI arthAt vipakSameM rahatA hai vaha viruddha hetvAbhAsa hI hogA / aTakRta hetu bandukI TIkA ( pR0 205 ) meM eka SaDlakSaNa hetuvAdIkA mata AtA hai| usane pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, abAdhitaviSayatva, asatpratipakSatva aura jJAtatva ye 6 lakSaNa hetuke batAye haiM / inameM jJAtatva nAmake rUpakA nirdeza honese isa vAdIke matase "ajJAta" nAmakA hetvAbhAsa bhI phalita hotA hai| akalaGkadevane isa ajJAta hetvAbhAsakA akiJcitkarameM antarbhAva kiyA hai| aura prakaraNasamakA jo ki dignAgake viruddhAvyabhicArI jaisA hai viruddha hetvAbhAsameM antarbhAva kiyA hai / isa taraha akalaGkadevane sAmAnyarUpase eka hetvAbhAsa kahakara bhI, vizeSa rUpase asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara ina cAra hetvAbhAsoMkA kathana kiyA 1 akalaGkadevakA abhiprAya akiJcitkara hetvAbhAsako svatantra hetvAbhAsa mAnaneke viSaya meM sudRr3ha nahIM mAlUma hotA / ve likhate haiM ki sAmAnyase eka asiddha hetvAbhAsa hai / vahI viruddha asiddha aura sandigdha ke bhedase aneka prakArakA ho jAtA hai / ye viruddhAdi akiJcitkarake vistAra haiN| phira likhA hai ki anyathAnupapatti rahita jitane trilakSaNa haiM unheM akiJcitkara kahanA cAhie / isase jJAta hotA hai ki ve sAmAnyase hetvAbhAsoMkI asiddha yA akiJcitkara saMjJA rakhanA cAhate haiM / isako svatantra hetvAbhAsa mAnanekA unakA Agraha nahIM dikhtaa| yahI kAraNa hai ki uttarakAlIna AcArya mANikyanandIne akiJcikarakA lakSaNa aura bheda kara cukaneke bAda likhA hai ki isa hetvAbhAsakA vicAra hetvAbhAsake lakSaNoMke samaya hI karanA cAhie zAstrArthaMke samaya nahIM / usa samaya to isakA kArya pakSadoSase hI kiyA hai| I anumAnakI AvazyakatA - darzanake kSetrameM cArvAka aura tatvopaplavavAdIko chor3akara sabhIne anumAnako pramANa mAnA hai / cArvAka bhI vyavahArameM anumAnakI upayogitA mAnatA hai usakA anumAnake niSedhase itanA hI artha hai ki paralokAdi atIndriya padArthoMmeM usakI pravRtti nahIM ho sakatI / usane anumAnakA niSedha karate samaya vizeSa rUpase yahI likhA hai ki kitanI bhI sartakatAse anumAna kyoM na kiyA jAya kintu vaha dezAntara, kAlAntara aura paristhitiyoMkI bhinnatA ke kAraNa vyabhicArI dekhA jAtA hai | agnise utpanna honevAlA bhI dhuA~, vAmI meM agnike abhAva meM bhI dikhAI detA hai / kasaile A~cale dezAntara meM yA dravyAntara ke saMyogase mIThe dekhe jAte haiN| kisI deza meM zizapAkI latA bhI hotI hai / ananta vyaktiyoMkI deza - kAlake anusAra ananta paristhitiyA~ hotI haiM / ananta padArtha bhI isI taraha paristhitiyoMke bhedase anantAnanta prakArake haiN| inameM kisI eka avyabhicArI niyamakA banAnA atyanta kaThina hai / padArtha kI sAmAnya rUpase siddhi karanemeM siddhasAdhana hai aura vizeSameM anugama nahIM dekhA jAtA aura tadvad - vizeSoMke sambandha grahaNa karanemeM puruSakI Ayu hI samApta ho jAyagI / itanI saba kaThinAiyoMke rahanepara bhI anumAnakI pramANatAse inakAra nahIM kiyA jA sakatA / pratyakSakI pramANatAkA samarthana anumAna ke binA nahIM ho sktaa| isameM avisaMvAdI yA agauNatva hetuse eka pratyakSa vyaktimeM pramANatA dekhakara tAdRza samasta pratyakSa vyaktiyoMko pramANa mAnanekI paddhati svIkAra karanI hI hogI / jahA~ anumAna karanevAlekI asAvadhAnIse g2alata jagaha sambandha mAna liyA jAtA hai yA g2alata hetukA prayoga ho jAtA hai vahA~ usake aparAdhase anumAna mAtrako aprAmANika nahIM kahA jA sakatA / bahutase pratyakSa bhI sadoSa hetuoM se utpanna honeke kAraNa sandigdha aura viparyasta hote haiM, para itane mAtrase nirduSTa pratyakSoM ko usI apramANa koTimeM zAmila nahIM kiyA jA sakatA / ataH jJAnakI sthiti jaba pramANatA aura apramAtAke jhUle meM jhUlatI rahatI hai taba kisI jJAnameM pramANatA aura kisImeM apramANatAke nizcaya karaneke 1 pramANasaM 0 zlo0 47 / 2 pramANasaM0 ilo0 49 / 3 nyAyavi0 2 / 197-98 / 4 parIkSAmukha 6 / 39 | Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 lie kisI avinAbhAvI sAmAnya niyamakI khoja karanI hogii| aise hI niyama anumAnake AdhArase banate haiM / jagatkA samasta vyavahAra yA bRhaspatikA apane ziSyoMko upadeza denA Adi paracaitanyake nizcayake binA nahIM calatA aura paracaitanyakA nizcaya pratyakSase to sambhava hI nahIM hai| vaha to vyApAra, vacana, ceSTA Adise hI kiyA jAtA hai, ataH avinAbhAvI ceSTAoMse para-caitanyakI pratipatti karanA anumAna hI to hai| ziSyoMko paraloka Adi atIndriya padArthoMkA niSedha bhI anupalabdhi hetuse hI samajhAyA jAtA hai| yaha bhI anumAnakA hI eka prakAra hai| tAtparya yaha ki pratyakSakI pramANatA, paracaitanyakI pratipatti aura paralokAdikA niSedha yahA~ taka ki anumAnakI pramANatAkA niSedha bhI anumAnake binA nahIM ho sktaa| anumAnakA viSaya-bauddha', anumAnakA viSaya kalpita sAmAnya mAnate haiN| unake matase sAmAnya vastubhUta nahIM hai| jina vastuoMmeM atatkAraNa vyAvRtti aura ataskArya vyAvRtti dekhI jAtI hai unameM buddhi abhedakA adhyavasAya karake anugata jJAna karAne lagatI hai| jaise khaNDI, muNDI, zAbaleya, bAhuleya Adi gau vyaktiyA~ sva-pUrva gaukA kArya haiM aura sva-uttara gauke kAraNa haiN| yAnI na to ve a-gaukA kAraNa haiM aura na a-gaukA kArya / ataH yaha a-gau kAraNavyAvRtti aura a-gau kArya vyAvRtti jina-jinameM dekhI jAtI hai una unameM "gau, gau" yaha anugata pratyaya hotA hai| vastutaH aneka gauoMmeM rahanevAlA gotva nAmakA eka sAmAnya nahIM hai| unameM bhAvAtmaka sadRzapariNAmarUpa sAmAnya bhI nahIM hai| kevala vyavahArI atatkArya-kAraNa vyAvRtti rUpa apohase sAmAnya vyavahAra nibhA letA hai| cUMki yaha apoha buddhi kalpita hai ataH use vastutaH sat nahIM kaha skte| yadi vaha vastusat hotA to svalakSaNakI taraha anitya aura paramANurUpa hI hotaa| aisI dazAmeM usase vyaktiyoMkI taraha anugatajJAna nahIM ho sktaa| aise avastubhUta sAmAnyako viSaya karanepara bhI anumAna apramANa nahIM hotA kyoMki anumAnake dvArA sAmAnyakA grahaNa honepara bhI usase prApti to svalakSaNa vastukI hI hotI hai| ataH prApya svalakSaNakI apekSA use pramANa kahA jAtA hai| vikalpya aura prApyameM ekatvAdhyavasAya karake pravRtti ho jAtI hai| jaise pratyakSa jJAnameM jisa vastu kSaNase pratyakSa utpanna hotA hai vaha vastukSaNa pravRtti kAlataka kSaNika honese ThaharatA nahIM hai phira bhI dRzyakSaNa aura prApyakSaNameM eka santAnakI dRSTise ekatvAdhyavasAya karake pravRtti aura tanmUlaka-prAmANya sambhava hai usI taraha anumAnameM vikalpya-anumeya aura prApyavastusat svalakSaNameM ekatvAdhyavasAya karake avisaMvAditva aura prAmANya A jAtA hai| uparyukta apoharUpa-sAmAnya hI zabdakA viSaya hotA hai| .. akalaGkadevane (nyAyavi. pari0 2) isakI AlocanA karate hue likhA hai ki vibhinna do vyaktiyoM meM anugatarUpase rahanevAlA nitya eka sAmAnya to jaina bhI nahIM mAnate para sadRzapariNAma rUpasAmAnyake mAne binA kalpita apohakI vyavasthA nahIM kI jA sktii| yadi zAbaleya gauvyakti bAhuleya gau-vyaktise utanI hI bhinna hai jitanI ki azva-vyaktise, to kyA kAraNa hai ki zAbaleya aura bAhuleyameM hI a-gauvyAvRtti mAnI jAya azvavyakti meM nahIM, yadi azva vyaktise kucha kama vilakSaNatA gau-vyaktiyoM meM paraspara hai to usakA hI yaha artha hai ki unameM aisI samAnatA hai jo azvavyaktimeM nahIM pAI jaatii| yaha samAnapariNAma yA sAdRzya hI sAmAnya kahalAtA hai| yadyapi yaha sAmAnya pratyeka vyaktiniSTha hai tathApi usakI abhivyakti yA vyavahAra dUsarI sajAtIya vyaktikI apekSAse hI hotA hai| isalie use anekaniSTha kaha dete haiN| yaha to pratyakSasiddha hai ki vastumeM samAna aura asamAna donoM prakArake dharma pAye jAte haiN| ina ubhayavidha dharmose kramazaH anugata aura vyAvRtta vyavahAra hotA hai| anya samAnadharmakI bAta jAne dIjie para vibhinna gau vyaktiyoM meM anugata vyavahArakA niyAmaka agauvyAvRttirUpa sAmAnya dharma to bauddha svayaM svIkAra karate hI haiN| jaba ve svayaM aparApara kSaNoMmeM sAdRzyake kAraNa ekatva bhAna tathA sIpameM sAdRzyake hI kAraNa rajatabhrama svIkAra karate haiM taba anugata vyavahArake lie sAdRzyako 1 nyAyavi0 1 / 16, 17 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyavinizcayavivaraNa svIkAra karanemeM unheM kyA bAdhA hai ? atad vyAvRtti yA buddhigata abheda prativimba rUpa apohakA nirvAha bhI sAdRzyake mAne binA nahIM ho sakatA / ataH sadRzapariNAma rUpa hI sAmAnya mAnanA caahie| yaha svalakSaNakI taraha vastu-bhUta paramArthasat hai saMvRtisat nhiiN| zabda aura vikalpajJAna isI sAmAnyase viziSTa sAmAnyavizeSAtmaka vastuko viSaya karate haiM, na kevala sAmAnyAtmaka aura na kevala vizeSA tmakako hii| zabdako sunakara hameM 'yaha gau hai' aisA vidhyAtmaka bodha hotA hai na ki 'agau nahIM hai| aisA niSedhAtmaka / pratyeka padArtha sadRzA-sadRzAtmaka hai| eka dravyavyaktikA apanI paryoM meM anugata pratyaya UrdhvatAsAmAnyase hotA hai tathA vibhinna dravyoM meM anugatapratyaya tiryak sAmAnyase / UrdhvatAsAmAnya vAstavika abheda rUpa hai jaba ki tiryak sAmAnya sAdRzyarUpa / isameM abheda vyavahAra upacArase hI hotA hai| tAtparya yaha ki vastukI sthiti jaba svayaM sAmAnyavizeSAtmaka hai taba pratyakSakI taraha anumAna bhI ubhayAtmaka arthako hI viSaya karatA hai na ki kevala saamaanyko| prameyadvavidhyase pramANadaividhyakI kalpanA bhI ucita nahIM hai kyoMki prameyameM sAmAnya aura vizeSa rUpase vidhya hai hI nhiiN| vaha to eka hI prakArakA hai| ataH pramANabhedakA AdhAra prameyabheda na hokara pratibhAsabheda hI hai| sAmAnyavizeSAtmaka yA anekAntAtmaka padArtha meM hI sAdhya-sAdhanabhAvakI vyavasthA hotI hai| kevala bhedAtmaka yA abhedAtmaka padArtha na to sAdhya bana sakate haiM aura na sAdhana / dRSTAnta-jaisA ki pahale likhA jA cukA hai ki anumAnake Avazyaka aGga do hI haiM-pratijJA aura hetu / para ziSyoMke anugrahake lie dRSTAnta AdikI upayogitAse inkAra nahIM kiyA jA sktaa| sAdhya aura sAdhanake avinAbhAva sambandhakA jJAna jahA~ hotA hai usa pradezako dRSTAnta kahate haiM aura dRSTAntake vacanako udAharaNa / cUMki vyApti, anvaya aura vyatireka yA sAdharmya yA vaidharmya rUpase do prakAra kI hotI hai ataH dRSTAnta bhI sAdharmyadRSTAnta aura vaidharmyadRSTAnta isa taraha do prakArake ho jAte haiN| vastutaH jaba dRSTAnta anumAnakA niyata avayava nahIM hai taba pratyeka anumAnameM donoM dRSTAnta yA kisI eka dRSTAntakI upalabdhi ho hI, aisA niyama nahIM kiyA jA sktaa| isIlie 'saba padArtha anekAntAsmaka haiM sat honese isa anumAnaprayogameM sabako pakSa karaneke kAraNa sAdharmya dRSTAnta to hai hI nahIM para vaidharmyadRSTAnta bhI kharaviSANa Adi buddhikalpita hI batAye jAte haiN| kevala vyatirekI anumAnameM yadyapi vyatireka dRSTAnta vastubhUta upalabdha ho jAtA hai para anvayadRSTAnta nahIM hI miltaa| 'saba kSaNika haiM sat honese' isa anumAnameM yadyapi sabako pakSa karaneke kAraNa pakSase bhinna kisI dRSTAntakA astitva nahIM hai kintu pakSAntargata bijalI Adi prasiddha kSaNika padArthoMko ziSyoMko samajhAneke lie dRSTAnta mAna liyA jAtA hai| ___ dRSTAnta na hokara bhI jo dRSTAntakI taraha mAlUma par3e vaha dRSTAntAbhAsa hai| isake sAdhyavikala, sAdhanavikala, ubhayavikala Adi 18 bheda ho jAte haiM / nau andhaya vyAptimeM tathA nau vytirekvyaaptimeN| anvayacyAptike 9 dRSTAntAbhAsa isa prakAra haiM 1 sAdhyavikala-zabda nitya hai kyoMki vaha amUrta hai' isa anumAnameM karma-kriyAkA dRSTAnta sAdhyavikala hai / kyoMki vaha nitya na hokara anitya hai| 2 sAdhanavikala-ukta anumAnameM paramANukA dRSTAnta sAdhana vikala hai kyoMki paramANu mUrtika hotA hai| 3 ubhayavikala-ukta anumAnameM ghaTakA dRSTAnta ubhayavikala hai kyoMki ghaTa mUrtika hai aura anitya bhii| 4 sandigdhasAdhya-'sugata rAgAdivAle haiM kyoMki ve kRtaka haiN| isa anumAnameM rathyApuruSakA dRSTAnta sAdhyavikala hai kyoMki usameM rAgAdikA sadbhAva yA abhAva anizcita hai| sarAga bhI vItarAgakI taraha ceSTAe~ karate dekhe jAte haiM ataH ceSTAoMse vItarAgatA yA sarAgatAkA sunizcaya nahIM kiyA jA sktaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 5 sandigdhasAdhana-'sugatakA maraNa hotA hai kyoMki vaha rAgAdivAlA hai' isa anumAnake rathyApuruSa dRSTAntameM rAgAdimattva sAdhana sandigdha hai| 6 sandigdhobhaya-'sugata asarvajJa haiM kyoMki ve rAgAdivAle haiN| isa anumAnameM rathyApuruSa dRSTAnta meM rAgAdimattva aura asarvajJatva donoM sandigdha haiN| * apradarzitAnvaya-jaise 'zabda anitya hai kyoMki vaha ghaTAdikI taraha kRtaka hai' isa anumAnameM 'jo jo kRtaka hote haiM ve ve anitya hote haiN| isa prakAra anvayavyAptipUrvaka dRSTAntakA pradarzana nahIM kiyA gayA ataH ghaTAdivat yaha dRSTAnta apradarzitAnvaya hai| 8 viparItAnvaya-ukta anumAnameM 'jo anitya haiM ve kRtaka haiM' isa prakAra viparItavyAptipUrvaka dRSTAntakA kahanA viparItAnvaya hai| kyoMki bijalI Adi anitya hokara bhI kRtaka-kisIke prayatnase utpanna honevAlI nahIM haiN| apane Apa camakatI haiN| 9 ananvaya-jahA~ anvayanyApti na milatI ho vahA~ anvayadRSTAnta denA ananvaya kahalAtA hai| vyatirekamyAptike 9 dRSTAntAbhAsa1 sAdhyavyatirekavikala-'zabda nitya hai kyoMki vaha amUrta hai' isa anumAnake paramANu dRSTAntameM sAdhyavyatireka nahIM pAyA jAtA kyoMki paramANu nitya haiM / 2 sAdhanavyatirekavikala-ukta anumAnameM karmakA dRSTAnta sAdhanavyatireka vikala hai kyoMki karma amUrta hotA hai| ___3 ubhayavyatirekavikala-ukta anumAnameM AkAzakA dRSTAnta ubhayavikala hai kyoMki AkAza nitya bhI hai aura amUrta bhii| , 4 sandigdhasAdhyavyatireka-'sugata sarvajJa haiM kyoMki unake vacana prAmANika haiM' isa anumAnake rathyApuruSa dRSTAntameM sAdhyavyatireka sandigdha hai| sarvajJatA aura asarvajJatA donoM hI cittake dharma honese atIndriya haiM aura isIlie sandigdha bhI haiN| 5 sandigdhasAdhanavyatireka-'jaise zabda anitya hai sat honese' isa anumAnameM AkAzakA dRSTAnta isalie sAdhanavyatirekavikala hai ki atIndriya honese usake sadbhAvakA nizcaya honA kaThina hai| 6 sandigdha ubhayavyatireka-'hariharAdi saMsArI haiM kyoMki ve avidyAvAle haiN| isa anumAnake buddhake dRSTAntameM saMsAritvakI vyAvRtti aura avidyAkI vyAvRtti donoM sandigdha haiN| 7 avyatireka-zabda nitya hai amUrta honese| jo nitya nahIM hai vaha amUrta bhI nahIM hai jaise ki ghaTa / yahA~ yadyapi nityatva aura amUrtatva donoMkI vyAvRtti pAI jAtI hai para amUrtatvakI vyAvRtti nityatvakI vyAvRttike kAraNa nahIM hai kyoMki karma anitya hokara bhI amUrtika hai| 8 viparItavyatireka-pUrvokta anumAnameM jo sat nahIM hai vaha anitya nahIM hai jaise AkAza / yahA~ sAdhanakI vyAvRttimeM sAdhyakI vyAvRtti dikhAI gaI hai jabaki sAdhyakI vyAvRttimeM sAdhanakI vyAvRtti dikhAI jAnI caahie| - 9 apradarzitavyatireka-zabda anitya hai kyoMki vaha sat hai jaise AkAza / yahA~ 'jo anitya nahIM hai vaha sat bhI nahIM hai' isa prakArakI vyatireka vyAptikA kathana nahIM kiyA gayA hai| isa taraha 18 dRSTAntAbhAsa hote haiN| vAda-vAdAbhAsa-jabase manuSyameM vicArazaktikA vikAsa haA tabhIse pakSa-pratipakSake rUpa meM vicAradhArA TakarAI bhI hai| isIse vAdapravRttikA janma haa| naiyAyika kathAke tIna bheda mAnate haiMvAda, jalpa aura vitnnddaa| vItarAga kathAkA nAma 'vAda' hai aura vijagISukathA jalpa aura vitaNDA kahalAtI haiN| jaba tattva-nirNayake uddezyase samAnadharmiyoMmeM yA guruziSyoMmeM pakSa pratipakSako lekara bhI carcA calatI hai taba yaha carcA 'vAda' kahalAtI hai aura tattva-saMrakSaNake sAmpradAyika dhyeyase honevAlA zAstrArtha 'jalpa' kahalAtA hai| yahI jalpa jaba apane pakSakA sthApana na karake kevala pratipakSakA khaNDana hI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyavinizcayavivaraNa khaNDana karatA hai taba vaha vitaNDA bana jAtA hai| bAdameM svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa pramANa aura tarkase kiye jAte haiM jabaki jalpa aura vitaNDAmeM pramANa aura tarkake sivAya chala, jAti aura nigrahasthAna jaise asad upAyoMkA bhI Alambana liyA jAtA hai| nyAyasUtrakArane likhA hai ki jaise khetakI rakSAke lie kA~ToMkI bArI lagAI jAtI hai usI taraha tatvAdhyavasAyake saMrakSaNake lie jalpa aura vitaNDAkA bhI sthAna hai| kA~ToMkI bArImeM jisa prakAra acche-bure vRkSakA vicAra na karake kheta saMrakSaNa hI eka mukhya uddezya rahatA hai usI taraha jalpa aura vitaNDAmeM chala jAti Adi asad upAyoMke AlambanameM koI hAni nahIM samajhI jAtI / naiyAyika ina chalAdike prayogoMko asaduttara mAnakara bhI avasthA vizeSameM inake prayogako nyAyya mAna letA hai aura sAdhAraNa avasthAmeM unake prayogakA niSedha bhI karatA hai| vAdameM apasiddhAnta, nyUna, adhika aura hetvAbhAsa ina nigrahasthAnoMkA prayoga naiyAyikako svIkRta hai para vaha vAdameM inake prayogako nigrahabuddhise nahIM karanA cAhatA kintu tasvanirNayakI buddhise hI karatA hai| bauddhAcArya dharmakIrti chalAdike prayogako vAdameM ucita nahIM maante| unhoMne vAdanyAyakA prArambha karate hue likhA hai ki dhUrta loga sadvAdIko bhI asaduttaroMse cupa kara dete haiM, unake nirAkaraNake lie yaha vAdanyAya zurU kiyA jAtA hai| __akalaGkadeva chalAdi asaduttaroMko sarvathA anyAyya batAkara saMkSepameM samarthavacanako vAda kahate haiN| vAdI aura prativAdiyoMkA madhyasthake samakSa svapakSa sAdhana aura parapakSa dUSaNa karanA vAda hai| chalAdike prayogako anyAyya mAna leneke bAda jalpa aura vAdameM koI antara nahIM raha jaataa| isIlie ve yatheccha' kahIM jalpa aura kahIM' vAda zabdakA prayoga karate haiN| unane vitaNDAko jisameM vAdI apane pakSakA sthApana na karake mAtra parapakSakA nirAkaraNa hI nirAkaraNa karatA hai vAdAbhAsa kahA hai. yaha sarvathA tyAjya hai| jaya-parAjaya vyavasthA-svapakSa siddhiko jaya kahate haiN| vAdIkA kartavya hai ki vaha sAdhanakA prayoga karake svapakSakA sAdhana kare tathA prativAdIke dvArA diye gaye dUSaNakA uddhAra kre| isI taraha prativAdIkA karttavya hai ki vaha vAdIke pakSako dRSita batAkara svapakSakA sAdhana kre| jaba vAdI yA prativAdI apane ina karttavyoMmeM cUkate haiM to unakI parAjaya hotI hai| naiyAyikane isake lie kucha niyama banAye haiM jinheM vaha nigrahasthAna zabdase kahatA hai| sAmAnyatayA nigrahasthAna vipratipatti aura apratipattike bhedase do prakArakA hai| vipattipatti arthAta viruddha yA kutsita pratipatti / apratipatti arthAt pratipattikA abhAva-jo karanA cAhie vaha nahIM karanA tathA jo na karanA cAhie vaha karanA / nigrahaarthAt parAjaya / ye parAjayake sthAna pratijJAhAni, pratijJAntara, Adike bhedase 22 prakArake haiN| inameM batAyA hai ki yadi koI vAdI pratijJAkI hAni kare, dUsarI pratijJA kare yA pratijJAko chor3a baiThe, eka hetuke dUSita honepara usameM koI vizeSaNa jor3a de, asambaddha pada vAkya yA varNa bole, isa taraha bole jisase tIna bAra kahanepara bhI prativAdI yA pariSad samajha na sake, hetu dRSTAnta AdikA krama bhaGga ho jAya, avayava nyUna kahe jAya yA adhika kahe jAya, punarukti ho. vAdIke dvArA kahe gaye pakSakA prativAdI anuvAda na kara sake, usakA uttara na de sake, vAdIke dvArA diye gaye dUSaNako arddha svIkAra karake khaNDana kare, nigrahake yogyako kauna-sA nigraha-sthAna hotA hai yaha na batA sake, anigrahAI-jo nigrahake yogya nahIM hai use nigrahasthAna batAve. siddhAnta viruddha bole. pA~ca hetvAbhAsoM se kisI eka hetvAbhAsakA prayoga kare to nigraha-sthAna arthAt parAjaya hogii| AcArya dharmakIrtine apane vAdanyAya (pR. 75-) meM inakA khaNDana karate hue likhA hai ki jayaparAjayakI vyavasthAko isa taraha guTAlemeM nahIM rakhA jA sktaa| kisI bhI sacce sAdhanavAdIkA mAtra isalie parAjaya ho jAya ki vaha kucha adhika bola gayA, yA kama bolA, yA usane amuka niyamakA pAlana nahIM 1 nyAyasU0 4 / 2 / 50 / 2 vAdanyAya pR0 1 / 3 siddhivi0 5 / 2 / 4 nyAyavi0 2 / 213 / 5 nyAyavi0 2 / 215 / 6 nyAyasU0 1 / 2 / 19 aura 5 / 2 / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kara sakA, na to satyakI dRSTi se ucita hai aura na ahiMsAkI dRSTise nyAyya hai| ataH vAdIke lie asAdhanAGga vacana aura prativAdIke lie adoSobhAvana ye do hI nigraha sthAna mAnane caahie| vAdIkA kartavya hai ki vaha nirdoSa aura pUrNasAdhana bole / isI taraha prativAdIkA kArya hai ki vaha yathArtha doSoMkA udabhAvana kre| yadi vAdI nirdoSa sAdhana nahIM bolatA yA jo sAdhanake aGga nahIM haiM aise vacana kahatA hai to asAdhanAGga vacana honese parAjaya honA caahie| prativAdI yadi yathArtha doSoMkA udbhAvana na kara sake yA jo doSa nahIM hai usakA doSarUpameM udbhAvana kare to usakA parAjaya honA caahie| isa taraha dharmakIrtine sAmAnyatayA nyAyya vyavasthAkA samarthana karanepara bhI usake vividha vyAkhyAnoM meM apaneko usI niyamoMke ghapalemeM DAla diyaa| unhoMne asAdhanAGga vacanake vividha vyAkhyAna karate hue likhA hai ki anvaya yA vyatireka dRSTAntameMse kevala eka dRSTAntase hI jaba sAdhyakI siddhi sambhava hai to donoM dRSTAntoMkA prayoga karanA asAdhanAGga vacana hogA / trirUpavacana hI sAdhanAGga haiM, unameMse kisI ekakA kathana na kara sakanA asAdhanAGga vacana hogaa| pratijJA, nigamana Adi jo sAdhanake aGga nahIM hai unakA kathana asAdhanAGga hai| isI taraha jo dUSaNa nahIM hai unheM dUSaNake rUpameM upasthita karanA yA jo dUSaNa haiM unakA udbhAvana nahIM kara sakanA adoSodbhAvana hai| yaha saba likhakara bhI antameM unane yaha bhI sUcita kiyA hai ki jayalAbhake lie svapakSasiddhi aura parapakSa nirAkaraNa Avazyaka hai| akalakadeva isa asAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvanake jhagar3eko bhI pasanda nahIM karate / kisako sAdhanAGga mAnA jAya kisako nahIM, kisako doSa mAnA jAya kisako nahIM yaha nirNaya svayaM eka zAstrArthakA viSaya ho jAtA hai| ataH svapakSasiddhise hI jayavyavasthA aura para pakSakA nirAkaraNa honese parAjaya mAnanI caahie| nirdoSa sAdhana bolakara svapakSasiddhi karanevAlA vAdI yadi kucha adhika bola jAtA hai yA kama bolatA hai yA kisI sAdhAraNa niyamakA pAlana nahIM kara pAtA hai to bhI usa nahIM honA cAhie / prativAdI yadi sIdhA viruddha hetvAbhAsakA usAvana karatA hai to phira use svatantra bhAvase svapakSasiddhi karanekI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki vAdIke pakSako viruddha kahanese prativAdIkA pakSa svataH siddha ho jAtA hai| asiddha Adi hetvAbhAsoMke udabhAvana karanepara prativAdIko svapakSa siddhi bhI karanI caahie| tAtparya yaha ki zAstrArtha ke niyamoMke anusAra calanepara bhI vAdI yA prativAdI svapakSa siddhi ke binA jayalAbha nahIM kara skte| vAda yA zAstrArtha ke cAra aGga hote haiM-sabhApati, sabhya, vAdI aura prativAdI / sabhyoMko prAznika bhI kahate haiN| inheM adhikAra hotA hai ki pakSapAtameM na par3akara vAdI yA prativAdI kisIse bhI prazna kareM / inakA kAma hai ki ye asadvAdakA niSedha kareM aura lagAmakI taraha vAdI yA prativAdIko iMdhara udhara na jAne dekara ThIka rAstepara rkheN| sabhApati to samasta vAda-vyavasthAkA pUrNa niyAmaka hotA hai| vAdI aura prativAdIke binA to zAstrArtha hI nahIM cala sktaa| ___jAti-mithyA uttaroMko jAti kahate haiN| jaise dharmakIrtikA anekAntake rahasyako na samajhakara yaha kahanA ki "jaba sabhI ubhayAtmaka haiM to dahI bhI U~Ta rUpa hogA, aisI hAlatameM dahI khAnevAlA U~Tako kyoM nahIM khAtA?" anekAnta siddhAntameM sabako sarvadharmAtmaka siddha nahIM kiyA jAtA kintu pratyeka vastu meM usake sambhava aneka dharmoko batAyA jAtA hai| dahI jaDa padArtha hai aura U~Ta cetana / dahI khAnevAlA dahI . paryAyavAle padArthako khAnA cAhatA hai na ki sadrUpase vartamAna kisI bhI padArtha ko, ataH sadrUpase U~Ta aura dahIko eka mAnakara dUSaNa denemeM to samasta saMsArakI gamyAgamya, khAdyAkhAdya, pUjyApUjya vyavasthAoMkA lopa ho jaaygaa| 'akalaGkadeva naiyAyikake dvArA kahI gaI sAdharmyasama vaidhaya'sama Adi 24 jAtiyoMko na to koI khAsa mahattva dete haiM aura na unakI AvazyakatA hI samajhate haiN| asaduttara tI asaMkhya prakArake ho sakate haiM, ataH jAtiyoMkI 24 saMkhyA bhI apUrNa hI hai| 1 nyAyavi0 2 / 209 / 2 nyAyavi0 2 / 203 / 3 nyAyavi0 2 / 207 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyavinizcayavivaraNa isa taraha avinAbhAvI hetuse pakSakI siddhi karanA anumAnakA lakSya hai ataH usameM yA tadAzritavAda Adiko vyavasthAmeM anupayogI niyamoMkA jAla racanA ucita nahIM hai| Agama-Aptake vAkya Adise honevAlA arthajJAna Agama hai| jo jisa viSayameM avaMcaka hai vaha usa viSayakA Apta hai| yadyapi Agama pramANakI loka-vyavahArameM bhI pravRtti hotI hai phira bhI Agama sarvajJake dvArA pratipAdita upadezoM meM rUr3ha hai| AgamakI pramANatAkA AdhAra vaktAkA guNa hai| guNavAn puruSake dvArA kahe gaye vacana avisaMvAdI aura pramANabhUta hote haiN| jaina paramparAmeM AtmAmeM sarvajJatA aura vItarAgatAkA pUrNa vikAsa mAnA hai| vacanoMmeM visaMvAda yA to ajJAnase hotA hai yA rAga aura dUSake kAraNa / padArthakA yathArthajhAna na honese vaktA yadvA tadvA bola jAtA hai, aura jJAna honepara bhI yadi kisIse rAga yA dveSa hotA hai to bhI vaha anyathA bolanemeM pravRtta ho jAtA hai| jo pUrNa vItarAgI aura sarvajJa hai usake vacanoMmeM visaMvAdakA koI kAraNa nahIM raha jaataa| sarvajJatva vicAra AtmA jJAna-svabhAvavAlA hai| jJAnAvaraNa karmake kAraNa usakA pUrNajJAna ruka-rukakara chinnavicchinna rUpase prakAzameM AtA hai| jaba samyagdarzanAdi upAyose jJAnAvaraNakA samUla kSaya ho jAtA hai taba usakI samasta jJeyoM meM pravRtti kauna roka sakatA hai ? sarvajJatA siddha karanekI sabase mukhya yukti yahI hai| jJAnameM jAnanekA svabhAva hai aura jJeyameM jJAnameM pratibhAsita honekA / yadi koI pratibandhaka kAraNa nahIM hai to jJAnameM jJeyakA pratibhAsa honA hI caahie| jaise dAhaka svabhAvavAlI agni, yadi koI rukAvaTa na ho to iMdhanako jalAtI hI hai| cUMki jJAnakI svAbhAvika pravRttimeM kisI indriya; Adi nimittoMkI apekSA nahIM hai ataH vaha svabhAvase hI jJeyoMko jAnatA hai| akalaGkadevane bahuta spaSTa likhA hai ki "jJasyAvaraNavicchede zeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAt srvaarthaavloknm||" -nyAyavinizcaya 379 isake sivA unhoMne sarvajJatA siddha karaneke lie 'jyotijJAnAvisaMvAda' hetukA prayoga kiyA hai / ve likhate haiM ki yadi atIndriya padArthokA jJAna na ho sake to grahoMkI dazAoMkA aura candragrahaNa AdikA upadeza kaise ho sakegA ? jyotijJAna avisaMvAdI dekhA jAtA hai, ataH yaha mAnanA hI cAhie ki usakA upadeSTA trikAladarzI thaa| jaise satya svapnadarzana indriyavyApAra AdikI sahAyatAke binA hI bhAvI rAjya lAbha AdikA yathArtha spaSTa bhAna karAtA hai usI taraha sarvajJakA jJAna atIndriya padArthoM meM spaSTa hotA hai| jaise prazna vidyA yA IkSaNikA vidyAse atIndriya padArthoMkA bhAna hotA hai usI taraha sarvajJakA jJAna atIndriya padArthoMkA bhAsaka hotA hai| cUMki doSa aura AvaraNa Agantuka haiM AtmAke svabhAva nahIM haiM ataH pratipakSI sAdhanAoMse unakA samUla nAza ho jAtA hai aura jaba AtmA nirAvaraNa aura nirdoSa ho jAtA hai taba usakA pUrNa jJAna-svabhAva khila uThatA hai| ina sAdhaka pramANoMko batAkara unhoMne sarvajJa-siddhimeM eka jisa khAsa hetukA prayoga kiyA hai vaha hai "sunizcitAsaMbhavabAdhakarava" arthAt kisI bhI vastukI sattA siddha karaneke lie sabase bar3A pramANa yahI ho sakatA hai ki usakI sattAmeM koI bAdhaka na ho / jaise "maiM sukhI hU~" isakA sabase bar3A sAdhaka-pramANa yahI hai ki mere sukhI honemeM koI bAdhaka-pramANa nahIM milatA / cUMki sarvajJakI sattAmeM koI bAdhaka-pramANa nahIM hai ataH usakA nirbAdha sadbhAva siddha ho jAtA hai / isa hetuke samarthanameM unhoMne virodhiyoMke dvArA kalpita bAdhakoMkA nirAkaraNa isa prakAra kiyA hai prazna-arhanta sarvajJa nahIM haiM kyoMki ve vaktA haiM aura puruSa haiM jaise koI galI meM ghUmanevAlA avArA manuSya / uttara-vaktRtva aura sarvajJaravakA koI virodha nahIM hai| vaktA bhI ho sakatA hai aura sarvajJa bhii| yadi jJAnake vikAsameM vacanoMkA hAsa dekhA jAtA to usake atyanta vikAsameM vacanoMkA atyanta hAsa hotA, para dekhA to isase ulaTA hI jAtA hai| jyoM-jyoM jJAnameM vRddhi hotI hai tyoM-tyoM vacanoM meM prakarSatA hI dekhI jAtI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prazna-vaktRtvakA sambandha vivakSAse hai| ataH icchArahita nirmohI sarvajJameM vacanoMkI sambhAvanA kaise hai? zabdoccAraNakI icchA-vivakSA bhI mohakI hI paryAya hai| ___uttara-vivakSAkA vaktRtvase koI avinAbhAva nahIM hai| mandabuddhi zAstra-vivakSA rakhate haiM para ve zAstrakA vyAkhyAna nahIM kara sakate / suSupta, mUJchita Adi avasthAoMmeM vivakSA na rahanepara bhI vacanoMkI pravRtti dekhI jAtI hai, ataH vivakSA aura vacanameM koI avinAbhAva nahIM hai| caitanya aura indriyoMkI paTutA hI vacana-pravRttimeM kAraNa hotI hai, inakA sarvajJatAke sAtha koI virodha nahIM hai| athavA vacanoM meM vivakSAko kAraNa mAna bhI liyA jAya para satya aura hitakAraka vacanoMkI pravRtti karAnevAlI vivakSA doSavAlI kaise ho sakatI hai ? isI taraha nirdoSa puruSatvakA sarvajJatAke sAtha koI virodha nahIM hai-puruSa bhI ho aura sarvajJa bhii| yadi isa prakArake vyabhicArI hetuse sAdhyakI siddhi kI jAya to inhIM hetuoMse jaiminimeM vedArthajJatAkA bhI abhAva siddha ho jaaygaa| prazna-hameM kisI pramANase sarvajJa upalabdha nahIM hotA, ataH anupalambha honese usakA abhAva hI mAnanA cAhie? uttara-pUrvokta anumAnoMse jaba sarvajJakI siddhi ho jAtI hai taba anupalambha nahIM kahA jA sktaa| anupalambha Apako hai, yA saMsArake saba jIvoMko ? 'hamAre cittameM isa samaya kyA vicAra haiN| isakA anupalambha Apako hai para isase hamAre cittake vicAroMkA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| ataH yaha svopalambha anaikAntika hai / 'sabako sarvajJakA anupalambha hai' yaha bAta to sarvajJa hI jAna sakatA hai, asarvajJa nhiiN| prazna-AgamameM kahe gaye sAdhanoMkA anuSThAna karake sarvajJatA prApta hotI hai aura sarvajJake dvArA Agama kahA jAtA hai, ataH sarvajJa aura Agama donoM anyonyAzrita haiM ? uttara-sarvajJa AgamakA kAraka hai| prakRta sarvajJakA jJAna pUrvasarvajJake dvArA pratipAdita AgamArthake AcaraNase utpanna hotA hai aura pUrvasarvajJako tatpUrva sarvajJake dvArA praNIta Agamase sarvajJatA prApta hotI hai| isa taraha pUrva-pUrva sarvajJa aura AgamoMkI zrRMkhalA bIjAMkura santatikI taraha anAdi hai aura anAdiparamparAmeM anyonyAzrita doSakA vicAra nahIM hotaa| mukhya prazna yaha hai ki kyA Agama sarvajJake binA ho sakatA hai ? aura puruSa sarvajJa ho sakatA hai yA nahIM ? donoMkA uttara yaha hai ki sarvajJa ho sakatA hai aura Agama sarvajJa pratipAdita hI hai| prazna-jaba Ajakala prAyaH puruSa rAgI dveSI aura ajJAnI dekhe jAte haiM taba atIta yA bhaviSya meM kisI pUrNavItarAgI yA sarvajJakI sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? kyoMki puruSakI zaktiyoMkI sImAkA vartamAnakI taraha atIta aura anAgatameM ullaMghana nahIM ho sakatA ? uttara-yadi hama puruSAtizayako nahIM jAna sakate to usakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| anyathA Ajakala koI vedakA pUrNajJa nahIM dekhA jAtA to 'atIta kAlameM jaiminiko bhI usakA yathArtha jJAna nahIM thA' yaha kahanA hogaa| buddhimeM tAratamya honese usameM parama prakarSakI sambhAvanAmeM hI sarvajJatAkI sattA nihita hai| jisa prakAra agnike tApase sonekA maila kramazaH dUra ho jAtA hai aura sonA pUrNa nirmala bana jAtA hai usI prakAra samyagdarzanAdike abhyAsase jJAna bhI atyanta nirmala hokara sarvajJatAkI avasthAmeM pahu~ca jAtA hai ? prazna-sarvajJa jaba rAgI AtmAke rAgakA yA duHkhIke duHkhakA sAkSAtkAra karatA hai taba vaha svayaM rAgI aura duHkhI ho jAyagA ? uttara-duHkha yA rAgako jAna lenemAtrase koI duHkhI yA rAgI nahIM hotA / rAga to AtmAkA svayaM rAga rUpa pariNamana karanepara hI sambhava hai| kyA koI zrotriya brAhmaNa madirAke rasakA jJAna karane mAtrase madyapAyI kahA jA sakatA hai ? rAgake kAraNa mohanIya Adi karma sarvajJase atyanta ucchinna ho gaye hai. ataH parake rAga yA duHkhako jAnane mAtra se unameM rAga yA duHkha pariNati nahIM ho sktii| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcavavivaraNa prazna-sarvajJake sAdhaka aura bAdhaka donoM prakArake pramANa nahIM milate ataH usakI sattAmeM sandeha honA cAhie ? uttara-jaba sAdhaka pramANa batA diye gaye haiM aura bAdhakoMkA nirAkaraNa bhI kiyA jA cukA hai taba sandehakI bAta bebuniyAda hai| sarvajJakA abhAva to binA sarvajJa bane nahIM kiyA jA sakatA / jabataka hama trikAla trilokavartI samasta puruSoMkI asarvajJake rUpameM jAnakArI nahIM kara lete tabataka jagatko sarvajJazunya kaise kaha sakate haiM aura yadi aisI jAnakArI kisI vyaktiko sambhava hai to vahI sarvajJa hogaa| sarvajJatAkA itihAsa___ sarvajJatAke vikAsakA eka apanA itihAsa bhI hai| bhAratavarSakI paramparAke anusAra sarvajJatAkA sambandha bhI mokSase thaa| mumukSuoMke vicArakA mukhya viSaya yaha thA ki mokSake upAya, mokSakA AdhAra, saMsAra aura usake kAraNoMkA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nhiiN| vizeSataH mokSa prAptike upAyoMkA arthAt una dharmAnuSTAnoMkA jinase AramA bandhanoMse mukta hotA hai, kisIne svayaM anubhava karake upadeza diyA hai yA nahIM? vaidika paramparAke eka bhAgakA isa sambandhameM vicAra hai ki-dharmakA sAkSAtkAra kisI vyaktiko nahIM ho sakatA, cAhe vaha brahmA, viSNu yA mahezvara jaisA mahAn bhI kyoM na ho? dharma to kevala apauruSeya vedase hI jAnA jA sakatA hai| vedakA dharmameM nirbAdha aura antima adhikAra hai| usameM jo likhA hai vahI dharma hai| manuSya prAyaH rAgAdi duSAMse daSita hote haiM aura alpajJa bhii| yaha sambhava hI nahIM hai ki koI bhI manuSya kabhI bhI sampUrNa nirdoSa yA sarvajJa banakara dharma jaise atIndriya padArthoMkA sAkSAtkAra kara ske| brahmA, viSNu, mahezvara Adi mahAdevoM meM kevala isalie sarvajJatA batAI jAtI hai ki ve vedadeha haiM arthAt unakA zarIra yA svarUpa vedamaya hai| isakA tAtparya yaha hai ki atIndriya padArthoMkA jJAna kevala vedake dvArA hI sambhava hai, pratyakSase nhiiN| isa paramparAkA samarthana jaimini aura unake anuyAyI zavara, kumArila Adi mImAMsakadhurINoMne kiyA hai| kumArilane to sarvajJatAke niSedhakA phalitArtha nikAlate hue bahuta spaSTa likhA hai ki "dharmazatvaniSedhazca kevalo'trApi yujyte| sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate // " -tatvasaMgraha 'pUrvapakSa' pR0 844 "yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvazo yena kalpyate // nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn prtipdyte|" -mImAMsAilokavArtika codanAsUtra zloka 110-12 arthAt sarvajJatAke niSedhakA artha hai dharmajJatvakA niSedha / yAnI koI bhI puruSa dharmako pratyakSase jAnakara sarvajJa nahIM bana sakatA / dharmake sivAya anya sabhI padArthoMkA jJAna vaha karanA cAhatA hai to kare hameM koI Apatti nahIM / isI taraha dharmako vedake dvArA tathA anya padArthoM ko pratyakSa, anumAna, upamAna, arthApatti aura abhAva Adi pramANoMse yathAyogya jAnakara koI yadi ausatana sarvajJa banatA hai taba bhI hameM koI Apatti nhiiN| para eka pratyakSa pramANake dvArA jo sarvajJa banakara dharmako bhI jAnanA cAhatA hai vaha usI prakAra hai jo kevala eka A~khake dvArA hI rasa, gandha AdikA jJAna karanA cAhatA hai| isI paramparAke naiyAyika vaizeSika bhAdi IzvarameM nitya sarvajJatA aura anya yogiyoM meM yogaja sarvajJatA mAnakara bhI vedoMko IzvarapratipAdita yA usakA nizvAsa kahakara dharmameM vedakA hI antima adhikAra svIkAra karate haiN| vyavahArameM vedakI sarvazreSThatA donoMko mAnya hai| sAMkhya aura yoga paramparAmeM sarvajJatA aNimAdi RddhiyoMkI taraha eka yogajanya vibhUti hai, jo sabhI yogiyoMko avazya prAptavya nahIM hai| jinakI sAdhanA isa yogya ho unheM prApta ho sakegI / sarvajJatA prakRtisaMsarga caritArtha ho jAnepara mukta puruSoM meM avaziSTa nahIM rhtii| vedAntI sarvajJatAko antaHkaraNaniSTha mAnate haiN| jo jIka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mmukta dazA taka rahakara antameM chUTa jAtI hai| muktadazAmeM brahmakA kevala zuddha saccidAnanda rUpa hI prakAzamAna rahatA hai| . zramaNa paramparAkA mUla AdhAra hI hai dharmameM vItarAgI aura tatvajJAnI puruSakA prAmANya / isakA vicAra hai ki puruSa apanI sAdhanAke dvArA pUrNa-vItarAgI aura nirmalajJAnI ho sakatA hai tathA mokSAdi tattvoMkA sAkSAtkAra kara sakatA hai| vaha apane sAkSAtkRta mokSopAya-dharmakA upadeza detA hai| yahI upadeza Agama kahalAte haiN| yaha paramparA puruSake sarvotkRSTa vikAsameM vizvAsa rakhatI hai aura pratyeka manuSyako sAdhanAnusAra vikasita honekA avasara bhI detI hai| kisI tIrthakara yA buddhako kevalajJAna aura bodhi prApti honepara jaisA dharma aura dharma jaise atIndriya padArthoMkA sAkSAtkAra hotA hai usI prakArakA sAkSAtkAra anya sAdhakoM ko bhI ho sakatA hai| yAnI isa paramparAmeM dharma kisI beda jaise granthake adhikArameM baddha nahIM hai, kintu vaha vItarAgI tatvajJAnIke anubhavase vikasita hotA hai| bauddhAcArya dharmakIrtine likhA hai ki 'buddha caturAryasatyakA sAkSAtkAra karate haiM aura tadantargata-mArga-satya yAnI dharmameM apane anubhavake dvArA antima pramANa bhI haiN| ve karuNA karake kaSAyasantapta saMsAriyoMke uddhArake lie svadRSTa mArgakA upadeza karate haiN| koI puruSa saMsArake anya saba padArthoMko jAneM yA na jAne hameM isa nirarthaka bAtase koI prayojana nhiiN| hameM to yaha dekhanA hai ki vaha iSTa tatva yAnI dharmakA sAkSAtkAra karatA hai yA nahIM ? vaha dharmajJa hai yA nahIM ? mokSamArgameM anupayogI kIr3e-makor3oMkI saMkhyAke parijJAnakA dharmase kyA saMbaMdha hai ? dharmakIrti siddhAntataH sarvajJatAkA virodha na karake use nirarthaka avazya kaha dete haiM ? ve kumArilase kahate haiM ki koI manuSya saMsArake saba padArthoMkA sAkSAtkAra kare yA na kare para use dharmajJa honA caahie| ve apane sarvajJatAke samarthaka samazIloMse kahate haiM ki mImAMsakoM ke sAmane trikAlatrilokajJa rUpa sarvajJatApara z2ora nahIM denA cAhie / asalI vivAda to dharmajJatAmeM hai ki dharmake viSayameM dharmajJako pramANa mAnA jAya yA vedako ? tAtparya yaha ki jahA~ kumArilane pratyakSase honevAlI dharmajJatAkA niSedha karake dharmake viSayameM vedakA hI avyAhata adhikAra siddha kiyA hai vahA~ dharmakIrtine pratyakSase hI dharmakA sAkSAtkAra mAnakara arthAt pratyakSase honevAlI dharmajJatAkA samarthana karake vItarAgI dharmajJa puruSakA hI dharmameM antima pramANa aura adhikAra mAnA hai| dharmakIrtike TIkAkAra prajJAkaraguptane sugatako dharmajJake sAtha hI sAtha sarvajJa trikAlavartI yAvat padArthoMkA jJAtA bhI siddha kiyA hai aura likhA hai ki sugatakI 1 "tAyaH svadRSTamArgoktiH vaiphalyAd vakti nAnRtam / dayAlutvAt parArthaJca srvaarmbhaabhiyogtH| tasmAt pramANaM tAyo vA catuHsatyaprakAzanam ||"-pr0 vA 1 2 "tasmAdanuSTha yagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakA .... yaH pramANamasAviSTaH na tu sarvasya vedakaH // dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedetad gRdhrAnupAsmahe ||"-pr0 vA0 1133-35 3 "sarve jAnAtu sarvasya vedako na niSidhyate |"-pr. vArtikAla* pR0 52 / "bhAvanAbalato jJAnaM bAhyAnAmapi bhAvi cet / tadetadizyate'smAbhiH sarvAkAraM tu tAyinAm // ......tato'sya vItarAgatve sarvArthajJAnasambhavaH / samAhitasya sakalaM cakAstIti vinizcitam ||"-pr. vAtikAla. pR0 329 4 "sarveSAM vItarAgANAmetat kasmAnna vidyate / * rAgAdikSayamAtre hi tairyatnasya pravarttanAt // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa taraha anya yogI bhI sarvajJa ho sakate haiM yadi ve rAgAdimuktikI taraha sarvajJatAke lie bhI yatna kreN| aura jinane vItarAgatA prApta kara lI hai ve cAhe to thor3ese hI prayAsase sarvajJa bana sakate haiN| zAntarakSita bhI isI taraha dharmajJatA-sAdhanake sAtha hI sAtha sarvajJatA siddha karake ise ve zaktirUpase sabhI vItarAgoMmeM mAnate haiN| pratyeka vItarAga jaba cAhe taba kisI bhI vastuko anAyAsa yatheccha jAna sakatA hai| buddhane svayaM apaneko kabhI sarvajJa nahIM khaa| unhoMne aneka AtmAdi atIndriya padArthoMko avyAkRta kahakara unake viSayameM mauna hI rakhA hai| para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma yA mArgakA pUrNa aura nirmala sAkSAtkAra ho sakatA hai| dharma mAtra kisI pustakavizeSase hI jAnanekI cIz2a nahIM hai| unhoMne kabhI apaneko sarvajJa bhI kahA hai to mArgajJa yA dharmajJake artha meM hii| unakA to spaSTa upadeza thA ki maiMne tRSNAkSayake mArgakA sAkSAtkAra kiyA hai aura use hI batAtA huuN|.... jainatArkikoMne prArambhase hI trikAla trilokavartI yAvajjJeyoMke pratyakSa darzanarUpa artha meM sarvajJatA mAnI hai aura usakA samarthana bhI kiyA hai| bauddha paramparAmeM jisa prakAra dharmajJatAkA aura sarvajJatAkA vizleSaNa karake dharmajJatApara mukhya bhAra diyA gayA hai usa taraha jaina paramparAmeM kevala dharmajJatAkA samarthana na karake pUrNa sarvajJatA hI siddha kI gaI hai| AcArya kundakundane pravacanasAra' meM kevalajJAnako yugapat anantapadArthoMkA jAnanevAlA batAyA hai| ve Age likhate haiM- ki jo ekako jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai| isa AtmajJAnakI paramparAkI jhalaka "yaH Atmavit sa sarvavit" ityAdi upaniSad-vAkyoM meM tathA "je egaM jANai se savvaM jANai, je savva jANai se egaM jANai" isa AcArAGga sUtra (123) meM pAI jAtI hai| kundakundane isakA vyAkhyAna karate hue Age likhA hai ki jo trikAla trilokavartI padArthoMko nahIM jAnatA, vaha pUrI taraha eka dravyako bhI nahIM jAnatA / aura jo ananta paryAyavAle eka dravyako nahIM jAnatA vaha sabako kaise jAna sakatA hai ? isakA punaH kAlAntare teSAM sarvajJaguNarAgiNAm / alpayatnena sarvajJatvasya siddhiravAritA // " pra0 vArtikAla0 pR0 329 / 1 "svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gmyte| sAkSAnna kevalaM kintu sarvo'pi pratIyate ||"-tttvsN0 zlo0 3309 / 2 "yadyadicchati bodadhuM vA tattadvetti niyogataH / zaktirevaMvidhA tasya prahINAvaraNo hyasau / yugapat paripATyA vA svecchayA pratipadyate / labdhazAnaM ca sittvo (?) hi sakSaNAdibhiH prabhuH ||"-tttvsN0 zlo0 3628-29 / 3 "saha bhayavaM uppaNNaNANadarisI sadevAsuramANussalogassa Agadi gadiM cayaNovavAdaM baMdhamokkhaM idiM TiThadiM jadi aNabhAgaM takaM kalaM maNaM mANasiyaM bhuttaM kadaM paDisevidaM AdikambhaM arahakamma samvaloe savvajIve sabvabhAve samaM jANAdi passadi viharadi tti |"-prkRti anu| "se bhagavaM arahaM jiNe kevalI samvannU savvabhAvadarisI sadevamaNuyAsurassa logassa pajjAe jANaha / taM. AgaI gaI ThiI cayaNaM uvavA bhuttaM pIyaM kaDaM paDiseviyaM Adhikamma rahokamma lavivaM kahiyaM maNo mANasiyaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAiM jANamANe pAsamANe evaM ca NaM vihrh|" -AcA0 zru0 2 cU0 3 / 4 "jaM takAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicitta visamaM taM jANaM khAiyaM bhaNiyaM ||"-prv0 1 / 47 / 5 "jo Na vijANadi jugavaM atthe tekAlike tihavaNatthe / NAeM tassa Na sakkaM sapajjayaM datvamekaM vA ||"-prv0 1148 6 "davyamaNaMtapajjayamekamaNatANi davvajAdANi / Na vi jANAdi jadi jugavaM kadha so savvANi jANAdi ||"-pr10 1149 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tAtparya hai ki jo manuSya ghaTajJAnake dvArA ghaTako jAnatA hai vaha sAtha hI sAtha "ghaTajJAnavAn aham" isa sahavyavasAyake dvArA apane svarUpako bhI jAna letA hai| isI taraha jo vyakti ghaTa jAnanekI zakti rakhanevAle ghaTajJAnakA yathAvat svarUpa pariccheda karatA hai vaha ghaTako to arthAt hI jAna letA hai kyoMki usa zaktikA yathAvat vizleSaNapUrvaka parijJAna vizeSaNabhUta ghaTako jAne binA ho hI nahIM sakatA / isI prakAra AtmAmeM ananta jJeyoMke jAnanekI zakti hai ataH jo saMsArake ananta jJeyoko jAnatA hai vaha ananta jJeyoMke jAnanekI zaktike AdhArabhUta AtmA yA pUrNajJAnako svasaMvedana pratyakSake dvArA jAna letA hai aura jo ananta jJayoMke jAnanekI anantazakti rakhanevAle AtmA yA pUrNajJAnake svarUpako yathAvat vizleSaNapUrvaka jAnatA hai. vaha una zaktiyoMke upayogasthAnabhUta ananta padArthoMko bhI jAna letA hai jaise jo vyakti ghaTapratibimbAkrAnta darpaNako jAnatA hai vaha ghaTako bhI jAnatA hai tathA jo ghaTako jAnatA hai vahI darpaNameM Aye hae ghaTa-pratibimbakA vizleSaNapUrvaka yathAvat parijJAna kara sakatA hai| kundakundane niyamasArameM sarvajJatAviSayaka apanA dRSTikoNa nizcaya aura vyavahAranayakI dRSTise isa prakAra batAyA hai "jANadi passadi savvaM vavahAraNapaNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 158 // " arthAt kevalI bhagavAn vyavahAranayase saMsArake saba padArthoko jAnate aura dekhate haiM, para nizcayase kevalajJAnI apanI AtmAko jAnatA aura dekhatA hai| isakA tAtparya hai ki jJAnako parapadArthoMkA jAnanevAlA aura dekhanevAlA kahanA bhI vyavahArakI maryAdAmeM hai, nizcayase to vaha svarUpa-nimagna rahatA hai| nizcayanayakI bhUtArthatA aura paramArthatA tathA vyavahAranayakI abhUtArthatAko sAmane rakhakara yadi vicAra kiyA jAya to AdhyAtmika dRSTise pUrNajJAnakA paryavasAna AtmajJAnameM hI hotA hai| AcArya kundakundakA yaha varNana vastutaH krAntadarzI hai| tarkayugameM kundakundakI AdhyAtmika yA naizcayika dRSTikA jaisA cAhie vaisA upayoga nahIM huaa| samantabhadrAdi AcAryoMne sUkSma, antarita aura dUravartI samasta atIndriya padArthoMkA pratyakSatva anumeyatva' hetase siddha kiyA hai| AcArtha vIrasenane jayadhavalAmeM kevalajJAnako AtmAkA svabhAva mAnakara mati. jJAnAdiko usIkA aMza batAyA hai aura likhA hai ki matijJAnAdike svasaMvedanake samaya aMzI kevalajJAnakA bhI aMzataH svasaMvedana ho jAtA hai jaise parvatake eka hisseko dekhakara pUre parvatakA jJAna vyavahArataH pratyakSa hai usI taraha kevala jJAna bhI vyavahArataH svasaMvedanasiddha hai| isa taraha sabhI jaina tArkikoMne eka svarase trikAla-trilokavartI samasta padArthoM ke pUrNaparijJAnake artha meM sarvajJatAkA samarthana kiyA hai / sarvajJatAke samarthanake bAda pRthak dharmajJatAke samarthanakI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| pravacanakI pramANatAkA AdhAra yaha to Uparake vivecanase spaSTa ho jAtA hai ki Agama yA pravacanakI pramANatAkA AdhAra Aptake guNa haiN| Aptake guNa hI zabdameM jhalakate haiN| yadyapi jaina-paramparAmeM zAstroMkA prAmANya pracalita hai, para usakA antima AdhAra puruSakA nirmala jJAna hI hai| tIrthakara tabataka tattvakA upadeza nahIM karate jabataka unameM vItarAgatA aura pUrNajJAnakA vikAsa nahIM ho jaataa| eka tIrthakarako dUsare tIrthakarake AgamakI koI AvazyakatA nahIM rahatI kyoMki vaha svayaM AgamakA nirmAtA hotA hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka kSayopazamajJAnavAlA AcArya apane vacanoMkI paramparAko sarvajJamUlaka siddha karate haiM para kisI sarvajJako apanI vacanaparamparA itara sarvajJamUlaka siddha karate nahIM sunA / tIrthaMkaroMke vacana sUtra rUpa hote haiN| unameM saMkSepase mUla siddhAntoMkA sUcana hotA hai| una siddhAntoMko dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI paristhitike anusAra kaise jIvana vyavahArameM lAyA jAya yaha vivecanA uttarakAlIna AcAryoMke zAstroM meM 1 "sUkSmAntaritadarArthAH pratyakSA: ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti sarvasaMsthitiH ||"-aaptmii0 zlo0 5 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyavinizcayavivaraNa hotI hai| para vaha tabhI pramANa hai jaba usakA mUlasrotase virodha na ho / sAhitya apane yugakA pratibimba hotA hai| vartamAnakAlIna sAhityameM atItake avazeSa bhI yatra tatra bikhare rahate haiN| uttarakAlIna AcAryoMke dvArA samaya-samayapara racA huA vividha prakArakA sAhitya apane yugakI AvazyakatAoM aura prabhAvoMse achUtA nahIM hai| isalie Agama-pramANako samIkSA karate samaya usake sarvajJa mUlakatvakI jA~cake sAtha hI sAtha hameM usake aitihAsika vikAsa aura usa yugakI paristhitiyoMkI bhI samIkSA karanI hI hogii| jaina-paramparAke dArzanika sAhityameM parapakSake khaNDanake sthala sama-vicAravAle darzanAntarIya vicAroMse paripuSTa hue haiM tathA usane apane vicAroMse anya sAhityako eka hadataka prabhAvita bhI kiyA hai| eka mUla guNoMkI saMkhyA aura nAmoMko hI le liijie| AcArya samantabhadragane 5 aNuvrata aura madya mAMsa aura madhuke tyAgako mUla guNa batAyA jabaki anya AcAryone 5 aNuvratoMkI jagaha bar3a, pIpar3a, umara, kaThUmara aura pAkara ina pA~ca phaloMke tyAgako mUla guNoMmeM zAmila kiyaa| kisIne devadarzana, pAnI chAnanA, jUAkA tyAga, Adi bhI mUla guNoMmeM ginaaye| tAtparya yaha ki jisa yugameM jaisI AvazyakatA paristhitiyoMke anusAra upasthita huI usa yugameM bane hue zAstra unake samAdhAnase khAlI nahIM haiN| isIlie zAstra apane yugake nirmANameM pramukha bhAga lete rhe| ve usa samaya yugabAhya nahIM hue aura yahI kAraNa hai ki granthakAroMne apanI samajhake anusAra aneka aise bhI vidhAna kiye jinakA mUla jaina saMskRtise mela baiThAnA kaThina hai| ataH pravacanakI pramANatAkA vicAra karate samaya.hameM ina sabhI bAtoMkI samIkSA kara lenI caahie| vedApauruSeyatva vicAra mImAMsaka vedako apauruSeya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki zabdameM guNa aura doSa vaktAke adhIna haiM yaha sarvamAnya niyama hai| aura dopoMke abhAvase jaba pramANatA AtI hai taba hameM yaha vicAra kara lenA cAhie ki doSoMkA abhAva kaise ho ? guNa aura doSa donoMkA AdhAra puruSa hai / jahA~ guNavAn vaktA hotA hai vahA~ usake guNoMse doSa haTA diye jAte haiM aura doSoMke haTa jAnepara zabdameM pramANatA svataH A jAtI hai| vaktAke guNoMse haTAye gaye doSoMkI phira zabdameM saMbhAvanA nahIM rhtii| dUsarA prakAra yaha bhI hai jahA~ vaktA hI nahIM hai vahA~ vaktAke dopoMkI saMkrAnti zabdameM ho hI nahIM sktii| yAnI vedakA cU~ki koI puruSa kartA nahIM hai isalie usameM doSoMkI koI saMbhAvanA nahIM hai, vaha svataHpramANa hai| laukika vacanoMmeM vaktAke gaNase doSoMkA abhAva hotA hai aura vedameM vaktAke na honese doSoMkI AzaMkA hI nahIM rhtii| yahI kAraNa hai ki mImAMsakane prAmANyako "svataH" svIkAra kiyaa| dharmameM vedakA svataHprAmANya banA rahe isake lie use sarvajJakA niSedha karanA par3A aura puruSakI carama zaktike vikAsako roka denA pdd'aa| vaidika vAkyoMkI paramparAko anAdi-nitya siddha karaneke lie use zabdamAtrako nitya aura vyApaka mAnanA par3A / hama apane tAlu Adike vyApArase jina zabdoMko utpanna karate haiM, mImAMsakake matase ve zabda pahalese hI maujUda haiN| hamAre prayatnane to mAtra unakI abhivyakti kI hai| vedako apauruSeya siddha karane ke lie "kartAkA smaraNa nahIM hai" yaha hetu bhI diyA jAtA hai| isI taraha "vedAdhyayana-vAcyatva, kAlatva" Adi hetuoMse usakI apauruSeyatA sAdhanekA prayatna kiyA gayA hai| vicAraNIya bAta yaha hai ki meghakI gar3agar3AhaTa yA vijalIkI kar3akar3AhaTa jaisI nirarthaka dhvaniyA~ bhale hI puruSa prayatnake binA prAkRtika kAraNoMse hI utpanna ho jAya~ para sArthaka chandobaddha pada, vAkya aura zlokakI racanA puruSa-prayatna ke binA kaise saMbhava hai ? vaijJAnika kAryakAraNaparamparAkI dRSTise yaha 1 "madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaJcakam / aSTau mUlaguNAnAhuH gRhiNAM zramaNottamAH ||"-rtnk 0 zlo0 66 / 2 "madyamAMsamadhUnyujjhet paJcakSIraphalAni ca |"-saagaardhrmaa0 2 / 2 3 dekho sAgAradharmAmRta 2 / 18 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 33 nitAnta asaMgata hai / kisI racanA ke kartAkA smaraNa na honese hama bhale hI usake vizeSa kartRtvameM sandigdha hoM para use sarvathA akartRka yA apauruSeya nahIM kaha sakate / aneka aise jIrNa-zIrNa makAnoMke khaNDahara hamAre STigocara hote haiM, jinake banAne aura banavAnevAloMkA hameM smaraNa to kyA, patA bhI nahIM hai, unheM dekhakara kisIko bhI apauruSeya buddhi nahIM hotI / koI bhI sArthaka zabda puruSa prayatnake binA na to uccarita hI ho sakatA hai aura na apane vividha-vivakSita arthokA parijJAna hI karA sakatA hai / yadi puruSameM vItarAgatA aura aara vikAsa kisI bhI taraha saMbhava nahIM hai to aise hI puruSoMke dvArA kiye gaye vedake vyAkhyAnapramANatA kaise A sakatI hai ? " merA yaha artha hai, yaha nahIM" isa bAtakI ghoSaNA vaidika zabda to nahIM kara sakate, arthakI vyAkhyA to puruSake hI adhIna hai aura Apake matase sabhI puruSa rAgI dva eSI aura ajJAnI haiM / ataH jisa puruSa ke doSoMke Darase vedako apauruSeya kalpita kiyA gayA thA, Akhira vyAkhyAna ke lie usIkI zaraNa meM pahu~canA par3atA hai / koI bhI zabda svataHpramANa nahIM ho sakatA / usakI pramANatAke lie yaha talAza karanA z2arUrI ho jAtA hai ki usakA vaktA kauna hai ? phira vedameM una-una yugoM ke RSiyoM ke nAma gotra pravara, caraNa Adike ullekha milate haiM / aneka chandoMse usakI racanA hai / vidheya aura heyameM pravRtti aura nivRttikA upadeza hai| ataH aisI zruti, manusmRti Adi smRtiyoMkI taraha sakata ke hai aka ka nahIM / yadi anAdi honeke kAraNa yA karttAkA smaraNa na honeke kAraNa vedako pramANa mAnA jAtA hai to bahutasI gAliyA~ tathA apazabda aise haiM jinake karttAkA smaraNa nahIM hai aura na yahI patA hai ki ve kabase cale haiM, ve sabhI pramANakoTimeM A jAya~ge / laukika padavAkyoMse vaidika padavAkyoM meM koI bhI aisI vizeSatA nahIM dikhAI detI jisase unheM apauruSeya kahA jAya / kaThinatAse uccAraNa honA, aneka saMyukta akSaroMkA prayoga Adi aisI bAteM haiM jo laukika padavAkyoM meM sahaja hI kI jA sakatI haiM / vedake adhyayanako sadA vedAdhyayanapUrvaka mAnanemeM koI pramANa nahIM hai / jina RSiyoMne apane yogabala aura nirmalajJAnase tattvakA sAkSAtkAra kiyA, una RSiyoMke dvArA racI gaIM vedakI zAkhAoMko unake kartRtvase vaMcita nahIM kiyA jA sakatA / isa kAlameM vedakA karttA koI nahIM hai isalie atItakAlameM bhI na rahA hogA yaha tarka atyanta thothA hai / isa taraha to aneka itihAsasiddha tathyoMkA lopa ho jAyagA / veda anAdisiddha Izvara ke niHzvAsa haiM yA usake dvArA pratipAdita haiM yaha kevala stuti hai / Ajake vijJAnane apane prayogoMse zabdako bhautika aura utpAda vinAzavAlA siddha kara diyA hai / yaha ThIka hai ki zabda utpanna hokara amuka kAlataka vAtAvaraNa meM gU~jatA rahatA hai aura apane sUkSma saMskAroM se vAtAvaraNako kucha kAlataka prabhAvita rakhatA hai, para vaha sadA eka rUpameM nahIM rahatA aura na nitya hI hai| pudgalake ananta vicitra pariNamana hote haiM / zabda bhI unhIMmeMse eka hai| dharma meM vedakI antima aura nirbAdhasattA nahIM mAnI jA sakatI kyoMki dharma manuSyake AcAravicAroMkA zodhana karanevAlA tathA unheM sAdhanopayogI banAnevAlA hotA hai jo bhaneka anubhavI aura vItarAgiyoM kI sAdhanAse vikasita hotA rahatA hai| yugakI AvazyakatAoMke anusAra yugapuruSa usakA nirmANa karate haiM aura mAnavako dAnava honese bacAte haiM / vedameM pratipAdita aneka hiMsAtmaka kriyAkANDa manuSya ke AcAra aura vicArako kitanA unnata banA sakate haiM yaha eka vicAraNIya prazna hai / itihAsakI kisI sIr3hIpara unakI upayogitA rahI bhI ho para ve saba trikAlAbAdhita sAmAnya dharmakA sthAna nahIM le sakate / mAnava samAja meM samAna adhikAra aura samAna avasarako svIkAra kiye binA usakA sthira sAmAjika nirmANa nahIM ho sakatA / ataH ahiMsA ke AdhArapara samatAkI upAsanAkA mArga hI vaiyaktika, sAmAjika, rAjanaitika aura Arthika Adi sabhI kSetroM meM sAmAnyadharma bana sakatA hai / aura aise dharmako mUla siddhAntarUpase pratipAdana karanevAle zAstra hI pravacanake padapara pratiSThita ho sakate haiN| eka ahiMsA hI vaha kasauTI hai jisase vividha AcAra-vicAroMmeM dharmatva kI jA~ca kI jA sakatI hai| yahI vicAroMkA 1 " ayamartho nAyamartha iti zabdA vadanti na / kalpyo'yamarthaH puruSaiste ca rAgAdiviplutAH // - pra0 vA0 2 / 312 / 5 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa visaMvAda dUra kara mAnasika samatAkI sRSTi kara anekAnta dRSTike rUpameM vikasita hotI hai aura yahI vacanoMkA aikAntika viSa cUsakara unheM syAdvAdAmRtarUpa banAtI hai| yahI samasta prANiyoMke samAnAdhikArako siddhAntataH svIkAra karake parigraha saMgrahake prati udAsIna ho sabako jInekA-phUlane phalanekA avasara detI hai| zabdakA arthavAcakatva bauddha' zabdako vAstavika arthakA vAcaka nahIM maante| unake matase kSaNika, niraMzaparamANurUpa svalakSaNa hI paramArtha hai| usakI na to kAlAntarameM vyApti hai aura na dezAntara taka prasAra hii| jo jahA~ aura jaba utpanna hotA hai vaha vahIM aura tabhI naSTa ho jAtA hai| zabdakI pravRtti saMketase hotI hai| jaba svalakSaNoMkA kSaNakSayI aura ananta honese grahaNa hI sambhava nahIM hai taba unameM saMketa kaise kiyA jA sakatA hai ? saMketakA grahaNa bhI ho jAya para jaba vyavahArakAla taka unakI anuvRtti nahIM hotI taba usa saMketake balapara zabdArthabodha aura vyavahAra kaise cala sakatA hai ? zabdIkA prayoga to atIta aura anAgata arthoM meM bhI dekhA jAtA hai para atIta aura anAgata naSTa aura anutpanna honeke kAraNa vidyamAna to nahIM haiN| yadi zabdakA arthake sAtha sambandha ho to zabdabuddhikA indriyabuddhikI taraha spaSTa pratibhAsa honA . cAhie / zabdabuddhimeM artha kAraNa bhI nahIM hotA ataH vaha usakA viSaya nahIM bana sakatA kyoMki jo jJAnameM kAraNa nahIM hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahIM hotaa| yadi zabdajJAnameM artha kAraNa ho, to koI bhI zabda visaMvAdI yA apramANa nahIM hogA aura atIta tathA anAgatavAcI zabdoMkI pravRtti hI ruka jaaygii| zabda aura artha donoMkA eka jJAnase grahaNa honepara hI "yaha usakA vAcaka hai yA vAcya" isa prakArakA saMketa bana sakatA hai kintu jisa cAkSuSajJAnase hama arthako jAnate haiM vaha zabdako nahIM jAnatA aura jisa zrAvaNa pratyakSase zabdako jAnate haiM vaha arthako nahIM jaantaa| ataH zabda arthakA vAcaka na hokara kevala vivakSAkA sUcana karatA hai / vaha buddhi pratibimbita anyApoharUpa sAmAnyako hI kahatA hai, ataH zabdase honevAle jJAnameM satyArthatAkA koI niyama nahIM hai| ___akalaGkadevane isakI AlocanA karate hue likhA hai ki padArtha meM kucha dharma sadRza hote haiM aura kucha visadRza / saMketa inhIM sadRza dharmokI apekSA gRhIta hotA hai| jisa zabdameM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai vaha bhale hI vyavahArakAla taka na pahu~ce para tatsadRza dUsare zabdase saMketakA smaraNakara arthapratIti honemeM kyA bAdhA hai ? eka ghaTa zabdakA eka ghaTa artha meM saMketa grahaNa karaneke bAda tatsadRza yAvat ghaToM meM tatsadRza yAvat ghaTa zabdoMkI pravRtti hotI hai| kevala sAmAnyameM to saMketa hI nahIM ho sakatA kyoMki vaha akelA pratibhAsita hI nahIM hotA aura usameM saMketa grahaNa karanepara vizeSoM meM pravRtti nahIM ho skegii| isI taraha kevala vizeSameM bhI saMketa gRhIta nahIM hotA kyoMki ananta vizeSa hama tuma jaise pAmara janoMke jJAnake viSaya nahIM ho sakate / ataH sAmAnyavizeSAtmaka padArtha meM sAmAnyavizeSAtmaka hI zabdakA saMketa gRhIta hotA hai aura usake smaraNase arthabodha aura vyavahAra calatA hai| jisa prakAra pratyakSa buddhi atItArthako jAnakara bhI pramANa hai usI taraha smRti bhI pramANa honI caahie| avisaMvAdI smaraNase zabdArthake saMketako tAjAkara zabdavyavahAra calAnemeM koI bAdhA nahIM hai| yaha avazya hai ki sAmAnyavizeSAtmaka arthako viSaya karanepara bhI indriyabuddhi spaSTa hotI hai aura zabdajJAna aspaSTa / jaise eka hI vRkSako viSaya karanevAle dUravartI aura samIpavartI puruSoMke jJAna aspaSTa aura spaSTa hote haiM usI taraha eka hI artha meM indriyajJAna aura zabdajJAna spaSTa aura aspaSTa ho sakate haiN| jJAnameM spaSTatA yA aspaSTatA viSayabhedake kAraNa nahIM hotI, vaha to kSayopazama yA zakti-bhedase hotI hai| jisa prakAra avinAbhAva sambandhase arthakA bodha karAnevAlA anumAna aspaSTa hokara bhI avisaMvAdI honese pramANa hai usI taraha vAcyavAcakasambandhakA smaraNakara arthabodha karAnevAlA zabda 1 pra0 vA0 3 / 212 / 2 nyAyavi0 2 / 210-214 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 jJAna bhI pramANa honA caahie| yadi zabda bAhyArtha meM pramANa na ho to bauddha svayaM zabdoMse una nadI, deza, parvata AdikA jJAna kaise kara sakate haiM jo indriyoMse dikhAI nahIM dete ? yadi kucha arthakI gairamaujUdI meM pravRtta honeke kAraNa vyabhicArI dekhe jAte haiM to itane mAtra se sabhI zabdoMko vyabhicArI yA apramANa nahIM kahA jA sakatA / jisa prakAra pratyakSa yA anumAna kahIM-kahIM bhrAnta dekhe jAnepara bhI bhAnta aura avyabhicArI avasthAmeM pramANa hote haiM usI taraha abhrAnta zabdako bAhyArtha meM pramANa mAnanA cAhie / yadi hetuvAda rUpa zabdase arthakA nizcaya na ho to sAdhana aura sAdhanAbhAsakI vyavasthA kaise hogI ? usI taraha Aptake vacanoMke dvArA arthabodha na ho to Apta aura anAptakA bheda kaise jJAta ho sakatA hai ? zabdoM meM satyArthatA aura asatyArthatAkA nirNaya arthaprApti aura aprAptise hI kiyA jA sakatA hai / yadi puruSoMke abhiprAya meM vicitratA yA visaMvAda honeke kAraNa zabda arthavyabhicArI mAna liye jA~ya to buddha sarvajJatA aura sarvazAstRtAmeM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? vahA~ bhI abhiprAya vaicitryakI zaMkA ho sakatI hai| yadi kahIMpara arthavyabhicAra dekhe jAneke kAraNa zabda artha meM pramANa nahIM hai to vivakSAkA vyabhicAra bhI dekhA jAtA hai ataH use vivakSA meM bhI pramANa nahIM mAnanA cAhie / kisIkI vivakSA hotI hai aura koI zabda mu~hase nikala jAtA hai / kahIMpara ziMzapA latAkI sambhAvanA honepara bhI jisa prakAra suvivecita ziMzapAtva hetu vRkSakA avisaMvAdI hai aura IMdhanajanya agniko kahIMpara maNise utpanna honepara bhI jisa taraha suvivecita agni IMdhanajanya hI mAnI jAtI hai usI taraha suvivecita zabda arthakA vyabhicArI nahIM ho sakatA / vyabhicArI zabda usI taraha zabdAbhAsakI koTimeM zAmila haiM jisa taraha vyabhicArI pratyakSa pratyakSAbhAsa meM aura vyabhicArI anumAna anumAnAbhAsa meM / ataH avisaMvAdI zabdako artha meM pramANa mAnanA hI caahie| yadi zabdamAtra vivakSAke hI sUcaka hoM to unameM satyatva aura asatyatvakI vivakSA nahIM ho sakegI, kyoMki donoM prakArake zabda apanI vivakSAkA sUcana to karate hI haiM / vivakSAke binA bhI suSupsAdi avasthA meM zabdaprayoga dekhA jAtA hai aura zAstra vyAkhyAnakI vivakSA rahanepara bhI maMdabuddhi zAstra vyAkhyAna nahIM kara pAte ataH zabdoMko vivakSAjanya nahIM mAnA jA sakatA / tAtparya yaha ki zabdoMmeM satyatva aura asatyatvakA nirNaya karaneke lie unheM arthakA vAcaka mAnanA hI cAhie / zabdakA svarUpa zabda' pudgala skandhakI paryAya hai jaise ki chAyA aura Atapa / kaMTha tAlu Adi bhautika kAraNoM ke abhighAtase prathama zabda vaktA ke mukhameM utpanna hotA hai usako nimitta pAkara loka meM bharI huI zabda varga - NAe~ (vizeSa prakArake pudgala ) zabdarUpa se jhanajhanA uThatI haiM / jaise kisI jalAzaya meM patthara pheMkane para pahalI lahara patthara aura jalake abhighAtase utpanna hotI hai aura AgekI lahareM usa prathama laharase utpanna hotI haiM / usI taraha vIci taraGga - nyAyase zabda kI utpatti aura prasAra hotA hai| AjakA vijJAna bhI yahI mAnatA hai ki vAtAvaraNa meM ( Ithara meM ) pratyeka zabda amukakAla taka apanI sUkSmasattA rakhatA hai / jahA~ usako grahaNa karanevAle grAhaka yantra ( Receiver ) maujUda haiM, vahA~ ve usake dvArA gRhIta ho jAte haiM / zabda rikArDoM meM bhare jAte haiM isakA artha hai ki yantravizeSake dvArA utpanna zabda vizeSaprakArake pudgala rikArDa kI aisI sUkSma zabda rUpa paryAya utpanna kara detA hai ki vaha amuka kAlataka suIke saMparka se usI prakArake zabdako utpanna karatI rahatI hai / mImAMsaka zabdako nitya mAnate haiM, usakA pradhAna kAraNa hai vedako nitya aura apauruSeya mAnanA / yadi zabda nitya aura vyApaka ho to vyaMjaka vAyuse eka jagaha usakI abhivyakti honepara sabhI jagaha sabhI varNoMkI abhivyakti honese kolAhala maca jAnA cAhie / saMketake lie bhI zabdako nitya mAnanA Avazyaka nahIM hai / anitya honepara bhI sadRza zabdase saMketAnusAra vyavahAra cala jAtA hai / "yaha vahI zabda hai" yaha pratyabhijJAna zabdakI nityatAke kAraNa nahIM hotA kintu 1 "zabdaH pudgalaparyAyaH skandhaH chAyAtapAdivat " - siddhivi0 li0 pR0 463 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da nyAyavinizcayavivaraNa nava-navotpanna sadRza zabdoM meM ekatvakA Aropa karake hotA hai aura isIlie bhrAnta hai| jaise ki kATe gaye nakha aura kezoMmeM "ye vahI nakha aura keza haiM" isa prakArakA pratyabhijJAna navotpanna sadRza nakha-kezoMmeM mithyA ekatva bhAna karaneke kAraNa hotA hai| isa taraha sAdRzyamUlaka ekatvAropase yadi zabdako nitya mAnA jAtA hai to bijalI dIpaka Adi sabhI padArtha nitya siddha ho jAya~ge / zabdake upAdAnabhUta pudgala itane sUkSma haiM ki na to ve svayaM cakSu Adise dikhAI dete haiM aura na unakI uttara paryAya hI upalabdha ho pAtI hai| kramase uccarita zabdoMmeM hI pada-vAkya Adi saMjJAe~ kI jAtI haiM / yadyapi zabda vIci-taraGganyAyase samasta vAtAvaraNameM utpanna hote haiM para unameM jo zabda zrotrase sannikRSTa hotA hai vahI usake dvArA sunA jAtA hai| zrotra sparzanendriyakI taraha prApta arthako hI jAnatA hai aprAptako nhiiN| isI zrAvaNamadhyasvabhAva (madhyameM sunAI dene lAyaka) zabdameM icchAnusAra saMketa grahaNa karake arthabodha hotA hai| zabdameM vAcaka zakti hai aura arthameM vAcya zakti, isa vAcya-vAcakazaktike AdhArase hI saMketa grahaNa kiyA jAtA hai aura smaraNase zabda vyavahAra calatA hai| kahIM zabdako sunakara usake arthakA smaraNa AtA hai to kahIM artha ko dekhakara tavAcaka zabdakA smaraNa / isIlie zabdakI pravRtti bahudhA sAMketika mAnI gaI hai| zabda aura arthake isa kRtrima saMketako apauruSeya nahIM mAnA jA sktaa| saMsArameM asaMkhya bhASAeM haiM. unake apane jude-jude saMketa haiN| bAlaka apane mAtA-pitA tathA gurujanoM aura vyavahAriyoMke dvArA usa-usa bhASAke zabdoM meM saMketa grahaNa karatA hai| zikSAsaMskAra usI saMketa-grahaNakA eka paripakva rUpa hai| paramparAkI dRSTi se yaha sambandha bIjAMkura saMtatikI taraha anAdi bhale hI ho, para hai vastutaH vaha puruSakRta hii| pralayakAlake bAda jo bhI zarIradhArI AtmAe~ avaziSTa rahatI haiM, ve apane pUrvasaMskArake anusAra saMtatimeM una saMskAroMkA dhIre-dhIre vapana karatI haiN| aura isa taraha saMtatikramase saMketa vikasita aura prasArita hotA hai / koI anAdisiddha Izvara sarvaprathama saMketa grahaNa karAtA ho yA isIke lie avatAra letA ho yaha bAta vastu ke anAdisiddha svarUpake pratikUla hai| yahI kAraNa hai ki bhASAe~ sAMketika kahI jAtI hai aura ve yathAsaMketa bhAvoMke AdAna-pradAnakA mAdhyama hotI haiN| ve banatI aura bigar3atI rahatI haiN| pramANakA phala jaba pramA-pramiti (ajJAna-nivRtti) meM sAdhakatama honeke kAraNa samyagjJAnako pramANa mAnA hai taba usakA sAkSAt phala to ajJAnanivRtti hI hai / pramANa utpanna hokara svaviSayaka ajJAnako haTAkara usake yathAvat svarUpakA pratibhAsa karAtA hai| ajJAnanivRtti arthAt svaviSayaka samyagjJAna ho jAneke bAda hayakA tyAga, upAdeyakA upAdAna aura upekSaNIya padArthoM meM upekSA ye usake paramparA phala haiN| bItagaNI kevala jJAnase heya-upAdeyameM pravRtti nivRtti nahIM hotii| usake to samarata padArthoM meM upekSAbhAva rahatA hai| vaha kevalajJAnI, apane nirmala jJAnake dvArA padArthoMke yathAvat svarUpakA draSTA hai / itara saMsArI prANI apane hitameM pravRtti karake use prApta karate haiM aura ahitase nivRtta hokara use chor3ate haiN| .. ye donoM prakArake phala AtmAse bhinna bhI haiM aura abhinna bhii| pramANa kAraNa hai aura phala kArya, ataH kArya-kAraNakI dRSTise unameM bheda hai| jo AtmA pramANarUpase pariNata hotA hai arthAt jisa AtmAmeM pramANa utpanna hotA hai usIkA ajJAna haTatA hai, vahI hitameM pravRtti karatA hai, vahI ahitase nivRtti karatA hai aura vahI upekSaNIyoMmeM upekSA karatA hai yAne taTastha rahatA hai| isa taraha eka AtmAkI dRSTise pramANa aura phala abhinna haiM / isa dRSTise pramANake viSaya upAdeya, heya aura upekSaNIya ina tIna bhAgoM meM vibhaujita ho jAte haiM / upekSaNIya vibhAga bhI heya aura upAdeyakI taraha apanA astitva rakhatA hai| use grahaNa nahIM karate isalie heya koTimeM zAmila karanA ucita nahIM hai| kyoMki jisa prakAra vaha hitabuddhi se grahaNa nahIM kiyA jAtA usI prakAra vaha ahita buddhise chor3A bhI to nahIM jaataa| isalie use heya koTimeM zAmila nahIM kiyA jA sakatA / ataH use svataMtra hI mAnanA caahie| sarvathA abheda mAnanepara 1 dekho parIkSAmukha a0 51-3 tathA 667-71 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha pramANa hai aura yaha phala, isa prakArakA bheda-vyavahAra nahIM ho sktaa| aura sarvathA bheda mAnanepara AtmAntarake pramANa aura phalakI taraha unameM pramANaphalavyavahAra nahIM ho sakatA / jJAnako abhinna niraMza mAnakara apramANavyAvRttise kalpita pramANa vyavahAra tathA aphalavyAvRttise usameM kalpita phalavyavahAra karanA ucita nahIM hai| kyoMki jisa taraha prakRtapramANa yA phala apramANa yA aphalase vyAvRtta haiM usI taraha ve pramANAntara aura phalAntarase bhI vyAvRtta haiM ataH unameM apramANa aura aphala vyavahAra bhI honA caahie| yadi jJAna sarvathA niraMza hai to usameM tadAkAratAko pramANa aura adhigamarUpatAko phala kahanekI vyavasthA bhI kaise bana sakatI hai ? ataH pramANa aura phalameM eka AtmAkI dRSTise abheda aura kriyA aura karaNa paryAyakI dRSTise bheda mAnanA hI pratIti-siddha hai| prameyamImAMsA tattva aura dravya-jaina paramparAmeM padArthoMkA vicAra do dRSTiyoMse kiyA jAtA hai| eka to vaha dRSTi jisameM mumukSuke lie mokSamArgopayogI padArthoMkA vicAra kiyA jAtA hai| dUsarI vaha dRSTi jisameM paramArthasat, maulika padArthoMkA vicAra hotA hai| mumukSake lie yaha Avazyaka nahIM hai ki vaha apanI mokSa sAdhanAke lie sabhI padArthoMkA jJAna avazya kre| usake lie jinake jJAna kI nitAnta AvazyakatA hai unheM tatva zabdase kahA gayA hai| mumukSuko cUMki mokSakI icchA hai ataH sarvaprathama use mokSa to samajha hI lenA caahie| mokSa bandhanase chUTaneko kahate haiN| kisase ba~dhA hai yaha jAne binA usakA prayAsa saTIka nahIM ho sakatA / bandhana domeM hotA hai| 'kauna kisase ba~dhA hai aura kyoM baMdhA hai ?' isa praznakI mImAMsAmeM baMdhanevAlA AtmA, jisase ba~dhA hai vaha pudgala aura jina kAraNoMse ba~dhA hai vaha Asrava avazya jJAtavyakoTimeM A jAte haiN| AtmA svabhAvataH anantajJAna, darzana, sukha AdikA akhaNDa AdhAra hai| vaha anAdise apane rAga dvaSa moha Adi vikAroMke kAraNa navIna-navIna karma skandhoMko khIMcatA hai aura unase ba~dhatA calA jAtA hai| jaba use "maiM eka svatantra dravya hU~, dUsarI AtmAoMse yA ananta bhautika pudgala dravyoMse merA koI sambandha nahIM hai, maiM apane guNa payAryoM kA svAmI hU~, na maiM unakA hU~ aura na ve mere haiM, apanI vibhAvapariNatike kAraNa maiM karmoMse ba~dha gayA hU~, aura apane hI tattvajJAna aura svabhAvapariNatise mukta bhI ho sakatA hU~" yaha tattvajJAna hotA hai taba vaha mithyAtvAdi AsravoMko rokakara saMvara avasthAko prApta hotA hai, aura tapa dhyAna Adi cAritra pariNatise pUrva saMcita karmokI kramazaH nirjarA karake samasta karmokA nAza kara, mukta ho jAtA hai| isa mokSamArgIya prakriyAmeM bandhana, bandhanake kAraNa-Asrava aura mokSa tathA mokSake upAya-saMvara aura nirjarA, ina pA~ca tatvoM meM mukhyatayA jIva aura pudgala ina do dravyoMkA jJAna hI vivakSita hai| pudgalase cUMki AsmA ba~dhA hai aura usIke bhedavijJAnase vaha usase chUTa sakatA hai ataH sAta tatvoMmeM 'ajIva'ke dvArA pramukha rUpase pudgalakA hI nirdeza kiyA gayA hai, vaise bheda-vijJAnake lie anya dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra ajIva dravyoMkA sAmAnya jJAna bhI apekSita ho sakatA hai para tAttvika prakriyAmeM ina dravyoMkA koI vizeSa sthAna nahIM hai| hA~, AtmA aura parake bheda vijJAnameM 'para'ke antargata ye avazya haiN| mumukSu ina sAta tattvoMkA parijJAna karake apanI sAdhanA saphala kara sakatA hai| buddhane nirvANake lie jina cAra Arya satyoMkA upadeza diyA hai unameM duHkha bandhasthAnIya hai, samudaya AsravasthAnIya, nirodha mokSasthAnIya, aura mArga saMvara aura nirjarAkA sthAna letA hai| buddhane tRSNA aura avidyAko bandhakA kAraNa batAyA hai,aura duHkhako bandhanarUpa / jabataka citta sAMsArika skandhoMse baddha hai tabhItaka duHkha hai| citta saMtatikA nirAsrava arthAt avidyA aura tRSNAse zUnya ho jAnA hI vastutaH mokSa yA nirvANa hai| pradIpa nirvANakI taraha cittasantatike astitvakA lopa mAnanA vastusthitike viruddha hai| ina cAra AryasatyoMmeM buddhane Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSakA pratipAdana to kiyA hai para usa mukhya Atmatattvake viSayameM mauna hI rakhA hai jisako bandhana aura mokSa hotA hai| unhoMne Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyavinizcayavivaraNa 1 jina 10 yA 14 bAtoM ko avyAkRta' kahA hai unameM pramukha rUpase AtmA aura loka sambandhI prazna hI haiN| isakA kAraNa bhI unhoMne batAyA hai ki inake bAremeM kucha kahanA sArthaka nahIM hai aura bhikSucaryAke lie upayogI nahIM hai aura na yaha nirveda, nirodha, zAnti, paramajJAna yA nirvANake lie hI Avazyaka hai| kauna aisA mumukSu hogA jo apanI cittasantatike uccheda ke lie prayatna yA anuSThAna kregaa| cArvAkakI AtmA garbha se maraNa paryanta rahatI hai aura buddhakI cittasantati nirvANa paryanta / yadi nirvANameM usakA samUloccheda ho jAtA hai to cArvAkake siddhAntase koI vizeSatA nahIM rahatI / buddhane apaneko azAzvataanucchedavAdI kahA hai / ve na to AtmAko upaniSad vAdiyoMkI taraha sarvathA zAzvata mAnanA cAhate the aura na bhautikavAdiyoMkI taraha sarvathA ucchinna hI, isIlie unhoMne una donoM antoMse bacane ke lie apane matako do nakAroMse sUcita kiyA hai / jo buddha apaneko anucchedavAdI kahate haiM unhoMne nirvANako kaise pradIpanirvANakI taraha citta-santatike uccheda rUpase kahA hogA ? isIlie dArzanika kSetra meM nirAsrava citta santatirUpa nirvANa mAnanekA bhI eka pakSa milatA hai aura yahI yuktiyukta bhI hai / tattvasaMgraha paMjikA ( pR0 104 ) meM eka prAcIna zloka saMsAra aura nirvANake svarUpakA pratipAdana karanevAlA hai-- uSTata "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadaiva tairvirnimuktaM bhavAnta iti kathyate // " 1 arthAt citta jaba rAgAdi doSa aura kleza saMskAra se saMyukta rahatA hai taba saMsAra kahA jAtA hai aura jaba tadeva - vahI citta rAgAdi kleza vAsanAoMse rahita hokara nirAsrava bana jAtA hai taba use bhavAnta arthAt nirvANa kahate haiM / zAntarakSita ( tattvasaMgraha pR0 184) to bahuta spaSTa likhate haiM ki "muktirnirmalatA dhiyaH " arthAt dhI-cittakI nirmalatAko mukti kahate haiM / mAdhyamikavRtti' meM nirvANaparIkSA ke pUrvapakSa meM sopadhizeSa aura nirupadhizeSa nirvANoMkA varNana hai / sopadhizeSa nirvANameM rAgAdikA nAza hokara 5 skandha jinheM jIva kahate haiM, nirAsrava dazAmeM rahate haiM, jaba ki nirupadhizeSa nirvANa meM ve bhI naSTa ho jAte haiM bauddha paramparA meM nirvANakI ina dhArAoMke bIja buddhake nirvANako avyAkRta kahane meM hI nihita haiM / isI asaMgatikA parihAra karaneke lie jaina paramparAmeM mokSako usI AtmAkI zuddha dazA-rUpa batAyA gayA hai jo ki bandhanabaddha thA / AtmA eka svatantra maulika tattva hai jo anAdise anantakAla taka pratikSaNa parivartana karanepara bhI apanI sattAkA viccheda nahIM hone detA / traikAlika avicchinnasattA hI dravyakA prANa hai / yadi AmAko sarvathA nitya yAne apariNamanazIla mAnA jAtA hai to usameM bandhana aura mokSa ye do avasthAe~ nahIM bana skeNgii| vaha yA to baddha hogA yA mukt| pahale ba~dhanA aura pIche mukta honA pariNamanake vinA 1 loka nitya hai, anitya hai, nitya anitya hai, na nitya na anitya hai; loka antavAn hai, nahIM hai, hai nahIM na haina nahIM hai, nirvANake bAda tathAgata hote haiM, nahIM hote, hote nahIM hote, na hote na nahIM hote; jIva zarIrase bhinna hai, jIva zarIrase bhinna nahIM hai / ( mAdhyamika vRtti pR0 446 ) ina caudaha vastuoMko avyAkRta kahA hai majjhima nikAya ( 223 ) meM inakI saMkhyA daza hai| isameM Adike do praznoMmeM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA / / 2 " iha hi bhagavatA ... dvividhaM nirvANamupavarNitaM sopadhizeSaM nirupadhizeSaM ca / tatra niravazeSasya avi dyArAgAdikasya klezagaNasya prahANAt sopadhizeSaM nirvANamiSyate / tatropadhIyate asmin Atmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AtmajJapti nimittAH paJcopAdAnaskandhA ucyante / ziSyata iti zeSaH / upadhireva zeSaH upadhizeSaH / saha upadhizeSeNa vartate iti sopadhizeSam / kiM tat ? nirvANam / tacca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTyA diklezataskararahitamavaziSyate nihatAzeSacauragaNagrAmamAtrAvasthAnasAdharmyeNa tatsopadhizeSaM nirvA Nam / yatra tu nirvANe skandhamAtrakamapi nAsti tannirupadhizeSaM nirvANam / nirgata upadhizeSo'sminniti kRtvA / nihatAzeSa cauragaMNasya grAmamAtrasyApi vinAzasAdharmyeNa / " - mAdhyamikavRtti pR0 519 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nahIM ho sktaa| isI taraha yadi AtmAko sarvathA kSaNika yAne pratikSaNa niranvaya vinAzI mAnA jAya to ba~dhegA koI dUsarA kSaNa aura mukta hogA koI dUsarA hI / bandhana aura mokSakI ekAdhikaraNatA AtmAkI dhrauvya pariNatike binA nahIM sadha sakatI / ataH jisa AtmAmeM Asrava hotA hai, jo baMdhatI hai aura jo apane tapa dhyAnAdi cAritrase nUtana karmoM kA saMvara karatI hai aura samasta karmokA kSaya kara mukta hotI hai usa mukhya AdhArabhUta Atmadravyako jAnanA aura mAnanA upayogI hI nahIM, vastusthitike anukUla bhI hai| yahA~ prazna yaha hai ki yadi AtmA svabhAvase zuddha caitanyarUpa hai to usameM rAgAdi vikAra kaise kyoM aura kaba utpanna hue ? isakA uttara vidhi rUpase nahIM diyA jA sakatA kyoMki anAdikAlase AtmA khadAnameM par3e hue sonekI taraha malina hI milatA AyA hai| jisa prakAra khadAnase nikalA sonA agni Adi zodhaka upAyoMse nirmala 100TaMcakA banA liyA jAtA hai usI taraha tapa caritra Adi zodhaka anuSThAnoM se AtmAke rAgAdi mala dUra kiye jA sakate haiM / AtmAkI yahI nirmala avasthA mokSa hai| jisa prakAra kiTa kAlimA Adike samparka se svarNa malina thA usI taraha karmapudgaloMke sambandhase AtmA bhI malina thaa| ataH usa karmapudgalakA parijJAna bhI Avazyaka hai jisake samparkase AtmA malina hotA rahA hai aura jisake vizleSaNase mukta ho sakatA hai / cUMki rAga ajJAnAdi bhAva AtmAke svarUpa nahIM haiM, nimittajanya vibhAva haiM, ataH nimittake haTa jAnepara vaha apanI svAbhAvika zuddha dazAmeM A jAtA hai| jabataka karmakA samparka hai tabataka pUrva rAgAdise nUtana karma aura una kamauke udayase rAgAdi isa prakAra bIjAMkurakI taraha yaha saMsAra-cakra barAbara calatA rahatA hai| ataH jaina tattvamImAMsAmeM jIvake sAtha hI sAtha usa pudgalakA parijJAna bhI Avazyaka batAyA gayA hai jisake sambandhase yaha jagatjAla racA jAtA hai| isI taraha AtmAse bhinna dharmAdi dravyoMkA bhI jo ki ajIvatatvameM zAmila haiM bhedavijJAnake lie jAnanA Adhazyaka hai| binA inake jAne tatva mImAMsA pUrNa nahIM hotii| dravya-jo kAlakramase honevAlI apanI paryAyoMmeM dravaNazIla arthAt anusyUta ho vaha dravya hai| davya sat hotA hai| yaha pratikSaNa parivartanazIla hokara kabhI bhI apanI maulikasattAse sarvathA cyuta nahIM hotA / jagat anAdi siddha dravyoMkI A~khamicaunI mAtra hai| dravyakI eka paryAya utpanna hotI hai aura eka naSTa / koI bhI dravya isa utpAdavyathacakrakA apavAda nahIM hai| pratyeka sat utpAda, vyaya, aura dhrauvyarUpase vilakSaNa hai| dravyavyavasthAkA yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai ki kisI asatkA arthAt nUtana satkA utpAda nahIM hotA aura na jo vartamAna sat hai usakA sarvathA vinAza hii| jaisA ki AcArya kundakundane kahA hai "bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvarasa ceva uppaado|" athavA "evaM sado viNAso asado jIvassa Natthi uppaado|" -paJcAstikAya gAthA 15, 17 arthAt abhAva yA asatkA utpAda nahIM hotA aura na bhAva yA satkA vinAza hI / yahI bAta gItAke isa zlokameM pratipAdita hai"nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate stH|" -bhagavadgItA 2016 tAtparya yaha ki jagatmeM jitane sat yA dravya haiM unakI saMkhyAmeM na to ekakI nyUnatA hI hotI hai aura na ekakI adhikatA hii| ananta jIva, ananta pudgala, asaMkhya kAlANu dravya, eka AkAza, eka vya aura eka adharmadravya isa taraha ye sata anAdi kAlase anantakAlataka rheNge| inameM dharma, adharma. AkAza aura kAla ina dravyoMkA sadA svAbhAvika sadRza pariNamana hI hotA hai| inameM kabhI bhI vikAra pariNati nahIM hotii| cUMki satkA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA yaha eka nirapavAda lakSaNa hai ataH ina dravyoM meM agurulaghuguNakRta utpAda aura vyaya pratikSaNa hotA rahatA hai| AtmadravyameM jo AtmAe~ siddha arthAt Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa mukta ho cukI haiM unakA bhI svAbhAvika zuddha pariNamana hI hotA hai| aura dharmAdi dravyoMkI taraha unameM bhI agurulaghu guNakRta hI utpAda aura vyaya hote haiN| saMsArI AtmAoMmeM saMsArakAlataka karmabaddha honeke kAraNa vibhAvapariNati hotI hai| eka bAra mukta ho jAneke bAda yAne vibhAvapariNatikI zrRMkhalA TUTa jAneke bAda phira vibhAva-pariNatikA koI kAraNa nahIM rhtaa| saMsArI AtmAmeM karmabaddha jIva aura pudgala donoMke nimittase vikAra hotA hai| pudgala dravya zuddha ho jAne para bhI azuddha ho jAte haiM aura azuddha hokara bhI zuddha / ye azuddha jIvase prabhAvita hote haiM aura paraspara putaloMse, antataH karmabaddha AtmAoM se bhii| pudgala paramANuoMke vividha vicitra skandhoMkA dRzya rUpa hI saMsAra hai| bauddha darzanameM yadi vastutaH citta-santatike sarvathA uccheda honeko nirvANa mAnA hai to usakI yaha eka maulika bhUla hai kyoMki usa citta-santatikA koI maulikatva hI nahIM yadi vaha kabhI bhI ucchinna ho jAtI hai| dravyake sAmAnya vizeSAtmakatva aura utpAdanyayadhrauvyAtmakatvakI vizeSa carcA maiMne isI granthake prathama bhAgakI prastAvanAmeM vizeSarUpase kI hai| isI taraha saptabhaGgI aura syAdvAdakI carcA bhI vahIMse par3ha lenI caahie| hindU vizvavidyAlaya / banArasa 26 / 12 / 54 -mahendrakumAra nyAyAcArya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadevaviracitaH nyAyavinizcayaH prasiddhAzeSatattvArthapratibuddhakamUrtaye / namaH zrIvardhamAnAya bhavyAmburuhabhAnave // 1 // bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaiH mAhAtmyAttamasaH svayaM kalibalAtprAyo guNadveSibhiH / nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate samyagjJAnajalairvacobhiramalaM tatrAnukampAparaiH // 2 // pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 3 // sdsjjnyaansNvaadvisNvaadvivektH| savikalpAvinAbhAvI samakSetarasamplavaH // 4 // ekatra nirnnye'nntkaarykaarnntekssnne| ataddhatuphalApohe kutastatra vipryyH||5|| abhilaaptdNshaanaambhilaapvivektH| apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate // 6 // padArthazAnabhAgAnAM pdsaamaanynaamtH| tathaiva vyavasAyaH syAzcakSurAdidhiyAmapi // 7 // AtmanA'nekarUpeNa bahirarthasya taadRshH|| vicitraM grahaNaM vyaktaM vizeSaNavizeSyabhAk // 8 // arthazAne'sato'yuktaH pratibhAso'bhilApavat / paramArthekanAnAtvapariNAmAvighAtinaH // 9 // pratijJAto'nyathAbhAvaH pramANaiH pratiSidhyate / parokSajJAnaviSayaparicchedaH parokSavat // 10 // anyathAnupapannatvamasiddhasya na siddhayati / mithyAvikalpakasyaitad vyaktamAtmaviDambanam // 11 // adhyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam / nAnyathA viSayAlokavyavahAravilopataH // 12 // AntarA bhogajanmAno nArthaH prtyksslkssnnH| nadhiyo nAnyathetyete vikalpA vinipaatitaaH||13|| sukhaduHkhAdisaMvitteravittena hrssaadyH| AnumAnikabhogasyApyanyabhogAvizeSataH // 14 // tAvatparatra zakto'yamanumAtuM kathaM dhiyam / yAvadAtmani tacceSTAsambandhaM na prapadyate // 15 // vissyendriyvijnyaanmnskaaraadilkssnnH| aheturAtmasaMvitterasiddheyabhicArataH // 16 // asiddhasiddherapyarthaH siddhazcedakhilaM jagat / siddha tatkimato zeyaM saiva kinnAnupAdhikA // 17 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe etena ye'pi manyeranapratyakSaM dhiyo'param / saMvedanaM na tebhyo'pi prAyazo dattamuttaram // 18 // vimukhajJAnasaMvedo viruddho vyktirnytH| asaJcAro'navasthAnamavizeSyavizeSaNam // 19 // nirAkAretarasyaitatpratibhAsabhidA yadi / ttraapynrthsNvittaavrthjnyaanaavishesstH||20|| zAnajJAnamapi jJAnamapekSitaparaM tathA / jJAnazAnalatAzeSanabhastalavisapiNI // 21 // prasajyetAnyathA tadvatprathamaM kinna mRgyate / gatvA sudUramapyevamasiddhAvantyacetasaH // 22 // asiddheritareSAM ca tdrthsyaapysiddhitH|--- asiddho vyavahAro'yamataH kiM kathayA'nayA // 23 // [ete (20-23) antarazlokAH pratyakSo'rthaparicchedo yadyakiJcitkareNa kim / atha nAyaM paricchedo yadyakiJcitkareNa kim // 24 // pratyakSa karaNasyArthapratibimbamasaMvidaH / apratyakSaM svasaMvedyamayuktamavikAriNaH // 25 // etena vittisattAyAH sAmyAtsarvaikavedanam / pralapantaH pratikSiptAH pratibimbodaye samam // 26 // sArUpye'pi samanveti prAyaH sAmAnyadUSaNam / atadarthaparAvRttamatadrUpaM tadarthadRk // 27 // athedamasarUpaM kimtdrthnivRttitH| tadarthavedanaM na syAdasamAnAmapohavat // 28 // atrAkSepasamAdhInAmabhede nUnamAkulam / svacittamAtragarttAvatArasopAnapoSaNam // 29 // sAmAnyamanyathAsiddhaM na hi jnyaanaarthyaastthaa| adRSTarartharUpasya pramANAntarato gateH // 30 // atItasyAnabhivyaktau kathamAtmasamarpaNam / asato'zAnahetutve vyaktiravyabhicAriNI // 31 // prakAzaniyamo hetorbuddharna pratibimbataH / antareNAmapi tAdUpyaM grAAgrAhakayAH satoH // 32 // anAkArazaGkeSu truTyatyeSa nayo yadi / sarva samAnamarthAtmAsambhAvyAkAraDambaram // 33 // tabhrAnterAdhipatyena sAntarapratibhAsavat // 33 // ythaivaatmaaymaakaarmbhuutmvlmbte|| tathaivAtmAnamAtmA cedabhUtamavalambate // 343 // na svasaMvedanAt tulyaM bhrAnteranyatra cenmatam // 35 // satyaM tamAhurAcAryA vidyayA vibhramaizca yH| yathArthamayathArtha vA prabhureSo'valokate // 36 // viSayajJAnatajjJAnavizeSo'nena veditH| arthazAnasmRtAvarthasmRtau nAtiprasajyate // 37 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH sarUpamasarUpaM vA yatparicchedazaktimat / tadvyanakti tato nAnyat vyaktizcedasataH katham // 38 // ArAdapi yathA cakSuracintyA bhAvazaktayaH / viSamo'yamupanyAsastayozcetsadasattvataH // 39 // yadA yatra yathA vastu tadA tatra tathA nayet / atatkAlAdiraNyAtmA na cenna vyavatiSThate // 40 // vyavahAravilopo vA mohAccedayathArthatA | atyantamasadAtmAnaM santaM pazyan sa kiM punaH // 41 // prasphuTaM viparItaM vA nyUnAdhikatayApi vA / pradezAdivyapAye'pi pratiyan pratirudhyate // 42 // etena pratyabhijJAnAdyatItAnumitirgatA / prAyazo'nyavyavacchedaM pratyagrAnavabodhataH // 43 // avijJAttathAbhAvasyAbhyupAyavirodhataH // 433 // [te 'yathaivAtmA' (34) ityAdi 'avijJAta' (433) iti paryantam antarazlokAH ] abhinna dezakAlAnAmanyeSAmapyagocarAH / viplutAkSamanaskAraviSayAH kiM bahiH sthitAH // 443 // antaHzarIravRttezcedadoSo'yaM na tAdRzaH / tatraiva grahaNAtkiM vA racito'yaM zilAplavaH // 453 // viplutAkSA yathA buddhirvitathapratibhAsinI / tathA sarvatra kinneti jaDAH sampratipedire // 463 // pramANamAtmasAtkurvan pratItimatilaGghayet / vitathajJAnasantAnavizeSeSu na kevalam // 47 // advayaM dvayanirbhAsaM sadA cedavabhAsate / na svato nApi parato bhedaparyanuyogataH // 483 // pratisaMhAravelAyAM na saMvedanamanyathA // 49 // indrajAlAdiSu bhrAntamIrayanti na cAparam / api cANDAlagopAlabAlalolavilocanAH // 50 // tatra zauddhodanereva kathaM prajJAparAdhinI / babhUveti vayaM tAvat bahuvismayamAsmahe // 51 // tatrAdyApi janAH saktAH tamaso nAparaM param / vibhra vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhyati // 52 // kathamevArtha AkAGkSAnivRtterapi kasyacit / vyavahAro bhavejjAtimUkalohitapItavat // 53 // anarthAneka santAnAnasthirAnavisaMvidaH / anyAnapi svayaM prAhuH pratIterapalApakAH // 54 // svatastattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH / mithastattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH // 55 // yatastattvaM pRthak tatra mataH kazcid budhaH paraH / tatastattvaM gataM kena kutastattvamatattvataH // 56 // yathA sattvaM satattvaM vA pramAsattvasatattvataH / tathA'sattvamatattvaM vA pramAsattva satattvataH // 57 // 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe tadasattvamatattvaM vA parasattvasatattvayoH / na hi sattvaM satattvaM vA tadasattvAsatasvayoH // 58 // parituSyati nAmaikaH prabhayoH pridhaavtoH| maNibhrAnterapi bhrAntau maNiratra duranvayaH // 59 // sati bhrAnteradoSazcet tatkuto yadi vastu n| kAmaM sati tadAkAre tad bhrAntaM sAdhu gamyate // 6 // ayamevaM na vetyevmvicaaritgocraaH| jAyeran saMvidAtmAnaH sarveSAmavizeSataH // 61 // tAvatA yadi kiJcitsyAt sarve'mI tattvadarzinaH // 613 // parvatAdivibhAgeSu svaaNshmaatraavilmbibhiH| vikalpairuttaraitti tattvamityatiyuktimat // 623 // sntaanaantrsdbhuuteshcaanythaanuppttitH| vikalpo'rthakriyAkAraviSayatvena tatparaiH // 633 // zAyate na punazcittamAtre'pyeSa nayaH samaH / anyonyasaMzrayAnno cet tatkimajJAnameva tat // 643 // advayaM paracittAdhipatipratyayameva vaa| vIkSate kiM tamevAyaM viSamajJa ivAnyathA // 653 // samAropavyavacchedaH saadhyshcetsviklpkaiH| naiSApi kalpanA sAmyAdoSANAmanivRttitaH // 663 // na hi jAtu viSazAnaM maraNaM prati dhAvati / asaMzcadahirarthAtmA prasiddho'pratiSedhakaH // 673 // sandehalakSaNAbhAvAnmohazcevyavasAyakRt / bAdhakAsiddhaH spaSTAbhAtkathameSa vinishcyH|| 683 // viparyAso'pi kinneSTaH Atmani bhraantysiddhitH|| 69 // advayaM dvayanirbhAsamAtmanyapyavabhAsate / itaratra virodhaH ka eka eva svhetutH|| 70 // tathA cetsvaparAtmAnau sadasantau samaznute // 703 // tatpratyakSaparokSAkSakSamamAtmasamAtmanoH / tathA hetusamudbhUtamekaM kinnopagamyate // 713 // sarvaikatvaprasaGgAdidoSo'pyeSa samo na kim / bhedAbhedavyavasthaivaM pratItA lokacakSuSaH // 723 // vijJaptirvitathAkArA yadi vastu na kiJcana / bhAsate kevalaM no cetsiddhAntaviSamagrahaH // 733 // anAdinidhanaM tattvamalamekamalaM praiH| samprItiparitApAdibhedAttatki dvayAtmakam // 743 // grAhyagrAhakavadbhrAntistatra kinnAnuSajyate // 75 // bhedo vA sammataH kena hetusAmye'pi bhedtH| teSAmeva sukhAdInAM niyamazca niranvayaH // 76 // pratyakSalakSaNaM jJAnaM mUchitAdau kathaM ttH| ajJAnarUpahetustadahetutvaprasaGgataH // 77 // pravAha ekaH kinneSTastadabhAvAvibhAvanAt // 773 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaH aviprakRSTadezAdiranapekSitasAdhanaH / dIpayet kinna santAnaH santAnAntaramaJjasA // 783 // anyavedyavirodhAt kimacintyA yoginAM gatiH / AyAtamanyathA'dvaitamapi cetthamayuktimat // 793 // vyAhArAdivinirbhAso viplutAkSe'pi bhAvataH / anAdhipatyazUnyaM tatpAramparyeNa cedasat // 803 // artheSvapi prasaGgazcetyahetumapare viduH // 81 // sahopalambhaniyamAnnAbhedo nIlataddhiyoH / viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAnvayatvataH // 82 // sAdhyasAdhanasaGkalpastattvato na nirUpitaH / paramArthAvatArAya kutazcitparikalpitaH // 83 // anapAyIti vidvattAmAtmanyAzaMsamAnakaH / kenApi vipralabdho'yaM hA ! kaSTamakRpAlunA // 84 // tatra digbhAgabhedena SaDaMzAH paramANavaH / no cetpiNDo'NumAtraH syAnna ca te buddhigocarAH // 85 // na caikamekarAgAdau samarAgAdidoSataH / svataH siddherayogAcca tadvRtteH sarvatheti cet // 86 // etatsamAnamanyatra bhedAH saMvidasaMvidoH / na vikalpAnapA kuryunairantaryAnubandhinaH // 87 // AhurarthabalAyAtamanarthamavikalpakAH || 873 // citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / citraM zUnyamidaM sarva vetsi citratamaM tataH // 883 // tasmAnnaikAntato bhrAntirnAsatsaMvRtireva vA / atazcArthabalAyAtamanekAtmaprazaMsanam // 823 // na jJAyate na jAnAti na ca kiJcana bhASate / buddhaH zuddhaH pravakteti tatkilaizaM subhASitam // 903 // na jAtaM na bhavatyeva na ca kiJcitkaroti sat / tIkSNaM zauddhodaneH zRGgamiti kinna prakalpyate // 993 // ekena caritArthatvAttatrA'vipratipattitaH / alamarthena cennaivamatirUDhAnuvAdataH // 923 // kalpanA sadasattvena samA kintu gurIyasI / pratItipratipakSeNa tatraikA yadi nAparA // 933 // na hi kezAdinirbhAso vyavahAraprasAdhakaH // 94 // vAsanAbhedAdbhedo'yaM siddhastatra na siddhayati / tanmAtrAbhAvo dRSTAnte sarvatrArthopakArataH // 95 // pAramparyeNa sAkSAdvA parApekSAH sahetavaH / vicchinnapratibhAsinyo vyAhArAdidhiyo yathA // 96 // sannivezAdibhirdaSTaiga purATTAlakAdiSu / buddhipUrvairyathAtattvaM neSyate bhUdharAdiSu // 97 // tathA gocaranirbhAsairdRSTaireva bhayAdiSu / abAhyabhAvanAjanyairanyatretyavagamyatAm // 98 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe atra mithyAvikalpaudhairapratiSThAnakairalam // 983 // atyAsannAnasaMsRSTAnaNUnevAkSagocarAn / / aparaH prAha tatrApi tulyamityanavasthitiH / / 993 // tatrApi tulyajAtIyasaMyogasamavAyiSu / atyakSeSu dhruveSvanyadadhyakSamapare viduH // 1003 // kAraNasyAkSaya teSAM kAryasyoparamaH katham // 101 / / samavAyasya vRkSo'tra zAkhAsvityAdisAdhanaiH / ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarA sthitiH // 102 // adha uurdhvvibhaagaadiprinnaamvishesstH| tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH // 103 // tulitadravyasaMyoge sthUlamarthAntaraM yadi / tatra rUpAdiranyazca sAkSarIkSyeta sAdaraiH // 104 // gauravAdhikyatatkAryabhedAzcA sUkSmataH kila / ataulyAdartharAzestadvizeSAnavadhAraNam // 105 // tAmrAdiraktikAdInAM samitakramayoginAm / kathamAtilakAt sthUlapramANAnavadhAraNe // 106 // alpabhedAgrahAnmAnamaNUnAmanuSajyate / aMzupAtAnumAdRSTeranyathA tu prasajyate // 107 // kSIrAdyairavijAtIyaiH prakSiptaiH kramazo ghttH| tAvadbhireva pUryata yAvadbhirna viparyayaiH // 108 // nAzeSvaMzI na te'trAnye vIkSyA na paramANavaH / AlokyArthAntaraM kuyodatrApoddhArakalpanAm // 109 // guNaparyayavadravyaM te sahakramavRttayaH / vijJAnavyaktizaktyAdyA bhedAbhedau rasAdivat // 110 // sadApi savikalpAkhyAsAdhanAya kramasthiteH / guNaparyayayo kyamiti sUtre dvayagrahaH // 111 // guNavadravyamutpAdavyayadhrauvyAdayo gunnaaH| dudrAva dravati droSyatyekAneka svaparyayam // 112 // bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi / abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit // 113 // sadotpAdavyayadhrauvyayuktaM sadasato'gateH / tAdAtmyaniyamo hetuphalasantAnavadbhavet // 114 // bhinnamantarbahiH sarva yugapatkramabhAvi nH| pratyakSaM na tu sAkAraM kramayuktamayuktimat // 115 // pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpavat // 1153 // samAnabhAvaH sAmAnyaM vizeSo'nyo vyapekSayA // 116 // svalakSaNamasaGkIrNa samAnaM savikalpakam / / samartha svaguNairekaM sahakramavivartibhiH // 117 // yadi shesspraavRtterekshaanmnektH| anarthamanyathAbhAsam anaMzAnAM na rAzayaH // 118 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH tathA'yaM kSaNabhaGgI na jJAnAMzaH sampratIyate / arthAkAraviveko na vijJAnAMzo yathA kvacit // 119 // tadbhAvaH pariNAmaH syAtsavikalpasya lakSaNam / tadeva vastu sAkAramanAkAramapoddhRtam // 120 // bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt // 1203 // anvayo'nyavyavacchedo vyatirekaH svalakSaNam / tataH savarNa vyavastheti nRtyekAko mayUravat // 1216 // prAmANyaM nAgRhIte'rthe prtykssetrgocrau| bhedAbhedau prakalpyete kathamAtmavikalpakaiH // 1223 // utpAdavigamadhrauvyadravyaparyAyasaGgraham / sadbhinnapratibhAsena syAdbhinnaM savikalpakam / abhinnapratibhAsena syAdabhinnaM khalakSaNam // 124 // viruddhadharmAdhyAsena syAdviruddhaM na sarvathA // 1.43 // asambhavadatAdAtmyapariNAmapratiSThitam / smaanaarthpraavRttmsmaansmnvitm|| 1253 // pratyakSaM bahirantazca parokSaM svprdeshtH| sunizcitamanekAntamanizcitaparAparaiH // 1263 // santAnasamudAyAdizabdamAtravizeSataH // 127 // tathA sunizcitastaistu tattvato viprshNstH| pratyabhikSAvizeSAttadupAdAnaM prakalpayet // 128 // manyonyAtmaparAvRttabhedAbhedAvadhAraNAt / mithyApratyavamarzebhyo viziSTAt prmaarthtH|| 129 // tathA pratItimullaGghaya yathAsvaM svymsthiteH| nAnaikAntagrahagrastA nAnyonyamatizerate // 130 // zabdAderupalabdhasya viruddhapariNAminaH / pazcAdanupalambhe'pi yuktopAdAnavadgatiH // 131 // tasyAdRSTamupAdAnamadRSTasya na tatpunaH / avazya sahakArIti viparyastamakAraNam // 132 // tadevaM sakalAkAraM tatsvabhAvairapoddhRtaiH / nirvikalpaM vikalpena nItaM tattvAnusAriNA // 133 // samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm // 1333 // patra raSTaviparyastamayuktaM parikalpitam / mithyAbhayAnakagrastaimRgairiva tapovane // 1343 // yasyApi kSaNikaM jJAnaM tsyaasnnaadibhedtH| pratibhAsabhidAM dhatte'sakRtsiddhaM svalakSaNam // 1353 // vilakSaNArthavijJAne sthUlamekaM svalakSaNam / tathA jJAnaM tathAkAramanAkAranirIkSaNe // 1363 // anyathArthAtmanostattvaM mithyAkAraikalakSaNam // 137 // vijJAnapratibhAse'rthavivekApratibhAsanAt / viruddhadharmAdhyAsaH syAvyatirekeNa cakrakam // 138 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH paramANuvat / atadAbhatayA buddharAkAravivekavat // 139 // atyantAbhedabhedau na tadvato na parasparam / dRzyAdRzyAtmanorbuddhinirbhAsakSaNabhaGgayoH // 140 // sarvathArthakriyAyogAt tathA suptaprabuddhayoH / aMzayoryadi tAdAtmyamabhizAnamananyavat // 141 // saMyogasamavAyAdisambandhAdyadi vartate / anekatraikamekatrAnekaM vA pariNAminaH // 142 // ataddhatuphalApohamavikalpo'bhijalpati // 1423 // - samAnAkArazUnyeSu srvthaanuplmbhtH| tasya vastuSubhAvAdi sAkArasyaiva sAdhanam // 1433 // na vizeSA na sAmAnyaM tAn vA zaktyA kayAcana / tadvibharti svabhAvo'yaM samAnapariNAminAm // 1443 // aprasiddha pRthaksiddhamubhayAtmakamaJjasA // 145 // sannivezAdivad vastu sAMvRtaM kinna kalpyate / samagrakaraNAdInAmanyathA darzane sati // 146 // sarvAtmanAM niraMzatvAt sarvathA grahaNaM bhvet| nauyAnAdiSu vibhrAnto na na pazyati baahytH|| 147 // na ca nAsti sa AkAraH jnyaanaakaare'nussnggtH| tasmAd dRSTasya bhAvasya na dRSTassakalo guNaH // 148 // pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSAdinirAkRtam / adhyakSaliGgatassiddhamanekAtmakamastu sat // 149 // satyAlokapratIte'rthe santaH santu vimtsraaH|| 1493 // nityaM sarvagataM sattvaM niraMzaM vyaktibhiryadi / vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM trailokyaM sacarAcaram // 1503 // sattAyogAdvinA santi yathA sattAdayastathA / sarve'rthA dezakAlAzca sAmAnyaM sakalaM matam // 1513 // sarvabhedaprabhedaM sat sakalAGgazarIravat // 152 // tatra bhAvAH samAH kecinnApare caraNAdivat / ekAnekamanekAntaM viSamaJca samaM yathA // 153 // tathA pramANataH siddhmnythaa'prinnaamtH| avikalpakamabhrAntaM pratyakSAbhaM paTIyasAm // 154 // avisaMvAdaniyamAdakSagocaracetasAm / sarvathA vitathArthatvaM sarveSAmabhilApinAm // 155 // tatastattvavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam // 1553 // akSazAnAnujaM spaSTaM tadanantaragocaram / pratyakSa mAnasaM cAha bhedastatra na lakSyate // 1563 // antareNedamakSAnubhUtaM cenna vikalpayet / / santAnAntaravaccetaH samanantarameva kim // 1573 // zaSkulIbhakSaNAdau cettAvantyeva manAMsyapi / yAvantIndriyacetAMsi pratisandhirna yujyate // 1583 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH athaikaM sarvaviSayamastu kiMvAkSabuddhibhiH / kramotpattau sahotpattivikalpo'yaM virudhyate // 1593 / / adhyakSAdivirodhaH syaattessaamnubhvaatmnH| vedanAdivadiSTaM cetkathaM nAtiprasajyate // 1603 // prokSitaM bhakSayenneti dRSTA viprtipttyH| lakSaNaM tu na kartavyaM prastAvAnupayogiSu // 1613 // adhykssmaatmvitsrvjnyaanaanaambhidhiiyte| svApamUrchAdyavastho'pi pratyakSI nAma kiM bhavet // 1623 // vicchede hi catuHsatyabhAvAnAdivirudhyate // 163 // prAyazo yogivijJAnametena prativarNitam // 1633 // zrotrAdivRttiH pratyakSaM yadi taimirikAdiSu / prasaGgaH kimatavRttistadvikArAnukAriNI // 1643 // tathAkSArthamanaskArasattvasambandhadarzanam / vyavasAyAtmasaMvAdyavyapadezyaM virudhyate // 1653 // nityaH sarvagato jJaH san ksycitsmvaaytH| zAtA dravyAdikArthasya nezvarajJAnasaMgrahaH // 1663 // lakSaNaM samatAvAn vizeSo'zeSagocaram / akramaM karaNAtItamakalaGka mahIyasAm // 1673 // sAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsi bhAvapravAdaM cakre lokAnurodhAtpunarapi sakalaM neti tattvaM prapede / na zAtA tasya tasminna ca phalamaparaM jJAyate nApi kiJci dityazlIlaM pramattaH pralapati jaDadhIrAkulaM vyaakulaatH||1683|| pratyakSaprastAva: Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH prastAvaH sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnaM tadatyaye / virodhAtvacidekasya vidhAnapratiSedhayoH // 1 // pratyakSaM paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / satyaM parisphuTaM yena tathA prAmANyamaznute // 2 // sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // 3 // jAtervipratipattInAM sattA sAdhyA'nuSajyate / tatheSTatvAdadoSo'yaM hetordoSatrayaM yadi // 4 // bhrAnteH puruSadharmatvAd yathA vastubalAgamam / prapede sarvathA sarvavastusattAM pratikSipan // 5 // bhAvanAdabhyupaiti sma bhAvadharmamavastuni // 53 // asiddhadharmidharmatve'pyanyathAnupapattimAn / hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt // 63 // iSTasiddhiH pareSAM vA tatra vakturakauzalam // 7 // atItAnAgatAdInAmapi sattA'nuSaGgavat / atazca bahirarthAnAmapi sattA prasAdhyate // 8 // tadabhAve'pi tadvAdasyAnyathAnupapattitaH / akSAderapyadRzyasya tatkAryavyatirekataH // 9 // etenAtIndriye bhAvakAryakAraNatAgateH / tatsattAvyavahArANAM pratyAkhyAnaM nivAritam // 10 // vyAdhibhUtagrahAdInAM viprakarSe'pi gamyate / kutazcitsadasadbhAvavirodhaprabhavaM tathA // 11 // pramANamarthe saMvAdAd bhrAntiradhyavasAyataH / pratyakSAbhe'prasaGgazcet tathA'nabhinivezataH // 12 // dUradUratarAdisthairekaM vastu samIkSyate / nAnAbhaM syAttathA satyaM na cedrastvanurodhi kim // 13 // tasmAdanumiterarthaviSayatvanirAkRtiH / pratibhAsamidAyAH kimekasyAnekato grahAt // 14 // samAna pariNAmAtmasambandhapratipattitaH / tatrAzaktiphalAbhAvau na syAtAM liGgaliGginoH // 15 // na bhedo'bhedarUpatvAnnAbhedo bhedarUpataH / sAmAnyaM ca vizeSAzca tadapoddhArakalpanAt // 16 // saMsarge nAsti vizleSAdvizleSo'pi na kevalaH / saMsargAtsarvabhAvAnAM tathA saMvittisambhavAt // 17 // [ etau (16 - 17) antarazlokau ] tadvyAptivyatirekAbhyAM mataM sAmAnyadUSaNam / samAnapariNAme na tadekasyAnupAyataH // 18 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH sadRzAtmani sambandhagrahe bhuuystthaavidhe| pratyabhijJAdinA siddhayet prAyo lokavyavasthitiH // 19 // tadvato'nupakAre'pi bhede kthmupaadhyH|| 20 // nopadhayo na tadvanto bhinnAbhinnA api svayam / jAtyantare tathAbhUte sarvathA darzanAdapi // 21 // tadvatyacodite zakte'zaktAH kiM tdupaadhyH| codyante zabdaliGgAbhyAM samaM taistasya lakSaNe // 22 // sambandho yatra ttsiddhernyto'prtipttitH| anumAnamalaM kiM tadeva dezAdibhedavat // 23 // etena bhedinAM bhedasaMvRtteH prtipttitH| tokaM kalpayan vAryaH samAnA iti tadgrahAt // 24 // ataddhatuphalApohaH sAmAnyaM cedapohinAm / sandaryate tathA baddhayA na tthaa'prtipttitH||25|| yanna nizcIyate rUpaM jAtucittasya darzanam / yathAnizcayanaM tasya darzanaM tadvazAtkila // 26 // samAnapariNAmazcedanekatra kathaM dRshiH| na ced vizeSAkAro vA kathaM tadyapadezabhAk // 27 // sadRzAsadRzAtmAnaH santo niytvRttyH| tatraikamantareNApi saGketAcchabdavRttayaH // 28 // tatraikamabhisandhAya samAnapariNAmiSu / samayastatprakAreSu pravatteti sAdhyate // 29 // tajAtIyamataH prAhuryataH zabdA nivezitAH // 29 // nAnekatra na caikatra vRttiH sAmAnyalakSaNam / atiprasaGgataH tattvAdanyatrApi samAnataH // 303 // vyAvRttiM pazyataH kasmAt sarvato'navadhAraNam / sAdRzyAdyadi sAdhUktaM tatkiM vyAvRttimAtrakam // 313 // ekAnte cettathA'dRSTariSTaM vakturakauzalam / sarvekatvaprasaGgo hi tadRSTaM bhrAntikAraNam // 323 // nocedvibhramahetubhyaH pratibhAso'nyathA bhavet / tadakiJcitkaratvaM na nizcinoti sa kiM punaH // 333 // tathApi darzanaM na syaadbhinnaakaarprsnggtH| na ca dRSTevizeSo yaH pratibhAsAt paro bhavet // 343 // pratibhAsabhidaikatra tadanekAtmasAdhanam / adRSTikalpanAyAM syAdacaitanyamayoginAm // 353 // tasmAdabheda ityatra samabhAvaM prcksste| nekSate nAvirodho'pi na samAnAH syuranyathA // 363 // akSazAne'pi tattulyaM anumAnavadiSyate // 37 // tataH sambhAvyate zabdaH styaarthprtyyaanvitH| satyAnRtArthatA'bhedo vivakSAvyabhicArataH // 38 // sahazabdArthadRSTAvapyavikalpayataH katham / samayaH tatpramANatve kva pramANe vibhAvyatAm // 39 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe tadarthadarzanAbhAvAt mithyArthapratibhAsiSu / zAnAkAreSu saGkata iti kecitpracakSate // 40 // vAgarthadRSTibhAgeSu gRhItagrahaNeSvapi / satyAkArAvabodheSu saGkatamapare viduH // 41 // na bhedeSu na sAmAnye kevale na ca tadvati / phalAbhAvAdazaktezca samayaH sampravartate // 42 // sa evAyaM samazceti prtyystnnibndhnH| vitatho'vitathazcApi tatraikatvanibandhanaH // 43 // tathA tatpratiSedhe'pi vailakSaNyAdizabdavat // 433 // tatsamAnAsamAneSu ttprvRttinivRttye| saMkSepeNa kvacitkazcicchabdaH saGkatamaznute // 443 // tathA'neko'pi taddharmanAnAtvapratipAdane / ekatra bahubhedAnAM sambhavAnmecakAdivat // 453 // samAnaM kenacitkiJcidaparaJca tathAvidham / bhedavida dharmiNaH kRtvA samAnAkArakalpanA // 463 // tadanyatra samAnAtmA sa eveti tthaavidhe| vyavacchedasvabhAveSu vizeSaNavizeSyadhIH // 473 / / tattannimittakaH zabdastathAnyatrApi yojyatAm / tataH satteti sAdhyante santo bhAvAH svalakSaNAH // 483 // ['sahazabdArtha (39) ityAdi 'tataH satteti' (483) ityantaM vyAkhyAnazlokAH] nAnaikavacanAH zabdAH tathA saGkotitA ytH||49|| pratyabhijJA dvidhA kaacitsaadRshyvinibndhnaa| pramANapUrvikA nAnyA dRssttimaandyaadidosstH|| 50 // asti pradhAnamityatra lakSaNAsambhavatvataH // 503 // tatrAnyatrApi vAsiddhaM yadvinA yadvihanyate / tatra tadgamakaM tena sAdhyadharmI ca sAdhanam // 513 // apratyakSaH suSuptAdau buddhHprtyksslkssnnH| jIvatIti yataH so'yaM jIva AtmopayogavAn // 523 // karmaNAmapi kartA'yaM tatphalasyApi vedkH| saMsarat pariNAmAtto mucyate vA tataH punaH // 533 / / AtmAdivyatirekeNa ko'paro'dhyakSatAM vrajet / nAnAyaM kramazo vRtterna cedatrAbhidhAsyate // 543 // bhUtAnAmeva keSAJcit prinnaamvishesstH| kAyazcitkAraNaM so'pi kathaM saMsAramuktibhAk // 553 / / zaktibhede tathA siddhiH saMjJA kena nivAryate // 56 // yathA bhUtAvizeSe'pi prjnyaadigunnsNsthitiH| tathA bhUtAvizeSe'pi bhvedbhuutaadisNsthitiH||57|| tasmAdanekarUpasya kathaJcid grahaNe punH| . tadrUpaM bhedamAropya guNa ityapi yujyate // 58 // yadi svabhAvAdbhAvo'yaM bhinno bhAvaH kathaM bhavet / anavasthAnato'bhede sakalagrahaNaM bhavet // 59 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH 53 tadanekAtmakaM tavaM na hi jJAnAtmanA kvacit / zarIragrahaNaM yena tadguNaH parikalpyate // 6 // guNAnAM guNasambandho gandhAdeH saGkhyayA grahAt / tAdAtmyaM kena vAryeta nopacAraprakalpanam // 61 // atrAnyatrApi tulyatvAt aadhaarsyaikruuptH| tatraikatvaM prasajyeta saMkhyAmAtraM yadISyate // 2 // nAnAtmavibhramAdevaM na pRthagguNino gunnaaH| prasaktA rUpabhedAccet bhedo nAnAtvamucyate // 63 // ekatA bhAvasAmyAccet upacArastathA bhavet / bhede'pi vasturUpatvAt na cedanyatra tatsamam // 64 / / etane bhinnavijJAnagrahaNAdikathA gatA // 643 // jIvaccharIradharmo'stu caitanyaM vypdeshtH| yathA'caitanyamanyatretyaparaH pratipannavAn // 653 // apratyakSe'pi dehe'smin svatantramavabhAsanAt / pratyakSaM tadguNo zAnaM neti santaH pracakSate // 663 // tadRSTihAniranyeSAmadRSTaparikalpanA // 67 // svaatntrydRssttbhuutaanaamdRssttergunnbhaavtH| tatsAratarabhUtAni kAyApAye'pi kAnicit // 68 // ['tasmAdanakarUpasya' (58) ityAdi 'svAtantryadRSTeH' (68) ityantaM vyAkhyAnazlokAH] kaarykaarnnyorbuddhikaayyostnnivRttitH|| kAryAbhAvagate sti saMsAra iti kazcana // 69 // tasyApi dehAnutpattiprasaGgo'nyonyasaMzrayAt / uttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH // 70 // ata eva viruddhatvAdalaM prAyastathA bhavan / tanna kAraNamityeva kAryasattAnivartakam / / 71 // sva nivRttau tathA takSo gopurATTAlakAdiSu // 72 // yugapadbhinnarUpeNa bahirantazca bhAsanAt / na tayoH pariNAmo'sti yathA gehprdiipyoH|| 721 // pramite'pyaprameyatvAdrikateravikAriNi / nirhAsAtizayAbhAvAniyasAtizaye dhiyH|| 733 // balIyasyabalIyastvAdviparIte viparyayAt / kAye tasmAnna te tasya pariNAmA sukhaadyH|| 743 // etadatra ghaTAdInAM na tu jAtucidIkSyate / tulyazca guNapakSeNa tattathA pariNAmataH / / 753 // akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / anyathAniyamAyogAt pratIterapalApataH // 763 // kalpanAyAmasAmarthyAt tatastadvikRta Rte / pAramparyeNa sAkSAcca nAsti vijJAnavikriyA // 773 // kAraNaM nAkSasaGghAtastatpratyekaM vinA bhavAt / vikalpAnAM vizeSAJca tattadvati virodhtH|| 783 // .. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe jAtismarANAM saMvAdAdapi sNskaarsNsthitH| anyathA kalpayan lokamatikAmati kevalam // 793 // nA'smRterabhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / taddhi janmAntarAnnAyaM jAtamAtre'pi lakSyate // 803 // garbhe rasavizeSANAM grahaNAditi kazcana / tadAdAvabhilASeNa vinA jAtu yadRcchayA // 813 // tatsaMskArAnvayekSatvAd bhUyo bhUyaH prvrtitH| kozapAnaM vidheyaM na samaM bhUyastathA dRshH|| 823 // rUpAdidarzanAbhAvAt tatsambandhasmRtiH katham / ... nAvazyaM cakSurAdInAM sarvatronmIlanAdayaH // 833 // tathA rAgAdayo dRSTAH saGkalpAdyavinAbhuvaH // 84 // tdaahaaraadisaamaanysmRtitdviprmossyoH|| bhAvo'bhAvazca vRttInAM bhediSviha ca dRzyate // 85 // tasmAt saMsAravaicitryaM niyamAna vihanyate / na ca kazcidvirodho'sti dehAntaraparigrahe // 86 // tadabhAve hi tadbhAvapratibaMdho na yaktimAna // 86 // ['jAtismarANAM' (79) ityAdi 'tadabhAve hi' (863) ityantaM vyAkhyAnazlokAH] buddhaH puruSatantratve nitytvaattdnukriyaa| na bhavetpariNAmitvAdvinAzAnupalakSaNAt // 873 // parasyApyavirodhazcet phlhetuvypohtH| pravRttervyavahArANAmavinAze'pi sambhavAt / / 883 // yathA'janakajanyeSu na santi kalazAdayaH / tathA janakajanyeSu tatastattvaM niranvayam // 893 // tatra nAzAdizabdAzca samitAH samanentare / / 90 // anyasyAnyo vinAzaH kiM kinna syaadclaatmkH| tadvivekena bhAvAccet kathannAtiprasajyate // 91 // sadApi sarvabhAvAnAM prsprvivektH| na cAnantaramityeva bhAvastavyapadezabhAk // 92 // tatpratItyasamutpAdAt bhAvazcet sa kuto mtH| sAdRzyAt pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam // 93 // vizeSakalpanAyAM syAt prsyaavybhicaaritaa| tasmAt sabhAgasantAnakalpanApi na yujyate // 94 // na cet sa parivarteta hetureva phalAtmanA // 943 // tasmAdbhAvavinAzo'yaM phalIbhAvaH tdgrhH| tadgrahaH pratiSedho'sya kevalaM tannibandhanaH // 953 // anyathAtvaM yadISyeta hetorapi phlaatmnH| anya eveti kinneSTamiti kecitpracakSate // 963 // anyathAtvaM na cettasya bhaved dhrauvyamalakSaNAt / abhAvasyApyabhAvo'pikinnetyanye pracakSate // 973 // svasvabhAvasthito bhAvo bhAvAntarasamudbhave / naSTo vA nAnyathAbhUtaH tato nAtiprasajyate // 983 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannaM tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA akiJcitkaravistarAH // 993 // tathArthe'satyasambhUSNudharmo na bhirnggtH| sarvathaikAntavizleSe sAdhyasAdhanasaMsthiteH // 1003 // ekaM calaM calairnAnyairnaSTainaSTaM na caapraiH| AvRtairAvRtaM bhAgai raktai raktaM vilokyate // 1013 // anyathA tadanirdezyaM niyamasyApyasambhavAt / vRttAvapi na tasyedaM vizvarUpaM vibhAvyate // 1023 // samyagjJAnaM vyavasthAyA hetuH sarvatra tatpunaH / pratyakSaM yadi bAdhyeta lakSaNaM pratiruddhyate // 1033 // sAGkarya vyavahArANAM snniveshvishesstH| nAnakapariNAmo'yaM yadi na vyavatiSThate // 1043 // stypyekaarthkaaritve'sNshlessprinnaamtH| indriyAdiSu naikatvaM yadi kiM vA viruddhyate // 1053 // tadanekArthasaMzleSavizleSapariNAmataH / skandhastu sapradezo'zI bahiH sAkSAtkRto janaiH // 1.63 // nAnAkAraikavijJAnaM svAdhAre badarAdivat / tAdAtmyena pRthagbhAve sati vRttirvikalpyate // 1073 / / darzanAdarzane syAtAM sprdeshaaprdeshyoH| virodhAnupalambhena kila skandho viruddhyate // 1083 // sambhavatyapi mAtrANAM drshnaadrshnsthitiH| , . . idaM vijJAnamanyadvA citramekaM yadIkSyate // 1093 // avAntarAtmabhedAnAmAnanyAt sakalAgrahe / nAmAkAraNasAmarthyAjjJAnaM bhedena bhAsate // 1103 // bhedasAmarthyamAropya pratyAsattinivandhanam / codyamahati nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti // 1113 // sarvathA zleSavizleSe nANUnAM skandhasambhavaH / anyathA nApradezAdItyaparairdattamuttaram / / 1123 // nairantayaM niraMzAnAM svabhAvAnatirecanam // 113 // citrcaittvicitraabhdRssttbhnggprsnggtH| sa naikaH sarvathA zleSAt nAneko bhedarUpataH // 114 // skandho mAtrAnurodhena vyvhaare'vdhaaryte| .. saGkhyAdisamabhAve'pi tatsvabhAvavivekataH // 115 // atAdAtmyasvabhAve vA hyAnarthakyAdalaM paraiH // 1953 // sparzo'yaM cAkSuSatvAnna na rUpaM sparzanagrahAt / rUpAdIni nirasyAnyaM na cAbhyupalabhemahi // 1163 // saamgriivihitjnyaandrshitaakaarbhedinH| prAyeNaikasya tAda pyaM pRthasiddhau prasaGgataH // 1973 // alpabhUyaHpradezakaskandhabhedopalambhavat / anyathA svAtmani jJAnamanyathA cAnumIyate // 1183 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e nyAyavinizcayavivaraNe satprameyatvayornAsti sarvathA niyamo yadi / apravRtteH phalAbhAvAttatra vRtteniSedhataH // 1193 // pramANamarthasambandhAt prmeymsditypi| kevalaM dhyAndhyamevaitat kinna santaM samIkSyate // 1203 // satpratyakSaM parokSe'rthe sAdhanaM trividhaM dvayam / hetvAtmanoH paraM hetuH tajjJAnavyavahArayoH // 1213 // parasattvamasattA'syAdarzanaM paradarzanam / / sadasajjJAnazabdAzca kevalaM tannibandhanAH // 1223 // agniH svapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako ythaa| anvayavyatirekAbhyAM zabdabuddhayA'vadhAryate / / 1233 // aprameyaM prameyaM cedasatkinna sadAtmakam / atha na vyavahAro'yaM anyatrApi nirNkushH|| 1243 / / satpratyakSaM parokSArthagatistatraikalakSaNam / sAdhye'sati virodho'yamatastarkeNa sAdhyate // 1253 // sarvatra pariNAmAdau hetuH sattvAdinyathA / zabde'pi sAdhayet kena tasmAnnAnvayato gtiH|| 1263 // siddhamarthakriyA'sattvaM sarvathA'vicalAtmanaH / niranvayavinAze'pi sAdhanaM nopcaartH|| 1273 / / avazyaM bahirantarvA pramANamavagacchatAm / siddhamekamanekAtmapariNAmavyavasthitam // 1283 / / praaprvivekaiksvbhaavprinisstthitH| paramANurato'nyo vA bahirantarna buddhyate // 1293 // arthasyAnekarUpasya kadAcit kasyacit kvacit / zaktAvatizayAdhAnamapekSAtaH prakalpyate // 1303 // svabhAvAtizayAdhAnaM virodhAnna parIkSyate / tatra siddhamasiddhaM vA tasmAjAtirna hetutaH // 1313 // sannidhAnaM hi sarvasminnavyApAre'pi tatsamam / na cet sa parivarteta bhAva eva phalAtmanA // 1323 // pariNAmasvabhAvaH syAdbhAvastatrAnapekSaNAt / ayamarthakriyAheturantareNa niranvayam // 1333 // bhedAbhedAtmano'rthasya bhedaabhedvyvsthitiH| lokato vAnugantavyA sabhAgavisabhAgavat // 1343 // [siddhamarthakriyA' (125) ityAdi 'lokato vAnu' (134) ityantaM vivrnnshlokaaH]| saamaanybhedruupaarthsaadhnstdgunno'khilH| anyathA'nupapannatvaniyamasyAtra sambhavAt // 1353 // pratyakSe'pi samAnAnyanirNayaH pratiruddhyate / yathA kSaNakSaye'NUnAM ityAtmAptau viDambayet // 1363 // apRthagvedyaniyamAdabhinnAH paramANavaH // 137 // dezakAlAntaravyAptiH svabhAvaHkSaNabhaGginAm / sampratyastamitAzeSaniyamA hi prtiityH|| 138 // agrahaH kSaNabhaGgo'pi grahaNe kimnishcyH| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH AkRtibhramavadyadvadviSamavilokitam // 139 // na carte'rthavido'rtho'rthAt kevalo vyavasIyate // 1393 // bhaavaantrsmaarope'bhaavitaakaargocrH| samakSasaMvido'rthAnAM sannidhiM nAtizerate // 1403 // aNavaH kSaNikAtmAnaH kila spaSTAvabhAsinaH / atatphalaparAvRttAkArasmRtihetavaH // 1413 // sthUlaspaSTavikalpAthoH svymidriygocraaH| samAnapariNAmAtmazabdasaGketahetavaH // 1423 // svabhAvavyavasAyeSu nizcayAnAM svato gteH| nAzasyaikArtharUpasya pratItirna viruddhyate // 1433 // vyAmohazabalAkAravedanAnAM vicitrtaa| sAkalyena prakAzasya virodhaH sampratIyate // 1443 // sambhAvitAnyarUpANAM samAnapariNAminAm / pratyakSANAM parokSAtmA prmaannaantrgocrH||1453 / / pratyayaH paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / satyaM parisphuTaM yena tatra prAmANyamaznute // 1463 // AsAditavizeSANAmaNUnAmativRttitaH / ekAkAravivekena naikaikprtipttyH|| 1473 / / kAlApakaSaparyantavivartAtizayA gtiH| azaktaraNuvat seyamanekAntAnurodhinI // 1483 // aMzagrahavivekatvAnmandAH kimtisherte| nirNaye'nirNayAnmoho bahirantazca tAdRzaH // 1493 // jIvaH pratikSaNaM bhinnazcetano yadi naavRtH| sakalagrahasAmarthyAttathAtmAnaM prakAzayet // 150 // tAdAtmyAt pratyabhijJA na sdRshaaprhetutH| avasthAntarvizeSo'pi bahirantazca lakSyate // 151 // sUkSmasthUlatarA bhAvAH spaSTAspaSTAvabhAsinaH / vitathetaravijJAne pramANetaratAM gate // 152 // yasminnasati yajjAtaM kAryakAraNatA tyoH| bhedinAM pratyabhikSeti racito'yaM zilAplavaH // 153 // anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // 154 // pratyeti na pramAhetuM pratyeti punarapramAm / pramAhetutadAbhAsabhedo'yaM suvyvsthitH||155|| niyayena na gRhNAti niHshngkctursrdhiiH| anyathA'sambhave'kSAne ArthazcAtmavyavasthitaH // 156 // prativyUDhastu tenaiva prabhavo'nalabhyUbhayoH / pratyakSe'rthe pramANena vikalpena prklpitH||157|| pratyakSAnupalambhAbhyAM yadi tattvaM pratIyate / anyathA'nupapannatvamataH kinna pratIyate // 158 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nyAyavinizcayavivaraNe pramANasAdhanopAyaH pramANAntaragocaraH / vyApyavyApaka bhAvo'yamekatrApi vibhAvyate // 159 // satyapyanvayavijJAne sa tarkapariniSThitaH / avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate // 160 // sahadRSTaizca dharmaistaM na vinA tasya sambhavaH / iti tarkamapekSeta niyamenaiva laiGgikam // 161 // tasmAdvastubalAdeva pramANaM matipUrvakam / bahubhedaM zrutaM sAkSAt pAramparyeNa ceSyate // 162 // arthamAtrAvabodhe'pi yato narte pravartanam / sayukto nizcayo mukhyaM pramANaM tadanakSavat // 163 // liGgasAMvRtayostulyA gRhItagrahaNAdapi / vyavacchedAvi saMvAdavyavahartRpravRttayaH // 164 // zabdAdyayogavicchede tatprAmANyaM na kiM punaH / anumAnaM tu hetoH syAt avinAbhAvanizcayAt // 165 // yathA kArya svabhAvo vApyanyathAzaGkyasambhavaH / hetuzcAnupalambho'yaM tathaivetyanugamyatAm // 166 // pratyakSAnupalambhazca vidhAnapratiSedhayoH / antareNeha sambandhamaheturiva lakSyate // 167 // prapaJco'nupalabdhernApakSe pratyakSavRttitaH / pramANaM sambhavAbhAvAdvicArasyApyapekSaNAt // 168 // tulonnAmarasAdInAM tulyakAlatayA na hi / nAmarUpAdihetutvaM na ca tadvyabhicAritA // 169 // tAdAtmyaM tu kathaJcit syAt tato hi na tulAntayoH / sAsnAviSANayorevaM candrArvAkparabhAgayoH // 170 // upalabdhezca hetutvAdantarbhAvAt svabhAvataH / tayoranupalambheSu niyamo na vyavasthitaH // 171 // abhaviSyatyasambhAvyo dharmo dharmAntare kvacit / zeSavaddheturanyo'pi gamakaH suparIkSitaH // 172 // etena pUrvavadvIta saMyogyAdau kathA gatA / tallakSaNaprapaJcazca niSeddhavyo dizA'nayA // 173 // anyathAnupapannatvarahitA ye viDambitAH / hetutvena paraisteSAM hetvAbhAsatvamIzvate // 974 // virodhAdanvayAbhAvAd vyatirekAprasiddhitaH / kRtakaH kSaNiko na syAt naikalakSaNahAnitaH // 175 // sattA sampratibaddhaiva pariNAme kriyAsthiteH / nirvyApAro hi bhAvaH syAnnityatve vA niranvaye // 176 // avasthAdezakAlAnAM bhede'bhedavyavasthitiH / yA dRSTA so'nvayo loke vyavahArAya kalpate // 177 // sarvasantAnavicchedaH sati hetau phalodayaH / anyathA niyamAbhAvAdAnantarya viruddhayate // 178 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH sattvamartha kriyA'nye vA vastudharmAH kssnnkssye| .. hetvAbhAsA viruddhAkhyAH prinnaamprsaadhnaaH|| 179 // sarvajJapratiSedhe tu sandigdhA vacanAdayaH / rAgAdisAdhanAH spaSTA ekalakSaNavidviSAm // 180 // dharmidharmasya sandehe vyatireke tato bhavet / asiddhiH pratibandhasyetyapare pratipadire // 181 // vAco viruddhakAryasya siddhiH srvshbaadhinii| ziraHpANyAdimattvAdyA viruddhavyAptasiddhayaH // 182 // satsamprayogajatvena viruddhaH sklgrhH| svabhAvakAraNAsiddherekalakSaNavidviSAm // 183 // kathanna sambhavI vaktA sarvazastasya tena no / yAvat prakRSyate rUpaM tAvat kArya viruddhayate // 184 // vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu vIkSyate / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH // 185 // prajJA yeSu paTIyasyaH prAyo vacanahetavaH / vivakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate // 186 // apramattA vivakSeyamanyathA niyamAtyAt / iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham // 187 // prajJAprakarSaparyantabhAvaH srvaarthgocrH| tatkAryotkaparyantabhAvaH sarvahitAmidhA // 188 // yathA vacanasarvajJakAryakAraNa bhuutyoH| avirodhena vAgvRttenarAdrekastanniSedhane // 189 // tathaiva puruSatvAderakSayAda buddhi vistare / sarvaprakAzasAmarthya jJAnAvaraNasaMkSayAt // 190 // akSayAt puruSatvAdeH pratipakSasya saMkSayAt / sarvato'kSamayaM jyotiH sarvArthaH samprayujyate // 191 // kathaJcit svapradezeSu syAt krmpttlaacchtaa| saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te cakSurAdayaH // 192 // sAkSAtkartuM virodhaH kaH sarvathAvaraNAtyaye / satyamartha tathA sarva yathA'bhUdvA bhaviSyati // 193 // paraduHkhaparijJAnAd duHkhitaH sa kathaM bhavet / svato hi pariNAmo'yaM duHkhitasya na yoginaH // 19 // bhAvanApATavAd buddhaHprakarSo'yaM mlkssyH| kAraNAsambhavAkSepavipakSaH sampratIyate // 195 // asiddhazcAkSuSatvAdiH zabdAnityatvasAdhane / anyathAsambhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH // 196 // sarvathA nAsti sAmAnyaM prinnaamvinaashyoH| yo hetorAzrayaH aniSTariSTaH svAtmAvizeSataH // 198 // sAdhyasAdhanabhAvo na zabde naashitvsttvyoH| analaH pAvako'gnitvAt ityanekAntavidviSAm // 199 // sarvAnyArthAsamaH zabdaH zabdAdipariNAmataH // 200 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyavinizcayavivaraNe aNUnAM zrutayogyatvAtizayAdAnahAnayaH / zabdotpattivinAzAH satsAdhyasAdhanasaMsthitiH // 209 // anyathA'nupapannatvarahitA ye trilakSaNAH / akiJcitkArakAn sarvAn tAn vayaM saMgirAmahe // 202 // tatra mithyottaraM jAtiH yathA'nekAntavidviSAm / dadhyuSTrAderabhedatvaprasaGgAdekacodanam // 203 // sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtaH / tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 204 // tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati // 205 // atraivobhayapakSoktadoSArekA'navasthiteH / ananvayAdidoSokteH prapaJco vA 'nayA dizA // 206 // mithyottarANAmanantyA cchAstre vA vistaroktitaH / sAdharmyAdisamatvena jAtirneha pratanyate // 207 // prakRtAzeSa tattvArtha prakAzapaTuvAdinaH / agart saNo vA viparIto nigRhyate // 208 // asAdhanAGgavacanamadoSodbhavanaM dvayoH / na yuktaM nigrahasthAna marthAparisamAptitaH // 209 // vAdI parAjito yukto vastutattve vyavasthitaH / tatra doSaM bruvANo vA viparyastaH kathaM jayet // 210 // sambandho yatra nirzAtaH sAdhyasAdhanadharmayoH / sa dRSTAntastadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdayaH // 219 // sarvatraiva na dRSTAnto'nanvayenApi sAdhanAt / anyathA sarvabhAvAnAmasiddho'yaM kSaNakSayaH // 212 // pratyanIkavyavacchedaprakAreNaiva siddhaye / vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigISatoH // 213 // AstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrahaH / nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartanam // 214 // tadAbhAso vitaNDAdiH abhyupetAvyavasthiteH / tadAtmotkarSaNAyaiva vAco vRttiH anekadhA // 215 // prAmANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt / saGkhyAlakSaNagocarArthakathane kiM kAraNaM cetasAm / A jJAtaM sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH / prekSante tadudIritArtha gahane sandehavicchittaye // 216 // zAstraM zakyaparIkSaNe'pi viSaye sarva visaMvAdakam mithyaikAntakalaGkitaM bahumukhairudvIkSya tarkAgamaiH / dAhArteH pariNAma kalpaviTapicchAyAgataiH sAmprataM / visrabdhairakalaGkarattanicapanyAyo vinizcIyate // 2173 // iti dvitIyaH anumAna prastAvaH Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaprastAva: sakalaM sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam // 1 // tathA'nyaguNadoSeSu sNshyaikaantvaadibhiH|| puruSAtizayo jJAtuM yadyazakya kimiSyate // 2 // proksso'pyvinaabhaavsmbddhairgunndossyoH| zAstrairnivartitaiH zAstrakAravat sampratIyate // 3 // . siddhhiNsaanRtsteyaabrhmcryprvRttitH| sa pratyastamitAzeSadoSo neti pratIyate // 4 // heyopAdeyatattvasya sopAyasya kiledRshH| pravaktA dhiganAtmajJaM tadasAdhyamasAdhanam // 5 // sarvathA'sadapAdeyaM heyaM sata tdkaarnnm| tadartho'yaM prayAsazcetyaho styvyvsthitiH||6|| karuNA svaparajJAnasantAnocchedakAraNam / iti na karuNA atyantaM paraduHkhaM na gocrH||7|| tattvajJAnAdyanutpAdaheturunmArga eva sH| mithyaaviklpvijnyaanbhaavnaapripaaktH||8|| tattvajJAnamudetIti kutsttvvinishcyH| anAdivAsanA na syAt trailokyamavikalpakam // 9 // nirupadravabhUtasya bAdhA'yuktA viparyayaiH / vicchedo varamucchedAdvidastatpakSapAtataH // 10 // yastAvatkaruNAvattvAt tiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH sa parocchedAnna samatvaM prapadyate // 11 // tathA nirAsravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyte| santAnasyAtmano vA iti zabdamAnaM tu bhidyate // 12 // nityasyApi sataH sAkSAdadRzyAnubhavAtmanaH / sukhAdirviSayaH zabdAdyavizeSo dhiyA'nyathA // 13 // pradayaH punarasyaiva guNayoganivRttitaH / nirvANamAha vedo'yaM pramANamiti sAhasam // 14 // vizvalokAdhikazAne viprlmbhnshngkinH| prAmANyaM kathamakSAdau caJcale pramimImahe // 15 // parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetasAm / adRSTadoSAzaGkAyAmamAnaM sakalaM bhavet // 16 // pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM guNadoSayoH / darzanAdarzanAdhyAsAt kvacid vRttasamatvataH // 17 // tajjJAnapUrvakaM taLamanumAnasamIkSitam / / mAnaM vastubalAdeva sarvavastunibandhanam // 18 // [ete 16-18 antarazlokAH] Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa AgamaH poruSeyaH syAt prmaannmtilaukike| saMvAdAsambhavAbhAvAt samayAvipralambhane // 19 // sakalazasya nAstitve svsrvaanuplmbhyoH| ArekAsiddhate tsyaapyrvaagdrshnto'gteH||20|| vijJAnamaJjasA spaSTaM viprakRSTe viruddhyte|| na svapne kSaNikAdervA jnyaanaavRtivivektH|| 21 // tataH saMsAriNa sarve kthnycinycetnaatmkaaH| tattatsvabhAvato zAnaM sarvatra zabalAyate // 22 // abhinno bhinnajAtIyairjIbaH syAzcetanaH svayam / malairiva maNirviddhaH karmabhirna prakAzate // 23 // srvaarthgrhsaamrthycaitnyprtibndhinaam| - karmaNAM vigame kasmAt sarvAnAnna pazyati // 24 // prabhuH saakssaatkRtaashessprpnycbhuvntryH| anarthaiH paramAtmAnamata eva na yojayet // 25 // evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAt siddhyeta na ca tena vinA''gamaH // 26 // satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate // 27 // grahAdigatayaH sarvAH sukhaduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat // 28 // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvazasaMsthitiH // 29 // vedasyApauruSeyasya svatastattvaM vivRnnvtH| AyurvedAdi yadyaGgaM yatnastatra nirrthkH||30|| zAstrajJAnaM tathaiva syAt saamgriigunndosstH| avirodhe'pi nityasya bhavedandhaparamparA // 31 // tadarthadarzino'bhAvAnmlecchAdivyavahAravat // 313 // anAdisampradAyazcet AyurvedAdirAgamaH / kAlenaitAvatA'nAptaH kathanna pralayaM gataH // 323 // siddhaM zrutendriyAtItaM trikAlaviSayaM sphuTam // 33 // tathA na kSaNikAdInAM sarvathAptaguNAtyayAt / tadviramya viramyaitad yuktaM zAstrapravartanam // 30 // tAdRzo'bhAvavijJAne zAstre vRttirnrthikaa| sandehe'pi ca sandehastatastattvaM nirUpyate // 35 // svatantratve tu zabdAnAM prayAso'narthako bhavet / vyaktyAvaraNavicchedasaMskArAdivirodhataH // 36 // vaMzAdisvaradhArAyAM skulaaprtipttitH| krameNAzugrahe'yuktaH sakRdgrahaNavibhramaH // 37 // tAlvAdisannidhAnena zabdo'yaM yadi jaayte| . . ko doSo yena nityatvaM kutazcidavakalpyate // 38 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH upAdAnasya sUkSmatvAd yuktaM cAnupalambhanam / sAdRzyAnnaikarUpatvAt sa evAyamiti sthitiH // 39 // yadi caivaMvidho nityo nityAste vidyudaadyH| pratyabhikSA'pramANaM syAt yugapadbhinnadezayoH // 40 // sarvArthAnAmanAditve sa vizeSo niraashryH| yo'nyathAsambhavI zabdaghaTAdyAkhyo'vabhAsate // 41 // sa varNapadavAkyAnAM kAladezAdibhedinAm / sadRzAnAM prabandho'yaM sarveSAM na viruddhayate // 42 // vAcaH pramANapUrvAyAHprAmANyaM vastusiddhaye / svataH sAmarthyavizleSAt saGketaM hi pratIkSate // 43 // sa punarbahudhA lokavyavahArasya drshnaat| zabdArthayorvikalpena sannivezo'nuvartate // 44 // na sarvayogyatA sAdhvI saGkatAnniyamo yadi / sambandhaniyame'nyatra samaye'pi na vartatAm // 45 // tataH zabdArthayornAsti smbndho'paurusseykH||453|| sa hi zabdArthasambandho yato'rthaH sampratIyate / tAdRzo vAcakaH zabdaH saGketo yatra vartate // 46 // krameNoccAryamANeSu dhvanibhAgeSu keSucit / / na varNapadavAkyAkhyA avikAreNvasambhavAt // 473 // zabdabhAgAH svahetubhyaH smaanonnyhetvH| sakalAgrahaNAt teSAM yuktA hi shrotrgocraaH||48|| pariNAmavizeSA hi bhAvAnAM bhaavshktyH||49|| dhvanayastatsamarthAnAM abhAvAdatirekiNAm / vAcAmapauruSeyINAmAvirbhAvo na yujyate // 50 // samyagjJAnAGa kuzaH satyaH purussaarthaabhidhaaykH| iti atrApauruSeyatvaM jAtu siddhamanarthakam // 51 // rAgAdayaH sjaatiiyprinnaamaabhivRddhyH| sarvAthAnAmanekAtmapariNAmau vyavasthitau / mArgastadviSayazceti mataM satyaM caturvidham // 52 // ahaM mamAsravo bandhaH saMvaro nirjarA kssyH| karmaNAmiti satkRtya prekSAkArI samIhate // 53 // tattvajJAnaprabhAveNa tapaH saMvaraNaM nRNAm / tapasazca prabhAveNa nirjINaM karma jAyate // 54 // rAgadveSau vihAyaiva gunndossvtostyoH| mokSajJAnAt pravartante munayaH samabuddhayaH // 55 // sjjnyaanprinnaamaatmtttvsmprtipttitH| pItadoSAsravAkAro viparItagrahakSayaH // 56 // sUcayanti hi karmANi svahetuprakRtIni ca // 57 // sAtmIbhAvAdvipakSasya sato doSasya saMkSaye / karmAzleSaH pravRttAnAM nivRttiH phaladAyinAm // 58 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. nyAyavinizcayavivaraNe pratipakSasthirIbhAvaH prAyaH saMskArapATavat / nirhAsAtizayo yeSAM tatprakarSApakarSayoH // 59 // ydypynaatmvijnyaanbhaavnaasmbhvsttH| na nirodho nirodhe vA na prayojanamIkSyate // 6 // heyopaadeytttvaarthvipriitvyvsthitH| mithyAjJAnamanAtmazaM maigyaadiprtirodhtH||61 // tattvArthadarzanazAnacAritreSu mahIyasAm / AtmIyeSu pramodAdirata eva vidhIyate // 6 // yastAvat karuNAvasvAttiSThatyeva hi cetasAm / .... santAnaH sa parocchedAnna samatvaM prapadyate // 63 // . tasmAt nirAmavIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyte| / santAnasyAtmano veti zabdamAtraM tu bhidyate // 64 // nityasyecchA-pradhAnAdiyogo'nityaH kimaatmnH| mithyAzAnAdanirmokSastathA'nekAntavidviSAm // 65 // drvypryaaysaamaanyvishessprvibhaagtH| syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgI pravartate // 66 // .. tadatadvastubhedena vAco vRttestathobhayam / tadatadvAgavRttezca saha tadavAgavRttinA // 67 // prayogavirahe jAtu padasyArthaH pratImate / sa hi zabdArthatatvastasyeti vyapadizyate // 68 // ahamasmIti vAphyAdau siddhaavnytrsthitH|| ubhayoktivadatroktAvupAlambho viruddhyate // 69 // yadi kecit pravaktAro vRttivAkyArthayorapi / sUtreSveva tayoruktau trailokyaM kinna vartate // 70 // kevalaM pratipattAraH syAdvAde jaDavRttayaH / jAtitadvadapohAdivAdaM ca na hi jAnate // 7 // sarvathaikAntavizleSatattvamArgavyavasthitAH / vyAkhyAtAro vivakSAtaH syAdvAdamanurundhate // 72 // anekalakSaNArthasya prsiddhsyaabhidhaantH| saMzayAdiprasaGgaH kiM syAdvAde'mUDhacetasaH // 73 // sAkalyeneha saamaanyvishessprinnaamdhiiH| mithyakAntapravAdebhyo viduSo vinivartayet // 7 // AptavAdaH sa sa evAyaM yatrArthaH smvaayinH| pramANamavisaMvAdAt praNetA yadi zakyate // 75 // AtmA yo'sya prvktaaympraaliiddhstpthH| nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTuM pravarttate // 76 // parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetasAm / adRSTadoSAzaGkAyAmanyatrApi prasajyate // 7 // pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM guNadoSayoH / upalabdhyanupalabdhibhyAM kvacidvRttasamatvataH // 7 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayaH tathA sAkSAtkRtAzeSazAstrArtho'kSAnapekSaNAt / savRtta kevalajJAnaH sarvajJaH sampratIyate // 79 // jJasyAvaraNavicchede zeyaM kimavaziSyate / aprApyakAriNaH tasmAt sarvArthAnavalokate // 8 // zAstre duravagAhArthatattvaM dRSTaM hi kevalam / jyotirsAnAdivatsarvaM svata eva praNetRbhiH // 81 // saMghAto hetureteSAM pRthaganyatra sambhavAt / evaM hi sugatAdibhyo varamIkSaNikAdayaH // 82 // zAstraM tallakSaNavyAptaM sarvazAderabAdhanAt / apauruSeyavRttAnto'pyata eva viruddhyate // 83 // pratyakSamaJjasA spaSTamanyacchatamaviplavam / prakIrNa pratyabhijJAdau pramANe iti saMgrahaH // 84 // idamevamiti zAnaM gRhItagrahaNe'pi naH / pratyakSe'rthe'nyathAropavyavacchedaprasiddhaye // 85 // anumAnamato hetuvyvcchede'nvsthitiH| upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAtsAdhyasAdhanam // 86 // yadi kiJcidvizeSeNa pramANAntaramiSyate / pramito'rthaH pramANAnAM bahubhedaH prasajyate // 87 // sarvametacchutajJAnamanamAnaM tthaagmH| sampradAyAvighAtena yadi tapavaM pratIyate // 88 // Adye parokSamaparaM pratyakSaM prAhurAJjasam / kevalaM lokabuddhyaiva materlakSaNasaMgrahaH // 89 // syAdvAdaH zravaNazAnahetutvAzcakSurAdivat / pramA pramitihetutvAtprAmANyamupagamyate // 90 // pramANasya phalaM tttvnirnnyaadaanhaandhiiH| niHzreyasaM paraM prAyaH kevalasyApyupekSaNam // 91 // pratyakSaM zrutavijJAnahetureva prsjyte|| iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH // 92 // mithyAtvaM saugatAnAM kaNacarasamayaM kApilIyaM prameyaM , prAgalbhyaM zAbarANAM jinptivihitaashesstttvprkaashe| paryAptatvaM vyapohannupahasanamayaM prastuvannyAyamArge , syAdvAdaH sarvavAdapravaNaguNagaNaH zreyase no'stu nityam // 13 // naikAntakSAyikANAM atizayamavadannaiva nAnArthasAdhyam , naiSkiJcanyaM tapo vA'vigalitasakalaklezarAzervinAze / niSparyAyaM pravRttaM sakalaviSayagaM kevalaM veda nityam , yo'yaM tasmai namAmastribhuvanagurave sambhave zAntaye te // 14 // yuktAyuktaparIkSaNakSamadhiyAmatyAdarArAdhinAm , saMsevyaM paramArthavedasakaladhyAnAspadaM zAzvatam / lokAlokakalAvalokanabalaprajJAguNodbhUtaye , AbhavyAdakalaGkamaGgalaphalaM jainezvaraM zAsanam // 953 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram prastAvanA [pR0 51 zlo0 20 ityAdi pR0 57 zlo0 1493 ityantaM zlokAnAmaGkAH ardhAGkAdhikA mudritAH te ardhAGkanyUnAH paThanIyAH] azuddham zuddham -pratibandho pratiSedho -dharmoM -rdhoM niyayena niyamena bhyUmayoH dhUmayoH viruddhayate viruddhayate -kSayAda -kSayAd sarvArthaH - sarvArthaH-- // 198 // // 197 // // 199 // // 198 // // 20 // // 1983 // [ pR060 zlo0 201 ityAdi pR060 zlo0 216 ityantaM ekArdhAdhikAH zlokAGkAH mudritAH te ekArdhanyUnAH paThanIyAH ] satsAdhya tatsAdhya -NAmanantya NAmAnantya vAdI -petAvtha -petaavy||215|| // 213 // // 216 // // 2143 // // 21 // // 2153 // -nicapa -nicayasaMsAriNa saMsAriNaH jIbaH jIvaH prAmANyaM prAmANyaM -zaktyaH -zaktayaH iti atrA ityatrA[pR0 63 zlo0 52 ityAdi pR0 65 zlo0 94 ityantaM zlokAGkAH ardhAGkanyUnA mudritAste'rdhAGkAdhikAH paThanIyAH] yatrArthaH yatrArthAH 250 bhAvAnAmeva bhAvanAmeva 258 yathAgatasya tathAgatasya 262 zRtyAdivairasthitirucyate / zrutyA devairasthitirucyate / 372 ayameva ayamevaM 376 zabdoyaM zakto'yaM 437 trilocana 2 / 280 / 25 SAdI 64 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitaH nyAyavinizcayaH syAdvAdavidyApatizrImadvAdirAjasUriracitanyAyavinizcayavivaraNasahitaH [dvitIyo'numAnaprastAvaH ] etAvadapAkRtavipratipattikatayA pratyakSaM prabhedato nirUpitam , idAnIM parokSasya tathA nirUpaNamavasaraprAptamiti tatprabhedamanumAnaM nirUpayannAha sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM tadatyaye / virodhAtvacidekasya vidhAnapratiSedhayoH // 1 // iti / smaraNAdirapi tatprabheda eva tasya kasmAdanirUSaNamiti cet ? na ; tasyApi pazcAnnirUpaNAt / 5 pUrvameva tasya nirUSaNamupapannam , smaraNAdikrameNa tatprabhedasya sUtre' nirdezAt-"smRtiH saJjJA cintAbhinibodhaH" [ ta0 sU0 1113 ] iti, nirdezAnurUpatvAcca nirUpaNasyeti cet ; satyamidam ; tathApi prAdhAnyAdanumAnasya tadevAtra prathama nirUpyate / kathaM prAdhAnyamiti cet ? ucyate, zAstramidaM pravacanaprAmANyanirUpaNaparam 'bAlAnAm' ityAdinA zAstrArambhe tathaiva pratipAdanAt / tatprAmANyaJca pratyakSAnumeyAtyantaparokSaviSayam / tatra pratyakSaviSaye tadavisaMvAdAt tatprAmANyanivedanArthaM pratyakSaM nirUSitam / 10 tathA pravacanamatyantaparokSe tata eva tadarthaM nirUpayiSyate / pariziSTamanumeyaM tatra ca pradhAnamanumAnameva tadavisaMvAdAdeva tatra tatprAmANyanirNayAt , tatastadevAtra prathamaM nirUpyate / tannirNayAnupayoginaH smaraNAdeH pazcAdapi kimartha nirUpaNamiti cet ? anumAna(nArtha)meveti brUmaH / na hyanumAnaM tannirapekSamutpattumarhati / nivedayiSyate caitat pazcAdeva / zAstrAntare tarhi kathaM smaraNAdeH pUrva nirUpaNaM kRtamiti cet ? na ; tatrAparatabhedApekSasya tatprAdhAnyasya vivakSitatvAt / tadapi tasya tatprAmANyanirNaya prati na pratyakSAdivat 15 sAkSAduSayogAt api tu pAramparyeNa / ata eva kathaJcittadupayogina eva parokSabhedasya zAstre nirUpaNaM nAparasya / na hyaparastabhedo nAstyeva sambhavaitihyapratibhAderanekaprakArasya tasyopalambhAdityalaM prasaGgena / prakRtaM vyAcakSmahe-sAdhanaM sAdhyAvinAbhAvaniyamanirNayaikalakSaNaM vakSyamANaM liGgam , tasmAt / sAdhyasya vakSyamANalakSaNasyaiva yad vijJAnam / tad anu vyAptinirNayasya pazcAdbhAvi mAnam anumAnam / 1 "matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram / " iti sUtre / 2 zlo0 2 / 3 pravacanaprAmANyaJca / 4 tatpra-Ara, ba0, p0| 5 "pravacanAvisaMvAdAt / pUrvAparAvirodha eva pravacanasya pravacanAvisaMvAdaH / uktaJcAzAdharaiH-dRSTe'rthe'dhyakSato vAkyamanumeye'numAnataH / pUrvAparAvirodhena parokSe ca pramANatAmiti |'-taa0tti0| 6 pravacanaprAmANyanirNayAnupayoginaH / 7 smaraNAdinirapekSam / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 1 "sAdhanAdvijJAnam' ityevAstu na sAdhyagrahaNam , sAdhyavijJAnasyaiva sAdhanAdutpatteH / na sAdhanatvaM tasya svarUpaviSayaM sambhavati sAdhyaviSayatayaiva tasya nirNayAt / rUpAntaraprayuktantu tatastadvijJAnaM rUpAntarAdvijJAnameva na sAdhanAdvijJAnam / tanna sAdhanajJAnanivRtyarthaM sAdhyagrahaNam / asAdhyajJAnanivRttyarthamityapi na caturasram ; asAdhyApekSayA kasyacit sAdhanatvAnupapatteH / anyathA'nupapattyA hi sAdhanaM vyavatiSThate / anyathAnupapattizca sAdhyApekSaiva nAnyathA // 1210 // sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapanna miti zruteH / / zakyatvAdiviziSTaJca sAdhyaM prakRtamucyate // 1211 // tadasAdhye na vijJAnaM sAdhanAdasti sambhavi / yadvyavacchittaye sAdhyapadamatropavarNyate // 1212 // tanna sAdhyapadamarthavat vinA'pi tena tadarthasya pratipatteH / sAdhyavijJAnamityevaM vA'stu na sAdhanAditi, sAdhanAdeva tadvijJAnasya bhAvAt / pratyakSAdapi bhAvaH parvatAdAvanumitasya pAvakAdeH pratyakSAdapi pratipatteriti cet ; na ; sAdhyasya zakyAbhipretAdirUpatvAt , tadrUpatayA ca tatastasyApratipatteH / avyatiriktameva pAvakAdestadrUpam , dravyanayArpaNAditi cet ; satyam ; na tathA'pi tasya mukhyaM sAdhya15 tvam , vizeSarUpasyaiva paryAyanayAptisya mukhyatayA tattvena lakSaNAt / tasya ca sAdhanAdeva pratipattiH, na pratyakSAditi viphalaM sAdhanAditi padamiti cet ; itthametat tAn prati yeSAmevaM parijJAnasAmarthyam , ye tu bAlAH zabdatADita evArthe pratipattisaukarya manyante na tAnprati / tatasteSAM tatsaukaryAvakalpanAya padadvayopAdAnam / zAstrasyApi mukhyatastaduSakAraparatayaiva pravRttatvAt / ata evoktam-'bAlAnAM hitakAminAm' iti / 20 vijJAnagrahaNaM tarhi vyartha pramANatvAdevAnumAnasya vijJAnatvapratipatteH, vivecitazca vijJAnameva pramANamiti / yadi punarvijJAnaM vijJeyamucyate karmaNi kRdvidhAnAt , tadayamatra samAsaH-sAdhyaM vijJAnaM vijJeyaM yasya tat sAdhyavijJAnamiti ; tanna ; evaM sati sAdhyavijJeyamiti spaSTasyaivopanyAsasya prasaGgAt / tanna tadgrahaNamarthavaditi cet ; na; anumAnasya paricchittirUpatvapratipAdanArthatvAt / tasya tadrUpatvamapi vijJAnatvAdeva pratIyata iti cet ; na ; tathA'pi bauddhaistadanabhyupagamAt / na caitadvAGmAtram ; pramANabhAvAt-viSayaparicchittirUpamanumAnaM pramANatvAt pratyakSavaditi / pratyakSamapi pratibandhAdeva tadviSaye pramANaM na tatparicchittirUpatvAditi cet ; na ; dvicandrAdijJAnasyApyevaM prAmANyApatteH / ekacandrAdau tasyApi tadbhAvabhAvitvena pratibandhAt / tathA ca na tatpratyakSam , bhrAntatvAt / nAnumAnam ; aliGgajatvAditi pramANadvitvaniyamavyAghAtakamanyadeva pramANaM bhavet / atha talliGgameva ekacandrAdau na pramANam ; talliGgajasyAnumAnasyaiva tatra prAmANyAt / 1-tvaM na tasya A0, ba0, p0| 2 sAdhanasvarUpa / 3-taM tata-A0, 10, p0| 4-tyevAstu A0, b0,0| 5 prtyksstH| 6sAdhyatvena / 7"pratyakSaM hyabhrAntaM pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamiti vacanAt"-tA0 tti| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21] 2 anumAnaprastAvaH "pratibhAso ya IdRkSo ne saMsthAnaMvivarjitaH / " " ] evamanyatra dRSTatvAdanumAnaM tathA ca tat // " [ pra0 vArtikAla 0 1 / 1 ] iti vacanAditi cet; talliGgameveti kutaH ? pratibandhAditi cet; anumAnamapi tadeva syAt tadavizeSAt / tatrApyanyadeva tadudbhavamanumAnaM pramANamiti cet; na; tatrApi pUrvavalliGgatvopanipAtAt punaranumAnAntaraparikalpanAyArmevyavasthApatteH / na caivaM pratyakSasyApi prAmANyam, pratibandhabalena tatrApi 5 liGgatvasyaivopapatteH ; satyam ; vastutaH tatpratibhAsasyApi liGgatvam / anabhyAse tata eva prApyasyAnumAnAt / . abhyAse tu liGgamapi pratyakSameva, tasyaiva prApyapratibhAsitvena vyavahAribhirabhyanujJAnAt / tadanurodhAdeva ca tatprAmANyasya bauddhaH paricintanAditi cet; siddhamidAnIM tadvadevAnumAnasyApi tatpratibhAsitvAdeva prAmANyaM vyavahartR bhistathaivAbhyupagamAt tatprAmANyasyApi tadanurodhAdeva taiH paricintanAt / kaH punastasya viSaya iti cet ? pratyakSasya kaH ? svalakSaNameva paramANulakSaNamiti cet ; 10 na ; tasya kadAcidapyaprativedanAt / sthUlapAvakAdiriti cet; anumAnasyApi sa evAstu tasyaiva tatrApi pratibhAsanAt / artha eva tatpratibhAso na bhavati aspaSTatvAt na spaSTo'rthaH pratyakSeNa punaranyathaivopalambhAt / na hi tasyaiva punaranyathopalambho virodhAt / asti ca tato nArtha evAyam / ata evoktam" na ca sa eva pratibhAso'rtho yuktastasya punaH pratyakSeNAnyathA darzanAt " [ iti / iti cet ; kimpunaridaM tasyAnarthatvam ? bodharUpatvameva, svatastathaiva pratipatteriti cet ; na tatrArthavibhramaH, anarthatvapratipattyA tasya virodhAt / atha sa evAnumAnavikalpaH tadvibhramo na bhavati, vikalpAntarasyaiva tajjanmanastattvAditi cet; kathaM tarhi tasyaiva vibhramatvamuktam - " tadetadatasmiMstagraho bhrAnti:" [ ] iti ? vibhramavikalpajananAditi cet; na; tenApi vyatiriktasyAprativedanAt / avyatiriktasya ca bodharUpatayaiva pratipatteH kathaM so'pyarthavibhramaH ? mA bhUttajjanmano vikalpasyaiva tattvAditi cet ; na ; tenASItyAdeH prasaGgAdanavasthApattezca / tannedamanarthatvam / avasturUpa- 20 tvamiti cet ; tadrUSasya kathamanumAne'pi pratibhAsanam ? tatkAraNatvAditi cet; na; tatra tadasambhavAt / tadavyatirekAditi cet ; vasturUpatvameva syAt anumAnasya tattvAt / tasyApyavasturUpatvamiti cet ; susthitamanumAnatvam bodhasyaiva tattvopagamAt avasturUpasya ca bodhatvAsambhavAt / avastu-vasturUpamevAnumAnam, tadgrAhyAkArasyaivAvasturUpatvAt, tadatadrUpatayA dvirUpasyAnumAnasya pratItibalenAbhyupagamAditi cet ; abhimatamApatitam, arthasyApi spaSTetararUpatayA dvirUpasyaivApatteH / dvirUpatayaiva pratyakSe'nyatra ca kinna 25 tasya pratibhAsanamiti cet na ; pramANasya samAnAkAra gocaratvAbhAvat / anyathA 'numAne grAhyAkArasyAvasturUpatvamapi pratibhAsata iti kathaM tatrArthabhrAntiH ? anizcayAditi cet; tadavyatirikte bhAsurAdirUpe'pi kathaM nizcayo yataH pAvakAdau tadarthinaH pravartteran ? nizcaye vA khaNDazo grahaNamarthasya syAt pratyakSeNa spaSTatayA anyathA cAnumAnena / tanna pratibhAsabhedAdarthabhedaprakalpanaM tayorUpapannamiti ne 1 naH saM-A0, ba0, pa0 / 2 - nava-A0, ba0, pa0 / 3 - davize- A0, ba0, pa0 / 4- manavaA0, ba0, pa0 / 5 vyavahAryanurodhAdeva / 6 - nAditi ce-A0, ba0, pa0 / 7 sovyartha - A0, ba0, pa0 / 8 - vAdavasturUpa-A0, ba0, pa0 / 9 na sambhAvita - A0, ba0, pa0 / 15 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 subhASitametat nyAyavinizcayavivaraNe "prAmANyaM vastuviSayastayorarthabhidAM jagau / pratibhAsasya bhinnatvAdekasmiMstadayogataH // / " [ ] iti sadekarUpaM veti ? na tAvadeka mA bhUdanumAnamapi dvirUpamiti cet; kimidAnIM tadeva nAsti, 5 rUSam ; grAhyAkAramAtreNAvastutvAt, svAlakSaNyamAtreNa pratyakSatvAt / tadeva nAstIti cet ; kimidAnIM tatpramANam yataH kimapi svAbhimataM sidhyet ? pratyakSameva, tata evAbhimatasyAdvaitAtmanaH svarUpasya siddheriti cet ; kutastasya vastusattvam : pratibhAsAditi cet; na; tasya bahirbhAvasantAnabhedAdAvavastusatyapi bhAvAt / vicArasahAt pratibhAsAditi cet; yadi nAmAyaM tathA'pi tasmAt kuto vastusattvasyA - vagatiH ? avinAbhAvAditi cet; AgatamanumAnam - avinAbhAvino dharmAt dharmAntarAvagamasyaivAnumAnatvena 10 tadvAdinAmiSTatvAt / vastusato'pi tataH kasmAt svarUpasyaivAdvaitAtmanaH parijJAnaM na punarbahirbhAvAdeH bhedasyApi : tasya tatrAnupalambhAditi cet; astu nAmAnupalambhaH tathApi kasmAdasau tatparijJAnaniSedhamavabodhayati ? avinAbhAvAditi cet; uktamuttaram - 'Agatam' ityAdi / tannAnumAnamantareNa kvacitkasya - . cidvidhAnaM pratiSedho vA sambhavati, tata evAha - tadatyaye / tasyAnumAnasya atyaye abhAve kvacit pratyakSe ekasya vastusattvasya yadvidhAnaM yazca pratiSedho bahirbhAvAdiparijJAnasya tayoH virodhAt 15 anupapatteH / sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnamiti sambandhaH / tanna tadeva nAsti / sato'pi naikarUpatvam ; dvairUpye'pi na pratyakSAdbhinnaviSayatvamityupapannametat viSayaparicchedarUpamanumAnaM pramANatvAditi / [21 bArhaspatyAstu prAhuH-sato'pyanumAnasya kathaM prAmANyam ? anyabhicAriliGgaprabhavatvAditi cet ; tadeva kutaH ? prAmANyAditi cet; na; parasparAzrayAt - tatprabhavatvAtprAmANyaM tatazca tatprabhavatvamiti / anyata eva tasya tatprabhavatvamavagamyate tatazca prAmANyamiti cet; anyasya pratyakSatve vyarthaM tatprAmANya20 parikalpanam, tata eva sAdhyasyApi parijJAnAt anyathA tadavyabhicAriliGgaprabhavatvasya tato 'navagamAt / anumAnatve tu kathaM tasyApi prAmANyam ? avyabhicAriliGgaprabhavatvAditi cet; na; tatrApi ' tadeva kutaH ' ityAdeH prasaGgAdanavasthAnadausthyopanipAtAt / "va cedamavyabhicAritvaM liGgasya pratipattavyam ? dRSTAnta iti cet ; na ; tatra tadgatasyaiva tasya pratipatternAnyasya / tasya tatpratipattirevAnyasyApi tatpratipattiH samAnatvAditi cet; tarhi dhUmAde vi tatputratvAderapi tathA tatpratipatteH zyAmatvAdau so'pi gamaka eva 25 bhavet / bhavatyeva yastatsamAnaH tasyAvyabhicArAt, yastu gauratvAdAvapi dRzyate sa vilakSaNa eveti cet ; na kazcididAnIM vyabhicArI hetuH sarvasyaiva gamakatvAt / satyamidam, tadapekSayA yasya vailakSaNyaparijJAnaM tadvikalapratipatrapekSayaiva vyabhicArasya parikalpanAditi cet; nedAnImekAntataH kvacidvyabhicAraiti kathaM tena parasyaikAntikaH parAjayaH syAt / tanna dRSTAnte tatpratipattiH / nApi sarvatra; tadvataH sarvajJatvaprasaGgAt / na pakSe'pi ; tatra sAdhyasya pratiSattau tatpratipattivaiphalyAt tasyAstadarthatvAt / apratipattau tadavyabhi 1 1 " 1 nAsti tade - A0, ba0, pa0 / 2 kvacidavya - A0, 4 - deriti ta-A0, ba0, pa0 / 5 avyabhicAritvapratipatteH / 7- tat sarvajJatve'pi tatra - A0, ba0, pa0 / ba0, pa0 / 3 avyabhicAritvasya / 6 gocaratvAdAvapi A0, ba0, pa0 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21] 2 anumAna prastAvaH cArasya duravabodhatvAt / tannAvyabhicAri kiJcilliGgamiti kathaM tatprabhavatvena prAmANyamanumAnasyeti ? 1 " teSAmapi tadaprAmANye kutazcaitanyabhUtopAdanatva para lokaniSedhAdeH pratipattiH ? pratyakSAditi kimarthamidAnIM zAstram ? vipratipattau tannivartanArthamiti cet ; na ; pratyakSaviSaye tasyA evAbhAvAt pRthivyAdivat / bhAve'pi na ta~t svata eva tasyA nivartakam apramANakatvAt / nivartakasya pramANasyopadarzanAditi cet ; na ; pratyakSasyAtannivartakatvAt / anumAnasyeti cet; kiM tadanumAnam ? bhUto - 5 pAdAnaM caitanyaM tadvikAre vikAritvAt yat yadvikAre vikAri tattadupAdAnaM dRSTam yathA mRdvikAravikArizivakAdi mRdupAdAnam, bhUtavikAravikAri ca caitanyam, tasmAttadupAdAnamiti / tathA, na ta~t paraloka bhUtopAdAnatvAt zarIrakha~diti / iti cet ; kathaM punaH sAmAnyenAnumAnasya niSedhe dvizeSayoranayorapi sambhavo vizeSasya sAmAnyAbhAvena viruddhatvAt / etadevAha - tadatyaye / kvacit caitanye / yat ekastha bhUtopAdAnatvasya vidhAnam tatparamanumAnaM yazcaikasya paralokitvasya pratiSedhaH tatparamanumAnaM tayo - 10 virodhAditi / atheSyata eva hIdRzamanumAnaM paralokAdyanumAnasyaiva paraparikalpitasya niSedhAditi cet, kutastasyaiva niSedhaH ? tatsAdhanasyaivAvyabhicAranirNayAbhAvenAbhAvAditi cet ; na ; tadabhAvasyAnyatrAdhyavizeSAt / nacAvizeSe kasyacidicchayA vidhAnaM pratiSedhazca parasyopapannaH / tadAha - tadatyaye / tasya sAdhanasyAtyaye kvacit / iSTasAdhye yat ekasya anumAnasya vidhAnam icchayA yazcAparasya pratiSedhaH tayoH virodhAt / bhavatu tarhi paraprasiddhAdevAnumAnAdabhimatasiddhiriti cet ; kaH 15 punaH paro nAma ? kAya eva devadattAderiti cet; na; tasyAcetanatvenAnumAnasya tatprasiddhatvAyogAt / tadgato buddhivita iti cet; tasyApi na pratyakSAtpratipattiH, saMzayAbhAvaprasaGgAt / na hi tatpratipanne saMzayo rUpAdivat / asti ca 'sAdhurayaM dhUrto vA, paNDito'yaM mUrkho vA' iti / nApi vyApArAdiliGgajAdanumAnAt, tasyApi svayamasiddheH / tato'pi paraprasiddhAdeva tatpratipattiriti cet; kaH punaratra paro yasyAtaH pratipattiH ? sa eveti cet; na; tasyApratipattAvasyaivAbhAvAt / pratipattau bhAvazcet; na; 20 parasparAzrayAt-bhAvAtpratipattiH, tatazca bhAva iti / tadanya eva paraH, tatprasiddhAdanumAnAt prakRtasya pratipattiriti cet ; tasyApi na pratyakSAtpratipattiruktadoSAt / nApi vyApArAdiliGgajAdanumAnAt ; tasyApi svayamaprasiddheH / paraprasiddhAdeva tato'pi tasya pratipattiriti cet; na ; atrApi 'kaH punaH ' ityAdeH prasaGgAdvyavasthavaidhuryAcca / tanna paraprasiddhAdapi tataH pareSAmabhimataniSpattiH / kathaJcaivaM pratyakSasyApi prAmANyam ? viSayaparicchedAditi cet; na; tasyA'satyapi viSaye bhAvAt / avyabhicArAditi cet; 25 sa eva tatra kutaH ? prAmANyAt / tadapi ? avyabhicArAditi cet; na; parasparAzrayasya spaSTatvAt / anyatastasyAvyabhicAraH pratIyate tatazca prAmANyamiti cet; kiM tadanyat : pratyakSa miti cet; tadavyabhicArasyApi tadanyataH pratipattAvavyavasthApatteH / arthakriyAjJAnamiti cet; na; avizeSAt / ; cet ; 1 anumAnAprAmANye / 2 zAstram / 3 'cArvAkamatApekSayA " - tA0Ti0 / 4 caitanyam / 5 - vaditi cet A0, ba0, pa0 / 6 tadviSayayoH A0, ba0, pa0 / 7 "rUpAdau saMzayo nAsti yathA, supa iveti sUtreNa saptamyantAt vatpratyayaH / " - tA0 Ti0 / 8 " svastha cArvAkasya " - tA0 Ti0 / 9 -vasthA maryAcca bhA0, ba0, pa0 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2 / 2 nyAyavinizcayavivaraNe svata eva tatrAvyabhicArapratipattau prathamajJAne'pi syAt / tasya kvacidvyabhicAro'pi dRzyata iti cet ; na ; arthakriyAjJAnasyApi svapne tadarzanAt / svapnatajjJAnavilakSaNameva jAgrattajjJAnamiti cet ; prathamajJAnamapi vyabhicArijJAnavilakSaNameva kinna syAt ? lokasya tathA vivekAbhAvAditi cet : na ; itaratrApi tulyatvAt / 5 api ca, tata evAnumAnasyApi kinna prAmANyam ? sarvatra tadviSaye tadabhAvAditi cet ; pratyakSasyApi na syAt , tadviSaye'pi sarvatra tadabhAvAt / vidyamAnatajjJAnapratyakSasAdhAditaratatprAmANyaparikalpanam anumAnaprAmANyamapi paripuSNAti vizeSAbhAvAt / atha pratyakSamavicAritaprAmANyameva parigRhyate, anyathA vyavahAravilopAt ; kimidAnImanumAnena bhavato'parAddham yatastadapi tathAvidhameva na parigRhyata ? kiM tena parigRhItenApi paramArthaparijJAnasya tAdRzAdanupapatteriti cet ; pratyakSeNApi kiM tato'pi tadanuSapatteravizeSAt ? tasmAdanupapannameva pratyakSasya vidhAnaM pratiSedhazcAnumAnasya / tadAhatadatyaye tanoti vistArayati prAmANyamiti tat prAmANyaheturvizeSaH tasya atyayaH tasmin kacit pRthivyAdau yat ekasya pratyakSaprAmANyasya vidhAnam yazca kacit paralokAdAvekasyAnumAnaprAmANyasya pratiSedhaH tayoH virodhAt iti / mo bhUtpratyakSamapi pramANam , upaplavasyaiva sarvatroSagamAditi cet ; na ; tadvAdasya pratikSipta15 tvAt / tataH pratyakSaM pramANayatA pramANayitavyamanumAnamapi, tadavyabhicAriliGgaprabhavatvasyottaratra samarthanAdityupapannamidam-svArthaparicchedarUpamanumAnam pramANatvAt pratyakSavaditi / pratyakSasyApi na vastutaH svArthaparicchedaH tatkAle tadarthasya kAraNatvena vyatikramAt , api tu tadAkArasvarUpaparicchedasya tatrAropAdaupacArika eva, tathAnumAnasyApi tatparicchedasAdhane siddhasAdhanamiti cet ; atrAha pratyakSaM paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / satyaM parisphuTaM yena tathA prAmANyamaznute // 2 // iti / tAtparyamatra kIdRzaM tatpratyakSaM yadAkAraparicchedastadviSaye samAropyeta ? nirvikalpaM niraMzaparamANuviSayamiti cet ; na ; tasya kvacidapyaparijJAnAt , saMhRtavikalpakAle'pi nAnAbhAgasAdhAraNasya nIlAdivedanasyaivAnubhavAt , anyathA tatkalpanAyAM na kvacidvastuni vyavasthA syAt / parijJAne'pi tasya 25 yadi viSayAdutpatteH prAmANyaM cakSurAdAvapi syAt / utpattivizeSAt sArUpyalakSaNAditi cet ; na; tathA'pyakiJcitkarAdau prasaGgAt / akiJcitkaraM hi viSadarzanamajJasya saMzayAdInAmanyatamasyApi tenAkaraNAt , tasyApi viSayasArUpyAt prAmANye tato'pi naH pravRttiH syAt / tathA ca vastuzaktyavabodhasya darzanAdeva sambhavAt / vaidyakAdyupadezo'yaM tadartho vyarthatAM vrajet // 1213 // 20 1-tajjJAnAtpra-A0, ba0, 50 / 2 tattvopaplavavAdI prAha / 3-ta tani-A0, ba0, pa0 / 4 saMvRtavi-A0, ba0, p0| 5nirvikalpasya / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] 2 anumAnaprastAvaH kSaNakSayAdAvadhyakSa viparyAsAdikAryavat / tasyApyevaM pramANatvaM tatpravRttikSamaM bhavet // 1214 // oropeNa satA'pyevaM tatprAmANyAnupadravAt / tadvyavacchedayaM tatte prayAsAyaiva kevalam // 1215 // anumAnaM pramANatvaM tadvyavacchedino'pi tat / kathaM nAmAvatiSTheta yatpramANadvayaM bhavet // 1216 // nIlAdAveva tanmAnaM yadi tatraiva nirNayAt / prAgevAdhigame tasmAnnirNayaH kimapekSyate // 1217 // phalaM tadeva tasyApi niSpannaM tacca darzanAt / niSpanne'pi vyapekSAyAM vyapekSA nAvatiSThate // 1218 // parato'dhigame tasmAt darzanAtsa pRthag bhavet / tatazcedaM virudhyeta tenAnarthAntaraM phalam // 1219 // iti / tatsAdhakatamatvaJca nirNayasyaiva yujyate / satyeva tasmiMstadbhAvAnna sArUpyAdviSAdivat // 1220 // "tasmAtprameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA / " viduSA na tu vaktavyA vaktavyA nirNayAtmatA / / 1221 // nirNayAtmani cAdhyakSe. pRthagevArthabhAsanAt / upacArAt paricchittiH kathaM tatropakalpyatAm // 1222 // iti / prasiddhAnubhavaM hIdaM yannIlAdi bahirgatam / pratyakSe pratibhAtIti sarvaprANabhRtAmapi // 1223 // arthasArUpyavAdo'yaM yadi tatropakalpyate / pratyakSeNa sa bAdhyeta pAvakAnuSNavAdavat // 1224 // 1 AropyeNa A0, ba0, pa0 / 2 - yatkaste A0, A0, ba0, pa0 / 5 " pratibhAsamAnatvakaraNAt " - tA0 7 zabdArthaH kathyate - param ityasyAnantaram 'api ca' ityetad draSTavyam / tadayamarthaH-. pratyakSam uktarItyA nirNayarUpaM spaSTaM jJAnam, tat AtmAnaM svarUpaM pratibhAsayet pratibhA- 20 samAnaM kurvIta / na kevalaM tamevApi tu paramapi ca bahirarthamapi ca pratibhAsayet / katham ? sasyam avitatham, tattvaJca mukhyatayaiva tatra ta~tkaraNAt / upacAreNa tatkaraNe hi vitathameva tad bhavet / evamapi satyaM tatkaraNaM parasminneva vaktavyam nAtmani vivAdAbhAvAditi cet; na; dRSTAntArthatvAt tadvacanasya / yathA Atmani tatkaraNaM satyamevaM parasminnapIti / kenaivam ? ityAha- parisphuTam anubhavArUDhaM yena / ba0, pa0 / 3 pra0 vA0 2 / 306 / 4 - thatvaJca mu Ti0 / 6 cennaivami -A0, ba0, pa0 / 10 15 25 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 3 tatrAnAkAra eveyaM pratikarmasthitiyathA / prakAzaniyamo hetorityatraiva nirUpitam / / 1225 // tanna sArUpyato mAnaM pratyakSamiti yuktimat / nirNayAtmatayaivAsya pramANatvavyavasthiteH // 1226 // tadAha-tathA tena parisphuTena nirNayaprakAreNa prAmANyamaznute vyApnoti pratyakSamiti tato yukta pratyakSavat svaviSayanirNayarUpamanumAnaM pramANatvAditi sAdhanAt sAdhyavijJAnamityuktam / tatra sAdhanaM bahuvaktavyatayA paizvAnnirUpayiSyannidAnI sAdhyaM nirUpayannAha-- sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha [ tato'param ] / iti / nanu sAdhanArha sAdhyaM tacca zakyAdirUpameva / na hyazakyasya tadarhatvam azakyatvavirodhAt / 10 nApyanabhipretasya prasiddhasya vA, atiprasaGgAt / tataH sAdhyalakSaNasya vyutpattivazAdeva pratipatteH kiM tatpraNayaneneti cet ? tanna ; tathA tatpratipattergarIyastvAt , vyutpatterbahudhAbhAvena sammohasambhavAcca / prasiddhAdanyad aprasiddham tadeva sAdhyam , na prasiddham tatra sAdhanavaiphalyAt , prasiddhireva hi phalaM sAdhanasya sA ca prAgeva siddhati / kA punariyaM prasiddhiH ? nizcayazUnyamadhigatimAtramiti cet ; tanna ; kSaNikatvAderasAdhyatvaprasaGgAt / adhigatatvena prasiddhitvAdiSTireveyamiti cet ; kimidAnI sAdhyam ? 15 na yatrAdhigatiriti cet ; na ; svabhAvaliGgaviSaye sarvatra tadbhAvAt / kAryaliGgaviSaye neti cet ; na ; tatrApi vyAptijJAnena tadbhAvAt , anyathA anumAnasyaivAnutpatteH / tato na kiJcidanadhigatamasti yatsAdhyaM sambhavediti tallakSaNavarNanaM saugatasya prayAsamAtramAkAzacarvaNavat / yadi cAdhigatamasAdhyam , kimidAnI tatrAnumAnena ? samAropavyavaccheda iti cet ; so'pi pradhvaMsanam , mithyAtvajJApanaM vA bhavet ? na tAva* pradhvaMsanam ; tasya svarasabhAvitvenAnumAnakAryatvAnupapatteH / atha na sAkSAttasya tatkAryatvam , api tvanu20 mAnasahitAt samAropAduttarasya tasyAsamarthasya tato'pyasamarthatarasya tasmAdapyatyantAsamarthasyotpattau tataH parasyAnutpatteH, tasya ca svarasabhaGguratvena vinAzAt pAramparyeNaiveti ; tanna ; yasmAt samarthakaraNe zaktiH samAropasya cettataH / uttaro'pi samAropaH samarthaH kinna jAyate ? // 1227 // anumAnena tacchaktevinAzAditi cedasat / nirhetukatvAttasyApi tatkAryatvAvyavasthiteH // 1228 // svabhAvastAdRzastasya sAnumAnAttato yataH / asamarthAdirUpaH syAdAropa iti cedayam // 1229 // svahetostasya ced vyarthamanumAnaM prasajyate / anumAnAcca nevAsau samakAlatayA sthiteH // 1230 // 1 nyAyavi0 zlo0 33 / 2 'alpavaktavyamAdau vaktavyamiti nyAyAt |''-taa0 TiH / 3 mithyAjJAnaM A0, ba0, p0| 4 zaktivinAzasyApi / 5pra0 vA0 3279 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 ] kiJca, 2 anumAnaprastAvaH sAnumAnAt samAroSAdazaktAdisamudbhave / sahakArisahAyAtkiM nityAtkAryabhidA na yat // 1231 // "apekSyeta paraH kAryam" ityAdi vadatA tvayA / sahakAripratIkSatvaM nityasya pratiSidhyate / / 1232 // tasmAnnAsti samAroSapradhvaMsastadvyavacchidiH / mithyAtvajJApanaM sA cenna tattvajJe tadatyayAt // 1233 // 9 " na hi tattvajJApanamatattvajJAnAtsambhavati, tattvajJAnAdeva marIcikAviSayAjjalArope tajjJApanasyo - palambhAt, tadvadanumAnAdapi tattvajJAnAdeva tajjJApanamiti sAdhyameva kSaNakSayAdikam / na cedamadhigatimAtreNa prasiddhau upapannam ; kSaNabhaGgAderapi prasiddhiprasaGgAt / prasiddhasya ca "svarUpeNaiva nirdezyaH" [ pra0 vA0 4 / 78 ] ityatra svarUpagrahaNena sAdhyatvapratyAkhyAnAt / tasmAnnirNItireva prasiddhiH / 10 tadabhAve'dhigatamAtrasyApi sAdhyatvopapatteH / kathamevamanekAntasya sAdhyatvaM bahirantazca pratyakSataH prasiddhazvAditi cet ? satyamidaM yadi tatra viparItAropeNAnupahatiH / nirNayAtmani pratyakSe se eva kathaM tasya tadvirodhitvAditi cet ? na dRSTatvAt / dRzyate hi durAgamAbhyAsaviparyAsitacetasAM tadviSaye 'Si bahirbhAvAdau tadAropaH - kasyacidasanniti anyasya bodha iti aparasyopaplava iti / na ca dRSTasyApahnavo darzanAdeva tatpratiSedhAt / tatastadAroSavikalA nirNItireva prasiddhiH / ata eva prazabdopAdAnam, 15. prakarSeNa tadvaikalyalakSaNena siddhaM nizcitaM prasiddhamiti, prasiddhyatizayapratipattyartham / yadyevaM pratyakSamapi kathamanekAntapratipattaye paraM pratyupadazyate-- "jAtyantaraM tu pazyAmastato'nekAntasAdhanam " [ siddhivi0 pari0 2 ] iti / na hi tasmAdArorSaMvRtaH tatpratipattiH, Aropasya tena tadavirodhitvenAnivarttanAt, tannivartanarUpatvAcca tatpratipatteH / anAropavatastu tadupadarzanamakiJcitkaramavivAdAditi cet; nAyaM niyamo - 20 Sparastattvamavabodhayitavya iti / ayantu niyamaH - prAnikAH pratipAdayitavyA iti / te ca vAdivacanAt pratyakSavyApAraM parAmRzanto'nekAntaviSayameva pratiyanti, pratipuruSameva tadvyApArasyAnubhavopArUDhatvAt / na hi teSAM viparItAbhinivezo yataH prasiddha mapyanubhavamapalapeyuH tatkAraNAbhAvAt / tadAgamAbhyAsa eva teSAmapi tatkAraNamiti cet; na; tasyApi mandaprajJa eva tattvAnna mahAprAjJe / na hyapathyAhAra ityeva durbalavad balavato'pi tataH pratyavAyaH / prajJAtizayavantazca prAznikAstato na teSAmanubhavavyApAraparipanthI 25 kutazcidapyabhiniveza iti yathAnubhavameva tattvamavabuddhyante / tadanumatyA prativAdyapi yadi tathaivAvabuddhayata sutarAM phalavat tadupadarzanam / yadi nAvabuddhayaMta tathA'pi na doSaH ; prAznikapratyAyanamAtreNaiva vAdipakSavyavasthiteH / aprasiddhasya sAdhyatve tAdRzasya sAdhanasyApi tatprasaGga iti cet kimevaM sati vihanyeta ? sAdhanatvameva, sAdhyasya satastattvAnupapatteritti cet ; na sAdhyAntarApekSayA tasyApyavyAghAtAt / kathamekasya rUpadvayamiti cet ? kathaM rUpatrayam ? tadapi neti cet; nedAnIM sAdhyaM 30 2 viparItAropaH / 3 zUnyavAdinaH / 4 vijJAnavAdinaH / ; 1- matattvajJApanA - A, ba0, pa0 / 5 tattvopaplavavAdinaH / 6 - ropatasta-A0, ba0, pa0 / 7 pratyapAyaH A0, ba0, pa0 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 3 nAma kimapi tasya sAdhanApekSatvAt , sAdhanasya ca trairUpyAbhAve'nupapatteH / kalpitaM trairUpyamiti cet ; dvairUpyamapi tAdRzaM kinna syAt ? yataH sAdhanasyApi sAdhyatvanna bhavet / tanna tavyavacchedAya rUpeNaivetyavadhAraNamupapannam / ___ aprasiddhamapyuktameva sAdhyam , nArthAvagatamiti kazcit ; tanna ; abhISTasya sAdhyatvAt , 5 uktameva yadyabhISTaM tadeva sAdhyam / athArthAvagatam tadeva nAparam / tadAha-abhipretam iti / ___ satyamidam , mayA'pyabhISTasyaiva sAdhyatvopagamAditi saugataH ; tanna ; kSaNikatvasyeSTasyApi tenAsAdhanAt / tadeva zabdAdau kRtakatvAdinA sAdhyamanityazabdenApi tasyaivAbhidhAnAditi cet ; cakSurAdAvAtmArthatvameva saMhatatvAdinA kimevaM na sAdhyam pArArthyazabdenApi tasyaivAbhidhAnAt / dRSTAnte tasyAbhAvena hetostadanvayasyAgrahaNAditi cet ; ka punaH kSaNikatvenApi tasya tadrahaNam ? pradIpA10 dAviti cet ; kuta etat ? pratyakSata eva tatra kSaNikatvasya pratipatteriti cet ; na ; zabdavattatrApi taMtastatpratiSattervivAdAt / anumAnata eva tatpratipattau tadanyatra tadanvayagrahaNaM liGgasyAGgIkartavyam / tatrApi tata eva tatpratipattau tadanyatra tadrahaNaM tsyaanggiikrtvymitynvsthaapttiH| yatpunaretat-pradISAderakSaNikatve parAparastailAdivyApAro vyarthaH / na hi tasya tadutpattirarthaH, prathamatadvyApArAdeva tadbhAvAt / nApyupakAraH, tasyApyabhinnasya karaNAyogAt / bhede sambandhAbhAvAt tasyeti vyapadezAnupapatteH / tenApi 15 tadantarakaraNe'navasthAnuSaGgAt / tatoparApara eva tatprabhavaH pradIpAdiriti ; tadapi na zobhanam ; tato'pyapramANAt tatpratipatterayogAt / pramANatvaJca na pratyakSatvena ; tatraiva kSaNikaviSaye vivAdAt , anyathA zabde'pi tata eva tatpratipatteH kimanumAnena ? asti hi tatrApyevaM parAmarza:-yadi zabdo'pyakSaNiko vyarthastatrAparAparastAlvAdivyApAraH, tadutpattau taduSakAre ca pUrvavattasyAnupayogAt / tato' parApara eva zabdo'pi tatprabhavaH tataH kSaNika eveti / tatra sato'pi tatastadabhivyaktivAdinAM na 20 tatpratipattiH, ekatvAropAnivRtteriti cet ; pradIpAdAvapi bhavet , tadabhivyaktivAdinAmapi sAGkhyAnAM bhAvAt , teSu tadAropasyApyanivRtteH / tanna pratyakSatvena tatprAmANyam / nApyanumAnatvena ; talliGgasyApi kSaNikatvenAnyatrAnvayagrahaNe tatkSaNikatvasyApyaparAparatatkAraNavyApArAdanumAnatayA pramANAtpratipattau anavasthApatteH / tanna bahistenApyanvayagrahaNaM yatastatsAdhyam / __ bhavatu tadyanityatvameva sAdhyam , tasya pradIpAdAvapi prAk-pradhvaMsAbhAvamadhyavartibhAvAtmanaH 25 pratyakSata eva pratipatteH, na kSaNikatvaM tasyAtisUkSmasamayaparyavasAyibhAvasvabhAvasya tatra tato'pratipatteriti cet ; kimevaM sAGkhyasyApi pArArthyameva sAdhyaM na bhavet ? tasyApi zayanAdau prasiddhatvAt / AtmArthatvasyAbhISTasyAsAdhane svapakSasiddharabhAvAt , taduSakramya tadviparItasAdhane sAdhanasya viruddhatvadoSAt / tadviparItasyaivopakramya sAdhane nirvivAdatvena sAdhanavaiphalyAt / taduktam 1 "abhISa,miti padamatrApi sambandhanIyam |"-taa. Ti. / 2kSaNikatvameva / 3"cakSurAdiH parArthaH saMhatatvAt zayanAsanAdivat-idamanumAnaM sAMkhyamataprasiddha bauddhaM prati AtmAstitvasAdhakam / " --tA0 Ti0 / 4 "zayanAsanAdau"-tA0 tti0| 5 "kRtakatvAdihetoH"-tA0 Ti0 / 6 pratyakSataH kSaNikatvapratipatte vivAdasadbhAvAt / 7"uktaprakArAt parAmarzAt"-tA0 Ti0 / 8 kSaNikatvasya taA0, ba0, pa0 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 // 3] 2 anumAnaprastAvaH "sAdhanaM yadvivAdena nyastaM taccenna sAdhayet / kiM sAdhyamanyathA'niSTaM bhavedvaiphalyameva vA // " [pra0 vA0 4 / 33 ] iti cet ; tanna ; kSaNikatvamupakramyAnityatvasAdhane'pyevaM doSAt / na doSaH, tatsAdhanAdeva tasyApi tatprApteriti cet ; kathamanyasAdhanAdanyasya tatprAptiH anyatheSTavadaniSTasyASi tatprAptiH, tathA ca sarvo hetuviruddho dRSTAntazca sAdhyavikalaH syAt / parasparaviruddhasya sAdhyasandohasya kvacidasambhavA- 5 dayamapi na doSaH, kutazcit pratyAsatteriSTasyaiva siddheriti cet ; na tarhi pArArthyasAdhanAdevA''tmArthatvasiddhimanvicchataH sAGkhyasyApyayaM doSaH, pratyAsattivirahAdevAniSTasiddhernivAraNAt / tato nedaM tatra dUSaNaM prajJAkarasya "yadyanyasmin sAdhyamAne'pyasAdhyaM siddhayediSTaM sarvasiddhistataH syAt / / pratyAsattestAratamyaM vinA'pi siddhayet kizcinnAnyadetat kutaH syAt // " 10 [pra0 vArtikAla0 4 / 33 ] iti / kathaM punaH pratyAsattAvapyanyasAdhanAdanyasya siddhiH, pratyakSato hetusAdhanAdeva sodhyasiddheranumAnavaiphalyaprApteH / tato'nyaiva tatkRtA tatsiddhiriti cet ; tato'pi kathamAtmArthatvasya sAdhanam ananvayAt ? pratyAsannasya kasyacidanvayina eva tato'pi sAdhanamiti cet ; na ; anavasthAdoSAt / ityapi dUSaNamanityatvasAdhanAt kSaNikatvasiddhAvapyanubadhyamAnamAtmano na vaimukhyena sakhyaM prakhyApayati / tanna bahiH 15. kSaNikatvasyApyanvaya AtmArthatvavat / bhavatu pakSa eva sa tasyeti cet ; na ; AtmArthatve'pi prasaGgAt / . . kaH punarAtmanaH cakSurAdibhirarthaH ? na tAvadutpattiH ; nityatvAt / nApi viSayAnubhavaH ; tasyApi tadavyatirekAt , anyathA na tasyeti vyapadezaH, sambandhAbhAvAt / tenApi tadanantarakalpane'navasthAnaprApteH / etena tadabhivyaktiH pratyuktA / tanna kUTasthasya taiH kazcidapyarthaH sambhavati yasteSAM tAdarthyam , pakSa eva ca tasyAnvayaH syAt / aparAparAnubhavasvabhAvasya sambhavatyeva tairartha iti cet ; 20 sa tarhi bauddhaprasiddhaH santAna eveti tatsAdhane viruddha eva hetuH syAditi cet ; ucyate-kimidaM kSaNikatvamapi ? pUrvAparaparyAyaviccheda iti cet ; na ; tasya nIrUpasyApratipattiviSayatvAt / kAlApakarSaparyantaparyavasitaM vastveveti cet ; kathaM tasya vastutvam ? na pratibhAsAt ; vyabhicArAt / nApyarthakriyAsAmarthyAt ; tatra tasya niSedhAt / tanna tasyApi sambhavo yasya pakSa evAnvayaH syAt / sAnvayavicchedarUSaM tatsambhavatyeva tatra tatsAmarthyasyAniSedhAditi cet ; tattarhi jainasiddhamanekAntameveti tatsA- 25 dhane'pi kathaM na viruddho hetuH / taduktam "pArAyaM cakSurAdInAM yathA'niSTaM prasAdhayet / saGghAtatvaM tathA sattvaM zabdAnityatvasAdhane // " [ ] iti / tanna sAmopanipAtinaH sAdhyatvapratipAdanArtha bauddhasyeSTagrahaNamupapannam , aniSTApatteH / na caivamabhipretaM sAdhyamicchato jainasya kAcittadApattiH ; tadabhipretasya bahiranvaye satyasatyapi antarvyApti- 30 1 "sAdhanaprApteH"-tA0 Ti0 / 2 sAdhyasiddhiranu-A0, ba0, pa0 / 3 anvayaH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 3 balAt sAdhyasyaiva bhAvAt / kathamevamapravRttAbhiprAyasya pAvakAdejhaTiti dhUmAdipratipattyA sAdhyatvamiti cet ? na; yogyatayA tasyApi tattvAvirodhAt / abhipretamapi na sarva sAdhyam , api tu sambhavatsAdhanamevetyAha-zakyamiti / tadevaM vidhimukhena sAdhyaM nizcitya tadanyavyavacchedamukhenApi tadeva nizcetuM sAdhyAbhAsaM 5 nirUpayati tato'param / sAdhyAbhAsam [viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH / ] // 3 // iti / subodhametat / kiM tadaparamityAha-viruddhAdi / vividhaM ruddhaM nirAkRtaM pratyakSAdinA viruddham anenAzakyamuktam / na hi pratyakSAdinirAkRtaM zakyaM sAdhayitum / "na tasya hetubhistrANamutpatanneva 10 yo htH|" [ ] iti nyAyAt / AdizabdenAnabhipretaM prasiddhaJca / kutastasya na sAdhyatvameva ? ityAha-sAdhanAviSayatvataH iti / sAdhanaM vakSyamANaM tasyAviSayatvamagocaratvam , tasmAttata iti / tadaviSayatvaJca nirAkRtasyAzakyatvAt anabhipretasyAtiprasaGgAt prasiddhasya ca vaiphalyAt / ___ tatra pratyakSanirAkRtamekAntakSaNakSayAdi tadviparyayasyaiva pratyakSataH prtiptteH| tasyaiva tataH pratipattiH, tadviparyaye tajjanmano vyavasAyasyaiva vyApArAditi cet ; na ; vyavasAyAdanyasya pratyakSasyAprativedanAt / 15 astyevedaM kevalaM tadekatvAbhimAnAnna pRthagavasIyata iti cet ; nanvevaM pAvakAnuSNatvamapi na pratyakSanirA kRtaM bhavet pratyakSatastasyaiva parijJAnAt , tadviparyaye'pi vyavasAyasyaiva vyApArAt / :sato'pi tadvyatiriktapratyakSaprativedanasya tadekatvAbhimAnAdeva pRthaganavasAyAt / abhimataJcaitad brahmavidAm-tatpratyakSasya vidhimAtraviSayatvena zItoSNAdibhedAviSayatvAt / tadviSayatve hi niSedhaviSayatvamapi bhavet tadbhedasyeta retarAbhAvAtmakatvena niSedhAtmakatvAt / anavasitaM tatpratyakSaM kathamastIti cet ? bhavatpratyakSamapi katham ? 20 ekatvAdivikalpasaMhAre tasyaiva nirvyAkulamanubhavAditi cet ; na ; bhedavikalpasaMhAre tasyApi nirvyAku lamanubhavAt ; tathA ca zrAvyate--"yadvaitaM na pazyati pazyanvaitadraSTavyaM na pazyati na hi draSTadRSTeviparilopo vidyate vinAzitvAnna tu tadvitIyamasti tato'nyadvibhaktaM yatpazyet / " [ bRhadA0 4 / 3 / 23 ] iti ; zrAvyata eva kevalaM tatsaMhAro na kadAcidapi dRzyata iti cet ; na ; itarasaMhArasyApyadarzanAt / tato yathA na nirbhedasAmAnyaviSayaM pratyakSam api tu bhedaviSayameva 25 tathaiva pratIteH, tadviruddhatvAt pAvakAnuSNatvaM sAdhyAbhAsam , tathA nAsAdhAraNasvalakSaNaviSayaM tat , api - tvanuvRttavyAvRttAdirUpajAtyantaragocarameva tathaiva prasiddhatvAt , prasAdhitatvAcceti tadviruddhatvAdekAntakSaNikAdikamapi sAdhyAbhAsameva / ata evaikAntanityatvAderapi tadAbhAsatvaM pratipattavyam / ___ tadvadeva cAnumAnanirAkRtam , anumAnenApi jAtyantarasyaiva bahirantazca vastutAnirUpaNAt / evamAgamanirAkRtamapi, AgamasyApi tadviSayasyaiva prAmANyAt tadanyaviSayasya tatpratikSepAt / anabhi10 pretaM tu sAdhyAbhAsaM pArArthyamAtram , sAGkhyasya tatsiddhAvapyAtmasiddherabhAvAt / saugatAderapyanityatvA dikaM tatpratipattAvapyabhISTasya kSaNabhaGgAderanizcayAt / prasiddhaM tu jainaM prati saugatAderjAtyantaram / tataH 1 uSNatve / 2 pratyakSam / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 4] 2 anumAnaprastAvaH sthitam-'tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi saadhnaavissytvtH|' iti / yadyaprasiddha sAdhyaM dharmiNo vidyamAnatvamapi sAdhyaM bhavet tatrApi vipratipatteH sambhavAt , tadAha jAtervipratipattInAM sattA sAdhyA'nuSajyate / iti / sugamametat / vipratipattInAmiti bahuvacanaM saMzayAdibhedena tAsAM bahutvAt / na ca sAdhayituM 5 zakyata iti codyasyAbhiprAyaH / tatrottaramAha tatheSTatvAdadoSo'yam [ hetordoSatrayaM yadi ] // 4 // iti / tathA tena sattA sAdhyeti prakAreNa iSTatvAt jainasyAbhimatatvAd adoSo doSo na * bhavati ayam anantara iti / ___ para idAnImazakyasAdhyatAM tasyAM darzayannAha-hetordoSatrayaM yadi iti / doSANAmasi- 10 ddhatvAdInAM trayaM doSatrayaM hetoH sattAsAdhanasya yadi cet / tathA hi-yadi bhAvadharmoM hetuH, kathamasiddha bhAve siddhaH ? siddhazced ; bhAvo'pi siddha evAvyatirekAt / na hi tadavyatiriktaM dharma . pratipadyamAnastameva na pratiSota vyAghAtAt / tato na tasya sAdhyatvaM prasiddhasyaiva tattvoSapatteH / athobhayadharmaH ; tadA vyabhicAraH, tasya bhAvavadabhAve'pi bhAvAt , na tAdRzo heturatiprasaGgAt / kathaM punarbhAvadharmasyAbhAve sambhavo yato vyabhicAraH ? parasya vacanAditi cet ; na; vacanAt tatsambhave 15 atiprasaGgAt / asambhavantamapi bruvANo dRzyata iti cet ; sa tarhi mithyAvAditvenaiva nigRhItavyo na vyabhicAreNa asambhavatastadabhAvAt , abhUtamudbhAvayatazca svayaM nigrahAvApteH / sambhavatyeva kalpitaH sa tatrApi amUrtitvavat / amUrtitvaM hi mUrtitvapratiSedhamAtramAkAzAdAviva.abhAve'pi kharaviSANAdA vasti-amUrtamAkAzAdi amUrta kharaviSANamiti ca vyapadezAt , tadvadanyo'pi kalpitabhAvavadanyatrApi sambhavanna virudhyata iti cet ; na ; tasya bhAvadharmatvAbhAvAt , atatsvabhAvatvAt atatkAryatvAcca, 20 anyathA kalpitatvAnupapatteH / vyavahAramAtrAttasyApi taddharmatve vastutaH pakSadharmatvAbhAvAt sa eva doSo vaktavyo na vyabhicAraH, tasyAvastusatyasambhavAt / "vastunyeSa vikalpaH syAd vidhervstvnurodhtH|" [ ] iti svayamevAbhidhAnAta / tanna vyabhicArodbhAvanamupapannamiti cet ; AstAmetat , vakSyamANottaratvAt / yadi punarabhAvadharmaH ; tadA viruddhaH, bhAvasAdhanArthamupanItenAbhAvasyaiva sAdhanAt / tanna sattAyAM sAdhyatvaM tatsAdhanasya doSatrayAnativRtteH / taduktam- 25 "nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham // " [ pra0 vA0 3 / 190 ] iti / viruddhatvaM viruddhasAdhanatvAt / tacca nAsiddhasyaivAbhAvadharmasya cAkSuSatvAdivat / nApi siddhasya ; tatsiddhAvevAbhAvasyApi siddharavyatirekAt / vyatireke hi na tasya taddharmatvamasambandhAt / tatkAryatvaM 1 mAnamapi-A0, ba0, pa0 / 2 bahutvaM na ca-A0, ba0, pa0 / 3 kalpito bhAvabhAvavadaA0, ba0, p0| 4-ttAyAmasA-A0, ba0, 50 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 6 sambandha iti cet ; na ; abhAvAtmanastadabhAvAt , bhAvAtmanazca taddharmasyAsambhavAt / sambhavanto'pi na tatkAryatvam , abhAvasyAhetutvAt / tanna vyabhicArasya virodhasya codbhAvanamupapattimaditi cet ; satyam , astyayamudbhAvayiturdoSaH, zAstrakArastUbhayAbhAvadharmayoranabhyupagamaM parihAraM manyamAnaH parihA rAntaramanuktvA bhAvadharmasyAsiddhatvameva pariharannAha5 bhrAnteH puruSadharmatvAt [ yathA vastubalAgamam ] / iti / atra 'adoSo'yam' ityanuvartanIyam / tadayamarthaH-yaduktam-'yo hi bhAvadharmaM tatra hetumicchati sa kathaM bhAvaM necchet" [pra0 vA0 svavR0 1 / 193 ] ityayasadoSo doSo na bhavati, bhrAnteH bhAvadharmamicchato'pi bhAvAnicchAsambhavAt , tasyAzca puruSe taddharmatvena sambhavAt / etadevodAharaNena darzayannAha yathA vastubalAgamam / prapede sarvathA sarvavastusattA pratikSipan // 5 // iti / yathA ityudAharaNopadarzanArtham / prapede prapannavAn / kim ? vastubalAgamam vastu ' tAttvikaM balamabhimatasAdhanasAmarthya yasya sa vastubalaH sa cAsAvAgamazca, Agamo jJAnaM vacanaM vA Agacchatyanena Agamayatyanena veti vyutpatteH, gamezca bodhArthatvAt vastubalAgamaH tamiti / anena bhAvadharma15 micchannapIti darzitam / prasiddhazcaitad bauddhasya-'idaM vastubalAyAtaM yadvadanti vipshcitH|" [pra0 vA0 2 / 209 ] iti vacanAt / ka evaM prapede ? ityAha-sarvathA sarveNa pararUpAdiprakAreNa svarUpAdiprakAreNa ca sarvasya cetanasyetarasya ca vastunaH sattAM pratikSipana nirAkurvan iti / anenApi bhAvaM necchatIti pratipAditam / idamapi prasiddhameva "yathA yathArthAzcintyante vivicyante tathA tathA // " [pra0 vA0 2 / 209 ] 20 ityabhidhAnAt / vivicyante iti ca na nAnAtvasya vacanam api tu vizaraNasyaiva / tathA ca vyAkhyAnam-"tasmAdyathA yathA vastu cintyate tathA tathA vizIryata eveti kimatra kurmaH / " [pra0 vArtikAla0 2 / 209] iti / kutaH punastadAgamasya bhAvadharmatvamiti cet ? abhAvadharmasya vastubalatvAbhAvena tato bhAvapratikSepAyogAt / tadbalatvamaSi vyavahArata eva tasyeti cet ; na ; tathA vidhAttato bhAvapratiSThAnasyApi bhAvAt kathamekAntikastatpratikSepo yata idaM sUktam-"vijJAnaM vijJAna25 rUpatayApi zUnyamiti sakaladharmazUnyataiva nyAyyA / " [pra0 vArtikAla0 2 / 209 ] iti / tataH pratiSThAparihAreNa pratikSepameva bruvatA tAttvikameva bhAvadharmatvaM tasyAbhyupagantavyam / tadAha __ bhAvanAdabhyupaiti sma bhAvadharmamavastuni / iti / bhAvanAt bhAvapratikSepasya svaparabuddhau bhavataH karaNAt abhyupaiti sma saugato vastubalAgamamiti sambandhaH / kIdRzam ? bhAvadharma tadanyena tadbhAvanAnupapatteH / kasmin ? avastuni 30 bhAvapratikSepe / tato yuktaM bhAvamanicchato'pi bhAvadharmasyeSTatvAttasya hetutvamasiddhatvAbhAvAt / tadayamatra 1-gmpri-taa0| 2-cchato bhA-A0, ba0, p0| 3 vijJAnatayApi A0, ba0, 50 / 4 tathAha A0, ba0, p0| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27] 2 anumAnaprastAvaH prayogaH-asti cetanAcetanAtmakaM vastu vastubalAgamasadbhAvAt / dharmo hi sidhyan dharmiNamavabodhayati anyathA tadanuSapatteH / tato yaduktam "bhAvopadhAnamAtre tu sAdhye sAmAnyadharmiNi / na kazcidarthaH siddhaH syAdaniSiddhazca tAdRzam // " [pra0 vA0 3 / 187 ] iti / tatpratikSiptam ; bhAvoSadhAnamAtrasya sattAvizeSaNamAtrasya sAmAnyadharmiNo vastumAtrasyApi 5 vipratipattiviSayatve tatsiddhita eva svArthasiddheH 'na kazcidarthaH siddhaH syAt' ityasyAyogAt / kathaJcAyam "idaM vastubalAyAtam" [pra0 vA0 2 / 209] ityAdinA bhAvopadhAnamAtramapi sAdhyaM pratiSedhanneva "aniSiddhaM ca tAdRzam" iti brUyAt na cet pratikSaNopakSINabuddhiH / atha vyavahAre tasyAniSiddhatvaM niSiddhatvaM tu paramArthe, tato mArgabhedAt na tadvacanayoH parasparato virodha iti cet ; vyavahArato'pi tanniSedhe kiM nazyati : sAdhyatvavat sAdhanatvamapi nazyet , asti ca tat zabde nitya- 10 tvasya satyeva ( sataiva ) zuddhAzuddharUpeNa sAdhanAditi cet ; na tarhi paramArthato'pi tanniSedho bhAvapratikSepasyApi sataiva kenApi sAdhanoSapatteH / asatApi tatsAdhane tadanityatvasAdhanamapi syAt / tanna vyavahAre'pyaniSiddhamityAdhupapanna miti kathaM na tadvacanayorvirodhaH ? kathaM vA niSiddhasya sAdhane siddhasAdhanatvam / tadevaM niruSAdhikaM sattvaM prasAdhya sopAdhikaM sAdhayannAha asiddhadharmidharmatve'pyanyathAnupapattimAn // 6 // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / iti / asiddhasya anizcitasya dharmiNo dharmatve'pi zabdAnna kevalaM siddhadharmidharmatve, hetareva gamaka eva taddharmatve'pyasiddhidoSAbhAvasya nirUpitatvAt / kIdRzaH ? anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattimAn asambhavavAn / atrodAharaNam-'yathA' ityAdi / yathetyudAharaNapradarzane / santi vidyante pramANAni / bahuvacanaM pratipattRbhedena tadbahutvAt / kutaH santi ? 20 iSTasAdhanAt iMSTasya bhAvanairAtmyasya sAdhanAt / va punaH pramANopAdhikaM sattvaM pratipannaM yena tadanvayadRSTiriSTasAdhanasyeti cet ? na; tadaMdRSTAvapi . anyathAnupapattimattvena gamakatvAt / mA bhUnnAmAnyathAnupapattimato'nyathA gamakatvaM, tathA gamakatvam , tathopapattyabhAve kathamiti cet ? na ; anyathAnupapattareva paryudAsavRttyA tathopapattitvAt , tasyAH prasajyapratiSedharUpAyAH aprAtItikatvAt / hetusvarUpe tatpratipattireva ca tathoSapatterapi pratipattiH, bahistedabhAve'pi doSAbhAvAt / tato nedamatra 25 dUSaNam- -- "upAttabhede sAdhye'smin bhaveddheturananvayaH / " [pra0 vA0 3 / 188 ] iti / bahirananvaye 'pi kSaterabhAvAt antarananvayasyAsiddhatvAt / kutaH punariSTasAdhanaM pramANAdeva na tadviparyayAdapIti cet ? na ; tato'niSTasyApi sAdhanAt , pratipakSasya vyavacchedAnupapatteH / sAdhayatA 1 "bhAvopAdAnamAtre"-pra0 vaa0| 2 bhaavopaadaanmaa-p0| 3 satyeva ke-A0, ba0, pa0 / 4 asato'pi A0, ba0, pa0 / 5-hAre tasyAni-A0, ba0, pa0 / 6-dhanasya cet A0, ba0, pa0 / 7 tthaanug-taa0| 8 anyathAnupapattipratipattireva / 9-stadA bhA-A0, ba0, pa0 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [281 hi svapakSaM pratipakSo vyavacchettavyaH, svapakSasAdhanasyaivAnyathAnupapatteH / tato vastuSu bhAvavyavacchedenAbhAvaM sAdhayatA pramANAdeva tatsAdhanamanumantavyam / bhAvanairAtmyavAdinaH tatsAdhanamapi nAstyeva tatkathamanyathAnuSapattimattvam asiddhasya tadanupapatteriti cet ? na ; "idaM vastubalAyAtam" [pra0 vA0 / 2 / 209] ityAdestadvacanAdeva tatsAdhanasya zravaNAt / tadapi svapnavadeva na tattvata iti cet ; 5 kimanena karttavyam / iSTasAdhanasyAbhAvasAdhanamiti cet ; siddhamiSTasAdhanaM tadabhAvasAdhanasyaiva tattvAt / idamapi svapnavadeva na tattvata iti cet ; na ; atrASi' 'kimanena' ityAdeH prasaGgAdanavasthAdoSAcca / tato dUramanusRtyApi kizcid bruvatA tAttvikameva tacca tatprayojanaJca vaktavyamiti kathamiSTasAdhanasyAsiddhiH yato'nyathAnupapattirna bhavet ? pramANAdiSTasAdhane pramANasyApi tadanyataH sAdhanaM tasyApi tadanyataH sAdhanamityanavasthAnam / svatastatsAdhane bhAvanairAtmyasyApi tata eva taditi kiM pramANena 10 yatastatsAdhanAt tadavasthApyata iti cet ? atrAha iSTasiddhiH pareSAM vA [ tatra vakturakauzalam ] // 7 // iti / paraM brahma tasyaiva paratvena brahmavidAM prasiddhatvAt tadicchantIti pareSo 'vA' iti samuccaye teSAmapi na kevalaM bauddhAnAm / kim ? iSTasya brahmaNaH siddhirbhavediti zeSaH / tAtparyam svata eva yathA bhAvanairAtmyaM vaH prasiddhyati / na pramANAtpramANe tannairAtmyasyAnavasthiteH // 134 // sarvAbhedAtmakaM tadvat brahma siddhaM svato bhavet / pramANAnnAnyatastasmin tadabhedAnavasthiteH // 135 // tataH kim ? ityAha-tatra vakturakauzalam' iti / tatra tasyAM pareSAmaSISTasiddhau vaktaH sarvAbhAvavAdinaH akauzalaM svapakSasya tatpratyanIkavyavacchedenAvyavasthApanAdanipuNatvam / 20 nanu tadiSTasiddhirapyabhAvarUpaiva "neha nAnAsti kiJcana" [ bRhadA0 4 / 4 / 19 ] iti "sa eSa na" [ bRhadA0 3 / 9 / 26 ] iti ca bhedapratiSedhasyaiva tadAmnAyena zravaNAditi cet ; na ; tenApi tasya paryudAsasyaiva zravaNAt na tucchasya / anyathA "aitadAtmyamidaM sarvam" [chAndo0 6 / 87] ityAdinA tadasAGgatyaprasaGgAt / tataH sattaiva sarvAbhedAtmikA tadiSTasiddhiH / idamevAha atItAnAgatAdInAmapi sattA [ anuSaGgavat ] / iti / AdizabdAdvartamAnAnAm / apizabdAt svabhAvadezabhinnAnAJca bhAvAnAM sattA vidyamAnatA / 'iSTasiddhiH pareSAm' iti sambandhaH / kIdRzI sA ? ityAha-anuSaGgavat iti / anuSaGgo dezakAlAdibhiravyavacchedaH, tena vadate dIpyata ityanuSaGgavat , vadeH dIptyarthasya vici satyevaMrUpAt / 'kathamiSTasiddhirIdRzyapi svataH pareSAm ? "gRhyate agrayayA buddhayA sUkSmayA sUkSmadarzibhiH / " [ kaThopa0 3 / 12 ] iti buddhikRtAyA eva tasyAH zravaNAditi cet ; bhavadiSTasiddhirapi na svato 30 bhavet "yathA yathArthAzcintyante vivicyante tathA tathA / " [pra0 vA0 2 / 209 ] iti 1-pi kimanenakarttavyamiSTasAdhanaM tadabhAvasAdhanasyaiva tattvAt , idamapi svapnavadeva na tattvata iti cennAtrapi kim-taa0| 2 "dRzyate tvagnyayA"-kaThopa0 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 8 ] 3 2 anumAnaprastAvaH 17 cintAkRtAyA eva tasyA apyAkarNanAt / abhAvarUpaiva cinteti cet; buddhirapi bhAvarUpaiveti samaH samAdhiH / ato na pramANAbhAve parasyevAtmano'pISTasiddhiH / astu tarhi saMvRtyaiva pramANamiti cet ; kimidaM saMvRtyeti ? svarUpeNeti cet; vastusadeva tarhi pramANaM svarUpabhAvAt / tathA ca pareSAM jainAnAmeveSTasiddhiH siSAdhayiSitapramANapratiSThAnAM na saugatAnAm, sati tasmin sarvAbhAvasyApratiSThiteH / tadAha - iSTasiddhiH iSTasya sAdhayitumabhipretasya pramANasya siddhiH nirNItiH pareSAM vA jainAnAmeva 5 vetyasyAvadhAraNArthatvAt / dUSaNAntaramAha - tatra tasminsvarUpe saMvRtyarthe vaktuH saMvRtyAsti pramANa bruvANasya akauzalaM vacanavaidagdhyAbhAvaH / prasiddhArthaM svarUpapadaM parityajya tadviparItasya saMvRtizabdasyopAdAnAt yathA 'taruSaGktirasaGkaTaiva muneH' ityanuktvA 'tervAlyurvevarSeH' iti bruvANasya / tanna saMvRtyeti svarUpeNetyarthaH / na pararUpeNetyapi tatrApi vastutaH pramANasiddhayA pareSAmeveSTasiddhervacanakauzalAbhAvasya ca tadavasthatvAt / api ca, yadi pararUpam ; kathaM tena bhAvaH sa cet; kathaM pararUpaM 10 vyAghAtAt / avyAghAte'pyAha- atItAnAgatAdInAmapi sattA iti / teSAmapi sattvaM pararUpeNa prApnuyAdityarthaH, na kevalaM pramANasyaivetyapizabdaH / tathA ca bhAvAvabodharUpeNaivAtItena bhavedayam / bhAvanairAtmyabodhaste bhAvikAlasamanvayI // 1236 // tenaiva bhAvabodhaH syAdatIto bhAvanA'thavA / tadgocaro vicArazca sarvo'pyevaM vRthA bhavet // 1237 // satApi tena pUrvasmin bhAvagrAhanivartanAt / paratrApi vinA tena bhAvanairAtmyanirNayAt // 1238 // pratipAdyo na kazcitsyAdevamanyatra kathyatAm / 20 tanna pararUpeNetyapi tadarthaH / ayaM tarhi syAt saMvRtyA svaparavikalpanirmuktayeti cet ; na ? tannirmukterapyasya svarUpatvena ttraapiissttosiddhirityaaderdosssyaavishessaat / tadAha- anuSaGgavat anuSaJjanaM pUrvadoSasyAnugamo'nuSaGgaH sa vidyate 'syeti anuSaGgavat / tannirmuktiH saMvRtiriti paramataM tasyAnuktasya prakramavazAt AgamAt / yadi punastucchaiva tannirmuktiH ; tarhi spaSTamabhidhAtavyam'na kathaJcidapyasti pramANam' iti, kiM saMvRtyA 'stIti ? prathamata eva tadabhAvAbhidhAne tattvagaveSiNAmudvegAt na tattvapratipattAvAbhimukhyaM bhavet, tato mA bhUttathodvega iti pracchAditAbhAvasya pramANasye- 25 damabhidhAnaM saMvRtyA'stIti / taduktam "sarvamastIti vaktavyamAdau tattvagaveSiNA " [ ] iti / na caivaM vadataH kimapyakauzalamanudvegavacanAdeva kauzalopapatteriti cet ; na ; evaM nityezvarapradhAnAderapi vacanaprasaGgAt, tadabhAvasyApracchAditasya vacane lokasyodvegAvizeSAt / udvijatAM vA loko mA vA yathAvasthitameva tu tattvaM tattvavidA vaktavyam, anyathA vaJcakatvaprasaGgAditi cet; na; 30 1 tarvAdyurvaivarSe i-A0, ba0, pa0 / tarvAliH tarupaMktiH Urveva vizAlava RSeH muneH / 2- ddhirvaba0, pa0 / 3 tenAbhA - bhA0, ba0, pa0 / 4- siddheri -A0, ba0, pa0 / 5-nuyukta - A0, ba0, pa0 / A, 15 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [28 pramANatattvasyApi tathaiva vaktavyatvApatteH / atha tattvaM pazcAt saMvRtyarthaparyAlocanapATavAllokaH svayameva pratyeti / yaduktam "pazcAdavagatArthasya bhAvagrAho nivartate / " [ ] iti ; tato na pUrvameva tadvacanenodvegaH kriyata iti cet ; IzvarAditadvacanenApi na kartavyaH 5 tasyApi tathaiva pratIteH / tataH saMvRtyA pramANAdivat IzvarAdikamapi saugatena siddhAntIkartavyam / tadAha-iSTasiddhiH pareSAM vA iti / iSTasya lokapUjitasyezvarasya siddhiH saMvRtyA syAt pareSAM pramANAdInAmiva 'vA' ityasyevArthatvAt / tataH kim ? ityAha-tatra'ityAdi / tatreti tasyetyasyArthe draSTavyaH / tadayamartha :-taMtra tasyeSTasya-vakturvadataH bauddhasya / kathaM vaktuH . ? anuSaGgavat / anuSaGgo doSo'nuSajyamAnatvAt tadvat yathA bhavati, evaM 10 na kauzalam akauzalamabhimatasyaiva doSavattvena vacanAt / aparamapyatiprasaGgamAha-'atIta' ityAdi / atItAnAM ghaTAdInAM kapAlAdiSu teSAJcAnAgatAnAM ghaTAdiSu AdizabdAdvartamAnAnAM daNDacakrAdInAM parasparAtmani sattA zaktirUpeNa sAGkhyasiddhA sApi na kevalamiSTasiddhireva saMvRtyA saugatasya bhavet / 'tataH kim' iti prazne pUrvavadatrApi tatra' ityAdi vaktavyam / tanna saMvRtyA'stitvaM pramANAnAM yatastatsAdhanaM siddhasAdhanaM bhavet / 15 abhAvaikAnte virodha evodbhAvayitavyaH-'yadi tadekAnto na kiJcittatsAdhanam , taccet na tadekAntaH' iti kiM sattAsAdhanena ? tAvatA tadvAdinaH parAjayAditi cet ; ucyatevirodho nAma hetoreva vipakSagocaro vyApAraH sa kathamasatastasya syAt ? satazcet ; siddhaM tadudbhAvanaM bhAvasAdhanaM tasya tannAntarIyakatvAt / astIdaM kintu tena tadekAntaniSedha eva kartavyo bhAvaM sAdhayatApi tasyAvazyakartavyatvAt , anyathA parasyAparikSINapakSatAprApteriti cet ; na ; 20 tanniSedhasya nIrUpasya karaNe'pi tatprApteravizeSAt / bhAvarUpasya tu karaNaM bhAvasAdhanameva / na cAyamapyekAntaH, yasmAnna hi tasya svataH pratipattiH ; vipratipatteH / nApi parataH tadekAnte parasyaivAbhAvAt / bhAve tadvirodhaH, parasparavyavacchedasyApi bhAvAt / avastveva param avidyAklaptatvAt , na hi tena tadekAnto virudhyate candramasyekatvaikAntavat dvitveneti cet ? na ; abhAvaikAntasyApyevaM parataH pratipattiprasaGgAt / sati tasmin kathaM tadekAnta iti cet ? na ; tatsattvasya sAMvRtatvAt / 25 vastusatA hi tena tadvirodho na sAMvRtena tadanukUlatvAt / sAMvRtAt kathaM pratipattiriti cet ? avidyopaklaptAt katham ? na tato'pi tatpratipattiH bhedAroSasyaiva nivRtteH / paraM hi parairAmnAyajJAnamucyate, tacca "asthUlamanalpamahasvamadIrghamalohitamasnehamacchAyam" [ bRhadA0 3 / 8 / 8 ] iti sthUlAdibhedaSayu dAsapratibhAsitayopajAyamAnamakhilamapi bhedAropamabhyAsapATavAdvinivartya svayamapi nivartate viSavat / iSTaM hi viSaM viSAntaramupazamayya punarAtmAnamapyupazamayatIti, 1-diH ta-A0, ba0, pa0 / 2-ti sarvasyetya-tA0 / 3 tatreSTasya pa0 / 4 doSatvena A0, ba0, p0| 5-masya syA-A0, ba0, p0| 6-NaprekSatA-A0, ba0, pa0 / akhnndditpksstaa| 7 candrasyakaA0, ba0, p0| 8 vizvaM hi A0, ba0, 50 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2rA ] 2 anumAna prastAvaH tannivRttau ca nirAkulo bhAvaikAntaH paraniHzreyasarUpa iti cet; na; tadvadabhAvaikAntasyApyavyAkulatvApatteH, tatrApi hi paraM 'parairvicArajJAnaMmUrIkriyate / tadapi na citramekaM vastu; virodhAt / nApi niSkalasvalakSaNarUpam ; aparibodhagocaratvAditi bhAvapratiSedhaparatayopajAyamAnamazeSamapi bhAvAropamapasArya garala - nidarzanabalenAtmAnamapyapasArayadabhAvaikAntameva tanniHzreyasamavyAkulamavakalpayet / kathaM tAdRzenApyatadviSayeNa tadavakalpanamiti cet ? AmnAyajJAnenApi katham ? na hi tasyApi tadviSayatvam / 5 " yaH sarveSu vedeSu tiSThan sarvebhyo vedebhyo'ntaro yaM sarve vedAH na viduryasya sarve vedAH zarIraM yaH sarvAn vedAnantaro yamayati sa tvantaryAmyamRtaH / " [ bRhadA0 3 / 7 / 15 ] iti zrutyaiva tasya tadaviSayatvanivedanAt / svasaMvedanAdeva tasya tattvAvakalpanamiti cet ; na ; vivAdAt / tadavasthAgatasya na vivAda iti cet; tadapi kathaM tasyAparijJAne sati hi tatparijJAne tadgataM nirvivAdatvamanyadvA suparijJAtaM bhavati nAnyathA / na cAnyatastatparijJAnaM bhavataH sambhavati, "vijJAnA- 10 ntaramare (vijJAtAramare) kena vijAnIyAt " [ bRhadA0 4/5/5 ] iti tadananyavedyatAyA eva zravaNAt / tanna bhAvAbhAvaikAntayoH parasparato 'tizayo yata ekatra viruddhamiSTasAdhanaM parasya sattvaM sAdhayet tatrApi tadabhAvAt svaparaM bhAvAbhyAM bhAvAbhAvAtmakasya sAdhayatyeva tatra tasya pratIteH / tato yuktaM virodhAdapi sattvasAdhanam / ? " vijJAnavAdI prAha-mA bhUdabhAvaikAntaH, tathApi vijJAnamevAstu na bahirarthaH tasya tadvyatirekeNA - 15 pratIteriti ; so'pi na prAtItikavAdI ; yataH aviveke hi nIlAdijJAnayoravakalpite / bahireva bhaveddehAd bodho nIlAdirUpavat // 1239 // tajjJAnarahitAddehAtkathamevaM tato varcaH / ......."-bRhadA0 / "darzanaM nIlanirbhAsaM nArthI bAhyaH" iti sphuTam // 1240 // tadjJAnarahito'pyanyo N yadyanyAvagataM vadet / sugatAvagataM tattvaM kinna vakti kRSIvalaH // 1241 // antaHzarIramevAyaM nIlAdiryadi bodhavat / antargatagiriH kAyo girerapi pRthUbhavet // 1242 // antargataH kutazcAyaM baMhiSThenAvabhAsatAm / vAsanA prakRteH tadyadyasaMstadvadvibhAsatAm // 1243 // tathA ca zUnyavAdApteH jJAnavAdo vibhajyate / na ca jJAnaM nirAkAraM saugatairupagamyate // 1244 // 1 bauddhaiH / 2-murarIkri-A0, ba0, pa0 / 4-sya tattvaM sattvaM sA - A, 7 " dehaH " - tA0 Ti0 / 19 3 " yaH sarveSu bhUteSu tiSThan sarvebhyo bhUtebhyo 'ntaraH ba0, pa0 / 5 - parabhAvAbhAvAbhyA - A0, ba0, pa0 / 8 " dehabahirgatabodhajJAtam " tA0 Ti0 / 9 bahi 6 pra0 vA0 2/335 / zcennAva-A0, ba0, pa0 / 10 - stadvadasaMsadvadvi-A0, ba0, pa0 / 20 25 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 28 yataH zUnyapravAdasya pratyAkhyAnaM prakalpyatAm / sato'pi brahmaNastasya vizeSaH kalpyatAM kutaH // 1245 / / anityatvAvibhutvAderiti cennedamuttaram / nIlAderiva tasyApi vAsitasyaiva bhAsanAt // 1246 // sanneva yadi nIlAdiH nirbAdhatvena budhyate / bahirbhAvo'pi sanneva tathA kinnAvabudhyate // 1247 // na hi tatrAnyathA jJAnaM kadAcidapi dRzyate / bAdhito yena saiSaH syAd bahirbhAvaH pratItimAn // 1248 // syAnmatam-zarIranIlAditadantarAlapratibhAsamekameva jJAnam , na tatkasyacidantarnApi 10 kutazcid bahiH svarUpa evAvasthAnAt tadayamadoSa iti ; 'tanna ; 'dUrAdevAhamatrastho nIlAdikamava lokayAmi' iti nIlAditadvedanayoH bhedasyaivAnubhavataH pratIteH / tasyAzca bhedAnavagame buddhicaitanyayorabhedapratIterapyabhedAvagamo mA bhUt , tathA ca yathA sAGkhyaM pratyetattvayocyate "abhinnavedanasyaikye yannaivaM tadvibhedavat / *siddhyedasAdhanatve'sya na siddhaM bhedasAdhanam // " [pra0 vA0 2 / 278] iti / 15 tathA ca bhavantaM pratyasmAbhiridamucyate vibhinnavedanAd bhede yannaivaM tadabhedavat / / siddhyedasAdhanatve'sya siddhaM nAbhedasAdhanam // 1249 // iti / kathaM punarnIlAdeH tadvedanAd bhede 'nIlAdiH pratibhAsate' iti pratibhAsasAmAnAdhikaraNyena pratipattiH, apratibhAsAtmani tadanupapatteriti cet ? abhede'pi 'nIlAdiH' ityeva 'pratibhAsaH' ityeva 20 vA bhAvAt kathaM tathA pratipattiH ? anvayavyatirekAbhyAM bhedaparikalpanAt , anvito hi pratibhAsaH tasya pItAdAvapi bhAvAd, vyatiriktazca nIlAdiviparyayAt / tadanena viruddhadharmAdhyAsena bhedaparikalpanamupasthApyamAnaM sAmAnAdhikaraNyavyavahArAya kalpate iti ceta ; ucyate viruddhadharmAdhyAso'yaM tattvato yadi vidyate / nIlatajjJAnabhedaH syAt tAttvikaH kalpitaH katham // 1250 // kalpitazcettadadhyAsaH kutastatkalpanaM matam / anyatazcettadadhyAsAdanavasthA prasajyate // 1251 // tadbhedakalpanAdeva prAcyAttadbhedakalpanam / prAcyaJcApi tataH prAcyAnna cehAstyanavasthitiH // 1252 // 1-tyatvavi-pa0 / 2 tatra pa0 / 3 viddhe sAdhanatve'sya na siddhiM medabAdhanam / tA0 / 4-va bhAsaterityevAbhA-A0, ba0, pa0 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] 2 anumAnaprastAvaH anAdestatprabandhasya pravRtteriti cettathA / bhedastAttvika evAsau kinna tatkalpito mataH // 1253 // abhedasyaiva saMvitteH svatazcennIlavedanam / tadbhedakalpanaM caitavayaM kenAvagamyatAm // 1254 // tadvyApAraM kathaM vidyAdajAnAnazca tavayam / ekatvaM darzanAbhedaH kalpanAditi yadvadet // 1255 // kenApi tavayajJAne jAnIyAdarthamapyasau / jJAnasyaivAnyavedyatvaM nArthasyetyavyavasthiteH // 1256 // tadAha-. atazca bahirarthAnAmapi sattA prasAdhyate // 8 // iti / ataH asmAdanantarasAdhitAt pramANAt , sAmAnyoktAvapi pratyakSAditi pratipattavyam / anumAnasya vakSyamANatvAt / cazabdaH sauSThave / bahirarthAnAM jaDanIlAdInAm apizabdAnna kevalaM vijJAnAnAM sattA vidyamAnatA prasAdhyate prakarSeNa siddhiM nIyate / kathaM punaH pratyakSatastasAdhanam , tasya tadabhAve'pi tanni sino darzanAt ? taimirajJAnavaditi cet ; svarUpasAdhanamapi na bhavet , tadabhAve tanni sino'pi 'darzanAt bhrAntasya vibhAgavedanavat / na tadvibhAgasya pratyakSataH 15 sAdhanaM tadvivekasyaiva sAdhanAditi cet ; na tahIdamupapannam "grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / " [pra0 vA0 2 / 354 ] iti / tadbhedavivekavedina eva tallakSaNAnupapatteH / pratyakSajanmano vikalpAdeva tallakSaNamiti cet ; na ; tato'pi vyatiriktasyArthavedalakSaNAt / avyatireke tadAtmA tattvataH savibhAgaH syAt tatpratyakSAtmApIti na sUktametat-"avibhAgo'pi buddhyAtmA" [pra0 vA0 2 / 354 ] iti / tadAtmanyapi 20 tallakSaNamanyata eva vikalpAditi cet ; na ; pUrvavatprasaGgAdanavasthitezca / tato gatvApi dUraM svata eva kutazcittallakSaNamanumantavyam / evaJca yathedamarthagrahApekSayocyate "yathAkathaJcittasyAtherUpaM muktvaavbhaasinH| arthagrahaH kathaM satyaM na jAne'hamapIdRzam // " [pra0 vA0 2 / 353 ] iti / tathedaM svagrahApekSayA vaktavyam yathA kathaJcittasyAtmarUpaM muktvAvabhAsinaH / AtmagrahaH kathaM satyaM na jAne'hamapIdRzam // 1257 // iti / vibhAgagrahasya sabAdhatvAdasatyatve'pi satyatvameva viparyayAt saMvittimAtragrahasyeti cet ; na; arthagrahasyApi satyatvApatteH / na hi tadgraho'pi sarvaH sabAdha eva ; bAdhasyaivAbhAvaprasaGgAt , satyeva nirbAdhamarIcigrahe jalagrahasya bAdhopalambhAt / vAstavaJca marIcau tajjJAnasya nirbAdhatvaM na vAsanAsthairyAt , 30 1 darzanAdivibhA-A0, ba0,pa0 / 2 "grAhyagrAhakasaMvittivibhAgavedanavat |"-taa0 Ti0 / 3-rthasya saMvicivaditi cAlakSaNAt A0, ba0, pa0 / 4 "nirbAdhatvAt"-tA0 Ti0 / 5 marIcijJAnasya / . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 nyAyavinizcayavivaraNe evaM svarUpe'pi prasaGgAt / tato marIcirartha eva / jalaM tarhi kiM syAditi cet ? grAhyAdivibhAgavanna kiJciditi brUmaH / tataH pratyakSAdarthasAdhanoSapatteH sthitametat- 'atazca' ityAdi / yadi cAyaM nirbandho na tatastatsAdhanamiti tathApi tadAha tabhAve'pi tadvAdasyAnyathAnupapattitaH / iti / 5 tasyapratyakSasyArthaviSayasyA bhAvastasminnapi na kevalaM tadbhAve bahirarthAnAmapi sattA prasAdhyata iti sambandhaH / kuta etat ? tadvAdasya tasmin vijJAne vAdaH tatsAdhanasya yathA "darzanopAdhirahitasya" [pra0 vA0 2 / 335] ityAdi', tasmin vA bahirarthe vAdaH tadUSaNasya yathA "yathA kathaJcit" [pra0 vA0 2 / 353 ] ityAdi, tasya anyathA bahirarthasattAbhAvaprakAreNa anupapattito ghaTanAbhAvAt / ayamatra prayogaH-'santi bahirAH sAdhanadUSaNaprayogAnyathAnuSapatteH' iti / abhAve sarvathArthasya tadvizeSaH kathaM bhavet / tatprayogo yato jJAnasAdhanaM vA'rthadUSaNam // 1258 // vyavahAraprasiddhyA cettatprayogo'numanyate / kaH punarvyavahArArthaH ? kalpanA yadi ; kalpitAt // 1259 // kutazcitsiddhirarthasya buddharvA kinna dUSaNam ? / na hi kalpanayA kasyApyasti vakturdaridratA // 1260 // vipakSamavyavacchindastatprayogastathA sati / ekAntena svapakSasya kathaM nAmAstu sAdhakaH ? // 1261 // tanna kalpitarUpo'yaM paramArtho bhavannapi / bodha eveti cettasya parArthatvaM kathaM bhavet ? // 1262 // - yadi tatprayogaH pratipAdakasyaiva bodhaH; kathamasau parArthaH ? parasya tatastadviSayapratipatterasambhavAdatiprasaGgAt / pratipAdyasyaiveti cet ; kuto'sau tasya ? svata eveti cet ; na; pratipAdakasya vaiphalyAt / tata eveti cet ; na ; tasyApyaprayogakRtastadanuSapatteH / prayogakRta iti cet ; na; tatprayogasyApi tadbodhatve parArthatvAsambhavAt / pratipAdyabodhatve tu pUrvavatprasaGgaH 'kuto'sau tasya' ityAdiH, anavasthA ca / bhavatu svArtha evAyaM na parArthaH parasyaivAbhAvAditi cet ; kutastadabhAvaH ? 25 tvayA'nupalambhAccet ; prennaanuplmbhaattvaapybhaavH| svayamupalambhAnneti cet ; tata eva parasyApi na bhavet / sato'pi parasyAvineyatvAnna tadartho'yamiti cet ; na ; vineyasyApi loke sambhavAt / "vineyarAjahaMsAste santyeva hi jgnmtaaH| nirasya jaDasamparkaM ye gRhNanti vaco'mRtam // " [ ityuktatvAt / tanna svArtha evAyam / svArtho'pi kuto'yamutpannaH ? svazaktita iti cet ; na 1 "darzanopAdhirahitasyAgrahe'grahAt tadgrahe grahAt / darzanaM nIlanirbhAsaM nArtho bAhyo'sti kevalam ||"-pr0 vaa0|2 sAdhanadaSaNaprayogaH / 3 pratipAdakabodhatve / 4 vaco dhRtam A0, ba0, pa0 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 9] 2 anumAnaprastAvaH tahIdaM subhASitam-"jJAnavAn mRgyate" [pra0 vA0 1132 ] iti, svata eva bodhAt tadanveSaNasya vaiyarthyAt / jJAnavata eva buddhasyopadezAditi cet ; sa' tarhi bahirartharUpa eva, bodharUpatve pUrvavadoSAt / sAdhanadUSaNAtmA ca sa iti kathanna tatprayogAnyathAnupapattyA bahirarthasattAsAdhanam ? atha tatprayoga eva kasyacinnAsti tatpratibhAsastu vipralambha eva svapnavat tadayamasiddho heturiti cet ; na ; asyaiva asiddhatodbhAvanasya tatprayogatvaprApteH / ayamapi nAstyeva, etatpratibhAsasyASi vipralambhatvAditi cet ; 5 na; atrApi tathaiva prasaGgAdanavasthAdoSAcca / tanna tatpratibhAso vipralambhaH svarUpapratibhAse'pi prasaGgAcca / bhavatu tattvaM vibhrama eva bahirantazcAsata eva pratibhAsAt snapnavaditi cet ; nedAnImasiddho hetuH tatprayogatvAt / nApi viruddho bahirarthatvAdanyatra tadabhAvAt / na hi vibhramatve tadbhAvaH ; vibhramAdvibhramasiddherniSedhAt / tata eva na vyabhicArI ceti yuktamato bahirarthasattAsAdhanam / tataH sthitaM 'tadabhAve'pi' ityAdi / sAmprataM sautrAntikaM prati sattAsAdhanamAha akSAderapyadRzyasya tatkAryavyatirekataH // // iti / akSa mindriyaM cakSurAdi, tadAdiryasya bhUtAdestasyApi na kevalaM pramANAdeH / 'sattA prasAdhyate' ityadhikRtyAbhisambandhaH / kuta etat ? tasyAkSAdeH kArya rUpAdijJAna-kAryavikArAdikaM tasya vyatirekaH kAraNAntarasAkalye 'pyabhAvaH tataH / kAryavyatireko hi kAraNavyatirekaM gamayatyanyathA tadanupapatteH / yacca gamyamAnavyatirekaM kAraNaM tadakSAdi, ityupapannaM tatastatsAdhanam / kiM tatsAdhanena 15 pratyakSAdeva tatsiddheH, golakAdikamevAkSAdi tata eva tatkAryadarzanAt , tacca pratyakSata eva pratipannamiti cet ; na; tasya taddhetutve'vizeSeNa prasaGgAt / na caivam , satyapi tasmin kasyacittadabhAvAt / tadapi sazaktikameva kAraNaM nAparamiti cet ; tattarhi kathaM dRzyaM zakteratIndriyatvAt ? nanvevaM na kizcidapi kAraNaM dRzyaM syAt sarvazakteratIndriyatvAt , tatkathaM jalAdau tatkAryArthinaH pravRttiH tacchakteraparijJAne tadanupapatteH ? kAryAcca tatpratipattau parasparAzrayAt-tatparijJAne kAryam , tatazca 20 tatparijJAnamiti / kvacidabhyAsAdisahAyAt pratyakSAdeva tatpratipattau golakAdAvapi syAdavizeSAditi cet ; na; jalAdivattatrAkAravizeSasyAnavadhAraNAt / yAdRzo hi zaktimadabhimatasyAkArastAdRzasyaiva teMdviparIte'pi tasminnavalokanAt / tanna tatpratipattau pratyakSamavalambanaM hetorevAvalambanatvAt / na cAyamasiddho hetuH ; rUpAdikAraNAntare -tasya prasiddhatvAt pihitalocanAdivat / tatrApi rUpAdeH pariNativizeSavyatirekAdeva tadvyatireko na locanAdivyatirekAditi cet ; na ; apihitalocanAdeH 25 tata eva tatkAryadarzanAt / na hi pariNativizeSavikalAdeva kasyacitkAryamaSarasya tadvyatireka ityupapannam / ato locanAdivyatirekAdeva tadvyatireka iti kathaM na sa tatpratipattAvAlambanam ? bhavatyevAlambanaM tatastu nAkSAdeH sattvaM sAdhayitavyaM parakIyasyApi tatprasaGgAt , api tu kAryasyaiva tadapekSatvamiti cet ; tadapi parakIyena kinna sAdhyeta ? AtmIyenaivAvinAbhAvAditi cet ; na ; sattAsAdhane'pyasyaiva parihAratvAt / api ca ; 1 upadezaH / 2 "bhUtazabdo'tra vyantaravizeSavAcI'-tA0 Ti0 / 3 golakasya rUpAdijJAnahetutve / . 4 golake / 5 zaktizUnye'pi gola ke / 6 rUpAdiH kAraNAntarAdvayatirekasya pra-A0, ba0, pa0 / 7 tadastu mA0, ba0, p0| 8 "rUpAdijJAnasyaiva"-tA0 di0| 9 "pratyakSeNa"-tA0 Ti0 / 30 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 10 akSAdestadapekSatvamanyaccettasya siddhitaH / nAkSAdisiddhistasyAM vA kathaM nAtiprasajyate // 1263 // tatsiddhireva tatsiddhiravinAbhAvato yadi / hetusiddhirbhavetsAdhyasiddhirityanumA vRthA' // 1264 // tato'pi tadapekSatvAt kAryadharmAntarasya cet / siddhayA tatsiddhirucyeta prAduSyAdanavasthitiH // 1265 // . sAkSAttatsAdhane vyarthaM tadapekSatvasAdhanam / hetorevoditAttasya tathA sAdhananirNayAt // 1266 // akSAdestadapekSatvasyAbhede bhidyate vacaH / tatsattvaM tadapekSatvamiti sAdhyaM na vastutaH // 1267 // yadi tadapekSatvamakSAyeva na tarhi tadapekSaM tatkAryamiti sAmAnAdhikaraNyaM vyatirekAt , anyathA hetuphalabhAvAyogAditi cet ; satyamidaM vastuvRttena, vacanaM tu kevalamapekSakaprAdhAnyenApekSyameva darzayat sAmAnAdhikaraNyamupadarzayati / tasmAduSapannam akSAdestatkAryavyatirekAt sattvasAdhanam avinAbhAvanizcayAt / evamadRzyasyApi sattAM prasAdhya tatra parokta dUSaNaM pratyAcakSANa Aha etenAtIndriye bhaavkaarykaarnntaagteH| tatsattAvyavahArANAM pratyAkhyAnaM nivAritam // 10 // iti / nivAritaM nirAkRtam / kim ? pratyAkhyAnaM pratiSedhavacanam / keSAm ? tatsattAvyavahArANAM teSAmatIndriyAbhAvAdInAM sattA vidyamAnatA tadvyavahArAH tannirNayAdirUSAsteSAmiti / asti tatpratyAkhyAnaM bauddhasya "anyeSAmadRzyAnAM hetuphalabhAvAbhAvavirodhAsiddheH" [ ] 20 iti vacanAt / kutastannivAritam ? ityAha-atIndriye adRzye abhAvazca kAryakAraNatA ca tayoH, upalakSaNamidaM tena virodhasyApi gateH pratipatteH / kena tadgatiH ? etena anantaranyAyena / tathA hi indriyAdi hi tatkAryAt sAdhitaM sAdhayatyalam / hetumanyaM svaniSpattestadabhAve tadatyayAt // 1268 // tayoradRzyayoreva kAryakAraNatAgateH / na hetuphalanirNItastatrAsti pratiSedhanam // 1269 // rUpajJAnAdyabhAvAcca yadAkSAderabhAvavit / abhAvo'yamadRzyasya kathannaivaM prasiddhimAn // 1270 // 1 "mA bhUttadapekSatvasiddhirevAkSAdisiddhiruktadoSAt , api tu prAktanasAdhanAttadapekSatvaM siddhayadakSAdikaM sAdhayatIti sAdhanabhedAt siddhibhedasiddha!ktadoSa iti cet / " -tA0 tti0| 2 "bhavatu tadapekSatvasAdhanAdakSAdisiddhistadapi tatsAghayadrapAdikAryagatadharmAntaraM sAdhayati, taddharmAntaramakSAdikaM sAdhayatIti paramparayA tatsiddharvA sAkSAdvA? na tAvatparamparayetyAha |"-taa0 tti.| 3-dhAsiddhi-A0, 20 / 4-zye bhAva-A0 b050| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 11] 4 2 anumAnaprastAvaH kAryAbhAvAtprasiddhaca hetuzaktiniSedhanam / parasyAyanalAbhAvaM dhUmAbhAvena jalpataH // 1271 // nayanAdiguNasyAsti doSeNAnumitena yat / virodhAvagatistasmAdadRzye'pyastu tadgatiH // 1272 // guNavAnnAtra netrAdimithyAjJAnopalambhanAt / itthaM viruddhakAryopalambhasyApyupapattitaH // 1273 // adRzyAnupalambhasya saMzayAyaiva kalpanam / varNayanti kathaM nAma nipuNA vastunirNaye // 1274 // idAnImatIndriye bhAvetyAdikameva vyAcikhyAsurAha vyAdhibhUtagrahAdInAM viprakarSe'pi gamyate / kutazcitsadasadbhAvavirodhaprabhavaM tathA // 11 // iti / / gamyate budhyate / kim ? sadasato vazva virodhazca prabhavazca hetuphalabhAvaH sadasadbhAvavirodhaprabhavam / kutaH ? kutazcit aakaarvishessaadeH| katham ? tathA tenA'nyathAnupapattiprakAreNa / keSAm ? vyAdhibhUtagrahAdInAm , AdizabdAt paracaitanyAnAmapi / viprakarSe'pi adRzyatve'pi / tathA hi 15 adRzyasyApi rogAdehetutvaM kAryajanmani / tato'pi tasya sadbhAvamasadbhAvaM viparyayAt // 1275 / / ArogyAdivirodhaJca viprakarSe'pi tattvataH / pratiyantaH pratIyante nirvivAdaM parIkSakAH // 1276 / / yatpunaruktaM dharmottareNa-"na ghaTe pizAcasya bhinnasyAbhAvaH sAdhyate yato dRzyAnupalabdhiH syAdapi tvabhinnasya / etadupalabhyamAnaM rUpaM na bhavati pizAce iti tatropalabhyamAnatvamabhyupagamya pratiSedhaH kriyate pizAcasyeti dRzyAnupalabdhireva yathA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya yadyatra ghaTaH syAt dRzya eva bhavet , tathA yadyayaM pizAcaH syAt dRzyaH syAdityevaM dRzyamAnarUpatvamabhyupagamya nityatvaM niSidhyata iti dRzyAnupalabdhireva / " [ ] iti / tanna; ghaTavaccharIre'pi tasyAbhinnasyaiva pratiSedhaprasaGgAt / / na caivam , bhinnasyaiva tatra tatkAryAnupalabdhyA parIkSakaiH pratikSepAt / 1 zaktihetu-A0, ba0, 50 / 2 draSTavyam-pra0 vA0 4 // 377 / 3 "evaM pratiSedhyasya nityatvaJca dRzyamAnAtmatvamabhyupagamya pratiSedhaH kRto bhavati / vastuno'pyadRzyasya pizAcAderyadi dRzyaghaTAtmatvaniSedhaH kriyate dRzyAtmatvamabhyupagamya krtvyH| yadyathaM dRzyamAnaH pizAcAtmA bhavet pizAco dRSTo bhavet / na ca dRSTastasmAnna pizAca iti dRzyAtmatvAbhyupagamapUrvako dRzyamAne ghaTAdau vastuni vastuno'vastuno vA dRzyasyAdRzyasya ca tAdAtmyaniSedhaH / tathA ca sati yathA ghaTasya dRzyatvamabhyupagamya pratiSedho dRzyAnupalambhAdeva tadvat sarvasya parasparaparihAravato'nyatra dRzyamAne niSedho dRzyAnapalambhAdeva / " -nyA0bi0 TI0 pR. 51 / 4 -caH ta-A0, ba0, pa0 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 11 api ca, evaM paracaitanyasyApi zarIrAdabhinnasyaiva pratiSedho na bhinnasyeti kathaM mRtapratipattiH yato nAstyeva adRzyatvena saMzayaviSayatvAt / nityatvasyApi yadi bhAvAdabhinnasyaiva pratiSedho bhinnamapratiSiddhaM bhavet / astu kalpitameva tanna vastuta iti cet ; kuta etat ? apratipattezcet ; asti tadRizyAnupalabdherapyabhAvagatiriti na yuktam 'evam' ityAdi / 5 kiJca, paramANUnAmapi ghaTe'bhinnAnAmeva pratiSedhaH pizAcavat , zakyo hi tatrApi dRzyatvamabhyupagamya niSedho yadyayaM paramANurUpaH syAd dRzyaH syAditi / evaJca paramANubhyo ghaTasyAnyasya siddhitaH / naiyAyikamataM susthamavayavyanirAkRteH // 1277 / / ghaTo'NusaJcayAtmaiva naikaH sthUlo'sti cedasat / ekazcAyaM jJAnasannivezItyevaM vinizcayAt // 1278 // saMvRtyA sa na tattvAcet sa kathaM dRzyatAM yataH / tadabhedAtpizAcAdeI zyatvamupagamyatAm // 1279 / / - na hi sAMvRtasya dRzyatvam ; darzanasya vastuviSayatvAt , sAMvRtasya cAvastutvAt / na cANusaJcayo darzanaviSayaH sthUlasyaikasyaiva tadviSayatvenAnubhavAt , 'ekazcAyaM jJAnasannivezItyevaM 15 vinizcayAt' ityukteH / tato yadi tadabhedena dRzyatvopagamAt pizAce dRzyAnupalabdhiH para mANuSvapIti teSAmapi tadabhinnAnAM pratiSedhAt kathaM nAvayavisiddhiH ? tadabhedenApi tatrAdRzyatvasyaivopagame sa eva pizAce'pIti na tasyAbhinnasyApi ghaTAdau pratiSedho dRzyAnupalabdherabhAvAt , anyatazca tadanupagamAt / idamevAkalayya devairanyatroktam "adRzyAnupalambhArekaikAnte'yaM na lakSayet / pizAco nAhamasmIti dRshyaadRshyaavivekdhiiH||" [siddhivi0 pa0 348] iti / adRzyAnupalambhAdevAbhinnasya pratiSedhe bhinnasyApi syAt vyAdhyAdau tathA tatpratipatteH / ityupapannam-adRzyAnupalambhasyApyabhAvasAdhanatvam / vyAdhItyAdi antarazlokaH / kathaM punaranumAnAt sattAsAdhanaM tasyAvastuviSayatvAt ? avastu hi sAmAnyaM tasya viSayo nidarzanasamAnasyaiva pAvakAdestatra pratibhAsanAt / sAmAnyasya ca vicAryamANasya vastutvenAnavasthAnAt / sattAyAzca vasturUpatvAditi cet ; kathamidAnIM tasya prAmANyam ? vastuni pravartanAt , tadapi tadviSayasya vastvekatvenAdhyavasAyAditi cet ; ucyate-tadekatvaM yadi vasturUpameva; siddhamanumAnasya tadviSayatvam ? avasturUpaM cet ; kathaM tato'pi tatra pravartanamatiprasaGgAt ? tasyApi tadekatvenAdhyavasAyAditi cet ; na ; tatrApi pUrvavatprasaGgAdanavasthApattezca / kiJcedaM sAmAnyasyAvastutvam ? sarvazaktivaikalyam , tacca vicArAditi cet ; so'pi na tadevAnumAnam ; tena tatra vastutvasyaivAdhyavasAyAt , tasyApi talliGgasyevAtalliGgasyApi 1 kathamamRtaprati-A0, ba0, pa0 / 2 "ghaTaH"-tA. tti0| 3 bhAdekaikA-A0, ba0, pa0 / 4 anumAnasya / 5 vastuviSayatvam / 6 vicAro'pi / 20 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 2 / 12] 2 anumAnaprastAvaH tadekasAdhyatve vastutvAdhyavasAyasyaiva bhAvAt , bhinnasAdhyena ca tasyAviSayIkaraNAt / na cAviSayIkRtamavastu vastu veti zakyamavagantum / nApi pratyakSaM vicAraH ; tasyApi svalakSaNaniyatatvena tatrApravRtteH , pravRttau vA prameyAbhAvAnnAnumAnaM bhavet / nApyanyatpramANam ; tavayaniyamavyAghAtAta / nApyapramANam ; tataH kasyacittattvanirNayAyogAt , pramANacintAvaiphalyAt / tanna tasyAvastutvaM kutazcidapi sunizcayam / nizcaye'pi na tasya vastvekatvA- 5 dhyavasAyo yena pravartakatvAt prAmANyamanumAnasya nigaditottaratvAt / ___bhavatu tarhi saMvAdAdeva vastuni tasya prAmANyam , so'pi tasmAdAtmalAbhAditi cet ; sa kuto'vamantavyaH ? nAnumAnAt ; vastunastenAvedanAt / nApi vastupratyakSeNa ; anumAne tasyApravRtteH / na ca tadvayorekAviSayatve tata idamiti pratipannaH saMvAdaH / saMvAdAcca prAmANye atiprasaGgamAha - __ pramANamarthe saMvAdAda bhrAntiradhyavasAyataH / iti / bhrAntiH atasmiMstadgraho maNiprabhAmaNijJAnAdiH, pramANam / kutaH ? arthe maNyAdau saMvAdAda avipratisArAt / sa eva kasmAt ? adhyvsaaytH| adhyavasAyo ya eva dRSTaH sa eva prAptaH ityabhiprAyaH tasmAttata iti / prasiddhazcaitat parasmAt-( 'parasyApi ) "avisaMvAdanamabhiprAyanivedanAt" [pra. vA. 1 / 3 ] iti vacanAt / iSTameva tatra 15 prAmANyaM pratyakSatvena tatkathamatiprasaGga iti cet ? na ; bhrAntestattvAnupapatteH / apratipannavyabhicArasya na tatra bhrAntibuddhirapIti cet ; na tahamiM pratyanumAnaprAmANye tannidarzanam / bhrAntamapi yathedaM pramANaM tathAnumAnamapIti bhrAntividaM pratyeva tattatra nidarzanamiti cet ; itaraM prati tannirapekSameva yadi tatsiddhacha tIti tathaiva tadvidaM pratyapi siddhayatIti vyarthametat "maNipradIpaprabhayoH" [pra0 vA0 2 / 57 ] ityAdi / tadvidaM pratyapi nAnumAnatvena nidarzanaM 20 vipratipattiviSayatvena sAdhyAntaHpAtitvAt , ataH pramANAntarameva seti kathannAtiprasaGgaH ? tanna saMvAdAdapi prAmANyamanumAnasya Apa tu vastuviSayatvAdeva / yadyevaM tadevaM spaSTAvabhAsitvamapIti kathamanumAnatvam ? liGgajatvAditi cet ; na ; tathApi parokSalakSaNasyAvaizadyasyAbhAvena tattvAnupapatteH / parokSaM ca jainasyAnumAnam / etadevAha pratyakSAbheprasaGgazcet [tathA'nabhinivezataH] // 12 // iti / 25 pratyakSamiva spaSThatvenAbhAtIti pratyakSAbhamanumAnaM tasmin aprasaGgaH prasaGgAbhAvaH prakramAdanumAnatvasya / tato vastuviSayatvaM tasya bruvatAM tadeva nilu tamiti parasyAkUtam / cediti tadyotane / tatrottaramAha-"tathAnabhinivezataH' iti / tathA tena spaSTAbhaprakAreNa anabhinivezataH anadhyavasAyAt prasaGga iti / prasaGgAprasaGgayoH saMhitAyAM samAnatvAt pUrvatrAprasaGgasya atra ca prasaGgasya sambandhaH / na hi vastuviSayatvAt tadAbhatvamapi tu antaraGgAdeva 30 kAraNavizeSAt , anyathA dUre kvacinnarasya dUratare gRddhAdeH dUratame ca yogino'vasthitasya ekavastuviSayamekapratibhAsameva vijJAnaM bhavet , na caivam , spaSTa-spaSTatara-spaSTatamabhedena tadbhAvAt / na ca tatra pratipratibhAsaM viSayasya bhedaH; tasyAsAdhAraNatayA bahirarthatvAbhAvaprasaGgAt / antaraGgAttu 1 bauddhasyApi / 2 bhrAntividam / 3 vastuviSayatvameva / 4 tattatpratipattRjJAnaviSayatayA ananyavedyatvaM syAt , tathA ca bhirrthtvaabhaavH| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 13 tadAbhatve nAyaM doSaH ; ekaviSayasyApi tadvizeSAt pratibhAsavizeSopapatteH / etadevAha dUradUratarAvisthairekaM vastu samIkSyate / iti / sugamametat / kathaM samIkSyate ? ityAha[ nAnAbhaM syAttathA'satyaM na cedvastvanurodhi kim ? // 13 // ] nAnAbhaM vaizadyatAratamye nAnaikapratibhAsaM vastuviSayatvAt / tadAbhatve dUSaNAntaramAha'syAttathA'satyaM na' iti / tathA tena pratyakSAbhaprakAreNa asatyam avidyamAnaM kAminyAdi na syAt / asti cAvidyamAnasyApi tasya tadAbhatvam / parasyApi "abhRtAnapi pazyanti" [pra0 vA0 2 / 282 ] iti bruvANasya prasiddhatvAt / tanna vastuviSayatvAttadAbhatvaM yato'numAne'pi tatastadApattyA pratyakSatvaprasaGga iti bhaav|| kathaM punaH kAminyAderasatyatvaM jJAnarUpatayA tasyApi satyatvAt ? 'abhUtAnapi' iti vacanaM bAhyatvApekSayaiva / na caivaM puratobhAvasya virodhaH tasya grAhakAntarApekSatvAt , svAtmani ca grAhake tadanupapatteriti mantavyam ; tasyApi vedyavedakabhedakalpanAdupapatteH / jJAnAtmakatvaJca tasya 'pratibhAsamAnatvAt sukhAdivat ' ityanumAnAt / na ca satyakAminyAdinA vyabhicAraH; tasyApi pakSIkaraNAt / tato jJAnamevAsti na bAhyamiti cet ; etadevAha-'na 15 cedvastu' iti / naJo madhyadIpakatvenAtrApi sambandhAt / na yadi vastu bAhyaM prakramAt / atra dUSaNamAha-'anurodhi kim' iti / anurodhaH svIkAraH so'sminnastItyanurodhi parAbhimataM jJAnam / tatkim ? naiva / tathA hi-na tannIlameva tasya bAhyasyApyavirodhAt / aparokSatvena viziSTamiti cet ; tadapi yadi nIlameva kathaM tadeva tena viziSTaM nAma ? kathaM vA tad bAhyaM na bhavet ? anyadeva cet ; tadeva jJAnaM syAt na nIlam / bhavatvasadeva taditi cet ; na ; pratibhAsAt / so'pyasata eveti cet ; na; svatastadayogAt / jJAnAditi cet ; na; "nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti" [pra0 vA0 2 / 327 ] ityasya virodhAt / vibhramAditi cet ; tasyApi vijJAnatve tadayogAt / tatrApi vibhramAntarakalpanAyAmanavasthApatteH / ajJAnatve tu na tataH tatpratibhAso virodhAt , bahirbhAvapratyujjIvanAcca / tannAsattve tasya prtibhaasH| tadabhAve jJAnamapi na bhavet tasyApi nirbhedasyAprativedanAt ityupapannametat-'anurodhi kim' iti / yadi tu na jJAnaM nIlamAtram aparokSatvamAnaM vA tadubhayarUpatvAttasyeti; tadA svaparaviSayatayApi dvairUpyApatteH kathaM bAhyasya sato'sato vA na tataH pratipattiH yato 'dUra' ityAdi na syAt , 'tathA satyaM na' iti ca sUktaM na bhavet / tanna vastuviSayatvAdevAnumAnasya spaSTatvaM dUrasthAdijJAnAnAM tadvizeSAbhAvaprasaGgAt , avastuviSaye ca tadabhAvApatteH / / __ athavA yadyaspaSTAvabhAsitvAdanumAnamavastuviSayaM pratyakSamapi kathaJcittathA bhavedityAha-- 30 'dUra' ityAdi / dUradUratarayoH AdizabdAdAsannAsannatarayostiSThantIti tatsthAstaiH 5kaM pAdapAdilakSaNaM vastu samityavipratisAreNa IkSyate dRzyate / katham ? nAnAbhaM dUrAdAvaspaSTAditvena AsannAdau spaSTAditvenAnekapratibhAsamekamiti / AsannAdipratibhAsameva satyaM netaraditi cet ; uttaram-tathA tena nAnAbhamiti prakAreNa satyamavitathaM vastu / yadyevaM dUrAdiva 1 kSayopazamavizeSAt / 2 avisNvaadityaa| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 13 ] 2 anumAna prastAvaH 5 dAsannAdAvapi kimaspaSTAditayA tanna dRzyata iti cet ? na; saMsArijJAnasyAsakalaprAhitvAt, anyathA paramANUnAM nIlAdineva parasparavivekenApi darzanAt na kvacit sthUlapratibhAsa: syAt / na ca tadapahnavaH, sarvatra tatprApteH / apahanuto'pi vikalpAdevAsau na darzanAditi cet; na; tato'pyatadAkArAttadyogAt / tadAkAratve vastutaH paramANusvalakSaNavAdavyApattiH / bhrAntyA tasyApi tadAkAratvamiti cet; na; tatastadvivekasya darzane bhrAnterayogAt / adarzane sarvAtmanApyadarzanaprasaGgAt / asakaladarzane tu siddhaM paramANu vivekasyApyadarzanam / tadvadAsannAdAvaspaSTAderapi / vikalpe'pi vikalpAntarAdeva tatpratibhAso na svata iti cet; na; tatrApi pUrvadoSAdanavasthApattezca / tato dUramupasarato dRzyetarAtmakasvasyAzakyaparityAgatvAdupapannaM tadvadeva kacidaspaSThetarasvabhAtvamapi / kathaM punaraspaSTasyetareNa kvacitsamuccayo bAdhanasyaivopapattervirodhAt ? anyathA candramasi dvitvasyApyekatvena samuccayAttadapi tAtvikameveti midhyAjJAnavilopaH syAt, na 10 caivam, ato dvitvavadasatya evAspaSTasvabhAva itareNa bAdhanAt ; ityapi na saGgatam ; dRzyetareNa samuccaye'pi samAnatvAt / na hi svalakSaNeSu vivekaH kutazcidavasthApyamAnaH sthUlasvabhAvamabAdhitvA avasthAtumarhati / satyam, asatya eva sa' iti cet; ka idAnIM satyasvabhAvaH syAt ? nIlAdiriti cet; na; tasyApi sthUlAdabhedena pratipatteH, tadasatyatve satyatvAnupapatteH / .anyathA 15 29 sa eva satyossatyazca nIlAdiriti te katham ? samuccayapravAdo'yamaniSTo'pi pravartatAm // 1280 // satya eva sa cetsthUle tadabhedena satyatA / paramANupravAdaM te bhadra bhadrAkarotyalam / / 1281 // asatya eva nIlAdiryadi pratyakSavedyatA / kasyedAnIM pravRttasya yataH syAdIhitasthitiH ? // 1282 // " 'etadeva darzayati- na cet na yadi / satyam, aspaSTAdipratibhAsaM vastutattvam anurodhi svIkAraviSayaH / kim ? na kiJcit uktanItyA nIlAderapyasatyatvAt tato nIlAdAvasatyasyetareNa samAvezo vaktavyaH, tadva daspaSTasyetareNa avizeSAt / nIlasyetareNa kinna sa iti cet ? na, tatra lokAbhiprANeya bAdhanasyaiva bhAvAt / na caivamaspaSTAdau tadabhiprAya: - ' sa eva 25 daviSThatA honA adhiSThito vRkSa:' iti tadbhAvAt / nanu pUrvamantaraGga nibandhanatvenAvasturUpatvamaspaSTatvAderuktam idAnIM tu svabhAvatvam, tatkathanna virodha iti cet ? na; idAnImapi parAmurodhAdeva tadvacanAt / paro hi bAhyasyAsato'pi lokabuddhyA vastutvamanvicchannaspaSTasyApyanveSTumarhati tad vizeSAt / evamapi kathaM tajjJAnasya pratyakSatvaM vispaSTajJAnasyaiva tadupagamAditi cet ? na ; tasyApi parApekSayaivAbhidhAnAt / na tAvattajjJAnamapramANam ; avipratisArAt, 30 tallakSaNatvAdanyatrApi prAmANyasya / nApyanumAnam ; liGgAbhAvAt / tadeva liGgamiti cet; na; tajjanitasya jJAnAntarasyApravedanAt / pravedane'pi na tatspaSTam ; anumAnatvAt / aspaSTamapi kathaM pramANam ? sAdhyaM pratyavinAbhAvAditi cet; na; liGgasyaiva tattvaprasaGgAt / tajjJAnajanakatvAccet; na; anumAnAnavasthopanipAtAt / tadviSayatvAccet; siddho naH siddhAntaH 1 sthUlasvabhAvaH / 2 yata eva A0, ba0, pa0 / 20 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 14 prathamasyApi tata eva ttvopptteH| tathA ca pratyakSameva tad gatyantarAbhAvAditi siddhaM tasya spaSTajJAnenaikaviSayatvam / tato yaduktam-'yadyasmAd bhinnapratibhAsaM na tatte naikaviSayaM yathA rUpajJAnAdrasAvijJAnam , bhinnapratibhAsaM cAnumAnaM pratyakSAt / ' [ ] iti ; tannipiddham ; dUravRkSavedanena vyabhicArAt , tasyAspaSTAvabhAsitvena AsannatadvedanAta 5 bhinnapratibhAsitve'pi tadekArthatvAt / etadeva darzayannAha tsmaadnumiterrthvissytvniraakRtiH| pratibhAsabhidAyAH kimekasyAnekato grahAt // 14 // iti / anumiteH anumAnasya arthaviSayatvanirAkRtiH vastupratibhAsavattvapratyAkhyAnam / kutaH ? pratibhAsabhidAyAH pratibhAsasya tadAkArasya bhidA bhedo spaSTatAlakSaNaH tasyAH / 10 kim naiva / kasmAt ? tasmAt anantarottAt / kasmAt ? ekasyAnekato grahAt / ekasya pAdapAderanekato'nekenAspaSTAspaSTatarAdirUpeNa anekena vA jJAnenAspaSTAdipratibhAsinA grahaNaM grahastasmAt / etaduktaM bhavati-dUrabhUruhAdijJAnena pratibhAsabhedasya vyabhicArAt na tataH tannirAkRtiriti / yadi pratyakSaikArthamanumAnaM gRhItagrAhitvAt kathaM pramANam ? kSaNakSayAderatadviSaya syApi grahaNAditi cet ; na; tasyAtadviSayatve tadviparyayasya tadvipayatvaM syAt gatyantarAbhAvAt , 1. tathA ca sutarAmaprAmANyamanumAnasya tena bAdhanAt , pratyakSasya vA tatprAptaM "tena bAdhanAt / na caitannyAyyaM tadaprAmANye tasyaivAbhAvaprasaGgAt tatpUrvakatvAt / tanna kSaNakSayAderatadvipayatvaM yato'pUrvArthatvamanumAnasyeti cet ; mA bhUt , tathApi nAprAmANyaM yathArthatvAt / apUrvArthameva tato'pi pramANaM nAparamiti cet ; kuta etat ? tata eva prayojanAditi cet ; kiM tatprayojanam ? adhigamazcet ; na; tasyAnumAne'pi bhAvAt / paritoSo'nena vyAkhyAtaH / pravRttiriti cet ; na tarhi svasaMvedanaM pramANam , tato'pi tadarbhAvAt / ka ceyaM pratyakSAt pravRttiH ? na kSaNe tasya pravRttikAle'nanvayAt / nApi santAne ; tasya tenAgrahaNAt / grahaNe'pi nApUrvArthatvam ; pUrvamapi tasyAnyato'dhigamAt ityapUrvArthaM pramANayataH pratyakSamapyapramANaM prAptam / arthAdhigamAttu prAmANyaM nAnumAne'pi prAtikUlyamudghoSayati / kiJca, kathaJcidapUrvArthamevAnumAnaM tadviSayasya kSaNakSayAdeH pratyakSeNAgrahaNAt , na .. tAvatA tadviparyayasya tena grahaNaM tadubhayadharmasAdhAraNasya nIlAdereva grahaNAt sadasattvasAdhAraNasyeva bhrAntyA / na hi tayA tadviSayasattvagrahaNam ; bhrAntitvApatteH / nApyasattvasya vedanam ; apravRttiprasaGgAt / na hi tata eva tadviSayasyAsattvaM pratipadyamAnaH tadarthitayA pravartitumarhati / pratipadyamAno'pi sattvasamAropAt pravartata iti cet ; na; "tasyApravedanAt / pravedane'pi tadvipayasyApya sattvaM yadi tata evAgamyeta sa eva pravRttyabhAvaH / tatrApi tatsamAropakalpanAyAmanavasthApattiH / 1. tataH sadasattvasAdhAraNaM nIladhavalAdikameva bhrAnteviSayaH tadvat pratyakSasyApi kSaNabhaGgatadviparyaya 1 kSaNakSayAdeH pratyakSAviSayatve / 2 nitytvaadeH| 3 nityatvAdigrAhiNA pratyakSeNa / 4 aprAmANyam / 5 kSaNikatvAdigrAhiNA'numAnena / 6 pratyakSapUrvakatvAt / 7 yathArthatvAdapi / 8 pravRtyabhAvAt / 9 nitytvaadeH| 10 satvasamAropasya / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 15] 2 anumAnaprastAvaH 31 sAdhAraNamiti kathaM tadadhigatArthamanumAnaM yataH prAmANyaM na bhavet ? asAdhyaviSayatve pratyakSasya kathaM tato vyAptigrahaNamiti cet ? na; vipakSe bAdhakasAmarthyAdeva tadgrahaNAt / sAdhyaviSayatve tu tasya kimarthamanumAnam ? samAropavyavacchedArthamiti cet ; tadabhAve kiM na bhavettato viSayaparijJAnamiti cet ; vyAptivedanaM katham ? tadapi tadvayavacchedAdeveti cet ; na ; cakrakAt-sati tadvayavacchede tadvedanam , tato'numAnam , tatastadvayavacchede iti / tato nIlAdeH pratyakSAvagatasyaiva kSaNabhaGgAdi- 5 viziSTatayA anumAnato nirNayAdupapannaM tasya tadekArthatvamapUrvArthatvaJceti vastuviSayamevAnumAnam / kathametat ? kathaM ca na syAt ? sambandhAparijJAnAt / tathA hi-na sAdhyasAdhanayoraparijJAne sambandhaparijJAnam ; tasya tatpUrvakatvAt / parijJAne'pi na nirvikalpena tatparijJAnam ; 'idamatra pratibaddham' ityaparAmarzAt / nApi tajjanmanA vikalpena; tatkAle sAdhyasAdhanayostadarzanasya ca vyapagamAt / vikalpopanItayostatparijJAne kathaM vastugataH sambandhaH, tadupanItayoravastutvAt ? 10 bhavadapi tatparijJAnaM na sAmastyena ; sAdhyasAdhanavastUnAmAnantyAt anantenApi kAlena tadasambhavAt / nApyekadezena ; phalAbhAvAt / anumAnaM hi tatphalam , na ca yatraiva tatparijJAnaM tatraivAnumAnaM sambandhajJAnAdeva sAdhyasiddheH / nApyanyatra ; tatra tatsAdhanAderabhAvAt , anyatazca tada. nupapatteH / sambandhapratipattinibandhanasya ca prakArAntarasyAbhAvAditi cet ; kimidAnImanumAnameva necchet ? tathA cet ; na kutazcidabhimatasiddhiH / niveditaJcaitat / icchato'pi tadavastuviSaya- 15 meveti cet ; na ; avastunyapi sambandhAparijJAne tadanupapatteH / tatparijJAnasya coktanItyA tatrApyasambhavAt / kimarthaM vA tadanumAnam ? vyavahArArthamiti cet ; na ; vyavahArasyAvastunyasambhavAt marIcikAtoyAdivat / vastunyevAsau tatrAnumAnasya pratibandhAditi cet ; na ; tatparijJAne'pi pUrvavadoSAt / na doSaH, dezakAlAdivizeSaparAmarzamanteraNApi IdRzamIdRzapratibaddham' iti kutazcitpratipatteH / nApi vaikalyamanumAnasya punastAdRzAdeva vizeSAliGgitAlliGgAlliGgi- 20 vizeSasya pratipatteriti cet ; siddhaM tarhi vastuSveva pratibandhaparijJAnamanumAnasya ca sAphalyam / etadevAha smaanprinnaamaatmsmbndhprtipttitH| tatrAzaktiphalAbhAvau na syAtAM liGgaliginoH // 15 // iti / samAnaH sadRzaH sa cAsau pariNAmazca vivartaH sa evAtmA svabhAvastena , sambandhasyAvinAbhAvasya pratipattitaH parijJAnAt / kaiyostatpratipattitaH ? ityAha-liGgaliginoH liGgasya dhUmAdeH liGginazca pAvakAdeH / tataH kim ? ityAha-tatra tasyAM pratipattau tatrAnumAne cAzaktizca phalAbhAvazca na syAtAM na bhavetAm / samAnagrahaNenAtyantavailakSaNyaM svalakSaNAnAM pratyuktam , tathAvidhAnAM teSAmapratipatteH / nirUpitaM caitat / pariNAmagrahaNena samAnAkArasya kauTasthyam ; tasyApyaparijJAnAdvaiphalyAcca / tatra sambandhapratipattiH phalamiti cet ; na ; tasyaivAnumAnaviSayatvaprasaGgAt , tathA ca kathaM vizeSe tataH pravRttiH ? tasya' tatra sambandhAditi cet ; liGgasyaiva taMtra kinna syAt tatparijJAnAzakteranyatrApi tulyatvAt / pravRttirapi sAmAnya eveti cet na;; vizeSakalpanAvaiphalyAnuSaGgAt / Atmapadena ca tatpari -numAnasya taa0| 2-SAttriliMgatvAlligA-A0, ba0, p0| 3 tayo- A0, ba0, pa0 / 4 "pratyuktamiti prAguktamatrApi sambandhanIyam |"-taa. Ti. / 5 sAmAnye / 6 sAmAnyasya / vizeSe / 8-pavika-A0, ba0, pa0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 15 NAmasya kalpitatvam' ; kalpitasya vastusvabhAvatvAnupapatteH, kalpanAnupapattezca / tathA hi kalpanA sadRzAkArA na cettatkalpanaM katham ? / vastutaH sadRzAkArA sA cedvastu na 20 yadi kalpanayaivAsau tadAkArA anavasthAnadoSo'yamanuSaGgI 25 kiM tathA ? // 1283 // tena sambandha ityanenApyAtmAntareNa sambandhavyAkhyAnam ; na hi sambandhasyAtmAntaramanyatra sandhirUpAt / saMyogAdirAtmAntarameveti cet; so'pi kathaM tadantaram ? pAvakAdau 10 sambandhapratyayajananAditi cet; tadapi sarvatra kasmAnna bhavati ? tasya tatrAsambandhAditi cet ; pAvakAdAvapi na bhavet tadavizeSAt / tatra sambadhyata iti cet; yadi svataH ; pAvakAdirapi dhUmAdinA tathaiva sambadhyeteti paryAptaM saMyogAdiparikalpanayA / tasya sambandhatvAdupapannaH svataH sambandho na pAvakAderviparyayAditi cet; tadeva kuta: ? svataH sambandhAditi cet; so'pi kasmAt ? sambandhatvAccet; na; parasparAzrayAt / sambandhatvaM tathA pratIteriti cet ; nanviyameva tatra durlabhA pAvakAdivyatirekeNa tasyaivApratipatteH / yadi na tatpratipattirna kazcitsambandha kathaM 'sambandhI pAvakAdi:' iti pratyaya: ? viziSTapratyayasyAsati vizeSaNe'nupapatteriti cet ; na; svayaM tathA tasya pariNAmAdeva tadupapatteH 'sambandhaH 'saMyogAdiH' iti pratyayavat / na hi tadvilakSaNaM tatrAntarbhavati tadA padArthabhedAbhAvApatteH / tanna svatastasya tatra sambandhaH / nApi tadantareNa ; tatkalpanAyAmanavasthAdoSAt / nAyaM doSa: ; samavAyasya tadantaratvAt, tasya cAnAzritatvena tadantaranirapekSatvAt / na caivaM tasyAsambandhatvam ; sambandhabuddhikaraNAt sambandhatvopapatteH / na ca pAratantryAtsambandhatvaM tadbuddhikaraNaM vA ; dravyaguNAdAvapi tatprasaGgAt / tataH svAbhAvyAdeva tasya tattvaM tatkaraNaceti kiM pAratantryeNa yato'navasthAnamiti cet ? ucyate 15 tadA katham / niSidhyatAm ? // 1284 // tato dUraM gatenApi sAdRzyaM kalpanAgatam / vastveva pratipattavyaM tathA vastuSu dhImatA / / 1285 // samavAyasya nityatvavyApakatvopakalpanAt / ekatra vRttaH saMyogaH sarvatrApi tato bhavet // 1286 // na hi tatrApi tadbhAve tasmAdanyanibandhanam / se cetsarvatra sarvatra saMyogo'pi niyogataH / / 1287 // 1" pratyuktamiti sambandhaH " tA0 Ti0 / 4 saMyogAditi pra - tA0 / 5 na cetsa - A0, ba0, pa0 / tato'gnAviva saMyogaM dhUmo'nyatrApyupatrajan / vyabhicArAtkathaM nAma pAvakasyAnumApaka: : / / 1288 // 2 svarUpAntareNa / 3 pratyuktamiti sambandhaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 2 / 16] 5 2 anumAnaprastAvaH na ca svabhAvanAnAtvaM samavAyasya yabalAt / viSayeSu niyAmo'yaM saMyogasya prakalpyatAm // 1289 // tannAnAtvAdabhedazcet samavAyo'pi bhidyate / tathA ca "tattvaM bhAvena vyAkhyAtam" iti' duSyati // 1290 // bhedazcet tatkathaM tasya tatra cetsamavAyataH / tasyApyekasvabhAvatve tatastanniyamaH katham ? // 1291 // tatra svabhAvanAnAtve doSaH pUrvo'bhilakSyatAm / samavAyAntarAkSepastvAkSipatyanavasthitim // 1292 // kathaJcidevAbhedazcetsvabhAvasamavAyayoH / sambandhatadvadrUpaH syAdeko bhAvastathA na kim ? // 1293 // yataH sambandhino'nyasya sambandhasya prakalpanA / prekSAvattAvilopAya bhavato nAvakalpate // 1294 // . tannAparaH saMyogAdiH sambandhaH / nApyupakAryopakArakabhAvAdiH; tasyApi bhAvAdarthAntaratve kutaH sa-tasyeti vyapadezaH ? sambandhAdupakAryopakArakabhAvAderiti cet ; na ; tatrApi tathaiva prasaGgAdanavasthopanipAtAcca / tataH sthitam-'samAna' ityAdi / 'pratipattitaH' ityanena tadAtmanaH sambandhasya niravadyasaMvedanaviSayatAmavadyotan svamanISikayA tatkalpanaM pariharati / pratipAditA ca tatpratipattirbahuzaH pUrvamiti nedAnI pratanyate / nanu yathA dhUmasya tadantarasadRzasya pAvakasambandhaH tathA mazakavaterapi, pAvakasyApi yathA tAdRzasya dhamapratibandhastathA maNivizeSAderapIti mazakavateH pAvakasya dhUmAcca maNyAderanumAnamApadyata iti cet ; evametad , yadi samAnapariNAmamAtreNa tadbhAvaH / na caivam ; tadvizeSeNa tadupakalpanAt , tasya ca dhama- 20 pAvakabhedeSveva bhAvAt na mazakAdibhedeSu / kathaM punastatpariNAmo viziSTazcAviziSTazceti cet ? kathaM .. sAmAnya tAdRzaM yato yathoktadoSastatrApi na bhavet ? tathA pratIteriti samAnamanyatra / nanvevaM sAmAnyasyaiva samAnapariNAma iti zabdAntaramiti cet ; na : prativyaktiparyavasitasyaiva pariNativizeSasya tenAbhidhAnAt , sAmAnyasya tadviparItatvAt / . bhavatu tatpariNAma eva sAmAnyam , tasya tu vyaktibhyo bheda eveti yogAH / abheda eveti 25 sAGkhyAH / tatrAha na bhedo'bhedarUpatvAnnAbhedo bhedarUpataH / iti / na bhedo na vyatirekaH tatpariNAmasya vizeSebhyaH / kuta eva tad ( etad )? abhedarUpatvAt abhedastasya taistAdAtmyaM rUpaM yasya tasya bhAvAt abhedarUpatvAt / etadapi kuta iti cet ? tathA pratItereva / tathA ca vakSyati-'tathAsaMvittisambhavAt' iti / saMvedyate 30 hi tatpariNAmasya tadabhedarUpatvaM 'sadRzo devadattaH' iti devadattavizeSasAmAnAdhikaraNyena tasya saMvitteH / 1 vaize0 sU0 7 / 2 / 28 2 -di ta-tA0 / 3 samAnapariNAmazabdena / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 17 na hi sAmAnAdhikaraNyamanyadabhedarUpatvAt / samavAyarUpameva tannAbhedarUpatvamiti cet ; na ; 'samavAyaH sambandhaH' ityAdAvabhedarUpatayaiva bhavato'pi tatprasiddheH / nAbhedo nApyekAntena tasya taistAdAtmyam / kuta etat ? bhedarUpaH [ pataH ] tasya tadvyatirekasvabhAvatvAt / etadapi tathApratItereva / kiM punarbhedasyAbhedasya ca pRthakpratipattirasti ? tathA cet ; na; "na pazyAmaH kvacit kizcit" 5 [ siddhivi0 pR0 121 ] ityAdevirodhAt , tadviSayayoranyonyAsaMsRSTayoreva siddhiprasaGgAcca / na hi tatpratItyoranyonyaviSayAsaMsparza tatsaMsargakalpanamupapannaM pratItinibandhanatvAt prameyavyavasthAyAH / tayostasaMsparza vA jAtyantarapratiSattirevAsti nAbhedapratipattiH bhedapratiSattirvA pRthagiti cet ; satyamidam ; pramANato bhedAbhedapratipattereva bhAvAt , bhAvasya ca tato bhedAbhedAtmana eva prasiddhaH na pRthagbhedAtmano nApyabhedAtmanazca, kintu tata eva jAtyantarapratipatterapoddhAraparikalpanayA bhedasyetarasya ca pRthak pratipatti10 mavasthApya tadviSayasadbhAvaH tadaparaikAntapratiSedhe heturuktaH / tata evAha mAmAnyaM ca vizeSAzca tadapoddhArakalpanAt // 16 // iti / sAmAnyaM ca cazabdAt tatpratipattizca / vizeSAzca cazabdAttatpratipattizca / tasmAjjAtyantarAt tasyAstatpratipattezca apoddhAro niSkarSaNaM bhedasya tatpratipattezcAbhedasya tatprati pattezca tasya kalpanamabhiprAyAdhirohaNam , tasmAt 'vyavasthApyante' iti zeSaH / yadi punaH sadRza15 pariNAmaH sAmAnyaM tarhi bhedena bhavitavyaM tasya tanniSThatvena itaratrAsambhavAt / na cAyaM sambhavati; abheda syaiva sarvabhAveSu "sadeva saumyedam" [chAndo0 6 / 2 / 1] iti, "sarvaM khalvidaM brahma" [ chAndo0 3 / 14 / 1] iti, "aitadAtmyamidaM sarvam" [chAndo0 6 / 8 / 7 ] iti cAmnAyAt pratipatteH / bhedapratipattezcAvidyoSaracitatvena gandharvanagarAdipratipattivat bhrAntatvAditi 'kazcit / bheda eva bhAvAnAM tAttviko na kathaJcidapyanugamaH tatpratipatterAropitaviSayatvena vitathA 20 (tha) tvAdityaparaH / tatrottaramAha saMsargo nAsti vizleSAdvizleSo'pi na kevlH|| saMsargAtsarvabhAvAnAM tathA saMvittisambhavAt // 17 // iti / saMsarga aikyApattirAtmAparanAmA / keSAm ? sarvabhAvAnAm sarveSAM cetanetarAtmanAM bhAvAnAM padArthAnAm / sa kim ? nAsti na vidyate / kutaH ? vizleSAt vyAvRtteH vibhramApara25 nAmnaH saMsArAditi gamyate, vizleSasya vizlepyAvinAbhAvAt , anyasya vizleSyasya tatrAsambhavAt / saMsarge hi bhAvAnAmAtmano vibhrameNApi tadbhAvAdvibhrama eva syAnnAtmavAda AtmanA vA tasya tadbhAvAdAtmaiva na vibhramavAdaH / tadanabhyupagame ca niviSayametat " indro mAyAbhiH pururUpa Iyate' [ Rga0 4 / 7 / 33 ] iti / "ekAnekadhA caiva dRzyate jalacandravat" [ brahmabi0 12 ] iti ca / vibhramAdanyasya tadviSayasyAbhAvAt / tasmAdasti vibhramo vizliSTazcAtmana iti vaktavyam / avizleSe 30 tasya saMsAritvApatteH nityamuktatvapratijJAvyAghAto vibhramarUpatvAt saMsArasya / bhavatu saMsArasya tasmAdavizleSaH tathApi na tatpratijJAvyAdhAtaH, AtmanastasmAdvizleSasyaiva bhAvAditi cet ; na ; avizliSTA 1 brahmavAdI / 2 bauddhaH / 3 bhAvAnAtma--A0, ba0, pa0 / 4 -dhAnaka-bhA0, ba0, 50 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 18 ] 2 anumAnaprastAvaH 35 davizleSasyaivopapattestasya dviSThatvAt / kathamidAnIM 'rucakAdeH suvarNAdavizleSe'pi suvarNasya tato vizleSaH ? anyathA rucakAdyaSakrame tasyApyapakramaprAptiH, na caivam; asatyapi tasmin tadavasthiterupalambhAditi cet ; rucakAderapi kathamavasthAyinaH suvarNAdavizleSe 'navasthAyitvaM virodhAditi na kiJcidetat / syAdAkUtam - vastunyayaM bhavati vikalpaH saMzleSo vizleSa iti ca / na ca vibhramasya vastutvam, tattvavirodhAt, atastatra sattvAsattvAbhyAmiva saMzleSavizleSAbhyAmanirvacanIyatvameva tattvamiti; 5 * tadapi durAkUtameva; nityamuktipratijJAvyAghAtasya tadavasthatvAt / tathA hi nizcite sati vizleSe nityamuktatvasambhavaH / tAdrUpyAttasya vizleSAvAcyatve sa kathaM bhavet // 1295 // AtmavibhramayostasmAdvizleSaM vaktumarhasi / tathA cedanyabhAvAnAmapyasau kinna kathyate ? || 1296 // kuto'sAviti cedAtmabhramayorapyasau kutaH / . tathAsaMvittibhAvAccedanyatrApi sa dRzyate || 1297|| tadAha - ' tathA saMvittisambhavAt' iti / tathA tena vizleSaprakAreNa sarvabhAvAnAM saMvitteH samyagbuddheH sambhavAt vizleSo vizleSAcca saMsarge nAstIti saMgrahaNena tatsaMvittaravidyoparacitatvaM pratyAkhyAtam ; tadracitatve samyaktvAnupapatteH / samIcInA ca tatsaMvittiH bAdhakAbhAvAt / 15. 'bhrAntA tatsaMvittiH bhedaviSayatvAt mAyAtoyAdisaMvittivat' ityanumAnaM bAdhakamiti cet ; na; tasya vibhramAtmabhedasaMvittyA vyabhicArAt / tataH sthitam -'saMsarge nAsti' iti / tathA vizleSo'pi na kevalaH saMsargarahitaH / kutaH ? saMsargAt samAzleSAt sarvabhAvAnAm / tadapi kutaH ? tathA saMvittisambhavAt / tathA tena saMsargaprakAreNa saMvitteH gaurayam gaurayamityanugamayatyA buddhaH sambhavAt / saMsargazcAtra na mizrIbhAvo matAntara - 20 siddhiprasaGgAt, api tu sadRzapariNAmaH tasyaivoktasaMvittau pratyavabhAsanAt saMsargazabdena ca tadabhidhAnopapatteH samaH sargaH saMsarga iti / na ca tatsaMvittervibhramatvaM vizleSasaMvittAvapi tatprasaGgAt, bAdhakAbhAvasyobhayatrApi samAnatvAditi / etAvantara zlokau, 'samAnapariNAma' ityAderAbhyAM vyAkhyAnAt / kutaH punaH samAnapariNAma evaM sAmAnyamabhimataM na naiyAyikAdikalpitameveti : atrAhatadvyAptivyatirekAbhyAM mataM sAmAnyadUSaNam / iti / 25 tat anantaroktaM sAmAnyaM matam iSTaM jainasya / kutaH ? sAmAnyasyAnyakalpitasya dUSaNaM sAmAnyadUSaNaM yata iti / tadapi kuta: : vyAptizca sAmAnyasya svavyaktivat vyaktyantareSvaSi bhAvaH, vyatirekazca svavyaktiSveva bhAvastAbhyAM vyAptivyatirekAbhyAm / tathA hi-yadi sAmAnyaM vyApi; khaNDAdivat karkAdAvapi gotvasya bhAvAd vAhAdyarthI tatrApi kinna pravarteta ? tatra tasyAnupalambhAditi cet ; khaNDAdAvupalambhaH kutaH 1 tatra tasya tatkaraNazakteriti cet; karkAdAvapi syAt / 30 " 10 1 "rucakaM maGgaladravye grIvAbharaNadantayoriti vizvaprakAzikA / " tA0 Ti0 / 2 - vaM sa-A0, ba0, pa0 / 3 iti vacanavi-A0, ba0, pa0 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 18 / na hi tasyaiva kvacicchaktirazaktiranyatretyupapannam bhedApatteH / zaktiH kacidanyatrAzaktirnApareti cet ; na; vidhiniSedhayorabhedasyAnabhimatasya prasaGgAt / tataH kacicchaktAvanyatrApi zaktireva, azaktau na kvacidapi zaktirityekAntaH / tata evoktam .. "Atmani jJAnajanane yacchakta zaktameva tat / athAzaktaM kadAciccedazakta sarvadaiva tat // " [ pra0 vA0 2 / 21 ] iti / zaktamapi sahakAryabhAvAnna karkAdau tadupalambhaM janayatIti cet ; khaNDAdau kaH sahakArI ? sa eva khaNDAdiriti cet ; kuta etat ? tatra tasya samavAyAt ; karkAdirapi syAttadavizeSAt / zaktasya na ca tadapekSaNaM sahakAriNo'pi tatprasaGgAt anavasthApatteH / gotva (tvaM) tatsahakArisamudAyasyaiva zaktirna pRthagiti cet ; pRthaktarhi gotvamavastveva syAdazaktatvAt / tanna vyAptau tasya kvacidupalambho'nyatrAnupa10 lambhazcoSapannaH / tathA tasya kAlavyAptau Azraye asatIva pradhvaste'pi tasminnupalambhaH syAt tajjana nasvabhAvatvAt / AzrayaM tasya sahakArI, tadabhAvAnneti ceta ; na; tadabhAve'pi tasya tatsvabhAvatvApracyuteH anityatvaprasaGgAt / ata evoktam "tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena sNsthitaa| nityatvAdacikitsyasya kastAM kSapayituM kSamaH // " [pra0 vA0 2 / 22 ] iti / 15 zaktirapi tasya sahakArye nApara iti cet ; na; tasya sAmAnyAdiva vyomakusumAdapi kArya prasaGgAt , svataH zaktyabhAvenAsattvasya tadvatsAmAnye'pi sahakArizaktikRtasya ca sattvasya sAmAnyavattatrApyanivAraNAt / tanna vyApi sAmAnyam / etena mImAMsako'pi sarvagatasAmAnyavAdI pratyuktaH / syAnmatam-na tatsAmAnyasya sarvagatatve'pi sarvatropalambhaH sarvatra tadabhivyaktAvazakteH / khaNDAdau bhavatyuSalambhastasya tacchaktibhAvAt , 20 tasya ca kAryAdeva taduSalambhAdavagateH / karkAdAvapi kinna tacchaktirityapi na paryanuyogaH, 'dAhazakti. dahanavadAkAze'pi kinna syAt' ityapi tatprasaGgAt / na caikasyopalabhyetarAtmakatvaM viruddham ; ubhayAtmakatvAdvastuna iti / tatrocyate sAmAnyarUpA zaktizcettadabhivyaktikAraNam / tasyAH sarvatra sadbhAvAttadvyaktiH sarvato bhavet // 1298 // zakterapi ca tadvyaktirvyaktAyA eva nAnyataH / tadvayaktirapi khaNDAdAveva nAnyatra cettadA // 1299 // zaktau tadvayaktikAriNyAM prasaGgaH pUrvavadbhavet / punastadvayakticintAyAmApatatyanavasthitiH // 1300 // vizeSAtmApi zaktizcanna samA khaNDamuNDayoH / muNDAtkarkAdiva vyaktirgotvasyeha kathaM bhavet ? // 1301 // 1 samavAyAvizeSAt / 2 gotvasya / 3 vyomakusumavat / 4 vyomakusume'pi / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 18] 37 2 anumAnaprastAvaH zaktisAmyaM ca sAmAnyAtkutazcitkalpyate yadi / tasya sarvatra sadbhAvAtsamAH syuH sarvazaktayaH // 1302 / / vyaktaM tatsAmyahetustadvyaktizca samazaktitaH / yadi tatsAmyacintAyAmanyA syAdanavasthitiH // 1303 // svata eva samatvaJcecchaktInAmavakalpyate / bhAvAnAmapi tadvatsyAd vRthA sAmAnyakalpanam // 1304 // gaurayaM gaurayaM ceti kathamanvayinI matiH / sAmAnyaM yadi nAstyeva gotvalakSaNamanvitam ? // 1305 // ityapyacodyamevedaM samAnapariNAmiSu / tathAsaGketasAmarthyAttanmateranupadravAt // 1306 // iyaM zaktiriyaM zaktirityapyanvayinI matiH / zaktiSvapi kathannAma sAmAnyaviraho'nyathA // 1307 // tanna mImAMsakasyApi sarvagataM sAmAnyamupapannam / tato nirAkRtametat "yadvA sarvagatatve'pi vyaktiH zaktyanurodhataH / zaktiH kAryAnumeyA hi vyaktidarzanahetukA // tena yatrava dRzyeta vyaktiH zaktaM tadeva tu / tenaiva ca na sarvAsu vyaktiSvetatpratIyate // bhinnatve'pi hi kAsAzcicchaktiH kaashcidshktikaaH| na ca paryanuyogo'sti vastuzaktaH kadAcana // agnidehati nAkAzaM ko'tra paryanuyujyatAm / " [ mI0 zlo0 AkR0 26-29 ] iti / satyeva sAmAnye vaktumevamucitatvAt / api ca, sarvatra vidyamAnatvAd brAhmaNatvasya gotvavat / zUdrasyApyadhikAritvaM kinna yajJAdikarmasu // 1308 // tadvayaktAveva tattvaM syAnna ca zUdre'sti sA yadi / kauNDinyAdAvapi vyakti kRtyA tasya vidyate // 1309 // AkRtyA tadabhivyaktau gotvavatsaMzayaH katham ? yatastatpratipattyarthamupAyAntaramiSyate // 1310 // tadantarAcca sAmAnyarUpAttatprativedane / zUdre'pi tatparijJAnaM kinna sarvagatAttataH // 1311 // tasyApyavitterAkR yA yadi sAmAnyarUpataH / upAyAntarato vittiranavasthA pravartate // 1312 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 38 nyAyavinizvayavivaraNe tadantaraM kriyArUpaM yadyanyonyasamAzrayaH / tadantareNa tadvittestadvittezca tadantarAt // 1313 // brAhmaNatvaparijJAnaM sampradAyAtkacidyadi / zUdre'pi kinna bhaTTasya sampradAyAttadiSyate // 1314 // zUdratvasyApi kauNDinye gatestatsampradAyataH / tasyApi nAdhikAraH syAttatkarmasvanyazUdbhavat // 1315 // tanna vyAptiH sAmAnyasya / bhavatu vyatireka eva svavyaktiSveva vartanAt na tadabhAve nApi tadantareSviti cet; tarhi vyaktInAM vinAze cotpAde ca kastasya vidhi: ? na vinAzotpAdau; nityatvAt, vyaktirahite ca tadabhAve 10 kathaM taddezajanmani e tadbhAvaH ? tasya tatra pUrvamabhAvAt, vyaktyantarAccAtadAtmano 'nAgamanAt / taduktam"sAmAnyaM samavAyazvApyekaikatra samAptitaH / antareNAzrayaM na syAnnAzotpAdiSu ko vidhi: ?" [ AptamI0 zlo0 65 ] iti / 25 [ 218 tanna vyatireke'Si sAmAnyamupapannam / tato niSiddhametadapi - "vyakti veva hi sAmAnyaM nAntarA gRhyate yataH / na hyAkAzavadicchanti sAmAnyaM nAma kiJcana / / " [ mI0 zlo0 AkR0 zlo0 25 ] iti / cet ; " 20 yasya tu mataM svAzrayAdapi tavdyatiriktamiti ; tatra kathaM tasya ? tenoSakArAdrAjapuruSavaditi '; upakArasyAvyatiriktasyAsambhavAt tasya kauTasthyenAnAdheyAtizayatvAt / vyatiriktazca kathaM tasya ? tato'pyuSakArAditi cet; na; tasyApyavyatiriktasyAsambhavAt / vyatireke pUrvavadoSAdanavasthAnuSaGgAcca / noSakArAttattasya api tu tadAdheyatvAditi cet ; tadapi kutaH ? svazaktitazcet; tayA tarhi tadAtmakamevAstu tathaiva pratIteH, AzrayAvyatirekeNa hi sAmAnyasya pratItiH khaNDo gauH karko'zva iti / cenna tato vizvAsaH svarUpe'pi na syAdavizeSAditi sAmAnyameva na kiJcit sAmAnyakalpanAvaiphalyopanipAtAt / tathA hi samAnazaktyA sAmAnyaM bibhrate yAvadAzrayAH / samAnapratyayaM tAvatkinna kurvanti te tayA // 1316 // evaM hi na bhavatyatra pAramparyaprakalpanam / sAmAnyabharaNaM zaktestasmAdapi ca tanmatiH // 1317 // iti / tannAzrayazaktito'pi tasya tadAdheyatvam / AzrayavyaGgyatvAditi cet; na; tadabhivyakti-kRtastacchakteH vailakSaNyetarapakSayoH pUrvavaddoSAt / AzrayAdapi nAvyaktAdeva tadvyaktiH ; andhakAre' tatprasaGgAt / vyaktirapi na sAmAnyarUpeNa ; ekatra vyaGgyavyaJjakabhAvAnupapatteH / anyadeva tatsAmAnyaM 30 1 tadabhAvena ka- tA0 / 2 vizeSe / 3 -ktamapi tatra pa0 / 4 pratItitaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 18] 2 anumAnaprastAvaH yadrUpeNa tasyAbhivyaktiH tadapyanyadeva yasya tato'bhivyaktiriti cet ; na ; tatrApyevaM prasaGgAdavyavasthitezca / nApi' vizeSarUpeNa ; tasyaiva svato bhAvavilakSaNasyAbhAvAt / svato'sataH sattAsambandhasyApyanupapatteH vyomakusumavat / tanna tadavyaGgayatvAdapi tasya tadAdheyatvam / tatra vRtteriti cet ; sASi yadi svatantrA ; kathamasau sAmAnyatadAzrayayoH ? svatantrA ca tayozceti vyAghAtAt / vRttyantarApekSayaiva (kSa eva ) sambandhaH svatantratvAnna bhavati na svabhAvata iti cet ; so'pi yadyekaH ; kathamaneka- 5 sambandhitvaM tatastasyAH ? kAraNasvabhAvAdapyekasmAdeva niravazeSakAryavizeSotpatteH pradhAnavAdasyApratikSeSaprApteH / anekazcet ; na ; tabhede vRtterapi bhedaprasaGgAt / bhinnaiva tato vRttirapIti cet ; kathamasau vRtteH ? tasyAstatra sambandhAditi cet ; na ; tatrApyanekasvabhAvakalpanAyAmavyavasthiteH / tatkAryatvAdityapyanenApAstam / tasmAdasambandha evaM sAmAnyasamavAyayorarthasya ca tAbhyAmabhyupagantavyaH / na ca tathAvidhaM tattritayaM kutazcidapi pramANAnnizcitavapuriti khapuSpakalpitameva tadanalpamatayaH pratipadyante / taduktam- 10 "sarvathA na hi sambandhaH sAmAnyasamavAyayoH / tAbhyAmartho na sambaddhaH tAni trINi khapuSpavat // " [ AptamI0 zlo0 65 ] iti / kutaH punaH samAnapariNAme'pi na sAmAnyadUSaNamiti cet ? atrAha samAnapariNAme na tadekasyAnupAyataH // 18 // iti / samAnapariNAmo vyAkhyAtaH tatra, na sAmAnyadUSaNam / kutaH ? tasya tatpariNAmasyaikasya vyaktipvanusyUtasya anupAyataH anabhyupagamAt / nanvevaM sAmAnye'pi vyaktiniyate na dUSaNaM syAt , tasyApi vyaktyantarAle vicchedenaikatvAbhAvAditi cet ; na ; satyapi tasminnekasyaiva paraistasyAbhyupagamAt / vyAhatametat-'vicchinnaM caikaM ca' iti, ekatvasyAvicchedarUpatvAttasya cetaravirodhAditi cet ; bhavatu pareSAmevAyaM doSaH / na doSaH ; tanniyatasyApi tsyaikprtyyaadektvsyaivopptteH| 20 ekatve kathamAzrayabheda iti cet ? Azrayasya kathaM kAlabhedaH ? sati tasmiMstasyApi naikatvamiti cet ; na; kSaNakSayavAdApattestasyAniSedhAt / tato yathA kAlabhede'pi vyaktirekaiva tathA pratipatteH, evamAzrayabhede'pi jAtiriti pratipattavyam / taduktam "pratyekasamavetatvaM dRSTatvAnna virotsyate / tathA satyapi nAnAtvaM naikabuddharbhaviSyati // na hi sambandhibhedena svarUpaikatvabAdhanam / vibhutvAvayavAbhAvau pratipAdyau ca zabdavat // yathA ca vyaktirekaiva dRzyamAnA punaH punH| 1-pi zeSa- tA0 / 2 yaH sambandhaH saMyogAdirUpaH sambandhAntarasApekSaH tasminneva svatantratvAt sambandhAbhAva ApAdayituM zakyaH na tu svabhAvataH sambandharUpe samavAye iti bhAvaH / 3 svabhAva i-A0, b0,50| 4 vRtteH / 5 sAMkhyAbhimatasya / 6 kAlabhede / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 40 20 25 ucyate vyaktInAmevamekatvaM kasmAnna parikalpyate / tathA sati na sAmAnyamekavyaktau tadasthiteH // 1318 // mitho na tAsAmekatvaM vyatirekeNa vedanAt / iti cennanu jAtAvapyastyeva vyatirekadhIH // 1319|| antarAleSu vicchedastasyAH kathamivAnyathA / nApyupAyAntaraM yasmAttadvicchedavyavasthitau // 1320 // 'vicchedavadavicchedo'pyekapratyayato yadi / vicchinnetararUpatve jAternirbhAgatA katham // 1321 // kathaM cAsau svAzrayeSu varteta ? ekadezeneti cet; na tarhi tatra samAnapratyayaH tasyaM jAtereva bhAvAt, ekadezasya cAjAtitvAt jAti bahutvApatteH / sarvAtmanA cet; na; tadaivAnyatra tatpratyayAbhAvApatteH / na hyekatraiva sarvAtmanA vRttA satI tadaivAnyatra sambhavati yatastatrApi tatpratyayaH syAt / 15 nanvavayavazo vRttiH sAvayavasya yathA bhUtakaNThe saksUtrAdeH, parisamAptyA ca vRttiravibhoH yathA pratipiNDaM guNAdeH / na ca jAteH sAvayavatvamavibhutvaM vA yatastatraivaMvidhA vRttiravakalpyeta / tasmAdanyAva tadvRttistasyA api tatraiva dRSTatvAt / taduktam "kAnyavayavazo vRttiH praSTuM jAtau na yujyate / na hi bhedavinirmuke kAryabhAga vikalpanam // yA cAvayavazo vRttiH srasUtrAdiSu dRzyate / bhUtakaNThe guNAdeva pratipiNDaM samAptitaH // tatrAvayavayogitvamavibhrutvazca kAraNam / AkRtestadabhAvena na prasaktamado dvayam // na ca dvaividhyameveti vRtterasti niyAmakam / trividhApi hi dRSTatvAt sambhaved dvividhA yathA // " I " [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 33-37 ] iti cet ; atrocyate - tRtIyo'pi vRttiprakAro nApara: svarUpa [ta ] stanniSThatvAt tatpratIteH / svarUpaM ca yadi tAvadeva yAvadekatra dRzyate ; kathaM vyApakatvam ? na tAvadeva, vyApakatvAditi cet; tasya tarhi nizzeSavyaktipratipattAveva sambhavati pratItiH vyApaka pratipatteH vyApyapratipattinAntarIyakatvAt / tathA ca sati sattvAdisAmAnyaprativedinaH / sarve bhaveyuH sarvajJAstatkathaM tanniSedhanam // 1322 // 1 vicchedaH syAdavi tA0 / 2 pratyayasya / tasyAjA - tA0 / 3 samavAyatvamapi tA0 / 30 nyAyavinizcayavivaraNe kAlabhede'pyabhinnaivaM jAtibhinnAzrayA satI / " [ 2 / 18 [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 30-32 ] iti cet ; Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 19] 2 anumAnaprastAvaH vyApyAgrahe'pi gRhyeta yadi tu vyApakaM tadA / vijJeyAgrahaNe'pi syAttajjJAnagrahaNaM na kim ? // 1323 // tato durvyAhRtametat 'sarvajJo'yamiti hyevaM tatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // " [ mI0 zlo0 sU0 2 zlo0 134 ] iti / atha vyApakatayA tanna gRhyate ; tarhi na gRhyata eva, tatsvabhAvasyAnyathA grahaNAsambhavAt tadvibhramApatteH / tanna sAmAnyaM nAma kiJcit / tadabhAve kutastatprayojanaM samAnapratyayAdikamiti cet ? na ; samAnapariNAmAdeva tadbhAvAt / tadAha sadRzAtmani sambandhagrahe bhUyastathAvidhe / pratyabhijJAdinA siddhayet prAyo lokavyavasthitiH // 19 // iti / sadRzaH samAna AtmA svabhAvo yasya tasmin dhUmAdau sambandhasya pAvakAdyavinAbhAvalakSaNasya grahaH parijJAnaM bhUyo'nekavAram / sakRt tadgrahe tasmin vismaraNasya vyabhicArasya ca sambhavAt , sati tasmin siddhyet nisspdyt| kim ? lokavyavasthitiH lokasya vyavaharjinasya viziSTA pravRttAdilakSaNA avasthitiH pariNatiH / ka ? tathAvidhe 15 sadRzAtmani pAvakAdau / kena sA siddhyet ? pratyabhijJAdinA tAdRzamidamiti jJAnaM pratyabhijJA, sAdiryasya tarkAdestena / pratyabhijJAsAmarthyAdatra darzanasmaraNayorapi pratipattiH tadabhAve tadanutpatteH / tadayamarthaH-bhUyovRttyA kvacit pratipannasambandhasya punastAdRzavastudarzane saMskAraprabodhAdanusmRtau tAdRzamidamiti pratyabhijJAnam , tato'pi 'idamatraiva nAnyatra' iti vyAptivitarke sAdhyaparijJAnAllokavyavasthitiriti / taduktam "akSajJAnaranusmRtya pratyabhijJAya cintayan / Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate // " [siddhivi0 pR0 97] iti / yadyevam 'punadRgAdinA siddhyet' iti spaSTameva nirdeSTavyaM kiM pratyabhijJAgrahaNena ? tato' darzanAdyAkSepe pratipattigauravAditi cet ; satyam ; tathApi lokavyavasthityA tadastitvanivedanArthaM tadgrahaNaM tasyAstannAntarIyakatvAt / pratyabhijJAnAbhAve hi vyAptivitarkAnutpatteranumAnA- 25 sambhavAt kutastavyavasthitiH ? asti ceyaM prajJAkarasyApi tasmAttenApi sA'bhyupagantavyA / tato na yuktamidam-"sa iti smaraNamayamiti pratyakSaM na ca tayorekatvaM pratibhAsabhedAt / na ca tato'paraM pratibhAti yatpratyabhijJAnamucyate / " [ ] iti tadvayavasthitirapi mA bhUditi cet ; kimidAnIM tattvam ? sarvavastunairAtmyamadvaitaM veti cet ; na; tasyApi pratipAdanalakSaNayA tadvayavasthityaiva siddhernirUpitamidaM prAgiti na pratanyate / tadvyavasthityA pratyabhijJopakalpane 30 kiM "pratyabhijJA dvidhA kAcid" ityAdinA vakSyamANeneti cet ? na ; tasya tadbhedaprati 1 prtybhijnyaashbdtH| 2 lokavyavasthitirapi / 3 nyAyavi0 zlo0 219 / 20 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 / 20 pAdanArthatvAt / sadRzAtmatve vastunastasya kutazcitpratyayAdabhidhAnato vA pratipattau tadantasya vaiphalyaM syAt, anadhigatasya tadviSayasyAbhAvAt / adhigatavipayatve ca prayojanAbhAvAditi cet ; satyamidam ; yadyekasvabhAvo bhAvaH syAt / na caivam sadRzarUpasyeva visadRzasyApi rUpasya vicitrasya tatra bhAvAt / na caivaM kutazcit kasyacidadhigame'pi tadantaravaiphalyam ; 5 anadhigatasya tadviSayasya bhAvAt kathaM punaH sadRzasyetaraditarasya vA sadRzaM rUpaM virodhAt tApahimasparzavaditi cet ? upapannaM tApetarasparzayoH virodhavattvaM tadekasyetaraparihAreNaiva pratipatteH, na caivaM sadRzetarayoH, parasparAtmatayaiva sarvadA saMvedanAt / saMvidite ca na virodho vastumAtre'pi prasaGgena zUnyatApatteH / nirUpitaM caitat pUrvam / api ca, sadRzetaravadekAnekarUpayorapi virodhAvizeSAt kathamekatrAnekopAdhisambhavo 10 yatastaistadvAn vyapadizyeta ? arthAntabhUtaireva sa tairvyapadizyata iti ced; atrAha - tato'nupakAre'pi bhede kathamupAdhayaH / iti / 15 , upAdhayo vizeSaNAni gotvazuklatvAdIni tadvata upAdhimataH katham na kathaJcit bhaveyurityupaskAraH / kadA ? bhede tadvatasteSAmarthAntaratve ghaTasyeva paTAdaya iti bhAvaH / bhe sambandhAtte' tasyeti cet; na; tasya niSedhAt aniSedhe khaNDAderivAtmAderapi te bhaveyuH tasya sarvatra bhAvAt / upakArAditi cet; na; nityAnAmanupakArAt / upakAre'pyatiprasaGgAt / na hyupakArAdeva te tasya mahezvarasyApi tatprasaGgAt tasya sarvopakArakAritvena prasiddheH / etadevAha - anupakArespi / apizabdAdupakAre'pIti / yadi copakartA dvA~stadA sa kenacidupAdhinA pratIyamAnaH svopakAryAnupAdhInapi sarvAn pratyAyayati upakAryApratItAvupakarturapratipatteH / tathA ca na tatra pramANAntarapravRttiH anadhigatasya tadviSayasyAbhAvAt / pramANasamplavasyAbhimatatvAnna doSa iti cet; evamapi kathaM parapratipAdanaM tasyApi tatrAvipratipatteH / na hi pratIyamAna evAnityatvAdau vipratipattiH dharmiNi zabde'pi tatprasaGgena hetorAzrayAsiddhatvApatteH / ekopAdhidvAreNa pratIyamAnastadupakArazaktyaiva pratIyate na tadantaropakArazaktibhiriti cet; na; zaktInAM tadvato'narthAntaratvAt / arthAntaratve'pi kathaM tasyeti vyapadizyantAm ? upakArAditi cet; anivRtta vyAghAtaH / tadupakArazaktirUpatayA tatpratItau tacchaktInAM tadupAdhInAJcAvazyantayA pratipatteH punastacchaktInAM tadarthAntaratvakalpanAyAmanavasthApattiH / tannopAdhitadvatAM bhede tadvyavahAraH / 20 25 30 42 nyAyavinizcayavivaraNe " bhavatvabheda eveti cet; atrAha - tatraikatvaprasaGgAccAbhede kathamupAdhayaH // 20 // iti / tatra tasmin vivAdgate / kasmin ? abhede zabdAderupAdhimataH kRtakatvAdInAmanarthAntaratve kathaM naiva upAdhayaH tadA zabdAderdharmiNa evAvazeSAt / tathA ca na svabhAvaliGgajamanumAnaM sAdhyasAdhanabhedasyAbhAvAt / kalpitastadbheda iti cet; na; kalpanasyaivAsmin pakSe nirvikalpetaropAdhidvayAdhiSThAnasyAsambhavAt / kalpanAtastatsambhave anavasthAdoSAt / / evaM brahmaNo jIvAnAmabhede na iti kathaM tadviziSTatayA tatpratipattiryata evamAmnAyate - " anena jIvenAtmanA " 1 upAdhayaH / 2 upAdhimAn / 3 tadanantaro - A0, ba0, pa0 / 4 brahmaiva / 5 jIvAdayaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 21] 2 anumAnaprastAvaH [chAndo0 6 / 3 / 2 ] iti ? satyaM vastuvRttyA tadabhedina eva te bhedastu kalpanAta iti cet ; na; bhede'pyupAdhitvasya niSedhAt / kuto vA tatkalpanA ? na tAvad brahmaNa eva; tasya satya. jJAnatvAt / "satyaM jJAnamanantaM brahma" [ taitti0 2 / 1 / 1 ] ityAmnAyAt , tasya ca mithyApratIterasambhavAt , kalpanAyAzca tatpratItirUpatvAt / nApyanyataH tadabhAvAt / kalpanAtastadbhAve sa eva prasaGgaH 'na tAvat' iti / asyApyanyataH kalpanAyAm anavasthApattiH / nAyaM doSaH, 5 kalpanAyAstAdRk-prabandhasyAnAditvAditi cet ; na; tasyApi brahmAbhedenAbhAvAt / punaranyatastatprabandhAt tatparikalpanAyAma anavasthApatterapratipattezca / na hi parAparasya tatprabandhasya pratipattiH / kuto vA tasya vyavasthitiH ? na tAvad brahmaNaH; tanniSedhAt / nApi svataH; svayaM prakAzarUpatve brahmavat paramArthatvApatteH / brahmasamparkAttasya tAdrapyaM ghaTasyeva pratisamparkAt , na svata iti cet ; na; satyapi tasmina svayamatadrUpasya tadrUpatvAnupapatteH / ghaTasya tu na tanmAtrAttAdrapyamapi tu svayaM 10 tathA pariNAmAdeva, anyathA paramANvAderapi tatprasaGgAt tatsamparkasya tatrApyavizeSAt / tanna tadvata upAdhInAmabhede tadbhAvaH / nApyupAdhimata upAdhyabhede; tatra hi tasyAbhAva eva syAt tatra ca nopAdhayasteSAM tadapekSatvAt / etadevAha-'ekatvaprasaGgAcca' iti / upAdhInAmupAdhimadabhede tadvadekatvasya upAdhimatazcopAdhyabhede cazabdAttadvannAnAtvasya ca prasaGgAnopAdhaya iti / kathaM punarbhedAbhedAbhyAmupAdhitadvadbhAvanirAkaraNaM jainasya svayamapi tadabhyupagamAditi cet ? atrAha- 15 nopadhayo na tadvanto bhinnAbhinnA api svayam / iti / api svayam Atmano jainasya nophdhayo na vizeSaNAni kRtakatvAdIni santi na tadvanta upAdhimantaH zabdAdayaH / kIdRzAH ? abhinnAH parasparamekAntenAvyatiriktA sAGkha yavat / tathA bhinnA api vyatiriktA api yaugavat , uktanyAyAditi bhAvaH / tatraivopapattyantaramAha jAtyantare tathAbhUte sarvathA darzanAdapi // 21 // iti / aikAntikA dAdabhedAcAnyA jAtiH jAtyantaraM bhedAbhedAtmakaM vastu tatra darzanAt upAdhyupAdhimadbhAvasyopalambhAt , na kevalaM pUrvoktanyAyAdityapizabdaH / bhavati cAtra prayogaHyadyasya viruddha eva dRzyate na tattatra vidyate tathA kRtakatvAdikaM nityatvAdau, dRzyate caikAntaviruddha jAtyantara evopAdhyupAdhimadbhAva iti / na cedaM tatraiva taddarzanamasiddham ; kRtakazzabda ityupAdhitadvatoH kathaJcidvyatirekasya pratipatteH / na cAtra kutazcidvirodhaH; pratipanne tadayogAt / prati- / / pattyapahnave ca na kiJcit syAt , tadanyasya vastuvyavasthAnibandhanasyAbhAvAt / bhavatu sarvanairAtmyameveti cet ; na; tadvAde tadasambhavAd virodhAt / nApi tAdRzAt ; tasyApi tAdRzAt siddhAvanavasthAnAt / nAyanyAzAt ; tadvAde tadasambhavAd virodhAt / kathaM punaravyatirekAvizeSe zabdasyopAdhimattvameva nopAdhitvamiti cet ; na; 'paudgalikaH zabdaH' ityupAdhimattvavata 'zabdaH pudgalaH' ityupAdhitvasyApi tatra pratIteH / ekopAdhipratipattau kinna sarvopAdhipratipattiriti 10 cet ? nA; ekAntAbheda evaM dopAt 1 kalpanAprabandhasya / 2 kalpanAprabandhasya / 3 pradIpAdisaMparkAt / 4 pradIpAdisamparkamAtrAt / 5 upAdhimataH / 6 upAdhimadapekSatvAt / 7 yadyadviru-A0, ba0, p0| 8 pratItivyatiriktasya / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 20 44 tathA hi nyAyavinizcayavivaraNe zabdAccettadanityatvamekAntAvyatirekavat / tadUgrahe grahaNAttasyApyanumAnena kiM phalam // 1324 // nizcayazcenna tasyApi tannizcityaiva nizcayAt / nizcitAnizcitatvena tadbhedo'pyanyathA bhavet / / 1325 / / nizcite ca samAropo virodhAnnAvakalpate / yatastasya vyavacchedaH phalaM syAdAnumAnikam // 1326 // tathA yaugasya arthAntaratvamevAtmA bhAgebhyo yadi bhAginaH / tathaivAsau pratIyeta. nAnusyUtatayA janaiH // 1327 // asti cAyamanusyUtapratyayastantavo hi te / paTo'yamiti lokasya pravAdAdapramAdinaH / / 1328 // na cAyaM vibhramAdeva nizcite tadasambhavAt / suprasiddhaM ca yogasya pratyakSaM nizcayAtmakam / / 1329 // na tannizcita bhedasyApyabhedaviSayA matiH / niveditamidaM devaiH svayamanyatre tadyathA // 1330 / / "pratyakSaM savikalpaM cetsAmAnyasamavAyinAm / anusyUtadhiyo na syurekasyAtra vinizvayAt ||" iti / sAmAnyaguNakarmasvayevaM tadvadvibhediSu / tathaivAvagamAtteSu vivAdo viduSAM katham // 1332 // tadvayava cchittayetasmAdvayarthaM zAstropakalpanam / ekAntavyatirekastannopAdhInAM parasparam / 1333 // [ 2 / 21 25 tasmAdupapannA jAtyantare kasyacitpratipattAvapi upAdhestadantarasyApratipattiH kathaJcideva tayoravyatirekAt / jAtyantaraM vizinaSTi - tathA tenopAdhyupAdhimadbhAvaprakAreNa bhUte svahetore - votpanne iti / na hi svahetoranupajAtamanyato bhavati / samavAyAdbhavatyeveti cet ; na ; tasya niSiddhatvAt / kathaM tatra taddarzanamiti cet ? sarvathA sarveNa paramArthaprakAreNa ceti / na kalpanA nAma jAtyantaramantareNa, tasyA abhilApyetarasvarUpatayA tadAtmatvAt / anyathA tadasambhavasya niveditatvAdityalaM prasaGgena / parasyai tu matam--na zabdAlliGgAdvopAdhimataH pratipattiryatastasya niravazeSopAdhizabalita30 syaikasmAdeva zabdAderavagamAt tadntarasya tatra vaiphalyaM syAt, api tUpAdhInAmeva / tatra, caikatama - 1 siddhivinizcaye ( pari0 2 ) / 2 " mImAMsakasya " - tA0 Ti0 / " anantadharma ke dharmiNyeka dharmAvadhAraNe / zabdo'bhyupAyamAtraM syAnnAtmAdhyAropakAraNam ||" - mI0 zlo0 1|1| 4 zlo0 178 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 22 ] 2 anumAnaprastAvaH viSayeNAnyeSAmanavagamAt na tadantaravaiyarthyamiti / tatrAha-- 45 tadvatyacodite zakte'zaktAH kiM tadupAdhayaH / codyante zabdaliGgAbhyAm [samaM taistasya lakSaNe] // 22 // iti / te upAdhayo vidyate'syeti tadvAn khaNDAdistasmin / kIdRze ? zakte vAhadohAdi - prayojananirvartanasamarthe / kiM na kiJcit tadarthinAM tatra pravRttyAdikam / yadi sa tatra samarthaH kathaM 5 pravRttyAdikamiti cet ? Aha-acodite buddhiviSayatvenApra rite / zabdaliGgAbhyAM zabdena gavAdinA liGgena kakudmattvAdinA / na hi zakta ityeva kvacit kasyacit pravRttiratiprasaGgAt, api tu pratipanne / na ca zabdAdestadvataH pratipattiH / astUpAdhiSveva pravRttiH teSAM tataH pratipatteH, tadAha- 'tadupAdhayazcodyante zabdaliGgAbhyAm' iti / tatrottaram - kiM na kiJcid vAhAdi - prayojanaM tadupAdhibhiriti vibhaktipariNAmena sambandhaH / kutaH ? azaktAH te tatrAsamarthA yata iti / 10 upAdhayazcette tatra samarthAH parikalpitAH / upAdhimAn paraH kasmAt kalpyate niSprayojanaH ? / / 1334 // tasmAdazaktitasteSAM coditairapi taiH phalam / na kiJcidvayavatAM vyarthA taccodnA tataH / / 1335 // yadi copAdhimato na codanA kuta idAnIM 'khaNDAdergotvAdi:' iti pratipattiH ? 15 pramANAntarAditi cet; yatra tarhi nobhayaviSayaM tadasti tatra kathaM yathA 'zreyaHsAdhanatvaM dravyAdeH ' iti / na hyatra dravyAderiva tadupAdheH zreyaHsAdhanatvasyApi pramANAntarAt pratipattiH, AgamAdeva tadbhAvAt / ata evoktam- "dharme codanaiva pramANam" [ ] iti / na ca tatsAdhanatvasyeva dravyAderapi tadvataH zabdAdeva pratipattiH 'upAdhaya eva codyante' ityasya virodhAt / na cobhayaviSayamanyadasti yato'yamasyeti saGkalanam / AtmAstIti cet; na ; tato'pyapramANAttadayogAt pramANakalpanAvaiphalyAt / pramANatve'pi nobhayaviSayatvam ; pratyakSAditve dravyAdAveva, zabdatve ca tatsAdhanatva eva paryavasAnAt / na caikaikamAtraparyavasita idamasyeti saGkalayitumarhati satye - vobhayaviSayatve tadarzanAt yathA devadattasya kambala iti / tato na yuktamidam- 9 20 " dravya kriyAguNAdInAM dharmatvaM sthApayiSyate / 25 [ mI0 zlo0 1 / 1 / 2 zlo0 13 ] iti / tanna upAdhimato'codanAyAmasaGkalanaM pravRttirvA / tatropAdhibhistatparijJAnAt pravRttiriti ceta ; zabdAdinaiva kinna tatparijJAnaM yataH pAramparyaM parikalpyeta ? tadvatAmAnantyAt tatra zabdasambandhasya duravabodhatvAditi cet; na; upAdhisambandhasyApi tadavizeSAt / na hyupAdhayo' pyaparijJAtasambandhA eva tamavagamayanti atiprasaGgAt / kathaM vA tatra zabdAntarAdipravRttiH ? ekopAdhidvAreNaikavat tadvataH sakalopAdhizabalitasya pratipatteH / tadAha -: samaM taistasya lakSaNe / ' iti / samaM sadRzaM dUSaNam / tairupAdhibhiH tasya tadvataH lakSaNe parijJAne iti / 30 1 "vAhadohAdiprayojane" - tA0 Ti0 / 2 zAbdatvaJca A0, ba0, pa0 / 3 upAdhimatparijJAnAt / 6 tadupagama - A0, ba0, pa0 / 4 upAdhimataH parijJAnam / 5 tadvatA nUnaM syAt A0, ba0, pa0 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 23 tadupAdhibhiraNyupAdhirUpatayaiva tasya lakSaNAdadoSa iti cetH na; anyarUpatayA'nyasya lakSaNAyogAdanavasthAprasaGgAcca / kathaJcopAdherapi codanam , kathaJca na syAt ? sambandhAparijJAnAt / na hyaparijJAtasambandhAdeva liGgAdestatparicodanam ; atiprasaGgAt / tatparijJAnaJca siddha eva gotvAdA upAdhau bhavati nAsiddhe kharaviSANavat / siddha evAyaM 'khaNDo gaumuNDo gauH' ityanugamapratyayAditi cet ; tataH pUrvaM kIdRzastatsvabhAvaH ? siddha eva tadApi tatpratyayAditi cet ? na; tato'pi pUrvaM tatprayayAttatsiddhau tatprasaGgAt , tasya cApratipatteH, viSayAntarasaJcAravyatikramAcca asiddha eveti ced ; ucyate tatpratyaye'pi tasyAsau svabhAvazcanna nazyati / se kathannAma siddhaH syAttAdRganyapadArthavat // 1336 // sa eva pratyayastasya siddhizcet sarvavastunaH / sa eva siddhirevaM ca viphalaM pratyayAntaram // 1337 / / pratItistasya sarvasya na parisphuratIti cet / aMtyaktAsiddharUpasya prakRtasyApi tatsamam // 1338 // yadi tasya parityAge sati tatpratyayo bhavet / kathaM nityasvabhAvatvaM gotvAderupavarNitam // 1339 // na cAnekAntavAde'sti parasyAbhiruciryataH / utpattisthitisaMhArasvabhAvo'yaM prakalpyatAm // 1340 // kiJca, aMyamanugamarUpatayA kutazcitsidhyan vizeSAdavyatiriktazcet ; vizeSasyaivAnugamaH syAt avyatirekasyaivaMrUpatvAt / na caivam , khaNDAdireva muNDAdirityapratipatteH, vastu20 sAGkaryadopAcca / naikAntenAvyatirekaH vyatirekasyApi bhAvAditi cet ; na ; ubhayasvabhAvatayA sAvayavatvApatteH / na cedamucitam-"vibhutvAvayavAbhAvau pratipAdyau ca zabdavat / ' [ mI0 zlo0 vana0 zlo0 31 ] ityasya virodhAt / vyatiriktazcet ; na ; "sarvavastuSu buddhizca vyAvRtyanugamAtmikA / jAyate dvayAtmakatvena vinA sApi na yuktimat // " [mI0 zlo0 AkRti0 zlo05] ityasya vyApatteH, anenAvyatirekasya pratipAdanAt / tanna gotvAdeH siddhiryatra sambandhaparijJAnaM liGgasya / bhavatu vizeSeSveva tasya taditi cet ; na ; teSAmAnantyenAgdizAM tatra' tadasambhavAdityabhAva evAnumAnasya / idamevAha sambandho yatra ttsiddhrnyto'prtipttitH| anumAnamalaM [ kiM tadeva dezAdibhedavat ] // 23 // iti / 1 upaadhimtH| 2 gotvaadiH| 3 tathApi A0, ba0, pa0 / 4 anugatapratyayAt / 5 asiddhaH svbhaavH| 6 kathannAma bhavetsiddhastA-A0, ba0, p0| 7 siddhazce-A0, ba0, p0| 8 adhyaktAA0, ba0, pa0 / 9 gotvAdiH / 10-syaiva rUpAtvat A0, ba0 / 11 tatra sambha-a0, ba0, p0| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 23 ] 2 anumAnaprastAvaH sambandho liGgasyAvinAbhAvaH siddhyediti zeSaH / kutaH ? yatra yasmin sAdhye govA samataH tatsiddheH / na ca tatsiddhiruktAnnyAyAditi bhAvaH / tatazca anumAnamalam anumAnasya malaM dUSaNamabhAvalakSaNamityarthaH / sambandhapratipattipUrvakatvena tasya tadabhAve'nupapatteH / atazca tanmalam, anyataH anyeSu vizeSeSu apratipattitaH / sambandhasyeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / 47 bhavatu vizeSeSu dezata eva tatparijJAnaM na sAkalyeneti cet; atrAha - sambandha ityAdi / yatra yasmin vizeSarUpe line sAdhye ca sambandho jJAtastayostajjJAnAdeva siddhiH tatsiddhiH tasyAH saMmbandhasiddheH sambandhasiddhita evopapatteH anumAnamalaM paryAptaM niSprayojanatvAt / anyatra saprayojanamiti cet; na; anyataH anyasmAdapratipannasambandhAliGgAd apratipattitaH sAdhyasyAparijJAnAdatiprasaGgAdanumAnamalaM kalpayitveti zeSaH / nAyaM doSaH ; 10 sAmAnye sambandhajJAnAt, tasya ca nidarzanavadanyatrApi bhauvena anumAnopapatteriti cet ; na ; dattottaratvAt / api ca, sAmAnyaM yadi prativyakti bhinnam ; kastasya vizeSebhyo vizeSo yatastatra sambandhagrahaNam ? athAbhinnameva nidarzanagatasyaivAnyatrApi bhAvAt tarhi nidarzanasthAna evAnyatra gatasyApi kinna pratipattiH na hi pratipannAdabhinnamapratipannamupapannaM nAma virodhAt / astyeva tasyApi pratipattiriti cet; na; tadadhikaraNAnAmapi tatprasaGgAt / na hi tadapratipattau 15 tanniSThasya pratipattiH / mA bhUttanniSThatayA tasya seti cet ; na tasya tvAt pratItasya cetarasvabhAvAnupapatteH / nAsau tasya svabhAvaH samavAyatvenArthAntaratvAditi cet ; tena kathaM tanniSThaM nAma ? anabhimatavyaktiniSThatAyA apyanuSaGgAttadavizeSAt / tathApi svagatAtkutazcidvizeSAt niyatavizeSaniSThameva taditi cet; sa tarhi vizeSaH pratIyamAnaH tadvizeSAnapi pratyAyayati, anyathA svayamapratipatteH / na hi tadabhimukhasya tadapratipattau sambhavati pratipattiH / na ca syApi tadarthAntaratvaM pUrvaprasaGgAdanavasthApattezca / dRzyamAnavyaktyabhimukhasyaiva tasya jJAnaM na tadanyAbhimukhasyeti cet; kimidAnIM prativyakti tasya bheda: ? tathA cet ; na ; ta~dananyatvena sAmAnyasyApi tatprasaGgAt, 'bhinnAdabhinnaM bhinnameva, iti nyAyAt / tadAha'kiM tadeva dezAdibhedavat' iti / tadeva ekameva / kim ? naiva / sAmAnyam / kITazam ? dezastadaMzo vyaktyabhimukhasvabhAva AdiryasyAzrayAdeH so'syAstIti dezAdibhedavat 25 iti / tanna sAmAnyaM nAma kiJcit, yatra pratibandhagrahaNaM liGgasya / tatsvabhAva 1- ruktanyA - a0, ba0, pa0 / 4 pratipattiprasaGgAt / 5 samavAyena / tathApIti tatra tatpra-A0, ba0, pa0 / 9 A0, ba0, pa0 / 5 bhavatu vA tat, tathApi kiM tatpratipasyA ? tadanumAnamiti cet; tenApi kim ? arthakriyArthinastatra pravRttiriti cet; na; tatra tasyAsAmarthyAt vizeSakalpanAvaiyarthyApatteH / vizeSeSveva tadanumAnAtpravRttiriti cet; kathamanyAnumAnAdanyatraM pravRttiH", atiprasaGgAt / anumitAdanumAnAditi cet; na; pratibandhAparijJAne tadanupapatteH / tatparijJAnaJca na sAkalyena; 30 asmadAderazeSavizeSapratipatterabhAvAt, dezata iti cet; na ; tatrApi pratibandhajJAnaviSayasya 2 sambandhisi -A0, ba0, pa0 / 3 bhAve a-A0, ba0, pa0 / 6 tadabhimukhatvasyApi / 7 tadanyatvena A0, ba0, pa0 / 8-tu " pratibandhapratipacyA " - tA0 Ti0 / 10 vizeSe / 11 pratipattiH 20 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 24 eva siddheH, atadviSayasya cAnumAnAdapratipatteH tasyaivAnavatArAt / etadevAha-'sambandha' ityAdi / vyAkhyAnaM pUrvavat / ekatra vizeSa sambandhagrahaNameva sAmAnyasyAnyatrApi tadgrahaNaM tadayamadoSa iti; syAdevaM yadi vizeSANAmekatvaM bhavet , na caivam , dezAdibhedAbhAvApatteH / tadAha-'kim' ityAdi / tadeva sambandhajJAnavedyameva vizeSarUpam , kim ? naiva bhavati / 6 kIdRzaM na bhavati ? deza Adiryasya kAlAdestena bhedavaditi / sAmAnyAdapi sAmAnyamanumeyaM yadIpyate / kastenAnumitenArtho yadekamupakalpyate // 1341 // vAhadohAdirarthazcet sAmAnyAtprathamAdayam / --- asambhavI kathannAma sAmAnyAntarato bhavet // 1342 // tadantarAcca sAmAnyamanyaccedanumIyate / anumAnAnavastheyaM cetaHkhedAya te bhavet // 1343 / / kiM vA prayojanaM sAmAnyAt ? tatra liGgasya pratibandhanirNaya iti cet ; vizeSeSveva kinna bhavati ? teSAmAnantyena duravabodhatvAditi cet ; sAmAnyasyApi na bhavet , dRSTivizeSe tasya nirNaya evAnyatrApi tannirNayo dRSTasamAnatvAttasyeti cet ; na ; liGgasyApyevaM tannirNayaprasaGgAt / kuto vA tasya dRSTasamatvam ? tatra sAmAnyabhAvAt / so'pi kutaH ? tatra tatpratibandhasya nirNayAt / ayamapi kasmAt ? tasya dRSTasamAnatvAditi cet ; na; cakrakadoSAt / yadi punaH svata eva tasya tatsamatvaM tarhi sAmAnyaprayojanasya tata eva bhAvAd vyarthamarthAntaratatkalpanam / yadi sAmAnyamapratipannam , kathaM tasya pratiSedhaH pizAcAdivat ? pratipannaM cet ; tathApi katham ? tatpratItyaiva bAdhanAditi cet ; kathamidAnI pratyanIkavyavacchedena svapakSasthApanam ? 20 zakyaM hi vaktum pratItiH pratyanIkasya na cennAsti niSedhanam / pratItiH pratyanIkasya yadi nAsti niSedhanam // 1344 / / aniSedhe ca tasya syAt kathamanyaH parAjayI ? tadabhAve kathannAma yaugo vijayamudvahet // 1345 // paroktyA viditasyApi yuktisAGgatyavarjanAt / niSedhastasya cedevaM sAmAnyasyApyasau bhavet // 1346 // sAmpratamuktanyAyena saugatamapi pratikSipannAha- - etena bhedinAM bhedasaMvRteH pratipattitaH / tatraikaM kalpayan vAryaH [samAnA iti tadgrahAt ] // 24 // iti / tatra teSu bhediSu ekam anugatamAkAram kalpayan saugato vAryo nivaaryitvyH| kutastatkalpayan ? pratipattitaH pratIterekasyAkArasya / kutaH pratipattitaH ? bhedasaMvRteH saMvriyate pracchAdyate'nayeti saMvRtirvikalpikA buddhiH / bhedasya parasparavyAvRtteH saMvRtiH bhedasaMvRtistata iti / keSAM sa bhedo yasya saMvRtiriti cet ? bhedinAM vijA 1 adRSTavizeSasya / 2-samatvAdi-A0, ba0, pa0 / 3 bhedeSu A0, ba0, pa0 / 30 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 24 ] 2 anumAnaprastAvaH tIyavyAvRttimatAM khaNDAdInAm / 'bhedinAm' ityasyApekSaNe'pi gamakatvAt "bhedasaMvRtteH' iti vRtti': / kena sa vAryata iti cet : etena mImAMsakAdidUSaNena / tathA hi-saMvRtivikalpitasyAkArasya bhedibhyo bhede tasyaiva liGgAdeH pratipatteH pravRttirapi tatraiva syAt na bhedeSu / na cedamucitam ; azaktatvAt / na hi tasya vAhAdau zaktiH, bhedikalpanAvaiphalyopanipAtAt / bhavatu bhediSveva pravRttisteSAM tadAkAreNa lakSaNAditi cet ; na ; liGgAdinaiva tatprasaGgAt, tadAkArasyeva 5 tasyApi tatra pratibandhaparijJAnopapatteH / tenApi sAmAnyarUpeNaiva tallakSaNe anavasthApattezca / tataH 'tadvatya codite' ityAdyatrApi samAnam / tebhyastasyAbhede tu tadvadeva vastusattvAnna saMvRtyA pratipattiH / kathaM vA tayA tatpratipattiH, kathaJca na bhavet ? atadAkAratve sAkAravAdavinipAtena tadayogAt / tadAkAratve kathaM tasyAH kSaNikaniraMzatvaM tadvadeva dezakAlAbhyAM dairdhyAt / tathA tadAkAra - syaiva dairghyaM na tasyA iti cet; na; aviSvagbhAve tadanupapatteH / viSvagbhUtaiva sA tataH kevalamanyaiva saMvRtistadaviSvagbhAvamAvirbhAvayatIti cet; na; tayApi tasyAH parijJAne tadayogAt / tadAkAratayA parijJAne'pi sa eva prasaGgaH tasyAH kathaM kSaNika niraMzatvamityAdiH / tasyA api tato vissvgbhaavklpnaayaamnvsthaapttiH| tanna kutazcidapyekAkArapratipattiH / tato nirviSayamidam 10 46 "pararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH / / [ pra0 vA0 3 / 67] iti / 15 'ekArthapratibhAsinyA' ityasyAsambhavAt / yadapIdamanyat -- "tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / amedina ivAbhAnti bhAvarUpeNa kenacit // " [pra0 vA0 3 / 68] iti / 1 tatra 'bhedinaH' iti na tAvattadbuddhyapekSam ; tayA tannAnAtvasyAvaraNAt / na hi tadAvRNvatyeva tadbhedamupadarzayati virodhAt / buddhyantarApekSamiti cet; kutaH saGkalanam - bhedinaH svayamabhedina iva 20 iti ? na nAnAtvasaMvRteH; tayA bhedinAmapravedanAt / nApi bhedibuddheH, tayApi saMvRtiviSayasyAparijJAnAt ubhayaviSayAd buddhyantarAditi cet; na; tadasambhavAt / na hi kiJcidvedanaM kacidbhedamupadarzayadeva tadviparyayamupadarzayituM samarthaM nIlatvamupadarzayataiva kvacitpItatvasyApyupadarzanaprasaGgAt / tanna sAmAnyAkAraH zakyapratipattika iti na tatra nApi vizeSe sambandhaparijJAnaM liGgasyeti pralIna evAnumAnavyavahAraH / tata idamapyatra samAnam-'sambandho yatra' ityAdi / tataH sUktam 'etena' iti / 25 itaraca vArya ityAha- 'samAnA iti tadgrahAt' iti / khaNDAdibhirmuNDAdayaH samAnAH sadRzA iti / 'teSAM bhedinAm grahAt pratipatteH / 'tatraikaM kalpayan vAryaH' iti / khaNDAdaya eva muNDAdaya iti pratipattau hi tatrAbhedakalpanamupapannaM na samAnA iti pratiSattau, tatasteSu samAnatAyA eva prasiddhernAbhedasya / na ca ta eva te iti pratipattirlokasya evaM vyavahArAdRSTeH / nanu ca dharmakIrtinApyetadabhihitam -- 30 1 samAsaH / 2 nyAyavi0 zlo0 2 / 22 / 3 nyAyavi0 zlo0 2 / 25 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 25 "pratibhAso dhiyAM bhinnaH samAnA iti tadgrahAt / " [pra0 vaa03|106] iti / tatkathaM sa eva tadevaikaM saMvRtinibandhanamabhidadhyAditi cet ? sa evedaM praSTavyo ya evaM svvaagviruddhmvrunnddhi| syAnmatam-nAsau saMvRtivedane'pyekamanekasAdhAraNamAha yataH svavacanavirodhaH / kiM tahiM ! 5 khaNDAdInAmataddhetuphalApohameva, tasyaiva teSu samAnatvena sAmAnyavyavahAragocaratvAt / tasyApi tebhyo bhede tadapohazabdena sAmAnyameva yogaprasiddhamabhihitaM bhavet / abhede'pi mImAMsa[ka]parikalpitam / taduktam "agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaH parikalpitam / gotvameva ca tairuktamago'pohagirA sphuTam // " [mI0 zlo0apoha0 zlo0 1] 10 ityapi na codyam; tebhyastasya tattvAnyatvAbhyAmavAcyatvAt / avasturUpA hi khaNDAdayastatsAmAnyaJca, ubhayeSAmapyapohakalpitatvAt / na ca teSAmanyonyaM tattvamanyatvaM vA; vastuSveva tadvikalpopapatteH / "vastunyeSa vikalpaH syAt" [ ] ityAdivacanAt / tatastatra bhedAbhedAbhyAM doSopakalpanaM paramatAnabhijJAna pizunayatIti / tadevAha ataddha'tuphalApohaH sAmAnyaM cedapohinAm / sandazyate tathA buddhayA [na tathA'pratipattitaH] // 25 // iti / hetuzca phalaJca hetuphale tadvivakSite khaNDAdivAhAdilakSaNe hetuphale yeSAmanyeSAM khaNDAdInAM te taddhetuphalA na taddhetuphalA ataddha tuphalAH karkAdayasteSAmapohaH sAmAnya gotvAdi nAparam / keSAm ? apohinAm vijAtIyavizeSavatAM khaNDAdInAm / kuta etat ? sandazyate samyaga bAdhitatvena prakAzyate sAmAnyam / tathA tena tadapohaprakAreNa, buddhayA vikalpavityA yataH / cet 20 zabdaH parAkUtadyotane / tatrottaramAha-na tathA'pratipattitaH iti / na nAsti paroktam / kasmAt ? tathA tena tadapoharUpaprakAreNa / apratipattito'parijJAnAt sAmAnyasya / tathA tatpratipattirhi na tata eva sAmAnyajJAnAt ; tathaivAnizcayAt / na hi tadeva tadviSayasyApoharUpaiMtAM nizcinoti; nirvivAdApatteH / vicArAttasya tApyamiti cet ; kutaetat ? tasya nizcayarUpatvAt ; na tajjJAnasyApi savikalpatvena tadavizeSAt / nizcitasthApi nizcayAntarApekSaNe anavasthAnaM 25 tatrApi tadantarApekSaNAt / vicArazca sAmAnyajJAnasyAnyato'sambhavAdeva avatarati / na cAsAvasti sAdRzyavizeSAdapi tadupapatteH / so'pi naiyAyikAdisAmAnyavat bhedAbhedAbhyAM paricintyamAno na sambhavatyeveti cet; ucyate apoho yadi kekadirna samaH khaNDamuNDayoH / asamAnAt kathaM tasmAt samAnapratyayo bhavet // 1347 // 1-lpasaMvi-A0, ba0, pa0 / 2 ca zabdaH A0, ba0, pa0 / 3-va tannizca-A0, ba0, pa0 / 4-khAnnizci-A0,ba0pa0 / 5 sAmAnyasya / 6 apoharUpatvam / 7 etasya A0, ba0, pa0 / 8-ttadvicAA0, ba0, p0| 9 sAmAnyajJAnasya anyato'sambhavaH / 10 sAdRzyavizeSo'pi / 11 karkAdiH A0, ba0, pa0 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TATA 15 2 / 25] 2 anumAnaprastAvaH samAnazcetkathaM bhadra, sAdRzyaM dRSitaM tvayA / apoha eva sAdRzyaM bhAvAnAmiti cAkulam // 1348 // tasya vastuSvasadbhAvAt klpnaaropitaatmnH| ekatvAdhyavasAyAccet tasya vastuSu sambhavaH // 1349 // naikatvasyApyasabhAvAtteSvAropitarUpiNaH / tasyApyekatvanitiranyatastatra sambhave // 1350 // anavasthAlatApAzabandhanAnmucyate katham / tanna vyAvRttisAmAnyaM vicArakSamamIkSate // 1351 // avicAryeva cediSTaM vyavahArAya tatparaiH / mImAMsakAdisAmAnyaM tathaiva na kimiSyate // 1352 // avicAritaramyatvAvizeSe'pi kvacit kthm| pakSapAtaH satAM yukto nyAyanirmalacetasAm // 1353 // mA bhUt kalpanAgatastadapohaH sAmAnyaM vicArAsahatvAt, khaNDAdigatastu bhavatyeva viparyayAt / na hi te khaNDAdayaH karkAdibhirAtmAnaM mizrayanti svarUpapracyutiprasaGgAt / tataH sa eva teSAM sAmAnyamiti cet; na; evamapyatiprasaGgAt / tathA hi- yathA khaNDAdayaH karkAdivyAvRttyA govyapadezaviSayAstathA tRNavanagulmatUlopalAdayo'pi syuH; teSAmapi tadavizeSAt / na hi te'pi tairAtmAnaM mizrayanti tadbhedAparijJAnaprasaGgAt, tathA ca gAmAnayeti coditena tatrApi pravarttitavyam / tadavizeSe'pi khaNDAdaya eva gAvaH tatraiva vAhadohAderekakAryasya bhAvAt , na tRNAdayo viparyayAditi cet tatraiva kutastadbhAvaH ? tadapohAditi ceta; na: tRNAdAvapi tatprasaGgAt / zaktisAmyAditi cet / tadeva tarhi sAmAnyaM na tadapohaH, sato'Si tasya vanagulmAdau tApyAbhAvAt / tadAha--'na tathA' ityAdi / na tadapohaH sAmAnyaM tathA tena .. sAmAnyarUpaprakAreNa apratipattito vanatRNAdau tasyAparijJAnAt / kathaM punaH zaktisAmyamapi sAmAnyam ? kathaM ca na syAt ? tasya vastuSvekasyAbhAvAt zaktimadabhedAt sAmAnyasya caikarUpatvAditi ceta; kathamidAnI tata eka kAryam ? zaktibhede tadbhedasyaivopapatteH / mA bhUditi cet; kathamidamuktam - "ekapratyavamarzArthajJAnAghekArthasAdhane / " [pra0 vA0 3 / 72] iti ? tadapi vastuto bhinnameva, abhedastu tatrApyanyasmAdevaikakAryAditi cet ; na; tasyApi tadabhede / bhedesyaivopptteH| tasyApyanyasmAt tata ektvklpnaayaamnvsthaadossaat| na jainasyaikarUpatvAdeva sAmAnyam, api tu tatprayojanAt, taccAnekata eva sadRzAduSapannam / ata eva vakSyati-"nAnekatra na caikatra vRttiH sAmAnyalakSaNA" nyAyavi0 zlo0 200] iti / api ca, ke nAmASohino yeSAM tadapohaH sAmAnyamupakalpyeta ? prasiddhA eva khaNDAdaya iti cet; na teSAM tattvato'sambhavAt, avayavivAdapratiSedhAt / saMvRtyA sambhava iti cet ; na tarhi tadapohaH; teSAmavastutvAd vastusatAmeva kvacittattvAnyatvayoru-, 1 tasyAva-A0, ba0, pa0 / 2-yantIti ta-A0, va0, pa0 / 3 tRNagulmAdiSu / 4-sAmAnyAdi-A0, ba0, pa0 / 5-sAmAnyamapi A0, ba0, pa0 / 6 zaktimadabhede / 7 sampratyayasaMmA0, ba0, p0| Ya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 26 papatteH "vastunyeSa vikalpaH" [ ] ityAdi vacanAt / vastvekatvAvasAyAtte'pi vastusanta eveti cet ; na; tasya niSiddhatvAt / tadevAha-'na' ityAdinA / apohinAmiti / kutaH ? tathA tenApohinAmiti prakAreNa khaNDAdInAm 'apratipattitaH' iti / bhavantu svalakSaNarUpA evApohina iti cet ; kutastatparijJAnam ? nirvikalpAddarzanAditi cet ; na; tasyApi vyavahAriSvabhAvAt / na hi te 5 taddarzanaM vikalpayanto dRzyante, nizcayasyaiva bahirantazca sthUlAkAragocarasya tairavakalpanAt / vikalpai katvAvasAyAttasya tairaeNnavakalpanaM nAbhAvAditi cet ; naH pRthagavagatasya tadavasAyAnupapatteH / tadavagamaH sannapyasatkalpa eva nirvikalpatvAditi cet, na tarhi tatastasyAstitvaM vyavahAraviSayaH suptasyeva tadanAt / anumAnAttadastitvaM tadviSaya iti cet; na; pratyakSato bahirantazcAsambhavato'numAnAdapyapratipatteH, tasyaM tatpUrvakatvAt / taduktam "bruvan pratyakSamabhrAntaM bahirantarasambhavam / __ anumAnabalAd vyaktamanAtmajJastathAgataH // " [siddhivi0 pari0 1] iti / tanna apohinaH svalakSaNarUSA api / tadAha--'na' ityAdi / na paramataM tathA tena paroktAsAdhAraNaprakAreNa / apratipattitaH apohitI [ nAM ] khaNDAdInAmiti / tato yaduktam ___ "sa ca srvpdaarthaanaamnyonyaabhaavsNshryH| tenAnyApohaviSayo vastulAbhasya cAzrayaH // [pra0 vA0 379] iti ; tatprativihitam ; vastuna eva paraparikalpitasyAbhAvAt / sati hi tasmin samAnAkAravikalpaH pAramparyeNa tasmAdAtmalAbhAt tallAbhasyAzrayo bhavennAsati khrvissaannvt| tanna ataddhetuphalApohaH sAmAnyam , sadRzapariNAmasyaiva tattvopapatteH / ___ kutaH punastatpariNAmo bhAvAnAm ? vizeSapariNAmaH kutaH ? tatpratyayAt; paro'pi tata evAstu 20 vizeSAbhAvAt / tataH samAnetarapariNAmAtmAno bhAvAstathaiva pratiSatteriti nyAyyam / pratyakSato na tasya pratipattiH ; tato bahirantazcAsAdhAraNasyaivAkArasya pratipatteH, tatpratiSattistu vAsanAparipAkajanmano vikalpAdeva, tasya cAvastuviSayatvAnna tatastadvayavasthApanaM nyAyyamiti cet ; atrAha yanna nizcIyate rUpaM jAtucittasya darzanam / iti / yat parAbhimataM rUpaM dRzyasya darzanasya ca, na nizcIyate na saMzayAdivyavacchedenAvadhAryate / 25 jAtucit pratisaMhAravelAyAmanyadA vA / na hi tasya tadvelAyAM nizcayaH; nizcayasyaiva tadA vikalpa tvenAsambhavAt / nApyanyadA; anumAnavaiphalyApatteH, nizcite samAropAbhAvAcca / tasya rUpasya / darzanamupalambhanam / 'na' ityAvRttyA sambandhaH / na hyanizcitaM dRSTaM nAma, anyathA 'sattAmAtrasyaiva darzanaM sarvatra, bhedapratipattistu tadavidyAparipAkajanmano vikalpAdeva' iti vikalpyeta / bhavatu nizcitasyaiva tasya darzanamiti cet , atrAha 1 bhavataH sva-A0, ba0, pa0 / / tasyApyapahA-A0, ba0, pa0 / 3 nirvikalpasya / 4 tairavakaA0, ba0, pa0 / 5-yA syustasya A0, ba0, p0|6 anumAnasya / 7 "svalakSaNaprakAreNa"-tA. Ti. / 8 apohitAnAM A0, ba0, pa0 / 9na hi tadabhimatasya A0, ba0, pa0 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 26 ] 2 anumAnaprastAvaH yathAnizcayanaM tasya darzanaM tadvazAskila // 26 // iti / nizcayanasyAnatikramAt yathAnizcayanam, paJcamyantametat / tasya rUpasya / darzanaM kile meti yAvat / kilazabdasyArucivAcino niSedhaparatvAt / kIdRzAttatastaddarzanaM naM rucyata iti cet ? tadvazAt sadRzetarAtmaka vastuvazAt / na hyanyavazAnnizcayAdanyadarzanam, nIlanizcayAt pItAderapi tatprasaGgAt / kutaH punastadvazatvaM nizcayasyeti cet ? svatastasya bahirantazca jAtyantaraviSayatayaiva prsiddheH| 5 asAdhAraNaviSayatve tu nizcaya eva na bhaveddarzanavat / tatra coktam -- "anizcitasya na darzanam " [ ] iti / punarnizcayAntaraparikalpanAyAmanavasthAnaM pUrvaprasaGgAnativRtteH / tatastadvaza evAyaM tathAprasiddheH / etadeva kilazabdena prasiddhivAcinA darzayati / tadvazatve'pi nizcayasya kathaM darzanasya tattvam ? na hi tadanusAryeva nizcayo viparItasyApi darzanAt / marIcidarzanAttoyanizcayavaditi cet; bhavatu tatraiva yatra bAdhakapratyayaH, na cehAsAvasti / jAtyantaravilakSaNaviSayasya kasyacidapi tasyAnupalambhAt / jAtyantara- 10 viSayamapi na kiJcidupalabhyata iti cet; na; nizcayasyaiva darzanAt, tasya vikalpetarAtmakatayA vikalpA - ntarasadRzetarAtmakatayA ca svata evopalambhAt / darzanaM tadviSayaM nopalabhyate yadanusArI nizcaya iti cet; na; tasyApi saMskAraprAgbhAvinaH aMvAyasyopadarzanAt / nizcayarUpatve tasya kiM saMskAreNa tadrUpeNeti cet ? nizcayatAratamyAt prayojanavizeSAcca / vicAritacaitat prathamaprastAva iti neha vicAryate / tataH samAnapariNAma eva sAmAnyaM nirbAdhapratyayatvAnnAparaM viparyayAt / tatpariNAmo'pi yadyanekavRtti - 15 rekaH; kathaM tasya grahaNam ? anekavizeSadarzanAditi cet; na; sannihitavarttamAnavizeSadarzanasya tadanyatrApravRtteH, tadvato vizvaveditvApatteH tathA ca kiM tasya zabdenAnumAnena vA ? yatastadarthena pariNAmini sambandhaparikalpanena kiM klizyeta ? na ca tadanupalambhe tadgatasya tatpariNAmasya pratipatti : ; vyApakapratipattervyApyapratipattiM vinA'nupapatteH / bhavatu dRSTe tasya grahaNam, agrahaNaJcAnyatreti cet; na; viruddhadharmAdhyAsena bhede svarUpavirahApatteH / satyapi tasmin gRhItetarAtmanA tasyAbhede vizeSANAmapi 20 parasparaM tatprasaGgaH; tathA cAsannihitavattadavyatirekAnna sannihitasyApi tasya darzanam / darzane vA tata evAsannihitasyApi sarvasya darzanamiti pratItipratyanIkamApadyeta / vizeSebhyo bhinna eva tatpariNAmaH, tato na darzanAdarzanAbhyAM tatra tatkalpanamupapannamiti cet; astu nAmaivaM tathApi kathaM sa e kazcit khaNDAdInAmeva na karkAdInAmapi / tairevopakArAditi cet; na; tasya bahubhirekasyAsambhavAt / anekatve tu tatpariNAmasyApi tadavyatirekAdanekatvaM kAryatvaJceti kathamasAveko nityazcopagamyeta ? vyatireke sa eva 25 prasaGgaH kathaM sa tasyeti ? tenApi tadaparasya karaNAditi cet; na; tatrApi tathA prasaGgAdanavasthAdoSAcca / nopakAravazAt sa teSAm api tu tadabhivyaGgyatvAt tatrAvasthAnAt, taistatpAtapratiSedhAdveti cet; na; abhivyaGgyatvAdInAmapyupakAravizeSatvenAnupakAribhirasambhavAt / tannaikastatpariNAmaH sambhavati yasya darzanaM yato vA sAmAnyaprayojanamupakalpyeta / tadevAha - 53 1 kileti A0, ba0, pa0 / 2 nizcayarUpapratyakSasya / 3 avAyasya / 4 samAnapariNAmo'pi / 5- ditApa - A0, ba0, pa0 / 6 vinA kRtyAnupa - A0, ba0, pa0 / 7 bhedasva - A0, ba0, pa0 / 8 viruddhadharmAdhyAse / 9 kathamasau yaH ka -A0, ba0, pa0 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 28 samAnapariNAmazcedanekatra kathaM dRziH / iti / samAnapariNAmaH sAdRzyaparyAyaH, ekavacanAdekatvasya pratipatteH / cet yadi / anekatra bahuSu vizeSeSu / kathaM na kathaJcit dRziH dRSTiH uktanyAyAt / bhavatu prativizeSaM bhinna eva sa iti cet ; kathamidAnImasau sAmAnyam asAdhAraNatvAt vizeSavadasambhavAcca vizeSAvyatirekAt / vyatireke sambandhA5 bhAvAt tasyeti vyapadezAnuSapattiH / tadAha na ceda vizeSAkAro vA kathaM tadvayapadezabhAka // 27 // iti / na cet na yadi samAnapariNAmo'nekatra, kathaM na kathaJcit , sa eva sAmAnyamiti vyapadezaH, tasya vA vizeSasya sa iti vyapadezastavyapadezastaM bhajatIti tadvayapadezabhAk / atra nidarzanam-vizeSAkArI vA vizeSAkAra iva / 'vA' zabdasyevArthatvAt / yathA tadAkArasyA10 sAdhAraNatvAnna tatra sAmAnyamiti vyapadezo nApyasau tadaparasyeti tato' bhinnatvAt tathA samAnapariNAme'pIti paro manyate / pratividhAnamatrAha-- sadRzAsadRzAtmAnaH santo niyatavRttayaH / iti / sadRzazcAsadRzazca sadRzAsadRzau samAnAsamAnapariNAmau AtmAnau yeSAM khaNDAdInAM te tathoktAH / sadRzAtmAna iti bahuvacanamanekavartina ekasya tatpariNAmasya niSedhArtham , asadRzAtmAna 15 iti tu nidarzanArtham / yathaivaM teSvasadRzAtmasu naiko'nekavartitatsvabhAvaH tathApratItyabhAvAt tathA sadRzAtmasvapi tatsvabhAva iti / tataH samAnapariNAmazcet' ityAdi na dUSaNamanabhyupagamAditi bhAvaH / yadyevaM bhedAvizeSAtkathamasau sAmAnyamitaravaditi cet ? na; tata eva sAmAnyaprayojanasya bhAvAt, anekavartitve'pi tata eva tadpapatteH, anyathA'tiprasaGgasya vakSyamANatvAt / AtmagrahaNaM tayoH parasparama bhedArtham / tadbhade tadAtmanaH khaNDAderapi tatprasaGgAt / na caivmprtiiteH| niyatavRttayaH niyatA saGka20 ravyatikaravikalA vRttirAtmalAbho yeSAM te tathoktAH / anena "codito dadhi" [pra0 vA0 3 / 18] ityAdi codyaM pratyuktam ; dadhidravyasya svagataireva sadRzaparyAyairAtmalAbhAnna karabhagataiH tathaiva pratIteH / na ca tAdRzaste buddhiparikalpitA eva api tu santaH paramArthato vidymaanaaH| kuta etat ? dRziryataH, dRzirityasyAnuvartanAt / nidarzanamapi teSAmatyantavisadRzatayaiveti cet; na; nIlatajjJAnayoH sadRzatayApi tadbhAvAt, "sArUpyamasya pramANam" [ nyAyavi0pR025 ] iti vacanAt / na ca tatra kalpitameva tat ; 25 jJAnasya pratyakSatvavyApatteH / tanna pratyakSAdatyantavisadRzabhAvapratipattiH / nApi vikalpAt; tasyAtadvi SayatvAt / nAtadviSayeNa tatpratipattiH; atiprasaGgAt / nAyaM doSaH, pratibandhaviSayasyaiva tataH siddheriti cet, na; pratibandhasya pratyakSato'pratipatteH tasyAsAdhAraNaviSayasyAbhAvAt / na hi tadaviSayAttatra kasyacitpratibandhaparijJAnam / nApi vikalpAntarAttatpratipattiH; tasyApi tadaviSayatvAt / pratibandhena tadviSayatve'navasthA pattiH, tatrApyanyato vikalpAt pratibandhaparijJAnAt / tato na yuktam-"svasvabhAvavyavasthitayo 30 bhAvAH"[ ] iti; atyantavisadRzasvabhAvavyavasthiteraparijJAnAt / sadRzAkArasyApi kathaM parijJAnam ? 1 tathAbhinnatvAttayA A0, ba0 / 2 'anekavartI naikaH' ityanvayaH / 3 tatvopapatteH A0, ba0 50, / 4 "arthasArUpyamasya prmaannm"-nyaayvi0| 5 nAvika-A0, ba0, p0| 6 "sarva eva hi bhAvAH svarUpasthitayo nAtmAnaM pareNa mizrayanti |"-pr0 vA0 svavR0 3 / 42 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 28] 2 anumAnaprastAvaH kathaM ca na syAt ? zAbaleyapratyakSeNa bAhuleyAderapratipatteH / na hi tadapratipattau tatpratiyogitayA tadAkArasya sambhavati pratipattiriti cet;kimidAnI pratyarthaniyatA eva buddhayaH ? tathA ceta; tadbahutvamapi na bhavet, apratipatteH / mA bhUt,ekavyaktikasyaiva saMvedanasyAbhyupagamAditi cet, na; tasyApi niSkalaparamANurUpasyAprativedanAt / nAnAkAramekaM taditi cet, siddhaM naH samIhitam / ekenAnekasya vyAptivat grahaNasyApyupapatteH / tataH zAbaleyadarzanena bAhuleyAderapyupalambhAdupapannaM parasparapratiyogitayA tatastatsadRzAkArasya parijJAnaM 5 visadRzAkAravat / kathaM punaH sa eva sadRzo visadRzazceti cet ? na; dRSTatvAt, dRSTaM cAnuSapattiparipraznAyogAt' / tataH sUktam-'santaste dRziryata:' iti / atazca te santa ityAha ___ tatraikamantareNApi saGketAcchabdavRttayaH // 28 // iti / natra ityatrAvadhAraNaM draSTavyam / tatraiva teSu sadRzAsadRzAtmasveva / zabdavRttayo vacanavyApArA yatastataH te santaH iti| na hi nirbhAge bhAve tatsambhavaH / yadi syAt eka iva sA syAt na bahavaH / 10 bahavazca dRzyante zabda ityanitya iti kRtaka iti ca / na hi zabdatvAdisadRzetaradharmabahutvamantareNa ekatrAnekatatpravRttiH paryAyatvApatteH / tadabhAve'pi vyAvRttibhedAt tatpravRttiriti cet; na; 'tabhedasya vastusattve niraMzavAdavyAghAtAt / avastusatazca pratyakSeNAnavagamAt / vikalpenAvagama iti cet, na; tato'pi vastuparAGmukhatvena vastugatatvenA'navagamAt / avastugatatvenAvagamasyApi vaiphalyAd vyavahArAnupayogAt / vastvekatvAdhyavasAyAttasya tadupayoga iti cet; na; tamya niSiddhatvAt / tanna ekatrAneka- 15 zabdavRttiH asadbhAve sambhavati / etadarthameva 'zabdavRttayaH' iti bahuvacanam / kathaM punarvastuvazatve "tatpravRtteH "devadattAdAvekatraiva 'AtmAnamAtmanA vetti' iti kArakabhedasyApoddhArA iti, kalatre jalabindau" ca bahutvasya vacanamiti cet ? atrottaram-ekamantareNa ekadharma vinA anekadharmabhAvenetyarthaH / bhavati hi tatra "zaktibhedarUpo'vayavanAnAtvAdilakSaNazca dharmabheda ityupapannaiva tadvAcye" tadvacanapravRttiH / na caivam, tatra devadatta iti jalamiti kalatramiti caikavacanamyAprayogaH, ekasyApi zaktima- 20 "dAdirUpasya tadvAcyasya bhAvAt / etat apizabdenaikatvasadbhAvaM samuccinvatA darzayati / yadyevaM kinna kalatrAdipadavad dArAdiSadenApyekArthakathanaM yatastatraikavacanaM na bhavediti cet ? na; prAyazastasya bahutva eva saGketAt / na hi zabdAH svasAmarthyAdeva vastuvAcyamAvedayanti, yato dArAdibhirekatvamapyAvedyeta,apitu saGketabalAt / saGketazca vRddhAnAM yatra yathA tatra tathaiva tanmArgapravRtteranusatavyaH, tadvayatikrame prayojanAbhAvAt / taccoktam-'saGa ketAt' iti / 1 'pratyakSeNa pratIte'rthe yadi paryanuyujyate / svabhAvairuttaraM vAcya dRSTe kA'nupapannatA // iti saugataiH svayamevAbhidhAnAt / taatti0|2 santo yacchabda-tA013nyAyekAkasAdhyasyAnna bahavazca p0|4 zabdavRttiH / 5'vedaktino kI (zA sU0 113158) ityanuvartane sati bahAdeH (shaa0suu01|3|6 / ) iti sUtreNa vikalpena DIpratyayaH tena bahavaH bahvayaH iti rUpadvayam |"-taa0 Ti0 / 6 zabdavRttayaH / 7-dAtpra-A0, ba0, pa0 / 8 vyAvRttibhedasya / 9 sadRzetaradharmabahutvAbhAve |-ttistdbhaave A0, ba, p0| 10 zabdapravRtteH / 11 devadattAdAvanekatraiva A0, ba0, 50 / 12-ndau b-taa| 13 bhakti-A0, ba0, pa0 / 14- cye vastuni bahuvacanaprabR-A0, ba0, pa0 / 15 'Adizabdena avayavyAdiH / ' -tA0 Ti0 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 29 zabdapravRttisaGketAt sadRzAsadRzAtmasu / vicitrarUpA dRSTeyaM na niSedhyA vipazcitAm // 1354 // tata idaM pratyuktam "na cAdRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH / tathA cetsyAdapUrvo'pi sarvaH sarva prakAzayet // " mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 242 ] iti / saGketAdeva zabdasyArthapratibandhaparijJAnAt / tato'pi kathamanityasya tatparijJAnam, upalabdhasya saGketakAle 'navasthAnAt ? avasthitasya tatparijJAnasiddhau nityatvameva tasya kAlAntarAvasthitilakSaNa tvAt / satyapi kathaJcittatparijJAne na prayojanaM parijJAtaprativandhasya vyavahAre'nanvayAt, tatkAla10 bhAvinazca tato'nyatvAt / na cAnyasya tatparijJAne tadanyasya vAcakatvam ; gozabdasya tatpratipattau azvazabdasyApi tattvApatteH / gozabdAd gavAzvazabdayoH bhede'pi gozabda eva svAbhAvyAdvAcakaH khaNDAdInAM tathApratIteH, nAzvazabdo viparyayAt / dRSTaM caitat tejasaH kasyacit rUpasambandhaparijJAne'pi tadaparasyApi tejasa eva rUpaprakAzakatvaM nAparasyeti cet; bhavedevaM yadi tatra kiJcinnibandhanam, tadabhAve ko'sAviti tannizcayAnupapatteH / bhavatu pratItireva tatra nibandhanam-yasminnuccArite satyasau bhavantI vyavahAra15 mavakalpayati sa evAbhighitsitasya vAcako nApara iti tannizcayopapatteriti cet ; itthaM bhavatu vA zrotustaduSapattirna tu vaktuH, uccAraNAt pUrva tannibandhanAbhAvAt / anutpannatannizcayazca kathamasauM zabdaM niyatA rthopadarzanArthamuccArayet ? atha so'pi jAnAtyeva 'ayamevAsya vAcakaH' iti; yadyevaM prAgapi tenAyamavadhArita eva tatkSaNapratyutpannazarIre tathAparijJAnAnuSapatteH, evaJca nitya evAyam / yattuktam- 'dRSTaM caitat, ityAdi; tadapi na yuktam ; na hi tejasaH sambandhaparijJAnAt prakAzakatvam, api tu cakSurAdInAM 20 sannidhimAtreNa sahakAritvAt / tato yaduktam-"pratinavasyApi tasya tattvaM na zabdasya / " [ ] tatra tatparijJAnasyAvazyApekSatvAt / tasya cAnityazabdavAdinAmuktanyAyenAsambhavAt / uktaJcaitat "sambandhadarzanaJcAsya nAnityasyopapadyate / sambandhajJAnasiddhizced dhruvaM kAlAntarasthitiH // 1 // anyasmin jJAtasambandhe na cAnyo vAcako bhvet| gozabde jJAtasambandhe nAzvazabdo hi vAcakaH // 2 // athAnyo'pi svabhAvena kazcidevAvabodhakaH / tatrAnibandhane na syAtko'sAviti vinizcayaH // 3 // 1 saGketitAd gozabdAt / 2 rasAdeH / 3-tu hi zro-A0,ba0,pa0 / 4 vaktA / 5-tArthapradarzaA0, 20,0 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2229] 8 2 anumAnaprastAvaH yataH pratyaya ityevaM vyavahAro'vakalpate / zrotRNAM syAdasAvitthaM vaktRNAM nAvakalpate // 4 // ajJAtvA kamasau zabdamAdAveva vivakSitam / jAnAti cedavazyaJca pUrva tenAdhAritaH // 5 // tejapratyakSazeSatvAnUnne'pi prakAzakam / " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 242-47 ] iti cet; atrAha tatraikamabhisandhAya samAnapariNAmiSu / samayastatprakAreSu pravateti sAdhyate // 26 // iti / samaya IdRza IdRzasya vAcyo vAcakazceti saMvittiH pratipAdyasya / sAdhyate niSpAdyate gaNadhara-1. devAdibhiH / kiM kRtvA ? tatra teSu pUrva nirUpiteSu samAnapariNAmiSu sadRzavivartanazIleSu vAcyeSu vAcakeSu ca ekaM vAcyaM vAcakazca abhisandhAya darzanasmaraNAbhyAM pratyavamRzya / tathApyupalabdhazabdAnusmaraNenAbhisandadhAnaH tathAvidhasyaiva pratipAdyasya saMGketayati--'yo'sau tvayA'bhisandhIyate tAdRzAdIdRzaH pratyetavyaH' iti / tato na yuktam -'sambandha' ityAdi, kAlAntarAnavasthitAvapyabhisandhAnaviSayasya sambandhajJAnasiddheH / 'anyasmin' ityAdyapi na saGgatam ; anyasyApi pratipannasambandha- 15 sadRzasyaiva vAcakatvAnnAparasya / 'atha' ityAdyapi na sAdhIyaH; sAdRzyasya tannizcayanibandhanasya bhAvAt / pratyayasya tu tattvaM neSyata eva, yeto 'yataH pratyaya' ityAdi brUyAt / evam 'ajJAtvA' ityAdikamapi tajjJAnasya niSedhitatvAt / na cAyaM 'jAnannapyekatvena jAnAti sadRzatayaiva pratipatteH / tato 'jAnAti cet' ityAdyapi durvyAhRtameva, nityatvaprasaGgAbhAvAt / / sAdRzyAdvAcaka ityayuktam / tasyaiva duravagamatvenAbhAvAt / bhAve'pi kasya sAdRzyAduttarasya 20 vAcakatvamavakalpyeta ? anarthakasyeti cet, naH tasyottarAvizeSAt / arthavatazcet; kutastasya tAvAn kSaNo yAvatA'rthavattvapratipattiH / na hi dvitrAdikSaNAnavasthitasyArthavattvaM zakyAvasAyam, ityapyacodyam, sAdRzyaparijJAnasya sulabhatvAt, anarthakasAdRzyasya cAnabhyupagamAt, dvistrirapratipattikatve'rthavattvapratipattenirUpitatvAt / tata idamapi durbhASitameva--- "sadRzatvAtpratItizcettadvAreNApyavAcakaH / kasya vaikasya sAdRzyAt kalpyatAM vAcako'paraH // 1 // adRSTasaGgatitvena sarveSAM tulyatA ydaa| arthavAn pUrvadRSTazcettaya tAvAn kSaNaH kutaH // 2 // 1-nazarIreSu A0, b0,10| 2 saMketo yadi A0, ba0, pa0 / 3 itIti ta-A0, ba., p.| 4 ityetadapi A0, b0,0| 5 tato A0, b0,0| 6 tAnapyeka- A0 ba0, 50 / 7-rthatvapraA0, ba0, pa0 / 8 dviH pravRttika- A0, ba0, pa0 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 20 nyAyavinizcayavivaraNe dvistrirvAnupalabdho hi nArthavAn sampratIyate / " 'arthavAn' ityAdeH punaruktatvAcca tadarthasya 'sambandhadarzanaJcAsya' [ pratipAditatvAt / [2/29 [mI0 zlo0 zabdani0 ilo 0248-50 ] ] ityanenApi 'sAdRzyAdarthavattvamazabdAntaravedinaM prati na bhavet, tena tatsAdRzyasyAparijJAnAt / bhavatu * tadantaravedinaM pratyeveti cet; adbhutametat - sa evArthavAnanyathA ca iti virodhAt / atadvedinaM pratyarthavAnevAyaM svata eva kevalamupAyAbhAvAnna jAnAtIti cet; uttaro'pi tarhi svata eva vAcaka iti kiM tatra sAdRzyAdvAcakatvakalpanayA ? tannAnanyazrutiM pratyuttarasyArthavattvamupapannam / anarthavattve tu pUrvasyApi syAt; tatrApyananyazrutisadbhAvAt, ityanarthakatvameva sarvasyApi zabdaprabandhasya prAptam / 10 api ca, zabdAntaravedinAmarthavatsadRzatvena yo'sAvabhimataH sa evAtadvedinAM mukhyo bhavet, tatraiva prathamaM tairarthavattvapratipatteH tathA cAyaM pUrvasmAnmukhyAdabhinna eva bhavet mukhyatvAttadrUpavaditi na zabde nityatvapratikSepaH ; ityapi na codyam; anekAntavAdinaH kvacidarthavattvetarayora pekSAbhedenA'virodhAt, dRzyetaratvavat / nahi cakSuranyato'pyadRzyameva tadvyavahAravilopApatteH / na ca svazaktitaH pUrvasyArthavattvaM yata uttarasyApi tathaiva vAcakatvAt 'sAdRzyAdvAcakaH' iti kalpanaM na bhavet, api tu saGketAdeva 15 sAdRzyavizeSAlambanAt, tadvaduttarasyApi / na cAnanyazrAviNaM pratyanarthakatve'pi vacanaprabandhasya sarvathA 'narthakatvam, pratiSannasaGgatiM pratyarthavattvapratipatteH / na ca ' mukhya' ityeva pUrvasmAduttarasyAbhedaH, kAlavicchedena tayorbhedAdhyavasAyAt / tanna tatra nityatvaprasaktiH / tata idamapyaparyAlocya jalpitam -- "apratItAnyazabdAnAM tatkAle'sAvanarthakaH / pratItAnyazrutInAM syAdarthavAniti vismayaH // 1 // athAsya vidyamAnaisfy kaizcidartho na gRhayate / tattulyamuttarasyeti kiM sAdRzyena vAcakaH ||2|| anarthakatvamasya syAdathAnanyazrutIn prati / pUrvasminnapi tatsattvAt sarvasyAnarthatA bhavet || 3 || arthavatsadRzatvena yo vA zrutavatAM mataH / mukhyo'sAvazrutInAM syAnnityatvena prayujyate // 4 // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 250-54 ] iti / dhUmAdau hetAvapyasya samAnatvAcca / nahi tasyApi sAdRzyAdanyato gmktvm| tata idaM tatra vaktavyam 1 - vattattvama- A0, ba0, A0, ba0, pa0 / 4 svazaktita eva / tA / 7 " sa evAnyazrutInAm"- mI0 cadekatvena yujyate" - mI0 ilo0 / pa0 / 2 tadanantarave- A0, ba0, pa0 / 3 cakSuSmato - 5 - vacanapratibandhasya prati A0, ba0, pa0 / 6 -lo'sAvazlo0 / 8 arthavAn sa- A0, ba0, pa0 / 9 " syA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 29] 2 anumAnaprastAvaH na sAdRzyena dhUmAdirgamakastadavedanAt / kasya vaikasya sAdRzyAgamakaH kalpyatAM paraH // 1355 / / adRSTasaGgatatvena sarveSAM tulyatA ydaa| gamakaH pUrvadhUmazcettasya tAvAn kSaNaH kutaH // 1356 // dvistrirvAnuSalabdho hi gamako nAvagamyate / apratItAnyadhamAnAM na cAyaM gamakastadA // 1357 // pratItAparadhUmAnAM bhavedityeSa vismayaH / gamakatvaM sadapyasya yadi kaizcinna gRhayate // 1358 // tattulyamuttarasyeti sAdRzyAgamakaH katham / athAsyAgamakatvaM syAdananyagamakaM prati // 1359 // pUrvasminnapi tatsattvAt sarvo'pyagamako bhavet / gamayan sadRzatvena yo vA tadvadinAM mataH // 1360 // mukhyo 'sAvapareSAM syAnnityatvena prayujyate / na cAdRSTArthasambandha ityAdyapi puroditam // 1361 // evamatrApi vaktavyaM samAnanyAyavedibhiH / iti / bhavatu nityatvameva hetuSviti cet, na; vyaktitastadabhAvAt / sAmAnyata iti cet; na tato vizeSapratipattiH tatpratibandhasya duravabodhatvAt / pratipattirapi sAmAnyasyaiveti cet, na tarhi tato vizeSe tadarthinAM pravRttiH aparijJAnAt / lakSitalakSaNe cAnavasthAnAt / nirUpitaJcaitat 'tadvatyacodite' ityAdinA / tato vyaktInAmeva sadRzarUpatayA hetutvamiti kathanna tatrApyayaM prasaGgo yadanumAnamavyAkulaM bhavet / liGgena cet prasaGgo'yaM na zabde'pyavizeSataH / tataH pralApa evAyamanAlocitakalpanaH // 1362 // tulyakakSyatvamevaivaM pravaktuM zabdaliGgayoH / anumAnAdhikAre'pi kRtaM zabdanirUpaNam // 1363 // yadi na zabdasya kAlAntarAvasthitiH kimiti tatra samayaH sAdhyate vyavahArAnupayogAditi 25 cet ? atrottaram 'tatprakAreSu' tasya sAdhyamAnasamayasyeva prakAraH pariNativizeSo yeSAM teSu zabdeSu / taistadarthapratipAdanAya tadartheSu ca taistatprayojanAya pravarteta pravRttiM kurvIta lokaH iti evaM sa tatra sAdhyate na punastenaiva tasyaiva punarapi pratipattyartham / liGgamevAtrodAharaNam / 1 sarvo'sya ga- A0, ba0, pa0 / 2 iti vizeSe pra- A0, ba0, pa0 / 3 nyAyadhi. shlo0....| iti na A0, b0,50| 4 sAdRzyarUpa- taa0| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2030 dhUmAdikaM yathA kiJcidabhisandhAya kutracit / sambandhastatprakAreSu pravartateti sAdhyate // 1364 // tathA vacaH kvacitkiJcidabhisandhAya sUribhiH / samayastatprakAreSu pravartateti sAdhyate // 1365 upasaMharannAha tajjAtIyamataH prAhuryataH zabdA nivezitAH / iti / ato'nantaroktAnnyAyAt / A (prA)huH pratipAdayanti gavAzcAdayaH / kim ? tajjAtIyaM tatprakAram / yato yasmin khaNDakrkAdau nivezitAH sthApitAH zabdA iti / kiM punaridaM zabdAnAM tatra nivezanam ? sambandhakaraNameva / sargAdAvIzvareNa tatkaraNasya prasiddhariti 10 cet, na; nityatve tadayuktaH "taduktam" [ shaabrbhaa01|1|18 ] ityanena 'bhASyeNa pratipAdanAt / anityatve'pi vizeSataH sambandhasya duSkaratvAt / na hi zabdasyAsatyuccAraNe tadanantaranAze vA tatkaraNaM nirviSayatvApatteH prayojanavirahAcca / tataH pUrvasyAsambaddhaya va nAzAduttarasya cAkRtasambandhatvAdurvijJAnamevArthavattvam / na caikadaivoccAraNaM sambandhakaraNaM vyavahArazca sambhavati, takriyANAM kramasvabhAvatvena yugapatkaraNA yogAt / bhavannapi kartR mukhaniSkrAntaH zabdaH kRtasambandho naikaH zrotRNAM siddhyati, tairdezakAlAdi 15 bhinnaiH zabdAntarasyaiva zravaNAt, anyathA tasya nityavyApitvApatteH / tanna sambandhasya karaNaM nivezanam / nApi kathanam / tasyApyevaM nirAkRteH / na hi tadapi naSTe sati vartamAne vA sambhavati uktAyA evopapatteH / uktazcaitat "sambandhakaraNe yuktistadaktamiti kathyate / zabdAnityatvapakSe hi vizeSeNa sa duSkaraH // 14 // zabdaM tAvadanuccArya sambandhakaraNaM kutaH / na cocAritanaSTasya sambandhena prayojanam // 2 // tenAsambaddhaya naSTatvAt pUrvastAvadanarthakaH / uttaro'kRtasambandho vijJAyeta.rthavAn katham // 3 // shbdoc.rnnsmbndhkrnnvyaavhaarikaaH| kriyAH kramasvabhAvatvAt kaH kuryAdhugapatkvacit // 4 // dezakAlAdibhinnAnAM puMsAM shbdaantrshruteH| pUrva kRtrimasambandho'pyekaH zabdo na siddhayati // 5 // 1"kasyacitpUrvasya kRtrimasambandho bhaviSyatIti cet taduktaM sadRza iti cAvagate vyAmohAtpratyayo vyAvata zAlAzabdAnmAlApratyaya itra / "- zAbarabha0 1 / 1 / 18 / 2 -sambandhini zroA0, ba0, 50 / 3 -"sambandhasyetyetadatrApi sambandhanIyam / "- tA0 tti0| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 032] 2 anumAnaprastAvaH sambandhakathane'pyasya syAdeSaiva niraakriyaa| naSTAsadvartamAneSu nAkhyAnasya hi sambhavaH // 6 // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 254-59] iti ceta; na, zabdasyoccAraNAnantaranAze'pi saGkalanabuddhayavasthApitatvena tatra sambandhakaraNatatkathanayorupapatterabhihitatvAt / yattaktam- 'dezAkAlAdibhinnAnAm' ityAdi, tadapi na samIcInam ; vaktamukhaniSkrAntasyaiva zabdaparyAyiNaH pudgalaskandhasyAnekadhArAkAreNa pratizrotR zrotrapradezaM pravezAd devadattasyAyaM zabda iti pratIteraskhalanAt / uccAraNAnantaravinAzasyApi tatpravezAnantarabhaGgAbhiprAyeNaivAbhidhAnAt / kathazcaivaM dhvanInAmapi varNasambandho yatastadabhivyaktaye tadupAdAnaM kriyeta ? zakyaM hi vaktum sambandhakaraNe yuktistaduktamiti kathyate / dhvanyanityatvapakSe'pi vizeSeNa sa duSkaraH // 1366 // dhvani tAvadanutpAdya sambandha karaNaM kutaH / na cogAditanaSTasya sambandhena prayojanam // 1367 // tenAsambaddhaya naSTatvAt pUrvastAvadavarNavAn / uttaro'kRtasambandho varNavAn vedyate katham // 1368 // dhvanyutpAdanasambandhakaraNavyAvahArikAH / kriyAH kramasvabhAvatvAt kaH karyAdhugapattvacit // 1369 // dezakAla dibhinnAnAM puMsAM dhvanyantarazruteH / na prAkRtrimasambandho dhvanireko'pi sidhyati // 1371 // sambandhakathane'pyasya syAdeSaiva nirAkriyA / naSTAsadvartamAneSu nAkhyAnasya hi sambhavaH ||1371||iti yaccedamaparamaparasya vacanam - "arthavAn kataraH zabdaH zroturvaktrA ca kathyatAm / yadapUvazrutaM zabdaM nAsau zaknoti bhASitum // na tAvadathAntaM sa bravIti sadRzaM vadet / nArthavatsadRzaH zabdaH zrotustatropapadyate // arthavadhaNAbhAvAna cAsAvarthavAn svayam / vaktuH zrotRtvavelAyAmetadeva prasajyate // 1-NAnnAze- A0, ba0,pa0 / 2 -lanAbu- A0, 20, 50 / 3-dhAkA- A0, ba0, p0| 4 pradezAdau de- A0, ba0, pa0 / 5 -paraM para- zrA, ba0, 501 "sAhazyAdarthavAn svapto veti vikalpadvayaM manasikRtyAha"- taa0tti0| 7 zrotre A0, ba0, p.| . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizvayavivaraNe evaJca sarvavaktRNAM na zabdaH kazcidarthavAn / " 25 [ mI0 zlo0 zabdani0 260 - 63 ] iti tadapyatra samAnam / tathAhi varNavAn kataro nAdaH zroturvaktrA nivedyatAm / yadapUrvodbhavaM nAdaM nAsau zaknoti bhASitum // 1372 // na tAvadvarNavantaM sa bravIti sadRzaM vadet / na varNavatsamo nAdaH 'zrotustatropapadyate // 1373 // varNavadgrahaNAbhAvAnna cAsau varNavAn svayam / 'vaktuH zrotRtvavelAyAmetadeva prasajyate // 1374 // evaJca sarvavaktRRNAM na nAdaH ko'pi varNavAn / iti kRtaM prasaGgena / [ 2 / 30-31 sAmpratamuktArthasmaraNArtham ' saMdRzAsadRzAtmAnaH' ityAdi vyAcakSANa AhanAnekatra na caikatra vRttiH sAmAnyalakSaNam ||30|| iti / aneka anekasmin khaNDAdau vRtti: varttanaM samavAyo na sAmAnyasya gotvAde15 lakSaNam / na ca nApi / ekatra ekasminniti / atra hetumAha atiprasaGgataH [ tattvAdanyatrApi samAnataH ] / iti / kAryadravyasaMyogAderanekavRttitve karmaNazcaikavRttitvena sAmAnyarUpatvApatteriti doSAt, mImAMsakaM pratyanekavRtterasambhavAcca / tadAha - 'tattvAt' iti tattvaM sAmAnyasya vyaktibhyo 'narthAntaratvaM tataH, na tasyAnekatra vRttistatazca na tallakSaNam / tathA hivyaktivattadabhinnasya tasyAnekatra varttanam / 20 kathaM syAdanyathA tasya tadabhedaH kathaM bhavet // 1375 // sAmAnyaM tadvizeSebhyo bhinnAbhinnaM mataM yadi / kathaM sAvayavaM na syAdyenedamabhilapyate // 1376 // "kAsyavayavazo vRttiH praSTuM jAtau na yujyate / nahi bhAgavinirmukte kAtsnyavayavakalpanam / / 13.77 // iti / dRzyAdRzyAtmakaJca syAd bhinnAbhinnAtma tadyadi / tathA satyantarAleSu nAgrahAttanniSedhanam // 1378 // "vyaktiSveva ca sAmAnyaM nAntarA gRhyate yataH / " iti sarvatra tadvRtteH prAgevottaramIritam // 1379 // 1 zrotumatra - A0, ba0, pa0 / 2 - vaktRzro- A0, bhA0, ba0, pa0 / 4 sAmAnyasya / 5 mI0 ilo0 vana0 zlo0 iko0 25 / ba0, pa0 / 3 - patterativyApte mI33 / 6 mI0 ilo0 AkRti * Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 31-33 ] 2 anumAnaprastAvaH tasmAdekasvabhAvaM tadyadyabhinnaM vizeSataH / tatraiva na paratreti sAmAnyaM tanna yujyate // 1380 // kathaM tarhi sAmAnyam ? ityAha--'anyatrApi samAnata: iti / anyatra khaNDavat muNDAdAvapi samAnataH sadRzapariNAmAt sAmAnyamiti / sarvataH sarvasya vyAvRttatvena vilakSaNatvAt * kathaM tatpariNAma iti ? atrAha-- vyAvRttiM pazyataH kasmAt sarvato'navadhAraNam // 31 // iti sarvataH sajAtIyAdvijAtIyAJca vyAvRttiM svalakSaNAnAM vicchedaM pazyataH kasmAt anavadhAraNam anizcayanam / evaM manyate-darzanaviSayatve vyAvRttenizcayenaM bhavitavyaM nIlAdivat , tathA ca vyarthamanumAnaM nizcite samAropAbhAvAditi / na dRSTamityeva nizcayaH, tatrApi mArUpyAdvibhramopapatteH mAyAgolakavaditi cet; atrAha sAdRzyAyadi sAdhUktaM [ tatkiM vyAvRttimAtrakam ] / iti / sAdRzyAdyadi anavadhAraNaM vyAvRttestarhi sAdhUktaM jainena 'anyatrApi samAnataH' iti / sAdRzyamapi vyAvRttirUpameveti cet Aha--'tatkiM vyAvRttimAtrakam' iti / tat sAdRzyam / kiM naiva, vyAvRttireva tanmAtrakam api tvanyadeva / evaM manyate-yadyanyavyAvRttireva hetuphalayorghaTakSaNayoH sAdRzyaM ghaTakapAlakSaNayorapi tadbhAvAnnAntyakSaNe'pi vyAvRttinizcaya iti / 15 "ante kSayadarzanAdAvapi kSayaH" / ] iti plaveta / tato yadabhAvAt satyAmapi tadvyAvRttau antyakSaNe tannizcayastadeva sAdRzyaM na tanmAtramiti / paramAzaGkate parihartum ekAnte cerAthA'dRSTeriSTaM [ vakturakozalam ] // 32 // iti / eko'sahAyo'ntaH svabhAvo yasya tasmin vastuni tathA tena jainoktene prakAreNa adRSTaH adarzanAt sAdRzyasya iTam abhyupagaMtam 'vyAvRttimAtrakaM tat' iti / atrAyamabhisandhiH-vastu 20 tAvadekasvabhAvameva / svabhAvAntarakalpanAyAM tatsvabhAvapracyuteH / na hyapracyutatatsvabhAvaM tadantaravad bhavati, tathApi tadekasvabhAvameva punastadantarakalpanAyAmavyavasthApatteH / ekazcAnto vailakSaNyameva anyathA saGkarApatteH / ato nAnyasya sAdRzyasya darzanamiti vyAvRttimAtrakameva tat iti / cet iti parAkUte / atrottaramAha--'vakturakauzalam' iti / ekAntaM vadato na kauzalaM tatra pramANAbhAvAt pratyakSAderapravezAt / tathA hi-vailakSaNyaikAnte parata iva svato'pi tasyaiva bhAvAdabhAva eva bhAvAnAmiti na 25 tadvAdinaH kauzalamavyavasthitavastuvAditvAt / tadAha sarvaikatvaprasaGgo hi [ taddaSTaM bhrAntikAraNam ] / iti / 1 iti anyasmAdanyata ityanyatra A0, ba0, pa0 / 2 "akalaGkadevasyAbhiprAyamAha"tA0 Ti0 / 3-ye bha- taa0| 4-Nena ta- A0, ba0, pa0 / 5 jainoktaprakA- bhA0, ba0, 10 / 6-gantavyama A0, b0,10| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [236 sarvekatvam abhAvamAtratvenAbhinnatvaM tasya prasaGgaH prasaJjanaM hi yatastataH prAguktam / atha na svato vailakSaNyaM na tarhi tadekAnta iti tatkalpanaM vibhramAt / etadevAha-'taddaSTaM bhrAntikAraNam' iti / tasya vailakSaNyaikAntasya dRSTaM darzanaM kalpanArUpaM bhrAntiH durAgamajanito vibhramasta kAraNaM tannibandhanam / yadi vacana ( yadi ca na ) sAdRzyaM vastutaH kutastatpratibhAsaH ? vyAvRttika5 lAdeveti cet, na tasya sarvatra bhAvAt, gavAdivyavahArasAGkaryApatteH / tato'pi viziSTAdeveti cet, kastadvizeSo'nyatra vastubhUtAtsAdRzyAt / so'pyatAttvika eva anyatastato'vakalpanAdi ti cet, na, tatrApyavizeSavizeSayoH pUrvavatprasaGgAdanavasthopanipAtAcca / tato vastubhUtamanyadeva vyAvRtteH sAdRzyaM nirbAghapratItigocaratvAt / tathApi tadavastutve vailakSaNye 'pyanAzvAsAt sarvekatvameva tAttvikaM prasajyeta / tadAha 'sarva' ityAdi / tatprasaGgAdvailakSaNyaM vadato na kauzalaM tadavyavasthiteriti bhAvaH / * sati vailakSaNyapratibhAse kathaM sarvekatvamiti cet ! sati sAdRzyapratibhAse vailakSaNyamapi katham ? tasya bhrAntikAraNatvAditi cet, na, anyatrApi tulyatvAt / tadAha--'tad' ityAdi / tasya vailakSaNyasya dRSTaM darzanaM kalpanArUpaM bhrAntikAraNam-avidyAnibandhanaM vibhramAdeva paramAtmAparijJAnarUpAt pratibhAsaH sragAdyaparijJAnAt sarpAdipratibhAsavat sarpAdirUpeNa sragAdivacca bhedarUpeNa tadAtmaivAvidyAvatA mavabhAsata iti ca brahmavAdibhirabhidhAnAt / tathA ca tadIyaM vArtikam15 "sarvaikatvaM paraM brahma paramAtmeti yadviduH / tanmohabhAnAM sarveSAM na tatvaM paramArthataH // 1 // tadajJAnaikavedyatvAttenaiva prmaatmnaa| tadanyAnyAtmavanti syuH sarpAdIni sajA yathA // 2 // uktAtmacyutadRSTInAM tdbodhekhetutH| AbrahmasthANubhedo'yaM nAmarUpakriyAtmakaH / / 3 // avidyAkRta eva syAt na ythaavstudhiikRtH||" bRhdaa0vaa01|4|1138-41] iti nanu cAvidyaiva sarvekatve tadvyatiriktA na sambhavati tadvAdavilopAt / na ca tadevAvidyA; tasya satyajJAnatvenopagamAt "satyaM jJAnamanantaM brahma" taitti0 2 / 1 / 1] iti zravaNAt / kathantato bheda25 pratibhAsa iti cet ? na; tasyA avastutvena bhedetarAbhyAmanirvacanIyatvAt / avastunaH kathaM prati bhAsakAraNatvamiti cet ? na; pratibhAsasyApi tAdRzatvAt / nahi svapnAttadantarAnutpattiH dRSTatvAt / athaivaM "nepyate na kazcidapyanyathA pratibhAsaheturbhavet nauyAnAdInAmapi niraMzavAdinAmasambhavAt / mA bhUditi cet, etadevAha-- 1 sarvabhA-- A0, ba0, 50 / 2-viklpyoH| 3 kalpanaM bhrA- Ala, ba0, pa0 / 4 ye vi- Ata ba0, pa0 / 5 tanmohajAnAM A0, b0,0| 6 saktatvaM A0, ba0, pa0 / 7-kahetutvAcatraiva A0, ba0, p0|8 srajo yathA A0, ba0, pa0 / 9 avidyAyAH / 1. pnAttadanu-A0, ba0, pa0 / 11 tathaiva ne -A0, ba0 pa / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 33-36 ] 2 anumAnaprastAvaH no cedvibhramahetubhyaH pratibhAso'nyathA bhavet // 33 // iti / teSAmevAbhAvAditi bhAvaH / bahuvacanaM nauyAnAdibhedena teSAM bahutvAt / atrottaramAha tadakiJcitkaratva' na nizcinoti sa kiM punaH / iti / sa dharmakIrtiH punariti ziraHkampe kiM kasmAt na nizcinoti / kim ? tadakiJcitkaratvaM teSAM vibhramahetUnAmakiJcitkaratvamanyathApratibhAsaM pratyakAraNatvam, na ca nizcitavAn 5 svazAstre 'teSAM tatkAraNatvasyaiva tena nizcayAt, anyathA abhrAntapadavaiyarthyApatteH / saMvRtyaiva tannizcayo na vastuta iti cet; jIvantu brahmavidasteSAmapyavidyAyAM tayaiva tadupapatteH / bhavatvevaM tathApi kim ? 1 ityatrAha - 65 tathA hi darzanaM na syAdbhinnAkAraprasaGgataH // 34 // iti / tathA tenAvidyAnibandhanabhedapratibhAsaprakAreNa hIti sauSThave darzanaM saugatasya vilakSaNameva 10 sarvamiti mataM na syAt na bhavet / atra hetuH - bhinnastanmatAdvilakSaNa AkAraH svarUpaM yasya advaitAtmanastasya prasaGgataH prApteH, bhedasya bhrAntatve tadanyaprApteravazyambhAvAt / vizeSa eva paramArtha - saMjJaH tasyaiva dRSTeH nAvizeSaH paramArtho viparyayAditi cet; atrAha na ca dRSTarvizeSo yaH pratibhAsAt paro bhavet / iti / na ca naiva dRSTerdarzanAd vizeSaH parasparavilakSaNarUpaH siddhyatIti zeSaH / kIdRzo na 15 siddhayati ? yo vizeSaH pratibhAsAt paramAtmanaH " tameva bhAntamanubhAti sarvam" [ kaTho0 5 / 15 ] iti tasya pratibhAsarUpatvazravaNAt paro vibhinno bhavet sa dRSTerna siddhyati tasyA eva tatrAbhAvAditi bhAvaH / bhavatu tarhi yathAdarzanaM vastuvyavastheti cet, atrAha pratibhAsabhidaikatra tadanekAtmasAdhanam || 35 || iti / tat tasmAdavizeSavat vizeSasyApi taddarzana balAdavyavasthAnAt ekatra ekasmin ghaTAdau ane- 20 . kasya samAnetarasthUletarAdeH Atmana: svabhAvasya sAdhanaM siddhiH 'bhavatu' ityAkRSya sambandhaH / kayA tatsAdhanam ? pratibhAsasya dRSTerbhidA vizeSeNa ekAntavaimukhyarUpeNa / anekAnte'pi durlabhaiva dRSTiriti cet; Aha-- adRSTikalpanAyAM syAdacaitanyamayoginAm / iti / anekAntasyAAdRSTiranupalabdhistatkalpanAyAM syAt bhavet acaitanyaM caitanya- 25 vaikalyam ayoginAM saMsAriNAm / teSAM tadanyadRSTerabhAvAt taddRSTazcApalASAt / bhavatu teSAM taddRSTiH, na tAvatA tatsiddhiH, yogibhiranyathA darzanAt "vyAkhyAtAraH khalvevaM vive 1 nauyAnAdInAm / 2 nyAyavi0 pR0 16 / 3 pratyakSalakSaNe / 4 tasya eva A0, ba0, pa0 / 5 - dapi vi-A0, ba0, pa0 / 9 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 36-37 cayanti " [ pra0 vA0 sva0 1 / 72 ] iti vacanAt / yogidRSTasyaiva paramArthasattvopapatteriti cet ; na atra pramANAbhAvAt / yoginaH pariSazyanti saugatoktaM svalakSaNam / kiM vA tadanyadeveti pramANAnnAtra dRzyate / / 1381 // vAGmAtrAtteSu taddRSTAvataddRSTistato na kim ? tAmavasthAM gatAnAM tu na vidmaH kiM bhaviSyati // 1382 // upasaMharannAha- evam atra vicAryamANe sama pracakSIran tasya visadRzapariNAme tasmAdabheda ityatra samabhAvaM pracakSate // 36 // iti / tasmAt uktanyAyAd abhedaH tiryaksAmAnyam iti 10 bhAvaM sadRzapariNAmaM pracakSate tadrUpatvena tattvavedinaH / kathaM punastaM sati virodhenAsambhavAditi cet ? tadAhanekSatenAvirodho'pi [ na samAnAH syuranyathA ] / iti / samabhAvamityanuvartate taM nekSate na kintu vIkSata eva / kastannakSate ? nAvirodhaH tatparaNAmayoH parasparAparihAraH kathaJcid vastuSu tasya sadbhAvAt, anyathA vastutvahAneriti bhAvaH / kevalamavi15 rodha eva tannakSate na iti apizabdaH / 1 tayoH kathaJcittAdAmyAdavirodhastamIkSate / yathA tathaiva nAnAtvAdvirodho'pi tamIkSate // 1383 // tadanabhyupagame doSamAha - 'na samAnAH syuranyathA' iti / anyathA anyenAvirodha eva virodha eva vA tamIkSata iti prakAreNa samAnAH sadRzA na syurbhAvAH / tathA hi-yadi bhAveSu visadRzA eva 20 dharmA nApare virodhAt kathaM tatra samAnapratyayo viSayAbhAvAt vibhramAditi cet; na; tanniSedhAt / ; tathA yadi sahI eva; tadApi sarvathA sAdRzyena bhedAbhAvAt kathaM tatpratyayaH ? tasya bhedopAdhitvena pratIteH / bhavanti ca samAnAstatpratyayAH / tataH sUktam- 'nekSate na' ityAdi / 'nAnekatra' ityAdayo vyAkhyAnazlokAH sadRzapariNAmasya prAguktasyaiva tairabhidhAnAt / 25 kathaM punaH zabdAnAmarthavattvaM tadabhAve'pi pravRtteH pradhAnAdizabdAnAm teSAmapi tattve na kazcidapyanRtavAdI tIrthakara iti prAmANyameva sarvapravAdAnAm / na ca tadupapannaM parasparaviruddhArthatvAt / tataH pradhAnezvarAdizabdavadanye 'pyanRtArthA eveti cet ; atrAha - akSajJAne'pi tattulyam [ anumAnavadiSyate ] ||37|| iti / akSANAM cakSurAdInAM kAryaM rUpAdiviSayaM jJAnam akSajJAnaM tatrA'pi na kevalaM zabde tad anRtArthatvaM tulyaM sadRzam, tasyA'pi kezamazakAdAvanRtArthatvA'vagamAt / astu bahistada ba0, 1 -rapa- A0, ba0, pa0 / 2 vaH na ke- A0, ba0, pa0 / 3 sarvadA sA - A0, pa0 / 4 akSajJAnasyApi / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] 2 anumAnaprastAvaH nRtArtha nAntaH,anyathA tadasatyatvasyApratipatteriti cet / tarhi tata eva bahiraSi tat kiJcit satyArthamaGgIkartavyam / satyArthamekacandrAdijJAnamantareNa dvicandrAdAvajJAnasyApi mithyArthatvAnavagamAt / bhavatvevaM tatprAmANyasyopagamAditi cet ; kamidam' itarasmAdavizeSAt ? nAvizeSaH tasyArthakAryatvAt itarasya viparyayAditi cet / siddhaM naH samIhitam- zabdasyApi tatkAryasyArthavattvopapatteH / vivakSAta eva zabdo nArthAditi cet ; na, paramparayA tato'pi bhAvAt 'yathA dhumazcAyam' ityasya / atra hi dhamasya darzanaM tato vivakSA tato'pyayaMzabdaH, evamanyo'pi / yadi punarasyApi tatkAryatvaM neSyate kathamato dhUmapratipattiH parasya, yato'numAnam ? apratipannAttadanupapatteriti kadarthita eva parArthAnumAnavyavahAraH / tato yuktaM pAramparyeNArthAdutpattestadvattvaM zabdAnAm / atItAnAgatayostarhi kathaM teSAM pratibandhaH, tayorekasya naSTatvenAnyasyAnutpannatvenAvastutvAt / avastuni ca pratibandhAnupapatteriti cet ; Aha-'anumAnavadiSyate' iti / anumAnamatra liGgaM tannimittatvAt, 10 tasyeva tadvat, iSyate atItAdau teSAM pratibandha ityrthH| nahi liGgamatItAdAvapratibandhameva tahamayatyatiprasaGgAt / gamayacca dRzyate-kRttikodayAdatItasya bharaNyudayasya anAgatasya ca zakaTodayasyAvigAnena pratipatteH / tato yathA liGgasya tatra pratibandhastathA zabdAnAmapi, bhAvikAryatvasyApi liGgavattatropapatteH / yogyatvAdevAsya tatra pratibandho na tatkAryatvAdityapi na vAcyam ; zabdeSvapi sadRzatvAt / satyapi pratibandhe tatastatpravRttimithyaivAspaSTatvAditi cet / na, anumitAvapi tulyatvAt / 15 sArpi tathaiveti cet / kimidAnI pramANam ? pratyakSamiti cet / na tasyApi pravRttiviSaye bhAvini snAnAdAvaspaSTatvAt / sannihite tvapravartakatvena prAmANyAnabhyupagamAt / vyavahabhiprAyAt pratyakSAnumAnumAnayoH prAmANye zabdasyApi syAt ; tadantareNa kSaNamapi vyavahata'NAmAzvAso'nu( sAnu ) papatteH / tathA ca kasyacit subhASitam - "iMdamandhaMtamaH kRtsnaM jAyeta bhuvanatrayam / yadi zabdAhvayaM jyotirAsaMsArAna dIpyate // " [ ] iti / / tadevAha tataH sambhAvyate zabdaH satyArthapratyayAnvitaH / iti / tatastasmAnnyAyAt sambhAvyate avakalpyate shbdH| kIdRzaH ? satyazvAsAvarthapratyayazcArthajJAnaM tenAnvitaH sambaddha iti / avazyaM caitadabhyupagantavyam 25 "nArthAn.zabdAH spRzantyamI" [ ] ityAderapyanarthakatvena tadvAdino nigrahApatteH / api 1 dvicandrAdyajJA- A0, ba0, pa0 / 2 tatprAmANyam / 3 ekacandrajJAnasya / 4 parArtho'numAna- A0, ba0, pa0 / 5 anumAnaM tadISya- A0, ba0, pa0 / 6 nApi ta- 0, ba0. pa0 / anumitirapi / 7 idaM mandaM tamaH A0, b0,10| 8 jAyate A0, ba0, p0| 9-varthaH pra- A0, ba0, pa0 / 10 "uddhRtamidam-vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // -" nyAyakumu0 pR0 537 / Ti0 7 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 68 nyAyavinizcayavivaraNe [ 238 ca yasyAyaM' nirbandhaH "vivakSAjanmAnaH zabdAstAmeva gamayeyurna bahirartham " [ ] iti / tatrAhasatyAnRtArthatA'bhedo vivakSAvyabhicArataH // 38 // iti / satyAnRtArthI yayostayorbhAvastattA tayA'bhedo bhedAbhAvaH satyArthaM sugatavacanam, anRtArthaM vedAdivacanamityayaM bhedo na bhavet, sarvasya satyArtha taiva syAdityarthaH / kuta etat ? vivakSA vaktumicchA tasyAm avyabhicArataH avipratisArataH zabdasya / zabda ityAgatasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / nahi tasya tadvyabhicAre tatkAryatvam, atiprasaGgAt / 10 zabdArthazcedvivakSaiva tasyAmavyabhicArataH / arthavAneva sarvo'pi zabdaH syAnna nirarthakaH // 1384 // evaJca saugataM vAkyaM pramANaM nAnyadityayam / vibhAgo na bhavedeva vivakSAvAcyavAdinAm // 1385 // 1 hi vivakSAyA bhAvAbhAvAbhyAM zabdasya satyArthatvamanyatvaM vA yenAyaM prasaGgaH kintu vivakSitasyArthasya, teMdbhAvazca sugatavacana eva tadarthasyAnityAderupapattimattvAt, nAnyatra tadviSayasya nityAdeH viparyyayAt, tato bhavatyeva tadvibhAga iti cet; na; arthasyAtadviSayatvAt / na hyarthaH zabdasya viSayo yatastadbhAvAbhAvAbhyAM satyAnRtavibhAgastatra kalpyeta / aviSayadharmAbhyAM tu tAbhyAM tatkalpane atiprasaGgAt / 15 tadvivakSAyA viSaya evArtha iti cet, taMtraiva tarhi sa vibhAgo'stu kathaM zabde ? vivakSAgatasya tatrApyAropAditi cet; anRtArthameva syAt, vivakSAyAmapyarthAsaMsparzitvena tasyaiva bhAvAt / nAyaM doSaH taddhetorvikalpasyArthavattvAt, tasya ca tasyAmadhyAropAditi cet, naM, tasyApyayathArthatvAt / pratipattrabhiprAyAd yathArtha eva vikalpaH pratipattRbhirdRzya vikalpyayorekIkAreNa vyavahArAditi cet, na tadekIkArasya darzanAdasambhavAt, tasya vikalpyAviSayatvAt / vikalpAcca; " tasyApi 20 dRzyAgocaratvAt / ubhayavedinazca pratyayasyAnabhyupagamAt 1 satyametat kevalam 'idameva dRzyam' iti vikalpa eva svavAsanAprakRteH svAkAramadRzyamapi dRzyatayA vyavasyannupajAyate, tatastadabhiprAyabhAvAbhAvAbhyAM satyAnRtArthatvayorvikalpe sambhavAt tajjanmani vivakSAyAM tatprasave zabde 'pi " tadubhayopapattiriti cet, na; vikalpasya svAkAre pratyakSatvena ' anyathAdhyavasAyAsambhavAt, viviktasambhramasyaiva'' tattvoSapatteH / vikalpAntarAttatra tadadhyavasAya iti cet; na; tenApi tadAkArasyAgrahaNAt, grahaNe'pi anizcayAt / atha nizcaye 'pyatadAkAratayA grahaNe 4 svamatavirodhAt / tadAkAre tu svAkAra eva tadadhyavasAyo nAnyatra / sa cAyukta eva uktottaratvAt / vikalpAntarAttatrApi tadadhyavasAye 'navasthApatteH / tanna 25 hi vakturvivakSAvRttitvAt tannAntarIyakatayA tayaiva gamakAH syuH / " - pra0 tattvasaM0 pR0 702 / tarkabhA0 mo0 pR0 4 / 2 tayorbhedo A0, A0, ba0, pa0 / 4 vivakSitArthasadbhAvaH / 5 - vacanameva / 6 tvasyaiva / 8 na nApita- A0, ba0, pa0 / 9- karaNavya- A0 iti sambandhaH | 11 zabde tadu - tA0 / 12 anyathA vyava - A0, 14 svayamaviro- A0, ba0, pa0 / 1 " nAntarIyakatAbhAvAcchabdAnAM vastubhiH saha / nArthasiddhistataste hi vaktrabhiprAyasUcakAH // " ... vA0 sva 0 1 / 216 | ba0, pa0 / 3 satyArthamanyadvA vivakSAyAmeva / 7 anRtArthaba0, pa0 / 10 'asambhavAt ' ba0, pa0 / 13 bhede vibhramavataH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 38] 2 anumAnaprastAvaH tadabhiprAyaH / satyapi tasmin kathannAma svato'narthakasya tadvazAdarthavattvam ? guDasyApi viSAbhiprAyAdviSatvApatteH / atiprasaGgAcca-tadabhiprAyasya nityatvAdivikalpeSvapi tadvAdinAM bhAvAt / bhAvepyanityAdivikalpAnAmevAvisaMvAdakatvenArthavattvaM na teSAM viparyayAditi cet, gatamidAnI 'tadvazAttadvattvakalpanam / avisaMvAdo'pi teSAmeveti kutaH ? vastuni pratibandhAditi cet / vastudarzanAd vikalpastato vikkSA tato'pi zabda iti praNAlikayA zabdasyApi taMtra pratibandha iti kathaM niyamenAtatpratibandhatvaM tasyopakalpyeta ? 5 bhavatu pratibandhaH, tathApi tasya vikalpyAkAre sAmAnya eva saGketAt, tasya cAvastutvAnna vastuviSayatvamiti cet ; tadeva tasya kasmAt ? darzanenAgrahaNAt, tadgRhItasyaiva vastutvopapatteriti cet / kathamatadviSayasya vikalpenApi tajjanmanA pratipattiH ? anyathA nIlAderapyatadgocarasyaiva tataH pratipattenirAkAramevaM dRzyaM taddarzanaJca prAptam / nIlAdeH darzane'pi pratibhAsanamupalabhyata iti cet ; na ; ekAntavisadRzasya tadaprativedanAt / kathaJcit sadRzAtmana iti cet, tarhi vikalpenApi tasyaiva grahaNAt kathamavastusattvaM 10 dRSTe tadanupapatternIlAdivat ? vastuviSayatve vikalpasya vaizadyameva syAd darzanavat, na caivam, darzanasyaiva tatpratIteH, tato darzanAdbhinnaviSaya eva vikalpaH tadbhinna pratibhAsitvAta rUpadarzanAdrasAdijJAnavaditi cet , na; hetorvyabhicArAt-AsannapAdapadarzanAt dUratadarzanasyAvizadatvena bhinnapratibhAsatve'pi ekaviSayatvapravRtteH / nirUpitaJcaitat- "dUradUratarAdisthaiH" ityAdau / tatastayoriva darzanavikalpayorapyAvaraNamalavizleSavizeSAdekaviSayatve'pi vizadetarabhAvopapatteH upapannameva 15 vastuviSayatvaM vikalpasya, evaM zAbdajJAnasyApi / zabdasya "satyarthaM prayuktasya tadabhAve'pIcchayA prayoga- . darzanAt kathamarthaviSayatvamiti cet ? vivakSAviSayatvamapi katham ? tadabhAve'pi gotraskhalanAdau tatprayogasyApi pratipatteH / tatra vivakSAvizeSasyAbhAve'pi tanmAtramastyeveti cet na , anyatrApyarthamAtrasyAnivAraNAt / tanmAtre na zabdavizeSasya prayoga iti cet , vivakSAmAtre'pi na bhavet / tato vivakSAyA api tadarthatvAnupapatteH tAlvAdiparispanda eva tadarthaH syAt, tatra zabdasyAvyabhicArAt / 20 vivakSAyAM tu vyabhicAraH ; yoginaH 1 1 tanmAtrAbhAve'pi tatpravRtteH / kathaM punaH zabdajJAne'navabhAsamAnasya tasya tadarthatvamiti cet ? abhiprAyasya katham ? zravaNe vakturayamabhiprAya ityavagamAditi cet ? na ; tasyAnumAnatvenAzAbdatvAt, anumAnasya ca parispande'pyavizeSAt / tato na kazcidapi zabdArtha iti prAptam / evametat, tadvyavahArastu vibhramAdeva svapnavat / asti hi svapne tadabhAve'pi tadvyavahAraH- 2 'mamAyamAha, mayA caitadvacanAt pratIyate' iti tadarzanAditi cet ; na ; ato vacanAtprakRtArthapratipattau3 arthavata eva zabdasyopapatteH / apratipattau kimasyoccAraNaM vaiphalyAt / tadapi vibhramAdeva na vastuta iti cet / na; asyApi tulyacodyatvAt / punarvibhramakalpanAyAmanavasthApatteH / tataH kasyacit kiJcit 1 abhiprAyavazAdarthavattvakalpanam / *2 arthe / 3 avastutvameva / 4 darzanAviSayasya / 5 vikalyAt / 6 pratyakSAgrAhyameva / 7- bhAsatvAt A0, ba0, pa0 / 8 dUradarza- A0, ba0, 10 / 5 nyAyavi0 zlo0 2 / 13 / 10 satyAtheM tA0 / 11 sAmAnyavivakSA'bhAve'pi / 12 tAlyAdiparissandasya / 13- tArthavata eva zabda-A0, ba0, pa0 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 39-40 nirUpayatA zabdasya tadviSayatvamaGgIkartavyam anyathA tadanupapatteH / kathaM punarviSayavataH tadabhAve'pi prayoga iti cet ? na / tasya tato'nyatvAt / guNanibandhano hi zabdo viSayavAnna tasya tadabhAve prayogaH / yasya tu prayogaH sa tasmAd bhinna eva doSopanItatvAt / so'pi sa eva, sa evAyamiti pratya bhijJAnAditi cet / na / tasya sAdRzyamAtrabhAvitvena vibhramatvAt kezanakhAdipratyabhijJAnavat / 5 guNadoSaviveka eva vaktari duSkarI vItadoSasyApi sadoSavat sadoSasya vItadoSavacceSTAsambhavAdi ti cet ; na; parIkSayA tasyApi sukaratvAt, anyathA ceSTAvyatyAsasyApyanavabodhe "navItadoSasya" [pra0 vArtikAla0 2 / 286 ] ityAderavacanaprasaGgAt / tasmAdanarthakatve'pi zabdAnAM doSajanmanAm / arthavattvaM bhavatyevaM guNAlaGkRtajanmanAm // 1386 // 10 sAmprataM tatraikamabhisandhAya' ityAdi prapaJcena zlokaiAcikhyAsuH saGketanibandhanaM pratyabhijJAnam ekatra sa iti ayamiti ca smaraNadarzanarUpoMviruddhAkArayoranupapattyA nirAkurvantaM pratyAha sahazabdArthadRSTAvayavikalpayataH katham / samayaH [ tatpramANatve ka pramANe vibhAvyatAm ] // 39 // iti / saha yugapat zabdAzca gaurityatra gakArAdayo varNA arthAzca rUpAdayaH teSAM dRSTau 15 darzane, na kevalamadarzane ityapizabdaH, avikalpayato vikalpamanAcakSANasya / tAtparyamatra yathA na pratyabhijJAnamayamAcaSTe viruddhadharmAdhyAsAt tathA vikalpamapyabhilApyetarAkAramiti tasya kathaM na kathaJcit samayo'nugamo gakArAdigorUpAdisamudAyavedanaM yato gaurityuccArayet khaNDAdiriti vA vyavaharet, asti ca samayaH, bhavitavyaM tato vikalpena tathA pratyabhijJAnenApIti / evaM bhavannapi vikalpo na pramANaM tathA pratyabhijJAnamapIti cet ; na, tataH samayAyogAt / so'pi pratyakSAdeveti cet ; 20 na; vakSyamANatvAt / pramANatve tu pratyabhijJAnasyApi tadvatprAmANyAt yuktastadviSaye saGketaH / kiJca , pratyabhi jJAnasya bhavatyasmAkaM parokSe'ntarbhAvaH, bhavatastu ka vikalpasya ? na pratyakSetra vikalpatvAt / nAnumAne; aliGgajatvAt / pramANAntaratve tu na pramANadvayaniyamaH / idamevAha-'tatpramANatve ka pramANe vibhAvyatAm' iti / tasya vikalpasya pramANatve ka sa vibhAvyatAm ? na kvacit pratyakSA numaanyostdnupptteH| pramANAntaratve kva pramANe dve ? na kvacit tRtIyasyApi bhAvAt / kiM punarvika25 rupena samudAyaparijJAnasya pratyakSAdeva bhAvAditi cet ? atrAha tadarthadarzanAbhAvAt [ mithyArthapratibhAsiSu ] / iti / .. tasya samudAyAtmano'rthasya darzanaM tasyAbhAvAt / nahi kramabhAviSu gakArAdiSveka darzanam / tannityatvApatteH / nApi nAnAdezeSu rUpAdiSu , dezavyAptyA niraMzavAdavyApatteH / darzanasamudA 1 zabdasya / 2 nirarthakazabdasya / 3 guNini- A0, ba0, pa0 / 4 "na vItarAgasya sukhaM yauSidAliGganAdijam / vItadveSasya tu kRtaH zatrusenAvimardajam // '- pra. vArtikAla / 5- nameva tatra A0, ba0, pa0 / 6- vyajJAnaM na bhA0, ba0, 50 / 7- dhvevaM da- A0,ba0, 50 / 8 ekaM darzanamiti sambandhaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 2 / 40-43] 2 anumAnaprastAvaH yAt tatparijJAnamityapi na yuktam / tatsamudAyasyApyekadarzanAgocaratvAt / darzanAntarasamudAyasya ca tadviSayasyAnabhyupagamAt / tato vikalpAdeva tatparijJAnam , tasya ca svaviSayeNArthavattve pratyabhijJAnasyApi tadupapatteH / artha eva saGketo na jJAnAkAreSu ityAha mithyArthapratibhAsiSu / jJAnAkAreSu saGkata iti kecitpracakSate // 40 // iti / mithyA vitatho yo'rtha ekatvasAdRzyalakSaNastatpratibhAsiSu jJAnAkAreSu jJAnaM pratyabhijJAnaM tadAkAreSu saGkata iti evaM kecit kutsitAH; kutsitatvaJca tadarthasya satyArthasyaiva mithyArthatvapratipAdanAt, pracakSate kathayanti zAkyAH, tannaH, tadAkAreSvevaM' saGketazaktaH, tadvacanAbahirapravRttiprasaGgAca ekatvAdhyavasAyasya pratikSepAt / kva tarhi saH ? ityAha vAgarthadRSTibhAgeSu gRhItagrahaNeSvapi / satyAkArAvabodheSu saGketamapare viduH // 41 // iti / vAk ca zabdaH arthazca vAcyo dRSTizca tatpratyayaH ta eva bhAgA vacanaviSayasya teSu saGketaM zabdasamayam apare jainA viduH jAnanti na jJAnAkAramAtre doSavacanAt / kIdRzeSu ? satyAkAraiH satyanizcayaH avabodho yeSAM teSu apizabdasyAtrApi sambandhAt 'asatyAkArAvabodheSu' ityapi draSTavyam, tatazca zabdeSu satyAnRtArthatvavibhAgopapatti: / keSu teSAM tadavabodhatvam ? 10 gRhItAnAM darzanaviSayIkRtAnAM grahaNAni parAmarzarUpANi teSu satsu / bahuvacanaM viSayabhedena teSAM bahutvAt apizabdAd agRhItagrahaNeSvapi / tato gRhItagrahaNeSu satyAkArAvabodhatvam, itaratra tadanyAvabodhatvamityuktaM bhavati / bhavartuM tarhi vAgAdibhedeSveva samaya iti cet; na tatra samayaviSayasyAnyataH pratipattiH, bhedAntare ca samayasyAbhAvena phalAbhAvAt / nApi teSveva sAmAnyavatsu, tata eva / abhihitazcaitat- 20 'sambandho yatra' ityAdinA / nApi kevale sAmAnye; tasyArthakriyAyAmazaktaH, 'vizeSe vaiyarthyAt / lakSitalakSaNayA~ tato vizeSAdhigame'pyuktam-'tadvatyacodite' ityAdinA / na ca bhedAdau zakyakriyaH sambandhaH; tasyaivaikAntarUpasya pramANAviSayatvAt / nirUpitaJcaitat / etadevAha na bhedeSu na sAmAnye kevale na ca tadvati / phalAbhAvAdazaktezca samayaH sampravartate // 42 // iti / subodhametat / kinnibandhanaH punaH saGketo'yamapare viduriti cet ? atrAha sa evAyaM samazceti pratyayastannibandhanaH / vitatho'vitathazcApi tatraikatvanivandhanaH // 43 // iti / 1-vaMza- A0, va0, pa0 / 2- syA pra-A0, ba0, 50 / 3- rAsa- (0, ba0, pa0 / 4-tu vA ta- A0, ba0, pa0 / 5 nyAyavi0 zlo0 2 / 23 / 6 'nApi kevale vizeSe' ityanvayaH / 7 zabdena lakSitaM sAmAnyaM tena ca lakSyate vizeSa iti / 8 nyAyavi0 zlo0 2 / 22 / 25 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 44-46 pratipAditameva pratyavamarzanibandhanatvaM tasya gRhItagrahaNeSviti', tatkimaneneti cet ; na ; tasyaivAnena vistarataH kathanAt / sa eva pUrvagRhIta eva ayaM pratIyamAno nAparaH, samazca sadRzazca tena 'ayam' iti evaM yaH pratyayaH pratyavamarzaH tannibandhanastaddhetukaH 'samayaH' iti gatena sambandhaH / sa ca pratyayo vitatho'vitathazcApi prAtItikametat / ka punastasyAyaM vibhAgaH pratipattavya iti cet ? uktaM tatra teSu vAgAdiSu bhinnadezeSu ekatvanibandhanaH ekatvaviSayaH pratyayo mImAMsakasya vitathaH; tadekatvAbhAvasya nirUSaNAt, svastikarucakAdau tvavitatha eva tadekatvasyAvasthApanAt / tathA 'samatvanibandhanaH' ityapi draSTavyam , asyoSalakSaNatvAt / so'pi tatropAdAnopAdeyarUpeSu sAdRzyamAtraviSayo mithyA tadekatvasyApi vAstavatvAt , zabalazAbaleyAdAvamithyA tatsAdRzyasya 3nirbAdhatvAt / na kevalamekatvasamatvayoreveyaM prakriyA api tu tadanyatrApItyAha tathA tatpratiSedhe'pi vailakSazyAdizabdavat / iti / tathA tenoktaprakAreNa tayorekatvasamatvayoH 'sa devadatto'yaM jinadatto na bhavati, sa karko'nena khaNDena samAno na bhavati' iti pratiSedhe'pi na kevalaM vidhau yaH pratyayastannibandhanazca saGketaH / tathA sa vitatho'vitathazcApi tatropAdAnopAdeyeSvekatvaniSedhI vitathaH zarIracaitanyayoravitathaH / 15 tathA zabalazAbaleyAdau sAdRzyaniSedhI vitathaH, khaNDakarkAdau tvavitathaH, sAdRzyavizeSasya tatrAbhAvAt / tatrodAharaNam- vailakSaNyaM sAdRzyAbhAvaH AdizabdAdekatvAbhAvaH tayoH zabdastatreva tadvaditi / sAmprataM saGketitasya zabdasya pravRttiprakAraM darzayati tatsamAnAsamAneSu tatpravRttinivRttaye // 44 // saMkSepeNa kvacitkazcicchabdaH saGketamaznute // iti / tat tasmAt samAnAsamAneSu sadRzAsadRzeSu vastuSu tatpravRttinivRttaye teSu pravRttyarthamanitya iti nivRttyartha naunitya iti saMkSepeNa samAsena kacit zabdAdau kazcit zabdAdilakSaNaH zabdaH saGketaM samayam aznute iti / na kevalameka eva api tu aneko'pi / ityAha tathA'neko'pi taddharmanAnAtvapratipAdane // 45 // iti / tathA uktaprakAreNa zabdaH zrAvaNo'nitya ityAdi kvaciddharmiNi saGketamaznute iti 25 sambandhaH / kinnimittam ? tasya dharmiNo dharmAH kRtakatvAdayasteSAM nAnAtvastha pratipAdane tannimittam / kathaM punarekatrAnekadharmasadbhAvaH ? ityatrAha ekatra bahubhedAnAM sambhavAnmecakAdivat // 46 // iti / nirUpitametad bahuzaH iti na pratanyate / 1 zlokAMzena / 2 samatvanibandhanaH pratyayaH / 3 tannibandhanatvAnna kevalametayoreva A0, ba0, p0|4 na nitya A0, ba0, pa0 / 5-tvamanekatvasya pra- A0, ba0, pa0 / 6 ityAha tA0 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 47-49 2 anumAnaprastAvaH kathaM punaH sAmAnyasya vyaktivyatiriktasyAbhAve tadvyavahAra iti cet ? atrAha samAnaM kenacitkiJcidaparaJca tathAvidham / / bhedivad dharmiNaH kRtvA samAnAkArakalpanA // 47 // iti / bhedivat bhedinamiva kasvA nizcitya / kutaH ? dharmiNaH zabdAdeH / kam ? samAnaM sadRzapariNAmamanityAdivyapadezaviSayaM kazcit na sarvam , sarvasya bhedivatkaraNe 'dharmiNo'navazeSAt, 5 tasya tadvayatirekeNAbhAvAt aparaM ca tamevAnyatastatpariNAmodanantaraM ca kRtvaa| kIdRzam ? . tathAvidham anyagatatatpariNAmaprakAram, anena tadaparatvakaraNe nimittamuktam tathAvidhatvAttadaparaM kRtveti, kRtirapi kenacidaSoddhArana yena / tataH kim ? samAnAkArakalpanA sAmAnyavyavahAraH / tadaparatvakAriNaM nayaM darzayati tadanyatra samAnAsmA sa eveti [tathAvidhe] / iti / tasmAt zabdAderanyatra ghaTAdau yaH samAnAsmA samAnaH svabhAvo nityatvAdiH sa eva yaH zabdAdhigataH tadAtmaiva nApara iti evaM kenacidaparaM kRtvA tatkalpaneti / tato yaduktaM kumArilena "tathA bhinnamabhinnaM vA sAdRzyaM vyaktito bhavet / evamekamanekaM vA nityaM vA'nityameva vaa|| bhinnatvaikatvanityatve jAtireva prasajyate / " [ mI0zlo0zabdani0 271-272 ] iti| tatprativihitam ; bhinnatvAderapoddhAranayArpaNayaiva bhAvAt / tadapekSayA ca sAdRzyaM 'jAtireva prasajyate' ityasyeSTatvenAdoSatvAt / akalpitatadrUpAyA eva tasyA anabhyupagamAt / pramANArSaNayA tu na tatra bhinnatvAdikam abhedAnityanAnArUpatayaiva tayA tasya pratIteH / vizeSa evaivaM zabdArthaH syAnna 20 sAdRzyaM tasya tadvyatirekeNAbhAvAt, tato vyaktivAdAt prAguktAnna sAdRzyavAdasya vizeSaH / taduktam abhedAnityanAnAtve pUrvoktenaiva tulytaa|" [ mI0 zlo0 zabdani0 272 ] iti cet, na sArametat; pramANatastasyA'bhedAdirUpatve'pi nayavazAttadanyarUpatvasyApi bhAvAt pUrvoktena tulyatvAnupapatteH / 'pramANato'pyekAntatastatrAbhedAderapratipatterityalaM bahujalpitena; taM prati apoddhRtabhedeSu samAnAkAreSu tannibandhanaM prayojanamAha . tthaavidhe| vyavacchedasvabhAveSu vizeSaNavizeSyadhIH // 48 // tattannimittakaH zabdastathAnyatrApi yojyatAm / iti / tathA tena prakAreNa vidhA vidhAnaM tadAkArApoddhA raNaM yasmin tasmin dharmiNi zabdAdau 1 dharmiNo na vize. zrA0, ba0, pa0 / 2- mAna- prA0, ba0, 50 / 3 bhedadRSTayA / 4 evAyaM za-tA0 / 5 abhedanityatAnAnA-pa0 / 6 pramANepye-A0, ba0, pa0 / 7 tadAnyatrA- A0, ba0, pa0 / 8-Na vA vidhAnaM A0, ba0pa0 / 10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe 2 / 49] yojyatAm sambaddhayatAm , vizeSaNavizeSyadhIH vizeSaNadhIranitya iti vizeSyadhIH zabda iti / keSu satsu sA tatra yojyatAm ? vyavacchedasvabhAveSu vyavacchedo viparItavyAvartanaM svabhAvo yeSAM teSu samAnAkAreSvapoddhateSu, tadabhAve nimittAbhAvena tatra tadyojanAnuSapatteH / atadrapAvyavacchede ca teSAM na tato vizeSaNAdibuddhiH, teSAmevAvyavasthiteriti vyavacchedapadam / svabhAvagrahaNaM tu teSAmapoharUSatvaniSedhArtham , apohasya nIrUpatvena svabhAvatvAsambhavAta, asvabhAvasya ca tadbuddhinimittatvAnupapatteH / na kevalaM taddhIrevApi tu zabdo vizeSaNAdizrutiH tatra yojyatAm / kIdRzaH tattannimittakaH sa sa samAnAkAravizeSo nimittaM yasya sa tattannimittakaH / vIpsAdviruktasya tacchabdasya nimittapadena bahuvrIhiH / na kevalaM dharmiNyeva tathAnyatra ghaTAdAvaSi yojyatAm uktarUpA buddhiH shbdshc| ___ astu vastutaH sAdRzye te nityasadRze nityasadRzasya zabdasya yojanam , sAdRzyaJca na vastunyavasthitaM sambhavati, pratyutpattivilakSaNe vastuni cirApakrAntasaGketaviSayApekSayA pazcAdbhAvini sAdRzyasya nimUlato. vinAzAt / vizeSaNazabde svaravyaJjanAdibhedena tatrAtyantavaisAdRzyasya pratIteH, yathA zAlAzabdAnmAlelyAdau apakRSyamANasya vezyetyatrAtyantikavinAzaH, tathAnyatrApi tatsambhavamutpazyatAM kathaM kasyacitprayogaH sato'pyarthavat ? sadRzAcchabdAttatpratItiH bhrAntireva dhUmasadRzAdvAppAdevi 15 pAvakapratItiH / bhavatvevamiti cet, na, bAdhakavirahAt / tAvatA tarhi tatpratIterapi bhramatvamiti cet tathA zabdanityatvamapi sidhyet, tajjJAnasyApi tadvirahAvizeSAt / taduktam "vastunyutpattibhinne ca dUrAdArabhya kalpitam / stokastokavizeSeNa sAdRzyaM viprakRSyate // svaravyaJjanamAtrAdibhedAcchabde vizeSataH / zAlA mAlA balA velA vezyetyAdi vikalpanAt // sadRzAtpratipattau ca bhrAntijJAnaM prayujyate / dhUme dRSTe'gnisambaddha vASpAdiva kRzAnudhIH // evamastviti ced brUyAnnaitabAdhakavarjanAt / tAvatA siddhamiti cecchabdAbhedo'pi sidhyatu // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 267-70 ] iti cet, na; apakarSAtizaye'pi sAdRzyasya kacidatyantanAzasyAsambhavAt kvacidaparijJAtasAdRzyasyApi tatprasaGgAt / dRzyate hi tasyApi tadatizayaH bhasmAdeH ekendriyajIve, tato'pi dvIndriye, tato'pyanyatra yAvacchAstrArthavedI puruSaH / yatra ca tasyAtyantanAzastasya sarvaveditvena dharme'pi prAmANyAt na "dharme codanaiva pramANam" [ ] ityavatiSTheta / na ca sodRzyA 1-ddhizca za- A0, ba0, pa0 / 2 vishessnnvishessydhiyau| 3 bhavatyeva-A0, ba0, pa0 / kalpanaM A0, ba0, p0| 5-bdAbhedo- A0, b0,50| 6yAvAn zA- A0, ba0, pa0 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 49] 2 anumAnaprastAvaH pratipattiAntireva, vizeSAvadhAraNe tadabhAvAt / tadanavadhAraNAcca pratipattureva doSAnna sAdRzyasya / kathaJcaivam ahamiva sarve puruSAH pratiniyatArthamindriyaiH pazyanti ityupamAnamabhrAntam ? sAdRzyAdeva tasyApi bhAvAt / tato vibhramavilAsAdeva 'vastuni' ityAdyabhijalpitaM na parizuddhajJAnasAmarthyAt / 'tAvatA' ityAdyapi na subhASitam ; zAbdajJAnavat zabdakatvajJAne bAdhavivarjanasyAbhAvAt, tasya ca yathAvasaraM nirUpaNAt / tathA, vAcakatvaM zabdasya arthavatA tadantareNa sAdRzyAt, arthavattvaJca sambandhAt / sa ca na kSaNikatve sambhavati duravabodhatvAt / sambhave'pi sargAdau sarvajJakRtasya tadvataH zabdasyAsmAbhiranavalokanAt kathaM tatra tatsadRze buddhiH ? yadi matam-tatkAlInaiH puruSaiH tatsadRzapratipattyA tannibandhano vyavahAraH prabandhena pravartitaH tato'numIyate mukhyaH kazcidarthasambandhaH zabda AsIt, tataH sugamaiva tatsAdRzyaparamparA parAparazabdeSu prasajyata iti; tanna; evamapi tadvizeSasyAnavagamAt kathaM kvacidvizi- 10 STasya sAdRzyasyAvagamo yato viziSTArthapratipattaye tatpratiyatna iti cet ? na; liGge'pyevaM prasaGgAt / nahi tasyApi sAdRzyAdanyato gamakatvaM sAmAnyapratikSepAt, tatra ca sambandhAbhAvasya satyapi sargAdikRte sambandhe tadvato'nyatra tatsAdRzyAparijJAnasya ca zabdavadupanipAtAt / tata idamapi vedavAdino bAlavilasitameva "sambhavedyadi sambandhaH sargAdau kasyacitkRtaH / tasminnabuddha naiva syAdasmAkaM sadRze matiH // atha tatkAlajaiH bhistasmin zabde'vadhArite / pravRtteranumIyeta tatsAdRzyaparamparA // tatra sambandhamAtreNa pUrvoktana prayujyate / smAryA tanmUlasAdRzyaM tadadhInArthanizcaye // " [ mI0 zlo0zabdani0 264-66 ] iti / na ca sarvajJakRtasambandhazabdasAdRzyAdeva adhunAsanasya vAcakatvam / upAdhyAyopadarzitapratibandhagozabdasAdRzyAdapi tadaparagozabdasya ga~vAdau tadarthaprayogoSapatteH / upAdhyAyasyApi tatra tatprayuktiH tadaparopadarzitatatsAdRzyAdapIti na kiJcidAdyasAdRzyaparijJAnaprayAsena ? tato yuktamuktam-'zabdaH prayujyatAm' iti / yadi na punaH sadRzapariNAma eva sAmAnyaM tasya vyaktivadanekatvAt kathaM tatra sattetyekatayA vyavahAra iti cet ? atrAha tataH satteti [ sAdhyante santo bhAvAH svalakSaNAH] // 49 // tatastasmAdapoddhAranayAt satteti upalakSaNamidaM tena dravyatvaM guNatvamityAdyapi bhavatIti zeSaH / nanvidamuktameva 'samAnam' ityAdineti cet , na tasyaivAnenopasaMhArAt / tataH kim ? 30 1 vivarjitasyA- A0, ba0, pa0 / 2 athA vA- tA0 / 3 bhavedyadi ca sa- A0, ba0, pa0 / 4 vAgAdau A0, ba0, pa0 / 5 sAmAnyami-tA0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 50 ityAha- sAdhyante santo bhAvAH savalakSaNAH iti tata ityatrAgatam / tatastasmAt sAmAnyasyaikasyAbhAvAt 'asti bahirarthaH' ityAdau bhAvAH ghaTAdayaH santo vidyamAnAH sAdhyante naikA sattA tadabhAvAt / anyathA pRthivyAdiSu tatsAdhanAdeva rUpAdAvapi tatsiddheH, dravyatatsAdhanAt pRthagguNa' tatsAdhanaprayAso vyartha iti manyate / nirUpitaJcaitat-'nityaM sarvagatam'[ ] ityAdinA / kIdRzAste santaH ? svalakSaNAH svA ( svam A ) tmIyamaparAmizraNaM lakSaNaM sadRzetarapariNAmarUpaM yeSAM te tthoktaaH| ekAntataH sAdRzye vailakSaNye ca sattvapratikSepAt / punarapi tannayAt siddhaM darzayati-- nAnaikavacanAH zabdAH [ tathA saGketitA yataH ] iti / ekatrASi jalakaNikAdau vastusato'nekasyaikasya ca dharmasyApoddhAre yathAkramamapoddhArAH 10 jalaM kalatramiti nAnAvacanA ekavacanAzca bhavanti shbdaaH| kutaH punarabAdayaH ekavacanA kalatrAdayazca nAnAvacanA na bhavantIti cet ? atrAha-'tathA saGketitA yataH' iti / nAnaikavacanaprakAreNa saGketitA vRddhairyatastato nAnaikarvaMcanA nAnyatheti manyate / tato na yuktametat "vivakSAparatantratvAnna zabdAH santi kutra c|" [pra0 vA 01 / 18 ] iti / __ arthavato'pi vRddhavyavahArAMtikrameNa na prayogoSapattiH sutarAmanarthakasya anyathA vivakSetyAderapi 15 sarvatra zabdAbhAva eva vivakSayA prayoga iti zaGkAyAM kathamataH sarvatrAtatsadbhAvapratipAdanaM yato'sAdhanAGgavacanAttadvAdino na nigrahAvAptiH ? tato yuktaM 'tathA' ityAdi / 'saha' ityAdayo vyAkhyAnazlokAH / ___ yadi samAnapratyavamarzAtsAmAnyaM tahiM jalayoriva jalamarIcikAcakrayorapi tadbhavet-'idaM jalamidamapi jalam' iti, tatrApi samAnapratyavamarzAditi cet , na; taccake tatpratyavamarzasya bAdhyatvena mithyAtvAt / na hi mithyApratyayAt tadviSayasiddhiH ; dvicandrAdijJAnAdapi tatprApteH / tato nirbAdhAdeva 20 pratyavamarzAttatsiddhiH / etadevAha pratyabhijJA dvidhA [ kAcitsAdRzyavinibandhanA ] // 50 // iti / 'pratyabhijJA pratyavamarzaH / pa~stAvAt sAmAnyaviSayaiva gRhyate naikatvaviSayA,viparyayAt, tasyAH nirUpitatvAcca / sAmAnyapratyabhijJApi nirUpitaiva sa evAyaM samazca' ityatreti cet , satyam / tathApi samyamithyArthapratipAdanArthamidamuktam / sA dvidhA mithyA tathyA ceti dviprakArA / tatastathyAyA eva 25 sAmAnyasiddhiriti manyate / sAmAnyamapi samAnAkAra eva, sa ca jalavattaccakrasyASi vidyata eva tatkathaM tatpratyavamarzo mithyeti cet ? na, tadvizeSasyaiva tattvenopagamAt, na tanmAtrasya / sa ca jala eva / tatraiva nirbAdhAtpratyavamarzatvAt na taccakre viparyAyAt / tanmAtrApekSayA tu bhavatyeva sa tatrApi tathya eva caikacikyAdeH sata eva tadAkArasya tenAdhigamAt / kathaM puna: sa eva tadvizeSatanmAtrApekSayA mithyA tathyazceti cet ? bAdhakabhAvetarAbhyAmiti brUmaH / kathanna virodha 1- NAdau ta- A0, ba0 pa0 / 2 nyAyavi0 zlo0 11154 / 3- karNikA- bhA0,ba0,pa0 / 4- vacanenAnya- A0, ba0, pa0 / 5 rAnati- A0. ba..pa0 / 6 pratyabhijJA nAma pra-ba0 / pratyabhi naanaampr-p0| 7 "avasarAt , prastAvaH syAdavasara ityamaraH"-tA0 tti0| 8 nyAyavi0 zlo0 2 / 43 / sAmAnyAkAra A0, ba0, pa0 / 10-ti bA- A0, ba0, pa0 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 51] 2 anumAnaprastAvaH iti cet ? na dRSTatvAt / tatrApi tatkalpanAyAM na kiJcidbhavet / tato nirbAdhAyA eva pratyabhijJAyAH tatsiddhirnAnyataH / sA ca kAcideva tadevAha - 'kAcitsAdRzyavinibandhanA' iti / kAcit jalaviSayA na taccakrAdigocarA sAdRzyasya vizeSeNa tanmAtrAtizAyinA rUpeNa nibandhanaM vyavasthApanaM yasyAH sA tatheti / saiva kasmAttathA ? ityAha 1 77 pramANapUrvakA nAnyA [ dRSTimAnyAdidoSataH / ] iti / pramANaM pratyakSAdi pUrvaM kAraNaM yasyAH sA kAcideva nAnyA taccakraviSayA yataH ityanena kAraNazuddhayA tasyAH satyatvopadarzanAt saiva tadvinibandhanA nAparetyuktaM bhavati / kutaH punarasyA bhavati ? ityAha- 'dRSTimAndyAdidoSataH' iti / dRSTermarIcikAdarzanasya mAndyaM yathAvasthitatatparicchittiM pratyapATabam Adiryasya jalAbhilASAdeH sa eva doSastata iti / anenApi doSavatkAraNatvenAsatyatvAnna sA tannibandhaneti niveditam / 10 syAnmatam-khaNDAdau sAmAnyapratyabhijJAvat ekatvapratyabhijJApyasti kathaM samAna evAkAraH sAmAnyaM naika iti ? tanna, samAnapratyabhijJAyA eva pratyakSapUrvakatvena tatsaMvAdanAt prAmANyopapatterna parasyAH / tadAha'pratyabhijJA' ityAdi / yadyapi samAnaikaviSayabhedena dvidhA khaNDAdau pratyabhijJA tathApi kAcit sA samAnaviSayA dRzya vinibandhanA dRzyo darzanavedyaH samAnAkArastadvinibandhanA torA / tata eva pramANapUrvakA ca tatra pramANaM nAnyA naikatvaviSayA tadviparyyayAt / nahi sAmAnyamekaM zakyadarzanam / 15 tathAhi - yadi tadekam ; vyaktivadantarAle'pi syAt / anupalambhAnneti cet, kathamekam ? pratyantarAlaM vicchede vyaktivannAnAtvasyaivopapatteH / vicchinnamapyekameva ekapratyavamarzAditi cet; aho mI vivekazaktiH kumArilasya yadasau mRtamapi jIvantamabhidhatte / kathaJcaivaM lUnapunarjAtakezAdirapyeko na bhavet ' sa evAyaM kezAdiH' iti pratyavamarzAt ? lavanapratyayena bAdhanAnneti cet, na; anyatrApi vicchedapratyayena tasyAvazyambhAvAt / vicchedaM pazyato'pi ekapratyavamarzo na nivarttata iti cet; 20 saugatAdeH zabdaM nityaM pazyato'pyaniM vyapratyayasyAnivarttanAd vedAderanityatvameva syAt / durAgamAbhyAsoSanItasya manodoSasyAbhAve nivarttanamanyatrApi / tataH - "vyaktiSveva ca sAmAnyaM nAntarA gRhyate yataH / " [ mI0 ilo0 AkRti 0 ilo0 25] iti buvANasya svavacanaviruddhametat - - " tasmAdekasya bhinneSu yA vRttistannibandhanaH / 25 kutazcidekabuddhikaraNAdevaikatvasyopagamAt, sAmAnyazabdaH sattAvadekAdhikaraNena vA // " [ mI0 zlo0 AkRti 0 24 ] iti / na vastuto bhinneSu tadekam anekasyApi 'ekAdhikaraNena vA' ityasyaiva pakSasya parigrahAditi cet; na kiJcid vyAhatam, syAdvAdibhirapyapoddhAranayena tadupagamAt / niveditazcaitat - 'samAnaM kenacit' ityAdinA / tanna vyaktigataM tadekam / sarvagatajJAnava - A0, ba0, pa0 / 2 - yAttarhi viparyayAttarhi sA- A0, ba0, pa0 / 3 bAdhanasya / 4 - to hyekatra pra- A0, ba0, pa0 / 5 nityasyAni - A0, ba0, pa0 / 6 sattAvadabhAve kathaM karana A0, ba0, pa0 / "sattAdAve kadhIkaraNena" mI, 0 ilo0 / 7 nyAyavi0 zlo0 2 / 47 / 1 - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyavinizcayavivaraNe [251 mekamiti cet;antarAle kinna tadupalabdhiH ? anabhivyakteriti cet; vyaktipvapi na bhavet / nahi tadeva kacidabhivyaktamanabhivyaktaJcoSapannaM virodhirUpAdhikaraNatvena bhedApatteH / iSTaiva tadApattiH kathaJcit, kathaJcideva tadadhikaraNatvasyApi bhAvAditi cet, na; tasya sAvayavatvaprasaktyA "vibhutvAvayavAbhAvau pratipAdyau ca zabdavat / " [ mI0 zlo0 vana0 31 ] iti vyApatteH / kutazca vyaktiSu tasyAbhivyaktiH ? svazaktita iti cet, tadantarAle'pi syAt / sati tasmin zakterapyavazyambhAvAdabhedAt / * bhede kayaM sA tasyeti vyapadezaH ? sambandhAditi cet; tathApi kathanna sA tadantarAle ? niravayavena sambandhe 'vyaktigata eva tatra saunAntarAlagate' iti vibhAgAnupapatteH / kathaJcaivam "vyakti [:] zaktyanurodhataH" [ mI0 zlo0 AkRti0 26 ] ityuktam ? svazaktitastadabhivyaktau tadanuSapatteH / astu vyaktizaktita eva tadabhivyaktiriti cet; kimabhivyaktenApi tena ? azaktatvenaM kvacidanuSayogAt / 10 zaktameva tadapi vAhadohAdau, na caivaM vizeSavaiyarthya vizeSANAmapi tadAtmanAmeva tatra vyApArAnna kevalAnAmiti cet ; ucyate-yadi vizeSazaktireva tasyApi zaktiH kathanna tadbhede vizeSavattasyApi nAnAtvam ? tadbhede'pyekatvasyAvirodhAditi cet , vizeSANAmapi tadeva syAt / na tathA pratibhAsanamiti ceta; samAnametatsAmAnye 'pi / na hi tasyApyavicchinnasya pratibhAsanam antarAle vicchinnavigrahasyaiva tasya tadupalabdheH / anyaiva tasya zaktiriti cet ; tannAnAtve kAryanAnAtvasya tata eva bhAvAd vyarthaM 15 vyaktiSu tannAnAtvakalpanam / tadekatve vA na kAryanAnAtvaM zaktyabhedena tadanupapatteH / vyaktizaktInAM nAnAtvAttannAnAtvamiti cet ; AgataM kAcaSacyaM sAmAnyazaktita ekatvam, nAnAtvaJca vyaktizaktitaH iti / tanna vAhAdau tasyopayogaH / svapratipattAviti cet / na ; tasyApi vyaktita eva bhAvAt "vyaktizaktyanurodhataH" [ mI0 zlo0 ] ityabhidhAnAt / tatastatsamavAyina evAbhivyaktirna vyApinaH / vyApinastu tadabhivyaktAtsvarUpAdeveti cet , kathaM punastatsamavAyirUpaM vyApisA20 mAnyasya ? yatastadabhivyaktistasya syAt / tasyaiva samAptyA tatra samavAyAditi cet; kathaM vyApitvaM samAptau tadayogAt ? anyatrApi tasyaiva pratIteriti cet , na , yugapattadasambhavAd vyaktivat / krameNeti cet ; na ; tadavizeSAt vyaktInAmapi vibhutvAt / tato na yuktametat-- "yathA ca vyaktirekaiva dRzyamAnA punaH punaH / / kAlabhede'pyabhinnaivaM jAtirbhinnAzrayA satI // ' [ mI0zlo0vana0 32 ] iti / kramavyAptAveva vyaktarudAharaNatvopapatteH / yugapat yugapadapi tatra tatra tasya pratipattidRzyata 25 iti cet / na ; dRSTAyA api samAptipratyayabAdhitatvena vibhramatvAt / tasmAdavastveva mImAMsakasya sAmAnyamazaktarevijJAnAcca / ___tata eva naiyAyikAderapi ; tasyAstyeva parijJAnaM gaurayamayamapi gauriti pratyayAditi cet / na , tasya vizeSagocaratvAt / bhinneSu kathamabhinna pratyaya iti cet , bhavataH katham ? abhinnasAmAnya30 sambandhAditi cet ; na , tenApi tatra bhedasyAnapAkaraNAt sAGka-patteH / abhinnapratyayameva tatra sa 1- pi tu bha- A0,ba0, pa0 / 2 sAdhanA- A0, ba0,pa0 / 3- tve kva- A0,ba0, 50 / 4 tadeva tatsyA -A0, ba0, pa0 | 5 yugapadapi A0, ba0, pa0 / 6-natvameva tatsA-pA0, ba0, pa0 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 2 / 51] 2 anumAnaprastAvaH karotIti cet ; sa tarhi vibhrama eva atsmiNstdgrhnntvaat| tataH kathaM sAmAnyasiddhiH ; tanmAtre samyaktvAditi cet / na ; ekatra samyaktvavibhramayorvirodhAt / avirodhe vA samAnAkAre tasya samyaktvaM tadekatve tu vibhrama eva bAdhAvizeSAt / tanna sAmAnyasyaikatvamAkAraH / kutastarhi tatpratyabhijJA ? ityAha--'dRSTi' ityAdi / dRSTayA svamatazraddhayA mAndhaM buddharvastuvicAraM pratyapATavam AdizabdAdekasAmAnyasaMskArAdiH sa eva doSaH tata iti / svamatAbhinivezAdeH sarvaM sarvatra vidyate / iti buddhiryathaiveyaM pAramaH prakalpyate // 1387 // mImAMsakAdibhistadvadekaM sAmAnyamityapi / kalpyate buddhirIkSA dRSTimAnyAdidoSataH // 1388 // kathamevaM samAnapariNAme samarthite vizeSapariNAmo yata idamavatiSThet-'tatsamAnAsamAneSu 10 ityAdIti' cet ; na ; vizeSapratyabhijJayA tasyApi samarthanAt tadAha--'pratyabhijJA dvidhA' iti / kuto dvidhA ? kaacitsaadRshyvinibndhnaa| kAciditi vacanAdanyA vaisadRzyanibandhanA yata iti / sApi pramANapUrvikA pramANataH pratyakSAdeH sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayAdatpatteH naanyaa| yA tvanyA sAdRzyAdyekAntapratyabhijJA na sA tatpUrvikA pratyakSAdinA tadviSayasyApratipatteH / tato na tatastatsamarthanamapramANatvAditi manyate / kutastarhi sA ? tatrottaram-'dRSTi' ityAdi 15 vyAkhyAnaM pUrvavat / tato yaduktam "sarvajJAnAni mithyA ca prasajyante'tra kalpane / " [mI0zlo.AkRti072] iti| tadyadi sAmAnyajJAnavadvizeSajJAnAnAmapi samAnAkAraparAGmukhatvAt abhimatameva tanmithyAtvaM tadabhimukhatayaiva samyaktvopapatteH, tatra nirbAdhatvAdanyatra viparyayAt / tataH siddhaM zabdAnAM vastuviSayatvaM samAnapariNAme saGketAt , tasya ca vastutvenAvasthApanAt / gaureva 20 kazcinna prasiddhastadanyato vizeSAgrahaNAt kathaM tatsAdRzyena khaNDAdau gozabdasya saGketaH ? taduktam "vizeSagrahaNAbhAvAdekA gauH kazca kalpyatAm / " [mI0 zlo.AkRti073] iti / iti cet, na, tasya vRddhavyavahAraviSayasya prasiddhatvAt / vRddhAnAJca tadaparavyavahAraviSayasAdRzyAttaduSapatteH / atadvyavahAradvIpAdAgataM tu pratipattAraM prati na prasiddhasAdRzyAtsaGketaH kintu sAdRzyavizeSAdhiSThAneSu khaNDAdiSu 'ete gAva iti pratiSattavyAH' iti / tato niravadyaM teSAM tadviSayatvaM 25 2 liGgavat / liGgAdavastveva pratIyata iti ceta; na; apratibandhAt / nahi tasya tasmAdutpattiH; azakyatvAt / nApi taadaatmym| svayamavastutvApatteH, anekAntasya cAnabhyupagamAt / tatastato'pi sAdhyasya vastuna eva pratipattiH / ___ kathaM tarhi bahirAdivat pradhAnasyApi sattvaM tato na sAdhyate ? ananvayAditi cet, na; anvayasya' bhavanmatenAliGgalakSaNatvAditi / atrAha 1 nyAyavi0 zlo0 2 / 44 / 2 vaisAha- pa0 / 3 "liGgasya yathA sAdhyAkhyavastuviSayatvam" tA. tti0| 4-sya ca tanma-A0, ba0, pa0 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [251 asti pradhAnamityatra lakSaNAsambhavasvataH // 51 // iti / asti vidyate pradhAnaM sattvarajastamasAM sAyAvasthAnam iti evaM' na sAdhyate 'sAdhyante' . ityanuvRttasyai netyanenApyanuvRttenaiva ( naika ) . pariNAmena sambandhAt / kuto na sAdhyate ? atra asmin sAdhye lakSaNasya 'sAdhyaM zakyam' ityAdeH asambhavatvataH / sambhavato bhAvaH sambhavatvaM tadabhAvAt / na hyabhipretamaprasiddhamityeva lakSaNamapi tu zakyaJca / na ca , pradhAnaM zakyam ; tasyaikakAraNarUpasya jagatkAraNAnekatvagrAhiNA pratyakSAdinA pratikSeSAt anuSNAgnivat / athavA atra asmin parapratipAdite bhedAnAM parimANAdau talliGge lakSaNAsambhavatvato liGgalakSaNasyAbhAvAt na sAdhyata iti / trairUpyameva tallakSaNaM tadabhAvAdeva tarhi tanna sAdhyata iti cet ; na ; tasyAlakSaNatvena vakSyamANatvAt / tato'nyathA'nupapannatvasyaivA10 bhAvAttatastanna sAdhyate / tadabhAvazca pradhAnAnapekSe bhoge tadbhAvAt / asti hi viSayAnubhavAtmani bhoge parimANAdiH, na ca tasya pradhAnaM kAraNam acetanatvApatteH / acetana eva vastuto bhogo buddheviSayAkArapariNAmasyaiva tattvAt , cetanatvaM tu tatraM puruSasambandhanibandhanAdvibhramAdeveti cet ; na ; evaM puruSasyaivAsiddhaH / nAsiddhiH, saMghAtaparArthatvAlliGgAt pratipatteriti cet ; kaH punaH puruSasya saGghAtenArthaH ? bhoga iti cet ; na ; tasya buddhAveva bhAvAt / vibhramAtpuruSe 'pIti cet ; na ; vibhrama15 syaiva puruSAsiddhAvasiddheH / tatsiddhau siddhiriti cet ; na , cakrakadoSAt / tatsiddhau tasya buddhisaMsargAtatra bhogavibhramaH tena ca saGghAtasya tAdarthyam , tatazca tatsiddhiriti / kiJca vibhramo'cetanazcenna tena bhogamatirna re / anyathA vyarthameva syAt kvaciccaitanyakalpanam // 1389 // tatrApi cetanatvaM cedvibhramAdavakalpyate / anavasthAnadoSastvAM jIvantannAvamuJcati // 1390 // na ca vibhramamAleyamekabhogAnubandhinI / pratItipathamApnoti prItyai yA tava kalpyate // 1391 // vastunazcetanatve tu 1 bhogacidvibhramAtkatham / vibhramasyApi bhogatvAdanyathAnubhavAtmanaH // 1392 / / tato na parimANAdeH pradhAnAstitvasAdhanam / anyathAnuSapannatvavaikalyAd vyabhicAriNaH // 1393 // sAdhanAdiprayogasya na caivaM vyabhicAritA / yatastato na siddhiH syAd bahirbhAvAdi vastunaH // 1394 // 1 etanna sA-A0, ba0, pa0 / 2- sya tene-A0, ba0, pa0 / 3 nyAyavi0 shlo02|1| 4 tasyaiva kA-zrA0, ba0 ,pa0 / 5 "bhedAnAM parimANAtsamanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNa kAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpasya ||"-sAkhyakA0 15 / 6 liGgalakSaNam / 7 buddhi viparyayAkA-A0, b0,10|8 bhoge| 9 sAMkhyakA0 17 / 10 bhogavidvi-A0, ba0, 50 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2152] 2 anumAnaprastAvaH nanu anyathAnupapannatvamapi satyeva pakSadharmatvAdI bhavati tatastadeva hetulakSaNaM tadasattvAdeva ca pradhAnAstitvamapyasAdhyamiti cet ; na , tadabhAve'pi kvacittadupalambhAt / tadAha tatrAnyatrApi vAsiddha yadvinA yadvihanyate / tatra tadgamakaM [ tena sAdhyadharmI ca sAdhanam ] // 52 // iti / apizabdo minnaprakramo'siddhamityasyAnantaraM draSTavyaH / tato'yamarthaH-tatra tasmin 5 vivakSite dharmiNi asiddhamapi na kevalaM siddham anyatra vA anyasmin dRSTAntadharmiNi iva / vAzabdasya ivArthatvAt / tatkim ? tat sAdhanaM gamakaM tata: pakSadharmatvAderatallakSaNatvamavyApakatvAditi manyate / va ? tatra saadhye| kIdRzaM tat tatreti taditi cocyate kuto vA tadagamakam ? atrottaram-yadvinA yadantareNa yadvihanyate yadvighaTate / etaduktaM bhavati- yatsvayaM nivartamAnaM liGga nivarttayati tattatreti, yacca yannivRttyA niyamena nivarttate tattaditi, 10 tannivRttyA nivRttiniyamazca gamakatve nibandhanamiti / nanu tadeva nAsti yatra pakSadharmatvAdirahite tannivRttyA nivRttiniyamaH tato gamakatvaJceti cet; na, tasya bahirAdisAdhanasya sAdhanadUSaNaprayogAdeH savistaraM nirUpitatvAt / tasyaivAnusmaraNArthaM mandAnugrahabuddhayA punarasya vacanAt / athavA tatreti atrAvadhAraNamapIti, etaccAnyatretyatra draSTavyam / atrApyayamarthaH-tatraiva dharmiNyeva siddhana dRSTAntadharmiNi yadinA yadvihanyate tatra tadgamakam / kimiva ? anyatrApi vA iti / anyatra dRSTAnte 15 dhammiNi apizabdAt sAdhyadharmiNyapi siddhamiva vAzabdasya pUrvavadivArthatvAt / yathA pakSasapakSayoH siddha sattvakRtakattvAdi gamakamavinAbhAvaniyamAt tathA pakSa eva siddha zrAvaNatvAdikaJcetyarthaH / yuktaM kRtakatvAdergamakatvam anvayabalAdavinAbhAvaparijJAnAt , na zrAvaNatvasya viparyyayAt / nahi tasya kvacidanityatvenAnyena vA zakyamanvayadarzanaM zabda eva bhAvAt, tatra ca tayorvivAdAt / tanna teMdgamakatvaM saMzayaM tu kurvIta vastusatastadubhayaparihAreNAnavasthAnAt / ubhayoranyatarasminnapyaprati- 20 patteriti cet, na; sattvasyApyevamagamakatvaprasaGgAt / nahi tasyApi kvacit kSaNikatvenAnvayaH / vidyutpradIpAdAvapi kSaNabhaGgaM prati vAvadUkAnAM vivAdAt, avivAdAspadasyaiva sapakSatvopapatteH / pakSa eva vipakSe bAdhakapratyayavalAdavinAbhAvaprattipattestasya gamakatvamiti cet, anukUlamAcarasi, zrAvaNatvasyApyevaM gamakatvAvAptaH / / zrAvaNatvaM hi zravaNajJAnaviSayatvam, tacca tajjJAnakAraNasyaiva "nAkAraNaM viSayaH" [ ] iti vacanAt / na ca nityasya kAraNatvam; kAryAnuparamaprasaGgAditi nirUpitaM 25 "kAraNasya" ityAdau / tato nizcitanityavyAvRttikaM tat zabde dharmiNyupalabhyamAnamanityatvaM gamayatyeva na saMzAyayati sattvavat / yadi punaH zravaNajJAnakAraNatvAt zrAvaNatvam tarhi 'kAraNatvAt' ityeva heturastu tAvatA sAdhyapratipatteH vyarthaM tajjJAnena tadvizeSaNamiti cet, tAvatApi kathaM tatpratipattiH anvayAbhAvasyAvizeSAt ? kSaNabhaGgenAnanvaye'pyanityatvamAtreNAstyeva vidyutpradIpAdau 1 pakSadharmatvAdyabhAve'pi / 2 siddhameva vAsiddham A0, ba0, pa0 / 3 tadvRttaM tatreti A0, ba0, p0| 4 tadAgama- A0, ba0, pa0 / 5 sattvasyAvagama- A0, ba0, pa0 / 6 -katvApatteH A0, ba0, pa0 / 7 nyAyavi0 zlo0 106 / 8 tattarhi A0, ba0, pa0 / 11 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2052 tasyAnvaya iti cet, na, tatra vivAdAbhAvAt / mImAMsakasya tatrApi vivAda eva zabde kSaNikatvavatasyApi tenAnabhyupagamAditi cet ; na ; ___ "teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nityatA / " [mI0 zlo0 zabdani0 289 } iti kauTasthyAbhAvamabhyupajAnato'pi tasyAbhyupagamAt / tanmAtrAdanyasya tadabhAvasyAbhAvAdvivAdA5 pannamapi kathaM tava tatsAdhyam anabhipretatvAt ? abhipretameva hi tadApannamapi sAdhyaM nAparamatiprasaGgAt / na ca bhavatastadabhipretaM kSaNakSayasyaiva tattvAt / tadapyabhipretameva sAdhitAttataH kSaNabhaGgasAdhanAditi cet ; na, tatrApyanvayAbhAvasyAvizeSAt / tato'pyaparAnityatvasAdhanena tatsAdhanaparikalpanAyAmanavasthApatteH / tanna kAraNatvasyApyanvayabalAdamakatvam / vyatirekanirNayAttu tattvaM savizeSaNasyApi na viruddham / nirvizeSaNa syaiva tattve kiM vizeSaNena tadvAdino vyarthavAditvena nigrahAvApteriti cet ; atyalpamidamucyate, 10 kRtakatvAdinApi kimiti vaktavyaM sattvasyApi tadvizeSaNarahitasyaiva gamakatvAt / ziSyavyutpattivaici tryA) sattvameva' zuddham, avizuddhaJca bhinnavizeSaNaM kRtakAdi, abhinnavizeSaNaJcotpattimattvAdi gamakamupadizyata iti cet ; aho mahAnayamanugrahaH ziSyeSu bhavato yato nigrahanibandhaneSu teSAM gamakatvavyutpattirAkarapyate / vaiyarthye 'pi kRtakatvAdInAM tannibandhatve pratijJAdInAmapi syAdavizeSAt / ko vA vizeSaH kRtakatvAdInAM yatasta eva sattvavizeSAH ziSyavyutpattaye'vakalpante na kAraNatvavizeSaH zrAvaNatvamiti 15 pratipattiH / yaduktam-anyatrApi siddhamiva dharmiNyeva siddha mapi gamakamiti, tanna yuktam ; vaiSamyAt / anyatrApi siddhasya tadaMzavyAptinirNayAditarasya viparyayAditi cet naH tadaMzavyAptestatraiva nirNaye vaiphalyAt tatra sAdhyasya pramANAntarAdevAvagamAt / tannirNayAdevAvagame parasparAzrayAt-sAdhyasiddhayA tannirNayaH tasmAcca tatsiddhiriti / tatrApyanyatra tannirNaye 'navasthApatteH / sAkalyena tannirNaye tu pakSe'pya yamavazyambhAvI tadabhAve sAmastyena tadanupapatteH / tato'ntarvyApteravazyambhAvAdanyatra siddhasyApi tayaiva 20 ca gamakatvopapatterupapannaM tadvaditarasyApi gamakatvopavarNanam / antarapi vyAptinirNaye tata eva sAdhyasyA pyavadhAraNAd vyarthamanumAnamiti cet, idamapi " dvayasvarUpagrahaNe mati sambandhavedanam" pr0vaartikaal01|1] iti bruvANasyaiva dUSaNaM na syAdvAdinAm ; taiH sAdhyAparijJAne'pi tatsambandhasya liGgasvarUpatvena tanmAtragrahaNe'pi tannirNayopagamAt / taduktam-- ___ "liGgAtmagrAhakaM mAnamUho mtinibndhnH|" [ ] iti / ___ prathamadarzino'pi kinna tannirNaya iti cet ? sAmagryabhAvAt kSaNakSayAdinirNayavaditi brUmaH / tato yuktam -anyathAnupapattibalAcchabdAnityatve zrAvaNatvasya gamakatvaM tathA rUpAdyanityatve cAkSuSatvAderapi pratipattavyaM tadavizeSAt / tadvalena gamakatvamanyasyApi darzayati- tena sAdhyadharmI ca sAdhanam ' iti / tena yadvinA yadvighAtena sAdhyazcAsau anityatvaviziSTatayA sAdhyamAnatvAt dharmI ca zabdAdiH sAdhyadharmI sAdhanaM gamakaM zabdAnityatvasya / na kevalaM sa evApi tu sAdhyadharmo 'pIti 1 "yat sat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti zuddhasya svabhAvahetoH prayogaH / svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya pryogH| yat kRtakaM tadanityamityupAdhibhedena / " -nyAyabi0 pR065-66 / 2-naamtnnitaa0|3 tato na vyA- A0, ba0, pa0 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 52] 2 anumAnaprastAvaH cazabdaH / kIdRzaM tadubhayamapIti cet ? uttaram-'tatra' ityAdi / tatra siddhaH sAdhyadharmI tadanyatra siddhaH sAdhyadharma iti siddhamityasya liGgapariNAmena sambandhaH / kathaM punaH sAdhyadharmiNastadAdhAratvamAdheyatvaJca satyeva bhede tadupapatteriti cet ? na; sAmAnyavizeSarU patayA bhedasyApi bhAvAt / 'api vA' iti nipAtasamudAyena pakSadharmatvAdAvanAdaraM sUcayati / tatsUcanazca sato'pi tasyAsAdhanAGgatvAt / tadayamatra prayogaH-anityaH zabdaH zabdatvAditi / ___ yadi dharmI sAdhyaH, kathaM sAdhanam ? aprasiddhasya sAdhyatvAt prasiddhasya ca sAdhanatvAt, tayozcaikatra virodhAditi cet; na; samudAyAntaHpAtina eva tasya tadrUpatayA sAdhyatvenAsiddhatvAt na kevalasya, kevalasya ca sAdhanatvaM siddhatvAt, anyathA dhamitvamapi na bhavet prasiddhasyaiva 'tattvopapatteH / tataH samudAyatadekadezarUpeNAsiddhataravibhAgaviSayeNa jJApyajJApakabhAvopapatterna dharmiNaH svasAdhane hetubhAvino'pyasiddhatvamiti durbhASitametat - "jJApyajJApakayorbhedAddharmiNo hetubhaavinH|| asiddha pikatvasya dharmyasiddhaH svasAdhane // ' [ pra0 vA0 4 / 180] iti / yadi dharmI hetuH, 'anityaH zabdaH' ityevAstu na zabdatvAditi vaiyarthyAt / na vaiyarthya hetvantarAkAGkSAnivarttanArthatvAt, bhavati hi 'anityaH zabdaH' ityukte 'kutaH' iti tadAkAGkSA pratipattuH atastannivRttyarthaM dharmitayA nirdiSTasyApi hetutvena nirdeze na paunaruktyadoSaH phalavattvAditi cet, 15 na; dharmitayA nirdiSTasyaiva sAdhyapratyAyanasAmarthya tadantarAkAGkSAnutpatteranarthakatvAt, anyathA hetubhAvena nirdeze'pi tadutpatteH punarapi tadbhAvena nirdezaH tannivRttaye kartavyaH, punarapyevamiti na kvacidavasthitiH syAt / atha tathA nirdiSTasya na tatsAmathryam ; hetu tayA nirdiSTasyApi na syAt, tannirdezenApyasamarthasya sAmarthyAnApAdanAt / taduktam -- "yadi zabdasya sAmarthya hetvantaramanarthakam / athAsAmadhyamasyAsti punaruktena tena kim // " [pra0 vArtikAla0 4 / 179] iti|| satyamastyeva dharmitayA nirdiSTasyApi hetutvaM tattu dharmaparatayA paJcamyA ca nirdezAbhAve na pratIyata iti cet, na, dharmipare prathamAnirdeze'pi tatpratipatteH vRkSo'yaM ziMzapA yata iti, anityo'yaM kRtako yata iti ca / tataH punarvacane yadvivakSitaM tadatra nAstItyasiddho heturiti cet, na samyagetat; evaM hi 'viSANavAnayaM piNDo nAzvo viSANavattvAt' ityapi na heturbhavet pratijJArthaMka- 25 dezatvenAsiddhatvAt / piNDasyaiva tadekadezatvaM na tadvizeSaNasya viSANavattvasyeti cet, na, tatrApi tasyAvazyambhAvAt, kathamanyathA tadviziSTasya piNDasyApi tadekadezatvam ? vA mA bhUttasya tattvam , tathApi vizeSaNatayA nirdezAdeva hetubhAvasyApi pratipatteH,viSANavattvAditi kiM punarvacanena hetvantarAkAGkSAyAH prakRtavadatrApyanavaklapteH tannivartakasyApi punarnirdezaphalasyAbhAvAt / tato'trApyevaM vaktavyam 1 dharmitvopapatteH / 2 dharmitayA / 3 "pratijJArthaMkadezAsiddhaH / " -tA0 tti0|4-she phaA0, ba0, p0| 20 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [252 zaktiviSANinazcet syAddhatvantaramanarthakam / zaktiryadi na tasyAsti punaruktena tena kim // 1395 // iti / tato'trApi punarvacane vivakSitAbhAvAdasiddha evAyaM hetuH / neha vizeSaNasyaiva tatpiNDagatavizeSAtmanaH punarvacanam ; api tu tadanyasyaiva tadatahatasya viSANavattvasAmAnyasya, tasyaiva ca hetutvaM 5 tato'yamadoSa iti cet, kathaM tahIdamalaGkAravacanamaviruddham-"yadi nAma pakSavizeSaNaM viSANitvaM piNDAntaravyavacchedAya tathApi tasya hetutvaM na viruddhayate / " [pra. vArtikAla0 4 / 187] iti / anena tadvizeSaNasyaiva hetutvapratipAdanAt / tannAyamatra parihAraH / syAnmatam-yasya vizeSaNanirdezAdeva tatra hetubhAvapratipattiH prajJAtizayasampattestaM prati mA bhUttasya punarvacanaM vaiyarthyAt, yasya tu nAsti komalaprajJasya taM prati phalavadeva tadvacanaM tatastasya 10 tadbhAvapratipatteH / na ca punaruktatvam ; anavagatavacanAt', avagatavacanatvAttasyAvakAzAditi, tadeta duSakArAyaivAsmAkaM zabdasyApyevaM nirdoSatayA hetutvenAvasthiteH / tato yathA sAdhyavizeSaNatve'pi tena sAdhyapratibandhasyApratipAdanAddhetureva viSANavattvaM na pratijJArthaMkadezAsiddham ; dharmitadvizeSaNabhAvena pratijJArthAdarthAntaratvAd, tathA zabdatvamapi, dharmitve'pi tena tatsAdhyapratibandhasyApyapratikSepAt samudA yakevalAtmanA tadarthAntarasyApi bhAvAt / bhavatvasiddhireva viSANavattvasyApi, tatkathaM tadavaSTambhena zabdatve 15 tatparihAra iti cet ? kiM punaridaM dharmakIrtebubhukSAvyAkulitasya vacanam - "pakSAGgatve'pyabAdhatvAnnAsiddhibhinnadharmiNi / yathA'zvo na viSANitvAdeSa piNDo viSANavAn // " [pr0vaa04|187] iti / yatpunaratra pakSAntaram- na sAdhyasamaye vizeSaNamasti sAdhyamupalakSya tasya prAgeva nivRtteH nivRttasya ca tadekadezitvAyogAnnAsiddhatvamiti / taduktam"sAdhyakAlaM gato vA na nivRtterupalakSyate ( tat ) / " [pra. vA0 4 / 188 ] iti, tadapi na; zabdatve'pyevaM tadoSAnavaklapteH / zakyaM hi vaktuM zabdatvamapi sAdhanameva na sAdhyam anityaH zabdatvAditi anityatvasyaiva sAdhyatvAt tato na tadapi tadekadezatvenAsiddhamiti kkedAnImanityatvaM sAdhyaM nirAdhArasya dharmasyAsambhavAditi cet ? agnimAn dhUmavattvAdityatra kvAgnimatvam ? sAmarthyAma eva, tadanyatra tatsAdhane hetorasAmarthyAditi cet, tata evAnityatvamapi zabda evAstu / kathamidAnI na tasya tadekadezatvamiti cet ? na; hetuba (kA)lApUrvaM tadabhAvAt / pazcAttu bhavato'pi hetoradUSaNAt / nahi tabalopanItameva tadvRSaNAya bhavatyatiprasaGgAt, svayaM cAbhAvApatteH / tathA hi nahi doSavato hetostatsiddhiravakalpate / tatsiddhau vA kathaM nAma heturdoSI bhavedayam // 1396 // 1-cnpaav-taa0|2 punaruktatvasya / 3 dhamitvena ta-A0, ba0, p0|4-tyH zabdaH zaA0, ba0, pa015 cettadagnimAn A0, ba0, p0|6-dosso bha- A0, ba0, pa0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 52 ] 2 anumAnaprastAvaH hetozca doSamanvicchannanvicchatyapi taddbalAt / sAdhyasiddhimiti hyeSA mahatI bodhadIdhitiH / / 1397 // 85 tato heturiva zabdatvaM siddhatvAdanyathAnupapattezca, tathA rUpAdyanityatve rUpatvAdikamapyavizeSAt / dharmiNa iva kinna sAdhyadharmasyApi hetutvamiti cet ? na, tasya samudAyagatasyeva kevalasyApyasiddhatvAt / tadanyagataH siddha eveti cet; iSTamevaitad 'anityaH zabdaH tadanyasya sarvasyAnityatvAt' iti / cazabdena 5 tatsamuccayasyAbhidhAnAt / kathamatrAnyathAnupapannatvaM zabda nityatvena tadanyAnityatvasya hi bhinnAdhikaraNatvena virodhAbhAvAt, "virodhopAyatvAcca tatpratipatteriti cet na; zabdasya nityatve tadvattvenaiva tadanyasyApi vastuno vyApterekAdhikaraNatayA virodhopapatteH / na ca vastunaH kasyacinnityatvam anyasyAnityatvaM vyApaka mityupapannam sattvAderapi vyabhicAreNAgamakatvaprasaGgAt / tasmAdanityatvameva sAkalyena tasya vyApakam, tacca kvacidbhavadanyatrApi tadviparyayaM pratikSipati tadvyAptaM zabdatvAdikamapi / ityupapannamabhi- 10 hiMtam - 'tatra' ityAdi / yadyananvayamapi zrAvaNatvAdikaM gamakaM kinna prANAdimattvamapIti cet ? ka tasya tattvam ? Atmani nityAdirUpe prANAdestatkAryatvena tatrAvinAbhAvAditi cet; na nityatvena hetutvasya niSedhAt / aniSedhe'pi kinna zarIravadanyatrApi prANAdi: AtmanastatrApi bhAvAt ? taddhetorvizeSasya zarIra eva bhAvAt bahizca viparyayAditi cet, na tasyai tatsvabhAvatve bahirapi prasaGgAt vyApinastadaparasvabhAvAnutpatteH, anyathA tAvAnevAtmA bhavet Atmaprayojanasya tatraiva bhAvAnna bahirbhAvI tadbhAgo viparya - yAt / athAyaM tatsvabhAvo na bhavati, AtmamanaH saMyogAditvena tato bhinnatvAditi cet; ta~to'pi kutastatraiva prANAdiH ? tadavacchinna evAtmapradeze tasya bhAvAditi cet, na; Atmano niSpradezatvAt, kalpitastu pradezo na tatsahAyo'pi taddhetuH, avastutvAdvandhyAsutAdivat / kathaM vA tatraiva bhava viprakRSTAt'' pazcAdA ( pazvAdyA) kRSTiryatastadanumAnam ? kathaM vA 12 tasyAtmakAryasya tatraiva bhAvo na bahirapi ? taddhetorapi vizeSasya tatraiva bhAvAditi cet, tasya pUrvavadanarthAntaratve " tato'pi kutastanmanaH- 20 * saMyogAdistatraiva ? tasyApi tadavacchinna eva tatra pradeze bhAvAditi cet, na, 'Atmano niSpradezatvAt ' ityAderAvRtteranavasthApattezca / nAyaM doSaH, sahakAriNAM hetuphalabhAvena kramabhAvinAmanavasthitereva '4 rUpatvAditi cet; evamaSi sahakAriNAmiti kuto na svatantrANAmiti : tatsahAyAdAtmana eva prANAde - rbhAvAnna tebhya eveti cet kathaM punasteSAmeva nivRttyA ghaTAdernivarttamAnaH tebhya eva sa na bhavet ? AtmApi tato nivRtta eveti cet, na vibhutvAt / sahakArisahito nivRttazcet; na tatsAhityasya 25 15 10 1 15 16 1 vipakSabhUtena saha / 2 vipakSavirodhakAraNakatvAt / 3 nityatvenaiva / tadvattenaiva A0, ba0, pa0 / 4 prANAdisadbhAva kAraNasya vizeSasya / 5 prANAdihetovizeSasya AtmasvabhAvatve / 6 prANAdihetu vizeSaH bahirbhAvibhAgasvabhAvaH / 7 AtmamanaH saMyogAdeH / 8 AtmamanaH saMyogAdeH / 9 kathaM ta- tA0 / 10 zarIradeze eva / 11 dUradezAt / viprakRSTatvAt A0, ba0, pa0 / 12 AtmamanaH saMyogAdeH / 13 -tvepi tataH kuA0, ba0, pa0 / 14 santAnApekSayA anantatvasyaiva / 15 sahakAribhya eva svatantrebhyaH / 16 AtmamanaHsaMyogAdInAmeva / 17 prANAdiH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nyAyavinizcayavivaraNe 252 tatsvabhAvatve tadanupapatteH / atatsvabhAvatve tu sahakAriNa eva taditi siddhA tannivRttita eva tatastavyAvRttiH / ato nAtmani prANAdimattvasya gamakatvamanyathAnupapattivaikalyAt / / astu tarhi 'buddhyAtmanyeva tasya gamakatvamavinAbhAvAditi cet, kuto'vinAbhAvaH ? tasya svazarIre tatpUrvakatvena pratipatteriti cet kIdRzastadAtmA ? nizcayavikala iti cet, kathaM tada5 stitvavyavahAraH ? nirvikalpAdeva svavedanAditi cet ; na; kSaNabhaGgAdAvapi tata eva tadbhAvenAnumAnavaiphalyAt / vyavahArasamarthe ca tadvedane viparItAropaNasyAnupapatteH / tanna tasyAnvayamukhenAvinAbhAvaH / nApi vyatirekabalena anizcitAstitvasya kutazcinnivRtteraparijJAnAt / bhavatu nIlamidaM pItamidamityupajAyamAno nizcaya eva sa iti cet; sa eva kutaH ? nirhetukatve nityasattvAdiprasaGgAt / pUrvasmAnnizcayAdeveti ceta; kuta idamavagantavyam ? tayorevAnyatarasmAditi cet, na; tena parasparasyA10 viSayikaraNAt / nApyanyataH, tenApi tadanyatarakAlenetarasya tatkAlAsambhavino'parijJAnAt, ubhayakAla vyApinazca kSaNabhaGgabhaGgabhayenAnabhyupagamAt / 'tadubhayapRSThabhAvino vikalpAt' ityapi nottaram, tulyacodyatvAt 'kutastasya tatpRSThabhAvitvamavagamyate' iti ? viklpaantrklpnaayaamnvsthaandauHsthybhyaaptteshc| na cobhayAparijJAne taddhetuphalabhAvapratipattiH; "dviSThasambandha" [pra0 vArtikAla0 1 / 1 ] ityAdevirodhAt / tanna nairAtmyavAdinAM nizcayo'pi tadAtmA yataH prANAdayo bhaveyuH / . satyapi tasmin kutaH suSuptAdau tadutpattiH ? tadApi nizcaye taddazAviloSAt / jAgrato nizcayAditi cet, bhavatu nAmAnantaraH, parastu kramabhAvI kutaH ? prANAdereva pUrvapUrvasmAditi cet; kathamidAnIM tataH paracaitanyavittirvyabhicArAt ? na vyabhicAraH-caitanyaprabhavAt prANAdestatprabhavasya' vailakSaNyAt agniprabhavAdiva dhUmAt tatprabhavasya dhUmasyeti cet, na; tadanavadhAraNAt / kathamanyathA savyAjeyaM suSuptiravyAjA veti saMzayaH ? na hi drutabahalAdivizeSavikalatayoSalabhyamAnAmAdbhUmadhvajaM sazayAnAH paridRzyante pratipattAraH / kiJca, tadA' nizcayavaikalye kutaH ''prabodhaH ? so'pi jAgrata eva nizcayAditi cet kathaM kramabhAviprANAdiH prabodhazcAkramAdeva tannizcayAt ? "nAkramAt kramiNo bhAvAH" [pra0 vaa01|45] ityasya vyApatteH / kuto vA mRtazarIre'pi tata eva na prabodhaH ? sahakAriNo 'dRSTasyAbhAvAditi cet; etadapi kutaH ? tatra prabodhasyAnAvirbhAvAditi cet, na; viSamUrchitAdau pakSa mekamanAvirbhAve'pi tasya punastatraiva prayatnabalAdAvirbhAvapratipatteH atrApi tadAzaGkA'nivarttanAt na nizcitastadanAvirbhAva 25 iti kathamadRSTAbhAvaH ? kathaJca dAhAdisAhasamAcaritavyaM pAtakitvaprasaGgAt / tato na mRtazarIravat suSuptAdAvapi jAgrajjJAnAttadutpattiriti sannihita eva kazciddheturvaktavyaH / sa cAtmaiva upayogapariNAmI 20 1 "saugatAGgIkRte cittasantatirUpe / "- tA0 Ti0 / 2 nirvikalpakAdeva / 3 "dRSTe'pi kSaNabhaGgAdau viparItasamAropasambhavAttadvayavacchedArthasyAnumAnasya sAphalyam / taduktam-tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate // iti / ityAzaGkAyAmAha / " -tA0 Ti0 / 4 nirvikalpavedane / 5 "...saMvittiH naikarUpapravedanAt / " -pra0 vArtikAla0 / 6 praannaadiH| 7 prANAde.. 8 prANAdiprabhavasya / 9 dhUmaprabhavasya / 10 suSuptAdau / 11 prabandhaH A0, ba0, pa0 / 12 tatra bo- A0, ba0 p0| 13 -zaMkAvini vartanAt A0, ba0, pa0 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 53] 2 anumAnaprastAvaH nApara iti, tatraiva tasya gamakatvamanyathAnupapattisambhavAt / tasyApi nirNayAtmana' eva sannidhAne kathaM suSuptiriti cet ? na; tadA tasyAdRSTavazAnnirNayavikalasyaiva bhAvAt, prabuddhasyaiva nirNayarUpatayA pratipatteH / kathamekasya nirNayazcetarazca svarUpamiti cet ? tathaivAdhigamAdvikalpajJAnavat / etadevAha --- apratyakSa : suSuptAdau buddhaH prtyksslkssnnH| jIvatIti yataH so'yaM jIva AtmopayogavAn // 53 // iti / 5 na vidyate pratyakSaM nirNayarUpaM yasya saH apratyakSo jIvaH' iti sambandhaH / ka ? suSuptaH svapnadarzI nidrAvAn Adiryasya mUcchitAdestasminniti / sadA tarhi so'pratyakSa eva kapilAderapyAtmA parokSa eveti keSAJcidabhyupagamAditi ceta, na, buddho nidrAprabandhAda vyutthitaH / pratyakSalakSaNaH pratyakSaM nirNayAtmakaM svasaMvedanam , "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam" [ ] iti vacanAt , tallakSaNaM svarUpaM yasya tena vA lakSyata iti tallakSaNa 10 iti / anena tatparokSatvavAdasya pratyakSabAdhanamupadarzitam / bhavatu buddho jIvaH pratyakSato'vagamAt, suSuptAdistu kathamiti cet ? uttaram-jIvatIti yataH iti / yato lokasya suSuptAdirapi jIvatIti pratyayaH tataH so'pyastyeva anyathA tatpratyayAyogAt / kuto'yaM pratyayaH ? mRte mRtapratyayopi kuto yato dAhAdestatra kalpyeta ? sparzAdivizeSAlliGgAditi cet, na, jIvanapratyayasyApi tata eva bhAvAt / jIvanapratibandhasyApi tadvizeSasya nirucchvAsamUrcchite'pi 15 lokairadhyavasAyAt / so'pi jAgrata eva jIvanAnna tAdAtvikAditi ceta; tadaharjAtasya vyAhArAdirapi prAcyabhavajIvanAdeveti kathaM tatastaccaitanyapratipattiryato'yaM paripoSaNAdinA'nugRhyata / tato yathA tadAnIntanAdeva jIvanAttadvyAhArAdiH, anyathA santAnAntaravyavahAravirahApatteH, tathA suSuptAdeH sparzAdivizeSo'pItyalamAgrahavaizasena / kathaM punarevamapi suSuptAdinA prabuddhasyaikatvaM yataH 'apratyakSaH' ityAdhucyata iti cet ? atrottaram-'so'yam' iti / atrApi iti yata iti sambandhanIyam / tadayamarthaH- 20 saH suSuptAdiH ayaM pratIyamAna iti evaM pratyabhijJAnaM yatastataH sa eva apratyakSaH pUrvaM punaH prabuddhazca pratyakSa iti / nanu sa ityatItasya nirdezaH, tasya ca kutaH pratipatti: ? smaraNAditi cetaH tasyApyanubhUtavastugocaratve na tadviSayatvam atIte'nubhavAbhAvAt / nahi vastu kiJcidatItatvenAnubhave parisphurati / atadgocaratve tu na smaraNam, anubhavapRSThabhAvina eva pratyayasya tattvopagamAt / taduktam "anubhUtArthaviSayA smRtizcet naSTatA katham ? __nAnubhUtArthaviSayA yadi sA smRtitA katham // " [pra0 vArtikAla0 4 / 197] iti / anubhUtamevAnubhavAdaMSakAntamatItamiti cet, na; yugapat virodhena tadasambhavAt / paryAyeNa tatsambhavaM tu tadaSakAntAdanyadevAnubhUtamiti kathaM tadevAtItamiti vyapadezaH ? tataH kevalaM vAsanAbalAdeva smaraNamiti tato'vasIyamAnamavastvevAtItaM pradhAnAdivat / tadapyuktam 1 -naH sannipAtepika- A0, ba0, p0| 2 jIvapratya- A0, ba0, pa0 / 3 "jIvanena saha pratibandhaH sambandho yasya sa jIvanapratibandhastasya / " -tA0 Ti0 |.jiivnprbndhsyaapi A0, ba0, pa0 / 4 maraNatvopagamAt / 5 -dapratikrAntamiti A0, ba0, pa0 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 53 "yadAtItaM na tadgrAhyauM yadA grAhyaM na tttthaa| smaryamANena rUpeNa tadatItaM na vastu' tat // " [ pra0 vArtikAla0 4 / 197] iti / __ tatkathamavastunaikatvaM vastunaH pratyakSaviSayasyeti cet ? na; saccetanAdirUpeNAnubhavaviSayasyaiva tenai grahaNAt; tasya ca vastutvAt / kathamidAnImatadviSayasyAtItatvasya tena grahaNamiti cet ? __ bhavatu tAvatA tasyAsmaraNatvam apUrvArthatvAt / tadeva kathaM smaraNamasmaraNazceti cet ? "tadeva svarUpe pramANamitaratrApramANamitivat" [ ] iti brUmaH / tata: pramANameva smaraNaM kathaJcidapUrvArthatvAdavisaMvAdAcca / asti hi tatrAvisaMvAdaH, tato'pi pravRttasya viSayaprApteH / kathamatItasya prAptiH ? kathaM vartamAnasya ? prAptikAle tasyApyabhAvAt / prApta ityabhiprAyAditi cet, na; itaratrApi tulyatvAt / sAMvRtamevaivaM smaraNasya prAmANyamiti cet, pratyakSasyApi syAt / tadapi tAdRzameva 10 vastuta iti cet, nedAnImatItasyaivAvastutvaM vartamAnasyApi tattvAt / tatkutastatraiva tannirbandhaH / tatassa devAtItamaSi vartamAnavaditi kathaM na tadekatvaM pratyakSaviSayasya ? tasmAdanAlocitavacanamevedam"smaryamANena rUpeNa tadatItaM na vastu tat" [pra. vArtikAla0 ] iti / asatyapi vastutve kathanna tadekatvaM tadvattadgatasya tasyApyavastutvAt dharmirUpAnusAritvAddharmasya / naikAntenAvastutvaM vastubhUta vartamAnapa-yagatatvena vastutvasyApi bhAvAditi cet, na tarhi tadekamekatvaM bhavet, api tvatItagata15 manyadvasturUpam anyacca vartamAnagataM vastubhUtamiti bhinnasyaivoSapattaH / tannAtItetarayorekatvaM tasyaivaikasyAsambhavAt / taduktam "yadi dharmavazena syAttasyAsatyatayA sthitiH| ekameva tadAtItaM vartamAnatayA mRSA // " [pra0 vArtikAla0 4 / 197 ] iti / iti cet; ucyate avastutvAdatItasya tadaikyaM cenna vastunaH / taddhetutvaM kathaM tasya varttamAnasya kalpyatAm / / 1398 // avastuno'pi hetutve hetutvaM vastulakSaNam / arthakriyAsamarthaM yattatsadityucyate katham // 1399 // atItaM cenna taddhetustadaharjAtacetanAt / atadrUSAdatatkAryAtprAgbhavAnumitiH katham // 1400 // kuto vA vastuno janma bhavyAccedvastu tatkutaH / pratyakSagocaratvasyAbhAvAttatrApyatItavat // 1401 // pazcAttadgocaratvAccedvastu tatprativAJchitam / tanna tatrApi yadvaktumevaM zakyaM manISiNAm // 1402 // 5 vastutaH A0, ba0,pa0 / 2 smaraNena / 3 astviha A0, ba0, p0| 4 "pratyakSaviSayasya" -taa0tti0| 5 dhrmiv-taa| "yadi dharmavazenAsyAH satyAsatyatayA sthitiH| vartamAnatayA satyA'vartamAnatayA mRSA // " 6-pra0 vA 2 / 3 / pra0 vArtikAla0 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 253] 2 anumAnaprastAvaH yadA bhavyaM na tadrAhyaM yadA grAhya na tattathA / anumAgamyarUpeNa bhavyaM tanna ca vastu tat // 1403 // iti / samakAlAttu tajjanma na tvayaivopagamyate / tasmAdahetukaM vastu tatazca dhruvamApatet // 1404 // nityatvamevaM taddhvaMsaprayatnAdapyavasthitam / prajJAkarapadaM vyarthaM tvayi zAkya prakalpayet // 1405 // na vastutaH kiJcit kasyacit kArya kAraNaM nityamanityamanyadvA, sakalavikalpApakrAntasyAdvaitasyaiva bhAvAt / tadabhyupagamastu saMvatyaiveti cet, nanviyaM lokabuddhireva, ___ "kevalaM lokabuddhayaiva bAhyacintA pratanyate / " [ pra0 vaa02|219 ] iti vacanAt, tathA ca kathamatItAderavastutvam vastutayaiva tatra lokabuddharbhAvAt / bhavatvevaM tathApi kathaM pratyabhi- 10 jJAnAttadekatvam ? kathaM ca na syAt ? asatyapi tasmiMstasya bhAvAt lUnapunarutpannanakhakezAdAviti cet, akSajJAnAdapi kathaM kvacitpItAdiH ? tadabhAve'pi zuklazaGkhAdau tasya bhAvAt / nirbAdhAdeva tatastadbhAvo na sarvasmAt, bAdhitaJca prakRtaM punarbhAvinA zuklapratibhAseneti cet; na; pratyabhijJAne'pi samAnatvAt / lUnapunarutpannakezAdau kiM tasya bAdhakam ? madhye lUnatAdarzanamiti cet / nanu lUnatA nAma vicchedaH, sa ca pUrvasyottareNAsaGghaTanam / tacca lUnavadanyatrApi samAnaM tatkathaM kacidapi 15 tasya nirvAdhitvam ? taduktam "lUnatA nAma vicchedaH parAsaGghaTanaM sa c| tataH pUrvaparityAgAdvittiH saGghaTite kutaH // asaGghaTitadRSTizca samA dArTAntiketare / " [ pra0 vArtikAla0 4 / 197 ] iti cet, na; asaGghaTitatvasya dAntike kathaJcidevAvagamAnna sarvathA / na ca tena katha- 20 JcidekatvapratyabhijJAnasya bAdhanam; avirodhAt / atha kathaJciditi na kSamyate tsyaandhpdtvaat| na tarhi pratyabhijJAnamapi tadAkArayorapi sa ityayamiti cAsaGghaTitayorevAvabhAsanAdekatvasyAnuSapatteH; tadrapatvAcca pratyabhijJAnasya / na hi sa iti pratyabhijJAnaM smaraNatvAt / nApyayamiti pratyakSatvAt / tadapi mA bhUditi cet ; kathaM tahIdamuktam-"ekArthakriyAkAritayaikatvaM pratyabhijJAnaviSayo na tattvataH / " [pra0 vArtikAla0 4 / 197 ] iti ? satyeva tasmiMstadviSayacintanasyopapatteH / tadapi kalpanAdeva 25 na tattvata iti cet ; nanu tadapi pratyabhijJAnameva yo'yaM sa iti sa evAyamityayamAkAra' ityupajananAt, tacca kathazcidvAdavidveSe nAsti / tatkathama sataivAsataH parikalpanam ? tadaSi parikalpanAdeveti cet ; na; anavasthAprasaGgAt / tato dUraM gatvApi tattvata eva saGghaTitAkAraM tadaGgIkartavyam / 1 -papadyate A0, ba0,pa0 / 2 pItAdesta- A0,ba0,pa0 / 3 -dataH sa A0, ba0, pa0 / 4 'kathaJcidityandhapadametat"- hetubi0 TI0 pR0 84 / 5 -ramityu- A0, ba0, p0| 6-satyevAsaA0, ba0, p0| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2054 tathA ca tadvadevAtItAderapi saGghaTanopapatteruSapannam-'pratyabhijJAnAtkathaJcidasaGghaTane'pi tadekatvaparijJAnam / ' tataH kathaJcitpadasyAndhatvAbhidhAnamandhatamasAnubandhAdeva na parIkSAbalAditi nizcinvanti vipazcitaH / tataH sUktam-'sa evAyam / ' iti / yatastataH suSuptAdireva prabuddha iti / bhavatu tAdRzo jIvo na tvAtmA tasya nityazuddhatvena suSuptAdibhAvAnupapatteriti cet; uttaram-- 5 'AtmA' iti / atra so'yamiti yojayitavyam / tadayamarthaH-sa prakRto jovo'yaM pratyavamarzena vyava sthApyamAna AtmA nAparaH / kuta etat ? upayogavAn yataH upayogo jJAnadarzanarUpo vyApAro vidyate asyetyuSayogavAn / nityayoge tAdAtmyalakSaNe mtuH| etaduktaM bhavati-Atmano'pyupayogavattvameva lakSaNam "satyaM jJAnamanantaM brahma" [taitti0 2 / 1 / 1] iti vacanAt / tasya ca jIva eva darzanAt sa evAtmeti tatra darzanamapi paramAtmAvivekAdeva na svatastattvAt , "tameva bhAntamanu 10 bhAti sarvam [ kaTho0 5/18] ityAmnAyAditi cet ; na, tatra dRSTasyAnyatra kalpanAyAmanavasthApatteH, tadanyatrApi tadanirAvaraNAt / AmnAyabAdha' nAnneti cet, pratyakSabAdhanAdAmnAyokte'pi na bhavet / tato jIva evAtmA "anena jIvanAtmanA" [ chAndo0 6 / 3 / 2 ] iti jIvAbhedena tasyAmnAyAcca / AtmAbhedena jIvasyaivAyamAmnAyo na tadabhedenAtmana iti cet, tasyaivAmnAye ko doSaH ? jIvAdanyo nAtmA syAt, asti cAsau * muktarUpaH, na ca tasya jIvatvaM prANadhAraNasyAbhAvAt, satyeva tasmin 15 jIvatvopapatteriti cet, na, tasyApi bhUtapUrvagatyA tattvAt, jIvitapUrvo jIva iti vyutpatteH, vigraha gatAvapi jIviSyatIti jIva iti vyutpAdanAt / kathaM punarupayogavattve tasya suSuptyAdiH satyajJAnasvabhAvasya tadasammavAditi cet ? na; karmavazAttasyApi taduSapatteH / tatrAha- . karmaNAmapi kartA'yaM tatphalasyApi vedakaH / iti / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAmayaM jIvaH kartA na kevalamupayogavAnevetyapizabdaH / tatazca teSAM 20 yatphalaM tatparipAkopanItaM suSuptyAdilakSaNaM tasya vedakastadrUpatayApi vRtteranubhavitA / na kevalaM kadAcidavedaka ityapizabdaH / paramapi tatphalaM darzayati saMsaret [pariNAmAttamucyate vA tataH punaH ] // 54 // iti / tatkartRtvAdeva parAparazarIrAdiparityAgopAdAnakrameNa devatiryagAdigatiSu paribhramedayaM jIva iti / tatkartRtve nibandhanamAha-'pariNAmAttaH' iti / pariNAmo mithyAdarzanAdirvikAraH tenAttaH 25 parigRhItaH, tatasteSAM kartA sa eva upayogavataH kuta iti cet ? karmabhya eva / na caivaM parasparAzrayaH 'karmabhyastadarzanAdistato'pi karmANi' iti, anAditvAttatprabandhasya / tasya ca sayuktikatvena tRtIye nirUpaNAt / na tarhi karmabhyastatkaraNasvabhAvasya muktiH tatsvabhAvaparihANyA jIvasyaiva parihANiprasagAditi cet Aha--'mucyate vA tataH punaH' iti / mucyate apavRjyate tataH karmabhyo jIvaH sa ca na sarvaH kintu bhavya eveti darzanArthaM veti vikalpavacanam / mucyamAno'pi na sarvadA 1-dhanAditi A0, ba0, p0|2 muktasyApi / 3 jIvatvAt / 4 nUtanazarIradhAraNArtha gatiH vigrhgtiH| 5 suSuptAdi- tA0, b0| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 2 / 55] 2 anumAnaprastAvaH kintu punaH tadupAyAnuSThAnasya pazcAt, pUrvaM tu saMsAra eva, tadabhAve muktarenupapatteH tadapekSatvAt / muktiH saMsAratastasminna cAsatyavakalpate / pAzabandhAdvinirmuktestasmin satyeva darzanAt // 1406 // avidyAkalpitAstyeva saMsRtiH prAgapIti cet / tadA tasmAdvinirmuktirjIvasya kathamucyatAm // 1407 // na hi saMsAranirmukto tamodIpaprabhe iva / niSpa-yaM kvacijjIve yujyate gRhagarbhavat // 1408 // sattve'pi prAgavastutvAtsaMsRtermuktireva cet / avastunaH kuto vittiryadi vastudRziH pumAn // 1409 // kalpanApi kathaM tasya na cedvitti: kutazcana / vittireva yato bhrAntA kalpaneti prakalpyate // 1410 // na ca bhramo'sti jIvasya yataH syAttatra kalpanam / bhrame vA tatra nirmuktiranAdiH kalpyatAM katham // 1411 // bhramo'pi vibhramAdeva prAcyAtprAcyo'pi tAdRzAt / / anAdistatprabandho'yamiti cAsanmataM matam // 1412 // cetanAdanyatastasya vyavasthAkAriNo'tyayAt / cetanasya ca zuddhasya tadvittAvapravartanAt // 1413 // tasmAtsaMsAramicchadbhirazuddhistasya tAttvikI / vaktavyA prAganAdistannirvANaM noSapadyate // 1414 / / vastusattve saMsArasya na nivartanaM jIvasvarUpavaditi cet ; avastusattve'pi na bhavet / tasyaivoktanyAyenAsambhavAt / tato nivartanaM na kvaciditi prAptam / tato vastusata eva nivartanam / anarthAntarasya kathamiti cet, na; tasyApi taddhetunivartanena nivRttidarzanAt kaladhautadravatvAdivat / tataH sUktam-'punarmucyate' iti / punarapi kuto mucyate ? atrApyuttaram - 'pariNAmAttaH' iti / samyagdarzanAdipariNAmaparigRhIto yata iti / sati tatparipAke tadvirodhimithyAdarzanAdinivRttestannibandhanaparikSayAdapavRjyate iti yAvat / nanvAtmA karma tatphalaM saMsAro muktiriti ca satyeva bhede, na cAyamasti tadavasthApanopAyAbhAvAt / tato'dvaitabodha eva paramArthaH, tasya svata evAdhigamAt 'svarUpasya svato gatiH" [pra0 vA0 1 / 6 ] iti vacanAditi cet / atrAha AtmAdivyatirekeNa ko'paro'dhyakSatAM vrje| iti / apara ityadvaitabodha ucyate tasyAvidyamAnatvaparatvAt / sa kaH kiMrUpo'dhyakSatAM svasaM- 30 . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2/55 vedanaviSayatAM vrajet prApnuyAt ? na kazcit / sakalavikarupAtItasya tadvajanAt kena tadAkSepa iti ? atrottaram - AtmAdi | Adizabdena karmAdi, tasmAdivaM vyatireko vyAvRttiradhyakSatAyAsteneti / ivArthagarbho'tra paJcamItatpuruSaH / tadayamarthaH bhedarUpAdyathAtmAderadhyakSaM vinivarttate / tathoktarUpAdadvaitAttadasampratipattitaH // 1415 // sarvanairAtmyamAyAtaM tasmAdadvaitavAdinAm / tacca pramANazUnyatvAtprAgeva prativAritam // 1416 // bhavatu nIladhavalAdibhirAkAraizcitrasyaiva tasya tadvajanamiti cet, siddhastarhi jIvo yugapadava krameNApi bodhAtmanazcitrasyAniSedhAt, tasyaiva paramArthato bhIvatvAt / tadAha 20 92 nAnAyaM kramazo vRtteH [ na cedatrAbhidhAsyate ] // 55 // iti / ayaM pratIyamAno boghAtmA nAnA kathaJcidavagrahAdiparyAyaiH zabalaH / kutaH ? vRtteH pravRtteH / kIdRzaiH ? kramazaH kramasAkalyena bhavadbhiriti / nAstyeva tAdRzo bodhaH pratyakSatastasyAgrahaNAt tatra sannihitasyaiva saccetanAderavabhAsanAt na kAlavyApinaH tasya maraNAvadherya - " "yadi kAlakalAvyApi vastugrahaNamakSataH / sarvakAlakalAlambe grahaH syAnmaraNAvadheH ||" [ pra0 vArtikAla0 4 / 197 ] iti cet; atrAha-na cet atrAbhidhAsyate / na cet na yadi kramazabalo bodhaH, atra etasmin akramazabale bodhAtmani abhidhA tadastitvavAdaH asyate nirAkriyate tatrApi dezavyApini pratyakSasyAvRtteH / yadi deza kalAvyApi vastugrahaNamakSataH / sarvadezakalAlambe grahaH syAtsAgarA'vadheH // 1417 // iti doSAt / yogyatayA niyamasyetaratrApi sukaratvAt / pratyakSAyogyasya ca tadgatasyAnumAnAtpratipatteradvaitabhAgavat / na hi tatrApi 'nAnumAnam - citrapratibhAsApyekaiva buddhirazakyavivecanatvAt ' iti tasya darzanAt / tenApi vipratipattireva nivAryate na tadbhAgasya grahaNam pratyakSata eva sarvAtmanA tasya grahaNAditi cet; na; vipratipattivivekasyAgrahaNAt, grahaNe'numAnasya vaiphalyAt / tato'numAnAdeva tasya pratipattiH tadvadanAdyanantatvasyApi / tato yuktaM prANAdimattvAt pariNAmina evAtmanaH sAdhanaM na kUTasthasya nApi vijJAnasantAnasya tatra tasya viruddhatvAt / 25 pariNAminyaSi viruddha evAyaM zarIropaklRptAdeva caitanyAdutpatteriti cArvAkaH / tadevAha - haNaprasaGgAt / taduktam 1 tatparijJA -A0, ba0, pa0 / 2 tasmAdeva pa0 / 3 - maMtrArthaH A0, ba0, pa0 / 4 " citrapratibhAsApi buddhirekaiva bAhyacitravilakSaNatvAt / zakyavivecanaM citramanekamazakyavivecanAzca buddhalAdayaH / " pra0 vArtikAla0 pR0 395 / 5 vaiphalyApatteH A0, ba0, pa0 / 6 nApi jJAnaA0, ba0, pa0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 56-57] 2 anumAnaprastAvaH bhUtAnAmeva keSAzcit pariNAmavizeSataH / kAyazcitkAraNaM so'pi kathaM saMsAramuktibhAk // 56 // iti / kAyaH zarIraM bhUtAnAM pRthivyAdInAm evakArAnna paramANvAdInAM kAryanvena sambandhI, teSAmapi na sarveSAm ; sarveSAM kAyamayatvaprasaGgAt, api tu keSAzcit / bhUtatvAvizeSe kathamidamiti ? atrottrm-prinnaamvishesstH| teSAmeva samudAyalakSaNo'vasthAvizeSastasmAttata iti keSAJcideva 5 tadvizeSabhAvAtteSAmeva sa ityabhiprAyaH / bhavati cAtra sUtram-"tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJAH" [ ] iti' / bhavatu nAmaivaM tathApi kaH prakRtopayogaH ? tatrottaram-citkAraNaM citazcetanasya darzanasmaraNAdeH kAraNaM kAya iti sambandhaH "tebhyazcaitanyam" [ ] iti vacanAt / prayogazcAtra-yasmin satyeva yad bhavati tattasya kArya yathA kiNvAdermadazaktiH,satyeva ca kAye bhavati cetana iti / taduktam - "madazaktivadvijJAnam" [ ] iti / bhavatu taddhetuH kAya evAtmA 'caitanya- 10 viziSTaH puruSaH" [ ] ityabhidhAnAt, sa eva ca saMsarati mucyate ceti cet, uttaramso'pi kAyo'pi na kevalaM paraH kathaM naiva saMsAramuktibhAk ? tasya janmanaH pUrvaM maraNAcordhvamabhAvena tadanupapatteriti bhAvaH / tatrottaramAha zaktibhede tathA siddhiH [saMjJA kena nivAryate ] iti / tathA tena kAyazcitkAraNamiti prakAreNa siddhiH niItiH bhavatIti zeSaH / kadA ? zakteH 15 sAmarthyasya bhede tadanyAsambhavini vizeSe sati / tAtparyamatra-kAyAtmanaH pRthivyAdezcaitanyaM pratyabhivyaJjakatvena kAraNatvamiti mate tadbhedastasya vaktavyo'nyathA tadayogAt bhUtAntaravat / kiM tena kAyatvAdeva tadupapatteriti cet ? na, mRte'pi dehe tatprasaGgAt / vizeSAditi cet; sa tarhi tadbheda eva nApara iti siddhaH sa eva tadbhedAdhiSThAnaM jIvaH, tadaparastu bhAvaH pudgalAdistatra darzanasmaraNapratyabhijJAnAderAtmadharmasyAbhAvAt tadadhiSThAne ca viparyayAt / tataH saMjJayaiva tasya bhUtatvaM nArthataH / na ca sA tatra nivAryate 20 anekasaMjJAsamAvezasyaikatrAvirodhAt / tadAha-saMjJA kena nirvAyate' iti / yadi tasya taccharIratayaiva jIvatvamavinaSTaiva dRSTi stikAnAmiSTatvAt / aparazarIratvenASIti cet, kathamatyaktataccharIrasya tatsambhavet yugapadekatra tadanupalambhAt / tyaktataccharIrasyeti cet, na; tasyApi bhasmabhAvenAtraivopalabhyamAnasya tadvattvApratiSatteriti cet, mA bhUnnAma sthUlasya tadvattvaM sUkSmasya tu na kathaM tasya zarIrAntaravattvamanubhavato'pyapratipatteravirodhAt / nAvirodhAdeva tadastitvamatiprasaGgAt, api tu pramANAdeva, 25 tacceha nAstIti cet ; na tasyASi bhAvAt / tathAhi-vivAdApannaH pRthivyAdiH tadantaravAn caitanyAbhivyaJjakazaktibhedavattvAt bAladehapRthivyAdivat / prasiddhaM hi bAladehapRthivyAdestathAvidhasya tadantaravattvaM tatraiva yuvAdidehabhAvasya pratipatteH / kathaM punastadehasya bAladehAd bheda iti cet ? 1 "pRthivyApastejovAyuriti tattvAni tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJA ityAdi" tattvopa0 pR0 1 / nyA0 ku0 Ti0 pR0 341 / 2 'tebhyazcaitanyAmiti / tatra kecid vRttikArA vyAcakSate-utpadyate tebhyazcaitanyam / anye- abhivyajyate iti / " tattva saM0 paM0 pR0520 |paa0 ku0 Ti0 pR0342 / 3 tattvAntaratvena bhedH| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 57-58 pratibhAsabhedAdeva puruSAntaradehavat / satyapi tasminnAtyantAya tatra bheda iti cet ,na; asmAbhirapyatyantabhedena tadantaravattvasyAsAdhanAt / evamapi kathaM maraNatirohitacidrUpasya punarAvirbhUtatadrUSatathA tadantaravattvaM sthUlarUpasyApi tasya tatprasaGgAditi cet ? kathaM bhavato'pi janmanaH pUrvamanabhivyaktacidrUpasya tathA prakRtadehavattvaM bhUtamAtrasyApi tatprasaGgena sarvasya prANimayatvApatteH / nAyaM doSastatraiva 5 tannibandhasya zaktivizeSasya bhAvAnna tanmAtre iti samAnamanyatrApi samAdhAnam / tadevAha - yathAbhUtAvizeSe'pi prajJAdiguNasaMsthitiH / tathA bhUtAvizeSe'pi bhavadbhUtAdisaMsthitiH // 57 // iti / yathA yena zaktibhedabhAvAbhAvaprakAreNa zarIrabhAvino'nyasya ca pRthivyAdebhUtatvaM bhAvapradhAnatvAnnirdezasya, upalakSaNaJcedaM tenAnabhivyaktacetanatvamapi tasyAvizeSastasminnapi na kevalaM tadbhAve, 10 prajJAdiguNasaMsthitiH iti atyantavismRtasya pUrvasaMskArAdabhyUhanaM pratyekagRhItAnAmanyo'nyayojanena vAnusmaraNaM prajJA sAdiryasya medhAzarIrabhAvAdeH, meghA gRhItAvismaraNaM pRthamgRhItAnAM tathAnusmaraNaM vA, sa eva guNastasya saMsthitiH samyak zarIrabhAvinyeva pRthivyAdau nAnyatra sthitirativyAptiparihAreNAvasthAnam / na hi tatraivaM zakyaM vaktum - zarIrabhAvyapi pRthivyAdirna tatsaMsthitimAn bhUtatvAdanunmIlitacetanatvAdvA taditarapRthivyAdivaditi, tattvAvizeSe'pi zaktibhAvetarAbhyAM tatsaMsthitimattvasyopapatteH / tathA 15 tena prakAreNa bhUtAvizeSe'pi bhUtatvatadupalakSitatirohitacetanatvAbhede'pi sthUlasya itarasya ca pRthivyAdeH bhavadbhUtAdisaMsthitiH bhavan bhAvizarIraprajJAdistasya vartamAnasamIpatvena tatpratyayaviSayatvAt, bhUtazca vartamAnastatrApi tacchabdasya rUDhe: anyathA bhUtapUrvazabdavaiyarthyAd bhUtaSadAdeva tadarthapatiSatteH / tadaya-, marthaH-2 :-bhUtaH sAmpratikaH pRthivyAdiH Adi: kAraNamabhivyaJjakatvena yasya sa bhUtAdiH bhavanneva bhUtAdistasya saMsthitiH sUkSmahetukatayaiva na sthUlabhasmAdinimittatayAvasthAnam / tato na tatrApIdaM vaktavyam -- vivakSi20 to'pi na pRthivyAdistaddhetuH bhUtatvAttirobhUtacetanatvAdvA sthUlabhasmAdivaditi, tasyApi sAmarthyabhAvetarA - bhyAmeva parihArAt / bhavatu bhAvirUpatayA tasyaivaM jIvatvaM na bhUtarUpatayeti cet; na; tasyApyanumAnA-davagamAt - sAmpratikaH zarIrAdiratItakAya pRthivyAdihetukaH zarIrAditvAt vRddhazarIrAdivat / tadAha-bhavadityAdi / vyAkhyAnamaMtra bhavan vartamAnaH sa eva bhUtAdiratIta kAya pRthivyAdinibandhanatvAttasya saMsthitiH pUrvavat / tadevaM kAyakAraNatve'pi caitanyasyApratikSeSa eva jIvasya tasya 25 kAlatrayabhAvitvenAvasthApanAt, na tAvatA tasya tattvamanAdyanantatvena tadupagamAt tasya ca nAnumAnaM tasyAnantarapUrvAdAveva N paryavasAnAt, tato'pi naH (na) parasya tasyAnumitiriti cet; na; evamanavasthA-prasaGgAd viSayAntare cAsaJcArApatteH yAvajjIvaM tatraivAbhinivezAditi cet, nanvayaM bhavata eva paryanuyogaHpRthivyAderanAdyanantasya pratyakSa to 'navagamAt tasya sannihitArthagocaratayaiva pratIteH, anumAnasya 94 1 sthUletarasya ca A0, ba0, pa0 / 2 - nantaraM pUrvAdeva pa- A0, ba0, pa0 / 3 -" Adipadena anantarottaramya grahaNam" - tA0 Ti0 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 59-60] 2 anumAnaprastAvaH cAniSTeriSTasyApyuktadoSAnativRttaH / tadanena saugatasyApyanAdyanantatvaparijJAnAbhAvaH pratipattavyaH / syAdvAdinastu nAyaM doSaH katipayatadanumAnaparyavasAne tabalAdeva kSayopazamavizeSasApekSAditthamanAdiranantazcAyaM prabandha iti tarkAbhidhAnasya pramANasyotpatteH / tato yuktaM kAyakAraNatve'pi caitanyasyAnAdyanantatvAvasthiteH saMsAramuktI tasyeti / kIdRzazcAyaM cetano yasya zarIreNAbhivyaktiH ? tadAtmeti cet ; na; tasya tadbhinnalakSaNatvAt / jJAnadarzanalakSaNo hi cetano na zarIraM tasya rUpAdilakSaNatvAt / na hi 5 tadbhinnalakSaNasya tatrAntarbhAvaH pRthivyAdau jalAderapi tatprasaGgAt / tannizcaye'nizcayAcca / asti hi nizcite'pi zarIre 'tadvikale saMzayaH kimayaM mUrkhaH kiM vA paNDita iti, anyathA tatparIkSAvaiyarthyApatteH / vyabhicArI hetu: zabdAdidharminizcaye'pi anizcitasyA'nityatvAdestadantarbhAvAditi cet , na; tatra kathaJcibhedasyApi bhAvAt / cetane'pyevamiti cet ; na; jainoktau "parasparaviruddhayorekatrAsambhavAt" [ ] iti sUtreNa svayaM tadvA- 10 dasya nirAkaraNAt / tanna tadAtmanastenAbhivyaktiH / tadguNasyeti cet / naH tadAzrayatvAttadguNatve ghaTAdau prasaGgAt , tasya bhUmyAzrayatvAt / sarvadA tadabhAvAnneti cet ; akyavini prasaGgaH; tasya zazvadavayavAzrayatvAt / kriyAvattvAdinA dravyatvAnneti cet , na; utpannamAtre kriyAvattvAderasambhavAt / tatkAryatvAt , na hi kAryakAraNayoH samakAlaH prAdurbhAvaH savyApasavyabAlavilAsinIkucacUcukavat parasparamanupakArAt / pazcAddhAvinA ca tena pUrva dravyatvam ; pUrvabhAvinA dravyAzrayatvAdinA pazcAdapi 15 guNatvasyaiva prasaGgAt / kathaJcaivaM gandhAderapi guNatvam ? guNavattvena dravyatvasyaivopapatteH / asti hi tatra tadvattvam, dvau gandhau SaDsA iti saGkhyAbhedapnatipatteH / vakSyati caitat-"gaNAnAm" ityAdinA / tanna tadguNasyApi tenAbhivyaktiH / nApi tatkAryasya; vakSyamANottaratvAt / kathamevaM guNaniSedhe "guNavadrvyam" ityupapannaM bhavato'pIti cet ? na, parakIyasya tallakSaNasyaivAtivyAptyAdinA pratiSedhAnna guNasya / kathaM tarhi tadupapattiriti cet ? Aha tasmAdanekarUpasya kathaJcidugrahaNe punaH // 56 // tadrUpaM bhedamAropya guNa ityapi yujyate / iti / tasmAduktanyAyAdanekarUpasya yugapajjJAnadarzanAdinAnAtvabhAvasya krameNa svASaprabodhasukhaduHkhAdibhedAtmanazcetanasya kathaJcit kenacit na sarvAtmanA prakAreNa grahaNaM pratyakSAdinA paricchedaH / na hi tena tasya sarvAtmanA parijJAnaM svApAdau prabodhAdestatra ca svASAdera prativedanAt / na caivaM tasyApi / na pratipattiH; tasyAH pratyabhijJAbalena vyavasthApitatvAt / tataH kathaJcideva grahaNam , tasmin sati, punaH pazcAt tadrUpaM gRhItAgRhItarUpaM bhedaM nAnAtvam Agepya nayabuddhayAbhisandhAya guNa ityapi zabdAd guNItyapi kalpanaM yujyate upapadyate / sati bhede cetanAt svApAdInAM te tasya guNAstadAzraya 1 zarIrabhinne caitanye ityarthaH / 2 cetaneSvevami- A0, ba0, pa0 / 3 avayavikAryatvAdguNasya ato na guNatvamavayavinaH / 4 guNena / 5 yadi syAt iti smbndhH| 6 nyAyavi0 zlo0 230 / 7 nyAyavi0 zlo0 117 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyavinizcaya vivaraNe [2 / 60-62 tvAt sa ca guNI tadadhikaraNatvAditi pratItibalAdupapanno guNatadvadbhAva' ityarthaH / guNatadvatorekAntataH eva bhedo na kathaJcit tadvAdasya virodhAdidoSAditi cet ; atrAha yadi svabhAvAdbhAvo'yaM bhinno bhAvaH kathaM bhavet ? // 60 // anavasthAnato'bhede sakalagrahaNaM bhavet / iti / atrAyamabhiprAyo yathA guNI guNAt sa ca guNino bhidyate tathA yadi na svabhAvAdapi ; nAnekAntavAdAnnirmuktiH anyato bhedasya svatazcAbhedasya bhAve tasyAvazyambhAvAt / tathA guNaguNirUpatayaiva varaM tadabhyupagamaH pratItibhAvAditi / bhidyate cet ; uttaram-yadi cet svabhAvAt svAtmano'yaM bhAvazvetano'nyo vA bhinno vyatiriktaH bhAvaH kathaM naiva bhavet kharazRGgAdivat / bhinnasyApi punaH svabhAvAntare NAvasthitiriti cet / na ; tato'pi tadbhedasyAvazyambhAvAt. anyathA anekAntavAdAdanirmukteH / punastada10 ntareNa tadavasthAne cAnavasthAnAt / tadevoktam-'anavasthAnata' iti / bhinnasyApi svabhAvAt sattAsamba ndhena sattvam, ityapyayuktam , anavasthAnata eva svabhAvaniSkrAnte sambandhasyaiva nirviSayatvenAnavasthiteH vyomakusumAdivat / tanna kvacidaikAntiko bhedaH pramANabAdhanAt / bhavatvabheda evaikAntika iti cet / uttaram- 'sakala' ityAdi / sakalasya svarUpAderiva pararUpAderapi grahaNaM tAdAtmyena bhAvasya bhaveta kadA ? abhede, kvacidapi bhedasyAbhAve / tadevaM sati cArvAkaH kathaM bhUtacatuSTayam / kaNAdaH SaTpadArthAn vA kathaM nAmAvakalpayet // 1418 // prAgeva brahmavAdo'Si pratiSiddhaH savistaram / bhedAbhedAtmakaM vastu tatpratItyopagamyate // 1419 // taccAnekAtmaka vastu guNaguNyAdirUpataH / saMzayAdyanupallIDhaM (pAlIDhaM) bhavatItyAha zAstrakRt // 1420 // tadanekAtmakaM tattvaM [ na hi jJAnAtmanA kvacit ] // 61 // iti / spaSTametat / atrAyaM bhAvaH-syAdvAdabalabhAvibhUtacAturvidhyamabhyupagamya tadvAdinaM prati gaurevAyaM kevalamasya viSANe na staH ityuSaplavamavakalpayan bhUtavAdI mahAbhUtenaivAviSTo na viziSTayA prajJayAdhiSThita iti / bhavatu sa eva vAdaH, tatraiva cetano dehasya guNa iti cet; atrAha na hi jJAnAsmanA kvacit // zarIragrahaNaM yena tadguNaH parikalpyate / iti / na hi naiva jJAnAtmanA zuklAdyAtmanA paTagrahaNavat kvacidantarbahirvA zarIragrahaNamasti 1 guNavadbhAva A0, ba0, pa0 2 / -kAnta eva A0,ba0,pa0 / 3 -mavat A0,ba0,pa0 / 4-Tameva tat taa0|5 lavAdI A0, b0,p0|6 parikalpate A0, ba0, pa0 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 62-64] 2 anumAnaprastAvaH yena tathA tadgrahaNena tadguNaH parikalpyate jJAnAtmeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / guNa. dravyayoH kathaJcidapyabhede dravyavad guNasyApi guNavattvaprasaGgaH taddharmAnupAte satyeva tadabhedoSapatteriti cet, na; abhedArpaNayA tatheSTatvAt / na caivam "dravyAzrayA nirguNA guNAH" [ta. sU0 5/40 ] iti sUtravirodhaH; tasya bhedAbhisandhinibandhanatvAt / vaizeSikAdestu " aguNavAn guNaH" iti bruvANasya na gandhAderguNatvaM guNavattvAt / tadevAha guNAnAM guNasambandho gandhAdeH saGkhyayA grahAt // 62 // iti / saGkhyAyAzca guNatvaM guNasUtre tattvena pAThAditi bhAvaH / satyaM saGkhyAvattasya grahaH, sA tu guNa eva na bhavati "bhAktatvenAvastusattvAt, vastusattva eva tasyA guNatvopapatteriti cet; atrAha tAdAtmyaM kena vAryeta [nopacAraprakalpanam ] / iti / sa guNa AtmA svabhAvo yasya tasya bhAvaH tAdAtmyaM guNAtmatvaM sa~GkhyAyA iti SaSThI- 10 pariNAmena sambandhaH / kena na kenacit vAryeta pratikSipyeta / nanUktaM bhAktatvena tannivAraNamiti . cet, atrAha nopacAraprakalpanam / __ anAnyatrApi tulyasvAt [ AdhArasyaikarUpataH ] // 63 // iti / atra asyAM gandhAdisaGkhyAyAm upacArasya asadAkArAdyAropasya kalpanaM samarthanam / kuta 15 etat ? anyatrApi pRthivyAdAvapi tulyatvAttatkalpanasya / tathA ca na kacit saGkhyAmA guNatvamiti manyate / nAyaM doSaH, tatra vastuta eva tasyA bhAvAt nirbAdhapratipattiviSayatvAditi cet, atrAha-anyatrApi gandhAdisaGkhyAyAmaSi tulyatvAttadviSayatvasya bAdhakasya kadAcidapyapratipatteH / vastuto nirguNa eva gandhAdiradravyatvAt karmAdivat ityanumAnaM bAdhakamiti cet na, karmAdAvapi 'paJca karmANi dvividhaM sAmAnyam , ekaH samavAyo bahavo vizeSAH' iti saGkhyayA guNavattvasyaiva pratIteH, sAdhya- 20. vaikalyAddhetozcAsiddhatvAt, guNavattve tasyApi dravyatvAt / tadevAdravyatveneti cet, na; 'aguNavattvAda dravyatvam, tatazca tat' iti parasparAzrayasya spaSTatvAt / tataH sUktam 'anyatrApi' ityAdi / kva ceyaM prasiddhA saGkhyA yasyA gandhAdAvupacAraH ! tadAdhAra iti cet, na; pRthivyAderekatvAdekasaGkhyAyA eva tatra tadApatteH / tadAha ----- ----- aadhaarsyaikruuptH|| tatraikatvaM prasajyeta [ saMkhyAmAtraM yadIpyate / / iti / AdhArasya pRthivyAdeH ekarUpata ekatvena nirUpaNAt tatra gandhAdau ekatvaM prasajyeta tathA ca 'dvau gandhau' ityAdi vyapadezAbhAva iti manyate / bhavatvanAdhArasaGkhyAyAstatropacAra iti cet; na; pratyAsattestannibandhanasyAbhAvAt / saGkhyAsAmAnyasyAdhAretaragatasyopacArastatra tadbhAvAditi 1 parikalpate aa0,b0,p0|2 vaize0 sU0 1 / 1 / 16 / 3 vaize0 sU0 111 / 6 / 4 saMkhyAtvena / 5 "zraupacArikatvena" -tA0 tti0|6-nnvttvo- A0, ba0,pa0 / 7 saMkhyayA A0, ba0, p0| 8 -yasya A0, ba0,pa0 / 9 evaM saMkhyayA gu-A0, ba0, pa0 / 13 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 64-66 cet: tadeva tarhi syAt kathaM vizeSaH ? sAmAnyena tasyAkSepAditi cet, na; AdhAretaragatayorekatvanAnAtvayoyugapadAkSepeNa gandhAdau tadvyapadezasyApi yugapatprApteH, tato yadi tatkalpanaM sAmAnyameva na vizeSastadevAha-saGkhyAmAtraM yadISyate' iti / yadi cet iSyate tatkalpanaM saGkhyaiva vizeSa rahitA tanmAtraM syAt / na ca tena kalpitenApi prayojanaM syAt, 'dvivyapadezasya tasmAdanupapatteH / upa5 caritatve ca gandhAdau saGkhyAyAstadvadeva pRthaktvasyApi syAt, saGkhyAvattasyApi guNatvena vastutastatrAsambhavAt / tataH kimiti cet ? Aha- . nAnAtmavibhramAdeyaM na pRthagguNino guNAH // 64 // iti / nAnAtmA nAnAsvabhAvaH pRthaktvamiti yAvat, tasya vibhramaH kalpitatvaM tasmAt / evaM gandhAdisaGkhyAvat / na pRthaga na bhinnA guNinaH pRthivyAdeguNAH rUpAdayaH syuThA upalakSaNamidam, 10 tena karmasAmAnyAdayo'pi tadvato na pRthagiti pratipattavyam, vastutaH pRthaktvAbhAve tadanupapatteH / 'tadabhAve'pyAkArabhedAtte tataH pRthagiti cet, etadevAha prasaktA rUpabhedAccet [ bhedo nAnAtvamucyate ] / iti / rUpabhedAt svAkArabhedAtte tataH pRthak prasaktAH pravRttAH cet yadi / tatrottaramAha -- 'bhedo nAnAtvamucyate' iti / bheda ityapi nAnAtvaM pRthaktvameva na svarUpavailakSaNyam 15 ucyate, anyathA pRthivyAdiSvapi pRthaktvakalpanAvaikalyaprasaGgAt / tato guNAdInAM tadvato bhedami cchatA pRthaktvaM tatra tAttvikamevAGgIkartavyam ityavyASakameva "aguNavAn" iti guNalakSaNam / tadanena "guNavat" iti dravyalakSaNasyAtivyApakatvamuktaM bhavati gandhAderapi guNavattvena tattvApatteH, samavAyasya caikatvena tasyApi tadvattvAt / nAstyeva "tatraikatvaM kevalaM bhAvasAdRzyAttatra tadvyavahAraH / taduktam - "tattvaM bhAvena vyAkhyAtam" [ vaize0 7 / 2 / 28 ] iti , tadevAha ekatA bhAvasAmyAccet [ upacArastathA bhavet ] // 65 // iti / bhAvaH sattvaM tena sAmyaM sAdhayaM satsaditivat samavAyaH samavAya ityaviziSTajJAnaviSayatvaM tasmAt, ekatA ekatvaM samavAyasyeti shessH| 'cet' iti parAkUtadyotane / tatrottaramAha-'upacArastathA bhavet' iti / tathA tena tatsAmyaprakAreNopacAra ekatvasya bhavet sAdRzyaguNopanItatvAt mANavake siMhatvavat / tathA ca tatra nAnAtvameva syAt / vastuta ekatvAbhAve tasyAvazyambhAvAt / yadi ca, 25 tatra guNavattvabhayAnna vAstavamekatvaM pRthaktvamapi na bhavet, tadapi kutazcit kAryavizeSAderupacaritameva syAt / tadevAha bhede'pi [ vasturUpatvAt na cedanyatra tatsamam ] / iti / bhedaH samavAyasya tadanyatvAnnAnAtvaM tasminnapi na kevalaM tadekatva eva, upacAraH tathA 1 tadA vyapade- A0, ba0, pa0 / 2 pRthaktvAbhAve'pi / 3 vaize0 sU0 111 / 164 "kriyAguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNam"-vaize0 sU0 1 / 115 / 5 samavAye / 6 siMhavattvavat A0, ba0, pa0 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 66-67 2 anumAnaprastAvaH bhavet' iti sambandhaH / tathA ca tasya vastuto bhAvAdapyabhedAt na yuktametat-'ekatA bhAvasAmyAt' iti, sAmyasya bhede satyevopapatteH / itaraH prAha-'vasturUpatvAnna cet' iti / vastunaH samavAyasya rUpatvAt svabhAvatvAdbhadasya na cet na yadi tatropacAra iti; tatrAha-'anyatra tatsamam' iti / anyatra tadekatve tat vasturUpatvaM samaM sadRzam tasyApi niravadyapratyayavedyatayA svayamabhyanujJAnAt, tathA ca siddhamekatvAdinA tasya guNavattvam / arthAntaratva eva sa guNo na vasturUpatve iti cet Aha- 5 'anyatra' ityAdi / anyatra pRthivyAdau tat vasturUpatvamekatvAdeH samaM tatrApi tadaparasya pramANato 'navagamAditi na kvacidekatvAdirguNaH 2 syAt / athavA, 'na pRthagguNino guNAH' ityuktaM tadevAbhyupagamAt vadataH saGgrahavAdino matam 'ekatA' ityAdinA AzaGkya 'upacAraH' ityAdinottaramAha / na hi bhAvasAdRzyAt sanmAtrAvizeSAdekatA sarvabhAvAnAmupacAra eva tathA bhavet sanmAtrasyApi sarvavyaktiSvekasyAbhAvAt upacArata eva tadekatvasyAvasthApitatvAditi manyate / hetvantaramAha-'bhede'pi 10 ityAdi / na hi bhedasyApi vasturUpatve vastutastadekatvamupapannam, bhedo na vasturUpaH tattvAt marIcikAtoyavaditi cet, tadevAha-'na cet' iti / na yadi bhede vasturUpatvamiti / tatrottaram - anyatra abhede tat vasturUpatvaM neti samam-so'pi na tadrUpastattvAt lUnapunarutpannakezAdyabhedavaditi anumitibhAvAt / bhavatu bAdhitasya tasyAtadrUpatvaM nAparasya / na hi bAdhavato dharmastadanyatra yojanamahatyatiprasaGgAditi cet, na, bhede'pi samAnatvAt / ata evoktam-'anyatra tat samam' 15 iti / tanna guNaguNyAdInAmapRthaktvam / bhavatu pRthaktvameva pratibhAsAdibhedAditi cet ; atrAha ___ etena bhinnavijJAnagrahaNAdikathA gatA // 66 // iti / bhinnavijJAnagrahaNaM bhinna pratibhAsAvalambanam AdizabdAd bhinnAbhidhAnakAraNAdi tasya kathA gatA na sambhavati ityavagatA / kena ? etena anantaranyAyena / vijJAnAdAvapi bhedasya 20 satyeva pRthaktve sambhavAt , tasya ca nirAkRtatvAt / tatrApi bhinnavijJAnagrahaNAdinA bhedakalpanAyAmanavasthApatteH / tanna guNo nAma kazcinnizcito yatazcetano'pi guNaH syAt / mA bhUddharmastu tarhi tasya syAt tadavaSTambhenAvasthAnAccitravat kuDyasya, tato yathA kuDyApAye na citraM tatra tiSThati nApyanyatra gacchati nazyatyeva paraM tathA zarIrApAye cetano'pIti manvAnasya matamupadazaryannAha - jIvaccharIradharmo'stu caitanyaM vyapadezataH / yathA'caitanyamanyatretyaparaH pratipannavAn // 67 // iti / jIvataH prANAn dhArayata: zarIrasya dharmo'stu caitanyaM vyapadezataH 'sacaitanyamidaM 25 1 teriti tataH prA- A0, ba0, p0| 2 anarthAnta-A0, ba0, pa0 / 3 -diniguA0, ba0, pa0 / 4 -tena tadaivAbhyupagamAca tataH A0, ba0, 10 / 5 abhedo'pi / 6 bAdhAvatI A0, ba0, pa0 / 7 tarhi syAt A0, ba0, pa0 / 8 "zarIrasya" - tA0 tti0| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 68-70 jIvaccharIram' ityabhidhAnato yathA yena vyapadezaprakAreNa acaitanyaM citrAdi anyatra kuDyAdau dharma iti evam apara cArvAkaH pratipannavAn / tatrottaramAha apratyakSe'pi dehe'smin svatantramavabhAsanAt / pratyakSaM tadguNo jJAnaM neti santaH pracakSate // 68 // iti / ___ bahalatamaHpaTalaparipihitalocanadazAyAm apratyakSe'pi vispaSTapratibhAsAviSaye'pi na kevalaM vipulavilasadAlokaparikalitapradezadazAyAM pratyakSe'pItyapizabdaH / kasmin ? dehe zarIre asmin AtmIye pratIyamAne pratyakSaM spaSTAvabhAsaM jJAnam / kuta etat ? svatantraM yathA bhavati tathA avabhAsanAt / tat kim ? tadguNaH tasya deha [ sya ] guNastadAzrayaM neti santaH pracakSate kathayanti / nahi tasminnapratyakSe'pi pratyakSasya tadguNatvaM rUpAdezakAzaguNatvaprasaGgAt / zabdasya 10 kathaM tAdRzasyAkAzaguNatvamiti cet ? na, tasya niSedhAt / sparzasya vAyuguNatvaM kathamiti cet ? na; sparzavizeSasyaiva vAyutvAt , tasya ca pratyakSatvAt / tasya tadarthAntaratve guNaguNibhAvAbhAvasya nivedanAt / tanna dehaguNatvaM jJAnasya / tataH kim ? ityAha taddaSTahAniranyeSAmadRSTaparikalpanA / iti / tat tasmAt tasya guNatvAbhAvAt anyeSAM laukAyatikAnAM dRSTahAniH pratyakSavedyasya 15 svatantrajJAnasya pratikSepAt, adRSTaparikalpanA paratantrasya tasyAdRSTasyaivopagamAt / tadevAha svAtantryadRSTabhUtAnAmadRSTaguNabhAvataH // 66 // iti / ___ dRzyate hi svAtantryaM jJAnasya / nahi dehabhUtAbhUtasambandhitayA guNabhAvaH / tato dRSTahAniradRSTakalpanA cAnyeSAmiti / bhavatu "tasya tadAtmatvaM tadguNatvaM taddharmatvaM vA, tathApi na saMsAramokSayorabhAva ityAha20 tatsAratarabhUtAni kAyApAye'pi kAnicit / iti / tadityatra apizabdo draSTavyaH / tadayamarthaH-tadapi tasya tadguNatvAdiprakAreNApi 'jIvaH saMsAramuktibhAg' iti durAdAkRSya sambandhanoyam / kathametat ? dehapAte saha tena tasyApi pralayAditi cet ? tanna; yataH kAyApAye'pi na kevalaM tadbhAve kAnicit na sarvANi zarIrAntarapariNAmabhAJji bhavanti pUrvoktanyAyAt / kIdRzAni kAnicittAnIti cet ? sAratarabhRtAni taizcaitanyasya prAgabhivyaktatvAt tebhyo'pi sArANi punarapyabhivyaJjakatvAt bhUtAni sUkSmarUpANi pRthivyAdIni, tato niSiddhametat-"yAvajjIvet sukhaM jIvet" [ ] ityAdi / tatastasya tadAtmakatvAdikalpanaM prayAsamAtrameva cArvAkasya saMsAramokSayostadarthasyAnuSThAnasya ca tathApi niSedhAbhAvAditi manyate / tasmAdityAdayazca vyAkhyAnazlokAH yathetyAdinA vyavasthApitasyaivAtmanaH tairvyAkhyAnAt / 1 -tade-A0, ba0, pa0 / 2 -ki- A0, ba0, pa0 / 3 -yAneti A0, ba0, pa0 / 4 dehabhUtasamba- A0, ba0, pa0 / 5 jJAnasya / 6 yAvanI sukhaM A0, ba0, 50 / "yAvanIvet sukhaM jIvennAsti mutyorgocrH| bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ||"-taa0tti0| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 0-71] 2 anumAnaprastAvaH matAntaramupadarzayati dUSayitum kAryakAraNayorbuddhikAyayosna nivRttitaH // 7 // kAryAbhAvagate sti saMsAra iti kazcana / iti / / kAraNaM hi kAyo buddherbuddhistu tasya kArya tadbhAva eva bhAvAt , dhamAderapi tata evAmikAryatvAt / na ca tatkAryamanyato'pi yatastadabhAve'pi syAt / syAdeva zAlUkavat / zAlUkaM hi 5 zAlUkAdiva gomayAdapi dRzyate iti cet , na; tasya tajjanmana: tadanyato vailakSaNyAt / buddhirapi vilakSaNA tadanyataH syAditi cet ; na, tasyA evApratipatteH / zAlUkavat sambhAvyata iti cet ; dhUmo'pi parvatagata: kinna tathA sambhAvyeta ? dRSTasadRzatayaivaM tasya pratIteriti cet , na, buddhAvapi samAnatvAt / tAdRzyeva tadanyato'pi kinna bhavatIti dhamo'pi kinna syAt ! tatraiva tadbhAvabhAvasya niyamAt , anyatrAbhAvAt, bhAve so'pi pAvaka . eva syAt tanniyamAdhiSThitasyaiva / tattvAt / taduktam - "agnisvabhAvaH zakrasya mUrdhA yadyagnireva sH| athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // " [ pra0 vA0 3 / 35 ] iti / anyato'pi tasya bhAve nirhetukatvameva syAt tanniyamAdanyasya sahetukatvanibandhanasyAbhAvAt, tasya cAtathAtvenAvasthApanAt / tadapyuktam "dhUmaH kArya hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttiH| sambhavastadabhAve'pi hetumacAM vilaGghayet // " [pra0 vA0 3 / 33 ] iti cet ; na; buddhAvapi tulyatvAt / tathA hi kAyasvabhAvo yadyanyaH kAya eva tathA hi saH / athAkAyasvabhAvo'sau buddhistatra kathaM bhavet // 1421 // buddhiH kAryaM hi kAyasya kAyadharmAnuvRttitaH / sA'satI tadabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet // 1422 // tataH kAyasyaiva kAryaM buddhiH / tathA ca kAryakAraNayorbuddhikAyayoH madhye tasya kAraNasya nivRtito vinipAtAt nAsti saMsAraH kAyAntarasaJcAraH / kuto nAsti ? buddheravasthAnAt tasyA eva tadupagamAditi cet; na; kAryasya buddhaH abhAvagateH abhAvaprApterabhAvanirNayAdvA / na 25 hi kAraNanivRttau kAryasyAvasthAnamatatkAryatvApatteH / iti evaM kazcana cArvAkavizeSo'viddhakarNaH / tatrottaramAha tasyApi dehAnutpattiprasaGgaH [ anyonyasaMzrayAt ] // 71 // iti / tasyApyaviddhakarNasyApi na kevalaM purandarAdeH dehAnutpattiH dehAdanutpattiH paryudAsena tadanyasmAdutpattirbuddhastasyAH prasaGgaH prAptiH / tathA hi-yathA nivRtte'pi pAvake dhUmo dhUmAdevotpa- 30 1 "agneH sakAzAdanyata utpattiprakAreNa"- tA0 Ti0 / 2 -tayaitasya taa0| 3 agneHsvaA0, ba0, p0| 20 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 102 nyAyavinizcayavivarage [ 2072 dyate tathA kAyaparipAte buddhirapi buddharutpadyeta kimavaSTambhA tadutpattiH ? anavaSTambhe muktatvena saMsAravirahApatteriti cet, AkAzAvaSTambhena dhUmasyeva bhUtavizeSAvaSTambheneti brUmaH / tathA ca sUtram"vigrahagatau karmayogaH" [ta0 sa0 2 / 25 ] iti / tadavaSTambhavinAze tadvinAza iti cet; na, punarapi tadantarAvaSTambhena tasyotpatteH / dhUmavat kinna tasya nirmUlA nivRttiriti cet; na, dhUme'pi tadasiddhaH, akiJcitkaratvena tatsantAnAvastutvApatteH nirUpitatvAt / anivRttaH kinnopalabhyata iti cet ? na; sUkSmarUpasamApatteH / saiva kathaM sthUlasya virodhAditi cet ? na; tathA'pariNAmAt agnimato'nagnimattvavat / tataH sthitaM buddhadehAnutpattiprasaGga iti / etadeva spaSTayannAha--'anyo'nyasaMzrayAt' iti / anyo maraNAdUrdhvabhAvI saMsAro buddhivivartarUpaH so'nyasaMzrayAdanyaH prAcya etatsaMsAraH tatsaMzrayAt kAraNatvena tadAzrayaNAt / athavA na bhavatyutpattiryasmAt asAvanutpattiH dehazcAsAvanutpattiH dehAnutpattiH tatprasaGgobuddhadeho'nutpAdaka iti yAvat / tathA hi- na deho buddherutpAdako dehatvAt mRtadehavat / tadvizeSa eva tasyA utpAdakastatraiva tadbhAvabhAvaniyamAnna tanmAtram agnivizeSavaddhamasya / na ca tasya tadvyabhicArastadayamaprasaGga iti cet; kaH punarasau tasya vizeSaH ? prANApAnaparigraha iti cet; so'pi kutaH ? tata eveti cet, na, mRte'pi prasaGgAt / prayatnAditi cet, na; tasya bodhapradezaparispandAdaparasyApratipatteH / bhavatu sa eveti cet, na; tatparigrahe dehAtpra15 yatnotpattistatazca tatparigraha iti parasparAzrayAt / tadevAha-'anyo'nyasaMzrayAt' iti / yadi vA dehasyaivAnutpattistatprasaGgaH kAraNAbhAvAt / pRthivyAdiH kAraNamiti cet, na; sarvasya deharUpatvApatteH / pariNAmavizeSavAneva sa taddheturna sarva iti cet, na, tadvizeSasyApi tata eva bhAve'tiprasaGgasyAnivRtteH / tatrApi tadaparatadvizeSakalpanAyAmanavasthAnAt / atha svabhAva evAyaM tasya yadaviziSTo'pi kazcideva taddheturna sarva iti cet, kAryasyaivAyaM svabhAvo yadahetukamapi tat kvacit kadAcideva bhavatIti 20 kinna kalpyate ? tathA tadapratiSatteriti cet; na; aviziSTamapi kiJcideva kAraNamityasyApyapratipatteH / kathaM vA pRthivyAdihetukatve tasya buddhau tadbhAvaniyamaH, anyathA buddherapyanyahetukatva eva kAye tanniyamaH syAt / na cAsau tatra nAsti, 'buddhyapagame garbhagatasyApi kAyasya galanAt / astu 'buddhereva tadutpAda iti cet, na; anyo'nyasaMzrayAt-buddhibhAve tataH kAyaH kAyAcca tadbhAva iti / na saha bhAvinyA eva buddhaH kAyastasya prAgbhAvinyA eva bhAvAt, sApi kAyavatyeva tattvAttaduttarabuddhivaditi 25 cet; tarhi tatkAyasyApi tathAvidhaprAcyabuddhito bhAvaH, tatrApyevamiti siddho'nAdiH saMsAraH, anantazca pUrvabhavAntyabuddherai hikAyakAyasya aihikAntyabuddherapyuttarabhavAdyakAyasya, tadantyabuddharapi taduttarabhavAdyakAyasya prAdurbhAvAt / etadevAha ___ uttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / iti / subodhametat / upasaMharannAha ata eva viruddhatvAdalaM [prAyastathA bhavAt ] // 72 // iti / 1 eva tatsaM- A0,ba0, pa0 / 2 dehavizeSa eva / 3 pRthivyAdiH / 4 buddhyupagame A0, ba0, pa0 / 5 buddhi reva A0, ba0, pa0 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 73-74 ] 2 anumAmaprastAyaH . alaM paryAptaM buddhaH kAyakAryatvasAdhanena / kutaH ? viruddhatvAttatsAdhanasya / tadapi kutaH ? ata eva saMsArAnAdhanantatvavidhereva / / saMsArAbhAvavidhyarthAt kAyakAryatvasAdhanAt / saMsAra eva siddho'yaM tadalaM tena sAmpratam // 1423 // bhavatu saMsArasthAnAditvaM kAryasya kAraNAvyabhicAraniyamAt, nAnantatvaM kAraNasya kAryavattvaniH 5 yamAbhAvAt pradIpAdezcaramabhAvinastadvikalasyApyupalabdheriti cet, atrAha--'prAyastathA bhavAt' iti / tathA pUrvavat pazcAdapyuttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / kutaH ? bhavAt jananAt / ayamoM yadyaihikamaraNacittaM na dehAntaramanusandadhIta kAraNasya kAryavattvaniyamAbhAvAt tadA pUrvabhavAntyacittamapi naihikabhavAdyakAyamanviyAt tasyApi tatkAraNatvAt, tathA tatpUrvabhavAntyabuddhAvapi vaktavyamiti bhava eva na bhavet / asti ca bhavaH tataH pUrvavat pazcAdapi tadanusandhAnaM tasyA vaktavyaM tato durbhASitametat- 10 "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti" [ pra0 vA0 svavR0 1 / 6 ] iti' / svayaM ca ___ "cittAntarAnusandhAne ko virodho'ntyacetasaH" [pra0 vA0 1 / 47 ] / iti maraNacittasya cittAntarAnusandhAnaM buvanneva nAvazyamityAdikamapyabhidhatta iti satyaM bhaGguraprajJo dharmakIrtiH / yadyevaM na kasyacinnirmuktiH, buddhimAtrasya dehAnusandhAnaniyamAditi cet ; na, prAyastadabhyupagamAt / nahi sarvasya buddhitattvasya tanniyamaH; klezakarmAnuviddhasyaiva tatpratipatteH / 15 tadanuvyAdhavaikalye tu buddhirbuddhimevAnusandhatte na dehamiti kathaM nirmuktyabhAvaH ? kiJca', kAyaH kAraNamAtram , tadvizeSo vA buddheH ? tanmAtramiti cet ; na tarhi tannivartamAnamapi kAryasya buddheH sattvaM nivartayati; nivRtte'pi sahakAriNi kAryasyAvasthitipratipatteH, yathA mRte'pi sthapatI prAsAdagopurAdeH / idamevAha tanna kAraNamityeva kAryasattAnivartakam / svanivRttau tathA takSo gopurAhAlakAdiSu // 73 // iti / "pratItavyAkhyAnametat / bhavatu pariNAmitvena kAraNavizeSa eva sa tasyA iti cet ; atrAha yugapadbhinnarUpeNa bahirantazca bhAsanAt / na tayoH pariNAmo'sti yathA gehapradIpayoH // 74 // iti / 25 tayorbuddhikAyayoH pariNAmo vivartabhAvo buddhaH vivartibhAvazca kAyasya, sa nAsti / kutaH ? yugapat ekakAlaM bhinnarUpeNa amUrtijJAnAdimattvena buddhaH varNAdimattvena kAyasya bhAsanAt / nahi 1 "nAkAraNAni tadvanti vaikalyapratibandhasambhavAt"-pra0 vA0 svavR0 / "nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti nyAyAt'- pra0 vArtikAla0 2 / 2 / 2 bhuktimAtra- ba0, pa0 / 3 "tadanuviddhatAvaikalye / - tA0 tti0| 4 "kAryakAraNayorbuddhikAyayorityAyuktaM pUrva cArvAkeNa tatra vikalpadvayapUrvaka dUSaNamAha"- tA0 Ti0 / 5 "tannivRttitaH kAryAbhAvagate sti saMsAra iti cArvAkeNa praaguktmyuktmityrthH|"- tA0 tti0| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe | 275-76 pariNAme' tathA bhAsanamupapannaM mRcchivakayoH parasparAbhedenaiva pratibhAsAvalokanAt / piNDazivakayoH krameNa rUpabhedena pratibhAse'pi pariNAmasadbhAvAt vyabhicAra iti cet, na; yugapadgrahaNena tadvyavacchedAt bahiH zarIramantarbuddhiriti dezabhedena pratibhAsanAcca na tayoH pariNAmaH / yathetyAdikamubhayatrApi dRSTAntaH / spaSTazcAyam / atazca na tayoH pariNAma ityAha-- pramite'pyaprameyatvAdvikateravikAriNi / *nirhAsAtizayAbhAvAni hA~sAtizaye dhiyaH // 7 // balIyasyabaloyassvAdviparote viparyayAt / .. kAye [tasmAnna te tasya pariNAmAH sukhAdayaH ] // 76 // iti / pramite'pi pareNa pratyakSapratipanne 'pi kAye aprameyatvAt aparicchedyatvAt dhiyo buddheH 10 nAsau tasya vivartaH / na hi vivartinaH pratipattau vivartasyApratipatti: svarNapratipattau rucakAderavazyaM tayA pratipatteH / avikAriNi vikAravikale kAye vikRtervikaraNAcca / na hyupAdAnavikAramantareNa tadupAdeyasya vikAraH, satyeva kutazcittantuvikAre paTavikArasyopalambhAt / na caivamatra, zAstrazravaNAdinA buddhivikArasya avikRta eva zarIre darzanAt / vikRte'pi tasmin dRzyata eva tadvikAro mRSTata rAhArAbhyAM dehasyAnugrahopasaGghAtayoH buddhAvapi prItiparitApayorupalambhAditi cet, na; saumanasya15 daurmanasyAbhyAmeva tadbhAvAt, tadabhAve satorapi tayostadapratipatteH / viparyayadarzanAcca, dRzyate hi tadanugRhItadehasyApi iSTAnavAptau paritApaH, tadviparItasya cAbhyastazAstrahRdayanirNayAdaparimitA prItiH / kathaM tarhi cakSurAdivikAre tadvikAraH ? dRzyate hi kAcakAmalAdinA vikRte cakSurAdau buddharapi mandapratibhAsavibhramAdirUpo vikAra iti cet, na; tasyApi cittavikArAdeva zakti vaiguNyalakSaNAdutpattaH, praguNazaktikatve cittasya satyapi tadvikAre satyasvapnavadavitathaspaSTAvabhAsasaMvittarapratiSedhAt / kimidAnIM 20 vikRtena cakSurAdineti cet ? na, tasya tatra kAraNamAtratvAt avikRtavat / na hi tasya tanmAtratvaM pratiSiddhayate, zarIravaduSAdAnatvasyaiva pratikSepAt / anupAdAnatve kathaM tannivRttyA buddhinivRttiriti cet ? na, tayA gavAkSanivRttivat buddha rUpAdyAbhimukhyasyaiva vivartanAnna svarUpasya, anyatra vRttidarzanAt / anyaiva sA buddhiriti cet; kathamevaM prativiSayaM buddhibhede karkaTIbhakSaNAdau 'rUpAdikaM yugapa dahamevAnubhavAmi' 'ya eva rUpamupalapsi sa evAdhunA sparzAdikamupalabhe' iti ca pratisandhAnaM santA25 nAntaravadbhede tadanutpatteH / tadapi vikalpAdeva kutazcinnendriyabuddhInAmanyo'nyatAdAtmyAt, pratibhAsabhedena tadanuSapatteriti cet, na, vikalpake'pi tadavizeSAt parasparavikalpalakSaNarUpAdiparAmarzabhedAdhiSThAnatvAt / tathApi tadekatve tabuddhInAmapi syAdavizeSAt / tato yuktaM vikRteravikAriNIti / tathA nirhAsAtizaye zarIrasya vyAdhyAdirasAyanAdinA kSayaparipoSaNaprakarSe ghiyastadatizayAbhAvAcca nAsau tasya pariNAmaH / na hi zarIrasya nirhAso buddhimanveti puSTiA, kRzatarazarIrANAmapi sAtiza 1pariNAmena ba0, pa0 / 2khnnddshiv-b0p0|3 tulanA-tattvasaM0 kA01934 / tattvasaMpaM0 pR0 527 / 4 tulanA-pra0 vA0 2 / 73 / akalaGka Ti0pR0 163 / 5 cakSurAdeH / 6 kRtaza- ba0pa0 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 77] 2 anumAnaprastAvaH 105 yaprajJAnAM mahAkAyAnAmapi mataGgajAdInAmalpaprajJAnAmavalokanAt / balIyasi ca karivarAhAdInAM kAye tasyA abalIyastvAt viparIte cAbalIyasi strIbAlAdInAM viparyayAt balIyastvAt sthitisAratvAt na tasyAstadvivartatvam / upasaMharannAha-tasmAnna te tasya pariNAmAH sukhAdayaH iti / svapadavyAkhyAtametat / yatrApi pariNAmatadvadbhAvo ghaTakapAlAdau tatrApi pramite'pItyAdi vidyate tato vyabhicAra iti ceta; Aha etadatra ghaTAdInAM na tu jAtucidIkSyate / iti / etat pramite'pItyAdi atra loke ghaTAdInAM pariNAmatadvadbhAvena prasiddhAnAM na tu naiva jAtucit kadAcit IkSyate dRzyate / tato na vyabhicAra iti bhAvaH / / atha guNadUSaNamatrApyatidizannAha tulyazca guNapakSeNa [ tattathA pariNAmataH ] // 77 // iti / 10 sadRzazcAyaM guNapakSeNa pariNAmapakSastato yathA tatroktaM 'na hi jJAnAtmanA' ityAdi tathA atrApi vaktavyam-'na hi jJAnAtmanA kvacit zarIragrahaNaM yena tadvivartaH prakalpyatAm / ' iti / nigamayati-tattathA'pariNAmataH' iti / tat tasmAt apariNAmato dhiyaH kAyavivartatvAbhAvAt sA tathA tena 'saMsaret' ityAdinA prakAreNa bhavati / kiJca, paralokinamAtmAnamanicchatazcArvAkasya kuta idaM saMsAravaicitryam-kasyacidvikRtamindriyaM durbhagasaMsthAnaM saMhananaM duHkhapracuraM jIvanam anyasyA- 15 vikalaM cakSurAdi manonayanAbhirAmaM zarIrasaMsthAnamabhinandanIyazca jIvanam aparasya tadubhayaprakArazabalamiti ? na cedaM dRSTAdeva kAraNAt, sarvatra vyabhicArAt iSTAhAravihArasevAkRSyAdau samAne'pi kvacidindriyavikArAderanyatra tadviparyayasya ca pratipatteH / svabhAvata eva 'sattvajJeyatvAderjalabudadhudavaditi cet, kasyAsau svabhAvaH ? tadvaicitryasyeti cet, na; anutpannasya tadabhAvAt / utpannasyeti cet, na; utpattau svabhAvastatazcotpattiriti parasparAzrayAt / tatkAraNasya pRthivyAderiti cet, na, 20 tato'pyekasvabhAvAdekaprakArasyaiva nikAyasyotpattiprasaGgAt / na caivam , varizra(SA,srAvaNAzuddhAdapyambhasaH parivAsitAtkasyacidAraktaziraso'parasya pItamastakasyAnyasyAlpavapuSo'parasya vipula. vigrahasya jIvanivahasya prAdurbhAvapratipatteH / na okasvabhAvAt padmAdibIjAdvicitrastatprasavo dRSTaH / nApi tatra svabhAvabhedaH; pratyakSato'pratipatteH / tadvaicitryAdevAnumIyata iti cet; na; tasyApi sambhUrya iti kAryamupayoge tadAkAravarNasAkaryasyAbuddhigocarasya prasaGgAt / kasyacitvacidvyApAre niyA- 25 makaM vaktavyaM tadantareNa tadasambhavAt / tadta evAnyastadbhedo niyAmaka iti cet, na; tatrApyanyatastajhedAnniyamakalpanAyAmanavasthAnadoSAt / nAyaM doSaH; pUrvapUrvasmAduttarottarasya niyamAdanAditvAt tatprabandhasyeti cet: AgataM tarhi tadviSayasya jIvasyApyanAditvaM viSayiNastasya tadabhAve'nupapatteriti siddho naH siddhAntaH-jIvasya paralokino'pratikSepAt, tasya ca karmaNa eva tadvaicitryAt, tadanubandhinaH 1 sattvajJa yatvAdeH' iti padaM sampAtAdAyAtamiti bhAti / 2 parizravaNAzu- A0, ba0, pa0 / varSApatitAt zuddhAjalAt / 3 tulanA- "tathAhi raktazirasaH pItakAyAdayaH pare / jalAdiprANino dRSTAH sa aAkAraH kuto bhavet / / " -pra. vArtikAla0 1137 / 4 militvA kArya pratyupayoge / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe pRthivyAdisvabhAvabhedaprabandhasyaiva karmatvenAsmAbhirabhidhAnAt / etadevAha - akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / anyathA niyamAyogAt [ pratIterapalApataH ] // 78 // iti / akSANAmindriyANAm AdizabdaH pANipAdAdInAM vikAro mandAvila kuNikhaJjAdiH ayaM 5 pratIyamAnaH / upalakSitamidaM tena lAbhAlAbhasukhaduHkhAdirapi Atmano yat karma tasya phalaM kAryaM bhavet / anyathA tatphalatvAbhAvaprakAreNa niyamasya kasyacideva kazcit tadvikArAdiH na sarvasyetyavadhAraNasya ayogAt sarvasyApi tatprApteH / atraiva hetvantaramAha - 'pratIterapalApataH' iti / pratItiH karmaviSayA AnumAnikI buddhiH tasyA apalApato'pahnavAcca sa tatphalamiti sambandhaH / tathAhi ' tadaharjAtasya tadvikArAdiH jIva10 zarIravyatiriktajIvasambandha ( ddha ) dravyAntarapUrvakaH tattvAt viSamAhArAdyupayogajanitadvikAravat / na mantrAdinimittena tena vyabhicAraH, tasyApi dravyAntarasambandhe satyevopapatteH, anyathA na kacittadvyabhicAraH syAt / na caivaM mantrAdervaiyarthyam, tasya tatsahakAritvAt kRpyAdivat / yacca tad dravyAntaraM tatkarma zubhamazubhaceti / kathamiyamAnumAnikI tatpratItiH svAbhAvikatadvikAravAdibhirnApalapyeta : na ca tadapalApe kSaNamapi jIvanam pRthivyAderapyavyavasthitiprasaGgAt / nanu yadi tasya pRthivyAdikAryasyAhetutvaM teMdoktanItyA karmaphalatvam / tadeva tu mA bhUditi cet; kinnimittaM tarhi tat syAt, nimittasyAbhAvAt ? kAryamaSi tanneti cet; kathaM dezAdiniyamaH ? svabhAvAdeva mayUracitrAdivaditi ceta na, tasyApi mayUrAdihetoreva bhAvAt tadanvayavyatirekaniyamAt tallakSaNatvAdanyatrApi hetuphalabhAvasya / kathaM punazcitrakArAdinimittaM tat anyata iti cet na, vailakSaNyat / kSa citrakArAdinimittAt tato mayUracitrAdi, tat kathaM tasya tadanyato bhAvaH ? svAbhAvikatve vA caitanyasyApi niSiddhametat-"tebhyazcaitanyam" [ ] iti / tasmAt svabhAvakalpanAyAM sAmarthyasya 15 " yuktirUpasyAbhAvAt karmaphalameva tadvaicitryam / tadevAha - kalpanAyAmasAmarthyAt iti / tadevaM tadaharjAtasya paralokitve karmasiddhayA siddhe yat siddhaM tadAha 20 106 [ 2278-79 25 tatastadvikRte Rte / pAramparyeNa sAkSAcca nAsti vijJAnavikriyA // 76 // iti / tatastasmAdvijJAnasya rUpAdiviSayasya vikriyA mandAvirutvAdiH upalakSaNamidaM tena prItiparitApAdizca nAsti na bhavati / kutaH ? tadvikRteH tasyAtmano vikRtervikArAt daurmanasyAdi - lakSaNAt Rte vinA / tasyAM tu bhavati / tasyAH karmaphalatvAt kathaM tadvikriyAto bhAva iti cet ? uttaram - pAramparyeNa iti / tAtparyamatra - karmApi tadvikRtereva vijJAnavikriyAdinibandhanatvAt upayukta 1 tathApi A0, ba0, pa0 / 2 tU svakRSyA - A0, ba0, pa0 / 3 anumAnApalApe / 4 tayokta- pa0 / tathokta- ba0, A / 5 dharmasi - tAH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 2280] 2 anumAnaprastAvaH madirAdivat / prasiddhaM hi madirAdestadabhilASAdipuruSavikAropanibandhanatvamiti na vaikalyaM sAdhyasya / nApi sAdhanasya; tato vijJAnavikArAdipratipatteH / tataH pAramparyeNa tadvikRtereva sA iti, tataH siddhA tadaharjAtasya tasya paurvabhavikI vikRtiH iha tadapratipatteriti / na kevalaM pAramparyAt api tu sAkSAcca avyavadhAnAcca / tasyA Rte na tadvikriyA / zokaviSAdAdeH sAkSAdapi tasyAH pratipatteH tadApi karmabhAvAt / tataH sA kinneti cet ? ka evamAha-neti , zokAderapi karmasahakAriNa evaM bhAvAt / 5 tanna zarIraparatantro'pi jIvaH taduparame'pyavasthAnAt tadaharjAtavat / kuto vA tasya tatparatantratvam ? taddhetutvAditi cet ; na; tataH kevalAdutpattau mRte'pi prasaGgAt / indriyasahAyAditi cet / indriyANAmapi samudAyena tatsahAyatvam , pratyekaM vA ? prathamavikalpaM nirAkurvannAha kAraNaM nAkSasaGghAtastatpratyekaM vinA bhavAt / vikalpAnAM[vizeSAcca tattadati virodhataH ] // 80 // iti / 10 akSANAM cakSurAdInAM saGghAtaH samudAyaH zarIrasahakAritvena na kAraNam / keSAm ! vikalpAnAM manovijJAnAnAm / teSAmevAnvitakamANAM jIvatvAjjIvasyeti gamyate / kuto na kAraNam ? tatpratyekaM tad akSaM pratyekam ekaM vinA antareNa bhavAt utpattervikalpAnAm / nahi saGghAtakArya tadabhAve yuktam / na ca saGghAtinAmanyatamApAye saGghAtaH, tasya tatsAkalyarUpatvAt / bhavanti ca pratyekaM tadabhAve'pi vikalpAH, anyathA andhAdInAM maraNApatteH / bhavatu 15 pratyekameva tat teSAM tatsahAyatayA kAraNamiti cet , tadapi na niyataviSayatayA, tadapratipatteH / na hi niyataviSayA vikalpAH pratIyante, rUpAdipaJcakaparAmarzAtmatayaiva teSAM pratipatteH / tAhazAmeva tathA' 'tat kAraNamiti cet ; atrAha-'vizeSAcca' iti / atra 'tatpratyekam' iti 'na kAraNam' iti cAnuvartate / tato'yamarthaH-tadindriyaM pratyekaM teSAM na kAraNam / kutaH ? vizeSAt / zeSasyAbhAvo vizeSam , arthAbhAve'vyayIbhAvaH, tasmAt , zeSendriyAbhAvaprasaGgAditi yAvat / tathAhi - ekasmAdeva cedakSAt rUpAdiviSayA ime / vikalpA vyarthameva syAt / tadanyAkSaprakalpanam // 1424 // na caivaM kazcidandhAdijIvo bhavitumarhati / cazabdenaitadevAha zAstrakAraH parottaram // 1425 // syAnmatam--akSAntaraM teSAM tatta dviSayAbhimukhyArthamato vyarthamiti; tannaH tasyApi . tadanantaratvena prakRtAdevAkSAduSapatteH, anyathA vivakSitAbhimukhyamapi tato ' na bhavet / bhavatu manomAtrameva tata iti cet ; na, viSayAbhimukhyavikalasya tasyApratipatteH / tanna kAyakAryatvaM teSAmiti na yuktametat-"madazaktivadvi jJAnam" [ ] iti / madazaktau guDAdikAryatvavadvijJAne zarIrakAryatvasyAbhAvAt / kathaM punaH kAyena saha atatparatantra 1 -rAdAvapi pra- A0,ba0, pa0 / 2 pUrvabhAvika- A0, ba0, pa0 / 3 bhUtena A0, ba0, pa0 / 4 eva tanna taa0| 5 jIvasya / 6 jIvahetutvAt zarIrasya / 7 indriyAbhAve'pi / 8 indriyam / 5 vikalpAnAm / 10 indriyam / 51 tAvadakSa- A0, ba0, pa0 / 12 tadvi-pa0 / 20 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2289 syAvasthAnamiti cet ? na; uktottaratvAt - 'AtmakarmaphalaM bhavet' iti / na ca pAratantryAdeva sahAvasthAnam pRthivyAdiSu cakSurAdInAM tadabhAve'pi tadbhAvAt / upasaMharati- 'tadvati virodhata: " iti / tat tasmAt tadvati akSavati zarIre nimitte virodhato vikalpotpattevirodhAt " tadvikRteH' iti sambandhanIyam / athavA vikalpAnAM vizeSAd abhiyogopanItAdatizayAt / ceti bhAvanAyAm / 5 teSAmakSasaGghAtaH tadakSaM pratyekaM vA na kAraNam / so'pi tadvizeSAdeveti cet, Aha- 'tacadvati' iti / 'vinA bhavAt' ityetadatra draSTavyam 'vizeSAt ' iti ca / tadayamarthaH - taccAkSaM tadvacca zarIraM tatra vizeSAt vinA bhavAt teSAm, vizeSasyeti vibhaktivikAreNa sambandhaH / na hi tadvizeSotpattau akSe zarIre vA vizeSaniyamo pracyutaprAcyA kAre'pi tasmiMstadupalambhAt / bhavatvevaM tathApi tasya tadeva kAraNamiti cet; na; virodhataH / viruddhaM hIdam - aviziSTe'pi kAraNe kAryaM viziSyata 10 iti, viziSTAdeva tatvAdeH paTAdipratipatteH / tataH sajAtIyA devAbhiyogasaMskRtAttasyotpAda iti yuktametat - ' tadvikRteH' ityAdi / 1 atraiva hetvantaramAha jAtismarANAM saMvAdAdapi [ saMskArasaMsthiteH ] / iti / jAteH pUrvabhavasya smartAro jAtismarAH teSAM saMvAdaH avipratisAraH tasmAdapi, na kevalaM 15 pUrvasmAdeva hetoH tadvikRterityAdi (deH) / jAtismaratve kAraNamAha - 'saMskArasaMsthiteH' iti / saMskArasya paurvabhavikAnubhavanibandhanasya smaraNahetoH dhAraNAjJAnasyehApi janmani samyaga vaiparItyena sthiteH / jAtismarA eva nopalabhyante tatkathaM teSAM saMvAda iti cet na; prAgbhAvIyasya bandhubhRtyAdernikSeSa | dezca kaizvidapi darzanAt, tadaharjAtasya ca jAtismaratvAbhAve stanAdau pravRtteranupapatteH / tadApi tadabhAvakalpanAyAM dUSaNamAha anyathA kalpayan lokamatikrAmati kevalam // 81 // iti / anyathA anyathAtvaM bhAvapradhAnatvAnnirdezasya, tacca jAtismarANAmajAtismaratvameva tatkalpayan pratItyapalApena saMpAdayan cArvAko lokaM jIvanikAryaM bhUtacatuSTayaM vA atikrAmati apahnute kevalaM nAparaM karoti / nahi tadapalApaH kvacideva zakyaniyamo yato jAtismaravanna loke'pi syAt, tataH tasyApyatikramAt lokAyatatvamasya nazyati, lokabuddhyanugama evaM tattvopapatteriti manyate / tato lokavajjAtismarANAmapi pratItibhAvenAnatikramAt siddhastatsaMvAdaH / pratItizca teSAmanumAnAt, tathAhi-- tadaharjAtasya stanAdau pravRttiH tadabhilASAt, sApi stanAderabhilaSitArthaniyamitatvavitarkAt, sa ca tenAyaM samAna iti pratyabhijJAnAt, tadapi smaraNAt, tadapyanubhavAt, pravRttyAditvAt 'avalagnapravRttyAdivat / na cehajanmani tadaharjAtena stanAdiraparastathAbhUto dRSTo'sti yato 'nusmaraNAdikrameNa tatsadRze pravRttiH / tataH paurvabhavikasyaiva tasya tena smaraNamiti kathanna jAtismarANAM saMvAdaH ? 30 etadevAha-- 20 25 1 tatprakRte - A0, ba0, p0| 2 tathApi A0, ba0, pa0 / 3saMvAdayaccA - p0| 4 evAta - A0, ba0, pa0 / 5 madhyAvasthAkAlIna pravRttivat / "madhyamaJcAvalagnaJca madhyo'strI dvau parau dvayoH / - ityamaraH / " - tA0Ti0 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 82-84] 2 anumAnaprastAvaH nA'smRterabhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / / taddhi janmAntarAnna [ ayaM jAtamAtre'pi lakSyate // 82 // iti / asmRteH smaraNAbhAvAt upalakSaNamidaM tenApratyabhijJAnAnUhAcceti draSTavyam / tato nAbhilApo'sti smRtyAderevAstItyarthaH / sApi smRtirna vinA darzanAt darzanAdevAsti / taddhi tadapi darzanaM janmAntarAt na vinA janmAntarAdeva pUrvabhavabhAvinazcakSurAderbhavati / tato'bhilASAderdarzana- 5 paryantasya tarkAderanumitiravinAbhAvaniyamanizcayAt avalagnadazAvaditi siddho jAtismarANAM saMvAda iti manyate / tadaharjAtasyAbhilASa eva nAsti tatkutastadanumitiriti cet ? atrAha-'ayaM jAtamAtre'pi lakSyate' iti / jAta eva jAtamAtraH tasminnapi na kevalaM cirajIvite ayamabhilASo lakSyate pravRtterliGgAtpratIyate,tasyAH tatpUrvakatvenAtmani pratipatteH tato'sti tadanumAnamiti bhAvaH / satyaM lakSyate, sa tu na paurvabhavikAdanubhavAd' api tu garbhabhAvina eva / tadAha garbhe rasavizeSANAM grahaNAditi kazcana / iti / .. 'kazcana' ityetadvakSyamANAt 'pravartitaH' ityataH paraM draSTavyam, tatraiva ca vyAkhyeyam / itaradvyAkhyAyate-garbhastadAdhAratvAt garbhAzayastasmin rasavizeSANAM mAdhuryAdInAM grahaNAd anubhavAnna pUrvabhave 'jAtamAtre'yaM kvacillakSyate' iti sambandhaH / tatrApi tadgrahaNamabhilASAdeva sa ca prAgbhavIyAdanubhavAditi siddhayatyeva saM iti cet ; atrAha tadAdAvabhilASeNa vinA jAtu yadRcchayA // 83 // iti / tad rasavizeSANAM grahaNam Adau garbhagatasya prathamasamaye abhilASeNa kAjhyA vinA 'jAtu' ityavadhAraNeti nipAtatvAt / kathaM tarhi tadgrahaNam ? yadRcchayA kAkatAlIyena mAtrA bhuktAnAM teSAM pratisrotaH svata eva pravezAditi yAvat / tataH paraM kathamabhilASa iti cet ? Aha tatsaMskArAnvayekSatvAdbhUyo bhUyaH prvrtitH| iti / / tasya tadgrahaNasya saMskArastatkRtA dhAraNA sa cAnvayo'nugamaH sa ca saMskArasyaiva anyasyAzruteH, tasmin sati IkSatvamavekSitRtvaM tatsaMskArAnvayekSatvaM tasmAt bhUyo bhUyaH punaH punaH pravartito'bhilASaH pravRttimAniti yAvat / pravarttazabdAt pravRttivAcinaH "tArakAdibhya itaH" [ shaakttaa03|3|1|4 ] iti pravartita iti rUpAt / etaduktaM bhavati-garbhagatasya prathamaM yadRcchayA tadgrahaNaM punastatsaMskArAta bhUyo bhUyastatrAbhilASo garbhaniSkrAntasya tu tadanvaye sati viSayadarzitvAdanusmaraNA- 25 dikrameNetItyevaM kazcana cArvAkaH / tatrotaramAha kozapAnaM vidheyaM [ na samaM bhUyastathA dRzaH ] // 84 // iti / kozastanni litaM jalaM tasya pAnaM vidheyaM vidhAtavyam , asyArthasya pratyakSato'pratipatteH / 1-numAnAda-A0, ba0, pa0 / 2 garbha'pi / 3abhilASaH / 4 praagbhvH| 5 jAtvavadhAraNeti ni- A0, ba0, pa0 / 6 pravartate A0, ba0, pa0 / 7 iti pretapravartita prA0, ba0, p0|8-tN. tasya A0, ba0, pa0 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyayavinizcayavivaraNe [2185-86 na hi garbhagataH pratyakSAdevaM pratyeti 'yadRcchayA me rasAdigrahaNam' iti kozapAnasyaivAtrApi zaraNatvAt mAtrAderevamavyavahArAt / na ca pratyakSAbhAve'numAnam ; tasya tatpUrvakatvAt / bhavato'pi samAnamidaM garbhagatasyApi paurvabhavikAdevAnubhavAdeH smaraNAdirityatrApi pramANAbhAvAditi cet ; Aha-'na samaM bhUyastathAdRzaH' iti / na samaM na sadRzaM kozapAnaM vidheyamiti / kutaH ? bhUyaH prAcuryeNa tathA tena 'darzanAt saMskArastataH smRtiH' ityAdinA prakAreNa dRzo darzanAdavalagnavelAyAm / taduktam "akSajJAneranusmRtya pratyabhijJAya cintayan / Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate // " [siddhivi0pari01] iti / tataH prAgapi tathaivAsau pratipattavyaH, anyathA, hetuphalabhAvasya' kvacidapi nirNayaniyamAbhAvAt kathaM jalAdAvapi pAnAdharthinAM pravRttiH ? kathaM vA zubhAzubhakarmAbhAvanirNayena 'nirArekaM vairivadhAbhilA10 SiNAM nAstikazAstropAdAnaM yata idaM sUktaM bhavet "idamamaragururjagau mahAtmA surapataye kila vRtranAzanAya / " [ ] iti / tataH sthitaM bhUyodarzanabalAdgarbhagatasyApi smaraNAdiranubhavAdereveti / tato na yuktaM zAlUkadRSTAntena tasyAnubhavAderanyato'pi bhAva iti, caitanyasyApi kAyAdivAnyato'pi bhAvaprasaGgAt / zAlU. kasya ca zAlUketarajanmano vailakSaNyAt smaraNAdezca tadabhAvAt / punarapi garbha ityAdi nirAkurvannAha rUpAdidarzanAbhAvAt tatsambandhasmRtiH katham / iti / rUpaM stanAdigatamAdiryasya tatkAryasya kSIrAdestasya darzanaM tadabhAvo garbhe tasmAt / tayo rUpatatkAryayoH sambandho'vinAbhAvastasya smRtiH smaraNaM garbhaniSkrAntasya katham ? na kathaJcit / na hi dRSTe'pi stanAdau prAgadRSTasya tasya smaraNam, nAlikeradvIpAdAgatasya dhUme pAvakasambandhavat / sApi 20 mAbhUditi cet ; na; pravRttidarzanAt / garbhe'pi rUpAdidarzanamastIti cet, na; tatra stanAderabhAvAt , nayanAdivyApArAbhAvAcca / tadevAha nAvazyaM cakSurAdonAM sarvatronmIlanAdayaH // 8 // iti / cakSurAdInAmAdipadAt jihvAdInAm unmIlanAdaya AdizabdAt uccarvaNAdayazca nAvazyaM na niyamena / kva ? sarvatra sarvasmin jarAyvAdiparipihite prANini tatkathaM garbhe rUpAdidarzanaM yataH 25 pazcAttatsambandhasmaraNam ? asti ca bAlakasya stanAdidarzanAt tatra rasavizeSArthitayA pravRttiH, ato'vagamyate janmAntare tasya tadarzanamiti / punarapi tadvikRtarityAdi samarthayitumAha tathA rAgAdayo dRSTAH saGkalpAdyavinAbhuvaH / iti / . rAgaH zarIrendriyAdAvabhiratirAdiryeSAM dveSAdInAM te rAgAdayo dRSTAH pravRttivizeSato'bagatAH 'jAtamAtre'pi' iti sambandhaH / kIdRzAH ? saGkalpo mamedamahamidamiti cAbhiniveza Adiryasya 1-lasya taa0| 2 nirAkAraikaM A0, ba0, pa0 / niHzaGkam / 3 kandaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 2 / 86] 2 anumAnaprastAvaH rAgAdyabhyAsAdeH, tena vinA na bhavantIti sngklpaadyvinaabhuvH| tato na yuktametat'-"kaphaprakRte' rAgaH tanmUlazcAnunayAdayaH / pittaprakRteSaH tadAzrayAzcAsUyAdayaH,vAtaprakRtermohaH tannimittAzca caaplyaadyH|" [ ] iti ; teSAM saGkalpAdinibandhanatayaivAvalagnavelAyAM pratipatteH / vyabhicArAcca kaphaprakRtAvapi dveSAdInAmupalambhAt / atha tatprakRteranyApi prakRtirasti tAsAM sAGkAditi, tanna; dveSAdivat sarvasyApi prakRtyantarakAryasya tatprakRtauM prasaGgAt / na caivam , kasyacideva 5 darzanAt / dRSTasyaiva tadantaraM kAraNaM nAnyasyeti cet, tarhi sattvAntare'pi kutastadbhavet ? tata eveti cet, prakRte'pi syAt avizeSAt / anyata iti cet ; siddho vyabhicAraH-pittAdedRSTasyApi tasyAnyato bhAvAt / tanna tatsAkaryAt tatprakRtau dveSAdiH / atha so'pi tatprakRtereva kAryam ; vyarthaM tarhi prakRtyantarakalpanaM kAryAbhAvAt / tadantarasyApi tadeva sarvaM kAryamiti cet ; evamapi tannihIMsAtizayasAmye tatprakRteH sarvasyApi samAna eva rAgAdiH prApnuyAt / na hi kAraNasyAvizeSe vizeSaH kAryasya, 10 tasyAtaddhetutvApatteH / na caivam, satyapi tatsAmye kacidrAgAderutkarSasyAnyatrApakarSasya ca tAratamyena pratIteH / nAyaM doSaH, tatsAmye'pi svahetubalanibaddhAt pariNativizeSAttadupapattariti cet, na; tasyApi dRzyasya tadavyabhicArAt / na hyasau rAgAdau kvacideva niyato dveSAderapi tata evopalambhAt / tato dveSAdivadvilakSaNapariNAmajanyasyApi tata evopapatteH kathaM tasmAnnaiva tatprAptirbhavet ? 'atha adRzya eva tadvizeSo rAgAdivaiSamyahetuH; sa tarhi saGkalpAdAveva kAryavizeSAdunnetavyaH tasyaiva taddhatutayA dRSTena kaphAdau 15 viparyayAt, anyathA parvatAdau dhUmaheturapi vizeSaH kvacidanyatraivAvakalpyeta iti na pAvaka iti na kvacinniyato hetuphalabhAvaH / tanna tadvizeSakalpanamupapannam / tadabhAve ca na kaphAde rAgAdivizeSastadavizeSAt / aviziSTAdapi kAraNAt kAryavaiSamyaM dRzyata eva yathA pRthivyAdeM rUpasaMsthAnAdibhedaH zarIrasyeti ceta, na, tatrApi tathaiva codyAt-kathaM tadavizeSe tadbheda iti ? tava kasmAnna bhavatIti cet ? na, adRSTavizeSasahAyAta tatastadupagamAt / ata evoktam - "akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhavet / " iti / dharmakIrtinApyuktam "vyabhicArAnna vAtAdidharmaH prakRtisaGkarAt / adoSazcecadanye'pi dharmaH kiM tasya nekSyate // na sarvadharmaH sarveSAM smraagprsnggtH| 1 "cArvAkavacaH' - tA0 tti0| tulanA-"vAtaprakRtermohaH, pittaprakRtede'SaH, kaphaprakRte rAga iti"-pra0 vArtikAla0 1114 / "kecidAhuH-zleSmaNaH sakAzAdrAgaH pittAd dvaSo vAtAnmoha iti"tattvasaM0 paM0 pR0 518 / 2 'kaphaH prakRtiH svabhAvo yasya garbhAdimaraNaparyantasyAtmanaH"- taa0tti0|3 "rAgAdInAm"- tA0 tti0| 4 -tuvattvApa- A0, ba0, pa0 / 5 kathanna sAmyeva ta-A0,ba0, pa0 / 6 anyathA dRzyata eva A0, ba0, pa0 / 7 -ve na ka- prA0,ba0, pa0 / 8 -vyAdirU-zrA0, ba0, pa0 / .6 pRthivyAdeH / 10 nyAyavi0 zlo0 246 / 11 nekSate A0, ba0, pa0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyavinizcayavivaraNe [2186-87 rUpAdivadadoSazcet tulyaM tatrApi codanam // AdhipatyaM viziSTAnAM yadi tatra na karmaNAm / " [ pra0vA01150-52 ] ityalaM nirbandhena / tataH saGkalpAdereva rAgAdayaste ca tatkRtapravRttivizeSAdavaghRtasannidhAnAH taddhetuM saGkalpA dikamavagamayanti prAgbhavIyameva ihabhave tasya tdbhaavaadityusspnnmett-tdvikRterityaadi| yadi punarbhavA5 ntarAnubhUtasya smaraNaM kinna sarvasya ? kiM vA sAmAnyavanna vizeSasyApIti cet ? bhavatyeva yadi tAdRzasaMskAraH, keSAJcit svajAtyabhijanAdivizeSe 'pi tatpratipatteH / sAmAnyamAtre tu saMskAre tasyaiva smaraNaM na vizeSAdeH / tatrApi tadabhAve na kasyacit / kathaM tarhi sAmAnyasmaraNAdvizeSe pravRttiriti cet ? na; tasya tasmAdavyatirekAt dRSTatvAcca / tadevAha-- tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvipramoSayoH // 86 // bhAvo'bhAvazca vRttInAM bhediSviha ca dRzyate / iti tacca tatprAganubhUtamAhArAdi, AdizabdAt stanAdi ca, tadeveha sAmAnyaM tasya smRtizca saMskArAt, tasyAH smRtervipramoSazcAnutpAdastadabhAvAt tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvipramoSau tayoH satoryathAkrama vRttInAM viSayopasarpaNAdInAM bhAvaH smRtau abhAvazca tadvipramoSe sa ca na kevalaM bAlavelAyAmapi tviha ca madhyadazAyAmapi, taccobhayaM bhedeSu vizeSeSu na kevalaM sAmAnyamAtre / 15 kathametat ? teSAmasmaraNAditi cet, na; dRzyate yataH / na hi dRSTe paryanuyogo'tiprasaGgAt / dRzyate hi bandhurayaM bhavati na jAne pitRvargiNo mAtRvargiNo veti bandhutvasAmAnyasmaraNAdapi lokasya tadvizeSe pravRttiH, tadvad bAlakasyApi AhArAdivizeSa iti na kazcidupAlambhaH / nanvatra tatsmRtau tatra tadbhAva eva vaktavyastatraiva codyAt, na tadvipramoSe tadabhAvo viparyayAditi cet, naH; pravRttInAM tadanvaya vyatirekAnuvidhAnapratipAdanena kAryatvajJApanArthatvAt tadvacanamya / evamapi bhUyastathA dRzaH' ityatredaM 20 vaktavyaM smaraNaprastAvAt na rAgAdyabhidhAnAt parata iti cet; na; smaraNa yApi rAgAdivyavadhAnenaiva tatkAraNatvamiti nivedanArthatvAt, tathA vacanasya / na hi smaraNamAtrAt kacid vyavahAro rAgAdyabhAve / tata evoktam 'smaraNAdabhilASe vyavahAraH' iti / upasaMharannAha tasmAt saMsAravaicitryaM niyamAna vihanyate // 87 // iti / tasmAdAtmano'nAdinidhanasyApratikSepAt karmaNazca saMsArahetoravakalpanAt saMsArasya" vaicivyaM sakalavikalendriyayorvikalasakalendriyatvaM tiryagAdermanuSyAditvaM manuSyAdestiryagAditvamityAdirUpavaizvarUpyaM na vihanyate na vighAtaM gacchati / kutaH ? niyamAt pramANatastadvighAtasya niSedhAt / vyAhatameva pipIlikAjIvasya taccharIraparityAgena hatizarIrasaJcaraNam alpoyasastasya tadvyApityasambhavAt tadvyApinazca jIvasyaM bhavadbhirabhyupagamAditi' cet, atrAha 25 1 kinna sA- A0,ba0, pa0 / 2 bhavatu A0, b0,p0|3 codyAbhAvAt / 4-thA tAdRza A0, ba0, p0|5-saarvai- A0, ba0, p0|6 -sya ca zarIravadbhiH A0. ba0, p0| 7"jIvo uvogamazro amutti kattA sdehprimaanno| -taa0tti0|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 2 / 88] 2 anumAnaprastAvaH na ca kazcidvirodho'sti dehAntaraparigrahe / iti / pUrvasmAihAdanyo dehastadantaraM tasya parigrahe na ca naiva kazcidanirdiSTanAmA virodho'sti vidyate / tathAhi-na tatra pramANabAdho virodhaH, pramANena tasyAvasthApanAt / nApyalpena mahato vyAptyA'nuSapattiH, mahato mahattvenaiva vyApanAt / tadevAlpasya sataH kuta iti cet ? pradezavisarpaNAditi bramaH / na cedaM vAGmAtram, ihApi darzanAt / dRzyate hIdam ihApi bAlajIvasya yuvAdidehavyApitvaM 5 tadvisarpaNAt, tadvat pipIlikAjIvasyApi hastyAdizarIravyASitvam , evaM mahatastasyAlpazarIramAtrAvasthAnaM tadupasaMhArAditi pratipattavyam , upasaMharaNavisarpaNadharmatvAjjIvasya / na caivaM tadupasaMhAravisarpaNayorakramaH; tatsacivasya karmaNaH sUkSmabAdarasvabhAvasya kramAt kramasyaivopapatteH pradIpavat / dRzyate hi pradIpe tatkramAt tayorapi kramaH / taduktam-"pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / " [ ta0sU0 5 / 16 ] iti / tadevam 'iha ca dRzyate' ityanena tatparigrahamupapAdya tadantareNApyupapAdayannAha- 10 tabhAve hi tadbhAvapratiSedho na yuktimAn // 88 // iti / tasya dehAntaraparigrahasyAbhAve hi yasmAttadbhAvasya tatparigrahabhAvasya pratiSedho na yuktimAn / atastatra na kazcidvirodha iti / tathAhi-tasya pratiSeddhA na tAvadacetanaH, cetano'pi na kSaNakSayI; tasyApi lokAntaravadapratipatteH / akSaNika eva garbhamaraNAvadhiriti cet, na, bAlAdizarIratyAgena kumArAdizarIrAntaraparigrahAbhAve tasyAsambhavAt / bhavatvayam idambhavino dRSTatvAt na bhavAnta- 15 / / riNaH, tasyaivAsiddheriti cet idambhavino'pi kutaH siddhiH ? pratyakSAdeva svasaMvedanalakSaNAditi cet; na; tenApi maraNAvadherapratipatteH, anyathA jIvitavyapramANe na kasyacidapi sandehaH syAt-'kiyAn mama jIvitavyakAlaH' iti / nApi tatkAlabhAviSu sevAkRSyAditadvyApAreSu, iti vyarthaM tatparijJAnAya jyAtirvidAdyupAsanam / tanna bAlakasya pratyakSato bhAvidazApratipattiH yataH tAtkAlikAparAparazarIropAdAnaM tadRSTitayAbhISTa yeta / nApi vRddhasya tataH prAcyadazAparijJAnam ; tAtkAlikInAM tacceSTAnAmavadhAraNApatteH / 20 mAbhUt tatastadgrahaNaM pratyabhijJAnAttu bhavatyeva 'sa evAhaM vRddho yo bAlAdirabhUvam' iti tasyotpatteriti cet ; na; tasyApi pratyakSatve pUrvavaddoSAt, pramANAntaratvasya cAnabhyupagamAt iti / api caivaM siddho bhavAntarI, tasyApi tata evAdhigamasyAbhihitatvAt / tathApi tasyAbhAve nedambhavyaSi kazciccetana iti kutastatparigraha - pratiSedhaH tasya pratiSedhurabhAve'nupapatteH / tataH pratiSedhAdapi siddhaH pratiSeddhariva tasyApi tatparigrahaH / tatsiddhau kathaM pratiSedho yatastatsAdhana virodhAditi cet ? na tadabhinivezasya tattvenAbhidhAnAt tasya 25 ca tatrAvirodhAt / tataH sthitam-'tadabhAve hi' ityAdi / jAtItyAdayazca vyAkhyAnazlokAH, 'kAraNaM 1 nApyakalpena A0, ba, pa0 / 2 tajjIvasya A0, ba0, pa0 / 3 sahakArikramAt saMhAravisarpayorapi / 4-no nApi kSaNa- tA0 / 5-vadheri- A0, ba0, p0| 6ihbhvbhaavinH| 7 sandeha itynvyH| 8-maSTAnAmanavadhAra-A0, 20, p0|9bhvaantret-aa0, ba0, pa0 / 10 janmAntaraparigraha / 11 pratipeddhApi si-A0, ba0, pa0 / 12-bureva ta-A0, ba0, pa0 / / 15 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 nyAyavinizcayavivaraNe [2289 nAkSasaGghAtaH' ityAderarthasya tairvyAkhyAnAt / tasmAdbuddhiriyaM puruSasyaiva svabhAvo na pRthivyAdeH / cArvAkastatsvabhAvatve dUSaNamAha buddhaH puruSatantratve nityatvAttadanukriyA / [na bhavespariNAmisvAdvinAzAnupalakSaNAt ] // 89 // iti / buddheravagrahAdijJAnasya, puruSa AtmA tantraM pradhAnaM yasyAstasyA bhAvaH puruSatantratvam / "guNastvate" [ zAkaTA0 2 / 2 / 45 ] iti pumbhAvaH, yasya vA ityanyapadArthasAmAnyena vyutpAdya punarbhAvapratyayAntasya buddharityanena sambandhaH, tasmin puruSatantratve boddhA puruSa iti tadvizeSaNatve sati tadanukriyA teSAM buddhikAryANAm anu krameNa kriyA karaNaM na bhavet ekadaiva syAt / kutaH ! nityatvAt / buddheriti sambandhaH / evaM manyate buddharAtmasvabhAvatvamabhyupagantavyam tattantratvAt', 10 bhede tadanupapatteH / samavAyA de'pi tadupapattiriti ceta; naH satyapi tasmin 'tatra buddhiH' ityeva syAt tasya ihedampratyayahetutvAt, na tu 'sa boddhA' ityaviSvagbhAvasyAvagamaH / so'pi tata eva nAviSvagbhAvAditi cet, buddhisvarUpe'pi tarhi tata eva tadavagama iti naikA buddhirbhavedityanupapannamidam-"yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam" [ nyaaysuu01|1|16 ] iti yugapadeva tadutpattairevaM sambhavAt ? bAdhakAbhAvAnna tatrAyaM prasaGga iti cet, na; itaratrApi tulyatvAt / na hi puruSabuddhayora15 pyaviSvagbhAve bAdhakamutpazyAmaH / puruSasya buddhiriti bhedapratyayo bAdhaka iti cet, na tasya pratyakSarUpasyAbhAvAt, kalpanArUpasya cAvastuviSayatvAta, buddhApAra ityapi tadbhAvAt / tanna bhede tasyAstantratvamityabheda evAbhyupagantavyaH / tatra ca puruSavat buddharapi nityatvAt na tatkAryANAM kramaH tatkaraNasvabhAvAyAstasyA akramAt / tato bhinna eva parAparastatkaraNasvabhAva iti cet, kathamasau tasyAH ? tatra samavAyAccet, na, tanniSedhAt / tatkAryatvAccet, na, tasya akramAyAstato'20 nutpatteH / tasyApyaparatastatsvabhAvAt utpattikalpanAyAmanavasthAdoSAt / tata eva kAryotpattau avya vasthAzca buddhiH prApnuyAt / tato buddhereva tadutpattiriti parAparatatkAryANAM yugapadeva prAdurbhAvaNa bhavitavyaM tathA ca kathaM tasyAH saMsAraH ? parAparadehendriyAdisaJcAre satyeva tadupapatteriti / yugapacca kAryotpattau avastutvaM ca tasyAH pazcAdApnoti nirvyApAratvAt vyomakusumAdivat / tadevAha-tadanu tadanutpattyanantaraM kriyA vyApAro na buddhariti / etacca samAnazrutikatvAdekoccAraNagamyamanyadeva vAkyam / 25 tathA ca yataH sarvakAryANAM yugapadutpAdaH tatastadanantaraM kriyA neti pUrvottarayostadarthayorhetuhetumadbhAvaH pratipanno bhavati / evaM cArvAkoktamiti cet ityAzaGkaya samAdhAnamAha-'pariNAmitvAt' iti / atra netyanuvRttam / tadayamarthaH-yaduktaM nityatvAditi, tannaH kutaH ? pariNAmitvAt pUrvAkAraparityAgAjahadvRttottarAkAra 1-dabhede catadanu-A., ba0, pa0 / 2 samavAyAdeva / 3 buddhisvarUpasya buddharaviSvagbhAvAvagamArtham ihedampratyayamalakasamavAyabuddhiranveSyA ityanekatvaM budheH| 4 buddhisvarUpe / 5-nupapatte: A0, ba0, p0| 6- paratatsva- A0, ba0, pa0 / 7 -tau vyavasthA ca zrA0, ba0, p0| 8 tadupapatteriti zrA0, ba0, pa0 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 89 ] 2 anumAnaprastAvaH 115 gamanavattvAd buddheriti / na hi buddheranyasya vA tadabhAve vastutvam / arthakriyayA hi vastutvam / na ca nitye tatkriyA; yugapattadbhAve pazcAdavastutvasyoktatvAt / akramAcca tataH kramatastadayogAt / yujyata eva tato'pi tatkramaH sahakArikramAditi cet; kathaM punastatkramAdbhavan tato'pIti / na hyanyato bhavastadanyasmAdarpi; atiprasaGgAt / tatkramasyApi nityasahitasyaiva tatra vyApArAditi cet; tarhi tadaikramAdakramaH sahakArikramAcca krama ityAgataM tatkriyAyAM kAcapacyam / sahakArikramAnukUlyenaiva nityasya tatra vyApAro 5 na svakIyakramAnukUlyena tato'yamadoSa iti cet; nedAnIM tasya tatkAraNatvaM svabhAvAnukUlyena pravRttAveva tadupapatteH, anyathAtiprasaGgAt / kiJca tasya tadAnukUlyaM yadi tatkramAt prAgapi kuto na kAryam ? tatkramasyA'bhAvAditi cet; vyAhatametat - sa ca nAsti tadAnukUlyaM ca tasyAstIti, AnukUlyasya AnukUlayitavye satyevopapatteH / tatkramakAla eva tadapIti cet; kathaM nityasya nityatvam ? tatsvabhAvakAdAcitkatve tadanupapatteH / svabhAvo'pi taMttasya na bhavati bhinnatvAditi cet, kathaM 10 tena nityameva tatkramamanukUlayati na sahakArI tadakramam / nitya eva tasya sambandhAditi cet; na; anutpannasya tadayogAt / utpattizca yadi nityAdeva; kathaM tasyApi kramaH ? sahakArikramAditi cet; na; tatrApi aparAnukUlyakalpanAyAm anavasthApatteH / anyatastu utpattau na hi tannityasya / samavAyasyApi tadutpannasyaiva tatropapatteH / tanna tadAnukUlyena tasya pravRttiriti na nivRttiH kAcapacyAt / 10 etena sAmagrI kAraNamiti pratyuktam ; tasyA api nityatatsahakArikAraNavyatirekeNA - 15 bhAvAt / bhAve vA tata eva tadutpatteH kathaM nityasya tatsacivasya vA vastutvam ? tasyA api sahitAyA eva tatra vyApArAditi cet; anivRttakAcapacyaiva punarapi tadutpattirbhavet / api ca, sAmagryA api na nityatvam, tasyAH svataH parApekSatayA ca hetutve pUrvavat prasaGgAt / sAmagrItatsaciveSvapi sAmagryantaraparikalpanAyAm avyavasthitezca / anityaiva sA, nityAcca sahAyavat utpadyate iti cet; na tataH sAmagryantaravyavahitAt ; anavasthAprasaGgAt / tadavyavahitAccet; vyathaiva sAmagrI tatastadva- 20 darthakriyAyA evotpatteH / tanna nityatve tatkramaH / pariNAmitve tu bhavati parAparasya tatsvabhAvasya taddhetostatra bhAvAt, sahakAri pratIkSAyAzca tatkRtoSakArasvIkAritvenAvirodhAt / nityatve tu na tathA tatpratIkSaNaM tadvyAghAtAt / ityupapannamuktam ' pariNAmitvAt' iti / atrAha - 25 nityatvavat pariNAmitvamapi na sambhavati bhAveSu, tasya saMzayAdidoSaprasaGganigalitasakalAGgatvAt, tata ekAntabhaGguratvameva tatrAgIkartavyamiti cet ; 'vinAzAnupalakSaNAt' iti / vinAzo buddherniranvayo vicchedaH tasyopalakSaNaM nirNayaH tadabhAvAt pariNAmitvam, "tatazca nityatvamityanugamaH / na khalu tadasti pramANaM yatastasyoSalakSaNam / 11 1 hi tannaca A0, ba0, pa0 / 2 nityAt / tatastadayo-A0, ba0, pa0 / 3 sahakArikramAdbhavan / 4- smAdatitra- A0, pa0 / 5 sahakArikramasyApi / 6 nityavastuno'kramAt / 7 nityasya / 8 nityatvAnupapatteH / 9 tadgatastasya A0, ba0, pa0 / 10 nityasahitAyAH / 11 tatazca na ni- tA0 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nyAyavinizcayavivaraNe [289 pratyakSamastIti cet ; kathaM samAropaH ? upalakSite tadayogAt nIlAdivat / mA bhUditi cet ; kathaM saMsAraH tasya sattvadRSTinibandhatvAt, tadRSTazca AroparUpatvAt / so'pi mAbhUditi cet ; vyartha- . starhi mumukSaNAM prayAsaH tasya tannivarttanArthatvAt, "mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [pra. vA0 1 / 194 ] iti vacanAt / prayAso'pi nAstyeva, vastutaH sakalaprayAsavikala5 syAdvaitasaMvedanasyaiva bhAvAditi cet ; na; tasya kSaNikatve kSaNAntarApekSaNasyAvazyambhAvAt advaita rUpatvAnuSapatteH, akSaNikatvasya cAnabhyupagamAt / na kSaNAntaravyAvRttyA tasya kSaNikatvaM yatastadapekSaNam api tu svata eveti cet ; na; nityatvamapi svata eva na tadantarAnuvRttyetiprasaGgAt / svataH svayameva bhavati na nityatvamiti cet ; kSeNikatvamapi na bhavet / na bhavatyeva, kSaNikAkSaNikAdisakalavikalpajAlabAlavilAsAvalepanAnuSkalitarUpatvAttasyeti cet / tiSThatu tarhi bhavAn , kSaNabhaGgavAdinA'smAkamidAnI vivAdapravRtteH / tasya ca pratyakSatastadupalakSaNe prakrAntadoSAnaprakramAt / mA bhUt tatastayopalakSaNaM grahaNaM tu bhavatyeva nirNayavikalamiti cet ; na; tasyApi sattvagrahaNavadanupalakSitasyAbhAvAt / upalakSyata eva tadvicArAditi cet, vicArAt tadvinAzasya yadi nAsti pravedanam / pratyakSAttadgahastena kathaM nAmAvagamyatAm ? // 1426 // viSaye hi gRhIte tadviSayigrahaNaM bhavet / sambandhagrahaNaM yadvat sati sambandhavadhe // 1427 // grahaNe tena tasyApi kathannAstyupalakSaNam / nirNayAtmA vicAro yadbhavato'pi prasiddhimAn // 1428 // tathA sati samAropaH kathaM tatropajAyatAm / nAstyeva cenna dRSTatvAdvicAramapi kurvataH // 1429 // anyathA svakalatrAdau kathaM tasya pravartanam / AtmAtmIyagrahAdeva yatastatparidRzyate // 1430 // AhAryastasya nAstyeva samAropo vicAriNaH / tatastu sahajAdeva saMsAre tasya ceSTitam // 1431 // "nirNayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvataH / abhyAsopacitAdeva tasya nAzastato yadi // 1432 // anabhyAse kathaM tasya nirNayAtmatvamucyatAm / tadvinAzasvabhAvo'yaM nirNayo lokasammataH / / 1433 // 1 kSaNAntarAnuvRttyA / 2 kSaNikamapi A0, ba0, pa0 / 3- nupakalpita- A0, ba0, pa0 / 4 pratyakSataH / 5 draSTavyam-pra0 vA0 348 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 90] 2 anumAnaprastAvaH, prAnirNayo'pi mA bhUccet , hanta tena kathaM bhavAn / vinAzaM tatra cAdhyakSaM nizcinvIta pravRttimat // 1434 // nizcAyayed vA taM sabhyAn vAdo'yaM na nigRhyatAm / tanna pratyakSatastasya grahaNamupapannam upalakSaNavat / anumAnottu tadupalakSaNaM durupapAdam ; pratyakSAbhAve tata eva liGgaliGgisambandhasyA'pratipatteH / anyAnumAnataH pratipattau anavasthAnasyo- 5 pakalpanAt / kazcAsau vinAzo yasya kutazcidupalakSaNam ? kSaNAvasthAnamiti cet , na; tasyAnavadhRtasya nitye 'pyavirodhAt / kSaNa eva sthAnamityavadhRtameva taditi cet ; tarhi sAmarthyAt kSaNAntare tasyAsthAnaM vinAza iti prAptam / evamiti cet ; tadapi yadi tuccham ; upapannamuktam-'vinAzAnupalakSaNAt' iti, tucche tatra pratyakSAdeH pratibandhAbhAvenApravRtteH / vastunazca tasmAt ananyatve kathaM kSaNa eva sthAnaM tadantare'pi tadbhAvAt / anyatvaM cet ; kuta etat ? tasya kSaNa eva sthAnAditi cet, na; tatrApi 10 kSaNAntarabhAvino'sthAnasya arthAdApatteH pUrvaprasaGgAnatikramAt, anavasthopanipAtAcca / etena atucchaM tadityapi pratyuktam , tulyadoSatvAt / atha na kiJcittasya kSaNAntare bhavati, "na tasya kizcidbhavati na bhavatyeva kevalam" [pra0 vA0 3 / 277 ] iti vacanAditi cet ; kimidAnImavadhAraNena ? vyavacchedasya tatphalasyAbhAvAt / astyevAyam , ne tu kSaNAntare, prAgeva bhAvAditi cet , nedAnImasau kasyacidapi syAt / tathA hi- na tAvattadantarasthiteH; tadAnImabhAvAt / 15 na hyanyakAla: sa tasyA ityupapannam , anyathA ghaTagatenaivAbhAvena tadanyadezasya sarvasyApyabhAva iti bhAvanai rAmyaprasaGgAt ? nASi prAMcyakSaNasthiteH; svayaM tadupagamAditi vyarthamevAvadhAraNam / ataH pazcAdevAsau vaktavyo 'na bhavatyeva : kevalam' ityasyApi tathaivopapatteH / na hi tat tatkSaNApekSameva tannIrUpatvaprasaGgAditi nopakrAntaprasaGgAdi (da) tikramaH parasya / bhavato'pi kaH punarasau vinAza iti cet ? na kazcit, nizcitaniHzreyasamArgasya tadanupapatteH / bhavata eva tu mithyAdRSTeH pratikSaNavinAzaH 20 samupasthAyivastuvinAzaH paryanuyujyata iti cet , so'pi na kazcidanyatrAnyathAbhAvAt / nirUpayiSyate caitat nAtidUrataH / iti sUktam-'pariNAmitvAt vinAzAnupalakSaNAt' iti / tadapi katham ! virodhAditi cet ; na pratIteH / na hi pratItamanyathAbhavatyatiprasaGgAt / vyavahArasya ca pravRttiprAptyAdeH tatraiva sambhavAt / ... --- ..... atyantavinAze'pi santAnApekSayA tatsambhavaM manyamAnasya matamAzaGkate parasyApyavirodhazcet phlhetuvypohtH| pravRtavyavahArANAm [ avinAze'pi sambhavAt ] // 90 // iti / 1-maanaattd-taa0|2 -trnumaa-taa0|3- tametadi-A0, ba0, pa04 anyadanyatve A0, ba0, p0| 5 ananyatvaM A0, ba0, pa0 / 6 nanu kSa- A0, ba0, pa0 / 7-ditikramaH parasya A0, ba0, p0| 8 punarasyAvi- zrA0, ba0, p0| (-zcite ni- A0, ba0, pa0 / 10 mithyAdRSTayanupapatteH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyavinizcayavivaraNe [ 291 api iti parAmarzAbhimukhye / parasya saugatasya sambandhinAM vyavahArANAM pAnabhojanAdInAmavirodho virodhAbhAvaH / kutaH ? phalaJca hetuzca phalahetU , hetuzabdasya ghyantyatve'pi na pUrvanipAtaH, svalpe "lakSaNahetvoH" [ paannini03|2|126 ] iti prayogadarzanAt / tayo yaMpohaH tadahetuphalavyAvRttiparikalpitaH santAnastatkalpite tavyapadezAttataH tamAzritya pravRtteH pAnAdihetuSu lokasya pravartanAt / yAvattataH tAvattAttvikAdiva hetuphalatAdAtmyAt kinna pravRttiriti cet ? atrApi idameva kRtAnuvRttikamuttaram-'phalahetu' ityAdi / ayamarthaH-phalahetvoLapohaH parasparAtmanyabhAvastataH pravRttaH anyathA tadayogAt / tathA hi-yadi hetau ca phalam : na pravRttiH, tadvattasyApi darzanAt, pravRttezca tadarthatvAt, dRSTe'pi pravRttau anavasthAnAt / phale 'pi yadi hetuH, kathaM pravRttiH ? phalavattasyApyanupalambhAt, tadupalabdhAveva tadupapatteH, AkAzacarvaNasya prAkRteSvapya10 prativedanAt / tataH pravRtterhetuphalayoranyo'nyAtmanyabhAva eva / tathApi kathamanyadarzanAdanyArthitayA pravRttiriti cet ? na; santAnAditi dattottaratvAt / tato'pi kathaM bhedAvizeSAditi cet ? na; dRSTatvAt / dRSTA hi lokasyAbhedakalpanAyAM pravRttiriti / 'cet' ityAzakya pariharannAha'avinAze'pi sambhavAta' iti / atra siMhAvalokitena vakSyamANasya naJaH sambandhaH / tato yat 'parasya' ityAdi, tanna; kutaH ? ekAntavinAzAt anyatvAt kathaJcidvinAzo avinAzaH 15 tasminnapi na kevalaM tadapohe sambhavAt pravRteH tadapohe tadabhyupagamaH parasya cittabharaNAyaiva na vastutaH tasyaivAbhAvAt / avinAzasya ca nirUpitatvAt nirUpayiSyamANatvAcca / idameva zlokaiH vyAcikhyAsuH 'phalahetuvyapohataH' ityasya dvitIyamarthaM darzayannAha - yathA'janakajanyeSu na santi klshaadyH| tathA janakajanyeSu tatastattvaM niranvayam // 91 // iti / yathA yena dRzyAnupalabdhiprakAreNa na santi na vidyante kalazAdayaH / ka ? ajanakajanyeSu ataddhetuphaleSu kulizakaraNAdiSu tathA tena prakAreNa janakajanyeSu taddhetuphaleSu piNDakapAlAdiSu na santi kalazAdayaH iti sambandhaH / prayogazca-yadyatropalabdhilakSaNaprAptaM nopalabhyate tattatra nAsti yathA ataddhetuphaleSu kalazAdayaH, upalabdhilakSaNaprAptAzca te nopalabhyante taddhetuphaleSvapIti / tatastasmAt niranvayam anvayAnniSkrAntaM tattvaM svarUpam , kalazAdInAmiti vibhaktivyatyayena 25 sambandhaH / satyevaM yasiddha tadAha tatra nAzAdizabdAzca samitAH samanantare / iti / tatra teSu janakajanyeSu nAza AdiryeSAM prAgabhAvAdInAM teSAM zabdAH samitAH saGgatAH bhavantIti zeSaH / na kevalaM pravRttyAdireveti cshbdH| satyeva hi tadabhAve prAgabhAvopAdAnAdizabdA 1 -kalpala- tA0 / 2 kRtAnivRtti- zrA0, ba0, pa0 / 3- tasmAdapyanu- A0, ba0, pa0 / 4 "vivarNaH pAmaro nIcaH prakRtazca pRthagjanaH / "- tA. Ti0 / prakRte- A0, ba0, pa0 / 5 kariNAditA0 / vajrazarIrendriyAdiSu / 6 tatastattvaM ni- taa0| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / 92-93] 2 anumAnaprastAvaH 119 janakeSu, janyeSu ca nAzopAdeyAdivyapadezAH lokasaGketaprasiddhAH saMGgacchante nAnyatheti parasya bhAvaH / kasmin sati ? samanantare samAni sadRzAni anantarANi avyavahitAni janakajanyAni yasmin santAne tasminniti / pararUpatvamatra zakandhavat pratipattavyam upasargasya sadRzArthatvam / anena 'phalahetuvyapohataH ityasya prathamo'rtho darzitaH / tadevaM paramatamupadarya alpavaktavyatvAt tatretyAdi nirAkurvan vinAzaM pRcchati___ anyasyAnyo vinAzaH ki [kinna syAdacalAtmakaH ] // 92 // iti / anyasya kalazAdeH anyaH kapAlAdivinAzaH / upalakSaNamidaM tena prAgabhAvo'pyanyo mRtSiNDAdi / kim iti praznayitvA dUSaNamAha-'kinna syAdacalAtmakaH' iti / kiM na syAt ! syAdeva, acalAtmakaH acalasvabhAvaH kalazAdiH / nahi tadanyaprAdurbhAve tasya vinAzaH; trailokyasyApi tatprasaGgAt tadavizeSAt / nApi tadanyabhAvaH tatprAgabhAvaH; jagato'pi tadekaprAgabhAvatvApatteH / tathA ca 10 tadupamardanAdeva tasyotpatteH tadekasantAnatvamiti nAvakAzaH tannAnAtvakalpanasya / tataH prAgabhAvAdivaikalye sati vidyamAnatvAd avazyaMbhAvinI tasya kUTasthatA / ityupapannametat- 'kinna syAdacalAsmakaH' iti / para idaM pariharannAha tadvivekana bhAvAccet [kathannAtiprasajyate ] / iti / tasya kalazAdevivekena pUrvAparavicchedena bhAvo bhAvanamavadhAraNam , NyantAdacapratyayaH 15 tasmAt 'na syAdacalAtmakaH' iti sambandhaH / na hi viviktatayA bhAvyamAnasyAcalAtmakatvaM pUrvAparAviveke satyeva tadupapatteH / atra 'cet' ityAzaGkyottaramAha kathaM nAtiprasajyate / sadApi [ sarvabhAvAnAM parasparavivekataH ] // 93 // iti / sadApi sarvakAlamapi pUrvAparakAlavat madhyakAle'pi kathaM tadviveke nAtiprasajyate ati-.. prasajyata eva / evaM manyate-na tAvattasya tadvivekaH pUrvAparakSaNalakSaNaH, tasya pratikSiptatvAt / ataH sa / eva tasya prAgabhAvaH pradhvaMsazceti, svato'pi tasya vivekAnna kSaNabhaGgavAdaH zUnyavAdamatizete iti / : paramapyatiprasaGgaM darzayati-sarvabhAvAnAm atrApi sadApIti sambadhyate madhyekaraNAt / tadayamarthaHAptiAptiH pUrvAparAnugamaH ApaH sa vidyate'syeti Api tadanvayirUpaM sat vidyamAnaM na kalpitaM kathaM nAtiprasajyate ? keSAm ? sarvabhAvAnAM cetanetarAtmanAmarthAnAm / atra hetumAha'parasparavivekataH' iti / parasparamanyo'nyaM jainasaugatAbhyAM vivekato vinizcayAt 'sadApinaH' iti vibhaktivikriyayA sambandhaH / asti jainavat saugatasyApi tadvinizcayaH, anyathA kSaNaviveke nirvivAdAt anumAnakalpanAvaiphalyApatteH / sato'pi tasya lUnapunarutpannakezAdivad bhrAntatvAnna 1"zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam" - kaatyaa0vaa01|1164 / 2 'sam' ityupasargasya / 3 asva A0, ba0, pa0 / 4 vidhyasyA- A0, ba0, pa0 / 5 -ta evaM prA0, ba0, pa0 / 6 anvayasya / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 64-65 tadviSayasya sattvamiti cet, vivekasyApi na syAt, tannizcayasyApyasatyeva tasmin dvicandrAdau darzanAt / bAdhyamAnatvAttatraiva tasya bhrAntatvaM nAnyatreti cet, na; anugame 'pi tulyatvAt-tannizcayasyApi tatkezAdyanugama eva bAdhopalambhAt na pUrvAparAnugama iti / tanna tatra vivekabhAvanAdacalAtmakatvaparihAraH zUnyavAdaprasaGgAdviparyayasiddhezca / sAmprataM vivekamabhyupagamya 'janakajanyeSu' ityetannirAkurvannAha na cAnantaramityeva bhAvastavyapadezabhAk / iti / na ca naiva anantaram avyavadhAnam ityeva hetoH bhAvaH piNDakapAlAdiH tadvyapadezaM kalazAdyapekSayA janakajanyavyapadezaM bhajata iti tadbhAk , sarvasyApi tatpUrvAparakoTigatasya jagatkSaNasya tadbhAktvApatteH AnantaryAvizeSAditi bhAvaH / paro vizeSaM darzayati tatpratotya samutpAdAt [ bhAvazcet sa kuto mataH ] // 94 // iti / tat piNDAdikaM pratItya samanantarapratyayaM kRtvA kalazAdeH,tacca pratItya kapAlAdeH samutpAdAdbhAvaH tadvyapadezabhAk na ca sarvaM pratItya tasyotpAdo yatastadbhoktvasyAtiprasaGga iti manyate / tameveti 'cet' ityAzakya praznayannAha-'sa kuto mataH' iti / sa pratItyasamutpAdaH kutaH kasmAnni15 mittAt niyataviSayo mata iti / parastadAha sAdRzyAt [pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam ] / iti / sAdRzyaM piNDakapAlAdInAM sArUpyaM tasmAt sa mata iti / tatrottaramAha-'pratyabhijJAnaM na sabhAganivandhanam' iti / na hi sAdRzyaM pratyabhijJAnAdanyataH zakyamavagantuM pratyakSasyAsAdhAraNaviSayatvena tatrApravRtteH, anumAnasya ca tatpUrvakatvAt, na ca tatparasya sambhavati / kutaH ? sabhAganibandhanaM sahabhAgayoH tadidamiti cAMzayornibandhanena ekatvarUpeNa vartamAnaM nibandhanaM yata iti / tathApi kathaM tanna parasyeti cet ? na; anekAntavidveSAt svayaM ca tadbhAgabhedavat tasyApi bhedakalpanayA nirAkaraNAta / citrajJAnavAdina sambhavatyeva taditi cet , atrAha vizeSakalpanAyAM syAt parasyAvyabhicAritA // 95 // iti / vizeSasyAkArabhedasya pratyabhijJAne kalpanAyAM parasya akramAnekAntAdanyasya kramAnekAntasya syAt bhavet avyabhicAritA sarvabhAveSvavicalitatvaM yugapadiva krameNApyanekAntasya pratiSeddhumazakyatvAt / kathamazakyatvaM yAvatA nityAnityayorekatve tadupapattiH, nityAnityayoriti copalabhyAnupalabhyayorityarthaH, tayozcaikatvamasambaddham / taduktam - 1-titdvi-p0| 2 bhrAntatvAnnAnya-A0, ba0, p0|3-bhaavksyaapi prasaGgata iti 10, va0, pa0 / 4 tatrAtIteH p0| 5-lpanAyAM ni- A0, ba0, pa0 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 95] 2 anumAnaprastAvaH 121 "yadi nityamanityaM caikameva tadA pratipannamapratipannaM caikamiti prasaktaM tathA ca asambaddhaM pratIyamAnamekatvenAnyathA' na zakyaM pratipattuM nApratItameva pratItam / " [pra0 vArtikAla0 1 / 205] iti cet, tadasaGgatam, yasmAt nai hyupalabhyatvaM nityatvam, anityatvaM vA tadviparyayaH; svalakSaNasyApi nityatvApatteH,anityatve vA'nupalabhyatvAnuSaGgAt, api tvanugamAnnityatvaM vyAvRttezcAnityatvam anugamavyAvRttI ca suvarNarucakAdyapekSayA naikatrApi viruddhe / na ca rucakAdeAvRttimataH pratItasyetarasya 5 ca parasparamekatvaM jainasya sammatam ; pratyabhijJAnAkArayoriva bhedasyaiva bhAvAt / tataH 'pratipannamapratipannaM caikam' iti paramatAnabhijJAnAdeva pratipAditam / rucakAdeH parasparamiva suvarNAdapi bhede naikaM nityAnityam , abhede parasparamapyabheda eva abhinnAdabhinnasya gatyantarAbhAvAt, tathA ca nityameva tat nAnityamapIti cet, na; pratyabhijJAnasyApi evamavyavasthitiprasaGgAt tadAkArasyApi sa ityAdeH parasparamiva tato'pi bhede naikaM citraM santAnAntaravat , abhede'pi sa eva doSastadanyatamAkAravaditi anavadhArita- 10 syaiva bhedetarabhAvasyAbhyupagamAdadoSa iti parihArastu kramacitratvamapi bhAveSu paripuSNAti / satyamidaM yadi tathA pratipattiH, na caivam / taduktam - "kenacittasya rUpeNa nopalabdhiH parAnyathA / avittiryena rUpeNa tadasyeti kathaM matam ? // pUrva tenAsya vittizcet pUrvameva tathA bhavet / idAnIM naiva, tadpamasyeti kathamekatA ? // ekaM pUrvaparAbhyAM cedrpaabhyaamviyogtH| viyoge dRzyamAne'pi viyogo na kathaM mtH|| krameNAsyAviyogazcedviyogo'pi tathA bhavet / ata evobhayAtmatvamaviyogaviyogataH // yathaivAsyAkramaM sattvaM dRSTirasya tathA bhavet / akramasya ca sattvasya na yogaH krmbhaavikH||" [pra0vArtikAla0 1 / 205] iti cet ; nedAnI pratyabhijJAnamapi / tatrApyasya tulyatvAt / tathA hi sa ityevaM pratItasya jJAnasyaivAyamityapi / apratItaH kathaM nAma tvayAkAraH prakalpyatAm // 1435 // tasyApyanyatra - vittizcedanyatraiva bhavedasau / sa ityatra tu nAstIti kathaM tasya tadekatA // 1436 // tadataddezakAbhyAM tadekaM cedaviyogataH / viyoge dRzyamAne'pi viyogo na kathaM mataH ? // 1437 // 1 -thA vA za- tA0 / 2 nAnupalabhyatvaM nityamanityaM vA A0, ba0, pa0 / 3 -jJAkAraA0, ba0, p0| 4 pUrvatvenApyavitti- A0, ba0, pa0 / "pUrvatvenAsya vittiH" vaartikaal0| 5 tadataddezakAlAbhyAM vaikaM A0, ba0, pa0 / 15 25 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 96-97 dezakramAdavIyoge viyogastatkramAnna kim / ata evobhayAtmatvamaviyogaviyogataH // 1438 // yathA tadakramaM sattvaM dRSTirasya tathA bhavet / akramasya ca sattvasyAviyogastatkramAt katham // 1439 // iti / tato yathA pratyabhijJAnamitaretaradezaparihArapratipannastadAkArairekaM tathA suvarNAdikam anyo'nyakAlaparihAragatairiti pratipattavyam / kutaH punaH rucakAdInAM pUrvAparIbhAvasya pratItiH ? pUrvAparapratyayAbhyAmiti cet, tadbhedasya kutaH ? svasaMvedanAditi cet, kathaM tato dvitvapratipattiH anyagatasyAnyatrApravRtteH ? ekasya ca pUrva parIbhUtasyAbhAvAt / ekameva tattathAvidhamiti cet; na, ekatve sAkSAtkaraNaviSayatayA paurvASaryAnupapatteH / taduktam "yadi pUrvAparIbhAvaH kena tasya pratIyatAm / prAkaparapratyayAbhyAM cettayorbhedagatiH kutaH // svasaMvedanabhAvAcenna syAd dvitvagatistataH / na cApyavidyamAnasya parapUrvasya tdgtiH|| ekaM saMvedanaM taccet parapUrvatayeSyate / ekatve parapUrvatvaM sAkSAtkRtatayA katham ? // " [pra. vArtiI la0 1 / 205] iti cet, na; pratyabhijJAne'pyevaM prasaGgAt / tathA hi so'yamityanayordezabhedo gamyaH kutastvayA / tAbhyAmeveti cedvitvaM tayorvijJAyatAM kutaH // 1440 // svasaMvedanabhAvAccenna syAdvitvagatistataH / nacApyavidyamAnasya bhinnadezasya tadgatiH // 1441 // ekaM saMvedanaM taccedbhinnadezatayeSyate / ekatve bhinnadezatvaM sAkSAtkRtatayA katham ? // 1442 // iti / tato yathA pratyabhijJAnaM svAkAre kvacidAbhimukhyamajahadeva tadantaraM pratyeti yugapat , tathA krameNApi rucakAdiparyAyaparigrahAbhimukhyamaparityajadeva tadanvayajJAnamaparAparAnapi svastikAdiparyAyAn 25 pari chanattIti subhASitametat vizeSakalpanAyAM syAt parasyAvyabhicAritA / iti / mAbhUtpratyabhijJAnam , yugapadapi citraikasyAnabhyupagamAditi cet, atrAha - sya ra tasmAt sabhAgasantAnakalpanApi na yujyate // 96 // kyatvAt / na cet [ sa parivartana hetureva phalAtmanA] / iti / / labhyayorityarthaH "'- daviyoge A0, ba0, pa0 / "ghaJi upasargatya ceti sUtreNa vikArasya daiyaM ca bhavati, 1-tira ityAdivat / -taa0tti0| ba0, p0|4 tatra , Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 97 ] 2 anumAnaprastAvaH 123 pratyabhijJAnamityanuvartate / na cet na yadi pratyabhijJAnam , tasmAt pratyabhijJAnAt sabhAgAnAM sadRzAparAparakSaNAnAM santAnasya kalpanApi api zabdAd vyavahArazca na yujyate / evaM manyate sati hiM pratyabhijJAne tadavagatasAdRzyAyattAttatpratItyasamutpAdAt hetuphalabhAvaniyamaH, tatazca tatsantAnakalpanA na cAsatIti / saMvRtyaiva tatkalpanA na pratyabhijJAnAditi cet, na; saMvRterapi tadrUpatvAt / sA hi 'sa evAhaM jalaM pibAmi yaH pUrvaM tadadrAkSam' iti matireva / kathanna pratyabhijJA- 5 kSaNAnAM paurvAparyyakalpanaM saMvRtiriti cet ? na; tatrApi asmAdidaM pUrvamatazcedaM paramiti pratipatteH pratyavamarzatvAt kiM paurvAparyasya kalpanena ? tattvata evaM bhAvAt, anyathaikakSaNameva jagatprAptam / tathA cet; na kAraNaM kArya vA kasyaciditi kathaM vastutvaM yato vyomakusumAdikamatizayIta ? kathaM vA sugatakSaNAnAM paurvAparyaM yata idaM zobheta "tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA / " [pra0 vA 1 / 201 ] iti / 10 kalpitameva tatrApi taditi cet ; na; svayaM tasyAkalpatvAt / tasmAdvAsanoSaplavAdhiSThito loka eva tadapi kalpayati / ata evoktam "na ca pazyati santAnaM nApi kazcitpravartate / na tiSThati pramAbhAvAta kevalaM bhavato bhrmH|" [pra0 vArtikAla0 1 / 196] / iti / iti cet, tAttvikameva tatra anyadravyAt tatkasmAnna bhavati ? tatra pramANasya 'yadi 15 pUrvAparIbhAvaH' ityAdinA pratikSepAditi cet ; nanu so'pi praznastaduttarabhAvapravRttAparAparajJAnarUpa eva kathaM kacit tadbhAvaM pratikSipet ? svayaM tattvatastadrUpAttadayogAt / tasyApi tAdrUpyamAropAdeva, vastu - tastatrApi tasya yadi ityAdinaiva pratikSeSAditi cet , na; anavasthopaniSAtAt / tato dUraM gatvApi tAttvikameva tatra paurvAparyamiti siddhastadAtmA paramArthata eva santAnaH / tasya ca na pratyabhijJAnAdanyataH pratipattiH / tathA ca siddhaM tadvadeva kramato'Si vastuSu vaicitryam / tadevAha-'sa parivarteta 20 hetureva phalAtmanA' iti / sa kalazA'vagrahAdireva hetureva kAraNameva parivarceta pariName phalAtmanA kapAlehAdiphalarUpeNa, na hetoranya eva phalAtmetyevakAraH / etena 'avinAze'pi' iti vyAkhyAtam / kathaM punarhetoH phalAtmanA parivartanaM pratyakSabAdhanAt , tena niranvayasyaiva vinAzasya pratipatteriti cet ? atrAha tasmAdbhAvavinAzo'yaM phalIbhAvaH [ tadagrahaH] // 97 ||iti / tasmAt pUrvoktAttucchavinAzAbhAvAt / uktaM hi pUrvam-'na tuccho vinAzastasya svapratipattAvapyasAmarthyAdasambandhAcca / na hi vastunA saMyogaH sambandhaH; adravyatvAt / nApi samavAya ; tadadhikaraNatayA tasyApratipatteH / na ca vizeSaNabhAvaH; 'tatpratipattau tadanuraktasya vastuno'pi nIlAnu 1 -tAtpratI- taa0|2 pratyavamarzAt pa0 / 3 tattva evaM taa0| 4-va tavAnyatra vA tattasmA-A0, ba0,pa0 / 5 tatastasyApi tatra ya- A0, ba0, p0| 6 kalazaH kapAlarUpeya avagrahazca IhArUpeNa / 7 nyAyavi0 zlo0 2|90|8-naasy saMyo- A0, ba0, pa0 / . 25 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [272 124 nyAyavinizcayavivaraNe raktotpalavat pratItiprasaGgAt' iti / nityazcAsau bhavedakAryatvAt AkAzAdivat / kAryamevAsau mudgarAderutpatteriti cet; kutastatprAgabhAvasya vinAzaH ? tadabhAve tadutpatterayogAt / tata eva mudgarAderiti cet, na; punastatprAgabhAvavinAzasyApi tata eva bhAve yugapadanekavinAzapratItiprasaGgAt / na caikahetukA yugapadanekakAryotpattiH; sAmagrIbhedAdeva tadupadarzanAt / ghaTAdireva tasya prAgabhAvastatastadvinAza eva tasyApi praza iti cet ; nanvevaM vinAzo'pi bhAvarUpa eva syAd abhAvatvAt prAgabhAvavat / tataH kalazAdirevAyaM na tucchaH / tasmAt bhAvasya ghaTAdevinAzo'yam ubhayasammataH phalIbhAvaH aphalasya sataH phalatayA bhavanam / kutaH punaH cviMgrahaNaM na 'phalabhAvaH' ityevocyeta, phalasyaiva hetuviviktasya tadvinAzatvAditi cet ? na; dattottaratvAt - 'anyasyAnyo vinAzaH kim' ityAdinA / phalabhAvaprAptireva vinAza iti jJApanArthamupapannaM tadrahaNam / athavA 10 tasmAditi sabhAgasantAnakalpanAditi pratipattavyam / na hi tatkalpanaM hetoH phalabhAvaparivartanA mantareNa sambhavati / sambhavatyeva hetuphalaviviktasya bhAvAditi cet, na; sugatetarajJAnayorapi tatprasaGgAt / anupAdAnopAdeyatvAnneti cet, tadeva kutaH ? sAdRzyAbhAvAditi cet ; na, sugatajJAnenetarasyApravedanopanipAtAt / sAdRzyavizeSAbhAvAditi cet ; kastarhi tadvizeSo'nyatra kathaJcidabhedA diti yuktaM tatkalpanAdapi tasya tadAtmanA parivartanopAdAnam , pratyakSapratipatterapi tatra samarthanAt / 15 tataH kim ? ityAha tdgrhH| tadgrahaH [ pratiSedho'sya kevalaM tannivandhanaH] / iti / tasya bhAvasyAgraho'pratipattiH tadgrahaH phalIbhAvasya graho na grahanivRttimAtram / nApyanyagraha iti yaavt| evamapi bhavatu tatra phalIbhAvavyavahAraH, vinAzavyavahArastu katham ? tadbhAvasyAvinAza20 rUpatvAt / atrAha-'pratiSedho'sya kevalaM tannibandhanaH' iti / pratiSedhaH tadvyavahAraH asya bhAvasya kevalaM nAnyanimitto'pi tu tannibandhanaH phalIbhAvagrahanimittakaH tata eva lokaistavya- . vahArasya pravartanAditi bhAvaH / sAmprataM hetuphalayoH parAbhipretamanyatvavyavasthApanaM darzayati anyathAtvaM yadISyeta hetorapi phalAtmanaH // 98 // anya eveti kinneSTamiti kecitprcksste| anyathAtvam anyaprakAratvaM yadi cet iSyeta hetoH vivakSitaphalajanakasya atajjanakAditi sAmarthyAd gamyate / kimiti tadiSyate iti cet ? anyathA hetutvAsambhavAt / na hi zAli 1 tatazca ta-A0, ba0, p0|2 phalIbhAva ityatra vipratyayagrahaNam / sa eva grh-p0|3 nyAyabi0 zlo0 2 / 90 / 4 tadAkAratvAbhAvAditi shessH| 5 graho nAgraha iti A0, ba0, pa0 / 6 etadapi bha- A0, ba0, pa0 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAvaH 125 bIjasyAtadbIjAdanyathAtvamantareNaM tadaGkurahetutvaM taMdvadeva taddhetutvaprasaGgAt / tathA na niyato hetubhAva ityabhimatasiddhaye yat kiJcidupAdAtavyaM bhavet / iSyata eva tarhi tasya tato'nyathAtvaM pratibhAsaprayojanavyapadezAdibhedAditi cet; atrottaram - ' api phalAtmanaH" iti / phalameva phalAtmA subuddhyAtmavat, tato'pi na kevalamataddhetoreva ' hetoranyathAtvamiSyeta' iti sambandhaH, pratibhAsAdibhedasya tatrApi bhAvAt / tataH kimiti cet ? uttaram - anya eva phalAtmano bhinna eva heturiti prathamA - pariNAmena smbndhH| iti evaM kinneSTam iSTameva bhavati jainasyApi pramANopapatteH / tathAhi - yad yasmAdanyathAbhUtaM tattato'nyadeva yathA zAlibIjamatadvIjAt, anyathAbhUtaM ca tatphalAdapi tat / tasya tasmAdananyatvaM cet; atadbIjAdapi syAditi tadapi tasyaiva vivartaH syAt / evaM ca 5 tathA 2 / 99 ] zAlibIja vivarttatvaM dezakAlAdibhedinaH / jagataH samprasajyetasyAdvAdamupajIvatAm / / 1443 // tanmA bhUditi manvAnairataddbIjAdiva sphuTam / tatphalAdapi tadbIjasyAnyatvamupagamyatAm // 1444 // tanna hetuphalaikatvaM kathamapyupapattimat / ityevaM kecidajJAnamaladigdhAH pracakSate || 1445 // tatrottaramAha anyathAsvaM na cettasya bhaved dhrauvyam [ alakSaNAt ] / iti / tasya bhAvasya dhrauvyaM kauTasthyam / kadA ? na cet na yadi anyathAtvaM phalarUpatayA parivartanam, tasyetyatrApi sambandhanIyam / kutaH ityatrAha - / tu kutastasya grahaNam ? agrahaNe tasyetyayogAt / pratyakSata iti vartamAnatayaiva pratipatteH / kAryakAlAditi cet; na; tasya pUrvatrApravRtteH pravRttau vA tadapi tadviSayatvAt kathaM vartamAnaM kAryavat ? svakAlApekSayaiva vartamAnatvaM na kAryakAlApekSayeti cet ? kathaM tarhi pratyakSatastajjanmanaH smaraNAcca pUrvabhAvasyAgrahaNamuktaM yata idaM zobheta - alakSaNAt / 20 abhAvasyApi [ abhAvo'pi kinnetyanye pracakSate ] / / 99 / / iti / alakSaNAt apratIteH abhAvasya tadvinAzasya na kevalamanyathAtvasyetyapizabdaH / kathaM punastasyAlakSaNaM kAryasya pratyakSata eva pratipatteH, tadrUpatvAcca vinAzasyeti cet ? kasyAsau vinAzaH ? kAraNasyeti cet; na; tasya kAryeNa samakAlatve vinAzatadvatoryaugapadyaprasaGgAt / tatpUrvakAlave cet; na; tenApi tatkAlena "saMvedanaM na pUrvaM tatpUrvatvagrahaNe kSamam / na paraM tena pUrvatvaM smaraNAnnaiva sAdhyate // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 205 ] iti / 10 1 - tada - tA0 / 2 anyathAtvaM yadi na syAt tadA yavabIjavat yavAGkurahetutvaM syAditi bhAvaH / 3- bhAsanAdi - tA0 / 4 caitadvIjA - A0, ba0, pa0 / 5 - va ca vi - A0, ba0, pa0 / 6 ityAha pa0 / 15 25 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvinizcayavivaraNe [ 2 / 100 kathaM vA dravyarUpasyApratipattiH ? pUrvAparayoriva pratyakSata eva tadanugamasyApi pratIteH dravyasya tadrUpatvAt / tadevAha -'abhAvo'pi kinna iti / a: AtmA matizrutAdiparyAyAnurUpaH tasya bhAvaH apizabdAt pRthivyAdyanvayarUpapudgalAdibhAvo'pi kiM kasmAnna ? syAdeva pratyakSa viSaya - syAbhAvAyogAt / tathA cAnyathAtvameva vinAzaH kAraNasya, naikAntatastadviviktaM kAryamiti manyate / 5 yadi vA, yaduktam - "kAryavajjagadapi sarvasyAkAraNasya parivarttaH syAdanyathAtvAvizeSAt / " ] iti tatrAha - 'abhAvo'pi kinna' iti / abhAvo'pi na kevalaM parivartaH [ tattasya kAryavat kinna syAt ? syAdeva, anyatvAvizeSAt / tathA ca- jagataH samakAlasya nAze sati parasparam / tadApi vaH / / 1446 // prasajyate / kAryakAlavadevAsya syAdabhAvaH tatazca bhAvanairAtmyamaniSedhyaM kAryasyaiva vinAzatvaM tathaiva yadi buddhitaH / vivartatvaM ca tasyaiva syAdityapi ca vakSyate // 1447 // prakRtasyopasaMhAramAha-' ityanye pracakSate ' iti / iti evam anye jainAH pracakSate pramANopapannaM pratipAdayanti / 10 126 15 sAmprataM vyavahArasyAtiprasaGgamaparatra tadabhAvaprasaGgamiva pariharannAha - svasvabhAvasthito bhAvo bhAvAntarasamudbhave / 20 naSTa vA nAnyathAbhUtaH [ tato nAtiprasajyate ] // 100 // iti / / bhAvo dadhyAdiH anyathA svaprakArAdanyaprakAreNa na bhUto na jAtaH / tacca na tatkAryatakrAdiprAdurbhAve'pi tu bhAvAntarasya tadanyasyoSTrAdeH samudbhave prAdurbhAve sati, tasmin tadrUpeNa na parivRtta iti yAvat / svaH asAdhAraNa uSTrAdyasambhavI svabhAvastena sthito yata iti / bhAvAntarasamudbhave ityatrApi yojyam / tadayamarthaH - yasmAduSTrAdiprAdurbhAve'pi svabhAvasthita evAyaM pratIyate tasmAnna tadrUpApattyA anyathAbhUta iti / pratItizcAtra svabhAvasthitatvasya hetutvAbhidhAnAdeva labhyate, anyathA tadanupapatteH / atraiva 'naSTo vA' iti dRSTAntaH / 'na' ityatrApi sambadhyate madhye karaNAt / vAzabdazcevArthaH / tadayamarthaH - yathA bhAvAntarasamudbhave bhAvo na naSTaH tadApi svasvabhAvasthitasyaiva tasya pratIteH, nAze tadanupapatteH, tathA tata eva na tadrUpApattyA'nyathAbhUta iti / tato yathA tatrAyaM prasaGgaHanyasya hi vinAzitve sarvadA dadhyasambhavAt / 25 1 codito dadhikhAdeti kathaM tatrApi vartatAm // 9448 // ko vA pravartatAM tatra pravRttirapi kA bhavet / na kiJcitte na tattvaM syAdanyanAzapravAdinAm // 1449 // iti / 1 tadupagama - A0, ba0, pa0 / 2 ya zrA- A0, ba0, pa0 / 3 zrutAvadhipa - A0, ba0, pa0 / 4 tathApi A0, ba0, pa0 / 5 janAH pra- A0, ba0, pa0 / 6 eva tacca A0, ba0, pa0 / 7-pi svabhAA0, ba0, pa0 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 101 ] 127 2 anumAnaprastAvaH kAryAnyasyAnyatvAvizeSe'pi tadvinAzitvAbhAvAt tathA'yamapi na prasaGgaH "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati // " [ pra0 vA0 3 | 142 iti vizeSanirAkRterabhAvAt / dadhyAderhi takrAdyapekSayaivobhayarUpatvapratipatternoSTrAdyapekSayA / tadevAha - ' tato nAtiprasajyate' iti / tatastasmAtpratItisiddhAt vizeSAt nAtiprasajyate dadhi - 5 duSTrA, dadhikAmasya pravRttirna bhavatItyarthaH / tadevaM prapaJcataH sAdhyamupadizya sAdhanasvarUpaM darzayannAha - sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapanna' [ tato'pare ] // 101 // iti / " sAdhyate'neneti sAdhanaM liGgam / tat prakRtaM zakyatvAdilakSaNaM tasyAbhAve anupapannam asambhavi / 'nizcitam' ityapi draSTavyaM vRttau 'anyatraM ca tadvacanAt / kathamevamanyatrAnupapannatvameva 10 hetukSaNaM nizcayasyApi tadanyasya bhAvAt na, tasya sAdhAraNatvAt / sAdhAraNaH khalu nizcayaH tasya hetuvadanyatrApi bhAvAt / asAdhAraNena ca lakSaNena bhavitavyam, taccAnyathAnupapannatvameva hetAveva tasya niyamAt / tadapi sAdhAraNameva ahetAvapi pratyakSAdau svArthApekSayA bhAvAt bhavati hi pratyakSAdi svArthApekSayA 'nyathAnupapannam, na ca hetuH / kasmAt sAdhyAbhAvAt / na hi tadviSayasya sAdhyatvaM prasiddhatvAt / aprasiddhatve pratyakSAderapi na prasiddhiH viSayaprasiddhyaiva tasyApi prasiddheH' / tato yadi tasya 15 prasiddhiH; prasiddhireva viSayasyApIti na tasya hetutvam / kathamidAnIm 'asti AtmopalabdheH ' 'nAsti gho'nupalabdheH' iti ca pratyakSasyaiva hetutvapratipattiriti cet ? na; viSayApekSayA tadabhAvAt / viSayo hi tasyAtmAstitvaM ghaTAbhAvazca na tatraiva hetutvaM prasiddhatvAt, api tu tadvyavahAre, tatra ca na pratyakSatva - mupalambhAderaviSayatvAt / kathaM punastatrApi hetutvam asati tadanupapatteH / sato hi liGgaM jJApakaM bhavati nAsataH kharazRGgavat / sattve'pi na kiJcilliGgena, vinApi tena tatprasiddha, nizcayAbhidhAnAtmA hi 20 vyavahAraH, tasya pratyakSata eva svasaMvedanAderavagamAt kiM tena kRtasya karaNAyogAt / asanneva tenAyamutpAdyate viSayopadarzaneneti cet; na; sAdhyaM prati tasya kAraNatvAbhAvAt / bhavatu tarhi vyavahArayogyatve tasya liGgatvamiti cet, kasya tadyogyatvam ? tadviSayasyaiveti cet, siddhaM tarhi tasya tatraiva kathaJciddhetutvamiti kathamativyApakatvaM lakSaNasya ? nanvevamanavasthiti: pratyakSavadanumAnasyApi tadutthApitasya punastadutthApitasya liGgatva prApteH / yatrAvipratipattistasya vyavasthaiva sAdhyAbhAvAditi 25 caita tatra tarhi siddhamanyathAnupapannatvamahetutve'pi iti kathannAtivyAptiriti cet na; tanmAtrasyAlakSaNatvAt / prakRtApekSaM hi tattallakSaNam, tacca nAvipratipattau sambhavati, prakRtasya vipratipattiviSayatvAt / yatra tu sambhavati talliGgameva pratyakSAdikamapi / kathaM punaH sati tasmin vipratipattiryataH prakRtasambhava 5 pratItirna bha- pa0 / 2 "sAdhyArthAsaMbhavAbhAvaniyamanizvayai kalakSaNo hetuH / - pramANasaM0 pR0 102 / 3 hetunA / 4 pratItasya kArakAbhA - pa0 / pratItasya kArakatvAmA- A0, ba0 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyavinizcayavivaraNe 2 / 101 ] iti cet ? na; dattottaratvAt'-'AnteH puruSadharmatvAt' iti / tato yuktam-'astyAtmA upalabdheH' ityAdi / na caivaM kSaNakSaye tathAvabhAsanasyApi hetutvaM sAdhyavat tasyApi asiddheH / Atmopalabdhirapi asiddhaivAnAtmavAdinaM prati iti cet; na; so'hamiti buddhestenApyabhyupagamAt, anyathA AtmAropAbhAvAdanuSAyasiddhA muktiriti vyartha eva tadarthaH prayAsaH syAt / tadbuddhireva cAtmopalabdhiH, tatprati 5 bhAsinaH saMvedanAnvayasyaivAtmatvAt / na caitraM kSaNakSayAvabhAsanamA bodhimArgAvatArAt kasyacidapi vipazcito nizcayakuMTIrakoTaramupaDhaukitamasti yasya liGgatvamAtmopalabdhivat pratipadyemahi / tato yuktam- 'prakRta' ityAdi / atra prakRtasyaiva, abhAva eva, anupapannameveti cAvadhArayitavyaM sAvadhAraNatvAt vAkyAnAm / tatra prathamenAvadhAraNena viruddhasya vyudAsaH, nAsau prakRtasyaivAbhAve'nupapannaH, api tu tadviparItasyaiva / 10 dvitoyenAsiddharyaM / nAyamapi prakRtAbhAva evAnupapannaH, tadbhAvepi tathAtvAt / na tarhi dhUma - prayatnAnantarIyakatvAdirapi hetuH sAdhyasya murmuradahana - vanakusumAnityatvAderbhAve'pi tasyAbhAvAdi cet; na; tasyAsAdhyatvAt / sAdhyaM hi zakyatvAdivizeSaNaM parvatAgnyAdikameva tatraivAbhipretatvAderbhAvAt namurmurAyAdau viparyayAt, atastatra sAdhyAbhAvAdeva tasyAbhAvaH / kathaM tarhi mahAnasAgnyAdA tasya bhAvaH tasyAbhipretatvAdyabhAvenAsAdhyatvAt / bhAve vA kathanna vyabhicAraH ? tatsadRzasyaiva 15 bhAvAditi cet; na; sarvatra evameva vyabhicArAt anyathA tadapratipatteH / na hi 'prayatnAnantarIyako dhvaniH anityatvAt' ityatrApi dhvanigatasyaiva anityatvasya vidyudAdau bhAvAd vyabhicAraH, api tu tatsadRzasyaiva, sAmAnyasyaikasya pratikSepAditi cet; na; antarvyAptinirNayAbhAvAdeva " tadupapatteH, na sAdhyAbhAve tattulyabhAvAt / kuta etaditi cet sati tannirNaye "tathApi gamakatvapratIteH / pratIyate hi dhUmAdivizeSasya tannirNaye pAvakAdivizeSaM prati gamakatvam, tattulyasya cAnyatrAgnyAdimAtre bhAvaH / tadvizeSa20 vaikalye kathaM tasya tattulyatvamiti cet ? dhUmAditvamAtreNa na tadvizeSeNApi, anyathaikatvameva syAt sarvAkArasAmyAdanyasya " tasyAbhAvAt / kathamevaM prayatnAnantarIyakatvamapi zabdasyAnityatvavizeSAt nAvagamyata iti cet; ka evamAha - ' nAvagamyate ' iti tadvizeSAvasAye tadapratikSeSAt, tadabhAva eva vyabhicArAvakalpanAt-kimanityatvAt prayatnAnantarIyakaH zabdo ghaTavat, Ahosvit anyathA vanakusumAdivaditi / tanna sAdhyAbhAve tatsadRzasyAbhAve'pi vyabhicAraH tasyAbhAvAt / tato yuktaM 25 prakRtAbhAva eveti / ? 12 1 nyAyavi0 zlo0 104 / 2 tadartha - A0, ba0, pa0 / 3 tadbuddhereva A0, ba0, pa0 / 4 " hrasvA kuTI kuTIraH ! kuTI zuNDAdra iti sUtreNa hrasvArthe rapratyayavidhAnAt / " - tA0 Ti0 | 5 viruddhaH / 6 "vyudAsaH " - tA0 Ti0 / 7 anupapannatvAt / - tA0Ti08 -rAgnyAdi vi- A0, ba0, pa0 / "mahAnAdau dhUmAdibha ve " - tA0 Ti0 / 10 vyabhicAropapatteH / 11 "sAdhyAbhAve tattulyabhAvaprakAreNa " - tA0 Ti0 / 12 ekatvasya / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 102 ] 2 anumAna prastAvaH 129. evamanupapannamevetyapi, tenAnaikAntikasya vyavacchedAt / na hi tasya tadabhAve 'nupapatti reva upapatterapi bhAvAt, prayatnAnantarIyakatve'nityavat / sAmprataM tAnavadhAraNavyavacchinnAn hetvAbhAsAnupadarzayati tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA akiJcitkaravistarAH / iti / atrApare ityetadviruddhetyAdeH parato'pi draSTavyam / tadayamarthaH - viruddha siddhasandigdhA apare hetvAbhAsA eva na kevalaM ta evApi tu akiJcitkaravistarAzca / atraivopapattiH- tataH tasmAduktalakSaNAt sAdhanAdapare tallakSaNavikalatayA vibhinnA yata iti / tatra viruddhasya tadAbhAsatvaM sAdhyasyAbhAva eva bhAvAt / asiddhasya satyapi tasmin abhAvAt, sato'pyanizcayAt / sannaSi anizcito'siddha eva siddhakAryAkaraNAt atastadAbhAsaH / nizvayAbhAvo'pi avyutpattyAdinA, 10 vAdiprativAdinoranyatarasyobhayasya vA tatrAvyutpannasyAjJAtAsiddhaH saMzayAnasya sandigdhAsiddhaH viparyastasya viparItAsiddha ityanekadhA sa bhidyate / sandigdho vyabhicArI kimitthe manyatho veti tataH sAdhyasaMzayAttasya tadAbhAsatvaM tatraiva niyamAbhAvAt / akiJcitkaraH punaH siddhopasthAyI yathA zabdAnityatve kRtakatvena nizcite tatraivAparaH prayatnAnantarIkayatvAdiH / kutastasyAkiJcitkaratvam ? tatastannirNayasyAnutpatteriti cet; sApi kutaH ? kRtakatvAdeva tasya bhAvAditi cet; na; tatkAryasyA - 15 nyato'nutpatteH / tAdRzasyotpattiriti cet; astu na tAvatA zaktasya svavyApArAduparatiH, pAvakAntaravaddhUmAntarakRteH / zaktireva na tasyeti cet; tadapi yadi hetulakSaNavaikalyAt, tadA viruddhAdAvevAntarbhAvaH, pratipAditAvadhAraNaviparyayAdeva tadvaikalyasambhavAt tadviparyayasya ca viruddhAdAveva niyamAt / viSayAbhAvAnna tatastannirNaya iti cet; na; lakSaNaparipuSTau tadanupapatteH / kathaM vA tadabhAvaH ? zabdAnityatvasya bhAvAt / prAgeva nirNItamiti cet; na; tatrApyanupahatasvarUpatvena tadantarasyApi 20 pravezAt prakAzite prakAzAntaravat / na caivaM chiderapi chinne praveza: chedyAbhAvAt / kiM tatpravezena vyavahArasya paurastyAdeva bhAvAditi cet, na samarthAt tato'pi tasyAvazyambhAvAt / vyavahAriNastadabhilASasyAbhAvAnneti cet; nedAnImAdyasyApi liGgatvaM tato'pi tannirNaye jhaTityanyatra gatacittasya tadvyavahArAsambhavAt / bhavatu tadA tasyApyakiJcitkaratvamiti cet; na, "siddhe'kiJcitkaro hetuH " [ pramANasaM 0 ilo0 44 ] iti tallakSaNAt Adyasya cAsiddha eva bhAvAt / nirNayamAtreNa tu tasya hetutvaM 25 dvitIyasyApi syAt / tasmAttadabhAvAdeva tasyAkiJcitkaratvam tacca sAdhanalakSaNavaikalyAdeva / tato viruddhAdaya evAkiMJcitkaravistarA iti kecit / anye punaH ' tatraivApravRttahetvantare ta eva samyakhetava iti nAtIva viruddhAditvamanubhavanti, ato'nya eva te tebhyaH tadAbhAsAH' iti pratipannAH / yadi sAdhanaM prakRte satyeva na tadA sapakSe'pi syAt tatra prakRtAbhAvAt, tatazca na tasya tadavinAbhAvaparijJAnaM sapakSa eva tatsambhavAt na pakSe tatra adyApi prakRtasyAnizcayAditi cet; atrAha " " 1 " sAdhyasadbhAvaprakAreNa / " - tA0Ti0 / 2 " sAdhyAbhAvaprakAreNa " - tA0 Ti0 / 3 " sAdhya eva" -tA0 Ti0 / 4 Adyasya / 5 - pravRtterhetva - A0, ba0, pa0 / 17 5. 30 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 10 nyAyavinizcayavivaraNe tathArthe'satyasambhUSNurdharmo na bahiraGgataH // 102 // sarvathaikAntavizleSe sAdhyasAdhanasaMsthiteH / iti // [ 2 / 102-3 bahirbhAvAbhAvau sAdhyasAdhanayoH bahiH tAdavasthyAt teddvyapadezopapatteH tasya aGganam aGgaH avagamaH tasmAttataH ' na bhavati' iti zeSaH / kaH kIdRzo na bhavati ? dharmaH parAzrayaH 5 prameyatvAdiH arthe 'rthakriyAsamarthe asati avidyamAne asambhUSNuH sAdhusambhavavikalaH / etat ? tathA tena bahiraGgatastasya tathAtvaprakAreNa sAdhyasAdhanayostadbhAvasya bhAvapradhAnatvAt nirdezasya, samantAdativyAptyA sthiteH / tathA hi-vivAdApannaH puruSaH kiJcijjJo rAgAdimAn vA puruSatvavaktRtvAdeH rathyApuruSavadityasyApi gamakatvaprasaGgaH satyeva rathyApuruSe kiJcijjJatvAdau tasyo - palambhAt asati ca pASANAdau anupalambhAt avinAbhAvapratipatterupanipAtAt / na bahirdarzanamAtrAt tasyAvinAbhAvo'pi tu tAdAtmyena tadutpattyA vA pratibandhAt na cAryA mahAsti pramANAbhAvAt / na hi kiJcijjJatvAdeH svabhAvaH kAryaM vA puruSatvAdikamiti pramANamasti, sarvajJatvAda tadvipakSe'pi tasyAvirodhAditi cet; kimidAnIM zizapAtvadhUmAdAvapi pramANaM yataH pratibandhasiddhyA gamakatvam ? tadeva bhUyaH pravRttaM bahiH pratyakSaM - tadvyAvRttidvitayamiti cet, na, prakRte 'pi tasya bhAvAt / vipakSe tadbAdhakapravRttiriti cet ? tasyA api teMdUpatve na kiJcit parihRtam / 15 atadrUpatve kutastadutpattiH ? tata eveti cet; anivRttaH prasaGgaH / tadanyata iti cet, na tarhi kvacidapi bahirupalambhatadvyAvRttyorupayoga ityasaGgatametat - "bAdhasya kAryahetoH svabhAvavizeSasya ca kvacidAdhAre prAkpravRttagRhItavismRtapratibandhasAdhakapramANasmRtaye anyatra pravRttirapekSaNIyA / " [ ] iti / tato darzanatannivRttilakSaNameva vipakSe tatsattAbAdhanadvAreNa dhUmaziMzapAtvAdAvapi tAdAtmyAdipratibandhasAdhakaM pramANamityaGgIkartavyam / tacca prakRte 'pyastIti 20 kathannAtivyAptiH ? nityameva 'sarvathA' ityAdyatraivAvyAptipradarzanaparamupapattyantaram - sarvathA sarvaprakAreNa . anityameva sthUlameva sUkSmameva parasparabhinnaM tadvitayamevetyAdayaH ekAntAH sarvathaikAntAH teSAM vizleSo yasminnasau sarvathaikAntavizleSo 'nekAntaH tasmin sAdhye sAdhyasAdhanasaMsthitestadbhAvasya samyagavasthAnAt 'arthe sati' ityAdinA sambandhaH / tathAhi - sarvamanekAtmakaM prameyatvAdityatra 25 na bahirupalambha-tadvyavacchedau sapakSavipakSayoreva sarvasya pakSIkaraNena asambhavAt / na cehAvinAbhAvo nAsti, vipakSe bAghakasAmarthyAt tadavagateH / bAdhakamapyUhajJAnaM bahirdarzanAdarzanAbhyAmeva, anyatra tathAbhidhAnAt tatkathamiha tadabhAve tatsambhava iti cet na niyamAbhAvAt / na hyayaM 1 tAcchadvopapa- A0, ba0, pa0 / 2 tasyAM gamanaM go'vagamaH A0, ba0, pa0 / 3 sammatAditi vyAptyAsiddha eH pa0, samantAditi vyAptyA A0, ba0, 4 kSaM ta- pa0 / 5 pratyakSatadvyAvRttidvitayarUpatve / 6 taccAsyakArya - A0, ba0, pa0 / 7 "sambhavapratyaya ttarkaH pratyakSa nupalambhataH / " -pramANa saM0 kA0 12 | " granthAntare kalaGka devaistathAbhidhAnAt, tadanusAribhirmANikyanandibhiruktaM yathA upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / " - tA0 Ti0 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 103] 2 anumAnaprastAva: 131 niyamastAbhyAmeva taditi, tadabhAve'pi kSayopazamavizeSopanipAtAt kutazcidatizayAt tadutpatteH, tAbhyAM tadbhAve'pi tadatizayasya avazyApekSaNIyatvAt anyathA tadviSayamAtra paryavasAyitvena tasyAnarthakatvaprasaGgAt / kva tarhi tasya tAbhyAmutpattiriti cet ? dhUmAdAveva, sapakSavipekSayostatra sambhavAt / kathaM tatrApi sapakSatvaM mahAnasAdeH sAdhyasya tatrAbhAvAt ? satyeva tasmin tadupapatteriti cet, na tadbhAvAt sapakSatvam , api tu parvatAdivadagnyAdibhAvAt, parvatAderapi tata eva pakSatvAt / evamapyagnyAdyavinA- 2 bhAvasyaiva tataH pratipattirna sAdhyAvinAbhAvasya, pramANIkRtaM ca tatra tadUhajJAnaM zAstrakAraNa, tasmAt pratyakSAnupalambhajanmA tatrohaH pramANayitavya iti cet, na; agnyAdyavinAbhAvagrahaNe sAdhyAvinAbhAvasyApi grahaNAt, agnyAdareva zakyatvAdiviziSTasya sAdhyatvAt / yazca yAdRk cAgnyAdirna tena vinA dhamAdiriti tadvyApArAt / tataH sambhavApekSaM tasya tajjanyatvamuktaM na niyamata iti vayaM pratipannAH / athavA, devasya zAsanamatIvagabhIrametattAtparyataH ka iva boddhamatIva dakSaH / vidvAnna cet sa guNacandramunirna vidyAnando'navadyacaraNaH sadanantavIryaH // 1450 // kathamatra vipakSe bAdhanamiti cet ? ucyate-vipakSo nityAyekAntaH, tatra nityasya prameyatvaM yadi tajjanmanA pramityA nityaM tatprasaGgaH pramiteranuparamAt / anyajanmanA cet; tatrApi pramitisannidhau yadi na prAgrUpasya parityAgaH kathaM prameyatvaM prAgvadeva ? parityAge vA kathaM nityatvam atAdava- 15 sthyAt / pramitiprAgabhAvasyaiva tadA parityAgo na nityarUpasya, na caivamaprameyatvaM pramitibhAvaditi cet: na; sarvasyApi tatastattvaprasaGgAt / apratibhAsanAnneti cet, siddhasyApi kiM pratibhAsanam ? tadantarbhAva eveti cet, anivRttaH prsnggH| viSayabhAvApattiriti cet; kathaM prApasyAparityAgaH ? iti na kiJcidetat / bhavatu anityameva tattvamiti cet; tadapi ayogyamaprameyameva vyomakusumavat / yogyazcet ; 20 kuto na sarvasyApi prameyam ? niyataM pratyeva yogyatvAditi cet sa yadi saMsArI na sarvajJasya prameyam / sarvajJazcet ; na saMsAriNaH / ubhayorapIti cet, saMsAriNaH sarvajJatvaM sarvajJayogyavastupramitau tena sarvajJasya taJca pramiNvatA tadviSayasyApi sarvasya pramiteH, anyathA tasya tadyogyasya ca vastunaH pratipattumazakyatvAt / nAsau vastunastadyogyatvaM pratyetIti cet; kiM punaH svayogyatvAdanyadeva tat ? tathA cet, vastvapi tarhi tadbhedAdbhinnameveti kathaM sarvajJavedye tadupadezAdapi saMsAriNaH pratipattiH 25 jAtyandhasyeva rUpe cakSuSmadupadezAt ? tayorapi kathaJcideva bheda iti cet, siddhaM tarhi pratItama 1 Uhasya / 2 "zakyamabhipretamaprasiddhamiti vizeSaviziSTasyAgneH" -tA0 Ti0 / 3 drssttvympR0...tti0...| 4 "sarvamanekAntAtmakaM prameyatvAdityatra" | tA0 tti0| 5 "anavaratam / nityaanvrtaajlmitymrH|-taa0 tti0| 6 'prameyatva' -taa0tti0| 7 -ti sa cet A0, ba0, / tadantabhavAdeveti iti sa cet pa0 / 8 gaganaku- A0, ba0, pa0 / 9 "janasya" -tA0 Ti0 / 10 "janam" -tA0 tti0| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 103 pratItaJcaikaM parasyApIti yaduktamanekAntavAdinaM prati-"apratItaM pratItaM cettadetadatisAhasam" [pra. vArtikAla0 1 / 205] ityAdi tatprajJAkarasya svagRhaM prati pratyAvRttam / tato yathAbhimataM niraMzameva tattvam , tatra ca sarvAtmanA dRzau tasya sarvavidvadyatA dRzeH / siddhaH sarvo'pi sarvajJo vRthA te buddhakalpanam // 1451 // jJAnavAn mRgyate kazcidityAdi pravadannataH / dharmakIrtiH svavAco'pi tAtparya tanna buddhayate // 1452 // tadvedyatvamadRzyaM cedadRzyaM sarvathaiva tat / / khaNDazo na hi dRzyatvaM niraMzasyopapattimat // 1453 // tannaikAntAdanityasya prameyatvaM pratItimat / nApi sthUlasya vastutvaM yanna tasya svayaM matam // 1454 // niSkalANusvabhAvaM yattattvaM bauddhokalpitam / kAkadantopamaM tattatprameyatvaJca tAdRzam // 1455 // ekAntabhinnayo pi sthUlasUkSmasvabhAvayoH / pramANaprativedyatvaM tadabhedapravedanAt // 1456 // te tantavaH paTo yanna tebhyo'nya iti yajjanaH / pratyeti vakti sarvo'pi vivAdaparivarjitam // 1457 // paiTastantuSvihetyAdi zabdA eva paraM tathA / na pratyayo yatastenAbhedapratyayabAdhanam // 1458, zabdadRSTikRtenApi tena tasya vibAdhane / sarvekatvadhiyA bAdhaH sarvabhedadhiyo bhavet // 1459 // tato dravyAdibhAvAnAM tAttvikAnAmabhAvataH / avaizeSikamevedaM jagat sarvamupasthitam // 1460 // tanna sarvathaikAntasya prameyatvamiti / vipakSe bAdhakasAmarthyAdeva tatastadvizleSasya sAdhanAt , 25 upapannametat-'sarvathaikAntavizleSa' ityAdi / / nanu prameyatvaM yataH pramANAt tasya tadekAntaviSayatve nAtastadvizleSasya sAdhanam , tatpakSasya pramANataH pratikSepAt / tadvizleSaviSayatve tu vyarthamanumAnaM tata evaM tatsiddhaH, anyathA tatpramite'pi tdprklpnyaa'nvsthaaptteH| tadapi pramANamanumAnameveti cet, na; parasparAzrayApatte:-- anumAnAtprameyatvamatazcAnumAnamiti - iti cet, na; pramANamAtrAdeva avivakSitaviSayabhedAt tadupa 1 pra0 vA0 1132 / 2 cettadRzyaM A0, ba0, pa0 / 3 pra0 vA0 2 / 146 / 4 svASTaSaSTikRtenApi A0, b0,p0| 5 "sarvathaikAntavizleSasya"-tA. tti0| 6 anumAnapramite'pi / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 104] 2 anumAnaprastAvaH - 133 gamAta , vAdItarayostatrAvipatipatteH, anyatheSTasiddharasambhavAditi / nirUpitaM caitat'-'santi pramANAni iSTasAdhanAt' iti / tanna vyarthamanumAnamanavasthiti, anumAnAdeva vipratipannaM prati tadvizleSasya sAdhanAt tatra cAparasyAnapekSaNAt / kathamevaM pratyakSAdapi tatsAdhanamuktam "na pazyAmaH kvacit kizcit" [ siddhivi0 pari0 2] ityAdinA ? na hIdamavipratipannaviSayam, tatra vivAdAbhAvAt / vipratipannaviSayatve tu sati pratyakSe kimanumAneneti cet, na, pratipAdana- 5 prakArasya vaicitryAt, kadAcit pratyakSAdeva pramANAta kadAcidanumAnata iti / kiM punastat pramANaM yataH sarvasya prameyatvamiti cet ? vyaptijJAnameva, tasya parairapyaGgIkArAt, anyathA'numAnA'navaklapteH / kathaM punaranekAntasya prameyatvam tasyaikAntanivRttirUpatvenAvastutvAt ? tatra ca pramANasyAvyApArAditi cet, na, tannivRttiviziSTasya jAtyantarasyaiva tattvAt / na ca tAdRzaM kimapi dRSTamasti yataH saMvisambhaM cetaH syAditi cet, Aha ekaM calaM cale nyainaSTarnaSTaM na cAparaiH // 10 // ___ AvRtarAvRtaM bhAgai rakta raktaM vilokyate / iti / ekaM zarIrAdyavayavi calaiH bhAgaH pANitalAdibhiH calaM parispandAtmakam, nAnyairacalaiH pAdAdibhiH / tadeva kathaM calamacalaM ca yugapaditi cet ? uttaram-vilokyata iti / dRzyate hi calaira- ' calaizcAvayavaiH tadeva calamacalaM ca / na ca dRSTamanupapannaM sarvatra prasaGgAt / bhrAntaM taddarzanam avayavacalana- 15 syAvayavinyAropAditi cet, na; adRSTe tadayogAt vyomakusumavat / darzanaM ca tasya na paraM calanadarzanAt / apratipatteH astu tadeveti cet ; na; tadviSayatve calanavat avayavino'pyavastutvApatteH / abhrAntamevAvayavini taditi cet kathamekamevAbhrAntaM taMdUrdhvaM ca virodhAt ? avirodhe vA kimekamevAvayavi calamacalaM ca na bhavet , asyApi pratIteH ? bhrAntaM ca tadarzanaM tadA bhavati yadi caleSveva bhAgeSu kadAcidavayavirUpamacalamupalabhyeta, na caivam taccalane niyamatastasyApi calata eva 20 pratipatteH / tathApi vibhrame calanAvayave'pi syAt / tato na kvacit kriyA nAma tAttvikIti niviSayaM tallakSaNapraNayanam / tato bhAgavadbhAgino'pi calanamitaracca tAttvikameva dRSTatvAt / / tathA hi tadevaikaM naSTaiH chedabhedAdipradhvastairaGgulyAdibhinaSTaM na ca naiva aparaiH anaSTaiH pANipAdAdibhiH / kuta etat ? vilokyate pratIyate yata iti / naSTameva tat kAraNavinAze kAryasyApi vinAzAt / kAraNaM hi avayavidravyasyAvayavasaMyogaH, "saMyogAnAM dravyam" [ vaize0 sU0 25 1 / 1 / 27 ] iti sUtrAt / tasya ca karmajAt tadvirodhino'vayavivibhAgAt vinAze kathaM na tatkAryasya vinAza iti cet ? kimeka eva tasya tatsaMyogo hetuH ? tathA cet, na; "saMyogAnAM dravyam" ityasya virodhAt / anye 'pIti cet teSAmapyekatatsaMyogena saha vinAze kathamidamuktam-"ekAva 1 nyAyavi0 zlo0 2 / 2 -kSAdAvapi tatsA-A0, ba0, pa0 / 3 "savizvAsam, samau visrambhavizvAsau itymrH|"-taa0tti0| 4 syAdityAha p0| 5 zravipratipatterastu A0, ba0, p0| 6bhrAntameva / 7"avayavini dRzyamAnasya calanasya bhrAntadarzanaviSayatvenAvastutvaM yathA / "- taa0ttil| 8 bhrAntaJca / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2104 yavasaMyogavinAzAt pUrvadravyavinAzaM avasthitasaMyogebhyaH avayavebhyaH dravyAntaramutpadyate / " [ ] iti ? kutazca teSAM vinAza: : vibhAgAdeva karmajAditi cet; na; niSkriyeSu tasyAbhAvAt / sakriyeSu sambhavato'pi tatsaMyogasyaiva nAzAt, tata eva tadantarANAmapi vinAze paramANuparyantastatprasaGga iti na ghaTavinAze kapAlAnyapyupalabhyeran / avinAze 5 kathaM kAryavinAzaH sati hetau tadanupapatteH ? ekasya tasya vinAzAditi cet; Azcaryametadekasya vinAzAt tasya vinAzo ne bahUnAm avasthAnAdavasthitiriti : avasthitau kathaM vinAza iti cet ? vinAze'vasthitirapi katham mA bhUditi cet; vinAza evaM mA bhUt dRzyata iti cet; avasthitirapi dRzyata eva ' se evAyaM devadattarichannAGgulirapi' iti lokasya pratIteH / pUrvadravyavinAze dravyAntarasyAzu prAdurbhAvena bhedAnavadhAraNAt bhrAntaiveyamekatvapratipattiriti 10 cet; sthUlaghaTAdipratipattirapi tathA kinna bhavati : paramANuSveva kutazcit pratyAsatteH tadutpattiriti kaizcit parikalpanAt / bAdhakAbhAvAnneti cet; na; itaratrApi tulyatvAt / kutaH punaH kAryadravyasyAvinAze sati tadIyasyAvayavasyAkAzAdervibhAgaH ? chedabhedAdeH karmaNa eveti cet; na tarhi tasyAvayavAntaravibhAgahetutvam AkAzAdivibhAgahetutvAt narttakAvayavakarmavat asti tasya tadantaravibhAgahetutvaM chedAdau satyaGgulyAdervibhAgapratiSatteH / tato na tasmAttadvibhAgaH / tajjanmano 15 vibhAgAditi cet, na tasyApi svatantrAvayava gatasyaiva taddhetutvopapatterna dravyasambandhA (ddhA) vayavagatasya / kuta etat ? tadAkAzAdivibhAgasya dravyavinAzasahacaritasyaiva darzanAt / na hi tasya dravyAvayavavRttiH sahetu:, tasyApi sadravyasyaiva darzanApatteH / tato 'sti dravyavinAzo vibhAgasya vibhAgAntarakAriNaH tadapekSatvAt / tataH punarutpannaM dravyAntarameveti bhrAntaiva tatraikatvapratipattirbAdhakAbhAvAditi cet, naivamapi bhrAntiH antarA bhedanirNaye tatpratipatterevAsambhavAt / darzanameva bhedasya nirNaya iti cet, na tasyApi 20 nirNayasyaiva bhavadbhirabhyupagamAt na saugatavannirvikalpasya / nirNayasyApi dravyAntaraprAdurbhAvAzubhAvenAbhibhavAt ekatvapratipattiriti cet vyAhatametat 'nirNayazca abhibhavazca' iti, nirNayasyAbhibhavavirodhitvAt / abhibhUtaM vA kathaM tatsiddham yata ekatvapratipatterbhAvaH, atiprasaGgAt / tathA hisarvasyApi bhavedevaM vAdinaH sveSTadarzanam / - I 25 30 134 . tato loka - siddhAnAM buddhInAmapi bAdhanam // 1441 // mAbhUdekatvabuddhizcet, kANAdatvaM tadA katham / antarA bhedamutpazyan kalatrAdau pravartase // 1462 // kalatrAdi na tadyasya na bhedaH kaNTakAdinA / na bhedo'pyasti tAdRg yo dravyanAzottaro na te // 1463 // yaccAzujaM kalatrAdi tanna bhedena vedinaH / asvakIyapravRttau ca kathaM doSairna lipyase // 1464 // 1 sa caivA - A0, ba0, pa0 / 2 bauddhaiH / 3 cedAdau A0, ba0, pa0 / 4 - nAzAttato na A0, ba0, pa0 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 104] 2 anumAnaprastAvaH 135 ekatvajJAnameSTavyaM vyavahAraM tadicchatA / bhedadRSTistadA nAsti tatkathaM tasya vibhramaH // 1465 // yadapyuktam-'na tarhi ityAdi; tatra kasmAt nRtyataH hastakarmAderavayavavibhAgo na bhavati ? tasyApratIteriti cet; kiM punarekAvayavanAze sarvAtmanA'vayavino nAzaH pratIyate ? tathA cet, tatastadvibhAgo'pi pratIyatAm / kathamevaM 'sa evAyaM nartakaH' iti pratyayaH tadvibhAgAt saMyogasya taddhetukasya 5 zarIrasyApi nAzAditi cet ? na; tasyApyekAvayavavinAzavat avasthitasaMyogAvayavAt dravyAntara eva bhAvAt / tato na yuktametat-'chedabhedAdikarma na svAzrayasyAkAzAdevibhAgamArabhate dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvAt, yattatastasya tamArabhate na tattattajanakaM yathA nRtyato'vayavakarma, tajjanakaJcedaM tasmAnna tatastasya tamArabhate' iti ; sAdhyAvyAvRttatvena nRtyato'vayavakarmaNo vaidhrmydRssttaanttvaanupptteH| tato yathA niravadyamatyabhijJAnagocaratvAnna nadavayavino na vinAzaH tathA naSTa dvitrAvayavasyApi / kathaM 10 punaravinaSTasya naSTairapi tai zo virodhAditi cet ? uktamatra 'kathamekasya pratyayasyAbhrAntasyaiva bhrAntatvam' iti / pratItevirodhAbhAvasyetaratrApi tulyatvAt / tataH sUktametat 'naSTainaSTaM na caapraiH|' iti / ___tathedamapi, 'AvRtairAvRtaM bhAgaH iti / atrApi 'nAparaiH' iti 'vilokyate' iti ca yojayitavyam / kathaM punaravayavasyAvArakamavayavinamAvRNuyAt alpatvAt karSaTakhaNDa iva gaNDazailamiti cet ? kiM punastasya tena saMyogo nAsti ? tathA cet, na; "kAraNasaMyoginA 15 kAryamavazyaM saMyujyate" [ praza0 bhA0 pR0 64 ] ityasya virodhAt / asti cet kathaM nAvRNoti avayavasyApi tata eva tenAvaraNAt / tato'pi vyApakAdeva tasyAvaraNaM nAvyApakAt, avyApakazca tasyAvayavAvArakeNa saMyoga iti cet, na, yAvati saMyogastAvataH svalpenApi tadupapatteH / yAvattAvaditi ca bhedApekSam , tatkathaM nirbhede'vayavinIti cet ? kathaM tatra saMyogasya kasyacidavyApakalam ? svatastasya svalpatvAditi cet, na; svalpatvasya guNatvena saMyoge'navaklapte; avaklaptAvapi 20 kathaM tadadhiSThitasya tadavyApyatvam ? avayavinaH tadatirekeNApi pratIteriti cet; kathaM tadatiriktasya tasmAdabhedo yat sabhAga evAyaM na bhavet ? kalpitAt tarhi tadbha dAttasya tadavyApakatvamiti cet, na; tasya dravyatvena saMyogAnAzrayatvAt, kalpitadravyavAde matAntarAnupravezApatteH / avayavyeva tasyAzrayaH, abhedastu tasyAvyApakatvamAtramavakalSayatIti cet, na; vyomakusumAdi kalpitAt tatastadanupapatteH / tato vastubhUtAdeva bhedAt tasya tadavyApakatvamityupapannaM tadevAvRtamanAvRtaM caikamiti, tathAvilokita- 25 syAnyathAkaraNAyogAt / evaM tadevaikaM raktaM raktairbhAgairnAparaiH tathAvilokanAdeva pratipattavyam / ____ atha mataM calAdestato'ntaratvAt . acalAdikameva tattvatastat, tato na calAcalAdirUpavattayA jAtyantarasyAvalokanamiti / tatrAha ___ anyathA tadanirdezyam [ niyamasyApyasambhavAt ] // 104 // iti / 1 -syAvinA- tA0 / 2 "sAdhanAvyAvRttatveneti paattH|"-taa0 tti0| 3 kintu vinAza eveti bhaavH| 4 bauddhamatapravezApattiH / 5-divatkalpi- A0, ba0,pa0 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 105-6 ___ anyathA calAdena tApyamapi tu vyatireka iti prakAreNa tat dravyam anirdezya pAde calaM pANAvAraktaM vinaSTaM cAGguSTha iti vyaSadezyaM na bhavet, arthAntareNa tadasambhavAt, anyathAAkAzAdAvapi tadApatteH / tadevAha-niyamasyApyasambhavAt' iti / 'zarIrAdikameva cailAdi nAkAzAdikam' iti niyamasya apizabdAt tadabhedapratibhAsasya ca asambhavAt / sambhava eva 5 samavAyAditi cet; tasya niSedhAt / abhyupagamyApyAha vRttAvapi [ na tasyeda vizvarUpaM vibhAvyate ] iti / vRttau samavAyasaMjJAyAM satyAmapi 'niyamasyApyasambhavAt' iti sambandhaH tasyAH zArIrAdivadAkAzAdAvapi bhAvAt, tayA tadarthAntarabhAvasyApratikSepAceti mnyte| tatraivopacayamAha 'na tasyedaM vizvarUpaM vibhAvyate' iti / tasyaikasyedaM prastutaM vizvarUpaM dravyaM kriyAdiH 10 samavAya ityekAntabhinnAnekAntarUpatvaM na vibhAvyate kathaJcittasya tadabhedenaiva vibhAvanAditi manyate / tadanabhyupagame doSamAha - __ samyagjJAnaM vyavasthAyA hetuH sarvatra tatpunaH // 10 // - pratyakSaM yadi bAdhyeta lakSaNaM pratiruddhayate |iti / samyak nirupaplavaM jJAnaM vyavasthAyA itthambhAvena vastuvyavasthiteH hetu nimittam / 15. vinApi tena tadvayavasthAyAM na kazcidapi samIhitasiddhavikalaH syAt / tato na vibhramavAdAdika muSapannaM tatra tasyAbhAvAt / bhAve vA tadvAdAdanu ( dAnu ) papattiriti manyate / tacca sarvatra bAlAbalAdiprasiddha nIlapItAdAvapi taddheturna kevalamanekAntAtmani, tathA ca siddhA tadvadeva tasyApi vyavasthA samyagjJAnamukhyasya pratyakSasyApi tatraiva bhAvAt / bhavadapi tattatra bAdhyata iti cet; ucyate-tatpunaH samyagjJAnaM pratyakSamanekAntaviSayaM yadi cet tadviparyayakalpanayA bAdhyeta tallakSaNanIlAderapi satastasmAt viSayIkaraNaM pratiruddhayate tatrApi tasya kaizcit svapnAdita pratibhAsavat bAdhaparikalpanAt / kalpanameva tatkevalaM na kadAcidapi nirAkArasya vastunaH pratipattiriti cet, itaratrApi samAnametat-ekAntavyatibhinnasya dravyAderapi aprativedanAt / kathaM punaranekAntastAttvikaH ? kathaM ca na syAt ? tasya saMzayAdidoSeNopaghAtAditi cet; atrAha-'samyagjJAnam' ityAdi / vyavasthAyAH saMzayAdidoSaparikalpanAyAH samyagjJAnameva hetuH / vAGmAtrAttadvayavasthAyAmatiprasaGgAt / tathApi kimiti cet ? ucyate-tatpunaH anekAntarUpaM sarvatra bahiriva saMzayAdivikalpeSvapi pratyakSaM svasaMvedanavedyaM tasyaiva tatra samyagjJAnatvAt / tathA hi-saMzayastAvat vyabhicArItaratatpratibhAsadvayAtmakatvAt anekAntAtmakaH abhilApyetarAkAratvAcca, tathA virodhAdivi- kalpA api / tadAtmakatvaJca tatra sarvatra svasaMvedyaM "sarvacittAcaittanAm" [ nyAyavi0 pR0 19 ] ityAdi vacanAt / tatrApi tad yadi bAdhyeta lakSaNam anekAnte doSadarzanaM pratiruddhayate tathA sati 1 calitaM pA- A0,ba0,pa0 / 2 calanAdi aa0,b0,p0| 3 vyavasthAhetusanyagjJAnasya / 4 tadvAdhAnupa-tA0 / 5 satastena tadviSa-prA0,ba0,pa0 / 6nIlapratibhAsavat ! 7 "svasaMdenasyaiva"-tA0Ti0 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 107] 2 anumAnaprastAvaH 137 saMzayAdereva asambhavAt / kutazca tatrApi tad bAdhyeta ? tadanyataH saMzayAderiti cet, na; tatrApi tadanyataH tadbAdhane anvsthaaptteH| na bAdhyata eva tatra tt| saMzayAdyanupakrAntasyaiva tatra tasya nirNayAditi cet; anukUlamAcarasi, paratrApi tAdRzasyaiva pratipatteH / punarapi tadanabhyupagame dUSaNamAhasAGkaya vyavahArANAM snniveshvishesstH||106|| 5 nAnakapariNAmo'yaM yadi na vyavatiSThate / iti / na vyavahArANAM pravRttyAdirUpANAM sAGkaryam iSTa pravRttyAdivat itarasya aniSTe'pi nivRttyAdivat tadviparyayasya 'bhAvaH syAt' ityupaskAraH / kadA ? nAnaikapariNAmo'yaM pratIyamAno yadi na vyavatiSThate tadvyavasthitau na syAditi bhAvaH / tathA hi-tadanavasthitau kasya pravRttiH ? cittakSaNasyeti cet, na; pUrvAparIbhAvaprasaGgAt pravRttestadrUpatvAt / tatsantAnasyeti cet, na; vastuta- 10 stasyAsattvAt / kalpanayA sanneva sa iti cet; na; tasyApi vandhyAsutavat tadasambhavAt / sApi kalpanayaiveti cet; apravRttirapi tayaiva syAt / pravRttimeva kalpayati loka iti cet; tadanusaraNena nAnaikapariNAmasyaiva siddhiH syAt "bhUtagrAmaH sa evAyaM bhUtvA bhUtvA nivartate / " [ ] iti tnmtprsiddhH| kiJca, kalpanaM santAnasya hetuphalabhAvAdeva sAdRzyopAdhikAt / tatra coktaM sugatetara- 15 jJAnayorapi tatkalpanamiti / sugatavat itarasyApravRttiritaravacca sugatasya pravRttiriti suvyaktaM tatsAGkaryam / kva vA pravRttiH ? dravyAdAviti cet, na; tasya nirNshaannuruupsyaaprtiptteH| tadaNuvyUharUpa iti cet; na; tasya vastuvRttenAsattvAt / kalpanayA sattvamiti cet, na; tata iSTasiddharasambhavAt / sambhave tavya hAntarAdapi karabhAbhidhAnAt tatprasaGgaH / tathA cakalpanAsata iSTaM cet tadvizeSanirAkRteH / 20 codito dadhi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati // 1465 // vizeSaH kalpanAtazca devizeSastato na kim ? pravRttItarasAGkayaM yato na syAd dvayorapi // 1466 // . vizeSa eva tatrAsti yadi lokadhiyA tdaa| nAnaikarUpaM tattvaM syAttanmatyeti niveditam // 1467 / / 25 tathA, yaugAderapi tatsAGkayaM dadhani dadhitvavat karabhatvasya karame'pi karabhatvavat dadhitvasya taddhetoH samavAyena bhAvAt / nahi niyAmakasyAvizeSe niyamaH, niyAmyasya tasyAtannibandhanatvaprasaGgAditi sUktam-'sAGkarya vyavahArANAm' iti / nAnakapariNAme'pi kuto na sAGkayaM dadhnaH svaparyAyairiva 1 'anekAntarUpam" -tA0 tti0| 2 "adhyAhAraH, sampayu pAt kRAH saDbhUSasamavAye, [zAkaTA0 4 / 2 / 211] upAdvikArapratiyatnavAkyAdhyAhAre [ 4 / 2 / 212 ] saD-tA0 tti0| 3 tasya A0, ba0, pa0 / 4 tadanusAraNena A0, ba0, pa0 / tadanusAreNaiva / 5 pR0...Ti... 6 "dadhyuSTrayoH" -tA0 tti0| 18 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 108 teSAM ca tadravyeNeva karabhAdiparyAyadravyairapi tatpariNAmasyAnivAraNAditi cet, na; svadravyaparyAyApekSayaiva vastuSu tasya pratIteH, tata eva tatra tesya nivAraNAt / nirUpitaM caitadasakRt / ata evoktam'sannivezavizeSataH' iti / ayamarthaH-sannivezo nAnakarUpayoH kathaJcidaviSvagbhAvastasya vizeSaH pratItiprApta sAGkaryAdivaikalyaM tataH tatpariNAma iti / kutazcAyaM niraMzavAde vastuSu 5 sthUlapratibhAsaH ? na cAyaM nAsti; prasiddhatvAt / ekArthakAritvAditi cet, na; arthasyApyaNurUpasyA prativedanAt / sthUlapratibhAsarUpa eva so'pIti cet, na; tasyApyanyatastatkAritvAt pratibhAsakalpanAyAmanavasthAnAt / tanna tatkAritvam , satyapi tasmin na tatastatpratibhAso vyabhicArAt / asti hi tatkAritvamindriyAlokAdInAm, na ca tatra sthUlaikapratibhAsaH, viSaye coditA pravRttirindriyAdAvapi syAt / etadeva darzayannAha satyapyekArthakAritve'saMzleSapariNAmataH // 107 // indriyAdiSu naikatvaM yadi kiM vA viruddhyte| iti / vAzabdo'yamivArthaH, indriyAdiSvityasyAnantaraM drssttvyH| tadayAmarthaH-satyapi vidyamAne'pi ekArthakAritve ekapratyavamarzAyekaprayojananiSpAdakatve dadhyAdivyapadezaviSayeSu naikatvaM naikapratyaya viSayatvam / kasmAt ? asaMzleSapariNAmataH aikAntikAt nAnAtvapariNAmAt 'indriyAdiSu vA' ityatra 15 dRSTAntaH / tathA hi-ni prakRtAH paramANavaH ekapratyayaviSayA ekAntato vizliSTatvAt indriyAdivat' ityatra parasya paryanuyogaH 'yadi kim' iti / yadi naikatvaM kim ? na kiJcidUSaNamiti / atrottaramviruddhayate iti / vyavahAra iti 'vyavahArANAm' ityasya vibhaktivacanapariNAmena sambandhaH / tathA hi-yadi vizleSe'pi vivakSiteSvaNuSu pravRttiH kinna vyahAntarayateSu ? taireva tadabhimatasya karaNAditi cet, uktamatra-dani coditA pravRttirindriyAdAvapi syAt tadavizeSAditi / tato vastuSu vyavahAraniyamamicchatA tAttvikameva teSvekatvamabhyupagantavyam / tadapi na saMyogasAhAyyAt ; yataH saMyogasya kAtsnyaikadezAbhyAmayogAt tadayogaH prakalpyeta api tu tathaiva pariNAmAt / na hi tatra tatsAhAyyena kiJcit, anyathA tatpariNAme'pi tadaparapariNAmopakalpanAyAmanavasthApattiH / na caivaM "bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSaH" [ ta0 sU0 5 / 28 ] iti sUtravirodhaH; saGghAtazabdenApi tatpariNAmasamarthavyavadhAna vikalasya vastusvarUpasyaivAbhidhAnAt , naikadezAdinA parasparAnupraveze svataH sAMzatvamaNUnAM piNDasya 10 vA'NumAtratvam / vakSyati caitat-"nairantayaM niraMzAnAm" ityAdinA / tataH sati saGghAte tasmAdasati tu skandhAdeva skandhasyotpattiH, ata eva bhedagrahaNam / na hi bhedAttadutpattau saGghAtaH, ghaTaskandhAdeva medino'nekasya kapAlaskandhasyotpattidarzanAn / abhinnAttarhi kathamabhinnasyotpattiH sUtreNa tadanukteriti 1 dadhidravyeNeva / 2 sAryasya / 3 "ekapratyavamAdhekaprayojana-niSpAdakatvAt" taa0tti0|4prtiruup A0,ba0,pa0 |5-ttkaarytvaat A0,ba0,pa0 / 6 ekatvamapi / 7 "sarvAtmanA" -tA0 Ti0 / 8-pravezya svataH A0, b0| pravezyastataH p0|9 "ekadezena sambandhe paramANoH ssddNshtaa| sarvAtmanA tu sambandhe piNDaH syaadnnumaatrkH|" -taa0tti0| 10 nyAyavi0 zlo0 283 / 11 tathApariNAmarUpAta saMghAtAt / 12 "abhinnAt mRtpiNDAdeH abhinnasya zivakAdeH" -taa0tti0| 20 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 2 / 109] 2 anumAnaprastAvaH cet ? na; saGghAtazabdena abhedasyApyabhidhAnAt / 'dvividho hi saGghAto nairantaryAbhedavikalpAt / tato nA'yuktam aNoraNvantarasyeva skandhAdapi skandhasyoSajananam / tato na svalakSaNaikAntavAdasambhavaH / kathaM punaH skandhAdapi skandhasyotpattiH ? kathaM ca na syAt ? 'vivAdApannaH skandhastadavayavasaMzleSapUrvakaH skandhatvAt paTavat' ityanumAnena tatpratikSepAditi cet na; zivakasya piNDAdevotpattidarzanAt ? tadeva tena pratikSeSAdapramANamiti cet ; tantuSaTabhedadarzanamapi syAt sarvAbhedasyApi kaizcidanumAnAt / 5 tathA ca kathanna sAdhyasAdhanavikalo dRSTAntaH syAt ? apariskhaladrUpatayA "lokaiH parigRhItatvAt , tadbhedadarzanameva tasya pratikSepakaM na tattasyeti cet ; samAnamitaratrApi / kiJca, zivakasya tadavayavAH sahajanmAnaH, pUrvajanmAno vA hetavaH syuH ? pUrvajanmAna iti cet; kutastathA nopalabdhiH tantuvat ? astyeveyaM kevalamAzubhAvinyA zivakopalabdhyA tirodhAnAnnopalakSyata iti cet; anupalakSitA kathamasti ? bhavati caivamatiprasaGgaH-'zivako'pi prAgevAsti, 10 tadupalabdhirapi kevalaM kutazcittirobhAvAnnopalakSyate' iti vadato'pi durnivAratvAt / tarhi mA bhUdupalabdhireva teSAm ayogyatvAditi cet, ArabdhazivakAnAmapi na bhavet tadApi tadrUpAparityAgAt / tatparityAge vA kathanna pariNAmavAdaH-tatparityAgena tadyogyasvabhAvopAdAnAt ? tayostato bhedAnneti cet; kathamevaM tau tasya' ? tatra samavAyAditi cet so'pi yadi yugapat tadupalabdhyanupalabdhyorapi yaugaSadyaprasaGgaH / kramAditi cet, kutaH kramaH ? svakAraNAditi cet; nanu avayavA eva tatra samavAyikAraNam , 15 tatazcAkramAt kathaM tatkramaH tadakramasyaivopapatteH, anyathA tasya nirhetukatvaprasaGgAt vaktavya eva kAraNasyApi krama iti kathanna tadvAdaH ? tatkramasyApi kramAntarasambandhAdevAbhyupagame anavasthApatteH / tataH pazcAdapi tasyAparityAga eveti kathaM zivakasyApyupalabdhiH avayavopalambhavikalasya tasyApratipatteH kSaNikasvalakSaNavat / tanna pUrvajanmanAM teSAM taddhetutvam / nApi sahajanmanAm ; aniSpannAnAM tdyogaat| niSpannAnAJca sahaniSpanna pratyanuSayogAt / tanna tasya tadavayavasaMzleSapUrvakatvasAdhanamupapannaM pratyakSa- 20 pratipannasya skandhapUrvakatvasyaivopapatteH / kathaM tarhi tatra avayavAvayavivyapadezo janyajanakabhAvAbhAve tadayogAditi cet ? na; tadabhAve'pi tathApariNAmAdeva tadvyavasthiteH / tataH sUktam'sAGkaya vyavahArANAm' ityAdi / asyaiva tAtparya vistarato vyAkhyAtukAma Aha tdnekaarthsNshlessvishlessprinnaamtH||10|| skandhastu sapradezoM'zI bahiH sAkSAtkRto janaiH / iti / 25 tat tasmAdanantaranyAyAt aneko'vayavo'rtho'vayavI tayoH saMzleSazca saGghAtaH vizleSazca bhedaH pariNAmazcAkArAntarAgamanaM tebhyastataH skndhH| tu zabdo'vadhAraNe tata evAyaM na 1 vividho A0, ba0, pa0 / 2 zivakasya piNDotpattidarzanameva / 3 "zrapramANaM syAditi sambandhaH" -tA0 Ti0 / 4 vedAntibhiH / 5 loke pari-pA0, ba0, pa0 / 6 tato bheda-A0,ba0,10 / 7 "upalabdhyayogyatvatadyogyatvasvabhAvayoH" - tA0 tti0| 8 'tasyeti jAtyekavacanam, zivakAvayavAnAmityarthaH / " -tA0 tti0|9-yvaartho'v- A0, ba0, p0| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 106-110 prakArAntarAditi / tatra saMzleSo'nekasya vizleSapariNAmAvarthasyeti pratipattavyam / dRzyate hi tadvizleSAdapi skandho ghaTabhedajanmanaH kapAlaskandhasya pratIteH / ghaTakAle'pi tatskandho vidyata eveti cet, satyam ; tadA tadAtmano bhAvo na kevalasya, tasya tu tata evotpattiH tathA darzanAt, anyathA na kasyacidapi kutazcidutpattiH / evamapi kiM vizleSagrahaNena pariNAmata ityeva gatatvAt, kaSAlaskandhasyApi prAktanatadavayavyabhinnAkAraparihAreNa tadbhinnAkArasyotpatteriti cet ; na; vizleSasyApi tadvizeSatvAt , kimarthaM tarhi pRthagvacanamiti cet ? mudgarAdisannipAtAt kevalaM nAza eva ghaTasya kapAlaskandhastu prAgapi vidyate iti matavyudAsArtham / tatpariNAmAttu tadutpattirabhihitaiva / anekasaMzlepAtu tadvacanaM dRSTAntArtham, parasyApi prasiddhatvAt / tatrAyaM prayogaHyad yato dRzyate tattata evotpattimat, yathA anekasaMzleSAd dRzyamAnastata eva skandhaH, dRzyate cArthavizleSapariNAmAbhyAmapi kapAlaziva10 kAdiskandha iti / sa ca skandhaH sapradezaH svataH kathaJcidabhinnAvayavaH sahazabdasyAbhedavAcitvAt , ata eva aMzI na bhinnAvayavasamavayAt , tasya nirAkaraNAt / na cAtra vipratipattiH prAmANikasya sAkSAdeva nirIkSaNAt / ata evoktam- 'bahiH sAkSAtkRto janaiH" iti / idAnIM tatsAkSAtkaraNenaiva vipakSAbhyupagamaM pratikSipannAha nAnAkArakavijJAnaM svAdhAre badarAdivat // 10 // tAdAtmyena [pRthagbhAve sati vRtti vikalpyate / ] / iti / AkAro bhAgaH tato bhAgAd bhinnam anAkAramekamavayavidravyaM tasya vijJAnaM svabuddhyA kalpanam / ka tat ? svAdhAre avayavakalApe / kiMvat ? badarAderiva tadvat / yathA badarAdeH svAdhAre vijJAnaM kuNDe badarAdiriti tathA avayavino'pi kapAleSu ghaTa iti yadvijJAnaM parasya tat na / kena ? 20 tAdAtmyena / tAdAtmyamavayavatadvatoH kathaJcidabhedaH tajjJAnamiha tAdAtmyaM viSayazabdena viSayiNo'bhi dhAnAt / tena nahi tatrAbhedadarzane bhedakalpanamuSapannam, sarvatra dRSTaviparyayakalpanApatteH / bhededUSaNAntaramapyAha-'pRthagbhAve sati vRttirvikalpyate' iti / avayavatadvatorekAntataH pRthagbhAve hi vRtti geSu tadvataH sambandho vikalpyate- 'kimekadezena sarvAtmanA vA' iti / tatra ca doSo bhavati anavasthAnAditi manyate / nAsti tatra tadvikalpaH tasya bhedaniSThatvAt avayavinazca nirbhedatvAt 1 tato na dezato nApi kAyaMtastasya tatra vRttirapi tu svarUpeNaiva tathA darzanAditi cet, bhavedevedaM yadi tathAdarzanaM labhyeta / na caivam , kathaJcittadabhedasyaivopalambhAt / tadevAha- . darzanAdarzane syAtAM sapradezApradezayoH // 110 // iti / saMpradezo jainasyAvayavI yaugasya apradezaH tayoryathAkramaM darzanamadarzanaM ca syAtAm / 1 "ghaTAtmanaH" -tA0 Ti0 / 2 -tpattiriti A0, ba0, pa0 / 3 saMzle- A0,ba0, pa0 / 4 SAttada-A0, ba0, p0|5 "svataH kathaJcidabhinnAvayavaH" -tA0 tti0|6"prdeshebhyo'vyvebhyo bhinnaH pradeza: -taa0tti0| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 111-112 ] 2 anumAnaprastAvaH 141 vidhipadaM tadastitvajJApanArthaM vidherajJAtajJApanArthatvAt, tato na svarUpeNApi vartanaM tasyetyabhAva evote manyate / athavA darzanamavayavino'vayaveSu vRttiriti matam / adarzanaM tadviparyayaste syAtAm / kayoH / / sapradezApradezayoH bhAvapradhAno'yaM nirdeshH| tataH sapradezatve darzanamapradezatve ca adarzanamityarthaH / nahi pradezaniSkrAntasya kevalasya tatra vRttirnAma / asiddhastanniSkrama iti cet ; na; pANerAkAzAdvibhAge'pi dehasya tadavibhAgena tatprasiddhaH / na hi pANestadvibhAga eva dehasyApi tadvibhAgaH tasya tatkA- 5 yatvAt / "pANyAkAzavibhAgAt tatsaMyogavinAzasavyapekSAt dehAkAzavibhAgaH / ' [ ] iti svayamabhyupagamAt / tato vibhakte'pi tasmin svayamavibhaktasya na tatra vRttiH dravyAntaravat / vibhajyata eva soSi tasmAditi cet ; na; pANivibhAgAvasthAyAM tadabhAvAt / na caikasyaiva niSparyAyaM tatra vRttiravRttizcopapannA virodhAt vRttireva nAvRttiH / sapadezavRttaireva tasyApi vRttitvAt, itaratrAvRttireva tasyApyavRttiH kinna syAt ? vRttareva tatra darzanAditi cet, na; itaratrApi viparyayasyaivo- 10 palambhAt / tayostatrAvirodhe vA avayavabhedAbhedAtmakatvasyApyavirodhAdvayarthaM tadekAntabhedakalpanamiti manyate / bhavatu tahiM bhavatparikalpitasyApi skandhasyAbhAvo bhedAbhedayorekatra virodhAditi cet ; atrAha virodhAnupalambhena kila skandho viruddhayate / iti / __ skandho'vayavI viruddhayate vighaTyate kila 'neti' ityarthaH / kilazabdasyAruci- 15 sUcakasya tAtparyato na~arthatvopapatteH / kena na viruddhayate ? virodhasya sahAnavasthAnAderanupalambho'darzanaM teneti / tathA hi-na tayoH sahAnavasthAnam ; sahaiva pratipatteH / nApi parasparaparihAraH; kathazcittadaparihArasyApi pratIteH, kathaJcit parihArasya ca tatsiddhayanukUlatvAt / kathaM punastAdRzasyApi darzanam ? kathaM ca na syAt ? arvAgbhAgadRSTyA parabhAgAderapi darzane tadanumAnAbhAvaprasaGgAt / adarzane tadabhedAt arvAgbhAgasyApyadazanamityanupalambhAdabhAvasyaiva prApteriti cet / atrAha 20 sambhavasyapi mAtrANAM drshnaadrshnsthitiH||111|| idaM vijJAnamanyadvA citramekaM yadIkSyate / iti / yogyapekSayA kevalaM na sambhavatyapi tu chadmasthApekSayA sambhavatyapi darzanAdarzanayoruSalambhAnupalambhayoH sthitiravicalanam / kAsAm ? mAtrANAM skandhabhAgAnAm / kuta etat ? idaM purovarti stambhAdi citraM nAnArUpamekaM ca yat yasmAt IkSyate dRzyate iti / tAtparyamatra yadyekAntena 25 mAtrANAmabhedastadA bhavati darzanamevAnyadeva vA ityekAnte, na caivam , kathaJcittAsAM bhedasyApi pratipatteH / tato nA'yuktaM tAsAmarvAcInAnAM darzanam , adarzanaM ca parAcInAnAmitIkSyate iti / anenApi "citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH" [ pra0 vA0 2 / 200 ] iti pratikSiptam ; IkSite anupapatterasambhavAt / tadapi yuktyasaGgatamanuSapannameveti cet, na; IkSaNasyApi yuktitvAt , 1 dehAkAzavibhAgasya / 2 pANyAkAzavibhAgakAryatvAt / 3 -ti ki- prA0, ba0, pa0 / 4 naarth-p0| 5 " saugatavaizeSikapraznayoH' -tA0 tti0| 6 dRSTe vastuni / IkSiteranupa- A0,ba0,pa0 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyavinizcayavivaraNe anyathA 'numAnasyApi na tattvaM tadupAzrayAdeva tasyApyavasthiteH, tato durbhASitamidam / "yuktyA yana ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvApi na zradadhe / " [ ] iti / dRSTAvazraddhAyAM yukterevAnumitirUpAyA asambhavAt tayA gaganakamalinyeva kasyaciddhaTanAghaTanayoranupapatteH / tatsambhave vA kathaM dRSTAvazraddhAnam ? yataH, dRSTvApItyAdi zobheta / kiJca yuktirapyanyayA yuktayA zraddheyA ghaTanAdyadi / tadAnyayaiva sApyanyetyanavasthA prasajyate // 1468 // svata eva yadi zraddhA yuktau dRSTA na kiM tathA / vyabhicArAvalokAcceyuktau kinnaiSa vidyate // 1469 // hetvAbhAsoSajAtAyAM tasyAM bhUyastadIkSaNAt / yuktireva na sA tasyA yuktayA bhAsatvato yadi || 1470 // dRSTyAbhAsaiva sApi syAdyatrAsti vyabhicAritA / tathAca sati dRSTvAghaTIti na te vacaH // 1479 // dRSTyA bhAsAvabuddhasya dRSTatvA navakalpanAt / lokarUDhyA tathoktizcet sAkSAddRSTaM na durghaTam // 1472 / nidarzanamatra 'vijJAnamanyadvA' iti / pratyakSaviSaye kiM tenaH anyathA tatrApi tadantarakalpane'navasthAprasaGga iti cet ? satyam ; tathApi pratyakSavyApAramatikramya vaiyAtyAd doSamuddhoSayato nivAraNArthaM tadvacanam / na caivamanavasthAnam ; avipratipattisthAne tadantarasyA'navakalpanAt / tAdRzaM ca pairasya vikalpetaravibhrametarAdyAtmakaM citraivijJAnam / tathA vaizeSikasya vijJAnAd anyat paTacitrarUpam / na hi tadekameva; citrAvabhAsanAt / nApyanekam; "yugapadekatra bahUni karmANi na 20 vartante sajAtIyatve samAnendriyagrAhyatve ekadravyatve ca satyavibhudravyavRttitvAt rUpavat" [ [] ityatra nidarzanasya bAdhyavaikalyApatteH / tataH zabalaikasvabhAvameva tat / nirUpitaM caitat svayameva - " guNAzca guNAntaram" [ vaize0 sU0 1|1|10] ityatra sUtre / vAzabdo'yamivArthaH, tato yathA tadvijJAnaM tacca rUpaM citraikasvabhAvamapi saMzayAdinA nopapIDyate, tasyaiva tadanubhavenopapIDanAt, tathA stambhAdikamapi tathAvidhamiti tAtparyam / bhavatu citramekavastu tathApi kutaH kasmin 25 sati mAtrANAM darzanAdarzanasthitiriti cet ? atrAha - 10 15 [ 2 / 112 avAntarAtmabhedAnAmAnanyAt sakalA grahe // 112 // iti / sakalaviSaya sAkSAtkArijJAnasampannAt Atmano'nye AtmAno avAntarAtmAnaH saMsAriNaH teSAM bhedAH zaktirUpA vizeSAH teSAmAnantyAt anto viSayasya parabhAgAdiH sa na 1 udghRtamidam - aSTaza0 aSTasaha0 pR0 234 / 2 - dyukta ki- A, ba0, 0pa / 3 " idaM citramekaM yadIkSyate ityatra " - tA0 Ti0 / 4 "saugatasya" - tA0 Ti0 / 5 citraM. vi- A0, ba0, pa0 / 6 saMzayAdereva / 7 zrantyo A0, ba0, pa0 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 2 / 113-115] 2 anumAnaprastAvaH vidyate viSayatvena yeSAM teSAM bhAvAt AnantyAt sanmAtravastudharme teSAmapravRtteH / sakalAgrahe sati tAsAM tatsthitiriti / kathamevamapi dRSTasyaivAdRSTo'pi bhAga iti pratipattiH ? ne tadarzanAdeva; tasya tatrApravRtteH / nApi tadviSayAt darzanAntarAt; tasya dRSTa pravRttyabhAvAt / ata eva nobhAbhyAmapi / na ca tadekaM tadviSayamasti / sakRttasya bhAve dRSTetaravibhAgAnupapatteH / krameNa bhAve parAparatatkAraNavaiphalyam AditadvyApArAdeva tasyotpatteriti cet ; atrAha nAnAkAraNasAmojjJAnaM bhedena bhAsate // 113 / / iti / nAnA yat kAraNaM parAparacakSurAdivyApAralakSaNaM tasya sAmarthyAt jJAnaM rUpAdipratyakSaM bhedena tadutpannanAnAtizayakramarUpeNa bhAsate / bhAsata ityanubhavaprasiddha midaM na svaruciviracitamiti darzayati / tatkramasya tasmAdabhede tadavasthaM tadvaiphalyamutpattibhedAbhAvAt / bhede vA sa kutastasya ? tato'pi tatkramasyAparasya bhAvAt , na; anavasthApateriti cet, atrAha bhedasAmathyamAropya [pratyAsattinibandhanam ] iti / / bhedazca tatkramAt tasyArthAntaratvam sAmarthya caikatvam , saGgatasyaikasyArthasya bhAvaH sAmarthyamiti vyutpatteH / tadubhayamAropya AtmanyavasthApya jJAnaM bhAsata iti sambandhaH / tAtparyamatra-naikAntatastasya tasmAdabhedo bhedo vA yataH prAguktadUSaNam api tu kathaJcideva / tataH satyapyabhede notpattibhedAbhAvaH; bhedApekSayA tadupapatteH / tathA na bhede'pi tasyetaretaraviSayAsakramaH; tasyApyabhedApekSayA 15 sulabhatvAt / tato yuktaM tabalena dRSTasyaiva adRSTamapIti / jJAnamiti yayA pratyAsatyA tatkramastadvijJAnarUpameva ekamAkAramAtmasAtkaroti nAparaM sAGkaryApatteH; tayA tatphalameva kurvIteti paryApta tajjJAnena prayojanAbhAvAt pAramparyadoSAcca / ityetadevAha paraH pratyAsattinibandhanam / codyaM mahati [ nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti ] // 114 // iti / 20 mahAviSayatvAt prakRtaM vijJAnaM mahata tatra codyam uttarUpaM pratyAsattiprayuktaM bhAsate iti sambandhaH / tatrottaramAha -'nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti' iti / taccodya nIladhavalAdau viSayAkAre ca vijJAne sadRzam / tathA hi-yayA pratyAsattyA vasturUpaM vijJAnaM ca niyatameva nIlAdyAkAraM viSayAkAraM ca AtmasAtkaroti nAparaM sAGkaryasya sarvagrahaNasya ca prasaGgAt, tayaiva svayamatadAkAramapi tatphalameva kurvIteti vijayeran nirAkAratadvijJAnavAdinaH / tathAvidhaM vastu vijJAnaM vA dRzyata iti cet na, 25 atatkrame'pi tulyatvAt / na hi tasyApi kathaJcidekatvarahitasya pratipattiH / niveditaM catata'bhedajJAnAt' ityAdinA / sati caivamanuSaplavadarzanaviSayatve skandhasya yajjAtaM tadAha sarvathA zleSavizleSe nApUnAM skandhasambhavaH / anyathA nApradezAdItyaparadattamuttaram // 11 // iti / 1 na darza- A0, ba0, pa0 / 2 jJAnAt / 3 -ttibhAvA- taa0|4 -vaadnvsthaataa0| 5 "svasmin" -taa0tti0| 6 nyAyavi0 zlo0114 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 116-117 skandhasyAvayavino na smbhvH| kasmin sati ? zleSavizleSe saGghAtavighaTane / keSAm ? aNUnAm / na hi teSAM tadvizleSe skandho'tiprasaGgAt / tadavizleSe tatsambhava iti cet; ucyate-anyathA tadavizleSaprakAreNa pradezarahitatvam apradezo bhAvapradhAnatvAt nirdezasya, tadAdiryasya piNDANumAtratvAdeH tad apradezAdi na syAt / sapradezAdhava syAt / katham ? sarvathA sarvaprakAreNa / 5 tathA hi-yadya kadezena teSAM saMzleSaH; sAMzatvam / kAsnyena cet; piNDasyANumAtratvam / arthAntarasaMzleSasambandhAt teSu tatsambhava iti cet, sarveSu tatprasaGgastadavizeSAt, tathA ca jagadekaskandhaM prApnuyAt / iti evam aparaiH saugataiH dacaM dUSaNamiti zeSaH / tat kim ? 'uttaram' iti / skandhavAdamityuttaram / neti sambandhaH / tathA hi-idamapi dUSaNaM zabdAtmakaM tadutpAdyajJAnAtmakaM vA yadi skandharUpam ; kathaM tadvAdamatikramet ? tadvadeva skandhAntarasyApi kathaJcidavasthiteH / na hyAtmAnaM tadrUpamanatikramadeva 10 tAdRzamaparamatikramitumarhati / niraMzaikANurUpaM cet, na; zabdasya tAdRzasya avAcakatvAt, azakya samayatvAt / vAcyatvavat tadeva kalpitaskandharUpatayA vAcakamiti cet na, kalpitasya nityAdivat arthakriyAnuSayogAt, jJAnaM ca tadutpannaM kathannAma aNUnAM SaDaMzatvAdikaM pratipadyeta ? niraMzaikasvabhAvasyAnekAkAragocaratvAsambhavAt / kalpanayA sAMzasya tatsambhava iti cet, na; kalpitadUSaNena vastutaH pratikSepAyogAt / tataH tAttvikameva zabdasya tajjanitajJAnasya ca skandhAtmakatvamabhyupagantavyamiti kutaH 15 skandhavAdasyottaraNam ? kathaM tarhi skandhasteSAM zleSAbhAve atiprasaGgAditi cet, na; tadarzanAdeva zleSasyApi tadanuguNasyAvakalpanAt / sa ca nairantaryameva saMsargavikalpAdeH tatrAnavatArAt / anyathA aNuvAde'pi na tato nirmuktiraNUnAM yena kenacinirantarANAmeva sambhavAt / tato nirdoSatvAt sa eva tadanuguNaH zleSa iti kathaM tadabhAvaH ? idamevAha naintayaM niraMzAnAM svabhAvAnatirecanam / iti / niraMzAnAmaNUnAM teSveva "nANo" [ta0 sU0 5 / 11 ] iti pradezapatiSedhAt nairantayaM vyavadhAnavaikalyam / tatkim atirecayati SaDaMzatvAdyApAtane nAdhikaM karoti piNDANutvApAdena vA / atIva recayati ityatirecanaM svabhAvasya nAtirecanaM svabhAvAnatirecanam / ataH sa eva teSAM tadanuguNaH zleSa iti bhAvaH / nanu yadi skandhAttadavayavAnAM tebhyo vA skandhasyAbheda ekAntataH, eka eva nAnaiva vA sa iti kathamekAnekAtmakatvamasya ? ityatrAha citracaitavicitrAbhadRSTabhaGgaprasaGgataH // 116 // sa naikaH sarvathA zleSAt nAnako bhedarUpataH / iti / saH skandhaH naiko nApyanekaH / katham ? sarvathA / kutaH? zleSAta, tato bhAgAnAM tebhyazca tasya zleSasyAbhedasya bhAvAt / sarvatheti yojyamatrApi / azleSo'pi bhedarUpataH kathaJcidavavayatadvatAM bhedasya bhAvAt / anavasthAdinA evaMvidho'pyayaM duSyatIti cet ; na; tasya bahukRtvaH pratikSepAt / 1 na svAtmAnaM A0, ba0, p0|2 vAcyavat A0, ba0, pa0 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 115-116] 2 anumAnaprastAvaH anyathA svayamabhimatasya nirNayetarAdirUpatayA citrasya caittasya vikalpasya rUparasAdiviSayatayA vicitrAbhasya ca dRSTasya karkaTIbhakSaNakAlabhAvino darzanasya bhaGgaprasaGgataH, taddoSasya tatrApi pravezAt / tataH kim ? ityAha skandho mAtrAnurodhena vyavahAre'vadhAryate / iti / ___ skandho'vadhAryate nizcIyate / kenAtmanA ? mAtrAnurodhena mAtrANAM tadbhAgAnAmanurodhaH 5 kathaJcitparasparAviSvagbhAvaH tena na tatsamavetena rUpAntareNa, tato nizcayanirAkRtaM tatkalpanamiti bhAvaH / kinnimittaM tadavadhAraNam ? vyavahAre / vyavahAranimittam / tato'nyatra tatkalpanamapi pratikSiptamiti manyate / kutaH punaranyo'nyAtmagamanenaiva tasyAvadhAraNaM na rUpAntareNeti cet ? atrAha saGkhyAdisamabhAve'pi tatsvabhAvavivekataH // 115 // iti / saGkhyAnaM saGkhyA tacca gocaraviSayaM na svarUpagocaraM tatra bhedasya bhAvAt / Adi- 10 zabdAmupAdikam , tasya samabhAvo bhAgebhyastattvato bhedaH tasmin satyaSi tatsvabhAvasya skandhasvarUpasya vivekato vinizcayAt tenaiva so'vadhAryata iti / rUpAntareNa tadavadhAraNe tatsAmyAnupapatteH / nirUpitaM caitat-- "tulitadravyasaMyoge" ityAdinA / tathApi tamanabhyupagacchato dUSaNamAha atAdAtmyasvabhAve vA hyAnarthakyAdalaM paraiH / iti / - atAdAtmyam amAtrarUpatvaM sarvathA tadvyatirekAt svabhAvo yasya tasmin vA skandhe paraistadbhAgairalaM paryAptam / kasmAt ? AnarthakyAt AphalyAt, etacca jalAharaNavrIhidhAraNAdeH phalasya skandhAdeva bhAvAt / tato'pi tatsahAyAdeva tat na kevalAditi cet, na; kevalasyaiva sAmarthya tadanapekSaNAt / asAmarthya na tatsahAyAdapi vyomakusumAderapi tatprasaGgAt / tata eva sAmarthya tasyeti cet, na; vyatireke tasyetyayogAt / avyatireke tata ityanupapatteH / kathaJcidvyatireke 20 vA skandhaH pariNAmI syAt- asamartharUpaparityAgena samartharUpopAdAnAt / tathA ca kramavadyugapadapi nAnAtmakatvopapatteH naikAntamavayavavyatirekaH tasya / svataH samarthasya sahAyApekSaNaM bahukRtvo'pi pratikSiptam / na ca pakSAntare'pyayaM doSaH, sahakArItarakAraNakalApasya parasparA'pAditAtizayasyaiva kArye vyApArAt / vakSyati caitat-'arthasyAnekarUpasya ItyAdinA / tanna jalAdyAharaNaM teSAM phalam / tadAdhAratayA skandhasya sthApanamiti cet; nanu sthitikaraNaM sthApanam , sthitisvabhAvasya ca kiM tatkaraNena svayameva sthiteH ? 25 atatsvabhAvasyApyavazyambhAviniSAtatvAt / tatsvabhAvatayA tatkaraNamiti cet, na; tadanyasvabhAvAparityAgena tadayogAt / tatparityAge pariNAmavAdaprasaGgAt / yadi ca tasya taiH sthApanaM kathaM vinAzaH ? taddhetoriti cet ; kuta etat ? tatra tasya sAmarthyAt , sthApakasAmarthyAt sthitirapi 1 tena tatsa-zrA0, ba0, pa0 / 2 bhedasvabhA-A0,ba0pa0 / 3 nyAyavi0 ilo0 // 109 / 4 avayavAdbhinnatvam / 5 na pkssaa-taa0| 6 nyAyavi0 zlo0 266 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 116 1 syAt / sthApakasyaiva tato nAza iti cet, na paTavinAze'pi tantUnAM pratIteH / tatsAmarthyasya nAza iti cet; na; tasya tadavyatirekAt / vyatireke vA kathaM teSAmeva na sarvasyApi ? tatraiva sthiteriti cet; na tarhi tasya vinAzaH tairavasthApanAt / tatsthApanasAmarthyamapi teSAM nAzyata iti cet, na; tasya tadavyatirekAdityAderanuSaGgAt avyavasthApattezca / tanna tatraiva sthite (ti) steSAm / 5 tatsahAyatvAditi cet; na; svataH sAmarthyetarayostadapAkaraNAt / sahAyasyApi tadavasthApaka sahAyavinAzadvAreNa vinAzakalpanAyAmaparAvasthAnaprasaGgAcca / tanna sthApaka sAmarthyanAzanene sthApyanAzanamupapannam / tato na bhAgAnAM bhAgavadavasthApanaM prayojanam ; satsu teSu tadavinAzApatteH / nApi tadupalambhanam, anupalabdhAnAM parabhAgAdivattadasambhavAt indriyasannikarSasyApi tatre duravabodhatvAt / nApyupalabdhAnAm ; aSTANukAdeH tadavayavopalambhAbhAvenAnupalabdhyA parAparatadavayavinAmupalambhasyaivA10 sambhavAt / tato na yuktametat -" mahatyanekadravyatvAt rUpAccopalabdhiH " [ vaize0 sU0 4 / 1 / 6 ] iti / tataH sUktam - 'AnarthakyAt' ityAdi / athavA, atAdAtmyamanyo'nyabhedaH sa eva svabhAvaH tasmin veti pUrvatrAtra ca kSAntaradyotane / hIti sphuTArthe / paraiH paramANubhiralam AnarthakyAt / tathA hi-teSAM yadyAtapAvAraNAdikaM phalam ; avizeSeNa syAt / saMsargiNAmeveti cet; na; saMsargasyaiva saMhatitvAt / anyaiva tataH saMhatiH "vinApi paramANUnAM saMsargAt saMhatiH parA / AghAte'pi pRthagbhAve yasyA naiva samasti sA // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 91 ] ityalaGkAravacanAditi ceta ; sA tarhi kA parA syAt anyatra kathaJcitteSAmabhedAt, tatraiva ghanaikAkArapratyayopalabdheH / tadabhAve'pi tatpratyayo dRzyate viralakezeSu tatastadabhedAt anyaiva -saMhatistatreveM paramANuSvapIti cet; mA nAma bhUttatra tadabhedo bAdhaka sadbhAvAt naM paratra viparyayAt, 20 asmadAdipratyakSasya svayameva tatpratyayatvena tadabAdhakatvAt, tasyApi yogipratyakSaM bAdhakam "atrApyatIndriyadarziyogipratyayo bhavati bAdhakaH " [ pra0 vArtikAla0 1/91 ] ityalaGkAravAkyA -. diti cet; yadi yogI na syAt kA gatiH ? abAdha eva tasyeti cet; siddho naH siddhAntaH / sandeha iti cet; na tarhi paramANuSvapi nirNaya iti susthitaM tatra saMhativazAt AtapAvAraNAdiparikalpanam / vidyata eva yogIti cet; na, "yadi yogI bhavet " [ pra0 vArtikAla0 1 / 91 ] 25 iti svayameva tatra sandehavacanAt / satyapi yogini kathaM tatpratyayena tasya bAdhaH ? tena saMhativikalAnAmeva teSAM darzanAditi cet; kathaM tasya zarIraM tatsaMhatereva tattvAt, azarIrasya ca nopadeza iti vyarthaM tadanveSaNam / tanna tena tasya bAdhanam / 'vivAdApannA saMhatirmithyA tattvAt dUrakezavat' ityanumAnena bAdha iti cet; na; 'vivAdAkalitaM nIlAdi mithyA tattvAttaimarikanIlAdivat' ityanena 15 1 nAzena A0, ba0, pa0 / 2 zravayaveSu / 3 " zratha saugatamatadUSaNaparatvena kArikAM yojayati / " - tA0 Ti0 / 4 "syAdvAdipakSAdanyaH pakSaH pakSAntaram, tasya dyotane / " - tA Ti0 / 5 tatraiva A0, ba0, pa0 / 6 nAparatra A0, ba0, pa0 / 7 "bAdhakAbhAvAt " - tA0 Ti0 / 8 yoginaH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 2 / 116-18] 2 anumAnaprastAvaH nIlAderapi tadApatteH, tataH paramANavo'pi na syuH| nIlAdivyatirekeNa tadabhAvAditi kathaM tadekAnte'pi nibandhaH ? tannAnumAnAdapi tadbAdhanaM' yatastadanyaiva saMhatiH / anyApi yadi teSAM sAdhAraNI; na skandhavilopaH / pratyaNu bhinnAyAstu na saMhativyapadeza iti na tadvazAdaNUnAM vrIhidhAraNAdAvuSayogaH / svazaktita iti cet ; na; pratyekaM tatprasaGgAt , "saMhato hetutA teSAm" [ pra0 vArtikAla0 ] ityasya virodhAcca / tasmAduSapannamuktam-'alaM paraiH' iti / tato'vazyavaktavyaH skandhaH tasyaiva 5 tadupayogAt / sa ca rUpAdInAmanyo'nyAbheda eva nApara ityAha sparzo'yaM cAkSuSatvAnna na rUpaM sparzanagrahAt // 116 // iti / * ca zabdo vakSyamANaH sparza ityAdAvavadhAraNAoM draSTavyaH / ayamupalabhyamAno mAtuluGgAdiskandhaH / sparza eva na / kasmAt ? cAkSuSatvAt / na hi tanmAtratve cakSurvedyatvam / nApi rUpameva / kutaH ? sparzanagrahAt sparzanenApi pratipatteH / na ca tanmAtrasya tena grahaH sambhavati / asti ca tasya nayana- 10 sparzanAbhyAM pratipattiH / ato rUpasparzasvabhAvasyaiva pratyakSaviSayatvamiti bhAvaH / rUpAdebhinna eva kasmAnna bhavatIti cet ? atrAha rUpAdoni nirasyAnyaM na cAbhyupalabhemahi / iti / / svaSadavyAkhyAtametat / etadeva kasmAditi cet ! atrAha sAmagrIvihitajJAnadarzitAkArabhedinaH // 117 // prAyeNekasya tAdrUpyaM [pRthasiddhau prasaGgataH ] // iti / ekasya rUpAdyanvayinaH skandhasya / kathamekasya ? prAyeNa kathaJcit tAdrUpyaM rUpAdyAtmakatvam 'upalabhemahi' ityAkRSya sambandhaH / tato 'rUpAdIni' ityupapannam / kIdRzasya tasya tApyam ? sAmagrIvihitajJAnaM cakSurAdivyApAroSajanitaM pratyakSaM taddarzitA rUpAdaya AkArAstadbhadinaH prAyeNetyatrApi yojyam / pRthageva kasmAnneti cet ? Aha-pRthaksiddhau prasaGgataH 20 iti / pRthaksiddhau niSpattau tasya prasaGgataH prAguktadoSasyeti / nanvevamekasminnapi indriye tasya tathaiva pratibhAsAt indriyAntaramanarthakamiti cet ? atrAha___ alpabhUyaHpradezaikaskandhabhedopalambhavat // 118 // iti / alpazca bhUyAMzca tau ca tau vAtAyanAdirUpau pradezau ca tAbhyAm ekaskandhasya parvatAdeH bhedenAlpatvabahutvAdinA upalambhaH tadvata skandhasya tAdrapyam , upalabhemahItyanugamanIyam / etaduktaM 25 bhavati-yathA sudhAgRhamadhyavartI puruSaH parvatAdikamalpena vAtAyanAdinA 'lpameva pazyati bhUyasA ca bhUyAsam , evamayamapi zarIrAgAramadhyamadhyAsIno jIvazcakSurAdinaikaikena rUpAdyanyatamAtmakamalapameva tamavalokayati bhUyasA ca tatsamudAyena bhUyAMsaM rUpasparzAdyAtmakamiti na vaiphalyaM tadantarasyeti / nidarzanAnantaramapi paraprasiddhamAha 1 tadbhAvana A0, ba0, pa0 / 2 ityavadhAraNA-zrA0, ba0, 50 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 119-20 anyathA svAtmani jJAnamanyathA cAnumIyate / iti / anyathA anyena anumAnena gamyAt prakArAt prakAreNa svAtmani dAnAdicittasvarUpe jJAnaM pratyakSam, na hi tena svargaprASaNazaktyAdegrahaNaM tadanumAnavaiphalyApatteH, khaNDazaH samAropasya tadvyavacchedasya ca pratikSepAt, anyathA ca tacchaktyAdiprakAreNa ca anumIyate svAtmeti vibhakti5 vaiparItyena sambandhaH / tato yathA darzanenAlpatayA anumAnasahAyena bhUyastayA tadAtmano grahaNaM na tadanyatarasyAnarthakyam , evaM skandhapratipattau indriyAntarasyeti / evamete vyAkhyAnazlokAH / tato yuktaM sarvasyAnekAntAtmakatvaM vicAraprasiddheH anumAnaprasiddhazca / taccedamanumAnam-sat sarvamanekAntAtmakaM prameyatvAditi / sataH prameyatve tasya ca sati niyame syAdidamanumAnam nAnyathA hetudoSasambhavAditi manyamAnasya matamAdarzayati satprameyatvayonAsti sarvathA niyamo yadi // 119 // iti / satprameyatvayorniyamaH satprameyameva nAprameyaM prameyatvaM ca satyeva nAsatIti nirdhAraNaM sa nAsti / kathambhUtaH ? sarvathA sarveNa sannihiteneva itareNApi dezAdiprakAreNa / na hi sannihitadezAdikamiva tadaparamapi prameyaM pramAtuH sarvasya sarvadarzitvApatteH, avirodhAcca / vastvaSi syAnna pamityavalambanamapIti tato bhAgAsiddho hetuH / yoginaH . prameyameva sarvamiti cet, na; tAyApi caturArya satyamAtravedinastadabhAvAta, sarvasarvavedini saugatamya vipratipatteriti tadavasthaM tadasiddhatvam / na ca sadeva prameyam / asato'pi prAgabhAvAdestattvAt / na ca tasyAnekAntAtmakatvam ; tasya bhAvadharmatvena tatrAsambhavAt, anyathA tasyApi bhAvatvenAbhAvavyavahAravilopAt / ato'naikAntikazcAyaM heturiti nAtaH sAdhyasiddhiriti bhAvaH parasya / 'yadi' iti tadavadyotane / tatrottaramAha apravRtteH phalAbhAvAttatra vRtteniSedhataH / iti / nAstItyanuvartate / tato'yamarthaH-yaduktaM tayoniyamo nAstIti, tannAsti; kasmAt / apravRtteH / prameyameva sadityaniyame saMjJAnazabdAdipravRtterasambhavAt / asambhavatpravRttikameva tatsaditi cet ; kuto na vyomakusumAdikam ? tadarthakriyAvirahAditi cet ; sa eva kasmAt ? kasyacidapi tatra tadapratIteriti cet; itaratra tarhi kasyacittatpratipattirvaktavyA anyathA tadvirahApatteH, tathA ca kathamaprameyatvam arthakriyAvattvena pratItasya tadayogAt ? evamapi niyatapratipatrapekSameva tasya prameyatvaM na sarvApekSamiti cet ; bhavatu, prameyatvamAtrasyApi hetutvAt / yadapyAkUtam-sarvasarvajJe vipratipattestadapekSaM prameyatvamapi vipratipannameveti, tadapi nAsti; tadvipratipatteH tatsAdhanenaM pratyAkhyAnAt / tanna bhAgAsiddhatvam sandigdhAdisiddhatvaM vA sAdhanasya, sataH sarvasya prameyatvaniyamAt / nApi vyabhicAritvam ; 1 anyena prakAreNa ityanvayaH / 2 "nanu pratyakSeNa svargaprApaNazaktayAderagrahaNe'pi na tadanumAnavaiphalyam. samAropavyavacchedArthatvAt / taduktam-'tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAnteniNIryate neti sAdhanaM sampravartate' iti vadantaM saugataM pratyAha-"-tA0 tti| 3 tasyAto A0, ba0, p0| 4-pi ca prA-A0, ba0, p0| 5 anekAntAtmakatvasya / 6 sarvasarvajJasAdhanena / 7 bhAgAdisiA0, ba0, p0| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 120-21 ] 2 anumAnaprastAvaH 149 satyeva prameyatvasya niyamAnnAsati / kasmAt ? tatra tasminnIrUpAbhAve vRtteH pramANavyApArasya niSedhato nivAraNAt / so'pi kasmAt ? phalAbhAvAt sakalazaktivirahiNi tasmin kasyacidapi phalasyAbhAvAt / mA bhUt phalaM tathApi kuto na tatra tatpravRtti: ? na hi pramANasyaivaM prekSAvattvamasti phalavatyeva mayA pravartitavyaM nAparatreti / puruSasyAstIti cet; na; tasya tatpravRttiniSedhArthatvAt / sAvi tadadhInaiveti cet; na, tasyAH svahetvadhInatvAt / anyathA bhAve'pi abhimate tadabhAvaprasaGgAditi cet; 5 kastarhi tatra tatpravRtterhetuH ? zaktirviSayasyeti cet; na; abhAvasya tadabhAvAt / idameva tarhi vaktavyam, kiM 'phalAbhAvAt' iti ? na; tenApyasyaivopalakSaNatvAt / puruSapravRttiniSedhArthatvAcca, saphale'pi pravRtte - stadabhAvAdevaM taduSaSatteH pramANasyaiveti cet; na; vakSyamANottaratvAt / tataH sthitam - apravRtterityAdi / kiM vA pramANaM yataH prameyatvamabhAvasya : pratyakSamiti cet; atrAha ? pramANamarthasambandhAt prameyamasadityapi // 120 // kevalaM dhyAndhyamevaitat [ kinna santaM samIkSate ] / iti / 10 arthena viSayeNa sambandhAt tajjanmAdeH pramANaM pratyakSamiti gamyate, anumAnasya vakSyamANatvAt / nanu tadapyavisaMvAdAdeva pramANamiti cet; na; tasyApi sambandhAdeva bhAvAt, "avisaMvAdaH tasmAdAtmalAbhAt" [ ] iti vacanAt / tasya ca pratyakSasya prameyam asadapi avidyamAnamapi prAgabhAvAdi na kevalaM vidyamAnameva, apizabdasya bhinnaprakramatvenAdityatra 15 darzanam / iti evam dhyAndhyameva cetovihvalataiva kevalaM na tattvacintanam / etatvaramatam / tathA 1 hi-yadi sambandhAtpramANaM kathamasati tadbhavet ? na hi tasya tasmAdutpattiH, azakteH, anyathA vastutvApattiH vastunastallakSaNatvAt / nApi tAdAtmyam pramANasyApi tadvannIrUpatvaprasaGgAt / tasyApi paratastatsvabhAvAt pratipattAvanavasthiteH / na tAdAtmyAdestasya tadviSayatvamapi tu yogyatvAditi cet; na; tasya tadabhAvAt / pramANasyeti cet; atrAha - ' kiM na santaM samIkSate ' iti / santaM vartamAnaviSayaM 20 kiM kasmAt na samIkSate samIkSata eva pratyakSaM yogyatvasya tatrApyavizeSAt, atiprasaGgasyetaratreva tatrApi tanniyAmAdeva nivRtteH / tato nayuktam - "bhinnakAlam " [ pra0 vA0 2 / 247 ] ityAdinA atItasya taddhetorviSayatvavarNanamiti bhAvaH / athavA neti nanvityarthe nyAse bahulaM tathA darzanAt / tato'yamarthaHkiM naiva na nanu santaM samIkSate pramANamiti / tathA hi-kathaM nAma pramANamabhAvagocaraM bhAve syAt ? bhAvagocaraM bhAvAntare kathamiti cet ? tasya sambhavAt / tatrApi tasya yogyatvAt naivamatra, bhAve sati bhAvasyaivAsambhavAt / tadupamardane sambhava iti cet; na; upamardanasya satyeva darzanAt piNDAdau nAsati vyomakusumAdivat / tathA pracchAdanasyApi / kiM ca tasya pracchAdanaM yadi kAryasya svarUpameva; tatkathamasatAcchAdanaM bhavet ? sadeva tat pracchAdanAditi cet; na parasparAzrayAt tatpracchAdanAt sat tatazca tatpracchAdanamiti / kuto vA tattasya pracchAdanam ? tatparihArAtmakatvAditi cet; na; sati 25 1 1 " pramANapravRttiH " - tA0 Ti0 / 2 phalAbhAvAdeva niSedhopapatteH / 3-diti na A0, ba0, pa0 / 4 dhAndhya-tA0 / 5 - naH salla - pa0 / 6 " tAdrUpyam " - tA0 Ti0 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 121-02 tasmin bhavatastadasambhavAt, anyathA tattasyai abhAva eva syAnna pracchAdanam , tacca na yuktam , tadabhAvasya bhAvAtmakatve niHsvabhAvAbhAvakalpanAvaiphalyopanipAtAt / upalabdhipratibandhakaraNAditi cet ; na; tatsamaye tasyApyupalabdhipasaGgAt / na hi tadA tasya tatpratibandhaH; pazcAdeva tena tasya tatkaraNAt / tathA ca kathamupalabhyamAne tadabhAve tadabhAvastadupalabdhirveti sUktametat-'kinna' ityAdi / tanna pratyakSataH 5 prameyatvamabhAvasya / nApyanumAnAt; tasyApi pratibandhasavyapekSasyaiva prAmANyAt , abhAve ca pratibandhasyAsambhavAt / tadevAha satpratyakSaM parokSe'rthe sAdhanaM trividhaM dvayam // 121 // ------- hesvAtmanoH paraM hetuH tajjJAnavyavahArayoH / iti / anumAnaM hi sAdhanAt sAdhyavijJAnam / sAdhanaM ca parokSe'rthe eva nA'narthe nIrUpA10 bhAve / kutaH 1 yataH satpratyakSaM sati vidyamAne pratyakSaM tatpratipannam / idamuktaM bhavati-yato nidarzane satyeva sAdhye tatpratipannaM nAsati nIrUpe, tato dharmiNyapi tatraiva tat, nAparatrAtipasaGgAt / pratiSedhAcca na tatra tat / tathAhi-trividhaM tat, tatra ca dvayaM kAryasvabhAvalakSaNaM hetvAtmanoH kAraNasvabhAvayoH kArya hetoH svabhAvazcAtmanaH tadaivyatiriktasya sAdhanam / na cAbhAvaH kasyaciddhetuH; azaktaH, anyathA bhAvatvaprasaGgaH / nApyAtmA, tasyApi tadvannIrUpatvApatteH / na ca tadutpattitAdAtmyA15 bhyAmaSaraH pratibandho yatastatrApi kiJcitsAdhanaM bhavet / paraM cAnupalabdhikSaNaM sAdhanaM hetuH / kayoH ? tajjJAnavyavahArayoH tatraivArthe yau jJAnavyavahArau sadasajjJAnazabdalakSaNau tayoH, nAbhAve / kuta etat ? ityatrAha parasattvamasattA'syAdarzanaM paradarzanam // 122 // iti / yadyabhAvo'pi bhAvAtmaiva na bhavet bhavedapi tatraiva jJAnAdiranupalambhAt, na caivam , yataH 1. parasattvamevAsattA'sya kevalabhUtalasyaiva ghaTAdyabhAvatayA pratyakSato'vagamAt nAparasyAnupalambhAt / tasyaivAvagama iti cet, ka tasya tena sambandhagrahaNam ! tadanyatreti cet, na; tatrApi pratyakSatastasyApratipatteH / anupalambhAdeveti cet, na, tatrApi punaranyatra tadbrahaNakalpanAyAmanavasthApatteH / tanna parasattvAdanyadasattvaM niSedhyasya / nApi taddarzanAdanyadadarzanam anupalambhaH / darzananivRttimAtrameva kinna taditi cet ? na; tasya kvacit sAdhanatvAnupapatteH, vyomakusumavadapratipattezca / tasyApi tannivRtteranyataH pratipattau anavasthopanipAtAt, asambandhAcca / na hi tasya sAdhyena bhAvAtmanetareNa vA kathazcidapi sambandhaH, tasya vastuniyatatayaivAdhyavasAyAt / asambaddhAcca tatastatpratipattiH pramANAntarameva syAnnAnumAnaM tallakSaNAtipAtAt / evametat, abhAvapramANatayA tasyopagamAditi kazcidvipazcinmanyaH, so'pi praSTavyaH 1- sya bhA-A0, ba0, pa0 / 2 pratipadya-A0, ba0, pa0 / 3 tadavyatirekasya-A0, ba0, p0|4 "anupalabdhilakSaNAt sAdhanAt - taa0tti0| 5 "nissedhysy"-taa0tti0| 6 sambandhasya / 7 mImAMsakaH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 122 ] 2 anumAnaprastAvaH kiM tasya prayojanamiti ? asAGkaryaparijJAnaM bhAvAnAm / ata evoktam "vastvasaGkarasiddhizca tatprAmANyaM samAzritA / " [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 2 ] iti / iti cet; kiM punaH pramANAntareNa svaviSayasyAnyasaGkIrNasyaiva parijJAnam : tathA cet; kathaM vedAddharme pravRttiH adharmasaGkIrNasyaiva tatastasya pratipatteH ? nivRttirvA kathamadharmAt itarasaGkIrNasyaiva tasyApi tato'dhyavasAyAt / abhAvapramANasahAyAdanyo'nyAsaGkareNaiva tayostato 'vagama iti cet, kathaM 5 svataH prAmANyaM svaviSayaparicchittau pramANAntarasavyapekSasya tadayogAt ? tannirapekSa deva tato viSayAsaGkaraparijJAne pratyakSAderapi syAditi vyarthameva tadarthaM tatkalpanam / yadi cAyaM nirbandhaH tate eva tatparijJAna tasya tarhi kuto bhAvapramANA'saGkaraH ? tadapratiSattau tasyaivAvyavasthiteH / tadanyasmAditi cet ; na; tatrApi tadanyatastatkalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / na tatra tadantarApekSaNaM viSayavat svarUpe'pi evAnyavivekasyAdhyavasAyAditi cet; na; tataH pratyakSAdyanutpattirUpAnnIrUpAt tadayogAdvayomakusu- 10 mAdivat / AtmanastatsaGkarajJAnapariNativikalAditi cet tatsvasaMvedanasya bhAvaviSayasya kathamabhAvAMze pravRttiH ? tataistasyApyavyatirekAditi cet; kimevamanyatrApyabhAvenaM tatrApi pratyakSAdinaiva tadavyatirekiNastadanyavivekasya pratipatteH / 151 yadapi matam --' anyavastuni vijJAnaM tatpramANam' iti tadapi na vijJAnamindriyajam "na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH / [ mI0 zlo0 abhAva0 zlo0 18 ] ityasya 15 virodhAt / mAnasamiti cet ; kutastadutpattiH ? vastugrahaNaniSedhyasmaraNAbhyAmiti cet; kathaM vastugrahaNam ? niSedhyasaGkareNeti cet; na tarhi tanniSedhaH, gRhIte tadayogAt, vastunyapi prasaGgAt / na tatsaGkareNa nApyanyathA api tu vastutvamAtreNeti cet; tathApi na niSedho vastutvamAtrasya sarvatra bhAvAt / tadvizeSasya niSedha iti cet; na, tasyAsmaraNAt / na hi vastugrahaNabalabhA vismaraNaM tadvizeSamavagAhitumarhati; niravazeSavizeSAvagAhaprasaGgAt / bhavatu asaGkareNaiva tadgrahaNamiti cet; na; indriyajJAnena tadasambha- 20 vsyokttvaat| mAnasajJAnenaiveti cet; na; tata eva tasyAnutpatteH / tathA hi-yadi satuH kimutpattyA sati tadvaiyarthyAt / asat cet, kathaM heturyata utpattiH ? anyadeva tanmAnasamiti cet; na; tatrApi kutastadutpattirityAderanavasthopanipAtaprasaGgasyopanipAtAt / sati vA tasmin kimanyena mAnasena tata eva niSedhasiddheH ? niSedhyAntara niSedhArthaM taditi cet; na; tasyApi tadasaGkaragrAhiNastata eva siddheH / punastadantaraniSedhArthaM tatkalpanamanavasthAnamupanayatIti na suvyavasthitametat 1 vedAt / "sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM labhsyate puNyapApayoH // " -tA0 Ti0 / 2 zrabhAvapramANAdeva sAGkaryaparijJAnam / 3 zrabhAvAt / ' pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / zrAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni // [ mo0 zlo0 ] ityetatkArikoktamabhAvapramANasvarUpatrayaM manasikRtya / ha' - tA0 Ti0 / 4 cetsvasaM - 0 / 5 tatastasyAvyatirekA divastugrahaNaniSedhyasmaraNAbhyAmiti A0, ba0, pa0 / 'zrabhAvapramANena " - tA0 di0 / 7 tAbhyA - A0, ba0, pa0 / 8 kathaM hi hai-A0, ba0, pa0 / 25 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitA jJAnaM jAyate 'kSAnapekSayA // " [mI0 zlo0 abhAva 0 ilo0 27] iti / tanna anya vastuni vijJAnamabhAvapramANaM sambhavati / sambhavato'pi na bhAvaniSkRSTatayA tasmAdabhAvasya pratipattiH tadaprativedanAt / tadaniSkRSTatayA tu pratipattau siddhaM bhAvasyaivAbhAvatvamiti 5. naM tatpramANAdapi tasyai siddhiH / tathA'numAnAdapIti na yuktametat - " anyatsAmAnyaM so'numAnasya viSayaH / " [ nyAyabi0 pR0 24- 25 ] iti / nIrUpasya sAmAnyasambandhAbhAvena tadviSayatvAyogAt / na nIrUpaM tat / vastumAtrasyaivAnyavyAvRttiviziSTasya tattvAditi cet; kimatra mAtrapadasya vyavacchedyam ? sajAtIyaviveka iti cet, kathaM tadavedane vastumavedanam ? " tasmAddRSTasya bhAvasya " [ pra0 vA0 3 / 44 ] ityAdi virodhAt / tato durvyAhRtamidam"adrapasaMvRta vastumAtrapravedanAt / 10 sAmAnyaviSayaM proktaM liGga bhedA'pratiSThiteH // [ kathaM vA vasturUpatve tasyoktam- 15 152 20 [ 2 / 123-24 ] iti "arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / yanniSThAsta ime zabdA rUpaM tasya na kiJcana " [ pra0 vA0 2 / 30 ] iti / zabdaviSayasyaiva tasyeM nIrUpatvamuktaM nAnumAnaviSayasyeti cet; kiM punastadviSaye na santi zabdAH ? tathA cet; kathaM tatpratipAdanaM yataH parArthAnumAnamiti duSparihAramevedaM pariskhalitaM parasyeti paryAptamanuSaGgeNa / tato na vyabhicArI hetu:, abhAvasyApi bhAvAntarasvarUpatayA 'nekAntAtmakatvAt / yadi bhAvAntaramevAbhAvastatra kathamasajjJAnAdipravRttiriti cet ? atrAha sadasajjJAnazabdAzca kevalaM tannibandhanAH / iti / sadbhUtalam asan ghaTa iti ya ete buddhayaH zabdAzca teSAmapi tadeva bhAvAntaraM nimittaM tathaiva pramANapravRtterna vyatibhinnau bhAvAbhAvau viparyayAt / bhAvasyaivAbhAvAtmakatve prasiddha mudAharaNamAhaagniH svapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako yathA / / 123 / / iti / 1 abhAvasya / 2 sAmAnyam / 3 zrAha 4 sAmAnyasya / 5 '"tathA pramANApravRtteH / " - tA0 di0 / A0, ba0, pa0 / agnirdahanAtmA padArtho bhAvAbhAvAtmako yathA yena pratItiprakAreNa tathAnyo'pIti / sa ca tadAtmakaH svapararUpAbhyAM rUpagrahaNamupalakSaNaM kSetrAderapi / tataH svarUpAdinI bhAvAtmakaH pararUpA - 25 dinA abhAvAtmaka iti pratipattavyaH / bhAvasyaivAbhAvatve svarUpAdineva itareNApi tadAtmakatvameveti bhAvaikAntavAdaH / abhAvasyaiva~ vA bhAvatve 'pi zUnyaikAntavAdaH pararUpAdinevetareNApi tadAtmakatvasyaiva bhAvAt nobhayAtmakatvamiti cet; atrAha anvayavyatirekAbhyAM [ zabdabuddha cA'vadhAryate / ] iti / cAtra - zratadrUpa " - pra0 vArtikAla0 112 / 6-nA ca bhA-A0, ba0, pa0 / 7 - va bhA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 2 / 124-26] 2 anumAnaprastAvaH anvayo 'bhAvAbhAvayo: parasparamekatvaM vyatireko bhedastAbhyAm agnistadubhayAtmaka iti na prakRto doSaH, ekAntAbheda eva tasya bhAvAt / anvayagrahaNenApi "tayorvyatireke dve vastunI syAtAM nobhayAtmakatvamekasya" [ ] iti pratikSiptam ; evamapi bhAvAbhAvayoritaretaraniSkarSaNAsambhavAt kathaM svarUpAderbhAvo'bhAvazca tadviparyayAditi tathA vyapadeza iti cet ? atrAha-'zabdabuddhayA'vadhAryate' iti / zabdabuddhiH nayabuddhiH tayA svaviSaye zabdasya samarpaNAttayA'vadhAryate sattvaM 5 svarUpAderasattvamanyata iti pRthakkAreNa nirNIyate / nirUpitaM caitat prthmprstaave|| yadapyatra codyam-"yadi bhAvAntaramevAbhAvastadA paryudAsAt prasajyapratiSedhasyAvizeSaH" [ ] iti; tadapyetena prativihitam ; nayabuddhivazAdabhAvaudAsInyena bhAvasya tadaudAsInyena cAbhAvasya prAdhAnyasamarpaNe paryudAsaprasajyayorvizeSasthAvakalpanAt / tannAbhAvena vyabhicAraH tasya pramANato'navagamAt / nayato'vagame'pyaprameyatvAt, anyathA pramANanayayoravizeSApateH / prameya- 10 tve'pi bhAvarUpatvAt / kuta etat ? nanu nirUpitamidaM yadi na tAvatA paritoSaH punarapi / vadAmaH / ityAha aprameyaM prameyaM cedasatkinna sadAtmakam // 124 // iti / yathaiva hi abhAvo bhAvamapekSate tatpracyutirUpatvAt tathA tata *eva prameyamapi aprameyam / tatra yattadaprameyaM taccet yadi prameyaM pramANavedyam asat avidyamAnaM kiM kasmAnna sadAtmakam ? 15 sadAtmakameva pratiSedhadvayena prakRtapratipatteH / prayogazcAtra-yadyatpratyanIkaM tattadvargIyaM yathA aprameyaM prameya-- vargIyam , satpratyanIkaM ca asaditi nAtyantAyAsato bhinnavargatvaM tasya / atha tatprameyaM na bhavati kathaM tadvyavahAraH, sarvapramANavyApArAtikrAnte tadayogAt pariMgaNanAtikrAntapadArthavat / tataH prakRta pramANAparAmarze'pi pramANAntaraparAmRSTameva tadabhyupagantavyam / tataH prameyamevAprameyaM tathA sadevAsadapi / tasyApi prakRtarUpeNAsattve'pi rUpAntareNa sata evopptteH| atha sadevAsAditi vyavahAro nAsti, 20 tadevAha atha na vyavahAro'yam iti / atrottaramAha __ anyatrApi niraGkuzaH / iti / anyatra parapakSe'pi prameyamevAprameyamiti vyavahAro neti prasaGgo niraGkuzo nivArakarahita 25 ityarthaH / lokastatrAGkuza iti cet, na; anyatrApi tulyatvAt / tataH sthitamavyabhicAritvaM prameyatvasya / samprati sarvatra prameyatvasya sadbhAvamupasaMhRtya tasya gamakatve nimittaM darzayannAha satpratyakSaM parokSArthagatistatraikalakSaNam // 125 // sAdhye'sati virodhaH [ ayamatastarkeNa sAdhyate / ] iti / 30 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 126 prakRtaM prameyatvaM sat asti sarvatreti zeSaH / kiM rUpam ? pratyakSaM tatparicchedayogyarUpam / tathA parokSA aspaSTA arthagatiH smaraNAdiH, atrApi tadyogyameva rUpaM tadviSayatvAducyate / tataH pratyakSaparokSapramANavyApArayogyatvaM prameyatvam, arhArthatvAt kRtyasya / tatra tasmin prameyatve ekalakSaNaM pradhAnaM heturUpaM saditi sambandhaH / tacca sAdhye'nekAntAtmakatve sati avidyamAne virodho 5 vighaTanaM prameyatvasya, nAparaM tatastasya gamakatvamiti manyate / 154 syAnmatam-tadvirodhasyApyanvayavyatirekAbhyAmeva pratipattirmahAnasAdau tadupalambhasmaraNAbhAve parvatAdau pratipanne'pi dhUme tadabhAvAt, tato'nyatraM tadupalambhAya - dRSTAnto vaktavya iti; tanna; dRSTAnte'pi vipratipattAvata eva sAdhyasya vyavasthApanAt / tatrApi tadantara balAt tatpratipattau anavasthAprasaGgAt / asti ca tatrApi citrajJAnAdau vipratipattiH - " kiM syAt sA citra taikasyAm" 10 [0 vA0 2 / 210 ] ityAdi vacanAt / kathaM tarhi tatpratipattiriti cet ? vipakSe bAdhakabalAdeva / tacca pratipAditameva pUrvamiti neha pratanyate / nidarzana balAttatpratipattAvatiprasaGgazca - 'vivAdAI pannaH puruSo na sarvajJo vacanAde rathyApuruSavat' ityAdAvapi tadupanipAtAt, vacanAdeH kiJcijjJa eva dRSTasyApi virodhAbhAvAt sAdhyavipakSe'pi sambhAvanAyAM dhUmAderapi kinna syAt : tasya pAvakAdAveva tatkAryatvena niyamAt / na caivaM vacanAdirasarvajJasyaiva kAryaM sarvajJe'pyanupalabdhilakSaNa15 prAptatvenAzakyAbhAvanizcaye tadAzaGkA'nivRtteH / jJAnakAryaM hi vacanaM tacca yathA'lpaM taddhetustathA prakarSavadapi / na hi kAraNaprakarSaH kAryavirodhI / tato na tasyeM tatra' niyama iti cet; na; prakarSavato'pi kiJcijjJasyaiva tatkAraNatvapratipatteH, tadrUpaparityAge jJAnameva tanna bhavet / " anyathA uSNasparzAdivizeSaparityAge'pi dahanAderadahanAditvAbhAvAt tato'pi dhUmAdisambhave kathaM tadanumAne'pi dAdyarthanastatra pravRttiH syAt ? na tAdRzo dahanAdiranupalambhAditi cet; na; tAdRze jJAne'pi 20 tulyatvAt / tathApi tasyai bhAve pAvakAderapi syAdavizeSAt / hantaivaM tatkAryaM dhUmAdirapi vilakSaNameva syAt hetuvailakSaNye tadvailakSaNyasyAvazyakatvAt / na ca tasya prasiddhapAvakAdivyabhicAre tajjanmano vyabhicAra iti cet; na; kASThAdivilakSaNAdapi maiMNyAderavilakSaNasyaiva pAvakAderutpatteH / tatrApyastyeva vailakSaNyaM pratiparazaktyA tu tadaparijJAnamiti cet, parijJAne kA vArtA : tato vilakSaNasyaiva hetoranumAnam " tajjanyavizeSagrahaNe'bhimatatvAt" [ hetubi 0 pR0 152 ] iti hetuvinduvacanA25 diti cet; na; tasya bahirabhAvenAnvayAparijJAnAt / pakSa eva taMtparijJAnaM viSakSe bAdhakacalAditi cet; 13 ? 1 'kRtpratyasya, pratyayasya tya iti saMjJA jainendravyAkaraNe / " - tA0 Ti / 2 satyapi vi - a0, ba0, pa0 / 3 "pakSadharmatvasapakSasattvAdikam " - tA0 Ti0 / 4 - pi agnau Atme tada-A0, ba0, pa0 / 5 " parvatAdi pakSAdanyatra " - tA0 Ti0 / 6 dRSTArthe va A0, ba0, pa0 / 7 dRSTAntAntara / 8 evaM A0, ba0, pa0 / 9 jJAnam / 10 vacanasya / 11 sarvajJe / 12 vacanakAraNatvaparityAge / 13 zranyadoSaspa - A0, ba0, pa0 / 14 "vilakSaNa kAryasya " - tA di0 / 15 prasiddha pAvakotpannadhUmasya / 16 maNyAderapi vila A0, ba0, pa0 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 126 ] 2 anumAna prastAvaH idaM tarhi hetubinduM vyAcakSANenApyarcaTena kimiti nAvadhAritam avadhAritameva "agarudhUmagrahaNena bhavatyeva tadagneranumAnam" [ hetuci0 TI0 pR0 152 ] iti tenApyabhidhAnAditi cet; tarhi idaM tasya zithilIbhavati - "kAryahetostu pakSIkRte dharmiNi kasyacicca svabhAvahetoH pratyakSAnupalambhasAdhanaH pratibandhaH kathaM parokSe sAdhyadharme gRhyate" [ hetubi0 TI0 pR0 16 ] iti / yadi ca, kArye'pi kvacit pakSa eva tatparijJAnam anyathA dezanAvizeSAt sugataprAmANyA- 5 parijJAnApatteH; tarhi vyarthaM tadarthaM prameyatvAdAvapi tadapekSaNaM vipakSe tadAropaparihAraparAyaNAt tarkajJAnAdereva tadupapatteH / etadevAha -- ' ayamatastarkeNa sAdhyate ' iti / aMta etasmAt pratyakSAderbhavatA tarkeNa sAdhyate nirNIyate ayaM sAdhyAbhAve virodhaH sAdhanasya na bahirdarzanAdarzanAbhyAM vyabhicArAt / nApi tAdAtmyatadutpattibhyAm ; tayostadvirodhAdevaM siddhezva, na punastAbhyAM tasya tadabhAve'pi bhAvAt / vakSyati caitat--"tulonnAmarasAdInAm" ityAdinA / tanna bahiranvayAdinA kiJcit vinApi 10 tena tatastannirNayAt / na ca sarvatra tatsambhavo yataH tasmAdeva sa bhavet / ityAha sarvatra pariNAmAdau hetuH sattvAdiH [ anyathA ] // / 126 / / iti / na hi cetanetara sakalavastugocaratayA pariNAmAdInAmanyatame sAdhye kvacit sattvakRtakatvAderanvayaH sarvasya vipratipattiviSayatvena nidarzanatvAnupapatteH / na caivamasau ahetu reva; antarvyAptinizcayAt / kimarthamAdigrahaNam ? na hi zAstrakArasya kSaNabhaGgAdisAdhanamiSTamiti cet; na; 15 dRSTAntArthatvAt -- anyathA kSaNabhaGgAdau sa niranvayo 'pi hetu:, tathA pariNAme'pIti / naitadasti pradIpAdau tarmyaM tadanvayagrahaNAditi cet; na pratyakSatastadgrahaNam, pakSe'pi syAditi ko'rthastatrApi hetunA : samAropavyavaccheda iti cet; na; samAropasya pradIpAdAvapi bhAvAt / satyam, sannapyasau taMtra 'yadi pradIpAdiH prathamatailAdivyApArAdevotpannaH parAparastadvyApAro vyarthaH ' ityAdinA vicAreNa vyavacchidyata iti cet, na apramANAttadvyavacchittau pramANaklRptervaiyarthyAt / 20 prAmANyamapi na pratyakSatvena avicArakatvApatteH / anumAnatve tu tatrApi nidarzanAntaramanvayArthamarthayitavyam, punastatsamAropasyApi vicArAntarAdanumAnAd vyavacchittau punastadantaraM tadarthamarthayitavyamiti kathamanavasthitavastuvAdinastathA 'navasthA dausthyAnnirmuktiH ? vicArasyAnanvayasyApi gamakatve sattvAderapi syAdavizeSAt / 155 na; bhavatu niranvayavinAza eva se' heturna pariNAma iti cet; na; 'tesya nirapekSasya nityatvApattyA 25 kAryadravyAdervA tayApi avyavasthiteH / sAkSepa evAsau mudgarAdivyApArAdutpatteriti cet; . nIrUpasya tadayogAt / na hi nIrUpaM kiJcit kutazcidutpattimannAma, prAgiva tadvyApAre'pi tadavizeSAt / na ca tena bhAvo naSTo nAma sarvadA prasaGgAt / yadaivAsau tadaiva naSTa ityapi na yuktam; nIrUpe 1 ata eva kasmAt A0, ba0, pa0 / 2 sAdhyAbhAve virodhAdeva / 3 vipakSe virodhasya / 4 nyAyavi0 zlo0 338 / 5 tarkAt / 6 satsvasya / 7 pradIpe / 8- NapraklR-A0, ba0, pa0 / 9 tadavizeSAnna ca syAdavizeSAt A0, ba0, pa0 / 10 sattvAdiH / 11 vinAzasya / 12 vinAzaH / 13 nIrUpatvAvizeSAt / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe / 2 / 126 kAlasambandhasyaivAsambhavAt / abhAvaM karoti mudgarAdirbhAvaM na karoti iti kriyApratiSedhAccai na nIrUpAbhAvAdinA bhAvavinAza iti sarvaM kUTasthameva jagatprAptam / na caitad dRSTamiSTaM vA parasya, kasyacidvinAzino'pi tasya tenopagamAt / 'na nIrUSo vinAzo bhAvAntarasvabhAvatvAt' ityapi na yuktam ; atadrUpatve atiprasaGgAt / niveditaM caitat-"anyasyAnyo vinAzaH kim" ityAdinI / tanna sahetuko vinAzo yatrAyaM hetuH / nApi nirhetukaH; tasyApi nIrUpasyApratipatteH, vastunyeva sambandhabhAvena pramANavyApArAt / vastveva vinAzo'pi kSaNasthitidharmaNo bhAvAdavyatirekAditi cet ; na tarhi nirhetukatvaM bhAvavadeva, bhAvasya vA tadvattattvamiti nityaM sattvaprasaGgaH / tathA ca 'vinAzaniyato bhAvastaM pratyanapekSaNAt' iti viruddho hetu: avinAzaniyamasyaiva sAdhanAt / sahetuka evAsau bhAvahetvapekSayA, nirhetukatvaM tu mudgarAdyapekSayeti cet ; nanu tayApi tattvaM yadi tasyaiva bhAvasya 10 siddhasAdhanaM niSpannasyAparAdhInatve vivAdAbhAvAt / tadvinAzasyeti cet, na; tasyApi tadvyatirikta syAbhAvAt / kalpanayA bhAva iti cet, kathaM tarhi tathApi nirhetukatvaM kalpanArUpAddhatvantarAdeva tasya bhAvAt / vyatireka eva tasya kalpanayA na svarUpamapIti cet, na; vyatirekasyaiva tatsvarUpatvAt, satyeva tasmin vinAzavyavahArapratIteH / satyaSi nirhetukatve tasya kathaM tanniyatatvaM * bhAvasya ? kathaM ca na ? syAdetat vyabhicArAt , sthairyasya nirhetukatve'pi bhAvasya tanniyamAbhAvAt / zakya 15 hi vaktum sthitisvabhAvo bhAvazcet tasya kiM sthitihetunA / yadyasthitisvabhAvo'sau tasya hetoH(hetostasya)sthitiH katham // 1473 // na hi svabhAvAtadrUpastadrUpaH parato bhavet / paratazcetano'pi syAdanyathA kimacetanaH // 1474 // syAdetat-yadi sthairyasya pratItistadA zakyamidaM vaktum-'sthairyaniyato bhAvaH sthairya pratyanapekSaNAt' iti, anyathA hetorasiddhiprasaGgAt / na caivam , pratItAvapi sthirAtmano bhAvasyAsAmarthyA diti; tanna; kSaNabhaGginyapi tadavizeSAditi nivedanAt / api ca, yadyanyataH tadasAmarthya pratipannam ; vyarthametat-'vinAzaniyato bhAvo vinAzaM pratyanapekSaNAt' iti, tata evAnyatastanniyamasyAvagamAt / akSaNikasAmarthyAbhAvajJAnasya kSaNikasAmarthyajJAnasvabhAvatvAt / ata eva tatpratipattau parasparAzrayaH-satyAM 25 tasyAm avyabhicArAt atastanniyamasiddhiH, atazca tatpratipattiriti / tanna nazyadAtmaiva nAzaH / 1 'tathAhi prasajyapratiSedhe sati naJaH karotinA sambandhAt abhAvaM karoti bhAvaM na karotIti kriyApratiSedhAdakartRtvaM nAzahetoH pratipAditam |"-tttvsN0 paM0 pR0 136 / 2 nyAyavi0 zlo0 261 / 3 abhAvavannihetukatvam ' 4 "yadbhAva prati yannaiva hetvantaramapekSate / tattatra niyataM jJeyaM svahetubhyastathodayAt / / nirnibandhA hi sAmagrI svakAryotpAdane yathA / vinAzaM prati sarve'pi nirapekSAzca janminaH ||-tttvsN0 zlo0 354-55 / hetubiSTI0 pR0 143 / 5 hetutaH vi-aa0,10,p0| 6 nirhetukatvam / 7 vinAzaniyatatvam / 8 nityasyAsAmarthyam / 6 kssnnikaasaamrthysiddhau| 10 nazyattAdAtmyeva prA0, ba0, pa0 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 127-29) 2 anumAnaprastAvaH tatphalAtmeti cet; so'pi yadi sadRzaparyAyaH, satyaM tatra nirapekSatvaM tanniyatatvaM ca bhAvasya, kintu niranvayatvamasiddham , anvayasyASi pratIteH / niveditaM caitat-"bhedajJAnAt" ityAdinI / ata eva na visadRzaparyAyo'pi / na ca tasya nirhetukatvam ; kASThAdau bhasmAditatparyAyasya pAvakAdereva darzanAt / tataH sAnvayavinAza eva bhAvAt sattvAdestatraiva hetutvamityupapannaM pariNAmasAdhanatvam , anvayAbhAvAcca / sarvatra tasya taddhatutve dUSaNamAha anyathA // zabde'pi sAdhayet kena tasmAnnAnvayato gatiH / iti / anyathA sarvatretyAdyabhAvaprakAreNa zabde'pi na kevalaM sarvatra sAdhayet pariNAmAdikaM kena na kenacit / dRSTAnte'pi vipratipattau tatrApyanvayasya durlabhatvAditi manyate / 'tasmAnnAnva- 10 yato gatiH' ityananvayopasaMhAraH / tathA hi-na kacidanvayAt sAdhyagatiH avinAbhAvAdeva tadupapatteH / na cAsAvanvaya eva, kacit satyapi taisminnabhAvAt, ata eva na tajjJApyopi / nApi tanniyataH; tadabhAve'pi bhAvasyopadarzanAt / ityupapannaM 'tasmAt' ityAdi / sAmprataM vipakSavyavacchedena pariNAmahetutvameva sattvAdevistareNa vyAcakSANa Aha - siddhamarthakriyA'sattvaM sarvathA'vicalAsmanaH // 127 // niranvayavinAze'pi [ sAdhanaM nopacArataH] // iti / siddhaM nizcitaM pUrvam arthakriyA'sattvaM kAryAbhAvaH / kasya ? sarvathA'vicalAtmanaH kUTasthanityasya bhAvasya / na kevalaM tasyaivApi tu niranvayavinAze'pi kSaNikaikAnte'pi niranvayo vinAzo yasminniti vyutpatteH / satyaM vastutastatra tadasattvam "azaktaM sarvam" [pra0 vA0 2 / 4 ] iti vacanAt / saMvRttisiddhaM tu tatsattvaM siddhamasiddhaM vA taMtra heturiti cet, atrAha-sAdhanaM nopa- 20 cArataH' iti / nayuSacAropanItasya hetutvaM tato vinazvaravadavinazvarasyApi siddhiprasaGgAt ; tato nirAkRtametat-"saMvRtyAstu yathA tathA" [pra0 vA0 2 / 4 ] iti / / nanu yarthI nityAdyekAnte arthakriyA'bhAvaH tathA'nekAnte'pi, tasyApi tatkurvataH kutazcidapratipatteriti cet ; atrAha __ avazyaM pahirantarvA pramANamavagacchatAm // 128 // siddhamekamanekAsmapariNAmavyavasthitam / iti / ekaM cetanamitaradvA siddhaM nizcitam / kIdRzam ? aneko nAnA ya AtmA svabhAvaH sa eva pariNAmastena vyavasthitaM labdhAtmalAbham / ka tathA tadvyavasthitam ? bahirantarvA / veti 1 nyAya vi0 zlo0 11118 // 2 tasyAta-A0, ba0, pa0 / 3 anvaye / 4 tadbhAvasyApi A0, ba0, p0|5 avinaabhaavH| 6zuddhamazuddha vA A0, ba0, pa0 / 7 tanna p0|8kssnnikaayekaante tathA A0, ba0,pa0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 130 samuccaye / kathaM siddham ? avazyaM niyamena / keSAm ? pramANamavagacchatAm avadhArayatAm / etaduktaM bhavati-tathAvidhaM vastu nirAkurvatAM pramANameva zaraNaM vinA tena vidhivat kvacinniSedhasyApyanavakalpanAt / tato'pi yadi bahistannirAkaraNaM bahirmukhatvaM tasya vaktavyam / na ca tad antarmukhatvamantareNa, "apratyakSopalambhasya" [ ] ityAdeApatteH / tathA ca siddhaM tadeva 5 bahirantarmukhasvabhAvadvayAvibhrADbhUtamekam anekAtmapariNAmavyavasthitam / antareva tatastannirAkaraNaM na bahiH, bahirbhAvasyaivAbhAvAditi cet ; kuta etat ? tata eveti cet ; vaktavyaM punarapi tasya bahirmukhatvam , anyathA tatastasyAnupapatteH / antarmukhatvAdevoSapattau cArvAkasyApi ihalokAyabhimukhAt pratyakSAdeva paralokAdipratiSedhopapatteH, "pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // [ ] iti plaveta / antarapi kIdRzaM vastu yatra tannirakaraNam ! nirAkAraM saMvedanamiti 10 cet; na; tasya svayamevAnabhyupagamAt / nIlAdyAkArameveti cet ; na; tasthApyacitaH pratibhAsA sambhavAt / citsvabhAvamapIti cet ; siddhaM punarapi nIlAdi-caitanyarUpatayA tadeva dvirUpamekaM vastu / saMvedanameva tatra vastusat na nIlAdi tasya bhrAntatvAditi cet ; na ; tathApi vibhrametarAtmatayA dvairUpyasyAnatikramAt / viviktameva tat nIlAderiti cet, na; tadvivekasyAvabhAse vibhramAbhAvApatteH / anavabhAse caitanye 'pi tadupanipAtAt, anyathA saGgrahItetararUpatayA dvayAtmaka15 tvasyAnivAraNAt / bhavatu antastatpariNAmavyavasthA "citrapratibhAsA'pyekaiva buddhiH" [pra0 vArtikAla0 2 / 219 ] iti vacanAt, na bahiH tatra paramANUnAmeva pratikSaNakSINAnAM paraspara vila. kSaNAnAJca bhAvAditi kazcit / avayavAvayavyAdInAmevetyaparaH / tatrAha parAparavivekaikasvabhAvapariniSThitaH // 129 // paramANurato'nyo vA bahirantane vuddhayate / iti / 20 paramANuH saugatakalpito na buddhayate nopalabhyate / kva ? bahiH / kIdRzaH ? parAparau parAparadezakAlagatau tayoviveko vizleSaH sa evaiko'sahAyaH svabhAvastena pariniSThitaH samAptaH, kathaJcidabhedasthUlapratibhAsAditi manyate / pratyakSapRSThabhAvI vikalpa evAyamAropitAkAro na darzanam , darzanaM tu kSaNikaparamANuviSayameveti cet ; na, pRthak tasyAprativedanAt / apatividitamapi vicArAdavagamyata iti cet ; na, vicArasyAnumAnAdanyasyAbhAvAt premANasaGkhyAvyApatteH, anumAnasya ca darzanAbhAve'sambhavAt / darzanAlliGgatatsAdhyasambandhapratipattAveva tadutpatteH / anumAnAntarAt tatpratipattAvanavasthAprasaGgAt / apramANAJca vicArAttadavagatau pramANAntarAnveSaNaprayAsavaiphalyAta, atiprasaGgAcca / tataH sthitam-'paramANuna budhyate' iti / na kevalaM sa eva bahirna buddhayate api tu ataH paramANoH anyo'vayavyAdirapi vA / zabdasya api zabdArthatvAt / na hi tasyApi parasparamekAntavivekena 1 pramANato'pi / 2 bahirviSayatvam / 3 "pramANetarasAmAnyasthite ranyadhiyo gateH / " iti pUrvArdham-tA0 Ti0 / 4 bauddhaH / 5 naiyaayikH| anumAnAt pRthak vicArasya prmaanntve| ; liGgasAdhyasambandhapratipattau / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 109] 2 anumAnaprastAvaH 159. anyo'pi kathaJcidavivekasyApyavagamAt tasyApyAropitaviSayatvakalpanAyAM pUrvavadoSAt / tato yuktam'anyo'pIti' iti / 'antaH' iti dRSTAntArtham -- antariva bahiraSi sa tathAvidho na buddhyata iti / tanna vipakSe kvacidapi sattvAdiH pariNAminyeva bhAvAt / tasyApi svato'rthakriyAsAmarthe kiM sahakAripratIkSayeti cet ? atrAha arthasyAnekarUpasya kadAcit kasyacit kvacit // 130 // zaktAvatizayAdhAnamapekSAtaH prakalpyate // iti / kasyacit cetane (nasya) tarasya vA anekarUpasya uktanItyA nAnAsvabhAvasya arthasya na kalpitasya zaktau apizabdo'tra draSTavyaH, svata evArthakriyAsAmarthye satyapi tadvizeSarUpasya atizayAsyAdhAnamapekSAtaH sahakAriNAM prakalpyate prakarSeNa niSpAdyate / tacca kvacitM visadRzapariNAme kartavye, kadAcit na sarvadA, tatpariNAmasya kadAcideva bhAvAt / yadi arthasya svabhAvo'tizayaH; tarhi taddhetoreva siddha repekSayA na kiJcit / asiddhau tu na tatsvabhAvatvaM siddhAsiddhayorviruddhadharmAdhyAsena bhedasyaivApatteriti cet; atrAha 10 3 svabhAvAtizayodhAnaM virodhAnna parIkSyate // 131 // tatra siddhamasiddha vA [ tasmAjjAtirna hetutaH // ] iti / svabhAvAtizaya evAdhAnam adhIyamAnatvAt, tat na parIkSyate / katham ? a 15 siddhamasiddhaM vA iti / kutaH ? virodhAt parIkSAyA eveti bhAvaH / tathA hi-- parIkSeyamarthasyAne kAtizayanirAkaraNArthA satI yadi svayamekasvabhAvaiva, katham 'siddhamasiddhaM vA' iti 'bhinnameva na svabhAvaH, iti ca nAnAkAra parAmarzinyavakalpyeta ? pratyAkAraM tadbhede vA yatsiddhaM tadanapekSamiti kathaM saGkalanam ? satyevAnekaparAmarze tatsambhavAt / tato yuktaM tannirAkaraNAya parIkSAyAM tasyA eva virodhAt na tadAdhAnaM parIkSyate iti / na caivaM parIkSAyAM kutazcit kasyacidutpattirapi / tathA hi-yadi tatsiddham, kiM 20 hetvapekSayA siddhasya nirAzaMsatvAt ? asiddhaM cet, tathApi kathaM tadapekSaNam tasyeM vastudharmatvAt ? idameva tadapekSaNaM yattata utpattiriti cet; na; tadrUpeNa tadabhAvAt tasya prAgapi bhAvAt / rUpAntareNa tUtpattistasyaiva syAnnAsataH / na tasyApi siddhavadasiddhasyApyapekSA 'yogAt / tatrApi 'idameva vA ' ityAdivacane pariniSThAparicyuteH / etadevAha - ' tasmAjjAtirna hetuta:' iti / tasmAt parIkSaNAt jAtiH jananaM na hetuto nakAraNAt kAryasyeti zeSaH / sApi mA bhUditi cet, kimarthaM tarhi 25 parIkSaNam ? tadAdhAnadUSaNArthamiti cet; vyAhatametat- 'tato na tajjAtistadarthaM ca tat' iti / kalpanayaiva tAdarthyaM tasya na paramArthata iti cet; vastutastarhi dUSaNAbhAsametaditi kathanna tadvAdino nigrahasthAnam ? bhavatu tattvataH etad dUSaNam bhavati tasya hetutvamiti cet; kuta etat ? * , 1 pariNAminopyarthasya / 2 uktarItyA pa0 / 3 - yAdAnaM A0, ba0, pa0 / 4 AdIyaA0, ba0, pa0 / 5 avekSaNasya / 6 tadbhAvA - pa0 / 7 dUSaNamAha bhAsameva taditi - A0, ba0, pa0 / 8 evatadananta - A0, ba0, pa0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22132-135 nyAyavinizcayavivaraNe AnantarIyarUpAt sannidhAnAditi cet, na; ahetAvapi tadavizeSAt / tadutpattau parIkSaNasyeva sakalajagatkSaNasyApi tadbhAvAt , anyathA tadavasare parIkSaNamAtrameva jaganna bahirantarvA paramiti nirviSayameva tadbhavet / tato bhavatyeva sarvo'pi taddheturna dezataH / asannidhAnAditi cet / parIkSaNamapi na bhaveta, vastutastatrApi dezasyAbhAvAt / kalpanayA bhAvasya sarvatrAvizeSAt / idamevAha sannidhAnaM hi sarvasminnavyApAre'pi tatsamam // 132 // iti / sannidhAnaM dezakAlanairantayaM tat paraprasiddhaM samaM sadRzaM hetuvat avyApAre'pi ahetAvapi, kAryavyApAravikalasyAvyApAratvAt / kiM kvacit ? na; sarvasmin niravazeSe hi yasmAt 'tasmAjAtirna hetutaH' iti / kiM sarvathA tato na jAtiH ? netyAha na cet sa parivarteta bhAva eva phalAtmanA / iti / 10 na cet na yadi sa parIkSaNAtmA bhAva eva phalAtmanA dUSaNajJAnarUpeNa parivarteta / tadAtmanA parivRttau tu bhavatyeva tato jAtiH, tathA viruddhaiva parIkSA, svayaM phalarUpaparivartinyA tayA tadAdhAnasyaiva vyavasthApanAt na tadabhAvasyeti manyate / samprati yaduktam-'vinAzaniyato bhAvastatrAnapekSaNAt' iti; tasya viruddhatvaM darzayannAha pariNAmasvabhAvaH syAdbhAvastatrAnapekSaNAt // 133 // iti / spaSTamidam / na caivam 'apekSAtaH prakalpyate' ityasya vyApattiH, tadvivizeSaNaM (paM) pratyeva tadabhidhAnAnna tanmAtraM prati / kutaH punarniranvayavinAzasyaiva tato na siddhiriti ? atrAha ayamarthakriyAheturantareNa niranvayam / iti / ____ ayaM bhAvo'rthakriyAhetuH kAryakArI / katham ? antareNa vinA niranvayaM niranvayavinAzaM tadabhAvataH / tataH 'pariNAma' ityAdisambandhaH / tAtparyamatra-niranvayavinAze arthakriyAvirahAdbhAva eva 20 na kiJciditi ka tatsAdhyaM ka vA heturiti ? pariNAme bhAvasAGkaya kasyacit svapayAyairiva paraparyAyairapyavizeSAt tadApatteriti cet, atrAha bhedAbhedAtmano'rthasya bhedAbhedAvyavasthitiH // 134 // lokato vAnugantavyA [ sabhAgavisabhAgavat ] / iti / bhedAbhedAtmanaH pariNAmasvabhAvasya arthasya yAvimau parAtmaparyAyApekSayA yathAkramaM bhedA25 bhedau nAnAtvaikatve tayorvyavasthitirasaGkareNAvasthAnamanugantavyam / kutaH ? lokato vA lokAdiva / lokazcAtra pratyakSAdipramANaparyAyapariNata Atmaiva tattvAvasyaiva ( tatsvabhAvasyaiva ) tattvAvalokanAt / nidarzanamAha-'sabhAgavisabhAgavat' iti / sabhAgaH sadRzakSaNaprabandhasantAno visabhAgastadanyastayoyathA vyavasthA lokatastathA prakRtApi anugantavyeti / tAtparyamatrApi lokastAvaduktarUpaH pareNApi 1 parIkSaNam / 2 svataH pa0 / 3 tatsAdhyaM sAdhanaM kva pa0 / tassAdhanaM kva ba0, mU0 sA0 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 136 ] 2 anumAnaprastAva: 161 vaktavyaH, anyathA sabhAgetarasantAnayostadvayavasthAyAzcAsambhavAditi pUrva nirUpaNAt / tatastena prakRtavyavasthApi tadai[2]vAnubhavAt / tatastatsAkaryaparikalpanamanAtmajJatvaM parasya nivedayatIti / 'siddhm| ityAdayo vivaraNazlokAH / tadevaM bhAvadharmavizeSavyApinaH prameyatvAdeH pariNAmahetutvamabhidhAya sAmprataM . tadvizeSANAmapi taddhetutvaM tadvyApakasya vacanAdavagatamapi vineyAnugrahaNA[hA]rthaM darzayannAha sAmAnyabhedarUpArthasAdhanastadguNo'khilaH // 13 // iti / 5 sAmAnyabhedarUpasya sAmAnyavizeSAtmano'rthasya zabdAdeH sAdhanastadguNastasya bhAvasya guNastadAzrayI kRtakatvAdiH / kiM kazcideva ? na, akhilo nirvshessH| kutastatsAdhana evAyaM na kSaNikatvAdisAdhano'pIti cet ? atrAha anyathA'nupapannatvaniyamasyAtra sambhavAt / iti / sugamamidam / na hi kSaNikatvAdau hetostatsambhavAtta (vasta ) thAhi-ka tatsAdhanam ? 10 zabdAdAviti cet, kutastatpratipattiH? pratyakSAditi cet; na; tato vyatiriktasyAnavagamAt / avyatiriktasya cAdharmitvaM paraM pratyasiddheH / nApi tatpratyakSagatasyApi; vAdinaM pratyasiddheH / tathA cAnyataraM prati AzrayAsiddhasya tadguNasya kathamanyathA'nuSapannatvam [ "anyathAnupapannatvam ] asiddhasya na sidhyati / " [ siddhivi0 dvi0 pari0 ] iti nyAyAt / na tadAkArasya dharmitvamapi tu tadarupa (4) kasya bAhyasyaiva, tasya tadAkArAdeva liGgAdavagamAditi cet , na ; ubhayasAdhAraNasya 15 tadAkArasyAbhAvAt / pratyAtmaniyatAcca nobhayAttatparijJAnam ; itarasyetaraM prtysiddhH| yathAsvaM prasiddhAttatparijJAne'pi kathaM tadarSakatvasyaikatvaM kAryabhede bhedasyaiva kAraNe'pyupapatteH ? anyathA sarvasyApyekahetukatvApatteH / dUretaradezayozca dhUmayorekatraiva pAvake liGgatvazaGkAyAM na jAnImaH ka pAvakArthinA pravartitavyamiti pAvakadezAparijJAnaM nirAkArajJAnavAde / bhavatyeva tatra tatsAdhanamubhAbhyAmapi tasya pratyakSato'vadhAraNAditi cet, na ; tatrApyakAraNasyAgrahaNAt / kAraNameva sa tatpratya- 20 kSayoriti cet ; kathamekasvabhAvAt tataH kAryabhedaH ? tathA svahetoreva tasyotpatteH, anyathA nAnAsvabhAvasyApyapareNa tena svIkAre'navasthApatteH / svakAraNAdeva tatsvabhAvatayotpattau nAnAkAryatayApi syAdavizeSAditi vyarthamadRSTasya tannAnAtvasya kalpanam / tathoktamalaGkAre "yathaiva kAraNAdeva nAnAzaktirbhavatyasau / nAnAkAryo'pi kinneSTaH kimadRSTaM prakalpyate // kAryanAnAtvadRSTezca naanaashktiprklpnaa| yadi tAnyeva santvatra svabhAvaniyamo'sya saH // " [pra0 vArtikAla0 11162] iti / . 'yadai ( ye ) kaiva zaktirbhAvasya mantrAdinA tatpratiSedhe pAvakAt kvacidaSi dAho na bhavet, na caivam , aGgulyAdAvadAhe'pi kASThAdau tadarzanAt / tatastatra bhinnA eva zaktayaH, 'tdvdnytraapi| ityatrApi na paryanuyogaH, tathApi tasya svahetorevotpatteH / svakAraNAdeva sa khalu bhAva ekasta- 30 1 anyathAnupapannatvaniyamasambhavaH / 2 prativAdipratyakSa / 3 antarbAhyobhaya / 4 'yathaikakAraNAdeva" -prvaartikol| 21 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 136 thotpanno yadekazaktika eva mantrAdirahitaH sarvatra dAhaM karoti tatsahitastu vibhAgeneti / tadapyuktaM tatraiva "jAtaH svakaraNAdIdRgyena mantrAdisaMyutaH / vibhAgAtkAryakaraNe samarthaH zaktayo vRthA // pAvakassarvadahane vinA mantreNa kAraNAt / sa eva kasyaciddAhasamartho mntrsNyutH||" [pra0 vArtikAla0 1162 ] iti cet, na; nityasyApyeka (va) mekasvabhAvasyaivAnekakAryaprasaGgAt / tat sarvamekakAlameva kinna bhavatIti cet ? kSaNikAdapi ekadezaM kinna bhavati ? tathA tasya svabhAvo yadekadezamaneka dezaM ca karotIti cet; itarasyApi tathaiva svabhAvo yadekakAlamanekakAlaM ca tatkaroti / tato na 10 kAryabhedAt pratikSaNaM tadbhedakalpanamupapannam / taduktam "yadyadA kAryamutpitsustattadotpAdanAtmakam / kAraNaM kAryabhede'pi na bhinnaM kSaNikaM yathA // " [siddhivi0 tR0 pari0] iti / vArtikaviruddhaM cedaM zaktyekatvakalpanaM bhAvAnAm / tatra sAdhAraNetarabhAvena zaktibhedasyApi-- "rUpAdizaktibhedAnAmanAkSepeNa vartate / tatsamAnaphalAhetuvyavacchede ghttshrutiH||" [pra0 vA0 1 / 102 ] ityabhidhAnAt, "rUpAdInAM pratiniyatazaktibhedamanAkSipya teSu samAnodakadhAraNazaktyAkSepeNa ghaTazrutiH pravartate / " [pra. vArtikAla0 1 / 102 ] iti svayaM ca tasya prajJAkareNa vivaraNAt / na ca tadeva vyAcakSANasya svakIyamapi vivaraNapadaM vismRtya tadviruddhaM vastuparikalpana mupapannam ; prekSAvattvavyApatteH / tato nAnAzaktireva bhAvato bhAvaH / tathA ca siddha prastutArthasAdhana20 manyathA'nupapannatvaM tadguNasya / svazaktyabhedena ca bhAvasya sAmAnyabhedarUpatvAt , yugapadiSa krameNApi bhAvasya tAdrapyApratikSepAt / tanna kSaNikasya sAdhanaM tataH / nApi nityasya; tasyaivAparijJAnAt / kAlatrayAnupAtI sa iti cet, na sakRttadanupAtastattrayasya yugapadabhAvAt / krameNeti cet; so'pi na kAlabhedaH, tadanupAtAdanyasya tasyaivAbhAt / bhAve tadanupAto'pyapareNa tadbhedenetyanavasthAnaprasaGgAt / svabhAvabheda iti cet, na; kauTasthyena tada15 sambhavAt / pariNAma iti cet; prakRtamanupAlinaM ( tam ) / tataH sthitam-'sAmAnyabheda' ityAdi / kIdRzo vA zabdAdiryatra kSaNabhaGgasAdhanam ? niSkalaparamANurUSa iti cet, na; tasyAprativedanAt / pratyekadazAyAmeva tasya tanna saJcayadazAyAmiti cet, na; vizeSAbhAvAt / saJcaya eva vizeSa iti cet na, tenApi - saukSyasyAnapAkaraNAt / dazAntare'pi tata eva tadapratipatteH / saJcayAbhAvAdeva tadApi na] tatpratipattirna saukSmyAditi cet; saJcaye tarhi saukSmyeNaiva teSAM 30 pratipattiH syAt tatsvabhAvatvAt, tathA ca kathamekaghaTAdivyavahAraH ? vikalpAropitAdeva sthaulyAt kSaNabhedavyavahAravaditi cet, etadeva darzayati 1 kAlatrayasya / 2 kAlAt / 3. aprativedanam / 4 saudamyAdeva / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 136-37] 2 anumAnaprastAvaH 163 pratyakSe'pi samAnAnyanirNayaH pratirudhyate // 136 // yathA kSaNakSaye'NUnAm [ ityAtmAptau viDambayet ] iti / pratyakSa kalpanApoDaM jJAnaM tasmin satyapi / keSAm ? aNUnAM pratirudhyate bAdhyate / kena kaH ? samAnAnyanirNayaH samAnasya saJcayagatasAdhAraNasya sthUlAkArasya anyaH tadgrAhako vikalpaH pratyakSApekSayA tasyaivAnyatvAt tena nirnnyH| sa keSAm ? aNUnAm etadapekSasyApi 5 nirNayapadasya gamakatvAda ( dA ) vRttiH / 'yathA' ityAdi nidarzanam / aNUnAM kSaNakSaye'pi nirNayasya tadekatvavikalpena pratirodhAt / atrottaramAha- 'ityAtmAptau viDambayet' iti / iti evaM bruvANo dharmakIrtiH AtmAnamAptaM ca sugaMtaM viDambayeta dUSaNavantaM prakaTayet / tathAhiyadi tadvikalpena sarvathA tannirNayaH pratiruddhayate; tadA saukSmyeNe (Ne) va nIlAdinApi tadabhAvAt niravakAzamevaitat-"vastusvabhAvo'yaM yadanubhavaH . paTIyAn kvacideva smRtibIjamAdhatte / / 10 [ ] iti ; nIlAdivyatirekeNa tadAdhAnaviSayasyAbhAvAt / tataH siddhamAtmaviDambanaM niviSayavacanavAdAt / atha saukSmyeNaiva tatpratirodho [ na ] nIlAdinA tadA nizcitetarasvabhAvAvirodhe sthUlamaSi rUpaM saukSmyasyAviruddhamiti tadAlambanA eva paJcApi vijJAnakAyAH syuH / tathA cet; Aptavacanamapi niviSayameva "sazcitAlambanAH paJcavijJAnakAyAH" [ ] iti siddhamAptaviDambanamapi / tannAyamAropitaH sthUlAkAraH tatpratyayavyatirekeNa pratyakSasyAprativedanAta, 15 ekatvAdhyavasAyAcca tatkalpanasya pratikSepAt / etadevAha-- apRthagvedyaniyamAdabhinnAH paramANavaH // 137 // iti / apRthag abhedena pratyakSAdibhirvedyaM vedyatvaM bhAvapradhAnatvAnnirdezasya, tasya niyamAd avazyambhAvAd abhinnAH parasparaM kathaJcidavyatirekiNaH paramANava iti / dRSTamapyapRthaktvaM cedAropitamatAttvikam / nIlAdyapi tathaiveti zUnyavAdo vijRmbhatAm // 1475 // athavA yaduktam -'yathA kSaNakSaye' ityAdi; tadapanudannAha-'apRthag' ityAdi / aNavaH saJcayagatAH kramabhAvino'bhinnAH parasparamavyatirekiNaH / kasmAd ? apRthak apRthaktvena vedyaM veditavyaM yena tad apRthagvedya tadevedamiti pratyabhijJAnaM tasya niyamaH tadabhedAdanyatrAbhAvastasmAditi / nAyaM niyamaH, kAryakAraNabhAvAdapi tasya bhAvAditi cet; na; satyapi tasmin muzalaka- 25 pAlayorabhAvAt / sAdRzyAditi cet ; na; yamalakayoradarzanAt / kAryakAraNabhAvopAdhikAditi cet, na; pitAputrayorapratipatteH / tataH kathaJcidekatvapariNAmAdeva tat, kASThabhasmAdau tAvataiva sAdRzyAbhAve'pi bhAvAt / vAsanAmAtrAdeva bhAvAnna tannibandhatvamapIti cet, na; askhaladrapatvAt / na hi tAzasya 1 "saJcitaH samudAyaH saH sAmAnyaM tatra nAkSadhIH / sAmAnyazuddhizcAvazyaM vikalpenAnubadhyate // " pra0 vA0 2 / 194 / 2 sugataM ca bi-pa0 / 3 bhedAropita- A0, ba0, p0| 4 pratyabhijJAnaniyamaH / 5 tAvatyeva-A0, ba0, p0| 6 ekatvapariNAmanibandhanatvamapi / 7 tAdRzyaM na vA-pA0, ba0, pa0 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAryAvanizcayavivaraNe [21138 vAsanAhetukatvaM nIlAdijJAnavat / tadapi skhalatyeva bhedajJAnena bAdhanAditi cet ; nIlAdijJAnamapi kinna skhalati nirAkAravastujJAnena bAdhanAt ? tadeva nAsti, sAkArasyaiva vastuno darzanAditi cet, itaradapi na bhavet, sAnvayasyaiva darzanAt / vyatireko'pi piNDazivakAdirUpeNa pratIyata iti cet; nirAkAramapi pratIyata eva sannIlaM satpItamiti / na hi nIletarayoranyataradeva sat / itaratra tajjJAnAbhAvaprasaGgAt / na nIlAderanyat sattvamiti cet, sattvAdanyanna nIlAdyapi / kathaM tatpratyaya iti cet ? itarapratyayaH katham ! nIlAdAveva sa iti cet, tatpratyayo'pi sattva eveti kinna syAt ? atadrUpe tadanupapatteriti cet ; kathamabhedapratyayaH ? tatraiva tadAropAditi cet, nIlAdiprayayo'pi saMttva eva, tatraiva tadAropAditi kinna syAt ? na kadAcidapi nIlAdivikalaM sattvamupalabhyata iti cet, ka punarabhedavikalasya bhedasyopalabdhiH ? vikalpasaMhAradazAyAmiti ceta; tatraiva sattvasyApi / 10 "sadeva saumyedamagra AsIt" [chaando06|2|1] ityAdi zruteH / vAGmAtramevedanaivaM kadAcidapyanubhava iti samAnamekAntabhede'pi / tato yathA nIlAdijJAnasya nirAkArajJAnenAbAdhanaM kevalasya tadviSayasyApratIteH, evaM bhedajJAnenApi itarajJAnasya, ityupapannamuktam-'apRthag' ityAdi / kiM punarevamabheda eva na bhedo'pi tajjJAnasyApi bhAvAt ? kathamevaM tayorekatra bhAvaH ? kAlavikalpeneti cet, na; vastuni tadabhAvAt / na hyekameva kadAcinnIlamanyAnyaditi cet; mA bhUdvikalpaH samuccayastu syAt / sa eva 15 kathamekatra viruddhayoriti cet ? kathaM vibhrametarayoH ? na cedamasiddham-"nauyAnAdiSu" ityAdinA nirUpitatvAt / kathaM vA vikalpetarayoH ? anyathA vikalpAbhAvena sarvavyavahArocchedAditi nirUpaNAt / tato yathA vibhrametaravikalpetarAdInAmekatra samuccayastathA vastusvAbhAvyAdeva sUkSmetarAbhedetarANAmapi / etadevAha dezakAlAntaravyAptiH svabhAvaH kSaNabhaGginAm / iti / 20 . 'aNUnAm' ityanuvRttam / tatasteSAM dezAntaravyAptiH bhinnadezakalApAvipvambhAvaH svabhAvaH tato dezadaiyam, kSaNabhaGginAM kAlAntaravyAptirbhinnakAlaparyAyAbhedaH svabhAvastatazca kAladairghyamiti bhAvaH / dezadairghyasya nirUpitasyApyupAdAnaM tadvat kAladairghyasyApyavirodhadarzanArtham / atraivopapattyantaramAha ____ sampratyastamitAzeSaniyamA hi pratItayaH // 138 // iti / 25 samyak pratyastamitAH pralInA azeSaniyamAH sthUlameva sUkSmameva nityamevAnityameva vetyAdaya ekAntA yAsu tAstathoktAH / kAH punastAH ? pratotayaH pratyakSAdibuddhayo hi yasmAt , tasmAd 'deza' ityAdi / tathA hi naikAntaniyatA kAcit pratItiranubhUyate / anekAntatiraskAraM yadbalAdvidadhImahi // 1476 // 1 sajjJAnA-A0, ba0, pa012 svata eva-A0, ba, pa0 ! 3 iti 'zru-A0 ba0, pa0 / 4-dA tadanyadi-A0, b0,p0| 5 nyAyavi0 zlo0 148 / 6 samuccaya iti shessH| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 2 / 139] 2 anumAnaprastAvaH pratItaM pravilumpema yadyanyasya prakalpanAt / labhemahi kathaM tattvaM kimapyevaM tadarthinaH // 1477 // tataH pratItisAmarthyAddezakAlAntarAnvayI / svabhAvo bhAvato bhAvo bhAvajJairabhyupeyatAm // 1478 // na cedamatra codyam-"tathAvidhasya bhAvasya sarvAtmanA pratyakSata eva pratipatterna tatra pramANA- 5 ntaraM zabdAntaraM vA pravRttimat / " [ ] iti; kasmAt ? arvAgdarzibhirasakalaparyAyasyaiva 'tatastasya pratipatteH / evaM sati sa eva gRhItazcAgRhItazca bhavediti cet ; nAyaM doSaH, tathApyanekAntasyAnuSadravAt / ekAntavAdasya tu bhavatyeva samupadravaH / tatra sarvAtmanA grahaNameva netaraditi cet, na; bhAvavacchaktAvaSi tatprasaGgAdavyatirekAt / tathA ca kiM tatropadezAdyapekSayA ? nirNaya iti cet, na; pratyakSasyaiva nirNayarUpasyopagamAt / vyatiriktaiva tataH zaktiH tasyAH sAmagrIrUpatvAditi 10 cet; vyatiriktA kathaM tasya ? tatkArye vyApArAditi cet, na; azaktasya kAryAbhAvAt / zakta evAsau sAmagryeti cet, na; parasparAzrayAt-'sAmagryA zaktasya kAryam, tadvyApArAcca sA tasya zaktiH' iti / tanna tatra vyApArAt tasyAstacchaktitvam / tadupakArAditi cet, na; azaktastadasambhavAt vyomakusumavat / svato'pi zakta eva bhAva iti cet ; tasya tarhi pratyakSata evaM nirNayAt kathaM 'zRGgaveradarzane saMzayaH zRGgaveraM viSameveti viparyayo vA ? tasmAdagRhItaiva zaktirbhAvagrahe'pIti kathamekAntavAdasyAnu. 15 padravaH ? tasmAdakramavat krameNApi anekAntAtmaka eva bhAvaH, tathA pratyabhijJAnAt / nanu ca pratyabhijJAnaM pratyakSaviSaya eva pravRttimannAnyatra atiprasaGgAt / na ca pratyakSasya parAparaparyAyeSu pravRttiryatasteSAM kathaJcidabhedapratipattyA tasyAnekAntaviSayatvAt pratyabhijJAnaM tatra syAditi cet; atrAha agrahaH kSaNabhaGgo'pi [grahaNe kimanizcayaH] / iti / na kevalamakSaNikatvamapi tu kSaNikatvamapyavidyamAnagrahaNameva / na hi parAparAvijJAne tasyApi 20 grahaNaM tadapekSatvAt / svabhAva eva bhAvasya kSaNabhaGgaH tatkiM tadgrahaNe pUrvAparagrahaNeneti cet ? siddhaM tarhi tadvadabhedasyApi grahaNaM tasyApi kathaJcit tatsvabhAvatvAvizeSAt / kimidAnI pratyabhijJAnena pratyakSAdeva tasya pratIteriti cet ; na ; tasyaiva parAparaparyAyaviziSTatayA pratyabhijJAnenAdhigamAt / api ca, bhavato'pi kimanumAnena pratyakSAdeva kSaNabhaGgasyApi grahaNAt / nizcaya iti cet, na; nizcayasyApi nIlAdivat pratyakSAdeva bhAvAt / edevAha- 25 grahaNe kimanizcaya' - iti / grahaNe kSaNabhaGgasya kasmAdanizcayo nizcaya eva syAt / na pratyakSamityeva nirNayaheturbuddhipATavAdI satyeva tasya tattvAt, kSaNabhaGge ca tadabhAvAditi cet, nIlAderapi na nirNayaH syAt, niraMze khaNDazaH pATavAderasambhavAt / evaM ca kathamanumAnaM dharmihetvAdInAmasiddheH / tato viziSTa nirNayArthatvamevottaram / tacca pratyabhijJAne'pi samAnam / nedamatrottaram , samAropanirAsArthatvasya tattvAditi cet: atrAha 1 pratyakSAt / 2 tato'pi A0, ba0, pa0 / 3 eva tato ni-A0, ba0, pa0 / 4 ArdrakaM zuNThIti yAvat / 5 -parAparijJA-A0,ba0, pa0 / 6 kSaNikatvagrahaNe / 7 -JcitsvabhA-A0, ba0, pa0 / 30 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa [2 / 139-140 AkRtibhramavadyadadviSamajJavilokitam // 139 // iti / AkRtiviparItAkAraH tatraiva bhramopapatteH tasya bhrama AropaH sa vidyate'sminniti tadvat grahaNaM niraMzakSaNikavedanaM 'grahaNe' ityasya vibhaktipariNAmena yojanAt, kiM naiva 'kim' ityasyAnu vRtteH / na hi sarvAtmanA tasya svaviSayanizcayanibandhanatve tadvattvamuSapannaM virodhAt / tato na Aropa5 syAbhAvAt tannirAsArthatvamanumAnasyeti manyate / yadvadityAdi tadvattve nidarzanam / tasyApyupanyAsaH paraM pratyabhAvajJApanArthaH / na hyajJaiH tannizcayavikalairavalokitaM viSamapi tadviparyayabhramavadupapannaM yato nidarzanaM syAt, tadavalokanasyApi tannirNayajananasvabhAvatvena tadvattvAnupapatteH / tataH prAguktamevottaram', pratyabhijJAnavat / api ca, satyapi darzane yadi nizcayAd vyavahAraH, sa eva pramANamastu kiM darzanena ? sa eva tadabhAve kuta iti cet ? tadapi kutaH ? viSayaviSayisannipAtAditi cet; tata eva 10 so'pyastu / tadevAha na carte'rthavido'rtho'rthAta kevalo vyavasIyate / iti / kimityanuvRttam, arthaH purovartinIlAdiH kiM kasmAt na ca naiva vyavasIyate vyavasIyata eva / katham ? arthavido nirvikalpadRSTeH Rte vinA / kuto vyavasIyate ? arthAt viSayi sannihitAt svalakSaNAt / nizcayo nAmAbhilApavAn pratyayaH, tadvattvaM ca tasya na viSayagatenAbhilApena 15 tatra tadabhAvAt, anyathA saGketavaiphalyam-svata eva vAcakAnuviddhasya sarvasyApi vastunaH pratipatteH / smaraNopanItena tu tadvattve bhavitavyamevArthavidA pUrvam , anyathA smaraNAsambhavAditi / atrottaram'kevalaH" iti / tAtparyamatra-yadyabhilApasambandhenaivArtho vyavasIyate yuktaM tayA bhavitavyamiti, na caivam , tatsambandhavikalasya kevalasyaiva tasya vyavasAyAt / tadvaikalye vyavasAyatvaM kathamiti cet ? abhilApAnusmaraNasya katham ? tatsambandhAdeva tadapIti cet; tatrApi tadabhilApasmaraNAntaramaGgIkartavyam , 20 tadupanItenaivAbhilApena tasyApi tadvattvAt, punastatrApyaparaM taditi kathaM nAnavasthAnam ? bhavatu tannirvikalpakameva tatsambandhAbhAvAditi cet; na tarhi tadviSayasyAnyatra yojanaM svalakSaNasyAvA'cakatvAdazakyatvAcaMti vikalpavikalaM jagatprAptam , azabdayojanasya tasyAnabhyupagamAt / taduktam "sahazArthAbhilApAdismRti pyabhilApinI / tAvataivAvikalpatve svalpA dhIH syaadviklpikaa||"[siddhivi0 pra0pari0 ] iti / tatastatsambandhAbhAve'pi vyavasAyAtmakameva tadvaktavyam / astu, tadyogyatayA tadupagamAditi cet; kimevaM nendriyajJAnam ? tasya asAdhAraNaviSayatvenAtadyogyatvAditi cet, kutastadviSayatvam ? 'atadyogyatvAt / tadapi kutaH ? tadviSayatvAditi cet, parasparAzrayasya siddhaH / svatastadviSayatvenAvabhAsanAt, ata evoktam-"pratyakSaM kalpanApoDaM pratyakSeNaiva siddhayati / " [pra0 vA0 2 / 123] 1-ttara pratyabhijJAne'pi samAnaM nedamatrottaram- samAropanirAsArthatvasya pratyabhijJAnAnyavadapi ca A0, ba0, pa0 / 2 kevalaM vya-A0, ba0, p0| 3 "vikalpo nAmasaMzrayaH" iti vacanAt / svAbhidhAnavizeSApekSA eva nizcayainizcIyante iti vacanAcca |"-taa0 tti0| 4 arthavidA / 5 abhilApAnusmaraNam / 6 vikalpasya / 7 vikalpakamiSTamiti shessH| 8 zabdasambandhAyogyatvAt / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 140-41] 2 anumAnaprastAvaH 167 iti cet, na; "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSa svata eva na" [ ] ityapi vacanAt, svatazca tasyaivAvabhAsanAt / lokasyApi tatraiva sammateH, netaratra, anyathA "tayorekyaM vyavasyati" [pra0 vA0 2 / 133 ] ityasya virodhAt / kathaM punaH arthAdvayavasAyaH ? nirvikalpAttadanupapatteriti cet ? tadvido'pi kathaM tadavizeSAt / vAsanAta eva vyavasAyaH, tadbodhanadvAreNa tu tadvidastaddhetutvamiti cet, arthasyApi tathaiva tadastu / 'vAsanAkAryasya kathamarthaviSayatvam ?' ityapi 5 na codyam ; arthasyApi taddhetutvAt / kathaM punarvAsanAbodhataH pAga ataddhetostasya pazcAttaddhetutvam upayogAvizeSAt ? tato'rthAbhAvepyakSajJAnena bhavitavyam , ahetoranapekSaNAt / taduktam "yaH prAgajanako buddhrupyogaavishesstH| sa pazcAdapi tena syAdarthApAye'pi netrgho|" [ ] iti / cet; kathamevaM tadvido vyavasAyahetutvamapi / zakyaM hi vaktum yA prAgajanikA dRSTirvyavasAyasya sA katham / pazcAdapyavizeSAt syAt tadapAye'pi tanmatiH // 1479 // iti / vAsanAbodhasya tu pazcAttadvizeSatvamarthe 'Si samAnam / kathaM punaradRSTasya tadbodhakatvamiti cet ? darzanahetutvaM katham ? tadapi dRSTasyaiveti cet ; na; apUrvadarzanAbhAvaprasaGgAt / tathAsvabhAvyaM tadbodhakatve'pi / tanna vyavasAyArthamapi darzanakalpanamupapannam / __ bhavatu vyavahArArthameva tad, abhyAsadazAyAM darzanAdeva vyavasAyanirapekSAta vyavahAra- - pravRtteriti cet ; atrAha bhAvAntarasamArope'bhAvitAkAragocarAH // 140 // samakSasaMvido'rthAnAM sannidhiM nAtizerate // iti / __viSayeSu sammukhamakSamindriyaM samakSaM tasya saMvidaH tatkAryA buddhayaH arthAnAM rUpAdInAM 20 sannidhim indriyasamprayogaM nAtizerate na tato viziSyante, tata iva tAbhyo'pi na vyavahAra ityarthaH / kutastatheti cet ? anizcitasvabhAvAdhiSThAnatvAdeva / ata evoktam-'abhAvitAkAragocarAH' iti / hetuSadaM cedam / yata evaM tatastaM nAtizerata iti / nizcayavirahe'pi bodhAtmakatvena tAsAM tadatizayopapatteH kuto na vyavahAranibandhanatvamiti cet ? uttaram--bhAvAntarasya tadviSayAdanyasya bhAvasya samAropastatraivAdhyAropastasminniti / na hi bodharUpatve'pi tadantarasamArope tannibandhanatvaM kSaNabhaGgA- 25 dAvapi tatprasaGga nAnumAnavaiphalyApatteH / mA bhUt tatastatra vyavahAro nIlAdau tu syAttadabhAvAditi cet ; na; darzanAdeva tatrApi tadbhAvAt, kSaNakSayAdAvapyanyatastadanabhyupagamAt / upapannaH kSaNe kSaNAntarasya tata AropaH sAdRzyAtizayAt, nIlAdau tu kathaM pItAdeH viparyayAditi cet ? mA bhUt pItAdeH, nIlAderevAparasya syAt tadbhAvAt / tathA ca kathaM tatparihAreNa darzanaviSaya eva vyavahAro 1 nirvikalpakabodhAdapi / 2 arthasya / 3 uddhRto'yam-aSTasaha0 pR0 122 / 4 tulanA"yaH prAgajanako buddharupayogAvizeSataH / sa pazcAdapi tenAkSabodhApAye'pi kalpanA // iti pratipAdanAt / " -aSTasaha0 pR0 122 / 5 samAnamiti shessH| 6 sAdRzyAtizayasabhAvAt / 7 nIlAntaraparihAreNa / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 . nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 141-142 yatastanniyamo lokataH prasiddho'vakalpyeta ? nIlAdirnIlAderapyatyantavilakSaNa eva tato na tadAropastatreti cet; kSaNe kSaNAntarasyApi' sa na syAttadavizeSAt ? tathA ca nityanirmuktaM jagadbhavet saMsArabIjasya AropAtmanaH sattvadRSTerabhAvAt / evaJca nirviSayamidam--"utkhAtamUlAM kuruta satvadRSTiM mmkssvH|" [ pra0 vA0 1 / 259 ] iti / kSaNakSayAsambhavI darzanasya nIlAdAvasti vizeSastato 5 na tatra tadAropamuparacayatIti cet, sa tarhi ko'paraH syAdanyatra vyavasAyAditi tadAtmikaiva dRSTiH / anyathA tasyAstadviSayasya cAnavakalpanAt, ityAvedayannAha-- ___aNavaH kSaNikAsmAnaH kila spaSTAvabhAsinaH // 141 // iti / bhedaparyantaprAptA nIlAdaya eva aNavaH ta eva pratisamayaM niranvayavinazvarAH kSaNikAtmAnaH spaSTAvabhAsino nirvikalpakadarzanavedyAH 'kila' ityatrAruciyotanaM ca / tacca tathAvidhasya darzanasya 10 tatpratibhAsinAM ca teSAmapyaprativedanAt / na hyanupakrAntasaMvedanavyApAraM tattvam itthambhAvena kathyamAnamapi tathyaM bhavati mithyAvAdavirahApatteH / paramaruciviSayaM darzayati-- atatphalaparAvRttAkArasmRtihetavaH / iti / na vidyate tadvivakSitaM jalAharaNAdiphalaM yeSAM te atatphalAH paTAdayastebhyaH parAvRttArthAH dhaTAdivyapadezabhAjaH paramANavaH teSAm / AkAraH kalpitasthUlanolAdiH tasya smRtirghaTo'yaM ghaTo'15 yamityAdinirNayaH paraprasiddhayA tasya smRtitvAt, tasyAH hetavo yathoktAH paramANavaH / 'kila' ityatrApi yojanAdazraddheyatvaM boddhavyam / na hi vizeSarUpasyAnubhavagocarasyApi saamaanyaakaarsmrnnhetutvmuppnnm| anIlasyApi nIlanirNayakAraNatvaprasaGgAt / nIlavAsanAprabodhasyApi anIlAdevopapatteH vizeSAt sAmAnyavAsanAprabodhavat / tathA ca yathA na vastuni sAmAnyAkArastannirNayAt tathA nIlAkAro'pi mA bhUt / 'tatastadAkAro darzanAdeva tasya bhAvAt' ityapi nottaram ; uktottaratvAt, 20 niraMzasya tasyAsaMvedanAditi / tato nirAkArameva tattvaM prAptamiti manyate / tato yathA tannirNayAt tat tathA sAdhAraNarUpamapIti tasyaiva pratyakSavedyatvam / etadevAha sthUlaspaSTavikalpArthAH svayamindriyagocarAH // 142 // iti / sthUlAzca te kramAkramAbhyAM nAnAvayavasAdhAraNatvAt spaSTAzca vizadapratibhAsatvAt sthUlaspaSTAste ca te vikalpArthAzca ghaTAdayaH paraprasiddhayA teSAM vikalpajJAnaviSayatvAt / te kim ? indriyaM tajjJAnaM tasya gocarA viSayA na virudhyante 'na virudhyate' iti vakSyamANasya vacanapariNAmenAnvAkRSya sambandhAt / kathaM te tadgocarAH ? svayam Atmanaiva na darzanaikatvAdhyavasAyena, prathamatastadviSayasyaiva jJAnasyAnubhavAt / na ca tasyAropitagocaratvam ; spaSTatvAt, vastusannidhAveva bhAvAt, prativikalpAnivartyatvAcca / abhAvAdeva prativikalpasya tadanivartyatvaM na tu svayaM vastuviSayatvAditi 1-pi na A0, ba0, pa0 / 2-ropAtmakasa-pa0 / 3-yaH kuta eva zrA0,ba0, p0|4 'ca' iti sampAtAdAyAtam / 5-kArAda-A0, ba0, p0|6 tadAkArastathA A0, ba0, p0| 7 "nirNshkssnnikviklp"-taa0tti0| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 2 / 143-44] 2 anumAnaprastAvaH cet; kutastadabhAvaH ? kAraNAbhAvAditi cet ; na; darzanasyaiva svalakSaNaviSayasya tattvAt / abhyAsaSATavAdernIlAdivat kSaNabhaGgAdAvapyavizeSAt / na ca sAdRzyAtizayena tasya pratirodhaH; satyapi tasmin mRgatRSNikAdau tannirNayasya tena jalAdhAropanivartanasya ca darzanAt / tanna tasya mAnasatvam , aindriyatvasyaivopapatteH / tathA ca yatsiddhaM tadAha samAnapariNAmAtmazabdasaGketahetavaH / iti / samAnapariNAmAtmanaH sadRzapariNAmarUpasya zabdasya saGketo vAcakatvena nivezanaM tasya hetavaH pratipAditA evArthAH na kSaNakSINAH. paramANavaH / etaduktaM bhavati-na zabdArthayorasAdhAraNayorvAcyavAcakabhAvaH saGketAsambhavAt, api tu samAnapariNAmasvabhAvayoH / tayorapi nApatipannayoH saGketaH; atiprasaGgAt ? na ca asAdhAraNadRSTyA tatpratipattiH, nApi tajjanmanA vikalpena; tatasdutpatteniSedhAt / tata indriyabuddhireva tadviSayA vaktavyA zAbdavyavahArasyAnyathAnuSapatteH / saiva tadvayavasAyA- 10 tmikA buddhirna tato'nyeti / sAmprataM tasyAstato'nyatve'pi tatsvasaMvedanavadindriyapratyakSasyApi vyavasAyAtmakatvaM darzayannAha svabhAvavyavasAyeSu nizcayAnAM svato gateH // 143 // nAzasyaikArtharUpasya pratItirne viruddhayate / iti / nAzasya kSaNabhaGgasya pratItinirNayAtmendriyabuddhiH itaratra parasyAvivAdAt na viruddhayate 15 na pramANena bAdhyate / kIdRzasya ? ekArtharUpasya eko bhAgasahAyavikalo'rtho nIlAdistadrUpasya tatsvabhAvasya / vizeSaNamapyetatsAdhanaM draSTavyaM tadrUSatvAt / tadayamatra prayogaH-pratyakSanirNayo nAzo nIlAdevyatirekAt tatsvarUpavat / na hi nirNaye tadavyatiriktasyAnirNayaH, tadvadane avedanasyApi prasaGgAt / tato yathedamucyate "ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate // " [pra0vA0 3 / 42] iti / tathedamapi vaktavyam - ekasyArthasvabhAvasya nirNItasya sataH svayam / ___ko'nyo'nirNItabhAgo yannizcayaH kriyatAM paraiH // 1480 // iti / nIlAderapi na pratyakSAnnirNayaH tajjanmano nizcayAntarAdeva tadbhAvAt, tataH sAdhyavikala- 25 mudAharaNamiti cet, nizcayasya tarhi kuto nizcayaH tadanizcaye nIlAderanizcayAt tadavittAvavittivat ? nizcayAntarAt tasyApi nizcaye 'navasthopaniSAtAnna nAmApi nizcayasya sidhyet / viditatvAdeva tasya nizcayo na nizcitatvAditi cet; astu nAmaivam , tadeva tu vedanaM kutaH ? svasaMvedanAdeva pratyakSAditi cet, na tasyAnizcayarUpasya nizcayAtmani virodhAt, anekAntasya cAnabhyupagamAt / nizcayAtmaiva tadaSIti cet, siddhaM tarhi tadvadeva nIlAdipratyakSamapi tadAtmakamiti na tatsvarUpa- 30 vaditi nidarzanasya sAdhyavaikalyam / tadevoktam--'nizcayAnAm' ityAdinA / nizcayAnAM 1 nizcayasya / 2 nizcayAtmakamiti / 22 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 144-47 nIlAdivikalpAnAM svato na nizcayAntarApekSayA gateH nirNIteH / tAM dRSTAntatvenAzritya nAzasyaikArtharUpasya pratItirna virudhyate iti / kadA punasteSAM gatiniItiriti cet ? uttaram-'svabhAva' ityAdi / svabhAvAH saMce( sacce )tanAdayo vikalpadharmAste ca te vyavasAyAzca nAvyavasAyA steSAM teSu virodhAt, svabhAvavyavasAyAsteSu satsu / na hi sakalatatsvabhAvAnAM vyavasAyAtmakatva5 niyame nirNIteranyA svatasteSAM gatiH sambhavati / tato na bahirantarvA pramANAntarakalpanamarthavat, pratyakSAdeva samIhitasiddheriti manyate / bhavato'pi svaparanirNayAtmano jJAnasya svata eva saJcetanAdivat pratikSaNapariNAmAderapi nirNayAt kiM tatra pramANAntareNeti cet ? atrAha vyAmohazavalAkAravedanAnAM vicitratA // 144 // iti / vyAmohayati vikalayati cittamiti vyAmohaH AvaraNAtmako vizeSastena zabalo mecaka 10 AkAraH svabhAvo yeSAM tAni ca tAni vedanAni ca jJAnAni teSAM vicitratA vividhAM citaM prati bhAsamAtmani trAyamANAnAM bhAvaH, vividhapratibhAsatvaM bhavati iti zeSaH / etaduktaM bhavati-bhavatyeva sUkSmANAmapi jJAnAkArANAM nirNayo yadi karmasAmarthyAt asakalanirNayapariNAmo na bhavet / asti cAyamiti / etadevAha sAkalyena prakAzasya virodhaH sampratIyate / iti / sAkalyena svabhAvasAmastyena prakAzo jJAnAkArANAM tasya virodhaH karmasAmarthyena pratirodhaH tadvayavasthApakAt pramANAt vakSyamANAt sampratIyata iti / tato nAsmAkaM tatra pramANAntarasyAvRttiH, apratividitasyApi tasya viSayasya bhAvAt / na caivamekAntavAde, tatra pratipannasya tatsAmastyenaiva pratipatteH, anyathA tadvAdavirodhAt / nanvevamagRhItAkArasambhave kutastadastitvamityatrAha sambhAvitAnyarUpANAM samAnapariNAminAm // 14 // pratyakSANAM parokSAsmA pramANAntaragocaraH / iti / sambhAvitaM sambhavajJAnAvalambanam anyata pratItAdarthAntaraM rUpaM yeSAM teSAM samAnapariNAminAM sadRzaparyAyavatAM jJAnAnAmarthAnAM ca teSvapi ttsmbhvnaabhaavaat| teSAM parokSAtmA apratyakSaviSayaH svabhAvaH sUkSmapariNAmAdiH pramANAntarasyAnumAnAdergocaraH tato'stIti bhAvaH / kIdRzAnAM teSAM sa tadgocaraH ? pratyakSANAM saccetanAdinA sthUlanIlAdinA ca spaSTajJAnaviSayANAm / kutaH punaridamavagantavyaM pramANAntaragocara AtmA pratyakSANAmiti ? pratyakSasya tatra tadviSaye ca pramANAntarasyAvRtteH, ubhayaviSayasya ca kasyacidabhAvAditi cet atrAha pratyayaH paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet // 146 // satyaM parisphuTaM yena tatra prAmANyamaznute / iti / 1 spaSTA cetanA-tA0 / 2 -niyamanirNI-A0, ba0, pa0 / 3 vividhaM citraM pra-A0, ba0, p0|-4 tatsaMbhavAtteSAM A0, ba0, pa0 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 147-48] 2 anumAnaprastAvaH pratyayaH AtmA 'patigataH parAparaparyAyAn ayo bodhaH pratyayaH' iti vyutpatteH, tAdRzasya bodhasyaivAtmatvAt / sa tatra tasmin 'pratyakSANAM parokSAtmA' ityatra prAmANyamavisaMvAdakatvam aznute prApnoti / etaduktaM bhavati-bodhAtmaiva kazcit pratyakSarUpeNa pariNataH tadviSayAbhimukhyaM parityajanneva punaH pramANAntararUpeNa pariNamya parokSAkArasya pratyakSaviSayAviSvagbhAvamanubhavatIti / kathaM punarekasya pratyakSatarapariNAma iti cet ? svaparavedanapariNAmo'pi katham ? nAstyeva, 'svavedanasyaiva 5 ekasyAnubhavAditi cet, na; paravedanasyApyanubhavAt / na cAyaM vibhrama eva, svarUpe'pi prasaGgAt / tadvibhrame bAhyavibhramo na siddhayatIti cet; evamapi kathamavibhramasya vibhramAkAro virodhAvizeSAt ? anya eva sa tasmAditi cet; tasya tarhi tena yathAvasthitasya grahaNe siddhaM paravedanamapi / satyameva, tadgrahaNasyApi vibhramatve sa eva prasaGgaH-'kathamavibhramasya' ityAdiranavasthApattizca / tato gatvApi dUramavibhramamapi paravedanamabhyupagantavyam / 'astu tadeva na svavedanam' ityapi na yuktam; taidabhAve tasyApya- 10 sambhavAditi niveditatvAt / tataH siddhaH svaparavedanapariNAmaH tathA pratyakSatarapariNAmo'pi / tadeva 'param' ityAdinA darzayati / paraM bAhyam, AtmAnaM svarUpam 'api ca' iti samuccaye pratibhAsayet prakAzayet, prtyyH| kIdRzam ? satyamavitatham, anyathA vibhramaikAntasya prasiddhaH / parisphuTaM vizadam, anena tatpariNAminaH pratyakSavyapadezaviSayatvaM darzayati, sa evaikaH pratyaya AtmanaH parisphuTasya pratibhAsanAt svasaMvedanapratyakSam, parasyendriyapratyakSamiti / 'yena' iti tasya tatpati- 15 bhAsanena tathAnubhavasamutpattiM darzayati / tadvacanAcca teneti labhyate yattadoH sambandhAt / tena tathAnubhavena sa tatra prAmANyamaznute iti / asti hyanubhavo dezavyApina iva kAlavyApino'pi pratyayasya / tatra svaparavedanabhAvasyeva pratyakSaparokSamAvasyApi pratibhAsabhedanibandhanasya tadbhadasya sAmagrIvaicitryAt upapatteH / tata: sUktam -'tatra'-ityAdi / 'param' ityAdyayuktam, ekasya svaparapratibhAsinaH svabhAvadvayasyAsambhavAt / ata AtmA- 20 nameva pratyayaH pratibhAsayatIti cet; atrAha ___ AsAditavizeSANAmaNunAmativRttitaH // 147 // iti / na tAvadasAvekaparamANurUpa eva sakalajagatsaMvyavahAreNa tanmAtrasyA'zakyAvasthApanatvAt / saJcayagatAnekaparamANurUpatve ca AsAditaH prAtaH atizayazcaitanyalakSaNo bAhyAsambhavI vizeSo yasteSAm aNU nAm ativRttiH svarUpAtikrameNAnyatrApi pravRttiH tata eva tadbahutvasyApi parijJAnAt .. tasyAstataH / 'paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet' iti sambandhaH / svata eva teSAM yathAsvamavagamAt kimativRttyeti cet ? nanUktam-'ekasya tadviSayasyAbhAve na tadbahutvAvagamaH' iti / etadeva darzayati ___ ekAkAravivekena naikaikapratipattayaH / iti / - eko'nekaviSaya AkAraH pratyayAtmA tasya viveko'bhAvastena kRtvA ekaikAH parasparAmizrAH pratipattayo na sambhavantIti zeSaH / bhavati hi pratyayaniSThatvAt pratyeyavyavasthAyAH ( sthA ), tadabhAve 30 1 svayaMveda-A0, ba0, pa0 / 2 paravedanam / 3 svvednaabhaave| 4 parasparami-A0,ba0,pa0 / 5 pratyayavya-zrA0, ba0, pa0 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 148-150 tadabhAvaH, anyathA atiprasaGgAt / tatastadbahutvaM vyavasthApayatA tadviSayamekamabhyupagantavyamiti siddhaM svaparAvabhAsitvaM tasya / tadvadanyeSAmapIti nANusvabhAvaM kimapi saMvedanam / bhavatvevaM yugapaccitrameva na tatkrameNa kSaNikatvAditi ceta; na; citrasyApi kSaNakSINazarIrasyAprativedanAt / etadevAha kAlApakarSaparyantavivAtizayA gatiH // 148 // iti / kAlasyApakarSaparyanto hAniparyavasAnam atyantasUkSmaH kAlastatra vivartasya vastujanmano'tizayastatraiva bhAvaH tasyA'gatiH apratipattiH / atropapattiM darzayannAha ___ azakteraNuvat [ seyamanekAntAnurodhinI ] / iti / yathA jJAnasyAnyasya vA aNoragatiH tadgatau zattyabhAvAt tathoktasyApi tadatizayasya / kA punariyamazaktirnAma yatastadagatiH ? ityatrAha- 'seyamanekAntAnurodhinI' iti / sA paramANuta10 datizayaparicchedAzaktiH iyameva, paryudAsavRttyA na parA / iyamarthamAvedayati-'anekAntAnurodhinI' iti| anekAntaH kramAkramAbhyAmanekadharmAdhiSThAyI bhAvaH tasyAnurodho buddhayA svIkAraH sa vidyate yasyAM sA tadanurodhinI tadgrAhikA zaktiriti yAvat / sA ca tatpratipattereva lokaprasiddhAyAH prasiddhayatIti manyate / nanu yadyapi nAmAsmadAdInAM na paramANukSaNikapratipattiH alpaprajJatvenAsAmarthyAt, 15 mahAmatInAM tu bhavatyeva / ata evoktam - "vyavasyantIkSaNAdeva sarvAkAraM mahAdhiyaH / " [pra0 vA0 2 / 107] iti cet; kutasteSAM mahAmatitvam ? na svabhAvAdeva; anabhyupagamAt / "nityaM pramANaM navAsti / " [pra0 vA0 110 ] ityabhidhAnAt / anumAnAbhyAsAditi cet; atrAha aMzagrahavivekatvAnmandAH kimatizerate // 146 // iti / mandAH pUrvalpaprajJAH santaH pazcAt kiM naiva atizerate praijJAdhikyaprAptyatizayanto 20 bhavantaH kasmAnna bhavanti ! aMzasya vastudharmasya kSaNakSayAdegrahaH prativedanaM tasmAdviveko vyAvRttiryasya tadanumAnasya tasya bhaavaaditi| tAtparyamatra-mahAmatitvaM hi teSAM kSaNabhaGgAdiviSayaM tadviSayasyaiva anumAnasyAbhyAsAdupapanna nAtadviSayasya, anyathA nityAdiviSayasyApi tata eva tasya prasaGgAt / na cAnumAnasya tadviSayatvam ; vikalpatvena avastusaMsparzitvAt / tathApi kSaNakSayAdAveva tasya pratibandhAt tatraiva tadabhyAsato mahAmatitvaM na nityAdAviti cet, nanu pratibandho'Si mahAdhi25 yAmeva viSayo nAnyeSAm , te ca tatraiva ta pratiyanti nAnyatreti kutaH ? tatraiva nirNayAt / etadapi kasmAt ? pratibandhasya tatraivAvagamAditi cet, na; parasparAzrayaprasaGgAt / satyaSi tadabhyAsAd bahisteSAM sarvAkAra nirNaye nantiH tatsambhava ityAha nirNaye'nirNayAnmoho bahirantazca tAdRzaH / iti / 1-chAnabhAvaH A0, ba0, p0|2 prajJAdityaprAptyatizayavanto na bha-A0, b0,50|3 tatraiva pratibandhasyAvagame tatraiva nirNayaH, sati ca tasmin tatraiva prtibndhaavgmH| 4 nAtaH A0, ba0, pa0 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 2 / 150-51] 2 anumAnaprastAvaH ca zabdaH apizabdArtho bhinnaprakramazca 'nirNaye' ityatra draSTavyaH / nirNaye'pi na kevalaM tadabhAve / ka ? bahiH nIladhavalAdau anirNayAt nirNayAbhAvAt / ka ? antaH nirNayasvarUpe / na hi tatra teSAmapi nirNayaH parataH; anavasthAnAt, svatazca nirvikalpatvAt / tatazca mohaH prajJAmAnyalakSaNaH tAdRzaH tadabhyAse'pi yAdRzaH pUrvam / svarUpAnirNaye' paranirNayasyApyabhAvAditi manyate / bhavanmate'Si kathaM mahAmatitvam ! zrutajJAnaparizIlanAdeva tadbhAvAta, tajjJAnasya . cAvastuviSaya- 5 tvAditi cet ? na; tasyApi vastugocaratvena vyavasthApanAt, sakalasyApi zAstraprayAsasya tadarthatvAt / na ca tadabhyAsAnmahAmatitvam, jIvasya svazaktita eva tadbhAvAt / prANimAtrasyApi kuto na bhavatIti cet ? bhavatyevaH kathamanyathA 'sat sarvamanekAntAtmakam' ityAdi vyAptijJAnam ? pratikSaNapariNAmAdisakalasUkSmavizeSeSvapi kinneti cet ? syAdeva yadyasau anAvRtaH syAt / etadeva darzayati jIvaH pratikSaNaM bhinnazcatano yadi nAvRtaH // 150 // sakalagrahasAmarthyAttathAsmAnaM prakAzayet / iti / jIvo vyAkhyAtastathA tena sakalapakAreNa AtmAnaM svarUpam , upalakSaNamidaM tena paramapi / prakAzayet spaSTapatibhAsaM vidadhyAt / kutaH ? 'sakalagrahasAmarthyAt' iti / spaSTamidam / idaJca vyAptijJAnabalAdevAvagamyate / kadA prakAzayet ? yadi nAvRtaH karmavizeSeNa pracchAdito yadi na bhavet / tatpacchAditazcAyaM svaviSaye'pyapravRttimattvAt kAmalivat / kAmalI hi svaviSaye'pi 15 candraikatvAdau kAmalAvaraNavattvAdeva apravRttimAn prasiddha ityupapanno dRSTAntaH / tasya tadviSayatvaM cAvaraNAt pUrva pazcAcca tenAdhigateH / pratikSaNapariNAmAderapi vizeSasya jIvaviSayatvam, sAmAnyena vyAptijJAne pratibhAsanAt candrakatvAdivadeva / taddhi kAmalijJAne candratvAdinA sAmAnyena pratibhAsamAnaM yogyatayA tadviSaya eba, anyathA tadAvaraNApAye'pyaviSayatvaprasaGgAditi niravadyamudAharaNam / - satyadhyAvaraNe jIvasya nityatvena sakalagrahaNazaktaraparikSayAt kathaM svaviSaye'pyavRttiriti cet ? na; 20 ekAntena nityatvAbhAvAt / pratikSaNapariNAminazca tadvazAt tatparikSayasyopapatteH / sakalagrahaNasAmarthyamapi tasya arthAntarajJAnasamavAyAdeva na svata iti kazcit; tanna; svatazcetanasya tadvaiyarthyAt / cetanatvamapi tatai eveti cet ; na; AkAzAdAvapi tatprasaGgAt tadavizeSAt / athAsti kazcidvizeSo yato jIvasyaiva tatastattvaM nAkAzAdeH; sa tarhi jIvasvabhAvo bhavaMzcetanatvAnnApara iti vyarthameva tatsamavAyasya kalpanamiti etat cetanapadena darzitam / tadevaM jIvasyAvaraNavazAdasakalajJatvam, tadapagame tu 25 svata eva sakalajJatvena mahAmatitvaM na zrutajJAnaparizIlanAt / tattu tadAvaraNasyaiva tadAsravanirodhadvAreNa parikSayArthamiti sarva samaJjasam / pratikSaNapariNAme jIvasya kSaNikatvameva na nityatvamiti cet, na tasyApi pratyabhijJAnabalena tatra vyavasthApitatvAt , tadapi sadRzAparAparotpattivibhramAdeva' . na tAttvikAdekatvAditi cet; atrAha 1-nirNayairapara-zrA, ba0, pa0 / 2 vaizeSikaH / 3 samavAyAdeva / 4 samavAyAccetanatvam / 5 zrutajJAnaparizIlanam / 6"pratyabhijJAnaM |"-taa0tti / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyavinizcayavivaraNe tAdAtmyAt pratyabhijJA na sadRzApara hetutaH // 151 // avasthAntarvizeSo'pi bahirantazca lakSyate / iti / 30 tAdAtmyAt parAparakSaNeSu kathaJcijjIvasya abhedAt pratyabhijJA sa evAhamiti parAmarzo na naiva sadRzazcAsAvaparazca aparApara upAdAnopAdeyaprabandhaH vIpsAparatvAnnirdezasya sa eva 5 hetustasmAditi / 'avasthA' ityAdiratraivopapattiH / avasthAnAM parApara cittakSaNalakSaNAnAm antaH antargataH santAnAntarAsambhAvitayA tatraiva niyato vizeSo hetuphalabhAvaH so'pi na kevalaM vakSyamANo lakSyate nizcIyate / ka ? bahirantazca arthe jJAne ca / etaduktaM bhavati - satyeva parAparaparijJAne teSu tadvizeSalakSaNaM tatparijJAnaJca jIvAdeva, na kSaNaniyatAddarzanAt tasya pUrvavRtteruttaratra tadvRtezca pUrvatrAbhAvAt / nApi tadubhayadarzanajanmanaH taM didamityAkArAtpratyabhijJAnAt tasyaivAbhAvAt / 10 bhAve vA nAbhedapratyabhijJAnaM tatra; virodhAditi kutaH santAnakalpanaM yataH saMsAratatkAraNAdikamavakalpyeta ? jIvAdapi kathaM tallakSaNaM tatrApi bhedasyAnavabhAsanAditi cet na ; kathaJcittasyApi bhAvAt / na caivaM pratyabhijJAne bhedavat abhedasyApi pratibhAsaH tasyApi tAttvikatveneSTasiddhiprasaGgAt / bhedasyaiva tAttvika pratyabhijJAnameva na bhavet vibhrametarayorekatra virodhAt / avirodhe bhedetarAtmApi bhAvastAttvika eva syAt / ityupapannaM jIvAdeva tallakSaNam / tadabhAve pratyabhijJAnasyApyavyavasthiteH / punarapi 15 ' tAdAtmyAt pratyabhijJAnam' ityatropapattimAha sUkSmasthUlatarA bhAvAH svaSTAspaSTAvabhAsinaH // 152 // vitathetara vijJAne pramANetaratAM gate / iti / [ 2 / 151-54 sUkSmAzca sthUlatarAzca, sthUlA eva sthUlatarAH svArthikatvAttarapratyayasya alpActaravat / sUkSmasthUlatarA bhAvA badarasahakAranAlikerapanasaphalAdayaH / tathA spaSTAzcAspaSTAzca te 20 bhAsinazca spaSTAspaSTAvabhAsino bhAvAH samIpadUradezavartino vanaspatyAdayaH / atra lakSyante iti vacanapariNAmena sambandhanIyam / tathA vitathaM ca dvicandrAdiviSayam itaracca ekacandrAdigocaraM te ca te vijJAne ca tathokte, atra lakSyete iti dvivacanapariNAmena / kIdRze te lakSyete ? pramANetaratAM gate pramANatAM gatamavitatham, itaratAmapramANatAM gataM tu vitathamiti / tallakSaNaM cAtra badarAdibhyaH sahakArAdayaH sthUlAstebhyazca badarAdayaH sUkSmAH iti dUraparvatAdibhyaH samIpAH nI - 25 kUpAdayaH spaSTAvabhAsinaH tebhyastatparvatAdayo 'spaSTAvabhAsina iti / vitathAditarat pramANam, itarasmAcca vitathamapramANam iti ca parAmarza eva / na cAyaM tAdAtmyAbhAve sambhavati, darzanasyobhayaviSayasyAbhAvAt, bhAve'pyaparAmarzarUpatvAt / mA bhUt svayaM parAmarzarUpaM darzanam, parAmarzasya kAraNaM tu bhavati saMskAraprabodhasahAyamiti cet, atrAha - yasminnasati yajjAtaM kAryakAraNatA tayoH // 153 // bhedinAM pratyabhijJeti racito'yaM zilAplavaH / iti / 1 tata ida - tA0 / 2 lakSaNa tA0 / 3 vApIkUpA - pa0 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 2 / 154 ] 2 anumAnaprastAvaH ___ yasmin darzane asati avidyamAne, kAryakAle sataH kAraNatvAnabhyupagamAt, yajjAtaM parAmarzajJAnaM kAryakAraNatA tayoH kAryatA tajjJAnasya kAraNatA darzanasya iti evaM racito nirmitaH saugatenAyamapUrvaH zilAsavaH tatkAryakAraNabhAva evAzraddheyatayA zilAplavatulyatvAt tacchabdenoktaH / nApi tadbhAvasya zraddheyatvam ; asato nIrUpatvena kAraNatvAyogAt / kArya eva tasya nIrUpatvaM na pUrvamiti cet, nanu pUrvamityapi tasya pradhvaMsa evocyate nAparaH kAlo'nabhyupagamAt / tatra ca 5 kathamastitvaM virodhAt ? dRSTatvameva tasya pUrvatvaM na nAzaH "dRSTatA'tItakAlatvaM dRzyatA vartamAnatA / " [pra. vArtikAla0 1 / 138 ] iti vacanAditi cet; kiM punaridaM dRSTatvaM nAma ? atItaM darzanameveti cet; tasyApi kimidamatItatvam ? aparaM dRSTatvamiti cet; tatrApi kiM punarityAdeH prasaGgAdanavasthApattezca / tasyoparatireva atItatvamiti cet, bhAvasyApi saiva taditi kiM dRSTatvena ? atItaM naSTamiti ca lokavyavahArAt / kiJca, evamatItaM kAraNamiti dRSTaM 10 kAraNamiti bhavet, tathA ca kathaM khalavilAntargatabIjAdeH tattvamadRSTatvAt / dRSTameva tadapi yogineti cet, na tarhi tasyAtItatvam / "dRzyamAnatayA vartamAnameva" [ pra0 vArtikAla0 1138] iti vacanAt / anyairadRzyatvAt atItamapIti cet, nAdRzyatvAdatItatvam, api tu dRSTatvAt, tacca tasyAtmApekSayA nAstyeva / adRzyatvAdapyatItatvamiSTameva "tasmAdatItAdi yogI pazyatIti ko'rthaH ? anyenAdRzyamAnaM pazyati / " [pra0 vArtikAla0 1 / 138 ] 15 ityalaGkAravacanAditi cet, na; tatrApyatItasyaiva tadarzanasya vartamAnatanniSedhenAbhidhAnAt, anyathA "dRSTatA'tItakAlatvam" [pra0 vArtikAla0 ] ityasya vyAghAtAt / kiJca, anyAdRSTaratItatvAt vartamAnatvato'pi c| yogidRSTyA sa eva syAddheturanyo'pi cAkramAt / / 1481 // anyairadRzyamAnatvena tasyAtItatvAt kAraNatvamakAraNatvaM niSparyAyaM prAptaM yoginA vartamAna- 20 tayA darzanAditi saGkaTapravezaH-tatkAryasya yugapadevotpAdAnutpAdayorupanipAtAt / atha yogino'pi samAdhAnakAla eva tadvarttamAnaM na tasmAdutthitasya, ata evoktam-"yoginA ca samAdhAnAdutthitenAtItatayA vyavahArAt / " [ pra0 vArtikAla0 1 / 138 ] iti cet, na; tathApi tatpravezasyAnivRtteH yogyantaraM pravRttasamAdhAnaM prati tasyaiva vartamAnatvAt, yoginAJca bahutvAt / na cAyamapi niyamasteSAM samakAlameva samAdhAnaM tasmAdutthAnaM ceti, anyathApi tadavirodhAt / api ca, yogi- 25 darzanasyApi kAraNameva tadviSayaH, kAraNatvaM ca dRSTatvAt, tadapi yadi tadarzanApekSaM parasparAzrayaH-dRSTAdarzanaM tato dRSTamiti / darzanAntarApekSamiti cet, tadapi yadi tasyaiva yoginaH, sa eva prasaGgaH tasyApi tadRdRSTAdevotpatteH, punardarzanAntaradRSTAt tadutpattAvanavasthAprasaGgAt / darzanAntaraM parasyaiva yogina iti cet; kiM tatkAle prakRtasya tasya tadarzanaM nAsti ? tathA cet, kathaM sarvavedanam ? tadapi samAdhAnAdutthitasya nAstyeveti cat; na; tadutthAnasya tadapratibandhitvAt, anyathA doSa eva sa iti 30 1 sugate-A0, ba0, pa0 / 2 tyAdipra- A0,ba0, pa0 / 3 tasmAdAsmA-zrA0, ba0,pa0 / 4 dhyAnakAle / 5 saGkaTapraveza / 6 -sthAnapra-A0, ba0, pa0 / 7- sya darza-A0, ba0, pa0 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 176 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 151 na 'sugataH' ityatra apunarAvRttirupasargArthaH syAt, doSasyaiva punarAvRttitvAt / tasmAdastyeva tadApi tasya taditi / kathaM vA tadanyadarzanadRSTAdapi taddarzanasyotpattiH samakAlAttadanupapatteH ? "nAto'rthaH svadhiyA saha" [pra0 vA0 2 / 246 ] ityasya vyAghAtAt / tadvyAghAtAtpUrvaM taddRSTAta tadutpattiriti cet; na; tadApi tasya bhAvAt / punastatpUrvetyAdi vacane anavasthAnopanipAtAt / tanna 5 dRSTamatItam, api tu naSTameva / tasya ca na kAraNatvaM nIrUpatvAt / etena bhAvino'pi tattvaM niSiddham : tasyApyanutpannasya nIrUpatvAt / nA'nutpAdAdbhAvitvamapi tu drkssymaanntvaat| nanu tadapi bhAvyeva darzanam , tasyApi bhAvitvaM yadyanyato drakSyamANatvAt; tadevAnavasthAnam / anutpAdAditi cet viSayasyApi tata eva taditi kiM drakSyamANatvena ? anyathA prAgapi tadbhAvaprasaGgAt / evamanyadapi prakRtamatra vaktavyam / tanna drakSyamANatvaM bhauvitvamiti durbhASitametam-- _"bhAvitA drakSyamANatvamiti kaalvyvsthitiH|" [pra0 vArtikAla0 1 / 138 ] iti / tato nAsataH kAraNatvamatItAdeH, nApi tatkAryatvaM pratyabhijJAnAderiti tatra tatkalpanamazraddhayatayA zilAplava eveti sthitam / kaH punarevamAha-asatkAraNamiti, saugataiH sataeva tattvopagamAt, kAryatvameva tu asat tatkAle tairupagamyate, sattve kAraNavaiphalyAditi cet, asatyapi kiM tadvyApAreNa ? tadrUpasya tannirapekSatvAt, anyathA sahetukatvamabhAvasya bhAvasya tu svarasabhAvitvamiti kathamiSTaviparyayo na bhavet ? athAsata iti / pazcAt sataH' ityartho na nIrUpasyeti, tadayamadoSaH; tanna; yasmAt pazcAtsattvAnuvAdena kAryatvaM tatra ced bhavet / bhavatApi hi kiM tena sati tadvyarthatAsthiteH? // 1482 // kAryatvAdeva tatsattvaM tato na vyarthateti cet / kAryatvAt sattataH kAryamityanyo'nyAzrayo na kim ? // 1483 / / satyapi kAryatve yadi tadvyApArastadrUpaM spRzati; na kSaNabhaGgaH / na spRzati cet kathaM tatastaditi ? tadanantaraniyamAditi cet, na; tasya sakalajagat kSaNApekSayApi bhAvAt / evamahetukatve tasya nityaM sattvAdi kinneti cet ? sahetukatve'pi kasmAnna sarvahetukatvam ? athAyaM tasya svabhAvo yatastai nniyamAvizeSe'pi kutazcideva bhavatIti; yadyevama, ayamapi tasyaiva svabhAvo yannirhetukamapi nityaM na bhavatIti / tanna pazcAtsato'pyasataH kAryatvam , tadabhAvAnna sato'pi kAraNatvamiti tatra tatkalpanaM zilAplava eva / tadevAha-'yasmin' ityAdi / yasmin pazcAbhAvi 1 "suSTu apunarAvRttyA gataH sugataH"-tA0 Ti0 / 2"apunarAvRttyarthaM sunaSTajvaravat |pr0 vArtikAlapR0 1 / 'sugataH' ityatra sUpasargasya arthaH / 3-darzanaMha-A0, ba0, pa0 / kAraNatvam / 5 darzanasyApi / 6:-tvamapidu-A0, ba0, pa0 / 7 kAraNatvopagamAt / 8 kAraNakAle / 9 kAraNavyApAreNa / 10 kutracidbha-A0,bala, p0|11 satataH A0, ba0 / satataM pa0 / 12 tadanantaraniyama / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 154-55 ] 2 anumAnaprastAvaH 177 nyasati tadvyapadezaviSaye yajjAtaM tataH prAk svalakSaNaM kArya karaNatA tayoH kAryatvamasataH kAraNatvaM jAtasyeti / zeSaM pUrvavat / na cAyamasmanmate doSa:, na hi tatra piNDAdirghaTAdau satyasata vA vyApriyate yadayaM prasaGgaH syAt, api tu svayaM tadrUSo bhavati / sa eva khalu bhAvastatra yatpratikSaNapariNAmo nAma / tasya yadayanyatra satyasati ca vyApAra niSedhAt kAraNatva pratikSeSaH, pratikSipyatAm, na kAcit kSatiH, tAvataiva tatra vastutvasyAvasthAnAt / atha pariNAma eva tatastasya pratikSipyate; tanna; 5 tasya tadanAyattatvAt / svabhAvato hi tasya pariNAmo nAnyatra vyApArAt / ana evoktam - " pariNAmasvabhAvaH syAd bhAvaH" iti '"ayamarthakriyA hetuH" ityapi tAdrUpyApekSayaivoktaM nAnyatra vyApArAt / kathamevaM ghaTAdau cakacIvarAdeH kAraNatvam ? atatpariNAmatvAditi cet ? tatrApi sannidhimAtreNopakArAt tadvyavahAro na mukhyataH / mukhyatastu piNDAdereva tattvaM tatpariNAmatvAditi na kiJcidasamaJja samutpazyAmaH / 10 'bhedinAm' ityAdinA paramapi parasya zilAplavaM darzayati-bhe dinAm anyo'nyavilakSaNAnAM pratyabhijJA' tadekatvaparAmarza iti / athavA, bhidyante sajAtIyAdanyatazceti bhedAH niraMzA bhAvAste santyeSAmiti bhedinastadvAdinaH teSAM pratyabhijJA iti ayaM racitaH / zilAplava eva / pUrvatra sugatetarajJAnayorapi tatprasaGgAduttaratrAsambhavAt / na hi niraMzavAdinAM sAMzaM vastu sambhavati tadvAditvavyApatteH / sAMzA ca pratyabhijJA nAnAparAmarzarUpatvAt / tadapi kalpanayaiva tasyeti cet; yatasta- 15 tkalpanaM tasya tarhi katham ? atadra peNa tatkalpanAnupapatteH / tasyApi kalpanayaiveti cet; na; anavasthA - prasaGgAditi paryAptaM prabandhena / - tadevaM pakSadharmatvAdikamantareNApi anyathAnupapattibalena hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne pratipAdya nedaM svabuddhiparikalpitamapi tu parAgamasiddhamityupadarzayitukAmo bhagavatsImandharasvAmitIrthakaradevasamavasaraNAt gaNadharadeva prasAdA dAsAditaM devyA padmAvatyA yadAnIya pAtrakesarisvAmine 20 samarpitamanyathAnupapattivArttikaM tadAha anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // 154 // nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / iti / anyathA anyena_sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapannatvam asambhavaniyamo yatra hetau tatra trayeNa pakSadharmatvAditritayena kiM na kiJcit phalaM vinApi tena gamakatvAt / tatra pakSadharmatvena vinA 25 gamako yathA asti sarvajJaH sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAt, astyAtmA upalabdherityAdiH ! samapakSasattvAdinA zabdAnityatvAdau zrAvaNatvAdiH / na hyasya satyapi sapakSe sattvaM ghaTAderazrAvaNatvAt / nApi vyatirekaH; tadupadarzanaviSayasya kasyacidapi dRSTAntasyAbhAvAt / tattritayenApi vinA; yathA santi pramANAni iSTasAdhanAt santi bahirarthAH sAdhanadUSaNaprayogAdityAdi / samarthitaM caiteSAmanyathA 1 nyAyavi0 zlo0 2 / 133 / 2 nyAyavi0 ilo0 2 / 134 / 3 -jJAnaM ta- A0, ba0, pa0 / 4 - nAnAMpa-A0, ba0, pa0 / 5 kalpanayaiveti A0, ba0, pa0 / 6 - vAdyabhedaM A0, ba0, pa0 / 7 - dAdApAditaM A0, ba0, pa0 / 8 'vinA gamakaH' ityanvayaH / 23 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyavinizcayavivaraNe 3 [2] 155* nupapannatvaM gamakatvanibandhanamatrAnyatra ca / tato yuktaM tatretyAdi / nanu yatra sambhavastatra tadapi lakSaNameva, tatsaMhitasyaivAnyathAnupapannatvasyApi gamakatvAditi cet; na sambhavamAtreNa tallakSaNatve dhUmAdau pANDimAderapi tatprasaGgAt / tasyA'hetAvapi bhAvAnneti cet; samAnaM pakSadharmatvAdAvapi, hetvAbhAseSu tasyApi bhAvAt / samuditameva tattasya lakSaNaM tacca nAnyatreti cet; na; asarvajJA vacanAdau tasyApi bhAvAt / nizcitAnvayavyatirekau na tatreti cet, na kRtakatvAdAvapi bhava nivedanAt / tanna sambhavamAtreNa tasya tallakSaNatvam / athavA, ' trayeNa' ityatra itizabdo draSTavyaH, trayeNeti kiM kasmAt ? 'catuSTayAdirUpeNa hetu:' iti vaktavyaM rUpAntarasyApi bhAvAditi bhAvaH / tattAvat prathamamanyathAnupapannatvam / na ca tattrairUpyameva tadabhAve 'pyukteSu' hetuSu bhAvAt tadbhAve'pi vacanAdAvabhAvAt / tathA jJAtatvamapi / nAjJAtasya gamakatvam, atiprasaGgAt / jJAtatvaM nAma jJAnameva 10 jJAtavyavyavahArasya tannibandhanatvAt tatkathaM heto rUpam arthAntaratvAditi cet ? na; jJAnaM prati karmabhAvasya tattvAt / tadapi kathaM rUpAntaraM trairUpyAdavyatirekAditi cet; na; ajJAtavyAvRttirUpatayA tadanyavyAvRttirUpAt tatastasya vyatirekAt / yadi ca tatastasyAvyatirekAt na rUpAntaratvam; anvayavyatirekayorapi parasparato na bhavet tadavizeSAt / vyatireka eva tayoH ", bhAvAbhAvarUpatvAtsapakSe bhAvo hyanvayo vipakSe cAbhAvo vyatireka iti cet; kathamevamitaravacanAditarasyApi prati15 pattiH ? niyamavatastadvacanasya tathA sAmarthyAt niyamavat khalu tadvacanaM sapakSa evAsti vipakSe ca nAstyeveti, tasya tAdRzI zaktiryadekamapyubhayaM gamayatIti cet; kathaM punarvastunyasato niyamasya tenAbhidhAnam ? tathA svarUpasyApyasata eva tatprasaGgAt / tathA ca na tasyApi liGgarUpatvam, asatastadanupapatterityekaM pakSadharmatvameva tadrUpamavaziSyeta / tataH svarUpavat sata eva tasyApyabhidhAnamiti kathanna parasparaM tayoravyatirekaH ? niyamavato 'nvayasyaiva vyatirekatvAd vyatirekasyaiva cAnvayatvAt / bhavatu niyamavata itarasyAvyatirekAdarUpAntaratvaM na kevalAditi cet; na; kevalasyetarasya cAliGgalakSaNatvAt / vyatireko'pi tadvata itarasyAstyeva vidhiniSedharUpatayeti cet; yuktamatra jJAtatvasyApi trairUpyAd vyatirekaH tadvilakSarNavyAvRttirUpatvAt / tathApi tadvacanAdeva tadavagamyate jJAtasyaiva tasya tallakSaNatvAt; ajJAtasya gamakAGgatvAyogAt / ato [S] rUpAntaraM tadityapi na saGgatam; anvayAderapi tattvApatteH / anyataravacanAbhidheyatvasya svayamevopagamAt / pakSadharmatvAditrayasya vA parasparaM tasyApi 25 kRtamanityaM prayatnAntarIyamanityamiti hetuvacanAdevAdhigateH, hetorvinA tenAsambhavAt / ata evoktam"viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH / " [ pra0 vA0 3 / 26 ] iti / azaktitaH tadvacanAt; tadanavagacchatAM pRthageva tasyAbhidhAnAdrUpAntarameva tatastaditi cet; na; jJAtatve'pyeva N tattvopapatteH / ato rUpAntarameva tadvaktavyam / 7 evamavAdhiteviSayatvamapi 5 20 tadanyasyAgamakatvAt / navabAdhitatvaM nAma bAdhakasya 1 pakSadharmatvAdikamapi / 2 -Su bhA- A0, ba0, pa0 / 3 jJAtatvAt / 4 "tra trairUpyavyAvRttirUpAt " - tA0Ti0 / 5 trairUpyAt / 6 zranvayavyatirekayoH / 7 uttaramatra A0, ba0, pa0 / 8 - tadvyA -A0, ba0, pa0 / arUpAntaratvam / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 155 ] 2 anumAnaprastAvaH 179 nivRttiH, anupalabdhirvA bhavet ? nivRttyApi sAdhyAbhAvasya nivartane vyartho hetuH tAvatA sAdhya - siddheH, abhAvanivartanasya bhAvavidhAnarUpatvAt / anivartane tu na tannivRttiH tallakSaNaM tadanivartanAt tatpravRttivat / tanna tasya nivRttirabAdhitatvam / anupalabdhistaditi cet; tato'pi yadi bAdhakasya nivRttiprasaGgaH pUrvavat / saMzayazcet; siddhaH satyapi bAdhake hetuprayogaH, saMzaye pAkSikasya tasya bhAvAt, anyathA tadasambhavAt / tanna tadanupalabdhirapyabAdhitatvaM tadrUpam / tadupalabdhAvapyevaM 5 tatprayogasyAnivAraNAt bAdhoSagamasyetaratrApyavizeSAditi cet; kathamevamavinAbhAvo 'pi hetulakSaNam ? kathaM ca na syAt ? ucyate - sa hi tAvanna sAdhyAnanupAtino nizcayasya viSayaH; tadapekSatvAt / tadanupAtitve tu nizcayasya vyartho hetustata eva sAdhyasiddheH / syAdayaM prasaGgo yadi dharmiNyeva tannizcayo na caivaM dRSTAnte tadupagamAditi cet; dharmiNyeva kuto na tannizcayaH ? tatra sAdhyAbhAve'pi hetusambhavAt; na tarhi tatra tataH sAdhyasiddhiH, 'satyapi sAdhye zaktyabhAvAditi cet, 10 kathaM tahIMdarmercaTenoktam-"tasmAt svasAdhyapratibandhAddhetustena vyAptaH siddhayati, sa ca viparyaye bAdhakapramANavRttyA sAdhyadharmiNyapi siddhyatIti na kiJcidanyatrAnuvRtyapekSayA / " [ hetubi0 TI0 pR025 ] iti ? satyAmapi tatra tannizcayena sAdhyasiddhau na bhavatyeva hetoH prayogaH / samAropavyavacchedArtha iti cet; na; nizcite samAropAbhAvAt; anyathA bAdhAvirahanirNayAdapi tatsiddhau tadartha eva tatprayogaH syAditi na yuktametat hetubindAyuktam- ' ' tatkimidAnIM hetoH sAmarthyama- 15 bAdhayaiva sAdhyasiddheH / " [ hetubi0 pR0208 ] iti / tasmAdabAdhitaviSayatvamapi rUpameva hetoravinAbhAvavat / tadabhAve ko doSo yena tadapi tasya rUpaM parikalpyeta ? bAdhitaviSayasyApi hetutvaM prasajyeteti cet; na; satyavinAbhAve tadviSayatvasyaivAsambhavAt / sambhave tena sAdhyasya niSedho 'pi vidhizvAvinAbhAveneti dustarameva dausthyaM tasyApadyeteti cet; ucyate- pakSadharmatvAderapyabhAve kiM bhavet yatastasya tadrUpatvakalpanam ? apakSadharmatvAderapi hetutvaM prApnotIti cet, na asatyavinAbhAve 20 tadasambhavAt / satyeveti cet; tathApi kathaM tasthAhetutvam ? trairUpyAbhAvAditi cet; tadeva dausthyaM tatrApyApatitaM tadabhAvAdahetutvam avinAbhAvAcca viparyaya iti / avinAbhAvo'pi tadabhAve nAstyeva tasya tatraiva niyamAditi cet; na; tasya niSedhAt / tato na trairUpyasyApi kalpanamarthavat vyavacchedyAbhAvAt / sambhavamAtreNa tu kalpanam abAdhi [ta] viSayatve'pi, sarvatra sambhavena tatastasya vizeSAcca / evamasatpratipakSatvamapi rUpAntaram / kiM punaridamasatpratipakSatvam ? asambhavatpratihetutvamiti cet; kutastannizcayaH ? pratihetoradarzanAt; na; darzanena bhAvasyAvyAptau adarzanAdabhAvanizcayasyAnupapatteH / na ca dRSTapratihetusadRze tatastannizcayaH, saMzayasyaiva sambhavAt tatraivAtrApi kiM bhavati pratihetuH kiM vA na veti / tadvilakSaNa iti cet; tadeva tarhi vailakSaNyaM svalakSaNamastu hetoH, tata 1 tasyApi A0, ba0, pa0 / 2 - marcateno- 0, ba0, pa0 / 3 - mantrAdhavi - A0, ba0, pa0 / 25 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 155 eva tasyAsAdhyavyAvRttyA sAdhyanizcayakAritvAt vyarthamasatpratipakSatvam / 'apradarzitapratihetutvam asatpratipakSatvam' ityapi na yuktam ; prajJAvatA puruSeNa kadAcit tatpradarzanasyApi sambhavAt / yAvattadapradarzanaM tAvat gamakatvameveti cet, sa tarhi hetu: 'vastUni svasAdhyaprakRtIni kRtvA tatpramANakAn puruSAnabhyudayaniHzreyasAbhyAM saMyojayati, punazca pratibhAvatA puruSeNa pratihetUpadarzaneno5 kIlitasAdhanasAmarthyaH tAni vastUni tAMzca puruSAn tadbhAvasampadaH svasAdhyaprakRtitvasampado'bhyudayaniHzreyasasampadazca pracyAvya bhraSTarAjya iva rAjA tapovanaM gacchet / kathaM vA svayamatatsAdhyaniyatastadupadarzanAt prAgapi tatra hetuH ? tatsAdhye niyate ca kathaM pratihetoH sambhavaH pradarzanaM vA virodhAt ? ato nAsatpratipakSatvaM heturUpamupapannamiti cet, kuta: punarevaM bruvatastathApi hetorgamakatvam ? pratibandhAdeva tAdAtyAderiti cet, na; tannizcayasyApyazakyatvena vakSyamANatvAt / tato na kazcidapi hetuH, 10 tasyApi sandigdhasyAtallakSaNatvAt / yadapyuktam-tatsAdhyaniyate cetyAdi; tadapi na saGgatamA vinAza niyate'pi tadbhAva pratyanapekSaNe pariNAmasAdhanatayA tasyaiva pratihetoH sambhavAt / pratipAditaM caitat "pariNAmasvabhAvaH syAt" ityAdinA / abhipretaM ca vinAzaniyatatvaM tasya svayaM tatastatsAdhanAt / tato 'nAtannizcayamAtrAdeva pratihetvabhAvAbhAva iti pRthagevAsau tallakSaNatayA vaktavyaH ityupapannamanyathAnupapannatvAdibhizcaturbhiH pakSadharmatvAdibhizca saptalakSaNo heturiti trayeNeti kim iti / ____ athavA trayeNa kAryasvabhAvAnupalambharUpeNeti vyAkhyeyam / na hi tenApi kiJcit, rUpAntareNApi hetorbhAvAt / kaaryaadiruupaadevaavinaabhaavH| "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo darzanAnna na darzanAt // [pra0 vA0 3 / 30] iti vacanAt, tadabhAve kathamavinAbhAvo yato rUpAntareNApi hetutvamiti cet ? kutaH punaridaM tata eva na tadbhAva 20 ( tadabhAva ) iti ? na tAvattadrUpatvAt; rasAdikRttikodayAdeH rUpAdizakaTodayAdisAdhanasya tadabhAve'pi tadbhAvAt / na hi tAdRzasya tAdrUpyam ; atiprasaGgAt / vakSyate caitat-"tulonnAma" ityAdinA / nApi tajjJApyatvAt; tatra tadabhAve'pi tajjJaptarbhAvAt / api ca , pratyakSatvena tattasya jJApakaM nopapattimat / . ajJatvAt paJcamasyApi pratyakSasya prasaGgataH // 1484 // liGgatvAccet parastatrAvinAbhAvaH prakalpyatAm / tasyApi jJaptiranyasmAt kAryatvAdestato bhavet // 1485 / / evaM satyanavasthAnAt va tajjJaptiH prakalpyatAm / labhyate'numitiryasyAH kSaNabhaGgAdisAdhanI // 1486 // pramANAntarabhAvena tatastajjJaptikalpanam / tava pathyaM na vetyevaM bhavataivAvadhAryatAm // 1487 // 1 vastuni A0,ba0,10 / 2 heturasyApi A0,ba0,pa0 / 3 nyAyavizlo0 2 / 133 / 4 na tanni-A0, ba0, p0|5-tvbhaav iti A0, ba0, p0|6nyaayvi0 ilo0338 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 155 ] 2 anumAnaprastAvaH apramANAt tatastasya jJapti kalpayatA tvayA / pramANacintAvaiyarthyaM sarvatra syAt samarthitam // 1488 // kuto vA tasya saMvittiH kAryAderyattato bhavet / avinAbhAvasaMvittirajJAtAttadasambhavAt // 1489 // avinAbhAvatazcet syAttasyApi prativedanam / pratyakSAdivikalpokto doSaH sarvo'nuSajyate // 1490 // kAryAderavinAbhAvavittistasyAzca tadgatiH / ityanyo'nyAzrayo doSo dustara: prasajatyayam // 9491 // pratyakSAttasya saMvittau vakSyAmo vayamuttaram / liGgAttu tatparijJAnamanavasthAnamudvahet // 1492 // liGgaM tadavinAbhAvAt kAryatvAdezca tadgatiH / tasyApi liGgato'nyasmAdavinAbhAvino gatiH || 1493 // iti / 181 tanna tajjJApyatvAttata eva sa iti yuktam, jJApyasya jJApakaniyamAbhAvAcca / tato yuktamanyathApi hetubhAvAt kAryAditrayeNa kimiti / evaM pUrvavadAdinA' saMyogyAdinAM vItAdinA ca trayeNa kimiti vyAkhyeyam ? vakSyate caitat - 'etena' ityAdinA / 5. 10 1 "atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavat sAmAnyatodRSTaM ca / " - nyA0 sU0 12125| 2 "saMyogisamavAyyekArthasamavAyi virodhi ca / " vai0 sU0 3|1|9| 3 " tatra prathamaM tAvadvividhamvItamavItaM ca / " - sAM0 ta0 kau0 kA0 5 / 4 nyAyavi0 zlo0 342 / 5 anaikAntikaH / 6 sama-ntabhadrasya sattvAdiracalAtmani / " - pramANasaM0 pR0 114 | virUddho mallavAdinaH / " - jainatarkavA 0 142 / syA0 20 pR0 1032 / 7 nyAyavi0 zlo0 2 / 126 / 15 bhavatu nAma yatrAnyathAnupapannatvaM tatra trayeNa kimiti, tenaiva paryAptatvAt, anyathApi hetubhAvAdyatra nAsti na tatra, tatra trairUpyasyaiva gamakatvAt / hetozca trividhasyaiva bhAvAditi cet; na; anyathAnupapattyabhAve gamakatvasyAsambhavAt atiprasaGgAt / agamakadharmaNazca ahetutvAt / etadeva 'nAnyathA' ityAdinA darzitam |'svprprsiddhN caitad, atra codAharaNaM sakalamapi kSaNabhaGgAdyekAntasAdhanaM pratiSattavyam / tasyAnyathAnupapattivaikalyaJca yathApratibhAsamanekAntasyaiva tataH siddherviruddhatvAt yathAkalpanamasiddheH iSTavaditaratrApi 20 bhAvena vyabhicArAcca / taduktam "asiddha: siddhasenasya viruddho devanandinaH / dvedhA' samantabhadrasya heturekAntasAdhanaH // " [ siddhivi0 pari0 6 ] iti / tasmAdanyathAnupapannatvAdeva hetuH / satyasati ca tasmin trirUpatraividhyayorvaiyarthyAt / kutastarhi tatpratipattavyamiti cet ? nanu noktameva vaitat - " sAdhye sati" ityAdinA / tAvatA 25 na paritoSaH, vakSyAmaH / bhavatastu svabhAvAdirUpasya hetoH kutaH pratipattiH ? pratyakSAdeveti cet; na; tataH sAkalyena tadasambhavAt / na hi tat 'sarvatra sarvadA ziMzapAdiH vRkSAdisvabhAva eva, dhUmAdiragnyA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 155-56 dijanmaiva' itIyato vyApArAn kartuM samartham; dezakAlavyAptyA svayamapravRttaH, prANimAtrasyApisarvadarzitvaprasaGgAt / anyatra vRttaM tatra karotyeva tAniti cet, na; tatrApyaparAmarzarUpatvAt / kiMvA tatra tatkaraNena ? tata eva sAdhyasyApi siddharenumAnavaiyarthyAt / uktaJcaitat-"sambandho yatra" ityAdinA / tataH sAmastyenaiva tatkaraNamabhyupagantavyam / tacca tato na sambhavati / tadevAha pratyeti na pramA hetuM [pratyeti punaramamA ] // 155 // iti / pramA pratyakSarUpA tadanyarUpAyA vakSyamANatvAta, na pratyeti na paricchinatti hetum uktarUpamuktAdeva nyAyAt / mA so ta pratigAt, tajjanmA tu vikalpaH pratyeti tadvyAvRtteH parAmarzarUpatvAditi cet, na; tasyAgRhItagrahAvisaMvAdAbhyAM pratyakSAnumAnayoratallakSaNatvenAnantarbhAvinaH pramA NAntaratvaprasaGgAt / apramANatve vA kutastato hetupratipatti: ? etadevAha-'pratyeti punarapramA' iti / 10 neti hetumiti cAnuvRttam / punariti / punarbhAvI vikalpaH punaH pratyeti hetum / kasmAd apramA pramANaM yata iti / mA bhUt pramANAt tasya pratipattira pramANAdeva bhavatviti cet; atrAha - pramAhetutadAbhAsabhedo'yaM suvyavasthitaH / iti / pramA ca hetuzca tayorAbhAsau ca pramAhetutadAbhAsAH pramAtadAbhAsau hetutadAbhAsau cetyarthaH / teSAM bhedo nAnAtvam ayaM pratIyamAnaH suvyavasthitaH 'na vyavasthitaH' ityarthaH / upahasanaparatvAttadva15 canasya / tathA hi yadi pramANato hetuH kutazcinnAvagamyate / nAnumAnaM tadA tasya hetoreva samudbhavAt // 1494 // tadabhAve kathannAma tadAbhAsavyavasthitiH / saugatairavakalpyeta pratyakSAttadasambhavAt // 1495 // anyathA tadvyavasthAyAH kathaM mAnAntarAstitA / pramANetarasAmAnyasthiterityAdinocyatAm // 1496 // apramANAd gatau hetostdaatmyaadismnvyii|| heturanyastadAbhAsaH saMyogyAdirazeSataH // 1497 // iti hetutadAbhAsabhedasyAvasthitiH katham / pramANAdeva tadyukteranyathA niyamakSateH // 1498 // bhavatu tarhi pramANAdevAnumAnAddhetupratipattiriti cet, atrAhaniyamena na gRhNAti niHzaGkaM ctursrdhiiH||156|| anyathA'sambhave'jJAne [ hyarthazcAtmavyavasthitaH ] / iti / caturasradhIranumAnabuddhiH sakalavyavahAranibandhanatvena tasyA eva caturasratopapatteH na gRhvAti na 1 tAnIti A0,ba0,pa0 / vyApArAn / 2 nyAyavizlo0 2 / 23 / 3 pratyakSapramA / 4 hetum / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 158 ] 2 anumAnaprastAvaH 183 pratyeti 'hetam' iti gatena sambandhaH / grahaNaM kiMviziSTam ? niHzaGka zaGkAyA niSkrAntam / upalakSaNamidaM tena niviparyayamapi / kadA na gRhNAti ? anyathAsambhave sAdhyAvinAbhAve hetorajJAne avidyamAnaparicchede sati / kena kAraNena tadApi sA na taM gRhNAtIti cet ? niyamena niyamaH tadA saiva nAstIti yogaH tena / na tatparijJAnajanmA taddhIstadabhAve bhavati, abhavantI ca kathaM gRhNIyAt, satyeva dharmiNi taddharmopapatteH ? satyeva tasmin tajjJAne sA taM gRhNAtIti cet; atrAha-niyamena' ityAdi / 5 caturasraghoHna hetuM niHzaGkagRhNAti / kadA ? anyathAsambhave yajjJAnaM tasmin sati / kena ? niyamena / yama uparamastasyAbhAvo niyama nizitavat, tena / caturasradhiya iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tAtparyamatra-yataste tajjJAnAttaddhIH, tadyadi tata eva parasparAzrayaH-satyAM tasyAM tajjJAnaM tasmiMzca taddhIriti / anyatastaddhiya iti cet, Agatastarhi tadanuparamaH tannimittasyApi jJAnasyAnyatastaddhiyo bhAvAt, punastannimittasyApi tajjJAnasyetyevaM kacidapyavasthAnAt / tannAnumAnamapi hetu pratyeti / 10 mA bhUt pramANatadAbhAsAdibhedaH svayamapyalaGkArakRtA tannirAsastheSTatvAt, avicAritaramyayA kalpanayaiva tadupagamAt, tattvatastu saMvidadvaitameva tasya tattvam, tasya ca pramANetaravikalpAtipAtinaH svasaMvedanAdeva pratipattiriti cet, atrAha-'hyarthazcAtmavyavasthitaH' iti / hi sphuTam arthazca na kevalaM tadeva jJAnam AtmanA svabhAvena na. kalpanayA vyavasthitaH tatkathamadvaitam ? arthavyavasthitau dvaitasyaivopapatteriti bhAvaH / kutastadvayavasthitiriti cet ! jJAnavatpratItereva, iyAMstu vizeSaH 15 svato jJAnasyArthasya tu tataH iti / tata ityapi kuta iti cet ? svata ityapi kutaH ? tathAnubhavAt samAnamanyatra / tathApi na tadvyavasthitistatpratItentatvAt svapnatatpratItivaditi cet; jJAnasyApi na vyavasthitiH, tatpratIterapi bAhyapratItivad bhrAntatvAt / pratItitve'pi bAhyasyaiva pratItirdhAntA na jJAnasyeti cet; anukUlamAcarasi-bAhyavatItirapi svapnagataiva bhrAntA na paretyabhimatasiddhaH / kathaM cedamanumAnamadvaitavAde ? kathaM ca na syAt ? hetujanmanA tenaM hetuphalabhAvasya tadvAdapratyanIkasyAnvAkarSaNAt / 20 nAyaM doSaH parikalpitatvAtta dbhAvasyeti cet, tarhi tannibandhamanumAnamapi kalpitameveti kathaM tataH kvacidvibhramasya vidhiravibhramavat ? kathaM vA kSaNakSayAdereva tataH pratItirna nityAderapi yataH saMvRtyApi sa eva sanna nityAdiriti vyavasthA zobhAmanubobhavIti ? tanna kalpitastadbhAva upapannaH / tadAha prativyUDhastu tenaiva prabhavo'naladhUmayoH // 157 // pratyakSe'rthe pramANena vikalpena prakalpitaH / iti / prativyUDhaH pratikSiptaH turiti vitrke| kaH ? prabhavaH kAryakAraNabhAvaH / kayoH ? analadhamayoH upalakSaNamidamanyeSAmapi liGgaliGgijJAnAdInAm / kIdRzaH ? pramANena vikalpena prakalpita iti / subodhametat / na cedamasammatameva parasya- "niSpatteraparAdhInamapi kArya svahetunA / sambadhyate kalpanayA / " [pra0 vA0 2 / 26 ] ityabhidhAnAt / kena prativyUDhaH ? tenaiva prAguktenAnumAnatadAbhAsabhedAnavasthitinyAyenaiva nApareNa / tathA hi 1 tena vipa- A0, ba0, pa0 / 2 tena tarhi pa0 / tena nAhita- A0, b0|3 -ti na bhaA0, ba0,pa0 / 4 anumAnena / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 __ 184 nyAyavinizcayavivaraNa [2 // 158 kalpitaprabhavAdhInaM kSaNikAdyanumAnavat / nityatvAdyanumAnaM ca tadAbhAsi bhavet katham // 1499 // tadvadvA pUrvakasyApi tadAbhAsatvasambhavAt / anumAnatadAbhAsabhedo'yaM sulabhaH katham // 1500 // na kevalaM tayoreva prativyaDho'pi tu pratyakSe spaSTavedane arthe tadviSaye ca, arthatatpratyakSayorapItyarthaH / atra 'tenaiva' iti nirvikalpetarabhedAnavasthAneneti vyAkhyeyam / tathA hi pratyakSaM nirvikalpaM cet kalpitAdarthajanmanaH / savikalpakamapyevaM tata eva kathanna tat // 1501 // nAstyarthaH savikalpazcennirvikalpo'styasau katham ? pratyakSAttatpratItezcedvikalpamalavarjitAt // 1502 / / nAvikalpAttataH siddhAt siddhayatyartho'vikalpakaH / tasmAcca siddhAttatsiddhirityanyo'nyasamAzrayAt // 1503 // adhyakSAdanyato'rthazcedavikalpaH prasiddhimAn / anyasyApyavikalpatve kathaM nAdhyakSameva tat // 1504 // vikalpatve kayaM tasmAdavikarupArthavedanam / vikalpo'vastunirbhAsI yato vaH sa mato'khilaH // 1405 // kalpanAtaH sato'pyarthAt pratyakSaM yadyakalpa kam / savikalpakamevAtastanna kasmAnnigadyate // 1506 // lokasya yattadeveSTaM pratyakSamavigAnataH / na lokAtikramI yuktastatkalpo lokamicchatAm // 1507 // tato'rthajanmanaH klaptAt pratyakSaM nirvikalpakam / vikalpakamutetyevaM bhedo'yaM durvinizcayaH // 1508 // tasmAttabhedanizcayamabhyupagacchatA tattvata evArthajJAnayoranaladhUmAdezca prabhavo'yamabhyuSagantavyaH / evameva tat pramANataH pratyakSAdeva tatpatipatteH / etadeva darzayati pratyakSAnupalambhAbhyAM yadi tattvaM pratIyate // 158 // iti / tattvamanaladhUmayohetuphalabhAvaH pratIyate pratyakSAdeva anupalambhasahAyAt anupalambhAdvA pratyakSasahAyAt, tatastAttvika evAyam / dRzyate hi prAganalAbhAve'nupalabdho dhUmaH, tadbhAve dRSTo'pi tadbhAve punarna dRzyate ca tadabhAve, tasmAt sa tasyaiva kAryam akAryasya tataH sakRdapyasambhavAditi bhAvaH / parasya tatrottaramAha 1 evametat A0, ba0, pa0 / 2 tadabhAve A0, ba0, pa0 / 'tadbhAve' iti padaM vyartham / 3 akAraNasya Aga, ba0, p0| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 159-60 ] 2 anumAnaprastAvaH anyathA'nupapannatvamataH kinna pratIyate / iti / ata etasmAt pratyakSAdanupalambhAcca anyathA'nupannatvaM sAdhyAvinAbhAvitvaM hetoH kinna pratIyate 1 pratIyata eva / tAtparyamatra na tAvatpratyakSaM dhUmasyAnyato bhAvamavyavacchindad analAttadutpattimatragantumarhati / parato'pi tadAzaGkAyAM tata eveti niyamAyogAt / tato dRzyamAnaH kathamanyato'pyAzaGkyateti cet ? asti tarhi tato'nyathA 'nupapattiparijJAnaM tadvyavacchedaparijJAnasyaiva 5 tatparijJAnatvAt / tathA ca tAvataivAnumAna niSpattervyarthaM tadarthaM tatrAnalaprabhavatvaparijJAnam / tena ziMzapAdau sAdhyatAdAtmyaparijJAnamapi cintitam / tatrApyatattAdAtmyavyavacchedapratipattita eva anumAnoSaSatteH / mA bhUd vyavacchedajJAnAdanyatrAnumAnam, tatra tu tatkathaM yAvanna tatpratibandhajJAnamiti cet ? na; tajjJAnasyaiva pratibandhajJAnatvAt, na tadutvasyAdijJAnamya, tasya sato'pi vyavacchedapradhAnatayai vAnumApakatvAt, anyathA vyabhicArazaGkA'nivRtteH vyavacchedajJAnasya tu vinApi teneti nivedayiSyate iti / 10 api ca, pratibandho yadyasAdhAraNa:; na tasmAdanumAnam / yatra tatsiddhiH pratyakSAt sAdhyasyApi tatra tata eva siddheH, anyatra cAvidyamAnatvAt / sAdhAraNazcet; na tarhi sa viSayaH pratyakSasya syAt, tasya svalakSaNa eva niyamAt / ataH pramANAntarasyaiva viSayo vaktavyaH / tadevAha - pramANa sAdhanopAyaH pramANAntaragocaraH // 156 // vyApyavyApakabhAvo'yamekatrApi vibhAvyate / iti / 185 kalpitAtpratibandhAccet kSaNabhaGgAnumodayaH / . tata eva bhavet kinna nityatvAdyanumodayaH 1 // 1509 // vyApyavyApakabhAvaH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH ayaM vicAryamANo vibhAvyate nizcIyate / kasmin ? ekatra ekasmin mahAnasAdau, na kevalaM sarvatretyapizabdaH / ekatrApi kIdRzaH sa vibhAvyate ? pramANAntarasya pratyakSAnumAnAbhyAmanyasya tarkAbhidhAnasya pramANasya gocaro viSayaH / kutastagocara eva sa vibhAvyate nApara iti cet ? na; pramANasAdhanopAyatvAt / iSTaM hi tasya anumAnapramANaniSpattyupAyatvam / tacca tadgocarasyaiva nAtadgocarasya / aparijJAtasya tadupAyatve atiprasaGgAt - 20 nAlikeradvISAdAgatasyApi dhUmAdeH pAvakAdipratipattyApatteH / nApyanyagocarasyaH tattvasyaivAbhAvAt / * prativihitaM hi tasyAnumAnagocaratvam anavasthAparasparAzrayAbhyAm) pratyakSaviSayatvaJca sAdhAraNatvAt / na kazcittAttvikaH sAdhAraNAkAraH sambhavati pratyakSe'pi tatpratibhAsaprasaGgAt, anyathA'nyatrApi tadanupapatteH, tasya tadbalabhAvitvAt / tato vizeSasyaiva sAdhAraNatvaM tasyaiva pratyakSaviSayasya vikalpajJAne vyaktyantarasAdhAraNatayA pratyavabhAsanAt / tato gRhItagrahaNAttadviSayasya tarkavikalpasya prAmANyameva durupaSAdaM 25 tatkathaM tadantaratvaM yatastagocara ityucyata iti cet ? na; evaM tasya pramANasAdhanopAyatvavyApatteH / na hi tasya vizeSaNarUpeNaiva pratyakSAvabhAsinA taduSAtatvam; tasya parvatadhUmAdau abhAvAt / nApi vikalpitena; tasya tatra bhAve'pi tataH pramANasyAnutpatteH / tathA hi 1 zragneH / 2 pramANAntaratvam / 24 15 0 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 186 20 nyAyavinizcayavivaraNe kalpito'pi kSaNakSINe vastunyeva sa sambhavI / tasya pratyakSataH siddherna nityAdau viparyayAt // 1510 // ityapyayuktaM pratyakSAttasyApyapratipattitaH / jAtyantaragatatvena tasya pUrvaM nivedanAt // 1511 // tataH sAdhAraNAtmApi pratibandho'stu tAttvikaH / [ 2 / 160-61 pramANamanumAnaM hi nAnyathA syAttadudbhavam // 1512 // tasya ca tadevAdhigatirna pratyakSAt / tasyA'tadviSayatve vA kasyAyaM vyApAraH syAt ? "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet ? // dhUmahetusvabhAvo hi vahnistacchakti bhedavAn / adhUmadhUmasya bhAve sa syAdahetukaH / / " [pra0 vA0 3 / 35-36] ityAdi / pratyakSasyaiveti cet; na; tasyAvikalpasyAsyaivaM parAmarzasambhavAt / tajjanmano vikalpasyeti cet; tathApi kimarthaM tannirUpaNam ? pratibandhasyaiva nirNayArtham, pratyakSapratipannasyApi tasyAnirNI - tasya puruSArthaM pratyanupayogAditi cet; vikalpasyApi tarhi kathaM tannirNayaM pratyupayogaH / na hi tasyApi svataH 15 parato vA nirNaya iti / abhihitaJcaitat - anirNIto'pi sa tatropayujyate dRSTatvAt evaM na pratibandhaH ' iti / kiM kRtametat ? samAropabhAvAbhAvakRtamiti cet; tarhi pratibandhe pratibandhasamAropanivAraNArthaM tannirUpaNamiti kathaM taddvyApAravAn vikalpo na pramANam ? apramANAttannivAraNAyogAdanumAnavat / etadevAha - satyapyanvayavijJAne sa tarkapariniSThitaH // 160 // avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate / iti / 1 anvayaH pratibandhastasya vijJAnaM pratyakSaM tasyaiva parairiSTastasmin / kathambhUte ? sAkalyena dezakAlAntaravartisAdhyasAdhanavyaktisAmastyena anyathA sato'pi tasyAnupayogAt / satyapi vidyamAne'pi apizabdaH sambhAvanAyAM tattvataH tadabhAvAt, anyathA prANimAtrasyApi sugatAvizeSeNAnumAnavaiphalyaprasaGgAt / sa prasiddhaH sa vA pAtrakesarisvAminA nirUpitaH avinAbhAva eva 25 sambandho hetusAdhyayorna tAdAtmyAdistasyA vyApakatvAt / avadhAryate nizcIyate / kIdRzaH tarkeNa parito nAroSayatA niSThito labdhapratiSThaH tarkapariniSThitaH iti / sAkalyenetyatrApi vaktavyaM tathA ca 'kimanvayavijJAnena satyapi tasmin tarkaprAmANyasyAzakya pratikSepatvAt anyathA samAroSasyAvyavacchedAt / tataH sa eva pratibandhe pramANayitavyaH parasyApi " agnisvabhAvaH " [ pra0 vA0 3 / 35 ] ityAdi bruvANasya prasiddhatvAnna tadvijJAne vipratipattiriti manyate / punarapi tarkasyaiva 30 prAmANyaM dRDhayannAha - 1 kimanvayivi - pa0 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 162-63 ] 2 anumAnaprastAvaH sahadRSTaizca dharmaistaM na vinA tasya sambhavaH // 169 // iti / tasya avinAbhAvasya sambhavaH / kaiH ? sahayugapadSTairdharmaiH sAdhyasvabhAvaiH rUpAdibhiH rasAdInAM cazabdAt kramadRSTairapi zakaTodayAdibhiH kRttikodayAdInAm / sa kim ? taM na vinA tarkamantareNa na avadhAryate iti gatena sambandhaH / sahakramadarzanasya tadabhAve'pi sambhavAt na tatastadavadhAraNamiti bhAvaH / tarkasya yadi na svaviSaye pratibandhaH kathaM prAmANyam ? pratyakSasyApi tata 5 eva tadbhAvAt / pratibandhe vA so'pyanumAnameva tannirNayAdutpatteH prasiddhAnumAnavat tatkathaM tasya pramANAntaratvamiti cet ? atrAha iti tarkamapekSeta niyamenaiva laiGgikam / iti / 187 " ityevaM tarkameva evakArasyAtra sambandhAt nAparaM tasya pratibandhAviSayatvAd apekSeta kim ? laiGgikam anumAnanaMM liGgAdAgatatvAt kathamapekSeta ? niyamena avazyambhAvena / tadanapekSatve 10 tadanutpatteH / tato na sa laiGgikaM tatkAraNatvAt / kAryAcca kAraNasyArthAntaratvAt / anarthAntarameva tatastallaiGgikamiti cet; na; tasyApi pratibandhanirNayakRtastarkAdevotpatteH anyatastannirNayasyAsambhavAt / so'pi tato 'paraM laiGgikameveti cet; na; anavasthAprasaGgena laiGgikavArtAyA api vilopanAt / tato na tasya laiGgikatvam / pratibandhe kathamatattvamiti cet ? pratyakSe'pi katham ? nirNaya nirapekSatvAditi cet; samAnamidaM tarke'pi / kastarhi tasya svaviSaye pratibandha iti cet ? yogyatayaiva pratyakSavat / 15 pratyakSe'pi pratibandhAntarasya tadutpattyAderniSedhAt / tato yogyatayaiva pramANaM tarkaH / tadevAha1 tasmAdvastuvalAdeva pramANaM [ matipUrvakam ] // 162 // iti / tasmAttadabhAve laiGgikasyAsambhavAt pramANaM tarka iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / svato vastveva na kalpitaM yadbalaM yogyatAlakSaNaM tasmAdeva na tadutpattyAdeH / yadyevaM bhavato'pi tattRtIyaM pramANaM prApta pratyakSavat parokSe'pyanantarbhAvAditi cet; Aha- 20 matipUrvakam // bahubhedaM zrutaM sAkSAt pAramparyeNa ceSyate / zrutamityaspaSTajJAnamucyate "zrutamaspaSTa tarkaNam" [ta0 zlo0 1 20 ] iti vacanAt / aspaSTaM parokSameva / tataH zrutamiSyate tarka ityarthaH / matipUrvakamityaspaSTajJAnasya zrutavyapadeze' nimittamuktam 'matipUrvaM zrutm' iti, smRtyAdau aspaSTajJAna eva taddvyapadezasya sUtre kRtatvAt / ma~tizce- 25 yamavagrahAdidhAraNAparyantaMjJAnamucyate " tanmatijJAnaM caturvidham " [ laghI0 zlo0 6 ] iti vacanAt / sA pUrvaM kAraNaM yasya tattathokta N zrutamiti / tathApi na tarkasya zrutatvam / mateH smRtyAdinA tasya vyavadhAnAditi cet; na;sAkSAdiva paramparayApi tatpUrvasya teMdupagamAt / ata evoktam- 'sAkSAt pArampa 1 - dezani - A0, ba0, pa0 / 2 - jJAnameva A0, ba0, pa0 / 3 "zrutaM matipUrvaM yanekadvAdazabhedam" - ta0 sU0 1 / 20 ityatra / 4 matizcehAvagra- tA0 / 5 taM jJAna - A0, ba0, pa0 / 6 zrutatvApagamAt / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .188 10 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 163-64 ryeNa ca' iti / tacca sUtre pUrvagrahaNAdavagatam , tasya vyavahitatve'pi pravRttidarzanena tatparigrahArthatvAt, anyathA 'matinimittam' ityeva sUtre vArti ke ca kRtaM bhavet / bahuvidhatvaM ca tarkazrutasya kacidekatraiva sAdhanadharme tatsAmAnyasya sAdhyasAmAnyena punaH kSayopazamavazAttadvizeSagrahaNe tasya sAdhyavizeSeNa punastato'pi sUkSmasya tadvizeSasyAvadhAraNe tasyApi tAdRzena tadvizeSeNa avinAbhAvanirNayAt / 5 yadapekSayedaM bauddhenoktam- "sarvAkArAnumAnaM yat pratyakSAt tanna bhidyate // " [pra0 vArtikAla0 1 / 138] iti / tathA dezAdivyavahitasya zabdakRtakatvAdidharmihetukalApasyApi tata eva pratipatteH UhApoharUpatvAcca pratipattavyam / tato na tasya pramANAntaratvaM parokSa evAntarbhAvAt / bahubhedatvameva tasya darzayituM tadvyApArAnAha arthamAtrAvabodhe'pi yato narte pravartanam // 16 // sa yukto nizcayo mukhyaM pramANaM [tadanakSavat] / iti / arthasya nIlAdeH mAtrA niraMzakSaNikAdyavasthA tasyA avabodhaH nirvikalpadarzanam, tasmi. napi na kevalaM tadabhAve sa prasiddho nizcayo nIlAdivyavasAyo yuktaH upapannaH / kim ? pramANam / katham ? mukhyaM naupacArikam / kuta etat ? yato yasmAnnizcayAt Rte na pravartanaM jalAdau tadarthina iti| etaduktaM bhavati-pravartakameva pramANaM parasyApyabhimatam, "thIpramANatA, pravRttestatpradhA15 natvAt / " [pra0 vA0 115] iti vacanAt / pravRttizca nizcayAdeva na tadavabodhanAt kSaNakSa yAdivat / ataH sa eva mukhyaM pramANam / tathA ca "klpnaapoddhm|| [pra0 samu0 zlo0 3) iti pratyakSalakSaNamasambhavadoSaM nizcaye tadabhAvAt,nirvikalpasya mukhyataH prAmANyAbhAvAt / etadevAha-'tadanakSavat' iti / taditi nipAtaH sa ityatrArthe / so'rthamAtrAvabodhaH akSAdanyatvAt sannikarSAdiranakSaM tadva diti / etaduktaM bhavati-yathA sannikarSAdaH mukhyaprAmANyAbhAvAd na tatra tallakSaNaM tathA tadavabodhe'pIti / 20 kadA punarnizcayAt pravartanam ? abhyAsa iti cet, na tadA darzanAdeva tadbhAvAnna nizcayAt, tasyaivA bhAvAt / nAnabhyAse, tadApyanumAnAdeva tadbhAvAditi cet; kathaM tarhi "gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvatam' [pra0 vA0 1 / 5] ityanena tasyAprAmANyamuktam ? kvacidapyasatastadayogAt / tadayaM tameva necchati tasyAprAmANyaM ca vaktIti kathamanunmattaH ? bhavatu tarhi tasya gRhItagrahaNAdevAprAmANyamiti ceta; kiM punaH sAmAnyaM darzanaviSayo yenaivaM syAt ? satyam , dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAditi cet; vastutastarhi 25 apUrvArtha eva sa iti kathanna pramANam ? tadviSayasya sAmAnyasyAvastutvAditi cet; evaM tarhi vakta vyam-'avastuviSayatvaM na pramANam' iti, na punarevaM 'gRhItagrahaNAt' iti hetorasiddhidoSAt / ekatvAdhyavasAyAnnAsiddhiriti cet, na; ekatvAdavastubhUtAdvastuto gRhItagrAhitvAsambhavAt / tadapi tAdRzameveti cet; vastutastarhi nAsiddhidoSaH parihRta iti na kiJcidetat / astu tasyAvastuviSayatvAdevAprAmANyamiti cet, na; anumAne'pi tatprasaGgaH / samAropavyavacchedAdeH prayojanavizeSasya tato bhAvAditi cet; 1 ata evaM prA0, b0,10|2 tathA A0,ba0, pa03 nApyana- A0, b0p0| 4 parigRhIta A0, ba0, pa015 anumAnataH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 2 / 164-66] 2 anumAnaprastAvaH tadevaM nizcaye 'pi samAnamiti tadvyApArAntaropanyAsena darzayati liGgasAvRtayostulyA gRhItagrahaNAdapi // 164 // __ vyavacchedAvisaMvAdavyavahartRpravRttayaH / iti / liGga kSaNabhaGgAdyanumAnaM liGgo'rthatvAt, sAMvRtaM nizcayajJAnaM tayoH 'prAmANyam' iti . vakSyamANena sambandhaH / 'tulyam' iti vacanapariNAmena / kutastulyamiti ? tayoryataH talyAH samAnAH / 5 kAH ? vyavacchedazca samAropasya avisaMvAdazcAvipratisAraM vyavahatapravRttizca vyavahAripravartanaM tAH / kuto'pi tAstulyAH 'tadvA tulyaM tayoH gRhItagrahaNAdapi apizabdAt avastuviSayatvAt / atrApi tulyatvAditi vibhaktipariNAmena sambandhanIyam / ayamoM yadi gRhItagrahaNamAzrityASi anumAnasya prAmANyaM vyavacchedAdeH prayojanAt , tat nizcaye'pi tulyaM tadAzrayaNasya tatprayojanasya ca tatrApi tulyatvAditi / avisaMvAdavyavahArayonizcaye parasyApi prasiddhatvAt / tatra vyavacchedaM darzayannAha- 10 zabdAdyayogavicchede tatprAmANyaM na kiM punaH // 165 // iti / / zabda Adiryasya ghaTAdestasya ayogaH svarUpeNAghaTanam abhedavAdiparikalpitastasya vicchedo nizcayAt / na hi nizcitasyAyuktirabhede'pi tatprasaGgAditi tasmin tatprAmANyaM nizcayaprAmANyaM na kim ? bhavatyeva / punariti vitarke / tadvicchedasyApyanumAnAdeva bhAvAt kiM nizcayeneti cet ? atrAha 15 anumAnaM tu hetoH syAt [ avinAbhAvanizcayAt ] / iti / tAtparyamatra-hetoH anumAnaM sa ca bhedarUpatvena paraM pratyukta eveti kathaM tato'numAnam anyatarAsiddhaH ? tadayuktarapyanumAnAntarAd vyavacchede tadevottaram-'anumAnaM tu hetoH syAt' iti / punastadayuktarepi tadantarAdvyavacchede'navasthAMpasaktiriti / tato nizcayAdeva tadvyavaccheda ityupapannamidaM 'tatprAmANyaM na kiM punaH' iti / nanu nizcayasyApi bhedarUpasyAyuktiryadi nizcayAntarAd vyavacchinnA 20 anavasthAnamiti cet, na; abhedanizcayavat.svata eva tasya yuktatayA avasthAnAt / heturUpapratipAdanavyAjena punarapi tadvyApAraM darzayannAha-'avinAbhAvanizcayAt' iti / spaSTamidam / atraheturiti vibhaktipariNAmena sambandhaH / syAnmatam-tannizcayasyApi tadutpattyAdinizcayAdeva bhAvAt tata eva heturiti vaktavyamiti; tanna, evamatiprasaGgAt / yathaiva hi dhUmAdevizeSadharmaiH kaNThAkSavikArakAribhirgamakatvaM tathA sAmAnyadharmerapi mUrtatvAdibhirbhavet tairapi tasyAgnyAdikAryatvAt, tathA ca 25 kiM tadvizeSAvadhAraNArthena prayatnena ? yata idaM sUktam-"iSTaM viruddhakArye'pi dezakAlAdyapekSaNam / " [pr0vaa03|5 ] iti / vizeSarUpaireva gamakatvaM tatraivAvyabhicAraniyamAdato na vyarthastadavadhAraNArtho yatna iti cet, na; tanniyamasyApi kAryatvAdeva bhAvAt tasya ca rUpAntarepvapya 1 tadvattulyaM pa0 / 2 -yepi pa- A0, ba0, pa0 / 3 -tayA vyava- A0, pa0 / 4 tadaniprA0, ba0,pa0 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 166-67 vizeSAt / anyathA teSAmahetukatvena nityatvaprasaGgAt / agniM pratyeva teSAmahetukatvaM na hetvantaramapIti cet; na tarhi teSAM dhUmarUpatvaM sAmagryantarAdutpatteH padArthAntaravat / hetvantaramapyanalAdisAmagryantargatameveti cet, siddhamanalaM pratyapi teSAM kAryatvamiti kathanna tatastatra tanniyamaH ' ? tathApyabhAve na tannirNayAttannirNayaH satyapi tasmin tadabhAvAt / viziSTasyaiva tasya nirNayAnnirNayata5 stanniyamasya na tanmAtrasyeti cet; nanu vizeSo'pi tasya tanniyama eva noparastasyetaratrApi sambhavAt / tathA ca nirNayepi tanniyamasya tadviziSTatayA kAryanirNayastato'pi tanniyamasyeti parasparAzrayaNaM nAma pratiSedhamanupatati / anyatastannirNaye vA tAvatA gamakatvAd vyarthaM tadarthaM kAryatvakalpanam + tathA tatsvAbhAvyakalpanam / tato hi gamakatve prayatnajanyatvaM pratyanityatvasyApi tadbhavet, tanmAtrAnubandhinastasya ghaTAdau pratipatteH, tadanubandhinyeva sAdhyadharme kRtakatvAderapi hetutvasya 10 parairiSTatvAt / tasya tadanubandhitvameva nAsti vidyudAdau satyapi tasminnabhAvAditi ceta ; tadA anityatvamapi kvacit kRtakatvAdau satyapi tathA na bhavet / bhavatyeva tathA darzanAdityapi na yuktam ; ghaTAdibhAvinastasya prayatnajanyatvena vyabhicArAt, sarvatra bhAvinazca tasyArvAgdarziSvabhAvAt / tathApi kathamadRSTastadbhAvaH kvacit kalpyata iti cet; na kalpyate kintu saMzayyate tajjAtIye prayatnajanyatve darzanAt / atha tAdRzastasya niyamo 'sti yat sati tasmin bhavatyeveti tato na saMzayastatreti cet; 15 so'pi kutaH tadanubandhAditi cet; : na; anyo'nyasaMzrayAt - tato niyamo niyamAcca sa iti / anyato niyamanirNaye vA 'tAvatA' ityAderdoSAt / tanna tadutpattyAdinirNayAt hetuH pRthagavinAbhAvanizcayAdeva tadupapatteH / tadevaM kAryAdAvanyathAnupapannatvAdeva hetutvamavasthApya anupalambhe'pi tata eva tadava sthApayannAha - 20 yathA kArya svabhAvo vApyanyathAkyasambhavaH // 166 // hetucAnupalambho'yaM tathaivetyanugamyatAm / iti / kAryaM dhUmAdiH svabhAvaH kRtakatvAdiH 'vA' iti samuccaye / yathA yenoktanyAyaprakAreNa anyathAzaGkathasambhavaH sAdhyAbhAvenAzaGkanIyAtmalAbho - heturna tadutpattyAdipratibandhAt tathaivAnupalambho'pi cazabdasya apizabdArthasyAtra sambandhAt / ayaM prasiddho heturityanugamyatAm anyathAzaGkayasambhava eveti / tathA ca dRzyavizeSaNasyevetarasyApi tAdRzasya gamakatvamiti manyate / 25 yuktaM caitat kathamanyathA kvacidvijJAnAdinirodhalakSaNasya maraNasya tataH pratipattiH na hi vijJAnAderdRzyatvam ; darzanapratyayauM sAkalye'pi svabhAvavizeSasyAbhAvAt, tadubhayarUpatvAcca dRzyatvasya / astyeva svazarIre tattasyeti cet; kiM punaH zarIrAntare tanniSedho maraNam ? tathA cet; na; sarvadA tatprasaGgAt / tajjAtIyatvAttadaintaragatamapi dRzyameveti cet; kimidAnImadRzyaM nAma yatrAnupalambhAt saMzayaH syAt ? 1 1 parasyetara - tA0 / 2 ye hi ta- A0, ba, pa0 ! 3 - yena tA- A0, ba0, pa0 / 4 tadanusandhinaiva A0, ba0.50 / 5 -yatve tu A0, ba0, pa0 / 6 - yaH sA tA0 / 7 - tadanantaragatama- A0, ba0, pa0 / zarIrAntaragatamapi / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 167-68 ] 2 anumAnaprastAvaH 191 pizAcAderapi tathA dRzyatvopapatteH / tato na svabhAvAnupalambhAttanniSedhaH / nApi kAryAnupalambhAt, tato'pi tadupalambhaniSedhAdeva tanniSedhAt / "aniSiddhopalambhasyAbhAvAsiddheH" [ ] ityabhidhAnAt / na cAdRzyasya tanniSedhe'pi niSedhaH saMzayopagamAt / bhavannapi vyAhArAdikAryAnupalambhAttasya niSedhaH apratibaddhazaktikasyaiva syAnnAparasya tatkathaM tadvivekAnizcayAddAhAdisAhasakaraNaM pAtakaprasaGgAt / atha vyAhArAdau tat pratibandhavikalameva tato bhavatyeva tadanupalambhAttasya niSedhaH, sati tasmin tasyA- 5 sambhavAditi cet; Agato'si panthAnam, adRzya vizeSaNasyApi tasyAnyathAnupapattyA gamakatvopagamAt / idameva kevalamaparIkSitamuktavAnasi " nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti " [ hetubi 0 TI0 pR0 209 ] iti / avazyaM tadvato'pi vijJAnAdeH bhAvAt, anyathA tatprabhavAdanupalambhAttanniSedhAnupapatteH / taccAvazyambhAvitadvattvaM tarkAdeva zakyanirNayamupAyAntarAbhAvAt / tadevamadRzyAnupalambhasya gamakatvamanyathAnupapattibalenopapAdya dRzyAnupalambhasyApi tata eva tat, na tadantareNeti darzayannAhapratyakSAnupalambhazca vidhAnapratiSedhayoH // 167 // antareNeha sambandhamaheturiva lakSyate / iti / 10 15 20 upalabhyata iti upalabhyate'neneti vA upalambhaH tadanyaH anupalambha: bhAvAntaramupalambhayogyaM tajjJAnaM vA / pratyakSasya dRzyasya sa ca so'pi na kevalaM kAryAdereva aheturiva agamaka iva lakSyate / katham ? iha anyathAnupapattau sambandhaM sAGgatyamantareNa vineti / kva sa tathA lakSyate ? vidhAnapratiSedhayoH vidhAnaM pradezAdeH pratiSedho ghaTAdestayoriti / tathA hi-na tAvat pratiSedhaH kasyacittuccho 'nabhyupagamAt / pradezAdibhAvAntarasvabhAvatve'pi na tatra anupalambhasyA 'pratipannasya hetutvam ; asiddhasyAnyathAnupapattivaikalyAt / pratipattirapi tasya yadi pratiSedharUpatvenAnyato 'nupalambhAt; anavasthApattiH / svato'pi yadyanizcayarUpA; tadevAhetutvam / nizcayAtmikAyAM tu vyarthaM tasya tatra hetutvam ; tannizcayAdeva pratiSedhyAbhAvasyApi nizcayAt, tadviSayatayaiva tatra tadutpatteH / na tannizcayArthaM tasya tattvamapi tu tatrAsaditi jJAnArtham ; ityapi na yuktam ; anupalambhasyaiva tadasajjJAna`tvAt / tato'pi tadantarakalpanAyA manavasthA doSAt / tadabhidhAnArthamityapi nottaram ; utpattAveva nizcayarUpasya tasya sAbhidhAnatvAt / anabhidhAnatve'pi kutastasya tAdarthyam : tasya karaNAt, jJApanAdvA ? karaNAditi cet; na; jJApakasyAkArakatvAt / jJApanAditi cet tathApi kathaM tajjJApakasya pratiSedhajJApakatvam ? tasyApi tadviSayasyaiva jJApanAditi sa cet; yadyasti kiM tatastajjJApanena ? pratyakSAdeva jJapta eH / atha nAsti; nAsti jJApanamasatastadayogAt / pratiSedhasya tadyogyatvajJApanameva tajjJApanamiti cet; na; asati tasmin yogyatvasyApi tadapekSasyAsambhavAt / sambhave'pi kimarthaM tajjJApanam ? abhidhAnAdivyavahArArthamiti cet; sa kimanupalambhaviSayAdeva tato na bhavati yena tatastajjJApanaM" tatazca sa iti pAramparyaM parikalpyate ? tathA cet; anupalambhe'pi tadanyajJApitAdeva sa 25 1 tatkAryAdeva A0, ba0, pa0 / 2 gamakatvam / 3 yadyapi nizcayarUpAttade - A0, ba0, pa0 / 4 tadvatsa - A0, ba0, pa0 / 5 - pakaMta A0, ba0, pa0 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 168-69 tato bhavati tadanyatrApyevamiti kathamanavasthAto nirmuktiH ? tatra svataHsiddhAdeva tatastadbhAve dRzyAbhAve'pi tatsiddhAdeva sa bhavatIti vyarthaM tatastajjJApanam / kathaM ca tajjJApanameva vyavahArasya jJApanam ! avinAbhAvAditi cet; sarvatra hetujJApanameva sAdhyajJApanamityanumAnamudrA dodryeta / kathaM vA tadavinAbhAvitvaM tasya svayaM tatkAraNatvenAtatkAryatvAt ? ata eva atatsvabhAvatvAcca / svahetostathaivotpatteriti ceta; kuta 5 idamavagantavyam ? tadutpattyAderavagamopAyasyAbhAvAt / vicArAdeva kutazciditi cet, siddhaM tarhi tadviSayAdekalakSaNabalAdevAnupalambhasya hetutvaM na tadantareNeti / tataH sUktam-'antareNa' ityAdi / vidhAne'pi tasya tata eva hetutvoSapatteH / kasya punarvidhAnaM yatra tasya hetutvam ? niSedhyasyaiveti cet ; na; asati tasmin tasyaiva virodhAt / bhUtalAderiti cet; na, tasyAvipratipattitvenAsAdhyatvAt / na hi sAGkhyasyApi tatra vipratipattiH "sarva sarvatra vidyate" [-] ityAgamAropitasaMskArasya 10 dRzyaniSedha eva tasya sa tadbhAvAt, ataH sa eva tena sAdhyate yadyatra darza nalakSaNaprAptaM na dRzyate tatatra nAsti yathA cetanAtmani pradhAnarUpatvam , na dRzyate ca tAdRzo ghaTAdiH pradezAdivizeSe iti, tatastatraiva hetutvaM tasya na tadvidhAna iti cet, na, tathA kAryasvabhAvayorapi 'nehAnamiH dhUmAt, neha nityatvaM kRtakatvAt' ityanagnyAdipratiSedha eva tadvipratipattiviSaye hetutvaprasaGgAt nAgnyAdividhau avi pratipatteH / evaM ca kathamidaM saGgatam-"tatra dvau vastusAdhanI" [ nyAyabi0 pR039 ] iti / 15 tadAropitAnagnyAdivivikte agnyAdau vastunyeva tasya hetutvAditi cet; niSedhyavivikte pradeze vastu nyanupalambhasyApi kinna tathA hetutvaM yata idaM sUktaM bhavet-"ekaH pratiSedhahetuH" nyAyabi0pR039] iti / tato yuktaM vidhAvapyekalakSaNabalAttasya hetutvam / idAnIM tatprapaJcaM darzayati prapaJco'nupalabdhenApakSe pratyakSavRttitaH // 168 // pramANaM sambhavAbhAvAdvicArasyApyapekSaNAt / iti / anupalabdheH prapaJcaH svabhAvAnupalabdhyAdirUpo bhedaH pramANaM bhavatu pratiSedhaviSakSe vidhau tadviruddhasyopalambhasya pratyakSAparavyapadezasya pravRttita iti cet, na; apakSe pratyakSavRttitaH kintu sambhavAbhAvAttatrAnupalambhasya / so'pi tatra tadvRttireva tatastata eva pramANamiti cet, na; pratiSedhaniyamasyaiva tattvAt / tanniyamo'pi tadvRttita evAvagamyate iti cet ; na; nirUpitarUpAt vicArAdeva tadavagamAt / ata evAha-vicArasyApya pekSaNAt' iti / apiH avadhAraNe vicArasyaiva tadavagamaM pratya pekSaNAt / tata eva sapramANaM na tatra tadvattita iti / tatra svabhAvAnupalabdhiyathA 'na bhAveSu kSaNakSayakAnto'nupalabdheH' iti / asiddhAnupalabdhiH pratyakSataH sarvatra tasyaivopa 1 -bhAvAditIti A0, ba0, pa0 / 2 'yo vA sAMkhyo'tyantavimUDhaH sarve sarvatra vidyate ityAgrahavAn / " -pra0 vArtikAla0 4 / 263 / 3 pradezavastu-zrA0, ba0, 50 / 4 vidhAnasyApye- A0, ba0, pa0 |5-dhvissysyaiv A0, ba0, pa0 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 2 / 166] 2 anumAnaprastAvaH labdheriti cet, kimidAnIM tatrAnumAnene ? AropavyavacchedaM iti ceta; tenApi kim ? satyapyArope pravRttyAdivyavahArasya . pratyakSAdeva tatsamarthAdupapatteH / tadasamarthe'pi tasmin na kiJcit . tadvya vacchedena, satyapi tasmin vyavahArasyAsambhavAt / atha sa~ eva tasya tatsAmarthya tadayamadoSaH; kathamarthAntaraM sa tasya sAmarthyamatiprasaGgAt ? sambandhAditi cet, na; bhede satyupakArAdanyasya tasyAsambhavAt / na ca tasyopakAryatvaM nityavat kSaNikasyApi niraMzasya tadayogAt / 5 bhavatvanumAnAdeva ta~syopalabdhiriti cet, na; tasyApyanirNayarUpasyAprAmANyAt tatkSaNakSayasaMvedanavat / nirNayarUpameva taditi ; kutastasya parijJAnam ? svata iti cet tattasyAnizcayarUpameva pratyakSatvAt nIlAdipratyakSavat / svAbhimukhameva rUpaM tasyAnirNayasvabhAva na bAhyAbhimukhamiti cet; tasya tarhi kutaH parijJAnam ? svAbhimukhAttadayogAt / svata eveti cet, tadapyanizcayameva pUrvavat pratyakSatvAditi na nizcayarUpaM tasyotpazyAmaH / "punastadantarakalpanAyAmanavasthAkalpanAt / nizcayAnta- 10 rAt tatparijJAnametena prativyUDham / tanna tato'pi tasyopalabdhiriti kathamasiddhiranupalabdheH ? tathA na kSaNakSayaikAnte kArya kAraNAnupalambhAt / na hi tatra kAraNatva kasyacit; tatsamaye "kAryAnupagamAt, "santAnAbhAvaprasaGgAcca / nApi bhinnasamaye; svayaM tadAnImasattvAt / tathA hiyatkAryakAle nAsti na tattatkAraNaM yathA anutpannam , nAsti ca tatkAle pradhvastamiti / api ca, asato'pi kAraNatve yathA tato'nantaraM kAryaM tathA tataH punastato'pi punaH 15 kinna syAt ? asataH tadApi tasyAvizeSAt / eva ca kathaM "tasyAnityatvamanuSaramAt ? kAraNasyAnuparatihetoreva" bhAvAt / atha tadapahastya svayamevoparatiH; evaM sati uparativat utpattirapi tasya svAdhInaiva syAt / tAdRgutpattinityaiva bhavediti cet ; uparatirapi syAt / tathA ca hetusAmarthyAdutpattyA tasya bhUyatAm / svataH kiM voparatyeti dustaraM dausthyamApatet // 1513 // kSaNAdevordhvamasthAnaM tasya cet syAt svazaktitaH / kSaNa eva tataH sthAnaM tasya kasmAnna karapyate // 1514 // utpannasya svataH zaktiH zaktAdutpattirityataH / anyo'nyAzrayadoSAccennaiSa "pakSo'vakalpate // 1515 // 1 "sarve kSaNika sattvAdityAdinA"- tA0 tti0| 2 "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate / " iti vacanAt / 3 vyavahArAsamarthe'pi / 4 'aAropavyavaccheda eva / " -tA0 Ti0 / 5 pratyakSasya / 6 sambandhasya / 7 kSaNikatvasya / 8 tasyAni-A0,ba0, p0| 9 "sarvacittacaitAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti vacanAt |"-taa0 Ti0 / 10 sugatasta-A0, ba0, pa0 / 11 kArye'nupaga- tA0 / 12 yadi kAraNakAle kArya syAttadA sarvasyottarottarakSaNasya zrAdyakSaNavRttittvaprasaGgaH, anantaraMca nAzat santAnAbhAvaH syAditi bhAvaH / 13 uttarottarakSaNeSu / 14 tasyAntikatvamanu-A0, ba0, pa0 / 15 yataH kAraNAdanuparatiH tasya kAraNasya sadbhAvAt / 16 pakSo'tra k-p0| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nyAyavinizcayavivaraNe [ 21169 nityaM sattvamahetorityevaM tarhi vRthA vacaH' / ahetUtpattisadbhAve satyevaivaM vacaH sthiteH // 1516 // . anutpannamapi pUrvasya kAraNameva tataH sAdhyavikalaM nidarzanamiti cet ; na; tasya tatkAryatvAt / na hi kAryAdeva kAraNam ; anyo'nyAzrayadoSAt / anyo'nyamavinAbhAvAdeva hetuphala5 vyapadezo nAnyo'nyasmAdutpattestadayamaprasaGga iti cet, utpattistarhi kutaH ? na kutazcit ; kathaM sattvam ? upalambhAdeva, "upalambhaH sattA" [pa0 vArtikAla0 2 / 54 ] iti vacanAt / nityaM tatkinneti cet; nityopalambhAbhAvAdeva / tato na tasya kAryatvavat kAraNatvamapi vyAhatamiti cet, na; evamapi bhavato vyAghAtasya prasaGgAt / tathA hi kAryatvAdAdyacitte syAdavinAbhAvanizcayaH / vyabhicAravizaGkApi hetutvena prasajyate // 1517 // tacchakayA tato na syAdanumA pUrvajanmani / tannirNaye bhaveccApi saiSA te dustyajA rujA // 1518 // kAryatvAdanumAsiddhau tacchakA kriyate na cet / / na hetubalabhAvinyAH svecchayA vAraNAtyayAt // 1519 // tasmAt prAgjanmacittasya tat kAryameva na kAraNam , uttarasya ca kAraNamevaM pUrvatvAt prakRtacittavat, tadapi taduttarasya tAvadevaM yAvadantyaM cittam, tadapi bhAvibhavAdyacittasya / kathaM punaH kAraNAttatastadanumAnamiti cet ? kAryAdivAvinAbhAvanirNayAditi brUmaH / caturthaM talliGgaM syAditi cet, yadyatannyAyAdApatati kimatra kurmaH ? tanna prAgbhAvino hetutvamiti bhavatyeva asatastadabhAve sa dRSTAntaH / tataH anyo'nyAzrayaNAdau caMduktaM gajanimIlanAt / kAraNaM bhAvi vaktavyA tathA tasya kSaNasthitiH // 1520 // kuto vA tasya sA zaktiryataH pradhvaMsate svataH / svahetozcedavasthAnapadhvaMsau yugapanna kim // 1521 // tAdRzI yadi zaktaH sA saMtastau kramabhAvinau / 'nAkramAtkramiNo bhAvA" ityetadurghaTaM bhavet // 1522 // tannAnuparatau hetau tasyoparatirAtmanaH / ityanityatvavArtA te tatra dUraM palAyate // 1523 // idamevoditaM pUrvaiH syAdvAdanyAyavedibhiH / devo'pi kurute yeSu vinayAlaGkRtaM vacaH // 1524 // 1'nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / " -pra0vA0 334 / 2 teSAM te A0,ba0,pa0 / 3 -vamapU- A0, ba0, pa0 / 4 cittaM bhAvi-A0, ba0, pa0 / 5 kAryAdevAvi- zrA0, ba0, pa0 / 6 svatastau A0, ba0, pa0 / 7 pra0 vA0 1145 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 2 / 166] 2 anumAnaprastAvaH "pradhvastasya na hetutvaM yathaiva prAgabhAvinaH / asatazceha bhAve'tha pazcAtkinna bhaviSyati // " [ ] iti / aprAgbhAvino'pi iSTameva hetutvaM bhAvijanmAdayacittAdAdhunikasya maraNacittasyotpatteH, anyathA tatastadanumAnAsambhavAt , kathamasau asato hetutve dRSTAnta iti cet ? nanvevaM maraNacittaM kasya hetuH ? ahetoH avastutvaprasaGgAt / tatpUrvasyeti cet / tadapi tarhi tatpUrvasya tadapyevaM yAvadA- 5 dayacittamiti / tataH kathaM prAgbhavacittasyAnumitiH kAraNaliGgasyAnupagamAt ? anyathA maraNacittasyApi talliGgatvA deva gamakatvAt kAryatvakalpanaM vRthaiva syAt / atha tat uttaracittasyeva prAgbhavacittasyApi kAryameva tadayamadoSaH; tarhi na kasyacidapi kAraNamiti na vastu bhavet / atha tadapi tayoranyatarasya hetureva na tarhi tatastasyAnumAnam / tato nAsataH kAraNatvamiti siddhA kAraNAnupalabdhiH / tathA kAryAnupalabdhirapi / tadayathA, na tadekAnte kAraNaM kAryAnupalambhAt / nahi tasya 10 satkAryam; nirapekSatvAt / nApyasat; vinApi tenAbhAvAt / rUpAntareNa tattasya kAryamiti cet; tadapi sat; kathaM tasya ? asaccet; sa eva prasaGgo 'vinApi' ityAdiranavasthA ca / yadi cAsat sadrUpamApadayamAnaM tasya kAryam ;na kSaNabhaGgaH,tasya pUrvAparIbhUtasyaikasyopagamAt / na pakSAntare'pi ayaM prasaGgaH; krameNa citravastunyeva tatra hetuphalavyavahArAt / tasya ca citraikajJAnavat pratItyupArUDhatvAt, na tathA tadekAntasya / tataH kAryAnupalabdhirapi gamikaiva / vyabhicArazaGkayA tadagamakatvakalpanAyA~ 15 nityaadernissedhaaptteH| tathA viruddhopalabdhirapi / tadyathA- na nityo jIvaH pariNAmAditi / nityatvaviruddhasya pariNAmasya jIve darzanAt tatra nityatvapratiSedhoSapatteH ka~ciduSNatvopalabdhyA zItapratiSedhavat / / __ tathA viruddhavyAptopalabdhirapi / tadyathA, nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / / nairAtyaviruddhena sAtmakatvena byAptasya prANAdimattvasya jIvaccharIre darzanAt tatra nairAtmyapratiSedhopapatteH, 20 kvacicchU ratvasya vanaspatitvaviruddhavRkSatvavyAptasya darzanAt vanaspatitvapratiSedhavat / evaM viruddhakAryopalabdhirapi / tadyathA kalpanApoDhamabhrAntamapi jJAnaM na pramANaM visaMvAdAditi / prAmANyasyoktavizeSaNe jJAne tadviruddhA'prAmANyakAryasya visaMvAdasyopalambhena niSedhopapatteH, kvacidromaharSAdivizeSasya zItakAryasyopalambhena tadviruddhapAvakapatiSedhavat / na cAsiddhA visaMvAdopalabdhiH; tatra niraMzAdirUpeNa dRSTasyApi viSayasya sthUlAdirUpeNa prAptaH, ayathAdarzanaprAptezca 25 visaMvAdArthatvAt / evamanyA apyanupalabdhayo vRttipratipAditA gamikAH pratipattavyAH / syAnmatam-yadi kSaNakSayaikAntAderna pratipattiH kathaM sa kvacinnAstIti tadanuvAdI niSedhaH ? 'nAstIha ghaTaH' iti pratItasyaiva "tasya "taddarzanAt / pratipattau tu kathamanekAntaniyamo bhAveSviti ? 1 kSaNikaikAnte / 2 asadrUpatvAt / 3 asat / 4 asataH / 5 "syAdvAdipakSe" -tA0 Ti0 / 6 kSaNikaikAntasya / 7 kazciduSNa- A0, ba0, pa0 / kacidupala- tA0 / 8 sAlatvasya / zUraH sAlavRkSa- . vizeSaH / 6 -vAdasyopa- A0 ,ba0, p0| 10 dRSTasyAdRSTasyApi pa0, tA0 / 11 ghaTasya / 12 niSedha. darzanAt / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 169-70 tanna sAram ; evaM nitye'rthakriyAniSedhe 'pi codyAt / na hyapratipanne taMtra tanniSedhaH, pratipanna eva pradeze mazakAdiniSedhopalambhAt / na ca tasya pratipattiH pramANAt; kSaNabhaGgavAdavyAghAtAt / kalpanAtazcet, niSedhyatvamapi tadviSayasyaiva syAt, arthakriyAyA api tAdRzyA eva tattvAt / pratyakSata eva tasyAH kSaNabhaGge pratipattiriti cet, naivam ; anizcayAt / nizcaye vA kiM nitye tanniSedhena ? sa hi 5 tatastadbhaGgasAdhanAya, nizcite ca kiM tatsAdhanena ? samAropasyApi tatrAnupapattestadvyavacchedasyApyasambhavAt / anizcaye'pi yadi pratipattiH, tathApi kimarthaM tatsAdhanam ? vyavahArArthamiti cet, na; tasyApi tata eva bhAvAt, kathamanyathA tato nitye tanniSedhavyavahAraH / tanna pratyakSatastatra tasyAH- pratipattiH, ityAropitAyA eva niSedhastathA tabhaGgAderapIti sUktam-'nApakSe pratyakSavRttitaH' iti / yatpunaretat-vaizeSikAdeH 'sAmAnyasamavAyAdikaM nirAkurvan yadi na pratipadyate tanniSedhahetorA10 zrayAsiddhatvam / pratipadyate cet; kathaM niSedhaH ? tatpratipattyA bAdhanAt' iti; tadapyanena prativihitam; pramANataH pratipattAveva tadanupapatterna kalpanAtaH / tatpratipannasya ca tasya paniSedhaH kalpyate / abhyupagantavyaM caitat; kathamanyathA svayamapi kSaNabhaGgAdenirAkaraNam / na hi tasyApi saugatAdikalpitasya kvacit pramANataH pratipattiH buddhayAdAvapi SaTakSaNasthAyitvAdereva svayaMmavagamAt / atha na tasya niSedhaH; kathaM tadvAdI parAjIyatAm ? apratikSiptapakSasya tadanupapatteH / tadviparyasya nityAdevidhAnAdeveti cet, na; 15 apratipanne tasmin tadviparyayatvasyaiva kvacidanadhigamAt / tataH kalpanayaiva tasyApi pratipattirityalamanubandhena / . sAmpratam unnAmAdestadutpattyAdyabhAve'pi gamakatvopadarzanena hetutraividhyamapi vidhvaMsayannAha tulonnAmarasAdInAM tulyakAlatayA na hi // 16 // nAmarUpAdihetutvaM na ca tadvayabhicAritA / iti / tulAyA unnAmazcordhvagamanaM rasazca tAvAdI yeSAmagbhiAgasAsnAdInAM teSAM na hi sphuTam / kim ? nAmazcAdhogamanaM rUpaM cAdiryeSAM parabhAgaviSANAdInAM ta eva hetavo yeSAM teSAM bhAvastattvam / kayA yuktyA tatteSAM na? tulyakAlatayA samasamayatayeti / na hi samasamayatve yukto hetuphalabhAvaH parasparamanupayogAt, savyetaranArIkucacUcukavadanabhyupagamAt / na caivamahetutvam avyabhicArAt / na hi nAmAderunnAmAdivyabhicAro nirvyabhicArAyA eva tatastatpratipatterupalambhAt / na tatastasya pratipattirapi tu gauravAdeH tasya tatkAraNatvAt, tatastu nAmAdisahabhAvina unnAmAderiti cet; tathApi vyAghAta eva traividhyasya kAraNasyApi "liGgatvopagamAt, tathA rasAde rUpAdyadhigamAcca / tato'pi na tasyAdhigamaH api tu tatkAraNasyaiva pUrvarasAdistavakasyeti cet; na; rUpAdereva samasamayasya tadarzanAt / tatkAraNa 1 nitye / 2 arthkriyaayaaH| 3 arthakriyAyAH / 4 "atha yadi pareNa pramANAtpratipannaH tenaiva bAdhyamAnatvAdanutthAnaM viparItAnumAnasya |..."-prsh0 vyo0 pR046 / 5 "jainAdiH"- taa0tti| 6- tAvedanupa- A0,ba0,pa0 / 7 "jainaH" tA0Ti0 / 8 "vaishessikaadinaa"-taa0tti0| 9-vizeSaNAA0, ba0, pa0 / 10 -turavyabhi- A0, ba0, pa0 / 11 liGgasyopa- A0, ba0,pa0 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 170 ] 2 anumAnaprestAvaH pratipattireva ( tereva ) tatpratipattistasya rUpAdijananadharmatayA tataH pratIteH / ata evoktam-" ekasAmagrayadhInasya rUpAde rasato gatiH / 15.0 hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat ||" [ pra0 vA0 3 / 8 ] iti cet; kathaM punastaddharmaNaH pratItereva tatpratItiH ? avyabhicArAditi cet; uktamatra'hetupratipattireva sAdhyasyApi pratipattirityanumAnamutsIdet' iti / na ca pratipannAttatastatpratipattiH; koraNaliGgaprasaGgAt / nacaivaM pAramparyapratipattiH - rasAdestatkAraNasya tato'pi rUpAderavagama iti; rUpAdereva jhaTiti tatastaddarzanAt / satyam, sa tu na svato 'vinAbhAvAt, api tu tadutpattiprayuktAdeva / taduktamarcatena -- " rUpAdinApi rasAderavyabhicAro na svataH kintu svakAraNAvyabhicAradvAraka: / " [ hetubi0 TI0 pR08 ] iti cet; kiM punarevaM niyamaH 'svakAraNamavyabhicaratastatkAryeNAvyabhicAraH' iti ? tathA cet; na; asatA tadayogAt / sataiveti cet; kutaH sattvam 1 10 kAraNabhAvAditi cet; na; niyamAbhAvAt " nAvazyam" [ hetubi0 TI0 pR0 210 ] ityAdivacanAt / niyama eva rasAdestasyAnumAnAt anyathA tadayogAditi cet; na; parasparAzrayAt - sati tatsattvaniyame tatra rasAdestadavyabhicAradvAra ko 'vinAbhAvaH, tatazca tadanumAnAttanniyama iti / tanniyamasyAnyataH pratipattau tu vyarthameva rasAdiliGgaM bhavet / tasmAt svata eva tasya tatra avinAbhAvo na tasmAt, nApi tatkAraNAdutpatteH / 15 1 yatpunaratroktaM tenaiva- "Akasmikastarhi sarvavastUnAM svabhAva iti na kasyacit syAt / nahyahetordezakAladravyaniyamo yuktaH / " [ hetubi0 TI0 pR0 9 ] iti; tanna; svahetuprakRtereva niyataviSayatayA tasyotpatteH, tata eva tatmakRterapyavagamAt / niyataviSayA hi tadutpattiH kutazcidavagamyamAnA "tatprakRtimavagamayatyeva, utpattiniyamasya tadanyatrApi tadadhInatvAt / ata idamapi tasyAyuktameva - " taccAvyabhicArakAraNaM yathoktAdanyanna yujyate / " [ hetubi0 TI0 pR09 ] 20 iti; tadutpattyAderuktAdanyasyApi tatprakRterbhAvAt / kiJcedaM tasya tatkAraNatvam ? utpAdakatvamiti cet; na tarhi tasmin satyapyavyabhicAraH kAraNe kAryabhAvasyAniyamAt / tato yathedamucyate "saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na tAdRzaH / 25 na te tava ityuktaM vyabhicArasya sambhavAt ||" [ pra0 vA0 4 / 203 ] iti / tathedamapi vaktavyam - dhUmAdAvapi yatrAsti pratibandhaH sa tAdRzaH / na so'pi hetuva ktavyo vyabhicArasya sambhavAt // 1525|| iti 1 kAraNaM li- A0, ba0, pa0 / 2 svatopi bhAvAt A0, ba0, pa0 / 3 " nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti saugatavacanam " - tA0 Ti0 / 4 " utpatterityayaM zabdo'trApi sambandhanIyaH / " - tA0 Ti0 | 5 zrarcaTasya / 6 tatprakRtebhA - A0, ba0, pa0 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 " tasmAt tanmAtrasambandhaH svabhAvo bhAvameva vA / nivartayetkAraNaM vA kAryamavyabhicArataH // " [pra0 vA0 3 / 22] iti vacanAt / bhavatu kAraNatvasyoktasamAdhitvAt svabhAvatvAdeva tasya tanniyAmakatvamiti cet, na; tanmAtrasambandhAbhAvAt / na hyavyabhicAramAtrasya tena vyAptiH asatyapi tasmin rUpAdau tadbhAvAt / tato yaduktam - "yasya yena saha tAdAtmyatadutpattI na sto na sa tadavinAbhAvI yathA prameyatvAdi ( de ) rnityatvAdinA, na staraca kenacittAdAtmyatadutpattI svabhAvakAryavyatirekiNAmarthAnAmiti vyApakAnupalabdhiH " [ hetubi0 TI0 pR09 ] iti; tatprativihitam ; tadabhAve'pi rasAde rUpAdayavinAbhAvavyavasthApanenAnupalabdhervyabhicArAt / tanna niyAmakatvamapi kAraNatvam / jJApakatvaM tu prAgeva prativihitam / tato na kiJcidapi kAraNArthamutpazyAmaH / tataH sthitaM rasAde - kAryasyApi hetutvAnna traividhyamiti / 15 tathA arvAgbhAgasAsnAderapi / na hi tasyApi parabhAgaviSANAdikAryatvaM tulyakAlatvAvizeSAt / tathApi kAryameva satyeva tasmin bhAvAditi cet; na kiJcididAnImakAryaliGgaM sarvasya sAdhye satyeva bhAvAt / abhede svabhAvaheturapIti cet; na; tadA hetvAdhigamenaiva sAdhyasyApyadhigamAt, anyathA bhedApatteH / na kRtakatvAdestadavyatiriktamanityatvaM sAdhyam, api tu tadvyavahArastadanyavyavacchedo veti cet; siddhaM tarhi tasya tatkAryatvaM vyatireke satyavinAbhAvAditi na svabhAvaheturnAma kazcit / 'kimvaivaM kAryatvakalpanena ? avinAbhAvanirNayAdeva gamakatvopapatteH / tato na tulonnAmAdInAM tadutpattyA gamakatvam / nApi tAdAtmyena tadabhAvAt / kathaM punastadabhAvo yavitA tulAdidravyAdavyatirekAdastyeva kathaJcit teSAmanyo'nyamapi tAdAtmyamiti cet; atrAha tAdAtmyaM tu kathaJcit sthAt tato hi na tulAntayoH // 170 // iti / tulAntayorunnAmAvanAmavatostulAgrayoH tAdAtmyamabhedo na tu naiva toravadhAraNArtha 20 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 170-71 tannotpAdakatvaM kAraNatvam / astu tanniyAmakatvam, tannivRttau niyamena tasyApi nivRtteH; ityapi na yuktam; kAraNatvAdadyabhAve tasyApyayogAt / 198 20 25 tvAt / kuta etat ? tataH tasmAt tulyakAlatvAt hi sphuTam / na hi tAdAtmye tulyakAlatvaM tasya bheditvaniSThatvAt / sarvathA bheda eva tadviruddhaM na kathaJciditi cet, na tathA svamatavyApatteH, ekAntaniraMzakSaNakSINasvalakSaNavAdavilopasyAvazyambhAvAt / tataH kathaJcit' ityatra apizabdo draSTavyaH, tataH kathaJcidapi na kevalaM sarvathA syAt bhavet tAdAtmyaM tulAntayoH / natviti sambandhaH / na kevalaM tulyakAlatvAt kathaJcidvA cAniSTApattestulAntayoreva na tAdAtmyamapitu anyeSAmapItyAha"sAsnAviSANayorevaM candrArvAkparabhAgayoH / iti / prasiddhArthametat / tadevamunnAmAdera kAryasvabhAvasyApi liGgatvopapAdanena traividhyaniyamaM pratiSidhya pAtrakesarisvAminApi tanniyamaH pratiSiddha iti darzaya stadvacanamAha 1 kiM caivaM A0, ba0, pa0 / 2 tuzabdasya / 3 bheditvavadaniSTha-A0, ba0, pa0 / bhedaniSThatvAt / 4 sarvadA syA- A0, ba0, pa0 / 5 sAsnAdInAM ca -A0, ba0, pa0 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 2 / 171-72 2 anumAnaprastAvaH upalabdhezca hetutvAdantarbhAvAt svabhAvataH // 171 // tayoranupalambheSu niyamo na vyavasthitaH / iti / upalabdheH upalambhasya na kevalaM kAryAdereveti / apizabdArthaH cazabdaH / hetutvAt gamakatvAt niyamaH kAryAdibhedena trividhameva liGgamityavadhAraNaM na vyvsthitH| na hi kAryAderanyasyApi hetutve tanniyamoSapattiH / asti ca tasyA hetutvam 'astyAtmopalabdheH' ityAtmasadbhAvasya tataH 5 pratIteH / Atmano yadyanyataH pratipattirasti kimupalabdhyA kartavyaM siddhopasthAyitvAt ? atha nAsti na tasyA hetutvamAzrayAsiddheriti cet, bhavedevaM yadyAzrayabalena gamakatvam / na caivam , anyathAnuSapattita eva tadbhAvAt / niveditaM caitat-'asiddha dharmidharmatve'pi' ityAdinA / kathaM punastadaparijJAne kutazcittadanyathAnuSapattarapyavagamaH ? ityapi na codyam ; kAryAdAvapi tatprasaGgAt / apratipanne'pi sAdhye tasya tatsvabhAvatvAt bhavatyeva parijJAnam' ityapi samAdhAnam upalambhe'pi na vimukhbhaavmaavirbhaavyti| 10 kathaM punarupalabdhergamakatvaM vyabhicArasyApi darzanAt ? na hyupalabdhirityeva bhAvAstathA bhavanti vibhramAbhAvApatteriti cet, na; tanmAtrasya hetutvAnabhyupagamAt, anyathAnupapattisaMvalitazarIrAyA eva tasyAstadabhyanujJAnAt / na ca tasyA vyabhicAro'nupalabdhivat / kA punariyamupalabdhiryatastadastitvaM sAdhyata iti cet ? iyameva yeyaM tatra tatra buddhirvivarteSvanvitarUpatayA ahamiti pratibhAti / na tatra kazcidAtmA nAma tadvyatiriktaH pratibhAtIti cet, satyam; tasyA evAtmatvoSagamAt / na caivamupalabdheyarthyam; 15 vyavahArasAdhanArthatvAdanupalabdhivat / evamapyupalabdhestadviSayAviSvagbhAvena svabhAva evAntarbhAvAt kathaM tayA 'niyamAvyavasthitiriti cet: anupalabdhivat sAdhyabhedeneti brUmaH / tato bhavatyeva tayA tadavyavasthitiH anyathA'nupalabdherapi tatraivAnupravezAt dvaividhyameva syAt / tathA tayoH kAryasvabhAvayoH svabhAvataH svarasato'ntarbhAvAdanupravezAt / ka ? anupalambheSu traividhyaniyamo na vyavasthitaH sarvasyAnupalambhatvena aikavidhyasyaivoSapatteH / tathA hi-parasyAyaM svabhAvahetuH anityaH zabdaH prayatnAntarIya- 20 katvAditi / tatra prayatnAnantarIyakatvaM yadi prayatnAnantaraM niSpattiH; iyaM viruddhavyAptopalabdhireva nityatvaviruddhena anityatvenAsya vyAptatvAt / atha tajjJAnam ; tathApi viruddhakAryopalabdhireva tasya nityaviruddhAnityakAryatvAt / tataH kathamanuSalambheSu tayorantarbhAvo viruddhavidheranupalambhabhedatvena svayamabhyupagamAt / bahuvacanaM kAryAdibahutvena tadrUpAnupalambhAnAmapi bahutvAt / syAnmatam-yadA niSedhaSaraH prayogo na nitya iti tadA bhavatu tatrAntarbhAvaH, yadA tu vidhi- 25 para eva anitya iti - tadA svabhAvAditvena tayorhetutvAnna tanniyamAvyavasthitiriti, tanna; sarvadA liGgasya sAmAnyaviSayatayA tanniSedhaparatayaivAvasthAnAt, anyathA tadviSayatvAyogAt / na hi sAmAnya nAma anyavyavacchedAdaparaM parasya sambhavati / tathA coktam - "atadrUpaparAvRttavastumAtraprasAdhanAt / " [ ] ityAdi / vidhiparatve vA kathanna vastuviSayatvam ? iSTameva lezatasta 1 nyAyavizlo0 2 / 6 / 2 upalabdhimAtrasya / 3 "svabhAvahetau"- tA0Ti0 / 4 vidhyaniyamAvyavasthitiH" -tA0Ti0 / 5 sAdhyAbhedeneti aa0,b0,10| 6 "yaduktaM dharmakItinA-atadrUpaparAvRtta..." -aSTasaha0 pR028 / "Aha cAtra-atadrUpa"-pra0 vArtikAla0 1 / 2 / 7 -va tatastadapIti A0,ba0, p0| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2 / 172-73 dapIti cet; na; niraMze vastuni lezAbhAvAt / tata evoktam - "ekasyArthasvabhAvasya " [ pra0 vA0 3 / 42 ] iti / yadyevamidaM kathamuktam - " vastulezasya cAzrayaH " [ ] iti ? para evedaM praSTavyo ya evamanyo 'nyavyAhatamabhivyAharati / tataH pratiSedhapara eva prayogo yuktaH / kAryahetorapi sAmAnyaviSayasyA tatparatayaiva svayaM pratijJAnAt / tato na saGgatamidam - " tatra dvau vastu5 sAdhanau" [ nyAyaci 0 pR0 39 ] iti / na na saGgatam ; tadviSayasya sAmAnyasya vastvekatvAdhyava - sAyAditi cet; na; anupalambhasyApi tatsAdhanatvApatteH / abhAvasyApi bhAvAvyatirekiNa eva laukikarvyavasAyAt / tata idaM vyAhatam - "ekaH pratiSedhahetuH " [ nyAyabi0 pR0 39 ] iti / tato'nupalambhatvena sarvasyApi pratiSedhahetutvAdasaGgatameva tatretyAdi / punarapi niyamameva vidhurayituM liGgAntaramupadarzayannAha - abhaviSyatyasambhAvyo dharmo dharmAntare kvacit // 172 // zeSavaddha turanyo'pi gamakaH suparIkSitaH / iti / dharmaH kRttikodayAdiH kvacit kasmiMzcit dharmAntare zakaTodayAdau sAdhye hetuH / kIdRza: ? bhaviSyati ajaniSyamANe dharmAntare tasmin asambhAvyo 'sambhavitayA kalpanIyaH tadavinAbhAvi - tayA nizcita iti yAvat / kathaM hetuH zeSavat zeSaM paroktAt kAryatvAdanyada kAryatvAdi tadvadyathA 15 bhavati / kAryameva kRttikodayaH zakaTodayasyeti cet; kuta etat ? tata utpatteriti cet; na; tataH prAgeva niSpatteH / niSpanne ca kiM tena kartavyam ? akiJcitkarasya kAraNatve'tiprasaGgAt / tadavinAbhAvAt tatkAryamiti cet; nanvevamapi tasya svabhAva eva syAt, sAdhyasya tasminnarthAntaranirapekSatvena bhAvAt antyakSaNaprAptakAraNavat / anyathA tatkAraNasyApi kAryatvAdeva liGgatvopapatteH kimiti svabhAvatvena tadupapAditaM yata idamarthavat 1 10 " hetunA yaH samagreNa kAryotpAdo'numIyate / 4 arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH ||" [ pra0vA0 3 / 6] iti / "kIrtinaiva tathA tadupapAditaM na prajJAkareNa bhAvikAraNavAdineti cet; kiM. punaH kIrtistadvAdI na bhavati ? tathA cet; kathaM tadgrantha eva "sattopakAriNI " [ pra0vA0 1 / 51] ityAdistaGkA " - daSaratayA alaGkArakRtA vyAkhyAtaH ? tadapi tasyAnabhipretArthameva vyAkhyAnamiti cet; nedAnIM tatkAra25 NatvaM zAstrArthaH zAstrakArAnabhipretatvAditi kathaM tadbalena tadudayasya liGgAntaratvapratikSepAnniyamavighAte tatpratyavasthAnam ? kathaM vA tanmatamuSaSAdayituM pravRttena tadanabhipretasya kvacidupapAdanaM nityAderapi prayojanavazAt kvacit tatprasaGgAt / bhavatyeva kIrtirapi tadvAdI, tathApi nAntyakAraNasya svabhAvatvakalpanaM vyAhataM tatra ubhayadharmasadbhAvAditi cet; tathApi kathaM tanniyamaH kevalAt kAryAt svabhAvAcca tadubhayAtmanastasya 20 1 niyamena A0, ba0, pa0 / 2 - yAvaka- A0, ba0, pa0 / 3 dharmakIrtinA / 4- naH sa kIA0, ba0, pa0 / 5 bhAvikAraNavAda / 6 " tadetadAnantaryamubhayApekSayApi samAnam, yathaiva bhUtApekSayA tathA bhAgyapekSayApi / na cAnantaryameva tattre nibandhanaM vyavahitasyApi kAraNatvAt / " - pra0 vArtikAla0 1151 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173 ] anumAnaprastAvaH 201 hetvantaratvAt / bhavatu svabhAva eva kRttikodayAdirapIti cet; na; dhUmAderapi tattvaprasaGgAt, avinAbhAvasya tadvyavasthAhetoH tatrApi bhAvAt / bhedapratibhAsAnneti cet; tadubhayAderapi na bhavedavizeSAditi sUktam - 'zeSavat' iti / tadvad anyo'pi kRttikodayAderaparo'pi 'pakSyAdirapi gamakaH pratyAyakaH sAdhyasya / kIdRza: ? suparIkSitaH suSThu sAdhyaniSThAniyamavattvena parIkSitaH tarkeNa vicArita iti / asti hyAkAze pakSidarzanAt adhaH chAyAmaNDalasya, taddarzanAccopari pakSiNaH pratipattiH / na hyatra kAryatvam ; 5 tulyakAlatvAt / na svabhAvatvam; bhinnadezatvAt / parIkSayA tu avinAbhAvAd gamakatvamato na tanniyamaH / satyapyatra kAryAditve na tadvyavasthitiH, pakSadharmatvavaikalyena tadvato 'sya bhedAt na hyatra pakSiNaH pakSadharma -- tvam ; bhUpradeze tasyAsambhavAt / tasya hi pakSatvaM chAyAvattvena sAdhanAt / nApi tanmaNDalasya; AkAze tasyAbhAvAt / na ca bhUpradezAkAzasamudAyasya pakSatvam; tatra hi atreti nirdezaH syAt sAdhyasya na punaryatra liGga N tata UrdhvamadhastAdveti / tathaiva ca tatpratipattirdRzyata iti / 10 sAmprataM naiyAyikAdikalpitamapi tanniyamamatidezena vidhurayannAha - etena pUrvavadvIta saMyogyAdau kathA gatA || 1973 || iti / pUrvavadvItasaMyogizabdAnAmAdizabdena bahuvrIhiH / tasya ca pratyekamabhisambandhAt pUrvavadAdiH vItAdiH saMyogyAdiriti bhavati / tatrAdyena zeSavat - sAmAnyatodRSTayoH, dvitIyena avItavItAvItayoH, tRtIyena samavAyyekArthasa~mavAyya ( yi) virodhinAmavarodhaH, tasmin pUrvavadvIta saMyogyAdau 15 yA kathA hetutvaniyamAnvAkhyAnaM sApi etena pUrvoktena nyAyena gatA nivRttA / nahyevaM niyama:'pUrvavadAdirUpeNa trividhamevAnumAnam' iti adhikasyApi kasyacidbhAvAt / tathA hi- pUrvavaditi kAraNAt kAryasyAnumAnam, pUrvaM kAraNamasyAstIti vyutpatteH / zeSavaditi kAryAt kAraNasya, kAryasyaivopayuktakAraNAdanyatayA zeSaM zabdenAbhidhAnAt / sAmAnyatodRSTamiti cAkAryakAraNa dakAryakAraNasya / na ca 'astyAtmA upalabdheH' ityAdi sattAsAdhanam eteSAmanyatamamapi sAmAnyatodRSTe'pi tasyApakSadharma - 20 tvAditvenAnantarbhAvAt / tadgamakatvasya ca samarthitatvAt / kica, pUrvavadAdergamakatvaM trairUpyAt, pAJcarUpyAdvA, tadanyataratraivAvinAbhAvaparyavasAnAditi svayamabhyupagamAt ? tathA ca yadetat pUrvavato bhASyakAreNodAharaNamuktam - "meghonnatyA bhaviSyati vRSTiH" [ nyAyabhA0 1|1|5 ] iti, tatkathaM gamakam apakSagharmatvAt ? nAtra vRSTaH pakSatvam asiddheH, siddhau cAnumAnavaiphalyAt / meghasya ca siddhatve'pi na pakSatvam, a , asAdhyAdhikaraNatvAt / na hi vRSTastadadhika- 25 raNatvaM bhAvitvAt / yat- punaratra vizvarUpeNa samAdhAnamuktam - " kAraNasyaiva meghAdeH siddhatvAt gharmitvaM taddRSTayutpAdakatvaM sAdhyo dharmaH unnatatvAdinA taddharmeNaivAnumIyate / " [ iti; tanna samyak ; na hyevamapi kAraNe pakSadharmatvasyAvasthApanamapi tu taddharma evonnatatvAdau / ] 1 pakSAdirapi A0, ba0, pa0 / 2 traividhyaniyamaH / 3 tasya pratyakSaM chA - A0, ba0, pa0 / * bhUpradezasya / 4 -sya sapa- A0, ba0, pa0 / 5 na hi tarhyatra pa0 / 6 - ti prabha- pa0 / 7 - samavAyavipa0 / 8 - mityAdikasyA- A0, ba0, pa0 / 6 draSTavyam - nyAyabhA0, nyAyavA0, nyAyavA0 tA01 | 1|5| 10 zeSavattvenAbhi- A0, ba0, pa0 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 173 tadapi na kArye sAdhye kintu kAraNadharma eva tadutpAdakatve / tathA cAnyatra prazne anyatrottaraM bruvataH pazyata vizvarUpasya nyAyakauzalam ! bhApyavirodhazcaivam-tatra kAraNena kAryasyaivAnumAnavacanAnna kAraNadharmeNa taddharmAntarasya / tena tadantarAnumAnameva kAryAnumAnaM bhASyasyApyevamabhiprAyatvAditi cet, kathaM punaH tadutpAdakatvasyAnumAnaM vRSTeH ? na tAvadabhedAt, kAryasya kAraNadharmAdavazyantayA bhedAt / 5 avinAbhAvAditi cet, vyarthamidAnIM tadutpAdakatvasyApyanumAnam unnatatvAditalliGgajJAnasyaiva tajjJAnatvopatteravinAbhAvAvizeSAt / liGgajJAnasya tatsAdhyajJAnatve pralayaM vrajet / siddhayatyatraivAnumAnaM traividhyaM yatra kathyate // 1526 // tadutpAdakatvAt vRSTayanumAnopapattaH tadanumAnameva vRSTayanumAnamucyata iti cet ; 10 tato'pi kathaM vyadhikaraNAt tadanumAnam ? unnatatvAdivattato'pi kAraNadharmasyaivAparasyAnumAnena tadanumAnakalpanAyAM cAnavasthApatteH / tannAvinAbhAvAttadanumAnameva vRSTyanumAnam / tadviziSTatvAditi cet, syAdetat vRSTya tpAdakatvaM vRSTiviziSTam ataH tajjJAnameva vRSTerapi jJAnamiti; tanna; tato'pi bhedasyAnapAkaraNAt / nahi tadviziSTamityeva tasya tato'narthAntaratvam; tadviziSTatvasyaivAbhAvaprasaGgAt / tadanapAkaraNe tu kathaM tajjJAnaM tadarthAntarasya viziSTasya vizeSaNApekSaNAditi cet, evamapi bhavati 15 tajjJAnAdvizeSaNasyAnumAnaM na tu tadeva tasyeti anyathA kAraNasyApi kAryApekSatvAt tajjJAnameva kAryasyApi jJAnamiti vyarthaM pUrvavalliGgakalpanaM bhavet / anumAnaM tu tatastasyAnavasthayaiva dattottaram / tanna tadutpAdakatvAnumAnameva vRSTiparijJAnam / tato durbhASitamidaM parasya-"bhaviSyadRSTyutpAdakatvaM dhoM yadAnumitaM tadA vRSTeranumAnaM kathyate / " [ ] iti / ____ yadapIdaM zeSavata udAharaNaM bhASye pradarzitam-"pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM / 20 zIghratvaJca srotaso 'dRSTvA'numIyate bhUtA vRSTiH [nyAyabhA0 1 / 1 / 5] iti / atrApi vizva rUpeNa tAtparyamuktam - "nadIzabdavAcyo gatavizeSo dharmI tasya upari vRSTimaddezasambandhitvaM sAdhyo dharmo dharmigatena pUrNatvAdinA dharmeNAnumIyate / "[ ] iti / tatrApi tadeva vaktavyamkathaM punaH kAryadharmasyaivAnumAnaM tadarthAntarasya bhUtAyA vRSTerapIti ? avinAbhAvAditi cet; uktamatra liGgajJAnasyetyAdi / tataH punastadanumAne'pyabhihitamevAnavasthAnaM viziSTasya taddharmasya tavRSTivizeSagApekSatvAdityapi prativihitam 'evamapi' ityAdinA / tanna uparivRSTimaddezasambandhitvaparijJAnameva bhUtavRSTiparijJAnamapyupapannam / __ yadapi sAmAnyatodRSTasya bhASye pratipAditam-AdityavrajyAnumAnamudAharaNapratinidhitvenAvasthApya svayamudAharaNamuktaM rUpeNa sparzAnumAnamiti ; tatrApi pakSadharmatvAdikamapekSitavyam , anyathA'vinAbhAvAbhAvena gamakatvAyogAt / satyam, apekSyata eva, rUpamidaM sparzAvinAbhAvirUpatvAt pratipannarUpavaditi tatpravRtteriti ceta; tarhi tadevAtrApi vaktavyam-kathannAma rUpasya sparzAvinAbhAvitvasya parijJAnaM tadarthA 1 -syai- A0, ba0, pa0 / 2 kAraNajJAnameva / 3 dRSTAvanumI- A0, ba0, pa0 / 4 vizvarUpeNa / 20 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnaprastAvaH 2 / 173 ] 203 ntarasya sparzasyeti ? avinAbhAvAdeH pUrvavadeva pratyavasthAnam / bhavato'pi kathaM dhUmo'yamagnimAn dhUmatvAdityagnimattvajJAnamevAgnijJAnamiti cet ? agnitaddharmaviSayatayA liGgAdeva tasyotpatteH / na caivaM bhavanmate sambhavati ; liGgasya agnyapekSayA vyadhikaraNatvenApakSadharmatvAt / syAdvAdimate tu apakSadharmasyApi gamakatvAt / na cAvinAbhAvasya pakSadharmatvAdAveva paryavasAyaH; 'santi pramANAni iSTasAdhanAt, udeSyati zakaTaM kRttikodayAt' ityAdau tadabhAve'pi bhAvAt / tanna kAraNAdibhedena liGgatraividhyasya sambhava iti / 5 vArtikakAreNa tu 'pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTam' ityetadeva trisUtrIkRtya tadviSayatayA anvayyAdibhedena traividhyaM liGgasyoktam / tatra pUrvavaccheSavadityekaM sUtram / pUrvazabdaH pakSavAcI pakSasyaiva kathAtraye'pi pUrvamabhidhIyamAnatvena pUrvatvAt, se vyAptyA vidyate'syeti pUrvavat pakSe vidyamAnamityarthaH / zeSaH sapakSaH tasyaiva liGgAGgatvena prastutayoH pakSasapakSayoH pakSasyopayoge satyuddharitatvena zeSatvopapatteH sa vidyate'syeti zeSavat, sapakSe dezataH kAyaMto vA vidyamAnamiti 10 yAvat / anenAnvayI heturuktaH / pUrvavatsAmAnyato'dRSTamiti dvitIyam / pUrvavaditi vyAkhyAtam / vipakSe sAmastyenAnyathA vA yanna dRSTaM tat sAmAnyato'dRSTam anena vyatirekisAdhanamabhihitam / pUrvavaccheSavatsAmAnyato'dRSTamiti tRtIyam , anena cAnvayavyatirekIti / tatra sapakSaikadezavRtteranvayina udAharaNam-paramANvAdayaH kasyacit pratyakSAH sattAsambandhitvAt ghaTAdivat / tadvattitvaM cAsya ghaTAdAveva sapakSe bhAvAt, sapakSe'pi sAmAnyAdau viparyayAt / na cedamatrAzaGkanIyam-'trairUpyAderatrAsa- 15 magratvAdahetutvamanvayina iti; 'tatsamagratAyA anvayavyatirekiNyevAbhyupagamAt, itarayostu yathAsambhavaM tadupagamAt / ata eva citrabhAnorvacanam-"'anvayAdIni rUpANi sAkalyena anyatamavaikalyena vA yatra santi tadanumAnam" [ ] iti / tatrocyate-yadyanvayino'vinAbhAvo nAsti kathaM gamakatvaM vyabhicArasambhavAt ? athAsti; ka tasya pratipattiH ? pakSadharma eva tasyAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvAbhyAM pratIyamAnasyAvinAbhAvitayaiva pratipatteriti cet, na kiJcididAnI 20 sapakSe sattvena ? avinAbhAvAdhigamAdeva hetorgamakatvAt / tasya ca vinaiva tena bhAvAt / bhavatu 1 sapakSe sati tatpratipattiriti cet ; na tatrApyanvayasyaiva sati sattvalakSaNasya pratIte vinAbhAvasya / na cAnvaya evAvinAbhAvaH asatyasattvasya ''tattvAt, abhAvasya ca bhAvabhedina evAbhyupagamAt / athAbAdhitaviSayatvAdikameva avinAbhAvitvam, taccAnvayinaH svarUpameva, tataH sapakSe tatpratipattirevAvinAbhAvitvasyApi pratipattiriti; tatrocyate-kiM tadviSayatvAdinA tasyAkSepAttadeva tadityucyate, kiMvA tato'rthAntaraM tanneti ? 25 prathamavikalpe '2kathamAkSiptAvinAbhAvasyaivAnvayasya pratIteH anvayaMvyatirekyevAyaM heturna bhavet ? avinAbhA 1 matenAsvapakSa- A0, ba0, pa0 / 2- va sU- A0, ba0, pa0 / 3 "trividhamiti anvayI vyatirekI anvayavyatirekI ceti"-nyAyavA0 pR0 40 / tulanA-"tadanena nyAyavArtikaTIkAkAravyAkhyAnamanumAnasUtratya trisUtrIkaraNena..."-ta0 zlo0 pR0 206 / prameyaka0 pR0 362 / 4 vAdajalpavitaNDAlakSaNakathAtraye'pi / tathA'tra yopi A0, ba0, p0| 5 sattvavyA- A0, ba0, p0| 6 avaziSTatvena / 7 sapakSa kadezavRttitvam / 8 tatra sama- A0,ba0,506 anvayyAdI- tA0 / 10-kSe tatpra-A0, ba0, . pa0 / 11 avinAbhAvatvAt / 12 kathamAdiptau vi- A0, ba0, pa0 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyavinizcaya vivaraNe - [2 / 173 vasya vyatirekatvAt / anvayini tadAkSeparahite nidarzanAntare tadapratipatteriti cet ; anvayyapi na bhavet ghaTAdau anAkSiptavyatireke anvayasyApyaprativedanAt / anvayasya prAdhAnyAt anvayyevAyamiti cet, na; sAdhyapratipattAvavinAbhAvasyaiva prAdhAnyAt , satyeva tasmin vyabhicAranivRttenirNayAt / tadAkSepakatvena dRDhamanvayasyaiva prAdhAnyamiti cet, astu tarhi pakSadharmasyaiva prAdhAnyam, asati tasmin 5 anvayasyAkiJcitkaratvAt / tato na tadAkSepAt tadeva tadityupapannam / nApi tato'rthAntaraM tanneti; vyatirekyAdau arthAntarasyaiva tasya bhAvAt / vipakSavyAvRttirUpaM khalvavinAbhAvitvameva tatra vyatirekaH / taccAbAdhitaviSayatvAdeH arthAntarameva, anyathA rUpabhedena liGgalakSaNatvAnupapatteH / tatrApyabAdhitaviSayasvAdikamevAvinAmAvitvaM vipakSavyatirekastu tannirNayArtha eveti cet, kutastatastasya nirNayaH ? sati tasmin tasyAvazyambhAvAt; tarhi sAdhyasyaiva syAt tadavizeSAt , tattimantargaDunA'bAdhitaviSayatvAdinA 10 sAdhyasadbhAvaniyamAbhAve tasyApi durlabhatvAt / tatastasmAdarthAntaramevAvinAbhAvitvam , tasya cAnvayinyAkSepe anvayavyatirekitvameva tasya nAnvayitvam / ___ asiddhatvAcca / tacca arthAntarasya sattAyAstatsambandhasya ca pratikSiptatvAt / siddhasyApi na gamakatvaM vyabhicArAt / sa ca tenaiva pratyakSeNa, yadviSayatvaM sAdhyaM paramANvAdInAm, satyapi tasya sanasamba ndhitve pratyakSatvAbhAvAt / pratyakSameva tadapyanyena pratyakSeNeti cet; tena tarhi vyabhicAraH syAt / 15 tasyApi tadantareNa pratyakSatve deva vaktavyamanavasthAnaM ca / tena sarvasya pratyakSatvam , tasya tvanyena tannAnavasthAnamiti cet, na tena svaviSayasya pratyakSatve svarUpavedanaprasaGgAt / na hi svarUpamapratipadyamAnaM tadviSayatayA paraM pratyakSayitumarhati / bhavatu tarhi svata eva tasya pratyakSatvamiti cet, na; svasaMvedanasyAsannikarSajatvenApratyakSatve tataH kasyacit pratyakSatvAnupapatteH / paraprasiddhyA pratyakSameva svasaMvedanaM spaSTAvabhAsitvAdato navyabhicAra iti cet, 'svaprasiddhayA tarhi tadabhAvAdvayabhicArazceti dustaraM vyasanamApa20 titam / tannedamudAharaNamupapannam / __ yadapyanvayinaH degsapakSavyApinastadupadrarzitam-paramANvAdayaH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt kumbhAdivaditi; tadapina yuktam; vyabhicArasya tatrApyavizeSAt / api ca, yadi pramitireva prmeytvm| na pakSadharmatvam , tasyAH pramAtRniSThatvena paramANvAdiSvabhAvAt / tatsambandhaH taditi cet; tasya yadi pratyakSatve'pi na prameyatvaM na sapakSavyApitvaM prameyatve tatrApyaparastatsambandhaH tasyApi prameyatve 2 punara25 parastatsambandhaH ityaparyavasAyI tatpravandhaH prApnuyAt / na caivaM pratItiH prameyatvasyAnavasthiteH / atha sa eva na svapramitisambandhaM teSAM pratipadyate yato'yaM prasaGgaH, api tu para eva, tenApi svatatsambandhasya na pratipattiH, tato'pi pareNaiva pratipatteriti; tanna; svayamapramitasyAjJAtAsiddhatvaprasaGgAt / astyeva vAdinA paramANvAdiSu tasya pratipattistatsambandha eva tasya tenApratipattiriti cet ; 1- tiri-A0, ba0, p0|2 cettarhi A0, ba0, pa0 / 3- Jca tadarthA- A0,ba0, pa0 / 4 vybhicaarH| 5 kasyacit pratyakSasya / 6 vastunaH / 7 tarhi A0, ba0, p0|8 parapra- A0, ba0, p0|6 svp-aa0,b0,p0|10 pramitereva pa0 / 11-yatvAt A0, ba0, pa0 / 12- tvena pa- A0, ba0, p0|13-dsyaasiddhtvpr- A0, ba0, p0| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173 ] anumAnaprastAvaH 205 na; paMkSIkRte tatrApi tadapatipattau tadavasthatvAt bhAgatastadasiddhatvasya / tadapakSIkaraNe tu nAtra kasyaciditi sarvadarzI nirdiSTaH syAt / bhavatu kasyacit sAtizayajJAnasya yogina eva tathAnirdeza iti cet; na; atrApi vyabhicArasambhAvanasyAnivRtteH / zakyaM hi vaktuM yathA tasya vidyamAno'pi tatsambandho na pratyakSastathA paramANvAdayaH prameyA api virodhAbhAvAt , kumbhAdau vidyamAnasyApi sAdhyAnvayasyAprativatteravizeSAt / tato yogino'pi sa pratyakSa eva vaktavyaH iti tasyAprameyatve na 5 sapakSavyApitvam / prameyatve'pi tasya svayamapramitI bhAgAsiddhatvam / pramitau punaH tatsambandhasyApi svayameva pramitiH punarapi tatsambandhasyeti kathanna tasyAparyavasAyina eva prAptiH ? paryavasAne vA tadvartinastasyAprameyatvameva pratyakSatve'pIti na sapakSavyApitvamasya / ____ yadapi vyatirekiNa udAharaNamupapAditam -nedaM nirAtmakaM jovaccharIram , prANAdimattvAt, yattu nirAtmakaM na tatprANAdimat yathA loSTAdi, prANAdimaJca jIvaccharIram , ato nirAtmakaM neti; tatra yadyAtmA 10 na pratipannaH kathaM 'yatra nairAtmyaM na tatra prANAdiH' iti tannivRttyA prANAdinivRttyupadarzanam ? apatipannasya nivRttyudarzanAyogAt / pratipannazcedanyataH, vyarthamidam , ato'pi tatpratipattereva sAdhyatvAt / upAyavaicicyAnna doSa iti cet ; bhavedevaM yadi tadanapekSayaivAyamupAyaH syAt, na caivaM tadapekSayaivAtrApyAtmanivRttyupadarzanAt / ata eva tu tatpratipattau bhavati parasparAzrayaH-satyAmatastatpratipattau vyatirekanirNItaH, tatazca tatpratipatteH / atha mA bhUt tatpratipattiH, tathApi bhavitavyaM tena vizeSeNa yo loSTAdau 15 svanivRttyA prANAdInnivartayati / svarasatastannivRttau jIvaccharIre'pi prasaGgAt / tasyaiva ceha sAdhyatvam , AtmavyapadezasyApi tatraiva karaNAditi; tadapi na yuktam ; cArvAkadRSTyA bhUtapariNAmasya saugatakalpanayA cittasantAnasya ca tadvizeSasya sambhavAt / tasya niSedhAttadanya eva sa vizeSa iti cet; tanniSedho'pi yadyanyatvamAtre paryavasitaH, tasyaiva tannivartakatvaM nAbhimatasya / atatparyavasAyitve tu siddhastata evAtmeti tadavasthamasya vaiyarthyam / nanvataH pratItasyaiva tanniSedhAdapi vizeSAvadhAraNaM tatkathamasya vaiyarthyamiti ! tanna; 20 tathApi sAkSAdasya tatpratipattAvanupAyatvAt / atha ata eva tanniSedhasahitAttatastatpratipattiH; na tarhi pUrva vizeSamAtrasya parijJAnamiti kathaM niSedhAvatAraH ? tasya tatparijJAne punastadvizeSapratIkSAyAmevopapatte : / kathaM vA tatsahAyAdapi atastatpratipattiH ? kathaM ca na syAt ? svanivRttyA loSTAdau prANAdinivartakasyaiva tadupapatteH / na ca bhavadanumatasya tatrApi nivRttiH sarvagatatvAt / svarUpatastadabhAve'pi sambandhavizeSato' styeva seti cet tasyaiva tarhi sAdhyatvaM nivartakatvAt, nAtmanaH / satyamidam , tasyaivAtmazarIrasaMyogame- 25 dAtmano jIvaccharIre sAdhanAditi cet kathamAtmani vipratipattau tamasAdhitvA tadvizeSasya sAdhanam , AmrAn pRSTasya 'kovidArAkhyAnavadupapannam ? aprastutAbhidhAnena nigrahAvAptezca / vipratipattirapi tatraiveti cet na, tathApyAtmanyasAdhite tatsAdhanasyAyogAt / Atmagato hi dharmastatsiddhAveva zakyasAdhano nAnyathA / 1 pakSe kRte A0, ba0, pa0 / 2 virodhAt A0, ba0, pa0 / 3- nvayapra- A0, ba0, pa0 / 4 "nedaM nirAtmakaM jIvaccharIrapramANAdimattvaprasaGgAt" / nyAyavA0 pR0 46 / 5 yadyAtmanApraA0, ba0, pa0 / 6 nivRttiH / 7 tamasAvahitatvAtta- A0,ba0,5018 'kacanAra' iti bhASAyAm / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 173 pramANAntarAvagatatvAdAtmano nAyuktaM tatsAdhanamiti ceta; na; tathApyatiprasaGgAt / tathA hi-yathA prANAderghaTAdivyAvRttasya darzanAjjIvaccharIre tadvizeSasya sAdhanaM tathA bAlazarIrAdivyAvRttasya vizeSatAratamyAdhiSThAnasya tasya yuvAdizarIre darzanAt pUrvapUrvavilakSaNaiH sambandhavizeSastatra sAdhayitavyaH prApnuyAt / prApnotu na kazciddoSa iti cet, zAstraM tarhi nyUna prAptaM tathA tasyAnirUpaNAt / na 5 prApta prakRtavizeSanirUpaNAdeva tasyApi tajjAtIyatvenAbhyahopapatteriti cet; AtmanirUpaNAdeva tarhi prakRtasyApi taddharmatvenAbhyUhAttannirUpaNamapi na bhavet / tadapi na kriyata eva prajJAzAlinaM prati mandAnugrahAyaiva tatkaraNAditi cet, tadarthaM tarhi parAparasyApi tatsAdhanasya nirUpaNaM kartavyamiti kathaM zAstramatatkaraNAta nyUnameva na bhavet ? kutazcAsA tadvizeSo jIvaccharIre eva na loSTAdAvapi tatkAraNa syAtmanastatrApi bhAvAt ? na hyavikale kAraNe kAryAnutpattiH, nityasya sahakAripratIkSAyAzca pratikSepAta / 10 tannedaM vyatirekiliGgamupapannam / . yadapyanvayavyatirekiNaH sapakSaikadezavRtterudAharaNam -anityaH zabdaH [ sAmAnyavattve sati ] asmadAdibAhyakaraNapratyakSatvAt kumbhavaditi; tatra kaH punarasau asmadAdiH ? Atmaiva saMsArIti cet; kiM tasya bAhya karaNena kartavyaM yatastena 'viziSyeta ? viSayopalabdhiriti cet; sApi tasyeti kutaH sambandhAt ? samavAyAditi cet; tasya yadi sambandhatvameva rUpam ; samavAyAditi niviSayA zruti15 rarthAbhAvAt / sambandhatvasyaiva tAdayeM paunaruktyam / yadi punaH samavAyazabdAvAcyamanyadeva tasya rUpam ; tadapi na yuktam ; sambandhazrutau pUrvavaddoSAt / kutazcaivaM tasya pratipattiH ? ihedaMpratyayatvAt 'liGgAditi cet, ka tasya tena vyAptiH ? iha kuNDe dadhIti pratyaya iti cet, na; tasya saMyogAdeva bhAvAt, tasya ca samavAyavilakSaNatvAt / avilakSaNatvamapi sambandhaveneti cet, asti tarhi tatra sambandhatvaM sAdhAraNaM ca samavAyazabdavAcyaM rUpam / tayozca kastatra sambandhaH ! samavAya eveti ceta; 20 na; tasyaikasyaivopagamAt / anekatve'navasthAprasaGgAt / saMyoga iti cet, na; tasya guNatvena dravyaH zrayatvAt, samavAyatadrUpayozcAdravyatvAt / tadvizeSaNatvamiti cet, na; tasya sambandhAyattatvena svayamasambandhatvAt daNDAdivat / sambandhatve'pi tasya samavAyatadrUpAbhyAmanyatve kutastayoriti vyapadezaH ? punarapyanyataH tadvizeSaNatvAditi cet kathamanavasthAto nirmuktiH ? bhavatvameda eva tatra tayoH sambandha iti cet, na; tasyApyekAntena bhAve sa eveheti doSAt, anekAntasya ca bhavadbhiranabhyanujJAnAt / 25 tanna samavAyo nAma sambandho yenAsmadAdestadupalabdhiH / tatkAryatvAt sA tasyeti cet, vyarthaM tarhi bAhyakaraNam , asmadAdereva tadbhAvAt / tato'pi tatsahAyAdeva na kevalAditi cet; sApi dvayoreva syAt na kevalasya / evaJca 1-sya yu-A0, ba0, p0| 2-Na:sa- A0, ba0, pa0 / 3 "anityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt / " -nyAyasA0 pR0 6 / 4 vizeSyeta A0, ba0, pa0 / 5- pi kva taA0, ba0, p0| 6 "iha tantuSu paTa ityAdipratyayaH sambandhapUrvakaH ihedampratyayatvAt iha kuNDe dadhIti pratyayavat" -tA0 tti0| 7 asmadAdikAryatvAt upalabdhiH asmadAdeH / 8 bAhyakaraNasahAyAdeva / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173] anumAnaprastAvaH dvayorevopalabghatvaM na pratyekaM tathA sati / jIva evopalabdheti vyavahAraH kathaM bhavet ? || 1527 // tatraiva samavAyAccedupalabdherna tatkSateH / kAraNatvAvizeSAt sa kaeNraNe'pi kuto na vaH 1 // 1528 // kevalasyaiva hetutvaM tasmAttasyopavarNyatAm / upalabdhau tataH prAptaM vRthaiva karaNaM bahiH // 1529 // hetutvAdapi tasyopalabdhistanna vyavasthitA / tatkathaM tatkRte tasya karaNaM bAhyamucyatAm // 153 // tasmAdasmadAdisambandhaviziSTasya bAhyakaraNasyAsambhavAt asiddhameva tatpratyakSaviSayatvaM liGgamiti kathamasyAnvayavyatirekitvam ? siddhasyaiva tadupapatteH / 207 5 1 upalabdhA jJAtA jJAyakaH iti yAvat / 2 kAraNe - A0, ba0, pa0 / 3 kasmA - A0, ba0, pa0 / 4 kAraNaM A0, ba0, pa0 / 5 tasyAtma- A0, ba0, pa0 / 6 sattAsambandhe / 7 bhinnasya sattAsambandhasya / 8 pradhvaMsaH / 10 yadapi sapakSavyApinastasyodAharaNam - anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTAdivaditi / tadvyApitvaM 1 cAsya sarvatrAnitye bhAvAt / pUrvakasya tu tadekadezavRttitvaM cAnityatve'pi buddhayAdAvavidyamAnatvAditi pratipattavyamiti / atrocyate - nAsya sapakSavyApitvam; anitye'pi prAgabhAve bhAvAt / nitya eva sa iti cet; kutaH kAryakAle'pi nopalabdhi: : tasyAH kAryeNa pratibandhAditi cet; na; viSayasya tajjananazaktau tadayogAt / kAryamapi pratibandhe zaktameveti cet; ubhayaM tarhi yugapatprAptamupalabdhista- 15 tpratibandhazceti / na caitannyAyyaM vyAghAtAt / zaktireva tena tasya pratibadhyate iti cet; siddhaM tarhi tasyAnityatvaM zaktipratibandhasyaiva tatpratibandhatvAt tasyAstadavyatirekAt / vyatireke zaktizaktimadbhAvasya pratiSedhAditi kathanna sapakSaikadeza vRttitvamasyApi / na cAsya gamakatvaM pradhvaMsena vyabhicArAt tasya kRtakatve'pyanityAbhAvAt / kiM punarasya kRtakatvamiti cet prAgasataH kutazcidAtmalAbha eva ghaTAdivat / prAgasataH sattAsambandha eva kRtakatvaM nAtmalAbha iti cet; na; anAtmalAbhe tatsambandha- 20 syAyogAt tasya dviSThatvena tadabhAve 'nupapatteH / satyAtmalAbhe kiM tena bhAvavyavahArasya tAvatA siddheriti cet; yadyevaM jAnAsi nirmucyatAM tatra nirbandhaH / kathamarthAntaratatsambandhAbhAve santi dravyAdaya iti viziSTapratyayo daNDItyAderarthAntaradaNDasambandhanibandhanasyaiva tasya darzanAditi cet; na; tatrApi tannibandhanasvasya pratikSiptatvAt / kathaM vA tatsambandhe satpratyayaH ? tatra ' tadanyasyAbhAvAt anavasthApatteH / asti cAyam - asti sattAsambandha iti bhavatAM vyavahArAt / upacArAdayaM tatreti cet; kiM punarvastutaH sa 25 nAstyeva ? tathA cet; kathaM vizeSaNam ? svarUpato vidyamAnatvAditi cet; nanu svarUpato vidyate ityapi viziSTapratyaya eva, arthAntaravyavacchedena tadvidyamAnatvasya svarUpeNa vizeSaNAt / tathA ca kathaM dravyAdiSvapi viziSTapratyayAdarthAntarasattAsiddhi: : anena vyabhicArAt / tanna sattAsambandhaH kRtakatvam, AtmalAbhasyaiva tattvAt / tathA ca kRtaka eva pradhvaMsaH kAraNAdAtmalAbhAt / bhavatvanitya eva sa iti ? Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 173 cet; na tarhi mukternityatvaM tasyA api sakalavaizeSika guNavicchittirUpAyAH pradhvaMsatvAt / tathA ca kathaM tadarthitayA prekSAvatAM tattvajJAnAdhigamAya pravRttiryataH zAstrapraNayanaM phalavadbhavet ? astveva nirvANasyApyanityatvaM tathApi na saMsArasyonmajjanaM tadanityatvasyApi tadvirodhAditi cet; na tadvirodhivirodhinaH tadvirodhitvAnupapatteH / tasya hi saMsArasya virodhi nirvANaM tadvirodhi cAnityatvaM kathannAma saMsArasya virodhi 5 syAt ? anyathA nairAtmyavirodhinastatpratiSedhasya Atmavirodhitvamapi syAditi kathamAtmasiddhiH ? mA bhUcca bhavatAM vyatirekaliGgopakrameNa tatsAdhanapravRttiH, sAghite'pi tasmin AtmasiddheH tasya tadvirodhi - tvenAbhAvAt / tathA ca kathaM citramatA uktam - " zarIrAdau ca tadvirahapratiSedhAt sa eva prasiddhyati pratiSedhasya pratiSedhAdvidhisvabhAva: saccAt (syAt) " [ ] iti ? tato yathA tatpratiSedhasya nAtmanA virodhaH tadvirodhitvAt tathA niHzreyasasyAnityatvasyApi saMsAreNeti bhavitavyameva tadA tadunmajjanena / 10 tadanicchatA ca na pradhvaMsasyA nityatvamabhyupagantavyamiti syAdeva tena vyabhicArAt asyAgamakatvam / tanna anvayyAdayo'pi hetavaH / nApi tathA traividhyaniyamaH, unnAmAdInAmapUrvatvena tatrAnantarbhAvAt / pUrvavatAmeva svayamanvayAdInAM vyAkhyAnAt / bhavabhedena tanniyamaH / vItaM hi nAma vidhimukhena sAdhyasAdhanam, avItaM 15 pratiSedhaparam ubhayaparaM ca vItAvItamiti, na cAnyathonnAmAdInAmapi tatsAdhanaM sambhavatIti cet ; tanna; " 1 vItena vipakSasyApratiSedhe pakSasyApyasiddheH, nirAkRtapratipakSatayA siddhasyaiva pakSasya siddhatvopapatteH, anyathA kutazcijjalAdeH siddhAvapi tadviSakSasadbhAvAzaGkayA tadarthinAmapi tatrApravRttiprasaGgAt prativAdinazca parAjayAbhAvApatteH / pratiSiddhapratipakSatvaM tasya avItAdavagamyata iti cet, na tarhi vItasya hetutvam, atadeva viziSTasya sAdhyasya siddheH / na caivaM tasyApyavItatvam, pratiSedhAdhiSThAnatayA vidhimupasthApayato 20 vItatvasyaivopapatteH / kiM vA vItatvAdibhedakathanena kartavyaM gamakatvasyAnyathAnupapannatvAdevopapatteH / satyam, na tadarthaM tatkathanam, api tu vyApArabhedena liGgabhedapratipAdanArthamiti cet; na; tathApi traividhyasyAnavasthAnAt / trividhasya sataH kAlabhedApekSayA navavidhatvasya navavidhasyApi punaravyutpannasandigdhaviparyastarUpapratiSAdyApekSayA saptaviMzatividhatvasyApi sambhavAt / tannibandhanaM bhedamanapekSya vyApAramAtrakRtena bhedena traividhyamucyata iti cet; tamapyanapekSya anyathAnupapattinibandhanamekavidhatvameva tarhi 25 vaktavyam / vistareNa ziSyavyutpAdanasya navavidhatvasaptaviMzatividhatvAbhyAmapi sambhavAt / tanna vItA - dibhedakalpanamapyupapannam / tathA saMyogyAdibhedakalpanamapi tatrApi prAguktahetU nAmanantarbhAvAt / na hi kRttikodayaH zakaTodayasya saMyogI; kAlavyavadhAnena parasparamaprApteH / yadapi saMyogina udAharaNaM * vaha ghUma iti, 1 tadvirodhinaH A0, ba0, pa0 / 2- vatvAditi tA0 / 3 " zranvayamukhena pravartamAnaM vidhAyakaM vItam, vyatirekamukhena pravartamAnaM niSedhakamavItam"- sA0 ta0 kau0 kA0 1-5 / 4 " tathA dhUmo'gneH saMyogI" - praza0 vyo0 pR0 572 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 173] 2 anumAnaprastAvaH 206 tadapi na yuktam ; vibhinnAntarAlAdapi tasmAdavinAbhAvanirNaye parvatazirasi pAvakasya prtiptteH'| tadvayavadhAnAdeva nAsau tasya samavAyI / yatpunaratrodAharaNam-samavAyI goviSANamiti; tanna yuktm| viSANe gosamavAyasya niSiddhatvAt / aniSedhe'pi gavayAdAvapi tadbhAvena vyabhicArAt / nAyaM doSo'. vadhAritavizeSasyaiva gamakatvAditi cet, na; samavAyitvAdeva tadavadhAraNAsambhavAt / anyatastatsambhave ca tata eva gamakatvAt kiM samavAyitvena ? yadyapyudAharaNAntaraM samavAyI zabda AkAzasyeti; tadapi na 5 yuktam zabdasya pudgalaparyAyatvenAkAzasamavAyasya pratiSedhAt / kathaM vA tatra tatsamavAye tadvikalamapyAkAzam ? vyAptyA tatra tasyAsamavAyAditi cet; kathamavyAptiH ! tadavaSTabdhAdanyasyAkAzarUpasyAbhAvAt / tadavaSTambho'pi tatpradezasyaiveti cet; na; pradezavattve tasya kAryatvenAnityatvaprasaGgAt ghaTAdivat / na caitadiSTam , "dravyatvanityatve vAyunA vyAkhyAte / " [ vaize0 2 / 1 / 28 ] ityasya vyAghAtAt / na vyAghAtaH kalpanayaiva pradezoSagamAditi cet, pradezasyaiva tarhi tadavaSTabdhasya liGga zabda 10 iti na yuktamidaM sUtram-"zabdo liGgamAkAzasya" [ vaize0 2 / 1 / 27 ] iti, pradezasyAnAkAzatvAt / ___ yadapyekArthasamavAyiliGgasyodAharaNamuktam-rUpaM sparzasya ekArthasamavAyiliGgam / ekatra kAraNe tejasyarthe tatkAryayoH sAdhanasAdhyayoH rUpasparzayoH samavAyAt, pANyAdikaM vA pAdAderliGgam , ekasya tatkAryasyArthasya zarIrasya tayoH samavAyAditi; tadapi na yuktam ; rUpAttejasi sparzavat gandhA- 15 derapyanumAnApatteH, tenApi tasyaikArthasamavAyitvasya pRthivyAdAvupalambhAt / tasya tatrAsambhavadanubhavatvAnneti cet, na; tAdRzasyApi uSNasparzasya suvrnnaadaavnumiteH| tajjAtIye sambhavadanubhava eva sa iti cet; samAnaM gandhAdAvapi, pRthivyAdau tasyApi tathAvidhatvAt / kutaH punaH pRthivyAdestajAtIyatvamiti cet 1 tejaso'pi hemajAtIyatvaM kutaH ? bhAsurAdUpAditi cet; rUpamAtrAditarasyApi syAt / nanvevaM vAyvAdAvapi sparzAdeva gandhAderapyanumAnopapatteH kathaM pRthivyAdibhedena bhUtAnAM cAturvidhyamiti 20 cet ? na; udbhavApekSayA tadupapatteH / yatra hi sparzasyaivodbhavaH sa vAyuH, yatra tu sarUpasya tattejaH, yatra sarUparasasya tA ApaH, yatra sarUparasagandhasya sA pRthivIti / tato na yuktamidam-"rUparasagandhasparzavatI pRthivI rUparasasparzavatya Apo dravA snigdhAzca tejo rUpasparzavat vAyuH sparzavAn / " [ vaishe0-2|1|1-4] iti; rUpAdInAM sarveSAmapi sarvatra bhAvAt / yadapi pANyAdikaM pAdAdAvekArthasamavAyiliGgamuktam / tadapyanupapannam ; vyabhicArAt, pAdA- 25 vabhAve'pi pANyAdeH sambhavAt / yadeva nizcitAvyabhicAraM tadeva liGgam ; ata eva na rUpAdapi tejasi gandhAderanumAnaM sparzAvyabhicArasyaiva tatrApi nizcayAditi cet; na; ekArthasamavAyAttannizcaye prakRtA"parityAgAt / anyatastannizcaye tatsamavAyakalpanavaiphalyAt / na tannizcayArthaM saMyogyAditvakalpanaM tasya 1 pratipattiprasaGgAt / 2 kAlavyavadhAnAdeva / 3 kRttikodayaH / 4 zakaTodayasya / 5 mahiSAdivyAvRttaM viziSTaM viSANam / 6 zabdasamavAye / 7 zabdAvaSTambho'pi / 8 cAmunA taa0| 9 "parizeSAlliGgamAkAzasya" -vaize0 sU0 / 10-vAyAnizcaye aa0,b0,p0|11 prakRtasya ekArthasamavAyiliGgavyabhicArasya tadavasthatvAt / 27 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 174-175 liGgabhede pradarzanArthatvAditi; atrApyuktam - navavidhatvena saptaviMzatividhatvena ca taddarzanaM kartavyamiti / kathaM caivaM kRttikodayAdeH gamakatvam, saMyogisamavAyinoriva ekArthasamavAyinyapi tasyAnantarbhAvAt ? na hi tadudayAditatsAdhyayoH kvacidekatra samavAyaH, nApi tayoH kasyacit tatkAryasyeti / tanna saMyogyAdibhedenApi traividhyavarNanamupapannam / tataH sthitam - 'etena' ityAdi / na kevalaM teSAM bheda evaivaM pratyA5 khyAtavyo'pi tu lakSaNamapItyAha tallakSaNaprapaJcazca niSeddhavyo dizA'nayA / iti / teSAM pUrvavadAdInAM lakSaNamasAdhAraNaM rUpaM tasya prapaJcaH pakSavyApitve satyanvayavyatirekAvabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM cetirUpaH so'pyanayA saugatahetulakSaNaM nirAkaraNarUpayA dizA niSeddhavyaH iti / tathAhi 10 anyathAnupapattizcet vAJcarUpyeNa kiM phalam ? vinApi tena tanmAtrAt hetubhAvAvakalpanAt // 1531 // nAnyathAnupapattizcet pAJcarUpyeNa kiM phalam ! satA'pi vyabhicArasya tenAzakyanirAkRteH || 1532 // anyathAnupapattizcet pAJcarUpye'pi karUpyate / vArUpyAt paJcarUpatvaniyamo nAvatiSThate // 1533 // pAJcarUpyAtmikaiveyaM nAnyathAnupapannatA / pakSadharmAdyabhAve'pi cAsyAH sattvopapAdanAt // 1534 // tataH tallakSaNa ityAdyapi sthitam / samprati hetvAbhAsaM darzayannAha - anyathAnupapannasvarahitA ye viDambitAH // 174 // hetutvena paraisteSAM hetvAbhAsatvamIkSyate / iti / 1 paraiH ekAntavAdibhiH yena hetavaH api tu hetutvena viDambitA: kalpitAH teSAM hetvAbhAsatvaM hetuvadAbhAsamAnatvam IkSyate / kuta etat ? anyathAnupapannatvarahitA yata iti / atha anyathAnupapattivaikalye'pi hetutvam ; tadAbhAsatvameva na kvacidbhavet, kalpanayA sarvatra hetutvasyaivopapatteH / kathaM punastadviDambitAnAM tadrahitvamiti cet ? uktametat - 'asiddhatvAdidoSasya teSu 25 sarveSu sambhavAt' iti / idamatrodAharaNaM yathA kSaNikaH zabdaH sattvAditi / na hi kSaNikaM sannAma artha - kriyAyAstatrAsambhavAt / nirUpitaM caitat - ' yasminnasati yajjAtam' ityAdauM / tatkathaM tasyAnyathA'nupapannatvam ? 'anyathA'nupapannatvamasiddhasya na siddhyati ' [ siddhivi0 pari0 2 ] iti nyAyAt / siddhameva tatrApi tat saMvRtyeti cet; na; nitye'pi tayA tadbhAvAt / tathApi kathamanyathA 'nuSaSannatvam ? vyabhicArAdviruddhatvAcca, vastutaH sattvasya pariNAma eva bhAvAt / nivedayiSyate 15 20 1 - dapratida- A0, ba0, pa0 / 2 tAdrUpyAt ba0 / 3 ye hetavaH tA0 / 4 ya iti atha-A0, ba0, pa0 / 5-Su bhAvAditi tA0 / 6 nyAyavi0 zlo0 153 / 7 saMvRtyA | Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 15-177 ] 2 anumAnaprastAvaH 211 caitat - 'sattA sampratibaddhaiva pariNAme' ityAdinA / tadanena kRtakatvAdayo'pi tadAbhAsatayA prativaktavyAH teSAM sattvavizeSatvAt / yadyanyathAnupapattivaikalyamekAntataH sattvAdInAm, kSaNabhaGgAdivat pariNAme'pi na teSAM hetutvaM syAditi cet; na; ekAntataH tadabhAvAt / etadevAha virodhAdanvayAbhAvAd vyatirekAprasiddhitaH // 175 // kRtakaH kSaNiko na syAt naikalakSaNahAnitaH // 5 apekSitaparavyApAro bhAvaH kRtakaH / upalakSaNamidaM tena san prayatna janyazca zabdAdiH / kim ? kSaNiko na syAt kSaNamAtravRttirna bhavet / kuta etat ? anvayAbhAvAt / na hi kSaNikatvena tasya kvacidanvayaH, pradIpAdAvapi tasyAnizcayat / kathamanyathA prAparatailAdivyApAravaiphalyaprakalpanena tatra tadupapAdanam, avipratipattiviSaye tadanupapatteH ? bhavatu tenaiva tatra tadupapAdanamiti cet; na; tasya kvacittenAnanvayAt, tannidarzane'pi tasyAsiddheH / punastatrApi parAparatatkAraNavyApAravaiphalyena 10 tadupapAdane anavasthApatteH / tadupapAdanamananumAnameva tadayamadoSa iti cet; na tarhi pramANaM parAmarzAtmakatvena pratyakSatvasyApyabhAvAt / pramANAntaratve ca pramANadvayasaGkhyA niyamavyApatteH / apramANAca tatpratipattAvanyatrApi pramANakalpanA vaiphalyAt / mA bhUdanvayo vyatirekAdeva gamakatvopapatteriti cet; na; anvayAbhAve tasyaivA siddheH / na hi kvacit kSaNabhaGgenAnvayasyApratipattau tannivRttyA kvaciddhetuvyAvRtteH zakyo'vagamaH, buddhisaMsparzavirahiNastasyaiva nivRteranavagamAt / kathaM punaranvaya - 15 vyatirekayorabhAve'pi kRtakatvAderahetutvaM tAbhyAM hetutvasya avyApteriti cet; satyamidaM vastuvRttyA, pareNa tu tayostadvayApterabhidhAnAdevamuktam / vastutastarhi tasya kutaH kSaNikatvaM pratyagamakatvam ? anyathA 'nuSapattivaikalyAditi "cet; tat tarhi tasyaikAntikamiti kathaM pariNAme'pi tasya hetutvamiti cet ? asya samAdhAnam -'naikalakSaNahAnita:' iti / ekasya lakSaNasyAnyathA'nupapannatvasya yeyamekAntato hAniH tataH kRtakaH kSaNiko na syAdityetat na api tu kSaNakSayAdyapekSayaiva kathaJci- 20 dbhAvinya iti yAvat / atraivopapattiH 'virodhAt' iti / tAtparyamatra - ya va-yataH kSaNakSayAdivyAvRttyA tadviruddhasya pariNAmasya tataH sAdhanaM tato naikAntataH tatra taddhAniriti / kathaM punarapratipanne kSaNabhaGga tadanvayavyatirekayoriva kacittadvirodhasyApi pratipattiH ? tathApi tadbhAve kimanvayavyatirekAbhyAmaparAddhaM yatastAvapi na pratIyete iti cet ? na; pratipatterapi tallakSaNAnugamena tatra bhAvAt, kevalaM pramANatastadanavagamAdeva tadanvayavyatirekayorniSedhAt nityAnvayavyatirekavat / virodhameva darzayannAha - sattA sampratibaddha va pariNAme kriyAsthiteH // 176 // nirvyApArI hi bhAvaH syAnnityatve vA niranvaye / iti / 1 evakAro bhinnaprakramaH pariNAma ityatra darzanAt / tataH sattA sattvaM samyak pratibaddhA / ka ? pariNAma eva na kSaNabhaGgAdau / tatastatraiva sA heturityarthaH / etadeva kutaH ? kriyAsthiteH, pariNAma 1 "pekSita paravyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka iti / " - nyAyabi0 pR0 67 / 2 buddhasaM-A0, ba0, p0| 3- midamava - A0, ba0, pa0 / 4 - ranabhi - A0, ba0, pa0 / 5 cettarhi A0, ba0, pa0 / 25 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 177 eva kriyAyAH kAryakAraNasya sthiteH avasthAnAt / etadapi kasmAt ? nirvyApAro vyApArAnniSkrAnto hi yasmAt bhAvaH cetanAdiH syAt bhavet / kasmin sati ? niranvaye kSaNabhaGge / keva ? nityatve vA nityatva iva, vAzabdasya ivArthatvAt / niranvaya iva vA nityatve iti / kutaH punarniranvaye nirvyApAratvaM bhAvasyocyate ! tasya yadyutpatterUdhvaM vyApAraH kathaM niranvayatvaM svayamapi tadA tasya 5 bhAvAt / vyApAra eva tadA na bhAva iti cet; vyAhatamidam-sa nAsti tadvayApAro'stIti / kathaM vA sa tasya vyApAraH ? tatkAryatvAditi cet, tatrApi tarhi kAryavada vyApArAntaraM mRgayitavyam / tasyApi pazcAdbhAvinaH kathaM tadvayApAratvam ? tatkAryatvAdeveti cet ; na; 'tatrApi ityAdeH prasaGgAdanavasthitezca doSAt, vyApArasyAvyApArAdeva bhAvAdbhAve vyarthaM vyApArakalpanaM kAryasyApi tata eva bhAvAt / athotpatti samaya eva vyApAraH utpattereva tattvAt; tarhi tadaiva kAryatadvayApArau punaH tatkAryatadvayApArAvapItyeka10 kSaNameva jagatprApnuvat santAnasya tannibandhanasya pravRttyAdivyApArasya cAbhAvamAvirbhAvayet / athAyaM kAryasya svabhAvo yatsatyapi tadvayApAre pazcAdeva bhavatIti tadayamaprasaGga iti; kathaM punaH uparatavyApAre tasmin bhavatastasya tatkAryatvam ? yadi syAt; nityakAryatvamapi syAt / atatkAryasya kathaM dezAdiniyama iti cet ? tatkAryasyApi kathaM tatkAlAdikramaH ? tathAsvAbhAvyAditi cet, ata eva tanniyamo'pi syAt / asati ca kAraNe bhavatkAryaM pazcAdiva prAgapi kinna syAt abhAvAvizeSAt ? bhavatyeva, bhAvino 15 rAjyAdeH prAgeva.tatkAryasya hastarekhAderdarzanAditi cet ; tarhi sugatatvamapi tadupAyAbhiyogAt prAgapi bhavediti pUrva sugataH pazcAt saMsArIti prAptam , saMsAriNa iva tadabhiyogasambhavAt / kiM vA punastadabhiyogasya phalaM niSpanne odane pAkavat ? tanna niranvayasya savyApAratvam / nApi nityasya / ___"bhavatu nirvyApAratvaM tasya, na hi tasya vyApAravalena kAryakAritvaM sahakArisahi.. tAnirvyApArAdeva tduppH| tathA hi vyApAro nAma zaktiratIndriyA, kriyA vA bhaveta ? tayozca kiM padArthena sahotpannayoryAvatpadArthabhAvitvam , Ahosvit sAmAnyavattayostena sahAnutpannayostatra sadbhAvaH ? pakSadvaye'pi kAryasya sttodyprsnggH| na hi zaktApArAviSTe ca kAraNe kAryasya kssepH| athaitanmA bhUditi tayostatra kAdAcitkatvaM kAryavattatrApi vaktavyam / kAdAcitkatve tayoH kAraNapUrvakatvamavazyambhAvi / tatra sati vikalpadvayam25 kiM svAzrayapadArthakAraNamAtrabhAvitvaM tayoH, utasvit sahakArikAraNApekSatvam ? pUrvasmin pakSe punarapi sarvadA kAryotpattiprasaGgaH / sahakArikAraNApekSatve kAryameva kAraNadvayAt sammilitAdastu kiM zaktivyApArAbhyAm" [ ] iti vizvarUpaH; tanna yuktam ; azaktasya kAraNatve vyomakusumAdau prasaGgAt / tasya nIrUpatvAnneti cet ; na; azaktita eva tasyApi tattvAt , tasyAzca nitye'pyavizeSAt / zaktameva nityam , kevalamatIndriyazaktipratiSedhAdevAzaktaM 30 taducyata iti cet ; aindriyI tarhi tacchaktiH, vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnAvinAbhAvAt / tathA ca 1-tvAditi A0 ba0, p0|2 vyApAratvAt / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 177 ] 2 anumAna prastAvaH 213 kathaM tatrAnyutpattyAdiH pratyakSAdeva tannirNaye tadanupapatteH / asti cAsau vastudarzane'pi kasyacit tatrAnizcayAt aparasya saMzayAt anyasya viparyayAcca / kathamanyathA tatparijJAnAya tedvidupAsanam ? sAmagrIsannipAte nAstyeva tatrAvyutpattyAdiH tadaiva tatastannirNayAt / ataeva tenoktam - " sAmagrI tu yadA kArya janayati tadA tasyAH kAraNatvaM nizcIyate, dvayorapi kAryotpAdakAle sAmagrI kAryayornizcayAt / " [ ] iti cet; anyadA tarhi bhAvasyApyanizcayaH tadanizcayAt / kathamanyathA svarUpameva 5 . zaktiH nizcitAdanizcitAyAH arthAntaratvasyaivopapatteH / athAstyeva tadApi tannizcayaH kevalaM kAryatayaiva zakterbhedadarzanAt, tat tadAbhimukhyameva tasyA na nizcIyate, ata evA'vyutpattyAderapi tatraiva bhAva iti; tadapi na samIcInam ; smA ? tattatkAryAbhimukhyaM cecchakte rUpaM svabhAvataH / anizcaye kathaM tasya nizcitA zaktirucyatAm // 1535|| vinA tena ca nizcayaH / 5 AbhimukhyaM svarUpaM ca zakteriti ka AhevaM vizvarUpAt paro budhaH // 1536 // AbhimukhyaM tato yasmin yasmin kArye yayA yayA / sAmagryA sarvathA tasyAH sarvadA syAdvinizcayaH || 1537 // tathA ca vaidyazAstrAdau vyartha eva parizramaH / vinApi vastuzaktInAM tena nizcayasambhavAt // 1538 // sarvadarzitvamapyevaM sarvasya prANino bhavet / jagadyapekSayaikatra 10 1 tajjJAnveSaNam / 2-distanni - A0, ba0, pa0 / 3 cettarhi A0, ba0, pa0 / 4 yattasmAt A0, ba0, pa0 / 5 " kaH zrAha iti padacchedaH " - tA0 Ti0 / kathA hyevaM A0 ba0 pa0 / 6 "mUlakSatikarImAhuranavasthAM hi dUSaNam / vastvAnantyepyazaktau ca nAnAvasthA vicAryate // " - tA0 Ti0 / 15 zaktyazaktyorvinizcayAt // 1539 // tathA hi-yadyekaM vastu katicideva deza kAlAvasthAbhedinaH kAryagrAmAnapekSya tatsAmagrIzca zaktam, tadaparApekSayA tarhi tadazaktam, tacca tathA kutazcinnizcIyamAnamapekSya nizcayamanvAkarSati vinA tena 20 svayamanizcayAt / tathApi tannizcaye kAraNanizcayamantareNApi kvacittatkAryatvanizcayaH syAditi na yuktamidaM tasya vacanam -" na ca sambandhagrahaNe pramANAntareNa kAryakAraNayoH sambandhagrahaH " [ ] iti / tasmAdatIndriyaiva zaktiH / yadapyatra tenoktam - " kAraNasya zaktasya vyApAravatazca kAryakartRtvAbhyupagame tayorapi kAryatvAt paravyApArazaktyantarakalpanA tatrApyanyA tatrApyanyetyanavasthA / " [ ] iti tadapi nityaikAntamabhyupagamya tadvAdi- 15 nAmeva dUSaNaM na syAdvAdinAm, tanmatena pUrvapUrvasmAdeva zaktivyApArapariNAmAt uttarottarasya tasyotpatteH / na cAvasthAnamatra 'duSaNam ; anAditvenAnavasthAnasyaiva tatprabandhasvabhAvatvAt / kutaH punaratIndriyAyAH zaktaH pratipattiH ? kAryAdeva liGgAditi cet; va tayA saha tasyAvinAbhAvapratipattiH ? tadanyatreti cet; Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAyavinizcayavivaraNe . [2 / 178 na; tatrApi pratyakSatastadagrahAt / kAryAdeva tu grahaNe'navasthApatteriti cet; idamapi na dUSaNaM pakSa evAsmAbhiH sambandhagrahaNasyAbhyupagamAt, sambandhasya kAryasvarUpatvena apratipannAyAmapi zaktau zakyAvasAyatvAt / pramANasya ca tatra tarkAbhidhAnasya niveditatvAt / tanna zaktaH pratiSedho nyAyyaH / nApi vyApArasya,tathA hi-yadi nityasya sAmagrIsannipAte'Si prAcyasvabhAvAparityAgaH kathaM 5 kAraNatvaM pUrvavat / tatparityAge vA kathamavyApAratvaM tatparityAgasyaiva vyApAratvAt / nAstyeva tasya tatparityAgo nityatvahAneH kAraNatvaM tutadA' tasya tatsannidhAnAditi cet, talki pUrva nAsti ? tathA cet ; kathaM nityatvam ? asti cet; kuto na kAryam ? sahakAryabhAvAditi cet ; kutastadabhAve tadabhAvaH ? tasya tatkAraNatvAditi cet; yathA tarhi sahakArI tatkAraNatvAt svanivRttyA kAryaM nivartayati tathA tata eva nityamapi svapravRttyA tatpravartayet / na cet; tadapi na nivartayediti vaktavyam / pravRttinivRttibhyAM 0 nirmuktasya kIdRzI tadA kAryasya gatiriti ? na nityasya kevalasya kAraNatvaM yadevaM syAd , api tu sahakArisahitasyaiva / na ca tatsahitaM tatprAgasti yataH kAryaM syAditi cet; tathApi kathaM nityatvaM tatsahitasya tatsvabhAvasyaiva pUrvamabhAvAt / sahakAryabhAva eva tatsahitAbhAvo na tatsvabhAvAbhAva iti cet; tatsadbhAva eva tatsahitasadbhAvo'pi syAt, tathA ca tatsahitaM nityaM kAraNamiti sahakAryeva kAraNamityuktaM syAt / na nityaM sahakAri vA kevalaM kAraNam api tu tatsamudAya iti cet ; ekaiva tarhi tadrUpA 15 zaktiriti kathaM tadbhedakalpanaM sahakArizaktiH svarUpazaktiriti ca / tadbhede vA kathaM pratyekameva na kAraNatvaM (Na) zaktita eva tattvAt / samudAyasyaiva kAraNatve ca na nityasya sahakAriNo vA vastutvam akAraNatvAt / samudAyakAraNatvameva tayorapi kAraNatvaM tadvayatirekeNa tadabhAvAditi cet ; tathApi samudAyatayaiva vastutvaM na pRthagiti kathanna (kathaM) nityaM vastu pRthageva syAt ? tataH pratyekaM bhAvAnAM vastutvamurarIkurvatA samudAyadazAyAM prAcyarUpaparityAgAtmA vyApArasteSAM kAraNatvopapAdI vaktavya 20 eva / sa ca nityatve teSAmanupapanna eva, sati tasmin tatpacyuteH / nanu yadi zaktiH kiM vyApAreNa ? tasmin vA kiM zaktyA ? tadanyatarata" eva kAryaniSpatteriti cet na, zaktareva kArya pratyunmIlanasya vyApAratvAt / tadunmIlane ca zaktareva kAryaniSpattiH na vyApArAditi cet, na; zaktareva satyunmIlane vyApAratvAt / tato yuktaM niranvayavinAzanityatvayorbhAvasya nirvyApAratvAt pariNAma eva kriyAyA ava sthitiriti / kaH punarayamanvayo nAma yato niranvayo nirvyApAratvamucyate iti cet ? atrAha25 avasthAdezakAlAnAM bhede'bhedavyavasthitiH // 177 // __ yA dRSTA so'nvayo loke vyavahArAya kalpate / iti / avasthAdayaH prasiddhAH teSAM bheda AmaH pakva iti parabhAgo'rvAgbhAga iti navaH purANa iti ca nAnAtvaM tasmin sati yA dRSTA pratipannA abhedasya kathaJcittAdAmyasya vyavasthitiH sAGkaryAdi parihAreNAvasthAnaM loke lokagrahaNena taddaSTerlokaprasiddhatayA azakyA'SahnavatvaM darzayati / sa tadvayava30 sthitiranvayaH kalpate / kimartho'sau ? vyavahArAya tannimittamiti / tato yatparamatam-nAmapakka 1 tathA tasya A0,ba0, pa0 / 2 sahakAryabhAve kAryAbhAvaH / 3 nityo'pi pa0 / 4 nityam / 5- tara eva zrA0, ba0, pa0 / 6 vaizeSikamatam (praza0 vyo0 pR0448)| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 2 / 176 ] 2 anumAnaprastAvaH 2 I 10 yorghaTayorekatvamiti; tatprativihitam ekatvapratyayena tasya vyavasthiteH / naitadasti bAdhavattvAt / asti hyatra bAdhaH / tathA hi- AmAdarthAntaraM pakko ghaTastadArambhakasaMyogavilakSaNasaMyogArabdhatvAt pASANavat / Amasya hi ghaTArambhako 'vayavasaMyogaH prazithilarUpo nibiDazca pakkasya kaThinatayaiva tasya pratIteH / ato na tatrAbhedavyavasthitistAttvikIti cet; ucyate - yadi na pratipattiH pakkasya tasya hetorAzrayAsiddhiH / pratipattizcet; na tasya AmAdarthAntaratvaM zakyasAdhanaM tatpratipattyaiva bAdhanAt / pratipattirhi 5 tasya kutazcidAmAdanarthAntarasyaiva nAtyantAya vibhinnasya, anyathA tata eva sAdhyasiddhervyarthamidamanumAnaM bhavet / vipratipattezcAbhAvAt bhAve tavaTe'pi tadApatteH nAzrayAsiddheH pratikSepaH syAt / na tatra tadApattirnizcayAditi cet; na; sAdhye'pi tulyatvAt / anyathaikaiva pratipattiH nizcayetarAtmA bhavet / tathA ca kathamAmapakvAtmA'pyeke bhAvo na bhavet ? AmastadArambhakasaMyoganivRttyA nivRtta eva kathaM tasya kathaJcidapyavasthAnamiti cet; na; tatsaMyoganivRtterapyuttara niviDasa yogAdarthAntarasyApratipatteH 1 tadrUpatve ca kathaM nivRttiryatastadArabdhasya AmasyApi nivRttiH ? kathaJcittu yA tannivRttiH tayA'styeva tasyApi nivartanam ? abhedavat AmapakkayorbhedasyApi pratipatteH / etena taNDulAnniviDAvayavasaMyogAt odanasya zithilAvayavasaMyogatvena yadatyantAya bhedakalpanam tadapi pratikSettavyam, tulyatvAnnyAyasya / yadapIdaM paiTharasya matam - satyam, Ama eva pacyate ghaTaH kevalaM tasya rUpAdaya evAgnisaMyogAt nazyanti tadvilakSaNAnAmeva teSAM pazcAt prAdurbhAvAditi; tanna buddhayAmahe / tathA hi-ghaTo nAma tatpariNativizeSa eva nAparaH, tasyA'pratIteH pratikSepAcca tataH kathaM teSAM vinAzastasyaiva tatprasaGgAt ? tadAtmA'pi sa tiSThati te ca nazyantIti virodhAt / tato yuktam-Amasyaiva ghaTasyAgnisamparkAt anyathAbhAvenAvasthAnam, avasthAbhedino lokaprasiddhaH so'nvaya iti, evaM dezabhede'pi pratipattavyam / tatrApyavasthitiH sa evAyamarvAgbhAge'pi ghaTo yaH parabhAga iti pratIteH / tatra samavetasyaiva tasya tathA pratItirna tadAtmana iti cet; na; tasya niSedhAt / evaM sa evAyaM ghaTaH purANo jAto yo mayA navo dRSTaH iti pratipatteH kAlabhedinopyavasthAnaM pratipattavyam / uktamarthaM zlokAbhyAM saMgRhNannAha - 15 20 sarva santAnavicchedaH sati hetau phalodayaH // 178 // anyathA niyamAbhAvAdAnantaryaM viruddhayate / sati kSaNike nitye ca yadA hetau phalodayastadA sarvasya kAryasya yaH santAnaH kramavAn prabandhaH 25 tasya vicchedo virahaH tatkAryatvAt kAryakAryasyApi parAparasya, yadi vA parAparasyApi kAryasya sakRdeva bhAvAt, kAraNasyAkrame kAryakramasyAyogAt / anyatheti yadyasati hetau phalodayo yadi vA nitye tadavicchedaH tadA yadetadAnantaryaM kAraNAnantarabhAvitvaM kAryasya yadvAyaM nityasya pratyAsannatvaM tatsantAnasya tadviruddhayate 1 bAdhakavatvA-A0, ba0 / 2 " pramANavizeSAt " - tA0 naiyAyikasya / 4-dveH so-A0, ba0 / 5 pratipattirna A0, ba0, pa0 / Ti0 / 3 zravayavipAkavAdino Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 179-181 kasmAt ? niyamAbhAvAt- asato hetoranantarameva kArya na pUrva nApi pazcAdityavadhAraNasyAbhAvAt tadatsattvasya tadApyavizeSAt / tatazciravyavadhAnena prAgapi ca tadbhavediti manyate / yadi vA, hetvAyattameva kAryamityasya niyamasya abhAvAt / na hi samarthe nityahetAvanutpannasya punaH svecchayA yathA kAlaM bhavatastadAyattatvamupapannamatiprasaGgAt ityAzete / tataH kSaNikAderarthakriyAnyAvRttinirNayAt tadAtmakaM 5 sattvaM kRtakattvAdayastu tadvizeSAstatsAdhanAya prayuktA viruddhA eva; pariNAmasyaiva sAdhanAdityAvedayati satvamarthakriyA'nye vA vastudharmAH kSaNakSaye // 179 // hetvAbhAsA viruddhAkhyAH prinnaamprsaadhnaaH| iti / - sattvamityasyaiva arthakriyeti vyAkhyAnam arthakriyAta eva sattAsambandhasyApi sambhavAt nAnyathA vyomakusumAdivat / ato'rthakriyaiva sattvam anye vA kRtakatvAdayazca, veti samuccayAt te hetvA10 bhAsA viruddhAkhyAH kSaNakSaye / upalakSaNamidaM tena nitye 'pi / kutaste tathA ? pariNAmaprasAdhanA yata iti| sampratyanaikAntikAn tadAbhAsAnAha sarvajJapratiSedhe tu sandigdhA vacanAdayaH // 180 // iti / vacanamAdiryeSAM puruSAdInAM te sandigdhAH anyathAnupapattyeti zeSaH / tato'naikAntikA eva 15 nizcitAnyathAnupapattInAmevaikAntikatvoSapatteH / kva punaste tathA ? sarvajJasya yAvajjJeyavyApijJAnasamba ndhinaH puruSasya, upalakSaNamidaM tena parikSINadoSasya ca pratiSedhe sAdhye iti / nivedayiSyate ca teSAM tatra sandigdhatvam / yeSAM tu trairUpyAd gamakatvaM tanmatyA hetava evetyAha rAgAdisAdhanAH spaSTA ekalakSaNavidviSAm / iti / rAgAderAdizabdAdasarvajJatvasya sAdhanA vacanAdayaH / keSAm ? ekalakSaNavidviSAM saugatAdInAM 20 sandigdhAH, teSAmapi kathaM te tatheti cet ? na; spaSTAH pakSadharmatvAdau sandehavikalA yata iti / tathA hi-'sugato rAgAdimAn sarvajJo vA na bhavati, vaktRtvAdeH rathyApuruSavat' iti / atra tAvat spaSTameva pakSadharmatvam ; sugate puruSatvAdivat vaktRtvasyApi bhAvAt / kuDyAdAveva tanna sugata iti cet, na; "jJAnavAn mRgyate" [ pra0 vA0 1 / 32 ] ityAdinA sugata eva tasyokterna kuDyAdau tasyAcetanatvAt / kuDyAdigatameva tattatrocyate 25 upacArAnna tattvata iti cet; tattvataH tatra tat kasmAnna bhavati ? rAgAdestaddhetorabhAvAditi cet; kuDyAdAvapi na bhavet / tatra tadabhAve'pi bhavati na sugata iti nirnibandhanaiva kalpanA / tanna pakSadharmatvamaprasiddham / nApi sapakSe sattvam; rathyApuruSe rAMgAdimatyasarvajJe ca darzanAt / nApi vipakSAdvayAvRttiH; pASANAdau tasyApatipatterityupapannameva tatra teSAM gamakatvam / parakIyaM tatrottaraM darzayati 1 sugatasannidhAnAt kuDyAdibhyaH dezanA nissarantIti manasikRtya saugataH prAha / 2 "jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralammanazaGkibhiH ||"-taa0 Ti0 / 3 vaktRtvam / 4 kuDyAdau / 5 rAgAdyabhAve'pi / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 181-183 ] 2 anumAnaprastAvaH dharmidharmasya sandehe vyatireke tato bhavet // 189 // asiddhiH pratibandhasyetyapare pratidipare / iti / 217 bhavatu nAma pASANAdau vaktRtvAdyabhAvo rAgAdinivRtteH, na tAvatA vyatirekanizcayaH kvacit satyAmapi tasyAM tadbhAvasyAvirodhAt / nivRttarAgaH sarvajJo vaktrAdirnopalabhyate / iti cet mA nAmopalambhi na tAvatA tasyAbhAvaH, anupalabdhilakSaNaprAptAnupalambhAt abhAvAsiddheH / tato dharmidharmasya sugatalakSaNe dharmiNi vidyamAnasya vaktRtvAderyo 'sau tato vipakSAdvayatireke sandehaH tasmin sati bhavedasiddhiH anizcayaH pratibandhasya tAdAtmyatadutpattirUpasyAvinAbhAvasya / na hi sandigdhavyatireke tatsiddhiH, nizcita eva tasmin tadupapatteH / tadasiddhau ca na rAgAdisAdhanatvaM vacanAdInAm iti evaM manyamAnAH apare saugatAH pratipedire pratipannA iti / 10 atrottaramAha - vAco viruddhakAryasya siddhiH sarvajJabAdhanI // 182 // ziraHpANyAdimattvAdyA viruddhavyApta siddhayaH / iti / idamevAsiddhaM yadvAco viruddhakAryatvaM ziraH pANyAdimattvAdervA viruddhavyAptatvam sarvajJalakSaNe viSakSe tadvyAvRtteH sandehena tadasiddhernirUpitatvAt / atha ata eva vipakSAbhAvasya nizvaye 15 tatsandehasya nivRttiH; tadayuktam; parasparAzrayAt - siddhAvato vipakSaniSedhasya taddvAreNa tannivRttiH, tato'pi tatsiddhiriti cet; na; tadvyAvRtteH sapakSadarzanAdeva nizcayAd dhUmAdivat / na hi dhUmAderapyanyadeva vipakSavyAvRttinizvaye nimittam anyatra sapakSadarzanAt / tacca vacanAdAvapi, rAgAdimatya sarvajJa eva rathyApuruSAdau tasya darzanAt / tathApi tasyAnyatra bhAve dhUmAderapi syAditi kathaM nizcita tato'pi pAvakAdipratipattiH ? tato yathA na dhUmAdiH zizapAtvAdirvA pAvakAdevRkSAdervA'nyatra 20 bhavati bhUyastanniSThatayaivopalabdherevaM na vacanAdiziraH pANyAdimattvAdikaM vA kiJcijjJAderanyatra, bhUyo'pi tanniSThatayaiva tasyApi darzanAt / atha sarvajJAdirapi kiJcijjJAderanyo na bhavati cetanatvAdinA tulyajAtIyatvAt tatkathaM tatra tadabhAva iti ? tarhi dravyAntaramapi na pAkAdevRkSAdervA anyadeva mUrtatvAdinA samAnajAtIyatvAditi tatrApi ghUmAdinA ziMzapAtvAdinApi bhavitavyam / avAntarabhedApekSayA tasya dvijAtIyatvaM prakRte'pi samAnam / tato yuktaM viruddhakAryatvaM vAcaH, sarvajJaviruddhAt kiJcijjJAdeva 25 tasyA utpatteH / tatastasyAH siddhirbhavatyeva sarvajJasya bAdhanI tayA tadviruddhaM kiJcijjJatvamupAnayantyA tasya pratikSepAt yathA dhUmasiddhiH zItasparzasya / evaM ziraH pANyAdimattvamAdyam Adau bhavaM 1 rAgAdinivRttau / 2 vaktRtvasya / 3 - pAdirvA A0, ba0, pa0 / 4 bAdhanIyatayA A0, ba0, pa0 / 28 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 183-185 yAsAM puruSatvAdInAM siddhInAM tA api sarvajJasya bAdhanya iti vacanapariNAmene sambandhaH / kutastAstadbAdhanya iti cet; viruddhena niSedhyapratyanIkena kiJcijjJatvena vyAptAstA eva siddhaya iti upalabdhayo yata iti / tatrodAharaNaM yathA na vedAH pramANaM dRSTeSTavirodhAditi / prAmANyaviruddha khalvaprAmANyaM tadvyAptazca dRSTeSTavirodha iti / prasiddhaM cedaM bauddhasyeti na nivRtya kathyate / tadevaM viruddhakAryoMpalabdhi 5 viruddhavyAptopalabdhiM ca pratipAdya vyApakaviruddhopalabdhyAdinA'pi tadbAdhanaM darzayannAha satsamprayogajasvena viruddhaH sakalagrahaH // 183 // svabhAvakAraNAsiddhirekalakSaNavidviSAm / iti / sadbhividyamAnairathaiH akSANAM yaH samIcInaprayogaH tasmAjjAtaM tasya bhAvaH satsamprayogajatvaM tena pratyakSajJAnadharmeNa viruddhaH sakalasya dezAdiviprakRSTasya grahaH sakalaveditvam / tasya hi 10 vyApakamasatsamprayogajatvaM tadviruddhaJcedaM satsamprayogajatvaM tAthAgate'pi pratyakSe pratIyamAnaM svapratyanIkA 'samprayogajatvavyAvartanadvAreNa tadvayApyaM sakalagrahaM vyAvartayatIti yuktA vyApakaviruddhopalabdhiH / yathA nAtra tuSArasparzo vahnariti / vaha hi zItasparzaviruddhasyopalabdhyA tadvyApyasya tuSArasparzasyAtra pratikSepa iti prasiddhamevAtra tadviruddhopalabdhitvam / atha tAthAgate jJAne satsamprayogajatvamasiddham; bhAvanAprakarSaparyantAdeva tasyotpatteriti; tanna; tasyApi pratyakSatvAdeva sAdhanAt / tAthAgatamapi pratyakSaM 15 satsamprayogajaM pratyakSatvAt asmadAdipratyakSavaditi / etadapi svasaMvedanapratyakSeNa vyabhicArIti cet, na; niraMzavastuvAdinaH svasaMvedanamarthavedanaM ceti svabhAvadvayasyaikatrAsambhavAt / tathA, svabhAvakAraNAsiddhirapi bAdhanI taMtra bhavet / nanvevaM svabhAvAsiddhiH svabhAvAnupalabdhiH; yathA nAsti sarvajJo'nupalabdheriti / kathaM punaradRzyAnupalabdhergamakatvaM satyapi vastuni sambhavAt paracetovRttivizeSavaditi cet; kiM punaH sarvajJasya adRzyatvam? tathA cet; na; svayamapi tatprasaGgAt / parApekSatayaiAdRzyatvamiti cet, na niraMzaikAnte sa eva dRzyazcAdRzyazceti svabhAvadvayAnupapatteH,tato dRzya evAsAviti kathaM tadanupalabdhiradRzyAnupalabdhiryato na gamikA bhavet ! nanvevaM na kAcit dRzyAnupalabdhiH; sarvasya kenacidRzyasya sarvairapi darzanAditi cet, ayamapi bhavata eva niSkalavastuvAdino doSaH / tathA kAraNasiddhiH kAraNAnupalabdhiH / yathA nAtItAdiviSayaM yogipratyakSaM tadabhAvAt iti, atItAdikaM hi tatpratyakSasya kAraNaM "nAkAraNaM viSayaH" [ ] ityabhidhAnAt / na 25 cAtItAderbhAvaH; pradhvastatvenAtItasya anAgatasya cAnutpannatvenAbhAvagrastatvAditi / evamete vacanAdayaH kAryasvabhAvAnupalambharUpatayA traividhyamaparityajantopyanyathA'nupapattivaikalyAdeva agamakAH / tadeva darzayati kathanna sambhavI vaktA sarvajJastasya tena no // 184 // yAvat prakRSyate rUpa tAvat kArya virudhyate / iti / 1-dInAM tA A0, ba0, p0|2-n kRtaH sa-A0, ba0, p0| 3 tatra svabhA-A0, ba0, p0|4 paracetoniva- A0, ba0, pa0 |5-ciddRshyaa- A0, ba0, pa0 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAvaH 216 vacanasya vijJAnameva kAraNam, asati tasminnicchAyAmapi tadabhAvAditi nivedanAt / tacca tasya yAvat yatpramANaM prakRSyate rUpaM tAvat tatpramANaM kAryaM vacanaM tena no viruddhayate api tu tadapi prakRSyata eva / sati viziSTe vahniprakarSe dhUme'pi tatkArye prakarSasyaiva darzanAt / tataH prakarSaparyantagate'pi jJAne vacanasyAvirodhAt kathana sambhavI vaktA sarvajJaH ? kintu sambhavyeva sakalavedyapi vaktA / tannAnyathA'nupapattiratra / syAdevaM yadi vijJAnAdvacanam, na caivaM vivakSAyA- 5 statkAraNatvAt / sA ca rAgavizeSatvena doSAtmA satI vidhUtAzeSadoSato niHzeSatattvajJAnAnnivartamAnA vacanamapi nivartayatyeva, tatkathaM nAnyathA'nupapattiryatastatsugatA do anivartitaprasaratayA pravartamAnaM vivakSAdoSopasthApanena niHzeSaveditvaM na vyApAdayediti cet ? atrAha 2 / 185-187] vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu vIcyate // 185 // vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH / iti / na sarvadA vaktukAmatayaiva vacanapravRttirvinApi tathA gotraskhalanAdau tadupalabdheH, tadApi pramAda nibandhanatvAt tasyA na vijJAnahetukatvam / tato yadi vivakSAtaH pramAdAdvA tatpravRttirubhayathApi doSa jAteranativartanAt bhavatyeva tataH kvaciddoSopasthApanadvAreNa sakalajJatvapratikSeSa iti cet; idamapyayuktam ; tadubhayAbhAve'pi tatpravRtterdarzanAt / yathA tIvrAbhiyogavato nirantarA saMskRtapravRtti: / ha pramAdaH; lakSaNasya kriyAkArakAnvayasya cAparibhraMzAt / nApi icchA 'nugamaH; ataH paramidamuccArayA - 15 mItyabhinivezAbhAvAt / tato vijJAnasyaiva taddha etutvaM nirhrAsAtizayAnuvidhAnAt / anuvidhatte hi tatpravRttirvijJAnasya nirhrAsAtizayaJca, mande tasmin mandAyAH paTIyasi ca paTIyasyAH tasyA api pratipatteH / api ca, yadi vAJchAyAH taddhetutvaM mandamatayo'pi zAstrANAM vyAkhyAtAro bhaveyuH / na caivam, vAJchatAmapi teSAM tadapratipatteH / ato vijJAnahetukaiva tatpravRttiH etadeva darzayannAha - prajJA yeSu paTIyasyaH prAyo vacanahetavaH // 186 // vivakSAnirapekSAste puruSArthaM pracakSate / iti / yeSu buddhayaH paTIyasyo bhavanti puruSeSu prAyaH sAmastyena vacanahetavaH kadAcidapi tadabhAve tadapravRtteH te pracakSate kathayanti / kim ? puruSArthaM dharmastatprayojanAdikam / kIdRzAH ? vivAnirapekSAste vaktukAmatA nirvyapekSAH / tata evoktam "AsisiSAdivirahitaH svAsanagamanaprabhASaNasthAnAdyaiH / niravadyacitraracitaiH pravaraguNa tvamasi citracarito nAmnA / " [ bhavatu vA vivakSA tathApi na doSa ityAha apramattA vivakSeyamanyathA niyamAtyayAt // 187 // iti / 10 ] iti / 20 25 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 188-186 iyaM sakalavedini paraiH parikalpyamAnA vivakSA vaktumicchA apramattA pramAdarahitA kasmAt ! anyathA anyena pramattaprakAreNa yo'sau niyamastatkRtasya vacanaprabandhasya sthAnatraye'pi avisaMvAdAvadhAraNaM tasyA atyayo'bhAvastasmAt / nahi pramAdavaddhatunibandhanasya tanniyamaH sambhavati, asti cAyaM pratyakSaviSaye prathamena anumAnavedye dvitIyena atyantaparokSe ca tRtIyena prastAvena tanniyamasya 5 prasAdhanAt / tataH sA pramAdarahitaiva tato na doSavatotyAha iSTa satyaM hitaM vaktamicchA doSavatI katham / iti / iSTaM zreyo'rthibhirabhilaSitaM saMsAratatkAraNAdikaM satyaM na saugatAdivat kalpitam / ata eva hitaM puruSArthabhUtaM vaktumicchA kathayitukAmatA kathaM doSavatI na kathaJciditi ? kutaH punaH kasyacit sakalajJAnaM yataH kathamityAdhucyata iti cet ? atrAha- - prajJAprakarSaparyantabhAvaH sarvArthagocaraH // 188 // iti / prajJAyAH sakalazrutArthabuddheryo 'sau prakarSoM bhAvyamAnAyA atizayagamanasya (naM tasya ) yaH paryantabhAvaH parisphuTavyApArAtmA sa sarvArthagocaraH sarvadezakAlAdivyavahito'rtho jIvAdirgocaro yasya sa tathokta iti / etaduktaM bhavati-sakalazrutArthabhAvanAyAM tatparyante sA parisphuTasakalavastuprabhAvavatI bhavati kAminyAdibhAvanAvat / tadvAMzca sarvajJa iti / bhavatu vaktA sarvajJaH tadvacanasya tu kathaM yathArthatvaM 15 yatastattvajJAnArthinAmayemanveSaNIyaH syAt ? svarasata eva zabdAnAmayathArthabuddhihetutvena taduktAnAmapi vastugocaratvAnupapatteriti cet; atrAha tatkAryotkarSaparyantabhAvaH sarvahitAbhidhA / iti / tasya tatparyantabhAvasya kArya vacanaM tasyotkarSaH ekAntapravAdApekSo'tizayo'vipatisAralakSaNaH tasya paryantabhAvaH svaviSaye sarvatra sattvam , sarvebhyo hitasya zreyasaH tanmArgasya ca 20 abhidhA prakAzanamiti / tAtparyamatra vAcAM hi tatprayuktAnAmavisaMvAdabhAvataH / pratIyate yathArthatvaM kathaM tenAyathArthatA // 1540 // ayathArthaM vacaH sarvamidaM cedarthavadvacaH / / ayathArthaM vacaH sarvamiti sandhA vilipyate // 1541 // idamapyayathArthaM cedyathArthaM syAdvacaH param / ayathArthAyathArthatve yathArthatvavyavasthiteH // 1542 // yathArthatve svataH sarvaM vacaH kinna tatheti cet / cakSurAdi tathA kinna sarvamarthavaducyatAm // 1543 // arthavadguNavattaccenmithyArthamitaranmatam / 1 "sthAnatrayAvisaMvAdi zrutajJAnaM hi vakSyate / " -ta0 zlo0 pR0 13 / pratyakSAnumeyaatyantAtIndriyalakSaNe sthAnatraye / 2- yamunmeSaNI-A0, ba0, pa0 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 186-190] 2 anumAnaprastAvaH 221 vacasyapi vibhAgo'yaM prazasyaH kalpyatAM tvayA // 1544 // sarvajJazcanna vaktavyaH kalpitaH kiM tvayA'pyasau / prayojanaM vinA yasmAnna mando'pi pravartate // 1515 // tatsannidhAnatastattvajJAnaM syAditi cet kutaH / tajjJAnaM yena tatsannidhAnAdityabhijalpasi / / 1546 // tattvajJAnodayAccet sa va punastatkRto' gataH / niranvayasya yaddhetorgamakatvaM na vAJchasi // 1547 // kuto vA sannidhistasya niyateSveva sambhavI / adRSTaniyamAccet syAt tattvajJAnaM tato na kim ? // 1548 // tanna tatsannidhAnena kiJcidasti prayojanam / vinApyevaM yatastena tajjJAnamupapattimat / / 1549 / / iti / tato na yuktamidaM rAhubalakIrte:-"cintAratnopamAno jagati vijayate vishvruupo'pyruupH|" [ ] iti / taduSamAnatvasyaiva sannidhibalAt tattvajJAnanibandhanarUpasyAnavagamAt / tato nopamAnAdeva tattvaparyavasAyinastasya parijJAnamiti kathanna vaktatvaM tasya kathaM cAyathArthatvaM vacasAm ? ityupamannamuktam-'tatkArya' ityAdi / tadevaM vaktRtvasya sarvajJatvenAvirodha- 15 mupapAdya puruSatvAderapyupapAdayannAha yathA vacanasavaijJakAryakAraNabhUtayoH // 189 // avirodhena vAgvRtterAdrekastaniSedhane / tathaiva puruSatvAderakSayAbuddhivistare // 16 // tathaiva hi vA [g] vRtteH hetostasya sarvajJasya niSedhena kevalam AdrekaH zabdotsAha 20 evArtharahitaH / mImAMsakasya sa eveti / keneti cet ? pacanasarvajJakAryakAraNabhUtayoravirodhena vacanasya sarvajJasya ca yo'yamuktanyAyena kAryakAraNabhUtayoravirodhasteneti / tathaiva puruSatvAderAdizabdAt ziraHpANyAdimattvAderapi taniSedhane Adreka iti sambandhaH / etadeva kuta iti cet ? tasyaiva puruSatvAdeSu ddhivistare prajJAprakarSe satyapi akSayAditi / yadi hi tasya tena virodhaH sati buddhipakarSatAratamye tadapyapakRSyamANamupalabhyeta uSNAtizayatAratamye zItavat / na caivam, ato / na tasya tena virodha iti / kevalaM tato'pi tanniSedhanamAdreka eva / syAnmatam- niyataviSayA eva nisargato buddhayaH tatkathaM tAsAM bhAvanAbalAdapi sakalaM tadviSayaM ( sakalatadviSayatvam ? ) na 1 tatkuto A0. ba0, p0| 2 tato'nupamA- aa0,b0,p0|3 vA - taa0| 4 himavAn A0, ba0, p0|5aadrk eva / 6-tamyenaiva ta-A0, ba0, p0| 7 puruSatvAderapi / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 161-193 hi toyasya pAvakatvena paribhAvitasyApi pAvakamayatvamiti; tanna; svazaktita eva tAsAmazeSaviSayatvAt, anyathA vyAptijJAnAnupapatteriti niveditatvAt / kimidAnI tabaleneti cet ? na; tena tadtasyaiva spaSTAsAdhAraNAkArapratibhAsapratyarthinaH karmamalasyaiva pratyAkhyAnAt, caitanyonmIlanapratyarthino viSopalepasyevAmRtadhyAnavalena / ata evAmananti-"tapasA nirjarA ca" [ta0 suu09|3] 5 iti / tadeva darzayati sarva prakAzapsAmarthya jJAnAvaraNasaMkSayAt / iti / jJAnamAtriyate yena tajjJAnAvaraNaM karma vakSyamANasadbhAvaM tasya saMkSayaH samantAt parikSayaH zrutaviSayabhAvanAt / tataH sarvasya yaH prakAzaH spaSTAsAdhAraNAkArapratibhAsarUpaH tatra sAmarthya buddhInAmiti zeSaH / etadeva spaSTayannAha akSayAt puruSatvAdeH pratipakSasya saMkSayAt // 191 // sarvato'kSamayaM jyotiH sarvArthaH samprayujyate / iti / jyotirjJAnameva prabhAsvaratvAd akSa AtmA prakRtaH prakarSeNa nizcito yasminnityakSamayam AtmasvarUpaM svarUpAdanyatra tannizcayAnupapatteH / tat sarvAthaiH grAhakatvena samprayujyate / kimekasminneva mukhe ? na; sarvataH sarvAtmanA UrdhvamadhastAdagrataH pRSThataH sarvatazca / kutastathA ? 15 pratipakSasya jJAnAvaraNasya saMkSayAt niHzeSApagamAt / tathA ca pravacanam "niraavrnnvaabhaasddivybodhmhomyii| prakhyAyordhvamastiryak prativyakti prakAzate / / " [ ] iti / pratipakSaparikSaye tadAhitavizeSasya jJAnasyApi parikSayAt / kathaM tasya punaH sarvArthaiH samprayoga iti cet ? na; tadApi tadvizeSasyaivAspaSTapratibhAsavibhramarUpasya vyAvRtteH na jJAnamAtrasyApi, 20 niranvayAyAM vastunivRttau pramANAbhAvAt / ata evedam-'akSayAt puruSatvAdeH' iti / puruSatva manvitaM jIvarUpam AdizabdAccetanatvAdIti tasyaiveti cet ; nanu cetanatvameva puruSatvaM tatkathaM tadanyat yata Adipadena saGgraha iti cet ? na; tadApi tadvizeSasyaivAspaSTapratibhAsavibhrama [ rUpa ] puruSatvasya sAdhAraNetarasvabhAvasya acidrUpatanmAtratvAt, cetanatvasya copayogavyapadezasya asAdhAraNa rUpatvAt / ata evoktam-"upayogasvAtmAnyo vastutvAdistadubhayabhAvo jIvaH" 25 [ ] iti / yadi pratipakSaparikSayAjjyotiH chadbhasthAnAM tadabhAvAt kathaM rUpAdivedanamiti cet ? atrAha kathazcit svapradezeSu syAt karmapaTalAcchatA // 192 // saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te caturAdayaH / iti / 1 bhavAnAbalena / 2 punastasya A0, b0,p0| 3 tathApi A0 b050| 4 na cetaa0,v0p0|5-psy taa0| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 163-164 ] 2 anumAnaprastAvaH 223 bhavedayaM prasaGgo'pi yadi saMsAriNAM tu chadmasthAnAmapi jIvAnAM svapradezeSu kathaJcit karmapaTalasya jJAnAvaraNApavyapadezasya acchatA rUpAdivedana pratibandhizaktivaikalyalakSaNapariNativizeSo na syAt / asti ceyam, ato'yaM na prasaGga iti / yadyevaM tadacchatAyA eva svarUpAdigrahaNopapatteH kiM cakSurAdibhirindriyairiti cet; atrottaram - yatra yeSu tatpradezeSu karmapaTalAcchateti sambandhaH / te cakSurAdaya AdizabdAdrasanAdayazca nApara iti / na hi golakAderindriyatvamanyatropacArAt / 5 mukhyataH kSayopazama vizeSasyaiva tattvAt / ata eva gavAkSasamatvaM teSAM tattvavidaH pratipadyante / yadi teSAM na mukhyata indriyatvaM kinna tadabhAve'pi tadvedanamiti cet ? bhavatyeva tadacchatAyAm / kathamanyathA_ pitajhola (pihitagola) kAdivyApArasyApi svapnAdau satyarUpAdivedanam ? nirUpitaM caitat prathamaprastAve / 'sarvArthaH' :" ityuktam / sarve cArthA vartamAnavadatItAnAgatAzca / na ca teSAM grahaNaM jJAnakAle avidyamAnatvAt, kathamidaM taiH samprayujyata iti cet ? atrAha sAkSAtkartuM virodhaH kaH sarvathAvaraNAtyaye // 193 // (c) satya tathA sarvathA'bhUdrA bhaviSyati / iti / tAtparyamatra - yadi jJAnena tatkAla sannihitasyAgrahaNaM tarhi tadAtmataddezayorapyasannihitasyAgraiNAt na svarUpAdanyatprameyaM nAma bhavet / yadi na tatsannidhAnAt prayojanamAvaraNApAye tAbhyAmasannihitasyApi parijJAnAditi; tarhi kAlasannidhAnasyApi na kiJcit phalam, atItAderapi tadavA- 15 yAdeva pratiSatterityAvedyate / yathA yena anAditvenAnantatvena ca prakAreNa abhUt bhUtaM bhaviSyati 1 bhAvi ca veti samuccayArthatvAt, tathA tena prakAreNa satyamavipralabdhaM yathA bhavati sarvaM sAkSAtkartuM ko virodho na kazcit / kadA ? sarvathAvaraNAtyaye iti / kAlenA'sannikRSTasya na cet sarvavidA grahaH / vedenApi tadarthasya bhAvinaH syAt kathaM grahaH || 1550 // AnantyAt bhAvino'rthasya vedArthasyApi tatsamam / sarvajJeneva tajjJAnaM tadvedenApi duSkaram // 1551 // tadarthAnantyavittizcennAsti vedAditISyate / "satastasya tato vittau kutaste tatpravedanam || 1552 // nAstyeva taccedvedo'pi syAdanantaH kathaM tava ? tathApi tasyAnant syAt arthazUnyA vyavasthitiH // 1553 // tato yathA svAsthamapi vedo'rthavedanam / vedArthAnantyavittadvatsarvajJo 'pIti gamyatAm // 1554 // 10 1 "aneka gavAkSAntargata prekSakavat " - praza0 bhA0 pR0 33 / 2 atha na A0, ba0, pa0 / 3 tadAtmataddezAbhyAm / 4-thAnAdi - tA0 / 5 samaMtasya - A0, ba0, pa0 / 20 25 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 164-16 yadi paraduHkhAdikkaM sarvajJo na jAnAti kathaM tajjJatvam ? jAnAti cet kathanna duHkhAdimAn ? nahi parasyApi tatsAkSAtkaraNAdaparaM duHkhAdimattvamiti cet ; atrAha 'paraduHkha parijJAnAdduHkhitaH sa kathaM bhavet // 194 // svato hi pariNAmo'yaM duHkhitasya na yoginaH / iti / pareSAM chadmasthAnAM duHkhaM tasya, upalakSaNamidaM tena rAgAdezca parijJAnAt duHkhitaH saH sarvajJaH kathaM naiva bhavet ? na hi duHkhaparijJAnAdeva duHkhitatvam api tu svatastathA pariNAmAt / na cAyamasti yoginaH api tu duHkhitasya saMsAriNa eva / tataH sa eva duHkhI na tajjJAnamAtreNa yogyapi / na hi piturapi putraduHkhaparijJAnAdeva duHkhitvaM kintu svatastathApariNAmAdeva, anyathA duzcaritaputrapariklezaparijJAnAdapi tasya duHkhitatvaM prApnuyAt / 10 kiM punarbhAvanApATavAt kutazcid buddhiprakarSo dRSTo'sti yataH sakala vedanamapi tato bhavediti cet ? bADhamastItyAha 224 15 bhAvanApATavAda buddhaH prakarSo'yaM [malakSayaH ] // 165 // iti vaidyakAdizAstrArthasya cetasi bhUyaH parimalanaM bhAvanA tasyAH pATanaM zaktivizeSastato buddha : sAdhyAsAdhya roga vibhAgatannidAnAdipratipatteH prakarSo 'tizayaparyantaprAptiH ayaM prasiddho loke, tathA sarvo'pi jIvAdipadArthanivahaH pravacanopanItayA prajJayopasaMgRhya paribhAvyamAnaH tatprakarSakASThAmadhitiSThatIti bhAvo devasya / tathA hi-vivAdApannA buddhi: svaviSaye prakarSamadhitiSThati, bhAvyamAnatvAt, vaidyakAdibuddhivat / prakarSa svarUpamAha - 'malakSaya' iti / 'ayam' ityatrApi yojyam; ayamucyamAnaH prakarSo malasya prakAzAvaraNAdeH paryante kSayo nAparam, svarasAsa~mbhavirUpApAdanaM bhAvanAzatenApi tasyAzakyatvAt / kutaH punastatkSaya eva sa iti cet ucyate - vivakSito buddhiprakarSo malakSaya20 rUpastattvAt kAcakAmalAdyupazamarU varpe dapAdibuddhiprakarSavat / tatkSayaH kim ? ityAha kAraNAsambhavAkSepavipakSaH sampratIyate / iti / kAraNasya sakalajJeyapratipattinimittasya asambhavAkSepaH svIkArastasya vipakSo virodhI sampratIyate nizcIyate / tathAhi - yasya yatra marakSayaH sa taM sAkSAt karoti yathA kazcidapagatalocanamalocanamalo nIladhavalAdi, makSayazca kasyacid jIvAdinikhilA gamArthaviSaya iti / kiM punastadbuddheH malaM yatparikSayo hetu: ? na tAvadayaM rAgAdiH; satyapi tasmin buddherbhAvAt / nApi zarIrAdiH sakalavedinyapi tadabhyupagamAt / ata eva na dUradezAdirapIti cet; na; zarIrendriyAdivyatiriktasya AsmasamavAyipulapariNativizeSasya tattvAt / kutastadastIti cet ? ucyate- 'yata svaviSaye jJAnamaspaSTaM tattAdRzamalanimittaM yathA madiropayoginaH sannihite'pi ghaTAdau aspaSTavedanam, aspaSTaM ca sarvatrApi svaviSaye pravacanajJAnam / ' 25 1 1 tulanA - " saMvedanAdrAgitA cet strImAn syAttannirUpaNAt / sambandhAdrAgitA tasya na tu rAgAdivedanAt / " - pra0 vArtikAla0 1| 233 / 2 akalaGkadevasya / 3 - sambhavI rUpAdA- A0, ba0, pa0 / 4 - papATavAdi - tA0 / 5- cidapijI - A0, pa0 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 2 / 166-167 ] 2 anumAnaprastAvaH sUktam- 'kAraNa' iti malasadbhAvAdupapannaM tatparikSayasya sakalajJeyapratipatta kAraNatvamiti ityAdi / tadevamanaikAntikatvaM vaktRtvAdInAmamidhAya sAmpratama siddhamapi hetvAbhAsaM darzayannAha - asiddhazcAkSuSatvAdiH zabdAnityatvasAdhane // 196 // iti | zabdasya yat anityatvaM tasya sAdhane kartavye cAkSuSatvaM cakSurbrAhyatvamAdiryasya rAsanatvAderasau asiddhaH, asiddhiH zabde dharmiNyasambhavAt / 'cakSuHzravaso bhujaGgAH' iti tu pravAdamAtramidaM 5 na vastubalapravRttam, anyathA pihitalocanAnAM pannagAnAM na zabdazravaNaM bhavet / asti ca tatteSAm, rUpamapazyatAmapi zabdazravaNena palAyanopalambhAt / bhavatu zabde tasyAsambhavaH tathApi siddha eva ghaTAbhAvAt, anyathA vyarthaiva cakSurAdikalpanA bhavediti cet; na; tatra sato'pi zabdAnityatvaM pratyagamakatvAt / ghaTAdyanityatvasya hi tannAntarIyakatvena tataH pratipattirna zabdAnityatvasya, tadabhAvAt / nanubhAvo'pi nApakSadharmatvAt satyapi tasmin kRttikodayAdau tadabhAvAt / ' na hyudeSyati 10 zakaTaM kRttikodayAt' ityatra pakSadharmatvam zakaTe tadudayavat kRttikodayasyAbhAvAt / kRttikA va tadudayavat itarodayasyAsambhavAt / kAlAdezca dharmiNa: "saugatakalpitasya zAstrakAreNaiva pratikSepAt / tanna apakSadharmatvena tadabhAvaH / zabdAnityatvAbhAve'pi tatra bhavato bAdhakAbhAvAdeva tarhi tasya bhavatu tadabhAva iti cet; nedAnIM tasyAsiddhatvam, siddhasyaiva evamagamakatvapratipAdanAditi cet; satyam ; ghaTAdigatasya tasyaivamagamakatvaM zabdagatasya tu naivam, asiddhatvAdeva tasyAgamakatvAt, anyathA' - 15 nupapattivaikalyasya tatra tanmUlatvAt / kaH punaH zabdagatatvenaiva cAkSuSatvAdikaM hetumabhidadhyAt anibhihitasyAsiddhitodbhAvanA'nupapatteriti cet ? 'sarvaM sarvatra' iti bruvan sAGkhya eveti brUmaH / na ca tasya "zabdAnityatvamanabhipretam ; AvirbhAvAdirUpeNa tadabhyupagamAt / asiddhatvaJcaitasya tatrApratipatteH / nApratipannaM siddhaM nAma atiprasaGgAt / tataH sthitam - - asiddha' ityAdi / hetvAbhAsatvamanyathAnupapattivaikalyAt / tasya caikavidhatvAt tadAbhAsAnAmapyekavidhatvameva prApnoti, bahuvidhatvaJceSyate tatkathamiti cet ? atrAhaanyathAsambhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH / iti / 20 anyathAsambhavAbhAvaH amyathA 'nupapannatvasyAbhAvaH tasya bhedo nAnAtvaM tasmAt sa hetvAbhAso bahudhA bahuprakAraH smRto mata iti / kaiH kRtvA sa bahudhetyAhaviruddhAsiddhasandigdhairakiJcitkara vistaraiH || 197 // iti / 1 1- zravaNabhu - A0, ba0, pa0 / 2 avinAbhAvAbhAvaH / 3 nAntarIyakatve / 4 pakSadharmatvAbhAvAt / 5 " yadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam ?"-pra0 vA0 svavR0 pR0 11 / 6 " kAlAdidharmikalpanAyAmatiprasaGgaH " - pra0 saM0 pR0 104 | "yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasya udeSyacchukaTavattvaM sAdhyaM kRttikodayaH sAdhanaM pakSadharma eveti matam ; tadA dharitrIdharmiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu, tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhau zragnigamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt / " - pramANaparI0 pR0 71 / aka0 Ti0 pR0 1975 / 7 zabdAdini - tA0 / 2ha Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 2167 5 vyAkhyAtaM prAgevedam / tatra viruddho nAma sAdhyAsambhava eva bhAvI / sa ca dvedhA vipakSavyApI tadekadezavRttizceti / tatra tadvyApI niranvayavinAza sAdhanaH sattvakRtakatvAdiH tena pariNAmasyaiva tadvipakSasya sAdhanAt, sarvatra ca pariNAmini bhAvAt / tadekadezavRttiH prayatnAnantarIyakatva zrAvaNatvAdiH, tasya tatsAdhanasyApi vidyudAdau pariNAminyapyabhAvAt tathA sAdhye satyasati ca yasyAsiddhirasau asiddho nAma / sa tu anekadhA cAyam - ajJAtasandigdhasvarUpAzraya pratijJArthaikadezA siddhavikalpAt / tatrAjJAtasiddhaH sarvo'pyekAntavAdiparikalpito hetunivahaH, tatparijJAnasya " parokSa [ jJAna ] viSaya " ityA danA "vimukhajJAnasaMvedaH" ityAdinA ca pratikSepAt / sandigdhAsiddho yatheha nikuJje mayUraH kekAthitAditi / tatra hi yadA svarUpa eva sandehaH kimayaM mayUrasyaiva svaraH Ahosvit manuSyasyeti ? tadAzraye vA kimasmAnnikuJjAt ke kAyayitApAta Ahosvidanyata iti tadA bhavatyeva 10 sandigdhAsiddhatvamasya | 226 svarUpAsiddho yathA - "sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH" [ J ityatra yadi yugapadupalambhaniyamo hetvarthaH so'siddha eva viSayadarzane'pi santAnAntaragatasya tajjJAnasya kutazcittatpratipattAvapi tadviSayavizeSasya anavagateriti prathama prastAve nirUpitatvAt / athaikopalambhaniyamaH so'pi tAdRza eva / na hyekasya jJAnasyaivopalambho bahi15 rarthasyApi tadbhAvAt / kaH punarayaM bahirartho nAma yasyopalambhAt eNkopalambhasyAsiddhiH ? nIladhavalAdiriti cet; na tanmAtreNa tattvamapi tu jJAnAdarthAntaratve tadvedyatve ca tanmAtrasya jJAnatve'pyavirodhAt / na ca nIlAderanyajjJAnaM pazyAmo yato'rthAntaratvaM tadvedyatvaM vA tasya bhavet / avyatireke tu na tasya bahirarthatvaM sukhAdirvat jJAnatvasyaivopapatteH / atha nIlamahaM pazyAmIti pratIteH kathamarthAntarasya jJAnasyAbhAvaH ahaMbuddhivedyasya tattvAditi ? tadapi na yuktam; katR karma20 kriyArUpasyApi vibhAgasyAvibhAgarUpe nIlAdAveva kalpitarUpatvAt, zilAputrasya zarIramityAdivat atAttvikatvAt / na hi tattvato 'hampratyayasya tatra vyApAraH / vyApAre vA tatrApi tadvedye vyApArAntareNa bhavitavyaM tatrApyapareNetyanavasthAnaM bhavet / vyApAramavyApAra eva sa pratyeti cet; nIlAdi kinna tathA pratyeti ! pratyetu ko doSa iti cet; sarvaM tarhi pratIyAt avizeSAt / na cAhamityapi zarIrA - danyaH, sthUlo'hamiti tatsAmAnAdhikaraNyena pratIteranyathA'sambhavAt / zarIrasya ca grAhakatve grAmapa tadeveti siddhaM nIlAditajjJAnayoranarthAntaratvamiti kathaM tasya bahirarthatvamiti cet ? ucyate- tadeva tadarthAntaraM jJAnaM yasyAyaM bhavadvicAro vyApAraH / so'pi nIlAdInAmanyatamasyaiveti cet; na; tasya svarUpAdanyatrA'pravRtteH / na hi tat nIlAdikamazeSamaviSayIkurvat tadvyatiriktajJAnAbhAvapratipattau 1 1 anityatvasAdhanasyApi / 2 'sa tu' ete pade vyarthe / tvaneka - tA0 / 3 nyAyavi0 zlo0 1 / 11 / 4 nyAyavi0 zlo0 1119 / 5 " dharmyatra nIlA kArataddhiyau tayorabhinnatvaM sAdhyadharmaH yathoktaH sahopalambho hetuH / IdRza eva zrAcAyaye prayoge hetvartho'bhipretaH / " -tattvasaM0 paM0 pR0 567 / pra0 vA0 3 / 387 | 6 -yasanda- pa0 / 7 etasyopa - A0, ba0, pa0 / 8 - vattajjJA- A0, ba0, pa0 / yatvasya A0, ba0, pa0 / 10 jJAnatvAditi / 11 eva pra- A0, ba0, pa0 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 167] 2 anumAnaprastAvaH 227 samartham , vyatiriktabhAvapratipattervyatirecayitavyavastupratipattinAntarIyakatvAt / atha tadeva nolAdikaM yathAsvamAtmani jJAnAntarAbhAvamavaiti tatkiM tadarthena vyatiriktajJAneneti cet ? na; vinA tena tadevetyAderapi duravabodhatvAt / na hya kena tasya sarvasyA'navagame yuktamidaM tadevetyAdikam , ekajJAnavyApAratayaivAsya pratIteH / tato'styeva jJAnamarthAntaraM nIlAdeH / kathaM punastenApyavyApAreNa tasya grahaNam ? savyApAratve'navasthAnasya pratipAdanAditi cet, na; svata eva tasya vyApAratvena vyApArAntarakalpanA- 5 vaiphalyAt / svato'pi sarvagrahaNavyApArameva tat kasmAnna bhavatIti cet ? nIlamapi svato nityaM vyApi ca kasmAnna * bhavati ! svahetoreva niyatakAladezatayotpatteriti cet, na; anyasyApi tata eva niyatatadvayApAratvenotpatteravizeSAt / yatpunaruktaM mastakasphoTavijJAnaprakaraNe "adRSTaM pazyatItyetat sutarAmatidurghaTam / ___ dRSTaM ca pazyatItyetat vyarthakatvAt sudurghttm||" [ ] iti / 10 tadapi na yuktam ; adRSTasyaiva pAvakAderanumitasya punardarzanAt / tadapi dRSTameva dRSTatayaiva tatrAnumAnasyApi pravRtteriti cet, na; darzanAbhAve dRSTatvasyAsambhavAt / darzanabhAve vyarthataiva anumAnasya sannihitatadrUpavaditi niveditameva tatpUrvaM savistaramiti nAtIva nibdhyte| kutazca dRSTatvaM nIlAderyataH pareNa : tadarzanaM vyarthamucyate ? svata eveti cet; na; parasya tadviSayasya darzitatvAt / sato'pi parasya kathaM tadviSayatvaM tatra vyApArAbhAvAt ? na hi samasamayasya tatpratibhAsasya tadAyattatvamupapannam , anyathA 15 dIpapratibhAso'pi tulyakAlatadantarAyattaH prApnuyAt / tannedaM samaJjasamupakalpitam / abhihitaM cedaM tatraiva prakaraNe "samAnakAlayoreva kAryakAraNatA yadi / bhavedevaM yadi bhavedvayApAra iha kasyacit / / pradIpayorapi bhavet grAhyagrAhakatA tathA / ghaTayorapi tenedamasamaJjasavRttikam // " [ ] iti cet; aho bhavAn azvArUDho'pi azvaM na pazyati, yato'nena vicAreNa nIlatajjJAnadvayaM pazyannapi paratastatpratipattiM pratiSedhati / na hi vicArasyAtadviSayatve tena tatra grAhakabhAvasyAnyasya vA nirAkaraNamupapannam apratipanne bhUtale kalazaniSedhavat / tato yathA svahetutastathotpattervicArasya tadviSayatvaM tadbhAvaniSedhaviSayatvaM vA samasamayasyApi tathA darzanasyApi nIlAdigocaratvamurarIkartavyaM 25 tathApratIteH / na pradIpAdibhiratiprasaGgApAdanaM tatra tatpratIterabhAvAt / tato'sti bAhyasyApyupalambha ityasiddhirevaikopalambhasya hetvarthasya / tathA pRthaganupalambhasyApi / na hi tatra kiJcitpramANam apratibandhAt / na hi tatra tasya tAdAtmyam ; tadvannIrUpatvApatteH / tasyApi punaHpramANAntareNa tadAtmanA grahaNe'navasthApatteH / nApi tasmAt 1 nirbadhyate A0, ba0, pa0 / 2 -SayadarzanAt p0| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 . nyAyavinizcayavivaraNe [ 2 / 198-166 utpattiH; avastunyeva tasyAhetutvAt / na ca pratibandhAntaram / apratibaddhasya ca na tadviSayatvamatiprasaGgAditi / __ AzrayAsiddho yathA bhAvamAtrAnuSaGgI - vinAzo bhAvAnAM nirhetukatvAditi / niranvayo hyatra bhAvapradhvaMso dharmI nirdiSTaH sa cAsiddha eva / anyathA kimanena hetunA tasyaivAto'pi sAdhanAt ? 5 tatkathamasiddhAvasya siddhiH siddha eva dhamiNi tddhrmsiddhrupptteH| asiddhizcAsya sAnvayasyaiva vinAzasya pratIteH, yathA bAlyAdeyauvanAdau / na hi tatrAnvayo nAsti, 'sa evaaym|itypriskhlitaat pratyayAt / hetuphalabhAvAdevAyaM nAnvayAditi cet, na; tannimittatve'tiprasaGgasyAbhihitatvAt / - bhavatu tarhi sAnvayaniranvayavizeSa vivakSArahitaM tadubhayasAdhAraNaM vinAzamAtraM dharmI siddhatvAditi cet; na; vizeSadvayasya asambhavAt / na hi niranvayo'pi vinAzaH kvacidavagatipathaprasthAyI sAnvayasyaiva pratIteH, 10 tatkathaM tayoH kiJcit sAmAnyaM nAma yasya hetuM pratyAzrayatvamupakalpyeta ? tadevAha sarvathA nAsti sAmAnyaM prinnaamvinaashyoH| yo hetorAzrayaH [aniSTeriSTaH svAsmA vizeSataH] // 168 // iti / vyaktametat / bhavatu tahiM pariNAmAtmaiva vinAzo dharmIti cet; Aha-aniSTeriti / na hi pariNAmaH saugatasyeSTo yatastasya bhAvamAtrAnuSaGgitvaM sAdhyate / na ca tatsAdhanamupapannaM jainaM prati 15 vivAdAbhAvAt / kastarhi saugatasyeSTaH? ityAha-'iSTaH svAtmA vizeSataH' iti / vizeSeNa hi niranugama lakSaNena saugatasyeSTo vastusvabhAvo na pariNAmena / sa ca pramANAbhAvAdasiddha iti kathamasyAzrayAsiddhatvaM na bhavatIti manyate ? niraMzavastuvAdinaH sattvAdiH sarvo'pi pratijJArthaMkadezAsiddhaH / tadyathA anityaH zabdaH sattvAt kRtakatvAt utpattimattvAcceti / pratijJArtho hi atra dharmisAdhyadharmasamudAyaH / tadekadezaH punaH zabdo'nityatvaM ca, tatra yathA anityatvasya na hetutvaM sAdhyatvenAsiddhatvAt tathA 20 zabdasyApi / ata eva zabdatvAdestatsvabhAvasya paraistattvamanabhipretaM tadvatsattvAderapi bhavet, zabdasvabhAva sya sattvAdinAnAdharmasyAbhAvAt,anyathA niSkalanikhilavastupratijJAvyApatteH / vasturUpa eva tatra na vidyata eva nAnAdharmo vyAvRttirUpastu vidyata eva vyAvartyabhedena tadbhadasya pratiSThiteH, "yAvanti pararUpANi taavtystnnivRttyH|" iti [ ] vacanAditi cet, na; tadbhadasyApyekasvabhAvanibandhanasya kAryabhedavadasambhavAt anekasvabhAvasya ca zabde vastunyabhAvAt / bhAva eva vyAvRttirUpasyeti cet; 25 na; tannibandhanasyApi punastadrUpAnekasvabhAvasya kalpanAyAmanavasthApatteH / satyametat, kevalaM vikalpA evAvicAritaramyA vyAvRttibhedena tadbhadamupakalpayantIti cet, na tarhi tataH kasyacit siddhiravastusasparzitvAt,anyathA tataH sAdhyasyaiva siddharanarthakaM liGgasamarthanam / tanna kalpanAsiddhasya siddhatvamityasiddha eva sattvAdiH / etadevAha sAdhyasAdhanabhAvo na zabde nAzitvasattvayoH / iti / 1 sa evAyamiti pratyayaH / 2 arthadha- A0, ba0, pa0 / 3 "tasmAdekasya bhAvasyayAvanti pararUpANi tAvatyastadapekSayA vyaavRttyH|" -pra0 vA0 svavR0 pR0 111 / / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 166-201] 2 anumAnaprastAva: 226 ... na hi zabde dharmiNi nAzitvasya sAdhyabhAvaH sAdhanabhAvo vA sattvasya upalakSaNamidaM tena kRtakatvAdezca,tasya vastutaH kalpanayA cAvastutvAt / atraiva prativastUpamayA dRSTAntamAcaSTe analaH pAvako'gnitvAt [ityanekAntavidviSAm ] // 199 // iti / yathaiva hi anale dharmiNi pAvakatvAgnitvayorna sAdhyasAdhanabhAvaH zabdabhede'pi vastubhedAbhAvAt tathA prakRtayorapi / na hi tatrApi vastubhedo vikalpabhedasyaiva bhAvAt / keSAM punastatra tayorna tadbhAvaH ? 5 ityAha-'ityanekAntavidviSAm' iti / vikalpabuddhau anekAntaM ye vidviSanti teSAmiti / na hi atrAbhilApyetarAkArasyAnekAntasyAbhAve vikalpo nAma, yataH vikalpitA'pi hetusiddhirbhavet / bhavatu kalpitastatra anekAnta iti cet, naanavasthAdoSasyodghoSitatvAt / bhavataH kathaM tatra tayostadbhAva iti cet ? Aha- . sarvAnyasadRzaH zabdaH stvaadiprinnaamtH|| sarvAnyArthAsamaH zabdaH zabdAdipariNAmataH // 200 // iti / sAdhAraNetarasvabhAvo hi zabdaH syAdvAdinAM pratItibalAt / pratIyate hi tatra sAdhAraNasvabhAvatvaM sattvajJeyatvAdinA pariNAmena, tadrUpeNa tasya sarvAparapadArthasAdRzyAt, asAdhAraNarUpatvaM ca zabdatvazrAvaNatvAdinA, tasya tadanyatra sarvatrAbhAvAt / ataH zabdAnityatvasAdhanena teSAM sattvAdeH pratijJA'rthekadezAsiddhatvam / zabdAdasAdhAraNapariNAmAtmanastasya tadviparItatvena na niraMzavAdinAmiti 15 bhAvaH / zabdasya pariNAmatve pariNAminA bhavitavyaM tasya taddharmatvAt / na cAsau kazcidapi astIti cet, na; pudgalaparamANUnAM bhAvAt / etadevAha apUnAM shrutyogytvaatishyaadaanhaanyH| zabdotpattivinAzAH [tatsAdhyasAdhanasaMsthitiH ] // 201 // iti / zabdasya hi utpattirnAma pudgalaparamANUnAM tAlvAdibhiH zravaNajJAnaviSayabhAvayogyaskandha- 20 rUpAtizayopAdAnameva, vinAzo'pi kutazcidatizayaparihANireva, nAsataH sarvathA prAdurbhAvo nApi norUpaH pradhvaMsaH pramANAbhAvAt / tato yuktaM pariNAmatvaM zabdasya pudgalaparyAyatvAt / na cedamasiddhamavaboddhavyaM tRtIye nirUpayiSyamANatvAt / bahuvacanaM tu ubhayatrApi vyaktibahutvApekSaM pratipattavyam / tataH kim ? ityAha-tatsAdhyasAdhanasaMsthitiH / tat tasmAt sAdhAraNetarasvabhAvasadbhAvAt sAdhyasAdhanA- . nAmanityatvasattvAdInAM saMsthitirastIti zeSaH / evamanye'pyasiddhA hetvAbhAsA abhyahitavyAH / 25 sampratyanaikAntikastadAbhAsa ucyate / kathaM punarviruddhetyAdau kArikAyAmanuktastadAbhAsaH kathyate taduktasyaiva vivaraNIyatvAditi cet ? na; sandigdhazabdena tasyaiva abhidhAnAt / sandigdhasAdhyaviSayatvena tatra tacchabdoSapatteH / sa ca yathA tanukaraNabhuvanAdikaM buddhimadhetukam acetanopAdAnatvAt sannivezaviziSTatvAcca ghaTAdivaditi / ' syAnmatam-sata eva sAdhye tadvipakSe ca bhAvAdanaikAntikatvam / na ca tanvAdau tAdRzama- 30 1 nyAyavi0 zlo0 2 / 167 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 201 cetanopAdAnatvAdikamasti yasya ghaTAdau sAdhyAnugamaH pratipannaH / yadi syAt jIrNaprAsAdAdivat tatrASi pratipattuH svayameva kRtabuddhiH syAditi vyathaiveyamanumAnaklRptirbhavet / tato'siddha eva tatrAyaM hetuvarga iti kathamanaikAntikatvam ? taduktam "siddhaM yAdRgadhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAdi tadyaktaM tasmAdyadanumIyate // " [50 vA0 1 / 13 ] iti; tadayuktam ; pratyavamarzena tatrApi tatsiddheH / asti hi ghaTAdAviva tanvAdAvapi pratyavamarzaH'ayamacetanopAdAnaH, ayamacetanopAdAnaH' ityAdiH, tatkathaM jIvati tasmiMstatra tadasiddhatvakalpanam ? vyapadeza evAyaM kevalaM na pratyavamarza iti cet, na; kRtakatvAdAvapi evaM prasaGgAt / zavayaM hi vaktuM ghaTaH kRtakaH zabdo'pi kRtaka iti nyapadezamAtramevedaM nAtrApi sAmAnyapratyavamarzaH kazcit / tathA 10 cAtrAsAvapi asiddha eveti na kazcidapi hetuH siddhaH syAt / tato yathA kRtakatvAdau pratyavamarza eva sAmAnyaviSayaH, tadvadacetanopAdAnatvAdAvapi iti siddha evAyam, kevalaM sAdhyAbhAve'pi bhAvAt anaikAntikaH / tathA hi-buddhimato toryaccharIraM tadyadi tenaiva buddhimatA buddhimaddhetukaM tannirmANe'pi tasya zarIrAntaraM punastannirmANe pIti na kvacidavasthitistaccharIrANAm / anyena buddhimatA tadhetukaM tadityapi na yuktam; taccharIrasyApi tadanyena tddhetuktvklpnaayaamvyvsthaaptteH| athAzarIra15 budidhamadhetukameva taccharIraM tadayamaprasaGga; tanna; tanvAdAvapi taddhetukasyaiva prasaGgAt / astu tarhi tet atadhetukameveti cet; siddhaM tarhi tena vyabhicAritvam acetanopAdAnatvAdeH asidhe budidhamati taccharIrasyApyasiddhatvAt kathaM tena vyabhicArakalpanam ? siddhe siddhameva taditi cet; tathApi kiM tatkalpanena siddhasya te pratyakhyAnAnupapatteriti cet ; satyaM yadi pramANasiddhena te ttklpnm| na caivaM parAgIkAramAtrasidhenaiva tadupapAdanAt, tadaGgIkArasya apramANatvAt kathaM tadviSayeNa vyabhi20 cAra iti cet ? kathaM tAdRzenaiva kSaNakSayAdinA'nupalambhasya pakSadharmatvaM yato 'nAsti kSaNakSayAdira nupalambhAt vyomakusumAdivat' ityanumAnamujjambheta ? tadabhAvo na bhAveSu sAdhyate kintu tadviruddhamani (ddhaM ni ) tyatvamAtraM kauTasthyameveti cet; apratipanne tasmin kathaM tatra tadviruddhatvapratipattiH ? parAGgIkArAdapratipannavyabhicArabuddheriti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / tasya nAstyeva zarIra miti kecit / tairapi tatra nidarzanaM vaktavyaM yato'zarIrasyaiva tasya tanvAdikartRtvaM pratIyeta iti / 25 ucyata eva gADhasuptaH tena azarIreNApi svazarIravikSepAdeH karaNAditi cet, abuddhimatA'pi tarhi tena tatkaraNAd buddhimattvamapi tasya na syAt / kuvindAdeH buddhimata eva darzanAt tasyApi buddhimattve sazarIratvamapi syAdavizeSAt / kimarthaM vA budidhamato'pi tasya tanvAdikaraNam ? krIDArthamiti cet, na; kSINaklezasya krIDA'sambhavAt / klezo'pi vidyata eva tasya rAgAdiriti cet; 1- Nepi tasya zarIrAntaraM punastannirmANegIti pa0 / 2 zarIram / 3 vyabhicArakalpanena / 4 zarIreNa / 5 parAGgIkAramAnasiddheneva / 6 kssnniktvaabhaavH| 7 kSaNikatve / 8-davipratipanne vyaA0, ba0, p0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 201] .. 2 anumAnaprastAvaH 231 kathaM tarhi tasya dustarAsArasaMsAraghorAsAtasAgarodaranipAtanimittatAM pratipadyamAna eva tatprayuktaH kroDAyAM pravarteta ? bAlaprajJAmalImasamAnasasyaiva tadupapatteH / prAkRtasyaiva so'pi tannimittaM na vizvalokAti- - zayizaktyadhiSThAnasya mahezvarasya, na hi yathA pannagaviSaM mAnuSAya pratapatyevaM mayUrAyApIti cet ; na; tatkleze'pi klezatvasyAvizeSAt / tathApi prAkRtaklezasyaiva tannimittatvaM na tasyeti kalpanAyAm acetanopAdAnatvAdyavizeSa'pi kalazamuzalAdikameva buddhimadhetukaM na tanvAdIti kinna vibhAga- 5 kalpanaM yato vyabhicAradoSo duSparihAro na prApnuyAt ? kiJca, muktAnAmapi tanvAdi kurvan krIDati kinna saH / prabhAvaH syAt paraM caivamazakyArthIpakalpanAt // 1555 / / karmaNAM tannimittAnAmabhAvAnneti cedasat / teSAmapi tadAyattaprAdurbhAvatayA sthiteH // 1556 // acintyAM bibhrataH zaktiM kiM vA teSAmapekSayA / sahAyApekSiNI zaktiracintyA vA kathaM bhavet ? // 1557 // tanna krIDAparatvena yuktA tanvAdinirmitiH / prANinAmupabhogAya taskRtiryadi karapyate // 1558 // upabhogo'pi kartavyaH prItireva tanUbhRtAm / yadyanugrahabuddhayA'sau takriyAyAM pravartate // 1559 // tathA ca duHkhajanmeSAM na tatkAryatayA sthitam / vyabhicAreNa taddhetUn yojayatyapasaMzaya'm // 1560 // asti nigrahabodho'pi yadi tasya manISiNaH / drohaH kastaiH kRto yena sa tatra pariva lapyatAm // 1561 // druhyate so'pi cedanyaiH sattvairatyalpazaktibhiH / tatprabhAvapravAdAya tvaM prayaccha jalAJjalim // 1562 // adrohakRtsu tannAyaM nigrahasteSu yujyate / kartuM buddhimatA devairidamanyatra bhASitam // 1563 // "tanvAdikaraNAt sattvAn bhavaklezena yojayet / buddhimAnIzvaraH kasmAt svayaM drohamakurvataH // " [ siddhivi0 pari07 ] iti| - nigraho'pi teSAmupakArAyaiva, phalopabhogena karmaparikSaye nirvANapuraprApterbhAvAditi cet; aparipakkAnAmeva tarhi teSAM parikSayaH kartavyaH syAt / evaM hi tena jaMgadanugRhItaM bhavati, prabhurya - 1 tasya sa du- A0, ba0, pa0 / 2 sAdhAraNa janasyaiva / 3 prabhavatyevaM A0. ba0, pa0 / 4-zayaH A0, ba0, p0| 5-prabhAvAya A0, ba0, p0| 6-SAM kSayaH kaH pari-A0, ba0, pa0 / 7 janAnugRhItaM A0, ba0 p0| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 202 devecchati tatkarotIti cAnusRtaM bhavati / yadi vA, kRtvA parizodhanAt karmaNAmakaraNamevopapannam "prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzana varam"[ ] iti nyAyAt / tatkarmaNAmavidyAmalImasAH pANina eva kartAro na mahezvaraH sa tu teSAM phalamevocitaM parikalpayatIti cet, tanvAdInAmapi ta eva kinna kartAro yatasteSAmIzvarakartRtvamucyate / prANinAmajJatvAditi cet, na; karmasvaSi samAnatvAt / tathA 5 hi-yathA te tanvAdhupAdAnAdikaM na jAnanti tathA karmavaicitryanimittamapi, anyathA duSkarmakaraNAsambhavAt / mA bhUvaMste'Si teSAM kartAra iti cet ; Agatastarhi tairapi hetUnAM vyabhicAradoSo'pratividhAnaH / tannopakArAyApi nigrahakaraNamupapannam / prayojananirapekSameva tasya jagatkaraNaM svAbhAnyAditi cet kathaM tarhi tatkasyacidanugrahAya aparasyopaghAtAya ca ? mahezvarasyaivaM nAmisandhirjagatsvabhAvAdeva tadvibhAga iti cet, anubaddhastaIi 10 tena vyabhicAradoSa ityupapannamanaikAntikatvamacetanopAdAnatvAdInAm / tathA tatputratvAdInAmapi / 'sa 'zyAmaH tatputratvAditaratatputravat / pakkA ete taNDulAH ekasthAlyantargatatvAt upamRSTataNDulavat' ityAdayo'pi tadvipakSe bAdhakavaidhuryeNa anyathA'nuSapattivaikalyAdeva agamakatvapadavImAsAdayanti na punastrairUpyavaikalyAt / asti patra pakSadharmatvaM dezAntaragate devadattAdau tatputratvasya bhAvAt / sapakSe sattvaJca, pArzvavartini puruSe zyAme tadupalambhAt / vipakSavyatirekazca 15 tatputratvasya azyAmasyApratipatteH, azyAmaputrasya cAtatputratvAt / nanvatra sAdhyapratibandho nAsti-na tatputratvaM zyAmatvasya kAryam; tataH prAgeva bhAvAt, viziSTAhAradezAdibalena pazcAdeva hi tataH zyAmatvaM bhavati tatkathaM taddhetukatvaM tatputratvasya ? kathaM vA tatsvabhAvatvamiti pratibandhavaikalyAdeva agamakatvamatra nAnyathA'nupapattivirahAditi ceta; kathaM punastrairUpye sati tadvaikalyaM kRtakatvAdAvapi avizvAsa prasaGgAt ? tadevAtra nAsti vipakSavyAvRtterabhAvAt azyAme'pi bAlAvasthAyAM tatputratvasyopalambhAditi 20 cet ; ziMzapAtve'pi tanna syAt, aGkuradazAyAmavRkSatve'pi tadbhAvena vipakSavyAvRtterabhAvAt / vRkSapari NAmayogyatayAGkarasyApi vRkSatve zyAmapariNAmazaktitayA bAlakasyApi kinna zyAmatvaM yato vipakSavyati'reko na bhavet ? tatastanmAtrAnubandhitvAt sAdhyadharmasyopapannamasya svabhAvahetutvaM ziMzapAtvAdivaditi na pratibandhavaikalyAdagamakatvam,anyathA'nuSapattivirahAdeva tadupapatteH / / samprati cirantanAcAryAnusmaraNena puNyAtizayAvAptimabhisandadhAnaH zrImatpAtrakesarivacanena 25 hetvAbhAsAnAmupasaMhAraM darzayannAha. anyathA'nupapannasvarahitA ye vilakSaNAH / akizcitkArakAn sarvAn tAn vayaM saGgirAmahe // 202 // iti / anyathA'nuSapattivirahAdeva hi tatputratvAdayo'nye 'pi hetvAbhAsAH sAdhyapratyAyanavaikalyAt akiJcitkarA na trairUpyavirahAt / tadavirahasyoktarItyA samarthanAditi vyaM syAdvAdanyAyavedinaH 30 pratipAdayAmahe / 1 pazyA- A0, ba0, p0| 2 nahi ta- A0 ba0, p0| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 203] 2 anumAnaprastAvaH 233 tadevamupadarya hetutadAbhAsAn samprati dUSaNAbhAsaM darzayannAha tatra mithyottaraM jAtiH [yathA'nekAntavidviSAm ] / iti / pramANopapanne sAdhye dharme yasmin mithyottaraM bhUtadoSasyodbhAvayitumazakyatvenAsadUSaNodbhAvanaM sA jAtiriti / tatkeSAmityAha-'yathA'nekAntavidviSAm' iti / yathetyudAharaNapradarzane / anekAntavidviSaH saugatAdayasteSAmiti / kIdRzaM tat ? ityAha dadhyuSTrAderabhedasvaprasaGgAdekacodanam // 203 // iti / dadhi coSTrazcAdiryasya karkaguDAdestasya ekacodanamekazabdAbhidheyatvam / kuta etat ! amedatvasya dadhyuSTrAderekatvasya prasaGgAt / prasajyate hi anekAntavAdino yathA kSIravikArasya dadhitvaM tathA karamatvamapi, anyathA 'sarvo bhAvastadatatsvabhAvaH' iti siddhAntavyApatteH / tathA ca dadhizabdenaiva kSIravikArasyevoSTrasyApi tadekatAmApannasyAbhidhAnAt dadhi khAdeti coditena karame'pi tadbhakSaNAya 10 pravartitavyam / taduktam-"sarvasyobhayarUpatve' [pra0 vA0 3 / 181 ] ityAdi / vidyata eva dadhani kazcidvizeSo yato na karabhatvaM tasyeti cet; tarhi sa eva dadhIti vaktavyaM tata eva tatphalasya tRptyAderbhAvAt, sa ca na karabhAdau astIti kathaM tadatatsvabhAvatvaM bhAvAnAM yata ekAntavAda eva prazasto na bhavet ? idamapyabhihitam "athAstyatizayaH kazcit yena bhedenaM vartate / sa eva dadhi so'nyatra nAstItyanubhayaM varam / " [pra0 vA0 3 / 182 ] iti / kathaM punarasyAsaduttaratvaM yato jAtitvamiti cet pramANabalAvalambinyanekAnte prvRtteH| pratipAditaM hi tadavalambitatvamanekAntasya pratyakSataH,sattvAdisAdhanasamudbhavAdAbhinibodhikAdapi tasyaiva pratipatteH savistaraM samarthitatvAt / na ca pramANaparizodhite vastuni dUSaNasambhavaH / tathA hi-tadapi tadatadAtmake vastuni dUSaNamuddhaSyamANaM na tAvat sAmAnyavizeSAtmake bhavitumarhati; dadhyAdyanvayinaH sAmAnyasyaikasyA- 20 bhAvAt / sadRzapariNAmo hi sAmAnyam, tacca dadhyAdiparyavasitameva na kiJcidapi sattvamanyadvA samanvitamasti nIlatajjJAnayoH sArUpyavat / tatkathaM dadhyuSTrayorekatvaM yata ekacodanAyAmanyatrApi pravRttiH / nApi dravyaparyAyAtmake; dadhidravyasya stabdha-stabdhatarAdibhiH svaparyAyaireva abhedAt noSTraparyAyaiH / evameva nirbAdhAyAstatpratIteranubhavAt , anyathA vikalpajJAnasyApi svagateneva tadantaragatanApyabhilApyAkAraNAbhedApatteH na bhAryAvikalpo mAtRvikalpAdbhidyeta, tathA ca tadvikalpaprayuktasya bhAryAyAmiva mAtaryapi pravRtti- 25 rbhavet / tataH syAdvAdimatamanavabuddhaya tatredamucyamAnaM dharmakIrtervidUSakatvamAvedayati-"pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH / " [ ] iti prasiddhaH / bhavatu vA dadhikarabhayoH sAmAnyaparAyAmeva codanAyAM dadhivat karabhe'pi pravRttiH,na ca dadhicodanAyAstatparatvaM kSIravikAraviSayatayA vizeSaparatAyA eva tatropalambhAt, tadvikArAcca karabharUSasya vizeSasyArthAntaratvAt / etadeva paraprasiddhana nidarzanena darzayannAha 1 "sadeva sarve ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAt ..."-AptamI0 zlo0 15 / 2 tadAtma-A0, ba0, p0| 3 vikalpAntara / 30 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 204-8 sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtH| tathA'pi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 204 // tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati // 205 // iti / sugato'pi na kevalamanyo jAtaH pUrvasmin bhave mRgaH mRgo'pi na kevalaM manuSya eva sugataH smRto'numataH taduttarabhave zAkyaiH / tataH kim ? tathA'pi mRgasugatabhavayoH upAdAnopAdeyatayaikasantAnatve'pi sugato vandyo na mRgo mRgastu khAdyo na sugata iti yathA yena avasthAbhedaprakAreNa iSyate saugataiH, tathA vastubalAdeva vastuzaktita eva bhedAbhedayorasAGkaryeNa vyavasthite codito daghi khAdeti kasmAt uSTramabhidhAvati satyeva tatsAkarye tdupptteH| ---- samprati jAtyantaraM darzayannAhaatraivobhayapakSoktadoSArekA [anavasthiteH] / iti / ava bhedAbhedavyavasthitAveva ubhayapakSaH nityaikAntapakSaH kSaNikaikAntapakSazca tatra ya uktaH syAdvAdinA doSaH "arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH" [ ladhI0 zlo0 8] ityAdiH tasya ArekA saMzItirjAtiriti vakSyamANena sambandhaH / kuta ityAha-anavasthiteH tadArekAyAH 15 pramANabAdhitatvena sthityabhAvAt / anyathA sarvasyApi pramANasya nirviSayatApatteH / punarapi tadantaramAha ananvayAdidoSokteH prapaJco vA [ anayA dizA ] iti // 206 // vA iti samuccaye ananvayaH sarvAnekAntasAdhane sapakSavaikalyam AdizabdAt apakSadharmatvaM sattvAdisAdhane hetusAdhye vyAvRttyabhAvazca sa eva doSastadukto prapaJcaH prabandho jAtiriti pUrvavatsambandhaH / kayopapattyetyAha-'anayA dizA' iti / anayA pUrvapratipAditayA dizA anvayAdyabhAve'pi gamaka20 tvoppttivrtmneti| nanu yathA'nyApi sAdhAdisamA jAtiyAyikAdinA kathyate tathA tvayA kinneti cet ! atrAha mithyottarANAmAnantyAcchAstre vA vistroktitH| sAdhamyoMdisamatvena jAtirneha pratanyate // 207 // iti / na punariha zAstre sAdharmyavaidhAdisamA tayA'pi jAtivistareNa nirUpyate / kasmAditi cet ? mithyottarANAM puruSAbhiprAyanibandhanatveneyattAparicchedAbhAvAt trilakSaNakadarthane vA zAstra vistareNa zrIpAtrakesarisvAminA pratipAdanAdityalamabhinivezena / tadevamanumAnatadAbhAsabhede nirUpite yathA jayetaravyavasthA tathA darzayannAha - prakRtAzeSatattvArthaprakAzapaTuvAdinaH / vibruvANo'bruvANo vA viparIto nigRhayate // 208 // iti / 1 -tvAsattAsA- A0, ba0, pa0 / 2 -sAdhyAmyAvRtyabhA- A0, ba0, pa0 / -sAdhyAvyAvasyA bhA-tA0 / 3 nyaaysuu05|1|1-37 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAva: 2 / 208 ] 235 prakRto vidhimukhena niSedhamukhena vA sAdhayitavyatayA prakrAnto yaH azeSaH samagraH sAdhyasAdhanarUpaH, tattvArtho na saugatavat kalpitasvabhAvastasya prakAzaH sabhyacetasi samarpaNaM tatra paTuvAdinaH sakAzAt yo viparItaH tatprakAzapATavavikalaH sa nigRhyate parAjayaM prApnoti / tathAhi-yadA jaino vAdI samyakahetuprayogeNa svapakSaM prakAzayati-pariNAmI bhAvo'rthakriyAkAritvAt / na hi nityaikAnte tatkAritvaM kramayogapadyavirodhAt, kSaNikaikAnte sadasatsamayavikalpAyogAcca / na ca tadubhayavikalpAnAghrAtaM 5 prakArAntaraM sambhavati yatastadekAnte tatkAritvAvasthitistasya bahirantazcApratipatteriti tadA saugatAdiH prativAdI parAjIyate / yadA vA jaina eva prativAdI prakRtameva hetuM paraprayuktaM viruddhamudbhAvya tataH svapakSamavadyotayati tadApi parasyaiva parAjayAvAptistadviparItatveneti pratipattavyam / atha yadA saugatAdireva vAdI prativAdI vA skpakSe parapakSe ca sAdhanaM vA kizcit samocInamanavalokayan chalAdinA pratyavatiSThate sabhAbhIrutayA tUSNIM vA tiSThati tadA tadanudbhAvane jainasyaiva nigraha iti cet, na; prakRtArtha - 10 pratyAyane sati tadanudbhAvanasyAdoSatvAt / yadi ca tatpratyavasthAnAdinA jayaH parasya parAjayazca tadanudbhAvanena jainasya kimarthAstahi pakSapratipakSaparigrahAdayo vinApi taistatsambhavAt / taduktam "vAdino guNadoSAbhyAM syAtAM jypraajyo| yadi sAdhyAprasiddhau ca vyapArthAH saadhnaadyH||"[ ] iti / kiJca anudbhAvitaimevAsya tadanudbhAvanaM yadi / nigrahAya chalAyevaM kinna syAt prativAdinaH / // 1564 // udbhAvitaM cet kenAsya kalpyamudbhAvanaM tvayA / sabhyazcet kinna te kuryuzchalAyudbhAvanaM tathA // 1565 // tadvAdinaiva cet so'yaM svakaupInaprakAzanam / kurvan kathaM jayI nAma na parasyAsti sambhavaH // 1566 // tadudbhAvanatastasya guNatazcejayastadA / pakSavikSepaNAddoSAdajayo'pi sakRdbhavet // 1567 // . na ca tau yugaSayuktau janmamRtyU iva kvacit / yathA vA tamaAlokau yathA vA sthitivibhramau // 1568 // tato na parikSINapakSasya tadudbhAvanaM guNa iti parAjaya eva tasyopapanna iti sUktamidaM 25 vibruvANo visadRzaM dUSaNamabhidadhAnaH abru vANo vA tUSNImAsIno vA viparIta eva nigRhyata iti / tadanenAsiddhAnakAntikahetvAbhAsodbhAvanamapi na pakSasiddhivikalasya guNa iti pratipAditaM pratipattavyam, aGgIkRtanirvahaNasyaiva sarvathA guNatvopapatteH, tadbhAvAbhAvAbhyAmeva jayaparAjayayoH sambhavAt / kimarthaM tarhi tadAbhAsodbhAvanamiti cet ? parasyAnuSAyapakSatAM pratipAdya punaH svapakSavyavasthApanArtham / ata evoktam 1 yathA A0, ba0, p0| 2-vitvatmevA- A0, ba0, pa0 / 3 iha A0, ba0, pa0 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyavinizcayavivaraNe "viruddha hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AbhAsAntaramudbhAvya pakSasiddhimapekSate" // [ ] iti / tasmAdekasya prakRtasiddhereva parasya nigraho na prakArAntareNa / tadevAha - asAghanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / na yuktaM nigrahasthAnama parisamAptitaH // 209 // iti | [2206 siddhiH siSAdhayiSitavastunirNItiH sAdhanaM tasyAGga nirvartakaM pratyakSakaM liGga N vA tasyAvacanamanuccAraNaM vAdino nigrahasthAnaM vAdamabhyupagamya tUSNImbhavato gatyantarAbhAvAditi / etat na yuktam / kasmAt ? arthasya vAdaprayojanasya sAdhyanirNayalakSaNasya aparisamAptitaH tadA hi tas nigrahasthAnamupapannaM yadA prativAdinaH pakSanirNayaphalaparisamAptiH, tadA tasya jayAdvAdinaH parAjayo10 papatteH, parAjayasya jayasavyapekSatvAt / na ca vinA tatparisamAptestasya jayaH tadarthatvAttadvyApArasya / na ca vAdinastUSNIMmbhAvAdeva tasya tatparisamAptiH; pramANakalpanA vaiphalyAt / na tatparisamApteH tasya jayaH kintu vAdidoSasyodbhAvanAditi cet; uktamatra pakSaparigrahA devaiphalyamiti / kathaM vAdinastUSNImbhAvo doSaH, tAvatA tatpakSasyAparikSayAt / zaktiparikSayAditi cet; na; zaktasyApi kutazcijjihvAkIlanAdestatsambhavAt / tasmAt svapakSaM vyavasthApya jayavAJchayA pravRtto yadi tanna vyavasthApayati mA 15 bhUjjaya eva tasya, kasmAt punaH parAjayaH ? svapakSA sAdhanAditi cet; na; sAdhanasya jayanimittatvena yasyaiva tadabhAve bhAvAt / tadabhAva eva parAjaya iti cet; na; tasya prativAdinyapi pakSasiddhi - vikalatvena bhAvAt / na ca dvayoH parAjayaH kasyacijjayAbhAve tadanupapatteH / 20 yadadhyatra vyAkhyAnaMm-"pratyakSAviSayasyArthasya siddheraGgaM trividhaM liGgaM tasya vacanaM samarthanam, tacca yatkRtakaM tadanityaM dRSTa N yathA ghaTAdikamiti sAdhyasAdhanayoH sAkalyena vipakSe bAdhaka sAmarthyAt vyAptyupadarzanam, apradarzitavyAptikasyAnukta kalpatvenAgamakatvAt / pakSadharmapradarzanaM vA, kRtakaca zabda iti, tadanupadarzane'pi gamakatvAsambhavAt cAkSuSatvAdivat / tasyAvacanamasAdhanAGgavacanam / tadudbhAvyamAnaM vAdino nigrahasthAnam / " [ ] iti; tadapi na samIcInam ; tadudbhAvanamAtreNa svaparapakSasiddhipratikSepayorabhAvAt, tannibandhanatvAcca jayetaravyavasthAyAH / yadi ca, vyApteravacanamasAdhanAGgavacanam kathaM tadaparijJAtaM (ta) tatpratibandhaM 1 prati tadavacanaM na doSAyetyabhyupagamaH ? yata idaM zobheta 25 1 ''akalaGkopyabhyadbhAt-viruddhaM hetumudbhAvya...." - ratnAkarA0 pR0 1141 / uddhRto'yamta0 zlo0 pR0 280 | sanmati0 TI0 pR0 756 / pramANamI0 pR0 65 / 2 jayAbhAva | 3 " sAdhanAGgasyAsamarthanAdvA | trividhameva hi liGgamapratyakSasya siddheraGgam-svabhAvaH kAryamanupalambhazca / tasya samarthanaM sAdhyena vyApti prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam / yathA yatsatkRtakaM vA tatsarvamanityaM yathA ghaTAdi, sankRtako vA zabda iti...tasyAsamarthenaM sAdhanAGgAvacanaM tadvAdinaH parAjaya sthAnamArabdhArthAsAdhanAt / ( pR012 ) sAdhanaM trirUpahetuvacanasamudAyaH tasyAGga pakSadharmAdivacanam ..." - vAdanyA0 pR0 61 / 4 - jJAnam A0, ba0 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 2 / 206] 2 anumAnaprastAvaH "tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // "[ pr0vaa02|36 ] iti / aparijJAtapratibandhaM prati tadavacanamasAdhanAGgavacanameveti cet; tasya tarhi na prativAdinodbhAvanam AtmIyAparijJAnaprakaTanadoSAt / atha sambandhAbhAvamevAsau tadAnImudbhAvayati; tarhi sAdhanavyabhicAradoSAdeva vAdino nigraho na vyAptyanupadarzanAditi na kiJcidetat / ____ tathA nApakSadharmavacanamapi asAdhanAGgavacanam ; tadvacanasyaiva tattvAt / na hi sarvaM kRtakamanityamiti pratipadyamAnaH zabdasyApi kRtakasyAnityatvaM na pratipadyate sarvAnityatApratipattarevAbhAvaprasaGgAt, tatkiM tadvacanena vinApi tena sAdhyasiddheH upanayAdivacanavat / paraM pratyarthAdApannasyApi tasya vacane parijJAtapratibandhaM prati vyAptivacanamapi syAditi asaGgatametat-"viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH / " [pr0vaa03|26 ] iti / tato nedaM vyAkhyAnamupapannam / 10 idaM tahiM syAt-"sAdhyate vivAdApanno'rtho'neneti sAdhanaM liGgaM tasyAGga pakSa- . dharmatvAdikaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnam / rUpasyaiva avacane pksssiddhernupptteH|" [ ] iti cet, nedamapyupapannam ; prativAdinaH parapakSAsiddhimAtreNa svapakSa siddherabhAvAt jayAnuSapatteH / ___ idaM tarhi vyAkhyAna zobhanam-"yatsAdhanAGgaM na bhavati pratijJopanayAdi tadasAdha- 15 nAGgaM tasya vacanaM sAdhanavAkye tadaGgatvenopapAdanam / yathA anityaH zabdaH, kRtakatvAt, yatkRtakaM tadanityaM 'dRSTaM yathA ghaTAdi, kRtakazca zabdastasmAdanityaH iti / tadidaM vAdino nigrahAdhikaraNamanarthakAbhidhAnAt / anarthakaM hi pratijJAdikaM vinA'pi tena 'yatkRtakaM tadanityaM yathA ghaTAdi kRtakazca zabdaH' ityetAvataiva zabdAnityatvasya pratIteH, pratItArthasyApyabhidhAne'tiprasaGgaH pratijJAdibhiH paJcAvayavasyevAnvayavyatirekAbhyAM SaDavaya- 20 vasya saMzayajijJAsAprayojanazakyaprAptisaMzayavyudAsardazAvayavasyApi sAdhanavAkyasyAbhidhAnopanipAtAt / " [ ] iti cet; atrocyate kRtakatvaM samarthaM cecchabdAnityatvasAdhane / pratijJAdivacastasya nigrahAya kathaM bhavet // 1569 // pratItArthatvadoSAccet pakSasiddhimapIDayat / *pratItArthatvamAtreNa doSastatkathamucyatAm // 1570 // anyathA tvatprayoge'pi svArthikastaddhitastathA / yattatpadaM ca doSaH syAt pratItArthatayA sthiteH // 1571 // 1 tulanA-vAdanyA0 pR0 60 / 2 'tasyaiva sAdhanasya yannAGga pratijJopanayanigamanAdi tasyAsAdhanAGgasya sAdhanavAkye upAdAnaM vAdino nigrahasthAnaM vyarthAbhidhAnAt "-vAdanyA0 pR0 61 / 3 tatpratItArthamA- A0, ba0, p0| 4 tvaprayo-A0, ba0, pa0 / 5 'kRtakatvAt' ityatra / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 206 5 kRtaM sarvamanityaM hi dRSTaM yadvaddhaTAdikam / kRtazca zabda ityetanmAtrAt sAdhyasya nirNayAt // 1572 // saMkSeptavyaM tatastena vinA'pi vacanaM tvayA / anyathA nigrahAduktamidaM siddhivinizcaye // 1573 // "sarvanAmnA vinA vAkyaM taddhitena vinA padam / saMkSeptavyaM samAsArthanigrahasthAnabhIruNA // 1574 // " iti tAvanmAtreNa tajjJaptAvazaktaM puruSaM prati / sArthatvAt svArthikAdyuktirna doSa iti cettathA // 1575|| pratijJAdivacaH kasmAdadoSo na prakalpyate / yatastadvAdino vAde nigrahAyopadarzyatAm // 1576 / / nigrahazcet pratotArthAt prakRtAnupayogataH / zabdAlaGkAradoSo'pi nigrahaH kinna kalpyate // 1577 / / iyattAniyamo yena nigraheSvabhidhIyatAm / na hi zabdAdidoSANAM gaNanA kA'pi vidyate // 1578 / / kena vA tasya tadvacanAnnigrahaH kartavyaH ? prAznikairiti cet; sAdhu teSAM prAznikatvaM yat svapakSasAdhanasamarthasAdhanaprayogodAttaguNAdhiSThAnamapyanarUpadoSeNa nigRhNantIti ? jayamapi te tasya tadguNena kalpayantIti cet, uktamatra yugapattayorekatrAsambhavAditi / tatastaistasya guNabhUyaso jaya evApAdayitavyo na nigrahaH, nirarthakavacanadoSasya sato'pyasatkalpatvAt, "kaNikA viSasya na dRSikA zItazivAmburAzau" [ bRhatsva0 zlo0 58 ] iti nyAyAt / tanna taistasya nigrahaNam / nApi 20 prativAdinA; guNavatastenApi nigRhItumazakyatvAt / tato na svapakSasiddhisampannasya tadvacanaM nigraha sthAnam / tatsiddhivikalasyeti cet, nedAnImadhikavacanena kiJcit tadvaikalyasya nigrahatvAt / ubhayamapi nigraha eva "dviddha subaddham" [ ] iti nyAyAt cet ; na; hetudvaye'pyadoSApatteH / ekasyaiva sAdhyapratyAyanasAmarthya kiM dvitIyena hetuneti cet ? na; doSeNApi kiM dvitIyena ? ekasmAdeva vAdino nigrahaniSpatteriti sAmyAt / taduktam "vAdino'nekahatUktau nigRhItiH kileSyate / nAnekadUSaNasyoktau vaitaNDikavinigrahaH / / " [siddhivi0pari05] iti / tadanena chalAdikamapi, svArthasiddhisampannasya tadviparItasya coktanyAyena nigrahA'nupapatteH / yatpunaretat - "anvayavacanasAmarthyAt vyatirekasya tadvacanasAmarthyAccAnvayasya prati 1 siddhivi0 pari0 5 / 2 na vidyate alpo yasyAdasau analpaH iti yAvat / 3 dvibuddhaM subuddhaM p0|4 "anvayavyatirekavacanayorvA sAdharmyavati vaidharmyavati ca sAdhanaprayoga ekasyaivAbhidhAnena siddharbhAvAt dvitIyasyAsAmarthya miti tasyApyasAdhanAGgasyAbhidhAnaM nigrahasthAnaM vyrthaabhidhaanaadev|"-vaadnyaa0 pR0 65 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 2 / 210 ] 2 anumAnaprastAvaH pattau punaH svazabdena tadvacanaM pratItArthatvena nigrahasthAnam" [ ]iti'; tadapi na yuktam ; trirabhihitasyApyapratyuccAraNe prativAdino nigrahaprasaGgAt paroktAparijJAnasyApi doSatvAt / atha paroparodhArtho na mahatAM jalpArambho'pitu parapratipAdanAya tatra kiM trireveti niyamena tAvadabhidhAtanyaM yAvatparaH sAdhyaM pratyAyito bhavati na punaH triruccAritasyApratyuccAraNena nigRhaNIya iti cet, na; asyAnvayAdivacane'pi tulyatvAt / zakyaM hi vaktu sAmarthyaprApitamarthaM pratipattu mazaknuvantaM prati tatpratipipA- 5 dayiSayA tatparaM vacanamuccArayannapi vAdI na nigraheNa yojayitavyo vacanavaiphalyAbhAvAt / / paramapyatra vyAkhyAnam-"saMzayAdirahitatvena pratipattavyaM sAdhanam karmasthe bhAve pratyaya-- vidhAnAta, tadaGgaM svarUpaM yasya tatsAdhanAGgaM vivAdApannaM sAdhyameva, tasmAdanyadasAdhanAGgaM tasya vacanam / tadyathA Atmani vivAde nAstyAtmeti vayaM bauddhAH / ke bauddhAH? ye baddhazAsanamapagatAH / ko buddhaH ? yasya zAsane bhadantAzvaghoSaH prabajitaH / kaH punarbhadantAzva- 10 ghoSaH 1 yasya rASTrapAlaM nAma nATakam / kIdRzaM ca tannATakamiti prasaGgamAracayya nAndyante tataH pravizati sUtradhAra ityArabhya nATakagranthaM paThati nRtyati gAyati ca, aparasya vyAmohamanuvAde zaktivyAghAtaM ca katu miti, tadapi vAdino nigrahasthAnamaprastutAbhidhAnAta" [ ] iti; tadapi na prekSAvatAM pramodamASAdayati ; tAdRzAt prasaGgaparamparA karaNAt kathAvicchedasyaivopapatteH na parAjayasya, tasya prativAdi vijayasavyapekSasya tadabhAve'nupapatteH / na hi tasya tatkara- 15 NodbhAvanAdeva jayaH, tAvatA pakSasiddherabhAvAt / evamanyadapi tatkAraNamanigrahasthAnatvena pratipattavyam / tannAsAdhanAGgavacanaM vastunirNayaM kutazcit kurvANasya nigrahAdhikaraNamupapannaM jayasyaivopapatteH / nApi tadudbhAvayato'pi prativAdino jayaH, pakSasiddhivikalatayA parAjayasyaivopapatteH / etadeva darzayati vAdI parAjito yukto vastutattve vyvsthitH| tatra doSaM bruvANo vA viparyastaH kathaM jayet // 210 // iti / 20 vastunaH zabdAdestattvamanityAdikaM tatraiva vyavasthitaH pramANabalena kRto'rtho vAdI kathaM / naiva parAjitaH parAjayasambaddho yuktaH, vastutatve sthitasyApi yadi vAcA kayAcana / parAjayo jayo loke hanta kasyopakalpyatAm // 1570 / / tathA tatra vAdini doSaM pratijJAvacanAdikaM vANazca na kevalamabruvANo viparyastaH pakSa- 25 siddhivikala: prativAdI kathaM jayet naiva jayediti / ayamantarazlokaH / ytpunridm-adossodbhaavnmiti| tatra vyAkhyAnam - "vAdinA sAdhane prayukta svayamabhyupagatottarapakSa eva prativAdI yadA tatra doSAnnodbhAvayati tadA tadanudbhAvanaM tasya nigraha 1 draSTavyam-vAdanyA0 pR0 66 / 2-vyaM tannAsAdhanAGgavacanaM karmasthabhA-A0, ba0, pa0 / 3 yasya svarASTrapAlanaM nA-A0, bAyasya surASTrapAlanaM naa-p0| 4-rAtkAra-A0, ba0, p0|5-dino vi-A0, ba0, p0| 6 draSTavyam- vAdanyA0 pR066 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 211 sthAnaM pratipattavyam / doSAzca avayavanyUnatvaM pratijJAvacanAdikamasiddhatvamanaikAntikatvaM viruddhatvaM dRSTAntadoSAzcASTAdaza vakSyamANAH" [ ] iti; tadapyanupapannameva; yadi vAdinaH samya. ksAdhanaprayogaH, sati tasmin doSANAmasattvenAnudbhAvanasambhavAt prakRtArthaparisamAptyA tasya jayasya prativAdinaH parAjayasyApyupapatteH / doSavatyapi sAdhane tasya parAjaya eSa sato'pi doSasyAparijJAnenAnudbhA5 vanopapatteriti cet ; na; tasya vAdinyapi bhAvAt, kathamanyathA doSavatsAdhanaprayogaH, jAnata eva doSaM tadasambhavAt ? vAdopakrameNa pravRtto yadi svapakSe samyak hetumapazyan tadanyadapi na prayuJjIta syAdaikAntikaH parAjayaH / tatpayoge tu yadi prativAdI doSamudbhAvayet bhavati tasya jayaH, anyathA tu tadanudbhAvanAt tasyaiva parAjaya iti nizcitaparAjayaparihArAya sambhavatyeva jAnato'pi tasya tatprayoga iti ceta; kiM punastasyodbhAvita eva doSaH parAjayAya ? tathA cet, prativAdino'pi tadanudbhAvanamudbhAvitameva 10 tadartham / tathA cet, kastasyodbhAvakaH ? vAdyaveti cet ; na tadasambhavAt / na hi mayA doSavatsA dhanaM prayuktaM tvayA tu na parijJAtamiti tasya sacetaso vacanaM sambhavati svayamevAtmano nigrahAkarSaNAt / paroSadarzitAdeva doSAt tasya nigraho na svayaM prakAzitAditi cet, na; cauryAdeH svayaM darzitAdapi tadupalabdheH / bhavatu prAznikA eva tasyodbhAvakA iti cet; kiM te vAdidoSaM na jAnanti ? tathA cet; na prAznikatvam, siddhAntadvayavedinAM tattvAt / jAnanto'pi prativAdinaH tadudbhAvanenaiva taM nigRhNanti na 15 svayamudbhAvanenApratyanIkatvAditi ceta; na; evamanavasthAprasaGgAt / zakyaM hi vaktuM yathA te vAdinaH satyapi doSe prativAdinastadudbhAvanamapekSante tathA tatrApi vAdinaH parihAraM punastatrApi parasya tadudbhAvanaM tAvadevaM yAvadanavadhistatprabandha iti kathaM tadudbhAvanApekSayApi te vAdinaH parAjayamAracayeyuH ? kathaM vA svayamapratyanIkatvena vAdino doSamanudbhAvayantaH prativAdina eva tamudbhAvayeyuH ? anudbhAvitAdeva doSAttasya nigraho (he) vAdino'pi syAt avizeSa!diti niravasara eva prativAdino nigrahaH / tannAsamyaksA20 dhanavAdini doSAnudbhAvanAt prativAdino nigrahopapattiH / kaH punarasau dRSTAnto yaddoSAnudbhAvanaM prativAdino nigrahaM saGkalpayanti saugatA iti cet ? atrAha sambandho yatra nijJotaH saadhysaadhndhrmyoH| sa dRSTAntastadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdayaH // 211 // iti / yatra yasmin sAdhyasAdhanadhayoravinAbhAvasya sambandhasya pratipattiH sa dRSTAntaH / sa ca dvedhA sAdharmyaNa vaidhayeNa ca / tatra sAdharyeNa kRtakatvAdanityatve sAdhye ghaTaH, tatrAnvayamukhena tayoH sambandhapratipatteH / vaidhaya'NAkAzaM tatrApi vyatirekadvAreNa tayostatparijJAnAt / tadvat dRSTAntavadAbhAsanta iti tadAbhAsAH te ca sAdhyamAdiyasya sAdhanAdeste vikalAH te cAdayo yeSAM sandigdhasAdhyAdInAM te sAdhyAdivikalAdayaH pratipattavyAH / tatra nityaH zabdo'mUrtatvAditi sAdhane karmavaditi sAdhyavi- - kalaM nidarzanam anityatvAt karmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalaM mUrttatvAt paramANUnAm / ghaTavadityubhayavikalam anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasya / 'rAgAdimAn sugataH kRtakatvAt' ityatra rathyApuruSavaditi 1 hetuM pazyannapi A0, ba0, pa0 / 2 vAdinaH / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 212 ] 2 anumAnaprastAvaH 249 sandigdhasAdhyaM rathyApuruSe rAgAdimattvasya nizcetumazakyatvAt, pratyakSasyApravRtteH vyApArAdezca rAgAdiprabhavasyAnyatrApi sambhavAt, vItarAgANAmapi sarAgavacceSToSapatteH / ' maraNadharmA'yaM rAgAdimattvAt ' ' ityatra sandigdhasAdhanaM tatra rAgAdimattvA 'nizcayasyoktatvAt / ata eva asarvajJo'yaM rAgAdimattvAdityatra sandigdhobhayam / rAgAdimattve vaktRtvAdityananvayam rAgAdimattvasyaiva tatrAsiddhau tadanvayasyAsiddheH / apradarzitAnvayaM yathA zabdo'nityaH kRtakatvAt ghaTAdivaditi / na hyatra ' yadyatkRtakaM tattadanityam' itya- 5 nvayadarzanamasti / viparItAnvayaM yathA yadanityaM tatkRtakamiti / tadevaM nava sAdharmyeNa dRSTAntAbhAsAH / vaidharmyeNASi navaiva / tadyathA nityaH zabdaH amUrtatvAt, yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati paramANuvaditi sAdhyAvyAvRttaM paramANuSu sAdhanavyAvRttAvavi sAdhyasya nityatvasyAvyAvRtteH / karmavaditi sAdhanAvyAvRttaM tatra sAdhyavyAvRttAvapi sAdhanaya amUrtatvasyAvRtteH / AkAzavadityu - bhayAvyAvRttam amUrtatvanityatvayorubhayorapyAkAzAdavyAvRtteH / sandigdhasAdhyavyatirekaM yathA sugataH 10 sarvajJo 'nupadezAdipramANopapannatattvavacanAt yastu na sarvajJo nAsau tadvacano yathA vIthIpuruSa iti tatra sarvajJatvavyatirekasyAnizcayAt paracetovRttInA mitthambhAvena duravabodhatvAt / sandigdhasAdhanavyatirekaM yathA anityaH zabdaH sattvAt, yadanityaM na bhavati tatsadapi na bhavati yathA gaganamiti, gagane hi sattvavyAvRttiranupalambhAt tasya ca na gamakatvamadRzyaviSayatvAt / sandigdhobhayavyatirekaM yathA saMsArI hariharAdiravidyA dimattvAt, yastu na saMsArI sa na tadvAn yathA buddha iti, buddhAt saMsAri - 15 tvAvidyAdimattvavyAvRtteH anavadhAraNAt / tasya ca tRtIye prastAve nirUpaNAt / avyatirekaM yathA nityaH zabdaH amUrttatvAt yanna nityaM na tadamUrtaM yathA ghaTa iti ghaTe sAdhyanivRtterbhAve'pi hetuvyatirekasya taMtmayuktatvAmAvAt karmaNyanitye 'pyamUrttatvabhAvAt / apradarzitavyatirekaM yathA anityaH zabdaH sattvAt vaiNa AkAzavaditi / viparItavyatirekaM yathA atraiva sAdhye yatsanna bhavati tadanityamapi na bhavati yathA vyometi sAdhanavyAvRttyA sAdhyanivRtterupadarzanAt / ta ime pUrvasUcitA aSTAdazA'pi dRSTAntAbhAsAH / 20 kutaH punareSAmanudbhAvA (vanA ) t na nigrahasthAnamiti cet ? atrAha sarvatraiva na dRSTAnto'nanvayenApi sAdhanAt / anyathA sarvabhAvAnAmasiddho'yaM kSaNakSayaH / / 212 / iti / na khalu sarvatrApi pratipAdye dRSTAntena prayojanaM vinA'pi tena parijJAtasambandhasya hetunaiva sAdhyasya sAdhanAt / yathoktam - " tadbhAvahetubhAvau hi " [ pra0vA0 3 / 26 ] ityAdi / tatkatha- 25 manapekSitasya doSAnudbhAvanaM nigrahAyAtiprasaGgAditi bhAvaH / yadi vA, sarvatra sarvasmin hetau naveva dRSTAnto'nanvayena sapakSasattvavikalena apizabdAd asapakSAsattvarahitenApi sAdhyasya sAdhanAt, atrApi tAtparyaM yadi hetuvad dRSTAnto'pi sAdhyasiddheraGga' tadA bhavatyapi taddoSAnudbhAvanaM nigrahasthAnam / 1 rathyApuruSavaditi / 2 anityatvaprayukta / 3 sarvamabhidheyaM jJeyatvAt ityAdau sarvasya pakSatvena vyatirekapradarzanAbhAvAt / 4 bhavitavyamityapi A0, ba0, pa0 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyavinizcayavivaraNe [22212 na caivamiti / asyAnabhyupagame dUSaNamidam-'anyathA' ityAdi / anyathA'nyena sarvatra dRSTAntAnveSaNaprakAreNa sarvabhAvAnAm ayaM parAbhimataH kSaNakSayo'siddhaH siddho na bhavet; tatra sarveSAM dharmitvena sapakSavipakSayorabhAvatvena dvividhasyApi dRSTAntasyAbhAvAt / tanna doSasyAnudbhAvanamiti vyAkhyAnamupapannam / tathA, na doSAdanyasyodbhAvanamityapi, dUSaNAdanyadapi hi pratijJAhAnyAdikamudbhAvyamAnaM sAdhanavAdinaH pakSasiddhau yadi parasya nigrahasthAnam , upapannameva, tadvAdino jayaprAptyA tannigrahasya nyAyAdApatteH / tadasiddhau punaranupapannam , parAjayasya jayasavyapekSatvena tadabhAve durupapAdatvAt / na tatsiddhayA tasya tatpAptirapi tu pratyarthino doSAditi cet ; svadoSAttarhi parAjayo'pIti yugapadubhayaM prAptam , taccAyuktaM virodhAdityubhayorapi sAmyameva na jayaH parAjayo vA kasyacit, tanna 10 saugatoktaM nigrahasthAnam / nApi naiyAyikaparikalpitaM pratijJAhAnyAdikam ; tasyAsardUSaNatvAt / anyathA vAde'pi kinna tadudbhAvanaM yato nyanAdhikApasiddhAntahetvAbhAsapaJcakamityaSTAveva vAde nigrahasthAnAnIti niyamaH ? tasya gurvAdibhiH ziSTaiH saha pravRtteriti cet; kiM punaste satA'pi doSeNa na nigrAhyA? ? tathA cet ; nyUnAdinA'pi na nigRhmarannavizeSAt / ko vA vizeSo'yaM nAnyasya zastreNa vyApAdanaM 15 muSTiyuddhena veti / kathaM vA gurvAdInAM ziSTatvam ? matabhedAbhAvAditi cet, kathaM tairvAdastasya tadbhada eva sambhavAt / "pratipakSaparigraho vAda" [ nyaaysuu01|2|1] iti tallakSaNazravaNAt / amatsaritvAdityapyayuktam ; tatparigrahe matsarasyApyavazyambhAvAt anyathA saugatAderapi na bhavet / kasya vA tadudbhAvanAt nigrahasthAnam ? saugatAdereveti cet, kuta etat ? tatra taddhAnyAdeH sambhavAditi cet, na; gurvAdiSvapi tadavizeSAt / tatre sato'pi nivAraNabu20 ddhayaivodbhAvanaM na nigrahabuddhayeti cet, itaratra kutastad ddhayA tadudbhAvanam ? tasya dasyutvAditi cet; tadeva kasmAt ? tattvavighaTanAditi cet; yadi pramANataH; kathaM dasyutvaM tasya ? kathaM vA nigrahaH prAmANike anugrahasyaivopapatteH ? apamANatazcet ; taditi kutazcicchakyanizcayam ? tata eva tasya nigrahAt kiM pratijJAhAnyAdinA kartavyam ? yaSTinyAyena dvAbhyAmapi tasya nigraha iti cet, uktamatra 'vAdino'nekahetUkto' ityAdi / yadi na zakyanizcayam ; tarhi tadvighaTanaM na pramANata iti riktA 25 vAco yuktiriti / tanna taddhAnyAdikaM nigrahasthAnamupapannam / / ____ chalAdikaM tu prAgeva niSiddhamiti na saGgatametat-"yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH" [nyAyasu0 1 / 2 / 2] iti / kuto vA nivAraNabuddhayaiva vAde tadudbhAvanam ? gurvAdestattvAbhinivezenAdasyutvAditi ceta; kathaM tairvivAdaH ? svayaM tanmatAbhyanujJAnasyaivopapatteH / tadapi ___ 1 vAdanyA0 pR072 / 2 vaadipkssaasiddhau|3 nyaaybhaa01|2|1|4-naaN vizi-A0,va0,pa0 / 5 vAde / 6 itarattatkutaH A0,ba0,pa0 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20213 ] 2 anumAnaprastAva 243 vicA~va kriyate na pUrvamiti cet tadA tarhi teSAM tadabhinivezAparijJAnAt dasyutvasambhAvanopapatteH nigrahabuddhayA'pi tadudbhAvanaM bhavet / tathA ca na yuktamidam-"pramANatarkasAdhanopalambho vAdaH" [ nyaaysuu01|2|1 ] iti, nigrahasthAnasAdhanopAlambhatvasyApi sambhavAt / tanna yogasyApi nigrahasthAnamupapannam / kiM punastarhi tadupapannamiti cet ! uktamevedam "svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / " [ ] iti / 5 kaH punarasau vAdo nAma yatredaM nigrahasthAnamityatrAha vAdalakSaNam pratyanIkavyavacchedaprakAreNaikasiddhaye / vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigoSatoH // 213 // iti / aprasiddhavastunirNayanibandhanaM pratyakSAdikaM sAdhanaM tasya AdizabdAt dRSaNatadAbhAsAnAmapi yadvacanaM sa vaadH| sa ca jigISatoH parasparaM jetumicchatoH vAdipativAdinoH / 10 dvivacanAnnaikasya na bahUnAmapi / na hyakasya vAdaH / sa hi vipratipanne vastuni sAdhanAdeH svayaMprasiddhasya vacanam / na ca tatprasiddhau vipratipattiH virodhAt / atha pUrvaM vipratipattiH pazcAt tatprasiddhiH; tathA'pi kiM vacanena ? prasiddhirapi tata eva tasyeti cet tasyApi tarhi sAdhanatvena tadantarAdeva prasiddhau anavasthApatteH / na kadAcidapi maulasya tasya vacanaM yata ekasyApi vAdo bhavet / vacanasAdhanaM vinA'pi tadantareNa prasiddhayati na pratyakSAdisAdhanamiti svamatAnurAgamAtram / 15 tannaikasya vAdaH / nApi bahUnAm ; yugapatteSAM tadvacane kalakalamAtrazrutyA tadarthAnavadhAraNaprasaGgAt, tacchu timAtreNa kasyacidiSTasiddharayogAdatiprasaGgocca / paripATyA tadvacane tu dvayoreva tatparyavasyatItyupapannaM dvivacanaM jigISAvacanaM ca, anyathA nigrahAbhAvaprasaGgAt / asti ca vAde'pi nyunA'ghikAdeH parairapi vacanAt / nigraho'pi tatra ajigISAyAmeveti cet, vyAhatametat-ajigISA ca nigrahazveti, anyathA ziSyAdAvapi syAt / bhavatviti cet, kathaM tatrAnugrahaH ? sati nigrahe tadayogAt, nigrahA- 20 nugrahayoH parasparaparihArasthitirUpatvAt / tathA ca na vidyAgamaH kasyApIti naSTaH shissyaadivyvhaarH| tato vijigISAvirahAcchiSyAdeH sato doSAnna nigrahastathA gurvAderapi na bhavet / asti ca, tasmAdvijigISuviSaya eva vAdo'pi / jalpAdivaditi na yuktamidam-"taM gurusabrahmacAriviziSTazreyo'rthibhiranasUyubhirabhyupeyAta" [nyAyasU 4 / 2 / 48] iti, sAbhyasUyaireva tasyAbhyupagamopapatteH / tasya phalapradarzanArthaM prtyniik'ityaadi| atraikasminniti draSTavyam tatraiva saadhyttprtyniikyorvirodhossptteH| 25 na bhinnadharmiNi yathA jale zaityam auSNyagmanAviti / tadayamarthaH-ekasminnabhinne dharmiNi pratyanIkasya sAdhyavirodhino nityatvAderdharmasya vyavacchedaprakAreNaikasya tasmAdanyasyAnityatvAderdharmasya yA siddhinirNItiH tasyaitadarthamiti / etena tasiddharaeNnyanna lAbhAdikaM tatphalam / vAdinA ca dvayaM kartavyaM 1 uddhRto'yam- aSTasaha0 pR087 / prameyaka0 pR0 671 |2-snggaat pa-A0, ba0, p0| 3 "upapannati sambandhaH"-tA0 tti0| 4 -rapyatralA-A0, ba0, pa0 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAyavinizcayavivaraNe [ 22215 parapakSapratiSedhaH svapakSavidhizcetyetacca pratipAditaM pratipattavyam / yadi pratyanIkavyavaccheda eva parasya nigrahaH kathamuktam-"svapakSasidvirekasya nigraho'nyasya vaadinH|" [ ] iti cet, na tadvyavacchedasya tatsiddheH kathaJcidanantaratvAbhiprAyeNa tadabhidhAnAt / bhedanayena tu tadvyavacchede evaM tasya nigrahaH / so'pi na nigraho mithyAdhyAropaniSedhasya niHzreyasahetutvena anu - 5 graharUpatvAt / tato lAbhAdyabhAva eva nigraho vaktavya iti cet ? atrAha- . AstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrhH| . nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartanam / / 214 // iti / lAbhasya grAmahemAdiprApterAdizabdAt pUjAdezvAbhAvaH alAbhAdiH sa parasya nigraha ityAstAM tasya mukhyavRttyA vAdaphalatvAbhAvAt / pratipannavastupratyastamayAdiva tataH parasya pariSadi pIDA 10 tizayasyApi anutpatteH / tasmAdanyadeva vijigISUNAM paratiraskArakAmyayA pravRttAnAM nyAyena pramANa balena svAbhiprAyasya tatsambandhino'bhinivezasya nivartanam / ayameva nigraho vAdopakramasyApi tatparatvenAsyaivAntaraGgatvAt / lAbhAdezcaitannibandhanatvena mukhyaphalatvAbhAvAt / kathaM punarmithyAjJAnanivatanasya nigrahatvam ? niHzreyasahetutvAditi cet, satyamidam ; vastuvRtyA nigrahatvaM tu tasyAbhiprAya kRtamauSadhapAnavat, yathaiva hi kazcit bheSajadveSI rogI kSIrAdivyAjenauSadhaM pAyitenAnugRhItamAtmAnaM 15 manyate tathA tattvavidveSI paropi yuktibalena mithyA'bhinivezAdavaropyamANo nigrahApannamAtmAnamabhimanyate, tejasvitayA pravRttazca sAkSisamakSa svapakSaparikSayAt manasi kiJcit paritapyate, tataH tadabhiprAyAdeva tasya nigrahatvaM na tattvataH / kathaM punastasya paritApakAriNaH karaNamapi paramakAruNikatvAt jinamatAvalambinAmiti cet ? na tasya guNAnubandhitvenAdoSaguNatvAt (nAdoSatvAt ) guNAnubandhi khalu tatkaraNaM mahataH saMsAraduHkhasya tato nistaraNAt / anyathA hi anivartitamithyA'bhinivezaprabalAndhakArapari20 vartanaparaH parivarddhitAmaya iva amAyAvI ko jAnIyAt kIdRzIM duHkhaparamparAM prApnuyAditi ? tato'dhyayanArtho bAlakanigraha iva tannigraho'pi adoSabuddhayA patipattavyaH upakArabhUyastvAt / samprati vAdAbhAsaM darzayati-- tadAbhAso vitaNDAdiH [ abhyupetaavyvsthiteH| ] iti / vitaNDA jalpa eva pakSasthApanArahitaH "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|" 25 [ nyAyasU0 1 / 2 / 3 ] iti vacanAt / AdizabdAt jalpazca "yathoktopapannazchalajAtinigraha sthAnasAdhanopAlambho jalpaH" [nyaaysuu01|2|2 ] iti lakSitaH tadAbhAso vAdAbhAsaH samyagvAdo na bhavati / kasmAta ? ityAha-'abhyupetAvyavasthiteH' iti / abhyupetaM yat vaitaNDikAdinA zabdAnityatvAdikaM tasya vitaNDAdeH sakAzAt avyavasthiteH / tathA hi-vitaNDAdau yadi abhyupetavyavasthAyAH 1-SadAdipI-pa0 / 2 ythaarthvktaa| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 215 ] 2 anumAnaprastAvaH 245 niyamaH, tadA vAda eva, tanniyamAdeva jayaparAjayayorbhAvAt / aniyame'pi tadvayavasthAbhAve vAda eva / tadabhAve tu kathaM vaitaNDikAderjayaH pakSasiddhivikalatayA parasmAdavizeSAt ? chalAdiprayogatadudbhAvanalakSaNAd guNAditi cet, parasyApi tadguNasadbhAve kA gatiH ? dvayorapi sAmyamiti cet, nedAnI kathArambheNa prayojanaM vinA'pi tena sAmyasya bhAvAt ? kathaM vA tasya guNatvam ? paratrAsambhavAditi cet, na, tasya chalajAtyAderanyasyApi bahulaM sambhavAt / tathA hi vargaM vihAya gadyena kazcit padyena cAparaH / anyAsambhavinA vakti saGgItadhvaninA paraH // 1580 // pravAhAntarasaMzliSTaM parA'zakyaM paraH kRtii| evaM vicitrA vaktAraH santyabhyAsabalAzrayAH // 1581 // jayinastadguNaiste syuranyAsambhavibhina kim / bhavantyeveti cet; saiSA kathA turyA prasajyate // 1582 // kathAtrayoktau yatteSAM jayahetau na saMgrahaH / prakRtAnupayogAccenna tebhyo jayasambhavaH // 1583 / / chalAdAvapi tattulyaM tasmAdapi kathaM jyH|| RSiNAbhihitatvAcced gItAdAvapi tatsamam // 1584 // nAradAdiryatiH prAha gItAjjayamabhIpsitam / aikasmAdapi sAdhaktAcchandAtpApakSayaM paraH // 1585 // durapohaM mahatpApaM yena jeyamudIritam / tasya vAdyapi jetavyaH prokta eva mahaSiNA // 1586 // tanna munipraNItatvamAtreNa chalAderjayanibandhanatvamatiprasaGgAt / etadevAha tadAtmotkarSaNAyaiva vAco vRttiH [ anekadhA ] // 21 // iti / taditi tasminnityarthe nipAtatvAt / vAcaH vacanasya vRttiH chalAdimayogatadudbhAvanalakSaNA sA Atmano vaitaNDikAderyadutkarSaNaM tatprayogAdyatizayarUpaM parAsambhavi tasmA eva na jayAyetyevakAraH / kuta ityatrAha-'anekadhA' iti / yatazchalAdinA anyena ca rUpeNa anekaprakArA vAco vRttiH tato'nyaprakAreNeva chalAdiprakAreNApi sA tadutkarSAyaiva na jayAya / anyathA caturthA api 25 kathAyAH prasaGgAditi bhAvaH / tataH sUktam-'abhyupetAvyavasthitestadAbhAso vitaNDAdiH' iti / ' sAmprataM pratyakSAdijJAnAnAM saGkhyAdikathananirUpaNe prayojanamupadarzayitukAmaH pareNa praznaM kArayati 1 yataH A0,ba0, p0|2 "ekaH zabda samyagjJAtaH zAstrAnvitaH suprayuktaH svarge loke kAmadhugbhavati / " -mahAbhA0 6 / 1184 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 216 prAmANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt saGkhyAlakSaNagocarArthakathane ki kAraNaM cetasAm / A jJAtaM [ sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH prekSante tadudIritArthagahane sandehavicchittaye // 216 // ] iti / cetasAM pratyakSAdijJAnAnAM saGkhyA ca pratyakSaM parokSamiti dvaividhyaM lakSaNaM ca vizadaM jJAnaM pratyakSam avizadaM parokSamiti, gocarazca anekAntAtmA jIvAdirbhAvaH arthazca prayojanamavyavadhAnena svArthavyavasAyo vyavadhAnenopAdAnAdibuddhipravRttyAdisteSAM kathane zAstrAropitatayA nirUpaNe kiM kAraNaM nimittam AjJAtaM na kizcit / lokata eva teSAM prasiddhaH / taduktam "prasiddhAni pramANAni vyavahArazca ttkRtH| pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam // " [ nyAyAvatA0 zlo0 2] prasiddhAnAmeva teSAmanuvAdaH tadavisaMvAdena pravacanaprAmANyanirNayArthamiti cet, na; teSAmapi tannirNayAya tadanyeSAmanuvAdaprasaGgAdanavasthApatteH / tannirNayasya tadavisaMvAdAt prAgevAbhyAsabalAdutpattena tadarthastadanuvAda iti cet, na; tathA AgamaprAmANyanirNayasyApi sambhavAt / tadevocyate'prAmANyaM yadi zAstragamyam' zAstraM tajjanitaM tadarthajJAnaM tena gamyaM nizcetavyaM prAmANyamavaJcakatvam / 4 tadapi pratyAsatteH tasyaiva kathamavagamyam ? prAk pUrvam / kutaH ? arthasaMvAdanAt arthasyAgamAbhidheyasya yatsaMvAdanaM pratyakSAdinibandhanamavipratIsArarUpaM tata iti / yadi cet iti / etaduktaM bhavati-yathA pratyakSAdau prAmANyanirNayastataH prAgeva tathA yadyAgamajJAne'pi vyarthaM tadarthAvisaMvAdanArthaM teSAM tatkathanamiti / pakSAntaraM dyotayati-'atha na' iti / atha yadi tataH prAk zAstragamyaM tatprAmANyaM na bhavati pazcAdevAgamAditi; atrottaram-'saMkhyA' ityAdi / cetasAm AgamajJAnAnAM saMGkhyAdvaya 2. nekAdirUpaM parigaNanam / lakSaNamiti matipUrvatvAdi, gocaraH sasaMsAratatkAraNAdiH artho heyopAdeyaparityAgopAdAnAdisteSAM kathane kiM kAraNamAjJAtaM na kiJcit / tathA hi kRtvA'pi yadi taccetaHsaGkhyAdikathanaM tvayA / tadarthanirNaye 'pekSyaM pratyakSAdipramAntaram // 1587 / / tata eveSTasaM siddharvyarthaM tatkathanaM bhavet / arkAdeva madhuprAptau parvatArohaNena kim // 1588 // ato na yuktaM tatkathanamiti / atrottaramAha-sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH prekSanta iti / sakalo niravazeSo ya AgamasyArthaH pratyakSAdisthAnatrayagocarastadvipayaM yajjJAnamAgamajanitameva tasyAvirodhaM pratyakSAdibhirabAdhanaM budhAH prekSante prakarSeNa nirNayarUpeNa 1 dvibhedam-aGgapraviSTa-aGgabAhyabhedAt / aGgapraviSTa' dvAdazavidham aGgabAhyamanekavidham / 2-NamajJa -taa0|3- mastasyArthaH A0, ba0, pa0 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anumAnaprastAvaH 247 2 / 217 ] pazyanti tatkathanena tatastasmin tadutprekSaNaM kAraNamiti manyate / tadapi kimarthamiti cet ? atrAha- 'tadudIritArthagahane sandehavicchittaye' iti / tenAgamenodIrito'thoM jIvAdiH sa eva gahanaM balavatprajJAvikalAnAM duravagAhatvAt tatra yaH sandeha upalakSaNamidaM tena viparyAsAdizca tasya vicchittaye vinAzAya / yadi hi tatkathanene tadavirodhaM notprekSeran budhAH svAmisamantabhadrAdayasta'dA yathAsvaM parikalpitalakSaNairadhyakSAdibhirekAntavAdinastajjJAnasya 5 virodhaM sAdhayantaH sukumAraprajJAnAM sandehAdikaM tadgahane parikalpayeyuH, sandehAdigrahagRhItAzca te zreyasaH pracyaveran / ato yuktaM parakIyalakSaNanirAkaraNena pratyakSAdikaM vyavasthApayatAM tatsaGkhyAdi- - kathanena tadviSayajJAnasyAvirodhotprekSaNaM sandehAdivicchittaretasya phalatvAt / nanvevaM pratyakSAdiviSaye'pi tadvicchittaye parapratyakSAdibhiravirodha utprekSitavyaH punastatrApyevamityanavasthAprasaGga iti ceta; satyam, tatrApi vivAdaviSaye tadavirodhAt tadvicchittiH, na caivamanavasthitiH ; kimapyantaramanu- 10 sRtya tadvicchittihetoravivAdAspadasya pratilambhAt / niveditametat prathamaprastAve savistaramiti neha pratanyate / kutaH punAyadarzanAdi niHzreyasanibandhanatayA prasiddhamapi zAstrAntaraM parityajya puruSArthasiddhaye bhagavadAnAya eva bhavatAmabhiratiriti cet ? atrAha zAstraM zakyaparIkSaNe'pi viSaye sarva visavAdakaM / mithyakAntakalaGkitaM [ bahumukhairuvIkSya tarkAgamaH / dAhAta pariNAmakalpaviTapicchAyAgataH sAmprataM visrabdhairakalaGkarasnanicayanyAyo vinizcIyate // 217 // ] iti / sadasannityAnityAdayasadekAntapravAdamalImasaM hi sakalamapi paropakramaM zAstra parIkSAzakye'pi pratyakSAdiviSaye visaMvAdabahulaM- tatkathaM tadabhiyoge zreyaskAmAnAmabhiratiriti bhAvaH / tAdRzaM 20 zAstraM kiM kRtvA punaH kiM kriyate ? ityAha- 'bahumukhairudvIkSya tAMgamaiH dAhAtaiH pariNAmakalpaviTapicchAyAgataH sAmprataM visrabdherakalaratnanicayanyAyo vinizcIyate / ' iti / AditaH prabhRtyAparyavasAnaM visaMvAdakameva tatkalaGkitaM shaastrmityudvokssyordhvmvloky| kaiH ? tAMgamaiH takai stadavyutpAdyatayA tacchabdavAcyaiH pratyakSAdibhirAgamaizca tatpUrvAparabhAgaiH bahumukhaiH anekaprakAraiH sAmpratamidAnI vinizcIyate sthAnatraye'pi pramANayA nirNIyate / ko'sau ? akalakaratnani- 25 cayanyAyo ratnAnIva ratnAni samyagdarzanAdIni puruSArthahetutvAtteSAM nicayo nivaho yasmin nyAye pravacanarUpe ratnanicayanyAyaH sa cAkalaGkAnAmarhatAM nApauruSeyaH tadabhAvasya nivedanAt / kaiH sa vinizcIyate ? pariNAmakalpaviTapicchAyAgataH anekAntarUpakalpapAdapacchAyAmupAzritaiH / kutazchAyAgataiH ? dAhAH saMsAradharmoSatApaglapitamAnasaH, teSAM tacchAyAgamanamantareNa tadAhopazama 1 -stathA ya-A0, ba0, pa0 / 2 -nArmAhatAnAM pai-A0, ba0, pa0 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [2 / 206 nAsambhavAt visrabdhairiti ca vizeSaNaM teSAM tacchAyAgatatvAdevopapannaM pratipattavyam / kRtvA nizcayabhekalakSaNatayA hetuM vivicyAnumAM hetvAbhAsamataH paraM paramato vAdocitaM nigraham / vAdaM tannibhamapyatazca vivRtaH samyaga dvitIyo mayA prastAvo bhavatAM dizatvanudinaM ratnatrayAbhyunnatim // 1589 // yairekAntakRpAlubhirmama manonetraM samunmIlitaM zikSAratnazalAkayA hitapathaM pazyatyadRzyaM paraiH / te zrImanmatisAgaro'munipatiH zrIhemaseno dayA pAlazceti divistRzo'pi guravaH smRtyA'bhirakSantu mAm // 1590 // ityAcAryasyAdvAdavidyApativiracite nyAyavinizcayavivaraNe dvitIyaH prastAvaH // 1 padaM A0, ba0, pa0 / / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pravacanaprastAvaH mAmA pAyAnnaH paramAgamAmRtarasAdvAdena saMtRptavAn . pradyumnArimadacchidAIkRpayA sampUrNadivyAkRtiH / vAgIzaH kamalApatirguNanidhiH zrImalliSeNo muniH .. so'yaM zrIparavAdimalla iti yastrailokyacUDAmaNiH // 1591 // tadevaM prastutaprastAvAbhyAM pratyakSAnumAnayoH prAmANyaM nizcitya sAmprataM pravacanasya tannizca- 5 yamatItaprastAvAntyavRttena sUcitaM darzayitumAha- . sakalaM [ sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / / - siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam // 1 // ] ityAdi / prakRSTaM vacanaM pravacanaM tacca viSayatvalakSaNasya prakarSanibandhanasya guNasya bhAvAt , nAparatIrthakarazAsanaM tatra tadabhAvAt / etdevaah-'srvthaikaantprvaadaatiitgocrm| iti / 10 sarvathA sarveNa dharmiprakAreNeva dharmaprakAreNApi ekAnto niSkalasvabhAvo bhAvo yeSAM te sarvathaikAntAH / mithyAvAdinaH teSAM pravAdA anekAnte saMzayAdidoSAbhilApAH tadanyAbhilApAnAmatikramAnupapatteH, tAn atIto'tikrAnto'nekAntAtmA jIvAdigocaro viSayo yasya tattathoktam / tadatikramo'pi tadviSayasya svayaM pratyakSAdipramANAntarAparipIDitazarIratvameva / na hi pratyakSamanyadvA pramANAntaraM tatparipIDanaparamupalabhyate tatpoSaNaparasyaiva tasya pratItaH / taduktam"tadeva ca syAnna tadeva ca syAttathApratItestava tatkathazcit" [bRhatsva0 zlo0 42] iti|| na caivaM sarvathaikAntazAsanasya tatparipoSitavigrahaviSayatvam , pratyakSAdeH pramANasya tadviSayaparAGmu khasyaiva pratIteH / tato hi na svazAstraparikalpitAt tasya paripoSaNam; tasyaiva niSkalasya svato'prativedanAt / anyato niSkalAdeva tasyApi prativedane paryanuyogAnativRtteranavasthApattezca / nApi lokaprasiddhAta; tato'pi svayaM svaparabhAvAbhimatAnekavastugocarAnekanizcayavyApArAtmano'nekAnta- 20 syaiva paripoSaNopapatteH, tadviparItasya ca tasya lokaprasiddhasyAbhAvAt / tato yuktaM pramANAntarAparipIDi-2 taviSayatayA bhagavadarhacchAsanameva pravacanamiti / yadi punaH pratyakSAderapi pravacanArthasya paripoSaNaM kiM tatra pravacanasya prAmANyanizcayena prayojanAbhAvAditi cet ! na; tatra pramANAntarAvisaMvAdena tannizcaye sati tannidarzanena atyantaparokSe'pi viSaye nirvivAdasya tannizcayasyopapatteH / ata eva pratyakSAdeH pramANAntarasya tadavisaMvAdopadarzanArthaM prAgeva nirUpaNaM kRtam / anirUpite tasmin tada- 25 visaMvAdopadarzanAsambhavAdityalaM prasaGgena / 1-yatayA la-A0, 20, 50 / 2-syaitatpari-AM0, ba0, p0| . . 4 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya vibaraNe [ 3|1 * pravacanamiti dharminirdezaH, sakalamityapi tasyaiva vizeSaNam / na hi vedavacanavat pravacanasya kazcideva vibhAgaH pratipAdite'rthe pramANamaparasya tu pratipAditArthAsambhavAt arthavAdatvamityayaM vibhAgaH, sarvasyApi pratipAditArthe prAmANyAt / tadAha - siddhamiti / siddhaM pramANamityarthaH / siddhyati nirNayaviSayatAM gacchatyanenArthaM iti siddham iti karaNe " kRtavyudo bahulam" [ ] iti bahulagrahaNena 5 niSThAvidhAnAt / siddhatvaM ca tasya siddheH nirNIteH nimittatvenopacArAt mukhyato nirNayAtmano jJAna - syaiva siddhatvAt / sAdhanaM taMtra nirbAdhatvam / tathA hi-yat svaviSaye nirbAdhaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi, nirbAdhaM ca svaviSaye jIvAdau pravacanamiti / nirUpitaM jIvAjIvayostasya nirbAdhatvam, nirUpayiSyate cAsravAdAviti / 'siddhametat sAdhanameva' iti ca sarvathetyAdinA pratipAditam / hetvantaramAha - 'siddhaparamAtmA'nuzAsanam' iti / siddho nizcitaH paramAtmA sakala vastuyAthAtmyadarzI puruSavizeSo'10 nuzAsana: kAle deze ca kvacidutsannasyotsannasya anu pazcAcchAsanaH zAstA yasya tattathoktam / yata evaM pravacanaM tataH siddhamiti / pravacanasya vedavat apauruSeyatvAt asiddhaM tadanuzAsanatvamiti cet; na; vedsyaapaurusseytvaasiddheH| tathA hi- pauruSeyo vedaH svArthapratipAdanAt bhAratAdivat / svazaktita eva tasya tatpratipAdanaM na pauruSeyatvAditi cet; niyatArthaM tacchaktiH, aniyatArthA vA ? dvitIya kalpanAyAM sarvasyApi tataH sarvArthapratipattirbhavet / tathA ca, d 15 20 20 25 250 niyogameva tasyArthaM kathaM brUyAt prabhAkaraH / bhAvAnAmeva bhaTTo'pi tadarthAntarasambhave // 1592 // samayApekSaNI zaktirvedArthapratipAdinI / samayazca na sarvatra bhaTTAderiti cet katham // 1593 // anyasyAnyamatAvitau tatra dUSaNa kalpanam / tanmatapratipattau vA samayAsambhavaH katham // 1594 // samayo'pyeSa vedazcettAdRzasyApi tAdRzAt / samayAtpratipattau syAdanavasthA kathanna vaH // 1595 // samayaH kRtrimazcettatkartA vedArthavinna cet / pRthagjanavadevAsau kurvIta samayaM katham // 1596 // vinA'pi samayAttasya tadveditve vRthaiva saH / svakRtAt samayAdvittau bhavedanyo'nyasaMzrayaH // 1597 // siddhe vedArthaveditve samayastatkRto bhavet / tatkRtAt samayAttasya tadveditvamiti sphuTam || 1598 // narAntarakRtAttasya tatastadvittikalpane / narAntaraM tadarthA vit kathaM tatkartRtAM vrajet // 1599 // 1 - dutpannasyAnu A0, ba0, pa0 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 1] 3 pravacanaprastAvaH yadi tasyApi tadvittvaM narAntarakRtAttataH / tatrApyevaM prasaGge syAdavyavasthitiraJjasA / / 1600 // samayAnAdibhAvena naiSA doSAya cet katham / tAdRzAdarthasaMvittiH samIcI samayAdbhavet // 1601 // yato narakramAdeSA hyanAderapyataddRzaH / samaya sthitirutpannA tAdRGnaropaklRptA hi sA tadarthAvagAhinI / bhavatyandha paramparA || 1602 // nA tadarthagAyatA mlecchAdhIneva' tatkRtiH || 1603 // 251 10 tato na tAdRzasamayApekSaNamanekArthapratibandhAyAH zakterupapannaM yato niyatArthapratyAyanamiti bhavitavyameva tataH sarvasyApi sarvArthapratipattau taMdrAditvena / na caivam, ato na dvitIyakalpanopapannA / nApi prathamakalpanA; niyatArthapratibaddhatve zakteH samayavazAdapyarthAntare pravRttyabhAvaprasaGgAt dhUmAdivat / na hi dhUmAderniyata pAvakAdipratibandhatvasya samayazatenApi tadanyatra pravRttiH, na caivam, vedavacanasyAgnihotrAdivAkyasya mImAMsakaparikalpitAdarthAdarthAntare'pi zvamAMsabhakSaNAdau bauddhasamayavazAt pravRtidarzanAt / taduktaJca 15 " tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zruteH / khAdecchlamAMsamityeSa nArtha ityatra kA premA // " [ pra0vA0 3 / 318 ] iti / samayasyaiva tatra pravRttistata eva tatpratipatterna tadvAkyasyeti cet; mImAMsakAbhimate'pi na syAt, tasyApi samayaprAdhAnyAdeva pratipatteH, anyathA vyAkhyAna vaiyarthyaprasaGgAt / na hi svazaktita eva svArthamavadyotayato vyAkhyAnApekSaNamupapannam / vyAkhyAyamAnasya vAkyasyaiva tatra pravRttistadanapekSAyAM vyAkhyAnasyaiva nirviSayatvenAsambhavAdityapi samAnaM zvamAMsabhakSaNe'pi tatrApi paravyAkhyAnaviSayasyAmi - 20 hotrAdivAkyasyaiva pravRtteH, anyathA tadvyakhyAnasyApyasambhavAt na niyatArthA'pi naisargikI zaktirvAkyAnAM sambhavati yataH puruSabalAnapekSamabhidheyapratipAdanaM teSAM sambhAvyeta / syAnmatam, vRddhavyavahAradarzinaH pratipatturanvayavyatirekAbhyAM padatadarthavyutpatau punastata eva vAkyatadarthayorapi vyutpattiH padatadarthAnvayasyaiva vAkyatadarthAnvayatvopapatteH, tataH kiM tadarthena puruSabalAnveSaNeneti ! tadapi na sAdhIyaH; tathA sati padavAkyavyutpattikRto vyAkaraNasya tadubhayArthavyutpa- 25 ttinibandhanasya vicAragranthasya ca vaiyarthyApatteH / tataH puruSabalAdeva vedasyApi svArthapratipAdanaM na svazaktita iti yuktaM tasya pauruSeyatvaM tadvat pravacanasyApi bhavet / tasya kazcidanuzAstA'stu, kuto niravazeSavastu yAthAtmya darzitvena paramAtmeti cet tadadarzinastadanuzAsitvAyogAt pRthagjanavat / 1 - cchAdIneva A0, ba0, pa0 / 2 taTThe devena A0, ba0, pa0 / 3- tasAdhanAdipra-A0, ba0, pa0 / 4 arthAntare / 5 prativacana - A0, ba0, pa0 / 6 "vivarNaH pAmaro nIcaH prAkRtazca pRthagjanaH / " - tA0 Ti0 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [311 tasyApyupadezabalenopapadyata eva taditi cet; upadeSTustaddarzitve sa evAsmadabhimataH paramAtmA bhavet / tadabhAve kathamupadeSTRttram ? tadvadeva tasyApyanyopadezabalena taditi cet; na; anyasminnapyupadeSTaryevaMprasaGgAt / punaranyopadezabalaparikalpanAyAM tedupadezapAramparyeNopakalpitatvAt mlecchAdidharmopadezaprabandhavat / bhavatu tarhi tadanuzAsinastadveditvamasmadA dipratyakSeNAnumAnena vA, nAtIndriyapratyakSeNeti 5 cet; na; tannibandhanasya tatparijJAnasyAtyantaparokSAviSayatvAt kathamayaM tadarthamupadizennAma ? pratipannavadevA'pratipanne'pi tatparikalpanopapatteH, anyathA sakalAnumAnavyavahAra vilopaprasaGgAdityupapannaM tasya lokottara pratyakSabalenaiva niravazeSapadArtha sArtha sAkSAtkaraNasAmarthya samanvayena paramAtmatvam / kathaM punaH puruSatvAvizeSe'pyasmadAdeH pratiniyataviSayaM parijJAnaM tasya tu sakalArthaviSayamityayaM vibhAga iti cet ? na; asmadAdAvapi sakalArthaviSayasya tasya bhAvAt / kathamanyathA sAkalyena sAdhye sAdhya10 sAdhanavyAptiparijJAnam ? nirUpitaM caitat maGgalavyAkhyAyAm / iyAMstu vizeSaH - asmada. deH tajjJAnamaspaSTaM spaSTaM tu paramAtmana iti / svaSTatvaM ca tasya aspaSTatvanibandhanasya AvaraNasya nirmUlAt pralayAt / - taccAvaraNamanumAnasiddham, / tathA hi- sat sarvamanekAntAtmakamityAdi vyAptijJAnaM sAvaraNam, aspaSTatvAt, rajonIhArAdyantaritapAdapAdijJAnavat / vivAdApannaM mithyAjJAnaM sAvaraNaM mithyAjJAnatvAt viSAdyupayoginaH upalazakalAdau kaladhautajJAnavaditi / tasya vacinnirmUlaprahAgirapyanumAnAdeva / taccedam - vivA 15 dApannamAvaraNaM kvacinnirmUlaM prahIyate, prakRSyamANahAnikatvAt, yatprakRSyamANahAnikaM tatkvacinnirmUlaM prahIyamANamupalabdhaM yathA hemAdau kiTTakAlimAdikam, prakRSyamANahAnikaM ca yathoktamAvaraNam, tasmAt kvacinnirmUlaM prahIyata iti / na ca prakRSyamANahAnikatvamasiddham, tasyApi jIveSu vijJAnItizaya darzana|devAnumiteH / vijJAnAtizayasya ca tatkAryadarzanopanItaMpratIti kasyAvipra tipattiviSayatvAt / taduktam 20 .25 252 "jIvAnAmasahAyAkSAdA zAstrArthavidaH kramAt / vijJAnAtizaye vidvAna vai vipratipadyate // " [ siddhivi0 pari0 8 ] iti / bhavatu tasya kvacinnirmUlaM prahANiH tatastu tannibandhanamaspaSTatvameva nivarteta ' kAraNAbhAvAt 'kAryAbhAvaH' iti nyAyAt, spaSTabhAvastu kathamiti cet ? na; tannivRttestadbhAvarUpatvAt mAvAntarasvabhAvatvenAbhAvasya vyavasthApitatvAt / tato yuktaM tannirmUlaprahANau vijJAnasya parisphuTatvaM tAdRzaniravazeSavastugocara pratyayAdhikaraNasya ca puruSasya paramAtmatvam / ataH sUktamidam - sakalaM sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddha paramAtmAnuzAsanam // iti / bhavatu nAma kazcit vizvadarzI paramavItarAgazca sa tu kutaH pratipattavyaH ? pratyakSAditi cet; na; tasya paracetovRttAvapravRtteH / vyApAravyAhArAdiliGgopajanitAdanumAnAditi cet; na; vyApArAdernirdoSabhAvino doSavatyapi sambhavena vyabhicArAt ' sarAgA api vItarAgA iva ceSTante' iti prasiddheH / 1 tadupadeza prabandho pA - tA0 / 2 " hemajJAnavat / kaladhautaM rUpyahemNoriti nAnArthavarge / " - tA0 Ti0 / 3- nAdyatiza-A0, ba0, pa0 / 30 * Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] 3. pravacanaprastAvaH 253 na ca pramANAntaramasti yatastatpratipattiH, ataH kathaM tasya pravacanAnuzAsitvena paryeSaNaM prekSAvadbhiriti cet ? atrAha tathA'nyaguNadoSeSu saMzayaikAntavAdibhiH / puruSAtizayo jJAtuM yadyazakyaH kimiSyate // 2 // iti / tathA tena pramANAbhAvaprakAreNa anyasyAtmAntarasya ye guNAH yathArthadarzana vairAgyAdayo ye ca doSA mithyAjJAnarAmAdayasteSu saMzayasyaikAnto niyamastaM vadantItyevaMzIlAH saugatAH / 5 nanu pramANAbhAve teSu tadabhAvavAditvamevopapannaM nityAdivat tatkathaM tadekAntavAditvamiti cet ! na; tadabhAvAdapi dRzyAnupalambharUpAdevAbhAvasiddheH AtmAntaraguNAdezcAdRzyatvena tadanupalambhasya saMzayahetutvAt tadvAditvasyaivopapatteH / taiH puruSasya tathAgatasyAnyasya vA atizayaH parizuddhajJAnavairAgyAdilakSaNo guNaprakarSo jJAtuM pramANato nizcetuM yadi cet, azakyaH zakyo na bhavati kiM 10 kasmAt iSyate mRgyate ? puruSArthatvasiddhaye hi tadanveSaNam, na cAzakyaparijJAnAt tatastatsiddhiH yataH prekSAvatAM tadanveSaNam / tato durbhA Satametat / 1 "jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / " [ pra0vA0 1 / 32 ] iti / , na durbhASitaM saMvRtisiddhasya tasya tadarthamanveSaNAt paramArthatastu na tasyAnveSaNaM duravabodhatvAditi cet; kathaM punaH satyanumAne tasya duravabodhatvam ? taliGgavyApArAdestadanyato'pi bhAvena 15 vyabhicArAditi cet ; nanu tadanyato bhAvo'pi saMvRtyaiva, "niSpatteraparAdhInam " [pra0 vA0 2 / 26] ityAdivacanAt / tataH saMvRtisiddha vyabhicArA liGgAttasya duravabodhatvenAniSTatvamapi saMvRtyaiva na paramArthataH / taccAyukta N niSparyAyaM tasya saMdRtyaiveSTatvAniSTatvayorvirodhAt / kathaM vA tadvyApArAderanyatrApi bhAva icchAvRttitvAt ? satyapi puruSAtizaye tasyecchAto bhAvo na tanmAtrAdeva sarvadA tatprasaGgAt, icchAyAzca tadatizayavikale'pi bhAvAdupapannastatrApi tadbhAva iti cet; na tarhi tadvikalavyApArAde- 20 stadvati sambhavaH tasya tadicchAyA asambhavAt / sambhaveM vA tadvattvavirodhAt / na hi doSavadavyApAraM paropatApapaizUnyAdikaM cikIrSatastadvattvaM nAma taccikIrSA bhAvarUpatvAt tadatizayasya / tato durAlApa evAyam 'vItarAgA api sarAgA iva ceSTante' iti / yA tu tasya hitamadhura bhASaNAdiviSayecchA nAsau rAgAdimataH sambhavatIti kathaM tannibandhanasya vyApArAdestatra bhAvaH ! icchAsAmAnyabhAvAditi cet; pudgalasAmAnyabhAvAt pASANAderapi ku~to na dhUmasyAbhAvaH kAryadharmAdikrameNA hetukatvaprasaGgAt / anvayavyatirekAnuvidhAnaniyamo hi taddharmaH, na caivamasau pAtra ke tasya sambhavati pASANAderapi bhAvAt / nApi pASANAdau pAvakAdapyutpatteriti taddharmA'tikrameNA hetukatvameva prAptam / taduktam 25 " dhUmaH kArya hutabhujaH kAryadharmAnuvRttitaH / sambhavaMstadabhAve'pi hetumatraM vilaGghayet // " pra0 vA0 3 / 33 ] iti / 1- ddhinirNayo yataH A0, ba0, pa0 / 2 "niSpatteraparAdhInamapi kArya svahetutaH / sambadhyate kalpanAyAM kimakArya kathaJcana / " - pra0 vA0 / 3-zayena ta-A0, ba0, pa0 / 4 kuto dhUmasyAbhAvaH A0, ba0, pa0 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyavinizcayavivaraNe [ 33 na caivam, ato na dahanAdanyatastasya bhAva iti cet; tarhi puruSAtizayabhAvI vyApArAdirapi kathamanyato bhavet ? tannirhetukatvasyApyevamuktanyAyena sambhavAt / tathA hikAryadharmAnvayAdyo hi puruSAtizayodbhavI / vyApArAdirvinA tena sa cennirhetuko bhavet // 9604 // iti / dRzyata evAnyato'pi tadvayApaH rAdiriti cet kiM punaH zakramUrdhani dhUmo'pi na dRzyate ? yadi dRzyate tanmUrdhApyagnireva,anagnisvabhAvAd dhUmasyAnutpatteH / taduktam"agnisvabhAvaH zakrasya mUrdhA cedagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // " [ pra0 vA0 2 / 35 ] iti / na caivam, ato na tatra dhUmaH, yastu dRzyate bahalapANDarAdirUpaH sa vASpAdireva na dhUma 0 iti cet; kathamidAnIM puruSAtizayajanmA vyApArAdiH ? tadanyato dRzyamAnasya ca vASpAdivat tadvilakSaNatvAt / ata eva tatra vipralambhavyAhAraM tadvido nivedayanti bhUtavizeSe vASpAdivyavahAravat / tato na rAgAdimati tadanyavyApArAdiryataH tataH puruSAtizayapratipattivyabhicAriNI na bhavet / etadevAha - parokSo'pya vinAbhAvasambaddhairguNadoSayoH / zAstrairnirvartitaiH zAstrakAravat sampratIyate // 3 // iti / parokSo'pi pratyakSAviSayo'pi guNavAMstadviparItazca sampratIyate samyagavagamyate / kaiH ! I zAstrairvacanaprabandhaiH nirvartitaiH niSpAditaiH sAmarthyAd guNadoSavadbhyAmiti gamyate, anyanirvartitaiH taistatparijJAnAnupapatteH / vAgvyApAropadarzanamidam / upalakSaNaM cedaM tena kAyavyApAra bizeSairityapi draSTavyam / tairapi doSopazamaparAnugraha nibandhanaistadviparItaizca guNavato doSavatazca puruSavizeSasya parimuktAre20 katayA parijJAnAt / kIdRzaistaiH sa sampratIyate ? avinAbhAvenAnyathA'nupapattyA sambaddhaiH / ka ? guNadoSayoH yo yathArthadarzana vairAgyAtizaye paramavatsalatvAdilakSaNo guNo yo'pi tadviparyayarUpo doSastayoriti / 1 15 25 30 254 zAstrairguNAvinAbhAvasaMmbaddhaiH bhagavAn jinaH / guNavattvena boddhavyastanmukhAmbhojanirgataiH // 1605 // vidAGkurvanti vidvAMsasteSAmapi guNAnvayam / dRSTAmAviruddhArtha prarUpaNatayA sthiteH / 1606 // pratyakSaM tannimittaM ca smaraNAdyanumAntimam / dRSTaM tena tadarthasya na virodho hi dRzyate || 1607 // tadarthAlambanatvena tasyApi pratipattitaH / nApyAgamena tasyApi pUrvApara vibhAginaH // 1608 // 1- yapuruSavatsala-A0, ba0 / - yapuruSavatsakala- pa0 / 2 sambandhaiH tA0 / 3-ntikam A0, ba0, pa0 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 4 ] 3 pravacanaprastAvaH parasparAvisaMvAdarUpeNaiva vyavasthiteH / bandhureva bhavelloke kiM ripuH zakyakalpanaH || 1609 // dRSTAgamaviruddhArtha viSayaiH zAsanaistathA / doSavanto'vagantavyAH sarvathaikAntavAdinaH // 1610 // tacchAsanAnAM tAdarthyaM prAguktaM vakSyate'pi ca / devAgame ta evoktaM nirmala nyAyavedibhiH // 1611 // "tvanmatAmRtavAdyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / 255 AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // " [AptamI0 zlo0 7 ] iti / bhavatu nAma teSAM sadviruddhArthatvaM na tAvatA taistatpraNetRNAM doSavattAparijJAnaM paravipralambhanAya guNavadbhirapi tatpraNayanasambhavAditi cet; na; tadvipralambhanasyaiva doSatvAt / mithyAjJAnopajananaM hi tadvi- 10 pralambhanam / mithyAjJAnaM cAnarthanimittam ahiviSAdau hAraguDAdivijJAnavat / arthoparatinibandhanaM ca hAraguDAdau ahiviSAdijJAMnavat / ataH kathaM tadupajananaM na doSaH parapratyavAyakAraNatvAt vyAdhAdestadupajananavat / tasyApi tatkathaM doSa iti cet ? azubhapudgalaprApti nimittatvAdeva / tathA hi-vyAdhAdeH paravipralambhanamazubhapudgalaprAptinibandhanaM vipralambhanatvAt Atmavipralambhanavat / dRSTA khalvAtmavipralambhanAdazucyAdau zucyAdyabhine vazarUpAt tatprAptiriti na sAdhyavaikalyamudAharaNasya / yA cAsau tatprAptiH 15 saupAyaprAptiH ghoraduHkhasaMsArasaritpAtanibandhanIti siddhaM tannibandhanasya vipralambhanasya doSatvam / bhavatu nAma vyAdhAdestatastatprAptirna zAstrakRtAM yogasAmarthyena tatpratibandhAditi cet; vipralambhanasyaiva kuta na tena pratibandhaH ? evaM hi te mahAyogino bhavanti yadi pareSAmahitaM nAnutiSTheyuH, tatpratibandhanatatsAmarthyamiti cet; tatkAryapratibandhe'pi na bhavediti kiJcidetat / tanna guNavatAM mithyArtha zAstra - praNayanaM sambhavati doSavatAmeva tatsambhavAdityupapannaM tato doSavattvatparijJAnaM samyagarthAttato guNavattva - 20 parijJAnavat / zAstrakAravadityatraiva nidarzanam / yathaivamapi arhataH sugatAdezcAnyo'pi vaidyakAdizAstrakAraH cirApakrAnto'pi tacchAstraireva suvivecitaguNadoSasambaddhaiH guNadoSavattayA sampratIyate tadvatprakRto'pItyarthaH / samprati sarvathaikAntavAdinaH sugatA derdoSavattvameva tadvyApArasamadhigamyamAvedayannAhasiddhahiMsAvRtaste yA brahmacaryapravRttitaH / sa pratyastamitAzeSadoSo neti pratIyate // 4 // iti / saH sutAdiH pratIyate nizcIyate / katham ? pratyastamitAzeSadoSaH prakSINaniravazeSamithyAjJAnakaSAyamalopalepo neti / evaM kutaH pratIyate ? siddha hiMsAnRtasteyAbrahmacaryapravRttitaH / 1 kiM punaH za-A0, ba0, pa0 / 2 parapratyayakA - A0, ba0, pa0 / 3 parapratyavAyo4- ptiparijJAnanimi-A0, ba0, pa0 / 5 sAvAyaprA- pa0 / 6- navipra - pa0 / pajananavat / 7 yathaivApyabhyataH bha0, ba0 / yathaivApyabhyarhitaH pa0 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nyAyavinizcayavivaraNe [ 34 siddhAH pramANato nizcitAstAstAzca hiMsA cAnRtaM ca [ steyaM ca ] abrahmacaryaM ca pravRttizca tAstathoktAH tAbhyastata iti / tatra pramAdavatA yogena kAyavAGmanovyApArAtmanA yatprANibhyaH prANAnAmindriyAdInAM pracyAvanaM sA hiMsA / " pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA " [ta0sU07/13] iti vacanAt / sA ca sugatasyaH sAkSAdbhAvinI tAvadasti - bubhukSAparipIDitAM mRgarAjavadhUmavalokya 5 tanmukhe tena svazarIraM nipAtitamiti tanmata evaM zravaNAt athAtmavadho doSo na bhavati paropakAranimittatvena guNatvAt; paravadho'pi tarhi doSo na bhavecchAgAdivat asyApi tannimittatvena gunntvsgbhvaat| chAgAdeH pIDanAd doSa eveti cet; AtmanaH pIDanAt tadvadho'pi kuto na doSaH syAt ? atha yoginaM tatpIDA nopasarpati yogabalena pratirodhAt ; tahiM yoginaH parasyApi bagho na doSaH syAt tenApi paropakArasya sambhavAt tannimittasya ca paripIDanasya yogabalenaiva pratirodhAt / tathA cet; mahAnayaM kRpAluH 10 yadi yogino'pi vyApAdayet / tato yathA parahiMsA doSaH tadvadAtmahiMsA'pItyastyeva sAkSAdbhAvI doSastasya / tathA paramparAbhAvI ca, svayaM tasya pizitabhakSiNA ma gragaNyatvAt / tadbhakSaNasya ca pApadhikAra prerakatvena vanamRgAdivyApAdana hetutvAt tadabhAve tadvyApAdanAsambhavAt / ata evoktam"bhakSakazcenna vidyeta vadhako'pi na vidyate / " [ .] iti / tathA tasya anRtamapyasti sakalavineyavargaM pratyapAyanibandhanavyApAropakalpanasya nairAtmyAdeH 15 pramANAnupapannatvenAsata eva tenAbhidhAnAt, anRtasya ca tallakSaNatvAt / "asadabhidhAnamanRtam" [ ta0 sU0 7 14 ] iti vacanAt / sadabhidhAnamapi tasya dRzyata eva naSTamuSTyAdyatIndriyArthaviSayasya tadvacanasyAvisaMvAdapratIteriti cet; na; niraMzakSaNikaparamANurUpe taddarzanaprasiddhabhAvAtmani tatra tadabhAvAt, tatra pramANAbhAvasya pratipAditatvAt / kramAkramAne kAntAtmanIti cet; tahiM tadvacanaM bhagavataH syAdvAdanyAyanAyakasyaiva na tathAgatasya / taduktam "sunizritaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAvana sUktisampadaH / tatraiva tAH pUrvamahArNavotthitAH jagatpramANaM jinavAkyavipruSaH // " [ siddha0 dvAtriM 0 1 30 ] iti svazAstratvena tu tasya prakAzanaM cauryameva adattApahArasadbhAvAt cauryasya ca tallakSaNatvAt / taduktam - "adattAdAnaM steyam" [ ta0 sU0 7 15 ] iti / tadvadabrahmA'pi tasyAsti maithuna25 bhAvAt / "maithunamabrahma" [ ta0 sU0 7 16 / iti ca tallakSaNAbhidhAnAt / na ca tadbhAvastasyAsiddhaH; svayamanekamUtravivaraparivItavigrahatayA gardabhIbhUtvA madanazaraparipIDitena gardabhAnAM zatena maithunamacIkaroditi tadIyAnAmeva prasiddheH / kAmAbhinivezena tatkaraNameva doSo na paropakArArthayA kRpayA, kRpayA ca tatkaraNaM buddhasyeti cet; na; jananIgurupatnyAdAvapi "tajjvaraparipIDite tathA tatkaraNasyAdoSazvena pRthagjanasyApi tatkAriNo daNDAbhAvApatteH / 'pRthagjanaH kRpaNa tatra tatkArI' 1 prANiprANavya- tA0 / 2-sAdidoSaH A0, ba0, pa0 / 3 bhakSaNAnAma-A0, ba0, pa0 / 4 ka raNaprera- A0, ba0, pa0 / 5 kAmajvara / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 ] 13 pravacana prastAvaH 257 svayaM kAmAbhinivezena vA' iti na nizcayaH paracetovRttInAM duranvayatvAditi cet; na; tathAgate'pi tulyatvAt / taduktam "abhavat sugataH kharo kharANAM svayamutpAdya bhagAn samantataH / kRpayA sa tu kAmapIDayAvA na vayaM tatra vinizcayaM gatAH // " [ ] iti / yogitvAdeva tasya tatpIDA na bhavatIti cet; na; tasyaiva citadharmatvena duravabodhatvAt / 5 yadi cAyaM yogI tattvadarzanAdunmArgataH prANinAM nivAraNameva kartavyaM kathaM tatra pravartanaM sAdhuceSTAyA anevaMvidhatvAt / nivAryamANA api na vyavatiSThanta iti cet; audAsInyameva tarhi kartavyaM na svayamayuktAcaraNam / tathA ca kasyacit subhASitam "apArayan vArayituM pRthagjanAnasatpravRtteSvapi nAsadAcaret / azaknuvan pItaviSaM cikitsituM pibet viSaM kaH svayamapyabAlizaH // " ] iti / 10 [ tataH tatpIDayaiva tasya tatkaraNamiti sunizcito'syAbrahmacaryadoSaH / tathA parigrahadoSo'pi kaSAyaparidhAnabodhitarucchAyAmaNDalAdau mamedambhAvarUpAyA mUrcchA yAstastha bhAvAt tallakSaNatvAcca parigrahasya, "mUrcchA parigrahaH " [ ta0 sU0 7 17 ] iti sUtrAMt / kArikAyAM ca devaistasyo eva pravRttizabdenAbhidhAnAt / kathamevaM bhagavatyapi taddoSaparihAraH 15 chatracAmara hariviSTarAdermahAparigrahasya tatrApi bhAvAditi cet ? na; niratizayapuNyaprabhAvapreritairamarapatibhirupakalpite tasmin bhagavato mamedambhAvabuddherabhAvAt / taduktam "prAtihAryavibhavaiH pariSkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt / " [ bRhatsva0 zlo0 73 ] iti / tadabhAvasya dRSTAgamAvirodhinastatpravacanAdeva adhyavasAyAt / na ca tAdRzaM kiJcit 20 zuddhodanatanayasya vacanamasti yataH tasyApi tadabhAvaparijJAnAt 'sannapi kaSAyakaTAdyupazleSaH kutazcidanyata eva na mUrcchataH' iti nizcinvanti vipazcitaH / mUrcchAta ityapi kuto nizcaya iti cet ? ime brUmahe - tathAgatasya tadupazleSo mUrcchanibandhanaH tattvadarzana vikala sambandhita sati tadupazleSAt, pRthagjanasya taMdu pazleSavat / tadvikalatvaM ca tasya tacchAstreNaivAvasIyata iti nirUpitamanantarameva / tataH parigrahadoSo'pi tasya vidyata eva / harihara destu sakalajanasaMvAdaviSayo hiMsAdirdoSa iti na 25 vivicya vyAvarNyate / tato hiMsAdayo doSAH sarvathaikAntavAdinA santItyatra na saMzItirasti vastuvivekinAm / bhavatu nAma sugatastathAvidhastathA'pi kim ? ityatrAha - f heyopAdeyatattvasya sopAyasya kiledRzaH / pravaktA [ dhiganAtmajJaM tadasAdhyamasAdhanam ] // 5 // iti / IdRzo'pratyastamitAzeSadoSatayA pratIyamAnastathAgataH pravaktA pratipAdayitA kiletyaru - 30 civacanena na pravakteti kathayati / kasyAsau na pravaktA ? heyopAdeyatattvasya heyaM ca paJcaskandha 1 - tastasyAbrahma-A0, ba0, pa0 / 2 mUcchAryA eva / 33 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 5 santAnarUpaM duHkhasatyam "duHkhaM saMsAriNaH skandhA" [pra0 vA0 13149 ] iti vacanAt / upAdeyaM ca tasyaiva niHzeSaprahANasvarUpaM nirodhasatyaM heyopAdeyaM tadeva tattvaM tasya sopAyasya heyatattvasyopAyo'vidyAtRSNArUpaM samudayasatyam, "duHkhe viparyAsamatistRSNA vA tasya kAraNam" [pra0 vA0 1 / 83 ] iti vacanAt / upAdeyatattvasya' nairAsyabhAvanArUpaM mArgasatyaM 5 tatsahitasyeti / na hi doSavattvena nirmAtasya tattvadarzanaM zakyasambhAvanaM yatastasyAsau pravaktA bhavediti bhAvaH / yadi veza iti paropakalpitarUpo vidhUtakalpanAjAla iti pratipattavyaM tasyApi pravaktatvAnupapatteH / kathamiti cet ; vikalpAbhAvAdeva, vikarupakArya hi vacanam "vikalpayonayaH zabdAH"[ ] iti vacanAt / kathaM tadabhAve bhavet ? vikalpAdeva cirApakrAntAditi cet ; na; tato vikalpasyApi durbhA vena tasya vidhUtakalpanAjAlatvAbhAvApatteH / cirApavRttAdapi tato vacanameva na tajjAtIyo vikalpa iti 10 niyamahetorazakyopadarzanatvAt / tatkAlabhAvina eva vikalpasaMskArAt tasya vacanamityapi vAco yuktiH na caturavicArasaGgamocitaM saubhAgyamudvahati; tato vacanavadvikalpasyApi prasaGgena prakRtadoSAnativRtteH / tatsaMrakArasya ca vikalpatve na tasya vidhUtAzeSavikalpatvam, avikalpatve ca na tato vacanam / na ca vikalpAvikalpavyatirekeNAparaH kazcittsvabhAvaH / tadbhAve vA na tato vacanam / vikalpakAryatvena nizcitasyAnyato bhAve nitukatvApatteriti duSparihAro'yaM doSopanipAtaH parasya / tanna yathAgatasya 15 pravaktRtvaM yatastaduktapatipattyaya prekSAvatAM tadanveSaNaM bhavet / ___ atha kuDyAdInAM pravaktRtvameva tasyApi pravaktRtvaM tasya tatsannidhinibandhanatvAditi cet ; aho mahadidamadbhutaM yatsakala jJAnAdhiSThAnAdapi tasmAdanutpannaM jJAngandhenApi zUnyAt kuDyAderbhavatIti ! nAyaM doSaH tathAgata bhAvasya tAdRzatvAditi cet / tatastarhi ku.tastasya svayameva na pravaktRtvam ? evaM hi pAramparya parihRtaM bhavati-sugatAt kuDyAdeH prabhAvastato vacanamiti / mA bhUttasya vacanam , prava20 ktRtvaM tu tasya vinayAnAM tatsRnnidhAnAttattvajJAnaprAdurbhAvAditi cet ; tajjJAnaM yadi na pramANaM kathaM tattvaviSayaM virodhAt ? prAmANyamapi na tasya pratyakSatvena; indriyAdipratyakSepvanantarbhAvAt / na hi tadindriyajJAnam ; indriyAdanutpatteH / nApi mAnasam ; indriya jJAnAdaprasUteH, taraya tadviSayAnantaraviSayamAzrIgocaratvAcca / nApi yogijJAnam ; bhAvanAprakarSanirapekSatvAt / nApi svasaMvedanatvena; satyacatuSTaya viSayatvAbhAvApatteH / pratyakSAntaratve ca tajjJAnacAturvidhyaniyamavyAvarNanavyAghAtopanipAtAt / nApyanu25 mAnatvena; liGgAbhAvAt / sugatasannidhAnanameva liGgamiti cet ; sugata eva tarhi taccatuSTayasyAnumiti mavet tatraiva liGgAnna sattvAntareSu pakSadharmatvAbhAvAt , na ca tatra tadasti; tasya zuddhajJAnasvabhavatayA duHkhAdirUpatvAnabhyupagamAt / na pramANAntaratvenApi; pramANa dvayaniyamopagamAt / tanna tatsannidhAnAt tattvajJAnaM vineyAnAmupapannaM yatastadeva tasya pravaktRtvaM bhavediti sUta.m-'heyA ityAdi, sarvathA tasya prvktRtvaavyvsthitH| 1 "upAya iti atrApi smbndhH|" - tA0 tti0| 2 tatsandhAnani--A0, ba0, pa0 / 3 sugtaat| 4 pravAdasta-A0, ba0, p0| 5 vineyajJAnasya / 6-vg:-10| 7 tasya prAmANyamiti smbndhH| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jAto . ..... 36] 3 pravacanaprastAvaH 259 . . punarapi tadeva / pratikSipannAha-'dhiganAtmajJaM tdsaadhymsaadhnm| iti / tAtparyamatravidyamAnasyaiva heyAditattvasya sugato'pi pravaktA bhavennAparasya vyomakusumAdivat / vidyamAnatvaM ca na tasya kAryatvena, asati kAraNe tadanujJAnAt , asati ca tadayogAnnirhetukatvApatteH / nAni kAraNatvena; kAryakAlamaprApya nivRttasya cirApakrAntavattadanupapatteH / nirUpitaM caitat savistaramiti / padArthaH kathyatetat heyAditattvam / asAdhyaM kasyacidapyakAryam asAdhanam akAraNaM ca pratisamayavilayaprAptivigraha- 5 syoktanItyA'nupapatteH / anvayarUpatve tadupapatiriti cet ; syAdetadevaM kyanvayavAdI sugataH, na caivam / etadevoktam-'anAtmajJam' iti / 'AtmA' ityanvaya evocyate atati gacchati tAMstAn - paryAyAnityAtmeti vyutpAdanAt / tanna jAnAti nopaiti ityanAtmajJaH sugatastaM tasyetyarthaH / dhikzabdena yoge SaSThIviSaya eva dvitIyAvidhAnAt / tadayamarthaH-yatastadanAtmajJasya sambandhi tasmAd . asAdhyamasAdhanam ataH dhika kutsanamanAtmajJasya tasya vaa| yadi vA, tadasAdhya sAdhayituma- 10 zakyam / kuta etat ? asAdhanam avidyamAnapramANaM yata iti / etadapi kasmAt ! 'anaatmjnym| iti / AtmA jIvaH sa cAsau jJazca jainopagato na yogakalpitaH AtmajJaH sa na vidyate yasya so'yam anAtmajJo buddha eva tasya sambandhI yata iti / jJAnameva hi tasya syAt sAdhanaM tacca nAsati / jJasvabhAve nare'stIti pUrvametanniveditam // 1612 // ajJAtamapramANatvAdakAryatvAdito'pyasat / / kathaM heyAdikaM tattvaM buddho vaktuM pravartatAm // 1613 // tasmAdayamasadvAdai lizAn - vipralambhayan / kirtavyaH kathaM nAma na bhavennyAyavedinAm // 1614 // punarapyatraivopacayamAha__ sarvathA'sadupAdeyaM heyaM sat [tadakAraNam ] / iti / . sarvathA sarveNa sakalarAgAdiklezaprakAreNeva parizuddha jJAnarUpeNApi asat avidyamAnaM nirodhasatyam / upAdeyaM puruSArthabuddhayA parigrAhyam 'dhiganAtmajJam' iti sambandhaH / 'kuto dhikkAra iti cet ? anAtmajJatvAdeva / Atmeti nirodhasatyasya svabhAvastasya jJAnaM buddhiH sa na vidyate yasmin tad anAtmannaM tatsatyameva yata evaM tato ghigiti / tathA hi-niruddhasakalAkAraM nirvANaM na tAvat 25 pratyakSataH pratipattavyaM pratibandhAbhAvAt / na hi tasya tatkAryatvam ; nIrUpamyAkAraNatvAt, anyathA nIrUpatvAyogAt / nApi tatsvabhAvatvam , svayaM nIrUpatvaprasaGgAt / na ca nIrUpAdeva tasya parijJAnakalpanaM vijJAnakalpanAvaiphalyopanipAtAt / punaranyataH pratyakSAt tatparijJAnakalpanAyAM prakRtaparyanuyogAnativRtteH anavasthAdoSaviSamaviSadharavyApArabhayaparipAtasya ca parihartumazakyatvAt / na cAprati- baddhAdeva tatastatparijJAnam, anabhyupagamAt, pratibandhAntarasya ca / tanna pratyakSasya tajjJAnatvam / 30 1 kAryotpAdAnujJAnAt / 2 kAryotpAdAyogAt / 3 ajJAn / "zizAvajJe ca baalishH| ityamaraH"-tA0 tti0|4 dhiGmata-A0, ba0, pa0 / 5 "anabhyupagamAditi sambandhaH |"-taa0tti0| 6nirvANaviSayakajJAnatvam / . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [ 36 10 nApyanumAnasya; pratyakSAbhAve tasya tatpUrvakatvenApravRtteH / liGgasya ca tatkAryasya tatsvabhAvasya ca vicArAsahatvenAvyavasthiteH / tato yuktaM tatsatyasya anAtmajJatvam, atazca tadupAdeyaM dhigeva pramANapathA'tivartino vastuvRttenAnupAdeyatvAt / tathA sat prazastaM parizuddhajJAnasvabhAvaM buddhasya " prabhAsvaramidaM cittam" [ pra0 vA0 1 / 210 ] iti vacanAt / tat heyaM nairAtmyabhAvanA paripAkabalena 5 parityAjyamityapi dhigeva, prazastasya parityAgAnupapatteH nirvANavat / kathaM vA tasya tatparityAge parAtmaparijJAnaM yataH tadupatApaparihAraparavazatayA tadupAyAbhiyogamAtmasAtkurvIta nIrUpatvena tadanupapatteH / etadevoktam--'anAtmajJam' iti / AtmA vineyasantAnastasya jJau tadbuddhistasyA abhAve'nAtmajJam, arthAbhAve'vyayIbhAvAt / etaduktaM bhavati -sato'pi svabhAvasya parityAge tasya para parijJAnaM na bhavet atastasya yatvaM ninditamiti / nAstyeva tasya tatparityAgaH " tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA / " [ pra0 vA0 1 201] iti vacanAditi cet; kathaM punanairAtmyabhAvanA paripAke tatkAraNe sati tadabhAvaH khaGgAderapi tatastadabhAvaprasaGgAt ? atha tatparipAko'pi kRpA samparkavikala eva taddhetuH sa khaDgAdereva na mahAmuneH, tasya parArthaparatayA mahAkRpAlutvAditi cet; khaDgAdeH " kasmAdakRpAlutvam ? parArthavRtterabhAvAditi cet; astu nAma tasya paratrAkRpAlutvamAtmani tu bhavatyeva svArtha vRtteravazyambhAvAt, anyathA nirvANAyopakramAnupapatteH / atha tasya nirvANenaivArthitvaM nAvasthAneneti / 15 kuta etat ? tasya nirdoSatvAt samAnamidamanatra (mava) sthAne'pi tasyApi sakala mala vikalaprabhAsvaracittarUpatvena abhyupagamAt / atha tacittenAvasthitenApi na kiJcit phalamiti na tatrArthitvaM tasya; tarhi tannAze'pi na bhavet tato'pi kasyacit phalasyAbhAvAt pratyuta tadeva mumukSUNAM phalaM yat sakalaklezaparizuddha,jJAnarUpatayA'vasthAnam, taccet kutazcit samprapadyeta kimanyena ! phale'pi phalAntarapratIkSAyAmanavasthApatteH / tato yukta tatraiva tasyArthitvam / atha satyapi tatra tasyArthitve na 20 tasyAvasthAnaM tadaparityAge tatparimizraklezaparityAgAsambhavAt annAparityAge tatparimizraviSaparityAgAsambhavavaditi cet; na; tathA tIthAgatasya cittasyApi parityAgaprasaGgAt / athAsti kazcit tasyopAyo yato'vasthite'pi citte tatklezaparityAgaH tasya bhavet; sa tarhi khaDgAderapi tena vaktavyo yena na taccittamapyavasthitameva parigalita nikhilaklezabhayaparinirvANapadaM prApnuyAt / evaM hi tenAtmanastAyitvamapi" suspaSTaM pratiSThApitaM bhavati svayaM paridRSTamArgopadezasyaiva tattvAt, "tAya: svadRSTamAgoktiH " [ pra0 vA0 1 / 147 ] iti vacanAt / tato yadi kRpAmAhAtmyAt avasthAnaM buddhaci - tasya khaDgAdivittasyApi syAt / na cet; itarasyApi na syAdityupapannamuktam- 'heyaM sat' iti / yadi vA, sat vidyamAnaM saMsAricittaM heyaM dhigiti vyAkhyeyam, tasya sattvAsiddheH sata eva heyatvo 25 , 260 " 1 tatsatvasya pa0 / 2 jAtabu - A0, ba, pa0 / 3 "nirvANe'pi pare prApte kRpAdrIkRtacetasaH" / iti pUrvArdham / tA0 Ti0 / 4 vacanAdeveti pa0 / 5 -dena ka-A0, ba0, pa0 / 6 nirvANasya / 7 avasthAnaparityAgAbhAve / 8 tathAga A, ba0, pa0 / 9 taccittasyo - A0, ba0, pa0 / 10 - pitto na A0, ba0, pa0 / 11 " pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / " - tA0 Ti / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za6] 3 pravacanaprastAvaH 261 papatteriti manyate / tadasattve nimittamAha-'tadakAraNam' iti / tat uktarUpaM cittam akAraNam apUrvamuttarasyAjanakam , anyathA caramakSaNe'pi syAditi nirvANAbhAva iti bhAvaH / tadAnIM vijAtIyasyaiva yogijJAnAdestatkAraNaM na sajAtIyottaracittasya tadayamadoSa iti cet; kathamidAnI paracaitanyapratipattiH ! zakyaM hi vaktum atIujanmAntimacittaM vijAtIyameva prANApAnAdikaM sajAtIyottarajanakaM janayitvA pratinivRttaM na sajAtIyaM cittaM caramakSaNavat / tato na prANAdeH parazarIre nizcitIt 5 tatpratipattiH, vyabhicArazaGkAyAM tadanupapatteriti / tathA cet ; kathaM sugatabhAvinaH puruSasya paraduHkhaparijJAnaM yatastadakSamatayA preritastatparihAropAyAbhiyogI sa bhavedityasakatamidamavalokayAmaH "niSpannakaruNotkarSaH prduHkhaakssmeritH| ... .... dayAvAn duHkhahAnArthamupAyeSvabhiyujyate // " [pr0vaa01|133 ] iti / tato yathA sajAtIyaM janayata eva paracittasya vijAtIyajanakatvaM tathA caramacittasyApIti 10 na sambhavatyeva cittocchedalakSaNaM nirvANam / tatsambhave vA taccittamakAraNameva sajAtIyavadvijAtIyasyApItyupanataM tasyAvastutvamarthakriyAvirahAt, tathA . tatpUrvasyApi, avastuno'rthakriyArUpatvAyogena tasyApi tadvirahAvizeSAt , tathA tatpUrvasyApItyazeSasyApi cittaprabandhasya kvacidapyanupayogAt upapannamuktam-'tadakAraNam' iti / bhavatvakAragatvAdasanneva tatpabandha iti cet tarhi nityasiddhatvAnirvANasya kiM tadarthena tapazcaraNarAgAdinA prayatnena ? tadevAha... tadartho'yaM prayAsazca [ ityahI satyavyavasthitiH] // 6 // tadartho nityasiddhanirvANArtho'yaM paraprasiddhaH prayAsastapazcaraNAdirUpaH 'cAiti samuccaye / na kevalaM pUrvoktameva kintvayamapi dhigiti, sidhai prayAsavaiphalyAditi dhikkaturabhiprAyaH / cittaprabandhAbhAve ca prayAsazcetanAtmakaH / ___ kathaM vidyeta yena syAnmArgasatyavyavasthitiH // 1615 // tadevAha-'ityaho satyavyavasthitiH' iti / evamuktanyAyena satyasya mArgarUpasya vyavasthitiravasthAnam aho naivetyupehaMsanapareNa ahozabdena darzayati / yadi vA, taccittasantAnocchedalakSaNaM nirvANamakAraNamahetukamabhAvarUpatvena anapekSatvAt tatkiM tadarthena nairAtmyabhAvanAdinA prayAsena ? tadeva darzayati-'tadartho'yaM prayAsazca' iti / dhikzabdAnuvRttyA, vyAkhyAnaM pUrvavat / syAnmatam-na sAkSAt tatsantAnopamaInena prayAsasya tAdarthyamapi tu tatsahAyaM pUrvapUrvaci- 25 tamuttarottaracittaM sajAtIyakArya pratyasamAdirUpaM janayati tataH caramasyAtyantAsamarthatvena tataH cittAntarasyAnutpatteH caramapracyutezca prAcyasya svarasabhaGguratvena pralayAt prazAntanirvANopapatteH pAramparyeNaiva tasya tAdarthyamiti; tadapi na sAmpratama; vicArAnaGgatvAt / tathA hi prayAso'yamucchedyasantAnavartI, tadanyasantAnavartI vA ? prathamavikalpe sa eva na sambhavati; caramasyAvastutvena santAnAvastutve tadvarti 1. -tA tatpra-A0, ba0, 50 / 2 sugatasya" -tA0 tti0| 3 -tvaM ni-pa0 / 4-ddheH pra-A0, ba0, p0| 5-pasaMhAsapa- A0, ba0, p0|6-mprbhRteshc A0, ba0, p0| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyavinizcayavivaraNe [17 nastasyApyavastu tvAt tAdRzasya pAramparyeNApi tAdAnupapatteH vyomakusumAdivat / caramasyApi vastutve na nirvANaM tasyApi santAnAt, anyathA vastutvAyogasya niveditatvAt / tataH nirvANaM cet prayAso na prayAsazcenna nirvRtiH| . nirvANaM ca prayAsazcetyetadanyonyapIDitam // 1616 // ata evopahAsena yatnanirvANasatyayoH / tadityAdikayA zRtyAdivaira sthitirucyate (!) // 1617 // bhavatu tadanyasantAnavayaiva prayAsa iti cet ; tatsantAno'pi na nirvAturanyatra, tadvartinaH prayAsAt tasya nirvANAnupapatteratiprasaGgAt / nirvAtaryeveti cet, na; tadanucchede'pi nirvANAyogAt / taducchedo'pi yadyanyasantAnavartinaH prayAsAt kathamanavasthAparihAra: tatrApi prakRtaprasaGgAnativRtteH / etade10 voktam-'iti' ityAdinA / iti evamaparAparasantAnavartiprayAsaparikalpanAprakAreNa aho naiva satyasya prayAsAparanAmno mArgasatyasya vyavasthitisnavasthaiva bhavedityarthaH / tataH sthitamidam sarvathA sadupAdeyaM heyaM sattadkAraNam / . tadartho'yaM prayAsazcetyaho satyavyavasthitiH // iti / idameva zlokairvivarItu mAha karuNA svaparajJAnasantAnocchedakAraNam / ... iti naH karuNA [ atyantaM paraduHkhaM na gocaraH ] // 7 // iti / sattvadRSTiniSedhArthA buddhasyAbhipAyavRtiH karuNA / "tathAbhUtasattvagrahaparityajanAya ya AzayaH sa dayA' [pra. vArtikAla0 11195] ityalakArAt / yadyevaM kathaM tasya sarvathA vikalpa vikalatvaM tadAzayasya vikalpatvAt / na hyamumanena tyAjayAmIti parAmarzavatastasyAvikalpatvam / na 20 tasyaivaM tadvattvaM saMskArarUpatayaiva bhAvAt / "akSINazaktisaMskAro yeSAM tiSThanti te'nayAga pra. vA0 1200 ] iti vacanAt ; ityapi na yuktam ; saMskArasya cetanopAdAnasyAcetanatvAyogAt / cetanatve'pyavikalpatve na tataH zreyaHkathanaM tasya vikalpayonitvenopagamAt / tatazca tatkathanamabhimataM "rdayAyA (dayayA ) zreya AcaSTe' [pra0 vA0 1 / 284 ] iti vacanAditi ceta;. satyam; ayamapi parasya paryanuyogaH / sA ca karuNA svazca yogI parazca vineyavargaH tayorjJAnAni 25 teSAM santAnAsteSAm ucchedo'syantavinAzastasya kAraNamiti evaM no'smAkaM kRpAlUnAM karuNA kRpA vartata iti zeSaH / bhavati hi mahApuruSANAM mandaprajJAnavalokya kRpotpattiH / asti ca prajJAmAndhaM saugatAnAM taiH svaparasantAnavinAzinyA jighAMsAyA eva karuNAtvena pratipatteH / karuNaiva sAkSAdasau tayA sakaladuHkhaparikSayarUpasya taducchedasya karaNAditi cet ; na; sakalasukhaparikSayarUpasyApi tayA tasya karaNAt / na ca sukhameva saMsAre nAsti tasyApi duHkhavadanubhavAt , sadapi tad duHkhameva duHkhachidrapA 1 yattannirvA-A0, ba0, 50 / yatrasatyaM mArgasatyam / 2 dayAvatvam / 3 "te'naghAH" pr0vaa0| 4 kathaM tasya A0, ba0, p0| 5 kathanasya / 6'dyyaa'-pr0vaa0| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 pravacanaprastAvaH 263 titvAditi cet ; duHkhamapi sukhameva syAt tacchidrapAtAvizeSAt / vivekinAM naivamamiprAyasteSAM sarvatra duHkhAbhinivezasyaiva bhAvAt , "sarva duHkhaM vivekinaH" [ yogasU0 2 / 15] iti vacanAditi cet ; vivekastarhi pApIyAM tena sarvatra tadabhinivezakaraNAditi tasyaiva tayocchedaH kartavyo na jJAnasantAnasya, taducchede tasya sarvatra sukhabuddhayaivAvasthAnopapatteH / yadi ca tadabhiprAyavazAt sarva duHkham; sarva sukhameva kinna syAt ? vAsIcandanakarUpAnAM sarvatraudAsInyarUpasya sukhasyaiva bhAvAt / sukhaM ca tadrUpamanukUla- 5 . vedanIyatvAt prasiddhasukhakt / tato nAbhiprAyavazAdapi sarva duHkhameveti zakyopapAdanaM yataH taducchedakaraNAt karuNaiveyamiti pratipattiH / idamevAha-'atyantaM paraduHkhaM na gocaraH' iti / paraiH saugataiH kalpitaM duHkhaM na gocaro na viSayaH pramANasya / kIdRzam ? atyantam antamatikrAntam / antazabdena sukhamatrocyate tasya duHkhaM pratyantatvopapatteH, sarvathA sukhavikalaM duHkhameva na tadviSayaH sukhasyApi tadvikalasya tadviSayapratipatterityarthaH / tathA ca kasyacit subhASitam-"kasyAtyantaM sukha- 10 mupanataM duHkhamekAntato vA" [ u0 meghadU0 zlo0 46 ] iti / tataH mukhApahArakaraNatvAdupapannaM tasyAjighAMsatvam / naikAntatastasyAstattvaM duHkhApahArakaraNatvena karuNAtvasyApi bhAvAditi cet ; na; jighAMsAkaruNayorekatvavirodha t tamaHprakAzavat / vyatireke ca tayoH parityAjya eva sugatena jighAMsAbhaugastasyAnyathA mahAkAruNikatvavyApatteH / tathA ca kathaM tatkaruNayA jJAnasantAnasya nirmalocchedaH sukhabhAgikasya tasyAvasthAnopapatteH / karuNayaiva tasyApyucchedoM duHkhabhAgikasyApyanyathA tadayogAt, 15 mRSTabhojanAdisukhapratiSedhena vinA pratyagrapravRttajvarAdiduHkhaniSedhAyogavaditi cet; upapannamevaitat; parahitapravRttAnAM yadi jvarAdivinirmuktapuruSavadvigalitanikhiladuHkhavyAdherapi kasyacit cittabhAgasyAvasthAnaM pratilabhyeta, anyathA mRtyuvidhAyino bhiSaja iva taducchedavidhAyino'pi parahitatvAnupapatteH / kathaM vA karuNayA taducchedaH, tayA duHkhaprabalaMvRttinimittasattvadarzanapratyatIkasya nairAtmyabhAvanArUpasyopAyAbhiyogasyopasamarpaNAt / tatazca parisphuTasya tattvajJAnAdeH prAdurbhAvAttenApi tatvadezanayA vineya- 20 vargasya mArgapravartanAditi cet ; nanu tattvaM nAma satyacatuSTayameva bhaktAmabhimatam / tacca na yogipratyakSeNa samasamayam ; tasya tadviSayatvAbhAvaprasaGgAt, samasamayasyAkAraNatvAt , kAraNasyaiva ca viSayatvopagamAt / tasyApi-kAraNatve samudayamArgayorapi tathAvidhayoreva duHkhanirodhahetutvApatteH yadaiva samudayastadaiva duHkhaM yadaiva mArgastadaiva nirodha ityasamaJjasaM prApnuyAt / atha tayobhinnasamayayoreva tatkAraNatvaM kathamidAnIM tacca STayasya yogipratyakSeNApi samakAlatvam ! duHkhAdestattve samudayAdestadasambhavAt, 65 tasya tattve vA duHkhAdestadanupapatteH / atha tatpratyakSaM pratyabhinnakAlavadbhinnakAlamapi kAraNamiSyate; tanna; kramavataH kAraNAdaka masya kAryasyAnutpatteH, anyathA kAraNAdapyakramAt kAryasya kramavataH prasaGgAt asaGgatamidaM bhavet-"nAkamAt kramiNo bhAvA" [pra0 vA0 1 / 45 ] iti / tasmAdabhinna 1 sarvatra du- A0, ba0, pa0 / 2 vApIcandana- A0, ba0, pa0 / 3 -prAmANyasya A0, ba0, p0| 4 sarvadA tA0, b0| 5-tatparadu-A0, ba0, p0| 6 bhAvasta-A0, ba0, p0| 7 jnyaansntaansy| 8 -do duHkhabhAgikasyApyucchedo duHkha- A0, ba0, p0| 9 -lapravR- A0, ba0, p0| 10-ca vi-taa0| 11 samakAlayoreva / 12 -makA- A0, ba0, 50 / . Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyavinizcayavivaraNe [37 kAlatvameva tasya tena bhavitumarhatIti vyavasthitamevAsAmaJjasyam / bhavatu tarhi taccatuSTayasya parasparatastatpratyakSAdapi bhinna kAlatvam; ityapi na yuktam ; tannetyAdinA dattottaratvAt / satyapi tAdRzasya tatkAraNatve nAtadAkArasya tasya tadviSayatvam AkAravAdasamarthanavaiyarthyApatteH / tadAkAratve ca akrameNArpayantyarthAH svAkArAMstatra sakramAn / krameNa vA'rpayantyanyA gatiratra na vidyate // 1618 // yadyakrameNa . bAhyasyApyakramasyaiva vidbhavet / . akArAnuguNatvenaivArtharUpapravedanAt // 1619 // AkArAtikramAdarthavittau nIlAkRteviMdaH / pItAdyazeSavijJAnAt sarvaH sarvajJatAM vrajet // 1620 // krameNaivArpaNe teSAM buddhirekA tadAtmikA / vahantI kAlato dairdhya bhavedAtmaiva tattvataH // 1621 // AtmadRSTibhayaM tyaktumupAyaM tasya tanvataH / tadeva punaragre'bhUdaho daivaM duratyayam // 1622 // buddhirekA na cettasyAH pratyAkAraM vibhedataH / tatsarvajJatvavAdAya deyastarhi jalAJjaliH // 1623 // tathA hi-na tAvadekayA buddhayA tasya sarvajJatvam; tayaikAkArayaikasyaiva pratipatteH / nApyanekayA; pRthagjanasyApi tayA tatprasaGgAt / api ca, anekatvamapratipadyamAnastasyAH kathamaso tayA sarvavedI bhavet ! "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati".[ ] ityasya viro dhAt / pratipadyata eva tadapi tadarpitakramavadanekAkArayA parayA buddhyeti cet ; na; AtmadRSTibhaya - 20 parihArAbhAvasya punarapi prApteH / nAyaM doSastabuddharapi pratyAkAraM bhedAditi cet ; na tarhi tayA'pye kayA anekavedanam, uktAnyAyAt / nApyanekayA; tatparijJAne'pi pUrvaprasaGgAnativRtteranavasthAprAptaH / atha buddhInAM nAnAtvaM na.parabuddhivedyaM yato'yaM prasaGgaH kintu tAbhya evaM svasaMvedanatvAt tAsAmiti; tanna; svasaMvedanasya svarUpAdanyatrApravRtteH, tena nAnAtvA tipatteH durupapAdatvAt / tatra tadutpattisArUpyAbhyAM tattvajJAnaM tathAgatasya / nApyatadutpannamatadAkAraM ca; svasiddhAntaparityAgadoSAt / kiJca, tasyApyanekazaktitve yugapatkramatastathA / tadvattvasambhavAt prAptamAtmadRSTibhayaM punaH // 1624 // ekazakti yadi jJAnaM na tenAnekavedanam / anyathA tAdRzAddhetoH kArya nAnA na kiM bhavet // // 1625 // tathA sati na nityo'rtho dRSito bhavati tvyaa| nirAkAramapi jJAnaM tanna tasyopapacimat // 1626 // 3-bhyaH svasaM .1-kSAdabhinna- A0, ba0, p0| 2 uktanyA- A0, ba0, p0| A0, ba0, p0| 4 nAnAtvapravRtteH A0, ba0, p0|.... Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 8] .3 pravacanaprastAvaH 265 tadabhAve na vairAgyavatsalatyAdisambhavaH / iti taddhetunA naiva kRpA yA yuktimRcchati // 1627 // tadevAha tattvajJAnAdyanutpAdaheturunmArga eva sH| iti / saH karuNAbhidhAno buddhasyAzaya unmArga eva na manAgapi mArga ityevakAraH / kuta / etat ? tattvasya duHkhAderjJAnamAdiryasya vairAgyAdestasyAnutpAdahetuH tadutpAdasya pAramparyeNa nimittaM - na bhavati yata iti / tattvajJAnAderevoktayuktivaizvAnarapariploSabhasmabhAvopanItatvenAsambhavAditi bhAvaH / syAnmatam-na tattvataH sugatajJAnasya bahirviSayatvaM svasaMvittimAtraparyavasitatvAt , ata eva na tena kasyacit santAnasya darzanaM yatastaduHkhapariharaNAya tasya pravRttiH kRpApAravazyenAvasthiti, sarvasminnasminnarthe pramANAbhAvAt kevalaM saMvRtivibhramAdeva tatra sarvamidamavakalpyate / taduktam- 15 "na ca pazyati santAnaM nApi kazcit pravartate / na tiSThati premAbhAvAt kevalaM bhavato bhramaH // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 198 ] iti / ___ tatrAha-'tattvajJAna' ityAdi / sa sugata unmArga eva mArgaNIyo na bhavatyeva / kuta etat ? tatvajJAnasya sopAyaheyopAdeyabhAvaparijJAnasyAdipadAt tadabhyAsasya cAnutpAdahetutvAt / na hi vikalpAropitasya taddhetutvaM svamopalabdhatathAgatavat / na ca tadartha tasya prekSAvaddhiranveSaNam tadvattvavyApatteH / satyaM na teSAM tadanveSaNam, teSAM prahINAtmadarzanAnAM duHkhasyaivAbhAvAt, tannivRttyarthatvAcca tadanveSaNasya, tasmAnmUDhAnAmeva tadanveSagam , anyathA teSAmAtmadarzanaprahANAsambhavena AtmasnehaduHkhanibandhanasya duHkhaprabandhasyAnucchitteH svasthatvenAvasthAnAnupapatteH / taduktam "yAvadAtmani na premNo hAniH taM vrivsyti| . tAvadduHkhitamAropya na ca svastho'vatiSThate // " [pra0 vA0 1 / 193 ] iti / " te tarhi kuto hariharAdInAmanyatamaM tattvajJAnAya nAnveSayanti teSAmapi Atmadarzanapatvena mUDhatvAditi cet ; na; sugatasyApi vikalpAropitarUpatvena tadavizeSAt / parizuddhajJAnaprabandharUpatvAnna tadAropitatvaM tasyeti cet, na; tatprabandhasyaiva pUrvAparAtmano vicArAsahatvasya niveditatvAt / tataH tasyApi tadAropitatvena mUDhatayA tattvajJAnAdyanutpAdahetutvAvizeSeNa IzvarAdivadanveSaNIyatvAnu- 25. papatteH upapannamuktam-'unmArga eva saH' iti / yatpunaretat"-yo hi baddho na tasya mokSo'sti tatsvabhAvatvAta, muktasyApi na bandhaH sadA tasya muktasvabhAvatvAt, kevalaM cittasantAnasya aparizuddhasya sataH sAmagrIvizeSataH paro bhAgo vizuddha utpdyte|" [pra0 vArtikAla0 11190 ] iti / tatrAha 1-khakaraNAya A0, ba0, pa0 / 2 kramAmA-A0, ba0, 50 / 3 "sa paritasyati"-pra0 vaa0| sampratirasyati A0, ba0, p0|4 bandhastadA pa0 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39 nyAyavinizcayavivaraNe mithyAvikalpavijJAna bhAvanAparipAkataH // 8 // tattvajJAnamudetIti kutastattvavinizcayaH / iti / kSaNakSayanairaMzyAdiviSayamanumAnajJAnaM mithyAvikalpavijJAnaM tazrAvastusAmAnyaviSayatayA mithyAvikalpabhAvasya bhAvAt, parizuddhajJAnakAraNatayA pareNa ca tasyAbhyupagamAt / tasya bhAvanA cetasi parimalanaM tasyAH paripAka: sAmarthyAt atizayagamanaM tataH tattvasyAryasatyacatuSTayasya jJAnamakhilAvidyAtRSNAmada(mala)vikalam-udeti utpadyate iti evamasya tattvasya vinizcayo nirNayaH kuto na kutazcit / tathAhi-na tAvat sugatastataH tadutpattimavaiti; tena malinabhAgenetarabhAgasyAgrahaNAt, tadAkAratayA tasyApi nirmalatvApatteH / punastasyApyanyena tadbhAgena grahaNe sa eva tatprasaGgaH punarapyeva mityanAdiparizuddha eva cittasantAnaH prasajyeta / tata idameva sUktam-'muktasyApiityAdi, etattu 10 duruktameva 'kevalam ityAdi, svato'nAdizuddhasya sAmagrInirapekSatvAt / tathA na nirmalabhAgenApi malinabhAgasya grahaNam ; tasyApi tadAkAratayA malinatApatteH / tasyApi punaranyena tadbhAgena grahaNe sa eva tatprasaGgaH, - punarapyevamiti niravadhirevAparizuddhastatrApadyeta / tadatrApi 'yo hi'ityAdikameva sUktam / 'kevalam' ityAdikaM tu duruktameva / niravadhitve malabandhasya tatpracyutihetoH sAmagrIvizeSasyai vAsambhavAt / na ca malabandhatatparizuddhibhyAmaparAmRSTaM jJAnAntaraM sambhavati yatastadubhayaparijJAnam / 15 tadabhAve ca na tatsambandhasya hetuphalabhAvasya pratipattiH, sambandhapratipatteH satyAmeva sambandhidvayaprati pattAvupapatteH / "dviSThasambandhasaMvittiH [pra0-bArtikAla0 1 / 1] ityAdeH svayamevAbhidhAnAt / tanna sugatena tasya nizcayaH / nApi vineyavargeNa; tajjJAnenApi tanmalinabhAgavartinA tatparizuddhabhAgasya, tadbhagavartinA ca tanmalinabhAgasyAprativedanAt / kramabhAvitadubhayAkAraika jJAnasambhave cAtmasiddhidoSa syAparihArAt pratitadbhAgaM tajjJAnabhedakalpanAyAM tu kutaratajjJAnamapi paurastyaM parizuddhimadutpannam ? 20 svAkAramarpayatastAthAgatAdeva tattvajJAnAditi cet, nedAnImanumAnavikalpotmakamArgAbhiyogAdeva pari* zuddhimattvaM tattvajJAnasya prakArAntarAdapi tadbhAvAt / tathA ca vyAhatametat "ukto mArgastadabhyAsAdAzrayaH parivartate / " [ pra0vA0 1 / 207 ] iti / __ AzrayasyApyavidyAtRSNAdhikaraNasya cittasantAnasya parivRtteH parizuddhilakSaNAyoH tadabhyAsAda-yato'pi bhAvAt / bhavatu tarhi tadabhyAsAdeva tajjJAnamapi tathAvidhamiti cet; kasya tatrApi tata25 stadutpatteH nizcayaH ? na tasyaiva vineyavargasya; sugatavaddoSAt / nApi tadvargAntarasya; 'nApi vineya vargaNa'ityAdestatrApi prasaGgAdanavasthopanipAtAcca / kutazcedaM mithyAjJAnaM yadbhAvanAparipAkottattvajJAnamutpadyate ? pUrvasmAdvilpasaMskArAdeva, nirvikalpasya tadvijAtIyatvena tadanupAdAnatvAt / tatsaMskArasyApi tatpUrvamabhAvinaH tata evotpatteH anAditvAt prabandhasyeti. cet; kutastadanAditvamvagantavyam ? pratyakSasya tatrApravRtteH / anumAnAditi ceta; na; liGgAbhAvAt / satsaMskAra evottarottaro liGgamiti 1 cet; na tasya yathAsvaM kAraNApekSayaiva liGgatvAt na tadanAditvApekSayA / tadanAditvApekSayA'pi 1 tathApi A0, ba0, p0|2-nnaayaaN ta-A0, ba, p0| 3 svakAraNA-A0, ba0, p0|| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // 9] 3 pravacanaprastAva: 267 tatpabandhasyAstyeva liGgatvam, ekaikasyaiva tasya tadabhAvAditi cet; na; ekaikavyatirekeNa prabandhasyAbhAvAt / bhAve'pi kutastasyotpattiH ? prabandhAdeva prAcyAt tasyApi tata eva prAcyAt, tatprabandhasyApyanAditvAditi cet; na; tatrApi 'kutastadanAditvam' ityAderdoSAdanavasthA'nuSaGgAcca / tanna anAdisaMskArasambhavaH, tadaparijJAnAt / etadevAha anAdivAsanA na syAt [ trailokyamavikalpakam ] // 9 // iti 5 anAdizvAsAvAdirahitA vAsanA ca vikalpasaMskAro na syAt na bhavet tatra pramAgA-- bhAvAt / tathA ca kutaH sattvadarzanAtmA mithyAvikalpo yata idaM nirviSayaM na bhavet "tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabIjikAm / . .. utkhAtamUlAGkuruta sattvadRSTiM mumukSavaH / " [pra0 vA0 1 / 258 ] iti / . phuto vA sugatabhAvinaH santAnasya bhUyo'bhyAsasahAyatayA niHzeSaguNadoSasAkSAtkaraNa- 10 parizuddha jJAnaprAdurbhAvakArI kazcit anumAnAtmA'pi tadvikalpaH ? yata idamapi nirAlambanaM na bhavet- "bahuzo bahudhopAyaM kAlena bahunAsya ca / gacchantyabhyasyatastasya guNadoSAH prakAzatAm // " [pra0 vA0 1 / 138 ] iti / etadevAha-'trailokyamavikalpakam' iti / vikalparahitameva sakalaM jagadityarthaH satyapTanumAnavikalpe kathaM tadabhyAsaparipAkenAtmadarzanasyocchedaH ? kathaM ca na syAt ? taddarzanasya 15 pratyakSatvena pramANatvAt, pramANasya ca pramANAntareNa pratikSepAyogAt / nanu AtmA pUrvAparakAla. vyApitayA nityo bhaavvishessH| tasya ca na pratyakSeNa grahaNam , tena kSaNakSINavigrahatayA pUrvAparakAlAvalokanavikalazaktikena tatkAlavyApino nityasya azakyapratipattikatvAt , vyApakapratipatteH vyApyapratipattimantareNAnupapatteriti ceta; kathaM tAzena vikalpenApi tasya grahaNam ? na hi tasyApyakSaNikatvaM svamatavyAghAtAt / satyam, na tenApi tasya tadgrahaNam, tatpratibhAsavikalAyaiva svatastasya prativeda-20 nAt, anyathA tattvasaMvedanasyAsadAkArAnuviddha viSayatvenApratyakSatvaprasaGgAt, kevala viva.rupAntarrAbhiprAyAt tena tadgrahaNamucyata iti cet, na; vikalpAntarasyAtadviSayatve tadabhiprAyAdapi tadvacanAnupapatteH / tadviSayatve tu tatrApi 'kathaM sAdRzena'ityAdeH doSasyAnuSaGgAt anavasthAnadauHsthyasya ca dustarasyopasthAnAt / tato dUraM gatvA'pi tena tadgrahaNamaGgIkartavyam, anyathA tadugchedArthasya nairAgyadarzanA'bhiyogasya vaiyrthyaaptteH| tathA pratyakSeNApi / vizeSAnavalokanAt parApara pratyakSANAM 5 vaiyarthyam Adita eva tatastadgrahaNasiddheriti cet, parAparavikalpAnAmapi tatvi.nna bhavet ? tatra lokasya bhedabuddherabhAvAt teSAmevaikatvAdhyavasAyaviSayANAmAtmadRSTitvAditi cet ; samAnamidaM pratyakSeSvapi, teSAmapi kathaJcidabhedasya pratIteH, tasyaivAtmatvopagamAt / na caivamaparAparatatkAraNAnAM vaiyayam; tathA 1 -tirAbhihitena A0, ba0, p0| 2-vena tada-A0, ba0, p0| 3 vikalpena / 4 AtmanityatvagrahaNam / 5 tadgrahaNamAjIkartavyamiti smbndhH| 6 kathaJcidbheda-A0, ba0, pa0 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyavinizcayavivaraNe [3310 vidhavikalpahetUnAmapi tadApatteH / teSAM kathaJcit sArthakatvasamarthanasya itaratrApi' samAnatvAt / tataH pratyakSavAdAtmadarzanasya na tadviparItairanumAnavikalpairupapannA bAdhe parikalpanA / tadAha nirupadravabhUtasya bAdhA'yuktA viparyayaiH / iti / paraparikalpitAdupadravAdarthakriyAvaikalyAdeH niSkrAnto nirupadravaH kathaJcinnitya AtmA 5 tadupadravasyaikAntanityatva eva sambhavAt [ tasmin ] bhUtaM tadgocaratvena prAptaM pratyakSamanyadvA pramANaM nirupadravabhUtaM tasya viparyayaH pratisaGkhyAnavikalpaiH ayuktA anupapannA taducchittilakSaNA bAdhA / tenaiva bhUtArthatvena teSAM bAdhopapatteriti bhAvaH / kiJca, taistadvAdhane kimavazeSavat yannirvANavyapadezaM pratilabheta ? na tAva tadabhAvamAtram; tatra pramANAbhAvasya nivedanAt / ata eva na parizuddhamaparAparajJAna mapi; tatrApyasmadAdipratyakSA'pravRtteH, anumAnasya cAvastuviSayatvAt / yogipratyakSasya ca yoginyeva 10 bhAvAt 'tena yogI parAparatayA tatpazyati anyathA vA' iti nizcayAsambhavAt / / "tAmavasthAM gatAnAM tu na vidmaH kiM bhaviSyati" [pra0 vArtikAla0 1234 ] iti svayamevAbhidhAnAt / bhavatu tarhi saMvidadvaitamevAvazeSavat "yadyadvaite na toSo'rita mukta evAsi sarvathA" [pra. vArtikAla0 1 // 36 ] ityabhidhAnAditi cet; atrAha vicchedo vrmucchedaadvidsttpksspaattH||10|| iti vividhasya bhedaprapaJcasya chedo vilayo vidyAnibandhano yasminnasau viccheda aupaniSadaH sa eva varamutkRSTaM nirvANam / kutaH tadvaram ? ucchedAt , chidyante parasparato vyatiricyanta iti chedAH sadasannityAnityahetuphalabhAvAdivikarupAste yenollacitAratat ucchedaM paraparikalpitaM savikalpakavyAvRttaM saMvidadvaitaM tata iti / kutastasya tasmAdutkRSTatvamiti cet ? vido vidvajjanasya tasmin vicchede pakSapAtAt sakalazokaparAvRttaparamAnandarUpatvenAbhimukhyAt / taduktam-"tI! hi tathA sarvAn 20 zokAn hRdayasya bhavati" [ bRhadA0 4 / 3 / 22 ] "AnandaM brahmaNo vidvAnna bibheti kutazcana" [ taittirI0 2 / 9 ] iti / na caivamucchedasya tAdrUpyaM yatastatrApi tasya sa bhavet, nikhilavikalpavyatikramavyAghAtAt / asati saMsAre karayAsau nirvANaM tasya tatpacyutirUpatvAt ! sati vA kathamadvaita saMsAranirvANabhede dvaitasyaivopapatteH ? ityapi na codyam; anyatrApi tulyatvAt / 'tatra sAMvRta eva saMsAraratasya ca vicArAMsahatvAnna vidyApratyanIkatvam' iti samAdhAnamitaratrApi na pakSapAtaM parityajati, tatrApi tasyAvidyAvilAsarUpatvena vicArAsahatvAvizeSAt / kutaH punastathAvidhasyAtmanaH prativedanamiti cet ? saMvedanasya kutaH ? svata eva, "svarUpasya svato gati" [pra0vA0 1 / 6] iti vacanAditi cet; Atmano'pi tata eva / "atrAyaM puruSaH svayaM jyotirbhavati" [ bRhadA0 4 / 3 / 9 ] iti zravaNAt / yadvA punaridamalaGkAre-"prahINasamudayasya na ta eva rAgAdaya iti samatvAdavirodhini sakalenaiva sattvasaGghAtena" [pra0 vArtikAla 0 1 / 194 ] iti / tatra na 1 pratyakSakAraNeSvapi / 2 boddhAparika-A0, ba0, 50 / 3 kimavaziSTam / 4 doSoktiA0, ba0, 50 / 5 vitI? A0, ba0, p0,| 6 sNviddvaite| 7-rApahatvA-A0, ba0, pa0 / 8-samudAyasya na tadaiva A0, ba0, pa0 / "prahINasamudayasya na rAgAdaya iti samatA'virodhitA sakalenaiva sattvasandhAnena |"-pr0 vArtikAla0 11164 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11-12 3 pravacanaprastAva: -269 - tAvadadvaitAtmanaH sugatasya prahINasamudayasya samatopapannA tadA tadviSayasya saMvRtyApi tatsaGghAtasyAbhAvAt / cittasantAnAvasthitirUpasya tasya tena sametA tadavasthitizca karuNayeti cet; tadAhayastAvatkaruNAvattvAt tiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH / iti / svapadavyAkhyAtamidam / atra dUSaNamAha sa parocchedAnna samatvaM prapadyate // 11 // iti 10 tAtparyamatra - sa tadvattvAt avatiSThamAnaH parasya vineyavargasyocchedAyAvatiSThate santAnanirodhasya nirvANasya vacanAt tasya parizuddhaparAparajJAnasantAnakaraNAya vA tadrUpasyApi niHzreyasaMsthAbhidhAnAt ? tatrAdye vikarUpe dUSaNamidam - saH avasthAyI santAnaH samatvaM rAgAdivaikalyarUpaM sarvasattveSu na prapadyate sati tasmin parocchedavirodhAt / asti ca tasya taducchedaH, tato na sa tat prapadyate iti / dvitIye'pi vikalpe na tAvadasau niranvaya eva santAnaH tadA hetuphalabhAvAbhAvena tatpravAharUpasya tasyaivAnavasthAnAt / nirUpitaM caitatpUrvam / tatkathaM tasya zuddhirazuddhirvA kalpyate asatastadanupapatteH vandhyAputravat / tato yathedamAtmani nitye kathyate - "duHkhotpAdasya hetutvaM bandho nityasya tatkutaH ? 15 aduHkhotpAdahetutvaM moco nityasya tatkutaH // [ pra0 vA0 1 / 204 ] iti / tathedamapi kathayitavyam - saMsAraduHkhasambandhaH santAnasyAsataH katham ? mokSopa tadasambandhaH santAnasyAsataH katham // 1628 // iti / tataH kathaJcidainvayyevAsau / tathA cet; Aha tathA nirAstravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate / santAnasyAtmano vA [ iti zabdamAtraM tu bhidyate ] // 12 // iti / 'yaH saH' ityanuvartate / yaH pareNa saMsArAnmokSa ucyate / kasya ? santAnasya / kathaM kIdRzazca ? tathA tena kathaJcidanvayasya kalpanAprakAreNa nirAsravIbhAvaH sakalamithyAjJAnarAgAdi 1 samavatA A0, ba0, pa0 / 2- sthitazca tA0 / 3 karuNAvatvAt / 4 " iha hi bhagavatA uSitabrahmacaryANAM tathAgatazAsanapratipazcAnAM dharmAnudharmapratipattiyuktAnAM pudgalAnAM dvividhaM nirvANamupavarNitaM sopadhizeSaM nirupadhizeSaM ca / tatra niravazeSasyAvidyArAgAdikasya klezagaNasya prahANAt sApadhizeSaM nirvANamiSyate / tatropadhIyate'sminnAtmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AtmajJa tinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucyante / ziSyata iti zeSaH / upadhireva zeSaH upadhizeSaH / saha upadhizeSeNa vartate iti sopadhizeSam / kiM tannirvANam / taJca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTyAdikkezatara kararahitamavaziSyate nihatAzeSacauragaNagrAmamAzrAvasthAna sAdhamryeNa tatsopadhizeSaM nirvANam / yatra tu nirvANe skandhamAtrakamapi nAsti tannirupadhizeSaM nirvANam / nirgata upadhizebo'sminniti kRtvA / nihatAzeSacaurastha grAmamAtrasyApi vinAzasAdhamryeNa / - mAdhyamikavR0 pR0 519 / 5 - dusata evAsau A0, ba0, pa0 / 20 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyavinizcayavivaraNe . [12 klezaniSkamalakSaNaH sa Atmano vA Atmana eva / vAzabdasya avadhAraNArthatvAt / anvitajJAnapravAhasyaiva cAtmatvena syAdvAdibhirabhISTatvAt / tato nAtmasantAnayorasti vastuto bhedaH, anyatra 'santAnaH' iti 'AtmA' iti zabdamAtrabhedAt / tadevAha-'iti zabdamAtraM tu bhidyate' iti vastuto'pi bheda eva, anvayasya kalpanoparacitasya saugatairabhyupagamAt , syAdvAdibhizca tAttvikasyeti 5 cet, na; tAttvikasyAbhAve kalpanayApi tadanupapatteH / na hi tayApi kSaNikayA taduparacanaM parAparatadbhAgeSu tedavRtteH / tayA taidagrahaNe ca tadAdhAratayA anvayoparacanAnupapatteH / astyevAnvayastarakSaNAnAmapi kalpanAracita iti cet, na; anavasthAprasaGgenAnvayasya durApatvApatteH / tato yaduktam "naikAdhikaraNatvaM cet prasaktaM bndhmokssyo|| . saMvRtyaikAdhikaraNabhAvo naiva nivAryate" // [pra0 vArtikAla0 11203 ] iti / tatprativihitam; kalpanayA tadekatvoparacanAnupapattau tayA bandhamokSayorekAdhikaraNatvasya durupapAdatvAt / tato dUramanusRtyApi kalpanAkSaNAnAM tattvata evAnvayasambhave muktetaracittakSaNAnAmeva tathA sa vaktavya iti kathaM saMvRtyA tayostadadhikaraNatvaM tattvata eva bhAvAt / na muktasya tatkAle bandho virodhAt, na ca tadA tasya kizcit phalaM tadabhAvasyaiva phalatvAt / prAgAsIt tasya bandha iti cet, na; tasyApi "vinaSTatvena kvacidanupayogAt / kathaM vA svayaM parizuddhaH sannaparizuddhana 15 prAcyAkAreNaikatvaM nizcinuyAt aprekSAvattvApatteH ! taduktam "yo muktastasya bandho na tadA kiM vA prayojanam / progbandhamAsIditi cet, tadapi kvopayujyatAm // aprekSApUrvakArI syAt prAgekatvasya nizcayAt / ayuktaM caitaditi cedatadiSyata eva hi // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 203 ] iti / tanna bandhamokSayoratattvata ekAdhikaraNatvaM saMvRtyaiva tadupapatteriti cet; na; tattvatastadabhAve 20 tayApi tadanupapatteniveditatvAt / na ca puruSArthavazAdbhAvAnAM tathAtvamanyathAtvaM vA; svahetuprakRtereva tadupapatteH, anyathA tAdarthya vikalo na kazcidapi bhAvo bhavet / tadA vyAhatamidam___"sarva" pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / " [pra0 vA0 1 / 35] iti / tadvikalatayA'niSTe'pi vastuni satyevaivaMvacanopapatteH / bhavatu nAma muktasya bandhaikatvaM nizcinvato'. prekSAvattvaM baddhasya tu naivaM tasya mokSakatvanizcaye satyeva tadarthasya prayAsasya prekSApUrvakatvavyavasthi 1 tavRtteH A0, ba0, p0| 2 tadgrahaNe A0, ba0, 50, / 3 -paravacanA-A0, ba0, 10 / 4 kalpanAyAM A0, 10, 50, / 5 viziSTa-A0, ba0, 50, / 6 "pUrva mamAsoditi cettadapi kvopayujyate"-pra0 vaartikaal0| 7-ti tadetadi-A0, ba0, p0| 8 vA svasvahe-A0, ba0, p0| 9 tathA gyA-A0, ba0, p0| 10 "dUraM pazyatu"-pra0 vA0 1135 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 13-14] 3 pravacanaprastAvaH . 271 teranyathA'nupapateH / vakSyate caitat-"ahaM mamAsravo bandhaH" ityAdinA / tatastadekatvasya phalavattvAt santAnavyavasthA'nyathA'nupapattyA nizcitatvAcca tAttvikameva tayorekAdhikaraNatvamiti sUktam'Atmana eva mokSaH' iti, 'santAnAtmanoH zabdamAtrameva bhidyate' iti ca / / tadevaM saugatamate 'sarvathA sadupAdeyam' ityAdinA prAgabhihitasatyacatuSTayAbhAvaM 'karuNA ityAdibhiH savistaraM vyAkhyAya sugatasya tatpravaktRtvaM pratyAkhyAtam / sAmprataM sAGkhyAdimate 5 vedasya tatpacisyAsurAha nityasyApi sataH saakssaadRshyaanubhvaatmnH| sukhAdirviSayaH zabdAdyavizeSo dhiyA'nyathA // 13 // pradazyaH [punarava gunnyognivRttitH| ] iti / 'AtmanA ityanuvartate, tasya nityasAmAnyavacane'pi kUTasthasyeti, tasyaiva sAGkhayairabhyupagamAt / 10 sukhAdiH AdizabdAt duHkhAdiH viSayo vedya iti 'sAhasam iti vakSyamANena sambandhaH / kutaH punarevaM paramataM sAhasamiti cet ? asambhavadarthatvAt / tathA hi sattvameva na tasyAsti kramAkramavikalpataH / arthakriyAyA yattatra tavyApinyA na sambhavaH // 1629 // iti vistarataH pUrvamasmAbhiH suvivecitam / pramANAbhAvatazcAsya na sattvamupapattimat // 1630 // pratyakSato na tasyAsti kUTasthasya pravedanam / tathA'nubhavavaikalyAt kSaNakSINANubodhavat // 1631 // liGgato'pi na tasyAsti pratItistadasambhavAt / saGghAtasya parArthatvaM talliGga prAnirAkRtam // 1632 // triguNAdiviparyayastatra liGgaM tasya triguNAdinaiva vyavasthApanAt / tathA hi-pradhAnasya vyaktaravibhedayaM triguNAdi tadviparyayApekSaM tathAtvAt prakAzAdivat / yatra tadviparyayaH sa puruSastasya svatantrasyAbhAvAt prakAzAdiviparyayasya tamaHprabhRtyadhiSThAnasyaivopalabdheH / tatra traiguNyAdeva saGghAtasambhavAta tasyaiva ca kartRtvopapatteH, tadviparyayAt puruSasyAsaGghAtatvamakartRtvaM ca, avivekaviparyayAcca / rajastamaHkAluSyavivekAt kaivalyam, acetanaviparyayAcca dRSTatvam , atazca sAkSitvaM viSayaviparyayAca, svaparavedyatvavaidhuryAt mAdhyasthyaJca siddhamavaboddhavyam / taduktam "tasmAca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthyaM dRSTatvamakartRbhAvazca // " [saukhyakA0 19 ] iti cet, tannaH triguNAdeH tadviparyayAvinAbhAvAsambhavAt prakRtipuruSasAmAnyavat / na hi tasya 1 nyAyavi0 zlo0 437 / 2 ' ekarUpatayA tu yaH kAla vyApI skuuttsth:-itymrH|" tA0 tti0| 3 vedyate iti A0, ba0, pa0 / 4 saMghAtaparamArthatvaM A0, ba0, p0| 5 vyaktirapi bhe-A0, . ba0, 50 / 6 mahadAdyabhedasyaiva pradhAnatvAt / 7-vAt saMghAtasyaiva A0, ba0, p0| 15 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 14 tadviparyayAvinAbhAvaH, anyathA tatastadubhayavilakSagapadArthAntaraprasiddheH 'vyaktAvyaktajJarUpameva jagat' iti svamatavyApattirbhavet / asti ca tayoH sAmAnyaM vastuzaktimattvAdyubhayaniSTham, anyathA tadanyataravilopApatteH / tanna triguNAdiviparyayasya tatra liGgatvam / nApyadhiSThAnasya; akarturadhiSThAtRtvAnupapatteH, kartRvizeSatayaiva tasya lokaprasiddhatvAt / sata idamayuktam-"cetanAdhiSThitaM mahadAdi pravRttimat . [acetanatvAta vAsyAdivatA] iti; hetoriSTaviparyayasAdhanena viruddhatvAt, kartRvizeSasyaivAdhiSThAturataH pratyAyanopapatteH, sAGkhyaizca tasyAniSTatvAt / tannAdhiSThAnasya liGgatvam / . nApi bhoktRtvasya; niSetsyamAnatvAt / na ca kaivalyArthasya pravartanasya; tadatagatavikalpAnatikramAt / na hi puruSagatameva tattatra liGgam ; puruSAsiddhau tsyaivaasiddheH| anyataratatsiddhAvasya vaiphalyAt / ata eva tasiddhau parasparAzrayApatteH atastatsiddhayA liGgasiddhiH, atazca tatsiddhi riti / digatameva tattaMtra liGgamiti cet tatrApi kasya tatkaivalyaM yadartha pravartanam ? puruSasyeti cet, na; tatkaivalyasya guNavivekarUpasya nityatvenAsAdhyatvAt / athAsau tadvivikto'pi avivikta iva bhavati vivekAdarzanAt , tato vibhramanivartanena spaSTatAmupanIyamAnaM tatkaivalya sAdhyamiva bhavatIti saGgatameva tasya tadarthatvamiti cet; kasyedaM vivekAdarzanaM yato vibhramaH ? puruSasyeti cet, tadyadi tasya svarUpameva; tarhi tadvadeva nityamiti kathaM tannibandhanasya vibhramasya nivartanam ? sati samarthe hetau tatprasavasya kutazcinnivartanAnupapatteH / nivartakamapi samarthameveti cet; tarhi pravRttinivRttyorakramaprasaGgaH saMsArakaivalyayorapIti mahAnayaM parasya saGkaTapravezaH, utprasaGgasya virodhavidhuritavigrahasya kutazcidapi nizcetumazakyatvAt / athAsamarthameva pravartakam; tahiM daivAdeva vibhramasyAbhAvAt kathaM tannivartanAtha (rthatva) pravartanasya ? sAmarthyameva tasya nivartakena pratirudhyata iti ceta; na; puruSarUpasyAnityatvAyatteH, samarthasyAsamarthatvena bhAvAt, "tadatAvAdanityatvam" [ ]iti nyAyAt / atha tattasya svarUpaM na bhavati buddhisvarUpatvAt , kevalaM vivekAdarzanAdeva, tadapi tasyaiva bhavatIti cet, na; tatrApi 'karayedam' ityAdeH prasaGgAdanavasthAnopasthAnAcca / tanna vivekAdarzanaM puruSasya / bhavatu buddhisattvasyaiveti cet ; tasyApi kutastadApannam ! svayaM jaDatvAditi cet, kathamidAnI pravartanamapi, jaDatvasya (jaDasya) sthataratadasambhavAt / sAMsargikAccaitanyAditi ceta; vivekadarzanameva tataH kinna syAt / tattatra kSamaM na bhavatIti pravartana eva kSamatvAt pravartanAdRrvamapi kathaM tasya tatkSamatvaM yataH pravartanamarthavadbhavet ? yamaniyamAdyanuSThAnarUpAt pravartanAdazuddhikSaye jJAnasyAtizAyanAditi cet, tena tajjADyarayApavartane 'citikarupanAvaiphalyam / anapavartane kaH prAgavasthAtastasya vizeSo yataH tadA vivekadarzanam ? citireva tadA tena tatkSamAkriyate iti cet, na; tadanityatvApattyA dattottaratvAt / tato na saGgatamidam-"yogAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH" 1 "etAni paJcaviMzatitattvAni byaktAvyaktasaMjJAni"-sAMkhya0 mAThara0 kaa09| 2 "na hyantareNAdhiSThAtAraM bhavati vastujAtam / tadyathA ihaloke laGghanaplavanasamarthairazvairyukto rathaH sArathinA'dhiSThitaH pravartate |"-saaNkhykaa0 mAThara0 17 / 3 liGgatvamiti smbndhH| 4 vaikalyArtha pravartanam / 5 puruSaH / 6 pravartamAnasya sAmathrya meva kasyacinnivartakena pratipadyata iti A0, ba0, 50 / 7 kaivalyam / 8 ceti kalpa-Ara, ba0, 50 / 9 "yogaamaanusstthaanaat"-yogsuu0| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] 3 pravacana prastAvaH [ yogasU0 2 / 28 ] iti / tanna sAMsargikAdapi caitanyAttasya tadarthaM pravartanamupapannam, sarvadA vivekasyaiva darzanenAvivekavibhramasthAprasaGgAt, anyathA pazcAdapi tadarzanAbhAvasya nivedi - tatvAt / bhavatu acetanasyaiva tasya tadarthaM pravartanaM yatsavRddhinimittaM kSIrasyeva / taduktam 273 " vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimocanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // " [ sAMkhyakA0 57 ] iti cet; tanna sAram ; tatpravartanena cetanAdhiSThAnasAdhanasya pUrvoktasya virodhAt / tadayaM tadidhiSThatasyaiva pravRttimabhidhAya punaranyathA'pi tAM bruvANo vismaraNazIla evezvarakRSNa iti sunizcitaM nazcetaH / tanna tadarthasya pravartanasyApi tatra liGgatvamiti na subhASitametat"saGghAtaparArthatvAt triguNAdiviparyayAdadhiSThAnAt / puruSo'sti bhoktRbhAvAt kaivalyArthaM pravRttezca // " [ sAMkhyakA0 17 ] iti / 10 tannAnumAnaM puruSe pramANam / tatsaGkramAdacidrUpAttatra cidrUpatA katham / anyathA lohitatvaM syAt sphaTike pItasaGkramAt // 1633 // 1 acaitanyasyaiva A0, ba0, pa0 / 2 na tatsAraM pa0 / 3- mukhyaM ya-pa0 / 35 5 nApi - " mahataH paramavyaktamavyaktAt puruSaH paraH / puruSAnnAparaM kizcit sA kASThA sA parA gatiH // " [ kaTho0 3 / 11-] ityAdirAgamaH; tenApi puruSasvabhAvasya tadastitvajJAnasyAkaraNAt, tannityatvavyApatteH / buddhezcAcetanatvena tajjJAnatvAnupapattezceti / samparkasya ca tatra niSetsyamAnatvAt / anyasya ca pramANa- 15 syAnabhyupagamAdasanneva puruSaH pramANAtivartIti kathaM tasya sukhAdirviSayo yatastanmataM sAhasameva na bhavet ? sato'pi tasya sa viSaya iti sAhasameveti na manvAnena idamuktam- 'api sAkSAt ' iti / sAkSAt avyatiriktayA sattayA na vaizeSikAdivat vyatiriktayA sato'pi vidyamAnasyApi nityasyAtmanaH sa viSaya iti sAhasameva / tathA hi tadunmukhamAtmarUpaM sarvadeti sukhAdirapi sarvadA bhavet, asati tathA tasmin tathA tadanupapatteH, anyathA sakRdapi tadabhAva eva tatsambhavAnna tataH sukhAdi- 20 svarUpasyApi vyabasthApanamiti nirviSayamevedam - "buddhayadhyavasitamarthaM puruSazvetayate" [ ] iti / na ca tasya nityatvam; "hetumadanityam" [ sAMkhyakA0 10] iti tadanityatvavacanavirodhAt / na sAkSAdAtmarUpaM tadunmukhaM yato'yaM prasaGgaH kintu tadabhimukhacicchAyAsa kramadvAreNaiva / tacchAyAyAzcAtmano'rthAntaratvenAnityatvAdupapannameva anityatvaM sukhAderiti cet; na; tasyA acidrUpatve kalazAdivat tadunmukhaHvAsambhavAt, anyathA sukhAdereva svAtmani unmukhatvasambhavAt vyathaiva tatsaGkrama- 25 kalpanA bhavet / cidrUpatve ca puruSatvenAnityatvAnupapatteH "caitanyaM puruSasya svarUpam " [ yogabhA0 119 ] iti vacanAt / cicchAyAsaGkramAdeva tatrApi tadrUpatvaM na sAkSAttadayamadoSa iti cet; tadasAsm; yasmAt - 83 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 14 tatsaGkrame'pi tadrUpaH paratatsakramAt yadi / paratatsaGkamo'pyevaM vicArAdanavasthitiH // 1634 // tanna tavArato'pyasti sukhAdAvunmukhaM vapuH / Atmano yena tasyAsau viSayaH parikalpyatAm // 1635 // ko vA tatsakrama tatra sukhAdau vidadhIta vaH / Atmaiva cet kathaM tasyAkartustadvidhi'sambhavaH // 1636 // kartRpradhAnasaMsargAt kataivAtmeti cedasat / aupacArikataH karturvastutatsakramasthitaH // 1637 / / tatsakramo'pyavastveba yadi tadvazataH katham / pAramarSeH prakalpyeta puMsi tattvena saMsRtiH // 1638 // saMsAro'pyupacArAccenmuktau kina sa kathyate / taidA'pi tatsaMsargasya nityavyApini sambhavAt // 1639 // tatsaMsargo na kartRtvAdhupacArAya cettadA / pUrvamapyavizeSeNa na syAdevaM bhavaH katham // 1640 // upacAreNa kartRtvAdAtmA tatsakramAvahaH / yatastadviSayatvoktiH sukhAdau sAhasaM na vaH // 1641 // idameva cetasi kRtvedamuktam-'adRzyAnubhavAtmanaH" iti / dRzyasya darzanaviSayatvenAbhimatasya sukhAderyo'nubhavaH sAkSAdupacArega vA tasyAtmA svabhAvo dRzyAnubhavAtmA sa na vidyate yasyeti / sAhasAntaraM darzayitumidamuktam / 'zabdAdyavizeSaH' iti zabda Adiryasya rUpAdesta20 smAdacetanatvAdinA dharmeNAvidyamAnavizeSaH sukhAdiriti sAhasamiti padayojanam / kathamiti cet ? svAnubhavarUpatayA tasya saMvedyamAnasyAcetanatvaprAkRtatvAderanupapatteH / cicchaktisamparkAdeva tasya tathA saMvedanaM na svata iti cet ; na; tacchaktarapi svAnubhavAbhAvAt / ___ mAdhyasthyapadena tatra svaparaviSayatvasya pratikSepAt / tathA ca tatra kasyacit vyAkhyAnam"iha kazcit svasaMvedyatvAd viSayo yathA bauddhIyaM vijJAnam, kazcit paravedyatvAt yathA 25 vaizeSikIya AtmA asmadantaHkaraNaM vA, ayaM tu nobhayatheti madhyasthaH / " [ ] iti; tatrAyameva svAnubhavo yat paranirapekSaM pratibhAsanam na svata: svasya yato viSayatvaprasaGga iti; na; tasya svApekSatve tatprasaGgasya durnivAratvAt / nirapekSatve ca vyavacchedyAbhAvena parigrahaNavaiyarthyAt / bhavatu taMdubhayanirapekSameva taditi cet, na; Atmanyasati tasyaivAbhAvAt / sati cet; katha nirapekSatvaM tadbhAvAbhAvAnuvidhAnasyaiva tadapekSAlakSaNatvAt , tadapekSapratibhAsanasyaiva ca bauddhairapi 1 tadvidisaMbha- A0, ba0, p0| 2 saMskRtiH A0, ba0, p0| 3 tathApi A0, ba0, 50 / 4 sukhAderiti A0, ba, p0| 5-sthyapadeva A0, ba0, pa0 / / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] 3 pravacanaprastAvaH 275 svasaMvedyatvenopagamAt / tanna tatsamparkAt sukhAdeH svAnubhavAtmatvamupapannam / satyapi tacchaktastaMdUpatve na tatsamparkAdeva sukhAderapi tadpatvaM tacchakta repi sukhAdisamparkeNa jaharUpatvApatteH / nAyaM doSaH AvivekakhyAtiprAdurbhAvAd viSayasArUpyasya tatreSTatvAditi cet, tIdaM durbhagaM bhavet"buddhayadhyavasitamartha puruSazcetayate"[ ] 'jaDazca' 'cetayate' iti ca vyAghAtAt / na vyAghAtaH vibhrametarAkArayoryugapatsambhavAt sarparajjubaditi cet; upapannaH sarpAkAraH satyapyAkArAntare tasya / pratipanantarAdhInatvAt , naivamatra, tacchattareva jaDarUpatApatteH, tasyAM ca citipracyuterAvazyakAt / . nAstyeva tatra tadApA, kevalaM tadApattiriva bhavatIti cet ; tanna ; yasmAt yadi tatra na tadrapamivArthaH kathamatra te / / yadi tatrApi tadrUpamivArthaH kathamatra te // 1642 // yadi vastutastatra tadApatti sta katham ivaprayogastadarthAbhAvAt ? . kathamidAnI rajjuzakale 10 sarpa iveti vyavahAra iti cet ? na; sarpavibhramadazAyAM tadabhAvAt / avibhramadazAyAM tu tadbhAvo dairdhyAdeH sarpasAdRzyasya bhAvAt / tathA yadi tatra tattvatastadApattiH katham ivaprayogaH ? na hi tadeva tadiveti bhavati, tasyaivAbhAvaprasaGgAt / yadA yadbhavet tattadA tadityevAvasthAnAt na tadiveti / tadabhAve na tadivetyapi sambhavati, tasya tadapekSatvAt / syAnmatam-nAstyeva vastutastatra tadApattirapi tu vibhramAdeva, sApi na tacchakterbuddhidharma- 15 tvAt / buddhireva hi tatra avidyamAnAmapi tadApattimupadarzayati vibhramadoSAt, tato na kiJcit . tasyAM buddhyAdisamparkAdutpadyate, svasthaiva sarvadA tacchaktiriti; yadyevaM tacchaktisamparkAd buddhayAdAvapi na citirUpApattiravizeSAditi kathaM buddhervimramakalpanam ! kathaJcidapi tatra cidrUpAsambhave kalazAdivattadanupapatteH / upapannA citisamparkAd buddhyAdestadAkArApattiH pariNAmitvAt na citestatsampa'rkepi / tAdhyApattiH kauTasthyena viparyayAditi cet ; anukUlamAcarasi, tathA sati vastuta eva buddhisukhA- 20 dezcetanatvavyavasthiteH tathApi pariNAmAt / na hi tathApariNatamanyatheti zakyopakalpanam , buddhitvA. dyapekSayApi tatkalpanApasaGgena "guNapratiSThAvilopApatteH / na caivaM tadvyatiriktAtmakalpanamapyarthavat, tasya svahetuprakRtereva tatpariNAmopapatteH / tanna sukhAdeH zabdAdyavizeSatvaM cetanetararUpatayA vishesssyaivopptteH| __yaccedaM parasya matam-sukhAdirapyarthAntarabuddhayupadarzita eva puruSasya viSayo na sAkSAditi, 25 tadarzanArthamidamuktam-'dhiyA'nyayA pradaryaH iti / tatrApi 'sAhasam' ityabhisambaddhavyam / kuta etaditi cet ? uktanItyA sukhAdeH svAnubhavasiddhau tadanubhAvinaH puruSasya tadupakaraNasya bodhasya / ca vyarthasyaiva svasiddhAntAbhinivezaparavazatayA pratipAdanAt / kiJca, buddhiM na cennaraH pazyet sukhAdiM naiva tadgatam / darpaNaM na hyapazyanto mukhaM pazyanti tadgatam // 1643 // 1 "etadeva svasaMvedanaM yadanyAgocaratve sati prakAzanaM nAma |"-pr0 vArtikAla0 3 / 466 / 2 caitanyarUpatve / 3 cetanatvam / 4 durbhAgaM A0, ba0, p0| 5 guNiprati- A0, ba0, pa0 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 14 buddhayantarAhate tAM ca pazyan pazyet tayA vinaa| sukhAdikaM tathA cAsau tvasiddhAnto viruddhayate // 1644 // ""AtmanaM rathinaM viddhi zarIraM rathameva tu / buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // 1645 // indriyANi hayAnAhuviSayAMsteSu gocarAn / " iti / buddhisArathinaivAsau yadi tAmapi dhAvati // 1646 // tatsArathInAmAnantyamanavasthAnato bhavet / tato na puMsi bhogo'yaM kathamapyavakalpyate // 1647 // tadabhAvAnna kaivalyaM bhogapacyutilakSaNam // tadetadbhogakaivalyamAgamasyAbhijalpataH // 1648 // prAmANyaM sAhasAdeva nyAyAnnetyAha zAstrakRt / [pradazyaH ] punarasyaiva guNayoganivRttitaH / nirvANamAha vedo'yaM pramANamiti sAhasam // 14 // iti / punariti vitarkArtham asyaiva kUTasthasya cetanasyAtmana eva nAcetanasya na kSaNikacitta15 pravAhasya nirvANama. upalakSaNamidaM tena saMsAraM ca Aha kathayati vedo'yam"nahi (ha) vai sazarI rasya priyApriyayorupahatirasti azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRshtH|" [chAndo0 8 / 1 / 2 / 1] ityAdiH / kutaH sa te tasyAha ? guNAnAM sattvAdInAM yogazcAtmanA sambandho bhogopakalpanAlakSaNo nivRttizca teSAmeva tatkalpanAduparamaH tAbhyAM tataH / sa cAgamaH pramANamiti sAhasam asambhavadarthAbhidhAyinastasya sAhasAdanyataH prAmANyakalpanAnupapatteH / 20 athavA nityasya yogaparikalpitasyAtmanaH / kIdRzasya ? api sataH vidyamAnasyApi vastutastasyAvidyamAnatvam apizabdenAbhyupagamavAcinA dyotyti| tathA tadabhAvazca sattvavyApikAyA arthakriyAyAH kramayogapadyAnupapatyA tatrAsambhavAca / kathaM punaH tadabhAvo yAvatA pratyakSameva 'aham iti prasiddhollekhaM tatra pramANamiti cet ; na; tatra tadvyatiriktasyA'patibhAsanAt / na hi nityo vyApI tadvyatiriktazca kazcit paraparikalpita AtmA tatrAvabhAsate tathaivAsampratipatteH sAGkhyapari25 kalpitacicchAyAdhiSThAnabuddhisattvavat / pratibhAsane'pi kathaM tatsAmAnAdhikaraNyam 'ahamAtmA'iti ! * vyatireke tadavalokanAt ghaTatatpratyakSavat / tatrApi samavAyAttadupapattiriti cet; na tenApi vyatirekasyAnirAkaraNAt / tannirNayasya tena nirAkaraNamiti cet ; Atmanyapi sa na syAt tasya vyatirekAt / avyatirekAd vyatireke tadavyatirekasyAniSTasya prasaGgAt / tasmAt kathaJcida bheda eva sAmAnAdhikaraNyam / bhede'pi pratyAsattivizeSAdupapannameva tat, tatkathaM tatra tadabhAva 30 iti cet ? na; 'dravyatvAdikaM sAmAnyavizeSaH, saMyogAdiH sambandhaH' ityAdAva bhedAdeva tasya prasiddhaH na 1 kaThA0 3 / 3 / 4 / 2 nacava tA0 / 3 sati.ta- A0, ba0, pa0 / 4 -do bhedA- A0, 10, pa0 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 3 / 14 ] tadvizeSAt tasyaM saMyogAdirUpasya tatrAnabhyupagamAt / kalpitameva tatra sAmAnAdhikaraNyaM tattvata ubhayarUpAbhAvAt, tasya cobhayarUpApekSatvAditi cet; na; dravyatvAdAvanuvRttavyAvRttapratyaya nibandhanatayobhayarUpasadbhAvasya paraprasiddhasyaiva 'sadasabjJAnasaMvAda' ityAdi lokavyAkhyAne nirUpitatvAt / saMyogasamavAyayozca parasparavilakSaNayora vilakSaNasya tattvata eva sambandharUpayeM bAdhAt / tadabhAve na kasyacit kacidvastutaH sambandha iti tannibandhanaH sakalo'pi saMsArAdivyavahAro vilopamApanapadyeta / 5 kalpitasya ca tasyopagame matAntarApattiH, tato vilakSaNetararUpatayA vAstavameva tasya dvairUpyami kathaM kalpitatvaM tatra sAmAnAdhikaraNyasya viSayasadbhAvAt / evamapi kathaM tasyAbhede bhedarUpatvamiti cet ? na; tasyaiva pratIteranyasya svayamapyanabhyupagamAt / tadvadAtmA'haM pratyayorapi tAdrUpya eva taditi sopapattikamatyantavyatireke tadanupapattipratipAdanam / tannAhamiti pratyakSamAtmani pramANam / .2 3 pravacanaslAva: nApyanumAnam; liGgAbhAvAt / zabdAdijJAnameva tatra liGgam / prayogazcAtra tajjJAnaM kaci- 10 dAzritaM guNatvAt rUpAdivat / samavAyikAraNapUrvakaM vA kAryatvAt tadvadeveti cet; na; tato'pyAzrayamAtrAdereva prasiddheH / tasya zarIrAderapi sambhavAt kathaM tadvizeSasyAtmanastato'numAnam ? na zarIrAdistadbuddherAzrayaH svayamajJatvAt / tathA ca prazastakarasya vacanam - nAsau zarIrendriyavAGmanasAmajJatvAt " [praza0 bhA0 pR0 30] iti / tataH pArizeSyAdAtmaiva tadAzraya iti cet; na; Atmano'pi tadavizeSAt / na hi sasyApi svato jJatvaM jJAnasamavAya kalpanAvaiphalyApatteH / tatsamavAyAt jJa eva sa 15 iti cet; na; parasparAzrayAt- jJatve tatsamavAyaH, tato jJatvamiti / svato na tasya jJatvaM yatastatsamavAyavaiyarthyam, nApyajJatvaM yato ma tadAzrayatvam api tvanubhayarUpatvamiti cet; na sArametat ; yataHanyo'nyacyutirUpatvamajJatvajJatvayoryadi / kAmAve kathanna syAditarattatra tAttvikam || 1649 // tadrUpatvaM tayorno cet yaugapadyaM prasaktimat / ajJasyApi tataH prAptaM kAyAdejJaptikalpanam // 1650 // tatkathaM pArizeSyeNa buddherAtmaiva saMzrayaH / kAyAdinA'parAddhaM kiM sa tathA yena nepyate // 1651 // " zarIrasya tadAzrayatvena pratisandhAnaM parasparavilakSaNaparAparapariNAmabhedena tasyApi tadavyatiriktatayA bhidyamAnasyAnavasthAnAt avasthitasya ca pratisandhAyitvamupapannam, bhedavataH parAparazarIrasambandhino 'darzanasmaraNAdestadaparasyAtmAntarevattA (battadanupapatteH, tatastadupalabhyamAnamavasthAyinameva buddherAzrayamavakalpayati, sa cAtmaiva, na zarIram / nApi cakSurAdikamindriyam; tasyApi zarIravadeva parAparatayA bhedavattvenAvasthAyitvAsambhavAt / manaso'vasthAyitve'pi karaNatvena buddhi pratyAzrayatvAnupapatteriti cet; kimidaM pratisandhAnaM nAma yatastada" [ dhiSThAna ]syAtmanaH kalpanam ? sa evAyami pa0 / 1 - Soktasya A0, ba0, pa0 / 2 pratyAsattivizeSasya / 3 pR0 116 / 4-sya bhAve A0, 5 - naH saMsA-A0, ba0, pa0 / 6 zabdAdijJAnam / 7 " na zarIrendriyamanasA majJatvAt " - praza0 bhA0 / 8 vidyamA-A0, ba0, pa0 / 6 - ramattA tA0 / 10 sadasyAtmAvaka-tA0] ba0, 20 25 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 3|14 yullekhadvayAdhiSThAnaM pUrvA'paraikatvajJAnamiti cet; kutastasya tadadhiSThAnatvam ? tasya tatra samavAyAditi cet; tadubhayamapi yadi jaDameva na tadbalena pUrvAparaparAmarzo rUpAdinA'pi tadApatteH / ajaDatve tu jJAnadvayameva taditi' kathaM tasya jJAne samavAyaH, guNasya nirguNasyaivopagamAt ! tanna samavAyAcasya tattvam / abhedAditi cet; na; tasyollekhadvayAdabhede tanAnAtvaM syAt, anvayasya ca tasmAdabhede 5 tadvadeka [va] sya cApatteH kathamubhayollekhi vijJAnasambhavaH ! kathaJcidbhedasya ca syAdvAdanyAyavidveSibhiranabhyupagamAt / abhyupagame yugapadiva krameNApi parAparollekha vivartAdhiSThAnai kajJAnasambhavasyAvirodhAt tadAtmaivAtmA'vasthAyIti tasyaiva pratisandhAnopapatteH tadanyAtmakalpanaM viphalakalpanatayA parAmarza vaikalyaM parasyAvakalpayati / tanna pratisandhAnabalAdapi zarIrAderanya eva buddhiliGgAdanumAtavya iti siddhyati tadbalasyaivAsambhavAt / tannAnumAnamapi tatra pramANamiti tasyA'bhyupagamAdeva sattvamiti sUktam- 'api 10 sataH' iti / kathaM sataH ? sAkSAt svata eva arthAntarasattAsambandhAt sattre atiprasaGgAderdoSasya prathamaprastAve niveditatvAt / tasya ca sukhAdirviSaya iti sAhasam / kuta etat ? tasya svato'cetanatvAdarthAntarasya ca jJAnasya tatrAsambhavAt / na hi tatra vyAptyA tasya vRttiH; vyApyasya nityavyApi - tvena tasyApi sarvatra sarvadA sattvApateH / nApyavyAptyA; tadadhiSThitAnAdhiSThitarUpatayA tasya bhedApatteH / anyathA adhiSThitameva sarvathA tadrUpamiti kathamavyAptiH ? anadhiSThitameveti kathaM tasya tatra vRttiH ? 15 tatpradeze vRtteriti cet; na; tattvatastatra tadvattvasyAbhyupagamAt ghaTAdivat kAryatvenAnityatvApatteH / kalpanayA tadbhAve ca sa evAtmA syAt bodhA'dhikaraNatvAt / na caitatpathyaM bhavatAm, kalpitAtmavAdasya bauddhasiddhAntatvAt / tannArthAntaramapi jJAnaM tasya yataH sukhAdirviSayaH syAt / kathaM vA tena satApyadRzyena tasya sukhAdivedanam AtmAntarajJAnenApi tadApatteH / dRzyatvamapi na tasya svata eva; anabhyupagamAt, nAnyato'navasthApatteH / etadevoktam- 'adRzyAnubhavAtmanaH " iti / anubhava evAnubhavAtmA buddhyAtmarvat so'dRzyaH svaparAbhyAmapratyakSo yasya tasyeti / tanna satyapi jJAne sa tasya viSaya iti sAhasameva paraM tatkalpane nibandhanam / tato yaduktam - " sukhAdirAtma vizeSaguNanimitta AtmavizeSaguNatvAt vizeSyajJAnAdivat " [ ] iti; tatprativyUDham ; sukhAderAtmanazcApratipattau torAzrayasvarUpAsiddherdRSTAntasya ca sAdhyasAdhanavaikalyAt / evamanumAnAntare'pi sarvatra vaktavyam / 20 278 25 paramaparasya sAhasamupadarzayati- 'zabda' ityAdinA / zabda Adiryasya rUpAdestasmAdavizeSaH sukhAdiH acetanatvena tatsadRza ityarthaH / tadeva kutaH ? ghiyA buddhyA anyayA svato bhinnayA pradazya grata iti / tathA hi- acetanaH sukhAdiH bhinnabuddhipradarzyatvAt zabdAdivat / tadbuddhipradarzyazcAsau pradarzyatvAdvadeveti / kutaH punaridaM sAhasamiti cet ? sukhAderanubhavAtmatayaiva pratIteH, tadacetanatvakalpanasya anubhavabAdhitatvAt, anubhavaikArthasamavAyitayA tasya tadAtmatvena pratIteH / vibhrama eveti cet; na; bAdhA vaidhuryAt sarvadA tadAtmatayaiva pratIteH / tathApi tadvibhramakalpanAyAM na kAcidacitramA 1 1 - ti cet kA0, thaM A0, ba0, pa0 / 2 - svaM tadanva - A0, ba0, pa0 / 3 - khatrattAdviSThataikajJAna- A0, ba0, pa0 / 4 tadantarasyAnabhyupa-A0, ba0, pa0 / pradezavatvasya / 5 tAdRzena A0, ba0, pa0 / 6 - mAsAdRzya: A0, ba0, pa0 / 7 acittatvena dRzya i-A0, ba0, pa0 / 8 anubhavAtmatvena / 6 pratItiH pa0 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 3314] 3 pravacanaprastAvaH 279 pratItiH bhavet / anaikAntika [ zca ] minabuddhipradAtmatvaM cetane'pi bhAvAt / 'anarthaviSayatve saMti' iti vizeSaNAnneti cet ; na; tadAtmanyapi asvasaMvedane tadviSayatvasya nirUpitatvAt / / ____ yadapi tatpadarthatve sAdhanaM pradarzyatvAditi; tadapi vyabhicArI, svasaMvedane'pi tasyAvivirodhAt / .. sAhasAntaramapi 'puna ityAdinA nivedayati / punariti pUrvavat , asyaiva nityasyAtmano 5 nirvANaM niHzreyasam, asyopalakSaNatvena saMsAramapi Aha kathayati vedA pUrvokta evAyaM pratIyamAnaH / kutastadubhayaM sa tasya ityAha-guNasya priyApriyavikalpasya buddhyAdeH yogazca tasyaiva pratyAsatteH nivRttizca tAbhyAM tata iti sa ca'vedaH pramANamiti sAhasam asambhavadarthavAdinastasya sAhasAdanyataH prAmANyakalpanA'nupapatteH / tathA hi- : Atmano guNasambandhAt sNsaaritvprklpne| / sambandhasyApi tatkluptistata evocyatAM tvayA // 1652 // sambandhibhyAM na sambandhastasya cettau kathaM tadA / sambandhinau tayostasya bhAve satyeva tacchRteH / / 1653 // asambaddho'pi sambandhaH samavAyastayoryadi / saMyogo'pi tathaiva syAt sambandho dadhikuNDayoH // 1654 // tathA ca samavAyasya tatsambandhasya kalpanam / aprekSApUrvakAritvaM yauMgavoka (loka)sya kalpayet // 1655 // sambaddha eva saMyogaH samavAyo'nyathA'pi cet / sambandhatvaM prapadyeta vastuvaicitryasambhavAt // 1656 // ihedaMpratyayo'pyevaM kazcit sambandhapUrvakaH / anyathA'pi bhavet kazciditi vaicitryamucyatAm // 1657 / / tathA ca samavAyasya / talijhAdavyavasthiteH / kathaM sa guNasambandhaH puruSasyocyatAM tvayA // 1658 // muktAtmAno'pi kinnaivaM tvayA saMsAriNo matAH / guNayogasya tatrApi vyApitvena vyavasthiteH // 1659 // guNo na tatra tadyoge satyapItyapi durmatam / tadyogo'sti sa nAstIti vacovyAghAtadarzanAt // 1660 // tadyogo'pi na cettanna kathaM sAmAnyasanamaH / dravyamAtmeti vA tatra prakhyopAkhyA ca yadbhavet // 1661 // anya eva sa yogazcet kathamekatvakalpanam / 1 sadyogo'stIti sanmAsti vaco A0, ba0, 50 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 20 25 280 nyAyavinizvayavivaraNe samavAyasya tattatra "testram" ityAdi zobhatAm // 1662 // tato na guNasambandhAt saMsAraH kApi sambhavI / " na ca vai sazarIrasya" ityAdi tasmAdasadvacaH // 1663 // nirvANamapi saMsArAbhAve durupakalpanam / saMsAracyutirUpaM yannirvANaM tadvido kathaM vA guNayogasya nityasyAsti yasa nivRttivaH prAha vedo nirvANamAtmanaH || 1665 // guNasyaiva nivRttezcennirvANaM parikalpyate / tasyaiva sati tadyoge nivRttiH sambhavet katham // 1666 // tadyoge'pi nivRtizcennivartakabalA tataH / pravRttirapi tadyogAbhAge kinna pravartakAt // 1667 // yogAbhAve kathaM puMsi pravRttistasya cet katham / yoge sati tatastasya nivRttirapi kathyatAm // 1668 // nivartakasya niyamaH kuto vA parikalpyatAm / sarvAtmanAM yatastasmAnna tadyoganivartanam // 1669 // samavAyAnna niyamastadvibhutvAditIritam / tadvizeSaprakRtistu tadekatvopAdhinI // 1670 // niyAmakasyAbhAvena niyamasyAvyavasthiteH / viduH // 1664 // nivartanam / niyamena pratItizca tatra vaH sulabhA katham // 1671 // tattvajJAnAdi tannAsti niyataM tannivartakam / nivRtterniyamo yasmAnnirvArNa niyamAvahaH // 1672 // tatazcAniyamAt sarvaguNayoga nivartane / prAptaM sarvAtmanirvANamekanirvANakAraNAt // 1673 // tatazca "niyataM zreyo niHzreyasam" iti svayam / trilocanAdervyutpattikaraNaM bhUtamudrayA // 1674 // tanna nirvANavAdo'yaM yujyate yuktikAntayA / tataH, 'azarIraM vA' ityAdi zrutirapyasadarthakA / / 1675 / / prAmANyavAdastatrAyaM tanna yuktisu kalpanaH / ityAzayavatA proktaM veda ityAdikaM vacaH // 1676 // [3|14 1 "tasvaM bhAvena" - vaize0 sU0 7/2/27 / 2 chAndo0 8 121 / 3 nivRttizce-A0, ba0, pa0 / 4 nivR-A0, ba0, pa0 / 5 sarva nAzayatastasmA - A0, ba0, pa0 / 6 trarNani - A0, ba0, pa0 / 7 chAndo0 8|12|1 | Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3315 ] 3 pravacanaprastAvaH 281 tato na tathAgatAgamavat sAGkhyAdyAgamasyApi tattvataH sopAyaheyopAdeyagocaratvamupapannam / pravacanasya tu tadupapattimadeva prAmANyAt , tasya ca avisaMvAdAdeva liGgAdavagamAt / kathamidAnI tasyAtyantaparokSe dharmAdau tadavagamaH tatrAvisaMvAdasyApratipatteH ? kAlAntare tatrApi pratipattiriti cet ; naM; sati prAmANyAvagame tatastadviSaye dharmAdau pravRttiH, tatazcAvisaMvAdopalambhaH, tato'pi tadavagama iti cakrakadoSAt / tanna tatra tadavagama iti cet, na; pratyakSAderapyevaM tadavagamAbhAvaprasaGgAt / na 5 hi tatrApi tadutpattisamaya eva saMvAdaH saMzayAdyabhAvApatteH, pravRttivaiyarthyAcca, arthakriyAyAH . saMvAdarUpatvena tadaiva praaptH| kAlAntarabhAvini ca saMvAde cakrakadoSasya tAdavasthyAt / kAraNazuddhiparijJAnAttatra tadavagamo na saMvAdAditi cet, na; tatparijJAne'pyanyatastatparijJAnAt tadavagame anavasthA sakteH / pratyakSAdeH prAmANyAvagamAttacchuddhiparijJAne ca parasparAzrayAttadavagamAt kAraNazuddhiparijJAnam , tatazca tadavagama iti| prasiddhaprAmANyAparapratyakSAdisamAnasAmagrI- 10 prabhavatvena tatra tannirNaya iti cet; anukUlamAcarasi, pravacane'pi tenaiva tannirNayAt / vidyate hi tatrApyatyantaparokSaviSaye nizcitaprAmANyapratyakSAdiviSayapravacanasamAnasAmagrIprabhavatvam, ubhayatrApi sampradAyAvicchedena samAnakartRtvapratipatteH / samAnasyApi kartuH kacidvipralambhasambhave cakSurAdAvapyanAzvAsApatteH / etadevAha vizvalokAdhikajJAne viprlmbhnshngkinH| prAmANyaM kathamakSAdau caJcale pramimImahe // 15 // iti / vizvaH sarvaH lokaH prANivargaH, lokayati pazyatIti loka iti vyutpatteH, tasmAdadhikaM sarvadravyaparyAyatattvasAkSAtkAritvenotkRSTaM kevalAkhyaM jJAnaM yasya puruSavizeSasya sa vizvalokAdhikajJAnaH pUrva nirNIto nirNepyamANazca tatra vipralambhanaM vaJcanaM vItarAgANAmapi sarAgavacceSTAsambhavAt , Azakanta ityevaM zIlA vayaM vAdiprativAdyAdayaH prAmANyam avipralambhanam akSAdau AdipadAt 20 liGgAdAvapi kathaM na kathaJcit pramimImahe nizcinumahe, tatrApi kadAcidvipralambhasyopalambhAt anyathA indriyAdiauntyAbhA (ntyamA ) vApatteH / doSavatyeva tatra tadupalambho na nirdoSa ityapi na yuktam; puruSe'pi tulyatvAt / doSavAneva sarvo'pi puruSa iti cet, indriyAdirapi sarvastathA kinna bhavati ? bahulamavipralambhasyApi tatropalambhAditi cet na; puruSasyApi pratyakSAnumAnaviSaye sarvatrApyavipralambhasyaiva pratipatteH / tatrAvipralambhane'pi svargAdau bhavatyapi vipalambhanaH puruSANAM vipralambhetaraniyamAsambhavena 25 caJcalatvAdityapi na yuktam; akSAdAvapi tanniyamAbhAvena caJcalatvasyAvizeSAt / ata evoktam'caJcale iti / bhavatu tatrAkSAdevipralambhanaM yatra tajjJAne bAdhakapratyayopanipAtaH, yatra tu sa nAsti tatrAvipralambhanamevAGgIkartavyam, anyathA pravRttinivRttyAdisakalavyavahAravilopaprasaGgAditi cet ; iSTaM ceSTitam; svargAdAvapi bhagavatastadvacane ta~dabhAvAdeva avipralambhapratipatteH / na hi tatrApi 1 na sati vacanasya prA-A0, ba0, 50 / 2 -bhrAnto bhaavaa-taa0| 3 bhavati viA0, ba0, p0| 4 bAdhakapratyayAbhAvAdeva / 36 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyavinizcayavivaraNe [ 3 / 15 tadvacanasya pratyakSAdinA bAdhanam tasya tadviSayatvAt / yadi hi pratyakSAdeH svargAdiviSayatvaM bhavatyapi tena tasya bAdhanam --'ayamanyathA svargAdiranyathA cAnena pratipAditaH' iti, na caivam, tasyAtyantaparokSattrAt / nApi zAstreNa; tasyApi tadavayavasya pUrvAparabhAgabhAvinaH parasparavirodhina eva pratipatteH / zAstrAntaramapauruSeyaM tasya bAdhakam anyathaiva tena svargAderabhidhAnAditi cet; na; taMdasambhavAsya (vAt 5 asya ) sambhavato'pyaguNavadvaktRtvenAprAmANyasya nivedanAt / ' kIdRzAt punarbAdhakAbhAvAt tadvacane vizvAsaH ? tAtkAlikAditi cet; na; pratyAgame'pi tatsambhavAt / sArvakAlikAditi cet; bahunA pAlena tadvizvAsaH parAparakAlabhAvitadabhAvapratIkSAyAmeva saMsArasyopakSayAt' ityapi na kevalaM pravacanaprAmANyaM pratiruNaddhi pratyakSAdAvapyasyAvizeSAt / satyam, ata evAvicAra sahamapi, tatprAmANyaM vyavahArAdabhyupagamyate " prAmANyaM vyavahAreNa" [ pra0 vA0 17 ] iti vacanAditi 10 cet; kiM punastadabhyupagamasya phalam ? tannibandhano vyavahAra eveti cet; na tarhi zAstramarthavat, tasyobhayasyApi lokavyavahArAdeva pratipatteH / na sarvasya tatastatpratipattiH keSAJcid vyAmohAt, ata eva parasparaviruddhaM tevAM tallakSaNapraNayanam / taduktam " na sarvo vyavahAreNa prAmANyamavagacchati / pramANalakSaNaM tena parasparavirodhavat ||" [ pra0 vArtikAla 17 ] iti / tato yathAvasthitavyavahAropadarzanena tadvyAmohavyavacchedAya phalavadeva zAstram, " zAstraM mohanivartanam " [ pra0 vA0 1.7 ] iti vacanAditi cet; kA punastadanivartane pariglAniH ? pramANasAdhyasya puruSArthasyAprAptireva, anivartitavyAmohAt pramANAttadanupapatteriti cet; na; tadviparItasyApi tasya vicArAsaha tvena tatastAttvikasya puruSArthasyAsiddheH, anyathA tadasahatvavirodhAt / atAttvikasya vibhramopadarzitakaladhauta kalazarAzivadazakyaiva prAptiriti na kiJcidvyAmoha nivartanena 20 yatastadarthA zAstrapravRttiH / api ca, avicArasahasyApi yadi pratyakSAdervyavahArAt prAmANyaM pravacanasyApi syAt / na hi vyavahArI kvacidAptavacanaM na pramANayatyeva, bahulaM tato'pi tadviSaye pravRttyAdivyava - hArasyopalambhAt / akSodakSamatvAnna tatra tatkSamamiti vilakSaNabhASitam, asyAkSAdAvapi tulyatvAt / mAbhUttadapi pramANam, advaitasaMvedanasyaiva tattvattaH pramANaM syopagamAt zAstrasyApi tannirUpaNArthatvAditi cet; kasya punaH zAstreNa tannirUpaNam ? vineyasyeti cet; ucyate 1 vineyastadananyazcet vyarthaM zAstraM tato gateH / 15 25 30 anyazcet kathamadvaitaM virodhenopapIDanAt // 1677 // anyaH kalpanayaivAsau na tattveneti cet katham / kalpanA'pi tadadvaite tadanyA zakyakalpanA || 1678 // sA'pi karUpanayaivAnyA na tu vastuta ityapi / durvidagdhAnAmanavasthopabRMhaNAt // 1679 // // du 1 tadasambhavasya saM- tA0 / 2 Nakhopa- pa0 / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 pravacanaprastAvaH 3 / 17 ] 283 tattvAnyatvavikalpAbhyAmavaktavyaiva kalpanA / avastutvAdvikalpasya vastunaiva (vastunyeva) ca sambhavAt // 1680 // iti cettadavAcyatvavikalpo'pa kathaM tadA / tatra yattava zobheta tadavAcyatvavAgiyam // 1681 // kathaM vA kalpitasyAsti zAstreNa pratibodhanam / kiM vandhyAsutabodhArtha zAstraM kimapi vIkSitam ? // 1682 // tannAdvaitanirUpaNaM zAstrAt / pratyakSAdestu tato nirUpaNe vicArasahameva tadeSTavyam , anyathA tadvaiyarthyAt / tatra yadi vacanaM tatpraNetari vipralambhanazaMkanAt na pramANaM pratyakSAdikamapi na bhavet , taddhatAvakSAdAvapi tacchakanAvizeSAt / etadeva tribhirantarazlokaiH vyAcikhyAsurAha priikssaakssmvaakyaarthprinisstthitcetsaam| adRSTadoSAzaGkAyAmamAnaM sakalaM bhavet // 16 // iti / parIkSA prasiddhapratyakSAdirUpAM kSamata iti parIkSAkSamaH sa cAsau vAkyasya pravacanasyArthI jogadistatra pariniSThitaM pari samantAnniSThitamacalapravRttikaM ceto jJAnaM yeSAM teSAM bhagavatAm adRSTe pratyakSAdyaviSaye dharmatatkAraNAdau adRSTasya vA tadviSayasya doSasyAzaGkAyAM puruSANAM vicitrAbhisadhitvena pratyakSAdiviSaye viprala~mbhAsambhave'pyatadviSaye tatsambhavasyArekAyAm amAnamapramANaM saMkalaM 15 pratyakSamanyadvA bhavet tatkAraNe'pi cakSurAdAvadRSTapUrve tadviSaye tadAzaGkanasyAnivRtteH / atha pratyakSAdau nizcitaprAmANyatadantarasAzyavizeSAt vizeSapratipatterna tatkAraNeSu tadAzaGkanam, pravacane'pi samAnametat-tatrApi pratyakSAnumeyaviSayanizcitaprAmANyatadantarasadRzabhAvapratipatteravizeSAt / etadevAha pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM gunndossyoH|| darzanAdarzanAdhyAsAt kacid vRttasamatvataH // 17 // iti / 20 pratyakSamityanumAnasyApi grahaNaM tatpUrvakatvAt tacca Agamazca tayoH kvacit apUrvArthe'tyantaparokSe ca prAmANyamiSTaM yugapadvacanaM tayostulyatvapratipAdanena pravacanasyAprAmANye pratyakSAderapi tadavazyamiti pratipAdanArtham / kutastayoH prAmANyam ? vRttena pramANatayA nizcitena tadantareNa samatvAt / tadeva kuta iti cet ? guNadoSayorye darzanAdarzane tayoradhyAsAt / yathaiva hi apUrvArthe pratyakSAdau tasya tatkAraNasya vA guNadarzanAddovasya cAdarzanAt prAmANyam, evaM pravacanasyApi tadeSi- 25 tavyamityarthaH / na pratyakSAdau guNakRtaM prAmANyaM tatkAraNe tadabhAvAditi cet; na; tasyApyaJjanasaMskArAdestatropalambhAt / satA'pi tena doSa evApodyate na prAmANyamApAdyate, doSAbhAvAdeva prAmANyasyausargikasyaivApatteriti cet; ucyate-yadi na tena tasyApavAdaH kiM syAt ? aprAmANyamiti cet; na; 1-zakkinA na A0, ba0, 50 / 2 vAkyapra-pA0, ba0, 50 / 3 bhagavadviSayasya / 4 -umbhasa-pA0, ba0, p0| 5 sakaLapa-A0, 50, p0| 6 yugapattad-A0, ba0, 50 / 7 -stulyakRtva-mA0, 20, 50 / 8 mImAMsakaH prAha / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyavinizcayavivaraNe [318 prAmANyakAraNe samarthe sati tadanupapatteH / aprAmANyadoSo'pi samartha iti cet ; yugapattahiM tadubhayaM prApnuyAt / tathA ca bhrAntavijJAnAttadarthe vRttyavarttane / yugapat prApnuyAtAM te pramANatvetaratvataH // 1683 // akSAdikaM pramANatve doSe yadi na zaktimat / jJAnaM kathaM tadA tasmAdaprAmANyaM yadAzrayam ? // 1684 // prAmANye tasya sAmarthya naSTaM na jJAnajanmani / yadi svataH pramANatvaM tadA tasyocyatAM katham ? // 1685 // jJAnasAmarthyato bhAvi prAmANyaM cet tadA bhavet / svato yadanyataH zaktistadA tatparato na kim ? // 1686 // sAmarthyAt paratastaccet guNataH parato na kim ? / yato guNebhyo doSANAmapavAdaH prakalpyate // 1687 // sati ca tatastadapavAde muNata eva prAmANyaM tadapavAdasyaiva guNatvAt / na tasya tattvamabhAvarUpatvAccet; tarhi niyamavaikalyasyApi hi hetorna doSatvamiti kathamanumAnAbhAvasyaHprAmANyamapi 15 doSataH syAt ? tadvaikalyasya doSatvavad guNatvamapi tadapavAdasyeti tata eva prAmANyaM na svataH / tato guNAdidRSTayAderadhyakSAdivadaJjasA / prAmANyamAgame'pIti sUktamukta svayaM budhaiH / / 1688 // na hi pravacanakAraNairguNasya tadarthajJAnasya doSasya rAgAderasiddha eva darzanAdarzanAdhyAso nirbAdhatvena tatsiddheH / tathA hi-yatsvaviSaye nirbAdhaM vacanaM tadguNavannirdoSakAraNakaM yathA kiJcijja20 lazaityAdiviSayamasmadAdivacanam , tathA ca vivAdApannaM pravacanam / na cedamasiddhameva pratyakSAdinA tadviSaye pravacanena tadagocare tasya bAdhanAt / tadevAha tajjJAnapUrvakaM taya'manumAnasamIkSitam / iti / tajjJAnaM guNavannirdoSajJAnaM tatpUrvakaM pravacanamanumAnena samIkSitaM samyagavalokitam / tadeva kutaH ? takyaM tarkajJAnavedyaM yata iti / na hi yannirbAdhaM vacanaM taduktajJAnapUrvakamiti tarkAbhAve 25 sambhavatyanumAnamiti bhAvaH / yatpunaratra prajJAkaracodyam "bAdhakasya puro bhAvaH sarvavijJAnasambhavI / paraM tu bAdhakAbhAvaH tatrApyAkAzyate na kim ?||[pr0 vArtikAla0 11]iti; 1 "yadA svataH pramANatvaM tadAnyannaiva gRhyate" -mI0 zlo0 codanAM0 zlo0 52 / 2 "tasmAd guNebhyo dossaannaambhaavstdbhaavtH| aprAmANyadvayAsattvam"."- mI0 zlo0 codanA zlo0 65 / 3 "atha guNato doSApavAdamabhyupagamyAha"-tA0 tti0| 4 tajjJAna-pA0, va0, p0| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 19] 3 pravacanaprastAvaH 285 tanna yuktam, parAparasakalakAlabhAvino bAdhAvirahasya prathamata eva tarkajJAnabalenAdhyavasAyAt tadviSayaparAparAzaMsAnupasarpaNenAnavasthAdoSAnutpatteH sAdhanAsiddhikalpanasyAnavakAzAt / na tarkAdapyapramANAt pravacanasya bAdhAvirahanizcayo'tiprasaGgAt ,. prAmANyaM ca tasya nidhinatvAt, tadapyanyatastarkAt , tatrApyevaM kalpanAyAmanavasthAnAt kathaM pravacane tadvirahanizcayo yato yathoktasAdhyasiddhiriti cet ? atrAha mAnaM vastubalAdeva [ sarvavastunibandhanam ] // 18 // iti mAnaM pramANaM tarka iti tayagrahaNena tarkasyAkSepAt / vastuzabdena ca sa eva taya ucyate tasya balaM sAmarthya tata iti / etaduktaM bhavati nirbAdhatvaM hi tarkasya vedyate cet tadanyataH / / anavasthAnadoSaH syAnnaivaM tasya svato gateH // 1689 // itthametadavazyaM ca prapattavyaM manISiNAm / vitarkamicchatAM no cet vitarko nAvatiSThate // 1690 // vinA ca na vitaNa kiJcidiSTaM prasiddhyati / mAnameva vyavasthAyAH tatprasAdAdavasthitaH // 1691 // tato yuktaM vastubalAdeva mAnaM tarka iti / tasya svarUpamAha-'sarvavastunibandhanam' 15 iti / sarva niravazeSaM vastu sAdhyasAdhanabhAvAbhimataM nibaddhayate viSayatvena yasmin tattathoktam , anyathA anumAnAnupapatteriti / nirUpitaM caitat / athavA vastu pravacanaM tasya balaM tataH, mAnaM tadeva pravacanam, na punarnirdoSaguNavajjJAnapUrvakatvAt , tasyaiva tatrApauruSeyatvenAsambhavAditi mataM mImAMsakasya / tatredaM dUSaNam-'sarvavastunibandhanam' iti / sarva pravacana tipAdyaM vidhiniyogabhAvanAdyanekavikalpaM vastu tannibandhanaM tadviSayaM mAnaM bhavet pravacanam / kathaM hi nAma sarvaspApi 20 vidhyAdestataH pratipattau tadanyatamasyaiva tadarthatvam ? tasyaiva niHzreyasahetutvAditi cet kuta etat ? vedAdeveti cet; na; tena hi tadaparatrApi taddhetRtvapratipAdanAt / sampradAyAditi cet; na; sampradAturasarvadarzitve tato'pi tadanupapatteH / sarvadarzitve tu kathaM puruSaguNasyAbhAvaH pravacane yena tatkRtameva prAmANyaM na bhavet / tato yukta yathoktajJAnapUrvakatvaM pravacanasya / yadi apauruSeyasyApi puruSavizeSaguNabalAdevArthatattvanizcayaH pravacanasya pauruSeyatvameva kinna bhavati ? iti manvAna Aha- 25 ... AgamaH pauruSeyaH syAt pramANamatilaukike / iti / / Agacchati guruparvakrameNAgamayatyanena saMsAratatkAraNAditattvamiti vA AgamaH pravacainaM sa pauruSeyaH puruSakRtaH syAt bhavet, tatra puruSaguNasambandhasya sarvathA parihartumazakyatvAt, ata eva ca pramANam / yadi pratyakSAdiviSaye siddhasAdhanamiti cet ; na; atilaukike loke jItaM laukika ' pratyakSAdi tadatikrAntam atilaukikam atyantaparokSaM tatreti / kuta etaditi cet ? atrAha- 30 - 1 -strkaadest-50| 2 sayaMpramANena A0, 50, 50 / 3 -naM pau-0, ba0, pa0 / 4 "trhi"-taa0di0| 5 jJAtaM A0, ba0, p0| 6 "jAte iti sUtreNa jAtAthai tthnn"-taa0tti0| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 319 saMvAdAsambhavAbhAvAt [ samayAvipralambhane ] // 19 // iti / saMvAda: arthatathAbhAvaH tasyA'sambhavaH tasyAbhAvAt saMvAdabhAvAditi yAvat / nedAnIM tatra tadbhAvo'nupalambhAt, kAlAntarabhAvinazca tataH kathamidAnIM prAmANyanirNayo yataH pravRttiriti cet ? pratyakSAdau katham ? tatrApi pazcAdeva tadbhAvAt / ata eva anirNItaprAmANyAdeva tataH pravRttiriSyate 5 tadviSayasya jalAderaprAptAvapi pIDAbAhulyA bhAvAt / na caivaM pravacanAdapi tAdRzAdeva tapazcaraNAdau pravRttikalpanamupapannam / tehAhula kA lokanAditi cet; na; tasya pratyakSAdAvapi tulyatvAt / tathA hi arka kSIrAdajakSIramavivicyaiva yaH pibet / tasya bhUyAn pariklezaH kiM tvayA nAvalokyate // 1692 // hArasarpAvibhAgena dIrghaM kiJcidanizcitam / kaNThe samAsajanmartyaH kinna mRtyumapi vrajet // 1693 // tato yathA tatra pazcAdbhAvino'pi tadbhAvasya kAraNaparizuddhijJA gadadhyavasAye tataH prAgeva tannirNayaH tathA pravacane'pi / tadevAha - 'samayA vipralambhane ' iti / samayaH sam samIcInaH pravacanahetuH ayo bodhastasya avipralambhanamavipratIsAraH tasmin, 'saMvAdAsambhavAbhAvAt 15 AgamaH pramANamatilaukike' iti / 10 20 286 25 syAnmatam - yadi kacit sarvajJaH sambhavati bhavatyapi tadA tajjAnapUrvakatvena pravacanasyAvisaMvAdasambhavaH, na caivaM pramANAbhAvAt / na hi taMtra pratyakSaM pramANam tasyAsarvaviSayatve tena tajjJatvasya kvacidaprativedanAt, viSayipratipatteH viSayapratipattimantareNAnupapatteH / sarvaviSayatve tu tatpratyakSavato'pi sarvajJatvam / tathA tamapyanyasya pratyakSAdavagacchataH sarvajJatvamiti sarvajJamekamantricchataH sarvajJabahulatvamavyAhatapravAhamApadyeta / taduktam " sarvajJo'yamiti hyevaM tatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // kalpanIyAzva sarvajJA bhaveyurbahavastava / ya eva syAdasarvajJaH sa sarvajJaM na buddhayate // " [ mI0 zlo0 codanA 0 zlo0 134 - 135 ] iti / pratyakSAbhAve ca nAnumAnam; tasya pratyakSataH sAdhyasAdhanasambandhapratipattau satyAmevotpatteH / sAdhyasya ca sakalavedinaH pratyakSeNagrahaNe tatastalliGgasambandhaM syAzakya pratipattikatvAditi, tadatidurmatam; pratyakSAviSaye'pi tasminnanumAnapravRtteH " parokSo'pi " ityAdinI pratipAdanAt / yadapi parasya durvilasitam - pratyakSAdeH pramANapaJcakasya vastusattAvabodhakasya sarvave 1 anirNItaprAmANyAdeva / 2 pIDAbAhulaka / 3 mImAMsakasya / 4 - nAnu - A0, ba0, pa0 / 5 "gRhItasambandhasyaikadezadarzanAda sannikRSTe'rthe buddhiranumAnamiti mImAMsakAH / " - tA0 Ti0 / 6 nyAyavi0 zlo0 3 / 3 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 20] 3 pravacanaprastAvaH 287 dinyapravRtteH tadapravRttilakSaNAdanupalambhAt abhAva eva tasyeti; tatra na tAvattasyAbhAvo nIrUpa eva; tasya pramANAviSayatvAt / na hyasau atadrUpAdavyAvRtta eva tadviSayaH, tdtdvibhaagaabhaavaaptteH| vyAvRttazcet; na; vyAvRttizaktivaikalye tadanupapatteH / tacchaktibhAve ca nIrUpatvavyApatteH, zaktipradhAnarUpatvAt bhAvAnAm / bhavatu paryudAsavRttyA kizcijjJatvameva tadabhAva iti cet; tadapi na pratiniyatapuruSAdhiSThAnam, tasya tadabhAvatvenAbhISTatvAt / sakaladezakAlavartipuruSa pariSadadhiSThAnasya tu tasya kathaM 5 niravazeSatatparijJAnavikalena prativedanam ? adhiSThAnaprativedana evAdhiSTheyaprativedanopapatteH / tatpari- - jJAnavatve tu kasyacit kathanna tasyaiva nirupadravaM sakalaveditvamApadyeta yataH "sarvajJo'yamiti hyevam" [ mI0 zlo0] ityAdi mImAMsakasya paratra cintitaM dUSaNaM svagRhaM pratyupagataM na bhavet / tannAnupalambhAdapi abhAvAparanAmadheyAt sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvasAdhanamupapannam / kiJca, ayamanupalambho vAdinaH svasya vA bhavet, sarvasya vA gatyantarAsambhavAt ! tatrobhayatrApi doSamAvedayannAha- . 10 sakalajJasya nAstitve svsrvaanuplmbhyoH| ArekAsiddhate tasyApyAgdarzanato'gataH // 20 // iti / na hi sarvajJAbhAvasa.dhane svAnupalambhasya gamakatvam; tasya paracetovRttivizeSe satyapi bhAvena vyabhicAriNaH saMzayahetutvAt / na hi tatra niyogataH pratyakSAdInAmanyatamasya pravRttireva, prathamadarzana eva tadavadhAraNAt 'mukho'yaM paNDito vA' ityAdivimarzAbhAvApatteH / na cAnavadhA- 15 rito'pi saM nAstyeva, punaH kutazcit kAryavizeSAt tadastitvasya nirNayAt / nApi sarvasambandhina; tasyaivAsiddhaH / tadevAha-'tasyApyarvAgdarzanato'gateH' iti / tasyApi sarvasambandhino'nupalambhasyApi, api zabdAnna kevalaM sarvajJasya agateH agatizca tsyaagdirshntH| arvAco hi vastubhAgasya darzanamasmadAdipratyakSaM tatkathaM tasya sarvaviSayatvaM yataH sarvasambandhino'nupalambhasya tto'vgtiH| yatpunaratrAnumAnam-sarve'pi sarvajJaM nopalabhante puruSatvAde rathyApuruSavaditi; tadapi na samyak sarveSAmagdirzanato'navagamena hetorAzrayAsiddheH / na cAsti puruSatvAdeH sarvajJatvopalambhenavirodhaH, so'rvAndarzini sambhavannapi na sarvajJe syAt , tenAtmano'nyasya ca sarvajJatayA darzanasambhavAt / sa eva nAstIti cet, na; anyataH tannAstitve'nupalambhasya vaiphalyApatteH / tata eva sarvasambandhina iti cet na; parasparAzrayAt-siddhe tannAstitve tadanupalambhasya tato'pi tannA stitvasya 25 siddheH / ato nAnumAnAdapi siddhistadanupalambhasyeti na tasmAdabhAvaH sarvajJasya / nApi vaktRtvAdeH; dvitIyaprastAve tanniSedhasyApyabhihitatvAt / bhAvastu tasyAnumAnato nirUpito nirUpayiSyate ca / kathaM punaH sarvajJavijJAnasyAkSajatve sUkSmAntaritadUragocaratvamasmadAdi 1-vRttezcet A0, ba0, p0| 2-paparIkSAdhi-A0, na0, pa0 / 3 saMzayAmAvApatteH / 4 prcetovRttivishessH| 5 -jJasambandhinastasyaivAsiddheH ya-A0, ba0, p0| 6-laMbhanena vi-pA0, ba0, pa0 / 7-dhastato'rvAgda-A0, ba0, p0| 8-darzinyasaMbhavAnnApi sarvajJe prA0, ba0, 50 / 9 sattvAdi-A0, ba0, 10 / 20 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [rAra 288 nyAyavinizcayavivaraNe pratyakSavaditi cet ? kathaM gRddhavArAhAdipratyakSasya ? tasyAsmadAdipratyakSavilakSaNatvena taddharmayojanasyAsambhavAditi cet, na; sarvajJapratyakSasyApi tadvilakSa gatvAvizeSAt / kathamevamapi ekendriyopajanitasyaiva tasyAzeSendriyArthaviSayatvaM gRddhavarAhAdau tasya svaviSayAnatikrameNaiva dUrasUkSmAdyavaloka nAtizayabhAvAt nendriyAntaraviSayanirUpaNeneti cet ? indriyajatvAvizeSa sa eva tadatizayaH 5 kasmAt ! tadIyAdindriya zaktivizeSAditi cet; tarhi tata eva sArvajJaM pratyakSamindriyAntarArthaviSayamapi bhavet / nanvidamanupapannam, zaktivizeSAdapi svArthAnatilaGghanenaivendriyajJAnasyAtizayoparatteriti cet, svendriyAnatilaGghanenaivetyapi bhavet / tathA cet, na; satyasvapnAdAvanyathA'pi tadatizayadarzanAt / tadatilaGghane vA svArthAtilaGghanamapyaviruddham, ata eva 'cakSuHzravaso bhujaGgAH' iti kavipravAdo'pi / tato durbhASitamidam "yajAtIyaiH pramANaistu yajAtIyArthadarzanam / dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt / / yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAna rUpe zrotravRttitaH // " [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 113-14 ] iti / 15 kimarthaM tarhi tatrendriyabhedaparikalpanam ekasmAdeva tasmAt sakalendriyArthapratipatteriti cet ? na; kadAcidattataH ( datataH ) kadAcidanyataH kadAcitataH sarvAdapi tatpratipatteH / anyathAs smadAdau vAmetaranayanabhedo'pi na bhavet prayojanabhedAbhAvAt / tathApi svahetubalAyAtastadbhedo bhavatyeveti samAnaM bhavedindriyAbhede'pi / kevalamabhyupagama evAyaM na ca tasyAkSajatvabhipretaM jainasya' / "bahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nArthakRt / " [bRhatsva0 zlo0 129] ityA 20 nAyAt / kathaM tarhi tatra pratyakSavyapadezaH tasyAkSapratigamAnAdevopapatteriti cet ? na tasya vyutpattimAnimitatvAt, vaizadyasyaiva tadupalakSitasya pravRttinimittatvAt , sati tasmin tadabhAve'pi gotvAdeva govyapadezavat / vaizadyamapi tatpratigamanAdeva rUpAdivedane dRSTaM tatkathaM tadabhAve'pi cet ? AstAmetat , kathaM punarindriyanirapekSaM na pratyakSam ? tadbhAvabhAvaniyamasya darzanAditi cet ; tata eva AlokanirapekSamapi na bhavet / bhavatyeva "jAtivizeSANAM saMskRtacakSuSAM ca tadabhAve'pi tatprati. 25 patteriti cet; samAnamanyatra, sukhAdivedanasyendriyAbhAve'pi prativedanAt / tadapi tadapekSameva pratyakSa 1 pratyakSasya / 2 etadati-tA0 / 3 -yavize-pA0, ba0, pa0 / 4 indriyAt / 5 kadAcittataH pa0 / 7 sarvajJajJAnasya / 8 "abhyupagamya cAkSajatvaM sarbajJajJA. nasyAtIndriyArthasAkSAtkAritvaM samarthitaM nArthataH, tajjJAnasya ghAtikarmacatuSTayakSaya bhUtatvAt |"-prmeyk0 pR0 259 / 9 "akSAzritatvaJca vyutpattinimittaM zabdasya na tu pravRttinimittam / anena tu azAzritenaikAthaMsamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate tadeva ca zabdasya pravRttinimittam |"-nyaaybi0 TI0 pr011| nyAyakumu0pR026, tti02|| 10-pra-A0, ba0, p0| 11 tadbhAvAbhAva-A0, ba0, 10 // 12 "naktaJcarANAM mArjArAdInAm"-tA. tti0| 13 sukhAdivedanam / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 20 ] 3 pravacanaprastAvaH tvAt rUpAdipratyakSavadityetat naktaJcarAdipratyakSasyA lokA pekSatvamapi vyavasthApayet / pratItibAdhanAnnetyapi tulyamanyatrApi' / kiJca tadindriyaM yataH sukhAdivedanam ? mana iti cet; kva tasya samprayogaH ` ! sukhAdAveveti cet; na; anutpanne tasmin tadayogAt / utpanne'pi vaiyarthyAt tadutpattAveva tadanarthAntaratayA tatpratyakSasyApyutpatteH / atha tat tadviSayAdarthAntaraM tattvAt rUpAdipratyakSavadityucyate ; 5 tanna; abhedAnubhavena pakSasya bAdhanAddhetozca tata eva kAlAtyayApadiSTatvAt / kiJca, yadi tadvedanAt pUrvamasti puMsaH sukhAdikam / kinna saMhlAdatApAdiliGga tadvapuSIkSyate // 1694 // niyamAbhAvAnna cedaniyamAnna kim / kAryasya na caivaM vedanAt pUrvaM kadA'pi tadavIkSaNAt // 1695 // romaharSAdisambhavaH / na vedayato nApi tApaM athAyaM tatsvabhAvo yajjJAtameva svakAryakRt / jJAnAtmaiva tadA hlAdatApAdiH parikalpyatAm // 1697 // kAryAdanyathA tvavyavasthiteH / nIlAdito'pyanyadevamapyavakalpanAt // 1698 // satyeva tasmin rUpaM tanna , parimlAnavadanatvAdi dRzyate // 1696 // 289 sukhAdestatpratyakSamupapattimat / yasya bhavatA parikalpyate // 1699 // 10 15 bhinnaM "jAtirindriyato tato yuktaM sukhAdipratya [kSa ] vadakSanirapekSaM sArvajJamapi pratyakSaM bAdhakAbhAvAt / 'yadyevamAtmanirapekSamapi tadbhavet, ko vA niyamahetuH yatkaraNatvAvizeSe'pi tasyendriyAdAvevAna- 20 pekSatvaM nAtmani' ityapi na codyam; upAdAnatvena niyamAt / na hyupAdAnanirapekSaM kimapi kAryamupalabdhapUrvaM yataH pratyakSamapi tathA'vakalpyeta / upAdAnahetuzca tasyAtmaiva na cakSurAdikam, pratisandhAnAbhAvaprasaGgAt / asti ca pratisandhAnam 'ahameva rUpadarzI rasAdikamapyanubhavAmi' iti / na cedaM cakSurAdyupAdAnatve sambhavati; santAnAntaravat cakSurAderbhedAt / ekazarIrAtmakatvAt abhedo'pyastyeveti cet ; zarIramede na bhavet / asti ca pUrvazarIrAnubhU tasyApyuttarazarIre pratyabhijJAnam -'ya eva 25 pUrvajanmani kSatriyo jAtaH sa evAdhunA brAhmaNo'smi' iti / tanna zarIrAdeH tadupAdAnatvamupapannaM yatastadabhAve tanna bhavet / sahakAritve tu nAyaM niyamaH satyasvamAdau tadabhAve'pi tasya darzanAt / upAdAnatve'pi kathaM niyamo bIjAdyabhAve'pi kadalyAdeH kandAdau darzanAditi cet; na; tAdRzasyAsambhavAt / na hi yAdRzaM kadalyAdivIjAderupAdAnAt tAdRzaM kandAderapi tadvilakSaNasyaiva tasya 1 - mantrApi A0, ba0, pa0 / 2" sannikarSaH " - tA0 Ti0 / 3 "bhavedayataH " - tA0 Ti0 / 4 saskA-tA0 / 5 "utpattiH, jAtiH sAmAnyajanmanoH " - tA0 Ti0 / 6 - tve tanniya A0, ba0, pa0 / 37 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 320 tattvajJairavalokanAt / atattvajJapratipatsyapekSayA tu tadaniyamakalpanamanupapannam atiprasaGgAt / sahakAritve'pi kimevaM na niyamaH indriyajJAnavilakSaNasyaiva satyasvamAdAvapi pratyakSasyAvekSaNAditi cet ? kimevaM tava vilakSaNapratItiyoMgipratyakSe na bhavati ? bhavatyeva, anyathA satyasvapnajJAne'pi tadabhAvApatteriti cet; tarhi "yajAtIyaiH pramANeH" [ mI0 zlo0 ] ityAdi duravabodha5 vijRmbhitaM bhavet / tanna kiJcidetat / 290 kathaM punarAtmanastadupAdAnatvaM tasyAcetanatve cidrUpatayA pariNAmAsambhavAt na pariNAmAdupAdAnatvam api tu samavAyikAraNatvamiti cet; kiM punastatkAraNatvaM nAma ? svAtmanyArambhaiti cet; kIdRzastasyAtmA ? nityo vyApIti cet; na; tadArabdhasthApi nitya sarvagatatvaprasaGgAt kvacit kadAcicca tasya bhAve na tadAtmanyArambhaH syAt tasya kvAcitkAdirUpAbhAvAt, anabhyupagamAt / 10 astyeva dezatastadabhyupagama iti cet; na; vastuto dezavattve tasya kAryatvena ghaTAdivadanityatvApatteH / kalpanayA tadvattve tu upAdAnatvamapi kalpitameveti nirupAdAnameva tattvataH pratyakSAdijJAnamanujJAtaM bhavet / tanna samavAyikAraNatvena tasyaiva upAdAnatvamupapannam / kuto vA nityaH pRthivyAdireva tasya samavAyikAraNaM na bhavet yato'yamAyAsaH, AtmakalpanAyAm acetanatvasyAvizeSAt ? 'na pArthivAdiparamANusamavetaM jJAnam asmadAdipratyakSatvAt, yattatsamavetaM na tattathA yathA tadrUpAdi, tathA 15 ca jJAnam, tasmAnna tatsamavetam' ityanumAnena pratibandhAditi cet; Atmasamavetamapi na bhavet, tatsarvagatatvAdivadevAsmadAdipratyakSatvAbhAvApatteH / hi tatsarvagatatvamasmadAdeH pratyakSam, avivAdena "sarvagata AtmA sarvatropalabhyamAnaguNatvAt " [ ] ityAderanumAnasya vaiphalyopanipAtAt / sAdhanAvyatirekI ca dRSTAntaH mAnasapratyakSaviSayatayA paramANurUpAderapyasmadAdipratyakSatvAt, anyathA 'yAvAn kazcid guNaH sa sarvo'pa kvacidAzritaH' iti vyAptyaparijJAnAt kathamidamanumAnam -- 20 "buddhyAdayaH kvacidAzritA guNatvAdrUpAdivat " [ ] iti ? athAramadAdibAhyendriyapratyakSatvAditi hetuH; tanna; asiddhatvAt / na hi tatpratyakSatvaM buddherasti zarIradarzane'pi tadvikalpe saMzayAt / tannAnumAnapratibandhAt jJAnasya tatparamANusamavAyaH zakya pratibandhaH, yata Atmaiva tatra samavAya heturiti kalpyeta / bhavatu cetana evAtmA tatropAdAnaM tasya tathApariNAmopapatteriti cet; tasyApi kathanna gelakAdivat zarIre sarvatrApi darzanavyApAraH ? tatsvabhAvasyAnyathAtvAyogAditi cet ; satyamidam; yadi na kiJcidapi tasyAvaraNaM bhavet / bhavati ca tadastitvasyAveditatvAt, golakAdau tu tadvyApAraH tatra karmapaTalasya svacchatvenApratirodhakatvAt / abhihitaM caitat " - " kathaJcitsvapra dezeSu syAt karma paTalAcchatA " iti / tato yuktamakSAnapekSaM kevalinaH pratyakSam tatra vaizadyasya puSkalatvAt / tasya cAvaraNavivekanibandhanatvena akSavyApAraparAdhInatvAbhAvAt / 25 1 tallakSaNasya etadevAha - 1 tasyAbhAvena A0, ba0, pa0 / 2 AtmanaH / 3 - pattiH ka-A0, ba0, pa0 / 4-yazakyaM pratibandhanaM ya-A0, ba0, pa0 / 5 nyAyavi0 zlo0 361 / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3221-22] 3 pravaMcanaprastAvaH 291 vijJAnamaJjasA spaSTaM viprakRSTe viruddhyte| na svaprekSaNikAdevoM jJAnAvRtivivekataH // 21 // iti / vijJAnaM sakalavedanaM viprakRSTe dezakAlasvabhAvavyavahite' vastuni ajasA pravRttaM spaSTaM parisphuTaM na viruddhyte| kuta etat ? jJAnAvRteH jJAnAvaraNasya vivekataH vizleSana iti / tAtparyamatra-sati avaizadyasambhave tena viruddhayeta, na cAyamasti, tannimittAvaraNasya tatrAbhAvAt , 5 tadabhAvasya ca nirUpaNAt / atraiva 'svapna' ityAdi nidarzanam / svajazva svApa IkSaNikAca - grAmaDAkinyaH svapnekSaNikAsta Adayo yasya samAhitacittAdestasya vA tasyeva / vA zabdasyevArthatvAt / yathaiva hi satyasvapnAdau vijJAnaM viprakRSTaviSayamapi spaSTaM tadAvaraNavigame tadvirodhinastadaspaSTatvasyAbhAvAt ,tathA sakalajJavijJAnamayIti bhAvaH / na ca satyasvapnAdijJAnaM tAdRzamasiddhameva; kAryato lokaprasiddhatvAt / sAmprataM pratipAditArthasaGgrahArthaM zlokAnAcakSANaH prathamamAtmano jJAnAtmakatve sarvasya sarvadarzitvaparyanuyogam AvaraNavivekavaicitryeNa pariharannAha tataH saMsAriNaH sarve kathaJciccetanAtmakAH / tattatsvabhAvato jJAnaM sarvatra zabalAyate // 22 // iti / saMsAriNo bhavaprabandhAnubandhino jIvAH kathazcit na sarvAtmanA cetanAtmakAH svaparaviSaya- 15 parijJAnasvabhAvAH / kuta etat ? tato'nantaroktAjjJAnAvRtivivekAt / 'kathazcit' ityatrApi yojyam / kathaJcita kenacit kSayopazamavizeSaprakAreNa bhavato na sarvAtmanA, tataH sarvAtmanaiva' tdaatmtvopptteH| yata evaM tattasmAt jJAnaM prakramAt saMsArisambandhi sarvatra sarvasmin svarUpe artharUpe ca zavalAyate spaSTAspaSTataratamAdivividhapratibhAsarUpatayA citrIbhavati / tadapi kutaH ? tatsvabhAvataH tasya tadvivekasya svabhAvaH zabalajJAnajananahetuH zaktibhedastata iti / bodhAvaraNavizleSavaicitrye sati janminAm / bhavati jJAnavaicitryaM spaSTAspaSTAdirUpataH // 1700 // maNau prakAzavaicitryaM mlvishlessbhedtH| vilokayanto naivAtra vivadante vipazcitaH // 1701 // tato yuktamazeSajJasvabhAvasyApi dehinaH / kathaJcijjJatvamapyuktamupapatisamanvayAt // 1702 // bhavatu nAmaivamidam , paraM tatra vaktavyam-yattadAvaraNaM tadapi cetanameva "karmajaM lokavaicitryaM cetanA mAnasaM ca tat / " [ abhidha0 ko0 4.1 ] iti vacanAt / tato na tatra madirAdi 25 1-hitava-pA0, ba0, pa0 / 2 taskena prA0, ba0, pa0 / 3-ramanyeva ta-A0, ba0, 50 / 4 prANiprakA-prA0, ba0, 50 / 5-pantu nai-pA0, ba0, p.| 6 bauddhaH prAha / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyavinizcayavivaraNe [322 sAdRzyopakalpanamupapannamiti kazcit ; so'pyanizcitavastuvAdI; tathA sati nirvivAdApatteH / tathA hi-yadi cetanaM karma tarhi tasyAbhyudayapratyavAyanibandhanatayA svata evAdhigamAt na kasyacidapi tatra vivAdaH syAt / asti ca, anuSThAnarUpaM taditi kasyacit', prAkRtamityanyasya, AtmaguNavizeSa ityaparasya', bahulaM taddarzanAt / adhigate'pi tasminnanantaraphalAdarzanAzaktyAropato vivAdaH 5 sambhavatIti cet ; ucyate atasmin tadgrahatvaM cedAropo nAdhigacchati / Atmanastasya bodhatvamasvasaMvedinaH katham // 1703 // adhigacchati cettasmAdvivAdopajaniH katham / avivAdAnukUlaM yattathA tasyAtmavedanam // 1704 // AropAntaratastasyAdhigatasyApyanizcayAt / vivAdotpattihetutvaM yadi tatropakalpyate // 1705 // tadAropAntare'pyevaM prasaGgasyAnivartanam / anavasthAbhayAvAhi kathaM zakyanirAkriyam // 1706 // tasmAdacetanaM karma tattvajJairanumanyatAm / tatrAnuSThAnarUpatvaM yatparaiH parikalpitam // 1707 // tadayuktamanuSThAnAdatraivopakSayaM gatAt / paraloke phalotpattevatiyA'pyavyavasthiteH // 1708 // nApi tatmAkRtaM tasya tatprakRtyaiva saGgateH / / tasyAzcAcetanatvena tatphalAnubhavAtyayAt // 1709 // cicchAyAsakramAt sA'pi cetanaiveti cetasAt (cedasat ) / vistareNa purA tatra tatsaGkrAnteniSedhanAt // 1710 // prakRtau karmabhogastannAsti tasya kathaM punaH / puMsi kalpanayA bhAvo yatsa bhokta ti kathyatAm // 1711 // tattvato na hi puMso'sti tadbhogo'nabhyupAgamAt / nedAnImupacArAccetyabhoktaiva sa sarvathA // 1712 // na ca bhogamakurvANa karmAtIvaprasaJjanAt / tanna sAGkhyoditaM karma yuktiyuktamudIkSyate // 1713 // 1 kazcidvipazcinmAnyasepyani-A0, ba0, 50 / 2 "mImAMsakasya"-tA. tti0| 3 "prakRteH pradhAnasya vikAraH prAkRtam"-tA0 tti0| 4 "sAMkhyasya"-tA0 tti0| 5 "vaizeSikasya"tATikA draSTavyam-nyAyakumu0 tti0puu03| 6 "svasya"-tA0 tti0| 7-sthApayAvAhi A0. ba0, p0|8"atiprsgaaNdityrthH"-taa0tti| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3123 ] 3 pravacanaprastAvaH tasyAcetanadharmaNaH / nApi vaizeSikAbhISTaM cetanAtmaguNatvasya niSedhAdavyavasthiteH // 1714 // AtmanazcetanatvaJca yathAsthAnaM niveditam / nivedayiSyate cAtaratyajyatAM tatra vibhramaH // 1715 // tataH syAdvAdiparikalpitameva paugalikaM karmopapannaM tasyaiva cetanAtmavibhrama nibandhanatayA 5 madirAdinidarzanabalena pratipatteH / kathaM punazcetana AtmA tAdRzamanarthamUlaM karmArabheta tatparityAgasyaiva tatropapatteH, na ca tasya paraprabhupAravazyam, anabhyupagamAt; ityapyacodyam ; mithyAjJAnabalena tasyApi tadupapatteH / tathAhi - vivAdApannaM karma mithyAjJAnopanibaddham, Atmani tadvibhramahetutvAt, tadupayuktaviSAdivat / na cAzrayAsiddhatvaM sAdhanasya; karmasadbhAvasya niveditatvAt / tannibandhanatayA vibhramasyApi nirUpitatvAnna svarUpAsiddhatvamapi / yathA'vasthitasvaparajJAna svabhAvasyAtmano mithyAjJAnameva kathaM 10 yatastadupanibaddhamAtmani karma bhavediti cet ? na tasyApi tatpUrvopArjita karmacalAdutpatteH', tasyApi tatprAkkAlabhAvi mithyAjJAnAt, evamanAditvAt mithyAjJAnatadupanibaddha karmaprabandhasyetyupapannaM cetanasyApyAtmanaH karmopakalpanam / kathaM punaramUrttasyAtmano mUrttena karmamalenAbhisambamdho mUrttasyaiva maNyAdermUrttamalasambandhasyopalambhAditi cet ? na; AkAzasyAmUrtasyApi mUrttena jaladharapaTalAdinA'bhisambandhapratipatteH / na ca maNyAdAvapi mUrttireva malasambandhanibandhanam ; tanmAtre tatprasaGgAt / na caivam, 15 upakalpitavizuddhivizeSe tadabhAvAt / api tu tadgataH kazcit snigdhatvAdirUpaH pariNativizeSa' eva, tasya cAtmanyapi mithyAjJAnAdisvabhAvasya bhAvAt upapanna eva karmamalAbhisambandhaH / na caikAntenAmUrtta eva saMsArI jIvaH tasyAnAdimUrta karmasambandhAt tatpradezAnupravezarUpAt kathaJcinmUrttatvasyApi bhAvAt / tadevAha -- 293 abhinno bhinnajAtIyairjIvaH syAccetanaH svayam / iti / jIvaH prANabhRdAtmA prakramavazAttasyaiva jIvapadenAbhidhAnAt / bhinnajAtIyaiH pudgalapariNAmarUpatayA svato vilakSaNaiH karmamalaiH abhinno'viSvagbhUtaH syAt bhavet / syAt kathaJcidvA bandhakAreNa / yadyevaM mUrtto nIvastarhi tanmalabandhavadacetana eva syAditi cet; na; tasya svayaM svalakSaNatazcetanatvAt, anyathA saMsArAnupapatteH / duHkhAnubhavaprabandho hi saMsAraH, sa kathamacetanasya syAd ghaTAdivat ? syAdeva cicchAyAsakamAditi cet; na; tasya nirAkaraNAt / ata eva na 25 cetanAsamavAyAdapi / api ca, cetanAsamavAyena saMsArI vyoma kinna vaH / tatrApi samavAyasya bhAvAnnityavibhutvataH // 1716 // samavAyasya bhAve'pi cetanA tatra nAsti cet / jIve kutaH ? svahetozcet samavAyo vRthA bhavet // 1717|| 20 30 1- dupapatteH tA0 / 2 - SaNavanta - A0 ba0, pa0 / 3- dvA prabandha - A0, ba, pa0 / 4- ye ca saM-A0 ba0, pa0 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [323-24 vinA'pi tasmAdatreda miti hetorvyavasthite (tau)| na ca tasyAH paraM kiJcit samavAyaprayojanam // 1718 // tasmAdihedambhAvasya samavAnimittatAm / bruvatA vyomni caitanyaM jIvavat parikalpyatAm // 1719 // adRSTAbhAvatastatra saMsAro nAsti cedasat / cetanAvadadRSTasya samavAyAdavasthite // 1720 // satyapyevaM svtstsyaacetntvaadsNsRtau| svatazcaitanyamAyAtaM jIve saMsAriNi sphuTam // 1721 // sa tarhi kasmAt sarvato na prakAzate sarvaviSayatayeti cet ? atrAha malairiva maNirviddhaH karmabhirna prakAzate // 23 // iti / yathA samantataH prakAzAtmA'pi jAtyo maNiH malai rajaH-kardamAdibhiH viddho na prakAzate tathA jIvo'pi karmabhirAvaraNApagnAmadheyaividdhaH parasparapradezAnugamaprabandhena baddho na prakAzate / yadA tu tadAvaraNamalAnAM tadupAdAnakAraNapratyanIkAt upAyAbhiyogAt niHzeSavRttyA jIvato vizleSastadA prakAzata evAsau samantataH sarvArthasAkSAtkaraNarUpatayA ca / taduktam "jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibaddhari / dAhye'gnirdAhako na syAdasati pratibaddhari // ' [ yogabi0 zlo0 431] tadevAha-- sarvArthagrahasAmarthyacaitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sarvAnarthAnna pazyati // 24 // iti / jIvaH sarvAnAna kasmAnna pazyati pazyatyeva / kadA ? vigame niHzeSavizleSe / keSAm ? karmaNAm AvaraNamalAnAm / kIdRzAnAm ! sarvo niravazeSo yo'rthoM dezAdiviprakRSTastasya grahaH parijJAnaM tatra samarthameva sAmarthya tacca taccaitanyaM ca tatpratibadantItyevaM zIlAnAmiti / kaH punarayaM taistasya pratibandho nAma ? paTavat viSayapracchAdanamiti cet ; tataH katha mahaNaM viSayasya ? tadApi viprakRSTagrahaNasya tatsvabhAvasyAparimlAnAt teSAJca darzanaprasaGgaH paTavat / 25 asAmarthyAnneti ceta ; na; vedanasamarthapratijJAvyApatteH / AvaraNAntaraiH pratiba-dhAnneti ceta; na; tatrApyevaM prasaGgAdanavasthApattezca / tanna tatpracchAdanaM pratibandhaH / zaktipradhvaMsa iti cet ; ucyate ekaiva jJAnazaktizcet sA ca tairdhvasyate ydi| jIva eva bhaved dhvastastadA gatyantaracyuteH // 1722 // 20 1 AkAzasya / 2 uddhRto'yam-aSTasaha0 pR050| jayadha0 pR066| dha0 A0pa0553 / 3 karmaNAm / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 325] 3 pravacanaprastAvaH karmAvaraNavizleSastasya dhvastAsataH' katham / yena sarvArthadarzitvaM tatastasyopavarNyate // 1723 // anekA tasya zaktizcedekazaH sarvavedini / tasyAH sAkalyavidhvaMse jIvadhvaMsaH punarbhavet // 1724 // asAkalyena vidhvaMse zaktyA'vasthitayA katham / sarvArthadarzanaM tasya na syAt saMsAravartinaH // 1725 // pratyarthaniyatA zaktiranekA tasya cettayA / ajJAtayA kathaM tasya sarvArthagrahasambhavaH // 1726 // jJAtatvamapi tasyA na zaktyA yuktamanekayA anavasthAyAvezasyAtidUropasarpaNAt // 1727 // ekayA tatparijJAne zaktibhede vRthA bhavet / bAhyasyApyekayaivArthajAtasya prativedanAt // 1728 // atra coktamidaM jIvadhvaMsanaM sopapattikam / iti ye codayantyatra te'pi na nyAyavedinaH // 1729 // tacchatterbahurUpAyAH svata eva pravedanAt / anavasthAbhayotpattiprasaGgAbhAvanizciteH // 1730 // tAbhireva hi tAH zaktIrjIvo vetti tadAtmakaH / / bAhyAnapi padArthoMghAniti hi prAniveditam // 1731 // tAsAM cA'sakaladhvaMse jIvadhvaMsaH kathaM bhavet adhvastazaktyavasthasya tasyAdhvaMsopapattitaH // 1732 // 20 kathaJcijjIvavidhvaMsakalpanaM tu na dUSaNam / sthityutpattivinAzAtmavizvatattvapravAdinAm // 1733 // tato yuktaM jIvasya grahaNazaktividhvaMsakaraNameva karmaNAM tatpratibandhatvamiti / na caivaM teSAM darzanaprasaGgaH viSayavat tatrApi taireva tacchataH pratibandhanAt / bhavatvevaM tathA'pi yathA parigalitanikhilajaladharapaTalapariveSTanasyApi bhAnumataH punaH kutazcit tadupalepasambhavaH tathA niravazeSanidhUta- 25 bodhAvaraNamalasyApi kevalinaH punaH kutazcittadabhisambandhasambhavAt anarthopanibandhaH kinna bhavatIti cet ? atrAha-- prabhuH saakssaatkRtaashessprpshcbhuvntryH| anarthaH paramAtmAnamata eva na yojayet // 25 // iti / 1 dhvastatvena asataH avidyamAnasya jIvasya / 2 anekAntasya A0, ba0, 50 / 3-kataH sa-A0, ba0, p0| 4-bhayAdeza-A0, ba0, 50 / 5 dhvaMsAdhvaMsopapattitaH A0, ba0, pa0 / 6-ca sakala-A0, ba0, p0| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 26 yato'yaM paramAtmA sakalAvaraNamalApagame sati sAkSAtkRtAzeSaprapaJcabhuvanatrayo jAtaH ata eva asmAdeva hetoH paramAtmAnaM ca anarthaH saMsAraduHkhaiH tatkAraNaizca rAgAdibhiH na yojayet / niravazeSatattvaviSayavizuddhajJAnAtmanastatra tadviyojanasyaivocitatvAt / mA bhUdAtmani tadyojanaM paratra bhavatyeva krIDAsukhArthatvAditi cet, na; krIDAyA rAgidharmatvena bhagavatyasambhavAt, 5 naisargika-niratizayAnandarUpatayA tasya tatsukhanirapekSatvAcca / - tanna tatsukhArthatvena tatra tadyo janam / karmapreritatveneti cet; na svakarma tasya tatra prerakam ; tasyAnugrahaparasyaiva bhAvAt / parakarmeti cet, na; tenApi tasyApreraNAt , prabhutvavyApatteH / karmaNa eva tato'pi prabhutvamadhikamiti cet ; kimidAnIM tasya tatpreraNayA anarthayojanasya tata eva sambhavAt ! cetanAdhiSThitAdeva tatastatsambhavo na kevalAditi cet ; kathamidAnIM tatastatpreraNam ? tadapi tadadhiSThitAdeveti cet, na; 10 parasparAzrayAt cetanAdhiSThitaM karma prerakaM cetanasya tat / cetanastadadhiSThAtA bhavet tatpreraNAditi // 1734 // karmAntarapraNunnasya tasyAdhiSThAnato yadi / karmAntare'pi cinteyamanavasthAkarI bhavet // 1735 // tanna karmaNA tasya preraNam / nApyapareNa prabhuNA; tasyaiva tadadhikasyAbhAvAt / bhAve tena muktAtmanAmapyanarthakaraNe kinna preraNam ! "prabhuryadevecchati tatkaroti" [ ] iti nyAyAt / evaJca, punarAvRttisadbhAne muktAnAmapi tabalAt / muktikAmitayA na syAdanuSThAnaM manISiNAm // 1736 // na teSAmasau prerako nimittAbhAvAditi cet, svasti tarhi tatprAbhavAya / nimittapAravazye 20 tadanupapatteH / tataH sUktam-prabhuH ityAdi / kutaH punaH prabhorniravazeSaprapaJcabhuvanatrayasAkSAtkaraNamiti cet ? atrAha evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAt siddhayet [na ca tena vinA''gamaH] // 26 // iti / evam anantaramupavarNitaprakAraM bhagavato yatkevalajJAnamanumAnena pUrvoktana vakSyamANena 25 ca vimbhitaM niSpratyanIkaM pravRttaM tadAgamAt AgamamUlAt samyagdarzanAdyabhyAsAt Rte vinA na siddhyet na niSpadyeta, tata eva niSpadyata ityarthaH / tadanena mAhezvaraM tajjJAnamanAgamAbhiyogapUrvakamiti" pratyuktam ; tathA hi-tadapi tatpUrvakaM puruSAtizayatvAt zAstrajJAnapuruSAditadatizayavat / tadavizeSe'pi tatprakarSAdireva tatpUrvako na tajjJAnamiti 1 prAguktavyApa-A0, ba0, 50 / 2 karmaNaH / 3-pi yetada-A0, ba0, 50 / 4 tatprabhAvAya A0, b0p0| 5 nityazuddhajJAnavatvAnmahezvarasya / 6 puruSAtizayasvAvizeSe'pi / 7 aagmaabhyaaspuurvkH| mAhezvaraM jJAnam / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3127] 3 pravacanaprastAvaH 297 cet; kAryatvAdyavizeSe'pi ghaTAdikameva buddhimaddhetukaM na tanukaraNAdikamityapi vibhAgastathA bhavediti kathamIzvarasiddhiryataH tajjJAnamatatpUrvamucyeta ? tanna kiJcidetat / nanvevamAgamasya tatpUrvakatvaM na bhavet, tato'pi pUrva tasyAbhAvAditi cet ; atrAha-'na ca tena vinAgamaH' iti / tena kevalajJAnena vinA AgamaH tadarthAnuSThAnahetuH na ca naiva siddhayet / tasyApauruSeyasya niSedhAt / na caivamanyonyasaMzrayaH; hetuhetumadbhAvena paramAgamakevalajJAnasantA- 5 nasya bIjAGakuravadanAditvAt / etadeva darzayannAha satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate // 27 // iti / satyam avitatham / kiM tat ? puruSAtizayaH puruSasyAtIndriyArthadarzanAdirUpaH pravacanaheturatizayaH prakarSo mato'bhyanujJAtaH / itizabdo'tra draSTavyaH / tadabhyanujJAnaM ca 10 arthasya AgamaprAmANyalakSaNasya anyathA'nupapattilakSaNAt balAdeva, na hi tatpuruSAtizayamantareNopapannamiti 'nirUpitam / evaJca asya pravacanasya prabhavaH kvacit kadAciccocchedavataH punarunmajjanaM pauruSeyaH puruSakRtaH prabandhastu santAnAparanAmA anaadirissyte| tathA tadiSTau kasyacid bAdhakasyAbhAvAt / na kevalaM tadbalAdeva tadabhyanujJAnam, api tu anumAnAdapi / taccedam'-yo yatrAnupadezAliGgAnanvayavyatirekAvisaMvAdi vacanopakramaH sa tatsAkSA- 15 tkArI yathA surabhicandanagandhAdau asmadAdiH, tathAvidhavacanopakramazca kazcit grahanakSatrAdigativikalpe mantratantrAdizaktivizeSe ca tadAgamapraNetA puruSa iti| tadAgamasyApauruSeyatvena praNeturabhAvAdAzrayAsiddhaH tadabhidheyaviSayastathAvidhavacanopakrama iti cet ; na 'vedasya' ityAdinA tatrottarasya vakSyamANatvAt / evamapyasiddhaM tadvizeSaNamanupadezatvam, upadezAt kasyacit tadupakramasambhavAditi cet ;na ; upadeSTustadarthadarzanAdyatizayasambhave tasyaiva nikhilaviSaya- 20 vijJAnAdhiSThAnatvenAsmadiSTapratiSThAnAt tasyApyapadezabalAdeva upadeSTa tvaparikalpanAyAma-. nAdiH upadezaprabandhaH parikalpito bhavati / tatra ca 'anAdisampradAyazcet' ityAdinA doSaM vakSyAmaH / tannAnupadezatvamasiddham / nApyaliGgatvam ; na hi liGgabalAt tasya tadvikalpAdyupadezaH, liGgasyaiva tatra kasyacidasambhavAt / sambhave'pi tasya prAkRtapuruSaviSayatve sarvasyApi tatastatpratipattisambhavAt daivajJatvamaviziSTaM bhvet| viziSTapratipattRgocaratve tu siddhaM 25 tatpratipatturatIndriyArthasAkSAtkaraNaM tadaparasya tadvaiziSTyasyAyogAditi nAsiddha mlinggtvm| .. nApi ananvayavyatirekitvam ; na hi anvayavyatirekAbhyAM grahacArAdeH sambhavati pratItiH, tasya cUtamaryAdemadhumAsAdivat dezakAlAdiniyamAbhAvAt / nApi tasyAvisaMvAditvam ; sati tadvAcyasambandhaparijJAne tatra saMvAdasyaiva prtiiteH| kadAcit visaMvAdapratItistu pratipattureva yathAvattatsambandhaparijJAnasAmarthyavaikalyalakSaNAdaparAdhAt, na tadvacanopakramasya / tato 30 yuktaM tadanyathA'nupapattyA kvacit tadviSayasAkSAtkaraNasAdhanam / evamapi grahagatyAdiviSayameva tatastatsiddhayet nAzeSaviSayamiti cat ; na; tadviSayasyaiva tsyaashessvissytopptteH| grahagatyAdayo hi dezakAlajAtIyavikalpena prANinAM zreyaHpratyavAyopanipAtapizanatayA pratIyamAnA niHzeSAnapi dezakAlavizeSAn tannivAsinaH trasasthAvarAdyanekavikalpAn 1 nirUpamevaJca tA0, prA0, ba0 / 2 "sUkSmAdyarthopadezo hi tatsAkSAtkartRpUrvakaH / paropadezaliGgAjJAnapekSAvitathatvataH // " -ta0 zlo0 pR0 11 / 3 -tvAnnApi prA0, ba0, p0| 4 'asiddham' iti smbndhH| 38 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 . 65 nyAyavinizcayavivaraNe [328-29 prANinastadadhikaraNAn adRSTavizeSAnapi taddhetuphalavikalpena pratyAyayanti, anyathA tatpizunatayA' tatpratipatteranupapatteH tatkathamazeSa viSayameva tatastanna sAdhitaM bhavet ? etadevAha -- grahAdigatayaH sarvAH sukhaduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat // 28 // iti / 268 graha AdityAdirAdiryeSAM tArakAdInAM teSAM gatayazcAravizeSAH / upalakSaNamidamlatAgulmAdyoSadhigatA rasavIryAdayo mantradhyAnAdigatA vazIkaraNazaktyAdayo'pi sarvAH niravazeSAH yena pratipAditavacanopakramavatA sAkSAtkRtAstena puruSeNa kinna sAkSAtkRtam ityarthaH ? sukhaduHkhAdihetava ityatraivopapattiH, yataH tadgatayo rasavIryavipAkAdayazca jagataH prItiparitApalAbhAlAbhajIvitamaraNAderjJApakatayotpAdakatayA copajAtAH tataH tatsAkSA tkAriNA tadapi sAkSAtkRtameva, anyathA tatsAkSAtkaraNAnupapatteriti manyate / tataH sthitaM tadgatyAdisAkSAtkA rijJAnopanibandhana eva tasya pratipAdito vacanopakrama iti / sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH' / / 26 // iti / sUkSmAH paracetovRtti vizeSa mantrauSadhizaktyAdayaH antaritA dezakAlavyavahitA jIvitamaraNalAbhAlAbhAdayo dUrAH mandaramakarAkarAdayasta eva arthAH te kasyacit tadviSayAnumAvata : puruSasya pratyakSA vizadajJAnaviSayA iti sAdhyante anumeyatvAt anumAnajJAnagocaratvAt / yadi te pratyakSAH kimanumAnena pratyakSAviSaya eva tadutpatteH, "pratyakSaba uddhiH kramate na yatra 20 talliGgagamyam" [ yuktyanuzA0 zlo0 22] iti bhavatAmapyabhyupagamAditi cet; yadi na pratyakSAH, tathA'pi kathamanumAnam / kathaM ca na syAt ? vyAptyaparijJAnAt / na hi pratyakSAdanyat sAdhyasAdhanavyAptipratipattau tasya pramANam / anumAnatastadavagatau, tata eva; parasparAzrayAt / anyatazcAnavasthAnAt / arthApattezcAnumAna vizeSatvAt / upamAnasya ca pratyakSaviSaya eva sAdRzyopAdhikatayA pravRtteH / AgamAt tatpratipattau vyarthamanumAnaM sAdhyasyaiva tataH parijJAnAt / tataH pratyakSameva tatra pramANam / tena ca vyAptimavadyotayatA sUkSmAastramador eva, anyathA talliGgavyAptestato'vadyotanAnupapatteH / "pratyakSa buddhiH " ityAdikaM tu pramANAntarAt vyAptipratipattyabhiprAyeNAbhihitaM tato na doSastadvacanasya / coktam - yadi te pratyakSA: kimanumAneneti tadapi mImAMsakasyaiva codyaM yaH pratyakSaviSaye'pi anumAnamanvicchati nAsmAkam asmAbhistu kevalaM tatprasaJjitenAnumAnaM 30 teSAM pratyakSaviSayatvaM pratyAyyate / ata evedaM prasaGgasAdhana' mAmananti manISiNaH / bhavedidaM prasaGgasAdhanaM yadi pratyakSaviSaya evAnumAnam / na caivam, indriyazaktyAdivat sUkSmAderapyata - dviSayasyaiva kutazcit kAryavyatirekAt anumAnopapatteriti cet; na; tacchaktyAderapi anizcitapratibandhAt anumAnAnupapatteratiprasaGgAt / pratibandhanizcaye pratyakSataH kathamatIndriyatvaM tacchaktyAderiti cet ? ayamapi bhavata eva paryanuyogo yasya pratyakSAt tannizcayo sAmprataM parasya nirbaMndhAt liGgabalopanibandhanatve satyapi tasya sUkSmAdipadArthasAkSAtkaraNamavazyambhAvIti darzayannAha - 1 tatsUcakatayA / 2 tulanA- zrAptamI0 zlo0 5 / 3 -numAnavataH zrA0, ba0, pa0 / 4 parasya A0, ba0, pa0 / 5 tata evAnumAnAt svIyavyAptipratipattau / 6 - namanumAnamiti manI - A0, ba0, pa0 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 30] 3 pravacanaprastAvaH 266 na syAdvAdinaH, tenApratyakSAdevohavikalpatastadupagamAt / bhavatu sUkSmAdAvapi tata eva tannizcaya iti cet ; na; 'tatprAmANye SaTpramANa niyamavinipAtAt / ko vA tadvikalpopagame bhavato lAbhaH ? sUkSmAdipratyakSatvAbhAva evAnumAturiti cet ; na; 'tadvikalpasyaiva dezakAlAnavacchinnavyAptiprativedino vaizadyakoTiprAptau sUkSmAdipratyakSatvopapatteH / bhavati hi tasya tatprAptiH, AvaraNApAye tannimittasyAvaizadyasya vyapagamAt / pratipAditaM ca tasya' tanni mitatvaM kvacinniravazeSanivRttizca / tanna tadupagame'pi tatpratyakSaprasaGgabhayAt nirmuktiH indriyazaktyAderapi spaSTabhAvAdhiSThAnatadvikalpazemuSIviSayabhAvamupAseduSaH pratyakSatvAbhyanujJAnasyAdUSaNAt / tataH prasiddha pratyakSApekSayaiva kasyacit sUkSmAdayo'rthAH pratyakSAH - pAvakAdayaH ivetyupapannam, anyathA talliGgapratibandhanirNayAnupapattyA tdnumaanaabhaavprsnggaat| kA punarevaM bhavatastatpratyakSasAdhanaprayAsena samIhitasiddhiriti cet ? niravazeSa- 10 tatvazinaH puruSasya nirbAdhatvenAvasthitireva / ata evoktam 'iti sarvajJasaMsthitiH' iti / bhavatyeva tatprasaGgasAdhanaM yadi grahagatyAdi kamanumAnataH pratipadya kazcidupadizet, na caivam, tacchAstrasya vedAGgatvenApauruSeyasyopadeSTurevAbhAvAt / etadevAha-- .. vedasyApauruSeyasya svatastattvaM vivRnnvtH| AyurvedAdi yadyaGga [yatnastatra nirarthakaH] // 30 // iti / 'vaidyakamAyurvedaH AdizabdAt jyotiHzAstrAdi yadi cet aGagamavayavaH / kasya ? vedasya / kIdRzasya apauruSeyasya apuruSakRtasya / punarapi tadvizeSaNaM svataH puruSanirapekSatayA tattvam AtmAnaM svargataddhetusambandhAMzca vivRNvato vyaJjayata iti / atrottaramAhayatnastatra nirarthakaH iti / tatra tasminnAyurvedAdau yatnastAlvAdivyApAralakSaNaH tadarthavyAkhyAnarUpazca prayAso nirarthako niSphalaH / tathA hi-- na tAvat kaNThatAlvAdivyApArastatsvarUpakRt / nityasyAkaraNAttasya nApi tadvyaktikAraNam // 1737 / / vyaktistasmAdabhinnA cet nityaiveti na tatkRtiH / bhinnA cedvedato vyaktistasyeti kathamucyatAm // 1738 // tayApi tasya cet vyaktistatrApyevaM prasaJjanAt / anavasthAbhayAvezAnnirmucyeta kathaM bhavAn // 1739 // atha matamupalabdhireva vyaktiH, "upalabdhinimittAcca nAnyad vynyjkmucyte|"[ ] iti vacanAt / sA ca viSayaviSayibhAvAt sambandhAdeva vedasyetyucyate nAbhedAt nApi tadantarakaraNAditi; tanna; upalabdheH prayatnakAryatvenAnityatve tadviSayabhAvasyApi tadapekSyatvenAnityatvaprasaGgAt / anitya eva sa iti cet ; vedaH kathaM nityaH ? tasya tasmAd vyatirekA- 30 diti cet; sa eva vedasyeti katham ? vyatiriktAdeva kutazcit sambandhAditi cet ; na; tatrApi pUrvavatprasaGgAt anavasthApattezca / tannopalabdharvyaktitvam, AvirbhAvasyaiva tadana . 20 1 vyAptinizcayasvIkArAt / 2 Uhasya praamaannye| 3 Uhavikalpasyaiva / 4 AvaraNasya pravezadyanimittatvam / 5 -dikramamanu-pA0, ba0, p0|6 "zikSA kalpo'tha vyAkaraNaM niruktaM jyotiSa tathA / chandasAM vicitizceti SaDaGgo veda ucyate // "- tA0 Ti0 / 7 vaidyakarmAyurve-pA0, ba0, pa0 / 8-mbandhaM ca zrA0, ba0, pa0 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nyAyavinizcayavivaraNe [3330 ntarasya tadutpatteH, tasya ca vedavat svataHsiddharupapannametat 'yatnastatra nirarthakaH' iti / na caivam / ata idamucyate-pauruSeya AyurvedAdiH prayatnasAphalyAditi / vyabhicArI heturvAcakapuruSApekSayA bhAratAderapauruSeyatve'pi tatsAphalyAditi cet; na; tadapekSayA vastutastasya pauruSeyatvAt / kathaM tarhi 'sa tena vAcyate' iti vyavahAra: ? 'kriyate' ityeva tadupapatteriti cet ; naH prAgapi tAdRzasya prabandhasya bhAvAt, tadekatvAdhyAropeNa tadvyavahAropapatteH / 'ta evAmI zAlayo bhujyante ye parud bhuktAH' iti vyavahAravat / vyAsAdyapekSayA tu 'tadavyavahAraH, tataH pUrvaM tAdRzasyAbhAvAt / bhavatvevamAyurvedAderapi gurvAdibhirbhASitasyaiva sadRzatayA ziSyAdibhirapi bhASaNAdanubhASyatvameva na pauruSeyatvaM mUlasya kasyacit kartu rabhAvAt / ata evoktam-- "vaktA na hi kramaM kazcit svAtantryeNa prapadyate / yathaivAsya parairuktastathaivaina vivakSyati // paro'pyevaM tatazcAsya sambandhavadanAditA / teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nityatA // yatnataH pratiSedhyA naH puruSANAM svtntrtaa|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 288-90] iti cet ; tadasatyam ; pratyekamasvatantratve'pi puruSANAM tatprabandhasya tatra svAtantryAt _satyava tasmin tadbhAvAt / idameva hi tasya tatra svAtantryaM nAma 'yattadbhAvAbhAvaniyamAnu vidhAyitvamAyurvedAdeH, ataH kathamapauruSeyatvam ? satyametat, apauruSeyatvaM tu kasyacidatI ndriyadarzinastatkartu rabhAvAditi cet; kathamidAnIM tatrAprAmANyanivRttinirNayaH sati 20 pauruSatve doSaparizaGkanasyAnivRtteH ? "doSAH santi na santIti pauruSeyeSu zaGakyate" [ ] iti svayamevAbhidhAnAt / kuto vA tatra tAdRzaH kartu rabhAvaH ? pratyakSAditi cet ; na; cirakAlavyavahitasya tato bhAvavat abhAvasyApyapratipatteH / idAnIM tatastadabhAvapratipAdanaM tu na doSAya, abhISTatvAt / / karturasmaraNAlliGgAditi cet ; kimidamasmaraNam ? aparijJAnamiti cet ; na; 25 'sakalajJasya' ityAdinA dattottaratvAt / anabhyupagama iti cet ; kiM punarabhyupagamena bhAva vyAptiryatastadabhAve na bhavet ? tathA cet; sarvasya sarvamiSTaM siddhayet, aniSTasyAnabhyupagamAdevAbhAvopapatteH / na tanmAtrAdevAbhAvaH api tu pramANamUlAditi cet ; kiM tarhi tat pramANaM yadanabhyupagamasya mUlaM bhavet ? idamanumAnamiti cet ; na; parasparAzrayAt-anabhyupagamAdanumAnam, anumAnAdanabhyupagama iti| tato'pyanumAnamanyadeveti cet, na; tasyApi bhaavgraahinnstnmuultvaanupptteH| abhAvagrAhitve tu tata evAbhAvasiddheH vyarthamidamanumAnaM bhavet / kiM vA tadanyat pramANam ? 'AyurvedAdiprabandho mUlakartR vikala: anAditvAt manuSyaprabandhavat' ityanumAnamiti cet, tadanAditvaM yadi pramANAntarAt; tata eva tadakartRkatvasiddheH vyarthamidam / ata eva cet; uktaM parasparAzrayatvam / tannAtastadvaikalyasiddhiH / AgamAditi cetna; tena tatra prajApatikartRkatvasya "evaM vA are asya mahato 1 vAcyate iti vyvhaaraabhaavH| 2 yattadabhAvA-prA0, ba0, p0|3 "doSAH santi na santIti pauruSeye tu shkyte| vede karturabhAvAca doSAzaGkava nAsti naH // "- tattvasaM0 zlo0 2495 / 4 nyAyavi. zlo0 3 / 20 / 5 tadvaikalyasya siddhi-pA0, ba0, 50 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 30] 3 pravacanaprastAvaH . 301 bhUtasya nizvasitameva tad (metat) yat Rgvedo yajurvedaH" [ bRhadA0 2 / 4 / 10 ] ityAdinA zravaNAt / 'tatra tanna pramANamiti cet, vyAhatametat-tasyaiva prAmANyaM sAdhayitumupakrAntena tadeva praviruddhayata iti / nopamAnAdapi tatsiddhiH; tAdRzasya prabandhAntarasyAbhAvAt / astyeva manuSyaprabandha iti cet, na; tasyApi "mukhato brAhmaNa masRjat" [ ] ityAderAgamAt samUla- 5 kartR kasyaivAdhigamAt / etenAnantaraprayoge nidarzanasya sAdhyavaikalyaM pratipattavyam / arthApattestatsiddhi riti cet, kutastadutpattiH ? prAmANyAditi cet tadapi kasmAt ? na tAvattadvaikalyAt; parasparAzrayAt / nApi saMvAdAt pratyAgame'pi tatastadvaikalyasiddhiprApteH / na hi tatra saMvAda eva nAsti, tadviSaye'pi tasya bhulmuplbdhH| na sarvatreti cet ; na; prakRte'pi tulyatvAt / tadanena "svataH" [ mI0 zlo0 ] ityapi pratyAkhyAtam / 10 kathaM vA tasya prAmANyamacetanatvAt kalazAdivat ? satyametat, mukhyatastattvajJAnasyaiva tattvAt, tatkAraNatvena tUpacaritameva zabdasya taducyata iti cet ; na svatastasya tatkAraNatvaM vyAkhyAvaiphalyAt / na vaiphalyaM tayA tatra vipratipatteH nirAkaraNAditi cet saiva kutaH ? samayAntarAbhiyogAditi cet, anabhiyuktatadantarasya tahi tannirapekSameva sa tatkAraNaM sambhavet / na ca vam, sampradAyabalAdeva tatrApi tasya tattvadarzanAt / ata eva "AcAryavAn 15 puruSo veda" [chAndo0 6 / 14 / 2 ] iti zrutiH / kathaM vA tadabhiyogAdvipratipattiH ? satyapi tasmin zabdasya tatkaraNazakteraparikSayAt / parikSaye sa eva parikSINaH syAt abhedAt / bhede tu tadapekSaNAt svatastasya taddhetutvaM vyAhanyate / parikSINAcca kathaM tatastattvajJAnam asatastadanupapatteH ? na tata eva tattvajJAnamapi tu punaranyatastAdRzAditi cet naH tasyApyanyatastadabhiyogAdeva parikSayAt, punarapyanyatastatkalpanAyAmanavasthApatteH / ato na zabda- 20 sAmarthya vipratipattiriti na tannirAkaraNAt tasyAH sAphalyam, api tu zabdasya zakti- . krnnaadev| kathaM punaH svato'satI tacchaktiranyato bhavati ? "na hi svato'satI zaktiH kartu manyena zakyate" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 47 ] iti nyAyAditi cet ; mithyAjJAne zaktiH katham ? na hi sA'pi zabdasya svata eva; 'aprAmANyaM parataH' ityasya vyAghAtAt / atha tajjJAne parasyaiva vyApAro na zabdasya ; yadyevaM paramevApramANaM na zabda iti 25 sarvasyApi tasya prAmANyameva bhavet / parasyApi svatastatra vyApAro yadi sammataH / tadaprAmANyamAyAti svata eva tadA na kim // 1740 // tatparasyaiva * tatrApi vyApAraparikalpane / prAcyapraznAnatikrAntiravyavasthitimAvahet // 1741 // parato na kvacittasmAdaprAmANyavyavasthitiH / iti sA'pi svataH prAptA nivAryeta kathaM tvayA // 1742 // dUramanusmRtyA'pi parasya paropakalpitayA zaktyA tatkAraNatvaM bruvANena zabdasyaiva 1 tanna tantra p0|2 "svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm"-mI0 zlo0 codanA. zlo0 47 / 3 samavAyAnta-zrA0, ba0, pa0 / 4 vyAkhyAnirapekSameva / 5 "aprAmANyaM tridhA bhinnaM mithyAtvAjJAnasaMzayaiH / vastutvAd dvividhasyAtra saMbhavo duSTakAraNAt // -mI0 zlo0 codanA0 zlo0 54 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 31-33 tathA tadvaktavyamavizeSAditi kathaM tacchaktiranyato na bhavet yataH satyajJAnazaktirapi tathA parato nAvakalpyeta / sa ca paraH puruSastadarthasAkSAtkAryeva nAparaH, tataH tadanavakalpanasya vakSyamANatvAt / tadeva darzayannAha-- zAstrajJAnaM tathaiva syAt sAmagrIguNadoSataH / iti / evakAro hetupadAnantaraM draSTavyo bhinnakramatvAt / tadayamarthaH-zAstrAdvedAdanyato yajJAnaM tadarthaviSayaM tat syAt bhavet / katham ? tathA tena satyamithyAtvAtmanA prakAreNa / kutastathA tat syAt ? sAmagrI zAstrameva tasyA yau guNadoSau puruSavizeSApAditasatyamithyAjJAnajananazaktirUpau tata eva tAbhyAmeva / doSagrahaNaM nidarzanArtham, yathA doSato mithyAtvena bhAvastathA satyatvena guNata iti / sato'pi guNasya doSApAkaraNa eva vyApAro na satyajJAne, 10 tasya zAstrAdeva bhAvAditi cet kimevaM doSasyApi guNApAkaraNa eva vyApArAt mithyA jJAnamapi zAstrAdeva na bhavet ? doSataH pUrva guNasyaivAbhAvAditi cet ; guNataH pUrva doSasyApyabhAvAt na tato'pi tadapAkaraNaM syAt / sambhavaniyame vA doSasya guNasyApi syAdavizeSAt / tato yuktaM tajjJAnasya puruSAyattaguNopanibandha natvena parata eva prAmANyam ki punarvede tadarthadazinA puruSeNa ? na hi tena tasya karaNaM nityatvAt, nApi tadarthajJAnasya 15 tasyApi jaiminyAdisampradAyaparamparAta evopapatteriti cet na prayatnasApekSatvena tatra nityatvavirodhasyAbhidhAnAt / tadavirodhe'pi dUSaNa mAha avirodhe'pi nityasya bhavedandhaparamparA // 31 // tadarthadarzino'bhAvAnmlecchAdivyavahAravat / iti| andhavat andho jaiminyAdisampradAyaH tasyAtIndriyasvargayAgasambandhAdivedArthasaMsparza20 vaimukhyAt tasya paramparA pravAho bhavet / kadApi ? avirodhe'pi virodhAbhAve'pi / kasya ? nityasya vedasya / kuto bhavet ? tadarthadazino jaiminyAdInAM madhye tadartha vedArtha pazyatItyevaMzIlasya kasyacidapi abhAvAt / atra nidarzanam-mlecchAH pratyantavAsino balAkAdayaH. AdizabdAdanye'pi tAdazA vyAdhAdayaH teSAM vyavahAro mAtavivAhAdistatreva tadvaditi / prasiddhaM hi parasyApi mAtRvivAhAdeH zreyohetutvadarzinaH kasyApyabhAvAt, ataddarzi25 sampradAyasya ca tadvimukhatvAdandha pravAhatvaM tathA prakRtasyApItyupapanno dRSTAntabhAvaH / satyapi tadarthAbhi mukhya anAdisampradAyatve vedAgamasya bhavitavyaM tadarthadarzinA puruSeNeti pratipipAdayiSuH pUrvapakSayati ___anAdisampadAyazcet AyurvedAdirAgamaH // 32 // iti / subodhamidam / atrottaramAha-- kAlenaitAvatA'nAptaH kathanna pralayaM gataH / iti / etAvatA anAdirUpeNa kAlena kathanna pralayaM gataH tadAgamaH / kIdRzaH ? anAptaH avidyamAnatadartha sAkSAtkAripuruSaH / pralayaM gatopapattyeva (gata eva upapattyA) rAgAdyupahatacetaskatayA prajJAbalavaikalyAdinA ca agdirzinAmanupadezAnyathopadezAdeH aprativedanAnyathAprativedanAdezca pratipuruSamupakSIyamANasya sarvatrApi deze anAdinA kAlena nirmU lonmUlanasya sambhavAt / 1 tadA prA0, ba0, pa0 / 2 'pratyanto mlecchadezaH syAt' ityamaraH / 3 -tadarthAbhimukhe'sAkSAprA0, ba0, p0| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3133-35]] 3 pravacanaprastAvaH * 303 dRzyate hi idAnIntanAnAmapi naipathyAdivyavahArANAM bahujanaparigRhItAnAmapi nirmUlapralayaH kiM punastathA tadAgamasyAdikAlInasya na bhavet / na ca vam, tato yatsiddhaM tadAha siddha zrutendriyAtItaM trikAlaviSayaM sphuTam / / 33 / / iti| .. 'zAstrajJAnam' ityanuvRttam / zAstrasyAyurvedAdeH granthato'rthatazca yajjJAnam ucchedagatasya punaHpravRttinimittaM tat siddhaM kvacit puruSe nizcitam, anyathA tatpralayagamanAbhAvA- 5 nupapatteH / tacca zrutAtItam upadezAnapekSatvAt anyathA bhavet' ityAdidoSAt / indriyAtItaM ca tadadhInatve tjjnyaantvaanupptteH| ata eva trikAlaviSayam indriyadvAratayaiva tasya kAlaniyamasambhavAt / AvaraNaparikSayAcca sphuTamiti spaSTamiti / tarhi tathAvidhasya tajjJAnasya sugatAdiSveva bhAvAt ta eva tadvedAdeH pravartakA' iti cet| atrAha ____tathA na kSaNikAdInAM sarvathAptaguNAtyayAt / iti| kSaNa iti kSaNabhaGgavAda ucyate viSayiNi viSayopacArAt, tadvattvena kSaNikaH sugataH AdizabdAdIzvarAdayasteSAM tathA tenoktaprakAreNa na zAstrajJAnam / kasmAt ? Aptasya yo guNaH ajJAnarAgAdidoSAbhAvalakSaNaH "AptiM doSakSayaM viduH" [ iti vacanAt', tasyAtyayAt abhAvAt / bhavatu nAma kSaNabhaGgAdau pramANapathAtivatini teSAM tadatyayo na nIlAdau tasya tadanativartina eva tairu padezAditi cet| na ; tasyApi kSaNabhaGgAdya- 15 vyatirekeNa tadativatitvAvizeSAt / ata evoktaM 'sarvathA' iti / tato na teSAM tatpravartakatvaM bhagavata eva tadupapatteH / upasaMharannAha tadviramya viramyaitad yuktaM zAstrapravartanam // 34 // iti / tattasmAduktarUpAt jJAnAt etat pratIyamAnaM zAstrasyAyurvedAdeH pravartanaM yuktamupapannam / katham ? viramya viramya vIpsayA antarA'ntarA vicchedaM gatveti darzayati / 20 prasiddhazca parasyApi tathA tadvicchedaH, vicchinnasya punaH kutazcit tadarthadarzanavataH pravartanaM ca / 'vAmadevena dRSTaM 'sAma kaThena proktam' ityAdivyavahArAt, svayaM pratipannasya prathamoktasya ca dRSTatvaproktatvopapatteH / tattesmaiva (tatte'styeba) tadarthadarzI puruSaH tadabhAve zAstrasyaiva pralayaprasaGagAt / / tadevaM tasya zAstraM pratyupayogamabhidhAya tatra pravRtterarthavattvaM pratyabhidhitsurAha- 1 __tAdRzo'bhAvavijJAne zAstre 'vRttiranarthikA / iti / tAdRzo'tIndriyadarzino vItadoSasya ca puruSasya praNetuH abhAvavijJAne zAstra AyurvedAdau yA vedavAdinAM pravRttiH sA 'anathikA niSprayojanA bhavediti zeSaH / naitadasti, zAstrAttadarthapratipattestatprayojanatvAditi cet ; na; zAstrasyAbodhakatvena tatastatpratipatteranupapatteH, anyathA yataH kutazcit tatprasaGgena zAstrasyaiva vaiyrthyaaptteH| bhavatu bodhakAdeva 30 1 'bhavedandhaparamparA' ityAdidoSAt / 2 -kAriti prA0, ba0, pa0 / 3 sphuTitaH tA0 / 4 "prAptaM doSakSayAdviduH - sAMkhyakA0 mAThara0 pR0 13 / yaza0 u0...""| prAptasva......| 5 sAdhukaNThena zrA0, ba0, 50 / 6 aitareyopaniSadi (2 / 5) proktaM yat vAmadevo garne vasanneva sarvamahaM veda ityuvAca / 7 tate smaiva tA018-narthakA taa0| 9-ve ta-tA0 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 . nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 35-36 tataH pratipattiriti cet, na; svato bodhakatvasya pratyAkhyAnAt / paratazca t; kastahi sa paraH anyatrAtIndriyajJAnAdisampannAt puruSottamAt, tatsampradAyAdeva tasya yathArthapratItinibandhanatvopapatteH / jaiminyAdisampradAyAdeva tasya tanni bandhanatvamiti cet; na; tatrAndhaparamparAdoSasya bhASitatvAt / tataH zAstrasya tadarthajJAnaM prati sAphalyamabhyupagacchatA tadarthopadezakArI nirdoSo'nakSArthasAkSAtkArI ca vaktavyaH, anyathA tato'yathArthasya tasya jJAnasyApattyA pravRttivaiphalyApatteH / evamapi ki zAstreNa puruSAdeva tAdRzAt heyopAdeyatattvaparijJAnabhAvAditi cata; na; tato'pi zAstramukhenaiva tadupapatteH, tabaddhayaiva vineyAnAM tadasambhavAt / bhavati sa vaktavyo yadi kutazcittAdRzasya puruSasya nizcayo bhavet, na cAyamasti, tatra bAdhakavat sAdhakasyApyasambhavana saMzayasyavopapattariti cata; atrAha sandehe'pi ca sandehastatastatvaM nirUpyate // 31 // iti / sandehe'pi ca tAdRzaH puruSasya sandehaH zAstre'pi kimidaM tena pauruSeyamata neti, kimasya tadguNataH prAmANyamuta svata iti, kimidameva dharma pramANamuta so'pIti ca saMzayaH prApnuyAt / na cAyaM parasya pathyaH / sati saMzaya "yadvA karturabhAvena" [mI0 zlo0 codanA0 zlo0 63] ityAdeH "svataH sarvapramANAnAm" [mI0 zlo0 codanA0 zlo0 47] 15 ityAdeH; "dharme codanaiva pramANam" [ ] ityavadhAraNasya ca vilopasampAtAt / tataH tasmA- duktanyAyAt tattvaM tasya tAdRzasya bhAvaH nirUpyate vicAryate, tadaparIkSAyAmuktadoSAnativRttaH / tadevaM vedA'vayavatvenAyurvedAdeH nityatve doSamabhidhAya sAmprataM zabdamAtrasya nityatve taM darzayannAha ___ svatantratve tu zabdAnAM prayAso'narthako bhavet / iti / 20 svatantratvamanyAnapekSatvamanena nityatvaM darzayati satyeva tasmin tadupapatteH tasmin sti| keSAm ? zabdAnAM laukikAnAmanyeSAM ca prayAsaH tAlvAdiparispandarUpaH prayatno'narthako viphalo bhavet / tu zabdAdavadhAraNaM pratipattavyam / nAnarthakasteSAM tena vyakteriti cet; na ; prayAsadeza eva tatprasaGgAt, pradIpAdyAlokadeza eva ghaTAdyabhivyakte rapyupalambhAt / tathA ca na pareNa zabdasya zravaNam azrotraprAptasya tadasambhavAt / atha 25 prayAsAd vyaJjakA vAyavaH zrotu: zrotrapradezaM yAvadabhisarpantastatrApi tadabhivyakti kurvanti prayAsasya tu tatkAritvopakalpanaM taddvArakameva na sAkSAt / na caivaM sarvatra tadabhivyaktiH; vyaJjakAnAM srvtraabhaavaaditi| tanna satyam, evamabhivyaktA'nabhivyaktarUpatayA tatra bhedApatteH / nAyaM doSaH kvacidabhivyaktareva anyatrAnabhivyaktitvena tallakSaNasya rUpAnta rasyA bhAvAditi cet ; kathamevamanyatrAnabhivyaktireva kvacidabhivyaktirapi na bhavet, tathA 30 ca vyavasthitamidaM bhavet-'prayAso nirarthako bhavet' iti, anabhivyaktivat tadrUpAyAmabhivya ktAvapi prayAsasyAnupayogAt / kathaM punaranabhivyaktiH abhivyaktiH, abhAvasya bhAvarUpatvAnupapatteriti cet ; abhivyaktirapi anabhivyaktirna bhavet bhAvasyApi abhAvarUpatvAyogAt / dezabhedApekSayA tasya tAdrUpyasyetaratrApi tulyatvAt / tato niravayavasya kvacidabhivyaktau sarvatrAbhivyaktireveti naSTo dUrAdazravaNavyavahAro dikpAratibhirapi vyApini tatra' 1jJAnasyopapattyA prA0, ba0, 50 / 2 zAstraM ki-pA0, ba0, pa0 / 3 codanaiva pramANaJcetyetad dharme'vadhAritam -mI0 zlo0 codanA0 zlo0 4 / 4 tUttarakAritvopakalpanaM tadbAdhakameva zrA0, ba0, pa0 / 5 zabde / 6-sya bhA-zrA0, ba0, p0|7 zabde / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 36 ] 3 pravacanaprastAvaH 305 zravaNasyaiva sambhavAt / kuto vA prayAsasya vyaJjakatvameva na kArakatvam ? tataH prAgapi zabdasya bhAvAditi cet; zrotrajJAnaviSayatvamapi bhavet tasya tallakSaNatvAditi vyartha eva prayAsa: syAt - tenApi tasyaivAbhivyaktyaparanAmadheyasya karaNAt tasya ca vinA'pi tena sattvAt, satazca karaNe tadapariniSThaprasaGgAt / tajjJAnayogyatvenaiva prAk tasya bhAvo na tadviSayatveneti ca et; na; tatrApi tadvaiyarthyAvizeSAt / tathA hi yogyaH prAgapi zabdazcet svajJAnajananaM prati / prayAsApekSayA tatra kimanyat phalamucyatAm / / 1743 // sa prayAsavyapekSazca et svajJAnajananakSamaH / prayAsAdhInatacchaktistataH pUrvaM kathaM bhavet // 1744 // zaktistasya tadAyattA na ca et kiM tadvyapekSayA / vyaktA ( ktyA) khyameva kAryaM ca et na svazaktestadudbhavAt // 1745 // kevalA sAnahetuzcat jahyAcchaktitvamAtmanaH / kAryazUnyA'pi zaktizca et zaktiH syAd vyomapadminI // 1746 // jahA nAma kaivalye tatsAhitye tu neti cet 1 tadaiva hi sA zaktirna tataH prAk, tataH katham // 1747 // zrotravedanayogyasya zabdasya prAgapi sthiteH / tadvyaktAveva sarvo'yaM prayAsa iti kathyatAm // 1748 // kuto vA tasya prayAsAt prAgapi bhAvaH ? tato'bhivyakteriti ca et; kasmAnna niSpattireva / prAgapi tatastasya bhAvAditi ca et; na; parasparAzrayAt / jJAnAt tarhi tadA tadbhAvaH / saiva tataH pratyabhi " zabdo'pi pratyabhijJAnAt prAgastItyanumIyate / " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 33 ] iti / 10 1 prayAsAt prAgapi / 2 prayAsenApi / 3 zabdaH / 5 - syApyabhA-A0, ba0, pa0 / 6 tadabhivyakteH ka - A0, ba0, pa0 / 7 zabdasya / 8 zabdanityatve / 6 zaktAvapi / 10 satIti tA0 / 36 15 20 iti ca et; kiM punaridaM pratyabhijJAnaM nAma ? sa evAyamiti pUrvAparayorekatvaparijJAnamiti ca et; na; sarvathaikatve pUrvAparabhAvasyAnupapatteH, tatra hi pUrvabhAva eva vA bhavet, uttarabhAva eva vA ? tatra pUrvavikalpe pUrvatayaiva tasyAbhivyaktiriti na sAmpratikatayA 25 pratipattirbhavet / pUrvasyApi tataH pUrvabhAve na pUrvatayApi pratipattiH, tato'pi pUrvatayaiva tatsambhavAt evaM tatrApi vaktavyamiti na kvacidavasthitA prayAsatastadabhivyaktirbhavet / uttaravikalpe tu prAgbhAvasyAbhAvAt na prayAsAt 'tasyAbhivyaktiH / kathaJcidekatve tu pUrvasmA - * duttarasya zrotrabodhAnupAtino bhedo'pyastIti 'tatkAdAcitkatve kAraNamabhidhAtavyam, anyathA tadayogAt / tacca na prayAsAd aparamupalabhyata iti kathaM tatkAryataiva tatra na bhavet ? satyapi tasya prAgbhAve prayAsopanItairdhvanibhiH kathamapratItairabhivyaktiH ? pratItaireva pradIpAlokAdibhiH ghaTAdInAM tadupalabdheH / na pratItirabhivyavatAvaGgaM zaktereva tattvAt mantrAdinA tanniSedhe tadAlokAdInAmapi anabhivyaJjakatvAt / na ca tasyAmapi paryanuyogaH - ' kIdRzI" sA' iti ? kArakazaktAvapi prasaGgAt, tatrApi atIndriyatvenApratIteravizeSAt / na ca tAvatA'sau niSpramANakaiva kAryadarzanena kArakazaktivat vyaktidarzanato vyaJjakazakterapyavasthApanAt / 35 30 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 nyAyavinizcayavivaraNe [ 3 / 36 tasmAdindriyagocarAtipAtinyaiva zaktyA tAdRzImeva zaktiM zrotrendriyasyAdadhAnA dhvanayaH zabdAbhivyakterhetava ityupapannamutpazyAmaH / taduktam-- " na ca paryanuyogo'tra 'kenAkAreNa saMskRtaH (tiH) / utpattAvapi tulyatvAt zaktistatrApyatIndriyA // nityaM kAryAnumeyA ca zaktiH kimanuyujyate / tadbhAvAbhAvamAtraM hi pramANaM tatra gamyate // 'ato'tIndriya evaite zaktyA zaktimatIndriyAm / indriyasyAdadhAnAH syuH zabdAbhivyaktihetavaH // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 43-45 ] 20 306 zabdasyaiva svabhAvazcedalpatvAdistadA katham / "tadbhede tavaikatvaprakalpanam / / 1749 / / pratyabhijJAnazaktezcet ghaTeSvapi na tatkatham / ghaTo ghaTo'yamityevaM vyaktaM tatrApi taddRzeH || 1750 / / vyaktireva kulAlAdesteSAmapi tathetyataH / kArakavyavahAro'yaM kvApi na sthitimApnuyAt // 1751 // vailakSaNyAdvizeSANAM bhedasyaivopapattitaH / 'jAtyekatvanimittaM cet tatra pratyavamarzanam // 1752 // avarNeSvapi saiveyaM prakriyA parikalpyatAm / tatrApyalpAdirUpeNa vyaktibhedavyavasthiteH // / 1753 // 25 arrat' zabdadharmo na bhavati dhvanidharmatvAt / zabda eva taddharmA tathApratIteriti cet; na; atarddhAmaNi zabdatve'pi tathApratipattibhAvena vyabhicArAt, vyaktigatasyaiva alpatvAdestenAnuvidhAnAt / tatra tatpratipattirvibhramAditi cet; na; zabde'pi tadavizeSAt, dhvanigatasyaiva tenApi tasyAnuvidhAnAt / tataH zabda evAtpatvAdiH tadrUpatayA vijJAnAditi na sAdhusAdhanaM zabdatvenAnekAntAt / mukhena ca dRzyate hi mukhe'pi vyaJjakAlpatvAdinA 30 tadrUpavijJAnamatatsvabhAve'pi / taduktam iti ca et; ucyate - tasthAtpatvamahattvAdibhirvizeSairupazliSTasya, anupazliSTasya vA 'te'bhivyaJjakAH kalpyantAm ? na tAvadanupazliSTasya ; apratIteH / na hi tAdRzaH kvacid vyakto'vyakto vA zabdaH pratItipathamupasarpati yatrAlpatvAdInAmanyatamasyApi vizeSasyAnupazleSaH, sarvadA tadupazleSiNa eva tasya pratIteH / bhavantu tadupazleSiNa eva tasya te vyaJjakA iti cet; 'atrApi - "atha tAdrUpyavijJAnaM heturityabhidhIyate / tathA'pi vyabhicAritvaM zabdatve'pi hi tanmatiH // vyaktyalpatvamahattva ca tadyathAnuvidhIyate / tathaivAnuvidhAtA'yaM dhvanyalpatvamahattvayoH // 1 - yAgo - tA0 / 2 kAryaH kAraNasaMsmRteH tA0 / 3 nityA A0, ba0, pa0 / 4 tato A0, ba0, pa0 / 5 dhvanayaH / 6 atrAha - tA0 / 7 alpatvAdibhede sati zrakArAdivarNeSu ekatvakalpanaM katham / 8 ghaTatvAdijAti / 6 alpatvAdiH / 10 evopAdhiH zrA0 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 3 / 36] 3 pravacanaprastAvaH vyaMGagyAnAM caitadastIti' mukhe naikAntikaM tataH / darpaNe'lpamahattve ca dRzyate na tu tnmukheN|" [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213-16 ] iti / tadayamatyantaparAmarza parAGamukhasyaivollAsaH; dhvanidharmatve'lpatvAdestadvadevApratItiprasaGgAt / apratItAzca "na ca paryanuyogaH" [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 43 ] ityAdinA 5 dhvanayaH pratipAditAH / na cApratItau vibhramaH, vibhramasya pratItirUpatvAt / pratipAdyata eva teSAmapi kaizcit pratItiH-"dhvanInAM zrotragamyatvaM tasmAt kecit pracakSate / " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 223 ] iti vacanAditi cet ; atadgamyatvavAdinAM tahi kathaM tatpratItiH yataH - zabde tadvibhramaH ? na hi darpaNAlpatvAderapratItau vadane tadvibhrama iti tadvikalasyaivAvarNAdestadA tadgamyatvaM prApnuyAt / na caivaM sarvadA tadupazliSTavibhramasyaiva tsyoplmbhaat| 10 ___ api ca, dhvanInAM zrotragamyatve'pi yadi vAcakazaktiH, vyartha tavyaGagyasya zabdAntarasya parikalpanaM tatprayojanasya dhvanibhya eva niSpatteH / avAcakatve taddharmasya vRddhihrAsAderapi vAcakatvaM na bhaveta / tathA ca vRddhayAdivyatirekeNa zabdasyAprativedanAt / 'avAcakaM jagatprAptaM tataH kiM kena kathyatAm // 1754 // na hi vRddhayAdizUnyasya pratyabhijJA'pi vedikA / vAcakatvaM yatastasya kalpayema nirAkulam // 1755 / / vRddhihrAsAditAdAtmyaM vibhratazca tayA gatau / avAcakatvaM vRddhayAderazakyaparikalpanam // 1756 // anyathA sarvakArye'pi sarvabhedavivarjitam / sanmAnaM pratyabhijJeyamupayogIti kalpanAt // 1757 / / svargAdAvapi tasyaiva kAraNatvavyavasthiteH / yajanAdikriyAbhede pravRttiya'thikA bhavet / / 1758 / / bhedAtmanastato yadvat sato'rthakaraNaM tathA / hrasvAdyAtmaiva zabdo'pi vAcakatvAya 'kalpate // 1759 / / anyathA tasya saMskAraM pANinipramukhAH katham / vAcakaM zabdamuddizya pravRttaM kurvate budhAH // 1760 // satyam, hrasvAdyAtmana eva zabdasya vAcakatvam, tattu tadAtmatvaM dhvanidharmasyaiva hrasvAderanupAtAt na tattvataH, iti cet kathamatAttvikena tadrUpeNa vAcakatvaM varNasya svarUpeNApi tathAvidhenaiva tatprasaGagAt / evaM ca atAttvikasya varNasya nityatvAdiprasAdhanam / vandhyAstanandhasyeva saurUpyaguNavarNanam // 1761 / / saMvRtyA vAcakaM zabda kalpayannapi yAjJikaH / kalpayeta kArakaM tadvaditi bauddha mataM bhavet / / 1762 / / 1 vyaMgAnA-prA0 / 2 kAlo nai-pA0 / 3 dRzyate prA0 / 4 tanmukham A0 / "vyaGgayAnAM caitadastIti lokepcaikAntikaM na tat / darpaNAlpatvamahattve hi dRzyate'nupatanmukham // -mI0 zlo0 / 5 zrotragamyatvam / 6 prAdhvAcakaM jagadvyApaM zrA0 / 7 kalpyate prA0 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 308 nyAyavinizcayavivaraNe tasmAttAttvika evAyaM hrasvAdiH zabdagocaraH / mandavispanditaM tasya dhvanidharmatvakalpanam / / 1763 // 30 tato nirAkRtametat "evaM dhvaniguNAn sarvAn nityatvena vyavasthitAH / varNA anupatantaH syurarthabhedAvabodhinaH // AnupUrvI ca varNAnAM hrasvadIrghaplutAzca ye / kAlasya pravibhAgAtte jAyante dhvanyupAdhayaH // ' [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 301 -2] iti / yatpunastAdrUpyavijJAnasya hetoH zabdatvena vyabhicAritvamupadazitam; tadalpamati10 vilasitam ; vyaktyaviSvagbhAvena tatrApi tattvata eva vRddhyAderbhAvAt / vyaktivyatirekiNazca zabdatvAdernityasarvagatasya ca pratyAkhyAnAd darpaNetyAdikamapi tAdRzameva / na hi darpaNasya alpatvAdinA mukhe tatpratipattiH, tatpratipattisaMkrama eva tasyopalambhAt / tasya ca darpaNAdhiSThAnatvena mukhAttadantaratvAt / mukhameva bhramAt tadadhiSThAnamupalabhyata iti cet; na; tadAnImeva tadadhiSThAnasyApi tasyopalambhAt / na caitanyAyyam [ 336 anyo'nyAbhAvarUpatvAt vibhrametararUpayoH / yugapat sambhavAbhAvAdekatra grAhyavastuni / / 1764 // sadapyavibhramajJAnaM vibhramaM cenna bAdhate / vibhramadhvastaye puMsAM prayAso'narthako bhavet / / 1765 / / tanna mukhasya tadadhiSThAnatvam, darpaNapariNAmavizeSasyaiva tatpratisaMkramAparanAmadheyasya 20 tattvAt / tanna mukhenApi tasya vyabhicAritvam aupAdhikasyAtpatvAdestatrApyaprativedanAt / tataH zabda eva dIrghAdiH nirbAdhatatpratyayaviSayatvAt ghaTAdivat / atastasya tAlvAdivyApArAdutpatti revopapannA nAbhivyaktiH / kathaM vA 'tadvyApArasyAbhivyaJjakatve tato niyamena zabdasyAbhivyakti: pradIpAdAvevamadarzanAt ? yuktaH pradIpAdau satyapi ghaTAdestanniyamAbhAvaH tasyAnityatvAt avibhutvAcca, 25 na zabdasya viparyayAditi ca et; na; tasyAlpatvamahattvAdinA bhedavattvena tadvat anityatvAdyavizeSAt / pratyabhijJAnAt 'tannityatvAdipratipatteH ghaTAdAvapi tulyatvAt / vakSyati ca tat"yadi caivaMvidho nityaH" ityAdinA / tataH zabdavat ghaTAderapi cakracI varAderabhivyaktireveti gataH prasiddho'pi tatra hetuphalavyavahAraH / vyaJjakAntarasya pradIpAdestatra' bhAvAdutpattireva tatastasyeti cet; tarhi zabdasyApi prastutaprayAsAt 'saivAstu zrotrapraNidhAnatadyogyadezAdervyaJjakAntarasya tatrApi bhAvAt / tatpraNidhAnAdau tathAvidhasya vyaJjakatvasyAbhAvAttadantaratvaM tatra nAstIti ca et; tarhi pradIpAdAvapi tathAvidhasya tasyAbhAvAt taddhetorabhivyaktireva prApnuyAditi nitya eva so'pi bhavet / tanna abhivyaktikaraNAt prayAsasya zabde sAphalyam, abhivyakterupalabdhirUpAyAH zrotrAdereva bhAvAt / AvaraNavizleSakaraNAt tatra tasya sAphalyamiti ca et; na; cakracIvarAdivyApAre'pi tata eva tatkalpanApatteH / 1 tAlvAdivyApArasya / 2 zabdanityatvAdi / 3 nyAyavi0 zlo0 3 / 40 / 4 ghaTAdau / 5 cakracIvarAdeH / 6 utpattirevAstu / 7 na kadAcidvyA- zra0 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 36] 3pravacanaprastAvaH 309 kiJca, yadyAvaraNaM vyavadhAnAt ; tanna kAlataH; nityatvAt / nApi dezataH; vibhutvAt / nApyupalambhasya pratibandhAt; tajjanmani zabdasyAsAmarthya daivAdeva tadabhAvAt / na tatastatpratibandhenApi; sAmarthye sati tasmin nityatvenAzakyapradhvaMse ttkaarysyaavshykaat| AvaraNamapi tatpratibandhe yogyameveti cet; upalabdhestahi yugapadbhAvAbhAvopanipAtAttadaivopalabdho'nupalabdhazca zabda iti pratItipathAtivatinI bhavanmatipravRttirApadyeta / tanna 5 zabdasyAvaraNaM nAma / sato'pi tasya prayAsAd vizleSe zabdasyopalabdhiryadi vyApakena rUpeNa; vyApyamapi jagat tayA pratipattavyam, tatpratipattimantareNa vyApakapratipatteranupapatteH / tathA ca zrotravyApArasyaivAzabde'pi jagati pravRttimabhyupagacchan kathamidamabhidadhyAt "na rUpe zrotravRttitaH" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 114 ] iti| vyApyamapratipadyApi vyApakapratipattau tu sakalaM jagadapratiyato'pi kasyacit tadviSayajJAnavataH pratipattisambhavAt 10 "sarvajJo'yamiti hyevam" [ mI0 zlo0 codanA0 zlo0 134 ] ityAdi parasya paryAlocitavacanatAM parityajet / atha na tadrUpeNa tasyopalabdhirakArAdirUpata eva tadbhAvAditi; tanna; niraMzasyopalabhyetarasvabhAvatayA bhedaanupptteH| tadupapattau vA sAMzatayA vRddhihrAsAderapi sambhavAt asambhavadarthametadApadyeta "varNo'navayavatvAttu vRddhihrAsau na gacchati / vyomAdivadato'siddhA vRddhirasya svarUpataH // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 213 ] iti / tato nAvaraNa vizleSAdapi kiJcit, yatastatkaraNena prayAsasya sAphalyamavakalpyeta / bhavatu tahi saMskArakaraNAt tasya tadavakalpanamiti cet; ucyate na tAvadAvRtidhvaMsaH saMskArastasya dUSaNAt / nAbhinnAtizayAdhAnaM kauTasthye tadasambhavAt // 1766 // bhinnastvatizayastasya zabdasyeti kathaM bhavet ? tenApyatizayAdhAnamanavasthAnamudvahet // 1767 // sannapyatizayastasya yadi vyApI tadA bhavet / / yAvavyomapravRttasya zabdasya zravaNaM janaiH // 1768 // na caivamasti kasyApi pratItiH zabdavastuni / pratyAsannAlpadezasya sarvaistasyopalambhanAt / / 1769 // avyApI yadi tenApi vittiravyApino bhavet / na hi te tAdRzo varNaH kazcidasti manISitaH // 1770 / / yadyayamavyApyevA'tizayaH pradezavRttitvAt na varNe bhavet, tadvRttiviSayasya tatpradeza-30 syAbhAvAt / upAdhivazAdastyeva tadbhAva iti cet, na; upAdhinA'pi vyApinA tadasambhavAt / avyApyeva so'pi pradezavRttitvAditi cet ; na; tatrApi 'na varNe bhavet' ityAderAvRttyA cakrakAt anavasthApattezca / na tatpradezavRttitvAt avyApitvamatizayasya; api tu svata eveti cet; tathA'pi kathamasau varNe bhavet ? sambandhAditi cet ; na; tenApi vyApinA tasyAvyApitvAnupapatteH / avyApyeva so'pIti cet ; kutastasyAvyApitvam ? pradeza- 1 1 zabdazUnye'pi / 2-lbdhetr-praa0|3 svIkRta iti yAvat / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [336 nyAyavinizcayavivaraNe vRttitvAditi cet, na; dattottaratvAt / svata eveti cet ; na; tatrApi 'katham' ityAde>SAt / tasyApi punaH sambandhAd varNa vRttikalpanAyAM cakrakadoSasyAnavasthAprasaGagasya cAvicalanAt / kathamevaM vyApinyapyAkAze tUlAdisambandhasyAvyApitvamiti cet ? na; tasya tatpradezavRttitvena tadupapatteH / pradezavat khalvAkAzamasmanmate prasiddham-''AkAzasyAnantAH" pradezAH [ta. sU0 5 / 9] iti sUtrAt / tasyApi niSpradezatvaparikalpanAyAM pravRttaprasaGagAnativRtteH / tannAtizayasyAvyApina: sambhavaH / sambhave'pi na tena varNasya vyApitayopalabdhiH / avyApinA tu upalabdhenApi na kiJcit tAvanmAtrasya avAcakatvAt / nAyaM doSaH, tAvanmAtrasyApi varNatayA paripUrNatvAt / na hi tasyAvayavAH santi yatastasya pratyAkAzapradezaM bhAgazo vRttirupalabdhirvA bhavet tanniSedhAt / na caitAvatA tasyAvyApitvam, ekatrevAparatatpradeze10 Svapi tadaiva tasya sarvatra sarvAtmanA'pi pravRtteH / taduktam----- "yo yo gRhItaH sarvasmin deze zabdo hi vidyte| na cAsyAvayavAH santi yena varteta bhAgazaH // zabdo vartata ityevaM tatra sarvAtmakazca sH| vyaJjakadhvanyadhInatvAt taddeze sa ca gRhyate // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 171-72 ] iti / tatastAvato'pi varNatayA paripUrNatvAt tathaivopalabdhatvAccopapannameva vAcakatvamiti cet ; ucyate dhvanidezasthavarNasya dezAntaragatAttataH / vicchede vyApitA tasya virodhAnnopapadyate // 1771 // avicchede tu tenApi taddeze tasya vartanAt / dezAntarAbhisambandho na zakyaparikalpanaH // 1772 / / tenAtmanA na cettasya tatra vRttiH kathaM tadA / sarvAtmanaikadeze'pi tasya vRttiH prakalpyatAm // 1773 / / vAcakatvaM yatastasa kalpayema tatastasya bhAgenaiva pravartanam // 1774 // na ca bhAgasyopalabdhasyApi vAcakatvam / vAcakatve vA vyartha tatra vyAptikalpanam, vAcakamAtrasyaiva varNatvopapatteH / tAvadeva hi varNasya svarUpamupapannaM yAvatA tatpratiyojanaM nAparaM tena tadabhAvAt / tathA'pi tatkalpanAyAM ghaTAdAvapi tatprasaGgAt na kazcidavyApI nAma bhAvo bhavet pratyabhijJAnasyAvizeSAt / tanna saMskArakaraNAdapi sAphalyaM prayAsasya / 30 nApyabhidheyapratipAdanAt; tatastadbhAve zabdakalpanAvaiphalyApatteH / tatsahAyAcchabdAdeva tadbhAva iti cet ; na; kUTasthasya sahAyApekSAyAH pratikSepAt / etadevAha vyaktyAvaraNavicchedasaMskArAdivirodhataH // 36 / / iti / . vyaktizcAvaraNavicchedazca saMskArazca AdizabdAdabhidheyapratipAdanAdizca tasya virodhataH pratipAditaprakAreNa nityavyApini prayAsanibandhanasyAsambhavAt / 'prayAso'narthako 35 bhavet' iti padasaGagatiH pratipattavyA / 1 caiva tAvatA A0 |2-pi tasya taa0| 3 -gatAstataH zrA0 / varNAt / 4 tAlvAdiprayatnasya / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3137] 3 pravacanaprastAvaH ___mA bhUdevaM varNasaMskAro vicArapradIpavyApAradurupapAdatvAt, zrotrasaMskArastu na duSyati zrotrasya bhAgavattvena pradezataH saMskArasambhavAditi cet ; na; tatsaMskArAdapi varNasya vyApina evopalabdhirbhavet nAvyApinastasyAbhAvAt / / asato'pyupalabdhizcet bhrAntireva prasajyate / zrotrabuddhiH samastA'pi vyomapadmAdibuddhivat // 1775 / / saMskRtAdapi ca zrotrAdyathaikasyopalambhanam / / varNasya tadvadanyeSAM taddezatvAt prasajyate // 1776 / / * na hi cakSurghaTa draSTu tadvatA'pitasaMskriyam / tadezastambhakumbhAdi na pazyati pura:sthitam // 1777 / / yathA cAzeSavarNAnAM sarvadA yugapadgateH / tadekaikapratItiste prasiddhA'pi na siddhayati // 1778 // ekaikasyaiva saMvittau zrotraM yadi ca zaktimat / kathaM saGagrAmaraGagAdau janakolAhalazravaH // 1779 / / ekahelayA bahuvidhAnekazabdasandohazravaNaM hi kolAhalazravaNaM prasiddham / na caitat ekaikavarNazravaNa eva saMskRtasyApi zrotrasya sAmarthya zakyasambhAvanamiti dUrApasAritastadvyava-, hAraH syAt / tatrApi kramavadeva tacchravaNam, yogapadyAbhimAnastu tadAzubhAvanibandhanAdvibhramA- .. deveti cet ; tadasAram ; atiprasaGagAt / tameva darzayannAha vaMzAdisvaradhArAyAM sNkulaaptipttitH| krameNAzugrahe'yuktaH sakRdgrahaNavibhramaH // 37 // iti / kolAhalazravaNadazAyAM yaH sakRdgrahaNe vibhramaH zabdeSu ayam ayukto'nupapannaH / 20 kasmin nimitte sati bhavannasA [va] yuktaH ? krameNAzugrahe paripATyA zabdAnAM zIghra- - mupalambhe sati / vaMzetyAdiratra hetuH / vaMza Adiryasya vINArAvaNahastAdestasya svaraH SaDjAdistasya dhArA kAlakRtA diirghtaa| sA ca SaDjasya catuHzrutiH, evaM pratyekaM paJcamamadhyamayodvizrutiH, niSAdagAndhArayoH RSabhadhaivatayostu trizrutiH / taduktam "catuzcatuzcatuzcaiva SaDjapaJcamamadhyamAH / dvidviniSAdagAndhArau tristrizcarSabhadhavatau // " [ ] iti| tasyAM saGakulaM saGakulatvaM bhAvaparatvAnnirdezasya tasya apratipattitaH / 'krameNAzugrahe' ityatrApi yojyam / etaduktaM bhavati AzugraheNa zabdeSu yaugapadyabhramo bhavan / vaMzAdisvaradhArAyAmapi syAttadabhedataH // 1780 / / tathA cAdizrutAveva dvitIyAdeH pravezanAt / / catuHzrutyAdibhedena svarabhedagrahaH katham // 1781 / / tadabhAve ca gItasya svarabhedAvalambinaH / prasiddhasyApi te buddhayA jIvanaM pazya nazyati // 1782 // tato na pratItyAzubhAvAt zabdeSu yaugapadyavibhramaH, satyapi tasmin vaMzAdisvara- 35 dhArAyAM tadabhAvAt / na cedamatra vaktavyam-AzubhAvastatpratItau tAdRzo nAsti yatastadvibhrama.. iti; tadatizAyinaH tadbhAvasya' pratIteH / 1-syApra-pA0 / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyavinizcayavivaraNe [338 athavA, vaMzavadvaMzo'kSarasamAmnAyaH samastasyApi vAGamayasya tatprabhavatvAt, tasyAdisvaraH avarNastatprathamatvena loke tasya pAThAt, tasya dhArA mAtrAdyavacchinnakAlAnuvRttiH tasyAM saMkulApratipattita iti vyAkhyeyam / atrApIdamaidamparyam-AzupratipattyA zabdeSu yaugapadyabhramakalpanAyAm avarNasyApyatisUkSmasamayAvacchinnAdyazrutAveva uttarottarasamayasamanuyAyinInAmapi zrutInAmAzubhAvena anupraviSTatayA pratItyupasthAnAt saMkulapratipattyA bhavitavyam / evam ivarNAdAvapi vaktavyam, AdisvaragrahaNasyopalakSaNatvAt / evaM caikamAtrAdibhedena acAmardhamAtratayA halAmapi pratipatterabhAvAt prasiddho'pi vyaktavAgvyavahAraH pradhvasto bhavet, tasya ac-halvibhAgapratItipurassaratayA tadabhAve'nupapatteH / . . AzugraheNa zabdeSu yaugapadyabhramaM bruvan / vyaktavAgvyavahArAya dehi bhadra jalAJjalim // 1783 // tadabhAve ca vedasya tadvizeSasya luptitaH / tatprAmANyaM kathaM dharme bhavatA paricintyatAm // 1784 / / tanna pratipattyAzubhAvanibandhanatvena kolAhalazrutevibhramatvamupapannaM bAdhArahitatvena tAttvikatvasyaivopapatteriti / bhavatu nAma bahujanatAlvAdivyApArapreritopasarpadanekabhedAbhidhvAnajanitanAnArUpasaMskArAdhikaraNadezabhedAdhiSThAnatayA zrotrasya kalakalazrutivelAyAM yugapadanekazabdopalabdhinibandhanatvaM na punarekAbhidhvAnopajanitasaMskArakroDIkRtakapradezasya, tasyaikazabdopalabdhAveva nimittabhAvopapatteriti cet ; atrAha tAlvAdisannidhAnena zabdo'yaM yadi jAyate / ko doSo yena nityatvaM kutazcidavakalpyate // 38 // iti / 20 tAlvAderAdizabdAjjihvAmUlAderyat sannidhAnaM kAryotpattau Anantarya tena zabdo'yaM pratIyamAno yadi jAyate niSpadyate ko doSo yena doSeNa nityatvaM kauTasthyaM kutazcit pratyabhijJAnAdanyato vA zabdasyAvakalpyate sambhAvyate iti / tAtparyamatra tAlvAdisannidhAnAt yadi zabdasya vyaktiH; samAnadezasya sarvasyApi zrotraviSayasya syAt tannibandhanasya zrotra saMskArasyApi tathaivopapatteH; indriyAntare tathaiva pratipatteH / na caivam, ato vyaJjakadharmAna25 palabdheH janakatvameva tasyopapannamiti, tajjanakatve kAryatvena zabdasyAnityatvAta kathaM sambandhopadarzanaM yato vAcakatvena vyavahAropayoga iti cet ? nityatve'pi kathaM 'pUrvo hrasvaH paro dIrghaH' iti bhedapratipattiH ? vyaJjakadhvAnasya taddharmaNastatropadhAnAt na tattvabhAvAditi ceta; tasyApi tattvato hrasvAdibhedadharmatve kathaM sa evAyaM devadattasya dhvanirityekatvapratipattiH, yataH svareNa putrapratipattirAnumAnikI ? tatrApi dhvanyantaropadhAnAdhInaprAdurbhAvaiva tadbheda30 pratipattiriti cet ; na; dhvanyantare'pi prakRtaprasaGagAnativRtteranavasthApattezca / yadapyaktama "dhvanInAM bhinnadezatvaM zrutistatrAnuruddhayate / apUritAntarAlatvAt vicchedazcAvasIyate // teSAM cAlpakadezatvAt zabdasyAvibhutA matiH / gatimadvegavattvAbhyAM te cAyAnti yato yataH // zrotA tatastataH zabdamAyAntamiva manyate / " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 174-76 ] iti / 1-nivA'nasya praa0| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 39] 3 pravacanaprastAvaH 313 tadapyata eva paryu dastam ; ghbanInAmapi kAlabhedinAmiva dezabhedinAmapi pratyabhijJApratyayabalAdekatvanizcaye vyApitvasyaivopapatteH, tattvato bhinnadezatvAderasambhavAt tadupadhAnabalena zabde tatparijJAnasyAzakyakalpanatvAt / tatrApyaparatadupadhAnavazAt dezabhedAdiparikalpanAyAM cAnavasthAnadauHsthyasya dustarasyaivopasthAnAt / tAttvika eva dhvanau hrasvAdidharmo bAdhakAbhAvAditi cet ; na; zabde'pi tulyatvAt / pratyabhijJAne tadvAdhasya dhvanivadeva nivAra- 5 NAt / nanu yadi dhvanidharmasya hrasvAderananubhUtasyaiva svapne svazirovizaraNAderiva zabde vibhramaH, tahi sakalasyApi bahirbhAvasya svapne vibhramadarzanAt jAgraddazAyAmapi tatkalpanopanipAtena bahirarthavAda: pradhvasto bhavet / anubhavAsvAditapUrvasyaiva tasya tatra vibhrame kva sasyAnubhava: ? vyaktividhAyini dhvanAveveti cet; tasyApi tahi zrotraviSayatvaM vaktavyam, anyathA taddharmasya hrasvAderapi tadanupapatteH / tathA ca sa eva tattvatastAlvAdisthAnavibhAga- 10 sannipAtopanipAtopanItahrasvadIrghAdisvabhAvabhedAdhiSThAnatayA buddhiviSayatAmadhyAsIno varNatayA varNayitavyo naaprstdprtiitH| tathA'pi tatparikalpanAyAM tato'pyaparastato'pyapara iti na kvacidavasthitA tatpraklUptirbhavet / 'na cedRzyapi nityatvApa (tyatvapa) rikalpanam, bhedavattvenApyavyavasAyAt / taduktaM maNDanena "zravaNagrAhyatAyAM tu marutaH kosstthjnmnH| tAlvAdipravibhaktasya zabdatvaM sa ca bhedavAn // " ] iti / satyamayamapyasti parasya prynuyogH| tanna vyaJjakadharmopadhAnAt varNeSu dIrghAdibhedapratipattiH bAdhavirahAt / na hi pratyabhijJayA'pi tasyA bAdho'sti tayA'pi tadanuviddhatayaiva teSAmanubhavAt / tadanyathA tatkalpanAyAmanubhavApalApadoSApatteH / na cAnityatve teSAM sambandha- 20 darzanAdyanupapattiH; agratastadupapatteravakalpanAt / tato yuktaM tAlvAdisannidhAnena zabdasyotpatteranityatvameva doSasya kasyacidapyabhAvAt, na nityatvam, tatra sati sarvadaivopalabdhiprasaGagAt / bhavato'pi tadupAdAnasya prAgbhAvimaH kuto nopalabdhiriti cet ? atrAha- . upAdAnasya sUkSmatvAd yuktaM cAnupalambhanam / iti / yat khalu zabdasyopAdAnaM pariNAmikAraNaM bhASAvargaNAtmakapudgalaskandharUpaM tasya 25 yuktamupapannam ; anupalambhanaM na kevalaM zabdasya jAyamAnatvameveti cazabdaH / kutastadupapannam ? sUkSmatvAt zravaNayogyapariNAmAbhAvAt / na caivaM nityatve'pi samAdhAnam ; tatra sarvadA tasya tadyogyasyaiva bhaavaat| pratyabhijJAnAt tatra nityatvamevopapannaM na bhedaH, tatpratipattestenaiva pratikSepAditi cet ; atrAha-... sAdRzyAnnaikarUpatvAt sa evAyamiti sthitiH // 36 // iti / bhavatyeva tena tatpratikSepo yadi tattvatastasya tadekatvAvalambanatvam, na caivam, tatra 'svatantratve tu ityAdinA' bAdhopadarzanAt / ataH satyapi tatra sa evAyamiti pratyabhijJArUpA sthitiH pUrvAparayorvarNayoryamalakayoreva (riva') sadRzapariNAmopAzrayatayA pravartamAnA na tatpratItipratikSepAyAlam / yadi cAyaM nirbandhaH tathAbhUtayA'pi pratyabhijJayA tatpratikSepAt nitya eva zabda iti / tatrAha 1 na cete dRzya-prA0 / 2 bAdhakavira-pA0 / 3 zabdAnAm / 4 pR0 304 / 5 sahajAtayoriva / 30 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nyAyavinizcayavivaraNe [140 yadi caivaMvidho nityo nityAste vidyudAdayaH / iti / evaMvidhastAlvAdivyApAroparacitasvarUpaniSpattirapi zabdo yadi cet nityaH 'ca' ityavadhAraNe, tadA nityA avicalitarUpAste tava mImAMsakasya vidyudAdayaH AdipadAt pradIpAdayo'pi bhaveyuH, tatrApi tAdRzapratyabhijJAsambhavAditi bhAvaH / yadi ca kAlabhede'pi 5 zabdasya tadbalAdekatvaM dezabhede'pi syAt tadavizeSAt / abhimatamevaitat-dezabhedatastadbhedAnumAnasya pratyakSAtmanA tadabhedapratyabhijJAnenaiva bAdhopapattena tena tasya / tathoktam- . "dezabhedena bhinnatvamityetaccAnumAnikam / pratyakSaM tu sa eveti pratyayastena bAdhakaH // paryAyeNa yathA caiko bhinnAn dezAn vrjnnpi| devadatto na bhidyeta tathA zabdo na bhidyate // jJAtaikatvo yathaivAsau dRzyamAnaH punaH punaH / kAlabhedena nAnekastathA zabdo'pi dezataH // " [ mI. zlo. zabdani0 zlo0 197-200] iti cet ; na; vidyudAdAvapyevaMprasaGagAt / zakyaM hi vaktum15 yathA dezAdibhede'pi devadatto na bhidyte| jJAtaikatvastathaivAsau vidyudAdirna bhidyate // 1785 / / tatrApyekatvasaMvittestadvatpratyavamarzanAt / tadbhedAnumitezcApi tenaiva pratibAdhanAt / / 1786 // iti / tato vidyudAdau tadbhedAnumAnameva 'sa evAyam' ityasya bAdhakaM nizcitAvinAbhAvA20 lliGgAdutpatteH, nedam, tasya sAdRzyadarzananibandhanatvena vibhramatvAt, tathA zabde'pIti pratipattavyam / asti hi tatrApi tadanumAnam, tathAhi-yadekena yugapadbhinnadezatayopalabhyate tadabhinnameva yathA vidyadAdi, tathopalabhyate ca zabda iti / na cAtra krameNa bhinnadezatayopalabhyamAnena devadattAdinA vyabhicAraH; yugapadvizeSaNAt / tato nedamupapannam-"paryAyeNa yathA caikaH" ityAdi / nApi 'bahubhirnAnAdezatayA pratIyamAnena sUryAdinA; 'ekena' iti vizeSaNAt / tata 25 idamapyasaGgatam "prAgbhAgo yaH surASTrANAM mAlavAnAM sa dakSiNaH / prAgbhAgaH punareteSAM teSAmuttarataH sthitaH // tena sUryoditardezI bhinnAvubhayavAsinAm / dRSTau saviturekatve'pyato'naikAntiko bhavet // " [mI0 zlo0 zabdani0 ilo0 163-65 ] iti / saviturekenaiva bhinnadezatvena pratIterabhAvAt / evamapi vyabhicAra eva jalaparipUrNeSa zarAveSu yugapadekasyApi saviturekenaiva bhinnadezatayopalambhanAt / ata evoktam "jalapAtreSu caikena nAnakaH savitekSyate / yugapanna ca bhede'sya pramANaM tulyavedanAt // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 178] 1 puruSaiH / 2 sUryodayAdityarthaH / 3 puruSeNa / 10 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 3 / 40] 3pravacanaprastAvaH iti cet, na; ata eva vidyudAdAvapi ato bhedapratipatterabhAvaprasaGgAt / api ca, na jalapAtreSu savituravekSaNaM tatra tasyAbhAvAt, yazca tatrAvekSyate tatpratinidhiH sa bhinna eva pratipAtramiti kathaM tena vyabhicAraH ? sapakSeNaiva tadanupapatteH / bhavedAkRtaM bhavataH pAtrAvasthite payasi parisphuratA bhAnumatastejasA cAkSuSaM tejaH prati tatpayaH pravartyamAnaM vyomagatameva marIcimAlinaM pratipAtramanekadhA bhidyamAnamavadyotayati / na caivamapi 5 vastuto bheda iti vyabhicAra eveti ; tadidaM durAkUtam ; evamanubhavAbhAvAt / na hi jalapAtrANi pazyato vyomagatavivasvadavalokanasyAnubhavaH, tatpratibimbAvalokanasyaiva tadbhAvAt / tathA'pi tadapahnavena itaraparikalpanAyAM na kvaciniyatA tatpariklRptirbhavet / kathaM caivaM 'jalayAtreSu' ityAdyaviruddham, svadezagatasyaiva savituravekSaNe tatpAtreSu tadavekSaNavacanasyAnupapatteH ? tato yaduktam "atra brUmo vayaM tAvajjale sauryeNa tejasA / sphuratA cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam // svadezabhinnaM gRhNAti svitaarmnekdhaa| bhinnamUrti yathApAtraM tadA'syAnekatA kutaH / " [mI. zlo0 zabdani. zlo0 180-82] iti / 15 tatprativihitam ; anubhavapratyanIkatvAt svavacanavirodhAcca / yadapyanyaduktam- . "apsUryadarzinAM nityaM dvadhA cakSuH pravartate / ekamUrdhvamadhastAcca tatrovaM sampradarzitam // 'adhiSThAtRRjusthatvAt sAkSAt sUrya prapadyate / pAramparyA'pitaM santamavAgavRtyA tu buddhayate // evaM vRttitadekatvAdavAgiva ca mnyte| adhastAdeva tenArkaH sAntarAlaH pratIyate // " mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 186-89] iti / tatrApi yo'sau cakSuSo'vAgvRttyA sUryasyAvAgavabodhaH sa cedabhrAntaH kathametad 'avAgiva ca manyate' iti ? vibhramavikalAttataH tathA mana nAsambhavAt / atha bhinnameva 25 tadbodhAt tathA tanmananam, ata eva 'avAgvRttyA tu buddhayate' ityataH pRthageva 'avAgiva ca manyate' ityuktam / na hyabhede pRthagvacanamupapannaM paunaruktyadoSAt / tato'nyadeva tathA tanmananaM na pratyakSamiti cet ; na; tthaa'smprtyyaat| na hi pratyakSamanyat- yathA'vasthitamarIcimAligocaram, tadanantaraM ca tadavAgbhAvavibhAvanaM mananamavalokayAmaH, cakSurvyApArAnantaram avAcInasyaiva tigmarucirUpasya nirUpaNAt / tathA'pi tatkalpanAyAM sukhaM jIvantu saugatAH, 30 bahirantazca niraMzakSaNikaparamANudarzanasya tadanantarabhAvinaH sthUlaikavikalpasya ca tatparikalpitasyApi evamavyAkulamavasthitaH, "ato'yaM bhrAnta eva, na tarhi 'pAramparyA'pitam' ityAdhupapannam, vibhramaviSayasya sattvAnupapatteH / na sUrye tasya vibhramo dezabheda eva tadbhAvAditi cet; na; tatrApi bAdhAbhAvAt / sUryasambandhini bAdha eveti cet ; na; sUrye'pi tatsamba- 35 ndhini tadavizeSAt / na tanmAtre bAdha iti cet ; na; tasyApratibhAsanAt / na hi tanmA 1 tatrorvAzapradarzitam-mI0 shlo0| 2 pratiSThAtRjalatvAnnAnA sUrya prA0 / adhiSThAnAnRjutvAca nAtmA sUrya-mI0 zlo0 / 3 tato'nyasadeva zrA0 / 4 yathAyaM zrA0 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyavinizcayavivaraNe [340-41 trasya bodhe pratyavabhAsanam, ananubhavAt / 'apratyavabhAsitve ca bAdhatadabhAvayoH kazcinnAvakAzaH / tato dezabhedavat sUrye'pi vibhramasyaivopapatteH 'pAramparya' ityAderazakyApAkaraNaivAnupapattiH / kathaM vA vibhramAtmanA bhAnumaddezabhedopalambhena zabdaviSayavyAvaNitatadupalambha vyabhicAraH ? pratyabhijJAne'pi prasaGgAt / zakyaM hi vaktum-na ghaTAdiSu pratyabhijJAnAdekatva5 pratipattiH, lUnapunarutpannaromanakhAdipratyabhijJAnena vyabhicArAditi / tadevAha pratyabhijJA'pramANaM syAt yugapadbhinnadezayoH // 40 // iti / pratyabhijJA 'sa evAyaM gakAro yo'nyatra zrUyate' iti pratyavamarzaH / so'yaM yugapat akrameNa bhinnadezayorvarNayoH pravartamAnA tadekatva siddhau apramANaM syAt bhavet vyabhicArabhAvAditi bhAvaH / tato bhedavadabhedasyApi varNeSvavyavasthiteH tadabhAva eva prApto bhedAbhedavikalasya vastuna evApratipatteH / na ca vibhramato'pi jalapAtreSu bhinnadezatayopalabdhirgabhastimAlinaH; nivibhramatayA tatpratisaGakrama eva tatpratipatteH / tathA'pi tatra tatkalpanAyAmavyavasthaiva, tato'Syanyatra punastato'pyanyatra praklupteranivAraNAt / bhavatu tatpratinidhereva tatropalabdhistathA'pi vyabhicAraH tasyApyabhinnasyaiva bhinnadezatayA pratItaH, abhedasya samAnabuddhigamyatvena vyavasthApanAt / ata evoktam "anekadezavRttau vA satyapi pratibimbane / samAnabuddhigamyatvAnnAnAtvaM naiva buddhayate // " [mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 190] iti cet ; tanna; jalatatpAtrANAmapyevamabhedApatteH samAnabuddhigamyatvasya bhAvAt / idamevAha-'pratyabhijJA' ityAdi / pratyabhijJA samAnabuddhiH sA yugapadbhinnadezayorjalayosta. 20 pAtrayozca pravartamAnA tadekatvasAdhanaM pramANaM syAt / nAyaM doSaH, tatra nyUnAdhikabhAvena tabuddhigamyatvAbhAvAditi cet ; na; pratibimbe'pi tulyatvAt-tasyApyalpamahatoradhikaraNayoralpamahattvenaiva pratyavalokanAt / pratibimbarUpatayA astyeva tatrApi tadbuddhigamyatvamiti cet ; na; jalAdAvapi jalatvAdinA tadavizeSAt / bhavatu tatastatrApi abhedapratipattiriti cat; atrAha sarvArthAnAmanAditve sa vizeSo nirAzrayaH / yo'nyathAsambhavI zabdaghaTAdyAkhyo'vabhAsate // 41 // iti / zabdazca ghaTAdizca tayorAkhyA kathanaM yasyAsau zabdaghaTAdyAkhyaH zabde ghaTAdau ca kathyamAna ityarthaH / ko'sau ? vizeSaH 'tayoreva vailakSaNyam / kathambhUtaH ? anyathAsambhavI zabdAdanyena prakAreNa ghaTAdau sambhavI, sa cAnityatvamavyApitvamanekavyaktikatayAsAmAnyAdhiSThAnatvamityAdiH, ghaTAderapyanyena prakAreNa zabde sambhavI, so'pi nityatvaM vyApitvamekavyaktikatvena sAmAnyavaikalyamityAdiH, yo'vabhAsate mImAMsakasya ca tasi parisphurati / nirAzrayaH pramANAtmana AzrayAnniSkrAnto bhavet / kadA? sarveSAM zabdavat ghaTAdInAmapi arthAnAm anAditve pratyabhijJAnabalAt nityatve sthApite sti| upalakSaNamidaM tena vyApitve'pIti / tathA hi 1 apratyavabhAsate ca prA0 / 2 nagarAdiSu A0 / 3-maanmity-paa0|4 tayovala-pA0 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 41] 3 pravacanaprastAvaH 317 nityAdirUpAH sarve'rthAH pratyabhijJAnato yadA / ghaTAdau prAgupanyasto vizeSaH syAnnirAzrayaH // 1787 / / sAmAnyaviSayAttatra pratyabhijJA tato na cet / tatra nityAdirUpatvaM zabde'pyastveSa te nayaH // 1788 / / tathA ca ghaTavattatra bhedjnyaanaadvibhedinii| nityatvAdivizeSoktistava syAdapramANikA // 1789 // 'sarva' ityAdikam / atraivaM vyAkhyeyam-sarvabyavahArahetutvAt sarvArthAH, zabdAH, teSAM ghaTA- . divadeva anAditvam-puruSapUrvakatvam 'ana' iti puruSaparyAyatvAt, tadAditvaJca tadvadeva tadbhAvAbhAvaniyamAt tasmin satIti / ze pUrvavat / bhedajJAnAcca tatra bhedAbhAve nAbhedo'pi tajjJAnAt, na sattvAdikamapi tatpratyayAditi na zabdo nAma bhavet / tadAha-'sarva' ityAdi / 10 sa vizeSo nirAzrayo niSpramANaH / ko'sau ? yaH zabdaghaTAdyAkhyaH zabda iti ghaTAdiriti cAkhyAyamAnaH avabhAsate loke pratIyate / ghaTAdigrahaNaM zabdavat tatrApyabhAvasyaivopapatteH / kIdazo'sau ? anyayA abhAvAdanyena bhAvAtmanA prakAreNa smbhvii| kadA sa nirAzrayaH ? sarvArthAnAM bhedAdipratyayAnAM sarvo bhedAdiroM grAhyo yeSAmiti vyutpatteH, teSAmAditvaM grAhyAdAnAdikaraNatvam, anAditvamatadbhAvaH tasmin satIti / siddhaM ca teSAM tadanAditvaM 15 satAmapi tadvyavasthApakatvAbhAvAt / tato niSpramANatvena sarveSu nIrUpatvamevopasthitam / tadanicchatA cAbhedavat zabde bhedo'pi tajjJAnAt pratipattavyaH / tatredaM syAt-'sato'pi (satyapi) bhedajJAne na tasya bhedaH, tasyopAdhinibandhanatvAt, tadapi gavyaktirUpasya zabdasya tavyaktyantarAvicchedenAbhinnatayaiva pratIteH / tata evoktam "tatra drutAdibhede'pi na bhinnA sampratIyate / gavyaktyantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA // tenaikatvena varNasya buddhirekopajAyate / vizeSabuddhisadbhAvo bhaved vyaJjakabhedataH // " [mI0 zlo0 spho0 zlo0 22-23] tatrottaram zabdazcad vyaJjakAd bhinnaH zaGkhaH pItAdiva sphuTam / pratIyeta kathaM tatra pItavannAdavibhramaH // 1790 / / vibhinnazca nna gamyata na gamyataiva sarvathA / gamyAgamyAtmanA tasya yatnairaMzyAnna yujyate // 1791 / / tenaikatvena varNasyetyAdi tasmAdaya ktimat / apratItipathaprApte tasminnityuktyasambhavAt // 1792 // tatpratItistato vAcyA drutaadibhrmjitaa| tathA cAsaMgataM prAptaM kaumArilamidaM vacaH / / 1793 / / "yathaiva tava gatyAdi gamyamAnaM drutaadibhiH| vizeSairapi nAnekamevaM varNo'pi no bhavet // 1 zrAdipadena vyApitvAdiparigrahaH / 2 vyAkhyeyam taa0| 3 kAryakAraNabhAvaniyamAdityarthaH / 4sato'pi prA0, ba0, 10, taa0| 5 govykti-praa0| 6 piitvrnnaadvibhrm-paa0| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 20 318 25 tvayApi mamApi tanna bhedabuddheH nAdanibandhanatvam, tattvataH tadbhedAdeva tadupapatteH / tAttvikatvaJca 5 tasya bAdhAbhAvAt / nahi pratyabhijJAnAt tasya bAdha:, tena sAmAnyaviSayatayA vidyudAdivat tadanupadravAt / arthApattyA tasya bAdhanam tayA nirbhedasyaiva pratipatteH / sA ceyam - nityaH zabdo darzanasya taduccAraNasya parArthatvAt / parapratItaye hi tasyoccAraNam / na cAsAvuccArito'pyaparijJAtavAcyasambandhaH tatpratipattimAvahati; azrutapUrvAdapi zabdamAtrAttadApatteH / na cAnityatve tatparijJAnam, azrutasya tadayogAt zrutasyApi tatkAle'nanvayAt / tato yadi 10 tatparijJAnam avazyambhAvinI kAlAntarAvasthitiH / kathamevamapi nityatvaM dvitrAdikSaNA - vasthitAvapi tatparijJAnopapatteriti cet ? na; tasyaiva vyavahArakAle'pi punaH punaranvayAt / anya eva tatkAlabhAvI zabda iti cet; kathamanyasya sambandhaparijJAnamanyasya pratyAyakatva - matiprasaGgAt ? taduktam nyAyavinizcayavivaraNe vyaJjakavyaktibhedAdbhedo'pyupeyate / vyaJjakairnAderbhedava ddhirbhaviSyati // " iti / uttaramAha [mI0 zlo0 spho0 24-25 ] [ 342 "na dRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH / tathA cetsyAdapUrvo'pi sarvaH sarva prakAzayet // sambandhadarzanaM cAsya nAnityasyopapadyate / sambandhajJAna siddhizced dhruvaM kAlAntare sthitiH|| anyasmin jJAtasambandhena cAnyo vAcako bhavet / gozabde jJAtasambandhe nAzvazabdo hi vAcakaH // ' [mI0 zlo0 zabdani0 241-43] iti / tatastaduccAraNasya pArArthyAnyathAnupapattyA nitya eva zabda iti cet; sa varNapadavAkyAnAM kAladezAdibhedinAm / sadRzAnAM prabandho'yaM sarveSAM na virudhyate || 42 // iti / sa lokaprasiddhaH prabandho vAcakAtmA pravAhaH na viruddhayate / keSAm ? 'varNapadavAkyAnAm / kIdRzAnAm ? dezakAlAdibhedinAm / AdizabdAt drutavilambitAdibhedinAmapi / yadyevaM bhedAvizeSAt gozabde parijJAtasambandhe azvazabdo'pi vAcako bhavediti ; atrottaram - 'sadRzAnAm' iti / kvacit sambandhaparijJAne hi bhedino'pi tatsadRzasyaiva vAcakatvopapatteH kuto'tiprasaGga iti bhAvaH / 'laukikAnAmeva sadRzAnAM na viruddhayate na 30 vaidikAnAm' ityatra samAdhAnam - 'sarveSAm' iti / na hi vaidikA nAma laukikebhyo viziSyante / 'ya eva laukikAH ta eva vaidikA:" [ zAbarabhA0 1|3|30 ] iti prasiddheH / tataH sAdRzyabalAdapi darzanasya pArArthyopapatteH na tataH zabdanityatvapratipattiH, anyathAnupapatterabhAvAt / tannArthApattyApi tasya bAdhanam / 'sarveSAm' ityanena idamapyAvedayati / sAdRzya 1 " nityastu syAt darzanasya parArthatvAt " - jaiminisU0 1|1|18 | nyAyakumuda0 Ti0 pR0 701 / 2 savarNa - zra0 / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 43-44] 319 nibandhanAdapi sa evAyamityabhedasamAropavataH pratyabhijJAnAdarthApattervA vaidikAnAM yadi nityatvaparikalpanaM pratyAgamAnAmapi bhavet tadavizeSAt ityapauruSeyatayA teSAmapi dharmAda prAmANyAt "dharme codanaiva pramANam" [mI0 ilo0 co0 zlo0 4] ' ityavadhAraNamanavadhAraNaprayuktamiti na teSAM tato nityatvapratipattiH tadAgamavatAmanityatvAbhyupagamena bAdhanAt / na hi vaidikeSvapi syAt "lakSaNayukta bAdhAsambhave tallakSaNameva dRSitaM syAta" [ pramANavAtikAlaM 0 3 / 71] iti nyAyAt tatrApi teSAM tadabhyupagamabhAvAcca / tanna pratyabhijJAnAdeH zabde nityatvapratipattiH / AtmAdau tu tatastatparijJAnamanupadravatvAditi na kiJcidasamaJjasamAsajyate / kathaM punarasati nityatve zabdasya prAmANyamiti cet ? ka evamAha - tasya prAmANyamiti, samyagjJAnasyaiva tattvAt, zabdasya tu tattvaM tatkAraNatvenopacArAt / na ca taddhetutvamapi nityatvAt api tu tadarthavedipuruSapUrvakatvAt / etadeva darzayannAha - vAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyam / iti / pravacanaprastAvaH pramANamiha vAgarthavedinaH puruSasya jJAnaM tatpUrvAyA vAco vacanasya prAmANyaM na nityatvAparanAmadheyAdapauruSeyatvAt / atraivopapattimAha vastu siddhaye / svataH sAmarthyavizleSAt sraGkataM hi pratIkSate ||43|| iti / sa punarbahudhA lokavyavahArasya darzanAt / iti / saGketaH / punariti vitarke / bahudhA kathitena pratipattiprakAra bahutvena bahuprakAra ityarthaH / kuta etat ? tathaiva lokavyavahArasya tatpratirUpasya darzanAdupalambhAditi / sAmprataM vAcyavAcakayorvikalpenApi saGketasya bhedaM darzayannAha - 5 1 codanA lakSaNo'rtho dharmaH' - jaimini0 1|1|2| codanaiva pramANaM cetyetad dharme'vadhAritam' mI0 zlo0 / 2 ebhityaibhiti ca zrA0 / 10 vastu vAgartha eva tasya siddhiH jJaptiH tadarthaM hi yasmAt saGka etaM samayaM pratIkSate vAk, ataH tatpUrvAyA eva tasyAH prAmANyam / tatpratIkSatvamapi kutastasyA iti cet ? svato'nyanirapekSatvena sAmarthyasya vastusAdhanazakteH vizleSAdabhAvAt / nanu samayapratipattirapi zabdasya zabdAdeva, tasyApi samayapratIkSatve tatrApi tatpratipattiranyataH zabdAt, tatrApyanyatastataH iti parAparazabdapratIkSAyAmeva kAlopakSayAnna prakRte tatpratipattirbhavet / tasya tadana- 20 pekSatve tu siddhaM svato'pi sAmarthyam, anyathA tatastatpratipatterasambhavAt / tathA ca zabdAntarasyApi tadavirodhAd vyarthaM tatpratIkSaNamiti cet; na; zabdAdeva tatpratipattiriti niyamAbhAvAt / bhavati hi bAlakAdervRddhavyavahAradarzanAdapi padatadarthAdisambandhapratipattiH / kasyacit janmAntarasaMskAronmIlanAdapi azrutapUrvasyAkhyAnakRto'pi darzanAt / kasyacit svabuddhibalAdapi yathA pANine :- 'Adaico vRddhi:' iti, adeG guNaH' iti, "vRddhirAdaic [pA0 sU0 25 1|1|1] iti "adeG guNaH " [ pA0 sU0 1 1 2] iti ca tenaivAbhidhAnAt / yathA vA tatraiva pUjyapAdasya bhagavataH aibiti 'ebiti ca "Ajai" [ jainendra0 1 1 15 ] iti "adeGa p" [ jainendra0 1 / 1 / 16 ] iti ca tasyaiva vacanAt / tadevamanekadhA samayapratipattisambhavenopapannaM tatpratIkSayaivArthapratyAyakatvaM vacanasya / tadanekatvameva darzayannAha - 15 30 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 44-45 zabdArthayorvikalpena, [sannivezo'nuvartate // 44 // ] iti / zabdo vAcakaH tasya vikalpo nAmAkhyAtanipAtopasargAdirUpo bhedaH, artho vAcyastasyApi jAtidravyaNuNakriyAdirUpo bheda eva' vikalpastena saGketo bahudhA zabdAdeH, tadviSayasya vikalpe tasyApi vikalpopapattiriti bhAvaH / yadi vA tayovikalpo bhedAbhedayorguNamukhyabhAvAbhyAM 5 parAmarzastena bahudheti / tatra guNabhAvena bhedavikalpe asyAnnasya prANA iti vAcakamiti / abhedavikalpe ca idamannaM prANA iti ca sngketH| guNabhUtaM cAnnasya prANatvam prANasthitihetatvena prANatvasya tatropacArAta / ataH prANazabdasya tadvAcakatvamapi gaNata eva / makhyatastadubhayavikalpastu eSAM niHzvAsAdInAM prANA iti vAcakam, ete vA niHzvAsAdayaH prANA iti ca sngketH| kathaM punaH saGaketasya karaNaM yasyAyaM prapaJcaH ? kathanna syAt ? anupalabdhasya zabdasya tadayogAt / upalabdhasyApyuccaritapradhvaMsitvena saGaketakAle'nanvayAditi cet ; mA bhUt pratyakSataH tatkAle tasya pratipattiH, pratyakSasyaiva viSayasannidhisavyapekSatvena tadabhAve'nupapatteH / taduttarakAlabhAvinA tu vikalpena bhavatyeva pratipattistasya sannihitavat viprakRSTe'pi pravRtteH / tatprAmANyasya ca dvitIye vyavasthApitatvAt / etadevAha-'zabda' ityAdi / zabdArthayoH 15 yassaGaketo'yamasya vAcako vAcyazcAyamasyeti samayaH sa vikalpena UhAparanAmadheyena pramANena / yadyevaM sarvasyApi zabdasya pramANaviSaye eva saGaketAt satyevArthe pravRttiH, nAsti samayAntarabhedini pradhAnAdau tatra saGaketasyaiva tanni bandhanapramANAbhAvenAsattvAt / taduktam "paramArthaMkatAnatve shbdaanaamnibndhnaa|| na syAt pravRttiraryeSu samayAntarabhediSu // " [pra. vA0 3 / 206] 20 iti cet, na; vikalpenApi pramANenaiva saGketa iti niyamAbhAvAt, mithyA-- vikalpenApi prAyazastatkriyAdarzanAt / tadvikalpasya ca paraparikalpanAyA: samayAntara bhediSvartheSu bhAvAt / tato 'vikalpena' iti sAmAnyena bruvataH zAstrakArasyAyamabhiprAya:bhAvAbhAvatadubhayaviSayatvAt vikalpasya tadupakalpita-saGketasAmarthyAdarthaviSayatvamAvahatAM zabdAnAmapi tadviSayatvamevopapannam, na paramArthaMkatAnatvamiti / na ca kasyacit tasya 25 paramArthaviSayatvamiti sarvasyApi tatkalpanamupapannam, buddhiSvapi prasaGagAt / zakyaM hi vaktu paramArthaMkatAnatve buddhInAmanibandhanA / na syAt pravRtti rartheSu samayAntarabhediSu // 1794 / / iti / tato yathA buddhitvAbhede'pi sAmagrIguNadoSAbhyAM bhAvAbhAvAdiviSayatvaM buddhInAM tadvacchabdAnAmapIti samaJjasam / tato na saGaketasyAkaraNam, tatkAle'pi vikalpaviSayatayA 30 zabdasyApakrAntasyApi parisphuraNAt / etadevAha-sannivezo'nuvartate iti / sannivezaH sandarbhaH, sa ca varNAnAmeva prakramAdanuvartate vikalpam tdvissytvenaanusrti| yadi punaH zabdasya vastuni svata eva yogyatvaM ko doSo yena saGaketaH tatrApekSyata iti cet ? ucyate-tatsarvaviSayam, niyataviSayaM vA ? pUrvavikalpe tato yugapat sarvArthapratItiprasaGagaH / tathA ca na tato niyataviSayaH pravRttyAdiriti vyavahAravilopaH / tata Aha ___ na sarvayogyatA sAdhvI saGkatAnniyamo ydi| iti / 1 evaM shraa0| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 3 / 45-46] 3 pravacanaprastAvaH sarvArthe zabdasya yA yogyatA sA na sAdhvI iti niveditAd doSAt / nAyaM doSaH, tasyAH saGketAt vissyniymopptteH| etadevAha 'saGkatAnniyamo ydi'| iti / atrApi tadeva dUSaNam-tadantarasyAnabhidhAnAt / tathA hi-yadi satyAmapi yogyatAyAM saGketasyApekSA sa eva hi-zabdasya tadarthapratyAyane zaktiriti na svato yogyatA saadhvii| 5 dvitIye'pi vikalpe doSamAha sambandhaniyame'nyatra samaye'pi na vartatAm // 45 // iti / - sambandhasya yogyatArUpasya niyamo niyataviSayatvam tasmin anyatra arthAntare samaye'pi zabdo na vartatAm na pravarteta / vartate ca urvazyAdizabdasya devagaNikAdau prasiddhasya dAdAvapi saGketavazAt pravRttipratipatteH / tanna zabdArthayorapauruSeyaH sambandhaH sambhavati / 10 tadevAha tataH zabdArthayornAsti sambandho'pauruSeyakaH / iti / subodhametat / kastahi tayoH sambandhaH ? ityAha sa hi zabdArthasambandho yato'rthaH sampratIyate // 46 // iti // yato yamAzritya zabdAdarthapratipattiH sa eva tayoH sambandho bhavitumarhati / sa ca saGketa 15 eva, tadbalAdeva zabdArthapratipatterupalambhAt na svato yogyatvam / yadyevaM zAstrakAreNa kathamanyatra pratipAditam ? "yogyaH zabdo vikalpo vA sarvaH sarvatra cetsvataH / mithyAtvaM paratastasya cakSurAdidhiyAmiva // " [siddhivi0 pari0 5 ] iti / 20 iti cet ; na; yato na hi tatrApi svato yogyatvena tasya tAtparyam, api tu tadabhyupagamena zabdasyArthaviSayatvamiti nivedana eva tatrApi tAtparyam, anyathA kathamatredamabhidadhyAt-'svataH sAmarthya vizleSAt' iti ? kathaM cedam 'vAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyam' iti ? svataH zabdasya yogyatve prAmANyasya svata evopapatteH, sato'pi puruSasya guNasya tanmithyAtvApAkaraNa eva vyApArAt / tanna zAstrakArasya tatra tAtparyam, saGketa eva 25 tacchaktitvena tAtparyAt / --- syAdAkUtam-vyavahArAya saGketaH, na cAnityatve zabdasya tato vyavahAraH, kRtasaGketasya tasya tatsamaye'nanvayAt, anyasya tadA sambhavato'pyakRtasaGketatvenArthavattvAparijJAnAditi ; tanna; saGaketasya vikalpAvabhAsizabdopadarzanadvAreNa dezakAlAnavicchinnasakalatatsadRzazabdaviSayatayaiva IdRzamIdRzasya gamakamitivat vAcakamiti ca pratipAdanena liGgAnta- 30 rasyeva zabdAntarasyApyarthavattvaparijJAnAt kuto na vyavahArAya saGaketaH syAt ? tato niSiddhametat "zabdaM tAvadanuccArya sambandhakaraNaM kutaH / na coccaritanaSTasya sambandhana prayojanam // 1 draSTavyam-pR0319 / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 [347 nyAyavinizcayavivaraNe tenAsambandha' (mbaddhaya ) naSTatvAt puurvstaavdnrthkH| uttaro'kRtasambandho vijJAyatArthavAn katham // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 255-256] ___niveditena nyAyena saGaketakaraNasyottarazabdArthavatparijJAnasya ca bhAvAt / liGge'pi 5 vidyudAdAvasya prasaGgAcca / zakyaM hi tatrApi vaktum liGgaM tAvadanAdarya sambandhakathanaM katham / na ca darzitanaSTasya sambandhana prayojanam / / 1795 / / tenAsambandhya (mbaddhaya)naSTatvAt pUrva tAvadanarthakam / paraM cAnuktasambandhaM vijJAyetArthavat katham / / 1796 // iti / yadapyanyaduktam "arthavAn katamaH zabdaH zroturvaktrA ca kathyatAm / yadA pUrva zrutaM zabdaM nAsau zaknoti bhASitum // na tAvadarthavantaM sa bravIti sadRzaM vadet / nArthavatsadRzaH zabdaH zrotustatropapadyate // arthavadgrahaNAbhAvAt na cAsAvaryavAn svayam / " [mI0 zlo0 zabdani0 260-62] iti / tadapi tAdRzameva / tathA hi arthavat katamalliGgaM jJAturvaktrA pradarzyatAm / pUrva jJAtaM yadA nAsau liGga darzayitu kSamaH // 1797 / / nArthavad dRzyate tena sadRzaM dRzyate yadi / nArthavat sadRzaM liGgaM jJAtustatropapadyate // 1798 / / arthavadgrahaNAbhAvAt na svayaM ca damarthavat / iti / tato yathA laghuvinAzinyapi vidyudAdau vikalpAvabhAsini sambandhapratipattau parAparakAlabhAvini tatsadRze sarvatrApi tatpratipatteH, pUrvopalabdhasya anupadarzane'pi parasyopadarya25 mAnasya arthavattvapratipattiH, anyathA tato vaataadisaadhyprtyaaynaanupptteH| asti ce dam "vAtAya kapilA vidyudaatpaayaatilohinii| pItA varSAya vijJeyA dubhikSAya sitA bhavet // " [pAmahA0 2 / 3 / 13 ] iti prasiddhaH / tathA zabdasyApIti na tatrApyayaM doSo bhASitavyaH / tato yuktaM 30 parAparasyApi zabdasya vAcakatvam / idameva kArikAkhaNDena darzayati tAdRzo vAcakaH zabdaH saGkato yatra vartate / iti / / yatra yasmin zabde'rthe vA saGketo'yamasya vAcako vAcya iti samayaH pravartate tAdRzastatsamAnaH zabdo vAcakaH tAdRzasyArthasya tAdRza iti SaSThyantasyApyAvRttyA sambandhAt / sAdRzyAcca vAcakatvaM varNasya varNAntareNa padasya padAntareNa evaM vAkyAdAvapi / tato na 1 asambaddhayeti sambandhamagatvA ityarthaH / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 47 ] 3 pravacanaprastAvaH 323 zAlAzabde sambandhaparijJAnAt mAlAdizabdasyApi tadarthavAcakatvam, varNamAtreNa sAdRzye'pi padarUpatayA tadabhAvAt / yadapyuktam 5 " sAdRzyAt pratipattau ca bhrAntijJAnaM prasajyate / dhUme dRSTe'gnisambandhe vASpAdiva kRzAnudhIH // " [ mI0 zlo0 zabdani0 zlo0 269 ] iti / tatropapannaM vASpAdagnijJAnaM bhrAntamiti dhUmasyaiva tatra pratibandhaparijJAnam, tatsAdRzyasya zabdasya tu tadantarasadRzasyaiva tadarthe tatparijJAnAt / kutastataH tajjJAnasya vibhramatvam ? api ca, evaM dhUmAntarAdapi dahanajJAnaM bhrAntaM bhavet tasyApi sAdRzyAdeva gamakatvAt / sAmAnyasya tadarthAntarasya pratyAkhyAnAt / apratyAkhyAne'pi vASpAdanalajJAnaM bhavato'pi kuto bhrAntam, dhUmasAmAnyasya tatrAbhAvAditi cet ? na; pANDutvAderbhAvAt / tadvizeSasyAbhAvAditi 10 cet; mamApi tarhi sAdRzyavizeSAbhAvAt bhavatu tatastajjJAnaM bhrAntam, na tadvataH zabdAt tadarthajJAnamiti samaH samAdhiH / tataH sUktam - ' tAdRzo vAcakaH' ityAdi / bhavatu tAdRzasya vAcakatvaM zabdasya mayApi tathA tadabhyupagamAditi saugataH; tanna tanmate zabdasyaivAsambhavAt / sa hi padAdirUpo na vinA varNavyavasthitimavasthAtumarhati / varNakramasandohasya padatvAt padakramasaGghasya ca vAkyatvAt / sa ca varNaH kSaNakSINaikadhvani - 15 svabhAvaH, kSaNaparyAyapravRttAne kadhvanirUpo vA prakArAntarAnirUpaNAt ? na tAvadAdyo vikalpaH ; anabhyupagamAt, kramapravRttAsaGakhyeyadhvanibhAgapariniSThitAtmA hyekaiko'pi varNastasyAbhipretaH / tatrAsaGakhyeyakSaNa nimeSaparisamAptiriti vArtike zravaNAt / nApi dvitIyo vikalpaH ; dhvanikSaNAnAM niranvayavinAze hetuphalabhAvAnupapattyA tannibandhanasya paurvAparyasyAsambhavAt / nirUpitA ca tatra tadanupapattiH / sambhavatyapi tasmin kathaM bahuSvekavyapadezo'yamakAro 20 gakAro veti ? teSvekatvasya kalpanAt tadrUpatvAcca varNAderiti cet; nanu kalpanamapi zabdAdeva "vikalpAH zabdayonayaH" [ ] iti vacanAt / sa zabdo yadi sa evAkArAdiH tarhi 'vikalpAttasya, tato vikalpasya niSpattiH' iti parasparAzrAyAt nobhayasyApi sambhavaH syAt / athAnya eva sa zabdo yato vikalpa iti; tanna; tasyApi tava eva kalpane tathaiva doSAt / punarapyanyataH tatkalpitAdeva zabdAt tadvikalpapari- 25 kalpanAyAmitaretarAzrayapravAhaprApteH / vikalpAntarakalpitAt tatastatkalpanamityapi na yuktam ; tadantarasyApi svakalpitAdeva zabdAdaparAparasmAdutpattiparikalpanAyAM pUrvavaddoSAt, tasyApi tadantarakalpitAt tatastatparikalpanAyAmanavasthAprApteH / nAyaM doSo hetuphalabhAvenAnAditvAt zabdAkArAvabhAsino vikalpa pravAhasyeti cet; na; evamapi tadasambhavAt / tathA hiavastusan yadA varNaH tadA tatkalpanAkarI | buddhistanmAtrarUpatvAtkathaM vastusatI bhavet // 1799 // yataH zabdasya sA hetustasyAH zabdo'pi vA phalam / na satkasyaciddhetuH kAryaM vA vyomapuSpavat // 1800 // 1 " sarvAntyo'pi hi varNAtmA nimeSatulita sthitiH / sa ca kramAdanekANusambandhena nitiSThati // " - pra0 vA0 2 / 495 / " sa cAkSinimeSakAlasthAyI prakArAdiH anekeSAmAkAzatamaH saMzitAnAM pacamamAlAdvayavartinAmaNUnAM sambandhenAkramaNena nimeSakAlasaMjJitena kramAd bhUyaH kSaNavyavadhAnAt nitiSThati parisamApyate / " - manorathana0 / 30 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 47-48 rUpaM yadapi sattasyAH svavedanamabhIpsitam / na tasya nirvikalpatvAt zabdakAraNakAryatA // 1801 // tanna zabdasyAvastusattve vikalpasambhavaH yatastatkalpanamityayuktamidam-"vikalpayonayaH zabdAH" [ ] iti / tanna saugatamate zabdasya sambhavaH, varNa5 syaivAnavasthitau tatkramAtmanaH padAderapyavyavasthitaH / etadevAha krameNoccAryamANeSu dhvanibhAgeSu keSucit // 47 // na varNapadavAkyAkhyA avikAreSvasambhavAt / iti / na hi sUkSmasamayAvasAyitayopajAyamAneSu keSucinnAdarUpeSvavayaveSu varNAdivyapadezA: sambhavanti; teSAmeva niranvayavinazvaratayA cikAra vikalAnAM hetuphalabhAvAnadhizrayatayA 10 vyomAravindamakarandaprakhyAnAmaprakhyAbhUmitvena tatra tattvataH kalpanayA ca varNAdivyavasthApanAnupapatteH / etenaitadapi pratyuktaM yaduktaM kenacit'-"kSaNikaH zabdaH asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAta sukhAdivat / / - 1 iti; tathA hi zabdasyApratipattAvAzrayAsiddhiH liGagasya / pratipattau tatra tasya kAraNatvaM vaktavyam "arthavat pramANam" 15 [ nyAyabhA0 1 / 1 / 1.] ityatra kAraNa [tva ] syaiva viSayatvavyAkhyAnAt / tasya ca na sahajanmanastatkAraNatvaM tasya tatpratipattyA yugapaniSpanna yaa'npekssnnaat| na prAgadhigatajanmano'pi tadutpattisamayamaprApya nivRttasya ; 'anadhigatajanmano'pi tasya taddhetutvaprasaGagAt / na hi kiJcidatra nibandhanaM yadutpadyAbhUtameva kAraNaM nAnutpadyAbhUtamiti nIrUpatvasyobhayatrApya vizeSAt / tatastatsamayaprAptasyaiva tasya' tatkAraNatvam / tathA ca na kSaNikatvaM prAgiva 20 pazcAdapi tasya samayAntaraprApteravazyambhAvAt, anyathA prAgapi tadabhAvopanipAtAt / etena kSaNaSaTkasthAyitvaM kSaNikatvamiti pratyuktam / yata: ___ kSaNAt kSaNAntaraM gacchannityo ydyuktmaargtH| kSaNaSaTkakramasthAyI sutarAM nityatAM vrajet // 1802 // - kathamevaM calatvaM kasyacicchabdasya yadi tasyApi samayAntaraprAptirAvazyakAtta25 (vazyikA ta) dabhAva eva tadupapatteriti cet ; na; tatprAptAvanupalabhyatvenApi tadupapatteH / na copalabhyetarayorekatvAnupapattiH; yugapadiva krameNApi tadavirodhAt / asti ca yugapattayorekatvam, upalabhyasyaiva zabdasya kSaNakSayAtmanA'nupalabhyatvAt / tenApyupalabhyatve prakRtasyAnumAnasya vaiphalyAt / vipratipattinivartanArthatvAnneti cet ; kutastasya tadarthatvam ? nizcaya rUpatvAditi cet, na; pratyakSasyApi tadrUpasyaiva bhavatAM prasiddhaH / tathApi tadviSaye viprati30 pattAvanumAnaviSaye'pi syAditi punastannivartanArtha pramANamanyadanveSaNIyam, tatrApyevamana vasthiterna kadAcidapi tannivRttirbhavet / tato'nupalabhyatadrUpavijJAnArthatvameva tasyopapannamiti siddhamupalabhyetarasvabhAvayorekatvaM yugapat / evaM kameNApi zrAvaNasya tatsvabhAvaparihAreNa zabdapariNAmino bhAvasya punaravasthitisambhavAt / tanna prakRtAdanumAnAdekAntataH zabde 1 -ravikalpAnAm shraa0| 2 vaishessikenn| 3 vibhudravyamAkAzam / 4 anutpannasyApi / .5zabdasya pratipattikAraNatvam / 6 samayAntaraprApyabhAve eva cltvopptteH| 7 calatvopaphteH / 8zabdasya lakSaNa-zrA0 / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 48 ] 3 pravacanaprastAvaH 325 10 kSaNikatvasAdhanamupapannam / kathaJcit tatsAdhanena viruddhatvAdanaikAntikatvAcca / vyabhicAri hI damanumAnaM bhAvanAdinA, tasyAtmaguNavizeSasyAkSaNikatve'pyasmadAdipratyakSatve si vibhudravyavizeSaguNatvAt / na cAyamapi kSaNika eva kAlAntare tadabhAvena tatphalasyAnudayaprasaGgAt / na caivam / bhAvanAdharmAdharmANAM bhavAntare'pi phaladAyitvena parasyApi prasiddheH / nApi tatra hetuvizeSaNam 'asmadAdipratyakSatvam' asiddham ; mAnasena pratyakSeNAsmadAdi 5 bhirapi tasya pratyakSIkaraNAt / kathamanyathA 'yAvAn kazcid guNaH sa sarvo'pi guNyAzritaH' iti sAkalyena vyAptipratItiH ? yataH " dravyAzritA buddhayAdayo guNatvAt rUpAdivat" [ ] 'ityanumAnamudayavadavabuddhayeta yata AtmasiddhiH / yadi punarevaM vizeSaNam -'asmadAdibAhyendriyapratyakSatve sati' iti, na caivaM vyabhicAro bhAvanAdau tadabhAvAditi; na tarhi sukhAdivaditi nidarzanamupapannaM sAdhanavaikalyAt, tadapi tadvizeSaNakasya vibhudravyavizeSaguNatvasya tatrAbhAvAt / kuto vA zrotrasya bAhyendriyatvaM yatastadviSayasya zabdasya bAhyendriyapratyakSatvamavakalpyeta ? anantaHzarIravRtteriti cet; na; karNazaSkulyavaguNThitatvena tadantarvartina evAkAzasya zrotratvopagamAt / AtmanA tasyA - saMyogAditi ca et; na tarhi nayanAderbAhyendriyatvaM tatra tatsaMyogabhAvAt, anyathA Atmano'sarvagatatvaprasaGgo mUrtairapi nayanAdibhiranabhisambandhAt, tatsambandhalakSaNatvAcca vyApitvasya' / bhavatu tarhi mano'dhiSThitatvAdeva nayanAderiva zrotrasyApi bAhyendriyatvamiti cet; tadadhiSThAne ko doSo yatastatparikalpanam ? yugapadjJAnotpattireva, rUpAdInAM yugapadapi sanni - dhAnasambhavAditi ca et; na; tadutpattikramaniyamasyAdRSTavazAdapi zakyakalpanatvAt, satyapi manasi tasyAvazyApekSaNIyatvAt, anyathA sarvakAryeSu tasya sAdhAraNa hetutvAnupapatteH / na caivaM manasa iva nayanAderapi vaiyarthyam; tasya golakAdirUpasya dRSTatvenAzakyapratiSedhatvAt / zaktirUpasya zakya eva pratiSedhaH, tatprasavAbhimatasya rUpAdijJAnabhedasyAdRSTabhedAdevopapatteriti cat; yadyevaM pratipadyase na kiJcidaniSTaM tadbhedasyaiva kSayopazamavizeSAparanAmadheyasya sAkSAnnayanAditvenAsmAbhirabhidhAnAt golakAdestadadhiSThAnatayA gavAkSasthAnIyasyaivopacArAdeva rUpAdijJAnahetutvaparikalpanAt / tataH zrotrasya bAhyendriyatvAnupapatteH asmadAdipratyakSatvamevAvaziSyata iti tadavastho vyabhicAraH tadvizeSaNasya hetorbhAvanAdau sAdhya- 25 viparyaye'pi bhAvAt / 15 30 asiddhazcAyaM hetuH vibhudravyavizeSaguNatvAditi, AkAze tasya tatkArya tayA samavAyAddhi tadguNatvam, na cAsau tasyAsti anuparamaprasaGgAt / nirUpitaM ca tat"kAraNasyAkSaye" "ityAdau / etena sukhAderapyAtmakAryatvena tadvizeSaguNatvaM pratiSiddhaM boddhavyam / tato nAtaH kSaNikatvapratipattiH zabdasya asiddhatvAt, nidarzanasya sAdhanavaikalyAcca / tanna yaugamate'pi sambhavaH zabdasya / svamate tu tatsambhavaM darzayannAha zabdabhAgAH svahetubhyaH samAnonnayahetavaH || 48 || iti / zrotragrahaNayogyAH pariNAmAH zabdAH ta eva pratidizamanekarUpatayA vibhajyamAnatvAt bhAgAste samAnasya sadRzasya pratizrotramAtmaprApaNasya unnayasya hetava iti / kutaH 20 1 "sukhAdayaH kvacidAzritA guNatvAdrUpAdivat" - praza0 vyo0 pR0 406 / 2 sarvamUrtamadravyasaMyogitvaM vyam / 3 zradRSTasya / 4 zradRSTavizeSasyaiva / 5 nyAyavi0 zlo0 1 / 106 / pR0 410 / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326. nyAyavinizcayavivaraNe [149 punaste svayaM bhavantastadunnayasya hetava iti cet ? svahetubhya ev| svahetavazca teSAmupAdAnatayA pudgalavizeSAH, sahakAritayA ca tAlvAdisthAnaprayatnabhedAstebhya ev| kathamevamapi yugapat samAnAnekavarNotpattiriti cet ? yaugapadyena bahubhirupalambhAdeva / na cAyamekatve varNasya sambhavati, ekazrotrapraviSTasya tadaiva tadantarapravezAsambhavAt / ekasyApi vyApinaH sambhavatyeva yugapadanekatatpraveza iti cet ; na; tathApi samagrasya tadasambhavAt, asamagropalabdhasya ca vAcakatvAnupapateH / etadevAha- .. sakalAgrahaNAt [teSAM yuktA hi zrotragocarAH / iti| sakalasya samagrazabdapariNAmasya yad agrahaNam ekatvAbhyupagame prAptaM tasmAt samAnonnayahetava eva ta iti / yadyevaM kathameka eva zabdo'smAbhiradhAvIti tadupalabdhimatAM 10 saMvAda iti cet ? na; sAdRzyAdapi tdupptteH| dRzyate hi tato'pi tathAsaMvAda:-yathaika evAhAraH paGiktagatAnAmiti / tato yagapata sakalAkAratayA bhinnadezavyavasthitAnekapratipattagocaratvAdaneka eva shbd| zrotrasyAprApyakAritvenai kasyApi zabdasya tathA tadviSayatvopapatteH nAtastannAnAtvapratipattiriti ca t ; na; tatprApyakAritvasyAnumAnataH prtiptteH| prApyakAri zrotraM pratyAsanna15 grahaNAt sAdhayeNa ghrANavat, vaidhayeNa nayanavat / na caivaM digvibhAgasya dUrAdibhAvasya cApratipattireva; zrotraM prati zabdasyAbhipatanavizeSAdeva prAcyo'yamudIcyo'yaM pratyAsanno'yamanyathA veti tatra pratipatteH sambhavAt, prApyakAriNyapi ghrANendriye tata eva tadbhAvAt / kathamanyathA pipIlikAdInAM gandhAbhipatanadigabhimukhatayA pratyAsanne dUre vA gandhadravye pravRttiH ? evaM tahi dUratvasyAsata eva tatra pratibhAsanAt zrotrajJAnaM kathamabhrAntamiti cet ? na; zabdarUpasya sata eva tatra pratyavabhAsanAt / bhrAntetarAtmakatvamekatra viruddhamiti cet na, dRSTatvAt / kathamanyathA sAkArajJAnavAdinastavApyayaM na doSaH-jJAnAntargatatvenAdUrasyaiva nIlAderdU ratayA pratyavabhAsanAt / na hi tadviSayaM jJAnamapi dUrameva zarIrasya nirjnyaantvaaptteH| jJAnAntareNa tasya sajJAnatvamiti cet ; na; tasya nirviSayasyAbhAvAt, saviSayasya pUrvavad ratvApatteH, punarapi jJAnAntareNa tasya sajJAnatvakalpanAyAmavyavasthitiprasaGgAt / tanna zarIrAd 25 bahinikalpanamupapannaM niHzarIrasya jJAnasyAprativedanAt / tato duSpariharamevAprApyakAri thotrAdikaM avato'pi tajjJAne vibhrametarAtmakatvamiti na tena vayaM paryanuyoktavyAH / tato yuktaM zrotrasya ghrANAdivat prApyakAritvam, anyathA nayanAdivat pratyAsannagrAhitvAbhAvaprasaGgAt / asti ca tatredam-koTakadhvAnAdeH karNavivarAntarvatino'pi tena prativedanAt / na caitadaprApyakAriNi cakSuSi dRSTaM tadantargatasyAJjanAdestanApratipatteH / tathA ca kasyacit / subhASitamapi "na svamalamakSi pazyati zazini kalaGgha nirUpayiSyati" [ ] iti / ___cakSurapi prApyakAryeva 'bAhyendriyatvAt tvagAdivaditi cet ; atra cakSuryadi golakameva na tarhi tatra prApyakAritvasAdhanamupapannam, tatpakSasya anuSNAgnipakSavat pratyakSeNa bAdhanAt, viSayaviprakRSTasyaiva hi golakasya pratyakSeNa pravedanaM na tatprAptasya / razmidvAreNa tatprAptasyA, styeva tasyAnumAnataH pratipattiH / taccedamana mAnam-razmikalApAlaGakRtaM cakSuH taijasatvAt .1 "cakSu-zrotre prApyAthaM paricchindAte bAlendriyatvAt tvagindriyavat" -nyAyavA0 tA0 pR0 73 / nyAyakumu.dvi. pR0 75 Ti. 2 / 20 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 49] 3 pravacanaprastAvaH 327 pradIpavat / 'taijasaM ca tat rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt tadvadeva / tato golakAdabhisarpatastatkalApasya viSayaprApteH prApyakAryeva cakSuriti cet ; atra yadi golakasya svato rUpaprakAzakatvaM razmikalApakalpanasya vaiyarthyam / tatkalApadvArakameva tasya taditi cet, kathaM tadasiddhau tasya taddvArakaM tatprakAzakatvam ? tatsiddhizca yadyanyataH; tadevocyatAM ki taijasatvena ? taijasatvAdeveti cet ; tarhi tasmAt tatkalApasiddhau tavArakaM tasya rUpaprakAza- 5 katvaM tato'pi taijasatvaM siddha yatIti kathanna parasparAzrayaH syAt ? tanna tatkalApasiddhiriti na taddvArakamapi cakSuSaH prApyakAritvam / kathaM vA prApyakAritve tasya vyavahitaviSayatvaM prAptyabhAvAt / dRzyate ca zuddhasphaTikaghaTIbhitti vyavahitasyApi vastunastena prakAzanam / - tasyAstyeva tena prAptiH tadbhittenirbhedAdityapi na saGgatam ; tadantargatasya jalAderbahiravasraMsanaprasaGagAt tacchidrAnupalabdhezca / na tasya tena prakAzanaM tatpratibimbasyaiva bahirapakrAntasya 10 prakAzanAdityapi mandamatereva spanditam ; antargatasya bahiSpratibimbApakramAnavalokanAt / tasmAdaprApyakAryeva cakSuH / tathA copapannaM zrotrasya prApyakAritve tasya vaidharyodAharaNatvaM sAdhyAvyAvRttidoSAbhAvAt / tataH zrotraM prApyakAryeva uktAnnyAyAt / etadevAha teSAM yuktA hi shrotrgocraaH| iti / teSAM zabdabhAgAnAM madhye yuktAH zrotreNa sambaddhA hiravadhAraNe zrotrasya gocarA 15 viSayA anyathA pratyAsannagrAhitvAbhAvaprasaGgAditi manyate / kiM punaridaM zrotrendriyasya prApyakAritvopakalpanam ? AkAzamiti kazcit; tanna; tasya vibhatvena darabhatAnAmapi zabdAnAM prAptyavizeSeNa grahaNaprasaGgAt, tasyaikatvena sarveSAmekazrotratvApattyA sarvaviSayasyaikena ekaviSayasya sarvairapi grahaNApattezca / na ca tasya pradezavattvaM yato'dRSTavizeSopanibaddhasaMskArAdhikaraNasya tatpradezasya zrotratvAt, tena ca dUrabhUtAnAmaprApterna prathamo doSaH, nApi dvitIyastasya pratiprANibhedena zrotranAnAtvasyaivopapatteriti vyavasthAdvayaM parikalpyeta; niSpradezasyaiva tasyAbhyupagamAt / kalpitasya ca tatpradezasyAkiJcitkaratvAt / taduktaM kumArilena "AkAzazrotrapakSe tu vibhutvaatpraaptitulytaa| dUrabhAve'pi zabdAnAmiti jJAnaM prasajyate // zrotrasya caivamekatvaM sarvaprANabhRtAM bhavet / tenaikazrutivelAyAM zRNuyuH sarva eva te // tasyAnavayavatvAcca na dhrmaadhrmsNskRtH| nabhodezo bhavecchotraM vyavasthAdvayasiddhaye // " _ [ mI0 zlo0 zabdani0 56--59 ] iti / tataH kSayopazamavizeSAdhikaraNajIvapradezAvaSTabdhaH kazciccharIrAvayava eva zrotramiti : syAdvAdinaH, tatsaMsparzenaiva zabdasya pratyavabhAsanAt / zabdAvabhAsanaM hIndriyaM zrotram / tacca tadavayava eva yuktaH, tatsambandhAdeva tasyopalambhAt tadabhAve ca viparyayAt / tathA ca 'pudgalaparyAyaH zabda: zarIrAvayavasambandhenopalabhyamAnatvAt zItAtapAdivat' ityanumAnavijRmbhaNAt nAkAzaguNatvaM tasya tadvadeveti pratipAditaM bhavati / etadeva darzayannAha 1 "taijasatvaM tu tasya rUpAdiSu madhye niyamena rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavat'-praza0 kanda0 pR040| nyAyakumu0 pR0 76 tti02|2 vaizeSikaH / 3 zrAkAzasya / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 20 nyAyavinizvayavivaraNe pariNAmavizeSA hi bhAvAnAM bhAvazaktayaH ||46|| dhvanayastatsamarthAnAm [abhaavaadtirekinn| m] / / iti / [3189-40 dhvanayo varNAdirUpAH zabdAH, sAmAnyavacanAdapi dhvanizabdAt kramavazena teSAmeva pratipatteH / tena nityA nApyanyahetukAstatra doSAbhidhAnAt api tu pariNAmavizeSAH pari5 NAmAH zravaNajJAnayogyA vivartAsta evAnyebhyazchAyAtapAdipudgalavivartebhyo viziSyamANatvAdvizeSAste ca tadvizeSAH / keSAm ? tatsamarthAnAM tatra pariNAmavizeSeSu ye samarthAstadrUpAvAptAsteSAm atatsamarthAnAM tadanupapatteH / ahaGkArasyaiva tarhi te tadvizeSA bhavantu zabdatanmAtrasyAhaGkArikatvena pAramarSaiH pratijJAnAditi ca et; na; tasya cidrUpasyAmUrtatvena mUrta tadvizevAsambhavAt / acidrUpa evAhaGkAro'pyanityatvAt kalazAdivaditi ca et; na; 10 svatastatra cidbhAvasya pratipatteH / citsamparkopanibandhanA tatra tatpratipattirna svatazca tanyAditi ca et; na; tatsamparke'pi svayaM tatpariNAmavikale tadayogAt / anyathA pariNAma - vizeSeSvapi tatprasaGgaH teSAmapi vyApinA caitanyena samparkAvizeSAt / ahaGakAre viziSTastatsaMparka iti ca et; sa ' ko'paro'nyatra tAdrUppAditi ? tatazcidrUpa evAhaGakAro nirbAdhAt tatpratyayAt / na cAnumAnena tasya bAdhaH ; viSayAnubhave cidrUpe'pyanityatvasya bhAvena vyabhi - 15 cArAt / so'pyacidrUpa eveti cet; kathaM tatra cidvyavahAro yataH idamucyeta - "buddhayadhyavasitamartha puruSazcetayate " [ ] iti / cicchAyAsakramAditi cet; tena tarhi vyabhicAraH cidrUpatve'pi tasyAnityatvAt / tatrApi tatsaGakramAntarAttAdrUpyakalpanAyAmanavasthAprasaGgat / tannAhaGkAravivarttatvaM zabdAnAmityaparyAlocitavacanametat"abhimAno'haGkArastasmAt dvividhaH pravarttate sargaH / aindriya ekAdaza stanmAtra paJcakazcApi // " [ sAMkhyakA0 24 ] iti tatastatsAmarthya pudgalavizeSANAmeva tatra tadvyavasthApanAt / kutaH punasteSAM tadvizeSatvameva naikAntanityatvAdikamiti cet ? uttaram - 'bhAva' ityAdi / bhAvaH svaparajJAnAdeH kAryasyotpAdaH tatra zaktiryeSAM te bhAvazaktayaH dhvanayo hi yasmAttataste tadvizeSA eva naikAnta25 nityAdayaH tatra tacchaktitvAyogasya nirUpaNAt / pariNAmavizeSo'pi 'gaurazvaH' ityAdau kaH zabdo yatrArthapratyAyakatvena padavyapadezaH kapyeta ? pazcAdbhAvI visarjanIya iti cet; na; tasya kevalasyApratyAyakatvAt, pUrvavarNAnAmapArthakatvApatteH / tarhi taiH sambhUya tasya pratyAyakatvamiti cet; na; niyatakramavattanAM teSAM yaugapadyAbhAvena sambhUyakAritvAnupapatteH / tadanantaropalabdhiviziSTasya tasya pratyAyakatva - 30 mityapi na prAtItikam ; kevalatadupalabdhestadanantaropalabdhezca tatkAle varNAbhAvena parasparato bhedAnupapatteH / nahi niranvayapradhvastAnAmanutpannAnAM ca tadA teSAmabhAvaH parasparato bhidyate yatastadanantaropalabdhirarthapratIteraGgabhAvamanubhavatiM na kevalopalabdhiriti pratImaH / "tasmAdvarNavyatirekI varNebhyo'sambhavannarthapratyayaH svanimittamupakalpayati tadeva padaM sphoTAkhyaM na 1 sAMkhyaH prAha / 2 "bhUtAdeH tamobAhulyAt gauNIbhUtasattvarajasaH bhUtAdinAmnaH pUrvAcAyairnirUpitAdahaGkArAt tanmAtraH zabdAdipaJcako gaNo jAyate / " - sAMkhyakA0 25 / mATharavR0 / 3 ahaGkArasya | 4 kopiparo - zra0 / 5-zeSe'pi zra0 / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3150] 3 pravacanaprastAva: 329 varNAstatsamudAyo vA" [sphoTasi0 pR0 28] iti maNDanaH; so'pi na sphoTamaNDane paNDitaH; varNAnAmeva kramavizeSAdhiSThAnAnAM padatvena pratyAyakatvopapatteH padAntarakalpanAvaiphalyAt / teSAmitaretarakAlaparihAravatAM kathamekasyAM pratyAyanakriyAyAmupayogaH sahakAritvAnupapatteriti ceta; itaretaradezaparihAravatAM karmakAdikArakANAmapi kathaM kvacidekatra kArye vyApAraH ? ekakAlagatatvAditi cet ; varNAnAmapyekabuddhigatatvAditi kinna syAt ? nahi prativarNa 5 tadbuddhibhedaH kArakeSvapi tadvattadarthabhedena yugapadapyanekatatpratipatterabhAvApatteH / na ca tadabhyupagamo nyAyyaH pratItivirodhAt / tato yugapadbhAvinA kArakANAmiva kramabhuvAM varNAnAmapyekasyAM buddhau viSayabhAvenopanipAtAdupapanna eva teSAmekatra viSayapratyAyane vyaapaarH| tato yaduktam-"idaM tAvadayaM varNavAdI praSTavyaH gaurazva iti vA kevaloccAraNe vA ko visarjanIyasya bhedo yatkRto'rthadhIbhedaH, pratyayabhAvAbhAvau ca ? nanvevaM vizeSaH kvacidasahAyaH kvacidvarNa- 10 vizeSasahAya iti / kva punaratra sahAyatA yadA visarjanIyasamayena varNAntaropalabdhirasti / kArye khalu vyApAravataH sahAyatA, na cAsatastadA' vyaaptirsti|" [sphoTasi0 pR0 33] iti ; tatprativihitam ; visarjanIyasamaye gakArAdInAmabhAve'pi svasamaye bhAvena satsahAyatopapatteH, anyathA daNDAdInAmanadhigatacakradezAnAM tatsahAyatvAbhAvaprasaGgAt , tadAnImasatAmiva tatrAsatAmapi vyApArAnupapatteH / daNDAdyabhinnadezA apyekaM cet karma kurvate / bhinnakAlAH kathaM tadvadvarNA api na kurvate // 1803 // sarvatraivaM prasaGgazcetkAlabhedAvizeSataH / bhavedevaM yadA na syAt pratyAsattiniyAmikA // 1804 // anyathA dezabhede'pi kAryakAritvamicchataH / vAdino'pyeSa doSaH kiM mUrdhAnaM nAdhirohati // 1805 // pratyAsattizca prtipaaditv| kramavizeSAdhiSThAnatve satyekabodhopArohitatvamiti / na ce damapyatra codyam-akramo hi bodhaH kathaM tadupArohiNAM varNAnAM krama iti ? 'kathaM na hi tadupArohitvaM nAma teSAM tadanupravezaH api tu tadviSayatvam, tacca atatkAlAnAmapyataddezAnAmiva sambhavatIti kramAnupadravAt / niveditaM ca tat "yadA yatra" ityAdinA' tata idaM 25 pratyAkhyAtam-"na caikaM pratyAkhyAnaM (prakhyAna) nAnAvarNAvayavAtmani pade bhinnam avdhyvdhimdbhaavmvekssikssmte|" [sphoTasi. pR068] iti ; dezakRtasyeva prAsAdastambheSu kAlakRtasyApi varNeSu paurvAparyasyAvadhyavadhimadbhAvasyAvekSaNaM pratiprakhyAnasyaikasyApi pratyabhijJAnavikalpasya sAmopapAdanAt / yadi varNA eva padaM tadA teSAmane kavaktRkatayA yaugapadye'pi . varNatvasyApracyuteH kinna padatvamiti cet ? na; kramavatAmeva teSAM padatvena sampradAyAt, 30 tatpradhAnatvAccArthapratyAyanasya / kramAntaraparigrahe 'tahi padatvam akramatvAbhAvAditi cet ; na; tasminnarthe tatkramasyaiva padabhAvAGgatvAt / arthAntaratve tu kramAntarasyApi tadaGgatvAnna niSeddhayata eva, rAketi kAreti paurNamAsI-bandhanAgArayoH, nAdIti dIneti nAdavat-kRccha . 20 1 tadAnIM vyA-zrA0 / 2 kathamiti padamadhikaM bhaati| 3 nyAyavi0 zlo0 142 / 4 'na caikasmin nAnAvarNAvayavAtmani...-sphoTasi0 pR068|5 pratipakSyAkhyAna-zrA0, ba0, p0|6 tarhi na padatvaM kra-prA0, ba0, pa0 / 7 niSidhyata A0, ba0, pa0 / 'padatvaM na niSedhyate' iti sambandhaH / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 nyAyavinizcayavivaraNe [350 vattinyoH, dhAreti rAdheti ca pravAha-nakSatravizeSayo: 'tadatatkramAdhiSThAnatayA tadvarNAnAmeva tadbhAvabhedapratipatteH pratIyamAnatvAt / ekavaktRkatvaM tu teSAM tadbhAvanimittamiti nAyaM niyamaH bhinnavaktakatve'pi tatkramabhAve padabhAvena pratyAyakatvapratipatteH / pratIyate hi bhinna vaktakapUrvApara bhAgAdapi padyAdestacchAviNAM tadarthapratipattiH / varNAnAM padatve kathama zabdAdartha 5 pratipadyAmahe' 'iti ? kathaJca na syAt ? teSAM bahutvena tadvAcinaH zabdazabdAd bahuvacanasyaivopapatteriti cet ; na; tatsAdhAraNasya vAcakatvasAmAnyasya tadabhidheyatvAt, tasya caikatvenaikavacanasyaivAvakAzAt / yadyevaM katham 'gakAraukAravisarjanIyAH zabdaH' iti tadvyaktivAcibhistasya sAmAnAdhikaraNyaM tadavyaktInAM tenAnabhidhAnAditi ceta? na: upasarjanabhAvena tAsAmapi tena pratyAyanAt, anyathA tatsAmAnyasya tena tadanupapatteH, tadvyakti10 saGakhyAnupAdAnaM tu mukhyatastatsAmAnyasyaiva tenAvadyotanAt / tato 'yuktam 'zabdAdartha pratipadyAmahe' iti, na 'anupAzritavyAvRttayo vyaktayo jAtyAtmanA"; niSedhAt / api ca, ayaM padAdisphoTAtmA zabdo nityo niravayavazca tvadabhipretaH; 0 sa yadi svata evendriyasamprayogAt pratItipreyasIsamparkamupasarpati pauruSeyaH prayAso viphala: syAt / na viphalastasya tadabhivyaktinibandhanatvAt / sa khalu prayAsaH parAparasamayabhAvI prayatnAparanAmA 15 tAdRzamevAnekadhvanibhedamAvirbhAvayati, tatazca tasyAbhivyaktiH / sApi nAvayavaMzo niravayava tvAt / nApi prathamata eva nAdAt tasya sarvAtmanA'bhivyaktaH nAdAntarakalpanAvaiphalyam ; abhivyaktivizeSopapatteH / aparisphuTA hi tasya prathamAnnAdAdabhivyaktiH, tadupajanitabhAvanAsahAyAttu dvitIyasmAttato vilakSaNA, tAvadevaM yAvadantyo dhvaniH, tatastu prAktananiravazeSa dhvanivizeSopajanitapratyayopanibaddhabhAvanAnivahasacivasadvitIyAd atyantaparisphuTatamA tadabhi20 vyaktirAvirbhAva bitti / na ca tAvatA tasya pratyabhivyakti bhedaH; AvRttyA bhede'pyanuvAkAderivopalabdhibhede'pi tasyaikatayaiva pratyavabhAsanAt / uktaM caitat "yathAnuvAkaH1 zloko vA soddhtvmupgcchti| AvRttyA na tu sa granthaH pratyAvRtti nirUpyate // prtyyrnupaakhyeyairgrhnnaanugunnstthaa|| dhvaniprakAzite zabde svarUpamavadhAryate // nAdai rAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / ___ AvRttiparipAkAyAM baddhau zabdo'vabhAsate // " [ vAkyapa0 1 / 83-85] iti cet ; ucyate 12sa vyaktaH prathamAnnAdAdarthapratyayakRdyadi / vyarthaH parAparo nAdastadvyaktyai parikalpitaH / / 1806 / / 1 pUrvAparaviparyastavarNarUpeNa prtiiymaantyaaN| 2 tadabhAva-zrA0, ba0, 50 / 3-bhAvipa -zrA0, ba0, p0| 4-danartha zrA0, ba0, p0| 5'prayogaH' iti smbndhH| 6 varNavAcinaH / 7 "atha gaurityatra kaH zabdaH ? gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH"-zAbarabhA0 1105 / 8 yaduktaM zrA0, ba0, pa0 / 'iti yuktam' iti sambandhaH / "na cAnupAzritavyAvRttayo vyaktayo jAtyAtmanA nirdizyanta iti sAmpratam' -sphoTasi0 pR0 74 / 10 'nityatvamavikalpyaM tu satvAdevAsya jAtivat / " -sphoTasi0 kA0 34 / 11 anuvAko vaidikaH, zlokastu laukikaH, soDhatvaM jitatvaM vazatAmiti yAvat / 12 sambaktvaH prA0, ba0, pa0 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] F 3 pravacanaprastAvaH arthAvagataye tasmAttadvyaktirabhivAJchitA / sAcAdivyaktitaH siddhA vyaktyA kiM parayA tataH / / 1807 // so'rthapratyayakRnno cet kuta etadazaktitaH / pazcAdapi na tatkRtsyAditi tatkalpanaM vRthA // 1808 / / saGketavirahAccenna so'rthasaMvittikRnmataH / pratItibhAve saGketaH sa eva na kuto bhavet // 1809 // avyaktatvAtpratItezca `nnAsau saGaketyate'nayA / tayaivAsau kathaM tarhi siddha ityapi kathyatAm // 1810 // siddhatvAya samartho'sau saGketAyaiva netyayam / svarucyA kalpito bhedo vidvadbhayo nAbhirocyate // 1811 // AdAveva tato vyaktau saGaketasyApi sambhavAt / arthapratIteH vyaktiH sA viphalaivottarottarA // 1812 // 331 5 10 api ca, ayamantyAyAM buddhAvavadhAryamANo na tAvadakhilaviparyAsavikala evAvadhAryaMte, paramarSINAmeva tathA tadavadhAraNasya tadanyeSAM taistatsampradAyasya copagamAt / ata evoktam "aparadarzita viSayAstu paramarSayaH sAkSAtkRtadharmANo'vyAhatAntaH prakAzA vidhUtaviparyAsaM 15 vAktattvaM pratipedire pratipAdayAmAsuH pratijJAyate " [ sphoTasi0 pR0 154 ] iti / bhavatu tatrApi saviparyAsasyaiva tasyAvadhAraNaM saMvedanavat / yathaiva hi saMvedanasyAvibhAgasyApyAbodhimArgAvatArAt grAhyAdyAkAravibhAgaviparyAsopa raktasyaiva prakAzanamanyathA tadanavalokanAt tathA tAdRzasya zabdAtmano'pi vibhramopadarzitagakArAdivarNakramaviparyAsopazleSiNA' gaurityAkAreNa pratipattiH AparamarSipadaprApteH, anyathA tasyApyaprativedanAt / ata evoktam"jJAnasyeva ca vAco'yaM loke dhruvamupaplavaH / " [ sphoTasi0 pR0 150 ] 1 - zleSeNa gau- A0, ba0, pa0, / 2 - daH pra - A0, ba0, pa0 / 3 - TAvalambana miva A0, ba0, pa0 / sphoTabimbamiva-sphoTasi0 / ityapi nAtIva caturasramutpazyAmaH / evaM hIdamasaGgataM syAt - " pazcimastu purastanadhvaninibandhanAvyaktapariccheda' prabhAvitasakalabhAvanAbIjasahakArI parisphuTatara viniviSTasphoTa' lambameva pratyayamabhivyaktataraparicchedamudbhAvayati / " [ sphoTasi0 pR0 130 ] iti ; 25 viparyAsopazliSTatatpratyayasyAbhivyaktataraparicchedatvAnupapatteH / na hi pItAdiviplavopAliGagitazaGkhAdipratyayasya tatparicchedatvaM pratiyanti prekSAvantaH, tadanyatatpratyayasyaiva taistatpratipatteH / tadayamabhivyaktatarapratyayatvaM tasyAbhidhAya punarvaplavopazliSTapratyayagocaratayA'nyathAtvamapyAcakSANa: svoktamapi na pratyAkalayati iti kathannAma maNDanaH paNDitagoSThyAM pANDityarUDhi dRDhamudroDhuM parivRDhatAmupaDhauketa ? kathaM cAsau zabdo bhedarUpaviparyA- 30 soparaktapratibhAsa evArthapratipattaye prekSAvadbhirAdriyeta ? na hi sarpopaplavapratyayaviSayabhAvamanubhavantyeva rajjurbandhana kAryAya kairapyupAdIyamAnopalabhyate, vinivRttatadupaplavapratibhAsAyA eva tasyAstadarthamupAdAnopalambhanAt / varNavatsyAditi ca et; syAnmataM yathA varNavAdinA varNasyAkramasyApyanekakSaNakramAliGa gitapratibhAsagocarasyaiva tadarthapratipattaye pratyavekSaNam, evaM zabda 20 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nyAyavinizcayavivaraNe [ 350 syApi syAditi ; satyam; idamakramavarNavAdinaM pratyuttaraM na syAdvAdinaM prati, tena varNasya tattvataH kathaJcitkramavata evAbhyanujJAnAt / tarhi jJAnavat syAt, jJAnasyAvibhAgasyApi grAhyAdyAkAravibhAgopaplavakavalitasyaiva svArthapratipattaye pratigrahAt; ityapi nopapattimat; tasyApi 'grAhyAnurAgaparAGamukhasyaiva niyataviSayanirNayanibandhanatayA prathamaprastAve vyavasthA5 panAt / tanna kramopaplavakaluSitAyA eva vaaco'rthprtyaaynmuppnnm| ato durbhASitamidam "bhedAnukArAjjJAnasya vAcazcopaplavo dhruvaH / kramopasRSTarUpA vAk jJAnaM jJeyavyapAzrayam // " [vAkyapa0 1187 ] "jJeyena na vinA jJAna vyavahAre'vatiSThate / nAlabdhakramayA vAcA' kazcidartho'bhidhIyate // " [ ] iti / api ca, viplavAdyadi zabdasya vivekaH prativedyate / viplavapratibhAsasya kathaM tatrAvakalpanam / / 1813 // na hi pItavivekena zaGakhaH pratyavabhAti yaH / tatra pItabhramaH kvApi dRSTa iSTo'pi vA budhaiH // 1814 / / nAstyeva tadvivekasya pratItiryadi viplavAt / kathaM tasmAdabhinnasya zabdasyApi pravedanam // 1815 / / zabdasya tadvivekAccet kathaJcit bhedabhAvataH / nivibhAgavacastattvapratijJA te vilupyate // 1816 / / kiJcAvibhAgasaMvittau vibhAgasyApi vedane / tAttvikatvaM vibhAgasya kinna syAdavibhAgavat // 1817 // avibhAgena bAdhAccet vibhAgenetarasya ca / pratItena pratikSepAnnobhayaM tAttvikaM bhavet / / 1818 // ubhayAtAttvikatve tu kuto vAkyapratipattiH atAttvikAttadayogAditi cet ? kimataH 25 karttavyam ? avibhAgasya zabdarUpasya tAttvikatvamiti cet; vibhAgasyaiva kuto na takriya tAm ? avibhAgAbhAve tato vAcyapratipatterabhAvAditi cet ; tasyApi tahi na tatkarttavyaM vibhAgAbhAve tato'pi tatpratipatterabhAvAt , "nAlabdhakramayA" ityAdinA svayameva tathAbhidhAnAt / mA vA bhU dubhayasyAtAttvikatvAt tatastatpratipattiH, tajjJAnAttu bhavatyeva, kathamanyathA upaplutAdapi varNabhedakramajJAnAdakramasya zabdatattvasya pratipattiryata idaM subhASitaM bhavet ? "asatazcAntarAle yaH zabdo nAstIti manyate / pratipatturazaktiH sA grahaNopAya eva saH // " _ [vAkyapa0 1186 ] iti / na caivaM zAbdI tatpratipattirna bhavati zabdAdanutpatteriti vavatavyam ; jJAnAdapi zabdopasaMpRktAdeva tatpratIterbhAvena tatra zAbdavyapadezasyAvirodhAt / tanna 'pratyakSe vibhAgAva .1 grAhyAdijJAnaM vyavahAre'vatiSThate'nurAga-prA0, ba0, p0| 2-yA vAcA kazcidartho'bhidhIyate iti pra-prA0, ba0, pa0 / 3 uddhtAvimau-sphoTasi0 pR0 162|4-gtH zrA0, ba0, 0|5prtyksso vi-taa| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // 50-51] 3 pravacanaprastAvaH 333 bhAsinaH zabdatattvasya pratipattiH / nApyavibhAgAvabhAsinaH zabdatattvasya pratipattiH; tasyaivAprativedanAt / tatastadapratipattau ca kutastatra 'sAkSitvamanumAnasya yataH "sa khalu" [ ] ityAdi sUktamavakalpyeta / tato na paraparikalpitA niravayavanityasphoTAtmAnaH padavAkyAdayaH zabdAH, teSAM pratyakSAnumAnAbhyAmivAgamAdapyanadhyavasAyAt / tadAgamasya "sAkSAtkRtadharmANa RSayo babhUvuH" [nirukta0 1120 ] ityAdeH pramANAntarapratikSiptArtha- 5 tayA prAmANyAbhAvAt / tato varNA eva kramavizeSasambandhopAdhayaH zabdAH tadvyatiriktAnAM teSAmabhAvAt / etadevAha - abhAvAdatirekiNAm / iti / atirekiNaH pudgalaskandhapariNAmavizeSebhyo'rthAntarabhUtA nityA varNapadAdayasteSAm / uktanyAyena abhAvAt tadvizeSA eva dhvanaya iti / sAmprataM prakaraNArthamupasaMhRtya darzayannAditaH zabdAnAmapauruSeyatve doSamAvedayati vAcAmapauruSeyINAmAvirbhAvo na yujyate // 50 // iti / vAcAM varNAtmanAM padAdisphoTAtmanAM cApauruSeyINAM nityAnAm , anityAnAmapauruSeyatvAyogAt , AvirbhAvo vyaktirna yujyate na ghaTate / svato'nAvirbhAvAt , sahakAripratIkSAyAzca tatra pratikSepAt / ato dhvanayo na tadAtmAna iti zeSaH / katham ? niyataM yathA 15 bhavati tthaa| niyatatvaM cAtra viplavavivekena svarUpa evAvasthAnam / viplavasya varNeSu hrasvadIrghAdeH padeSu ca varNakramasya puruSaprayatnopanItanAdAbhedanibandhatvena puruSanirapekSatve zabdasyAsambhavAt / na ca tathA kazcidapi cAyamupalabhyate (?) hrasvAdyudAttAdibhedoparaktasyaiva varNasya varNakramopasaMpRktasyaiva padasya tatkramAdyupazliSTasyaiva ca vAkyAdeH pratItipathaprasthAyinaH pratyavalokanAt / tato nApauruSeyasya niravayavAtmanaH zabdasya vAcakatvam apratIteH / 20 pauruSeyasyApi vAcakatvamabhimatavadanabhimatasyApi kinna syAditi cet ? atrAha samyagajJAnAGkuzaH satyaH purussaarthaabhidhaaykH| iti [atrApauruSeyatvaM jAtu siddhamanarthakam // 51 // ] iti / na hi sarvo'pi pauruSeyaH zabdaH puruSArthasya 'zreyastatkAraNasyAbhidhAyako'pi tu satyo 25 vipratisAravikalaH / na ca sarvo'pyasau tadvikala eva api tu samyak jJAnAGakuzaH samyagjJAnaM tatpraNetuH puruSasya tadarthaviSayaM nirupaplavaM jJAnaM tadevAGakuzo niyAmako yasya sa eva, sa cAyameva syAdvAdAmoghalAJchano vacanaprabandho nAparaH, tatpraNetRNAM tajjJAnAbhAvasya nivednaat| na ca vamapauruSeyatvameva zabdasyAvipratisAratayA niyAmakamiti zakyamupapAdayitum ; apau- - ruSeyasyApi dahanAdernIlotpalAdau viparpayoparzitatvena vipratisArapratipatteH / etadevAha- 30 . atrApauruSeyatvaM jAtusiddhamanarthakam / iti / atra dahanAdau yadapauruSeyatvaM tad jAtu kadAcinnIlotpalAdisannidhAnavelAyAM siddhaM nirNItam / kIdRzam ? anarthakamavidyamAnArtha tadupadarzitapItAdyAkArasya vastuto nIlotpa. . . 1 sApekSitva-zrA0, ba0, pa0 / 2-t nityatvancAtra prA0, ba0, 50, / 3-nItadhvanibheda-bhA0, ba0, pa0 / 4-dapi nayannupala-prA0, ba0, p0,| 5-niHzreyasastatkA-prA0, ba0, pa0 / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyavinizcayavivaraNe [3352 lAdAvabhAvAt / tato niSiddhametat"vede karturabhAvAttadoSAzakaiva nAsti nH|" [ 1 iti / asatyapi kartari dahanAdivattatra tacchaGkAyA anivRttaH, sadoSa eva hi dahanAdirapauruSeyo'pi, anyathA tato mithyApratIteranutpatteH / kiM punaH tat satyaM yadabhidhAyitvena zabdaH satya ucyate ityatrAha sarvArthAnAmanekAtmapariNAmau vyavasthitau / mArgastadviSayazceti mataM satyaM caturvidham // 52 // iti / ___ anekazcAsAvAtmA ca anekAtmA yugapadbhAvI nAnArUpo vastusvabhAvaH, sa ca pariNAmazca prAcyAkAraparityAgAjahadvattottarAkAropAdAnalakSaNo vivarttastAvanekAtma pariNAmau dvau satyau, tau ca sarveSAmeva jIvAdInAmarthAdInAM vyavasthitau tadvikalAnAmavastu10 tvApAdanAt / tatrAnekAtmanaH prAgupAdAnam, pariNAma prati tasya sAdhanatvAt / pratipAditaM hi vipratipannaM prati tasya tatsAdhanatvamavazyAbhyupagamatvaJca anyathA niSkalasyA'pratipatteH sarvAbhAvaprasaGga iti / tathA mArgo niHzreyasaprAptyupAyaH, sa ca samyagdarzanAdivikalpatrayAtmaka eva ekazastasya tadanupAyatvAt / na hi samyagdarzanasyaiva tadupAyatvaM samyagjJAnAbhAve tattvArtha viSayasya tadabhinivezalakSaNasya tasyaivAsambhavAt / nApi tadviziSTasya tattvArthAdhigama15 lakSaNa'samyagjJAnasyaiva tatkAraNatvamupapannam, utpannatattvajJAnasyApi zarIrendriyAdisambandhA paricyuteH, anyathA na kasyacidapyupadeSTutvaM pratyutpannatattvajJAnasya zarIrapAtena tadanupapatteH / aparipatitazarIrasyApi tattvaparijJAnAbhAvAt / evaM ca nirviSayaiveyaM zrutiH syAt''AcAryavAn puruSo veda" [chAndo0 6 / 14 / 2 ] iti / AtmaviSayazca samyagdarzanAdyabhyAso viphala: syAt, anupasampRktatadabhyAsAdapi "tattvamasi' [chAndo0 6 / 8 / 7] ityAdi vAkya20 sAmopanItAdAtmajJAnAdAtmano'pi niHshreysopptteH| kazcidAha-"nizcite'pi vastuni viparyayAnuvRttirupalabhyate yathA candrAdau dvitvAdiH, tadvadAgamaprAmANyAniNoM te'pyAtmani nityazuddhAdirUpeNa viparyayopazleSasaMbhavAt tannivRttiparastadarzanAdyabhyAsaH "AtmA'yaM draSTavyaH" [ vRhadA0 2 / 4 / 5] iti, ityAdinA vedyamAno na vaiphalyadoSAya klpte|" [ ] iti; tatpratiSiddham ; na tattvajJAna25 mevAdaropAdhikaM niHzreyasanimittam, api tu cAritrasavyapekSamiti / AtmAditattvAbhyAsa syaiva cAritratayA'smAbhirabhyanujJAnAt / tataH samudita eva samyagdarzanAdiniHzreyasasyAGgam, anyatamApAye'pi tdnupptteH| ata eva sUtre "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" [ ta0 sU0 1 / 1] iti samudAyarUpeNa samyagdarzanAderekIbhUtasya niHzreyasanimittatvanivedanArthamuttarapadamekavacanAntamevoparzitam / / tasya mArgasya viSayo gocrstdvissyH| sa ca saptadhA-"jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / " [ta. sU0 1 / 4] iti sUtrAt / tasya ca tadviSayatvaM zraddheyatvAdinA na prApyatvena, 'tato mokSasyaiva tattvAt / cazabdaH samuccaye / tAvimau dvau satyau prAcyAvubhau iti evaM matamabhyupagataM satyaM catuvidhaM catuHprakAraM sarvasyApi satyasyAtraivAntarbhAvAt / tata' etatsatyacatuSTayapratipAdanAt pravacanaM satyamavagantavyam, jIvAdInAM ca mArgaviSayatvapratipAdana35 maparijJAtatadrUpasya prekSAvato mokSArthAyAH pravRtteranupatteH / ata eva Aha 1-Nasyaiva sa-tA0 / 2-ha suni-prA0, ba0, pa0 / 3-ye tada-prA0, ba0,pa0 / 4 praapydRssttyaa| 5 tata eva tatsa-pA0, ba0, pa0 / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3153] 3 pravacanaprastAva 335 ahaM mamAsravo bandhaH saMvaro nirjarA kssyH| karmaNAmiti satkRtya prekSAkArI samIhate // 53 // iti / samIhate saMsAravinivRtti prati yatate / kaH ? prekSAkArI vicArakaraNazIlaH / kathaM samIhate ? satkRtya sAdaraM nizcitya / nizcayaprakAraM ca 'aham' ityAdinA darzayati / pratyekamatra iti zabdasya sambandho mama zabdasya cAsravAdibhiH / ahamiti, mamAsrava iti, mama 5 bandha iti. mama saMvara iti, mama karmaNAM nirjareti, mama teSAM kSaya iti ca / tatrAtmAnamahamiti niddizati ahampratyayavedyatvAt / tasyAsatkAre kasya saMsAro mokSo vA ? ko vA tadupAye . pravarteta ? kSaNakSINacittapravAhasya pratikSepAt / tathA tasyAsravo'pi kAyavAGamanakarmalakSaNaH satkarttavya eva, tadabhAve bandhanivarttanAya samIhAnupapatteH / satkRte hi bandhakAraNe tasmin tasya tatpratyanIkAnuSThAnena nivarttane nivartito bhavati bandho nAnyathA, kAraNAnivarttane kAryanivRtte- 10 rnupptteH| 'tannivartanAya prakRtireva samIhate nAtmA bandhatatkAraNayorapi tatraiva bhAvAditi cet ; na; "kaivalyArtha pravRttezca" [sAMkhyakA0 17 ] ityanenAtmanyeva tatpratipAdanAt, anyathA tata aatmvyvsthaapnaanupptteH| na hi anyavyApArAdanyavyavasthApanamatiprasaGgAt / nApi tatraupacArikI samIhA; tataH paramArthataH AtmasiddharasambhavAt / anyatastathA tatsambhave 15 tatpratipAdanavaiyarthyAt / prakRtigatameva bandhaM nivartayitu pravRttirapi tasyeti cet tadanivarttane 'kiM tasya syAt ? anyathA muktavatpravRtterayogAt / duHkhaprAptiriti cet ; siddhastahi bandhAde. statraiva satkAro bhAvAntarasatkRtAttatastasya tatprApterayogAt / sApi vibhramAdeva na tattvata iti cet ; na; Atmani 'tadabhAvAt / so'pi vibhramAdeveti cet ; na; tasyApyAtmanyabhAvAt / so'pi vibhramAdeveti cet ; na; anavasthAprasaGgAt / tAttvika eva tatra vibhrama 20 iti cet naH tasya nityatve nirmokSabhAvaprasaGgAt / anityatve tu siddhastatraiva bandhAdeH satkAraH tadabhAve vibhramAnupapatteH / tathA karmanirjarAparikSayayorapi tadekadezasakalavizleSalakSaNayoH, anyathA tadupAye saMvare tsyaaprvRtteH| nahi prekSAvataH kasyacit paraparizuddhaye svazarIraprakSAlanamupalabdham / kathaM punarAsravAdeH "satkartavyatve kutazcid vinivartanaM satkRtasya tadayogAt Atmavat / asti ca vinivarttanaM tasya anyathA tannibandhanasya saMsArasyApya- 25 nivRttyA niHshreysaabhaavaaptteH| ato rajjusaryAdivat asannevAsravAdiriti cet; asataH kutastasya pratyavabhAsanam ? Atmana iti cet ; na; tasya tattvaveditvena tadanupapatteH, rajjutattvavedinastatra sarpapratibhAsasyAnaklokanAt / prasiddhaM ca tasya tattvaveditvam-"satyaM jJAnamanantaM brahma" [ taitti0 2 / 1 / 1] ityAdeH zravaNAt / tannAtmanastasyAvabhAsanam / jIvata iti cet, na; tasyApi tattvajJAnarUpatve tadanupapatteH / mithyAjJAnarUpatve tasya tadrUpaM tatprasavaprabandhazca 30 yadi sanneva sannevAsravAdiH tasyaivAsravAditvAt / asanneveti cet; kathamasau jIvasya ? aststdruuptvaanupptteH| itthametat, kevalamavivekajJAnAdatadrUpamapi tadrUpamiva pratibhAtIti cet, na; avivekajJAnasyApi tattvatastadrUpatve sa eva prasaGagaH tAttvika evAsravAdiriti, tajjJAnatatprasavapravAhasyaivAsravAditvAt / tasyApyatAttvikatve tadrUpatvAvyavasthitaH / tasyApya 1 vicAreNa karaNa-tA0 / 2-hprti-taa0| 3 sAMkhyaH prAha / 4 tasyaiveti prA0, ba0, pa0 / 5 kinna syAt zrA0, ba0, p0|6 puruSa eva / 7 puruSasya / 8 tadAvA-zrA0, ba0, pa0 / vibhramAbhAvAt / 9 vibhramo'pi / 10 'tatraiva satkAraH' iti sambandhaH / 11 tatka-zrA0, ba0, pa0 / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 nyAyavinizcayavivaraNe [3354 vivekajJAnAntarAttadrUpavatpratibhAsanaparikalpanAyAmanavasthApatteH / api ca mithyAjJAnAd vivekazcat svabhAvo jIvavastunaH / kathaM svavedinastasya tatrAjJAnaM pravartatAm // 1819 / / asvasaMvedane tasya parasaMvedanAtyayAt / kathaM bhogo'vakalpyeta saMsArI yadaso bhavet // 1820 // tasmAnniraMzarUpasya tasya svagrahaNAtmanaH / tadvivekAgrahAbhAvAnmithyAjJAnamayuktimat // 1821 // tato yaduktam "sarpahArAdibhAvAnAmabuddhA razanA ythaa| kAraNaM jagatastadvadabuddhaM tattvameva hi|| bhAnti rajvAmasanto'pi sarpahArAdayo ythaa| ciddhAtostadvadAkArAH svarUpasyAgrahAdamI // "[ ] iti / tatprativihitam; svarUpasyAgrahAt siddhatvAt / syAnmatam-naikAntatastasya svAgrahaH kathaJcideva tadbhAvAt, tato mithyAjJAnavivekasyAgrahaNe'pi bhedAdirUpasya grahaNAdbhogopapatte15 rupapannameva saMsAritvamiti; tarhi siddhaM tadvivekAparijJAnasya satkRtasyApi kutazcinnivartanam, anyathA jIvasya niHzreyasAbhAvApatteH, tadvadAsravAderapi syAdavizeSAt / tato yuktamAtmanyAsravAdisatkArapurassarameva niHzreyasAthinastadapAye' pravartanam, anyathA tadanupapatteH / - atra codyam-'karmakSayAnmokSaH' iti mataM tadanupapannam, karmaNAM vipakSAsambhavena kSayasyAbhAvAt / azakyakriyazca tatparikSayaH, tRSNAyAM taddhatau punarapi teSAmutpatteH / atha karma20 vattRSNAyA api kutazcit parikSayaH, tahi sa evAstu vyarthaH karmakSaye parizramaH, tRSNAparikSaye hi satAmapi karmaNAmakiJcitkaratvena saMsArAnutpatteH / kathaM punaH karmaNAmavipakSatvaM yAvatA kAyapariklezarUpaM tapa eva teSAM vipakSa iti cet na; tato'pyekarUpAt vicitrazaktInAM karmaNAM parikSayAyogAt / avagataM hi vicitrazaktitvaM karmaNAM phalavaicinyadarzanAt anyathA tadayogAt / tato bhavannapi tapasA karmamalasya pratirodhaH tajjAtIyasyaiva syAnna vijaatiiysy| 25 syAdayamAzayaH-tapasa eva zaktyA karmazaktayaH saGakIrNAH kriyante parikSINA vA, tato niHzeSasyApi karmamalasyAklezAt tapolezato'pi caikaromotpATanAdilakSaNAt parikSayo bhavatIti; bhavatyayaM zobhano yadi tattapaH klezAdarthAntaram / tathA cedvyarthastahi 'taptavanazilArohaNAdipariklezaH tadanyatastapasa eva karmakSayopapatteH / klezAdavyatiriktameva tapa iti cet ; na tarhi tataH karmazaktInAM saGkarAdiH tasya karmaphalatvena tatastadasambhavAditi / tatrAha30 tattvajJAnaprabhAveNa tapaHsaMvaraNaM nRNAm // iti / tattvaM jIvAdiH tasya jJAnaM yAthAtmyanirNayastasya prabhAvo bhAvanayA prakarSagamanaM tena yat saMvaraNaM bAhyAbhyantarazubhAzubharUpavyApArANAM nivAraNam audAsInyAparanAmadheyaM tadeva tapaH, tasyAlpasattvapuruSApekSayA tApatvena pratibhAsanAt, tacca mRNAM manuSyANAM na tiryagjIvA dInAM bhavyAnAmapi teSAM tadasambhavAt / tadeva ca tapo vipakSaH karmaNAM tannidAnapratyanI35 katvAt / yo yannidAnapratyanIkaH ta tasya vipakSo yathA vyAdhivizeSanidAnavAtAdipratyanIkaH 1 tadupA-zrA0, ba0, pa0 / shraastrvaadinaashe| 2 kathaM ka-pA0, ba0, p0| 3-ye s-taa| 4"tapovana iti paa0"-taa0tti0|5-naac prA0, ba0, 50 / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 54 ] 3 pravacanaprastAvaH 337 kriyAvizeSaH tadvyAdhivizeSasya, karmanidAnarAgAdyAsravapratyanIkaM ca tapaH, tasmAttadapi dvipakSa iti / kutaH punaH karmANi kuto vA teSAM tadAsravanidAnatvaM yadevamucyate iti cet ? AstAmetat, anantarameva nirUpaNAt / tathApi kathaM tAdRgAstravapratyanIkatvaM tapasa iti cet ? tatprakarSavizeSe tadAsravasyApa' karSavizeSAt / na cAyaM tasya tatpratyanIkatvAbhAve sambhavati, kriyAvizeSasya pratyanIkasyaiva sataH prakarSavizeSAd vAtAde rapakarSavizeSapratipatteH / bhavatvevamAgantUnAM tannidAnanivAraNenotpAdapratiSedhaH karmaNAmutpannAnAM tu kathaM parihANiH ? tapaso hayutpAdapratiSedha evoktena vartmanA sAmarthya na cotpannAnAM pratiSedhe, avirodhAditi cet; kA punasteSAM parihANiH yA tapaH sAmarthyAnna bhavatIti ? ucyatesvarUpapracyutiriti cet; na; tasyAsteSAmanabhyupagamAt / AtmasambandhAnAM teSAM tato vizleSa iti cet; siddhaM tarhi tatrApi tapasa eva sAmarthyam / sati tatprabhAve tadupazleSa - 10 vAhino rAgAdisnehasya pradhvaMsAt teSAM tato vizleSopapatteH / vizliSTAnAJca phaladAna - zakti vikalatayA karmabhAvapracyavanAt / tato yuktamupAttakarmApekSayApi tapasa eva vipakSatvam / tadevAha tapasazca prabhAveNa nirjIrNaM karma jAyate // 54 // iti / tapaso nirUpitarUpasya yaH prabhAvaH sAmarthya tenaiva cazabdasyAvadhAraNatvAt 15 nijIrNa niravazeSa galitaM karma jJAnAvaraNAdi jAyate bhavati / tato yaduktaM dharmakIrtinA"asambhavAdvipakSasya na hAniH karmadehayoH / azakyatvAcca tRSNAyAMstaddhetau punarudbhavAt // kSArtha yatne ca vyarthaH karmakSaye zramaH / phalavaicitryadRSTazca zaktibhedo'numIyate // karmaNAM tApasaMklezAnnekarUpAttataH kSayaH / phalaM kathaJcittajjanyamalpaM syAnna vijAtimat // athApi tapasaH zaktyA zaktisaGkarasaMkSaye / klezAt kutazciddhIyetAzeSamaklezale dezataH // yadISTamaparaM klezAttattapaH kleza eva cet / tatkarmaphalamityasmAnna zakteH saGkarAdikam // " [ pra0 vA0 1 / 275-80 ] iti / "bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH paribR MhaNArtham / " [ bRhatsva* zlo0 83 ] iti vacanAt / tatastatra tannibarhaNa kAraNabuddhyA "phalavaicitryadRSTeH" ityAdivacanaM jainamatAnabhijJatvameva ' tasyAvedayati / 20 tatprativihitam ; yathokte tapasi karmavipakSe tadasambhavasyAbhAvAt / tatprabhAvAdeva tRSNAyA api sthityabhAve taddbalena punaH karmotpatterasambhavAt tRSNApahArAdaparasya ca karmakSayaparizramasyAnabhyupagamAt / na ca kAyaparitAparUpaM tapaH kAraNaM karmanibarhaNasya api tu 30 ukta tapaH paribRMhaNasyaiva / 1 - syAprakarSa - zrA0, ba0, pa0 / 2-cca jIvAnAM tRSNAyAM pu- A0, ba0, pa0 / "ca tRSNAyAM sthitAyAM puna - " pra0 vA0 / 3 saMvara- rUpatapaH parivardhanasyaiva kAraNamityarthaH / uktaM tapaH- tA0 Ti0 / 4 dharmakIrteH / 43 25 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nyAyavinizcayavivaraNe [3 / 55 __ yadapIdaM prajJAkarasya-"na ca kleza eva tapastasya karmaphalatvAt / na ca karmaphalameva tapaH zotAtapasevinAM pazvAdInAmapi tApasatvaprasaGagAt" / [pra. vArtikAla* 1 / 277 ] iti; tadapi tAdRzameva; klezasya mukhyavRttyA tpobhaavaanbhyupgmaat| tayA tattvajJAna prabhAvopanItasaMvaraNasyaiva tadabhyupagamAt / tatra ca na saugatasya vivAdaH / nApi tasya 5 karmanirjarAkAraNatve / tata evoktam "tatraiva tdviruddhaarthtttvaakaaraavrodhinii| hanti sAnucarA (rAM) tRSNAM samyagdRSTiH subhAvitA // tritornodbhavaH karmadehayoH sthitayorapi / ekAbhAvAdvinA bIje nA (jaM nA) Gakurasyeva sambhavaH // " ____[pra. vA0 11273-74 ] iti / kathaM punarjIvAdijJAnasya tattvajJAnatve tatprabhAvAt saMvaraNam, sati tatra jIvasnehAderAsravasyaivopapatteH / tathAhi-yastAvajjIvaM vidyamAnatayA'valokayati tasya tatrAvazyambhAvI snehaH, tasya tatsattAvalokanamAtranibandhanatayaiva bAlapazvAdAvapyapalabdhaH / jIve ca snihyan tatsukhasAdhaneSvabhilASI sato'pi tadoSAMstirodhAya guNAnevAropya pazyati / tadguNadazI 15 ca tAni mamedaMbuddhayA parAparANi sukhopabhogAyAdatta eveti na saMsAroparatiH kadAcidapi / tanna jIvatattvajJAnAt saMvaraNam / nApyajIvatattvajJAnAt ; tatrApi satyAtmadarzinastadupakAriSu srakcandanAdiSu tadapakAriSu cAhiviSAdiSu parigrahadveSayostatpratibaddhAnAM cAnupagrahopapA(ghA)tAdInAmazeSadoSANAmavazyambhAvena prAdurbhAvAt / taduktam "yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvatasnehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA dossaaNstirskurute|| guNadazI paritRSyan mameti ttsaadhnaanyupaadtte|| tenAtmAbhinivezo yAvattAvatsa saMsArI // Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAtparigrahadveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante // " [pra. vA. 1 / 219-22 ] iti / tato'yuktaM tattvajJAnetyAdIti cet ; atrAha rAgadvaSo vihAyaiva guNadoSavatostayoH / mokSajJAnAt pravarttante munayaH samabuddhayaH // 55 // iti // / samA sadRzI vAsIcandanayorbuddhiryeSAM te samabuddhayaH munayaH pravartante niHzreyaso30 pAyAnuSThAne pravRttAH bhavanti / kiM kRtvA ? tayoH svaparavibhAgabuddhiviSayayo: rAgadveSau prItyamaSauM vihAyava parityajyaiva na kadAcidapyavihAyetyevakAraH / kathambhUtayoH ? guNadoSavatoH guNazcopakAro doSazcApakArastau vidyate yayostayoriti / atha matam-guNadoSAveva - nibandhanaM rAgadveSayostadbhAva bhAvapratipatteH, ato na yatra tau bhavatu nAma tatra tayoH pari tyAgaH, yatra tu staH tatra pravartanameva kAraNabhAvAdupapannaM na parivarjanamiti ; tanna yuktam ; 35 yasmAnna hyupakArApakArAveva tayonimittam, api tu 'tanmanasikAro'pi / ata eva nirAkA 1 tato yaduktaM prA0, ba0, pa0 / 2 -dAvAmA -prA0, ba0, pa0 / 3 tadicchA / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 3155] . 3 pravacanaprastAvaH 336 GakSasyopakAriNyapakAriNyapi kSamAvatastanmanaskAra'vikalasya tadAbhAva (tadabhAva) prasiddheH / sa ca tanmanaskArastAdAtvikamevopabhogaM puruSArthatayA nizcinvataH cittatalpamupasarpa stadupabhogopayogiSvanurAgaM tadvayAghAtakAriSu vidveSaM ca poSayati na tvAtyantikaM puruSArthavizeSaM pazyataH, tasya tatkAraNeSveva 'manaskArasya sambhavAt na taatkaaliksukhnibndhnessu| tathA ca kasyacidviduSaH subhASitam- . tadAtvasukhasaMjJeSu bhAveSvajJo'nuSajyate / hitamevAnuruddhayante praparIkSya parIkSakAH // " .. _] 'iti| tasmAdanyatra guNAdibhAve'pi rAgAdikaM parityajya niratizayajJAnAdisvabhAvasya puruSArthasya parijJAnAt tadupAya eva munayaH pravartante / tata evoktam-'mokSajJAnAt' iti / 10 "tadupAye'pyupakAritvAdevAnurAgaH, tadavizeSAt paratrApi "kasmAnna bhavatIti cet ? na; tata upakArasyaivAbhAvAt / dRzyata evendriyAderanyato'pi viSayopabhogAdirupakAra iti cet ; na; tasyA'tattvavedibhirupakArabuddhayA parigRhItasyApi vivekAvalokavinivezitaprajJAvaizAradyaiH jAtijarAmaraNaprabandhalakSaNaparitApakAraNasya tRSNAbhivarddhanasya nibandhanatayA apakArapakSa evopakSepAt / tata idaM pratyuktam "yadyapyekatra doSaNa tatkSaNaM calitA mtiH| tathApi na virAgo'tra kAmIva vanitAntare // " [pra0 vA0 11241 ] iti / vivekavataH puruSasya saMyogasambandheSu bhAveSvAtyantikasyaiva doSasya darzanena sarvadApi tatra 'virktibhaavsyopptteH| yadyevam Atmanyapi vairAgyeNa bhavitavyam, indriyAderiva 20 tasyApyuktena varmanA saMsAraparitApakAraNatvasyAvizeSAt / indriyAdibhivinA na tasya tatkAraNatvamato na tatra vairAgyamiti cet ; indriyAdiSvapi na bhavet, tena vinA teSAmapi tatkAraNatvAbhAvAt / ata evoktam- - "na taivinA duHkhaheturAtmA cette'pi taadRshaaH| nirdoSaM dvayamapyevaM vairAgyaM tatra tatkutaH // " [pra0 vA0 11227 ] iti cet; satyam; Atmano'pi mithyAjJAnAdidoSaparyAyapariNatasya tatparitApakAraNatayA paribhAvyamAnasya vairAgyaviSayatvenAbhyupagamAt / kathamevaM tasyaiva niHzreyase sthApanAyAmAsthA paratrevAtmanyapi viraktiviSaye tadanupapatteH ? tadAsthAyAM vA sa eva rAgaH / sukheSu sthApanAsthaiva rAga AgrahalakSaNaH / " [pra. vArtikAla0 11238 ] iti vacanAt / tato 30 nAtmani vairAgyasya sambhava iti cet, na; doSaparyAyApekSayA tatsambhavAt, tatparyAye ca na / 1 -nasikAra-pA0, ba0, pa0 / manaskArazcetasa prAbhogaH abhimukhIbhAva iti yAvat / draSTavyamaka0 Ti0 pR0 156 / 2 tadbhAvaprasiddhaH zrA0, ba0, pa0 / 3 -siddhiH taa0| 4 tanmanasikA-pA0, ba0, pa0 / 5-nuyujyate prA0, ba0, p0| 6 uddhRto'yam-nyAyakumu0 pR0 842 / syA0ra0 pR0 1119 / 7 tadupAye tUpa-zrA0, ba0, 108 kutastana bha-prA0, ba0, 10 / 6 virktbhaav-taa| 10 AtmanA / 11 "prayatnaH / zrAsthAnI-yatnayorAsthA" itymrH-taa0tti| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nyAyavinizcayavivaraNe [356 kasyacidapi viduSaH tadAsthA, dravya eva tadbhAvAt / tatra ca na vairAgyam, ato dravyarUpatayaivAtmA doSaparyAyopamardanena zuddhajJAnAdirUpatayA sthApayitumAsthIyamAno na doSAbhinivezinaM vairAgyodayaM pratiruNaddhi / kathaM punarAtmanyapi rUpAntarApAdAnaM doSopamardane tadavyatirekeNa tasyApyupamardanAt, upamRditasya ca doSavadasambhavAditi cet, na; 'ekAntA5 vyatireka eva doSAt / kathaJcid vyatireke ca saMvedanasya vikalpetarAdyAkArabhedavat krameNa mithyAjJAnAdibhedasyApyupapatterupapannameva tatra doSarUpopamardane'pi tadantarApAdanam / vikalpetarAdyAtmanazca saMvedanasyAnabhyupagame na kiJcit syAt sarvasya saMsAratatkAraNAdivyavahArasya tannAntarIyakatvAditi 'bahuzo nirUpitatvAt / tato nirAkRtametat "na hi tasyAnyathAbhAvo nApyanyasya tathA sthitiH / 'sarvAtmanaikadezena sarvathA durghaTatvataH // ekasya naikadezo'sti naikdeshe'stybhinntaa| yasyaikadezaH so'nyaH syAttathA stynvsthitiH|| syAdananyaH kathaJciccattathApyastyanavasthitiH / parAparavikalpAnAM ttraaprismaaptitH||" [pra. vAtikAla0 11238 ] iti / vikalpetara-vibhrametarAdibhirAkArairekasyaiva saMvedanasya tathA cAnyathA ca bhAvamabhyupagamya punarevaM bruvataH svamatAparijJAnadoSopanipAtAt / tatsaMvedanavadAtmanyayAkArabhedasaMbhavena virAgAvirAgayorapratiSedhAdidamapi pratiSiddham "nAtmAtmani viraktaH kiM yathAsti sa virajyate / na tathA na yathA so'sti tathApi na virajyate // " [pra. vAtikAla0 11238 ] iti / tata AtmAdau viparItAbhinivezavata evAtmasnehasukhatarSaNAdirna vivekinaH tasya tattvanirNaye viparItAbhinivezanivRttau kAraNAbhAvAttadanutpatteH / etadevAha sjjnyaanprinnaamaatmtttvsmptipttitH| pItadoSAsravAkAro viparItagrahakSayaH // 56 // iti / Atmani yo'sau viparItagrahaH bhautika eva, acetana eva, cetano'pyavikalpa eva, nitya eva, anitya evetyAdimithyAbhinivezastasya kSayo vinAzo vivekina iti zeSaH / tasya vizeSaNaM pItetyAdi / doSANAmAtmasnehasukhatarSaNAdInAm A samantAt sravaNam AstravaH sa evAkAraH sa pIto'ntarbhAvitaH svarUpatvenAvasthApito yena sa tathoktaH / kAraNasya hi parikSayaH kAryamapi kSayarUpatayAvasthApayati, anyathA tasya tatkAryatvAnupapatteH / kumbhakArAdikSayeNa vyabhicAraH, tena tatkAryasya kumbhAderaparikSayakaraNAditi cet, na; upAdAnakSayAbhiprAyeNaivamabhidhAnAt / viparItagrahopAdAnA hi jIvasnehasukhatarSaNAdayaH tatparikSayAnna bhavantIti / 'sajjJAna" ityAdiratraiva hetuH / sato vidyamAnasya 1 vidveSaH prA0, ba0, pa0 / 2 tadAzraya dravya-prA0, ba0, pa0 / 3 doSavedavadasa-zrA0, ba0, pa0 / 4 ekAntAvyatireke ca p0| 5 -diti ca ba-zrA0, 20, 50 / 6 sarvAtmanyeka-prA0, ba0, 50 / 7-pAzravA-pA0, ba0, p0|-taacchrvnnN zravaH zrA0, ba0, 50 / 9saMjJAne-zrA0, ba0, p0| . Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3156] 3 pravacanaprastAvaH 341 jIvAdeH jJAnaM sadjJAnaM tena yaH pariNAmaH pratisamayaM tadrUpatayaivAvasthAnaM sa evAtmano jIvasya tattvaM' svarUpaM tasya sampratipattiH yuktito nirNayaH tata iti / na hi tattattvanirNaye viparItagrahaH saMbhavati virodhAt / tataH sati tasmin kSaya eva tasya bhavati rajjunirNaye sarpagrahavat / tato yathA vasthitaniravazeSajIvAdipadArthajJAnapariNAmarUpamAtmAnaM nizcinvato mithyAbhinivezAdidoSakalilasya vyapagamAdAtyantikI zuddhiH buddhimadhirohati / 5 tata idaM pratyuktam "viziSTasukhasaMgAt syAttadviruddha viraagitaa| nairAzye tu yathAlAbhamAtmasnehAtpravartate // " [pra. vA0 1 / 234-35] iti| yathoktasyAtmana eva viziSTasukhatvena tannizcayavatastadvirodhini sukhe vairAgya- 10 niyamena pravRttyayogAt / kutastahi tathAvidhasyAtmano mithyAbhinivezAdayo doSA yato ghoraduHkhakukUpa'kuharapari varttanam ? na tAvattata eva; anirmuktiprasaGgAt, teSAmavizeSApattezca / viziSTA hi te pATavAdiguNatAratamyAdhiSThAnatayA prtiiteH| nahi kAraNAvizeSe tadvizeSo nirhetukatvApatteH / etena 'nityAdAtmAdeste' iti pratyuktam; tato'pi hi na kevalAttatsaMbhavaH / nApya- 15 dRSTasahAyAt; adRSTasyApi tatkAryatvenAviziSTasyaiva sambhavAt', tadvizeSAd doSavizeSAnupapatteH / tadvizeSasyApyanyatastatkAryAdeva kutazcit kalpanAyAm anavasthAprasaGgAt / bhavantu tarhi vAtAdibhya eva te, "vAtaprakRtermohaH pittaprakRtede'SaH kaphaprakRte rAgaH, tathA ye mohAdimUlAH pralApamAtsaryAnunayAdayaH sarve'pyuttaradoSAste'pIti cet, na; vyabhicArAta, mohAdervAtAdivat prakRtyantare'pi' darzanAt / na hi tadvayabhicAriNastatkAryatva- 20 matiprasaGgAt prakRtyantare'pi prakRti sAMkaryeNa vAtAderbhAvAdeva mohAdiH, ato na vyabhicAra iti cet tahi pratItavadaparamapratItamapi vAtAdikArya tatra kinna syAt ? prakRtyantareNa vAtAdeH zaktipratibandhAditi cet; pratItamapi tato na bhavet, apratItavat pratIte'pi pratibaddha zaktikasya kAraNatvAyogAt / tanna vAtAdikAryatvaM mohaadeH| vAtAdiprakarSAdyanuvidhAnAbhAvAcca, yaddhi yasya kArya tattadutkarSAdyanuvidhAyi dRSTaM yathA tantvAdeH paTAdikam / ra na caivamatra, vAtAderutkarSe'pi mohAdAvapakarSasya apakarSe'pyutkarSasya prtiiteH| atha zaktistatrakAraNaM tasyAzca vAtAdyutkarSAdAvapyapakarSAdisambhavAt, tatprasave mohAdau tatpratipattirnavirudhyata iti cet ; na; zakteH pRthagbhAve tata eva kAryotpattyA vAtAderahetutvaprasaGgAt / apRthagbhAve ca tadutkarSAdAvapyapakarSAdarazakyavyavasthApanatvAt / tato vAtAderutkarSAdau tadAtmani zaktAvapi tadbhAvAt, tatprabhave'pi sa eva bhavet / na caivam, ato vAtAdyutkarSa- 30 1 tattvaM tasya zrA0, ba0, 50|2-tvN nirNaye zrA0, ba0, p0| 3-vasthitini-pA0, ba0, pa0 / "kaharaM vivaraM bilam |"-taa0tti0| 5-vartinaM zrA0, ba0, 50|6-vaatsdvishissttaadoss-praa0, ba. p0| 7tulanA-"nAbhyAsajA rAgAdayaH kintu vAtAdijAH tathAhi-vAtaprakRtermohaH pittaprakratedreSaH kaphaprakRte rAga iti tadapyasat ; vyabhicArAnna vAtAdidharmAH prakRtisakarAt |"-pr. vArtikAla. 1148 / tattvasaM0 pR0 548 / 8-pi taddarza-zrA0, ba0, 50|9-tiinaaN kAryeNa zrA0, ba0, pa0 / 10 pratItaparamatamapi zrA0, ba0, pa0 / 11-karSasyApyutkarSa-prA0, ba0, pa0 / 12-tyAdereva vAtAde-pA0, ba0, pa0 / 13 vAtAdA utkarSAdau zrA0, ba0, taa0| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nyAyavinizcayavivaraNe [ 357 bhAve'pi mohAdau tadviparyayAt vAtAdiprabhavatvaM na mohAdau zakyakalpanam / tato'nyadeva tasya kAraNaM vaktavyam, ahetukatve kAladezasvabhAvabhedAnupapatteH / taccAbhyAsa 'eva / mohAdyabhyAsAdeva hi mohAdi:; tatpATavAdyanuvidhAyinastasya pratipatte: ataddhetukatve tadanupapatteH / ataH sajAtIyAbhyAsanibandhanA eva mohAdaya iti saugataH; so'pi na yuktavAdI; dIrghanidrAdinA 75 abhyAsavyavadhAne punastadutpAdAbhAvaprasaGgAt / vyavahitasyApi hetutvAnna tatprasaGga iti cet; kathamidAnIM gate'pi janmadoSasamudbhavalakSaNA punarAvRttirna bhavet / taddhetoH Atmadarzanasya tadAnImabhAvino'pi cirApakrAntasya taddhetutvasambhavAt / tathA ca na subhASitamidam "AtmadarzanabIjasya hAnAdapunarAgamaH / " [ pra0 vA0 1 / 143 ] iti / tanna abhyAsasyApi mohAdikAraNatvam / karmaNAM tu paudgalikAnAM tadupapannaM pramANabhAvAt / tathA hi10 yathAvasthitasva' paraparacchidAtmano jIvasya svaviSaye - mohAdiH zarIrendriyavyatireki jIvopazliSTapudgala pariNAmapUrvakaH, tattvAt dhattUrAdyupayoginastanmohAdivat / karma pudgalopazleSo'pi jIvasyAparamohAdipUrvakaH, tattvAt dhattUrAdirasopazleSavaditi siddha Asravo bandharaca, tadupazleSasya bandhatvAt taddhetozca mohAderAsravatvAt / etadevAha - 15 rAgAdayaH sajAtIyapariNAmAbhivRddhayaH / sUcayanti hi karmANi svahetuprakRtIni ca // 57 // iti / sajAtIyaH sadRzaH pariNAmaH parAparavivarttaH sa evAbhinavA pUrvApekSayA 'pratyagratvAt abhyadhikA kAlopacayavattvAdRddhiryeSAM te tathoktAH / te caivambhUtA rAgAdayo rAgaH snehAtmA mohavizeSaH tadAdayo dveSAdayaH / kiM kurvanti ? sUcayanti hi sphuTam / kAni ? karmANi nirUpitarUpANi / kIdRzAni ? svahetuprakRtIni svasya rAgAderhetuH kAraNaM prakRtiH svabhAvo 20 yeSAM tAnIti / carAbdo hetu' paratvamasyAvadyotayati / yato rAgAdInAM hetuprakRtIni karmANi tataH sUcayanti, kAryAt kAraNapratipatteravyabhicArAt / athavA sve rAgAdayo hetu - prakRtayo yeSAmiti vyAkhyeyam / kathaM punaratra vyAkhyAne teSAM tatsUcakatvam kAraNAnAmavazyambhAvikAryatvAbhAvAditi cet ? satyam; tatra sApekSatve tanniyamAbhAva:, apekSyAsannidhAne kAryAnutpatteH / na caivam, rAgAdInAM svata eva taddhetutvasya prakRtigrahaNena jJApanAt / 25 evaM hi te prakRtyA taddhetavo bhavanti yadi tatra nAparamapekSeran, ApekSikasya hetubhAvastha prAkRtatvAnupapatteH / prAkRte ca tadbhAve niyama eva kAryasya tRSNAyAmiva karmaNaH / tathA cAlaGkAravAkyam-- 30 "atha tRSNAsti naivAsti karmaNo'sya parikSayaH / tRSNasyAsya hi bhavet punaH karma parAparam // ' [pra0 vArtikAlaM0 1 / 190 ] iti / kathamevaM kAraNasyApyavyabhicAriNo liGgatvasambhavAt kAryAdibhedena liGgatraividhyakathanam ? iti cet; satyam; astyayaM saugatasya tadvAdino doSa:, kAraNaliGgasya svabhA 1 eva na mo-A0, ba0, pa0 / 2 mohAdhikaraNatvaM A0, ba0, pa0 / 3 pramANAbhAvAt zra0, ba0, pa0 / 4 - svaparasya svavi- zrA0, ba0, pa0 / svaparasya vi - pa0 / 5 pudgalazleSo - zrA0, ba0, pa0 / 6 pratyakSatvA zrA0, ba0, pa0 / 7 -kA vA kA zrA0, ba0, pa0 / 8 padatvamadhyAva - zrA0, ba0, pa0 / 9 pra0 vA0 3 / 1 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 58-59] 3 pravacanaprastAva vAntarbhAvapratyAyanAt / tadevaM klezakarmakatipayavyaktivizeSagatasya kAryakAraNabhAvasyAnumAnataH parAparabhedAt pratipattAvanAdireva sa vyavatiSThate, tadanumAnabalabhAvinA tarkajJAnena tathaiva tatra pratipatteH / tatprAmANyasya ca nirUpitatvAt / / sAmprataM tattvajJAnetyAdinoktamapi karmanirjaraNaM vineyAnujighRkSayA spaSTamabhidhitsurAha sAtmIbhAvAdvipakSasya sato doSasya saMkSaye / karmAzleSaH [pravRttAnAM nivRtti: phaladAyinAm ] // 58 // iti / / bhavati hi sato vidyamAnasya doSasya rAgAdeH saMkSayaH sAmastyena vinAzaH, tadvipakSasya rAgAdipratyanIkasya nirUpitasya tapasaH sAtmIbhAvAt, anAtmarUpasyAtmarUpatayA bhAvanAt / sati ca tatsaMkSaye karmabhirAgantubhirazleSo'sambandhaH AtmanaH, teSAM doSanidAnatvena 10 doSAbhAve'nutpatteH, anutpannaizca sambandhasyAsambhavAt / pravRttAnAM tarhi karmaNAM kathaM nivRttiH ? ityatrAha pravRttAnAM nivRttiH phaladAyinAm / iti / pravRttAnAM pUrvopAttAnAM karmaNAM nivRttirAtmano vishlessH| kIdRzAnAm ? phaladAyinAm / vizeSaNamapyetaddhetutvena draSTavyaM phaladAyitvAditi / dRzyate ca phaladAyitveno- 15 pAttasyApi madirAdevinivRttiH tathA karmaNAmapi / phalaJca teSAM sa eva rAgAdirdoSaH, tathA'ntarameva nirUpaNAt / tadevamAtmanaH karmasambandhAbhAve tatsambandhatirohitasyAnantajJAnAdisvabhAvasyAvirbhAvAt bhavatyeva paramA nirvRtiH / kathaM punarAtmana: karmasambandhAbhAve kartRtvabhoktRtve tayostadupanibandhanatvAt ? tadabhAve cAtmaiva na bhavet, tasya tallakSaNatvAt, ato na tatsambandhAbhAvena tasya niHzreyasakalpanamAtmavAdinAmupapannamiti cet'; tanna; yathAvasthi- 20 tasvaparaviSayaparizuddhajJAnasyaiva tallakSaNatvAt / tatra ca "prabhAsvaramidaM cittam" [ pra0 vA. 1 / 210] iti bruvataH saugatasyApi vivAdAbhAvAt / cittasyaiva kathaJcidanvayinaH Atmatvena vyavasthApanAt / tataH kriyAbhogayorabhAve'pi na parihANiriti durvyAhRtametat "AtmIyameva yo necchedbhoktA iva na vidyte| .. AtmApi na tadA tasya kriyAbhogau hi lakSaNam // " [pra. vA0 1 / 257 ] iti / kutaH punarvipakSasya sAtmIbhAva ityAha pratipakSasthirIbhAvaH prAyaH saMskArapATavAt / iti / pratipakSo rAgAdInAM tattvajJAnabhAvanArUpaM tapaH tasya sthirIbhAvaH AtmamayatvaM saMskArasya tadbhAvanopanItavAsanAvizeSasya pATavAt / sa ca tataH prAyo bAhulyena kadAcida- 30 satyapi tasmin kSayopazamavizeSAdeva bhAvAt / ke punaste doSA yeSAM tadbhAvanA vipakSabhAvenopakSipyate ? iti cet ; atrAha-. . nirhAsAtizayau yeSAM tatprakarSApakarSayoH // 56 // iti / tasya tattvajJAnAbhyAsasya prakarSApakarSAvupacayApacayau tayoH satoryeSAM rAgAdInAM niAsAtizayau hAnivRddhI teSAM sa vipakSa iti pratIyate, anyathA tatprakarSAdau tani sAderanu- 35 1-zaH sa ca ta-pA0, ba0, pa0 / 2 -dAyitvamiti zrA0, ba0, pa0 / 3 tadbhAve zrA0, ba0, pa0 / 4 cena p0|5-vaattsyaiv zrA0, ba0, pa0 / 25 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 344 nyAyavinizcayavivaraNe [3259 papatteH / tathA ca yat yatpATave satyapahIyate tattasyAtyantapATavAnnirmUla mapahIyate yathA dahanapATavAcchItasparzaH, tattvajJAnapATavAdapahIyante ca rAgAdaya iti siddhaH sNvrstttvjnyaanaatmaa| tatazca doSApahAnAdanAgatakarmAnutpattau utpannAnAJca tadapahAtavyaklezamAtraphala pradAnenApakramAdbhavati parizuddhiH, yA siddhirAtmanaH kASThAgatAttattvajJAnapATavAt doSANAM 5 samUlatalaprahANAdAtmano'pi syAt avyatirekAt, anyathA doSANAmapi na bhavediti cet ; na; Atmana eva tadrUpasya prahANAt / prahINasya kathamavasthitiH, yataH kaivalyamiti cet ? tathApi pratItereva / nirUpitaM ca sthityAditrayAtmakatvaM sarvasyApi bhAvasya / tato nedaM jainaM prati dUSaNam"yasyAtmA vallabhastasya sa nAzaM kathamicchati / " __ [pra. vA0 1 / 236 ] iti| sanneva hyAtmA kasyacidvallabhaH / na ca kauTasthye tasya sattvam, tatra kSaNabhaGgaikAntavadarthakriyAzaktivaikalyasya nirUpaNAt / pariNAmini ca vinAzasyAvazyambhAvAt tamicchata eva tdvllbhtvopptteH| na tatra kathamiti praznopapattiH, anupapattiviSaya eva tadupapatteH / atha saugatenApi tattvajJAnaM bhAvanAdhiSThitaM niHzreyasanibandhanamabhihitaM kasmAnneSyate ? 15 iti cet kiM punastasya tattvajJAnam ? "sattvAdiliGgopajanitamanumAnamiti cet, kutaH tatsiddham ? asiddhasya jJAnatvAnupapatteH / svasaMvedanAditi cet, na; tasya pratyakSa vizeSatvena svalakSaNaviSayatvAt, anumAnasya ca sAmAnyAkAratvAt, anyathA shbdsmbndhyogytvaanupptteH| svataH svalakSaNAtmaivAnumAnaM sAmAnyAkArastu tatra vikalpAntaropanIta iti cet ; na ; tadantarasyApyaviditasyAjJAnatvAt, svasaMvedanAcca sAmAnyAkAratvena viditatvA yogAt / tatrApi tadAkArasya vikalpAntaropanItatvakalpanAyAM prakRtaprasaGgAnativRttaH * anavasthApattezca / satyapi tatra svasaMvedane kathamanAropAttatpratipattiH na cAropasyaivAnutpattiH "parokSA no buddhiH" [ ] iti bruvatAM tatrAsvasaMvedanasamAropasya prAdurbhAvAt / svasaMvedanenaiva tadutpatteH pratibandhAditi cet, na; "ananvaye'pi citta "prabandhe tenaivaikatvAropajanmanaH pratibandhAt, anAropapratItibhAvenAnumAnavaikalyopanipAtAt / 25 anumAnAntarAttatrApyanAropapratItikatvakalpanAyAm anavasthAnam anmAnaparamparAyA "aparisamApteH / tato nAnumAnasya sambhavo nirAropAyAstatpratIterabhAvAt / sambhavato'pi kastasya bhAvayitA ? vinA tena bhAvanA'nupapatteH / na cittakSaNa eva; kasyacittasya parAparakAlAvasthAyitvena paramatAprasiddheH / kSaNavinAzinazca bhUyo vRtyA "tdbhaavktvaanupptteH| santAna ityapi na yuktam ; anvayinastasyApi vastuvRtte30 nAbhAvAt avastuvRtyA sambhavatazca bhAvanAdau vandhyAstanandhayavadanupayogAt / tanna tasya bhaavnaa| tatsambhave'pi na kiJcit phalamityAvedayati 1 yathA ca p0|2-mupjaayte zrA0, ba0, p0| 3 siddhiH zrA0, ba0, pa0 / 4 tadA hAtavya zrA0, ba0, p0| 5 vA si-taa0| 6 prshnopptteH| 7 svatvAdi prA0, ba0, pa0 / 8 viSayatvena zrA0, ba0, p0| 9statra vi-pa0 |-rstu vi -prA0, b0| 10-pAdasyaivA -p0| 11 "tasmAdapratyakSA baddhiH"-mI0 bhA0 115 / 12 "mImAMsakAnAm"-tA0 tti0| 13 -sya viditasya pra-prA0, ba0, p0|14 anvayepi prA0,ba0,pa0 / 15 prabandhenaivaika -prA0,ba0,pa0 / 16 ekatvAropotpatteH-tA0Ti0 / 17 api sa -shraa0,b0,50| 18 "saugatamate'prasiddhaH"-tA0 tti0| 19 tadbAdhakatvA-zrA0,ba0,pa0 / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 60] 3 pravacanaprastAvaH yadyapyanAtmavijJAnabhAvanAsambhavastataH / na nirodha nirodhe vA na prayojanamIkSyate // 60 // iti / 345 'Atmeti kathaJcidanvayaH, tadabhAve bhAvAnAM nairAtmyasyAbhimatasyAvazyambhAvAt, sa na vidyate yeSAM tAni ca tAni vijJAnAni ca teSAM sambandhinI bhAvanA kSaNabhaGganairaMzyA'dyanumAnAbhyAsavRttiH tasyA yadyapi sambhavaH apizabdastadabhyupagamaM sUcayan 5 vastutastadabhAvaM nivedayati / tatastatsambhavAt, na nirodho na vinAzo "mithyAropasya / tannirodhAya hi tatsambhavaH parasyAbhimataH "mithyAdhyAropahAnArthaM yatnaH" [pra0 vA0 1 / 194] iti vacanAt / na cAnumAnAttannirodhaH tasyAvastuviSayatvAt / vastuviSayasya' hi jJAnasya tadanyatpratinirodhakatvaM yathA rajjujJAnasya sarpavedanaM prati, nAvastuvedanasya yathA tasyaiva sarpajJAnasya sambhramAntaraM prati / sAmAnyAvalambanatvenAvastuvedanasyApi tasya vastuni pratibandhAt, bhAvanAparikalitasya tadadhyA ropapratyanIka vastusvalakSaNadarzanapratyupasthApanadvAreNopapadyata eva tannirodhakatvamiti cet; na; pratibandhasyaiva pramANAbhAvena pratikSiptatvAt / tanna tato bhAvyamAnAdapi vastusvalakSaNasya darzanam api tu tadviSayasyaiva mithyAkArasya / athApi kathaJcit tatastaddarzanaM tathA vairAgyadarzanamapi duHkhabhAvanAyAM kinna bhavet ? yata idaM durukta N na bhavet - 10 "duHkhabhAvanayApyeSa duHkhameva vibhAvayet / " [ pra0vA0 1 / 240] iti / tanna mithyAjJAnAbhyAsavato'pi mithyAtvasya nivRttiH madyapAnAnmadasyeva, taduktamatattvaM bhAvayan bhikSuH kathaM tattvena yujyate / pibanmadyaM madAbhAvaM kathannu pratipadyate // " [ 15 1 " zrAtmazabdasya kathamanvayavAcakatvam ? iti ceducyate zratati sAtatyena gacchatItyAtmA'nvayaH " - tA0 Ti0 / 2 - mataH zravazya - tA0 / 3 - zyAdanu pa0 / 4 " adhyAhAryamidam " - tA0 Ti0 / 5 - yasyAbhijJAna -A0, ba0, pa0 / 6 " vibhramAnantaram" - tA0 Ti0 / 7 -Su tatvajJAnasyAsyaiva zrA0, ba0, pa08 -naM tatvena zrA0, ba0, pa0 / 9 svata prA0, ba0, pa0 / 10 tasya bhAvAt A0, ba0, pa0 / 44 20 ] iti / athavA tato na nirodho nirodhyasyAbhAvAt / kathaM punastasyAbhAvaH ? sukhaduHkhaharSaviSAdAdiparAparacittakSaNeSu ekatvajJAnasyaiva nirodhyatvAditi ca et; satyam; yadi tasyAropitaviSayatvam, na caivam, bhedajJAnavattasyApi nirbAdhatvena tattvaviSayatvAt / na ca tattvajJAnameva nirodhyam, bhedajJAnasyApi tattvApatteH / na kiJcittattvajJAnaM vicArAsahatvAt 25 sAmAnyaM tu vyavahAreNa tato bhedajJAnamapi nirodhyameveti cet; ucyate - tad jJAnaM yadi vastuto nAsti na bhAvanAsambhavatastasya nirodhaH svata eva bhAvAt / asti ca et; kathanna tattvajJAnaM tat ? tena svarUpasya 'sata eva prativedanAt / na ca tasya santAnasya nirodhaH ; caramavattinaH sajAtIyAnavaklRptau vijAtIye'pyanupayogAt nityavada vastutvApattau tadupAdAnapravAhasyApi tattvApatteH / tatra coktam - svata eva tasyAbhAvAt kiM tannirodhaprayAsena iti / tanna tasya nirodhaH / nirodhe vA yatkiJcinmumukSuprayAsasya phalaM parizuddhaparAparacittalakSaNaM prayojanaM parAbhimataM tat na sambhavati / saMvRtyA sambhavati tata eva tasya 30 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 346 nyAyavinizcayavivaraNe [ 360 mokSatvena, tatphalatvaM ca vastutaH punastasyApi nirodha eva mokSa iti cet; na tarhi tasya praNItatvam, taddhi mokSAntarapratikSepeNa tasyaiveSTatvam / samprati tadantarasyApi pratipAdanena tasya tallakSaNAbhAvAt / yadi vA nirodhe vA mokSe tatra prayojanaM pramANaM 'prayujyate prakarSeNa yuktaM kriyate'neneti prayojanam' iti vyutpatteH tannekSyate na sambhavati / sambhave tatraiva tanna bhavet, nApi tasyAyukti vikalatvaM tadavikalatvAdeva 'sAMvRtatvopapatteH / tato durbhASitamidam 10 yasya sambhavatyaparAparaH / "parituSTa [:]kSaNo tasya mokSaH praNIto'sau bhrAntyayuktivinAkRtaH // " [ pra0 vArtikAla0 1 / 203 ] iti / bhavatu tarhi nIrUpasyaiva nirodhasya praNItatvena mokSatvamiti ca et; atrottaraM nirodhe vA ityAdi / etaduktaM bhavati-nirodhamabhyupagacchatA tatparicchittaye pramANaM vaktavyam, anyathA tIrthAntaramokSavattasya praNItatvAvyavasthiteH / tacca na tAvanmuktasyaiva, niHsaraNAbhAvAnuSaGgAt / niHsaraNaM hi muktasya punaH saMsArAbhAvaH / na ca pramANe sati tadabhAvaH tasyaiva nirodhinaH saMsAratvAt / tanna muktasya pramANam / saMsAriNa iti cet; 15 tadapi na pratyakSam tasya tadbalabhAvina' eva tadviSayatvam, nirodhasya ca nIrUpatvena balavaikalyAt / atadAkArasya ca na tadviSayatvam, AkAravAdavyApatteH / tadAkAratve ca na pratyakSatvamabhAvatvAt / punaH pratyakSAntareNa tatpratItikalpanAyAmanavasthApatteH / tanna pratyakSaM tat / nApyanumAnam; pratyakSAbhAve tasyApyanavakalpanAt / nApi pramANAntaram ; anabhyupagamAt / tanna nirvANasya nirodhAkAraH pramANAbhAvAt / ata eva na tatra rAgAdyupazamarUpaH zAntAkAraH; 20 pramANapathAtivartini " tasmiMstadAkArasyAzakyakalpanatvAt praNItatvAdyAkAravat / tato yaduktam - 12 nirodhaH zAntatA praNItatA "niHsArabhAvazceti caturAkAraM nirodha satyam" [ ] iti tat prativyUDham / tanna santAnanirodho nirvANam / si vA tasminna prayojanaM phalaM mumukSUNAmIkSyate / na ca niSphale tasmin prekSAvatAmabhirucirupapannA tadvattAvirodhAt / anyathA brahmavidAM jIvavinAzalakSaNe" mokSe tadvadabhirucyupapatteH / yattatra prahasanaM prajJAkarasya " na ca tAdRzA mokSeNa kiJcit prayojanamityaho mahatprekSApUrvakAritvaM yoginAm" [ pra0 vArtikAla0 1 234 ] iti tanna yuktaM bhavet / tanna saugatakalpito mokSaH, tadabhAvAt na tanmArgatvam anAtmavijJAnAbhiyogasya nairAtmyajJAnasya mithyAtvAcca na tadabhyAsasya mArgatvamityAdarzayati 25 1 puraH tA0 / 2 tadvimokSA zrA0, ba0, pa0 / 3 tadantavattasyApi nirodhe zrA0, ba0, pa0 / 4 praNItatvalakSaNAbhAvAt / praNItatvam " zrataH paro'pi saMbhavati mokSatA'tikSepeNa praNItata ityAkAraH / " -pra0 vArtikAla0 1 / 791 / 5 - te'sambhave zrA0, ba0, pa0 / 6 - vikalpatvaM A0, ba0, pa0 / 7 tadvikalatvA zra0, ba0, pa0 / zrayuktatha vikalatvAdeva / sAmpratatvo-zrA0, ba0, pa0 / 9 " nAkAraNaM viSaya iti saugatairabhidhAnAt " - tA0 Ti0 / 10 - tadviSayavatsamAkAra - prA0, ba0, pa0 / 11 - padAtivartIti ta - A0, ba0, pa0 / 12 "nirodhataH, zAntataH praNItataH, niHsaraNatazceti catvAra zrAkArAH " - pra0 vArtikAla0 1 / 191 / nirodhaH zAntataH praNItA niHsAratazceti zra0, ba0, pa0 / 13 niHsaMsAra - tA0 / 14 - lakSaNe'pi mokSe zrA0, ba0, pa0 / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361-63] 3 pravacanaprastAvaH 347 heyopAdeyatattvArthaviparItavyavasthiteH / mithyAjJAnamanAtmajJaM maitryaadiprtirodhtH||61|| iti / saugatena hi yadanAtmajJam AtmavedanavimukhaM jJAnaM vijJAnamabhyanujJAtaM tanmithyeva / kuta eva tat (etat) tattvena tadbhAvenArthyate iti tattvArthoM, heyopAdeyau ca to tattvAthoM ca tayoH yA tadvijJAnabalAt viparItA heyasyopAdeyatayA upAdeyasya heyatayA vyavasthitiH tata 5 iti / na ceyaM nAstyeva sarvathA phalavikalatayA kathaJcittadvattayA ca yathAkramaM tyAjyopAdeyayozcittasantAnanimalocchedAvasthAnayostajjJAnena viparItasthiteravakalpanAt / athavA tad - jJAnaM mithyetyasambhavIti vyAkhyeyam / atra nimittamAha-'mainyAdipratirodhataH' iti / maitrI tattvamAtre samatAbhAvanam Adiryasya guNotkRSTAdiviSayasya pramodAdeH tasya yaH pratirodhaH tajjJAnasambhave pratinivRttiH tata iti / tathAhi-na tAvattajjJAnaM vineyAnAM svata eva; sugata- 10 kalpanAvaiphalyaprasaGgAt / sugatAdeva tatteSAmAditaH parArthAnumAnarUpamiti cet ; na; tato'pi tajjJAnavataH tadasambhavAt / sa hi kRpayA tatteSAmupadizati / na ca tajjJAnavataH kRpA viSayAbhAvAt, sarvasyApi tena vineyavargasya tattvato nIrUpatayaiva jJAnAt / tadadhyAropasyApi tadabhAvatattvajJAnavatyasambhavAt / tato yadi sugatasya karuNAvattvamapratirodhaM na tasya tadabhAvajJAnam / / tathA vineyalokasyApi, iti yuktaM tasyAsambhavitvam, asambhavatazcAnabhyAsabhUmitvenAnirvANa- 15 mArgatvamapIti / sAmprataM svamate pramodAdeviSayabhAvAdinA vidhAnamupapannamiti darzayannAha tattvArthadarzanajJAnacAritreSu mahIyasAm / AtmIyeSu pramodAdirata eva vidhIyate // 62 / / iti / tattvenAryanta iti tattvArthA jIvAdayaH teSAM yAni darzanajJAnacAritrANi zraddhAnAdhigama- 20 tatsthirIbhAvalakSaNAni teSu pramodAdiH harSAdiH, AdipadAt maitrIparigrahaH sa vidhIyate "maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu" [ ta0 sU0 7 / 11] . iti pravacanena / kutaH sa teSu vidhIyate ; iti cet; ata eva ato'smAttattvArthadarzanAdInAM bhAvAt paramate ca tadviSayasyAbhAvAt, tasya ca cAritravikalpatvena niHzreyasakAraNatvAt / evakArAnimittAntaravyudAsaH / keSAM sa vidhIyate ? mahIyasAM pratyAsannaniHzreyasasampadAm / 25 teSAmeva sAMsArikabhoganispRhavyApAratayA mahIyastvopapatteH / kIdRzeSu teSAM sa vidhIyata iti cet ? AtmIyeSu / upalakSaNamidam, tena parakIyeSu ceti pratipattavyam / na caivamavasthitasyApi sugatasya kvacinmacyAdikaM sambhavati ityAha yastAvat [ karuNAvattvAttiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH sa parocchedAnna samatvaM prapadyate ] // 63 // ityaadi| 30 - nanvidamuktameva pUrva kimartha punarucyate iti cet ? bAladhiyAM paricayasthaiyArtham / evamuttaratrApi / na caivaM sarvatraprasaGgaH anayaiva dizA'nyatrApi tatsthairyAbhyAsasya karttavyatAyAH 1 vijJAnamasya tu jJAna-prA0, ba0, pa0 / 2 ca tattvArthI prA0, ba0, pa0 / 3 tajjJAnamamithye -prA0, ba0, pa0 / 4-rodhAnna zrA0, ba0, pa0 / 5-na ca ni-zrA0, ba0, pa0 / 6-bhyAsakarta -zrA0, ba0, p0| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nyAyavinizcayavivaraNe [364 sUcanAt / tAvaditi vAkyAlaGkAre / yazcetasAM santAnaH sugatAnAmA tiSThatyeva na nirvAti / kutaH ? karuNAvattvAt sa samatvaM maitrIrUpam upalakSaNamidam, tena pramodAdikamapi na prapadyate na kartRtvena prApnoti viSayAbhAvAt / astyeva santAnAntaraM viSayaH tatra sattvamAtre maiyA vratacAriNi pramodasya klezavati karuNAyA nighRNAdAvupekSAyAzca tena prapatteMriti cet, na; tatra sarvatrApi tena nairAtmyajJAnapradhAnenocchedasyaiva karaNAt / na ca tadgocaraM maigyAdikaM vyomakusumAdivat / na yadA maitryAdikaM tadA tatroccheda: pazcAdeva tasya bhAvAditi cet ; na; vastusati pazcAdapi tadbhAvasya niSedhAt / avastusatazca pUrvamapi kastasyocchedAdvizeSaH yato maiyAdeviSayaH syAt ? adhyAropataH sattvamiti cet, na; avastusati tasyaivAbhAvAt / tasyApi tato bhAve'navasthApatteH / sugatasyaiva tadadhyAropa iti cet ; tena tahi tatra sattvamadhyAropya punastaducchedakaraNAttadeva nAdhyAropayitavyam, "prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam" [pra. vArtikAla0 11147 ] iti nyAyAt / tanna avastusataH pUrvamapi tadviSayatvam / vastusattve tu kathaM tatraiva maitryAdirucchedazca virodhAt ? na virodhaH, rAgAdiduHkhopazamarUpatvenocchedasyaiva pareSAmiSTatvAditi cet ; na; abhISTatve'pi svasantAna vadvastusatyucchedasyAzakyatvAt / tanna taducchedAtmA mokSaH sambhavati / kastahi vaktavya 15 ityAha tasmAt [ nirAsravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate / santAnasyAtmano veti zabdamAtraM tu bhidyate ] // 64 // ityAdi / tasmAt uktasya mokSasyAsambhavAt nirAsravIbhAvo mithyAjJAnarAgAderAsravAdaniSkrAntasya niSkrAntasya bhAvo bhavanaM saMsArAnmokSa ucyate mokSavedibhiH / bhavatu santAnasya 20 iti paraH / tatrottaram-Atmano vA iti, Atmana evetyarthaH / vAzabdasyAvadhAraNArthatvAt Atmana eva 'kathaJcit saMvedanAnvayarUpasya santAnatvopa patteH, niranvayajJAnapravAhasyAzakyakalpanatvena nirUpitatvAt / kastahi santAnAtmanobhaiMda iti cet ? na kazcidarthataH / kevalaM santAna iti Atmeti ca 'zabdamAnaM tu bhidyate' iti / kathaM punarnirAsravasyApyAtmanaH parAparazarIrasaJcArAbhAvaH, tatsaJcArakAriNa eva tasya "prAglabdhatvAt / pazcAdatatkAritve 25 tu parAparajJAnaparyAyakAritvamapi na bhavediti sa evocchedabhAvaH punarapyAgata iti cet ; na; tatra kAraNAbhAvAt / na hi Atmaiva tatsaJcAre kAraNam, api tu avidyAtRSNAdirapi / tattvajJAnaparipAkavatazca tadabhAvena sAmagrIvaikalyAnna yuktaM tatsaJcArakAraNatvam / AtmanaH parAparaparizuddhajJAnaparyAyApekSayA tu nirapekSatvena kAraNatvasyaivopapatteH na taducchedavAdapratyAvRttirapi / na caivaM tasyAnavasthitaparAparaparimANa syApyavakalpanam, tatrApi karmasacivasyaiva tasya kAraNatvAt, adhigataniHzreyasasya ca karmAbhAvAt / tataH parityaktakAyaparicchinnatayA avasthitameva tasya parimANam / tadapi karmAdhipatyenopanibaddhaM tadabhAve kathamiti cet ? 1 pratipatte-pA0, ba0, p0|2-pin nairA-pA0, ba0, p0| 3 -NAyAM na caradgo-zrA0, ba0, pa0 / 4 mainyAdivi-zrA0, ba0, pa0 / 5-pi bhAve-zrA0, ba0, pa0 / 6 kartavya i-zrA0, ba0, pa0 / 7 -sya bhavanaM prA0, b0| -sya niSkrAntasya bhavanaM pa0 / pUrvamaniSkrAntasya pazcAniSkrAntasya / 8 kathaM cet A0, ba0, p0| 9-patteranvaya-pA0 ba0, pa0 / 10 prArabaddhatvAt A0, ba0, pa0 / 11 tatsaJcArikA -prA0, ba0, p0| 12 -NasyApyaka -prA0, ba0, pa0 / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365] 3 pravacanaprastAvaH 346 asatyapi kumbhakAre tadupanibaddhaM ghaTaparimANamiveti brUmaH, karmaNo'pi kumbhakAravat tatra sahakAritvasyaiva bhAvAt / kathamevaM karmakRtamasakalajJatvamapi tadabhAve nivartate iti cet, ? na; sakalajJAnasya saMsAriNyapi vyAptijJAnabalena vyvsthaapnaat| kevalaM tasya vizeSAbhimukhanirodhAnameva karmabhiH, tacca tannivRttau nivartata eva tadvyApAratvAt / tato yuktaM muktasyAvasthitameva parimANam / na caivaM saMsAridazAyAm ; tadA tatpradezopasaMhAravisarpaNa- 5 pariNAmasahakAri kAraNasya karmAsravasyAnavasthitatvena sUkSmasUkSmatarAdivikalpagocarasyAnavasthitasyaiva tatparimANasya sambhavAt / tato yadatra brahmamImAMsAyAM sUtram-"antyA'vasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH" [bra0 sU0 2 / 2 / 36 ] iti, yacca bhASyaM bhAgavatam-'antyasya mokSAvasthAbhAvino jIvaparimANasya nityatvamiSyate jainaiH tadvatpUrvayorapi AdyamadhyamayoH jIvaparimANayonityatvaprasaGgAt avizeSaprasaGgAt ekaparimANazarIrataiva syAt, na upa- 10 citApacitazarIrAntaraprAptiH" [bra0 sU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 36] ; iti; tatprativihitam ; asaGkhyAtapradezasya jIvasya karmavazAt pradezAnAmupasaMhAra-visarpaNAtizayakramasambhave sati apacayopacayAtizayakramAdhiSThAnaparAparazarIraprApteravirodhAt / yadapyatra dUSaNaM bhASyakArasya'teSAM punaranantAnAM jIvAvayavAnAM samAnadezatvaM pratihanyeta vA na veti vaktavyam / pratighAte tAvat na anantAvayavAH paricchinne deze sammIyeran apratighAte'pi ekAvayavadezatvopapatteH 15 sarveSAmavayavAnAM prathimAnupapatteH jiivsyaannumaatrtvprsnggH|" [ba0 sU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 34] iti; tadapi tasya jainamatAnabhijJatvamAvedayati; na hi tatra teSAmapratighAta eva, samudghAtadazAyAmatyantavisarpaNena parasparapratighAtavatAmeva bhAvAt / teSAM cAsaGkhayAtalokAkAzapradezasamavAyitvena paricchinnapradezasamavAyitvAbhAvAt / nApi sapratighAtA eva upasaMhAraparyantaprAptAvekapradezasamavAyitvenaiva paramANurUpatayA madhye cAnekavikalpatayA teSAmavasthAnAt / 20 tato yukta' muktasyAvasthitaparimANatvam, anyathAbhAve hetvabhAvAt / kathamevaM ghaTAdivadanityatvaM na bhavediti cet ? na ; kathaJcit tasyeSTatvAt, ekAntanityatve vinazvaraikAntavanirvAgasyaivAbhAvaprasaGgAt / etadevAha nityasyecchA-pradhAnAdiyogo'nityaH kimaatmnH| mithyAjJAnAdanirmokSastathA'nekAntavidviSAm // 65 // iti / yaH khalu yaugaparikalpitasyAtmana icchAdveSAdinA, sAGakhyopagatasya zarIrendriyAdivivartinA pradhAnena, brahmavAdisammatasya svaparavibhAgAdibhedAvadyotavidhAyinyA'vidyayA yogaH samavAyAdirUpaH sambandhaH, kIdRzasya ? nityasya kUTasthasya, pariNAmino'nabhyupagamAt, sa kimanityaH ? naiva / tathA hi tatsambandhastato'nyazcet tasyeti kathamucyatAm / muktAtmavat parasmAccat sambandhAdanavasthitiH // 1822 // ananyazcet sa nityaH syAt nityAdavyatirekataH / tathA ca nityA eva syuricchAdveSAdayo'pi te // 18.3 // 1 "na hi vyApAravato vivRttau vyApArasya sambhavaH / " -tA0 tti0| 2 -kAraNakarmA -prA0, ba9, p0| 3 -NAmasya pa0 / 4 yuktamavasthita-prA0, ba0, p0| 5-tyatvena vi-prA0, ba0, pa0 / 6-dinivartanA pa0 / -divivartanA -prA0, ba0 / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 350 nyAyavinizvayavivaraNe sambandhe sati yatteSAM tadvatAM na nivartanam / nivartane vA sambandha vinA taiH sa kathaM bhavet / / 1824 || tato nityA eva te / tathA ca anekAntavidviSAmekAntavAdinAM sambandhina Atmano jIvasyAnirmokSo nizreyasAbhAvaH saMsAra eva syAt / kutaH ? mithyAjJAnAt tattve atattva5 jJAnAt, tannibandhanatvAt saMsArasya tasya cecchAdivannityatvAt / tadanityatvamicchatA cAtmano'pi tatsambandhAtmanaH kathaJcidanityatvameSitavyam, anyathA'nupapatteH / tataH pariNAmAtmana evAtmano mokSaH, hetuphalabhAvasya tatraiva sambhavAt naikAntanityAdisvabhAvasya viparyayAt / tathA ca vyavasthitaM sarvabhAveSu kramAkramAne kAntayormArgatadviSayayozca catuSTayasya pratipAdanAt pravacanaM pramANamiti / tacca svaviSaye saptabhaGgyA pravartata iti tadvinizcayaM kurvannAhadravyaparyAyasAmAnyavizeSapravibhAgataH / syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgI pravartate || 66 || iti / 20 [ 3 / 66-67 dravyamanvayirUpaM paryAyA vyAvRttidharmANa: sAmAnyaH sadRza: pariNAmo vizeSo visadRzasteSAM pravibhAgastena yau syAt kathaJcidvivakSitadharmasya vidhipratiSedhau bhAvAbhAvau tAbhyAM saptabhaGgI saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH tadvacasi pravartata iti / vidhipratiSedhayodvitvAt 15 tadupAzrayo bhaGgAvapi dvAveva syAtAM tatkathaM te sapteti ca et; na; tayoreva pratipattuH pratyeko - bhayAdivikalpena saptadhA pratipitsAyAM tathA tatpratipAdino vacanasyApi saptaviSayatvopapatteH / tathAhi jIve dharmiNita ime tadvidhyAdiviSayAH sapta bhaGgAH - syAdastyeva jIvaH, syAnnAstyeva, syAdasti ca nAsti caiva syAdavaktavya eva syAdasti avaktavya eva syAnnAsti avaktavya eva, syAdasti nAsti cAvaktavya eva iti / tatra prathamadvitIyau tadbhAvAbhAvayoH pratyekaM pratipitsAyAm, tRtIyastadubhayajijJAsAyAm / tadevAha - tadatadvastubhedena vAco vRttestathobhayam / iti / taccAstitvam atacca nAstitvaM tAbhyAM yo vastuno jIvasya bhedaH kathaJcinnAnAtvaM tena vAcaH pratyekaM tatpratipAdinyAH zrutervRterAdyau bhaGgo tathA tenobhaya vedanaprakAreNa vAco vRtterubhayaM tRtIyo bhaGga iti yAvat / caturthastu yugapattatpratipitsAyAM vacanapravRtterasambhavAt, 25 tadevAha - tadatadrAgavRttazca [ saha tadvAgavRttinA ] || 67 || iti / tadatadoryA vAcaH vacanasya avRttiH yaugapadyena anyathAnupapatteH tasyAH, ceti samuccaye / paJcamAdibhaGgatrayaM tu prathamAdeH pratyekaM jijJAsayA caturthena sammilanAt / tadeva nivedayati- 'saha tadvAgavRttinA' iti / vRtteriti vartate / taditi ca nipAtasteSA - mityarthe / tadayamarthaH - bAga ( g) vacanam avRttiravidyamAna' vRttiryatrAvaktavyaviSaye, anena saha teSAM syAdastyAdInAM vRtteriti / tathAhi prathamasya caturthena saha vRttau paJcamo bhaGago dvitIyasya SaSThaH, tRtIyasya saptamaH / na caivaM bhaGgAntaraparikalpanaM sambhavati yataH "saptabhaGagIprasAdena zatabhaGgyapi jAyate " [ ] ityupalabhyeta / tathAhi 30 1 sadRzapari -A0, ba0, pa0 / 2 - pattrA pratye- zrA0, ba0, pa0 / 3 tatprativAdi - zrA0, ba0, pa0 / 4 - vedinaM pra - A0, ba0, pa0 / 5 - pAtanaste - prA0, ba0, pa0 / 6 - mAnAvRtti - zrA0, ba0, pa0 / 7 paJcamabha - zrA0, ba0, pa0 / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za67 3 pravacanaprastAvaH 351 prathamasya dvitIyena milane tRtIyatvam, tRtIyena paunaruktyamekasya astipadasyAdhikyAt / caturthena paJcamatvam, paJcamasaptamAbhyAM paunaruktyaM pUrvavat / SaSThena saptamatvam / evaM dvitIyAdAvapi vaktavyam / tanna bhaGagAntaraparikalpanaM tannibandhanasya pratipitsAprakArasya saptadhaiva sthitatvAt / evaM prameyatvavastutvAmarttatvAdisapratyanIkAparadharmApekSayApyAtmani pudgalAdAvapi tadastitvanAstitvAdidharmavikalpopanibandhanA saptabhaGagIsamAliGgitA 5 vacanapravRttiH prtipttvyaa| tatra kimartho'yaM syAdevakAraprayogaH vinApi tena bhaGgavikalpAnAmupapatteH iti . cet ? ucyate-yadi 'asti jIvaH' ityastipadamanevakAraprayogam ; anuktasamaM' bhavet apravRttinimittatvAt / nahi jIvAstitvaM tadabhAva vyavacchedenApratipAdayatastasya jIve tatprayojanakAminaM prati pravRttyaGagatvam, jIvasyaiva tadAnImapratipannatvAt / tadeva hi 10 pratipannaM nAma yadabhAvavyavacchedena / na cAnevakArAt padAttathA tatpratipattiH / sati caivakAraprayoge jIvasyAstitva evAvadhAraNAdaikAntikI tadabhAvavyavacchittiriti / 'svarUpAdineva pararUpAdinApi tatra bhAva eva' iti brahmavAdapratyujjIvane syAditi nipAtasyApi prayogaH / tena kathaJcita svarUpAdinaiva tadastitvama'vadyotayatA pararUpAdinA tadavyavacchedAta brahmavAdapratyAkhyAnopapatteH / tathA nAstItyapi padamanevakAramanuktakalpameva, bhAvavyavacchedena tato'pya- 15 bhAvasyApratipatteH / evaM bhaGagAntare'pi pratyanIkavyavacchedAbhAvAdanuktakalpatvamanevakAratve / tato nAstyevetyavadhAraNe jIvasya nAstitva eva niyamAt pararUpAdineva svarUpAdinApyabhAvApattau zUnyavAdasyAvirbhAva tannivarttanaM syAtpadAt / syAdeva hi tasyAbhAve niyamo na sarvatheti / tathAstyeva nAstyevetyatrobhayathApyastitvanAstitvayoravadhAraNabalAt prAptau tatastannivarttanamanuvartavyam / avaktavya evetyatrApi sarvathA tasyAvaktavyatAyA niyamaprAptiH 20 syAtpadena prtiksseptvyaa| tathA ca pratiSiddhametat-"nArthAn zabdAH spRzantyamI" [ ] iti| teSAmekAntato'rthAsaMsparzitve asyApi vacanasya vaiyarsena tadvAdino nigrahApatteH / tadasaMsparzitvapratipAdanArthatve ca pratijJAbhaGagadoSaprasaGagAt / ekAntAvAcyatvaM ca bhAvAnAM zrAyasalopamApAdayati / zrAyasaM hi prekSAvatAM tadupAyAnuSThAnAt / na ca svarasatasteSAM tadupAyapratipatti: aaptaagmpriklpnaavaiklyprsnggaat| AgamAcca 25 tadavAcyatve tasthApratipateH / "tato lupyata eva mumukSUNAM mokSAvAptirupAyAbhiyogAsambhavAt / taduktam-"avAcyatA prAyasalopahetuH" [ yuktyanu0 zlo0 44 ] iti / tataH "tarati zokamAtmavit" [ chA0 7 / 1 / 3 ] "brahmavidApnoti param" [ tai0 2 / 1 / 1] ityAderAgamAdeva niHzreyasanibandhanamAtmavedanamadhigantukAmena naikAntenAtmAvAcyatvamadhyavasAtavyam / ataH pratyAkhyAtametat 1 -ktamasambhave -pA0, ba0, 50,|2-bhaaven vya -pA0, ba0, 50 / 3 -danaM yata -prA0, ba0, p0|4"prtipnnmiti prAguktasya padasyAtrApi smbndhH|" -tA0 tti0|5-kaaraapryo-praa0, ba0, pa0 / 6-mavyayo-pA0, b0,-mpydyo-p0| 7"AkAzAdInAM brahma vivartatvamicchatA brahmavAdinA''tmanaH prruupaadinaastitvmbhyupgtm| anirvAcyA vidyAdvitayasacivasya prabhavato, vivartA yasyaite viyadanilatejo'vavanayaH / yatazcAbhUdvizvaM caramacaramuccAvacamidaM namAmastadbrahmAparimitasukhajJAnamamRtam / " -tA0 Ti-8-svameva ni -prA0, ba0, p0|6-pystitvyor -pA0, ba0, pa0 / 10 -tAyAM niya-zrA0, ba0, p0| 11 tato'pyata eva zrA0, ba0, pa0 / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyavinizcayavivaraNe [368 'yato vAco nivartante aprApya manasA saha" [ tai0 2 / 4-5 ] iti / tato yugapadatsadasattvAbhyAM tasya vaktumazakyatvAt avAcyatvam, na krameNa nApi dharmAntaraiH, yugapadapi padadvayenaiva / ekapadena tu zatRzAnaco: sacchabdeneva sakRdapi tAbhyAM tasya vacanasambhavAditi syAdvAdasyAyamullAsaH / tathA 'asti avaktavya eva' ityatra astyeveti vacanAt svarUpAdivat pararUpAdinA'pi astitvasya, avaktavya evetyabhidhAnAcca tayoH krameNeva akrameNApi avaktavyatvasya prasaktau syAtpadena pratyavasthApanam / tena svarUpAdinaivAstitvam, yaugapadyanaivAvAcyatvaM cAvadyotayatA viparyayeNAstitvAvAcyatvayoH pratyAkhyAnAt / evamuttaratrApi vaktavyam / tato yukto bhaGagavikalpeSu syAtkArasya prayogaH phalavattvAt / nanvevaM ghaTamAnayetyAdelau kikasya zAstrIyasya ca "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH"3 [ta0 sU0 1 / 1] ityAdervacanamArgasya syAdevakAraprayogavaikalyAttatpakSabhAvI doSaH prApnotIti cet ; satyam ; yadi tadApi tadarthasya 'pratipattirna bhavet / na caivam, prakaraNAdinA tadApi tadbhAvAt / tadevAha prayogavirahe jAtu padasyArthaH pratIyate / iti / jAtu kadAcit prakaraNAdisannidhisamaye padasya syAdityAdeH prayogasya viraho'nu15 ccAraNaM tasmin sati arthaH syAtkArAderabhidheyaH atiprasaGgAnuktakalpatvanivRttilakSaNaH pratIyate prakaraNAdisahAyAdeva shbdaadvgmyte| tanna tatra tadvirahabhAvidoSaH tadvirahe'pyarthata eva tasya nivartanAt tadarthasya tadvirahe prtiiteH| kathamidAnIM tasya tadarthatvam ? anyataH pratIyamAnatvAditi cet ; kimetAvatA tadarthatvAbhAvaH ? kvacitsaindhavazabdAdavagatasyApi lavaNasya lvnnshbdaarthtvaanivRtteH| tato yathA prakaraNAdibalAdavadhRtasyApi lavaNasya 20 lavaNazabdArthatvaM tacchabdasya tatra prayogArhatvena zabdatadarthatattvavedibhirabhyanujJAnAt, tathAtiprasaGagAdinivartanasyApi syAtkArAdyarthatvaM tadavizeSAt / etadevAha sa hi zabdArthatatvajJaistasyeti vyapadizyate // 68 // iti / sa tannivRttirUpo'rtho hi yasmAta tasya syAdityAdeH padasya iti vyapadizyate zabdArthatattvajJaH zabdArthayostattvaM vAcyavAcakabhAvaM jAnadbhirna bAlAbalAdibhiH teSAM gatAnugati25 pravRttAnAM tadvyapadezazaktyabhAvAt / tasmAt sa tasyeti pratipattavyam anyatrApi tadvayapadeza nibandhanatvAcchabdArthasambandhapratipatteriti mnyte| kutaH punarayaM niyamaH sarvatra kutazcit pratipattavya evaM syAtkArAderartha iti cet ? uktamatra-'anyathAtiprasaGagAdinivartanasyAsambhavAt' iti| tathAhi-samyagdarzanAdivAkye yadyanavadhAraNaM tadA samyagdarzanAdireva nAparo mokSamArga ityanyayogavyavacchedasya, sa ca 'mokSasya mArga eva nAmArga ityayogavyu30 dAsasya, tasya mArgo bhavatyevetyantAyogavyapohasya cAprativedanAdanuktakalpaM vAkyaM bhavet, svArthasyAsvArthavyavacchedenAnabhidhAnAt / tato vidyata eva niyamAdevakArArthasya pratipattiH, vyavacchedasyaiva tadarthatvAt / tathA sa yadi mArga eva mokSasya sarvadA kinna syAt pariNati 1 tasyAvaktuma- zrA0, ba0, p0| 2 -kavAkyasya prA0, ba0, pa0 / 3-mArgasya syAdeva - zrA0, ba0, p0| 4-pattina caivaM zrA0, ba0, p0| 5 -tadbhAvastade -zrA0, ba0, pa0 / 6 dheyAtiprasaGgAdukta- prA0, b0| 7-pyartha evaM zrA0, ba0, p0| 8 "tavyapadezatA" -tA0 tti0|| -saGgAniva -zrA, ba0, pa0 / 10 yadyava-pA0, va0 / ydv-p0|11 mokSamArga pa0 / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 69-70] 3 pravacanaprastAvaH 353 vizeSAderapekSaNIyasya sarvadApyabhAvAditi ca et; siddhA tarhi syAtpadasyApi niyamato viSayapratipattiH, apekSaNIyasya tadvizeSAdereva tadviSayatvAt / tadatrApi samyagdarzanAdirmokSasya syAnmArga eva, syAdamArga eva, syAdubhaya eva syAdavaktavya eva syAnmArgo'vaktavya eva syAdamArge'vaktavya eva syAdubhayo'vaktavya eva iti saptabhaGgI pratipattavyA / tathA anyayogAtyantAyogavyavacchede'pi / iti saptabhaGgI duravagAho vacanamArgaH sambhavati sarvatra syAdevakArayorarthataH sannidhipratIteH / yadi punaH prakaraNAderapyavadhAraNAdipratItiH tarhi sa vAstu tasya sarvatrApi sulabhatvAt kiM syAtkArAdeH pratItArthasya prayogeNeti cet; nAya - yamupAlambha:, loke pratItArthAnAmapi prayogapratIteH / idamevAha hamasmIti vAkyAdau siddhAvanyatarasthiteH / ubhayoktivadatroktAvupAlambho viruddhayate // 66 // iti / ahamasmi tvaM bhavasi ityAdau vAkye yeyam' anyatarasya ' aham' ityasya 'asmi' ityasya vA prayojyatayA sthitiH tata eva siddhau arthapratIto yeyam ubhayoktiH tatreva tadvat atra asyAM ' syAtkArAdiviSayAyAm uktau paunaruktyenopAlambho viruddhayata iti / prakArAntareNApi sa viruddhayata iti darzayati / yadi kecit pravaktA vRttivAkyArthayorapi / sUtreSveva tayoruktau trailokyaM kinna vartate / / iti / yadi nAma kecit prajJAtizayazAlinaH puruSAH sUtreSveva vRttyarthasya vAkyArthasya ca vArtikArthasya pratipAdayitAraH kiM tAvataiva sarvo janaH tayoH vRttivAkyayoH uktau na varttate varttata eva, vRttyAdikaraNasya tathApi pratIteH / sUtrAdeva tadarthamadhigantumazaktAn prati tatkaraNaM phalavadeva, "sUtreSveva hi tatsarvaM yadvRttau vArtike'pi ca / udAharaNaM mandasya pratyudAharaNaM pazoH // " [ ] iti vacanAditi cet; tarhi syAtkArAdiprayogo'pi saphala eva tadviSaye'pi mandamatInAM bhAvAt / etadevAha -- 5 10 1 cetahi zrA0, ba0, pa0 / 2 -yatvAdatrApi zrA0, ba0, pa0 / 3 " prayogavyavacchede uktaprakAreNa " - tA0 Ti0 / 4 "saptabhaGgI pratipattavyeti sambandhaH " - tA0 Ti0 / 5 "bhA" - tA0 Ti0 / 6 yoyamanyasasyA- zrA0, ba0, pa0 / 7 yo'yamu - zrA0, ba0, pa0 / 8 syAttArAdi- zrA0, ba0, pa0 / 6 - mandhasya tA0 / 10 pratIyanteti zrA0, ba0, pa0 / 11 - dimapa-A0, ba0, pa0 / 45 15 20 kevalaM pratipattAraH syAdvAde jaDavRttayaH / iti / 25 pratipattAraH saugatAdayaH syAdvAde tadarthe'nekAntarUpe jaDavRttayo jaDavyApArA na nAgayajavRtta iti kevalArthaH / tatastAnprati saphala eva nipAtaprayoga iti manyate / paratrApi jaDavRttaya iti darzayati- jAtitadvadapohAdivAdaM ca na hi jAnate ||70 || iti / jAtiH sAmAnyaM tadvAn vizeSaH tAvevApohasvabhAvatvAdapohaH sa AdiH yasya kSaNa-- 30 bhaGgAdestasya vAdaM ca na hi jAnate na pratiyanti / tAtparyamatra yathA tadapohAdika "maparopadeza Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyavinizcayavivaraNe [3171-73 mava'gacchatA vyAkhyAtUna prati viphalamapi tadvAdapraNayanaM tadavagamavikalapratipatrapekSayA saphalaM tathA syAtkArAdinipAtaprayogo'pi / ke tahi syAdvAdamanurundhate yadi tatra saugatAdayo jaDavRttaya iti cet ? atrAha-- sarvathaikAntavizleSatattvamArgavyavasthitAH / vyAkhyAtAro vivakSAtaH syAdvAdamanurundhate // 71 / / iti / . vyAkhyAtAraH parapratyAyanapravRttAH syAdvAdaM syAcchabdam , upalakSaNamidaM tenaivakAramapi anurundhate svIkurvanti vivakSAto vivakSayA tena vissyaavdyotnecchyaa| kIdRzAste ? sarvathaikAntavizleSo vyapoho yasmistattve tasya mArgo'nveSaNaM pratyakSAdirUpaM tatra vyavasthitA iti / jAtyantaraM tattvamekAntavyavacchedena pratyakSAdinA nizcinvanto vyAkhyAtAraH tadavadyotanAya 10 syAdvAdamavalambanta iti yAvat / / pramANaprasiddhatvAdevAnekAnte saMzayAdidoSaprasaGgo'pi prekSAvatAM nAvataratItyAha anekalakSaNArthasya prasiddhasyAbhidhAnataH / saMzayAdiprasaGgaH kiM syAdvAde'mUDhacetasaH // 72 / / iti / saMzaya Adiryasya virodhAdestasya prasaGgaH kiM naiva / kva kasya ? syAdvAde'nekAnta15 vAde amUDhacetasaH prabuddhabuddheH / kutaH sa na ? iti cet, anekalakSaNasya kramAkramAnekarUpasya arthasya cetanetaravastunaH prasiddhasya pramANanirNItasya abhidhAnataH syAdvAdena pratipAdanAt / tatastatra saMzayAdikamupalokayannarcatAdi'ramUDhace tA na bhavatIti mnyte| heyopAdeyatattvameva sopAyaM prayatnataH pratipAdayitavyaM puruSArthopayogAt kimanekAnta pratipAdanena viparyayAt iti cet ? nAsti viparyayaH sarvasyApi vastutattvasyAnekAntaparyavasitatvajJApanena ekAnta20 zAsaneSu heyAdi tattvasattvAbhAvanivedanArthatvAt tatpratipAdanasya / tadevAha sAkalyeneha sAmAnyavizeSapariNAmadhIH / mithryakAntapravAdebhyo viduSo vinivartayet // 73 // iti / mithryakAntAH sarvathaikAntAH teSAM pravAdAH sarvamapi tattvaM sAmAnyarUpameva vizeSAtmaiva parasparaviviktobhayasvabhAvameva vicArAyogAdupaplutameva sAMvRtameva' ityAdayo vacana25 prabandhAH tebhyo viduSo vidvajjanAn vinivartayet niHzreyasAthitayA tatpratipAditopAyAnuSThAne pravRttAn pratinivartayet / kA punarevamiti cet ? sAmAnyavizeSapariNAmadhIreva / sAmAnya dvividhaM tadbhavasAmAnyaM tiryaksAmAnyaM ca, vizeSo'pi dvividhaH ekadravyagato'nekadravyagatazca5 tAveva pariNAmastasya buddhiH / kva sA tAdazIti cet ? iha asmina cetanetarAtmanyarthakalApe / katham ? sAkalyena sAmastyena / tadanenAnumAnikI "tabuddhiriti pratipAditaM bhavati, 1 gacchatau zrA0, ba0, pa0 / 2 stattve sa tasya prA0, ba0, 50 / 3 tasya zrA0, ba0, 10 / 4 draSTavyam -hetuvi0 TI0 pR0 98, 104 / aka0 Ti0 pR0 182 / 5-ntapravAdena prA0, ba0, pa0 / 6"puruSArthAnupayogAt" -tA0 tti0| 7-tattvagatvA-zrA0, ba0, pa0 / 8 vAdaH prA0, ba0, pa0 / ha-pAsmabhAvameva zrA0, b0p0| 10-prasaGgAH zrA0, ba0, pa0 / 11-nAdviniva-zrA0, ba0, 10 / 12 pravRttA pravarta-prA0, ba0, pa0 / 13 -dhIrevaM zrA0, ba0, pa0 / 14 tadbhAva sA-zrA0, ba0, pa0 / 15-tazca pari-pA0, ba0, pa0 / 16 buddhe : prA0, ba0, pa0 / 17 tadabuddha riti zrA0, ba0, pa0 / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 74-75] 3 pravacanaprastAvaH 355 pratyakSasya niravazeSasUkSmAntaritadUrArtheSu tadviSayasyAsmadAdInAmasambhavAt / anumAnasambhavastu sunizcitatattvapariNAmA'vinAbhAvasvabhAvasya "sattvakRtakatvAderazeSa vyApivastudharmasya 'suvivecitaprAmANyatarkajJAnabalena tatra sarvatrApyadhyavasAyAt / tadiyamAnumAnikI buddhiH sarvatrasAmAnyavizeSapariNAmaM tadviparyayavyudAsena vyavasthApayantI sarvathaikAntazAsanAnAM mithyAtvanivedanena tadviSayamAdaraM prekSAvatAM pratikSipatIti 'na puruSArthAnuyogaH; tatpari- 5 NAmasya tadAtmana eva zreyomArgasyopapateH / / ___ kathaM punaH zAsanatvAvizeSe'pi zAsanAntaraparihAreNa bhagavadarhacchAsanasyaiva - prAmANyamityArekAyAM tathA taddarzayannAha AptavAdaH sa evAyaM yatrArthAH samavAyinaH / pramANamavisaMvAdAt [praNetA yadi zaGkayate ] // 74 // iti / / . 10 yatra yasmin arthA anekAtmapariNAmamArgatadviSayalakSaNAH samavAyino'bhidheyatvena 'sambaddhAH sa evAyamAptavAdaH AgamaH pramANaM nAparaH / kuta etat ? avisaMvAdAdasyaiva iti vibhaktivyatyayena sambandhaH niruupitshcaanyyogvyvcchedenaa'syaavisNvaadH| syAnmatambhAgAsiddho hetuH pratyakSAnumAnaviSaya eva bhAvAt, na dezAdiviprakRSTeSvatyantaparokSeSu iti ; tanna; tatrApi tadanusAreNa tasya prtiptteH| nahi pratyakSAdiviSayamazeSamapyavisaMvAdA- 15 dhiSThAnamAdizataH puruSasya tadaparatrAnyathopadeze kAraNamasti rAgAderabhAvAt / bhAve tadviSaye'pi tanniyamAbhAvaprasaGgAt, rAgAdimatAM tatrApi prAyovipralambhasyopalambhAt / athavA ksmaadymevaagmH|| AptavAdo na pratyAgamopi ? ityatredamAha-AptavAda ityAdi / "yatrArthA nirUpitarUpAH samavAyinaH sa evAyamAptasya rAgAdidoSavikalasya vAdo nAparaH / kasmAt ? ayameva pramANaM yataH iti / na hyanAptavAdatve'sya prAmANyam, apauruSeyatvasya pratyAkhyAnAt, 20 prAmANyamapi avisaMvAdAt / na hi pratyAgameSu tallezo'pyasti / tato'nApta eva sugatAdiH visaMvAdivacanatvAdunmattAdivat / na cedamasiddham ; pratyakSAdinibaddhanizcaye'pi bahirbhAvahetuphalabhAvatatpariNAmatattvAdau tadvacanasyAnyathaiva bhAvAditi nirUpitatvAnneha pratanyate / kathaM punaH dRSTAgamavirodhavikalatayA pramANamapyanekAntavAdo vigalitanikhiladoSakalApasya sakalavedina eveti nizcayaH ? sambhavati hi tadaparasyApi tAdRzI vacanavRttiH, 25 sarAgANAmapi viitraagvdvyvhaaropptteH| kathaM vA yathoktaguNopapanno'pi kvacinmithyAvacanAnAmapraNetaiveti nirNayo vItarAgANAmapi sarAgavacceSTAsambhavAt ? etadeva darzayati praNetA yadi zahanyate / iti / praNetA pravacanasya pravaktA zaGakyate doSavAnapi tasya praNetA doSavikalo'pi bhavati mithyAvAdIti saMzayyate / yadi iti parAbhiprAyadyotane / tatra prathamazaGkAyAmuttaramAha- 30 __AtmA yo'sya pravaktAyamaparAlIDhasatpathaH / iti / 1 'basaH'-tA0 Ti0 / bahuvrIhisamAsa ityrthH| 2-tapariNA-zrA0, ba0, pa0 / 3 -mAdinAbhAva-zrA0, ba0, p0| 4 tattvakRta-zrA0, ba0, p0| 5-pasyApi zrA0, ba0, pa0 / 6 suvivecayatyeva prA-pA0, ba0, pa0 / 7 tadIya- prA0, ba0, pa0 / 'tat iyamiti padacchedaH'-tA0 tti0| 8 nApuru - prA0, ba0, p0| 9 sambandhAH zrA0, ba0, pa0 / 10-de sAmAnyAvi-zrA0, b0|-de saamyvi-50| 11'tasyAnRtakAraNaM nAsti'-tA0Ti0 / 12-pi yasminnarthA prAyo zrA0, ba0, p0|13 -maH prAptAptavAdo zrA0, ba0, pa0 / 14 yatrAnirUpita-zrA0, ba0, pa0 / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 375-76 AtmA puruSaH asya vacanasya sambandhI kartRtvenAyaM pravaktA prakarSeNAtIndriyajJAnavairAgyAdirUpeNa vaktA, na tadviparyayeNa / kuta etat ? aparAlIDhasatyatho na paraiH saugatAdibhiH doSoktijihvayA AlIDha AsvAditaH satpathaH samyagdarzanAdirUpaH sanmArgoM yasya saH aparAlIDhasatvayo yata evamataH pravakteti / nahi samyagdarzanAdikaM svargApavargAdi5 niravazeSapuruSArtha prAptyupAyatayA satpathavyapadezam ananyagocaram akhilA paratIrthakara parikalpitadoSapravAdeH svarUpato viSayataH paratazca durupapIDaM pratyAsannaniSThabhavya nikAyasaMsAraduHkhanistaraNakAraNamAdizataH puruSottamasya prakarSaviparyayeNa pravaktRtvakalpanamupapannam, tadviparyaye tadvacane pravRtterevAsambhavAt / tadevAha- nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTu' pravarttate || 75 || iti / atyakSa matIndriyaM cet na jAnAti, upalakSaNamidam tena vairAgyAtizayavAnapi na bhavati nopadeSTum uktarUpaM satpathamabhidhAtuM pravarttate atyakSajJAnAdivikalasya tadupadezazaktyasambhavAt bAlakAdivaditi bhAvaH / dvitIyazaGkAyAmapyAha 10 15 parIkSAM prasiddhapratyakSAdirUpAM kSama iti parIkSAkSamaH, sa cAsau vAkyasya pravacanasya artho jIvAdiH tena pari samantAt svaviSaye niSThitaM nirAbAdhasthitaM cetaH tadarthajJAnaM yeSAM bhagavatAM te tathoktAH / nahi teSAM jIvAditattvajJAnamantareNa tatpraNItasya vAkyasya parIkSAkSama' tattvapraNayanamupapannaM bAlonmattAdivAkyavat / asti ca tat / tatastadeva ' teSAM tajjJAnaM pariniSThApayati' / sati ca tajjJAne 'teSAM nirdoSA eva [te] / yatra tadviruddhaM tatra tannAsti yathoSNasparzavati zItam asti ca bhagavatsu doSaviruddhaM tattvajJAnamiti svabhAvaviruddhopalabdhyA tathaiva nirNayAt / teSAM ca parIkSAzakye viSaye svayamadRSTasyApi vipralambhadoSasyAzaGkAyAM mitra vipralambhanamasti uta neti saMzItau anyatra pratyakSAdAvapi prasajyate tadAzaGketi vibhaktivyatyayena sambandhaH / tathA hi purovasthitaM jalamavalokayatoSpi kuto niHzaGkatvam ? na tAvadupalambhAdeva tasya vipralambhano'pi sambhavAt svapnAdivat / 25 nApi saMvAdAt; utpattisamaya eva tasyAnavasAyAt / avasAye'pi visaMvAdasyApi daiva tadbhAvAnna tadvato darzanAt kasyacidapi pravRttiH syAt / pravRttitaH tadavasAya iti cet; na; tadabhAve tataH pravRtterevAyogAt Agamavat / pratyakSAderanavasitasaMvAdAdapi pravRttiH bahuvittavyayapariklezAbhAvAt nAgamato viparyayAditi ca et; na; pratyakSAderapi sevAkRSyAdau pravRttasya tadupalambhAt / tanna pravRttito'pi tadavasAyaH / sunizcitasaMvAdadarzanAntarasamAnasAmagrIprabhavatvAditi cet; na; tadantare'pi tathAvidhatadantarasamAnasAmagrI prabhavatvena tadavasAyakalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / sAmagrI ca tasyArthagarbheva" arthakAryajJAnavAdinaH / 20 356 30 parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetasAm / adRSTadoSAzaGkAyAmanyatrApi prasajyate || 76 || iti / 1 -ktijihvayA A0, ba0, pa0 / 2- kSamatva pra- zra0 ba0, pa0 / 3 ca tatasta - zrA0, ba0, pa0 / 4 teSAM jJAnaM zrA0, ba0, pa0 / 5 - payati ca zrA0, ba0, pa0 / 6 teSAM ca ni- prA0, ba0, pa0 / 7 - taM balamavalambayato'pi A0, ba0, pa0 / 8 - zaGkitatvaM pa0 / 6 tathaiva zrA0, ba0, pa0 / 10 - gatArthaM -A0, ba0, pa0 / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377-78] 3pravacanaprastAva: 357 na ca tatprabhavatvamutpattisamaye zakyAvasAyam, tadAnIM tadgarbhatvA'tadgarbhatvayoravivecanAt / pravRttitaH zakyAvasAyameva taditi cet, na; doSAzaGkAyAM pravRtterevAsambhavAt / tanna pratyakSaM niHzaGkam / evamanumAnamapi / tasyAsambhavAcca / nahi niHzaGkapratyakSasyAbhAve tataH sambandhapratipattiH, yato'numAnaM sambhavet / satyapi tasmin kathaM tataH sAkalyena tatpratipattiH ? tasya sannihitavastumAtraviSayatvAt / anumaantsttprtipttaavnvsthaaptteH| prAdezika- 5 tatpratipattezca vyabhicAreNAnumAnakAraNatvAyogAditi cet; satyam ; ayamapi parasya paryanayogaH / tanna pratyakSAnumAnayonirArekara prAmANyaM vastu pratibandhanizcayAbhAvAt / evametat, tathApi vyavahartR janAbhiprAyeNA'visaMvAdAttayoH prAmANyamabhyanujJAyate / anyathA sakalavyavahAravilopaprasaGgAditi cet ; pravacanasyApi tathaiva tadabhyanujJAtavyam, tadabhAve'pi tadarthAnuSThAnAdivyavahArasyAbhAvaprasaGagAt / tanna vyavahArato'pi pramANadvaividhyakalpana- 10 mupapannaM tadantarasyApi bhAvAt / tahi pravacanavat pratyakSAnumAnayorapi tanmA bhUt, saMvidadvaitasyaiva pAramArthikasya pramANasya bhAvAditi cet ; tasyApi kathaM prAmANyam ? svarUpaprakAzanasya guNasya darzanAditi cet, pravacanasyApi syAt, tatrApi "satyacatuSTayaprakAzanasya tasya darzanAt / pratyAgamena vyabhicAra iti cet ; bhavato'pi bhedaprakAzena kasmAnna bhavati ? tatra vicArAsahatvadoSasya bhAvAt / tasya cAdvaitasaMvittAvadarzanAditi cet ; samAnamitaratrApi / 15 tataH svasaMvedanaM pramANayatA pravacanamapi pramANamabhyupagantavyamavizeSAt / etadevAha pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM guNadoSayoH / upalabdhyanupalabdhibhyAM kvacidvRttasamatvataH // 77 // iti / kvacit viSayayoradvaitacatu:satyayoH yathAkrama pratyakSAgamayoH svasaMvedanapravacanayoH prAmANyamiSTaM abhyupgtm| tadicchAyA niSpannatvenAzakyacAlanatvajJApanArtha niSThAyAM 20 nirdezaH / kutastadiSTam ? vRttasamatvataH vRttam anantaravyAvarNitaM yatpratyakSAgamayoH samatvaM sAdRzyaM tata iti / tadeva kutaH ? iti cet ; guNadoSayoH upalabdhyanupalabdhibhyAmiti, vyAkhyAtamidaM pAtanikayaiva / tadevaM pravacanasya prAmANye yatsiddhaM tadAha tathA sAkSAtkRtAzeSazAstrArtho'tAnapekSaNAt / sadvattakevalajJAnaH sarvajJaH sampratIyate // 78 // tathA tena pravacanaprAmANyaprakAreNa tasya praNetA sarvajJaH sakalavedI sampratIyate praNetaH sarvajJatvAbhAve tatprAmANyAnupapatteH nirUpaNAt / kIdRzo'sau sarvajJaH iti cet ? 'syAdevaM yadi niyatArthameva pravacanam, na caivam, tasyApi pratyakSAnumeyAtyantaparokSalakSaNasthAnatrayaparivartipadArthajAtaviSayatvenAzeSa gocaratvAt tajjJAnAdeva srvjnytvopptteH| yadyevaM chadmasthAdarhataH ko vizeSaH ? tasyApyAgamato sarvajJatvasambhavAditi cet ; sarvaviSayasAkSAtkaraNameva / 30 ataevoktaM sAkSAtkRtAzeSazAstrArthaH iti| azeSasya zAstrArthasya sAkSAtkaraNaM bhagavatyeva, . sakalAvaraNaparikSayasya tannibandhanasya tatraiva bhAvAt na chadmasthe viparyayAt / nirUpitazca tasya 1-tvAttadgarbhatvayo-pA0, ba0 pa0 / 2 pravRttiH zamyA-pA0 ba0, pa0 / 3 -rekaprAmA-pA0, ba0, p0|4 vastunizca -prA0, 10, p0| 5-yeNa vi-prA0, ba0, p0|6-daabhisNjnyaatyoH zrA0 ba0 p0|7prvcnsy / 8 duHkhasatyam, samudayasatyama, nirodhasatyam, mArgasatyamiti satyacatuSTayam / 6 syAdevaM praznaH / 10 -padoSago- zrA0, ba0, pa0 / 11 "vizeSa iti sambandhaH" -tA0di / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nyAyavinizcayavivaraNe tatrAbhAva iti na punarucyate / tatparikSayanibandhanatvAdeva tasya karaNakramavyavadhAnAtivarttitvena kevalatvamapi pratyeyam, tadanativartini tatparikSayasyAsmadAdivadasambhavAt / ata idamuktamakSAnapekSaNAt iti / akSANAmindriyANAm / upalakSaNamidam, tena dezakAlaparipATIlakSaNasya kramasya dezakAlasvabhAvatirodhAnalakSaNasya vyavadhAnasya cAnapekSaNAditi pratyeyam / teSA5 manapekSaNaM ca tadatikrameNa pravRttireva / akSApekSameva sAkSAtkaraNamasmadAdau pratipannam, tatkathaM tadanapekSAyAmiti cet ? na; asmadAdAvapi' malavizleSavizeSAdeva satyasvapnAdau tatpratipatteH / yadyevaM jAgrato'pi kiM tatrApekSayeti cet ? tatraiva golakAdirUpe sAkSAtkiyAhetormalApagamavizeSasya bhAvAt na punaH tasyaiva taddhetutvAt / uktaM caitat -" kathaJcitsvapradezeSu" ityAdinA / tatra taddhetutvavyavahArazcopacArAt / tato yuktaM bhagavatastadanapekSameva tadartha sAkSA10 tkaraNam, tatazca pravacanabalAt tadarthavedino gaNadharadevAdezca vizeSa iti / 1 sakalAvaraNa parikSAvirbhUtamapi kathaM tadazeSaviSayamiti cet ? atrAha - jJasyAvaraNa vicchede jJeyaM kimavaziSyate / iti / jJasya sakalasvaparaviSayaparijJAnasvabhAvasya anyathA vyAptijJAnAsambhavenAnumAnAbhAvaprasaGgAt, jJeyaM sAkSAdvedyaM kiM nAma avaziSyate na kiJcit sarvamapi tasya sAkSAtkartavya15 meva / na caivamatiprasaGgaH, sakalabodhAvaraNavizleSa eva tadanavazeSatvasambhavAt / ata evoktam AvaraNavicchede iti / yadyevamazucirasAderapi sAkSAtkaraNAt tasya tadbhakSaNAdidoSaH syAditi cet satyam, yadIndriyaprAptasya sAkSAtkaraNam, na caivam, bhagavato'kSAnapekSadarzanatvAt / tadAha 20 [376-81 25 aprApyakAriNaH [tasmAt sarvArthAnavalokate ] ||76 || iti / indriyeNa viSayamaprApya karoti nizcinotItyevaM zIlasyetyarthaH / sampratyupasaMharatitasmAt sarvArthAnavalokate / iti / subodhametat / 'sarvArthAvalokanameva darzayannAha zAstre duravagAhArthatattvaM dRSTaM hi kevalam / jyotirjJAnAdivatsarvaM svata eva praNetRbhiH ||80|| iti / zAstre pravacane yadabhidheyatvenAvasthitaM prAkRtaprajJairduravabodhatvAd duravagAhamarthAnAM sUkSmAntaritadUrANAM tattvam AtmIyaM rUpaM tatsarvaM niravazeSaM dRSTaM hi dRSTameva / hiravadhAraNe / kai: ? praNetRbhiH tacchAstrakAraiH / kathaM praNetRbhiH ? kevalam upadezAdyanapekSaM jyotirjJAnaM jyotiHzAstram AdizabdAdAyurvedAdi tatreva tadvat / yathA jyotiHzAstrAdau tattatvaM dRSTaM taiH taddarzanasya samarthitatvAt tadvadanyadapi sarvaM tatairdRSTameva, anyathA tadviSayAnupadezAliGgA30 nanvayavyatirekAvisaMvAdizAstrapraNayanAnupapatteH / anupadezAdaya: praNayanavizeSaNatvena saMhatA' eva kasmAddhetavaH, na pratyekamapi ? iti cet; atrAha saMghAto hetureteSAM pRthaganyatra sambhavAt / iti / 1 - pi tu mala- A0, ba0, pa0 / 2 - nyAyavi0 bhA0 2 pR0 222 / 3 - nA na tatra takhe tulyavyava - prA0, ba0, pa0 / 4 sarvArthAnavalo- A0, ba0, pa0 / 5 - tA ekasmAddhetavo prA0, ba0, pa0 / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 3081-83] 3 pravacanaprastAvaH eteSAM kevala zabdAt prAptAnAmanupadezAdInAM saGghAta eva tIrthakRtAM duravagAhatadarthadarzanasAdhane hetuH na pratyekam / kasmAt ? pratyekatadviziSTasya praNayanasya anyatra taddarzanavikale'pi sambhavAt / tathA hi-anupadeze liGgAt, tadabhAve cAnvayAdeH pratipadya praNayanamasarvadazinyapi sambhavati / tataH saGghAta eva teSAM tatsAdhane hetuH, 'tacca tattvadarzanaM bhagavatAM svata eva, nArthAntaradarzanasambandhAt,' AkAzAderapi' tataH tatprasaGgAdavizeSAt / svato'pi 5 na nirvikalpAt ; tataH praNayanAnupapatteH, ataH svata iti nirNayasvabhAvAdityarthaH / tatsvabhAvatvaM cAhatAmeva / tato na sugatAdInAM praNetRtvaM tadabhAvAt / tatra ca doSamAha--- ___ evaM hi sugatAdibhyo varamIkSaNikAdayaH // 81 // iti / evam atattvadarzitvAdapraNetRtve hi sphuTaM sugatAdibhyaH AdipadAt kapilAdibhyazca varamokSaNikAdayaH taiH paracittAderupalakSaNAdupadezAcca, itareSAM tadabhAvAt / arhatAmapi kiM 10 tattvadarzitvakalpanayA zAstrAdevAnuSTheyArthapratipatteH, tasya ca saMvAdAdeva prAmANyAvagamAt, saMvAdasya ca pratyakSAdiviSayavattRtIyasthAnasaGakrAnte'pi tadekadezatvena pratipatteH / tattvadarzibalAt tatra 'prAmANyAvagame parasparAzrayAt-tadavagamAt tattvadarzI siddhaH, tato'pi tadavagama iti / tato niSphalaM tatkalpanamiti cet; atrAha zAstraM tallakSaNavyAptaM sarvajJAderavAdhanAt / iti / zAstraM hi sarvajJAdeva AdermUlakAraNAt tasyApauruSeyasya pratyAkhyAnAt / pauruSeyamapi tattata eva / kIdRzam ? tasya zAstrasya lakSaNaM svArthapratyAyanaM tena vyAptaM kroDIkRtam / na hi tadvayAptistasya svata eva sambhavati vyAkhyAtrapekSAniyamAt / bhavatu vyAkhyAtA'smadAdireva na sarvajJaH tasya bAdhanAditi cet ; na; asarvavidA jJAnena tasya dezakAlasAkalyena bAdhasyAsambhavAt / sarvavidA ca tasyaiva prasAdhanAt / asmadAdezca svatastattvadarzanavikalasya 20 vyAkhyAne na prekSAvatAM pratyayo mlecchAdivyAkhyAnavat / vyAkhyAbhedasambhave ca kuto'yamevArthaH puruSahito nApara iti nirNayaH ? yatastatparihAreNa hita eva pravRttiH syAt / sarvadarzinastu vyAkhyAne syAt, tena hitetaravibhAgena sarvasyApi sAkSAtkaraNAt / tadAha- .. apauruSeyavRttAnto'pyata eva viruddhayate // 2 // iti / apauruSeyaH puruSahitAdanyaH tadahitaH tasya vRttAnto dhAtvartho'smadAdibhedavikalpanayA 25 zAstrArthatvena kathanam / so'pi na kevalamasvArthapratipAdanameva / ata eva sarvajJAdereva viruddhayate vypohyte| tato yuktaM bhagavati sarvajJatvaparikalpanam , asati tasmin zAstrasya tallakSaNa'vyAptyAdyayogAt / saMvAdasyaiva duravagrahatvAt, asatyArthavyavacchedasya cAnupapatteH tatkalpanAyA vaiphalyAbhAvAt / samprati zAstrArthamupasaMharannAha pratyakSamaJjasA spaSTamanyacchu tamaviplavam / prakIrNa pratyabhijJAdau pramANe iti saMgrahaH // 83 // iti / 1 -zabdaprAptA-pA0, ba0, pa0 / 2 -kaM tasmAt A0, ba0, pa0 / 3 taca tadvadarzanaM prA0, ba0, p.| 4 "yogAbhyupagatAt" -taa0tti0| 5-pi tatprasa- zrA0, ba0, p0| 6 prAmANyopagame prA.ba0, p0|7 dhaatvrthaasmdaadibhed-taa0| 8 "sarvajJAkhyamUlakAraNAdeva' -tA. tti0|9 cyApsyayogAt zrA0, ba0, pa0 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [384-85 pramANa miti vibhaktipariNAmAllabdhaM jJAnamiti ca vakSyamANamatrApi sambadhyate / tato yatpramANaM tad jJAnam anyathA tadanupapatterityuktaM bhavati / dvicandrAdijJAnasyApi prAmANyaprasaGge tannivRttyartham aviplavagrahaNam / 'vyavahArata eva kevalamaviplavatvaM vastutaH sarva jJAnAnAM svapnAdivatsaviplavatvAt' ityasya vyudAsArtham aJjasA grahaNam / vastutaH 5 kvacidapyaviplavAbhAve / sarvajJAnaviplavasyApi durupapAdatvena nirUpitatvAt / tacca pramANaM dvividhaM pratyakSaM parokSamiti / pratyakSaM spaSTaM parisphuTam / tadapi dvividham-mukhyasaMvyavahAravikalpAt / mukhyamapyavadhimanaHparyayakevalabhedAt trividham / vyAvahArikamapi dvividham-indriyapratyakSamanindriyapratyakSamiti ca nirUpitarUpam / anyaditi parokSam / tatkIdRzam ? zrutaM aspaSTollekham / "zrutamaspaSTatarkaNam" [ta0 zlo0 pR0 237] iti vacanAt / tacca pratyabhijJAdau smaraNAdau / pratyabhijJApadena tatkAraNatvena smaraNasyAbhidhAnAt / prakIrNa prakSiptaM na bahirbhUtam, upamAnAderapi tadbahirbhAve paraparikalpitapramANasaGakhyAniyamAbhAvasya nirUpaNAt / tato dve eva pratyakSaparokSarUpe pramANe iti saGagrahaH saGakSepataH pratipattiH zAstrArthasya / samprati parokSavikalpAnAM prAgupavarNitamapi prAmANyamanusmaraNArtha punarupadidarzayiSuH prathamaM tadAdyatvAt smaraNajJAnasyopadarzayati idamevamiti jJAnaM gRhItagrahaNe'pi naH / iti / dvividhaM ca smaraNam 'idamevam' ityekam, 'evam' iti ca dvitIyam / tadubhayam 'idamevam' ityucyate, parasyApyevampadasya samAnazrutikatvenaikoccAraNagamyasyAtra bhAvAt / tatra yadavagrahAderakSajJAnasyAnantaramarthAbhilApasmaraNena 'nIlamidaM pItamidam' ityAkAraM jJAnaM tadidamevamiti smaraNam / tadasmAkaM pramANamavisaMvAdAt pratyakSavat / apUrvArthAbhAvAnneti cet ; na; pratyakSagRhItasya tena grahaNe'pi kathaJcidapUrvArthatvAt zabda saMsRSTatvasyAgRhItasyaiva pratipatteH / pratyakSaviSayasya kSaNikatvenApakramAt kathaM tasyaiva punastatsaMsRSTatvena grahaNa miti cet ? na; ekAntataH kSaNikatvasya pratikSiptatvAt / kathaJcidakSaNikatve'pi pUrvAkArasyAtItatvenAgrahaNAt / kathaM tasyaiva punarviziSTasya grahaNamiti cet, na; zaktivizeSe kSayopazamalakSaNe 'satyatItatvAderakiJcitkaratvAt / kSaNikatve'pi bhAvAnAM kathamasyAprAmANyam ? asvalakSaNaviSayatvAditi cet ; anumAnasyApi syAt / svalakSaNapratibandhAnneti cet ; na; atrApi tulyatvAt, pAramparyeNa svalakSaNAdutpatteravizeSAt / tato'vazyaM pramANayitavyaM vyavahArasiddhatvAcca / anyathA "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0 vA0 17 ] ityasaGgataM syAt / tathA yadevamiti jJAnamatItamAtrasmaraNaM tadapi pramANaM tadvadevAvisaMvAdAt / gRhItagrAhitvAnneti ...ceta; anumAnaM katham ? samAropavyavacchedAditi cet ; na; smaraNAdapyadarzanasamAropa30 vyavacchedena vyavahAraprasiddhaH / tato yuktaM tasyApi prAmANyaM kathaJcidapUrvArthatvasyApi bhAvAta, - sannihitatayA hi tadgrahaNamakSajJAnena atItatayA ca smaraNeneti / " sAmprataM tarkasya prAmANyaM darzayitumAha pratyakSe'rthe'nyathAropavyavacchedaprasiddhaye // 4 // anumAnam [ ato hetuvyavacchede'navasthitiH] iti / 1-NamitIti prA0, ba0, pa0 / 2-daviplavA- prA0, ba0, pa0 / 3 -matipUrva zrutaM proktamavispaSTArthatarkaNam / -ta0 sA0 zlo0 45 / 4-ve parika- prA0, ba0, 50 / 5-kAraM tadi-prA0, ba0, p0|6-sNspRsstttv- prA0, ba0, pa0 / 7 satyabhIta-pA0, ba0,pa0 / 24 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385] 3 pravacanaprastAva 361 ___na hi anumAnaM vastupratipattaye 'parairabhyanujJAnam vastunaH sarvAtmanA pratyakSataH evAdhigamAt / "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / " [pra0 vA0 3 / 44 ] iti vacanAt / apitu pratyakSe'rthe kSaNikaniraMzasvalakSaNe yo'nyathAropo nityAdivikalpaH tasya vyavacchedaH tasya prasiddhaye "bhrAntyA nizcIyate neti sAdhanaM sampravartate / " [pra. vA0 3 / 44 ] ityabhidhAnAt / bhavatyevaM tathApi kimiti cat ? ucyate; liGgAdanumAnaM smbndhprtipttau| na ca tatra pratyakSasya sAmarthyam ; sannihitamAtraviSayatvAt, sAkalyena ca tatpratipattAvanumAno- - papattiH, anyathAvyabhicArasambhavAt / sakalaviSayameva yogipratyakSamiti cet, na; tasyApi viSayakAryatvena kAraNa' eva pravRtteH / kAraNameva tasya sarvamiti cet; tarhi tatsamadezakAlameva sakalamapi jagattatkArya bhavet, ekasAmagrayadhInatvAt, anyathA rUpAdikamapi tathA 10 na bhavediti na rasadezAdau rUpAderanumAnaM bhavet / satyapi tatastatpratipattirasatkalpaiva nirvicAratvAt, kSaNabhaGagAdivaditi na tato'numAnamupapannam / nApi mAnasapratyakSatastapratipattiH; tataH svarUpavedavikalAdarthajJaptereva "vimukhajJAna" ityAdinA' pratikSiptatvAt / etadevAha-ato hetuvyavacchede'navasthitiH iti / / ___ bhAvapradhAnamatra hetupadam / hetorhetutvasya sAdhyasambandhasya ataH prakRtAtpratyakSAt, 15 vyavacchede vizeSeNa sAkalyalakSaNenAvacchedo'vabodhaH 'tasmin avasthiterutpatterabhAvo'navasthitiH anumAnasyeti vibhaktipariNAmena smbndhH| bhavatvanumAnAdeva tadvayavaccheda iti cet ; na; tatrApi tadatadvikalpAttadabhyupagame'navasthitereva doSAt / tadAha-ata ityAdi / ataH prakRtAdanumAnAt-'tasmAdeva tadvayavacchede'numAnam, anumAnAcca tadvyavacchedaH' iti parasparAzrayAdanavasthitiH, ubhayorapyapratiSThAnAt / anyatastadva yavacchede tatrApyanyatastadvya- 20 vaccheda ityanavadheranumAnaparamparAyAH prApteH tato'nyadeva tatra pramANamabhyanujJAtavyam / tadAhaata ityAdi / ataH AbhyAM pratyakSAnumAnAbhyAm ahetuvyavacchede hetuvyavacchedAbhAve navasya pratyagrasya sambandhapratipattinibandhanasya pramANasya sthitiH aviclnm| na ca tattAbhidhAnaM pratyakSamava; vicArakatvAt, pratyakSasya ca viparyayAt / nAnumAnamapi; aliGgajatvAt / atastAbhyAmanyadeva pramANaM nirUpita smaraNavat / tataH pratiSiddhamidam-"na pratyakSAnumAna- 25 vyatiriktaM pramANam" [ ] iti; smaraNatarkayostadvyatiriktayorevaM' pramANatvAt / sAmpratamupamAnasya pratyabhijJAvizeSatvena pramANAntaratva mapAcikIrSustadeva tAvatparaparikalpanayA darzayati ___upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAtsAdhyasAdhanam // 8 // iti / / godarzanAhitasaMskArasyATavyAM paryaTataH prasiddho'rtho gavayaH tasya sAdharmya sAdRzyaM tato gavAnusmaraNasahAyAt sAdhyasya sAdRzyaviziSTasya goH, tadviziSTasya vA sAdRzyasya yat 30 1 "bauddhaiH- tA0 tti0| 2 "nAkAraNaM viSayaH iti saugatairuktatvAt"- tA0 Ti0 / 3 "pratyakSAt caNabhaGgAdipratipattiyathA- tA.Ti0 / 4 nyAyavi0 zlo0 1119 / 5 "pratyakSAt sAdhyasambandhasyAvabodhe saugatairaGgIkriyamANe ityrthH|"- tA0 tti0| 6-pitaM smara- pA0, ba0, pa0 / 7 -reva pramANa-pA0, ba0, pa0 / 8-mupAci-pA0, ba0, pa0 / 6 -kalpanAyA zrA0, ba0, pa0 / nyAyasU0 11116 / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nyAyavinizcayavivaraNe [36 sAdhanam adhyavasAyaH tadupamAnaM pramANam / na cedamapramANameva, pratyakSasmaraNaviSayatvAditi zakyaM vaktum ; pratyakSeNa sAdRzyasyaiva smaraNenApi goreva kevalasya grahaNAt, na tayoranyatarasyetaraviziSTasya / tatra tUpamAnameva pramANaM tata eva tasya pratipatteH / taduktam "tasmAdyatsmaryate tatsyAtsAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyataH siddharupamAnapramANatA // " [ mI0 zlo0 1 / 1 / 5 upa0 zlo0 37, 38 ] ___ yadi vA, pUrva 'gauriva gavayaH' ityatidezavacanAt punaraTavIgatena ca pratyakSataH prati10 pannaH prasiddho'rtho gavayaH tasya sAdhAttadvacanAdisahAyAt yat sAdhyasya 'so'yaM gavayazabda vAcyo'rthaH' iti saMjJAsaMjJisambandhasya sAdhanaM pratipattiH tadupamAnaM tatphalam, 'sAkSAtpratyakSAgamasAmagrayA evopamAnatvAt / na cedaM pratyakSameva ; AgamavyapekSaNAt / nApyAgama eva; tataH sAmAnyenaiva sAdhyasya, atazca vizeSataH pratipatteH, upakramabhedAdAgamAdasyArthAnta ratvopapatteH, upamAnatayaiva pramANatvAvakalpanamasyeti mImAMsakA naiyAyikAzca pratipannAH / tAnpratyatiprasaGagaM 15 darzayannAha yadi kizcidvizeSeNa pramANAntaramiSyate / 'pramitArthe pramANAnAM bahubhedaH prasajyate // 86 // iti / pramitArtho mImAMsakasya gavAdiH pratyakSAdinA tasyAvagamAt naiyAyikasya saMjJAsaMjJisambandhaH, tasyApyAgamato'dhyavasAyAt / tatra yadi kiJcidvizeSeNa alpabhedena pramANAntaraM pratyabhijJAnA20 dupamAnamanyatpramANam iSyate tadA pramANAnAM bahu yathA bhavati tathA bhedo nAnAtvaM prasajyate / tathAhi gavaya eva goH samAna itivat tamAlAttAladrumo dIrghaH bilvAdAmalakamalpaM kSIrAdapIkSuraso' madhurataro mAthurAH pATaliputrakebhya ADhayatarA ityAdijJAnaM pratyakSasmaraNaviSayaviziSTadIrghAlpAdibhedopAdhitAlAmalakAdigocaram upamAnAdanyo'nyatazcAnantarbhAvena bhinna jAtIyameva pramANamiti na SaTpramANaniyamavyavasthApanaM mImAMsakasyopapannaM bhavet / tathA gavaya25 darzina eva tadvisadRzo mahiSa iti ca jJAnasya pramANAntaratvAt / zakyaM hi vaktum - pratyakSeNAvabuddhe'pi vaidhaye mahiSe smRte / viziSTasyAnyataH siddhestasyaivAtra pramANatA // 1825 // iti / tathA naiyAyikasyApi na pramANa catuSTayaniyamakalpanaM prasiddhasAdhAdivAnyato'pyanekadhA saMjJAsaMjJi pratibandhabuddherbhAvAt / tathAhi-kSIranIravibhAgakArI haMsaH, SaTcaraNo madhu30 karaH, ekaviSANo gaNDakaH, zvetachasiMhAsanAlaGakRto rAjA', iti vizvastavacanAt pratipadya punarha sAdikaM pazyataH sa eSa haMsAdivAcyo'rtha iti pratipatterbahulamupalambhAt / pratyabhijJavAlpatvAdijJAnaM prAgupalabdha syaiva tasya punarviziSTatayA saGakalanAditi cet ; siddhamupamAnasyApi tattvamavizeSAt / bhavatastahi smaraNAdi kinnAma pramANamiti cet ? Aha 1 sAkSAttatpra-zrA0, ba0, pa0 / 2 pramitArthaH pra-prA0, ba0, pa0 / 3-dhasyAsyagato'dhyazrA0, ba0, p0|4-rsaa madhurA mAdhurAH pA-zrA0, ba0, p0|5-craadup-praa0, ba0, p0|6-ti naSTaM pramA- zrA0, 20, pa0 / 7 gavaM tu darzi- zrA0, ba0, pa0 / 8 pratisambandhaprasiddharbhAA0, ba0, p0|6 -tayApi sa-zrA0, ba0, pa0 / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 87-88 ] 363 3 pravacanaprastAvaH sarvametacchru tajJAnam [anumAnaM tathAgamaH ] / iti / sarva niravazeSam etat prakRtaM smaraNapratyavamarzatarka lakSaNaM zrutajJAnaM parokSapramANam aspaSTyAt / idamevamiti jJAnaM spaSTameva sannihitaviSayatvAditi cet; na; tasyApi 'saGketitAbhilApayojanAyAmaspaSTatvAt / kathaM tarhi tacchrutameva spaSTAMzasyApi bhAvAt ? na cedaM jJAnadvayameva, ekasyaiva vikalpetaratayeva spaSTetaratayApi pratyavabhAsanAt, anyathA 5 santAnAntaravadapratisandhAnaprasaGgAditi ca et; satyamidaM zrutatvakathanaM tu tatra sAbhilApa:viSayapratipattau tadaMzasyaiva prAdhAnyAt / tato yuktaM smaraNAdeH 'parokSatvam / arthApattistarhi pramANAntaramiti cet; na; tasyA anumAnatvAt vyAptisAmarthyAdutpatteH / bahirvyAptirabhAvAdarthApattiriti ca et; na; anumAnasyApyantarvyAptireva gamakatvasya nirUpaNAt / etAvatA ca bhede pakSadharmavatyAstatastadvikalA kinna pramANAntaram ? anyathA - 10 nupapatteravizeSAditi ca et; ata evAnumAnAdapi na bhavet / abhAvajJAnaM tu bhUtalAdo kaivatyamAtre pratyakSam niSedhyavizeSopahite pratyabhijJAnam, avinAbhAvApekSAyAmanumAnam, vacanamUlatve cAgama iti na pramANAntaram / anumAnAgamayoracA spaSTapratibhAsatvAnna parokSAdbhedaH / tadAha - ' anumAnaM tathAgamaH' iti / na kevalaM smRtyAdikameva zrutajJAnam api tvanumAnaM tadvadAgamazca eti / kathaM punarAgamaH pramANamiti ca et ? Aha 15 sampradAyAvighAtena yadi tattvaM pratIyate // 87 // iti / sarvajJopadezamUlamupadezapAramparya sampradAyaH tasyAvidhAto'vicchedastena tattvam AgamavAcyaM yadi pratIyate pramANamAgamo nAnyathA tathA ca tatpratipattirbhagavatpravacanAdeva, zakyaparicchede vastuni pratyakSAdinA saMvAdasyAnyatra visaMvAdAnavabhAsasya ca zAstralakSaNasya 20 tatraiva pratipatteH pratyAgameSu ca viparyayAt / tataH sthitaM pratyakSaM parokSaM ceti dve eva pramANe iti / kiM punaH pratyakSaM kiM vA parokSamityatrAha Adya parokSamaparaM pratyakSaM prAhurAJjasam / iti / "matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnam / " [ ta0 sU0 119] ityatra pAThApekSayA''dau bhavatvAt Adye matizrute te prAhuH pratipAdayanti sUtrakArAdayaH / kim ? parokSaM pramANam / 25 parokSatvaJca tayorindriyasannikarSaliGgAdibhirutpAdyamAnatvAt 'parairukSyate sicyate iti parokSam' iti vyatpatteH / aparaM tAbhyAmuttaram avadhi manaH paryayakevalabhedaM jJAnaM pratyakSaM prAhuH / pratyakSatvamAtmamAtrApekSatvAt akSamAtmAnaM prati gataM kAraNatvenAzritaM pratyakSam' iti vyutpatteH / na caivaM matijJAnAderapi pratyakSatvam AtmamAtrApekSasyaiva tattvopagamAt matyAdau ca tadabhAvAt / tadidamubhayamapi pramANam AJjasaM na vyavahAramAtraparikalpitam, 30 paramArthataH pramANasyAbhAve kalpanayApi tadasambhavasya nirUpitatvAt / kathaM tarhi matijJAna'syaivamavagrahAdibhedasya pratyakSatvamuktam / AtmamAtrApekSatvAbhAvAditi cet ? atrAhakevalaM lokabuddhayaiva materlakSaNasaMgrahaH ||88 || iti / 1 saGketAbhilA- A0, ba0, pa0 / 2 - lApivi- zrA0, ba0, pa0 / 3 - samarthApa- zrA0, ba0, pa0 / 4 - Nasya ca ta - prA0, ba0, pa0 / 5 - nasyaivAva- zrA0, ba0, pa0 / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 389-90 kevalam AgamanirapekSaM' lokasya vyavahartuH ' janasya buddhacaiva mateH avagrahAdijJAnasya lakSaNena pratyakSoktena saGagraha iti / etaduktaM bhavati - vyavahartuM matijJAne'pi lakSaNalezadarzanAt pratyakSaprasiddheH tadanurodhena tadapi pratyakSatayA saGgRhItaM na mukhyataH / mukhyataH punaravadhyAdijJAnameva pratyakSam samagrasya spaSTatAlakSaNasya tatraiva bhAvAt / evamapi tathA5 vidyAlakSaNAdeva pratyakSavyapadezAt kimAtmamAtrAzritatvena kalpanamiti cet; na; pravRtti'nimittavat vyutpattinimittenApi tatra tadbhAvanivedanArthatvAt tathAtatkalpanasya / tataH sthitaM kevalamityAdi / kathamAgamasya parokSatvamuktam 'anumAnaM tathAgamaH' iti, tasyAjJAnatvAt, jJAnasyaiva cAgame parokSatvakathanAditi cet ? atrAha 10 20 zravaNaM zabdaviSayaM pratyakSaM tasya kArya yat yathArthamabhidheyajJAnaM tasya hetutvAt syAdvAdo bhagavatpravacanaM pramANamupacArAt na mukhyataH / mukhyatastajjanitasya jJAnasyaiva prAmANyAccakSurAdivat / prasiddhaM hi cakSurAderupacArAdeva prAmANyaM vastutastajjanitasya jJAna - syaiva rUpAdau prAmANyAt' / tattvata eva syAdvAde kuto na prAmANyamiti cet; na; mukhyato 15 jJAnaprAmANyasyaiva naiyAyikasyopagamAt / pramittihetutvAttu' prAmANyamupagamyata eva upacArasyApratikSepAt / tadevAha - 25 364 30 syAdvAdaH zravaNajJAnahetutvAccakSurAdivat / pramA [ pramitihetutvAtprAmANyamupagamyate ] || 8 || iti / pramitihetutvAtprAmANyamupagamyate / iti / subodhametat / na caivaM prameyasya tatpratiSedho yuktaH tasyApi " arthavatpramANam" [ nyAyabhA0 1|1|1] ityatra taddhetutvena vyAkhyAnAt, nyAyopasthApitasya vacanamAtreNa niSedhAyogAt / tataH sthitaM jJAnameva pramANamiti / kimidAnIM pramANaphalamityAha pramANasya phalaM tattvanirNayAdAnahAnadhIH / iti / 1 : AdAnaM ca hAnaM ca tayordhIH buddhiH AdAnahAnadhIH upalakSaNamidam tenopekSAdhIrityapi pratipattavyam / tatvasya jIvAdeH nirNayaH saMzayAdivyavacchedarUpo'dhigamaH tena sahAdAnahAnadhI: tattvanirNayAdAnahAnadhIH sA pramANasya uktalakSaNasya phalaM prayojanam / taccAvyavahitaM " tattvanirNayaH, vyavahitamAdAnahAnabuddhiH pramANatastattvanirNaye pazcAdbhAvAt, tattvanirNaya eva pramANaM " prAmANyaM cetasAM svArthavyavasAya:" [ ] iti vacanAt / sa eva kathaM tasya phalaM bhedAbhAvena tatsAdhyatvAbhAvAditi cet; na; kathaJcidbhedasyApi bhAvAt / tathAhi na svanirNaya eva pramANam, svaparivibhAgAderanirNayaviSayetvenAbhAvaprasaGgAt / advaitasya ca pratikSepAt / nApi paranirNaya eva; svanirNayAbhAve tasyApyanupapatteH / ubhayanirNaye ca siddhaH svanirNayAtmanastasya paranirNayAt tadAtmanazca 1 - kevalasya - zrA0, ba0, pa0 / 2 - hartuH jJAnasya zrA0, ba0, pa0 / 3 lakSaNe lezazrA0, ba0, pa0 / " pratyakSa maJjasA spaSTamiti prAguktaspaSTatvasya / " - tA0 Ti0 / 4 -taH punaravidyAdijJAzrA0, ba0, pa0 / 5 ttirna nimittavadutpatti prA0, ba0, pa0 / 6 - NyAttata eva zrA0, ba0, pa0 / 7 - miti naiyA - A0, ba0, pa0 / 8 vAtprAmA zrA0 ba0, pa0 / 9 - pAna caivaM zrA0, ba0, pa0 / 10 - hita nirNayo A0, ba0, pa0 / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 10] 3 pravacanaprastAvaH 365 svanirNayAdbhedo'pIti yuktaM tatsAdhyatayA nirNayasya ttphltvm| kathaM punaH sahabhAvinaH pramANAnnirNaya iti cet ? pradIpAttamo'pahAraH katham ? satyeva tasmistadbhAvAditi cet ; samAnamanyatrApi / na ca 'tatsahabhAvaniyamaH, pramANasya prAgapi bhAvAt / tadanyadeveti cet ; na; abhedasyApi pratyabhijJAnAt / Atmanyeva tatpratyabhijJAnaM na pramANe iti cet ; na; pramANAdanyasya tasya pratikSepAt / tahi nirNayaH phalaM kathaM tena pramANasya vyapadezaH "pramANaM svato , nirNayaH" [ siddhivi0 pari0 1 zlo0 2 ] ityAdau taniSpAdanarUpeNaiva tadvyapadezopapatteriti cet ; satyam ; zaktibhedenaiva kSayopazamAparanAmnA pramANa'bhAvasyAbhyanujJAnAt / nirNayena tu tadbhAvakathanaM tenaivAvyatirekeNAphalena tadbhAvo na nirvikalpanAdhigameneti jJApanArtham / tenApi tadavasthitAvatiprasaGagaH akiJcitkarAdAvapi darzane tatprasaGagAt / tathA ca vyarthamavyutpattyAdivyavacchedAya tatra jJAnAntaraparikalpanam / adhigamAdapi tadvayavacchedarUpAdeva , tadvayavasthitizcat; siddhastahi nirNayAdevAsau, tAdRgadhigamasyaiva nirNayatvAt / kathaM punarekasyaiva jJAnasya pramANaphalabhAvena bhedaH ? sarvasyApi vastunaH svasvabhAvavyavasthityA niraMzasyaivopapatteH / sArUpyAdhigame bhedena kvacittadbhAvakalpanaM tu vyAvRttibhedAdeva na tattvata iti 'cat ; na; tadbhedasyApi kvacittattvatobhAve'nekAntavAdapratyujjIvanAt / tasyApyanyatastadbhedAt parikalpanAyAmanavasthAprasaGgAt / tato dUraM gatvApi tattvata eva 15 vyAvRttibhedamabhyupagacchatA kvacitpramANaphalabhAve tadbhedo'bhyupagantavyaH prtiitiblsyaavishessaat| vastuto nirbhedameva jJAnaM svato'vabhAsate, grAhyAdibhedastu tatra viplavakRta iti cet ; na; viplavasyApi viplavAntarAdbhedapratibhAsitve'navasthAdoSasya duSpariharatvAt / svatastat pratibhAsitve tu na nirbhAgajJAna pratiSThAniSThitiH / ato nirAkRtametat-"avibhAgo'pi buddhayAtmA" [pra. vA0 2 / 354 ] ityAdi / tanna anekAntapradveSe sautrAntikAdeH kalpanayApi 20 pramANaphalavyavasthApanamupapannam / bhavatu tarhi pramANAdisakalavikalpAparAmRSTameva tattvamiti cet ; na; tasya prapaJcataH pratikSiptatvAt / tataH sthitaM tattvanirNayaH sAkSAt, AdAnAdibuddhistu pAramparyeNa phalaM pramANasyati / paramapi tatphalaM darzayannAha niHzreyasaM paraM prAyaH [kevalasyApyupekSaNam // 60 // iti / 25 niHzreyasaM kaivalyaM paraM prakRSTaM pazcimaM vA pramANasya phalamiti sambandhaH / sati hi pramANataH tattvanirNaye mithyAdarzanAdiparityAgena samyagdarzanA dyabhyAsata: prAdurbhavanniHzreyasaM paramparayA pramANasya phalamiti manyate, prAyo bAhulyena tatphalaM sarvatrAbhAvAt / samprati kevalajJAnasya phalaM darzayati-kevalasyApyupekSaNam / iti / sakaladravyaparyAyagocaraM niratizayaM jJAnaM kevalaM tasya upekSaNaM sarvatraudAsInyaM phalaM tadapohAdikaphalAntarasyA- 30 bhAvAt / apizabdAt sarvaviSayo nirNayazca "ajJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare" [ AptamI0 zlo0 102 ] iti vacanAt, ajJAnanAzasya nirNayarUpatvAt / "satyaM pramANasya nirNItiH phalaM sA tu tatkAryatvena tato bhinnaiva nAnAntaram 1 tassahAyani- prA0, ba0, 50 / 2 -mANAbhAva- zrA0, ba0, pa0 / 3 tadbhAvo nirvizrA0, ba0, p0|4 cettanata- taa0| 5-phalatabhedo- taa0| 6tu nirbhAga-zrA0 ba0, pa0 / 7-pratiSThAniSThitaH prA0, b0|-nisstthtH p0| 8-nAbhyAsataH zrA0, ba0, p0| 9 tdbhyuhyaadikphtaa0| 10 svatvaM pramA- zrA0, ba0, pa0 / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 nyAyavinizcayavivaraNe ata evoktam - "yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" [ cet; atrAha [3 / 91 ] iti / iti pratyakSaM zrutavijJAnahetureva prasajyate / iti / zrutamabhilApastanmizraM vijJAnaM zrutavijJAnaM dadhyodanAdivadvRttiH tasya nIlamida5 mityAdirUpasya hetureva kAraNameva pratyakSaM nirvikalpadarzanaM prasajyate na pramANamityevakAraH / tathAhi na tasya svataH prAmANyam; anirNayasvabhAvatvAt akiJcitkaravat / nApi nirNayahetutvAt; nirNayasya vikalpatvenAvastuviSayatvAt / tajjananAt prAmANye saMzayAdijananAdapi tatprasaGgAt / vastuviSaya eva nirNayaH, vyavahartrA tadviSayasya vastutayaivAdhyavasAyAditi cet; kiM punarbhavato vyavaharttari vizvAsa: ? bADham, "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0 vA0 17 ] 10 iti vacanAditi cet; tarhi nirNayasyaiva prAmANyaM syAd vyavahartustatraiva tadabhiprAyAt, na nirvikalpadarzanasya tatra tadgandhasyApi vyavahartrAnA ghrANAt / tato nirAkRtametat" gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM pramANam" [ pra0 vA0 1 / 5 ] iti / yadi tatprAmANye na tatra vizvAso niyata vastuviSayatve'pi na bhaveda' rdhajAtIyAnupapatteH / kathaM vA pratyakSaM nirNayasya hetuH vikalpatvAt ? atha tadvAsanaiva hetunirNayasya pratyakSaM tu kevalaM tadbodhakamiti 15 cet; nedAnIM pratyakSeNa kiJcit, arthasyaiva cakSurAdikamabhipatatastaddbodhakatvopapatteH acetanasya kathaM tadbodhakatvamiti cet ? kathaM darzanahetutvam ? sAmarthyAditi samAnamanyatra / tanna pratyakSAnnirNayasambhavo yatastatpramANam / saMbhave'pi mukhyataH tasyaiva prAmANyAt, pratyakSaM sannikarSAdivattasya hetureva na pramANamiti sthitam / pramANavannayAnAmapya'dhigamahetutvam "pramANanayeradhigamaH [ ta0 sU0 16 ] iti 20 sUtre, kAmataste'pi vipratipattinirAsena nirNetavyA iti cet; atrAha- iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH // 61 // iti / syAdvAdapravivecitArthaikadezagocaraH ' pratipattrabhiprAyo nayaH / sa ca dvidhA arthanayaH zabdanayazceti / prAcyaH punazcaturdhA naigamaH saGagraho vyavahAra RjusUtra iti / pazcimastredhAzabdaH samabhirUDhaH evambhUta iti / tatra yasmin dvayorbhedagamanaM sa naigamaH naikaM gamo naigamaH iti 25 vyutpatteH, yathA guNaguNinau kriyAtadvantau sAmAnyavizeSau ca bhinnAviti / samyak ekatve sarvagrahaNaM saGgrahaH, yathA sarvamekaM sadavizeSAditi / saGgraha viSayasya punarvyavaharaNaM vibhajanaM vyavahAraH, yathA yatsattadravyaM guNaH karma" ceti / Rju praguNaM sUtraNamRjusUtraH, yathA sarva varttamAnamAtrameva na pUrvaM nApi pazcAditi / kAlAdibhedAdarthabhedakArI zabdaH / tatra kAlabhedAt adbhavati bhaviSyatIti kArakabhedAt vRkSaM pazya, vRkSAya jalaM dehIti, liGgabhedAdardharcamarddharcaH 11 30 iti / paryAyabhedAdarthabhedakRt samabhirUDhaH, yathA zaktAdeva zakro na pUraNAt, tato'pi purandara eva na zakra iti / kriyAzrayastvevambhUtaH puraM dArayanneva purandaro nAnyadeti / tadeteSAM saptavikalpAnAmavAntaravikalpAdanekaprakArANAM nayAnAm apekSAtaH pratipatrodAsInya 1 - diva vRttiH prA0, ba0, pa0 / samAsaH / 2 nirNaye vyava - zra0, ba0, pa0 / 3 - yatovastuviSayepi tA0 / 4 - darthajAtIyA - zrA0, ba0, pa0 / 5 - tvAdarthavadvAsanneva zrA0, ba0, pa0 / 6 - madhyabhyadhi- A0, ba0, pa0 / 7 kAlataste A0, ba0, pa0 / 8 - caraprati - zrA0, ba0, pa0 / 9 - hanayasya zrA0, ba0, pa0 / 10 karmeti ceti zrA0, ba0, pa0 / 11 - dAdarthamardharcaH pa- A0, ba0, pa0 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 62-63 ] 3 pravacanaprastAvaH 367 lakSaNayA'pekSayA tattvaM zrutavikalpatvena pramANatvam iSTamabhyupagatam, anyathA durnayatvena tadanupapatteH / tacca teSAM tattvaM vistarato nayacakrataH tannAmadheyAccirantanazAstrAt pratipattavyam / tadevaM vyavasthApitaprAmANyasya pravacanasya zAstrAnte prayojanamAha-mithyAtvaM saugatAnAM kaNacarasamayaM kApilIyaM prameyaM prAgalbhyaM zAbarANAM jinapativihitAzeSatattvaprakAze / paryAptatvaM vyapohannupahasanamayaM prastuvannyAya mArge syAdvAdaH sarvavAdapravaNaguNagaNaH zreyase no'stu nityam ||2|| iti / 5 ayamasminprastAve nirUpitaH syAdvAdo bhagavatpravacanaM zreyase no'stu nityam / kIdRza: ? sarvasmin vAde pratyakSAdisthAnatrayalakSaNe pravaNaM samagraM guNAnAM nirdoSatvAdInAM gaNaH samUho yasmin sa tathoktaH / kiM kurvanniti cet ? ucyate, sugatasyeme saugatAH teSAm, 10 bahuvacanAdanyeSAmapi tAdRzAnAM yanmithyAtvaM sarva svapnAdivadbhrAntametra na tattvataH kiJciditi yazca kaNacarasya vaizeSikatantrakRtaH samayaH parasparavyatirikta dravyaguNAdipadArthopadezaH, akSapAdasama 'yasyApRthagvacanaM kaNaca rasamayAdavizeSAt / yadapi kApilIyaM kapilaziSyANAM prameyaM vyaktAvyaktajJAtRvikalpam yaccApi zAbarANAM prAgalbhyaM svataH prAmANyAdiparikalpanapATavaM sarvametadvyapohannapAkurvan iti / na kevalamidameva apitu yo'sau 15 jinapateH sambandhI "vizeSeNa hito vineyalokasyAzeSANAM sUkSmAdibhedAnAM tattvAnAM prakAzastasmin yadupahasanam - evaM yatkevalajJAnam " - [ mI0 zlo0 co0 zlo0 141] ityAdimImAMsakasya, "tasmAdanuSTheyagatam " [pra0 vA0 1 / 33] ityAdi saugatasya tadapi vyapo - hanniti / kiM kurvan vyapohati ? nyAyamArge pratyakSAdirUpe paryAptatvaM bhAvAnAM saugatAdikalpanAviparyayeNa yat pari samantAt AptatvaM tatprastuvan prakaTayan, anyathA tadvyapohanAnupa- 20 patteH / kiM punastacchreyo yadarthatvaM syAdvAdasyAzAsyate iti cet ? sakalAvaraNaparikSayavijRmbhitaM kevalajJAnameva / tadevAha -- naikAntakSAyikANAm [atizayamavadannaiva nAnArthasAdhyam, naiSkiJcanyaM tapo vA'vigalitasakalaklezarAzervinAze / niSparyAyaM pravRtta sakalaviSayagaM kevalaM veda nityam, yo'yaM tasmai namAmastribhuvanagurave zambhave zAntaye te || 3 || ityAdi / naikAnto'nekAntaH nazabdena samAsAt / anekAntenA'nekaprakAreNa kSayA eva karmmaNAM kSAyikAH svArthikatvAtpratyayasya teSAm atizayaM tAratamyaM avadannaiva pratiSedhadvayena vidhipratipatteH / sa evAtizayaH kutaH siddha iti ca et ? tannibandhanAt ' jJAnAtizayAdeva / asti cAyam-asahAyendriyAdArabhya AzAstravidaH pratIyamAnatvAt, atazca tatpratipattiH / 30 ata evAha - nAnArthasAdhyam iti nAnA cAsAvatizayavattvAdarthazca prayojanaM jJAnalakSaNaM nAnArthastena sAdhyamanumeyaM teSAmatizaya mavadannaivetyanena ' hetUktaH (turuktaH ) / sAdhyaM punarasya 1 - kSAdhiSThAna - A0, ba0, pa0 / 2 - taH kathaJciditi A0, ba0, pa0 / 3 -yasya pRthaA0, ba0, pa0 / 4 - kalpitena zrA0, ba0, pa0 / 5 vizeSahito tA0 / 6 - bandhanajJAnAti - zrA0, ba0, pa0 / 7 - yavadanyeve - A0, ba0, pa0 / 8 hetyuktaH sAdhyaM tA0 / 25 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 384 1 kvacittadatizayasya pariniSThitatvam / tathA hi yadatizayavat tat kvacitpariniSThitaM yathA parimANam, atizayavAMzca karmaNAM kSaya iti / yatra ca tatpariniSThA tajjJAnaM sarvaviSayaM bhavati / tathAhi yadyatra vyapagatAvaraNaM jJAnaM tasya tadgrAhyaM yathA nIhArAdyapagame pratyakSasya vRkSAdi, vyapagatAvaraNaM ca kasyacid jJAnaM sarvatreti / tadevAha - avigalitetyAdi / 5 yo'yamevamavadannaiva veda vetti sakalaviSayagaM kevalaM kevalajJAnaM nityamavinazvaraM niSparyAyamakramam / upalakSaNamidaM tena niSkaraNaM nirvyavadhAnaM ca / kadA tatpravRttam ? avigalito yaH sakalAnAM klezAnAM karmatadAsravarUpANAM rAzistasya vinAze pravRttam / kutastadvinAzo'pIti cet ? tapasa eva / tadAha - naiSkiJcanyaM tapo vA iti / veti samuccaye / tapo hi bahirantarvikalpaM tadvinAzopAyaM yo'yaM veda / kIdRzam ? naiSkiJcanyam / nanu tattvajJAna10 bhAvanaM tapastatkathaM naiSkiJcanyamiti cet ? na; satyeva tasminnispRhatvarUpe tadupapatteH / ata evoktam 368 "samAdhitantra stadupohapattaye, dvayena nairgranthyaguNena cAyujam / " [ ] iti / tasmai yo'yaM vedetyuktAya namAma ityAdi sugamam / caturthI tu sarvatra " galhAdibhirba hulam " [ zAka0 1 / 3 / 139 ] iti / tataH sUktam 15 20 naikAntakSAyikANAmatizayamavadanna va nAnArthasAdhyam, naiSkiJcanyaM tapo vA'vigalitasakala klezarAzervinAze / niSparyAyaM pravRttaM sakalaviSayagaM kevalaM veda nityam, yo'yaM tasmai namAmastribhuvanagurave zambhave zAntaye te || punarapi zAsanasyArAdhyatvaM phalavattvena darzayannAha - yuktAyukta parIkSaNakSamadhiyAmatyA darArAdhinAm, saMsevyaM paramArthavedasakaladhyAnAspadaM zAzvatam / lokAlokakalAvalokana bala prajJAguNodbhUtaye AbhavyAdakalaGkamaGgalaphalaM jainezvaraM zAsanam ||14|| iti // 25 jinezvarasyedaM janezvaraM zAsanam / kIdRzam ? paramArthasya jIvAderyo vedo bodho yacca sakalaM dharmazuklavikalpaM dhyAnaM tayorAspadaM zAzvataM prabandhato nityam / punarapi kIdRzam ? akalaGakamaGgalaphala nirdoSaprazasta vividhakalpAbhyudayaprayojanam / Akutastatheti cet ? Aha- 'vUdabhavasya ( abhavasya ) bhAva abhavyam A tasmAdAbhavyAdA 'muktipadAditi / tatkim ? saMsevyamabhiyoktavyam / keSAm ? yuktAyukta parIkSaNakSamadhiyAm upapannetaravastuvicArapaTutaraprajJAnAm / kIdRzAnAm ? atyAdarArAdhinAM prazastazraddhayA ArAdhanazIlAnAm / tatteSAM kimarthaM saMsevyam ? atrottaraM loketyAdi / lokAlokayoH yAH kalA vividhavikalpAH aNuprabhRtipratipattivedyA bhAgAH tAsAmavalokanaM niravazeSadarzanaM tatra bala yasya prajJAguNasya tasyodbhUtaye iti / 30 1 pariNAmamati - zrA0, ba0, pa0 / 2 - davivetti prA0, ba0, pa0 / 3 -dupopapattaye zrA0, ba0, pa0 / 4 dharmyazu zra0, ba0, pa0 / 5 vyAdabhavasya bhAva zrabhavyamityapi pAThaH / bhavyasya zrA0, ba0, pa0 / 6 - muktipAdAdi - tA0 / 7 -nAmavyAdarA - A0, ba0, pa0 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanaprastAva 369 zrImannyAyavinizcayastanubhRtAM cetogurvInalaH, sanmArga pratibodhayannapi ca tAniHzreyasaprApaNam / yenAyaM jagadekavatsaladhiyA lokottaraM nirmito devastArkikalokamastakamaNibhU yAtsa vaH zreyase // 1 // vidyAnandamanantavIryasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayA pAlaM sanmatisAgaraM kanakasenArAdhyamabhyudyamI / zuddhyannItinarendrasenamakalakaM vAdirAjaM sadA, zrImatsvAmisamantabhadramatulaM vande jinendraM mudA // 2 // bhUyo bhedanayAvagAhagahanaM devasya yadvAGmayaM kastadvistarato vivicya vadituM mandaprabhurmAdRzaH / sthUlaH ko'pi nayastaduktiviSayo vyaktIkRto'yaM mayA, stheyAccetasi dhImatAM mtimlprkssaalnaikkssmH||3|| vyAkhyAnaratnamAleyaM prasphurannayadIptibhiH' / kriyatAM hRdi vidvadbhistudantI mAnasaM tamaH // 4 // zrImatsiMhamahIpateH pariSadi prakhyAtavAdonnati starkanyAyatamopahodayagiriH sArasvataH zrInidhiH / ziSyaH zrImatisAgarasya viduSAM patyustapaHzrIbhRtAM bhartu : siMhapurezvaro vijayate syAdvAdavidyApatiH // 5 // ityAcAryavaryasyAdvAdavidyApativiracitAyAM nyAyavinizcayatAtparyAvadyotinyAM vyAkhyAnaratnamAlAyAM tRtIyaH prastAvaH samAptaH / samAptaM ca zAstram / OM namo vItarAgAya / OM namaH siddhebhyaH / karakRtamaparAdhaM kSantumarhanti santaH / 1-dIdhitiH ityapi pAThaH / 2-svataM shrii-taa| 47 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasya kArikArdhAnAmakorAdyanukramaH bhAga pRSTa ilo0saM0 2 234 206 2 153 125 1 229-42 25 1 249 29 1 528 163 2 283 16 2 356 76 1 253 32 akiJcitkArakAn sarvAna akramaM karaNAtItaM akSajJAnAnujaM spaSTaM akSajJAne'pi tattulyaM akSayAt puruSatvAdeH akSAdInAM vikAro'vaM akSAderapyadRzyasya agniH svapararUpAbhyAM agrahaH kSaNabhaGgo'pi ajJAnarUpahetustadaaNavaH kSaNikAtmAnaH aNUnAM zrutayogyatvAata eva viruddhatvAdalaM atatkAlAdirapyAtmA atatphalaparAvRttArthA atadarthaparAvRttamaatadArambhatayA buddheH ataddhatuphalApohamaviatItuphalApohe ataddhetuphalApohaH atazca bahirarthAnAM atazcArthabalAyAtamaatAdAtmyasvabhAva atiprasaGgatastattvAt atItasyAnabhivyaktI atIttAnAgatAdInAM ataulyAdartharAzestaatyantamasadAtmAnaM atyantAbhedabhedI na atyakSeSu drumeSvanyaatyAsannAnasaMsRSTAnaatra dRSTaviparyastamaatra mithyAvikalpaudhaiH atrAkSepasamAdhInAma bhAga pRSTha zlo0saM0 atrAnyatrApi tattulya2 232 202 | atrApauruSeyatvaM jAtu 1 544 171 | atraivobhayapakSokta atha na vyavahAro'yaM atha nAyaM paricchedo 2 222 191 athedamasarUpaM kima2 106 76 athaikaM sarvaviSayamastu | adRSTadoSAzaGkAyAma2 152 123 adRSTadoSAzaGkAyAmanyatrApi 2 165 139 adRSTikalpanAyAM 1 348 82 | adRSTerartharUpamya 2 168 141 2 229 201 advayaM dvayanirbhAsa2 102 71 advayaM dvayani samAtma1 293 43 | advayaM paricittAdhipati2 168 142 | adha UrdhvavibhAgAdi1 248 29 | adhyakSamAtmani jJAna adhyakSamAtmavitsarve 1 495 147 adhyakSaliGgataH siddha adhyakSAdivirodhaH 2 50 25 / anAkArazaGkeSu 2 21 8 anarthamanyathAbhAsam 1 388 95 anarthAnekasantAnAna anarthaH paramAtmAnamata2 62 31 ananyasAdhanaiH siddhiH 257 33 ananvayAdidoSokteH 2 16 8 anapAyIti vidvattAmA1 424 110 analaH pAvako'gnitvAt 1 294 44 | anavasthAnato bhede 1 492 144 | anAdinidhanaM tattvama1 409 106 | anAdivAsanA na 1 406 104 | anAdisampradAyazcedAyu1 489 138 anAdhipatyazUnyaM 1 105 104 anumAnamato hetu1 251 30 anumAnamalaM kiM tadeva 1 312 2 340 74 1 334 69 1 421 108 1 200 12 1 531 166 1 270 35 1 467 123 1 322 56 2 295 25 .2 234 206 2 229 199 2 96 yhy 2 267 2 202 2 46 23 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 nyAyavinizcayasya bhAga pRSTha zlo0saM0 1 238 26 2 219 187 1 134 6 2 153 124 2 148 120 1498-502149 2 358 79 1 404 103 2 200 172 2 125 98 1 303 47 1 484 129 2 293 23 1 327 63 anumAnaM tu hetoH anumeyatvato'gnyAdianekatraikamekatrAnekaanekalakSaNArthasya antaHzarIrakRttazcedaantareNApi tAdrUpyaM antareNedamakSAnubhUtaM antareNeha sambandhaanya eveti kinne anyathA kalpavallIkaanyathA tadanirdezyaanyathAtvaM na cettasya anyathAtvaM yadISyeta anyathArthAtmanaH anyathA niyamAbhAvAanyathA niyamAyogAt anyathAnupapannatvaniyamaH anyathAnupapatvamataH kinna anyathAnupapannatvamasiddhaanyathAnupapannatvarahitA anyathAnupapannatvarahitA anyathAnupapannatvaM anyathA nA'pradezAdIanyathA sarvabhAvAnAmaanyathA sambhavAbhAvaanyathA'sambhave'jJAne anyathA svAtmani anyavedyavirodhAt anyasyAnyo vinAzaH anyAnapi svayaM prAhu anyonyasaMzrayAnno cet anyonyAtmaparAvRtta anvayavyatirekAbhyAM anvayo'nyavyavacchedo aparaH prAha tatrApi api cANDAlagopAlaapauruSeyavRttAnto apRthagvedyaniyamAda- . apratyakSaH suSuptA bhAga pRSTha zlo0saM0 2 189 166 apratyakSaM svasaMvedyama2 298 29 apratyakSe'pi dehe 1 494 146 apramattA vivakSeyam 2 354 72 apramANaprameyatvama1 304 48 aprameyaM prameyaM cet 1 263 35 apravRtteH phalAbhAvAt 1 524 161 aprasiddhaM pRthak siddhaM / 2 191 168 aprApyakAriNastasmAt -- 2 124 97 abAhyabhAvanAjanyaiH 108 72 abhaviSyatvasambhAvyo. 2 135 102 abhAvasyApyabhAvo'pi 2 125 97 abhinnadezakAlAnAma 2 124 96 abhinnapratibhAsena 1 490 141 abhinno bhinnajAtIyaiH 2 215 179 abhilApatadaMzAnAma2 106 77 abhedajJAnataH siddhA ayamarthakriyAhetura2 185 159 ayameva na vetyevamavi arthajJAnasmRtAvartha2 210 174 arthazAne'sato'yuktaH 2 232 202 arthamAtrAvabodhe'pi 2 177 154 arthasyAnekarUpasya 2 143 113 | arthAkAraviveko na 2 241 212 | artheSvapi prasaGgazce2 225 197 alamarthena cennaivamati2 182 157 | alpabhUyapradezaka2 148 119 alpabhedAgrahAnmAna avasthAdezakAlAnAM 2 119 91 avasthAntarvizeSo'pi 1 322 57 | avazyaM bahirantarvA avazvaM sahakArIti 1 486 133 avAntarAtmabhedAnAmAna2 152 124 avilpakamabhrAntaM 1 478 126 avijJAtatathAbhAva1 406 105 avinAbhAvasambandhaH 1 319 53 aviprakRSTadezAdira2 359 82 avirodhena vAgvRtte2 163 137 avirodhe'pi nityasya 2 87 . 52. avisaMvAdaniyamAda: 2. 188 163 2 159 130 1 469 124 2 147 118 1 425 112 2 214 177 2 174 152 2 157 128 1 487 136 2 142 110 1 520 158 2 186 161 1 350 83 2 221 190 2 302 31 1 521 159 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azakteraNuvat asaJcAro'navasthAnama - asato jJAnahetutve azrarthAtmA asambhavadatAdAtmya pariNAmaasAdhanAGgavacanamadoSo asiddhadharmadharmatve asiddhazcAkSuSatvAdiH asiddha siddherapyarthaH asiddhiH pratibandhasyetyapare asiddhiritareSAM ca asiddho vyavahAro'yaM asti pradhAnamityatra ahamasmIti vAkyA aheturAtmasaMvitteahaM mamAsravo bandhaH AkRtibhramavad yadvad AgamaH pauruSeyaH A AtmanA'nekarUpeNa AtmAdivyatirekeNa AtmA yo'sya pravaktA AtmIyeSu pramodAdi Aye parokSamaparaM AnumAnikabhogasyApyaAntarA bhogajanmAno AsavAdaH sa evAyaM AyAtamanyathAdvaita AyurvedAdi yadyaGga ArAdapi yathA cakSuArekA siddha AlokyArthAntaraM kuryAt AvRtairAvRtaM bhAgaiAsAditavizeSANAmaAstAM tAvadalAbhAdirayaAhurarthacalAyAtama itaratra virodhaH kaH iti tarkamapekSeta i kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH bhAga pRSTha ilo0saM0 2 172 149 1 211 20 1257-263 34 1 337 72 1 484 130 2 236 209 2 15 6 2 -225 196 1 209 17 2 217 182 uttarottara dehasya pUrva 1 226-29 23 | utpAdavigamanauvya 1 226-29 24 2 -80 51 2 353 69 208 17 1 2 335 1 2 2 2 2 2 166 139 2 285 20 147 8 91 54 ekAkAravivekena 355 75 ekAnekamanekAntaM 347 62 363 88 1 207 15 1 201 13 2 355 75 1 353-55 85 2 299 1 29 2 287 1 2 133 30 41 20 427 114 102 147 244 214 93 2 171 2 upamAnaM prasiddhArtha upalabdhezva hetutvAupalabdhyanupalabdhibhyAM upAdAnasya sUkSmatvAdya53 ubhayoktivadatroktau 1 380 iti naH karuNeSTamatyantaM idamevamiti jJAnaM idaM vijJAnamanyadvA indrajAlAdiSu bhrAntiindriyAdiSu naikatvaMiSTaM tattvamapekSAto iSTaM satyaM hitaM iSTasiddhiH pareSAM vA 1 2 187 341 74 162 ekatA bhAvasAmyAccet ekatra nirNaye'nantakArya eka bahubhedAnAM evaM yatkevalajJAnamaevaM hi sugatAdibhyo u ekAnte cettathA dRSTe - ekena caritArthatvAt ekaM calaM calairnAnyaiH etatsamAnamanyatra etadatra ghaTAdInAM etena pUrvavadvItasaMyogyA etena pratyabhijJAnA etena bhinnavijJAna etena bhedinAM bhedasaMvR etena ye'pi manyerannapratyakSaM etena vittisattAyAH etenAtIndriye bhAvakArya aMzagrahavivekatvAaMzayoryadi tAdAtmya e aM 373 bhAga pRSTha ilo0 saM0 2 262 7 2 360 2 141 84 110 1 319 52 2 138 106 2 366 91 2 220 188 2 16 7 2 1 2 361 2 191 171 2 102 70 484 128 Xi 1 357 77 2 .2 1 * 313 39 353 69 2 98 64 1 127 5 2 72 46 2 171 148 1 515 157 2 63 32 1 395 97 2 133 101 1 375 92 2 105 74 2 201 173 1 298 45 2 99 65 2 48 24 1 209 18 1 241 26 2 24 10 2 296 26 2 359 81 v 172 149 493 145 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 nyAyavinizcayasya aMzupAtAnumAdRSTeH bhAga pRSTha zlo0saM0 1 428 115 1 434 117 bhAga pRSTha zlo0saM0 1 425 112 guNaparyayavadravyaM guNavadravyamutpAda2 222 192 guNAnAM guNasambandho 2 218 184 gauravAdhikyatatkArya 1 424 111 grahAdigatayaH sarvAH 1 322 55 grAhyagrAhakavadbhrAntiH 2 289 29 citracaitavicitrAbha- citraM tadekamiti cedidaM 2 343 58 citraM zUnyamidaM sarva 2 262 7 codito dadhi khAdeti codyante zabdaliGgAbhyA 1 399 98 codyaM mahati nIlAdau 2 144 114 1- 383 93 1 383 94 2 234 205 2 143 112 kathaJcit svapradezeSu kathaM na sambhavI vaktA kathamAtilakAtsthUlakathamevArthaM AkAGa kSAnivR- karmaNAM vigame kasmAkarmaNAmapi kartA karmaNAmiti satkRtya kazleiSaH pravRttAnAM karuNA svaparajJAnasantAnakalpanAyAmasAmarthyAt kalpanA sadasatvena kAmaM sati tadAkAre kAyazcitkAraNaM kAye tasmAnna te tasya kAryakAraNayorbuddhikAryAbhAvagate sti kAraNasyAkSaye teSAM kAraNAsambhavAkSepakAraNa nAkSasaMghAtaH kAlApakarSaparyantakAlenaitAvatA'nAtaH kutazcitsadasadbhAvakenApi vipralabdho'yaM kevalaM dhyAndhyamevaitat kevalaM pratipattAraH kevalaM lokabuddhyaiva ko doSo yena nityatvaM kozapAnaM vidheyaM kRtakaH kSaNiko na krameNAzugrahe'yuktaH krameNoccAryamANeSu kramotpattau sahotpattikSIrAdyairavijAtIyaiH 2 43 21 1 327 64 2 87 53 2. 173 150 . 1 542 171 2 93 56 jAtitadvadapohAdi2 104 jAtismarANAM saMvAdA jAtovaipratipattInAM 2 101 69 jAtyantare tathAbhUte 1 420 106 jAyeran saMvidAtmAnaH 2 224 196 jIvatIti yataH so'yaM 2 107 78 jIvaH pratikSaNaM bhinnaH 2 172 148 jIvaccharIradharmo'stu 2 302 33 / jJasyAvaraNavicchede 2 25 11 jJAtA dravyAdikArthasya 1 365 89 jJAtvA vijJaptimAtraM 2 149 121 jJAnajJAnamapi jJAnama2 253 70 jJAnajJAnalatA'zeSa jAnAkAreSu saGketa2 312 jJAyate na punazcitta 83 jyotirjJAnAdivatsarva 2 211 1 176 2 311 37 tataH zabdArthayornAsti 2 324 47 tataH satteti sAdhyante 1 529 164 tataH sarvA vyavastheti 1 426 113 tataH sambhAvyate zabdaH tataH saMsAriNaH sarve 1 226-29 23 tatastattvavyavasthAnaM tatastattvaM gataM kena ? 431 116 tapasazca prabhAveNa . 1 226 21 1 226 22 2 71, 40 1 332. 68 2 358 80 2 321 1 478 127 2 67 38 2 291 22 1 122 160 gatvA sudUramapyevaM garbha rasavizeSANAM guNaparyayayo kyam Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAyotkarSaparyanta tajAtIyamataH prAhu tajjJAnapUrvakaM ta tattannimittakaH zabdaH tattatsvabhAvato jJAnaM tanna kAraNamityeva tatpratItyasamutpAdAtatpratyakSa parokSAkSatatra tadmakaM tena tatra digbhAgabhedena tatra doSaM bruvANo vA tatra nAzAdizabdAzca tatra bhAvAH samAH kecit tatra mithyottara jAtiH tatra rUpAdiranyazca tatra zauddhodane reva tatra siddhamasiddhaM vA tatrAdyApi janAH saktAH tatrAnyatrApi vA'siddhaM tatrApi tulyajAtIya tatrApyanarthasaMvittau tatrAzaktiphalAbhAvau tatraikatvaprasaGgAccet tatraikatvaM prasajyeta tatraikamantareNApi tatraikamabhisandhAya tatraikaM kalayana vAryaH tatraiva grahaNAt kiM vA tatvajJAnaprabhAveNa tattvajJAna mudatIta tattvajJAnAdyanutpAdahetu- tatvArthadarzanajJAna tatsattAvyavahArANAM tatsamAnAsamAneSu tatsAratarabhUtAni tatsaMskArAnvaye kSatathA'kSArthamanaskAra tathA gocaranirbhAsaiH tathA cetsvaparAtmAnau bhAga pRSTha ilo0 saM0 220 189 60 30 2 // 284 2 73 2 291 2 103 120 341 kArikArdhAtAmakArAdyanukramaH 2 1 2 81 1 2 2 93 75 52 366 90 239 210 118 90 1 514 157 2 233 203 1 423 109 1 320 53 2 159 132 1 321 54 2 81 51 1 409 105 1 224 21 2 15 2 20 2 62 2 128 2 57 29 tadakiJcitkaratvaM na 2 48 24 | tadatadvastubhedena 1 304 48 tadatadvAgavRttezva 54 tadarthadarzanAbhAvAt 2 226 k 31 42 97 18 tathA tatpratiSedhe'pi 49 | tathArthaM satyasambhUSNuH 22 tathA na kSaNikAdInAM 71 tathA nirAsravIbhAvaH tathA janakajanyeSu tathA jJAnaM tathAkAra 2 266 9 2 265 8 2 347 62 2 24 10 44 2 72 2 100 68 2 1 1 1 341 tathAneko'pi taddharma tathAnyaguNadoSeSu tathApi sugato vandyo tathA pratItimullaGghya tathA pramANataH siddhaM tathAbhUtAvizeSe'pi tathA kSaNabhaGgI na tathA rAgAdayo dRSTA tathA vastubalAdeva bhedA 109 82 535 169 404 tathA sattvamatattvaM vA tathA sarvatra kinneti tathA sAkSAtkRtAzeSa tathAhi darzanaM na syAt tathA sunizcitastaistu tathA hetusamudbhUtaM tathetvAdadoSo'ya tathaiva puruSatvAdera tathaiva vyavasAyaH syA tathaivAtmAnamAtmA'ya tadarthadarzino'bhAvAt tadarthavedanaM na syAt tadartho'yaM prayAsazcetyatadanekArthasaMzleSa tadanekAtmakaM tattvam tadabhAve'pi tadvAdasyA tadanyatra samAnAtmA tadabhAve hi tadbhAva 103 tadasattvamatattvaM vA 75 tadAtmotkarSaNAyaiva 375 bhAga pRSTha ilo0saM0 2 118 90 1 490 141 2 72 44 2 130 100 2 303 34 2 269 12 2 2 2 253 234 204 486 134 515 158 94 57 ' 469 124 2 110 84 234 205 324 60 1 308 49 2 357 78 2 65 34 1 485 132 1 341 76 2 13 4 2 221 190 1 140 G 1 277 37 2 65 34 2 350 67 2 350 67 70 40 302 32 1 249 30 2 261-62 6 2 139 106 2. 96 60 22 9 48 * 1 2 2 1 // 2 72 U 2 2 73 1 1 2 45 2 113 87 325 60 245 215 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 nyAyavinizcayasya bhAga pRSTha zlo0saM0 2 322 47 bhAga pRSTha zlo0saM0 2 109 82 | tAdRzo'bhAvavijJAne 2 244 215 | tAdRzo vAcakaH zabdaH 2 112 85 tAneva pazyan pratyeti 1 473 125 tAmrAdiraktikAdInAM / 1 488 137 tAlvAdisannidhAnena tAvatA yadi kiJcit 2 100 68 tAvatparatra zabdo'yaM .. tAvadbhireva pUrveta 1 470 125 tIkSNaM zauddhodaneH zRGga--- 1 272 36 | tulitadravyasaMyoge tulonnAmarasAdInAM 2 45 22 tulyazca guNapakSaNa teSAmeva sukhAdInAM 2 312 38 1 327 64 1 207 15 1 426 113 1 394 97 2 105 76 2 233 203 2 283 17 2 140 108 tadAdAvabhilASeNa tadAbhAso vitaNDAdi tadAhArAdisAmAnyatadeva vastu sAkAramanAkAratadeva sakalAkAraM tatsvatadgrahaH pratiSedho'sya tadRSTahAniranyeSAM taddhi janmAntarAnnAyaM tadbhAvaH pariNAmaH syAt tabhrAnterAdhipatyena tadra paM bhedamAropya tadvatyacodite'zakta tadvato'nupakAre'pi tadvibharti svabhAvo'thaM tadviramya viramyaitat tadvivekena bhAvAccet tadvyanakti tato nAnyat tadvyAptivyatirekAbhyAM tanmAtrabhAvo dRSTAnte tayoranupalambheSu tallakSaNaprapaJcazca tasmAd dRSTasya bhAvastha tasmAdanumiterarthaviSayatasmAd bhAvavinAzo'caM tasmAdabheda ityatra samatasmAdanekarUpasya tasmAnnirAsravIbhAvaH tasmAnnaikAntato bhrAntiH tasmAdvastubalAdeva tasmAtsabhAgasantAnatasmAtsaMsAravaicitryaM "tasya vastuSu bhAvAditasyAdRSTamupAdAna - tasyApi dehAnutpattitAdAtmyaniyamo hetutAdAtmyaM kena vAryeta tAdAtmyaM tu kathaJcit tAdAtmyAt pratyabhijJAnaM tAdAtmyena pRthagbhAve 2 303 34 dadhyuSTrAderabhedatva2 119 91 . darzanAdarzanAdhyAsAt 1 290 darzanAdarzane syAtAM 2 35 18 dIpayet kinna santAnaH | dudrAva dravati droSyatyekA2 199 172 dUradUratarAdisthairekaM 2 210 174 dezakAlAntaravyAptidRzyAdRzyAtmano buddhi dravyaparyAyasAmAnyavizeSa2 123 dravyaparyAyasAmAnya 2 28 13 2 164 138 1 492 144 2 350 Ce dharmidharmasya sandehe dhvanayastatsamarthAnA- . 2 348 64 2 217 181 2 328 50 2 166 140 2 187 162 / na ca kazcidvirodho'sti 2 122 94 na ca te'rthavido'rtho2 112 86 . na ca dRSTervizeSo yaH 1 495 148 na ca nAsti sa AkAraH 1 487 136 / na cAnantaramityeva na cedvizeSAkAro 1 443 119 na cetsa parivarteta 2 97 63 na cetsa parivarteta bhAva eva 2 198 170 na caikamekarAgAdau 2 174 151 na jAtaM na bhavatyeva 2 140 108 na jAyate na jAnAti 2 120 92 2 54 27 2 122 95 2 160 133 1 389 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH bhAga pRSTha zlo0saM0 2 349 65 1 505 154 1 542 170 2 182 156 2 157 2 224 __20 2 268 1 276 1 488 137 128 2 211 2 365 2 343 2 66 2 367 93 2 144 113 1 336 51 1 367 90 2 65 33 na tayoH pariNAmo'sti narte tadAgamAtsiddhyet na dhiyo nAnyathetyete na nirodho nirodhe vA na bhavet pariNAmitvAna bhedeSu na sAmAnye na bhedo'bhedarUpatvAt namaH zrIvarddhamAnAya na yuktaM nigrahasthAnaM na varNapadavAkyAkhyA na vikalpAnapAkuryuH na vizeSA na sAmAnya na sarvayogyatA sAdhvI na svato nApi parataH na svapnekSaNikAdInAM na svasaMvedanAttulyaM naSTo vA nAnyathAbhUtaH na hi kezAdinirbhAso na hi jAtu viSajJAnaM na hi sattvaM satattvaM vA nAtyakSaM yadi jAnAti nAnAkAraNasAmarthyAnAnAkArakavijJAnaM nAnAtmavibhramAdevaM nAnAbhaM syAttathA satyaM nAnAyaM kramazo vRttenAnaikatra na caikatra nAnaikapariNAmo'yaM nAnaikavacanAH zabdAH nAnaikAntagrahagrastAnAmarUpAdihetutvaM nAnyathAnupapannanAnyathA viSayAnAvazyaM cakSurAdI nA'smRte'bhilASo'sti nAzasyaikArtharUpasya nAMzeSvaMzI na te'trAnirNaye'nirNayAnmoho nityasyApi sataH bhAga pRSTha zlo0saM0 2 103 73 | nityasyecchA pradhAnAdi2 296 26 nityaM sarvagataM sattvaM 1 201 14 nityaH sarvagato jJaH san 2 345 60 niyamena na gRhNAti 2 114 88 niranvayavinAze 2 71 421 nirAkAretarasyaitat 2 33 16 nirupadravabhUtasya 4 nirvANamAha vedo'yaM 2 236 209 nirvikalpaM vikalpena 2 324 48 nirvyApAro hi bhAvaH 1 375 92 niHzreyasaM paraM vetti 1 498 148 niharhAsAtizayAbhAvAt 2 320 45 nirhAsAtizayau yeSAM nekSate na virodho'pi 2 291 21 / naikAntakSAyikANAM 1 277 38 | nairantayaM niraMzAnAM 2 126 naiSA vikalpanA 1 402 no cetpiNDo'NumAtraH 1 337 71 no cedvibhramahetubhyaH 1 325 61 | nopAdhayo na tadvantaH 2 356 75 nauyAnAdiSu vibhrA2 143 111 nyAyena vijigISUNAm 2 140 2 98 63 padArthazAnabhAgAnAM 2 28 13 paraduHkhapArazAnAt 2 92 55 . paramANurato'nyo vA 2 62 30 paramArthAvatArAya 2 137 105 paramArthaMkanAnAtva 76 49 | parasattvamasattAsya 1 486 134 parasyApyavirodhazcet 196 170 parAparavivekaika177 155 pariNAmavizeSA hi 200 13 pariNAmasvabhAvaH 2 110 84 parituSyati nAmaikaH 2 109 80 parIkSAkSamavAkyArtha 169 144 parIkSAkSamavAkyArtha1 427 114 parokSajJAnaviSayaH 2 172 150 | parokSo'pyavinAbhAva2 271 13 | parvatAdivibhAgeSu 151 2 244 214 1 140 2 224 194 2 158 130 1 365 88 1 178 . 9 2 150 122 2 117 88 2 158 2 328 2 160 133 1 326 61 2 283 - 16 2 356 76 1 187 11 2 254 3 1 328 65 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasya pazcAdanupalambhe'pi bhAga pRSTha zlo0saM0 1 343 78 1 444 120 bhAga pRSTha zlosaMga 1 487 135 bhAsate kevalaM no cet bhinnamantarbahiH sarva 12 106 78 bhUtAnAmeva keSAJcit bhedajJAnAtpratIyete 340 56 bhedivaddharmiNaH kRtvA 253 2 bhedasAmarthyamAropya 1 435 118 2 73 47 233 203 bhedAnAM bahubhedAnAM . 1 476-488 126 pAramparyeNa sAkSAcca pAramparyeNa sAkSAdvA pItadoSAsravAkAro puruSAtizayo jJAtuM pUrvapakSamavijJAya prakAzaniyamo hetoH prakIrNa pratyabhijJAdau prakRtAzeSatattvArthaprajJAprakarSaparyantaprajJA yeSu paTIyasyaH pratikSaNaM vizeSA na prasajyetAnyathA tadvat prasiddhAzeSatattvArthaprasphuTaM viparItaM vA prAmANyaM kathamakSAdau prAmANyaM nAgRhIte'rthe prAmANyaM yadi zAstraprAyazo'nyavyavacchede prAyazo yogivijJAnaprAyeNaikasya tAdra pyaM prokSitaM bhakSayenneti 263 34 359 83 234 208 220 188 2 219 186 491 143 1 226 22 bhedAbhedavyavasthaivaM bhedAbhedAtmano'rthasyabhedAbhedau prakalpyete bhedinAM pratyabhijJati bhede'pi vasturUpatvAnna bhedo vA sammataH kena bhrAnteH puruSadharmatve 2 160 134 1 481 128 2 174 154 2 98 64 1 326 62 2 294 23 2 334 2 285 2 223 2 347 61 2 349 65 2 367 92 1 486 133 1 489 139 phalAbhAvAdazaktazca 320 1 294 44 maNibhrAnterapi bhrAntau 2 281 15 malairiva maNirviddhaH 1 481 127 mArgastadviSayazceti 2 246 216 mAnaM vastubalAdeva mithastattvaM kutastatra 1 533 168 mithyAjJAnamanAtmajJaM 2 147 118 mithyAjJAnAdanirmokSaH mithyAtvaM saugatAnAM mithyApratyavamarzebhyo 2 71 42 mithyAbhayAnakagrastaiH mithyAvikalpakasyaita mithyAvikalpavijJAna2 104 mithyakAntapravAdebhyo mithyottarANAmAnantyAt 338 mokSajJAnAt pravartante 28 2 1 389 96 yatastattvaM pRthak tatra 1 404 102 yattAvat karuNAvattvAt 2 114 87 yathA kArya svabhAvo vA yathA kSaNakSaye'NUnAM 2 146 | yathA caitanyamanyatre2 224 195 | yathA'janakajanyeSu 2 167 140 / / yathArthamayathArtha vA 2 112 85 yathAnizcayanaM tasya 54 2 266 8 babhUveti vayaM tAvadbahu balIyasyabalIyastvAt bahubhedaM zrutaM sAkSAt bAdhakAsiddheH spaSTAbhAt bAlAnAM hitakAminAmatibuddhaH zuddhaH pravakteti buddhipUrvairyathA tattvaM buddheH puruSatantratve 187 163 Mrrrror 2 234 207 2 328 55 ya 2 269 11 2 190 166 2 163 137 bhAvanAdabhyupaiti sma bhAvanApATavAd buddheH bhAvAntarasamArope'bhAvibhAvo'bhAvazca vRttInAM 2 118 1 282 2 53 89 39 26 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ anukramaNikAyAm pR0 378 paM. 12 " pratikSaNaM vizeSA na " ityanantaraM nimnalikhitAH zlokArthAH pracyutAH - ] pratijJAto'nyathAbhAvaH pratipakSa sthirIbhAvaH pratibhAsabhidAyAH pratibhAsabhidAM dhatte pratibhAsabhidaikatra prativyUDhastu naiva pratisaMhAravelAyAM pratItipratipakSeNa pratyakSapratisaMvedyaH pratyakSamaJjasA spaSTa pratyakSalakSaNaM jJAna pratyakSalakSaNaM prAhuH pratyakSAgamayoriSTaM pratyakSAgamayoriSTaM pratyakSANAM parokSA pratyakSAnupalambhazca pratyakSAnupalambhAbhyAM pratyakSAbhe'prasaGgazcet pratyakSo'rthaparicchedo pratyakSe'rthe 'nyathAropa pratyakSe'rthe pramANena pratyakSe'pi samAnAnya pratyakSaM karaNasyArtha - pratyakSaM kalpanApoDhaH pratyakSaM tadguNo jJAnaM pratyakSaM na tu sAkAraM pratyakSaM paramAtmAnamapi pratyakSaM bahirantazca pratyakSaM mAnasaJcAha pratyakSaM yadi bAdhyeta pratyakSaM zrutavijJAnapratyanIkavyavacchedapra bhAga pRSTha ilo0 saM 0 1 186 10 2 343 59 2 14 1 140 2 35 2 183 157 1 317 52 1 399 99 1 445 121 2 359 83 1 348 82 1 57 3 .2 283 17 2 357 77 2 170 146 2 191 167 2 184 158 2 27 12 1229-242 24 2 360 84 1 183 158 2 163 136 1 237 25 1 504 153 2 100 67 1 444 120 2 62 1 484 130 1 524 161 2 136 104 2 366 2 243 30 490 65 91 213 pratyabhijJAdinA siddhyet pratyabhijJA dvidhA pratyabhijJA'pramANaM pratyabhijJAvizeSAt pratyayaH paramAtmAna pratyeti na pramAhetuM pradarzyaH punarasyaiva pradezAdivyavAye'pi prapede sarvathA sarvavastu prapaJco'nupalabdhernA prabhavaH pauruSeyo'sya prabhuH sAkSAtkRtAzeSa prANapUrvikA nAnyA pramANamarthe saMvAdAd pramANamarthasambandhAt pramANamavisaMvAdAt pramANamAtmasAt kurvan pramANasAdhanopAyaH pramANasya phalaM tattva pramApramitihetutvAt pramANaM sambhavAbhAva pramAhetu tadAbhAsa pramite'pyaprameyatvAt pramito'rthaH pramANAnAM prayogavirahe jAtu pralapantaH pratikSiptAH pravakteti dhiganAtma pravAha ekaH kinneSTaH pravRttervyavahArANAM prasaktA rUpabhedAccet prasaGgaH kimatadvRttiH bhAga pRSTha zlo0 saM0 2 41 19 2 76 50 2 316 40 1 486 132 2 170 146 2 182 155 2 271 14 1 294 45 2 14 5 2 192 168 2 289 27 2 295 25 2 77 50 2 27 12 149 120 355 74 312 50 185 159 2 2 1 2 2 364 90 2 364 89 2 192 169 2 182 156 2 104 73 2 362 86 2 352 68 1 241 27 2 257 5 1 348 83 2 117 89 2 98 1 534 169 63. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAbhUtAvizeSe'pi yathA vacana sarvajJakArya yathA sattvaM satattvaM vA yathaivAtmAyamAkArama yadA yatra yathA vastu yadi kiJcidvizeSeNa yadi kecitpravaktAro yadi caivaMvidho nityo yadi zeSaparAvRtteH yadi svabhAvAd bhAvo'yaM yadyapyanAtmavijJAnayanna nizcIyate rUpaM yastAvat karuNAvattvA yasminnasati yajAtaM yasyApi kSaNikaM jJAnaM yA dRSTA so'nvaya yAvatprakRSyate rUpaM yAvadAtmani tacceSTA yAvantIndriyacetAMsi yuktAyukta parIkSaNakSama yugapad bhinnarUpeNa ye sAkSAtkRtAstena yo'nyathA sambhavI yo tarAzrayo'niSTeH rAgAdayaH sajAtIyarAgAdisAdhanAH spaSTA rAgadveSau vihAyaiva rUpAdidarzanAbhAvAt rUpAdIni nirasyAnyanna lakSaNaM tu na kartavya lakSaNaM samametAvAn liGgasAvRtayostulyA lokato vAnugantavyA vacanaM sAdhanAdInAM vArthadRSTibhAgeSu vAcAmapauruSeNa la va bhAga pRSTha zlo0 saM0 2 94 57 2 1 1 1 2 2 kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH PM N 2 221 324 277 353 70 2 314 40 1 466 123 2 96 2 345 52 2 2 293 362 60 60 26 347 63 174 153 1 490 139 2 2 189 59 37 42 86 214 178 268 185 1 207 16 528 163 368 94 1 1 544 171 2 189 164 2 160 135 vAco viruddhakAryasya vAcaH pramANapUrvAyAH vAJchanto vA na vaktAraH vAdI parAjito'yukto 1 2 2 103 72 2 298 28 viplutAkSA yathA buddhiH vibruvANo'bruvANo vA 2 316 41 2 228 198 | vibhrame vibhrame teSAM vimukhajJAnasaMvedo 2 342 57 viruddhadharmAdhyAsaH 2 216 181 viruddhadharmAdhyAsena 2 338 55 viruddhAsiddhasandigdha 2 110 83 viruddhAsiddhasandigdhA 2 147 117 viruddhAsiddhasandigdhaiH virodhAt kvacidekasya 321 166 |virodhAdanvayAbhAvAt virodhAnupalambhena vilakSaNArthaM vijJAne vivakSAnirapekSAste vivakSAmantareNApi vizeSa kalpanAyAM syAd 2 243 213 2 71 2 333 vAsanAbhedAd bhedo'yaM vikalpAnAM vizeSAcca vikalpairuttarairvetti vikalpo'rthakriyAkAravicitragrahaNaM vyaktaM vicchinnapratibhAsinyo vicchede hi catuHsatya vicchedo varamucchedAt vijJaptirvitathAkArA vijJAnapratibhAse'rtha vijJAnamaJjasA spaSTa vijJAnavyaktizaktyAdyA vitathajJAnasantAnavitathetara vijJAne vitatho'vitathazcApi viparyAso'pi kinneSTaH viplutAkSamanaskAra 41 vizvalokAdhikajJAne 50 | viSamo'yamupanyAsaH 379 bhAga pRSTa ilo0saM0 2 217 182 2 319 43 2 219 186 2 239 210 1 402 100 2 107 79 1 328 66 1 332 68 1 147 8 1 403 101 1 531 167 2 268 10 1 343 77 1 491 142 2 291 21 1 428 115 1 312 50 2 174 153 2 71 43 1 339 73 1 303 47 1 308 49 2 234 208 1 321 1 210 19 55 1 491 142 2 484 30 1 357 2 129 100 2 225 197 2 1 1 2 33 87 2 211 175 2 141 109 281 292 1 490 140 2 219 187 2 219 185 2 120-12294 2 1 15 42 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 nyAyavinizcayasya bhAga pRSTha zlo0saM0 viSayajJAnatajjJAnaviSayendriyavijJAnavIkSate ki tamevAyaM vedanAdivadiSTaM cet vedasyApauruSeyasya vaMzAdisvaradhArAyAM vRttAvapi na tasyedaM vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM vyaktyAvaraNaviccheda vyavacchedasvamAveSu vyavacchedAvisaMvAdavyavasAyAtmasaMvAdyavyavahAravilopo vA vyavahArAdinirbhAso vyavahAro bhavejAtivyAkhyAtArI vivakSAtaH vyAdhibhUtAgrahAdInAM vyApyavyApakabhAvo'yavyAmohazabalAkAravyAvRttiM pazyataH kasmAt bhAga pRSTha lo0saM0 1 285 39 1 208 16 sa evAyaM samazceti 1 334 70 sakalagrahasAmarthyAt 1 530 165 sakalajasya nAstitve sakalAgrahaNAtteSAM 2 311 37 sakalaM sarvathaikAnta2 136 103 sajjJAnapariNAtma2 505 155 sati bhrAnteradoSazcet 2 310 36 sattAyogAdvinA santi 2 73 48 sattA sampratibaddhava 2 189 165 sattvamarthakriyA'nye vA 1 535 170 satpratyakSaM parokSArthe 1 294 43 satpratyakSaM pararokSArthagatiH 1 355 85 satprameyatvayornAsti 1 322 56 satyapyanvayavijJAne 2 354 71 satyapyekArthakAritve 2 25 11 satyamarthabalAdeva 2 185 160 satyamartha tathA sarva 170 144 satyAkArAvabodheSu 2 63 satyAnRtArthatA'bhedo satyAlokapratIte'rthe satyaM tamAhurAcAryA 2 93 56 satyaM parisphuTaM yena 3 325 48 satyaM parisphuTaM yena 2 320 44 satsamprayogajatvena 1. 487 135 sadasajjJAnazabdAzca 2 189 165 sadasajjJAnasaMvAda2 157 127 | sadApi savikalpAkhyA2 229 201 sadApi sarvabhAvAnAM 2 96 60 sadotpAdavyayadhrauvya1 528 162 sadRzAtmani sambandha2 302 31 sadRzAsadRzAtmanaH 2 358 80 sa dRSTAntastadAbhAsAH 2 254 3 sadbhinnapratibhAsena sadvRttakevalajJAna 2 247 217 / sa naikaH sarvathA zleSAt 2 217 183 santAnaH sa parocchedA2 200 173 santAnaH sa parocchedA 1 534 168] santAnasamudAyAdi 2 71 43 2 171 151 2 287 20 2 326 49 2249-252 1 2 340.... 56 1 326 62 1-508 155 2 211 176 2 216 179 2 150 121 2 153 125 2 148 119 2 186 160 2 138 105 289 27 2 223 194 2 71 41 2 68 38 2 150 1 282 38 26 - 2 2 170 147 2 218 189 2 152 123 2 119 92 zaktAvatizayAdhAnaM zaktibhede tathA siddhiH zabdabhAgAH svahetubhyaH zabdArthayorvikalpena zabdAderupalabdhasya zabdAdyayogavicchede zabde'pi sAdhayetkena zabdotpattivinAzAstatsAzarIragrahaNaM yena tadguNaH zaSkulIbhakSaNAdau cettAva- zAstrajJAnaM tathaiva syAt zAstre duravagAhArthatattvaM zAsaunivartitaiH zAstraM tallakSaNaMzAstraM zakyaparIkSaNe'pi ziraHpANyAdimattvAdyA zeSavaddhaturanyo'pi zrotrAdivRttiH pratyakSaM 2 54 28 2 240 211 1 484 129 2 357 78 2 144 114 2 347 63 2 269 16 1 484 131 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArdhAnAmakArAdhamukramaH 381 bhAga pRSTa zlo0saM0 2 318 42 2 216 180 2 222 192 2 155 126 2 241 212 1 492 145 2 228 198 1 522 159 2 143 112 2 259-262 6 2 354 71 2 130 101 2 222 191 bhAga pRSTa ilo0saM0 santAnasyAtmano veti 2 269 12 sarUpamasarUpaM vA santAnAntaravaccetaH 1 526 162 sa varNapadavAkyAnAM santAnAntarasadbhUteH 1 332 67 savikalpAvinAbhAvI sandaryate tathA buddhyA 2 50 25 sarvajJapratiSedhe tu sandehalakSaNAbhAvAt 1 338 72 sarvato'kSamayaM jyotiH sandehe'pi ca sandehaH 2 304 35 sarvatra pariNAmAdau sannidhAnaM hi sarvasmi- 2 160 132 / sarvatraiva na dRSTAnto sannivezAdibhidRSTaH 1 404 102 sarvathArthakriyAyogAt sannivezAdivadvastu 1 502 150 sarvathA nAsti sAmAnya sa punarbahudhA lokavyava- 2 319 44 sarvathA vitatArthatvaM sa pratyastamitAzeSadoSo 2-255 sarvathA zleSavizleSe sa pratyastamitAzeSaniya- 2 255 sarvathA sadupAdeyaM samakSasaMvido'rthAnAM 2 167 141 sarvathaikAntavizleSe samagrakaraNAdInAma- . sarvathaikAntavizleSe samartha svaguNaireka 1 453 122 sarvaprakAzasAmarthe samayastatprakAreSu 57 sarvabhedaprabhedaM sat samayastatpramANatve 2 70 39 sarvametaccha tajJAnaM samavAyasya vRkSo'tra 1 420 107 sarvasantAnavicchedaH samAnapariNAtmAtma sarvAtmanAM niraMzatvAt samAnapariNAmazceda- 2 54 27 sarvArthagrahasAmarthyAt samAnapariNAmAtma- 2 169 143 sarvArthAnAmanAdisamAnapariNAmena 2 39 18 sarvArthAnAmanekAtmasamAnabhAvaH sAmAnya sarvArthAnyAsamaH zabdaH samAnAkArazUnyeSu sarvAnyasadRzaH zabdaH samAnArthaparAvRttA 1 484 131 sarve'rthA dezakAlAzca samAnAdhArasAmAnya 1 488 138 sarvaikatvaprasaGgAdidoSosamAnaM kenacit kiJcit 2 2 76 76 46 sarvaikatvaprasaGgo hi samAropavyavacchedaH 1 336 70 sarva samAnamarthAtmAsampratyastamitAzeSa- - 2 -164 138 sahadRSTazca dharmastaM sampradAyAvighAtena '2 363 87 sahazabdArthadRSTAsamprItiparitApAdi- --- 1 344 79 sa hi zabdArthasambandhaniyame'nya 2 321 sa hi zabdArthatattvajJaH sambandho yatra tatsiddhaH 2 46 23 sahopalambhaniyamAnnAsambandho yatra nitiH 2 240 211 | sAkalyena prakAzasya sambhavatyapi mAtrANAM 2 141 109 sAkalyeneha sAmAnyavizeSasambhAvitAnyarUpANAM 2 170 145 sAkSAtkattuM virodhaH kaH samyagjJAnAGakuzaH satyaH 2 333 51 | sArya vyavahArANAM samyagjJAnaM vyavasthAyA 2 136 103 sAtmIbhAvAdvipakSasya sa yukto nizcayo 2 188 164 | sAdRzAnAM prabandho'yaM 2 363 87 2 225 178 1 502 151 2 294 24 2 316 41 2 334 52 2 229 200 2 229 200 1 508 156 1 442 76 2 63 33 1 271 36 2 187 161 2 70 39 2 321 46 2 352 68 1 356 87 2 170 145 2 223 193 2 137 104 2 343 58 2 318 42 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 nyAyavinizcayasya bhAga pRSTha zlo0saM0 1 494 146 2 286 19 1 209 19 2 354 72 2 34 17 sAdRzyAt pratyabhijJAnaM sAdRzyAdyAdi sAdhUktaM sAdRzyAnnaikarUpatvAt sAdhanAtsAdhyavijJAnasAdhanaM prakRtAbhAve'nupasAdhAdisamatvena sAdhyasAdhanabhAvona sAdhyasAdhanasaMkalpaH sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhye sati virodho'yaM sAdhyaM zakyamabhipretaM sAmagrIvihitajJAnasAmAnyaM ca vizeSAzca sAmAnyabhedarUpArtha 2 222 193 2 145 115 2 168 148 2 147 116 2 364 89 2 350 66 sAmAnyamanyathAsiddhaM 2 319 43 sArUpye'pi samanveti sAsnAviSANayoreva siddhamarthakriyAsattvaM siddhamekamanekAtmasiddhahiMsAnRtasteyasiddha takimato jJeyaM siddhaM pravacanaM siddhaparasiddhaM zrutendriyAtItaM sukhaduHkhAdisaMvittesukhAdiviSayaH sugato'pi mRgo jAtaH sunizcitamanekAntamasUkSmasthUlatarA bhAvAH sUkSmAntaritadUrArthAH sUcayanti hi karmANi sUtreSveva tayoruktau saMkSepeNa kvacit saMkhyAdisamabhAve'pi saMghAto hetureteSAM sambhavatyapi mAtrANAM sambhAvitAnyarUpANA bhAga pRSTha ilo0saM0 2 120 93 saMyogasamavAyAdi2 63 32 saMvAdAsambhavAbhAva2 313 39 saMvedanaM na tebhyo'pi 2 1 1 saMzayAdiprasaGgaH kiM 2 127 99 saMsargAt sarvabhAvAnAM 2 234 207 saMsargoM nAsti vizleSAt 2 228 199 saMsaret pariNAmAtte 1 365 88 saMsAriNAM tu jIvAnAM 2 12 3 skandhastu sapradezoM'zI 153 126 skandho mAtrAnurodhena 2 8 3 sthUlaspaSTavikalpA2 147 117 sparzo'yaM cAkSuSatvAnna 2 34 16 syAdvAdaH zravaNajJAna2 161 135 syAdvidhipratiSedhAbhyAM 1 253 31 svacittamAtragarttAvatAra 1 256 32 svataH sAmarthyavizleSa1 246 28 svataHsiddharayogAcca 2 198 171 svatantratve tu zabdAnAM 2 157 129 svatastattvaM kutastatra2 157 129 svato hi pariNAmo'yaM 2 255 4 svanivRttau yathA takSA 1 209 18 svabhAvakAraNAsiddhe. 2 249-252 1 svabhAvavyavasAye tu 2 303 33 svabhAvAtizayAdhAnaM 1 207 svalakSaNamasaMkIrNa 2 271 13 svasvabhAvasthite 2 234 204 svAtantryadRSTebhUtAnAM 1 484 131 svApamUrchAdyavastho'pi 2 174 152 2 298 2 342 57 hetatvena paraisteSAM 2 353 70 hetureva yathA santi 2 72 45 hetuzcAnulambho'yaM 2 145 115 hetvAtmanoH paraM hetuH 2 358 81 hetvAbhAsA viruddhAkhyAH 2 141 109 heyopAdeyatattvasya 2 170 145 heyopAdeyatattvArtha 2 304 36 1 323 57 2 224 195 2 103 73 2 218 184 2 169 143 2 159 131 1 453 122 2 126 98 2 100 69 1 531 167 he 2 210 175 2 15 7 2 190 167 2 150 122 2 216 180 2 2575 2 347 61 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNasyazlokAnAmanukramaNikA bhAga pRSTha ilo0saM0 bhAga pRSTha ilo0saM0 atha vedAntaraM yuktiH akalpanA kRtaM vAcyam 1 157 507 athAniyata evArthoM 1 32 127 akalpitazcennirbAdho 1 . 407 997 athAyaM tatsvabhAvo- 2 289 1697 akrameNArpayantyarthAH 2 264 1618 adRzyasyApi rogAdeH 2 25 1275 akSavyApArataH prAcyAd 1 150 460 adRzyAnupalambhasya 2 25 1274 akSavyApArataH prAcyAt 1 432 1052 adRSTasaGgatatvena 2 59 1356 akSAdikaM pramANatve 2 284 1684 adRSTAdanyato vApi 1 83 274 akSAdestadapekSatvam 2 24 1262 adRSTAbhAvatastatra 2 294 1720 akSAdestadapekSatvasya 2 24 1267 adRSTe'pi pravRttizcet agnihotrAdanuSThAnam 1 203 585 | adrohakRtsu tannAyaM 2 231 1563 agnihotrAdivAkyAt 1 32 131 advaye nAsti buddho'pi aGgIkArastavAtrApi 1 55 202 advaitavedanaM tasmAde- 1 389 969 aGgIkArAttadastitvaM 1 251 685 advaitavedanenaiva acintyAM bibhrataH zakti 2 231 1557 advaitazUnyavAdau tu 1 486 1145 acetanatvAtsaMvitta1 360 898 adhyakSameva tatprAptam 1 22 67 ajAnan vedasAmarthya 1 29 109 | adhyakSAdanyato'rthazceda- 2 184 1504 ajJAtamapramANatvAda" 2 259 1613 adhyakSAdativRttazca 1 180 547 ajJAtasyaiva yajJasya , adhyakSAdapi sattvAde 1 342 862 ajJAnajasyApyarthasya 1 68 236 adhyakSAdyatkSaNakSINAt 1 148 451 aNuzcettannilInAnAM 1 407 994 adhyakSAbhyAsacintA tu 1 22 68 ata evopahAsena 2 262 1617 | adhyakSe tadviveke ca atattve [s] cetanazcAsau adhyAsAjJAnadharmasya atadAkArayA vRttyA 1 247 677 adhigacchati cettasmAd 2 292 1704 atadra pasya tasyArtha anavasthAnadoSeNa 1 278 713 atadra pAdatakAryAt 2 88 1400 anavasthAnadoSo'yam 1 324 780 atasmin tadagrahatvaM cedAropo 2 292 1703 anavasthAnadoSo'yam atAdRzAcca tadvitti 1 381 948 anavasthAnadoSaH syAt 1 392 972 atAttvikasya varNasya 2 307 1761 anavasthAnadau sthityaM 1 149 459 atAttvikaM tu tatsattyam 1 374 911 | anavasthAyino yasmAn 1 4421074 atiprasaGgaduSTo'yaM 1 152 476 anavasthAlatApAzabandhanA. atItAdigrahe'pyevaM 1 144 440 anavasthottareNAtaH 1 21 63 atra coktamidaM jIvadhvaMsanaM 2 295 1729 anandho'pyandhakArastho 1 23 77 atrApi pUrvanyAyena 1 67 525 ananyazcet sa nityaH 2 349 1823 atha tatpratibhAsitvaM 1 22 66 anantajJAnasAmrAjya 1 6 28 atha nAstyeva 1 71 245 | anantajJAnazaktyAdi 1 6 27 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 nyAyavinizcayavivaraNasya anabhyAse kathaM tasya anarthajaM cedvijJAnaanarthetararUpatvaM ananvitatvamapyevaM ananugrAhakatvena anAdivAsanollAsaanAdestatprabandhasya anAptavacanatve'sya anAsAditabAdhatvAt anityatvamahetozca anityatvAvibhutvAdeH anizcayAtmakatvAccat anizcaye'pi tatsiddhau anizcaye'pi teSAM cedartho anizcitasvabhAvaM cet aniSedhe ca tasya syAt anIkSitasukhaH kasmAt anupAyaM hi kiJcinna anumAnasya sAdhyena anumAnAdivAnyatra anumAnena tacchakte anumAnamanicchantaH anumAnaJca tatpUrvam anumAnaM tu nAstyeva anumAnaM pramANatvam anumAnaM bhavedvyAptI anekanIlAdyAkAraanekarUpajJAnaM hi anekarUpaM pratyakSam anekasama taccet anekA tasya zaktizcedekazaH -anekAntabhayAjjJAnam anenaiva pathA''tmApi antaHkaraNasaMyogAd antargataH kutazcAyam antarAleSu vicchedaH antaHzarIramevAyam andhakArapraticchAcaM andho na so'sti bhAga pRSTha zlo0saM0 bhAga pRSTha zlo0saM0 2 116 1433 anyato'vAyarUpatvaM 1 353 877 anyatazcet , tadanyasya 1 82 269 1 32 129 anyatazcenna tenApi 1 374 916 1 44 182 anyatazcedakalpatvaM 1 92 287 1 112 330 anyatastanniyamAccet 1 212 611 1 339 840 anyatastasya bhAvastu 1 268 696 2 21 1253 anyatvaM kalazajJAna 1. 218 624 1 55 206 anyato'pi tAdRkSAt 1 381 947 1 41 171 | anyato vedanaM tasya / 1- 112 331 1 348 874 | anyadA pramANatvam 1 110 322 2 20 1246 anyadvikalpaka cet 1 92 289 1 67 226 / anyayA yadi saMkIrNa- 1 232 647 1 102 304 anyasmAdeva tasyAti 1 479 1136 1 199 576 | anyasyAnyamatAvittau 2 250 1594 1 102 3030 anyasya hi vinAzitve 2 126 1448 2 48 1345 | anyAdRSTeratItatvAt 2 175 1481 1 131 398 anyAropAdvikalpazcet 1 381 941 1 328 800 anyena tasya vittizca 1 203 592 1 328 803 anya eva sa yogazcet 2 279 1662 1 328 802 anyaiva tasya vRttizcet 1 374 912 2 8 1228 / anyonyacyutirUpatva- 2 277 1649 1 432 1045 anyo'nyAbhAvarUpatvAt 2 308 1764 1 486 1144 anyo'nyAzrayaNAdau 2 194 1520 1 214 615 anyo'nyasadRzoreva 2 7 1216 anyo'nyahetutvaJca 1 68 235 1 324 782 anyaH kalpanayavAsau 2 282 1678 1 407 1003 anyathAnupapattizcet 2 210 1531 1 149 458 anyathAnupattizcet pAzcarUpye'pi 2 210 1533 1 148 454 anyathAnupapattyA hi 2 21210 1 300 747 anyatheSTe'pi caikasmin 1 407 1001 2 295 1724 anyathAkaraNaM caitat 1 342 855 anyathAkaraNasyaiva 1 29 110 1 152 473 anyathA kalpanAto'pi 1 432 1042 1 422 1015 anyathA kalpanAsiddha- 1 92 290 2 19 1243 anyathA jJAnacaitanya 2 40 1320 anyathA tata evAnya 1 382 952 2 19 1242 anyathA tadvyavasthAyAH 1 182 1496 1 99 298 anyathA tasya saMskAra 2 307 1760 1 23 75 / anyathA tvatprayoge'pi 2 237 1571 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anudbhAvitamevAsya anyathA tAdRzenaiva anyathA tAdRzaireva anyathA tena tadvittau anyathA darzanAbhAvAt anyathA dezabhede'pi anyathA nityavidveSe anyathA nIlavijJAnAt anyathA mAnavo'pyagni anyathArthAtmasaMvityoH anyathArthasya nIlatvAt anyathA vastu pazyaMzcet anyathA sarvakArye'pi anyathA sarvavijJAnaM anyathA svakalatrAdau anyathA svApamUrcchAdeH anyathA hyAdivAkye'pi anvayagrahaNaM yadvat anvayajJAnato'nyasya anvayavyatireke'pi anvitAnanvitatvena aparAparaparyAya aparijJAtamevAsti aparijJAnamadhyasya apratyakSasyopalambhasya apratyakSasyopalambhasya apramANAt tatastasya apramANAdgata apravRttiH kuto jADya apahnave tu tasya syAd aprAptAnubhavAsvAdam api ca tvaM svasaMvittau apekSyeta paraH kAryam apekSyeta paraH kAryam apoha yadi karna abAdhameva hetutvam abAdhitopalambhazcet abhAve sarvArthasya abhAve sarvabuddhInAm abhinnayogakSematve 49 bhAga pRSTha ilo0 saM0 2 235 1564 abhiprAyeNa hetutve 1 153 486 abhipretya cidAdyaMzam 1 377 927 abhUtoktarna cet abhedapariNAmAddhi 204 602 157 508 | abhede'pi na ceccandra 1 1 2 329 1805 1 172 536 1 331 824 152 468 83 279 | abhramAccedabhinnaH syAt 99297 | amAnatve'pyamAnatvAn 1 1 1 vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 1 1 1 110 326 amRtatvaM ca nityaM cet 2 307 1757 | amRSA kAryaniSpattau 1 131 401 ayathArthaM vacaH sarvamidaM 2 116 1430 1 387 55 205 arcatacaTaka tadasmAd arthagrahaH prasiddho'yam 46 191 445 1078 | arthajJatvaM yadvad durbodhaM 266 693 | arthaprakAzatastacced 1 1 126 1 119 2 377 341 852 1 187 554 1 376 920 1 82 261 ? 530 1206 2 181 1488 2 182 1497 1 247 681 1 473 1121 1 343 869 1 81 260 1 2 2 50 1347 1 438 1064 1 41 167 2 22 1258 1 141 431 1 330 821 abhede tvanvitajJAnAt abhedasyaiva saMvitteH 329 817 9 1232 abhyasta eva bahuzo'pi abhyAsAtizayodbhUta ayameva ca vidyAyAH arkakSIrAdajakSIrama arthavat katamalliGgaM arthavad guNavattaccet arthasArUpyavAdo'yam arthasya pratibhAsaH syAd arthAdeva ca dhUmAdeH arthAbhimukhye tasyApi arthAntaratvamevAtmA arthArthatvarUpeNa arthAvagataye tasmAttad arthakArya yadi jJAnamarthasya arthakriyAsamarthaM ca arthakriyAsamartha yat arthavedanamityevaM arthavedanavat aluptazaktikatve'pi alaukikazca mArgo'yam alpatvAdAdivAkyasya avaJcakatvAnmAnatvam avarNeSvapi saiveyaM prakriyA avastutvAdatItasya 383 bhAga pRSTha ilo0 saM0 1 5 26 1 1 1 1 1 2 1 1 110 325 1 342 860 1 330 822 1 476 1130 309 755 220 1541 312 765 286 1692 449 1087 187 555 1 224 632 1 190 558 2 322 1797 2 220 1544 2 7 1224 1 274 705 1 46 188 1 191561 2 1 2 1 2 1 1 526 1202 25 89 423 1012 358 888 266 691 21 1254 2 7 44 1327 1 32 130 2 331 1807 1 163 508 1 21 59 1 466 1114 1 187 551 1 113 338 1 139 415 1 53 199 53 196 331 830 306 1753 88 1398 1 1 2 2 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 avastutve ca taddhetuavastu na hi nAmeha avastuno'pi hetutve avastuno'pi zaktizcet avastu yadi liGgaavasturUpasAmAnye avastuvedine'pyetad avastu san yadA varNaH avikalpatayeSTasya avicAritaramyatvAvizeSe avicArya yaduktaM cet avicAryaiva cediSTaM avicchede tu tenApi avijJAte tu jADyasya avijJAto'pi bhogazcet avijJAne ca bAhyasya avidyamAnaM kathayanti avidyAkalpitAstyeva avidyA parihANizca avidyollAsamutpazyan avinAbhAvazcet avinizcitamapi taccet avibhramo yathA sarva avibhAgena bAdhAt aviruddhArthatAyAM tu aviviktaM kathaM nAma aviviktaH sa cettebhyo avivekaparijJAnaM avivekavivekAbhyAm avivekehi nIlAdi avIkSaNe kathaM tasya vedArtheva yuktizvat avyaktatvAtpratItezvaavyApI yadi tenApi avyAptyA tu na jAtInAM asato'pyupalabdhizcet asataH kharazTaGgasya asato na hi vijJAnam asatya eva nIlAdiH bhAga pRSTha zlo0saM0 1 435 1057 1 310 761 2 88 1399 1 1 1 1 2 1 2 1 2 2 1 44 179 43 175 21 54 43 178 323 1799 534 1212 51 1353 24 80 51 1352 310 1772 247 678 1 1 202 577 187 552 1 65 219 2 1 1 2 1 1 2 nyAyavinizvayavivaraNasya 1 332 1818 108 315 1 459 1101 1 171 532 231 640 479 1137 1 1 2 1 | asatvopAdhikatvena asadvyAkhyAnametat asambaddho'pi sambandhaH asatazcet kathaM tasya asAkalyena vidhvaMse 1 2 2 1 372 904 2 311 1775 1 274 709 1 163 509 2 29 1282 asAkSAtkAritA cAsya askhalatpratibhAsaM yat astyayaM nizcayaH kintu asti kazcidupAyazcet asti cAyaM prayAsaste asti cAyamanusyUta asti cAyaM vadatyeko asti caitattatastannA asti nigrahabodho'pi astyevAyaM vimohAttu asthitasyApi vaiziSTyam 91 1407 35 140 366 901 181 1490 | asvaprakAzAttaddRSTerapi 325 791 asvasaMvidita 321 777 astvevamiti cet . astu kITAvabodho'pi asti ca dvaitasaMvitti - astu tatra vicArazcet asvasaMvedanaM taccet asvasaMvedane tasya aMzitvena paTasyeva azaktasyopakartRt azakyapratiSedhatvaM azUnyavedanaM tena azeSajJatayeSTasya 19 1239 | ahetorapi vittizced 334 834 ahetorvedyatAM vakta 31 123 331 1810 3091770 AkRtyA tadabhivyaktau AkAGkSAvinivRttyAdi AkAraniyamaH siddhaH AkArAtikramAdarthavittau AkAzasyApi tenaiva Atmadarzanamucchinnamapi A bhAga pRSTha ilo0saM0 1 165 515 1 32 132 2 2791654 4421072 1 2 295 1725 1 25 92 1 - 235 837 1 339 839 82 265 519 1182 1 1 2 44 1328 31 114 279 723 2 231 1561 1 523 1996 1 442 1071 1 79 246 18 50 41 168 1 82 262 1 211 610 1 194 567 1 1 1 1 1 530 1205 2 336 1820 1 425 1029 1 29 105 1 148 453 1 41 164 1 534 1209 1 164 511 1 164 512 2 37 1310 1 220 628 1 145 443 2 264 1620 1 153 489 1 36 143 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 385 bhAga pRSTha ilo0saM0 bhAga pRSTha zlo0saM0 AtmadRSTibhayaM 2 264 1622 iti cettadavAcyatvavikalpe'pi 2 283 1681 AtmadRSTastadA 1 131 397 iti cenna svazattayaiva 1 68 233 Atmadharmatvatastasya 1 204 593 iti cetsatyamekAntA- 1 64 217 AtmanazcetanatvaJca 2 293 1715 iti cedupacArasya 1 234 652 AtmasaMvidvayasyaivaM 1 438 1062 iti cedyuktamevedaM 1 387 961 Atmanizcitameva syAt 1 199 574 iti tanneSTabhUmitvAt 1 211 608 AtmavibhramayostasmAd 2 35 1296 iti vistarataH pUrvamasmAbhiH 2 2711630 Atmano guNasambandhAt 2 279 1652 iti hetutadAbhAsa 2 182 1498 AtmA cetanasambandhAt 1 153 584 ityacodyaM purAbhAvaH 1 202 579 AtmAnameva jAnAnaH 1 392 973 ityapyacodyamevedam 2 37 1306 AtmAnaM rathinaM viddhi 2 276 1645 ityapyayuktaM pratyakSAtta- 2 186 1511 Adya eva tato mArge ityapi pratyavasthAnaM 1 145 442 AdyasyApyarthabodhasya 1 192 536 ityapi svagRhe tulya 1 187 556 AdAveva tato vyaktI 2 331 1812 itthametadavazyaM ca 2 285 1690 AdeyaM yuktisAmarthyAt idamapyayathArtha .. 2 220 1542 AndhanAdisahakAri idamityAdi yajjJAnam 1 119 375 AnantyAt bhAvino'rthasya 2 223 1551 idamityevamullekhAt 1 119 376 Atatvasyaiva tajjJAna- 1 234 656 idamevoditaM pUrvaiH 2 194 1524 AbhimukhyaM tato yasmin 2 213 1537 indriyajJAnavAtavaM 1 132 402 AbhimukhyaM svarUpaM ca 2 213 1536 indriyAgocaratvAced . 1 424 1023 ArogyAdivirodhaJca 2 25 1276 indriyANi hayAnAhu 2 276 1646 AropAttadvikalpazced 1 381 943 indriyAdi hi tatkAryAt 2 24 1268 AropAntaratastasyAdhigatasyA- 2 292 1705 indriyasyAlpakAlatvaM AropitaM ca nityatvaM 1 387 951 iyattA niyamo yena 1 238 1578 Aropitena rUpeNa 1 442 1073 iyaM zaktiriyaM zaktiH 2 37 1307 AropeNa satA'pyevam 3 7 1215 ihedaM pratyayo'pyevaM 2 249 1657 AlokAdarzane nIla 1 288 727 AvArakapratidhvaMso 1 29 101 utpannamapi taM AzugraheNa zabdeSu 2 -3111780 utpannasya svataH zaktiH 2 193 1515 AzugraheNa zabdeSu 2 312 1783 utpAtAdibhayaM tasmAt 1 435 1058 AhAryastasya nAstyeva ---- 2 116 1431 utpAdadhrauvyarUpazca 1 441 1067 AhAryeNa virodho'sya 1 108 314 udbhAvitaM cet kenAsya . 2 235 1565 AhAryetararUpAbhyAM 1 109 319 unmatto yadi nAmaiko 1 340 845 AhuniSeddhRpratyakSaM 1 461 1102 upacAreNa kartRtvAdAtmA 2 274 1641 upadAnAnyayorevaM 1 378 932 iti kIrtivacobhAvAt 1 35 142 upadezasahAyaiva 1 500 1153 iti cet ; aparijJAtaM 1 78 242 upabhogo'pi kartavyaH 2 231 1559 iti cet ; asadetat 1 40 161 ubhayatra viruddhaM ca 1 217 623 iti cetkinna tavyApI 1 464 1107 upAdhayazcettatatra samarthAH 2 45 1334 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 nyAyavinizcayavivaraNasya upAdhisiddhaM caitanyaM upAyopeyabhAvazca bhAga pRSTha zlo0saM0 1 372 907 2 26 1277 2 68 1385 1 477 1133 1 39 156 2 180 1486 2 38 1317 2 295 1733 1 477 1132 1 343 867 2 33 1293 1 300 740 1 311 768 eka saMvedanaM tacced eka hi tannRsiMhatvam ekakAryatayA teSu ekatvaM cetkathaJcit ekatvaM jJAnamevaM ekatvaM vyavasAyatyaiekatvajJAnameSTavyaM ekatvabhAge pratyakSam ekatvamavirodhena ekatvAdhyavasAyasya ekatvAdhyavasAyasyAekatvAdhyavasAyena ekatvAdhyavasAyeneekatvAdhyavasAye'pi ekadezatayA tasyAekadoSAbhidhAnena ekayA tatparijJAne ekarUpagrahAviSTaekazakti yadi jJAnaM ekazaktinibaddhatvaM ekasmAdeva cedakSAtekasyArthasvabhAvasya ekAntabhinnayo pi ekAntabhAvarUpe tu ekAntakSaNabhaGgAdi- . ekAntAbhedapakSeca ekAntato nityamanityameva ekAntavedanaM yacca - ekAsatyatvamanyonyaekaikasyaiva saMvittau ekaiva jJAnazaktizcet ekollekhagatenAsau etena kSaNabhaGgAdyAetena vyaJjakAstasmin etenAbhyAsabhaume evamAdi yathAnyAyaM bhAga pRSTha lo0saM0 evaM citratvamapyeka 1 311 764 / evaJca paramANubhyaH evaJca saugataM vAkyaM 2 122 1442 evaM tAdivAkyasya 1 327 106 evaM bahuprabhedasya 1 407 1002 evaM yatkalpitaM sarvaiH 1 167 527 evamAdiH paro'pyasti1 125 384 evaM satyanavasthAnAt 1 324 810 evaM hi na prasajyeta 2 135 1465 / evaM hi na bhavatyatra . 1 526 1201 kathaJcijIvavidhvaMsakalpanaM 1 523 1192 kathaJcideva tannityam 1 523 1190 kathaJcideva bhedo'yam kathaJcidevAbhedazcat 1 329 811 kathaJcinnityarUpaistaiH kathaJcidyastu tadbhedo . 1 407 995 kathaM caiva pRthagbhAvaH 1 376 , 921 kathaM tadvedyasiddhiH syAda2 895 1728 kathaM tasyAnnarUpeNa 1 149 456 kathaM tenApyavaizA 264 1625 kathamekakriyAyAM syAt 1 237 661 kathaM vA kalpitasyA sti 2 107 1424 kathaM vA guNayogasya 2 169 1480 kathaM vA tadasaGkIrNa2 132 1456 kathaM vA bhUtavAditvaM 1 300 742 kathaM vA vedane jIva1 301 750 kathaM vA syAtpratikSiptam 1 230 639 kathaM syAtsarvanairAtmya 65 218 kathAtrayoktau yatteSAM 1 41 173 kartRpradhAnasaMsargAt 1 78 238 karmaNA tannimittAnAma2 311 1779 karmAntarapraNunnasya 2 294 1722 karmAvaraNavizleSastasya kalatrAdi na tadyasya 1 289 734 kalpate yatra yaugokta 1 29 100 kalpanAtaH paraM yaccet 1 44 186 kalpanAtaH sato'pyarthAt 1 41 174 kalpanAto'pi tadvitti 1 59 207 2 283 1682 2 280 1665 1 231 645 1 432 1049 1 374 917 1 135 409 2 245 1583 2 274 1637 2 231 1556 2 296 1735 2 295 1723 2 134 1463 1 389 967 1 319 772 2 184 1506 1 432 1043 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpanApi kathaM tasya kalpanAmAtravAdastu kalpanAsata iSTaM cet kalpanA sadRzAkArA kalpanA siddhasAdhyAt kalpitaM sambhavatyeva kalpitaprabhavAdhInaM kalpitamakSaNikaM tad kalpitazcetkathaM yogyaH kalpitazcettadadhyAsaH kalpitazcetsamartho'pi kalpitAtpratibandhAccet kalpito'pi kSaNakSaNe kalpito'pyaviviktasau kalpito'pi vikalpacet kArya kAryakRte'pyasti kArya cenna zUdrAdau kAGakSaNasya nivRttivet kAyasvabhAvo yadyanyaH kAnyavayavo vRttiH kAryatvAdanumAsiddhau kAryatvAdAdyacit kAryatvAdeva tatsattvaM kAryadharmAnvayAdyo hi kAryabhedena bhedazced kAryamasti prapaJcazcet kAryasya niyamAbhAvAnna kAryAderavinAbhAva kAryAbhAvAtprasiddhaJca kAlatrayAnuyAyinamiha kAlenAssannikRSTasya na cet kAlavyAptau ca bodhasya kiM ca dhyAmalitatvaM ced kiJcakenaiSa gantavyo kiJca tadvedanaM yatra kiJcAvibhAgasaMvittau kutastadapi saMsiddhyet kutaH svasya sAmarthyam kutazcitsiddhirarthasya vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha ilo0saM0 2 91 1410 138 413 137 1465 32 1283 455 1094 323 779 1 2 2 1 1 2 184 1499 1 516 1179 1 138 411 2 20 1251 1 138 412 2 185 1509 2 186 1510 1 1 92 291 1 1 172 537 | 2 2 500 1158 ko vA pravartatAM 500 1159 | kauNDinyAderna hi vyakteH 83 271 kRtakatvaM samartha 1 2 101 1421 | kRtaM sarvamanityaM hi 2 62 1377 | kramatazcettadutpattiH 194 1519 | kramAnekasvabhAvaM tat 1941517 krameNa tasya bhAvazcet krameNApi tathA kinna krameNaivArpaNe teSAM 2 176 1483 2 254 1604 kuto vA tasya saMvittiH kuto vA tasya sA zaktiryataH kuto vA vastuno janma kuto vA sannidhistasya kuto'sAviti cet kurvannapi bhayaM satyaM kRtvA nizcayamekalakSaNatayA kRtvApi yadi taccetaH kenApi taddvayajJAne kevalaM buddhisattvastha kevalaM sa yathA loke kevalasyaiva hetutvaM kevalA na samarthA cet kevalA sA na hetuzcet ko vA tatsaGkramaM tatra 1 516 1176 2 2231550 1 1 1 407 1000 | krame sati prabandhaH syAd 1 463 1105 2 289 1695 2 181 1491 2 25 1271 1 1 381 2 1 1 2 kSaNakSayAdAvadhyakSam kSaNakSayitvaM pratyakSakSaNabhaGgavikalpatvavArtAkSaNAt kSaNAntaraM gacchan kSaNAdevordhvamasthAnaM tasya kSaNikatvAnumAnAccet 145 450 99 296 gardabho'pi tayA teSu 114 348 gADhamUrcchAdyavasthAyAm ga 387 bhAga pRSTha ilo0saM0 2 181 1489 1941521 2 2 88 1401 2 221 1548 2 35 1297 1 2 2 2 1 1 2 1 2 2 2 1 2 2 1 1 274 1636 126 1449 500 1152 237 1569 238 1572 167 523 431 1039 59 209 1 341 854 2 264 1621 1 512 1173 2 7 1214 1 1 1 2 2 1 114 341 248 1589 246 1587 21 1256 234 651 523 1994 207 1529 500 1154 305 1746 2 1 520 1187 519 1184 324 1802 193 1514 131 396 1 1 1 944 | guNatvAt pakSapAto'smin 332 1817 guNavAnnAtra netrAdiH 2 81 258 guNasyaiva nivRttezva nnirvANaM 2 5 22 guNo na tatra tadyoge 22 1260 | gUDhamarthamakalaGka 374 914 348 872 37 146 25 1273 280 1666 279 1660 1 3 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nyAyavinizcayavivaraNasya bhAga pRSTha zlo0saM0 1 247 672 gRhItagrahaNAt gRhItaviSayatvaM tu gRhItazcAgRhItazca gRhItArthatvamIdRkSagauravaM gaurayaM ceti gauravAdi pRthak tatra gauravAdeH kriyAyAzca grahaNaM vartamAnasya grahaNe tena tasyApi 1 407 1005 2 305 1747 2 245 1582 1 348 875 1 168 529 1 428 1031 1 479 1143 1 67 224 1 191 564 ghaTo'NusaJcayAtmaiva ghaTo'yamiti tatsAmyAghanajJAnasya mithyAtvaM 1 216 620 2 295 1727 bhAga pRSTha zlo0saM0 1 8 30 jaDatvetaraniyuktaM 1 329 808 jayati sakalavidyA jalAdyAharaNaM taccet 1 329 812 | jahAtu nAma kaivalye 2 37 1305 jayinastadguNaiste 1 424 1025 jAgrajJAnasya hetutvAt 1 424 1026 / jAtyantaramapAkRtya jAtyantarasyAlokyatvam 2 116 1428 jAtyabhAve kathaM ca syAt jAnadeva kathaM 2 26 1278 jAnatpravartaka vAkyaM 1 407 999 jIvAnAmeva saMsAra jJAnajJeyavilopeca jJAnatvamapi tasyA na jJAnamAtronmukhe tasmin 1 112 335 jJAnamarthAdanudbhUtaM 1 130 395 jJAnamevamanartho'yam jJAnameva hi tasya syAt 1 165 518 jJAnavAn mRgyate 1 358 885 jJAnasya bhedino bheda2 292 1710 jJAnasyAnAtmaveditve 2 261 1615 jJAnasAmarthyato bhAvi 1 388 965 jJAnAtmanApi sAmAnya 1 389 968 jJAnAnAmanavasthaivaM 1 135 407 1 231 641 tacca sarvavikalpAnA1 152 472 taccAnekAtmakaM vastu 1 152 471 tacchakterbahurUpAyAH svataH 2 91 1413 tacchaGkayA tato na 2 296 1734 tacchAsanAnAM tAdarthaM 2 293 1716 tajanmakramabhAve ca 1 152 474 tajjJatvaM na hi teSAM yat 1 503 1164 tajjAnakArye yogyatvaM tajjJAnarahitAt 2 245 1584 tajjJAnarahito'pi 1 83 278 tajjJAnasya svarUpaJca tajjJAnasyApi tajjJatvaM 2 126 1446 tata evAnyathA vizva1 247 669 / tata eveSTasaMsiddharvyartha cakrakaM bhavataH prApta caturthe tasya tasyApi candradvitvAdikasyaiva candradvitvAvabhAsaM ced candradRSTyaiva dRzyazcet cicchAyAsaMkramAt sApi cittaprabandhAbhAve ca citramekaM yathAjJAnaM citrakajJAnavattatra citrakajJAnavAdastu cidra pavadvivekasyAcitparyayasvabhAvatve cittve'pyekasvabhAvatve cetanAdanyatastasya cetanAdhiSThitaM karma cetanAsamavAyena saMsArI cetanena svaniSThana - caitanyarahitazcAsau 1 68 234 1 68 237 2 259 1612 2 132 1452 1 274 708 1 211 604 2 284 1686 1 115 353 1 382 947 2 96 1420 2 295 1730 2 194 1518 2 255 1611 chalAdAvapi tattulvaM chidikriyAviruddhAstu 1 331 826 1 68 231 2 19 1240 2 19 1241 1 279 722 1 214 614 1 310 760 2 246 1588 jagataH samakAlasya nAze jaDatvAnnIlamanyazcet Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 389 bhAga pRSTha ilo0saM0 1 328 804 1 422 1017 2 223 1554 2 291 1702 2 184 1508 1 32 133 1 421 1013 1 23 73 2 277 1651 1 340 849 1 114 340 1 319 775 1 110 323 213 1535 tataH kathaJcitsarveSAm tataH pratijJAvyAghAtaH tataH pratItisAmarthyAddazatataH pratyakSanirluptatataH zaktivazAttAsAm tataH sAdhAraNAtmApi tatazca niyataM zreyo tatazca bhAvanairAtmyatatazca bhAvanairAtmyatatazcAniyamAt tatazcAvyavadhAnena tatazcitsannidhijJAnatatazcaitanyagandhasyAtatastatkIrtanaM yogaitatastacchaktisAmAnya tatastadapi vaktavyam tatastasyArthakAryatvatatastasyApi vaiziSTyam tatastu tadvyavasthAyAm tatasteSu tadAropo tato guNAdidRSTyAdetato'gnAviva saMyogam tato dUraM gatenApi tato dUraM gatenApi tato dravyAdirUpatvaM tato dravyAdibhAvAnAM tato na guNasambandhAt tato na jAtyantarameva tato na parimANAdeH tato'napekSa evAtmA tato'ndhasyApi tato'numAnamanyaM vA tato'numAnamanvicchan tato'numAnavedyena tato'numAnAdabhyastAt tato'nuvRttasarpAditato'pi tadapekSatvAt tato'pi tadvivekazcet tato'pi yadi tadbhinnaM bhAga pRSTha ilo0saM0 1 18 48 tato'pi svAtmanirmagnAt 1 112 336 tato'pekSyAtyayAnna syAt 2 165 1478 / tato yathA samarthatvAdAtmA 1 420 1009 tato yathA svakAlasthamapi 1 401 986 tato yathedaM 2 186 1512 tato yuktamazeSajJa2 280 1674 tato'rthajanmanaH klRptAt 1 119 379 tato vyAkhyAsahAyAccat 2 126 1447 tatkathaM taddazeranya2 280 1673 tatkathaM tadanuSThAnAt 378 933 / tatkathaM pArizeSyeNa 1 115 359 takalpanAyAM na bhrAnti1 343 865 tatkAryakaraNe vA 1 376 923 tatkimutpannamAtrasya 1 172 542 tatkramanyAyamullaGadhya tattatkAryAbhimukhya 1 140 426 tattajjJAnAvagAhinyaH 1 442 1074 tattulyamuttarasyati 1 408 1007 tattRtIyaM pramANaM te 1 329 818 tattvajJAnasvabhAvazcet 2 284 1688 tattvajJAnAditannAsti 2 32 1288 tatvajJAnodayAccet 2 32 1285 | tattvatazcitramekaM te 1 55 201 tattvasvalakSaNaM yasmAt 1 446 1082 tattvato nahi puso'sti 2 132 1460 tattvAnyatvavikalpAbhyAm 2 280 1663 tattvArthaM yadi manyethAH 1 65 220 tatparasyaiva tatrApi 2-80 1393 tatpUrvatvAtpumarthasya 1 422 1018 tatpratItistato vAcyA 1 23 76 tatpratItyapalApe tu 1 23 69 tatpratyaye'pi tasyAsau 1 432 1046 tatra doSaH kathaM nokto . 1 204 595 tatra sadapi pramANaM sarva1 23 74 tatra siddhaM tadabhyAsAt tatra svabhAvanAnAtve 2 24 1265 tatrAnAkAra eveyam 1 172 540 tatrAnubhavamAtraNa 1 21 62 tatrApi cetanatvaM ceda 2 59 1359 1 127 389 1 127 393 2 280 1672 2 221 1547 1 379 936 1 10 40 2 292 1712 2 283 1680 1 31 120 2 301 1741 1 152 466 2 317 1793 1 486 1247 1 78 240 1 325 790 1 23 70 2 33 1292 2. 8 1225 1 243 667 2 80 1390 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 nyAyavinizcayavivaraNasya bhAga pRSTha ilo0saM0 1 519 1181 2 40 1322 ..2 279 1655 2 279 1658 2 193 1513 2... 311 1781 . 1 464 1108 1 490 1149 1 217 622 1 268 698 1 470 1117 2 60 1365 2 264 1626 2 116 1429 1 513 1175 1 67 227 bhAga pRSTha ilo0saM0 tatrApi tasya saMvittiH 1. 82 270 tathA ca sati nizzeSatatrApyanyattataH pUrva tathA ca sati satvAditatrApyekatvasaMvitte 2 314 1786 tathA ca sati sarvatra tatrApyevaM prasaGge 1 32 125 tathA ca samavAyasya tatrApyevaM prasaGge kim 1 512 1172 tathA ca samavAyasya tatrApyevaM vicAre 1 115 358 tathA ca hetusAmarthyAdutpattyA tatrApyevamadhiSThAna 87 282 tathA cAdizrutAveva tatraikasyApyabhAvena 1 268 701 tathA tasya prakAzeca tatraiva tasya sadbhAvAt tathA taraGgacandraSu tatsaMsargo na kartRtvAdyupacArAya 2 274 1640 tathAnyatrApi taM dRSTavA tatsamarthatayA dravyam 1 455 1095 tathApi tasya nirbhAse tatsAdhakatamatvaJca 27 1220 tathAyaM kSaNabhaGgo na tatsArUpye tu 21 61 tathA vacaH kvacitkiJcid tatsiddhireva tatsiddhiH 2 24 1264 tathA sati na nityo'rtho tatsaMskArAdvaco vRtti- 1 279 718 tathA sati samAropaH tatsaMkramAdacidra pAttatra 2 273 1633 / tathA satyama(na)vasthAnAd tatsaMkrame'pi tadra paH 2 274 1634 tathA satyarthavijJAnatatsaMkrAmo'pyavastveva 2 274 1638 | tathA satyalpakAdvahaH tatsaMkrAmo'pyadhiSThAna- 1 87 281 / tathA hi smaraNaM yadvat tatsattvanizcaye'pyAdi- 1 151 463 tathedamapi vaktavyam tatsannidhAnatastattvajJAnaM 2 221 1546 - tathoditaM svAmisamantabhadraiH tatsambandhastato'nyazcet 2 349 1822 / tathaiva kITakairetad tatsambhave'pi mantrAdau 1 430 1037 tadagrahe kathaM vittiH tatsArathInAmAnantya 22 276 1647 tadataddezakAlAbhyAM tadeka tatsvato nizcita vede 1 32 138 tadadvayaM ca buddhazca tatsvarUpe hi nirzAte 1 190 559 tadanekAntavidveSe tathA ca kathamucyeta 1 78 243 tadanantaraM kriyArUpam tathA ca kasyacidvAkyaM 1 102 307 tadantarbahirapyevam tathA ca ghaTavattatra 2 317 1789 tadantarAca sAmAnyatathA ca tadvatsAmAnya- 1 502 1160 tadantarAcca sAmAnyarUpAt tathA ca dadhi khAdeti 1 174 544 tadantarAyavidhvaMsatathA ca duHkhajanmaiSAM . 2 231 1560 tadanyatrApi tadvyAptitathA ca nIlameva syAd 1 247 682 tadanvayasya mithyAtve tathA ca vastutastatra 1 230 637 tadanyatvAparijJAne tathA ca vastuvRttyaiva 1 359 892 tadapi pratisaGakrAntaM tathA ca vAsanAhetu- 1 406 991 tadapi vyaGa gyamiSTaM cet tathA ca vaidyazAstrAdau 2 213 1538 tadapyarthodbhavaM tathA ca bhrAntavijJAnAttadarthe 2 284 1683 tadapyAptoktitaH tathA ca zUnyavAdAteH 2 19 1244 tadabhAvAna kaivalyaM 1 298 737 1 353 878 1 65 221 1 503 1168 2 121 1437 1 395 980 1 477 1134 2 38 1313 1 300 748 2 48 1343 37 1311 1 220 627 1 392 974 1 218 625 1 87 280 1 203 588 1 67 230 1 55 204 2 276 1648 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadabhAve ca gItasya tadabhAve ca vedasya tadabhAve kathaM nAma tadabhAve kathannAma tadabhAve tadAcAratadabhAve na vairAgya tadabhAve na yasyAsti tadabhivyaktaye tacced tadabhedanaye tasya tadabhyAsena tatrApi tadarthaM lAbhamanvicchoH tadayuktamanuSThAnAdatraivopakSayaM tadayuktastadAropo tadarthasyApi dRzyaikatvena tadarthAnantyavittizcennAsti tadarthAlambanatvena tasyApi tadavibhramapakSe tu tadazakyavyavacchedo tadasAdhye na vijJAnam tadasmAtsaGkaTAvezAt tadasvasaMvido buddheH tadAkArakramasyApi tadApyAropasadbhAvA tadAropAntare'pyevaM tadidaM dvitayollekham tadutpatteryadi vyaktaM tadudbhAvanatastasya tadudAharaNAdanyad tadupAdAnabhAve tadekazaktisadbhAve tadevaM sati cArvAkaH tadevaM sarvavijJAna tadeva cArthavijJAna tadeva tena dRSTaM yat tadghanAkAravatprAptaM tadvayAbhAvato na syAt taddarzanaM purodhAya taddharmatvena vA mAbhUt tadbhedaniyato hetu La vivaraNakArara citazlokAnukramaH bhAga pRSTha zlo0 saM0 2 311 1782 2 1 2 1 2 1 1 203 1 44 1 22 1 2 1 1 312 1784 479 1141 182 1495 3 14 1 387 2 292 1708 1 387 959 1 523 1191 2 223 1552 2 254 1608 1 265 1627 28 98 586 185 65 955 1 2 1 tadbhedakalpanAdeva tadyoge'pi nivRttizce tadyogo'pi na cettanna 1 1 127 388 2 292 1706 | 1 486 1146 1 21 58 2 235 1567 1 121 381 tadrUpaM cedanityatvaM tadrUpatvaM tayorno cet tadvacca bahirarthAnAM tadvaco'pi na cennAsya tadvadeva krameNApi tadvadihArthagrahaNe tadvadvA pUrvakasyApi tadvadeva pramANatvam tadvadeva bhavadete vai | tadvayaktAveva tattvaM syAt tadvayatirapi sarpAccet 382 953 tadvAdinaiva cet so'yaM 180 548 | tadvikalpavyatItatvam 2 1212 | tadvikalpavyapetasya tadvyApAraM kathaM vidyAt tadvyavacchittaye tasmAdvayarthaM 37 148 | tadvivekavadanyacca 211 612 tadvivekAviruddhArthI 392 971 tadviziSTatayArthasya tadvedanaM cedabhrAntam tadvedanaM tanniravadyarUpaM tadvedyatvamadRzyaM tadvedyamapi sAmAnyaM taddhetuSvapi zaktInAmevaM tanmAbhUditi 1 135 406 tanna kalpitarUpo'yam 238 662 tanna kAryakSamaM kiJcid 96 1418 tanna kAlakramajJAnaM 21 613 tanna krIDAparatvena 83 276 tanna caitanyasaMvedyo 1 1 340 848 tanna jADyAtpRthaGa 'nIla 1 165 514 tanna jJAnaM kimapyasti 1 422 1016 tanna satsaGkare'pyeva 1 537 1213 tanna tatsannidhAnena kiJcidasti 1 204 594 tanna tadddvArato'pyasti 1 358 883 tanna tucchaH pramAbhAvo 393 bhAga pRSTha ilo0 saM0 2 2 20 1252 280 1667 279 1661 1 387 956 2 1 1 1 2 1 2 : 1 2 1 2 2 .2 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 2 277 1650 114 351 279 719 125 383 225 633 184 1500 82 267 231 642 37 1309 114 344 21 1255 44 1333 235 1566 278 711 381 946 476 1128 109 318 442 1069 525 1199 65 222 132 1453 359 894 237 660 125 1444 22 1262 1 114 347 1 392 975 2 231 1558 1 115 354 1 247 676 1 519 1183 1 232 648 2 221 1549 2 274 1635 1 79 254 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyavinizcayavivaraNasya bhAga pRSTha zlo0saM. 1 152 487 1 247 675 2 70 1386 1 203 589 1 172 539 2 259 1614 1 387 963 1 87 283 1 203 584 2 45 1335 1 9 36 1 278 715 1 476 1125 2 294 1719 1 114 345 2 63 1380 1 230 638 tanna tenaiva tadyuktiH tanna nirvANavAdo'yaM tanna puMsazcidAtmatvaM tanna prajJAkarasyaivaM tanna pramANaM sarvArtham tanna bhAkto'pi bhogAditanna bhinnaM sukhAdestat tanna zaktivyavacchedaH tanna samAropo'yam tanna sAraM vikalpAdetanna sArUpyato mAnam tanna skhalakSaNepyeSa tanna hetuphalaikatvaM tannAtaulyAdgurutvAdetannAnAtvAdabhedazcet tannAnuparatau hetau tannAyaM lokarUDho'sti tannArthAnavabhAsitve tannAsya mAnyarUpatvAt tannirmukterapi jJAnam tannaikAntAdanityasya tannaivaM tatsvarUpasya tannaiva samavAyAccedupatannottarasyAM saMvittau tannobhayorasatyatvaM tayApi tasya cet tayoH kathaJcittAdAtmyAtayoradRzyayoreva tayoranyonyato bhede tarhi tasminnaniSpanne tasmAt kalpitamadvaitatasmAt tAttvika evAyaM tasmAt pratItyupAdhyAyaH tasmAt prameyAdhigateH tasmAt saMsAramicchadbhiH tasmAt sAmarthyaliGgottha- tasmAt svavedanaM bAhyatasmAt svasannidhijJAne sasmAdacetanaM karma bhAga pRSTha zlo0saM0 1 67 228 | tasmAdacetano'tattva2 280 1675 tasmAdadhigamo'nyasmAd 1 154 495 tasmAdanarthakatve'pi 1 110 327 tasmAdapratipannasya tasmAdabhinnaM tacchakti1 235 658 tasmAdabhinnA tacchaktiH 2 289 1699 / tasmAdayamasadvAdairbAlizAn 1 171 535 | tasmAdayuktamevedaM 516 1180 tasmAdavyatiriktaM 381 940 | tasmAdavidito bhogaH 2 8 1226 | tasmAdazaktitasteSAM 1 10 39 | tasmAdAtmaiva 2 125 1445 tasmAdAlambanaM tasya 1 424 1028 tasmAdiva svarUpAca 2 33 1290 tasmAdihedambhAvasya 2 194 1523 tasmAdudbuddhasaMskAra1 524 1198 | tasmAdekasvabhAvaM 1 331 832 tasmAdekAntato bhedA 1 53 200 / tasmAdeva na tajjJAnaM 1 247 673 tasmAd durantasaMsAra1 132 1454 | tasmAd dUra gatenApi 1 340 850 tasmAd dUramupetyApi 2 207 1528 tasmAddhatoranekAnte 1 300 745 tasmAdbhUtamabhUtaM vA 1 78 239 | tasmAdvicArasadbhAve 2 299 1739 | tasmAdvedaH svatastattvaM 2 66 1383 | tasmAnnirantaratvaM tad 2 24 1269 tasmAnirbhAsato 1 167 521 tasmAniraMzarUpasya 1 83 272 tasmAnAsau vizeSaM saH 1 395 981 tasmAnnAsti samAropa2 308 1763 tasmAnmadhyavadevAnya1 112 337 tasmAllokazA mAnam 2 7 1221 tasya vastutvamAropAt 2 91 1414 tasya vastuSvasadbhAvAtU 1 466 1113 tasya sAmAnyatAdAtmyAt 1 82 266 tasya svato'nubhavanAt 1 194 350 tasyAnubhayadharmatve 2 292 1707 tasyApi citisAnnidhyAt 1 144 434 1 473 1118 1 278 714 1 334 835 .5 23 71 1 251 687 1 32 135 2 336 1821 1 329 819 2 9 1233 1 446 1084 1 343 870 2 51 1349 1 204 601 1 325 794 5 115 357 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 395 bhAga pRSTa ilo0saM0 1 406 990 2 329 1803 1 340 847 1 422 1014 - 1 245 1586 1 248 683 1 231 643 9 231 646 2 62 1378 bhAga pRSTha ilo0saM0 tasyApi dhanabodhasya 1 165 517 tairevezAdirUpatvaM tasyApi taiH pratikSepe 1 377 925 tasyApi na vyavastheti 141 432 daNDAdyabhinnadezAtasyApi vedanAdvittiH 1 112. 334 darzanAnnirvivAdaM cet tasyApi siddhiranyasmAt 1 92 : 288 darzanAbhedataH spASTyam tasyApi svaparajJasya darzanaM yadi nityena tasyApyakSaNikatvaM kSaNikajJAnAda- 1 516 1176 darzanasyArthasArUpyam tasyApyanekazaktitve 2 264 1624 durapohaM mahatpApaM tasyApyanyata ityeva 1 79 249 duSaNaM cetanatve'pi tasyApyanyatra vittizcet- 2 121 1436 dRkazaktyA svamasaMkIrNa tasyApyavittarAkRtyA 2 37 1312 dRkazaktisaGkarAtso'pi tasyAbhyupagamastasmAt 1 301 752 dRzyAdRzyAtmakaJca tasyeva yadi nIlAdeH 1 118 372 dRzyate cAtmasaMvittau tasyaiva nizcayArtha cet . 1 358 886 dRSTamadhyapRthaktvaM tAdAtmyasAdhanatvaM ca 1 420 1011 dRSTazcAyaM na dRSTasya tAdAtmyaM cedvicArasya 1 79 248 dRSTAgamaviruddhArthaviSayaiH tAdAtmye yogapadyaM na 1 358 881 dRSTAntaH prAcya evAnyo tAGa naropaklaptA hi 2 251 1603 dRSTyAbhAsAvabuddhasya tAdRzI yadi zaktiH sA 2 194 1522 dRSTyAbhAsaiva sApi tAbhireva hi tAH zaktI vo 2 295 1731 | devasya zAsanamatIva tAmanekAtmikAM buddhi 1 396 984 dezakAlAdibhinnAnAM tAvadevaM paTadravyaM 1 424 1012 dezakramAdavIyoge viyogastat tAvanmAtreNa tajjJaptAvazaktaM 2 238 1575 dezavyAptiraNutvAnna tAsAMcA'sakaladhvaMse 2 295 1732 dravyaparyAyatAdAtmya tulyakazyatvamevaivaM 2 59 1363 druhyate so'pi cedanyaiH te tantavaH paTo yanna 2 132 1457 dvayorevopalabdhRtvaM na tena cAparizuddhasya 1 40 162 | dvitantukAditAhAca tenAtmanA na cettasya 2 310 1773 dvitantuke gurutvaM hi tenAsambaddhyanaSTatvAt 2 61 1368 dvistrirvAnupalabdho hi tenAsambandhyanaSTatvAt 2 322 1796 dviSThasArUpyasaMvittitenaikatvena varNasyetyAdi 2 317 1792 dha tenaiva bhAvabodhaH syAt 2 17 1237 tebhyazcedaviviktaH saH 1 171 533 tebhyo'pyanyavikalpAnAm 1 331 829 dhUmAdAvapi yannAsti tebhyo'pyanye vikalpAzcet 1 331 828 dhUmAdikaM yathA kiJcida. teSAM tasmAdabhede'pi 1 459 1100 dhUmAntarasamasyaiva teSAmaNuSu sambandhAt 1 331 825 dhvani tAvadanutpAdya teSAmapi na cAdRSTi 1 424 1024 | dhvanyutpAdanasambandhateSAmapyaparijJAne 1 425 1030 dhvanidezasthavarNasya 2 163 1475 1 268 700 2 255 1610 1 342 857 2 142 1472 2 142 1471 2 131 1450 2 61 1370 2 122 1438 1 145 448 1 473 1119 2 231 1562 2 207 1527 1 424 1027 1 423 1021 2 59 1357 1 225 634 dhUmazcAyamiti hyevaM 1 156 497 2 197 1525 2 60 1364 rrrrr .. 2 61 1367 2 61 1369 2 310 1771 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 nyAyavinizcayavivaraNasya bhAga pRSTha zlo0saM0 1 505 1169 2 309 1769 1 329 816 1 153 478 1 92 284 1 165 519 2 -44 1330 1 108 317 1 39 151 1 247 670 2 299 1737 2 62 1373 2 309 1766 1 141 429 1 466 1115 1 98 294 na gRhItigRhItatvAt na ca jJAnena caitanyana ca tatkalpitaM rUpam na ca tadbhedavijJAnana ca tadvAstavaM yuktana ca tadvinayatyAge na ca tadvedanaM sarve na ca tau yugapadyuktI na ca nAsti sa nirbhAso na ca nAstyeva tajjJAnana ca niHzreyasaprAptaH na ca nIlatvamAtreNa na ca bhogamakurvANana ca bhramo'sti jIvasya na ca vibhramamAleyana ca svabhAvanAnAtvam na cAtmanaH pramANatvam na cAnekAntavAde'sti na cAnyathAkRtistasya na cApi dezavyApitvaM na cAyaM vibhramAdeva na cArthadarzanaM na cAviditatattvArthana cAsambhavatastasmAt na cAsti paJcamaM mAnaM na cAsau saMvRtiH zakyA na cedbhidyata; bhidyeta na cedRzaH svabhAvasya na cobhayAparijJAne na caikamekarAgAdAna caikAtmasukhAdInAM na caitadabhyanujJAnam na caivaM kazcidandhAdijIvo na caivaM kAryadRSTyaiva na caivaM niyatArthasya na caivaM bAdhakasyaiva na caivaM mAnasAmarthyAt na caivaM vartamAnArtha bhAga pRSTha zlo0saM0 na caivaM satyasarvajJaH 1 118 369 na caivamasti kasyApi na tatra tatsamAropo 1 479 1138 na tatsamuccayAGgatvam 1 466 1110 na tathA tatpratItizcet 1 394 978 na tathA pratipattizcet 1 342 859 na tannizcitabhedasya 1 99 295 | na tamAkSAlanaM 2 235 1568 na tasya pratibhAsazcet 1 117 364 na tAdAtmyaM vibhinnatvAt 1 473 1120 na tAvat kaNThatAlvAdi1 324 783 na tAvadvarNavantaM sa 1 372 . 903 na tAvadAvRtidhvaMsaH 2 292 1713 na tAsAmapi sAmAnya 2 91 1411 na dravyaM na ca paryAyo 80 1391 na dhyAmalAvabhAsitvam 2 33 1289 nanvidaM kAraNatvaM ca na pumAn tAdRzaH kvApi 46 1340 na mecakamaNijJAna1 29 108 nayanAdiguNasthAsti narAdavyatiriktaM cet 2 44 1329 narAntarakRtAttasya 1 157 506 na vicArAdamAnatvaM 1 31 118 na vinA ca pramAtAram 1 324 781 na vivekastathA cAsau 1 214 616 na sarvavastunairAtmya1 387 960 | na sAdRzyena dhUmAdi1 152 470 na svasaMvedane kazcit 1 32 136 na hi kiJcidanizcinvat 1 194 570 na hi cakSurghaTaM draSTu 1 389 966 na hi tatrAnyathA jJAnam 1 203 583 na hi tatrApi tadbhAve 1 46 192 na hi doSavato hetostat1 107 1425 na hi nIlatvamAtreNa 1 430 1033 na hi pItavivekena zaGkhaH 1 211 607 na hi pramANasambandha1 339 842 na hi mithyAvikalpebhyo 1 396 983 na hi vRddhyAdizUnyasya 1 24 82 | na hi saMsAranirmukto 1 234 654 1 378 931 2 25 1272 1 153 492 2 250 1599 1 78 241 1 319 776 1 327. 797 2 59 1355 1 83 277 2 311 1777 2 20 1248 2 32 1287 2 84 1396 1 372 902 2 332 1814 1 406 988 2 307 1755 2 91 1408 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 397 bhAga pRSTha zlo0saM0 na hi svabhAvAtadra pastadra paH 2 156 1474 | nityAdirUpAH na hi sAkSAt kriyAto 1 24 85 nityAnityAdiniHzeSana hIdameva me rUpam 1 32 137 / nityAnityasvabhAtvaM na hyakSaNikaM jJAnam 1 516 1177 niyatArthe nibaddhaM ca na hyavijJAya tadra paM. 1 382 938 niyAmakasyAbhAvena na hyavedayato hlAdaM 2 289 1696 niyogameva tasyArtha na hyasau brahmatatkArya- 1 466 1112 nirbAdhatvaM hi tarkasya na hyekatvopasampRkta 1 520 1186 niraMzaM cettadadvaitaM na hyeka daikaM vijJAnam 1 401 985 niraMzaM vastu tadvedyaM na Tekena kRtaM kAryam 1 3. 12 niraMzArthapravAde hi nAto lakSaNamavyApi 1 435 1060 nirantaretaratvAbhyAm nAdhyAropavyavacchedAt .1 125 385 niranvayasyAnityasya nAnAbhAgasvabhAvasya 1 381 945 nirNayAtmani cAdhyakSe nAnAzaktitadAkAra- 1 534 1211, nirNayAropamanasorbAdhyanAnyathAnupapattizcet 2 210 1532 nirbheda eva buddhyAtmA nAnyonyAzrayadoSazcet 1 145 444 nirmukti yadi tathyaiva nApi tatprAkRtaM tasya 2 292 1709 / nirvANaM cet prayAso na nApi dRSTAnumAnAptavacanebhyaH 1 235 657 nirvANamapi saMsArAbhAve nApi vaizeSikAbhISTaM 2 293 1714 nirvikalpadhiyo'pyevaM nApyabhAvAtsamutpatti 1 . 79 250 nirvikalpapratItestu nApyetannirNayAtmatvaM 1 119 374 | nivartakasya niyamaH kuto nAyaM prasaGga ekAntA- 1 343 866 nivRttimAtraM vicchedo nAradAdiryatiH prAha 2 245 1585 nivedayiSyate caitat nArthavad dRzyate tena 2 322 1798 nizcayazcenna tasyApi nAvikalpAttataH siddhAt 2 184 1503 | nizcayAdvitathArthAccet nAsato'pi vyavacchittiH 1 432 1044 nizcayo na ca mithyAsau nAstikatvasamAdhAnam nizcayo nAbhijalpena nAsti ced avikalpatva 81 257 / nizcitazcetarazcaivam nAstyarthaH savikalpazcet / nizcite ca samAropo nAstyeva taccedva do'pi 2 223 1553 nizcite ca samAropo nAstyeva tadvivekasya -- --- 2 332 1815 nizcite sati vizleSe nAstyeva tasya nirbhAsaH 1 268 699 niSedha evaM tasyAsti nigrahazcejjayo nAsti 1 376 919 niSkalANusvabhAvaM nigrahazcet pratItArthAt 2 238 1577 niSphalApi pravRttizcet nityaM tadvodhazaktasya 1 32 134 nIlajJAnamanAlokAnityaM sattvamahetorityevaM nIlatajjJAnayorevaM nityatvaM tatsvabhAvazcet 1 387 954 nIladarzananirNItanityatvamevaM taddhvaMsa 2 89 1405 nIlAdAveva tanmAnam nityAdirUpaM tatprAptam 1 251 686 ! nIlavatkSaNabhaGgAdeH bhAga pRSTha zlo0saM. 2 317 1787 1 520 1188 1 254 494 1 211 609 2 280 1671 2 250 1592 2 285 1689 - 1 394 976 1 141 430 1 502 1162 1 - 377 926 1 154 493.. 27 1222 2 116 1432 1 268 695 1 459 1097 2 262 1616 2 280 1664 1 141 428 1 446 1086 2 280 1669 1 127 386 1 466 1116 2 44 1325 1 523 1189 1 300 743 1 102 306 1 116 362 1 118 370 2 44 1326 2 35 1295 1 194 568 2 132 1455 1 288 726 1 360 897 2 7 1217 1 118 367 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 nyAyavinizcayavivaraNasya nIlavyAsaM jagatprAptam nIlAdi vA katham nIlAdervastujAtasya nRtvasiMhatvayorekanaivaM bhogapurAsattvanaikatvasyApyasadbhAvAnaikAntaniyatA kAcit nairantayaM manasvaM te pakSapAtAdvidheyatvapakSayoranavasthAnam paTastantuSvihetyAdi padajJAnamanAvRtya padavAkyavyavasthA parakalpanayA cetsyuH paratastatpratipattau tadapi param parato dvayani sam parato'dhigame tasmAt parato na kacittasmAt parato bhedanirbhAsaH paramArthena sArUpyaparamArthaMkatAnatve parasparAvisaMvAdarUpeNaiva parasyApi svatastatra parAparavikalpAnAm parAparopakArasya paroktyA viditasyApi parokSAttadvivekAcca pazcAttadgocaratvAccedapazcAtsattvAnuvAdena pazcAdeva tadastitve pazyati vyavahArI cet "pazyato'pi tathA vyAptim pazyato'pyativaidharmyam pazyantaH kalazaM yasmAt pAJcarUpyAtmikaiveyaM pAyAnaH paramAgamAmRtarasApiNDe palalabodhasya pItaM mayA purA dRSTa bhAga pRSTa zlo0saM0 bhAga pRSTha ilo0saM0 1 378 929 / pItAdavyatireke tu 1 236 689 1 247 674 pIte pravRttaM pratyakSaM 1 266 688 1 165 513 punarmohAntaraM tasya 1 372 905 punaraparanirvikalpaprakalpanAyAm 1 325 793 1 203 582 punarAvRttasadbhAve .2 296 1736 2 51 1350 punaH sambandhaklRptI 1 172 541 2 164 1476 punaH sAmbandhikaM cittva- 1 153 - 491 1 377 924 pUrvadoSAnivRttiH syAt 442 1075 pUrvasminnapi tatsattvAt 59 1360 1 37 147 pUrvAnubhUtasAdRzya 1 455 1093 1 374 918 pUrvottarAvabodhAbhyAm 2 132 1458 pUrvAbhAve kathaM tasya 1 435 1055 1 223 630 pRthaka tasya samarthatve 1 243 663 1 223 631 prakRtau karmabhogastannAsti 2 292 1711 1 381 942 praNipatya sthirabhaktyA 1 325 792. pratijJAdivacaH kasmAd 2 238 1576 1 319 769 pratipatteguruttve'pi 2 7 1219 pratibandhasya sadbhAvAt 2 301 1742 pratibandhAdRte tasya 1 79 247 1 319 771 pratItaM pravilumpema yadyanyasya 2 165 1477 pratIkSyamANamapyanyat 1 190 557 2 320 1794 pratItAparadhUmAnAM 2 59 1358 2 255 1609 pratItArthatvadoSAccet 2 237 1570 2 301 1740 pratItibAdhanAnnaivamiti 1 145 447 1 194 573 pratItirapi tAdAtmya- 1 168 528 1 432 1053 pratItireva vastUnAm 1 446 1085 2 48 1346 pratItiH pratyanIkasya 2 48 1344 1 343 864 pratItizca tathA tasya 1 431 1040 2 88 1402 pratItistasya sarvasya 46 1338 2 176 1482 pratyekaM vAkyavRttezca 1 112 332 pratyekaM sarvavAkyAnAM pratyagro'vaM purANo vA 1 202 580 1 446 1083 pratyakSaM kalpanApoDhamartha- 1 135 404 1 156 498 pratyakSaM tannimittaM ca 2 254 1607 1 300 741 pratyakSaM trividhaM devaiH 2 210 1534 pratyakSaM nirvikalpaM cet 2 184 1501 2 249 1591 pratyakSaM vartamAnasya 1 144 437 1 167 520 pratyakSaM savikalpaM cet 1 266 690 pratyakSAMzAtkathaJcicce 1 526 1203 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 bhAga pRSTha ilo0saM0 2 180 1487 1 59 208 1 40 160 1 327 798 1 396 982 2 245 1581 1 329 814 1 106 309 63 211 92 286 7 1223 1 247 671 1 2 24 79 17 1434 pratyakSato na tasyAsti pratyakSatvena tattasya - pratyakSavedyamekatvapratyakSasya bhidA pratyakSAccenna tatraivam pratyakSAttasya saMvittau pratyakSAdapi tadvitte pratyakSAderapi svArtha pratyakSAdeva nizcayaH . pratyakSAnumayorevamabhinne pratyakSAntaramanyatra pratyakSeNa hi tAdAtmyaM pratyakSeNAvabuddhe'pi pratyakSeNopalabdho'pi . pratyakSe'pi vivAdazcet pratyabhijJAnazaktazcet pratyarthaniyatAzaktiranekA pratyAkAraM yadi ganaM pratyAsattyA sa tasyaiva pratyullekhagatatve tu prathamasyAnumAnasya prathamollekhanAdeva prapaJcAttadvivekazcet prapaJco'nyonyabhinno'pi prabandhavannimittAccet pramANaM cenna zUnyatvam pramANaM tu na tatrAsti pramANanirapekSasya pramANabAdhastulyo'yam pramANabhAvanirmukto pramANamantareNApi - pramANameva tasyApi pramANavirahAcAyam pramANaviSaye tasminnupapramANasaGa khyAvyAghAtapramANasiddhamapyetat pramANasya niSedhazcet pramANasyaiva vaktavyA pramANAttatpraklaptistu vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha zlo0saM0 2 271 1631 pramANAntarabhAvena 2 180 1484 pramiterapi bhedazcet 1 526 1204 prameyaparizuddhizca 1 10 37 | prayojanavadunmucya prayojakavazAdarthaH 2 181 1492 prayojanavizeSAzcet 1 432 1041 pravAhAntarasaMzliSTa 1 79 252 pravRttiriti cennAsyA 1 358 887 pravRttiviSayatvaM na 1 204 603 praznastatrApi tulyazcet 1 144 436 prasiddhe'pi vivAdazcet 1 420 1008 prasiddhAnubhavaM hIdam 2 362 1825 prAgazaktasya pazcAccattasya 1 119 378 prAguktastatra doSazca 1 445 1077 prAgeva brahmavAdo'pi 2 306 1750 prAgbodhimArgAt 2 295 1726 prAnirNayo'pi mA bhUccet 1 391 970 prANinAM tatparijJAnaM 1 353 880 prAmANyavAdastatrAyaM 1 152 477 prAmANye tasya sAmarthya 1 130 394 1 151 462 phalaM tadeva tasyApi 1 476 1127 1 464 1106 1 513 1174 bahirarthagrahe tasyAjJAnaM 1 268 704 bahirartho'pi yadyasti 1 394 977 bahirvastuparicchedi 1 324 787 bAdhyatvAtpratibhAto'pi 1 530 1208 buddhiM na cennaraH pazyet buddhiH kArya na kAyasya buddhirekA na cettasyAH 1 216 618 buddha yantarAhate tAM ca pazyan 1 267 703 buddhezcaitanyamapyanyat 1 234 653 bodhadvitayabhAve ca 1 127 390 bodhAvaraNavizleSavaicitrye 1 216 617 brahma taccet samarthaM na brahmaNazcenna tatkAryam 1 40 158 brAhmaNatvaparijJAnam 1 325 788 / brAhmaNyamapi sAmAnyam 2 280 1676 2 284 1655 1 115 352 1 39 153 2 275 1643 2 101 1422 2 264 1623 2 276 1644 1 530 1207 1 167 522 2 291 1700 '1 463 1103 1 512 1170 2 38 1314 1 500 1150 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 bhAvAntaraM samAropabhAvAvabodharUpeNaiva bhAvitvAkAGkSitatvena bhAvidarzI ca pRSThaH bhAveSu hi vinA kArya bhinnastvatizayastasya bhinne vastuni sambandhAt bhUtaM cedAdhipatyaJca bhUyobhedanayAvagAhagahanaM bheda eva nayastasya bhedakalpanayA sau cet bhedarUpAdyathAtmAde bhedazcet tatkathaM tasya bhedAtmanastato yadvat bhedAbhedAtmakatvaM tad bhede gavAzvavanno cet bhede'pyeSa nayaH kasmAd bhede satyeva yalloke bhedopAdhirhi tadbhAvo bhogAbhAve svataH siddhe bhogAderliGgataH pUrva bhogenaikena sarveSAm bhramAdapyabhramabhede mo'pi vibhrabhAdeva bhrAntaM bahistato jJAnam bhrAntameva tadiSTaM cet bhrAntimAtraM bahizcAntaH bha malImasamupAyazcet mAnameva sa samyaktve maGgalAdeva yat siddham maNau prakAzavaicitryaM - mandAlokAnvayAdartho manaste'nyatra gamanAt marIcyAM jalavatsarvasyAsataH mAnAccedaparijJAtAd mAbhUdekatvabuddhizcet mA bhUnnizcaya hetUna ma bhAga pRSTha zlo0saM0 / 1 2 1 1 1 2 1 21 55 278 712 1 2 369 3 1 2 2 2 1 1 1 1 nyAyavinizvayavivaraNasya 1 340 851 374 910 92 1415 33 1291 307 1759 168 530 358 884 358 890 374 909 63 216 234 649 234 655 203 590 342 861 91 1412 | yato narakramAdeSA 503 1166 yato'pi vibhramajJAnam yato vedasya nityasya yatkRtaM kIrtinA yatrApyAkAravaiziSTyaM yatraiva yogamadhyakSaM 1 1 1 mAyAmarIciprabhRti 127 391 mitho na tAsAmekatvam 17 1236 107 311 24 86 139 418 309 1767 1 1 2 1 1 525 1200 1 503 1165 1 1 1 3 11 2 291 1701 1 274 706 1 83 273 1 1 2 1 mitho vyAvRttayorbodhi mithyAjJAnaM tataH mithyAjJAnaM tathA zakteH mithyAjJAnabalenaivaM mithyAjJAnamapakrAntAt mithyAjJAnamazaktaM cet mithyAjJAnAd vivekazced mImAMsakAdibhistamImAMsakAdayastatra muktAtmano'pi kinnaivaM muktAnAmapi tanvAdi muktiH saMsAratastasmin mukhAttatpratibimbAnAm mukhyo'sAvapareSAM - mRSA buddhikarAd dravyam moho mohAvirodhAnna 139 422 40 159 82 263 78 244 yacca zrotuH pravRttyaGgaM yaccAzu kalatrAdi yataH zabdasya sA hetu yataH zUnyapravAdasya yataH sambandhino'nyasya yat buddhi janma pratyakSam yatsAMzatvAdidoSasya tatsAmAnyavizeSasya yatsUktasAra salilayathAkathaJcittasya yathAkalpanamastyeva yathA cAcetanasyApi 134 1462 yathA cAzeSavarNAnAM 199 575 | yathA tadakramaM sattvaM ya bhAga pRSTha ilo0saM0 1 268 697 2 40 1319 1 274 707 1 279 721 140 425 36 145 36 144 38 149 336 1819 79 1388 1 81 259 2 279 1659 2 231 1555 2 91 1406 1 1 1 1 2 2 1 459 1099 2 59 1361 454 1092 108 316 1 1 1 2 2 2 55 203 134 1464 323 1800 20 1245 2 33 1294 2 251 1602 1 382 951 1 28 97 1 102 305 1 203 581 1 144 439 1 203 587 1 377 928 1 121 380 1 1 4 2 21 1257 1 340 846 1 360 899 2 311 1778 2 122 1439 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivaraNakAraracitazlokAnukramaH 401 bhAga pRSTha zlo0saM0 1 2 8 2 248 1590 2 280 1668 2 66 1381 2 305 1743 1 538 1215 * 1 358 882 2 24 1270 1 289 729 2 324 1801 1 171 531 1 24 78 1 288 728 bhAga pRSTha zlo0saM0 yathA na pratyabhijJAnam 1 486 1143 yeSAmasti guNeSu saspRhamatiH yathArthatve svataH sarva 2 220 1543 yairekAntakRpAlubhirmama yathA virodhamudrIkSya 1 217 621 yogAbhAve kathaM puMsi yathAsvaM pratyayApekSAd 1 35 141 yoginaH paripazyanti yathaika eva bodhAtmA 1 341 853 / yogyaH prAgapi zabdazcet yathaiva tanniyAme'pi 1 360 896 yogyataiva yadi prAptiyadanuSThAnavaiyarthya 1 10 38 yo yena vedyate bhogo yadarthajJAnamAlokA- 1 289 732 yaugapadye ca satyasmin yadApi nAsti tajjJAnaM 1 26 94 yadA bAhyavadevAyam 1 503 1163 rUpajJAnAdyabhAvAca yadA bhavyaM na tadgrAhya 2 89 1403 rUpamAtrAvabhAsaM tadayadAsti sakalajJAnaM 1 26 93 rUpaM yadyapi sattasyAH yadi kalpanayavAsau 2 32 1284 rUpAdibhyo vibhinnazced yadi cAbhyAsato 1 110 324 rUpAdyadhyakSataH yadi tatra na tadrUpamivArthaH 2 275 1642 rUpe nipatanAttasya yadi tadvayasAnnidhyayadi tadvedanAt pUrvamasti 2 289 1694 liGgajJAnasya tatsAdhyajJAnatve yadi tadvedanenaiva 1 67 223 liGgatvAccet yadi tasya parityAge 46 1339 liGgaM tadavinAbhAvAt yadi tasyApi tadvittvaM 2 251 1600 liGgaM tAvadanAdarya yadi dezakalAvyApi- 2 92 1417 liGgato'pi na tasyAsti yadi nIlasya tajjJAnA- 1 288 725 liGgaliGgivibhAgena yadi pramANato hetuH 2 183 1494 liGgAlliGgini vijJAnam yadi pramANamekaM liGgana cetprasaGgo'yaM yadi prAcyaH prasiddhaste 1 342 858 lokadRSTimanAdRtya yadi vidyA pRthagbhAvo 1 310 762 lokaprasiddhamapyetad yadi sarvapramANAnAM 1 40 157 lokaprasiddhitasteSAm yadyakrameNa bAhyasyApya- 2 264 1619 lokasya yattadeveSTaM yadyanekasvabhAvaM tad 1. 300 746 lokAbhiprAya evAyaM yad brahmeva paraM tattvam 1 473 1123 : yadvidyAdarthakAryatvaM. 1 67 229 / vaktavyaM vastu tadbuddhiyasyAstyAvaraNaM vacasyavidyamAne'pi yasya hRdyamalamasti vadhasya vihitasyApi yAdRzaM vyAptivijJAnam 1 324 786 vanAdau sthUlasaMvitteH yA prAgajanikA dRSTirvyavasAyasya 2 167 1479 varNajJAnavilopeca yuktiranyeva vedAccet 31 122 varNavada grahaNAbhAvAnna yuktirapyanyayA yuktyA 2 142 1468 varNavAn kataro nAdaH yugapadvastu vaktavyam 1 431 1038 vartamAnapurovarti yena tadviSayaM kurvan 1 191 565 varga vihAya gadyena 2 202 1526 2 180 1485 2 181 1493 2 322 1795 2 271 1632 1 110 321 1 331 827 2 59 1362 1 343 868 1 187 550 2 184 1507 1 502 1161 1 279 720 1 1 2 2 490 1148 223 629 62 1374 62 1372 2 245 1580 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nyAyavinizcayavivaraNasya vastutattve sthitasyApi vastuto na tathApyasti vastuto yadi tadbhAvaH vastuto vyabhicAritvam vastutastadavittAvavaztunazcetanatve tu vastuno yadi vedyatvam vastuvRttyA tadapyetat vastveva yadi sAmAnya vastubhUtaM tu tatteSAM vastuzaktyavabodhasya vastusannapi santAno vastusAmAnyasaMsiddhaH vAGmAtrAtteSu tad vAcakatvaM yatastasya vAcyavAcakasambandhavAcAM hi tatprayuktAnAM vAsanArUpatA tasya vAsanAsaGgasammUr3havAsanaiva jagaddhetuvAhadohAdirarthazcet vikalpa eva naivaM vikalpakaJca vijJAnam vikalpakAt kSaNakSINAt vikalpajananAnmAnam vikalpatve kathaM kasmAdavikalpadharmayoreva vikalpabuddhayo yadvat vikalpavirahe na syAt vikalpaH sAdhyadhIzcenna vikalpAdapi tadvittivikalpA yadi vedyerana vicArasya pramANatvaM vicArAt tadvinAzasya vicArAtsAMvRtasyaiva vicArAdapi yadyeSaH vicArAd vyatiriktaM vicAritaM cetsandigdham vicAro hi vikalpAtmA bhAga pRSTha ilo0saM0 bhAga pRSTha zlo0saM0 2 239 1579 vicchedavadavicchedo'pi 2 40 1321 1 324 785 vijJAnaM nIlanirbhAsa 1 289 730 1 520 1185 vitatArthA hi vijJapti1 309 757 - vidAMkurvanti vidvAMsasteSAmapi 2 254 1606 1 381 939 viditAviditatvena 1 230 635 vidyAnandamanantavIryasukhadaM 43 176 vidyAyAzcetsvabhAvo'nyo 310 758 vidyAsAgarapAragaiH 1 46 187 vinA kAryeNa sAmarthya --1 463 1104 1 141 433 vinA ca na vitaNa 2 285 1691 2 6 1213 vinA mantrAdyabhAvena 1 152 469 vinApi tasmAdatredamiti 2 294 1718 1 479 1139 vinApi samayAttasya 2 250 1597 2 66 1382 vinetarAbhyAM notpAdo 1 441 1065 2 310 1774 | vineyastadananyazcet 2 282 1677 1 279 717 vipakSamavyavacchindaMsa 2 22 1261 2 220 1540 viplavAdyadi zabdasya 2 332 1813 1 406 989 viplavo yadi vedyeta 1 406 992 vibhinnavedanAd 2 20 1249 1 406 993 vibhinnazcenna gamyeta 2 317 1751 2 48 1342 vibhramatvaM kuto yogapadye 1 167 524 1 279 716 vibhramapratirodhI hi 1 319 773 1 323 778 vibhramo'cetanazcenna 2 80 1389 1 432 1047 vimohasya balIyastvAda. 1 523 1197 1 328 805 viruddha hi niraMzArtha- 1 441 1066 2 184 1505 viruddhadharmAdhyAsAddhi 1 266 694 1 359 895 viruddhadharmAdhyAse'pi 1 125 382 1 141 427 viruddhadharmAdhyAse'pi 1 342 856 1 135 403 viruddhadharmAdhyAso'yam 2 20 1250 1 324 784 vilakSaNaparijJAna 1 131 400 1 432 1048 vivAdastanna nirNIte 1 381 937 vivAdasya nivRttirhi 1 180 546 1 148 452 vivAdAdhyAsitaH sarvaH 1 102 301 2 116 1426 vivikta eva tasmAccet 1 172 538 1 79 253 vivekaH paramANUnAM 1 117 363 1 79 251 vivekavikalasyAya 1 275 710 1 63 212 vivekAdbhidyamAnazca 1 230 636 1 81 256 vivekAzaktamuddizya 1 319 770 1 251 684 viveko viplavAkArAd 1 503 1167 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa eva tatrAsti vizeSaH kalpanAtazceda vizeSagrahaNe siddha vizeSAgrahaNe tacca 2 ? 1 2 ? vizeSasyApyazaktatve 1 1 vizvabhedamRSAvasya vistIrNadurnayamayaprabalAndhakAra- 1 viSayAkAravAde'pi viSayAntarasaJcAraH viSaye sati tajjJAnaM vizeSAtmApi zaktizcet vizeSApekSayA nIle viSaye hi gRhIte viSarUpe hi bAhyArthaM vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha zlo0saM0 | 2 137 1467 137 1466 204 599 204 598 36 1301 289 731 vRttyAdivyavahArazceda vRddhyAdivyatirekeNa vRddhihrAsAditAdAtmyaM vedanaM tatphalAbhinnaM vedanaM na svatastasya vedanaM vyUharUpaM cet vedane tu tatastasya vedyaM nAnAsvabhAvena svabhAvena 1 2 1 44 180 310 759 1 2 1 2 2 1 289 733 1 266 692 112 333 | vyAvRttameva tattasmAt vyavahAraprasiddha cet vyavahAraprasiddhyA ced vyavahAramatikramya vyAkhyAturnAsti cet 218 626 1 407 1004 1 118 368 1 149 457 1 149 1 31 vedasya niyatArthatvAt vedo'pi zaktisambandhAdupakArI 1 29 vedospi zaktisambandhAddhetuH vailakSaNyAdvizeSANAM vaizadyaM ca yathA tasya vyaktaM tatsAmyahetuH vyaktareva kulAlAdisteSAmapi vyaktAvyaktavibhAgastu vyaktivattadabhinnasya vyaktistasmAdabhinnA cet vyaktiSveva ca sAmAnyaM vyaktInAmevamekatvam vyaktirekaikarUpaM tad vyayavAneva bhinnena vyavadhAnaM vijAtIyai sAyospi lokasya vyAkhyAnAdisahAyAccet vyAkhyAnaratnamAleyaM 116 1427 | vyUhAdutpattitastatra 339 838 24 81 307 1754 307 1756 1 63 210 1 vyApyAgrahe'pi gRhyeta vyAmohAccet kathaM tena 1 .29 104 2 306 1752 1 445 1081 2 vyAvRttaM cenna tadbrahma vyAvRttaM tanna ced dravyaM vyAvRttabuddhihetutvAt zaktidhvaMse tvanityatvaM zaktimattvaM vihAyAnyanna zaktirviSANinazcet zaktisAdRzyatasteSAm zaktisAmyaM ca sAmAnyAt zaktistasya tadAyattA na zaktInAM yadi bhinnatvaM zakterapi ca tadvyaktiH 455 | zaktereva yadi jJAnaM 119 zaktau tadvyaktikAriNyAm 106 zabdadRSTikRtenApi zabdapravRttisaGketAt zabdazced vyaJjakAd zabdazcedAtmanastattvaM za 37 1303 zabdasya tadvivekAccet zabdasyaiva svabhAvazceda 2306 1751 1 500 1151 | zabdAccettadanityatvAt 2 62 1375 zabdAdidravyameveda 2 299 1738 zabdAdivastu dudrAva 2 62 1379 | zabdArthazcedvivakSaiva 2 40 1318 zarIrameva tasyedam zAlibIjavivarttatvaM 1 479 1135 1 441 1068 zAstrairguNAvinAbhAvasambaddhaiH 1 378 930 zuklasya darzanaM yadvat 1 358 891 | zukle zuklavikalpasya 403 bhAga pRSTha ilo0saM0 1 2 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 24 83 22 1259 24 87 92 293 30 112 369 4 41 1323 339 843 476 1124 454 1089 454 1091 454 1093 408 1006 1 2 1 407 998 2 37 1302 2 305 1745 1 237 659 2 36 1299 29 103 36 1300 132 1459 56 1354 317 1790 96 2 332 1816 2 306 1749 2 44 1324 1 435 1059 1 435 1054 2 68 1384 1 348 873 2 125 1443 2 254 1605 1 328 806 329 807 29 102 139 416 84 1395 1 2 2 1 28 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 nyAyavinizcayavivaraNasya zubhrameva maNiM kaJcit zUnyajJAnaM bhavettacca zUnyatA paramArthazcet zUdratvasyApi kauNDinye zUnyavAdApavAdazca zUnyAvikalpavAdeSu zyenasyAnartharUpatvAt zrImajjJAnamayozrImatsiMhamahIpateH zrImannyAyavinizcayazrutibhyastatpratItizcet zrotravedanayogyasya saMkSetavyaM tatastena saMvAdaH kalpanAtazcet saMvittiniyamo liGgam saMvittisamaye bhogasaMvidabhedAnabhISTau ca saMvidAmanyavedyatvasaMvRtInAM pravAhe'pi saMvRtyA ca varaM tattvam saMvRtyA bAdhane'rthasya saMvRtyA vAcaka zabda saMvRtyA sa na tattvAt saMvedane na bAhyatvaM saMskArasya ca vastutvasaMkRtAdapi ca saMsAraduHkhasambandhaH saMsArAbhAvavidhyarthAt saMsAro'pyupacArAccenmuktI saMsArasya nivRttizcet - sa ityevaM pratItasya sa eva nAzaH prAcyasya sa eva pratyayastasya sa eva satyo'satyasya sakRdeva ca tatkArya sargapralayayoryana saGketavirahAcenna sacakrakAnavasthAna bhAga pRSTha zlo0saM0 bhAga pRSTha ilo0saM0 1 231 644 sacivAtsannidhiprAptAt 1 139 420 1 41 165 sacivAbhAvato no cet 1 / 139 417 1 268 702 sajAtikaraNAbhAve 1 435 1056 38 1315 - sajAtivyavadhAne'pi 1 378 934 1 117 365 | satApi tena pUrvasmin 2 17.1238 1 328 799 sato doSAntarasyApi 1 376 922 1 31 115 sato'pi sthUlanirbhAsa- 1 117 366 1 1 1 satyaM na tasya bhogastanni- 1 234 650 2 369 5 | satya eva sa cet ____2. 29 1281 2 369 1 / satyajJAnAtmanA vittiH 1 476 1129 1 438 1063 satyapyevaM svatastasyA 2 294 1721 2 305 1748 satyazcedvibhramAtmAsau 1 382 950 satyAmeva ca sAmagryAm 1 430 1034 2 238 1573 satyetarasvabhAvaM cet 1 502 1159 satyeva tasmin tatkAryAdanyathA 2 281 1698 1 68 232 satyeva pATave tasya 1 319 774 1 202 578 satyeva yatpRthagmbhAve 1 310 763 1 401 987 satyeva sacive taccet 1 500 1156 1 112 328 sattvAdivadasattvAdi 1 327 795 1 387 962 sattve'pi prAgavastutvAt 2 91 1409 1 327 796 sattvameva na tasyAsti 2 271 1629 sadapyavibhramajJAnaM . 2 308 1765 2 307 1762 sadAcArAbhirakSAdi2 26 1279 sanizcayaM cedadhyakSaM 1 445 1079 1 306 753 / santAnAntaraliGgasyA- 1 335 836 sandigdhamAnavedyatvAd 1 82 264 2 111 1776 sandigdhaM saMvidadvaitaM 2 269 1628 sannapyatizayastasya 2 309 1768 2 103 1423 sannikarSapadenaiva 1 537 1214 2 274 1639 sannivezavizeSasya 1 171 534 1 477 1131 sanneva yadi nIlAdiH 2 20 1247 2 121 1435 saprayAsavyapekSazcet 2 305 1744 1 300 744 samakAlAttu tajanma 2 89 1404 2 46 1337 | samayAnAdibhAvena 2 251 1601 2 29 1280 samayApekSiNI zaktirvedArtha- 2 250 1593 1 422 1019 samayaH kRtrimazcettatkartA 2 250 1596 1 512 1171 samayo'pyeSa vedazcettAH 2 250 1595 2 331 1809 | samarthakaraNe zaktiH 2 8 1227 1 153 480 | samartho bhidyate tatrA Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pRSTa zlo0saM0 1 32 128 1 174 543 1 144 438 1 43 177 2 134 1461 samavAyaviruddhasya samavAyasya nityatvasamavAyasya bhAve'pi cetanA- samavAyAdabhedazcet samavAyAnna niyamastasamAnazaktyA sAmAnyam samAnazcetkathaM bhadra samAropaniSedhazcet samAropavyavacchedasamuccayaH kathaM tasmAt samuccitAstadaGgam sambaddha eva saMyogaH sambadhyate kalpanayA sambandhakathane'pyasya sambandhakaraNe yukti sambandhAccenna liMGa geSva- sambandhAdeva daNDAdesambandhibhyAM na sambandhastasya sambandhe sati yatteSAM sambandho jADya eveti sambandho'pi tayA tasya sambandho'pi yadi dviSTho sambhUyaiva vicAratvaM sarpastAvadanusyUtaH sarpasyAnupayogazcet sarpajJAnAd bhayAbhyAse sarvajJazcenna vaktavyaH sarvatra vidyamAnatvAt sarvatraivaM prasaGgazcet sarvadarzitvamapyevaM sarvanAmnA vinA vAkyaM - sarvanairAtmyamAyAtaM . sarvapravAdinAmevam sarvathA'rthAntaraM bhAvAt sarvavikalpAtItaM tattvam sarvavyAkhyAnukUlyena sarvavyAkhyAsamatve sarvazUnyapravAde hi sarvasadvadane'pyevaM vivaraNakAraracitazlokAnukramaH bhAga pRSTha zlo0saM0 1 420 1010 sarvasampratipattiH syAt 2 32 1286 sarvasmAd vyatirekilve 2 293 1717 | sarvasya vartamAnatvA1 473 1122 sarvasya sarvaveditvam 2 280 1670 sarvasyApi bhavedevaM 2 38 1316 sarvasyApyasato 2 51 1348 | sarvAtmanA dRzau tasya 1 329 815 | sarvAbhedAtmakaM tadvat 1 118 371 | sarveSAmapi kAryANAm 1 152 465 | savikalpakamevedaM 1 153 479 | savikalpatvamapyevaM 2 279 1656 sa vyaktaH prathamAnnA1 387 964 sahAyaniyamenaiva 2 61 1371 sahAyasannidhAne'pi 2 61 1366 sAkalyena svayaM vitti1 331 831 sAkAramekAkAraM tad 1 374 913 sAkSAttatsAdhane vyartham 2 279 1653 | sAdRzye pratyabhijJAnam 2 350 1824 sAdhanaM prakRtAbhAve 2 247 679 sAdhanajJAnato'pyevaM sAdhanAdaprayogasya 1 194. 571 sAdhyarUpaM phalaM tasmAt 1 151 464 sAdhyasAdhanabhAvazca sAdhyasAdhanasaGkalpa1 114 343 - sAnumAnAtsamAropAt 1 114 342 sApi kalpanaivAnyA2 221 1545 sApi nAsti tadAnIM cet 2 37 1308 sAmagrI yadi zaktiH syAt 2- 129 1804 sAmagrayeva na zaktistad 2 213 1539 | sAmarthaM tAdRzaM tasya 2 238 1574 | sAmarthya nanu bhAvAnAM 2 92 1416 | sAmarthyAttAdRzAttasya sAmarthyAt paratastaccet sAmbandhikaM punazcittaM 1 325 789 sAmbandhikasya cittvasya 31 121 / sAmAnya tadvizeSebhyo 32 126 / sAmAnyaM punaranyaccet 1 40 163 / sAmAnyaM yadi tadvastu 1 139 424 / sAmAnyaguNakarma 2 132 1441 - 2 16 1235 1 289 737 1 157 502 1 81 283 2 330 1806 1 243 665 1 244 668 1 83 275 1 534 1210 2 24 1266 1 300 749 2 2 1211 247 680 2 91231 2 282 1679 1 430 1032 1 430 1036 1 243 664 1 298 738 2 284 1687 1 153 488 2 62 1376 1 204 597 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNasya bhAga pRSTha ilo0saM0 1 500 1155 28 1220 2 79 1387 _1 112 329 1 41 169 1 476 1126 1 387 958 2 307 1758 1 479 1140 1 280 724 bhAga pRSTha ilo0saM0 sAmAnyadarzane tasya 1 21 56 svataH sAmarthyazUnyatve sAmAnyapratibhAsitvaM svato'bhijalpazUnyasya sAmAnyamanumAvedyaM svato hi nirmalajJAne sAmAnyarUpA zaktizcet svabhAvabheda evAyam sAmAnyaviSayAttatra 2 317 1788 svabhAvastAdRzastasya sAmAnyAkAratAdAtmya svabhAvastAdRzastasya sAmAnyAdapi sAmAnyamanumeyaM 2 48 1341 svabhAvAdeva vedasya sAmAnyasyaiva liGgatvam svamatAbhinivezAdeH sArUpyamantareNApi svayamajJAnatattvaM tat siddhaM ca sAdhanaM tasmAd 1 63 214 - svarUpaM tasya vRttizcet siddhatvAya samartho'sau svarUpamAtranirmagnaiH siddhe pApapratidhvaMse svarUpavedanaM yasya siddhe vedArthaveditve 2 250 1598 svarUpAdanivRttaM tat sugatastattvadarzI cet svarUpe nizcayastasya sUriNA svayamevedaM 1 153 483 svargAdAvapi tasyaiva so'pi tatra na cedasti 1 92 292 svalakSaNasya zaktazcet so'pi tatpratibandhAccet / svalakSaNe cAsatyeva so'yamityanayordezabhedo 2 122 1440 svavedanetaratvena so'rthapratyayakRnno cet 2 331 1808 svavittiniyataitti stutiprayojana svasaMvedananairmalyaM stutirnirviSayA svasaMvedanabhAvAccenna sthAyinA tena yanna syAt / svasaMvedanavaikalyaM sthitisvabhAvo bhAvazcet 2 156 1473 svasAmagryAstathotpattaH sthUlazcetkalpitastena 1. 407 996 svahetubalatastaccet sthUlAkArAvabhAso'yaM svahetostasya ce sphuTakalpadhiyo'pyevaM svAMzamAtrAvalambitvAt smRtipratyavamarzAdeH 1 153 482 svApAdapi yadajJAnaM smRtyA ca kSaNabhaGgAdo 1 289 735 svArthavittivilopeca syAnmataM ghaTavijJAnaM 1 211 606 svAlakSaNyena sAmAnya syAnmataM vyavahAreNa svecchAnibaddhAH sarve'pi svagrahakasvabhAvo'yam svakAraNabalAttasya 15 23 hArasarpavibhAgena dIrgha svakAle tasya bhAvAccet hitAhitAdinirmukti- svata eva yathA bhAva 2 16 1234 | hetutvAdapi tasyopalabdhistanna svata eva yadi zraddhA 2 142 1469 hetutvAdeva duHkhasya svata evAvikalpatvaM hetutve'pi tadA kAryam svata evAvikalpatvaM 1 92 285 hetozca doSamanvicchannasvata eva samatvaJcet 2 37 1304 hetvantara tataH prAptam svatazcet paramAtmA 1 438 1061 hetvAbhAsopajAtAyAM 1 41 172 2 122 1441 1 82 268 1 157 505 281230 1 329 820 1 211 605 2 286 1693 1 105 308 2 207 1530 1 422 1020 2 142.1470 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya-vivaraNagatAvataraNasUcI bhAga pRSTha bhAga pRSTha | atra brUmo vayaM tAvaakSazAnairanusmRtya [siddhivi. pR0 97] 2 41 mI. zlo. zabdani. zlo. 180] 2 315 akSAdInAM vikAro'ya-[ ] 2 112 atrAyaM puruSaH svayaM akSAderapyadRSTasya [nyAyavi0 zlo. 179] 1 236 [bRhadA. 4 / 3 / 9] 2 268 akSArthayoge sattAlokaH [laghI. zlo. 5] 1 67 | atrApyatIndriyadarziyogipuruSapratyayo... 1 331 akSINazaktisaMskAro yeSAM.. [pra. vArtikAla. 1 / 391] 2 146 [pra. vA. 1 / 200] 3 262 | atha kAraNazuddhatvAt akhaNDatANDavArambha- [ ] 1 481 [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 402 agarudhUmagrahaNena hetubi. TI. pR. 152] 2 155 | atha tatkAlajaiH puMbhi agonivRttiH sAmAnyaM . [mI. zlo. zabdani. 265] 2 75 mI. zlo. apoha. zlo. 1] 2 50 | atha tAdrUpyavijJAnaM agRhIte ca dezAdau [pra. vArtikAla. 1 / 5] 1 75 [mI. zlo. zabdani.zlo. 213] 2 306 agnidahati nAkAzaM atha tRSNAsti naivAsti mI. zlo. AkR. 29] 2 37 [pra. vArtikAla. 1190] 2 342 agnisvabhAva: 2 186 atha bhedastayorasti [pra. vA. 3 / 35] 2 254 pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 101 ajAtasya kathaM tena atha saMvedanasyaiva [pra. vA. 2 / 304] 1 241 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 | athAnyo'pi svabhAvena ajJAtArthaprakAzo vA [pra. vA. 1 / 3] 1 516 [mI. zlo. zabdani. zlo. 544] 2 56 ajJAtvA cedavazyaM ca athAsya vidyamAno'pi mI. zlo. zabdani. zlo. 246] 2 56 mo. zlo. zabdani. zlo. 2512 58 ajJAnanAzo vA sarvasyAsya athArthakAritAM jJAtvA [AptamI. zlo. 102] 2 365 [pra. vArtikAla. 1 / 4] 1 73 ata eva cAtIndriyaH [praza.bhA.pR. 174] 1 40 athArthAropatastatra atattvaM bhAvayan bhikSuH [ ] 2 345 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 101 atadrUpaparAvRttavastumAtra[ ...] 2 199 athAstyatizayaH kazcit 1 177 atadrUpasaMvRttavastumAtra[ 2 152 | . [pra. vA. 3 / 182] 2 233 atasmin tadgraho bhrAntiH athAstvevaM nirvikalpaka jJAnasyotpatti [siddhivi. pari. 2] 1 70 [praza. vyo. pR. 557] 1 214 atAdavasthyaM vinAzo | adattAdAnaM steyam [ta. sU. 7/15] 2 256 [pra. vArtikAla. 2 / 105] 1 185 | adeGa guNaH [pA. sU. 1 / 1 / 2] 2 319 atIndriye'pyAkAze [praza. vyo. pR. 107]1 184 | adeGapa [jainendra. 1 / 1 / 16] 2 319 ato'tIndriya evaite adRSTasaMgatitvena [mI. zlo. zabdani. zlo. 45] 2 306 [mI. zlo. zabdani. ilo, 249] 2 57 ato na rUpaM ghaTa- [pra. vA. 1 / 103] 1 169 | adRzyAnupalambhA [siddhivi. pR. 348] 2 26 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha adRSTaM pazyatItyeta [ ] 2 227 anyatvAdromaharSAdeH [a] dravyamanekadravyaM ca [ ] 1 367 [pra. vArtikAla. 3 / 321] 1 361 advayaM yAnamuttamam [ ] 1 390 anyatve'pyeSa doSastu [pra. vA. 2 / 304] 1 241 adhastAdeva tenArkaH anyatsAmAnyaM so'numAnasya [mI. zlo. zabdani. zlo. 189] 2 -315 nyAyabi. pR. 24-25] 2 152 adhyAropApavAdAbhyAm [sarvavedAnta. 25] 1 316 anyathAkaraNe cAsya anaMzaM bahirantazca [laghI. zlo. 17] 1 25 mI. zlo. 1 / 1 / 2 zlo0 950 1 29:30 anayoH sampratibaddhAH [pra. vA. 1 / 222] 2 338 anyathAnupapannatvam [nyAyavi. zlo. 12] 1 181 anarthakatvamasya anyathAnupapannatvamasiddhasya [mI. zlo. zabdani. zlo. 253] 2 58 [siddhivi. pari. 2] 2 / 161,210 anavabhAse hi tatra [brahmasi. pR. 45] 1 461 anizcitasya na darzanam [ ]2 53 anyathA pratipannasya anirdhAritaM zAstram [brahma.zAM. 2:2 / 33] 1 477 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 261 aniSiddhopalambhasyAbhAvAsiddhaH anyathA hyatadAkAram [pra. vA. 2 / 380] 1 285 anyadeva sukhaM tasya [ ] 2 191 anityahetuko bhAvaH [pra. vA. 1 / 135] 1 12 [pra. vArtikAla. 3 / 321] 1 361 anyarUpeNa jAtasya anubhUtArthaviSayA [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 87 [pra. vArtikAla 3 / 330] 1 260 anumAnamapi nAparokSatA..." anyasmin jJAtasambandhe / [pra. bArtikAla. 3 / 333] 1 399 [mI. zlo. zabdani. zlo. 243] 2056,318 anumAnasya sAmAnya anyasyAnupakAriNaH [pra. vA. 21418] 1 264 [pra. vArtikAla. 3 / 21] 1 360 anyena vedanaM caitat anumAnAntarAkSepAd [pra. vArtikAla. 3 / 321] 1 360 [pra. vArtikAla. 114; 5] 1 75 anyeSAmadRzyAnAM hetu ]2 24 anekadravyeNa samavAyAdrUpavizeSAcca 1 314 anyonyAbhAvarUpANAvaize. sU. 5 / 1 / 8,9] 1 423 hetu. TI. pR. 106] 1 147 anekadezavRttau vA anyonyAbhAvarUpAzca mI. zlo. zabdani. zlo. 190] 2 316 [hetu. TI. pR. 106] 1 148 anena jIvenAtmanA [chAndo. 6 / 3 / 2] 1 364 anvayavacanasAmarthyAd vyatirekasya / anaikAntikatvaparihArArtha paramezvarasya ] 2 238 ] 1 222 anvayavyatirekAbhyAm antarbahirmukhAbhAdi [siddhivi. pari. 1] 1 391 [pra. vArtikAla. 2 / 308] 1 269 ante kSayadarzanAdAdAvapi [ ] 1 155 anvayAdIni rUpANi [ ] 2 203 aparadarzitaviSayAstu antyasya mokSAvasthAbhAvino [sphoTasi. pR. 154] 1 331 [ba. sU. zAM. bhA. 2 / 2 / 36] 2 349 apArayan vArayitu pRthagjanAna-[ ] 2 257 antyA'vasthitezcobhaya... apunarAvRttyA gatassugataH [brahmasU. 2 / 2 / 36] 2 349 / . [pra. vArtikAla. pR. 1 (1)] 1 532 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 409 bhAga pRSTha / bhAga pRSTha apoddhAraparikalpanayA arthakriyAkRte bhede [ brahmasi. 27] 1 498 [pra. vArtikAla. 2 / 337] 1 398 arthakriyA na yujyeta laghI. zlo. 8] 2 234 apratItaM pratItaM cetta.. arthakriyAsamartha yattadatra [pra. vA. 2 / 3] 1 441 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 132 arthagrahaNaM buddhiH [nyAyabhA. 3 / 2 / 46] apratItAnyazabdAnAM 11111, 1 / 214, 11538 mI. zlo. zabdani. zlo 250] 2 58 arthazAne niviSTAste [pra. vA. 3 / 77] 1 482 apratyakSasyopalambhasya [ ] arthavat pramANam [nyAyabhA. 1 / 1 / 1] 1482; 11209,11469, 11489; 2 / 324; 2 364 __ 11530; 2 / 158; 2 264 arthavatsadRzatvena apravRttinivRttIdam [ ] 1 438 mI. zlo. zabdani. zlo. 254] 2 58 aprekSApUrvakArI syAt arthavadgrahaNAbhAvAnna [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 270 [mI. dalo. zabdani. 262] 2 / 61,322 apsUryadarzinAM nityaM arthavAn kataraH zabdaH [mI. zlo. zabdani. zlo. 186] 2 315 mI. zlo. zabdani. 260] 161,322 abhavat sugataH kharI kharANAM [ ] 2 257 arthasaMzayameva pravRttyaGgaM [ ] 1 54 abhinnapratibhAsasya arthasya sAkSAtkaraNam [pra. vArtikAla. 2 / 146] 1 158 [pra. vA. 2 / 304] 1 241 abhinnavedanasyaikye [pra. vA. 2 / 278] 2. 20 arthasyAsambhave [ ] 1 20 abhilApasaMsarga [nyAyabi. pR. 13] 1 176 arthAnAM yazca sAmAnyaM [pra. vA. 2 / 30] 2 152 abhedabhedAtmakamarthatattvaM arthena ghaTayatyenAM [pra. vA. 2 / 305] 1 240 [yuktyanu. zlo. 7] 1 65 arthe hi vacanamapramANaM abhedasyAparityAge [pra. vArtikAla. 4 / 17] 1 47 artho hyartha gamayati / [hetu. TI. pR. 125] 1. 447 ] 1 364 abhedAt sadRzasmRtyA avayavA eva nAvayavI [pra. vArtikAla. 199] 1 170 [siddhivi. pari.1] 1 avayavisaMyogamantareNa abhedAnityanAnAtve [pra. vArtikAla. 1 / 91] 1 330 mI. zlo. zabdani. 272] 2 73 avazyametadupagantavyam [pra. vArtikAla.] 1 285 abhedAnuviddhatvAtpratyekam avAcyatA zrAyasalopahetuH [brahmasi. vyA.] 1 309 . [yuktyanu. zlo. 44 ] 2 351 abhyAsapATavAdyabhAvAnna [ ] 1 110 avijJAtaM vijJAtR- [bRhadA. 3 / 8 / 11] 1 353 abhyAsAlazyate ........---- avidyayA mRtyuM tI[IzA.zlo. 11] 1 311 [pra. vArtikAla. 1 / 4] 1 73 | avidyayA zravaNAdilakSaNayA abhyAse'pi bhAvijJAnamanumAnam [brahmasi. pR. 13] 1 315 ] 1 111 avidyAkRta eva [bRhdaa.vaa.1|4|11|41]2 64 abhyAse bhAvijJAnavat [ avidyA ca [ vaize. 4 / 1 / 5] 1 518 ayameva ca tasya bhogo[ avidyA mAyA mithyAvabhAsaH arUpeNa ca bhinnatvam [brahmasi. 1 / 3] 1 458 [brahmasi. pR. 9] 1 314 . arthakAryatayA jJAna avinAzI vA are AtmA [pra. vArtikAla. 2 / 380] 1 288 [bRhadA. 4 / 5 / 14] 1 465 11 234 / 52 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 nyAyavinizcayavivaraNe NI bhAga pRSTha bhAga pRSTha avinAzo'nuvRttizca[ hetu.TI. pR. 105] 1 446 Atmani jJAnajanane [pra. vA. 2 / 21] 2 36 avibhAgo'pi buddhyAtmA [pr.vaa.2|354] Atmani vijJAte sarvamidam 1252,1 / 253,1 / 268,1 / 370; [bRhdaa.4|5|6] 1 465 11380;1 / 392,2 / 21; 2 365 AtmAnaM rathinaM viddhi [kaThopa. 3 / 3 / 4 / 2]2 276 avisaMvAdaH tasmAdAtmalAbhAt AtmAnubhUtaM pratyakSaM [pra. vA. 2 / 540] 1 199 ] 2 149 AtmA sa tasyAnubhavaH 1 305 avisaMvAdanamabhiprAyanivedanAt [pra. vA. rA326] 1 323 [pra. vA. 1 / 3] 2 27 AtmIyameva yo necche- [pra. vA. 1 / 257] 2 343 avizeSoktau hetau nyaaysuu.5|2|6] 1 221 AtmendriyasannikarSAt [ ] 1 124 avedyavedakAkArA [pra. vA. 2 / 330] 1 306 AtmaivedaM sarvam [chAndo. 7 / 25 / 2] 1 463 avyavasitairapi vyavasAyaiH[ ]1 199 Adaijaipa [jainendra. 1 / 1 / 15] 2 319 azaktaM sarvam [pra. vA. 2 / 4 ] 1 / 386; 2 157 Adya cittamahetukaM na bhavati [ ]1 128 azakyatvAcca tRSNAyAM [pra. vA. 1 / 276] 2 337 | AdhipatyaM viziSTAnAM / azarIraM vA [chAndo. 8 / 12 / 1] [mI. zlo. zabdani. zlo. 302]2 112 asaGghaTitadRSTizca [pra. vArtikA. 4 / 198] 2 89 AnandaM brahmaNo vidvAnna [taittirI. 2 / 9] 2 268 asatazcAntarAle yaH [vAkya. 1186] 2 332 AnupUrvI ca varNAnAM asataH prAgasAmarthyAt [pra. vA. 246] 2 257 mI. zlo. zabdani. zlo. 302] 2 308 asadabhidhAnamanRtam [ta.sU. 7 / 14] 2 256 Apti doSakSayaM viduH [ ] 2 303 asambhavAdvipakSasya [pra. vA. 11275] 2 337 AbhAsa eva ca [ brahmasU0 2 / 3 / 50] 1 533 asAkSAtkaraNAkAre AbhAsa evaiSa jIvaH [bra.zA. 2 / 3 / 50] 1 533 [pra. vaartikaal.2|249] 1 103 AmnAyataH prasiddhiJca 1 314 asiddhaH siddhasenasya [siddhivi. pari. 6] 2 181 [brahmasi. 1 / 2] 1 460 asiddhasya na sidhyati Aropito ya AkAro [pra.vArtikAla. 4 / 12] 1 249 [siddhivi. dvi. pari.] 2 161 astIyamapi yA [pra. vA. 2 / 362] 1 156 AvaraNaM tarhi paramANUnA [pra. vArtikAla. 11] 1 330 asthUlamanalpa- [ bRhadA. 3 / 818] 2 18 asthUlamanavai (mnnnu)[bRhdaa.3|8.8] 1 349 AsisiSAdivirahitaH [ ] 2 219 AhurvidhAtR pratyakSam 1 347 asthUlamanavai hrasvam [bRhadA. 3 / 8 / 8] 1 458 // brahmasi. 2 / 1] 1 461 ahetornityataivAstu [pr.vaartikaal.1|135]1 12 A Akasmikastarhi sarvavastUnAM | ityabhinnaM pratibhAsaM hi [hetu. TI. pR. 9] 2 197 [pra. vArtikAla. 2 / 146] 1 158 AkAzamAsvAdayataH [ ] 1 174 idaM tAvadayaM varNavAdI praSTavyaH AkAzazrotrapakSe tu [sphoTasi. pR. 33] 2 329 mI. zlo. zabdani. 56] 2 327 idamamaragurujaMgau mahAtmA [ ]2 110 AkAzasyAnantAH [ta. sU. 5 / 9] 2 310 idamityakSavinam [ ] 1 526 AcAryavAn puruSo veda 2 301 idamityAdi yajjJAnam chAndo. 6 / 14 / 2] 2 334 [pra. vArtikAla. 2 / 243] 2 14 AtmadarzanabIjasya [pra.vA. 1 / 143] 1 35 idaM vastubalAyAtam_ 2 342 [pra. vA. 2 / 209] 2 16 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 1 idaM sarvaM yadayamAtmA [bRhadA. 2|4|6 ] idAnImevamAkAra [pra. vArtikAla. 1 / 5] indrajAlAdiSu bhrAntam 1 76 [ nyAyavi zlo. 51] 1 indriyajJAnena [pra.vArtikAla. 2 / 243] 1 527 indriyajJAnena samanantarapratyayena indriyamartheSu savikalpaka [praza. vyo. pR. 44] 1 indriyANi hayAnAhu [kaTho. 3 / 3 / 4 / 2] 2 indriyArthasannikarSotpanna - [pra. vArtikAla. 2243] 1525 indriyamanasI vijJAna - [ ] indriyamanasI vijJAnakAraNam 1 [ laghI. zlo. 54 ] indro mAyAbhiH pururUpamIyate [ Rk. 4/7/33 bRhadA. 2/5/15] 1|175;1 / 313;1 |464; 2 iSTaM viruddha kArye'pi deza iha kazcit svasaMvedyatvAt [ ihAkAze zakuniriti [praza. vyo. pR. 107 ] iha ca yato vyavahartAro [ uktAtmacyuta [pra. vA. 3 / 5] 2 ] 2 iha tantuSu paTaH [praza. bhA. pR. 171] I IdRzaM vA prakAzatvam avataraNasUcI pRSTha [ nyAyasU0 1|1|4] 1535 ekaM pUrvaparAbhyAM cedra ] 1 463 75 [bRhadA. vA. 1|4|11|40] 2 ukta mArgastadAbhyAsA 97 182 276 34 1 184 132 1 426 189 274 utpAde hi sati [ upayogasvAtmAnyo vastutvAdi 1. 441 174 [pra. vArtikAla 2254 ] 2 194 63 | upalambhaH satyeva [pra. vArtikAla. 2/54] 1 uppATThidibhaMgA havaMti [ sanmati . 1 2] 1 upAttabhede sAdhye'smin [pra. vA. 3 188] 2 ubhayAkArasyAsya saMvedanaM [pra. vA. 2 / 337] 1 [pra. vA. 1 / 207] 2 266 uktyAderdoSasaMkSayaH [pra. vA. 1 / 144] 1 307 utkhAtamUlAM kuruta [pra. vA. 1 / 259] 2 uttarAparijJAnAnnigRhyate [ ] 1 utpAdavyayadhauvyayuktam [ta. sU. 5/30] 1 441 utpAdasthitibhaGgAnAm [ brahmasi. 2 / 24] 1 168 376 436 ] 1 [ upalabdhinimittAcca nAnyad [ 2 ] 2 upalambhaH sattA [pra. vArtikAla. 2 / 388] 1 upalambhaH sattA ] e ekaM jAtamajAtaM ca [hetu. TI. pR. 105 ] 1 bhAga pRSTha 215 [pra. vArtikAla. 1205] ekaH pratiSedhahetuH [nyAyabi. pR. 39 ] eka evAyamadvitIyaH [ma. bA. 2/4] ekatvamavirodhena ekatve dezabhedo'pi [ brahmasi. 2 / 18 ] 1 / 453; 411 [pra. vArtikAla. 1205] 2 121 ekaM saMvedanaM taccet [pra. vA. 2 / 126] 1 / 143; ekadhAnekadhA caiva [brahmavi. 12] [mI. zlo. zUnya. 185] 1 188 ekapratyavamarzasya [pra. vA. 3 / 108 ] eka pratyavamarzArtha - u [pra.vA. 3 / 72] 11480; 2 64 eka mUrdhva madhastAcca 222 299 269 ekasamaye cobhayA- [ yogasU. 4 / 20 ] eka sAmagrayadhInasya [pra. vA. 328 ] ekasya kaivalyameva parasya vaikalyam 484 15 397 446 2 122 2 192 2 200 1 344 [pra. vArtikA. 3 / 321] 1 361 ekatra dRSTa bhedo hi 460 151 2 34 528 1 51 [mI. lo. zabdani zlo. 187] 2 315 ekamevAdvitIyam [chAndo0 6 21] eka vRttirvizeSaH [ 1 476 ] 1 123 1 239 2 197 [ hetu pR. 188 ] 1 283 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha ekasya cAvRtau sarva- [pra. vA. 1187] 1 368 kaphaprakRte rAgaH [ ] 2 111 ekasya naikadezo'sti karmajaM lokavaicivyaM cetanA [pra.vArtikAla. 1 / 238] 2 340 [abhidha0 ko0 4 / 1] 2 291 ekasyAnekavRttina [AtamI.zlo. 62] 1 415 kalazAdarthAntaraM tajjJAnam [ ] 1 218 ekasyApyanekanIlAdi- [ ] 1 372 kalpanApoDham [pra. samu. zlo. 3] 2 188 ekasyArthasvabhAvasya kalpanIyaH svabhAvo'nyaH [pra. vA. 3 / 42] 2169; 200 tu0 TI. pR. 105] 1 447 ekAkArottaraM jJAnam [pra. vaa.2|380] 1 285 | kalpanIyAzca sarvajJAH - ekAtmasamavetAnantara-[ ] 1 213 mI. zlo. codanA. ilo. 135] 2 286 ekAnte na vibhinne ca kasyacikiJcidevAnta-[pra. vA. 21336] 1 404 [hetu. TI. pR. 105] 1 447 kasyacittu yadISyeta ekArthakriyAkAritayaikatvaM [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 402 [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 89 kasyAtyantaM sukhamupanataM ekAvayavasaMyogavinAzAt [ ]2 133 [u0 meghadU0 zlo. 46] 2 263 eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH [zvetA. 6 / 11]1 514 kAAvayavazo vRttiH evaM dhvaniguNAn sarvAn [mI. zlo. vana. 33-37] 1 499 [mI. zlo. zabdani. zlo. 301] 2 308 2 / 40 62 evaM parAparApekSAdanavasthA kAraNasaMyoginA kAryamavazyaM [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 402 evaM yatkevalajJAnam [praza. bhA. pR. 64] 2 135 mI. zlo. co. zlo. 141] 2 367 kAraNasyaiva meghAdeH [ ] 2 201 evaM vA are asya mahato kAraNasya zaktasya vyApAravatazca [ ]2 213 bRhadA. 2 / 4 / 10] 2 300 | kAryakAraNabhAvAdvA evaM sati kathaM pramANabhUtaH [pra. vA. 3 / 30] 1 / 501, 2 180 . . [brahma * zAM. 2 / 2 / 33] 2 477 kAryatvAt sakalaM kAryam evaJca sarvavaktRNAM [pra. vArtikAla. 31351] 1 402 / [mI. ilo. zabdani. 263] 2 62 kAryanAnAtvadRSTezca [pra.vArtikAla. 1 / 162]2 161 emavastviti ced brUyA kAryavajjagadapi-[ ] 2 126 [mI. zlo. zabdani. zlo. 270]2 74 | kAryahetostu pakSIkRte eSa sarveSu bhUteSu [ . ] 1 464 hetubi. TI. pR. 16] 2 155 kiM syAt sA citrataikasyAm aikAntikastvabhedaH syAd [pra. vA. 2 / 210] 1 / 389; 2 154 ___ hetu. TI. pR. 105] 1 447 kITasaMkhyAparijJAnam [pra. vA. 1 / 33] 1 17 aikAntikAvananyatvAd kuDyaM mameyaM dRSTirhi [hetu. TI. pR. 107] 1 449 [pra. vArtikAla. 2 / 410] 1 276 aitadAtmyamidaM sarve [chAndo0 6 / 8 / 7] . kRtannibandhanaM jJAnasyAkAravattvaM [ ] 1 255 1 / 464,2 / 16,2 34 kRtanyudo bahulam [ ] 2 250 kRtenAkRtavIkSaNAt [ kA punardravyatvanimitto [ ] 1 122 kRpayA tannItirudyotyate [ ] 1 49 kaNikA viSayasya na dUSikA kecittasya zarIrAca [bRhatsva 0 zlo. 58] 2 . 238 | mI. ilo. 1 / 1 / 4 zlo. 44] 1 542 kuDya meM pravAtikAla 11 . Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 413 - bhAga pRSTha / bhAga pRSTha kenacittasya rUpeNa [pr.vaartikaal.1|205]2 121 kevalaM tu sAdRzyAt [pra. vArtikAla.] 1 185 ghaTamaulisuvarNArthI [AptamI. zlo. 49] 1 439 kevalaM lokabuddhyaiva [pra. vA. 2 / 219] 2 89 ghaTAdau ca gRhIte'rthe / kezAdirnArtho'nadhimokSataH [mI. zlo. zUnya. 190] 1 191 [pra. vA. 211] 1 266 ghRSyamANo'pi nAGgArakaivalyArtha pravRttezca [sAMkhyakA. 17] 2 335 [pra. vArtikAla. 11234] 1 51 / ko vA virodhaH [pra. vA. 2 / 223] _1 117 kramaH saGgacchate yuktyA [brahmasi. 23] 1 346 cakSurAdyupakArasya krameNAsyAviyogazcedvi [mI. zlo. 1 / 1 / 4 zlo. 46] 1 542 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 205 cakSurAlokamanaskAreSu satsvapi kriyA hi dravyaM vinayati [ ]1 49 [pra. vArtikAla. 3 / 390] 1 255 klezAt kutazciddhIyetA- [pra. vaa.1|279] 2 337 caturAkAraM duHkhaM satyam kSaNikaH zabdaH asmadAdi-[ ]2 324 [pra. vArtikAla. 1 / 178] 1 14 catuzcatuzcatuzcaiva [ ] 2 311 cittAntarAnusandhAne [pra. vA. 1147] 2 103 gakArAdivarNavikalpAnAM citizaktirapariNAminI [yogabhA. 1 / 2] 1 233 [pra. vArtikAla. 1 / 132] 1 90 citrantadekamiti galhAdibhirbahulam [zAka. 1 / 3 / 139] 2 368 / [pra. vA. 2 / 200] 11371,2 / 141 guNakartRtve'pi tathA [sAMkhyakA. 20] 1 233 citrapratibhAsApyekaiva buddhiH [pra.vArtikAla. 2 / 219] guNastvate [zAkaTA. 2 / 2 / 45] 2 114 1 / 195,1 / 316,1 / 370 guNaparyayavad dravyam [ta. sU. 5 / 38] 1 430 11384; 2 158 guNAzca guNAntaramArabhante citramekamanicchadbhiH[ ] 1 470 [vaize. sU. 1 / 1 / 10] 11423; 2 142 2 256 gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtam 2 188 citrArthajJAnavaccitraM ] 1 256 pra. vA. 1 / 5] 2 366 cintAratnopamAno jagati gRhItvA vastusadbhAvaM caitanyaM puruSasya svarUpam 1 236 mI. zlo. abhAva. ilo. 27] 2 152 gRhyate agrathayA buddhathA [kaThopa. 3 / 12] 2 [yogabhA. 1 / 9] 2 273 16 caitanyaviziSTaH puruSaH / gotvamanuvRttabuddhihetutvAd [ - ] 1 123 codito dadhi pra. vA. 31182] grahaNAgrahaNe muktvA 1 / 466; 11444; 2 54 - [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 103 grahaNAropasadbhAve chidratvAt paramANunAm [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 101 [pra. vArtikAla. 1 / 91] 1 330 grAhyagrAhakavaidhuryAt [pra. vA 2 / 327] 1 317 grAhyagrAhakasaMvitti- [pra. vA. 2 / 354] 1 252 jalapAtreSu caikena grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva 1 269 | mI. zlo. zabdani. zlo. 178] 2 314 [pra. vA. 2 / 354] 2 21 | jahyAdavidyA'vidyAtvam [ grAhyatAM viduhetutvameva [pra. vA. 2 / 247] 1 46 | jAtaH svakaraNAdIdRgyena grAhyapratibhAsaH paramArtha- [ ] 1 356 / [pra. vArtikAla. 1 / 162] 2 162 12 221 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jAtasyApi na bhAvasya jAtyAdervivekena [ jAtyantaraM tu pazyAmaH [ siddhivi. pari. 8] jvarAdizamane kAzcit [pra. vA. 3 / 73] jJAtaikatvo yathaivAsa [pra vArtikAla. 3 | 330] 1 260 ] 1 162 417 9 246 179 334 tato na paramArtho'sau 1 2 1 [siddhivi. pari. 2] jAtiH sarvatra dRzyeta [pra.vA. sva. 3 / 158] jIvasya saMvido bhrAnteH[siddhivi.pR.373] 1 jIvAjIvAsravabandhasaMvara- [ta. sU. 114] 2 jIvAnAmasahAyAkSAdA nyAyavinizvayavivaraNe bhAga jJAnasyeva ca vAco'yaM 2 [mI. zlo. zabdani zlo. 200] jJAnaM tvarthAvabhAsataH [pra.vA. 2 / 420] jJAnaM pramANamityAhuH [siddhivi. pari. 10] 1 jJAnamapi svarUpeNApratipannam 1 1 [pra. vArtikAla. 2 / 212] jJAnavAn mRgyate kazcit [ pra. vA. 132] 1 / 259; 1 / 533; 2 / 23 2 jJAnazabda pradIpAnAm [pra. vA. 2 / 417] jJAnasya tadviviktatve 1 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 jJAnasyAbhedino bhedapratibhAso 1 [pra. vA. 2 / 212] 1 [ yogabi. zlo. 431] *3 jJeyena binA jJAnaM pRSTha ta taeva teSAM sAmAnyam [pra. vA. 3 / 78] 1 taM gurubrahmacAriviziSTa 2 252 tato nArthakriyA sA cet 1 480 314 265 66 113 [sphoTasi. pU. 150 ] 2 331 jJAnAntareNAnubhavo [pra. vA. 21513] 1 196 jJAnAbhAve kathaM jJeyaM [AtamI. kA. 30] 1 jJAne'vabhAsate tena [hetu. TI. pR. 105] 1 jJApakayorbhedAt [pra. vA. 4 1 80] 2 jJeyasvarUpasaMvitti - [pra. vArtikAla. 1/1] 1 jJo jJeye kathamajJaH syA 447 83 303 [ nyAyasU. 4/2/48 ] 2 taccAnumAnamadhyakSAt [pra. vArtikAla. 115] 1 268 216 263 100 267 274 2 294 2 332 taccAvyabhicArakAraNaM 482 243 75 taca sarvatra buddhirUpamadhyA [ hetu bi. TI. pR. 9] 2 197 [pra. vArtikAla. 2 / 170] 1 23 tajjanyavizeSagrahaNe [hetubi. pR. 152] 2 154 tataH svabhAvo bhUtAtmA [pra. vArtikAla. 1212] 1 [pra. vArtikAla. 119] 1 bhAga pRSTha [pra. vArtikAla. 1|1] 1 tato yato yato'rthAnAm [pra. vA. 3 | 40] 1 tato yo yena dharmeNa [pra. vA. 3 | 41] tato lakSa bhedena [ hetu. TI. pR. 105 ] tatkarmaphalamityasmAn [pra. vA. 1280 ] tatkAlenaiva tatkAla - [ 1 2 tatkimidAnIM hetoH sAmarthya 73 [pra. vArtikAla. 1/4] 1 tato'pi vizeSaNavizeSyatvena [ ] 1121 tato bhAvyarthaviSayaM tattvaM bhAvena vyAkhyAtam tatra drutAdibhede'pi tattvamasi [chAndo. 6 / 8 / 7 ] 36 [hetu pR.208 ] 2 179 25 13 479 1 479 446 [vai. sU. 7 / 2 / 27-28] 1 417 298 2280 337 ] 1468 tatrAdarzAdiSu mukham [bhA. ] tatrAnubhavamAtreNa [pra. vA. 2 / 302] tatra dravyatvamanekavRttitvAdaJjasA [ ] 1121 [mI. zlo. spho. zlo. 22] 2 317 vastusAdhana [ nyAyavi. pR. 39] 2 192 2 200 tatra pratyakSato jJAtAddAhAda [mI. lo. arthA. 3] 1 tatra zauddhodanereva [ nyAyavi zlo. 52] 1 tatra sambandhamAtreNa 1 464 2 334 [mI. ilo. zabdani. 266 ] 2 1 1 188 76 75 124 243 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI bhAga pRSTha bhAga pRSTha tatrApi pratibhAsAntargatameva tadavastvabhidheyatvAt / [pra. vArtikAla. 33333] 1 396 | tadAkAraM hi saMvedanamartham tatrA'yamUrdhvatA sAmAnya- [ ]1 124 [pra. vA. 2 / 304] 1 240 tatrAvayavayogitva tadAkAraikabuddhivedane [mI. zlo. vana, zlo. 35] 2 40 [pra. vArtikAla. 2 / 485] 1 224 tatraikaM gotvaM buddhivazAt [ ]1 121 | tadAtvasukhasaMjJeSu [ ] 2 339 - tatraikasyApyabhAvena [pra. vA. 2 / 213] 1 268 | tadA bhAvaprasiddhau ca tatraiva tadviruddhArtha- [pra. vA. 1 / 273] 2 338 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 tatsamAnaphalAhetu [ ] 1 170 taduktam [zAbarabhA. 1 / 1 / 18] 2 60 tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJAH tadupekSitatattvArthaiH [pra. vA. 2 / 219] 1 38 [ ]2 93 | tadekAnto'rpitAnnayAt tatsvabhAvagrahAdyA dhIH [pra. vA. 3 / 75] 1 481 [bRhatsva. zlo. 103] 1 437 tatsaMsargAttathAtvaM cet / | tadeva ca syAnna tadeva [bRhatsva. zlo. 42] 2 249 [pra. vArtikAla. 2 / 329] 1 296 | tadetadatasmistadgraho bhrAntiH tathA ca mukhyaH kAraka vyapadezo [ ]1 413 [ ]2 3 tathA nAnA kriyAhetU [brahmasi. 2 / 9] 1 498 | tadetatpreyaH putrAt preyo [bRhadA. 1 / 4.8] 1 314 tathAbhUtasatvagrahaparityajanAya tadetat brahmApUrvamanapadamanantaramabAhyam [pra. vArtikAla. 1 / 195] 2 262 [bRhadA. 2 / 5 / 19] 1 344 tathA bhinnamabhinnaM vA tadevAnyatra nAstIti mo. zlo. zabdani. 271] 2 73 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 261 tathAvidhasya bhAvasya [ 165 tadeva svarUpe pramANamitaratathA sati parAparadarzanAnAM [ 47 ] 2 88 tathAhi-yadi sAkSAtkAraNamarthasya | tadaiva cotisyAsya [pra. vA. 2 / 304] 1 241 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 100 tathA hyaliGgamAbAla- [pra. vA. 2 / 105] 1 184 | tadaiva tena rUpeNa [pr.vaartikaal.3|330] 1 260 tathedamamalaM brahma tadbhAvahetubhAvau hi [pra. vA. 3 / 26] 2 241 [brahmadA. bhA. vA. 3 / 5 / 44] 1 312 tadRSTAveva dRSTeSu [pra. vArtikAla. 1 / 5] 1 75 tadAnaikavedyatvAt tadvA etadakSaraM [bRhadA. 3 / 8 / 11] 1 352 [bRhadA. vA. 1 / 4 / 1139] 2 64 | tadavyavacchedArtham AdhAryAdhAratadatadbhAvAdanityatvam [ .] 2 272 [praza. vyo. pR. 107] 1 184 tadanirdezyasya vedakam [ ] 1 133 tadvyavahAradarzanAdeva [ ] 1 227 tadanyavyAvRttimAtrAdeva [ ] 1 249 tadvazAttadvyavasthAnAt [pr.vaa.2|308] 1 270 tadanyeSu hi gobuddhina taddhi sadA vizuddham [brahmasi. pR. 32] 1 315 mI. zlo. AkRti. zlo. 70] 1 456 taddhetoniyamo yadi [pra. vA. 2 / 418] 1 264 tadapratItau tato'mI vyavahArAH tanmatijJAnaM caturvidham [laghI. zlo. 6] 2 187 [ ]1 227 tanvAdikaraNAn sattvAn tadaprasiddhau viSayasyApyaprasiddhiriti [siddhivi. pari. 7] 2 231 [ ] 1 215 | tapasA nirjarA ca [ta. sU. 9 / 3] 2 222 tadarthAbhAsataivAsya [pra. vA. 2 / 347] 1 401 tamanaikAtmakaM bhAva- [pra. vA. 2 / 344] 1 401 j1 147 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe pRSTha bhAga pRSTa bhAga tameva bhAntamanubhAti sarvam [kaThopa. tasmAda varNavyatirekI- [sphoTasi.pR.28] 2 328 5 / 15] 1 / 351; 2165 2 90 tasmAdavidyayA jIvAH [brahmasi. pR. 12] 1 315 tayorapi bhaved bhedo [hetu. TI.pU. 107] 1 449 | tasmAdekamanekArtha- [yogabhA. 1132] 1 239 tayoraikyaM vyavasyati [pra. vA. 2 133] 2 167 tasmAdekasya bhinneSu mI.zlo.AkRti.242 77 tayorvyatireke dve vastunI [ ]2 153 tasmAdvirUpamastyekaM [pra. vA. 2 / 337] 1 397 tayA saMvRtanAnAtvAH [pra. vA. sva. 71] 1 480 tasmAdvizeSato'nirdezya- [ ] 1 372 tayA saMvRtanAnAtvAH [pra. vA. 3138] 2 49 tasmAnnArtheSu na jJAne [pra. vA. 2 / 211] 1 267 tarati zokamAtmavit chAndo. 7113] tasya krameNa saMyukte [pra. vA. 4 / 157] 1 426 1 / 344, 2 351 tasya bhedo'pi tAbhyAJcat tasmAcca viparyAsAt [sAMkhyakA. 19] 2 271 hetu. TI. pR. 107] 1 449 tasmAzcittavRttibodhe [yogabhA. 114] 1 238 tasya zaktirazaktirvA [pra. vA. 2 / 22] 2 36 tasyAM tadrUpamAbhAti tasmAttatsaMsargAdacetanaM sAMkhyakA.20] 1 115 [pra. vA. 3 / 76] 1 / 253; 1 481 tasmAt dRSTasya bhAvasya [pra. vA. 3/44] tasyA nAnubhavo'paraH [pra. vA. 327] 1 / 10,1 / 69,1 / 1181 / 504,2 / 152; 2 361 1 / 323;1 / 349; 1 389 tasmAttanmAtrasambandhaH [pra. vA. 3 / 22] 2 198 tasyArtharUpeNAkArA [pra. vArtikAla.] 1 285 tasmAtprameyAdhigateH [pra. vA. 2 / 306] tAM grAhyalakSaNaprAptAm [pra. vA. 22515] 1 196 1 / 240, 1 . 243 tAmavasthAM gatAnAM tu tasmAt prameye bAhyo'pi [pra. vArtikAla. 1 / 234 ] 2 268 [pra. vA. 21346] 1 400 tAyaH svadRSTamArgoktiH [pra. vA. 147] 2 260 tasmAtsantu sakRddhiyaH [pra.vA. 2 / 137] 1 529 tArakAdibhya itaH [zAkaTA. 3 / 3 / 1 / 4] 2 109 tasmAt svarUpe svahetuniyamAnna tiSThantyeva parAdhInAH [pra. vA. 1 / 201] [pra. vArtikAla.] 1 264 11364, 2 260 tasmAt svasAdhyapratibandhA tIrNo hi tathA sarvAn bRhadA. 4 / 3 / 22] 2 268 hetubi. TI. pR. 25] 2 179 tejaH pratyakSazeSatvA-mI. zlo. zabdani. tasmAdatItAdi [pr.vaartikaal.1|138] 1 258 zlo. 247] 2 57 tasmAdatItAdi yogI... tena yatraiva dRzyeta [mI. zlo. AkR. 27] 2 37 [pra. vArtikAla. 1 / 138] 2 175 tenAgnihotraM juhuyAt [pra. vA. 3 / 318] 2 251 tasmAdatra bheda iti nAmamAtrameva tenAtmAbhinivezo [pra. vA. 11121] 2 338 [pra. vA. 2 / 388] 1 269 tenAsambaddhya naSTatvAt [mI. zlo. tasmAdanAdisantAna- [pra. vA. 1 / 258] 2 267 | zabdani. zlo. 256] 21602 322 tasmAdanuSTheyagatam teneyaM vyavahArAt [mI.zlo.zabdani.289] 2 82 [pra. vA. 1 / 33] 2 367 tenaikatvena varNasya [mo. zlo. spho. tasmAdyasmaryate tatsyAt zlo. 23] 2 317 [mI. zlo. 1 / 1 / 5 upa. zlo. 37] 2 362 tenaikazrutivelAyAM [mI.zlo. zabdani.58] 2 327 tasmAdyato'syAtmabhedA- 1 240 tebhyazcaitanyam [ :] 2 93 [pra. vA. 304] 1 243 tasmAdRSTasya bhAvasya [pra. vA. 3 / 44] 2 152; teSAM cAlpakadezatvAt [mI. zlo. zabdani.. 2 361 zlo. 175] 2 312 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI bhAga pRSTha bhAga pRSTha teSAM punarantAnAM jIvAvayavAnAM dezakAlAdibhinnAnAM [mI. zlo. zabdani. [bra. sU. zA. bhA. 2 / 2 / 34] 2 349 zlo. 258] 2 60 teSAmabhedasiddhayartha- [hetu. TI. pR. 105] 1 447 | dezakAlAntaravyAteH teSu samAnodakadhAraNa- [pra. vArtikAla.] 1 170 [pra. vArtikAla. 1 / 5] 1 75 tripAdasyAmRtaM divi dezabhedena bhinnatva- [mI. zlI. zabdani. yju.puruss.31|3 chaando.3|12|6] 1 176 zlo. 197]] trihetornodbhavaH karmade [pra. vA. 1 / 274] 2 338 doSAH santi na santIti [ ] 2 300 tvanmatAmRtabAhyAnAM [Aptamo. zlo. 7] 2 255 dravyakriyAguNAdInAM [mI. zlo. 1 / 1 / 2 zlo. 13] 2 45 tvayApi vyaJjakavyaktiH [mI. zlo. spho. 25] 2 318 dravyaguNakarmANi dharmasAdhanam [ ].1 411 dayAyA (dayayA) zreya AcaSTe dravyaguNakarmasva- [ vaize. 8 / 2 / 3] 1 509 [pra. vA. 1 / 284] 2 262 dravyatvaM guNatvaM karmatvaM ca [ vaize. sU0 1 / 2 / 5] 1 121 dadhAnaM tacca tAmAtma- [pra. vA. 2 / 307] 1 270 dravyatvanityatve vAyunA darzanAbhimatiryatra [pr.vaartikaal.2|249] 1 103 vaize. 2 / 1 / 28] 2 209 darzanopAdhirahitasyA dravyaparyAyasAmAnya- [ ] 1 115 pra. vA. 2 / 335] 2 22 dravyAt svasmAdabhinnAzca dAhapAkAdibhedena [brahmasi. 2 / 8] 1 498 [siddhipari. 3] 1 432 duHkhaM saMsAriNaH skandhAH dravyAzrayA nirguNA guNAH [ta.sU. 5 / 40] 2 97 [pra. vA. 1 / 149] 2 258 dravyAzritAM buddhyAdayo [ ] 2 325 duHkhabhAvanayApyeSa [pra. vA. 1 / 240] 2 345 dvayasvarUpagrahaNe sati [pr.vaartikaal.1|1] 2 82 duHkhe viparyAsamatistRSNA dvitIyajJAnaM pUrvajanadvayAkAram [pra. vA. 1 / 83] 2 258 .. [pra. vArtikAla.] . 1 285 duHkhotpAdasya hetutvaM [pra. vA. 1 / 204] 2 269 dvirbaddhaM subaddham [ ] 2 238 dUrabhAve'pi zabdAnA- [mI. zlo. dviSThasambandhasaMvittiH pra. vArtikAla. 111] __ zabdani. 57] 2 327 1 / 128; 1 / 482; 2 / 86; 2 266 dUrAd grAmArAmayorantarAlaM dvistrirvAnupalabdho hi [mI. zlo. zabdani. praza. vyo. pR. 107] 1 184 zlo. 250] 2 58 dRgdarzanazaktyo- yogasU. 2 / 6] 1 231 dvIndriyagrAhyaM tu dravyam dRzyadarzakayomuktira [praza. vyo. pR. 44] 1 181 [siddhivi. pari.8] 1 233 dRzyamAnatayA vartamAnameva dharme codanaiva pramANam [ ] [pra. vArtikAla. 1 / 138] 2 175 | 1 / 282,1 / 302,2 / 45,2 / 74;2 / 304 2 319 dRSTaM ca bhrAnteha jJAnasya dhIpramANatA pravRtta stat [pra. vA. 115] 2 188 [praza. vyo. pR. 107] 1 184 dhUmaH kArya hutabhujaH dRSTatA'tItakAlatvam [pra. vArtikAla. 1 / 138] 2 175 [pra. vA. 3 / 33] 2 / 101, 2 253 dRSTazca yamalAdiSu [pra. vA. 2 / 384] 1 254 dhUmahetusvabhAvo hi [pra. vA. 3 / 36] 2 186 dhvanInAM bhinnadezatvaM [mI. zlo. zabdani. dRSTastu kArya nAstyanyat [pra. vArtikAla. 2 / 411] 1 276 zlo. 174 dRSTau saviturekatve- [mI. zlo. zabdani. dhvanInAM zrotragamyatvaM zlo. 165] "" 2 314 / [mI. ilo. zabdani. zlo. 223] 2 307 T Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 nyAyavinizcayavivaraNe 38 bhAga pRSTha bhAga pRSTha na tasmAdbhinnamastyanyat [pra.vA. 2 / 126] 1 143 na kAraNaM na kArya ca tat [ ] 1 316 1 278 na ghaTe pizAcasya [ ] 2 25 na tasya hetubhistrANam [ ] 1 357 na ca kleza eva tapastasya na tAvadarthavantaM [mI. zlo. [pra. vArtikAla. zabdani. 261] 261; 2 322 na ca tAdRzA mokSeNa na tAvadindriyeNeSA [pra. vArtikAla. 1 / 234] 2 346 mI. zlo. abhAva. zlo. 18] 2 151 na ca te buddhigocarAH[ | na teSAmeva kAraNatvaM nApi [ ] 1 412 na ca dvaividhyameveti [mI. zlo. vana. na tairvinA duHkhahetu- [pra. vA. 1 / 227] 2 339 zlo. 37] 2 40 nadIzabdavAcyo gartavizeSo... na ca paryanuyogaH[mI. zlo. zabdani. [ ] 2 202 zlo. 43] 21306,2 307 na dRzyate yathAbhAvaH na ca pazyati santAnaM pra. vArtikAla. [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 261 1 / 196] 2 / 123,2 265 na nIlatajjJAnayorekatvaM [ ]1 360 na ca pradIpAdInAM tAdavasthyam na pazyAmaH kacitkiJcit 1 181 [pra. vArtikAla.] 1 186 [siddhivi. pR. 121] 2 34 na ca yugapadanekavikalpa- [ ] 1 526 | na pazyAmaH kvacitkiJcit [siddhivi. na ca vai sazarIrasya [chAndo. 8 / 12 / 1] 2 280 pari. 2] 1 / 383;1 / 418; 2 133 na ca sa eva pratibhAso'rtho [ ]2 3 na pazyAmaH prajApatiM [ na ca sambandhagrahaNe pramANAntareNa na punaravidito [ ] 1 228 [ ]2 213 / na pUrva paratra [pra. vArtikAla. 2 / 126] 1 143 na ca sambandho vyApya na pUrvAparayostena [pra. vArtikAla. 115] 1 75 [pra. vArtikAla. 1 / 2] 1 364 na pratyakSAnumAnAbhyAM [pr.vaartikaal.1|5] 1 75 na cAdRSTArthasambandhaH [mI. zlo. zabdani. zlo. 242] 2 56 na pratiniyatagrahaNamanayA- [pr.vaa.2|308] 1 264 na cAnantasvabhAvatva- hitu.TI.pR. 105] 1 447 na pratyakSAnumAnavyatiriktaM[ ]2 361 na cAnyo gauH prasiddho'sti na bhedo vastuno rUpaM [brahmasi. 2 / 5] mI. zlo. AkRti. zlo. 71] 1 456 1 / 174; 11347; 1 457 na cApi sa iti jJAnam nabhodezobhavecchotraM [mI. zlo. mI. zlo. AkRti. zlo. 71] 1 456 zabdani. 59] 2 327 na cAsannihitArthAsti [pra. vA. 21517] 1 196 na cedaM vyavasAyAtma- [siddhivi. pari. 1] 1 496 na yAvadanumAnaM pramANaM tAvanna pratyakSam - na caika daikatailajanita- [pra. vArtikAla.] 1 184 [pra. vArtikAla. 2 / 420] 1 265 na caikaM pratyAkhyAnaM [sphoTasi.pR. 68] 2 329 na rUpe zrotravRttitaH na caivaM gamyate tasmAd [hetu.TI.pR.107] 1 449 [mI. zlo. codanA. zlo. 114] 2 309 no'rthAt zAkaTA. 2 / 1 / 228] na lokavyatiriktaM hi na tasya kiJcidbhavati / mI. zlo. 1 / 1 / 4 zlo. 28] 1 542 [pra. vA. 3 / 277] 2 117 na vikalpAnuviddhasya [pra. vA. 2 / 283] 1 273 na tasya kazcijanako na [zvetA. 6 / 9] 1 350 | 1507 1 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 419 1 173 bhAga pRSTha bhAga pRSTha na vItadoSasya [pra. vArtikAla. 2 / 286] 2 70 "nANoH" [ta. sU. 5 / 11] 2 144 na vaikalpadoSAya kalpate [ ] 2 334 | nAtaH paro visaMvAdaH / ]1 118 naSTAH paryAyarUpeNa [hetu. TI. pR. 105] 1 446 | nAto'rthaH svadhiyA saha [pra. vaa.2|246] na sa kazcitpRthivyAde- [pra. vA. 1 / 39] 1 19 1 / 298; 1 / 390; 2 176 na santi pratyakSe kalpanAH[ ]1 524 | nAtmAtmani viraktaH kiM na samAnakAlasya hetutA [pra. vArtikAla.] 1 264 [pra. vArtikAla. 11238] 2 340 na sarvadharmaH sarvaSAm [pra. vA. 11151] 2 111 nAtyantamanyatvamananyatA ca na sarvo vyavahAreNa [pra. vArtikAla. 117] 2 282 [bRhatsva.zlo. 42] 1 / 249; 1 458 na sAmAnyAtmanodeti na [AptamI.zlo.57]1 437 nAdairAhitabIjAyA- [vAkpa. 1185] 2 330 na so'sti pratyayo loke nAnekatra na caikatra vRttiH [nyAyavi. zlo. 307] 1 102 nyAyavi. zlo, 200] 2 51 na svamalamakSi pazyati [ ] 2 326 nAnyadasti draSTra nAnyadastina hi tasyAnyathAbhAvo [bRhadA. 318 / 1] 1 350 [pra. vArtikAla. 1 / 238] 2 340 | nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti na hi dRzyasya bhedena [pra. vA. 2 / 327] 1 / 251; 1 322 [pr.vaartikaal.2|254] 1 90 | | nAmadheyazabdena ca vyapadizyamAnam na hi nityasya nityamupalabhyasvabhAvasya nyAyabhA. 1 / 1 / 4] 1 537 [pra. vA. 1 / 178] 1 12 | nAyaM ghaTa iti jJAne [ / na hi(ha)vai sazarIrasya nArthAn zandAH spRzantyamI [chAndo. 8 / 1 / 2 / 1] 2 276 [ ] 2 / 67; 2 351 na hi sambandhibhedena nArtho'saMvedanaM kazcit [pra. vA. 2 / 388] 1 269 [mI. zlo. vana. ilo. 31] 2 40 nArtho'saMvedano dRSTo [pra. vA. 2 / 388] 1 269 na hi svato'satI zaktiH nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti [mI. zlo. codanA. zlo. 47] 2 301 [pra. vA. svavR. 1 / 66] 2 103 na hi svabhAvo yatnarahitena nAvazyaM kAraNAni kAryavanti [pra. vArtikAla. 1 / 212] 1 36 hetuvi. TI. pR. 201] 2 191 na hi svasaMvedane parasaMvedanam [ ] 1 276 nAvazyam [hetubi. TI. pR. 210] 2 197 na hyacetanena kiJcit [ ] 1 62 nAsiddhe bhAvadharmo'sti [pra. vA. 3 / 1902 13 na hyadRSTArthasambandhaH nAsau zarIrendriyavAGa-manasA [mI. zlo. zabdani. 241] 2-318 . [praza. bhA. pR. 30] 2 277 nAstyekaH samudAyo'smAt na hyarthe zabdAH santi [ ] 1 132 [pra. vA. 1188] 1 368 na hyAbhyAmarthaM paricchidya - - nityaM kAryAnumeyA ca [ ] 1 / 256; 1 532 mI. zlo. zabdani. zlo. 44] 2 306 na hyevaM kazcidanunmattaH [ ] 1 369 nityaM pramANaM naivAsti [pra. vA. 1 / 10] nAkramAt kramiNo bhAvAH [pra. vA. 1 / 45] za68,2176; 2 172 1 / 49; 1 / 521; 2 / 86; 2 / 194, 2 263 | niyataM zreyo niHzreyasaM [ ] 2 280 nAkAraNamadhiSThAtA [pra. vA. 1 / 179] 1 14 | niraMzAnAmaNUnAM [ta. sU. 5 / 11] 2 144 nAkAraNaM viSayaH [ ] nirAvaraNabAbhAsa-[ ] 2 222 1 / 298; 1 / 163; 1 / 480; 2 / 81; 2 218 nirupadravabhUtArthanAgRhItavizeSaNA vizeSyabuddhiH 1 506 [pra. vArtikAla. 1 / 212] 1 36 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha nirodhaH zAntatA praNItatA [ ]2 346 nirvikalpake tvavayavAvayavinoH pakSapAtazca cittasya [praza. vyo. pR. 699] 1 419 [pra. vArtikAla. 1 / 212] 1 36 nirvikalpakaM darzanaM [ pakSAGgatve'pyabAdhatvA... nizcite'pi vastuni [bRhadA. 2 / 4 / 5] 2 334 [pra. vA. 4|187] 2 84 nizcayo na hi sarveSAm paramANUnAmiyaM nIlAkAratA [pra. vArtikAla. 2 / 410] 1 276 [pra. vArtikAla. 2 / 224] 1 117 niSkalaM niSkriya zAnta [zvetA. 6 / 19] 1 466 paramArthatastu tadatadAkAram niSpattaraparAdhInam [pra. vA. 2 / 26] [pra. vArtikAla. 2 / 307] 1 267 11527; 11387; 2 / 183; 2 253 - paramArthatastu sakalaM niSpannakaruNotkarSaH[pra. vA. 11133] 2 261 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 135 nolAdicitranirbhAsaH [pra. vA. 2 / 220] 1 430 paramArthastu vijJAnaM nIlAdirUpastasyAsau [pra. vA. 2 / 328] 1 305 [pr.vaartikaal.2|249] 1 / 103; 1 177 nIlAdisukhAdikamantareNAparasya paramArthaMkatAnatve [pra. vA. 3 / 206] 2 320 [ ] 1 246 paramezvarastu avidyAkalpitAt nIlAnna vyatirekeNa [pra. vArtikAla. 3 / 377] 1 292 [bra. bhA. 1 / 1 / 17] 1 350 pararUpaM svarUpeNa [pra. vA. sva. 70] 1 480 neti brUmaH; niraMkuza hyanekAntaM [brahma. zAM. 2 / 2 / 33] 1 477 | | pararUpaM svarUpeNa [pra. vA. 367] 2 49 nedaM kAraNAvadhAraNametAvat parasparaviruddhayorekatrAsambhavAt [nyAyabhA. 111 / 4] 1 536 ] 2 95 nedRzAnAM vipratiSiddhArthAnAm parasparaviyogena samAnakAlayorapi / [brahmasi. pR. 63] 1 452 [pra. vArtikAla. ] 1 264 neha nAnAsti kiJcana parasparaviziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTam .. [bRhadA. 4 / 4 / 19] 1 / 175, 2 16 1 508 neha nAnAsti kiJcana parituSTa[:]kSaNo yasya bRhadA. kaTho. 4 / 11] 1 / 438; 1 458 [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 346 naikasminnasambhavAt [brahmasU. 2 / 2 / 33] 1 476 . pareNa tadabhAve'pi dRzyate iti naikAntaH sarvabhAvAnAM [brahmasi. 2 / 25] 1 437 ]1 273 naikAdhikaraNatvaM cet / parokSAtmano buddhiH [ ] 1 188 [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 270 parokSA no buddhiH [ ] 2 344 naitadevaM guNakarmasAmAnyAnAM paryAyeNa yathA caiko [praza. vyo. pR. 50] 1 mI. zlo. zabdani. zlo. 198] 2 314 nairAtmyadRSTastadyuktito'pi vaa| pazcAdavagatArthasya [ ] 2 18 [pra. vA. 1 / 139] 1 318 | | pazcimastu purastanadhvaninaiSa doSaH pRthaktvAgrahaNanibandhanasya __ [sphoTasi. pR. 130] 2 331 [ ] 1 67 pazyanna yaM kSaNikameva [ ] 1 110 naiSApi kalpanA jJAne [pra. vA. 2 / 419] 1 264 | pazyanvA etad draSTavyaM [bRhadA. 4 / 3 / 23] 1 177 nyAyamArgatulArUr3ham pazyan svalakSaNAnyeka- [siddhivi.pra.pari.] 1 98 hetubi. TI. pR. 1] 1 / 321; 1 365 | pANyAkAzavibhAgAt [ ]2 141 [ Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . avataraNasUcI 421 bhAga pRSTha bhAga pRSTha pANyAdikampe sarvasya [pra. vA. 1186] 1 368 pratyekasamavetatvaM[mI.zlo.vana.zlo.30-32]2 39 pAdo'sya vizvAbhUtAni pratyakSaM kalpanApoDhaM [pra. vA. 21123] [yaju, puruss.31|3 chaando.3|12|6] 1 176 1 / 91; 11162; 1 / 468; 11469; pAramparyA'rpitaM santa 11504; 11524; 2 166 [mI. zlo. zabdani. zlo. 188] 2 315 pratyakSaM kalpanApoDhaM [nyAyavi. 1 / 4] 1 518 pArAyaM cakSurAdInAM [ ] 2 11 pratyakSeNa rUpAdivyatiriktasya pAre madhye'ntaH [zAkaTAya. 2 / 1 / 9] 1 304 [praza. vyo. pR. 44] 1 181 - pAvakassarvadahane [pra.vArtikAla. 1 / 162] 2 162 pratyakSeNAvabuddhe'pi punaH pratinyAyaM pratiyonyA [mI. zlo. 1 / 1 / 5 upa. ilo. 38] 2 362 [bRhadA. 4 / 3 / 17] 1 532 | pratyakSAdibhyaH siddhAdAmnAyAt punarAvRttirityuktau [pra. vA. 1 / 142] 1 35 [brahmasi. pR. 41] 1 460 puruSo'sti bhoktRbhAvAt pratyakSAdInAM tu vyAvahArika [sAMkhyakArikA 17] 1 233 [brahmasi. pR. 40] 1 460 pUrva tenAsya vRttizcet pratyakSAderapi svaviSayA-[ ] 1 80 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 121 pratyakSaM nirvikalpaMga ] 1 524 pUrvapakSamavijJAya dRSako'pi [ ]2 233 pratyakSapUrvakaM sarvam pUrvamevAsya nAzazcet [pra. vArtikAla. 2 / 420] 1 265 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 pratyakSabuddhiH kramate na yatra pUrvAvedhena [pra. vArtikAla. 2 / 219] 1 35 [yuktyanuzA. zlo. 22] 2 298 pUrvodakaviparItamudakaM nyAyabhA. 1 / 1 / 5] 2 202 pratyakSaM bahirantazca nyAyavi. zlo. 128] 1 64 paunaHpunyaM bhRzArtho vA [ ]1 34 pratyakSamaJjasA spaSTa pauruSeyImapekSAJca [brahmasi. 2 / 6] 1 459 nyAyavi. zlo. 407] 1 86 prakRtermahAn [sAM. kA. 22] 1 471 pratyakSamabhrAntam [ prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM / ] 1 80 pratyakSalakSaNaM prAhuH [ 2 232 ] 1 82 pratyakSaM vizadaM jJAnam [laghI. zlo. 3] 1 prakSAlanAddhi paGkasya [pra.vArtikAla.147] 2 348 96 pratyakSaM vizadaM jJAnam pramANasaM. zlo. 2] 1 104 'pratidravyaM bhidyate bhAvaH' iti bru vANo pratyakSaM savikalpaM cet [ ] 2 44 pratyakSAviSayasyArthasya pratinavasyApi tasya tattvaM na zabdasya ] 2 236 [... pratyakSavedyameva tvam [ ]2 56 ] 1 526 pratipakSaparigraho vAdaH [nyAyasU. 1 / 2 / 1] 2 242 pratyakSasya pramANatve pratibhAso dhiyAM bhinnaH [pra. vaa.3|106] 1 50 [pra. vArtikAla. 3 / 331] 1 363 pratibhAsAntargatameva [ ] 1 397 pratyayairanupAkhyeyai- [vAkpa. 1 / 84] 2 330 pratibhAso ya IdRkSo [pra.vArtikAla. 1 / 1] 2 3 pratyayo yadi nAmAyaM prativiSayAdhyavasAyo dRSTam [sAM. kA. 5] 1 534 [pra. vArtikAla. 4/12] 1 250 pratisandhAnamarthasiddhau [praza. vyo. pR. 45] 1 182 | pratyAsattyA yayaikthaM pratItibhedAd bhedo hi [siddhivi. pari. 6] 1 168 [pra.vArtikAla. 2 / 329] 1 296 pratyekasamavetatvaM [mI.zlo. vana.zlo.30] 2 40 pratyekamanuviddhatvAt [brahmasi, kA. 31] 1 309 pradIpayorapi bhavet [ ] 2 227 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha 113 pradezasaMhAravisarpAbhyAm [ta. sU. 5/16 ] 2 pradhAnAnAM pradhAnaM tad [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 ] 1 ] 2 pradhAnamIzvaraH karma [ pradhvastasya na hetutvaM [ prabhAsvaramidaM cittaM [pra. vA. 1 / 210] 1/38; 11177; 21260; 2 prabhuryadevecchati tatkaroti [ pramANatarkasAdhanopalambho pramANaM dvividhaM prameyadvaividhyAt 405 406 195 343 ]2 296 [ nyAyasU. 1211] 2 243 [pra. vArtikAla. 2 / 112] 1 pramANaM svato nirNayaH pramANAdiSTasaMsiddhiH [ prAjJenAtmanA sampariSvakto [bRhadA. 4 | 3 |21] prAtihAryavibhavaiH pariSkRto [bRhatsva. zlo. 73] 2 257 prApterathApi pUrveNa [pra. vArtikAla. 3 | 351] 1 402 522 prAmANyaM cetasAM svArtha vyavasAyaH [ [siddhivi. pari. 1 zlo. 2] 2 365 prAmANyaM vastuviSayaH [ 2 364 ] 2 4 prAmANyaM vyavahAreNa [pra. vA. 1/7 ] 1 / 77;1 / 111;1 / 266; 1 / 320; 1/523;2/282;2/360; 2 366 [pramANapa. pR0 63 ] 1 56 pramANAntarasadbhAvaH [ ] 1386, 2 158 pramANamAtmasAtkurvan [nyAyavi.zlo. 49] 1 pramANanayairadhigamaH [ta. sU. 1/6 ] pramANamanadhigatArthA [ pramANamarthasambandhAt 76 2 366 301 ] 1 [ nyAyavi. kA. 289] 1 pramANamavisaMvAdijJAnam [pra. vA. 113] 1 515 pramANasya phalam [siddhivi. pari. 1] 1 521 pramANaM svato nirNayaH [ siddhivi. pari. 1 zlo. 2] 2 365 pramattayogAt prANavyaparopaNaM 47 prAgbhAgo yaH surASTrANAM [mI. zlo. zabdani zlo. 163] prAgabhAvaH sarvahetUnAm [pra.vA. 2 / 246] 1 prAgasataH sattAsambandhaH kAryatvam [pra. vA. 3 / 44] 2 361 prasiddhAni pramANAni [ nyAyAvatA. zlo. 2] 2 246 prahINasamudAyasya na ta eva bhAga pRSTha bahirantarapyubhayathA ca [bRhatsva. zlo. 129] bahIrUpatayaiva sAmAnyaM [ bahuzo bahudhopAyaM [ta. sU. 7/13] 2 256 bAdhakaH kiM taducchedI mAtRprameyayoH satve'pi [ ] 1 pravartanasyaikasya [pra. vArtikAla. 2 / 133] 1 prasiddhaye bhrAntyA nizcIyate 60 89 2 314 259 ] 1 410 prAyaH prAkRtazaktirapratibala [pra. vA. 112] prokSitaM bhakSayenmAMsam [manu. 5/27] phalavaicitryadRSTezva [pra. vA. 1 / 277 ] phalaM kathaJcittajanya - [pra. vA. 1 278 ] 2 2 ba bAdhasya kAryahetoH [ bAhyaM tapaH paramaduzcara --- 1 531 1 1 [pra. vA. 1 / 137] 11532; 2 267 48 530 337 337 2 288 ] 1 140 [pra. vArtikAla. 3/330] 1 ] 2 259 130 [bRhatsva. zlo. 83] 2 337 bAhyaH sannihito'pyartha - [pra. vA. 2516] 1 pUrvI kriyAM dRSTA [santAnA zlo. 1] 1 buddhyadhyavasitamarthaM [ 196 30 [pra. vArtikAla. 1/194] 2 268 prAk zabdAnnazvarAt [siddhivi. pari. 3] 1 prAgbhAgaH punareteSAM 475 ] 11235; 2 / 273; 2/275 2 328 buddhyAdayaH kvacidAzritA [ 290 [mI zlo. zabdani. ilo. 164] 2 314 | bodhAtmakatvAtmAnaM [pra. vArtikA. 114] 1 73 ] 2 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavid brahmaiva bhavati [muNDako 3/2/9] brahmavidApnoti param [taittirIya. 2|1|1] brahmANDaM devaitat tatrApi [ bruvan pratyakSamabhrAntaM [siddhivi. pari. 1] bha bhakSakazcenna vidyeta [ bhavatu dravyatvaM pratyakSaM [ bhavatu nirvyApAratvaM tasya [ bhavAneva pramANaM nAparaH [ ] 1 ] 2 1 bhaviSyaddRSTyutpAdakatvaM [ bhAgA evAvabhAsate [hetu . TI. pR. 106 ] 1 bhAvAccopalabdheH [brahmasU. 2/1/15] bhAnti rajjvAmasanto'pi [ bhAvAdevAsya tadbhAve [pra. vA. 1/6 ] bhAvitA drakSyamANatvami ] 2 1 bhAga pRSTha 1 2 ] 1 409 bhinnatvaikatvanityatve ] 2 ]? [mI. zlo. zabdani 272] 2 bhinnebhyo 'nugatapratyayasyAdarzanAt avataraNasUcau [praza. vyo. pra.] 1 1 [pra. vArtikAla. 1138 ] 2 bhAve copalabdheH [brahmasU. 2/1/15] bhAvopadhAnamAtre tu [pra. vA. 3 | 187 ] 2 bhikSavo'hamapi mAyopamaH svapnopamaH 1 321 344 318 [ ] 1 bhidyate hRdayagranthiH [muNDako 228] 1 bhinnakAlaM kathaM grAhyaM [pra. vA. 2 247 ] 1/257; 1 / 262, 2 bhinnatve'pi hi kAsAJcit [mI. zlo AkR. 28 ] 2 bhinnamUrti yathApA [mI. zlo. zabdani zlo. 182] 2 bhUtagrAmaH sa evAyaM [ bhAga pRSTha 352 | bhogApavargArthaM dRzyam [ yogasU. 2/18] 1 235 351 bhrAntiriti sambandhaH 2 212 25 202 468 511 1 1188; 1/275; 1 / 349; 1 / 358; 1 336 | "manaso" [pra. vA. 21133] 2243 | mantrAdyupaplutAkSANAM [pra. vA. 2355 ] 1 mandA lokasAhityena [ ] 1 mama dhyAmalitaM cakSuH ] 2 bheda eva tathA ca syA- [hetu.TI. pR. 107] 1 bheda evAtha tatrApi [hetu. TI. pR. 107 ] 1 bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSaH [ta. sU. 5/28] 2 bhedaH sAkSAdasAkSAcca [AtamI. zlo. 105] 1 bhedAnukArAjjJAnasya [vAkyapadI. 187 ] 2 bhedena viniyogArtham [pra. vA. 21388] 1 bhoktRbhogyazaktyoratyantA- [ yogabhA. 2/6] 1 52 | bhrAnternizcIyate neti [pra. vA. 3 | 44 ] bhrAntyA nizcIyate neti [pra. vA. 3 / 44] 2 361 256 p 123 | maNipradIpaprabhayoH [pra. vA. 2/57 ] 149 176 511 15 mamaivaM pratibhAso'yam 37 73 421 [pra. vArtikAla. 2/380] 1 288 1 504 315 137 449 449 138 25 karU matizrutAvadhimanaH paryaya madazaktivadvijJAnam [ manasoryugapadvRtteH [pra. vA. 2/133 ] 1 / 326; 1 / 483; 2 27 [ta. sU. 19] 2 363 ] 2 93 [pra. vArtikAla. 2 / 410 ] 1 275 [pra. vArtikAla. 2 / 210] 1 mAlAM jJAnavidAM ko'yaM [ pra.vA. 2/514] 1 mithyAdhyAropahAnArtha 527 516 312 275 [pra. vArtikAla 111 ]1 mahataH paramavyaktamavyaktAt [kaTho. 3 / 11] 2 mahatyanekadravyatvAt [ vaize. sU. 4/1/6 ] 2 mahadAdyAH prakRtivikRtayaH [ sAMkhyakA. 3] 1 mAndyapATavabhedena [ pra. vA. 2 / 411 ] 1 275 mAyAmarIcipratibhAsavada 471 332 [kaThApa. 4 / 10] 1 / 352; 1 269 | meghonnatyA bhaviSyati [ nyAya bhA. 11115] 2 231 | maithunamabrahma [ta. sU. 7/16 ] 501 273 146 382 196 345 475 [pra.vA. 1 | 194] 2|116; 2 mithyaikAnte vizeSo vA [ laghI. zlo. 41] 1 muktistu zUnyatAdRSTaH [pra.vA. 1 / 255 ] 1 mukhato brAhmaNamasRjat [ mukhyagauNabhAvasya [ 37 ] 2 301 ] 1 60 mUDhaH tayoraikyaM vyavasyati [ pra.vA. 2 / 133] 1 359 mUrcchA parigrahaH [ta. sU. 7/17 ] 2 257 mUlaprakRtiH [ sAMkhyakA. 3] mRtyoH sa mRtyumApnoti 1 471 510 201 2 256 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 nyAyavinizcayavivaraNe ya bhAga pRSTha bhAga pRSTha maitrIpramodakAruNyamAdhya-[ta.sU. 7 / 11] 2 247 yathA ca santi dravyaguNakarmANi [ ] 1 508 yathA tathA[s]yathArthatve- [pra.vA. 2 / 58] 1 483 yaH pareNa coditaM doss-[nyaayvaa.5|2|21] 1 375 yathA tadbodhakaM vastu- [pra. vA. 2 / 302] 1 244 yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAha | yathA tvanmate nirvikalpakena [ ] 1 370 [pra. vA. 1 / 219] 2 338 | yathA daNDini jAtyAdeH [pra.vA. 2 / 145] 1 160 yaH prAgajanako buddha-[ ]2 167 yathAnuvAkaH zloko vA yaH sarveSu lokeSu tiSThan [bRhdaa.3|7|15] 1 496 [vAkyapa, 183] ... -- 2 330 yaH sarveSu vedeSu tiSThan [bRhdaa.3|7.15] 2 19 yathA pituH sadRzaH putra utpattimAn / ya eva laukikA shaabrbhaa.1|3|30] 2 318 [pra.vArtikAla. 2 / 305] 1 245 yajjAtIyaiH pramANaistu [mI. zlo. codanA yathA yathArthAzcintyante zlo. 113] 2 / 288; 2 290 [pra. vA. 2 / 209] 2 / 14; 2 16 yata evAsAvuttare vaktavya yathA vizuddhamAkAzam [nyAya vA. 5 / 2 / 21] 1 376 [bRhadA. bhA. vA. 3 / 5 / 43] 1 312 yataH pratyaya ityevaM [mI. zlo. zabdani. yathA sa jAtastenAsya zlo. 245] 2 57 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 yataH svabhAvo'sya yathA [pr.vaa.2||346] 1 400 yathAsvaMpratyayApekSAd [pra vA. 2 / 217] 1 35 yataH svarUpabhedAdasya [ pra.va . 16] 1 240 | yathaiva kAraNAdeva [pra.vArtikAla. 1 / 162] 2 161 yato na prAptisandehaH yathaiva kezA davIyasi deze [pra.vArtikAla. 114] 1 / 73; 1 76 | [pra. vArtikAla. 2 / 223] 1 117 yato vA imAni [taitti. 3 / 1] 1 438 yathaiva grAhakAkAraH yato vAco nivartante [taitti. 2 / 4] 2 352 _ [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 397 yattAvannAstyeko'vayavI [ ] 1 368 | yathaiva tarhi svarUpasaMvedanarUpeNa yatnazca doSeSu [ ] 1 37 [pra. vArtikAla. 2 / 306] 1 244 yatra tu nAbhyAsastasya [pr.vaartikaal.1|4] 1 93 | yathaiva tava gatyAdi- [mI. zlo. spho.24] 2 317 yatra nAnyatpazyati [chAndo. 7 / 24 / 1] 1 353 yathaiva prathamaM jJAnaM yatrApyatizayo dRSTaH [pra. vArtikAla. 3 / 351] 1 401 __ [mI. zlo. codanA. zlo. 114 ] 2 288 yathaivAtmAyamAkAra- [nyAyavi. zlo. 35] 1 70 yatraiva janayedenAM tatraivAsya yathaivAsyAkramaM sattvaM 1523, 2 366 . [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 121 yatraivArthakriyA tatra [pra.vArtikAla. 1 / 4] 1 73 yathoktopapannazchalajAtinigrahayatsAdhanAGgaM na bhavati [ ] 2 237 nyAyasU0 1 / 2 / 2] 2 / 242; 2 244 yathA kathaJcittasyArtharUpam [pr.vaa.1|353] yadazaktivadvijJAnam [ ] 2 107 21,2 22 yadAtItaM na tadgrAhyaM yathAgnelataH sarvA dizo [kaussiit.3|3] 1 350 [prA. vaartikaal.4|197] 2 88 yathA cakSurAdikAd grAhakA yadA tu grAhamAkAraM [pra. vArtikAla. 3 / 321] 1 361 mI. zlo. zUnya. 74] 1 187 yathA ca romaharSAdi yadA sa dRzyate bhAvaH [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 397 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 yathA ca vyatirekaiva [mI.ralo. vana. 32] yadA svarUpaM tattasya 11499; 2 / 40; 2 78 [pra. vArtikAla. 2 / 329] 1 216 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI bhAga pRSTha bhAga pRSTha yadA hi sarvaprakArezvanaikAntikatvaM yadeva dRzyate tadevAbhyupagamyate [brahmasi0 225] [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 397 yadA kAlakalAvyApi yadyathA'vabhAsate tattathaiva [ ]1 519 [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 92 yadyadA kAryamutpitsu [siddhivi. pari. 3] 1 4755 yadi grahaNamarthasya yadyapyekatra doSeNa [pra. vA. 1 / 227] 2 339 [pra. vArtikAla. 2 / 249] 1 101 yadyadvaite na [pra. vArtikAla. 1 / 36] yadi ca dRzyamAnatAvyatirekeNa 1154; 1 / 314; 2 268 - [pra. vArtikAla. 3 / 333] 1 399 yadyanyasmin sAdhyamAne [pra. vA. 4 / 33] 2 11 yadi ca sAdhAraNatvaM pratibhAti yadyasmAdbhinnapratibhAsaM [pra. vArtikAla. 3 / 331] 1 362 ] 1158; 2 30 yadi tattadAkAramAtmAnam yadvA karturabhAvena [pra. vArtikAla.] 1 285 mI. zlo. codanA. zlo. 63] 2 304 yadi dharmavazena syAttasyA... yadvA sarvagatatve'pi [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 88 [mI. zlo. A. 26] 2 37 yadi nAma pakSavizeSaNaM yastAvadasarvajJa eva sarvajJo bhavati [pra. vArtikAla. 4 / 187] 2 84 . [pra. vArtikAla. 1 / 29] 1 7 yadi nityamanityaM... yastu samyagavabodhayuktaH [ ] 1 170 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 121 | yasya khalu dravyAt paryAyA bhidyante yadi pazcAdvinAzyeta [brahmasi. 2 / 24] 1 436 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 yasya yena saha tAdAtmya... yadi pUrvAparIbhAvaH hetuvi. TI. pR. 9] 2 198 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 122 | yasya hetukRto bhAvaH yadi prathamasampAta [pra. vArtikAla. 1 / 135] 1 12 [pra. vArtikAla. 2 / 105] 1 185 | yasyAtmA vallabhastasya [pra. vA. 1 / 236] 2 344 yadi pramANaM prAkasiddhaM yasminnAtmani samavetaM jJAnamupajAtaM [pra. vArtikAla. 1 / 4] 1 73 [praza. vyo. pR. 529] 1 213 yadi bhAvAntaramevAbhAvastadA yasminneva viSaye jJAnamutpanna [ ]2 153 [praza. vyo. pR. 528] 1 212 yadi yogI bhavet... | yA ca yAvatI ca mAtrA [pra. vArtikAla. 1 / 91] 2 146 pra. vArtikAla. dvi. pa. pR. 310] 1 409 yadi zabdasya sAmarthya yA cAvayavazo vRttiH [pra. vArtikAla. 4 / 1 / 79] 2 83 zlo. mI. vana. zlo. 34] 2 40 yadi saMvedyate nIlaM yA tUtpattikAla eva sukhAdeH [ ] 1 220 [pra. vArtikAla. 3 / 331] 1 / 306; 1 354 yAvacchamaM ca tadbuddhi yadi SaDbhiH pramANaiH syAt mI. zlo. zUnya. 193] 1 189 | yAvajjIvet sukhaM jIvet [subhASitaratna.] 2 100 yadupalabdhikAraNopapanna vastu yAvadAtmani na premNo [pra. vA. 1 / 193] 2 265 [ 11 507 yAvanti pararUpANi tAvatyastannivRttayaH yadetatpazyasi tasya ] 1 537 ] 2 228 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM [ ] 2 142 rUpAdau cakSurAdInAM yugapajjAnAnupapatirmanaso 2 141 [ mI. zlo. zUnya. 186] 1 188 nyAyasU. 1 / 1 / 16] 1 223 yugapadekatra bahUni karmANi [ ]2 142 lakSaNayukta bAdhAsambhave yugapadviSayasannidhAnAdeva [pra. vArtikAla. 2 / 17] 1 219 [pra. vArtikAla. 21133] 1 89 lakSaNayukte bAdhAsambhave [pra. vArtikAla. 3171] 2 319 ye kalpayanti kavayaH sugatasya [ ]1 393 | lakSaNahetvoH [pANini. 3 / 2 / 126] 2 118 yogAnuSThAnAdazuddhikSaye [yogasU. 2 / 28] 2 272 labdharUpe kvacitkiJcit [brahmasi, 22] 1 345 yoginA ca samAdhAnAdutthi liGgasya tatsAdhyasambandhasya vA - [pra. vArtikAla. 1138] 2 175 " ] 1 47 yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNa liGgalinidhiyorevaM [pra. vA. 2182 [praza. bhA. pR. 168] 1 452 1 / 194, 1 / 331, 1 483 yogyadezasthite [pra. vArtikAla. 2 / 126] 1 142 liGgAtmagrAhaka mAnamUho [ ]2 82 yogyaH zabdo vikalpo vA lUnatA nAma vicchedaH [siddhivi. pari. 5] 2 321 [pra. vArtikAla. 4 / 197] 2 89 yojanAtpUrve [pra. vArtikAla. 2 / 146] 1 159 yo niHzeSapadArthatattvaviSaya- [ ] 1 28 vaktA nahi kramaM kazcit / yo muktastasya bandho na mI. zlo. zabdani. zlo. 288] 2 300 [pra. vArtikAla. 1 / 203] 2 270 vatsavivRddhinimittaM [sAMkhyakA. 57] 2 273 yo yatraiva sa tatraiva [ ] 1 13 vahnariva yadA bhAvabheda- [brahmasi. 2110] 1 408 yo yo gRhItaH sarvasmin varNo'nabayavatvAtta mI. zlo. zabdani. zlo. 171] 2 310 [mI. zlo. zabdani. zlo. 213] 2 309 yo hi baddho na tasya mokSo'sti vardhamAnakabharuna [mI. zlo. pR. 613] 1 439 [pra. vArtikAla. 1 / 190] 2 265 vastunyutpattibhinne ca yo hi bhAvadharma tatra [pra. vA. 1 / 193] 2 14 mI. zlo. zabdani.zlo. 267] 2 74 vastunyeSa vikalpaH syAd rUpaM rUpamitIkSeta [pra. vA. 2 / 177] 1 198 [ ] 2 / 13; 2 50 rUparasagandhasparzavatI pRthivI vastubhede prasiddhasya [pra.vA. 114] 1 405 [vaize. 2 / 1 / 14] 2 209 vastulezasya cAzrayaH [ ] 2 200 rUpasparzayozca pratiniyata vastusvabhAvo'yaM yadanubhavaH [ ]2 163 [praza. vyo. pR. 44] 1 183 vastvasaGkarasiddhizca rUpAdayo ghaTasyeti [pra. vA. 1 / 104] 1 169 mI. zlo. abhAva. zlo. 2] 2 152 rUpAdinApi rasAderavyabhicAro vAcyavAcakasambandha- [ 1 279 [hetubi. TI. pR.8] 2 197 vAtAya kapilA vidyudArUpAdizaktibhedAnAm [pra. vA. 1 / 102] 1 169 [pA. mahA. 2 / 3 / 13] 2 322 rUSAdInAM pratiniyatazaktibhedam 1 169 vAdinA sAdhane prayukte svaya- [ ]2 239 [pra. vArtikAla. 1 / 102] 2 162 vAdino guNadoSAbhyAM [ ] 2 235 rUpAderasato gatiH[pra. vA. 38] 1 487 vAdino'nekataktau [siddhivi.pari.5] 1 376 rUpAdezcetasazcaiva [pra. vA. 2 / 532] 1 354 / vikalpamantareNApi [pra.vArtikAla. 14] 1 93 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI bhAga pRSTha bhAga pRSTha vikalpayonayaH zabdAH vividhAnuvidhAnasya [pramANasaM sva.zlo.4] 1 162 . 1 / 392; 11533; 2 / 2582 324 viziSTasukhasaMpatAt syAt vikalpAH zabdayonayaH [ ] 2 323 __ [pra. vA. 1 / 234] 2 341 vikalpo grAhyagrAhakollekhanotpattimAn vizeSaM kurute hetuH [ ] 1 62 [pra.vArtikAla. 3 / 3300 1 279 | vizeSagrahaNAbhAvAdeko vikalpo 'stunirbhAso [ ] 1 314 [mI. zlo. AkRti. zlo. 73] 2 79 vikArAtmakatve hi jIvasyAbhyupa vizeSagrahaNamathAnyatra [bra.zA.bhA. 1 / 4 / 22] 1 464 [pra.vArtikAla. 3 / 330] 1 261 vigrahagatau karmayogaH [ta.sU. 2 / 25] 2 102 vizeSaNaM vizeSyaJca vicchinna iti buddhiH syAd [pra. vArtikAla. 2 / 145] 1 / 160; 1 396 [mI.zlo. 1|1|4shlo. 47] 1 541 / vizeSarUpato ye'pi vijJAtaM dvaitaM vijJeyaM [ ] 1 353 | mI. dalo. AkRti. 68] 1 455 vijJAna vizanarUpatayApi [pr.vaa.2|209] 2 14 vizeSaliGgAbhAvAcca vijJAnAntaramare [bRhadA. 4 / 5 / 5] 2 19 [vaize. sU0 1 / 2 / 17] 1 451 vitatArthA nIlAdivikalpA [ ]1 522 viSayagrahaNadharmo vijJAnasya [ ]1 400 vitteviSayanirbhAsa- [siddhivi.pra.pari] 1 231 viSayaviSayisannipAtAnantaraM vidyAM cAvidyAJca [IzA.zlo. 11] 1 310 [laghI. sva. zlo. 5] 1 66 vidyA vidyenye [vai] apyupAyo viSayavyapadezAcca [. ] 1 287 [brahmasi.vyA.pR. 13] 1 310 vRttyanupapattiriti hetuH [praza.vyo. pR. 46] 1 374 viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH vRddhirAdaica [pA. sU. 1 / 1 / 1] 2 319 [pra. vA. 3 / 26] 2 / 178; 2 237 vede katurabhAvAttaddoSazaGkaSa [ ]2 334 vidhAnameva vaikalya- [brahmasi. 2 / 4] 1 346 na ha vai sazarIrasya priyApriyayo vidhervidheyA sattvavyavaccheda [chAndo. 8 / 1 / 2 / 1] 2 276 brahmasi.pR.47] 1 462 / vyaGgayAnAM caitadastIti [mI.zlo. zabdani. vinApi paramANUnAM [pr.vaartikaal.1|91] 2 146 | zlo. 216] 2 307 vibhutvAvayavAbhAvI vyaktyalpatvamahattve ca [mI. zlo. zabdani. [mI.zlo.vana.zlo.31] 2 / 46; 2 78 zlo. 214] 2 307 vibhrame vibhrame teSAM [nyAyabi. zlo. 54] 1 230 vyaktizaktyanurodhataH [mI. zlo.] 2 78 vimUDho laghuvRttervA [pra. vA. 2 / 133] 193 vyaktiSveva hi sAmAnya vimRzya pakSapratipakSAbhyAM mI. zlo. AkR. zlo. 25] 2.38 nyAyasU0 11141] 1 49 vyaktipveva ca sAmAnya [mI. zlo. viruddhadharmAbhyAsena [ ] 1 124 1 124 [mI. zlo. AkRti. zlo. 25] 2 / 62; 2 77 viruddhaM hetumudbhAvya [ ] 2 236 vyaktihetvaprasiddhiH [pra. vA. 2 / 541] 1 199 #rodhaH zAntatA praNItatA [ ] 2 346 vyaktInAM bhAvo na tAsAM virodhAnnobhayaikAtmyaM [AtamI. zlo. 3] 1 469 [pra. vArtikAla. 2 / 126] 1 143 vivakSayA mukhyaguNa- [bRhatsva. zlo. 25] 1 163 vyatiriktasya sadbhAve vivakSAjanmAnaH zabdAstAmeva [ ]2 68 [pra. vArtikAla. 3 / 333] 1 396 vivakSAtaH kArakANi [jaine.mhaa.1|4|41]1 57 vyabhicArAnna vAtAdidharmaH vivakSAparatantratvAnna [pra. vA. 1118] 2 76 , [pra. vA. 12150] Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha vyarthakatvAdazakyatvAt zIghravRtteralAtAdeH [pra. vA. 2 / 140] 1 147 [pra. vArtikAla. 3 / 330] 1 260 zravaNagrAhyatAyAM tu[ 2 313 vyavasAyAtmakaM jJAnaM nyAyasU 0 11114] zrutamaspaSTatarkaNam / ]2 187 1192; 1 / 180; 1 / 198; 11370, [ta. zlo. pR. 1 / 20] 2 360 2187;2 167 zrotA tatastataH zabda- [mI.zlo. zabdani. vyavasAyAtmano dRSTaH zlo. 176] 2 312 [siddhivi. pari. 1] 1 / 493; 1 521 vyavasyantIkSaNAdeva [pra. vA. 2 / 107] 2 172 / saMyogasya dravyArambhaM [ ] 1 413 vyavahAramAtramidam [ ] 1 276 / saMyogasyaiva hyevaM dharmoM [ ] 1 369 vyavahAramAtramavicAritatattvatApi saMyogAnAM dravyam [vaize. sU. 1 / 1 / 27] 2 133 [pra. vArtikAla. 4112] 1 250 saMyogyAdiSu yeSvasti [pra. vA. 4 / 203] 2 197 vyAkhyAtAraH khalvevaM saMyojyagrahaNaM hi kalpanA [pra. vA. sva. 1172] 2 65 [pra. vArtikAla. 2146] 1 159 vyAkhyAtAro hi krIDAthai [ ]1 54 saMvAdaH pratyayaH [pra. vA. 14] 1 73 vyApRtaM cArthasaMvittau saMvittibhedaH siddho'tra [ ] 1 287 mI. zlo. zUnya. 184] 1 188 saMvedanaM na pUrva tat vyAvRttAzca parasparam [siddhivi. pari03] 1 441 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 125 vyAvRttabuddhihetutvAd [ ] 1 123 saMvedanena bAhyatvavyetyudeti vizeSAttu [AptamI.zlo. 57] 1 437 [pra. vArtikAla. 3 / 331] 1 396 saMvedanamAtmani [ ] 1 270 zaktiH kuto'satAM jJAnAt saMvRtyAstu yathA tathA [pra. vA. 214] 1 386 [pra. vA. 2 / 417] 1 263 saMzayAdirahitatvena pratizaktyanurodhataH [mI. zlo. AkRti. 26] 2 78 ] 2 239 zakyante hi kalpanAH [ ] 1 169 saMzayaviSayo'pi dvayAtmA [brahmasi. pR. 63] 1 452 zabdaM tAvadanuccArya [mI. zlo. zabdani. zlo. 255] 260; 2 321 saMsRjyante na bhidyante [pra. vA. 3186] 1 478 saMhatau hetutA teSAm [pra. vArtikAla.] 2 147 zabdA-(diSu paJcA-)nAmA- [sAM. kA. 28] 1 534 zabdo'pi pratyabhijJAnAt saMhRtAkhilabhedo'ntaH [brahmasi. 1 / 3] 1 317 [mI. zlo. zabdani. zlo. 33] 2 305 i sa iti smaraNamayamiti [ ] 2 41 zabdoccAraNasambandha- [mI. zlo. zabdani. sa imAllokAnasRjat [aita. 1 / 2] 1 438 zlo. 257] 2 60 sa IkSAJcakre sa prANa-[prazno. 6 / 3 / 4] 1 465 sa eSa neti netyAtmA zabdo liGgamAkAzasya [vaize. 2 / 1 / 27] 2 209 [bRhadA. 3 / 9 / 26] 1 / 458; 2 16 zabdo vartata ityevaM [mI. zlo. zabdani. zlo. 172] 2 310 sakalAkAraM vastu [ zarIrAdau ca tadvirahapratiSedhAt sakalAgamArthaviSaya]2 208 nyoyavi. zlo. 385] 1 40 zAbaleyo'yamiti vA sa khalu ] 2 333 [mI. zlo. AkRti. zlo. 69] 1 456 saGghAtaparArthatvAt [sAMkhyakA. 17] 2 273 zAstraM mohanivartanaM [pra. vA. 117] / saca buddhayAkAraH svalakSaNameva 1 / 108: 11274; 2 282 [pra. vArtikAla, 4/12] 1 250 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI 429 bhAga pRSTha bhAga pRSTha sa ca sarvapadArthAnAm [pra. vA. 3 / 79] 2 52 samyagdarzanazAnacAritrANi saJcitAlambanAH [ ] 2 163 [ta. sU. 1 / 1] 2 / 334; 2 352 sajAtipUrva vijJAnA sambandhakathane'pyasya mI. zlo. zabdani. [pra. vArtikAla. 2 / 308] 1 269 zlo. 259] satazca sadbhAvo'satazcA sambandhakaraNe yuktistuduktamiti nyAyabhA. 1 / 11] 1 442 mI.zlo-zabdani.zlo. 254-58] 2 60 sattA svakAraNAzleSa- [ ] 1 443 / sambandhadarzanaJcAsya [mI. zlo. zabdani. sattopakAriNI [pra. vA. 1 / 51] 2 200 zlo. 242] 2 / 56; 2 / 58; 2 318 satyaM jJAnamanantaM brahma [taitti. 2 / 1 / 1] sambhavedyadi sambandhaH 11318; 11351, 2 / 64; 2 / 90; 2 335 mI.zlo.zabdani. 264-66] 2 75 satyamAkRtisaMhAre [vAkyapadI. 3 / 2 / 11] 1 316 | sarpahArAdibhAvAnA- [ ]2 336 satyametat ; sAmagryekadezasya [ ] 1 57 sarvaM khalvidaM brahma [chAndo. 3 / 14 / 1] 2 34 satyam ; zabdagaDumAtrApekSayA ]1 56 sarvaM jAnAtu sarvasya [pr.vaartikaal.1|33] 1 19 satsamprayogajasvaJcA | sarva duHkhaM vivekinaH [yogasU. 2 / 15] 2 263 mI. zlo. 1314 zlo. 29] 1 542 sarva pazyatu vA mA vA [pra. vA. 1 / 35] 2 270 satsamprayoge puruSasyendriyANAm sarva vai khalvidaM brahma [chAndo. 3 / 14 / 1] 1 463 [jai. sU. 1 / 1 / 4] 1 541 / sarve sarvatra vidyate [ ] 2 192 sadakAraNavannityam [vai. sU. 4 / 1 / 1] 1 413 sarvaMgata AtmA sarvatropa...[ ]2 290 saditi yato dravyaguNakarmasu sarvagandhaH sarvarasaH [chaando.3|14|4] 1 458 [vaize. sU . 1 / 2 / 73]1 / 507; 1 508 sarvacittacaittAnAm [nyAyabi. pR. 19] sadeva saumya idamagra AsIt [chAndo. 6 / 2 / 1] 1 / 124; 11448; 11531;2 136 1465; 11513, 2 / 34; 2 164 / sarvajJAnAni mithyA ca sadRzatvAtpratItizcettad [mI. zlo. mo.zlo.AkRti.72] 2 79 zabdani. zlo. 248-259] 2 57 sarvazaM brahma jagatkAraNam [br.bhaa.1|110] 1 352 sadRzArthAbhilASAdi- [siddhivi. pra. pari.] 2 166 sarvajJo'yamiti [mI.zlo.sU.2 zlo.134] 2 41 santAnaH samudAyazca [AptamI. zlo. 29] 1 485 sarvajJo'yamiti hyevam [mI.zlo.codanA. sannivezavizeSeNa vA zlo.134] 2 / 286; 2 / 287, 2 309 pra. vArtikAla. 1 / 100] 1 171 sarvathA nahi sambandhaH [AptamI.lo. 65] 2 39 saptabhaGgIprasAdena zatabhaGgayapi [ ]2 350 sarvathA vitathArthatvaM nyAyabi.zlo.156] 1 147 sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA sarvanAmnA vinA vAkyaM [ ]2 238 [nyAya sU. 1 / 2 / 3 ] 2 244 sarvapuMsAmato bhrAntinnaiSA samavAyasya pratyakSeNaiva [ ] 1 418 mI.zlo.AkRti.zlo. 72] 1 456 samavAyasAmarthyAccet [brahmasi.pR.61] 1 473 sarvamastIti vaktavyamAdau / 2 17 samasto vA vAkyarAzi [ ] 1 42 sarvamAlambane bhrAntam samAdhitantrastadupohapattaye [ ]2 386 [pr.vaartikaal.2|196] 1 / 320; 1 467 samAnakAlayoreva [ ] 2 227 / sarvavastuSu buddhizca samAnapratyayaH samAnatAmantareNa mI.zlo.AkRti. zlo. 5] 2 46 [pra. vArtikAla. 4 / 12] 1 249 sarvasya vA syAt [brahmasi.pR.45] 1 461 samAropavyavacchedAt sarvasyobhayarUpatve [pra. vA. 31181] bAra ] 1 / 301; 1 390 1 / 177, 2 233 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTha bhAga pRSTha sarvasyaiva hi zAstrasya sAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH [mii.shlo.1|1|1 zlo. 12] 1 51 | [yuktyanu. zlo. 41] 1 499 sarvAkArAnumAnaM 1 15 sAmAnyaM vizeSa iti buddhyapekSam sarvAkArAnumAnaM yat [vaize. sU 1 / 2 / 3] 1 121 [pra. vArtikAla. 1 / 138] 2 188 sAmAnyavizeSasamavAyAnAm [ ] 1 508 sarvAgrahaNam avayavyasiddhaH sAmAnyaM samavAyazcAnyAyasU. 2 / 1 / 34] 1 414 [AptamI. zlo, 65] 2 38 sarvANi ha vA imAni bhUtAni -sArUpyamatha sAdRzyam [mI. zlo. AkRti. [chAndo. 1 / 9 / 1] 1 465 zlo. 67] 1 455 sarvArthadarzanAyAtaH [pra. vArtikAla. 1 / 9] 1 27 7 sArUpyamasya pramANam [nyAyabi. pR. 25] 2 54 sarveSAmapi kAryANAm [pra. vA. 2 / 381] 1 289 siddhaM yanna parApekSaM sarvaikatvaM paraM brahma [bRhadA. vA. 1-40 [siddhivi. pra. pari.] 1 / 63, 1 98 sh38|41] 2 64 siddhaM yAdRgadhiSThAtR- [pra. vA. 1 / 13] 2 230 sa vA eSa mahAnaja AtmA siddhArtha siddhasambandhaM [bRhadA. 4/4/25] [mI. zlo. 1 / 1 / 1 zlo. 17] 1 52 sa vetti vizvam [ zvetA. 3 / 19] 1 352 | siddhe'kiJcitkaro hetuH sa zrImAnakalaGkadhIH [ ] 1 321 [pramANasaM. zlo. 44] 2 129 sahabhAvastu yo vyAptau sukhAdirAtmavizeSaguNa- [ ] 2 278 [pra. vArtikAla. 1 / 4-5] 1 / 15; 1 75 sukhAderdharmAdharmAbhyAmutpAdaH [ ]1 220 sa hi bahirdezasambaddhaH [zAbarabhA. 1 / 1 / 5]1 113 sukhamAhlAdanAkAraM [ ] 1 428 sahopalambhaniyamAdabhedo [ ]2 226 | sukheSu sthApanAsthaiva rAga sAMvyavahArikapratyayApekSA 1 107 [pra. vArtikAla. 1 / 238] 2 339 sAkalyaM hi teSAmeva [ sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sAkSAtkRtadharmANa RSayo [siddha. dvAtriM. 1 / 30] 2 256 [nirukta. 1 / 20] 2 333 sUtreSveva hi tatsarva [ ] 2 353 sAdRzyasyAvadhirnAsti so'pi tasyaiva saMskAra- [mI.zlo. 11114 [mI. zlo. AkRti. zlo. 74] 1 457 zlo. 45 sAdRzyAt pratipattau ca saukSmyAttadanupalabdhi- [sAM. kA. 8] 1 471 [mI. zlo. zabdani. zlo. snehAt sukheSu tRSyati [pra.vA. 1 / 220] 2 338 sAdhakatamaM karaNam sparzo'yaM cAkSuSatvAnna [pA. vyA. 1 / 4 / 42] 1. 57 nyAyabi. zlo. 285] 1 183 sAdhanapratyayasyApi [pra.vArtikAla. 1 / 4] 1 73 sparzasya rUpahetutvAt [pra. vA. 1 / 184] 1 264 sAdhanaM yadvivAdena [pra. vA. 4 / 33] 2 11 spaSTaM nAma sAmAnyavizeSaH [ ]1 86 sAdharmyadarzanAlloke [pra. vA. 1 / 361] 1 155 spaSTaM sannihitArthatvAt sAdhyate vivAdApanno'rtho'neneti [ ]2 237 pramANasaM. zlo. 4] 1 / 89; 1 97 sAdhyakAlaM gato vA [pra. vA. 4 / 188] 2 84 smRtiH saMjJA cittAbhinibodhaH sAmagrI tu yadA kArya janayati [ ]2 213 | [ta. sU. 1 / 13] sAmAnyAdayo na sattAsambandhavantaH smRtyA svarUpagrahaNe ] 1 510 [pra. vArtikAla. 3330] 1 261 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataraNasUcI bhAga pRSTa bhAga pRSTha smaryamANena rUpeNa tadatItaM svabAhya(vAgya)ntritA vAdino[. 1 509 [pra. vArtikAla. ] 2 88 svasaMvedanaprasiddhametat svataH sarvapramANAnAm [mI. zlo. [pra. vArtikAla. 2 / 354] 1 268 codanA. zlo. 472 / 301: 2 304 | svasaMvedanabhAvAccenna svato'nyato nivarteta[siddhAntavi. pari.3] 1 414 [pra. vArtikAla. 1 / 205] 2 122 svapakSasiddhirekasya [ svasvabhAvavyavasthitayo bhAvAH [pra0 vA svavR ?] 2 54 . syapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya [ ] 2243, 2 244 svahetujanito'pyarthaH [laghI. zlo. 59] 1 68 svAtmAvabodhakatvAbhAve [ sphuratA cAkSuSaM tejaH [mI. zlo. zabdani. ]1 215 svAbhilApasambaddhA evArthA [ ]1 137 zlo. 181] 2 315 syAdananyaH kathaJciccesvabhAvo yannimittAt syAta [pra. vA. la. 1 / 238] 2 340 hetu. TI. pR. 107] 1 449 syAdvAdakevalajJAne [AptamI.zlo. 105] 1 27 svayaM patannoddharate patantam [ svIkurvanti guNAnAM [siddhivi. pari. ] 1 408 svayaM saiva prakAzate [pra. vA. 2 / 327] 1 / 313; 1 400 hantA'hamimAstisro devatA svaravyaJjanamAtrAdi chAndo . 6 / 3 / 2] 1 533 [mI. zlo. zabdani. 268] 2 74 | hetudoSAt prameye [ ] 1 526 svarUpasvAvalambanAkAra hetunA yaH samagreNa [pra. vA. 36] 2 200 [pra. vArtikAla. 15] 1 75 | hetunA yaH samarthena [pra. vA. 3 / 6] 1 488 svarUpasya svato gatiH [pra. vA. 116] hetubhAvADhate nAnyA [pra. vA. 2 / 224] 1 117 1178; 1181; 14109; 1294; hetumadanityam [sAMkhyakA 10] 2 273 11340, 1 / 400; 2 / 91, 2 268 heturapadezo liGgam [vaize. sU. 9 / 2 / 4] 1 125 svarUpeNa pratItaM cet hetostriSvapi [pra. vA. 3 / 14] 1 519 [pra. vArtikAla. 2 / 329] 1 296 | hemArthinastu mAdhyasthyam svarUpeNa hi saMvittInAM [mI. zlo. pR. 613] 1 439 . [pra. vArtikAla. 3 / 339] 1 401 heyopAdeyatattvasya [pra. vA. 1 / 34] 1 / 15; 1 391 svarUpeNaiva nirdezyaH [pra. vA. 478] 2 9 heyopAdeyaviSaye [pra. vArtikAla. 1 / 4] 1 93 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayagatAH kecana viziSTAH zabdAH bhAga pRSTha kArikA | bhAga pRSTha kArikA [a] ananvaya 2 241 212 akalaMGka 1 544 171 ananvayAdidoSokti 2 234 206 akalaGkamaGgalaphalam | anAkAranirIkSaNe akalaGkaratnanicayanyAyo 2 247 217 anAdivAsanA ---- 2 267 9 akiJcitkara (hetvAbhAsa) 1 242 27-28 anAdisampradAya 2 302 32 akiJcitkaravistarAH 2 129 100 anAdhipatyazUnya 1 356 86 akiJcikaravistaraiH 2 225 197 anumAnaM akSArthamanaskArasattvasambadhadarzanam1 535 169 anekAtmapariNAmavyavasthita 2 157 129 atatphalaparAvRttAkArasmRtihetuH 2 168 142 anekAtmaprazaMsanam 1 388 95 atadartha nivRttitaH 1 249 anekAtmasAdhana 2 65 35 atadarthaparAvRtta 1 248 29 antaHzarIravRtti 1 304 48 atadAbhatayA buddhaH andhaparamparA 2 302 31 ataddhetuphalApohe 1 127 5 anyathAnupapannatva 1 176 11 1 495 147 2 177 154 2 50 25 2 177 atirUDhAnuvAdataH 1 395 98 185 atilaukike 2 285 19 anyathAnupapannatvaniyama 2 161 136 atIndriya 2 24 10 anyathAnupapannatvarahitA: 2 232 202 atyantAbhedabhedI 1 492 144 anvaya 2 214 178 arthAkAraviveka aparAlIDhasatpatha 2 355 1 491 143 apauruSeya 2 299 arthAtmAsaMbhAvyAkAraDambaram 1 271 36 adoSodbhAvanaM 2 136 209 apauruSeyavRttAnta 2 359 82 apauruSeyI 2 333 50 | apramANaprameyatva 1 340 741 avinAbhAvanizcaya 2 181 166 azeSanabhastalavisarpiNI 1 226 22 advaitam asAdhanAGgavacana 2 236 209 adhaUrdhvavibhAgAdipariNAmavizeSa 1 421 108 asiddha adhyakSa 1 200 2 225 196 12 1 409 106 1 529 164 AyurvedAdi 2 299 30 anarthAkArazaGkeSu1 270 35 302 32 anarthAnekasantAna 1 322 56 anantakAryakAraNatekSaNa 1 127 5 | IkSaNikAdi 2 359 81 advayaM ___[] Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayagatAH kecana viziSTAH zabdAH 433 . bhAga pRSTha kArikA bhAga pRSTha kArikA IzvarajJAnasaMgrahaH 1 542 271 tatkAryotkarSaparyantabhAva 2 220 189 [3] tattvajJAnAdyanutpAdahetuH 2 265 8 utpAdavigamadhrauvyadravyaparyAyasaMgraham1 484 128 tattvadarzin 1 327 64 utpAdavyayadhrauvyayukta 1 440 119 tattvanirNayAdAnahAnadhIH utpAdavyayadhrauvyAdi 1 434 117 tattvavinizcaya 2 266 9 upalabdhi 2 199 171 tattvavyavasthAnaM .1 522 160 ubhayapakSoktadoSArekAnavasthiti 2 234 206 tattvArthadarzanajJAnacAritra 2 347 [ka] tatpratItyasamutpAda 2 120 93 kaNacarasamaya 2 367 tatsAdhyasAdhanasaMsthitiH 2 229 201 kalpanApoDha 504 154 tatsaMskArAnvayekSatva 2 109 82 kApilIyaMprameyaM tadatadvastubheda 2 350 67 kAryahetu 2 190 166 tadatadvAgavRtti 2 350 67 kSaNika 2 211 176 tadanekArthasaMzleSapariNAma 2 139 106 kSaNikaM jJAnaM 1 490 139 tadapoddhArakalpana 2 34 16 kSaNikAtman 141 168 tadAbhAsa (vAdAbhAsa) 2 144 205 tadAbhAsa (dRSTAntAbhAsa) 2 240 211 guNaparyayavadravyam 1 428 115 tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvi[ ] pramoSa 2 112 85 caturvidhaM (satyaM) 2 334 52 tadvikArAnukAriNI 1 534 169 catuHsatyabhAvanAdi 1 531 167 | tAdra pya 1 263 35 cANDAlagopAlabAlalolavilocana 1 319 53 2 147 118 1 383 93-94 tAmrAdiraktikAdi 1 424 111 2 141 110 tAlvAdisannidhAna 2 312 38 citratama 1 383 . 94 tIkSNaga 1 394 97 citratara 1 383 93 tulitadravyasaMyoga 1 423 109 [ ja tulonnAmarasAdi 2 196 169 jAti 2 233 203 jAtimUkalohitapItavat 1 322 56 | dadhyuSTrAderabhedatvaprasaGgAdekacodana 2 233 203 jAtismarANAM saMvAdAda 2 208 78 digbhAgabheda 1 466 90 jJAnajJAnalatA 226 22 duravagAhArthatattva 2 358 80 jJAnakAra..... 503 153 dRSTAnta 2 240 211 2 241 211 jJAnAvaraNasaMkSaya 2 222 dRSTimAndyAdidoSa 2 77 86 jJAnAvRtiviveka 2 289 21 dehAntaraparigrahe 2 113 86 jyotirjJAnAdi 358 80 doSatrayaM 2 13 4 dravya 1 428 115 2 153 126 1 434 117 2 187 162 dvayanirbhAsa 1 312 51 tarkapariniSThita 2 186 160 / 1 340 75 333333336 13631333333333 citraM __ 40 or rrrrrrrr taka Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 dhiganAtmajJa dhyAndha zrauvya dhvani naya nayacakra nigraha nigrahasthAna nirjarA niranvaya nirAsravIbhAva nirupadravabhUta nirodha nirvANa nirvikalpa nirhrAsAtizaya nirhrAsAtizayAbhAva nairantaryAnubandhin nauyAnAdi [dha ] puruSAtizaya puruSArthAbhidhAyaka [ na ] [ pa ] bhAga pRSTha kArikA 1 nyAyavinizcayavivaraNe 2 257 5 1 149 121 2 125 97 2 328 1 2 2 2 2 2 2 pUrvavadvatasaMyogyAdikathA prakRtAzeSatattvArthaM prakAzapaTuvAdin 2 prajJA prakarSaparyantabhAva 2 pratisandhi 1 50 pratisaMhAravelA pratyakSa 270 332 366 91 366 91 236 297 35 68 214 pratyAsattinibandhana 244 266 209 335 53 2 118 90 1 347 80 1 211 177 2 2 2 pratyakSa pratisaMvedya pratyakSAnupalambha pramANa 269 12 348 64 268 10 2 345 2 276 1 488 2 904 2 344 2 104 64 prokSita 1 375 92 1 503 152 phala pramANa sAdhanopAya 60 pramA'sattva satattva 14 pramAsattva satattva 137 | pramAhetutadAbhAsabheda 74 prayogaviraha 59 pravacanaM 1 paracittAdhipatipratyaya paraduHkha parijJAna parAparavivekaikasvabhAvapariniSThitaH 2 158 2 124 parokSa 1 187 11 bhava 2 150 121 bhedAbheda 330 69 194 129 bandha 1 484 130 2 254 3 bhedAbhedavyavasthA 2 253 2 bhedAbhedavyavasthiti 2 297 27 2 333 51 | bhedAbhedAtman [ pha] [ba] bhAga pRSTha kArikA 2 201 173 234 208 220 188 528 163 317 52 57 3 [bha] 1 1 2 -359 83 2 360 84 1 445 121 2 148 158 2 191 167 2 143 111 1 312 50 2 70 39 2 149 120 2 188 164 2 276 14 2 335 74 2 369 83 2 285 159 1 324 60 1 324 59 2 183 156 2 352 68 1 2 249 1 530 165 1 544 172 2 335 53 2 102 72 1 328 115 1 481 128 1 343 77 2 160 144 2 224 205 2 170 134 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 [ma] maNibhrAnti matilakSaNasaMgraha mayUravat mAga pRSTha kArikA 337 71 2 285 39 2 359 70 2 276 14 2 299 30 veda mArga 311 37 mAnasa mithyAvikalpaudha mithyakAntakalaGkita mithyottara nyAyavinizcayagatAH kecana viziSTAH zabdAH mAga pRSTha kArikA viSajJAna . 1 326 viSayazanatajAnavizeSa 2 363 88 vRttivAkyArtha 1 478 27 2 334 52 1 524 161 vaMzAdisvaradhArA 1 405 104 vyavahAradidhI 1 247 217 vyavahArAdinirbhAsa 2 232 203 vyAdhibhUtagrahAdi 2 234 207 2 188 164 zabdAdyayogaviccheda 2 72 46 zAnti 2 169 12 haar'r' 2 328 64 zaSkulIbhakSaNAdi 2 348 54 zAstra [la] 187 62 403 101 355 85 25 11 mukhya mecakAdivat mokSa 189 165 2 367 93 2 367 92 1 528 162 2 219 187 2 24 207 2 247 217 mokSajJAna laiGgika vAda vitaNDAdi vipralabdha vipralambhanazaGkin viplutAkSa viplutAkSamanaskAraviSaya vibhrama 321 2 359 2 254 2 302 31 2 217 183 1 304 . 48 2 174 154 1 383 2 200 1 320 53 1 394 97 55 viruddha rrrrror.or-rrrrrrrrrrrr 2 243 213 254 215 365 89 zAstrakAra 281 15 zAstrajJAna 355 85 ziraHpANyAdimattvAdyAH 303 - 47 zilAplava 282 38 zUnya 484 130 zeSavaddhatu 102 62 zauddhodani 216 180 218 183 zrIvarddhamAna 484 130 zrutayogyatvAtizayAdAnahAni ___491 142 zrutavijJAnahetu 2 12 3 zrotrAdivRttipratyakSa 2 129 102 [sa] 2 225 197 satya 2 219 186 2 219 187 2 354 71 2 219 187 viruddhadharmAdhyAsa 2 229 201 2 366 92 1 534 768 viruddhAdi viruddhAsiddhasandigdha 1 282 38 vivakSA 2 28 . 13 2 170 145 vivakSAnirapekSa 2 220 188 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 satya sandigdha samanantara samaya samayAvipralambhana satyAnRtArthatA'bheda satsaMprayo gajatva sadasajjJAnasaMvAdavisaMvAdaviveka- 1 116 2 218 sadvRtta kevalajJAnaM 2 357 santAna 1 350 2 2 2 3 santAnasamudAyAdizabdamAtravizeSa 1 2 1 2 2 2 2 samavAya sarvajJa bhAga pRSTha kArikA 2 nyAyavinizcayavivaraNe sahatadvAgavRtti 223 194 sahopalambhaniyama 2 297 27 sAdhana 2 2 2 2 286 1 420 1 542 sampratyastabhitAzeSaniyama 2 164 sampradAyAvighAta samprItiparitApAdibheda sarvajJapratiSedha sarvajJabAdhinI sarvajJasaMsthiti sarvathaikAntapravAdAtItagocara 2 sarvathaikAntavizleSa sarvayogyatA savikalpaka 333 68 38 sAdhya 183 4 78 84 269 11 sAdhyAdivikala 267 22 sAdhyAbhAsa 347 63 sAmagrI guNadoSa 348 64 | siddhaparamAtmAnuzAsana 485 131 siddhAntaviSamagraha 216 180 sugata 526 162 sugatAdi 118 92 | sUkSmAntaritadUrArtha 57 29 saugata 39 saMyogasamavAyAdisambandha 42 saMzayaikAntavAdin 70 51 sAdharmyAdisamajAti 70 321 45 sAdhyadharmI sAdhyavijJAna sAdhyasAdhanasaMsthiti 2 363 87 1 344 79 2 218 184 2 357 78 2 216 180 2 217 182 2 298 29 svasarvAnupalambha 249 1 svasaMvedana 103 hetu svabhAvAtizayAdhAna svalakSaNa 2 130 2 320 45 1 336 70 hetuphalasantAnavat 1 453 122 hetvAbhAsa 2 bhAga pRSTha kArikA 1 356 87 2 2 2 2 350 67 heyopAdeyatattva NNN MO 2 2 MMM m 1 342 2 234 204 2 369 81 2 298 29 2 367 92 1 2 253 spaSTAbha 1 338 73 19 syAdvAda 2 353 70 107 svacittamAtragartAvatArasopAnapoSaNa 1 251 31 170 | svaparajJAnasantAnocchedadakAraNa 2 262 138 svapnekSaNikAdi 2 291 21 2 159 131 453 122 478 126 484 129 490 140 75 49 287 20 277 38 13 4 15 1 443 119 2 210 175 2 257 5 1 1 127 101 234 207 8 2 229 2 240 2 1 81 1 12 3 302 2 1 2 2 1 2 2 - 130 103 201 211 3 31 249 1 3 52 1 6 78 494 146 2 67 7 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatA granthA granthakArAzca bhAga pRSTha paM0 bhAga pRSTha IzvarakRSNa akalaGka kaNacara m ` l lh 12 akSapAda umbeka 2 267 anantavIrya 2 131 - 367 2 367 13 1, 25 15 arcaTa 1 149 28 kaNAda 1 512 6 1 149 29 kanakasena 2 241 23 1 468 7 kapila 2 3599 1 kumArila 455 2 179 2 297 2 327 alaGkAra [pra. vArtikAlaGkAraH] 1 19 14 1 117 12 guNacandramuni 2 131 1 175 20 1 1774 citrabhAnu 2 203 1 185 -- 12 2 212 1 430 23 2 213 2 146 citramat 208 2 146 . 2 301 2 161 23 jaimini 262- 18 268 28 tannibandhana [vArtikanibandhana] 1 240 11 2 342 27 1 264 3 azvaghoSa 1 2 239 10 269 20 tattvArthasUtra 1 470 28 [A] trilocana 1 167 9 1 413 12 1 506 11 dayApAla 2 248 8 AmnAya 2 369 5 2 302 19,21 Atreya Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe diGa nAga paM0 22 dharmakIrti 9 3 5 19 25 bhAga pRSTha 1 365 1 366 1 28 1 42 1 189 1 115 1 131 1 198 1 278 1 301 1 366 1 276 1 432 1 475 1 481 2 26 bhAga pRSTha 1 426 1 524 2 49 2 111 2 132 2 163 2 200 2 233 2 234 2 337 1 132 paM. 13 23 30 22 7 8 22 27 dharmottara 23 3 16 8 10 17 20 22 10 18 2 25 20 narendrasena nyAyabhASya 2 369 1 536 7 1 375 26 2 194 16 2 194 29 2 369 49 2 181 22 nyAyavArtika nyAyavinizcaya devanandi [dha] dharmakIrti pataJjali padArthapraveza padmAvatI (devI) pANini pAtrakesarI 1 35 17 1 41 13 1 118 4,9 160 24 169 13 1 177 1 184 1 231 1 426 2 277 2 319 2 177 2 186 2 298 2 232 2 319 2 369 2 215 1 15 30 24 27 pUjyapAda 275 or or 331 prajJAkara or 332 or 365 1 387 23 1 270 1 401 1 480 17 1 1 284 1 396 12 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatAH granthA granthakArAzca . 439 bhAga pRSTha paM0 -prajJAkara bhAga pRSTha paM0 1 527 13 2 11 8 maNDana 2 41 26 1 310 22 14 2 162 17 314 2 200 22 1 436 24 2 238 1 497 29 2 346 2 313 prabhAkara 2 250 15 ___329 prazastakara 1 418 27 2 331 29 matisAgara bhaTTa 1 29 21 1 286 27 2 248 1 438 27 2 369 2 250 16,18 mallipeNa 2 249 bhArata 2 250 12 mastakasphoTavijJAnaprakaraNa 2 227 bhAgavata bhASya [ zAM. bhA.] 1 464 12 bhASya rASTrapAla 2 239 11 1 508 10 / rAhubalakIrti 2 221 12 1 508 16 1 508 21 vAdirAja 2 369 7 2 202 vArtika 227 1 2 202 3 1 229 7,11 2 202 19 vArtika(pra0vArtika0) 2 202 27 1 240 13 bhASya [ nyAyabhASya ] 1 222 19 1 263 23,29 bhASya [brahmabhASya] 1 350 28 1 269 20 1 2851 bhASya [yogabhASya] 1 231 9 bhASya [zAbara bhASya 2 60 10 1 401 17 bhASyakAra 1 162 1 111 11 1 215 1 vArtika (bRhadA bhAvA0) 2 64 1 368 14 vArtikakAra (udyotakara) 2 203 1 372 3 vidyAnanda 2 131 12 1 465 21 1 4779 vidyAsAgara 2 201 23 / vindhyavAsI 1 231 9 2 249 13 vizvarUpa . 1 58 19,25 ra. .. 0 m < Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 nyAyavinizcayavivaraNe 4 bhAga pRSTha paM. 1 220 15 1 2557 bhAga pRSTha 2 181 2 247 2 367 2 369 2 181 vizvarUpa vRtticUrNa 1 168 veda 2- 177 1 64 1 229 vyAsa vyomavat 18 siMhamahIpati 202 2,20 siddhasena 1 229 10 siddhivinizcaya sImandhara 168 sumatideva 175 14 sUtra 250 12 / sUtra ( cArvAka ) 1 302 21 1 476 8 sUtra [ta.sU.] 1 477 8 2 300 6 1 214 9; 1 374 26 1 419 4 | sUtra [ nyAya ] 1 421 10 sUtra [yo.sU.] 2 369 13 sUtra [ vaize0 ] sUtrakAra 1 526 22 sUtrakArAdi 1 529 28 2 367 14 syAdvAdamahArNava 2 249 1 176 23 trilakSaNakadarthana 1 456 8 hetubindu 2 334 31 vyomaziva vyAkhyAnaratnamAlA [za] zAntabhadra 2 363 1 428 19 zAbara zrIparavAdimalla 2 234 26 [sa] 2 369 sanmatisAgara samantabhadra hemasena 2 2488 6 devAgama dharmottara 18 nibandhanakAra (prajJAkara ) 1 395 5 15 nibandhanakAra (akalaMka) 1 434 22,23 27 | nyAyavinizcayatAtparyAvadyotinI 2 369 19 2 57 1 65 1 438 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 23 nyAyavinizcayavivaraNagatAH kecana viziSTAH zabdAH bhAga pRSTha paM0 bhAga pRSTa antardehavRttitva 1 304 akiJcitkara 2 129 13 antarvyApti 2 82 agnihotra 2 251 13 2 128 ajJAtAsiddha 2 226 atidezavacana 2 361 andhe sulocanavyavahAra atItatva 2 175 anyathAnupapattivArtika 2 177 atIndriya 1 115 20 anyathAnupapannatva 2 127 atIndriyapratyakSa 1 544 1 anvayavyatirekI 2 203 atIndriyArthadarzanAdirUpa 9 297 9 2 206 adRzyAnupalabdhyAdi / 2 23 21 apekSA 1 459 adRzyAnupandha 2 191 9 apoddhAraparikalpanA adoSodbhAvana 2 239 27 apauruSeya 2 250 adhipatipratyaya 1 334 17 apradarzinavyatireka 2 241 antaHzarIravRtti 2 325 12 apradarzitAnvaya 2 241 ananvaya 2 241 4 apsUryadarzI 2 315 anabhyAsadazA 1 297 abAdhitaviSayatva 2 178 anAdisampradAya 2 302 26 abrahma 2 256 anupalabhbha 1 219 19 abhAvajJAna 2 190 17 abhAvaikAnta anuvAk abhinnayogakSematva 1 385 2 256 1 388 anekAntavAda 1 383 . 24 abhyAsa dazA 2 167 449 27 arthanaya 2 366 anekAntAtmaka 1 477 arthavAdI 1 148 arthasaMzaya anekAntAtmakatva 1 476 7 arthoparatinibandhana 2 255 anekArthasamavAyiliGga 2 209 | arvAgbhAgasAsnAdi anaikAntika 2 216 13 alaMkArakRt ( prajJAkara ) 2 183 anaikAntikatva 2 229 30 2 200 antarazloka 1 229 9 alaMkArakartR (prazakara) 1 253 21 avayavI 1 380 2 23 21 1 427 2 35 23 2 239 26 2 283 9 avarodha 2 201 2 363 anRta 24 15 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAra avaskara kuTIra koTarAntargata kITaka gaNanAdigocara avasthAcatuSTayapratiSThA avidyA avIta avItavItAvIta avyatireka azakyavinecanatva AsAdhanAGgavacana asiddha AkAravAda AkAzazrotrapakSa Atmavadha AtmahiMsA AdityavajyAnumAna AdivAkya Ata AsavAda AbhAsa Ayurveda AvRtA'nAvRta AvRttiparipAka AzrayAsiddha Asavatva AsavAdi indriyajJAna indriyAdhyakSa kSaNikAdi IzvarAdi utpAda upamAna [ A ] [ i ] [I] [ u ] bhAga pRSTha nyAyavinizvayavivaraNe ubhayadoSa 1 9 22 ubhayavikala 1 531 20 ubhayAvyAvRtta 1 311 7 2 208 13 RjusUtra 2 201 14 2 241 16 1 379 2 236 2 237 2 1 245 2 327 2 256 2 256 2 202 1 53 24 6 129 9 r b 330 2 228 2 342 2 335 2 paM0 2 359 9 1 2 303 2 355 1 533 12 2 299 16 2 358 1 370 2 1 1 484 2 361 19 23 5 10 27 3 9 2 258 21 1 105 5 13 18 10 265 25 439 8 3 28 ekatvapratyabhijJAna ekatvAdhyavasAya ekAntavAda evambhUta kaTha karuNa karkaTI bhakSaNa kApila kApilIya [ R ] 303 22 262 17 145 2 325 342 1 524 9 1 50 24 1 413 14 1 244 17 2 367 13 kArakasAkalya 1 60 15 28 kAsyaikadeza 1 408 13 17 | kAryAnupalabdhi 2 195 15 26. kAryAnupalambha 2 191 1 3 kAla 2 175 13 kIrtivArtika ( pramANavArtika ) 1 401 24 2 kRtaka kRttikodaya [ e ] karNazaSkulya va guNThitatva karmapudgala kalpanApoDha . kAkavAsita kAcapacyopanipAta kevalajJAna kezamazakA di kezoNDukAdi kaumArila kSaNabhaGga kSaNaSaTakakramasthAyI kSaNika [ka] bhAga pRSTha paM0 1 428 9 2 240 29 2 241 10 2 366 1 1 2 2 165 2 366 2 2 486 523 188 2 2 2 27 7 1 470 2 324 1 474 1 516 14 24 8 31 13 11 5 17 16 211 1 52 12 2 200 12 2 208 27 2 297 5 1. 540 1 1 362 6 2 317 33 9 32 1 28 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaGgAdi khalabilAntargatabIjAdi gajanimIlana gaNDazaila gardabhIbhU guNa guNaparyaya guNasUtra gRddhavArAhAdipratyakSa gotraskhalanAdi golaka grAmaDAkinI cakSuHzravA bhujaGga catuH satya caturasradhI calAcalAdi cAkSuSateja cAturvarNyAdi cArvAka nyAyavinizcayavivaraNagatAH kecana viziSTAH zabdAH cicchAyA saGkrama citrajJAnAdi citrapataGgAdi citramidaM rUpam [ khaM ] [ga] [ ca ] citraikacittavAda citsamparko panibandhana cirantanAcAryAnusmaraNa caityavandana bhAga 2 260 2 175 1 2 2 1 pRSTha 38 194 1 297 2 256 1 428 2 303 1 428 2 97 2 101 26 1 431 6 2 288 1 2 219 11 2 325 23 2 327 2 2 291 7 1 225 32 17 532 2 182 1 366 2 315 1 505 1 19 2 96 158 1 paM0 12 caurya 11 23 chalAdika 20 12 26 18 13 23 7 5 2 1 29 8 4 16 7 15 codanA 2 2 27323,27 2 1 7 chatracAmarahariviSTarAdi jananIgurupatnyAdi jayetara vyavasthA jalpa jAtismaratva jAtyantara jIvaccharIra jaina jainezvara zAsana jJAtavya jyotirjJAna 154 9 tatputratvAdi 383 3 371 14 tathAgata 1 380 7 2 328 10 2 232 1 302 24 tadaharjAta 10 | tadekadezavRtti [cha ] [ja] [ ta ] bhAga 1 2 2 257 2 238 2 242 2 256 2 234 243 244 108 1 2 2 2 1 446 2 205 1 118 1 1 pRSTha 1 30 256 2 2 2 370 428 443 2 140 2 235 paM0 17 23 9 15 12 11 478 24 481 9 24 22 119 27 16 27 26 126 13 29 10 2 259 12 2 368 24 2 1789,21 12 2 222 2 358 27 28 28 23 24 15 26 2 106 2 226 2 232 11 2 23819,22 1 2 2 281 392 7 258 14 1 23 2 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 tanmanasikAra tapaH tapaH saMvaraNa tarka bhAga pRSTha 2 338 2 337 2 336 taptavanazilArohaNAdiparikleza 2 336 2 187 2 360 1 37 1 tAthAgata tAdAtmyatadutpatti tAyitva tiryaksAmAnya taimirakezAdika tairikezAdibheda taimirika nIlAdi taimirika kezAdivat trikoTizuddha trividha trisUtrI trairUpya dadhyuSTra dadhyodanAdivat dUraviralakezAdi dRSTatA dRSTAnta dRSTAntAbhAsa dRzyaprApta dRzyAnupalambha dravyaparyAyAtmaka dvividha dvividhasmaraNa dviSTakAmiva [da] 1 1 1 1 2 2 1 1 nyAyavinizcayavivaraNe paM0 35 1 2 164 13 241 21 375 12 380 27 10 1 2 146 1 399 1 530 2 360 2 203 2 178 1 dhyAndha 30 dhauvya 27 9 32 10 435 24 28 1 501 2 175 2 240 2 241 1 44 1 13 386 191 481 nityatva 155 9 nibaddha 260 24 niyoga 119 17 277 24 1 449 2 360 2 360 1 362 21 22 2 233 22 2 366 7 6 11 dhvanidharmatva naya nayavidhatva nigraha nigrahasthAna 24 6 26 16 niraMzavAda vyApatti niranvayavinAza nirodha nirodhasatya nirmalanyAyavedI nirmUlaprahANi nirvANa nirvikalpakatva niSedhavAdI 4 naigama nIlAdivikalpa nRtva siMhatva nRsiMhatva 5 6 naiyAyika 3 10 1 6 16. naipathyAdi 1 naiyAyikammanya [dha ] [ na ] bhAga pRSTha 1 1 484 2 306 tt 46 28 250 415 155 346 2 258 2 255 2 252 paM0 ra 366 22 2 208 22 2 235 10 2 239 1 2 243 3 2 304 17,20 1 4 7 2 15 1 12 2 25 2 21 1 1 3 25 14 2 346 22 1 524 3 1 461 26 1 516 16 372 17 372 19 1 252 14 2 366 23,24 1 179 25 1 180 4 1 209 26 1 224 14,19 1 227 11 1 535 1 1 537 26 1 542 25 2 234 21 2 303 1 1 60 5 2 6 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatA:kecana viziSTAH zabdAH . naiyAyikAdikalpita nairAtmya nyAya bhAga pRSTha paM0 / bhAga pRSTha 2 201 11 pratikarmavyavasthA 1 240 2 256 14 prativAdi 2 237 24 prativimbAvalokana 2 315 1 33 1 pratibhAsAdvaita pratisaMkhyA 1 496 21 357 pratisaMkhyAna pratItividagdhastrIpariSvaGgasukhAvaha 1 441 506 27 pratItyupAdhyAya 1 112 28 1 509 22 pratyakSa 2 12 10 / pradezavisarpaNa 2 113 4 2 232 2. pradhAna 2 271 21 2 296 pramANaphala 2 364 21 pramANasaMplava 2 1488 2 2017 pramayetva 2 153 28 2 330 12 pravacana 2 222 15 2 20 2 2495 2 320 18 prazAntanirvANopapatti 2 261 26 436 . 11 prasajya 2 153 9 256 10 prAtihAryavibhava 2 257 18 208 17 prApyakAri cakSuH 2 326 31 1 227 11 2 327 12 1 428 22 prApyakArizrotra 2 326 14 2 153 9 prArinaka 2 238 15 2 362 prItimadhyasthatAzoka 2 328 prokSita [pa] pakSadharmavaikalya padAdisphoTAtmA parama-maGgala paramArthaMkatAnatva parasparasammUrchanAtman parahiMsA parokSajJAnavAdI paryAya paryudAsa pATaliputraka pAramarSa pArAyaMsAdhana pArArthyAnyathAnupapatti pihitabhakSI pUrvavat pUrvavadAdi phala 2 364 25 21 11 14 13 bandhatva bahudhAnakavat bAhaspatya 10 27 pUrvavadvItasaMyogizabda paudgalika pauruSeya 2 318 -2 256 2 201 2 181 2 201 2 201 2 342 2 250 2 300 1 263 2 300 1 270 buddhasArathi bauddha 1 381 2 4 2 241 276 21 1 368 1 382 1 395 1 430 2 6 24 19 2 24 23 prakAzana niyama prajApati prajJAbalavikalatA Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa bauddha bhAga pRSTha paM0 1 480 9 mAnasa 2 2 24 2 1885 mArgasatya 2 218 4 251 13 mAhezvara 370 33 mImAMsaka 458 13 bhAga pRSTha * paM. 1 524 20 2 258 22 2 258 4 2 314 2 296 . mAlava brahma 2 348 brahmamImAMsA (brahmasUtra) brahmavAdI 1 207 1 227 1 304 1 476 1 498 2 346 2 12 2 . 346 19 15 27 17 2 37 12 brahmavid KGG brAhmaNa bhagavatsImandharasvAmitIrthakaradevasamavazaraNa 2 177 bhAvanA 2 250 bhAvikAraNatAdi 2 200 bhAvitA 2 176 bhUtavAdI bhedabuddhi 2 318 19 16 22 10 2 82 1 2 221 21 2 251 13,17 2 2878 2 314 3 2 316 31 2 362 18,24 1 32 28 2 360 7 2 257 2 256 mImAMsA mukhya bhoga bhautopAkhyAna bhautamudrAmAtraka bhAtamudrApramANaka mUcchA mRgarAjavadhU mecakamaNijJAna meSakalpa maitrI 1 38 217 16 ma mokSa 1 382 19 2 347 8 2 34814,19 2 253 3 2 369 21 maGgala maNikRpANAdi mantradhyAnAdi mandavispandita mahadAdi mahAgalutva mahezvarAdi mAgadha mAtRvivAhAdi mAthura 3 93 mlecchAdidharmopadeza 315 1 mlecchAdivyAkhyAna 2 298 2 308 2 yazArtha 1 471 18 yAjJika 2 260 12 1 434 6 yoga 1 500 24 yogijJAna 2 302 23 yauga 2 362 22 2 33 22 1 187 2 307 . 32 2 259 12 2 258 23 1 112 27 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNagatA kecana viziSTAH zabdAH yoga bhAga pRSTha paM0 1 219 14 viruddha 1 226 6 1 3801 1 425 24 | viruddhakAryopalabdhi bhAga pRSTha paM0 2 129 8 2 216 5 2 2261 2 195 22 2 199 22 1 368 22 - 1 199 23 2 195 19 2 199 21 2 218 5 2 140 2 243 2 276 349 29 | viruddhadharmAdhyAsa 3 | viruddhavidhi viruddhavyAptopalabdhi 26 20 arr [la] 2 216 2 161 1 286 2 208 2 181 2 201 2 208 22 14 14 14 liGga 229 418 251 75 2 2 17 13 raktAraktatva 371 12 viruddhopalabdhi rathyApuruSa 216 21 vivakSAtaH rasavIryAdi 298 6 vivaraNazloka rasAdi 198 11 viSayavijJAnatajjJAna vota latAgulmAdyauSadhi 2 298 vItAdi 2 127 lUnapunarutpannakezanakhAdi 2 316 vItAvIta lUnapunarjAtanakhakezAdi 1 486 / vRtti lUnapunarjAtanakhAdi 1 435 29 vRtticUrNa [va] vRttiparyanuyoga vartamAnatA 2 1757 vRddhavyavahAra vazIkaraNazaktyAdi 2 296 6 vedavAdI vAtaprakRti 2 341 18 vAda vAdAbhAsa 2 244 22,26 vaidyakAdizAstrakAra vAmadeva vaidyakAdizAstrArtha vAsanA hetuvAdI 1 406 11 | vaidharmya vigama -1484 3 vaizeSika vicArasUkSmasUcIbhedanirbhedabhIta 1 440 22 vijJAnavAdI vyaJjakavyaktibheda vitaNDA 2 244 24 vyatireki vidhivAdI 1 461 23 vidhUtakalpanAnAla 2. 258 vyavahAra vinAza 2 156 3 vyAkaraNa vipakSavAdI 2 226 1 vyAkhyAnazloka viparItAsiddha 2 129 12 vyApakaviruddhopalabdhi vibhramavAdI 1 382 23 vyAvahArika vibhramaikAntavAdI 1 382 17 | vyAvRttibheda vaidika vaidyaka 299 2 255 2 224 13 1 327 24 2 97 4 2 318 1 2 203. 12 2 285 2 366 1 32 2 148 2 218 2 360 1 478 ur 12 57 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 nyAyavinizcayavivaraNe bhAga pRSTa 2 200 1 429 2 254 paM0 sakalavastudharmanairAtmyavAdI 12 saGketa 26 satpratipakSatva satyasvapnAdi bhAga pRSTha 1 113 2 320 2 179 2 288 2 291 paM0 19 10 26 7 8 2 352 zakaTodayAdi zakti zakramUrdhan zatRzAnaca zabda zabdamAtra zAlUka zAstra zAstrakAra 2 218 2 129 12 zAstrAntara zUnyatA zUnyavAdI zeSavat zauddhodani zraddhAnukUlotpatti zrIvarddhamAna zrotRjanapravartana zrotrAdivRtti zvamAMsabhakSaNa 2 241 2 241 241 241 2 129 2 226 241 2 241 2 366 28 sattvakRtakatvAdI 2 304 17 satsamprayogajatva 1 385 20 sadutpAdAditrayAtmakaM 1 532 25 sandigdha 1 97 22 sandigdhasAdhana 2 .321 16, 25 sandigdhasAdhanavyatireka 1 104 25 sandigdhasAdhya 1 268 20 sandigdhasAdhyavyatireka 1 268 2 sandigdhAsiddha 1 20114,18 1 321 2 sandigdhobhaya 1 55 12 sandigdhobhayavyatireka 1 4 23 sannikarSa sapakSavyApi sapakSakadezavRtti 2 251 saptabhaGgI saptaviMzatividhatva samabhirUDha samavAya 2 110 29 2 366 26 samavAyI 1 299 11 samavAyyekArtha samavAyya 2 362 18,29 (yi) virodhi 2 208 28 samudayasatya 2 181 samudghAtadazA 2 201 14 samprayoga 2 344 2 sambandhAbhidheyaprayojanalakSaNa samyagekAnta sarvazUnyavAda 1 273 savyetaranArIkucacUcukavat 1 386 sahopalambha 1 428 sAkAravAda 2 354 11 sAGkhya 2 146 27 2 207 2 206 2 350 2 208 2 366 1 418 2 293 2 209 SArUpya 23 30 15 28 saMkalpa saMgraha saMgrahazloka saMjJAsaMzizloka saMyogI saMyogyAdi 2 201 2 258 2 349 www. www - saMvara saMvidadvaita saMvRti 1 252 1 40 2 . 196 2 226 1 246 1 244 1 534 1 535 "22"ARMA02 saMzayAdi saMzayAdidoSaprasaGga saMzayAdiprasaGga saMhati Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGakhya sAGkhyasiddhAntAnabhijJAna sAGakhyAdimata sAmagrIrUpa sAdhanA vyAvRtta sAdharmyAdisamA jAti sAdhyavikala sAdhyAbhAsa sAdhyAvyAvRtta sAmAnya sAmAnyatodRSTa siMhapurezvara siddhAntanyApatti sugata nyAyavinizcaya vicaraNagatAH kecana viziSTAH zabdAH paM0 subhASita sUta senAvana pratibhAsavat saugata bhAga 2 11 2 20 2 192 2 281 1 2 349 26 1 244 21 2 271 5 1 58 3 2 9 21 28 4 ri 8 241 2 234 2 240 2 12 2 sunizcitAsambhavabAdhakapramANatva 241 1 499 1 201 ra 2 2 2 2 2 U 78 18 2 9 1 17 13 1 25 30 1 35 19 1 110 17 1 532 6 2 176 e. 257 258 259 2 359 w m 1 1 1 369 1 2 177 2 339 233 1 500 1 415 16 28 7 saugata 12 9 14, 19, 27 m 1 25524, 27 27 19 8 7, 9 26 5 24 27 sautrAntika 3 9 skandha 97 23 sphoTAkhya 112 27 smaraNajJAna 449 bhAga pRSTha paM0 1 118 15 1 132 20 1 138 21 167 9 216 17 222 224 1 226 1 312 1 340 26 1 350 16 1 383 1 387 16 47823, 25 483 21 489 25 18 2 119 2 144 2 176 2 182 2 217 2 233 2 235 2 240 21 2 242 18 2 262 27 2 324 4 2 338 4 2 343 22 2 347 3 2 353 26 2 367 10 2 367 18 2 23 10 20 2 365 2 145 2 328 33 2 360 14 1 1 1 1 1 1 1 1 2 14 14 6 8 5 27 7 13 19 10 5 8 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 smRtipramoSavAda syAdvAda syAdvAdavidyApati syAdvAdavidviS syAdvAdAnugamana syAdvAdAmoghalAJchana syAdvAdimata syAdvAdI ExkaupIna prakAzana bhAga 1 -nyAyavinizcayavivaraNe paM0 pRSTha 72 1 380 2 369 1 392 1 61 1 33 2 333 2 203 1 28 1 1 57 64 2 82 2 332 2 235 6 svapnAntika 7 19 9 10 1 svasaMvedanapratyakSa 29 svArthAtilaGaghana 3 svAtmakriyAvirodha 9 13 2 22 svAbhAvAnupalabdhi svabhAvAnupalambha svarUpAsiddha svasaMvedana 1 19 hiMsA hetvAbhAsa bhAga pRSTha paM0 1 304 3 2 218 17 2 191 1 2 226 11 2 258 or m 2 2 257 2 256 2 129 2 210 23 6 1 531 2 288 8 1 217 17 241 15 25 3 3 19 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaTippaNyupayuktagranthasaGkatavivaraNam aka0 Ti0 - akalaGkagranthatrayam, TippaNI [ siMghI aita0 - aitareya brAhmaNa [ AnandAzrama sIrija, pUnA ] jaina sIrija, kalakattA ] prathama khaNDa 66, 358, 363, 440, 534 dvi0 kha0 225, 339, 354 apohasi0 - apohasiddhiH [ eziyATika sosAiTI pra0 kha0 319, 351, 352, 438, 458, 510dvi0 kha0 90, 273, 276 kAta0 - kAtantra vyAkaraNa pra0 kha0 505 abhidharmako0-abhidharmakoza [jJAnamaNDala presa, kAzI] kAzi0 - mImAMsAzlokavArtikasya sucaritamizra vira citA kAzikA TIkA [ trivedrama ] [ gAyakavADa kalakattA ] pra0 kha0 133 pra0 kha0 14 abhisa0 - abhisamayAlokAlaGkAra sIrija bar3audA ] pra0 kha0 439 [ eziyATika kauzI 0 - kauzItaki brAhmaNam [AnandAzrama sIrija, pra0 khaM0 438 kaTho0, kaThopa0 - kaThopaniSad [ gItA presa, gorakhapura ] pra0 kha0 364 avayavini 0 - avayavinirAkaraNam sosAiTIkalakattA ] pra0 khaM0 368, 370, 371 aSTaza0-aSTazatI aSTasahasrayAM mudritA [ nirNaya- catuHza0 - catuHzatakam [ vizvabhAratI granthamAlA, sAgara presa, bambaI ] [ jaina siddhAntaprakAzinI pra0 kha0 25, 27, 113, 415, 437, 439, 469; 485 -.. pra0 kha0 506 kiraNA0 - kiraNAvalI [ caukha0 kAzI] zAntiniketana ] pra0 kha0 5, 54, 301 pra0 saM 0 366 aSTasaha 0 - aSTasahasrI [ nirNayasAgara presa, bambaI] | chAndo0 - chAndogyopaniSad [ gItApresa, gorakhapura ] pra0 kha0 54, 57, 137, 301, 472 pra0 saM0 176, 314, 344, 352, 458, dvi0 kha0 199, 243, 463, 464, 465, 476, 513, 533 dvi0 khaM0 16, 34, 42, 90, 164, 276, 280, 301, 334, 351 Apa-AparIkSA [jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA ] pra0 kha0 38 jayadha0 - jayadhavalATIkA, [ di0 jainasaMgha mathurA ] AptamI0 - AptamImAMsA, saMsthA, kalakattA ] pra0 khaM0 66 jainatarka vA 0 - jainatarka vArtikavRttiH ro. [ siMdhI jaina sIrIja dvi0 khaM0 181 jainendra0 - jainendra vyAkaraNa [ jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA ] pra0 khaM0 541 dvi0 kha0 38, 39, 233, 255, 298, 365 IzA 0 - IzAvAsyopaniSad [gItA presa, gorakhapura ] pra0 kha0 310, 311 uttarA0- uttarAdhyayana sUtram [ Agamodaya samiti, sUrata ] pra0 kha0 428 Rga - Rgveda0 [ AnandAzrama sIrija, pUnA ] dvi0 kha0 34 pUnA ] pra0 kha0 350 dvi0 khaM0 319 jaine0 mahA0 - jainendra mahAvRtti: [ jJAnapIThasatkA ] pra0 khaM0 58 jaimini0 - jaiminIsUtram dvi0 khaM0 318, 319 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tarakau 0 -- sAMkhyatattvakaumudI [ caukha kAzI ] pra0 saM0 229 nyAyavinizcayaMvivaraNe tastvasaM0-tattvasaMgrahaH [gAyakavADa sIrija, bar3audA] pra0 khaM0 16, 19, 28, 56, 82, 128, 129, 356, 358, 366, 371, 392, 421, 452, 469 dvi0 saM0 200 tattvasaM0 paM0-tatvasaMgrahapaJjikA [ gAyakavADasIrija, bar3audA ] pra0 kha0 53, 128, 131, 169, 363, 439, 469 dvi0 kha0 226 ta0 bhA0-tattvArthabhASya [ devacandra lAlabhAI, sUrata ] pra0 kha0 5 tattvArthacArtika - [jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA kala. ] pra0 kha0 431 tarkabhA0- tarkabhASA mokSakarIyA [bar3audA saM. sIrIja ] pra0 kha0 164 ta0 zlo0- tattvArthazlokavArtikam [nirNayasAgara presa, bambaI] pra0 kha0 3, 55, 56 dvi0 kha0 187, 206, 220, 236, 297, 360 ta0 sA0 - tattvArthasAra [prathamagucchakAnnati ] dvi0 kha0 360 nyAyapra0vR0 - nyAyapravezavRttiH [bar3audA saM. sIrIja ] pra0 0 55, 132 nyAya-nyAyabinduH [ caukhambA saMskRta sIrija ] pra00 11, 11, 16, 42, 43, 80, 124, 138, 164, 176, 359, 448, 518, 524, 531 dvitIya khaM054, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 124, 128, 133, 136, 138, 143, 145, 152, 155, 156, 157, 164, 177, 180, 181, 182, 192, 199, 200, 210, 211, 226, 229, 271, 286, 300, 308, 325, 329, 358, 361 ta0 sU0 -tattvArthasUtra [ sarvArthasiddhisammatasUtrapAThA nyAyabi0 TI0 - nyAyabinduTIkA [caukhambA, kAzI] nvitam ] pra0 kha0 7, 50, 96, 163, 428, 430, 441, 470 pra0 kha0 10, 13, 53, 54, 56, 95, 288, 386, 530 nyAyabhA0-nyAyabhASyam [ gujarAtI presa, bambaI ] pra0 kha0 54, 111, 113, 214, 222, 442, 536, 537, 538 dvi0 kha0 97, 102, 113, 138, 144, 222, 256, 257, 310, 334, 347, 352, 366 tiloya0, ti0 pa0 - tiloyapaNNattiH [ jIvarAja gra0 solApura] pra0 kha0 2, 66. tai0, taitti0 - taittiri saMhitA [ cau0 kAzI ] pra0 kha0 318, 351, 438 dravyasaM0 - dravyasaMgrahaH [ rAyacandra zAstramAlA, bambaI ] pra0 khaM0 66, dharmasaM0 - dharmasaMgraha [ AksaphorDa muni0 sIrija ] pra0 khaM0 11, 14 nirukta dvi0 kha0 43, 90, 268, 335, 351, 352 tai0 u0 zAM0 bhA0- taittiryupaniSad zAGkarabhASyam [ gItA presa, gorakhapura ] pra0 khaM0 477 dvi0 khaM0 333 nyAyakumu0 - nyAyakumudacandraH [ mANikacandra di0 jaina granthamAlA, bambaI ] pra0 khaM0 66, 216, 221392, 430, 538, 538 dvi0 saM0 288, 318, 326, 327, 339 nyAyadI0 - nyAyadIpikA [jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA ] pra0 saM0 86 dvi0 kha0 201, 242, 324, 364 nyAyama0 - nyAyamaJjarI [ caukha0 sIrIja kAzI ] pra0 kha0 56, 57, 429, 430, 535, 540 nyAyavA0-nyAyavArtikam [ caukhambA, kAzI] pra0 kha0 376, 418, 429, 538, 539,540 dvi0 kha0 201, 203, 205, 326 nyAyavA0tA0 nyAyavArtikatAtparyaTIkA [ caukhambA sIrIja kAzI ] dvi0 kha0 201 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bambaI mUlaTippaNyupayuktagranthasaGketavivaraNam 453 nyAyasA0-nyAyasAraH [ eziyATika sosAiTI, pra0 vA0 / pramANavArtikam [ bihAra ur3IsA kalakattA] pramANavA. risarca sosAiTI ] pra0 kha0418 pra0 kha0 9, 10, 11, 14, 15, 17, 18, dvi0 kha0 206 19, 21, 22, 23, 24, 32, 35, 36, nyAyasU0-nyAyasUtram 37, 38, 42, 46, 49, 68, 69, 77, pra0 kha0 49, 59, 179, 221, 223, 414, 78, 81, 86, 88, 90, 91, 93, 94, 100, 102, 108, 109, 111, 112, dvi0 kha0 114, 181, 234, 242, 243, 117, 118, 128, 129, 142, 147, 244,361 151, 155, 156, 160, 162, 169, nyAyasU0 bhA0-nyAyasUtrabhASyam [cauka, kAzI] 177, 184, 194, 196, 198, 199, pra0 kha0 373 240, 242, 243, 249, 251, 252, paJcAsti0-paJcAstikAyaH [rAyacandrazAstramAlA, 253, 254, 257, 259, 262, 263, bambaI ] 264, 265, 266, 267, 268, 269, pra0 kha0 428 270, 273, 274, 275, 285, 289, paramAtmapra0-paramAtmaprakAzaH|rAyacandra zAstramAlA, 294, 298, 299, 305, 306, 307, .312, 317, 318, 320, 321, 323, pra0 kha0 428 326, 331, 340, 349, 354, 357, parIkSAmu0-parIkSAmukhasUtram 358, 359, 364, 368, 370, 371, pra0kha0 119 380, 386, 387, 389, 391, 396, pANini. pANini vyAkaraNam pA0 vyA0 397, 399, 400, 401, 404, 405, pra0 kha058,252 pA0 sU0 ) dvi0 kha0 118, 319 421, 426, 430, 441, 444, 466, pAta0 ma0 / pAtaJjalamahAbhASyam [caukhambA 469, 478, 479, 480, 481, 482, pA0 mahA0 sIrIja, kAzI] 483, 487, 488, 493, 501, 504, pra0 kha02 515, 516, 519, 521, 524, 527, dvi0 kha0 322 528, 529, 532, 533 pA0 ma0 paspa0-pAtaJjala mahAmAdhyam paspazAhnikam / dvi0 kha0 9, 11, 13, 14, 15, 16, 20, [caukhambA, kAzI] 21, 22, 23, 36, 49, 50, 51,52, pra0 kha028 54, 76, 83, 84, 86, 89, 91, 101, praka0 50-prakaraNapabjikA [caukhambA sIrIja, 103, 112, 116, 117, 123, 141, kAzI] 149, 152, 154, 157, 162, 166, pra0 kha0 31, 71 167, 168, 169, 172, 175, 176,178 prajJApa0 sU0-prajJApanAsUtram [ Agamodaya samiti ] 180, 183, 186, 188, 189, 197,198 prakha0-66 200, 216, 226, 230, 233, 237,241 pra0 parI0 ) pramANaparIkSA [jainasiddhAnta pra0 saMsthA, 251, 253, 254, 258, 260, 261,262 kAzI] pramANa pa0 pra0 kha056, 221, 386 263, 265, 266, 267, 268, 269,270 dvi0 kha0 225 282, 320, 323, 327, 338, 339,341 342, 343, 344, 345, 360, 361,365 pramANa mI0-pramANamImAMsA [siMdhI jaina sIrija, 366, 367 kalakattA] pra0kha0 386 pra. vArtikAla-pramANavArtikAlaMkAraH [bhikSu rAhula dvi0 kha0 236 sAMkRtyAyanasatka] Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 nyAyavinizcayavivaraNe 14, 15, 16, 17, 25, 27, 35, 36, 51, 73, 75, 91, 93, 94, 107, 111, pra0 kha 0 7, 12, 13, 19, 20, 23, 24, 38, 39, 44, 45, 47, 76, 80, 81, 89, 90, 97, 100, 101, 103, 117, 119, 128, 135, 138, 142, 143, 146, 151, 159, 160, 163, 164, 169, 170, 171, 174, 177, 184, 185, 186, 194, 195, 216, 224, 225, 241, 244, 245, 246, 246, 249, 250, 255, 256, 258, 260, 264, 265, 267, 268, 269, 270, 274, 276, 278, 279, 282, 285, 288, 292, 294, 296, 298, 302, 306, 314, 316, 318, 320, 330, 331, 348, 354, 356, 361, 362, 363, 364, 370, 382, 384, 386, 396, 397, 398, 399, 402, 405, 406, 409, 441, 452, 467 468, 474, 482, 500, 501, 522, 525, 526, 527, 531, 534 dvi0 kha0 3, 11, 14, 70, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, 92, 102, 105, 121, 122, 125, 127, 132, 146, 147, 152, 158, 162, 175, 176, 188, 192, 194, 199, 200, 224, 262, 265, 266, 268, 270, 275, 282, 284, 319, 338, 339, 340, 341, 342, 346, 348 pramANasamuccayaH [ maisUra yUnivarsiTI sIrija ] pra0 samu0 pramANasa0 pra0 kha0 18, 195, 354 dvi0 kha0 188 pramANasamu0 TI0 pramANasa0 TI0 pramANasamuccayaTIkA [ maisUra yUni0 sIrija ] pra0 kha0 10, 86 pramANasaM0- pramANasaMgrahaH [siMghI jaina sIrija, kalakattA ] pra0 kha0 66, 89, 97, 104, 115 dvi0 kha0 129, 181, 225 pramANasaM 0 sva0 - pramANasaMgraha svavRttiH [ siMdhI jaina sIrija ] pra0 kha0 162 prameyaka0 - prameyakamalamArtaNDa: [ nirNayasAgara, bambaI] pra0 kha0 57, 216, 219, 509 dvi0 kha0 203, 243, 288 pra0 vA0 ma0 vR0-pramANavArtikamanorathanandinIvRttiH [bihAra ur3IsA, jarnala ] pra0 kha0 9, 11, 16, 18, 19, 35, 36, 46, 194, 199, 240, 268, 361, 368, 389 pramANavArtikasvavRttiTIkA [bihAra, ur3IsAjarnala ] pra0 kha0 10, 36, 108, 246, 248, 386, pra0 vA0 sva vR0 TI0 pra0 vA0 sva0 TI0 439, 476, 480, 488 dvi0 kha0 14, 66, 103, 225, 228 pra0 vyo0 praza0 vyo0 prazastapAda bhASyasya vyomavatI TIkA [ caukhambA sIrIja, kAzI ] pra0 kha0 62, 112, 181, 182, 183, 184, 212, 213, 214, 367, 373, 374, 410, 419, 421, 443, 454 dvi0 kha0 196, 208, 214, 325 praza0 kanda0 - prazastapAdabhASyasya kandalI TIkA [ vijayanagara sIrija, kAzI ] pra0 kha0 367, 386, 410, 419 praza0 bhA0- prazastapAdabhASyam [ vijayanagara sirIja kAzI ] pra0 kha0 121, 411, 413, 418, 426, 451, 452, 508 dvi0 kha0 135, 223, 277 prazno0 - praznopaniSat [ gItA presa, gorakhapura ] pra0 kha0 465 bRha0 - bRhatI prabhAkarakRtA [ madrAsa yuni0 sIrija ] pra0 kha071, 302 bR0 saM0- bRhatsaMghayaNI [AtmAnanda sabhA, bhAvanagara ] pra0 kha0 511 bRhatsva 0 - bRhatsvayambhU stotram prathamaguccha kAntargatam pra0 kha04, 163, 249, 437, 458 dvi0 kha0 238, 249, 257, 288, 337 bRhadA0 - bRhadAraNyakopaniSad [nirNaya sAgara, bambaI] pra0 kha0 175, 177, 313, 314, 344, 349, 350, 352, 352, 438, 458, 463, 496, 510, 531, 532 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaTippaNyupayuktagranthasaGketavivaraNam vi0 kha0 12, 16, 18, 19, 64, 268, manu0-manusmRti-[ nirNayasAgara, bambaI ] 301, 334 pra0 kha0 530 bRhadA0 bhA0 vA0-bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika- ma0 brA0- [ TIkA [AnandAzrama, pUnA ]] pra0 kha0 344 pra0 kha0 312 mahAbhAo-mahAbhASyam [ caukhambA, kAzI ] bRha0 50-bRhatI paJjikA [ maMdrAsa yuni0 sIrija ] dvi0 kha0 245 pra0 kha0 71 mI0 bhA0-mImAMsAbhASyam [ caukhambA, kAzI ] bodhicaryA-bodhicaryAvatAraH[eziyATika sosAiTI dvi0 kha0 344 kalakattA] mI0 zlo0-mImAMsAzlokavArtikam [caukhambA, pra0 kha0 82 kAzI] ghodhi ca0 50-bodhicaryAvatArapaJjikA [ eziyA- | pra0 kha0 7, 8, 29, 31, 52, 187, 188, Tika sosAiTI] 189, 191, 200, 282, 439, 455, pra0 kha0 14 456, 457, 499, 506, 541, 542 / / brahmabi0-brahmabindUpaniSad [ nirNaya sAgara, bambaI ] dvi0 kha0 37, 38, 40, 41, 44, 45, dvi0 kha0 34 46, 50, 56, 57, 58, 61, 62, 73, bra0 bhA0-brahmasUtra zAMkarabhASyam [ nirNaya sAgara, 74, 75, 77, 78, 79, 82, 151, 152, . bambaI] 284, 287, 288, 300, 301, 304, pra0 kha0 352, 465 305, 306, 307, 308, 309, 312, brahmasi0-brahmasiddhiH [ madrAsa yU0 sIrija] 314, 315, 316, 317, 318, 319, pra0 kha0 311, 313, 314, 315, 315, 322, 323, 327, 362, 367 / / 345, 346, 347, 436, 437, 452, mI0 sU0-mImAMsAsUtram [ jaiminisUtram ] 453, 457, 458, 459, 460, 461, pra0 kha0 203, 463 462, 473, 498 muNDako0-muNDakopaniSad [ gItA presa, gorakhapura ] brahmasi. vyA0-brahmasiddhivyAkhyA pra0 kha0 318, 319, 352 pra0 kha0 309, 310, 437 meghadUta u0-meghadUtam uttarakhaNDam brahma sU0-brahmasUtram nirNayasAgara pra0 kha0 263 maitrA0-maitrANyupaniSad pra0 kha0 476, 511, 533 pra0 kha0352 dvi0 kha0 349 yajuH puruSa0-yajuHsaMhitApuruSasUktam [bambaI ] bra0 sU0 zAM0 bhA0-brahmasUtra zAMkara bhASyam [ nirNaya pra0 kha0 176 sAgara, bambaI yAjJa0-yAjJavalkyasmRti pra0 kha0 452, 464, 465, 477, 511, pra0 kha0 57 yuktidI0-yuktidIpikA . sAMkhyatattvakaumudITIkA ---- dvikha0 349 [ kalakattA yUni0] bha0 gI0-bhagavadgItA [ AnandAzrama, pUnA ] pra0 kha0 229 yuktyanu0-yuktyanuzAsanam [ mANikacandra-granthamAlA pra0 kha0 477 bhavasanta-bhavasantatyupaniSad pra0 kha065, 499 pra0 kha0 310 dvi0 kha0 298, 351 majjhima. jIvakasutta-majjhimanikAya jIvakasutta | yuktyanuzA0 TI0-yuktyanuzAsanaTIkA [mANika[baMbaI yUni0 ] candra-granthamAlA, bambaI]] pra0 kha0 530 pra0 kha0221 bambaI] 58 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 yogabhA0-yogasUtra vyAsabhASyam [ caukhambA, kAzI] pra0 kha0 231, 233, 234, 236, 238, 239 dvi0 kha0 273 yogavA - yogavArtikam [ caukhambA, kAzI ] pra0 kha0 233 yogasU0 - yogasUtram [ caukhambA, kAzI ] nyAyavinizcayavivaraNe mAlA, bambaI ] pra0 kha0 54 ratnAkarA 0 - ratnAkarAvatArikA [ yazovijaya granthamAlA, kAzI ] dvi0 kha0 236 rAjavA0 - rAjavArtikam [jainasi0 pra0 kalakattA ] pra0 kha0 231, 235, 238, 239 dvi0 kha0 263, 273 ratnaka0-ratnakaraNDanAkAcAraH [ mANikacandra-grantha- zAkaTA0 - zAkaTAyanavyAkaraNam [lAjarasapresa kAzI] - pra0 kha0 304, 357, 405, 415, 467, 502 dvi0 kha0 109, 137, 368 pra0 kha0 95, 304, 431 laghI0-laghIyastrayam [mANikacandra granthamAlA, baMbaI ] pra0 kha0 25, 66, 67, 68, 96, 97, 116 475 dvi0 kha0 187, 234 laghI0 Ti0 - laghIyastrayaTippaNam akalaGkagranthatrayAntargatam [ siMghI jaina sIrija, kalakattA ] pra0 kha0 428 laghI0 sva0 laghIyastrayasvavRttiH lI sva0 [ akalaGkagranthatrayAntargatA ] pra0 kha0 63, 64, 66, 67 laukika0 tR 0 - laukikanyAyAJjalitRtIyabhAgaH [ nirNaya sAgara, bambaI] pra0 kha0 506 vAkya pa0 - vAkyapadIyam [ cokhambA sIrija, kAzI] pra0 kha0 102, 316 dvi0 kha0 330, 332 vAdanyA-vAdanyAyaH [ mahAbodhi sosAiTI, sAra vaiyAkaraNa bhU0 da0 - vaiyAkaraNa bhUSaNam, darpaNa TokA [ caukhambA, kAzI] pra0 kha0 25 nAtha ] dvi0 kha0 236, 237, 238, 239, 242 vijJapti vi0 - vijJaptimAtratAsiddhiviMzikA [ perisa ] pra0 kha0 366 vidhi vi0 nyAyaka0 - vidhivivekanyAyakaNikA TIkA [ lAjarasa presa, kAzI ] pra0 kha0 112 vaize0 sU0 - vaizeSikasUtram [ caukhambA ] pra0 kha0 121, 124, 125, 413, 417, 423, 424, 451, 453, 507, 508, 509, 518 dvi0 kha0 98, 114, 142, 146, 209, 280 zarabhASyam [ AnandAzrama, pUnA ] pra0 kha0 31, 113, 188, 531 dvi0 kha060, 318, 330 zAstradI0 - zAstradIpikA sudarzanAcAryakRta TokAsahitA pra0 kha0 190 zvetA0 - zvetAzvaropaniSad [ nirNayasAgara, bambaI] pra0 kha0 221, 319, 350, 352, 466, 514 zAbarabhA0 zA0 bhA0 santAnA0 - santAnAntara siddhiH [ rAhula sAMkRtyAyana satkA] pra0 kha0 303 sanmati0 | sammatitarkaTIkA [ gujarAtapurAtattva sammati0TI0 mandira, ahamadAbAda ] pra0 kha0 56, 58, 66, 133, 484 dvi0 kha0 236 saptabhaMgi0-saptabhaGgitaraGgiNI [ rAyacandrazAstramAlA, bambaI] pra0 kha0 25 sarvavedAnta 0-sarvavedAntasiddhAntasaMgrahaH - prakaraNa saMgrahAntargataH [ orieNTala buka ejensI, pUnA ] pra0 kha0 316 sarvArthasiddhiH [ solApura ] pra0 kha0 66 sAMkhyakA0 - sAMkhyakArikA [ caukhambA kAzI ] pra0 kha0 115, 233. 235, 471, 534 dvi0 kha0 271, 328, 335 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 mUla TippaNyupayuktagrantha saGketavivaraNam sA0 mAThara0-sAMkhyakArikA mATharavRttiH [caukhaMbA | pra0-prastAvaH kAzI] zlo0zlokaH pra0 kha0 31, 54, 229, 524 siddhivi0 TI0-siddhivinizcayaTIkA [paM0 sukhadvi0 kha0 272 lAlasatkA] sAM0 tavarako / sAMkhyatattvako mudI [caukhambA | pra0 kha0 55, 64, 116 sAMta. kau0 kAzI] | sphuTArtha. abhi0-sphuTArthA abhidharmakozavyAkhyA pra0 kha0 31, 471 [biblothikA buddhikA rAziyA] dvi0 kha0 181, 208 pra0 kha0 2, 82 si. kau0-siddhAntakaumudI sphoTasi0-sphoTasiddhiH [ madrAsa yUni0] pra0 kha0 33, 34 ___ dvi0 kha0 329, 330, 331, 332 siddha dvAtriM0-siddhasenadvAtriMzikA [bhAvanagara] | syA0ra0 / syAdvAdaratnAkaraH [ arhatprabhAkara dvi0 kha0 256 syA0 ratnA0 kAryAlaya, pUnA ] siddhivi0-siddhivinizcayaH siddhivinizcayaTIkAtaH | pra0 kha0 56, 216, 221 samuddhRtaH [ sampAdakasatkaH] dvi0 kha0 181, 339 pra0 kha0 63, 66, 70, 98, 168, 169, hetubi0-hetubinduH [ bar3audA sIrIja] 179, 181, 231, 233, 304, 376, / pra0 kha0 283, 365 383, 391, 408, 414, 417, 418, dvi0 kha0 152 432, 441, 475, 493, 496, 520, | hetubi0 TI0-hetubinduTIkA [bar3audA sIrIja ] 521 pra0 kha0 11, 55, 119, 133, 151, 321, dvi0 kha0 9, 34, 41, 52, 110, 133, / 385, 446, 447, 448, 449, 452, 161, 162, 166, 181, 231, 238, 468 252, 321, 365 dvi0 kha0 155, 156, 179, 191, 197, kA0-kArikA 198,354 gA.-gAthA haima0 vR0-haiyazatavadAsuzAsanavRttiH [ baMbaI ] pari0-paricchedaH pra0 kha0 58 mudraka-omaprakAza kapUra, jJAnamaNDala yantrAlaya, banArasa, 4443-10 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- Page #538 -------------------------------------------------------------------------- _