Page Text
________________
३।३०] ३ प्रवचनप्रस्तावः .
३०१ भूतस्य निश्वसितमेव तद् (मेतत्) यत् ऋग्वेदो यजुर्वेदः" [ बृहदा० २।४।१० ] इत्यादिना श्रवणात् । 'तत्र तन्न प्रमाणमिति चेत्, व्याहतमेतत्-तस्यैव प्रामाण्यं साधयितुमुपक्रान्तेन तदेव प्रविरुद्धयत इति ।
नोपमानादपि तत्सिद्धिः; तादृशस्य प्रबन्धान्तरस्याभावात् । अस्त्येव मनुष्यप्रबन्ध इति चेत्, न; तस्यापि "मुखतो ब्राह्मण मसृजत्” [ ] इत्यादेरागमात् समूल- ५ कर्तृ कस्यैवाधिगमात् । एतेनानन्तरप्रयोगे निदर्शनस्य साध्यवैकल्यं प्रतिपत्तव्यम् ।
अर्थापत्तेस्तत्सिद्धि रिति चेत्, कुतस्तदुत्पत्तिः ? प्रामाण्यादिति चेत् तदपि कस्मात् ? न तावत्तद्वैकल्यात्; परस्पराश्रयात् । नापि संवादात् प्रत्यागमेऽपि ततस्तद्वैकल्यसिद्धिप्राप्तेः । न हि तत्र संवाद एव नास्ति, तद्विषयेऽपि तस्य बहुलमुपलब्धः। न सर्वत्रेति चेत् ; न; प्रकृतेऽपि तुल्यत्वात् । तदनेन "स्वतः” [ मी० श्लो० ] इत्यपि प्रत्याख्यातम् । १०
कथं वा तस्य प्रामाण्यमचेतनत्वात् कलशादिवत् ? सत्यमेतत्, मुख्यतस्तत्त्वज्ञानस्यैव तत्त्वात्, तत्कारणत्वेन तूपचरितमेव शब्दस्य तदुच्यत इति चेत् ; न स्वतस्तस्य तत्कारणत्वं व्याख्यावैफल्यात् । न वैफल्यं तया तत्र विप्रतिपत्तेः निराकरणादिति चेत् सैव कुतः ? समयान्तराभियोगादिति चेत्, अनभियुक्ततदन्तरस्य तहि तन्निरपेक्षमेव स तत्कारणं सम्भवेत् । न च वम्, सम्प्रदायबलादेव तत्रापि तस्य तत्त्वदर्शनात् । अत एव "आचार्यवान् १५ पुरुषो वेद" [छान्दो० ६।१४।२ ] इति श्रुतिः । कथं वा तदभियोगाद्विप्रतिपत्तिः ? सत्यपि तस्मिन् शब्दस्य तत्करणशक्तेरपरिक्षयात् । परिक्षये स एव परिक्षीणः स्यात् अभेदात् । भेदे तु तदपेक्षणात् स्वतस्तस्य तद्धेतुत्वं व्याहन्यते । परिक्षीणाच्च कथं ततस्तत्त्वज्ञानम् असतस्तदनुपपत्तेः ? न तत एव तत्त्वज्ञानमपि तु पुनरन्यतस्तादृशादिति चेत् नः तस्याप्यन्यतस्तदभियोगादेव परिक्षयात्, पुनरप्यन्यतस्तत्कल्पनायामनवस्थापत्तेः । अतो न शब्द- २० सामर्थ्य विप्रतिपत्तिरिति न तन्निराकरणात् तस्याः साफल्यम्, अपि तु शब्दस्य शक्ति- . करणादेव। कथं पुनः स्वतोऽसती तच्छक्तिरन्यतो भवति ? "न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तु मन्येन शक्यते" [ मी० श्लो० चोदना० श्लो० ४७ ] इति न्यायादिति चेत् ; मिथ्याज्ञाने शक्तिः कथम् ? न हि साऽपि शब्दस्य स्वत एव; 'अप्रामाण्यं परतः' इत्यस्य व्याघातात् । अथ तज्ज्ञाने परस्यैव व्यापारो न शब्दस्य ; यद्येवं परमेवाप्रमाणं न शब्द इति २५ सर्वस्यापि तस्य प्रामाण्यमेव भवेत् ।
परस्यापि स्वतस्तत्र व्यापारो यदि सम्मतः । तदप्रामाण्यमायाति स्वत एव तदा न किम् ॥१७४०॥ तत्परस्यैव · तत्रापि व्यापारपरिकल्पने । प्राच्यप्रश्नानतिक्रान्तिरव्यवस्थितिमावहेत् ॥१७४१॥ परतो न क्वचित्तस्मादप्रामाण्यव्यवस्थितिः ।
इति साऽपि स्वतः प्राप्ता निवार्येत कथं त्वया ॥१७४२॥ दूरमनुस्मृत्याऽपि परस्य परोपकल्पितया शक्त्या तत्कारणत्वं ब्रुवाणेन शब्दस्यैव
१ तन्न तन्त्र प०।२ "स्वतः सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति गम्यताम्"-मी० श्लो० चोदना. श्लो० ४७ । ३ समवायान्त-श्रा०, ब०, प० । ४ व्याख्यानिरपेक्षमेव । ५ "अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः । वस्तुत्वाद् द्विविधस्यात्र संभवो दुष्टकारणात् ॥ -मी० श्लो० चोदना० श्लो० ५४ ।
| SR No. | 007280 |
| Book Title | Nyayvinischay Vivaran Part 02 |
| Original Sutra Author | Vadirajsuri |
| Author | Mahendrakumar Jain |
| Publisher | Bharatiya Gyanpith |
| Publication Year | 1954 |
| Total Pages | 538 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |