Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000
श्रेष्ठि-देवचन्द्र लालभाई-जैनपुस्तकोडारे-ग्रन्थाङ्क: २१. नावधानाप्रतिमप्रतिभाधुरन्धरश्रीमन्मुनिसुन्दरसूरिविरचितः स्वोपज्ञटीकासहितः,
श्रीउपदेशरत्नाकरः। स्त्रविशारदजैनाचार्यश्रीविजयधर्मसूरीश्वरपादाम्भोजभ्रमरेण शाह
अमरचन्द्रात्मजेन अमृतलालेन संशोधितः । विख्यापकः-देवचन्द्र लालभाई-व्यवस्थापत्र-कार्यवाहकः-शाह नगीनभाई घेलाभाई-जव्हेरी. इदं पुस्तकं मुम्बय्यां शाह नगीनभाई घेलाभाई जव्हेरीबाजार इत्यनेन निर्णयसागरनामके मुद्रणास्पदे, कोलभाटवीभ्यां २३ तमे मन्दिरे रामचंद्र येसू शेडगेद्वारा मुद्रापितं प्रकाशितं च । अस्याः पुनर्मुद्रणाद्याः सर्वेऽधिकारा एतद्भाण्डागारकार्यवाहकाणामायत्ताः स्थापिताः।
__ प्रति ५०० [all Rights Reserved by the trustees of the Fund.] मुम्बापुर्याम्. वीरवर्षे २४४१. विक्रमवर्ष १९७१,
इसुवर्ष १९१४. पण्यं सपादरूप्यकमेकम्. [Rs. 1-4-0.1
For Private & Personel Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Private & Personel Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
garmwwwronounce
aroumramon
श्रेष्ठी देवचंद लालभाई जव्हेरी.
जन्म १९०९ वैक्रमाद्वे. । निर्याणम् १९६२ वैक्रमाद्वे. कार्तिक शुक्लैकादश्यां, सूर्यपुरे. | पौषकृष्णतृतीयायाम्, मुम्बय्याम्.
The Late Sheth Devchand Lalbhai Javeri.
Born 1853 A. D. Surat.
Died 1906 A. D. Bombay.
For Private sPersonal use The Bombay Art Printing Works, Fort.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Private & Personel Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sheth Devchand Lalbhai Jain Pustakoddhâr Fund Series, No. 21.
PREFACE.
The book entitled "Shri Upadesha Ratnakara" is composed and commented upon by Sahastråvadhani Shriman Muni Sundara Suri, who belonged to the Tapa Gachha. He was honored with the titles of "Bala Sarasvati" and "Vadi Gokulashandha ". He was 51st in descent from Lord Mahavira.
Jain Education InL
This work having been revised by Pundit Amritlal Amarchand, an ex-student of Shri Yashovijayji Jain Pathashala, Benâres is laid before the public by us as "Vol. No. 21" of our series.
This work deals with the manner and method of imparting religious teaching. It describes the temper of mind of persons fit and unfit to imbibe the spirit of such a teaching, as well as the qualifications of a true Guru. The treatment of the subject in the book is very systematic and highly edifying. The arrangement of this work differs from that of Adhyatmakalpadruma in that it deals with the topics in many forms to suit different readers, and is highly illustrative. The language of this is metaphorical, and expounds its subject quite in a practical way.
jainelibrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
UPADESHA RATNAKAR.
PREFACE.
897
1466
GOORFECRAFFORDCO
Shriman Muni Sundar Sdri composed during his life-time, the following works :Name. Vikrama Era.
Number of Verses. Traividya Goshti.
1455 Adhyatma Kalpa Druma * Not known
422 Upadesha Ratnakara. Gurvavali or Tridashatarangini.
758 Jayanand Charitra. not known
675 Naravarma Charitra. +
not known Mitra Chatushka Katha.
1484
1460 Chatur Vinshati Jin Stotra. not known
575 Stotra Ratna Kosha. Santikara Stotra or Santi Karam Stotra. Simandhar Stuti. Sânta Rasa Rasa (Gujrati Poetry ) 1460 About.
500
0000000000000000000000
1150
* Shri Ranga Vilds has summarised the substance of this work in Gujarati verso in the Vikrama year 1777. This is published by Motichand Girdhar Esq. B. A. LL. B. Solicitor, Bombay, in his Gujarati Volume of Shri Adhyatma Kalpa Druma.
+ It is not quite definite if this work is written by Shri Muni Sundar Sari, or some other Sadhu by name Shri Muni Sundar.
For Private & Personel Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
We offer our due thanks to Pravartaka Shri Kantivijaya, Puniasa Shri Anand Sagar Gani, Muni Shri Jayavijaya, and Sheth Fakirchand Naginchand, a Trustee of Shri Mohanlalji Gnan Bhandar, at Surat, for their supplying us with the original manuscripts, which alone have enabled us to bring this work to light.
Several works are extant in Gujarâti and Sanscrit which do not bear the name of their authors. but a reference therein that they are composed by one or other of the "disciples of Shri Muni Sundar Suri."
325, JAVERI BAJAR,)
BOMBAY,
September, 1914.
Jain Educational
NAGINBHAI GHELABHAI JAVERI,
for the Trustees of The Sheth Devachand Lalbhai Pustakoddhar Fund.
Hww.jainelibrary.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीगणधरेन्द्राय नमः। उपदेशरत्नाकरोपोद्घातः।
मिमिवं, इदं चावकथानुयोगरसियायाचार्यपददि
समय॑ते ग्रन्थरत्नमिदं श्रीमदार्हततत्त्वसमुपदिदर्शयिषूणां वाचंयमानां करकमले, प्राक् निवेदितायामनर्घगुणरत्नाकराय श्रीश्रमणसङ्घभट्टाToll काय विंशतौ ग्रन्थरत्लेषु संसदैतयैकविंशतितममिदं, इदं चाक्षुलकविद्वदुपकृतिततये प्रादुर्भावितं, तथा च नेदं केवलं कोविदा-१
नामध्यात्ममतपरीक्षादिवदुपकारनिकरकृत् न च दानकल्पद्रुमादिवत्कथानुयोगरसिकावल्युपचाराचरणचतुरं नैव च पाक्षिकसूत्रादिवत्केवलचरणकरणानुयोगरससतृष्णाभिलाषविनोदकं नचापि परःशतग्रन्थार्थप्रथनप्राप्तयथार्थन्यायाचार्यपदविधिप्रतिष्ठितशासनभारधूर्वहवृषभायमाणगणभृ
द्वितीर्णज्ञानक्रियोभय्यभ्यासशोभितमहोपाध्यायपदयशोविजयहिमवदाविर्भूतस्याद्वादकल्पलताख्यशास्त्रवासिमुच्चयवृत्तिगङ्गावद्रलाव्यानुयोगयोजनकृतियुतं केवलं, किन्तु उपर्युक्तप्रभृतिग्रन्थरहस्यसमादानविनिर्मितमिव सर्वगुणसाधारणम् , एतच्च प्रकटीभविष्यति अवाप्तविविधबोधानां बुधानां हृदि विलोकनादेतस्याः प्रतिपादितायाः प्रयोजनव्रातप्रतिपादनपराया ग्रन्थकृच्छिरोमणीनां वदनकमलनिसृतायाः पङ्के,
सा चेयम्-"ऐकाहिकागमगभीरफलैतदन्यमिथ्यात्विभद्रकबुधेतरयोग्यताद्यैः । भेदैस्ततो नवनवैः सुकृतोपदेशान् वक्ष्ये"
३ पत्र १ पृष्ठगत २४ श्लोकीया, ___ तथा नेदं वृथा प्रत्यपादि यदुताक्षुल्लकविद्वदुपकृतिततिकृदिदमिति, अत एव च मन्ये विहिता प्रभुभिः 'उपदेशरत्नाकर' इत्यभि-16 घाऽस्य, रत्नाकरे च यथाऽऽसन्नतमे लवणे आद्यो भागोऽसमः पञ्चनवतिसहस्रमितो मध्यो दशसहस्रमितः प्रान्त्यश्चाधमानमितो व्यावर्णि
000000000000000000000
30000000000000000000000
en Education
For Private
Personel Use Only
.jainelibrary.org
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
पारदृश्वागमपारङ्गमैः, तथैवात्रापि विहाय जगतीतीर्थावताररूपं प्रस्तावनातटमधिकारत्रयं वितेने विभुभिः, तत्रापि अनुमिमीमहे प्रथमद्वि- उपोद्घातः |तीयाधिकारयोरंशचतुष्टयीदर्शनात्सर्वेष्वपि आद्यमध्यान्त्येष्वधिकारेष्वंश चतुष्टय्येवेति, अनेकधान्विष्टेष्वपि अनेकेषु भाण्डागारेषु नावाप्तः ५ ॐ अपरतटभागोऽस्य ग्रन्थरलस्येति तु निरुपाया वयं, अवश्यम्भावी तु स इति निश्चीयतेतरां 'अपरतटं तु सुगमत्वान्न वित्रियते' इति श्रीमुखप्रतिपादितादेव लेखदीप्रदीपात्, केवलं नैव सत्ता विवृत्तेस्तस्येति तु स्पष्टमेव परं नोपलब्धं मूलसूत्रमपि तस्येति न केवलं विहाय विषादं तददर्शनोद्भवं किञ्चिदपि दर्शयितुं क्षमा वयं ॥ अत्र प्रत्यधिकारमंशानां चतुष्टयमाततं ततविभावद्भिः, इमेऽंशास्तेऽष्टौ, आधे
॥ ४ ॥
१ धर्मग्रहणयोग्यताप्रादुष्कारकः तरङ्गाश्च १३ अत्र । ३२ पत्राणि यावत्.
२ धर्मग्रहीतिकारक गुरुखरूपनिरूपकः तरङ्गाश्च १६ अत्र । ७१ पत्राणि यावत्.
३ धर्मस्यैव विविधं योग्यताऽऽविर्भावकः तरङ्गाश्चेह ८ । १२५ पत्राणि यावत्.
४ धर्मग्रहणादौ विधितत्फलदर्शनदक्षः तरङ्गाश्चास्मिन् ९ । १४० पत्राणि यावत्.
अथ मध्याधिकारचतुष्टयी.
उपदेशर
लाकर
Jain Education
१ क्षेत्रकालादिदुर्लभतां प्रतिपाद्य धर्मकरणावश्यकताख्यापके तरङ्गाः १० । १७० पत्राणि यावत्.
२ जिनवचनामृतभावनापापभीरुसुधर्म रङ्गः सम्यक्त्वव्रतावश्यक युक्तस्य सुखभाजनतादर्शकः तरङ्गास्त्वत्र ११ । १९८ पत्राणि यावत्.
३ सुखतद्धेतुभयात्मीय विनाश्यविनाशिपदार्थ परिष्कारपरः तरङ्गाः पुनरिह ७ । २११ पत्राणि यावत्.
४ प्रकीर्णकोपदेशाभिधानश्वरमः तरङ्गास्त्वस्मिन् १२ । पत्राणि २३० यावत् ।
10000
॥ ४ ॥
ainelibrary.org
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
10064
0000
अवलोक्याष्टकमंशानां मनीषेयमस्माकं यदुत देवखरूपस्य ज्ञानदर्शनचारित्रतपस, सम्यक्त्ववैराग्यभावनानां वा प्रख्यापकं भविष्यत्यऽपरतटमनूनोपयोग्युपयोगमणिखनीनां श्रमणमणीनां परं विधास्यति विधेयविनयोचितसूत्रार्थसूत्रणपरो महानुभावः तादृक् प्रत्युत्पादनेन अद | हर्षप्रकर्षं आविर्भावयिष्यामस्तदीयोपकृतिपवित्रं तत्प्रकरणं स्वतन्त्रं मुद्राप्यावश्यं तु द्वितीयावृत्तौ ।
अन्थकारा महात्मानश्च कदा मण्डयामासुरेतत् मेदिनीमण्डलमिति स्यादेवाकाङ्क्षातिरेकिणी परं तर्पणीया विलोक्य मोहमयीपुरीय| लालबागसङ्घमुद्रितत्रैविद्यगोष्ठीप्रस्तावना तो गुरुवर्यप्रणीतगुर्वावलीतश्च श्रीमयशोविजयपाठशालाप्रादुर्भावितायाः, तदत्र न ततः प्रबन्धादितो वाऽऽनयनोद्यमो व्यधायि, केवलमेतावान् विशेषो यदुत अत्र द्वात्रिंशत्तमपत्रे श्रीमदुट्टङ्कितं 'श्रीदेवसुन्दरसूरिश्रीज्ञानसागरसूरिशिष्य श्रीसोमसुन्दरसूरिपट्टालङ्कारश्रीमुनिसुन्दरसूरिः' विलोक्येदं दृढीभवत्येतत् यच्छ्रीमतामध्यापका ज्ञानसागरसूरिप्रवराः प्रत्राजकाश्च श्रीदेवसुन्दर गुरुवर्याः शिष्यास्तु श्रीसोमसुन्दरसूरीणामुपस्थापनायामिति गुर्वावल्यविरोध्यनुमानमिति । | अन्यच्च गुरुभिः प्रथमं तावद्विहायांशादिक्रमं चिकीर्षितं पश्चात्पञ्चदशसु तरङ्गेषु प्रतिपादितेषु विभजनविचारः समुदभूदिति ४४ पत्रे 'पञ्चदशस्तरङ्गः द्वितीयेऽशे आद्यद्वितीय तरङ्गौ' इत्यवलोकनाद्विमृश्यते, अत एव च न परावर्त्तितमत्र । एतच्च त्रैविद्यगोष्ठीगुर्वावली अध्यात्मकल्पद्रुमानन्तरमेव प्राणायि प्रतिभावद्भिरिति मनीषाऽस्माकं यतः १३३ - २३७-१६१-२०२-२०३-२०४ पत्रेषु अवधृतानि साक्षि| तया स्पष्टतरनामोल्लेखं काव्यानि तदीयानि, तथा च मृषैव उपदेशरत्नाकरविधानानन्तरमध्यात्म कल्पद्रुमसूत्रणमिति वाक्यं, तद्वदेव च 'बाधा न | तेऽस्य च नभोवदनाश्रयत्वे' इति पाठमुट्टङ्कय चिन्त्यतामभिदधानश्च चिन्त्य एव, यतः स्फुटमुपादेशि २०३ पत्रे तदेव पादवाक्यं श्रीमद्भिः, पाठश्च तत्र 'बाधा न तेऽस्य च नभखदनाश्रयत्वे' इति शुद्ध एव । किञ्च - सूरिभिः प्राक्तावत्संस्कृतवाण्या विवर्णिषित आसीत्परं पश्चात्स्वाभाविक्य
99999999009005090608000066
jainelibrary.org
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशरलाकर
॥ ५ ॥
Jain Education In
वाण्या व्यावर्णित इत्यपि न चेत् स्खलना सत्यमनुमिमीमहे |
एतन्मुद्रणकार्ये प्रथमं तावत्षोडशशतीयमाची नशुद्धपुस्तकादादर्शपुस्तकं विधाय पश्चात्तत्तदन्यप्रत्यनुसारेण शोषितं श्रीमदमरचन्द्रस्यात्मजेन | अमृतलालेन श्रीदेवचन्द्रीय पुस्तको डारभाण्डागार कार्यवाहकद्वारेति विज्ञप्य स्खलितमार्जनविषयां च विधाय विज्ञप्तिकां समाप्यत इदं श्रमण चरणकमलचञ्चरीकानन्दसागरैरिति । श्रीमदणहिलपत्तने श्रीवीरस्य २४४० तमे वर्षे श्रावणकृष्णनवम्यां शनिवासरे.
DOG
980606395996
उपोद्घातः
॥ ५ ॥
inelibrary.org
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
००००००००००
199991
प्रथमेऽंशे दृष्टान्ताः । | धर्मनृपस्य उभयगतानिष्टहरणे विधिना विद्याग्रहणे श्रेणिकनृपस्य
रक्तत्वे तलवरस्य द्विष्टत्वे दुर्योधनस्य मौढ्ये गङ्गापाठकस्य पूर्वव्युद्राहिते गोपालकस्य अतिशयबोधे उदायनस्य ..... अनवस्थिते श्रेष्ठिगृहिण्याः.... बधिरकुटुम्बस्य कुग्रहे लोहग्राहकनरस्य
****
....
****
॥ अथ दृष्टान्तानां विषयाणां चानुक्रमः ॥
....
....
....
www.
....
....
....
....
....
----
....
....
....
....
....
....
****
पत्राङ्कः
५
७
.
८
९
९
AAJ
११
१२
१२
पामरस्य
श्रुतग्राहिणः पारतन्त्र्यादिना धर्मश्रवणे बटुकस्य क्रियाभ्यासे श्यामलवणिजः कृष्णावनिसमानामानन्दादीनाम् मणिखनिसमेन्द्रनागस्य उपदेशत्यागे कपिलस्य विषपरिणामे सूचीमुख्याः यथाश्रुते कुलपुत्रकस्य
....
मुनशैलस्य अयोग्यत्वे गोग्राहकद्विजानां योग्यायोग्यत्वयोः.....
....
****
....
....
....
****
....
....
....
....
....
....
....
****
****
....
....
....
****
....
....
www.
....
....
....
पत्राङ्कः
१३-२ १३
१४
१५
१५
१६
१९
२०
२१
२३
२६
3००००००9999999
jainelibrary.org
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्राङ्क:
पत्राङ्कः
विषयक्रमः
उपदेशरलाकर
४८
२७
॥
६
॥
OOOOOOOOOOOOOOOGS
कृष्णभेरीपालकयोः .... ... आभीर्योः ....
अर्थित्वे सोमवसोः (मिह भुंजेयवमित्यादेरर्थः) का परीक्षकत्वे कुरुचन्द्रस्य ..... ....
CMN००
उभयोपकारित्वे कुमारपालनृपस्य ..... वागसारक्रियासारत्वे कालिकाचार्यशिष्याणाम् सर्पसमगुरुत्वे परिव्राजः.... आमोषकसमगुरुत्वे पर्वतकस्य .... ठकसमे केदारमार्जारस्य.... वन्ध्यगोसमे भौतिकशिष्याणाम् .... सखिसमे बप्पभट्टिसूरीणाम् ... बन्धुसमे श्रीहेमचन्द्राचार्याणाम् .... मातृसमे कमलबोधितृतीयाचार्याणाम् पितृसमे श्रावकत्वे बलभद्रस्य । शृगालसमे गुरुत्वे शृगालस्य .... अशुभधर्मदायित्वे पिप्पलादस्य .... कदलीसमे गुरुत्वे केशिकुमारस्य ....
द्वितीयेऽशे दृष्टान्ताः। सरूपोपदेशक्रियाहीनत्वे मङ्वाचार्यस्य जगणिकाभरणसमे गुरौ अङ्गारमर्दकस्य ।
व्यवहार्याभरणसमस्य यवराजर्षेः .... .... | वरदत्तश्रेष्ठिदासीपुत्रस्य वेश्याभरणोपमितक्रियायाम् .... .....
.... स्वमात्रोपकारे आर्यमहागिरेः उभयोपकारशून्यत्वे सहदेवस्य ....
PTTTTTOOCHCGGOOOOOGGE
५५-६० ६१-६३
४१
Jain Education
and
For Private Personal use only
COPainelibrary.org
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्राङ्क:
३५
1000000000000000000G3000
पत्राङ्क: धर्मबीजकरणे धर्मघोषसूरीणाम् .... .... ७६ कुमारपालनृपसुमत्योः श्रेष्ठगुणे परनारीसहोदरता. समरसुभटत्वरूपे विवेकरूपे च ....
.... ८२ रागयुतदेशनायां सावधाचार्यस्य .... उत्सारकल्पाचार्यस्याज्ञाने अतिशययुतत्वे बलभद्रक्षुल्लकस्य .... चारित्रातिशयवत्त्वे श्रीहेमचन्द्रसूरिशिष्ययश|श्चन्द्रस्य .... .... .... ....
तृतीयेऽशे दृष्टान्ताः। आरम्भादौ वैतरणीवैद्यस्य .... असारशुभफलदधर्माहत्तौ सुन्दरवणिजः याणकविक्रयिनटपटूस्य धर्मस्वरूपे
११२ चण्डालीभूतविप्रस्य द्वेषाभावे ....
तुच्छफलधर्मे गजीभूतश्रेष्ठिनः ....
तुर्येऽशे दृष्टान्ताः। अविधौ पुण्यसारनृपतजनन्यादीनाम् कुभावधर्मे निधिदेवस्य .... समगुणदोषे धर्मे श्रीधरस्य अल्पविधिहीनधर्मे रामवामनसङ्ग्रामाणाम् .... अल्पदोषबहुगुणकृद्धर्मे वामनस्थलीयश्रेष्ठिनः १३९
इति चतुरंशमयं प्रथमं तटम् पृथ्वीचन्द्रगुणसागरयोर्नरभवसामर्थे १४७ अचित्ताहारित्वादौ धनश्रेष्ठिनः ....
१६२ कुलधनधर्मविवेकयुतत्वे वस्तुपालस्य अन्यायद्रव्ये धननवलकस्य न्यायद्रव्ये हेलावेष्ठिनः....
१६८
900000000000000000000000
.
.....९९
१
६५
Jain Education
For Private & Personel Use Only
CHORainelibrary.org
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
विषयक्रम
उपदेशरखाकर
000000000000000000
लाकौसुम्भधर्मरागे ब्रह्मसेनस्य किट्टरने जयसिंहदेवस्य.... ....
१८२ शर्करापरिणामे सूरनृपस्य ....
१८९ आम्रादिकृते राज्यादिहारणे दृष्टान्तत्रयी २०७ विवेके अनुपमदेव्याः ....
२२० प्रासुकोदकस्य रोगकृत्वोक्तौ रजार्यायाः .... २२७ प्रभावकत्वे वीराचार्यस्य
इति मध्यमाधिकारश्चतुरंशमयः
अथ विषयानुक्रमः। जगतीतीर्थावतारः.... ........... ४
प्रथमेशे श्रोतृगतयोग्यायोग्यत्वदर्शके तरङ्गाः१३ १ धर्मफलम् ........ ..
श्रोतकथकधमेयोग्यताविधिरूपद्वाराख्यानम् ७
३ अयोग्येषु रक्तादिभेदाः .... .... ४ अनवस्थितादिमूढविशेषाख्यानम् ... ५ धर्मोपदेशवृष्टौ गिरिशिरआधुपनयाः)
। .... फलजनने ७ शुभाशुभद्रव्यवासितावासितवाम्यावाम्यष___टभेदाः योग्यायोग्यत्वयोः ..... ... |८ त्यागलेहनाशितकरतिदर्शनमुपदेशे वाय। सादिनिदर्शनैः ... ९ सर्पादिदृष्टान्ताः १० जीर्णाजीर्णज्वरादिपयःपानवद्गुणदोषदर्शनम् ११ मेघवृष्ट्योपदेशफलाहरणम् .... ...
१२ शैलघनादिदृष्टान्तोदितिः .... ... | १३ अर्थिसमर्थमध्यस्थादयो योग्या दर्शिताः.....
900000000000000000000
२३०
प
राग
...
..
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Finelibrary.org
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्रा:
शक्तशतगुरुस्वरूपोपवर्णनम् .... ८ रीङ्गण्यादितरुवत्सुखदुःखग्राह्याग्राह्यशुभा
शुभफलावकेश्यफलगुरुस्वरूपम् .... ९ क्षाराम्लादिपुष्करावर्त्तान्तमेघैरुपदेशफलो
15 दितीयेऽशे गुरुगतयोग्यायोग्यत्वनिवेदके तरङ्गाः १६
१ रूपोपदेशक्रियाभिश्चाषादिभिर्गुरोः सारूप्यम् ३५ २ श्वपाकवेश्याभरणैः श्रुतमाश्रित्य गुरोः क्रिया
माश्रित्य श्राद्धस्य शुद्धिमाश्रित्य धर्मस्य धर्म
गुणमधिकृत्य जीवानां च चतुर्भङ्गीदर्शनम् ४४ ३ करण्डैः गुरुचतुर्भङ्गी .... .... ४५
रत्नेन आचार्यश्रमणश्राद्धानां स्वपरोभयाall नुभयोपकारतश्चतुर्भङ्गी ......... ४९ ५ वाग्विनयाभ्यां गुरुशिष्यश्राद्धानां सारासा
रत्वेन चतुर्भङ्गी .... ६ सर्पाद्यैः कल्पवृक्षान्तैख्दशभिदृष्टान्तैर्गुरुश्रीका तृरूपाख्यानम् ..... .... ...
अयस्तर्यादिभिर्जात्यपोतान्तैः स्वपरतारणा
0000000000000000000000
१० पुरनिर्धमनादिभिश्चतुर्धा गुरुदेशनाजीवाः
ख्यापिता अत्र .... ..... .... ८४ ११ ज्ञानादिगुणदेशनाभ्यां गुरुचतुर्भङ्गी .... ८६ १२ शिशुकेलिसरआदिवत् गुरुशिष्यश्राद्धचतुर्भङ्गी८८ १३ निम्बादिफला गुरुमुनिश्रावकजीवोदितिः ९० १४ फलजलच्छायायुतवृक्षवत् चारित्रज्ञानोपदे
शैरष्टधा गुरूणामुदाहृतिः .... .... | १५ जलफलच्छायातीर्थान्वितनगवत् गुरूणां
300000000000000000000000
....
५१
९२
Mazinelibrary.org
For Private
Personal Use Only
Jan Education
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशरलाकर
पत्राङ्कः
विषयक्रमः
॥
८॥
DECOCTOTCOOD GOD
पत्राङ्कः । षोडशधोदितिः श्रुतचरणोपदेशातिशयैः.... ९५ ६ कल्पद्रुमादिवनवत् जिनसर्वदेशादीनामा१६ कीटादिसूर्यान्तप्रभावज्ज्ञानादिभिरष्टधा
ख्यानम्..... .... ..... .... १२२ गुरूणां वर्णनम् .... .... .... ९७७ मुखपरिणामरम्यारम्यबुद्धजिनतपआदिध
मोदन्तः....
.... .... १२४ तृतीयेऽशे धर्मयोग्यायोग्यत्वनिवेदके तरङ्गाः ८ ८ मुखपरिणाममिष्टामिष्टभारतादिधर्मप्रबन्धनम् १२५ १ बालादिभक्षितैरण्डादिवत् मिथ्यात्वं जिन
धर्मश्च ख्यापितौ .... ........ १०१ । चतुर्थेऽशे विध्यविधिख्यापके तरङ्गाः ९
कन्धेर्यादिवत् नास्तिकादीनां धर्माः ख्याताः १०५ १ विधिस्वरूपम् .... .... .... १२७ ३ शलभादिभारण्डादिभिर्नास्तिकादीनां धर्मो
२ परिखादिजलवन्मिथ्यात्वकुभावप्रमादाविधीl दितिसाम्यम् .... ..... .... १११ तरैर्धर्मचातुर्विध्यम् .... .... १३० ४ सबलाबलादिनरवत् मिथ्यात्वादिधर्माणांप्रथनम्११७ ३ दोषगुणोभयानुभयकृदोषधैर्मिथ्यात्वानिदाने५ अर्कादिभूरुहवत् मिथ्यात्वसम्यक्रियादान
तरभावशून्यैर्धर्मभेदाहरणम् .... .... १३१ यात्रारूपम्
___.... ११९ ४ पूर्ववन्मिथ्यात्वतच्छून्यतन्मिश्रभावशून्यैः परम्१३२
00000000000000000000000
॥
For Private Personal Use Only
inelibrary.org
in Education
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
900656699960000००००००८
पत्राङ्कः
५ पूर्ववन्मिथ्यात्वानारम्भेतरभावशून्यैः परम् १३३ ६ पूर्ववन्मिथ्यात्वविधिहीनयुक्त भावशून्यैः परम् १३४ ७ गुणदोषसमान्यतराधिकानुभयकृदोषधैः सम्यक्त्वमिथ्यात्वमिश्रधर्मविधिहीनभावशून्यैर्धर्मः
पोढोदितः
८ गुणदोषाधिकदोषगुणकृत्त्वेनाल्प बहुसर्वविधिहीनयुक्तैर्धर्मश्चतुर्विध उदितः
८ दोषगुणाल्पाधिकगुणकृत्त्वेन मिथ्यात्वयज्ञदानादिका विधिविधियुतैर्धर्मचातुर्विध्यम् इति प्रथमतटम्.
....
....
....
१ अल्पक्षेत्रकालजीवभावभवसम्पल्लाभविघ्नातिक्रमलभ्यत्वाद्धर्मस्याराधनोपदेशः
....
१३६
१३८
१४०
१४१
२ तृणफलचन्दनरत्नाकरगतप्रमत्ताप्रमत्तवच्चातुर्गतिकाणुब हुबहुतरबहुतमविभागजीवाख्यानम् १४५ संक्षेपेणाकर भावना.....
१४५
१४८
३ नरभवस्य रत्नाकरौपम्यम् ४ रोगसङ्ख्यायुरुपक्रमभयदर्शनेन धर्म उद्योगस्य कृतिर्दर्शिता ५ सुरादीनामविरतिं दृष्ट्वा जिनपक्तिगमनाय
....
....
तत्त्यागः
....
....
....
....
....
६ मुखपरिणामविरससरसचारिचरकशिशुशूकरैलकषण्ढ गजवज्जीवचातुर्विध्यम्
७ शुकमशकमक्षिकादिककरिहरिभारण्डरोहितकचाषादिवत् मिथ्यात्वगृह स्नेहतोऽधमादयो विभाविताः.....
....
....
....
....
पत्राङ्कः
----
१४९
१५५
१५९
१६३
3000
Panelibrary.org
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
लाविषयक्रम
उपदेशर
पत्राका नाकर- Melle मद्यामृतपूर्णमार्तिकसौवर्णकलशवत्कुला
सबद्धर्मरगाः .... ..... .... चाराभ्यां मनुष्या निरूपिताः.... .... ५ किरोलकिट्टदुकूलकृष्णवलीनील्यादिवत्पादलस्नेहगुल्यवेसरयुतमोदकवत्कुलधनधर्म
परङ्गाः ........ .... .... विवेकयुता मनुष्याःप्ररूपिताः
६ सजलदेतरातारकेतरग्रहहीनपूर्णचन्द्रनिशा१० सुदलस्निग्धसगुल्यमोदकवदष्टधा कुलधन
सजलदेतरदिनवन्मतिधर्मों जीवानामष्टधा धर्माव्याः जीवा वर्णिताः
निर्धारितौ
७ त्यागलेहनाशितकरतिकृद्वायसश्वेभहंसवत् द्वितीयेऽशे
जीवानां जिनधर्मः .... ............. १ तैलोदकलोहानलपयोजलपारदसुवर्णरसलो
८ यवनालेञ्जरसगुडखण्डाशर्करावद्धर्मपरिणामा हवद्धर्मभावनाः शिवमाश्रित्य विस्तृताः.... १७३ वर्णिताः .... .... २ एकादश प्रमादाः पित्रादयः ....
९ तृणगोमयकाष्ठाग्निप्रदीपमणितारकसूर्यच|३ पित्राद्या द्वादश हिताः ....
न्द्रप्रभावद्धर्मरुचयः .... ४ चूर्णकगुजापतङ्गचोलकविदुमकौसुम्भकप्पो- | १० पुरशूकरमहिषवृषबकगजहंसपङ्कजलरु
00000000000000000000000
....
१७०
GEEEEEEEEEFFECTOGETHE
__
Jain Education irala
For Private Personel Use Only
belorary.org
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्राङ्कः
000000000000000000
पत्राः चिवत्पुण्यपापरुचयः
मृगतन्दुलमत्स्यानामुच्चत्वादिख्यानम् .... २०९ ११ विष्ठिभाटकस्वकतृणचन्दनघनसारनिधिवह
अनुश्रोतःप्रतिश्रोतोऽन्तमध्यसर्वतश्चरमीला नवद्धर्ममिथ्यात्वपापभावाः .... .... १९९ नवत् मुनिश्रावकचरणं श्रुतधर्मे
.... २११
मध्यचरान्तमीनवच्चतुर्धा .... .. तृतीयेऽशे
areerein१ सुखतद्धेतुभयविनाशीतरज्ञानम् .... २०४
तुर्येऽशे२ गुणत्यागात्पभोर्मोक्षदानमनादिनगरत्या
कल्पतरुनिधिरत्नादिमनोवाञ्छितसुखावागाच्च तत् ....
.... २०६
प्तिर्धर्मादिति निर्दिष्टम् .... २१४ ||३ विषयहेतवे स्वर्गादिहारणं आम्रादिकृते रा- | २ पुरुषार्थचतुष्के प्राधान्यं धर्मस्यैव ... ज्यादिहारणमिवाशुभम् ..... .... २०८
३ दलस्नेहगुल्यवेसरयुतमोदकवत्सम्यक्त्वभा१४ उदितोदिताद्या भरतहरिब्रह्मदत्तकालसौ
वविधिनिजोचितत्वयुतो धर्मश्चतुर्धा .... २१९ करिका:.... .... .... .... २०८ ४ दलस्नेहगुल्यवेसररूप्यकयुतमोदकवत्सउच्चनीचच्छन्दोभिः कुमारपालदशवदनबल
म्यक्त्वभावविधिनिजोचितातिशयैः पश्च
00000000000000000000000
Jain Education india
For Private & Personel Use Only
Homenelibrary.org
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशरनाकर
छरछरे
विषयक्रमः
॥१०॥
पत्राङ्कः धा धर्म...... .... .... .... २२१ ८ साटोपाद्योषधवद्धर्मस्य षड् भेदाः .... २२५ 1५ अगदप्रतिचारकपथ्यमुखवासबहिष्क्रियावत्क
९ अल्पबह्वादिभेदौषधवद्धर्मपापे
२२८ महराणि सम्यक्त्वव्रतावश्यकदानौचित्यानि २२२ १० विद्यादिचूतादिसाधर्म्यण शीघ्राशीघ्रफलत्वम् ६ अबहिष्क्रियं चतुष्पदमगदं यथा गदं निराक- ११ चक्रिशाल्यादिवत् सत्त्वभावयुक्तता ... २२९
रोति तथा दानाद्यन्ता भवदुःखरोगानिति २२२ | १२ जिनतीर्थाद्या उद्योताः ७ दर्शनस्य रथेनौपम्यम्
.... २२४
२२९
DGOOOOOOO000366@GOGGO
00000000000 छ
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. १
Jain Education In
90000000000
श्रेष्ठि- देवचन्द्रलालभाई - जैनपुस्तकोद्धार - प्रन्था श्रीमन्मुनिसुन्दरसूरिविरचिते
उपदेशरत्नाकरः ।
श्रीसर्वज्ञाय नमः श्रीगुरुभ्यो नमः ।
जयश्रीप्राप्तितो मोह - रिपोरमलकेवलः । यो जगत्कृपया धर्म- मूचे तं श्रीजिनं स्तुवे ॥ १ ॥ नाथः प्रजानां पुरुषार्थदेशनादनिष्टहर्तेष्टकरश्च योऽभवत् । तमादिमं भूमिभृतां तथार्हतां, जगद्गुरुं श्रीऋषभप्रभुं स्तुमः ॥ २ ॥ अशेषतः शान्तिमुपद्रवाणां जगत्सु कुर्वत्कृतवत्करिष्यत् । यस्याभिधानं दधतेऽन्वयित्वं स शान्तिनेताऽभिमतार्थसिद्धये ॥ ३ ॥ यः श्यामवर्णोऽपि वशीकरोति, ध्यातः सतामीप्सितशर्मलक्ष्मीः । जयाय बाह्यान्तरवैरिनेमिर्नेमित्रिलोकः स जिनेन्द्रनेमिः ॥ ४ ॥
1000
jainelibrary.org
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१॥
000000000000000000000000ळ
पार्श्वः स वः पातु बिभर्ति सप्त-द्वीपाङ्गिनां सप्त भयानि भेत्तुम्। यः सप्तशूलायुधमंसगामि-सप्तस्फटाहीन्द्रतनुच्छलेन ॥ ५॥ श्रीवर्धमानप्रभुरेष पुष्यात् , प्रवर्धमानाः सुखसंपदो वः। जगत्सु यस्त्रासयितुं नु विघ्नमृगान् दधात्यङ्कमिषान्मृगेन्द्रम् ॥ ६ ॥ नामादिभेदैर्विशदैश्चतुर्भिर्ये लोककालत्रितयं पुनन्तः। भवोद्विजां मुक्तिपदं ददन्ते, सर्वेऽपि ते सर्वविदो जयन्तु॥७॥ ध्याताऽपि या प्रवरकाव्यफलान्यमन्दाऽऽनन्दोल्लसद्विबुधरस्य रसानि दत्ते । श्रीभारती जगति कल्पलतेव नव्या, बोधिं धियं च विशदां दिशतामियं मे॥८॥ विश्वोत्तमैर्महिमलब्धिगुणैरशेषैर्भास्वत्सु येषु किरणैरिव भानवत्सु। सूक्ष्मोडवन्ति निखिला अपि सूरयोऽन्ये श्रीदेवसुन्दरगणप्रभवो मुदे ते ॥ ९॥ यैर्मादृशेऽपि कठिनोपलसंनिभेऽस्मिन् , गोभिर्व्यधायि वरबोधरसोद्भवः स्वैः। नव्यानिमानमृतदानपरान् सुधांशून् , श्रीज्ञानसागरगुरून् प्रणतोऽस्मि भक्त्या ॥१०॥
HINDVIỆT TIỆP Giới GDP ( ) , M , L là 44
MIT
Jain Education
hw.jainelibrary.org
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
1000000000000000000000
मूर्ति सुधारसमयीमिव वीक्षमाणा, येषां सुधाप्लवसुखं ददतां दृशां ज्ञाः। अक्ष्णामवाप्य मतिकृत्त्वमुदासते ते, श्रीसोमसुन्दरगणप्रभवो जयन्तु ॥ ११ ॥ इति स्तुत्यगणं स्तुत्वा, मुनिसुन्दरसूरिणा।जैनधर्मोपदेशेन, क्रियते वाक्फलेग्रहिः॥१२॥ परोपकारः सततं विधेयः स्वशक्तितो ह्युत्तमनीतिरेषा । न स्वोपकाराच्च स भिद्यते तत्, तं कुर्वतेतद् द्वितयं कृतं स्यात् ॥ १३॥ स चाखिलाऽनिष्टवियोजनेन, सर्वेष्टसंयोजनतश्च साध्यः । इष्टं त्विहा कैटभवैरिकीटमैकान्तिकात्यन्तिकमेव सौख्यम् ॥ १४ ॥ तच्चास्ति मोक्षे न भवे यतोऽत्र, प्रभङ्गुरं दुःखयुतं च शर्म।
तदाथनां तत्, सम्यक् प्रसाध्योऽत्र परोपकारः ॥ १५॥ मोक्षस्तु दातुं न करेण शक्य-स्तदर्शनीयस्तदवाप्त्यपायः। उपायतेः सम्यगुपासिताद्धि, भवेदुपेयस्य सुखेन सिद्धिः ॥ १६ ॥
BODஇருருருருருருருருவOE
-
Jain Educat
Tww.jainelibrary.org
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
2009
उपदेशर
॥२॥
तस्यास्त्युपायः खलु धर्म एव, तं च प्रवादा बहुधा वदन्ति । पृथक् पृथक् स्वस्वमतीयशास्त्रैः स्वरूपभिद्धेतुफलादिवाभिः ॥ १७ ॥ न ते च सर्वे शिवसिद्धयुपायाः किंत्वेक एवाखिलवित्प्रणीतः । सुदुर्लभोऽयं मिलितः परैस्तु, मुग्धैर्विना शुद्धगुरूपदेशम् ॥ १८॥ अयं पृथक्कृत्य ततः परेभ्यः प्रदर्शनीयः शिवहेतुरेकः । परेऽयशुद्धा इति दर्शनीयाः, पृथक्कृतिर्यस्य तथैव साध्या ॥ १९ ॥ शिवार्थिनां मन्दधियां ततो नृणा-मनुग्रहार्थ विविधैर्निदर्शनैः । व्यक्त्या विशुद्धयादिभिदां जिनोदितं, धर्म ब्रुवेऽन्यानपि तत्प्रसङ्गतः ॥ २० ॥ प्रारभ्यते स्वल्पधियाऽपि तेनो-पदेशरत्नाकरनामशास्त्रम् । नानातरङ्गादिमयोपदेशै-र्दधत्स्वरूपं स्वपरोपकृत्यै ॥ २१ ॥ विचार्यते शक्तिरथाप्यशक्ति-र्न वै मया येन तयोर्विचारः । परोपकारैकरसे कलङ्क-त्यत्र प्रवृत्तश्च तदेकहेतोः ॥ २२॥
TTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTT
॥
२
॥
©
Jain Educational
For Private & Personel Use Only
PARMr.jainelibrary.org
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
19000000000000000000000
व्याख्यातॄणां बुद्धिभेदान् विभाव्य, श्रोतॄणामप्याशयान्नैकरूपान् । तादृक्सामग्र्योपकार्योपकारं, जानेऽनेकैरेव धर्मोपदेशैः ॥ २३ ॥ एकाहिकागमगभीरफलैतदन्य-मिथ्यात्विभद्रकबुधेतरयोग्यतायैः ।
भेदैस्ततो नवनवैः सुकृतोपदेशान्, वक्ष्ये बहूनिह परप्रतिबोधसिद्धयै ॥ २४॥ एतवृत्तद्वयस्य व्याख्या-व्याख्याकृतां बुद्धिभेदान् मन्दमन्दतरविशिष्टविशिष्टतराद्यवगमरूपान् प्रकरणसिद्धान्तविचारकथादिव्याख्येयरुचिरूपान् वा, श्रोतॄणामपि आशयाँश्चैतदनुसारेण विचित्ररूपान् , विभाव्य, ताहक्सामाग्र्येति तादृशा क्षेत्रावसरश्रोतृपुरुषादिवैचित्र्यरूपया सामथ्या, उपकार्याणां किं व्याख्यास्यत इति चिन्तानिरासेनोपदेष्ट्रणां नवनवव्याख्यानश्रवणप्रमोदिश्रोतृणां चोपकारमुपदेशैरनेकैर्विचित्रैरेव जाने इति संटङ्कः ॥ २४॥ | एकाहि-ततः पूर्वोक्तकारणादिह उपदेशरत्नाकराढे ग्रन्थे नवनवैर्भेदैर्बहून् सुकृतोपदेशान् वक्ष्ये इति योगः।। भेदानेव कियतो नामग्राहमाह एकाहिकेत्यादि एकदिनव्याख्यानाही ऐकाहिकाः, एतदन्यशब्दस्य प्रत्येकं योगात् एतेभ्योऽन्ये व्याहिकादयः, आगमेति सूचकत्वात्सूत्रस्यागमानुसारिणो आगमालापकाद्यर्थरूपाः, एतदन्ये प्रकरणविचाराद्यर्थरूपाः स्वमतिग्रथितवृत्तगाथादिरूपाश्च, गभीरेति गभीराथों, एतदन्ये प्रकटार्थाः फलेति पुण्यपापफलप्रकाशनरूपा ॥ एतदन्ये पुण्यपापस्वरूपकारणादिप्रकाशनरूपाः, अत्रैकाहिकादीनां चतुर्णी पदानां द्वन्द्धं कृत्वा तत एतदन्यशब्देन बहु
0000000000000000000000
त्वात्सूत्रस्यागमायाख्यानाही एकबहन सुकृतो
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
PANMainelibrary.org
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर०
मुनिसुन्दर 6 वचनान्तेन द्वन्द्वः । तथा मिथ्यात्विनामितरशब्दस्य प्रतिपदं योगात् तदितरेषा मिश्रसम्यग्दृगादीनां, भद्रकाणामितरेषां सू० वि० कठिनादिप्रकृतीनामभिगृहीतमिथ्यात्वादिना तच्छास्त्राऽनुपदेशार्हाणां, बुधानां स्वपरशासनानुगविज्ञानामितरेषां मुग्धा
दीनां च, प्राग्वद् द्वन्द्वे योग्या उपदेशा इति सर्वत्र विशेष्यपदाध्याहारः। ततः प्रायोजितपदैर्द्वन्द्वे, तेषां भावस्तत्ता तदायै| दैः, आदिशब्दाद्राजमन्त्रिक्षत्रियब्राह्मणादियोग्यग्रहः।
स्तुवे तमुष्टं विजहाति गोस्तनी-मसत्प्रलापैर्न तु निन्दतीह यः। स्वकार्यतो योऽप्युपजीव्यदूषये-देतैः कवेर्वाचममुं च धिक् खलम् ॥२५॥ कवेर्न दोषोऽयममुष्य यद् गिरं, वदत्यदोषामपदोषिणीं खलः । रविन दुष्टोऽत्र यदस्य भांद्विक-द्विषन् सुदीप्रामपि वेत्ति तामसीम् ॥ २६ ॥ स्तवं स कस्याहति नो गणः सतां, विदरसूक्ष्मार्थदृगप्यहो न यः। परस्य दोषान् महतोऽप्यवेक्षते, न वक्ति वा यो हृदयस्थितानपि ॥ २७ ॥ सदूषणास्ते न खलाः कथं स्यु-गृह्णन्ति ये तान्यनुशास्त्रगुम्फम् । रीत्यैव सन्तः सगुणागुणान् ये समन्ततोऽप्याददते कवीनाम् ॥ २८ ॥
இருருருருரு
000000000000000000
Jain Education Heral
For Private Personel Use Only
INrjainelibrary.org
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000
सन्तस्ते सुचिरं जयन्तु सुतरामीडे खलानप्यमून् , शास्त्रे येऽनुपदं गुणप्रकटनादू दद्युः प्रतिष्ठा कवेः। का काये चानुग्रहकाम्ययेव विविधान्दोषान् गृहीत्वाऽथवा,यादृक् तादृगपीदमर्थगुणकृभूयाज्जयश्रीपदम् ॥२९॥15 - इति श्रीतपागच्छे श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते जयथ्यङ्के श्रीउपदेशरत्नाकरे पीठिकारूपो जगतीतीर्थावतारः॥
अथ प्रथमतटम् ॥ तत्रादौ स्वेष्टसिद्धये समुचितेष्टदेवतानमस्कारमङ्गलं चिकीर्षुर्युगादिसमये समग्रधर्मकर्मव्यवस्थितिसूत्रणासूत्रधारश्रीऋषभदेवनमस्कारमाह ग्रन्थकारःजयश्रीसंगम रातु, श्रीमानादिविभुमम।सुतत्त्वनिधयो येन, सतां दत्ता हितैषिणा ॥१॥ स्पष्टम्
धर्म ब्रुवे इत्युक्तं प्राक् अथ धर्मस्यैवादौ ग्रहणविधिमुपलक्षणात्प्रदानविधि चाभिधित्सुः फलप्रधानाः प्रारम्भाः प्रेक्षावतां भवन्ति, इति फलाविष्करणपूर्वकं तद्विषयमुद्यमोपदेशमाह- .
जयसिरिवंछिअसुहए, आणि हरणे तवग्ग सारंमि। इह परलोअहि अत्थं, सम्मं धम्ममि उज्जमह ॥१॥ R व्याख्या-जयसिरित्ति, जयः सर्वोत्कर्षः समग्रबाह्यान्तरङ्गद्विषजयेन श्रीभरतचक्रवर्तिप्रभृतीनामिव देशोत्कर्षश्च कियद्विषजयेन श्रीकृष्णमहाराजादीनामिव, श्रियो मणिसुवर्णाद्या राज्यादिकाश्च नवनिध्यवधयोऽत्र, इन्द्राहमिन्द्रत्वाद्याः
000000000000000000
Jain Education National
For Private & Personel Use Only
Wlaww.jainelibrary.org
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3
AM
मुनिसुन्दर परत्र, तीर्थकृत्पदसंबन्धिन्योऽष्टमहाप्रातिहार्यादयश्च, जयेन युक्ता वा श्रियः प्राग वर्णितस्वरूपाः जयश्रियः, वाञ्छितानि | उपदेशर० सू० वि०10 सुखानि च श्रीशालिभद्रादीनामिव उपलक्षणाद्वाञ्छाऽतिगानि च, ततः पदद्वयस्य पदत्रयस्य वा द्वन्द्वे तानि ददातीति तरंत १
जयश्रीवाञ्छितसुखदस्तस्मिन्, तथाऽनिष्टं दुःखनिमित्तं च आधिव्याधिव्यसनशोकेष्टवियोगानिष्टयोगदुष्टग्रहदेवता॥४ ॥
धुपद्रवदारियादि, तत् हरति स्वाराधकगतं परगतम् उभयगतं चेत्यनिष्टहरणस्तस्मिन् , तत्र स्वाराधकगतं यथा-सुदर्शनश्रेष्ठिधम्मिल्लविद्यापतिचन्दनबालादीनां शीलतपोदानादिधर्मः, परगतं यथा-तीर्थकरलब्धिसंपन्नमहादीनां ताक तपः, यथा निजस्मानजलनिखिलनरतिर्यसर्वरोगाद्युपद्रवापहर्त स्वकरस्पर्शश्रीलक्ष्मणहृदयप्रविष्टशक्तिवित्रासिविशाल्यादीनां च प्राग्भवाद्याचीर्ण तपः, उभयगतं च यथा श्रीधर्मनृपस्य सचित्तादिविरतिः पात्रादिदानं चेति. उभयगतानि-16
ष्टहरणे धर्मनृपोदाहरणं यथाIPL कमलपुरे कमलसेननृपस्य पुरोऽन्यदा नैमित्तिको द्वादशवार्षिकं दुर्भिक्षं भाव्यचकथत् राज्ञश्चिन्तातुरस्य सभास्थस्या
पाढनवम्यां मक्षिकापक्षमात्रमनं जातं सभ्यैः प्रेक्ष्यमाणं मनोरथैः सहावर्धत, जलवृष्ट्या जवाजलस्थलैक्यमजायत, गतंकी दुर्भिक्षं दुरितैः सह जनानाम् , अहो ज्ञानीत्युपजहसे नैमित्तिकः. अन्यदा चतुर्ज्ञानी युगन्धरगुरुरागमत्. राजादयस्तं वन्दित्वा नैमित्तिकोक्तं कथं विघटितमित्यप्राक्षुः, गुरुराह-ग्रहचारयोगेन द्वादशवार्षिक दुर्भिक्षं भाव्यपि कस्यचित् पुण्यवतो महता पुण्योदयेन क्षिप्तं, तत्स्वरूपं यथा
॥४॥ पुरिमतालपुरे प्रवरदेवनामोच्छिन्नकुलः सदाप्यविरतित्वेन सर्वभक्षी अजीर्णेन कुष्ठयभूत्. लोकैधिकृतो मुनीनू दृष्ट्वा
00000000000000000
00000000000000000000000
in Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
FGGGGGGGGGGGாடு
कथं मे कुष्ठरोगः१ कथं चोपशाम्यत्येषः! तेऽभ्यधुः-भद्र, अविरतो ह्यात्माऽसंतोषतो यत्र तत्र यत्तद् यदा तदा खादति, ततोऽजीर्णप्राबल्येन कुष्ठादिरोगोद्भवः. यदि च विरतो भूत्वा चतुर्विधाहारपरिणतो भोजनं कुरुषे, तदा रोगक्षयः श्रेयश्च स्थात्। तत एकमन्नमेका विकृतिरेकं शाकं च प्रासुकं नीरमिति परिमितभोजी बभूव, क्रमान्नीरोगतां गतः सः. ततोऽवगतधर्ममाहात्म्यो निष्पापवृत्त्या व्यवहरन् क्रमतः प्राप कोटीमितं धनं, स्वयं भोगोपभोगपराङ्मुखो नियमिताहार| भोजी पात्रदीनादिदानपरोऽजनि. एकदा दुर्भिक्षसमये प्रत्यलाभयत् प्रासुकघृतादिभिर्लक्षमितान् महर्षीन, प्रच्छन्नदानादिनोद्दभ्रे च लक्षशः साधर्मिकान्. एवं यावजीवमखण्डितव्रतो मृत्वा सौधर्मे शकसामानिकोऽभूत्. सावयकुलंमि वरहुज, चेडओ नाणदंसणसमेओ। मिच्छत्तमोहिअमई मा राय चक्ववट्टीति ॥१॥ इत्यादिविभावयंस्ततश्युतोऽत्रैव पुरे शुद्धबोधष्ठिनो व्योमलापत्न्यां सुतो जातः, तत्पुण्योदयेन दुर्भिक्षं ग्रहचारादि योगेनोत्पन्नमपि प्रणष्टम्, इति गुरुवचः श्रुत्वा विस्मितमना राजा राजन्यादिपरिवृतः शुद्धबोधश्रेष्ठिगृहे गतः पुत्रं सर्वलक्षणं प्रेक्ष्योत्सङ्गे कृत्वोवाच, भोः पुण्यशालिन् ? जगदाधार? दुर्भिक्षभञ्जक? नमो भवते, त्वमेवात्र तात्त्विको राजा, अहं तलारक्षस्तवाऽस्मि. इत्यभिधाय धर्मनृप इति नाम तस्य दत्तवान्. यौवने बह्वीराजकन्याः परिणिन्ये सः, तत्पुण्यप्रभावाच्च प्रजासु अशिवदुर्भिक्षादिनामाप्यनश्यत्. सदा प्रमोदाद्वैतं चाभूत्. सम्यक्त्वद्वादशवताराधकः स भुक्तभोगः क्रमाद्दीक्षामादाय तद्भवे एवाप्तकेवलः प्राप मुक्तिमिति. एवं धर्मनृपस्य विरतिपात्रादिदानरूपो धर्मः स्वपरयोरनिष्टं रोगदारियादिदुर्भिक्षादि चाहार्षीदिति. तथा त्रिवर्गो धर्मकामार्थाः, तेषु सारः, धर्ममूलत्वादितरयोः, तदुक्तं-धर्मे सिद्धे ध्रुवा सिद्धिघुम्नप्रद्युम्नयोरपि । दुग्धो
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐot
Jain Education intaaleel
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
114 11
Jain Education
| पलम्भे सुलभा, संपत्तिर्दधिसर्पिषोः ॥ १ ॥ तस्मिन् धर्मे इहलोकपरलोकहितार्थं हे भव्याः । सम्मति सम्यं विधिशुद्ध्या भावशुद्ध्या च, तथैवाराधने समग्रफलत्वात् यद्वा सम्यगिति धर्मविशेषणं असम्यग् धर्मस्य कूटकार्षापणस्येव अभिलषित - फलानकत्वात्, ततश्चैवंविशेषणे सम्यग्र धर्मे उद्यच्छतेति गाथार्थः ।
इति प्रथमस्तरङ्गः समाप्तः ॥
5000
उपदेशर० तरंग १
॥ ५ ॥
w.jainelibrary.org
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्वितीयस्तरङ्गः ॥ अथास्य परमरहस्यभूतस्य धर्मस्य ग्रहणविधिमाह
जुग्गेहिं जुग्गपासे सो पुण जुग्गो गहिजए विहिणा । संपुण्णसुहफलो जं, एव चिअ अन्नहा इयरं१द्वारगाथा व्याख्या-जुग्गेहिन्ति, स पुनर्धर्मो योग्यैर्गृह्यते योग्यानामेव दीयते इत्यर्थः वहिर्मलप्रक्षालनं जलमपि हि योग्य एव पात्रे निधीयते, नत्वयोग्ये तत्रानर्थफलत्वात्. किंपुनर्जन्मसहस्र संचितान्तर्मलतृष्णातापन्यापत्तिविच्छेदहेतुर्धर्मः तदुक्तम् - आमे घडे निहत्तं, जहा जलं तं घडं विणासेइ । इअ सिद्धंतरहस्सं, अप्पाहारं विणासेइ ॥ १ ॥ तथा जुग्गपासेत्ति योग्याना - मेव पार्श्वे गृह्यते, नत्वयोग्यानां जलवत् यदुक्तं - चारित्रेण विहीनः, श्रुतवानपि नोपजीव्यते सद्भिः, शीतलजलपरिपूर्णः कुलजैश्चाण्डालकूप इव ॥ १ ॥ सोपुणजुग्गोत्ति स पुनर्धर्मो योग्यएव गृह्यते नत्वयोग्यो हिंसादिकलुषः, परिखोदकवत् तथा गहिजए विहिणत्ति गृह्यते विधिनैव नत्वविधिना न खलु जलमपि प्रतिकूले कलशे संक्रामति विधिश्चात्र विनयबहुमानादिः उक्तं च- सीहासणे निसन्नं सोवागं सेणिओ नरवारिन्दो । विज्जं मग्गइपयओ इहसाहु जणस्स सुअविणआ ॥ १ ॥ श्री श्रेणिक संबन्धश्चायं, राजगृहनगरे श्रीश्रेणिकः क्ष्मापतिः, चेलणाराज्ञी, अन्यदा मेदिनीशक्रश्चेल्लणाया एक स्तम्भधॐ वलगृहनिवासमनोरथम जिज्ञपदभय कुमारम् ततोऽभयमन्त्री तादृक्स्तम्भार्थमटव्यां भ्रमन् स्तम्भोचितं सुलक्षणं तरुमेकमद्राक्षीत्, नायमनधिष्ठायक श्छायातरुरित्यौत्पत्तिक्या धियाऽवधार्य तदधिष्ठायकमाराद्धुमुपवासत्रयमतनोत्. तुष्ट
3000
99909669965909566999999खिसिटि
ainelibrary.org
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मुनिसुन्दर सुरः समाचष्ट, तिष्ठत्वसौ ममाश्रमः, सर्वर्तुकवनाद्भुतमेकस्तम्भं रलमयं सौधं विधास्ये, एवमस्त्वित्युक्त्वा यावत् | उपदेशर० सू० वि०सचिववरः पुरमलमकार्षीत्तावदैक्षिष्ट भवनमेकस्तम्भं विमानश्रीविडम्बि निष्पन्नं सर्वर्तुवनोपेतम्. तथाविधसौधं निध्या-10 तरंग २
याऽधिकं धन्यमन्यस्तद्वनं रक्षितुमभ्रंलिहं वप्रमकारयत् रक्षकांश्च न्ययुङ्ग तथा, यथा पक्षिणोऽपि तत्र प्रवेशनालभन्तेति. अन्यदा तत्रैव पुरे श्वपचप्रेयसी गुर्विणी स्वभर्तुश्चतफलास्वाददोहदमवादीत् , अकालश्चाम्राणां स, सर्वतुकवने च तानि सन्ति, परं न केनाप्युपायेनाप्यन्ते. इति ध्यात्वा श्वपाकः सुधीर्वप्राद् बहिःस्थित एवाऽवनामिन्या विद्यया शाखामाकृष्य चूतान्युपाददे निशि उन्नामिन्या विद्यया तां यथास्थानं न्यस्थापयंश्च पूरयामास दोहदं पत्न्याः, अथारक्षाः प्रातः
शाखां फलरहितां प्रेक्ष्य साशङ्कमनसः कथयामासुमहीपतेः देव, गतागताद्यभिज्ञानं नेक्ष्यते कस्याऽपि फलानि तु केनाकाप्यात्तानि शाखायाः, य एवं गृह्णीयात् कथं तस्माद्रक्षणीयं वनम्. इति तच्छ्रुत्वा मन्त्रीन्दुमादिशन्मेदिनीपतिः. पञ्चषड्दिनान्तश्चौरं स्वशिरो वाऽर्पयेरिति. तस्करस्तु मन्त्रीन्दोर्न क्वाप्यभूत्करगोचरः ! अन्यदा क्वचिद्देवायतने पूर्वरङ्गाङ्गणसंगतान् जनान् मुख्यनट्यामप्राप्तायामभयः प्रोचे वसन्तपुरे जीर्णश्रेष्ठी निःस्वः, तदंगजा विवाहसामग्र्ययोगात् बृहत्यभूत्. जनेऽपि बृहत्कुमारीति नाम प्रासिध्यत्. सा वरार्थं कामदेवमपूजयत्. अन्यदा निशिपुष्पार्थ मलये प्रविष्टा मालिकेनोक्ता च चौरि किं ते कुर्वे साऽवोचत् कुमार्यस्मि, मां कोप्युद्वहति न तेन पुष्पाण्यादाय काममर्चामि. मालिकोऽवददद ढासति चेत् प्रथमं ममान्तिकमेष्यसि तदा त्वां मुञ्चे यथेष्टं च पुष्पाणि गृहाणेति. तदभ्युपगम्य गृहं गता परिणीता च मृतभार्येण केनापि धनिना, वासगृहावसरे च प्रतिज्ञातं पत्युः प्रोचे, तेन प्रहिता च निशि मलये यान्ती दृष्टा सालङ्कारा
00000000000000000000
0000000000
For Private Personel Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000
चौरेस्लैहियमाणा च स्ववृत्तान्तमुक्त्वा वलमाना वाञ्छितं कुर्या से इत्याख्यात्. तैर्विसृष्टा चाने राक्षसं प्रसनोद्यतं बीक्ष्य स्ववृत्तान्तं निवेद्य व्यावृत्तां मां भक्षयरित्याचख्यौ, तेनाऽपि मुक्ता मलये ग्राफ्स् , कथमागतेत्यारामिकेण पृष्टा, स्ववृत्तान्तमादितोऽवादीत्. या पत्या चौरै राक्षसेन च मुक्ता प्रहिता च सा न सामान्येत्यामृश्यारामिकस्तां व्यसृजत् । सद्यो व्यावृत्तां तां वृत्तान्तं पृष्ट्वा मालिकादपि कथं हीनः स्यामित्युक्त्वाऽमुखद्राक्षसः, मालिकराक्षसाभ्यां मुक्तेत्यमुश्चं-का चौरा अपि साभरणा, स्वगृहागताऽवगतवृत्तान्तेन भा गृहस्वामिनी कृतेति । भोलोकाः ! विचार्य वदत भर्तृमालिक चौररक्षसां कःसाहसिकः? इति. ततः प्रशशंसुः सेा भर्तारं, चौराश्च तस्कराम् , औदरिका राक्षस, पारदारिका मालिक चति. ततश्चौरप्रशंसकत्वेन श्वपाक तस्करं विदन् मन्त्रीन्दुरवादीत् ,कथमग्रहीराम्राणीति वद, विधयेत्युक्ते सां राज्ञे प्रयच्छ जिजीविषुश्चेत् , ततः सिंहासनोपविष्टाय राज्ञे दत्ते स्म सां विद्यां पाणपत्तिः, नंतु संक्रान्ता सा मनागपि. ततः सचि-का ववचसा भूतलनिविष्टो भूपतिःसिंहासननिषण्णं पाणपति विद्यामर्थयते स्म, सद्यः संक्रामति स्म च सेति. एवं ग्रहणे ||२|| हेतमाह-संपन्नसहफलो जं एवं चियत्ति. यदित्यव्ययं हेतौ, यस्माद्धेतोरेवमेव पूर्वोक्तचतुष्प्रकारशुद्ध्यैव गृहीतो धर्मः संपूर्णशुभफल: संपूर्णसुखफलो वा भवतीति. अत्रैव व्यतिरेकमाह-अन्नहा इहरत्ति, अन्यथा योग्यत्रयाऽमिलने अविधिना वा गृहीते, इतरदिति अशुभफलोऽफलो भोगराज्यादिमात्रफलो वा भवतीति गाथार्थः॥
॥ इति द्वितीयस्तरङ्गः समाप्तः॥
00000000000000000000
Jain Education initial
M
ainelibrary.org
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग ३ र
मुनिसुन्दरका
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः ॥ सू० वि०
योग्या एव धर्माधिकारिण इत्युक्तं, योग्यस्वरूपं चाऽयोग्यस्वरूपनिरूपणे सुज्ञानमिति प्रथमत उपदेशाऽयोग्यानाहरत्तो दुट्ठो मूढो, पुत्विं वुग्गाहिओ अ चत्तारि । उवएसस्स अणरिह, अहवाइसपाहि बुझंति ॥१॥
रक्तो रागी, यो हि यत्र क्वचिद्रक्तः स तदीयान् दोषानपि गुणतयैव पश्यति तदुक्तं-जं जस्स पिअं, तं तस्स सुंदरं रूवगुणविमुक्कंपि । मुत्तूण रयणहारं, हरेण सप्पो को कं ॥१॥ नतु गुणदोषविवेकपुरस्सरं यथावस्थं वस्तुस्वरूपं तलवरवत्तथाहि-मगधेषु कचित्सन्निवेशे नन्दनो नाम तलवरः, तस्य प्रथमश्रीद्वितीयश्रीनाम्न्यौ पल्यौ. द्वितीयश्रियां रक्तः स तद्गृह एव तिष्ठति. अन्यदाऽगमत् प्रथमश्रिया गृहं, रचितश्च तयोचितो मजनाद्युपचारः, प्रगुणितं च नानाव्यञ्जनगुणोपेतं भोजनं, परं सुन्दरमपिन बहुमतं किमपि तच्चित्ते, उक्तवांश्च-किं भुज्यते द्वितीयश्रिया यन्न राद्धं, तदानय किमपि तद्वेश्मनः शाकम्. ततः प्रथमश्रीः सपत्नी शाकमयाचिष्ट, तथोक्तं-नाद्य राद्धं कुतः शाकम् ? आगत्योक्तं तलवराय, पुनरुक्तं तेन, किंचिदुद्धरिताद्यपि मार्गय, पुनर्गत्वाऽमार्गयत्प्रथमश्रीः, कर्मकरेभ्यो दत्तमित्युद्धरितमपि नास्तीति प्रत्युवाच सपत्नी, तदपि व्यज्ञपयत् पत्ये, यत्किंचित्काञ्जिकप्रायमप्यानय तन्निलयादित्यलपच्च सः, ततः कपायिता सा गत्वा बहिः सद्यो व्युत्सृष्टं वत्सगोमयं तुवरीचणकमिश्रं गृहीत्वा किञ्चित्संस्कृत्य तद्गृहादानीतमिति वदन्त्युपनिन्ये. तलवरस्तुष्टो भुञ्जानोऽभाणीत् , अहो ! मिष्टं, अहो! अहो! रसविशेषः, अहो! सुस्त्रीगुण इति.एष स्त्रीरतोयथा गुणदोषविवेकपराङ्मुखः,
0000000000000000000000
00000000000000000
Jan Education
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा यः क्वचिदू दर्शने रक्तः स विशिष्य गुणदोषौ न विवेचयति यदुक्तम्-कामरागस्नेहरागावीपत्करनिवारणौ । दृष्टि-15|| रागस्तु पापीयान्, दुरुच्छेदः सतामपि ॥१॥ अपि च, मिथ्याकलङ्कमलिनो, जीवो विपरीतदर्शनो भवति । श्रद्धत्ते न
च धर्म, मधुरमपि रसं यथा ज्वरितः॥२॥ इति. IPL द्विष्टः क्रोधमानातिरेकवान् , यो यत्र द्विष्ट. स तस्य गुणानपि दोषतयैव पश्यति इति तद्विषयत्वेनोपदिश्यमानं द्विष्ट-2||
स्यात्महिततया परिणामसुन्दरमपिन कस्मैचिदू गुणाय, प्रत्युतोपदेष्टरनर्थायाऽपि भवति. दुर्योधननृपस्येव, तथाहि| वनवासे त्रयोदशवोमतिक्रान्तायां राज्यलुब्धैः कुरुभिः पाण्डुपुत्रैः सह विग्रहारम्भे कुटुम्बकलहमायोतिविरसं विभाव्य
संधये श्रीकृष्णः प्राप दुर्योधनान्तिकम्, अत्रोक्तिप्रत्युक्तिविस्तरः, यावत्-इन्द्रप्रस्थं यवप्रस्थं, माकनन्दी वरुणावतं ।। कादेहि मे चतुरो ग्रामान् , पञ्चमं हस्तिनापुरम् ॥१॥ इत्थं पञ्चग्राममार्गणे सन्धिकरणे च दुर्योधनोऽभ्यधत्त-सूच्यग्रेण |||
सुतीक्ष्णेन या सा भिद्येत मेदिनी । तदर्धे न प्रदास्यामि विना युद्धेन केशव ॥१॥ ततः पुनारायणः-संदिग्धो विजयो युद्धे, प्रधानपुरुषक्षयः । उपायत्रितयादू, तस्माद्युध्येत पण्डितः ॥१॥ असंदधानो मानान्धः, समेनापि हतो| काभृशम् । आमकुम्भमिवाभित्त्वा, नावतिष्ठेत शक्तिमान् ॥२॥ इत्यादिनीतियुक्तिभिस्तावद्धितानुशास्तिगोचरीचके दुर्योधनं,
यावत्स क्रुद्धस्तं बर्बु सज्जोऽभवत्. तथा चाभ्यधु:-" आकेशग्रहणान्मित्र-मकार्याद्विनिवर्तयेत् । कृष्णः सुयोधनं प्राह, यावत्तं बद्भुमुद्यतः॥१॥ ततः पञ्चग्रामाऽनर्पणात्सकलराज्यहारणं स्वकुलक्षयकरणादि च कुरूणां सुप्रतीतमेवेति. ततश्च
000000000000000000
90000000000000000000000
lain Education intona
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ८ ॥
Jain Education
श्रीकृष्णेऽपि प्रतिबोधदायिनि उत्तानेऽप्यैहिके हितार्थे यथा पाण्डुपुत्रेषु द्विष्टः स दुर्योधननृपतिर्नाऽबुध्यत हितं प्रत्युत श्रीकृष्णेऽपि बन्धनाद्यचिन्तयत्, एवं शासने द्विष्टोऽपि इति .
मूढो मोहोपहतचित्तवृत्तिः, स हि नावधारयति यथावस्थितं वस्तुतत्त्वं नाऽपि परोक्तं श्रद्धते गङ्गाव्यपाठकवत्तद्यथा-अस्ति लाटदेशे भृगुपुरे गङ्गाख्यः पाठकः. स बहुशिष्यपाठनोपार्जित धनो वृद्धत्वे परिणिन्ये, तद्भार्या तरुणी, सा नर्मदाऽपरतटवासिनि कस्मिंश्चित् पुंसि रता प्रत्यहं निशि घटेन नर्मदामुत्तीर्य याति भर्तुश्चित्तं रक्षन्ती मायाविनी * दिवा काकेभ्यो विभेमीति वक्ति ततो बलिं कुर्वन्त्यास्तस्या रक्षायै छात्रान् रक्षपालान् दत्ते. पाठकेनाऽमुक्रमाह्वयेत्युक्ता च बक्ति, नाहं मनुष्येण समं वक्तुं वेद्मि ततः स स्वयमेवाह्वयति तत्रैकेन छात्रेणाचिन्ति, न खल्वेतदार्जवलक्षणं यतःअत्याचारमनाचारमत्यार्जवमनार्जवम् । अतिशौचमशौचं च षड्रविधं कूटलक्षणम् ॥ १ ॥ ततस्तस्याश्चराचरं विलोकयता 5 रात्रौ दृष्टा सा नर्मदामुत्तरन्ती, कुतीर्थेनोत्तरतश्चौरान् मकरेण गृहीतान् किं कुतीर्थेनोत्तरतः ? संप्रत्यपि मकरस्याक्षिणी ॐ पिधत्तेति भणन्ती च, चिन्तितं च. अहो ? स्त्रियाः साहसम्, अन्यदा बलिविधानाऽवसरे काकरक्षार्थमागतेन प्रत्यभिज्ञाता उक्तं च-दिआ कागाण बीहेसि, रतिं तरसि नम्मयं । कुतित्थाणि य जाणासि, अच्छिणं ढंकणाणि अ ॥ १ ॥ तया शङ्कितयोचे, ईदृश एव लोकस्वभावो, मुष्टिं कुर्विति. मुक्तमतः परं नर्मदातरणमिति। ततश्चञ्चलतया तेनैव छात्रेण समं जातोऽस्याः संबन्धः अन्यदा निरर्गलतायै देशान्तरगमनाय तं छात्रं प्रतिपाद्य ग्रामान्तरे गते भर्तरि गृहे मृतकले - वरमानीयाऽग्निना संस्कृत्य च निशि तेन समं प्रस्थिता. प्रातरागतः पतिर्दृष्टं तत्स्वरूपं, हा मृता प्रियेति भृशं खेदं कृत्वो
उपदेशर● तरंग ३
॥ ८ ॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
ध्र्वदेहिककार्याणि विधाय तद् गृहीत्वा गङ्गां प्रति प्रस्थितः, यमुनातटे प्राम,दृष्टश्च तत्र तिष्ठन्त्या षण्मास्यन्ते तेन छात्रेण
समं विरक्तीभूतया तयैव भार्यया सः. जातानुतापया च तया प्रकाशितं तस्यात्मस्वरूपं याथातथ्येन, पाठकः प्राह, का अनुहरसे तां, किन्तु एतानि तदस्थीनि, विविधाभिज्ञानकथनेऽपि एतानि तदस्थीनीत्येव वदत् न प्रतिपाद्यत्ते. ततो
दर्शितस्तया स छात्रः, दृष्टेऽपि तस्मिन्नाह-एष तादृशः प्रतिभाति, परमेतानि तदस्थीनि. तसः सा खिन्ना तमत्यजत् इति. एवंविधस्य मूढस्य सुगुरूपदेशोऽपि न कस्मैचित्कलाय. तदुक्तम्-उदितौ चन्द्रादित्यौ, प्रज्वलिता दीपकोटिरमलाऽपि । नोपकरोति यथान्धे, तथोपदेशस्तमोन्धानाम् ॥१॥
पूर्व व्युग्राहितस्तु वस्त्ववस्तुपरीक्षाक्षमोऽपि, तादृमव्युगाहणावशद्वैपरीत्याभिनिविष्टबुद्धिः गोपालकवत्. तथाहिराजपुरे गोचारणोपार्जितधन एको गोपालः, तन्मित्रं स्वर्णकारः, स च ज्ञापितः स्वधनोपार्जनं गोपालेन, अवोचच्च स्वर्ण कारयति.गोपालः प्राह त्वमेव कुरु, स्वर्णकारस्त्वाह, नाहं करिये, अन्येन कारय. त्वमेव कुरु किं बहुनेल्यादिवादिनं गोपालं पुनराह नाडिंधमः,वयस्य ! प्रीतिरावयोश्चिरार्जिता, प्रीतिच्छेदकारकश्च लोकः, यतः-परक्सणहरिसिअमणा, मुहमहुरा पिडओ भसणसीला । बहवे उवहासपरा, कलिकाले दुजणसहावा ॥१॥ महभेदस्य कारणमर्थः, यतः यदीच्छेद्धिपुलांप्रीति, तत्र त्रीणि निवारयेत् । विवादमर्थसंबन्धं, परोक्षे दारदर्शनम् ॥१॥ इतिवचनात् , तन्मे तद्विषये मा वादीः, एतामपि भावप्रीतिमवैहि. अन्येन कारय, नवरमहं परीक्षयिष्यामीति. गोपालः-नै भवेत् , किमहं त्वञ्चित्तं न वेद्मि ? स्वर्णकार:वेस्सि त्वं, किन्तु विषमो लोक इति. गोपाल:-किमस्माकं लोकेन, स्वर्णकार:-तथापि लोकस्वभावं दर्शयामि ते. ततः।
000000000000000000000
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Jaw.jainelibrary.org
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ३
मुनिसुन्दर
स्वर्णकृता तुल्यमेवाकारि कटकयुग्म, सौवर्णमेकं, रीरीमयं चान्यत. अर्पितं सौवर्ण, भणितश्च गोपः दर्शयैतद्धट्टे, कथयेसू० वि० श्चाऽमुकस्य सुवर्णकारस्येदं, कीदृशं किंच लभते इति. ततोऽनेन तथा कृते कथितं वणिग्भिरिदं हैममियच्च लभत इति.
ज्ञापितं च स्वर्णकृतः, द्वितीयदिने च लब्धलक्षणेन रीरीमयमर्पयित्वाऽभ्यधायि, अद्यैतन्ममेत्युक्त्वा दर्शय. ततः स मुग्धस्तत्परावर्तमविदन्नदर्शयद्वणिजः, ऊचुश्चामी-रीरीमयमिदं न किंचिल्लभत इति, ज्ञापितः सुवर्णकृत्, ऊचे च-दृष्टो लोकस्वभावः ? गोपाल:-त्वमेव स्वर्ण कुर्विति. ततस्तद्धनं सर्वं गृहीत्वा रीरीकटकं कृत्वा तस्यार्पित, तदुक्तम्-पासा वेसा अग्गि जल ठग ठक्कुर सोनार । ए दस न हुए अप्पणा, मंकड बडुअ बिलाड ॥१॥ अन्यदा परिहितं तद्गोपेन, दृष्टं केनाऽपि, भणितश्च-रे ! मित्रेण ते रीरीमयं कटकं कृतं, अहो मुषितोऽसि, अन्यैरपि तथोक्ते प्रतिवक्ति. वेढ्यह यादृगेतत् किं वः परितप्तिकरणेन, १ तैः कषायितैरुक्तं, रे! निरूपय, मात्मानं वञ्चयत्व, गोपः-निरूपितं मया,
यूयमात्मानं निरूपयतेत्यादि. एष पूर्व व्युद्ग्राहितो युक्तमप्युक्तं न विवेद, एवं यः कुश्रुतिव्युग्राहितः सोऽपीति || | निदर्शितो व्युग्राहितः. एते चत्वार उपदेशाऽनीं इति. ला अहवाइसरहिंति अथवाऽतिशयैस्ते चत्वारोऽपि बुध्यन्ते, तत्राऽतिशयआधिक्यं जातिस्मरणराज्यादिसद्यस्कधर्मफलप्रा
प्तिदर्शनविद्याचमत्कारादि सुरादिभिः संकटपातनादि च, तत्र रक्तस्याप्यतिशयात् प्रतिबोधे निदर्शनमुदायननृपः, तथाXII हि-वीतभयपत्तने पृथ्वीपतिरुदायनस्तापसधर्मरक्तः, तत्रान्यदाऽगमत् पोतवणिगेकः, प्राभृतयच्च पृथ्वीपतये गोशी
पचन्दनदारु, व्यज्ञपयच्च इह देवाधिदेवस्य प्रतिमा कर्तव्येति कथयित्वा देवेन ममैतत्समर्पितमिति. राज्ञाऽपि पुरे
B©®©®®®®®®®0000000000
GREGOOG
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Modjainelibrary.org
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
660GGGGGG40300000000-900
चातुर्विद्यान् मेलयित्वा श्रावयित्वा च वणिगुक्तमादिष्टा वनकुट्टका, इह देवाधिदेवप्रतिमां कुरुतेति. कृतेऽधिवासने भणितं ब्राह्मणैर्देवाधिदेवो ब्रह्मा, तस्य प्रतिमां कुरुत. वाहितः कुठारो, न तु वहति. अन्यैरभाणि, विष्णुर्देवाधिदेवः,
तथापि न वहति, एवं स्कन्दरुद्रादिदेवभणनादि. इतश्च सिद्धे भोजनपाके प्रभावतीराश्या प्रहिता दासी नृपस्याकाकारणाय, सा तु सुखिताऽस्ति, अस्माकं पुनरीदृशः समयो वर्तत इत्यभाणि दास्या मुखेन राज्ञी प्रति. निवेदितं तया राय, का
ततः प्रभावत्यवक्-अहो ! मिथ्यात्वमोहिता देवाधिदेवमपि न शृण्वन्ति. ततः सा नृपानुज्ञया स्नाता कृतकौतुकमङ्गला शुक्लवस्त्रपरिधाना बलिपुष्पधूपकडुच्छुकहस्ता सदस्यागत्याह-देवाधिदेवो वर्धमानस्तस्य प्रतिमा क्रियतामित्युक्ते वाहितः कुठारः, एकघात एव द्विधाऽभूद्दारु, दृष्टा च पूर्वनिर्मिता सर्वालङ्कारभूषिता भगवतो वर्धमानजिनस्य प्रतिमा. स्थापिता च राज्ञा गृहासन्ने नव्यकृते चैत्ये, अष्टमीचतुर्दश्योः प्रभावती भक्त्या स्वयं नृत्यं करोति, राजाऽपि तदनुवृत्त्या मुरजं वादयति. अन्यदा नृपेण नृत्यन्त्या राश्याः शिरश्छाया न दृष्टा, उत्सात इति कृत्वा व्यग्रचित्तोऽ
भून्नृपः, स्खलितश्च मुरजध्वनिः, रुष्टा देवी, ततो राजाऽऽह, मा रुषः, उत्सातो दृष्टस्ततः स्खलितोऽस्मि, उक्तं प्रभाकावत्या-जिनमतप्रपन्नैर्न भेतव्यं मरणात्. अन्यदा पुनः स्नाता प्रभावती देवपूजार्थ शुद्धवस्त्रे आनाययत्. आनीयमाने / |च ते अन्तरा कौसुम्भरागरक्त इव संवृत्ते, राज्या दर्पणे पश्यन्त्या उपनीते च रुष्टा च सा, देवायतनं प्रविशन्त्याः
किममङ्गलं में करिष्यसि ? किं वासगृहं प्रवेशिन्यहमिति भणित्वा च आनेत्रीं दर्पणेनाजधान. प्राणैरमुच्यत सा, ततोकाऽचिन्तयद्राज्ञी, चिरानुपालितं भग्नं ममाद्य प्रथमं व्रतमेषोऽपि ममोत्पातः. ततो नृपं व्यजिज्ञपत्, युष्मदनुज्ञाताऽहं
3000000000000000000000
Jain Education
aal
For Private & Personel Use Only
w.jainelibrary.org
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू०वि०
10तिर
मुनिसुन्दरबजामीति, नृपः स्माह, यदि मां सद्धर्मे बोधयिष्यसीति. ततस्तथा प्रतिपन्ने नृपेणाऽनुमता सा प्रावाजीत् . षण्मासी उपदेशर०
संयममाराध्य वैमानिकेवगमत्. ततो नानारूपैर्भूपं बोधयामास, परं तापसभक्तो राजा न प्रतिबुध्यते. तत्तोऽचिन्तयदेवः, तापसेषु रक्कोऽयं तेषां गुणानेव पश्यति, यतः-रत्ता पिच्छन्ति गुणे, दोसे पिच्छन्ति जे विरजति । मज्झत्थच्चि
पुरिसा, दोसे अ गुणे अ पिच्छन्ति ॥१॥ ततः कथमपि तापसेषु विरक्तीकरोमि, यथा तेषु विरक्को जिनधर्म सम्यगवबुध्यते. साततस्तापसवेषः पुष्पफलहस्तः प्राप्तो नृपसमीपम्, फलमेकं राज्ञेऽर्पितमतीवमनोहरं, राज्ञाऽऽघातं सुरभितरमिति, आलोकितं सुरूपमिति, आस्वाक्तिममृतरसोपममिति, पृष्टस्तापसः, क्वैताशि फलानि संभवन्ति ? तापसः-इतो नातिदूरासने तापसाश्रमे नृपः-दर्शय मे तं तापसाश्रम, तांश्च तरून् , तापसः-एह्येकाकी, ततो राजा मुकुटाद्यलंकृतश्चलितः तापसेना सह, दृष्टं चाहग् वनं तापसाश्रमाश्च, शृणोति च तत्र मियो मन्त्रयतस्तापसान्, यथैष राजैकाकी सर्वालङ्कारः तदेनं का हत्या गृहीमोऽस्याभरणानीति. भीतो नृपः पश्चाद्वलितः, कोकूषितं तापसेन, धावत धावत पलायित एष ग्राह्यः, धाविताखापसा इत हत इति भणन्तः, नश्यंश्च नृपोऽपश्यदेकं महदनं, शृणोति च तत्र मानुपालापं, शरणमनेति मत्वाऽग्रतः मेशाञ्चके, चन्द्रमिव सोम, कन्दर्पमिव सुरूपं, नागकुमारमिव सुनेपथ्य, बृहस्पतिमिव सर्वशास्त्रविशारदं, बहूनां श्रमणादीनां मध्वगतं धर्ममाख्यान्तं गुरुम्. शरणं शरणमिति भणश्च गतस्तत्र, गुरुणा भणितं च, न भेतव्यमिति. छुटितोऽसीति चणित्वा प्रत्यगुस्तावसाः, राजाऽपि तेषु विपरिणत ईषदाश्वस्तोऽभूत, धर्मश्च कथितस्तस्य गुरुणा, प्रतिपन्नश्च तेन,
॥१०॥ प्रभावतीदेवेन च सर्व प्रतिसहत, राजाऽऽस्मानं सिंहासनस्थमेव पश्यति, देवेन च नमःस्थेनाऽभाभि, सर्वमिदं त्वत्पति
900000000000000000000
00000000000
in Eduetan
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000
बोधार्य कृतं मया, धर्मे तवाऽविघ्नं भवत्विति. अन्यत्राप्यापदि मा मरेरित्युक्त्वा स्वपदं प्रापेति । इति रक्तस्यातिशयात् सुरेण संकटपातरूपात् धर्मप्रतिबोधे श्रीउदायननुषसंवन्धः। एवं द्विष्टस्य कमठासुरख श्रीपार्श्वजिने कायोसर्गस्थे निरर्गलजलाद्युपसर्गकारिणो धरणेन्द्रप्रणीतताहगधिक्षेपभावनादिना, पापबुद्धिनृपख च युद्धवधादिरूपात्पापादेव राज्यादिसकलश्रेयःसमीहितप्राप्तिरितिवादिनो धर्मद्वेषिणः सुबुद्धिमन्त्रिणा कामघटदिव्यलकुटसर्वोपद्वापहारिचामरकन्यात्रयपाणिग्रहणदिव्यपल्यङ्कश्वेतरक्तकणवीरकंबाद्वयराज्यादिसद्यासुधर्मफलप्राप्तिदर्शनेन प्रतिबोधः । पूर्वभवे किंचि-1 द्विराधितधर्मतया धर्मे मूढस्य च मेतार्यादेः सुरैः संकटपातनादिमिा, कमलख चोपहासादिना, कुम्भकारटट्टिदर्शनाभिग्रहवतो निधानप्राप्त्या, पूर्व व्युमाहितस्य च भूगुपुरोहितपुत्रदयस्य साधुपानाहाराचारदर्शनजजातिमारणेन प्रति बोधश्च निदर्शनीयः॥ रक्तादीनांदुर्लभ, बोधिकतामिति विभाव्य भव्यजनाः।माध्यस्थ्यं धत्त यतो, धर्मः सुलभो जयश्रीदः ॥१॥
॥ इति तृतीयस्तरङ्गः समाप्तः॥
00000000000000000000000
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
004
मुनिसुन्दर ॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः॥
उपदेशर० सू० वि०
तरंग ४ MA पूर्वतरङ्गे चत्वार उपदेशस्याऽयोग्याः प्रतिपादितास्तत्र मूढस्य भेदरूपान् पुनरयोग्यान कतिचिदाह
अणवडिओ पमत्तो, बहिरकुडंबोवमो अ कुग्गहवं । पामरसमसुअमित्तग्गाही धम्मं न साहति ॥१॥||| | अनवस्थितादयो धर्म न साधयन्तीत्ययोग्याः उपदेशस्येति संटङ्कः तत्राऽनवस्थितो विविधव्यासङ्गचटुलितचित्तोऽस्थिरासनश्च श्रेष्ठीगृहिणीवत्. तथाहि-श्रीपुरनगरे वसुश्रेष्ठी, पत्नी गोमती, पुत्रोधनपालः, क्रमादुपरते पितरि व्यतीते शोकेडन्यदा वधूभिः सह कलहायते गोमती. उक्ताङ्गजेन, किं तवेदानी गृहचिन्तया? धर्म कुरु, अहं तवाज्ञाकरोऽस्मि. न
चाऽनाकर्णितोऽवधार्यते धर्मः, शृणु धर्मम् , गृह एवाऽऽकारितः शास्त्रवाचकः, प्रारेभे वाचनाम्,उपाविशद् गोमती. का भीष्म उवाचेति यावद् भणितं तावत् प्रतोल्यामर्धप्रविष्टशुनः हाडि !हाडिति भणन्त्युत्तस्थौ. रुष्टा दौवारिकाय, किंचिजल्पित्वा स्वल्पवेलया पुनरागत्योपविष्टा. भीष्म उवाचेत्यकथयत् कथकः, तावद् ददृशे महानसासन्नां मार्जारी, दूरात् छिरि छिरि वदन्त्युदस्थात् , अरुष्यत् सूपकारिकायै, पुनरुपाविक्षत्. भीष्म उवाचेति अवोचत् पुस्तकवाचकः, अत्रान्तरे छुटितो वत्सः, उत्थित्वा छु छु इति जल्पन्ती क्रुद्धा वत्सपालाय, न्यविक्षत् पुनः, भीष्म उवाचेति याबदूचे वाचकस्तावत्
॥११॥ का का का का केति कोलाहलपरामुख्यभूत्. अरुष्यत् कर्मकरीभ्यः, याचकागमनादिष्वपि पुनः पुनरुत्थानादि, एवमति
क्रान्तःप्रहरो, गतः पुस्तकवाचकः, प्रातः पुनरागात् परं तदापि प्रकारः स एवेति खिन्नो गतः सः. तथा चोक्तम्-"अण
000000000000
00000000000000000000
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Pahelaainelibrary.org
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000
वहिअस्स धम्मं, माहु कहि जाहि सुडवि पिअस्स विच्छायं बेइ, मुहविज्झायरिंग धर्मतस्स ॥१॥ अभ्यधिष्महि च" अप्युल्लसल्लब्धिनिधिः प्रबोधयद्, बहुपदेशैरपि कोऽनवस्थितम् । भेत्तुं तडिद्वह्निमलं न पुष्करावर्तोऽपि धाराशतल क्षकोटिभिः॥१॥" प्रमत्तो विषयकषायविकथानिद्रादिप्रमादप्लावितचेतनः, स च धर्म न बुध्यते, प्राग्भवभ्रातृचित्रमहर्षिप्रतिबोध्यमानब्रह्मदत्तचक्र्यादिवत्. तदुक्तं-चित्ते प्रमादनिभृते, धर्मकथाः स्थानमेव न लभन्ते । नीलीरक्त वाससि, कुङ्कुमरागो दुराधेयः॥१॥ महाभारतेऽपि-एकदा मथुरायां समागतं दुर्वाससं मुनि प्राह धृतराष्ट्रनृपः-मुने! मत्पुत्राणां दुर्योधनादीनां धर्मशिक्षा ददस्व, यथा ते पाण्डुपुत्रैः सह न कलहायन्ते, मुनिराह-वेदागमपुराणोक्तियुक्तिवाक्यशतै रपि । दश धर्मे न बुध्यन्ते, धृतराष्ट्र ! निशम्यताम् ॥१॥ मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः, श्रान्तः क्रोधी बुभुक्षितः । त्वरमाणश्च | भीरुश्च, लुब्धकामीत्यमी दश ॥२॥ इति । बधिरकुटुम्बेनोपमा यस्य स बधिरकुटुम्बोपमः, सोऽपि उपदेशाऽनहः, बधिरकुटुम्बसंबन्धो यथा-पुरकग्रामे स्थविरः, स्थविरा, सुतः, स्नुषा चेति कुटुम्बमवात्सीत्. सुतो हलमवायत्, पथिकैरन्यदा | पन्थानं पृष्टः प्रोवाच-ममैतौ गृहजातौ वृषौ, न वृषौ पृच्छामः कथय पन्थानमिति पुनस्तैरुक्तेऽवदत्-सर्वो वेत्ति ग्राम
श्चन्न प्रत्ययस्तर्हि ग्रामं व्रजामः, बधिरोऽयमिति विचिन्त्य गतास्ते. तावद् भक्तमानषीद भार्या, अवादीत् तदने शृङ्गितौ | वृषभावोति. साऽवक्-सलवणमलवणं वा युष्मन्मात्रा राद्धं किमहं वेद्मि ? ऊचे सः, निराकर्षमहं पथिकांस्तान्. भार्योचे-मम कोऽधिकारः, गृहागतोऽगदद् वृषस्वरूपं स्वमातुः, सा कर्तनकर्मकृत् प्रोवाच-श्लक्ष्णं वा स्थूलं वाऽस्तुस्थविरस्य वस्त्रं भविष्यति, स्नुषाऽभाषिष्ट-को मेऽधिकारो लवणे, श्वश्रूः-गतः स्थविरस्य श्लक्ष्णवस्त्रसमयः-सुषा, सर्व
00000000000000000000
Jain Education infernational
For Private & Personel Use Only
AIMjainelibrary.org
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ४
मुनिसुन्दर शचिन्तापरा श्वधा, नाहं वेनि गृहब्यापार,श्वभूः-परिहितानि बहुकालं स्थविरेण श्लक्ष्णानि, वं वृत्तान्तं स्थविरं प्रति जगाद सू० वि०खविस,तिलरक्षाधिकारी सोऽप्याख्यात् , नाहमेकमपि तिलमद्मि, स्थविरा-स्नुषा मयैवमभाष्यत, स्थविर:-मिथ्यैवादायि
का त्वया ममाल न रक्षिष्याम्बतस्तिलान् , इत्यादि, एवं योऽन्यस्मिन्नुपदिष्टेऽन्यदनुभाषते स्वाभिप्रायानुसार्येव, स बधिरकुटु ॥१२॥
म्योपमः, यदाममा-अनं पुट्ठो अन्नं, जो साइह सो गुरूण बधिरुव । नय सीसो जो अन्नं, मुणेइ अणुभासए अन्नं ॥१॥
इति ।कुत्सित्तो ग्रहा, इदमित्थमेवेत्यायव्यययुक्तत्वादिविचारानपेक्ष एकान्ताभिनिवेशः सोऽस्यास्तीत्यसौ कुग्रहवान, लोहमा | का हकनरवत् तचाहि-चत्वारो नरा धनार्जनायोत्तरपथे प्राखा, उपार्जितधना लौही कुशीः कारयित्वा ताः स्वीकृत्य च
स्वदेशं प्रति प्रखितवन्तः, अन्तराटव्यां निधानीकृतास्तावमयीः कुशीदृष्ट्वा गृहीतवन्तो लौहीरुज्झित्वा, तुर्यः पुन-10
नेच्छति, वक्तिचएको प्रहः पुरुषाणामिति, एवं रौप्यसौवर्णकुशीप्रादुर्भावेऽपरैः प्राचीनपरित्यागेन विशिष्टग्रहले बहुशो लाभण्यमानोऽपि तुर्यो नैच्छत् प्राक्तनत्यागं नावैच्च हितं चेतसीति, एवं बहूपदिष्टोऽपि यः स्वकदाग्रहं न मुश्चति सोऽनुपकादेख-यदुक्तं-कुग्गहगहगहिआणं, मूढो जो देइ धम्मउवएसं । सो चम्मासीकुक्कुरवयणमि खवेह कापूरं ॥१॥ इति १ पामरों लोकप्रसिद्धः तस्य समः पामरस्वरूपं च कथानकाज्ज्ञेयं तच्चेदं तथाहि-शालिग्रामे कश्चित् कौटुम्बिका, तस्य काशरदि पा शालिा, कर्मकरं गधेषयता च तेन दृष्टो भिक्षा धमन् पामर एकः, भोजितो दधिकरण, भणितश्च यदि मे
कृषिवनादि करोषि, सदा नित्यमीहर भोजयामि, तेनोक्त-करोमि, परं न वेनि कथं क्रियत इति, कौटुम्बिकेनोक-शिक्षवामि, अन्येनोचे-एवमस्तु, कौटुम्बिका ग्राह-यद्यथाऽहं करोमि तत्त्वयाऽपि तथैव कार्य, तेनोक्तमस्त्वेवम्, ततः पामरस्य
100000000000000000000000
10000000000000000000
॥ १२॥
Jain Education
For Private & Personel Use Only
HOMjainelibrary.org
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीरषटमर्पयित्वा च्छगणिकां गृहीत्वा प्रवृत्तः क्षेत्र प्रति, गत्वा च तत्र क्षिप्ता कौटुम्बिकेन च्छगणिका, अपरेण क्षिप्तो घटो 15ा भन्ना, रुष्टः कौटुम्बिकः, प्रतिरुष्टः परोऽपि, ताडितः कौटुम्बिकेन, प्रतिताडितः सोऽप्यनेन, लग्नं युद्धं, कुट्टितः कौटुम्बिकः|| वाकयमपि नष्टः, नश्यतश्च वृक्षादौ लग्नं परिधानवस्त्रम्, अन्येनाऽपि पृष्टत आगच्छता स्वकीयं च्छोटयित्वा मुक्तं, आप्तो ग्राम
द्वारं कौटुम्बिका, नग्नत्वात् परिधानार्थ गृहीतं तेनोदकार्थ गच्छन्त्याः पल्या उत्तरीयांशुकम्, परेण परिधानांशुकमपि, उभयविलक्षः प्रविष्टो गृहकोणके कौटुम्बिकोऽपरोऽपि तदन्यस्मिन् , यावन्मिलितो लोकः, किमेतदिति कौटुम्बिको दर्शयति का पामरं, सोऽपि तमेवेत्यादि, ततः स कथमपि प्रज्ञापितो लोकेनेति. एवं कर्तव्याऽकर्तव्याद्युपदेशेऽपि तद्विषयाद्यनभिज्ञः पामरसमोऽनुपदेश्यः. तदुक्तं यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा, शास्त्रं तस्य करोति किम्।लोचनाभ्यां विहीनस्य, प्रदीपः किं करिष्यति! ॥१॥इति।तथा श्रुतमेव गृह्णातीति श्रुतमात्रग्राही, न तन्त्रयुक्तिजस्तापसवत्, तथाहि-कचिद्ग्रामे कश्चिद् द्विजःपापभीरुस्तापसत्वं प्रपेदे, श्रुतं चानेन "कृपया धर्म" इति. ग्लानोऽभूत् कोऽप्यन्यदा तापसः, उत्पन्नस्तस्य संनिपातः, वारितं शीतं वारि, वापि गतेष्वन्यतापसेषु रोगिणा नव्यतापसस्य पार्श्वे शीतं वारि प्रार्थितं, कृपया धर्म इति कृत्वा दत्तं तेन, प्राप्तोऽतिक्लेशं रोगी, आक्रुष्टश्च नव्यतापसोऽपरैः, रे मूर्ख! हतोऽसौ त्वया, किं वा न संभाव्यमज्ञानिन इति । चिन्तितं च तेनाऽज्ञान्यहं, तत् ज्ञानमधीये, श्रुतं च 'तपसा ज्ञानावाप्तिः' यतः-'तपसैव प्रपश्यन्ति, त्रैलोक्यं सचराचरम्' इति तत्स्वाधीनं करोमीत्यनाख्याय कस्याऽपि गतो गिरिगुफां, प्रारब्धं तपः फलादेरपि त्यागेन, अतिगतेषु च कियत्स्वपि दिनेषु पीडितः क्षुधा, कण्ठगतप्राणश्च प्रेक्षितस्तद्गवेषणपरैस्तापसैः, उक्तं च, 'न खल्वित्थं तपः क्रियते, समाधान हि
00000000000000000
0000000000000000000
कृष्टश्च नरागिणा नव्यता ग्लानोऽभूत तापसवत, लाचनाभ्यां विहान
उ'३
Jain Education t
otal
For Private & Personel Use Only
Trainelibrary.org
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर तरंग ४
0000000000000000000
फलं धर्मस्येति'. ततः समाधाने यत्न करोमीत्यगमद् ग्राम, लेभे च पूजां भक्तजनेभ्यः, कियद्भिर्दिनैर्लब्धं च द्रव्यं, ज्ञात-1 स्वरूपैश्च धूतैः प्रारब्धः परिचयः, गतस्तद्विश्वासम् , आख्यातश्च स्वाभिमतः समाधानमूलो धर्मस्तत्पुरः, लब्धोपायैश्च तैर्गणिकाढौकनादिप्रयोगेणापहृतं तद्धनं, ज्ञातश्च लोकनिर्घाटितश्चेति. एवं श्रुतमात्रग्राही वचनभावार्थानालोचकः शास्त्रोपदेशानामनहः. यदुक्तं-विचारसारा अपि शास्त्रवाचो, भूद्वैगृहीता विफलीभवन्ति । मितंपचग्राम्यदरिद्रदाराः, कुर्वन्त्युदारा अपि किं कदाचित् ॥१॥ये चाऽविषयज्ञाऽविशेषज्ञाऽमतिमच्छून्यादयोऽप्ययोग्या ग्रन्थान्तरेषु प्रतिपादितास्तेऽप्येतेष्वन्तर्भवन्ति इति न पृथगुक्ता इति । नानाविधानयोग्यानिति मत्वा धर्मस्वमुपदिशत। योग्येष्वेव यतः स्यात्, सुलभा भावारिविजयश्रीः॥१॥
॥ इति चतुर्थस्तरङ्गः समाप्तः॥
OOOOOOGGGGGGGOOGாருரு
Jain Education
na
For Private & Personel Use Only
A
j ainelibrary.org
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
®®®ल
॥ अथ पञ्चमषष्ठतरङ्गौ ॥ योग्याऽयोग्यानेव दृष्टान्तैराहगिरिसरपणालमरुथल-कसिणावणिजलहि सुत्तिमणिखाणीधम्मोवएसवासे, फलजणणे जीवदिटुंता॥
धर्मोपदेशवृष्टौ फलजनने च, जीवदिहतत्ति, जीवानां दृष्टान्ता गिरिशिरःप्रभृतयः षड् भवन्ति, षष्ठीलोपः प्राकृतत्वात् , यथाहि-जलधरवर्षणे सति स्थानविशेषेण फलजननाऽजननादिविषये षट्प्रकारता दृश्यते, तथा गुरूपदेशेऽपि योग्याऽयोग्यजीवरूपस्थानविशेषेण प्रतिबोधादिरूपफललाभादि षोढा विभाव्यते, एतदेव प्रत्येक भावयति, गिरिशिरः पर्वतशीर्ष शिलादिरूपं, तत्र यथा जलदजलं स्वल्पं बहु बहुतरं वा पतितं सत् सद्यो लुठित्वा याति, न तु क्षणमपि मिलति, दूरे|ऽन्तर्भेदः। तथा केषुचिजीवेषु धर्मोपदेशोऽप्येवमेव प्रमादादिनाऽवज्ञोपयोगान्तरव्यग्रचित्तत्वादिना चाऽनवधारणेनैव निष्फल एव स्यात्, कुतः पुनः परिणतिः, श्रवणं तु बहिर्वृत्त्या पारतन्त्र्यादिनाऽभिमानादिना वा स्याद्, बटुकवत्, तथाहि-क्वचित् सन्निवेशे द्विजन्मा बटुं धर्म श्रावयति, स तु तत्कण्ठघण्टिकां चलन्तीं विस्मित इव प्रेक्षते, कियदुपदिश्योवाच द्विजः-ज्ञातं तत्त्वमिति, बटुरुवाच, ज्ञातं,द्विजः-कथं? बटुः-तवैषा कण्ठघण्टिकाऽनवरतं चलन्तीति. द्विजः-रे मूर्ख किं तवैतया, किंचिद्वस्तु निरूप्यते, बटुः-एवं करिष्यामीति. द्विजः पुनः कियदुपदिश्याऽप्राक्षीत्, निरूपितं किञ्चित् ? बटुः-निरूपित, द्विजः-कथं ? बटुः-यावत् त्वया किंचिद् भणितं तावदितो दरात् कीटिकाः सप्तोत्तराणि सप्तशतानि
000000000000000000
रहेछन्
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
HINDI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ
00@@@@@@@@
उपदेशर० तरंग ५-६
मुनिसुन्दर
नितानीति.द्विजः-रे मूर्ख ? किं तवैताभिः ! यदहं व्याख्यामि तत्रैव किंचिच्चिन्तय, बटु:-करिष्याम्येवं, द्विजः कियसू० वि० दुपदिश्य पुनराख्यत् रे किं चिन्तितं ? बटुः-कदा त्वमित उत्थास्यसीति चिन्तितं, ततस्त्यक्तः स द्विजेनेति. एवं कालसौ-12
करिकादयोऽप्यत्रोदाहरणानीति. पणालत्ति पर्वतस्यैव पाषाणमयं नदीनिझरोत्तरणमार्गात्मकं जिह्वकादिरूपं, प्रासा॥ १४ ॥
दादीनां वा जलनिर्गमाध्वरूपं प्रणालं, तत्र हि जलदजलं खल हलकारि दृश्यते, जलदे स्थितेऽपि कियत् समयं वहति, लापरं न काऽपि जलपरिणतिः, जलव्यपगमे मार्दवद्वत्वाकरोत्पत्त्याद्यविभवनात् , एवं केचिज्जीवा गुरूक्तं कथागाथा
श्लोकादि परोपदेशनाद्यर्थ स्वपाण्डित्यख्यापनार्थ वाऽवधारयन्त्यधीयते च, न तु तेषां हृदयेषु किमपि परिणमति, कषायमिथ्यात्वादितितिक्षात्मकमार्दवपुण्यमनोरथाद्यभावात् , बहुविधकथकनटपुस्तकवृन्ताकवादिव्यासाङ्गारमर्दकाचार्यादिवत् । मरुथलत्ति मारवस्थलेषु स्वल्पा वृष्टिः सिकतास्वेव विलीयते न तु ज्ञायतेऽपि, बहुतरादिवृष्टी सामान्यतृणानां करीरशमीवनखण्डादीनां तरूणां चपलमुद्गादीनां धान्यानां च प्रायो नीरसानामेवोद्गमः, न च दूर्वादीनामाघराजादनकदलीनालिकेरीपूगनागवल्लीद्राक्षादितरुवीरुधां शालिगोधूमादिधान्यानां, गुडखण्ड शर्करादिहेतुकेचवाटिकादीनां वा प्रायः सरसानां समुत्पत्तिः, एवं केषुचिज्जीवेषु स्वल्पे गुरूपदेशे न काचित्सरिणतिः, बहूपदेशे तु किंचिद् भावोत्पत्त्या
दाक्षिण्यादिना वा जिनगुरुनमनाऽनन्तकायोऽभक्ष्यादिलक्षणस्थूलहिंसादिनियमनमस्कारगुणनसामायिकाऽऽवश्यकाकादीनां स्वल्पभावचित्तैकाग्र्याऽभावसम्यगविध्यनादरादिनाऽल्पफलत्वेन नीरसानां कियतां प्रतिपत्तिरनुष्ठितिश्च स्यात् , न
तु दृढभावादिभिर्महाफलत्वेन सरसानां शुद्धदर्शनदेशविरतिसचित्तपरिहारब्रह्मवतसर्वविर त्यादीनाम् , ते च क्रियारुच्या
000000000000
॥ १४ ॥
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
rainelibrary.org
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
CCCC
पुद्गलपरावर्तेन, मुहूर्तमपि सम्यक्त्वपरिणत्याऽर्धपुद्गलपरावर्तेन, क्रियाभ्यासादिना भवान्तरे कदाचित् सम्यगूज्ञानक्रियाहालाभादिना स्वल्पैरपि भवैर्वा मुक्ती गामिन एव, तत्कालमनुजव्यन्तरादिभवांश्च प्रामुवन्ति, श्यामलवणिग्वत्. तथाहि-12
कमलापुर्या कुलधरश्यामलवणिजौ बहुधनौ, अन्यदोद्याने क्रीडितुं गतो. तत्राक्रन्दं श्रुत्वाऽग्रतो गच्छन्तौ धनेश्वरेभ्यसुतं मलयचन्द्रं षोडशभार्याभिः सह क्रीडन्तं सर्पदष्टं ददृशतुः, तावत्तत्र चारणश्रमणः प्राप विद्याधरवृन्दं च, तत्र धनेश्वरेण
पुत्रभिक्षा देहीत्यभ्यर्थितः कोऽपि विद्याधरः, तेन च मुनिपदरजसोज्जीवितो मलयचन्द्रः, स च कस्मान्मेलापकोऽयमिकात्यादि प्रश्नयन पित्रा निवेदिताऽशेषवृत्तान्तो मुनि ननाम, मुनिरभाणीत् भोः कुमार ! एकाऽहिविषनाशेऽपि मोहाऽहिविषविधुरोऽसि, अष्टमदस्थानफणो रत्यरतिरोद्ररसनो हास्यभयभीमदंष्ट्रो मोहमहाविषधरो रौद्रः, एतेन दष्टं जगदप्यज्ञानगरलाहतं न किंचिद्धिताऽहिते चिन्तयति, गुरुमान्त्रिक एवाऽपनयति तन्मोहविर्ष, ततस्तद्विनाशे यतस्वेति. युष्मप्रासादात्तदपि नस-यति, विधिमुपदिशतेति कुमारेणोक्ते पुनर्मुनिरुवाच-सम्यक्त्वमण्डले द्विविधशिक्षाऽऽदानपूर्व यतिधर्ममन्त्री देय इति. ततः स षोडशभार्याभिः सह प्रवव्राज, तत्साहसं दृष्ट्वाऽनेके प्राव्रजन , कुलधरोऽपि श्राद्धधर्म प्रपन्नः, श्यामलस्तु न प्राबुध्यत, कुलधरो मैत्रीसफलतायै धर्म प्रतिपिपादयिषुः श्यामलं गुरुपाद्ये पुनः पुनर्नयति धर्म श्रावयति, क्रमात् कियन्नियमप्रतिपत्तिं चक्रे सः, सामायिकमेकं यत्नात् करोति, सामायिकाऽवसरे च क्रमाद्विकथादिप्रमादपरः, कुलधरेण शिक्षितोऽयं मच्छिद्रप्रेक्षीति दूयते हृदि, तज्ज्ञात्वा तेनोपेक्षितः, क्रमान्मृतो दिव्यल्पर्द्धिः सुरो जज्ञे, भवं भ्रान्त्वा शिवंगमी । कुलधरस्तु शुद्धधर्मपरः शक्रसामानिको भूत्वा विदेहेषु सेत्स्यतीति । कसिणावणित्ति कृष्णाऽवन्या
0900GOOOOOOOOOOOOO
CCCCCCCOOD
SESE
Jan Education
For Private Personel Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
000
उपदेशर० तरंग ५-६
मुनिसुन्दरता मुपलक्षणादुर्वरारूपायां कुङ्कणसुराष्ट्रमालवकादिसंबन्धिन्यां यथा स्वल्पायामपि वृष्टौ किञ्चित् किञ्चिद्, बहुवृष्टौ तु बहुदुवा सू० वि०का दितृणानां सहकारादितरूणां द्राक्षेपुवाटादीनां शालिगोधूमादीनां धान्यानां प्रायः सरसानामेवोत्पत्तिः, तथा केषुचिज्जी
वेषु स्वल्पेऽपि गुरूपदेशे श्रुते बोधिपरिणतिः स्यात्, ततश्च शुद्धदशनंदशेविरतिसचित्तपरिहारब्रह्मव्रतादीन् भावदाादिभिर्महाफलत्वेन सरसानेव प्रतिपद्यन्तेऽनुतिष्ठन्ति च, ते चासन्नसिद्धिकाः, सप्ताष्टादिभवस्तृतीयभवे वा मुक्तिगामिन
एव, श्रीऋषभ १ शान्ति २ नेमि ३ पार्श्व ४ श्रीमहावीर ५ जिनाद्यभवधनसार्थवाह १ श्रीषेणनृप २ धनधनवती ३ मरुभूति१४ नयसारा ५ दिवत् , आनन्दकामदेवादिदशश्रावकवद्वा, आनन्दादीनां स्वरूपं चेदं वाणिअगामपुरंमी, आणंदो नाम |गिहवई आसी। सिवनंदा से भज्जा, दससहसगोउला चउरो॥१॥ निहिववहारकलंतरठाणेसु कणयकोडिबारसगं । सो सिरिवीरजिणेसरपयमूले सावओ जाओ ॥२॥ चंपाइ कामदेवो, भद्दाभजो सुसावगो जाओ। छग्गोउलअट्ठारसकंचणकोडीण जो सामी ॥३॥ कासीए चुलणिपिआ, सामा भज्जा य गोउला अह। चउवीसकणयकोडी सड्डाण सिरोमणी जाओ॥४॥ कासीइ सुरादेवो, धन्नाभजा य गोउला छच्च । कणयहारसकोडी, गहिअवओ सावओ जाओ ॥५॥ आलभिआणयरीए, नामेणं चुलसयगओ सड्डो । बहुलानामेणपिया, रिद्धी से कामदेवसमा ॥ ६॥ कंपिल्लपट्टणंमि, सड्डोनामेण कुंडकोलिअओ। पुस्सा पुण तस्स पिआ, रिद्धी से कामदेवसमा ॥७॥सद्दालपुत्तनामा, पोलासंमी कुलालजा
ईओ । भजा य अग्गिमित्ता, कंचणकोडी अ से तिन्नि ॥८॥ चउवीसकणयकोडी, गोउल अहेव राजगिहनयरे । सयगो जाभज्जा तेरस, रेवइ अडसेसकोडीओ॥९॥सावत्थीनयरीए, नंदणीपिअनाम सडओ जाओ । अस्सिणिनामा भजा, आण
00000000000000004
SOOOCCORESOOOOOOOOPE
॥१५॥
Jan Education inte
a
For Private 3 Personal Use Only
Jainelibrary.org
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
००००००००
| दसमो अ रिद्धीए ॥ १० ॥ सावत्थीत्थवो, लंतगपिअनाम सहओ पवरो । फग्गुणिनामकलत्तो, आणंदसमो अ रिद्धीए ॥११॥ एते दशापि समवसरणे प्राप्ताः, प्रथमत एव श्रीवर्द्धमानस्य देशनां श्रुत्वा प्रतिबुद्धाः, सम्यक्त्वमूलां द्वादशवतीं प्रपेदिरे, तत्र पञ्चमत्रते सर्वेषामपि प्राग्विद्यमानाऽधिकपरिग्रहनियमः, सप्तमव्रते त्वानन्दस्य अभ्यङ्गे शतपाकसहस्रपाकतैले, स्नाने जलकुम्भाष्टकं, दन्तशोधने ज्येष्ठमधु, वस्त्रे क्षौमयुगं विलेपने घुसृणश्रीखण्डे, आभरणे मुद्रिका, कुसुमे पुण्डरीकं ॐ मालतीदाम च, धूपेऽगुरु, सूपे कलावमुद्गमाषाः, भक्ते कलमशालिः, घृते गोघृतं, खाद्ये घृतपूरखण्डादि, शाके सौवस्तिकं, धान्यशाकें वटकादि, ताम्बूले कर्पूरैलालवङ्गादि, फले क्षीरामलकं, नीरे गगनोदकमित्यादि । एवमन्येषामिति नियमप्रतिपत्तिः दशभिरपि विंशतिवर्षाण्येवं धर्म आराधितः, तत्र चतुर्दशवर्षानन्तरं षड्वर्षाणि सर्वगृहचिन्ताव्यापारपरिहारः कृतः, एकादशप्रतिमाराधनादिबहुदुष्करतपस्क्रिया निर्ममिरे, मासिकसं लेखनापूर्वमनशनं प्रपेदे, प्रान्तेऽवधिज्ञानमुदपादि, आनन्दवर्जमन्येषां च देवपरीक्षा बभूव, एवं दृढतया धर्ममाराध्य सौधर्मे पृथक् पृथग् विमानेषु चतुष्पल्यायुषो | दशापि देवा अभवन्, ततश्युत्वा महाविदेहेषु राजानो भूत्वाऽवसरे दीक्षामादाय केवलं मोक्षं च प्राप्स्यन्तीति । जलहिसुतित्ति, जलधिशुक्तिकासु सजीवासु जलदे गर्जति वर्षति च स्वभावादूर्ध्वं मुखं विकाश्य स्थितासु स्वातिनक्षत्रे यावन्तो यादृशा अणवः स्थूला वा जलदजलबिन्दवः पतन्ति तादृशानि तदुदरेषु मौक्तिकानि भवन्ति एवं केषु चिदुत्तमेषु जीवेषु गुरवो यादृशानि यानि वचनान्युपदिशन्ति तानि तथैव परिणमन्ति, तदनुष्ठानफलानि च भवन्ति, उवसमविवेगसंवरे तिपदत्रयश्रोत्रनुष्ठातृचिलातीपुत्रवत्, मिठ्ठे भुंजेअवं, सुहं सुएअवं, लोगपिओ अप्पा कायो, इति
00000
000000000000000000000000
Jainelibrary.org
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
T0
मनिसन्दरतापदत्रयं पित्रोक्तं श्रुत्वा त्रिलोचनमन्त्रिपार्थात्तदर्थमवगम्य च तथैवानुष्ठातृसोमवसुब्राह्मणवद्वा, एते चासन्नसिद्धिकाः, का उपदेशर सू० वि० तृतीयादिसप्ताष्टान्तर्भवैर्मुक्तिगामिनस्तद्भवमुक्तिगामिन एव वा संभवन्ति । मणिखाणित्ति-मणिखानिषु यथा लघवोड- तरंत ६
ल्पतेजसोऽपि जलदजलबिन्दवः पतिता बृहत्तरमहातेजस्कचिन्तामणिप्रमुखरत्नोत्पत्तिवृद्धिहेतवो भवन्ति, तथा केषुचिजीवेषु स्वल्पान्यपि पाण्डित्यो(पण्डितो)पदेशवचनानि महाज्ञानदर्शनचारित्ररूपबोधेः समुत्पत्तये वृद्धये च महाशुभानुष्ठानाय
च भवन्ति, यथा श्रीवर्द्धमानजिनेन वेदार्थमात्रकथनं गौतमादिषु, यथा च श्रीजिनैस्त्रिपदीमात्रार्पणं सर्वगणधरेषुकायथा वा भो अणेगपिंडिआ! एगपिंडिओ दडुमिच्छइ इति वचनमिन्द्रनागे, तत्स्वरूपं यथा-वसन्तपुरे धनश्रेष्ठिनो गृहं मार्यो-10 च्छिन्नममानुषं कृतम्, इन्द्रनागो नाम दारकः, स छुटितः, स च क्षुधितो ग्लानः पानीयादि मार्गयति, यावत्सर्वान् मृतान्।
पश्यति, द्वारमपि लोकेन कण्टकैः पिहितं, ततः शुनश्छिद्रेण निर्गत्य पुरमध्ये कर्परेण भिक्षां हिण्डते, लोकस्तस्य दत्ते, एवं का लास संवर्धते, इतश्चैकः सार्थवाहो राजगृहं गन्तुकामो घोषणां कारयति, तां श्रुत्वा स सार्थवाहेन समं प्रस्थितः, ततस्तेन
सार्थे कूरो लब्धः, स भुक्तो, न जीर्णः-द्वितीयदिनेऽजीर्णतो न भिक्षामटितः, सार्थवाहेनाचिन्ति, नूनमुपोषितोऽयं, तृतीय-14 दिवसे सार्थवाहेन तस्य बहु स्निग्धं च दत्तं, स तदजीर्णाद् द्वौ दिवसौ स्थितः, सार्थवाहो वेत्ति एष षष्ठकृत्, ततोऽस्य श्रद्धा जाता, अपरदिवसे भ्रमन् सार्थवाहेनालापितः, गतदिनयोः किं नागतः? तूष्णीके तस्मिन् ज्ञातं, नूनमेष षष्ठभोजीति.का ततस्तस्य बहु दत्तं, तेन पुनौ दिवसावजीर्णेन स्थितः षष्ठभोजीति लोकोऽप्यादरवानभूत्. ततो निमन्त्रयमाणस्याप्यन्यस्य पिण्डं न गृह्णाति, लोको भणति एष एकपिण्डिक इति. सार्थवाहेनाभाणि, अन्यस्य मा ग्रहीर्यावन्नगरं गम्यते तावदहमेव
96600000000000000
®®®®®®®®®®®®®®
Jain Education in1001
For Private & Personel Use Only
mjainelibrary.org
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000000000000
दास्ये, प्राप्तो नगरं, सार्थवाहेन निजगृहे तस्य मठः कारितः, ततः स शिरो मुण्डयित्वा काषायिकवस्त्राणि परिधत्ते, लोके ख्यातो जातः, शनैः शनैः सार्थवाहस्यापि पिण्ड नेच्छति, अन्यस्य गृहे न याति, ततः पारणदिने तस्य लोकः स्वयं भक्तमानयति, एकस्य प्रतीच्छति, ततो लोको न वेत्ति, कस्य प्रतीष्टमिति. ततस्तज्ज्ञातुं भेरी कृता, यस्यात्तं तत्ताडितायां भेर्या शेषावलन्ते, एवं याति काले राजगृहे नगरे श्रीवर्धमानः समवसृतः. साधवो भिक्षार्थ संदेशयन्तो भगवता भणिताः, मुहूर्त तिष्ठत, यतोऽनेषणाऽधुना, तस्मिन् भुक्ते भणिताः,गच्छत, गौतमश्चोक्तो, मम वचनेन तं भण-भो अनेकपिण्डिक ! एकपिण्डिकस्त्वां द्रष्टुमिच्छति, ततो गौतमेन तथा भणितो रुष्टः, यूयमनेकानि पिण्डशतानि आहारयत, अहमेकं पिण्डं भुञ्ज, ततोऽहमेवैकपिण्डिकः. मुहूर्तान्तरादुपशान्तश्चिन्तयति, नैते मृषाभाषिणः, कथं नु भवेदेवं? हुं ज्ञातोऽर्थः, भवाम्यनेक पिण्डिको यतो यद्दिने मम पारणक, तद्दिनमनेकानि पिण्डशतानि क्रियन्ते, एते त्वकृतमकारितं भुञ्जते, तत्सत्यमुक्तमिति
चिन्तयन् जाति स्मृत्वा प्रत्येकबुद्धो जातः, अध्ययनं भाषित्वा सिद्ध इति । एते च तद्भवसिद्धिका एवेति । एतेषु षड्भेXदेषु जन्तुषु प्रथमे द्वये त्याज्याः, मरुस्थलादिसदृशेषु चतुर्यु चोपदेष्टव्यमिति ।
षोडेति विदित्वा, नरभिदोऽग्रिमाग्रिमसमैर्बुधैर्भाव्यम् । भवरिपुजयश्रिया स्यादासन्नमव्ययसुखं यत् ॥१॥
॥ इति पञ्चमषष्ठतरङ्गी समाप्ती॥
000000000000000000000000
-
JainEducation
For Private
Personal use only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू०वि०
मुनिसुदर ॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः॥
उपदेशर०
तरंग ७ पुनर्घटदृष्टान्तेन योग्याऽयोग्यानेवाहसुहअसुहदववासिअ, वम्माऽवम्मा अ वासिआय घडा।सुहअसुहधम्मवासं, पडुच्च जीवाण दिटुंता॥१॥
इह घटा द्विधा, वासिता अवासिताश्च, वासिता अपि द्विधाः शुभद्रव्यवासिता अशुभद्रव्यवासिताश्च, तत्र ये कर्पूकारागुरुचन्दनादिभिर्द्रव्यैर्वासितास्ते शुभद्रव्यवासिताः, ये पुनः पलाण्डुलशुनसुरातैलादिभिर्वासितास्तेऽशुभद्रव्यवा-oll सिताः, उभयेऽपि पुनर्द्विधा वाम्या अवाम्याश्च, तत्र ये द्रव्यान्तरसंबन्धे पूर्ववासं त्यजन्ति ते वाम्याः, इतरेऽवाम्या:, अवासिता नाम ये केनाऽपि द्रव्यण न वासिता एते पञ्च घटा. सुहअसुहधम्मेत्ति-शुभः सम्यग् जीवदयादिमूलत्वनो|भयलोकहितो जैनो धर्मः, तद्विपरीतः पुनरशुभः, तयोर्वासं वासनां प्रतीत्य जीवानां दृष्टान्ता भवन्ति तथाहि-जीवा अपि द्विधा वासिता अवासिताश्च, तत्रावासिता ये केनाऽपि दर्शनेन नवासितास्तदाकाल एव च बोधयितुमारब्धाः श्रीवर्धमा नदेशनाप्रतिबुद्धातिमुक्तकमेघकुमारादिवत्. वासिता अपि द्विधाः सम्यग्धर्मेण मिथ्यात्वादिना च, उभयेऽपि च द्विधा वाम्या अवाम्याश्च, तत्र ये सुगुर्वा दिसामय्यां मिथ्यात्वादिवासनां वमन्ति तेऽशुभधर्मवासनां प्रतीत्य वाम्याः, श्रीइन्द्र
॥१७॥ भूत्यायेकादशगणधरश्रीप्रभवशय्यम्भवसिद्धसेनगोविन्दवाचकश्रीहरिभद्रसूरिधनपालपण्डितादिवत्. ये च सुगुर्वादिसामग्यामपि मिथ्यात्वाद्यशुभवासं न वमन्ति ते पुनरवाम्याः, श्रीकालकसूरिवचनाऽप्रतिबुद्धतभागिनेयतुरुमिणीनगरीशदत्त
இருருருருருருருருருர்
त्यादिवासनां वागधर्मेण मिथ्यात्वादिनायितुमारब्धाः श्रीव/
Jain Educationa l
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000004
नृपादिवत्, ये पुनः कुगु,दिसंगत्या सम्यग्दर्शनचारित्राणि वमन्ति, ते शुभधर्मवासं प्रतीत्य वाम्याः. बौद्धसंगत्यैकविंशतिकृत्वोऽहद्धर्मत्यागिश्रीहरिभद्रसूरिशिष्यपश्चात्तदुपज्ञललितविस्तराप्रतिबुद्धश्रीसिद्धवत्. ये तु कुगुर्वादिकुसंगतावपि सम्यग्दर्शनचारित्रादि न वमन्ति ते शुभधर्मवासं प्रतीत्यावाम्याः, श्रीथावच्चापुत्रगुरुप्रतिबोधितशुकपरिव्राजकशिष्यसुदर्शनश्रेष्ठिवत् , तेषु ये शुभधर्मवासं प्रतीत्य वाम्याः अशुभधर्मवासं प्रतीत्याऽवाम्याश्च, ते उभयेऽयोग्याः, शेषास्त्रयो योग्या इति ।
इति निबुध्य घटोपमया स्फुटं, तनुभृतो भुवि पञ्चविधान् बुधाः । सुकृतवासमवाम्यतयोत्तम, श्रयत दुर्जयकर्मजयश्रिये ॥ १ ॥
॥ इति सप्तमस्तरङ्गः समाप्तः॥
0000000000000000000000
Join Education
For Private
Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ८
मुनिसुन्दर
॥ अथाष्टमतरङ्गः॥ सू० वि०
पुनरपि भङ्ग यन्तरेण योग्याऽयोग्यविचारमाह॥१८॥ शिजह वरजलभरे असरे, वायसे सोणे हर्सेमाईणं। चायलिहणासियरेइ, सुगुरुवएसे तह जिआणं ॥१॥
व्याख्या-यथा वरं निर्मलं जलं तेन भृते सरसि वायसश्वानइभहसौदीनां-मकारः प्राकृतत्वादलाक्षणिकः, प्राप्तानामितिगम्यं, त्यांगो लेहनाशिततारतिश्च क्रमादू भवन्ति, विभक्तिलोपःप्राकृतत्वात, तथा सुगुरूपदेशेऽपि अधमादीनां जीवानां त्यागादयो भवन्तीति पिण्डार्थः, अथैतद् भाव्यते यथा निर्मलजलपूर्णे महासरसि वायसस्तृषातुरोऽपि प्राप्तो न जलं पिबति, न च वपुर्गतमलतापादिव्यपगमार्थ स्नाति, किं तु तत्त्यक्त्वा जनस्नानादिमलिनकियजलभृतेषु क्षुद्रबिलादिषु आविलं जलं स्वल्पं पिबति, नारीशिरःस्थविमलजलभृतघटादिषु वाऽशुचिचञ्चक्षेपेण जलं विनाशयति, न तु स्वयं तृप्यति, तथा केचिदधमा जीवा अभिगृहीततीव्रमिथ्यात्ववासनावशाद् बहुलकर्मतादिहेतुकप्रमादादिवशाद्वा श्रीजिनधर्म द्विषन्तो दयादिगुणविशुद्धश्रीसर्वज्ञागमजलनिभृते महासरस्तुल्ये सुगुरूपदेशेऽपि हस्तिना मारयेन्न तु जिनभवनं प्रविशेदित्यादि | कुशास्त्राण्युच्चारयन्तोऽभिलाषमकुर्वाणास्त्यजन्ति, लोहखुररौहिणेयपूर्वावस्थादिवत्. कदाचिच्च परेभ्यः श्रीगुरूक्तकथाश्लोकवचनादिसारस्यप्रवादं श्रुत्वा गोष्पदादितुल्येभ्यस्तं श्रुतपूर्विभ्यः शृण्वन्ति, काका इव जलघटं श्रोतृहृदयबोधमपि मिथ्याकुतर्कादिभिर्वितर्कयन्ति विनाशयन्त्यपि. अथवा गोष्पदाभपार्श्वस्थादिषु रतिं कुर्वते, गच्छनिर्गतेषु नारीशिरः
0000000000000000000000
00000000000000
Jain Education
H
a
l
For Private & Personel Use Only
Amr.jainelibrary.org
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHOTE
OCCCCCCCCCCCGருடுகாடு
स्थघटजलसमेषु मरीच्यादिषु कपिलादिवद्रति दधतस्तद्धर्म च विनाशयन्ति. तत्र कपिलोदाहरणं यथा-इहेव भरहे इमीसे उसप्पिणीए भरहचक्कवट्टिसुओ मरीइनाम भगवओ उसभसामिस्स देसणं सुच्चा पडिबुद्धो पव्वइओ, भणिआणि एगारसंगाणि, कियन्तमवि समय पालिअं सामन्नं, किलिट्ठकम्मोदएणं जाओ से अन्हाणपरिसहो, तक्कालोचिअसुद्धभावणयाए पवत्ति परिव्वायगलिङ्गं, तथा च श्रीआवश्यकनियुक्ती-समणा तिदंडविरया इत्यादिगाथाषट्कं तत्स्वरूपोपदर्शक, विहरइसमं भगवया, देसेइ साहुधम्मं पुच्छिओ किंतु ममेरिसोत्ति निंदइ अप्पाणं, उवसंते उवणेइ साहूणं, अन्नया धम्मकहाए अक्खित्तो कविलो, उवणीओ साहूणं, न रुच्चइ से, जंपिअमणेण-अलं मे इमिणा. किमेत्थ चेव धम्मो,न पुण तुह-15 सासणे. अणरिहो एसोत्ति भावं नाउण ममावि कजं पडिचारगेणेति समालोचिऊण जंपिअमणेण-कविला इत्थंपि इहयंपि. दुब्भासिएण वडिओ संसारो, पवाविओ कविलो, साहिओ किरिआकलावोत्ति. एवमाइ गंयंतराओ नेअमिति । अत्र वायससदृशः कपिलः महासरस्तुल्यं सुगुरूपदेशं परित्यज्य घटजलसमे मरीचिवचने रतिकारित्वात् . तथा स घटजलमिव निर्मलं स्वरूपं सम्यक्प्ररूपणादिकं मरीचेर्धर्म कविला इत्थंपि इहयपि इत्यादि दुरन्तसंसारकारणवितथप्ररूपणादिहेतु भवनादिना विनाशितवांश्चेति । ते चाऽभव्या दूरभव्या विराधितधर्मत्वेन दुर्लभबोधिका दुर्गतिबद्धायुष्का वा भवन्ति । साणत्ति-यथा श्वानः तृषातुरोऽपि तादृशे सरसि प्राप्तो यदि प्राप्नोति तदा गोष्पदादिषु चेत्सरसि मुखमेवाऽग्रत । कृत्वा लेहनं करोति, न तु यथेष्टं घुण्टघुण्टैः पिबति, न च स्नानादि कुरुते । तथा केचिज्जीवा अनभिगृहीतमिथ्यात्वा जिनधर्म माध्यास्थ्यादिभाजस्तादृशे गुरूपदेशे सारस्यादिना किञ्चिदभिलाषं कुर्वाणा अपि अधिकविरतिदानमिथ्यात्वि-|
00000000000000000000000000
Jain Education Inte
For Private Personel Use Only
inelibrary.org
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १९ ॥
Jain Education Int
उपदेशर० तरंग ८
स्वजन लोकापवादादिभियाऽधिकं संपूर्णमुपदेशं न शृण्वन्ति किन्त्वन्तरा सरसकथाश्लोकादि कियच्छृण्वन्ति, अवधारयन्ति च कियतीं बोधितृप्तिमाशुवन्त्यनुतिष्ठन्ति च । ते च धर्माभ्यासवशाद्विशिष्य दुर्गतिं नानुवन्ति । तां प्राप्ता अपि पुनर्वोधिं लभन्ते, गोभूतिवसुभूतिविप्रद्वयवत् । इभत्ति - यथा गजस्तृपातापाद्याक्रान्तस्तादृशे सरसि प्राप्तो यथेष्टं जलपानेनाशिततां तृप्तिं करोति, स्वस्य स्नानजलक्रीडादिना मलतापापहारं च परं स्नात्वा निर्गतो धूल्याऽऽत्मानं खरण्टयति. पुनः पुनः स्नानखरण्टनादि कुरुते । तथा केचिज्जीवा मध्यमभावा गुरूपदेशं सम्यक्कृण्वन्ति, अवधारयन्ति अनुतिष्ठन्ति साह्रादं तृप्यन्ति, मिथ्यात्वविषयतृष्णाकषायादितापमलाऽपहारेण शुध्यन्ति च । परमऽदृढचित्ततया पुनस्ताह - क्सामय्यां कुतीर्थिकवचनश्रवणादिना तदनुष्ठानाऽनुरागादिना तत्तपोविद्याचमत्कारादिना विषयतृष्णावह्वारम्भादिना | आत्मानं धूल्येव मलिनयन्ति पुनर्गुरूपदेशस्नानोक्तरूपखरण्टनादि च कुर्वाणा मनुष्यगतिहीन सुरगत्यादिप्रायोग्यं पुण्यकर्मोपार्जयन्ति, पूर्वगाथाप्रथितश्यामलवणिग्वत् । केचित्तु बहुक्षालनाऽल्पखरण्टनादि कुर्वाणा उत्तमसुरायुरपि बध्नन्ति, आसन्न सिद्धिकाश्च भवन्ति, हंसत्ति - हंसो यथा तादृक्सरः संप्राप्य तत्रैव वसन् रतिं कुरुते, निर्मलजलपानस्नानमृणालभक्षणादिना सरस्येव तत्परिसरे वा तिष्ठन् शैत्यपावित्र्यसुखान्यनुभवन् रजोमलाऽपावित्र्यतापान्न विन्दति । तथा | केचिज्जीवाः सद्गुरूपदेशं श्रुत्वा तत्रैव रतिं कुर्वाणा मनोवाक्कायैस्तदनुध्यानतदनुगत सूत्रार्थोद्धार भणनतदनुष्ठित्यादिभि6) स्तदेव परिशीलयन्तो मिथ्यावचनश्रवणोद्भवधर्मास्थैर्यादिमालिन्यबह्वारम्भादिपापभवक्लेशादितापान्नानुभवन्ति, उत्त- ० ॥ १९ ॥ रोत्तरज्ञान दर्शन देश विरतिसर्वविरत्यनुष्ठानादिभिरासन्न सिद्धिका एव भवन्ति, तस्मिन्नेव भवे द्वितीये वा भवे सिध्यन्ति
lainelibrary.org
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
आनन्दादिवीरश्रावकदशवत् । श्रीमदुदायनदशार्णभद्रशुकपरिव्राजकाऽक्षोभितसुदर्शनश्रेष्ठिकुमारपालभूपालादिवद् वा । आदिशब्दादू दृष्टान्तचतुष्टयेऽपि प्रत्येकं योजितादशुचितमपळेकरुचिग्रामशूकर, १ स्नानाद्यरुचिबोकुट २ निर्मलपति, लजलोभयसमानरुचिमहिष ३ सरोनद्यकपरिशीलनरूचिचक्रवाकादि ४ दृष्टान्ता अपि ज्ञेयाः। एवं दृष्टान्तोपदेशमधिगम्य शिवाणिभिरुत्तरोत्तरदृष्टान्तसदृशैः सर्वशक्त्या भाव्यं भव्यजीवैर्येन शिवसुखसम्पदः करतललुठिता इव सुप्रापा भवतीति ।
इत्युत्तरोत्तरनिदर्शनसन्निभा भो, भव्योत्तमा भवत सद्गुरुवाक्तटाके । येनाऽऽप्यसंसृतिसुखानि जयश्रियाऽष्ट-कर्मद्विषा विलसथाऽक्षयमोक्षलक्ष्म्या॥१॥
॥ इति तपागच्छाधिराजश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे अष्टमस्तरङ्गः समाप्तः॥
10000000000000000000000
Jain Education
For Private
Personel Use Only
CONainelibrary.org
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
| उपदेशर० तरंग ९
मुनिसुन्दर
॥ अथ नवमस्तरङ्गः॥ सू०वि०
पुनर्भङ्गयन्तरेण योग्याऽयोग्यानेवाऽऽह,॥२०॥
सप्प १ जलूगा २ वंझाऽ ३ वंझगवी ४ संनिहा चउह जीवा।
परिणमइ जेसु सवं, विस १ तारिस २ नास ३ पय ४ रूवं ॥१॥ । सो जलौकाः वन्ध्या गौः अवन्ध्या च एतत्सन्निभाश्चतुर्विधाः शिष्या जीवा वा भवन्ति, सारूप्यनिरूपणार्थमुत्तरार्ध |माह-परिणमईत्यादि, येषु प्रदत्तं सर्वे क्रमाद् विषतादृशनाशपयोरूपं परिणमतीति पिण्डार्थः । तत्र यथा विषभृतां का सशकरदुग्धादेरपि पानं विषायैव कल्प्यते । एवमेकेषां जीवानां शिष्याणां वा सुगुरोहिताः सारा विविधा अप्युपदेशाः सर्वेऽपि दूरे गुणाः, प्रत्युताऽनर्थपरम्परायै भवन्ति, यथा श्रीमत्पार्श्वजिनेशहितवचनानि पञ्चाग्निसाधनपरस्य कमर्षेः । आह च-मूखैरपक्वबोधैश्च, सहालापश्चतुष्फलः । वाचां व्ययो मनस्तापस्ताडनं दुष्प्रवादनम् ॥१॥ अन्यत्राऽप्युक्तम्नाऽनम्यं नम्यते दारु, न शस्त्रं क्रमतेऽश्मनि । सूचीमुख्या इवाऽशिष्ये, नोपदेशः सुखावहः ॥१॥ तथाहि-क्वचिदने वानरयूथं शीतादितं खद्योतं गुञ्जां वाऽग्निधिया शुष्कतृणपणेराच्छाद्य प्रसार्य भुजाद्यङ्गानि तापमनोरथसुखमनुभवति । तत्रैकइशाखामृगो भृशं शीतार्तस्तन्मुहुर्मुहुर्धमति । सूचीमुखी पक्षिणी तत्रासन्ना प्राह-भद्र ! मा क्लिश्य, नाऽयं वह्निः,।
கருருருருருருருருருருருருருருநான்
0000000000000000000000
in Education
For Private & Personel Use Only
NRjainelibrary.org
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
यन्ति । साधुभिर्नटो न विकलोदिभिरजीवयत्। स सूतो, वडा न जानास्यदलया, नाच चङ्गमितव्यं, छन्दोवा, गाटा भरि मृते लघुपुत्रं पास आह-अहमप्यवलगामि Hist-योत्कारः कर्तव्यो, मगग्रहणाय रहःस्था
00000000000000000000000
लागुञ्जायेतत्, पुनः पुनः कथने तेन वानरेण रुषा शिलायामास्फाल्य सा हतेति । एवं विधाः शिष्या जीवा वा सर्पसदृशा का
इति । तथा यद्बजलौकसो यादृशं रक्तादिकं पिबन्ति तादृशमेवोदरगतं धारयन्ति, न पुनः परिणामान्तरं किमपि प्राप|यन्ति । एवमेके जीवाः श्रीगुरूपदेशादि यथाश्रुतं धारयन्ति, न पुनर्विशेषबोधजनकत्वाऽऽपादनेन परिणामान्तरं प्रापयन्ति । 'साधुभिर्नटो न विलोक्यते' इत्युक्ते नटीविलोकिमुन्यादिवत्, कुलपुत्रकवच । तथाहि-एकस्मिन् पुरे एका स्त्री भर्तरि मृते लघुपुत्रं परगृहकर्मादिभिरजीवयत्। स सुतो वर्धमानो मातरं पृच्छति, कथं मम पिता आजीविकां कृतवान् ? माताऽऽह-अवलगनेन, स आह-अहमप्यवलगामि, साऽऽह-न जानास्यवलगितुं, स आह-कथमवलग्यते ? साऽऽह-विनयं कुर्वीथाः, कीदृशो विनय ? इत्युक्ते पुनः साऽऽह-योत्कारः कर्तव्यो, नीचं चङ्कमितव्यं, छन्दोऽनुवर्तिना भाव्यमिति । ततः स नृपं कश्चिदवलगितुं नगरं प्रति प्रतस्थे। अन्तरालेऽनेन व्याधा मृगग्रहणाय रहःस्था दृष्टाः, गाढ स्वरेण योत्कारो भणितः. तं श्रुत्वा मृगास्त्रस्ताः, तैः कुट्टितः, सद्भावे कथिते मुक्तः, भणितं च यदेशं प्रेक्षेथास्तदा रहो नीचैर्गन्तव्यम् । ततस्तेन रजका दृष्टाः. ततः रहो शनैः शनैर्याति, रजकाणां च प्राग्वस्त्राणि हियन्ते, तैगूढपुरुषा नियुक्ताश्चौरप्रचारविलोकनाय. तैश्चौर इति कृत्वा बद्धः. सद्भावे कथिते मुक्तः, तैर्भणितं च एवंविधे शुद्धं भवत्वितिवाच्यम् । ततोऽग्रे बीजान्युप्यन्ते, तेन तत्र भणितं शुद्धं भवतु, तैरपि हतः. सदभावे कथिते मुक्तः । उक्तं च-ईदृशे बहु भवत्वित्युच्यते । अन्यत्र मृतकं नीयमानं दृष्ट्वा वदति, ईदृशं बहु भवतु. तत्राऽपि हतो मुक्तश्च । तथैवोकं च, ईदृशे उच्यते एवं विधस्यात्यन्तवियोगो भवतु । अन्यत्र विवाहे भणति-अत्यन्तं वियोगो भवतु । तत्रापि कुट्टितो मुक्तश्च ।।
066000000000000000000€
For Private & Personel Use Only
ATMainelibrary.org
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू०वि०
तरंग ९
PTTEE
मुनिसुन्दर
तथैवोक्तं च, ईदृशे भण्यते-नित्यमेवंविधानि प्रेक्षध्वं शाश्वतं च भवत्वेतत् । अन्यत्र निगडबद्धं दण्डिकं दृष्ट्वा भणति, उपदेशर नित्यमेवंविधानि प्रेक्षस्व शाश्वतं च भवत्वेतत् । तत्राऽपि हतो मुक्तश्च, तथैव भणितम्-एवंविधे लघुमोक्षो भवत्वित्युच्यते । अन्ये मित्रसंघाटकं कुर्वन्ति तत्र भणति-लघु मोक्षो भवतु, तत्रापि हतो मुक्तश्च । तथैव क्रमादेकं ग्रामाऽधिपतिपुत्रमाश्रितस्तं सेवते । अन्यदा दुर्भिक्षे तस्य गृहे रब्बा सिद्धा । ग्रामाधिपतिभार्यया भणितः सः, याहि सभाजनमध्यात् शब्दायस्व स्वामिनं, यतो रब्बा शीतलाऽयोग्या भवति। तेन गत्वा तथैव गाढस्वरं भणितं, स लजितः, गृहाऽऽग-| तेन तेन ताडितो भणितश्च, ईदृशे कार्ये शनैः कर्णे कथ्यते । अन्यदा गृहं प्रदीप्तं, ततो गत्वा कर्णे शनैः कथयति यावत् । तावद् गृहं सर्व प्रज्वलितं ताडितो भणितश्च-एवंविधे आत्मनैव नीरमादौ कृत्वा गोभक्ताद्यपि क्षिप्यते यथाऽग्निर्विध्यायति । अन्यदा वेणी धूपयतस्तस्य शिरसि गोभक्तं क्षिप्तमित्यादि । यथैष कुलपुत्रो यथाश्रुतमेवाऽधारयद्वचनं, न तु तदा भिप्रायविषयविशेषाद्यवबुद्धवान् । एवं श्रुतमात्रग्राहिणो वचनविषयतात्पर्याद्यनभिज्ञा जीवा जलौकःसदृशा इति । यथा च सा जलोकाः शूलाप्रयोगादिना पीतं रुधिरं निश्चोत्यमाना परिणामे दुःखिनी भवति । तथा तेऽपि इहापि दुःखिनः स्युः। पदे पदे दृष्टान्तीकृतकुलपुत्रकवदेव परत्राऽपि चेति । वन्ध्येति-यथा वन्ध्याया गोर्दुग्धाद्यर्थिना बहुविधसरसघृतादिकचारिधान्यकार्पसिकादि बह्वपि दीयमानं निष्फलं दुग्धाद्यकारित्वात् । तथा केषाश्चिज्जीवानां बहुविधा
॥ २१॥ अपि सुगुरूपदेशा निष्फलीभवन्ति । ब्रह्मदत्तचक्र्यादीनामिव । तदुक्तम्-उवएससहस्सेहि वि, बोहजतो न बुज्झई ol कोइ । जह बंभदत्तराया, उदाइनिवमारओ चेव ॥१॥ तथाऽवन्ध्याया धेनोः पुनर्यथा यत्किश्चित्तृणाद्यपि दत्तं
En
T TERS
8
Jain Education insan
For Private & Personel Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
890000000000000000000
दुग्धादितया परिणमति, एवं केषाश्चित् स्वल्पमपि गुरूपदिष्टं महाफलाय कल्पते । “उपशमविवेकसंवरेति" त्रिपद्यपि चिलातीपुत्रस्येव, “बहुपिण्डिआ! एगपिण्डिओ दहमिच्छइ" इति वचनमिन्द्रनागस्येव, "यावज्जीवमनाकुट्टिरस्माकमिति वचनं धर्मरुचेरिव चेति ।
विषभृदादिनिदर्शनतो गुणा- गुणजमन्तरमित्युपदेशगम् । अभिनिबुध्य यतेत सुधीर्षणाद्यभिसमीक्ष्य विमोहजयश्रिये ॥ १ ॥
॥ इति नवमस्तरङ्गः समाप्तः ॥
அருகே இரு பாகம்
Jain Education indGOLD
For Private & Personel Use Only
M
ainelibrary.org
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
@@
@
मुनिसुन्दर ॥ अथ दशमस्तरङ्गः॥
उपदेशर० सू० वि० उभयलोकसुखावहस्य सम्यग्धर्मस्योपदेशः सर्वत्र सुखावह एवेति तदारम्भे योग्यायोग्यस्वरूपनिरूपणं व्यर्थमित्या का
तरंत १० ॥२२॥ |शङ्कानिरासायाऽऽह
जिण्णाजिण्णजराइसु, होइ जहा इक्कमेव गोक्खीरं । गुणदोसप्यखतिकरं, सुहगुरुवयणं तह जिएसु॥१॥ | जीर्णाऽजीर्णज्वरयोः, आदिशब्दात्पित्तश्लेष्मादिषु च यथा एकमेव गोक्षीरं क्रमाद् गुणदोषोत्पत्तिकर भवति, जीर्णहावरे पित्तादौ च गुणकरम् , अभिनवज्वरे श्लेष्मादौ च दोषकरं, तथा गोदुग्धवत् माधुर्यादिगुणमुभयलोकहितावह का
सम्यग्धर्मतत्त्वैकप्ररूपकं सुगुरुवचनं जीवेषु योग्याऽयोग्येषु क्रमाद् गुणदोषोत्पत्तिकरं स्यात् । जीर्णमिथ्यात्वमोहनीयादिकर्मतया योग्येषु गुणकर, श्रीवर्धमानजिनवचनं श्रीइन्द्रभूत्यादिष्विव, श्रीथावच्चापुत्रसूरिवचनं सुदर्शनश्रेष्ठिशुकपरिव्राजकादिष्विव च । बहुलतत्कर्मतया योग्यतामनाप्तेषु च दोषोत्पत्तिकर, यथा श्रीपार्श्वजिनस्य हितोपदेशः पञ्चाग्निसाधनादिकष्ठाऽनुष्ठानपरे कमठतापसे । ततो योग्याऽयोग्यपरीक्षाफलवतीति ।
॥ इति श्रीतपागच्छे श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे दशमस्तरङ्गः समाप्तः॥
@@@@
9ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
@@@
॥ २२ ॥
@
@
Jain Education HD
For Private & Personel Use Only
wjainelibrary.org
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ एकादशस्तरङ्गः॥ पुनरस्यैवाऽर्थस्य दृढीकरणायाऽऽहइक्कावि मेहवुट्टी, मणिमुत्ताविविहधन्नफलहेऊ । रयणागराइसु जहा, सुहगुरुवयणं तह जिएसु ॥ १ ॥ __ यथा एकाऽपि मेघवृष्टिः रत्नाकरे रोहणाचलादौ, आदिशब्दान्मुक्ताफलाऽऽकरे ताम्रपादौ विविधधान्यफलाकरादिषु च क्षेत्रविशेषेण विविधानामुत्तममध्यमाऽधमादीनां मणीनां मुक्ताफलानां धान्यानां फलानामुपलक्षणादन्येषामपि विविधौषध्यादीनां च निष्पत्तिहेतुः, तथा सद्गुरुवचनं जीवेषु उत्तमोत्तमादिषु स्वस्वयोग्यताद्यनुसारेण मणिमुक्ताफलादि समधर्मादिफलसिद्धिहेतुर्भवति। तथा चोक्तम्-आने निम्ने सुतीर्थे कचवरनिचये शूक्तिमध्येऽहिवके, औषध्यादौ विषद्रौ गुरुसरसि गिरौ पाण्डुभूकृष्णभूम्योः । इक्षुक्षेत्रे कषायद्गुमवनगहने मेघमुक्तं यथाऽम्नस्तद्वत्पात्रेषु दत्तं गुरुवदनभवं वाक्यमायाति पाकम् ॥१॥
ततो योग्यस्वरूपं सम्यगवधार्य योग्येष्वेवोपदेश्यमिति ।
॥ इति एकादशस्तरङ्गः समाप्त ॥
நபராக பருத்திருந்து
000000000
Jain Education
For Private Personel Use Only
M
ainelibrary.org
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २३ ॥
Jain Education In
॥ अथ द्वादशस्तरङ्गः ॥ इदानीं प्रकारान्तरेण योग्यायोग्यस्वरूपप्रकटनाय आगमगाथामेवाहसेलघणकुडग चालणि-परिपूणगहंसमहिसमेसे अ । मसगजलुगबिराली - जाहगगोभेरिआभीरी ॥ १ ॥
एतानि शिष्ययोग्यायोग्यत्वप्रतिपादकान्युदाहरणानि । सेलत्ति-शैलः मुद्गप्रमाणः पाषाणविशेषः, घनो मेघः, शैलश्च घनश्च शैलघनः, तदुदाहरणं प्रथमम् । कुटो घटः, चालणी प्रतीता, परिपूणकः सुघरीचिटिकागृहं, हंसमहिषमेषमशकजलौ काविडाल्यः प्रतीताः, जाहकः सेहुलकः, गौः भेरी आभीरी च प्रतीताः । उदाहरणं च द्विधा भवति, चरितं कल्पितं च । उक्तं च-- चरियं व कप्पियं वा, आहरणं दुविहमेव पण्णत्तं । अत्यस्स साहणट्ठा, इन्धणमिव ओयणट्ठाए ॥ १ ॥ तत्थ इमं कप्पियं, तंजहा- मुग्गसेलो पुक्खलसंवट्टतो य महामेहो जंबुद्दीवपमाणो, तत्थ य नारयत्थाणीतो कलहं आजो|इए. मुग्गसेलं भणइ - तुज्झनामग्गहणे कए पुक्खलसंवट्टतो भणइ, जहा णं एगाए धाराए विराएमि भिनझीति भावार्थः । सेलो उप्पासितो भणइ - जइ मे तिलतुसतिभागंपि उल्लोइ तो नामं न वहामि । पच्छा मेहस्स मूले भणइ मग्गसेलवयणाई । ततो सो कुवितो सधायरेण जुगप्पमाणाहिं धाराहिं वरिसिङमारद्धो. सत्तरत्तं वुट्ठो चिंतेइ, इयाणिं गतो सो वरागोत्ति ठितो. इयरो मिसमिसंतो उज्जलतरो जातो दिप्पउमारद्धो भणइ - जोहारोति । मेघो लज्जितो गतो । एवं कोई सीसो मुग्गसेलसमाणो एगंपि पयं नाऽवगाहइ, ततो अन्नो आयरिओ गजंतो आगतो. एहणं गाहेमि, पठति च गर्वाध्मातमा
19900906
36000
00056
उपदेशर० तरंग १२
॥ २३ ॥
ainelibrary.org
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
नसः--आचार्यस्यैव तजाड्यं, यच्छिष्यो नाऽववुध्यते। गावोगोपालकेनेव, कुतीर्थेनावतारिताः ॥१॥ ततो पढावेउमारद्धो, न सक्कितो लज्जितो. एरिस्स न दायबं. कस्मादिति चेदुच्यते; इह यस्मान्न वन्ध्या मौः शिरःस्तनजघनपृष्ठपुच्छोदरादौ सस्नेहं | स्पृष्टा सती दुग्धप्रदायिनी भवति. तथा स्वाभाव्यादेव मेषोऽपि सम्यक्पाठ्यमानोऽपि मदमप्येक नाऽवगाहते, ततो न तस्य तावदपकारः, आस्तां तस्योपकाराऽभावः, प्रत्युताऽऽचार्ये सूत्रे वाऽपकीर्तिरुपजायते. यथा न सम्यकौशल्यमाचार्यस्य व्याख्यायाम, इदं वाऽध्ययनं न समीचीनं, कथमयमन्यथा नाऽवबुध्यते ? इति । अपिच तथाविधकुशिष्यपाठने तस्याऽवधानाऽभावाद उत्तरोत्तरसूत्रार्थाऽनवगाहतः सूरेः सकलावपि शास्त्रान्तरगतौ सूत्राथी भंशमाविशतोऽन्येषामपि च पटुश्रोतॄणामुत्तरोत्तरसूत्रार्थाऽवगाहनहानिप्रसङ्गः । उक्तं च-आयरिए सुत्तमि य, परिवाओ सुत्तअत्थपलिमंथो । अन्नेसिपि य हाणी, पुढाविन दुद्धया वंझा॥१॥ मुद्गशैलप्रतिपक्षभूते योग्यशिष्यविषये दृष्टान्तः कृष्णभूमिप्रदेशस्तत्र हि प्रभूतमपि निपतितं जलं तत्रैवान्तः परिणमति, न पुनः किञ्चिदपि ततो बहिरपगच्छति, एवं यो विनेयः सकलसूत्राऽर्थग्रहणधारणे समर्थः स कृष्णभूमिप्रदेशतुल्यः। स च योग्यस्ततस्तस्मै दातव्यमिदमध्ययनमिति। उक्तं च-वुढे वि दोणमेहे, न कण्हभूमाउ |लोट्टए उदयं । गहणधारणासमत्थे, इय देयमच्छित्तिकारिंमि ॥१॥ संप्रति कुटदृष्टान्तभावना, कुटा घटास्ते द्विविधास्तद्यथा-नवीना जीर्णाश्च, नवीना ये संप्रत्येव पाकतः समानीताः, जीर्णा द्विविधा भाविता अभाविताश्च, भाविता द्विविधाः, प्रशस्त द्रव्यभाविता अप्रशस्तद्रव्यभाविताश्च । तत्र ये कर्पूरागुरुचन्दनादिभिः प्रशस्तद्रव्यैर्भावितास्ते प्रशस्तद्रव्यभाविताः. प्रशस्तद्रव्यवासिता अपि द्विधा, वाम्या अवाम्याश्च. अभाविता नाम ये केनाऽपि द्रव्येण न वासिताः।
हनहानिप्रसङ्गः ।
ருருருருருருருருருடுடுடுடுடுடுடுடுடுடு
ते योग्यशिष्यविषये दृष्टायो विनेयः सकलसूत्रा
000000
Join Education
For Private
Personel Use Only
w.jainelibrary.org
-
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २४ ॥
Jain Education
एवं शिष्या अपि प्रथमतो द्विधा, नवीना जीर्णाश्च तत्र ये बलभावे वर्तमाना अज्ञानिनः संप्रत्येवाऽवबोधयितुमारब्धास्ते नवीनाः । जीर्णा द्विविधा भाविता अभाविताश्च, तत्राऽभाविता ये केनाऽपि दर्शनेन न वासिताः. भाविता द्विविधाः, कुप्रावचनिक पार्श्वस्थादिभिः संविद्वैश्च । कुप्रावचनिकपार्श्वस्थादिभिरपि भाविता द्विधा, वाम्या अवाम्याश्च, संविग्नैरपि भाविता द्विधा, वाम्या अवाम्याश्च । तत्र ये नवीना ये जीर्णा अभाविता ये च कुप्रावचनिकादिभाविता अपि वाम्या ये च संविग्नभाविता अवाम्यास्ते सर्वेऽपि योग्याः शेषा अयोग्याः । अथवाऽन्यथा कुटदृष्टान्तभावना, इह चत्वारः कुटास्तद्यथा छिद्रकुटः कण्ठहीनकुटः खण्डकुटः संपूर्णकुटश्च । यस्याऽधोबुने छिद्रं स छिद्रकुटः यस्य पुनरोष्ठपरिमण्डलाऽभावः स कण्ठहीनकुटः यस्य पुनरेकपार्श्वे खण्डेन हीनता स खण्डकुटः एवं शिष्या अपि चत्वारो वेदितव्याः । तत्र यो व्याख्यानमण्डल्यामुपविष्टः सर्वमर्थमवबुध्यते व्याख्यानादुत्थितश्च न किमपि स्मरति स छिद्रकुटसमानः । यथा हि च्छिद्रकुटो यावत्तदवस्थ एव गाढमवनितलसंलग्नोऽवतिष्ठते तावन्न किमपि जलं ततः स्रवति, स्तोकं वा किञ्चिदिति । एवमेषोऽपि यावदाचार्यः पूर्वाऽपरानुसन्धानेन सूत्राऽर्थमुपदिशति तावदवबुध्यते, उत्थितश्चेव्याख्यानमण्डल्यास्तर्हि स्वयं | पूर्वाऽपरानुसन्धानविकलत्वान्न किमप्यनुस्मरति । यस्तु व्याख्यानमण्डल्यामुपविष्टोऽर्धमात्रं त्रिभागं चतुष्कं वा हीनं वा सूत्रार्थमवधारयति, यथाऽवधारितं च स्मरति स खण्डकुटसमः । यस्तु किञ्चिदूनं सूत्रार्थमवधारयति, पश्चादपि च तथैव स्मरति स कण्ठहीन कुटसमानः । यस्तु सकलमपि सूत्रार्थमाचार्योक्तं यथावदवधारयति पश्चादपि च तथैव स्मृतिपथमवतारयति स सम्पूर्णकुटसमानः । अत्र च्छिद्रकुटसमान एकान्तेनाऽयोग्यः, शेषा यथोत्तरं प्रधाना प्रधानतराः । सम्प्रति
1000000
उपदेशर ० तरंग १२
॥ २४ ॥
w.jainelibrary.org
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
1000000000000000000064
चालनीदृष्टान्तभावना-चालनी लोकप्रसिद्धा, यया कणिक्कादि चाल्यते । तत्र यथा चालन्यामुदकं प्रक्षिप्यमाणं तत्क्षणादेव गच्छति, न पुनः कियन्तमपि कालमवतिष्ठते, तथा यस्य सूत्राऽर्थः प्रदीयमानो यदैव कर्णे प्रविशति तदैव विस्मृतिपथमुपैति, स चालनीसमानः । तथा च मुद्गशैलच्छिद्रकुटचालनीसमानशिष्यभेदप्रदर्शनार्थमुक्तं भाष्यकृता-सेलेयछिद्दचालणिमिहो कहा सोउ उठियाणं तु । छिद्दाह, तत्थ विठोसमरिसुं सरामि नेयाणि ॥२॥ एगेण विसइ बीएण नीइ कण्णेण, चालणी आह-धन्नो स्थ आह सेलो, जं पविसइ नीइवा तुज्झ॥२॥ तत एषोऽपि चालनीसमानो न योग्यः।चालनीप्रतिपक्षी-15 भूतं च वंशदलनिर्मापिततापसभाजनं, ततो हि बिन्दुमात्रमपि जलं न स्रवति । उक्तं च-"तावसखउरकढिणयं, चालणिपडिवक्खु न सवइ दवंपि" । ततस्तत्समानो योग्यः। सम्प्रति परिपूणकदृष्टान्तो भाव्यते-परिपूणको नामं घृतक्षीरगालनं, सुगृहाऽभिधचटकाकुलायो वा, तेन ह्याऽऽभीर्यो घृतं गालयन्ति । ततो यथा स परिपूणकः कचवरं धारयति, घृतमुज्झति, तथा शिष्योऽपि यो व्याख्यावाचनादौ दोषानभिगृह्णाति, गुणांस्तु मुश्चति, स परिपूणकसमानः, स चाऽयोग्यः। आह चूर्णिकृत-वक्खाणाइसु दोसे, हिययंमि ठवेइ मुयइ गुणजालं । सो सीसो उ अजोग्गो, भणिओ परिपूणगसमाणो ॥१॥ आह-सर्वज्ञमतेऽपि दोषाः संभवन्तीत्यश्रद्धेयमेतत्. सत्यम्, उक्तमत्र भाष्यकृता-सव्वन्नुप्पामण्णा, दोसा हुन संति जिणमए केवि । जमणुवउत्तकहणं, पमत्तमासज्ज व हवंति ॥ १ ॥ सम्पति हसदृष्टान्तभावनायथा हंसः क्षीरमदकमिश्रितमपि उदकमपहाय क्षीरमापिबति, तथा शिष्योऽपि यो गुरोरनुपयोगसम्भवान् दोषानवधूय गुणानेव केवलानादत्ते, स हंससमानः । स चैकान्तेन योग्यः । ननु हंसः क्षीरमुदकमिश्रितमपि कथं विभक्तीकरोति ।
*கரு GOGGGGGGE
१॥ आलाणाइस दोसवाचनादौ दोषागात गालयन्ति कष्टान्तो भाव-"ताव
उ.
५
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
VEDnjainelibrary.org
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ko
उपदेशर तरंग १२
मुनिसुन्दर येन क्षीरमेव केवलमापिबति, नतूदकमिति ! उच्यते-जिह्वाया अम्लत्वेन कूर्चकीभूय पृथग्भवनात् । उक्तं च-अंबत्तणेण
जीहाएँ, कूचिया होय खीरमुदगंपि । हंसो मुत्तण जलं, आवियइ पयं तह सुसीसो ॥१॥ मोत्तूण दढं दोसे, गुरुणोड॥२५॥
णुवउत्तभासियाईए । गिण्हइ गुणे उजोसो, जोग्गो समयत्थसारस्स ॥२॥ इदानीं महिषदृष्टान्तभावना-यथा महिषो निपानस्थानमवाप्तः सन् उदकमध्ये तदुदकं मुहुर्मुहुः शृङ्गाभ्यां ताडयन्नवगाहमानश्च सकलमपि कलुषीकरोति, ततो न स्वयं पातुं शक्नोति, नापि यूथम् । तद्वच्छिष्योऽपि यो व्याख्यानप्रबन्धाऽवसरेऽकाण्ड एव क्षुद्रपृच्छाभिः कलहविकथादिभिर्वा आत्मनः परेषां चाऽनुयोगश्रवणविघातमाधत्ते, स महिषसमानः। स चैकान्तेनाऽयोग्यः । उक्तं च-सयमवि न पियइ महिसो, न य जूहं पिवइ लोलियं उदयं । विग्गहविकहाहिं तह, अथक्कपुच्छाहि य कुसीसो ॥ १॥ मेषोदाहरणभावना-यथा मेषो वदनस्य तनुत्वात् स्वयं च निभृताऽऽत्मा गोष्पदमात्रस्थितमपि जलमकलुषीकुर्वन् पिबति तथा यः शिष्योऽपि पदमात्रमपि विनयपुरस्सरमाचार्यचित्तं प्रसादयन् पृच्छति स मेषसमानः । स चैकान्तेन योग्यः । मशकदृष्टान्तभावना-यः शिष्यो मशक इव जात्यादिकमुद्घट्टयन् गुरोर्मनसि व्यथामुत्पादयति स मशकसमानः। स
चाऽयोग्यः। जलौकादृष्टान्तभावना-यथा जलौका शरीरमदुन्वती रुधिरमाकर्षति तथा शिष्योऽपि योऽदुन्वन् श्रुतका ज्ञानमापिबति, स जलौकासमानः । उक्तं च-जलूगाव मदुमितो, पियइ सुसीसोवि सुयनाणं । बिडालीदृष्टान्तभावनायथा बिडाली भाजनसंस्थं क्षीरं भूमौ निपात्य पिबति, तथा दुष्टस्वभावत्वात् शिष्योऽपि यो विनयकरणादिभीततया न साक्षाद् गुरुसमीपे गत्वा शृणोति, किन्तु व्याख्यानादुत्थितेभ्यः केभ्यश्चित् , स बिडालीसमानः, स चाऽयोग्यः । तथा
00000000000000000000000
GEOGGGGE
भूमौ निपात्य पिबति, ममितो, पियइ सुसीसोवा शिष्योऽपि योऽदुन्वन्
॥२५॥
Jain Education
l
For Private Personel Use Only
S
ainelibrary.org
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाहकस्तिर्यग्विशेषस्तदुदाहरणभावना-यथा जाहकः स्तोक स्तोक क्षीरं पीत्वा पार्थाणि लेढि, तथा शिष्योऽपि यः पूर्वTell गृहीतं सूत्रमर्थ वा अतिपरिचितं कृत्वा अन्यं पृच्छति स जाहकसमानः, स च योग्यः । सम्प्रति गोदृष्टान्तभावना-यथा | केनापि कौटुम्बिकेन कस्मिंश्चित्पर्वणि चतुर्व्यश्चतुर्वेदपारगामिभ्यो विप्रेभ्यो गौर्दत्ता । ततस्ते परस्परं चिन्तयामासुर्यथेय
मेका गौश्चतुर्णामस्माकम् । ततः कथं कर्तव्या? तत्रैकेनोक्त-परिपाट्या दुह्यतामिति । तच्च समीचीनं प्रतिभातमिति सर्वैः का प्रतिपन्नं । ततो यस्य प्रथमदिवसे गौरागता तेन चिन्तितं, यथाऽहमद्यैव धोक्ष्यामि, कल्ये पुनरन्यो धोक्ष्यति, किं निर-16 |र्थिकामस्याश्चारिं वहामि ? ततो न किञ्चिदपि तस्यै तेन दत्तम् , एवं शेषैरपि । ततः सा श्वपाककुलनिपतितेव तृणसलिलादिविरहिता गतासुरभूत् । ततः समुत्थितस्तेषां धिग्जातीयानामवर्णवादो लोके, शेषगोदानादिलाभव्यवच्छेदश्च । |एवं शिष्या अपि चिन्तयन्ति, न खलु केवलमस्माकमाचार्यों व्याख्यानयति, किन्तु प्रतीच्छकानामपि । ततस्त एवविकानयादिकं करिष्यन्ति, किमस्माकमिति । प्रतीच्छका अपि चिन्तयन्ति, निजशिष्याः सर्व करिष्यन्ति, किमस्माकं किय-15
कालाऽवस्थायिनामिति । ततस्तेषामेवं चिन्तयतामपान्तराल एवाऽऽचार्यो विषीदति, लोके च तेषामवर्णवादो जायते ।।
अन्यत्राऽपि गच्छान्तरे दुर्लभौ तेषां सूत्राऽौँ, ततस्ते गोप्रतिग्राहकचतुर्द्विजातय इवाऽयोग्या द्रष्टव्याः । उक्तं चका अन्नो दुज्झइ कलं, निरत्ययं से वहामि किं चारिं । चउचरणगवी उ मया, अवन्न हाणी उ बडुयाणं ॥१॥ सीसा पडि
च्छगाणं, भरोत्ति तेविय हु सीसभारोत्ति । न करंति सुत्तहाणी, अन्नत्थ वि दुल्लहं तेसिं ॥ २॥ एष एव गोदृष्टान्तः प्रतिपक्षेऽपि योजनीयः, यथा कश्चित् कौटुम्बिको धर्मश्रद्धया चतुर्दाश्चतुर्वेदपारगामिभ्यो गां दत्तवान् । तेऽपि पूर्ववत् |
நாருருருருருருருருரும்
சார்பதGGOOK
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तंरग १२
मुनिसुन्दरका परिपाट्या दोग्धुमारब्धास्तत्र यस्य प्रथमदिवसे सा गौरागता, स चिन्तितवान्-यद्यहमस्याश्चारिं न दास्यामि, ततः सु० वि० क्षुधा धातुक्षयात्प्राणानपहास्थति । ततो मे लोकेषु “एते गोहत्याकारका" इत्यवर्णवादो भविष्यति । पुनरपिचाऽस्मभ्यं
न कोऽपि गवादिकं दास्यति । अपि च यदि मदीयचारिचरणेन पुष्टा सती शेरैरपि ब्राह्मणै|क्ष्यते ततो मे महाननुग्रहो ॥२६॥
ला भविष्यति । अहमपि च परिपाच्या पुनरप्येनां धोक्ष्यामि । ततोऽवश्यमस्यै दातव्या चारिरिति ददौ चारिम् । एवं शेषा | अपि ददुः, ततः सर्वेऽपि चिरकालं दुग्धाऽभ्यवहारभाजिनो जाताः । लोके च समुच्छलितः साधुवादः, लभन्ते च प्रभूतमन्यदपि गवादिकम् । एवं येऽपि विनेयाश्चिन्तयन्ति-यदि वयमाचार्यस्य न किमपि विनयादिकं विधातारस्तत एषोऽवसीदन्नवश्यमपगतासुभविष्यति, लोके च कुशिष्या इमे इत्यवर्णवादः। ततो गच्छान्तरेऽपि न वयमवकाशंलप्स्यामहे । अपि चाऽस्माकमेष प्रव्रज्याशिक्षावताऽऽरोपणादिकरणतो महोपकारी, संप्रति च जगति दुर्लभं श्रुतरत्नमुपयच्छन् वर्तते, ततोऽवश्यमेतस्य विनयादिकमस्माभिः कर्तव्यम् । अन्यच्च, यद्यस्मदीयविनयादिना साहायकबलेन प्रातीच्छिकानामप्याचार्यत उपकारः किमस्माभि नलब्धं ? द्विगुणतरपुण्यलाभस्याऽस्माकं भावात् । प्रातीच्छिका अपि ये चिन्तयन्ति-अनुपकृतोपकारी भगवानाचार्योऽस्माकं, को नामाऽन्यो महान्तमेवं व्याख्याप्रयास मन्निमित्तं विदधाति । ततः किमेतेषां वयं प्रत्युपकर्तुशक्ताः तथापि यत्कुर्मः सोऽस्माकं महान्लाभ इति परनिरपेक्षं विनयादिकमाधत्ते । तेषां नाव
सीदत्याचार्योऽव्यवच्छिन्ना च सूत्राऽर्थप्रवृत्तिः, समुच्छलति च सर्वत्र साधुवादः, गच्छान्तरे च तेषां सुलभं श्रुतज्ञानं, लापरलोके च सुगत्यादिलाभः। भेर्युदाहरणं यथा-बारवइए वासुदेवस्स तिन्नि भेरीओ तंजहा-संगामिया, अब्भुइया, कोमु
0000000000000
தOOGGGGGGGES
Jain Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
ईया। तत्र प्रथमा संग्रामकाले समुपस्थिते सामन्तादीनां ज्ञापनार्थ वाद्यते, द्वितीया पुनरागन्तुके कस्मिंश्चित्प्रयोजने समुद्भूते लोकानां सामन्तादीनां परिज्ञापनाय, तृतीया कौमुदीमहोत्सवाद्युत्सवज्ञापनार्थ, ततो तिण्णिवि गोसीसचंदणमईतो देवतापरिग्गहिया, तो तस्स चउत्थी भेरी असिवप्पसमणी, तीसे उप्पत्ती कहिज्जइ-तेणं कालेणं तेणं समएणं सक्को देविंदो, सो तत्थ देवलोगे सुरमझे कण्हवासुदेवस्स गुणकित्तणं करेइ. अहो! उत्तमपुरिसा एते अवगुणं न गिर्हति, नीएण य जुद्धेण न जुझंति । तत्थ एगो देवो असद्दहतो आगओ, वासुदेवोवि जिणसगासं वंदगो पट्टितो, सो अंतरा कालसुणयरूवं मययं विउव्वइ दुब्भिगंधं । तस्स गंधेण सव्वो लोगो पराभग्गो, वासुदेवेण दिट्ठो, भणियं चणेण-अहो! इमरस पंडुरा दंता मरगयभायणनिहियमुत्तावलिध रेहति. देवो चिंतेइ, सच्चं गुणग्गाही, ततो वासुदेवस्स आसरयणं गहाय पहावितो, सो य मंदुरापालएण नातो. तेण कुवियं जहा आसो हीरइ । ततो कुमारा रायाणो य निग्गया, ते देवेण हयविहया काऊण ताडिया । वासुदेवो निग्गओ भणइ-कीस मम आसरयणं हरसि ? एसो मम आसो, तुज्झ न| होइ ।देवो भणति-इमं जुज्झे परिजिऊण गिण्हाहि. वासुदेवेण भणियं-बाद, किह जुज्झामो ? तुम भूमिए, अहं च रहेण तो रहं गेण्ह । देवो भणइ-अलं मे रहेण, एवं आसो हत्थी (य) पडिसिद्धो, वायाजुद्धाइयाईसबाई पडिसेहेइ, तोखायं, केण जुज्झेण जुज्झियवं? देवो भणइ-अहिट्ठाणजुद्धेण, वासुदेवेण भणिअं, पराजितोऽहं, नेहि आसरयणं, नाहं नीयजुद्धेण जुज्झामि. तो देवो तुट्ठो समाणो भणति-वरेहि वरं, किं ते देमि ? वासुदेवेण भणियं-असिवोवसमणि भेरिं देहि, तेण| दिना, एसा तीसे भेरीए उत्पत्ती। ताहे सा छण्हं छह मासाणंतेवाइजइ, तत्थ (जो) सदं सुणेइ तस्स पुव्वुप्पन्नारोगा उव
GOOCESSESOOOOOOOSet
Jain Education intm
Naplainelibrary.org
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर ला समं जंति, नवगावि छम्मासे न उप्पाजंति । तत्थन्नया कयाइ आगन्तुको वाणियगो आयातो, सो य अतीव दाहजरेणा-15 उपदेशरः सू० वि० भिभूतो। तं भेरीपालगं भणइ-गिण्ह तुमं सयसहस्सं, मम एत्तो पलमित्तं देहि, तेण लोभेण दिन्ना, तत्थन्ना चंदणथिग्ग- तरंग १२ ॥ २७॥
लिया दिना । एवमन्नेणवि अन्नेणवि मग्गितो, दिन्नं च, सा सव्वा चंदणकथा जाता । सा अन्नया कयाइ असिवे वासुदेवेण ताडाविया। जाव तं चेव सभं पूरेइ। तेण भणियं, जोएह मा भेरी विणासिया होज्जा ! ताहे जोइया, दिट्ठा कंथीकया, हा भेरी सबा विणासिया, ततो सो भेरीपालो ववरोवितो. अन्ना भेरी अट्टमभत्तेण आराहइत्ता लद्धा । अन्नो भेरीपालो कओ, सो आयरेण रक्खई, सो पूइतो । एवं यः सूत्रमर्थ वा परमतेन स्वकीयग्रन्थान्तरेण वा मिश्रयित्वा कन्थीकरोति, अथवा विस्मृतं सूत्रमर्थ वा सुशिक्षितः स्वयमेवाऽहं नान्यं कञ्चित् कदाचित् किमपि पृच्छामीत्यहङ्कारेण परमतादिभिरपि मिश्रयित्वा सम्पूर्ण विदधाति, सोऽनुयोगश्रवणस्य न योग्यः। एवं कन्यीकृतसूत्रार्थो गुरुरपि नाऽनुयोगभाषणस्य योग्यः।
उक्तं च-जो सीसो सुत्तत्थं, चंदणकंथ व परमयाईहिं । मीसेइ गलियमहवा, सिक्खियमाणेण स न जोग्गो ॥ १ ॥ शिकंथीकयसुत्तत्थो, गुरूवि जोग्गो न भासियवस्स । अविणासियसुत्तत्था, सीसायरिया विणिदिवा ॥ २॥ अत्र सिक्खिय
माणेण इति सुशिक्षितोऽहं स्वयमेव, नान्यं पृच्छामीतिमानेन गलितं विस्मृतं सम्पूर्ण करोतीत्यर्थः शेषं सुगमम् । संप्रत्या-16 भीरीदृष्टान्तभावना-कश्चिदाभीरो निजभार्यया सह विक्रयाय घृतं गन्च्या गृहीत्वा पत्तनमवतीर्णश्चतुष्पथे च समागत्य
॥ २७ वणिगापणेषु पणायितुं प्रवृत्तो, घटितश्च पणत्यागसंटङ्कस्ततः समारब्धे घृतमापे गन्च्या अधस्तादवस्थिताऽऽभीरी । घृतं कर्ता वारकेण समर्प्यमाणं प्रतीच्छति, ततः कथमध्यपणे ग्रहणे वाऽनुपयोगतोऽपान्तरालो वारको लघुघटरूपो निपत्य
1000000000000000
-
0000000000
Jain Education intella
For Private Personel Use Only
Andainelibrary.org
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
खण्डशो भग्नः । ततो घृतहानिदूनमनाः पतिरुलपितुं खरपरुषवाक्यानि प्रावर्तयत् । हा पापीयसि दुःशीले ! काम| विडम्बितमानसा तरुणिमाऽभिरमणीयं पुरुषान्तरमवलोकसे ? न सम्यग्वारकमभिगृह्णासि ? ततः सा खरपरूपवाक्यश्रव|णतः समुद्भूतकोपावेशव शोच्छलितकम्पितपीनपयोधरा स्फुरदधरविम्बोष्ठी दूरोत्पाटितरेखा धनुरवष्टम्भतो नाराचश्रेणिमिव कृष्णकटाक्षसन्ततिमविरतं प्रतिक्षिपन्ती प्रत्युवाच - हा ! ग्रामेयकाधम ! घृतघटमप्यवगणय्य विदग्धमत्तकामि| नीनां मुखारविन्दान्यवलोकसे ? नचैतावताऽवतिष्ठसे. खरपरुषवाक्यैर्मामप्यधिक्षिपसि ? ततः स एवं प्रत्युक्तोऽतिज्वलितकोपाऽनलो यत् किमप्यसम्बद्धं भाषितुं लग्नः साऽप्येवं, ततः समभूत्तयोः केशाकेशि युद्धम् । ततो विसंस्थुलपादादिॐ न्यासतः सकलमपि प्रायो गन्त्रीघृतं भूमौ निपतितम् । ततः किञ्चिच्छोषमुपगतम्, अवशेषं चाऽवलीढं श्वभिः । मन्त्रीघृतमपि शेषीभूतमपहृतं पश्यतोहरैः । सार्थिका अपि स्वं स्वं घृतं विक्रीय स्व ग्रामगमनं प्रपन्नाः । ततः प्रभूतदिवस भागाऽतिक्रमेणाऽपसृते युद्धे स्वास्थ्ये च लब्धे यत् किञ्चित् प्रथमतो विक्रीतं घृतं तद्रव्यमादाय तयोः स्वग्रामं गच्छतोः अत्रान्तरालेऽस्तङ्गते सहस्रभानौ सर्वतः प्रसरमभिगृह्णति तमोविताने परास्कन्दिनः समागत्य वासांसि द्रव्यं बलिवर्दी चाऽपहृतवन्तः । ॐ तत एवं तौ महतो दुःखस्य भाजनम जायेताम् । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः यो विनेयो ऽन्यथा प्ररूपयन्नधीयानो वा खरपरुपवा| क्यैराचार्येण शिक्षितोऽधिक्षेपपुरस्सरं प्रतिवदति-यथा त्वयैवेत्थमहं शिक्षितः, किमिदानीं निहुषे ? इत्यादि । स न केवलमा-त्मानं संसारे पातयति, किन्त्वाचार्यमपि खरपरुषप्रत्युच्चारणादिना तीव्रतीव्रतर कोपाऽनलज्वालनात्। भवन्ति कुविनेया मृदोरपि गुरोः ॐ खरपरुषप्रत्युच्चारणादिना प्रकोपकाः । उक्तं चोत्तराध्ययनेषु - " अणासवा थूलवया कुसीला, मिउं पि चंडं पकरंति सीसा" इति ।
mainelibrary.org
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंत १२
॥२८॥
000000000000000000000
अपि च-गुणगुरवो गुरवस्ततस्ते कथमपि दुष्टशैक्षशिक्षापनेन कोपमुपागमंस्तथापि तेषां भगवदाज्ञावर्तित्वादल्पपापभाजां मिथ्यादुष्कृतादिमात्रेणापि विशुद्धिरुपजायते। शिष्यस्तु भगवदाज्ञाविलोपतो गुर्वाशातनायाश्चोपचिताऽशुभगुरुकर्मा दीर्घतरसंसारभाजी। किश्चैवं स वर्तमानो मतिमानपि श्रुतरत्नबहिर्भवति, अन्यत्राऽपि तस्य दुर्लभश्रुतत्वात्। को हि नाम सचे |तनो दीर्घतरजीविताऽभिलाषी सर्पमुखे स्वहस्तेन पयोबिन्दून् प्रतिक्षिपतीति । स एकान्तेनाऽयोग्यः। प्रतिपक्षभावनायामपीदमेव कथानक परिभावनीयम् केवलमिह घृतघटे भग्ने सति द्वावपि तौ दम्पती त्वरितं कर्परैर्यथाशक्ति घृतं गृहीत-1 वन्ती, स्तोकमेव विननाश । निन्दति चाऽऽत्मानमाभीरो यथा-हा मया न घृतघटस्ते सम्यक्समर्पितः-आभीर्यपि वदति। समर्पितस्त्वया सम्यग् , न मया सम्यग्गृहीतस्तत एवं तयोर्न कोपावेशदुःखं, नाऽपि घृतहानिर्नाऽपि सकाल एवाऽन्यसार्थिकैः सह ग्राममभिसर्पतामपान्तराले तस्कराऽवस्कन्दः, ततस्तौ सुखभाजनं जातो, एवमिहाऽपि कथञ्चिदनुपयोगादिनाऽन्यथारूपे व्याख्याने कृते सति पश्चादनुस्मृतयथाऽवस्थितव्याख्यानेन सूरिणा शिष्यं पूर्वमुक्त व्याख्यानं चिन्तयन्तं प्रति एवं वक्तव्यम् -वत्स ! मैवं व्याख्यः, मया तदानीमनुपयुक्तेन व्याख्यातं, तत एवं व्याख्याहि । तत एवमुक्ते सति यो विनेयः कुलीनो विनीताऽऽत्मा, स एवं प्रतिवदति-यथा-भगवन्तः किमन्यथाप्ररूपयन्ति ? केवलमहं मतिदीबल्यादन्यथाऽवगतवानिति । स एकान्तेन योग्यः ।
॥ इति द्वादशस्तरङ्गः समाप्तः॥
இவரது குருதி
॥२८॥
Jain Education
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000
॥ अथ त्रयोदशस्तरङ्गः ॥ एवं बहुधा श्रोतृविषयं योग्याऽयोग्यस्वरूपं निरूप्येदानी योग्यानेव कतिचिदाहअत्थी १ समत्थ २ मज्झत्थ ३ परिक्खग ४ धारगा ५ विसेसन्नू ६।
अपमत्त ७ धिर ८ जिइंदिअ ९ धम्मस्स पसाहगा पायं ॥१॥ पदघटना स्पष्टा, तत्रार्थिस्वरूपमाह-अत्थी पुण जो धम्मं, निहिमिव नह गवेसए सम्म । तज्जाणगे अ पुच्छइ, सुविआरी तूसए लहिउँ ॥१॥ अन्यथाऽपि-अत्थी एत्थं सो पुण, जो संसारिअभयं परिहरतो । एसो चिअ परमत्थो, सेसोणत्थोत्ति मन्नतो ॥२ ॥ पुच्छइ गुरुणो तन्भेयविसयववहारनिच्छयाइगयं । तस्स सरूवं अणुदिणमज्झहियकयसमुट्ठाणो ॥३॥ धम्मिअजणेणुरजइ, सजइ अ ससत्तिओ अणुष्ठाणे । वजइ अ तबिरुद्ध-पवित्तिपवणं जणं दूरे| ॥ ४ ॥ तक्कहनिसामणेण वि, हरिसिज्जइ खिज्जइ असुहकिच्चे । धम्माणत्थीण इमे, दूर विरुद्धा समायारा ॥ ५॥ इअ| लक्षणो अ नेओ, अत्थी जोग्गो विसेसधम्मस्स । एअविलक्खणरूवो य, जाणियबो अजुग्गोत्ति ॥ ६ ॥ अपि चजह भोअणमि इच्छा, भज्जावइआण जह व अणुरागो। तह अत्थित्तं सारं, परलोअपहाणचिठ्ठासु ॥७॥ न य विजोवि हु विजंत-गरुअरोगपि रोगिणं द९ । अणभिमयतिगिच्छं सिअ, तिगिच्छिउं वच्छई कहवि ॥८॥ किश्च–सन्धुक्ष्यमाण इव भस्मनि वह्निशून्ये, सम्भाष्यमाण इव वा बधिरे मनुष्ये । अर्थित्ववर्जितहृदि प्रविधीयमानः, सम्पद्यते हि विफलः
000000000000000000000
Jan Education
For Private Personal use only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २९ ॥
Jain Education
सुधियां प्रयासः ॥ ९ ॥ ततोऽथ धर्मस्य योग्यः, सोमवसुविप्रवत्। कौशाम्ब्यां सोमवसुर्विप्रोऽन्यदा कथक पार्श्वे धर्मं श्रुत्वाऽप्राक्षीत् भोः कस्य पार्श्वे सम्यग् धर्मोऽस्ति ? कथकः प्रोचे - मिठ्ठे भुंजेअबं, सुहं सुएअवं, लोगप्पिओ अप्पा कायबो, एतत्पदत्रयस्यार्थे यः समवगच्छति पालयति च तत्पार्श्वे सम्यग्धर्मः । ततः स विविधान् दर्शनिनस्तदर्थं पृच्छन् क्वचिद् ग्रामे तापसमठे प्रापत् । तापसपार्श्वेऽर्थं पृच्छति, सोऽप्याह - अस्मद्गुरुणाऽप्येवमेवाऽऽदिष्टं, परमर्थो नाऽऽख्यातः । ततो मया स्वधियेत्थं क्रियते मन्त्रौषधादिविधिभिर्लोकप्रिय आत्मा कृतस्तेनाऽहं मिष्टं भोजनं लभे, इह मठे निश्चिन्तः सुखेन स्वपिमीति । तच्छ्रुत्वा दध्यौ द्विजः - नाऽयमर्थः सङ्गच्छते, यतः – मंतोस हिपमुहेहिं, जायइ जीवाण घायणं नूणं । ता लोगपिओ अप्पा, कह परमत्थेण इअ होइ ॥ १ ॥ पाएण मिट्टभत्तं जणेइ जीवाण गांढरसगिद्धी । तत्तो भवपरिवुड्डी ता परमत्थेण कडुअमिणं ॥ २॥ सुखशय्याऽपि धर्मार्थिनां निषिद्धा, यदुक्तम् - सुखशय्यासनं स्नानं; ताम्बूलं वस्त्र मण्डनम् । | दन्तकाष्ठं सुगन्धं च, ब्रह्मचर्यस्य दूषणम् ॥ १ ॥ ततस्तं पृष्ट्वा तत्सतीर्थ्यपार्श्वे गतोऽर्थं पृच्छति स प्राह-एकान्तरोपवासकरणेन मिष्टं भुझे, अध्ययनध्यानपरः सुखं स्वपिमि, निरीहत्वेन लोकप्रियोऽस्मीति । एतदाकर्ण्य पुनरचिन्तयद्विप्रः- एष वरीयान् परमेषोऽपि यत्र भुङ्क्ते तत्रैतदर्थं भोजने निष्पाद्यमाने महती जीवविराधनेति कथं लोकप्रियत्वं ? ततः पाटलीपुत्रे प्राप्तः सुलोचनमन्त्रिपुत्रीं नरवाहनारूढां महोत्सवादागच्छन्तीं दृष्ट्वा कञ्चिदप्राक्षीत् - केयमित्यादि । सोऽभ्यधात्ॐ इयं मन्त्रिपुत्री नृपसभायां पूरितसमस्या लब्धनृपप्रसादाऽभ्येति । समस्या चेयम्- "तेन शुद्धेन शुध्यति" पूरिता चैवं - " यत्सर्वव्यापकं चित्तं, मलिनं दोषरेणुभिः । सद्विवेकाम्बुसम्पर्कात्तेन शुद्धेन शुध्यति ॥ १ ॥ " तद्वचन कौशलं श्रुत्वा चम
उपदेशर० तरंग १३
॥ २९ ॥
w.jainelibrary.org
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000
00000000
स्कृतस्तज्जनकमन्त्रिणः पार्चे पदत्रयाऽर्थ पृच्छति । मन्त्र्याऽऽह-अकृतमकारितं शुद्धं मधुकरवृत्त्या लब्धं रागद्वेषविमुक्तं मन्त्रादिप्रयोगवर्जितमाहारं यो भुङ्क्ते स मिष्टभोजी। अशुद्धं मोदकमपि कटुकमेव, यदुक्तं-'अजयं भुंजमाणो अ'. यश्च सर्वजीवहितः सुवर्णाद्यर्थनिस्पृहश्च स लोकप्रियः, यः पुनः स्वाध्यायध्यानपरोऽवसरे शेते स सुखशायीति । तन्निशम्य] विप्रः स्माऽऽह-कोऽपि किमीशोऽप्यस्ति ? मन्त्र्यूचे-जैनमुनयः सन्त्येव । ततः स तत्र गतो विहरणादौ मिष्टभोजनं, प्रतिलेखनादौ रात्रौ च तृतीययामे वैश्रमणोपपाताऽध्ययनगुणनाऽऽकृष्टधनदेन वरदानेऽपि निरीहत्वाल्लोकप्रियत्वं, ध्यानपरत्वेन सुखशय्यां च परीक्ष्य तद्धर्म प्रपद्य स्वर्ग क्रमान्मोक्षं च प्राप्तवानिति । तथा समर्थों धर्मस्य योग्यः, समर्थलक्षणं च-होइ समत्थो धम्म, कुणमाणो जो न बीहइ परेसिं । माइपिइसामिगुरुभाइआण धम्माउ भिन्नाणं ॥ १॥ तह जो पुबच्चिअदेवयाइ तत्कालपूअणाविरहे । बीहेइ नेव तक्कयविग्घुवसग्गाइएहिंपि ॥ २ ॥ हुँतीह केइ पुरिसा, सरभसमु| किट्ठविअ अधम्मभरं । पच्छा विग्योवहया, हयब उज्झंति दुईता ॥ ३॥ अपि च-सो धम्मे पडिबुद्धो, विग्धोवहओ वि जो समुज्जमइ । तयभावे सबोविह, धम्महिगारी भवे इहरा ॥४॥ गोत्रदेवीकृतविविधोपसर्गाऽत्याजितस्वधर्मद्रढिमश्रीकुमारपालनृपाऽऽरामनन्दनशुकपरिव्राजकाऽऽचार्याऽक्षोभितसुदर्शनश्रेष्ठिमातापित्रादिस्वजनाद्यत्याजितधर्माऽमरदत्ता- | दयश्चाऽत्र दृष्टान्ता भवन्तीति । तथा मध्यस्थो धर्मग्रहणेऽधिकारी, तल्लक्षणं च-न हु कुग्गहगहिअमई, सुविआरी जो सुदक्खयाइगुणो । न कहिं चि रत्तदुट्ठो, मज्झत्थो सो सुए भणिओ ॥१॥ स एव हि यथास्थितं धर्माऽधर्माऽऽदिवस्तुतत्त्वं परिच्छिनत्ति । यदुक्तं-विमलंमि दप्पणे जह, पडिबिंबई पासवत्तिवत्थुगणो । मज्झत्थंमि तहानणु, संकमई समग्गधम्म
0
@
000000000
@
@@
Jain Education in
BHUninelibrary.org
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि०
उपदेशर० तरंग १३
॥३०॥
00000000000000000
गुणो॥१॥ अपि च-अशास्त्रजं संस्करणं हि बुद्धे-रलोचनं वस्तुविलोकनं च । आचार्य शिक्षाव्यतिरिक्तमेव, माध्य-12 स्थ्यमाहुः परमं पटुत्वम् ॥१॥ दृष्टान्ताश्चाऽत्र प्रागुक्तसोमवसुविप्रादयः। तथा परीक्षको योग्यः, सारेतरवस्तुपरी:कपरत्वात् , कुरुचन्द्रनृपादिवत् । अपरीक्षकः पुनर्मोदकाऽऽदिग्रहणतो रत्नादित्यागिशिश्वादिवत् सारत्यागेनासारग्राही स्यात् । तदुक्तम्-परीक्षका यत्र न सन्ति देशे, नाऽथैति रत्नानि समुद्रजानि । आभीरदेशे किल चन्द्रकान्तं, त्रिभिवराटैः प्रवदन्ति गोपाः॥१॥ ततः सम्यग्धर्मवस्तुनोऽपरिच्छेदकत्वादयोग्यः सः । कुरुचन्द्रनृपकथा त्वियम्-काञ्चनपुरे कुरुचन्द्रनृपतिः कुरुते राज्यं, मन्त्री रोहकः, स जैनो राज्ञोऽग्रे जिनधर्म श्लाघते । राजाऽऽह-कथं ज्ञायते सम्यगेष धर्म इति । मन्त्र्युचे-परीक्षया सारेतरवस्तुनिर्धारः। यदुक्तम्-मणिलुंठतु पादाग्रे, काचः शिरसि धार्यताम्। परीक्षककरप्राप्तः, काचः काचो मणिर्मणिः ॥१॥ अपि च आगमेन च युक्त्या च, योऽर्थः समभिगम्यते। परीक्ष्य हेमवद् ग्राह्यः, पक्षपातग्रहण किम् ? ॥२॥ न च, पुराणं मानवो धर्मः, साङ्गो वेदश्चिकित्सितम् । आज्ञासिद्धानि चत्वारि, न हन्तव्यानि हेतुभिः॥१॥ इस्यादिकुग्रहविलसितं मनस्यवधार्य, यदुक्तं-वस्त्वेव तन्नहि भवेत् क्रियतेऽन्यथा यत्, कश्छादयेद्दिनमणिं करसम्पुटेन । सारेतरान्तरविचारवतः प्रतीयं-स्तेनाऽहमेव बत दुर्जनचक्रवर्ती ॥ १ ॥ इत्यादि. ततो नृपः सर्वदर्शनिनां हृद्गतवैराग्यपरीक्षार्थ 'सकुंडलं वा वयणं नवत्ति' इति समस्यापदमापिपत्। ततः प्रथम बौद्धः प्राह-मालाविहारंमि गएण दिठा, उवासिआ कंचणभूसिअंगी । वक्खित्तचित्तेण मए न नायं, सकुंडलं वा वयणं नवत्ति ॥ १ ॥ इत्यादिप्रकारैः सर्वैरप्यपरदर्शनिभिः शृङ्गाररसेनैव पूरिता सा समस्या विसंवदति धर्मम् । मन्त्र्याकारितो जैनमुनिस्तु-खंतस्स दंतस्स
100000000000000000000000
Jain Education
a
l
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
6900000000000000000000
जिइंदिअस्स, अज्झप्पजोगे गयमाणसस्स । किं मज्झ एएण विचिन्तिएण, सकुण्डलं वा वयणं नवत्ति? ॥१॥इति तामपूरयत् । तच्छ्रुत्वा चमच्चक्रे पृथ्वीशक्रः यतः-क्षणादसारं सारं वा, वस्तु सूक्ष्मं परीक्षते । निश्चिनोति मरुत्तूर्ण, तूलोच्चयशिलोच्चयो ।॥ १॥ ततः प्रतिबुद्धः प्रपन्नवान् जिनधर्म, क्रमाच्छिवपदमपीति । तथा धारयति यथोक्तं धर्माऽधर्मादिका वस्तुतत्त्वमिति धारकः, स धर्मस्य योग्यः । 'अणिमिसनयणा मणकजसाहणा पुप्फदामअमिलाणा। चउरंगुलेण भूमि, न छिबंति सुरा जिणा विति ॥१॥ इतिगाथाधारकरीहिणेयवत् , उपशमविवेकसंवरेतित्रिपदीधारकचिलातीपुत्रवत् , सर्वत्र ध्यातसमता-रुचिमुच्येत पातकात् । क्रूरकर्माऽपि तिमिरैः, कृतदीप इवाऽऽलयः ॥१॥ इतिश्लोकधारककेसरिचौरवत् , श्रीवर्धमानजिनसमवसरणाऽऽगततद्देशनाधारकाऽऽधारकैकचित्तेतिप्रसिद्धाऽभिधानकुमारद्वयवच्च । तत्सम्बन्धश्च 'बोहीए तेण नाएणेति' दिनकृत्यगाथावृत्ते यः। ततश्चाधारकोऽयोग्य इति निदर्शितम् । तथा वस्त्ववस्तुनोः | कृत्याकृत्ययोः स्वपरयोर्वा विशेष जानातीति विशेषज्ञः, स धर्मस्याहः। तदुक्तम्-"वत्थूणं गुणदोसे,लक्खेई अपक्खवायभावेणं। पाएण विसेसन्न , उत्तमधम्मारिहो तेण॥१॥"अथवा विशेषमात्मन एव गुणदोषाधिरोहलक्षणं जानातीति विशेषज्ञः,यदुक्तम्“प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत, नरश्चरितमात्मनः। किं नु मे पशुभिस्तुल्यं,किं नु सत्पुरुषैरिति॥१॥"श्रीधर्मदासगणिभिरपि,“जो न वि दिणे दिणे सं-कलेइ के अन्ज अजिआ मि गुणा। अगुणेसु अनहु खलिओ,कह सोउ करिज अप्पहि॥१॥" यद्वा विशेषमात्मनोगत्या दिलक्षणं जानातीति विशेषज्ञः, तथा चाऽऽह-इहोपपत्तिर्मम केन कर्मणा?, कुतःप्रयातव्यमितो भवादिति। विचारणा यस्य न जायते हृदि, कथं स धर्मप्रवणो भविष्यति ?॥१॥ अथवा विशेष कालाधुचिताङ्गीकारादिलक्षणं, यद्यत्र कालादौ हातुमुपा
90000000000000
उ.६
-
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
aainelibrary.org
-
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
100
यक्तं तदादिस्वरूपमित्यर्थः, तदरीक्षाय तीब्रोदरव्यथावादिया काकिणीमध्यपथप्रपन्नामविशेषज्ञो योग्यः
उपदेशर० तरंग १३
सू० वि०
॥३१॥
00000000ोलछ
दातुं वा युक्तं तदादिस्वरूपमित्यर्थः, तं वेत्ति, तथा प्रवर्तते च यः स विशेषज्ञः । प्रदीपपात्रे रभसतस्तैलक्षेपाद् भूगतेन तैलेनोपानदभ्यञ्जकस्य श्वशुरस्यौदार्यादिपरीक्षायै तीव्रोदरव्यथावादिवधूजठरपीडोपशमनिमित्तमामलकप्रमाणमौक्तिकप्रवालाऽऽदिचूर्णरोट्टककारकश्रेष्ठिवत् । तथा च वधू प्रति तच्छ्रेष्ठिवचः--यः काकिणीमप्यपथप्रपन्नामन्वेषते निष्कसहस्रतुल्याम् । कालेन कोटिष्वपि मुक्तहस्तस्तस्यानुबन्धं न जहाति लक्ष्मीः ॥१॥ एवं धर्माधिकारेऽपि विशेषज्ञो योग्यः, यदागमः-सवत्थ संजमं, संजमाओ अप्पाणमेव रक्खिज्जा। मुच्चइ अइवायाओ, पुणो विसोही नयाविरई ॥१॥ विशेषज्ञविषया दृष्टान्ताश्चाथ श्रीअभयकुमारमन्त्रिश्रीवनस्वामिश्रीमदायरक्षितसूर्यादयोऽवगन्तव्याः । तथाऽप्रमत्तो निद्राविषयकथामद्यादिप्रमादरहितः, स धर्मस्य योग्यः, सूरप्रभनृपादिवत् । प्रमादिनो धर्मश्रद्धानादेरप्यनुत्पत्तेः, शशिनृपादेरिव। तदुक्तम्- "पापाऽऽसक्ते चेतसि, धर्मकथाः स्थानमेव न लभन्ते । नीलीरक्ते वाससि, कुङ्कुमरागो दुराधेयः॥१॥
इति । स्थिरो नाम एकाऽग्रचित्तः, स धर्मस्य योग्यः, अस्थिरचित्तानां क्षीरास्रवादिलब्धिभिरपि बोधयितुमशक्यत्वात् । का एकचित्ताभिधकुमारद्वयमध्यात् श्रीवीरवचनाऽप्रतिबुद्धकुमारवत् । जितान्यत्यासक्तिपरिहारेण वशीकृतानीन्द्रियाणि स्पर्शनादीनि येन स जितेन्द्रियो धर्मोपदेशानां योग्यः। अजितेन्द्रियो हि विषयतृष्णया बाध्यते, तद्बाधितश्च न श्रद्धत्ते हितोपदेशाद्यैहिकमपि, दूरे धर्मस्य कथाऽपि, सीतारूपाक्षिप्तरावणनृपवत्, सरस्वतीसाध्वीरूपाक्षिप्तगर्दभिल्लनृपादिवत् , का सुकुमालिकाराज्ञीस्पर्शाऽऽसक्तजितशत्रुनृपवच्च । तत्संबन्धसंग्राहकः श्लोकश्च यथा-बाहुभ्यां शोणितं पीत-मुरुमांसं च
भक्षितम् । भर्ता च निहितः कूपे, साधु साधु पतिव्रते ! ॥१॥ इति । ततो जितेन्द्रिय एव धर्मस्य योग्यः, एतेऽर्थिप्रभृ
000000000000
Jain Education Interational
For Private Personel Use Only
Khainelibrary.org
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
तयो धर्मस्य साधका भवन्ति प्राय इति संटङ्कः । प्रायोग्रहणाच्च तादृक् क्षेत्रादिसामग्रीवशात् क्वचिदप्राप्तधर्मेण केनचिद्व्य| भिचारो नाऽऽशङ्कनीयः । धर्मसाधकत्वोक्त्या च धर्मोपदेशानां योग्यत्वमाक्षिप्तमेवेति ।
योग्यान् स्वरूपादवगम्य सम्यगित्युल्लसदेशनया बुधास्तान् । सदाऽनुगृह्णीध्वमिहोभयेषां स्फुरन्ति भावारिजयश्रियो यत् ॥ १ ॥
इति श्रीतपागच्छे श्रीदेवसुन्दर सूरि-श्रीज्ञानसागरसूरिशिष्य - श्रीसोमसुन्दर सूरिपट्टालङ्कार – श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे श्रोतृविषययोग्याऽयोग्यत्वस्वरूपनिरूपणः प्रथमोऽंशः ।
॥ इति त्रयोदशस्तरङ्गः समाप्तः ॥
jainelibrary.org
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
छ@ि
@
॥ अथ चतुर्दशस्तरङ्गः॥
उपदेशर० जुग्गेहि जुग्गपासे, सो पुण जुग्गो गहिजए विहिणा । संपुन्नसुहफलो जं, एवं चिअ अन्नहा इअरं ॥ १॥ इतिद्वार-2 तरंग १४ गाथायां जुग्गेहित्ति गतम् , अथ जुग्गपासेत्ति द्वितीयं द्वारं विवरितुं श्रीगुरुगतं योग्यायोग्यत्वस्वरूपं निरूपयति, प्रस्तावागतं श्राद्धादिगतमपि
जह चास-कुंच-महुअर-मोर-पिगा-हंस-कीर-करटमुहा।
अट्ठ खगा तह गुरुणो, रूवुवएसाइकिरिआहिं॥१॥ व्याख्या-चापक्रौञ्चमधुकरमयूरपिकहंसकीराः प्रसिद्धाः, करटो ध्वाः, मुखशब्दः प्रमुखार्थः, सच प्रत्येक योज्यः। P| ततश्च यथा चाषप्रमुखाश्चाषप्रकाराः पक्षिण इत्यर्थः, एवं क्रौञ्चप्रमुखाः मधुकरप्रमुखा इत्यादि ज्ञेयम् । रूवुवएसा-10
इत्यादि-रूपोपदेशक्रियाभिरष्टेत्यष्टप्रकाराः खगाः पक्षिणः स्युः । एवं गुरवोऽप्यष्टप्रकारा भवन्ति इतिपिण्डार्थः। तत्र रूपोपदेशक्रियाभिरिति सामान्योक्तावपि वचनस्य विशेषविषयत्वात् तद्विशेषा ग्राह्याः । तथाहि-खगपक्षे रूपं विशिष्टवर्णाकारादिस्वरूपम् , उपदेशः श्रोतृजनाहादि वचनं, क्रिया पुनः शुच्याहारादिरूपा । गुरुपक्षे तु रूपं जिनप्रणीतस्तादृक् । प्रमाणाद्युपेतो वेषः, उपदेशः शुद्धमार्गप्ररूपणा, क्रिया च सम्यग् मोक्षमार्गानुष्ठानरूपेति । अपिच रूपोपदेशक्रियारूपैत्रिभिः पदैरष्टौ भङ्गास्तथाहि-एकैकभङ्गास्त्रयः रूपमुपदेशः क्रिया च, द्विकयोगास्त्रयः रूपोपदेशौ उपदेशक्रिये रूप
॥३२॥
र प्रसिद्धा, करटा प्रमुखाः मधुकरप्रकारा भवन्ति इतिरूप विशिष्ट
நீபோயONE
@
@@
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Millejainelibrary.org
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ00000
9000000000
रादिस्वरूपा, प्रमाद गुरुष रूपमस्तिसया दर्शनीयत्वाञ्च, ण, तथाष्टधा गुरखोडर
क्रिये च, त्रिकयोग एकः, त्रयाभावपक्षश्चैक इति । एतैश्चाष्टभिर्भङ्गैर्यथाष्टधा चापादयः पक्षिणः, तथाष्टधा गुरवोऽपि । एतदेव भाव्यते-यथा चापपक्षिणि रूपमस्ति पञ्चवर्णसुन्दरत्वात् शकुनतया दर्शनीयत्वाच्च, नतूपदेशः वाक्सौन्दर्याभावात् , नापि क्रिया कीटाद्याहारित्वात् । तथा केषुचिद् गुरुषु रूपमस्ति सुविहितवेषत्वात्। न पुनरुपदेशः, शुद्धमार्गाऽप्ररूपकत्वात् ; नापि क्रिया निरवद्याहारादिस्वरूपा, प्रमादादिभिस्तदसमाचरणात् । तदुक्तम्-"दगपाणं पुप्फफलं, अणेसणिजं गिहत्थकिच्चाई। अजया पडिसेवंती, जइवेसविडंबगा नवरं ॥१॥” इत्यादि । एवंविधाश्च बहवोऽपि । संप्रति तु दुःषमानुभावतो विशिष्येति न निदर्शनमपेक्षन्ते, मागधिकागणिकावशीकृताऽवस्थयतिवेषधारिकुलवालकऋष्यादयो वा यथासंभवं दृष्टान्ता अप्यत्र निवेश्याः । कुलवालके हि यतिवेषोऽस्ति, न तु क्रिया, मागधिकागणिकाप्रसक्तेः, विशालाभङ्गादिमहारम्भादिप्रवर्तकत्वाच्च, नाप्युपदेशः सामान्यसाधुत्वेन तदऽनधिकारित्वादुन्मार्गगामिवुझ्या गुरुकुलवासत्यागिनस्तस्य शुद्धमार्गप्ररूपकत्वासंभवाच्चेति प्रथमो भङ्गः। क्रौञ्चपक्षिणि यथा रूपं नास्ति दर्शनीयवर्णाकाराद्यभावात्, क्रियापि न, कीटाद्याहारित्वात्, केवलमुपदेशोऽस्ति मधुरगम्भीरभाषित्वात् । तथाच श्रीसमवायाङ्गे वासुदेववर्णके-सारयनवथणिअमहुरंगभीरकुंचनिग्घोसदुंदुहिसरा इति । तद्वृत्तिलेशः-शरदि भवः शारदः, स चासौ नवं स्तनितमस्मिन्नि?षे स चेति समासः । स चासौ मधुरो गम्भीरश्च यः क्रौञ्चनिर्घोषः पक्षिविशेषनिनादस्तद्वत् दुन्दुभिस्वरवच्च स्वरो येषां वासुदेवा (नां) इत्यादि । एवं केषुचिदू गुरुषु न रूपचारवेषाभावात्, नापि क्रिया प्रमादादिपतितत्वात् , उपदेशः पुनरस्ति शुद्धमार्गप्ररूपणात्मकः, प्रमादपतितपरिव्राजकवे
0
000000000
0 000000000
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
10Mainelibrary.org
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग १४
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥ ३३ ॥
TNTET பாயாது
षभृत्शुद्धमार्गप्ररूपणावस्थश्रीप्रथमतीर्थपतिपत्रिमरीच्यादिवत्, पार्श्वस्थादिवच्च । पार्श्वस्थेषु क्रियारहितत्वादेव प्रस्तुतनामप्रवृत्तेः, वेषस्यापिप्रायेणाभावाच । यदुक्तम्-वत्थं दुप्पडिलेहिअमपमाणं सकन्निअं दुकूलाइ इत्यादि । शुद्धप्ररूपकत्वं तु भवति यथाच्छन्दवर्जितानाम् । तदुक्तम्-इत्थ य पासत्थाईहिं, संगयं चरणनासयं पायं । समत्तहरं अहछंदएहि तल्लक्खणं चेयं ॥१॥ उस्सुत्तमायरंतो, उस्सुत्तं चेव पन्नवेमाणो । एसो उ अहाछंदो, इच्छाछंदुत्ति एगहा ॥२॥ सच्छंदमइविगप्पिय, किश्ची सुहसायविगइपडिबद्धो । तिहि गारवेहि मजइ, तं जाणाही अहाछंदं ॥ ३ ॥ एमाइ बहुविगप्पं, उस्सुत्तं आयरंति सयमेव । अन्नेसिं पन्नविंति य, सिक्खाण जे अहाछंदा ॥४॥ इत्यादि । प्रतिदिनदशदशप्रतिबोधितृनन्दिषेणसदृशास्तु श्राद्धलिङ्गत्वान्न गुरुपतिमहन्तीति द्वितीयो भङ्गः। ___ मधुकरो भ्रमरस्तस्यापि खगमनशीलत्वात् खगत्वं न विरुद्धं, यथा भ्रमरखगे न रूपं कृष्णवर्णत्वात् , नाप्युपदेशः, तत्स्वरस्य ताहगुदात्तत्वमाधुर्याद्ययोगात् , केवलं क्रियास्ति, उत्तमकुसुमेषु यथातदग्लानि परिमलैकपायित्वात् । तथा केषुचिद् गुरुषु न रूपं यतिवेषाऽधारित्वात् , नाप्युपदेशः कुतश्चिद्धेतोस्तदनासेवकत्वात् , क्रिया पुनरस्ति यथा विहिता, यथा प्रत्येकबुद्धादिषु, प्रत्येकबुद्धस्वयंबुद्धतीर्थकरादयो हि साधर्मिका इत्यतस्तेषु यतिवेषधारित्वेऽपि तीर्थगतसाधूनां प्रव
चनलिङ्गाभ्यां न साधर्मिका इत्यतस्तेषु न यतिवेषधारित्वं, नाप्युपदेशः “देशनाऽनासेवकः प्रत्येकबुद्धादिः" इत्यागमात् । का क्रिया त्वस्ति तद्भव एव मुक्तिफलेति तृतीयो भङ्गः।
CCESSFFECGCEFER
चारित्वेऽपि तीर्थगतसाधना
ष धारित्वं, नाप्युपदेशः
तद्भव एव मुक्तिफले
Jain Education HONOR
For Private & Personel Use Only
Wijainelibrary.org
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सकारूपः, परं क्रियादिवदिति चतुथी , युगप्रधान
FFFFFORTCODES
यथा च मयुरे रूपं समस्ति पञ्चवर्णमनोहरम् , उपदेशश्च मधुरकेकारूपः, परं क्रिया नास्ति सपोदेरप्याहारकत्वेन निस्त्रिंशत्वात् । तथा गुरुष्वपि केषुचित् द्वयमस्ति न तु क्रिया मथुरामनवाचार्यादिवदिति चतुर्थो भङ्गः । तत्र लमग्वाचार्यसंबन्धो यथा-मङ्गनामाचार्योऽन्यदा मथुरां पावयामास । श्रुतस्य शान्तेस्तपसां निधानं, युगप्रधान
तु तदा तमाहुः ॥ विहाय कार्यान्तरमन्तराया-नन्याननादृत्य मुनीनशेषान् । भत्त्या वशीभूत इवातिभूरिः, सूरि सिषेवेऽत्र जनस्तमेव ॥१॥न वन्दकप्रच्छकपाठकेभ्यः, प्रवारयामोऽक्षणिकाः सदैव । इत्यार्यमङ्गौ वदति प्रदजियादिशेत्येव जना जगुस्तम् ॥२॥ निष्ठागरिष्ठश्च तपोनिधिश्च, चारित्रवांश्चेति जनैः रतुवानैः । मुनिः स मानाख्यमहाक्षितिध्रप्रोत्तुङ्गशृङ्गं परिरोप्यते स्म ॥३॥वर्धिष्णु ऋद्ध युत्तरगौरवाख्यं, शृङ्गान्तरं तत्र चरन्नवाप । अहो अहं पूजितपूजिताद्धिरित्येष मेने त्रिजगत् तृणाय ॥४॥ एवं रसगौरवसातागौरवरूपे अपि शृङ्गे प्राप, तत उद्यतविहारं त्यक्त्वा नित्यवासं प्रपन्नः । जैनकुलादिषु ममत्वमङ्गीचकार । ततः-आत्मस्तुतिं श्राद्धकृतामथाऽन्य-निन्दाविमिश्रामनुमोदमानः । मिथ्याभिमानाऽभिनिविष्टबुद्धिर्मिथ्यात्वमूरीकृतवानहंयुः॥१॥ अर्थानिवेप्सुर्विपरीतनीतिः, कामी परस्त्रीष्विव बद्धरागः । धर्माध्वपङ्गगुरुरायमर्मूलक्षति प्राप विशेषलिप्सुः ॥२॥ सद्दर्शनालोकलसद्विशेष-श्रुतं तपः संयम इत्यशेषम् । सदप्यसद्रुपमहो चकार, हहा महामोहमयोऽन्धकारः॥३॥ ततो मृत्वा तत्रैव प्रणालायतनवासी यक्षोऽभूत् । स विभङ्गात् प्राग्भवप्रमादं भृशं शुशोच, तथा चाह "पुरनिद्धमणे जक्खो" इति मथुरामङ्गकथा। पिकः कोकिलः तस्मिन् यथोपदेशोऽस्ति पञ्चमगायित्वात् , क्रियाच सहकारमञ्जर्यादिशुच्याहारत्वात् । तथा चाहुः-आहारे शुचिता स्वरे मधुरता नीडे निरारम्भता, बन्धौ निर्म-10
Feणु ऋद्धता गौरवरूपे तामथाऽन्यतः, कामी
©®®®®®®®®®®®®®0000000
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
उपदेशर तरंग १४
EEEEE
मुनिसुन्दर मता वने रसिकता वाचालता माधवे । त्यक्त्वा तं द्विजकोकिलं मुनिवरं दूरात् पुनर्दाम्भिकं, वन्दन्ते बत खञ्जनं कृमि- सू० वि० भुजं चित्रा गतिः कर्मणाम् ॥१॥ इति । न तु रूपं, काकादितोऽपि निकृष्टरूपत्वात् । तथा केषुचिद्रुषु सम्यक् क्रियो-
वापदेशौ स्तः, न तु रूपं कुतश्चिद्धेतोयतिलिङ्गाधारित्वात् , सरस्वतीवालनाहेतुकयतिवेपत्यागिश्रीकालिकसूरिवत् । ॥३४॥
इति पञ्चमो नङ्गः। 3 हंसः प्रसिद्धः, यथा तस्मिन् रूपं प्रसिद्धं, क्रिया च कमलनालाद्याहारादिरूपा, न तूपदेशः पिकशुकादिवत् हंसपToll क्षिणि तदप्रसिद्धेः, तथा केषुचिदू गुरुषु साधुमात्ररूपेषु द्वयमस्ति, न पुनरुपदेशः गुर्वनुनज्ञातत्वादिना तदनधिकारित्वात् ,
धन्यशालिभद्रादिमहर्षिवत् । इति षष्ठो भङ्गः।
कीरः शुकः, स च बहुविधशास्त्रसूक्तकथादिपरिज्ञानप्रागल्भ्यवानिह गृह्यते, स च रूपेण रमणीयः, क्रियया सहकारकदलीका दाडिमीफलादिशुच्याहारादिमान् , उपदेशपटुश्च चेतोहरवचनत्वात् , कस्यचित्तथाविधावसरोचितहितोपदेशकत्वादपि;
श्रूयते च शुकद्वासप्तत्यादौ, शुकेन द्वासप्तत्या कथानकैः प्रोषितपतिकायाः श्रेष्ठिपल्याः परसङ्गनिवारणेन शीलरक्षाकर
णादि रत्नसारश्रेष्ठिकथादिषु स्थाने स्थाने हितोपदेशादि च । तथा केचित् श्रीगुरवस्त्रयमपि बिभ्रति श्रीजम्बूश्रीवज्रस्वासाम्यादिवत् । इति सप्तमो भङ्गः। का तथा च करटः काकस्तस्मिन् न रूपं लोचनाऽप्रियदर्शनत्वात्, नोपदेशः कटुरटनशीलत्वात् , नापि क्रिया रोगिजरदू
गवादिपश्वादिजीवलोचनोत्पाटनक्षतच घट्टनादिकारित्वात् तदनमांसमलाद्यशुच्याहारित्वाच्च । एवं केषुचिदू गुरुषु रूपं
00000000000000000000000
ஓ
॥ ३४॥
Jain Education
For Private Personel Use Only
Wwjainelibrary.org
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशः क्रिया चेति त्रयमपि नास्ति, भावना प्राग्वत् , निदर्शनं च अशुद्धप्ररूपकाः पार्श्वस्थादय एव, परतीथिका लिङ्गिनो वा इत्यष्टमो भङ्गः। all प्रमुखवचनाच्च तज्जातीया अपरेऽपि पक्षिणो दृष्टान्तीकार्या यथासंभवमिति । एषु चाष्टसु भङ्गेषु क्रियाविकलपक्षाः
सर्वेऽप्ययोग्या एव, क्रियासहितपक्षास्तु योग्याः, परं तत्राप्युपदेशविकलाः स्वतारकत्वेऽपि न परांस्तारयितुं समर्थाः। अशुद्धोपदेशकारतु वं परांश्च भवाब्धौ निमजयन्तीति शुद्धोपदेशक्रियायुक्तपक्षः पिकदृष्टान्तसूचितः स्वीकारार्हः। त्रिकयोगपक्षश्च कीरदृष्टान्तेन प्रकटितः सर्वोत्तम एवेति ।
खगाष्टकस्पष्टनिदर्शनैरिति, श्रीमद्गुरूनष्टविधान् विभावयन् । सम्यक् क्रियासारगुणान् परीक्ष्य तान् , भजेत भावारिजयश्रिये बुधः ॥१॥
॥ इति श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे चतुर्दशस्तरङ्गः॥
MOHTOO90000-00-0000004
Jan Education in
For Private Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग १५
000-5000000000000000
॥ अथ पञ्चदशस्तरङ्गः ॥ पुनर्निदर्शनान्तरैर्गुरुस्वरूपं प्रस्तावागतं श्राद्धादिस्वरूपं चाह
सोवाग १ वेस २ गिहवइ ३ रायाहरणं च ४ मज्झवहिसारा ।
चउ गुरुगिहिधम्मजिआ, सुअकिरियासुद्धिधम्मेहिं ॥१॥ व्याख्या-श्वपाकवेश्यागृहपतिराज्ञामाभरणानीव मध्ये बहिश्च सारा असाराश्चत्वार इति चतुष्प्रकाराः श्रुतेन क्रियया शुद्ध्या धर्मेण च क्रमाद् गुरवो गृहीति सामान्योक्तावपि श्रावकरूपा गृहिणो धर्मा जीवाश्च भवन्तीतिपिण्डार्थः। अथ विस्तरार्थः-तत्र मज्झबहिसारा इत्युक्त्या आभरणानां चतुर्भङ्गी सूचिता । तथाहि-कानिचिदाभरणानि मध्येऽन्तरसाराणि बहिरण्यसाराणि (१) अन्तरसाराणि बहिश्च साराणि (२) अन्तःसाराणि बहिरसाराणि (३) मध्ये बहिश्च साराणीति (४) तत्र श्वपाकानामुपलक्षणादन्येषामप्याभीरादीनां नीचजातीनाम् आभरणानि कथिरादिमयत्वेनान्त:शुषिरत्वात् कर्करादिभृतत्वादिना चान्तरसाराणि तादृक्तेजःशोभाद्यभावाबहिश्चासाराणि । केवलं नूपुरकुण्डलाद्याकारमात्रधारित्वादाभरणानीत्युच्यन्ते । तैश्च परिहितैया नूपुरादीनि परिहितानीत्यभिधानमात्रं सुखं परिधातुः। तथा तैरखण्डैग्रहणकादौ मुक्तैरपि न किमपि विशिष्य द्रव्यादि लभ्यते, भग्नैरपिचन काचिदू द्रव्योसत्तिरिति प्रथम आभरणभेदः। तथा वेश्यानामाभरणान्यन्तःशुषिरत्वात् लाक्षादिभृतत्वाच्चासाराणि बहिश्च ताम्रादिमयत्वेऽपि स्वर्णेन रसितत्वान्
ஒCOCCARECOGGCOCE
॥ ३५ ॥
Jain Education in
For Private Personel Use Only
R
ainelibrary.org
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
@00000000000000000000
मुग्धानां स्वर्णमयत्वबुद्धिहेतुत्वेन साराणीव प्रतिभासन्ते इति साराणि । यद्वा बहिःसारत्वं प्रकारान्तरेण भाव्यते, तथाहि-यथाभरणानि कुलस्त्रियो वस्त्राद्याच्छादनेन गुप्तानि परिदधति न तथा गणिकाः, ताभिरनाच्छादनेन स्फुटवृत्त्यैवा-16 ङ्गदकुण्डलादीनां परिधानात् । तेन बहिोतमानताप्रतिभासात्तानि बहिःसाराणीति । तैश्चाखण्डैः शुद्धाभरणवत् शो-10 भादि स्यात् , ग्रहणकादौ मुक्तैश्च तत्स्वरूपानभिज्ञा मुग्धा द्रव्याद्यर्पयन्ति, भग्नस्तु नकोऽप्यर्थः सिध्यतीतिद्वितीयः । तथा गृहिणां व्यवहारिणामाभरणानि सर्वस्वर्णमयत्वादन्तर्निघटत्वात्साराणि, बहिश्च तादृक्प्रौढरत्नादिजटितत्वाभावात्तद्योषिदादिभिर्वस्त्राच्छादनादिना गुप्तवृत्त्या परिधानेन वा राजाभरणापेक्षयाऽनुदरा कन्येत्यादिवदल्पसारत्वादसाराणि, तानि | चाखण्डानि भग्नानि वाऽर्थलाभादिकार्यकारीण्येवेति तृतीयः । तथा राज्ञामाभरणानि प्राग्वदन्तःसाराणि बहिरपि च लक्ष-10 कोट्यादिमूल्यरत्नादिजटितत्वान्निर्भयत्वेन पुंभिर्नुपयोषिद्भिश्च स्फुटवृत्त्यैव परिधानादिना वा रविकिरणादिवद् द्योतमान-2 त्वेन साराण्येव । तैश्चाखण्डैः सुखमातिरेकोत्पत्तेर्भग्नैरपि स्वर्णमाणिक्यादिमूल्योत्पत्तेश्चाभीष्टार्थसिद्धिरेवेति चतुर्थः । एवं गुरवोऽन्तर्बहिश्च श्रुतेन सताऽसता च चतुष्प्रकारा ज्ञेयाः, अन्तर्बहिश्चासाराः१ अन्तरऽसारा बहिःसाराः २, अन्तःसारा बहिरसाराः ३, अन्तर्बहिश्च साराः । तत्र केषांचित्पार्श्वस्थादीनामन्तहृदयेन श्रुतं सम्यक् श्रीजिनागमरूपं तदऽश्रद्धानात् लेशतोऽपि तद्भावनाद्यभावाद्वा, अश्रद्धानादि च तल्लिङ्गस्य महाव्रताराधनावश्यकादिसम्यक्रियाषड्जीवरक्षापरिणामपालनप्रयत्नादिसंवेगकषायोपशमतत्त्वभावनादेरदर्शनात् । प्रत्युत “दगपाणं पुप्फफलं, अणेसणिजं गिहत्थकिच्चाई” इत्यादिप्रमादानां स्फुटवृत्त्यैवासेवनोपलम्भात् , पार्श्वस्थादिषु ह्येतेऽनाचाराः स्फुटमेवोपलभ्यन्ते। तथाहि-सनि-19
000000000000000000000
Jain Education
For Private Personal Use Only
HOMw.jainelibrary.org
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३६ ॥
हिमाहाकम्मं, जलफलकुसुमाइ सब सच्चित्तं । निश्चदुतिवारभोअण, विगइ लवंगाइ तंबोलं ॥१॥ वत्थं दुप्पडिलेहिअ मपमासकन्निअं दुकूलाई । सिज्जोवाणहवाहण - आउह तंबाइपत्ताई ॥ २ सिरतुंडं खुरमुंडं, रयहरमुहपत्तिधारणं कज्जे । एगागित्तप्रमणं, सच्छन्दं चिट्ठिअं गीअं ॥ ३ ॥ चेइअमठाइवासं, पूआरंभाइ निच्चवासितं । देवाइदवभोगं, जिणहरसाॐ लाइकारवणं ॥ ४ ॥ न्हाणुवट्टणभूसं, ववहारं गंथसंग्रहं कीलं । गामकुलाइममत्तं, थीन थीपसंगं च ॥ ५ ॥ ( " थीपरिग्गहो वात्रि" - इति वा पाठ: ) । निरयगइहेउ जो इस निमित्त तेगिच्छ मंतजोगाई | मिच्छाइरायसेवं, नीयाणवि पावसाहिजं ॥ ६ ॥ सुविहिअसाहुपओसं, तप्पासे धम्मकम्मपडिसेहं । सातणपभावणाए, मच्छरलउडाइकलिकरणं ॥ ७ ॥ सीसोदराइफोडण, भट्टित्तं लोहहेउ गिहिथुणणं । जिणपडिमाकयविक्कय, उच्चारण खुद्दकरणाई ॥ ८ ॥ थीकरफासं वंभे संदेह कलंतरेण धणदाणं । चट्ट्डयसीसगहणं, नीयकुलस्सावि दणं ॥ ९ ॥ सबावज्जपवत्तण, मुहत्तदाणाइ सबलोयाणं । सालाइ गिहिघरे वा, खज्जगपागाइकरणाइ ॥ १० ॥ जक्खाइगुत्तदेवय-- पूयापूयावणाइ मिच्छत्तं । समत्ताइ निसेहं, तोसं मुल्लेण वा दाणं ॥ ११ ॥ इय बहुहा सावज्जं, जिणपडिकुटुं च गरिहियं लोए । जे सेवंति कुकम्मं, करिंति कारिंति निद्धम्मा ॥ १२ ॥ इहपरलोअहयाणं, सासणजसघाइणं कुदिट्ठीगं । कह जिणदंसणमेसिं, को वेसो किंच नमणाई ॥ १३ ॥ इत्यादि । अतो न तेषामन्तःश्रुतं, नापि बहिः पाठे व्याख्यादौ च श्रुतस्याश्रवणात् । प्रायः षट्प्राज्ञकादीनां चाणाक्य पश्चाख्यानकसिंहासनद्वात्रिंशिका विनोदकथाप्रायाणामन्येषामपि लोकाक्षेपकाणां तत्तदाधुनिकादिनृपमन्त्रिकविप्रभृतिप्रवन्धकल्पितसंबन्धविशेषोपदेशानां च पाठाव्याख्यादौ च प्रयोजनाच्च । ततोऽन्तर्बहिश्च श्रुताभावेन द्विधा -
सुतिसुन्दर सू० वि०
Jain Education In
00000000
| उपदेशर ० तरंग १५
॥ ३६ ॥
Cainelibrary.org
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
प्यसाराः पार्श्वस्थादयो लोकोत्तराः कुगुरवः प्रथमभङ्गपातिनो ज्ञेयाः १। एवं लौकिका अपि विप्रादयो बौद्धयोगितापसादयश्च, बहिरन्तश्च श्रुताभावेन प्रथमभङ्गानुपातिन एव । श्रुताभावश्च तेषां द्विधापि जिनवचनवाह्यत्वात् , जिनवचनव्यतिरिक्तशास्त्राणां च श्रुतत्वाभावात् , तेषां श्रुतत्वाभावश्च गर्दभलिण्डवत् क्षोदाक्षमत्वात्, जीववधासत्यस्तैन्याब्रह्मादी-||2|| नामपि धर्मत्वेन प्ररूपकत्वाच्च । तदुक्तं धनपालपण्डितेन-"स्पर्शो मेध्यभुजां गवामघहरो वन्द्या विसंज्ञा दुमाः, स्वर्गइछागवधाद्धिनोति च पितॄन् विप्रोपभुक्ताशनम् । आप्ताश्छद्मपराः सुराः शिखिहुतं प्रीणाति देवान् हविः, स्फीतं फल्गु च वल्गु च श्रुतिगिरां को वेत्ति लीलायितम् !॥१॥" योगशास्त्रान्तरश्लोकेष्वपि-"अयं दशविधो धर्मो, मिथ्याग्भिन || ला वीक्षितः । योऽपि कश्चित् कचित् प्रोचे, सोऽपि वाङमात्रनर्तनम् ॥ १॥ तत्त्वार्थो वाचि सर्वेषां, केषांचन मनस्यपि । क्रिययापि नरीनति, नित्यं जिनमतस्पृशाम् ॥२॥ वेदशास्त्रपराधीन-बुद्धयः सूत्रकण्ठकाः। न लेशमपि जानन्ति, धर्मरत्नस्य तत्त्वतः ॥ ३॥ गोमेधनरमेधाश्वमेधाद्यध्वरकारिणाम् । याज्ञिकानां कुतो धर्मः, प्राणिघातविधायिनाम् ! ॥४॥ अश्रद्धेयमसद्भूतं, परस्परविरोधि च । वस्तु प्रलपतां धर्मः, कः पुराणविधायिनाम् ! ॥५॥ असद्भूतव्यवस्थाभिः, पराद् द्रव्यं जिघृक्षताम् । मृत्पानीयादिभिः शौचं, स्मार्तादीनां कुतो ननु ! ॥६॥ ऋतुकाले व्यतिक्रान्ते, भ्रूणहत्याऽभिधायिनाम् ।। ब्राह्मणानां कुतो ब्रह्म, ब्रह्मचर्यापलापिनाम् ! ॥७॥ अदित्सतोऽपि सर्वस्वं, यजमानाजिघृक्षताम् । अर्थार्थ त्यजतां प्राणान्,। काकिञ्चन्यं द्विजन्मनाम् ! ॥ ८॥ दिवसे च रजन्यां च, मुखमापृच्छय खादताम् । भक्ष्याभक्ष्याविवेकानां, सौगतानां कुत-10 स्तपः ॥ ९॥ मृद्धी शय्या प्रातः पेया, मध्ये भक्तं सायं पानम् । द्राक्षाखण्डं रात्रेमध्ये, शाक्योपज्ञः साधुर्धर्मः ॥१०॥
0000000000000000000
JainEducation
a
l
For Private & Personel Use Only
प
w.jainelibrary.org
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग १५
@
@
मनिसन्दरास्वल्पेष्वप्यपराधेषु, क्षणाच्छापं प्रयच्छताम् । लौकिकानामृषीणां न, क्षमालेशोऽपि दृश्यते ॥११॥ जात्यादिमददर्वत्त-प- सू०वि०रिनर्तितचेतसाम् । क्व मार्दवं द्विजातीनां, चतुराश्रमवर्तिनाम् ! ॥१२॥ दम्भसंरम्भगर्भाणां, बकवृत्तिजुषां बहिः। भवेदार्ज
10वलेशोऽपि, पाखण्डव्रतिनां कथम् ? ॥१३॥ गृहिणीगृहपुत्रादि-परिग्रहवतां सदा । द्विजन्मनां कथं मुक्ति-लोभैककुल॥३७॥
वेश्मनाम् ?॥१४॥अरक्तद्विष्टमूढानां, केवलज्ञानशालिनाम् । ततो भगवतामेषां, धर्मस्वास्यातताऽर्हताम् ॥१५॥रागाद् द्वेषातथा मोहात्, भवेद्वितथवादिता । तदभावे कथं नामाहतां वितथवादिता? ॥ १६॥ ये तु रागादिभिर्दोषैः, कलुषीकृत-||
चेतसः । न तेषां सुनृता वाचः, प्रसरन्ति कदाचन ॥ १७ ॥ तथाहि-यागहोमादि, कम्ाणीष्टानि कुर्वताम् । वापीकूपकातडागादी-न्यपि पूर्तान्यनेकशः ॥ १८ ॥ पशूपघाततः स्वर्ग-लोकसौख्यं च मार्गताम् । द्विजेभ्यो भोजनैर्दत्तैः, पितृतृप्ति |चिकीर्षताम् ॥१९॥ घृतयोन्यादिकरणैः, प्रायश्चित्तविधायिनाम् । पञ्चस्वापत्सु नारीणां, पुनरुद्वाहकारिणाम् ।। २०॥ अपl त्यासंभवे स्त्रीषु, क्षेत्रजापत्यवादिनाम् । सदोषाणामपि स्त्रीणां, रजसा शुद्धिवादिनाम् ॥२१॥ श्रेयोबुद्ध्याऽध्वरहत-च्छागशिश्नोपजीविनाम् । सौत्रामण्यां सप्ततन्तौ, शीधुपानविधायिनाम् ।। २२ ॥ गूथाशिनीनां च गवां, स्पर्शनात्पूतमानिनाम् । जलादिस्नानमात्रेण, पापशुद्ध्यभिधायिनाम् ॥२३॥ वटाश्वत्थामलक्यादि-द्रुमपूजाविधायिनाम् । वह्नौ हूतेन हव्येन, देवप्रीणनमानिनाम् ॥२४॥ भुवि गोदोहकरणा-दिष्टशान्तिकमानिनाम् । योषिद्विडम्बनाप्राय-व्रतधर्मोपदेशिनाम् ॥२५॥ तथा-जटापटलभस्माङ्ग-रागकोपीनधारिणाम् । अर्कधत्तूरमालूरै-र्देवपूजाविधायिनाम् ॥ २६ ॥ कुर्वतां गीतनृत्यादि-पुतौ वादयतां मुहुः । मुहुर्वदननादेना-तोद्यनादविधायिनाम् ॥ २७ ॥ असभ्यभाषापूर्व च, मुनीन् देवान् जनान् नताम् ।
0000000000
।
@
@
00@@@@@
॥ ३७॥
0
Jain Education
!
For Private & Personel Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
@@@
विधाय व्रतभङ्गं च, दासीदासत्वमिच्छताम् ॥ २८ ॥ गृह्णतां मुञ्चतां भूयो, भूयः पाशुपतं व्रतम् । भेषजादिप्रयोगेण, यूकालक्षं प्रणिन्नताम् ॥२९॥ नरास्थिभूषणभृतां, शूलखट्वाङ्गवाहिनाम् । कपालभाजनभुजां, घण्टानू पुरधारिणाम् ॥३०॥ मद्य-5 मांसाङ्गनाभोग-प्रसक्तानां निरन्तरम् । पूतानुबद्धघण्टानां, गायतां नृत्यतां मुहुः॥ ३१ ॥ तथा-अनन्तकायकन्दादिफलमूलदलाशिनाम् । कलत्रपुत्रयुक्तानां, वनवासजुषामपि॥ ३२॥ तथाहि-भक्ष्याभक्ष्ये पेयापेये, गम्यागम्ये समात्मनाम् । योगिनाम्ना प्रसिद्धानां, कौलाचार्यान्तवासिनाम् ॥३३॥ अन्येषामपि जैनेन्द्र-शासनास्पृष्टचेतसाम् । वधर्मःव फलं तस्य ? तस्य स्वाख्यातता कथम् ॥३४॥ इति । इत्युक्ता बहिरन्तरसाराः प्रथमभङ्गानुसारिणः कुगुरवः, एते च प्रथमभङ्गाभरण
वद्गुर्वाकारधारिणोऽपि वाहिकमुग्धमिथ्यागमोहाज्ञानान्धितचेतस्कजनमान्याः। अपि च स्फुटारम्भाधर्मप्रवृत्तदेवलद्रव्यपरिभोगपरोपतापितया कुकर्मादिभिर्विज्ञजनाऽवज्ञास्पदत्वेनेह लोकेऽपि न तथा पूजासुखादिभाजः । नित्याजीविकाIsपत्योद्वाहनादिचिन्ताकृषिराजसेवादिभिः प्रायो दुःखिता एव च, प्रेत्य च नृपाधिकारनिमित्तज्योतिषकथनादिमहार
म्भप्रवर्तनादिपापैः प्रायो निरयादिदुर्गतिगामिन एवेति । तदुक्तं-"नरिंदनेमित्तिआ य जोइसिआ” इति पद्मचरित्रे नरक-1 गामिजीवाधिकारे । लौकिकैरप्युक्तम्-अधिकारात्रिभिर्मासैाठपत्यात्रिभिर्दिनैः । शीघ्रं नरकवाञ्छा चेदिनमेकं पुरोहितः ॥१॥" लोकोत्तरगुरूनप्याश्रित्यागमेऽपि-पुल्लेव मुठ्ठी जह से असारे, अयंतिए कूडकहावणे वा । राढामणीवेरुलिअप्पगासे, अमहग्घए होइ हु जाणएसु ॥१॥ तमंतमेणेव हसे असीले, सया दुही विप्परियासुवेइ । संधावई नरगतिरिक्खजोणिं, मोणं|| विराहित्तु असाहुरूवे ॥२॥” इत्यादि विंशे श्रीउत्तराध्ययने १॥
परिणो कथम्? चायन्तियाविनवासजुषाहाना, गायत
@@@@@@@@@@@@@00000
பருருருருரு EEEEEEE
Jain Educationa l
For Private
Personel Use Only
Fw.jainelibrary.org
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ३८ ॥
U
तथा गणिकाभरणवत्केचिदन्तरसाराः प्रागुक्तयुक्त्या, बहिस्तु साराः पाठतो नवपूर्व्यवधि श्रीजिनवचनाध्ययनाध्यापनोपदेशाद्याडम्बरभृत्तया स्युः । अङ्गारमर्दकाचार्यादिवत् । तथाहि श्रीविजयसेनसूरेः शिष्यैः स्वप्ने सूकरो ॐ गजकलभशतपञ्चकेन परिवृतो ददृशे कथितं गुरोः, सोऽवोचत् - अभव्यः कश्चित्सपरिकरः समायास्यति । तद्दिन ॐ एवागतो रुद्रदेवनामाचार्यः शतपञ्चकेन साधूनां कृतोचिता प्रतिपत्तिः । निशि परीक्षार्थ गुरुभिरुक्तः स्थण्डिलमार्गे विकीर्णाः साधुभिरङ्गारास्ततस्ते आगन्तुकाः साधवस्तेषु पादपातात् किशिकिशिकाशब्दमाकर्ण्य सानुक्रोश मिथ्या दुष्कृतH मिति वदन्तो निवर्तन्ते स्म । रुद्रदेवस्तु श्रीविजयसेन गुरुकृत संकेतवशादागन्तुकसाधुषु निद्राणेषु स्वयं प्रस्रव - ॐ णव्युत्सर्जनार्थ गच्छंस्तथैवाङ्गारेषु किशिकिशिकाशब्दं श्रुत्वा हृष्यन् गाढतरं तान् संमर्द्य प्रावोचत् अहो ! अर्हद्भिरे७ तेऽपि जीवा इत्युक्ताः । दृष्टं तत् प्रतिजाग्रद्भिर्मुनिभिः प्रभाते गुरुस्तच्छिष्यानुपपत्तिभिः प्रत्याय्याभन्योऽयमिति Q तं बहिश्चकार । तच्छिष्याः पुनः सर्वे कृत्वा तपो गता दिवं ततश्युत्वा ते सर्वे राजकुलेषूत्पन्ना राजानोऽॐ भूवन् । अन्यदा ते सर्वेऽपि वसन्तपुरे कनकध्वजभूपतिकन्यास्वयंवरमण्डपे जग्मुः । स च रुद्रदेवस्तदा नानाविधासु योनिषु भ्रमन् करभो बभूव । तं चारोपितबृहद्भारं जराजीर्णशरीरं महाकायं कृतार्त्तनादं तत्र ते ददृशुः । तं पश्यतां चाविरभूत्तेषां तस्योपरि करुणा, संजातं जातिस्मरणम् । तदनुसारेण विज्ञातं तैरेष सोऽस्मद्गुरुः । अहो ! विचित्रः संसारो, य-ॐ तादृशीं ज्ञानलक्ष्मीमवाप्य हृदयेभावतोऽश्रद्दधानो वराकोऽयमिमामवस्थां लेभे, अनन्तं च भवं लप्स्यत इति । कृपया विमोच्य तं सर्वेऽपि निष्क्रान्ता इति । एते चाऽभव्या दूरभव्या वा वहिर्गुर्वाकारधारिणोऽप्यन्तः श्रीअर्हद्वचनश्र
Jain Education
उपदेशर० तरंग १५
॥ ३८ ॥
w.jainelibrary.org
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्धानादिरहितत्वेनानन्तभवजलधिपातिन इत्यन्तरसारा बहिश्च साराः । इत्युक्ता द्वितीयभङ्गपातिनः कुगुरवः २ ॥ तथा केचिद् व्यवहार्याभरणवदन्तः सारा बहिश्वासाराः । तथाहि - केषांचिदन्तर्हृदये श्रुतमस्ति श्रीजिनवचनसम्यगुश्रद्धानादिरूपं, तल्लिङ्गस्य षड्जीवरक्षापरिणामनिश्छद्मवृत्तितत्पालनप्रयत्नादेर्दर्शनात्, न पुनर्बहिः, तादृगू ज्ञानावरणकर्मोदयादिना पाठादौ श्रुतस्यानुल्लासात्, मापतुषसाध्वादीनामिव, प्रमादतो वा तदपाठात् यवराजर्ष्यादीनामिव । तथाहि - विशालायां यवो नामराजा, तस्याङ्गजो गर्द भिल्लः, सुताऽणुलिका, अमात्यो दीर्घपृष्ठश्च । नृपोऽन्यदा निशान्त्ययामे प्रबुद्धोऽचिन्तयत्- नूनं प्राग्भवे किमप्यद्भुतं सुकृतं कृतं मया, तस्य प्रभावाद् अब्धिमेखलां भुवमखण्डिताज्ञः शास्मि, एषा गजादिसंपन्मे, मद्देशे न दुर्भिक्षाद्यपि । तत्पुनः सुकृतं कुर्वे, यतः आगामी भवोऽपि सुन्दरः स्यादित्यादि । ततः प्रातः सुतं राज्ये न्यस्य हितमनुशिष्य च वनप्राप्तान् गुरून्नत्वा तदुपान्तेऽग्रहीद् व्रतम् । तीव्रं तपस्तप्यते वैयावृत्यरसतः सह गुरुभिर्विहरति, परं गुरुभिर्बहूतेऽपि श्रुतं न पठति । "वृद्धोऽहं मम नायाति पाठ" इत्यादि ब्रूते । अन्यदा लाभं दृष्ट्वा श्रीगुरुभिः सुतं प्रतिबोधयितुं विशालायां प्रहितः । गुरुवचः शिरसा प्रपद्य चलितः । पथ्यचिन्तयत्-मम पाठः स्वल्पोऽपि नायाति, किं पुत्रस्यान्येषां चोपदेक्ष्यते ? इति । अत्रान्तरे क्वचित्क्षेत्रे यवधान्यं भक्षयितुकामं भिया चपलदृशं खरं प्रति क्षेत्रपालेन गाथैका प्रोचे - “ओहाविसी पहावसी, ममं चेव निरिक्खसी । लक्खिओ ते अभिप्पाओ, जवं पत्थेसि गद्दहा ॥ १ ॥” तां श्रुत्वाऽमोघायुधं प्राप्तमिवामन्यत राजर्षिः, विद्यावत्तां स्मरन्न समया ग्रामं रममाणेषु शिशुषु एकेन काष्ठखण्डरूपाणुल्लिका क्षिप्ता, सान्यैः शिशुभिर्गवेषयद्भिर्न दृष्टा । तावदेकेन शिशुना गाथोक्ता - अओ गया तओ गया, जोइज्जंती न दीसई । अम्हे न दीडा तुम्हे
jainelibrary.org
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000
मुनिसुन्दर
॥ ३९ ॥
नदीट्ठा, अगडे बूढा अणुलिआ ॥ २ ॥ तामपि हर्षात् पठन् कियद्भिर्दिनैर्विशालाया प्राप्तः, कुम्भकारगृहे निश्यस्थात् । सू० वि० ॐ तत्रेतस्ततो भ्रमन्तमुन्दरं प्रति ऊचे कुम्भकृत् - सुकुमालसुकोमल भद्दल्या, रत्तिं हिंडणसीलणया । अम्हपासा न ते भयं, दीहपीठाउ ते भयं ॥ ३ ॥ एतां गाथात्रयीं कल्पद्रुमचिन्तामणिकामधेनुत्रयीमिव प्राप्तां मेने स मुनिः पुनः पुनः ॐ परावर्त्तयते । अत्रान्तरे तत्र पुरे दीर्घपृष्ठामात्येन राज्ञः स्वसाऽणुल्लिका स्वगृहान्तर्भूगृहे गोपितास्ति । भूपं केनाप्युपायेन ॐ निहत्य स्वसुतं राज्ये निवेश्यैनां पाणी कारयिष्यामीति । राज्ञा भटैः शोधितापि स्वसा न लब्धा । तावन्मन्त्री यवराजर्षिमागतं श्रुत्वा तपसा प्राप्तज्ञानोऽयं भावी, ज्ञानेन च ज्ञात्वा मत्स्वरूपं राज्ञे निवेदयिष्यति चेत्तदा नृपः सकुलं मां निग्रहीष्यतीति किमप्यनागतमुपायं करोमीति ध्यात्वा निश्येवोपनृपं प्राप्तः, पृष्टोऽनवसरागमहेतुं, छलं मार्गयित्वा ॐ स्माह-व्रताद्भग्नस्ते पितात्रागत्य कुम्भकृगृहे स्थितः, प्रातस्तव राज्यं ग्रहीतेति । तदाकर्ण्य नृपः प्रोचे - पिता चेद्राज्यं लाति तर्हि भाग्यं मे, तत्पादौ सेविष्ये । मन्त्री प्रोचे-नैवं युक्तं, स्वं राज्यं नार्प्यते, वध्यः पितापि विविधयुक्तिभिः, तेन कैतवभृता तदपि प्रतिपादितो नृपः पितुर्वधाय निशीथे खड्गहस्तः कुम्भकुद्नेहं गतः । छिद्रेण पितरं वीक्षते, तावद्यवर्षिणा आद्या गाथा गुणिता । तां श्रुत्वा चिन्तितम् - मत्पित्रा ज्ञानेन ज्ञातोहमितस्ततः पश्यन् । अपि च यद्ययं ज्ञानी तन्मे स्वसुः शुद्धिं वक्त, तावद् द्वितीया गाथा गुणिता तेन, तां श्रुत्वा जातः प्रत्ययः, गुणप्रशंसादि चक्रे । पुनरचिन्ति-मत्स्वसा येन गोपितातन्नाम प्रकाशयतु पिता । तावन्तृतीया गाथा परावर्त्तिता । ततो भग्नसंदेहो हृष्टो द्वारमुद्घाव्यान्तर्गतः । पितरं ज्ञानिनं जिघांसुं स्वं निन्दन्मुदश्रुर्मुनिं नत्वा स्वापराधप्रकटनपरः क्षमितवान्, मुनिमनमेवाकरोत् तदेव हि सर्वार्थसाध
1
Jain Education
5
उपदेशर० तरंग १५
॥ ३९ ॥
w.jainelibrary.org
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
नमिति । ततो नृपः स्वगृहागतो रात्रिशेषमतिवाह्य प्रातर्मन्त्रिगृहं भटैः शोधयित्वा भूमिगृहे भगिनी लब्धा । मन्त्रिणं देशान्निरकाशयत् । ततो ज्ञानिनं मुनिं प्रशशंस । तं च नत्वा तदुक्तं धर्मं प्रत्यपद्यत मन्त्र्यादिभिः परैश्चसह । ततः स यवराजर्षिर्वन्धुवर्ग प्रतिबोध्य गुरुपार्श्वे गतः, प्रमादं त्यक्त्वा श्रुतं पपाठ, तपस्तप्त्वा दिवं ययौ । इति यवराजर्षिकथा । एवमल्पश्रुतस्याप्यनुदरा कन्येत्यादिवदविवक्षया तदऽध्येतारोऽन्येऽपि सम्यकुक्रियापरा गुरुवरा बहिः श्रुतसारत्वाऽभावेऽप्यन्तःसारत्वेनाश्रितवतां शिवसीमशुभफलदायिनो भवन्तीति । आह परः - ननु अल्पश्रुतस्य कथं स्वपरतारकत्वं ? यदागमः - अबहुस्सुओ तवस्सी, विहरिउकामो अजाणिऊण पहं । अवराहपयसयाई, काऊण वि जो न याणेइ ॥ १ ॥ इत्यादि । उच्यते - बहुश्रुतगुरुपरतन्त्रतया सम्यग्धर्मानुष्ठाने स्वयं प्रवर्त्तमानानां परांश्च प्रवर्त्तयतामल्पश्रुतानामपि स्वपरतारकत्वमविरुद्धम् । तदुक्तं - गुरुपारतंतनाणं, सद्दहणं एअसंगयं चेव । इत्तो उ चरित्तीणं, मासतुसाईण निद्दिहं ॥ १ ॥ किञ्च - अगी अस्स इमं कह ? गुरुकुलवासाङ, कह ? तओ गीओ । गीआणा करणाओ, कहमेअं ? नाणओ चैव ॥ १ ॥ अंधेणंधोध सया, तस्साणाए जहेव लंघेइ । भीमंपि हुकं तारं, ॐ भवकंतारं इअ अगीओ ॥२॥ यद्वा महेभ्यानामाभरणानि जात्य सुवर्णमयत्वेनान्तर्बहिश्च सारत्वेऽपि बहिस्ता दृक्प्रौढरत्नादि - जटितत्वाभावान्नृपाभरणाद्यपेक्षया अनुदरा कन्येत्यादिवदल्पसारत्वादसाराणि विवक्षितान्यत्र । तथैतद्भङ्गगा गुरवोऽपि सकल स्वसमयावगाहादिनान्तर्बहिश्च सारत्वेपि तादृक्कवित्वशक्तिवादलब्ध्युपदेशप्रागल्भ्याद्ययोगेन वाह्यजनेषु तथामहिमप्रसिद्धेरभावाद् बहिरसारा ज्ञेया इत्यादि ३ ॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भुनिसुन्दर केचित्पुनर्नृपाभरणवदन्तर्बहिश्च सारा, हृदये बहिश्च सम्यश्रुतधारित्वाद् रत्नोपमनिरूपमातिशयविविधलब्धिसमृ-10 उपदेशर० सू० वि० द्धिभिः समधिकतरं दीप्तिभृत्त्वाच्च । तत्र श्रीवज्रस्वाम्यादयो दृष्टान्ताः स्पष्टा एवेति । एते चतुर्थभङ्गसंगताः श्रीगुरवः । तरंग १५ ॥४०॥
श्रीजिनशासनप्रभावनैकपराः, स्वपरयोस्तारणसमर्थाः,प्रवहणवदाश्रयणीया भवाब्धि तरीतुकामैः। एतदलाभे तृतीयभङ्गसङ्गिनोऽपि । आद्यभङ्गद्वयगुरवस्तु त्याज्या एवेति । इत्युक्ता श्रीगुरुगता श्रुतमाश्रित्य चतुर्भङ्गी ४॥ | अथ क्रियामाश्रित्य श्राद्धानां चतुर्भङ्गी दृश्यते-श्रुतमाश्रित्य तु तेषां चतुर्भङ्गी न दृश्यते, तेषां विशेषश्रुतान
धिकारित्वात् । तदुक्तं-अठ्ठप्पवयणमाया-णुगयं सुत्तं जहन्नओ पढइ । उक्कोसेणं छजीवणि,-अंतु जइवयकओ जोगो x॥१॥ इति । तत्र केचित् श्राद्धाः क्रियामाश्रित्य श्वपाकाभरणवदन्तर्बहिश्चाऽसाराः । तथाहि-क्रिया
खल्वत्र श्राद्धविध्यनुष्ठानं व्यवहारशुद्धिजिनपूजागुरुप्रतिपत्तिसुपात्रदानहिंसादिविरतिसामायिकावश्यकादिरूपा । सा क्रिया केषांचिदन्तहृदये रुचिरूपेण नास्ति, बहिश्च करणरूपेणापि नास्ति, केवलं श्राद्धकुलोत्पन्नत्वादिना श्राद्धनाममात्रधारित्वमस्ति, ते प्रथमभङ्गपातिनः श्राद्धा ज्ञेयाः । एते च धर्मगोचराया रुचेरप्यभावेन सम्यक्त्वादिविकलाः प्रथमगुणस्थानवर्तिनो गृहस्त्रीधनापत्यादिप्रतिबद्धाः कुटुम्बाद्यर्थ विविधारम्भपरा इह दुःखिनः स्युरपयशोभाजनं च, प्रेत्य चैकेन्द्रियादिषुगताः सुचिरं भवं भ्राम्यन्ति, धनप्रियश्रेष्ट्यादिवत्। उक्तं च-पुत्ताइसु पडिबद्धा,अन्नाणपमायसंगया जीवा । उप्पजति धणप्पिअ-वणिउवेगिदिएसु बहु ॥१॥ इति श्रीभवभावनायाम् । केचित्पुनहिसाऽसत्यस्तैन्याब्रह्मादिअविरता भक्ष्याभक्ष्यपेयापेयादिविवेकविकला इहापि ज्ञातिपङिबहिःकरणधनराज्यादि,शेन्द्रियाद्यङ्गच्छेदकुमरणादि प्राप्नुवन्ति,
00000000000000000000
Jan Education
UIB
For Private
Personel Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
@
@
@
@
@
@
प्रेत्य नरकादि च, भीमादिवत् । तथा च भवभावनायामेव-पाणिवहेणं भीमो, कुणिमाहरेण कुञ्जरनरिन्दो । आरम्भेहि य | अयलो, नरयगईए उदाहरणा ॥१॥ न च श्राद्धनाममात्रात्तेषां साधारता कापि । नाममात्रस्यार्थाऽसाधकत्वात् ।। तत्त्वे च भौमादीनां मङ्गलादिनाम्ना प्रसिद्धानां मङ्गलाद्यथसार्धकत्वापत्तेः । न च तल्लक्ष्यते, उक्तं च-भौमे मङ्गलनाम विष्टिविषये भद्रा कणानां क्षये, वृद्धिः शीतलिकति तीव्रपिटके राजा रजःपर्वणि । मिष्टत्वं लवणे विषे च मधुरं जामिः सपत्न्यां पुनः, पात्रत्वं च पणाङ्गनासु रुचिरं नाम्ना पर नार्थतः ॥१॥ इत्युक्ताः श्वपाकाभरणानुसारिणः श्राद्धाः१॥ केचित्पुनर्गणिकाभरणवत् क्रियामाश्रित्यान्तहृदयेऽसाराः क्रियापरिणामाद्यभावात्, बहिरतुसाराः ऐहिकलाभपूजाद्यर्थं कञ्चिद् धार्थिनं स्वपरकार्यसिसाधयिषया कथञ्चिच्छलयितुं वा सम्यक्श्राद्धानुष्ठाननिर्मितिनिपुणत्वात् । दृष्टान्ताश्च संप्रति दुःषमानुभावतोऽनुपदं सुलभा धर्मठकास्तादृशा बहवोपीति जिनदासश्रेष्ठितुरगापहारकब्रह्मचारिचण्डप्रद्योतनृपप्रहिताऽभयकुमारमन्त्रिबन्धनार्थकपटश्राविकीभूतगणिकाश्राद्धसुतापाणिग्रहार्थकपटनाद्धीभूतबुद्धदासबब्बरकूलक्षुल्लविक्रायकश्राद्धादयो वा दृष्टान्ता यथार्हमत्रावाच्याः । एतेऽपि चाऽभव्या दूरभव्या अपि च स्युः । गतिरप्येतेषां प्रथमगुणस्थानिनामिव यथार्ह वाच्या । धर्मानुष्ठानविषयश्रद्धानाद्यभावेन सम्यक्त्वरहितत्वात् श्राद्धत्वं जने प्रख्याप्य कुव्यवहारपरद्रोहविश्वासघातादिपरत्वेन श्रीजिनधर्मगोचरामपभ्राजनां कुर्वाणनां च तेषां केषाश्चिद् दुरन्तभवभ्रमणाद्यपि । यदुक्तं-अन्नहभणणाईसुं, अबोहिबीयं हविज नियमेण । तत्तो भवपरिवुड्डी, ताहुज्जा उजुववहारि ॥१॥ केचित् पुनरन्तःश्रद्धानाद्यभावेऽपि बहिः क्रियाभ्यासादिना प्रेत्य बोधिमपि लभन्ते, सप्ताष्टादिभवैः सिद्धिं च, वरदत्तश्रेष्ठिनो, दासीपुत्र
@
@
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
N
ainelibrary.org
Ill
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मुनिसुन्दरवत् । तथाहि-अत्रैव भरते कौशाम्ब्यां नरसिंहोराजा कनकवती राज्ञी, तत्रान्यदाऽवधिज्ञानी वरदत्तसाधुरुद्याने प्रापत्।तं उपदेशर० सू० वि०वन्दितुं नगरलोके गते मुनिना धर्मदेशना प्रारब्धा । धर्मकथामध्ये मुनिना अकस्मादसितं, तद् दृष्ट्वा जाताश्चयोः सभ्या
तरंग १५ ॥४१॥
मुनि व्यज्ञपयन्-भगवन् ! अन्येऽपि सत्पुरुषाः कारणं विना न हसन्ति । रागादिरहिता भवादृशास्तु कथं तद्विना हसन्तीति हास्यहेतुमादिशत । साधुरूचे-भद्राः शृणुत-एतस्य निम्बस्य शिखरे समलिकां पश्यत । एषा क्रोधान्मां || पादाभ्यां घातयितुमिच्छति प्राग्भववरात् । तच्छ्रुत्वा सकौतुकाः सभ्यास्तत् प्राग्भवं पृच्छन्ति । साधुः समलिकायाः प्रतिबोधार्थ तमाख्याति । समलिकापि हृदयगतार्थकथनाद् विस्मिता शृणोति । तथाहि-अत्रैव भरते कनकपुरे धन्यो नाम्ना श्राद्धः, तस्य भार्या सुन्दरी, सा दुःशीला अन्यासक्ता वर्तते। अन्यदोपपतिनोचे-सुन्दरि ! अद्य प्रभृति त्वत्पार्थे नायास्यामि । यतः त्वद्भर्तुविभेमि । तच्छत्वा भृशं जातदुःखा तमवादीत-प्रियतम ! मैवं ब्रूयाः, स्तोकदिनमध्ये तव निःशल्यत्वं करिष्ये । अन्यदा दुग्धमध्ये विषं क्षिप्तं भर्तुः परिवेषणार्थ, तदानयनाय यावत् सा गृहमध्ये याति तावद्
भुजगेन दष्टा पतिता, सद्यः प्राणैर्मुक्ता च । धन्यः श्राद्धो भोजनात्थितः, हा ! किमेतदिति भणन्, तां गतप्राणां का वीक्ष्याऽज्ञाततच्चरित्रः स्नेहाव्यलपत् । सा मृत्वा शार्दूलोऽभूत् । तद्वैराग्याद् धन्यश्राद्धेन दीक्षा गृहीता । अन्यदा वने कायोत्सर्गे स्थितः । विधिवशात् तद्भार्याजीवो व्याघ्रस्तत्रागतस्तमृर्षि दृष्टा प्राग्भववैराद व्यापादयामास । स धन्यऋषि
॥४१ ।। मृत्वाऽच्युते कल्पे प्रापत् । सिंहस्तु चतुर्थे नरके । अच्युतकल्पाच्युत्वा पुनः स चम्पायां दत्तश्राद्धस्य जिनमतीभायोजातः पुत्रोऽभूद् वरदत्तनामा । स आ बाल्यात् संविग्नो, यौवने विशिष्य सम्यक्त्वमूलधर्मोद्यतो दानी विवेकी मधुरभाषी|
000000000000000
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
शान्तो विनीतश्चाभूत् । प्राग्भवभार्याजीवस्तु नरकाच्युत्वा भवं भ्रान्त्वा तस्यैव श्रेष्ठिनो गृहे दासीपुत्रोऽभूत् । स दुष्टो वञ्चनाशीलो दासीपुत्रेति नाम्ना ख्यातोऽभूत् । क्रमतः पितरि स्वर्गते वरदत्तो गृहस्वामी बभूव । स प्राग्भवस्नेहाद। दासीपुत्रं सहोदरवत्पश्यति, वस्त्रादि दत्ते दासीपुत्रस्तु वरदत्तं शत्रुवत् पश्यति । तथापि तद्रञ्जनार्थ किञ्चित् किश्चिद् धर्म कुरुते भावं विनैव तस्य धर्मगुणं दृष्ट्वा तुष्टः श्रेष्ठीति चिन्तयति-मम भ्राता जिनधर्मानुरागी, परं कर्मवशान्नीचकुले उत्पन्नः।श्रीजिनधर्मे च न कुलं प्रधान, यतः-'नकुलं इत्थ पहाणं' ततो ममाऽन्यो धाता नाभूत्, एष च धर्मतो भ्राता, तस्मान्नपतिसमक्षमेनं भ्रातरं स्थापयामीति।तथा तेन कृते दासीपुत्रो लोकैः श्रेष्ठिभ्रातेति बहुमानितः। ततः श्रेष्ठी विश्वासात्सर्व तस्यार्पयति, तथापि प्राग्भववैरात् श्रेष्ठिनो विश्वासार्थ बाह्यधर्मपरोऽपि श्रेष्ठिनं हन्तुं विविधोपायांश्चिन्तयति ।
अन्यदा तालपुटं विषं पत्रमध्ये क्षिप्त्वा तद्वीटकं तेन शयनसमये श्रेष्ठिनोऽपितं, श्रेष्ठी तु तदर्पणात्प्राक् चतुर्विधाहारं प्रत्याHel ख्यातवान्, तथापि तदुपरोधात्तद्गृहीत्वोपधानस्याधोऽमुचत् । अथ विधिवशात्तानि पत्राणि भूमौ पतितानि, प्रातदृष्ट्वा | 6 वरदत्तश्रेष्ठिनो भार्या गृहीत्वा गृहस्याङ्गणे यावदागात् , तावदासीपुत्रं दृष्ट्वोचे-देवर ! ताम्बूलं गृहाणेति, सोऽपि गृहीत्वा
तदभक्षयत्, सहसा भुवि पतितः, स्वामिद्रोहीतीव प्राणस्त्यक्तः। आर्तध्यानान्मृत्वा समलिकैषा जज्ञे । तत्स्वरूपं दृष्ट्वा जातभववैराग्यो वरदत्त श्रेष्ठी निजवित्तं सुक्षेत्र उवा प्रव्रज्यामग्रहीत्, सोऽहम्, एतत्स्वचरित्रं युष्माकं मयोक्तम् । एवं भवे रागद्वेषविलसितं ज्ञात्वा यद्युक्तं तदाद्रियध्वम् । इति श्रुत्वा केऽपि सर्वविरतिं देशविरत्यादि च परे यथाशक्ति प्रत्य-1 पद्यन्त । सा शकुन्यपि जातजातिस्मरणा सर्व तत्साक्षाद् दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा। तरुशिखरान्मुनेरग्रतः सहसा पतित्वा निजं दुश्च-14
100000000000000000000
Jan Education
For Private
Personal Use Only
sininelibrary.org
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ४२ ॥ ७
Jain Education In
रितं क्षमयामास । ततो मुनिवचनादनशनं प्रपद्य नमस्कारस्मृतिपरा देवेषूपपन्नेति । एवं भावरहितोऽपि कषायकलुषितोऽपि जीवो द्रव्यतोऽपि यदि धर्म्म करोति तदाप्यचिराद्वोधिं लभते कश्चिदिति भावरहितधर्म्मकरणे दासीपुत्रस्य संबन्धः । अतएव च पूर्वस्माद् भङ्गादस्य किञ्चिद्विशुद्धत्वं एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् । इत्युक्ता द्वितीयभङ्गगामिनः श्राद्धाः । तथा केचिद् श्राद्धा महेभ्याभरणवदन्तःसारा, हृदये सम्यग् धर्मानुष्ठानविषयाया रुचेः सत्त्वात् । बहिः पुनरसारा धर्मवीर्यान्तरायो© दयादिना नरकादौ बद्धायुष्कत्वादिना वा स्थूलहिंसादिविरतिप्रभृतिधर्म्मानुष्ठाने प्रवृत्त्यनुल्लासाद् वा क्रियाविषयतीनरुचिविशेषात् स्वापत्यानां प्रविवजिषूणां निषेधं न करोमि, अन्योऽपि यः कश्चित् प्रव्रजति तस्य प्रव्रज्योत्सवं स्वयं कार - यामि, तत्स्वजनानामाजन्मावधि निर्वाहादिचिन्तां च करोमीत्यादिप्रतिपत्तिमान् सर्वाः स्वसुताः श्रीनेमिपार्श्वे प्रब्राजितपूर्वी स्वयमष्टादशसहस्रसाधुषु कृतिकर्म्मकृत् श्रीकृष्णनरेन्द्रः श्रीश्रेणिकनृपादयञ्च निदर्शनमत्रेति । एते च तृतीयभङ्गश्राद्धाः क्रियाविरहितत्वेन बहिर्लोकेषु क्रियापरश्राद्धवन् महिमानं न दधतीति बहिरसारा, अन्तःसारतया तु पूर्वमवद्धायुषोऽवान्तसम्यक्त्वा वा वैमानिकवर्जमायुर्न वन्त्येव । यदागमः - सम्महिठ्ठी जीवो, गच्छइ निअमा विमाणवासीसु । जइ ॐ न विगयसम्मत्तो, अहव न बद्धाउओ नरए ॥ १ ॥ बद्धायुष्का अबद्धायुष्काश्चेत्युभयेऽपि चैते प्रायः संख्यातभवमध्ये (6) सिद्धिगामिनः स्युः । केचित्तु तृतीयभवेऽपीति । अथ केचिन्नृपाभरणवदन्तर्बहिश्च सार, हृदये रुचिरूपेण बहिः रत्नोपम- ॐ 4) सातिशयसम्यक्त्वमूलद्वादशत्रतप्रतिमादिसदनुष्ठानविशेषैरधिकतरं दीप्तिभृत्त्वेन च, आनन्दकामदेवादिश्राद्धवत् । एते चेहापि नृपावधिजनमध्ये महत्त्वप्रशंसाद्यवाप्य प्रेत्य द्वादशकल्पावधिसुखसम्पदमवाप्नुयुः, जघन्यतस्तृतीयभवे सप्ताष्ट
॥ ४२ ॥
3000
उपदेशर० तरंग १५
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजश्च भवेयुरिय भाविता भाशाला, धर्मश्च न
निवासादिकारश्च । यथावत:शुद्धेरभावामित्रादिमह
भवैर्वोत्कर्षतः सिद्धिसुखभाजश्च भवेयुरित्युक्तास्तुर्यभङ्गश्राद्धा इति । एषां च चतुर्णामपि भङ्गानां मिथो विशेषः प्रति-1 पामा भावित एवेति । एवं क्रियामाश्रित्य भाविता श्राद्धानां चतुर्भङ्गी । अथ धर्मविषया सैव शुद्धिमधिकृत्य भाव्यते,
तथाहि-अन्तःशुद्धिर्वहिःशुद्धिश्चेति द्विधा धर्मविषया शुद्धिः, धर्मश्च न धर्मकृतः पृथक्, ततो धर्मकृतामेव मनःपरिणामतत्त्वाद्यवबोधशास्त्रग्रथनवहिःक्रियाद्यपेक्ष्य धर्मस्य शुद्ध्यशुद्धी ज्ञातव्ये, तथैव च भाव्येते तथाहि-धर्मस्यान्तः ।
शुद्धिः किल सर्वज्ञप्रणीतत्वादि धर्मप्रवर्तकानां सम्यगजीवाजीवादितत्त्वावधारणपुरस्सरस्थूलेतरसकलजीवरक्षापरिजाणामसर्वशक्तितद्विषयप्रयत्नशान्तिमार्दवार्जवसत्यशौचब्रह्माकिञ्चन्यादिगुणमयत्वं च । बहिःशुद्धिः पुनर्बहिर्मखजनसारजनशीतातपवर्षादिक्लेशसहननानावनवासादिकष्टषष्ठाष्टमादितपःक्रियादिः । ततश्च श्वपाकाभरणवत् कश्चन धर्मोऽन्तः शद्धेरभावादन्तरसारो बहिःशुद्धेरभावाद बहिरण्यसारश्च । यथा वेदादिविहितो यज्ञस्नानधेनुकन्यादानादिधर्मः । स खल्वसर्वज्ञप्रणीतशास्त्रमूलत्वेन हिंसादिमयत्वेन महारम्भहेतुत्वेन चान्तःशुद्धेरभावादन्तरसारः । एतच्चास्यामेव गाथायां प्राक् श्रीगुरुचतुर्भङ्गयां लेशतो भावितं, तद्धर्मप्रणेतृणां ब्रह्ममहेश्वरादिदेवानां विश्वामित्रादिमहर्षीणां च असर्वज्ञत्वं पुनस्तथाविधक्षान्त्याद्यभावशापादिप्रवृत्तीन्द्रियाजयाज्ञानापराधत तुकान)प्राप्त्यादिना सुव्यक्तमेव । तदुक्तम्-ब्रह्मा लूनशिरा हरिदृशि सरुगू व्यालुप्तशिश्नो हरः,सूर्योप्युल्लिखितोऽनलोप्यखिलभुक् सोमः कलङ्काङ्कितः। स्वर्नाथोऽपि विसंस्थुलः | खलु वपुःसंस्थैरुपस्थैः कृतः, सन्मार्गस्खलनाद्भवन्ति विपदः प्रायः प्रभूणामपि ॥ १ ॥ अतस्तदुक्तस्य धर्मस्य कथं नामान्तःशुद्धिः ? नापि बहिःशुद्धिः, बाह्यस्यापि विशेषतपःकष्टानुष्ठानादेस्तनादर्शनात् । अपि च-संवत्सरेण
यथा वेदादितितश्च श्वपाका
POGGECOாக
या लेशतो मोमयत्वेन महार
Jain Education inte
For Private & Personel Use Only
Nindainelibrary.org
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000
सू०वि०मेन
मुनिसुन्दर यत्पापं, कैवर्तस्येह जायते । एकाहेन तदामोति, अपूतजलसंग्रही ॥१॥ अस्तंगते दिवानाथे, आपो रुधिरमुच्यते । तत्- उपदेशर
करैरेव संस्पृष्टा, आपो यान्ति पवित्रताम् ॥ २॥ इत्याद्युक्त्वा पुनरगलितजलस्नानं रात्रिभोजनादि च धर्मत्वेन समा- तरंग १५
चरतां यज्ञादिषु निष्करुणतया प्रकटं छागादिवधं च कुर्वतां गुडधेनुस्वर्णधेनुज्वलद्गड्डरिकापापघटादिदानानि प्रतीच्छतां ॥४३॥
गृहस्थेभ्योऽपि निःशूकतयाधिकारम्भवतां च द्विजन्मनां स धर्मः, प्रत्युत बहिर्मुखजनेष्वपि निन्दास्पदमित्यतोऽपि बहिर
सार इति । एवं नास्तिकादिधर्मोऽपि, तस्य द्विधाप्यसारता सुव्यक्तैव, बौद्धानां धर्मोऽप्यत्रैव भङ्गेऽवतरति । तत्र पात्रलापतितस्य मांसादेरपि कल्प्यत्वात् तपःकष्टादेनिषेधाच्च । तथा च तन्मतम्-मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, भक्तं मध्ये पानी
चापराहे । द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्द्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः॥१॥ ततस्तस्यापि वहिरन्तरसारता सुबोधैव ।। एवमन्येऽपि दवदानादय एवंजातीयाः सर्वे धर्मा अत्रैवान्तर्भवन्तीत्युक्तः प्रथमो भङ्गः १ ॥ गतिश्चैतद्धर्मभाजी
प्रायो नरकादिस्तथा चोक्तं तद्यूथ्यैरपि-वृक्षांश्छित्त्वा पशून् हत्वा, कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्गे, नरके || लकेन गम्यते ?॥१॥ इत्यादि । केषाञ्चित्त्वल्पर्द्धिव्यन्तरादिकेति। कश्चिद्धर्मः पुनर्गणिकाभरणवदन्तरसारो बहिस्तु सारः,
यथा तापसादीनां धर्मः, यतः सम्यग्जीवादिस्वरूपानभिज्ञत्वेन जीवरक्षाप्रकारमजानतां विशिष्य तत्परिणामाद्यप्यस्पृशतां स्वल्पापराधेऽपि शापादि प्रयच्छतामनन्तकायकन्दमूलशेवालफलाद्याहारिणां षड्जीवनिकायोपमर्दप्रवृत्तानां ताप-1 तादीनां धम्मस्य नान्तःशुद्धिः कापि, बहिःशुद्धिस्तु किश्चिदस्ति, मुग्धजनरञ्जकस्य वनवासवृक्षत्वपरिधानकिञ्चित्तपःकष्टानुष्ठानादेः सद्भावात् । एतस्माद् धर्मतो गतिरुत्कर्षतो ज्योतिष्कदेवादिषु । यदागमः-"तावसिया जोइसिआ, चर
@@@
Jain Education in
For Private Personel Use Only
l
ainelibrary.org
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
90000
गपरिधाय बम्भलोगो जा” एवजातीयोऽन्योऽपि धर्मोऽत्र भने ज्ञेय इति द्वितीयो भङ्गः २ ॥ अपरो धर्म्मश्च महेभ्याभरणवदन्तःसारो बहिश्वासारः, यथा अविरतसम्यग्दृष्टधर्मस्तस्य सम्यगदेवगुरुधर्म्मश्रद्धानतदाराधनपरिणामपापभीरुत्वादिलक्षणाया अन्तः शुद्धेः सत्त्वेनान्तः सारत्वात् । स्थूलवधाद्यविरतितपः कष्टानुष्ठानादिरहितत्वाभ्यां बहिर सारत्वाच्च सत्यकीविद्याधरादेखि, एतद्धर्म्माराधकाश्च नियमाद्वैमानिकदेवगतिवर्जमायुर्न बनन्ति । यदागमः - सम्मद्दिट्ठी जीवो, विमाणवज्जं न बंधए आउं ॥ इत्युक्तस्तृतीयो भङ्गः ३ ॥ अथ कश्चिद् धर्मोऽन्तर्बहिश्च सारः, पृथ्वीपत्याभरणवत् । यथा जैनः सर्वविरतिधर्मः स हि यथोक्तान्तः शुद्धिवहिः शुद्धिमत्त्वेन द्विधापि सार एव, एतद्भावना सुबोधैवेति न प्रतन्यते । अस्माच्च धर्माज्जघन्यतः सौधर्मे, उत्कर्षतः सर्वार्थसिद्धे सिद्धौ च गतिजींवानामिति । देशविरतिधर्मोऽप्यत्रैवावतारणीयः । अन्तःशुद्धिवहिः शुद्धिभावना देशतोऽत्रापि वाच्या, अतो धर्मादुत्कर्षाद्वादशे कल्पे, जधन्यतः सौधर्मे च गतिः, दृष्टान्ता यथार्ह स्वयं वाच्या इति धर्म्मविषया शुद्धिमधिकृत्योक्ता चतुर्भङ्गी ४ ॥
अथ सामान्यतो जीवानां धर्म्मगुणमधिकृत्य चतुर्भङ्गी, तथाहि — केचिज्जीयाः श्वपाकाभरणवद् धर्मतोऽन्तर्बहिश्चासाराः। हृदये परिणामतो बहिश्च क्रियातो धर्माभावात् कालसौकरिकादिवत्, नरकादिगामिनश्चैते ज्ञेयाः १ ॥ अन्ये पुनर्गणिकाभरणवदन्तरसारा बहिश्च साराः, हृदये धर्मपरिणामस्याभावाद्, वहिस्तत्क्रियासमाचरणाच्च । द्वादशवर्षीयतिवेपोदायि-ॐ नृपवधक साधुवत्, त्रिग्राममध्यवासिकूटक्षपकवञ्च । एते च केश्विदिहाप्यनर्थभाजनं स्युस्तदुभयवदेव, प्रेत्य च नरकादि गामिनो ज्ञेयाः । केचित्पुनरतिक्षुद्रमनसः क्रियाभ्यासादिना प्रेत्य वोधिमपि लभन्ते, तत आसन्नसिद्धिका अपि भवन्ति ।
jainelibrary.org
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग १५
000000000000000000000006
निदर्शनं प्राग्वत् वरदत्तश्रेष्ठिदासीपुत्रादयः । केचित्तु तद्भवेऽपि सम्यग्धर्ममपि लभन्ते, क्षुल्लककुमारवत् । नवपरिणी- तनागिलाध्यानपरभ्रातृभवदेवोपरोधवशबहुवर्षद्रव्यलिङ्गधारकभवदत्तवच्चेति द्वितीयो भङ्गः २॥ अपरे पुनर्महेभ्याभरणवदन्तःसारा हृदये धर्मपरिणामवत्त्वात्, बलभद्रमहर्षिसेवकमृगवत् । बहिस्त्वसारा धर्मक्रियारहितत्वेन, तथा चागमः-सुई च लद्धं सद्धं च, वीरिअं पुण दुल्लहं । बहवे रोअमाणावि, नो अणं पडिवज्जए॥१॥ एते चानासन्नसिद्धिकाः प्रायः क्रियानुष्ठानं विना भवतरणासिद्धेः । यदुक्तं-जाणंतो वि हु तरिउं, काइयजोगं न जुजई जो उ।सो वुज्झइ सोएणं, एवं नाणी चरणहीणो॥१॥ केचित्तु भवान्तरे सम्यक्रियानुष्ठानवीर्यावाप्तावन्तर्बहिश्च सारतां प्राप्यासन्नसिद्धिका अपि भवन्तीति तृतीयो भङ्गः ३॥ अन्ये पुननेपाभरणवद् वहिरन्तश्च सारा यथा देशविरताः श्रीकुमारपालादयः, सर्वविरताः श्रीवीरप्राच्यभवनन्दनादयश्च । एते च तत्रैव भवे तृतीयादिभवेषु वा सिद्धिगामिन इति चतुर्थों भङ्गः ४॥
एवं गुरुश्रावकधर्मजीव-गते पृथग् भङ्गचतुष्टयेऽस्मिन् ।
यतध्वमन्त्यद्वितयेषु चेतो, निवेश्य भावारिजयश्रिये ज्ञाः!॥ १॥ इति तपागच्छे श्रीमुनिसुन्दसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे श्रीगुरुपरीक्षाधिकारे पञ्चदशस्तरङ्गः॥
॥ इति द्वितीयेऽशे प्रथमद्वितीयतरङ्गौ समाप्तौ ।।
அருவOGGOOGஇருவரும்
Jain Education
For Private
Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000006
0000@@छछछछछी000
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः ॥ अथ करण्डोपमया श्रीगुरुचतुर्भङ्गीमाहसोवाग १ वेस रगिहवइ ३ राय४ करंडोवमा चउह गुरुणो।सुअचरणाईहिं जहुत्तरं असारा य सारा य॥१॥
व्याख्या-श्वपाकादीनां करण्डैरुपमा येषां ते चतुर्द्धा गुरवो भवन्ति, श्रुतचरणादिभिरसद्भिः सद्भिः सातिशयैश्च हेतुभूतैर्यथोत्तरमसाराः साराश्चेति भङ्गद्वयन चतुर्भङ्गी सूचनादसारतमा असाराः साराः सारतमाश्च भवन्तीत्युक्तिसंटङ्कः। तत्र श्रुतमहत्प्रणीतागमः , चरणं पञ्चमहाव्रतादि, तथा चागमः-वय ५ समणधम्म १० संजम १७, वेयावच्चं १० च
वंभगुत्तीओ ९ नाणाइतिगं ३ तव १२ कोहनिग्गहाई ४ चरणमेअं॥१॥ आदिशब्दात् करणादिग्रहः । श्रीसूरिविशेषगुकाणातिशयलब्धिप्रभृतिग्रहश्च । तत्र करणं पिण्डविशुद्ध्यादि, यदागमः-पिण्डविसोही ४ समिई ५, भावण १२ पडिमा १२ काय इंदिअनिरोहो ५ । पडिलेहण २५ गुत्तीओ ३, अभिग्गहा चेव करणं तु ॥१॥श्रीसूरिविशेषगुणाः प्रतिरूपत्वादयः।
तदुक्तं-पडिरूवो तेअस्सी० १ ॥ अपरिस्सावी. २॥ अतिशयाः पुनः सार्द्धयोजनद्वयादौ दुर्भिक्षडमरहरत्वादयः विद्यामन्त्रचूर्णादिप्रयोगजन्मानो वा वशीभूतदेवतादिजनिता वा चमत्कारविशेषाः, लब्धयस्तु क्षीरास्रवादयः कफविघुण्मलामशौषध्यादयोऽवधिज्ञानादयश्चेति । अथैतद्भाव्यते-यथा श्वपाककरण्डश्चर्मपरिकोपकरणवर्धादिचाशस्थानतयाऽत्यन्तमसारः, तथा पार्श्वस्थादयः षटूप्रज्ञकगाथाज्योतिषादिरूपसूत्रार्थधारिणस्तथाविधयतिक्रियाविकलाश्चेत्यत्यन्तमसाराः । तेषां तथाविधश्रुतस्य तक्रियाणां च सावद्यत्वेन परेषां धानास्थामिथ्यात्वादिपोषकत्वेन च चर्माशादिसमत्वात् ।
Jain Education Interna
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्द सू० वि०
11 84 11
Jain Education In
एतद्भावना च पूर्वगाथायां श्वपाकाभरणदृष्टान्तभावनाया कृतास्तीति ततो विशेषार्थिभिर्ज्ञेया १ ॥ यथा च वेश्याकरण्डको | जतुपूरितस्वर्णाभरणादिस्थानत्वात् श्वपाकाभरणतः सारोऽपि वक्ष्यमाणकरण्डापेक्षयाऽसारस्तथा केचिद्दुरधीतश्रुतलवाः किञ्चित्क्रियाप्रवर्त्तनेन वागाडम्बरेण च मुग्धजनमावर्जयन्तोऽपि परीक्षाया अक्षमत्वादसाराः, पार्श्वस्थादिभ्यः किञ्चिरसारत्वेऽप्येतेषां विशिष्टचारित्रापेक्षयाऽसारत्वमिति २॥ तथा गृहपतिः श्रीमान् कौटुम्बिकस्तस्य करण्डो यथा विशिष्टमणि| स्वर्णाभरणादिस्थानत्वात् सारः, एवं केचिद् गुरवः स्वसमयपर समयज्ञाः सम्यक्रियादिगुणयुक्ताश्चेति साराः ३ ॥ यथा च राज्ञः करण्डको मूल्यरत्नजटिताभरणामूल्य रत्नादिस्थानत्वात्सारतसः, तथा केचिद् गुरवः समस्ताचार्यगुणभृतो विशिष्टातिशयविविधलब्धिसमृद्धिपदं चेति सारतमाः श्री गौतमश्रीसुधर्म स्वामिश्रीभद्रबाहुश्री स्थूलभद्रादिवत् ।
श्रत्वा तदेवं गुरुगोचरां चतु-भङ्गीं करण्डोपमया स्फुटीकृता । सदाद्रियध्वं सुगुरून् बुधा यदि, स्पृहा भवद्वेषिजयश्रियेऽस्ति वः ॥ १ ॥ ॥ इतितपागच्छनायक श्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरलाकरे तृतीयस्तरङ्गः ॥ ॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः ॥
अथ रत्नदृष्टान्तेन पुनर्गुरुचतुर्भङ्गीं प्रस्तावतः सामान्य जीवादिचतुर्भङ्गीश्वाहमज्झबहिसारसारा, रयणा वायरिअसमणसङ्घजिआ । सपरुभयाणुभयाणो - क्यारओ हुंति चउभेया ॥१॥
उपदेशर० तरंग १६
11 84 11
jainelibrary.org
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
व्याख्या-आचार्याः श्रमणाः श्राद्धाः सामान्यतो जीवाश्च रत्नानीव मध्ये बहिः सारा असाराश्च भवन्तीति चतुर्भङ्गी। |तत्र रलानामन्तःसारत्वमगर्भितत्वाभङ्गरत्वादिभिर्बहिःसारत्वं पुनस्ताक्तेजोविशेषादिना । आचार्यादीनां बहिरन्तःसारत्वे सूत्रकार एव हेतुमाह-"सपरुभयाणुभयाणोवयारओत्ति" स्वस्य स्वजीवस्य परेपामन्यभव्यसत्त्वानां तदुभयस्य |
अनुभयस्य चोपकारतो हेतोश्चतुर्भेदा भवन्तीति गाथार्थः। एतद्भाव्यते-यथा कानिचिद् रत्लानि मध्ये बहिश्चासाराणि, लायथा काचमणिः । कानिचिच्चान्तरसाराणि बहिश्च साराणि मण्डूक्यादिगर्भितरत्नवत् । कानिचित्पुनरन्तःसाराणि बहि
श्वासाराणि खन्यादिमृन्मलिनजात्यरत्नवत् । कानिचिन्मध्ये बहिश्च साराण्येव, यथाविधिसंस्कृतकोटिमूल्यादिप्रसिद्धजात्यरत्नवत् इति । तथा केचिदाचार्याः प्ररूढप्रमादत्वेनोभयलोकैकान्तिकहितं चारित्रधर्म शिथिलयन्तः स्वात्मनोऽप्यनुपकारिण इत्यन्तरसाराः, अन्यसत्त्वेभ्योऽपि सम्यग्देशनादिना तं धर्म न ददतीत्यन्येषामपि नोपकारिण इति बहिरसाराश्च । ते च पार्श्वस्थादयो ज्ञेयाः। तत्स्वरूपं च प्राच्यगाथयोरुक्तमिति प्रथमो भगः १॥ केचित् पुनातीयरलवदन्तरसाराः स्वत्यानुपकारित्वात् भावना प्राग्वत् । बहिस्तु साराः सूत्रार्थप्रथादिभिः शिष्यवर्गस्य विहारदेशनादिभिरन्यभव्यसत्त्वानां चेह परत्र च द्रव्यतो भावतश्चोपकारित्वात् । एते च संविग्नपाक्षिका ज्ञेयाः। तथा च तल्लक्षणम्-सुद्धं सुसाहुधम्म, कहेइ निंदइ य निअयमायारं । सुतवस्सिआण पुरओ, होइ अ सबोमरायणिओ ॥१॥ वंदइन य वंदावइ, कि
इकम्म कुणइ कारवे नेव । अत्तष्ठा न वि दिक्खइ, देइ सुसाहूण बोहे ॥२॥ इति द्वितीयो भङ्गः २॥ केचिच्च तृतीयरत्न जवदन्तःसाराः स्वात्मोपकारैकपरत्वात् , बहिस्त्वसाराः आत्मार्थंकनिष्ठत्वेन परेषां शिष्यगच्छश्राद्धादीनां तप्तिपरिहारा
000000000000000000
JainEducation in
For Private
Personel Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० | तरंग१६
मुनिसुन्दरमा दिनानुपकारित्वात् यथा श्रीआर्यमहागिरिसूरयः । ते हि श्रीआर्यसुहस्तिभ्यो गच्छं दत्त्वा तदा जिनकल्पस्य व्यवच्छे- सू० वि०॥ दाजिनकल्पाहवृत्त्या गच्छनिश्रास्था व्यहार्षः । अन्यदा श्रीसुहस्तिसूरयो विहरन्तः पाटलिपुत्रपत्तनमाजग्मुः, तत्र सुभूतिः
श्रेष्ठी श्रीगुरुवचनात् प्रतिबुद्धः श्राद्धोऽभूत् , श्रीगुरूक्तधानुवादेन स्वजनान् बोधयति, परं ते नावुध्यन्ताल्पमेधसः। ॥४६॥
ततस्तत्प्रतिबोधायाहूताः श्रीसुहस्तिगुरवस्तद्गृहमापुः, देशनां प्रारेभिरे तावत्तत्र भिक्षार्थ प्राविशत् आर्यश्रीमहागिरिः।। श्रीसुहस्ती तमभ्युत्थायावन्दत, ततः सहसा भिक्षामगृहीत्वैव न्यवर्त्तत श्रीमहागिरिगुरुः । तथा दृष्ट्वा सुहस्तिगुरुं श्रेष्ट्युवाच-युष्माकमपि कोऽप्यस्ति किं गुरुः ? सूरि:-श्रेष्ठिन्नस्माकमेते गुरवः त्यागाईभक्तादिभिक्षामाददते सदा, अत्र तद्गुणवर्णनं, तत् श्रुत्वा जातश्रद्धः स श्राद्धः स्वजनानूचे-ईदृशं मुनि यदा पश्यत तदा भक्तादिकं त्यज्यमानं दर्शयित्वा तस्मै देयं यथा महाफलं स्यात् । ततो द्वितीयेऽहि तैस्तथा दीयमाने उपयोगे तमाहारमशुद्धं विज्ञायानादाय च वसती गत्वा श्रीसुहस्तिनमुपालब्धवान् । यत् त्वया ह्यो विनयं कृत्वास्माकमनेषणा कृतेति । ततो नैवं भूयः करिष्ये इत्युक्त्वा श्रीसु| हस्ती तं क्षमयामासेति । एवं ये गणादितप्तिं विमुच्य स्वाथै कपरास्तेऽत्र भने ज्ञेया, जिनकल्पिकाचार्यादयश्चात्र निदर्शनमिति तृतीयो भङ्गः ३ ॥ तथा तुर्यरतवत्केचिदाचार्या उभयथापि साराः स्वात्मोपकारपरत्वेन परेषामपीह प्रेत्य च द्रव्यतो भावतश्चोपकारित्वेन त्र्यधिकपञ्चदशशततापसयथेष्टपरमान्नाहारकेवलज्ञानप्रदायिश्रीगौतमगणधरादिवत् । तदुक्तं-नव्यो गुरुः सुरतरुर्विहिताऽमितर्द्धि-यत् केवलाय कवलार्थिषु गौतमोऽभूत् । तापातुरेऽमृतरसः किमु शैत्यमेव, नाप्रार्थितोऽपि वितरत्यजरामरत्वम् ॥१॥श्रीकुमारपालनरेन्द्रस्य बहुष्ववसरेषु ऐहिकोपकारकृत्यारत्रिकोपकार
இஇஇஇருGGGGGE
இ
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
30000000000000000000
कृच्च श्रीहेमसूरिः श्रीआमनृपादेर्द्विधाप्युपकारिणः श्रीवप्पभट्टिगुर्वादयश्चात्र निदर्शयितव्या इति चतुर्थो भङ्गः ४॥ का एषु प्रथमभङ्गगुरवस्त्याज्या एव, द्वितीयभङ्गगुरवोऽपि सुगुरुयोगसंभवे त्याज्या एव, यतस्तेषां प्रमादाचरणं पश्यतां |
श्रोतॄणां तदुक्तधर्मेऽप्यनास्थोल्लासादिना प्रायो न तदुपकारसिद्धिरिति । यथोत्तरमुत्तरभङ्गगुरुद्वयं च योग्यमित्याराध्यं श्रेयोऽर्थिभिरिति । इत्युक्ता श्रीआचार्यानधिकृत्य चतुर्भङ्गी । अथ श्रमणगोचरा सा भाव्यते । तथाहि-श्रमणानां स्वोपकारः सम्यक्चरणकरणसमाचरणादिः, परोपकारश्च गुरुतपस्विबालवृद्धग्लानवैयावृत्त्यादिः सम्यक्सामाचारी प्रवर्तनस्थिरीकरणादिकश्च । तत्र काचादिमणिवत्केऽपि श्रमणाः स्वोपकारपरोपकाराभ्यां रहितत्वात् द्विधाप्यसाराः। ते च पार्श्वस्थादय एव । केचित्तु द्वितीयरत्नवदन्तरसाराः स्वात्मोपकारहेतुसंयमगुणविकलत्वात् । बहिस्तु सारा ग्लानत्वाद्यवस्थासु सुसाधूनां वैयावृत्त्याद्युपकारपरत्वात्, ते च संविग्नपाक्षिकादय एव । यदुक्तं-कान्ताररोहमद्धाणओमगेलन्नमाइकजेसु । सबायरेण जयणाइ, कुणइज साहुकरणिज ॥१॥ एते च मनाग योग्याः । संविग्नपाक्षिकत्वस्य तृतीयमार्गत्वात् । यदुक्तं सावजजोगपरिवजणाइ सबुत्तमो जईधम्मो। बीओ सावगधम्मो, तईओ संविग्गपक्खपहो ॥१॥ इति द्वितीयो भङ्गः २॥ केचिच्च तृतीयरत्नवदन्तःसारा, वहिः पुनरसाराः, स्वार्थैकनिष्ठत्वात् , प्रतिमाप्रतिपन्नजिनकल्पिकादिसाधुवदितितृतीयः ३॥ केचित्तु तुर्यरत्नवदुभयथापि साराः स्वस्य परस्य चोपकारित्वात् श्रीभरतचक्रिबाहुबलिप्राग्भववाहुसुबाहुश्रीवसुदेवजीवश्रीनन्दिषेणादिमहर्षिवदितिचतुर्थः ४॥ एते द्वये योग्यास्तद्भवे त्रिचतुरादिभवेषु वा सिद्धिगामिन इति । उत्तरत्राप्येवं भावना ज्ञेयेत्युक्ता श्रमणानां चतुर्भङ्गी । अथ श्राद्धानां सा भाव्यते-तत्र श्राद्धाः
000@
श
जै
Jain Education Interior
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर काचिद धर्मक्रिया प्रमादित्वेन स्वं भवाब्धी मजयन्ति, धर्मकरणतदुपदेशतत्साहाय्यदानादिविकलत्वेन, परं स्वज-2 उपदरार सू० वि० नपरिजनाद्यमपि द्रव्यभावापद्यां न तारयन्तीत्युभयोपकाररहिता इति काचमणिवदुभयथाप्यसाराः सहदेववत् ।।
10 तरंग १६ ॥४७॥ तज्ज्ञातं यथा-कुशस्थल पुरे विमलसहदेवी भ्रातरौ साधोः पार्थे प्रतिपन्नधर्मों, अन्यदा तौ प्राग्देशे द्रव्याय चेलतुः।
अर्द्धपथे विमलः पथिकेन प्राञ्जलनीरादियुतपथं पृष्टो न जानामीत्याह पापभीरुतया, क यास्यसीति पृष्टो यत्र पण्यार्थः, निजपुरं वदेति राजधान्यां वसामि, न मे किञ्चित्, त्वया सह गच्छामीति च पृष्टः स्वेच्छया गच्छतां वः के वयमिति
चायादीत् । अथ पाकस्थाने सहागतपथिकेनाग्नियाचने मत्पाघे भुक्ष्व नाग्निमर्पये इत्युक्तौ पथिकेनाक्रोशने वपुर्वक्ष्याका दिना भापने प्राणान्तेऽप्यक्षोभे स्वदिव्यरूपप्रादुष्कृतौ इन्द्रप्रशंसावृत्तान्तोक्तौ बलादुत्तरीये विषापहारमणिं निवध्य देवगमे नष्टसहदेवादीनां तद्वत्तोक्तौ नगरक्षोभं दृष्ट्वा प्रश्ने पुरुषोत्तमो राजाद्याहिदष्टपुत्रजीवयितुः राज्यार्द्धदानपटहं वादयतीत्युक्तौ सहदेवेन बलाच्चेलाञ्चलान्मणिं लात्वा पटहस्पर्शेन जीवने सहदेववचसा राज्ञा विमलपार्श्वे आगत्य राज्याभ्यर्थने तेनारम्भभियाऽग्रहणे गजारूढस्वगृहनयने सहदेवाय राज्यार्द्धदाने विमलस्यानिच्छतोऽपि श्रेष्ठिपदं गृहादि चार्पयत् । सहदेवस्तु राज्ये विषयेषु च गृद्रो महारम्भतो धर्म तत्याज । साधम्मिकानप्यपीडयदन्यायकरादिभिः, दूरे तेषां धर्मसाहाय्यादि, विमलेन वारितोऽपि युद्धाद्यकरोत् । उवाचच-"राजकार्याणि कृतानि विलोक्यन्ते, धम्मोऽप्यवसरे करिष्यते"
॥४७॥ इत्यादि। तत्सङ्गत्या तत्परिवारोऽपि तथैव धर्मपराङ्मुखोऽभूत् । सोऽन्यदा वैरिप्रहितधातकेन हतः प्रथमं नरकं प्रापत् ।। विमलस्तद्वैराग्यादू गाढतरं धर्ममाराध्य स्वर्ग गतो महाविदेहे सेत्स्यतीति प्रथमो भङ्गः ॥ एके पुनश्चारित्रमोहनीयप्राव
POGGEDCOOOOO
இருCCOCOCEECCOS
STREENERAR
-
Jain Education
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
S
ल्यादिना स्वयं धर्मक्रियासु प्रमादिनोऽपि परैस्ताः कारयन्ति, तदुपदेशसाहाय्यकरणतद्विघ्नवारणादिभिः दीनानाथा
दीनपि धनादिबलैरुपकुर्वन्तीति बहिःसाररत्नतुल्याः, प्रवित्रजिषुस्वापत्यानिषेधिस्वसुताप्रबजितपूर्वशेषाशेपतपस्यार्थितपकास्योत्सवकरणतत्कुटुम्बनिर्वाहादिसाहाय्यकृत्तद्धेतुकतीर्थकरनामकार्जकश्रीकृष्णनृपादिवत् । श्रीकृष्णादीनां केषाञ्चिदन्तः
सम्यक्त्वादिभावेऽपि विरत्यादिविशेषगुणाभावेनानुदरा कन्येत्यादिवदन्तरसारत्वं ज्ञेयमिति द्वितीयो भङ्गः २॥ अन्ये
तु भ्रातृकलत्रपुत्रादिस्वजनपरिजनादिप्रतिबोधाशक्ताः परेषां धर्मसाहाय्याद्यक्षमाश्च सम्यग्धर्मानुष्ठानैः स्वं भवाकात्तारणेनोपकुर्वन्तीत्यन्तःसाररत्नतुल्याः पूर्वभङ्गोक्तसहदेवाग्रजविमलवदिति तृतीयो भङ्गः॥३॥ केचित्पुनः स्वपरोपकार| समर्था इत्युभयथा साररत्नोपमाः, श्रीकुमारपालनृपादिवत्, तथाहि-श्रीकुमारपालस्य श्रीसम्यक्त्वमूलद्वादशव्रतपालनं, त्रिकालं जिनपूजा, अष्टमीचतुर्दश्योः पौषधोपवासः, पारणके दृष्टिपथगतानां पर शतानामपि यथार्हवृत्तिदानेन संतोषकारणं, सार्द्धगृहीतपौषधानां स्वावासे पारणककारणं, भग्नसाधर्मिकोद्धरणे सहस्रदीनारार्पणम्, एकस्मिन् वर्षे साध-का मिकेभ्यः कोटीदीनारदानमेवं चतुर्दशसु वर्षेषु चतुर्दशकोटीदीनारदानं, साधर्मिकेभ्यः अष्टनवतिलक्षद्रव्यस्यौचित्ये प्रदानं, द्वासप्ततिलक्षरुदतीद्रव्यपत्रपाटनं, एकविंशतिश्रीज्ञानकोशलेखनं, प्रत्यहं श्रीत्रिभुवनपालविहारे स्नात्रोत्सवः, श्रीहेमचन्द्रसूरिगुरुपादपद्मेषु द्वादशावर्त्तवन्दनकदानं, ततोऽनुक्रमेण सर्वसाधुवन्दनं, पूर्वप्रतिपन्नपौषधादिव्रताहश्रावकवन्दनमानदानादि, अष्टादशदेशेष्वमारिपटहदापनं, न्यायघण्टावादनं, चतुर्दशदेशेषु पुनर्धनवलेन मैत्रीबलेन च जीवरक्षाकारणं, चतुश्चत्वारिंश १४४४ दधिकचतुर्दशशतनव्यप्रासादकारणं, १६०० जीर्णोद्धाराः, सप्त श्रीतीर्थयात्राः, प्रथमव्रते मारिरित्य
TOGGE
Jain Education Inter
nal
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
उपदेशर तरंग १६
सू० वि०
®00000000
॥४८॥
क्षरकथने उपवासकरणं, द्वितीयत्रते विस्मृत्याद्यसत्यभाषणे आचाम्लादितपःकरणं, तृतीयव्रते मृतधनमोचनं, चतुर्थव्रते धर्मप्राप्त्यनन्तरं पाणिग्रहणाकरणं, चतुर्मास्यां त्रिधा मनोवचनकायैः शीलपालनं, मनसा भङ्गे क्षपणं, वाचा भड़े आचाम्लं, कायभङ्गे स्पर्श चैकाशनं, परनारीसहोदरबिरुदधरणं च, राज्ञीभोपलदेव्याद्यष्टभार्यामरणेऽपि प्रधानादिभिबहूच्यमानेऽपि पाणिग्रहणनियमस्याभङ्गः, आरात्रिका) सुवर्णमयभोपलदेवीमूर्तिकरणं, श्रीगुरुभिर्वासक्षेपपूर्व राजर्षिबिरुददानं,पञ्चमव्रतविस्तरस्तु यथा-षट्कोटयः कनकस्य, अष्टौ कोटयस्तारस्य, दशतुलाशतानि महाय॑मणिरत्नादीनां, ३२ सहस्रमणघृतं, ३२ सहस्रमणतैलं, ३ लक्षाः शालिचनकयुगन्धरीमुद्गप्रभृतिधान्यमूटकानां, प्रत्येकं पञ्चलक्षा अश्वानां, सहस्रं गजा उष्ट्राश्च, प्रत्येकं पञ्चशतानि,२ गृहहट्टसभायानपात्रशकटवाहिनीनामित्यादि,एकादशशती गजानां, ५० सहस्रं रथानां, ११लक्षा हयानां,१८ लक्षाः सुभटवराणामित्येवं सर्वसैन्यमेलापक इत्यादि । षष्ठे व्रते वर्षाकाले श्रीपत्तनपरिसरादधिकगतिनिषेधः । सप्तमे भोगोपभोगवते मद्यमांसमधुम्रक्षणबहुबीजपञ्चोदुम्बरफलाभक्ष्यानन्तकायघृतपूरादिनियमः । देवादत्तवस्त्रफलाहारादिवर्जन सच्चित्तमेकं पत्ररूपं, दिने तद्वीटकाष्टकं, रात्रौ चतुर्विधाहारनिषेधः, वर्षास्वेका घृतविकृतिः, शाद्वलशाकनिषेधः,एकाशनं सदा पर्वस्वब्रह्मविकृतिसच्चित्तवर्जनम्। अष्टमव्रतेसप्तव्यसनानां देशाकर्षणं समुद्रतटे क्षेपणम् । नवमे व्रते उभयकालसामायिककरणं, तस्मिन्कृते श्रीहेमसूरीन् विनान्यैर्जल्पनिषेधः, प्रत्यहं १२ प्रकाश २० वीतरागस्तवगुणनम् । दशमवते चतुर्मासिकटकाकरणं, गाजणीसुरत्राणागमेऽपि नियमादक्षोभादि वाच्यम् । एकादशे व्रते पौषधोपवासे रात्री कायोत्सर्गकरणे मर्कोटकः पादे लग्नो, जनैरुत्सार्यमाणोऽपि कोपान मुञ्चति, तन्मृतिशङ्कया स्वपादत्वचा सह तस्य दूरी-|
CRCTOO.ருருருருருமுகாடு
तिसञ्चित्त
00000
नान्यैजल्पानोभादि व
॥४८॥
Jain Education Interational
For Private & Personel Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
0904
ॐॐॐॐॐ09926260
करणं, पारणके सर्वपौषधग्राहिभोजनम् । अतिथिसंविभागवते दुःखिसाधर्मिकश्रावकलोकानां ७२ लक्षद्रव्यकरमोचनं, श्रीहेमसूरिधर्मशालमुखवस्त्रिकाप्रतिलेखकधार्मिकस्य पञ्चशततुरङ्गमद्वादशनामाधिपतित्वप्रदानं, सर्वमुखवस्त्रिकाप्रतिलेखकानां ५०० ग्रामदानानि च । एवमनेकविधास्तस्य विवेकशिरोमणेरन्येऽपि पुण्यमार्गाः, कियन्तोऽत्र लेखितुं शक्यन्ते । इत्येवं तस्य स्वयं सम्यगूधर्मानुष्ठानेन स्वात्मन उपकारो भवद्वयावशेषसंसारकरणादिरूपः, साधर्मिकादीनां यथार्हदानमानधर्मसांनिध्यकरणकरमोचनसीदत्समुद्भरणादिभिरष्टादशदेशेवमारिप्रवर्तनादिभिश्च परोपकारोऽपि स्फुट एवे. त्यन्तर्बहिश्च सारत्वमिति । साधुश्रीपृथ्वीधरसाजगसिंहसामुहणसिंहादयोऽपि दृष्टान्ता योजनीया यथाहमत्र । इत्युक्ता श्राद्धानाश्रित्य चतुर्भङ्गी । सामान्यतो जीवानाश्रित्याप्येवमेव चतुर्भङ्गी वाच्या । नवरं श्राद्धा इति स्थाने केचिज्जीवा ॥इति वाच्यं, दृष्टान्ताश्च यथार्ह साधुश्राद्धादयः सर्वेऽपि तत्रावतारणीया इति ।
मत्वेति गुर्वादिगताइमाश्चतु-भङ्गीः सदाङ्गीकृतशुद्धदर्शनाः।
तथा यतध्वं भववैरिणो जय-श्रियं वृणीध्वं भविनोऽचिराद्यथा ॥१॥ इतितपागच्छे श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे रत्नदृष्टान्तेन गुर्वादिस्वरूपव्यावर्णनरूपस्तरङ्गश्चतुर्थः ॥
4
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Metainelibrary.org
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ४९ ॥
Jain Education
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः ॥ पुनः प्रकारान्तरेण श्रीगुर्वादिस्वरूपं निरूपयति —
aण १ किरिआहि २ सारासारा जह हुंति चउविह कवाला ।
तह गुरु १ सीसा २ सावय ३ वाया १ विणयाई २ कम्मेहिं ॥ १ ॥
यथा वचनक्रियाभ्यां साराण्यसाराणि चेति चतुर्विधानि कपालानि, तथा गुरवः शिष्याः श्रावकाश्च वाचा विनयादिक्रियाभिश्च सारा असाराश्चेति चतुर्विधाः स्युरिति संटङ्कः । तत्र कपालानीति करोटिका उच्यन्ते, ताश्च काश्चन साधि( छायकाः स्युर्महापुरुषसंबन्धिन्यः । तासु च काश्चन केनचिद्विधिवत्पूजिता वदन्ति पञ्चशतीं रत्नानि गृहाणेति सद्यस्तान्यपयन्ति चेति वाचा क्रियया च द्विधापि सारा इति प्रथमः १ । काश्चिच्च तथैव वदन्ति नत्वर्पयन्ति किञ्चिदपीति वाचा साराः क्रियया त्वसारा इति द्वितीयः २ । अपराः पुनर्न ब्रूयुः किमपि परं प्राग्वत् पूजिताः पूरयन्त्यर्थितानीति ॐ वागसाराः क्रियासाराश्चेति तृतीयः ३ । याः पुनः सामान्य पुरुषसंबन्धिन्यो निरतिशयास्ता न वदन्ति न च वितरन्ति किश्चिदुपीति द्विधाप्यसारा इति चतुर्थश्च विकल्पः ४ । तथा गुर्वादीनप्याश्रित्य चतुर्भङ्गी - तत्र गुरूणां वाक्सारत्वं सदु पदेशकौशलवत्तया, विनयः पञ्चमहात्रतादिसम्यगनुष्ठानरूपः तदादिमत्तया क्रियासारत्वं च भाव्यम् । ततश्च केचिद्गुरखो। द्विधापि साराः श्रीवज्रस्वामिप्रभृतिवत् १ । अपरे तु वाचा साराः क्रियया त्वसारास्तादृगुपदेशकौशलभृत् पार्श्वस्थाद्या
उपदेशर० तरंग ५
॥ ४९ ॥
w.jainelibrary.org
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
।
|चार्यवत् २ । अन्ये वाचा असाराः क्रियया पुनः सारा मूककेवल्यादिवत्, प्रत्येकबुद्धादिवच्च । “देशनानासेवकः प्रत्येक| बुद्धादि "रित्यागमवचनात् ३ । उभयथाप्यसाराश्च केचिद् उपदेशाकुशलपार्श्वस्थाद्याचार्यवदिति ४ । अथ शिष्यानधिकृत्य भाव्यते - तत्र विनयो गुरुगोचरबहुमानयथार्हप्रतिपत्त्यादिर्विनयाध्ययनाद्युक्तः । तथाहि - पडिणीअं च बुद्धाणं, वाया अदुव कम्मुणा । आवी वा जइ वा रहसे, नेव कुज्जा कयाइ वि ॥ १ ॥ न पक्खओ न पुरओ, नेव किच्चाण पिट्ठओ । न जुंजे उरणा उरुं, सयणे नो पडिस्सुणे ॥ २ ॥ नेव पल्लत्थिअं कुज्जा, पक्खपिंडं व संजए । पाए पसारिए वावि, न चिठ्ठे गुरुणं|तिए ॥ ३ ॥ इत्यादि । अपि च- अह अट्ठहिं ठाणेहिं, सिक्खासीलत्ति वुच्चई । अहस्सिरे सया दंते, नय मम्ममुदाहरे ॥१॥ नासीले न विसीले न सिआ अइलोलुए । अकोहणे सच्चरई, सिक्खासीलत्ति वुच्चई ॥ २ ॥ तथा - अह पनरसहिं ठाणेहिं, सुविणीइति वच्चई । नीआवत्ती अचवले, अमाई अकुतूहले ॥ ३ ॥ अप्पं चाहिक्खिवई, पबन्धं च न कुबई । मित्तिजमाणो भयई, सुअं लधुं न मज्जई ॥ ४ ॥ नय पावपरिक्खेवी, नय मित्तेसु कुप्पई । अप्पिअस्सावि मित्तस्स रहेकलाण भासइ ॥५॥ कलहडमरवज्जए, बुद्धे अभिजायगे । हिरिमं पडिसंलीणे, सुविणीइत्ति वुच्चई ॥ ६ ॥ इत्यादि । एवंविधं विनयं वाचा प्रतिपद्यन्ते पालयन्ति चेति द्विधापि साराः । केचित् शिष्याः श्री चण्डरुद्राचार्यशिष्यवत् श्रीसिंह गिरि6) सूरिशिष्यवच्च । तदुक्तं - "सीहगिरिसुसीसाणं भद्दे” १ ॥ अपरे विनयं वाचा प्रतिपद्यन्ते न च समाचरन्ति, ततो वाचा साराः क्रियया त्वसारा इति । युगप्रधान श्रीकालकसूरिशिष्यवत् युगप्रधानोपघातिकुशिष्यवच्च । तथाहि — कश्चिद्गुरुर्यु गप्रधान उद्यतविहार्यपि क्षीणजङ्घाबल एकत्र स्थाने तस्थौ । तत्र श्राद्धैस्तीर्थाधारोऽयमित्यर्हस्निग्धमधुराहारादि तस्मै सदा
०००
v.jainelibrary.org
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ५
मुनिसुन्दर ददे । तच्छिष्यास्तु गुरुकर्मत्वात्कदापि दध्युः-कियच्चिरमयमजङ्गमः पाल्य इति । ततस्तेऽनशनं जिग्राहयिषवो सू० वि०
भक्तश्राद्धदत्ताहारं तस्मै न ददुः। अन्त मानताद्यानीय विषण्णा इव तत्पुर ऊचुः किं कुर्मो ? यदीदृशानामपि वोऽहन्निाद्य ॥५ ॥
विवेकाः श्राद्धीः सदपि दातुमशक्ताः । श्राद्धांश्चोचुर्दहं मुमुक्षवः स्निग्धाहारमार्या नेच्छन्ति, संलेखनामेव चिकीर्षवः । तत् श्रुत्वा सकोपाः श्राद्धा गुरुमेत्य सगद्गदं जगुः-भगवन् ! विश्वार्कष्वहेत्सु चिरातीतेष्वपि प्रतपत्सु भवत्सु शासनं भाति । तत्किमकाले संलेखनाऽऽरब्धान वयमेषां निर्वेदायेति चिन्त्य, यतः शिरःस्था अपि यूयं न भाराय नः शिष्याणां च कदापि। ततस्तैरिङ्गित आतं यथाऽस्मतूशिष्यकृतमेतत् तत्किमदोऽप्रीतिदायुषा ? न धर्मिणा कस्याप्यप्रीतिरुत्पाद्येति ध्यात्वा मुकुलितमेतत्पुर ऊचुः-कियच्चिरमजङ्गमैरस्माभिर्वैयावृत्यं कार्याः साधवो यूयं च, तदुत्तमार्थमेव स्वीकुर्म इति तानसौ संस्थाप्य भक्तं प्रत्याख्यादिति २॥ केचिच्च वाचा विनयं न प्रतिपद्यन्ते, परं यथार्ह समाचरति । ततो न वाचा साराः क्रियया पुनः साराः, दृष्टान्ताः स्वयमभ्यूह्याः ३ ॥ अन्ये पुनरुभयथाप्यसाराः कूलवालकादिश्रमणवत् , श्रीउत्तराध्ययनप्रसिद्धश्रीगर्गाचार्यकुशिष्यवच्च ४॥ यद्वा विनयं वाचा परेभ्य उपदिशन्तीति वाचा साराः, स्वयमपि समाचरन्तीति क्रियासाराश्चेति १॥ एवं शेषभङ्गत्रयेऽपि वाच्यमिति । 1 अथ श्राद्धानाश्रित्य भाव्यते-तत्र श्राद्धानां विनयः सम्यक्त्वमूलपञ्चागुव्रतत्रिगुणवतचतुःशिक्षाव्रतादिरूपः, श्रीदेवगुरुसाधर्मिकादियथोचितप्रतिपत्तिरूपश्च । ततश्च केचित् श्राद्धा यथोक्तं विनयं परेभ्य उपदिशन्ति । आदिशब्दाद्यथाहै यथावसरं तद्विषयस्मरणादि च परेभ्यः कुर्वन्ति श्रीगुरुमुखश्रुतानुसारेणेति वाचा साराः, स्वयं च सम्यक् समाचरन्तीति
0900900000000
EDIT
॥५०॥
Jain Education
For Private
Personel Use Only
H
ainelibrary.org
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000ॐॐॐई
क्रियासाराश्च । श्रीवीरजिनसेवकपुष्कलीश्राद्धादिवत् आधुनिकपत्तनीयमं० हेमादिवच्च १॥ वाचोपदिशन्ति न तु स्वयं का समाचरन्ति केचिद् गणिकागृहस्थनन्दिषेणवत् २॥ नोपदिशन्ति तथाविधोपदेशशक्त्यभावात् , स्वयं तु समाचरन्त्यपरे दृष्टान्ताः सुलभाः ३ ॥ उभयथाप्यसाराश्चान्ये श्रावकनामधारिणो विषयादिव्यासङ्गव्यामूढा दुर्गतिपतयालयो बह्मदशत्तचक्रितापसश्रेष्ठ्यादिवदिति भावितास्तिस्रोऽपि चतुर्भङ्गयः । तत्रोभयथा साराः केवलं क्रियासाराश्चेति द्वयेऽपि योग्याः, शेषास्त्वयोग्या इति।
योग्यायोग्यविभाग, विभाव्य विबुधाः करोटिदृष्टान्तात् ।
यत्नं योग्यगुणाप्ती, विमोहविजयश्रिये दधत ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छे श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे कपालदृष्टान्तेन गुर्वादिस्वरूपनिरूपी पञ्चमस्तरङ्गः॥
000000000000000000000000
Jain Education Intes
For Private & Personel Use Only
A
jainelibrary.org
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० | तरंग ६
0000000000000
॥ अथ षष्ठस्तरङ्गः॥ पुनदृष्टान्तान्तरैणुर्वादिगतं योग्यायोग्यस्वरूपमाहसप्पा १ मोसग २ ठग ३ वणि ४ वंझगवी ५ नडय ६ घेणु ७ सहि ८ ।
बंधू ९ पिय १० माय ११ कप्पतरुणो १२ गुरुसावयविसयदिटुंता ॥१॥ पदघटना सुगमैव । भावना चेयं, तथाहि-सप्पत्ति, यथा सर्पाः स्वभावादपि क्रूरकर्माणः क्रोधनैकप्रकृतयो भीषणाकृतयश्च स्युः । स्फारैः फूत्कार पयन्ति च बालादीन् , स्वल्पेऽप्यपराधे लब्धावकाशास्तज्जीवितान्यपहरन्ति च। तदुक्तंसर्पाणां च खलानां च, चौराणां च विशेषतः । अभिप्राया न सिध्यन्ति, तेनेदं वर्त्तते जगत् ॥१॥ इति । तथा केचन लौकिका लोकोत्तराश्च कुगुरवो रागद्वेषादिविषयविषमाः केवलमैहिकार्थसमर्थनपराः सर्वथापि जीवदयादिमूलधर्ममर्म|पराङ्मुखा बहुविधमन्त्रतन्त्रयोगप्रयोगमोहनोच्चाटनवशीकरणहोमशातनपातनादिकर्मनिर्माणशीलतया क्रूरकर्माणः सुविहितगुर्वादिगोचरातुच्छमत्सरप्रसरवशमोन्मिषद्रोषभरभीषणाः शुद्धधर्ममार्गप्रवृत्तान् स्वावजनप्रमत्तान्वा भापयन्ति बालिशजनांस्तादृक्षुद्रसत्त्वभयोद्रेकविधायिवाडिण्डिमाडम्बरैः स्वल्पेऽप्यपराधपदे च स्वमनोऽननुकूलाचरणादिरूपे
शापादिभिः कार्मणादिभिर्वा सद्योऽप्यपहरन्ति तज्जीविताद्यपि निस्त्रिंशहृदयाः। एवंविधा लौकिका बहवोऽपि महर्षयःप्र. 6. सिद्धाः। परिव्राजकश्चात्र निदर्यते, तथाहि-क्वचित् सन्निवेशे रोहितकनामा परिव्राजकस्तप्यते स्म तपः । सोऽन्यदा
00000000000000000000036
विधानपदोपभरभाषाकरणहोमशातनाथसमर्थनपरा जगत् ॥ १॥
॥५१॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
PEOPainelibrary.org
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १३९ ॥
Jain Education In
स्वल्पं गुणं भवान्तरे किञ्चिद्भोग मात्रप्राध्यादिरूपं प्रथयति, यथा लक्षविप्रभोज्यकारिणो विप्रस्य तद्दानप्रभावात् सेचनकगजीभूतस्य । तस्य हि श्रेणिकनृपस्य पट्टहस्तित्वं लब्धवतो विविधभोज्यालङ्काराद्यवाप्तिर्गुणः स्वयः, मनुष्यत्वं हारयित्वा तिर्यग्गतिप्रापणादि च बहुदोपस्तेन दानधर्मेण विधीयते स्मेति । तथा अविधियुक्तोऽपि जिनधर्मो बहुगुणं स्वल्पं दोषं च करोति, यथा वामनस्थलीवासिश्रेष्ठिनः सकषायो जिनपूजाधर्मः सकृन्म्लेच्छकुलाप्तिरूपं दोषं स्वल्पं पुनर्जिनधर्मप्राप्या| दिरूपं गुणं च बहुं चकार, मेतार्यहरिकेशवलर्ष्यादयोऽप्यत्र दृष्टान्ता ज्ञेयाः ३ । विधिप्रयुक्तोऽर्हद्धर्मः पुनर्गुणमेव कुरुते । यथानन्दादीनाम् । एतद्भावना च प्राच्यगाथातो ज्ञेयेति ४ ।
466866000
उपदेशर • तरंग ९
वामनस्थलीश्रेष्ठिकथा यथा - वामनस्थल्यां जैनः कश्चिद्धनाढ्यः श्रेष्ठी वसति, चत्वारस्तस्य सुताः । तस्यावासे तुर्यभूमौ चतुरशीतिः पेटा रत्नभृताः, तत्रैव च देवालयः । अन्यदा पुत्रेषु न्यस्तगृहभारः श्रेष्ठी जिनार्चनाय तुर्यभूम्यां गतः, सर्व पेटानामुपर्येव कुचिका अपश्यत् । ततो मृदुवाचा पुत्रानाय पेटोपरि कुञ्चिकामोचने तालकादियलेन किम् ? इति युक्तयाऽवारयत् । एवं द्विस्त्रिर्निवारणेऽपि सुतैरदृष्टदुःखैलीलया तथैव कुञ्चिकामोचनेऽन्यदा श्रेष्ठी जिनानार्थं तत्र प्राप्तस्तथैव कुञ्चिकाः पश्यन् सुतोपरि किञ्चित्सरोषमना जिनानर्चयश्चैत्यवन्दनान्ते दैवाद्विपद्य पहयां पल्लीपतेः सुतोऽऊनि । क्रमात्प्राप्तपल्लीपतिपदः पञ्चशतीचौरवृतः पदे पदे चौर्य कुर्वन् वामनस्थल्यां स्वावास एवं प्रविष्टस्तत्र च ता रलपेटाः पश्यन् जातिमस्मार्षीत् । स्वं प्राग्भवकृतं सरोपधर्मं निन्दंस्तत्रैव जिनालयाग्रे तस्थौ नमस्कारध्यानपरः । ॥ १३९ ॥ चौरेषु निवृत्तेषु प्रातस्तत्र राजाद्यागमः । राज्ञा पृष्टः स्वं प्राग्भवं साभिज्ञानमवादीत्, ततः सर्वेषां विस्मयः ।
jainelibrary.org
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ततो राज्ञा च्छत्राधः स्नपयित्वा स एव गृहस्वामीचके । चिरं धर्म कृत्वाऽयसरे दीक्षां प्रपद्य केवलमुपायं सिद्धः ।।
नानाविधान् धर्मविधींश्चतुर्बो-पधीयदृष्टान्तवशान्निबुध्य ।। तमाद्रियध्वं सुपरीक्ष्य येन, वृणन्ति भावारिजयश्रियो वः ॥ १॥
॥ इति तपागच्छेश-प्राच्यतटे चतुर्थेऽशे विधिशुद्धिनाम्नि नवमस्तरङ्गः॥ समाप्तश्चतुर्थोडशः, तत्समाप्तौ च सम्पूर्ण चतुःशुद्ध्यभिधानं प्रथमतटम् ॥
00000000000000000000
MITRA
Jain Education
T
w.jainelibrary.org
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि०
॥ १४० ॥
Jain Education
9000000
000000
अथ मध्याधिकारे प्रथमेऽशे
॥ अथ प्रथमस्तरङ्गः ॥
1000006
उपदेशर
तरंग १
अथ मध्याधिकारः—
अप्पे खित्ते काले, जीवे भावे अ संपयालाहे । विग्धाइकमे लब्भइ जो धम्मो भयह तं सिवयं ॥ १ ॥
व्याख्या-भयह तं सिवयमिति, तं दुर्लभतरं धर्मं भजतेति । भजधातुः सेवायां ततः सेव्यान्तरनृपादिवदाज्ञासारमा| राधयत प्रयत्नकृतधिय इत्यर्थः । एवमाराधन हेतुमभिधित्सुर्धर्मं विशेषयति सिवयमिति, शिवं नाम निखिलविघ्नव्यापड्युदासेनानन्दसुखसम्पदभ्युदयलक्षणं भववासं यावत्तदवसाने पुनः शिवं निःश्रेयसलक्षणं दत्ते यस्तम् । अथ तस्य दुर्लभत्वमेव प्रादुर्भावयति अप्पेत्यादि - यो धर्मः सर्वविरत्यादिस्वरूपो लभ्यत इति क्रियायोगः । क्व क्वेत्याह- अल्पे क्षेत्रे, क्षेत्रमूर्ध्वलोकादि तत्र, प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य मनुष्यलोक एव, तत्रापि च पञ्चदशकर्मभूमिष्वेव । यतः पञ्चदशकर्म्मभूमिजमनुजा एव सर्वविरतिं प्रतिपद्यन्त इति । यद्यपि "संमंसुआण लंभो, उहुं च अहे अतिरिअलोए अ । विरई मणुस्सलोए, विरयाविरई अ. तिरिए" ॥ १ ॥ इत्यागमे सम्यक्त्वश्रुतयोस्त्रिष्वपि लोकेषु विरताविरतेस्तिर्यक्षु च प्रतिपत्तिः प्रत्यपादि, तथापि ॥ १४० ॥ सुपर्वणां विषयव्यामूढत्वेन नारकाणां वेदनाव्याकुलत्वेन तिरश्चां विवेकादिविकलत्वेन च न तथा धर्मसामग्रीत्यतस्तदविवक्षैवेह । तथा चोक्तम् — 'देवा विसयपसत्ता, नेरईया विविदुक्ख संतत्ता । तिरिया विवेगविगला, मणुआणं धम्मसा
jainelibrary.org
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ஒாடு
कामग्गी ॥१॥ इति । ततो मनुष्येष्वेव धर्मस्य विरत्यादेाभादल्पे क्षेत्रे इति सङ्गतमेवेति । एवमग्रेऽप्यागमविसंवादः
परिहरणीयः। तथा कालेत्ति-अल्पे इति विशेषणस्य भावपदं यावदनुवृत्तेः अल्पे काले, कालश्चात्र भरतक्षेत्राद्यधिकृत्य विवक्षितः । स च सुषमसुषमादिः षोढा । तत्र विरत्यादिधर्म उत्सर्पिण्यां द्वयोः कालयोर्दुःषमसुषमायां सुषमायां च कियन्तं समयं यावद् अवसर्पिण्यां पुनस्त्रिषु सुषमदुःषमायामन्ते दुःषमसुषमायां दुःषमायां चलाभाद् दशकोटाकोटीसागरमितायामवसर्पिण्यामुत्सर्पिण्यां वा सागरकोटाकोट्यामेकस्यामेव लाभाद्वा स्वल्प एव काले लभ्यत इति योगः। एवमग्रेऽपि प्रतिपदं क्रियापदयोगः कार्यः । तथा चागमः- "सम्मत्तस्स सुअस्स य,पडिवत्ती छविहे वि कालंमि । विरई विरयाविरई, पडिवजइ दोसु तिसु वा वि॥१॥" यद्यप्यत्र पट्स्वपि कालेषु सम्यक्त्वश्रुतयोः प्रतिपत्तिरुक्ता, यतः सुषमसुषमादिष्वपि देशन्यूनपूर्वकोट्यायुःशेषा नराः सम्यक्त्वश्रुते प्रतिपद्यन्ते नाधिकायुःशेषाः । उक्तश्च चूर्णी-"सुसमसुसमाइसु पुछकोडिदेसूणाउसेसा पडिवजंतित्ति"दुःपमदुःषमारकेऽपि बिलवासिध्वपि सम्यक्त्वमात्रप्रतिपत्ता कश्चित् स्यादपीति, परं15
तथाप्यत्र विरत्यादेविशिष्टधर्मस्यैवाधिकृतत्वात्तस्य स्वल्पत्वाच्च न तेन व्यभिचारः शङ्कनीय इति । तथा अल्पे जीवे | हापथिव्यादिषु देवावसानेषु विविधेष्वपि जीवेषु गर्भजपर्याप्तभवसिद्धिकशुक्लपाक्षिककर्मभूमिजमनुष्यस्यैव तत्प्रतिप्रत्तेः।।
तथा अल्पे भावे चेति, भावश्चात्र जागरत्वप्रवर्धमानशुभपरिमाणत्वादिः। तथा चागमः-निदाइभावओ विय, जागर |माणो चउण्हमन्नयरं ॥१॥ वड्डन्ते परिमाणे, पडिवज्जइ सो चउण्हमन्नयरं । एमेवऽवठियंमि वि, हायंति न किञ्चि पडिवजे ॥२॥ यद्वा दर्शनश्रवणादिर्भावः अनुकम्पाऽकामनिर्जरादि । तदुक्तम् “दिहे सुअमणुभूए, कम्माण क्खए
ஓSOOOOOOOOOOOOOOOOO
Jain Education inte
For Private Personal Use Only
M
ainelibrary.org
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० वि० ॥१४१॥
ई" ॥ १॥ इति । त, धंभा कोहा पाय किस्नेहादिधम
कए उवसम अ। मणवयणकायजोगे, अपसत्थे लब्भए वोही ॥३॥ अपि च, अणुकंपकामनिज्जरवालतवंदाणविण- उपदेशर० यविभङ्गे। सञ्जोगविप्पओगे, वसणूसबइडिसक्कारे ॥४॥ विजे मिंठे तह इंदनागकय उन्नपुष्फसालसुए । सिवदुमदुरवणि-16 भाउगआभीरदसन्निलापुत्ते ॥ ५॥ एवंभूतस्य च भावस्याल्पेष्वेवाङ्गिप्वल्पकालमेव प्रादुर्भावोपलब्धेय॑क्तमेवाल्पत्वमिति ।।
किञ्च संपयालाभेत्ति, सम्पदिह मनुष्यभवादिः। यदागमः-"माणुस्सखित्तजाई कुलरूवारोगमाउअं बुद्धी । सवणुग्गहसolद्धा संजमो अ लोगंमि दुलहाई" ॥१॥ इति । तस्या लाभे, तथा विग्याइकमेत्ति, विघ्नानां धर्मेऽन्तरायभूतानामाल-10
स्यादीनामतिक्रमे । तदुक्तम्-"आलस्समोहवन्ना, थंभा कोहा पमाय किविणत्ता। भयसोगा अन्नाणा, वक्खेव कुऊहला रमणा ॥१॥ यद्वा विघ्नाः पृथग्धर्माणः पितृमात्रादयो धर्मद्वेषिणो वा अधिकस्नेहादिधर्माणो वा । अभ्यधिष्महि च"पिय १ माय २ वाच्च ३ भज्जा ४, सयण ५ धणा ६ सबलतिथि ७ मंति ८ निवा ९। नायर १० अहम ११ पमाया १२, परमत्थूभयाणि जीवाणं" ॥१॥ तेषां दाक्षिण्यादिवन्धनत्रोटनादतिक्रमे च यो लभ्यत इति प्राग्वत् । अत एव दुर्लभतरो धर्म इति ।
धर्म विभाव्येति सुदुर्लभं भवे, भवेयुरस्मिन्न हि ये प्रमादिनः । तेषामशेषाः सुखसम्पदः करे, स्फुरन्ति भावारिजयश्रिया सह ॥१॥ इति तपागच्छेशश्रीमु० मध्याधिकारे प्र०ऽशे धर्मदुर्लभताविचारनामा
॥१४१॥ प्रथमस्तरङ्गः॥
POOSSSSSS
JainEducation
For Private
Personal use only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्वचिदुपलब्धतेजोलेश्यालब्ध्युपायः सम्यगनुष्ठिततद्विधिलेब्धवांस्तेजोलेश्याम् । अन्यदा तरुतलस्थस्य तस्य शिरसि तरुशिरःस्थबलाकया पुरीषव्युत्सर्जनं कृतम् । ततो रुष्टेन तेन तेजोलेश्यया सा भस्मसाच्चके । अन्यदा स भिक्षाये। पुरमविशत् । प्राप्तो जिनदासश्रेष्ठिगृहं, तत्र च श्रीमदार्हतधर्मभावितहृदया नाम्नार्थतोऽपि च शीलवती गृहस्वामिनी पतिशु-का श्रूषाव्यग्रा कियद्विलम्बेन भिक्षां दातुमुद्यता यावत्तावन्महाक्रोधनप्रकृतिविलम्बदानरुष्टः स परिवाटू तां बलाकागतिगोचरीकर्तुं तेजोलेश्यां मुमुक्षुधूममुज्जगार मुखात् । तत्स्वरूपं च दृष्ट्वा सम्यश्रीजिनधर्मनिर्मलशीलगुणावाप्तावधिज्ञानज्ञातबलाकादाहव्यतिकरा सर्वाङ्गादृढशीलकवचा स्माह सा तं प्रति-भद्र ! नाहं सा वलाकाऽस्मीति । तद्वचनचकितश्च स मनागुपशान्त इवाप्राक्षीत्तां, कथं वेत्सि वलाकाव्यतिकरम् ? साऽभाणीत्-एतत्ते वाणारसीवासी कुलालः कथयिध्यति । ततो विस्मितः स वाणारस्यां गतः। मिलितमात्रस्तेन कुलालेन प्रथममेव भाषितश्च, भद्र ! शीलवत्या प्रेषितोऽसि संशयप्रश्नार्थ ? तत् श्रुत्वा भृशं चमत्कृतः स, ततः पुनरुक्तं कुलालेन, शीलगुणेन शीलवत्या अवधिज्ञानमुत्पन्नं ममापि च, तेन यथास्थितं बलाकादिस्वरूपं जानीवः। ततः प्रतिबुद्धः स सम्यक्त्वशीलसुभगं धर्म प्रत्यपद्यतेति । एवं लोकोत्तरान् गुरूनाश्रित्यापि निदर्शनानि स्वयं ज्ञेयानि । यद्वापहरन्ति शुद्धधर्मजीवितानि जनानां स्वार्थसिद्ध्यनुसारि-4 स्वेच्छाग्ररूपितधर्माभासोपदेशदर्शनक्रियादिभिः, इति सर्पसदृशाः केचन कुगुरवः । उक्तं च सप्पो इक्कं मरणं, कुगुरु अणंताणि कुणइ मरणाई। तो परि सप्पो गहिओ, मा कुगुरूसेवणं भदं ॥१॥ इत्युक्ता सर्पदृष्टान्ता भावना १॥ अथ आमोसगत्ति-आमोषकाश्चौरविशेषास्ते हि शस्त्रादिभिर्भापयित्वालोकानां धनानि मुष्णन्ति । एवं केचित्कुलगुरु
Jain Education
!
For Private & Personal use only
COMrjainelibrary.org
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ma
मुनिसुन्दरत्वाद्यभिमानभृतः केवलैहिकार्थप्रतिबद्धाः शापकार्मणपतिबहिःकरगशिरोजठरस्फोटादिभियो विविधाः प्रदय शुद्धधर्मध- उपदेशर० सू० वि०बनान्यामुष्णन्ति मुग्धजनानां वसुराजस्येव पर्वतकः । तथाहि-शुक्तिमतीपुर्या क्षीरकदम्वोपाध्यायपुत्रः पर्वतकः पितर्युपरते का तरंग
तत्पदवीमारूढश्छात्रान् भाणयति । तस्य सहाध्यायिनौ वसुनामा राजा नारदश्च । तत्र वसुनृपः सत्यवादी गगनतलावविलम्बिस्फाटिकपीठस्थ सिंहासनमध्यास्ते, सत्यवादमहिना नृपस्य सिंहासनं गगनस्थायीति जने प्रसिद्धिः । अन्यदोपाध्या-150 यपुत्रछात्रानध्यापयन्'अजैर्यष्टव्यम्' इत्यत्राजैश्छागैरिति व्याख्यानयंस्तदा तत्रागतेन नारदेन मैवं वादीरुपाध्यायेनाज-! शब्देन त्रिवार्षिका बीहयः प्रोक्ता इति प्रतिनिपिद्धः । मिथो विवदमानौ च तो शिरःपणं चक्रतुर्वसुनृपं च साक्षिणम् ।। ततः पर्वतो वसुनृपं स्वपक्षं प्रतिपादयितुं पूर्व गत्वा विविधोपरोधभीतिदर्शनादिभङ्गिभिः पर्यवासयत् । ताभिरप्यप्रतिपद्यमानं तं मत्वा स्वमातुरग्रे तत्स्वरूपं न्यरूपयत् । तदनु सा तजननी वसुनृपं स्माह-"देहि मे गुरुपल्याः पुत्रजीवितंक यद्वा प्रतीच्छाधुनैवेमां गुरुपत्नीहत्यामित्युक्त्वा यावत्सा मरणोद्यताभूत् तावद् भीतस्तद्वचः प्रत्यपद्यत नृपः । ततो विवदमानौ तौ प्राप्तौ तत्र नारदपर्वतौ । तत्र पर्वतकपक्षं कुर्वन्नृपः सद्यो देवतया चपेटाहतो भूमौ च नरके चापतदिति । याएवमपरेऽपि दृष्टान्ता ज्ञेयाः । इत्यामोषकभावना २॥ ठगत्ति-ठका नाम धूर्ता मधुपिधानविषकुम्भसमानाः केदारमार्जारादिसदृशाः । यथा ते कपटकोटिपटुतया मुग्धज
॥ ५२ ।। नानां धनान्यपहरन्ति जीवितान्यपि च, तथा केचिद्गुर्वाभासा हृदि नास्तिका बहिः क्रियादम्भमधुरवचनादिभिर्जनान् विप्रलभ्य स्वेष्टसिद्ध्यनुसारेण धर्माभासदेशनादिभिः सुविहितसाधुसङ्गनिवारणादिभिश्च तेषां शुद्धधर्मधनानि शुद्धधर्मजीवि
0000000
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Hainelibrary.org
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
तानि चापहरन्ति । तदुक्तं-पीयूषधारामिव दाम्भिकाः प्राक्, प्रलम्भनीयां गिरमुद्रिन्ति । पुनर्विपाकेऽखिलदोषधात्री, सैवातिशेते बत! कालकूटम् ॥२॥ अपि च-जटामौण्ड्यशिखाभस्म-वल्कनाम्यादिधारणैः। मुग्धं जनं गर्द्धयन्ते, पाखण्डा हृदि नास्तिकाः ॥२॥ केदारमार्जारसंबन्धः पुनरयं, तद्यथा-क्वचिदू वृक्षाधस्तित्तिरिर्वसति । अन्यदा तस्मिन् प्राणयात्रायै पक्कशालिक्षेत्रेषु प्राप्ते शशकस्तदावासमरुधत् । कियद्भिर्दिनैः स्वाश्रयं प्राप्तं शशकं प्रत्याह-शीघ्र निर्गच्छ ममायमाश्रयः। शशोऽवकू-ममैवायमिति।तित्तिरिः-पृच्छयताम् प्रातिवेश्मिकाः । उक्तंच-वापीकूपतडागानां, गृहस्योपवनस्य च । सामन्तप्रत्ययासिद्धि-रित्येवं मनुरब्रवीत् ॥१॥ शश:-मूर्ख ! किंन श्रुतं स्मृतिवचः? प्रत्यक्षं यस्य यद्भुक्तं, क्षेत्राद्यं दश वत्सरान् । प्रमाणं नाक्षराण्यत्र, साक्षी वा तस्य तद्भवेत् ॥१॥तथा च नारदमतम्-मानुषाणां प्रमाणं स्यादू, भुक्ति दशवार्षीकी । विहगानां तिरश्चां च, यावदेव समाश्रयः ॥१॥ ततो यद्यपि तवाश्रयस्तथापि शून्यो मयाश्रित इति ममैवायम् । तित्तिरिःस्मृतिं चेत् प्रमाणयसि तत् स्मार्तान पृच्छामस्ते यस्मै ददति तस्यायमिति । ततो गङ्गापुलिने केदारकडूकणाभरणस्तपोनियम
व्रतस्थो दृष्टो दधिकों नाम मार्जारधर्मात्मायं विवादं छिनत्त्वित्युक्ते, शशः-अलमनेन क्षुद्रेण, न हि विश्वसनीयं स्या-तप-| ॥ श्छद्मस्थितेऽधमे। दृश्यन्ते चैव तीर्थेषु, गलवरितपस्विनः॥१॥ तत् श्रुत्वा दम्भनिधिस्तद्विश्वासनायादित्याभिमुखो द्विपादा-13
वस्थित ऊर्ध्वबाहुनिमीलितनयनोधर्मदेशनामकरोत्सः-अहो !असारोऽयं संसारः, स्वप्नसदृशाः प्रियसङ्गमाः, तद् धर्मादन्या लिगतिर्नास्ति । उक्तं च यस्य धर्मविहीनस्य, दिनान्यायान्ति यान्ति च । स लोहकारभस्त्रेव, श्वसन्नपि न जीवति ॥१॥
इत्यादि देशनां श्रुत्वा विश्वस्तौ तावाहतुः । तपस्विन् ! धर्मदेशक ! आवयोर्विवाद धर्मशास्त्रेण भक्त्वा निर्णय देहि ।
இருவர் இராரு காருருருருருருருருரு
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
पारी
mau
@@@@ी
उपदेशर० तरंग ६
@
मुनिसुन्दर यो मिथ्यावादी स ते भक्ष्य इति ।मार्जारः-आ: शान्तं पापं पापं निर्विण्णोऽहं नरककारणाद् हिंसायाः । अहिंसा- सू० वि० पूर्वको धर्मो, यस्मात्सर्वहिते रतः। यूकामत्कुणदंशादी-तस्मात्तानपि रक्षेयत् ॥१॥ हिंसकान्यपि भूतानि, यो हिनस्ति ॥५३॥
सुनिघृणः। स याति नरकं घोरं, किं पुनर्यः शुभानि च ॥२॥ तन्नेदं वाच्यं, परं वृद्धोऽहं दूरान्न युवयोर्भापोत्तरं सम्यक शृणोमि, तत्कथं न्यायं कुर्वे ? तत्समीपे भूत्वा निवेदयतां, यथा विज्ञातपरमार्थ वदतो मे परलोकबाधा न स्यात् । उक्तं च-मानाद्वा यदि वा क्रोधा-लोभादा यदि वा भयात् । यो न्यायमन्यथा ब्रूते, स याति नरकं नरः॥१॥ इत्याद्युक्त्वा तथा विश्वासितौ यथान्तिकमागतो, तावदेकः पादेन द्वितीयो दंष्ट्रकयाऽऽक्रम्य हताविति । इति ठकदृष्टान्तभावना ३॥ ___ वणित्ति-वणिजो हि यथा मूल्येनैवजनानां क्रयाणकाद्यर्पयन्ति नान्यथा,आवर्जयन्ति च ग्राहकान्मायामधुरवचनादिमि यथा ते नान्यत्रापणादौ ब्रजन्ति, सुखेन च बदयितुं शक्याः स्युः। तदुक्तम्-नृपैः कूटप्रयोगेण, वणिग्भिः कूटचेष्टितैः । विप्रैः कूटक्रियाकाण्ड-मुग्धोऽयं वऋयते जनः ॥१॥एवं केचिद् गुरवो मूल्येनैव सम्यक्त्यालोचनादि ददते, प्रतिष्ठादि | वा कुर्वते । चिकित्सादि कृत्वा विद्याप्रागल्भ्यतच्चमत्कारादिविविधमन्त्रयन्त्राद्यर्पणकार्मणवशीकरणादि लाभालाभादि निमित्तशकुनमुहर्तादि च प्रकाश्य दानादि गृह्णन्ति, विविधावर्जनाभिर्वशीकुर्वन्ति च धार्थिनोऽपि जनांस्तथा
यथा नान्यान् सुविहितगुरूनप्याश्रयन्ति, प्रत्युत्त हसन्ति तांस्तदनुसारिणश्च । तथा चाह-कष्टं नष्टदिशां नृणां कायददृशां जात्यन्धवैदेशिकः, कान्तारे प्रदिशत्यभीप्सितपुरावानं किलोत्कन्धरः । एतत्कष्टतरं तु सोऽपि सदृशः सन्मार्ग-16
गांस्तद्विद-स्तद्वाक्याननुवर्तिनो हसति यत्सावज्ञमज्ञानिव ॥१॥ दुष्षमायामेवंविधा बहवोऽपीति न दृष्टान्तोप
@@@@@@
मा
en Education ?
For Private 3 Personal Use Only
aamang
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Educatio
न्यासः । एते च निजाजीविकामात्राद्यर्थं धर्म्मस्य श्रुतस्य च विक्रयकारिणः परलोकपराङ्मुखाः स्वयं संसारे मज्जन्ति स्वाश्रितान् सन्मार्गभ्रंशकुमार्गप्रवर्तनादिभिर्मज्जयन्ति चेति वणिग्दृष्टान्तभावना ४ ॥
वंझगवीत्ति—यथा वन्ध्या गौश्चारिं मार्गयति निरन्तरं, न तु प्रसूते दुह्यते वा, एवं केचन कुलगुर्वाद्यभिमानमात्रप्रतिवद्धा नित्यं विशिष्टाहारवस्त्र पूजादिकमर्थयन्ते, तदकरणे रुप्यन्ति, बलादपि गृह्णन्ति च । न पुनर्विशिष्यागमानुसारिपुण्यक्रियाद्याचार मुज्वलतरं वृषोपमं (धर्म) प्रसुवते, नापि तथाविधपुण्योपदेशादिना दुग्धाद्युपमेन श्राद्धजनानुपकुर्वतेऽपि । तथा चोक्तं-यैर्जातो न च वर्द्धितो न च न च क्रीतोऽधमर्णो न च प्राग् दृष्टो न च बान्धवो न च न च प्रेयान् न च | प्रीणितः । तैरेवात्यधमाधमैः कृतमुनिव्याजैर्बलाद्वाह्यते, नस्योतः पशुवज्जनोऽयमनिशं नीराजकं हा ! जगत् ॥ १ ॥ | भौतिक शिष्याश्चात्रोदाहरणम् - गोदग्रामे सरको नाम भौतिकाचार्यः, तस्य भूयांसः शिष्याः, परं न ते किमपि पठन्ति गुणयन्ति क्रियां वा कुर्वते, किंतु निद्रावार्ताविकथादिपरास्तिष्ठन्ति, तथापि तत्रत्यो भृशं मूर्खो लोकस्तद्गुणरञ्जितोऽहमहमिकापूर्वं तेषां भोजनवस्त्रादि बह्वादरेण ददाति । तेन नित्यं यथेच्छाहारविहारादिना पुष्टवपुषो महिषप्रायास्तेऽभू- Q वन् । ततोऽन्यदा तङ्ग्रामवासिना ग्राम्यकविना द्विजेन ग्राममध्ये बहुयाचनेऽपि किमप्यलभमानेन तान् दृष्ट्वा विस्मया| पन्नेन साश्चर्यमुपश्लोकितास्ते-भरटक तव चट्टा लम्त्रपुट्टा समुद्दा, न पठन्ति न गुणन्ते नेव कबं कुणंते । वयमपि च पठामो किंपि कवं कुणामो तदपि भुखमरामो कर्मणां कोत्र दोषः ॥ १ ॥ इति लोकानां पुरः कथयति, लोकेष्वाश्चर्यमिति । एवं लोकोत्तरगुरुविषयोऽपि दृष्टान्तः स्वयमभ्यूह्यः । एतेषु वस्त्राहारादिदानमपि सर्वे भस्मनिहुतायते, वन्ध्यायां गवि
9950000000000
ww.jainelibrary.org
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग ६
॥५४॥1
ஒருருருருரு
सरसचार्यादिदानवत् । एते च कुगुरवः स्वयं महाप्रमादपङ्कनिमग्नाः कथं स्वानितान् भवान्निस्तारयन्तु । किं तु तैर्भा- रिता अधिकतरं स्वं परांश्च तत्रैव निमजयन्ति । इति वन्ध्यगवीदृष्ट्वान्तभावनानि ५॥ __ नडत्ति-यथा हि नटा वाचिकाङ्गिकसात्त्विकादिनानाविधाभिनयविधिकुशलास्तैस्तैर्विभावादिभिः स्वस्मिन्नसन्तमपि बहिः साक्षात् स्फुरन्तमिव सर्वाङ्गमालिङ्गन्तमिव चर्बणागोचरमिव च शृङ्गारादिरसं संसद्यवतारयन्ति रञ्जयन्ति च पर्षजनान् । हृतहृदयाश्च तेऽनर्गलहर्षदानादिभिः प्रीणयन्ति तानिति । एवं गुरवोऽपि केचिद् धर्माद् बहिःप्लवमानमनसोऽपि सागारिकादिसमक्षं तत्ताहक्रियाकलापादिप्रकटनपरा विविधाक्षेपिण्यादिप्रकारधर्मकथादिभिः स्वस्मिन्नसन्तमपि दर्शयन्ति पुरः स्फुरन्तमिव संवेगवैराग्यादिधर्मरसं रञ्जयन्ति च सभ्यजनान् । रञ्जिताश्च ते नानाविधाहारवस्त्रपुस्तकादिभिरुपचरन्ति तानिति । तदुक्तं-पढइ नडो वेरग्गं, निविजिज्जा बहू जणो जेण । पडिऊण तं तह सड्डो, जालेण जलं समोअरइ ॥१॥ अङ्गारमर्दकाचार्यश्चात्र निदर्शनम् । तथा ये च भट्टवन्निजाजीविकायै श्राद्धादीन् दातृन् स्तुत्वा तद्दानानि गृह्णन्ति । उक्तं च--गुरुणो भट्टा जाया, सड्ढे थुणिऊण लिंति दाणाई । दुन्निवि अमुणिअतत्ता, दूसमसमयंमि बुड्डुति ॥॥ तेऽप्येतेष्वेवान्तर्भवन्तीति । एवमेते षड्भङ्गीसङ्गिनोऽपि गुर्वाभासाश्चरणकरणगुणबाह्याः केवलं भवाभिनन्दितया प्रमादोत्सूत्रप्ररूपकत्वादिभिः स्वयं नष्टाः शुद्धधर्मापहारेणापरानपि नाशयन्ति इति सर्वथा दूरतरं परिहरणीयाः। तदुक्तम्किमितोऽपि महापाप-मज्ञानात्पातुकः स्वयम् । पातयत्यन्धकूपे यन्मूढः सहचरानपि ॥१॥ इति नटदृष्टान्तभावना ६॥
अथ घेणुत्ति-धेनुर्नवसूतिका गौः, सा हि यत्तत्तृणादि उपजीवति, दुग्धं घृतं च करोति । परोपकारार्थमेव प्रतिवर्ष
HOTO-9000000006
॥५४॥
30000
Jain Education inte
For Private & Personel Use Only
AARLinelibrary.org
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
1000000000000000000000
प्रसूते च । एवं केचन प्रासुकनीरसभक्तपानादिमात्रोपजीविनः सुविशुद्धप्रकृतयः शुद्धधर्ममार्गोपदेशैर्दुग्धघृताद्युपमैः सततमुपकुर्वते परान् । सम्यक्चरणकरणानुष्ठानादि वत्सकाद्युपमं प्रसुवते च, श्रीप्रदेशिनृपप्रतिबोधकनीकेशिगणधरवत् । योग्याश्चैते, यदुक्तम्-महाव्रतधरा धीरा, भैक्ष्यमात्रोपजीविनः । सामायिकस्था धर्मोप-देशका गुरवो मताः ॥१॥ यथा च धेनोर्दत्तं तृणाद्यपि दुग्धादितया परिणमति, एवमेतेषु दत्तं स्वल्पमप्यनन्तफलाय च कल्पते । श्रीऋषभदेवप्रथमभवसार्थवाहसार्थविहर्तृश्रीधर्मघोषसूरिप्रभृतिवत् । इति धेनुकदृष्टान्तभावना । | अथ सहित्ति--सखा मित्रं, स च यथा स्वहार्दसौहार्दवशंवदतयैव न पुनर्धनादिलिप्सया जीविकादिहेतोर्वा प्रवर्त
यति साम्ना मित्रं हिते, निवर्त्तयति कुप्रवृत्तेः, निस्तारयत्यापद्गतम्, अवगृहति तदपवादान, प्रकटयति तद्गुणादिच। तदु-12 लक्तम्-पापान्निवारयति योजयते हिताय, गुह्यं निगृहति गुणान् प्रकटीकरोति । आपद्गतं च न जहाति ददाति काले,
सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः॥१॥ परं यथावसरं बहुमानदानाद्युपचारमपेक्षते । प्रायः अबहुमानितस्तु स्वल्पस्नेहो निःस्नेहोऽपि वा भवेत् । तथा चाहुः-अदंसणेण अइदंसणेण दिहं अणालवंतेण।माणेण पवासेण य, पंचविहं जिज्झए पिम्म ॥१॥ ततश्च तादृक्कार्यावसरादावुदास्तेऽपीति । एवं केचिद्गुरवः सर्वसत्त्वेषु परममैत्रीपवित्रचित्ततयैव न तु धनादिलिप्सया जीविकादिहेतोर्वा जलधर इव साधारणोपकारप्रवृत्तयस्तादृगवसराधुचितमनोऽभिरुचितमधुरदेशनाभिरनुशासन्ति हितं, प्रकाशयन्ति विवेक, निर्नाशयन्ति मोहतिमिरपटलं, प्रबोधयन्ति प्रमादनिद्रामुद्रितविवेकलोचनं भव्यजनं, प्रकटयन्ति सम्यक्त्वादिगुणान्, रुन्धन्ति दुर्गतिदुर्गमार्गान्, निस्तारयन्ति चापारसंसारपारावारप्रस्फुरद्विविधापत्परम्पराभ्यः ।
0000000000000000000000
उ.१.
Jain Education Index
For Private & Personel Use Only
hinelibrary.org
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर परं तेऽपि यथोचितबहुमानादि यथावसरमपेक्षन्ते, अबहुमानिताः पुनरुदासतेऽपीति । यथा श्रीबप्पभट्टसूरयस्तथाहि-गुर्ज
उपदेशर सू० वि०कारदेशे पाटलाख्ये नगरे श्रीसिद्धसेनसूरिः, सोऽन्यदा श्रीवीरं नन्तुं मोढेरे प्राप्तो निशि स्वप्नं ददर्श । यथा-"उत्फालःका तरंग ६
केसरिकिशोरश्चन्द्रशृङ्गमारूढ" इति । प्रातस्तं स्वमं शिष्यान् श्रावयामास । तैर्विनयपूर्वकं तत्फलं पृष्टः स्माह-कोऽप्यन्यवादिदन्तिमददशनो महामतिः शिष्योऽद्य समेष्यति इति' ततश्चैत्ये देवान्वन्दमानानां तेषां पुरः षड्वार्षिको बाल एकः प्रापत्, पृष्टः स्वं स्वरूपमुवाच--अहं पञ्चालदेशदुम्बाउधीग्रामवास्तव्यबप्पाख्यजनकभट्टिनामजननीसुतः सूरपालाख्यः शत्रून् हन्तुं सन्नान् विक्रमहेतुवयो नेति पित्रा स्वयं निवारितः। पिता स्वयं शत्रून्न हन्ति मामपि च तान् घ्नन्तं निवारयतीत्यनुशयादम्बामप्यनापृच्छयात्रागमम् ,अस्यामानुष्यकं तेज इति ध्यात्वा गुरुणोचे-अस्मत्पार्थे तिष्ठ, मद्भाग्यैः फलितमित्युक्त्वा स तत्र स्थितः । एकशः श्रुतमात्रेणानुष्टुभां सहस्रं धारयतीति प्रज्ञां विभाव्य तुष्टो गुरुः पितरौ प्रार्थ्य तमदीक्षयत् । पित्रोरभ्यर्थनया बप्पभट्टीति नाम चाकरोत् । श्रीविक्रमाद् वर्षाणां शताष्टके सप्ताधिके वैशाखशुक्लतृतीयायां गुरौ तस्य तपस्या बभूव, अन्यदा श्रीगुरुस्तस्य सारस्वतमन्त्रमदात् । तस्य मन्त्रस्मरतो गङ्गाश्रोतसि अनावरणा निशीथे। स्नान्ती सरस्वती तन्मन्त्रजापमाहात्म्यात् तद्रुपैवोपतदमाययौ, ईषद् दृष्ट्वा च तां वक्त्रं, परावर्त्तयति स्म सः। स्वरूपंविस्मरन्तीव,प्राह वत्स! कथं मुखम् ॥१॥ व्यवर्त्तयो भवन्मन्त्र-जापात् तुष्टाऽहमागता । वरं वृण्विति तत्प्रोक्ते, बप्पभट्टिरुवाच च ॥२॥ मातर्विसदृशं रूपं, कथं वीक्ष्ये तवेदृशम् । स्वं तनुं पश्य निर्वस्त्रमित्युक्ते स्वं ददर्श सा ॥३॥ अहो निविडमेतस्य ब्रह्मव्रतमिति विचिन्त्य मन्त्रमाहात्म्याद्विगलितवेद्यान्तराऽत्रागताहमित्याह, वरदानेपि निःस्पृहत्वात् त्वयि तुष्टात
POOOOOOOO90000000
00000000000000000
S
Jain Education
For Private Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
be ) Tin
GGES
Tức T
वेच्छयाऽऽगमिष्यामीति वरं दत्त्वा तिरोऽधात, अन्यदा वर्षति मेघे देवकुलस्थस्य बप्पभट्टेः कोऽपि देवोपमः पुमान् समगस्त प्रशस्तिपट्टिकायां च काव्यान्यवाचयत बप्पभट्टिना व्याख्यापयच्च, शान्ते वर्षे बप्पभट्टिना सहोपाश्रयं प्राप, गुरुभिः कस्य पुत्रोऽसीति पृष्टः प्रोचे, सूर्यवंशीयचन्द्रगुप्तभूपवंशालङ्कारस्य कन्यकुब्जदेशाधिपयशोवर्मभूपतेः सुतोऽई, पित्रा शिक्षावशात् किञ्चिदुक्तः कोपादिहागमम्, अलेखीच्च खटिकया स्वं नाम आमेति, ततो गुरुणोक्तं-वत्स! निश्चिन्तो वप्पभट्टिसुहृदा समं शास्त्राणि गृहाण, ततस्तत्र तिष्ठतस्तस्य वप्पभट्टिना समं दृढा मैत्र्यभवत् । अन्यदा बप्पभट्टिप्रोचे सः-राज्यं चेलप्स्ये तदा तुभ्यं दास्ये, कियता कालेन च तजनकेन पट्टाभिषेककृते प्रधानाः प्रहिताः, बप्पभट्टिमापृच्छ्य तैः सह कन्यकुब्जे प्राप्तः, पित्रा राज्येऽभ्यषिच्यत । लक्षद्वितयमश्वानां, चतुर्दश शतानि च। रथानां हस्तिनां पत्तिकोटी राज्येऽस्य जज्ञिरे॥१॥ अन्यदा आमराजः स्वसुहृद्धप्पभट्टिमाकारयितुं स्वप्रधानान् प्रेषीत् । तेषामत्यादराद्गुरुस्तं प्रेषितवान् । स च धर्मोन्नत्यै आमपुरं गतः । तदागमनहृष्टः स सर्वाडम्बरेण संमुखमागत्य प्रवेशे गजारोहणप्रार्थनां चक्रे, बप्पभट्टिः प्राह-शमिनां गजारोहणं
विरुध्यते । राजाऽऽह-पूर्व मया वो राज्यदानं प्रतिपन्नं, राज्यस्याचं चिरंगजः, । बप्पभट्टिराह-सत्यमेवं त्वत्प्रतिज्ञा पूर्यते, लापरं सर्वसङ्गमुचां नः प्रतिज्ञा हीयते । चमत्कृतोराजा। प्रवेशानन्तरं सौधान्तः क्षमाभुजां सिंहासनं मण्डितम्, तदवसरे
बप्पभट्टिराह-अस्माकं सूरिपदे जाते सिंहासनमासनं कल्प्यं, ततो राजा खिन्न आसनान्तरममण्डयत् । दिनानि कियन्ति तत्र तमवस्थाप्याचार्यपदार्थी राजा प्रधानैः सह गुरुपार्श्वे प्रेषीत् । प्रधाना गुरुं विज्ञपयन्ति-चन्द्रं विना चकोर इव वप्पभट्टि विनाऽस्मत्स्वामी रतिं न लभते, अतोऽस्याचार्यपदं दत्त्वा पश्चादिमं प्रेषयन्तु, यथास्योपदेशाद्राजा धर्मोन्नति
in TTTT
FOCCSE-
U
Jain Education
!
For Private & Personel Use Only
Pujainelibrary.org
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर कुरुत कुरुते । गरुः प्राह-भो भो एतस्य शिष्यस्यासत्तिं विनास्मकमपि न रतिः, ते प्रादु:-तरवस्तरणेस्तापं.स नभोलान
उपदेशर० कमम् । पाथोधिनों श्रमं सोढा, वोढा कूमेः क्षितेभरम् ॥ १॥ वारिदो वर्षणक्लेश, क्षितिर्विश्वासुमकुमम् । उपकाराह
तरंग ६ तेऽमीषां. न फलं किञ्चिदीक्ष्यते ॥ २॥ इति तगिरा श्रीसह कृतोत्सवेस्तं गुरुराचार्यपदेऽस्थापयत् । एकादशाधिके तत्र. ॥५६॥
जाते वर्षशताष्टके । विक्रमात्सोऽभवत् सूरिः, कृष्णचैत्राष्टमीदिने ॥१॥ अथानुशिष्टो गुरुणा, विधिवद्वझरक्षणे। तारुण्यं राजपूजा च, वत्सानर्थ द्वयं ह्यदः ॥१॥ तच्छ्रुत्वा श्रीवप्पभट्टिसूर्यिदकरोत्तत् श्लोकेनाह-भक्तं भक्तस्य कालोकस्य, विकृतीश्चाखिला अपि । आजन्म नैव भोक्ष्येऽह-ममुं नियममग्रहीत् ॥ १॥ ततो नृपाग्रहाद्गोपगिरी
प्राप्ताः । तदुपदेशाद्राज्ञा एकशतहस्तोन्नतः प्रासादः कारितः । तत्र जात्यसुवर्णाष्टादशभारमिता श्रीवीरजिनप्र तिमा स्थापिता । अन्यदा राजा पूज्यद्विजानुवर्तनयाऽन्यदासनं श्रीगुरूणाममण्डयत्, प्राक् तु सिंहासनं, ततः प्रतिबो-गरा साधाय सरिजंगौ-मईय मानमतङ्गजदर्प, विनयशरीरविनाशनसर्पम् । क्षीणो दादशवदनोऽपि, यस्य न तुल्यो
भुवने कोऽपि ॥१॥ इति श्रुत्वा राज्ञावलेपं परिहृत्य पुनः सिंहासनमेवामण्ड्यत् सदापि । अन्यदा तु परिम्लानमुखां वल्लभां दृष्ट्वा राजाऽऽह समस्यां सूरये-"अजवि सा परितप्पइ, कमलमुही अत्तणो पमाएण" । सिद्धसारस्वतः सूरि:
"पूबविबुद्धेण तए, जिसे पच्छाइअं अंङ्ग" ॥१॥ पुनरन्यदा पट्टराज्ञी संचरन्तीं पदे पदे व्यथ्यमानामिव दृष्टपूर्वी स्माह जानृपः-"वाला चंकम्मंती, पए पए कीस कुणइ मुहभंग" । सूरिः--"नूणं रमणपएसे, मेहलिआ छिवइ नहपंती" ॥१॥
॥५६॥ तच्छ्रुत्वा नृपतिर्विकृतमुखोऽभून्निरादरश्च । तं तादृशं दृष्ट्वा श्रीगुरुरुपाश्रये गत्वा किञ्चिन्मिषं कृत्वा द्वारकपाटयोः काव्यं
0000000000000000
1000000000000000000000
Jain Education
!!
For Private
Personel Use Only
IZainelibrary.org
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000
का लिखित्वा व्यहार्षीत् । तच्चेदम्--यामः स्वस्ति तवास्तु रोहणगिरे ! मत्तः स्थितिप्रच्युता, वर्तिष्यन्त इमे कथं कथमिति
स्वप्मेऽपि मैवं कृथाः । श्रीमंस्ते मणयो वयं यदि भवल्लब्धप्रतिष्ठास्तदा, के शृङ्गारपरायणाः क्षितिभुजो मौलौ करिष्यन्ति | नः॥१॥श्रीगुरुगोंडदेशं प्राप । तत्र धर्मभूपः, तदाग्रहाद्यावत्श्रीआमभूपः स्वयमाकारणाय नायाति तावन्न विहार्यमिति । प्रतिज्ञाय स्थिताः । अन्यदा श्रीआमनृपो राजपाटिकायै गतः । क्वचित्कृष्णसर्प दृष्ट्वा मुखे सुदृढं तं गृहीत्वा मुष्टिमध्ये कृत्वा बाहुवस्त्रेणाच्छाद्य च "शस्त्रं शास्त्रं कृषिविद्या, अन्यो यो येन जीवतीति" समस्यामप्राक्षीन्न कोऽपि भूपाभिप्रायेण पूरयति । तदा श्रीगुरुं भृशमस्मार्षीत् । ततः पटहो “य एतां ममाभिप्रायेण पूरयेत्तस्य स्वर्णटङ्कलक्षमर्पये" इत्याद्यवा द्यत । द्यूतकारेण गौडदेशे गत्वा श्रीगुरून् पृष्ट्वाऽपूरि “सुगृहीतं च कर्तव्यं, कृष्णसर्पमुखं यथा" ॥१॥ केनाऽपूरीति निर्बन्धपूर्व राज्ञा प्रश्ने गुरुस्वरूपं चाख्यायीत्यादि बहुविस्तरार्थिना एतत्प्रबन्धादि विलोक्यम् । ततोऽनुतापपरः प्रेषीत्प्रधानान् , काव्यानि च श्रीबप्पभट्टिगुरून् प्रति, तथाहि--छाया कारणि सिरिधरिअ, पच्च वि भूमि पडंति । पत्तह एहु पत्तत्तणं, वरतरु काई करंति ॥१॥न गङ्गा गाङ्गेयं सुयुवतिकपोलस्थलगतं, न वा शुक्तिं मुक्तामणिरुरसिजास्वादरसिकः । न कोटीरारूढः स्मरति च सवित्री मणिचय-स्ततो मन्ये लोकं स्वसुखनिरतं स्नेहविरतम् ॥२॥ इत्यादीनि प्रधानेभ्यो गुरुराकण्याह-आमनृपस्येमा गाथाः श्राव्याः, तथाहि--विझेण विणावि गया, नरिंदभवणेस हंति गारविआ। विंझो न होइ अगओ, गएहिबहुएहिं वि गएहिं ॥१॥ माणस विण सुहाई, जह य न लब्भन्ति रायहंसेहिं । न य तस्स वि तेहि विणा, तीरुच्छंगा न सोहन्ति ॥२॥ परिसेसिअहंसउलंपि, माणसं माणसं न संदेहो। अन्नत्थ
000000000000000000000
Jain Education Inte
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ S
मुनिसुन्दरला वि जत्थ गया, हंसा वि बया न भण्णन्ति ॥ ३ ॥ मलउ सचंदणुच्चिय, नइमुहहीरंतचंदणदुमेहो । पज्झलुपि हु मल-10 उपदेशर० सू० वि०
याउ, चन्दणं जायइ महग्धं ॥४॥ इक्केण कोत्थुहेण, विणा विरयणायरु चिअसमुद्दो । कोत्थुहरयणं पि उरे, जस्स हिअं सो तरंग ६ ॥ ५७॥ विहु महग्यो ॥५॥ पइमुक्काहि विवरतरू, फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्ताहं । तुह पुण छाया जइ होइ, तारिसी तेहिं पत्तेहिं
॥६॥ जे के वि पहूमहिमण्डलंमि ते उच्छुदंडसारिच्छा । सरसा जडाण मेज्झ, विरसा पत्तेसु दीसंति ॥ ७ ॥ ततः--अस्माभिर्यदि कार्य व-स्तदा धर्मस्य भूपतेः । सभायां छन्नमागत्य, स्वयमापृच्छयतां द्रुतम् ॥१॥ जाते प्रतिज्ञानि
हे, यथा यामस्तवान्तिकम् । प्रधानाः प्रहिताः पूज्यै-रिति शिक्षापुरस्सरम् ॥२॥ ते कन्यकुब्जभूपं प्राप्ता गुरुसन्देशादि प्राहुः । राजा उत्कण्ठया क्षणात् करभैनिश्शङ्को गच्छन् गोदावरीतीरे ग्राममेकमाप । तत्परिसरे खण्डदेवकुले रात्रिमुवास । तद्रूपमूढा तद्देवी तमर्थनापूर्व बुभुजे । प्रातस्तामनापृच्छयैव करभारूढः श्रीगुरूपान्तिकं प्राप । विरहव्यञ्जकैः काव्यैः स्तौति स्म च । ततो गाथा प्राह--"अज्जवि सा सुमरिजइ, को नेहो एगराईए" गुरुराह--"गोलानईइ तीरे, सुन्नउले जंसि वीसमिओ" ॥१॥ हृष्टो राजा शास्त्रगोष्ठ्यादिभिर्दिनशेषाद्यतिचक्राम । प्रातः स्थगीधरवेषभाग् आम-16 नृपश्च सूरिश्च धर्मनृपास्थान प्राप्तो, आमविज्ञप्तिं धर्मराजस्य गुरुरदर्शयत् । विरहव्यञ्जिकां तां वाचयित्वा दूतः पृष्टः-तव नृपः कीदृशः स प्राहास्य स्थगीभर्तुस्तुल्योऽसावेव बुध्यताम् । मातुलिङ्गं करे बिभ्रत्, सैषपृष्टश्च सूरिणा । करे ते किं ? स चावादीत्-बीजउरा इति स्फुटम् ॥१॥ दूतेन चाढकीपत्रे, दर्शिते गुरुराह सः। स्थगीधरं पुरस्कृत्य, तूअरिप
॥५७॥ त्रमित्ययम् ॥२॥ इत्येवं श्लिष्टेऽर्थे उक्तेऽपि ऋजुना धर्मभूपेन न ज्ञातम् । तत उत्थाय श्रीआमो वारवेश्यागृहेऽवसत्।
AGOGGE:
000000000000000000
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Ramainelibrary.org
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
PRECOG-
P
अमूल्यं कङ्कणं दत्त्वाऽस्याः प्रातर्निरगागृहात् ॥१॥ द्वितीयं राजा सौधद्वारे प्रकीलके मुक्त्वा ततो निर्गतो बही रहो वनेऽस्थात् । ततः प्रातर्गुरुर्नृपसभां गत्वा कन्यकुजप्रस्थानाय नृपमापपृच्छे । तेनोक्तम्-प्रतिज्ञा किं विस्मृता ? गुरुणोक्तम्-सा पूर्णा, कथमिति राज्ञोक्ते आमागमादिस्वरूपं यथास्थं जातमवदत् । तावद्वारवध्वा आमनामाङ्कितं कङ्कणं राज्ञोऽग्रे मुक्तं, द्वितीयं च द्वारपालेन । ततो जातप्रत्ययं राजानमापृच्छय कन्यकुबं प्रति गुरुः प्रतस्थे। श्रीआमनृपेण सह गोपालगिरिमापत् । तत्र कदाचिच्छास्त्रगोठ्या कदाचिद्धर्मगोष्ठ्या समयो याति । श्रीबप्पभट्टिः साम्ना श्रीआमनृपप्रतिवोधाय बहूनुपायानकरोत् परं नाबुध्यत धर्मम् । अन्यदा तत्र गायनवृन्द सुस्वरमाययौ । तत्रैका मातङ्गी राजानं रूपेण स्वरेण चरञ्जयामासाराजा तद्रूपमोहितो बहिरावासमचीकरत्। उवाच च-वर्क पूर्णशशी सुधाधरलता दन्ता मणिश्रेणयः,कान्तिः श्रीर्गमनं गजः परिमलस्ते पारिजातद्रुमाः। वाणी कामदुधा कटाक्षलहरी सा कालकूटच्छटा, ताकिं चन्द्रमुखि ! त्वदर्थममरैरामन्थि दुग्धोदधिः !॥१॥ जन्मस्थानं न खलु विमलं वर्णनीयो न वर्णो, दूरे शोभा वपुषि निहिता पङ्कशङ्का तनोति । विश्वप्रार्थ्यः सकलसुरभिद्रव्यदपिहारी, नो जानीमः परिमलगुणः कस्तु कस्तूरिकायाः ॥२॥ सूरिणा चिन्तितम्-अहो ! महतामपि कीदृग्मतिविपर्यासः । भस्त्रा काचन भूरिरन्ध्रविगलत्तत्तन्मलक्लेदिनी, सा संस्कारशतैः क्षणार्द्धमधुरां बाह्यामुपैति द्युतिम् । अन्तस्तत्त्वरसोर्मिधौतमतयोऽप्येतां तु कान्ताधिया, श्लिष्यन्ति स्रवते नमन्ति च पुरः कस्यात्र
पूत्कुर्महे ॥१॥ उत्थिता सभा, त्रिभिर्दिनैर्भूपेन पूर्वहिः सौधं कारितं, मातङ्गीसहितोऽत्र वत्स्यामीति धिया । तदवगतं काबप्पभट्टिगुरुणा, ततो माऽसौ कुकर्मणा नरकं यासीदिति कृपया गुरुणा निष्पद्यमानसौधभारपट्टे निशि खटिकया प्रति
ருரு இருருருருருருரு
OOOOOO
Jain Education
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ५८ ॥
बोधकाव्यानि लिखितानि । यथा - शैत्यं नाम गुणस्तत्रैव भवतः स्वाभाविकी स्वच्छता, किं ब्रूमः शुचितां भवन्ति शुचयस्त्वत्सङ्गताऽन्ये यतः । किं चातः परमस्ति ते स्तुतिपदं त्वं जीवितं देहिनां त्वं चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः ! कस्त्वां निरोद्धुं क्षमः ॥ १ ॥ सद्वृत्तसद्गुणमहार्घमहार्हकान्त, कान्ताघनस्तनतटोचितचारुमूर्ते ! । आः ! पामरीकठिनकण्ठविलग्नभग्न, हा ! हार हारितमहो भवता गुणित्वम् ॥ २ ॥ जीअं जलबिंदुसमं, संपत्तीओ तरंगलोलाओ । सुविणयसमं च पिम्मं, जं जाणसि तं करिणिज्जासु ॥ ३॥ लज्जिज्जइ जेण जए, मइलिज्जइ निअकुलक्कमो जेण । कंठ्ठट्ठिए वि जीए, तं न कुलीणेहिं ॐ कायवं ॥ ४ ॥ इति । प्रातः श्रीआमोऽपि तत्सदनं प्रेक्षितुं ययौ, अपश्यच्च तानि काव्यानि यथा यथा तथा तथा मो © नष्टो, दुग्धाद्धत्तूरमोहवत् । ततः आमः श्यामास्यो भृशमन्वतप्यत । व्यमृशच्च — मम मित्रं विना कोडन्य एवं बोधयेत् ? इदानीं कथं स्वमास्यं दर्शये, मम वह्निरेव शुद्धिं विधास्यति । धिडे जन्म सकलङ्कमिति ध्यात्वा स तत्रैवादिशच्चिताये पार्श्वस्थान् । तेऽनिच्छन्तोऽपि तं भूपादेशं व्यधुः । इदं राजलोको ज्ञात्वा गुरोरग्रे पूच्चक्रे । ततो गुरुस्तत्र गत्वाऽऽह - राजन् ! ८ किमिदं योषिदहै प्रारब्धम् ? राजाऽऽह - ममास्य दुष्कृतस्य देहत्याग एव प्रायश्चित्तम् । यथा दुर्नय लोकस्य, वयं दण्डमकृष्महि । तथा स्वस्यापि किं नैव, कुर्मः कर्मच्छिदः कृते ॥ १ ॥ गुरुराह - निबद्धं कर्म चित्तेन, चित्तेनैव विमुच्यते । स्मार्त्तादीन् पृच्छ यतः स्मृत्यादिषु सर्वेषां पापानां मोक्षोपाय ऊचे । राज्ञा ते आहूताः, स्वमनः पापमुक्तं, स्मार्त्ता आहुःआयसीं पुत्रिकां वह्नि-ध्मातां तद्वर्णरूपिणीम् । आश्लिष्यन् मुच्यते पापा- चाण्डालीसङ्गसम्भवात् ॥ १ ॥ इति श्रुत्वा नृपस्तां कारयामास । तदालिङ्गनाय सज्जोऽभूत्, तदा पुरोधोवप्पभट्टिभ्यां भूपो भुजयोर्धृतः । उक्तं च ताभ्याम् - रा.
90001
Jain Education Internatio
300065566059501
ah
उपदेशर० तरंग ६
1146 11
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
1000000
जन् ! कोटिम्भरमात्मानं मा मुधा नाशय, दुष्करकरणाभिप्रायादेव तत्पापं नष्टम् । ततः श्रीगुरुवाग्भिः प्रबुद्धः सः, अमात्यायैः कृतः प्रौढो नगरप्रवेशमहः । अन्यदा धर्मव्याख्यावसरे श्रीवप्पभट्टि नादिधर्मतत्त्वानि प्राह । ततो जैनधर्मी
परीक्षापूर्व राजन्! श्रयेत्याह । राजा प्राह-अर्हतो धर्मो निर्वहत्येव मादृशां परीक्षायां, परं शैवे धर्मे चेतोऽलगद्दढं, तेन | लातं धर्म न मुञ्चे इत्यादि । अन्यच्च भगवन् ! किञ्चिद्वच्मि, भवन्तोऽपि बालगोपालादिकं प्रबोधयन्ति न तु कोविदम् ।
शक्तिश्चेद्वस्तदा मथुरायामागतं हृदि विष्णुं ध्यायन्तं यज्ञोपवीतालङ्कृतनासाग्रन्यस्तदृशं तुलसीमालया पत्रजीवमालया लाच श्लिष्टवक्षःस्थलं कृष्णगुणगायकवैष्णववृन्दवृतं वराहस्वामिदेवस्य प्रासादान्तःस्थं वैराग्याद्गृहीतानशनं पर्यङ्कासनस्थं |
प्रबोध्य जैनमते स्थापयत वाक्पतिराजसामन्तम् । श्रीगुरवस्तत्प्रतिबोधं प्रति प्रतिज्ञाय च चतुरशीतिसामन्तविदुरसहस्र
परिवृता मथुरायां वराहस्वामिमन्दिरं प्रापुः । तं तथास्थं दृष्ट्वा तत्पृष्ठस्थाः सूरयः पेठु:--सन्ध्यां यत्प्रणिपत्य लोकपुरतो बिद्धाञ्जलिर्याचसे, धत्से यच्च परां विल जशिरसा तच्चापि सोढं मया । श्रीर्जातामृतमन्थने यदि हरेः कस्माद्विषं भक्षितं,
मा स्त्रीलम्पट! मां स्पृशेत्यभिहितो गौर्या हरः पातु वः॥१॥ एक ध्याननिमीलनान्मुकुलितं चक्षुर्द्वितीयं पुनः, पार्वत्या विपुले नितम्बफलके शृङ्गारभारालसम् । अन्यहरविकृष्टचापमदनक्रोधानलोद्दीपित, शम्भोभिन्नरस समाधिसमये नेत्रत्रयं पातु वः ॥२॥ रामो नाम बभूव हुँ तदबलासीतेति हुन्ताम्पितु-र्वाचा पञ्चवटीवने विचरतस्तस्याहरद्रावणः । निद्रार्थ जननीकथामिति हरेर्तुङ्कारिणः शृण्वतः, पूर्वस्मर्तुरवन्तु कोपकोटिलधूभङ्गुरा दृष्टयः ॥ ३ ॥ दर्पणार्पितमालोक्य, मायास्त्रीरूपमात्मनः । आत्मन्येवानुरक्तो यः, श्रियं दिशतु केशवः॥४॥ इत्यादि । तच्छ्रुत्वा वाक्पतिः संमुखीभूयोचे-सूरि
10000000000000000
0000000000000000000000
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Plainelibrary.org
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि०
तरग ६
॥ ५९॥
90000000000000000
मिश्राः ! किमस्मत्पुरतः शृङ्गाररौद्राङ्गं पद्यपाठं कुरुध्वे, सूरयः-युष्मद्देवाशिषः पठन्तःस्म, यथारुचि हिश्रोतुः पुरः पठनीयम् । वाक्पतिः यद्यप्येवं तथापि मुमुक्षवो वयमासन्नं निधनं ज्ञात्वा इह परमब्रह्मध्यातुमायाताः स्म, सूरयः-किं तर्हि रुद्रादयो मुक्तिदातारोन भवन्तीति मनुध्वे ? वाक्पतिः--एवं संभाव्यते । सूरयो बभाषिरे-तर्हि यो मुक्तिदानक्षमस्तं शृणु पठामः-जं दिट्ठी करुणातरंगियफुडा एयरस सोम्म मुहं, आयारो पसमागरो परियरो संतो पसन्ना तणू । तं मन्ने जरजम्ममच्चुहरणो देवाहिदेवो जिणो, देवाणं अवराण दीसइ जओ नेयं सरूवं जए॥१॥वाक्पतिः-स जिनः वास्ते ? सूरयः-स्वरूपतो मुक्ती, मूर्त्तितस्तु जिनायतने । ततः श्रीआमनृपकारिते प्रासादे श्रीजिनमूर्ति दर्शयित्वा तं प्रतिबोध्य जैनधर्म प्रति|पाद्य कियद्भिर्दिनैः किन्यकुछ प्राप्ताः, चरैः प्रागपि ज्ञातवृत्तान्तो राजा तत्संमुखं गत्वा समहं तान् प्रावेशयत् ।राजाह-- भगवन्नद्भुतं प्रभूणां वचःसामर्थ्य, सोऽपि यत् प्रतिबोधितः । प्रभुः प्राह-अथ का शक्तिर्मम यत्त्वं न बुध्यसे । राजाह-सम्यग्बुद्धोऽस्मि, त्वद्धर्मोऽस्तीति निश्चितम् । माहेश्वरं पुनर्धर्म, मुञ्चतो मे महाव्यथा ॥१॥ तेन हे भगवन् ! पृच्छामि को मे| पूर्वभवः? प्रधाना अपि तदा प्राहुः-भगवन्! प्रसद्य नृपपूर्वभवः कथ्यताम् । ततः प्रभुः प्रश्नचूडामणिशास्त्रबलेन तं प्राह-शृणु भूपते ! कालिञ्जराख्यस्य गिरेः शाल दुमोलस्थशाखाबद्धभुजद्वयोऽधोमुखो जटाकोटिसंस्पृष्टभूतलो व्यह्ने व्यहे मिताहारी रागादिरहितः साग्रं वर्षशतं घोरं तपस्तत्वायुःप्रान्ते त्वं राजाऽभूः। यदि न प्रत्ययस्तदा सुभटान् प्रेषय, अद्यापि तत्तरोरधस्था जटा आनायय । इति श्रुत्वा नृपो जटा आनाययत् । मुनीन्द्रोऽयमहो! ज्ञानी कोऽप्यद्भुत इति प्रशंसां चक्रे च । का अन्यदा प्रपञ्चलक्षैरपि दुर्ग्राह्यं राजगिरिनगरं राजा रुरोध। तत्र समुद्रसेनो राजा, स प्राकारः कथमपि ग्रहीतुं न शक्यते ।।
1000000000000000000
जज
Jain Education Internet
For Private Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
பருருருருரு.இரு
0000000000000000000000
ततो राजा सूरि पप्रच्छ-भगवन् ! कथं ग्राह्योऽयं प्राकारः? सूरिः प्रश्नचूडामणिशास्त्राद्विचार्याब्रवीत्-पौत्रस्ते भाज इमं ग्रहीष्यति । ततो हठाद्राजा तत्रैव द्वादशवर्षाण्यस्थात्, ततो दुन्दुकनाम्नः सुतस्य सुतोऽजनि । स च पर्यङ्किकान्यस्त प्रधानैर्जातमात्र एवं दुर्गासन्नमानीतस्तन्मुखं संमुखं कृत्वा स दुर्गो गृहीतः । परं दुर्गाधिष्ठाता यक्षः प्रतोलीस्थो जना हन्ति । ततस्तत्र गत्वा राज्ञोक्तम्-लोकान् मुक्त्वा मामेव घातय । ततो नृपस्य सत्त्वेन स तुष्टो जनोपद्रवान्निवृत्तो मत्रा प्रपेदे । आमो मित्रयक्षपाचे स्वायुर्मानं पप्रच्छ, षण्मास्यामेव शेषायां कथयिष्यामीत्युक्त्वा यक्षस्तिरोऽभूत् । अवसरे चल तदबीत्-गङ्गान्तर्मागधे तीर्थे नावाऽवतरतस्ते मृत्युरस्ति । जलामं निर्यान्तं दृष्ट्वा तदभिज्ञानं ज्ञेयम् । राजन्! प्रेत्याथमाचरेति च । ततो राजा श्रीगुरूपदेशान्महता विस्तारेण श्रीशत्रुञ्जययात्रां कृत्वा दिगम्बरगृहीतं श्रीगिरिनारतीर्थमवाल यत् । ततः स्वं पूरं प्राप । दुन्दुकं राज्ये निवेश्य प्रजाः क्षमयित्वा गङ्गातीरस्थमागधतीर्थ प्रति चलनावमारुरोह मूरिण |सह, तन्मध्ये धूमनिर्गमं दृष्ट्वा व्यन्तराख्याते स्मृते सूरिरामनृपमाह-प्रान्तेऽपि जैन धर्म प्रपद्यस्व । ततो राजा जैन या प्रपद्योत्तमार्थमसाधयन्नमस्कराराधनपरः। ततः श्रीबप्पभट्टिगुरुः कन्यकुलं प्राप्तः स्वगच्छमपालयदिति । एते श्रीवा ट्टिगुरवःश्रीवामनृपं दुष्प्रतिबोधमपि मनोऽनुगतसमस्याकवित्वादिगोष्ठया यथा तन्मनोऽनुवृत्तितः तस्यैहिकापन्निस्तारणत पायप्रकटनादिसमाचरणेन प्रीणयन्तो मैत्रीवृत्त्या प्रत्यबोधयन् धर्मःमनाग नृपस्यानानुकूल्यं ज्ञात्वा च दूना देशान्तर व्यहार्दुस्तेन मित्रतुल्या एवमन्येऽपीति कृता मित्रदृष्टान्तभावना ॥
बन्धुत्ति-यथा बन्धुः सदापि सस्नेहहृदय एव निजबन्धुं शिक्षयति हितादि यथावसरं, परं तथाविनयोपचार
.கதிருருருருருருருருரு
Jan Education inte
For Private
Personel Use Only
Masalnelibrary.org
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ६
कादिकर्मस्वनादरः, नापि तदपेक्षी, परस्मादपि विशिष्य पराभवे सङ्कटादौ च भवत्येव तस्य सहायः । तथा केचिद्गुरवः सू०वि० श्रद्धालुषु जनेष्वकृत्रिमातुच्छवात्सल्यभृतः सदाप्युपदिशन्ति परमार्थहितं धर्म, न पुनस्तद्विषयगुणसंस्तवावर्जनादिवि
शेषोपचारक्रियासु तथादरभाजः । नापि तेभ्यस्तादृग्बाहीकोपचाराद्याकानिणो, विशिष्य परं पराभवे रोगातङ्कादौ सङ्टे चैहिकेऽपि धर्मस्थिरीकरणाद्यर्थ, पारत्रिकेऽपि च धर्मादिगोचरे भवन्त्येव तेषां साहाय्यकृत: सर्वशक्त्यापि, यथा श्रीहेमचन्द्रगुरवः श्रीकुमारपालनृपं प्रति । तथाहि-अन्यदा श्रीजयसिंहदेवे गुर्जराधाच्यां राज्य शासति तद्भ
यान्नष्टवृत्त्या भ्राम्यन् श्रीकुमारपालः स्तम्भतीर्थे प्राप्तः । तत्र जिघांसुतया प्राप्तराजनरेभ्यः परित्रातः श्रीहेमसूरिभिः कशालास्थभूगृहनिक्षेपादिना कथमपि । ततः क्रमाद्राज्यप्राप्तौ पत्तने श्रीहेमचन्द्रगुरवो विद्युद्विघ्नान्निस्तारयाञ्चक्रुस्तम्।
तद्यथा-अन्यदा श्रीगुरवोऽपृच्छन्नुदयनमन्त्रिणं, राजास्माकं स्मरति नवेति । मन्त्रिणोक्तम्-नेति । ततोऽन्यदोचे श्रीगुरुभिः, मन्त्रिन्नद्य भूपं रहो ब्रूयाः “ अद्य त्वया नव्यराज्ञीगृहे न स्वप्तव्यं, रात्री सोपसर्गत्वात् । केनोक्तमिति पृच्छेच्चेत्तदात्याग्रहे मन्नाम वाच्यमिति । ततो मन्त्रिणा तथोक्ते राज्ञा तथाकृते निशि विद्युत्पातात्तस्मिन् गृहे दग्धे राज्यां च मृतायां चमत्कृतो राजा सादरम् मन्त्रिन ! कस्येदमनागतं ज्ञानं महत्परोपकारित्वं चेत्यतिनिर्बन्धे मन्त्रिणोचे श्रीगुरुस्वरूपम् । प्रमुदितो नृपः तानाकारयामास सदसि । श्रीगुरून् दृष्ट्वासनादुत्थाय वन्दित्वा प्राञ्जलिरुवाचभगवन् ! तदा स्तम्भतीर्थे रक्षितोऽहं श्रीपूज्यैः, संप्रति चास्मादुपसर्गात्ततो निष्कारणप्रथमोपकारिणां पूज्यानां कथञ्चनाप्यहं नानृणो भवामि । ततो राज्यमिदं गृहीत्वा मामनुगृहाणेति । ततः सूरिरुवाच-राजन् ! निःसङ्गा
00000000000000000000
இருடுடுடுடுடுடுடுடுடுடு
॥६०।।
Jain Education in
all
For Private & Personel Use Only
wwdainelibrary.org
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
नामस्माकं किंराज्येन?। कृतज्ञत्वेन राजेन्द्र!, चेत्प्रत्युपचिकीर्षसि । आत्मनीने तदाजैन-धर्मे धेहि निजमनः ॥शाततोराजाहभवदुक्तं करिष्येऽहं, सर्वमेव शनैःशनैः । कामयेऽहं परं सङ्ग, निधेरिव तव प्रभो! ॥२॥ इत्यादि । ततः श्रीगुरुर्नृपस्य यथावसरं धर्म दिशति । नृपश्च कदाचिदाकारयत्यास्थाने श्रीगुरुम् । अन्यदा श्रीकुमारनृपः सोमेश्वरयात्रायै चलन श्रीगुरून् सहाकारयामास क्रमातीर्थ प्राप्तः कृतसकलकृत्यश्च रात्रौ सोमेश्वरप्रासादे गर्भगृहे श्रीगुरूनाकार्य स्माह-हे भगवन् ! देवः सोमेशः, महर्षिर्भवान्, तत्त्वार्थी च मादृश इत्यस्मिंस्तीर्थे त्रिकयोगस्त्रिवेणीसङ्गम इवाद्य जज्ञे। मिथो| विरुद्धसिद्धान्तवादिदर्शनर्देवगुरुतत्त्वानि भिन्नभिन्नतया प्रोच्यन्ते तस्मात्तदद्य रागद्वेषौ विमुच्य प्रसद्य सम्यग्देवादितत्त्वं प्रसादय । ततः किञ्चिद्विचार्योचुः श्रीगुरवः-राजन् ! शास्त्रसंवादेनालं, शिवं प्रत्यक्षयामि तव पुरः। धर्म वा
दैवतं वापि, यदयं वक्ति शङ्करः। तदुपास्तिस्त्वया धेया, मृषा न खलु देवगीः॥१॥ ततोऽस्मरन्मन्त्रं श्रीसूरयः। 16 अर्द्धरात्रे लिङ्गमध्याज्ज्योतिस्तन्मध्ये महेशो गङ्गाजटाशशिकलाहक्त्रयाद्युपलक्षितः प्रत्यक्षी बभूव । श्रीगुरवो ध्यानं मुक्त्वा
राजानं स्माहुः-नृप! पश्य पुरः शिवं, एनं प्रसाद्य पृष्ट्वा च सम्यक्तत्त्वं विदाकुरु । राजापि हृष्टः प्रणम्य तं पप्रच्छ । ईश उवाच हे कुमार ! चेत्त्वं भुक्तिमुक्तिप्रदं धर्ममिच्छसि तदा सर्वदेवावतारोऽजिह्मब्रह्मभृदेष गुरुर्ब्रह्मवक्ष्मातलेऽधुना जयतीत्येतदादिष्टं तन्वन् स्वेष्टमवाप्स्यसीत्युक्त्वा तिरोधात्। ततो विस्मेरो नृपः सूरिमूचे-त्वमेव मेऽसीश्वरो यस्येश्वरोऽपि वश्यः । अतःप्रभृति मे देवो, गुरुस्तातः सवित्र्यपि । सहोदरो वयस्यश्च, त्वमेवैकोऽसि नापरः॥१॥ इह लोकः पुराऽदायि, मह्यं जीवितदानतः । शुद्धधर्मोपदेशेन, परलोकोऽद्य दीयताम् ॥२॥ ततः क्रमासूरिवचसा सम्यक्त्वाभि
000000000000000000000
इत्यस्मिंस्तीर्थे गर्भगृहे श्रीग
तस्मात्तदद्य रागद्वेषाम इवाद्य जज्ञे। मियो
DESH
बानि भिन्न भिन्न
चुः श्रीगुरवः
स
उ.११
Jain Education in
For Private Personel Use Only
PARTrinelibrary.org
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ६
मुनिसुन्दर ठामुखोऽभूत् । श्रीशान्तिप्रतिमा देवतावसरेऽतिष्ठिपत् । अथ नृपं श्रीजैनधर्मानुरक्तं ज्ञात्वा विप्रैराकारितः, प्रत्यक्षसरस्वतीको सू० वि०
महेन्द्रजालादिविद्याचूडामण्यादिशास्त्रैरतीतानागतादिवेत्ता पूरकरेचककुम्भकपवनसाधनापटुश्चतुरशीत्या ८४ सन ॥ ६१॥
करणप्रवण आमतन्तुबद्धकमलनालकदलीपत्रासनाद्यधिरोही यथाहरूपक्रियापटुर्देवबोधिः पत्तने प्रापत् । राज्ञा समहं प्रवेशितः । कमलनालदण्डमामतन्तुबद्धं कदलीपत्रमयासनं अष्टवार्षिकशिशुस्कन्धन्यस्तमारुह्य नृपसदस्यागात, सर्वेषां विस्मयः, आसने निवेशित आशीःपुरस्सरं तत्तदद्भुतकलाविज्ञानाऽपूर्वप्रबन्धादिभिर्नृपं परिकर चारञ्जयत् । ततो विसृष्टसभः क्षमापो देवतावसरकरणाय प्राप्तो, देवबोधिरपि वयमप्यद्य राज्ञो देवपूजाविधि विलोकयिष्याम इत्यादिवादी राज्ञाकारितस्तत्रागात् । राजापि काञ्चनपट्टे शङ्करादिदेवान् श्रीशान्तिप्रतिमां च निवेश्य पूजयामास । तदा जिनप्रतिमा दृष्ट्वाऽवादीद्देवबोधिः-राजन् ! न युक्तं तवैतत्पूजनादि । यतः-"अवेदस्मृतिमूलत्वा-जिनधी न सत्तमः" ॥ अपि च, “नोलनीयाः कुलदेशधर्माः" किश्च,"निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु" इत्यादि। ततो नृपोऽवोचत्, हे देवबोधे! श्रीतो धर्मो हिंसाकलुषत्वेनाऽसर्वज्ञप्रणीतत्वेन च मम मनसि न प्रतिभाति । जैनस्तु सर्वजीवदयासुन्दरत्वेन भृशं स्वदते। पुनर्देवबोधिः प्रोचे-राजन् ! यदि न प्रत्येषि तदा महेश्वरादीन् देवान् स्वपूर्वजांश्च मूर्तिमतोऽत्रागतान् स्वमुखेन पृच्छेति निगद्य विद्याशक्त्या तानदीदृशत् । अत्र महेश्वरादिदेवत्रयपूर्वजसंवादो देवबोधिवचनानुसारेण ज्ञेयः, यावदस्मत्प्रतिकृतिरेष देवबोधिर्महायती गुरुतया स्वीकार्य इत्याद्युक्त्वा ते सर्वे तिरोदधुः। ततो भूपो विस्मितः सोमेशोक्तं तदुक्तं च स्मरन् जड इवाऽजनि । अथ मन्त्रिवचसा ज्ञाततत्स्वरूपाः श्रीहेमसूरयः क्षमापतिं सांशयिकमिथ्यात्वापदो निस्तारयितुं
GOOGGGGGGGGOODDESS
Geocc33540000000OOOO
॥६१॥
Jain Education in
For Private
Personel Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
hiết Giáp từ 4
प्रातभित्तितो दूरे सप्तगब्दिकमासनमध्यास्य स्थिताः । ततो देवबोधेः समः कलावान् गुरुन दृश्यते कोऽपि, परं निजगुरौ श्रीहेमाचार्ये किञ्चित्कलाकौशलं संभाव्यते नवेत्यादि वदन्नृपः स्वामिन् ! प्रातर्देवबोध्यादिसमक्षं पृच्छयन्ते गुरव इत्यादिमन्त्रिवचसा देवबोध्यादिपरिवृतः प्रातगुरून्ननाम । ततोऽध्यात्मशक्त्या पञ्चापि मारुतान्निध्यासनात्किञ्चिदुच्छ्वस्य व्याख्यातुमारेभिरे गुरवः, तावत्पूर्वसङ्केतितः शिष्योऽधरासनमाकृषत् । ततो निराधारा एवास्खलितवचनैः सार्द्ध प्रहरं व्याख्यान्ति स्म । अथ देवबोधेरपि रम्भासनमासीत् , मौनेन च कायवायवः सुजयाः स्युः, परं व्याख्यानयतोऽस्य स्थितिरतिकौतुककरीति चिन्तयन्नपः श्रीगुरूनासने निवेश्योवाच-तिरोहिताः सर्वकलाः कलावतां, कलाविलासैस्तव सूरिशेखर ! । तेजस्विनां किं प्रसरन्ति दीप्तयः?, समन्ततो भास्वति भास्वति स्फुटम् ॥१॥ सूरयोऽपि मम देवतावसरं पश्येत्युदीर्य श्रीचौलुक्यमपवरकेऽनैषुः । तत्र च पुरापि हेमासनेषु निविष्टांश्चतुर्मुखानष्टमहाप्रातिहार्यादिविराजितान् चतुःषष्टि ६४ सुरेन्द्रसेव्यान् साक्षाच्चतुर्विशतिं २४ जिनेन्द्रान् श्रीचौलुक्यादीनेकविंशति २१ स्वपूर्वजांश्च रत्नाभरणादिविश्वातिशायिसम्पदाढ्यान् श्रीजिनाग्रे योजितपाणीन् दृष्टाऽनमत् । तेऽप्यवदन्-राजन्नेकस्त्वमेव विवेकी जगति । यो | हिंसादुष्टं श्रौतं धर्म त्यक्त्वा दयाधर्म प्रपन्नः, अयं गुरुः सर्वदेवतावतार एव तदुक्तं तत्त्वमाराधयेति । पूर्वजा अपि वत्स ! त्वया जिनधर्मादरणाद्वयं सुगतिभाजोऽभूम । ईदृशीं च महाँ भुञ्जमह इत्याद्युक्त्वा तिरोऽधुः । ततो दोलायितमना नृपः सम्यक्तत्त्वं श्रीगुरूनप्राक्षीत् । श्रीसूरयः प्रोचुः-राजन्निन्द्रजालकलावल्गितमेवैतन्न कश्चित्परमार्थः । देवबोधेरेकैवैषा मम तु सप्त सन्ति, तच्छत्या दर्शितमिदम् । यदि न प्रत्येषि तदा वद, विश्वमपि समयं दर्शयामि, परं न किञ्चिदेतत्,
BOOOOOOOOOOOOOOOOO
पा दर्शितमिदम्
राजन्निन्द्रजालकत्याद्युक्त्वा तिरोड येषि तदा वद, विगतमेवैतन्न कश्चित्परमार्थः । दोलायितमना
JainEducation
jainelibrary.org
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ६
मुनिसुन्दर
तत्त्वं तद्यत्त्वां सोमेशोऽवददित्यादि । ततः श्रीगुरुसाहाय्यान्निस्तीर्णस्तां मिथ्यात्वापदं दृढसम्यक्त्वो बभूव क्रमादिति । सू० वि० अथान्यदा नवरात्रेषु देवतार्चनका भूपं व्यजिज्ञपन्-हे नरेन्द्र ! कण्टेश्वर्यादिकुलदेवीनां बलिहेतोः७,८,९, दिनेषु क्रमात्
७,८,९, शतान्यजमहिषा दीयन्ते, नो चेद्देवता विघ्नकारिण्यो भवन्तीत्यादि । ततो राजा श्रीगुरुवचसा दिनत्रयं भोगादि ॥६२॥
कुर्वन् जिनेश्वरध्यानकतानोनवमीरात्रौयावदास्ते तावत्कण्टश्वरी त्रिशूलहस्ता साक्षाद्भूयाऽवक्-राजन्! ऐषमो(एतद्भो)ऽस्मइयं कस्मात्त्वया नाऽदायि? त्वत्पूर्वजैः प्राग्दत्तमित्यादि। राजा स्माह-हे कुलदेवते! विश्ववत्सले! संप्रति जीवदयाधर्ममर्मज्ञो नाहं जीवान् हन्मीत्याद्यत्र जीवदयास्थापना, देवीं प्रति तदुपदेशश्च। ततो रुष्टा देवी त्रिशूलेन भूपं मूर्ध्नि हत्वा तिरोऽभूत् ।। तेन दिव्यघातेन सद्यो नृपः सर्वाङ्गीणदुष्टकुष्ठादिरोगग्रस्तोऽजनि । ततो मन्त्रिणमाकार्य देवीव्यतिकरमाचख्यौ, देहस्वरूपं चादर्शयत् । ततो वज्राहत इव जज्ञे मन्त्री, राजाऽवक्-मन्त्रिन्न मे कुष्ठादि बाधते, किंतु मद्धेतुकं जैनधर्मे लाञ्छनं भावीति यावत्कोऽपि न वेत्ति तावद्रात्रावेव वह्नौ प्रवेश्यामीत्यादिवदन्तं भूपं निषेध्य श्रीगुरूणां तत्स्वरूपं ज्ञापितवान् । ततो गुरुदत्ताऽभिमन्त्रितवारिणा सिद्धरसेनेव जात्यहेमद्युतिर्नुपदेवोऽभूत् । महान् हर्षो जिनधर्मप्रभावना । प्रातर्गुरुवन्दनाय गच्छन् शालाप्रदेशे स्त्रीकरुणस्वरं शुश्राव भूपः। ततस्तां कण्टेश्वरी निशि दृष्टां प्रत्यभिज्ञासीत्, श्रीगुरुन् प्रसाध मन्त्रबन्धादमोचयच्च । तदन्वष्टादश १८ देशेषु जीवरक्षातलारक्षतां कुर्वती सा राजभवनद्वारेऽस्थात्। अथ श्रीकुमारनृपोऽन्यदा वर्षासु श्रीपत्तनप्रतोलीभ्यो बहिनिर्गमननियम जग्राह । तं नियमं चरेभ्यो ज्ञात्वा गुर्जरदेशभञ्जनाय गर्जनेशो महानीका ताप्रयाणमकरोत्तत्स्वरूपं चरेभ्यो ज्ञात्वा एकतो देशभङ्गो लोकपीडाऽन्यतो व्रतभङ्ग इत्यतो व्याघ्रदुस्तटीसङ्कटे पतितः
GOGOOGGREGROOGOGO
இருக்காருருருருருரு.
करुणस्वरं शुश्राव भूपायहमद्युतिर्नुपदेवोऽभूत मध्य श्रीगुरूणां तत्स्वधर्म लाञ्छनं भावीति/8
॥६२॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Jainelibrary.org
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000000000004
सामात्यः श्रीकुमारपालनृपः श्रीगुरूणां ज्ञापितवांस्तत्स्वरूपम् । ततः श्रीगुरवो-राजन् ! त्वदाराधितधर्म एव सहायस्तष, चिन्तां मा कृथाः सर्वथेत्याश्वास्य नृपं ध्यानमारूढाः । गते मुहूर्ते गगनाध्वनायान्तं पल्यकमद्राक्षीनृपः । स च सुप्तकपुरुषः क्षणादागत्य गुरोः पुरस्तस्थौ पल्यङ्कः । कोऽयमित्यादिप्रश्नपरे भूपे स गर्जनाधीशोऽयं पल्यकसुप्तो यस्तवोपर्यागच्छनभूदित्यवोचन सूरयः। ततो जजागार शकाधीशस्तन्महिमानं तदैश्वर्य देवतासाहाय्यं श्रीगुरुवलं च विमृश्य श्रीकुमारपालेन सह त्यक्तवैरः स्वदेशे प्रतिपन्नषाण्मासिकसर्वजीवाऽमारिः सत्कृत्य राज्ञा विसृष्टः। अथान्यदा निशि सुखसुप्तस्य भूपस्य श्यामागास्कररूपा काचिद्देवी प्रत्यक्षीवभूव । नृपपृष्टाऽवदलूताधिष्ठायिकाह, पूर्वशापात्त्वदने प्रवक्ष्यामीत्युक्त्वा गता । प्रातस्तत्स्वरूपं नृपः श्रीसूरिभ्यो ज्ञापयामास । तैर्धर्मोपदेशः प्रतन्यते स्म, राजन् ! धर्म कुर्वित्यादि । रात्री भूपस्य महाव्यथाऽजनि । राजिकाकणमानः पृष्ठे पिटकोऽभूत् । प्रतीकारैरप्यनुपशमे श्रीगुरवःप्राप्ता, राजानं दुःखातं दृष्ट्वाऽवसरोचितमुपदिश्य मन्त्रिणं स्माहुः-मन्त्रिन्नपायानामुपायाः स्युः, बहुरत्ना वसुन्धरा । मन्याहादिशत । श्रीगुरुरभ्यधात्नात्र मन्त्रादीनां प्रभावप्रसरः, परं यद्यन्यस्य राज्यं दीयते तदा राज्ञः कुशलं, परं नायं धर्मः श्रीआर्हतानाम् । ततोऽस्माकमेव राज्यमस्तु । राजोचे-भगवन् ! को नाम कीलिकाहतोः प्रासादोच्छेदमिच्छतीत्यादि । गुरवोऽभ्यधुः-राजन् । युक्तमुक्तं यदि मे शक्तिर्न स्यात, परं-शक्तो हनूमान् यदबन्धयत्स्वं, विष्णुर्दधौ यच्च शिखास्वरूपम् । सैरन्ध्रिकाकारधरश्च भीम-स्तथाहमप्यत्र कृतौ समर्थः॥१॥ ततः क्रमाच्छून्यचित्ते भूपे सर्वसांमत्येन श्रीसूरी राज्ये उपविष्टः । तत्क्षणमेव राज्ञो व्यथा सूरिवपुषि संक्रान्ता । गुरुव्यथां ज्ञात्वा राजा वज्राहत इव गतसर्वस्व इव खेदमदुरो बभूव । ततः पक्कं
000000000000000000004
Jan Education
For Private 3 Personal Use Only
ainelibrary.org
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि० कूष्माण्डमानाय्य, प्रविश्यान्तः स्वयं गुरुः । तत्र न्यवीविशलूतां, तदैवाभूत्तदन्यथा ॥१॥ उत्पाद्यान्धप्रधौ क्षिप्तं, कश्चिद् उपदेशर०
नोलते यथा । एवं स्वस्थमभूत्सर्व, राज्ञो जन्मोत्सवः पुनः॥२॥ इति । इह यथैहिकसङ्कटेषु धर्मगोचरदेवबोध्यादिकृत तरंग ६
सङ्कटेषु च साहाय्यकारित्वात् परमार्थहितोपदेशकत्वात्कृत्रिमस्नेहादिमत्त्वाच्च भ्रातृसमाः श्रीहेमसूरयोऽभूवन् श्रीकुमारपा-1 कालनृपालं प्रति, तथान्येऽपीति भ्रातृदृष्टान्तभावना।
| पिउत्ति-पिता यथा एकान्तवत्सलहृदयः पुत्र साम्ना ताडनादिनापि च शिक्षयति, परां प्रतिष्ठां चारोपयति । एवं लकेचन गुरवोऽपि श्राद्धजनमिति युवराजर्षिवत्। तथाहि-अचलपुरे जितशत्रुनृपपुत्रो युवराजः, श्रीरोहाचार्यपार्थे प्रव्रजितः, की
क्रमात्सकलागमपारदृश्वा विविधलब्धिमांश्च जज्ञे । विहरन्नेकदाऽचलपुरे समागतः पृच्छति-अत्र केऽपि साधवः? सागारिका भणन्ति, न शक्नुवन्ति स्थातुं साधूपद्रवकृतो राजपुरोधःपुत्रयोरग्रे, ततस्तत्प्रतिबोधं मनसि कृत्य तयोहे लोकैहमानु
पश्च भृशं वारितोऽपि भिक्षार्थ प्राप । ततो मास्मदृष्टौ महर्षेरवज्ञाभ्रदित्यतो भीतभीताभिरन्तःपुरनारीभिमहर्षे! मन्दं मन्दं । जावद, उपरिभूस्थी कुमारी श्रीष्यत इत्यादि वार्यमाणोऽपि गाढगाढस्वरं धर्माशिष दत्ते । श्रुत्वाऽऽगतौ कुमारौ ऊचतुश्च-1
ऋषे!नर्तितुं वेत्सि? ऋषिरभाषत-बाढं, परं युवां सम्यग् वादयतम्। ततो मुनिरनृत्यत्, तौ च वादयतः, परं न सम्यग्जा-1 |नीतः। ततोऽवकाशं लब्ध्वा विसृज्य नृत्तं शिक्षितौ महर्षिणाङ्गान्युत्तार्य च क्रन्दन्तौ मुक्त्वा स्वपदं प्राप महर्षिः, ज्ञात का राज्ञा, प्राप्तो गुरुपार्थे, उपलक्षितो मुनिः क्षमितश्च । ततो नृपात्याग्रहाद्दीक्षां प्रतिपाद्य शिरसि लोचं प्रथमं कृत्वा च प्रगुणी-16।। ६३ ।। का कृतौ प्रत्राजितौ च । यतः-वलादत्तानि बालानां, विद्याभोजनमौषधम् । गवां नालिकया चाज्यं, तथा धर्मोऽपि पुष्टये
1000000000000000000000
பாகாRேCONS
Jain Education international
For Private Personel Use Only
naharjainelibrary.org
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
50000000&coooooooooo
॥१॥ इति। यथासौ युवराजर्षिर्धातृज पुरोहितपुत्रं च ताडयित्वापि धर्भ प्रत्यपादयत्, एवं केचिद्गुरवोऽपीति पितृसमाः।
इति पितृदृष्टान्तभावना। ला मायत्ति-माता हि पितुरप्यधिकतरैकान्तिकात्यन्तिकवात्सल्यभृद् भवति । तदुक्तम्-सुधामधुविधुज्योत्स्ना-मृद्वी
काशर्करादिभिः । वेधसा सारमादाय, जनितं जननीमनः॥१॥ शिक्षयति च पुत्रं विविधलोभप्रदर्शनाद्यनुकूलाचरणा
धुपायशतैरपि साम्नैवेति । तथा केचिद्गुरवोऽपि भव्यानिति मातृसमाः । कमल श्रेष्ठिसुतप्रतिबोधकतृतीयाचार्यवत् । ला तद्यथा-श्रीपुरनगरे श्रीपतिः श्रेष्ठी परमसम्यग्दृष्टिः । तस्य कमलः सुतः, परं धर्मपराङ्मुखो निर्लजो व्यसनी गुरुदर्शनं 131
दुरितमिति मन्यते, साधर्मिकान् सर्पानिव द्वेष्टि, देवाधिदेवस्तुतिपाठं शोकाक्रन्दमिव गणयति, धर्मविषये बहुधापि पितुः शिक्षा भस्मनिहुतायते स्म । नास्तिकः सर्वथोल्लुण्ठवचनो निरङ्कुशं गर्जन्नगरान्तश्चचार। अन्यदा श्रीशङ्करसूरीणामागमः, श्रेष्ठिना पुत्रस्वरूपविज्ञपनं, कमलस्य गुरुपार्थे प्रेषणम्,गुरुभिरुपदेशः पृच्छा च; वत्स ! किञ्चिद्विज्ञातम् ? कमल-न किश्चित् , किं कारणम् ? मया भगवतां कथादि कथयतां चलन्ती घण्टिकाऽष्टोत्तरशतवारं गुणिता । ततश्च पूज्यैश्चमरमेरुतोमरादिशब्दाः केऽपि गलबलायमानाः शीघ्रं शीघ्रं पठिताः । तत्रान्तरे घण्टिकाचलनसङ्ख्या नाज्ञायीत्यादि । ततोऽयोग्योऽयमित्युपेक्षितस्तैः । कमलः सुष्ठु हसितो जरद्व इति लोके जगर्ज। लोकाज्ज्ञाततद्धृत्तान्तः श्रेष्ठी लजितः । पुनरन्यदा शीलसा
गरगुर्वागमः । प्राग्वत् सर्व, नवरमधः पश्यतास्मयाख्यानं सम्यक्चिन्तनीयमिति गुरुशिक्षावचः । कमलेन कीटिकादरप्र|| वेशसङ्ख्याकरणादि । तत उपेक्षितः सर्वैरपि सः । अथान्यदा केऽप्याचार्या विपश्चिजनमनोवसन्तास्तत्रैयरुः । तैरपि श्रुतं
ஓருருருருருது
Jain Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥६४॥
00000000000000000000006
कमलस्वरूपं, हितार्थतया मनसि प्रतिज्ञातश्च तत्प्रतिबोधः, श्रेष्ठिनो ज्ञापनं, गुरूणामादरं दृष्ट्वा श्रेष्ठिना गुरुपार्थे प्रहितःला
पाच माहताबाउपदेशर० कमलः, प्राग्वन्नटनधिया तत्र प्राप्तश्च सः । दुष्टो मूढश्चायमित्यनुकूलाचरणरञ्जनैहिकफलोपदर्शनादिना साना बोध्य इति
तरंग ६ विमृश्यावोचुर्गुरवः-भद्र कमल! वेत्सि किमपि वात्स्यायनशास्त्ररहस्यम् ? कमलः प्रोचे-भगवन् ! किमहं वेनिया प्रसद्यादिशन्तु सारं किञ्चित् । गुरवः-पूर्व स्त्रीरसार्थिना स्त्रीणां गुणा अवगन्तव्याः। गुणेष्वपि भावानुविद्धता प्रधानम्। यदाह-आकारैः कतिचिद्गिरा कुटिलया काश्चित्कियत्यः स्मितैः, स्वैरिण्यः प्रथयन्ति मन्मथशरव्यापारवश्यं मनः । कासाञ्चित्पुनरङ्गकेषु मसृणच्छायेषु गर्भस्थितो, भावः काचपुटेषु पुष्करमिव प्रव्यक्तमुत्प्रेक्ष्यते ॥१॥ इत्यादिकामकथाभिराक्षिप्तहृदयः प्राह कमल:-भगवन् ! क एवमन्यो वेत्ति ? नीरसपूर्वसूरिवाग्विषदग्धः पुनरुल्ललास मे मनस्तरुर्भवद्वचनामृतसारण्या। नित्यं वन्दक एष्यामीति प्रतिशुश्रुवे । ततःप्रत्यहमायाति, कदाचिदर्थकथा, कदाचित्स्त्रीकथा, कदाचिदिन्द्रजालविद्याविनोदः, कदाचित्प्रश्नप्रहेलिकादयः। एवं मासोऽत्यगात्। आसन्ने विहारावसरे श्राद्धा यथार्ह नियमान् प्रपद्यन्ते।
कमलोऽपि गुरून् सविनयमापपृच्छे । गुरवः स्माहुः-भद्र ! विजिहीर्षवो वयं, कमपि नियमं गृहाण, धर्मो हि सारः पुरुषार्थेषु, कास च संयमसाध्य इत्यादि । कमलोऽपि विटतापटुरवक्-भूयांसोऽपि नियमाः प्राक् सन्ति मे, तद्यथा-उपविश्वैव शयनीयं, स्ववाञ्छया न मर्तव्यं, पक्वान्नेषु कवेल्लकेष्टकादि न भक्ष्य, क्षीरेषु बुह्यादिक्षीराणि न पेयानि, अक्षतं नालिकेरं मुखे न
॥६४ ॥ निक्षेप्यं, परधनं गृहीत्वा नार्पणीयं प्रत्यर्पणीयं चेद् महाविलम्बेनेत्यादि। गुरवोऽवदन्-भद्र ! नायं हास्यावसरः, किमपि नियमरनं गृहाण । केलीकिलः सोऽवक्-प्रातिवेश्मिकस्य जरतः कुलालस्य टट्टि दृष्ट्वा मया भोक्तव्यं नान्यथेति मे निय
10000000000000000000
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Prainelibrary.org
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000 00
मोऽस्तु । गुरुभिस्ततोऽपि तस्य धर्मावाप्तिं विज्ञाय सर्वसमक्षं स एव नियमो दृढीचक्रे, पालयति च स लोकलज्जादिना, किञ्चिदाचार्यसम्पर्कजधर्मश्रद्धयापि च । अन्यदा राजकुले रुद्धो गृहमुत्स(त्सू)रेऽगात् । भोक्तुं यावदुपविशति तावनियम o सस्मार । कुलालस्य गृहं प्राप्तः, परं स न गृहे, ततः खनि प्राप्तः। नीचैः खनतःप्राप्तनिधेः कुलालस्य टहि दृष्ट्वा दृष्टा दृष्टेति
जल्पन मुष्टिं बद्धा पश्चाद्धावितः। शङ्कितेन कुलालेनार्द्ध सर्व वा तव, परं मा गाढं वदेत्युक्त्वा पश्चाद्वालितो निधि प्राप । कुलालाय पुनर्दयया किञ्चिद्ददौ । तत इहापि दृष्टधर्मफलस्तानेव गुरून् शरणीचक्रे । तदुक्तं धर्म सम्यगाराध्य स्वर्गमवाप क्रमाच्छिवङ्गमीति । यथा हि एते गुरवः कमलं साम्नवाशिक्षयंस्तन्मनोरञ्जनप्रकारैरेवं ये गुरवो भव्यांस्तत्तन्मनोरञ्जनादिभिः साम्नैव धर्मे प्रवर्त्तयन्ति ते मातृसमा इति मातृदृष्टान्तभावना ।
कप्पतरुणोत्ति-कल्पतरुवत्केचन गुरवः सर्वोत्तमज्ञानलब्धिसमृद्धिभृतः सुराणामप्याराध्यास्त्रिजगतोऽपि स्पृहणीयगुणा दुर्लभदर्शनाः सकलमनोवाञ्छितफलार्पणशक्तिभृतो भक्तिजलसेकमात्राराधिता निजाश्रितानां मनोऽभिमता अशेष
सुखफलसम्पादका भवन्ति । व्युत्तरपञ्चदशशत १५०३ तापसादिप्रतिबोधतत्परपरमान्नभोजनादिकेवलज्ञानावधिमनोवावाञ्छितफलदाधिश्रीगौतमगणधरादिवत् । इत्युक्ताः सर्पादिभिर्दृष्टान्तादशधा गुरवः । तेष्वाद्याः षट् सर्वथाप्ययोग्याः,
कुगुरव एवेति त्यागमर्हन्ति । अपरे च षड्भवजलधितरणतारणप्रभविष्णवो यथोत्तरमधिकाधिकशुभफलप्रदाश्च, सुगुरव इत्यादरेण सेव्या इति तत्त्वम् । अथेयमेव द्वादशभङ्गी श्रोतृनप्याश्रित्यातिदेशेन दयते-तत्र केचिच्योतारः सर्पोपमाः स्युर्येषु सुधापूरोपमा अपि
SUGGGGGGGGG4
Jain Education Interhit
For Private & Personel Use Only
C
ainelibrary.org
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
9000000
सुगुरूपदेशा ऐकान्तिकहिता अमृतमया अपि विषतयैव परिणमन्ति । यदाह-सा साई तं च जलं, पत्तविसेसेण अंतरं गरुअं । अहिमुहपडिअं गरलं, सिप्पउडे मुत्तिअं होइ ॥ १ ॥ दृष्टान्ताः कालकंसूरिभागिनेयतुरमिणिनगरीशदत्तनृपादयः १ ॥ ॥ ६५ ॥ ॐ तथा केचिदामोषतुल्या ये गुरूणां छिद्रान्वेषिणः पदे पदे सदसत्प्रमादस्खलिताद्युच्चारयन्तस्तादृगूनिन्दापरा भवादिहेतुदुर्वचनायुधैस्तर्जयन्तो धर्मोपदेशाद्युपाददते गुरुभ्यो, धनमिवामोपका धनिभ्यः । श्रीगुरवोऽपि तथा तर्ज्यमाना अपि मा भूवन्नमी धर्मद्वेषिण इत्यादिविकल्पाहितभियस्तेभ्यस्तथाविधेभ्योपि श्राद्धेभ्यो यथार्ह धर्मोपदेशादि ददते । ततस्ते आमोषकतुल्या, भणिताश्चैते खरण्टादितुल्यतयाऽऽगमेऽपि । यथा -जह सिढिलमसुइ दबं, छुप्पतं पिहु नरं खरंटेइ । एवमणुसासगंपिहु, दूसंतो भन्नइ खरंटो ॥ १ ॥ थद्धो छिप्पेही, पमायखलिआणि निच्चमुच्चरइ । सो सवक्कि कप्पो, साहुजणं तणसमं गणइ ॥२॥ निच्छइओ मिच्छत्ति, खरंटतुलो सवकितुल्लो अ । वत्रहारओ बहू जं (बहुजा), जिणगेहाईसु गच्छन्ति ॥३॥ इति २ ॥ यथा च ठका मायया परेषां धनाद्यपहरन्ति तथा केचिच्छ्राद्धास्तादृग्विनयसंवेगवैराग्याभासदर्शनसम्यक् श्राद्धक्रियादेवगुरु| साधर्मिकभक्तिप्रभृतिभिर्विश्वास्य परेषां धनाद्यपहरन्ति । श्रूयते च भ्रमन्ति दाम्भिकाः केचि ददेवगुरुधार्मिकाः । परद्वीपादुपेतेन, विक्रीतौ वणिजा यती ॥ १ ॥ तत्सम्बन्धश्च भृगुक्षेत्रे केचिदाचार्याः । तेषां गच्छो महान् बालशैक्षाद्याकुलः । तत्रान्यदा द्वीपान्तरात्प्रवहणमागतं तन्मध्यादेको वणिग्मायावी कार्यस्याधीतश्रावकाचारो भ्रमन् वसतिं प्राप । ववन्दे ॐ गच्छं, प्रारेभे परिचयं, जज्ञे चाभिमत इव गच्छस्य, आवर्जितौ क्षुल्लकौ, प्रस्ताविता तयोर प्रवहणवार्ता । जाता तयोQ) स्तद्दिदृक्षा । गुरूनापृच्छय तं खलं पुरस्कृत्य गतावुपसागरम् । तदा च वाहनपूरणिकावसरः, प्रोत्तम्भितः सितपट
Jain Education
उपदेशर• तरंग ६
।। ६५ ।।
w.jainelibrary.org
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000098cc99000000000€
इत्यादि । आरूरुहच्च तदा तौ दिदर्शयिषामिपाच्छठःस, तावत्प्रेरितं यानं, प्राप्तं बर्बरकूले,विक्रीतौ तत्र तौ। गृहीतं बहु तन्मूल्यधनं, रज्यन्ते तत्र दुकूलानि नृशोणितैः । तक्ष्येते तत्र तौ तीक्ष्णक्षुरैः, आकृष्यते रक्तम् । एवं कष्टं सहमानयोर्गतो बहुसमयः। अन्यदा भूगुपुरागतपरिचितश्राद्धेनोपलक्ष्य मोचितौ, पश्चात्प्राप्तावालोचितप्रतिक्रान्तौ क्रियापरौ सेवेते स्म गच्छम् । गतेषु बहुषु वर्षेषु स एव द्रोही वणिगागात् “निसीही" इत्यादिप्रक्रियापूर्व प्रवृत्तो वन्दितुं यावदुपलक्षितस्तावत्क्षुलाभ्यां, न तु तेन तौ, आगतमात्रेण निमन्त्रितौ क्षुल्लौ यानदर्शनाय । ब्रूतः स्म च तौ-दिह बब्बरकूलं, दिवाणि अ सड तुम्ह चरिआई । अन्ने वंदसु सावय!, जे तुम्ह गुणे न याणंति ॥१॥ तच्छ्रुत्वा नष्टः स, ज्ञाततत्त्वो गच्छश्चिरं नन्दति | स्मेति । एवंविधा अन्येऽपि बहवः प्रसिद्धा इति ३॥ अथ वणिग्वत् केचन श्रावका ऐहिकमन्त्रतन्त्रनिमित्तचिकित्सादि-1| नोपकुर्वन्तमेव गुरुमिति कृत्वा भजन्ते ।। वस्त्राहारादिनोपचरन्ति च, नापरं मुधादायितयेति वणिक्समा दृष्टान्ताः प्रसिद्धाः ४ ॥ अन्ये च वन्ध्यगवीसदृशा येषु सुबह्वपि सुगुरूपदिष्टं भस्मनिहुतायते न पुनः कस्मैचिद्गुणाय, ब्रह्मदत्तचक्यादिष्विवेति ५॥ अपरे पुनर्नटोपमा ये सुगुरूक्तं धर्मोपदेशं सरसकथासूक्तादिरूपं धारयन्ति सर्वमपि लोकरञ्जनार्थ कण्ठस्थतयैव न पुनर्मनागप्यन्तर्भेदयन्ति ६ ॥ एते षडप्यभव्या दूरभव्या वा गुरुतरकाणो वा सर्वथाप्यभाव्या इत्युपदेशाऽयोग्या इति ६ ॥ तथा केचन धेनुसदृशा येषु दत्तं स्वल्पमपि धर्मपदं महाफलाय कल्पते, धनपतिमहेभ्यवत् । तथाहि-नन्दनृपे राज्यमनुशासति धनपतिश्रेष्ठी श्राद्धेषु लब्धरेखः स्वक्रियानिष्ठो यथाव्यवहारशुद्ध्या व्यवहरति अन्यदाऽपूर्ववस्तुप्राभृतीकरणात्तुष्टेन राज्ञा मुख्यो मन्त्री कृतः । ततः प्रमादपङ्कनिमग्नो व्यस्मरत्सर्वं धर्मकर्म, दूरीकृता
වගෙමටමලගෙනගමගයෙහිය.ගික
यन्ति ६ ॥ एते पदशं सरसकथासूक्तादिरून पुनः कस्मैचिद्गुणाय,
Jan Education
For Private
Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनिसन्दर व्यवहारशुद्धिः। न जानाति साधर्मिकान् ,नापि गुरून् , देवानपि, मदिरामत्त इव गतविवेकचैतन्योऽभूत् । ततो गुरुभिस्त-II उपदेशर, सू० वि०प्रतिबोधाय गाथा प्रेषि । उच्छिन्ना किं तु जरा, नहा रोगाय किं गयं मरणं । पिहिअं च नरयदारं, जेण जणो नो कुणइ तरंग ६
धम्मं ॥१॥ तां वाचयित्वा सद्यः प्राबुध्यत । सम्यग्धर्ममाराधयामासेति ७॥ अन्ये तु मित्रप्रतिमाः । ये गुरुषु प्रीति परां वहमानास्तदुक्तं धर्मोपदेशपदं परमार्थहितबुद्ध्या प्रतिपद्यन्ते आत्मानं च गुरूणां स्वजनादप्यधिकं मन्यन्ते, परं यथावसर विशेषकार्यादौ प्रश्नादिबहुमानमपेक्षन्ते । अनापृष्टाश्च मनाग् रुष्यन्तीति । तथा चागमः-मित्तसमाणो माणा, ईसि रूसइ अपुच्छिओ कज्जे । मन्नतो अप्पाणं, मुणीण सयणाउ अन्भहि॥१॥ एके पुनर्बन्धुवच्छ्रीगुरुवचनं परमार्थहितधियाऽङ्गीकुर्वते । मुनिष्वेकान्तेन हादस्नेहभृतः परभवादौ भवन्त्येव च सहायाः, परं विनयकर्मसु तथा नादरभृत इति बन्धुसमाः। यदाह-हियए ससिणेहो च्चिय, मुणीण मंदायरो विणयकजे । बंधुसमो साहूणं, पराभवे होइ सुसहाओ ॥१॥ केचन पुनः पितृसमा मातृसमाश्च ततोऽप्यधिकवात्सल्यभृतः। उभयेऽपि चैकान्तवत्सलाः प्रमादस्खलितादौ शिक्षयन्ति यथाविधि साधूनपि । न च दृष्टतत्स्खलिता अपि मनागपि मनसि निःस्नेहा भवन्ति । युगप्रधानश्रीकालिकसूरिशिप्यशिक्षकशय्यातरश्रावकवत् श्रीश्रेणिकादिवञ्च । तदुक्तम्-चिंतइ जइकजाई, न दिखलिओ वि होइ निन्नेहो । एगंतवच्छलो जइजणस्स जणणीसमो सड्डो॥१॥ तत्र पितृसमा ये यथावसरं साधूंस्तीक्ष्णमपि शिक्षयन्ति । बलभद्रनृपवत् । तथाहि-श्वेतविकापु- श्रीआषाढाचार्याः स्वशिष्यानागाढयोगान् वाहयन्तो निशि हृच्छूलेन मृता देवी- ॥६६॥ भूताः । स्नेहात् स्वदेहमधिष्ठाय योगान् सम्पूर्णीकृतवन्तः । ततो नव्यमाचार्य स्थापयित्वा स्ववृत्तान्तं निवेद्य च स्वस्थानी
00000 00000000000000000
0000000000000000
Jain Education
For Private
Personal Use Only
ainelibrary.org
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राप्ताः । ततस्तच्छिष्यास्तत्स्वरूपं दृष्ट्वा न ज्ञायते कोऽपि कीदृश इत्यव्यक्तमतवादिनो मिथो वन्दनमकुर्वाणा राजगृहे मौर्यवंशोत्पन्नवलभद्रनृपेण सुश्रावकेण साम्नाऽप्रतिबोध्यानां तेषां प्रतिबोधनोपायमपरमविभावयता चौरा इति कृत्वा || धृताः कुट्टयितुमारेभिरे । तेऽवोचन्न वयं चौरा यतयो वयं, त्वं श्राद्धः किमस्मान् कुट्टयसि? राजाह-को वेद कः कीदृश इत्याधुक्तियुक्तिभिः प्रतिबोधिता इति । मातृसमाश्च ये साम्नैव प्रायः शिक्षयन्ति श्रीश्रेणिकवत् । अन्यदा सौधर्मेन्द्रेण श्रीसम्यक्त्वदायविषये श्रीश्रेणिकनृपप्रशंसा । अश्रद्दधानः सुरः परीक्षितुमनाः साधुवेषो नद्यां मत्स्यान् गृहीतुं जालपादि विकर्म कुर्वन् श्रीश्रेणिकेन तदा श्रीवीरजिनं वन्दित्वा पुरं प्रत्यागच्छता दृष्टश्चिन्तितं का च-हा ! धिगेष निष्कलङ्कद्वितीयेन्दुनिर्मलं भगवच्छासनं कलङ्कयति । ततो यथाऽन्ये न पश्यन्ति तथैनं निवर्तयाम्यस्मादुष्कर्मणः । ततो निर्व्यञ्जने (निर्जने) साम्ना तच्छिक्षा । ततः पुनरग्रे साध्वीं पीवरगर्भामद्राक्षीन्नृपः। मा भूच्छासनोड्डाह इति कृत्वाऽऽप्तः स्वगृहे आनाय्य साम्ना शिक्षयित्वाऽपवरके आप्तदासीकृतरक्षां तां स्थापयामास प्रसवावधीत्यादि । कल्पतरुसदृशाश्च केचन श्राद्धाः । यथाहि कल्पतरवः स्वजातौ तरुरूपायां परमावधिभूताः सुमनस्से|विताः सकलवाञ्छितदायिनश्च स्वाश्रितेभ्यो भवन्तीति, तथा केचिच्छ्राद्धाः श्राद्धेषु परमरेखामाप्तास्तत्तादृग्दृढशीलसम्यक्त्वादिगुणैः सुराणामपि सेव्याः । स्वाश्रितेभ्यो यथार्ह धनार्पणप्रतिष्ठारोपणादिनेह धर्मारोपणतत्सा-10
हाय्यकरणादिना, परलोकेऽपि च वाञ्छितदायिनश्च भवन्ति श्रीसंप्रतिनृपादिवत्, षष्ट्यधिकशतत्रय ३६० वणिक्पुपत्रसाधर्मिकस्वसमीकारकसा जगसिंहवत्, श्रीऋषभदेवान्वयालङ्कारसाधर्मिकभक्तिनिष्ठश्रीभरतचक्रिश्रीदण्डवीर्यनृपादि-|
00000000000000000
00000000000000000000000
उ.१२
Jain Education in
A
nelibrary.org
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर
तरंग ६
मनिसन्दरावत्, श्रीअभयकुमारश्रीवस्तुपालादिमन्त्रिवच्च । तेषां सङ्गतिरपि महाभ्युदयहेतुश्छायेव कल्पतरूणाम् । यथा सू० वि०बाश्रीअभयकुमारमन्त्रिणः सङ्गतिः श्रीआर्द्रकुमारस्य कालसौकरिकात्मजसुलसादीनां चेति ।
निदर्शनैरित्यवगत्य योग्याऽयोग्यान् गुरून् श्रोतृजनांश्च सम्यक् । योग्यादरं भोः कुरुतेह शुद्ध-धर्माप्तितो येन शिवं लभध्वम् ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे द्वितीयेऽशे पष्ठस्तरङ्गः॥
00000000000000000
0000000000000000000000
॥६७॥
Jain Education in
Nainelibrary.org
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सी0000000000000000000
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः॥ पुनर्गुरुगोचरमेव योग्यायोग्यस्वरूपं निदर्शनान्तरैराहअयतरि १ सिआल २ मक्कड ३ करि ४ हरि ५ भारंड ६ जच्चपोअ ७ निभा ।
सपरभववारितारण, असत्तसत्ता बहू गुरुणो ॥१॥ व्याख्या-अयस्तर्यादिनिभा बहवो गुरवः स्वपरयोर्भवजलतारणेऽशक्ताः शक्ताश्च भवन्तीति पिण्डार्थः । अथ भाव-| ना-तत्र अयसो लोहस्य तरी नौः, अयस्तरी सा हि तरी बुद्ध्या मुग्धजनराश्रिता सती यथा गुरुतया निमजत्येव स्वयं जले निमज्जयत्येव च परानपि स्वाश्रितान्, तथा केचिद्गुरवो महारम्भपरिग्रहादिमूर्छाभरभारिता विशेषतो विषयव्यामूढहृदः स्वयं मन्ना भवजले मजयन्त्येव च स्वाश्रितानपि । तदुक्तम्-परिग्रहारम्भमन्ना-स्तारययुः कथं परान् ।
स्वयं दरिद्रो न पर-मीश्वरीक मीश्वरः ॥१॥ अपि च-दुहं परिभज्जा करसण किजइ, कवणु सीस गुरु कवण का भणिजइ । मूढउ लोक अयाण न बुज्झइ, कद्दमु कद्दमेण किम सुज्झइ ॥१॥ दृष्टान्ताः स्पष्टा एवेति १॥ का सिआलत्ति-यथा हि शृगाला निन्द्यतमोच्छिष्टान्त्रवसाऽस्थ्याद्याहारिणः क्षुद्रा निःसत्त्वावधिभूता मायाबहुलाः परविप्रतारणपराः शठप्रकृतयश्च स्युः । पूराद्यवस्थं च तादृग्नद्यादिजलं न प्रभूष्णवस्तरीतुं स्वयं तारयितुं च परानिति । तथा केचिच्छृगालवृत्तिविहारिणः सदाऽऽधाकर्मादिदोषदुष्टत्वादिना निन्द्यमाहारमुपभुञ्जानाः क्रियादिषु प्रमादिनो निःस
இருருருருரு
Jain Education
For Private & Personel Use Only
HINjainelibrary.org
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग ७
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥६८॥
00000000000000000
त्वशिरोमणयः क्षुद्राः पार्श्वस्थादयः स्वस्य पूजाद्यर्थ बालिशजनानां विविधावर्जनपरास्तेभ्यः सुखासेव्यं किञ्चिदेव स्वदेवगुरुगोत्रदेवीपूजादिकं धर्ममुपदिशन्तः किञ्चिद्रक्षामन्त्रतन्त्राद्यैहिकोपक्रियापरा बकवृत्तयोऽमी दुराराध्याश्चेत्यादिवाग्भिः सुविहितेभ्यो विरज्य तानात्मवशीकुर्वन्तस्तैरपि किञ्चिदैहिकार्थलुब्धैः प्रमादैकवशंवदचित्तवृत्तिभिर्महामोहान्धतमसाऽवलुप्तविवेकलोचनैर्निवहमाणधर्मोपदेशकतया सुखासेव्या इमे प्राञ्जलवृत्तयश्च, बकवृत्तयो दुराराध्याश्च सुवि|हितवेषधारिण इत्यादिधियाऽऽश्रीयमाणाश्च भवजले निमज्जन्ति स्वयं मजयन्ति च तानपीति । एतभावना च विशेपागमच्छेदग्रन्थप्रसिद्धकथानकतोऽवसेया । तच्चेदम्-बने क्वचिदेकः सिंहो निवसति । स च सर्वैर्वनश्वापदैर्वनान्तरादेकैकश्वापदार्पणेन सेवादिभिश्च प्रसादितस्तेन दत्ताभयैः सर्वोपद्रवेभ्यश्च त्रायमाणैः सेव्यमानो विराजते । तस्मिंश्च वने महानोका वहति । अन्यदा तत्र वने नद्या अक्तिटे महादवाग्निरज्वलत् । तदा च सर्वे श्वापदाः संभूय वनान्तरसिंहेभ्यो बिभ्यतो वनान्तरेषु गन्तुमशक्ताः स्वस्वामिनं सिंहमुपास्थिषत । स्वामिन् ! अस्मान्निस्त्राणांस्त्रायस्व त्रायस्वेत्यवदंश्च । सिंहोऽप्येष त्रातास्मीति तानाश्वास्याकार्य च नद्या उपकाण्डं जगाम । तांश्च कांश्चिदारूरुहत्पृष्ठे, कांश्चित्स्कन्धे, केसरादौ पुच्छादौ च व्यलीलगद्दढम् । फालं च दत्त्वा नद्याः परतोऽपप्तत् । तांश्च तत्रोत्तार्य पुनः फालं दत्त्वाऽक्तिटे प्राप। पुनस्तथैव (चक्रे स एवं) शेषश्वापदान् सर्वानपि द्विवादिफालैरुदतारयत्। उपशान्ते दवाग्नौ पुनस्तथैव सर्वान् श्वापदानाक्तटे प्रापयत् । ते च श्वापदास्तदादि सिंहे सञ्जाताधिकभक्तयस्तं सेवमानाः सुखेन विलसन्ति । तत्र कश्चिच्छ्रगालो लब्धो मया श्वापदोत्तारणोपायः, अहमप्येतानेवमुत्तार्य तैः सेव्यमानो विलसिष्यामीति गर्वितोऽन्यदा तथैव लग्ने
PCGருருருருரு
॥६८॥
Jain Education
For Private & Personal use only
Homjainelibrary.org
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000
दवाग्नौ सिंहमुपतिष्ठमानान् प्राह श्वापदान्-भोः किमर्थ क्रूरतरस्य सिंहस्य पार्थे गम्यते ? अहं भवत उत्तारयिष्यामिका नदीमिति । आकर्ण्य चैतत्तद्वचनं केचिद्विज्ञाः कथमस्मद्धीनबलोऽपि त्वमस्मानुत्तारयिष्यसीत्युपहासपूर्वकं तमवगणय्य पूर्ववत्सिंहमुपस्थितास्तेन रक्षिताश्च सुखिनो बभूवुः । केचित्तु जडधियः सुखासेव्यतया शृगालमुपास्थिषत । सिंहवत्तेनारोहिताः स्वपृष्ठे, विलगिताश्च पुच्छादौ, ततश्च स शृगालः कथमप्युत्पत्य परतीरगमनार्हफालबलविकलतया नदीमध्य एवाऽपप्तत् । आत्मानं तांश्च निमजयामासेति । एवं सिंहसदृशा गुरवः स्वं स्वाश्रितांश्च जन्मजरामरणादिदुःखदवाग्नौ प्रज्वलति भवविषयतृष्णानदी तरीतुं तारयितुं चक्षमा इति सेव्या हितार्थिना । शृगालसदृशाश्च कुगुरवः श्रुतार्थादि-1 ज्ञानक्रियानुष्ठानादिबलविकलाः स्वं स्वाश्रितांश्च मजयन्ति भवजले । तथा चागमः-कुसीललिंगं इह धारइत्ता, | इसिज्झयं जीविअ वूहइत्ता । असंजए संजय लप्पमाणे, विणिघायमागच्छइ से चिरं पि ॥१॥ उद्देसिअं कीअगडं निआगं, न मुच्चइ किंचि अणेसणिज । अग्गी विवा सबभक्खी भवित्ता, तओ चुओ गच्छइ कट्ट पावं ॥२॥ इति परिहरणीया दूरत इति द्वितीयो दृष्टान्तः २॥ ___ अथ मक्कडत्ति-मर्कटो वानरश्चेत्येकार्थों, स हि तादृक्फलाद्यनिन्द्याहारः, प्रकृत्या चापल्यभृजडः, स्वल्पसत्त्वश्च स्यात् । प्राप्तश्च प्राग्वर्णितस्वरूपां सिंहोल्लङ्घनीयां काञ्चिन्नदी यथासम्भवं बहुलजलावगाहिशाखाभरतटतरुशाखाद्यवलम्बबलेन फालपूर्वकं कथमप्युल्लङ्घते कश्चित्तां स्वेन, न पुनः परं प्रत्युल्लङ्घयितुं प्रभुः । तथा केचिद्गुर्वादिपरतन्त्रतया निर्दोषाहारकल्पितवृत्तयोऽप्यल्पसत्त्वा अबहुश्रुता विषयकषायादिप्रमादैश्चञ्चलीकृतचेतसोऽत एव सम्यक्संयमक्रियासु तथाविधं
இரு ருபாகருகாது
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
0
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ६९ ॥
Jain Education In
नादधते प्रणिधानम् । तथा चाह स्तुतिकारः - क्षणं सक्तः क्षणं मुक्तः, क्षणं क्रुद्धः क्षणं क्षमी । मोहाद्यैः क्रीडयेवाहं, कारितः कपिचापलम् ॥ १ ॥ तेऽपि तादृक्स्मारणवारणादिसावधान महाशाखा दिविस्तारतटत रुस मानसुगुर्वादिसाहाय्यबलेन कथमप्युत्तरन्ति भवसागरजलं, न पुनः परानुत्तारयितुं प्रभवः, युगप्रधान श्रीकालकसूरिशिष्यादयश्चात्रोदाहरणीकार्याः । यद्वा यथा मर्कटाः प्रकृत्या चपलाः प्रमादिनश्च लोकप्रसिद्धोपाख्यानेन सुगृह्यादिपरगृहभङ्ग एव क्षमा न तु तत्करणादौ । तथा केचिदुड्डाहकलहमत्सरादिभिर्जिनशासनमहिम्नो भङ्गमेव कुर्बते न वृद्धिं ततश्च परेषां बोधिनाशहेतुभवनेन स्वस्यापि बोधिं ते नाशयन्तीति । तदुक्तम् - चेइअ दबविणासे, इसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइ चउत्थभंगे, मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥ १ ॥ ततो दूरे तेषां तरणतारणशक्तिवार्तापीति मर्कटदृष्टान्तभावना ३ ॥
करित्ति - यथा करिणो गजवराः पराक्रमनिधयः प्रसर्पदर्पभरवशप्रोल्लसत्प्रचण्डशौण्डीर्यतः प्रोच्चैस्तर तरुखण्डमूलोन्मूलनै कक्रीडिताः सजलजलधरगम्भीर गर्जितत्रास्यमानामुद्रक्षुद्राङ्गभृतो विन्ध्याटव्यादौ क्वचित्सल क्यादिमानाभिरामतरुवरारामेषु स्वेच्छया समं हस्तिनीभिः सहेलं खेलन्ति । ततः समीक्ष्य महादवानलं क्वचित्प्रज्वलन्तः त्रस्यन्तः क्वचित्प्राव्यावणितगुणागाधतरङ्गिणीं प्राप्ता जलकेलिलम्पटतया व्यपनयन्तः सकलबाह्यान्तरातपव्यापदं तदूर्मिभिः प्रापयन्तश्च परमशैत्यसुखमात्मानमुत्तरन्ति हेलामात्रेण तां प्राप्नुवन्ति च निरपायं पदं, परं न तेषां मृगादिश्वापदाधिपत्यादिव्यवहारः कश्चित् नापि परं स्कन्धादावारोप्य तारयन्ति कश्चिदिति । एवं केचन महर्षयस्तपोनिधयः पञ्चविधस्वा|ध्यायध्वनिगभीरगर्जितत्रास्यमानाऽमुद्रक्षुद्र विकल्पचक्रवालाः समुल्लसत्प्रबलधर्मशुक्लध्यानमहावीर्यशौण्डीर्योद्रेकद्रुततरामु
0000000000000099996
उपदेशर● तरंग ७
॥ ६९ ॥
jainelibrary.org
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000001
द्रकर्मद्रुमसमूलोन्मूलनैकाविश्रान्तक्रीडिता भवाटव्यां मनोऽभिरामे श्रीमत्यात्मारामे सहेलं खेलन्ति सङ्गताः सर्वविरतिश्रीभिः, निरीक्ष्य च प्रज्वलत्क्षुद्रसत्त्वसहस्रसङ्घलं रौद्रं कषायदावानलं त्रस्यन्तस्तृष्णामहानदी समुल्लसत्साम्यामृतोलर्मिभिः सर्वाङ्गीणोद्यत्तापव्यापोपशान्त्या परमशैत्यसुखमात्मानं प्रापयन्तो लीलामात्रेणोत्तीर्य प्रामुवन्त्यैकान्तिकात्यन्तिक-16 निरातङ्कसुखं परमपदं, परं स्वात्मतारणैकपरतया न प्रभवन्ति परांस्तारयितुं, तादृग्धर्मदेशनाद्यप्रयोगात्तदूबलविकलतादिहेतोर्वा श्रीशालिभद्रधन्यादिमहर्षिवत् ४॥ ___ हरित्ति-हरयः सिंहा यथा ते महाबलशालिनो दुर्धर्षप्रकृतयो जीर्णतृणादिपरिहारेणानुच्छिष्टबलपुष्टिकृन्महामांसान्येवाहरन्तः कैरपि पाशेषु पातयितुमशक्या महाभटादीनामपि वशतामनायान्तः, स्वगन्धक्ष्वेडाक्रीडितमात्रेण माद्यन्महागजघटा अपि विघटयन्तः, सङ्घामादौ पुच्छच्छटाच्छोटविकटाः, क्षुद्रेतरक्ष्वेडाघोरनिर्घोषैः करालदंष्ट्राक्रकचैस्तीक्ष्णनखायुधैश्च परान् शूरानपि सद्यः समुत्थिता एव त्रासयन्तोऽत्रस्तांश्च विदारयन्तो निज (जा) वासपदगिरिवनगुहादि भङ्गजसूकरच्छेतृपुरुषादिभ्यो रक्षन्तो, बनान्तरानीतैकैकादिपशुप्रदानसेवाशरणमार्गणादिभिः प्रसादिताः स्वस्ववनवासिनः श्वापदान् सर्वोपद्रवेभ्यस्त्रा(य)स्यमाणास्तेष्वाधिपत्यमनुभवन्तस्तैः परिवृताः श्लाघ्यमानाश्च भ्राजन्ति(न्ते)। समये च तत्र वने प्रज्वलितदवानले त्रस्तान् वनान्तरं प्रति नश्यन्तोऽप्यन्तरास्थमहानदीमुल्लङ्घयितुमशक्ततया शरणमागतांस्तांस्तारयन्त्येव, एतद्भावना प्रागुक्तशृगालदृष्टान्ते च्छेदग्रन्थगतकथानकप्ररूपणया कृतेति । तथा केचिन्महामुनयस्तपस्तेजोनिधयः स्वपरमताऽऽगमतौद्यखिलशास्त्रतत्त्वावबोधबहुविधलब्धिमहिमकलादिस्फुरन्महाबलशालिनः सर्वाङ्गीणोद्यद्वादादिमहाश
000000000000000000000000
Jain Education
For Private & Personel Use Only
ratdjainelibrary.org
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि०
उपदेशर० तरंग ७
000000000000000000000
तिभिर्मिथ्यादृशां पराभवक्षमतया दुर्धर्षप्रकृतयस्तृणसमाशुद्धाहारादिपरिहारेण धर्मवपुःपुष्टिकृच्छुद्धपिण्डशव्यावस्त्रपात्रादिपरिभोगिणो रूपादिपात्रनरामराङ्गनाधनादिभिरपि मोहपाशेषु पातयितुमशक्याः स्वजनभक्तश्रावकश्राविकादीनामपि महाभक्तिदानवन्दनपूजास्तवादिभिरपि-पलिमंथमहं विआणिआ,जाविअ वंदणपूअणा इहं । सुहुमे सल्ले दुरुद्धरे, विउमंता पयहिज्ज संथवे ॥ १ ॥ इत्याद्यागमानुसारेण तदैहिकप्रत्युपकाराऽकरणादिनाहङ्कारादिसूक्ष्मशल्याद्यनु त्पत्त्या वा वशतामयान्तः माद्यन्मदकलघटा इव दुर्गन्धमिथ्यात्वकषायविषयाभिलाषादीन् भव्यमनोवनेभ्यः स्वोपदेशमात्रेण त्रासयन्तः । परप्रवादांश्च नानाप्रमाणहेतुयुक्तिकलापदुद्धरोपन्यासादिभिः पराभवविह्वलांस्त्रासयन्तोऽत्रस्तांश्च नि जयन्तो निजगच्छं श्रीजिनशासनं च प्रमादादिभ्यः कुवादिभ्यश्च त्रायमाणा बहुभव्यजनप्रतिबोधपुण्यलाभानुरूपं नानाक्षेत्रेषु विहरन्तश्चोचितवस्त्राहारादिदानपरैर्बहुविधै राजामात्यमहेभ्यादिभव्यनिवहैः शुद्धोपदेशस्मारणा हेयाऽर्थवारणोचितप्रेरणादिभिर्मिथ्यात्वकषायविषयप्रमादादिरिपुभ्यस्त्रायमाणैरविश्रमं वन्दनस्तुतिपूजादिपरैः परिवृताश्च शोभन्ते । जन्मजरामरणादिदुःखदवाग्निमभिवीक्ष्य त्रस्तांश्च तान् भवविषयतृष्णातरङ्गिणी तारयन्ति । प्रापयन्ति शिवपदं, स्वयं
च तरन्ति श्रीवज्रस्वाम्यादिवदिति ५॥ हा भारंडत्ति-भारण्डा द्विजीवा द्विमुखा एकोदराश्चेत्यादिलक्षणाः पक्षिविशेषाः, ते च सदाप्यप्रमत्ता यत्किञ्चित्पाशादि
भयस्थानं शङ्कमानाः सर्वाग्राह्यप्रकारमत्युच्चैश्चरन्तः कैरपि कथश्चनापि पाशादिषु पातयितुमशक्याः, स्वपक्षप्रवेशादिना स्वमाश्रितांश्च कांश्चित्कियन्नदीसमुद्रादिजलं तारयन्ति । तथा जिनकल्पिकप्रतिमा तिपन्नकाद्याः केचिन्मुनयो|
90000000000000000000000
॥७०॥
Jan Education Internatione
For Private
Personel Use Only
mainelibrary.org
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
STEFCCCCCCCCCCCCCS
गुर्वनुज्ञाततया एककाप्रतिबद्धविहारिणः सर्वथा निःसङ्गा निष्प्रमादा जिनकल्पाद्याचारमाचरन्तः स्वं विशेषोपदेशदानादिरहिततया कियत एव स्वाश्रितांश्च भवतृष्णाजलमुत्तारयन्तीति ६॥
जच्चपोअत्ति-जात्य उत्तमो यः पोतस्तस्य समाः केचित् । ये हि महापोता इव दृढतमसम्यक्तवफलकबन्धलब्धात्मलाभाः सर्वतोऽप्यतिदृढ़निरुद्धशुभसर्वाश्रवद्वाराः पवित्रसार्वत्रिकमैत्रीमेदुरप्रमोदपुण्यकारुण्यादिमहोन्नतगुणस्वरूपकूपस्तम्भावलम्बितविमलधर्मशुक्लध्यानप्रधानसितपटश्रियः सततं चारित्रव्यापारगोचरप्रमादपरिहारादस्खलितप्रवृत्तयः सम्यक्कियानुकूलप्रबलपवनोलासनिश्चीयमानासन्नभवोदधिपारप्राप्तयः सम्यक्स्वपरसवागमतक्तत्त्वाद्यवगमगुरुतरनगरभ-1 राहार्यसाहाय्यतया प्रतिकूलप्रवादिप्रबलमहाबलैरक्षोभ्याः षट्त्रिंशद्वार्गतश्रीमद्गुरुगुणप्रभृतिप्रगुणश्रीसारक्रयाणकसहस्र-| परिपूर्णान्तरा ध्रुवस्थितिं लक्ष्यीकृत्य विशुद्धमार्गानुसारिणः सम्यग्मात्राधिकशास्त्रश्रमप्रमेदुररङ्गसंवेगाभगवैराग्यविवेकच्छकताद्युत्कटविकटसुभटसहस्रसङ्कलतया प्रेतद्विषयकषायादिपरिमोषिणामविपया, अत्युग्रजाग्रन्मोहमिथ्यात्वादिकुनहग्राहसहस्रांनासयन्तः सुदूरं सद्देशनासांराविणेन प्रोद्यद्वहुविधबुद्धिलब्धिमहिमसमृद्ध्यादिविविधशान्तिकविधियथाऽवसरपराक्रियमाणसमग्रदिव्याद्युपसर्गवगस्तित्तादृग्गुणाऽपरमुनिवरलघुप्रवहणसहस्रपरिकरिताः सुगुरवस्तारयन्ति हेलामात्रेण दुष्पारमपि भवजलधिजलं स्वं , स्वाश्रितांश्च शतसहस्रमितानपि, श्रीगौतमगणभृत्श्रीजम्बूस्वाम्यादिवत् ॥ ७ ॥
निदर्शनैरित्यवगत्य सप्तभि-गुरुस्वरूपं विविधं भवे बुधाः।। स्वयं तरंस्तारयितुं हि यःप्रभ-स्तमाश्रयध्वं सुगुरुं जयश्रिये ॥१॥
॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे सप्तमस्तरङ्गः॥
0000000000000000000
Jan Education in
For Private Personel Use Only
N
ainelibrary.org
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर ॥ अथाष्टमस्तरङ्गः॥
उपदेशर०
तरंगा पुनः प्रकारान्तरेण गुरुगतं योग्यायोग्यस्वरूपमाह॥७१॥
रीगणि १ ताल २ कयलितरु ३ गिरिसिरिवरतरु ४ निभा चउह गुरुणो।
सुहदुहगिज्झाऽसुहसुह-धम्मफला केवि अवकेसी ॥ १॥ व्याख्या-रीङ्गणीतालकदलीतरवः प्रसिद्धा, गिरेः शिरसि विषमोन्नतप्रदेशे वरः प्रशस्यो यस्तरुरामादिः, तैश्चतुर्भिस्सदृशाश्चतुर्धा गुरवो भवन्तीति । सादृश्यमेव विशेषणद्वारेणाह-सुहदुहगिज्झाऽसुहसुहधम्मफला इति । यथा ते पूरा
चत्वारोऽपि तरवो यथाक्रमं सुखदुःखग्राह्याशुभशुभफला भवन्ति तथा गुरवोऽपि क्रमतः सुखदुःखग्राह्याशुभशुभका धर्मफलाश्चतुर्धा भवन्ति । तथाहि-सुखग्राह्याऽशुभधर्मफलाः १, दुःखग्राह्याऽशुभधर्मफलाः २, सुखग्राह्यशुभधर्म-15
फलाः ३, दुःखग्राह्यशुभधर्मफलाश्च ४ । तत्र अशुभो धर्मो हिंसारात्रिभोजनादिरूपो दुर्गतिहेतुत्वेन । शुभधर्मस्तु जीवदयासत्यशीलसन्तोषादिरूपः, परमपदावधिसद्गतिसुखहेतुत्वेनेति । केचिद्गुरवः पुनरवकेशितरुवन्निष्फला एव स्युः, शुभधर्मरूपमशुभधर्मरूपं च फलं न ददतीत्यर्थः। तत्र रीङ्गणीतरोः फलानि अशुभकटुरसत्त्वादशुभानि, बालानामपि सुखग्राह्याणि च यथा स्युस्तथा केचिद्गुरवो रीङ्गणीतरुवद् गुरुगुणरहितत्वेन नीचतमा अशुभधर्मरूपं फलं स्वाश्रितेभ्यस्तथाविधक्षयोपशमजवाग्युक्तिबहुविधदृष्टान्तादिप्रयोगतादृक्चमत्कारशक्तिदर्शनादिरञ्जनकलाकौशलादिभिस्तथा ददति
00000000000000006
0000000000000000000000
मात्र अशुभी धर्मो त केचिद्गुरखामकरसत्त्वादशमी फलं स्वा
Jain Education Inter
For Private Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ஓருருருருருருருருருருருரு
यथा बालबुद्धीनामपि सुखग्राह्यं स्यात् पिप्पलादवत् । चम्पायां श्रेष्ठी भानुर्भार्या सुभद्रा, तयोः पुत्रश्चारुदत्तोऽन्यदा वने प्राप्तो वैताढ्यवास्यमितगतिविद्याधरं वैरिणा कीलितमपश्यत् । सञ्जातकृपस्तन्मोचनोपायं गवेषयंस्तदीयखगकोशान्तःस्थितां विशल्यौषधीमद्राक्षीत् । तत्प्रयोगेण तं व्यमोचयत् । स विद्याधरस्तमुपकारं स्मरन् स्वं स्थानमाप । ततः क्रमाच्चारुदत्तः कन्यां परिणिन्ये। तद्विलासपराङ्मुखो मात्रा कथमपि गणिकागृहे क्षिप्तस्तत्र द्वादशव(भिर्व)ः षोडशकोटीमितं स्वर्णं बुभुजे। अन्यदा निर्धनोक्तया (धनतया)पराभूतः स्वगृहे गतो मातापित्रोः स्वर्गमनं, धनभ्रंशं, पत्न्याः पितृगृहगमनादि ज्ञात्वा विषण्णः श्वशुरगृहं प्राप्तः । ततः श्वशुरधनं गृहीत्वा धनार्जनार्थ स्थलपथे, ततः पितृमित्रधनेन जलपथे, ततो मातुलादिधनैरन्यत्र च गतः। परमन्तरायोदयात्सर्वत्र चौरधाटीवनदवप्रवहणभङ्गादिभिर्विफलितमनोरथो योगिनोऽमिलत् । तेन रसार्थ रसकूपिकायां क्षिप्तः । ततो गोधाव्यतिकरेण कथमपि बहिर्निर्गतो वनगजादितो नश्यन् सुवर्णभूमिकां प्रति गच्छन्तं मातुलसुतं रुद्रदत्तं दृष्ट्वा तस्यामिलत् । तेन मेषद्वयं क्रीतं, तदारुढी समुद्रतटे प्राप्तौ । रुद्रः माह-मेषौ व्यापाद्य क्षुरिकां गृहीत्वा भस्त्रिकामध्ये प्रवेष्टव्यं, ततो भारण्डा मांसधिया स्वर्णद्वीपे नेष्यन्ति । चारुदत्तो वक्ति-जीववधः कथं क्रियते ? रुद्रेण स्वमेषो हतः । यावत्स द्वितीयं हन्ति तावच्चारुदत्तेन तस्मै दत्तमनशनं, श्रावितश्च पञ्चपरमेष्ठिमन्त्रः । ततो द्वावपि पृथक् पृथग् भस्त्रिकायां प्रविष्टौ भारण्डैरुत्पाटितौ । चारुदत्तभस्त्रिका पक्षिमुखात्सरस्यपतत् निर्गतश्चारुदत्तः शैलोपरि साधु नतवान् । साधुराह-भद्र । सोऽहममितगतिविद्याधरः, यस्य त्वया कीलितस्योपकारः कृतः । अत्रान्तरे विमानारूढौ साधुसुतौ विद्याधरौ पितुर्नन्तुमागतो, तावदेव कश्चिदागत्य
00000000000000000000000
मालसुतं रुद्रदत्तं दृष्ट्वा तस्यामिलाकरेण कथमपि बहिनिर्गतो वकालतमनोरथो योगिनो
Jain Education
For Private Personal Use Only
rainelibrary.org
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर तरंग८
000000
चारुदत्तं वन्दित्वा साधु नतवान् । विद्याधराभ्यामुतम्-देव! कोऽयं ते विधिः, ततस्स आह-शृणुतम्, वाराणस्यां सुलसासुभद्रे परिवाजिके विद्याबलगर्विते वसतः । अथ तत्र याज्ञवल्क्यः परित्राटू समागमत् । तेन सुलसा वादे जिता दासीकृता। कर्मवशात् तयोः स्नेहसम्बन्धे पुत्रो जातः । लोकापवादभिया, पिप्पलवृक्षाधो जातमात्रं सुतं त्यक्त्वा देशान्तरे गतौ । सुभद्रया प्राप्तस्तच्छुद्धिगवेषणं कुर्वत्या, तत्र स्थाने मुखपतितपिप्पलफलः स सुतो दृष्टः ।। गृहीत्वा वर्द्धितः, पिप्पलाद इति नाम कृतं, सर्वविद्याग्राहितः । अन्यदा विद्यामदात् स पत्रोत्तम्भनं चकार । बहून् वादिनोऽजैषीत् । बहुसमयातिक्रमे तं पिप्पलादं महावादिनं श्रुत्वा स्वसुतमजानन् तेन सह वादाय सुलसायुतो याज्ञवल्क्यः पुनाराणस्यां प्रापत् । पिप्पलादेन वादे जितः। तस्मिन्दासीक्रियमाणे सुभद्रा स्वपित्रोरवज्ञा मा काषींरिति वदन्ती पिप्पलादस्य जन्मतः आरभ्य वृत्तान्तमाचख्यौ। तं श्रुत्वा पितरौ प्रति रुष्टः स स्वबुध्या मातृमेधपितृमेधाsश्वमेधगोमेधप्रमुखान् यज्ञान् कल्पयित्वा पितरौ हन्ति स्म । तं तथाविधं हिंसादिमयं धर्म तथा तथा शास्त्राणि विधाय तत्संवाददर्शनेन कथञ्चिदाराद्धदेवतादर्शितचमत्कारादिभिश्च तथा स्वशिष्यादीनां पुरः प्ररूपितवान् यथा तेषां हृदि सुखेनैव सम्यक्तया प्रतिभातस्तथाविधोऽपि स धर्मः प्रतिपन्नश्च तैः सुखेन, तच्छिष्योऽहं तथाविधान यज्ञान् कृत्वा पञ्चमनरके गतः। ततः पञ्चसु भवेषु पशुर्जातो यज्ञेषु हतश्च । षष्ठे भवे पुनरनेन मेऽनशनं दत्तं, नमस्कारः श्रावितश्च । तन्महिम्नाऽहं सुरो जातः । अतश्चारुदत्तो धर्मगुरुत्वेन मया पूर्व नत इति । तच्छ्रुत्वा सर्वेषां जिनधर्मे विशे
TOGGES PAGE
oil| ७२॥
Jain Education Indian
For Private Personel Use Only
R
ainelibrary.org
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. १३
1000006666
पास्थादि । ततो देवेन चारुदत्तश्चम्पायां स्वगृहे मुक्तः । तत्र सुवर्णरत्नादिवृष्टिश्चके इति । यथैष पिप्पलादः सुखग्राह्याशुभधर्मफलस्तथा केचिदन्येऽपीति प्रथमो भङ्गः १ ॥
यथा च तालद्रुमस्य फलानि साधुलोका भक्ष्यत्वेन निन्द्यानि, तालस्य निः शाखोच्चैस्त्वेन दुर्ग्रहाणि च, तथा केचिद्गुरवः | पूर्वोक्तानुसारेणाशुभधर्मरूपं फलं ददति, परं तदपि तेषां विद्याद्यभिमानोन्नततया रोषणादिप्रकृतितया अतिलोभतया प्रमादान्तरेण वा बुद्धिमान्द्यवागपाटवादिहेतुभिर्वा तेभ्यो ग्रहीतुं दुःशकम् । केवलं कस्यचित्तद्धर्मविषये तीव्राध्यवसायवतो भृशौदार्यादिगुणवतो बहुधनादिभिः पूजापरस्य ते प्रमादादि त्यक्त्वा तथोपदिशन्ति यथा (च) तं तन्मनसि निवेशयन्तीति दुःखग्राह्याशुभफलाः । दृष्टान्तदार्शन्तिकयोजना सुगमा । नवरं तालौन्नत्येनोपमितं तदीयाभिमानौन्नत्यरोपणप्रकृतितादि । इति द्वितीयो भङ्गः २ ॥
यथा कदलीतरुरुत्तमः तस्य फलानि च शुभानि सुखग्राह्याणि च, तथा केचन सुगुरवः सकलसद्गुरुगुणालङ्कृततयोत्तमाः, क्षीरास्रवमध्वास्रवादिलब्धिसंपन्नाः परोपकारैकप्रवृ ( वृत्तयो निःस्पृहवृत्त्यैवोभयलोकहितमहिंसामूलं धर्मं तथोपदिशन्ति यथा बालादयोऽपि तं सुखेन प्रतिपद्यन्ते, पश्वादयोऽपि च, किंपुनः सुमेधस इति सुखग्राह्यशुभधर्मफलाः । यथा श्रीकेशिगणभृतः श्रीप्रदेशिनृपस्य । तद्यथा - श्वेतम्बिकानगर्यो नास्तिकधर्मभावितः प्रदेशी राजा, तस्य चित्रनामा मन्त्री, | सोऽन्यदा राजकार्यार्थ श्रावस्त्यां गतः । तत्र चतुर्ज्ञानधरं श्रीकेशिगणधरं नन्तुमागतं जनसमुदायं दृष्ट्वा सोऽपि कौतुका
nelibrary.org
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग
मुनिसुन्दर त्तत्र गतः। श्रीगुरुणा प्रतिबोधं विभाव्याऽऽलापितः, तस्य हृदयगतोऽर्थः कथितस्ततश्चमत्कृतःस श्रीसम्यक्त्वमूलं धर्म प्रति-1 सू० वि००
पेदे न्यमन्त्रयत च श्रीगुरून्-अस्मदीया पुरी पावनीया, तत्र भूयान् वो लाभो भावी। नास्तिकोऽप्यस्मन्नृपो युष्मत्पाचे धर्म | ॥७३॥
भोत्स्यते, युष्मदागमे तत्र धर्मस्य साम्राज्यं भावि, यद्यष्माकमीदृशी लब्धिदृश्यत इति । गुरुभिवर्तमानयोगेनेति प्रतिपनम् । क्रमाद्विहरन् श्रीकेशिगणधरः श्वेतम्बिकाया उद्याने समवासरत् । मन्त्रिणं प्राक्सङ्केतिता उद्यानपालाः श्रीगुर्वागममज्ञापयन् । हृष्टो मन्त्री स्थानस्थित एव नृपाद विभ्यन्नतवान् । अचिन्तयच्च-यदि नृपो गुरुमायान्तं ज्ञास्यति | तदाऽवज्ञां करिष्यति । तत्प्रथममेव गुरुपायें केनाप्युपायेन नृपं नयामि। ततोऽश्ववाहनिकां(कया)गुरूद्यानासन्नं नीतः। तत्र |श्रान्तो राजा च्छायातरोरधो विश्रान्तः।क्षणात्स्वस्थीभूतो मधुरध्वनिमाकोऽऽह-हे मन्त्रिन् ! कस्यायं ध्वनिः, मन्यूचे-न वाझ, पर पादोऽवधायंतां, वनरामणीयकमीक्ष्यते। ततोऽग्रे बहजनमध्ये मुनिगणपरिवृतं धमेमाख्यान्तं गुरुं हटा मन्त्रिणमप्राक्षीत्-किमसी मुण्डो रारटीति ? कदा चागतोऽयं पश्यतोहरः? पाखण्डी सम्प्रत्येव निःसार्यताम् , अन्यद्देशवन्मामापादस्मद्दशमाप, यदमी अङ्गल्यामर्पितायां बाहं गिलन्ति । ततो मन्त्री नृपाज्ञया कतिचित्पदानि गत्वा व्यावृत्त्य क्ष्मापमाह-देव ! एवं निष्कास्यमानोऽसौ देशान्तरं गतो लोकानां पुरो वक्ष्यति-"प्रदेशिनृपो मूखशेखरो, न किञ्चिद्वात्त, प्रत्युत गुणिनामवज्ञां करोति” तदयं वादेन जित्वा निःसार्यते यथा भग्नदर्पः पलायितो याति । त्वत्पुरो वाक्यतिराप वक्तु न क्षमः, किमयं वराका, इत्युत्साहितो राजा तत्र गत्वा प्रोचिवान-हे आचार्य ! कदागतोऽसि ? लाअधुनेवेति सोऽवदत् । तत आसनमासितावुभावपि । राजोचे-आचार्य ! का का धूर्तविद्याऽभ्यस्ता यया मोहितोऽयं
00000000000000000
60000000000000000000
॥७३॥
Jan Educh an internet
For Private & Personal use only
WELiainelibrary.org
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
06090093 Eoo
|जनः, किश्च अनया मूर्त्या त्वं राजपुत्रवद्भासि, तत्किमिदं पाखण्डमारब्धम् ? क्लीवा भिक्षामाद्रियन्ते, तन्मुश्चैतत् , मम 5 माण्डलिको भव, जात्यमश्वमारोह, मद्दत्तं देशं भुश्व, जन्मनः फलमादत्स्व, तपांसि यातना, संयमो भोगवञ्चनम् , क्रिया बालक्रीडा, तति कष्टं करोषि ? नास्त्यात्मा यस्तपःफलं भोक्ष्यते । किञ्च-मा मंस्था मामविचारकं, यन्मे माता तव श्राविकाऽभूत्, पिता तु नास्तिकः । माता कृपाधर्म मामाशिषत् , पिताऽपि स्वधर्मम् । उभयोरपि वल्लभोऽभूवम् । |अन्त्यसमये जननीमभाणिषम् त्वया कृपामूलो धर्मो विहितस्तेन स्वर्गे यास्यसि, त्वं मां बोधयेः, यथार्ह कृपामूलं |धर्म करोमि । प्रान्तकाले जनकमप्यवादिषम्-त्वं यदि नास्तिकधर्म कृत्वा नरके यायास्तदा मम कथयेर्यथा तं त्यजामि। अथात्यन्तवलभस्यापि मे न किञ्चित्ताभ्यामभाणि, तेन मया निश्चितं “धर्मजन्यः स्वर्गः पापजन्यो नरकश्च न स्त" इति ।। तत आत्मनोऽपि सत्तायां मया परीक्षा कृता । तथाहि-एकश्चौरः सकलोऽपि सकलशः कारितः, परं नात्मा क्वापि दृष्टः । एकः पुनर्जीवन हतश्च तोलितः, परं मानं तदेव जातं, न तु लेशेनापि न्यूनमधिकं वा । पुनरेकश्चौरो जीवन्नेव लोह
मञ्जूषायां क्षिप्तः, तद्द्वारं पिधाय मुद्रित नीरन्ध्रितं च । कतिचिद्दिनान्तरे गवेषितं द्वारमुन्मुद्य तावत्तत्र मृतश्चौरः । का तत्कलेवरे कृमयश्चोत्पन्नाः । जीवप्रवेशनिर्गमद्वारं तु नाभूत् । तेन निश्चितम्-"नास्ति जीवोऽपि” तेन नाविचारित
कार्यस्मि । अथ श्रीसूरिरूचे-अहमप्यविचारितकारी नास्मि । नाऽऽजीविकार्थ व्रतं स्वीकृतं, किन्तु तत्त्वार्थ, सावधानः शृणु-श्रुत्वाग्निमरणेः काष्ठे, तन्मया खण्डशः कृतम्। न च दृष्टो महाराज!, तन्मध्ये क्वापि पावकः॥१॥ मूर्तिमन्तोऽपि सन्तोऽपि, दृश्यन्तेऽर्था न यन्नप!। तदमूर्तस्य जीवस्या-ऽदर्शने किं विरुध्यते ? ॥ २॥ विशिष्टज्ञानयोगेन, परं दृश्येत
DODO499990000000000
-
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Imdjainelibrary.org
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग
मुनिसुन्दर
सोऽपि हि । मथनादरणेः काष्ठेऽप्यनलो नृपते! यथा ॥ ३ ॥ दृतिर्वातभृता राजन्नतोल्यत मयैकदा । रिक्तीकृत्य सू०वि० पुनः सैव, तोल्यते स्म तथैव हि ॥ ४ ॥ एकमेवाऽभवन्मानं, तस्या द्वेधापि तोलने । न हीनाधिकता कापि,
जाता वातभृता पुनः॥५॥ कुम्भिकान्तः पुरा क्षिप्त्वा, पुरुषं शङ्खवादकम् । बवा द्वारं लाक्षयित्वा, तेन शङ्कम॥७४॥
वीवदम् ॥ ६ ॥ बहिस्तच्छन्दमश्रीषं, सोऽप्यच्छिद्रेऽपि निर्ययौ । इतोऽपि सूक्ष्मो जीवस्तु, किं न कुर्याद्दमागमौ? Om७ ॥ तस्मादेहातिरिक्तोऽयं, सर्वेषामपि देहिनाम् । जीवोऽस्तीति स्वयं चित्ता-ऽनुभवाध्यक्षगोचरः ॥ ८ ॥
चैतन्यपूर्वगत्यादि-चेष्टालिङ्गोऽवगम्यताम् । राजन् ! पताकाचलनलिङ्गग्राह्यसमीरवत् ॥९॥ जीवे च सति राजेन्द्र ! परलोकानुगामिनि । धर्माधर्मोद्भवी ज्ञेयौ, स्वलोकनरकावपि ॥ १० ॥ स्वर्गान्माता च यन्नागा-त्तत्रेदं नृप! कारणम् । निसर्गसुन्दरे स्वर्गे, विलसन्तः सुखं सुराः ॥११॥ नरानधीनकर्तव्याः, प्रेमपाशवशंवदाः। प्रेक्षणादौ समाक्षिप्ता, असमाप्तप्रयोजनाः ॥ १२ ॥ अर्हत्कल्याणकादीनि, विमुच्य न कदाचन । तिर्यग्लोकस्य दौर्ग-1 न्ध्या-दागच्छन्त्यत्र जातुचित् ॥ १३ ॥ यथाऽत्यद्भुतशृङ्गारः, कृतदिव्यविलेपनः । न प्रयात्यशुचिस्थाने, दुर्गन्धे नरकादपि ॥ १४ ॥ पिता तु तव नायासी-द्वेदयन्नरकव्यथाम् । आगन्तुं लभते नात्र, परमाधार्मिकैधृतः ॥१५॥ अपराधी यथा कश्चि-निग्रहीतुं त्वया धृतः । नारक्षाल्लभते यातुं, स्वजनाननुशासितुम् ॥ १६ ॥ एवं स्वर्गनरकयोः, स्थिति ज्ञात्वा मा मुहः । तच्छुत्वा राजा समुल्लसद्रोमाञ्चः करौ मौलीकृत्य गुरुं व्यज्ञपयत्--स्वामिन् ! का मोहपिशाचोऽयं, नष्टोऽद्य प्रबलोऽपि नः । मान्त्रिकस्येव मन्त्रेण, ताड्यमानो भवद्राि ॥ १ ॥ अज्ञानतिमिरा-1
OOOOOOOOOOOO
0000000000000000000
॥ ७४॥
For Private & Personel Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000
|ऽऽक्रान्ते, ममाद्यान्तरलोचने । उद्घटिते प्रभुव्याख्या-सुधाञ्जनशलाकया ॥ २ ॥ ज्ञातं स्वामिन् ! मया धर्मों जैनधर्मात्परो न हि । यथादित्यात्परो नान्यः, प्रत्यक्षस्तेजसां निधिः ॥ ३॥ ततः प्रतिबुद्धः श्रीसम्यक्त्वमूलं धर्म प्रत्यपद्यतेति । इति श्रीप्रदेशिनृपकथा । यथा श्रीकेशिगणधरः प्रदेशिनृपं प्रति सुखग्राह्यशुभधर्मफलस्तथाऽन्येऽपि गुरव इति तृतीयो भङ्गः। | गिरिशिरस्तरुवरस्याम्रादेर्यथा फलानि शुभानि, परं गिरिशिरःस्थत्वेन दुष्णापाणि, ताहगुपक्रमवद्भिश्च कैश्चित्कथञ्चित्पाप्यन्ते च, तथा केचिद्गुरवो गुरुगुणालङ्कतत्वेनोत्तमा इत्याम्रादिवरतरुसदृशाः, परं तादृशोषणादिप्रकृतिमत्त्वेन दुःखासेवनीया इति तेभ्यः शुभधर्मरूपं फलं ग्रहीतुं दुःश(कम्)क्यं, केवलं कैश्चिदेव तादृग्विनयादिगुणोपपन्नैः कथश्चिग्रहीतुं शक्यं का | स्यादिति दुःखग्राह्यशुभधर्मफलाः श्रीचण्डरुद्राचार्यवदिति चतुर्थो भङ्गः। __ यथा चावकेशीतरुर्बहुसेवितोऽपि सिक्तोऽपि रक्षितोऽपि वर्द्धितोऽपि वा न कदापि फलं सूते, केवलं छायां करोति, तथा कश्चिद्गुरुर्बहुपर्युपासितोऽप्यशनादिभिर्बहूपचरितोऽपि वस्त्रादिभिः सत्कृतोऽपि च न किञ्चित शुभधर्मरूपं अशुभधर्मफलरूपं वा फलं दत्ते स्वाश्रितेभ्यः, केवलं तेषामावर्जनाद्यर्थ तद्गुणप्रशंसातन्मनोऽनुकूलसरसगाथाकवित्वाद्युपदिशति, तच्छ्रवणाद्यावर्जिताश्च ते तं पर्युपासते । यदि किञ्चिद्धर्ममुपदिशति तदापि देवपूजादानादिरूपमेव, न तु विशेषविध्यनुष्ठानादिरूपं, गोत्रदेव्यादिपूजनपितृदानादिकरणाद्यप्युपदिशतीति तदुपदिष्टस्य किचिन्मिथ्यात्वमिश्रितस्य देवपूजादिधर्मस्याल्पत्यान्न विवक्षेति । पार्श्वस्थाचार्यादयोऽत्र दृष्टान्ताः । यद्वा केचित्सुविहि ||
00000000000000000000000
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
N
ainelibrary.org
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग ८
ताचार्या अपि वहश्रुता अपि व्याख्यादौ वीरादिरसपोषनिपुणा अपिच तथा धर्मरस न पुष्णन्ति, यथा तद्भाविताः। पाश्रोतारो धर्म प्रतिपद्यन्ते इत्यवकेशिसमा इति ।
इति निबुध्य बुधेह निदर्शनाद्, गुरुगता इह पञ्च विकल्पनाः । भज तृतीयचतुर्थगुरुद्वयं, त्यज परांश्च भवारिजयश्रिये ॥१॥
॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे अष्टमस्तरङ्गः॥
00000000000000000000000
0-000000000000000000000६
॥ ७५॥
Jain Education
For Private Personal Use Only
mainelibrary.org
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
3000-000000000000000
॥ अथ नवमस्तरङ्गः॥ अथ गुरुदेशनागतं योग्यायोग्यत्वमाह
खारम्माइ अ पुक्खलसंवदंता जहा बहू मेहा ।
इअ धम्मवीअहरणा, करणा य गुरूणमुवएसा ॥१॥ व्याख्या-यथा क्षाराम्लादयः पुष्करसंवर्तादयश्च मेघा बीजाहरणा बीजकरणाश्च स्युस्तत्र क्षारमेघाऽम्लमेघाग्निमेघविपमेघाशनिमेघा युगान्तसमयप्रवर्षिणो यथोत्तरं सकलबीजपोषाय प्रवर्तन्ते पुष्करावर्तमेघक्षीरमेघघृतमेघामृतमेघरसमेघाः पुनः कल्पस्यादौ सकलबीजाद्युप्तये यथोत्तरं भवन्ति । तदुक्तम्--तदा च विरसा मेघाः, क्षीरमेघालमेघकाः। विषाग्यशनि| मघाश्च, वर्षिष्यन्त्यात्मसन्निभम् ॥ १॥ येन भावी कासः श्वासः, शूलं कुष्ठं जलोदरम् । ज्वरः शिरोऽर्तिरन्येऽपि, मनुप्याणां महामयाः ॥ २॥ दुःख स्थास्यन्ति तिर्यञ्चो, जलस्थलखचारिणः । भावी क्षेत्रवनाराम-लतातरुतृणक्षयः | ॥३॥ अपि च-तत्राद्यः पुष्करो मेघो, महीं निर्वापयिष्यति १। द्वितीयः क्षीरमेघाख्यो, धान्यान्युत्पादयिष्यति २॥१॥ तृतीयो घृतमेघाख्यः, स्नेहं सञ्जनयिष्यति ३ । तुर्यस्त्वमृतमेघाख्य, औषध्यादि करिष्यति ४॥२॥ पृथ्व्यादीनां रसकर्ता, रसमेघश्च पञ्चमः ५ । पञ्चत्रिंशदिना वृष्टि विनी सौम्य ! दुर्दिना ॥३॥ इअत्ति-इतिः प्रकारे, एवंप्रकारेण गुरूणामुपदेशा अपि केषाश्चिदवसरौचित्याद्यनभिज्ञानां पात्रापात्राद्यपरीक्ष्य रागद्वेषादिना वा प्रयुक्ता धर्मबीजस्य हरणाः
JainEducation
For Private
Personal Use Only
R
ainelibrary.org
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ९
990000000
मनिसन्दर श्रीमहानिशीथप्रसिद्धश्रीधर्मघोषसूरिभागिनेयमुनिचन्द्रस्येव, यथाच्छन्दादीनामपि च, तदुक्तम्-मिच्छाइ बहुविअप्पं, सू० वि० उस्सुतं आयरंति सयमेव । अन्नेसि पण्णवन्ति अ, जे जाणह ते अहाच्छन्दे ॥१॥ इत्तो वि अ तेसिमुवस्संयमि
तुडिवससमागओ साहू । तेसिं धम्मकहाए, कुणइ विधायं सइ बलंमि ॥ २ ॥ इहरा ठवेइ कण्ण, तस्सवणा मिच्छमेइ साहू वि । अबलो किमु जो सड्डो, जीवाजीवाइअणभिण्णो ॥ ३ ॥ अवसरौचित्यादिचतुराणां केषाञ्चित्पुनरुप देशाः पात्रादिविशेषेण यथोत्तरं धर्मबीजस्य करणा भवन्ति, कुर्वन्तीत्यनटि करणाः, एवं हरणा इत्यत्रापि । धर्मबीजस्ये त्यत्र षष्ठीलोपः प्राकृतत्वात् । श्रीधर्मघोषसूरयोऽत्र दृष्टान्तः । तथाहि--साकेतपुरे समरकेतुनृपसुरसुन्दरीपुत्रः
सागरचन्द्रो द्वात्रिंशत् ३२ कन्यापतिः श्रीधर्मघोषसूरिसमीपे प्रव्रजितः । जातो युगप्रधानागमः । सूरिभागिनेयो II मुनिचन्द्रः श्रुतमात्रग्राही गर्वितोऽभावितार्थः, सूरयः सागरचन्द्रं स्वपदे संस्थाप्यानशनेन स्वर्गताः । मुनि
चन्द्रः प्रद्विष्टः पृथग विहरति । समायातः साकेते, तत्थ य पुचि धम्मघोससूरीहिं जे केई सासणपडिणीअभावं उवगया तेवि तहाविहदेसणाए मणयं उवसामिआ आसि, जहा पिच्छह जइ जरठक्कुरोवि ओलगिजइ फलस्थीहि ता देवो इहलोगपरलोगत्थीहिं किं न सेविजइ। न य देवगुणा परोक्खे देवे विआणि तीरंति । अस्थि पुण परलो गपुण्णपावाई, अत्थि तप्परूवगो कोवि, देवोवि सोवि अ आरादंसीहिं न नजइ । तम्हा अविसेसेण देवं दळुण पणामो कायबो । तदाययणस्स पडिअरणपूआइसु पयट्टिअचं, जो चेव एआण मज्झे देवाहिदेवो भविस्सइ, तत्तो चेव
34-2596
॥७६॥
0 000000
Jain Education
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000
नित्थारो वि भविस्सइ । जा पुण एगपक्खनिसेवणा सेसाण अवन्ना व, सा तत्तदसणारओ न जुज्जइ, अओ सबत्थ समदिट्ठीहिं होअबति । तेसिं च हिअए विस्संत-मज्झत्थवयणा एए सनं भणंति । तओ ते पच्चणीअभावमवहाय भद्दया जाया । तहा जे लद्धमिच्छविवरा जायजिणवयणपच्चया ते सुद्धसंमत्तारोवणेण दंसणसावया कया। तहा जे देसविरइजुग्गा ते एगविहाइ पाणाइवावाइविरई गाहिआ ते सवेवि मुणिचंदाणागमणं सोऊणं गुरुभाइणिजा य एसत्ति वंदगा आगच्छति । तत्थ जे अहाभद्दया आगया ताणं पुरो भणिउमाढत्तो-किं तुम्हें धम्माणुहाणं निबहइ ?। तेहिं पि सिटुं-सबदेवपणामाइ तुम्ह गुरुण उवइठं तं निबहइ । तओ भणि-मुनिचंदेण-तुम्हे मम गुरुणा विप्पलद्धा, अप्पा उम्मग्गदेसणाए संसारे पाडिओ, तुम्हे वि मिच्छत्ते थिरीकाउण संसारे पाडिआ। ता न किंचि एरिसेण धम्माणुठाणेण सिज्झइ । तओ ते अहाभद्दया सुट्टअरं पडिनिविट्ठा जाया,
चेइअसाहूणं वाहगा जाया, सुठुअरं पडिनिवेसाओ संसारभायणं च । एवं सो मुणिचंदो बहूजणं असम्भावुब्भावणाहिं | उम्मग्गे पयट्टाविऊण मओ उववन्नो परमाहम्मिअसुरेसु, तओ जलमाणुसत्तं पत्तो, तत्थ य अंतरंडगोलिआकाकजे मारिजिही, संवच्छरं जाव परमघोरदारुणं दुक्ख विसहमाणो उम्मग्गदेसणागुरुअहिक्खेवपरमाहम्मि
अकयदारुणकम्मप्पभावओ पुणो पुणो जाव सत्तवाराओ तत्थ उववन्जिही, अंतरान्तरा नरगं गच्छिहिइ, पुणो पुणो तेण विहिणा रयणदीवमणुएहिं संवच्छरेण जंतपीसणविहाणेण ववरोविजिहित्ति । एवं महादुक्खमणुभवित्ताणं नरयनरतिरिअकुदेवगईसंकुलमणतं संसारं भमिहित्ति । अतश्च अविहिदेसणाए न अभिमुहजणो
0000000000
Jain Education Inte
rebryong
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरग ९
विपरिणामेअबो, एवंविहं विवाग नाऊणति । इति विध्यविधिधर्मदेशनयोः श्रीधर्मघोषसूरिमुनिचन्द्रयोदृष्टान्तः श्रीमहानिशीथोक्तः।
सदसद्देशनयोरिति, महाविपाकमाकर्ण्य सुविधिदेशनया। स्वपरोपकृतौ यत्नं, भवरिपुविजयश्रिये विधत ॥१॥ ॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे नवमस्तरङ्गः ॥
000000000000000000000000
000000000000000000
॥ ७७॥
Jain Education in
M
ainelibrary.org
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ दशमस्तरङ्गः ॥ पुनर्निदर्शनान्तरैः श्रीगुरूणां तद्देशनायाः प्रस्तावाद् सामान्यतो जीवानां च योग्यायोग्यत्वमाह
पुरनिद्धमण १ नवंबुअभरिअलहु २ पोढ ३ माणससराभा ४ ।
दोसगुणेहिं चउहा, गुरुणो तद्देसणाय जिआ ॥१॥ व्याख्या-पुरस्य नगरस्य निर्द्धमनं जलनिर्गमनमार्गः जने खाल इति प्रसिद्धः, नवाम्बुना अभिनववृष्टिजलेन भृतं लघुसरः, लघुत्वं चाऽस्य स्वल्पदिनस्थायिजलत्वेनातिगम्भीरत्वादिना च २ तेनैव भृतं प्रौढं सरः, प्रौढत्वं चास्य सदाप्यक्षयिजलत्वात् ३ मानससरश्च प्रसिद्धं, द्वन्द्वे, तद्वदाभा येषां ते दोषगुणाभ्यां हेतुभ्यां चतुर्की गुर्वादयो भवन्तीति क्रमशोऽर्थः । दोषगुणेति पदद्वयोक्तावपि केवलदोषं १, बहुदोषमल्पगुणं २, अल्पदोषं बहुगुणं ३, केवलगुणं ४, चाश्रित्येयं चतुर्भङ्गी । तत्र दृष्टान्तेषु दोषा धूल्यादिकलुषितेन विण्मूत्राद्यशुचिना च जलेन पूर्णत्वादयः, गुणाश्च निर्मलजलत्वपवित्रत्वादयः । अथैषा चतुर्भङ्गी प्रथमं गुरूनाश्रित्य भाव्यते-तत्र गुरुषु दोषा अष्टविधप्रमादादय उत्सूत्रप्ररूपकत्वादयश्च । गुणाः पुनः पञ्चविधाचारसमाचरणनिपुणत्वादयः शुद्धधर्मप्ररूपकत्वादयश्च । ततश्च यथा पुरनिर्द्धमनं नगरखालः कलुषतमेन सकलनगरलोकविडादिमलमूत्राद्यशुचितमेन च जलेन वहमानेन पूरितो भवति वर्षादौ, ततः केवल दोषमय इति । तथा केचन गुरवो मलोपमबहुलतमव्रतातिचारप्रमादप्रभृतिभिरशुचिसमोत्सूत्रप्ररूपणादिभिश्च
090099*DOOGDHE
न्या चतुर्दा गर्व
SCOOTESSOCCORDE
तापमल्पगुणं २,
देकलुषितेन
Jain Education
:
For Private & Personel Use Only
a
ajainelibrary.org
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग १०
मुनिसुन्दर कलुषिततमधर्मजलवाहिन इति पुरनिर्द्धमनाभाः, यथाच्छन्दादिवत् , अयोग्याश्चैते सर्वथापि १। यथा च नवाम्बुदवृष्टिसू०वि० जलपूर्ण लघुसरो बहुलधूलिपटलकश्मलितजलत्वेन स्ववपुषि तथाविधारोग्यसुखाभिलाषिणां स्नानादौ तथाविध
शुद्ध्यर्थिनां च विवेकिनां नानणीयं भवति, दूरतोऽपि तथाविधनिर्मलजलाश्रयान्तरालाभे पुनस्तथाविधेऽवसरेऽशु-1101 ॥७८॥
चिरहितमित्याद्रियेतापि जलपानाद्यर्थ, न तु तत्र रतिः क्रियते, तथा केचिद्गुरवः प्रभूततमप्रमादशबलीकृतचारित्रजलतया बहुदोषा इति कृत्वा भवं निस्तितीर्पूणां विवेकिनां त्याज्या एव भवन्ति । यदागमः "पासत्थोसन्नकुसी-1 लनीयसंसत्तजणमहाछंदं । नाउणतं सुविहिआ,सबपयत्तेण वजंति ॥१॥" उत्सूत्राद्यशौचपरिहारेण शुद्धधर्ममार्गोपदेशित्वादिना किश्चिद्गुणभृतश्चेतिकृत्वा सुगुरुयोगाभावे तथाविधेऽवसरेऽपवादतो धर्मश्रवणाद्यर्थमाश्रयणीया अपि भवन्ति | यथाविधि । तथा चागमः-आयरिए आलोयण, पंचण्हं असइ गच्छवहिआओ। वुच्चत्थे चउ लहुगा, अगीअत्थे हुंति चउ
गुरुगा॥१॥ व्याख्या-आचार्ये आचार्यसमीपे आलोचना दातव्या,गच्छे पञ्चानामाचार्यादीनामसति गच्छाबहिर्गन्तव्यम्। का लाइयं भावना-प्रायश्चित्तस्थानमापन्नेन साधुना नियमतः स्वकीयानामाचार्याणां समीपे आलोचयितव्यं, तेषामभावे उपा
ध्यायस्य, तस्याप्यभावे प्रवर्तिनः, तस्याभावे स्थविरस्य, तस्याप्यभावे गणावच्छेदिनः । अथ स्वगच्छे पश्चानामप्यभावस्ततो बहिरन्यस्मिन् साम्भोगिके गन्तव्यं, तत्राप्याचार्यादिक्रमेणाऽऽलोचयितव्यं, साम्भोगिकानाामचार्यादीनामभावे संविग्नानामसाम्भोगिकानां समीपे गत्वा आचार्यादिक्रमेणाऽऽलोचयितव्यं, यदा पुनरुक्तक्रमोल्लङ्घनेनाऽऽलोचयति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुमासा, यदि पुनरुक्तं क्रममुल्लयन्न गीतार्थसमीपे आलोचयति तदा प्रायश्चितं चतुर्गुरु संविग्गे पासत्थे
2800000000
€66666666666660000309
in Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
लासरूवि पच्छाकडे अ गीयत्थे । पडिकंते अब्भुटिअ, असई अन्नत्थ तत्थेव ॥ १॥" संविग्नेऽन्यसाम्भोगिकेऽसति पार्श्व
स्थस्य गीतार्थस्य समीपे आलोचयितव्यं, तस्मिन्नसति सारूपिकस्य वक्ष्यमाणस्वरूपस्य गीतार्थस्य समीपे, तस्मिन्नसति पश्चात्कृते पश्चात्कृतस्य गीतार्थस्य समीपे आलोच्यम्। एतेषां च मध्ये यस्य पुरत आलोचना दातुमीष्यते, तमभ्युत्थाप्य || तदनन्तरं तस्य पुर आलोच्यम् , अभ्युत्थानं नाम वन्दनकप्रतीच्छनादिकं प्रत्यभ्युपगमकारापणा (कारणा)।तथा चाहपडिकते अन्भुट्टिएत्ति, अभ्युत्थिते वन्दनाप्रतीच्छनादिकं प्रति कृताऽभ्युपगमे, प्रतिक्रान्तो भूयान्नान्यथा । अथ ते पार्श्वस्थादय आत्मानं हीनगुणं पश्यन्तो नाऽभ्युत्तिष्ठन्ति तत आह-असइत्ति, असति अभ्युत्थाने, पार्श्वस्थादीनां निषद्यामारचय्य प्रणाममात्रं कृत्वा आलोच्यम्, इतरस्य तु पश्चात्कृतस्यत्वरसामायिकारोपणं लिङ्गप्रदानं च कृत्वा यथाविधि तदन्तिके आलोच्यम् । अन्नत्थ तत्थेवत्ति-यदि पार्श्वस्थादिकोऽभ्युत्तिष्ठति, तदा तेनाऽन्यत्र गन्तव्यं, येना प्रवचनलाघवं न स्यात्। तत्र च गत्वा तमापन्नप्रायश्चित्तं शुद्धं तपो (वा) वाहयति, मासादि, उत्कर्षतः षण्मासापर्यवसानम्।।
यदि वा प्रागुक्तस्वरूपं परिहारतपः । अथ स नाभ्युत्तिष्ठति, शुद्धं च तपस्तेन प्रायश्चित्तं दत्तं, ततस्तत्रैव तपो वहति । का एतदेव असति इत्यादिकं व्याख्याति-असई इति लिङ्गकरणं, सामाइअ इत्तरं च किइकम्मं । तत्थेव य सुद्धतवो, गवेसणा जाव सुहृदुक्खे ॥३॥ असति अविद्यमाने पश्चात्कृतस्याभ्युत्थाने गृहस्थत्वाल्लिङ्गकरणं इत्वरकालं लिङ्गार्पणं, तथा ॥ इत्वरकालं सामायिकमारोप्यं, ततस्तस्यापि निषद्यामारचय्य कृतिकर्म कृत्वाऽऽलोच्यं, तदेवमसतीति व्याख्यातमधुना।
तत्थेवत्ति व्याख्या-यदि पार्श्वस्थादिको नाभ्युत्तिष्ठति, शुद्धं च तपस्तेन प्रायश्चित्ततया दत्तं, ततस्तत्रैव शुद्धं तपो H
00000000000000000
90000000जीपरिमिजिक
-
४
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिसुन्दर वहति, यावत्तपो वहति तावत् तस्याऽऽलोचनाप्रदायिनः सुखदुःखे गवेषयति, सर्वमुदन्तं वहतीत्यर्थः । पश्चात्कृतवि
तरंग १० सू०वि० ताषयमेव विधिमाह-लिंगकरणं निसिज्जा, किइकम्ममणिच्छओ पणामो। एमेव देवयाए, नवरं सामाइयं मुत्तुं ॥४॥ पश्चा
त्कृतस्येत्वरकालं सामायिकमारोप्य लिङ्ग रजोहरणं च समर्प्य कृतिकर्म दातव्यं, कृतिकानिच्छतः प्रगामो वाचा कायेन च प्रणाममात्रं कर्तव्यम् । पार्श्वस्थादेरपि कृतिकानिच्छायां प्रणामः कार्यः । अनेनैव प्रकारेण देवताया अपि सम्यक्त्वभावितायाः पुर आलोचयति, नवरं सामायिकारोपणं लिङ्गार्पणं च न कर्त्तव्यम् , अविरतत्वेन तस्यास्तयोग्यताया अभावात् । गवसणा जाव सुहदुक्खे इति व्याख्याति-आहारउवहिसिज्जाएसणमाईसु होइ जइअब। अणुमोअणकारावण, सिक्खत्ति पयंमि तो सुद्धो॥५॥ आहारेषणायामुपध्येपणायां शय्येषणायां च, आदिशब्दाद्विनयवैयावृत्त्यादिषु च भवति तेन यतितव्यं, कथमित्याह-अनुमोदनेन कारापणेन च, किमुक्तं भवति-यदि तस्याऽऽलो-1 चनार्हस्य कश्चिदाहारादीनुत्पादयति, अथ, शुद्धं नोत्पद्यते, ततः श्राद्धान् प्रोत्साह्याकल्पिकानप्याहारादीन् यतनयोत्पादयति । अथाऽकल्पिकानाहारादीनुत्पादयतस्तस्य महती मलिनतोपजायते, अथ शुद्धिकरणार्थं तदन्तिकमागतस्ततः परस्परविरोधः । अत्राह-सिक्खत्ति पयंमितो सुद्धो, यद्यपि तस्यालोचनाहस्यार्थायाकल्पिकानप्याहारादीनुत्पादयति,
तथाप्यासेवनाशिक्षा तस्यान्तिके क्रियते इति पदेऽपवादपदे, स तथा वर्तमानः, शुद्ध एव । एतदेव भावयति-चोअका इसे परिचार, अकरेमाणे भणाइ वा सड्ढे । अवुच्छित्तिकरस्स उ, सुअभत्तीए कुणह पूअं ॥६॥ प्रथमतः, से तस्यालोचना
हस्य परिवारं वैयावृत्त्यादिमकुर्वन्तं चोदयति शिक्षयति, तथा ग्रहणासेवनाशिक्षानिष्णात एषः, तत एतस्य विनय-1ला
000000000000000
000000000000000000000
Jain Education
DEHDBlional
For Private & Personel Use Only
प
ww.jainelibrary.org
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000
वैयावृत्त्यादिकं क्रियमाणं महानिर्जराहेतुरिति । एवमपि शिक्ष्यमाणो यदि न करोति, ततः तस्मिन्नकुर्वाणे स्वयमाहा-01 रादीनुत्पादयति । अथ स्वयं शुद्धं प्रायोग्यमाहारादिक न लभते, ततः श्राद्धान् भणति प्रज्ञापयति, प्रज्ञाप्य च तेभ्योऽकल्पिकमपि यतनया सम्पादयति । न च वाच्यं, तस्यैवं कुर्वतः कथं न दोपो यत आह-अबोच्छित्तीत्यादि-अव्यवच्छित्तिकरस्य पार्श्वस्थादेः श्रुतभत्तया हेतुभूतयाऽकल्पिकस्याहारादेः पूजां कुरुत यूयं, न च तत्र दोष एवमत्रापि । इयमत्र भावना-यथा कारणे पार्श्वस्थादीनां समीपे सूत्रमर्थं च गृह्णानोऽकल्पिकमप्याहारादिकं यतनया तदर्थ प्रतिसेवमानः शुद्धो, ग्रहणशिक्षायाः क्रियमाणत्वाद्, एवमालोचनाऽर्हस्यापि निमित्तं प्रतिसेवमानः शुद्ध एव । आसेवनाशिक्षायास्तत्समीपे क्रियमाणत्वादिति । एतदेव स्पष्टतरं भावयति-दुविहा सती एतेसिं, आहारादी करेइ सबं से। पणहाणीए जयंतो, अत्तहाए वि एमेव ॥७॥ इह परिवाराभावे तस्यालोचनाहस्य कर्तव्यमिति सामाचारी । तेषां च पार्श्वस्थादीनां दुविहा सतीति परिवाराऽभावो द्विविधः, विद्यमानाभावोऽविद्यमानाभावश्च । विद्यमानः सन्नभावोऽसन् वैयावृत्त्यादेरकरणाद् विद्यमानाऽभावः । अविद्यमानः सन्नभावो अविद्यमानाभावः। तत्र द्विविधेऽप्यभावे 'से' तस्यालोचनाहस्याहारादिकं सर्व कल्प्यमकल्पिकं वा यतनया करोति उत्पादयति । यतनया कथमकल्पिकमुत्पादयति इति चेदत आह-एवं पञ्चकहान्या यतमानः, किमुक्तं भवति? अपरिपूर्णमासिकप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेवनापत्तौ गुरुलाघवपर्यालोचनया पञ्चकहीनमासिकप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेवनां करोति तामपि यतनया । पञ्चकग्रहणमुपलक्षणं, दशादिहान्यापि यतमान इति द्रष्टव्यम् । एवं सर्वत्र, न केवलमालोचनाार्थमेव यतते, किन्तु कारणे आत्मार्थमप्येवमेव यतते इति श्रीव्यवहार
இருவரும்
Jain Education
For Private
Personal use only
H
ininelibrary.org
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनिसन्दरका भाष्यप्रथमोद्देशके आलोचनाधिकारे । न च तेष्वेव रतिः कार्या, किन्तु सद्गुरुयोगोऽन्वेषणीयः, तत्प्राप्तौ च पार्श्वस्था- उपदेशर सू० वि०दित्यागेन सुगुरव एव सेव्याः । यदुक्तम्-शीतेऽपि यत्नलभ्यो, न सेव्यतेऽग्निर्यथा इमशानस्थः । शीलविपन्नस्य वचः, तरंग १०
पथ्यमपि न गृह्यते तद्वत् ॥१॥ इति द्वितीयो भेदः । यथा च प्रौढं सरः प्रागपि निर्मलजलपूरितत्वेनाभिनववृष्टिज-10 ॥८॥
लालागमेऽपि स्वल्पमेव कलुषतां धत्ते, कमलादिश्रीभृच्च स्यात् । अशौचप्रसङ्गः पुनस्तजलागममार्गादावपि दूरतस्त्यज्यते ।
इति बहुगुणं स्वल्पदोषं च । तत एव सर्वजलाद्यर्थिभिरविगानेनाऽऽश्रीयते च । एवं केचन गुरवोऽपि जलवन्निर्मलज्ञानाद्याचारसमाचरणप्रवीणाः कमलोपमसातिशयप्रशमादिगुणसम्पल्लब्धाधिकशोभाः, शुद्धधर्ममार्गप्ररूपका दूरादुज्झिताशु-13 द्धमार्गप्ररूपणाऽशौचप्रसङ्गाश्च स्युः, परमन्तरान्तरा किश्चित्कलुषयन्त्यतिचारैः स्वधर्मजलमिति बहुगुणा अल्पदोषाश्चेति धर्मार्थिभिरविगानेन भजनीयाः । यदुक्तं पञ्चाशकेषु-गुरुगुणरहिओ अ गुरू, दबो मूलगुणविउत्तो जो । नउ गुणमित्तविहीणत्ति, चंडरुद्दो उदाहरणं ॥१॥ इति ३ । मानससरः पुनर्यथा सदा निर्मलजलमेव, वर्षास्वपि न कलुषता धत्ते, कमलादिशोभितं, राजहंसैः सदा सेव्यं चेति केवलगुणाढ्यं, तथा केचिद्गुरवः सदा निरतिचारचारित्रा निःसमप्रशमा-1 दिगुणभूषिताश्च स्युः, अत एव गुणाकृष्टैः सुरैरपि सदा सेव्याश्चेति केवलगुणाः श्रीवज्रस्वाम्यादिवत् । एवंविध-19 | सद्गुरुसंयोगः पुनः सातिशयभाग्यलभ्य इति ।
अथ देशनामाश्रित्य सा चतुर्भङ्गी भाव्यते-देशनाया दोषाः पुनरुत्सूत्रत्वसभाद्यनुचितभाषणधर्मरहितत्वधर्मापोष-का ॥८० लकताऽट्टकौतुकवचनशृङ्गारादिकथाप्रश्नप्रहेलिकादयोऽवकरशब्दादयश्च । गुणास्तु शुद्धप्ररूपणप्रस्तावौचित्योदात्तत्वशिष्टत्व
Trà TTTTTTTTTTTTTTTTTTTM The
For Private Personel Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inte
निष्ठत्वामर्मवैधित्वहृदयङ्गमत्वनिःसंशयत्वादयः, तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेश इतिन्यायाच्च, पुरनिर्द्धमनादीनां जलमत्र दृष्टान्तीकार्यम् । ततश्च केषाश्चिदगीतार्थानां रागद्वेषादिविवशमनसां वा देशना तथाविधामेध्योपमोत्सूत्रप्ररूपणेनापरतादृग्मॐ लोपमसभाद्यनुचितभाषणादिदोषगणेन च केवलेन दूषितेति पुरनिर्द्धमनजलतुल्या । केषाश्चिदेशना पुनः प्रस्तावौचित्यादिसर्वगुणसुभगा, परं केवलेनोत्सूत्रप्ररूपणदूषणेन कलिता; साऽपि पुरनिर्द्धमनजलतुल्यैव | अमेध्यलेशेन निर्मलज| लमिवोत्सूत्र लेशप्ररूपणेनापि सर्वेऽपि गुणा यतो दूषणतामेव भजन्ति, तस्य विषमविपाकत्वात्, यदागमः – दुब्भासिएण ( इक्केण, मरीई दुक्खसागरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडिं, सागरसरिनामधिजाणं ॥ १ ॥ अथ केषाश्चिद्देशना उत्सूत्र | व्यतिरिक्तप्रागुक्तसभाद्यनुचितभाषणादिदोषबहुला स्वल्पगुणा चेति नववृष्टिजलपूर्णलघुसरोजलतुल्या । सा श्रोतॄणां बोधिनाशादिबहुदोषोद्भवकृत् स्वल्पपुण्यलाभ हेतुश्च, साकेतपुरागतश्रीधर्मघोषसूरिभागिनेयमुनिचन्द्र देशनावत् । तत्सम्बन्धश्च प्राध्यगाथायामेव प्रथित इति । अत्र गुणदोषयोर्गुरुलघुत्वं यथाऽर्ह स्वयमेव चिन्त्यं विशेषज्ञैः । यतः कश्चिद्दोषः स भवति य एकोऽपि सर्वान् गुणान् लुम्पति, एवं गुणोऽपीति । ततस्तादृशेनैकेनापि दोषेण गुणेन वा बहुदोषता बहुगुणता ॐ वाऽवसेया इति द्वितीयो भङ्गः २ केाविद्देशना पुनः प्रागुक्तयुक्तया बहुगुणा स्वल्पदो ना चेति प्रागुक्तप्रौढ सरोजलतुल्या, सर्वेपामात्मनः शुद्धिभावतृष्णाताप द्यपनोदं चेच्छतामविगानेन निषेव्या भवति ३ । मानससरोजलवन्निर्दोषा सर्वगुणसम्पन्ना ॐ पुनर्देशना श्रीतीर्थकर गणधरादीनाम् ४ । तत्सेवायोगः पुनर्भाग्यविशेषलभ्य इति ।
१७००७
lainelibrary.org
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ८१ ॥
Jain Education Int
00000
अथैषैव चतुर्भङ्गी सामान्यतो जीवानाश्रित्य भाव्यते— तत्र जीवानां दोषा ब्रह्मस्त्रीभ्रूणादिहत्याकारित्वकृतघ्नत्व| विश्वासघातित्वासत्यभाषित्वस्तेनत्वकुशीलत्वपरद्रोहित्वाभक्ष्यापेयागम्यादिप्रसङ्गित्वस्वकुलविरुद्ध राजविरुद्धादिकारित्वदेवगुरुद्रव्याद्यपहारित्वादयः स्थूलाः, यत एतेषामन्यतर एकोऽपि दोषः सर्वानपि गुणान् विफलीकरोति । अमेध्यलेश इव निर्मलजाह्नवीजलपूर्ण कलशं तथा दोषकृतो मनुजानिहापि ज्ञातिपङ्क्तिबहिष्करणनृपनिग्रहेन्द्रियच्छेदार्थहानिदेशत्याजनकुष्ठादिरोगादिदुःखानि प्रापयति प्रेत्य पुनर्घोरनरकदुःखानीति । किञ्चिन्निर्दयत्वक्रोधमानमायालोभमदमत्सरकापण्यक्रूरत्वकुव्यवहारादयश्च प्राच्येभ्यो लघवः, गुणास्तु सदयत्वसत्यनिर्लोभ त्वक्षमादमाऽऽर्जवमार्दवदेव भक्तिगुरुभक्तिशी| लसन्तोषविवेकविनय विशेषज्ञत्वगाम्भीर्यचातुर्यौदार्यादयः, एतेषु च शीलसत्यौचित्यदानादयः स्थूला, यतस्तदन्यतर एकोऽपि दोषशतान्यप्यपनयति । यदुक्तम् - औचित्यमेकमेकत्र, गुणानां कोटिरेकतः । विषायते गुणग्राम, औचित्यप|रिवर्जितः ॥ १ ॥ किञ्च - एकस्यैव विवेकस्य, तेजसा नाशमञ्जसा । यान्ति दोषा महान्तोऽपि, सिंहस्येव मतङ्गजाः ॥ १ ॥ अपि च- पाषाणोऽपि विवेकवर्जितवपुश्चिन्तामणिगयते, शङ्खोऽप्यस्थि विचेतनं जडतनुः कल्पद्रुमः पूज्यते । | अज्ञा गौरपि गौरवेण गुरुणा श्रीकामधेनुर्जने, दातुर्दोषशतान्यपास्य कुरुते सर्वोऽपि सर्वादरम् ॥ १ ॥ इत्यादि । ततश्च | केचिन्नरा अमेध्योपमब्रह्महत्यादिस्थूलदो पैरितरजलोपमेतरदोषैश्च कलुषितजलोपममनोवाक्कायव्यापारधारिणः सततमिति पुरनिर्द्धमनोपमा, गोहत्यादिकृज्जातिवहिष्कृतविप्रादिवत् १ । अन्ये पुनर्नरा बहुदोषा अल्पगुणा इत्यभिनववृष्टिजलपूर्णलघुसरस्तुल्याः । एतद्भङ्गपातिन एव प्रायः सर्वे जनास्तरतमभावेन तथैवानुभूयन्ते न निदर्शनमर्हन्ति, प्रागुक्तब्रह्महत्या -
उपदेशर० तरंग १०
॥ ८१ ॥
Painelibrary.org
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
இருருடு
दिस्थूलदोषाणां मध्यात्पुनरेकस्यापि दोषस्य समग्रगुणदोषीकरणसमर्थत्वात्तेनैकेनापि दूषिता जीवाः प्रथमभङ्गपातिन एवेति २ । केचिच्चाल्पदोषा बहुगुणाश्चेति प्रौढसरःसदृशा यथा श्रीकुमारपालनृपादयः । कश्चित्पुनरेकोऽपि गुणः सुबहूनपि दोषार लुम्पतीति तादृशेनैकेनापि गुणेनालङ्कताः सुबहुदोषा अपि बहुगुणा अल्पदोषाश्च ज्ञेयाः, श्रीकुमारपालनृपवदेव सुमतिवच्च । तथाहि अन्यदा सर्वावसरस्थितेन राज्ञा श्रीकुमारपालेन आलिङ्गनामा वृद्धः प्रधानपुरुष इत्यपृच्छयत यदहं श्रीसिद्धसेननृपतेहीनः समधिको वा ? तेन अच्छलप्रार्थनापूर्व प्रोचे-" सिद्धनृपतेरष्टनवतिर्गुणा द्वौ दोषौ, स्वामिनस्तु द्वौ गुणौ अष्टनवतिश्च दोषा" इति । तद्वाक्यादनु दोषमये आत्मनि विराग दधानो यावच्छुरिकायां चक्षुः क्षिपति, तावत्तदाशयवता तेनेति व्यज्ञपि-श्रीसिद्धनृपतेरष्टनवतिर्गुणाः सङ्घामासुभटतास्त्रीलम्पटतादो-16 पाभ्यां तिरोहिताः । कार्पण्यादय भवद्दोपास्तु समरसुभटतापरनारीसहोदरतागुणाभ्यामपह्नता इति तद्वचसा स श्रीपृ
थ्वीनाथः स्वस्थानावस्थस्तस्थौ इति ॥ ol अथ श्रीसुमतिकथा प्रथ्यते तथाहि-श्रीपुरे श्रीषेणनृपः, तस्य पुरोधाः सोमः, स पुत्राभावादू दुःखितः । अन्यदा
राज्ञाऽभाणि-" तव पुत्राऽभावो यथा मां बाधते न तथा त्वम् ” यतः-नियूढोऽयमियत्कालमावयोरन्वयक्रमः। अतः परं मत्सुतस्य, कः पुरोधा भविष्यति ॥१॥पुराधाः प्राह-किं परायत्ते वस्तुनि चिन्तया । जीवितं सन्ततिव्यं, दैवायत्तमिति त्रयम् । नृपोऽजल्पदुपायोऽस्ति, वैवस्याप्यनुकूलने ॥१॥ ततः स्वां कुलदेवीमाराधयेति । सतः पुरोधाः “पुत्रदानप्रसादं यदा करिष्यति तदा भोक्ष्वे" इति कृताऽभिग्रहः कुलदेवीमारराध । ततस्तृतीयेऽह्नि
கருCEO
JainEduca
For Private Personal use only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग १०
मुनिसुन्दर सा क्षुभिताऽऽसना तस्य सन्ततिमपश्यन्ती सिद्धयक्षस्यान्तिके गत्वाऽब्रवीत्-किं कुर्वे ? भद्र! कष्टं मे, वर्ततेऽद्य यतो सू०वि०
द्विजः। पुत्रं मां याचते नास्ति, स त्वस्य न तु तादृशः॥१॥ ततोऽसी मरणं कर्ता, स्यादपूजाजने मम । इति श्रुत्वा ॥८२॥
|जगी यक्षो, मुग्धे! सुकरमुत्तरम् ॥ २॥ तं ब्रूहि यदहो विप्र!, तव पुत्रोऽस्ति किन्त्वसी । परदाररतश्चौरो, घतकारश्च निश्चितम् ॥३॥ तत्तेन किं करिष्यसि दोपकुलभवनेन ? । तदाकर्ण्य हृष्टा सा यक्षोक्तमाख्यत् पुरोधसः, सोऽपि तथा-1 विधं देव्यादेशं राज्ञेऽजिज्ञपत् । तद्विमृश्य महादक्षो, राजोचे सोम! याच्यताम् । देवी यदीहशोऽप्यस्तु, पुत्रः किन्तु विवेकवान् ॥१॥ यतः-एकस्यैव विवेकस्य, तेजसा नाशमञ्जसा । यान्ति दोषा महान्तोऽपि, सिंहस्येव मतङ्गजाः ॥१॥ ततस्तां शिक्षामादाय स विप्रस्तथाविधं पुत्रं देवीं याचितवान् । क्रमाद्व()तनार्याः कुक्षौ पुत्रो जातः । ततस्तस्य कुक्षेत्रजवाद्विषण्णः स राज्ञा जल्पितः-सोम! किं विषण्ण इव दृश्यसे? ततः कुक्षेत्रे पुत्रोत्पत्तिस्वरूपं प्रोचे । ततःराजोचे कुरु मा खेद-मीदृश्येव कुले यतः । तादृशा देवताऽऽदिष्टा, भवन्ति तव का क्षतिः ॥१॥ परं जन्मादितः कृत्वा, प्रकाश्यस्तावदेष न । दोषध्वान्तहरो यावन्न विवेकरविः स्फुटः ॥२॥ तां शिक्षा नृपात् प्रतिपद्य तां स्त्रियं सुगुप्तां धृतवान् । क्रमाज्जातः पुत्रो ववृधे भूगृह एव । ततोऽध्ययनयोग्यं तं भूगृहस्थमेव तदुपरिभूस्थः परच्छात्राs
ध्यापनच्छलेन फलकासनाऽऽसीनोऽध्यापयति स्म । निजामुष्ठे दवरकं बवा सन्देहे चाल्योऽयमितिसङ्केतपूर्वकं सूनवेडसार्पयत् । महाप्राज्ञः पुनः पुत्रो, भिनत्ति स्तोकतो बहु । अन्यदा नीतिशास्त्रस्य, श्लोक एकोऽयमागमत् ॥१॥ दानं भोगो जानाश-स्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुते, तस्य तृतीया गतिर्भवेत् ॥२॥ तद्व्याख्याने कृते
நடுருருருருருஇடுதிருருருருருருரு
000000000 000000000000
॥८२ ॥
Jain Education in
For Private
Personel Use Only
AMNainelibrary.org
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inter
9000000
9000000००००००००
सूत्रमचालयत् । ततः स्पष्टतरं व्याख्यानयद्विप्रः । पुनस्तच्चालिते सूत्रे, पुरोधा रोषतोऽखिलान् । छात्रान् विसृज्य पुत्रं स्व- माकृष्य बहिरुक्तवान् ॥ १ ॥ रे समुद्रसमं शास्त्रं, तरित्वा गोष्पदोपमे । श्लोकेऽतिसुगमार्थेऽस्मि – न्नित्थं मूढः कथं भवान् ? ॥ २ ॥ सुतोऽप्यूचे ततस्तात !, भवतेह गतित्रयम् । वित्तस्य वर्णितं तत्तु, विचारे मे न पूर्यते ॥ ३॥ यतः - आयासशतलब्धस्य, प्राणेभ्योऽपि गरीयसः । गतिरेकैव वित्तस्य, दानमन्या विपत्तयः ॥ ४ ॥ तच्च सर्वोत्तमं पात्रे, दयाधर्म्माय दुःखिते । याचके कीर्त्तिपोषाय, स्नेहपोषाय बन्धुषु ॥ ५ ॥ भूतादौ विघ्ननाशाय, वैरघाताय वैरिषु । औचि त्येन नृणां दत्तं दानं न क्वापि निष्फलम् ॥ ६ ॥ भोगेन केवलं सौख्य- मैहिकं क्षणिकं भवेत् । लोकद्वयविनाशाय, तस्य नाशस्तु निश्चितम् ॥ ७ ॥ पुरोधास्तन्निशम्यास्य, विचारचतुरं वचः । मुदा हृदि न माति स्म, गत्वा चाख्यन्महीभुजे ॥ ८ ॥ नृपोऽप्याह मुदा भद्र !, विवेकः सोऽयमुद्गतः । पूरयिष्यति तेनाऽसौ मम ते च मनोरथम् ॥ ९ ॥ अहो ! विचारगाम्भीर्य -महो ! अस्याद्भुता मतिः । उपाध्यायं च शास्त्रं च याऽतिक्रम्य प्रवर्त्तते ॥ १० ॥ तत्किश्चित् खन्यमानस्य, यथा कूपस्य कस्यचित् । नालमुद्रियते येन, खनकः प्लाव्यते जलैः ॥ ११ ॥ तथा च्छात्रस्य कस्यापि, शिष्यमाणस्य किश्चन । उन्मीलति तथा ज्ञानं, येन विस्माप्यते गुरुः ॥ १२ ॥ तत्तं गजेन्द्रमारोप्यात्रानय, सुमतीति नाम च तस्याऽस्तु । ततो नृपप्रहितगजेन्द्रारूढं तं महद्धर्ज्या विप्रो नृपसौधमनैषीत् । राजा च सम्मुखागमनादिसत्कार पूर्व पौरोहित्ये तं नियोज्य व्यस्राक्षीत् । ततः स राज्ञा पूजित इति लोकैरप्यपूज्यत । अन्यदा राजा विवेकं परीक्षितुं तं जीवादिविचारान् पप्रच्छ यथास्थं तदुक्तं विचारं श्रुत्वा मुदितस्तं सर्वत्रारखलितप्रचारं कृतवान् । अन्यदा देवतादिष्ट -
helibrary.org
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥८३॥॥
0000000000000000000
दोषोदयवशादसौ । दृष्टैकान्ते भूपहार, चलचित्तस्तमग्रहीत् ॥१॥ संगोप्य तं दुतं यावत्, सशङ्कस्तरलेक्षणः। प्रया- उपदेशर तुमुद्यतस्ताव-द्विवेकेनाश्रितः क्षणात् ॥२॥ अचिन्तयच्च धिगहो, यन्मया करवर्तिनि । राज्ये सराजके विश्व-नि-1
तरंग १ न्दितं कर्म निर्ममे ॥३॥ अहो! चौर्यसमं नान्यत्, पृथिव्यामस्ति भीषणम् । येनाहं राज्यपूज्योऽपि, रङ्कादपि समीकृतः॥४॥ ततस्तं हारं यथास्थानं मुमोच । अथान्यदा राजपत्यार्थितस्तत्र गन्तुं प्रववृते, तावद्विवेकेन बन्धुनेव बोधितोऽचिन्तयत्-अहहा मे महामोहो, भोगसौस्थ्येऽपि यद्विभोः । प्रेयस्यां मातृकल्पायां, सविकारं मनोऽजनि ॥१॥ परस्त्रीसङ्गिनोऽमुत्र, नरकोऽत्र शिरश्छिदा । अयशश्च यथाऽहिल्यासङ्गिनः स्वःपतेरपि ॥ २ ॥ दाक्षिण्यमपि का नैतासु, श्रेयसे तदतः परम् । परनारीसहौदर्य, पालनीयं मया व्रतम् ॥ ३ ॥ कदापि पुन तकौतुकतो द्यूतस्थानेऽगात्, तावद्विवेकागमाद् धूतस्य दोषान् विपाक नलनृपादिदृष्टान्तांश्च विभाव्य न्यवर्तत । ततो विवेकाकृष्टैः सर्वैर्गुणैः श्रितः। सोऽन्यदा नृपमपाक्षी-द्विश्वासो देव! नोच्यते । नृपधर्मे कथं तत्ते, विश्वासोऽयं मयीदृशः ?॥१॥ राजोचे-सदोषा | अपि निर्दोषाः, कुलीना दुष्कुला अपि । विवेकेनेह जायन्ते, दृश्यते स त्वयि स्फुटम् ॥२॥ उक्तं च-कुलादपि वरं शीलं, वरं दारिद्यमामयात् । राज्यादपि वरं विद्या, तपसोऽपि वरं क्षमा ॥३॥ यस्य तस्य प्रसूतोऽपि, गुणवान् पूज्यते नरः। सुवंशोऽपि धनुर्दण्डो, निर्गुणः किं करिष्यति? ॥४॥ ततस्त्वयि विश्वासः । इत्येवं सद्विवेकेन, ध्वस्तदोषः सतां मतः। क्रमात्सद्धर्ममासद्य, सुमतिः सुगतिं ययौ ॥१॥ इति विवेके सुमतिकथा। ये च तादृशं दोषं प्राग् निषेव्याऽपि पश्चाततो निवृत्तास्तेऽपि निवृत्त्यवस्थायां केचिद् बहुगुणाः केचित् सर्वगुणाश्च भवन्ति, चिलातीपुत्रादिवत्,केवलीभूतकेसरिचौ
GOGOOOOOOOOOOOOOOO0006
Jain Educa
t ional
For Private & Personel Use Only
LAniww.jainelibrary.org
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
रवच्चेति तृतीयो भङ्गः ३। अन्ये पुनर्मानससरोवरवत्सर्वनिर्मलगुणा एव, यथा तीर्थकरगणधरादय इति तुरीयो भङ्गः ४॥ एतेषु च बहुगुणाः सर्वगुणाश्च गुर्वादयः सेव्याः, परे तु त्याच्या इति ।
पुरनिर्द्धमनादिकैरुदाहरणैर्ता गुरुदेशनाङ्गिनः ।
इतिवेदविधान्निबुध्य ( भोः,) श्रय तानल्पगुणान् जयश्रिये ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेऽशे दशमस्तरङ्गः॥
-
SOCTO-GEOCTOOTCOTTU
00000000000000000000
Jain Education i
n
H
aiainelibrary.org
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ८४ ॥
Jain Education In
॥ अथ एकादशस्तरङ्गः ॥
पुनर्भङ्गन्तरेण गुरुगतयोग्यायोग्यत्वमाचष्टे
जह मज्झपिहाणेसुं, पयमज्जेहिं हवन्ति चउ कलसा ।
नाणाइअगुणदेसण - सामत्थे (सोहग्गे ) हिं तहा गुरुणो ॥ १ ॥
यो दुग्धं प्रस्तावात्कामधेन्वादिसम्बन्धि, मद्यं मदिरा, ताभ्यां मध्ये पिधाने च वर्त्तिष्णुभ्यां यथा चत्वारः कलशा | भवन्ति । एवं ज्ञानादिगुणदेशना सौभाग्याभ्यां गुरवोऽपि 'तहत्ति' तथा चत्वारो भवन्तीत्यर्थः । अत्र ज्ञानादयो गुणा | देशना सौभाग्यं च पयसोपमितं, ज्ञानादिगुणप्रतिपक्षभूतं कुज्ञानकुचारित्रादि चारित्रादिविनाशहेतवः प्रमादाश्च मद्येनोपमितानि, विवेकचैतन्यविलोपहेतुत्वात् । देशनाविषयमचातुर्यमपि मद्येनोपमितं, श्रोतॄणां मिथ्यात्वादिव्यामोहप्रवर्द्धकत्वाॐ दिति । ततश्च यथा केचित्कलशा मध्ये पिधाने च मद्यभृतस्तथा केचिद्गुरव आलम्बनं विनैव सततं बहुतरप्रमादसेवितया कुचारित्रिणी देशनायामप्यचातुर्यभृतश्च यथा तथाविधाः पार्श्वस्थादयः । यथा मरीचिः कपिलं प्रति “कविला इत्थंपि इहयंपि " इत्यादिदेशनाकृत् १ । यथा च केचित् कलशा मध्ये मद्यभृतः पिधाने च पयोभृतः, तथा पुनः केचिदुखः प्रागुक्तवत् प्रमादपरा एव; परं देशनासौभाग्यभृतः, यथा तादृशाः केचित् संविग्नपाक्षिकादयः, देशनायाः © सौभाग्यं चोत्सूत्रवर्जनेन सम्यक्सभाप्रस्तावौचित्यादिगुणवत्त्वेन च ज्ञेयम् २ । यथा च केsपि कलशा मध्ये पयोभृतः परं
उपदेशर ० तरंग ११
॥ ८४ ॥
Cinelibrary.org
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
रचत्यवासिनोऽभूवन अकं वारात्रिक शापि कुर्वे । तदेवं त,
oll
पिधाने मद्यधारिणः, तथा केचिज्ज्ञानादिगुणभृतः परं प्रागुक्तवद्देशनासौभाग्यं न विभ्रति, प्रमादादिना रागद्वेषादिकारकाणैर्वा, तत्र रागद्वेषाद्याश्रित्यात्र भङ्गे सावद्याचार्यदृष्टान्तः । तथाहि-अस्याश्चतुर्विंशतिकाया अतीतायामनन्ततमचतुविशतिकायां सप्तहरततनुर्धर्मनामा चरमतीर्थकरो बभूव । तत्तीर्थे सप्ताश्चर्याण्यभूवन् । तत्रासंयतपूजायामनेके श्राद्धेभ्यो। गृहीतद्रव्येण स्वस्वकारितचैत्यवासिनोऽभूवन् । तत्रैको मरकतच्छविः कुवलयप्रभनामाऽनगार उग्रविहारी महातपस्वीशिष्यगणवृतः समागात् । तैर्वन्दित्वोक्तम्-अत्रैक वारात्रिक चतुर्मासकं तिष्ठ, यथा त्वदाज्ञया अनेके चैत्यालया। भवन्ति । कुर्बस्माकमनुग्रहम् । तेनोक्तम्-सावधमिदं नाहं वाग्मात्रेणापि कुर्वे । तदेवं तेन भणता तीर्थकरनामका - जितमेकभवावशेषीकृतश्च भवोदधिः। ततस्तैः सर्वैरेकमतं कृत्वा तस्य " सावधाचार्य” इति नाम दत्तम् । तथापि तस्येषदपि तेषु न कोपोऽभूत् । अन्यदा तेषां लिङ्गमानप्रवजितानां मिथ आगमविचारो वभूव, यथा-श्राद्धानामभावे संयता एव मठदेवकुलानि रक्षन्ति, पतितानि च समारचयन्ति, अन्यदपि यत्तत्र करणीयं तस्यापि करणे न दोषः। केऽप्याहुः-संयमो मोक्षनेता तावत् । केचिदूचुः-प्रासादावतंसके पूजासत्कारबलिविधानादिना तीर्थोत्सर्पणयैव मोक्षगमनम् । एवं तेषां यथेच्छं प्रलपतां विवादे अन्य आगमकुशलः कोऽपि नास्ति, यो विवादं भनक्ति । सर्वैः सावधाचार्य एव प्रमाणीकृतः । आकारितो दूरदेशात् । स सप्तमासैविहरन् समागात् । एकयाऽऽर्यया श्रद्धावशात् । प्रदक्षिणीकृत्य झटिति पादयोर्मस्तकेन सङ्घयन्त्या ववन्दे, दृष्टस्तैर्वन्द्यमानः । अन्यदा तेन तेषामग्रे श्रुतार्थकथनेऽस्यैव महानिशीथपञ्चमाध्ययनस्य व्याख्याने आगतेयं गाथा-जत्थित्थीकरफरिसं, अंतरिअं कारणेवि उप्पन्ने । अरहावि
ADAR
उ.१५
Jain Education
a
l
For Private & Personal use only
w
wjainelibrary.org
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐछ
मुनिसुन्दर सू०वि० ॥८ ॥
000000000000000000000
करिज सयं, तं गच्छं मूलगुणमुक्कं ॥१॥ तत आत्मशङ्कितेन चिन्तितम्-साध्वीवन्दनमेतैदृष्टमस्ति, सावधाचार्य उपदेशर० इति नाम च पुरा कृतम् ; साम्प्रतं तु यथार्थकथनेऽन्यदपि किमपि करिष्यन्ति, अन्यथा तु प्ररूपणे महत्याशातना
तरंग ११ अनन्तसंसारी च स्याम् । तत् किं कुर्वे ? अथवा यद्भवति तद्भवतु, यथार्थमेव व्याकरोमीति ध्यात्वा व्याख्याता यथार्था गाथा । तैः पापैरुक्तम्-यद्येवं तत्त्वमपि मूलगुणहीनो, यतो ऽनया साध्व्या वन्द्यमानो दृष्टः । ततो अयशोभीरुः सा दध्यौ-किमुत्तरं ददे ? आचार्यादिना किमपि पापस्थानं नाऽऽसेवनीयं त्रिविधत्रिविधेन, यः सेवते सोऽनन्तसंसारं का भ्राम्येत् । तैर्विलक्षं दृष्ट्वोचे-किं न वक्ष्यसि ? स दध्यो-किं वदामि ? ततस्तेन सुचिरं परितप्योक्तम्-"अयोग्यस्य श्रुतार्थो न दातव्यः" आमे घडे निहत्तं, जहा जलं तं घड विणासेइ । इअ सिद्धंतरहस्सं, अप्पाहारं विणासेइ ॥१॥
इति वचनात् । तैरूचे-किमसम्बद्धं भाषसे ? अपसर दृष्टिपथात् , अहों त्वमपि सङ्कन प्रमाणीकृतोऽसि!। ततस्तेन दीर्घका संसारित्वमङ्गीकृत्योक्तम्-उत्सर्गापवादैरागमः स्थितो, यूयं न जानीत, " एगंतं मिच्छत्तं, जिणाणमाणा अणेगंतं" तैर्दु
टैमानितं तद्वचः सप्रशंसम् । स एकवचनदोषेणानन्तसंसारित्वमुपायं भवं भ्रान्त इति श्रीमहानिशीर्थ यद्यपि प्रवचने उत्सगोपवादावनेकान्तश्च प्रज्ञाप्यन्ते तथापि न सर्वत्र । यदक्तम्-न वि किंचि अणुन्नायं, न वि पडिसिद्धं च | जिणवरिंदेहिं । मुत्तुं मेहुणभावं, न तं विणा रागदोसेहिं ॥१॥ ततश्चेत्थं सूत्रातिक्रमादुन्मार्गप्रकटनं, तत आज्ञाभङ्गः, तस्माच्चाऽनन्तसंसारी सोऽभवत् । अपि च-तेनाचार्येणेत्थं सर्वत्रानेकान्तं वदता श्रोतृणां तेषां चैत्यवासिनां तत्र सन्नि-18 हितानामपरेषां च तथाविधप्रमादप्रसङ्गवृद्धिः कृता चेति। ततस्तदीयैषा देशना मद्येनोपमितेति तृतीयो भङ्गः ३ । केचिच्च
॥८५॥
Jain Education inte
inelibrary.org
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
कलशा यथा मध्ये पिधानेऽपि पयोभृतः, तथा केचिद्गुरवः सम्यग्ज्ञानचारित्रादिगुणभृतोऽथ च तादृग्देशनासौभाग्य-का भाजो यथा श्रीवज्रस्वामिप्रभृतयः, श्रीमदाचार्यसुहस्तिसूरिश्रीबप्पभट्टिसूरिश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रमुखाश्च । एतेष्वाद्यास्त्रयोsप्ययोग्याः, तुरीयभङ्गगता एव गुरवः सेव्याः । सुगुरुयोगाऽभावादिरूपे कारणे चापवादपदेन द्वितीयभङ्गस्था अपि प्राग्गाथोक्तयुक्त्या सेव्या इति तत्त्वम् ।
इतिचतुर्विधकुम्भनिदर्शनाद, गुरुचतुर्विधतामवगत्य भोः ।
भजत शुद्धगिरं सुगुरुं सदा, यदि वुवूर्षत मोहजयश्रियम् ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेऽशे एकादशस्तरङ्गः ॥
CERTOOD
Jain Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर०
00000009
तरंग १२
मुनिसुन्दर
॥ अथ द्वादशस्तरङ्गः॥ सू० वि०
॥ पनरपि निदर्शनान्तरैः श्रीगुरुयोग्यायोग्यत्वमेवाचष्टेसिसुकेलीसर १ रब्बा २, बीअ ३ पढम ४ नवा बहिं अंतो। चउहा असारसारा,(सीसा सवाजीवा ) इति वा पाठः । तह गुण १ वायाइहिं २ गुरुणो ३ ॥१॥ व्याख्या-शिशुकेलिसरो वर्षासु शिशुक्रीडायै यदाधूलिभिः पाल्यादिवन्धेन बध्यते । रव्या प्रसिद्धा, सा चेह पच्यमाना ग्राद्या । द्वितीयोऽर्णवः कालोदसमुद्रः, प्रथमोऽणवश्च जम्बुद्धीपपरिक्षेपी लवणसमुद्रः । गुणवायाइहितिगुणाः सम्यग्ज्ञानादयो गाम्भीर्याद्यश्च वाक्शुद्धदेशनादिरूपा, आदिशब्दात् क्षीरास्रवाक्षीणमहानसिकादिलब्धीनां विशेषातिशयानां च ग्रहः । दृष्टान्तदान्तिकोक्तियोजना सुगमा । भावना त्वियम्-यथा शिशुकेलिसरोऽन्तरसारं वित-1 स्त्यादिप्राप्यतलत्वात, बहिरप्यसारं कल्लोलाधभावात् । तथा केचिद्गुरवोऽन्तरसारास्तादृग्ज्ञानादिगुणरहितत्वाद् का बहिरण्यसारास्तथाविधदेशनाशत्तया लब्ध्यादिभिश्च विकटत्वात् , दृष्टान्ताः प्रतीता इति प्रथमो भङ्गः १ । यथा च! रब्धा पच्यमाना वह्नितापादुच्छलत्तया बहिः कल्लोलवतीव प्रतिभाति, बुडबुडायमानत्वेन तत्ताहगवसरोचितकविगा
थाप्रवन्धादिप्रथनपट्टतया किञ्चिन्मत्रतन्त्रज्योतिषादिगतचमत्कारवत्त्वेन वा बहिःसाराः, ताहरज्ञानादिगुणरहितत्वेना @ पुनरन्तरसाराः, तादृक्पार्थस्थाद्याचार्यवदिति द्वितीयो भङ्गः २ । एते उभयेऽप्ययोग्या एव, शुद्धप्ररूपकत्वे द्वितीयभङ्ग
Jan Education international
For Private
Personal Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
गता गुरवोऽपवादात्ताहक्सुगुरुयोगाद्यभावे प्रागुक्तहेतोः श्रयणीया अपीति । यथा च द्वितीयोऽर्णवः सर्वत्र समावगाहत्वेन सहस्रयोजनगाम्भीर्यः प्रवररत्नपूर्णतलश्चेत्यन्तःसारः, कल्लोलादिवर्जितत्वाद् बहिरसारश्च । लवणोदवर्ज शेषस-1 मुद्रेषु हि पातालकलशाद्यभावेन कल्लालवेलागजिप्रभृतयो न भवन्तीति । तथा केचिद्गुरवः सम्यग्ज्ञानादिगुणवत्स्ये-15 नान्तःसाराः। आत्मैकतारणपरत्वेन देशनादिश्वनादरा इति वहिरसाराश्च, बहिर्लोकानां प्रतिबोधाद्यकरणाद् बहिर्जनेषु महिमप्रसिध्याद्यनवाप्तेश्च । यथा श्रीमदाचार्यमहागिरिसूरयः प्रत्येकबुद्धादयश्चेति तृतीयो भङ्गः । योग्या श्चैते पर स्वात्मैकतारका इति । यथा च प्रथमोऽर्णवस्तथाविधगाम्भीर्यरत्नपूर्णत्वाभ्यामन्तः सारः, कल्लोलवेलागर्जिप्रभृत्याऽऽडम्बरभृत्तया बहिरपि सारश्च । तथा केचिद्गुरवः सम्यग्ज्ञानादिगुणवत्तयाऽन्तःसाराः, देशनाचातुर्यजल्पप्रागल्भ्यक्षी-10 रानवादिलब्धिविद्यामन्त्रतन्त्रयोगादिशक्तिमत्तया बहिरपि साराश्च । श्रीवज्रस्वामिश्रीसिद्धसेनदिवाकरश्रीपादलिप्तगुरुप्रभृतिवत् । स्वपरयोस्तरणतारणसमर्थत्वादेकान्तेनैते योग्या इति चतुर्भङ्गः ४। इति श्रीगुरूनाश्रित्य चतुर्भङ्गी भाविता। श अथैव चतर्भङ्गी शिष्यानण्याश्रित्य भाव्या प्राग्वत् । नवरं दार्शन्तिकोको गुणवागादिभिरित्येतदित्थं व्याख्येयं । लातथाहि-गुणा हार्दभक्तिविनयचातुर्यादयः वागादयो वाड्मनःकाया औपचारिकविनयानुसारिणः, तैर्यथाक्रममन्तः।
सारता बहिःसारता (च) व्याख्येये । तत्रौपचारिकविनयो यथा-अह उवयारिओ पुण, दुविहो विणओ समास ओ होइार पडिरूवजोगजंजण, तहय अणसायणा विणओ ॥१॥ पडिरूवो खलु विणओ, काइअजोगे अ वायमाणसिओ । अहचउविहदुविहो, परवगा तस्सिमा होइ॥२॥ अब्भुटाणं अंजलि, आसगदाणं अभि गहकिई अ।सुस्लूसणअणुगच्छणसंसा
TCCOOCCCCCCCCCCCCCCC
இகதிருருருருரு
-
Jain Education
a
l
For Private Personal Use Only
Jan.jainelibrary.org
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दरहणकाइअट्ठविहो ॥३॥ हिअमिअअफरुसवाई, अणुवीई भासि वाईओ विणओ। अकुसलमणोनिरोहो, कुसलाणमुदीरणं का उपदेशर० सू० वि० चेव ॥४॥ पडिरूवो खलु विणओ, पराणुवित्तीमओ मुणेअबो । अप्पडिरूवो विणओ, नायबो केवलीणं तु ॥ ५॥ तरंग १२
एसो भे परिकहिओ, विणओ पडिरूवलक्खणो तिविहो । बावन्नविहिविहाणं, विति अणासायणाविणयं ॥ ६॥ तित्थHoयरसिद्धकुलगणसंघकिरिअधम्मनाणनाणीणं । आयरियथेरुवकायगणीणं तेरसपयाई ॥७॥ अणसायणा य १ भत्ती
२ वहुमाणो तय वण्णसंजलणा। तित्थयराई तेरस, चउग्गुणा हुँति बावन्ना ॥ ८॥ स्पष्टार्थाः । नवरमभ्युत्थानमागच्छति गच्छति वा दृष्टे गुरावासनमोचनम् , अभिग्रहो गुरुविश्रामणादिनियमः, कृतिादशावर्त्तादिवन्दनम् , शुश्रूषणं | "न पक्खओ न पुरओ, नेव किच्चाण पिछओ" इत्यादिविधिना गुरुवचनश्रवणेच्छा पर्युपासनमित्यर्थः । अनुगमनमागच्छतः प्रत्युद्गमनम् , संसाधनं गच्छतः सम्यगनुगमनं, कुलं नागेन्द्रादि, गुणः कोटिकादिः, क्रियाऽस्ति परलोकोऽस्त्यात्मास्ति च सकलक्कैशलेशाकलङ्कितं मुक्तिपदमित्यादिप्ररूपणात्मिका गृह्यते, धर्मः शुद्धचारित्रात्मकः, ज्ञानं मत्यादि, आचार्योऽनुयोगाचार्यः, गणी गणाचार्यः, आशातना मनोवाकायैरप्रतीपवर्तनं, भक्तिरभ्युत्थानादिरूपा, बहुमानो मानसोऽत्यन्तप्रतिबन्धः, वर्णनं वर्णः श्लाघनं तेन संज्वलना ज्ञानादिगुणोद्दीपना वर्णसंचलना ८। इति श्रीमदुत्तराध्ययनवृत्तौ ।। एवमेव च श्राद्धानप्याश्रित्येयं चतुर्भङ्गी वाच्या । विशेषस्त्वेषः-श्राद्धानां निश्छद्मश्रीदेवगुरुभक्तिश्रीसम्यक्त्वविशेषविरत्यादयो गुणास्तैरन्तःसारता, वागादयः पुनः प्राग्वत्। तत्रादिशब्दात्तीर्थयात्राप्रासादसाधर्मिकोद्धारादिपुण्यकृत्यप्रभुप्रसादपात्रत्वशिष्टलोकप्रमाणभूतत्वादयश्च, तैः पुनर्बहिःसारता ज्ञेया । यद्वा वाक् परान् प्रत्युपदेशरूपा, आदिशब्दा-1
அருOேOOOOOOGாம்
का निरीक
Jan Education inte
For Private
Personal Use Only
ainelibrary.org
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायक्रियाश्च, न ताभिर्बहिःसारत्वमिति । सामान्यतो जीवानप्याश्रित्य प्राग्वदेवासौ चतुर्भङ्गी वाच्या । नवरं तत्र गुणा देवगुरुभक्तिदयादाक्षिण्यगाम्भीर्यधैयाँदार्यविवेकज्ञानदानादयः, वागादयः पुनः प्राग्वदौपचारिकविनयादिपरा लोकोपचारविनयादिविभूपिताश्च, यथार्ह तैर्यथाक्रममन्तर्वहिश्च साराऽसारत्वे भाव्ये । तत्र लोकोपचारविनयो यथा-अब्भुट्ठाणं अंजलिआसणदाणं च अतिहिपूआ य। लोगोवयारविणओ, देवयपूआ य विहवेण ॥ १॥ इतिश्रीउत्तराध्ययनवृत्तौ । लौकिकैरप्युक्तम्-एह्यागच्छ समाविशासनमिदं प्रीतोऽस्मि ते दर्शनात्, का वार्ता पुरि ? दुर्वलोऽसि च कथं ? कस्माच्चिरं दृश्यसे । इत्येवं गृहमागतं प्रणयिनं ये भाषयन्त्यादरात्तेषां युक्तमशङ्कितेन मनसा गन्तुं गृहं सर्वदा ॥१॥ इयमेव चतु
भङ्गी जलदृष्टान्तेन श्रीस्थानाङ्गे प्रत्यपादि । यथा-चत्तारि मेहा पन्नत्ता, तंजहा-गजित्ता नामेगे नो वासित्ता, वासित्ता लानामेगे नो गजित्ता, एगे नो गजित्ता वि नो वासित्ता वि, एगे गजित्ता वि वासित्ता वि । एवमेव चत्तारि पुरिसा वि।का
दृष्टान्ताश्च सर्वत्र यथास्थानं यथार्ह स्वयं योजनीया इति ॥ II गुरुप्रभृतिगोचरां स्थितिमिति स्फुटं भूरिशो, निदर्शननिरूपितामिह निबुध्य नानाविधाम् ।
भवारिविजयश्रिये सुगुरुयोगरङ्गद्गुणोररीकृतिविकस्वरं कुरुत यत्नमुच्चैर्बुधाः !॥१॥
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेशे द्वादशस्तरङ्गः॥
000000000000000000006
-
Jon Education
For Private Personel Use Only
GASjainelibrary.org
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग १३
-
मुनिसुन्दर
॥ अथ त्रयोदशस्तरङ्गः॥ सू० वि०6
॥ पुनः श्रीगुरुयोग्यायोग्यत्वं दृष्टान्तसाम्यान्मुनिश्रावकसामान्यजीवानां चातुर्विध्यं चाह
निंब १ पियालु २ नालियर ३-कयलि ४ फलसन्निहा बंहिं अंतो।
चउहा असारसारा, गुरु १ मुणि २ सावय ३ जिआ ४ हुँति ॥१॥ पदघटना सुगमा, भावना-यथा निम्बफलानि बहिरन्तश्चासाराणि, बहिस्त्वचोऽन्तः कुलिकस्य च तादृक् शुभरसा-! कादिरहितत्वेनासारत्वात् । हेतुभावनाग्रेऽप्येवमेव कार्या । तथा केचिद्गुरवो द्विधाप्यसारा, अन्तर्ज्ञानादिगुणरहितत्वेन बहिस्तु तादृग्देशनासौभाग्यवादादिलब्धिविविधसिद्धिप्रसिद्धिमत्ताविकलत्वेनेति । यथा च प्रियालो राजदनस्य फलानि बहिःसाराणि त्वचस्ताहक्छुभरसत्वात् , अन्तस्त्वसाराणि कुलिकत्वात् । तथा केचिद्गुरवोऽपि बहिःसारास्ताहग्देशनासौभाग्यादिभृत्त्वेन, अन्तः पुनरसारा ज्ञानादिगुणविकलत्वेनेति । एवं यथास्थानमग्रेऽपि हेतुयोजना कार्या । यथा च नालिकेरफलानि बहिरसाराणि उपरि नीरसजटाकरण्टकादिमत्तया, मध्ये तु तादृग्गोलवत्त्वात्साराणि ॥ तथा केचिद्गुर-1100 वोऽपि । किञ्च-यथा कदलीफलानि द्विधापि साराणि, उपरि स्वल्पत्वगन्तरितशुभरसबहुदलत्वेन अन्तः कुलिकादिरहि-
तत्वेन च । तथा केचिद्गरवोऽपि । दृष्टान्ताः स्वयं ज्ञेयाः। पूर्वगाथायां केचिदतिदेशतः प्रतिपादिता इहापि ज्ञेयाश्च । हायोग्यायोग्यत्वभावनाऽपि प्राग्वदिहाप्यवसेयेति ।
ஒருப்பார்கருவி
॥८॥
JainEducation Hap
For Private
Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
ஒரு
अथेयमेव चतुर्भङ्गी मुनीनाश्रित्य वाच्या प्राग्वदेव,नवरं तेषां ज्ञानादिगुणैः श्रीगुर्वाज्ञापरायणत्वान्तर्विनयचातुर्यादिभिश्चान्तःसारता, तत्तत्तपःक्रियानुष्ठानादिभिर्बहिर्विनयादिभिश्च बहिःसारता प्ररूपणीया । ज्ञानादिगुणेष्वन्तर्भावेऽपि विनयस्य पृथक्प्रतिपादनं तस्यैव सर्वगुणमूलत्वप्रतिपादनार्थम् । स च विनयः पूर्वगाथायां प्रथितोऽत्रापि ज्ञेयः । यद्वार ज्ञानदर्शनचारित्रमनोवचनकायलोकोपचारविनयमूलभेदात् सप्तधा। तत्र ज्ञानमाभिनिवोधिकादि तदेव विनयो, ज्ञा-10 नस्य वा विनयो भक्त्यादिकरणं ज्ञानविनयः । उक्तं च-भत्ती तह बहुमाणो, तदित्थाण सम्मभावणया। विहिगहभासोवि य, एसो विणओ जिणाभिहिओ ॥१॥ एवं दर्शनविनयोऽपि दर्शनगुणाधिकानां शुश्रूषणाऽनाशातनारूपो । द्विधा । सक्कारब्भुटाणे, सम्माणासणअभिग्गहो तह य । आसणमणुप्पयाणं, किइकम्मं अंजलिगहो अ॥२॥ इंतस्स
गणच्छणया, ठिअस्स तह पज्जुवासणा भणिया । गच्छंताणुवयणं, एसो सुस्प्लसणाविणओ ॥३॥ इह सत्कारः स्तवनववन्दनादि, अभ्युत्थानं वन्दनार्हस्य दर्शनादेवासनत्य जनं, सन्मानो वस्त्रपात्रादिपूजनं, आसनाभिग्रहः पुनस्तिष्ठत आद-l
रेणासनानयनपूर्वकमुपविशतात्रेति भणनम् , आसनानुप्रदानं त्वासनस्य स्थानात् स्थानान्तरसञ्चारणं, कृतिकर्म द्वाद16 शावर्तवन्दनक, शेषं सष्टम् । उचितक्रियारूपोऽयं दर्शने शुश्रूवणाविनयः, अनाशातनाविनयस्तु अनुचितक्रियानि
वृत्तिरूपः पञ्चदशभेदः । आह च-तित्थयर १ धम्न २ आयरिय ३, वायगे ४ थेर ५ कुल ६ गण ७ संघे ८ संभोगिअ ९ किरिआए १०, मइनाणाईण य १५ तहेव ॥४॥ साम्भोगिका एकसामाचारिकाः क्रियास्ति परलोकोऽस्त्या-1
SSRஇருரு
10000000000000000000000
Jan Education
For Private Personal use only
Sr.jainelibrary.org
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ८९ ॥
999990
त्माऽस्ति च सकलक्लेशलेशाकलङ्कितं मुक्तिपदमित्यादि प्ररूपणात्मिका । अत्र भावना " तीर्थकराणामनाशातनायां वर्त्ति तव्यम् ” इत्येवं सर्वत्र भाव्यम् । चारित्रविनयस्तु सामाइयाइ चरणस्स सद्दहणं १ तहेव काएणं संफासणं २ परुवण ३ मह पुरओ सबसत्ताणं ५ ॥ मनोवचनकायविनयास्तु मनःप्रभृतीनां विनयार्हेषु कुशलप्रवृत्त्यादिरूपाः, लोकानामुपचारो व्यवहारस्तेन स एव वा विनयः सप्तधा, अभ्यासवर्त्तित्वं श्रुताद्यर्थिनाचार्यादेः समीपे आसितव्यम् १ । परच्छन्दोऽनुवर्त्तित्वं पराभिप्रायानुवर्त्तित्वम् २ | कार्यहेतोः श्रुतप्रापणादिकार्यहेतुं कृत्वा श्रुतं प्रापितोऽहमनेनेति हेतोरित्यर्थः, विशेषेण तस्य विनये वर्त्तितव्यम् ३ । कृतप्रतिकृतिता कृते भक्तादिनोपचारे प्रसन्नाः श्रीगुरवः प्रतिकृतिं प्रत्युपकारं श्रीसूत्रादिदानतः करिष्यन्ति, न नाम निर्जरैवेति भक्तादिदाने यतितव्यम् ४ । आर्तगवेषणता आर्त्तस्य दुःखार्तस्य • गवेषण मौषधादेस्तदेवार्तगवेषणता पीडितस्योपकारकरणमित्यर्थः ५ । देशकालज्ञता अवसरज्ञता ६ । सर्वार्थेष्वप्रतिलोमताऽऽनुकूल्यम् ७ । इति पाक्षिकसूत्रवृत्तौ । अत्र च भक्तिबहुमानादिरन्तर्विनयः, सत्कारसन्मानादिः पुनर्वहिर्विनयः । एभिर्ज्ञानाद्यैर्विनयाद्यैश्चान्तर्गुणैः सद्भिरसद्भिश्चान्तः साराऽसारत्वे तपः क्रियाद्यैर्बहिर्विनयाद्यैश्च बहिर्गुणैः सद्भिरसद्भिश्च सारासारत्वे मुनीनाश्रित्य स्वयं भावनीये इति । श्राद्धानप्याश्रित्य सेयं चतुर्भङ्गी कर्तव्या प्राग्वत् । नवरं श्राद्धेषु सम्यक्त्वादिगुणैरन्तःसारता, धनप्रभुमानसुपात्रादिदानशासनप्रभावनादिपुण्यकर्मभिर्वहिर्विनयादिभिश्व बहिःसारत्वं वाच्यम् । सामान्यतो जीवानध्याश्रित्य प्राग्वदेवेयं चतुर्भङ्गी योजनीया । नवरं तत्र देवगुरुभक्तिसत्यसाहसविवेकवि
उपदेशर० तरंग १३
॥ ८९ ॥
Jainelibrary.org
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्याविज्ञानशीलसबुद्धिगाम्भीर्यादिभिरन्तःसारत्वं, समृद्धिजनप्रसिद्धिपात्रादिदानप्रभुमानादिभिर्बहिःसारत्वं चेति सर्वत्र दृष्टान्ता यथार्हमवतारणीया इति ।
इत्यवगत्य वहुविधान् , भङ्गान् गुर्वादिगोचरांश्चतुराः !।
प्रयतध्वमयोग्यपरीहारेण जयश्रिये विमोहस्य ॥ १॥ ॥ इति श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेशे त्रयोदशस्तरङ्गः ॥
DGடுடுகாட்டுகுருருருருருருருருசாகம்
Đọc chữ số các tác
Join Education
For Private
Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ९० ॥
Jain Educatio
90966€
369001
॥ अथ चतुर्दशस्तरङ्गः ॥
॥ निदर्शनान्तरेण पुनर्योग्यायोग्यत्वमाह
फल १ जल २ छाया ३ हिं जुआ ४, इगंदुतिजोगेहि जह वणा अट्ठ ॥
अविहा तह गुरुणो, चरित्तनाणोवएसेहिं ॥ १ ॥
व्याख्या - फलजलच्छायाभिर्यथा वनानि एककद्विकत्रिकयोगैस्त्रयाभावेन चाष्टधा भवन्ति । यतस्त्रयाणां पदानामेककयोगास्त्रयः द्विकयोगास्त्रयः त्रिकयोगश्चैकस्त्रयाणामभावश्चाष्टम इति । तथा चारित्रज्ञानोपदेशैः कृत्वैककद्विक त्रिकयोगैस्त्रयाभावेन चाष्टधा गुरवो भवन्तीति पिण्डार्थः । भावना त्वेवम्-यथा कानिचिद्वनानि केवलं फलयुतानि छायासलिलाभ्यां तु रहितानि यथा फलितं कूष्माण्डीत्रपुष्यादिवल्लीवनं जलाश्रयरहितं तथा केचित् केवलं चारित्रभृतो नतु ज्ञानोपदेशाभ्यां कलिता, माषतुषर्षियवराजर्थ्यादिवत् ते च प्रायः स्वतारका एवेति १ । यथा च कान्यपि वनानि केवलजल कलितानि फलच्छायाभ्यां पुनर्विकलानि, सरोवरादिजलाश्रयान्वितशाल्मल्यादिवनवत्, जलाश्रितबिभीतकादिवनवच्च । बिभीतकच्छायायाः कलहोत्पादकत्वेनानासेव्यत्वान्न च्छायात्वमिति । तथा केचित् केवलं सम्यगागमपरिज्ञानभृतः प्रमादग्रस्तत्वादिना त्यक्तक्रियोपदेशाश्च मथुरामाचार्यवत्, रसादिगौरवनिद्रादिप्रमादपतिताव| स्थश्रीशेलकाचार्यवच्च । ते च स्वं परं च तारयितुं न प्रभवः । तदुक्तम् – जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी न हु
उपदेशर ० तरंग १४
॥ ९० ॥
ww.jainelibrary.org
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. १६
Jain Education Inte
| चंदणस्स । एवं खु नाणी चरणेण हीणो, नाणस्स भागी न हु सुग्गईए ॥ १ ॥ इति २ । कान्यपि वनानि पुनर्यथा केवलं छायोपेतानि, फलजलाभ्यां पुनस्त्यक्तानि, अशोकवनादिवत् । तथा केऽपि केवलोपदेशभृतः, चारित्रेण ज्ञानेन च रहितत्वात्, सर्वथा ज्ञानरहितस्योपदेशकत्वायोगात्तेषां किञ्चिज्ज्ञानवत्त्वेऽपि स्वल्पत्वात्तदविवक्षेति । दृष्टान्तश्चात्र श्रीसम्प्रतिॐ नृपेणाऽनार्यदेशप्रतिबोधार्थ प्रथमप्रहितयतिवेषवण्डादयः, उदयनमन्त्रिनिर्यामकवण्ठस्तथाविधाः पार्श्वस्थादयश्च । एते च 6) शुद्धप्ररूपिणः परतारका भवन्त्यपीति तथाविधे सुगुरुयोगाभावाद्यवसरे निजधर्मरक्षणाद्यर्थे श्रयणीया अपीति । परमगीतार्थस्य शुद्धप्ररूपकत्वं दुस्सम्भवं, गुरुपरतन्त्रस्य तु तद्भवत्यपीति ३ । कानिचिद्वनानि च यथा फलजलाभ्यां विभू* पितानि न तु च्छायया, यथा जलाश्रयाश्रितं त्रपुष्यादिवल्लीवनं बिभीतक वृक्षादिवनं च, तथा केऽपि गुरवश्चारित्रेण ज्ञानेन ॐ च विभूषिताः परं नोपदेशभाजः, प्रत्येकबुद्धादिवद्, जिनकल्पतुलनापर श्री आर्यमहागिरिसूरिवच्च । यद्वा न शुद्धोपदेश
©
दायिनः सावद्याचार्यवत्, ततो विभीतकद्रुवनतुल्यास्ते ४ । अन्यानि पुनर्वनानि यथा जलच्छायोपेतानि न तु फलकलितानि जलाशयोपेताशोकद्रुमादिवत् । तथा केचित् सम्यगा गमावगाहेन ज्ञानोपदेशाभ्यां समन्धिता न तु चारित्रेण यथा ॐ विज्ञश्राद्धप्रश्नित " दोससयमूलजालं, पुवरिसिवज्जिअं जई वंतं । अत्थं वहसि अणत्थं, कीस अणत्थं तवं चरसि ? ॥ १ ॥ 5) इतिगाथाशततमार्थव्याख्यावसरप्रतिबुद्ध कर मुद्रिकादित्यागिशतार्थीतिख्यातिभृच्छ्री सोमप्रभसूरयः प्रमादावस्थायाम् । एते च शुद्धप्ररूपकत्वे प्रागुक्तयुक्तया श्रयणीया अध्यपवादपदे इति ५ । अपराणि पुनर्वनानि यथा फलच्छादोपेतानि न तु जलकलितानि, जलाश्रयरहितसदाफलादिसहकारवनवत् । तथा केचिच्चारित्रोपदेशाभ्यां करिता गुरवो न तु ज्ञानेन, उत्सा
9009953
jainelibrary.org
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर शारकल्पिकाचार्यवत् । तथाहि-कस्मिंश्चिद्गच्छे गुरुभिः स्वायुःपर्यन्तमवगत्य कश्चिच्छिष्योऽनधीतेऽप्यागमे उत्सारकल्पाला उपदेशर सू०वि० का कृत्वाऽनूचानपदे स्थापितः । ततः प्राप्तप्रतिष्ठः स आगमादिशास्त्राध्ययने प्रमाद्यभूत् । ततोऽनधिगतश्रुतार्थोऽपि गुरु
तरंग १४ ॥९ ॥
महिना सर्वत्र ख्याति प्राप्तवान् । अन्यदा विहरन् पृथ्वीतिलकपुरे प्राप । श्राद्धैः प्रौढः प्रवेशमहो व्यधीयत तथा यथा तेषां भृशं महिमप्रसिद्धिरभूत् शासनोन्नतिश्च । तत्र पुरे प्राग जैनाचार्यः परवादिनो नृपसभेऽनेकशः पराभूताः। ते च तदानीं पुनस्तस्याचार्यस्य तथाविधामुन्नतिं वीक्ष्येालवः प्रागजितत्वेन पुनः स्वमहत्त्वक्षतिभीरवस्तस्य शास्त्रपरिज्ञानपरीक्षा चिकीर्षवः स्ववर्गीयमेकं श्राद्धविधि लब्धपूर्विणं तस्य पार्थे प्रैषुः । स च विधिवद्गुरु सेवमानोऽन्यदामाक्षीत्भगवन् ! पुद्गलस्य कतीन्द्रियाणीति । ततः स सूरिरलब्धश्रुतार्थश्चिरं विमृश्य प्राक् क्वचिच्छ्रुतं 'पुद्गलः समयेन लोकान्तं यावद्याति' इत्यस्मात् । ततश्च पञ्चेन्द्रियं विना कथमेतावती शक्तिरिति स्वहृदि निधाय तं प्रत्युत्तीर्णवान्-भद्र। 'पुद्गलः पश्चेन्द्रिय' इति । ततः स्वसमयेऽप्येतस्य परिज्ञानं नास्ति, परमतादिपरिज्ञानं पुनः क्वेत्येवं विचार्य लब्धतज्ज्ञानपारस्तवादिभिनृपसभेस पराबभूवे । जाता च महती श्रीजिनमतस्यापभ्राजना, मिथ्यात्वस्य चोत्सपेणा, बहूनां धमेहा| निश्च । ततः रात्रौ सडेन स दूरतरं विहारित इति श्रीकल्पवृत्तौ । एवंविधा गुरवश्चारित्रभृतोऽप्युपदेशपरा अपि च तादृगज्ञानविकलत्वादुत्सूत्रमपि प्ररूपयन्तीति स्वाश्रितान् भवाब्धौ प्रत्युत मजयन्ति, उत्सूत्रभाषणात् स्वं च । तदुक्तम्-जं जयइ अगीयत्थो, जंच अगीयत्थनिस्सिओ जयइ । वट्टावेइ अ गच्छं, अणंतसंसारिओ होइ ॥१॥ किञ्च
॥ ९१ ।। नाणाहिओ वरतरं, हीणोवि हु पवयणं पभावितो। न य दुक्करं करितो, सुख वि अप्पागमो पुरिसो॥१॥ अपिच-अ-16
- Là 1 at my liên
பார்ாாாாாாடு ஒசேது
इति । ततः स्वसमयेऽत्वाच महती श्रीजिनमतस्यापञ्चविधा पुरवश्चा
hệ Hướng Tới
Jain Education Internationa
For Private & Personel Use Only
M
ainelibrary.org
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
1000000
बहुश्रुतस्य बहुश्रुतगुरुनिरपेक्षस्य धर्मदेशनापि कर्तुं न कल्पते । यदुक्तम्-किं इत्तो कहयरं, सम्म अणहिगयसमय10 सब्भावो । अन्नं कुदेसणाए, कट्ठयरागंमि पाडेइ ॥१॥ बहुश्रुतगुरुसमीपे निश्चितं धर्मविचारादि पुनरुपदिशतामबहु
श्रुतानामपि बहुश्रुतपर्युपासिनां देशनाधिकारोऽपि सम्भाव्यते इति षष्ठः प्रकारः ६ । कान्यपि वनानि पुनर्यथा फलजलच्छायाभिरामाणि, तादृग्जलाशयोपेतसदाफलसहकारवनवत् । तथा केचिद्गुरवश्चारित्रज्ञानोपदेशैस्त्रिभिरपि निर्निभं सौभाग्यं भजन्ति, श्रीवज्रस्वाम्यादिवत् । अत्र यथा तरूणां सारता फलेन तथा गुरूणां सारता चारित्रेणेति फलेनोपमितं चारित्रम् । यथा च फलस्याप्युद्दमो दुमेषु जलप्रभवः तथा जीवेषु चारित्रलाभोऽपि ज्ञानपूर्वक एव । तथा |चागमः-"पढमं नाणं तओ दया" इत्यादि । यद्वा फललाभेऽपि यथा जना जलं विना सीदन्त्येव, तथा चारित्रलाभेऽपि
जीवाः सम्यग्ज्ञानं विना चारित्रस्य पदे पदे कलुषीकरणात्सीदन्तीति जलेनोपमितं सम्यग्ज्ञानम् । तच्चेह प्रस्तावादहुश्रुता|वगाहरूपं ग्राह्यम्, अबहुश्रुतस्योत्सर्गापवादाद्यनभिज्ञत्वेन पदे पदे स्खलनसम्भवात् । तदुक्तम्-अप्पागमो किलिस्सइ, जइ वि करेइ अइदुकरं तु तवं । सुंदरबुद्धीइ कयं, बहुयंपि न सुंदर होइ॥१॥ किञ्च-अबहुस्सुओ तवस्सी, विहरिउ
कामो अजाणिऊण पहं । अवराहपयसयाई, काऊण वि जो न याणेइ ॥२॥ इति । यथा च तरूणां छाया बहुपथभ्रहमश्रान्तानां विश्रमार्थमागतानां पथिकानां तापादिशान्तिशैत्यसुखानन्दहेतुः, तथा दुरन्तभवाटवीबम्भ्रमणखिन्नानां
कषायदवानलदवथुव्यथितानां भव्यानां मनोविश्रामार्थमागतानां सद्गुरुप्रणीता सम्यग्धर्मदेशना भवभ्रमणजश्रमतापाद्युपशान्ति सम्यक्त्वादिपरिणामरूपं परं शैत्यं विषयादितृष्णाद्युपशमं परानन्दसुखं च पुष्यतीति च्छाययोपमितेति ।
000000
0
0000
JanEducation idol
For Private Personal use only
hainelibrary.org
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग १४
मुनिसुन्दरकानिचिद्वनानि पुनर्यथा फलच्छायाभिर्विरहितानि स्युः, जलाश्रयरहितकरीरादिवनवत् तथाविधधत्तूरकार्कादिवनवद्वा । सू० वि०करीरादिषु कानिचित् फलानि स्युः परं न तथार्हाणीति तदविवक्षेति । तथा केचिद्गुरवश्चारित्रज्ञानोपदेशैस्त्रिभिरपि
विकलाः परतीर्थिकर्षिवत् । तेषां मिथ्यात्वव्यामूढत्वेन तत्तपसां तदीयवेदादिशास्त्राणां तद्धर्मोपदेशानां च चारित्रज्ञानो-100 ॥९२॥
पदेशत्वायोगादिति ८ । एतेषु चाष्टसु भेदेषु सप्तमो भङ्गः शुद्धः परे त्वशुद्धाः, तेष्वपि सम्यग्ज्ञानशुद्धोपदेशकत्वाभ्यां कलिता भेदाः कारणविशेषेणापवादत आचरणीया अपि, न तु मुख्यवृत्त्या । यदुक्तम्-चारित्रेण विहीनः, श्रुतवानपि नोपजीव्यते सद्भिः । निर्मलजलपरिपूर्णः, कुलजैश्चण्डालकूप इव ॥ १ ॥ इति तत्त्वम् ।
इति विविधनिदर्शनैर्निबुध्य, प्रकटतरं गुरुगोचरं विचारम् ।
भवरिपुविजयश्रिये यतध्वं, गुरुवरयोगमवाप्य सद्विवेकाः ॥१॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेऽशे चतुर्दशस्तरङ्गः॥
0000000000000000000000
தவயோதிகருகருகா
|॥१२॥
Jan Educaton Internationa
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education In
॥ अथ पञ्चदशस्तरङ्गः ॥ अथ नगनिदर्शनेन गुरुस्वरूपं निरूपयति
जल १ फल २ च्छाया ३ तित्थ ४ पिणआ नगा सोल जह तहा गुरुणो ।
इगदुतिचउजोगेहिं, सुअ १ चरणु २ वएस ३ इसएहिं ॥ १ ॥
पघटना प्राग्वत्, नवरं तीर्थ समहिमश्रीजिनप्रासादादिरूपं श्रुतादीन्यत्र पदानि चत्वारि, चतुर्णा च प्रस्तारे षोडश रूपाणि स्युः । तत्र चतुष्कयोग एकः, त्रिकयोगाश्चत्वारः, द्विकयोगाः षट्, एककयोगाश्चत्वारः, चतुष्टयाभावश्च षोडश इति । अथैतद्भाव्यते पश्चानुपूर्व्या-यथा च केचिन्नगा जलेन फलेन च्छायया तीर्थैश्च विरहिता इत्यतो निजाश्रितानां केवलक्लेशप्रदाः स्युः, तथा केचिद्गुरवः श्रुतेन चारित्रेणोपदेशेनातिशयैश्च विरहिताः स्वाश्रितानां तारणासमर्थत्वेन कुमार्गोपदेशनात् प्रत्युत भवान्धौ निमज्जकत्वेन च क्लेशैकफलदायिनो बौद्धशैवादिदर्शनिवत् । यतस्तेषामागमा न श्रुतमसर्वज्ञ प्रणीतत्वाद्युक्त्तयक्षमत्वाच्च । तत्प्रणेतॄणाम सर्वज्ञत्वं च रागद्वेषादिमत्त्वात् सिद्धमेव । तत्प्रणीतागमेष्वपि च यत्कि श्चियुक्तियुक्तं दृश्यते तत्सर्व जिनागमसमुद्रस्यैव पृषताः । तदुक्तं श्रीजिनधर्मावात्यनन्तरं लब्धजैन शैवादिसकलदर्शनसमय स्वरूपेण धनपाल पण्डितेन श्रीऋषभदेवस्तुतौ – “पावंति जसं असमंजसा वि, वयणेहिं जेहि परसमया । तुह समयॐ महोअहिणो, ते मंदा बिंदुनिस्संदा ॥ १ ॥ " न च तेषां चारित्रोपदेशौ सम्यग्ज्ञानमूलत्वात्तयोः, नाप्यतिशयास्तेषां तदीया
999996000
ainelibrary.org
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥ ९३ ॥
उपदेशर तरंग १५
POO
तिशयानां मिथ्यात्वोत्सर्पणकपरत्वेन सम्यग्धर्मस्य विघ्नभूतत्वेनातिशयत्वायोगात्, ततस्तेषां श्रुतादिविफलतेति । एवमग्रेऽपि यथाहै भावना कार्या १॥ केऽपि गिरयः पुनर्यथा जलभृतस्तथाविधसरोवरादिमत्त्वात् , न तु फलादित्रयधारिणः। तथा केचिद्गुरवः सम्यक्छुतभृतः केवलं, न तु चारित्रादित्रयभृतः, प्रमादावस्थश्रीशेलकाचार्यवत् । यद्वोपदेशाभावोऽशुद्धप्ररूपकत्वेनापि, ततो ये बहुश्रुता अप्युत्सूत्रप्ररूपका भ्रष्टचारित्राश्च तेऽप्यत्र भङ्गे ज्ञेयाः २। केचिच्च यथा फलभृतः कूष्माण्ड्यादिवल्लीवनमण्डितत्वात् न तु जलादित्रयभृतः, तथा केचिच्चारित्रिणः परं न श्रुतज्ञानादित्रयभृतो माषतुषादिवत् ३ । अन्ये तु यथा च्छायोपेताश्छायातरुभिरशोकाद्यैरलङ्कतत्वात् न तु जलादित्रयधारिणः, तथा केऽप्युपदेशान्विता न तु श्रुतज्ञानादित्रयास्पदम्, अङ्गारमईकाचार्यवत् । तस्य मिथ्याक्त्वेन तदधीतस्य श्रुतत्वायोगात्तक्रियायाश्चारित्रत्यायोगाच्चेति ४ । अन्ये पुनः शिखरिणस्तीर्थेन विभूषिताः परं न जलादित्रयधारिणः, तथा केऽपि गुरवोऽतिशयैः कैश्चिदलता न तु श्रुतादित्रयभृतः श्रीयशोभद्रसूरिशिष्यबलभद्राभिधक्षुलवत् । तत्कथा यथा-पल्लीपुर्या श्रीयशोभद्रसूरेराचार्यपदावसरे यावज्जीवमष्टाभिः कवलैराचाम्लं विधेयमित्यभिग्रहं स्वीकृतपूर्विणोऽन्यदा वपुश्चिन्तायै व्रजतो वर्षागमे सूर्यभवनान्तःप्राप्तस्य तपःप्रभावात् सूर्यः प्रत्यक्षीभूय वरं वृणुष्वेत्युक्तावनिच्छतः स्वोपाश्रयप्राप्तस्य विप्ररूपेण बलात् सर्वजीवावलोकनाञ्जनकुम्पिकां दिव्यां पुस्तिकां चार्पयत् । सूरेः पुस्तिकावाचनादेवाम्नायाः पठिताः सिद्धा जाताः। तत "एता विद्याः पाश्चात्यानामयोग्या" इति विमृश्य बलभद्रमुनिमाकार्य पुस्तिकेयं न च्छोट्येति दृढमुक्त्वा तद्धस्तेन तां सूर्यालये सूरयस्तेऽमोचयन् । बलभद्रेण तु गुरुनिषिद्धेनापि पुस्तिका च्छोटिता, आम्नायपत्रत्रयं कर्षितम् ।
POOOOOOOOOOOOOOOOOO
N GOOGO
॥१३॥
Jain Education
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
-000
अन्यदा बहिर्भूमौ गतेषु गुरुयु परीक्षायै च्छगीपुरीपलिण्डिका मीलयित्वा च्छगीविद्यां न्यस्तवीत् । सद्यः सर्वास्ताग्छाग्यो जाताः । तावत्तत्र प्राप्ता गुरवस्तथा वीक्ष्योपालम्भयंस्तम् । ततो जीवरक्षानिमित्तं छगीवृन्दयुतं तं मुक्त्वा तद्रक्षायै उपदिश्य च स्थानान्तरे व्यहाईः। ततो बलभद्रो गिरिगुहास्थोऽव्यक्तवेषधारी च्छगीवृन्दमौषधीचारयंस्तत्पुरीषेण होम करोति । क्रमाद्बह्वयो विद्याः सिद्धाः । अन्यदा श्रीरैवतगिरितीर्थ बौद्धैरध्यष्टायि । तत्र नृपो राज्ञी च बौद्धैः स्वोपासकी-12 कृते । श्वेताम्बरास्तत्र तीर्थे प्रवेशं न लभन्ते । एकदा श्वेताम्बरसङ्घाश्चतुरशीतिमिलिताः, परं बौद्धीभूय देवा वन्द्या इति राजाज्ञया खिन्नाः पात्रेऽम्बामवतार्याऽप्राक्षुः५।सोचे-तीर्थ बौद्धव्यन्तरै रुद्धं ततः साहाय्यकरं विना मया किमपि न चलति । यदि वलभद्रं मुनिमानयत तदा तीर्थ वलते । ततः सङ्घपतिभिरौष्ट्रिकैराहूतः स मुनिर्गगनाध्वना तत्रागात् । विद्याबलेन सङ्घ परितोऽग्निप्राकारं तत्परितो जलभृत्खातिकां च विधाय राजसभां गत्वा राज्ञः पार्थे तीर्थनत्यनुमति ययाचे । बौद्धीभूयैव तीर्थ वन्दध्वं नान्यथेति नृपेणोक्ते तस्य वपुष्यक्षताच्छोटनादिना वेदनामुत्पाद्य गतः सङ्घमध्ये, ततो रुष्टेन राज्ञा सेनानीस्तं ससझं हन्तुं प्रहितः । स च तमग्निप्राकारं प्रेक्ष्य भीतो मुनिं प्रसादयामास । आहच–'मुने राजानं मा रोषयेत्यादि । ततो मुनिः स्वमतिशयं दर्शयितुं मन्त्रिणं प्राह-मद्दलं पश्य, ततो रक्तकणवीरकम्बां संहारेण भ्रमयित्वा सर्वाणि तरुशिरांस्यपातयद्भुवि । मन्त्रिणोचे-मूषकोऽपि ढङ्कनिकापातने शक्तः नतूद्धरणे, ततः श्वेतकणवीरकम्बया सध्या भ्रमितया तानि स्वस्थाने योजितवान् । तद्वीक्ष्य चमत्कृतेन मन्त्रिणा विज्ञप्तो राजा तत्सामर्थ्यम् । ततः स भीतो मुनिवचसा जिनधर्म प्रपन्नः । एवं तीर्थं वालितं, शासनस्य प्रभावनां चक्रे, प्रत्यनीकनिरासश्च तेनेति
COGG300GOGGO1O0oOOOGO
0
000-0
Jain Educati
o
nal
For Private & Personel Use Only
COww.jainelibrary.org
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ९४ ॥
Jain Education
906
बलभद्रमुनिकथा । यथैष वलभद्रमुनिरबहुश्रुतोऽपि चारित्रोपदेशाभ्यां विरहितोऽपि चातिशयवानभूत्तथाऽन्येऽपि केचि - दतिशयवन्तो हि शासनस्य प्रभावकत्वेन चारित्रादिरहिता अपि स्वस्य परस्यापि च तारका भवन्तीति अतिशयास्तीर्थेनोपमिताः । श्रुतादीना जलाद्युपमितिहेतुस्तु प्राच्यगाथाव्याख्यायां भावित इति । जलफलयुक्ताद्रिवत् पुनः केऽपि गुरवः सम्यक्श्रुतचारित्राभ्यामन्विताः, नोपदेशेनातिशयैश्च अशुद्ध प्ररूपकत्वावस्थसावद्याचार्यवत् ६ । जलच्छायाकलितशैलवत्केऽपि च श्रुतोपदेशद्वयधारिणः शतार्थिश्री सोमप्रभाचार्यवत् ७ । अन्ये पुनर्जलतीर्थालङ्कृताचलवत् श्रुतेनातिशयैश्चालङ्कृता नेतराभ्यां निदानं यथार्ह स्वयं ज्ञेयम् ८ । यथा केsपि गिरयः फलच्छायाभ्यां शोभिता नत्वितराभ्यां | तथा केऽपि गुरवश्चारित्रोपदेशाभ्यामेव विभूषिताः, न ज्ञानातिशयाभ्यां प्रागुक्तोत्सारकल्पिकाचार्यवत् ९ । यथा पुनः केsपि गिरयः फलतीर्थाभ्यां सुभगा नापराभ्यां तथा केsपि गुरवश्चारित्रेणातिशयैश्चालङ्कृताः, न श्रुतोपदेशाभ्यां, वार्द्धप्रव्रजितोग्रविविधाभिग्रहादितपस्तपन चमत्कृतगुणाकृष्टसुरसेव्यमानश्रीयशोभद्रसूरिशिष्यक्षमर्षिवत् श्री हेमसूरिशिष्ययशश्चन्द्रगणिवच्च । तत्सम्बन्धो यथा— श्रीआम्र भटमन्त्रिणा स्वपितुरुदयनमन्त्रिणः श्रेयसे भृगुकच्छे श्रीशकुनिकाविहारोद्धारे निर्मापिते श्रीहेमसूरिपार्श्वात् सविस्तारं प्रतिष्ठोत्सवे च कारिते श्रीकुमारपालनृपे श्रीहेमचन्द्रगुरौ पत्तनादिस| द्वेषु च स्वस्थानं प्राप्तेषु भृगुपुरस्थानस्याभ्रभटमन्त्रिणः कश्चिद्विषयो देवीदोषोऽभूत् । तत्परिचारकजनैः सद्यः श्रीहेमचॐ न्द्रगुरूणां तत्स्वरूपविज्ञप्तिलेखः प्रहितः । तस्मात्तत्स्वरूपं ज्ञात्वा श्रीगुरवो यशश्चन्द्रगणिना सह प्रदोषसमये गगनगत्या भृगुपुरं प्राप्ताः । प्रतिष्ठासमये भोगवल्याद्यदानरुष्टा सैन्धवादिदेवीरनुनेतुं कायोत्सर्गमकार्षुः । ताभिर्देवीभिरवगणना
3000000004
उपदेशर० तरंग १५
॥ ९४ ॥
w.jainelibrary.org
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
पOOOOD40000000000000000
स्पदं नीयमानान् गुरून् दृष्ट्वा यशश्चन्द्रगणिरुदूखले शालितण्डुलान् प्रक्षिप्य मुशलप्रहारान् ददे । प्रथमप्रहारे देवीनां प्रसादप्रकम्पः, द्वितीयप्रहारे देवीमूर्तय एव स्वस्थानादुत्पत्य वज्रपाणिवज्रप्रहारेभ्यो रक्ष रक्षेत्युच्चरन्त्यो गुरोश्चरणयोर्नि पेतुः। इत्थं यशश्चन्द्रगणिना मिथ्यादृग्व्यन्तराणां दोषे निरस्ते श्रीआमभटमन्त्री निरामयो जातश्चिरं विविधैर्धर्मकर्मभिजिनमतमुद्योतयामासेति । स एष यशश्चन्द्रतपोधनो बहुश्रुततत्त्वोपदेशाभ्यां रहितश्चारित्रातिशयाभ्यां सहितश्चेति १०।।
अन्ये च गिरयो यथा च्छायावृक्षैस्तीथैश्चान्विता नेतराभ्यां तथा केऽपि गुरवः सदुपदेशेनातिशयैश्च शोभिता नेतरा-| काभ्याम् ११ । इति द्विकयोगाः षट् । । अथ त्रिकयोगाश्चत्वारस्तत्र केचन नगा जलेन फलैश्छायाभिश्चान्विताः, तथा केऽपि गुरवः श्रुतेन चारित्रेणोपदेशेन। च सुभगम्भविष्णवः १२ । यथा च गिरयो जलेन फलैस्तीर्थश्चालङ्कृता न च्छायया तथा केचिद्गुरवः श्रुतं चारित्रमतिशयांश्च धारयन्ति नोपदेशमिति १३ । केऽपि च नगा यथा जलच्छायातीथैरलङ्कृता न तु फलैस्तथा केचिन्मुनयः श्रुतेनोपदेशेनातिशयैश्चान्विताः स्युनतु चारित्रेणेति १४ । परे च गिरयो यथा फलच्छायातीर्थैरभिरामा न तु जलेन तथा 21 मुनयोऽपि केचिच्चारित्रोपदेशातिशयैर्विभूषिता न पुनः श्रुतेन १५ । दृष्टान्ता यथास्थानं स्वयमभ्यूह्याः । केचिन्नगाः पुनर्यथा जलेन च्छायावृक्षैः फलवृक्षः समहिमतीर्थेश्च प्रथितकीर्तयो यथा श्रीरैवतार्बुदाचलादयः, तथा केऽपि सुगुरवः श्रुतचारित्रोपदेशातिशयैश्चतुभिरपि जिनप्रवचनस्य प्रभावका भवन्ति, श्रीपादलिप्तसूरियशोभद्रसूरिप्रभृतिवत् १६ । एषु
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
PMainelibrary.org
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरग १५
मुनिसुन्दर शाच पोडशसु भङ्गेषु द्वादशषोडशौ भङ्गो शुद्धौ, अपरेऽपि च केचिदपवादपदे श्रयणीया अपि, परमबहुश्रुताशुद्धप्ररूपकासू०वि० न्वितभङ्गास्त्याज्या एवेतितत्त्वम् । ॥ ९५॥
भेदानितिश्रीगुरुगोचरान् बहून्, निबुध्य शैलादिनिदर्शनैर्बुधाः !।
सदाऽऽद्रियध्वं सुगुरून् यथोत्तरं, गुणस्पृशो मोहरिपोर्जयश्रिये ॥१॥ ॥ इति श्रीतपागच्छाधिपश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेऽशे पञ्चदशस्तरङ्गः॥
DORGOESOOOOOOOOOO
॥९५॥
Jain Education in
G!!
For Private & Personel Use Only
HOKainelibrary.org
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
666696
॥ अथ षोडशस्तरङ्गः ॥ पुनर्भङ्गयन्तरेण श्रीगुरुयोग्यत्वादि प्ररूपयतिकीडय १ खज्जोआ २ घड ३ गिह ४ गिरि ५ दीवयगहिं ६ दु ७ सूरा ८ भा । सपरप्पबहुपयासा, नाणाइहिँ अइहा गुरुणो ॥ १॥
व्याख्या - ज्ञानादिभिर्ज्ञानमहिमक्रियादिगुणप्रभाभिः स्वस्य परेषां चाल्पो बहुश्च प्रकाशो येभ्यस्ते स्वपराल्पबहुप्र - काशाः कलौ कीटादिसदृशा अष्टधा गुरवो भवन्तीति संटङ्कः । तत्र कीटकः सामान्योक्तावपि भृङ्गारिकेति प्रसिद्धञ्चाकचिक्यवदेहावयवो गृह्यते । स यथा कीटत्वाविशेषेऽपि कीटकान्तरेभ्यश्चाकचिक्य भृत्तयैवाधिकः, न तु तमसि स्वदेह| स्यापि प्रकाशकः; तथा केचिज्ज्ञानादिविशेषप्रभोज्झिता अपि स्वपरिवारे आसनाद्याडम्बरमात्राभिज्ञा नतु स्वस्यापि तत्त्वाववोधप्रकाशं कुर्वते १ । यथा खद्योताः स्वदेहमात्रप्रकाशकरुचोऽल्पगगनगमन क्रियास्तमस्स्वेव द्योतन्ते, तथा केचि - २ दल्पज्ञानादिभृत्तया स्वकीयपरिवारमात्रलब्धप्रसिद्धयोऽल्पसंयमक्रिया अज्ञानतिमिराप्लुतदृष्टिषु मुग्धेष्वेव दीप्यन्ते; ॐ स्वस्यापि तत्त्वावबोधप्रकाशमल्पमेव कुर्वते; परेषां तु तत्त्वावबोधप्रकाशं कर्तुं न प्रभविष्णव इति २ । यथा घटप्रदीपो © बहुनिर्मलप्रभाभरः परं घटान्तरेव प्रकाशयति, तथा केचिन्निर्मलज्ञानादिगुणप्रभाभृतोऽपि स्वहृदयमेवोद्योतयन्ते न तु | परेषामर्थप्रकाशका व्याख्यादिलब्धिवैकल्येनेति ३ । यथा गृहदीपः स्फुटतरप्रभः स्वं गृहमध्ये स्थितं पदार्थराशिं च
600990639000006
de ww.jainelibrary.org
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर प्रकाशयति तत्रस्थं जनं क्रियाकाण्डे प्रवर्तयति च न तु बहिः स्थितं, तथा केचिन्मुनयः स्फुटतरज्ञानादिगुणप्रभाः स्वर- उपदेशर० सू०वि०मध्य एव स्वं तत्त्वावबोधप्रकाशभासुरं प्रकटयन्ति परेभ्यो धर्माधर्माद्यर्थप्रकाशं च कुर्वन्ति धर्म कर्मसु प्रवृत्तिं च, न तरंग १६
तु परवर्गादौ, तथाविधगृहभित्त्यादिसमज्ञानावरणादिहेतुकप्रागल्भ्याययोगादिति स्वपरयोरल्पप्रकाशाः ४ । गिरिप्रदीपोका गिरेः शिखरे ताहक्प्रौढदीपवर्तिप्रभृतियोगेन निर्मितो दीपः पुनयेथा पूर्वस्मादधिकतरप्रभो बहुयोजनान्यपि यावत प्रकाशयति परेभ्यो बर्थप्रकाशं च करोति, तथा केऽपि गुरवो विशिष्टज्ञानक्रियादिगुणप्रभाभिः स्वगणे परगणाटिपचार प्रसिद्धिं विभ्रति, स्वशिष्येभ्यः प्रतीच्छकेभ्यश्चागमार्थप्रकाशका, बहूनां भव्यानां धर्ममार्गप्रकाशनेन धर्मक्रियाप्रवृत्तिहे-16 तवश्चेति स्वपरबहुप्रकाशा इति ५ । ग्रहाः शुक्रादयस्ते यथा विशिष्य प्रकाशात्मतया सचराचरे जगति ज्ञायन्ते, परमर्थमशेष ध्यामलं प्रकाशयन्ति ततश्च तत्तत्क्रियाप्रवर्तका अपि तथा न स्युः, तथा केऽपि गुरवो निर्मलक्रियादिगुणप्रभाभिः सचराचरे जगति ख्यातिभृतः परं बह्वागमसन्देहध्वान्ता अस्पष्टागमार्थपरिज्ञानप्रकाशाश्च । तत एव परेषां न तथा धर्मकर्मप्रवर्तकाः पूर्वेभ्यः पुनरधिकगुणप्रकाशाः ६ । केचिद्गुरवः पुनश्चन्द्रवत् स्वपरपज्ञेषु शीतलाप्यायकप्रकृतयो गोविलासजगतोऽपि मिथ्यात्वकषायादितापापहारिणो दिङमण्डलप्रसृत्वरनिर्मलकीर्तिकौमुदीभरा विबुधेभ्योऽधिकममृतदानचणाः |स्वल्पसंशयतमसः स्फुटतरागमार्थप्रदर्शिनश्च दुष्पमानिशायां धर्मोद्योतकारिणो ग्रहसमापरसूरिष्वधिकतरं दीप्यन्ते । तत एव बहुभव्यजनं यथोचितधर्मक्रियासु प्रवर्त्तयन्ति चेति बहुतरप्रकाशाः ७। सहस्रकरवञ्च केऽपि गुरवो निर्मलतमसकलागमार्थपरिज्ञानप्रकाशा दूरनिरस्ताशेषसंशयध्वान्ता मिथ्यादृष्टिमहोलूकदर्शनानि प्रमीलयन्तः प्रबलप्रवादिग्रह
ஓஓஓருருருருருருருருரு.GOOG
000000000
Jain Education
a
l
For Private Personal Use Only
w
.jainelibrary.org
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. १७
000
©
CO
चक्रोद्यात्तेजः सर्वस्वापहारिणो जिनशासनगगनं द्योतयन्ते सम्यक्क्रियाप्रवृत्तिहेतव इति स्वपरवहुतमप्रकाशाः ८ । यथास्थानं यथार्ह निदर्शनानि च योज्यानीति उत्तरोत्तरगुरुगण सेवायै च यतनीयम् । चन्द्रसूर्यसमा गुरवः पुनरेकान्तेन योग्याः ॥
Jain Educational
इत्युत्तरोत्तरगुणान् सुगुरून्निशम्य, विश्वेऽखिलोत्तमगुणान् भज तान् शिवेच्छो ! । येनाचिराद्वरयतेऽनवमा भवन्तं, बाह्यान्तरारिनिकरस्य रयाज्जयश्रीः ॥ १ ॥
॥ इति तपागच्छाधिपश्रीदेवसुन्दरसूरि - श्रीज्ञानसागरसूरिशिष्य - श्रीसोमसुन्दरसूरिपट्टालङ्कारश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे द्वितीयेऽंशे गुरुयोग्यायोग्यत्वविचारे षोडशस्तरङ्गः ॥
॥ सम्पूर्णोऽयं द्वितीयोऽंशः ॥
9666666666600090050
w.jainelibrary.org
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग १
मुनिसुन्दर
अथ तृतीयेऽशेप्रथमस्तरङ्गः सू०वि०
जुग्गपासेत्ति गतं सो पुण जुग्गो इति तृतीयं द्वारं विवुवूपुराह॥९७॥
जयसिरिवंछिअसुहए अणिहहरणे तिवग्गसारंमि । इहपरलोगहिअत्थं, सम्मं धम्ममि उजमह ॥१॥ सो पुण जणेइ भावाणुसारओ निम्मिअं फलं इटं। पावं चाणि?फलं, चउहा बालाइदिटुंता ॥२॥
तद्यथा-बालंधेयरजरिजुवभक्खियएरंडइक्खुदंडरसा। सहसुहअणुबहतरतमफलया इअ मिच्छजिणधम्मा ॥३॥
इय पावविरइगुणा इति वा पाठः॥ व्याख्या-बालः शिशुस्तथा अन्धावितरौ सजदृशौ च यौ जरियुवानी जरत्तरुणौ तैर्भक्षिता दण्डशब्दस्य रसश-| शब्दस्य च एरण्डेक्षुपदयोः प्रत्येक योजनात् एरण्डदण्डइक्षुदण्डएरण्डरसेक्षुरसश्च यथाशब्दस्य गम्यमानत्वाद्यथा क्रमा
दल्प १ बहु २ बहुतर ३ बहुतम ४ फलदाः पित्तातिरेकपित्तोपशमफल कारिणो भवन्त्येवं मिथ्यात्वं जिनधर्मश्च सम्यक्त्वादिरूपः पाठान्तरग्रहणात् पापमारम्भादि विरतिगुणाश्च प्रत्येकं भावादिविशेषवशाच्चतुर्द्धा शुभाशुभफलदा भवन्ति इत्यक्षरार्थः । भावना त्वेवम्-यथा कश्चिद्वालो बालकान्तराणि इक्षुदण्डान् भक्षयन्ति दृष्ट्वा 'दृष्टश्रद्धालुर्बालको जनः'
0090090000000
000000000000
॥ ९७॥
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
www.alinelibrary.org
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
@
@@
@
@
इतिन्यायाजातेक्षुभक्षणश्रद्धः स्निग्धमातृधिया विमातरमिक्षुदण्डं ययाचे, तया निषिद्धोऽपि न विरमति । ततस्तया तत्कदाग्रहोद्वेजितया इक्षुदण्डस्यासन्नस्याभावात्तस्मिन् विशिष्य स्नेहाभावेन विशेषोपक्रमाकरणाच्च तद्विप्रतारणार्थ पश्चादोकस्तटस्थैरण्डेभ्य एरण्डखण्डमेकमादाय तस्यार्पितं, स च तत् किञ्चिच्चर्वयित्या चापलाद्भक्ष्यान्तरलाभे प्रौज्झत् । तच्चर्वणोद्भवश्च तस्य तापोऽपि स्वल्प एव भवति । स च स्वयं स्वल्पशीतोपचाराद्वोपशाम्यतीति । एवं कोऽपि भद्रकप्रकृतिजीवः कुलक्रमागतानभिगृहीतमिथ्यात्वः सम्यग्जिनार्चादानादिपरान् श्राद्धादीन् दृष्ट्वा जातधर्मश्रद्धः सद्गुरुधिया कुलक्रमागतं गुरुं धर्म पृच्छति । सोऽपि लोभमोहादिना शिवाद्य गोदानस्नानादिकं तमुपदिशति । सचानभिगृहीतमिथ्यात्वतया वालवदनाहत्या कदाचित्तं कुरुते कदाचिन्न कदाचित्सम्यग्धर्मान्तराग्यपि अद्विषन् सामग्रीयोगात् कुरुतेऽपि, तथा कश्चिद्भद्रकप्रकृतिः सम्यग्दृष्टिा विमातृसमेन कुटुम्बेनोपदिष्टं एरण्डदण्डसममारम्भादिपापमनाहत्या कुरुते नतिलोभादिनान्तरान्तरा धर्मकृतां यथाशक्त्युपकारादि च इत्येवं पाठान्तरोक्तेरारम्भादिपापभावना, विरतिगुणभावनापि च सर्वदृष्टान्तेषु ज्ञेया । एवं तस्य मिथ्यात्वादिजनितोऽल्पः सुखापनेयश्च कर्मबन्धो भवति, तेन च हीनमनुष्याल्पोत्तमप्रायतिर्यगादिगतिः प्रायः सुलभबोधकश्च भवतीति प्रथमो मिथ्यात्वपापभेदः १। . ___ अत्र च मिथ्यात्वमाश्रित्य गण्डकश्वापदीभूतविष्णुदत्तश्रेष्ठ्यादयो दृष्टान्ताः । आरम्भादिपापमाश्रित्य पुनर्वैतरणीदृष्टान्तो यथा-बारवतीए कण्हस्स वासुदेवस्स दो विज्जा, धन्नंतरी वेयरणी य, धनंतरी अभविओ वेतरणी भवितो। सो साधूणं गिलाणाणं पिएण साहति । जं जस्स काय फासुरण परोवयारेण साहति । जदि से अप्पणो अस्थि ओसहाणि
@
0000000000000000000
@
@
@
@
@
@
@
@
Jain Education Interie
For Private & Personel Use Only
hinelibrary.org
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
119311
Jain Education
देति । धन्नंतरी पुण जाणि ससावज्जाणि ताणि साहति असाधुपाङग्गाणि ततो साधुणो भणति — अम्हं कतो याण ? | सो भणइ - णमए समणाणं अट्ठाए अञ्झाईअं वेज्ज सत्थं, ते दो वि महारंभा महापरिग्गहा य सबाए बारवतीए तिगिच्छं करेति । अण्णदा कण्हो वासुदेवो तित्थगरं पुच्छति - एते बहूण ढंकादीणं वहकरणं कारणं काऊणं कहिं गमिस्संति ? | ताहे सामी साहति - एसं धन्नंतरी अप्पइठाणे णरगे उववज्जिहिति । एस पुण वेतरणी कालिंजरवत्तिणीए गंगाए महानईए विंझस्स अंतरा वाणरत्ताए पच्चायाहिति । ताहे सो वयपत्तो सयमेव जूहपतित्तणं काहिति । तत्थन्नदा साधूणो सत्थेण समं वीइवतिस्संति । एगस्स य साहुणो पादे सल्लो लग्गिहिति । ताहेते भणति — अम्हे पच्छिमो । सो भणति - ७) सबे मरामो वच्चह तुम्भे अहं भत्तं पञ्चक्खामि । ताहे निबंधं काउं ठिओ । सो वि न तीरति सल्हो णीणेडं, पच्छा थंडिलं पावितो च्छायं च, ते वि गता, ताहे सो वाणरजूहवती तं पदेसं एति, जत्थ सो साधू जाव पुरिल्लेहि तं दहूण किलकिलाइतं, तो तेणं जूहाहिवेण तेसिं किलकिलाइयसहं सोऊणं रूसितेणं आगंतूण दिट्ठो । सो साहू तस्स तं दण ईहापो - हो कहिं मए एरिसो साहू दिट्ठोत्ति, जातिं संभरित्ता बारवतिं संभरति, ताहे तं साहुं वंदति । तं च ससलं पासति, ॐ ॐ ताहे से तिगिच्छसत्थं संभरति । ततो सो गिरिं विलग्गिऊण समुद्धरणि सल्लरोहिणीओ ओसहीओ गहाय आगओ, ताहे
समुद्धरणीए पादो आलितो । ततो गत्ते पडितसल्लो पउणावितो संरोहणीए, ताहे तस्स पुरतो अक्खराणि लिहति, जहाहं वेयरणी नाम वेज्जो पुवभवे वारवतीए आसि । तेहिं वि सो सुतपुढो, ताहे से साहू धम्मं कहेइ, ताहे सो भत्तं पञ्च- ॐ ॥ ९८ ॥ ॐ क्खाति । तिष्णि राईदियाणि जीवित्ता सहस्सारं गतो, ओहिं पउंजति, जाव पेच्छति । तं सरीरगतं च साधु, ताहे आगं
18
₹5000065500006
उपदेशर० तरंग १
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
6 तूण देवकिं दाएइ भणति य तुम्भप्पसादेण मए देविकी लत्ति । ततो अणेण स साधू साहरितो तेसिं साहूण सगासंति । एवं तस्स वानरस्स सम्मत्तसामाइअसुतसामाइअचरित्ताचरित्तसामाईआण साहूण अणुकंपाए लाभो जातो । | इतरधा निरयपाउग्गाणि कम्माणि करित्ता णरयं गतो होंतो, तओ चुतस्स चरित्तसामाईअं भविस्सति सिद्धी अ, इतिवैतरणी - वैद्यकथा । तथा एवमेव कश्चिद्वालो मातुरिक्षुदण्डं ययाचे । सापि स्नेहवशात्सम्भावितपित्तोपशमायोपक्रम्य तमानीयादात् । © सोऽपि प्राग्वत्तं किञ्चिदचर्वयन् मातुर्वैयग्र्यादिना प्रोज्झच्च । स्वल्पश्च पित्तोपशमेन शीतीभावस्तस्याभूत् । एवं कश्चिद्भद्रकप्रकृतिर्मिथ्यादृक् श्राद्धकुलोद्भवो वा दैवात् सङ्गतं कुलक्रमागतं वा जैनं गुरुं प्रपच्छ । सोऽपि सम्यक्त्व देशविरत्यादिरूपं वक्ति । प्रतिपद्यते च सः, परमनादृत्या सम्यग्ज्ञानादिनानभिग्रहितया पालयति कदाचिन्मुञ्चत्यपि । एवं स बालवत्तादृग्धर्माराधनादल्पमेव कुकर्म्मपित्तोपशमं तेन शीतिमवत् सुखं च लभते । मनुष्याल्पर्द्धिदेवादिगतिं श्रीगौतम| प्रत्राजितहालिकविसढश्यामलवणिगादिदृष्टान्ताश्चात्र ज्ञेयाः । कश्चिद्धर्मविराधनया तिर्यक्ष्वप्युत्पद्यते, परं सुलभबोधिः स्यात् श्रीमुनिसुव्रतस्वामिबोधिततुरगप्राग्भवश्रेष्ठिवत् इति धर्मस्य प्रथमो भेदः । इति भावितो बालदृष्टान्तः ।
£6006
अथ कश्चिज्जरी जरादिवशादन्धीभूतः कदाचित्सञ्जातपित्तोद्रेको वैद्यादिवचसा तदुपशमाय सञ्जातेक्षुभक्षणश्रद्ध इक्षु| दण्डं वधूपार्श्वे ययाचे । सा च परगृहागतत्वाज्जरती तत्कार्यसाधनाक्षमा भक्तिहीनत्वात् प्रत्युत तद्वेष्टिकरणोद्विग्नाऽव| ज्ञानादिना वा पश्चादोकस्तटादेरण्डखण्डमानीयार्पयत् । सोऽपि चर्वयन् कटुरसं विभाव्य नायमिक्षुदण्ड इत्यादि वदंस्तयोचेऽत्रत्या इक्षव ईदृशा एव भवन्ति, पित्तोद्रेकादिना भवतां स्वादुविपर्ययप्रतिभासस्तथापि चर्वणे पित्तोपशमो भावीति
99900000000000७०००६
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
NET
सू० वि०
तरंग१
॥ ९९॥
00000000000000000
प्रयत्नाच्चय॑ताम् , सोऽप्यपश्यत्तयाऽधिकविमर्शापरमर्शी वधूवचः श्रद्दधानः सर्वशक्त्या तं चर्वयति, परं दशनादिविका उपदेकर लत्वादशत्त्या स्वल्पमेवाचर्वयत् । ततस्तद्वपुष्यल्पस्यैव रसस्य परिणतत्वादल्प एव बालात्त्वधिकमेकमनस्कतया चर्वणाद बालपित्तादधिकतरः पित्तोद्रेकोऽवर्धिष्ट । एवं कश्चिज्जीवो मिथ्यात्वमोहनीयलुप्ततत्त्वदृष्टिर्धर्मार्थी कुगुरुं धर्म याचते,
सोऽपि रागद्वेषलोभादिभिः स्वाभिमतस्नानयागकुगुरुकुदेवादिमिथ्याधर्म “ अवलमस्वकुलाशिनो झपान् निजनीडदुमलापीडिनः खगान् । अनवद्यतृणादिनो मृगान् , मृगयाऽघाय न भूभृतां नताम्" ॥१॥ इत्युक्तैः शान्तनुदशरथादिवन्नृपाणा
माखेटकोऽपि न निषिध्यते, राज्यार्थ पाण्डववदू गोत्रवधेऽपि न पापं, पापघटादिदानैः सर्वपापानां नाश इत्यादि हिंसा|| महारम्भादिपापं चोपदिशति । सोऽपि जीवस्तं यत्नात् कर्तुमुपक्रमते, कुर्वाणश्च परस्परशास्त्रार्थविसंवादजीवघाताद्यनीहक्कर्मा विघ्नसम्भवादि पश्यन् किञ्चिदुद्विग्नः सन् भौतिकक्रियमाणघृतमेधादिदर्शिश्रेष्ठिवत् कश्चित् कुगुरुं तत्कारणादि पृच्छति । सोऽपि-पुराणं मानवो धर्मः, साङ्गो वेदश्चिकित्सितम् । आज्ञासिद्धानि चत्वारि, न हन्तव्यानि हेतु-का भिः॥१॥ इत्यादि जिनमुनिदर्शनालापादिभिर्महापापमपि "हस्तिवा मारयेन्न तु जिनभवनं प्रविशेदि"त्यादि चोपदिशति । सोऽपि जीवो मोहान्धतयाधिकपरीक्षाधक्षमः कुलगुरुवद् वत्सलत्वादिधिया तदेकभक्तस्तद्वचः श्रद्दधानः सर्वशत्त्या कुधर्म कुरुते, परं तादृग्वपुर्धनमहत्त्वप्रभुत्वादिबलाभावाद्विशिष्य पशुमेधादियागकोटिहोमादि कर्म देवगुरुसङ्घबाधादिक्रूर कुकर्माक्षमतया कियदेव तिर्यग्नरकादियोग्य कर्मार्जयति । ताहग्जीवदृष्टान्ताश्चात्र "खदुक्खणावियपई छगले"
000000000000000000000
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
Mehelibrary.org
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education In
त्यादिमुनिवचनप्रबुद्धवासणच्छाग १, चारुदत्तनियमिततन्मित्रहतच्छागदेव २, धर्मरुचिमुनिदग्धगङ्गानन्दनाविक | मुनिध्वस्तगोशालकभाविभवक्षत्रादयो ज्ञेयाः । इति पापस्य द्वितीयो भेदः ।
एवमेव कश्चित्सज्जदृग् जरी पुत्रं कलत्रं वा इक्षुदण्डमयाचत । भक्तया तदर्पितं च तं चर्वयन् चक्षु पश्यन् रसनया तदास्वादं च वेदयन्नपयितृप्रत्ययाच्च सर्वशक्त्या चर्वयन्नपि रदनबलाभावात् कियन्तमेव रसं वपुषि पर्यणीनमत् । पित्तोपशमं शीतीभावमपि च कियन्तमेवाकार्षीत् परं बालेक्षुचर्वणादधिकतरमेव । एवं कश्चित् श्राद्धादिर्भव्यजीवः ॐ सुगुरूपदेशपुरुषान्तरधर्मक्रियादर्शनादिना जातधर्मकर्मश्रद्धो भवामयवैद्यसुगुरूक्तं धर्म कुर्वन् वपुर्धनप्रभूतादिसामर्थ्या © भावादाजीविकादिवैयग्र्यादिना किञ्चिदल्पमेव कुर्वन् मध्यमर्द्धिदेवादिगतिं लभते । अत्र सिन्दुवारपुष्पजिनाच भावकारिस्थविरानवपुष्पीजिनार्चाकारका शोकारामिकसामयिक कारिजरत्यादयो दृष्टान्ता, अनुष्ठानानुसारेणैव यस्य ध्यानशक्तिरपि तमाश्रित्य व्यवहारत एवायं दृष्टान्तः । अन्यथा तु दुर्ध्यानसुध्याने एवाश्रित्य केषाञ्चित् सप्तमनरकपृथ्व्या मोक्षस्य चार्जनमपि भवतीति । तद्भेदश्च पुरस्ताद् वक्ष्यते इति जरद्दृष्टान्तभावनया द्वितीयः पुण्यभेदः ।
अथ कश्चिद्युवा कर्मवशादन्धीभूतः प्राग्वदेव विमात्रार्पित मरेण्डखण्डमिक्षुधिया सर्वशक्त्या चर्वयन् दन्तादि बलवत्त्वात् कूर्चकीकृत्य त्यजन् तद्रसातिरेक परिणत्या प्राक्तनपित्तोद्रेकातिवृद्ध्या म्रियते, कुष्टादिदुष्टव्याधिं वाप्नोति दुःखी च स्यात् । एवं कश्चिद् वपुर्द्रव्य प्रभुत्वादिबलोपपन्नोऽभिगृहीतमिथ्यात्ववान् कुगुरूपदिष्टं श्रीदेवगुरुसङ्घचैत्यबाधाश्वमेधा| दियागमहास्नान होममिथ्यादानादिमिथ्यात्वकुकर्माणि कश्चित्तु सम्यग्रहगपि पञ्चेन्द्रियवधामिषभक्षण महारम्भपरिग्रह
०००
jainelibrary.org
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १०० ॥
Jain Education
| महासङ्ग्रामादिमहापापकुकर्माणि कृत्वा सप्तमीं नरकावनीं यावदुपार्जितबहुगुरुकर्मा नानाविधा दुर्गतीर्याति । दृष्टान्ताश्च उपदेशर दत्तपर्वतकगोशालकजीव कल्कि कूलवालककालसौकरिकादयो मिथ्यादृशः कौणिकब्रह्मदत्तसुभूमहरि प्रतिहर्यादयश्च सम्यग्दृशो ज्ञेयाः । इत्यन्धयुवभावनया पापभेदस्तृतीयः ।
तरंग १
एवमेव कश्चिद्युवा सज्जदृष्टिर्मात्रार्पितमिखण्डं प्राग्वच्चर्वयित्वा कूर्चकीकृत्य त्यक्त्वा च परिणततद्रसातिरेकात् | सञ्जाततत्पित्तोपशमः प्राप्तानुपशीतिमोल्लासः परं सुखमश्नुते तथैव कश्चित् सम्यग्दृष्टिर्वपुर्धनमहत्त्वप्रतिष्ठाप्रभुत्वादिबलोपेतः सुगुरूपदिष्टानि महातीर्थयात्रा सप्तक्षेत्रीधनवापजिन प्रासाददेवगुरुसङ्घसमुद्धरणादिद्रव्यस्तवरूपाणि महातपोऽनु| ष्ठानामारिप्रवर्तन सामायिक पौषधावश्यकादिश्राद्धकर्माणि यतिधर्मकर्माणि वा कृत्वोपार्जितब हुबहुशुभकर्मा द्वादशकल्पमनुत्तरविमानानि वा यावत्क्षीणकर्मा च मुक्तिं वाप्नोति, अनन्तसुखादिभाक् च भवति । अत एव पापिनां वलित्वं गर्हितं पुण्यवतां च श्लाघ्यम् । तदुक्तम् - बलिअत्तं भंते साहू ? दुबलिअत्तं भंते साहू ? जयंती ! अत्थेगइयाणं जीवाणं दुखलिअसं साहू, अत्थे० बलिअत्तं साहू, सेकेणट्टेणं तं चेवं, जयंती ! जे इमे जीवा अहम्मिया अहम्माशुगा अहम्मिट्ठा अहमक्खाई अहम्मोपजीवी अहम्मपलोई अहम्मपलज्जणा अहम्मसीलसमुदायारा अहम्मेणं चेव वित्तिं कुणमाणा विहति । एएसि णं जीवाणं दुबलिअत्तं साहू, एएणं जीवा दुबलीआ समाणा नो बहूणं पाणाणं भूआणं सत्ताणं दुक्खणयाए जाव परियावणयाए वहू॑ति । एएणं जीवा दुबलिआ समाणा अप्पाणं वा परं वा तदुभयं वा नो बहुहिं अहम्मियाहिं संजोअणाहिं संजोयंति । एएसिणं जीवाणं दुम्बलिअत्तं साहू, एएणं जीवा बलिया समाणा बहूणं पाणाणं ४ अदुक्ख
inal
1369009999009006
॥ १०० ॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000
णयाए वहृति जाव अपरिआवणियाए, एएणं जीवा बलिया समाणा अप्पाणं परं वा तदुभयं वा बहुहिं धम्मियाहिं संजोयणाहिं संजोइत्तारो भवंति । एएणं जीवा बलिआ समाणा बहुहिं चउत्थछट्ठहमदसमाइएहिं विचित्ततवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणा विहरन्ति, एएसिणं जीवाणं बलिअत्तं साहू, से एएणडेणं जयंती ! एवं वुच्चइ अत्थेगइयाणं बलिअत्तं साहू अत्थेगइयाणं दुचलिअत्तं साहू इति भगवत्यां जयन्तीप्रश्ने । दृष्टान्ताश्च श्रीमहावीरजीवनन्दननृपकुमारपालसम्प्रतिपृथिवीधरसाध्वभयकुमारदृढप्रहारिद्रोणगाङ्गेयपाण्डवगजसुकुमारढण्ढणकुमारादयो ज्ञेया: । इति युवदृष्टान्तभावनया तृतीयः पुण्यभेदः।
तथा कश्चिद्वालादिः मुग्धोऽन्धो वा प्राग्वद् इक्षुयष्टिचर्वणाशक्त्यादिना इक्षुरसयाचने विमात्रर्पित एरण्डादिरसं पपौ।। स चर्वणादिक्रियाप्रयासं विनापि सद्य एव जातपित्तोद्रेको वियते, कुष्ठादिमहाव्याधि वामोति । एवं कश्चिन्मिथ्यादृष्टिरितरो वाऽत्यनकषायविषयादिवशोऽशक्त्या समयसामग्र्याधभावादिना मिथ्यात्वारम्भादिदष्टक्रियां विनापि अत्युग्ररौद्रध्यानादिपरिणत्योपार्जितगुरुकमों सप्तमीमप्यवनी याति, तन्दुलमत्स्यादयोऽत्र दृष्टान्ता ज्ञेया इति बालादिभावनया चतुर्थः पापभेदः।।
एवमेव कश्चिद्वालादिः सज्जदृष्टिरिक्षुयष्टिचर्वणाशक्त्या यदृच्छया वा याचितमिक्षुरसं दण्डयाचने वा वात्सल्यातिरेकाद मात्रार्पितं मनोहत्य पपौ। स चर्वणादिक्रियाप्रयासाभावेऽपि सद्य एव सर्वपित्तोपशमान्निरूपमशीतिमसुखभाग भवति । एवमेव कश्चित्तथा भव्यः प्राग्भवतपोऽनुष्ठानादिना कृतबहुकमेनिजरोऽल्पतमस्थितिक: सुगुरूपदिष्टं भावनाs
அரும்பாடு
TET
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
I
m
ainelibrary.org
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Def
उपदेशर.
मुनिसुन्दर सु०वि०
॥१०१॥
நருதிருடு
भ्यासाद्वा समागतं शुक्लध्यानमिथुरसमिव पिबति । तेन च तपोऽनुष्ठानादिप्रयासं विनापि सञ्जातघातिकर्मपित्तक्षयः केवलज्ञानं प्राप्नोति सर्वकर्मक्षयात् सिध्यत्यपि । दृष्टान्ताश्च मरूदेवावसुदेवभार्याकनकवतीभरतचक्रिकूर्मापुत्रेलापुत्रनागकेतुपृथ्वीचन्द्रश्रीआदित्ययशःप्रमुखनरेन्द्राष्टकगुणसागरतत्पत्नीप्रभृतयो ज्ञेयाः । इति बालादिभावनया चतुर्थः पुण्यभेदः । एवं मिथ्यात्वमारम्भादिपापं वा जिनधर्मश्च सम्यक्त्वरूपो विरतिरूपो वा चतुर्धाकरणादुभयमेलने चाष्टधा चतुर्विधमष्टविधं च फलं जनयति ।
एवं चतुर्दा परिभाव्य पुण्य-पापे तदग्र्याग्रभिदां प्रयत्नात् । गृहीतिदानेषु बुधा यतध्वं, लभध्वमज्ञानजयश्रियं च ॥१॥ इति महामुनिसुन्दरवाक्सुधां, सदुपदेशमयी निपिबन्ति ये।
भवगदुःखजतापमपास्य ते, दधति नित्यमनन्तसुखाद्वयम् ॥ २ ॥ ॥ इति तपागच्छाधिपश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे तृतीयेऽशे युगपत्पुण्यपापस्वला रूपवर्णननामा प्रथमस्तरङ्गः ॥
१०१॥
ॐ
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
இ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयस्तरङ्गः जयसिरिवंछिअ सुहए, अणिट्ठहरणे तिवग्गसारंमि।इहपरलोगहिअत्थं, वरधम्मे उजमह भविया ॥१॥ सो पुण बहुहा वुत्तो, लोइअलोउत्तराइभेएहिं । सबुत्तमफलदाणा, जिणधम्मो तेसु पुण सारो ॥२॥
यतः-कंथेरी १ समीबाउल २, गिरि ३ निव ४ सुरवण ५ समा पण धम्माः।
नाहिय १ भिक्खा २ तावस ३, सावय ४ जइधम्मभेएहिं ॥१॥ व्याख्या-कन्थेरीवन १ समीबबुलवन २ गिरिवण ३ नृपवन ४ सुरवन ५ समाः नास्तिकानां भिक्षूणां-सौगतानां! 16२ तापसानां ३ श्रावकाणां ४ यतीनां ५ धर्माः पञ्चप्रकारा भवन्तीत्यक्षरार्थः।भावार्थस्त्वयम्-कन्धेरीवनं यथा निष्फलं
भवति सर्वतः केवलकण्टकाकीर्णतया जनानां विदारणाद्यनर्थजनकं च स्यात्, दुष्टावेशनिर्गमं च, एवं नास्तिकधर्मः सर्वथा स्वल्पमपि शुभफलं न दत्ते इह च धिक्कारादि परत्र नरकगत्यादिदुःखानर्थ च दत्ते । जनतानिन्द्यताधिक्कारनृपदण्डादिभिया दुष्प्रवेशः, प्रविष्टानां च स्वैरं मद्यमांसादिभक्षणस्वपराविशेषस्त्रीभोगादिविषयसुखास्वादलाम्पट्यादिना दुर्निर्गमश्च ततः सर्वथा त्याज्य एव । “दुर्गतिप्रपतत्प्राणिधारणाद्धर्म उच्यते" इत्यादिनिरुक्तार्थाभावेऽपि तदाश्रितजनैर्धर्माभिमानधरणात् तस्य धर्मव्यपदेशः, एवमन्यत्राप्यग्रे भाव्यम् । इति प्रथमो भेदः १॥
शमीवब्बुलवनं उपलक्षणात् खदिरबदरीकरीरादिवनं केवलं मिश्रं वाऽभ्यूह्यम् । तच्च विशिष्य शुभफलानि न दत्ते,
T4 T5 Ti Ti Ti Ti Tin Thể Thao Tin Tà TTTT để
-सौगताना
कारादि परत्र नरपानयजनकं च स्यात्, मावास्त्वयम्-कन्धेरी
aman
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Mharjainelibrary.org
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर तरंग २
॥१०२॥
000000000000000000000
किन्तु कङ्काहसङ्गरकरीरवब्बुलजफलानि सामान्यानि नीरसाणि च दत्ते । सगरेति च प्रसिद्धान्यापाते किञ्चिन्मिष्टान्यपि दत्ते, कण्टकाकीर्णतया विदारणाद्यनर्थहेतुश्च स्यात् । एवं भिक्षूणां धर्मो ब्रह्मचर्यादिकियक्रियाध्यानादिमयत्त्वाद् व्यन्तरामरत्वादि किञ्चिच्छुभं फलं दत्ते । मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, भक्तं मध्ये पानकं चापराहे । द्राक्षापानं शर्करा चार्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः॥१॥ मणुन्नं भोअणं भुच्चा, मणुन्नं सयणासणं । मणुन्नंसि अगारंसि, मणुनं झायए मुणी ॥१॥ इत्यादिवचनाद् वपुःपरिपोषकृन्मनोऽनुकूलाहारशय्यादिपरिभोगात् पात्रपतितामिषादेरण्यपरित्यागाच मुखे मिष्टोऽपि भवान्तरे दुर्गत्याद्यनर्थफलमपि जनयतीति सोऽपि त्याज्य एव । इति द्वितीयो धर्मभेदः।।
गिरिवणानि च विचित्राणि स्युरुपलक्षणादरण्यानीवनान्यपि ग्राह्याणि, तेषु हि केचित्तरवः स्नुहीकन्थेरीकुमारीप्रमुखाः फलप्रदायिनः कण्टकादिभिर्विदारणाद्यनर्थजनकाच १ । केचिद्धवसल्लकीपलाशपनसशिंशपादयो निःसारा निष्फला विशिष्यानर्थजनकाश्च भवन्ति २ । केचिद्वदरीशमीखदिरादयो निःसाराशुभफलाः कण्टकैर्विदारणाद्यनर्थजनकाश्च स्थुः ३ । केचित्तु किम्पाळादिकतरवो मुखमिष्टपरिणामविरसफलाः ४ । केचित्तूदुम्बरबिल्वादयो निःसारशुभफलाः कण्टकाद्यभावादनाजनकाश्च विद्यन्ते ५ । केचित्तु नारिङ्गजम्बीरकरणादयो मध्यमफलास्तरवोऽनाजनकाश्च ६ । केचित्तु राजादनसहकारप्रियङ्गप्रभृतयः सरसशुभपुष्पफला अपरिगृहीताश्चामी अत्र गृह्यन्ते । परिग्रहयोग्यास्तु नृपवनमध्ये गणयिष्यन्ते ७ । एवं च तारतम्येनाधममध्यमोत्तमतरुवैचित्र्याद् गिरिवणानामपि वैचित्र्यम् । तथा तावसत्ति श्रीऋषभदेवसमयोत्पन्नत्वेनाद्यत्वात्तापसग्रहणं तस्योपलक्षणत्वान्नैयायिकवैशेषिकजैमिनीयसायवैष्णवाद्याश्रिताः
00000000000000
|॥१०२॥
च तारतम्येनाभपुष्पफला अपरिगृहीताणादयो मध्यमफलास्तरमा
Jain Education
a
l
For Private Personal Use Only
IMhilaw.jainelibrary.org
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. १८
Jain Education In
सर्वेऽपि लौकिकधर्मा गृह्यन्ते, चरकपरिव्राजकादिधर्माश्च ते च विचित्रत्वाद्विचित्रफलाः । तथाहि — केचिन्महायज्ञस्त्रानहोमादयः कन्थेर्यादिवत् परत्र व नरकाद्यनर्थफला एव प्रायः, केचित्विहापि तुरुमिणीशदत्तनृपादेवि, न तु किश्चिच्छुभफलाः । तथा चोक्तमारण्यके - "ये वै इह यथा यथा यज्ञेषु पशून् विशसन्ति ते” । तथा शुकसंवादे — यूपं छित्त्वा ॐ पशून् हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्गे, नरके केन गम्यते १ ॥ १ ॥ स्कन्दपुराणेऽपि - वृक्षांछित्त्वा पशून् हत्या, कृत्वा रुधिरकर्दमम् । दग्ध्वा वह्नौ तिलाज्यादि, चित्रं स्वर्गोऽभिलष्यते ! ॥ २ ॥ इत्यादि १ । केचिचपात्राशुद्धदान गायत्र्यादिजापादयो धवपलाशादिवत् प्रायोडफला एव, सामग्रीविशेषादिभिः किञ्चित्फलजनकत्वमनर्थजनकत्वं च वनेषु धर्मेषु (च) न विवक्षितम् । अत्र प्रतिदिनं लक्षदानदातृगजीभूतश्रेष्ठिदानशालादिकारणमहादानादिप्रवर्त्तकनन्दमणिकारसेचनगजीभूतलक्ष भोज्यकारिब्राह्मणप्रभृतयो दृष्टान्ता ज्ञेयाः २ । केचित्तु ससावद्यानुष्ठानतपोनियमदानादयस्तरुरोॐ पणवापीकूपतडागादिनिर्मापणान्यायार्जितद्रव्य कुपात्रदानादयश्च बदरीशम्यादिवत् किञ्चिद्राज्याद्यसारं शुभफलं दुर्लभबोधिताहीनजातित्वपरिणामविरसत्वाद्यनर्थं च ददते, कौणिकप्राग्भवतपस्विवत् । ये च लोकोत्तरमिथ्यादृशः सुसढादयो देवादित्वेनोत्पन्ना बहुसंसारगामिनश्च तेऽपि मिथ्यातपः परत्वादस्मिन्नेव भङ्गे ज्ञेयाः ३ । केचित्तु किम्पाकादिवत् तत्तत्कदाग्रहदेवगुर्वादिप्रत्यनीक तादिभावविशेषितास्तादृक्तपोऽनुष्ठानादयः सकृत् स्वर्गादिफलं दत्त्वा बहुसंसारतिर्यत्वनारकादिदुःखदायिनो गोशालकलान्तकदेवलोकाधस्त्रयोदशसागरायुः किल्विषत्वोत्पन्नजमाल्यादीनामिव ४ । केचित्तु भद्रकभावविशेषपात्रगुणाद्यपरिज्ञानकृतदानार्चादयो मिथ्यात्वानुरागिभिः कृता उदुम्बरादिवत् किञ्चिद्राज्यनृभो
00
jainelibrary.org
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दरगसामय्याद्यसारशुभफलमेव ददते परोपरोधदानदातृसुन्दरवणिगादिवत् । सुन्दरवणिक्प्सम्बन्धो यथा-उज्जयनीपुर्या उपदेशर सू० वि० श्रीविक्रमो राजा । तत्र धनवान् मिथ्यादृष्टिः सुन्दरः श्रेष्ठी, तस्य भार्या यशोमती, पुत्रः प्रियवर्द्धनः । अन्यदा! तरंग २ ॥१०३॥ 10 दैवात् दारिद्यमागतं, ततः खिन्नः स्वजनमध्ये पराभवं पश्यन् सकुटुम्बो देशान्तरं चचाल । तस्याध्वनि अल्पजनः
सार्थोऽमिलत् । अन्यदा क्वचित् सरस्यां तेन सार्थेनोपक्रान्ते भोजने कोऽप्यत्रवीत्-भो भोः ! कश्चिदात्मनां शुभोदयो |
दृश्यते यत् साधुरेति । अथायाते मुनौ धन्यमन्यास्ते सार्थिनो जनाः।उत्थायोत्थाय नत्वाऽस्मै, भिक्षा स्वस्वेच्छया ददुः O॥१॥ सुन्दरः सोऽपि मिथ्याह-गव्येषामुपरोधतः। विनापि भावनां किञ्चिदू, ददौ भिक्षां तपस्विने ॥ २॥ साधी
गतेऽथ ते सर्वे, भुक्त्वा स्वस्थानमभ्यगुः । सकुटुम्बः सुन्दरस्तु, नगरान्तरमागमत् ॥ ३ ॥ अथ तत्र गतस्यास्या-ऽपरिचितो ह्यभूजनः । सोदर्य इव किंवा नो, भवेद्दानप्रभावतः?॥४॥ तेनाथ मण्डिते हेडे, वणिजामापणाः परे । व्यवहारैः हासंचुकुचुः, पद्मानीव विधूदये ॥५॥ अन्येधुरापणानेह, सुन्दरत्यागतस्य तु । हिमवेल्लीव विच्छाया, यशोमतीत्यचीकलाथत् ॥ ६ ॥श्रेष्ठिन् ! येन क्रमायात-भक्तेनैव पदातिना । नाध्वन्यमोचि त्वत्पाच, यश्च प्राणसमो मम ॥ ७॥ कृतज्ञो|2 नामोक्तिको नामा, श्वानः पञ्चत्वमाप सः। तच्चाद्य युज्यते नातं, पुत्रत्वेन मतो हि सः॥८॥ तच्छ्रुत्वा सुन्दरोऽवादीIदित्यध्वन्योपरोधतः। यतः प्रभृत्यदां दानं, तदिनान्मेऽभवच्छभम् ॥९॥ यत् श्वाऽकाण्डे मृतस्तच्चै-तदपि दृश्यते शुभम् । इत्युक्त्वाथ बलात्कारा-यशोमतीमभोजयत् ॥ १०॥ अथ नव्यं सुधालिप्त-मकस्मादपि मूलतः। अभाग्यमिव तद्वेश्मा--ग्रद्वारं खण्डशोऽपतत् ॥ ११॥ गत्वाद्दे श्रेष्ठिनस्तस्य, गृहिणी तयवेदयत् । सोऽप्युत्तरमदादेत-ददोऽपि
OF900000000000
ஒருபதுருருருருருருருருள்
Jan Education
a
l
Sw.jainelibrary.org
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ஓழாடுகஇருகாருறும்இ
शाश्यते शुभम् ॥ १२ ॥ सुवर्णकमलैः पोष्यमाणाप्यरोषितापि च । पितृभ्यामप्यनाहूता, वधूः पितृगृहं ययौ ॥ १३ ॥
यशोमत्येति कथिते, पुरतः सुन्दरस्य तु । विमृश्यान्तस्तदैवैष, तस्यै प्रत्युत्तरं ददौ ॥१४॥ युग्मम् । अथ सङ्कीर्णरथ्यायां, पृष्ठप्रेरणकर्मणा । पिण्डीभूतेभ्योऽप्यमाङ्गयो, वृषभेभ्यः पृथग भवन् ॥१५॥ जात्यरत्नभृगोणीको, देश्यवाणिज्यकारिणाम् । उक्षकः प्रदोपे पुण्य-मिव तद्नेहमाविशत् ॥ १६॥ युग्मम् । प्रविष्टं वृषभं वीक्ष्य, प्रेक्षावान् सुन्दरस्ततः । दिशो निरूप्य
गोणी चा-दाय तं निरवासयत् ॥ १७ ॥ गोणीमानामथो गर्ती, खनित्वात्र निवेश्य ताम् । लिप्त्वोपरि ततः स्वस्तिदान लास्वस्तिकानदापयत् ॥ १८ ॥ भूयिष्ठेप्यथ यातेषु, दिनेषूद्धत्य तां ततः । विभाव्य जात्यरत्नानि, दृष्टोऽवादीद्यशोमतीम्
॥ १९ ॥श्वा न म्रियेत यद्यप, ततो धावेत् खरं रटन् । बलीव ईश्च न त्रासात्, प्रविशेत्त्वद्गृहं ततः॥ २०॥ मृतेऽप्यस्मिन् यदि द्वारं, त्वद्नेहस्य पतेन्न हि । असावुक्षा सगोणिश्च, नैव वेश्म समाविशेत् ॥ २१ ॥ अथ प्रविष्टोऽसौ नो चेदू, गच्छेत् पितृगृहं वधूः । ततः कुत्रापि सा ब्रूयाजनेऽप्याविर्भवेदिदम् ॥ २२ ॥ अथेयान् लाभवृत्तान्तोऽषडक्षीणो बभूव यत् ।। तनिश्चितमुपरोध-दानस्यैतद्विजृम्भितम् ॥ २३ ॥ इति प्रत्ययितो दान-प्रभावे स तपस्विनाम् । मुञ्चन्मिथ्यात्वभावं च, सदा दानपरोऽभवत् ॥ २४ ॥ अथान्येद्युस्तन्नगरनृपत्य कुशौ शूलमभूत् । विविधैरप्युपायैरनुपशान्ते तस्मिन् मन्त्री पटहमवादयत् । सुन्दर श्रेष्ठी तं स्पृष्ट्वा शूलच्छेदिरत्नाङ्कमुद्रिकालोडितं पयः पायित्वा राजानं पटूचकार । ततस्तुष्टेन राज्ञा नगरश्रेष्ठीचक्रे । ततो बहुन् वत्सरान् श्रेडित्वं प्रतिपाल्य समये चारित्रं स्वीकृत्य दिवं ययौ । इत्युपरोधदाने सुन्दरकथा । जिनधर्माश्रिता अपि सनिदानाऽविधितपोदानादयोऽप्यत्र भने ज्ञेयाः । तत्कारिणश्चन्द्रसूर्यबहु
|
000000
Jain Education
a
l
arjainelibrary.org
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
या
उपदेशर० तरंग
मुनिसुन्दर पुत्रिकादयो दृष्टान्ताश्चात्र । केचित्तु तापसादिधर्मा अनतिसावद्यतपोऽनुष्ठानादिमयाः कन्दमूलफलादिसचित्तभोजनादि-15
साद सू० विनाऽल्पतपसो नारङ्गजम्बीरकरणादितरुवत् ज्योतिषिकभवनपत्यादिविमध्यमदेवार्द्धफलदायिनः श्रीवीरप्राग्भवपरिव्राजक
पूरणश्रेष्ठिप्रभृतिवत् , सरोषसगौरवादिसप्रमादसंयमादयोऽप्येवमेव मण्डूकीवधकक्षपकमुनिमज्वाचार्यादिवत् ६। केचिच ॥१०४॥
लतामलिऋष्यादिवदुग्रतपोमयाश्चरकपरिव्राजकादिधर्मा जिनमतविशारदस्त्याज्या एव, । इति भावितस्तृतीयः पुण्यभेदः ।। HI निववणत्ति-नृपवनसमानाः श्राद्धधर्मा, उपलक्षणात् प्रौढतमव्यवहार्यादिवनानामपि ग्रहणं, नृपवनेषु हि सहकारजम्वूराजादनादयो जघन्यास्तरवः,कदलीनालिकेरपूगादयो मध्यमाः,माधवीलतातमालैलालवङ्गचन्दनागरुतगरादयश्चोत्तमाः,। चम्पकराजचम्पकजातिपाटलादयः पुष्पतरवो विचित्राः (विद्यमानाःस्युः)। ते च सर्वेऽपि गिरिवणतरुभ्योऽपालितासिक्तेभ्यः प्रायोऽधिकफलपत्रपुष्पसौभाग्याः परिगृहीताः सुरक्षिताः सदा सिच्यमानाश्च सदा विचित्राणि सरसमहााणि फलानि शाददते । एवं श्राद्धधर्मा अपि सम्यक्तवसनाथा व्रतान्याश्रित्य साधिकत्रयोदशकोटीशतभेदमत्त्वाद्विचित्रा अपि सम्यग्गुरु
समीपे प्रतिपन्नत्वात् परिगृहीता ज्ञानमयत्वादज्ञानमयलौकिकधर्मेभ्योऽधिका अतिचारविषयकषायादिचोरश्वापदादिभ्यः सुरक्षिता गुरूपदेशागमार्थाभ्यासादिभिः सदा सुसिच्यमानाः सौधर्मकल्पसुखानि जघन्यफलानि सुलभबोधितया निश्चित-15 समासन्नसिद्धिसुखकारित्वेन मिथ्यात्विसुखेभ्यः सुभगान्यानन्दादीनामिव ददते । उत्कर्षतस्तु जीर्णश्रेष्ठ्यादीनामिवा-1 च्युतकल्पसुखान्यपीति सर्वप्रयत्नेन प्रतिपत्तव्या आराद्धव्याश्च तेऽधिकाधिकाः। इति धर्मस्य भावतश्चतुर्थो भेदः ।
M अथ सुरवनसमा यतिधर्माः, सुरवनेषु हि सुराणां तारतम्येन ऋद्धिमतां क्रीडावनेषु नन्दनवनादिष्वपि च नृपवनवजघ
96090090G0000000
॥१०४॥
-
in Eduentan mens
For Private & Personel Use Only
asti.jainelibrary.org
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education In
न्यमध्यमोत्तमा वृक्षाः स्युः । सर्वर्त्तुफलवत्त्वादिना दिव्यप्रभावात् सर्वरोगविषाद्यपहारित्वमनश्चिन्तितरूपकरणजरावलिपलितनाराचक्षुरादिदानादिबहुशक्तिप्रभावयथौ (वदौ) षधीपत्रफलपुष्पवत्त्वादिना सर्वप्रागुक्तवनेभ्योऽधिकमहिमसौभाग्यलतातर्वादयस्तेषु स्युः । यद्यपि क्वचिद् गिरिवनादिष्वपि समहिमतरुलतादयः स्युस्तथापि प्रायस्तेषां देवताधिष्ठितत्वात्सुरॐ वनमध्य एव गणना । नन्दनवनादिषु तु सुरद्रुमा बहवो बहुविधसर्वाङ्गीण सर्वफला भवन्ति, एवं चारित्रधर्मा अपि पलाशवकुश कुशील निर्ग्रन्थस्नातकादिविचित्रभेदमया विराधितानां श्राद्धयतिधर्माणां मिथ्यादृग्धर्मेष्वेव सङ्गृहीतत्वाॐ दविराधिता जघन्यतोऽपि सौधर्म कल्पर्द्धिसुखफलानि ददते, प्रायः श्राद्धधर्मजघन्यसुखफलेभ्योऽधिकानि । प्राग्भवे © आचाम्लवर्द्धमानतपःकारिनिजतेजोऽल्पित सर्व सौधर्मेन्द्रसभा समूह तेजस्त्व द्वितीय कल्पागत सुरादिवत् । द्वादशकल्पग्रै© वेयकादिसुखानि मध्यमानि, उत्कर्षतस्त्वनुत्तरविमानसुखानि सांसारिकाणि संसारातीतं च मोक्षफलं ददते । तस्मात्ते सर्वशक्त्योत्तरोत्तरा आराधनीयाः । अत्र च गतिसङ्ग्रहगाथा - मुच्छिमनिरिभवणवणे, पणिदिसहसारिमिच्छनरवंभे । अच्चु अ सहअभवा, गेविजे मुणि सिवे धम्मा ॥ १ ॥ अस्याः स्वकृतगाथायाः किञ्चिद्वयाख्या - संमूर्च्छिमास्तिर्यञ्चस्तेपामाद्यॐ गुणस्थानस्यैव संभवात् मिथ्यातपोऽनुष्ठानादिनाऽकामनिर्जरादिना वा उत्कर्षतो भवनपतिव्यन्तरेषूत्पद्यन्ते । पल्योप मासंख्येयभागायुष्ध्वेव नतु ज्योतिष्कादिषु तेषां जघन्यतोऽपि पल्योपमाष्टमभागायुकत्वात् । पश्ञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चः संमूच्छि मानां प्रागप्युपादानाद्गर्भजाः मिथ्याविनां ब्रह्मलोकादधिकगतेरभावात् । जातिस्मृत्यादिनाऽतिशयज्ञान्युपदेशादिना वा वोधिप्राप्तौ जैनतपोऽनुष्ठानादिनोत्कर्षतोऽष्टमे सहस्रारे कल्पे गच्छन्ति, अरवन्दर्षिवोधितश्रीपार्श्वजीवगजादिवत् । ॐ
jainelibrary.org
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग २
मुनिसुन्दर मिथ्यादृग्नरास्तामलिपूरणादिवत् बहुतपःकष्टानुष्ठानादिनापि उत्कर्षतः पञ्चमे ब्रह्मदेवलोके यान्ति । श्राद्धा उत्कर्षतोसू० वि०च्यु ते द्वादशे कल्पे । अभव्या मिथ्यात्विनोऽपि दृष्टसांसारिकसुखाभिलाषतया सम्यक्चारित्रदुष्करतपोऽनुष्ठानादिना
अवेयके उत्कर्षत उत्पद्यन्ते । मुनयो द्रव्यभावचारित्रभाजो गृहिवेषादिभाजो वा वल्कलचीरिभरतादिवदुत्पन्नकेवल-19 ॥१०५॥
ज्ञाना आयुरन्ते मरुदेव्यादयश्चान्तकृत्केवलिनः शिवे मोक्षे गच्छन्ति इति सामान्यतो गतिस्वरूपं, विभागतस्तु-ता-16 वस जा जोइसिया, चरगपरिवायवंभलोगो जा। जा सहस्सारो पंचिंदि, तिरिअ जा अच्चुओ सड्डा ॥१॥ लंतमि चउदपु-1 विस्स तावसाईण वंतरेसु । इत्यागमाज्ज्ञेयम् । इति भावितः सर्वोत्तमः पञ्चमो धर्मभेदः।
विभाव्य भेदानिति पञ्च धर्मे, तदुत्तरे भेदयुगे यतध्वम् ।
भव्या ! यतो मोहजयश्रिया द्राक्, कैवल्यलक्ष्मीः सुलभा भवेद्वः ॥१॥ ॥ इति तपागच्छाधिपश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे धर्मयोग्यायोग्यत्वविचारे तृतीयेऽशे पञ्च-1 विधवनदृष्टान्तगर्भपुण्यप्रकारदर्शननामा द्वितीयस्तरङ्गः॥
sam
-
पशा॥१०५॥
86860
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
19090900
பாகப்பரகும்
MARATTA
meena
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः ॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिठ्ठहरणे तिवग्गसारंमि । इहपरलोगहिअत्थं, वरधम्मे उज्जमह भविआ ॥ १ ॥ सो दुलहो जं वहवे, कम्माणि सुहत्थिणो विमोहवसा। तह तह कुणंति जीवा, जह जह पावंति दुहपंतिं ॥ २ ॥ थोवा पुण के जीआ, सुहत्थिणो सुगुरुलद्धतदुवाया। तेसु अ तरतमजोगा, पवित्तिओ हुंति सुहिणोवि ॥ ३ ॥ यतः-सलहा १ मसय २ झसो ३ रग ४ भिग ५ मासाहस ६ बिराल ७ सुग ८करिणो९ । हरि १० भारंडा य ११ जहा, तह दुहसुहिणो सुहत्थिनरा ॥४॥ नाहिअ १ बलपिंडोलग २ निओगि ३ निव ४ मिच्छदिहि ५ पासत्था ६।
तिविहगिहि ७ ८ ९ दुविहमुणिणो १०-११, इक्कारसं ॥ कुगइसुगइगया ॥ ५॥ अनयोाख्या-इह प्रथमगाथायां दृष्टान्ता एकादश, द्वितीयगाथायां चैकादश दार्शन्तिकाः । ततश्च यथा शल
C DEHS6000
உருகதிராகாயனார்
in Education
For Private & Personel Use Only
PUjainelibrary.org
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १०६ ॥
मादयोऽपि विभक्तेश्च प्राकृतत्वालोपे सुखार्थिनोऽपि अज्ञानमोहपारतन्त्र्येतरक्रियमाण कर्तव्यवशात् कुगतौ सुगतौ च गताः सन्तो दुःखिनः सुखिनश्च भवन्ति । तथा नराणामेव विशेषतो धर्मसाधनार्हतादियोगात्तन्मुख्यतया व्यपदेशान्नरा अपि केवलं सुखार्थिनोऽपि अज्ञानमोहादिवशाऽवशतया कृतैः स्वकर्मभिर्दुःखिनः सुखिनश्च भवन्ति । ते च द्वितीय ॐ गाथोक्ता नास्तिकादय एकादशेत्येकादशप्रकारा इति समुदायार्थः । अथ प्रत्येकं दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोजनया गाधयोॐ र्द्वयोर्भावना । तथाहि — शलभाः पतङ्गाश्चक्षुरिन्द्रियवशात्तेजोमात्रविमोहिताः परिणाम हिताहितविचारशून्यतया सुखार्थिनोऽपि झटित्येव दीपाग्नौ पतन्तो दाहदुःखमेव लभन्ते । तथा नास्तिकाः पञ्चप्रकारविषयसुखलाम्पट्या दैहिकसुखमात्रार्थिनः पारत्रिक सुखसंभारप्राप्त्युपायविमर्शविमुखा नरकदुःखाद्यवगणय्य सुखार्थिनोऽपि नास्तिकवादाग्नौ पतिता (6) अनन्तदुःखदाहभाज एव भवन्तीति प्रथमा दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोजना १ ।
Jain Education
उप
यथा च मशका उपलक्षणाद्देशादयश्च मनुष्यसिंहगजवृषभादीनां दंशै रुधिरपायितया परोपतापिन्यैवाजीविकया जीवन्तः कराघातादिना मरणाद्यायतिदुःखमविमृश्य दशन्तस्तेनैव म्रियन्ते, इह परत्र च दुःखिनश्च भवन्ति । एवं ८ वलपिंडोलगत्ति - बलात्कारभिक्षाजीविनश्चारिककंग क तृतीयप्रकृतिक कुष्ठ व्याधिक नौरसिकमन्मनमुण्डकसर्पघरादय | लक्षणान्चौरग्रन्थिच्छोटकपिशुनबन्दिग्राहक मार्गपरिमोषिदाम्भिकप्रभृतयश्च नित्यं परच्छिद्रान्वेषिणः सततं परद्रव्याभिलाषिणो विवाहधर्मसाधर्मिक वात्सल्यादिहर्षकार्येष्वन्यथापि वा शिरउदरस्फोटादिकुकर्मभिः सततं परधनापग्र हणाद्युपायैकचिन्तारौद्रार्तदुर्थ्यानोपार्ज्य माननरकाद्यई पापबन्धविविधपैशुन्यादिकुकर्मभिश्च परोद्वेजकप्रवृत्तिजीविनः स्वो
300006
9990000956
0000
उपदेशर तरंग ३
॥ १०६ ॥
5) ww.jainelibrary.org
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
0000000000000000000
दरपूर्तिमात्रसुखाभिलाषिणः परसन्तापनजपारत्रिकदुःख निरपेक्षास्तथा तथा सुखार्थितयापि कुकर्मसु प्रवर्तमाना इहापि सर्वजनगर्हणीयाः परत्र दुर्गतिदुःखान्यनुभवन्तीति द्वितीयदृष्टान्तदाान्तिकयोजना ।
__ तथा यथा झपा मत्स्या रसनेंद्रियसुखलाम्मट्यात् स्वोदरपूरणमात्रार्थप्रवृत्तयः स्ववपुमहत्त्वबलगर्विता अल्पबलस्वकुलकस्यापि भक्षणपापेन सप्तमनरकावधि दुःखं लभन्ते, इहाप्याहाराद्यर्थ प्रमत्ता भ्रमन्तो धीवरजालपतिताः कदर्थ्यन्ते,
प्रौढमत्स्यान्तरैरपि भक्ष्यन्ते च । तथा नियोगिनो वृपव्यापारिणः स्वामिवलगर्विताः शिष्टधनिलोकच्छलान्यन्वेषयन्तः स्वविषयसुखमहत्त्वादिसाधनार्थ स्वस्वकीयविषयसुखसाधनाद्यर्थं स्वामिरञ्जनाद्यर्थ च धनोत्पत्तये लश्चाग्रहणादिशिष्टलो-16 कदण्डनसन्तापनादि विदधते, चौरसमूहग्रामघाताद्यपि कुर्वते, नृपानप्युपायैर्घातयन्ति चाणाक्यवत् । विषादीनि नृपादीनामपि ददते, युद्धादीनपि सर्वान् महारम्भान् कुर्वते कारयन्ते च । एवं पापैः काले इहापि नृपदण्डचारकक्षेपनिगडादिवन्धताडनात्तड्वाधामरणकुटुम्बधरणप्रभृतिनानापराभवादिकदर्थनां सहन्ते, अभिनवराजमान्यभूतव्याभिला
विनियोग्यन्तरैः पिशुनैरपि च पराभिभूयन्ते, प्रतिपक्षसचिवेन कल्पकमन्त्रिवत् , सुबन्धुसचिवादिभिश्चाणाक्यादिवत् , लावररुचिद्विजादिभिः शकटालादिवत् , सम्प्रत्यप्यनुभूयमानबहुपिशुनमच्यादिवच्च । प्रेत्य च विविधदुर्गतिपातानन्तभव
भ्रमणादिदुःखानि प्राप्नुवन्तीति दृष्टान्तदान्तिकयोजनया तृतीयः प्रकारः ३। | अथ च यथोरगाः स्वभावादपि करकोपनाभिमानप्रकृतयः पदस्पर्शादिना स्वल्पकारणेनाप्यभिमानवत्तया सजाहातकोपात् स्वेच्छया चापरानुत्तमनरान् दंशं दंशं कदर्थयन्ति मारयन्त्यपि च । आहाराद्यर्थमपि भेकोन्दरादिलघुपक्षि
-
Jain Education Menit
For Private & Personel Use Only
Brjainelibrary.org
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १०७ ॥
तच्छावादीन् लघुसर्पादीनपि गिलन्ति, स्वापत्यान्यपि भक्षयन्ति, स्फुटाटोपादिना जगदपि भापयन्ते च । केचिन्मोहादिना निधींश्चाधिष्ठाय तिष्ठन्ति तदर्थं च परान् दृग्विषादिना घ्नन्ति इत्यादिपापैः पच्यमाना इहापि जनैः समर्थैः पापतया 6) भिया वा व्यापाद्यन्ते, मान्त्रिकैश्च धृत्वा धृत्वा प्रतिगृहं भ्राम्यमाणा विविधं कदर्थ्यन्ते करण्डकक्षेपक्षुत्तृषादिकष्टान्यनुभाव्यन्ते, महद्भिः सपैंश्च गिल्यन्ते, मृताश्च पञ्चमीं नरकपृथ्वीं यावद्दुर्गतिदुःखान्यनुभवन्ति । एवं नृपाः क्रूरप्रकृतयो मिथ्यैश्वर्याद्यभिमानोन्डुरा महापापेभ्योऽपि परलोकभयविवर्जिताः स्वल्पेनाप्यपराधेन क्रुद्धा नगरमनुष्यघातादीनि म ॐ हापापानि कुर्वते, श्रीवीरजीवत्रिपृष्ठहरिणा गायनाविस्रष्ट पुरोधः कर्णततत्रपुक्षेपघातवद्, देशग्रामघातज्वालनाद्यपि कुर्वते, () म्लेच्छादयश्च चैत्यादिध्वंसादीन्यपि, घोररणारम्भैः कौणिकादिवन्नरकदुःखान्यर्जयन्ति । पाण्डवादिवद्गोत्रवधादिपापैश्च कनककेतु परशुरामादिवत् सुतपितृमातृभ्रातृपत्न्यादिघातादीन्यपि कुर्वन्ति । प्रौढाश्च लघून्नृपानुद्वेजयन्ति विडम्बयन्ति, प्रन्त्यपि । एवं च सुखार्थिनोऽपि महापापप्रवृत्त्या तत्परिपाकेन राज्यभ्रंशचारकक्षेपप्रतिगृहभिक्षाभ्रमणताडननिगडनाद्यनेॐ कधा विडम्बना वधवन्धादिदुःखानि मुञ्जसहस्रार्जुनचण्डम द्योतेन्द्राख्यविद्याधरादिवत् प्रौढनृपान्तरेभ्य इहाण्यासादयन्ति परत्र च सप्तमनरकावधिघोरातिघोरतम दुर्गतिदुःखान्यनुभवन्तीति दृष्टान्तदान्तिकभावनया चतुर्थप्रकारसमर्थना ४ ॥ एते च चतुष्प्रकारा अपि केवलकामार्थमात्राभिलापतया प्रायः सर्वथा धर्मविमुखा एव भवन्ति । अथ च मृगादिदृष्टान्तैर्धर्मार्थिनो मिथ्यात्वादिभाविततया सुखार्थिनोऽपि सम्यक्सुखोपायस्यापरिज्ञानात्तदनुकूलं प्रवर्तमाना दुःखमनुभवन्त्यल्पं वा सुखमिति प्रदर्श्यते -तत्र च यथा मृगा मृगयुणैकस्यां दिशि पाशं बद्धं दृष्ट्वा मरणाद् विभ्यतः शरणं
मुनिसुन्दर सू० वि०
1000006
Jain Education Internation
उपदेशर० तरंग ३
॥ १०७ ॥
jainelibrary.org
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्तदनुगता जनानाः कुगुरूक्तकुशाशनमयानुष्ठानानि पप जैनसमया
मात्राणं चेच्छन्तोऽपि तदुपायं नाशदिशमविसंविदानास्तथा नश्यन्ति यथा पाश एव पतन्ति, सुखार्थिनोऽपि बन्धमरणा| दिकदर्थनादुःखान्यनुभवन्ति । एवं लौकिकमिथ्यादृष्टयः सौगतशैवशाक्तजैमिनीयवैशेषिकादिमतानुगता वतिनो द्विजादयश्चरकपरिव्राजकत्रिदण्डिकयाज्ञिकादयस्तदनुगता नृपामात्यवणिगादयो वा किञ्चित्कैश्चिद्वैराग्योपदेशशास्त्रीतिजरा-1
मरणादिभवदुःखेभ्यो विभ्यतोऽपि तेभ्यः शरणत्राणदिशमजानानाः कुगुरूक्तकुशास्त्रोक्तिभिर्व्यामूढास्तद्दर्शितानि धर्मबुद्ध्या । कायागाग्निहोमकुदेवा पशुहोमवधमाघादिस्नानकुदानवृक्षारोपणकन्याविवाहादिमहारम्भमयानुष्ठानानि धर्मासाधनाद्वितथा
नि कुर्वाणाः कर्मविपाकमृगयूपस्थापितपापबन्धपाशेष्वेव पतिता इहापि परत्र च स्वर्गापवर्गादिसुखार्थिनोऽपि जैनसमयप्रसिद्धभद्रकमहिषप्रागुक्तचारुदत्तसम्बन्धिच्छागादिबहुदृष्टान्तरनन्तभवदुःखततिसन्तापमेव लभन्ते । केचिच्चात्युग्रतपोऽनु
ठानोगाभ्यासादिभिः कानिचित् स्वर्गराज्यादिसुखानि प्राध्यापि भवदुःखेभ्यो न मुच्यन्ते एव । तदुक्तं श्रीसूत्रकृदङ्गेMoजइवि अनिगिणे किसे चरे, जइवि अभुंजई मासमंतसो। जे इह मायाइ मिजई, आगन्ता गम्भा यणंतसो ॥१॥ इति कापञ्चमो दृष्टान्तदाान्तिकयोजनया नरप्रकारः ५। A अथ च यथा मासाहसपक्षिणो रसनेन्द्रियवशाः परिणामविरस यथा क्रियां विदन्तोऽपि आमिषगृद्ध्या प्रसुप्तस्य मृगारेलार्विकसितमुखस्य दंष्ट्रान्तरामिषलवान् शीघ्रं चञ्च्वाऽऽकृष्य तर्वादिनिविष्टा मासाहस मासाहसमिति ब्रुवाणा भक्षितमांसाः
पुनःपुनस्तथाकरणादविरमन्त एकदा मृगारिमुखयन्त्रनिपीडिताः सुखार्थिनोऽपि मरणादिदुःखं भजन्ते । तथा पार्श्वस्था उपलक्षणात् कुशीलादयो लोकोत्तरदृशोऽधीतश्रुतजिनागमादिभिः प्रमादाद्भवदुःखजालनिपातहेतून् विदन्तोऽपीन्द्रिया |
000OOOOOOOOOOO
000000000
ATTERTAINMEANIBANDHAama
Jain Education in
all
For Private & Personel Use Only
Jiohidainelibrary.org
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १०८ ॥
दिसुखलाम्पय्यात् परेभ्यः शिवमार्गानुकूलानुष्ठानाद्युपदिशन्तोऽपि स्वयमकुर्वाणा असंयमपदेषु प्रवर्तमानाः सुखार्थि नोऽप्यनन्तभव भ्रमणदुःखभाजनं भवन्ति । केचित्तु ब्रह्मचर्यादिकिञ्चित्क्रियादिना किल्विषिकामरादिषु उत्पन्ना अपि तृत युता भवगामिन एव प्रायो भवन्तीति मासाहस पक्षिदृष्टान्तेन षष्ठो नरप्रकारः पार्श्वस्थादिरूपः ६ ।
Parar faster रसनेन्द्रियसुखलाम्पय्याद् दुग्धं पिबन्तस्तद्धनिकेभ्योऽनर्थ विदन्तोऽपि तत्पानादविरमन्तो © लगुडं दृष्ट्वा केचित् कदाचिन्नष्टुं शक्नुवन्ति, केचिच्च सहसा तदाहताः सुखार्थिनोऽपि दुःखिनो म्रियन्ते । एवं कंचिन(हिणः सामान्या नियोग्यादयो राजानश्च श्राद्धधर्मज्ञा घोरारम्भसर्वास्रवप्रवृत्त्यादिपापैर्भावीनि घोरदुर्गतिदुःखानि विद न्तोऽपि ते पापद्रव्यपश्ञ्चप्रकार विषयादिलुब्धास्तादृग्धनराजमानराज्यादिमुधाभिमानभाजो बह्वारम्भराजव्यापारयुद्धॐ ग्रामनगरघातादीनि कुर्वाणाः, किं बहुना ? केचित्सर्वप्रकाराण्यपि पापानि प्रवर्तयन्तः सर्वथाध्यास्रवविरतिप्रतिपत्तिपालनादिरहिताश्च प्रान्ते केचित्किञ्चिदाराखुं शक्ता भवन्ति ते च काञ्चित्सुगतिं लभन्ते, चेटककोणिक सङ्गममृतवरुणादिवद् मधुनृपादिवच्च । केचित्पुनः प्रान्तेऽपि प्रागभ्यासादात्मानं पापेभ्यो निवर्तयितुमशक्ता मरणलगुडाहता माजारवद्विविधदुःखान्यनुभवन्ति दुर्गतिगताः, श्रेणिकनृपसत्यब्रह्मदत्तादिवत् आनन्दादिनियोगितापसश्रेष्ठ्यादिवच्च । इति सुखाथिनोऽपि दुःखिन एवाल्पसुखा वा भवेयुरिति सप्तमो नरप्रकारः प्रथमश्च जैनधर्मविग्रहस्थप्रकारः ७ ।
966900তও
अथ च यथा शुका अवद्धा अपि 'नलकदलविलोलत्कीरवद्वञ्चिताः स्म' इति वचनात् स्वं बद्धं मन्यमाना अल्पैरपि वा ॥ १०८ ॥ बन्धनैर्बद्धाः पञ्जरवासनियन्त्रणां सहन्ते । पञ्जरान्मुक्ता अपि वा मनुष्यकरादौ स्थिताः सततमिष्टफलाहारादिभिः पोष्य
| उपदेशर० तरंग ३
1. jainelibrary.org
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
माणतया तत्सुखास्वादरसिका नोड्डीय स्वैरं यान्ति, माजीरादिभिया पञ्जर एवं प्रविशन्ति तिष्ठन्ति च। परं कीडमांसा-5 दनादिपापं न कुर्वते, आहारभूषणलालनक्रीडनादिसुखं चेहानुभवन्ति । केचित्तु श्राद्धसंसर्गादिना विदितादृतकियत्श्राद्धधर्मेण शत्रुञ्जयमृतशुकजिनाक्षतफलपूजाकारिशुकयुगलादिवत्काश्चित्सुगतिमपि प्राप्य सुखार्थिनः सुखमनुभवन्ति। अपरे त्वविदितश्राद्धधर्मा अपि विशेषपापाकरणाद्विशेषदुःखं नानुभवन्ति, तथा केचिद्गृहिणो विज्ञातप्रतिपन्नकियच्छ्राद्धधर्मा | अपि विषयगृद्धिं त्यक्तमशक्नुवन्तः कलत्रपुत्रादिमोहबन्धनैः पूर्वमसद्भिरपि आशामात्रेण बद्धं मन्यमानाः पश्चाच्च सद्भि रपिच्छेत्तुं शक्यैरप्यसात्त्विकप्रकृतितया विषयतृष्णया बद्धा गार्हस्थ्यपञ्जरवासनियन्त्रणामनुभवन्ति, ततो निर्गन्तुं शक्नुवन्तोऽपि परीषहादिभ्यो बिभ्यतस्तमेवाध्यासते नतु यतिधर्म प्रतिपद्यन्ते सुखार्थितया, कियत्प्रतिपालितसम्यक्त्वस्थूलप्राणातिपातादिविरतिसामायिकाद्यनुष्ठानरूपमध्यमश्राद्धधर्माद्विशेषमहारम्भाधकरणाच्च प्रेत्य सौधर्मादिकल्पादिसुखमनुभवन्ति, श्रीवीरजीवनयसारादिवत् । केचित्तु विशेषश्राद्धधर्मानुष्ठानादिरहिता अपि विशेषारम्भादिपापान्यकृत्वाकियद्दानादिभिर्धनसार्थवाहादिवन्मनुष्यादिभोगसुखान्यप्यश्नुवते । इति द्वितीयो धर्मवद्गृहस्थप्रकारो, नरप्रकारश्चाष्टम इति ८२। अथ यथा करिण उत्तमप्रकृतयो १, राज्यश्रियं समलङ्कुर्वते २, सुलक्षणाश्च तां वर्धयन्तस्तां खं च महिमप्रौढिमारोपयन्ते ३, उत्तमानेव चाहारानाहरन्ति ४, राजतल्लोकैश्च पूज्यन्ते ५, रक्ष्यन्ते च ६, सदलङ्कारादिसुभगाश्च श्लाघ्यन्ते सर्वैः ७, प्रायो नियन्त्रिताश्च भवन्ति ८, रणादिषु शौण्डीर्यशालिनो न पश्चादपनामन्ति ९, जयं च प्राप्नुवन्ति
१०, सरोनद्यादिषु सम्यग्मजन्तो यथेष्टं विमलं जलं पिबन्तश्च तापतृष्णादिरहिताः शीतिमसम्पदं भजन्ते ११, स्वभाउ.१९ 16
DO9000ोसली @@@@OO
SONGSCOOOOOO
Jan Education
For Private Personal use only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १०९ ॥
वालिभिरन्तरान्तरा स्वं खरण्टयन्ति १२, पुनः स्नानादिना शुध्यन्ति च १३, मन्दाश्च सम्यक्पालयन्ते १४, मृता अपि च संगुप्ताः क्रियन्ते १५, एवं केचिच्छ्राद्धा ज्ञातपरिणतादृतशुद्धश्राद्धधर्मोत्तमप्रकृतयः १, श्रीमज्जिन पतिशासनॐ श्रियमलङ्कुर्वते २," धम्मरयणस्स जुग्गो अक्खुद्दो रूववं पगइसोमो” इत्यादिगुणभाजश्च तां स्वं च महिमप्रथिमानमानयन्ति ३, उत्तमानेव च पापभीरुतया सचित्तादिपरिहारिणः प्रासुकैषणीयादिगुणानाहारानाहरन्ति ४, तद्गुणप्रीतैश्च राजामात्यादिॐ शिष्टप्रौढलोकैः प्रतिष्ठातीर्थयात्रासाधर्मिक वात्सल्यादिमहेषु पूज्यन्ते फलपुष्पवस्त्रालङ्कारादिभिः । श्रीकुमारपालेन च्छाडाश्राद्धवत् ५, रक्ष्यन्ते च सारभूतत्वाच्चौराद्युपद्रवेभ्यो नृपादिभिः धर्मदत्तेन प्राग्भवेऽवमादिभ्यो रक्षितश्राद्धवत् ६ । धर्मोपष्टम्भदयौचित्यसप्तक्षेत्र्याद्यनुमत विविधदानशीलाद्यलङ्कारसुभगाश्च श्लाध्यन्ते सर्वजनैः ७ । प्रायः सम्यक्त्वाणुव्रतॐ गुणत्रत शिक्षाव्रततपोयोगनियमादिभिश्च नियन्त्रितात्मानो भवन्ति ८ । सम्यक्स्वसमयपरसमयादितत्त्वार्थवेदितया मिथ्यावादिवादरणादिषु शुकभट्टारकनोदितसुदर्शन श्रेष्ठवद् बौद्धाक्षोभितश्रीमती बुद्धसङ्घवत् सुज्येष्ठादिवत् स्वयंबुद्धमन्त्र्यादिवच्च न भज्यन्ते । अथवा परीषहदैवतोपसर्गद्रव्यादिचतुर्विधविपद्रोगसङ्कटादिषु रणेष्विव न धर्मकर्मभ्यो मनागप्यपसरन्ति ९ । एवं कर्मरिपुजयं च प्राप्नुवन्ति १० । आवश्यकपौषधादिषु सम्यक्संवेगसुध्यानजलं पिबन्तो जिनागॐ मार्थरसैरात्मानं शुचयन्तश्च कषायतापभवतृष्णादिरहिता निःसीमसन्तोषधर्मसमाधानशैत्यसम्पदं भजन्ते ११ । न्याय्य समयेषु समुचितविषयोपभोगस्वकुटुम्बनिर्वाहार्थद्रव्योपार्जन हेतु कस्व कुल क्रमागतानिन्द्योचितधर्मव्यवहारादिकियदारम्भादिजनितकर्मरजोभिः स्वं खरण्टयन्तोऽपि १२ । सम्यक्प्रतिक्रमणालोचनाप्रायश्चित्तानुष्ठानादिभिर्यथावच्छोधयन्ति
मुनिसुन्दर सू० वि०
Jain Education Inte
उपदेशर तरंग ३
॥ १०९ ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
च १३ । कदाचित्कर्मवशादनाभोगादिना सञ्जातप्रमादस्खलितमान्द्या गीतार्थगुर्वादिभिर्विधिवत् स्मारणादिभिः श्रीगौत-13 मेन महाशतकश्राद्धवत्पाल्यन्ते शुद्धधर्मे सज्जीक्रियन्त इत्यर्थः १४ । सम्यग्विधिना त्यक्तदेहाश्च द्वादश कल्पान् यावत् सुखसम्पत्पदवी प्रामुवन्ति, क्रमादल्पैर्भवैर्महोदयसुखानि च १५ । एवं सुखार्थिनः सम्यक्तदुपायप्रवृत्त्या सुखिन एव या भवन्तीति तृतीयो गृहिभेदो नवमश्च नरप्रकारः ९। | इति बिडालशुककरिदृष्टान्तत्रयेण विविधा गृहिणो व्याख्याताः। अथ द्विधा मुनयः-स्थविरकल्पिका जिनकल्पिकाश्च। का तत्र यथा हरयः सिंहा दुर्धर्षमहावलशालिप्रकृतयो १, जीर्णतृणादिपरिहारेण बलपुष्टिकृन्महामांसान्येवाहरन्तः २, स्वग
न्धक्ष्वेडामात्रेण मृगादीन् क्षुद्रजन्तूंस्त्रासयन्तो महागजादीनपि लक्षयन्तः ३, कैरपि यथा तथा पाशेषु पातयितुमशक्याः |४, महाभटादीनामपि वशतामयान्तः ५, शूरै रणाद्यर्थमाहूताश्च घोरक्ष्वेडानि?षैः पुच्छाच्छोटविकटदंष्ट्राक्रकचैस्तीक्ष्णनखरायुधश्च परान् शूरानपि भापयमानाः सद्यः समुत्थिता एव त्रासयन्तोऽत्रस्तांश्च विदारयन्तो ६, निजावासस्थानं गिरिवनगुहादिकभङ्क(कं तद्भङ्ग)गजशूकरच्छेत्तृपुरुषादिभ्यो रक्षन्ति ७,तद्बलेन चात्मानं सुखयन्तो बनान्तरानीतैकैकादिपशुप्रदान-1 सेवाशरणमार्गणादिभिः प्रसादिताः स्ववनवासिनः पशून् सर्वोपद्रवेभ्यो यथाई रक्षन्तस्तैः परिवृताश्च सर्वश्वापदेष्वाधिप-15 त्यमनुभवन्तस्तैः श्लाध्यमानाश्च भ्राजन्ते, तथा स्थविरकल्पिका विशुद्धाचारा महामुनयः तपस्तेजोविराजिता गुर्वादि-10 पदप्रतिष्ठिताश्च स्वपरमतागमतौदितत्त्ववेदितया सर्वमिथ्यादृशां पराभवक्षमतया दुर्धर्षवादादिवलशालिप्रवृद्धप्रभावाः १, तृणवदशुद्धाहारादिपरिहारेण धर्मवपुःपुष्टिकृत्शुद्धपिण्डशय्यावस्त्रपात्रादिपरिभोगिणो २, मृगादीनिव मिथ्याविषय-1
00000000000000000
Jan Education
a
l
For Private Personel Use Only
A
njainelibrary.org
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग ३
मनिसन्दरकषायाभिलाषादीन् भव्यमनोवनेभ्यःस्वोपदेशमात्रेण त्रासयन्तो महामहिमोद्धरतया सर्वेतिदुर्भिक्षमरकाद्यपद्रवान् महा-10 सू० वि० गजानिब साईयोजनद्वयादिमितभूमौ निघ्नन्तश्च ३, कैरपि मिथ्याधर्मोपदेशकैः प्रभावप्रौढेरपि कुशास्त्रोपदेशादिभिः
शङ्काकाडाद्यतिचारपाशेषु शुकादिभिः स्थावच्चापुत्रादिवत्, रूपादिपात्रदेवाङ्गनानरललनादिभिरभयाव्यन्तरीक्षोभिता॥११०॥
क्षुब्धसुदर्शनऋषिवत्, कुसुमपुरश्रेष्ठिधनसुताधनलोभाद्यक्षुब्धश्रीवत्रस्वामिवच्च मोहपाशेषु पातयितुमशक्याः ४, स्वज-1 नभक्तश्रावकश्राविकादीनामपि महाभक्तिदानवन्दनपूजास्तवादिभिः “पलिमंथमहं विआणिआ, जाविय वंदणपूयणा इहं ।। सुहुमे सल्ले दुरुद्धरे, विऊमं ता परिहिज्ज संथवे” ॥१॥ इत्यादिआगमानुसारेण तदैहिकप्रत्युपकाराकरणादिनाहङ्कारादिसूक्ष्मशल्याद्यनुत्पत्त्या वा वशतामयान्तो महावादिभिर्वादार्थमाहूताश्च सद्यः समुत्थिता एवं नानाप्रमाणहेतुयुक्तिकलापदुर्धरोपन्यासादिभिस्तान् पराभवभयविह्वलांस्त्रासयन्तोऽत्रस्तांश्च निर्जयन्तो ६, निजवासस्थानं श्रीजिनशासनं स्वगच्छक वा कुवादिभ्यः प्रमादादिभ्यश्च रक्षन्ति ७, तथास्मिन् जिनशासनवने स्वगच्छगुहास्थाने च बहुविधभव्यजनप्रतिबोध-2 पुण्यलाभानुरूपं नानाक्षेत्रेषु विहरन्तस्तिष्ठन्तश्चोचितविशुद्धाहारवस्त्रशय्यापात्रादिदानैः श्रीगुरूनर्चयद्भिः स्वं कृतार्थयद्भिश्च : बहुविधै राजामात्यमहेभ्यादिभव्यनिवहः स्वशुद्धोपदेशसारणाहेयार्थवारणोचितप्रेरणादिभिर्मिथ्यात्वविषयकषायादिरिपु-16 भ्यस्त्रायमाणैरविश्रमं वन्दनस्तुतिपूजासेवादिपरैः परिवृता भ्राजन्ते । अत्र च विशेषागमच्छेदग्रन्थप्रसिद्ध कथानक
दवाग्नौ प्रज्वलिते श्वापदनद्युत्तारणादिसम्बन्धं प्राग्लिखितमत्र ज्ञेयम् । किञ्च कस्मिंश्चिद्वने एकः सिंहो निवसति । स च* ला सर्वैस्तद्वनश्वापदेवनान्तरादेकैकश्वापदार्पणेन सेवादिभिश्च प्रसादितस्तेन दत्ताभयैः सर्वोपद्रवेभ्यश्च त्रायमाणैः सेवमानो
0000000000000000
OOOOOOOOGGGGGGGருகுரு
॥११०॥
Jain Education
a
l
For Private Personal use only
w.jainelibrary.org
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
எனOCCCCCCCCCCCCOUஇரு
विराजते । अथ च गतेषु कियत्सु दिनेषु एकः श्वापदः क्वचित्कथञ्चित् कूपमध्ये पात । तं दृष्ट्वा च श्वापदाः सिंहमुपसृत्यावोचन्-स्वामी त्वं नः, ततः कथमपि कूपादेनं समुद्धरेति । सोऽपि सञ्जातकृपस्तैः सह कूपस्योपकण्ठमागत्य तानुवाच-भो ! भवत्सु समर्थतमः कश्चिन्मत्पुच्छं दृढमवलम्बतां, तस्य चापरः, एवं तावद्यावत् कूपजलं कश्चित्पर्याप्नोति । तत्पुच्छविलग्नश्च प्राक्पतितः सुखेन कृपान्निस्सरिष्यतीति । तैश्च तथा कृते तत्पकिं कूपमध्ये क्षिप्त्वा सिंहोऽपि महाबलेन तं तत्पृष्ठलग्नप्राक्पतितश्वापदं चाकृष्य कूपाहिर्निस्सार्य च सजाताधिकभक्तिभिस्तैः सेव्यमानः सुखं विललास । तथा दृष्ट्वाथ कश्चिच्छृगालः प्राग्वलब्धोपायो गर्वितस्तथैव कृत्वा तत्पतिभाराकान्तः स्वं धर्तमशक्तः कूपे पपात । तानपि चापीपतत् इति सिंहसदृशा गुरवः स्वं स्वाश्रितांश्च जन्ममरणादिदुःखदवाग्नी लग्ने भवविषयतृष्णानदी समुत्तार्य तस्माद्रक्षितुं क्षमन्ते । दुर्गतिकूपे च निपतितांस्तस्मादुद्धर्तु प्रगल्भन्ते । शृगालसदृशाश्च कुगुरवः श्रुतार्थादिज्ञानक्रियानुष्ठानादिबलविकलाः स्वं स्वाश्रितांश्च मजयन्ति निपातयन्ति चेति सिंहसदृशाः सुगुरवः समाश्रयणीयाः सुखार्थिभिः । अनया दिशा च तीर्थकरगणधरादयोऽपि सविशेषतममहिमादिसूचकविशेषणैाख्येयाः। एवं च ते मुनय इह श्रीसङ्घलोकेवाधिपत्यमनुभवन्तस्तैर्वन्दननमस्करणपूजनस्तवनादिभिर्महिमप्रकर्षमारोप्यमाणास्तद्भव एवैकादिस्वल्पभवैर्वा शिवगामिन इति सुखार्थिनः सम्यक्तदुपायवृत्त्योत्तरोत्तरं सुखमनुभवन्ति । इति प्रथमो मुनिप्रकारो मूलतो दशमश्च नरप्रकारः १०॥10 | अथ यथा भारण्डा द्विजीवा द्विमुखा एकोदराश्चेत्यादिलक्षगा महावपुषः पक्षिविशेषाः सदाप्यप्रमत्ताः स्वं स्वाश्रितांश्च |कियतो गिरिनदीसमुद्रादीन् दुरुलानुत्तारयन्तो यत्किञ्चित्पाशादिभयस्थानं शङ्कमानाः सर्वाऽग्राह्यप्रकारमत्युच्चैश्चरन्तः
JainEduca
For Private Personel Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐ
उपदेशर० तरंग ३
@
मुनिसुन्दर कैरपि कथञ्चनापि पाशादिषु पातयितुमशक्याः सुखार्थिनः स्वैरविहारादिसुखमनुभवन्ति, एवं जिनकल्पिकप्रतिमाप्रतिसू० विपन्नकाद्या मुनयः पूर्वपाठादिना योग्यतया गुर्वनुज्ञाततया एककाप्रतिबद्धविहारिणः सर्वथा निःसङ्गा निष्प्रमादाः स्वं
विशेषोपदेशदानादिरहिततया कियत एव स्वाश्रितांश्च प्रमादतृष्णाभवदुःखेभ्यस्तारयन्तो यत्रास्तमितस्थायिन आगमोक्तजिनकल्पाद्याचारमाचरन्त इहापि जगत्पूज्या एकादिभवैः शिवगामिनश्च सुखार्थिनो द्वादशमासपर्याया इहाप्यनुत्तरसुखं भवान्तरे च सिद्धिसुखं निरुपाध्यमिश्रमव्ययमनन्तमनुभवन्तीति द्वितीयो मुनिप्रकार एकादशश्च नरप्रकारः ११ । एतेषु |च नरप्रकारेष्वाद्याश्चत्वारः प्रकाराः प्रायः सर्वथा धर्मनिरपेक्षा एव सम्भवन्ति, शेषास्तु प्रायो धर्मसापेक्षाः क्रमादुत्तरोत्तरमुत्तमाश्च सर्वेऽपीति ।
एकादशैवं नृभिदोऽवगत्य, तथा यतध्वं कृतिनः ! सुखार्थाः। क्रमाद्यथा प्राप्नुत मुक्तिसीम, शर्मैव कर्मारिजयश्रियेद्धाः ॥ १ ॥ ॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के प्रथमे तटे तृतीयेऽशे
एकादशसुखार्थिनरप्रकारव्याख्यानामा तृतीयस्तरङ्गः॥
000000000000
2000@@@@@@@
॥१११॥
Jain Education
For Private & Personel Use Only
A
jainelibrary.org
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः॥ 10 कम्मरिऊजयसिरिए, भवाडविं लंघिउंसिवपुरंमि।जइ सुहमणंतमिच्छह,जिणधम्मंता कुणह पयया॥१॥ जीवा सुहत्थिणो जं सुहं पुणो सिवपुरंमि संपुन्नं । तं सुद्धनाणकिरिआ-जुआ दुअंजंति न य इयरे ॥२॥
यतः-सबला १७बलपय २ पंगू ३ भंते ३ यर ६ जंति जह पुरं छ नरा।
तह मिच्छ १ सम्मदिहि अ २ सबलेयर ३-४ किरिअ ५ अकिरिअ ६ सिवं ॥३॥ अस्या व्याख्या-यथेति दृष्टान्तार्थे आवृत्त्या प्रकारार्थे च व्याख्यायते । यथा षडू नराः पुरं सोपस्कारत्वात् प्राप्तमिष्टं यथेति येन प्रकारेण शीघ्रशीघ्रतरशीघ्रतमाशीघ्राशीघ्रतराशीघ्रतमरूपेण यान्ति, उपलक्षणत्वान्न यान्त्यपि । तथा षड् नरा जात्याश्रयणात् षड्जातीया नराः शिवपुरं तथेत्यास्याप्यावृत्त्या द्विधा व्याख्यानात्तथा तेनैव शीघ्रादिप्रकारेण यान्तीति वाक्यद्वयसमुदायार्थयोजना । अथ के ते पुरं गन्तारः षड् नराः ? इत्याह-सबलाबलेति, सबलौ त्वरितगतिक्षमौ इतरौ चाबलौ पादौ ययोस्तौ च पङ्गश्चेति त्रयः, एते त्रयोऽपि भ्रान्ता दिग्व्यामोहादिना पूर्वादिस्थाने पश्चिमादिमानिनः, इतरे चाभ्रान्ता यथास्थितदिग्दर्शिनः इति षट् । एते के ते(ये) शिवं गन्तारः षडित्याह-तह मिच्छेत्यादि, मिथ्यादृष्टिः सम्यग्दृष्टिश्चेति द्वौ, द्वावपि च सबलक्रियावबलक्रियावक्रियौ चेति षट्, क्रियेति सामान्योक्तावपि मिथ्या
00000000000000000
20CGருருருருருருருரு
जापडू नरा जात्याश्रयणात् पहा
| अथ के ते पुरं गन्तारः पचान्ता दिग्व्यामोहादिना पुवातहमिच्छेत्यादि,
Join Education
For Private
Personel Use Only
rainelibrary.org
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥११२॥
000000000000000004
शो मिथ्याक्रिया ज्ञेयाः सम्यग्दृशश्च सम्यक्क्रियाः सर्वत्र विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् । अत्र दृष्टान्ते दार्शन्तिके च । उपदेशर० पडू नरा इत्युक्तेऽपि जातिप्रधानत्वान्निर्देशस्य पडू नरजातयो ग्राह्या इति गाथापदार्थः । अथ भावना यथा-क्षिति-15 तरंग ४ प्रतिष्ठितं नाम नगरं, तत्र षड् नरा व्यवसायकृते व्यवहृतिक्रियासु सुहृदः परिवसन्ति । तैरन्यदा श्रुतम्-इतो विंशतो योजनेषु रत्नपुरं नगरं पूर्वस्यां दिशि, तत्र देशान्तराद् दुकूलकादिक्रयाणकानि बहूनि गृहीत्वा व्यवहारिणो विक्रयार्थ || प्राप्ताः सन्ति, प्रागपि सन्ति वा। तद्ग्रहणार्थ पुरान्तरेभ्योऽपि वणिजस्तत्राजिगमिषयः सन्तीत्यादि । ततस्तैश्चिन्तितम्यदि वयं शीघ्रं यामस्तदा दुकूलान्यस्माकं सुखेन चटन्ति समर्थानि च, पश्चादहूनां ग्राहकाणामागमनेन चटिष्यन्ति महा_णि वा भविष्यन्ति, एतत्पुरतोल्यश्चोत्सूरे उघटन्ते, तेन यदि पुरादहिवनस्थे यक्षायतने वासकं कुर्मः तदा बह्वयां |निशि उत्थाय तत्र पुरे शीघ्रं गच्छाम इति विचिन्त्य ते सन्ध्यायां तत्र यक्षायतने नीवीधनानि सङ्गह्य गत्वा सुषुपुः।। अहंपूर्विकया बहुनिशायामुत्थाय शीघ्र तत्र जिगमिषवः, तेषु चैकः सबलपादः, पादबलाञ्च यत्र तत्र शीघ्रगमनादिना धनार्जनलोकप्रशंसादिना साभिमानः स्वभावाद्भवद्दिग्मोहः १, द्वितीयश्चाबलपादो भवदिग्मोहोऽल्पाभिमानः २, तृती-2 यश्च सबलपादोऽसम्भवद्दिग्मोहः ३, चतुर्थश्चावलपादोऽसम्भवद्दिामोहः ४, पञ्चमश्च पङ्गर्भवदिग्मोहः ५, षष्ठः पङ्गर्भवदिग्मोहः ६, एतौ च पङ्गु यत्र यक्षायतने गच्छदागच्छद्वहुसार्थादिमिलनसङ्केतस्थानत्वात् शकटादि भाटकेन कृत्वा मनीषितपुरे यास्याव इति धिया शकटादिना तत्र प्राप्ताविति । तत्र च स यक्षः पूजाप्रणामादिमात्रादपि तुष्यति । तुष्टश्च स्वभक्तान् दिग्मोहाद्यपहारेण विघ्नापहारोपदेशादिना चेष्टपुरं प्रापयति । ततः सर्वेऽपि पथिकास्तत्स्वरूपं विदन्तः प्रायस्तं
POOOOOOOOOOOOOGGரும்
JainEducation
For Private Personal Use Only
DIDr.jainelibrary.org
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
500
प्रणामादिभिः सन्तोष्य यथातदुपदेशं पथि गन्तुं प्रवर्तन्ते, इष्टं पुरादि च प्राप्नुवन्ति । ये च गर्भाज्ञानादिना तमवगणय्य | प्रवर्तन्ते, ते च बहवोऽपि दिग्मोहादिना सम्भवद्विघ्नतया अज्ञानादिना वा नेष्टं प्राप्नुवन्तीति स्थितिः । अथ प्रथमः क्रयाणकेषु भूरिलोभसमन्वितत्वादहंपूर्विक्रया तत्पुरगमनैकचिन्तावशादन गच्छदृढनिद्रातिशयः प्रथमप्रहरस्यैवान्ते समुत्थितः । | शेषाणां जागर्याभयादकृतसञ्चालोऽतिद्रव्यार्जन र सिकतया राभस्यादविलोकितमार्गादिचिह्नोऽपरीक्षितनक्षत्रादिस्थितिर्नि - भृतवृत्त्यैव गर्वाज्ञानराभस्यादिना यक्षं प्रणामाद्यकरणेनावगणय्य सञ्जातदिग्व्यामोहात् पश्चिमायां राभस्यादभिमानान्मा|र्गस्यापरीक्षणादनादराच्चारण्यानां दिव्यामोहात् कस्मिंश्चिन्मार्गाभा से दधावे । निशात्रा हुल्यादरण्यगमनादिना च विशे|पपथिकादीनाममिलना न्मिलनेऽप्यभिमानग्रहिलत्वेनाप्रच्छनादतिप्रबलांहितया भृशं त्वरितगमनाच्च यामत्रयेण दश योज नान्यगमत् । ततश्च पृष्ठेऽरुणोदयं दृष्ट्वा जातदिग्मोहातिरेकः सूर्योदयान्निश्चितदिग्वैपरीत्यागमनः स्वपादबलराभस्याभिमानादि शोचन्निष्टपुरप्राप्तौ निराश इव भवन् सद्यः पश्चाद्ववले । परं महत्यरण्ये निपतितत्वात् मार्गापरिज्ञानगाढक्षुत्पि| पासाश्रमसञ्जातपादस्फोटग्लान्यादिभिर्वासक स्थान कयक्षभवनं यावदप्यागन्तुं न शक्तः । कथं पुनर्द्विगुणदूरीभूतमार्गे इष्टपुरे गन्तुम् ? । अथ च कदाचिदरण्ये यतस्ततो भ्रमणादिना यथाप्रवृत्त्यैव कर्मवशात्तादृग्मिलितपुरुषविशेषोपदेशेन वा मार्गे लब्ध्वा बहुना कालेन यक्षायतनं समेतः । ततश्च पूर्वस्वगर्वप्रमादादि शोचन् प्रमाणादिभिर्यक्षं तोषयित्वा तदुप| देशमहिमादिना ज्ञातेष्टपुरमार्गः सर्वान् पाक्तनान् सार्थिकांश्चलितानिष्टपुरे प्राप्तांश्च ज्ञात्वा गलिताभिमानश्चलन् कियता कालेन सर्वेभ्यः पश्चादिष्टपुरं प्राप १ ।
1000
lainelibrary.org
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
இ
मुनिसुन्दर सू०वि०
இருஇரும்
उपदेशर तरंग४
॥११३॥
.ஓCTOCES
अथ द्वितीयस्तादृग्गाढोद्यमविकलत्वान्निशाया द्वितीययामे समुत्थाय प्रथमं सार्थकं तत्रानवलोक्य तेन स्वं वञ्चितं मन्यमानः क्रयाणकार्थं त्वरमाणो गर्वाज्ञानादिना यक्षमवगणय्य पूर्ववत्सञ्जातदिग्मोहात् पश्चिमायामेव चलितः । सत्वरं चलन्नपि पश्चादुत्थितत्वादवलपादत्वाच्चारुणोदयसमये त्रिचतुराणि योजनान्यगात् । ततः पृष्ठे उद्यन्तं भानुं विभाव्य निश्चितदिग्मोहादिः प्राग्वत् शोचनादिपरः पश्चाद्वलितः । स्वल्पमार्गागमनाल्पश्रमादिना पूर्वोत्थितात्मागेव यक्षायतनं प्राप्य यक्षभक्तितदुपदेशादिना सम्यग्मार्गे चलितः । पूर्वोत्थितात् पूर्वमिष्टपुरं प्राप बहुना कालेन २ । ___ अथ कियन्निशासमयातिक्रमे तृतीयः समुत्थितो द्वौ चलितो ज्ञात्वा विशिष्य त्वरमाणः स्वभावादप्यसम्भवद्दिग्मोहः
पुनर्यक्षस्तुतिपूजोपदेशैर्बहुनक्षत्रमार्गचिह्नादिविलोकनैश्च निर्णीते स्वेष्टपुरमार्गे त्वरितं चचाल । सबलपादत्वाच्च सर्वेभ्यः लाप्रागेव तत्र प्राप । मनोवाञ्छितानि क्रयाणकानि सुखेनाप्यलभत ३। ___ अथ चतुर्थोऽपि तथैव समुत्थितः । पङ्गवर्जान् सर्वांश्चलितान ज्ञात्वा विशिष्य त्वरमाणस्तथैव तृतीयमित्रवद्यक्षभक्ति-|| सदुपदेशादिभिर्निणीते मार्गे किञ्चिदबलपदत्वात् तृतीयमित्रादनु प्रथमद्वितीयाभ्यां प्राक् स्वेष्टपुरं प्राप, प्रार्थितक्रयाणकानि च लेभे ४। ____एते च चत्वारोऽपि गतिक्रियावत्त्वात्तद्बलेनेष्टपुरं प्रापुः, पङ्ग त्वेवमेव स्थितौ । अथ च कियता समयेन प्रथमपङ्गुरुत्थितः सुहृदश्चलितान् ज्ञात्वा भृशमिष्टपुरे गमनाय भ्राम्यन्नपि गतिक्रियाविकलत्वात्स्वं शोचन्नेव स्थितः । कियता कालेन पश्चिमायामपि त्वरितं यत्किञ्चिच्छकटाश्वादिवाहनं दृष्ट्वा स्वभावाद्यक्षावगणनया साततीव्रतमदिग्मोहतया सूर्योदया-|
க*
॥११३॥
मेमोस
Jain Education Inter M
For Private & Personel Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिनाप्यपरीक्षितदिग्वैपरीत्यो द्रव्यादिना तमारुह्य तथा कथञ्चिजगाम यथा तस्य पुरस्य कदापि वार्तामपि न लेभे, कुतः प्राप्तिः ? । सवाहनोऽप्यटव्यादौ पतितोऽसङ्घयवर्षाण्यप्यसलयदुःखभागभूत् । कश्चित्पुनरसङ्ख-यवः कथश्चित् प्राक्तनं यक्षवनं प्राप्य यक्षस्याराधनया तद्दत्तफलैरोषध्यादिविशेषैर्वा सञ्जातपदपाटवो मिलितवाहनो वानेकैवर्षेः स्वेष्टपुरस्य निवृ-क त्तदिग्मोहतया सन्मार्गे चलितो लेभे च तत्पुरं तत्र क्रयाणकानि चेति ५। ला अथ षष्ठः सुहृत्तथैव सर्वेषां चलनादिना स्वं शोचन् यक्षमहिम्ना स्वभावाच्च दूरनष्टदिग्मोहः कर्मानुभावाद्बहुना स्वल्पेन
वा कालेन मिलितवाहनेन सम्यगाराधनात्तुष्टयक्षदत्तैः फलैरोषधीविशेषैर्वा सञ्जातपदपाटवो वा तथैव वर्षादिमध्ये तत्पुरं प्राप क्रयाणकानि चेति ६ । एवं भाविता दृष्टान्तरूपाः षड् नराः। | अथ दार्टान्तिकषड्नरभावना-क्षितिप्रतिष्ठितपुरसमः संसारः, यक्षवनसमा मनुष्यगतिः, यक्षायतनसमः सुविहितगच्छः, यक्षसमाः श्रीसद्गुरवः, यक्षादेशसमो गुरूपदेशो जिनागमो वा, इष्टपुरसमो मोक्षः स्वर्गोऽपि वा, क्रयाणकसमान्यनन्तानि शिवसुखानि स्वःसुखान्यपि, पडूनरसमाः पद शिवाद्यर्थिनः पुरुषा, दिग्मोहसमं मिथ्यात्वं, अदिग्मोहसमं सम्यक्त्वं, पादवलसमा तपोनियमादिक्रिया, सा च भ्रान्तस्य मिथ्याक्रियातपःपारणककन्दमूलफलाशनस्नानाग्निहोत्रया-] गमिथ्यादानकुगुरुकुतीर्थकुदेवोपास्तिसन्ध्यावन्दनादिका, अभ्रान्तस्य च सम्यक्रियासम्यक्तपोयमनियमावश्यकसद्दानब्रह्मव्रततीर्थसेवादिका । अथ च यथा क्षितिप्रतिष्ठितपुरवासिनः षट् पुरुषाः क्रयाणकजिघृक्षया इष्टपुरं प्रति जिगमिषया यक्षवनेऽवात्सुस्तथा केचित्संसारवासिनो जीवा देवादिगतौ च्यवनादिदुःखभग्ना मोक्षसौख्यमनुपमं ज्ञात्वा तदर्थ जात
వింతలు అంతంతు0000000000
Jain Education
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
@
मुनिसुन्दर सू०वि० ॥११४॥
@@
@@
SSEछ ®®®0000000000
स्पृहाः कर्मपरिणतिवशादेव वा मनुष्यगति प्रापुः । तत्र चैकः प्रथमः कुगुरूपदिष्टशास्त्रार्थभाविततयाऽभिगृहीतमिथ्यात्वी उपदेशर० दिग्मोहसमतत्त्वव्यामोहवान् पूर्वोक्तमिथ्याक्रियासु मनोवाक्कायधनादिवलवत्तया भृशमुधुक्तो विष्णुपुराणाधुक्तशतधनु-ला तरंग ४ पादिदृष्टान्तेभ्यो वेदपुराणाद्युक्तिभिश्च सञ्जातजिनधर्मद्वेषात् स्वज्ञानक्रियागर्वाच्च यक्षतुल्यं सम्यग्गुरुं तदुपदेशांश्च दूरतः। परिहारादिनाऽवगणय्य सर्वेभ्यः प्रागेवेष्टपुरसमं मोक्षं गन्तुं समुत्थितो निजज्ञानक्रियादिगर्वादिनाऽन्यदर्शनिसंसर्गालापजप्रायश्चित्तभिया वा मार्गमिलितसम्यक्पथिकतुल्यान् जैनमुनिश्राद्धादीन् सुमार्गमपृच्छन् यथा यथा प्रबलपादत्वरितगतिसमा अनन्तजीवपिण्डात्मकमूलकसेवालादिभोजनाग्निहोत्रयज्ञादिका मिथ्यात्वक्रियाः प्रबलाः कुरुते तथा तथा तज्जनितमहारम्भजीवघ तादिपापकर्मवशादश्वग्रीवनृपतिपुरोहितादिवदू गाढगाढ तरगाढतमदुःखमयकुमनुष्य तिर्यग्नरकादिकु-12 गतिपतितो दुर्लभबोधितयाऽनन्तभवारण्ये चतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु भ्राम्यन् शिवपुरादू भृशं दूरवर्येव जायते । पुनरनन्तेन कालेन तत्रागामुकत्वात् “किरियावाई निअमा भविओ नियमा सुक्कपक्खीअंतो पुग्गलपरिअहस्स निमा सिज्झिहिइ, सम्मदिछी मिच्छादिछी वा हुज्जा ” इति दशाश्रुतस्कन्धचू[पासकप्रतिमाधिकारादिवचनात् क्रियारुचित्वेनावश्यं शिवगामितया यथाप्रवृत्त करणादुत्तीर्णोऽपूर्वकरणसूर्योदये स्वं भ्रान्तं मन्यमानोऽकामनिर्जरायोगादिना कथञ्चिन्मनुजभवं प्राप्य कर्मक्षयोपशमवशाजाततत्त्वान्वेषणश्रद्धो मिश्रादि(?)गुणस्थानकयोगादपगतदिग्मोहसममिथ्यात्वहेतुकतत्त्वव्यामोहः कथमपि यक्षसमं सद्गुरुं प्राप्य तदुपदेशबहुमानादवगतं ज्ञानादिमोक्षमार्ग तदनुगतसम्यगनुष्ठानादिना
॥११४॥ भजमान उत्कर्षतः पुद्गलपरावर्त्तमध्ये परेभ्यश्चतुभ्यो मित्रेभ्यः पश्चादनन्तेन कालेन स्वेष्ट पुरसमं मोक्षमवाप्नो तीति प्रथम
@@@
g@@
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
GILarjainelibrary.org
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
90000000000
पुरुषभावना । शतधनुर्नुपसम्बन्धः पुनरयम्-कापि पुरे राजा शतधनुः शैव्या पत्नी पतिव्रता । दम्पती परमवैष्णवी कार्तिक्यामुपोषितौ गङ्गायां स्नातौ सम्मुखमायान्तं पाखण्डिनं दृष्टवन्तौ । राजा तं स्वचापाचार्यमित्रत्वाद् गौरवादालापयत् , पत्नी तु तं दृष्ट्वा रविं ददर्श । ततः कालेन राजा मृत्वा वैदेशपुरे श्वा जज्ञे, पत्नी तु अनुमृता काशिराजसुता जातिस्मराजनि । सा यौवने पितरं वरं विलोकयन्तं निषेध्य ज्ञानेन ज्ञात्वा तत्र गत्वा तं शुनं वराहारैरपोषयत् । तं |चाट्रनि कुर्वन्तं सा प्राह-स्मरसि ? तीर्थस्नानादनु पाखण्ड्यालापेन मम चाटुकारः श्वा जातस्त्वम् । ततः स निर्विण्ण-1 स्त्यक्ताहारः शृगालोऽभूत् । तत्रापि तया तथैव जातिं स्मारित आहारं त्यक्त्वा वृको जज्ञे । एवं गृध्रः, काको, मयूरश्च । तत्र मयूरभवे च तया जनकनामनृपेण क्रियमाणाश्वमेधकतोरवभृथे कारितस्नानो मृत्वा जनकनृपस्य सुतोऽभूत् । ततस्तां पितृगृहे प्राप्तां तदादेशात् पितृप्रारब्धस्वयंवरे परिणीय भोगान् भुक्त्वा स्वर्गतः, सापि सहैव । तस्मात्पाखण्डिभिः पापैरालापस्पर्शनं त्यजेत् । विशेषतः क्रियाकाले, यज्ञादौ वापि दीक्षितः॥ १॥ एष पाखण्डिसंलापाद्दोषः प्रोक्तो मया द्विज!। तथाश्वमेधावभृथस्नानमाहात्म्यमेव च ॥ २॥ क्रियाहानिहे यस्य, मासमेकं प्रजायते । तस्यावलोकना
सूर्य, पश्येत मतिमान्नरः॥३॥ किं पुनर्यैस्तु संत्यक्ता, त्रयी सर्वात्मना द्विज !। पाखण्डभोजिभिः पापै—र्वेदवाक्यविरोधिभिः॥४॥ एते पाखण्डिनः पापा, न ह्येतानालपेद्बुधः। पुण्यं नश्यति संभाषादेतेषां तदिनोद्भवम् ॥५॥" विष्णुपुराणे तृतीयेशेऽष्टादशेऽध्याये। ___ अथ द्वितीयोऽबलपादभवद्दिग्मोहसमः कश्चित् भव्योऽनभिगृहीतमिथ्यादृष्टिः किञ्चिन्मार्गानुयायिमिथ्यादर्शनानुग
+0000000000000000000000
3.२०
Jain Education
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशरः
तरंग ४
मुनिसुन्दर तव्रतदानतपःकन्दमूलभक्षणस्नानादिक्रियां कुर्वाणो जिनचैत्यमुनिश्राद्धादिषु प्रद्वेषाभावात्तेषामपि संसर्गवचनाकर्णना- सू० वि०दिना नागदेवतापशुबलिमहाकोटिहोमादिकासु महारम्भासु क्रूरक्रियास्वरज्यन् चाण्डलीभूतविप्रादिवन्मनुष्य कुगतीस्तिर्य
ग्योनीर्वा भ्रान्त्वा प्राक्पुरुषवन्मोक्षादनतिदूरे भूत्वा पूर्ववदपूर्वकरणसूर्योदये निवृत्तदिग्मोहसममिथ्यात्वतत्त्वव्यामोहो ॥११५॥
व्यावृत्तमनाः कथमपि यक्षवनसमां मनुष्यगतिं प्राप्य यक्षसमं गुरुं चाधिगत्य तदुपदेशात् सम्यग्मार्गप्रवृत्तोऽल्पभ्रमणेन पूर्वपुरुषात्पूर्वमुत्कर्षतोऽनन्तैर्भवैन्यूनपुद्गलपरावर्त्तमध्ये मुक्तिमधिगच्छतीति द्वितीयपुरुषभावना । चाण्डलीभूतविप्रकथा त्वियम्-वाराणस्यां पुरि इन्द्रशर्मा विप्रो वेदाद्यशेषविद्यास्थानपारीणः कुलमदमत्तश्चाभूत् । यात्राविवाहदीक्षागृहदेवकुलतटाकवाप्यादिस्थापनादिषु जन्ममरणादिषु च स एवाग्रेसरः क्रियते जनैः पूज्यते च । जैनमुनिश्राद्धादिसंसर्गादिना पशुवधादिमययागादिक्रियास्वरज्यन् स्वकुलोचिताः स्नानादिका मिथ्याक्रियाः कुरुते । अन्यदा यात्रावसरे सक्रियमाणो जनैरभिमानं गतो नीचगोत्रकर्म निबध्य तत्रैव चाण्डालस्य सुतोऽभून्नाम्ना पुष्पदन्तः कुरूपः कृष्णवों गीतरुचिश्च जातः । लोकहील्यते, तस्मै कन्यां कोऽपि न दत्ते । ततो दुर्भगो दरिद्रः स्वकर्मनिन्दापरः प्रत्यहमिन्द्रशर्मगृहे गायन भिक्षा याचते । अन्यदा तत्र पुरेऽतिशयज्ञानी चन्द्रो नाम गणभृत् समवसृतः। स कुलमदपरराज. सुतादिस्वशिष्याणां प्रतिबोधाय तैः सहित इन्द्रशर्मगृहं प्राप्तो भिक्षाग्रहणमिषेण पुष्पदन्तादीनां प्रतिबोधाय च तावत्पुष्पदन्तं गृहजनहींल्यमानं ददर्श । तत इन्द्रशर्मणो ज्येष्ठपुत्रं मधुशर्मविप्रं प्रत्याह गुरु-मधुशर्मन् ! स्वजनक माऽवहीलय । ततो विस्मयापन्नः स प्रोचे-मम पिता स्नानादिक्रियापरः कथं चाण्डालत्वं यायात् ? । गुरुरूचे-भद्र !न
0000000000000000
0999oOOD00000
॥११५॥
Jain Education in
a
l
For Private Personel Use Only
ANMainelibrary.org
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
3000000000000000000000
वाह्यशौचेनात्मनः शुचित्वम् । अत्रोक्तिप्रत्युक्ती, तच्छृण्वतः पुष्पदन्तस्य जातिस्मरणं, ततोऽभिज्ञानपूरणादिना सुतादि-16 काकुटुम्बप्रत्यायनम् । ततो गुरूक्तधर्मप्रतिपत्त्या कान्तानगर्या विभुनृपस्य नन्दनामा सुतोऽभूत् । सर्वगुणकलासम्पूर्णः ||
क्रमाद् द्वात्रिंशत्कन्या युगपत्परिणायितो राज्ये निवेशितश्च । विषयसुखगृद्ध उदितास्तमिताद्यपि न विवेद, दूरे धर्मः। अन्यदा प्राग्भवपुत्रेण श्राद्धधर्माराधनात सहस्रारकल्पं प्राप्तेनागत्य निशि बहूपायैः प्रतिबोधितो गुरुपायें दीक्षां गृहीत्वा | अच्युते प्रापत् । क्रमान्मोक्षं प्राप्स्यति अल्पैर्भवैरिति । | अथ तृतीयासंभवहिग्मोहपादबलसमन्वितपुरुषसमः कश्चिद्भव्यो यक्षसमं सद्गुरुमधिगत्य तदुपदेशान्मोहनीयादिकमक्षयोपशमवशेन सञ्जातचरणपरिणामः सम्यक्चारित्रं प्रतिपद्य चरणकरणानुगता द्वादशविधतपोऽनुष्ठानादिक्रियाः| कुर्वाणः परीषहोपसर्गान् सम्यक्सहमानः सर्वदाप्यप्रमत्ततया ज्ञानादिगुणानाराध्य तस्मिन्भवे उत्कर्षतः सप्ताष्टभवा का सर्वेभ्यः पूर्व मुक्तिं तत्सुखानि चासादयतीति तृतीयनरभावना। ___ अथ चतुर्थासम्भवद्दिग्मोहाबलपादसमः कश्चिद्भव्यस्तथैव गुरूपदेशाच्चारित्रधर्माराधनाशक्ततया द्वादशविधं गृहि
धर्म प्रतिपद्य सम्यग्ज्ञानदानकियत्तपःषविधावश्यकपौषधादिक्रियां कुर्वाणः सप्तक्षेत्र्याराधनतत्परस्तृतीयभवे उत्कलापतोऽप्रतिपतितसम्यक्त्वपरिणामो "दो वारे विजयाइसु गयस्स तिनिचुए अहव ताई" इति वचनात् पञ्चमे सप्तमे वा2
भवे प्रतिपतितसम्यक्त्वपरिणामस्तु सङ्ख्यातादिकैर्भवैस्तृतीयभव्यपुरुषात् पश्चात् प्रथमद्वितीयाभ्यां च पूर्व मुक्तिं तत्सुखानि च समधिगच्छतीति भावितश्चतुर्थः पुरुषः।
BOGOOGGGGGGGGG
en Educator
For Private Personel Use Only
w.jainelibrary.org
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दरा अथ पङ्गनरद्वयभावना-यथा पञ्चमो नरः पङ्गुर्दिग्मोहात्शयानोऽप्यटव्यां पपात, तथा कश्चिन्मिथ्यादृष्टिरक्रिया- उपदेशर० सू० वि० वादी अज्ञानवादी नियत्यादिवादी वा नास्तिकादिर्वा सर्वथा मिथ्यात्वानुगतासु सम्यग्दर्शनानुगतासु वा क्रियास्वरुचि
तरंग४ रक्रियत्वेन 'यदि विदितं कपिलमतं ते, प्रास्यसि मोक्षमचिरेण'इत्यादि शास्त्रानुसारेण ज्ञानमात्रेण नियत्यादिभिरेव वा मोक्षं विदन् सर्वथापि जीवाद्यसत्त्वेन मोक्षस्याप्यभावमेव वा वदन् स हिंसाद्यानवप्रवृत्त्या स्वैरमिन्द्रियार्थेषु रममाणो बहुधा कुकर्माण्युपचित्य नरकादिबहुविधकुयोनिषु जन्ममरणादिभिरनन्तानपि पुद्गलपरावर्त्तान् पूरयन्नभव्यः कदापि न मोक्षमधिगच्छति । यदि च भव्यः स्यात्तदाऽनन्तैः पुद्गलपरावत्तेः प्रथमभव्यवत् कदाचित्कथञ्चित् सामग्यवाप्त्या सिध्यत्यपीति पञ्चमभव्याभव्यभावना। ला अथासम्भवदिग्मोहद्वितीयपङ्गरूपषष्ठनरवत् कश्चिद्भव्यः सम्यग्दृष्टिश्चारित्रावरणादिकर्मानुभावात्तपोव्रतावश्यकादि-12 |क्रियासु सर्वथाप्यशक्तिमान् यक्षोपदेशसमगुरूपदेशाद्यथावत्सम्यक्तत्त्वश्रद्धानपरः क्रियानुमोदनादिना वैमानिकपुत्पद्य बद्धायुष्कतया राज्यादिबह्वारम्भप्रवृत्त्यादिना वा श्रेणिककृष्णसत्यकिविद्याधरादिवन्नरके चोत्पद्य पुनः सम्यक्त्वानुभावाद् यक्षवनसमां मनुष्यगति प्राप्य यक्षसमसद्गुरूपदेशाल्लब्धचरण क्रियापाटवोऽप्रतिपतितसम्यक्त्वः षट्षष्टिसागरोपममध्ये उत्कर्षतोऽर्धपुद्गलपरावर्त्तमध्ये सिद्धिं तत्सुखानि च भजते । कश्चित्तु मिलितवाहनवत् सद्गुरूपदेशात्कर्मक्षयोपशमाद्वार प्राग्भवाराधितसंयमानुभावतः सञ्जाताल्पभवस्थितिकत्वादिना वा मरुदेवाभरतपृथ्वीचन्द्रनृपगुणसागरकुमारकूर्मापुत्रह- ॥११६ ष्टान्तैः सञ्जातचरमपरिणाममात्रेण प्रतिपन्नभावसंयमो भावनाप्रकर्षवशागतशुक्लध्यानानुभावात् क्षपितकर्मा समुत्प-10
000000000000000
OOOOOOGGGGGGGES
Jain Educational
For Private & Personel Use Only
EDIS.jainelibrary.org
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
निकेवलज्ञानस्तत्समय एव बहायुदृष्ट्वा प्रतिपन्नद्रव्यभावचारित्रः समयान्तरे वा शिवसम्पदुपैतीति भावितः षष्ठः । एवं
च सम्यग्दृष्टिः प्रबलसंयमक्रियः सर्वेभ्योऽपि प्राग मुक्तिमधिगच्छति तद्भवेऽपि तस्य मुक्तिगमनात् १ । तदनु सम्यग्दृष्टियतिधर्मापेक्षया स्वल्पबलक्रियः श्राद्धः २। तदनु चानभिगृहीतमिथ्यादृष्टिरगाढमिथ्याक्रियः ३ । तदनु चाभिगृहीतमिथ्यादृग्गाढमिथ्याक्रियः ४ । तदनु च मिथ्यादृक्कियो यदि भव्यः स्यादभव्यस्तु न यात्येव ५। सम्यग्दृष्टिरक्रियस्तु सामग्रीविशेषाच्छीघ्रमशीघ्रमर्धपुद्गलपरावर्तमध्ये वा शिवसुखानि लभते । इति शिवगमनक्रमतत्त्वमधिगत्य सम्यग्ज्ञानदनियुतायामेव क्रियायां बुधा यतन्ते इत्युपदेशरहस्यम् ।
षट्पुरुषीदृष्टान्तावगतः, सज्ज्ञानदर्शनयुतासु ।
विज्ञाः ! क्रियासु निरताः, कर्मारिजयश्रिया शिवं भजत ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे तृतीयेऽशे षट्पुरुषीदृष्टान्तभावनया
शिवसुखप्राप्तितत्त्वोपदेशनामा चतुर्थस्तरङ्गः॥
00000000000000000000000
இராகஇருபாலரும்
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
Postainelibrary.org
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ११७ ॥
Jain Education
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः ॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारंमि । इहपरलोगहिअत्थं, सम्मं धम्मंमि उज्जमह ॥१॥ सो पुण बहुहा वुत्तो, लोइअलोउत्तराइभेएहिं । सबुत्तमफलदाणो, जिणधम्मो तेसु पुण सारो ॥ २ ॥ यतः - लहु १ वड्ड २ सार ३ सारा ४, जह रुक्खा अक्क १ दक्ख २ वड ३ चूआ ४ । तह मिच्छ १ सम्म २ किरियाइ दाणजत्ताइआ ३-४ धम्मा ॥ १ ॥
लघुवृद्धपदाभ्यां असारसारपदाभ्यां चतुर्भङ्गी सूचिता । ततश्च लध्वसार १ लघुसार २ वृद्धासार ३ वृद्धसाराश्चतुर्द्धा यथा वृक्षाः, तानेव दृष्टान्तोपदर्शनाय नामत आह— अर्क १ द्राक्षा २ वट ३ चूताः ४, तथा धर्मा अपि चतुर्धा स्युस्तानेव विशेषयति मिच्छेत्यादि, आदिशब्दस्य प्रत्येकं योगात् मिथ्याक्रियादि १ सम्यक्क्रियादि २ मिथ्यादानयात्रादि ३ | सम्यग्दानयात्रादयः ४ । तत्र यथा अर्कद्रुमो लघुः शिशुभिरप्याक्रमणीयत्वादसारश्च तुच्छतरच्छायात्वनखच्छेद्यत्वाखाद्यफलत्वादिभिः, तथा चान्योक्तिवादी -अर्काः ! किं फलसञ्चयेन भवतां किञ्च प्रसूनैर्नवैः, किंवा भूरिलताचयेन ७) महता गोत्रेण किं भूयसा ? । येषामेकतमो बभूव स पुनर्नैवास्ति कश्चित्कुले, च्छायायामुपविश्य यस्य पथिकस्तृप्तिं फलैः कुर्वते ॥ १ ॥ तथा मिथ्याक्रिया सन्ध्यावन्दनस्नानयज्ञवृक्षारोपगोत्रदेव्यादिदेव पूजाजीवादिव लिसप्तशतीपाठ महाभारत| रामायणश्रवणादिका तदादिरूपो धर्मः सर्वेषां सुखासेव्यत्वाल्लघुः असारश्च क्षोदाक्षमत्वात् । तथा च तद्धर्मानुसारिणां
1)
366666606
! (8)
उपदेशर० तरंग ५
॥ ११७ ॥
jainelibrary.org
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचः - पुराणं मानवो धर्मः, साङ्गो वेदश्चिकित्सितम् । आज्ञासिद्धानि चत्वारि, न हन्तव्यानि हेतुभिः ॥ १ ॥ हिंसादिकलुषत्वेन स्वाराधकानां प्रत्युत दुर्गतिपातहेतुत्वाच्च "खड्ड खणाविअ पई छगला, पइं आरोविअ रुक्ख पईं जिय वत्तिअ जन्न बहु, कां बुबुइ मुरुक्खु" ॥ १ ॥ इति गाथाश्रवणाद्दुद्धच्छगलीभूतद्विजादीनां प्राग्भवधर्म इवेति १ ।
यथा च द्राक्षातरुर्लघुर्मण्डपाद्यारूढत्वेऽपि शिशूनामपि सुखग्राह्यत्वात् सारश्च तत्फलानां मधुरत्वपित्तादिविकारा| पहारित्वादिहेतुभिः, तथा सम्यक्क्रिया षडावश्यकविधिप्रतिलेखनाप्रमार्जनाजिनमुनिनमन जिनवचनश्रवणतद्गुणानुमोदनाॐ दिरूपा तद्रूपो धर्मः शरीरधनादिसामर्थ्य रहितानामपि सुखग्राह्यत्वाद् बहिर्मुखजनेषु तथा महिमाद्यहेतुत्वाच्च लघुस्तत्रव ॐ भवे भवान्तरे वा विस्मयावहलक्ष्मी साम्राज्यादिमोक्षावधिमहाफलप्रदायित्वात् सारश्च । तथा चागमः - जोगे जोगे जिणसासणंमि दुक्खक्खयं परंजंता । इक्किक्कमि अणंता, वट्टता केवली जाया ॥ १ ॥ दृष्टान्ताश्चात्रातिमुक्त कर्पेर्दकमृत्तिकाविराधनां कृतवत ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणं, कैसरिचौरस्य सामायिकपरिणामः, श्रीसम्प्रतिनृपप्राग्भवद्रमकसाधोरव्य
सामायिक, श्रीकृष्ण महानृपस्याष्टादशसहस्रसाधुकृतिकर्म्मप्रदानं, श्रीशीतलाचार्यस्य वा भागिनेयकेवलिनां भावतः कृतिकर्मकरणं, मृगावत्या मिथ्यादुष्कृतप्रदानं, प्रसन्नचन्द्रराजर्षेः पश्चात्तापकरणं, प्रसन्नचन्द्रनृपभ्रातुर्वल्कलचीरिणः पात्रकप्रतिलेखना, मूलदेवस्य कुल्माषप्रदानं, दुर्गतनार्याः श्रीसिन्दुवारपुष्पैः श्रीवीरार्चापरिणामः, नन्दमणिकारददुरस्य जिनवन्दनमनोरथो, धरणेन्द्रप्राग्भवभुजङ्गस्य पञ्चपरमेष्ठिमन्त्रश्रवणं, राजसिंहप्राग्भवपुलिन्द्र मिथुनस्य पञ्चपरमेष्ठिमन्त्रस्मरणादि च २ ।
Jain Educationonal
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ११८ ॥
Jain Education
0000
वटो न्यग्रोधतरुः, स यथा वृद्धोऽसारश्च । तत्र वृद्धोऽपरवृक्षाधिकमूलशाखाप्रशाखादिविस्तारित्वात्, असारस्तुच्छतर| फलत्वात् । तथा चान्योक्तिवादिवचः - रुङ्का स्वपल्लवैर्व्याम, मूलैस्तु वडवामुखम् । रे न्यग्रोध ! फलं हीनं, ददानः किं न लज्जसे ? ॥ १ ॥ इति । मिथ्यादानयात्रादिर्धर्मो वृद्धोऽसारश्च तत्र मिथ्यापदस्योभयत्र सम्बन्धात् मिथ्यादानानि शैवादिसमयप्रसिद्धानि सहस्र भोज्यलक्षभोज्यादिरूपाणि यज्ञादिषु सुवर्णादिदानरूपाणि वा पर्वसङ्क्रान्त्याद्यवसरेष्वन्यथापि वा ॐ विप्रादीनां देयानि गोकन्या सुवर्णपृथ्व्यादिदानानि सुवर्णधेनुप्रभृतिदानानि च मिथ्यायात्राश्च गङ्गागोदावरीत्र्यम्बकादितीर्थगोचराः, आदिशब्दाद्वापीकूपतटाकप्रपासत्रादिपरिग्रहः, तद्रूपो धर्मः प्रभूतधनव्ययसाध्यत्वप्रभूतसमुदायमिलनप्रसिद्धिहेतुत्वादिभिर्वृद्धः परभवे तुच्छं फलं सकृदल्लभोगसुखरूपं तिर्यग्गत्यादिगतानां प्रदत्ते इत्यसारश्च, लक्षभोज्यकारयितृसेचनकगजीभूतविप्रस्येव प्रतिदिनलक्षसुवर्णदातृगजीभूतश्रेष्ठिन इव च । तत्सम्बन्धो यथा— कचित्पुरे कश्चिच्छ्रेष्ठी दानशौण्डः पात्रापात्रादिविवेक विकलः स्वर्णलक्षं प्रत्यहं दत्त्वैव खट्वातोऽधश्चरणं मुञ्चति । तस्य चैका प्रातिवेॐ श्मिकी वृद्धा सामायिकं प्रतिदिनं करोति । अन्यदोभयोरपि कुतश्चिद्धेतोः स्वस्वकर्त्तव्यविषयो भङ्गपातोऽभवत् । तेन द्वयोः खेदः । अधिकतरं खिद्यमानां वृद्धां वीक्ष्य गवाक्षस्थः श्रेष्ठी हास्यादुवाच - किमेवं खिद्यसे ? अद्य बहुतरा ॐ पडपडा कार्येति । जरत्यूचे - स्वदानगर्वितस्त्वं किमिति सामायिकावज्ञां करोषि ? यतः -- कंचणमणिसोवाणं० १। श्रेष्ठ्य© न्यदार्त्तध्यानान्मृत्वा करी जातः । जरती सामायिकध्यानाद्राज्ञः सुताऽजनि । अन्यदा स करी तेनैव राज्ञा धृतः पट्टकरित्वं प्राप । स एकदा राजमार्ग स्वगृहादि दृष्ट्वा जातजातिस्मृतिः खेदाद्भूमौ पतित्वा स्थितो नोत्तिष्ठति वैद्यादिभिः
9900066666964
उपदेशर० तरंग ५
॥ ११८ ॥
Jainelibrary.org
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
SAFEET ORCHEORETOO
प्रतिक्रियाकरणेऽपि । तं द्रष्टुमागतायास्तस्या राज्ञः सुताया अपि स्वगृहादि दृष्ट्वा जातिस्मृतिरजायत । ततो राजसुतयोक्तम्-उहि सिढि मनभंति करि, करि हूअदाणवसेण । हुं सामाइअराजधूअ, बहुगुणसमथइअत्तेण ॥१॥ तद्वचः श्रुत्वा शीघ्रमुत्तस्थौ करी, नृपादीनां विस्मयः। ततो राजकन्योक्तं करिणः पूर्व भवं श्रुत्वा धर्मविषयादरादि तेषां बभूव । अत्र जरत्याः सामायिक द्वितीयभङ्गविषयमप्युदाहरणम् । ये च पञ्चेन्द्रियवधादिकलुषिता महायागादयस्ते महानरकाद्यनर्थफला एव । न तु वटवत्तुच्छफला अपि नाप्यर्कवल्लघवो बहुधनादि बहूपक्रमसाध्यत्वादिति नात्र चतुर्भझ्यामवतरन्तीति । __ यथा च चूतः सहकारतरुवृद्धः सारश्च । तत्र वृद्धोऽपरतरुभ्योऽधिकशाखाप्रशाखादिविस्तारत्वात्, सारश्च च्छाया-1 पत्रादीनां मङ्गल्यत्वात् । मञ्जरीकोरकफलादीनां पुनः प्रायोऽपरतरुभ्योऽधिकमहिमत्वाच्च । तथा चान्योक्तिवादिवचःसा तादृक्षनृभक्षलक्षविषमा लङ्का न टङ्कादपि, ग्राह्यः कश्चनभूभृदप्सु दधिरे रत्नानि रत्नाकरः । हा दैवेति वचो विना न ददते वज्राणि वज्राकरास्तेनाहं सहकार ! सारफलदं त्वामर्थितुं सङ्गतः ॥१॥ तथा सम्यग्दानयात्रादिधर्मो वृद्धः । सारश्च । तत्र सम्यग्दानानिन्यायार्जितधनस्य जिनप्रासादजीर्णोद्धारजिनप्रतिमातत्प्रतिष्ठापूजागुरुसाधर्मिकादिषु विधिवन्नि-15 योगरूपाणि सम्यग्यात्राश्च यथोक्तविधि जङ्गमस्थावरतीर्थयात्रा रथयात्रा आदिशब्दादपरेऽपिप्रभावनाङ्गत्वं गतास्तपःसत्य-1 शीलादिगुणा देशविरतिसर्वविरत्यादयो वा धाः, जातावेकवचनं, ततः स एष धर्मो वृद्धः सुबहुधनादिसामग्रीसाध्यत्वेन चतुराचतुरजनमध्यबहुप्रसिद्धिनिबन्धनत्वादिभिश्च सारश्च, मिथ्यादृशामपि जिनधर्मे बोधिहेतुतया तीर्थङ्करत्वच
000000000000000000000000
Jain Education Intern
For Private & Personel Use Only
Penelibrary.org
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ ११९ ॥
Jain Education Inf
क्रित्वेन्द्रत्वादिपदसमृद्धिफलत्वेन च । यथा श्रीभरतचक्रिश्रीदण्डवीर्यनृपश्रीकृष्णनरेन्द्र श्रीदशार्णभद्रश्रीसम्प्रतिश्रीविक्रमादित्यश्रीकुमारपालश्रीवसुपाल श्री उदयनमन्त्रिवाग्भट्ट श्री पृथ्वीधर आभूजग सीमहुणसीप्रभृतीनां सम्यग्दानयात्रादिर्धर्मः । अथ यथार्ह प्रासादकरणयात्रा विधिविस्तरः साधर्मिकादिदानसम्बन्धश्च स्थानान्तरादवतार्य वाच्यः ।
अर्कादिपादपनिदर्शनतश्चतुर्धा, धर्मस्थितिं कृतिवरा ! विनिशम्य धर्मे । सारे यतध्वमधिकं व्यपहाय मोहं, चेद्रो भवारिविजयश्रियमातुमीहा ॥ १ ॥
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दर सूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के प्राच्यतटे तृतीयेऽशे पञ्चमस्तरङ्गः ॥
00000
9996566
उपदेशर • तरंग ५
॥ ११९ ॥
Hainelibrary.org
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
8000000000000000
॥ अथ षष्ठस्तरङ्गः॥ जयसिरिवंछिअ० । सो पुण बहुहा वुत्तो, लोइअलोउत्तराइभेएहिं । सव्वुत्तमफलदाणो, जिणधम्मो तेसु पुणसारो ॥२॥ यतः-केवल १ बहु २ प ३ सारासार ४ दुमा हुंति जह वणा चउहा ।
जिणसव १ देस २ मिच्छ ३ नाहिअ ४ धम्मा तहा फलया ॥१॥ व्याख्या-वणत्ति, वनानि प्राकृतत्वात्पुंस्त्वं, केवलेत्यादि केवलाश्च ववश्वाल्पे च केवलबह्वल्पे, साराश्च असाराश्च सारासाराः, ततः केवलबह्वल्पे च ते सारासाराश्चेति विशेषणकर्मधारयः । केवलबह्वल्पसारासारा दुमा येषु तानीत्यनेन विशेषणेन चतुर्भङ्गी सूचिता । ततोऽयमर्थः-यथा केवलसारदुमाणि १, बहुसारद्रुमाणि अल्पासारद्रुमाणि च २, अल्पसारदुमाणि बहसारदुमाणि च ३, केवलासारद्रुमाणि ४ चेति चतुर्दा वनानि भवन्ति यथा फलदानि च भवन्ति । दान्तिकोक्तौ तहा फलया इत्युक्तेर्यथा फलदानीत्यत्राध्याहियते । यथेति येन केवलशुभादिप्रकारेणेत्यर्थः। तत्र सारा का द्रुमाः सदाफलामृतफलादिसहकारनालिकेरकदलीद्राक्षादयः। असाराः पुनः स्नुहीधत्तूरकार्कमदनारञ्जेन्द्रवारणकिम्पाकादयः, कन्थेरिशमीबब्बूलवदरीकरीरादयश्चेति । तथा तेन वनप्रकारेण वक्ष्यमाणाश्चत्वारो धर्मा भवन्ति, तथा तेनैव केवलशुभादिप्रकारेण फलदाश्च भवन्तीति । के ते धर्मा ? इत्याह-जिणसवेत्यादि जिनस्य सम्बन्धी जिनप्रणीत इत्यर्थः।
INTERNATIRTANI
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
akiow.jainelibrary.org
IME
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १२० ॥
Jain Education
सबत्ति - सर्वविरतिर्धर्मः, देसत्ति - देशविरतिश्च धर्मः । उभयत्र पदैकदेशे पदोपचारो ज्ञेयः, एवमग्रेऽपि, मिच्छत्तिमिथ्यादृशां धर्मो जिनप्रणीतव्यतिरिक्तः सर्वोऽपि नैयायिकाद्यास्तिकवादिसम्मतः । नाहिअत्ति-नास्तिका ये धर्माधर्मात्मपरलोकाद्यस्तित्वं न प्रतिपद्यन्ते । तथा चाभ्यधुस्तन्मतीयाः - एतावानेव लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः । भद्रे ! वृकपदं पश्य, यद्वदन्ति बहुश्रुताः ॥ १ ॥ पिव खाद च चारुलोचने !, यदतीतं वरगात्रि ! तन्न ते । नहि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम् ॥ २ ॥ इत्यादि । तेषां धर्मश्च "मंसं मज्जं खज्जए पिज्जए वा, कोलो धम्मो कस्स नो भादि रम्मो ॥ १ ॥ इत्यादिलक्षण इति । अत्रोक्तिद्वयमध्यस्थं तथेति पदं घण्टालालान्यायेनोभयत्र योज्यं तथैव च प्राग्व्याख्यातमिति । अथैतद्भाव्यते - यथा प्रथमवनेषु सर्वेऽपि तरवः केवलं सारा एवामृताम्रादयः, अतश्च तानि वनानि केवलं शुभान्येवामृताम्रफलादीनि फलानि ददते नतु कान्यप्यशुभानि । तेषां छायाद्यपि तृष्णातापशोकादिदुःखहृत् तादृक्शैत्यानन्दसुखकृच्चेति गाथानुक्तमपि स्वयं लक्ष्यम् । तथा श्रीजिनप्रणीते सर्वविरतिधर्मे क्षान्त्यादयः समितिगुत्यादयश्च । सर्वेपि केवलं सारा एव क्रोधादिदोषप्रतिपक्षत्वेन जीवरक्षाविधानादिविवेकमयत्वेन शुभैकपरिणाम हेतुत्वेन प्रत्येकं | मोक्षावधिस कलवाञ्छितशुभैकफलप्रदानसमर्थत्वेन च । तत्र क्षान्तौ कूरगडुकादयः, मार्दवे बाहुबल्यादयः, आर्जवे मृगाॐ वत्यादयः, लोभत्यागे कपिलर्ष्यादयः, एवं जीवरक्षापरिणामादि सर्वेष्वपि धर्मप्रभेदेषु प्रत्येकं मोक्षावधिसुखफलप्रदत्त्वे मेतार्यऋष्यादयश्च दृष्टान्ताः स्वयमवतार्याः । ततः सर्वविरतिधर्मः केवलसारः केवलं शुभफलप्रदश्च, अशुभफलप्रदानामधर्मभेदानां प्रमादादीनां च तत्र सर्वथा निषेधात् । यदागमः सययं वोसद्वचत्तदेहे, अकुठे वहए व भूसिए वा । पुढविसमे मुणी
100000
उपदेशर ० तरंग ६
॥ १२० ॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ.२१
Jain Education Inte
२0000000006
''
हविज्जा अनिआणे अको उहले जे स भिक्खू ॥ १ ॥ इत्यादि । तस्य च्छायापि च हृदि परिणामरूपा निखिलवियोग रोगशोकादिदुःखतापाद्यपहृत्र भार्यावियोगार्दितश्रीदत्तेभ्यः प्रादुर्भूतसप्तमहाव्याधिकसनत्कुमारच क्रिषष्टिसहस्रसुतमरणजशोकार्त्तसगरचक्रयादीनामिव अमन्दशैत्यानन्दसुखहेतुश्च । तथा चागमः - अमरोवमं जाणिअ सुक्खमुत्तमं रयाण परियाइति । अपि च- 'जे इमे अजत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति, एएणं कस्स तेउल्लेसं वीईवयंति ? गोअमा ! मासपरिआए समणे वाणमंतराणं तेउल्लेसं विईवयइ, दुमासपरिआए असुरिंदवजिआणं भवणवासीणं, तिमासपरिआए असुराणं, चमासपरिआए गहणक्खत्तताराणं पञ्चमासपरिआए चंदिमसूरिआणं, छम्मासपरिआए सोहम्मीसाणदेवाणं, सत्तमासपरिआए सणं कुमारमाहिंदाणं, अट्ठमासपरिआए सुक्कसहस्सार देवाणं, नवमासपरिआए दसमासपरिआए आणयपाणयआरणअच्चुअदेवाणं, एक्कारसमासपरिआए गेविज्जाणं, वारसमासपरिआए अणुत्तरदेवाणं, तेउल्लेसं विईवयइ । तओ सुक्के पच्छा सिज्झइ । अत्र तेजोलेश्या चित्तसुखलाभलक्षणा । इति भगवत्यङ्गे १४ शते नवमोद्देशके । यद्वा तस्य च्छाया चारित्रिणामासत्त्यादिरूपा सापि वैरादितापापहत्रीं, यथा बलदेवर्षेरासत्त्या व्याघ्रमृगादीनां वैराद्युपशमः, बहूनां च मिथ्यात्वोपशमबोधिबीजप्रात्यादि च । आमशौषध्यादिलब्धिमतां महर्षीणामासच्या तद्देहस्पृष्टपवनादि - ॐ भिरपि सर्वामयप्रणाशः, जङ्गमस्थावर विषाद्यावेग क्षुद्रव्यन्तरादिदोषाद्यशेषोपद्रवव्यपगमञ्च, अन्येषामपि तथाविधचारित्रभृतामासच्या सकलरोगमरकाद्युपद्रव दुर्भिक्षादीतिभीत्युपशमश्च शास्त्रेषु पदे पदे श्रूयते । तत्सम्बन्धा बहुश्रुतैॐ र्यथार्ह स्वयमवतार्याः । इति भावितः केवलसारो विरतिरूपः प्रथमो धर्मभेदः १ ।
ainelibrary.org
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥१२१॥
उपदेशर तरंग ६
0000000000000000000
जिनप्रणीतो देशविरतिरूपो गृहिधर्मः पुनर्द्वितीयवनतुल्यः । यथा द्वितीयवने बहवस्तरवः साराः केचन केचन | वाऽसारा अपि, तथा देशविरतौ गृहिधर्मे देशतो जीवादयः सत्यशौचशीलसन्तोषादयः सर्वे सारा एव । श्रीजिनपूजा-1 श्रीतीर्थयात्रासुपात्रदानादयश्च इह भवेऽपि तादृशयशःप्रतिष्ठाप्रायःसुरसाहाय्यादिहेतुत्वेन प्रेत्य द्वादशकरुपावधिसुखसम्पदवाप्तिहेतुत्वेन च । अत्र दृष्टान्ता बहवोऽपि प्रतीता एव । केचन पुनस्तत्रैहिककुटुम्बनिर्वाहाद्यर्थ देशविरतिवचनादप्रतिषिद्धाः कृष्याद्याः पाणिग्रहणादयश्चारम्भाः पापहेतुत्वादसारा इति द्वितीयो धर्मभेदः२। ..मिथ्याशामनास्तिकवादिनां पुनर्धर्मस्तृतीयवनसमः। यथा तृतीये वने बहवोऽसारास्तरवः केचन पुनः सारा अपि, तथा तत्र धर्मेऽगलितजलपानस्नाननिशाभोजनकन्दमूलाद्यशनदेवपूजायज्ञादिच्छलच्छागादिजीवविशसनगुडसुवर्णादिधनुदानाग्निहोत्रपश्चाग्निसाधनादयः कन्यादिदानकन्याफलपण्डविवाहाशमीविवाहादयो यत्तन्मिपकल्पनीया जीववधा| सत्यस्तैन्याब्रह्मादीनामदोषत्वप्रथनादयश्च प्रायः सर्वेऽपि पापैकमयत्वेन दुर्गतिफलत्वादसारा एव । अब्रह्माद्यनुज्ञाप्रतिपादनं च स्मृत्यादौ । तथाहि आत्रेयस्मृतौ-न स्त्री दुष्यति जारेण, नाग्निदहनकर्मणा । नापो मूत्रपुरीषेण, न विप्रो वेद| कमेणा ॥१॥ न त्याज्या दृषिता नारी, नास्यास्त्यागो विधीयते । स्त्रियो हि द्रव्यमतुलं, नेता दुष्यन्ति कर्हिचित् ॥ २॥ इत्यादि । भागवते च-कामादुपगतां गच्छेदगम्यामपि योषितम् । जितेन्द्रियोऽपि तां त्यक्त्वा, युज्यते स्त्रीवधन सः॥१॥ कामार्ता स्वयमायातां, न भुले यो नितम्बिनीम् । सोऽवश्यं नरकं याति, तन्निःश्वासहतो नरः ॥ २॥ इत्यादि । तथा यद्यपि ब्राह्मणो परकीयमादत्ते च्छलेन वा, तथापि तस्य नादत्तादानम् । यतः-सर्वमिदं ब्राह्म
OOOOOOOாரும்
॥१२१॥
Jan Education
For Private Personal Use Only
UMMainelibrary.org
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
39000000000000000000000
णेभ्यो दत्तं, ब्राह्मणानां तु दौर्बल्याद् वृषलाः परिभुञ्जते, तस्मादपहरन् ब्राह्मणः स्वमादत्ते स्वयमेव ब्राह्मणो भुले स्वंवस्ते स्वं ददातीति । तथा-न नर्मयुक्तं ह्यनृतं हिनस्ति, न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले । प्राणात्यये सर्वधनापहारे, पश्चानृतान्याहुरपातकानि ॥१॥ तथा सौत्रामणीयानामध्ययने विश्वरूपप्रश्ने प्रथमकाण्डे इष्टीकल्पे पठितम् । तस्माज्यायांश्च कनीयांश्च स्नुषा च श्वशुरश्च सुरां पीत्वा प्रललापतुः, आसवे मालव्यं हि पास्यावै मालव्यं, ततो ब्राह्मणः सुरां पिबेत् ततः सौत्रामणीययज्ञे स्वगृहे मद्यसन्धानं पानमनुष्ठीयते । तत्रैव च-नैवं सुरां पीत्वा हिनस्ति य एवंविधां सुरां| | पिबेत् प्रजापतिवीर्यमादधाति । इत्येतानि सुरापानवचनानि । तथा सूत्रे तित्तिरिआणके-षत्रिंशे संवत्सरे स्थिते गृहप-| तिम॑गयायां यायात् , स तत्र यात्वा यान् मृगान् हन्ति ते तरसा समानेयाः पुरोडाशीभवन्ति इति यागकर्मणि ।। तथा-पट्सहस्राणि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि । अश्वमेधस्य वचना--दूनानि पशुभिस्त्रिभिः॥१॥ इत्यादि । तथा द्विविधा ऋषयः, एके निवृत्तमांसा एके त्वनिवृत्तमांसाः। ये निवृत्तमांसास्तेषां दधिदुग्धमधुमिश्रो मधुपर्कः, ये त्वनिवृत्तमांसास्तेषामभ्यागताय श्रोत्रियाय महोक्षं वा महाजं वा वत्सतरी वा पच्यते । इत्याद्यामिषभक्षणवचनानि । एवं रागद्वेषमोहान्धैमिथ्याग्भिः पदे पदे यथास्वैहिकार्थसंसद्धिजीववधालीकस्तैन्यपरस्त्रीगमनसुरामांसभक्षणादीनि महापातकान्यपि धर्मतया कल्पयित्वा विधेयतामारोपितानीति तत्प्रतिपादकानि वचनानि कियन्ति लिख्यन्ते ? दिग्मानं| पुनर्दर्शितमिति । श्रीनेमिचरित्रे वसुदेवहिण्डौ चारुदत्ताधिकारप्रसिद्धच्छागादयो दृष्टान्ता अप्यत्र यथार्ह योज्याः । एवं तेषां धर्मे बहवो धर्मप्रकारा असारा एवेति । केचित्पुनः स्वल्पतराः केषुचित्किश्चिद्ब्रह्मचर्यतपःप्रभृतयो गुणाः सारा
FROாரFFERRஒருருருருருருருக
Jain Education
U
a
For Private & Personel Use Only
MONw.jainelibrary.org
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
60
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १२२ ॥
स्तेऽपि प्रायः कपाय बहुलत्वसम्यग्जीवा जीवादिस्वरूपापरिज्ञान जीवरक्षा सत्यवचनादिविवेकाभावकलुषितत्वेन न तथा प्रशं| सास्पदं नापि प्रेत्य तथा फलदायिनः, तैरुत्कर्षतोऽपि पञ्चमदेवलोकाधिक सुखसम्पदां दातुमशक्यत्वात्; पूरणश्रेष्ट्यादय© श्चात्र दृष्टान्ताः । तथा चागमः - जं तं कथं पुरा पूरणेण अइदुक्करं चिरं कालं । जइ तं दयावरो इह करिंतु तो सफलयं | हुतं ॥ १ ॥ प्रायस्तैर्भवनपति ज्योतिष्कामरादिपदवी कियद्राज्य सम्पदेव वाऽत्युग्रतपोभिरपि दातुं शक्यते, सापि च सम्पप्रायः पापानुबन्धिनी नरकादिदुर्गतिहेतुर्यथा कंसकौणिकनृपप्राग्भवतापसादीनामिति भावितस्तृतीयो धर्मभेदः ३ । नास्तिकधर्मस्तु चतुर्थवनसन्निभः । यथा तुरीयवने सर्वेऽपि तरवः स्नुहीकन्थेरिधत्तूर कार्क किम्पाकेन्द्रवारणादयोशुभा एव, अशुभफलप्रदाश्च तथा नास्तिकधर्मेऽपि सर्वे तदुक्ता धर्ममार्गा अशुभाः, इहापि जनमध्ये निन्द्यत्यसलोकपङ्क्तिबहिष्करणाद्यपयशोहेत्वादिभिः, अशुभफलाश्चेहापि नृपादिभ्यो धनहान्यादिप्रदत्वेन प्रेत्य दुर्गतिप्रदत्वेन चेति ।
चतुर्वननिदर्शनादिति चतुर्विधं धीधनाः, शुभाशुभफलं जवात्समवबुध्य धर्मं जने । शुभैकफलदे सदा जिनवरेन्द्रधर्मेऽधिकं यतध्वमचिराद्यथा भवजयश्रियं प्राप्नुत ॥ १ ॥ ॥ इति तपागच्छेशश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के प्राच्यतटे तृतीयेऽंशे षष्ठस्तरङ्गः ॥
Jain Education!
900009999009€
उपदेशर तरंग ६
॥ १२२ ॥
jainelibrary.org
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
900000000000000000
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः॥ पुनर्निदर्शनान्तरेण धर्मविषयमेव स्वरूपं प्ररूपयति
मुहपरिणामे रम्मारम्मं जह ओसहं भवे चउहा।
इअ बुद्धधम्म १ जिणतव २ पभावणाधम्म ३ मिच्छाणि ४ ॥१॥ व्याख्या-यथौषधं चतुर्डा, मुखे परिणामे च रम्यमरम्यं चेति । तथाहि-मुखे रम्यं मुखप्रियत्वात् , परिणामे चारम्य कटुकविपाकत्वात् , यथाऽभिनवज्वरस्य क्षीरशर्करारूपमौषधम् १। तथा मुखे न रम्यं कटुकत्वादिना, परिणामे च रम्य गुणहेतुत्वादू यथा त्रिदोषज्वरातस्याष्टादशक्काथः २। मुखे परिणामेऽपि च रम्यं यथा जीर्णज्वरिणः शर्करागोक्षीरी
षधम् ३ । मुखे परिणामे चोभयत्राप्यरम्यं च यथा पैत्तिकज्वरातस्य प्रलपतस्त्रिदोषज्वरभ्रान्त्या कार्यमाणोऽष्टादशक्वाथ Moएव मुखे कटुत्वात् परिणामेऽधिकतरं पित्तोद्रेकादिहेतुत्वाच्चेति ४ । इअत्ति-इतिः प्रकारे, मुखपरिणामरम्यचतुरौषधMANIप्रकारेणेत्यर्थः । बुद्धधर्मश्च जिनस्य सम्बन्धिनौ तपःप्रभावनारूपो धर्मों च मिथ्यात्वं चेति चत्वारि ज्ञेयानि । तथाहि
बौद्धधर्मस्तावन्मुखे आपाते करणावसरे इतियावद् रम्यो रमणीयः, पञ्चेन्द्रियप्रीतिकरशयनासनादिसेवारूपत्वात. तथा चोचस्तन्मतीया:-मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चापराहे। द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यसिंहेन दृष्टः॥शाअपि च,मणुन्नं भोअणं भुच्चा,मणुन्नं सयणासणं। मणुन्नंसि अगारंसि,मणुनं झायए मुणी॥परिणामे|
இருநதருருருருருருருருருருரு
Sanam
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
nelibrary.org
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
@@@6000
उपदेशर० तरंग ७
@
मुनिसुन्दर o विपाके पुनर्न रम्यः, दुर्गतिफलत्वेन कटुविपाकत्वात् । दुर्गतिफलत्वं च तस्य हिंसादिमयत्वात् । तथाहि-पात्रपतितमासू० वि० | मिषाद्यपि न त्याज्यमिति हि तद्धर्मः, ततश्चामिषभक्षिणां हिंसा स्फुटैव । तदुक्तम्-अनुमन्ता विशसिता, निहन्ता क्रय॥१२३ ॥
विक्रयी । संस्कर्ता चोपहर्ता च, खादकश्चेति घातकाः॥१॥ अपि च-ये भक्षयन्त्यन्यपलं स्वकीयपलपुष्टये । त एव घातका यन्न, वधको भक्षकं विना॥२॥ एवं मद्यपानादिष्वपि दुर्गतिफलत्वं वाच्यम् । इन्द्रियपोषणमपि दुर्गतिहेतुरेव । यदुक्तम्-अदान्तैरिन्द्रियहयै-श्चलैरपथगामिभिः । आकृष्य नरकारण्ये, जन्तुः सपदि नीयते ॥१॥ इन्द्रियपोषणासकानां च मनःशुद्धिरपि दुर्लभा, ततश्च राजभयादिना कायेन किञ्चिद्ब्रह्मभृतामपि तेषां मनःशुद्धिविकलानां व ब्रह्मणोऽपि फलम् ?, प्रत्युत दृप्तेन्द्रियाणां तेषां रागप्रत्ययो दुर्गतिफलः कर्मबन्धोऽपि सम्भाव्यते । यदुक्तम्-मनः संवृणु हे विद्वनसंवृतमना यतः। याति तन्दुलमत्स्यो द्राक्, सप्तमी नरकावनीम् ॥१॥ नापि तत्र किमप्यन्यदपि सुकृतं, यत्तेषां दुर्गतिप्रपतयालूनां हस्तावलम्बायेति मुखे मिष्टः परिणामे कटुतरश्च स युक्त्युपपन्न एवेति १।।
| तथा जिनस्य सम्बन्धि जिनेन प्रणीतत्वाद् यत्तपो द्वादशविधं, यद्वा तपःक्षान्त्यादिरूपः श्रमणधर्मः तदेव धर्मः, स Irol मुखे न रम्यो द्वाविंशतिपरीषहसहनादिदुष्करचर्यारूपत्वात् । तदुक्तम्-तरिअबो असमुद्दो, बाहाहिं इमो महल्लकल्लोलो।
निस्सायवालुआए, चावेअबो सया कवलो॥१॥ चंकमिअवं निसिअग्ग-खग्गधाराइ अप्पमत्तेण । पायवा य सहेलं, हअवहजालावली सययं ॥ २॥ गंगापडिसोएणं, तोलणिअवो तुलाइ सुरसलो । जइअवं तह एगागिणावि भीमारिदुट्ठफलं ॥ ३॥ राहावेहविणिम्मिअ-चक्कहिअलक्खमग्गपुत्तलिआ । विधेअधा वस्त, उवसग्गपरिसहे जे ॥ ४॥ तिहुअ-19
@00@@@@@@
0000000000000000000001
॥१२३॥
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
aathinelibrary.org
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
णजयप्पडागा, अगहिअपुषा तहेव गहिअवा । इअ एवमाइ साहूण, दुक्करा होइ पवज्जा ॥ ५ ॥ इत्यादि । परिणामे तु रम्यः, एकदिवसाराधितस्यापि संयमस्य जघन्याराधनायामपि वैमानिकदेवसुखर्द्धिफलत्वात् । उत्कृष्टाराधनायां तु मोक्षानन्तसुखफलत्वात् । तथा चागमः -नाणदंसणचरिताराहणा कइविहा पन्नता ? गोअमा ! तिविहा पन्नत्ता । तं जहाउक्कोसा मज्झिमा जहन्ना । उक्कोसिआए नाणदंसणचरिताराहणाए तेणेव भवग्गेहणेणं सिज्झइ, मज्झिमाराहणाए तइअं © भवग्गहणं नाइकमइ, जहन्नाराहणाए सत्तट्ठभवग्गहणाईं नाइकमइ । भगवत्याम् । तपःपक्षेऽपि मुखे परिणामे व रम्यत्वारम्यत्वे स्वयं भाव्ये । तत्र धम्मिल्लादयो दृष्टान्ता अपि यथार्ह ज्ञेया इति द्वितीयो धर्मभेदः २ ।
अथ जिनस्यैव सम्बन्धी तत्प्रणीतत्वात्प्रभावनारूपो धर्मः । तत्र प्रभाव्यते प्रभावना उद्योत इतियावत् । सा चात्राधिकाराज्जिनधर्मस्यैव उपचारात्पुनर्जिनशासनस्योद्योतकारको धर्मोऽपि प्रभावना, स च श्राद्धानां सङ्घपतीभूय श्रीतीर्थयात्राकरणनव्यश्रीजिनप्रासादकारण जीर्ण तदुद्धरणप्रतिमाप्रतिष्ठा कारणपुस्तक लेखन वाचनचतुर्विधश्री सङ्घ विविधभक्तिकररणादिरूपः साधूनां तु नृपतिप्रतिबोधादिः । तदुक्तम्- पावयणी १ धम्मकही २, वाई ३ नेमित्तिओ ४ तवस्सी अ ५ । विज्जा ६ सिद्धो ७ अ कई ८ अट्ठेव पभावगा भणिआ ॥ १ देवगुरुधर्मप्रत्यनीकपराजयादिश्वोभयेषाम् एष च धर्मॐ स्तृतीयौषधवन्मुखेऽपि रम्यः, करणावसरेऽपि एतद्धर्मकर्त्तुस्तथाविधवपुः कष्टाहेतुत्वेन तादृग्हृदयाह्नादप्रदत्वेन चतुराचतुरनरादिषु प्रशंसैकहेतुत्वादिभिस्तादृक् प्रौढिप्रदत्तादिभिश्च परिणामे च तीर्थकर चक्रिमहेन्द्रपदव्यादिहेतुत्वेन रम्य एव ।
Jain Education Letonal
90004
w.jainelibrary.org
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
तरंग ७
मुनिसुन्दर यदुवाच-चाउवण्णं संघ, काउण य तित्थवंदणं काही । इंदो अ चक्कवट्टी, तित्थयरो जायए णियमो ॥१॥ एवं शेष- उपदेशर सू० वि० प्रभावनापुण्यफलप्रकाशकागमादिपदान्यपि यथार्ह वाच्यानीति तृतीयो धर्मभेदः३।।
तथा मिथ्यात्वं देवगुरुधर्मतत्त्वेषु विपर्यस्ता मतिः, तया क्रियमाणा स्नानसन्ध्यावन्दनयागादिका क्रियापि बौद्धधर्मस्य ॥१२४॥
पृथक्प्रतिपादिता (इति) तद्व्यतिरिक्ता नैयायिकजेमिनीयादिकुतीथिसंमता सेह गृह्यते । सा पुनस्तुरीयौषधवन्मुखेऽपि न रम्या, पशुमेधादियागादिकारिणां गुडसुवर्णधेनुज्वलद्गडुरिकापापघटादिकारिणां चेहापि तादृगवर्णवादनिःशूकतादिदर्श
नात् , परिणामेऽपि न रम्या, प्रेत्य नरकादिदुर्गतिफलत्वाद्दत्तनृपादीनामिवेति । यद्वा मासक्षपणादितपस्तत्पारणकन्दमूकालसेवालाद्यशननाग्न्यजटाभस्मोद्धृलपञ्चाग्निसाधनाधोमुग्व धूमपानमाघादिस्नानवनवासादिकष्टकारिणां तास्ताः क्रिया मुखे-oll
sपि न रम्या शरीरस्यातिक्लेशकरत्वादिभिः, परिणामेऽपि च न रम्याः संसारदुःखैकफलत्वात् । यतोऽनन्तरभवेऽल्पर्द्धिव्यन्तराद्यमरत्वाल्पराज्यादिरूपं कियत्फलं प्रदायापि तास्ततोऽनन्तरं नरकादिदुर्गतिहेतव एव भवन्ति, कौणिकनृपप्राग्भवतापसादीनामिवेति भावितश्चतुर्थो मिथ्यात्वरूपो धर्मभेदः ४।
यतध्वमित्थं हि महौषधानां, निदर्शनाद्धर्मचतुर्विधत्वम् ।
निबुध्य तत्रोभयथापि रम्ये, भावेन भावारिजयश्रिये ज्ञाः ! ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे तृतीयेऽशे सप्तमस्तरङ्गः॥
00000000000000000006
- 0000000000000000
MEDIA
॥१२४॥
in duelan
For Private & Personel Use Only
PHjainelibrary.org
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
00
0
-
. ॥ अथाष्टमस्तरङ्गः ॥ औषधदृष्टान्तेन शास्त्राण्यप्याश्रित्य चतुर्भङ्गीमाहमुह १ परिणामेसु २ जहा मिट्ट १ ममिटुं २ च ओसहं चउहा।
भारह १ नरयविभत्ती २ जिणाइ ३ धुत्ताइ ४ चरिआई ॥१॥ औषधचतुर्भङ्गीभावना प्राग्वत् , दान्तिकयोजना त्वेवम्-भारहत्ति, महाभारतम् उपलक्षणान्मिथ्यात्विप्रणीतरामायणादिपरिग्रहः । तानि हि प्रायो युद्धादिरसमयत्वेन श्रोतृणामापाते रसदायीनि परिणामे पुनः कटूनि दुर्गतिनिबन्धकानसान्द्ररौद्रध्याननिष्करुणत्वकपटपरद्रोहादिदुष्परिणामहेतुत्वेनेति प्रथमौषधवन्मुखे मिष्टानि परिणामे पुनरमिष्टानीति |
प्रथमो भङ्गः१। I नरकविभक्तिर्नरकस्वरूपप्रतिपादकमध्ययनं जैनशास्त्रविशेषः, उपलक्षणात्तथाविधानि पापकर्मविपाकप्रतिपादकान्य-! जापराण्यपि शास्त्राणि ग्राह्याणि । तानि च श्रोतॄणां भयोत्पादकत्वेन आपाते कटूनि, पापप्रवृत्तेर्निवर्तकत्वेन परिणामे पुन-1 मिष्टानीति द्वितीयौषधवन्मुखे न मिष्टानि परिणामे तु मिष्टानीति २।
जिनामतीकराः, आदिशब्दात् श्रीभरतचक्रिश्रीरामश्रीकुमारपालादिधर्मवीरदयावीरदानवीरादिपुरुषग्रहस्तेषां चरि-1
00000000000000000000000
40000000
Jan Education in
For Private
Personal use only
Jainelibrary.org
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000
उपदेशर० तरंग८
मुनिसुन्दर शात्राणि च श्रोतृणामापातेऽपि वीररसादिप्रधानत्वेन रसदायीनि मोक्षादिसद्गतिहेतुचारित्रादिशुभपरिणामनिवन्धनत्वेन सू० वि०का परिणामेऽपि महारसप्रदानीति तृतीयौषधवदुभयथापि मिष्टानीति ३।। ॥१२५ ॥
| धूर्ताः शशिमूलदेवादयः प्रसिद्धाः, तेषां चरित्राणि चतुराचतुरजनवञ्चननानाविधकपटबुद्धिवाच्यानि । तेषां न ताह
कोऽपि शृङ्गारादिरसावतारः नापि धर्मावतारः, किन्तु कपटबुद्धिपरवञ्चनाघेव । तच्च न्यायोज्झितत्वेन सतां सर्वथाभोप्यनुचितमिति श्रोतॄणां मुखे न स्वदते, परवञ्चनबुद्धिप्रदर्शकत्वेन च केषाञ्चित्तादृक्पापप्रवृत्तिहेतूभवनेऽपि परिणामेऽपि
न सुन्दरमित्यतस्तुरीयौषधवन्मुखे परिणामेऽपि च तानि न मिष्टानि । यद्यपि श्रोतॄणां किञ्चित्कौतुककारित्वं तेष्वप्यस्ति |
हास्यादिरसाभासहेतुः, तथापि तदल्पतरत्वान्न विवक्षितम् । उपलक्षणात् कासिकादीन्यपि शास्त्राण्यत्र भङ्गे ज्ञेयानि । लाएवं शास्त्रविषयां चतुर्भङ्गी विभाव्य परिणामरग्यशास्त्राकर्णन विधावुपक्रम्यं नान्यत्रेत्युपदेशतत्त्वम् ।
विभाव्य भैषज्यनिदर्शनाचतु-भङ्गीमिमामागमधर्मगोचराम् ।
विधत्त यत्नं परिणामरम्ययो-स्तयोर्भवारातिजयश्रिये बुधाः !॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे तृतीयेऽशे अष्टमस्तरङ्गः ॥
॥ सम्पूर्णस्तृतीयोऽशः॥
COU॥१२५॥
Jain Education Interay
For Private & Personel Use Only
H
ainelibrary.org
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
10000000000000
॥ अथ चतुर्थेऽशे प्रथमस्तरङ्गः ॥ सो पुण जुग्गोत्ति गतं, गहिजए विहिणेत्ति तुर्य द्वारं विवरीतुकाम आहविहिअणुसारा ओसहिचुन्नाई जह फलंति लोगंमि। तह धम्मो वि तओतं, परिपुन्नविहीइ अजिणह ॥१॥ - व्याख्या-ओसहिचुन्नाइत्ति, औषध्यो विचित्रास्तत्र काश्चित्सुवर्णसिद्धिनिवन्धनं, काश्चिद्धनाक्षयत्वकारिण्यः, काश्चिदर्थितधनप्रदाः, काश्चिन्मनुष्यपश्वादिरूपपरावर्त्तमहिमभृतः, काश्चित्पुरुषस्त्रीरूपपरावर्त्तहेतवः, काश्चित्पन्नगविषापहाराः, काश्चिद्भूतशाकिन्यादिदोषनिग्रहकृतः । एवमनेकविधमहिमभृतो बहुविधा अपरा अपरा अपि महौषध्यः श्रूयन्ते । तथा चूर्णान्यपि सुवर्णसिद्धिप्रभृत्यनेकविधसिद्धिहेतूनि लोके प्रथितानि । आदिशब्दान्मन्त्राञ्जनगुटिकादिग्रहः । चिकित्साशास्त्रप्रतीता औषधीचूर्णगुटिकाञ्जनरसायनादयोऽप्यत्र स्वीकार्याः । एते सर्वेऽपि यथाविधेरनुसारात् फलंतित्ति फलं ददति, कोर्थः ? पूर्णविधियोगे स्वं फलं पूर्ण ददति असम्पूर्ण विधावसम्पूर्ण हीने हीनं च फलं ददति, सर्वथा विध्यभावे फलं न किञ्चिद्ददति । अविधिना प्रयुक्ता अनर्थफला अपि भवन्तीति । श्रूयते च क्वचित्सन्निवेशे द्वौ विप्रौ दरिद्रौ धनार्जनार्थ भ्राम्यन्तौ क्वचित्सिद्धपुरुषमाराद्धवन्तौ । तेन च तद्विनयतुष्टेन तयोः सुवर्णसिद्धिप्रदानि विद्यासाधिततुम्बीफलबीजान्यर्पितानि । विधिश्चोचे-शतकृत्वः कृष्टे क्षेत्रे खल्वेतान्युप्यन्ते, ततोऽङ्करोत्पत्तौ तदुपरि सर्वत्र च्छायार्थ मण्डपः क्रियते यथा सूर्यातपो न लगति । ततो विधिना प्ररूढं तद्वल्यादि ज्वालयित्वा भस्म क्रियते, ततस्ताने वह्नि
00000000000000
Jain Education
For Private
Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
ந
उपदेशर० तरंग८
मुनिसुन्दर तप्ते तदंशमात्रं क्षिप्यते, सर्व सुवर्णीभवति तत्ताम्रमित्यादि । ततस्तौ विप्रौ गृहमागतौ । ततस्तयोरेकः स्वगुरुष्वास्थासू० वि० वानुद्यमी सम्पूर्ण विधिं कृत्वा सुवर्णसिद्धिभागभूत् । द्वितीयः पुनरलसः पञ्चाशत्कृत्वः कृष्टे क्षेत्रे तद्वापादिप्रकारेणार्द्ध
मात्रं विधिं कुर्वन रोप्यसिद्धिं प्राप्तवांश्चेति । एवं हीने विधौ सर्वथा विध्यभावेऽविधिप्रयोगे च यथाई निदर्शनानि ॥१२६॥
मन्तव्यानि। दान्तिकमाह-तह धम्मो वित्ति, तथा तेनौषध्यादिप्रकारेण धर्मो विधेरनुसारात्पूर्णफलोऽसम्पूर्णफलो हीनफकालोऽफलोऽनर्थफलो वा भवतीति । तत्र पूर्णफलप्रदः पूर्णविधिकृतः श्रीजिनपूजाधर्मः श्रीश्रेणिकनृपस्य तीर्थकरसम्पत्प्र
दत्वात् । असम्पूर्णफलोऽसम्पूर्णविधिकृतो देवपालादीनां राज्यादिप्रदत्वात् । हीनफलश्च स एव हीनविधिकृतो यथा| कविविहलणादीनां मिथ्यादृशामैहिकधनाद्यर्थिनां अर्थितधनादिमात्रप्रदत्वाच हीनफलः स ज्ञेयः । अफलः पुनर्भावशून्य-का तया कृतः, स एव यथा नन्दकस्य । तत्सम्बन्धश्च मध्यमाधिकारे द्वितीयेऽशेऽष्टमतरङ्गे लिखित इत्ति भावशून्यतया का कृतोऽपि हि सर्वोऽपि विधिर कृत इव स्यात् फलानर्पकत्वादित्यतो भावशून्यक्रियासु सतीष्वपि विध्यभाव एव ज्ञेयः।
अनर्थफलस्तु पुण्यसारनृपतजनन्यादीनामविधिकृतत्वेन । तत्कथा यथा-कामरूपपत्तने मातङ्गस्यैकस्य पुत्रो जातः।। स जातमात्र एव पूर्वभववैरिणा व्यन्तरेणापहृत्य वने मुक्तः। इतश्च तन्नगरनृपो राजपाटिकायां गतो, वने तं बालं वीक्ष्यापुत्रत्वेन गृहीत्वा पालयामास, पुण्यसार इति नाम चास्य चक्रे । क्रमादुद्यौवनं तं राज्ये न्यस्य नृपः प्रवत्राज। ol कालेन केवली जातः कामरूपे प्रापत् । पुण्यसारो वन्दितुं गतः, पौराश्च पुण्यसारजननी मातङ्गयपि तत्रागात् ।
राजानं दृष्ट्वा स्तन्यमक्षरत् । तदृष्ट्वा राज्ञा हेतुं पृष्टः केवली प्राह-राजन् तवैषा माता, मया त्वं वने पतितो लब्धः।
TGTOாதாரும்
2000000000000000000000
॥१२६॥
Jan Education
For Private Personal use only
AN.jainelibrary.org
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. २२
Jain Education Int
राज्ञा पृष्टम् — केन कर्मणाहं मातङ्गे जातः ?, ज्ञानी प्रोचे - प्राग्भवे त्वं महेभ्योऽभूः । त्वयैकदा जिनं पूजयता पुष्पं भूमिपतितं देवस्यानारोप्यं जानताप्यवज्ञयारोपितं, तेन त्वं मातङ्गो जातः । उक्तञ्च - उच्चिर्ड फलकुसुमं, नेविज्जं वा जिणस्स जो देई । सो नीअगोअकम्मं, बंधइ पायन्नजम्मंमि ॥ १ ॥ या च तव पूर्वभवे माताभूत्तयैकदा स्त्रीधर्मेऽपि ॐ देवपूजा कृता, तत्कर्मणा सैपा मातङ्गी जाता । यतः - धर्मानुष्ठानवैतथ्यात्, प्रत्यपायो महान्भवेत् । रौद्रदुःखौधजननो, ॐ दुष्प्रयुक्तादिवौषधात् ॥ १ ॥ तच्छ्रुत्वा वैराग्याद्राज्ञा दीक्षा गृहीतेति अविधिदेवपूजाफलकथा । देवपूजाविधिश्च ग्रन्थाअन्तराज्ज्ञेयः । विधिनैव च जिनपूजायां यतनीयम् । उक्तञ्च - शौचेन शुचिभिर्वस्त्र - स्तपसाऽऽराधितस्तथा । यक्षश्चित्रक | रस्येव, प्रसीदति जिनो यतः ॥ १ ॥ अपि च मनोवाक्कायवस्त्रोर्वी- पूजोपकरणस्थितेः । शुद्धिः सप्तविधा कार्या, श्री अर्हत्पूजनक्षणे ॥ १ ॥ एवमपरेष्वपि धर्मेषु पूर्णापूर्णादिविधित्वे पूर्णापूर्णादिफलत्वं स्वयं वाच्यमिति । इति विधिफलं निबुध्या - राध्यत विबुधा ! विशुद्धविधिधर्मम् । वाञ्छितविमोहविजय - श्रियोऽङ्कपालीसुखानि यदि ॥ १ ॥
॥ इति तपागच्छेश - श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे चतुर्थेऽशे विधिशुद्धिनानि प्रथमस्तरङ्गः ॥
99009503
ainelibrary.org
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर०
तरंग २
मनिसुन्दर सू० वि० ॥ १२७ ॥
॥ अथ द्वितीयस्तरङ्गः॥ पुनर्भङ्गयन्तरेण योग्यायोग्यधर्मस्वरूपमाह
परिहा १ पसुगणकलुसिअजिन्नंबु २ नवंबु ३ माणससराभा ४।
मिच्छ १ कुभाव २ पमायाविही ३ यरेहिं ४ चउर धम्मा ॥ १॥ व्याख्या-परिहेति परिखासम्बन्धि १, पसुगणकलुसिअंति-पशुगणैः कलुषितं पल्वलादिसम्बन्धि च २, यजीर्ण वोदिसमयजवृष्टिजन्म अम्बु जलमिति द्वौ दृष्टान्तौ । तथा नवं सद्यस्कवृष्टिभवं चाम्बु इति तृतीयो दृष्टान्तः । मानससरः प्रसिद्धं तात्स्थ्यात्तव्यपदेश इतिन्यायात्तत्सम्बन्धि च जलं चतुर्थों दृष्टान्तः । एभिश्चतुर्भिर्जलैः सह समानामा शोभा येषां, यद्वैतेषां चतुर्णा जलानामिव आभा येषां ते परिखा-पशुगणकलुषितजीर्णाम्बु-नवाम्बु-मानससरआभाः। के ते?, इत्याह-मिच्छेत्यादि, मिथ्यात्व १ कुभाव २ प्रमादाविधिभिः ३, तदितरैः सम्यक्त्वशुभभावाप्रमत्तत्वविधिभिश्च युताश्चत्वारो धो भवन्तीत्युक्तिसंटङः। तत्र मिथ्यात्वं देवगुरुधर्मतत्त्वेषु मतिविपर्ययः, तदनुसारिण्यः क्रियाश्च । कुभावो |मात्सयोनुतापलोभदम्भादिः। प्रमादा मद्यादयः। तदुक्तम्-मजं विसयकसाया, निद्दा विगहा य पंचमी भणिया । एए पंच पमाया, जीवं पाडंति संसारे ॥१॥ यद्वा प्रमादोऽष्टविधः। यदुक्तम्-पमाओ अ जिणिंदेहि, भणिओ अहभेअओ। अन्नाणं संसओ चेव, मिच्छानाणं तहेव य ॥१॥रागो दोसो मइब्भंसो, धम्ममि अ अणायरो। जोगाणं दुप्प-1
3300000000 नातिको
॥१२७॥
Ots
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
CG0000600 00000000000006
काणीहाणं, अहा वजिअबओ॥२॥ इति । अविधिश्च कालविनयादिव्यतिक्रमः, यद्वा प्रमादा एवाविधिः प्रमादावि
धिरिति । धर्मो दानादिरूपः, शेषं स्पष्टमिति । अथैतद्भाव्यते-यथा परिखासम्बन्धि जीर्णमम्बु निखिलनगरगतमलमूबनरगवादिशुनादिकलेवरकचवरादिभिरशुचितरं पूतितर्म जुगुप्सनीयं भवति । न च तद्गाढकारणेऽपि कैश्चिन्मलशौचाद्यर्थमपि स्पृश्यते । कुतश्चित्तस्पर्शसम्भवे तु तत्प्रक्षालनार्थ जलान्तरोपादानं च क्रियते । पशुभिरपि प्रायस्तत्पानादि| नाद्रियते, केवलं ग शूकरादीनां चेत्तदादरणीयं स्यात् , तथा मिथ्यात्वेन कलुषितो धर्मः प्रायो मिथ्यात्वसहचारिभिः |बहुतररागद्वेषमदमत्सरलोभदम्भमोहादिभिर्मलिनतमो यागादिच्छलप्राणिवधप्रभृतिभिरशुचितरः सर्वथा तत्त्वादिविचारविवेकाधनास्पदं विदम्भचेतसां मोक्षाभिलाषिणामात्मनः शुद्धिमिच्छता सर्वथाप्यनादरणीय एव, प्रत्युत तीव्रतरदुरितमलोपश्लेषहेतुत्वाद् दूरतरं परिहरणीय एव, केवलं बहुलकर्मणां निबिडमोहोपहतविवेकचक्षुषाम् अत एव तादृक्पशुप्रायाणां केषाश्चिद्यद्यादरणीयः स्यात्, श्रीकालिकसूरिभागिनेयदत्तनृपादेरिवेति प्रथमधर्मभेदभावना १।
तथा जलं प्रायो वृष्ट्यभावे वर्षाद्यतिक्रमे विनश्यति, ततस्तद् दुःस्वादु दुर्गन्धं विकारकृच्च भवति । तत् पुनः पशुगणैः। कलुषितं चेत्तदा विशिष्य दुःस्वादुत्वाद्युपेतमपेयं स्यात् , दूरेऽपि जलान्तरलाभे स्नानादावप्यनुपयोगि च। जलान्तरालाभे |च कदाचित्तथाविधेऽवसरे यदि पीयते तदापि तथाविधं तृडुपशमाद्यपि न करोति, प्रत्युत किञ्चिदामयादिविकारकृदपि|
स्यात् । तेन स्नानेऽङ्गशुद्ध्याद्यपि तथा न भवति, वस्त्रादीनामपि न शुद्धिः प्रत्युत किश्चिन्मलोपश्लेषोऽपि भवति । परं। का परिखोदकाद्विशिष्टं जलान्तरालाभादिकारणे जनैराद्रियमाणत्वान्मनुष्यमलमूत्रगोशुनादिकलेवराद्यशुचिरहितत्वाच्चेति ।
இருபதாவது
Jain Educational
Akww.jainelibrary.org
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर तद् एवंविधं जीर्णाम्बु तद्वत् कुभावैर्मत्सरशैथिल्यादिभिर्दूषितो धर्म इहाप्ययशोहेतुत्वेन दुर्गन्धः, कर्तुस्तथाविधरुचेरहेतु- उपदेशर सू० वि० त्वेिन दुःस्वादुश्च । यद्वा प्रेत्य तथाविधनिर्मलसुखसम्पत्तेरप्रापकत्वेन दुःस्वादुश्च । निधिदेवस्येव कियतिकारकच भवति ।
तरंग २ ॥१२८॥
प्रेत्य दुर्गतिदायित्वादिना शुनीभूतकुन्तलाराझ्याः सपत्तीमत्सरकलुषितजिनाचोप्रासादविधापनादिधर्म इव, किञ्च प्रत्यत किञ्चिदशुभकर्मबन्धहेतुना तेन तथात्मनः शुद्धिश्च न भवति । ततस्तादृशः सोऽपि हेयः, प्रागुक्तमिथ्यात्वकलुषितधर्मात्पुनः सोऽपि भव्यः; कदाचित्तादृशादप्यभ्यासाद्भावशुद्धिसम्भवे ततस्तद्भवेऽपि कुतश्चिजातिस्मृत्यादिना भवान्तरेऽपि वा केषाञ्चिच्छुद्धधर्मावाप्या समीहितसिद्धेः बुद्धदासश्रेष्ठिन इव प्रागुक्तकुन्तलाराश्यादीनामिव (वा)। यः पुनरुदायिनृपमा-16 रकादीनामभयकुमारमन्त्रिबन्धनार्थ कपटश्राविकीभूतगणिकादीनां च चारित्रानुष्ठानदेवार्चादिधर्मः केवलैहिकार्थसिद्धिमात्रनिबन्धनः, स सर्वथा भावरहितत्वेन निष्फलत्वान्नाधिकृतः । एवंविधश्च धर्मो जीवेनानन्तशः प्राप्तः सम्भवी, परं न किमपि तत्फलं प्राप्तम् । यदार्षम् संसारसागरमिणं, परिब्भमंतेहिं सबजीवहिं । गहिआणि अ मुक्काणि अ अणंतसो दवलिंगाई॥१॥ तथा-पाएणणंतदेउल जिणपडिमा कारिआउ जीवेणं । असमंजसवित्तीए, न हु सिद्धो दसणलवो वि ॥१॥ इति द्वितीयधर्मभेदभावना २।। | निधिदेवकथा त्वियम्-तामलियां मित्रसेनो राजा, सुमन्त्री मन्त्री, विनयन्धरगुरुपार्श्वे अन्यदा धर्मश्रवणं "शुद्धभावयुक्तो धर्मः श्रेयसे" यतः अशुद्धभावयुक्ताद्धर्माद्धनमेव लभ्यते, शुद्धभावयुक्तात्तु धनं परिणामसुन्दरा मतिभॊगाश्च ।
या॥१२८॥ का राजाह-धनिभोगवतोरन्तरं न पश्यामि । गुरुराह-कन्यकुने निधिदेवभोगदेवौ दृष्ट्वा स्वयमेव तयोरन्तरं ज्ञास्यसि ।
000000000000000000000
0000000000000000000000
Jain Education
a
For Private & Personel Use Only
[UNITrainelibrary.org
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ஒNGAGOGOSS
ततो राज्ञा तत्स्वरूपावलोकनाय मन्त्री कन्यकुजे प्रहितः । तन्नगरे प्रातः स विंशतिकोटिहेमस्वामिनो निधिदेवस्य गृहं पृच्छन् प्रातरेतन्नाम मा ग्रहीरिति वदद्भिोंकैर्दय॑मानाध्वा तद्गृहद्वारे प्राप्तः। तत्र जीर्णमलिनवस्त्ररज्जुमेलनव्यग्रं निर्लक्षणं नरं दृष्ट्वाऽपृच्छत्-को निधिदेवः , तेन प्रत्युक्तम्-किमर्थम् ?, स ऊचे-तस्याहं प्राघूर्णकोऽस्मि । तेनोक्तम्भक्षितोऽहं प्राघूर्णकैघृणैरिव काष्ठं, त्वमप्यागच्छ, न्यूनं पूरय, अहं निधिदेवः। ततः स तेन मन्त्रिणा सह प्रेतप्रायमनुष्ययुक्तगृहमध्ये गतः, वारिव्ययभयेनाधौतपद एव मन्त्रिणा समं कङ्ग-वल्ल-तैलादि भुक्तवान् । मन्त्रिणा पित्तोपशान्त्यै दुग्धं मार्गितं, बहकथनान्निधिदेवश्रेष्ठिना तदानयने वण्ठेनान्तरा तद्भाजनं भग्नम् । आचान्ते खदिरचूर्ण दत्तम् । पश्चात्तेन समुद्हणिकायां भ्रान्तः सायं शपथशतैर्जीणेकन्या कृत्यासमतद्भायर्यापाश्चात् प्रार्थ्य वण्ठसमीपे सुप्तः । रात्री वाक्यम् '२ वण्ठ ! तव दुग्धानयनेऽद्य भाजनभङ्गेन क्षान्तं, न पुनरेवं कार्य'मित्युक्त्वा यान्ती स्त्रियमपश्यत् । प्रातर्भोगदेवगृह ययौ । तत्र सप्तभूमिके सुरूपाणि सुवेषाणि दिव्याभरणभूषितानि मानुषाणि दृष्ट्वा सविस्मयो द्वारपालं प्रोचे-भद्र ! व भोगदेवः ? तेनोक्तम्-किं कार्यम् ? मन्यूचे 'तस्य प्राघूर्णकोऽस्मि' । द्वारस्थेनोक्तम् 'अत्र भद्रासने उपविश यावदायाति स्वामी,' ततः क्षणान्तरे दिव्यगङ्गाजलाश्वारूढो मयूरातपत्रनिवारितातपः कृतार्थयन्नर्थिजनं सबहुपरिवारः समेतो भोगदेवव्यवहारी । मन्त्री मिलितः, हर्षस्वागतप्रश्नादि च। ततः स्वावासमध्ये नीत्वा स्नानदेवार्चनपूर्व हेमभाजने भोजनार्थ मन्त्री स्वेन सहोपवेशितः। लक्ष्मीरूपया दिव्याभरणवेषया तत्पल्या स्वर्णस्थाले परिवेषितानि नानाविधसरसशीतलसुकोमलसुसंस्कृतसुस्वादुवस्तूनि पत्रिंशद्विधपक्वान्नानि कलमशालिदाल्यादीनि च बुभुजे । दनो वेलायां तन्मा
00000000000000000000004
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
00009ॐ
मुनिसुन्दरी नर्जा- विटालितं तावत्तद्वामान्तरादागतम् । आचान्ते कर्पूरबीटकं दत्तं, ततो धर्माश्चर्यकथा । निशि दिव्यपल्या उपदेशर० सू० वि०
शायितः । मध्यरात्रे प्राग्वद् ध्वनिः-"रे वण्ठ ! क्रियाकुण्ठ दधि निस्सारं भुक्तं, मया नवीनानयनेन क्षान्तं, अतः तरंग २ ॥१२९॥
परमेवं न कार्यम् , अन्यथा गृहात्कर्षयिष्यामि" इत्युक्तवती दिव्यवेषा स्त्रियं गच्छन्तीं दृष्ट्वा मन्त्री प्राह-भद्रे ! का त्वम् ? केयं वाचोयुक्तिः ?, परत्रात्र च त्वत्कृतैवेति मन्ये । सा प्राह-एतयोः कुलदेव्यस्मि । नृपसंशयं भङ्गं तवात्र
समागतस्य सर्वमेतन्मया दर्शितम् । मन्त्र्यूचे हे देवि ! द्वयोः सदने सङ्ख्यातीतं धनं, परमेकस्यैवं भोगलीला, अपरस्य लातु तद्वैपरीत्यं, तत्र को हेतुः ? देव्यूचे-मन्निन् ! प्राग्भवधर्म एव तत्र हेतुः। प्राग्भवे एतौ द्वौ भ्रातरावभूताम् । अन्यदा |
गुरून्नन्तुं वने गतौ । लघुभ्रात्रा साधुसङ्घाटकः स्वगृहे प्रासुकान्नग्रहणाय निमन्त्रितः। भिक्षाकाले स्वगृहागतः प्रासुकानादि प्रतिलाभितो भक्त्या, तद्वीक्ष्य लघुभ्रातरि ईयां दधता ज्येष्ठभ्रात्रा भावं विनापि स्वगृहं नीत्वा प्रतिलाभितः
सः। तदवसरे च द्वावप्यायुर्ववा निधिदेवभोगदेवी जाती । प्राग् यन्मत्सरेण दानं दत्तं तत्कर्मणा निधिदेवस्य धनं Jeo भोगरहितं निर्विवेकत्वं निर्धर्मत्वादि च जज्ञे । भावदानात्तु भोगदेवस्य भोगा विवेकादि चेति । तच्छ्रुत्वा मन्त्री गतसलान्देहः स्वस्थानं प्राप्य राजानं प्राबू बुधत् इति निधिदेवकथा । ___ यथा च नव्यमम्बु प्रायः सर्वजनानां पेयं भवति, स्नानादावुपयोगि च, परं मृद्गडुलत्वान्न तथा गुणकरं यथा निर्मलं| जलम् , अत एव निर्मलजलसेवारसिकैर्हसैस्तद्रतरं त्यज्यते एवेति, तथा प्रमादादिभिरविधिना च प्रमादरूपाविधिना ॥१२९ ॥ वा कलुषो धर्मः प्रायः सर्वैर्जनैराद्रियते, परं स तथा गुणकरो न भवति, न चात्मनस्तथा शुद्धिकृदपि । अत एव निर्म
8000
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Edainelibrary.org
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
DOAS
SECRECOCTOOOOOO
लसुखफलार्थिभिहसोपमैर्विवेकिवरैः स त्याज्य एव । चतुर्भङ्गगत एव च निर्मलो धर्म आदरणीयः । प्रमादादित्यागाक्षमैः पुनः शुद्धधर्मावाप्तावुद्यमपरैः शुद्धधर्मानुरागिभिः प्रमादाविध्यादिकलुषोऽपि धर्मो न त्याज्यः । तादृशादपि तस्मात्क्रमेण शुद्धधर्मस्यापि प्राप्तिसम्भवात् । दृश्यते खल्वशुद्धादप्यभ्यासान्निर्मलक्रियाकौशलोत्पत्तिर्यथा नाट्यादिषु । तथा चागमेऽपिअविहिकया वरमकयं, असूयवयणं वयंति समयन्नू । पायच्छित्तं जम्हा, अकए गरुअं कए लहुअं॥१॥ दृष्टान्ताश्चात्र प्रमादकलुषसामायिकधर्मकर्तृविसढश्राद्धादयो ज्ञेयाः । इति तृतीयधर्मभेदभावना ३।। | अथ यथा मानससरोजलं सदा निर्मलं राजहंसानां च सदा सेव्यं तापतृष्णोच्छेदि शुद्धिकृच्च, तथा मिथ्यात्वादिभिरकलुषितो निर्मलो धर्मः सकलापत्तापविषयादितृष्णोच्छेदी निखिलदुरितमलापहर्तृत्वेनात्मनः शुद्धिकारणं विवेकिभिः सदा सेव्यश्च, श्रीआनन्दकामदेवादिश्रावकैरिव श्रीवर्धमानस्वामिवचसा परुषभाषणपातकालोचिमहाशतकश्राद्धेनेव वा। सं च सेवितस्तद्भवे द्वित्रादिभवमध्ये वा परमानन्दसम्पदमपि दत्ते, स्वभागिनेयर्षीणां द्वितीयवारं वन्दनककर्तृश्रीशीतलाचार्येर्यापथिकीप्रतिक्रामकातिमुक्तर्षिएकदिनचारित्राराधकश्रीपुण्डरीकराजर्षिप्रभृतयोऽन्येऽपि यथार्ह निष्कलङ्कधर्मकरणे दृष्टान्ता योज्या इति ।
अनेकभेदं परिखोदकादि-निदर्शनैरित्यवबुध्य धर्मम् ।
बनीत बुद्धिं विबुधा ! विशुद्धे, तस्मिन्विमोहारिजयश्रिये स्वाम् ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यके प्राच्यतटे चतुर्थेऽशे द्वितीयस्तरङ्गः ॥
Jain Education
For Private & Personel Use Only
@ O
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १३० ॥
दोस १ गुणो २ भय ३ णुभयं ४, जह कुजा ओसहं तहा धम्मो । मिच्छत्तं १ अनिआणो २, सनिआणो ३ भावसुनो ४ अ १ ॥
व्याख्या-यथौषधं चतुर्द्धा, तत्र किञ्चिदौषधं रोगिणः केवलं दोषमेव व्याधिप्रकोपरूपं कुरुते, यथा पैत्तिकज्वरार्त्तस्य तदतिरेकात् प्रलपतस्त्रिदोषज्वरभ्रान्त्या वैद्येन प्रयुज्यमानोऽष्टादशक्वाथः । स हि तस्य रोगिणः पित्तमधिकतरं प्रकोपयति, तदाश्रितानि व्याध्यन्तराण्युद्दीपयति, न पुनः कमपि गुणलेशमप्युत्सादयतीति १ । किञ्चित्पुनरौषधं गुणत्ति -गुणमेव व्याध्युपशमरूपं कुरुते, न मनागपि दोषं, यथा त्रिदोषज्वरार्त्तस्याष्टादशक्वाथः, स हि त्रिदोषज्वरं शमयित्वाऽऽरोग्यरूपं ॐ गुणं करोतीति २ । अपरं पुनरौषधं उभयत्ति - उभयं गुणं दोषं च तुल्यमेव करोति यथाऽभिनवपित्तज्वरव्यथितस्य
सशर्कर गोक्षीरौषधम्, तद्धि तस्य रोगिणः किञ्चित्पित्तोत्थदाहोपशमकृत्वाद्गुणं पुनर्दाहाधिक्यश्लेष्माद्युपघातान्तरोत्पत्ति५) हेतुत्वाद्दोषं च करोतीति । यद्वा यथा वातपित्तज्वरार्दितस्य मुस्तापपटक्वाथः, स हि पित्तं प्रशमयति वातं पुनरधिकं प्रकोपयतीति गुणदोषोभयकर इति ३ । अन्यत्पुनरौषधं अणुभयत्ति--उभयं गुणदोषरूपं न उभयं अनुभयं तत्करोतीति; गुणं दोषं वा किमपि न करोतीत्यर्थः । यथा वातपित्तज्वरिणः ससैन्धवजीरकं बीजपूरकं, तद्धि न वातपित्ते शम यति नापि प्रकोपयति समतां सृजतीत्यनुभयकारकमित्यौषधचतुर्भङ्गी ।
000000
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः ॥ अथौषधचतुर्भङ्गदृष्टान्तेन विध्यविधिधर्मविचारमाह
उपदेशर० तरंग ३
॥ १३० ॥
w.jainelibrary.org
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000
TECGOGSPOஒருருடு
दृष्टान्तमुक्त्वा दार्टान्तिकमाह-तहा धम्मोत्ति, तथा तेनौषधप्रकारेण धर्मोऽपि यथाक्रम दोष १गुणं २ दोषगुणोभयं ३ दोषगुणोभथाभावं ४ च कुरुत इति संटङ्कः । स कस्क इति क्रमेणाह-मिच्छत्तंति मिथ्यात्वं देवगुरुधर्मादितत्त्वेषु विपर्यस्ता मतिः, तदूगोचराः कुतीर्थिकल्पितास्तास्ताः स्नानयज्ञादिक्रियाश्च, तत्स्वरूपं च प्राग बहुशः प्रथितमिति नेह | प्रथ्यते । तदेव मिथ्यादृग्जनेषु धर्मेतिरूढेधर्मः स केवलं दोषं चतुर्गतिदुरन्तदुःखलक्षनिबन्धनत्वात् कुरुते, यज्ञकर्तृतुरमणिपुरीशदत्तनृपादीनामिव । केषाञ्चित्तापसचरकादीनां स्वस्वा(गमा)नुसारेणाल्पसावधपराणां मासक्षपणादिकष्टतपःकृतां यद्यपि किञ्चिद्राज्यादिशुभफलप्राप्तिः श्रूयते, तथाप्यनन्तरभवे प्रायो नियमान्नरकादिदुर्गतिदुःखानि प्रामुवतां तेषां सा श्वयथुपीनत्वस्यैव तुल्येति न दोषत्वं व्यभिचरतीति । तथा अनिआणोत्ति-निदानं प्रेत्य तपःफलप्रार्थनं तेन रहितोडनिदान उपलक्षणादैहिकार्थप्रार्थनादिरहितश्च । तथा चागमः-नो इह लोगट्टयाए तवमहिहिजेत्यादि । अत एव शुद्धो यो धर्मः मिथ्यात्वस्य प्रागुतस्तद्व्यतिरिक्तःश्रीसम्यक्त्वज्ञानचारित्रलक्षणः सर्वज्ञप्रणीतः स गुणं कर्मक्षयलक्षणं कुरुते,यत्तत उत्कर्षात्तत्रापि भवे महोदयानन्तसुखावाप्तिः वाञ्छितफल-धन-सुख-संयोग-राज्यादिसांसारिकशुभफलप्राप्तिः पुनः प्रसङ्गतः सृजति जन्तूनां, श्रीश्रेयांस-चन्दनबाला-सङ्गमकादीनां दानादिपुण्यान्यत्रोदाहरणीकार्याणीति द्वितीयो धर्मप्र| कारः। सनिआणोत्ति-निदानं तपःफलप्रार्थनं तेन सहितः सनिदानोऽधिकारात् सर्वज्ञप्रणीत एव धर्मः, स च दोषं गुणं
चेत्युभयं करोति । स्वाराधकस्यानन्तरभवे प्रार्थितराज्यादिशुभफलार्पकत्वेन तत्र प्राग्भवे कृतनिदानत्वेन धर्माप्राप्त्याऽनन्तर| भवे नरकादिदुर्गतिप्रदत्वेन च, यथा ब्रह्मदत्तजीवसम्भूतादीनां, सम्भूतभ्रातृचित्रऋष्यादयश्च निर्निदानधर्मे दृष्टान्ता ज्ञेयाः।
ROO
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
प
ainelibrary.org
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग ३
Tết Tết Tết Tế
இருருருருருருருருருருருருருருருருருருரு
अत्राह कश्चित्-ननु मिथ्यात्वक्रियाधर्मफलस्य राज्यादेरनन्तरभवे दुर्गतिहेतुत्वेन दोषत्वं प्राक्प्रत्यपादि, इह तु सनिदानधर्मफलस्य राज्यादेस्तथैव दुर्गतिहेतुत्वेऽपि गुणत्वं तत्र को विशेषः ?, उच्यते-मिथ्याक्तपसां तथाविधविवेकरहितत्वेन प्रायः पापानुबन्धित्वात्तत्फलराज्यादेः स्वप्राप्तिमतां नृपादीनां धर्मवैमुख्यमहारम्भादिप्रवर्तकत्वेनैव केषाञ्चिद्धर्माभिमुखे च हिंसादिमययज्ञादिमिथ्यात्वक्रियैकरुचितत्प्रवर्तकत्वादिभिश्च दुर्लभबोधिताकरणेन दोषरूपत्वम् । सनिदानजिनमतीयतपःफलराज्यादि पुनः स्वप्राप्तिमतां नृपादीनां सर्वविरत्यादिविशेषधर्मानुपलम्भकत्वेऽपि जिनधर्मानुरागादेधर्मस्य यथार्ह प्रापकत्वेन भवान्तरे सुलभबोधिताकरणादू गुणत्वमिति विशेषज्ञैर्हेत्वन्तरं वा यथायुक्त्यत्र वाच्यमिति | तृतीयो धर्मप्रकारः । भावसुन्नोत्ति-भावश्चेतसि धर्मपरिणामः तेन शून्यो रहितः पुनर्धर्मो अणुभयंति-उभयं गुणदोपलक्षणं तस्याभावं रचयति, न गुणं नापि दोषं रचयतीत्यर्थः । यथा श्रीकृष्णेन सह वन्दनकर्तुर्वीरकस्य, तस्य ह्यष्टाद
शसहस्रमुनिवराणां वन्दनककरणेऽपि भावशून्यत्वेन न किञ्चित्फलमभूत् । एवं दानाद्यशेषापरपुण्यकर्मस्वपि भावशून्य-| का स्वकरणे यथार्हमुदाहरणानि ज्ञेयानीति चतुर्थो धर्मप्रकारः।। औषधनिदर्शनादिति, चतुर्विधत्वं निबुध्य धर्मस्य । सुविशुद्धे जिनधर्मे, भवरिपुविजयश्रिये यत्यम् ॥१॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे विधि
शुद्धिनाम्नि चतुर्थेऽशे तृतीयस्तरङ्गः॥
Tết
॥१३१॥
Tết
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Ajainelibrary.org
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
>GOOOOOOOOOTECTOOOடுடு
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः ॥ पूर्वोक्तभैषज्यचतुर्भङ्गीनिदर्शनेनैव पुनर्भङ्गयन्तरेण धर्मचातुर्विध्यमाह
दोस १ गुणो २ भय ३ णुभयं ४, जह कुज्जा ओसहं तहा धम्मो ।
मिच्छत्तं १ तच्चत्तो २, तम्मीसो ३ भावसुन्नो ४ अ॥१॥ का पूर्वार्द्धव्याख्या प्राग्वत् । उत्तरार्द्धव्याख्यामाह-तथा धर्मोऽपि चतुर्धा क्रमाद्दोष १ गुणं २ उभयम् ३ भनुभयं ४
च करोति । कस्क ? इत्याह-मिच्छत्तंति-मिथ्यात्वं प्राग्वज्झेयम् । तच्चत्तोत्ति-तेन मिथ्यात्वेन त्यक्तः शुद्धसम्यक्त्वा-10 कादिरूपः, स केवलं गुणं मुख्यवृत्त्या कर्मक्षयलक्षणं प्रसङ्गतस्तु चक्रिशक्रादिसम्पलक्षणं च करोति, कार्तिकश्रेष्ठिश्रीश्रेणिक
नृपश्रीकुमारपालादीनामिवेति द्वितीयो भेदः २ । तम्मीसोत्ति-तेन मिथ्यात्वेन मिश्रः कलुषितश्च धर्म उभयं गुणं दोष च प्रणयति यथा नन्दमणिकारस्य, स हि स्वं श्रीवर्द्धमानजिनमुखेन प्रतिपन्नं धर्म कूपारामादिकारणादिमिथ्याकर्मभिः | कलुषीकृत्य स्वकारितवाप्यां दर्दुरत्वं प्राप्तवान् । पानीयहारिणीमुखात् श्रीवर्धमानसमवसरणं श्रुत्वा बोधिं पुनर्लब्धवांश्च । तस्य हि तिर्यगादिप्राप्तिरूपं दोषं पुनर्बोधिलाभरूपं गुणं च स कृतवानिति तृतीयो धर्मभेदः ३। भावशून्यो धर्मः प्राग्वत् ४।
॥ इति चतुर्थस्तरङ्गः॥
00000000000000000000000
Jain Educatior
onal
For Private Personal Use Only
How.jainelibrary.org
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि० ॥१३२॥
उपदेशर० तरंग ५
0000000000000000000009
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः॥ पुनस्तथैवौषधदृष्टान्तेन प्रकारान्तरेण धर्मचातुर्विध्यमाह
दोस १ गुणो २ भय ३ णुभयं, जह कुज्जा ओसहं तहा धम्मो।
मिच्छत्त १ मणारंभो २, सारंभो ३ भावसुन्नो ४ अ॥१॥ व्याख्या प्राग्वत् , नवरं आरम्भः षड्जीवकायोपमईस्तेन सहितः सारम्भो धर्मो गृहस्थानाम् । आरम्भरहितः का पुनर्धर्मः श्रमणसम्बन्धी सर्वविरतिसामयिकादिरूपः । तत्र मिथ्यात्वं प्रथमौषधवदोपमेवाशुभकर्मबन्धलक्षणं कुरुते तुर-16 मिणिपुरीशदत्तनृपादेरिव १। अनारम्भो धर्मस्तु यतिसम्बन्धी द्वितीयौषधवत्केवलं गुणं शुभप्रकृतिबन्धलक्षणं कर्मक्षय-10 लक्षणं बा कुरुते पुण्डरीकनृपादेरिव, अतिमुक्तककूरगडुकर्षिप्रभृतीनामिव, केसरिचौरदृढप्रहारिप्रभृतीनामिव च ।। तदुक्तम्-क्रूराचारोऽपि संसारकाराया मुच्यते द्रुतम् । केसरीव त्रुटत्कर्मदामा सामायिकव्रती ॥१॥ किश्च, एगदिवसं पि| जीवो पबजमुवागओ अनन्नमणो । जइवि न पावइ मुक्खं, अवस्स माणिओ होइ॥१॥ अपि च, कंचणमणिसोवाणं, थंभसहस्सूसिअं सुवन्नतलं । जो कारिज जिणहरं, तओ वि तवसंजमो अहिओ ॥१॥ इति २ । अथ सारम्भो धर्मो गृहिसम्बन्धी बहुदोषारम्भनिवृत्त्यनतिदोषारम्भसार्थकप्रवृत्त्यादिरूपः, स तृतीयौषधवद् गुणं श्रीसम्यक्त्वदेवगुरु-17 भक्तिस्थूलहिंसाविरत्यादिसुकृतरूपं, दोषं चाजीविकाद्यर्थे षट्कायोपमर्दादिरूपं करोतीति । यद्वा गृहिणामपि धर्मो द्विधा-15
0000000000000000
॥१३२॥
Jain Education
La
For Private & Personel Use Only
W
w.jainelibrary.org
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
सारम्भोऽनारम्भश्च । तत्र सारम्भः श्रीजैनप्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठायात्रास्नात्रादिपूजासाधर्मिकवात्सल्यादिरूपः, स चतृतीयोषधवद्गुणं स्वकर्तुस्तादृग्निर्मलशुभाध्यवसायहेतुत्वेन जिनाज्ञाराधनप्रवृत्तत्वेन च पुण्यप्रकृतिबन्धलक्षणं दोषं च प्राषटकायारम्भप्रवृत्तत्वेन किश्चिदशुभप्रकृतिबन्धलक्षणं करोति, अत एव न तथा शुद्धः। तथा चाभ्यधिष्महि-द्रव्यस्तवात्मा धनसाधनो न, धर्मोऽपि सारम्भतयाऽतिशुद्धः । निस्सङ्गतात्मा त्वतिशुद्धियोगान्मुक्तिश्रियं यच्छति तद्भवेऽपि ॥१॥(अध्या० कल्प) इति । अनारम्भः पुनः सामायिकपौषधादिधर्मः, सोऽपि तृतीयौषधतुल्यत्वं नातिकामति, आरम्भप्रवृत्तपुत्रादिष्वनुमतिप्रवृत्तत्वेन गृहपुत्रकलत्रादिपरिग्रहवत्त्वादिभिश्च तत्त्वतः सारम्भत्वात् । तथा चागमः-कामी सघरंगणओ, थूलपइन्ना सि होइ दट्टया।छे अणभेअणकरणो, उदिटकडंपि सो भुंजइ (जे)॥१॥पंचविसया कामेत्ति कामी, सह गृहण सगृहः, अङ्गना स्त्री सह अङ्गनया साङ्गनः, शूलपइन्ना देसविरइत्ति वुत्तं भवइ, साहूणं तु सबविरई, वृक्षादिच्छेदने पृथ्व्यादिभेदने प्रवृत्तःसामायिकभावादन्यत्र "जं च उद्दिढकडं तं कडसामाइओ विभुंजइ" एवं स सर्वविरतो न भवतीति श्रीनिशीथचूणौ। अत एव न तथा शुद्धः, तत एव चैकदिनसम्बन्ध्यपि चारित्रं शुद्धत्वाद्यथा सिद्धिं सर्वार्थसिद्धिं वा दत्तेन तथा सुचिरमाराधितोऽपि श्राद्धानां सामायिकपौषधादिधर्मः, इत्यतःश्राद्धधमेस्तृतीयोषधस्यैव तुल्य इति भावशून्यः पुनः सर्वोऽपि धर्मस्तुरीयोषधवद्गणं दोपं वा किमपि न करोतीति । तदुक्तम्-धनं वित्तं दत्तं जिनवचनमभ्यस्तमखिलं, क्रियाकाण्ड चण्डं रचितमवनी सुप्तमसकृत् । तपस्तप्तं तीव्र चरणमपि चीण चिरतरं, न चेच्चित्ते भावस्तुषवपनवत्सर्वमफलम् ॥१॥ (सूक्तमुक्तावली) श्रीनेमिवन्दकश्रीकृष्णसुतपालकादयो दृष्टान्ता ज्ञेयाः।।
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे चतुर्थेऽशे पञ्चमस्तरङ्गः।।
00000000000000000000000
उ.१३
Jan Education Intema
For Private
Personel Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
उपदेशर तरंग ६
सू० वि०
मुनिसुन्दर
॥ अथ षष्ठस्तरङ्गः॥ तेनैवौषधदृष्टान्तेन पुनः प्रकारान्तरेण धर्मस्य चतुर्विधत्वमाह॥१३३॥
दोस १ गुणो २ भय३णुभयं ४, जह कुज्जा ओसहं तहा धम्मो।
मिच्छत्तं १ विहिजुत्तो २, विहिहीणो ३ भावसुन्नो ४ अ ॥ १॥ आद्यन्तयोर्धर्मयोभावना प्राग्वत् । विधियुक्तो धर्मः पुनद्वितीयौषधवत्केवलं गुणं केवलशुभप्रकृतिवन्धलक्षणं कर्म-1 क्षयलक्षणं वा संसारवासावधि स्थाने २ मनोवाञ्छिताधिकनिष्प्रत्यूहनिर्मलसुग्वसम्पत्प्राप्तिलक्षणं वा करोतीति तत्र विधिस्तावद्यो यत्र जिनपूजादानज्ञानाध्ययनसामाधिकप्रतिक्रमणादिषु प्रोक्तः स तत्र तत्र ज्ञेयः, यथा जिनपूजायाः काल
शौचबहुमानादिः । उक्तश्च-काले सुइभूएणं, विसिपप्फाइए हि विहिणा उ । सारथुइथुत्तगरुई, जिणपूआ होइ कायबा lou१॥ पञ्चाशके । दाने विधिर्यथा-"आसंसाइ विरहिओ, सद्धारोमंचकंचुइज्जतो । कम्मक्खयहे चिअ, दिज्जा दाणं
सुपत्तेसु ॥ १॥ आरंभनिअत्ताणं, अकुणंताणं अकारविताणं । धम्मट्ठा दायवं, गिहीहि धम्मे कयमणाणं ॥२॥ इ. मुक्खहेउदाणं, दायवं सुत्तवन्निअविहीए"। आवश्यकनियुक्तावपि-"अतिहिसंविभागो नाम नायागयाणं कप्पणिज्जाणं अन्न
पाणाइणं देसकाल सद्धासक्कारकमजुअं पराए भत्तीए आयाणुग्गहबुद्धीए संजयाण दाणमिति” । ज्ञानग्रहणादौ विधि-16 कार्यथा-काले विणए बहुमाणे, उवहाणे तह य निण्हवणे । वंजणअत्थतदुभए, अट्ठविहो नाणमायारो ॥१॥ अपिच
FAT संसारवासावधि स्थाने २ मनावमणादिषु प्रोक्तः स तत्र तत्र शेय, पूआ होइ कायबा
OSSSHOCOPIO
॥१३३॥
Jain Education Index
For Private & Personel Use Only
wwwgainelibrary.org
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
OOOreparee mamatmeO
GOOOOOOOOOOO
संविग्गो गीअत्थो, मज्झत्थो देसकालभावन्नू । नाणस्स होइ दाया, जो सुद्धपरूवओ साहू ॥१॥ अक्खलि अमिलिआइ-17 गुणे कालग्गहणाइओ विही सुत्ते । मज्जणनिसिजअक्खा, इच्चाइ कमो तवत्थंमि॥२॥ निदाविगहापरिवजिएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुवं, उवउत्तेहिं सुणेअवं ॥ ३ ॥ इत्यादि । सामायिक विधिः पुनर्मनोवाकायदुष्प्रणिधानवर्जनादिरूपः, प्रतिक्रमणे च-"अद्धनिबुड्डे सूरे, सुत्तं कर्भुति गीअत्या' इत्याद्यागमोक्तो विधिः। एवमन्येष्यपि धर्मपदेषु। यथार्ह विधिज्ञेयः । अपिच-“धन्नाणं विहिजोगो, विहिपक्खाराहगा सया धन्ना । विहिबहुमाणी धन्ना, विहिपक्खअदू|सगा धन्ना ॥१॥ आसन्नसिद्धिआणं, विहिबहुमायो हविज केसि पि । विहिचाउ अविहिभत्ती, अभवजिअदूरभवाणं ॥२॥" तत्र विधिदाने श्रीशालिभद्रप्राग्भवसङ्गमादयो दृष्टान्ता ज्ञेयाः। उक्तञ्च-पूर्व न मन्त्रो न तदा विचारः, स्पर्धा न केनापि फले न वाञ्छा । पश्चान्न तापोऽनुशयो न गर्यो, हर्षोऽष्टमः सङ्गमके बभूव ॥ १॥ इति । तेनैव पूर्वोक्तस्वरूपेण विधिना हीनो धर्मः पुनस्तृतीयौषधयदुभयं गुणं च दोवं च करोतीति । यथा निधिदेवस्य दानम्, तेन हि प्राग्भवेश लघुभ्रातरि मत्सरभृता मुनिभ्यो यदत्तं तेन तस्य विंशतिकोटिस्वर्णाधिपत्यरूपो गुणस्तद्भोगराहित्यनिर्विवेकत्वधर्मदुर्लभत्वादिरूपो दोषश्च व्यधायीति।
धर्मोऽप्यहो ! विध्यविधिप्रयोगो-द्भवो किलेत्थं गुणदोषकृत्ताम् । विभाव्य भावारिजयश्रिये ज्ञा ! यतध्वमस्मिन् विधिसावधानाः ॥१॥
॥ इति षष्ठस्तरङ्गः॥
HAMIN
PHONDOO
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Pujainelibrary.org
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १३४ ॥
Jain Education
90000000
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः ॥ पुनः प्रकारान्तरेणौषधषड्भङ्गीदृष्टान्तेन धर्मषड्भङ्गीमाह
गुण १ दोस २ सम ३ न्नयराहिअ ४ ५ णुभयं ६ ओसहं जहा कुज्जा ।
तह सम्म १ मिच्छ २ मीसग ३ धम्मो विहिहीणु ४५ भावसुन्नो ६ अ ॥ १ ॥ गीतिः ।
यथौषधं षोढा तथा धर्मोऽपि षोढा भवतीति । अथ दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर्व्याख्यां योजनां च प्रत्येकमाह – गुणत्ति, यथा किञ्चिदौषधं सुवैद्यवचसा विधिवदासेवितं रोगिणो गुणमेव रोगोपशमादिलक्षणं करोति, यथा पैत्तिकज्वरार्त्तस्य चन्दनादिकाथः । तह सम्मत्ति, तथा सम्यक्त्वमित्यस्योपलक्षणत्वात् सम्यक्त्वसहितो धर्मः सर्वोऽपि विधिहीनस्य | पृथग्भणनादत्र विधिसहितत्वं ज्ञेयम् । ततश्च सुगुरुवचसा विधिवदाराधितो गुणमेवेह भवे यशः सौभाग्य प्रात्यादिलक्षणं ॐ परभवे पुनरिन्द्रत्वचक्रित्व तीर्थ कृत्त्वादिसम्पलक्षणं शिवावध्युत्तरोत्तरसुखसमृद्धिप्राप्तिलक्षणं वा, अशुभकर्मक्षयशुभप्र कृतिबन्धलक्षणं वा करोतीति । दृष्टान्ताश्चात्र कार्त्तिकश्रेष्ट्यादयो ज्ञेया इति प्रथमयोर्दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर्भावना ? |
(2)
दोसत्ति—यथा किञ्चिदौषधं दोषमेव विशिष्य व्याध्युद्भावनरूपं करोति । तथाहि — पैत्तिकज्वरार्त्तस्य रोगिणः पित्तो द्रेकेण प्रलपतोऽल्पमेधाः कश्चिद्भिषक् त्रिदोषज्वर भ्रान्त्याऽष्टादशक्काथं कारयति, स पुनर्विशिष्य तद्विकारोद्दीपनेन तं ॥ १३४ ॥ रोगिणं महापदं प्रापयति, न पुनर्लेशतो गुणं कुरुते; इत्यतो यथा पैत्तिकज्वरस्याष्टादशक्वाथः केवलदोषकरः, तथा मिच्छ
उपदेशर● तरंग ७
H
tw.jainelibrary.org
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
@@@@
D 00000
@@@@
त्ति-मिथ्यात्वं केवलं दोषं अशुभप्रकृतिबन्धलक्षणं इह प्रेत्य च तथाविधाविवेकाकीर्तिदुःखदौर्गत्याद्यापत्प्राप्त्यादिस्वरूपं वा विदधतीति । अत्रापि दृष्टान्तास्तुरमिणिपुरीशदत्तनृपादयः प्राग्वज्ज्ञेया इति द्वितीययोर्भावना २।
समत्ति-किश्चित्पुनरौषधं दोष गुणं च प्रागुक्तस्वरूपं समं तुल्यमेव करोति यथा वातपित्तज्वरिणः पद्माक्षादिक्वाथः, स हि पित्तोपशमनाद्रोगिणो यावन्तं गुणं कुरुते वातविकारवर्धनात्तावन्तं दोषमपीति । तथा मीसत्ति-सम्यक्त्वमिथ्यात्वाभ्यां मिश्रो धर्मः, स प्रागुक्तस्वरूपं गुणं दोषं च समं करोति यथा श्रीधरस्य । तत्सम्बन्धो यथागजपुरे श्रीधरनामा वणिगवात्सीत् , प्रकृत्या भद्रकः। सोऽन्यदा मुनेः पार्थे धर्ममोषीजिनपूजाफलं च । ततो जिनधर्म प्रपन्नः अर्हत्प्रतिमा निर्मापयामास । तां भक्त्या त्रिसन्ध्यमर्चयति स्म । अन्यदा श्रीजिनप्रतिमा तामभ्यर्च्य तदग्रे धूपमुत्क्षिपन्नभिग्रहं जग्राह " एतावति धूपेऽनुत्क्षिप्ते इतः स्थानान्न चलामी"ति । देवात्तत्राहिर्निरगमत्तथापि तं निश्चलं यावत्स दशति तावत्तत्सत्त्वतुष्टा शासनदेवता तं सर्प दूरीचकार, तोषालक्ष्मीप्रदं मणिं तस्मै ददे च। ततो रत्नानुभावतस्तस्य गृहे लक्ष्मीरवर्धत तथा तथा तस्य जिनपूजादरोऽप्यधिकं ववृधे । अन्यदा कस्यचिन्मिथ्यादृशः पार्श्वे तद्धर्ममशृणोत् । भद्रकत्वात्तस्य परिणतः सोऽपि, तद्वचसाऽकारयदेकस्य सप्रत्ययस्य यक्षस्य प्रतिमा श्रीजिनप्रतिमावत्तत्समासनस्थां तामपूजयच्च । भक्त्या क्रमात् कस्यचित् कस्यचिद्वचसा चण्डिकाया गणेशस्य च मूर्ती कारयित्वाऽर्चयति स्म।भावुकद्रव्यं हि जीवःप्रायः सदसत्सङ्गत्या गुणदोषौ प्राप्येते तुम्बकवत् । तदुक्तम्-एके भेजुर्यतिकरगतास्तुम्बकाः पात्रलीलां, गायन्त्यन्ये सरसमधुरं शुद्धवंशे विलग्नाः । अन्ये केचिदथितसुगुणा दुस्तरं तारयन्ते, तेषां
@@@@
DOOOOOOO
@
Jain Education Inter
For Private Personel Use Only
Relainelibrary.org
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
उपदेशर० तरग ७
@
@@
मध्ये ज्वलितहृदया रक्तमन्ये पिबन्ति ॥१॥ अन्यदा तस्करैस्तस्य गृहसर्वस्वं मुषितम् । ततः क्षुब्धो यावत्तं देवीदत्तं मणिं गवेषयेत्तावत्सोपि न लेभे । क्रमाच्छेषापि श्रीर्गता, भोजनस्यापि सन्देहः पपात । दुःखितः स श्रीधरस्तेषां देवा-1 नामग्रे दिनत्रयं कृतोपवासस्तस्थौ । तृतीयेऽह्नि ते देवाः प्रादुर्भूय जगुः-भोः किमर्थमेवं लङ्घनपरोऽस्मानस्माषीः' ? लक्ष्मी मे दत्ते'ति सोऽवदत् । ततः कुलदेव्यूचे-"रे दुष्ट ! मदग्रतः शीघ्रमुत्तिष्ठ, एते देवास्तवाभीष्टं दास्यन्ति ये भक्त्या स्वगृहे समानीय यत्त्वया पूज्यमानाः सन्ति " । ततस्ते देवाः स्मित्वा प्रोचुः, गणेशश्चण्डिकां प्रोचे । भद्रे ! भक्तेऽभीष्टप्रदा भव । चण्डिकाप्याचचक्षे “यक्षोऽयमेतस्याभीष्टं स्वयं दास्यति, यः प्रौढासने निविष्टो मत्पूर्व पूज्यते"। यक्षोऽप्यभाषिट-"एतस्याभीष्टं शासनदेवतैव दात्री, यया प्रागपि लक्ष्मीप्रदं रत्नं दत्तम्" । एवं देवानां परिहासपुरःसरा गिरः श्रुत्वा श्रीधरो विषण्णोऽभूत् । ततस्तं शासनदेव्याह स्म-"भोः पश्य मिथोऽमर्षवद्भिरमीभिरखिलंदैवैस्तवोपेक्षैव व्यधीयत । ततश्चेत्त्वं सर्वानेतांस्त्यक्त्वा एकाग्रमनाः श्रीजिनं पूजयसि तदा तव गृहाङ्गणे सर्वाः समृद्धयः स्फुरन्ति । एतैर्देवैरपि श्रीजिनस्यैव पूजया वाञ्छितान्यवाप्यन्ते । ततो देवानामप्यधिदेवमेतं श्रीजिनमेकाग्रभक्त्याऽर्चय यदि लक्ष्मीसुखादि| वाञ्छसि । ततो यक्षादीन् सविनयं स्वगृहाद्विसृज्य श्रीधरो निश्चलचित्तः श्रीजिनमाराध्यति स्म । ततस्तुष्टा शासनसुरी रत्नकोटी दत्ते स्म । ततस्त्रिसन्ध्यं जिनार्चनकृत्स्वाः श्रियः सप्तक्षेत्र्यां सफलयंस्तद्भवे सुखी कीर्तिभाजनं चाजनि, प्रेत्य पुनरासन्नसिद्धिक इति । श्रीधरश्रेष्ठी खलु पूर्व जिनभत्त्येकाग्रमना अप्यन्तराले मिश्रं धर्म व्यधत्त, स च धर्मस्तस्य तत्रापि भवे गुणं दोषं च तुल्यमतनोत् । तथाहि-तस्य या धनादिहानिस्तादृग्दौर्गत्यदुःखाद्यवाप्तिश्च दोषः, शासनदेवी
ॐ000000000000
ॐॐ999900
॥१३५॥
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
जसल
சாருபாகருதுஇருடுருகருகருகரு
वचसा पुनर्या जिनधर्मेकाम्यादिप्राप्तिः सा गुणः, गुणदोषयोस्तुल्यत्वं चात्र व्यावहारिकमवगन्तव्यम् । ततः पुनर्जिनकाधमैकाग्र्यप्राप्तितो वाञ्छितसुखलक्ष्मीलाभरूपो गुणः प्रागुक्तदोषेण तुल्य इति । एवं मिश्रधर्मस्य तत्कारिणां परभवेऽपि तुल्यगुणदोषकृत्त्वं यथार्ह भावनीयम् । दृष्टान्ता अपि नन्दमणिकारादयो यथार्ह दर्शनीया इति तृतीयौषधदृष्टान्तदा
न्तिकभावना ३। | किञ्चित्पुनरौषधं अन्नयराहिअंति-गुणदोषयोरन्यतरम(द)धिक रचयति। प्राकृतत्वाद्विभक्तिलोपः। तत्र किञ्चिदौषधं गुणमधिकं रचयति दोषं पुनः स्वल्पं यथा कफपित्तज्यरिणः क्षुद्रादिक्वाथः । स हि किश्चित्पित्तं प्रोद्दीपयति परं पित्तस्य सुप्रतीकारत्वात् स्वल्पो दोषः, श्लेष्माणं तु शमयति स खलु बहुगुणः श्लेष्मणो दुष्प्रतीकारत्वादिति । तथा विहिही-10 णुत्ति-विधिना हीनस्त्यक्तो धर्मः पारिशेष्याजिनप्रणीतोऽन्यतरं गुणं दोष वा प्राक्प्रतिपादितस्वरूपमधिकं प्रथयतीति । तत्र विधिहीनेत्युक्तेऽप्यविधिकलुषितो धर्म इति प्रतिपत्तव्यम् । तत्राविधिर्नाम मात्सर्यशैथिल्यप्रमादादिकः। अवोचमेव-शैथिल्यमात्सर्यकदाग्रहक्रुधोऽनुतापदम्भाविधिगौरवाणि च । प्रमादमानौ कुगुरुः कुसङ्गतिः, श्लाघार्थिता वा सुकृते मला इमे॥१॥(अध्या० कल्प) अत्राविधिस्वरूपवाच्ये वृत्ते यत्पुनरविधीतिपदग्रहणं तन्यूनाधिकधर्मानुष्ठानकरणविषयतया व्याख्येयमिति । स चाविधिः सामान्येन द्विधा, अतीव्रकायानवधानादिमात्रोत्थः कायवाङ्मनसोऽतीवदुष्प्रणिधानादिजनितश्च । तमायेनाविधिना मिश्रितो जिनधर्मः सुबहुगुणं करोति स्वल्पं पुनर्दोष, श्रीजिनप्रतिमाया भूपतितपुष्पाधिरोपाद्यविधिपूजाकृतो महेभ्यस्येव करकण्डुनृपादीनामिव च । तेषां हि सकृन्मातङ्गकुलजन्मप्राप्त्यादिरूपो दोषः स्वल्पोऽभूत्,
Jain Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनिसन्दरकाबाल्य एव महानृपकुलप्राप्तिसाम्राज्यसुखसम्पल्लब्धियथावसरचारित्रकेवलज्ञानाद्यवाप्तिलक्षणो गुणः पुनर्बहुस्तस्माद्धर्मा-10 उपदेशर० सू० वि०दिति तुर्योषधदृष्टान्तदाान्तिकभावना ४।।
| तरंग ७ | अपरं पुनरौषधं स्वल्पं गुणं बहुं च दोषं तनोतीति । यथा कफपित्तज्वरिणः सितागडूच्यौषधं, तद्धि तस्य पित्तोपश॥१३६॥
मनरूपं गुणं स्वल्पं कल्पयति दोषं तु बहुं श्लेष्मवर्धनात् , श्लेष्मा खलु दुष्प्रतीकार इति । तथा द्वितीयभङ्गगतेनाविधिना मिश्रितो धर्मः स्वल्पं गुणं बहुं च दोषं करोतीति । यथा सनिदानं तपः सम्भूतस्य, तस्य हि तस्मात्तपसश्चक्रित्वावाप्तिरूपो गुणः स्वल्पः सप्तमपृथ्व्यादिदुर्गतिप्राप्तिरूपो बहुर्दोष इति । अन्यान्यपि निदर्शनानि यथार्हमत्रावतार्य वाच्यानीति कृता पञ्चमदृष्टान्तदाान्तिकघटनेति ५।। | अणुभयंति-किञ्चिदौषधं न गुणं न च दोषं तनोति यथाऽभिनवे ज्वरे केवलगडूचीक्काथः। स हि तदा रोगिणो न गणं नापि दोष एष्यति केवलमहमीषधं करोमीत्यामयाविनोऽभिमानभावं निर्मातीति, तथा भावशून्यो धर्मो न गणं न च दोषं करोतीति प्राग्वद् भावना ज्ञेयेति षष्ठौषधदृष्टान्तदाान्तिकयोजनेति ६। इति षड्विधौषधनिदर्शनतो धर्मस्य फलविशेषज्ञाः। मत्वा यतध्वमस्मिन् शुद्धे भवरिपुजयश्रिये सततम् । ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे चतुर्थेऽशे सप्तमस्तरङ्गः॥
॥॥१३६॥
90000000000000000000
பருருருருருருருருருரு
Jain Education internath
For Private Personal Use Only
Prjainelibrary.org
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Coooooooooooooooooooo
॥अथाष्टमस्तरङ्गः॥ पुनरौषधदृष्टान्तेन विधिमाश्रित्य चतुर्भङ्गीमाहगुण १ दोसाहिअ २ दोसं गुणं च जह ओसहं चउह कुजा ।
अप्प १ बहु २ सब विहिहीणु ३ जुत्त ४ धम्मो वि तह चउहा ॥१॥ यथा चउहत्ति-चतुर्दा औषधं क्रमाद् गुणदोसाहिअत्ति-प्राकृतत्वाद्विभक्तिलोपः, गुणं १ दोषं २ चाधिकं करोति अर्थात्तदितरं स्वल्पं च दोषं केवलं ३ केवलं गुणं चेति ४ । तथाहि-किञ्चिदौषधं गुणमधिकं करोति दोषं पुनः स्वल्पं यथा कफपित्तज्वरिणः क्षुद्रादिक्काथः, स हि किञ्चित्पित्तं प्रकोपयति परं पित्तस्य सुप्रतीकारत्वात् स स्वल्पो दोष; श्लेष्माणं तु शमयति, स खलु बहुगुणः श्लेष्मणो दुष्प्रतीकारत्वादिति १। किञ्चित्पुनरौषधं दोषमधिकं पुष्यति गुणं पुनः स्वल्पं यथा कफपित्तज्वरिण एव सितागुडूच्यौषधं, तद्धि तस्य पित्तोपशमं निर्माति परं श्लेष्माणं पुष्णातितरां, स दोषो बहुः श्लेष्मणो दुष्प्रतीकारत्वात् ; पित्तोपशमरूपो गुणस्तु स्वल्पः तस्य सुप्रतीकारत्वादिति २। किञ्चिच्चौषधं केवलं दोष पोषयति यथा पैत्तिकज्वरातस्य तदुद्रेकेण प्रलपतस्त्रिदोषज्वरभ्रान्त्या वैद्येन निवेद्यमानोऽष्टादशक्वाथः, स खलु तं विकारं विशिष्य प्रकोपयति न पुनर्मनागपि गुणं दर्शयतीति ३। अपरं पुनरौषधं रोगिणः सद्यो गुणमेव प्रगुणयति यथा पैत्ति
000000000000000000000
Jain Education in
For Private
Personal use only
linelibrary.org
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १३७ ॥
Jain Education In
10000
कज्वरार्त्तस्यैव चन्दनादिक्वाथः, स हि तस्य तं विकारं शमयति न तु किमपि दोषं पुष्यतीति ४ । औषधान्तराणि वा यथार्हमत्र चतुर्भशयां निदर्शनीयानि ४ ।
'अप्प १ बहु २ सब ३ विहिहीणु ३ जुत्तधम्मो वि तह चउहा' इत्युत्तरार्ध व्याख्याति - अल्पेन १ बहुना २ सर्वेण च ३ विधिना हीनो धर्म इति त्रयो भेदाः । विधिना पारिशेष्यात्परिपूर्णेन युक्तश्चेति चतुर्द्धा धर्मस्तथा पूर्वोक्तौषधप्रकारेण ॐ गुणदोषकरो भवतीत्युक्तिसम्बन्धः । तत्र प्रथमौषधवदल्पेन विधिना हीनो धर्मोऽल्पदोषं बहुं च गुणं श्रेयः फलप्रदानलक्षणं करोति । यथाऽऽरामादीनां क्वचित्सन्निवेशे क्षत्रियपुत्रास्त्रयो राम - वामन - सङ्ग्रामाः शैशवे क्रीडन्तो ग्रामाद्वहिः प्रतिमास्थं मुनिमेकं गलल्लोचनं ददृशुः । जातानुकम्पास्ते तल्लोचनात्कण्टकमकर्षन् । तत्रैकश्चतुष्पद इवाभूत्, तत्पृष्ठेऽधिरुह्य द्वितीयेन ॐ तृतीयदत्तहस्तावलम्बेन तद्वैयावृत्त्यं व्यधायि । तत्र कण्टकं कर्षतो वामनस्य मुनिमुखदुर्गन्धाज्जुगुप्सया सङ्कुचितत्वं © मनागभूत् । ततो निवृत्तास्ते मिथो जगुः - अहो ! नु एतस्य पुण्यस्यास्माकं किं फलं भावि ? । तत्रैको हसित्वोचे-मम क Q तावत्सम्प्रत्येव चतुष्पदत्वं जज्ञे । द्वितीयस्तु तं निवार्यॊचिवान् - ममैतस्य पुण्यस्य फलं निष्कण्टकं राज्यं भावि ।
तृतीयः कण्टककर्षकः पुनरवादीत्-बन्धो ! एवंविधपुण्यफलस्य प्रमाणं न क्रियत इत्यादि । ततस्ते श्राद्धधर्मं किञ्चिदाराध्यायुःपूत्तौं स्वःसुखं भुक्त्वा रामः करी बभूव, सङ्ग्रामस्तपननामा नृपः, वामनः पुण्याढ्यनामा नृपोऽभूद् यस्य नृणं वज्री बभूव । वज्रबलेन चाखण्डपृथ्वी साम्राज्यमनन्यसदृशं भुक्त्वा प्रासादनिष्पत्त्यभिग्रह भृत्तत्सत्त्वतुष्ट देवतानिर्मितप्रासादे जिनप्रतिमादर्शनादुत्पन्नकेवलः सिद्धिसाम्राज्यं च यः प्रापेति । परं प्राग्भवे जुगुप्साकरणात्प्राक्कियन्त्यपि वर्षाण्य
0000
उपदेशर० तरंग ८
॥ १३७ ॥
jainelibrary.org
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
அCOOOOOOOOOOOOOOOGGE
सङ्कोचनं प्राप स इति । धर्मजुगुप्साधर्मफलसन्देहतत्प्रमाणकरणादयो हि अविधयः स्वल्पकषायत्वेन विहितत्वाच्च ते स्वल्पाः । अविधियुक्तविधिहीनयोश्चैकार्थत्वं ज्ञेयम् । ततस्तै रामाद्यैर्यत्स्वल्पेन विधिना हीनो धर्म ऋषिनेत्रकण्टककर्षणरूपः कृतस्तेन धर्मेण तेषां क्रमात् पशुत्वराज्यमितत्वाङ्गसङ्कोचरूपो दोषः स्वल्पो व्यधायि, गुणस्तु बहुर्यतः करिणोऽप्यवधिज्ञानश्रीसम्यक्त्वमूलद्वादशवतश्राद्धधर्माद्यनुत्तरशुभफलाप्तिः, द्वितीयस्यापि राज्यानन्तरं चारित्रेण केवलज्ञानाद्यवाप्तिः, तृतीयस्य तु जिनप्रतिमादर्शनाद्गार्हस्थ्येऽपि केवलज्ञानाद्यवाप्तिरिति भावितः प्रथमौषधदृष्टान्तः ।
तथा द्वितीयौषधवद्वहुना विधिना हीनो धर्मः स्वल्पं गुणं बहुं च दोषं प्रथयति । यथा सनिदानो धर्मः केशवानां नवानामपि त्रिखण्डसाम्राज्यप्राप्तिरूपं स्वल्पगुणं करोति, तदनन्तरमवश्यनरकदुःखावाप्तिलक्षणं दोषं पुनर्बहुमेवं ब्रह्म
दत्तचक्र्यादयोऽपि दृष्टान्ता यथार्हमत्र स्वयं वाच्याः । निदानाद्यविधेश्च बहुत्वं बहुतरलोभादिकषायजन्यत्वाज्ज्ञेयम् २ ॥ ला तथा सर्वेण विधिना हीनो धर्मस्तृतीयौषधवत्केवलं दोषं करोति, यथा सुसढस्य तपः यथा वा मरीचेधर्मो जातिम
देन “कविला इत्थंपि इहयंपी"ति दुर्वाक्येन च दूषितः । तथा चागमः-दुब्भासिएण इक्केण, मरीई दुक्खसायरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडिं, सागरसिरिनामधिजाणं ॥१॥ तम्मूलं संसारो, नीआगोअंच कासि तिवइंमि"। इति, तस्यानन्तरभवे प्राप्तायाः स्वर्गतेरपि मिथ्यात्वमलिनत्वेन दोषरूपत्वमेव ज्ञेयम् । यद्वा श्रीप्रसन्नचन्द्रराजर्षेर्दुर्मुखवचनाद्रौद्रध्यानपरस्य यथा कायोत्सर्गः श्रीवीरजिनेन सप्तमनरकपृथ्वीगमनहेतुरुपदिष्टः । वितथाचरणं ह्यविधिस्तेन कायोत्सर्गादिषु रौद्रध्यानादेरविधित्वं स्फुटमेवेति । किञ्च, एकोऽपि कश्चिदविधिस्तीन कषायपरिणामप्रयुक्तः शेषान् सर्वानपि विधीन
Jan Education
onal
For Private
Personal Use Only
Mw.jainelibrary.org
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
विफलोकसते इति तेनैकेनापि कलुषितो धर्मः सर्वविधिरहितोऽवगन्तव्य इति । अत्र च यथार्हमपरेऽपि दृष्टान्ता न्यस- |उपदेशर० सू० वि०नीया इति तृतीयौषधदृष्टान्तभावना ३। ..
तरंग ८ । तथा तुरीयौषधवत्सर्वेण विधिना पूर्णो धर्मः केवलं गुणं वाञ्छितसकलश्रेयप्राप्त्यादिलक्षणं प्रणयति यथा विधिना-10 ॥१३८॥
राद्धं एकदिनचारित्रमपि श्रीपुण्डरीकर्षेः सर्वार्थसिद्धिसुखसाम्राज्यप्रदमभूत् । श्रेणिकनृपस्य देवपूजा, सङ्गमस्य दानं, श्रीकुमारपालनृपादीनांश्राद्धधर्मः, नागकेतोः श्रीपर्युषणातपश्चेति अन्यान्यपि निदर्शनानि यथार्ह वाच्यानि। किञ्च-एकोऽपि कश्चिद्विधिस्तीव्रशुभपरिणामप्रयुक्तः सर्वानपि विधीन् समर्थयतीति तेनैकेनापि विधिना धर्मस्य सर्वविधिपरिपूर्णत्वं ज्ञेयं, यथा देवपालप्रभृतीनां जिनपूजाधर्मः । स हि तेषां गोपालत्वादिना जिनपूजाविधेरश्रुतपूर्वित्वेनासंयोगाच्च धौतवस्त्रादिविधिविकलोऽपि "देवमनर्चयित्वा न भोक्ष्ये' इति दायंकलितहृदयभावशुद्धिरूपविधिना प्रबलीकृतः सद्योऽनर्गलराज्यादिसुखसमृद्धिप्रापणेन तदनूत्तरोत्तरसुखसम्पत्समर्पणेन च सम्पूर्णविधिनाराद्ध इव पम्फुलीति स्मेति ।
विधेर्विशेषादिति नैकधार्हद्धम्र्मेऽपि निश्चित्य फले विशेषम् ।
ऊरीकुरुध्वं विधिशुद्धमेनं, वुवूर्षवो मोहजयश्रियं चेत् ॥१॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे प्राच्यतटे चतुर्थेऽशेऽष्टमस्तरङ्गः ॥
100000000000000000000000
CUCTருருருருருருருருருருON
॥१२८॥
Jain Education
For Private
Personel Use Only
Linelibrary.org
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ नवमस्तरङ्गः॥ पुनरौषधदृष्टान्तेनैव प्रकारान्तरेण धर्मचतुर्भङ्गीमाह
दोस १ गुण २ मप्पहिअं ३, गुणं ४ च केवल जहोसहं कुणह।
तह मिच्छजन्न १ दाणाइ २ अविहि ३ विहि ४ जुत्तजिणधम्मो ॥१॥ व्याख्या-औषधं चतुर्द्धा, तत्रैक केवलं दोषं करोति यथा पैत्तिकज्वरातस्य प्रलपतस्त्रिदोषज्वरभ्रान्त्या भिषजा प्रय-| तोऽष्टादशवाथः १। अपरं गुणमल्पं करोति पारिशेष्याद्दोषं बहुं च, यथा कफपित्तज्वरिणः सितागच्यौषधम् । तद्धि। तस्य पित्तोपशमरूपं गुणं स्वल्पं करोति, दोषं पुनर्बहुं श्लेष्मवर्धनात्, श्लेष्मा च दुष्प्रतीकार इति २ । अन्यत्पुनरौषधं ।
गुणमधिकं साधयति अर्थाद्दोष पुनः स्वल्पं यथा कफपित्तज्वरिण एव क्षुद्रादिक्वाथः । स हि किञ्चित्पित्तमुपचिनोति परं का स्वल्पो दोषः, पित्तस्य सुप्रतीकारत्वात्, श्लेष्माणं तु शोषयति, स पुनर्बहुगुणः, श्लेष्मणो दुष्प्रतीकारत्वादिति । किञ्च-12
नौषधं पनः केवलं गुणं प्रगुणयति यथा पैत्तिकज्वरस्य चन्दनादिक्वाथः ४ । एवं दृष्टान्तं स्पष्टयित्वा दाष्टान्तिकमाचष्टे तह मिच्छत्ति-तथा तेन प्रकारेण, मिच्छत्ति मिथ्यात्वसम्बन्धीनि यज्ञाश्च दानानि च तद्रूपी धर्मों अविधिना विधिना च यो जिनधर्मश्चेति चतुर्विधो धर्मो ज्ञेयः। तत्र यज्ञरूपो धर्मः केवलं दोषं पुष्यति पञ्चेन्द्रियवधादिरूपत्वात । उक्तञ्चदेवोपहारव्याजेन, यज्ञव्याजेन येऽथवा । घ्नन्ति जन्तून् गतधृणा, घोरां ते यान्ति दुर्गतिम् ॥१॥ मिथ्यात्विदानधर्मः पुनः
0000000000
उ.२४ in Education
For Private
Personal Use Only
E
Mw.jainelibrary.org
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्वितीयस्तरङ्गः ॥ अथ धर्मस्य दुर्लभत्वं प्रतिपाद्य नरभवे तद्विषयोद्यमाय तदनुद्यमे बहुहानि प्रतिपादयन् उपदेशगाथामाहरयणायरंमि पत्ता, रयणग्गहणे पमत्तअपमत्ता। जह बहु अलाभलाभे, लहंति इय नरभवे धम्मे ॥१॥ एतदेव विस्तार्यते
देवा तण १ फल २ चंदण ३ रयणायरगयपमत्तअपमत्ता ।
अणु १ बहु २ वहुतर ३ बहुतम ४ विहा गइगय ४ जिआ धम्मे ॥१॥ अस्य व्याख्या-दैवात् देवतानियोगात् , आयरेतिशब्दस्य प्रत्येकं योजनात् तृणाकर १ फलाकर २ चन्दनाकर ३ रत्नाकर ४ गता यथेति नरा इति चाध्याहारात् यथा नराः प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च स्वस्थानप्राप्ता आकरक्रमेणाणु १ बहु २ बहुतर ३ बहुतम ४ सुख लाभा भवन्ति, इत्यमुना प्रकारेण गइगय जिअत्ति-नारका १ मर २ तिर्यग् ३ नर ४ गतिचतुष्टयगता जीवा धर्मे प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च भवान्तरे प्राप्ता उक्तगतिक्रमेणाल्प १ बहु २ बहुतर ३ बहुतम ४ विभागा
भवन्ति । विभागः सुखफलगतो विशेषः, स चाकरचतुष्के क्रमादकैकस्मिन्नाकरे प्रमत्ताप्रमत्तयो यः । गय इत्यत्र विभशक्तिलोपः प्राकृतत्वादित्यक्षरार्थयोजना।
अथास्या गाथाया विस्तरतो भावना-कस्मिंश्चित्पुरे नाम्ना सर्वाकरपत्तने केऽपि यक्षा देवाश्चत्वारस्तृणाद्याकराधि
an Education
For Private
Personel Use Only
ISr.jainelibrary.org
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग २
मुनिसुन्दर
कपाश्चतसृषु प्रतोलिषु पापप्रिय १ पुण्यप्रिय २ अज्ञानप्रिय ३ ज्ञानप्रिय ४ नामानो निजनिजभवनेषु वसन्ति । ते च सप्र- सू० वि० त्यया आराधनाप्रकारानुसारेण स्वान् शुभाशुभानाकरान् ददते । तत्र चाप्टौ पुरुषाः कर्मजीविनो वसन्ति । तत्र च
1 द्वाभ्यामेकः पापाप्रियनामाद्यो यक्षः पशुवधादिभिराराधितस्तुष्टो मार्गितश्च यथा-भो देव ! क्वाप्याकरे मुश्च पुनरानय ॥१४२॥
च । सोऽपि स्वायत्ते कठिनातिशीतोष्णतीक्ष्णशिलाजालस्थपुटे मर्माविक्ककशतरकर्करोत्तरदुस्सञ्चरे च्छायातरुजलफलादिविरहिते निष्पत्रादिसर्वाङ्गीणतीक्ष्णकण्टकविकटनिरन्तरशाखोटकततिदुग्गमे तृणाकरे दुर्गे गिरौ तौ मुमोच । तत्र | चैकः प्रमत्तो विषमे गिरौ तृणान्याददे, परं बहुप्रयासभीरुत्वादू भारकादिमानानि स्वल्पान्येव । अपरश्च सप्ताष्टांस्तान् | सप्ताष्टदिननिर्वाहकरानिति मूल्यतोऽप्यणुरेव लाभः, प्रमत्ताप्रमत्तयोमिथोऽप्यल्प एव विशेषः १॥ ___ अथापराभ्यां पुरुषाभ्यां द्वाभ्यां पुण्यप्रियनामा द्वितीयो यक्षो नानाकुसुमादिपवित्रपूजातपोजपादिभिराराधितः, KI तुष्टश्च मार्गितः प्राग्वदाकरमोचनम् । तेन च स्वायत्ते रमणीयतमे स्वर्णस्फटिकादिमये आयकदलीराजादनजम्बूजम्बी
रदाडिमतालतमालादिसदापुष्पफलाभिरामरम्यतरवरश्रेणिसुभगे नानासरोवाप्यादिक्रीडास्थानमनोहरे फलाकरे गिरिवरे ससामग्रीके व्यमुच्येताम् । तत्र चैकः प्रमत्तो नानाक्रीडास्थानविलोकनखेलनपुष्पफलाद्याघ्राणस्वादनशीतलतरुच्छायास्वा पादिप्रमादगमितबहुसमयः स्वल्पान्येव फलान्यमीमिलत् । अपरस्त्वप्रमत्तः क्रीडावयम्येऽपि बहुलाभं पश्यन् शकटवा
रासदा ह्यानि फलान्यमेलयत् । प्रापतुश्च ती द्वितीयेऽहनि स्वपुरं यक्षनियोगात्, फलविक्रयेण चाद्यो द्रम्मशतादि लेभे, परस्तु जापरःसहस्रान् सारफलाधिक्ये तविसहस्राद्यपि, एवं प्रमत्ताप्रमत्तयोमिथो बहुविशेषः २।
00000000000000000000000
06मोरपिसे
aamaamram% 3
॥१४२॥
Jain Education
IMow.jainelibrary.org
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000000000000)
अपराभ्यां द्वाभ्यामज्ञानप्रियनामा तृतीयो यक्षोऽज्ञानादेवार्कपुष्पशमीमञ्जर्यादिपूजादिनाराद्धस्तुष्टस्तथैव मार्गितश्च ।। तेन बह्वसद्वृक्षाकुलेऽल्पचन्दनदुमे स्थपुटे बहुदुःखे चन्दनाकरे गिरौ मुमुचाते । तत्राप्येकः प्रमत्तो विषमगिरिभ्रमणभग्नः शिरोवाह्यानि स्वल्पान्येव दुर्लभानि चन्दनकाष्ठानि लेभे। अन्यस्त्वप्रमत्ततया गिरिभ्रमणादिकष्टैरभग्नः सर्वशक्त्योद्यच्छन् बहूनि साराणि गोशीर्षचन्दनादीनि शकटवाह्यानि चन्दनदारूणि प्रापत् । तथैव पुरे प्राप्तौ चन्दनविक्रये चैकस्त्रिचतुरादीनि द्रम्मशतानि लेभे । द्वितीयस्तु परोलक्षानपि द्रम्मान् । आद्यः स्वल्पनीव्या व्यवहरन् स्वल्पमेवार्जयति स्मान्यस्तु बानीव्या सवलव्यवहारैः कोटीमप्युपार्जयति स्म । एवं प्रमत्ताप्रमत्तयोर्द्धनलाभे सुखभोगादीनाश्रित्य मिथोबहुतरो विशेषः ३। ___ अथ चावशिष्टाभ्यां द्वाभ्यां ज्ञानप्रियनामा यक्षो मध्यमपुष्पपूजादिभिराराद्धस्तथैव तुष्टो मार्गितश्च । तेन मध्यमसममालासङ्कलेऽनतिरम्ये क्रीडास्थानादिसुभगे धरित्रीनिगूढैर्बहुबहुतरादिप्रयासलभ्यर्बहुविधैर्जघन्यतो द्रम्मादिमूल्यैरुकर्षतः सर्वकामितप्रदचिन्तामण्यादिरूपै रलैरञ्चिते रत्नाकरगिरावमुक्षाताम् । तत्राप्येकः प्रमत्तः प्रयासभीरुः क्रीडाद्यासक्तस्तपोजपादिकरत्नग्रहणविधिमकुर्वन् स्वल्पान्येवासाराणि च रत्नानि लेभे, प्रमादेन कान्यपि वा नाग्रहीत्, कानिचिसाराण्यपि वा लब्धानि प्रमादादहारयत् । अपरस्त्वप्रमत्तः क्रीडाद्यनासक्तो यथाविधि तपोजपादि कुर्वन् विधिनागृहून बहनि साराणि चिन्तामणिसीमान्यपि रत्नान्यलब्ध। तथैव पुरे प्राप्तौ, तत्रैकोऽसाररत्नाप्ताल्पद्रव्यरल्पसुखभागभूत, पुनर्द्रव्यार्जनार्थ क्लेशानपि सहते च, अथवा प्रमादादगृहीतरत्नो यद्वा प्रमादाद् हारितरत्नः सुतरां दुःखीबभूव, स्वप्रमादं |
ww.jainelibrary.org
en d
an
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर चिरं शुशोच वेति । अपरस्तु चिन्तामणिप्रभावात्सर्वोत्तमैर्भोगसुखैर्विललास । सर्वोत्तमैरेव दानजिनप्रासादादिसप्तक्षेत्री
उपदेशर० सू० वि० धनवापादिकृत्यैः पुण्यान्यर्जयति स्म, महायशःकीर्ति चालभत । सर्वेषामप्याशापूरणात् सर्वैरपि सेव्योऽभूत् । पुनव्या- तरंग २ ॥१४३॥ र्जनक्लेशासहनानिश्चिन्तनित्यसुखानन्दमयश्चेति रत्नाकरे प्रमत्ताप्रमत्तयोमिथो वहुतमो विशेषः ४ । अत्र चतुर्वपि युगलेषु
प्रमत्ताप्रमत्तयोद्धयोरेव ग्रहणेऽपि तारतम्यकृतविशेषैः प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च बहुविधा ज्ञेयाः, लाभा अपि च । इति कृता| दृष्टान्तभावना। ___अथ दार्शन्तिकयोजना-सर्वाकरपत्तनतुल्यो नरभवः, यक्षचतुष्कतुल्या नारक १ सुर २ तिर्यङ्३ नरा ४ यु-16| बन्धकर्मपरिणामाः, तृणादिचतुराकरसमा नारक १ सुर २ तिर्य ३ नर ४ गतयश्चतस्रः, अष्टपुरुषतुल्या अष्टविधा जीवाः, पुरुषाणां बहुसङ्ख्यभेदत्वेऽपि जातिमात्राश्रयणादष्टविधकल्पनात् । तत्र द्वाभ्यां गुरूपदेशाद्यनपेक्षया पञ्चविधमिथ्यात्वविषयप्रमादादिपारतच्या धर्मार्थमैहिकसुखार्थं च यज्ञपितृकर्मादिकृषिखरकर्मादिमहारम्भहिंसादिकरकर्माणि • कुर्वद्भ्यां पापप्रिययक्षाराधनतुल्यनरकायुर्वन्धादिकर्मणा नरकस्तृणाकरगिरिवर्णितखलशिलोपलादिजवेदनाद्युपमितशास्त्र
वर्णितानन्तदुःखात्मकः प्राप्यते । तत्र त्रिविधाभिर्दशविधाभिश्च वेदनाभिराक्रान्तर्यजीवैधर्मनामापि न ज्ञायते तैर्नात्राधिकारस्तै?रदुानादिभिः पापस्यैवार्जनादत्र च पुण्यार्जने एव दृष्टान्तकरणात् , तेन यैर्नारकैर्वेदनातैरपि किश्चिद्धर्मोप्यमंते त एवात्राधिक्रियन्ते । ततस्तत्प्रकार उच्यते । द्वाभ्यां जातिस्मृत्यादिना मित्रादिप्रतिबोधादिना वा जैनधर्मो ॥ १४३ ।। ज्ञातः शशिराजादिवत् । तत्रापि सम्यक्त्वमात्राधिकधर्मप्रतिपत्त्यादि न स्यात् । तत्र प्रमत्तो वेदनाद्याक्रान्ततया स्वल्प
Jain Education ins
tal
For Private
Personal Use Only
jainelibrary.org
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
1000
6) मेव देवगुर्वादिध्यानं कुरुते, अप्रमत्तश्च क्षायिकसम्यग्दृष्ट्यादिः किञ्चिदधिकं तदुपार्जितं फलमपि मनुष्यभवे किञ्चिदेवाधिकं लभते इत्यणुरेव सुखलाभो मिथः प्रमत्ताप्रमत्तयोर्विशेषश्च । अतो नरकभवे धर्मदुर्लभतां विभाव्य नरभवे एव धर्मः सर्वोद्यमेन साध्यत इत्युपदेशतत्त्वम् १ |
तथा
मांस पुण्यप्रिययक्षेणेव "देवाउयं निबंध, सरागतव संजमो । अणुवयधशे दंतो, सत्तो बालतबंमिय ॥२॥ इत्यादिप्रकारैर्बद्धसुरायुःकर्मणा वर्णितफलाकरगिरितुल्यायां सुरगतौ क्षितौ । तत्रापि ये मिथ्यादृशः सङ्गमादितुल्या अभव्या द्वैपायनादयो दूरभव्या वा कुलदेवता बुद्धिदेवाचारधीमहेन्द्रादिनियोगादिभिः स्वविमानजिनपूजाजिनजन्म महोत्सवादिशुभकर्माणि कुर्वाणा अप्यपरिणतसम्यग्दर्शनादिधर्माणस्तैर्नात्राधिकारः, ये तु पूर्वभवाभ्यासाज्जिनाद्युपदेशादिना वा परिणतसम्यक्त्वा दिजिनधर्माणस्तेष्वपि नित्यविषयप्रमादाद्यासक्ताः स्वल्पमेव स्वल्पभावादिना वा जिनपूजादिधर्मं कुर्वते ते नरभवे स्वल्पभोगादिफलकर्मार्जयन्तीति, फलपोट्टिलार्जकवत् । ये च दृढभावा विषयप्रमादाद्यासक्ता अपि सर्वोद्यमे नोद्यच्छन्ति ते फलशकटार्जकवदधिकमधिकं नरभवे भोगसुखाद्यर्जयन्ति । इति प्रमत्ताप्रमत्तयोर्वहु विशेषो न तु बहुतरो देवगत्याद्यनर्जनात् । ननु स्वल्पयापि जिनादिपूजया मनुष्या देवादिभोगाई बहुपुण्यमर्जयन्ति, स्थविरादिदृष्टान्तैस्तथा श्रवणात्, देवास्तु महत्यापि चिरकृतयापि किं न ? येन फलाकर मात्र दृष्टान्तस्तद्भवस्य न तु रत्नाकरदृष्टान्तः ! उच्यते| देवा नित्यबहुविधविषयप्रसक्तबहुरूपाः केनचिद्रूपेण जिनपूजादि कुर्वाणा अपि बहुस्थानगतचित्ता इत्येकजीवाश्रितवि पयसेवादिकर्ममिश्रितत्वात् तत्कृतजिनपूजादिपुण्यकर्मणो न मनुष्यकृतजिनपूजादिकर्मवद्बहुफलत्वम् । तथा च श्रूयते -
993950966500e
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १४४ ॥
इन्द्रस्याष्टौ अग्रमहिष्य इन्द्राण्यः । एकैका चाग्रमहिषी बहून्यपि रूपाणि कुरुते । यदुक्तं श्रीदेवेन्द्रनरकेन्द्रप्रकीर्णकसूत्रवृत्तौ — सक्करस देवरण्णो देवीओ अठ्ठ हुंति नायबा । इक्किक्कावि य इत्तो, विउवए सोलससहस्से ॥ १ ॥ शक्रोऽपि प्रवीचाराभिप्रायो यदा स्यात्तदा तावन्ति रूपाणि तद्भोगयोग्यं लक्षयोजनं विमानं च विकुर्बति, सर्वदेवीसम्बन्ध्युत्तर - ॐ वैक्रेयाग्रं चेदम् । “एगं च सयसहस्सं, अठ्ठावीसं च भवे सहस्साई । सक्कस्स देवरण्णो देवीणं हुंति ओहेणं ॥१॥" एवमि न्द्रस्यापि प्रवीचारेच्छायामुत्तरवै क्रिय सर्वाग्रं ज्ञेयम् । एतावद्भिश्च रूपैर्नित्यं विषयासक्त एवेन्द्रः कैश्चिद्रूपैर्जिन पूजादीन्यपि कुरुतेऽतो देवभवेष्वपि स्वल्पस्यैव पुण्यार्जनस्य सम्भवान्नरभवं प्राप्य सर्वशक्त्या यतितव्यमित्युपदेशरहस्यम् २ |
मुनिसुन्दर सू० वि०
Jain Education Int
500036
तथा द्वौ च पुमांसौ अज्ञानप्रिययक्षेणेव “तिरियाउ गूढहियओ, सहो ससल्लो" इत्यादिप्रकारैर्वद्धतिर्यगायुः कर्मणा प्राग्वर्णितचन्दना करतुल्यायां तिर्यग्गतौ क्षिप्तौ । तत्र च ये धर्मानभिज्ञा हिंसादिक्रूरकर्मरताः सिंहसर्पादयस्तैर्नात्राधिकारः, ये तु जातिस्मृत्या तीर्थकरादिदेशनया वा प्रतिबुद्धा धर्मे यतन्ते तेष्वपि केचित्प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च तत्र च प्रमत्ताः स्वल्पं सम्यदत्वप्रतिपत्तिदेशविरत्यादि कुर्वाणा युग्मिअल्पर्द्धिसुरादिभोगानर्जयन्ति । अप्रमत्ताश्च शुद्धसम्यक्त्व देशविरत्यादि पालयन्तो मरुभूतिजीवगजादिवदुत्कृष्टतः सहस्रारकल्प महर्द्धिकसुरादिभोगानाप्नुवन्ति । तेनात्र सुरगतिमाश्रित्य प्रमत्ताप्रमत्तयोर्वहुतरो विशेषो न तु बहुत मस्तीर्थकर चत्रयादिपद सहस्राराधिकदेव सुखाद्यनर्जनात्, उपदेशरहस्यं च प्राग्वत् ३ । तथा द्वौ च ज्ञानप्रिययक्षेण "पयईइ तणुकसाओ, सीलसंजमविणो । मज्झिमगुणेहिं मणुअस्स, आउअं बंधई जीवो ॥ ४ ॥" इत्यादिविधिवद्धमनुष्यायुः कर्मणा प्रागुक्तरलाकरसमायां नृगतौ प्राप्येते । तत्र च ये धर्मानभिज्ञास्तैर्नाधिकारः,
999900
196650000000
उपदेशर० तरंग २
॥ १४४ ॥
ainelibrary.org
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
COCOCONGOOாகனம்
धर्माभिज्ञा अपि द्विधा, प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च । ततो ये गुरूपदेशादिना प्रतिबुद्धा अपि प्रमादपरवशतया सम्यक्त्वदेशविरत्यादिसर्वविरतिं वा न प्रतिपन्नास्ते प्रमादेनागृहीतरत्ना इव, ये च तं धर्म प्रतिपन्ना अपि “मज्ज १ विसय २ कसाया ३, निहा४विगहा य५पंचमी भणिया" इति पञ्च(भिः)प्रमादैः “आलस्स १ मोह २ ऽवन्ना ३, थंभा ४ कोहा ५पमाय ६ किविणत्ता ७ । भय ८ सोगा ९ अन्नाणा १० वक्खेव ११ कुऊहला १२ रमणा १३” इति । काष्टिका निदानबद्धतया वा तापसथेष्ठिब्रह्मदत्तचक्रिवासुदेवप्रतिवासुदेवकूलवालकश्रमणकण्डरीककोणिकादिवन्महारम्भपरिग्रहादिभाजः सम्यग्धर्मक्रियासु नोद्यतन्ते । ते प्रमादेन हारितरत्ना इव च सप्तमनरकपृथ्वीमपि यावद् दुःखानि लभन्ते । स्वीकृताप्ताररत्ला इवाल्पभावकृतधर्माणश्च व्यन्तरकिल्बिषिकादिष्वप्युत्पद्यन्ते, तत्राल्पसुखभोगादि चाप्नुवन्ति । अप्रमत्ताश्च निरतिचारसार-1 ज्ञानादिरत्नत्रयाराधकास्तारतम्येन वैमानिकौवेयकानुत्तरसुरेषु समुत्पद्यन्ते, आसन्न सिद्धिकाश्च । केचित्तु शिवमपि लभन्ते, | प्राप्तचिन्तामणिरत्ना इव सर्वक्लेशातीता एव भवन्तीत्यतो नरभवे प्रमत्ताप्रमत्तयोबहुतमो विशेषः, यतो मनुष्यभवे सर्वधर्मकर्माणि महायरत्नचिन्तामणिरत्नमायाणि । यदुक्तम्-'सगलवझाणं छठें मुखं सामाइया' इत्यादि । इयं गाथा पुरो|| व्याख्यास्यत इति ।
एवं तिसृष्वपि गतिवधिकृत्य धर्मदुष्प्रापतां नरभवं समवाप्य विज्ञाः !॥
धर्मे यतध्वमनिशं विशदे यतो द्राग, द्वैधां जयश्रियमवाप्य शिवं भवध्वे ॥१॥ ॥ इति तपाश्रीमनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेश० मध्या० प्रथमेऽशे गतिचतुष्टयधर्मस्वरूपविचारनामा द्वितीयस्तरङ्गः ॥
0000000000
Jain Education
For Private
Personel Use Only
IM.jainelibrary.org
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
अथ प्राग्व्याख्यायां विस्तरं दृष्ट्वा सझेपोक्तावपि विस्तरोक्तिसमर्थानां सङ्ग्रेपरुचीनामनुग्रहाय सङ्केपेणाकरचतुष्टयव्या-8 उपदेशर० सू० वि०ख्यानार्थ सैव गाथा व्याख्यायते
तरंग २ रयणायरंमि पत्ता, रयणग्गहणे पमत्तअपमत्ता । जह बहु अलाभलाभे, लहन्ति इय नरभवे धम्मे ॥१॥ ___ अत्र रयणायरमीति रत्नाकरोपलक्षणसूचिताकरत्रयदृष्टान्तादियोजनैवम् –यथा द्वौ नरौ प्रमत्तौ कथञ्चित्तोषितेन नृपेण सावधिकदिनमासादि यावत् दत्ते तृणाकरे विषमगिरौ प्राप्तौ । मेलितभारक १ शकट २ मानतृणौ स्वपुरे प्राप्तौ द्रम्मत-1 दष्टकं च लेभाते इत्यणुरेव लाभो मिथश्च विशेष, एवं नरकगतौ कथश्चित् प्राप्तबोधयः प्रमत्ता अप्रमत्ताश्च वेदनाविह्वलतयाऽविशुद्ध १ किञ्चिद्विशुद्ध २ सम्यक्त्वमात्रार्जितपुण्या भवान्तरप्राप्ता अणुमेव विशेष सुखादिलक्षणमाकरापेक्षया मिथ-16 श्च लभन्ते १। तथा फलाकरसदृशे देवभवेऽपि प्रमत्ताप्रमत्तनरवत्सम्यग्दृशोऽप्युद्यता अनुद्यताश्च विषयक्रीडादिमिश्रस्वल्प-1 बहुजिनपूजादिमात्रपुण्यार्जनान्नरभवे वहुं विशेष प्राप्नुवन्ति, बहुसुखभोगरूपं प्राग्वत् २। तथैव चन्दनाकरतुल्ये तिर्यग्भवे कथञ्चिजातिस्मृत्यादिना प्राप्तबोधयस्तिर्यञ्चः सम्यग्देशविरत्यादि प्राप्य निरुद्यमाः सोद्यमाश्च नरभवाल्पर्धिकसुरभवादिप्राप्त्या यावत्सहस्राराहाष्टमदेवलोकसुखप्राप्त्या बहुतरं विशेषमासादयन्ति ३ । इत्युपलक्षणसूचिताकरत्रयभावना । यथाश च रत्नाकरप्राप्ता रत्नग्रहणे प्रमत्ताप्रमत्ताश्च स्वपुरागता बहुमलाभमप्रमत्तलाभापेक्षया हानिरूपं नमोऽधनादिवद्देशवाचकत्वात् स्वल्पं लाभ वा बहुं च लाभं प्राप्नुवन्तीति । तथा नरभवे प्राप्ताज्ञातधर्माणोऽपि जिनधर्मे प्रमत्ता बहुमलाभ नर-16ll काद्यर्जनात्सुखहानिदुःखसमुच्चयरूपमप्रमत्ताश्च बहुं लाभं स्वर्लोकशिवसुखप्राप्तिरूपं लभन्ते
Oil॥१४५॥ ॥ इति तरङ्गः॥
000000000000000000000€
COOOO
Jain Education
For Private Personal use only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
300000000000000000000000
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः॥ अथ नरभवस्य सुकृतरत्नैर्महाय॑तमै रत्नाकरत्वमेव दयतेपा सगलवझाणं छठे, मुक्खं सामाइयाइदेवाउं । रजाइं देइ पूआ, दाणाइ प्पंति मणुअत्ते ॥ १॥ |
व्याख्या-"आहिवाहिविमुक्कस्स, नीसासूसास एगगो। पाणु सत्त इमे थोवो, सो विसत्तगुणो लवो ॥१॥लवसत्तहत्तरीए, होइ मुहुत्तो इमंमि ऊसासा ।" इत्युक्तस्वरूपान् सप्त लवान यावद्ध्यानं षष्ठं च तपः मोक्षं ददाति । यद्यनुत्तरसुराणां लाप्राग्भवे सप्तलवप्रमाणं ध्यानं षष्ठं तपो वा समधिकमभविष्यत् तदा ते मुक्तावेवायास्यन् , परं तावदायुःसमाप्त्या तावड्यानं
न्यूनमभूत् षष्ठं तपश्च, तेन ते सर्वार्थसिद्धिगा विजयादिषूत्कृष्टस्थितिकायु जो वा एकावतारिणोऽपि गर्भवासदुःखं सकृदनुभवन्ति । तदुक्तम्-सत्त लवा जइ आउं, पहुप्पमाणं तओ उ सिज्झन्ति । तत्तियमित्तं न हूयं, तो ते लवसत्तमा भणिया ॥१॥ तथा-तणु केवइयं कम्मं, अणुत्तरसुराण चिट्ठए सेसं । जावइयं छठेणं, तवसा निजरइ उवउत्तो ॥१॥ इति भगवत्यालापकोक्तार्थे इमे गाथे । तथा-सबठ्ठसिद्धनामे, उक्कोसठिईइ विजयमाईसु । एगावसेसगब्भा, हवंति लवस-11 त्तमा देवा ॥१॥ एवं मनुष्यभवे ध्यानस्य तपसश्च मोक्षरूपमहाफलदानाद् महायरत्नमुपचर्यते, एवमग्रतोऽपि । तथा
सामाइयाइ देवाचं, सामायिकमादिशब्दात् पौषधश्च जिनपूजाद्यपि च समधिकद्विनवत्यादिपल्योपमकोटिमितं देवायुः, सातद्वन्धयोग्यं शुभं कर्मेत्यर्थः, ददातीति सम्बन्धः। तदुक्तं सामायिके-सामाइयं कुणंतो, समभावं सावओ घडिअदुर्ग ।
000©©©000000000000000000
Jan Education inte
For Private
Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर 6 आई सरेस बंधा, इत्तियमित्ताई पलिआई ॥१॥ वाणवई कोडीओ, लक्खा गुणसहि सहस्स पणवीसं । नवसयपणवीसाए,
उपदेशर सू० वि०1० सतिहा अडभागपलिअस्स ॥२॥ पोषधे-दुन्नि अ कोडिसहस्सा, सत्तसया कोडिलखसहस्सा य। सत्तहत्तरीय तिन्निवि, तरंग
सत्तसया सयरिसत्तहिया ॥१॥पल्यस्य सप्तनवभागा अधिका ज्ञेयाः, 'नवभागा सप्तपलियस्सेति' वचनात् । पूयाइत्ति॥१४६॥
जिनपजा द्रव्यभावादिभेदैर्बहुविधा राज्यं तद्भवे देवपालादिवदू भवान्तरे च कुमारपालस्थविरावरसेनाऽशोकमालादिवहत्ते । आदिशब्दात स्वगादि अपरस्थ विरादर्दुराङ्कनन्दनादिकुमाराष्टकादिवत्, पुण्याच्यतृपादिवन्मोक्षमपि च दत्ते ।
मणसा होइ चउत्थं, छडफलं उद्वियस्स संभवइ । गमणस्स(उ)पारंभे, होइ फलं अहमोवासो ॥१॥गमणे दसमं तु भवे, तह शचेव दुवालसं गए किंचि । मज्झे पक्खोवासं इत्यादिजिनपूजाप्रभावख्यापकशास्त्राण्यत्र ज्ञेयानि । तथा दाणाइ इत्यु
तादादिशब्दादत्रापि योजनात् सेवकयुगशीतलाचार्यश्रीऋषिभदेवजीवजीवानन्दवैद्यादिदृष्टान्तैर्गुरुवन्दनाप्रतिजागरणादिमहिमा श्रीभरतचक्रिवज्र कर्णनृपसाहायकदायकश्रीरामलक्ष्मणस्थावरमातङ्गादिदृष्टान्तः सङ्घसाधर्मिकवात्सल्य महिमानोऽपि ज्ञेयाः। तथा दाणाइत्ति-दानं बहुविधमल्पमपि तद्भवेऽपि राज्यं मूलदेवादिवत् , भवान्तरेऽपि चामरसेनादिवत, भोगांश्च तद्भवेऽपि सुन्दरवणिगादिवत् , भवान्तरे श्रीवीरजीवनयसारश्रीशालिभद्रधन्यकृत्पुण्यादीनामिव, स्वर्ग च जीर्णश्रेष्ठिरथकारादीनामिव, युगलिभोगं स्वर्गादि च धनसार्थवाहादीनामिव, मोक्षं च चन्दनबालाश्रेयांसादीनामिव |
O॥१४६। दत्ते । आदिशब्दाच्छीलं नारदसुदनादीनामिव, मोक्षं यावत् संयमश्च तद्भवे धम्मिल्लादीनामिव, राज्यभोगादि भवान्तरे च तीर्थकृदादीनामिव, स्वर्गमोक्षतीर्थकृच्चक्रिवासुदेवाहमिन्द्रांदिपदानि भावश्च पूजादानसंयमादिविषयोऽनेकविधः स्थवि
90000000000000000
இம்ப்யது
SPITH
JainEducation.
For Private & Personal use only
Dainelibrary.org
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education &
900000000
900000000
स्वर्गापवर्गादिसुखानि वित
|रादर्दुरादिजीर्णश्रेष्ठिबलदेवर्षिभक्तमृगादिश्रीमरुदेवाश्रीभरतपृथ्वीचन्द्रगुणसागरकूर्मापुत्रादिवत् | रति । पृथ्वीचन्द्रगुणसागरसम्बन्धो यथा - अयोध्यायां हरिसिंहो नृपः पद्मावती राज्ञी, सुतः पृथ्वीचन्द्रः, साधुदर्शनाज्जातजातिस्मृतिः, भवान्निर्विद्यते स्म, ततो राज्ञा षोडश कन्या बलात्परिणायितः, ता अपि प्रत्यबूबुधत् । नृपोऽचिन्तयत्अहो ! एतस्य वन्धनमवन्धनमभूत् । ततो राज्ये निवेशितः । अन्यदाssस्थानस्थे पृथ्वीचन्द्रकुमारे गजपुरात्सुधनो वणिक् तत्रागात् । कुमारेण पृष्टम् - किञ्चिदाश्चर्य वद । सुधनः प्रोचे – हस्तिनागपुरे रत्नसञ्चयोऽस्ति महाधनः । सुमङ्गला प्रिया तस्य सुतस्तु गुणसागरः ॥ १ ॥ तस्याष्टौ कन्यका दत्ता, धनिभिः कैश्चिदन्यदा । सोऽगमत्क्रीडयोद्याने, दृष्टस्तेन मुनिस्ततः ॥ २ ॥ जातिस्मरणमुत्पन्नं, तस्य दर्शनतो मुनेः । गृहे गत्वाऽऽह पितरौ प्रत्रजिष्याम्यहं ध्रुवम् ॥ ३॥ आग्रहेण तथा प्रोक्तः, पित्राथ गुणसागरः । मेने तद्वचनं तेन, पाणिग्रहणहेतवे ॥ ४ ॥ विवाह्येता गमिष्यामि, व्रतायैवं ममाग्रहः । | पित्रापि ज्ञापिताः कन्यास्ताभिरुक्तमिदं वचः ॥ ५ ॥ यद्यस्माकं पतिस्तात !, व्रताभिग्रहसाग्रहः । नियमेन समं तेन, ग्रही ध्यामो वयं त्रतम् ॥ ६ ॥ परिणीतास्ततश्चाष्टौ कन्यास्तेनाथ साग्रहाः । यूपादिमङ्गलं दण्डपाशः कौसुम्भकाम्बरम् ॥ ७ ॥ शरावसम्पुटाघातो, विवेकस्योपमर्दनम् । करमेलः कष्टसदृग, ग्रन्थिर्ग्रन्थिस्तु कर्मणाम् ॥ ८ ॥ समयः स मृतेर्नूनं, चतुरी भवचत्वरम् । चतुर्गतिभ्रमिप्रायाश्चतुर्मङ्गल फेरकाः ॥ ९ ॥ अहो ! विडम्बनाः सर्वा, मुग्धलोको न बुध्यते । चतुर्थमङ्गले सोऽथ, कन्यानां मुखमण्डनम् ॥ १० ॥ विलोक्य भ्रष्टमात्रं तदहो संसारसारता ! । यद्वस्तु दृश्यते रम्यं, तदरम्यं क्षणादपि ॥ ११ ॥ अत्रानित्यता । इतिचिन्तयतस्तस्य, केवलज्ञानमुज्ज्वलम् । उत्पेदे श्रेष्ठिपुत्रस्य, पत्नीभिः सममेव हि ॥ १२ ॥
jainelibrary.org
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१४७॥
*SOOOOOOOOOOOOOOO
मातुः पितुरपि ज्ञानं, तदा जातं तु भावतः। ततस्तेषां व्रतं चाभून्मया पृष्टोऽथ सागरः॥ १३ ॥ एतत्प्रभो ! ममाश्चर्य, यत्ते उपदेशर ज्ञानसमागमः । मुनिः प्राह किमाश्चर्य, कोशलायां व्रज द्रुतम् ॥ १४ ॥ पृथ्वीचन्द्रकुमारस्याख्यातया वार्तयानया । यत्तेतरंग ३ हि भविता तत्र, तन्ममाश्चर्यतोऽद्भुतम् ॥ १५ ॥ तत्कुमार ! तवाभ्यणे, कौतुकं द्रष्टुमागतः । पृथ्वीचन्द्र इति श्रुत्वा, चिन्तयामास चेतसि ॥ १६ ॥ अयं श्रेष्ठिसुतो धन्यो, वन्द्यो मे गुणसागरः। मध्येचतुरिकं ज्ञानं, विश्वाश्चर्यविधायकम् ॥ १७॥ एवं चिन्तयतस्तस्य, पृथ्वीचन्द्राभिधस्य हि । बभूव केवलज्ञानं, पितृभ्यां सहितस्य च ॥ १८॥ तदा षोडशपत्नीनां, जज्ञे केवलमुज्ज्वलम् । इन्द्राद्यागमनं तत्र, महिमा केवलश्रियः ॥ १९ ॥ तदा पप्रच्छ सुधनो, भगवन् ! कथ्यतां का मम । कथं तच्छवणादेव, युष्माकं ज्ञानमद्भुतम् ? ॥२०॥ स प्राह प्राग्भवेऽभूवं, चम्पापुर्यां महीपतिः । कुसुमायुधनामाहं, पुत्रो मे मकरध्वजः॥२१॥ न्यस्य तत्र सुते राज्यं, मया दः महाव्रतम् । पुत्रेणापि प्रमादेन, रहितं विहितं व्रतम् ॥ २२ ॥ उभावपि हि सर्वार्थ-सुरौ भूतौ महर्द्धिकौ । ततश्च्युत्वाहमुत्पन्नः, पृथ्वीचन्द्राभिधो भुवि ॥ २३ ॥2 द्वितीयोऽपि समुत्पन्नः, पुरे गजपुराभिधे । समभूत्केवली योऽयं, श्रेष्ठिसूर्गुणसागरः ॥ २४ ॥ इति भावनायां पृथ्वीचन्द्रगुणचन्द्रयोः कथानकम् । इति जिनोक्तसर्वपुण्यप्रकाराणां नरभवसम्भविनां महायरत्नचिन्तामणित्वं नरभवस्य रत्नाक-10 रत्वं चोपचर्यते । एतेषु कानिचित् पुण्यानि तिर्यश्वपि सम्भवन्ति, परं तेषामत्यल्पसम्भवत्वात्तादृग्मनोबलाभावेन सहसाराधिकसुरत्वमोक्षहेतुत्वाभावाच्च सामान्यचन्दनगोशीर्षचन्दनान्येव दृष्टान्तः । एवं रत्नाकरतुल्यं मनुष्यभवं प्राप्य ये
200000000000000000000000
Jain Education
O
For Private
Personal Use Only
w.jainelibrary.org
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमत्ता नोद्यच्छन्ति धर्मकर्मसु विषयासक्ताश्च महारभ्भादिमहापापानि कुर्वते ते सप्तमनरकपृथ्वीमपि प्रयान्ति । धर्मकर्मोंद्यता अप्रमत्ताश्च मोक्षमपीति सर्वशच्या जिनधर्मे यतितव्यमित्युपदेशतात्पर्यम् ।
रत्नाकराभे नृभवेऽत्र भव्याः , ! सद्धर्मरत्नग्रहणे यतध्वम् । क्षिप्त्वा भवक्लेशततीधिारि-जयश्रिया शैवसुखं भवध्वे ॥१॥ ॥ इति तपा० नृभवरत्नाकरोपमानव्यावर्णनोपदशनामा तृतीयस्तरङ्गः॥
COOC20060CCOGO600000GGCGC
00000000000@@@@@@@@@@@@
Jain Education in
For Private Personal Use Only
jainelibrary.org
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१४८॥
இதுகருருருருருருருருருருருருர்
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः॥
उपदेशर० कम्मरिउजयसिरीए, लड़े मणुअत्तणं कहवि दुल्लहं (लंभ)।जो तंमि चेव सज्झं, जिणधम्म कुणइ सोधन्नो तरंग ४ जमसारो नरदेहो, खविओ कामेहिं न हु पुणो लहइ। तो पडिओऽणंतभवे,सहइ अणंताई दुक्खाई॥२॥
ततश्चपणकोडिअहिअरोगा, जत्थ य आउस्सुवक्कमा सत्त। सत्त भया निच्च तहिं, धम्मु च्चिय नरभवे सारो ॥१॥ ___ अस्या व्याख्या-यत्र नरभवे नरदेहे इत्यर्थः, प्राकृतत्वाद्विभक्तिलोपे पञ्चकोट्योऽधिका लक्षादिभिः रोगाः सम्भवन्ति। तदुक्तम्-रोगाणं कोडीओ, हवंति पंचेव लक्ख अडसट्ठी । नवनवइसहस्साई, पंचसया तह य चुलसिई ॥१॥ एते अप्रतिष्ठाने नरकावासे नित्या, अन्यत्रापि च सम्भवन्ति यथायोगम् । ततश्च यस्मिन्नरभवे एतावन्तो रोगाः क्षयहेतवस्तस्मिन्धर्म एव सार इत्यादरणीयः सर्वशत्तया, न तु कामादयः, तेषां देहस्य प्रत्युत क्षयहेतुत्वाद् दुर्गतिदुःखनिमित्तत्वात् प्रायः सर्वगतिषु सुलभत्वाच्चेति भावार्थः। तथा यत्रायुष उपक्रमाः सप्त, ते चैवम्-अज्झवसाण १ निमित्ते२, आहारे ३ वेअणा ४ पराघाए ५। फासे ६ आणापाणु ७,सत्तविहं झिज्झए आउं ॥१॥अस्या लेशतोऽर्थः-अध्यवसानं त्रिधा, रागभयस्नेहभेदात्॥तत्राध्यवसानं का
॥१४८॥ मृतिहेतुर्यथा-क्वचिद्रामे चौरैर्गावो हताः, ता वाहराकारिभिनिवर्तिताः। तेष्वेकस्तरुणोऽतिरूपत्वात् कस्मिंश्चिद्रामे तृषार्तः कस्यचिद्गहे प्रविष्टः । तत्र कयाचित्तरुण्या जलमानीतं, तत्पाययन्ती सा निवारितापि नास्थात् । स पुमानुत्थाय गतः
ருருருபராபாரம்பர்
Jain Education in
1
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
10006
सापि तं प्रलोकयन्ती तथैव जलं त्यजन्ती तस्मिन्नदृश्ये जाते तथास्यैव रागाध्यवसानान्मृतेति । भयाध्यवसानाद्वासुदेवं दृष्ट्वा गजसुकुमालोपसर्गकारि सोमिलो द्विजो हृदयस्फोटेन मृतः । स्नेहाध्यवसानाद्यथा - कस्यचिद्वाणिजस्य तरुणी स्त्री, ॐ द्वयोर्गाढस्नेहः । स च वाणिज्यार्थी देशान्तरे गत्वा प्रतिनिवृत्तः । मित्रैः स्नेहपरीक्षार्थं प्रागेव तद्गृहे आगत्य तस्याः प्रोक्तम्तव भर्त्ता मृत इति । सा तच्छ्रुत्वा मृता, तां श्रुत्वा सोऽपि च । आह - ननु रागस्नेहयोः कः प्रतिविशेषः ? उच्यतेरूपाद्याक्षेपजनितः प्रीतिविशेषो रागः, सामान्यस्तु कलत्रापत्यादिगोचरः स्नेह इति । निमित्तं दण्डादि, तदुक्तम् - दण्डकससत्थरज्जू अग्गी ओदगपडणं विसं वाला । सीउण्हं अरतिभयं, खुहा पिवासाय वाही य ॥१॥ मुत्तपुरीसनिरोहे, जिन्नाsजिन्ने अ भोअणं बहुसो । घंसणघोलणपीलण, आउस्स उवक्कमा एए ॥ १ ॥ इति निमित्त व्याख्या । आहारोत्ति- बहुः ॐ सर्वथा तदभावो वा, वेदना नेत्रादीनां पराघातो विद्युदादेः, स्पर्शस्त्वग्विषादीनां सर्पादीनां वा । यथा वा ब्रह्मदत्ते मृते | तत्पुत्रेण स्त्रीरत्नमभाणि - 'मया सह भोगान् भुङ्घ' । तयाऽभाणि न शक्नोषि सोढुं मत्स्पर्श, न प्रत्येति सः । ततस्तया घोटकः पृष्ठे कटीं यावत् स्पृष्टः सर्वो गलितः शुक्रक्षयेण मृतः । एवं लोहपुरुषोऽपि विलीनः । आनपाननिरोधः स्पष्टः, सोपक्रमायुषामेते सप्तायुरुपक्रमा भवन्तीति, उत्तमपुरुषा ६३ श्वरमदेहा असङ्खयेयवर्षायुषो मनुष्यतिर्यञ्चः सुरनारकाश्च निरुपमक्रमायुषो, यत्र नरभवे, एवं सप्त नित्यमायुः क्षयहेतवस्तत्रायुषो विश्वासाभावात्कामादिपरिहारेण धर्म एव सार इति स एव कार्य इति तत्त्वम् । मृतिहेतूनामभावे यावज्जीवति नरस्तावत् समाधानं स्यान्नेत्याह 'सत्तभयेत्यादि,' सप्त भयानि चैवम्-इह १ परलोया २ याणा ३ ऽकम्हा ४ आजीव ५ मरण ६ मसिलोए ७ । मनुष्यादेः सजातीयान्मनुष्यादेरेव
w.jainelibrary.org
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १४९ ॥
Jain Education In
भयमिहलोकभयम् १ | विजातीयान्तु तिर्यग्देवादेः सकाशाद्भयं परलोकभयम् २ | आदानं धनं तदर्थं चौरादिभ्यो भयमादानभयम् ३ । अकस्माद्वाह्यनिमित्तनिरपेक्षं भयमकस्माद्भयम् ४ । आजीविकाभयं निर्धनस्य दुर्भिक्षादौ ५ । मरणभयं प्रतीतम् ६ । अकीर्तिभयमश्लोकभयम् ७ । एतानि च नित्यमरतिकराणि मृतिप्रदान्यपि भवन्ति, ततश्चैवं विघ्नबहुले नरभवे धर्म एव सारः स्वर्गापवर्गदायकत्वात्सेव्यश्चेति तत्त्वमिति । यदुक्तम् — तूरह धम्मं काउं, मा हु पमायं कयावि कुवित्था । बहुविग्घो हु मुदुत्तो, मा अवरहं पडिच्छाह ॥ १ ॥ अस्माभिरप्युक्तम् - धम्मं काउं तूरह, जगभक्खणलोलुएण कालेण । सुरनरनारयतिरिया, एए सज्जीकया कवला ॥ १ ॥ आलम्बनं तव लवादिकुठारघाता - रिइन्दन्ति जीविततरुं नहि यावदात्मन् ! । तावद्यतस्व परिणामहिताय तस्मिं - रिछन्ने हि कः क्व च कथं भवितास्यतन्त्रः ? ॥ २ ॥ सप्तभीत्यभिभवेऽष्टविप्लवा - निष्टयोगगद दुष्कुटुम्बकैः । स्याद् ध्रुवं विरसता नृजन्मनः, पुण्यतः सरसतां तदानय ॥ ३ ॥ | इत्यध्यात्मकल्पद्रुमे ।
इत्यवेत्य नरदेहमसारं, तेन साध्यमखिलं च सुधर्मम् । द्राग्यतध्वमखिले हितदेऽस्मिन्, यद्भवारिविजयश्रियमे ॥ १ ॥
॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे प्रथमेऽंशे नरभवानित्यताधर्म सारतोपदेशनामा चतुर्थस्तरङ्गः ॥
30300
उपदेशर तरंग ४
॥ १४९ ॥
jainelibrary.org
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारंमि।इहपरलोगहिअत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ!॥१॥ सो दुविह विरईरूवो, कायवो सिवफलो पयत्तेण ।सड्डजईणं जुग्गो, अविरइचायादिअत्थीहिं ॥ २॥
__यतः18 सुरहरहरिबंभाई, अविरइकीडाइपंतिगे नाउं । अविरइपरिचायाओ, जिणाइपंतिं लहइ धन्नो ॥३॥
व्याख्या-सुरा इन्द्रादयो हरिहरब्रह्माणो लौकिकदेवा, आदिशब्दात्पारासरवसिष्ठविश्वामित्रदुर्वासःप्रभृतिऋषयश्चक्रिनृपादयश्च तानविरतत्वादविरतत्वसाम्यादेव च कीटकादिपङ्गिगतान ज्ञात्वा, कीटास्त्रीन्द्रियाः प्रसिद्धास्तद्ग्रहणान् 'मध्यग्रह-10 होणेनाद्यन्तग्रहण' मिति न्यायावीन्द्रिया एकेन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया मनुष्या नारकाश्च गृह्यन्ते । अविरतेख्दश.
भेदायाः परित्यागाजिनानां देशतः सर्वतो वा वीतरागाणामवध्यादिजिनादीनां केवलिजिनादीनां चादिशब्दान्महऋषिमहाश्राद्धादीनां पङ्गिं विरतत्वसामान्याल्लभते धन्यो निश्चितमुक्तिगामित्वादासन्नसिद्धिकत्वाच्च श्लाघ्यः । अथ भावनाअविरतिः 'मणकरणानियमछजीववहो' इतिवचनान्मनसः करणानामिन्द्रियाणां पञ्चानामनियमोऽनियन्त्रणं पण्णां जीवानां 0 वधश्चेति द्वादशधा । इह जीवानां संसारे चतस्रः पतयः-अविरतानां १, मिथ्यात्वविरतानां सम्यक्त्वधारिणामित्यर्थः २. देशविरतानां ३, सर्वविरतानां चेति ४ । पञ्चमी तु वीतरागपतिरूपा फलभूता संसारातीतेति ५। एताश्चतस्रोऽपि क्रमा
ஒஒஒடுககாருகா
For Private
Personal use only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000
मुनिसुन्दर सू०वि० ॥१५ ॥
उपदेशर० तरंग ५
ஒருருருருருருருருரு5
बहु १ स्वल्प २ स्वल्पतर ३ स्वल्पतम ४ जीवमय्यः । तत्राद्याया अविरतानां पङ्क्तमहत्त्वमेवम् एकेन्द्रिया वनस्पत्यादयः, एकस्यैव स्पर्शनेन्द्रियस्य सद्भावात्तेन शेषेन्द्रियाणां सज्ञाभिश्च षड्रजीवविराधनादविरता अविरतपलावुपविशन्ति । तेषु हि सूक्ष्मेषु बादरेष्वपि वाऽविरता एवोत्पद्यन्ते । अविरतपरिणामव्यपगमश्च सज्ञिपञ्चेन्द्रियाणामेव विरतिप्रतिपत्तौ भवति। ततश्च सर्वेऽप्येकेन्द्रियाः पञ्चभ्योऽप्याश्रवेभ्योऽविरतत्वात्तजनितं कर्मबन्धं लभन्ते विरताश्च नोच्यन्ते । यथा हि सुप्तप्रमत्तमूच्छितादयो विरतिपरिणामाभावाच्छक्तिचेतनाद्यभावेन हिंसादीन्यकुर्वन्तोऽपि एतेभ्यो विरता नोच्यन्ते, मूकादयश्चासत्यमवदन्तोऽपि सत्यवादिनः, कुणिपादयश्चादत्तमगृह्णन्तोऽपि अदत्तपरिहारिणः, कृत्रिमाकृत्रिमनपुंसकाः पशुनरा मैथुनमसेवमाना अपि ब्रह्मचारिणः, पशुद्रमकादयश्च विशेषपरिग्रहाभावेऽपि 'वत्थगंधमलंकारे'ति वचनान्निर्ग्रन्थाश्च न भवन्ति । क्षान्तं न क्षमयेत्यादिवचनात्फलानि च न लभन्ते । एवमेकेन्द्रिया अपि अविरता एव, सम्यग्दर्शनपरिणामाभावात् , 'नेगिंदिसु सासाणो' इत्यागमाभिप्रायेण सास्वादनस्याप्यभावान्मिथ्यात्विन एव च । एवमेव द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसम्मूच्छिमपञ्चेन्द्रियादिष्वपि अविरतत्वं सास्वादनस्याप्युत्पत्तावेव पडावलिकाकालं यावत्सद्भावान्मिथ्यात्वं च ज्ञेयम् । अथ एकेन्द्रियेषु किञ्चिद्विशिष्य हिंसाद्यास्रवा दयन्ते। तथाहि-वृक्षादयः स्वस्वमाहारं जलनीलादिकं सचित्तं गृह्णन्ति इति तेषां जलवातविराधना स्पष्टा । “जत्थ जलं तत्थ वणं, जत्थ वणं तत्थ निच्छिओ अग्गी । तेऊ वाउसहगओ, तसा य पच्चक्खया चेव ॥१॥ इति वचनाद्वनस्पत्यादीनामप्याहारग्रहणमात्रेणापि सूक्ष्मवृत्त्या विराधना, बादरवृत्त्या तु केचिद्धृक्षा बदर्यादयः कदल्यादीन् मरुदेवादिजीवकदल्यादिवद् विध्यन्ति, स्वमूलक्षारकटुरसादिभिः
00000000000000000000
॥१५॥
Jain Education HARI
For Private
Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ. २६
Jain Educatio
सुह्यादयः पृथिव्यादीन् पडपि घ्नन्ति । कीटमारिकाऽहिमारिकागजमारिकाहयमारिकिम्पाकादयो विविधवृक्षा मदनकोद्रवादयश्च मनुष्यपश्वादीन् नन्ति । केचित्तु विचित्रतरुतृणलतौषधीभेदादाङ्गादिनामभिः प्रसिद्धा मनुष्यपश्वादीनपि ज्वरातीसारादिभिर्न्नन्ति, अन्धयन्ति, बधिरयन्ति, बिभीतकादयः कलहलगनादिभिरुच्चाटयन्ति, मोहनवल्यादयो मोहोत्पादादिना खेदयन्ति केचिद् मनुष्यान् पशून् कुर्वन्ति, पशून् मनुष्यीकुर्वन्ति, एवं विविधमुच्चाटयन्ति, केचित्तु औषधिभेदा देवानपि वासयन्ति, वंशशरादयो धनुर्बाणादिरूपतया सर्वजीवान् घ्नन्ति । तदुक्तं श्रीभगवत्यां ५ शते ६ उद्देश केपुरिसे णं भंते ! धणुं परामुसइ २ जाव उसुं उविहइ तओणं से उसू जाई तत्थ पाणाई भूआई जीवाई सत्ताई अभिहणइ जाव जीविआओ ववरोवेइ । तएणं भंते ! कइकिरिए १, गोयमा ! एवं च णं से पुरिसे धणुं परामुसइ जाव उबिहइ तावं चणं से पुरिसे काइआए पाणाइवाइआए किरिआए पंचहिं किरिआहिं पुढे जेसिं पि अ णं जीवाणं सरीरेहिं धणू निवत्तिए ते वि अ णं जीवा काइआए जाव पंचहिं किरिआहिं पुट्ठा, एवं धणुपुट्ठे पंचहिं किरिआहिं जीवा पंचहिं किरिआहिं हारू पंचहिं उसू पंचहिं सरे पंचहिं पत्ते पंचहिं फले” इत्यादि धनुरादिजीवानामत्युत्सर्गादविरतपरिणामत्वादचेतनशरीरादिभिरपि बन्धः, जिनपूजार्हपुष्पफलाभरणादिमुनिपात्रादिजीवानां शरीराणां पुण्यसाधनत्वेऽपि न पुण्यबन्धः तद्धेतुविवेकपरिणामादेरभावात्, सिद्धानां तु अविरतिमिथ्यात्वकषाययोगानां बन्धहेतूनामभावान्न बन्धः । एवं महारम्भप्रवृत्तिहेतुशकटलाङ्गलमुसलतिलेक्षुयन्त्राऽरघट्टयन्त्ररणयन्त्रादिजीवानामपि हिंसा हेतुत्वं भावनीयम् । एवं
दर्शिता हिंसा १ ।
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर OL
तथा तेषां पूर्वोक्तयुक्त्या सत्यपरिणामाभावादसत्यं, जनानामसत्यवादहेतुत्वादपि असत्यपापम् । दृश्यन्त हि बहवोऽपि उपदेशर सू० वि० सहकारराजादनाद्युत्तमतरुवनादिविषये रक्षाधनिकत्वं ख्यापयन्तः कलहायमानाः। तथा बिभीतकतर्वादयो मिथ्याप-10 तरंग ५
तिभासोत्पादादिना कलहाद्युत्पादयन्ति । "अशोकः शोकनाशाय, कलये तु कलिद्रुमाः” इत्यादिवचनात् । तथा काश्चन ॥१५॥
मोहनवल्यादयो मोहोत्पादनेन जनानां मार्गदिग्विपरीत्यादि दर्शयन्ति । काश्चित्तु ठकादिहस्ते चटिता जनांष्ठक्कयन्त्यो मृदादिष्वपि सुवर्णबुद्धिं वैर्यादिष्वपि स्वजनादिबुद्धिं नानाविधेषु स्वघाताद्यकृत्येष्वपि कृत्यबुद्धिं कुर्वन्ति । राजस्त्रीजनतादिवशीकरणोच्चाटनमोहनादीन्यपि जनयन्त्योऽसत्यप्रतिभासप्रवृत्त्यादि जनयन्ति । काश्चित्तु औषध्यो वस्तुशक्तिस्वाभाव्यान्मन्त्रदैवतादिवशाद्वा स्वप्रभावादि सत्यं वदन्ति असत्यमपि च वदन्ति । औषधीवशादीपावतारजलावतारादौ कन्याद्युक्तस्यासत्यस्यापि विभावनात् । काश्चित्तु रत्नादीनि ददते । काश्चित्तु दास्याम इत्युक्त्वा न ददतेऽपि, बहुकथानकेषु तथाश्रवणात् । इत्यादिरनेकधाऽसत्यप्रकारः२।
सर्वेऽपि च वृक्षादिजीवाः सञ्चित्तमाहारं तज्जीवाऽदत्तत्वाददत्तमेव गृह्णन्ति परेषां वाऽदत्तहेतुत्वं, प्राग्वजनैः स्वादूत्तमपत्रपुष्पफलादीनामदत्तानामपि ग्रहणात्, कुलकरविभक्कार्पितकल्पद्रुमाणां युग्मिनामपि अन्यान्ययुग्मिकल्पतरुसमीपमार्गणतद्धेतुककलहतदुपशमार्थहकारादिनीत्युत्पत्त्यादिश्रवणात्, कोकाससूत्रधारकृत्काष्ठमयशुकपारापतादिभिर्नृपकोष्ठा ॥१५१॥ गारेऽदत्तानां शाल्यादीनां ग्रहणश्रवणात्, काष्ठमयशुकपारापतादिजीवादीनां वाऽदत्तादानपापं पूर्वोक्तधनुर्वशादिवत्,
000000000000000000000
60000000000000000000
-
Jon Education
For Private
Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000
तथौषधीनां तदुत्पन्नाञ्जनादिना परिधानादिग्रहणेनादत्तादानप्रवृत्तिः। औषधीभिरदत्तानामाकर्षणाद्यपि स्यात् । इत्याद्यदत्तादानप्रकारः ३। ___एवं मैथुनपापमपि विरतिपरिणामाभावात्, तादृक्पुष्पारामादीनां परं प्रति रागादिजनकत्वात, पत्रपुष्पफलादितदुत्पनौषधचूर्णगुटिकाऽहिफेनादीनां च भक्षणादिना रागोत्कर्षमैथुनप्रवृत्तिजनकत्वाद् , धातकीपुष्पादिमद्याद्यङ्गानामपि कामप्रवृत्तिहेतुत्वाच्च भावनीयम् । तथा केषाञ्चित्तरूणां साक्षादपि कामसंज्ञा दृश्यते । तदुक्तम्-पादाहतः प्रमदया विकस-1 त्यशोकः, शोक जहाति बकुलो मधुशीधुसिक्तः। आलिङ्गितः कुरुबकः कुरुते विकाश-मालोकितस्तिलक उत्कलिको विभाति ॥१॥४। | परिग्रहोऽपि तेषां विरतिपरिणामाभावात, परेषां मूर्छादिहेतत्वाच्च भाव्यः । साक्षादपि दृश्यते केचित्तरवो निधि | मूलैर्वेष्टयन्ति मूर्छया, एरण्डादयश्च निध्युपरि प्ररोहान् मुश्चन्ति; इत्यादि परिग्रहपापं स्पष्टम् ५।। __एवं कषायादि पापमपि तेषां स्यात् स्पर्शनेन्द्रियाधिकेन्द्रियाभावेऽपि तरूणां दशभिः संज्ञाभिः कर्मबन्धः । तथाहिआहार १ भय २ परिग्गह ३ मेहुण ४ तह कोह ५ माण ६ माया य । लोभो ८ रागो ९ ओहो १०, सन्ना दस सब-1 जीवाणं ॥१॥ रुक्खाण जलाहारो १, संकोअणिआ भएण संकुअइ २ निअतंतुएहिं वेढइ, वल्ली रुक्खं परिगहे अ ३ ॥२॥ इत्थीपरिरंभेणं, कुरुबकतरुणो फलन्ति मेहुण्णे । कोकणयस्स उ कंदो, हुंकारे मुअइ कोहेणं ५॥३॥ माणे करइ रुअंती ६, छायइ वल्ली फलाई मायाए ७ । लोभे बिल्लपलासा, खिवंति मूले निहाणुवरि ८॥ ४॥ रयणीए
PGASSOGGEORGாசான்
*ॐॐॐॐॐ
Jain Educationaladalonal
For Private & Personel Use Only
Mw.jainelibrary.org
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि०
उपदेशर तरंग ५
॥१५२॥
ஓருருருருருருருருருருருருகருடுடுடு
संकोओ, कमलाणं होइ लोगसन्नाए ९ । ओघेवइत्तु मग्गं, चडन्ति रुक्खेसु वल्लीओ १०॥५॥ इत्यादि । एवं वनस्पतिमाश्रित्याविरति विता । एवं पृथिव्यादीनामपि भावनीया । यतः अम्लक्षारादिरूपाः पृथ्वीविशेषा मधुरादिपृथ्वीजीवान् जलानिलाग्निवनस्पतिजीवान् द्वित्रिचतुरिन्द्रियान् मनुष्यपशूनपि च घ्नन्ति, हरितालसोमलक्षारादिभिर्द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां तिर्यग्मनुष्याणां च साक्षाद् वधदर्शनात् । पारदस्य तु कूपस्थस्याश्वारूढस्त्रीमुखदर्शनेन तामनुधावतः कामाभिलाषित्वं स्पष्टमेव, शेषं प्राग्वत् । जलमपि क्षारादिविशेषैर्मधुरजलपृथ्वीवनस्पत्यादिजीवान् हन्ति, अग्निजीवांश्च प्रत्यक्षेण, जलेन सर्वाग्निविध्यापनात्, नदीपूरमहासरोवरसमुद्रादिषु प्लावनब्रोडनादिना सर्वस्थावरत्रसजीवानां मनुष्यपश्चादीनामपि च वधदर्शनात् । अग्निश्च तापनशोषणादिना जलजीवान् हन्ति, खादिराद्यग्निस्तृणाद्यग्निजीवा-10 नपि, शेषसर्वजीवानां च ज्वालनं प्रत्यक्षसिद्धमेव । एवं वायवोऽपि उष्णादयः शीतादिवायुजीवान् प्रदीपाद्यग्निजीवान शेषजीवांश्च घ्नन्ति । लूकादिभिः पशुमनुष्यादीनापि मृत्युदर्शनात् । सर्वतोधारशस्त्ररूपाग्निवर्धनेन च सर्वजीवान् नन्ति । एवं एकेन्द्रियाणां पञ्चास्रवाविरतत्वं भावितम् । एवं विकलेन्द्रियाणामपि पञ्चास्रवप्रवृत्त्याऽविरतिः स्पष्टैव । पञ्चेन्द्रियतिरश्चां च क्रूराणां हिंसादि प्रसिद्धमेव । यतः-पूतरकशङ्खादयो द्वीन्द्रिया जीवा जीवाहारा एव । यूकाकीटिकामत्कुणखर्जूरादयस्त्रीन्द्रियाः सञ्जातक्षतं सर्पमपि विनाशयन्ति, मनुष्यपश्वादीनपि कर्णादिप्रविष्टाः खजूरादय उद्वे. जयन्ति । चतुरिन्द्रिया भ्रमर्यादय इलिकादीन् नन्ति । देशमशकादयो गजकर्णे प्रविष्टा गजं, सिंहनासायां प्रविष्टाः सिंहं च व्यापादयन्ति, मनुष्यपशूनपि उद्वेजयन्ति । पञ्चेन्द्रियाश्च जलचरा मत्स्यादयो मत्स्याहारा एव, स्थलचरा
क्षसिद्धमेव । एशोषणादिना जलजीवाद प्लावनबोडनादिनस्पत्यादिजीवान हान्नन
0000000000000000000000
॥१५२॥
lth
Jain Education
na
For Private & Personel Use Only
wjainelibrary.org
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन्तून्, मला मृतकलाभवानीलब्धा गजान्तरादीनशालुब्धा ध्रियन्ते । गजा
00000000000000000000000
व्याघ्रसिंहसर्पादयोऽपि मांसाहाराः, खचराः श्येनगृध्रादयोऽपि मांसाहारा बहुधा हिंसाकारिणः, अक्रूरा गजहरिणादयोऽपि सच्चित्तवनस्पत्याद्याहारादिभिः परस्परवैरख्यादिनिमित्तयुद्धादिभिश्च हिंसाकारिणः। कामसेवाद्यासवास्तु “प्रायः स्वजाति-18 विष्ठासु, संमूर्च्छन्त्ययुगेन्द्रियाः । स्वजातिलालासु पुनर्मूर्च्छन्ति चतुरिन्द्रियाः ॥१॥ मूसिंज्ञानुभावेन, तेऽपि त्रिचतुरि-6 |न्द्रियाः। सेवन्ते जन्तवो जन्तून्, मला मृतकलाभवान् (मलान्मृतकलेवरान्)॥२॥ इतिवचनादसंज्ञिनां मैथुनसंज्ञानुभावा-1 दिना, संज्ञिनां तु वेदोदयादिना स्पष्टा एव । गजा हस्तिनीलुब्धा गजान्तरादीन् नन्ति, मत्स्या गलामिषलुब्धा नियन्ते,शा-1 ल्यादिकणलुब्धाः पक्षिणो जाले पतन्ति, हरिणसर्पगजादयो गीतवंशस्वरादिश्रवणरसलुब्धा ध्रियन्ते।गजाश्च हस्तिनीलुब्धाः, का गन्धलुब्धा भृङ्गकीटिकासादयः, आमिषलुब्धाः समुद्रान्तर्गतप्रतिसन्तापस्थलवासिजलमनुष्यबर्करभक्षणार्थ यन्त्रप्रविष्टा व्याघ्रादयश्च, रूपलुब्धाः शलभादयश्च नियन्तेऽपि । द्रव्यादिनिधिं च सो अधितिष्ठन्ति, निधौ खञ्जरीटा नृत्यन्ति,
गौधेरकशिवादयश्च शब्दायन्ते, कीटिकाद्या अपि कणान् संगृह्णन्ति; इत्यतश्च स्पष्टा एव कामाद्यास्रवाः। एषां हिंसादिजनिता ह गतिरप्येवं 'थावरविगला निअमा, संखाउअतिरिनरेसु गच्छन्ति । तथा अस्सन्नि १ सरिसिव २ पक्खि ३ सीह ४
उरगि ५ त्थि ६ जंति जा छहिं । कमसो उक्कोसेणं, सत्तमपुढविं मणुअमच्छा ॥२॥ इत्येकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः संमूछिमगर्भजतिर्यक्पञ्चेन्द्रियादयश्चेत्यनन्ता जीवा अविरतपङ्कावेवोपविशन्तीति । अथ च मनुष्या भिल्लपुलिन्द्रसैनिककैवर्ताकचाक्रिकादयोऽधमास्तथैवाष्टादशश्रेणिप्रश्रेणिजा मध्यमाः नृपामात्यादय उत्तमा अपि जैनधर्मविमुखास्तथैव हिंसाद्यासवप्रवर्तकत्वेनाविरतपडावेव । तथा सुरा अपि हिंसाद्यानवप्रवर्तका एव । तथाहि-हिंसायां द्वैपायनदण्डकामरादयो
000000000000000000000000
गला निअमा, संखापा अपि कणान संगृह्णन्तिः इत्यसो अधितिष्ठन्ति, नि,
Jain Education
a
l
For Private Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १५३ ॥
000000000000000000000
नगरदेशदाहाद्यपि चक्रुः, असत्येऽनेकेऽपि देवा विप्रतारयन्ति । तथाहि-कस्यापि यक्षस्य शुषिरप्रतिमायां केनापि उपदेशर रत्नादि गोपितं, यक्षश्च तल्लोभाद् गृहीत्वा शमीतरुकोटरे भारान्मया क्षिप्तमित्युक्त्वा धनिकं तत्र क्षिप्ते हस्ते सर्पदंशादमा- तरंग ५ रयदित्यादि बहुधा श्रूयते । अदत्ते निध्याद्यधितिष्ठन्ति परकीयमपि, मैथुने परकीया अपि देवाङ्गनाः कामयन्ते, परिग्रहस्तु विमानवनवापीक्रीडागिरिराजधानीनगरादीनाममित एव । एवं सुरा अप्यविरतपशावेवोपविशन्ति । तथा हर ईश्वरस्तिस्रः पुरोऽधाक्षीत्, जालन्धरदैत्यादिकोटिसङ्ख्यचमूवधब्रह्मशिरश्छेदादिना चामितां हिंसामकार्षीत् । जगत्संहाराधिकारी च “शैलेन्द्रप्रतिपाद्यमानगिरिजाहस्तोपगूढोल्लसद्रोमाञ्चादिविसंस्थुलाऽखिलविधिव्यासङ्गभङ्गाकुलः । आः ! शैत्यं तुहिनाचलस्य करयोरित्यूचिवान् सस्मितं, शैलान्तःपुरमातृमण्डलगणैर्दृष्टोऽवताद् वः शिवः ॥१॥” इत्यादिना असत्यं स्पष्टम् । तपस्वित्वे पार्वत्यामपि पुलिन्द्रीग्रहणबुद्ध्याऽदत्तादानं, कैलासालयकलत्रपुत्रप्रमथादिस्वीकारादिना परिग्रहाद्यपि स्पष्टमेव । कामश्च सर्वत्रिभुवनातिशायी समयब्रीडाद्यनपेक्षी युक्तायुक्तविचारशून्यस्तद्भक्तैरपि गीयते । तथाहि सर्व. दाप्यर्धाङ्गबद्धैव गौरी, द्वे वर्षसहस्र चाविश्रान्तं कामसेवा, कार्तिकेयोत्पत्तौ तापसीष्वपि सेवाभिलाषः, नारीरूपं हरिमपि चायं सिषेवे अतिस्मरमोहितः, तथा च हनुमदुत्पत्तिरित्यादि कियदुच्यते । अतः सोऽप्यविरतत्वविचारे कीटग"सूकरादिपतिमेवाध्यास्ते । एवं हरिरपि नित्यदैत्यवधोद्यतः "मधुधेनुकचाणूरपूतनायमलार्जुनाः। कालनेमिहयग्रीवशकटारिष्टकैटभाः ॥१॥सकेशिमुरासाल्वमैन्दद्विविदराहवः हिरण्यकशिपुर्वाणः कालेयो नरको बलिः ॥२॥ शिशुपालश्चास्य वध्या"
ID॥१५३ ।। इत्यादिवचनात् असत्यमायादिप्रपश्चैर्दुर्योधनादिकुलक्षयकारी विष्णुपुराणप्रसिद्धदिक्पटादिरूपैः स्वाराधकानामेव दैत्यानां
0000000000000000000
C000
Jain Education in
For Private Personel Use Only
HDainelibrary.org
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
905306006
9000000
नरकेषु क्षेप्ता, प्रत्यवतारं रणादिमहारम्भराज्यादिपरिग्रहग्र हिलो, नित्यं नानाप्रकारैः प्रत्यवतारं कायकेलिपरः, षोडशसहस्रगोपीलाभात् कृतकृष्णावतारः, अतिकामविह्वलत्वाद् रुक्षीमपि सेवितपूर्वी मायाकङ्कणवशात् स्त्रीरूपी राज्ञोऽन्तःपुरे कियदिनानि भोगान् भुक्त्वा पुत्रमजीजनत् इत्यादिकामविडम्बना कियती उच्यते ? इत्यसावप्यविरतपङ्कावेव धुरीणतां धत्ते । एवं ब्रह्मापि जगत्सृष्टिसंहारकर्ता सर्वासत्यादत्तपरिग्रहमूलं सावित्र्यां कामं सेवमानः "प्रजापतिः स्वां दुहितरमकामयत" इत्यादिवेदादिप्रसिद्धास्मरपारतन्त्र्यः शर्वेणोर्वशी कामनापराधकृतशिरश्छेदः, पार्वतीपरिणायनविधिकरणे पार्वती| रूपनिरीक्षणजातकामोद्रेकच्युतवीर्योत्पन्नाशीतिसहस्रवालिखिल्यादिऋषीणां स्वाङ्गष्ठाक्रमणेन कुब्जीभूतानां दत्तसूर्य| रथवासोऽविरतपङ्किं नातिक्रामति । एतेषां च शास्त्रे कामवर्णनाविडम्बना विविधाः श्रूयन्ते । तथाहि — रइकेलि हिअनि अंसणकर किसलयरुद्धनयणजुअलस्स । रुद्दस्स तइअनयणं, पबइपरिचुंविअं जयइ ॥ १ ॥ पनमथ पनयपकुप्पिद| गोली चलनग्गलग्गपडिबिंबं । तससु नखतप्पणेसुं, एकातसतनुथलं लुहं ॥ २॥ प्रणयकुपितां दृष्ट्वा देवीं ससम्भ्रमविस्मितस्त्रिभु | वनगुरुभीत्या सद्यः प्रणामपरोऽभवत् । नमितशिरसो गङ्गालोके तया चरणाहताववतु भवतख्यक्षस्येतद्विलक्ष्यमवस्थितम् ॥ ३ ॥ सन्ध्यां यत् प्रणिपत्य लोकपुरतो बद्धाञ्जलिर्याच से, धत्से यश्च नदीं विलज्जशिरसा तच्चापि सोढं मया । श्रीर्जाताऽमृतमन्धने यदि हरेः कस्माद्विषं भक्षितं, मा स्त्रीलम्पट ! मां स्पृशेत्यभिहितो गौर्या हरः पातु वः ॥ १ ॥ | इत्यलङ्कारचूडामणौ इत्यादि । राधा पुनातु जगदच्युतदत्तदृष्टि - मन्थानकं विदधती दधिरिक्तभाण्डे । तस्था स्तनस्तबकलोलविलोचनालि—- र्देवोऽपि दोहनधिया वृषभं निरुन्धन् ॥ १ ॥ विवरीअरए लच्छी, बंभं दहूण नाहिकमलत्थं ।
0000000000
jainelibrary.org
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१५४॥
SIGGGGOOOO3I30303c9fc00€
हरिणो दाहिणनयणं (दक्षिणनयनस्य सूर्यत्वं व्यजयं, तेन सूर्यास्तमयात्पद्मसंकोचान्न ब्रह्मणो ब्रीडा लक्ष्म्याः ,)
उपदेशर० रसाउला झत्ति ढंकेइ ॥ २ ॥ तथा, उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते भरमुरगपतौ पाणिनैकेन दत्त्वा, धृत्वा |
तरंग ५ चान्येन वासः प्रशिथिलकबरी भारमंसे वहन्त्याः । भूयस्तत्कालकान्तिद्विगुणितसुरतप्रीतिना शौरिणा वः, शय्यामालिङ्गय नीतं वपुरलसलसद्बाहु लक्ष्म्याः पुनातु ॥३॥ इति वेणीसंहारस्यादौ नमस्कारः। विष्णुः समुद्यतगदायुधरौद्रपाणिः, शम्भुल्लन्नरशिरोऽस्थिकपालमाली। अत्यन्तशान्तचरितातिशयस्तु वीरः, कं पूजयाम उपशान्तमशान्तरूपम् ॥१॥ ईशः किं छिन्नलिङ्गो ? यदि विगतभयः शूलपाणिः कथं स्यात् ?, नाथः किं भैश्यचारी ? यतिरिति स कथं साङ्गनः का सात्मजश्च । आजः किन्त्वजन्मा? सकलविदिति किं वेत्ति नात्मान्तरायम् ?, सङ्केपात् सम्यगुक्तं पशुपतिमपशुः कोऽत्र | धीमानुपास्ते ॥ १॥ एवं सूर्याचन्द्रमसादयोऽपि प्रत्यहं षष्टिसहस्रदैत्यघातरत्नादेवीरोहिण्यादिस्त्रीसेवापुत्रविमानमोहाद्याकुला अविरतत्वसाम्यात्तामेव पतिमलंकुर्वते । तदुक्तम्-ब्रह्मा लूनशिरो हरिईशि सरुक् व्यालुप्तशिश्नो हरः, सूर्योऽप्युल्लिखितोऽनलोऽप्यखिलभुक् सोमः कलङ्काङ्कितः। स्व थोऽपि विसंस्थुलोऽखिल(लः खलु)वपुः संस्थैरुपस्थैः कृतः, सन्मार्गका स्खलनाद्भवन्ति विपदः प्रायः प्रभूणामपि ॥१॥ अहिल्यायां जारः सुरपतिरभूदात्मतनयां, प्रजानाथोऽयासीदभजत गुरोरिन्दुरबलाम् । इति प्रायः को वान पदमपदेऽकार्यत मया (स्मरेण), श्रमो मदाणानां क इव भुवनोन्माथविधिषु?॥१ll
॥१५४ir इत्यादिलौकिका ऋषयोऽपि शापानुग्रहस्त्रीप्रसक्त्यादिभिरविरतपतिगा एव। तथाहि-वसिष्ठस्यारुन्धती कलत्रं पुत्राश्च तस्य विश्वामित्रेण हताः, ब्रह्मऋषिरित्यकथनोत्पन्नक्रोधेन । एवं सोऽपि क्रोधकामाकुलः पारासरः स्मरविह्वलो दिवापि धूमरी
ஓGOOGாருருருருர்
Jain Education
1
For Private & Personel Use Only
Brainelibrary.org
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
9000000
60000
विकुर्व्य मत्स्यगन्धां मात्सिकपुत्रीं सिषेवे । कृष्णद्वैपायनोऽपि धृतराष्ट्रादिमातुरम्बा १ ऽम्बिका २ ऽम्बालिका ३ नाम्नीर्वधूरकामयत, धृतराष्ट्रपाण्डुविदुरांश्चाजीजनत् । क्रोधाद् द्वारकां चाधाक्षीद् दुर्वासऋषिरुर्वशीलुब्धो विष्णुलक्ष्म्यौ रथे न्ययोजयत् । इत्यादि कियद्वक्तुं शक्यम् । अत्राधिकारे शैवमुखवज्रसूचीद्विजवदनचपेटासन्देहसमुच्चयधर्मपरीक्षादयो ग्रन्था विलोक्याः । अभव्यतिर्यग्मनुष्या अपि केचिद् द्रव्यतो देशविरतिभाजोऽप्यविरतिपङ्क्तिमेवेच्छन्ति, कामसुखाद्यर्थ| मेव तैर्देश सर्वविरत्योरपि प्रतिपालनात् । नैरयिका अपि क्रोधाध्माततया वैक्रियशक्तत्या विकुर्वितप्रहरणवज्रतुण्ड कीटा| दिभिः परस्परं महावेदनामुत्पादयन्तोऽविरतपङ्कावेव । एवं चराचरजीवैर्जगत्रयव्यापिनीयं पङ्किः १ ।
अथ द्वितीया पङ्क्तिः मिथ्यात्वविरतानां तस्यां च श्रेणिकादयश्चक्रवर्तिवासुदेवप्रतिवासुदेवादयश्च कियन्तो मनुष्या असङ्ख्याततमो भागो देवानां नैरयिकाणां तिरश्चां चानन्ततमः । एवं पूर्वपङ्केरनन्ततमभागजीवरूपेयं द्वितीया पङ्क्तिः, इयं च पङ्क्तिः सम्यक्त्वाविवक्षायामविरतपङ्क्तिमध्य एव गण्यते । तथा च तिस्र एव पङ्कयो गणनीयाः स्युः २ ॥ | तस्या अप्यसङ्ख्याततमभागविरताविरताख्य देश विरतजीवमयी तृतीया पङ्किः । तस्यां हि कियन्तो मनुष्या गर्भजपञ्चेन्द्रियतिरश्चां चासङ्ख्याततमो भागोऽसङ्ख्यातास्तिर्यञ्चश्च मरुभूतिजीवगजादिवज्जातिस्मृत्यादिना प्राप्तश्राद्धधर्माणः, नेतरे, सर्वेऽपि मिलिताः “ संमत्तदेसविरया, पलिअस्स असंखभागमित्ताय” इतिवचनात् पल्योपमासङ्ख्येयभागसमयराशिप्र - माणा लभ्यन्ते ३ ।
3000
v jainelibrary.org
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
तरंग५
मुनिसुन्दर तस्या अप्यसङ्ख्याततमो भागः सर्वविरतिमनुष्यमयी चतुर्थी पङ्किः, उत्कर्षतोऽपि कोटिसहस्रपृथक्त्वमितानामेव | उपदेशर० सू० वि० यतीनां प्राप्यमाणत्वादिति ।।
Q अत्र च प्रथमां पङ्गिं विनाऽग्रेतन्यस्तिस्रोऽपि पङ्क्तयोऽल्पतमा एव, क्रमाच्चात्यल्पतमा दुर्लभाश्च । एतत्पतित्रयासी॥१५५॥
नाश्च निश्चयेन पञ्चमीमेतत्पतित्रयफलभूतां सिद्धपतिमध्यासत एवेति संसारातीता पञ्चम्यपि पतिरवसेया । सा चानन्ताव्ययामिश्रज्ञानदर्शनसुखवीर्यमयी “से न रूवे न फासे' इत्याद्याचाराङ्गोक्तेन “सिवमयलमरूवमणंत" इत्यादिना “ जह नाम कोइ मिच्छो ” इत्यादिना चागमोक्तप्रकारेण ज्ञेयेति । अत एवानन्तेष्वभव्येषु च तथा भव्ये
वनन्तेषु स्वल्पा एव जीवा द्वितीयादिपडित्रयलाभक्रमेण पञ्चमी धन्या लभन्ते । उत्कर्षतोऽप्येकस्मिन् समयेऽष्टासाधिकशतसङ्ख्यानामेव जीवानां तादृशानां प्राप्यमाणत्वादित्यल्पतासूचकं धन्य इत्येकवचनमिति ।
पतीश्चतस्रो भविनां गुणोत्तरा, इमा निबुझ्यास्तु च पञ्चमी फलम् । तथा यतध्वं विरतौ यथा द्रुतं, मनीषितं मोहजयश्रियाऽऽनुथ॥१॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते मध्याधिकारे प्रथमेऽशे संसारिजीवपतिचतुष्टयविचारनामा पञ्चमस्तरङ्गः॥
Pl॥१५५ ॥
000000000000000000
000000000000000000000000
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
A
mr.jainelibrary.org
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
9000000000000000000000000
॥अथ षष्ठस्तरङ्गः ॥ जयसिरिंदुसमुजलकिर्ति, सयलमंगलसुक्खसमिद्धिं । कुणइ जो भवदुक्खवहारं, जयउ सो जिणधम्मसुरदू ॥१॥ तं पुण वित्तिनिमित्तं, पावपसत्ता तरंति नो काउं।
न हु वित्तिकए वि पुणो, धन्ना धम्मं विराहति ॥ २॥ यतः-मुहपरिणामे विरसं, सरसं च चरंति चउह जह चारिं ।
सिसुगामसूअरे १ लग २ संड ३ गया ४ वित्तिमिअ जीरा (मणुआ इति वा पाठः) ॥३ अस्या व्याख्या-यथा मुखे आपाते विरसां नीरसत्वादिना कदर्या, परिणामे चायतौ विरसां दुःखहेतुकत्वात् , मुखे। |सरसामाईत्वादिना स्वाददां, परिणामेऽपि च सुखहेतुत्वाददुःखदायित्वाच्च सरसां हितां, चरन्ति भक्षयन्ति । चतुर्धा मुखे परिणामे च विरसां १, मुखे सरसा परिणामे च विरसा २, मुखे विरसा परिणामे च सरसां ३, मुखे परिणामे च सरसामिति चतुर्विधां चारिं पश्वादिभक्ष्यमिति, के ते चरन्तीत्याह 'सिसुत्ति' चतुष्वपि योजनात् शिशवो बालाः । ग्रामसू. करा भूण्डसूयरेति प्रसिद्धाः १, एडकाः प्रसिद्धाः २, शण्डा बाल्यवत्सरूपाः ३, गजा बाल्यकलभाः ४, इति एते च यथा पूर्वोक्तां क्रमेण चतुर्विधां चारिं चरन्ति । इत्यमुचा प्रकारेण वृत्तिमाजीविका मुखपरिणामविरसादिचतुर्भेदांजीवाः सर्वेऽपि
2000000GGG30990
Jain Education inte
For Private Personel Use Only
M
ainelibrary.org
w
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सांसारिकाः प्राणिनः प्राधान्यान्मनुष्या वा चरन्ति समाचरन्तीत्यक्षरार्थः । अथ भावना-यथा गर्तासूकरा बालाः उपदेशर. सू०वि० सन्तोऽशुचिकर्दमादि भक्षयन्ति, तेन च पुष्टिमुपयान्ति, समये च श्वपाकादिभिर्जीवन्त एवाग्नौ भडच्छकवत् परिपच्य
तरंग ६ भक्ष्यन्ते । एवं मुखे कवलनकाले परिणतौ च विरसां चारिं चरन्ति । एवं केचिन्मनुष्या भिल्लवागुरिकशौनिकमैनिका-16 ॥१५६॥
दयश्चौरपिशुनामोषकग्रन्थिभेदकदम्भग्राहकादयश्छारिकदगडकवौष्टिकादयो वा मुखे सर्वजनोद्वेगनिन्द्या गाद्यास्पदस्वादुदरपूर्तिमात्रकारित्वेन विशेषचिरसुखसम्पत्तिकरणाभावेन च विरसामिहापि केषाञ्चिदायती राजदण्डादिहेतुत्वेन परलोके प्रायः सर्वेषां नारकादिदुर्गतिदुःखहेतुत्वेन परिणामे च विरसां वृत्तिमाजीविकां चरन्तीति धिक् तेषां चरितम् ! अनन्तश्च तेषां घोरदुःखमयः संसारः, कथं व कुतो वा पुनर्धर्मावाप्तिः ? । तदहस्य नरभवस्य तेषां दुरापत्वात्, प्राप्ते वा तस्मिन् दुष्कुलदौर्गत्यदुरामयहीनाङ्गतापरप्रेष्यताद्यभिभूतैः पापप्रचयस्यैव निर्मितेः, तेन च पुनर्दुर्गतिसन्ततेरेव समासादनात् । यतः-दुःखै शार्लो वितनोति पापं, पापेन दुःखानि समश्नुते च । एवं भवे कश्चिदनन्तकालं, पुनः स दुःखी पुनरेव पापी ॥१॥ इति तेषां गर्त्ताशूकरप्रायाणां तादृग्मुखपरिणामदुःखकरी वृत्तिं विभाव्य बुधै स्तस्याः परित्यागेन धर्मवृत्तिराश्रयणीयेति १।। __ यथा च एडकाः शिशवः सन्तो मुखे सरसां परिणामे च विरसां, तथा वृषभाः शिशवः सन्तो मुखे विरसा परिणाम
च सरसां चारि चरन्ति, तथा दृष्टान्तेन विभाव्यते, तथाहि कस्यचित् क्षत्रियस्य गृहे एका गौर्बालवत्सा दुह्यते, 16॥१५६ ॥ का एकश्च एडकशिशुरस्ति । स च कियत्कालानन्तरभाविनि कस्मिंश्चिदुत्सवे समाजिगमिष्वतिथिभोजनार्थ पोष्यते सर
C90€OGO60603600003
00000000000000000
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
@@@@@@@@@@@@@@@@@
सार्द्रयवसधान्यगोदुग्धादिभिः। वत्सस्याकुट्या (य) पुट्यादिकार्याभावात् शुष्कतृणादि दीयते नवा। ततो वत्सो दूनस्तृणाद्यचरन मात्रा तत्कारणं पृष्टः प्राह-मयि पश्यत्येडकः सरसाहारमाहरति, अहं च शुष्कतृणादीनि लभे नवेत्यादि । साप्यवदत् "मुखे सरसापि परिणामे विरसेयं चारियां चरत्येडकः, तदुक्तम्-आउरचिण्हाणि एयाणि, जाई चरइ|| नंदिओ। सुक्कतणेहिं लाढाहि, एयं दीहाउलक्खणं ॥१॥ इत्यादि । ततः किञ्चिदुपशान्तमन्युस्तृणादि चरति। अन्यदा प्राप्त तस्मिन्नत्सवे प्राघूर्णकभोजनाय मांस्पाकाचैडको बूत्कुर्वन् न्यधायि क्षत्रियेण ।तं च तथा दृष्ट्वा तर्णकः स्वस्यापि तथा सम्भावनया भीतः सायं मातुः स्तन्यमपिबंस्तथा पृष्टः एडकस्वरूपं स्वस्य भयाकुलतां चाख्यत् । सापि जगौ "शुष्कतृणचारिणस्ते नास्ति भयम् , मुखे विरसापि परिणामे अकाण्डमरणाद्यहेतुत्वात्सरसेयं चारिामचरस्त्वमित्यादि । ततश्चोपशान्तभयः क्रमादुद्यौवनो महेशाय परिकल्पितोऽङ्कितश्च महाशण्डीभूतो गोकुले स्वैरं सुखं विलसति स्म । एवमेडकवत् || केचित्कुनृपादयः परदेशविध्वंसादिभिर्निर्दयं मनुष्यादिजीवघातगोत्रपितृपुत्रबान्धवादिकदर्थनादिभिश्छलेन द्रव्याद्यर्थ शिष्टजनदण्डभरणादिमहारम्भसैन्यादिपरिग्रहादिभिस्तथा कुनियोगिनो महारम्भादिमयान् नृपव्यापारान् लोकदण्डनायुद्धधाट्यादिरूपान् सल्लोकद्रव्यग्रहसर्वनगरपामादिजनताकृष्याद्यारम्भप्रवर्तनमनुष्यपश्वाद्यवरोधजलपानभोजनाद्यन्त-13 रायकरणवन्धताडनलञ्चाग्रहणाद्यन्यायारम्भादिभिः, तथा राजपुरोहितज्योतिर्विन्नैमित्तिकादयो मिथ्यादृशः क्रूराः सर्वारम्भप्रवृत्तिनिमित्तोपदेशमुहूर्तदानादिभिर्नृपवैद्याद्याश्च महामांसाद्यौषध्याद्यारम्भकारणैः, तथा क्षुद्रचौरनृपादयो धाव्यवस्कन्ददाननगरमामनृपशुसर्वजनताधाराशाविश्रामपदधान्यक्षेत्रखलादिज्वालननिरपराधमनुष्यपश्वादिघातघोरपापकर्मभिः,
Jain Educa
d lines
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर तथा पिशुनादयश्चैत्यमुनिसुश्रावकादीनामप्यपरेषामपि च शिष्टजनानां पैशून्यकरणभापनानीतिद्रव्यग्रहणराजदण्डपात-1 उपदेशर. सू०वि० नादिक्रूरकर्मभिः, रङ्कश्रेष्ठिजयसिंहदेवप्राग्भववणिज्याकारकादिवत् । केचिद् वणिग्विप्रादयोऽपि हठाभिमानादिभिर्लेच्छपर- तरंग ६
चक्रानयनचैत्यादिधर्मस्थानदेशनगरारिभङ्गकरणकारणादिरौद्राध्यवसायानुष्ठानादिभिः, केचित्तु वणिगादयोऽतिलोभाद्यभिभूताः पञ्चदशकर्मादानकृष्याद्यारम्भपरवञ्चनाहेतुकूटतुलामानादिकुव्यवहारादिभिश्च धर्मवाह्याः परलोकसुखपराङ्मुखा ऐहिकविषयादिसुखगृघ्नवः सर्वथा गुरूपदेशादिनिरपेक्षा यथा तथा द्रव्याण्यर्जयित्वा तैर्विषयादिसुखविलासाम् भुञ्जाना भवान्तरे दुर्गतिदुःखार्णवपातिनो मुखे सरसां परिणामे विरसां च वृत्तिं चरन्ति । तेषां पुनर्नरभवशुद्धधर्मादिदुर्लभतांश नानानरकतिर्यगाद्यनन्तभवभ्रमणदुखानन्त्यादि च विमृश्यैषाप्याजीविका त्याज्या मेधाविभिरिति । तथा वत्सकवत् केचित् सम्यग्गुरुदत्तजिनवचनामृतपानापहतभवतृष्णातयः पारत्रिकसुखानन्यावाप्तिं तथैव पश्यन्त इहलोकतुच्छसुखनिरपेक्षा यत्यादयो भिक्षालब्धप्रान्तरूक्षशुद्धाहारादिना जीवन्तः संयममनुपालयन्तः श्राद्धादयो वा केचिद्दारिद्याद्यापद्यपि बह्वारम्भरादिकर्माण्यकुर्वन्तः शुद्धैरेव व्यवहारादिभिर्यत्तद्रव्याजनैर्यथा तथा निर्विशेषाहारादिभोगोपभोगैजीवन्तः। षड्विधावश्यकशक्त्यनुसारितपोदानपौषधादिभिः स्वनरभवादि कृतार्थयन्ते, नन्दिषेणप्राग्भवविप्रसम्यक्त्वकौमुदीप्रसिद्धमुनिशिलोछलब्धसक्तुपिण्डदातृविप्रादिवत् , इह भवे बाह्यलोके तादृक्समृद्ध्यायभावे, बुधास्तामेवाचरन्तीति तत्त्वोपदेशक
अथ च यथा गजाः शिशुत्वे कलभतया प्रसिद्धा नृपादिभिः परिगृहीता महागजीभवनाशया तैर्मिष्टाहारादिभिर्निरन्तरं ॥१५७ ॥ जापरिपोष्यमाणाः सर्वोपद्रवेभ्यो यत्नेन रक्ष्यमाणाः स्युः, स्वर्णमणिरत्नाद्यलङ्कारै_जमानाः स्वभावसुभगतया सर्वमनानन्द
6033000
இடுகாடுகNைE
ॐॐॐ
Jain Education inlads.
For Private & Personel Use Only
A
j ainelibrary.org
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
दायिनः आरात्रिकरक्षाकण्डकादिभिरभिनन्द्यमाना नृपावासाङ्गणादिषु स्वैरं सुखं खेलन्ति, महागजीभूताश्चापि यावज्जीवं तथैव राजादीनां मनोविश्रामभूमयस्तथैव मिष्टाहारादिपोषरक्षापूजादिसुखान्यनुभवन्ति, एवं च मुखे परिणामे व | सरसामेव चारिं चरन्ति । तथा केचित् पुरुषोत्तमा भाग्यातिशयाद् बाल्येऽपि यतीभूता श्रीवज्रस्वामिपादलिप्तगुरुश्रीहे - माचार्यादिवद् भाग्यविद्यातिशयादिमत्त्वेन सकलश्रीस र्देवैरपि वा परिपूज्यमानाः परिपाल्यमानाश्च समये आचार्यादिमहापदवीं प्राप्तास्तदधिक पूजामहिममहावादजयादिभिरष्टधा प्रभावनादिभिः प्रवचनमुद्योतयन्ति, यावज्जीवं चानुत्तरसुरव राधिकं सुखमनुभवन्ति । तथा केचित् श्रीभरतसगरमहापद्म सम्प्रतिकुमारपालादिवज्जैननृपा अभयकुमारचित्रप्रधान| चाणक्याम्म्र भटउदयनमन्त्रिवाग्भटवसुपालपृथ्वीधरादयो महामात्यादयः श्रीधन्यशालिभद्रसुदर्शन श्रेष्ठिसौवर्णिक भीमचतुः| प्रासादीकारकव्यवहारिकालादयो महेभ्याश्च पूर्वपुण्यानुभावतः शुद्धन्याय्यैरेवोपायैः प्रवर्धमानोपार्जितविशुद्धसमृद्धिसमृद्धाः | श्रीगुरुवचन विज्ञातश्रीजैन नवतत्त्वी सदुपनिषदः सम्यग्ज्ञानदर्शनदेशविरत्यादिगुणरत्नरत्नाकरा महातीर्थयात्राश्रीजिनप्रा| सादकारणप्रौढसाधर्मिक वात्सल्य सप्तक्षेत्रीधनवापदीन सीदत्साधर्मिकादिसमुद्धरणसर्वप्रकार श्रीजिनपूजाश्रीगुरुचरणपरिचर्यासत्पात्र दानशीलतपोभावनाषडिधावश्यकपौषधादिकर्मभिः स्वं जन्म पवित्रयन्ति, न्याय्यकालादिषु धर्मार्थाबाधयासर्वकामगुणोपेतानि पञ्चप्रकारविषयसुखानि भुञ्जते । आयुःपर्याप्तौ विधिना पण्डितमरणेन भवान्तरे स्वर्गापवर्गसुखसम्पदं चासादयन्ति, जिनगणधरादिपदवीमप्याप्नुवन्ति, तेन सातिशया महायतयो गृहिणो वा इहलोकेऽपि धर्मसुखमयत्वात् धर्मार्थकामसुखमयत्वाद्वा मुखे सरसां परलोकेऽपि धर्मार्थकाममोक्षहेतुत्वात् परिणामेऽपि च सरसां चारिं
jainelibrary.org
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि०
॥१५८॥
STEFC
चरन्ति । तेषां चेहपरलोकहितां वृत्तिं विभाव्य बुधाः कर्मानुभावात् सञ्जातसमृद्धयो नानापुण्यकर्मभिस्तामेव समा- 10 उपदेशर० |श्रयन्तीति । एवं भाविता मनुष्यानाश्रित्य चतस्रो वृत्तयः। एतदनुसारेण सर्वजीवानष्याश्रित्य भावनीयाः, तथाहि- तरंग हातिर्यक्ष काकमार्जारश्वानसर्पशूकरव्याघ्रादयोऽत्र लोके सर्वजन्तूजिकजीवहिंसाकारित्वाजननिन्द्याशुचिपापकाहारादिमत्त्वान्नीचानां श्वपाकस्वपरजातीयक्रूरपशुमृगवादीनां वध्यत्वादिना, मनुष्येषु च भिल्लपुलिन्दादयः प्राग्दर्शितनीत्या, देवेषु च मिथ्यादृग्व्यन्तरभूतप्रेतपिशाचझोटिङ्गहिंसाकरणकारणादिपरचण्डिकाचामुण्डादिक्षुद्रदेवदेवताकिल्विषिकाऽऽभियोगिकामरादय इहलोके सर्वनरदेवनिन्दापराभवास्पदतादिशेषसुखाभावादिना। मिथ्यादृग्नारकाचेह क्षेत्रजपरमाधार्मिककृतपरस्परोदीरितत्रिविधमहावेदनातत्वात् परत्र च सर्वेऽपि मिथ्यात्वादिचतुष्कर्मबन्धहेतुभिस्तिर्यगादिदुःखोपार्जकत्वाच्च मुखे ||२|| परिणामे च विरसां वृत्तिं चरन्ति, सा च प्रायो मिथ्यात्वहिंसाद्यास्रवकषायदुष्टयोगानां प्रवृत्तिहेतुकेत्यत एव त्याज्या स्वहितार्थिभिरिति १। | तथा तिर्यक्षु परनिर्भयमहासिंहव्याघ्रशार्दूलाष्टापदसहस्रादियोजनतनुमहासर्पमहामत्स्यादयो यथेष्टाहारविषयादिप्राप्तिमन्तः परेभ्यो मरणादिभयरहिताः परत्र च चतुर्थपञ्चमनरकगामिनः, मनुष्येषु पूर्वोक्तयुक्त्या कुनृपामात्यपुरोधोम्लेच्छादयो, देवेषु मिथ्याक्सङ्गमकनारकपीडाकारिपरमाधार्मिकादिभवनपत्यादयो दैवतविषयसुखभोगेऽपि मोहकषायादिभिन- ॥१५८॥ गरदेशध्वंसजैनमुनिगुरुचैत्यसङ्घादिप्रातिकूल्योपसर्गकरणादिमहापापैः पृथिव्यब्वनस्पतिपञ्चेन्द्रियगर्भजतिर्यक्कुष्ठादिव्याधिमयान्धबधिरचण्डालादिमनुष्यदुःखमयदुर्योंनिकियद्भवान्तरितनरकादिगामिनः द्वितीयां मुखे सरसां परिणामे विरसां च
HOTO 00000000000000000
JainEducation
For Private
Personel Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
वृत्तिं ( चारिं ) चरन्ति, नारकेषु त्वेषा वृत्तिर्न सम्भवति, सुखलेशस्याप्यभावात् । अथवा केचिद्वैक्रियशक्त्यादिना शत्रूनभिभवन्तोऽभिमानमात्रसुखभाज एतामपि वृत्तिं भजन्ति २ ।
तथा तिर्यक्ष्वरविन्दराजर्षिबोधितमरुभूति जीवगजश्रीवीरादिबोधित चण्डकौशिकादिसर्पबलदेवऋषिबोधितमृगमकरध्वजकुमारच्छिन्नपादमन्त्रिबोधितभद्रकमहिषमणिपतिचरित्रोक्तवृषभऋषभदासश्रेष्ठिमुनिबोधित गण्डकश्वापदश्री जिनप्रतिमाका| रमत्स्यदर्शनप्रबुद्धश्रेष्ठिपुत्रजीवमत्स्यादिवत् । खड्ड खणाविअ पई छगल, पई आरोविअ रुक्ख । पई जि पवत्तिअ जन्न बहु, कांबुबुयइ मुरुक्ख ॥ १ ॥ इतिगिरा मुनिबोधितसरोयागादिकारिविप्रजीवच्छागवत्, उद्धि सिद्धि मन अंतिकरि, करिहुअ कम्मवसेणेत्यादि राजसुताया गिरा बुद्धनित्यलक्षदायिश्रेष्ठिजीवगजादिवच्च । केचिदू गर्भजपञ्चेन्द्रिया जातिस्मृत्यादिनाऽतिशयज्ञानि दत्तप्रबोधादिना वा देशविरतितपोनियमब्रह्मचर्याद्यनुष्ठानैः सहस्रारस्वर्गावधिसुरादिसुखभाजः पशवः । ॐ तथा मनुष्येषु पूर्वदर्शितयुक्तया सम्यग्दृष्टिभद्रकप्रकृतिनरश्राद्धादयः, देवेषु विद्युन्मालिदेवादिवत् केचिद् बाल मिथ्यादृक्तपोऽनुष्ठानसनिदानविधिसरागकषायतपोऽनुष्ठानादिभिः क्षुद्रदेवत्वं प्राप्ताः पश्चात्कैश्चिद् बोधिताः प्राप्तसम्यक्त्वा जिन चैत्यमुनिस|ङ्घादिभक्तिपूजाविघ्नापहारधर्मसाहाय्यदानादिपुण्यकर्मभिर्भवान्तरेषूत्तमनरभववोधिप्राप्तिविशिष्टपुण्यानुष्ठानोत्तरोत्तर मोक्षावधिसुखसम्पत्ति योग्या देवा देव्यश्च नारकेष्वपि केचिन्मिथ्यादृशोऽपि तादृक्फल का रिस्वदुष्कर्मविपाकचिन्तया परदुःखानुदीरणयाsकामनिर्जरया भवान्तरे सद्गतिगामिनो नारकाश्च मुखे विरसां परिणामे सरसां च तृतीयां वृत्तिं भजन्तीति ३ । तथा तिर्यक्षु केचिज्जिनदासश्राद्धबोधितप्रासुकाहारकष्टवाहनादिदुःख रहितसाधार्मिकधीपालनसुखाकृतवृषभद्वयादिवत्
30000
ainelibrary.org
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १५९ ॥
Jain Education Int
000000000
3000
| पशवोऽपि पूर्वोक्तप्रकारेण प्राप्तधर्माणः पुत्रादिवत् सम्यक्पर्युपास्त्यादिना सुखाक्रियमाणा भवान्तरे उत्तमगतिगामिनः, देवेषु | केचिन्महेन्द्रलोकान्तिकत्रयस्त्रिंशत्सु ( त्रास्त्रिंशसु ) रादयः सम्यग्दृशो जिनमुनिसङ्घभक्ता जिनशासनरक्षावैयावृत्त्यजिनगुरुपूजादिकारिण आसन्न सिद्धिकाः, नारकेषु केचित् सम्यग्दशो जातिस्मृत्या लक्ष्मणरावणशशिराजादिनारकवद्दे वादिबोधिता वाताग्नरकदुःखदायिप्राग्भवजनितं पापकर्म निन्दन्तः परेषां शत्रूणामपि दुःखान्यनुदीरयन्तो मिथ्याद्दग्नारकेभ्योऽनन्तगुणां प्रतिक्षणमशुभकर्मनिर्जरां कुर्वन्तो नवं चाशुभकर्मानुपार्जयन्तः किञ्चित्परिणतसाम्यसुखसयाना भवान्तरे तीर्थकर - त्वावधिसुखसम्पत्पदवीयोग्या नारकाश्चापि मुखे परिणामे च सरसां वृत्तिं चरन्तीति । शेषा भावना पूर्ववत् । इति भावि ताश्चातुर्गतिकान् सर्वानपि जीवानाश्रित्य चतस्रो वृत्तयः ।
द्विधेति वृत्तीः प्रविदंश्चतस्रो, यतेत विज्ञोऽन्त्ययुगे सदाः यः ।
षि प्राप्य जयश्रियं स प्राप्नोति निःश्रेयसशर्मलीलाम् ॥ १ ॥
॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दर सूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे जयश्रयङ्के मध्याधिकारे प्राच्येऽंशे चतुर्वृत्तिविचारनामा षष्ठस्तरङ्गः ॥
1000
उपदेशर तरंग ६
।। १५९ ॥
ainelibrary.org
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
999909
000000000
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः ॥
जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारंमि । इहपरलोगहिअत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ ! ११ । सो पुण संजमवीरिअ-जुत्तेहिं चैव साहिउं सक्को । तं पुण पडुच्च जीवा, सत्तविहा हुंति इअ पायं ॥२॥ तद्यथा - सुग १ मसग २ मच्छिआइय ३, करि ४ हरि ५ भारंड ६ रोहिअझसाई ।
मिच्छगिनेहबंधे अहमाइजिआण दिहंता ॥ ३ ॥
अस्या व्याख्या - मिच्छत्ति-बन्धशब्दस्य प्रत्येकं योजनादू मिथ्यात्वबन्धे, गिहत्ति गृहस्य प्रधानावासादेरुपलक्षणात् तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेश इतिन्यायाद्वा गृहस्थितपितृमातृभ्रातृकलत्र पुत्र स्वजनादीनां च स्नेहबन्धविषये, तत्परित्यागार्थिनां धर्मवीर्यं प्रतीत्येति योज्यम् । अधमादिजीवानां शुकादयः सप्त दृष्टान्ता भवन्तीति पिण्डितार्थः ।
अथ विस्तरतो भावना - सुगत्ति सामान्योक्तावप्यत्र शुकाः पारसीकादिदेशविशेषभवा ज्ञेयाः, ते हि यथाऽऽम्रादौ तद्ब्रहणार्थिभी रज्ज्ववलम्बितनलके उपविष्टा नलकभ्रमणेन चरणाक्रान्तरज्जवो लम्बमाना अबद्धा अपि स्वं बद्धं मन्यमाना उड्डयितुमुपक्रमन्त एव न, ग्राहकैर्गृहीताश्च यावज्जीवं पञ्जरबन्धादिकष्टानि सहन्ते, एवं केचिज्जीवा मिथ्यात्वस्य गृहवास - | पाशस्य च तादृक्प्रतिरोधकाभावात् परित्यागसामग्र्यां सत्यामपि यत्तदसदालम्बनैः स्वमशक्तमबद्धमपि बद्धमिव वा मन्यमाना न त्यजन्ति, इह परत्र च तज्जनितदुःखफलान्यनुभवन्ति च तापसश्रेष्ट्यादिवत् । तदुक्तम् - तृणवदवगणय्य प्राज्य
Hjainelibrary.org
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
90
मुनिसुन्दर सू० वि०
दयोऽपि जयाच व्यापादयत्यावर प्रभूयते, एव
॥१६॥
0000000000000000000
साम्राज्यलक्ष्मी, परमपदपदव्यां सञ्चरन्त्येव धीराः। वयमिह पुनरन्ये बन्धनैरप्यबद्धा, नलकदलविलोलकीरवद् वञ्चिताः!
उपदेशा० स्मः॥१॥ अत्र मच्छिआइय इत्यत्रोक्तादादिशब्दादू मुग्धमृगादयोऽपि ज्ञेयाः १॥
तरंग ७ | मसगत्ति-मशको हि सिंहस्य नासायां प्रविष्टस्तमाकुलयति, कर्णे प्रविष्टो हस्तिनं च व्यापादयत्यपि, नपादीनपि दशनका उद्वेजयति, स्वस्य रक्षायां चासमथै एव, यतः कोलिकगृहलालासु विलग्नो घियते, न चात्मानं मोचयितुं प्रभूयते, एवं केचन जीवाः संसारसुखमात्राभिलाषिणः परलोकसुखपराङ्मुखा विषयगृनवः पापकर्मसु निःशूका घातकत्वघातकप्रेरणादिकाभिर्मिथो वैरलगनादिभिर्वा नृपानपि उद्वेजयन्ति, उदायिनृपमारकादिवत् । मारयन्त्यपि पैशुन्यादिभिस्तद्व्यापारिणो महे-का भ्यादीनपि शकटालमन्त्रिवैरिवररुचिविप्रादिवन्मारयन्ति भापयन्ते लञ्चादिभिश्च धनमर्जयन्ति, अन्यान्यपि क्रूराणि कर्माणि परद्रोहकुबुद्धिदानादीनि कुर्वन्ति, पापवीर्यत्रियोगी व्यापारयन्ति च । एते च स्वहिते तपःसम्यक्त्वनियमसंयमादौ । देशविरत्यादिप्रतिपत्तिपालनादौ वा असदपि शरीरासामर्थ्यकलत्रकदपत्यस्नेहाद्यालम्बनं कृत्वा लूतातन्त्वादिप्रायेष्वसारेप्वपि विषयेषु जुगुप्सितेष्वपि प्रतिबद्धाः सर्वथा संयमवीर्यविकला न यतन्ते, विषयादिप्रतिबद्धास्तेभ्यः स्वं मोचयितमक्षमाः, एवमेव मृत्वा दुर्गतौ पतिता विविधसांसारिकदुःखानि सहन्ते, मातङ्गीविद्यासाधकविद्याधरलघुभ्रातृवद् दृढदेवीरक्तमालवेशपृथ्वीचन्द्रवत् । अत्राप्यादिशब्दाच्छलभादयोऽपि दृष्टान्तीकार्याः २।
॥१६०। मच्छियाइयत्ति-मक्षिकाः सामान्यतो बर्बणा 'बगाई' इतिप्रसिद्धा वा सरघा वा, ता हि मनुष्यपश्वादीन् सदा दंश देशमुद्धेजयन्ति, आहारसुखाद्यभिलाषिण्यः श्लेष्मादिष्वेवाशुचिवस्तुषु रतिं विदधते, तत्र च विलग्ना आत्मानं मोचयि
GOOOOOOOOOOOOG 000000
Jain Education
ghal
For Private Personal use only
jainelibrary.org
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000000
तुमसमर्थास्तत्रैव टूत्कटाकृत्य दुःखेन नियन्ते । सरघा अपि स्वलालारूपे मधुनि विलग्ना भिल्लैरग्निज्वालनादिना दुःखाद् नियन्ते, तथा केचिज्जीवाः पैशून्यादिभिः परानुद्वेजयन्ति, धर्मवीर्यविकला धर्मेषु शुभकर्मसु नोत्सहन्ते । यदि कदाचिकिञ्चित्तेषु यतन्ते तदाऽशुचिप्रायकुगुरुष्वेव विषयेषु च स्वजन्ते, तेषु च विलग्ना बहुपदेशादिभिरप्यात्मानं मिथ्यात्वादिभ्यो मोचयितुमशक्तास्तथैव मृत्वा दुर्गतिदुःखभाजनं भवन्ति, मिथ्यात्वाविरतयज्ञकारिकालिकाचार्याप्रतिबुद्धदत्तनृपविषयाविरतसत्यकिविद्याधरवत् । आदिशब्दाद्गर्तासूकरादयोऽत्र दृष्टान्ता ज्ञेयाः ३॥
करित्ति-करिणो महावीर्या अपि करिणीस्पर्शलौल्या वारिपतिताश्चिरं खेटनवाहनबन्धादिक्लेशान् सहन्ते, मिष्टाहारादिभिर्महामात्रादिवशीभूताश्च मुत्कला अपि अदर्यमानवीर्या वनादौ स्वेच्छाक्रीडासुखभोगाद्यर्थं गन्तुं नोद्यतन्ते, भूमौ ॥ पतितं स्वस्य दुःखाकृदयङ्कुशाद्यर्पयन्ति, तथा केचिज्जीवाः शुभवीर्ययोगाद् बाल्ये धर्मकर्मसूद्यतमाना अपि पित्रादिभिर्बलात्कारितपाणिग्रहणा मातृपितृकलत्रापत्यादिवशीभूता इन्द्रियार्थसुखमात्रगृघ्नवो यथाकुटुम्बाद्यभिप्रायमेव चेष्टमाना धर्मवीर्यमदमप्रकटयन्तो दर्शनदेशसर्वविरत्यादिप्रतिपत्तिपालनादिधर्मकर्मसु नोद्यतन्ते, नोपक्रमन्ते पुत्रतन्तुबद्धार्द्रकुमारादिवन्मोहबद्धा गृहवासे एव तिष्ठन्ति । कुटुम्बस्वजनादिरञ्जनाद्यर्थं मिथ्यात्वारम्भादिषु च प्रवर्तन्ते, विषयादिगृद्राश्च शशिकण्डरीकादिवद् दुर्गतावपि पतन्ति । करिणश्च मदावस्थादौ पूर्वानुभूतवनकेल्यादिस्मृत्यादिना वा बन्धनेभ्यो विच्छुट्याबलबन्धनादि त्रोटयित्वा वा वनमनुधावन्ति, तथा केचित् सातिशयगुरुप्रतिबोधादिना कैश्चित् सुखदुःखादिविशेषनिमित्तैः समुत्पन्नवैराग्याज्जातिस्मृत्यादिना वोल्लसितसंयमविषयवीर्या सर्वदेशविरतिदर्शनादि प्रतिपद्यन्ते, प्रत्येकबुद्धमहानिर्ग्रन्थ
00000000000000
यादी पूर्वानुभूतवनकबोधादिना कैश्चित्
प्रत्येकबुद्धमहा।
Jain Education inted
For Private Personal Use Only
hinelibrary.org
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
| उपदेशर
तरंग
॥१६॥
मुनिसुन्दरका स्थूलभद्र बरवेष्ठिसङ्कलश्रेष्ठयादिसुन्दरीनन्दमेतार्यकपिलऋषिसमुद्रपालादिऋषिवत् । झसाईत्युक्तादादिशब्दान्महामर्कटनसू० वि०कत्त्यादिकारिवृषभादयोऽपि दृष्टान्तीकार्याः। तदनुरूपा दार्शन्तिका अपि योज्या इति। अथवा करिणो यथा महामात्रादि
वशीभूता अपि तापतृषाद्याक्रान्ता अशुचितुच्छजलाश्रयादिपरित्यागेन महातडागादिषु स्वैरं यथेष्टं जलं पिबन्ति स्नान्ति खेलन्ति शुचीभवन्ति च, परं रजसा स्वं खरण्टयन्ति पुनः स्नानादिना शुचीभवन्ति च; एवं केचित् कुटुम्बादिपरतन्त्रा अपि कलुषतुच्छमिथ्याधर्मानुष्ठानपरित्यागेन श्रीजिनधर्ममहासरसि रतिं दधानाः श्रीगुरूक्तसिद्धान्तामृतानि पिबन्ति आवश्यकादिसदनुष्ठानादिभिश्चात्मानं शुचयन्ति, पुनः कुटुम्बनिर्वाहाद्यर्थसावधव्यापारारम्भादिभिःस्वं किञ्चिन्मलिनयन्ति, पुनः प्राग्वत् शुचयन्ति । ते च जघन्यतः सौधर्मे उत्कर्षतोऽच्युते द्वादशे कल्पे उत्पन्नाश्चिरं सुखानि भुञ्जते, कियद्भवैर्मुसाक्तिसुखान्यपीति । अथवा यथा गजाः स्नात्वा रजसा स्वं खरण्टयन्ति तथा च तेषां स्नातमप्यस्नातमेव स्यात् , एवं केचित् किश्चित्तपोदानध्यानाध्ययनादि कृत्वा परकृतश्लाघाप्रशंसादीच्छानिदानाविधिमिथ्यात्वादिभिः स्वपुण्यानि मलिनयन्ति । यतः-शैथिल्यमात्सर्यकदाग्रहक्रुधोऽनुतापदम्भाविधिगौरवाणि च । प्रमादमानौ कुगुरुः कुसङ्गतिः, श्लाघार्थिता वा सुकृते मला इमे ॥१॥ (अध्यात्मकल्पद्रुमे)४ ।
हरित्ति हरयः सिंहास्ते पाशे मरणान्तेऽपि न पतन्ति यदि पतन्ति तदा बाल्यावस्थायां कूटयन्त्रप्रपश्चादिना वा। पतिता अपि च लोहशृङ्खलानिबद्धा यदि विच्छटन्ति तदा वनादौ प्रयान्त्येवाविच्छटिता अपि न गजादिवत् कैरपि पर्याणयितं शक्या, नाण्यवज्ञातुं शक्याः, न च ते जीर्णानि तृणान्यदन्ति, किन्तु स्वयमेवाहारं बलपुष्टिकरं महामांसमेव । तत्परि
ॐ0000000
POOாதGG
॥१६१ ॥
000000
Join Education in
For Private Personal Use Only
en
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
900000
106603005
चारका अपि तान् मधुरवचनादिभिः प्रसादयन्त्येव नतु कोपयन्ति; तथा केचित् श्राद्धादिजीवा यदि बाल्ये पित्रादिव - शत्वात् स्त्रीकपटादिना वा गृहवासे पतितास्तथापि न ख्यादिकुटुम्वपरवशाः पापकर्मसु प्रवर्तन्ते, न च परिणामविरसत्वाज्जीर्ण तृणतुल्यान् सच्चित्ताद्याहारान् भुञ्जते, किन्तु परिणतिपुष्टिबलकृतोऽचित्तानवाहारान्, स्वाज्ञयैव च कुटुम्बजनान् प्रवर्तयन्ते धर्मकर्मसु न तु तदाज्ञयाऽऽत्मानं महारम्भादिपापकर्मसु । सिंहाश्च घर्धररावैर्भीरुनरान् मृगादिश्च भापयन्ति, तथा तेऽपि धर्मे प्रमाद्यतः कुटुम्बजनान् मिथ्यात्विनश्च त्यागभयदर्शनादिभिजैनागमतर्कादिभिश्च भापयन्ति, कारयन्ति च स्वाज्ञया धर्मम्, यदा चावसरं पश्यन्ति तदा मिथ्यात्वादिभ्यः कुटुम्बविषयादिपाशाद् बन्धनेभ्यो वा निर्गत्य सम्यग्दर्शनब्रह्मत्रत संयमारामरतिसंपन्नं सुखमनुभवन्ति, शुकभट्टारकप्रबोधकसुदर्शनश्रेष्ठिक्षेमङ्कर वासने धन्यशालिभद्रधनश्रेष्ठि| प्रभृतिवत् । तत्र धनश्रेष्ठिज्ञातं यथा - वसन्तपुरे धनः श्रेष्ठी, भार्या श्रीकान्ता, चत्वारः पुत्रा, बहवो भ्रातरः । तज्जायापुत्रपौत्रादिभूरिकुटुम्बसम्पन्नः सम्यग्दृष्टिर्वदुविधविरतिगुणालङ्कृतो न्यायेन व्यवहरन् पापभीरुः सर्वजन श्लाघास्पदमादेशकारिभिः पुत्रपौत्रभ्रात्रादिभिः पर्युपास्यमानः सकलस्वजनपरिजनवर्गस्य मेढिभूतो निवसति । धर्मोपदेशादिभिः सकलं कुटुम्बं धर्मे प्रवर्तयति, तत्र प्रमाद्यतो यथोचितस्मारणादिभिः शिक्षयति, ततः श्रेष्ठिभयेन कोऽपि न प्रमाद्यति धर्मे, किं बहुना ? यावत्कोऽपि नोचैर्जल्पति, अन्यदा नृपेण श्रेष्ठिगृहासन्नं देवकुलं कारितं, तत्र सन्ध्याद्वये राजनियुक्ता गन्धर्वा नटीपेटकादियुक्ता गीतनृत्तादि विदधते, तच्छ्रवणरसावर्जितहृदयः श्रेष्ठिनो महिलादिवर्गो मुक्तगृहव्यापारः ऊर्ध्वं स्थितः शृणोति, पूर्व सलज्जतया शङ्कमानः क्रमात् स्वल्पितलज्जश्चाभूत्, तत्तथा वीक्ष्य धनश्रेष्ठी व्यचिन्तयत्-न शोभनमिदं
jainelibrary.org
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि० ॐ
॥ १६२ ॥
यतः -चवला मइलणसीला, सिणेहपरिपूरिआ वि तावेइ । दीवयसिहव्व महिला, लद्धप्पसरा भयं देइ ॥ १ ॥ ततो न यावच्छशिविमले मम कुले मलिनता जायते तावदुपायेनैव निवारयामि स्वजनकुटुम्बमिति विमृश्य कारितं निजगृहैकदेशे देवगृहम्, तत्र च यस्यां वेलायां गन्धर्वा नृपदेवकुले गीताभ्यासादि कुर्वन्ति, तस्यां वेलायां श्रेष्ठी देवाग्रे मृदङ्गपटहनिस्वानाद्यातोद्यनादाद्वैतं कारयति, यथा न कोऽपि किमपि शृणोति, ते गन्धर्वा अपि गीतादिव्याघातेनोद्वेजिता नृपाय तत्स्वरूपं व्यज्ञपयन् ततो राज्ञाऽऽकारितः श्रेष्ठी भाणितश्च भोः ! किमेवमनुष्ठीयते ?, श्रेष्ठिनोचे - देव ! असारः संसारः, गत्वरं यौवनं, चपला श्रीः, स्वमसमः प्रियसङ्गमः, दुःसहा पापपरिणतिः, वृद्धीभूता वयं, आसन्नीभूतः परलोकः, ॐ ततः प्राप्तावसरो धर्मः, अतो निजभुजार्जितवित्तेन देवकुलं कारितम्, तत्र देवार्चनावसरे कारयामि नादपूजामनन्तफलामिति श्रुत्वैतद् ईषद्विहस्योक्तं राज्ञा - यद्येवं वैराग्यरङ्गस्तदा वनवास एव युक्तः, यतः पुत्तनियलाई जंमि अ, आसपिसाई विनिच्छिअं छलइ । तत्थ य धण ! गिहवासे, सुविणे वि न जाइ धम्मगुणो ॥ १॥ श्रेष्ठिनोक्तम् - सत्यमेतत्, किन्तु जनो भणति "गृहाश्रमसमो धर्मो न भूतो न भविष्यति” राज्ञोचे- गृहाश्रमगतोऽपि दानादिधर्मो गुरुभिरुपदिष्टो | ज्ञायते ततस्तमाश्रमं माऽवज्ञासीरित्याद्युक्तिप्रत्युक्तिषु राज्ञोचे - हे विज्ञ ! किममुना वाग्विस्तरेण ?, तत्त्वं बूहि । ततः करौ | योजयित्वाऽवादीद्धनः- हे प्रजावत्सलं ! वयमत्र तव छत्रच्छायायां वसामः, निर्मलं चात्मकुलं, निर्वाहित इयान् कालो निष्कलङ्कवृत्त्या, बह्वचश्च मद्गृहे महिलाः, चवलाई इंदिआई, विआरबहुलं च जुवणं देव ! । सच्छंदगई कामो, अविवेओ फुर पाणीणं ॥ १ ॥ ततो नरेन्द्र ! माऽमीषां गीतविनोद हास्यादिचेष्टाविलो कनादिनोच्छृङ्खल वृत्तिर्विनश्यतु परिजन इत्य
Jain Education
300600
उपदेशर० तरंग७
॥ १६२ ॥
jainelibrary.org
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
0000000000000000000000000
नागतोपायोऽयं मया व्यधायि । यतः-न हि प्रदीप्ते गृहे कूपखननम् , उपस्थिते सङ्ग्रामे तुरगशिक्षणम् , नदीपूरे प्रसृते पालीवन्धः सुकर इति ततः। सभासमक्षं राज्ञा मतिसौष्ठवं प्रशस्य स मुख्यो मन्त्री चक्रे । ततो नृपादीनपि धर्मे प्रवर्तयस्तैः ।। पूज्यमानः क्रमादन्ते प्रव्रज्य स्वकार्यमसाधयदिति धनश्रेष्ठिकथा । अत्राप्यादिशब्दात् खनिगण्डूकभिल्लुकादिदृष्टान्तदा-1 टन्तिकभावना ज्ञेया ५।
भारंडत्ति, भारण्डपक्षिण उभयजीवनिष्पन्नशरीराः पृथक्चञ्चमुखाः "एकोदराः पृथग्ग्रीवाः" इत्यादिश्लोकोक्तलक्षणा अप्रमत्ता यत्र तत्रापि यत्तदपि रज्ज्वादि पाशं मन्यमाना निर्मनुष्येष्वेव पर्वतद्वीपादिषु विचरन्तः कथञ्चिदपि पाशेषु न 5 पतन्ति, न तु जीवतो मनुष्यादीन् नन्त्याहाराद्यर्थ, स्वचरणलग्नांश्च मनुष्यादीन् समुद्रादिभ्य उत्तारयन्ति, इष्टद्वीपादौ च मुञ्चन्ति, सर्वदा स्वैरविहारादिसुखमनुभवन्तो महाद्वीपेष्विष्टस्वादुफलाद्यभिमताहारादिभोगसुखानि भुञ्जते । तथा केचिज्जीवाः कर्मक्षयोपशमवशाज्जातिस्मृत्यादिना वा बाल्येऽपि सञ्जातदृढसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रा अप्रमत्ततया विहरन्तो मातापितृरूयादीन् पाशानेव मन्यमाना नवब्रह्मचर्यगुप्त्यादिषु विहरन्तः प्रासुकानेवाहारवस्त्रशय्यादीन् गृहन्तोऽनुत्तरदेवाधिकं संयमे साम्यसुखमनुभवन्तः क्रमादव्ययं सुखं चामुवन्ति, स्वाश्रितांश्च भवसमुद्रात्तारयन्ति, श्रीनेमिजिनकुसमपुरश्रेष्ठिसुतादिमोहपाशावद्धश्रीवज्रवामिअतिमुक्तकादिवत् , अत्राप्यादिशब्दात् 'तहेव कुंचासमइक्कमित्ते'त्याधुक्तास्ताहक्क्रौञ्चादिपक्षिविशेषा दृष्टान्तदार्शन्तिकभावनायां ज्ञेयाः ६।
रोहिअझसाईत्ति, रोहितजातिविशेषजा महामत्स्यास्तीक्ष्णदंष्ट्रा महाबलकायाः समुद्रेऽगाधजले बहुमत्स्यपरिवृता विच-!
उ.२८
Jain Education
a
l
Now.jainelibrary.org
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
OBCADO
उपदेशर तरंग ७
0
मुनिसुन्दर
कारन्तो जालेषु न पतन्त्येव, बहुमत्स्यलोभादिना मैनिकैःप्रवहणद्वयान्तरालनियोजितमहाजालेषु कथमपि सपरिकराः पतिता सू० वि० अपि स्वपरिकरमत्स्यान् टलवलायमानान् दृष्ट्वा जातयुगपत्करुणाकोपाभिमानास्तानि जालानि स्वदंष्ट्राभिःक्रडित्वा(कर्त्तयित्वा)
का स्वयं निर्यान्ति, पूर्वनिपतितान् मत्स्यादींश्च मोचयन्ति, जालान्यपि पुनर्मत्स्यादिग्रहणायोग्यानि कुर्वते; चिरं स्वैर विहार॥१६३॥
का स्वजातिसाम्राज्यसमाधानादीनि च सुखान्यनुभुञ्जते । तथा केचिदत्रोत्तमजीवाः श्रीपार्श्वजिन-जम्बूस्वामि-पृथ्वीचन्द्रादिवत् पित्राद्युपरोधात्तीर्थकरबलदेवादिवद् भोगफलकर्मवशाद्वा स्पृ(स्प)ष्टानुभूतकलत्रादिस्नेहपाशा अपि उल्लसितस्वभावधर्मवीर्या मोहपाशांछित्त्वा स्वं स्वाश्रितांश्च सहस्रशो लक्षशः कोटिशोऽपि च तारयन्ति, निवृत्ति(ति)सुखानि च लभन्ते लम्भ-16 यन्ति च, सदागमरचनोपदेशादिभिर्मिथ्यात्वमोहजालानि च स्वतिक्रमाणि कुर्वते, तद्भवे तृतीयभवे वा मुक्तिमश्नुवते,
आदिशब्दात शरभादयो ज्ञेयाः । PI एतेषु च दृष्टान्तेषु पुरस्त्याः पुरस्त्याः अधिकाधिकधर्मवीर्या आसन्नासन्नतरासन्नतमसिद्धिका ज्ञेया। उत्तरार्द्ध स्पष्टम् ।
अत्र च "दुहावेयं सुअक्खायं वीरियं ति पवुच्चई" इत्यादिवीर्याध्ययनं बालपण्डितवीर्यप्रकाशकं सूत्रकृदङ्गाद्यश्रुतस्कन्धेडष्टममवतारणीयम्।
इत्यवेत्य सुखदुःखफलान् ज्ञाः !, पुण्यपापमयवीर्यविशेषान्। पुण्यवीर्यमिदमाद्रियतां चेदिष्यते द्विविधवैरिजयश्रीः ॥१॥
O KOI इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे जयश्यले मध्याधिकारे प्रथमेडशे धर्मवीर्योपदेशनामा सप्तमस्तरङ्गः॥
0000000000000
DO9000000
Arram
॥१६३॥
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
CDainelibrary.org
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000000000000@@@@@
॥ अथाष्टमस्तरङ्गः॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारंमि। इहपरलोगहिअत्थं,जिणधम्मे उज्जमह भविआ!॥१॥ जिणधम्ममंतरेणं, जेणं सुकुलुब्भवाइजोगो हि ।सयलो वि हु विहलच्चिय, वुच्चइ जीवस्स जं भणिअं॥२॥ महिअ १ सुवण्ण २ कलसा मज्जामयपूरिआ जहा चउहा। हुंति कुलायारेहि, तह मणुआ भाविगइवसओ | व्याख्या-'मट्टिअसुवण्णत्ति' मार्तिकाः सौवर्णाश्चेति द्विधा कलशाः, ते पुनरुभयेऽपि 'मज्जामयपूरिअत्ति' प्रत्येकं मद्येनामृतेन च पूरिता इति चतुर्भेदाः स्युः। 'जहत्ति' यथा-येन जननिन्द्यत्वजनश्लाध्यत्वादिप्रकारेणेति । 'हुन्ति कुलाया| रेहिं तह मणुअत्ति' तथा-तेन प्रकारेण मनुजाः कुलाचाराभ्यां चतुर्धा भवन्ति, तत्र कुलं द्विधा,उच्च नीचं च, आचारोऽपि द्विधा, उच्चो नीचश्च, तत्रोच्चो जिनप्रणीतः पञ्चविधो ज्ञानादिः, तद्विपरीतः पुनींचः। तत एभिः पदैश्चतुर्भङ्गी सुगमैवेति। ___ अथ दृष्टान्तदाान्तिकयोजना व्यक्तीक्रियते, तथाहि-यथा केचित् कलशा मार्तिकाः स्युरथ च मद्येन-मदिरया | परिपूरिताः, ते किलोभयथाऽपि निन्द्या एव, तथा केचिन्मनुजास्ताहग्दुष्कर्मवशान्नीचे श्वपचादिसम्बन्धिनि कुले जाता, अथ च नीचेनाचारेण जीववधमद्यमांसभक्षणदेवगुरुप्रत्यनीकत्वादिना कलितास्ते चोभयथाऽपि निन्द्या भवन्ति,भवोभयेऽपि निन्द्याश्च, यथा कालसौकरिकः । न च तादृशानां तादृग्नीचाचारमजहतां कश्चिच्छुद्धयुपायोऽस्ति, यथा श्रीवीरवरश्रवणाद्यपि न शुद्धिहेतुः कालसौकरिकस्येति प्रथमो भङ्गः १॥
நGOOOOOOOOOOOOOOOO
in Educatan
For Private Personal use only
M
ainelibrary.org
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
00
ॐ0
मुनिसुन्दर सू०वि०
उपदेशर तरंग ८
॥१६४।।
00000000000000000004
अथ च मार्तिकाः कलशा अमृतेन परिपूर्णास्ते पूर्णकलशेतिनाम्ना गीयन्ते, सर्वेषु माङ्गल्येषु च मुख्यमङ्गलतया जनैः श्लाघ्यन्ते च, तथा केचिन्मनुजाः प्राग्वन्नीचकुले जाता अपि येऽमृतसमेनोचेन श्रीजिनप्रणीतेन शुद्धाचारेण पूतात्मानः, ते इहापि यशसां भाजनं स्युः, परत्र च स्वगोपवगोदिसम्पदां, यथा कालसौकरिकात्मजः सुलसाहरिकेशवलऋषिप्रभृतयश्च दृष्टान्ता ज्ञेयाः। इति द्वितीयो भेदः २। अपि च-यथा सौवर्णाः कलशा मद्येन च पूरितास्ते विशिष्य निन्दास्पदं, उत्तमवस्तुनो गहिततमवस्तुसंयोगो हि अधिकतमनिन्दायै प्रभवतीति प्रतीतमेवेति । तथा केचन मनुजा उच्चैर्गोत्रादिजन्मानोऽपि प्रागुक्तनीचाचाराचरणा विशिष्यह वचनीयतास्पदं स्युः, परत्र च दुर्गतिदुःखभाजनं, यथा परस्यपहारादिपरा रावणादयः। इति तृतीयो भेदः ३ । ___ यथा पुनः सौवर्णाः कलशा अमृतेन परिपूर्णाः परमं सौभाग्यमावहन्ति, तद्वदुच्चकुलजा उच्चाचारसमाचरणचञ्चवश्चेह लोकोत्तरयशःख्यातिपदं स्युः, परत्र लोकोत्तरगतिसुखभाजनं च, यथा श्रीभरतचक्र्यादय इति तुर्यों भेदः ४ । जीवानां नीचोच्चाचारत्वे हेतुमाह-भाविगइवसउत्ति' भाविनी उच्चा उच्चतरावामध्याऽधमाऽधमतरा वा या गतिस्तद्वशतः, भाविगत्यनुसारिण्येव यच्छरीरिणां चेष्टा,तदुक्तम्-ठाणं उच्चुच्चयरं, मज्झं हीणं च हीणतरगं वा । जेण जहिं गंतवं, चिट्ठा वि से(य)। तारिसी होइ ॥१॥
एवं नृजन्मसुकुलादिगुणत्रजस्य, धर्मादृते विफलतामखिलस्य मत्वा ।
भव्याः! प्रमादरिपुचक्रजयश्रियाऽस्मिन् , सम्यक्प्रयत्नपरतामुररीकुरुध्वम् ॥१॥ ॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के मध्यमाधिकारे प्रथमेशेऽष्टमस्तरङ्गः॥
0000000000000 ஒரு
॥१६४ ।
Jain Education in
For Private
Personal Use Only
Jaalainelibrary.org
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
॥ अथ नवमस्तरङ्गः ॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारंमि।इहपरलोगहिअत्थं,जिणधम्मे उज्जमह भविआ!॥१॥ धम्मेणं चिअ जेणं, जिअस्स सुकुलुब्भवाइगुणनिवहो। सोहग्गसिरिं वहई, दिठ्ठन्तो मोअगा इत्थ॥२॥ तद्यथा-दल १ नेह २ गविल ३ वेगर ४ रम्मा जह मोअगा सुहा निअरे ।
कुल १ धण २ धम्म ३ विवेगो ४-वगया एवं मणुअजम्मा ॥३॥ व्याख्या-दलं शुद्धपटशुद्धिकारूपं १, स्नेहो घृतरूपः २, गविलं गुल्यं जात्यखण्डरूपं ३, वेगरः पुनर्प्रक्षालवङ्लाकर्पूरचारुफलिकाबदामखारिकाटुप्परकखण्डादिः ४, तै रम्या रमणीयाः सातिशयदलादिचतुष्टयसिद्धत्वाद्, ईदृशा मोदका यथा शुभा उत्तमाः स्युः, नेतरे शुद्धदलादियोगविकलाः। 'कुलधण'इत्यादि, एवमित्यमुना प्रकारेण, मनुजजन्मान्यपि उत्तमकुल१धनरधर्मश्विवेकोटपगतानि शुभानि, नेतराणीति पिण्डाथैः । अत्र गाथायां दलादीनां कुलादीनां च सामान्येनोक्तावपि 'विशेषावबोधफलं वचन मितिन्यायाद् विशिष्टानामेव ग्रहः, तत्रोत्तमं कुलमिक्ष्वाकुप्रभृति, उत्तमं प्रभततरं न्यायार्जितं च धनं, उत्तमो धर्मोऽहत्प्रणीतः, विवेकः पुनः सारासारविवेचनास्वरूपः, उक्तश्च-यत्सन्तोपसुखं यदिन्द्रियदमो यच्चेतसः शान्तता, यद्दीनेषु दयालुता यदपि गीः सत्यामृतस्यन्दिनी। शौर्य धैर्यमनार्यसविरतिर्या सङ्गतिः सजने-प्वेते ते परिणामसुन्दरतराः सर्वे विवेकाङ्कुराः ॥ १॥ अपि च-गलन्मानं ज्ञानं वितरणमयाः श्रीसमु
00000000000000000000000001
Jain Education in
For Private Personal use only
COMainelibrary.org
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग १
मुनिसुन्दर दयाः, नयप्राज्यं राज्यं प्रगुणविनयाः सद्गुणचयाः । ससन्मानं दानं मधुरमहिमा वाक्यगरिमा, नराणामे केन प्रभवति सू० वि०
विवेकेन नियतम् ॥१॥ तैरुप-सामीप्येन गतानि सहितानीत्यर्थः। दलादीनां कुलादीनां च क्रमादपमानोपमेयभावः10 ॥१६५॥
|स्वयं भावनीयः सुधीभिः । ततश्च यथोक्तदलादिचतुर्योगसुभगा मोदकाः स्वजातिषु सर्वोत्तमाः, तथोच्चकुलादियोगोपगतं | मनुष्यजन्मापि विश्वस्यापि श्लाध्यत्वमेति, श्रीअभयकुमारमन्त्रिण इव, श्रीवस्तुपालसचिवस्येव च । तथाहि-नागपुरे सा०] देल्हासत सानडः श्रीमोजदीनसुरत्राणपत्नीप्रतिपन्नबन्धुर(वन्धुरबन्धुभावोs)श्वपतिगजपतिनरपतिमान्योऽभूत्। तेनाद्या यात्रा श्रीविक्रमात्१२७३ वर्षे बिम्बेरपुरात् कृता, द्वितीया यात्रा सुरत्राणादेशान्नागपुरात् १२८६ वर्षे कर्तुमारब्धा, तत्स
अष्टादशशती शकटानि,तदनुसारेण शेषःपरिवारः। माण्डलिग्रामासन्नो(नं यावदायातः स सङ्घस्तावत् संमुखमागत्य तेजःपालमन्त्रिणा धवलक्ककमानीतः, श्रीवस्तुपालः संमुखमगात् , सङ्घरजः पवनानुकूल्यतो यां यां दिशं याति तत्र तत्र स गच्छति । सङ्घजनैरभाणि-मन्त्रीश ! इतो रज इतः पादोऽवधार्यताम् , मन्न्यूचे-इदं रजः पुण्यैः स्प्रष्टुं लभ्यते, अस्मिन् स्पृष्टे पापरजो दूरे नश्यति, यतः-श्रीतीर्थपान्थरजसा विरजीभवन्ति, तीर्थेषु बम्भ्रमणतो न भवे भ्रमन्ति । द्रव्यव्ययादिह | नराः स्थिरसम्पदः स्युः, पूज्या भवन्ति जगदीशमथार्चयन्तः॥१॥ सा० पूनडमन्त्रिणोर्गाढालिङ्गनप्रियालापादि संवृत्तं, सरस्तीरे स्थितः सङ्घः, रात्रौ मन्त्रिणा सा० पूनडाय ज्ञापितम्-प्रातः श्रीसङ्घनास्मदावासे भोक्तव्यं, तथेतिप्रति पन्नं तेन,
भोजनमण्डपे प्रातरायान्ति(ता)नागपुरीयाः, सर्वेषां पादक्षालनं तिलकं च श्रीवस्तुपालः स्वयमेव करोति । जाता द्विप्रहरी, मामन्त्री तथैवानिर्विण्णः, तदा तेजःपालेन प्रज्ञप्तम्-“देव ! अन्यैरपि भक्तिः कारयिष्यते यूयं भुनध्वम् , मन्त्री-"मैवं
900000000
திரருருருருருரு
॥१६॥
Jain Education in
For Private Personal Use Only
I
Mainelibrary.org
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
छछ
छ
छ
वादीः, पुण्यैरयमवसरो लभ्यते । गुरुभिरपि ज्ञापितम्-"जेण कुलं आयत्तं, तं पुरिसं आयरेण रक्खिज्जा । नहि तुंबंमि कविणटे, अरया साहारया हुन्ति ॥१॥ मन्त्रिणा गुरून् प्रति पुनरिदं काव्यं प्रहितम् “अद्य मे फलवती पितुराशा, मातु-1
राशिषि शिखाऽङ्कुरिताऽद्य । यद्युगादिजिनयात्रिकलोकं, प्रीणयाम्यहमशेषमखिन्नः॥१॥ भोजयित्वा परिधाय च रञ्जितः सङ्कः, इति वस्तुपालमन्त्रिणो विवेकभार्याया एकलेशसम्बन्धः, उत्तमकुलादित्रययोगस्तु तस्य सुप्रतीत एवेति । ला अथ 'निअरेत्ति' इतरे शुद्धदलादियोगविकला मोदका यथा न शुभाः तथेतराणि उत्तमकुलादियोगरहितानि मनुज-|
जन्मान्यपि श्लाघ्यानि न भवन्तीति उक्तिसंटङ्कः, तत्र सर्वथा दलाद्यभावे मोदकासिद्धेरशुद्धानि कानिचिद्दलानि ज्ञेयानि ।। तच्च दलं मुद्गचूर्णादि अशुद्धः स्नेहः तै(ति)लसर्षपतैलादि अशुद्धं गुल्यं गुडादि वेगरस्य पुनस्तादृशेष्वभाव एवेति। एवं मनुज-1 या जन्मस नीचं कुलं भिल्लम्लेच्छादिसम्बन्धि, अशुद्धं धनं परद्रोहाद्यनयार्जितं तैलादिसमम् , अशुद्धो धर्मः कुपात्रदानादिः,
यज्ञादिर्दवदानादिश्च कुधर्मो हिंसादिमयत्वेन दुर्गतिदुःखलक्षनिबन्धनत्वाद् विषतुल्य एव, न पुनर्गुल्यतुल्य इति । तथा-I ला विधनीचकुलादियोगे विवेकस्य पुनरभाव एवेति दृष्टान्तदान्तिकयोजना स्वयं कार्येति । अत्र दृष्टान्ताः सम्प्रति बहवोऽपि म्लेच्छादयो लक्ष्यन्ते। तथा नेतरे इति सामान्योत्तया एककादियोगविकला अपि ते लभ्यन्ते, तेऽपि तथा न सौन्दर्यभाजनं |
भवन्ति, तत्र च बहवो भङ्गाः सम्भवन्ति, तथाहि-दल-स्नेह-गुल्य-वेगरेत्येभिश्चतुर्भिः पदैः कुल-धन-धर्म-विवेकेत्येलाभिश्च चतुर्भिः पदैरेक-द्विक-त्रिक-चतुष्ककयोगा मिलिताः पञ्चदश चतुर्णाम भावश्चेति षोडश भङ्गाः प्रत्येकं स्युः । तेऽत्र
यथोक्तचतुष्पद एकः१, त्रिपदयोगाश्चत्वारः४,द्विपदयोगाः षट् ६, एककपदयोगाश्चत्वारः४, चतुरभावश्चैक इति। अथैतेषां|
இருவருருருருருருருருருர்
नीचं कुलं भिल्लम्म
यत्वेन दुर्गतिदुःखला
@@@@@@@@@@@@@
योजना स्वयं कार्येति
Jain Education
Monal
For Private & Personel Use Only
Kahaw.jainelibrary.org
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग ९
)
चतुर्योगः शुद्धः १
त्रिक-१ योगाः २ चत्वा-३
सुनेहाः सुन्नेहाः अस्नेहाः सुस्नेहाः सुन्नेहाः मुख्नेहाः
योगाः २
अनेहा:
39000000000000000000000
शुद्धदलाः अशुद्धदला: शुद्धदलाः शुद्धदलाः शुद्धदला: शुद्धदलाः शुद्धदलाः शुद्धदलाः अशुद्धदलाः अशुद्धदलाः अशुद्धदलाः शुद्धदलाः अशुद्धदलाः अशुद्धदलाः अशुद्धदलाः अशुद्धदलाः
अन्नेहाः सुस्नेहाः सुस्नेहाः अनेहाः अस्नेहाः सुन्नेहाः अनेहाः अस्नेहाः अस्नेहाः
सुगुल्याः सुगुल्या सुगुल्या: अगुख्याः सुगुल्याः अगुल्याः मुगुल्याः अगुल्याः सुगुल्याः अगुल्याः सुगुल्याः अगुल्याः अगुल्या सुगुल्याः अगुल्याः अगुल्याः
सवेगराः सवेगराः सवेगराः स वेगराः अवेगराः अवेगराः अवेगराः सवेगराः अवेगराः सवेगराः सवेगराः अवेगराः अवेगराः अवेगराः सवेगराः अवेगराः
40000000000000000000000000000
योगाः २
॥१६६॥
चतुष्काभावः१
।
Eaton
For Private
Personel Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
3000
5000
चतुष्कभावः १
त्रि- १
योगाः २
चत्वारः ३
द्विक- १
यो २
गाः ३
पदः
एक- १
योगा- २ धत्वा- ३
र: ४
चतुष्काभावः १
Jain Educatictional
M
उत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
उत्तमकुलाः
अनुत्तम कुलाः
अनुत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
अनुत्तमकुलाः
सुधनाः
सुधनाः
अधनाः
सुधनाः
सुधनाः
सुधनाः
अधनाः
अधनाः
सुधनाः
सुधनाः
अधनाः
अघनाः
सुधनाः
अधनाः
अथनाः
अधनाः
सुधर्माण:
य
अधर्माण:
सुधर्माण:
अधर्माण:
सुपा
अधर्माण:
सुप
अधर्माण:
सुधर्माण:
अधर्माण:
अधर्माण:
सुधर्माण:
अधर्माण:
अधर्माण:
सविवेकाः
स विवेकाः
स विवेकाः
सविवेकाः
अविवेकाः
अविवेकाः
अविवेकाः
स विवेकाः
अविवेकाः
सविवेकाः
सविवेकाः
अविवेकाः
अविवेकाः
अविवेकाः
सविवेकाः
अविवेकाः
श्री अभयकुमारमन्त्रिवत् । कालसी करिकात्मजसुलसा ऽऽर्द्रकुमारादिवत्। सौराष्ट्र श्राद्धवत्
शून्यो भङ्गः, धर्मरहितेषु विवेकासम्भवात् ।
कुसङ्गत्या धर्मविराधकनन्दमणिकारादिवत् । तापसश्रेष्ठिवत् ।
दृष्टान्ता यथाई योज्याः ।
शून्यो भङ्गः ।
दृष्टान्ता यथाई खयं योज्याः ।
शून्यो भङ्गः । [त्वात् शून्यप्रायोऽयं भङ्गः ।
निर्धने सुधर्मण्यपि विवेकस्य सतोऽप्यसत्कल्प
निन्द्या दृष्टान्ता इहापि प्रत्यक्षाः ।
निन्या दृष्टान्ता इहापि प्रत्यक्षाः । मध्यमा दृष्टान्ता स्पष्टाः । शून्यो भङ्गः ।
निन्द्यतमा दृष्टान्ताः प्रत्यक्षाः ।
0000
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १६७ ॥
Jain Education In
300
व्यक्तीकरणाय मन्दमतीनां सुखावबोधाय च यन्त्रकन्यासः क्रियते । तथाहि - एतेषु भङ्गेषु प्रथमोऽन्त्यश्चेति द्वौ भङ्गौ प्रागू भावितौ तदनुसारेण शेषभङ्गेष्वपि भावना कार्या । नवरं "अस्नेहाः अगुल्याः" इत्यत्र सर्वथा स्नेहगुल्ययोरभावे मोदकासिद्धेस्तदल्पतरत्वं ज्ञेयम्, अनुदरा कन्येत्यादिवत् । घृतखण्डव्यतिरेकेण तैलसर्पपतैलाद्यशुभस्नेहगुडादिगुल्याव्यत्वं वा यथार्ह भाव्यं, शेषं व्यक्तम् । एवं दार्शन्तिकेऽप्यल्पतरधनाल्पतरधर्मयोः क्वचित् सम्भवेऽपि तत्र निर्धनत्वं निर्धर्मत्वं चोच्यमानं सङ्गतमेवेति । तथा यद्वत् स्नेहगुल्यरहितेषु मोदकेषु वेगरस्यासम्भव एव तथा धनधर्मरहितेषु नरेषु विवेकस्याप्यसम्भव एवेति । तथा यद्वत् तैलादिस्नेह गुडादिगुल्याढ्येष्वपि मोदकेषु वेगरस्यासम्भव एव, एवं तैलादिस्नेहोपमधन गुडादिगुल्योपमधर्मवत्स्वपि विवेकस्यासम्भव एवेति । किञ्च -- तैलादिस्नेहान्येषु मोदकेषु यथा गुल्यं खण्डादिप© रिहारेण किञ्चिद् गुडाद्येव सम्भवति, तथा तैलादिस्नेहोपमधनाढ्येषु प्रायो धर्मोऽपि गुडादिसम एव सम्भवी यदि भवति ।
अथात्रापि दृष्टान्तदार्शन्तिकयोजना, तथाहि —यथा तैलादिस्नेहपरिकर्मिता मोदका जने निन्द्या भवन्तीति पशुद्धिकारूपे उत्तमदले तैलादेर्योगात्तु विशिष्य निन्द्यत्वं प्रामुवन्ति, प्रायेण च ते मुद्गादिदलबद्धा एव स्युः, ते चाssस्वादेऽपि कटुका ॐ एव, तैलस्य तथाप्रकृतेः परिणामेऽपि पित्तादिविकाराय, तदुक्तम् - तिलस्तैलं कुलत्थाश्च, वलाः कालिङ्गमूलकौ । माहिषं दधि वृन्ताक - मष्टौ कुष्ठस्य हेतवः ॥ १ ॥ तेषु च गुल्यं स्वल्पसम्भवं यदि च स्यात्तदा गुडाद्येव सम्भवति, न च तत्तैलादि6) योगोत्थं पित्तादिविकारमपि शमयितुं क्षमतां धत्ते, तादृशेषु वेगरासम्भवस्तु प्राग्भावित एवेति । तथा तैलसमं परद्रोहाद्यन्यायार्जितं धनं तदाढ्य (ढ्या ) नरा जनेषु प्रायो निन्द्यतां लभन्ते, उत्तमकुलोद्भवाः पुनस्तादृग्धनभाजो विशिष्य निन्द्याः स्युः । अन्यायार्जितं धनमपि च भुज्यमानं तेषां न तथा
©
196
उपदेशर तरंग ९
॥ १६७ ॥
jainelibrary.org
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
रसोल्लासप्रदं, तद्धनस्य तथास्वाभाव्यात् , प्रत्युत दर्शनस्पर्शनादिभिरपि तत्तदनर्थमयकुवुद्धिप्रदं, भ्रातृदयोपार्जितधननवलकवत् , नृपदण्डचौरवह्निप्रभृत्युपद्रवबहुलतया तत्तथाविधदुःखप्रदं चेहायशुद्धव्यवहारावस्थायां हेलाश्रेष्ठिप्रभृतीनामिव, तथाविधधनवत्सु च धर्मः प्रायो दुःसम्भवः, वलभीभञ्जकरङ्कश्रेष्ठयादिष्विव, यदि च केषुचित् कश्चित् सम्भवेत्, तदापि प्राय ऐहिकमानमहत्त्वसुखसन्तानादिफलाशंसादिभिः कलुषित एव, न च तेन तथाविधेन धर्मेण धनार्जनादावन्यायादिकुकर्मजनितं यदधं तदपि निरसितुं पार्यते, दूरे शेषदुरितवार्तापि, तदुक्तम्-"हरिऊण य परदचं, पूअं जो कुणइ जिणवरिंदाणं । दहिऊण चंदणतरुं, करेइ इंगालवाणिजं ॥१॥' तादृग्धनजनिताहारपिण्डपुष्टवपुषां पुनस्तेषां विवेको दुःसम्भव एव, यदागमः “ववहारसुद्धी धम्मरस, मूलं सबन्नु भासए । बवहारेणं तु सुद्धेणं, अत्थसुद्धीजओ भवे ॥१॥ सुद्धेणं चेव अत्थेणं, आहारो होइ सुद्धओ। आहारेणं तु सुद्धेणं, देहसुद्धी जओ भवे ॥२॥ सुद्धेणं चेव देहेणं, धम्मजुग्गो अ जायए । जं जं कुणइ किच्चं तु, तं तं से सहलं भवे ॥३॥” इति । अतो व्यवहारशुद्धयर्जितधनभृतामेव विवेकसम्भव इति । दृष्टान्ता यथास्थानं स्वयं योज्याः। धननवलकदृष्टान्तस्त्वयम्-उज्जयिन्यां द्वौ वणिक्पुत्रौ शिवशिवदत्ताभिधानौ दरिद्रावभूताम् , तावन्यदा धनार्जनाय सुराष्ट्रा (राष्ट्र) मण्डले प्राप्ती, धीवरादीनां सूत्रार्पणादिना बहु |धनमर्जयतः स्म, तद्धनं नवलके कृत्वा कव्यां बद्धं, वारकेण वहन्तौ स्वपुराभिमुखौ चलितो, ततो यदा तद्धनं यः कट्यां वनाति, तदा तस्यापरभ्रातृवधेच्छा जायते, क्रमात् प्राप्तौ पुर्या बहिः, तदा शिवेन स्वपार्श्वस्थं तद्धनं दुष्टपरिणामहेतुरितिकृत्वा नद्यां इदे क्षिप्तं, कथितं च भ्रात्रे, ततो जातशुद्धमनःपरिणामौ निर्धनौ प्राप्ती गृहे, स च नवलको मत्स्येन
0000000000000000000000
Jain Education id
For Private
Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
मरमर
मुनिसुन्दर गलितः, स च मत्स्यो धीवरेण गृहीतो, विक्रीतश्च शिवशिवदत्तभगिन्या हस्ते, सा च भ्रात्रोरातिथ्यार्थ रन्धनगृहे यावत्तं
उपदेशर सू० वि०|छिनत्ति तावदृष्टो नवलकः, सहसा गोपितश्च, जनन्या ससम्भ्रमं दृष्ट्वोचे "वत्से ! किमेतत्" ? साऽभाणि "न किञ्चित्"
तरंग ९ ततो जननी तदन्तिकं प्राप्ता, तावल्लोभान्धया तयाऽसिपुच्या हता जननी, तद्वीक्ष्य तो भ्रातरौ ससम्भ्रमं तत्र प्राप्ती, ततः स्वपापशहितायास्तस्याः सहसोत्तिष्ठन्त्या अङ्कान्नवलकोऽपतत् , तं दृष्ट्वा चिन्तितं ताभ्यामहह ! स एवायं महाऽनर्थः, ततो वैराग्यादात्तदीक्षी भवपारं प्रापतुः । हेलावेष्ठिकथा त्वेवम्-क्वापि ग्रामे हेलाकः श्रेष्ठी, हली भार्या, भलाकः| सुतः, श्रेष्ठी मधुरालापकूटतुलामाननवपुराणादिमीलनरसभेदचौराहृतादानादिपापव्यवहारैर्मुग्धलोकवञ्चनवृत्त्या धनमर्ज-1 यति, तच्च धनं मिलितमपि वर्षप्रान्ते चौराग्निराजादिभिरपढियते, सुतोऽन्यदा ग्रामान्तरवासिश्रावकसुतां परिणा-16 |यितः, वधूः श्राविका ज्ञातधर्मा, श्रेष्ठी गृहासन्नादृस्थो ग्रहणाद्यवसरे पूर्वसङ्केतितपञ्चपोकरत्रिपोकरनामकमापसम्ब-| न्धेन सुतस्यापि पञ्चपोकरत्रिपोकररूपापरनाम्नाऽऽह्वानं करोति, एकदा वध्वा भर्ता पृष्टः “कस्मात्तातो युष्मानपरनाम्नाssह्वयति" ? तेन सर्वोऽपि व्यवसायव्यतिकरोऽकथि, ततो वध्वा धर्मार्थिन्या श्रेष्ठीतिविज्ञप्तः-"एवं पापव्यवहारादिनाअर्जितं वो धनं न धर्माय, नापि भोगाय, गृहेऽपि न तिष्ठति, ततो न्यायेनार्थार्जनं श्रेयः” श्रेष्ठिनोक्तम् "न्यायेन व्यवहारे नः कथं निर्वाह!" ? वध्वोक्तम् “स्वल्पमपि व्यवहारशुद्धं बहु तिष्ठति, सुक्षेत्रोप्तसुबीजवद्, दत्तमपि बहुफलं, निःश
तया भोगादिप्राप्तेर्मनसः सुखं समाधिलाभश्च, यदि न प्रत्ययो भवतां तदा षण्मासी यावत् कूटवृत्तिपरिहारेणार्था-1 ॥॥१६८॥ र्जनं कुरुध्वम् , ततो वधूवचसा श्रेष्ठी तथा चक्रे, षण्मास्या पञ्चसेरमितं स्वर्णमर्जितं, सत्यवादित्वादिना लोके कीर्तिः,
@ 800005 डेली
000000000000000000000
in Education internal
For Private & Personel Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Ed. 20
सर्वेषां विश्वासश्च । ततोऽन्यहट्टपरिहारेण तदट्ट एव प्रायो व्यवहरन्ति ग्राहकाः, तस्य स्वर्णस्य वधूवचसा परीक्षायै श्रेष्ठिना पञ्चसेरी स्वनामाङ्का कारिता, चर्मवेष्टिता च राजपथे मुक्ता, ततः केनापि जलाशये क्षिप्ता, माध्येन गिलिता, स मत्स्यो जाले पतितः, तदुदरपाटने निर्गता, मात्सिकेन श्रेष्ठिलाकस्यैवाट्टे विक्रीता, ततो वधूवचसि प्रत्ययो जातः, ततो न्यायेन व्यवहरन् महर्द्धिभाजनमभूदिति । रङ्कश्रेष्ठिकथा तु प्रसिद्धेति ।
अवाप्य भव्याः ! सुकुलद्धियोगं, नृजन्म सन्मोदकवत् तनुध्वम् । सौभाग्यवधर्मविवेकसम्यक् संयोजनान्मोहजयश्रिये श्राक् ॥ १ ॥
॥ इति तपाश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्री उपदेशरला करे मध्यमाधिकारे नरभवोद्देशेन धर्मोपदेशन:नि प्रथमेऽशे नवमस्तरङ्गः ॥
Hainelibrary.org
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ अथ दशमस्तरङ्गः॥
उपदेशरः तरंग १०
॥१६९॥
अथ भजयन्तरेण मोदकदृष्टान्तेनैवोपदेशमाचष्टे
090000000000000
amannaryMINAINITAawaimaasumaan
सुदला १ णिद्धा २ गुविला ३, अन्ने वि अ मोअगा जहा अट्ट । तह कुल १ धण २ धम्म ३ हा, नरजम्मा हुन्ति कम्मेहिं ॥ १॥
यथा सुदलाः स्निग्धा गुल्याश्च, इतरेऽपि च, मोदका अष्टेति-अष्टप्रकाराभवन्ति, तथा कुलधनधम्मैराठ्यानि रहितानि, चेत्यष्ट नरप्रकाराणि नरजन्मानि नरभवा इत्यर्थः । 'कम्मेहिं ति' शुभाशुभैः कर्मभिरुदयागतैहेतुभिर्यथायोगं भवन्तीत्यन्वयः । धनस्योपलक्षणाद्राज्यैश्वर्यादेरपि ग्रहः । तत्र त्रयाणां पदानां प्रस्तारेऽष्टरूपाणि । तद्यथा-त्रियोग एकः, लाद्विकयोगास्त्रयः, एकैकयोगास्त्रयः, त्रयाभावपक्षश्चाष्टम इति । एतद्भावना प्राग्वत्। नवरं वेगरोऽत्र न वाच्यः, दृष्टान्त-1 हादान्तिकयोजना च यन्त्रतो ज्ञेया ।
१६९।।
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
Bainelibrary.org
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधनाः
केचित्
स्थापना यथा सुदलाः स्निग्धाः गुल्याः मोदका इव । सुकुलाः धनाढ्याः धर्माच्याश्च । केचित् १ श्रीकुमारपालनृपादिवत् , आनन्दादि
श्राद्धवच । हीनदलाः स्निग्धाः । गुल्याच । मोदका इव हीनकुलाः धनायाः | धर्माच्याश्च केचिन्नराः २ कालसौकरिकात्मजसुलसादिवत् । मुदलाः । अल्पस्नेहाः गुल्याश्च मोदका इव सुकुलाः
धर्माब्याश्च
|३| सौराष्ट्रिकश्राद्धादिवत् ।। सुदलाः स्निग्धाः अगुल्याश्च
मोदका इव
मुकुलाः धनाढ्याः अधर्माणश्च केचित् ४ ब्रह्मदत्तचक्रि-तापसत्रेष्टिप्रभृतिवत् सुदलाः अल्पस्नेहा: गुल्यरहिताः मोदका इव सुकुलाः अधनाः अधर्माणश्च केऽपि नराः ५ हीनदलाः बहुस्नेहाः गुल्यरहिताः मोदका इव हानकुला: सधनाः अधर्माणः केऽपि ६ कालसौक रिकवत् , साम्प्रतिकताह
| म्लेच्छादिवत् । हीनदलाः अल्पने हाः गुल्याश्च मोदका इव हीनकुलः निर्धनाः धर्माच्याश्च केचित् . COM हीनदलाः अल्पस्नेहा: गुल्यरहिताः मोदका इवहीनकुलाः | निर्धनाः । अधर्माणश्च केचित् ।
एतेष्वष्टविधेष्वपि मोदकेषु ये गुल्यभृतस्त एव योग्याः, भोक्तृणां मुखे स्वदन्ते परिणामेऽपि पुष्टयादिगुणहेतवश्च, यथा
यथा गुल्यादिकं तथा तथा रसाधिक्यं च । गुल्येन रहिताः पुनस्ते मुखेऽपि न स्वदन्ते परिणामेऽपि दुर्जरत्वादिना न 16 तथा गुणहेतवः । एवं नरभवोऽपि सुकुलधनाव्यतादियोगेऽपि धर्मेणैव श्लाघ्यो भवत्यत्र लोके, परत्र चोत्तरोत्तरसुखसमृ-10
द्धिहेतुश्च स्यात् । धर्मेण रहितः पुनरत्रापि न सद्भिः शस्यते, निन्दादि वा प्राप्नोति प्रेत्य च दुर्गतिदुःखलक्षनिबन्धनं ५ ब्रह्मदत्तचक्रिप्रभृतीनामिवेति । यद्वा "सुदला १णिद्धा २ गुविला ३, इअरे वि अ मोयगा जहा छविहा । कुल १ धण
00000000000000
-
मानामामाmamawinामालामाल
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
N
ainelibrary.org
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग १०
॥१७॥
धम्म ३ जुआ तह, नरजम्मा हुन्ति कम्मेहिं ॥१॥ इति पाठः, व्याख्या प्राग्वत् , नवरं पोढा मोदकाः, तत्रैके शोभनपटशुद्धिकादलनिष्पन्नत्वात् सुदलाः १, अन्ये मुद्गादिदलनिष्पन्ना इति हीनदलाः २, अपरे बहुस्नेहाट्यत्वात् स्निग्धाः ३, तदितरे पुनरल्सनेहत्वात्तैलादिस्नेहकृतत्वाद्वा अस्निग्धाः ४, बहुलशुद्धखण्डभृतो गुल्याः ५, तदितरे चागुल्याः ६ इति । तथोत्तमकुलाः १ हीनकुलाः २, सुधनाः ३, अधनाः ४, सुधर्माणो ५ ऽधर्माणश्चेति पोढा नरभवा अपि कर्मभिर्भवन्ति; परं सुकुलादियोगेऽपि धर्मेणैव तेषां सारता गुल्येनेव मोदकानामिति धर्म एव यत्नो युक्त इति ।
विभाव्य भव्या ! इति मोदकस्य, निदर्शनान्मर्त्य भवस्य सम्यक् ।
धर्मेण सारत्वमुरीकुरुध्वं, शुद्धद्विधाऽरातिजयश्रिये तम् ॥ १॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्यमाधिकारे प्रथमेशे नरभवोद्देशन
धर्मोपदेशाभिधदशमस्तरङ्गः॥ ॥ सम्पूर्णः प्रथमोशः॥
॥१७०।
Jain Education in
F
inelibrary.org
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
॥ अथ द्वितीयेऽशे प्रथमस्तरङ्गः ॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्ठहरणे तिवग्गसारम्मि । इहपरलो गहियत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ ! |१| जिणवयणामयभाविअ१, भीरू पावा २ सुधम्मरंगिल्लो ३ । संमत्त ४ वया ५ वस्सय ६- जुत्तो सुहभायणं होइ जिनवचनामृतरसेन भावितः - परिणामितः, जिनवचनामृतभावना च जीवानां कर्मक्षयोपशमवशात् प्रायेणाभावि१ दूरा २ ऽऽसन्ना ३ऽऽसन्नतरा ४सन्नतम पंसिद्धिकत्वादिवशात् पञ्चधा भवति । तामेव गाथाप्रतिपादितैर्दृष्टान्तैराहतिल्लोदग १ लोहानल २ पयजल ३ पारयसुवन्न ४ रसलोहा ५ ।
जियधम्मभावणासुं, दिट्ठता भाविसिववसओ ॥ ३ ॥
धर्मः सम्यग्दर्शनादिरूपतः, तज्जनितो जीवस्यान्तरः शुद्धचारित्रावरणीय कर्मक्षयोपशमानुसारेण सानुष्ठानो निरनुष्ठानो वा परिणामविशेषो भावना । ततश्च जीवानां धर्मभावना सुधर्मभावनाविषये भाविशिववशादिति अभाविशिवा १ - नासन्ना २ssसन्ना ३ सन्नतर ४ ऽऽसन्नतमा भाविशिवव शात्तिलोदकादियुगलरूपाः पञ्च दृष्टान्ता भवन्तीति पिण्डार्थः ।
अथैतद् व्यक्तया व्याख्यायते - "तिल्लोदग त्ति" यथा तैलमुदकं चैकस्मिन् पात्रे क्षिप्यते, तत्र तद् द्वयं मिलितं दृश्यते, न च परस्परसम्बन्धेन संसज्यते, किन्तु पृथक् पृथगेवोपलभ्यते, कार्यवशाच्च पृथक्कर्तुं शक्यते; तथा केषुचिज्जनेषु एकस्मिन्न शरीरपात्रे जीवः श्रुत-सम्यग्दर्शन - देशविरति सर्वविरति पडिधावश्यकाद्यनुष्ठानरूपो धर्मश्च निक्षिप्तो भवति, अथवा
10B0T
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर एकस्मिन् जीवपात्रे सदसदुपयोगरूपं मनः प्रोक्तरूपो धर्मश्च क्षिप्यते, तत्र च तद् द्वयं विभाव्यते, न च परस्परं संसज्यते,61 उपदेशरः सू० वि०ळा मिथो भावनासंवेधाभावेन पृथगेव वर्तनात् , यतस्तेषां बहुश्रुतपाठेऽपि जीवस्य मनसो वा श्रुतार्थापरिणत्या तत्त्वश्र-10 तरंग १ ॥१७१॥
द्धानरूपसम्यक्त्वपरिणामभवभयसम्यगनुष्ठानरुचिसंयमबीर्यादि नोत्पद्यते, यदापि ते श्रुतादि पठन्ति पाठयन्ति उपदिशन्ति च, धर्मानुष्ठानादि कुर्वते कारयन्ति च, तदापि तेषां जीवः कर्मादिकालुष्यकलुषो मनश्च दुर्विकल्पभवतृष्णाकालुव्यकलुषं च भवति । ते च जीवा एकादशाङ्गापूर्वगतश्रुताध्ययनच्छात्रपञ्चशत्यध्यापनपरागारमर्दकाचार्योदायिनृपमारकश्रीनेमिवन्दनादिकृत्पालकश्रीवीरव्याख्याननित्यनत्रणपरायणकालसौकरिककपिलादिवत् प्रायोऽभव्या भवन्ति, श्रीवीरपर्युपातिलब्धतेजोलेश्यादिशक्तिकगोशालकश्रीकृष्णसार्थसाध्वष्टादशसहस्रीवन्दन कदायिवीरकादिवद् दूरभव्याशा वा भवन्ति इति १। | लोहानलेति-यथा लोहमनलश्च ध्मानकाले मिलति, अनलेन च लोहं मिथोऽनुवेधाद्भाव्यते । भावनालक्षणं च लोहद्रवत्वं क्षणमात्राग्निवर्णीष्ण्यादिपरिणतिश्च भाव्यते । तदा च परिकर्मणावशान्नरनार्यादिरूपतया च परिणमयितुं शक्यते, परं स्वल्पेनैव कालेन क्षणमात्रादिना जलपङ्कादिसंसर्गाद्वा पुनरनलपरिणतिभावनां मुञ्चति, काठिन्यकृष्णवर्णपरिकर्मणानहतादि स्वस्वभावं च गृह्णाति । तथा केचिजीवाः प्राग्लब्धधर्माणोऽपि सद्गुरूपदेशश्रवणसंवेगहेतुपुण्यपापशाफलेष्टानिष्टसंयोगस्वपरगतसुखदुःखादिविभावनादिभिजैनधर्मरसेन भाव्यन्ते, मिथ्यात्वारम्भभवतृष्णातदनुरूपासदनु
ठानादि दुर्वर्णकदाग्रहदुर्बोधतादिकाठिन्यं च मुञ्चन्ति, सम्यक्त्वं देशविरतिं च केचित् प्रतिपद्यन्ते, परं मोहनीयकर्मो
அருமராடு இருவரும்
॥१७१॥
Jain Education in
For Private Personal use only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
999999
दयादिना कियता कालेन स्वभावात् कुतीर्थ्यादिकुसंसर्गादिना वा पुनर्धर्मपरिणामादि प्रतिपन्नविरत्याद्यपि च परित्यजन्ति । एते च प्रायो दूरभव्या अध्यर्धपुद्गलपरावर्तमध्ये सिध्यन्ति, श्रीगौतमप्रतिबोधितहालिकादिवत् । लोहं च तदेव पुनः पुनरग्नौ क्षेपणकर्षणादिना पुनः पुनरनलपरिणतिग्रहणमोक्षादि कुरुते यावच्छस्त्रादीष्टकार्यनिष्पत्तिः, एतदाश्रित्य सिद्धर्षिप्रमुखा अदूरभव्या अपि स्वयं दृष्टान्ता अभ्यूह्याः २ ।
पयजलेति-पयो दुग्धं जलं चैकत्र भाजने क्षिप्तं मिथः संवेधेन तथा मिलति यथा पार्थक्यं नोपलभ्यते, न च केनापि पृथक्कर्तुं शक्यते, नवा स्वभावात् कालेनापि तत् पृथग्भवति; किन्तु यथा मिलितं यावज्जीवमपि तिष्ठति, केवलं प्रकारद्वयेन भेदः संभवति, राजहंसच सन्निपाताद् दुग्धं विशरारुभूय पृथग्भवति, तच्च स पिवति जलं च स्वरूपेण तिष्ठति, ॐ तस्य हि चञ्चुर्भृशमाम्लगुणा भवति तत्सन्नियोगे च दुग्धस्य विशरास्ते त्यातप्रवादः, अयं चाद्यस्तयोरनुवेधनाशे प्रकारः, तथाऽग्निना कथने जलं विलीयते पयञ्च तिष्ठतीति द्वितीयः । तथा केषुविज्जीवेषु सद्गुरूपदेशश्रवणादिना सम्यग्दर्शनश्रुतदेश विरति सर्वविरत्यादिरूपधर्मस्य परिणतिस्तथा स्याद् यथा तयोरैक्यमेव भवति, तेषां हि सर्वमेवानुष्ठानादि भावरूपमेव भवति, तदैक्यं च विघ्नासंभवे यावज्जीवमेत्र निर्वहते इति, विघ्नापाते चोभाभ्यां प्रकाराभ्यां धर्मपरिणामनाशात्तद् त्रिलीयते । धर्मपरिणामनाशश्च केषाञ्चित् कुसंसर्गाद् भवति, यथाऽश्वग्रीवस्य प्रथमप्रतिवासुदेवस्य नास्तिकपुरोधसः संसगद्दर्शनमालिन्यं, मिथ्यात्विजननीसंसर्गादिना यशोधरनृपस्य चारित्रपरिणामव्यपगमः, कुलवालकश्री विजयनृपाग्रनिमित्तभाषकपश्चात्कृतादीनां च स्त्रीसंसर्गादिना, यथा वा बौद्धसंसर्गात् सुराष्ट्राश्रावकस्य यक्षत्वे सम्यक्त्वव्यपगमः, केषाञ्चि
33000
3000
w.jainelibrary.org
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशा० तरंग १
मुनिसुन्दरद्रोगाद्युपतापादिनाऽग्नितापादिना नीरमिव धर्मपरिणामो विलीयते, यथा मरीचेर्मान्द्येन चारित्रपरिणामः; एवमन्येऽपि स्वय सू० वि० दृष्टान्ता अभ्यूह्याः। उभाभ्यां चापनाभ्यां (चाभ्यां) धर्मसम्यक्त्वादिपरिणामविलयेऽष्टमचतुर्विधाहारप्रत्याख्यानजाततृषा
कातिरेकतापापन्मिथ्याक्संसर्गाभ्यां सम्पत्क्वादिपरिणामत्यागिनन्दमणिकारस्य दृष्टान्तः। अत्र दृष्टान्तदान्तिकयोज-10 ॥१७॥
नायां क्षीरनीरसंयोगे राजहंसचक्षुसंसर्गाद् दुग्धविशरारुतायां दुग्धसदृशो धर्मपरिणामः, जीवश्च जलसदृशः, अग्युपतापानीरविलये तु निर्मलजलसदृशो धर्मपरिणामः, दुग्धसदृशश्च जीव इति ज्ञेयम् । एते च प्राय आसन्नसिद्धिका संभवन्ति ३ ।
पारयसुवन्नत्ति-ताम्राद्याभरणकलशादिषु सुवर्णलेपनार्थ सुवर्णपारदयोरैक्यं क्रियते, पारदवशाच्च सुवर्ण ताम्राभरणादिषु श्लिष्यति, ताइक्सुवर्णलितं च तदाभरणादि सर्व पारदैक्याद्धवलमेव प्रतिभासमानमग्नौ ध्रियते; अग्नितापवशाच्च लापारदो याति, आभरणादि च स्वर्णवर्ण स्यात् । एतच्च तयोः संयोगेनैक्यं स्वभावावस्थापनोदनेन व्यपनेतुं न शक्यते, किन्तु विनष्टयोरेव, पारदोऽग्नितापाद्विलीन एव,स्वर्णमपि ताम्राच्छे(घश्लेषी)पीभूतं प्राग्रूपेण विनष्टमेव यथा पयो जलदृष्टान्तेऽन्यतरविनाशे इतरत् खभावस्थमुपलभ्यते तथा नात्र इति पयोजलदृष्टान्ताद्भेदः । एवं केपाश्चिज्जीवानां दर्शनविरत्यादिरूप
सम्यग्धर्मभावना मिथ ऐक्यापन्ना जीवतां न यायेव, कुसंसर्गापदादिभिरपि यथा स्वर्णमाभरणरूपापन्नमपि वह्नितापं जायावत् कियती वेलां पारदभावनां न मुञ्चति तथा भवान्तरेऽपि केचित्सुरादयः सम्यग्दर्शनादिलेश्यां न मुश्चन्ति । एते च
यदि देशविरतास्तदा निश्चिताः श्रावकाः, यदि सर्वविरतास्तदा निश्चययतयः, यतः-सामग्गिअभावे वि हु, वसणे वि सुहेविजो कु(दुह)संगे वि। बिमुंचइन धम्मभावं,निच्छयओजाण तं सहूं (साहुं वा)॥१॥एते च तथा भव्या आसन्नतरसिद्धिका एव
0000000000000000006
000000000000000000000
॥१७॥
Jan Education
For Private 3 Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
999990000200099909000
प्रायस्तृतीयादिभवेषु सप्तादिभवैर्वा सिध्यन्ति, आनन्दादिदशश्रावकभद्रनन्दिकुमारश्रीवीरप्रतिबोधितधन्यमेघादिवत् ,
श्रीचन्द्रप्रभश्रीमुनिसुव्रतस्वामिप्रमुखप्राग्भवादिवद् वा ४। का रसलोहत्ति-यथा सिद्धरसयोगाल्लोहं सुवीभवति, तच्च कुश्यादिरूपं सिद्धरसभावनोद्भवां सुवर्णतां कटककुण्डलमुकुटकलशादिपरिणामान्तरेष्वपि न मुञ्चति, तथा केचिज्जीवाः सम्यग्देशविरत्यादिभावनां भवान्तरेष्वपि न मुश्चन्ति, ते चासन्नतमसिद्धिका एव भवन्ति । ते च यदि क्षायिकसम्यक्त्वधारिणो बद्धायुषस्तदाऽवश्यं त्रिभिश्चतुर्भिर्वा देवनरभवः सिध्यन्ति, तदुक्तम्-तइअचउत्थे तंमि व, भवंमि सिज्झन्ति दंसणे खीणे । जं देवनरयऽसं-14 खाउ ३, चरमदेहेसु ते हुन्ति ॥ १॥ क्षीणसप्तकस्तृतीये चतुर्थे तस्मिन् वा भवे मोक्षं याति । तथाहि-बद्धायुः क्षीण
सप्तको देवगतिं नरकगति वा गत्वा तृतीयभवे सिध्यति । यदि तिर्यक्षु मनुष्येषूत्पद्यते तदाऽसंख्येयवर्षायुष्केष्वेव, ततो 51 देवेषु, ततश्युत्वा नरभवे सिध्यत्येव चतुर्थे, अबद्धायुस्तु तस्मिन्नेव भवे श्रेणिं संपूर्णीकृत्य सिध्यतीति पञ्चसङ्घहवृत्तौ
सप्ततिकावृत्तौ च । आसन्नतमसिद्धिकत्वं च क्षायिकसम्यक्त्ववतामुत्कर्षतः किश्चिदधिकत्रयस्त्रिंशत्सागरमध्य एव सिद्धिभ
वनात् तदुक्तम्-अंतमुहुत्तोवसमो, छावलि सासाण वेयगो समओ। साहिअतित्तीसायर, खइओ दुगुणो खओवसमो ॥१॥ साक्षायोपशमिकसम्यक्त्ववन्तोऽपि नरभवे देशविरतेः सर्वविरतेर्वा प्रतिपत्तारो रससुवर्णीभूतलोहदृष्टान्तेनाप्रतिपतितसम्यक्त्वा निश्चयेन सप्तमे भवे सिध्यन्ति, देवनरेष्वेव चोत्पद्यन्ते क्षायोपशमिकसम्यक्त्वत्य किञ्चिदधिकवटूषष्टिसागराण्येवावस्थानात् । तत्पूर्तिश्चैवम्-"दो वारे विजयाइसु, गयस्स तिन्नञ्चुए अहव ताई । अइरेगं नरभविश्र, नाणाजीवाण सबद्धा
0000000000000000000000
-
Jain Education
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
-
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
2004
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥१७३॥
देवभवेलब्धसर्ववतन्मवे या सिध्यन्ति समेति, तदा
D®®®®®®®®00000
॥१॥” इतिभावना । देशविरतिः सर्वविरतिश्च प्रतिपत्त्यनुष्ठानरूपा भवान्तरे नायाति, यदुक्तम्-मिच्छे सासाणे वा, उपदेशर० अविरयसंमंमि अहव गहिमि । जति जिआ परलोए, सेसिक्कारसगुणे मुत्तुं ॥१॥ इति । प्राग्भवेऽतिबहुमानरुच्याराधनो- तरंग१ पक्रमादिवशात् संजाततत्परिणामसंस्काररूपा तु तयोरपि भावना भवान्तरे समेति, तद्वशाच्च भवान्तरे तां शीघ्रं प्रति-2 पत्तुमिच्छन्ति, शीघ्रं प्रतिपद्यन्ते वा । तद्वशात्तृतीयभवे तद्भवे वा सिध्यन्ति जीवाः। दृष्टान्ताश्च सुदर्शनश्रेष्ठिप्रभृतयः श्रीगौतमस्वामिवचनाकर्णात्तिर्यग्जम्भकदेवभवे लब्धसर्वविरतिवहुमानश्रीवज्रस्वामिशिवकुमारभवाराधितभावचारित्रश्रीजम्बूस्वामिप्राग्भवसम्यक्त्वचारित्राराधनावशसञ्जाततद्रुचिविवाहसमयसमुत्पन्नकेवलज्ञानगुणसागरकुमारतद्भार्याष्टकगृहिवे. पोत्पन्नकेवलकूर्मापुत्रश्रीभरतचक्रवर्तितत्सन्ताननृपतिश्रीरामनृपतिलक्ष्मणभ्रातृभरतादयोगणधरादयश्च दृष्टान्ता ज्ञेयाः ५।
निशम्य भव्या ! इति धर्मभावनाः, पञ्चापि मुक्त्यै लघु ययुपस्थिताः ।
इमां भजध्वं तदिहोत्तरोत्तरां, शिवं यतः कर्मजयश्रियाऽऽभुथ ॥१॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के मध्याधिकारे द्वितीयेऽशे भावनादिद्वारोपदेशनाम्नि सदृष्टान्तभावनापञ्चकोपदेशनामा प्रथमस्तरङ्गः॥
10॥१७३ ॥
COCODCCCSROOOOS
Jain Education
For Private Personel Use Only
Odjainelibrary.org
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्वितीयस्तरङ्गः॥ भावनोपरि दृष्टान्तपञ्चकेन व्याख्यातं "जिणवयणामयभाविअ त्ति” पदम् । अथ जिनवचनामृतभावितश्च भीरुरेव काभवतीति "भीरू पाव त्ति” व्याख्यायते-पापाद् भीरुः सम्यग्दृष्टित्वेन मुक्तियोग्यत्वात् शिवपदसुखं लभते इति योगः।
सम्यग्दृष्टिहिं पापभीरुत्वात् आजीविकाद्यर्थमारम्भादिषु प्रवर्तमानोऽपि सशङ्कत्यादिनाऽल्पमेव कर्म बध्नाति । यदुतम्-सम्मदिठी जीवो, जइ वि हु पावं समायरइ किंचि। अपोसि होइ बंधो, जेण न निद्धंधसं कुणइ ॥ १॥ पापभीरुश्च पापहेतुभ्यः प्रमादादिभ्यो मातापित्रादिभ्योऽपि च विभेति, मातापित्रादीनामपि स्नेहा रोषादिना वा धर्मविघ्नकरत्वेन पापहेतुत्वात् , धर्मविघ्नकराश्च मातापित्रादयः संसारदुःखभयहेतुत्वेन तत्त्वतो भयरूपा एव , यदुक्तं श्रीसूत्रकृदङ्गे-माया य पिया य लुप्पइ, नो सुलहा सुगई वि पिच्चओ। एयाई भयाई पहिया, आरंभा विरमिज सुबए ॥१॥ अथ ज्ञातेभ्य एव भयहेतुभ्य आत्मा रक्षितुं शक्यते इति तानेवाह
पिय १ माय २ऽवच्च ३ भजा ४, सयण ५ धणा ६ सवलतिथि ७ मंति ८ निवा ९।
नायर १० अहम पमाया ११, परमत्थभयाणि जीवाणं ॥१॥ व्याख्या-पित्रादयः सवलतीर्थकादयश्च एते सर्वेऽप्यहमेति पदस्य प्रत्येक योजनादधर्माणो जिनधर्मरहिताः प्रमादाश्च पञ्च, कारणे कार्योपचारादनन्तसंसारभ्रमणादिदुःखदायित्वेन भयहेतुत्वात् परमार्थतस्तत्त्ववृत्त्या भयानि परमार्थभ
2000000000000000
Join Education
For Private
Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग २
Ja
॥१७४||
टी000000000
यानि जीवानाम् । एतद्भयस्वरूपपरिज्ञानपरिहारादिना स्वस्य जीवानांरक्षा सुखं च भवतीति गम्यम् । परमार्थेति पदग्रहणाद्वैरिव्याघ्रादीनां भयहेतुत्वं बहिर्वृत्त्यैव अनैकान्तिकं च । केषाश्चिद्देशभूषणकुलभूषणसुदर्शनगजसुकुमालसुकोशलादीनामिव वैरिव्याघ्रादिभिः कृतोपसर्गसहनेन तेषामपि केवलज्ञानमोक्षदानानन्तसुखावाप्तिहेतूभवनेन महोत्सवहेतूभवनादित्यादि सूचितमिति पिण्डार्थः । अथ प्रत्येक व्याख्यानेन भावना,तथाहि-'पिय'त्ति यथा पिता जिनधर्मरहितः पुत्रस्य स्नेहादिना धर्म निषेधेन भयहेतुर्भवति, स्वरूपज्ञानपरिहारादिना च भयहेतुः, यथा भृगुः पुरोहितः स्नेहात् पुत्रद्वयं ग्रामटके निक्षिप्य बोधेरलाभार्थ साधुभ्यो भापयते स्म, स्वरूपपरिज्ञाने च ताभ्यामात्मनो भृगोश्च प्रतिबोधेन रक्षा कृता, पद्मरथनृपः |शिवकुमारस्य व्रतविघ्नकृदभूत् , तेन सागरचन्द्रस्तद्भवे मुक्तिगमनेऽपि शिवकुमारस्य गर्भवासाद्यभूत् , विष्णुदत्तश्रेष्ठी मिथ्यादृष्टिः पुत्रस्य देशविरतिधर्मविघ्नं कुर्वन्नपि तेन परिहतः पशुर्जज्ञे, पुत्रश्च महान् सुरः १ । प्रसङ्गाबाह्यभयहेतवोऽपि कनककेतुनृपादयः पुत्राणां व्यङ्गनादिना भयान्यभूवन इत्यपि ज्ञेयम् , एवमन्यत्रापि प्रसङ्गगता व्याख्या ज्ञेया १। | मायत्ति, माता च स्नेहादिना धर्मनिषेधेन भयहेतुर्भवति, यथा चन्द्रमती यशोधरस्य, परिहता तु मोक्षाय, यथा
सुनन्दा श्रीवनस्वामिनः, ऐहिकानयापि च स्याद्यथा चूलनी ब्रह्मदत्तस्य २ । | अवच्चत्ति, अपत्यान्यपि स्नेहादेर्धर्मनिषेधेन भयनिमित्तानि जीवस्य, यथा जीवयशाः पुत्री जरासङ्घस्य मरणाय महा| युद्धारम्भेण नरकाय चासीत् । पुत्रस्नेहात् प्रसन्नचन्द्रराजर्षिर्दुर्मुखमुखात् किश्चित् पुत्रपराभवं श्रुत्वा मनसैव महायुद्धा. रम्भादिना सप्तमनरकमुपार्जयत् , तत्परिहारादिना च मोक्षमन्तर्मुहूर्तादिना केवलज्ञानमप्यवाप । ऐहिकानयापि पुत्रा
सरी 0®®®®®®
॥॥१७४॥
For Private & Personel Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
60000000000
भवन्ति, यथा श्रीयुगादीशजीवस्य षष्ठे भवे राज्ञो वनसङ्घस्य सभार्यस्य पुत्रो मरणाय, परशुरामश्च रेणुकायाः ३॥ ___ भज त्ति, भार्यापि स्नेहादिना धर्मभ्रंशाय स्यादू, यथा गौतमस्वामिनिर्याप्यमानश्राद्धस्य पत्नीस्नेहाद् द्वारपत्रास्फालि. तपत्नीशिरोव्रणे इलिकात्वेनोत्पत्तिः, रामभीमार्जुनादयश्च भार्यानिमित्तं महायुद्धारम्भैरनेकभटस्वगोत्रक्षयान् व्यधुः, नयनावली राज्ञी जिघृक्षितदीक्षाधर्म यशोधरं पतिं हत्वा मरभवाचावंशयत् , सूर्यकान्ता प्रदेशिनं, पतिमारिका प्रतिव्रताद्याश्च स्वपतीन् , दृढदेवीस्नेहान्मालवदेशाधिपतिरपि पृथ्वीचन्द्रो धर्मराज्यजीवितेभ्यो भ्रष्टः, वीरकाहः स्वर्णकारः पत्नीस्नेहाचारित्रमत्यजत्, नलः प्राग्भवे आर्द्रकुमारश्च पत्नीस्नेहाच्चारित्रं मलिनीचक्राते, उपलक्षणात् सामान्यतः स्त्रियो बढयोऽपि बहूनां धर्मभ्रंशाय भवन्ति, नन्दिषेणादीनामपि गणिकाद्या यथा। अत्र च हरिहरब्रह्मादि सर्व जगदृष्टान्ततया प्रतीतमेव, तेन स्त्रीष्वनुरागे महाभयं तत्परित्यागश्च मुक्तिहेतुः, दुःशीलवजापत्नीपरित्यागिकाष्ठश्रेष्ठिअङ्गुस्थलादिवस्तुत्रयलुब्धपत्नीपरित्यागिसङ्कलश्रेष्ठ्यादीनामिव । 'भज त्ति' सामान्यतो ग्रहणादू भार्यादीनामप्यधर्मपत्यादयो धर्मजीवितादिभ्रंशायानर्थाय च भवन्ति, यथा ताः पतिरेहादग्नौ सहगमनेन सर्व धर्मादिस्वार्थभ्रंशं प्राप्नुवन्ति । नास्तिकेन च वृकपददर्शनादिना श्रावकपुत्री नास्तिकीकृता, तदुक्तम्-एतावानेव लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः। भद्रे ! वृकपदं पश्य, यद्वदन्ति बहुश्रुताः॥१॥ पिब खाद च चारुलोचने!, यदतीतं वरगात्रि ! तन्न ते । न हि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं |कलेवरम् ॥२॥ इत्यादि। ऐहिकानर्थे च शङ्खकलावतीप्रमुखोदाहरणानि, तत्परिहारे च कपिलपतिपरित्यागिश्रीषेणनृपरलक्षितविप्रादयो दृष्टान्ताः ४।
20900000000000000000000000
Jain Education in
For Private
Personal Use Only
Terainelibrary.org
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दरा
सयण त्ति, स्वजनाश्च स्नेहादिना धर्मभ्रंशाय स्युः, चातुरपि पृथगग्रहणात् स्वजनमध्ये एवं संगृहीतत्वाशातरोऽपि उपदशर० सू० वि०धर्मविघ्न कृते स्युः, यथा जीवन्तो वासुदेवा बलदेवानां विघ्नकृतः । सम्प्रत्यपि बहवोऽपि दृश्यन्ते, द्वेषादिना च ताम्रलिप्ती
वणिक्चतुष्कदृष्टान्ता विजयचन्द्रकेवलिचरित्रोक्ताः । एवं मणिरथयुगबाह्वादयश्च अन्येऽपि बहुविधाः स्वजना धर्मवि॥१७५॥
नकरा, यथा “थक्के थक्का वडिअं" इतिगाथया भ्रातृजायया देवरः पातितः, श्रीसुपार्श्वचरित्रेऽपि विद्याधिकारे तथैव । तथा स्वजनाः सुलसमग्रेकृतमहिषमारणाय प्रेरितवन्तः, अघटं प्राग्भवे गजभञ्जनकुमारं च दामनकं प्राग्भवे मत्स्यमारणाय च राजहंसकुमारं सप्रियं प्राग्भवे शाल कादयो बलादबूभुजन् मांस, तन्नियमभङ्गाच्चोभयो रोगाः समु
त्पन्नाः, तत्परित्यागे च धर्माराधनतत्फलाद्यपि विदितवरमेव ५। 16 धण त्ति, धनादिलोभेन श्रीपुरश्रेष्ठी निधानोपरि सपीभूतः, ताम्रलिप्तीवणिगादयोऽपि च, तापसश्रेष्ठी च धर्ममकृत्वा का
स्वगृह एव तल्लोभेन सूकरादिभवानवाप । नन्दनृपतिल कश्रेठ्यादयोऽपि चात्र दृष्टान्ताः, तत्परिहारेण चक्रवादयोऽपि | शिवसुखानि प्रापुः ६।
सबलतिथि त्ति, सबलास्तीथिकास्ते च स्वपरभेदाद द्विविधाः, आद्याः पार्श्वस्थादयः, ते च वेपमात्रोपजीवितत्वाद निर्धधसत्वेन “जो जहवायं न कुणइ, मिच्छद्दिही तओ हु को अन्नो? । बड्डेइ अ मिच्छत्तं, परस्स संकं गणेमाणो॥१॥"
॥१७५॥ इत्यादिआगमरीत्या सम्यग्दर्शनादिधर्मपरिणामरहिताः श्रावकादीन् स्वं स्वं बहुधा सम्बन्धं वदन्तः स्वाऽऽजीविकामात्रलोभात् शिरोजठरस्फोटादिनापि तान् भापयन्तः सुविहितपाचे सम्यग्धर्मश्रवणविरतियुगप्र (विरतिप्र०) तिपत्त्यादिनिषेधादिना
mernama wwwraamereenimamtammaneatmem
MORANILITARAMIRINIREENAHIMINAenuinnerminasminimemainin
a ramanantaram
Jain Education
p atana
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्वैरकल्पितकदुपदेशैश्च धर्मादू बंशयन्ति।ज्योतिषचिकित्सादिवलावर्जितनृपमन्व्यादिभ्यो लब्धमानत्वेन सबलाश्च विशिष्य, परे तु तीथिका वौद्धादयोऽप्येवमेव बहुधा । अत्र चानुभवसिद्धाः प्राक्तनाश्चार्यखपटक्षुलश्रीसुव्रतप्रतिबोधिततुरगप्राग्भ
ववणिग्व्युग्राहकतीर्थिकादयो दृष्टान्ता बहवः । सबलेति विशेषणमग्रेऽपि योज्यम् ७ ॥ का मंति त्ति, मन्त्रिगो व्यापारिणः, उपलक्षणादन्येऽपि राजनियोगिनगरश्रेष्ठिपट्टकिलब्याजवणिक्स्वामिराजमान्यपिशुनवराणिकपुत्रसम्बन्धिश्रेष्ठि सेनापतिम्लेच्छादयश्च राजादिभयदर्शनादिकराधिक्यकरणतन्मोचनादिना द्रव्यप्रदानादिना वाs
धर्माणः सबलाश्च बहून् धर्माद् भ्रंशयन्ति, यथा सम्भिन्नमतिमच्यादयो महाबलादीनधर्मे प्रावीवृतन , भ्रातृदीकक्षानन्तरसाधुद्विष्टीभूतपण्डितधनपालादयश्च बहून् जनान् , सम्प्रत्यनुभवसिद्धाश्च बहवो दृष्टान्ताः ८।। HI निव त्ति, नृपा अप्येवमेव, यथा प्रदेशिराजा प्रतिबोधात् पूर्व स्वदेशे यत्यागमननिषेधेन बहूनां धर्मविघ्नकरोऽभूत् , मालवीयसिंहोदरनृपो वज्रकर्णसामन्तस्य धर्मभ्रंशमचिकीपीत् , म्लेच्छमिथ्यात्विनृपादयश्च सम्प्रत्यनुभूयमाना एवेति ९॥
नायर त्ति, स्ववासस्थाननगरवासिनो लोका नागराः, ते च यद्यधर्माणो भवन्ति, तदा तन्मध्ये धर्मनिर्वाहोऽपि दुःसाध एव, तैः स्थाने स्थाने उपहासप्रद्वेषकरणादिना धर्मे मनोभङ्गकरणात् । तैः सह कुतीर्थादौ गमने मिथ्यात्वसम्भवाद-10 संगमने च प्रद्वेषवैरादिसम्भवेनेहलोकनिर्वाहोऽपि दुःसाधः स्यात्, किं पुनः परलोकार्थधर्मनिर्वाहः ?, अनुभवसिद्धं चैत-21
सर्वेषाम् । कस्मिंश्चिद्रामे कोऽप्येक एव श्रावकोऽभवत् । सर्वग्रामजनैश्च सरसि कारिते भृते च जलैस्तत्र सर्वसमुदायेन
®®®®®®
Jain Education
For Private
Personel Use Only
rainelibrary.org
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर समहोत्सवं वर्धापनादि कृतं, तत्रैव भोजनमपि च । श्रावकेणाप्यन्यथा वासमलभमानेन तथैव सर्वमकारि । नायर त्ति
उपदेशर० सू० विशऽहमत्ति पदयोर्विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् १०।
तरंग २ । पमाय त्ति, प्रमादाः पञ्चविधास्तदुक्तम्-मजं १ विसय२ कसाया ३, निद्दा ४ विगहा य ५ पंचमी भणिया। एए पंच |पमाया, जीवं पाडन्ति संसारे ॥१॥ तत्र भ्रातृजायया कश्चिदेवरः क्षोभ्यमाणोऽप्यक्षुभ्यन् मद्यं पायितस्तत्परवशस्तया रेमे, इति सुपार्श्वचरित्रे । विषयाः पञ्च, तत्र च दृष्टान्ताः शास्त्रप्रसिद्धा एव बहवः । निद्राप्रमादयशाच्चतुर्दशपूर्वभृतोऽपि निगोदेषु यान्ति, कपायाश्च धर्मभ्रंशकारिणः करटोत्करटादीनामिव प्रसिद्धा एव । विकथाप्रमादवशात्साधवोऽप्यसाधुतां ब्रजन्ति, यथा हरिकेशवलपर्युपास्तिकृद्यक्षेण पार्श्वस्थावस्थानवताऽधिष्ठातृमित्रयक्षाकारितेन तद्यक्षवनस्थान् पार्श्वस्थान् । वन्दनानान् दृष्ट्वाऽवन्दित्वैवावादि-इत्थीण कहित्थ वट्टई, जणवयरायकहित्थ वट्टई । पडिगच्छह रम्मतिंदुगं अइस(र)हसा बहुमुंडिए जणे ॥१॥ इत्यादि । एतानि च भयानि ज्ञातव्यानि, धर्मार्थिभिर्भयत्वेनाज्ञातानां परिहर्तुमशक्यत्वात्। तदुक्तं श्रीसिद्धसेनीयश्रीवीरजिनस्तुतौ-भयमेव यदा न बुध्यते, स कथं नाम भयाद्विमोक्ष्यते ?। अभये भयशङ्किनः परे, यदयं त्वद्गुणभूतिमत्सरः॥१॥ इत्यादि । पित्रादिष्विति भीहेतुष्वस्नेहो धर्ममाचरन् । धीरः स्यादचिरान्नित्यानन्दो भयजयश्रिया ॥१॥
॥१७६॥ ॥ इति श्रीतपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे जयश्यके मध्याधिकारे द्वितीयेऽशे
भावनादिद्वारोपदेशे पापहेतुस्वरूपप्रकटननामा द्वितीयस्तरङ्गः॥
Jain EducationalAanal
For Private Personal Use Only
w.jainelibrary.org
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः ॥ एते च पित्रादयः पदार्था अधर्मपदविशेषिता एव भयहेतवोऽन्यथा दृढधर्माणः पुत्रादीनां धर्मकर्मसु प्रेरणया भयना-1 शायापि भवन्ति, धर्मदानेनानन्तसुखदायित्वात् । तेन ते तथाऽऽदरणीया अपि स्युः, तथा च प्राच्यगाथैवेत्थं पठनीयापिअ १ माया २ ऽवच्च ३ भजा ४, सयण ५ धणा ६ सबलतिथि ७ मंति ८ निवा ९। नायर १० सधम्म ११ निणमय १२, जीवाण हिआणि एआणि ॥१॥ एतदपि किञ्चिद्भाव्यते, तद्यथा-पिअ सि' पिता सुधर्मा उदयनराजोऽमीचिकुमारं राज्याप्रदानादिना दीक्षामजीग्रहत् , हरिश्च पुत्रान् पुत्रीश्च, चेटकनृपादयोऽपि । तथैव श्रेष्ठी कश्चिदू द्वारपत्रे बिम्बमकारयत्, तदर्शनाभ्यासादिना पुत्रः कास्थम्भूरमणसमुद्रे मत्सीभूतोऽपि ताहगाकृतिं दृष्ट्वा प्राबुद्ध । "खंस न सक्कुं" इत्यादिवादिनं क्षुल्लं महिषीभूतं सुरलोका
दागत्याबूबुधत् पिता, इत्यादिदृष्टान्ता ज्ञेयाः शमाय सि माता “वासिक भु" इत्यादि पुत्रं वदन्ती "चिल्लण खरी सवार” इत्यादि क्षुल्लं च जल्पन्ती पुत्र प्राबूषुधत् इति वासिकभोव्यकथायां,सुपार्श्वचरित्रादौ च मात्रा चार्यरक्षितोऽचोधि,
पुष्पचूला तन्मात्रा चेति । काचित् साध्वी स्वपुत्रं क्षुलं सार्थवाह्याः पतीभूतं गवाक्षस्थं दृष्ट्वा अहिलीभूय प्राबोधयत् पुष्पलामालायाम् २ । अवञ्च त्ति, पुत्राभ्यां भृगुः पुरोहितः प्रतिबोधित्तः, इषुकारीयाध्ययने शान्तिमत्या जनकादयो बोधिताः
सुपार्श्वचरित्रे, ब्राह्मणपुत्रेण च मिथ्याद्दग्विप्रः प्रतिबोधितो दिनकृत्यवृत्ती,श्रीआर्यरक्षितसूरिभिः स्वपिता प्रवाजित उपायैश्च
இக்கருகேத்ரு
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
T
a inelibrary.org
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १७७ ॥
Jain Education In
छत्रादिमोचितः ३ । भज्जत्ति, भार्यया कमलादेव्या इषुकारनृपः स्वपतिः, प्रभावतीदेव्या देवभूयं प्राप्तयोदायनो नृपः पोट्टिः लया तैतिलसुतामात्यश्च प्रतिबोधितः । पत्या च श्रीजम्बूस्वामिना स्वीया अष्टौ भार्या बोधिताः, पृथ्वीचन्द्रादिभिरपि ४ । सयण त्ति-भ्रात्रा मूकेन तापसश्रेष्ठिजीवेन दुर्बोधो भ्राता बोधितः, शोभनेन च धनपालः, पितृव्येन च सागरचन्द्रराजर्षिणा भ्रातृजः पुरोहितसुतश्च प्रतिबोधितश्चपेटयाहत्य तेन च भ्रातृजजीवेन देवीभूतेन पुरोहितपुत्रो ॐ मेतायभूतः प्रतिबोधितः, कुबेरदत्तया भगिन्या च कुवेरदत्तो भ्राता तन्माता च गणिकीभूता प्रावोधिषातां भ्रातृजाॐ यया राजीमत्या च रथनेमिः प्रावोध्यत ५। धण त्ति, धनानि च गमनागमनाभ्यां बोधहेतूनि भवन्ति, मथुरावणिग्द्वयवत्, पट्पष्टिद्रव्यकोटिस्वामिविद्यापतिश्रेष्ठिवृद्वा । पूरणादयोऽपि स्वऋद्ध्यागमपुण्यदर्शनेन प्रबुद्धाः ६ । सबलतित्थि त्ति-विद्या|तिशयश्रुतलब्ध्यादिभिः सवलास्तीर्थिका गुरवः प्रतिबोधहेतवो भवन्ति, यथाऽऽर्यखपटसूरिगुरुभिः श्रीसिद्ध सेनश्रीवज्रस्वामिमल्लवादिश्री हेमसूरिप्रमुखैश्च श्रीविक्रमकुमारपालंभूपालादयः प्रतिबोधिताः । श्रीवृद्धवादिसूरिभिः श्रीसिद्धसेनः, याकिनीमहत्तरया श्रीहरिभद्रसूरिः, स्तम्भाकर्षकसाधुभिः श्रीवप्पभट्टसूरिप्रभृतिभिश्च भूपालादयः, श्रीकेशिगुरुणा प्रदेशिराजा च। परतीर्थिकाश्च परतीर्थिक परिणामे सधर्माणो न भवन्ति, मुक्ततत्परिणामाश्च अम्बडादयः स्वशिष्य पञ्चशत्यादिबोधकाः ॐ स्युः । वैराग्याद्याश्रित्य सधर्माणः परतीर्थिका अपि शुकभट्टारकाद्याः स्वशिष्यादिबोधका इत्यादि ७ । मंति त्ति - मन्त्रि७ णोऽभयकुमारादयः, श्रीयुगादीशजीवमहाबलनृपमन्त्रिस्वयं बुद्ध प्रदेशिभूपामात्यपरिखोदकशोधिकृदमात्यादयश्च नृपादीनां धर्महेतवोऽभूवन् । उपलक्षणादन्येऽपि राजनियोगिनो नगरश्रेष्ठिपट्टकिलध्याजवणिक्स्वामिवणिक्पुत्रसम्बन्धि
999630966066666666069906
उपदेशर० तरंग ३
॥। १७७ ॥
ninelibrary.org
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
இருருருருருருவாக
श्रेष्ठिसेनापत्यादयः स्वपरभयदर्शनद्रव्यप्रदानसाहाय्यदानादिना बहूनां च धर्महेतवो भवन्ति, यथा ग्रामठक्कुरो रोहिणीश्राविकायास्तपःसाहाय्यदानेनाच्युतकल्पे सुरो जज्ञे रोहिण्यपि च ८ । निव त्ति-नृपाः श्रीश्रेणिकचेटकश्रीसम्प्रतिश्रीकुमारपालप्रमुखाः स्वाज्ञावर्तिदेशेषु जनानां नृपाणामन्येषामपि श्राद्धसाधुधर्मामारिप्रभृतेः प्रवर्तकत्वादिना धर्महेतवोऽभूवन ९ । नायरत्ति-नागराः सधर्माणोऽन्येषामपि स्वसमुदायबलादिना धर्महेतवो भवन्ति, यथा केषुचित् पुरेषु समुदायबलात् चतुष्पथादिमध्ये पशु वधाय न गृह्णन्ति, अमार्यादि प्रवर्तयन्ति, समुदायकृतव्यवस्थाव-| लाच्च मद्यतिलादिकुव्यवहारादिचिकीर्षवोऽपि न कुर्वन्ति. शौनिकादिवासं च भूपा अपि निषेधन्ति, त्रिसीङ्गमादि|विव । सुन्दरो वणिक् स्वनागरैः सह देशान्तरे व्रजन् तदानं दृष्ट्वा जातश्रद्धो मुनिदानेन ऋद्धिमान् श्राद्धश्चाभूद्,अनुभव-|| श्चात्र बहूनामपि १० जिणमय त्ति-जिनमतं जिनागमो जगत्स्वपि प्रतिबोधहेतुः सर्वत्राप्यनुभूयत एव, श्रीउपदेशमालाश्रवणाद् रणसिंहनृपः प्रबुद्धः, वैतालिकाध्ययनेन श्रीयुगादीशः स्वपुत्रान् प्राबूबुधत् , कापिलीयाध्ययनेन कपिलर्षिश्चौरपञ्चशतीं चेत्यमिताश्च दृष्टान्ता इति ११॥ एवं च सधर्माणः पित्रादयो धर्मदानादिकारणत्वाद् जीवानां हितानीति सधर्माण एवादरणीयाः, श्रीवीरेणेव श्रीपार्श्वेनेव चानुवर्तनयेत्युपदेशः।
ज्ञात्वैवं हितहेतुत्वं, पित्रादीनां सधर्मणाम् । तादृशा एव ते सेव्याः, क्रमा इव जयश्रिये ॥१॥ ॥ इति श्रीतपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरताकरे जयश्यङ्के मध्याधिकारे द्वितीयेऽशे तृतीयस्तरङ्गः॥
लादिकव्यवहारा दिनुपादिमध्ये पशु वधयेषामपि स्वसमुदायवादसाधुधर्मामारिमभृतेजी श्रेणिकचेट
स्वनागरैः स न कुर्वन्ति. शान्ति , अमार्यादि प्रमतवो भवन्ति, या
1
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Marjainelibrary.org
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि०
उपदेशर० तरंग ४
10000000000000000000
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः॥ 2 अथ "सुधम्मरंगिल्ल त्ति" पदव्याख्या-शोभने-श्रीवीतरागप्रणीते श्रीसम्यक्त्वदयादिगुणविशिष्टे मनोवाक्कायविशुद्ध्या
विधिना वा क्रियमाणे धर्मे रङ्गोऽस्यास्तीति वाक्ये इलप्रत्ययः। यो हि जिनवचनभावितः स्यात् स पापाद् भीरुरेव, पापभीरुश्च श्रीजिनधर्मे रङ्गवानिति सम्बन्धः । स च सिद्धिगामी भवत्येव, परं जीवा बहुविधा दूरभव्यत्वादिभेदैः,तेन धर्मरङ्गा अपि शिवप्राप्तिकारणभूता बहुधा भवन्ति इति तानेवोपदेशगाथया प्राह
चुण्ण य १ गुंज २ पयंगा ३, चोलय ४ विहम ५ कुसुंभ६कप्पासा।
जीवाण धम्मरंगे, दिटुंता भाविसिववसओ ॥१॥ | धम्म प्ति, सामान्योक्तावपि प्रस्तावाजिनधर्मरङ्गे चूर्णकादयः सप्त दृष्टान्ता जीवानां भाविशिवदूरत्वादूरत्वाद्यनुसारेण भवन्ति । तत्र रङ्गः शुभोऽशुभो वा जीवस्य मनःपरिणामविशेष एव । परं स्वानुरूपबहिरनुष्ठानादिना तटस्थैरपि गम्य-10 तया बहिवृत्त्या निर्देश्यत्वेन बाह्यतया प्रतिभासमानो रङ्गव्यपदेशं लभते इति भावनातो विशेषः । अत्र च रङ्गशब्दो धर्मादिविषयमनःपरिणामविशेषेऽर्थे नाममालादौ न दृश्यते, तथाप्यत्र प्रयुक्त उपदेशवचनेषु लोकप्रसिद्धेरेव प्रामाण्यात्। का अथैते विस्तरतो भाव्यन्ते-तत्र चुण्ण त्ति, यथा चूर्णकणा रक्ततामाश्रित्य स्वयमरगा अपि ताम्बूलादिमिलिताः परान् मुख-15
दन्तादीन् रञ्जयन्ति, एवं केचित् स्वयं महामिथ्यात्वमहारम्भसंसारतृष्णादिभिर्धर्मरङ्गविकला अपि पूजामहत्त्वाजीविका
OOOOOாருGைOPO 000004
॥१७८॥
अथैते विस्तरता भारणामविशेषेऽर्थे नाममालामासमानो रङ्गव्यपदेशं लभार स्वानुरूपबहिरनुष्ठानारित्वादूरत्वा
anEdications
For Private
Personal use only
w
.jainelibrary.org
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
200GC0906600000000006
भिमानादिहेतोः शास्त्रशिल्पकलादिपाठादिकृतः “पढइ नडो वेरग्गं" इत्यादिन्यायेन परान् शुद्धादिधर्मोपदेशादिना संवेगादिजननेन रञ्जयन्ति, ते अङ्गारमर्दकादिवदभव्या दूरभव्या वा विषयतृष्णाद्याश्रित्य बद्धनरकायुष्का वा सम्भवन्तीति ।
गुंज त्ति-गुञ्जा यथा सुष्ठुरङ्गान्वितापि घर्षण स्वल्पेनापि रङ्गं त्यजति, शबलतादिना कुशोभां च लभते; बहिरेवात्यल्पमात्ररङ्गभृत्त्वात् , तथा केचिजीवास्तादृगुपदेशश्रवणसुखदुःखसत्कारधर्मवत्समृद्धिसुसंसर्गादिना किश्चित् परिणतधर्मरङ्गा अपि स्वल्पेनापि सुखदुःखादिना गुरुसङ्घादिबहुमानाप्रदानसप्तक्षेत्र्याद्यर्थकिञ्चिद्रव्यादिमार्गणगुर्वादिकृतधर्मानुष्ठा-15) नादिविषयकर्कशप्रेरणकुसंसर्गादिकारणैश्च सद्यो धर्मरङ्गं त्यजन्ति । आइतधर्मानुष्ठानस्य किञ्चित्त्यागेन शबलतया सर्वत्यागेन वा कुशोभा लभन्ते । ते च भव्या एव, यदि अन्तर्मुहूर्तमपि परिणतसम्यक्त्वास्तदा उत्कर्षतोऽप्यर्धपुद्गलपरावर्तमध्ये क्रियामात्ररुचयस्तु पुद्गलपरावर्तमध्ये सिध्यन्त्येव, पुनर्विशिष्यधर्मसामग्र्याप्तौ स्तोकभवैरिति २। ___ 'पयंगत्ति' सामान्योक्तावपि पतङ्गरक्तं वस्त्रादि ज्ञेयम्। तद्धि यदि संवृत्य गोपितं स्यात्तदैव सुरङ्गतादर्शनेन शोभां धत्ते, व्यापार्यमाणं च घर्षादिना शनैः शनै रङ्गं त्यजति शोभामपि च, रञ्जितं त्वरञ्जितं न भवति, तथा केचिजीवाः सदुपदेशादिना परिणतधर्मरङ्गा देशविरत्यादि प्रतिपन्नाः प्रागुक्तसुखदुःखकुसङ्गादिकारणोपनिपातं विना तथैव तद्रङ्गेण धर्मानुष्ठानादिना दीप्यन्ते, सर्वधर्मकार्येषु धुरन्धरतां दधानाः सामग्र्यभावसुखदुःखादिप्रागुक्तकारणोपनिपाते च शनैः शनैधमरङ्गं सर्वधर्मकार्यधौरेयतां सद्धर्मानुष्ठानादिशिथिलतया श्राद्धशोभांच त्यजन्ति, परं श्राद्धसमुदायमिलनयाहक्कादृक्क्रिया
000000000000000
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
HISainelibrary.org
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
000000
Jain Education In
॥ १७९ ॥
चोलयति-चोलजो मञ्जिष्ठासम्भवो रागः, स च निराधारो न सम्भवतीति सामान्यतो ग्रहणेऽपि मञ्जिष्ठारक्तं वस्त्रं, ७ मञ्जिष्ठया कृमिरागेण वा रक्तं दुकूलमेव वा गृह्यते । तद्धि यथा बहुघर्षेऽपि रक्तमेव स्फाटितत्रोटितशीर्णजीर्णाद्यवस्था
स्वपि स्वरङ्गापरित्यागात् तद्धर्षचूर्णाद्यपि रक्तमेव, तथा केचिज्जीवाः प्रागुक्तप्रकारेण प्रतिपन्नपरिणतधर्मरङ्गाः क्रियाॐ ऽनुष्ठानादिसर्वधर्मकर्मसु धौरेयतां दधानाः पूर्वोक्तस (मध्यभावादिकारणकला पोपनिपातेऽपि धर्मरङ्गाद्य हापयन्तः स्वपरपक्षा© दिषु धर्मगुणैर्दीप्यमाना एव शोभन्ते, शासनं च भासयन्ति, प्रायः सप्ताष्टादिभत्रैर्मुक्तिगामिनः स्युर्निश्चयश्राद्धाश्च ते । यतः - सामग्गिअभावे वि हु, वसणे वि सुदे वि तह कुसंगे वि । जस्स न हायइ धम्मो, निच्छयओ जाण तं सङ्कं ॥ १ ॥ @ दृष्टान्ताश्च श्रीवीरदशश्रावकादयो मथुरावासिनन्दश्राद्धादयश्च ज्ञेयाः ४ ।
करण क्रूरवह्वारम्भादित्यागपर्वादिदिन सत्यापनदेव गुरुसाधर्मिकभक्तिरागाद्यत्यागेनाश्राद्धा न भवन्त्येव, ते च भव्या एव प्रायः सङ्ख्यातैर्भवैर्मुक्तिगामिनः, विशेषसामग्रीयोगे स्वल्पभवैरपि ३ ।
30006
विदुमति - विद्रुमः प्रवालस्तद्रङ्गभावना प्राग्वत् । तस्यापि वेधे घर्षेऽपि चूर्णीकरणे च रङ्गशोभाद्यहानेः । तर्हि अनयोको विशेषः ?, उच्यते - वस्त्रदुकूलादौ पूर्व वानसमये पट्टसूत्रतानसमये वा रङ्गो न स्यात् पश्चाद् यथाऽवसंर यथा-ॐ ऽभिलाषमेकवर्णः शबलवर्णो वा चोलादिद्रव्यैः कृतो भवति, विद्रुमेषु तु सहोत्थ एवेति यावद्रव्यभावित्वसामान्येऽप्यु भयोर्विशेषः । तेन येषामानन्दादीनामिव प्राग्मिथ्यादृशां सतां पश्चाद्धर्मदेशनादिना धर्मरङ्गः परिणमति यावत्कथिकाश्च, ते
99190664
उपदेशर० तरंग ४
॥ १७९ ॥
ainelibrary.org
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
0000
दुकूलादिरङ्गसदृशा ज्ञेयाः । ये चावालकालादपि पूर्वजक्रमेण कुल क्रमागतश्राद्धधर्मेण भाविताः सन्तो यावद्रव्यभावधर्मरङ्गाः स्युस्ते विद्रुमरङ्गसदृशा ज्ञेयाः ५ ।
कुसुंभत्ति—यथा परिकर्मितः कुसुम्भः पादोपमर्दनादिकदर्थनादिभिरपि स्वं रङ्गं न जहाति, किन्त्वधिकाधिकमेव धत्ते, स्वसङ्गिवस्त्राद्यपि रञ्जयति, तथा केचिद्भन्योत्तमाः प्राग्वत् परिणतधर्मरङ्गा विघ्नादिसन्निपातेऽपि धर्मरङ्गं न हापयन्ति, ५) किन्त्वधिकाधिकमेव दधते, परं च स्वसङ्गिनं रञ्जयन्ति, प्रत्यन्तग्रामवासिचौरचतुष्टयप्रति बोध हेतु ब्रह्मसेनश्रावकवत् । तत्कथा यथा— बसन्तपुरे क्षेमङ्करः श्राद्धः बहुसिद्धान्तार्थवित्, अन्यदा पर्वतियो पौषधे गृहीते श्रावकाग्रे धर्म कथयतस्तस्यावधिज्ञानमुत्पेदे, ततो निजभ्रातुराभकस्य पण्मास्यायुर्द्दष्टम् । ततस्तस्य वक्ति-भ्रातः ! प्रत्यहं पौषधमेव गृहाण ।। ॐ पुनः पुनः कथयतस्तस्य पौषधस्थेन ब्रह्मसेनश्राद्धेनोक्तम् — क्षेमङ्कर ! तव भ्राता पुरापि पड्विधावश्यकपर्व पौषधादि कुर्व - न्नस्ति, किं बहुपदिशसि ? । प्रत्यहमित्थं करणेऽस्य कुटुम्बनिर्वाहोऽपि कथम् ?, क्षेमङ्करः प्राह - अस्य षण्मास्येवायुः, तेन पुनः पुनः पुण्योपदेशः । ब्रह्रासेन ऊचे - कथं वेत्सि ?, स आह-अवधिज्ञानेन । ब्रह्मसेनेन पृष्टम् — कदोत्पन्नम् ? क्षेमङ्कर आह- अधुनैव । ततो विस्मितो ब्रह्मसेनोऽचिन्तयत् 'अहो ! धर्मस्य माहात्म्यं यतः श्राद्धानामध्येवं ज्ञानोॐ त्पत्तिः । ततः प्रोचे - पण्मासान्ते त्वद्धातुश्चेन्मरणं भावि तदा पर्वतिथौ नियमात् पौषधं ग्रहीष्ये । मृतः स पण्मासान्ते, क्षेमङ्करः पुनरासन्ने पर्वतिथौ तथैव पौषधं गृहीत्वा धर्ममुपदिशति । ब्रह्मसेनः प्राह - तव किं न शोकः ?, सोऽवकू - शोकः कुतः क्रियते ? यतः स स्वर्गे महान् सुरोऽजनि धर्ममाराध्य । ब्रह्मसेनः प्राह - स्वर्गमने कः प्रत्ययः १, क्षेमङ्कर ।
००००€
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि०
उपदेशर० तरंग ४
॥१८
॥
10000000000000000000000
आह-अधुनैव स सुरोऽत्रागत्य मां नत्वा मगृहे स्वर्णवृष्टिं करिष्यति । तावत् स सुरस्तत्रागत्य तथाऽकरोत् , स्वमुपालक्षयत्; भ्रातुरुपकारं चावर्णयत् । ततो दृष्टप्रत्ययो ब्रह्मसेनः पर्वतिथौ पौषधं लाति । क्रमान्निर्धनोऽभूदेवात् । ततः का स्वजनादिमध्ये लजमानः पुरं त्यक्त्वा पल्यामुवास । तत्र व्यवसायाद्धनाढ्योऽभूत् । साध्वादिसामग्र्यभावेऽपि पौषधादिधर्मानुष्ठानं न मुश्चति, पौषधदिने व्यवसायं न करोति; ततो जनैरप्यवगतं तस्य स्वरूपम् । इतश्च केऽपि राज्ञः पुत्राश्चत्वारों दायादकर्षिता नष्वा तत्र पल्यामाययुः । तेऽपि तस्य हट्टे व्यवहरन्ति, स्वदेशमध्ये चौर्यबन्दिग्रहणादि कृत्वा द्युम्नं च पूरयन्ति । ब्रह्मसेनोऽपि सर्व तेषामुद्धारकेऽपि पूरयति । तैरपि ज्ञातं-पर्वदिनेऽसौ व्यवसायं न करोति, मौनव्रतस्थो धर्मध्यानं कुरुते । ततोऽस्य धनवतोऽद्य गृहं मुष्यते, इति चिन्तयित्वा चौर्याय त गृहे प्रविष्टाः, विविधदुकूलस्वर्णादि गृहतस्तान् दृष्ट्वा ब्रह्मसेनोऽचिन्तयत्-एते दुष्टा मम हट्टे व्यवहरन्ति, अहं चैतेषां यथेच्छं पूरयामि, तथाप्यधुना खात्रेण मद्गृहं मुष्यन्तीति । पुनरप्यचिन्ति-हे आत्मन् ! किमार्तध्यानं कुरुषे ? यतः-भवन्त्येके महासत्वा, देहनाशेऽपि नीरुषः। गत्वरद्रव्यनाशेऽपि, तत् किं रे जीव ! कुप्यसि ? ॥ १ ॥ एते गृहीत्वा गृहीत्वा सहस्रादिप्रमाणं द्रव्यं ग्रहीप्यन्ति, पौषधस्तु अनेकस्वर्णकोटिभिरयलभ्यः। ततो यदि कलकलं करोति तदैते तलारर्वध्यन्ते मार्यन्ते च, यदि वा नश्यन्ति तदा नश्यन्तो विराधनां कुर्वन्ति, तदा मे पौषधो विराध्यते । ततो बाढस्वरेण नमस्कारान् गुणयति । चौर-16 श्चिन्तितम्-किमेषोऽस्माकं स्तम्भनार्थ किमपि पठति । ततोऽवहितीभूतैः पञ्चनमस्कारः श्रुतः। ततः क्वापि श्रुतोऽयमि-10 त्यूहापरैर्जातिस्मृत्या पूर्वभवो दृष्टः । ततो वैराग्यात्तदैव देवतार्पितवेषेस्तपस्या प्रतिपेदे । रात्रिचर्यायां दोषं विभाव्य
®®®®®®®00
..
.
ना॥१८०॥
Jain Education
M
a na
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTTEED TNாரா
ध्यानलीनास्तत्रैव तस्थुः। अरुणोदयेऽप्यगच्छतस्तान् दृष्ट्वा हा! मरणमेषां भावीत्यचिन्तयत् श्रेष्ठी । बहुप्रकाशे साधुवेषांस्तान् दृष्टा पुनरचिन्तयत्-आः! पापाः साधुवेषेण चौर्य कुर्वन्तो जिनशासने उड्डाहकृतोऽमी । तानप्याह-भोः! के यूयम् ? विरुद्धं वश्चरित्रं पश्यामि । तेऽप्यूचुस्तव शिष्या वयम् । श्रेष्ठत्यूचे-कथम् ? ततस्ते नमस्कारश्रवणाजातिस्मृत्याद्यूचुः । ततः श्रेष्ठिपृष्टाः स्वप्राग्भवं प्राहुः-विशालायां चत्वारो द्विजपुत्राः, अन्यदा मुनिवचसा प्रतिबुद्धास्तपस्यां गृहीत्वा दिवं जग्मुः, ततोऽत्र नृपकुलेऽवतीर्णास्ते वयं त्वया बोधिताः । श्रेष्ठयचिन्तयत्-अहो ! धन्या एते, यतः स्वल्पेनाप्यबुध्यन्त, अहं त्वाजन्म धर्मश्रवणेऽपि न प्रतिबुद्धः, ततो ममाप्येते गुरवः । ततः सर्वेऽपि दीक्षां गृहीत्वा तद्भव एव सिद्धाः। इति ब्रह्मसेनकथा । ते च प्राय एकावतारिणस्तद्भवसिद्धिकाः, सप्ताष्टभवसिद्धिगामिनो वा भवन्ति । अत्र तद्भवे देवतादत्तचिन्तामणिप्रभावाद् राजप्रबोधकस्य पूर्वभवे चौर्यगृहीतस्वहारमूल्यार्पणकथनमोचितचौरप्रतिबोधकस्य महामात्यस्यापि दृष्टान्तो वाच्यः । महागुरुप्रभृतयो धर्मोपदेशका अभयकुमारादयो महाश्रावकाश्च दृष्टान्ताः प्रसिद्धा एव । __कप्पास त्ति-कर्पास इति सामान्येन निर्देशेऽपि “यस्मिन्नेव हि सन्ताने, आहिता कर्मवासना । फलं तत्रैव संधत्ते, कर्पासे रक्तता यथा" ॥१॥ इत्यादिवचनात् तथाविधप्रसिद्धेश्च देशान्तरेषु केषुचित् कर्पासबीजानि रञ्जयित्वा उप्यन्ते, तद्भवश्च कर्पासोऽपि रक्त एव स्यात् , तदुद्भवं रूतसूत्रवस्त्राद्यपि च रक्तमेव, ईदृशश्च कर्पासोऽत्र गृह्यते । स च यथा प्राग्भवबीजागतपरिकर्मणा रङ्गं भवान्तरसहगरूतसूत्राद्यवस्थायामपि न त्यजति । तथा केचिज्जीवा भवान्तरसंस्कारवशा
Pங்கருகருகரு ஒரு
उ.३१ ।
Jan Education International
For Private Personel Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेश
॥१८१॥
9000000000000000000000
जातिस्मृत्यादिना वा भवान्तरागतं धर्मपरिणामं तद्भवेऽपि भवान्तरेऽपि वा न त्यजन्ति । ते च क्षायिकसम्यग्दृष्टयोऽप्र-16ll कातिपतितक्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टयो वाऽप्रतिपतिततत्परिणामा एव देशविरतिं सर्वविरतिं वा प्रतिपद्य “दो वारे विजयाइसु,
गयस्स तिन्नचुए अहव ताई । अइरेग नरभविअं” इतियुक्त्योत्कर्षतोऽपि साधिकषट्पष्टिसागरोपममध्ये एष पञ्चमे सप्तमे पावा भवे सिध्यन्त्येव, प्रायस्तद्भवसिद्धिका एकावतारिण एव वा सम्भवन्ति । एतद्विस्तरश्च भावनापञ्चकोपदेशे रसलोहभा
वनायामिव ज्ञेयः । दृष्टान्ता अपि तद्वदेवातिमुक्तकश्रीवज्रस्वामिश्रीजम्बूस्वाम्यादयो ज्ञेयाः। अत उत्तरोत्तरेषु धर्मरङ्गेषु सर्वशक्त्या शिवपदसुखार्थिभिर्यतितव्यम् ।
अवेत्य धानिति सप्त रङ्गान् , यथोत्तरं तेषु बुधा ! यतध्वम् । समस्ति मोहारिजयश्रिया चेद् , महोदयानन्तसुखे स्पृहा वः ॥ १॥ ॥ इति तपाश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयथ्यके मध्याधिकारे द्वितीयेऽशे
धर्मरङ्गस्वरूपनिरूपणश्चतुर्थस्तरङ्गः॥
-
Jain Education Intem
Albelibrary.org
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
9000599
000000
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः ॥
अथ प्रस्तावाद् गुञ्जादिरङ्गसमधर्म रङ्गप्रतिपक्षभूतान् पापरङ्गान् किरोलकादिदृष्टान्तैराहइह पुण किरोल १ ह य २, दुगुल ३ तह किण्हवल्लि ४ नीली अ ५ । कप्पास ६ इमे किन्हा, दिहंता पावरंगस्स ॥ १ ॥
किरोलकानि किरोलिकाह्ववल्लीभवानि कृष्णफलानि जने प्रसिद्धानि । तानि हि गुञ्जावत् स्वल्पेनापि घर्षादिना स्वगतां कृष्णतां विहाय धवलतां दर्शयन्ति, तथा केचिज्जीवाः स्वल्पेनापि सदुपदेशादिना वा नमिकरकण्ड्रादिप्रत्येक बुसमुद्रपालादिवच्च मिथ्यात्वादिपरिणामरूपं भवतृष्णादिपरिणामरूपं वा पापरङ्गं त्यजन्ति, धर्मौज्ज्वल्यं च प्रतिपद्यन्ते, ते आसन्न सिद्धिकास्तद्भवसिद्धिका वा भवन्ति ।
किट्ट त्ति - किट्टादिना उपलक्षणान्नीलपत्रादिना वा रङ्गितं वस्त्रम् । तच्च यथा घर्षादिना स्वल्पकृष्णतां धत्ते, परं सर्वथा धवलतां नादत्ते, तथा केsपि मिथ्यात्विन आरम्भपरिणता वा जीवा सुविहितसाधुश्राद्धसंसर्ग सुशास्त्रश्रवणादिघर्षादिना भद्रकीभूता अल्पमिथ्यात्वपरिणामा अल्पारम्भपरिणामा वा किञ्चिज्जिनार्चामुनिदानादिपुण्यमपि कुर्वते, यथा श्रीकुमा| रपालप्राग्भवपञ्चवराटकपुष्पजिनाच कजयताक्षत्रियनवपुष्पी जिनार्च का शोकारामिकमुनि दानदातृसुन्दर श्रेष्ठ यादिवत्, श्रीहे मसूरिसङ्गतिभद्र की भूतश्रीशत्रुञ्जयादितीर्थयात्राश्री उज्जयन्तसिद्धपुरादिजिनप्रासादपुण्य स्वीकार कश्रीजय सिंहदेवनृपवच्च ।
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैॐॐ
सू०वि०
उपदेशर० तरंग ५
मरातत्सम्बन्धो यथा-अन्यदा सोमेश्वरयात्रायाः प्रत्यावृत्तः श्रीसिद्धराजो रैवतोपत्यकायां दत्तावासस्तदैव स्वकीर्तनसज्जन
(सज्ज)दण्डनायकनिर्मापितश्रीनेमिप्रासादरूपं दिदृक्षुमत्सरैकपरैः सजलाधारलिङ्गाकारोऽयं गिरिरित्यत्र पदस्पर्शो नाहतीति
कृतकवचनैनिषिद्धस्तत्र पूजां प्रस्थाप्य स्वयं शत्रुञ्जयमहातीर्थसन्निधौ स्कन्धावारं न्यधात् । तत्र पूर्वोक्तैर्जातिपिशुनैः शरैः। ॥ १८२॥ oll
कपाणिकापाणिभिरकपैस्तीर्थमार्गे निषिद्धे श्रीसिद्धाधिपो रजनीमुखे कृतप्राकृतवेषः स्कन्धे विहितविहङ्गिकोभयपक्षन्यस्तजागङ्गोदकपात्रस्तन्मध्ये भूत्वा अपरिज्ञातस्वरूप एव गिरिमधिरुह्य गङ्गोदकेन श्रीयुगादिदेवं स्नपयन् पर्वतसमीपवर्तिग्राम
द्वादशकशासनं श्रीदेवाय विश्राणयामास । तीर्थदर्शनाच्च उन्मुद्रितलोचन इवामृताभिषिक्त इव च जज्ञे । ततोऽत्र पर्वते सल्लकीवनसरित्पूरसङ्कले इहैव वन्ध्यवनं रचयिष्यामीत्यवन्ध्यप्रतिज्ञो हस्तियूथनिष्पत्तये विहस्तमनसं मनोरथेनापि तीर्थविध्वंसपातकिन धिग् मामिति श्रीदेवपादानां पुरतो राजलोकविदितं स्वं निन्दन गिरेरवततार । इति श्रीजयसिंहदेवयात्राप्रबन्धः । अत एव अल्पीभवत्पापरङ्गास्तथाविधपरिणामेन स्वल्पकुकर्मबन्धकाः स्युः, परं स्वकुलजातिगणापवादभयादिना सर्वथा श्राद्धतां नाऽऽददते, ते च भवान्तरे सुलभबोधिका आसन्नसिद्धिकाश्च भवन्तीति ।
दुगुल्ल त्ति-तादृक्कृष्णद्रव्यरागेण रङ्गितं दुकूलं गृह्यते । तद्धि यथा बहुघर्षेऽपि कृष्णदुकूलमेव, स्फाटितत्रोटित. शीर्णजीर्णाद्यवस्था (स्थासु) स्वरङ्गापरित्यागात्। तथा केचिज्जीवा निबिडतममिथ्यात्वा महारम्भादिपापरङ्गास्तदनुसारिक्रियानुष्ठानादिषु प्रवर्तन्ते, सद्गुरूपदेशादिबहुघर्षसम्भवेऽपि स्वपापरङ्गं न त्यजन्ति, श्रीकालकसूर्युपदेशैरपि मिथ्यात्वापरित्यागिदत्तनृपवत् , प्राग्भवभ्रातृचित्रमहर्षिप्रतिबोधैरपि महारम्भात्यागिब्रह्मदत्तवच्च ३ ।
॥१८२॥
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
30000000000 000000
किण्हवालि त्ति-कृष्णवल्ली नागदमनीतिप्रसिद्धा, तस्या रङ्गभावना प्राग्वत्; वेधे घर्षे चूर्णीकरणे च कृष्णरङ्गापरित्यागात् । परमयं विशेषः-दुकूले पूर्व वानसमयादौ कृष्णरङ्गो न स्यात्, पश्चात्तु यथावसरं तादृग्द्रव्यैः कृतो भवति, कृष्णवल्लेस्तु स सहोत्थ एवेति । तथा केषाञ्चिज्जीवानां मिथ्यात्वमहारम्भादिपापरङ्गः सहोत्थो भावनीयः, कालसौकरिकादिवत् ४।
नीली प्रसिद्धा, तद्रलो हि यथा श्यामः पाणिपादाद्युपमर्दादिनाऽधिकाधिक एव भवति, परमपि च स्वसंसर्गादिना मलिनयति, तथा केषाश्चित सम्यग्दृष्टिनृपादिप्रदर्शितभयादिनापि स्वकर्मजनितापदादिभिरपि च स पापरङ्गो न हीयते, का किन्त्वधिकाधिकं वर्धते, श्रीश्रेणिकभापितकालसौकरिकादिवत्, केचिच्च परानपि स्वाभिमतकदुपदेशादिना महामिथ्यात्वादिपरिणामप्रापणादिना महारम्भादिपापकर्मप्रवर्तनादिना च मलिनयन्ति, राजपुरोधःपालकादिवत् । ते चाभव्याः प्रायः सम्भवन्ति । यदुक्तम्-संगमय १ कालसोरिअ २, कविला ३ इंगाल ४ पालया दो वि ६ । एए छच्च अभवा, | उदाइनिवमारओ ७ चेव ॥१॥ पापमतिमन्त्र्यादिवद्रभव्या वा सम्भवन्ति, विषयतृष्णाद्यानित्य बद्धनरकाद्यायुष्का वा सत्यकिविद्याधरादिवदिति । मषीपिण्डादीन्यप्यत्रोदाहरणानि ज्ञेयानि ५। __ कप्पास त्ति-कर्पासोऽप्यत्र कृष्णरङ्गभाग् ज्ञेयः। तद्बीजानि यथा कृष्णरङ्गेण रञ्जयित्वोप्यन्ते, तद्भवश्च कर्पासोऽपि कृष्ण एव स्यात्, तदुद्भवरूतसूत्रवस्त्राद्यपि च कृष्णमेव स्यात् । तथा केचिज्जीवाः प्राग्भवोत्पन्नं मिथ्यात्वादिपापरङ्ग
FEFSEERAGE
For Private Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ५
मुनिसुन्दर भवान्तरेष्वपि न त्यजन्ति, अलब्धजिनधर्माः सर्वेऽपि जीवा अत्रोदाहरणम् । यद्वा विराधितजिनधर्मकाणामपि सू० वि०का मिथ्यात्वादिपापरङ्गो भवति, यथा गोशालकस्य प्रतिभवं मुनिद्वेषः, मरीचिजीवस्य षट्सु भवेषु परिव्राजकधर्मावाप्तिश्च ६
इत्यमून् षडिह पातकरङ्गानुत्तरोत्तरगुरूनवगत्य ।
पूर्वपूर्वमुररीकुरुतामीष्विष्यते यदि भवारिजयश्रीः ॥ १॥ ॥ इति तपा० श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यङ्के मध्याधिकारे द्वितीयेऽशे
पातकरङ्गविचारनामा पञ्चमस्तरङ्गः॥
9900000000000000000000
00000000000000000000
॥१८३॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
HOMainelibrary.org
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
900930
॥ अथ षष्ठस्तरङ्गः ॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्ठहरणे तिवग्गसारंमि । इहपरलो गहिअत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ ! ॥ १ ॥ निम्मलबुद्धी विअ, सो पुण सुद्धो लहिज्जइ जिएहिं । सा पुण बुद्धी विविहा, तरतमजोगेण जीवाणं ॥ २ ॥
यतः - सजलय १ ऽजलयातारय २ - सतार ३ गह ४ हीण ५ पुण्ण ६ चंदनिसा । सजलया ७ जलयं ८ च दिणं, जिअमइधम्माण दिट्ठता ॥ ३ ॥
व्याख्या - जीवसम्बन्धिनोर्मतिधर्मयोरष्ट दृष्टान्ता भवन्तीति । तानेव क्रमादाह-सजलयेत्यादि, सजलदा जलदमालभारिणी १ । अजलयातारयत्ति - अजलदा चासौ अतारका च, जलदाभावेऽपि तच्छायादिना तारकादर्शनादजलदाताॐरका २ । सतारेत्यादि, सह तारैर्महींनेन पूर्णेन च चन्द्रेण वर्तते या सा सतारग्रहहीन पूर्णचन्द्रा ६, सा चासौ निशा चेति षड् दृष्टान्ताः । सजलद ७ मजलदं च दिन ८ मिति द्वौ चेत्यष्ट । तत्र जीवानां मतिमाश्रित्य भावना यथा - सजलदनिशावत् केषाश्चिद् घोरतमोमयी मतिः, पञ्चेन्द्रियादिजीववधकूटसाक्ष्याद्यसत्यचौर्य परस्त्रीलम्पटत्व पैशुन्य पर द्रोहतीर्था
1330
jainelibrary.org
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग ६
मुनिसुन्दर दिध्वंसग्रामनगरादिभङ्गादिमहापातकरूपोन्मार्गकप्रवृत्तिहेतुत्वेन,तत एव विविधदुर्गतिगर्तापातनिबन्धनत्वेन च, यथा कालसू० वि०
सौकरिकादीनां अचलादीनां च। तत्राचलज्ञातं यथा-छगलपुरे च्छागलिको वणिग मिथ्यादृष्टिः स्वप्नेऽप्यश्रुतधर्मो महारम्भः ॥१८४॥ "जोऽसुद्धमग्गगहणं, काउं विअरइ सया परेसिं पि । विक्केइ छगलिआओ, लक्खं गुलिअं च दंते अ॥१॥ उक्खलमुसले
ISIलोहं, घरदृनिस्सा य सयलसत्थाई । चित्तं च चम्मं कई, महुमयणतिलाइ धन्नाई॥२॥ गिण्हइ विकिणइ सया, करेइ तह
मजविक्कयं निच्चं । कारेइ उच्छुवाडं, विढवावइ पोसईत्थीओ ॥ ३ ॥ विक्कइ गोमणुआई, वणसंडे खंडिऊण तह चेव । खित्तेसु हलसयाई, वहन्ति तह वणिअपुत्तेहिं ॥४॥ सगडाई वाहणाई, वाहावइ विक्किणेइ इंगाले । चमरीकेसे मच्छाइआई विकिणइ निच्चं पि ॥५॥" एवं महारम्भलोभाभ्यां पापपरं तं दृष्ट्वा लोकेन तस्याचल इति नाम दत्तम् । ततो महारम्भपापेन तृतीयभुव्युत्कृष्टायुनारकोऽजनि । इत्यचलकथा १। ___ अजलदातारफनिशावत् केषाश्चिन्मतिः पुनरनतिघोरतमोमयी तीवविषयासक्तिपुत्रकलत्रादिप्रतिबन्धकूटव्यवसायातिलोभपरपरिवादपैशुन्याद्यनतिघोरदुष्कर्मरूपोन्मार्गप्रवृत्तिहेतुत्वेन, तत एव निगोदाघेकेन्द्रियविकलेन्द्रियाद्यनतिघोरदुर्गतिगर्तापातनिबन्धनत्वेन च । भवभावनोकधनप्रियवणिप्रियङ्गश्रेष्ठिश्रावस्तीवणिगादिवत् २। __ सतारकनिशावत् केषाञ्चिच्च मतिः किश्चित् प्रकाशभृद् विनयसदयत्वाल्पमत्सरत्वादिकिञ्चित्प्रकाशत्वेन, भवभावनोत. मनुजायुर्वन्धकसुनन्दादिषत् ३।
0000000000000000000000
॥१८४
in Education Internationa
For Private & Personel Use Only
Imi.jainelibrary.org
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000
शुक्रादिग्रहोपेतनिशावत् केषाञ्चिन्मतिश्चाधिकतरोयोता, मिथ्यात्वाद्यन्धकारभरवत्त्वेऽपि प्राच्यभङ्गाधिकविषयवै राग्यादिप्रकाशवत्त्वात् , यथा भर्तृहरादीनाम् ४ ।
हीनचन्द्रनिशावत् केषाश्चिन्मतिश्चाधिकतरोद्योता, प्राक्तनभङ्गाधिकभवनिर्वेदकदभिनिवेशाद्यभावपरोपकारशुभ. परिणामप्रकाशत्वात्, अनतिबहुलमिथ्यात्वतमस्कत्वाच्च, पूरणतामल्यादिऋषिवत् ५। SI पूर्णचन्द्रनिशावत् केषाञ्चिन्मतिश्च महोद्योता सर्वतो मिथ्यात्वादितिमिरप्रणाशित्वेन सम्यग्जिनधर्मरूपशुद्धमार्गोद्योत-1 ला तत्प्रवर्तनादिनिबन्धनत्वेन च, यथाऽनार्यदेशेष्वपि जिनधर्मप्रवर्तकस्य षट्त्रिंशत्सहस्रनव्यप्रासादबहुजीर्णोद्धारतीर्थयात्रारथयात्रादिपुण्यकृत्यपरस्य सम्प्रतिभूपस्य, अष्टादशादिदेशसर्वजीवामारिप्रवर्तनाद्यसामान्यपुण्यकर्मपरायणश्रीकुमारपालभूपाल-/ श्रीवस्तुपालमन्त्र्यादीनां च । परं दिनोद्योता यथा पूर्णचन्द्रनिशोद्योतो मन्दः तथैतद्भङ्गनराणा क्षायोपशमिकस-1 म्यक्त्वभृत्त्वेन मतिप्रकाशो नातिनिर्मलः ६ । ___ जलदव्याप्ताम्बरदिनवच्च केषाञ्चिन्मतिः पूर्णचन्द्रनिशातो निर्मलोद्योता, क्षायिकसम्यग्दृष्टितया सर्वथा मिथ्यात्वा-1 दितिमिरनिरासित्वात् । परं प्राग्बद्धायुष्कत्वादिना विषयकषायादिप्रमादजलदपटलगडुला यथा श्रीश्रेणिकादीनाम् ७॥
निर्मलदिनवत् केषाञ्चिन्मतिः पुनर्निर्मलतमोयोता, मिथ्यात्वादितमःप्रणाशित्वप्रमादजलदपटलनिर्मुक्तत्वशुद्धपुण्यमार्गप्रकाशकत्वतत्प्रवृत्तिपरत्वादिभिः,यथा श्रीअभयकुमारमन्त्रिणः षड्वार्षिकश्रीवीर (पार्श्व ) प्रताजितातिमुक्तकश्रीवन-का स्वाम्यादीनां वा । तेषां यद्यपि सम्यक्त्वं क्षायिक न, तथापि तत्प्रतिरूपत्वेन तस्यातिनिर्मलमतिहेतुत्वं ज्ञेयम् ।
Jain Education Inted
!
For Private Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १८५ ॥
एतेषु चाष्टभङ्गेषु प्रतिभङ्गं जीवमतीनां तरतमभावस्तद्द्दष्टान्ताश्च यथार्हमवतारणीयाः सुधीभिरिति । अथैतेष्वेवाष्टसु भङ्गेषु धर्मो भाव्यते, तथाहि - प्रथमनिशावद् घोरतमोमयः कश्चिद् धर्मः, यथा नास्तिकानाम् । तस्य गम्यागम्य भक्ष्याॐ भक्ष्यपेयापेयाद्यखिलविवेकनिर्मुक्तत्वाद्, लोकविरुद्धतत्तत्कुकर्मप्रवृत्तिमयत्वात्, तत एव दुर्गतिपातनिबन्धनत्वाच्च १ । द्वितीयनिशावदनतिघोरतमोमयो वेदविहितो धर्मः । तत्र च यद्यपि क्वचित् किञ्चिद् दयादानसत्यशीलाद्यप्युक्तं, परं यागादिच्छल पशुवधमद्यामिषादिभक्षणपरस्त्रीपरिभोगाद्यनुज्ञाप्रणयनेन तत् सर्वं परिमृष्टं, कज्जलकूर्चकेन चित्रमिव तेन तस्य © केवल तमोमयत्वमपि सङ्गतमिति २ । तृतीयनिशावदल्पोद्योतो बौद्धादिधर्मः, तत्र बौद्धधर्मे पात्रपतितस्यामिषादेरप्यपरित्यागः "मृद्धी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चापराह्ने । द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यसिंहेन दृष्टः " ॥ १ ॥ इत्याद्युक्तेः सर्वप्रकारैः स्वदेहसुखीकरणादेव च मोक्षः इत्याद्यतुच्छ मिथ्यात्वान्धतमसप्रसारणेन स्वाश्रितानां सम्यग् जीवधर्माधर्मादिपदार्थदर्शनविलोपकत्वाद् भूरितमतमोमयत्वं किञ्चिद् वाहीकब्रह्माद्यनुष्ठानरूपाल्पोद्योतवत्त्वादल्पोद्योतत्वं चेति । एवमन्येष्वपि तथाविधधर्मेषु भावनीयम् । एतद्भङ्गधर्मतश्चोत्कर्षतोऽप्यल्पर्द्धिव्यन्तरादिगतिरेव सम्भाव्यते इति ३ । तुर्यनिशावत् किश्चिदधिको द्योतस्तापसादिधर्मः । तत्र तापसधर्मस्यानन्तजीव कायकन्दमूलशेवालाद्यशनागलितजलस्नानवृक्षादि से चनाशोधितेन्धनज्वालनाद्यारम्भधर्मबुद्धि हेतु कप्रवर्तनादिप्रभूतमिथ्यात्वन्त| मसविजृम्भणेन स्वाश्रितानां सम्यग्जीवाजीवधर्मादिपदार्थदर्शनपरिमोषित्वाद् भूरितमोमयत्वं, पश्चेन्द्रियकियद्दम बहुतपःक- ॥ १८५ ॥ ष्टाद्यनुष्ठानरूपाधिको द्योतवत्त्वाद्वौद्ध धर्मतोऽधिकोद्योतत्वं च । एवमन्येष्वपि तथाविधधर्मेषु भावनीयम् । तापस
Jain Education In
9600
99500
उपदेशर
तरंग ६
ainelibrary.org
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000
|धर्माच्चोत्कर्षतो ज्योतिष्कदेवगतिरिति ४ । पञ्चमनिशावदधिकतरोद्योतश्चरकपरिव्राजकादिधर्मः । तस्य मिथ्यातमोभृत्वेऽपि तादृक्क्षमाशमेन्द्रियदमसर्वजीवानुकम्पापरिणामभवनिर्वेदादिरूपाधिकोद्योतत्वात् । एतद्धर्माराधकास्तामलिऋष्यादयो बहुशुद्धपरिणामाः प्रतिपादिताश्चागमेऽपि । एतद्भङ्गधर्मात् पुनः पञ्चमदेवलोकं यावद् गतिरिति । शुक्ल द्वितीयात आरभ्य शुक्लाष्टमी शुक्लदशमी वा यावदेव च हीनचन्द्रनिशैतद्भङ्गधर्मस्योपमानमवसेया। ततः परंतु सा मन्दविशुद्ध१ विशुद्ध २ सुविशुद्ध ३ विशुद्धतरादिभेदस्याविरतसम्यग्दृष्टिधर्मस्योपमानमिति ५। षष्ठनिशावत् सम्पूर्णोद्योतः पुनविशुद्धतमोऽविरतसम्यग्दृष्टिधर्मः । तस्य च सर्वतो निरस्तमिथ्यात्वान्धकारत्वेन सम्यग्जीवादिपदार्थप्रकाशकत्वेन च सम्पूर्णोद्योतत्वं, परं यथा सजलदेऽपि दिने क्रियाप्रवृत्तिः स्याजनानां न तथा पूर्णचन्द्रायां विशुद्धायामपि निशि, ततस्तन्निशोपमितस्याविरतसम्यग्दृष्टिधर्मस्य देवगुरुभक्तिप्रभृतिकिश्चिक्रियाप्रवर्तकत्वेऽपि विरत्यादिविशेषक्रियानुष्ठानप्रवृ-15 त्तिहेतुत्वं न स्यात्, निद्रादिसमविषयकषायादिप्रमादनिरोधकत्वं चेति । एतस्माद्धर्माच्च जघन्याराधितादपि मनुष्यस्तिर्यग वा सौधर्मादिसुरलोकगतिमेव लभते । यदागमः-"सम्मत्तम्मि उ लद्धे, विमाणवजं नबंधए आउं" इति ६।सजलदमालं दिनमिव विशुद्धतरोद्योतभृद् देशविरतश्राद्धधर्मः । यतस्तत्र प्राप्ते देशविरत्यादिविशेषक्रियानुष्ठानप्रवृत्तिः स्यात्, परं का यथा सजलदे दिने जनानां वपुर्जाड्योद्भवादिना विशिष्टतरक्रियानुष्ठानोद्यमो न स्यात्,तथैतस्मिन् धर्मे सति घनपटलोपम-10 प्रत्याख्यानावरणकषायोदयजजाड्यादिना जीवानां सर्वविरतिरूपविशिष्टतरक्रियानुष्ठानवीर्य नोल्लसति, दुर्दिनसमं धनकुटुम्बप्रतिबन्धादिरूपं किञ्चित्तमश्च नापसरतीति । एतस्मादुत्कर्षतो द्वादशदेवलोकगतिरिति ७ । जलदरहितदिनवनिर्म
0000000000000000
Jain Education
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ६
सू०वि०
मानिसन्दरगलतमोद्योतो यतिधर्मः श्रीजिनप्रणीतः, प्रागुक्तान्धकारादिसममिथ्यात्वविषयप्रत्याख्यानावरणान्तकषायाधखिलकालुष्य
निर्मुक्तत्वेन सर्वविरतिरूपसर्वोत्तमक्रियानुष्ठानप्रवृत्तिकरत्वेन च । एतस्माद्धर्मादुत्कृष्टाराधनया जीवाः शिवसौख्यानि
लभन्ते । तदुक्तम्-"नाणदंसणचरित्ताराहणा कइविहा पन्नत्ता ?, गोयमा ! तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-उक्कोसा मज्झिमा ॥१८६॥
जहन्ना । उक्कोसिआए नाणदंसणचरित्ताराहणाए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झइ । मज्झिमाराहणाए तइयं भवग्गहणं नाइकमइ । जहन्नाराहणाए सत्तहभवग्गहणाई नाइक्कमइ।" इति भगवत्यङ्गाष्टमशते ८।
इत्यष्टधा जीवधियोऽथ धर्मान्निबुध्य संशुद्धतदाप्तये ज्ञाः !।
यतध्वमुच्चैर्यदि मोहवैरिजयश्रिया सिद्धिसुखे समीहा ॥१॥ ॥ इति तपा० श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्यमाधिकारे द्वितीयेशे षष्ठस्तरङ्गः॥
ఆతుతం అంతం
*ODOO90000000000019
॥१८६॥
అంతంత
-
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org
-
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः॥ जयसिरिसुहाइ सवं, जिणधम्माराहणप्फलं लोए। नाणाविहारई पुण, धम्मम्मि जिआण भाविसिवा॥१॥ यतः-जह वरजलभरिअसरे,वायससाणेभहंसमाईण। चायलिहणासिअयरइ,जिणवरधम्मे तह जिआणं२|| । अत्र जिनधर्मस्य निर्मलजलभृतसरस उपमानं वीतरागादिदोषदेवतत्त्व-पञ्चमहाव्रताष्टादशसहस्रशीलाङ्गधारिगुरुतत्त्वपञ्चास्रवादिरहितधर्मतत्त्वमयत्वेन रागादिसावद्यमलरहितत्वादवसेयम् , अर्थादपरधर्माणां तद्विपरीतदेवगुरुधर्मतत्त्वमयत्वात् कर्दमाकुलतुच्छजलाश्रयतुल्यत्वम् । ततश्च यथा वायसो निर्मलजलभृतं सरस्त्यजति, कर्दमाकुले तुच्छे जलाश्रये च रतिं कुरुते, तदलाभे तु स्त्रीशिरःस्थघटादो चञ्चक्षेपं करोति तथा केचिदधमा जिनधर्म जिनगुरुनत्यादिरूपं न स्पृश|न्ति, प्रागुक्तजलाश्रयोपमकुधर्मेष्वेव रतिं कुर्वते, केचित्तु स्त्रीघटवत् सातिशयतीर्थयात्रामानितशिरोमुण्डनभोगोपयाचिकातादिरूपं किञ्चिद्धर्ममिहलोकार्थ स्पृशन्त्यपि १॥
__यथा च श्वानो महासरसि प्राप्तोऽपि जलस्य लेहनं करोति नतु घुण्टघुण्टैः पानं, तथा केचित् कर्मवशात् कुगुरुविप्रKaiतारणादिना वा महत्त्वाद्यर्थ श्राद्धादिसंसर्गदाक्षिण्यादिना कौतुकैककारणादिना वा कदाचित कदाचिजिनगृहगमन-सातिशयतीर्थयात्रा-सातिशयगुरुवन्दन-परिचितकरण-सरससकौतुकतदुपदेशसूक्तादिश्रवणादीनि कुर्वतेनतु सम्यगनुष्ठानादि।
केचिच्च गजवजिनधर्मसरसि सम्यग्दर्शनादिश्राद्धधर्मरसं पिबन्ति, आशिततां नाम तृप्तिं प्राप्नुवन्ति, सदनुष्ठानादि
DOOOOOOO-30-99900999
60000000000000000
उ.३२ Jain Education inval
For Private & Personel Use Only
Mojainelibrary.org
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
90
उपदेशर el तरंग ७
मुनिसुन्दर नाऽऽत्मानं निर्मलयन्ति, पापतापापहारेण शीतयन्ति च; परं कुसंसर्गादिना आपदादिना लोभादिना स्व कुटुम्बनिवाहासू० वि०काद्यर्थ वा मिथ्यात्वमहारम्भविषयतृष्णाप्रमादातिचारादिरजोभिः स्खं मलिनयन्त्यपि । परं स मलः कोरकरजस्तुल्यः
“सम्मदिठी जीवो" इत्यादिवचनात् कर्दमवन्न दृढं लगति, आवश्यकस्नानादिना व्यपयाति च, पुनः पुनश्चोभय॥१८७॥
मपि कुर्वते । यतयो वा केचिच्चारित्रधर्ममनुतिष्ठन्तोऽप्यात्मानं शोधयन्तोऽपि च प्रमादातिचारादिभिर्मलिनयन्त्यपि ३ ॥ का केचित् पुनर्हसवन्निर्मलश्राद्धधर्मसरस्येव रतिं कुर्वते, तत्र च लीना दृढव्रताः देशविरत्यादिधर्मानुष्ठानेन स्वकर्ममलता
पाद्यपनयन्त्यात्मानं शोधयन्ति सुखयन्ति च । न च तस्माद् बहिनिर्गत्य प्रमादातिचारादिभिमलिनयन्ति तापयन्ति वा । यतयो वा प्रमादातिचारादिवर्जितास्ते चासन्नसिद्धिका एवेत्यादि प्राग्वव्यासतो ज्ञेयम् ४ ॥
इत्युत्तरोत्तरनिदर्शनसन्निभा भो, भव्याः ! सदाऽऽस्थ जिनधर्ममहातटाके । येनाप्य संस्कृतिसुखानि जयश्रियाऽष्ट-कर्मद्विषां विलसथाक्षयसौख्यलक्षम्या॥१॥
॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते. सप्तमस्तरङ्गः ॥
eHimnews
DEAK
00000000
॥१८७॥
Jain Education
Dhanal
How.jainelibrary.org
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000000
॥ अथाष्टमस्तरङ्गः॥ जयसिरिसुहमिच्छंता, जीवा धम्म कुणन्ति बहवे वि । तं पुण पडुच्चभावा, तेसिं दीसन्ति वहवे वि ॥१॥ यतः-जवनाल १ इक्खुदंडा २, रस ३ गुड ४ खंडा य ५ सक्करा जच्चा ६।
गविला जहा जहत्तरजिआणमिअ धम्मपरिणामा ॥२॥ 1 दण्डशब्दस्योभयत्र योगादू यवनालेक्षुदण्डौ, रसः प्रस्तावादिक्षुसम्बन्धी, गुडखण्डौ, प्रसिद्धौ शर्करा च जात्या चीनीति का प्रसिद्धा, एते यथायथोत्तरं गुल्यास्तथा जीवानां धर्मपरिणामा अपि यथोत्तरं मधुरा इत्युक्तिसम्बन्धः। ला अथैतद् भाव्यते-यथा यवनालदण्डोऽल्पतमरसः आपातमात्र एव भक्षयितुः किञ्चित् स्वदते, ततः परं तु कूर्चक एवेति, तथा केषाश्चिज्जीवानां जिनधर्म आपाते श्रवणप्रतिपत्त्यादिक्षणे किञ्चित् स्वदते, ततः परं कूर्चकतयैव प्रतिभाति । अत्र वणिग्द्वयज्ञातम्-एकस्मिन्नगरे नन्दकभद्रकनामानौ वणिक्सुतौ हट्टव्यवसायपरौ । नन्दकोऽन्यदा गुरुवचनाजातश्रद्धः प्रातर्जिनार्चनाभिग्रहमग्रहीत् । ततः-भद्रकः प्रातरुत्थाय, नित्यं याति निजापणे। नन्दको देवपूजाथै, सदा याति | जिनालये ॥१॥ भद्रकश्चिन्तयत्येवमहो धन्योऽत्र नन्दकः । त्यक्तान्यकृत्यो यः प्रात-जिनेन्द्र नित्यमर्चति ॥ २॥ अहं तु निर्धनः पापी, धनोपार्जनलालसः । अत्रागत्य मुखं प्रेक्षे, पामराणां दिनोदये ॥३॥ धिर धिग् मे जीवितं गोत्रमितिध्यानजलेन सः । मलं क्षालयति स्वीयं, पुण्यबीजं च सिञ्चति ॥४॥ चिन्तयन्नन्दकस्वेवं, मम देवार्चनक्षणे।
Jain Education
a
l
For Private Personal use only
Ww.jainelibrary.org
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
भद्रको निःसपत्नोऽयं, धनं बर्जयिष्यति ॥५॥ अभिग्रहगृहीतोऽहं, किं करोम्यधुना पुनः ? । देवार्चनफलं दूरे, सद्यो उपदेशर सु०वि० हाहा ! निर्धनस्य मे ॥ ६॥ कुविकल्पैरनेनैवं, सुकृतं हारितं निजम् । एकतानमनोभिस्तत्, कार्य देवार्चनं बुधैः ॥७॥ तरंग
अत्र नन्दकस्य यवनालसमो धर्मपरिणामः १॥ ॥१८८॥
| यथा चेक्षुदण्डश्चय॑माणोऽधिकाधिकं स्वदते बहुरसश्च, परं बहुकूर्चकोऽपि; तथा केषाञ्चिद्धर्मः क्रियमाणोऽधिकाधिक स्वदते, परं प्रमादकूर्चकबहुलः, यथा मार्दङ्गिकदेवीभूतस्य विसढश्राद्धस्य सामायिकधर्मः २॥ | यथा पुनरिक्षुरस इक्षुदण्डादधिकं गुल्यः परं प्रतलः किञ्चित् कूर्चकधूल्यादिमिश्रश्च; तथा केपाश्चिद् धर्मपरिणामः प्राच्यादधिकमधुरः, अबहुविषयकपायादिप्रमादकूर्चकः, ऐहिककीर्तिमहत्त्वधनाद्याशंसाभिमानादिरूपमलकलुषोऽनतितीव्रश्च, यथा कपर्दिवनकश्रेष्ठ्यादीनां सा० पृथ्वीधरसुतझांझणदेवादीनां मन्त्रिजिणहामन्त्रिआम्बडबाहडवाहडादीनां च । यथा चेक्षुरसो यामाद्यन्तरे प्रायो विनश्यति, तथा तादृशो धर्मरसः कालान्तरे केषाञ्चित् कुसङ्गत्यादिना विनश्यत्यपि, नन्दमणिकारादीनामिवेति ३॥
तथा यथा गुडस्ततः सविशेषाधिकरसः स्त्यानपिण्डीभूतरसरूपत्वात् , परं रक्षादिमिश्रः, तथा केपाश्चिद्धर्मपरिणाम-12 जास्तीबरसतया विशेषाधिकमधुरः, परं रक्षोपमकिञ्चित्कषायादिमिश्रः, यथा मन्त्रिवस्तुपाल-श्रीकुमारपालभूपालादीनाम् ॥6॥१८॥ | यथा च खण्डो गुडतोऽप्यधिकतररसोऽल्पमलश्च, तथा केषाञ्चिद्धर्मपरिणामः पूर्वतोऽधिकतररसोऽल्पप्रमादमलश्च, यथा श्रीअभयकुमारमन्त्र्यानन्दकामदेवादिदशश्राद्धादीनां, सा०पृथ्वीधर-सा जगसी(ड)सा-सा०महुणसिंहादीनां, सहदेवा
0000000000000
000000000000000
Jain Education
For Private Personal use only
CATIw.jainelibrary.org
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000000000
ग्रजविमलनिसढश्राद्धादीनामिव च ५ । विसढश्राद्धादीनां निसढश्राद्धान्तानां सम्बन्धाश्च केचित् प्राग्लिखितत्वात
केचित् प्रसिद्धत्वाच्चेह न लिखिताः, बुधैः स्वयमवतार्य भाव्याः। OL अथ यथा जात्या शार्करा सर्वोत्तममधुररसा निर्मलतमा च, तथा केपाश्चिदू धर्मपरिणामः सर्वोत्तममधुररसः निःशेषन-10
मादमलरहितश्च, श्रीपुण्डरीकनृप-सूरनृप-श्रीजम्बूस्वामि-श्रीवज्रस्वामि-पृथ्वीचन्द्र-गुणसागरादीनामिवेति । तत्र सूरनृपकथा यथा-पुरा सूरनृपः सोदरमुनिं वनं प्राप्तं श्रुत्वा वन्दितुं गतः । तं वन्दित्वा पश्चादागते राज्ञी 'प्रातर्देवरमुनि वन्दित्वैव भोक्ष्य' इत्यभिग्रहमग्रहीत् । तावद् निश्यन्तरास्थनद्यां पूरमागतं श्रुत्वा चिन्तातुरा राज्ञोचे “चिन्तां मा कापी, नद्यां गत्वा हे नदि ! देवरव्रतग्रहणावधि यदि मन्त्री ब्रह्माखण्डं पालितं तदा मे देवरवन्दनार्थ गच्छन्त्या मार्ग देहीति
याः। तच्छ्रुत्वा विस्मिता राज्ञी दध्यौ-देवरव्रतादन्वेवास्य नृपस्य पुत्रसन्ततिर्मयि बभूव, ततः किमिदमसम्बद्धं भाषते कनृपः ? । यद्वा किं विकल्पेन ? आसन्नः प्रत्ययः,अन्यच्च पतिव्रताः पतिवाक्य निर्विकल्पाः स्युः। यतः-सती पत्युः प्रभोः
पत्ति-गुरोः शिष्यः पितुः सुतः। आदेशे संशयं कुर्वन् , खण्डयत्यात्मनो व्रतम् ॥१॥ ततः सा सपरिवारा नद्यां गत्वा भर्तृगदितां सत्यश्रावणामकृत । ततो नद्या स्वपूरे द्विधा कृते स्थलपथेन गत्वा मुनिमनंसीत् । मुनिना नद्युत्तारविधौ पृष्टे तद्वृत्तान्तमाख्यायामाक्षीत्-भगवन् ! नृपे ब्रह्मचारित्वं कथम् ? । मुनिराह-शृणु, मद्रुतग्रहणादारभ्यासौ नृपो भृशं । विरक्तात्मा व्रताकाङ्की च, परं तादृग्राज्यभारक्षमाभावान्मनो विनैव राज्यं कुरुते । उक्तं च-परपुंसि रता नारी, भता-15 रमनुवर्तते। तथा तत्त्वरतो योगी, संसारमनुगच्छति ॥१॥ तदेवं गृहवासेऽपि, पङ्केऽब्जस्येव तस्थुषः। निर्लेपमनसो राज्ञो,घटते
-
0 00000
Jain Education
For Private Personal use only
Wrjainelibrary.org
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग ८
॥ १८९॥
@ ब्रह्मचारिता ॥२॥ ततःसहानीतमोदकादि मुनये दत्त्वा पूर्णाभिग्रहा तथैव बुभुजे । ततोवलमाना मुनिमप्राक्षीत्-इदानीं नदी
कथमुत्तार्येति? मुनिरप्याह-"नदीं वदेः यद्यसौ मुनिराव्रतान्नित्यमुपोषितश्चरेत्तदा मे मार्ग देहीति"। ततो नद्यां तथैवोक्त्वा । सुखेन स्वगृहमागमत् । नृपाग्रे मुनेर्मोदकविहरणादि वदन्ती उपोषितत्वहेतुं पप्रच्छ । राजाख्यदेवि ! मुग्धाऽसि, धर्मतत्त्वं न वेसि । समचित्तो महात्मायमशनेऽनशनेऽपि, अकृताकारितं शुद्धमाहारमश्चतश्च मुनेर्नित्यमुपवास एव । तत् श्रुत्वा जिनधर्ममाहात्म्यदर्शनविस्मिता राज्ञी धर्मे दृढाऽभूदिति । अनयोः सूरनृपसोममुन्योः शर्करोपमो धर्मपरिणाम इति । एवं श्राद्धधर्ममाश्रित्य भाविताः पडपि दृष्टान्ताः । एवं यतिधर्ममप्याश्रित्य भाव्याः, यथास्थानं दृष्टान्ताश्च स्वयं योजनीया इति । येषां बहुलसंसाराणां धर्मपरिणामः स्वल्पोऽपि नास्ति ते पुनर्नात्राधिकृताः । श्रीश्रेणिककृष्णनृपादीनां तु शर्करोपमेऽपि धर्मपरिणाम प्राग्नरकबद्धायुष्कत्वसनिदानत्वादिना न विरतिप्रतिपत्तिरिति । एष च पोढा धर्मपरिणामः क्रमात् प्रायोऽनासन्नतमा १ऽनासन्नतरा २ ऽनासन्ना ३ ऽऽसन्ना ४ ऽऽसन्नतरा ५ ऽऽसन्नतम ६ सिद्धिकानां वेदितव्य इति । " एवं जीवाण विसयरसा” इत्यप्यन्त्यपदपाठो ज्ञेयः। तत्र दृष्टान्तभावना प्राग्वत् । दाष्टान्तिकभावना तु एवंयवनालदण्डादिरसप्रकारेणासन्नतमा १ऽऽसन्नतरा २ ऽऽसन्ना३ऽनासन्ना ४ऽनासन्नतरा ५ऽनासन्नतमसिद्धिका ६ भवसिद्धिकानां ६ यथोत्तरं गुल्या विषयरसा भवन्ति । तत्र शर्करोपमो विषयरसो नरकादिदुर्गतिदुःखफलः, स्त्रीरत्नादीनामिव । एवं शेषदृष्टान्ताः प्रतिपदं स्वयं ज्ञेयाः । यद्यप्यासन्नसिद्धिकानामपि केषाञ्चित् शर्करोपमगुल्यप्रतिभासा विषयरसाः श्रूयन्ते मेतार्यब्रह्मदत्तचक्यादीनामिव, परं ते धर्मविराधनादिजनितत्वेन नात्र व्यभिचारहेतव इति । “जिआण
Join Education
For Private
Personal Use Only
.org
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
EDEDEOC
DO00000000000000
| मिच्छपावरसा" इत्यपि वान्त्यपदपाठः । इत्येवं यवनालदण्डादिप्रकारेण प्राग्वत् पड़िधानां जीवानां यथोत्तरं गुल्यप्र तिभासाः, मिच्छत्ति मिथ्यात्वं, पापं च पञ्चेन्द्रियवधादि तद्विषया रसा भवन्ति । तत्र शर्करोपमो मिथ्यात्वरसो नरकादिदुर्गतिदुःखफलस्तुरुमिणीशदत्तनृपपिष्पलादीनामिव, पापरसश्च कालसौकरिकतन्दुलमत्स्यादीनामिव । एवं शेषपदेष्वपि दृष्टान्तभावनेति । यस्तु केषाञ्चिदासन्नसिद्धिकानामपि शर्करायुपमो मिथ्यात्वरसः पापरसश्च श्रूयते प्रदेशिनृपादीनां केसरिचौरचिलातीपुत्रादीनामिव च, सोऽपि प्राग्भवधर्मविराधनादिजन्य इति न व्यभिचारहेतुरिति ।
यवनालदण्डादिनिदर्शनान्यमू-न्यधिग(न्यवे)त्य धर्मे धरतोत्तमं रसम् ।
भविकागिनोऽभीप्सथ मोहविद्विष-जयश्रिया यद्यमृताश्रयं सुखम् ॥१॥ ॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयथयङ्के मध्याधिकारे द्वितीयेशेऽष्टमस्तरङ्गः॥
E
SOD
Jain Educaton
For Private & Personel Use Only
w.jainelibrary.org
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर ॥ अथ नवमस्तरङ्गः ॥
उपदेशर० सू० वि०॥
तरंग ९ जयसिरिमंगलसरणे,निच्चं चिअ इहपरत्यहिअकरणे । सिवसीमसुक्खजणणे,कुणह रइंधीधणा ! धम्मे १४ ॥१९ ॥ आसन्नं कुणइ सिवं, जह जह सानिम्मला समुल्लसइ । ता सिवसुहमिच्छंता, कुणह रुइं निम्मलं धम्मे २।
यतः-तण १ गोमय २ कट्ठग्गी ३, पदीव ४ मणि ५तार ६ सूर७ चंदाभा ८ ।
धम्मरुई जीवाणं, आसन्नासन्नसिद्धीणं ॥३॥ lal अस्या अक्षरार्थः सुगमः, भावना त्वेवम्-येषां शुद्धेऽशुद्धे वा धर्मे मतिरेव न स्यात्तेऽभव्या दूरतरशिवा अनन्तसंसा-1
रिणो वा सम्भवन्ति १। ये च मार्गानुयायिनीषु तपोयोगादिमिथ्यात्विक्रियास्वपि रमन्ते ते क्रियावादित्वात् पुनलपरा-15 वर्तमध्ये सम्यग्ज्ञानक्रियादियोगावाप्त्या मुक्तिं भजन्ते तै त्राधिकारः । अत्र च धर्मरुचिः प्रस्तावाज्जैनधर्मरुचिस्तत्त्वावबोधश्रद्धानलक्षणा ज्ञेया । सा चाष्टधा-तृणाग्निसमा प्रथमा । सा चान्तर्मुहूर्तस्थायित्वाद्विशिष्टस्थितिवीर्यविकलत्वात् । पटुस्मृतिवीजसंस्काराधानाऽकारित्वाच्च विशेषधर्मक्रियानुष्ठानं यावदनवस्थानाद्धर्मानुष्ठानादेरप्रवर्तिका,केवलं पुद्गलपरावर्ता-16
॥१९ ॥ काधमध्ये मोक्षावाप्तिनिश्चयं करोति तेन, तथा भव्यानामेव ग्रन्थिभेदानन्तरं भवतीति श्लाघ्या १॥
द्वितीया गोमयाग्नितुल्या, सापि विशिष्टस्थितिवीर्यविकलत्वात् प्रयोगकाले स्मृतिपाटवासिद्धेश्च पूर्वस्याः किञ्चित् सविशे.
9000000000000000000000
000000000000000
ms
Jain Education in
For Private Personal use only
www.ainelibrary.org
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
ஓருருருருரு
पत्वेन क्रियानुष्ठानं प्रत्यामुख्यवृत्त्यादिकरणेऽपि न तत्सिद्धिविधायिनी । प्रथमायास्तु सकाशात् किश्चिन्यूनार्धपुद्गलपराव
तमध्ये मुक्तिहेतुः २॥ का तृतीया तु काष्ठाग्नितुल्या, मनाक् स्थितिवीर्यसद्भावात् पटुप्रायस्मृतिवीजसंस्काराधानात् किञ्चित् किञ्चिदनुष्ठानसिद्धिविधायिनी, सा च द्वितीयायाः सकाशात् स्वल्पैर्भवैर्मुक्तिदायिनी ३॥
चतुर्थी तु प्रदीपप्रभासमाना, उग्रस्थितिवीर्ययोगात् पूर्वोक्तधर्मरुचित्रयाद्विशिष्टतरा, पटुतरस्मृतिवीजाधानकरत्वाद्विलशिष्टतरधर्मानुष्ठानप्रवर्तिका, विशेषविघ्नादि विना जीवानां यावदायुःसद्भावस्थायिनी, विघ्नकुसंसर्गादियोगे त्वन्तराऽपि 611 शविलीयते । सा च दीपवत् परेषामपि सदुपदेशादिना तत्त्वावबोधजनिका धर्मक्रियासु प्रवर्तिका च । एषा च तृतीयायाः
सकाशाच्यूनर्भवमुक्तिदायिनी ४॥ Toll पञ्चमी मणिप्रभासमा, सा च तद्भवे सर्वथाप्यप्रतिपातिनी भग्नस्यापि रत्नस्य सकलप्रभवाद् निरपाया नापरतापकृत् का
परपरितोषहेतुः, केवलं स्वल्पानुष्ठानप्रवृत्तिहेतुः, तथा परबोधानुष्ठानादि स्वल्पमेव कारयति, सा च तद्भवेऽप्रतिपाति
न्यपि भवान्तरे यदि प्रतिपतति, ततश्चतुर्थ्याः सकाशात् स्वल्पैर्भवैर्मोक्षं ददाति, दृढस्मृतिबीजसंस्कारहेतुभूतत्वान् भवाSन्तरेऽपि यदि कदाचिदप्रतिपतिता सम्भवति तदा पट्पष्टिसागरमध्ये शिवप्राप्तिहेतुः ५॥
षष्ठी पुनस्ताराप्रभासमाना, सा च तद्भवे विघ्नकुसंसगादिभिरप्यप्रतिपातिन्येव भवान्तरे तु त्याज्या। सा च मध्यमनिरतिचारानुष्ठानप्रवृत्तिहेतुः, शुद्धोपयोगानुसारित्वेन प्रायः प्रमादपरिहारनिवन्धनं, परेषामपि विशदावबोधक्रिया-1
भन्नस्यापि र
DAEमाजिक
पि यदि कामतपतति, ततः , तथा परम
STEP
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Halww.jainelibrary.org
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ९
मुनिसुन्दर प्रवृत्तिनिमित्तं गम्भीरोदाराशयताहेतुः प्रायः स्वपरधर्मोपकारप्रवृत्तिजननी, भवान्तरे प्रतिपतितापि सुलभा, पञ्चम्याः, सू०वि० कासकाशात् स्वल्पतरैरेव भवैर्मुक्तिसुखं ददाति, अप्रतिपतिता तु षट्षष्टिसागरमध्ये ६॥
2 सप्तमी पुनः सूरप्रभानिभा प्रायो भवान्तरेऽप्यप्रतिपातिनी,सर्वदा सद्ध्यानमयी, परोपकारैकप्रवर्तिनी, प्रशमसारसुखनि॥१९॥
दानं, देवमायाभिरप्यशक्या संशयादि नेतुं, स्वस्य परेषां च सर्वान्तरतमोनिर्नाशिनी, सर्वानुष्ठानप्रवर्तिका, सर्वसूक्ष्मार्थबोलाधरूपा, सर्वकमलोल्लासिनी, आसन्नकेवलालोका, सत्तामात्रीकृतकषायतापा, सर्वभव्यानां गोचरप्राप्तानां सद्यस्तत्त्वावबो
धकारिणी, प्रायस्तृतीयभवे "दो वारे विजयाइसु, गयस्स तिन्नचुए अहव ताई" इतिन्यायेन पञ्चभिः सप्तभिर्वा भवैरुत्कर्षतः षट्षष्टिसागरमध्ये मुक्तिसम्पदं सम्पादयति ॥ ७॥ | अष्टमी तु चन्द्रप्रभाप्रभास्वरा पूर्वोक्तसविशेषगुणयुक्ता, अत्यासन्नकेवलालोका सम्पन्न केवलालोका वा, क्षीणप्रायकषाया का सर्वथा क्षीणकषाया वा, सर्वभव्यावबोधप्रदा जगदानन्ददायिनी तद्भव एव मुक्तिसुखकमलाविलाससमुल्लासयन्ती । इत्युत्तरोत्तरायाः प्राप्तौ यतितव्यं मुक्तिसुखाभिलाषिभिः॥८॥
इत्यष्टधा धर्मरुचीर्निबुध्योत्तरोत्तरायां कृतिनो ! यतध्वम् ।
यथा लभध्वं शिवशर्म सद्यो, जयश्रिया दुर्जयमोहशत्रोः ॥१॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते उपदेशरत्नाकरे जयथ्यङ्केमध्याधिकारे द्वितीयेशेऽष्टभेदधर्मरुचिनामा नवमस्तरङ्गः॥
ஒCOCOSE இருக
For Private
Personal Use Only
Srijainelibrary.org
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ दशमस्तरङ्गः॥ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिट्टहरणे तिवग्गसारम्मि।
इहपरलोगहिअत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ ! ॥१॥ सो पुण दुलहो जीवा, पायं पावे कुणंतिजेण रुइं। के वि असुद्धे धम्मे, थोवच्चिअ सुद्धधम्मम्मि ॥२॥
पुरसूअर १ महिस २ विसा ३, बग ४ गय ५ हंसा ६ य पंकजलरुइणो।
जह कजाकजि तहा, विविहजिआ पावपुण्णमई ॥३॥ ___ अस्या व्याख्या-यथा पुरशूकरादयोऽकार्ये कार्ये च पङ्करुचयः अशुद्धजलरुचयः शुद्धजलरुचयश्च भवन्ति , प्राकृतवाद्विभक्तिलोपः, तथा विविधा जीवा अकार्ये कार्ये च पापरुचयोऽशुद्धपुण्यरुचयः शुद्धपुण्यरुचयश्च भवन्तीति सम्बन्धः। अथ भावना-पुरशूकरेति प्रसिद्धाः कालत्रयेऽपि विशेषकार्य विनापि भृशमशुचिकर्दममेव भक्षयन्ति, तत्रैव च लुठन्ति, का आसते, शेरते, रतिं च कुर्वते; तथा जगति प्रायः सर्वेऽप्येकद्वित्रिचतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च तिर्यश्चः सुर-16 नारकाश्च कायेऽकार्येऽपि हिंसादिपाप एव रतिं कर्वते । तथाहि-एकेन्द्रिया आहारार्थमेकेन्द्रियादीन् भक्षयन्तीत्यादि “सुरहरिहरवंभाई" इत्यादिगाथाव्याख्यायां विस्तरतो भावितमेवेति ततो ज्ञेयम् । द्वीन्द्रियाः कृमिशङ्खशुक्त्यादयो|
0000000000000000008
STRO
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
Mahalww.jainelibrary.org
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
500000
mmen
जीवानाहरन्ति । त्रीन्द्रियाः कीटिकाखजूरकादयो मनुष्यसादीनपि दशन्ति कार्येऽकार्येऽपि च । चतुरिन्द्रिया दंशमश- उपदेशर सू० वि०16 कवृश्चिकादयो नरादीन् दशन्ति । पञ्चेन्द्रियाः सर्पमार्जारच्याघ्रनकुलादयः स्थलचरा, मत्स्यवकादयो जलाश्रिताः, श्येन-18 तरंग १०
10 गृध्रादयः खचराचाहारादिकार्येणाकार्यार्थमपि स्वभावादपि हिंसादिपापरतय एव, मनुष्याश्च चौरपिशुनम्लेच्छभिल्लमृग-0 ॥१९२॥
युधीवरादयः शाकिन्यादयश्चाहारकार्याय स्वमदक्रीडाचापलादिभिरकार्येऽपि च हिंसामृपास्तैन्यपरनारीगमनसर्वजातीयकामक्रीडापरिग्रहेच्छापैशुन्यपरव्यथादिपापेषु निःशङ्कमेव प्रवर्तन्ते । देवा अपि दुष्टव्यन्तरादयो मनुष्यादीनधिष्ठायोद्वेजयन्ति ठी मारयन्त्यपि, बालादीन् छलयन्ति । दुष्टव्यन्तरव्यन्तरीशक्तियोगिन्याद्याश्च क्रीडामात्रेण मरकोपद्वान् विकुर्वन्ति, परमाधार्मिकाश्च नरकान् कदर्थयन्तीति मिथ्यादृशो देवा देव्यश्च स्वस्य पुरइछागमहिपादीन् घातयन्तीत्यादि । नारका अपि मिथो विकुर्वितरायुधैर्युध्यन्ते, वैक्रियशत्तया विकुर्वितैः कीटखगादिभिर्भक्षयन्तीत्यादि । ततः स्वभावादपि पापरतयः प्रायो जीवा इति १॥
अथ यथा महिषास्तापाक्रान्ताः शीतिमार्थ कर्दमाकुले जले लीयन्ते शुच्यशुचिजलाविभागज्ञाः, तथा केचिदैहिकदा-1 रियरोगोपद्रवादिदुःखैस्तापितास्तव्य पगमेनैहिकसुखार्थ कुगुरुकुशास्त्रव्यामोहिता ऐहिकशान्त्यर्थ यागहोमशान्तिकादीनि कुर्वन्ति, ऊरदेवानां तादृग्देवीनां च पुरो यशोधरनृपमारिदत्तनृपादिवत् छागमहिषादीन् जीवान् घ्नन्ति । केचित्तु धार्थिनः प्रेत्य सुखाय ज्वलद्गडरिकापापघटमृतशय्याशिरःकरपत्रमोचनकुम्भीपाककुगुरूपास्तिदासदासीपृथिव्यादि.
இருருருருருஇருககிருருருருருருரு
T MERIES
Jain Education
I
nal
ISjainelibrary.org
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुदानयागहोमादीन् कर्दमोपमान् कुधर्मान् कुर्वते । केचिन्मिथ्याव्रततपोदानमाघस्नानादीन्यपि अशुचीनि कुर्वते, तेषांच कालकगुरुद्वेषिदत्तनृपादिवद् दुर्गतिरेव प्रायः स्यात् , केषाञ्चिद्व्यन्तरत्वाद्यपीति २॥ ___ अथ यथा वृषा उपलक्षणाद्वादयः प्राप्ती शुद्धे मिष्टे च जले रमन्तेऽतिविशेषं च न जानते, तत एव शुद्धजलाप्राप्त्या कलुषेऽपि च; तथा केचिद्भद्रकप्रकृतयोऽनभिगृहीतमिथ्यादृशो मिश्रगुणस्थानीया वा तादृक्सामग्रीविशेषेण शुद्धे जिनधर्मे मिथ्यातपोव्रतनिर्विशेषदयादानादिषु वा सामान्यतः सर्वधर्मेषु वा रमन्ते, जिनधर्मे वा ऐहिकपारत्रिकसुखार्थ सप्रत्ययजिनतीर्थादियात्रापार्श्वस्थादिलोकोत्तरकुगुरुसेवोपदेशात्यादिसमहिमस्तोत्रादिपाठस्मृतिविशेषविधिरहितजिनस्नात्रपूजावश्यकादिक्रियासु यतन्ते । पार्श्वस्थादयोऽपि वा ऐहिकनिर्वाहार्थितया परलोकसुखार्थिनोऽपि प्रमादवशाद् यतिवेषधारिणः कियदावश्यकादिक्रियापराः शुद्धोपदेशादिरतयश्च, ते च देवत्वादि लभन्ते प्रेत्य धर्म चेति ॥ ३॥ । अथ च यथा बका उपलक्षणादन्येऽपि ढीङ्कचक्रवाकसारसादयः स्वभक्ष्याणि मत्स्यादीनि यत्र शुचीन्यशुचीनि वा जले लभन्ते तत् सेवन्ते, एवं केचिद्वृषभदासश्रेष्ठिधोटकापहारब्रह्मचारितपस्विवदुदायिनृपमारकादिवदभयकुमारग्रहणार्थिकपटश्राविकादिवद् वा यस्मिन् शुद्धेऽशुद्धे वा गृहिसम्बन्धिनि यतिसम्बन्धिनि वा धर्मे कपटेनादृते परविश्वासनद्रव्या|च्छेदादिस्वकार्यसिद्धिं पश्यन्ति तमाश्रयन्ते, ते च महापापा इह परत्र च दुर्यशोजननिन्दाराजदण्डादिदुःखानि नरका
दिदुःखानि च लभन्ते, दुर्लभबोधिकतयाऽनन्तसंसारं च भ्राम्यन्तीति ४॥ INI अथ यथा गजा दानलुभ्यमरझङ्कारहारिणो राजादीनामपि मान्या अगाधे शुचिन्येव च जले रमन्ते, यथेच्छं।
शिम 0090
-
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Nw.jainelibrary.org
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ १९३ ॥
Jain Education Intern
०००
जलं पिबन्ति, खेलन्ति च तस्मिन् करेणुवृन्दपरिवृताः, केवलं जलान्निर्गता अन्तरान्तरा किश्चिद्धू ल्याप्यात्मानं खरण्टयन्ति, पुनस्तथैव शुचिजलदानादिना शोधयन्ति चः एवं केचिज्जीवाः परिणतजिनवचनाः प्रतिपन्नश्राद्धधर्माणः सुविशुद्धदानसप्तक्षेत्रीधनवापादिभिः स्तुतिमुखरीक्रियमाणमार्गणादिगणाः शिष्टलोकप्रशंसापदप्रौढतीर्थयात्रा- ॐ प्रासादप्रतिष्ठादिपुण्यकर्मभिर्नृपादीनामपि माननीयाः स्वयं राजामात्यादय एव वा सम्प्रतिकुमारपालाभयकुमा |रवस्तुपालादिवज्जाग्रदद्भुत पुण्यैर्जगतोऽपि स्तवनीयगुणाः शुद्धसम्यक्त्वाणुत्रतादिप्रतिपालननिरता विशदसामायिकादिषड्विधावश्यक पौषधगुरुदेवसाधर्मि काराधनातपोनियमशीलगुणानुष्ठानेषु स्वकुटुम्ब परिवारादियुताः सदा यतन्ते कायेन, तेष्वेव च रमन्ते मनसा, प्ररूपयन्ते तान्येव वचसापि केवलं निर्वाहार्थं कुलकमागतानिन्द्यद्रव्योपार्जनोपायेषु किञ्चित्सारम्भेष्वपि धूलिखरण्टनसदृशेषु प्रवर्तन्ते, सम्यक्त्वधारिणो वा सप्रत्ययकामिततीर्थोपयाचितमाननादिलौकिक लोकोत्तराल्पमिथ्यात्वातिचारादि सेवन्ते, पुनः प्रतिक्रमणालोचनादिभिः स्वं शोधयन्ति च । ते च इहलोकेऽपि सर्वलोकादिविरुद्ध पश्ञ्चकत्यागादिभिर्लोकप्रिय गुणैश्च सकलजनश्लाघां धर्मानुभावात् प्रवर्धमानसुखसम्पदश्च लभन्ते, | प्रेत्य च द्वादशकल्पावधिसुरसुखानि क्रमादल्पैरेव भवैर्महोदयपदं चाधिगच्छन्ति ५ ॥
अथ च यथा हंसा अगाधेऽतिशुचिन्येव च जले मानससरोवरादौ वसन्ति, खेलन्ति, रतिं कुर्वते, तत्रैव च विशदकमलनालादि शुच्येव भुञ्जते, न च बहिर्निर्गत्य कदाप्यातपादि रजोमलादि च प्राप्नुवन्ति, ते च सर्वपक्षिकुलेषु श्लाघां ल. भन्ते एवं नित्यशुचयः सुखं भुञ्जते; तथा केचिद्भव्यपुरुषा जिनवचनश्रवणाध्ययनादिना कर्मक्षयोपशमाद्वा जनितनिरुप
350090099999
उपदेशर तरंग १०
॥ १९३ ॥
helibrary.org
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
2 000
मसंवेगवशात् प्रतिपन्नसम्यक्त्वत्रतादिश्राद्धधर्माणः प्रायः सावद्ययोगमिथ्यात्वादिपरित्यागेन न कदाचनापि सम्यक्त्वत्रतान्यतिचरन्ति, न च विशिष्य कर्ममलं चिन्वन्ति, साधवो वाऽङ्गीकृतसम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्राः शुद्धशीलाङ्गधारिणस्ते चै कादशाङ्गयादिविविधप्रकारा इहापि जगत्पूज्या देवानामपि प्रशंसास्पदं भवन्ति, परिणतसर्वसाम्यसुधारससुहितात्मान 'इन्द्रोऽपि रङ्कवद् भाति, का कथा नृपकीटके ?' इत्यादिवचनाद् इन्द्रादीनपि कीटप्रायान् गणयन्तस्तस्मिन्नेव भवेऽनुत्तरसुरवरसुखं चानुभवन्ति । यदागमः-बालाभिरामेसु दुहावहेसु, न तं सुहं कामगुणेसु रायं !। विरत्तकामाण तवोहणाणं, जंभिक्खुणं सीलगुणे रयाणं ॥१॥ भवान्तरे च केचिन्महानन्दपदमेव, केचिदुत्तमसुरनरसुखानि धर्मकिर्मीरितानि भुक्त्वा | सप्ताष्टभवैः शिवसुखश्रियः समाश्रयन्तीति । ततो गजहंसादिवत् शुद्ध एव श्रीजिनधर्मे यतितव्यं शिवपदसुखाभिलाषिभिरिति रहस्योपदेश इति ॥ ६॥
दृष्टान्तषट्कमिति सम्यगवेत्य भव्याः !, पापं विहाय कलुषांश्च समग्रधर्मान् । धर्मे जिनेन्द्रगदिते शिवदे यतध्वं, मोक्षं लभध्वमखिलारिजयश्रिया च ॥१॥
॥ इत्युपदेशरत्नाकरे तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते मध्याधिकारे द्वितीयेशे दशमस्तरङ्गः॥
0000000000
5-9999-
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
linelibrary.org
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर ॥ अथ एकादशस्तरङ्गः॥
उपदेशर० सू० वि०
तरंग ११ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिठहरणे तिवग्गसारम्मि। इहपरलोगहिअत्थं,जिणधम्मे उज्जमह भविआ॥ ॥१९४॥ 10 सो पण जणेड भावा-सारओ निम्मिफलं उद्वंदसविहमिअ जीवेस, पावमवि तहेवऽणिटफलं।
तद्यथा-विट्ठी १ भाडय २ सगतण ३ चंदण ६ घणसार ९ निहि १० वहणसरिसा । दस धम्म- | मिच्छपावा-भावा जीवाण भाविसिवा ॥३॥ - व्याख्या-वेष्ट्या भाटकेन च स्वकानां तृणचन्दनघनसाराणां निधेश्च वहनसदृशा वहनभावसमा दशविधा धर्मस्य | मिथ्यात्वस्यारम्भादिपापस्य वा भावा:-अभिप्राया जीवानां भाविशिवारतमादिभेदै विशिवमाश्रित्य भवन्तीत्यक्षरार्थः। अथ भावना-कश्चिद्दरिद्रः पुमान् राजपुरुषैस्तृणभारक उपलक्षणात्ताहक्काष्ठभारको वा वेष्टया वाह्यते,स च सर्वथाप्यकाम एव | लज्जमान एव वहति, यदा तदा येन केनाप्युपायेन यदि कदाचिच्छुटति तदा तं प्रोज्झ्य निस्सरति नश्यति च, मार्गे च तृणादि पतितं न गृह्णाति प्रत्युत मोदते च; एवं कश्चिद्गुरुकर्माऽभव्यो वा कैश्चिद्धितार्थिभिलेनापि जिनार्चनादिपुण्यं कार्यमाणो यदि किञ्चित्कुरुते तदपि सर्वथाप्यकाम एव, विच्छुटनोपायमेव च मृगयते, न च विधिनापि कुरुते, अन्तरापि कृताकृ- LAD॥१९४॥ |तमप्युज्झति, नरकादिगामी च स्यात् । अत्र श्रेणिकनृपदासीकपिलादयो दृष्टान्ताः । आसन्नतमसिद्धिकस्तु मिथ्यात्वमारम्भादिपापं वा अनया रीत्या बलात्कारेण केनापि कार्यमाणः कुर्वन्नपि शुध्यत्येव सिध्यत्यपि । निदर्शनानि तु मिथ्यात्वे |
இருநGOGODOE
दत चा एवं कविकुमछुटनोपायमेव च मदयो दृष्टान्ताः । आ न गृह्णाति प्रत्युत्त सर्वधाप्यकाम एव श्रेणिकनुपदासीकानपि शुध्यत्येव ।
Jain Education in
For Private
Personal use only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
90000060
33990903
Jain Educational
कार्तिकश्रेष्ट्यादयः, आरम्भादिपापे चेटककोणिकनृपयुद्धसारथीभूतवरुणादयश्च । इति मिथ्यात्वारम्भादिपापपुण्ययोस्तृणकाष्ठादिवेष्टिदृष्टान्तेन प्रथमो भेदः १ ॥
अथ कश्चित्तमेव तृणकाष्ठभारं भाटकेन वहति । स च सकाम एव सहर्ष वहति पारं प्रापयति, न च तस्मिन् स्निह्यति न च तं बहुमन्यते, केवलं भाटकमेव बहु मन्यते; एवं कश्चिद्वहुसंसारोऽभव्यो वा केवलमैहिकमे वार्थमिच्छंस्तृणकाष्ठभारसदृशं जैनधर्म निःसारमपि मन्यमानः कुरुते तद्यथा - आरोग्यार्थ समहिमसाधिष्ठायक देवतार्चादिकं करोति, जीरापहयाद्यर्चकविप्रम्लेच्छादिवत् । अश्वार्थ पालकने मिवन्दनवज्जिनगुरुवन्दनाद्यपि तनोति, जिनदास श्रेष्ठयश्वापहारकब्रह्मचारिश्री अभयकुमारनियन्त्रकगणिकाद्वयवत् कूलवालक यतित्वभ्रंशकगणिकावच्च । सम्यक्श्राद्धधर्ममपि परविस्रम्भाद्यर्थ शिक्षन्ते कुर्वन्ति च कन्यापरिणयनाद्यर्थ बुद्धदासादयोऽनेकेऽप्येवं चक्रुः । स्वामिरञ्जनाद्यर्थं वीरादिवद्गुरुकृतिकर्मादि कुर्वते, उदायिनृपमारकाङ्गारमर्दकादिवत् । परविश्वासाद्यर्थ चारित्रमपि पालयन्ति, साम्प्रतमपि बहवोऽपि दृश्यन्ते स्तैन्यपरद्रोहाद्यार्थिनो विश्वासार्थं जिनाच श्रीगुरुविनयक्रियानुष्ठानादि मायया कुर्वाणाः, तेषां च भाटकघनवदैहिकमात्रमर्थः सिध्यति, अथवा न सोऽपि न तु पारलौकिकः कोऽपि शुभः, वञ्चनादिपापकारिणां नराणां नरकादिगतिस्तु निश्चितैव । यतः - अघमातनुते यदर्थयन्, धनभोगादि न तज्जडोऽश्रुते । यदि वाऽणु चलं च पापजा, इह चामुत्र च यातना ध्रुवाः ॥१॥ एवं कश्चिद्भव्यः श्राद्धादिर्मिथ्यात्वमारम्भादिपापं वा तृणकाष्ठभारसदृशं निःसारमेव मन्यमानः सर्वथाप्यकर्तुका मोऽप्यन्याजीविकाद्ययोगेन निर्वाहाद्यर्थं कुरुते, सोऽप्युत्तमतया शुद्ध एव स्वर्गादिसुखसम्पदं च लभते, मिथ्यात्वे प्राकृत
jainelibrary.org
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१९५॥
@@@@99606
श्रीयुगादिजिनचरित्रोक्तावमदुःखितनिर्वाहार्थशिवार्चकश्राद्धादिवद्, आरम्भे कृषिकर्मारम्भकभव्यकुटुम्बादिवच्च । इति उपदेशर पुण्यपापयोर्द्वितीयो भेदः २॥
| तरंग ११ ___ अथ कश्चित्तृणकाष्ठभारं स्वकं वहति । स च तस्मिन्नपि नियन् यत्नेन वहति पतिततृणादि गृह्णाति न पातयति । एवं(तत्)। गाश्चारयिष्यामि ततो दुग्धं भविष्यति, तत्पानेन पुष्टयादि भावीत्यादिफलस्यान्तराले न मुञ्चति, विशेषविघ्नादिकारणं विना स्वस्थानं प्रापयत्येव । एवं कश्चिद्भद्रकप्रकृतिरपरिणतविशेषगुरूपदेशो लोकपूज्यताबहुपौरलोकादरादि दृष्ट्वा सञ्जातजैनधर्मश्रद्धो विशिष्य स्वर्गापवर्गादिफलमजानान ऐहिकं पारत्रिकं वा राज्यादिफलं वाञ्छन् जिनार्चादानतपोनियमादिदृष्टज्ञातमात्रविधिना कुरुते, विशेषविघ्नाद्यभावे च न मुञ्चति, स तेन धर्मेणेह परत्र चार्थराज्यादि लभते, भाग्यादिसामग्रीविशेषेण बोधिवीजविशेषधर्मानुष्ठानाद्यपि प्राप्नोति, ततोऽधिकमपि च फलम् , इह चोपरोधदानदातृतद्भवप्राप्तस्वर्णपुष्पवृष्टिसुन्दरवणिग्नवपुष्पीजिनार्चाकारकाशोकमालिकाभीरादयो दृष्टान्ताः ॥ एवं कश्चिन्मिथ्यादृगपरिणतकुशास्त्रादि-10 विशेषः कुलाचारादिमात्रधिया गुर्वादिसंसर्गादिना वा ऐहिकमारोग्यविनापहारादि पारत्रिकमर्थराज्यादि चार्थमर्थयमानो
त्यास्थाद्यभावादिनाऽतिसावा कुगुरुकुदेवार्चाकुदानाग्निहोत्रस्नानादिमिथ्यात्वं तृणकाष्ठभारमिव मन्यमानः कुरुते । विशेषविघ्नाभावसुगुर्वादिसंयोगाद्यभावे च न मुञ्चति । सोऽप्यनतिदुःखतिर्यगादिगतिं लभते, गण्डकश्वापदीभूतविष्णुद-10 तश्रेष्ठिवत् । एवमारम्भादिपापमपि कुर्वाणस्तिर्यगादिगतिं लभते, तापसश्रेष्ठयादिदृष्टान्ताश्चात्र ज्ञेयाः । इति पुण्यपापयोस्तृतीयो भेदः ३॥
1000000000000000000
२५॥
6000
Jan Educatan
For Private Personal Use Only
How.jainelibrary.org
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
trang các
अनया दिशा चन्दनकाष्ठवहनत्रिभेद्यपि भावनीया । तद्यथा-चन्दनभारं वेष्टया वहन् वेष्टिवाहनं द्विषन्नपि चन्दनप-1 रिमलेन प्रीयमाणो मनाक् चन्दनं बहु मन्यते, निःस्वोऽपि चन्दनगुणान् परिचित्या जानाति, तद्रूपं वस्तु निःस्वस्य दुर्लभमप्युपलक्षयति, उपलक्षितं पश्चादपि कदाचिद्गुणाय स्यात् , पतिताग्रहान्तरालोज्झनेच्छादि च तृणकाष्ठभरवहनसममेव। एवं कश्चिद्धर्म कुलाचारादिना किञ्चिद् बहु मन्यमानोऽपि प्रमादादिना भाबिदुर्गतिकत्वादिना वा कर्तु नोत्सहते, पित्रादिभिर्बलात् कार्यमाणश्च वेष्टिसमं मन्यते, हठारूढश्च न कुरुतेऽपि, यद्यकुछुटति सोऽपि वेष्टिमिव जैनधर्म मन्यमानस्तद्विराधनया तिर्यगादिगतिं लभते, अभ्यासवशाहितसंस्काराच्च जातिस्मृत्यादिना कदाचिद्बोधिं लभते, स्वयम्भूरमणसमुद्रमध्यमत्स्यीभूतश्रेष्ठिपुत्रवत् । एवं मिथ्यात्वमप्यारम्भादिपापमपि वा किश्चिद् बहु मन्यमानः परतन्त्रतया कुर्वन्नल्पकर्मबन्धभाग भवति, पुण्यान्तराभावे च तिर्यग्गत्यादि प्राप्नोति, मिथ्यात्विदेवत्वाद्यपि प्राप्नोति, दृष्टान्ता इहापि स्वयं ज्ञेयाः । इति पुण्यपापयोर्द्धितीयत्रिभेद्यां प्रथमो भेदः मूलतश्चतुर्थः ४ ॥
कश्चित्तु चन्दनकाष्ठभारमेव भाटकेन वहति, स च वस्त्वपि परिमलादिगुणेन वहु मन्यते भाटकागमनाद्वहनमपि च । अन्यथा भाटकानागमनाद , उक्तस्थानं च प्रापयत्येव,पतिताग्रहणादि च प्राग्वत् । एवं कश्चिजैनधर्म इह परत्र च दृष्टसुख. फलतया जानन्नानुमानिकबहुमानं तस्मिन् वहमाने ऐहिकराज्यादिसुखविघ्नापहाराद्यर्थं सप्रभावस्थानजिनार्चनगुरुवन्दनतपोऽनुष्ठानादि कुरुते, पतिताग्रहणवदतिबहुमानाभावाद् विध्यादि न सत्यापयति, स च इहापि ग्रामसीमार्थविवदमानराजसमीपगच्छत्सेवकद्वयप्रथमसेवक वजयादि लभते । स्वर्णगिरिश्रीपार्श्वनाथस्तुतिकारिकविविणादिवत् कुष्ठ
000000000000000000
rất chi tiết các
Jain Educa
t
ional
For Private Personal Use Only
|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥१९६॥
3000000000000000000000
व्यपगमरूपविघ्नापहारादि च । ततः प्राप्तबोधिश्च प्रौढमनुष्यदेवत्वादिसम्पदोऽपि भवान्तरे लभते । अन्येऽपि आरो
उपदेशर० जाग्यद्विजवङ्कचूलहरिवलधीवरप्रमुखा दृष्टान्ताः । एवं च कश्चिन्मिथ्यात्वादिपापं श्राद्धहोमयागलौकिकसप्रभावतीर्थस्नाना- तरंग ११ भिगमनगोदानशान्त्यर्थयागपशुवधादि कुरुते, पापाभीरुतया महारम्भादि वा, स च कर्मानुसारेण तिर्यग्नरकादिगतीलभते, मिथ्यात्वारम्भबहुमानादिना बहु संसार भ्रमति, दुर्लभबोधिश्च स्यात् इह लोके च दृष्टमर्थं कश्चिल्लभते कश्चिन्न कश्चित्तु प्रत्युतानर्थमेव, चारुदत्तश्रावितनमस्कारतद्भातृहतबोत्कटजीवयागकारिद्विजमहेश्वरदत्तहतपितृजीवमहिषादयो बहवो दृष्टान्ताः, अधुनापि च साक्षाद् दृश्यन्ते बहवोऽपि नृपतियोग्यादयः। यतः-हालाहलं पिबसि वाञ्छसि दीर्घमायुका दीवानले विशसि कासि शीतिमानम् । मुझे कुपथ्यमथ चेच्छसि कल्यतां यत्, पापं तनोपि सुखसन्ततिमीहसे च॥१॥
एवं पुण्यपापयोद्वितीयत्रिभेद्यां द्वितीयो भेदः, मूलतस्तु पश्चमो भेदः ५॥ | अथ कश्चित् स्वकं चन्दनभरं वहति । स च परिमलादिना लाभाशया च प्रीयमाण एव वस्तुवहनं बहु मान्यमानश्च यत्नेन वहति, अन्तरा च यादृक्तादृग्विघ्नैरपि प्रायो न मुञ्चति; एवं जिनधर्ममपि स्वरुच्या चन्दनवहनभावसममध्यमभाव १ बहुमान २ विधि ३ द्रढिमा ४ दिभिः कुर्वाणो वैमानिकदेवसुखानि पञ्चमभेदादधिकतराणि लभते, सुलभबो
TO ॥१९॥ धिरल्पसंसारश्च स्यात्, प्रभावतीराज्ञीप्रदेशिनृपचन्द्रश्रावकवीरसुभाश्राविकावुद्धसङ्घतत्पत्न्यादिवत् । एवं मिथ्यात्वादिकमारम्भादिकं वा पापं स्वरुच्या सबहुमान मिथ्याशास्त्रोक्तविधियुक्तः प्रयत्नदाादिना प्रसह्य कुर्वाणः पञ्चमभेदादधि
Jain Education
For Private
Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
SSOREFACREEEE
कतमं नरकादिदुःखफलं लभते, यागादिकर्तृदत्तादिवत् । एवं द्वितीयत्रिभेद्यां तृतीयो मूलतश्च षष्ठो दर्शितः पुण्यपापयोर्भेदः ६॥
एवं घनसारत्रिभेद्यपि भावनीया । नवरं वेष्टया धनसारं वाह्यमानस्य वेष्टिचन्दनवहनादधिकबहुमानादि शैयम् ।। एवं पुण्यमपि यतिधर्मरूपं श्राद्धधर्मरूपं वा प्रमादबाहुल्यादिना रुच्यभावेन बलात्कारेण वा कार्यमाणस्तदू बहु मन्यमा-II नोऽपि बलात्कारेण करिणं द्विषन् परिणती प्राग्भवे नागदत्तमेतार्यादिजीववद् वैमानिकदेवसुखं लभते, दुष्पापयतिश्राद्वधर्मबोधिश्च भवति, पश्चादपि भावेनापि परिणती च भवनपत्यादिगतिं लभते, जयन्तमुन्यादिवत् । कश्चित्तु बहुविराध
नया तिर्यगादिगतिमपि लभते 'खंता न सकेमि' इत्यादिवादिक्षुल्लकमहिषवत् , अभ्यासवशात् परस्मात् कष्टाच्च भवा-|| Kान्तरे जातिस्मृत्यादिना बोधिं लभते च । एवं परानुवृत्त्यापि मिथ्यात्वं महारभ्भादिपापमपि तद् भृशबहुमानात् कुर्वन् षष्ठ-1
भेदादधिकनरकादि लभते,बहुसंसारो दुर्लभबोधिश्च स्यात् । नृपादेशवशमृगवधकृतसोमद्वितीयभीमक्षत्र(त्रिय)चेटककौणिकनृपयुद्धमृतबहुलक्षसख्यनरकोत्पन्नभटादिवत् । इति पुण्यपापयोस्तृतीयत्रिभेद्यां प्रथमो मूलतश्च सप्तमो भेदः७॥ __ अथ कश्चिद् भाटकेन कपूरकरण्डभारं वहति । स च परिमलादिना भाटकाशया च प्रीयमाणो वस्तु भृशमेव बहु मन्य-II मान एवं तद् बहुमानाद् यत्नेन च वहति, विशेषविघ्नादि विना न चान्तराले त्यजति; एवं कश्चित् परत्रापि हितावह-10 तया जानन् सबहुमान ऐहिकाथायापि धर्म यतीनां श्राद्धानां वा विधिना भृशादरेण च कुर्वन् ऐहिकमिष्टमर्थ पारत्रिक च भृशबहुमानश्रद्धादाढ्यादिना वैमानिकदेवसुखादि लभते, पुनबोंधि क्रमान्मुक्तिं चापि, यतिधर्मे धम्मिल्लादयः, श्राद्ध
Duratiữ các điểm
Jain Education in
For Private Personal Use Only
Linelibrary.org
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
धर्मे पुत्रार्थमजित जिनाजितबलाच कार्यजितसेन व्यवहारिपुत्रधर्मदत्तपितृविघ्नविनाशार्थ सप्ताहपौषधकारिश्रीविजय नृपसुलसाश्राविकादयश्च दृष्टान्ताः । एवं मिथ्यात्वमहारम्भाद्यपि भृशबहुमानैहिकफलाद्यर्थं कुर्वन् इहापि प्रायोऽनर्थान् परत्र च ॥ १९७ ॥ 6) सप्तमभेदादधिकनरकादिदुःखानि लभते । बहुतरसंसारो दुर्लभबोधिश्च प्रायः स्यात् । शान्त्याद्यर्थमनपराधपशुवध कारिने कनृपपिष्टकुर्कुटहन्तृयशोधरतक्षन्मातृसागरनृपादिवत् । एवं पुण्यपापयोस्तृतीय त्रिभेद्यां द्वितीयो मूलतश्चाष्टमो भेदः ८ ॥
एवं स्वकमेव कर्पूरभारं बहुमानादरयत्न भक्तिभिर्वहति, महालाभं च लभते । एवं पुण्यमपि निजभावेनैव महाबहुमानविधिद्रढिमप्रयत्नादरैः कुर्वन् विघ्नैः स्खलितोऽप्यन्तरालेऽविमुञ्चन् यती अनुत्तरविमानावधि श्राद्धश्च द्वादशकल्पावधि अभव्ययत्यपि नवममैवेयकावधि सुखसम्पदं पूर्वभेदेभ्योऽधिकां लभते, एक-द्वि-व्यादिभवैश्च सिध्यति; एवमल्पतरसंसारश्च स्यात्, इहापि श्रेयसां भाजनं च स्यात्, श्रीजिनेन्द्रप्रथमभिक्षादायकब हुलाद्युत्तमपुरुषश्रीवी रदशश्राव कजीर्णश्रेष्ठिप्रदेशि नृपमेघकुमाराभयकुमारादयश्च दृष्टान्ताः । एवं नास्तिकवाद्यागादिमहामिथ्यात्वं महारम्भादि पापं च कुर्वाणो महाप्रयलबहुमाॐ नहठादरादिभिः षष्ठ नरकावधिदुःखानि पूर्वभेदेभ्योऽधिकतराणि लभते, बहुसंसारगामी प्रायो मिथ्यादृक् च स्यात्ः अश्वग्रीवपुरोहित कोणिकनृपादयश्च दृष्टान्ताः, इहाप्यश्रेयोदुर्यशोविपदां भाजनं भवति । एवं पुण्यपापयोस्तृतीय त्रिभेद्यां तृतीयो मूलतश्च नवमो भेदः ९ ॥
Jain Education Int
300930
90000000036
उपदेशर० तरंग ११
॥ १९७ ॥
अथ निधेर्वेष्ट्या भाटकेन वहनस्यासम्भवात् सम्भवेऽपि तृणकाष्ठचन्दनभारवहनसमत्वेन तद्भेदानुपातित्वात् स्वनिधिवहनरूप एक एव भेदो गुण्यते । ततश्च कश्चिदुद्यानादौ प्रादुर्भूतं स्वं निधिं स्वगृहे नेतुं महादरप्रयत्न बहुमानादिभि- ॐ
ainelibrary.org
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education In
वहमानः प्राणान्तेऽप्यन्तराले न मुञ्चति, चौरपिशुनादिभिश्च शङ्कमानस्तद्द्दष्टीर्निवारयति; एवं कश्चित् परमनिधिकल्पं यतिधर्म श्राद्धधर्मं वा मन्यमानः त्रिकरणशुद्ध्या तदाराधनपरः कषायविषयादिचौराविषयः परीषहोपसर्गादिभिरप्यक्षोभ्यः ॐ सम्यग्ज्ञानक्रियाभावनाशुभध्यानप्रकर्षादिभिः कीर्तिधवलसुकोशलदृढप्रहारिगजसुकुमाल णिकापुत्रोदायन राजर्थ्यादिवद् यती भरततद्वंश्यनृपैलापुत्रसागरचन्द्रवल्कलचीरिपली कूपक्षिप्तश्रेष्ठिवद् गृहिवेषोऽपि परिणतयतिधर्मा वा केवलज्ञानमवाप्य सिध्यति । केचित्तु चिलातीपुत्रावन्तिसुकुमाल चन्द्रावतंसक दुःशीलभार्याखद्वा पादविद्धांहिप्रतिमास्थश्रेष्ठयादिवद् अल्पतरसंसारा वैमानिक महर्द्धिदेवश्रियमनुवते । एवं मिथ्यात्वादिकमारम्भादिकं वा पापमपि निधिवहनसमभावेन कुर्वा णः सावद्याचार्य नागिलश्राद्धकालसौकरिक तन्दुलमत्स्यकूलवालक सुभूमब्रह्मदत्तकमठजीवमुनिचन्द्रजीवपरशुरामादिवत् ७ सप्तमनरकभाक् अनन्तसंसारी च भवति । इत्युक्तः पुण्यपापयोदशमो भेदः १० । एवं च मिथ्यात्वारम्भादिरूपपापस्य पूर्वपूर्व भेदः शुद्धः, पुण्यस्य चाग्रिमाग्रिमो भेदः शुद्धः ।
मत्वेति भेदान् दश पुण्यपापयोरग्याग्यभे दाहतिहानयोर्दृढम् । शिवा निकामा नरकादिभीरवो, बुधा ! यतध्वं विजयश्रिया कलेः ॥ १॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरलाकरे मध्याधिकारे द्वितीयेऽंशे युगपत्पुण्यपापदशभेदीविवरणनामैकादशस्तरङ्गः ॥
॥ द्वितीयोऽशः सम्पूर्णः ॥#
jainelibrary.org
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ तृतीयेऽशे प्रथमस्तरङ्गः ॥
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥१९ ॥
उपदेशर तरंग १
000000000000000
जयसिरिसुहाइं जीवा, सव्वे वीच्छन्ति भीरुणो दुक्खा। दुक्खमओ अ भवो इअ, तम्मुक्खोवायमाह जिणो ॥१॥ रायगिहे गुणसिलए, समोसढो चेइयंमि वीरजिणो । सव्वजिअणुग्गहत्थं, गोअमपुठ्ठो भणइ एवं ॥२॥ जयसिरिसुहमिच्छंता, जयमाणा अविअ सम्मकिरियासु। तदुवायमयाणंता, न लहन्ति लहन्ति जाणंता ॥१॥ यतः-जं सुहं तस्स जे हेऊ, जं भयं जं च अप्पणो। विणासी अविणासी अ, इय जाणं मुच्चइ भवा ॥२॥
0000000000000000000
॥१९८॥
JainEducationind
For Private
Personel Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
D@@@@
-
@
एतद्गाथायाः किश्चिद्वयाख्यारूपा गाथा चेयम्मुक्खो सुक्खं तस्स य, हेऊ नाणाइया भयं मोहो।
कम्माणि अप्पणो तहा, विणसइ देहाइ न उ जीवो ॥३॥ युग्मम् । एतयोरक्षरार्थः स्पष्टः। भावना त्वेवम्-सर्व वाक्यं सावधारणं भवतीति न्यायादू मोक्षाद्यनूद्य पदेषु सर्वेष्वप्येवकारस्य | योजना । जीवस्य सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्ष एव सौख्यं, तत्सौख्यस्यैकान्तिकत्वादात्यन्तिकत्वादनन्तत्वाच्च । यतः-- तदनन्तमिश्रमव्ययं, निरुपाधि व्यपदेशवर्जितम् । परिचिन्तितसुन्दरस्फुर-द्विषयाद्यौपयिकोद्भवं परम् ॥ १॥ तथा चागमः-सुरगणसुहं समग्गं, सव्वद्धापिंडियं अणन्तगुणं । न वि पावइ मुत्तिसुह, णंताहि वि वग्गवग्गृहि ॥१॥ जह नाम कोइ मिच्छो, नगरगुणे बहुविहे वियाणंतो। न चएइ परिकहेउं, उवमाइ तहिं असंतीए ॥२॥एतस्या भावार्थःयथा कश्चिद् भूपो विपरीक्षितशिक्षितहयाकृष्टो वने पतितः, क्षुत्तषाक्रान्तः केनापि पुलिन्देन फलदानजलपानादिभिः सस्थीकृतो, मिलितचमूकस्तं पुलिन्दं कृतज्ञतया नगरे नीत्वा स्नान-वपुःसंस्कार-मिष्टाहारभोजन-दुकूलादिपरिधापन-11 दिव्यगीतश्रावण-नाट्यदर्शनादिभिः स्वसमभोगेश्चिरं पञ्चप्रकारविषयसौख्यं भोज्यमानोऽतिसुखाद् विस्मृतपुलिन्दस्थि-|| तिथि राज्ञा दिव्यायासे स्थापितः । अन्यदा स्वकुटुम्ब स्मृत्वा हयारूढः सपरिकरो दिव्यनेपथ्यो वने गत्वा वजनान् || आहूयति, ते च नगरसुखगुणान् पृच्छन्ति, सच जानन्नपि दिव्याहारनेपथ्यावासादिसुखगुणानुपमाघभावादू वक्तुं। पुलिन्दबुद्धी प्रतिभासयितुं च न शक्नोति । एवं केवल्यपि सिद्धसुखं जानन्नपिच्छमस्थान् यथावद् अवबोधयितुं न|
2000000000000000000000
कोई मिह समग्गं,
सवर्जितम् । परि तत्सौख्यस्यैतन्यायाद् मो
@@@@
@@
m
@
स०३४ Jain Education
For Private & Personel Use Only
hjainelibrary.org
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥१९९॥
मदुक्खा अनियनिष्टसंयोगादिकलत्वात् परिणाम
00000000000000
शक्नोति । जह सबकामगुणिअं, पुरिसो भोत्तूण भोअणं कोई । तण्हा-छुहाविमुक्को, अच्छिज्ज जहा अमिअतित्तो॥३॥ उपदेशर इअ सबकालतित्ता, अउलं निवाणमुवगया सिद्धा । सासयमबाबाहं, चिठ्ठन्ति सुही सुहं पत्ता ॥४॥ इत्यादि नमस्कार-10 तरंग १ नियुक्त्यादिभ्यो ज्ञेयम् । तस्मान्मोक्ष एव पारमार्थिक सौख्यम् । सांसारिकसौख्यं तु इष्टपञ्चप्रकारविषयभोगजं व्रण-1 चिकित्सादिदुःखप्रतीकारसन्निभं सत्यकिविद्याभृत्-सुभूम-ब्रह्मदत्तादिवन्नरकादिफलत्वात् परिणामविरसं स्वल्पकालीनं बहुकालदुःखं तुच्छफलं नानाऽऽधिव्याधिपराभवेष्टवियोगानिष्टसंयोगादिदुःखैर्विमिश्रितं तत्त्वतो दुःखमेव । तदुक्तम्खणमित्तसुक्खा बहुकालदुक्खा, पगामदुक्खा अनिगामसुक्खा । संसारमुक्खस्स विपक्खभूआ, खाणी अणत्थाण य कामभोगा ॥१॥ जहा य किंपागफला मणोरमा, रसेण वन्नेण उ भुज्जमाणा । ते खुद्दए जीविअपच्चमाणा, एओवमा कामगुणा विवागा ॥२॥ इत्यादि । अभ्यधिष्महि च-चपलं धनमायुरल्पक, स्वजनाः स्वार्थपरा वपुः क्षयि । ललनाः | कुटिलाः कुतः परा-भवभीविघ्नभृते भवे सुखम् ॥ १॥ अतो मोक्षसौख्यार्थमेव यतितव्यं विज्ञैरित्युपदेशोपनिषत् । तस्य च मोक्षसुखस्य हेतुर्ज्ञानादयः-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्राण्येव, नतु पवनसाधनादियोगाग्निहोत्रपञ्चाग्निसाधनधूमपानादिकृच्छूकन्दमूलाधाहारकृत्तापसपरिव्राजकादिव्रतक्रियास्नानमिथ्यादानमिथ्यातपःक्रियादयः । तदुक्तम्-परःसहस्राः शरदस्तपांसि, युगान्तरं योगमुपासतां वा । तथापि ते मार्गमनापतन्तो, न मोक्षमाणा अपि यान्ति मोक्षम् ॥१॥ तथासर्हि वाससहस्सा, तिसत्तखुत्तोदएण धोएण । अणुचिन्नं तामलिणा, अन्नाणतवुत्ति अप्पफलो ॥ १ ॥ तामलितणइ तवेण, जिणमइ सिज्झइ सत्त जण । अन्नाणह दोसेण, तामलि ईसाणिं गयउ॥२॥ तथा नमिप्रव्रज्यानामनि श्रीउत्तराध्य
१९९
Jan Education
For Private
Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
இருநSCOாருகாரு
यने-मासे मासे अ जो बालो, कुसग्गेणं तु भुंजए।न सो सुअक्खायधम्मस्स, कलं अग्घइ सोलसिं ॥१॥तथा-जो सहस्सं | सहस्साणं, मासे मासे गवं दए । तस्सावि संजमो सेओ, अदितस्स वि किंचणं ॥२॥ इत्यादि । ज्ञानादीन्यपि समुदितान्येव हेतवो न पृथक पृथक् इतिसूचनार्थ 'हेऊ' इत्यत्रैकवचनम् । तदुक्तम्-हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया। पासंतो पंगुलो दह्रो, धावमाणो अ अंधओ॥१॥ आउज्जनदृकुसला वि, नट्टिया तं जणं न तोसेइ । जोगं |अजुंजमाणी, निंदं खिंसं च सा लहइ ॥१॥ जाणतोऽवि य तरिउं, काइअजोगं न जुंजइ जो अ । सो वुज्झइ सोएणं, एवं नाणी चरणहीणो ॥२॥ अङ्गारमर्दकमथुरामङ्गवादयो ज्ञानमात्रस्य मुक्त्यहेतुत्वे दृष्टान्ताः, इति न ज्ञानमेव केवलं मुक्तिहेतुः। न च दर्शनं, यदुक्तम्-दसारसीहस्स य सेणियस्स, पेढालपुत्तस्स य सच्चइस्स । अणुत्तरा दसणसंपया
तया, विणा चरित्तेणऽहरं गई गया॥१॥ नापि चारित्रमेव, यतः-नाणाहिओवरतरं, हीणोऽवि हु पवयणं पभावन्तो। लान य दुक्करं करतो, सुक्ष वि अप्पागमो पुरिसो॥१॥ तस्मात् समुदितान्येव तानि मोक्षहेतुः । यदुक्तम्-संजोगसिद्धीइ काफलं वयन्ति, न हु एगचक्केण रहो पयाई। अंधो अ पंगू अ वणे समिच्चा, ते संपउत्ता नगरं पविट्ठा ॥ १ ॥ 'नाणं शापयासगं सोहओ तवो' इत्यादि । 'नाणं चरित्तहीणं, लिंगग्गहणं च दंसणविहणं,' इत्यादि । तथा श्रीआचाराङ्गे-'अणा
णाए एगे सोवठाणा, आणाए एगे निरुवहाणा, एवं ते मा होउ एअं कुसलस्स दंसणं' इति । यतिवेषमात्रमपि न कार्यकृत् । यतः—'वेसो वि अप्पमाणो अस्संजमपएसु बट्टमाणस्स' इत्यादि । तथावश्यके वन्दनकनियुक्तौ-'जह वेलंवगलिंग, जाणंतस्स नमओ हवइ दोसो । निद्धंधसुत्ति नाऊण, वंदमाणे धुवं दोसो ॥१॥ रुप्पं टंक विसमाहअक्खरं न वि य रूवओ
ला
Jain Educati
o
nal
For Private Personel Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
SE
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥२०॥
100000000000000000000
छेओ । दुण्हं पि समाओगे, रूवो च्छेअत्तणमुवेइ ॥२॥ एतच्चागमेषु बहु विस्तारितमस्माभिरपि प्रकरणान्तरे, तेन उपदेशर तदर्थभिस्तेभ्यो ज्ञेयमिति । एवं मोक्षसुखार्थिभिज्ञानादिष्वेव सर्वसारभूतेषूद्यतितव्यं निपुणैः।
तरंग १ | भयं मोहोत्ति-मोहः अज्ञानरूपः, स एव भयं, अज्ञानमूलत्वाद्भयस्य । अज्ञानादेव हि शलभा अग्नौ, मृगशूकसारिकादयश्च पाशे, मत्स्यादयश्च जाले पतन्ति । एतच्च बाह्यमेव भयं, सकृन्मारणहेतुत्वात् । आन्तरं तु भयं देवादितत्त्वाज्ञानरूपं मिथ्यात्वमेव, अनन्तमरणहेतुत्वात् । रागादिदुष्टाः कुदेवा हि मुक्त्यर्थमप्याराधिता रागादिवृद्धिदानेनानन्तमरणात्मकसंसारदुःखहेतवः, कुगुरवोऽप्येवम् । तदुक्तम्-सप्पे दिहे नासइ,लोओ न य को वि किं पि अक्खेइ । जो व(भ)यइ कुगुरुसप्पं, हा मूढा भणह तं दुटुं ॥ १॥ सप्पो इक्कं मरणं, कुगुरु अणंताई देइ मरणाई । तो वरि सप्पं गहिउं, मा कुगुरूसेवणं भई ॥२॥ धर्मोऽपि हिंसाद्यात्मकोऽधर्म एवानन्तमरणात्मकभवदुःखहेतुश्च, श्रीउत्तराध्ययनादिषु यज्ञकारिबो|त्कटीभूतविप्रवत् , कथाकोशे गन्दुकश्वापदीभूतविष्णुदत्तश्रेष्ठिवत्, चारुदत्तनिर्यामितसप्तशो यज्ञमध्यहतबोत्कटसुरवच्च, एतत्कथा नेमिचरित्रादिषु, वसुदेवहिण्डिप्रसिद्धभद्रकमहिषादिवद् वा । एवं देवादिस्वरूपाज्ञानरूपो मोहो भयम् । अथवा| मोहो पित्रादिप्वभिष्वङ्गरूपः, सोऽपि तद्विषयः । पित्रादयश्च भवहेतुत्वाद् भयमेव । तद्यथा-पिय १ माइ २ ऽवच्च ३-1
ID॥२०॥ भज्जा ४, सयणा ५ सहि ६ देह ७ नाइ ८ घणवग्गा १०॥गुरुदेवदिहिरागा १२ मोहट्ठाणाणि भयहेऊ ॥१॥एतद्गाथाप-15 दानि च पूर्व भयहेतुतरङ्गे व्याख्यातानि । अव्याख्यातानि तु व्याख्यायन्ते--सखायो मित्राणि, तन्मोहाद्ववोऽपि
1000000000000000000000
Jain Education
H
e a
For Private & Personel Use Only
w.jainelibrary.org
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुःखानि सहन्ते भवे च पतन्ति, क्षीरकदम्बोपाध्यायपुत्रपर्वतक मैत्रीदाक्षिण्यादिना वसुनृपतिवद्, वालचन्द्रवचनाच्छ्रीरामचन्द्रविडवनाकार काजयपालादिवच्च । देहमोहान्मांसभक्षणादिपापानि, तत्फलानि च प्रतीतान्येव । ज्ञातेर्मोहात्तत्पक्षपाता दिना युद्धकलहधर्मविघ्नादिकराः सम्प्रत्यपि बहवः प्रतीता एव ।
धणवग्गत्ति-वर्गप्रयोगाद्धन १ धान्य २ क्षेत्र ३ वास्तु ४ रूप्य ५ सुवर्ण ६ कुप्य ७ द्विपद ८ चतुष्पद ९ रूपो नवधापि परिग्रहो ग्राह्यः । अत्र - तृप्तो न पुत्रैः सगरो, कुचिकर्णो न गोधनैः । न धान्यैस्तिलकः श्रेष्ठी, न नन्दः कनकोकरैः ॥ १ ॥ इत्यादयो दृष्टान्ताः । अथवा धनशब्देन परिग्रहोपलक्षणं, वर्गशब्देन नटबटुगायनचौरादीनां पेटकान्यन्यान्यसम्बद्ध समुदायरूपाणि गृह्यन्ते, स्वस्वपेटक मोहपक्षपातादिना युद्धादीनि पापानि प्रसिद्धान्येव । तथा विप्रपार्श्व| स्थादिस्वस्व गुरु पक्षपातादिना सुविहितप्रद्वेषादिगणभेदेन मिथो द्वेषादि च प्रसिद्धमेव । तथा कुदेवपक्षपातादिना सुदेवप्रा| सादप्रतिमाविध्वंसादीनि पाहूणादिकृतानि प्रसिद्धान्येव । स्वस्वाधर्माणां च मोहात्तत्पक्षपातादिना सद्धर्मकारिणां बाधादि मिथ्यात्विभिः क्रियत एव । एवं त्रयोऽपि दृष्टिरागभयम् । एवं द्वादश मोहस्थानानि उपलक्षणात् प्रतिभेदगणनाद् वाऽसङ्ख्यानि वा मोहस्थानानि भयहेतवः । अथवा 'मोहत्ति' मोहनीयं कर्म दर्शनत्रिकषोडशकपायनव नोकपायरूपमष्टाविंशतिविधं भवहेतुत्वाद् भयम् । तत्र मिथ्यात्वमिश्रयोर्भवहेतुत्वं प्रसिद्धम् । सम्यक्त्वमोहनीयस्यापि केवलज्ञानविघ्नकारित्वमस्त्येवेति । कषायनोक पायाश्च महावैरादिहेतुत्वाद् भवहेतव एवेति सुष्टकं मोहो भयमिति । तत्त्वपरिज्ञया जानन् प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहरन् भवान्मुच्यत एव नान्यथेति । तदुक्तम्- भयमेव यदा न बुध्यते स कथं नाम
Jain Educationonal
50000065036666669636969964
w.jainelibrary.org
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
900000000000000000004
भयाद् विमोक्ष्यते ? । अभये भयशङ्किनः परे, यदयं त्वद्गुणभूतिमत्सरः॥१॥ एतत्परिज्ञानं भयव्यपगमश्च जिनवचना- उपदेशर० देव, यदुक्तम्-वित्रासयन्ति नियतं भवतो वचांसि, विश्वासयन्ति परवादिसुभाषितानि । दुःखं यथैव हि भवानवदत्तथा तरंग १ त-त्तत्सम्भवे च मतिमान् किमिहा(वा)भयः स्यात् ?॥१॥ धनपालपण्डितेनाप्युक्तम्-भमिओ कालमणंतं, भवंमि भीओ न
नाह! दुक्खाणं । संपइ तुमम्मि दिहे, जायं च भयं पलायं च ॥१॥ तस्मान्मोह एव भयमिति तत्परिहारेण निश्शङ्कतया का धर्म एव कार्यो, येन सकलभयनाशो निरातङ्कसुखावाप्तिश्चेति।। | कम्माणि अप्पणो त्ति-कर्माण्येव शुभाशुभरूपाण्यात्मनः आत्मीयानीत्यर्थः, भवान्तरेऽपि सह गमनादू १, असाधारणभोगत्वात् २, आत्मन्येव फलदानात् ३, परैरनपहार्यत्वाद् ६,आत्मवशत्वाच्च ५। न च देहधनस्वजनादीनि, तेषामुक्तहतुपञ्चविकलत्वात् । तत्र देहस्योक्तहेतुपञ्चविकलत्वं प्रसिद्धमेव, चितायामेव भस्मीभावात् , ततस्तदर्थ सचित्तमांसादिभक्षणादिपापकरणं मौग्ध्यविलसितमेव । तदुक्तम्-कृमयो भस्म विष्ठा वा, निष्ठा यस्येयमीदृशी । स कायः परपीडाभिः,
पोष्यतामिति को नयः॥१॥ क्षणभङ्गुरश्च देहः, तदुक्तम्-भङ्गरं देहमाश्रित्य, कः सुधीः पापमाचरेत् ? । एरण्डलातरुमाश्रित्य, कुञ्जरं न विरोधयेत् ॥ १॥ इति । बहुसाधारणश्चायम्।धनिकैर्जनकादिभिर्धनैः, शुनकाद्यैरपि यत् किले- का
व्यते । बहवोऽपि यस्य भोगिनो, ममता तत्र किमङ्गके तव ? ॥१॥ अस्य भावना लेशः यत्पुत्राद्यङ्गं मातापितृभ्रातृकलत्रस्वाम्यादिभिरस्मत्सम्भवमिदमस्मत्पालितमिदमस्मत्परिगृहीतमित्यादिधिया धनिकत्वं कुर्वाणाहयितुमिष्यते, यच्च ॥२०१॥ मांसलतादिगुणं दृष्ट्वा शुनकशृगालकाकवृकाहिसिंहादिभिर्वा सजीवं निर्जीव वा स्वपरिभोग्यत्वाद् भक्षयितुमिष्यते,
00000000000000000
Jain Education
SUA
For Private & Personel Use Only
witmejainelibrary.org
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education R
यस्य च कृमिदंशमशकशलभचशुपुटयूकामत्कुणादयः कलत्रादयो वा दंशहारका इव हि निश्चितं भोगिनः तस्मिन्नशुचि Q) त्वादिना कुत्सितेऽङ्गेऽङ्गके हे पुरुष ! तव किं ममता ?, ममैवेदमितिबुद्धिरिति भावः २ । न चायमात्मन्येव सुखादिफलदायी, देहसुखादिना इह परत्र चात्मनः सुखाद्यनुत्पत्तेः । शोकाद्यवस्थायां भवान्तरावस्थायां च तथा विभावनात् ३ । तथा परैर्वन्दिरोगवैरिप्रभृतिभिरपहार्यत्वं चास्य प्रतीतमेव ४ । तथा परवशश्चायं, स्वल्पेऽप्यामयादौ स्वेच्छया चलनादिॐ क्रियाणां कर्तुमशक्तेः ५ । अशुचिरप्ययम् - यस्य सङ्गममात्रेण, वस्त्राहारगृहादयः । क्षणादशुचितां यान्ति, नृदेहे कात्र रम्यता ? ॥ १ ॥ अवोचाम च तथाऽध्यात्मकल्पद्रुमे - चर्मास्थिमज्जान्त्र वसात्रमांसा - ऽमेध्याद्यशुच्य स्थिर पुद्गलानाम् । स्त्री| देहपिण्डाकृतिसंस्थितेषु, स्कन्धेषु किं पश्यसि रम्यमात्मन् ! ॥ १ ॥ इत्यादि । धनस्वजनादीनामप्यनया दिशा भवान्तराऽसहगमनादि भावनीयम् । तदुक्तम्- धनानि तिष्ठन्ति गृहेषु नार्यो, विश्रामभूमौ खजनाः श्मशाने । देहं चितायां ॐ परलोकमार्गे, कर्मानुगो याति स एक एव ॥ १ ॥ अत एतेषु नात्मीयबुद्धिः कार्या त्राणशरणाद्य हेतुत्वात्, तदुक्तं सूत्रॐ कूदने वित्तं पसवो अ नाइओ, तं बाले सरणं ति मन्नई। एए मम तेसु वि अहं, नो ताणं सरणं विवज्जए ॥ १ ॥ श्रीउत्तराध्ययनेऽपि न तस्स दुक्खं विभयंति नाइओ, न मित्तवग्गा न सुआ न बंधवा । इक्को सयं पञ्चणुहोइ दुक्खं, कत्तारमेवं अणुजाइ कम्मं ॥ १ ॥ इत्यादि । अत एतेषु ममतापरिहारेण कर्मस्वेवात्मबुद्धिः कार्या । तानि च शुभाशुभरूपतया द्विधा, तत्राशुभानि दुःखफलानीति मत्वा तत्परिहारे शुभानि सुखफलानीति परिज्ञाय तदर्जने च सर्वशक्त्या यतितव्यमित्युपदेशः । तथा चाख्यायि तरङ्गान्तरे - अघमातनुते यदर्थयन्, धनभोगादि न तज्जडोऽश्नुते । यदि वाणु चलं ।
w.jainelibrary.org
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर च पापजा, इह चामुत्र च यातना ध्रुवाः॥१॥ इत्यादि । ततश्च-द्रविणैः किमिहापि गत्वरैः, स्वजनैः स्वार्थपरैर्भिदे- उपदेशा सू० वि०लिमैः । वपुषाऽपि च जीर्यतानिशं, कुरु धर्म हितमात्मने चिरम् ॥१॥ कुटुम्बं चैतत्कार्यम्-पितेव जैनः समयो दया प्रसूः, तरंग १ ॥२०२॥
सद्भावना चानुचरी गुणाः सुताः । सदा सहायाः सुकृतानि कीत्तयः, पुत्र्यः कुटुम्बेऽत्र रतः सदा सुखी ॥१॥ इत्यादि। __ अथ “विणसइ देहाइ न उ जीवो त्ति" विनश्यति देहादि इत्यत्रादिशब्दाद्धान्यादिनवविधपरिग्रहजीवितयौवनादिसङ्घहः । तत्र देहविनश्वरतायां, यदुक्तम्-वज्रसारशरीरेषु, यद्यास्कन्दत्यनित्यता । कदलीवदसारेषु, का कथा शेषजन्तुषु? ॥१॥ वज्रसारशरीराश्चक्रवर्त्यादयः । चक्रिणां हि शरीराणि पुण्ड्रेक्षुचारिलक्षगोदुग्धार्धाधंधेनुपायनादिपरिकर्मणा समुद्भूततन्दुलषष्ट्यधिकत्रिशतीसूपकारभोजनेन वनमयीभूतान्यपि विनश्यन्ति-जीवेण जाणि य विसजियाणि जाईसएसु देहाणि । थेवेहि तओ सयलं पि, तिहुअणं हुज पडिहत्थं ॥१॥ एकेनापि शरीरेण सर्वैरपि जीवैः सर्वपुद्गलग्रहणनिसर्गः सूक्ष्मा बादराश्चानन्ता अपि पुद्गलपरावर्ता अपूरिषत । तत्स्वरूपं चैवम्-उरलाइसत्तगेणं, एगजिओ मुयइ फुसिअसव्वअणु । जत्तियकालि स थूलो, दब्बे सुहुमो सगन्नयरा॥१॥ अत्र च यथाऽऽकाशपानीयधारणार्थिबद्धझोलिकायां यत्र कर्करो मुच्यते तत्रैव सर्व जलमायाति, एवं ममत्वमूलशरीराद्यर्थमेव प्रायो मांसादिसचित्ताहारपञ्चानवप्रवृत्तिकृष्यादिमहारम्भरूपादिबहुपरिग्रहविषयाङ्गमेलनादिपापानि क्रियन्ते । ततो जडा जीवाः सुलभस्यापि देहस्य पालना
॥२०२॥ द्यर्थमाहारादिहेतवे घोरपापानि कृत्वा नरकं प्रयान्ति । तदुक्तम्-असन्नि १ सरीसव २ पक्खि ३-सीह ४ उरगि ५-15 स्थि ६ जन्ति जा छडिं। कमसो उक्कोसेणं, सत्तमपुढविं मणुअमच्छा ॥ १ ॥ असंज्ञिनः संमूच्छिमाः पञ्चेन्द्रिया-1
000000000000000000000000
Jan Education in
For Private
Personel Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inte
300
स्तिर्यखो ज्ञेयाः, न तु नराः, ते च नरके उत्कर्षतः पल्योपमासङ्घयेयभागायुषः स्युः । सरीसृपा भुजपरिसर्पा गोधानकुलाद्याः । शेषं स्पष्टम् । उक्तञ्च वाला दाढी पक्खी, जलयर नरगागया उ अइकुरा । जन्ति पुणो नरएसुं, बाहुल्लेणं न उण नियमो ॥ १ ॥ तथा - आहारनिमित्तेणं, मच्छा गच्छन्ति सत्तमिं पुढविं । सच्चित्तो आहारो, न खमो मणसाऽवि | पत्थे ॥ १ ॥ मनसापि सचित्ताहारप्रार्थनया तन्दुलमत्स्यस्यान्तर्मुहूर्तेनापि सप्तमनरकार्जनात् । यथा यथाऽमीषां महान्ति शरीराणि तथा तथा सचित्ताहारवाहुल्यादधिकाधिकनरकदुःखावाप्तिः । देहस्वरूपं सामान्यतोऽप्यागमे यथा|| देवानामुत्कर्षतः कल्पद्विकं यावत् सप्तहस्तप्रमाणो देहस्तत उपरितनकल्पादिषु हीयमानोऽनुत्तरसुरेषु हस्तप्रमाणः । प्रथमे नारके सप्तहस्तमानस्ततो वर्धमानो यावत्सप्तमे पश्चधनुःशतमानः । युग्मिनराणामुत्कर्षत स्त्रिगव्यूतिदेहः – पत्ते अवणसरीरं, अहियं जो अणसहस्सं (स्समाणं) तु । तं वल्लिपउमपमुहं, अओ परं पुढविरूवं तु ॥ १॥ पृथ्व्यादीनां चतुर्णी निगोदानां चाङ्गुला सङ्घयेयभागमात्राणि शरीराणि | बितिचउरिंदिसरीरं, बारसजोअणतिकोसचउकोसं । जोअणसहसपणिंदिय, ओहे वुच्छं विसेसं तु ॥ १॥ वारसजोअण संखो, तिकोस गुम्मी य जोअणं भमरो । मुच्छिमचउपयभुजगुरंग गाऊ धणुजोअणपुहुत्तं ॥२॥ | गन्भचउप्पय छगाऊआई भुअगाऊ अ पहुत्तं । जोअणसहस्समुरगा, मच्छा उभये वि य सहस्सं ॥ ३ ॥ उभयेऽपि गर्भजाः संमूच्छिमाश्च । पक्खिदुग धणुपहुत्तं, सव्वाणंगुलअसंखभाग लहू ॥ इत्यादिशरीर परिपालनाद्यर्थं चाखिलं जगद् यतते । तथाहि - एकेन्द्रिया अपि वयादयो वृत्तिमारोहन्ति, केचित्तु कण्टकैरात्मानं वेष्टयन्ति । इलिकादयः कण्टकसन्नाहं कुर्वते, अशुचिकर्दमादिषु प्रविशन्ति च । कीटिकमक टकादयः सरभसं बिलादि रचयन्ति, कणादीनि च संगृह्णन्ति घुणादयः
ainelibrary.org
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २०३ ॥
66
मुनिसुन्दर काष्ठान्युत्किरन्ति, उपदेहिकादयो वल्मीकादीनि विदधति, कोलिकादयः कोलिकपुटादीनि विदधते, भृङ्गादयो लयसू० वि० ॐ नानि सृजन्ति, भ्रमरीमधुमक्षिकादयो मृगृहमधुजालादीनि निर्मान्ति, मूषकादयो बिलानि द्रव्यसङ्ग्रहादि च, सुगृह्याॐ दयस्तादृक्प्रयत्नविज्ञानसाध्याश्चर्यकृगृहादीनि, भूपादयो विषमगिरिदुर्गविषमप्राकारवासादीनि शयनावसरे च गजाश्व| शृङ्खलावद्धपत्त्यादिवृत्तीर्विधाय लोहकाष्ठपञ्जरादिषु शेरते । सामान्या अपि स्वस्वानुमानेन सकपाटसंपुटगृहलोहकङ्कटॐ विचित्रायुधसंग्रहादीन् विचित्रोपायान् विविधनाशशरणस्थानादीनि च नानाविधजटिकामूलिकारक्षाकाण्डकमन्त्रयन्त्रॐ तन्त्राभ्यासभूतादिसेवा देवताराधनौषधरसायनादिसेवाश्चन्द्रगुप्तादिवद्विषजारणाद्यभ्यासांश्च विचित्रा नराः कुर्वते । देवा 6 अपि शक्रादिभीत्या तमस्कायप्रवेशादि च । एवं रक्ष्यमाणमपि शरीरमायुः समाया अज्झवसाण १ निमित्ते २, आहारे ३ वेयणा ४ पराघाए ५ । फासे ६ आणापाणू ७, सत्तविहं झिज्झर आउं ॥ १ ॥" इत्युपधातैर्वा विनश्यत्येव, | अतस्तत्परिहारेण धर्मकर्मस्वेव नियोजनीयं तत् । तथा चाध्यात्मकल्पद्रुमेऽध्यगीष्महि - देहे विमुह्य कुरुषे किमघं न वेत्सि १, देहस्थ एव भजसे भवदुःखजालम् । लोहाश्रितो हि सहते घनघातमग्नि-बाधा न तेऽस्य च नभस्वदनाश्रयत्वे ॥१॥ | दुष्टः कर्मविपाकभूपतिवशः कायाह्वयः कर्मकृद्, बद्धा कर्मगणैर्हपीकचपकैः पीतप्रमादासवम् । कृत्वा नारकचारकापदुचितं त्वां प्राप्य चाशु च्छलं, गन्तेति स्वहिताय संयमभरं तं वाहयाल्पं ददत् ॥ २ ॥ यतः शुचीन्यप्यशुचीभवन्ति, कृम्या - कुलात् काकशुनादिभक्ष्यात् । द्राग्भाविनो भस्मतया ततोऽङ्गाद्, मांसादिपिण्डात्स्वहितं गृहाण ॥ ३ ॥ इत्यादि सारसूक्तविस्तरस्तस्माज्ज्ञेयः । धनादिनवविधपरिग्रहस्यापि विनश्वरत्वं जलानलाद्युपद्रवबन्दिचौर गोत्रिनियोगिखलनृपदेवतादिभिः
Jain Education Inter
00000
उपदेशर० तरंग १
॥ २०३ ॥
ainelibrary.org
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
OOOOOOOOOாருருருருமுருக
क्लेशव्यथाकरणपूर्व ग्रहणादिना व्यवसायाधुपद्रवपातन्त्रव्यादिना चानुभवसिद्धमेव । तथा चोक्तम्-दायादाः स्पृहयन्ति तस्करगणा मुष्णन्ति भूमिभुजो, गृहन्ति च्छलमाकलव्य हुतभुग भस्मीकरोति क्षणात् । अम्भः प्लावयति क्षितौ विनिहितं यक्षा हरन्ते हठाद्, दुवृत्तास्तनया नयन्ति निधनं धिग बह्वधीनं धनम् ॥२॥ कृत्वा क्षयं स्नेहदशा गुणानां, प्रदीपलेखेव पलायते श्रीः। अवश्यमेकं ह्यवशिष्यते तद, मालिन्यमस्मिन् जनितं तया यत् ॥ २ ॥ अध्यात्मकल्पद्रुमेऽपि-1 यानि द्विषामप्युपकारकाणि, सर्पोन्दुरादिष्वपि यैर्गतिश्च । शक्या न चापन्मरणामयाद्या, हन्तुं धनेष्वेषु क एव | मोहः॥३॥ क्षेत्रवास्तुधनधान्यगवाश्चै-मलितैः सनिधिभिस्तनुभाजाम् । क्लेशपापनरकाभ्यधिकः स्यात, को गुणो15 यदि न धर्मनियोगः१॥४॥ इत्यादिविस्तरोऽध्यात्मकल्पद्रुमाज्ज्ञेयः। चक्रिवासुदेवादीनामपि मरणे तंन्निधिरत्नादीनां भूम्याकाशगमनादिना परकीयभवनादिना च विनश्वरत्वं प्रतीतमेव । जीवितयौवनादीनामपि विनश्वरत्वं प्रसिद्धमेव । तदुक्तम्-श्वास एष चपलः क्षणमध्ये, यो गतागतशतानि विधत्ते । जीविते तनुमतां तदधीने, कः सुधीश्चरति धर्मविल. म्बम् ? ॥१॥ चर्मवर्म किल यस्य न भेद्यं, यस्य वज्रमयमस्थि च तौ चेत् । स्थायिनाविह न कर्णदधीची, तन्न धर्ममवधीरय धीर ! ॥१॥ शरदभ्रसमाः श्रियोऽखिला-स्तटिनीपूरसमं च जीवितम् । नटपेटकवत् कुटुम्बकं, ननु किं मुह्यसि धर्मकर्मसु ? ॥२॥ इत्यादि । इति देहजीवितयौवनादिस्वरूपमवगत्य धर्मयत्न एव कार्यः। यतः-'न उ जीवो त्ति कान तु जीवो विनश्यति। स हि परिणामी साक्षाद्भोक्ता कर्ता देवनारकादिगतिपर्यायसंसर्ता सकलकर्मक्षयाच्च शाश्वतसौख्यं ||
मोक्षं गमी । यतः 'चैतन्यस्वरूपः परिणामी कर्ता साक्षाद्भोक्ता स्वदेहपरिमाणः प्रतिक्षेत्र भिन्नः पौद्गलिकाऽदृष्टवाँश्चायमिति
10000000000000000000000
Jain Education Interdlonila
M
ainelibrary.org
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २०४ ॥
Jain Education
ॐ
जैनाः, लौकिका अध्याहुः -- ब्रह्मादिषु तृणान्तेषु भूतेषु परिवर्तते । जले भुवि तथाऽऽकाशे, जायमानः पुनः पुनः ॥ १ ॥ इत्यारण्य के । जीर्णानि वासांसि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराण्यपरापराणि, जहाति गृह्णाति च पार्थ ! जीवः ॥ २ ॥ इति गीतायाम् । वेदेऽप्युक्तम्- पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा । तथा शृगालो वै एष जायते यः सपुरीषो दह्यते । तथा यथा धेनुसहस्रेषु, वत्सो विन्दति मातरम् । तथा पूर्वकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ १ ॥ कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ २ ॥ इत एकनवते कल्पे, शक्तया मे पुरुषो हतः । तेन कर्मविपाकेन पादे विद्धोऽस्मि भिक्षवः ! ॥३॥ इत्यादि । ततश्च सिद्धमात्मनोऽविनश्वरत्वं, तत्सिद्धौ च परलोकयायित्वं शुभाशुभकर्मणां कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च तत्फलसुखदुःखादेः । अतः - हत्थागया इमे कामा, कालिया जे अणागया । को जाणइ परे लोए !, अस्थि वा नत्थि वा पुणो ॥ १ ॥ जणेहिं सद्धिं हुक्खामि, इइ बालो पगभई । इत्यादि । एतावानेव लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचरः । भद्रे ! वृकपदं पश्य, यद्वदन्ति बहुश्रुताः ॥ १ ॥ पिव खाद च चारुलोचने ! यदतीतं वरगात्रि ! तन्न ते । न हि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम् ॥ २ ॥ इत्यादिकौलाचार्यानुयायिवालवचनान्यवगणय्य परलोकहितावहे धर्म एव यतः कार्यः ।
1
00000€
सुखार्थतत्त्वार्थमिति प्रबुध्य भो, बुधाः ! प्रमादारिजयश्रिया तथा । यतध्वमर्हन्मतधर्मकर्मसु द्रुतं यथा ज्ञानमवाप्नुयाक्षरम् ॥ १ ॥ इति तपाश्री मुनिसुन्दर सूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तृतीयेऽंशे सुखादिपश्च तत्त्व्युपदेशनामा प्रथमस्तरङ्ग ॥
3000
उपदेशह तरंग १
॥ २०४ ॥
jainelibrary.org
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्वितीयस्तरङ्गः॥ | सवारिजयसिरीए, जीवा सुहमेव निच्चमिच्छन्ति । तदुवायं पुण भयवं, गोयमपुट्ठो भणइ एवं॥ १॥
सुक्खं मुक्खे सो पुण, अणाइनयरस्स चायओ तं च । देइ पहू गुणचाया, सो दुलहो दूसमे जम्हा॥२॥ । व्याख्या-सौख्यं तात्त्विकं मोक्षे, स च मोक्षोभरतैरावतक्षेत्रेषु सुषमदुष्षमायां तृतीयारकस्यान्ते दुष्पमसुषमायां चाभूत् , दुष्पमापरिणतौ च न ; कोऽत्र हेतुः इति गौतमेन पृष्टे भगवान् वर्धमानस्वामी प्राह-सच मोक्षोऽनादिनगरस्य जीवानाम-10 नादिवासस्थानत्वात् संसाररूपस्य त्यागतो भवति । तं च संसारनगरस्य त्यागम् , अर्थात्तस्यैव संसारनगरस्य प्रभुः स्वामी || |मोहनामा गुणत्यागाद्ददाति । अन्योऽपि प्रभुर्निर्गुणान् स्वपुरत्यागं कुर्वतोऽनुमन्यते, नतु महर्द्धिकत्वादिगुणैः सद्गुणान् , तथा मोहोऽपि । संसारस्य पुरत्वं मोहस्य पुनः प्रभुत्वं स्वधिया शास्त्रान्तरेभ्योऽवसेयं व्यावर्णनीयं च । स च गुणत्यागो दुष्षमायां पञ्चमारके दुर्लभस्तस्मात्तत्र जातजन्मनां जन्मिनां न मोक्षः । जम्हेति पुरस्त्यगाथायां सम्बध्यते।। | [यस्मात्कलिकालजीवाः, लोकप्रसिद्ध्या दुष्षमायाः कलिकालनामकत्वादेवन्यासः, गुणवन्त एव भवन्तीत्यत्राभद्रमुखे भद्रमुख इति लक्षणाया विन्यासः]
तथैवाहमन्ने कलिकालजिआ, सेवयजणवच्छला अचलचित्ता। निल्लोहा य अकिविणा, साहसिया नेरिसा पुविं॥३
000000000000000
उ० ३५ Jain Education
।
For Private & Personel Use Only
M.jainelibrary.org
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २०५ ॥
Jain Education In
900000
एतगाथाव्याख्यारूपं गाथाद्वयं यथा
| रागाई सु अविहडणा, मिच्छत्ताइसु मणस्स अचलत्ता । सग्गाइसु संतोसा, गवाइसु नियसुकयचाया ॥ ४ ॥ इडविओगजराइसु, वसणेसु वि पावओ अभीरुत्ता । पुवजिआ विवरीआ, गया सिवं भवसुखं चइउं ॥ ५॥
एतासामक्षरार्थः स्पष्टः । भावना त्येवम् - कलिकालजीवा यथा मोक्षप्रतिबन्धकभवनास हेतु कगुणपञ्चकात्मकास्तथा न पूर्व दुष्पमसुषमादिकालजीवाः । ते चैवम् - सेवकजनवत्सलाः १ अचलचित्ताः २ निर्लोभाः ३ अकृपणाः ४ साहसिका ५ श्चेति आद्यगाथोक्ताः । क्रमादेतेषां हेतुरूपत्वेन स्वरूपं निरूप्यते - रागादिषु जीवस्य प्रभोरनादिकाल सेवकेष्वविघटनात् यथा हि पूर्वजीवाः श्रीनेमिश्रीपार्श्वनाथभरत चक्रिभरत ९८ भ्रातृबाहुबलिश्रीरामभ्रातृभरतशिवकुमार पृ थ्वीचन्द्रथावच्चापुत्र श्रीजम्बूस्वामिप्रभृतयो विशेषकारणाभावेऽप्यनादिसेवकेष्वपि रागादिषु विघटनतश्च भवान्तरेषु शिवसुखं भेजुरिति न तथा कलिकालजीवाः । 'तार्ण जीर्ण कुटीरं वृषनकुलकुलैः सङ्कुलं धान्यहीनं, काली काणी कुरूपा कटुरटनपरा गेहिनी स्नेहहीना । खण्डी हण्डी त्रिदण्डी श्रुतिविकलखरी द्वारि कोकूयमाना, जीवानां सम्पदेपा रमयति हृदयं ही ! महामोहचेष्टा ॥ ११ ॥ इत्यादिसामग्र्यामपि वपुर्धनसामर्थ्याद्ययोगेऽपि बहुगुरूपदेशादिश्रवणेऽपि प्रायो रागद्वेषाद्यपरित्यागात् । अत्र रागात्यागे श्रीगौतमनियमितप्रिया शिरोत्रणमध्ये कीटकीभूतश्रेष्ठिश्वेताङ्गुल्यादिषट्पुरुषीराज्ञीपर्याणितहयीभूतनृपपत्नीद्वय सौधतलोपर्याकर्षणजातसर्वाङ्गत्रणमन्त्रिपलीद्वय स्तनोपरि न्यस्त हस्तकाणी भूतमूर्खादिदृष्टान्ता | ज्ञेयाः । स्त्रियश्च रागवशाद्दास्यमपि पत्युः कुर्वते, अग्नावपि प्रविशन्ति, नरसुन्दरराजतद्राज्ञीवत् ( राज्ञीवत् ), म्रियन्तेऽपि
505
to उपदेश तरंग
॥२०
Hainelibrary.org
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावश्रेष्ठिपत्नीवच्च । द्वेषात्यागे तूदायिनृपमारककमठादयो दृष्टान्ता ज्ञेयाः। साम्प्रतिकास्तु जीवास्तादृक्षा अनुभवसिद्धा इति न निदर्शनमर्हन्ति, एवमग्रतोऽपि । तथा मिथ्यात्वादिषु मनसोऽचलचित्तत्वादचलचित्ताः, यथा हि श्रीगौतमगणभृद्, आनन्दादयो दश श्राद्धाः सुदर्शनश्रेष्ठिशुकभट्टारकेन्द्रनागप्रदेशिनृपाघभटादिपञ्चशतपरिव्राजकादयः, कलावपि कृतयुगांशविवक्षया गोविन्दवाचकहरिभद्रद्विजसिद्धसेनधनपालादयश्च मिथ्यात्वे लीनचित्ता अपि स्वल्पेनापि वेदार्थकथनोपदेशादियत्नेन मिथ्यात्वपरित्यागेनार्हतधर्मप्रतिपत्त्या चलचित्ताः; न तथाऽऽधुनिका अनुभवसिद्धाः, स्वकदाग्रहस्य गीतार्थागमवचनादिभिरपरित्यागात् , श्रीवीरगीरवगणकजमालिगोष्ठामाहिलादिसप्तनिवबोटिकादिवत् । एवमादिशब्दसूचितेषु विषयादिष्वप्यचलचित्तता भावनीया। तथा स्वर्गादिषु स्वर्गापवर्गचक्र्यादिऋद्धिषु सन्तोषान्निर्लोभाः कलिकालजीवाः, यथा हि अवन्तिसुकुमालो द्वात्रिंशत्पत्यादिभोगान् लब्धानपि त्यक्त्वा सौधर्मकल्पस्थनलिनीगुल्मविमानसुखलो
भात् प्रव्रज्य शृगालीभक्षणादि कष्टं सेहे, श्रीशालिभद्रधन्यश्रीश्रेणिकसुतनन्दिषेणमेघकुमारादयो नाशिक्यपुरवासिसुHoन्दरीनन्दादयश्च राज्यादिसमृद्धिं तत्यजुश्च, तथा नाधुनिका, यतस्ते " तार्ण जीर्ण कुटीरं० " इत्येवंविधेष्वपि भोगेषु॥
सांशयिकेष्वपि सन्तुष्टा एव, न च जरस्यपि ब्रह्मव्रताद्यपि प्रतिपद्यन्ते, नापि प्रव्रज्यामपि, गृहीतामपि स्वर्गसुखादिष्वनीहा न तां सम्यक् परिपालयन्ति, प्रमादसुखाणुमपि न त्यजन्ति, पार्श्वस्थादिविहारेण जनुर्गमयन्ति, तादृशानामेव बहूनामुपलम्भादिति निर्लोभा इति । तथा गर्वादिषु कारणेषु समुत्पन्नेषु निजसुकृतत्यागादकृपणा उदाराः । स्वल्पेऽपि कृते दानादिसुकृते गर्वादिना तन्निर्गमयन्तः, क्रोधादिना च करटोत्करटादिवद् घोरतपांस्यपि, कदाग्रहादिना सुसढबच्च,
orrearrarma
69999090099999000000
HIRIDHAR
A TARRARSA
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Alainelibrary.org
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० वि०
॥२०६॥
000000000000000000000000
न तथा प्राग्जीवाः, "जह चकवट्टिसाहू?" इति चक्रिसाधुना श्रीगौतमेनानन्दकामदेवादिभिः कूरगडुकादिभिः श्रीपरित्या-10 उपदेशर गश्रुतज्ञानस्वश्राद्धक्रियाक्षमादीनां स्वसुकृतव्यपगमभिया गर्वाकरणात् । प्राग्भवेषु श्रीपार्श्वजीवेन श्रीवीरजीवेन गजसुकु- शतरंग २ मारादिभिश्च प्राणान्तेऽपि कोपाकरणाच्चेत्यौपचारिकं कृपणत्वमेषु । तथा कलिकालजीवा इष्टवियोगजरादिषु, आदिशब्दान्महारोगारिपराभवबन्धादिषु व्यसनेष्वपि पापकरणादभीरुत्वात्साहसिकाः, न तु पूर्वजीवाः, ते हि स्वल्पमपि स्वगतं परगतं वा भयहेतुं पराभवं मरणजीर्णतादिदोषं वा दृष्ट्वा राज्यादि परित्यज्य प्राब्रजन् । परिपहादिकष्टानि च सहित्या 'सिवमयल०' इत्यादिविशेषणविशिष्टं निर्भयं पदं जग्मुः, तथाहि-करकण्डादयो वृषादिगतामपि जरादिदुःखावस्था ॥ दृष्ट्वा विभ्युः, समुद्रपालो महेभ्यकुमारो वध्यमण्डनं चौरं दृष्ट्वा भीतः प्रात्राजीत् , नमिर्चर, महानिर्ग्रन्थश्चक्षुर्व्यथां वैताव्यगिरिस्वामीन्द्रवैश्रमणसहस्रार्जुनादयो रावणात् सकृदप्यभिभवं दृष्ट्वा प्राव्रजन् , सगरः पुत्रवियोगे, बलदेवश्च भ्रातृवियोगे विबुध्यन्ते स्म इति विपरीतलक्षणया ते कातराः। कलिजीवास्तु साहसिकाः । एवं सेवकवात्सल्यादयो दोषा अपि विपरीतलक्षणया गुणतया प्ररूपिताः । एतै रुद्धाश्च मोक्षं न यान्ति । तथा मोहनृपोऽपि उक्तगुणान् मुक्तौ यातो रुणद्धि, न तु तद्विपरीतान् प्राग्जीवानरुणदिति विपरीतलक्षणाश्रयणात् सर्व समञ्जसमित्यादि ।
रागाधरीनित्यवगत्य मुक्ति-सुखोपलम्भप्रतिबन्धहेतून् ।
जयश्रियैषां भवदुःखभीताः, शिवाप्त्युपायेषु बुधा ! यतध्वम् ॥ १॥ माइति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरि विरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे तृतीयेऽशे लाक्षणिकगम्भीरतत्त्वोपदेशनामा द्वितीयस्तरङ्गः।।
JainEducation
For Private Personal use only
ainelibrary.org
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
0000000000000000000
॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः॥ कम्मरिउजयसिरीए, लहिउं कह कहवि धम्मसामग्गिं ।
सुहसंपयं जईच्छह, मा मुज्झह इत्थ विसयसुहे ॥१॥ यतः-अंवकए सो रजं, हारेई विंदुहेउमुदहिं वा। कागिणिकए सहस्सं, सग्गाइ अ जो विसयहेउं ॥२॥ __ सप्तमश्रीउत्तराध्ययनगतदृष्टान्तत्रयोपदर्शनेन धर्मोद्यमोपदेशमय्या अस्या गाथाया व्याख्या यथा-'सग्गाइ अत्ति'! यो विषयहेतुकं स्वर्गादि हारयतीति । तत्र प्रस्तावाद विषया अनुभूयमानभवसम्बन्धिन एव पञ्चेन्द्रियार्थरूपाः, ते हेतवोनिमित्तानि यत्र हारणे इति क्रियाविशेषणम् । स्वर्ग आदिर्यस्य कल्पातीतसुरापवर्गादिसुखसम्पल्लक्षणफलस्य तत्स्वर्गादि हारयतीति, कार्ये कारणोपचारात् स्वर्गादिसुखप्रदं धर्म हारयतीत्यर्थः, अन्यथा असतः स्वर्गादेहारणं कथं सङ्गच्छते ?, ततश्चायमर्थः-यो विषयास्वादलम्पटतया विषयाङ्गमेलनाद्यासक्ततया च स्वर्गादिसुखऋद्धिफलं धर्म हारयति विषयहेतुकम् , _ 'अंबकए' इत्यादि, स आम्रफलकृते राज्यं हारयति, बिन्दुहेतुकमुदधिं हारयति, काकिणीकृते सुवर्णसहस्रं च हारयतीति । त्रयोऽप्यमी दृष्टान्ता यथाक्रम किञ्चिद्वित्रियन्ते यथा-वचित्पुरे कश्चिन्नृपः प्रजां पालयन् जलधिमेखलां पृथिवीं शास्ति स्म, तस्यान्यदा चूतफलास्वादलौल्यातिरेकेण कश्चिन्महाव्याधिरुन्मीलति स्म, वैद्यैः कथमपि चिकित्सितो
30000000000000000000000
नाना
000
Jain Education in
For Private Personal Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेश तरंग ३
॥२०७॥
000000000000000000001
नीरुक् कृतः, परमात्रफलनियम ग्राहितो नृपः । उक्तश्च-यदा पुनराम्रफलं भोक्ष्यसे तदैव व्याधिः पुनरुन्मीलिष्यति, असाध्यश्च भावीति । ततः सुबहुषु वर्षेष्वतिक्रान्तेषु स नृपोऽन्यदा ग्रीष्मे वनमालिकेन ढौकितानि सुपक्कानि प्राणतर्पक
परिमलानि सुरूपाणि सहकारफलानि दृष्ट्वा तरलितरसज्ञस्तानि रसितुं मनोऽकार्षीत् । तज्ज्ञात्वा मन्त्रिणा बहुधा निषिजाद्धोऽपि स नृपतिः इयत्सु वर्षेषु न कदापि स्फुटीभूतः स व्याधिस्तन्नूनं क्षीणः, अपि च एकमात्रफलं भक्षयामि, एकेना
नेन न कोऽप्यवगुणो भावीति वदन्नेक सहकारफलमास्वादितवान् । ततः सद्यः समुन्मीलितपूर्वव्याधिना बहुप्रतीकाररप्यसाध्यत्वं प्राप्तेन पीडितः प्राणान् राज्यं चाहारयदिति । अत्रतावद्राज्यसमं स्वर्गादिसुखम् , एकाम्रफलसमं पुनरैहिकं विषयादिसुखं सर्वोत्तरमिति दृष्टान्तदाान्तिकयोजनादि सुगममित्युपेक्ष्यते। तथा 'बिंदुहेउमुदहिं ति' तथा चागमः-जहा|
कुसग्गे उदयं, समुदेण समं मिणे । एवं माणुस्सगा कामा, देवकामाण अंतिए ॥१॥एतद्भावनाऽपि सुगमैवेति । 'कागिलाणिकए सहस्सं ति' कश्चिद्धनार्थी धनार्जनार्थ देशान्तराणि भ्राम्यन् सुवर्णसहस्रमुपार्जयत् । ततस्तद् गृहीत्वा सुसार्थन
गृहं प्रति चलन् क्वचिद्रामा बहिर्भोजनार्थ स्थितः । तेन च पथि भोजनार्थ पदे पदे विलोक्यमानत्वादू रूपकं भइतवा | काकिण्यः कृताः सन्ति । रूपकस्याशीतितमो भागः काकिणीति प्रसिद्धिः, क्वचित्तु विंशत्या वराटकैः काकिणीत्युक्तम् ।। एवंविधैका काकिणी तेन तत्र क्वापि पातिता । भोजनानन्तरं सार्थेन सह चलितःस कियत्यपि पथ्यतिक्रान्ते तां काकिणी स्मृत्वा बहुभिर्वारितोऽपि तच्छोधनार्थ चलितः। तत्र ग्रामे भोजनस्थाने तां शोधयन्नप्यलब्धपूर्वी उत्सूरे एकाकी पुनश्च
இது ஒரு இருவரும்
SU॥२०७
भा
For Private
Personel Use Only
T
ww.jainelibrary.org
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
लितः सार्थमिलनेच्छुः तावताऽटव्यां मिलितैस्तस्करैर्लण्टितसर्वस्वो दुःखी संवृत्त इति सुवर्णसहस्रेणोपमितं स्वर्गसुखं, काकिण्योपमितं च मनुष्य भवसम्बन्धिविषयसुखमित्युपमानोपमेयभावना सुगमैवेति ।
निदर्शनैराम्रफलादिभिर्गुरुं, हानिं विभाव्येति बुधाः ! प्रमादिनाम् । धुतप्रमादाः सुकृते सदा स्थ हे !, स्पृहा विमोहारिजयश्रिये यदि ॥ १॥
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनि सुन्दर सूरिविरचिते श्री उपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तृतीयेऽंशे तृतीयस्तरङ्गः ॥
jainelibrary.org
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥२०८॥
99000000000000000000006
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः ॥
उपदेशर०
तरंग ४ उत्तमकुलाइउदयं, इह लडं उज्जमह तहा धम्मे। दुरिआरिजयसिरीए, परत्थ वि हु लहह जह उदयं ॥१॥jol यतः-उदिओदिअ १ अथमिओदिअ २ उदिअत्थमिअ ३ अत्थमिअत्थमिआ ४।
___ भरह १ हरि २ बंभदत्ता ३, कालसोगरिअ ४ दिटुंता ॥ २ ॥ व्याख्या-चतुर्विधाः पुरुषाभवन्ति । तथाहि-उदितोदिताः१ अस्तमितोदिताः२ उदितास्तमिताः ३ अस्तमिताऽस्तमिता ४श्चेति । तत्रोदिता इहभवे उत्तमकुल जातिरूपलक्ष्मी सुखसन्तानैश्वर्यादिभृत्तया, निश्छद्मश्रीजिनप्रणीतसम्यग्दानादिधर्माराधनतश्च परभवेऽपि महेन्द्रादिसुखसम्पदं लप्स्यन्ते इति परत्राप्युदिता ये ते उदितोदिताः, श्रीभरतचक्रवर्तिश्रीअभयकुमारमन्त्र्यादिवत् । यद्वा द्रव्यत उदिताः पूर्वोक्तकुलैश्वर्यादिभृत्तया, भावतः पुनरुदिताः सम्यग्धर्माराधनवत्तया ये ते उदितोदिताः, एवमग्रेऽपि १ । तथा ये इहभवे कुलजात्यादिहीनत्वेन चास्तमिताः, सम्यग्धर्मोद्यतत्वादिना पुनः परलोके 6 इन्द्रादिपदवी प्राप्स्यन्तीत्युदितास्ते अस्तमितोदिताः, यथा हरिकेशवलादयः २। एतद्विपरीता उदितास्तमिता, यथा ब्रह्मदत्तचत्र्यादयः ३ । उभयथोदयरहिताः पुनरस्तमितास्तमिताः, यथा कालसौकरिकादयः ।।
॥२०८॥ ॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तृतीयेऽशे चतुर्थस्तरङ्गः॥
Wஇபாந்ருருருருருருதுரு
Jain Education Intematonal
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
DODGGGGGGGGO OG
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः॥ जयसिरिसुहमिच्छंता, मुत्तु पमायं समुजमह धम्मे। उत्तमकुलाइलाभे वि हुजं धम्मे मई दुलहा ॥१॥
यतः-उच्चा नीआ चउहा, हुंति जिआ उच्चनीअछंदेहिं।
___ कुमर १ दहवयण २ बलमिग ३ तंदुलमच्छो ४ अ दिटुंता ॥ २॥ व्याख्या-उच्चा नीचाश्चेति द्विधा जीवाः, उच्चनीचच्छन्दाभ्यां प्रत्येक द्विधेति चतुर्धा भवन्तीत्युक्तिघटना । तत्र उच्चो -नवनवधर्मकृत्यैकपरत्वेन च्छन्दोऽभिप्रायो येषां ते उच्चच्छन्दाः। नीचः-पापप्रवृत्तिपरत्वेन च्छन्दो येषां ते नीचच्छन्दाः।। 'कुमर त्ति' कुमारपालनृपः, 'दहवयणत्ति' दशवदनो रावणः, 'बलमिगत्ति' बलभद्रमुनिसङ्गतो मृगः, योऽभिगृहीतग्रामहानगरप्रवेशस्य बलभद्रमहर्वनस्थस्य रथकारेण दारुग्रहणार्थमागतेन दीयमानं दानं वीक्ष्यानुमोदनां चक्रे; ब्रह्मलोकं च
प्राप्तवान् । तदुक्तम्-रामो तवष्पभावा, सुपत्तदाणाओ झत्ति रहकारो । अणुमोअणाइ हरिणो, संपत्ता बंभलोगंमि॥१॥ जातन्दुलमत्स्यः पुनर्यो महामत्स्यस्य चक्षुःपक्ष्मणि तन्दुलप्रमाणोऽन्तर्मुहूर्तायुजर्जायते, तथाविधदारुणपरिणामेन चान्तर्मुहुर्तेन तागायुर्बद्धा सप्तमनरकं गच्छतीति । ततश्च केचिज्जीवा उच्चा उत्तमजातिकुलविभवैश्वर्यादिमत्त्वेन उच्चच्छन्दाश्च नवनवधर्मकृत्यप्रवृत्तिपरमनोरथत्वेन यथा श्रीकुमारपालनृपः। केचित् पुनरुच्चाः प्रागुक्तहेतोनीचच्छन्दाश्च नवनवपापप्रवृत्तिम
3000000000000009OOOOOOOGE
Join Education in
Niainelibrary.org
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग
॥२०९॥
नोरथत्वेन, यथा सीतारूपाक्षिप्तश्रीदशवदननृपतिः । अन्ये पुनींचा नीचजातिकुलत्वेन दरिद्रत्वादिना च, उच्चच्छन्दाश्च प्रागुक्तहेतोः, यथा बलभद्रमहर्षिसङ्गतो मृगो रथकारवन्ममाप्येवंविधः पात्रादिदानसंयोगः कदा भावी ? इत्यादिमनोरथभृत् । अपरे पुनरुभयथापि नीचा नीचजात्यादित्वेन नीचकर्मप्रवृत्तिमनोरथत्वेन च, यथा तन्दुलमत्स्यः प्रसुप्तमहामत्स्यविकस्वरवदने जलोमिवशात् प्रविशतो नियंतश्च बहून् मत्स्यान् वीक्ष्य तगासाध्यवसायभूदिति ।
॥ इति श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे तृतीयेऽशे पञ्चमस्तरङ्गः ॥
Đetooteiệc các bạn
OOGGHSBE
॥२०
॥
Jain Education
For Private Personal Use Only
codjainelibrary.org
த
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ षष्ठस्तरङ्गः॥ तहविहकम्मवसा इह,जीवाणं परिणईओ विविहाओ। धम्मे नच्चा कम्मारि-जयसिरिए समुज्जमह ॥१॥ मोहवसाण जिआणं, जं दुलहो सुद्धधम्मपरिणामो। लर्बु जिणधम्मं पि हु, कुग्गहनडिआ वहु जेण ॥३॥
(पमायनडिआ बहू जेण)
इति वा पाठः। यतः-अणु १ पडिसोअं२ अंते ३, मज्झे ४ जह सवओचरा ५ मीणा।
इअ सुअधम्मे पंचह, चरन्ति मुनिसावया जीवा ॥१॥ व्याख्या-'अणुपडिसोअंति' अनुप्रतिभ्यां श्रोतःपदयोजनादनुश्रोतः प्रतिश्रोतश्च । ततश्च नद्यादिषु केचिन्मीना अनुश्रोतः-श्रोतोऽनुकूलं चरन्ति । चरन्तीतिक्रियापदस्योत्तरार्द्धस्थस्यात्रापि यथायोगमध्याहारः । तथा केचित्तत्रैव प्रति
श्रोतः-श्रोतःप्रतिकूलं चरन्ति । अन्ये पुनः श्रोतःपदत्यात्रापि योजनात् श्रोतसोऽन्तेऽन्तस्था इत्यर्थश्चरन्ति । अपरे 6 पुनः श्रोतसो मध्ये इति मध्यस्थाः सन्तश्चरन्ति । इतरे पुनः सर्वतश्चरा इत्येवं पञ्चधा यथा मीना भवन्ति । तथा च |
श्रीस्थानाङ्गे पञ्चस्थानकाधिकारे-"गच्छा पंचविहा पन्नत्ता, तंजहा-अणुसोअचारी १, पडिसोअचारी २, अंतचारी ३,! मज्झचारी ४, सब्बओचारी ५" इति। 'इअ त्ति इत्येवंप्रकारेण पञ्चधा श्रुतधर्मे-सर्वज्ञप्रणीतपरमागमरूपे मुनयः श्रावकाचा
JI
JainEducationa
tha
For Private Personal use only
da.jainelibrary.org
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर चरन्ति, सामान्यतो जीवाश्च चरन्तीति वा, इत्युक्तिसंटङ्कः । तत्र ये यथा श्रीसर्वज्ञागमोक्तमार्गेण चरन्ति ते अनुश्रोत
उपदेशा सू० वि० चरा उच्यन्ते मुनयः श्राद्धा जीवाश्च । ये पुनः सर्वज्ञागमस्य प्रतिकूलमार्गेण चरन्ति ते प्रतिश्रोतश्चराः, यथा निवाः, तरंग ६
लयद्वा यथा यथाच्छन्दाः। तदुक्तम्-उस्सुत्तमायरंतो, उस्सुत्तं चेव पन्नवेमाणो । एसो उ अहाच्छंदो, इच्छाछंदुत्ति का ॥२१॥
एगट्ठा ॥१॥ये चान्येऽपि महामोहाभिभूततया सुगुरुप्वनास्थाभृत्तया गम्भीरभावानि श्रीजिनागमवचनानि यथास्वमत्यर्थापयन्तस्तथा तथा स्फुरद्विविधकदाग्रहगृहीतचेतस्कतयोत्सूत्रं स्वयं समाचरन्ति, परान् प्रज्ञापयन्ति च । तेऽपि मुनयः श्राद्धाश्च प्रतिश्रोतश्चरा ज्ञेयाः, कलियुगे प्रायो बहवस्तथाविधाः स्फुटा एवेति न निदर्शनमहन्तीति २। ये पुनर्जिनोक्तमार्गस्य समीपगताश्चरन्ति तेऽन्तेचराः, यथा पार्श्वस्था मुनयः, ते हि चारित्रमार्ग न स्पृशन्ति, किन्तु तत्पार्थे |तिष्ठन्तीति पार्श्वस्था उच्यन्ते । तथा सम्यक्त्वाणुव्रतादिश्राद्धधर्मरहिता नमस्कारगुणनजिनार्चनवन्दनाद्यभिग्रहभृतः श्रावकाभासा अप्यत्रोदाहरणीकार्याः, यतस्तेऽपि श्राद्धधर्मस्य पार्श्वस्था इति ३ । यद्वा जिनागमस्यान्ते चरा इति, कोऽर्थः ?, तदन्तसमानगाथाषट्पदादीन् पठन्ति, तथाविधरुचिमत्तया।न तु जिनागमं सूत्रतः स्पृशन्त्यपि, तथाविधपार्श्वस्थादिवदिति । तथा मध्येचराः केचिद् ये जिनागमं सर्वतः स्पृशन्ति, सूत्रतोऽर्थतश्च तदवगाहकत्वात् , मध्येचरत्वमात्रमत्र विवक्षितं नत्वनुश्रोतःप्रतिश्रोतश्चरत्वे । यद्वा ये शिथिलक्रियात्वेऽपि सम्यक्सूत्रार्थाभ्यवगाढजिनागमजलधिमध्या नानुश्रोतश्चरन्ति नापि प्रतिश्रोतः, स्वल्पस्य क्रियादिगुणस्य स्वल्पस्य प्रमादस्य वा विवक्षणात् , तेऽत्र भङ्गेऽवतरन्ति, यथा श्रीआर्यमङ्गसूरिः। श्रीआगमस्य मध्येचरत्वमपि खलु महाफलम् । यदागम:-नाणाहिओ वरतरं, हीणोविहु पवयणं पभाविन्तो । न य दुकरं करितो, सुट्ठ वि अप्पागमो पुरिसो॥ १॥ अपि च-सूई जहा ससुत्ता, न नस्सई
0900000000000000000
626
JainEducation
For Private
Personel Use Only
w.sainelibrary.org
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000000६
कयवरम्मि पडिया वि । जीवो वि तह ससुत्तो, न नस्सइ गओ वि संसारे ॥१॥ छठमदसमदुवालसेहिं अबहुस्सुअस्स जा सोही । इत्तो अ अणंतगुणा, सोही जिमिअस्स नाणि(ण)स्स ॥२॥ इति चतुर्थो भङ्गः ४। __ तथा केचिन्मुनयः श्राद्धा वा श्रुतधर्मे सर्वतश्चराः स्युः । कोऽर्थः?, ते खल्वागमं सूत्रतोऽर्थतश्च सर्वतः स्पृशन्ति, ततश्च सम्यगुत्सर्गापवादादिवेत्तृतया यथाद्रव्यक्षेत्रकालभावादियुक्तिलाभमिच्छन्तः कदाचिदनुश्रोतश्चरन्ति, सम्यगागमोक्तमार्गे चरन्तीत्यर्थः । कदाचित्प्रतिश्रोतश्चरन्ति, आगमप्रतिकूलमार्गे चरन्तीत्यर्थः । तथाहि-'जीवहिंसा न विधेया' 'औद्देशिकः पिण्डो न ग्राह्यः' इत्यादिः खलु यतीनामागमानुश्रोतो मार्गः। उत्सर्गापवादविधिकुशलाः पुनः कदाचिद् जीव-| हिंसाद्यपि कुर्वते, औद्देशिकाद्यशुद्धपिण्डोपजीविनोऽपि भवन्ति, अन्यथा वा यथायुक्तिप्रतिश्रोतश्चरत्वं साधूनां श्राद्धानां |च भावनीयमागममर्मज्ञैः । अथ ते कदाचिदागमप्रवाहस्यान्तेऽपि चरन्ति, यथा श्रीविष्णुकुमारश्रीकालिकसूरिप्रभृतयोsपरेऽप्यत्र दृष्टान्ता यथार्ह स्वयमवतार्या इति । एते च विज्ञनिर्यामका इव भवार्णवे स्वयं तरन्ति परांश्च तारयन्तीति सर्वो-| त्तमा ज्ञेयाः। अन्येषामपि चतुर्णा यथास्वस्वक्रियानुसारेण यथास्थानं फलादि स्वयं भावनीयमिति ।
इत्याद्यवाप्तश्रुतधर्मकेष्वपि, क्षयोपशान्तेः खलु मोहकर्मणः। निबुध्य वैविध्यमथोद्यताः स्थ हे!, रयेण मोहारिजयश्रिये जनाः॥१॥ ॥ इति तपाश्री०मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तृतीयेऽशे षष्ठस्तरङ्गः ॥
उ०३६ Jan Education Inter
For Private
Personel Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २११ ॥
Jain Education In
10000
॥ अथ सप्तमस्तरङ्गः ॥
मीनदृष्टान्तेन चतुर्भङ्गीमेव प्रकटयितुं पुनराह -
अणुसोअं १ पडिसोअं २ अंतो ३ मज्झे ४ चरन्ति जह मीणा । चहा इअ सुअधम्मं, पइ मुणिसावयजिआ हुन्ति ॥ १ ॥
‘सबओ चरा' इति पञ्चमभङ्गपदं व्युत्सृज्य शेषा व्याख्या सर्वापि प्राग्वदेव ज्ञेयेति न पुनः प्रतन्यते । तथा च श्रीस्थानाङ्गे चतुःस्थानकाधिकारे - " मच्छा चउबिहा पन्नत्ता, तं जहा - अणुसोअचारी १ पडिसोअचारी २ अंतचारी ३ मज्झचारी " इति ।
॥ इति श्रीमुनिसुन्दर सूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तृतीयेऽंशे सप्तमस्तरङ्गः ॥ ॥ सम्पूर्णस्तृतीयोऽंशः ॥
99969993
उपदेशर तरंग ७
॥ २११ ॥
Jainelibrary.org
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
000000000000000@@
॥ अथ प्रकीर्णकोपदेशनानि तुर्येऽशे प्रथमस्तरङ्गः ॥ जयसिरिमंगलनिलयं, जलहिमविग्घाण सयलसुक्खाणं ।
सेवह जिणिंदभणिअं, धम्मं सुद्धेण भावेण ॥ १॥ यतः- कप्पतरुभवमकम्मा, निहिरयणाईहिं चकिहरिमाई।
मणवंछिअं सुरा जं, भुंजंति सुहं तयं धम्मा ॥१॥ अकम्मत्ति-अकर्मभूमिजा मनुष्या देवकुरूत्तरकुर्वादित्रिंशत्क्षेत्रलब्धजन्मानः, उपलक्षणात् षट्पञ्चापदन्तरद्वीपमनुष्याश्च यत्कल्पतरुभवं सुखं भुञ्जते । तथाहि-अन्तरद्वीपेषु तावन्मनुष्याः सर्वे वज्रऋषभनाराचसंहननाः समचतुरस्रसंस्थानाश्च । तत्र नरा अनुलोमवायुवेगाः सुप्रतिष्ठितकूर्मचारुचरणाः सुकुमारश्लक्ष्णप्रविरलरोमकुरुविन्दवृत्तजङ्घायुगला निगूढसुबद्धसन्धिजानुप्रदेशाः करिकरसमवृत्तोरवः कण्ठीरवसदृशकटिप्रदेशाः शक्रायुधसममध्यभागाः प्रदक्षिणावर्तनाभिमण्डलाः श्रीवत्सलाञ्छितविशालवक्षःस्थलाः पुरपरिघानुकारिदीर्घबाहवः सुश्लिष्टमणिबन्धा रक्तोत्पलपत्रानुकारिशोणिमपादतलाः चतुरङ्गुलप्रमाणसमवृत्तकम्बुग्रीवाः शारदशशाङ्कसोमवदनाः छत्राकारशिरसोऽस्फुटितश्लक्ष्णमूर्द्धजाः कमण्डलुकलशयूपस्तूपवापीध्वजपताकासौवस्तिकयवमत्स्यमकररथवरकूर्मस्थालांशुकाष्टापदाङ्कशसुप्रतिष्ठकमयूरश्रीदामाभिषेकतोरणमेदिनीजलधिवरभवनादर्शपर्वतगजवृषभसिंहचामररूपप्रशस्तोत्तमद्वात्रिंशल्लक्षणधराः । स्त्रियोऽपि सुजातसर्वाङ्गसुन्दर्यः समस्तमहि
000000000000000000000
Jain Education inte
For Private & Personel Use Only
CHOTainelibrary.org
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
उपदेशर० तरंग १
॥२१२॥
BOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
लागुणसमन्विताः संहिताङ्गलिदलपद्मवत्सुकुमारकूर्मसंस्थानमनोहारिचरणारोमरहितप्रशस्तलक्षणोपेतजङ्घायुगला निगूढमांसलजानुप्रदेशाः कदलीस्तम्भनिभसंहतसुकुमारपीवरोरुका वदनायामप्रमाणत्रिगुणमांसलविशालजघनधारिण्यः स्निग्धकान्तिसुविभक्तश्लक्ष्णरोमराजयः प्रदक्षिणावर्ततरङ्गभङ्गरनाभिमण्डलाः प्रशस्तलक्षणोपेतकुक्षयः सङ्गतपावोः कनककमलोपमसंहतात्युन्नतवृत्ताकृतिपीवरपयोधराः सुकुमारबाहुलतिकाः सौवस्तिकशङ्खचक्राद्याकृतिरेखालङ्कृतपाणिपादतला वदनत्रि-1 |भागोच्छ्रितमांसलकम्बुग्रीवाः प्रशस्तलक्षणोपेतमांसलहनुविभागा दाडिमपुष्पानुकारिशोणिताधरोष्ठा रक्कोत्पलतालुजिह्वा विकसितकुवलयपत्रायतकान्तलोचना आरोपितचापपृष्ठाकृतिसुसङ्गतभूलताकाः प्रमाणोपपन्नललाटफलकाः सुस्निग्धकान्तश्लक्ष्णशिरोरुहाः पुरुषेभ्यः किञ्चिदूनोच्छ्रयाः स्वभावत उदारशृङ्गारचारवेषाः प्रकृत्यैव हसितभणितिविलासविषयपरमनैपुण्योपताः। तथा मनुष्या मनुष्यश्च स्वभावत एव सुरभिवदनाः प्रतनुक्रोधमानमायालोभाः सन्तोषिणो निरौत्सुक्या मादेवाजेवसम्पन्ना व्यपगतवैरानुबन्धाः सत्यपि कनकादी ममत्वाभिनिवेशरहिता गजाश्वगोमहिष्यादिसद्भावेऽपि तत्परिभोगविमुखाः पादविहारिणो ज्वरादिरोगयक्षपिशाचादिग्रहमारिव्यसनोपनिपातविकलाः प्रेष्यप्रेषकभावरहितत्वादहमिन्द्रा अष्टधनुःशतप्रमाणाः पल्योपमासयभागायुषः ६४ चतुःषष्टिपृष्ठकरण्डकोपेताः स्त्रीपुरुषयुगलव्यवस्थिताः, षण्मासशेषायुपी युगलप्रसतिधर्माणो देवलोकगामिनश्च । मरणं च तेषां जम्भाक्षुतादिमात्रेणैव । ते च कल्पद्मोपनीतमाहारमाहार्य प्रासादादिसंस्थानेषु गृहाकारकल्पद्रषु यथासुखमवतिष्ठन्ते । कल्पद्रुमाश्च दशविधास्तेभ्यो वाछितं पूरयन्ति । तद्यथा-मत्तंगा १ भिंगंगा २ तडिअंगा ३ दीवसिह ४ जोइसिहा ५ चित्तंगा ६ चित्तरसा ७ मणिअंगा८गेहागारा।
OOOOOOOOOOOOOOOOOOGS
॥२१२॥
Jain Education in
For Private Personal Use Only
djainelibrary.org
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000ॐॐॐॐॐ000000000
|९ अणिगणीय १० ति ॥ तत्राद्याः कल्पशाखिनो विशिष्टबलवीर्यकान्तिविस्रसापरिणतसरससुगन्धिस्वादुमनोहारि-1 नानाप्रकारमदिरापूर्णकौशिकः फलैरिव शोभमानास्तिष्ठन्ति, तेभ्यस्तेषां मनुष्याणां मद्यावाप्तिर्भवति १। भृङ्गाङ्गाः पुनयेथेह मणिकनकमयविचित्रभाजनानि दृश्यन्ते तथैव विस्रसापरिणतः स्थालकच्चोलादिभिर्नानाविधभाजनैः फलैरिव शोभमाना दृश्यन्ते, तेभ्यस्तेषां भाजनानि भवन्ति, एवमन्यत्रापि यद् येषु प्राप्यते तत्तेभ्यस्तेषां भवतीति द्रष्टव्यम् २। त्रुटिताङ्गास्तु ततविततघनशुषिरभेदभिन्नै नाप्रकारैरातोयैः फलैरिवोपशोभितास्तिष्ठन्ति ३ । दीपशिखास्तु यथेह स्निग्धाः प्रज्वलन्त्यः कनकमणिमय्यो दीपिका उद्योतं कुर्वाणा दृश्यन्ते, तद्वद् विस्रसापरिणतविशिष्टोद्योतेन सर्वमुद्योलातयन्तस्तिष्ठन्ति ४ । ज्योतिःशिखास्तु रविमण्डलमिव स्वतेजसा सर्वमवभासयन्तो वर्तन्ते ५। चित्राङ्गास्तु विचित्रसरस
सुरभिपञ्चवर्णमाल्यमालाभिरामाः सदैवासते ६। चित्ररसास्तु इहत्यकलमशालिदालिपक्वान्नव्यञ्जनादिभ्योऽतीवापरिमि-TAK तमाधुर्यस्वादुतादिगुणोपेतविचित्रखाद्यभोज्यवस्तुपरिपूर्णैः फलमध्यैर्विराजमानाः सन्तिष्ठन्ते ७ । मणिकाङ्गास्तु विस्रसाप|रिणतातिविमलमहाय॑भुवनैकसारस्फारकटककेयूरनूपुरादिभिर्भूषणनिवहैः समन्वितास्तिष्ठन्ति ८ । गृहाकारास्तु विस्रसापरिणामत एव प्राकारोपगूढसोपानपतिविचित्रशालारतिगृहगवाक्षगुप्तप्रकटानेकापवरककुट्टिमतलाद्यलङ्कृतविविधभवनसम|नुगतास्तिष्ठन्ति ९ । अनन्नास्तु विस्रसावशत एव स्फुरत्प्रचुरतेजोऽतिसूक्ष्मसुकुमारदेवदूष्यानुकारिप्रचुरविचित्रवस्त्रानुगताः सतिष्ठन्ते १० । इत्युक्तं षट्पञ्चाशदन्तरद्वीपमनुष्याणां सुखस्वरूपम् । एतेभ्यः पञ्चसु हैमवतेषु ऐरण्यवतेषु च मनुष्याणा
போருருருருருருருருருருகன்
Jain Education in
For Private Personel Use Only
Amrainelibrary.org
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
उपदेशर तरंग १
सू० वि०
0 0000000
॥ २१३॥
0000000000000000000000
मुत्थानबलवीर्यादिकं, कल्पद्रुफलानामाखादो, भूमेर्माधुर्यमित्येवमादिका भावाः पर्यायानधिकृत्यानन्तगुणा द्रष्टव्याः। एवं हरिवर्षरम्यकेषु पूर्वेभ्योऽप्यनन्तगुणास्तेभ्योऽपि देवकुरूत्तरकुरुष्विति । | हैमवतादिक्षेत्रमनुष्याणां देहायुर्मानादि यथा-गाउअमुच्चा पलिओ-वमाउणो बजरिसहसंघयणा । हेमवएरण्णवए, अहमिदनरा मिहुणवासी ॥१॥ चउसठ्ठीपिडकरंडयाण मणुआण तेसिमाहारो। भत्तस्स चउत्थस्स य, गुणसीदिणऽवच्चपालणया ॥२॥ हरिवासरम्मएसुं, आउपमाणं सरीरमुस्सेहो । पलिओवमाणि दुन्नि अ, दुन्नि अ कोसोस्सिआ भणिआ ॥३॥छट्ठस्स य आहारो, चउसहिदिणाणऽवच्चपालणया। पिट्ठकरंडाण सय, अट्ठावीस मुणेअचं ॥ ४ ॥ दोसु वि कुरूसु मणुआ, तिपलपरमाउणो तिकोसुच्चा । पिडकरंडसयाई, दोच्छपन्नाई मणुआणं ॥५॥ सुसमसुसमाणुभावं, अणुहवमाणाणऽवच्चगोवणया। अउणापन्नदिणाई, अहमभत्तस्स आहारो॥६॥ इति । एवं भरतैरवतेष्वपि सुषमसुषमायां देवकुरूत्तरकुरुवत् , सुषमायां रम्यकहरिववत्, सुषमदुःषमायां हैमवतैरण्यवच्च नराः सुखं भुञ्जते, तत् सर्व धर्मादेव । यथा सुपात्रघृतदानपुण्याद् धनसार्थवाह उत्तरकुरुष्विति। 'निहिरयणाईहिं चक्किहरिमाइ'त्ति, चक्रिणः-सार्वभौमा हरयः -केशवास्त्रिखण्डाधिपत्यभाजः।आदिशब्दादन्येऽपि प्रौढनरेन्द्राः पुण्यान्यनृपाऽजापुत्राघटपृथिवीचन्द्रहरिश्चन्द्रजीमूतवाहनयुधिष्ठिरविक्रमादित्यसम्प्रतिसा(शा)तवाहननृपादिसदृशाधन्यशालिभद्रसन्निभा महेभ्यादयश्च निधिरत्नादिभिःसम्पद्भिर्यत् सुखं भुञ्जते तत् सर्व धर्मादेव । तत्र चक्रवर्तिऋद्धियथा-नव निहि ९ चउदस रयणा १४ बत्तीससहस्स देस ३२००० निव ३२००० नयरा ३२०००। मयगल ८४०००००तुरङ्ग ८४००००० रहवर ८४०००००निसाण ८४०००००चुल
॥२१३ ।
00000000000
JainEducationH
For Private
Personel Use Only
R
ainelibrary.oda
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
điện tim ta đi
0000000000000000000000
सीइ लक्खाई॥१॥जक्खसहस्सा १६००० सोलस, मडंब २४००० कब्बड २४००० सहस्स चउवीसा। रयणायर १६००० दीवंतर १६००० खेडग १६००० सोलस सहस्साणं ॥२॥ अडयालीस सहस्सा, दोणमुहा तह य चउसहि सहस्सा । कल्लाण ६४००० महाकल्लाणकारया ६४००० तह य रमणीओ ६४००० ॥ ३ ॥ कमसो चउदस छप्पन्नया उ छत्तीस सया उ बत्तीसा। संबाह १४००० पिंडगणिआ ५६००० वेलाउल ३६००० नाडयसहस्सा ३२०००॥४॥ गोउलकोडी १हलकोडी तिन्नि दस कोडि धयपडागाओ।छन्नवइ कोडि पाइक्क गाम तह वसुह छ खंडा॥५॥ नवनवई नवई छप्पन्न बावत्तरी सहस्साणं । देसंतर ९९००० हेमागर ९०००० अंतरदीवाओ ५६००० पन्नत्ती ७२०००॥६॥ तिन्नि उ कोडि निओगा अट्ठारस कोडि तुरय सामन्ना । भोअणहाणतिलक्खं, पणलक्खं दीवधारगया ॥७॥ आउजं तिअ लक्खा, सरीरमद्दाणि कोडि बत्तीसा । छत्तीस कोडि आहरण-धारया सूपकार तहा ॥८॥सिन्नसंवाहगाओ, कोडि बत्तीस एरिसा रिद्धी। भुंजेइ चक्कवट्टी, भरहेसरसगरनिवपमुहो॥९॥ इति । त्रिखण्डाधिपत्यसप्तरत्नषोडशसहस्रमुकुटधरनृपादिऋद्धिश्च वासुदेवानां, देवादिसाहाय्यकल्पद्रुमचिन्तामण्यादिप्राप्तिस्वर्णपुरुषसिद्ध्यादिजन्मा महर्द्धिः परेषां च यथार्हमवगन्तव्येति । "मणचिंतिअंसुरा जं ति" यच्च सुखं मनश्चिन्तितं प्राग्दर्शितदिङमात्रेभ्यो युगलिसुखेभ्योऽनन्तगुणं वचनगोचरातीतं सुराः-सौधर्मादिसुरलोकनिवासिनो देवा भुञ्जते तदपि सर्व धर्मादेवेति तृतीयोक्तिघटना।
निशम्य धर्मस्य फलं विशाल-मित्थं स्फुटं युग्मिनरादिकेषु ।
यतध्वमस्मिन् यदि हि स्पृहा वः, सर्वाङ्करद्विजयश्रियां ज्ञाः!॥१॥ ला ॥इति तपाश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे प्रकीर्णकोपदेशनाम्नि तुर्येऽशे प्रथमस्तरङ्गः॥
Trang tin
For Private Personal Use Only
How.jainelibrary.org
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥ २१४॥
उपदेशर० तरंग २
மருருருருருருCHOOOOOOOOOOO
अथ द्वितीयस्तरङ्गः दुविहरिउजयसिरीए,सुद्धं धम्म लहित्तु भविअनरा।मा हुपमायह जं पुण, सुद्धो धम्मो भवे दुलहो॥१॥ यतः--सवे कामं १ अत्थंरकम्मं३धम्मंजिणिंदभणिअंच।अप्पप्पा जाणंति उ, के वि विसुद्धा अदूरसिवार
व्याख्या-इह हि धर्मार्थकाममोक्षाश्चत्वारः पुरुषार्थाः। तेषु च चतुर्वपि सारं धर्मः, तन्मूलत्वादितरेषाम् । तदुक्तम्धर्मसिद्धौ ध्रुवा सिद्धि-र्युम्नप्रद्युम्नयोरपि । दुग्धोपलम्भे सुलभा, सम्पत्तिदधिसर्पिषोः ॥ १ ॥ ततो धर्मपुरुषार्थ यः साधयति स एव पुरुषः । तथा चोक्तम्-यस्य धर्मविहीनानि, दिनान्यायान्ति यान्ति च । स लोहकारभस्त्रेव, श्वसन्नपि न जीवति ॥ १॥ परं स दुर्लभो जीवानाम् , यतः 'सबे काम' इत्यादि । सर्वे एकेन्द्रियेभ्यः पृथिव्यादिभ्यः प्रभृति पञ्चेन्द्रियांस्तिर्यग्नरनारकामरान यावदशेषा जीवाः काम-स्पर्शादिपञ्चविषयलक्षणं जानन्ति, तत्र प्रवर्तन्ते च । तत्रैकेन्द्रियाणां पृथिव्यादीनामाहारसंज्ञादिमत्त्वेन कामो विषयाभिलाषलक्षणः सङ्गत एव । तथा चागमः-आहार १ भय २ परिग्गह ३ मेहुण ४ तह कोह ५ माण ६ माया ७ या लोभो ८ लोगो ९ ओहो १०, सन्ना दस सबजीवाणं ॥१॥ परं ताः संज्ञास्तेषां जीवानां सूक्ष्मत्वास्पष्टचेष्टावत्त्वादिहेतुभिः केवलिनामेव प्रत्यक्षाः, न पुनः प्रायश्चर्मचक्षुषाम् । केषाञ्चित् पुनरेकेन्द्रियाणामप्याहारादिसंज्ञाश्चर्मचक्षुषां लक्ष्या अपि । तद्यथा-रुक्खाण जलाहारो १, संकोअणिआ भएण संकुयई २। निअतंतुएहिं वेढइ, वल्ली रुक्खे परिग्गहे य ३॥१॥इत्थिपरिरंभणेणं, कुरुबगतरुणो फलन्ति मेहुण्णे ४। तह कोनदस्स कंदो, हुंकारे मुयइ कोहेणं ५॥२॥ माणे झरइ रुदन्ती ६, छायइ वल्ली फलाइ मायाए ७ । लोभे बिल्लपलासे
ONTEGOGOESE
॥२ १४॥
For Private Personal use only
C
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
தாருகாரு
खिवन्ति बिल्ले निहाणुवरि ८॥३॥रयणीए संकोओ, कमलाणं हवइ लोगसन्नाए ९ । ओघे चइत्तु मग्गं, चडन्ति रुक्खेसु वल्लीओ १०॥४॥ इति । किञ्च, पृथिव्यादीनामेकेन्द्रियाणां प्रत्येक निवृत्त्युपकरणरूपाणां द्रव्येन्द्रियाणां तत्प्रतिबन्धककर्मावृतत्वादभावेऽपि सूक्ष्ममव्यक्तं लब्ध्युपयोगरूपं श्रोत्रादि भावेन्द्रियज्ञानं भवति । ततश्च ते शब्दादिपञ्चविषय-15 लक्षणं कामं जानन्ति तत्र रमन्ते च । वनस्पत्यादिषु च केषुचित्तल्लिङ्गमपि स्पष्टतयोपलभ्यते । तथाहि-कलकण्ठोद्गीर्णमधुरपञ्चमोद्गारश्रवणात् सद्यः कुसुमपल्लवादिप्रभवो विरहकवृक्षादिषु श्रवणेन्द्रियज्ञानस्य व्यक्तलिङ्गमवलोक्यते १। तिल-10 कादिषु तरुषु पुनः कमनीयकामिनीकमलदलदीर्घशरदिन्दुधवललोचनकटाक्षविक्षेपात् कुसुमाद्याविर्भावश्चक्षुरिन्द्रियज्ञानस्य २ । चम्पकाद्यंहिपेषु तु विविधसुगन्धिगन्धवस्तुनिकुरम्बोन्मिश्रविमलशीतलसलिलसेकात्तत्प्रकटनं घ्राणेन्द्रियज्ञानस्य ३ । बकुलादिभूरुहेषु तु रम्भातिशायिनीप्रवरतरुणभामिनीमुखप्रदत्तस्वच्छसुस्वादुसुरभिवारुणीगुण्डूषास्वादनात्तदाविर्भावो रसनेन्द्रियज्ञानस्य ४ । कुरुबकादिविटपिषु घनपीनोन्नतकठिनकुचकुम्भविभ्रमापभ्राजितकुम्भीनकुम्भरणन्मणिवलयक्वणकङ्कणाधाभरणभूषितभामिनीभुजलतावगृहनसुखादू अशोकादिद्रुमेषु पद्मरागचूर्णशोणतलतत्पादकमलपाणिप्रहाराच्च झगिति प्रसूनपल्लवादिप्रभवः स्पर्शनेन्द्रियज्ञानस्य च स्पष्टं लिङ्गमभिवीक्ष्यते।तथा पृथिवीकायस्य पारदस्य कूपस्थस्याश्वारूढस्त्रीमुखदर्शनात् तामनुधावतश्चतु(क्षु)रिन्द्रियज्ञानं व्यक्तम्। मैथुनाभिलाषादिरूपोऽपि कामश्च तस्य । तिलकतर्वादीनामपि प्रागुक्तप्रकारेण सोऽपि दर्शित एवेति । तथाहि-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः सर्वेऽप्याहारादिसंज्ञाभाक्त्वेन जानन्त्येव कामं पूर्वोक्तलक्षणम् । प्रायः स्वजातिविष्ठासु, संमूर्च्छन्त्ययुगेन्द्रियाः । स्वजातिलालासु पुन--मूर्च्छन्ति चतुरिन्द्रियाः॥१॥
திருமுருருருருவம்
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
COM.jainelibrary.org
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग२
मुनिसुन्दर मूर्छासंज्ञानुभावेन, तेऽपि त्रिचतुरिन्द्रियाः। सेवन्ते जन्तवो जन्तून् , मलमृतकलाभवान् ॥ २॥ इति वचनान्मैथुनासू०वि० भिलाषरूपोऽपि कामस्त्रिचतुरिन्द्रियेषु। असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां पुनर्जलचरस्थलचरखेचरादिभेदानां तिरश्चां नरामराणां वेदो॥२१५॥
|| दयादिना कामः प्रागुक्तस्वरूपः स्पष्ट एवेति सुष्टूक्तं सर्वे कामं जानन्तीति ।।
__ 'अत्थं ति' तुरीयपादेऽल्पाल्पेति वचनात् पूर्वोक्तेभ्योऽल्पे जीवा अर्थ जानन्ति, अर्थार्थ प्रयतन्ते इत्यर्थः । तत्र केचनैकेन्द्रिया अप्यर्थमूढा लक्ष्यन्ते । तथाचोक्तम्-“लोभे विल्लपलासा, खिवन्ति मूले निहाणुवरि" ति । विकलेन्द्रिया अप्यर्थलुब्धा भ्राम्यन्ति । तद्यथा-कीटकादयो धान्यादिसंग्रहं कुर्वन्ति, सरघादयो मधुच्छत्रादीन् रचयन्ति, तल्लुब्धाश्च तगाहकान् दशन्ति, अनश्यन्त्योऽनौ भस्मीभवन्ति च । पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु च सर्पा निधानान्यधिष्ठाय तिष्ठन्ति, तल्लातॄन् दशन्ति । खञ्जरीटा निधी दृष्टे नृत्यन्ति, गोधेरकशिवादयः शब्दायन्ते च । उन्दुरादयोऽपि निधानादिषु लुभ्यन्ति, तदधिष्ठितनिधानाद्यपहारे हृदयसंस्फोटादिना म्रियन्ते च । श्रूयते च श्रीकुमारपालनृपेणोन्दुराधिष्ठितनिधानग्रहणे तस्योन्दुरस्य मृतिं दृष्ट्वा खेदात् तन्नाम्ना 'उन्दुरवसति' रिति प्रथितं जिनचैत्यं कारितम् , उन्दिरानामग्रामस्थापनादि चेति । देवेषु बहवोऽपि व्यन्तरादयो निधानान्यधितिष्ठन्ति, किञ्चिद्गृहाद्यपि । मनुष्येषु त्वर्थलोभः स्फूट एवेति ।
एते च सर्वेऽर्थाभिलाषिणः पूर्वोक्तकामाभिलाषिभ्यः स्वल्पे एवेति । का 'कम्मं ति' अर्थाभिलाषिभ्योऽप्यल्पे कर्म कृषिवाणिज्यादि गीतनृत्तयुद्धादि च जानन्ति । तत्र तिर्यक्षु ऊर्णनाभेषु
पुटविज्ञानं जालरचनादि च, सरघासु मधुच्छत्रकौशलं, पिपीलिकादिषु वल्मीकचयनं, भ्रमर्यादिषु गृहरचनादि । पञ्चेन्द्रि
-000000000000000000000000
EESOGGESCOD 1000000
1 २१५॥
Join Education
For Private Personal Use Only
jainelibrary.org
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
Chi
இருOேGG
Tiết
येषु तु सुगृहिकापक्षिणीषु गृहविज्ञानमाश्चर्यकरं, केकिषु नृत्तं, कोकिलादिषु गीतं, शुकादिषु काव्यादिपाठकौशलं, कुक्कुलाटादिषु युद्धं, हंसेषु क्षीरनीरविवेचनं, मार्जारादिषु दम्भचातुर्य, गृहगोधादिष्वष्याखेटघटना, काकशशकमृगधूर्त्तादिषु लकपटबुद्धिसूत्रणा, सादिषु वैरनिर्यातनादि चेत्यादि कियदुच्यते ? । मनुष्येषु तु कृष्यादिकर्म बहुतरभेदं लिखितादिक-|
लाविविधविज्ञानादि सुप्रतीतमेवेति । एवं देवनारकेष्वपि । परमेते सर्वेऽपि कर्मज्ञाः पूर्वेभ्यः स्वल्पा एवेति । | 'धम्म ति' कर्मज्ञेभ्योऽप्यल्पा धर्मज्ञाः। यतोऽनन्तेष्वपि जन्तुषु धर्म मनुष्यवर्जा जीवाः प्रायो न जानन्ति, तिरश्चां विवेकविकलत्वाद् देवनारकाणां पुनः क्रमाद्विषयासक्तत्ववेदनाकुलत्वाभ्यां चेति, मनुष्या अपि कर्मभूमिजादय एव, तेष्वपि बहवोऽनार्यदेशोद्भवत्वेन, आर्यदेशोद्भवा अपि बहवोऽज्ञानेन, कुटुम्बधनादिव्यामोहेन, धनार्जननृपव्यापारादिवैयग्येण, विषयादिलाम्पट्येन, घृतादिव्यसनैः धर्मसामय्याद्ययोगेन च परवशा धर्मेत्यक्षरशलाकयाऽप्यविद्धकर्णा एव, केचनात्यल्पा एव तु यमपि कमपि धर्म विदन्ति, तस्यापि श्रद्धातारः कर्तारश्च स्वल्पाः स्वल्पतराश्चेति धर्मज्ञाः स्वल्प-|
तराः पूर्वोक्तजीवेभ्यः। XT 'जिणिदभणि चेति' जिनेन्द्रभणितं पुनर्धर्म पूर्वोक्तेभ्योऽपि स्वल्पतमा एव विदन्ति, यतो मानुष्यार्यकुलादिसामका ग्यवाप्तावप्यनासन्नसिद्धिकत्वेन मिथ्यात्वमोहनीयस्य दुर्जयत्वादिना वा विषयादिषु लुब्धत्वेन च, विषयासक्तेष्वेव देवगु-10 वादिष्वास्थाबन्धपराः प्रायो जीवाः कुपथेष्वेव भ्राम्यन्ति । तदुक्तम्-दुलहु च्चिअ जिणधम्मो, पत्ते मणुअत्तणाइभावे वि। कुपहबहुअत्तणेणं,विसयसुहाणं च लोभेणं ॥१॥ कुपथाश्च बौद्धादिषड्दर्शनत्रिषष्ट्यधिकत्रिशत्पाखण्डादिपरिकल्पिता धर्माः,
TT
பருகருகருகாசு
TT, TT TT
For Private
Personel Use Only
wainelibrary.org
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदे
मुनिसुन्दर सू० वि० ॥२१६॥
।
तरंग २
10000000000000000000000000
सर्वेऽपि जिगमिषितमोक्षपुरस्य प्रतिकूलत्वात् । केचित् पुनरासन्नसिद्धिका लघुकर्माण एव च जिनप्रणीतं धर्म विदन्ति ।। यदुक्तम्-आसन्ने परमपए, पावेयवम्मि सयलकल्लाणे । जीवो जिणिंदभणिअं, पडिवजइ भावओ धम्मं ॥१॥ तेष्वपि च केचिन्मिथ्यात्वमोहनीयस्य बलीयस्त्वेन पार्श्वस्थादिकुसङ्गत्या दुर्बलधृतिकत्वेनेहलोकसुखधनापत्यादिव्यामूढतया च लौकिकलोकोत्तरसप्रत्ययदेवगुर्वादिपूजायात्राबल्युपयाचितमाननादिभिःपित्र्यकर्मानुगतैश्च मिथ्यात्वैर्मात्सर्यकदाग्रहादिभिनिद्राविकथाविषयकषायादिप्रमादैश्च दुर्लभमपि जिनधर्म प्राप्य कलुषयन्ति वर्धयन्ति च भवम् । तथा चाभ्यधिष्महिदोसगुणोभयणुभयं, जह कुज्जा ओसहं तहा धम्मो । मिच्छत्तं १ तच्चत्तो २, तम्मीसो ३ भावसुन्नो ४ अ॥१॥अपिच-लोइअमिच्छं चइउं, मुझइ लोउत्तरम्मि जो मिच्छे । सो वणदावाउ नहो, घरुहिएणाग्गिणा दड्डो ॥१॥ किञ्च, शैथिल्यमात्सर्यकदाग्रहक्रुधो-अनुतापदम्भाविधिगोरवाणि च । प्रमादमानौ कुगुरुः कुसङ्गतिः, श्लाघार्थिता वा सुकृते मला इमे ॥१॥ ततः शुद्धो धर्मः दुर्लभतमः, आसन्नसिद्धिकाः केचिदेव च तं लभन्ते। तथैव चाह-'के वि विसुद्धा अदूरसिवा' इति, शुद्धो धर्मश्च देवगुर्वादीनां शुझ्या स्यात् । अवोचाम च-तत्त्वेषु सर्वेषु गुरुः प्रधान, हितार्थिधर्मा हि तदुक्तिसाध्याः। श्रयंस्तमेवेत्यपरीक्ष्य मूढ!, धर्मप्रयासान् कुरुषे वृथैव ॥ १ ॥ भवान्न धर्मेरविधिप्रयुक्तैर्गमी शिवं येषु गुरुर्न शुद्धः। रोगी हि कल्यो न रसायनैस्तैर्येषां प्रयोक्ता भिषगेव मूढः ॥२॥ गजाश्वपोतोक्षरथान् यथेष्ट-पदाप्तये भद्र ! निजान् परान् वा । भजन्ति विज्ञाः सुगुणान् भजैवं, शिवाय शुद्धान् गुरुदेवधर्मान् ॥ ३ ॥ इत्यादि । ततः
நடுருருருருருருருருருருருருருருருருர்
॥२१
६॥
Jain Education
For Private
Personel Use Only
ainelibrary.org
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिवसुखाभिलाषिभिः शुद्ध एव धर्मः सेव्यः । यतः-नन्त्रप्रभारत्नरसायनादि-निदर्शनादल्पमपीह शुद्धम् । दानार्चनावश्यकपौषधादि, महाफलं पुण्यमितोऽन्यथाऽन्यत् ॥ १॥ इति । इत्येवं सुविशुद्धं, धर्म दुर्लभमवेत्य भव्यजनाः!। धत्ताऽप्रमत्तभावं, द्विविधरिपुजयश्रिये तस्मिन् ॥१॥
इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दर सूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे जयश्यले मध्याधिकारे प्रकीर्णकोपदेशनाम्नि तुर्थेऽशे द्वितीयस्तरङ्गः॥
InsanMAMIamaanा
-
JainEducation
For Private
Personal Use Only
ainelibrary.org
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर ॥ अथ तृतीयस्तरङ्गः॥
ileउपदेशरः ९० वि०
त।३ जयसिरिवंछिअसुहए, अणिहहरणे तिवग्गसारम्मि। इहपरलोगहिअत्थं, जिणधम्मे उज्जमह भविआ! लोअगदिटुंताओ, सो पुण संपुण्णसुहफलो भणिओ।सम्मत्ताइचउग्गुण-विभूसिओ उभयलोगम्मि ॥२॥
तथाहि-दल १ नेह २ गविल ३ वेगर ४ सुद्धा जह मोअगा सुपुण्णकला ।
__ सम्मत्त १ भाव २ विहि ३ निउचिअ ४ गुणजुत्ता तहा धम्मा ॥३॥ व्याख्या-दलं पटशुद्धिकारूपं, सोहो घृतं, गुल्यं खण्डस्वरूपं, वेगरः पुनक्षालवङ्लाक'रचारुकलिकाबदामखारिकाटुप्परखण्डादि, एतानि शुद्धानि निर्दोषाणि येषु ते तादृशा मोदका यथा 'सुपुण्णफल त्ति' सुष्टु पूर्ण सुपूर्ण फलं पञ्चेन्द्रियाहादवपुःपुष्टिबलकान्तिरूपवृद्धादि येषां ते सुपूर्णफलाः स्युः । तथा धर्मा अपि सम्यक्त्त १ भाव २ विधि३३ निजोचित ४ गुणयुक्ताः सुपूर्णफला भवन्तीति । धर्मपक्षे सुपूर्णफलं यथाहमिहभवे सर्वजनश्लाध्यत्वनृपादिमान्यत्वलताहगसाधारणकीर्तिप्रतिष्ठादेवतासानिध्यमनोवाञ्छितसर्वसिद्धिसङ्गसमृद्धिजयविजयराज्यादि, परलोके पुनः स्वर्गाप
वर्गादिलक्षणं येषां ते सुपूर्णफला इति । धर्माराधकेभ्यो वहुभ्योऽभेदविवक्षया धर्मा इति बहुवचनन् । तत्र सर्वज्ञोकतत्व-15 श्रद्धानं शुद्धध्वेव देवगुरुधर्मेषु देवादिबुद्धिर्वा सम्यक्त्वं, भावश्चेतसः शुभपरिणामविशेपो देवगुरुधर्मसाधर्मिकादिषु तथा
गिकिमी0पी0 कि
RECEMBERe
MammarTINTERNEARNIMATERISTIATITAITHILIHINITION
२१७
Jain Education
jainelibrary.org
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
maa
300000000000
विधाऽऽस्थाभक्तिबहुमानादिः, विधिर्यो यत्र धर्मविशेषेऽहत्पूजाज्ञानदानावश्यकप्रत्याख्यानादौ समयप्रसिद्ध आचारस्तत्पू
कमहत्पूजासामायिकप्रतिक्रमणदानाद्यनुष्ठानं च, निजोचितमिति निजमात्मीयमुचितं श्राद्धादेः साध्यादेर्वा देवगुरुमातर-1 पित्रादिषु विनयबहुमानदानसत्कारचित्तावर्जकवचनादि, तान्येव गुणास्तैर्युक्ता इति । । दृष्टान्तदान्तिकभावना त्वेवस्-यथा मोदकस्याधारो दलमेव, तद्विना मोदकासिद्धेः, दलस्य च यथा यथाऽधिकाधिकं शुद्धिस्तथा तथा स्नेहादियोगेन ताहसंस्कारवशेन वाऽधिकाधिकतारसस्पर्शरूपसौरभ्यसौन्दर्यादिगुणैरमृत. भुजामपि स्पृहातिशयभाजनं मोदकः सिध्यति, शुद्ध दले च स्नेहगुल्यवेगरा अपि शुद्धा उत्तमा एय योज्यन्ते, ते च तत्र नियुक्ताः सुतरां दीप्यन्ते, तत्तथाविधरसादिगुणसौन्दर्यस्फीतये च प्रभवन्ति, तथा ते मोदका दर्शनादपि मङ्गलं च मास्युरिति । अशुद्धे च दले पटाचालिते समितादिरूपे मुद्रादिचूर्णरूपे वा प्रायः स्नेहादियोगोऽप्यशुद्ध एक तैलसर्पपतैल
गुडादिरूपः स्यात्, बेगरः पुनःसम्भव एव; कदाचित्सर्पिःखण्डादियोगः स्यात्तदापि स ज तथा रसादिगुणस्फीतये, तद्दलनिष्पन्नाश्च मोदका मोदकाकारधारित्वादेवोच्यन्ते न तु तथाविधेऽतिथिमात्रेऽपि विवाहप्रकरणादिषु वा ते मोदककार्य साधयन्तीति तत्त्वतस्ते न मोदका इति दृष्टान्तभावना । अथ दार्टान्तिको भाव्यते-तथा धर्मस्याधारः सम्यक्त्वमेव, सम्यक्त्वं विना बहुप्रयत्नादासेवितैः सुबहुभिरपि दानाद्यनुष्ठानधर्मासिद्धेः । तत एव च प्राग्भवे लक्षभोज्यकार्यपि विप्रः श्रीश्रेणिकनृपस्य सेचनकगजो बभूव, प्रतिदिनलक्षसुवर्णदायी श्रेष्ठी च नृपस्य पट्टगजोऽजनि, नित्यं मासक्षपणाधुतपःकारी गैरिकतपस्वी कार्तिकश्रेष्ठिजीवशक्रस्थरावणगजो वभूवेत्यादि । तथा चोक्तम्-जह सउणाणं साही, जलाण
maRamnaamaanaARRuwamanna
Jain Education
For Private & Personel Use Only
Sirjainelibrary.org
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २९८ ॥
Jain Education
LIG
जलही निही हिरण्णाणं । गयणं ताराण तहा, गुणाण सम्मत्तमाहारो ॥ १ ॥ अंधारनच्चि अं जह, सबदेहुवट्टणं च जह विहलं । तह सम्मत्तेण विणा, सयलं वज्झं अणुट्ठाणं ॥ २ ॥ यथा यथा च सम्यक्त्वस्याधिकाधिकं शुद्धिस्तथा तथा भावादिसहकृतः सर्वोऽपि धर्मः सुपर्वादीनामपि श्लाघास्पदं भवति, यथा श्रीश्रेणिकनृपसुलसाश्राविकादीनाम् । शुद्धे च | सम्यक्त्वे भावादयोऽपि शुद्धा एवोल्लसन्ति, सुतरां सौभाग्यमावहन्ति, धर्मस्य महिमोत्कर्षमारोपयन्ति च । ततश्च शुद्धसम्यक्त्व सहकृतानि दानाद्यनुष्ठानान्यपि महाफलानि जायन्ते, यथा श्रीश्रेणिकनृपादीनामेव जिनपूजादीनि तीर्थकर त्वावधि शुभफलानि । तथा चोक्तम्-दानानि शीलानि तपांसि पूजा, सत्तीर्थयात्रा प्रवरा दया च । सुश्रावकत्वं व्रतपालनं च, सम्यक्त्वमूलानि महाफलानि ॥ १ ॥ अशुद्धे पुनः सम्यक्त्वे वाऽसति प्रायो भावादयोऽपि कदाग्रहादिप्रतिविद्धा अशुद्धा एव स्फुरन्ति, जमालिगोष्ठामा हिला दीनामिव, कोणिकनृपप्राग्भवतपस्वि गैरिक तपस्विप्रभृतीनामिव च । अशुद्धं च सम्यक्त्वं देवगुरुधर्मगतमिथ्यात्व क्रियादिभिः कषायादिभिर्वा कलुपीकृतत्वेन, तथाविधे च तस्मिन् सति श्राद्धानां दानादिः पौषधावश्यकादिश्च धर्मोऽप्यल्पफल एवः स्वकारितवापीमध्यदर्दुरीभूतनन्दमणिकारादीनामिव, सर्व| विरतिधर्मश्च जमाल्यादीनामिव किल्विषदेवत्वं प्रपन्नानाम् । ततश्च कदाग्रहादिभिः स्थूलप्रमादादिभिर्मिथ्यात्व क्रियादिभिर्वा कलुषीकृत सम्यक्त्वैर्मिथ्यादृग्भिर्वा विहितानि दानाद्यनुष्ठानानि धर्मतया व्यवह्रियमाणान्यपि धर्मकलासाधकत्वेन धर्माभास एवेति शुद्धसम्यक्त्वमूल एव धर्मो महाफलः, परमं च मङ्गलं मोदकवदिति । यथा च शुद्धे दले यथा यथा स्नेहसौष्ठवं तथा तथा रसवृद्धिर्मोद के, एवं शुद्धेऽपि सम्यक्त्वे यथा यथा भावसौष्ठवं तथा तथा धर्मस्य महाफलत्वम् । 5
उपदेशर तरंग ३
॥ २९८ ॥
chainelibrary.org
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
100000000000000000000
किञ्च, यथा दलस्नेहसौष्ठवेऽपि मोदका गुल्येनैव स्वादिष्ठतां स्वीकुर्वते विशेषपुष्ट्यादिहेतवश्च स्युः, एवं सम्यक्त्वभावयोः सौष्ठवेऽपि धर्मा यथोक्तविधिनाऽनुष्ठीयमाना एव कर्तुरिहापि प्रौढिहेतवः, प्रेत्याशेषसुखसम्पदे कर्मक्षयादिविशेषफलाय च भवन्ति । उक्तञ्च-सिप्पाणि अ सत्थाणि अ, जाणतो वि हुन जुंजई जो उ । तेसिं फलं न भुंजइ, इअ अजयंतो जई नाणी ॥१॥ये केचन पुनर्मरुदेवादिनिदर्शनानि पुरस्कृत्य क्रियां विनापि केवलं भावमेव मोक्षाङ्गं व्यवस्थापयन्ति ते नैव जिनवचनतत्त्वज्ञाः । तथा च धर्मदासगणयः-केइत्थ करितालंबणं इमं तिहुअणस्स अच्छेरं । जह नियमा खविअंगी, मरुदेवी भगवई सिद्धा ॥१॥ किं पि कहिं पि कयाई, एगे लद्धीहि केहिवि निभेहिं । पत्तेअबुद्धलाभा, हवन्ति
अच्छेरयम्भूआ ॥२॥ निहिसंपत्तमहन्नो, पत्थितो जह जणो निरुत्तप्पो । इह नासइ तह पत्तेअबुद्धलच्छि पडिच्छंतो का॥३॥ इति । किञ्च, यथा मोदका दलादित्रयसुभगा अपि वेगरयोगे विशिष्यतमं सौभाग्यं भजन्ते, तथा धर्मा अपि| | सम्यक्त्वादियोगेऽप्यौचित्यगुणेन । तदुक्तम् -सामन्ने मणुअत्ते, जे केई पाउणन्ति इह कित्तिं । तं मुणह निवियप्पं, | उचिआचरणस्स माहप्पं ॥१॥ अपि च-औचित्याच्चक्षुषि न्यस्तं, श्रिये कजलमप्यहो! । अनौचित्येन पादस्थं, न कुण्डलमपीष्यते ॥२॥ तथा-आदेयत्वमसंस्तुतेऽपि हि जने विस्तारयत्यञ्जसा, दुश्चित्तानपि सान्त्वयत्यवनिभृत् प्राया
नपायोद्यतान् । तं संवर्गयति त्रिवर्गमिह वाऽमुत्रापि यस्माच्छुभं, किंवा तन्न तनोति यत् सुकृतिनामौचित्यचिन्तामणिः 6॥१॥ तत्पुनरौचित्यं देवगुरुसाधर्मिकांदिगोचरं, पितृमातृकलत्रपुत्रभातृस्वजनपरिजनादिविषयं, नृपमन्त्रिवेष्ठिपौरजन
பாடுடுடுடுருருருருருருருருருருருருருருருரு
Jain Eduentan
For Private Personal Use Only
How.iainelibrary.org
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
THANIII
उपदेशर तरंग ३
॥ २१९॥
परतीर्थिकादिविषयं चेति बहुभेदं तत् स्वयं पुनर्ग्रन्थान्तरादवसेयम् । सम्यक्त्वादिचतुर्योगसुभगधर्माराधने श्रीअभयकुमारमन्त्रिश्रीकुमारपालनृपश्रीवस्तुपालमन्त्रिश्रीपृथ्वीधरजगसिंहमुहणसिंहसाध्वादयो दृष्टान्ता ज्ञेयाः।
धर्मस्य मोदकनिदर्शनतोऽतिशेष, सदर्शनादिचतुरङ्गविशेषितस्य । मत्वेत्थमादरभरं भविनस्तनुध्वं, तस्मिन् विमोहविजयश्रियमातुकामाः ॥ १ ॥
॥ इति तपा० श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे० तृतीयस्तरङ्गः ॥
छजि005
॥२१९॥
छ
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
DEnelibrary.org
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
0000000000000000000000000
॥ अथ चतुर्थस्तरङ्गः ॥ अथ प्राच्यामेव गाथां पञ्चममतिशयं सदृष्टान्तं प्रक्षिप्योपदेशतयाचष्टे
दल १ नेह २ गविल ३ वेगर ४ रुप्पय ५ जुअमोअगा जहिट्ठफला।
सम्मत्त १ भाव २ विहु ३ चिअ ४ अइसय ५ जुत्ता तहा धम्मा ४॥१॥ व्याख्या-दलनादिभिश्चतुर्भिः प्राग्व्यावर्णितस्वरूपैः पञ्चमेन रौप्यकेण च उपलक्षणात् सौवर्णादिभिश्च युता मोदका यथेष्टफला भवन्ति, इष्टमभीष्टं ग्राहकस्य फलप्रकृष्टाहादादिरूपं येभ्यस्ते इति; तथा सम्यक्त्वादिभिश्चतुर्भिः प्रागुक्तस्वरूपैः पञ्चमेनातिशयेन च युक्ता धर्मा इष्टफलाः स्युः। इष्टं फलं चातिशयसुखर्द्धिमहैश्वर्यादिचक्रित्वेन्द्रत्वतीर्थकरत्वाद्यनुगतं येभ्यस्ते इति । तत्रातिशयोऽवधिज्ञानादिः, यथा श्रीआनन्दकामदेवादिश्राद्धानां शीलवत्यादिश्राविकाणां च । यद्वाऽतिशय उत्कर्षः शीलादिगुणविषयः, यथा सुदर्शनश्रेष्ठिप्रभृतिश्राद्धानां सीताद्रौपद्यादिश्राविकाणां च शीलातिशयः, श्रीश्रेणिकनृपादीनां सुलसादिश्राविकाणां च सम्यक्त्वातिशयः, प्रभावतीराश्यादीनां देवभत्त्यतिशयः, सा० पृथ्वीधर सा० जगसीप्रभृतीनां श्रीगुरुभक्त्यतिशयः, दण्डवीर्यनृपादीनां साधर्मिकभक्त्यतिशयः, सा० जगडूप्रभृतीनां दानातिशयः, नागकेतुश्रेष्ठिप्रभृतीनां तपोऽतिशयः, अच्चङ्कारीभट्टाप्रभृतीनां क्षमातिशयः, जीर्णश्रेष्ठ्यादीनां भावातिशयः, श्रीकुमारपालभूपालस्य देवभक्तिगुरुभक्तिश्रीसम्यक्त्वाणुव्रतादिसर्वधर्मभेदविषयोऽतिशयः, श्रीवस्तुपालतेजःपालयोरनुपमायाश्च विवेकातिशयश्चेत्यादि ।।
Jain Education
a
l
For Private
Personal Use Only
Jainelibrary.org
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २२०॥
000000000000000000000000
तत्रानुपमादेव्या विवेकातिशयस्य किञ्चिल्लेशमात्रं प्रकाश्यते-श्रीअर्बुदाचले श्रीलूणिगवसती गर्भगृहे निष्पन्ने श्रीनेमि- उपदेशर० बिम्बे स्थापिते च श्रीतेजःपालमन्त्री अनुपमया सहानल्पपरिच्छदोऽर्बुदगिरि प्राप्तः प्रासादं निष्पन्नप्रायं ददर्श तुतोष ।
तरंग ४ स्नात्वा सद्वस्त्रप्रावरणः सपत्नीको मन्त्री नेमि पूजयति स्म । अथ ध्यानेनोर्ध्वस्त स्थौ चिरं, क्षणार्द्धनानुपमा पति तथास्थं मुक्त्वा प्रासादनिष्पत्तिकुतूहलेन बहिरागात् । तत्र सूत्रधारः शोभनदेवो मण्डपचतुःस्तम्भीमूर्धयितुमुपक्रमते । मन्त्रिण्योतम्-सूत्रधार! मम पश्यन्त्याश्चिरं बभूव, अद्यापि स्तम्भा नोत्तम्यन्ते । शोभनदेवेनोक्तम्-स्वामिनि ! शीतं स्फीतं प्रातर्घटनं विषम, मध्याह्नोद्देशे तु गृहाय गम्यते स्नायते भुज्यते एवं विलम्बः स्यात्, अथवा विलम्बात् किं भयम् ?, श्रीमन्त्रिपादाश्चिरं राज्यमुपभुञ्जानाः सन्तीह तावत् । ततोऽनुपमया जगदे-सूत्रधार ! चाटुमात्रमेतत् , कोऽपि क्षणः कीदृग् भवेत् को वेत्ति ? । सूत्रधारो मौनेनातिष्ठत् । पत्नीवचनमाकार्य सचिवेन्द्रो बहिनिःसृत्य सूत्रधारमवोचत्अनुपमा किं वावदीति ? ।. सूत्रधारो व्याहार्षीत् यद्देवेनावधारितम् । मन्त्री दयितामाह-किं त्वयोक्तम् ?, अनु-|| पमाऽऽह-देव! वदन्त्यस्मि-कालस्य को विश्वासः?, कापि कालवेला कीदृशी भवति !, न सर्वदा तेजः पुरुषाणाम् । तथा श्रियो वा स्वस्य वा नाशो, येनावश्यं विनश्यते । श्रीसम्बन्धे बुधाः स्थैर्य-बुद्धिं बध्नन्ति तत्र किम् ? ॥१॥ वृद्धानाराधयन्तोऽपि, तर्पयन्तोऽपि पूर्वजान् । पश्यन्तोऽपि गतश्रीकानहो ! मुह्यन्ति जन्तवः ॥२॥ भूपधूपल्लवप्रान्तनिरालम्बावलम्बिनीम् । स्थेयसी बत! मन्यन्ते, सेवकाः स्वामपि श्रियम् ॥ ३॥ इतो विपदितो मृत्यु-रितो व्याधिरितो जरा । जन्तवो हन्त पीड्यन्ते, चतुर्भिरपि सन्ततम् ॥ ४ ॥ एतत्तत्त्ववचः श्रुत्वा मन्त्रिवरः प्राह-अयि कमलदलदीर्घ
1000000000000000000000000
॥२२०॥
Jain Educationa
l
For Private Personal use only
1
14 ainelibrary.org
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
राप्यन्ते, कटाहिटी प्रासादा निष्पत्स्यन्त ?कन फलति कृतिनां, गृहिणीपणा,
न
च चिन्तयेद्, इत्यापैदिनैः। इत्यनुपमाडौढपुण्यकार्यकरण
00000000000000000000
लोचने ! त्वां विना कोऽन्य एवं वक्तुं जानाति । ताम्रपर्णीतटोत्पन्न-मौक्तिकरिक्षु(शुक्ति)कुक्षिजैः । बद्धस्पर्शभरा वर्णाः, प्रसन्नाः स्वादवस्तव ॥१॥ गृहचिन्ताभयहरणं, मतिवितरणमखिलपात्रसत्करणम्। किं किं न फलति कृतिनां, गृहिणी गृहकल्पवल्लीव ॥१॥राज्यस्वामिनि! वद, केनोपायेन शीघ्रं प्रासादा निष्पत्स्यन्ते ? । देव्याह-रात्रीयसूत्रधाराः पृथग्| | दिनीयसूत्रधाराश्च पृथग् व्यवस्थाप्यन्ते, कटाहिश्च टाप्यते, अमृतानि भोज्यन्ते, सूत्रधाराणां च विश्रामलाभाद्रोगो न भवति, एवं चैत्यसिद्धिः शीघ्रा । आयुर्यात्येव, श्रीरस्थिरैव, गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत, अजरामरवत् प्राज्ञो विद्यामर्थं च चिन्तयेद्, इत्यादि सरस्वतीवीणाकणत्कोमलया गिरोक्त्वा निवृत्तासा।ततो मन्त्रिणा सर्वदेशकर्मस्थायेषु सैव रीतिः प्रारब्धा, निष्पन्नं च सर्व स्वल्पैर्दिनैः। इत्यनुपमादृष्टान्तलेशः ।यदाऽतिशयस्तादृक्प्रभुत्वैश्वर्यादिः, प्रौढविस्तरश्रीतीर्थयात्राचार्यादिपदस्थापना, प्रासादप्रतिमाप्रतिष्ठा, दीनोद्धारादिप्रौढपुण्यकार्यकरणादि ज्ञेयः । श्रीआनन्दादिसम्बन्धाः केचित् प्राग्लिखितत्वात् केचित् प्रसिद्धत्वाच्च ग्रन्थविस्तरभिया नात्र लिखिताः। उक्तगुणपश्चकालङ्कताश्चैते धर्मा इहापि सावेत्रिकश्लाघानृपादिपूज्यत्वसुरसाहाय्यादिहेतवः स्युः।केषाश्चित् केवलज्ञानाद्यवाप्तयेऽपि प्रेत्य तीर्थकरत्वावधिसमृद्धये चेति ।
इत्थं निदर्शनवशादवगत्य रङ्ग-चक्रित्वतीर्थकरतादि फलं गरिष्ठम् । पञ्चाङ्गचङ्गसुकृतं तदुरीकुरुध्वं, येनाप्यते सपदि मोहरिपोर्जयश्रीः ॥१॥
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते. चतुर्थस्तरङ्गः॥
OOOOOGGEOCTOOOOOOODE
Jain Education in
Nainelibrary.org
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू०वि०
Gउपदेशर
उतरंग ५
॥२२१॥
00000000000000000000000
॥ अथ पञ्चमस्तरङ्गः॥ जइ इच्छह परमत्था, भावामयजयसिरीइ आरुग्गं । सम्मत्तोसहमसमं, ता भयह जहुत्तविहिजुत्तं ॥१॥ ___ यतः-अगय १ पडिवास २ पत्था ३ दिति सिवं समुहवास ४ बहिकिरिआ ५।
सम्मत्त १ वया २ वस्सय ३ दाणु ४ चिआ ५ कम्मरोगहरा ॥२॥ व्याख्या-अत्र यथेति तथेति पदं वाऽध्याहार्यम् । ततश्च बाह्याऽऽमयप्रतीकारे रोगिणो यथाऽगदप्रतिवासपथ्यानि समुखवासबहिष्क्रियाणि शिवं कल्याणमारोग्यरूपं ददति। तत्रागद औषधं, प्रतिवासपथ्यमुखवासाः प्रसिद्धाः, वहिष्क्रिया। पुनर्वपुषि उदरादिषु पत्रादिवन्धाऽजमोदाद्यालेपलाक्षातैलाभ्यङ्गादिका । यथा क्षीगे जीर्णज्वरातिसारिणि नागरादिकाथ औषधं, तस्मिन् अजमोदामोचरसधातकीपुष्पनागरादिचूर्ण प्रतिवासः, यवागूरसः पथ्यं, मुखे शोफाद्युपशमायाlमाणं दाडिमसारकपित्थवटिकादि मुखवासः, अन्तर्दाहाद्युपशमायार्द्धसौवीरोदकादिभिर्वपुर्वेष्टनं सौवीरधातैरण्डपत्रादिवन्धादिर्वा बाह्यक्रियेति ।। | अथ दान्तिकयोजनां यथाक्रममाह-सम्मत्तेत्यादि, तथा सम्यक्त्वव्रतावश्यकदानोचितानि कर्मरोगहराणि भवन्तीति । तत्र सम्यक्त्वं सम्यग्देवगुरुधर्मतत्त्वश्रद्धानरूपं, व्रतान्यहिंसादीनि नियमविशेषाश्च, आवश्यक पोढा सामायिकादि, दानं सप्तक्षेत्रीवित्तवापादिरूपं, उचितं पुनर्देवगुर्वादिषु यथोचितप्रतिपत्तिकरणादिरूपमिति । यथाऽत्र प्रतिवासादीनि प्रायः
२२१॥
Jain Education in
For Private Personal use only
Sanibraryong
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000
क्वाथाद्यौषधाधाराण्येव, यदुक्तम्-जेण विणा वरचरणं, दाणं सीलं तवो सु सव्वं । कासकुसुमं व विहलं, तं सम्मत्तं
भयह तत्तं ॥१॥ यत् पुनरुच्यते 'औषधेन विना व्याधिः पथ्यादेव निवर्तते' इत्यादि तत् पथ्यस्य महिमख्यापकं स्वल्पा-115 कामयविषयं चेति न व्यभिचाराय, किञ्च-यथौषधमपि प्रतिवासपथ्यादिरहितं रोगापहारक्षम न स्यात् तथा सम्यक्त्वमपि
व्रतावश्यकादिविरहितं कर्मामयापहारक्षम न स्यादेव। यदागमः-दसारसीहस्स य सेणिअस्स, पेढालपुत्तस्स य सच्चइस्स ।
अणुत्तरा दंसणसंपया तया, विणा चरित्तेणऽहरं गई गया ॥१॥ अपि च-सबाओ विगईओ, अविरहिआ नाणदंसणलाधरेहिं । तामा कासि पमायं, नाणेण चरित्तरहिएण॥१॥ अपि च-जाणतो वि हु तरिउं, काईअजोगं न जुंजई जो उ।
सो वुज्झई सोएणं, एवं नाणी चरणहीणो॥१॥ इत्यगदसम्यक्त्वयोर्लेशेनोपमानोपमेयत्वहेतुभावना, प्रतिवासव्रतादीनां
पुनरुपमानोपमेयत्वहेत्वादिभावना च बुधैः स्वयं कार्येति ।। का वाह्यचिकित्सोपमया, भावामयजयश्रियामुपायमिह । मत्वा सम्यक्त्वादिक-मस्मिन् स्मेरादरा भवत ॥१॥
॥ इति तपागच्छेशश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते. पञ्चमस्तरङ्गः॥
नम्
Join Education
M
ainelibrary.org
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २२२ ॥
Jain Education In
39596
॥ अथ पष्ठस्तरङ्गः ॥
पूर्वोक्तमेवार्थे पञ्चमपदविरहितं सुखावबोधार्थमुपदिशति -
भवदुहरोगे हरिडं, ओसहपडिवास पत्थमुहवासा । सम्मत्तवयावस्तय - दाणाई सिवसुहं दिति ॥ १ ॥
स्पष्टा, नवरं दाणाइत्ति दानादय इति एकमेव चतुर्थं पदं, तत्रादिशब्दात् तपोविनयवैयावृत्त्यादिग्रहः । सिवसुहं ति, शिवसुखमेव मोक्षसुखमेव, शिवसुखं शिवं कल्याणमारोग्यरूपं तद्धेतुकं सुखं ददतीति । भावना पूर्वगाथावत् कार्या, केवलं पञ्चमं पदं न वाच्यमिति
॥ इति तपागच्छेशश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते० पष्ठस्तरङ्गः ॥
90060699936900
उपदेश ६० तरंग ६
॥ २२२ ॥
Painelibrary.org
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ सप्तमस्तरङ्गः लिहिऊण मोहजयसिरि-मिच्छह जइ सिद्धिपुरवरे गंतुं। अक्खयसुहमणुभविउं, ता वरदसणरहं भयह॥१॥
सुअचरणवसहजुत्तो, आवस्सगदाणमाइपत्थयणो। निच्छयववहारचक्को, दंसणरहु नेइ जणु रिद्धिं ॥२॥ ___ व्याख्या-दर्शनं सम्यक्त्वम् , तदेव रथो जनान् प्रस्तावात् स्वाश्रितान् सिद्धिं नयतीति सम्बन्धः । दर्शनरथमेव विशेदापयति-'सुअचरणवसहजुत्तो त्ति' श्रुतं श्रुतज्ञानम् , चरणं पुनः मूलगुणोत्तरगुणसमाचरणादिरूपा सम्यविक्रया, ते एव
वृषभो ताभ्यामुभाभ्यां युक्तः सन् । यदुक्तम्-"हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया। पासंतो पङ्गुलो दड्डो, धावमाणो अ अंधओ॥१॥ संजोगसिद्धीइ फलं वयन्ति ॥२॥" पुनस्तं विशेषयति-'आवस्सगत्ति' आवश्यक षड़िधं सामायिकादि, दानं सप्तक्षेत्रीसु (७) वित्तवापादि, आदिशब्दात्तपःप्रभृतिग्रहः, तान्येव पथ्यदनं यत्र सः, प्रतिदिनजन्मनः कायवाङ्मनसनिमित्तपातकस्य क्षुत्तृड्वेदनोपमस्य निराकारकत्वेनावश्यकस्य सर्वाङ्गभोगादिफलत्वेन दानस्य “तवसा उ निकाइयाणं पि" इत्यादिवचनान्निकाचितादिरूपप्राग्जन्मकोटिनिबद्धदुष्टकर्मरूपचौराद्युपद्रवनिवारकत्वेन तपःप्रभृतेश्च पथ्यदनेनोपमागर्भ रूपकम् । पुनस्तमेव विशिनष्टि–'निच्छयववहारचक्कोत्ति निश्चयव्यवहारनामको नयौ सिद्धान्तप्रसिद्धी चके यत्र सः। तत्रान्तस्तत्त्वनिरूपणाभिप्रायो निश्चयनयः, बहिस्तत्त्वनिरूपणाभिप्रायः पुनर्व्यवहारनयः, तन्मतयोर्दिामात्रं दयेते, तथाहि-निश्चयनयस्य मतमिदं यदुत-ज्ञानदर्शनचारित्राणि त्रीण्यपि समुदितान्येव स्युर्न पुनः पर
GOGGESCENCESOGRஒரு
" इत्यादिवस श्रुत्तृइवेदनोपमाद, आदिशब्दात्तपः पुनस्तं विशेष कि
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
chdainelibrary.org
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर तरंग ७
He) तबीजस्येवावचारो ज्ञेयः माओ वि निक
मुनिसुन्दर स्परविरहितानि, सम्यग्दर्शनस्य ज्ञानस्य चारित्रस्य चैकतरस्य नाशे शेषोभयस्यापि नाशात् । व्यवहारनयमते पुनश्चारिसू०वि०
वरहिते अपि सम्यग्दर्शनज्ञाने अपि स्याताम् । तथा चागमः-"निच्छयनयस्स चरणस्सुवघाए नाणदसणवहो वि । वव. ॥ २२३ ॥
हारस्स उ चरणे, हयम्मि भयणा उ सेसाणं" ॥१॥ व्याख्या-निश्चयनयस्यान्तस्तत्त्वैकमात्रप्रधानस्य मतमिदं यदुत चरणस्योपघाते ज्ञानदर्शनवधोऽपि जात एव, तयोस्तत्साधनतयैव तात्त्विकस्वरूपावस्थितेः, तदभावे त्वर्थक्रियाया अभावात् परमार्थतोऽसत्त्वापत्तेः । व्यवहारस्य तु बहिस्तत्त्वैकप्रधानस्येदं मतं यदुत चरणे हते सति भजना विकल्पना शेषयोनिदर्शनयोः, कार्यरहितस्यापि कारणस्य कोष्ठागारस्थगि (स्थि) तबीजस्येवारशून्यस्य वढेरिव च निघूमस्य दर्शनादिति । एतन्निश्चयव्यवहारनयमतयोर्दिङ्मात्रं दर्शितम् । एवंसर्वत्रैतन्नयद्वयमतविचारो ज्ञेयः । प्रमाणं तु द्वावपि नयौ समुदितौ । तदुक्तं श्रीआवश्यकनियुक्तौ सामाचार्याम्-"न वओ इत्थ पमाणं, न य परिआओ वि निच्छयनएणं । ववहारओ उ जुज्जइ, उभयनयमयं पुण पमाणं" ॥१॥ इत्यादि । वन्दनकनियुक्तावपि-"रुप्पं टकं विसमाहिअक्खरं नविअ रूवओ छेओ । दुण्हं पि समाओगे, रूवोछेअत्तणमुवेइ ॥१॥" व्यवहारो द्रव्यलिङ्गं नमस्क्रियते इति मन्यते, निश्चयस्तु भावलिङ्गम् । किं तत्र प्रमाणमिति संशयापनोदायाह-न केवलं द्रव्यलिङ्गं वन्द्यं, नापि द्रव्यलिङ्गरहितं भावलिङ्गं भावलिङ्गगर्भ तु द्रव्यलिङ्गं नमस्क्रियते, तस्यैवाभिलषितार्थक्रियासाधकत्वात् । रूपकदृष्टान्तश्चात्र-रूप्यमशुद्धं हाटकं विषमाहिताक्षरम् १, रूप्यमशुद्धं टकं समाहिताक्षरम् २, रूप्यं शुद्धं टङ्क विषमाहिताक्षरम् ३, रूप्यं शुद्धं टङ्क समाका हिताक्षरम् ४ चेति चतुर्भङ्गी । अत्र रूप्यकल्पं भावलिङ्गं टङ्ककल्पं द्रव्यलिङ्गं च । इह प्रथमभङ्गतुल्याश्चरकादयः, अशु
DO®®®®®®®®000000000
00000000000000000
॥२२३॥
Jan Education
For Private 3 Personal Use Only
dainelibrary.org
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
लद्धोभयलिङ्गत्वात् । द्वितीयभङ्गतुल्याः पार्श्वस्थादयः, तृतीयभङ्गतुल्याः प्रत्येकबुद्धा अन्तर्मुहूर्तमात्रकालमगृहीतद्रव्य
लिङ्गाः । चतुर्थभङ्गतुल्याः साधवः शीलयुक्ता गच्छतादयः । यथा रूप्यरूपको भङ्गत्रयान्तर्गतो न च्छेक इत्यविकलतदर्थ-16 क्रियार्थिना नोपादीयते, चतुर्थभङ्गनिरूपित एवोपादीयते । एवं भङ्गत्रयनिदर्शिताः पुरुषा अपि परलोकार्थिनो यतो न नमस्करणीयाः, चरमभङ्गगता एव तु नमस्करणीया इति भावना । सम्यक्त्वमाश्रित्य पुनरित्थं नयमतविचार:-निश्चयनयमतेन सर्वज्ञोक्ततत्त्वेषु सम्यक्छ्रद्धानं सम्यक्त्वं, तद्वांश्च सम्यग्दृष्टिः । व्यवहारमतेन तु मिथ्यात्वकारणानि प्रत्या चक्षाणः सम्यक्त्वकारणान्युपाददानश्च सम्यग्दृष्टिरुच्यते । मिथ्यात्वकारणानि च लौकिकलोकोत्तरदेवगुरुगतधर्मगता
दिभेदाद् बहुभेदानि, सम्यक्त्वकारणानि जिनार्चनतीर्थसेवादीनि च ग्रन्थान्तराज्ज्ञेयानि । उभयनयमतं पुनः प्रमाणम् ।। Toll एवमन्यत्राणि नयद्वयभावना कार्येति । ततः प्रस्तुतनयद्वयस्य चक्राभ्यां रूपकम् । उत्तराद्धेऽस्मिन् मात्राधिक्यं न दोपाय, गाथाच्छन्दसां बहुत्वादिति ।
अनेकधेतिस्फुटितां निशम्य, सद्धर्मसम्यक्त्वगुणैकमूलताम् ।
सम्यक्त्वरम्ये व्रतपालनादिके, यतस्व भावारिजयश्रिये कृतिन् ! ॥ १॥ ॥ इति तपाश्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे चतुर्थेऽशे सप्तमस्तरङ्गः॥
000000000GGO000000000
Jain Educator
For Private & Personel Use Only
Tww.jainelibrary.org
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
सू० वि०
॥ २२४॥
॥ अथाष्टमस्तरङ्गः॥
| उपदेश
तरंग भावारिजयसिरीए, अवगणिअ दुजयंपमायवलं। धम्मम्मि भावरम्म, सम्म चिअउज्जमह जम्हा ॥१॥ साडोवमणाडोवं, जहोसह अप्पबहुगुणं चउहा। सावजणवजाइ अ, भेएहिँ तहेव धम्मो वि ॥२॥ __ व्याख्या-यथा किञ्चिदौषधं साटोपं बहुमूल्यत्वदुर्घटविधिसाध्यत्वादिभिः, अल्पगुणं च, द्रव्यलोभाभिषजौषधैर
सारैरज्ञानाद्वाऽन्यान्यैरेव निर्मितत्वादिति प्रथमो भेदः २।। All किञ्चित् पुनरौषधं साटोपं प्रागुक्तहेतोः, बहुगुणं च सम्यक्सारौषधं च । श्रूयते किल पुरा धारापुर्या श्रीभोजनृपस्य
वाग्भटनामा भिषग्वरः, येन वाग्भटनामा चिकित्साग्रन्थो जग्रन्थे । तस्य जामाता लघुवाग्भट इति प्रसिद्धः । सोऽन्यदा श्वशुरेण सह नृपमन्दिरे प्राप्तः । प्रत्यूषसमये श्रीभोजस्य वपुश्चेष्टितं विलोक्य वृद्धवाग्भटेनाद्य नीरुजो यूयमिति उक्ते | लघुवाग्भटो मुखभङ्गं व्यधात् । तं वीक्ष्य श्रीभोजेन हेतुः पृष्टःप्रोचे सः-स्वामिनः शरीरेऽद्य निशाशेषे कृष्णच्छायाप्रवेशस्वमसूचितो राजयक्ष्मणः प्रवेशोऽभूदिति देवतादेशेन ज्ञातम् , अ(मित्य)तीन्द्रियभावं विज्ञपयंस्तत्कलाकलापचमत्कृतेन राज्ञा तस्य व्याधेः प्रतीकारमनुयुक्तः। ततः स लक्षत्रयमूल्यरसायनं तद्याध्यपहं निवेदयन् नृपादेशात्तावता व्ययेन षड्भिर्मासै- ॥२२४॥ स्तदसाधयत् । ततस्तद् रसायनं प्रदोषसमये काचमये कुम्पके न्यस्य नरेन्द्रपल्य? न्यधत्त । प्रत्यूषे देवतार्चनादनु तद्रसायनमशितुमिच्छति नृपे रसायनपूजावर्धापनादनु सजीकृतायां समग्रसामय्यां लघुवाग्भटः केनापि हेतुना तं काच-161
JainEducation
For Private
Personel Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
0000
000
कुम्पं भूमावास्फाल्य बभज्वान् । आः । किमेतदिति राज्ञोके स प्रत्युवाच - रसायनपरिमलबलादेव पलायिते व्याधौ व्याधेरभावाद् धातुक्षयकारिणा वृथा स्थापितेनानेनालम्, राजन् ! यदद्य शर्वरीविरामे सा पूर्वोक्ता कृष्णच्छाया प्रभोर्वपुरपास्य दूरं गतेति दद्दशे प्रभुणा । अत्रार्थे देवः प्रमाणम् । ततस्तदीयसत्यप्रत्ययेन परितोषितो दारिद्र्यद्रोहिपारितोषिकं तस्मै प्रसादीचकारेति । इत्येष द्वितीय औषधप्रकारः २ ।
किञ्चिदौषधं पुनरनाटोपम् अल्पमूल्यत्वादिना, बहुगुणं च यथाऽग्निमान्द्यादिमतो गुडनागरपथ्यौषधं, सद्योऽग्निप्राबल्यवपुःपुष्ट्यादिकरत्वात् ३ ।
अपरं पुनरौषधमनाटोपं प्रागुक्तहेतोः, अल्पगुणं च । यथाऽभिनवे ज्वरे गडूचीक्वाथादि, तत् खल्वल्पमूल्यत्वसुलभत्वादिनाऽनाटोपं, ज्वरस्याभिनवत्वेनौषधानर्हावस्थित्वात् स्वल्पमेव किञ्चिद् दाहतृषाद्युपशमरूपं गुणं च करोतीति चतुरौषधदृष्टान्तभावना ४ ।
अथ दान्तिकावसरः – सावज्जणवज्जत्ति, सावद्यानवद्यादिभेदैर्धर्मोऽपि तथैवेति पूर्वोक्तप्रकारेण साटोपानाटोपाल्पगुणबहुगुणस्वरूपेण चतुर्विधः । तत्र सहावद्येन षट्कायोपमर्दादिरूपेण वर्तते यः स सावद्यो द्रव्यस्तवरूपः, श्रीजिनप्रासादकारण- जीर्णोद्धारण - तीर्थयात्रा - देवपूजा - गुरुभक्ति-पदप्रतिष्ठा-सा धर्मिक वात्सल्यादिर्धर्मः । तद्विपरीतोऽनवद्यो भावस्तवात्मा सामायिक पौषधादिर्गृहिधर्मः । आदिशब्दात् सातिशयाचार्यादिगतः साधुमात्रगतश्च श्रमणधर्मोऽपि ग्राह्यः । तत्राद्यो राजपूज्यत्वादिभिः साटोपः, इतरस्त्वनाटोप इति । तथा मिथ्यात्वसम्यक्त्वानुगतत्वादिभेदा अप्यादिशब्दा
jainelibrary.org
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
©ज्ज्ञेयाः । अथैतद्भाव्यते - प्रथमौषधवत् सावद्यो जिनपूजादिकः कश्चिद् धर्मः साटोपः, सुबहुद्रव्यसाध्यत्वात् जनप्रसिद्धि | महिमवृद्धिहेतुत्वाच्च । अल्पगुणश्च मात्सर्यस्पर्द्धादिभिर्हीींनफलत्वकरणात् । तदुक्तम् — मात्सर्य शैथिल्य कदाग्रह क्रुधोऽनुतापदम्भाविधिगौरवाणि च । प्रमादमानौ कुगुरुः कुसङ्गतिः, श्लाघार्थिता वा सुकृते मला इमे ॥ १ ॥ एवंविधैर्मलैर्हि ) ॐ मलिनीकृतं सुकृतं महदपि हीनफलं स्याद्, यथा कुन्तलाराश्याः प्रासादादिसुकृतं मत्सरवशेन भवान्तरे शुनीत्वं 6) प्राप्ताया इति प्रथमो भेदः १ ।
।। २२५ ।।
मुनिसुन्दर सू० वि०
Jain Education In
द्वितीयौषधवदपरो धर्मः सावद्यस्तीर्थयात्रादिरेव कश्चित्साटोपः पूर्वोक्तहेतोः, बहुगुणश्च मात्सर्यादिरहितत्वेन विधिपूर्वकत्वेन च तीर्थकरत्वावधि शिवपदैश्वर्यावधि वा सम्पूर्णसुखफलप्रदत्वात्; यथा श्रीश्रेणिकस्य प्रत्यहं नवनवाष्टोत्तरशत७) सौवर्णयवैः स्वस्तिकपूरणादिविधिना श्रीजिनपूजा, श्रीकृष्णनरेन्द्रस्य प्रविवजिषूणां दीक्षोत्सवकरणादि, श्रीदशार्णभद्रस्य श्रीवीरवन्दनं, श्रीभरतचक्रिश्रीदण्ड वीर्यनृपादीनां श्री तीर्थयात्राप्रासादसाधार्मिकभक्त्यादिश्च धर्मः । इति द्वितीयः प्रकारः २ ॥ तृतीयधवत् पुनर्निरवद्यः सामायिकपौषधादिर्धर्मोऽनाटोप एव, बहिर्मुखजनेषु तादृक्प्रसिद्ध्याद्यहेतुत्वेन । तत्रापि कश्चिद्धर्मोऽल्पगुणः, प्रमादादिमलकलुषितत्वेनाल्पफलप्रदानात्, यथा विसढश्राद्धस्य विकथाप्रमादकलुषः सामायिकधर्मः, मार्दङ्गिकाल्पर्द्धिदेवत्वप्रदानात् ३ ।
90090050555696606536
उपदेशर० तरंग ८
अन्यः पुनर्बहुगुणः, प्रमादैरकलङ्कितत्वात्; यथा विकथादिप्रमादरहितः सामायिकधर्म एव, निसढश्राद्धस्य देवेन्द्र - ॐ ॥ २२५ ॥ त्वादिमहर्द्धिप्रदानात् ४ ।
Jainelibrary.org
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education
90099905
अथ यतिधर्ममाश्रित्यैषैव चतुर्भङ्गी विभाव्यते - कश्चिद् यतिधर्मः साटोपः तीव्रतपोऽनुष्ठानादिमत्वेन सद्यो महार्द्धत्यागादिलिङ्गमहासत्त्वाङ्गीकृतत्वेन च सुराणामपि विस्मयकरत्वात्, परमल्पगुणः क्रोधमत्सराविधिगुरुदेवाज्ञाविराधकत्वादिभिः कलुषितत्वात्; यथा नदीकूले तीव्रं तपस्यतः कूलवालकमुनेः । तस्य खलु तादृगपि तपो गुर्वाज्ञाविराधकत्वेन निष्फलमभूत् । यदुक्तम् - छठ्ठमद समदुवाल सेहिँ मासद्धमासखमणेहिं । अकरंतो गुरुवयणं, अनंतसंसारिओ होइ ॥ १ ॥ कश्चिद् यतिधर्मः पुनः साटोपः प्रागुक्तहेतोः, बहुफलश्च प्रमादादिमलविकलत्वेन; यथा सनत्कुमारचक्रि - धन्य - शालिभद्रादिमहर्षीणाम् । कश्चित्तु यतिधर्मस्तथाविधतपः कष्टादिविरहितत्वेनानाटोपः अल्पफलश्च सम्प्रतिनृपपूर्वभवद्रम कर्ष्यादिवत् । अपरः पुनरनाटोपोऽपि महाफलः, कूरगडूकमुनेरिवेति । यद्वा विद्यामन्त्रादिसिद्धि-विविधलब्धि-सुरनरेन्द्रसेव्यत्व - राजपूज्यत्वादिभिः साटोपता यतिधर्मस्य, अल्पगुणता तु प्रमादादिभिस्तस्य कलुषीकरणात् । दृष्टान्ता मथुरामङ्गवाचार्याः प्रथमभङ्गे, श्रीवत्रस्वाम्यादयो द्वितीयभङ्गे, अग्रेतनभङ्गद्वयदृष्टान्ताः स्पष्टा इति । अथवा मिथ्यात्वानुगतस्तीर्थॐ यात्रादिर्धर्मः साटोपोऽल्पगुणश्च यथा सेचनकगजप्राग्भवविप्रस्य लक्षभोज्यादिर्धर्मः। जैनतीर्थयात्रादिधर्मस्तु साटोपो बहुगुणश्च यथा श्रीभरतादीनाम् ॥ सन्ध्यावन्दनादिर्मिथ्यादृगभिमतो धर्मोऽनाटोपोऽल्पफलश्च । सामायिकादिधर्मस्तु जैनोनाटोपो महाफलश्च दृष्टान्ताः प्रागत्र च स्वयं योज्याः ।
धर्मस्येति चतुर्भङ्गी-मौषधीयनिदर्शनात् । मत्वोद्यच्छत शुद्धेऽस्मिन्, भव्या ! भवजयश्रिये ॥ १ ॥ ॥ इति तपागच्छेश श्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे तुर्येऽंशेऽष्टमस्तरङ्गः ॥
90৫35999999694
w.jainelibrary.org
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशर० तरंग ९
मुनिसुन्दर
॥ अथ नवमस्तरङ्गः॥ सू० वि०
जह ओसहेसु विरिअं, भावविसुद्धी तहेव धम्मसु । ता मोहजयसिरीए, भावविसुद्धीइ कुण धम्म॥१॥ ॥ २२६ ॥
जयतः-अप्पं बहुं जहोसह-मप्पबहुगुणं भवे चउहा। एवं विसुद्धिभेआ, धम्मो पावं विवजयओ ॥२॥
__स्पष्टा, नवरं 'विवजयउ' त्ति विपर्ययादविशुद्धिभेदादित्यर्थः, पापमपि चतुर्की भवतीति। अथास्य भावना-यथा किञ्चिद्गुडशुण्ठ्याद्यौषधम् अल्पं मात्रया स्तोकं मरिचादिमितं अल्पदिनसेवितत्वाद्वा अल्पं, अल्पगुणं च अनतिवीर्यत्वेन मात्रानुसारेणैव गुणदानसमर्थत्वात् १॥ अपरं पुनरौषधं रसाङ्गादिरूपं मात्रयाऽल्पं मरिच्यादिमितमेव, अल्पदिनसेवित्वादल्पं च; परं बहुगुणं महावीर्यत्वेन स्वल्पस्यापि बहुगुणसमर्थत्वात् २। तृतीयं त्वौषधं गुडशुण्ड्याद्येव बहुटङ्कमितस्य सेव्यमानत्वाद् बहुदिने सेव्यमानत्वाद् वा, अल्पगुणं च तथाविधविधिविकलत्वेनाशुद्धत्वेन वौषधस्य ३ । चतुर्थ त्वौषधं बहु प्राग्वद्, बहुगुणं च शुद्धत्वेन विधिसेवितत्वेन च ४ । इति दृष्टान्तभावना । ___ अथ दाान्तिकावसरः-तथा धर्मोऽपि कश्चित् पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारगुणनश्रवणश्रीजिननमनादिर्मात्रया स्वल्पः, धनादि विनापि सुखेनैव साध्यत्वाद् वा स्वल्पः, स्वल्पगुणश्च स्वल्पभावविहितत्वेन स्वल्पस्यैव राज्यादिऋद्धिरूपस्य फलस्य वितरणात् । यथा नमस्कारश्रवणमानं समलिकायाः, सामायिक जरत्या, अव्यक्तसामायिकं श्रीसम्प्रतिनृपप्राग्भवद्रमकस्य, सक्तुप्रदानं श्रीसातवाहनभूपप्राग्भवमूलिकावाहकस्य, उपरोधदानं सुन्दरवेष्ठिनः, पञ्चजीवरक्षणं क्षत्रियस्य
0000000000000000000000
ஒருருருருருருகEEEEEEE
॥२२६।
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
GOPainelibrary.org
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐeको
चेत्यादि । जिननमनदानसामायिकादिः स्वल्प एव कश्चिदू धर्मो भावशुद्धिविशेषेण बहुगुणः, स्वर्गापवर्गादिफलप्रदत्वात् यथा दुर्गतनार्याः सिन्दुवारकुसुमैः श्रीवीरपूजापरिणामः, जीर्णश्रेष्ठिनो दानपरिणामः, मूलदेवस्य कुल्माषप्रदानं चन्दनायाश्च, सङ्गमकस्य सकृत् परमान्नप्रदानं, श्रीपुण्याढ्यनृपस्य प्राग्भवे ऋषिनेत्रात् कण्टकापनयनं, केसरिचौरस्य सामायिक, श्रीशीतलाचार्यस्य कृतिकर्मानुष्ठानं चेत्यादि । सङ्गमकमूलदेवयोर्दानस्यानन्तरं तादृक्समृद्धिराज्यादिदायित्वेऽपि सिद्धिसुखफलपर्यवसायित्वेन महाफलत्वं ज्ञेयम् २।कश्चित् पुनर्धर्मःसुवहुबहुद्रव्य(व्यय)साधितत्वेन बहुदिनसेवितत्वेन वहुकष्टमयत्वेन वा, परमल्पगुणो भावविशुद्धिरहितत्वेनाल्पभोगसुखादिफलत्वात् , प्रतिदिनलक्षसुवर्णदातृश्रेष्ठिलक्षभोज्यकारयितृविप्रादयस्तामलिऋषिकोणिकनृपप्राग्भवतापसादयश्चात्रोदाहरणम् , तेषां भावशुद्धिराहित्यं च सम्यग्धर्माधर्मपात्रापात्रजीवादितत्त्वपरिज्ञानविकलत्वेनेति ३। चतुर्थो धर्मः श्रीजैनतीर्थयात्राप्रासादनिर्मापणादिः, तादृक्तपःकष्टानुष्ठानादिर्वा बहुः प्रागुक्तहेतोः, बहुगुणश्च भावशुद्धिविशेषेण विहितः सन् स्वर्गापवर्गादिफलत्वात् । यथा श्रीभरतचक्रिप्रभृतीनां, श्रीकुमारपालश्रीवस्तुपालमन्त्र्यादीनां, श्रीवीरप्राग्भवलक्षवर्षावधिनिरन्तरमासक्षपणकृन्नन्दनमहर्पिप्रभृतीनां चेति ४|| । अथेयमेव चतुर्भङ्गी पापमाश्रित्य भाव्यते, यथा-किञ्चित् पापं स्वल्पं दुर्वचनमात्रादिजन्मत्वात् स्वल्पजीवहिंसादिभवत्वाद्वा, स्वल्पफलं च स्वल्पयैवाविशुद्ध्या क्रोधादिरूपया विहितत्वेनाल्पस्यैवाशुभफलस्य दानात्। यथा-'त्वं किं शूलायां क्षिप्ताऽभूः? 'तव किं करौ च्छिन्नावभूताम् ?' इति वचसी मातृपुत्रयोः, 'परक्षेत्रे प्रविष्टान् पथिकान् वीक्ष्य मरक्षेत्रे यद्यमी प्रवेशमकरिष्यन् तदाऽमूनहं वटशाखायामुदलम्बयिष्यम्' इत्यादिवचांसि मित्रादीनां, क्षुलं प्रति क्रोधोमण्डूकीक्षपकस्य, सु-1
இருருருருOேCE
Jain Education in
colla
For Private Personel Use Only
Mainelibrary.org
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनि सुन्दर सू० वि०
।। २२७ ।।
Jain Education Inte
उपदेशर०
तान् प्रति क्रोधो वामनस्थलीश्राद्धस्य, जातिमदकरणं मेतार्यादीनामित्यादि । प्रस्तुतवचनादीनां प्रेत्य शूलारोपहस्तच्छेदादिकं फलं च स्वल्पमेव ज्ञेयम् । यदुक्तम् - वहमारण अभक्खाण - दाणपरधणविलोवणाईणं । सबजहन्नो उदओ, दसगुणिओ उतरंग ९ इक्कसि कयाणं ॥१॥ इत्यादी ति । प्रथमो भङ्गः १ । किञ्चिच्च पापं स्वल्पं बहु दोषं च तीत्रेणाशुभाध्यवसायेन विहितत्वात् परं प्रति बहुपीडादिहेतुत्वाद् बहूनां पापप्रवृत्तिहेतुत्वाद् जिना झोलङ्घनादिपरत्वाद् वा । यथा तन्दुलमत्स्यस्यान्तर्मौहूर्तिको हिंसापरिणामः, 'वर्ष मेघ ! कुणालायाम्' इत्यादिवचः करटोत्करटमुन्योः, 'कविला ! इत्थं पि इहयं पि' इतिवचनं मरीचेः 'प्रासुकोदकेनैतेन मे शरीरं विनष्टम्' इति सकृद्वचनं प्राक्तनकर्मवशादुत्पन्नकुष्ठाया रज्जार्यायाः, अजशब्दार्थविषये कूटसाक्ष्यं वसुनृपतेः, ॐ परस्त्रीरागो दशमुख नृप गर्दभिनृपादीनाम्, मानसिकं सूक्ष्मं रागपातकं लक्ष्मणार्यायाः, जिनद्रव्यलेशस्पर्शः सागरसङ्काशश्रेष्ठिप्रभृतीनां चेति । तत्र रज्जार्यायाः सम्बन्धः श्रीमहानिशीथोक्तः संक्षेपाल्लिख्यते - सारासारमयाणित्ता, अगीअत्थतदोसओ । वयमित्तेणावि रज्जाए, पावगं जं समज्जिअं ॥ १ ॥ तेणं तीए अहन्नाए, जा जा होही निअंतणा । नारयतिरियकुमाणुस्से, तं सोच्चा को धिदं लभे ॥२॥ भगवन् ! का सा रज्जार्या ?, किं वा तया वचनमात्रेण पापमर्जितं ? यस्य विपाक ॐ एवं वर्ण्यते ?, इत्युक्ते भगवानूचे - गौतम ! अत्रैव भरते भद्रो नामाचार्योऽभूत् । तस्य पञ्च शतानि साधवो द्वादश शतानि निर्ग्रन्थ्यश्च । तस्य गणे च त्रीण्येव नीराणि – त्रिदण्डोत्कालितमायामं सौवीरं चेति, चतुर्थ न परिभुज्यते । अन्यदा रज्जानाम्न्या आर्यायाः पूर्वकर्मानुभावेन वपुः कुष्ठव्याधिना विनष्टम् । तद् वीक्ष्य शेषाः संयत्यो भणन्तिदुष्करकारिके ! किमेतदिति । ततस्तया पापकर्माहतया रज्जया भणितं यथा -- एतेन प्रासुकोदकेन मे वपुर्विनष्टमिति ।
90€
9500
900060
॥ २२७ ॥
ainelibrary.org
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
TTH
hết tiền đi thi THPT TT TT
तदाकर्ण्य सर्वासां संयतीनां हृदयानि क्षुब्धानि यथा वयं वर्जयामः प्रासुकोदकमिति । तत्रैकया संयत्या चिन्तितम्यदि मम वपुः सम्प्रत्येव विनश्येत् कुष्ठादिभिस्तथाप्येतत् प्रासुकोदकं नाहं परिहरामि । किञ्च, न सत्यमिदं यदेतस्याः शरीरं प्रासुकोदकेन विनष्टम् । यतः पूर्वकृतकर्मोदयेन कुष्ठादीनि स्युस्तदहो! अज्ञानदोषोपहतया विगतलज्जयाऽनया महापापकर्मणा घोरदुःखदायकं कीदृशं दुष्टवचनमुक्तमित्यादि चिन्तयम्त्या विशुद्धिविशेषेण केवलज्ञानमुत्पेदे । देवैः केवलमहिमा विदधे । ततो धर्मदेशनानन्तरं रजया प्रणम्य केवली पृष्टः-भगवन् ! केन कर्मणाऽहं कुष्ठादिव्याधिभाजन जाता? । केवलिनोक्तम्-शृणु-त्वया रक्तपित्तदूषितया स्निग्धाहार आकण्ठं भुक्तः कोलिकमिश्रश्च सोऽभूत् । अपरं च, त्वया श्राद्धसुतस्य वदनं श्लेष्मलालालोलितं मोहवशात् सच्चित्तोदकेन प्रक्षालितं, तच्च न क्षान्तं शासनदेवतया; ततोऽपरेपामपि तत्प्रसङ्गनिवृत्तये तव तत्कर्मफलं दर्शितं कुष्ठाद्युत्पादनेन, तेन ते वपुर्विनष्टं, न तु प्रासुकोदकेनेति । ततोऽवि. तथमेतन्नान्यथेति विचिन्त्य तयोक्तम्-भगवन् ! यद्यहं यथोक्तं प्रायश्चित्तं चरामि तदा मम वपुः सज्जं भवेत् ? । केवल्युवाच-दुष्करकारिके ! प्रयच्छामि ते प्रायश्चित्तम् । नवरं प्रायश्चित्तमेव नास्ति येन ते शुद्धिर्भवेत् , यतस्त्वया संयतीवृन्दस्य पुरः 'प्रासुकोदकेन मे वपुर्विनष्टम्' इत्युक्तम् , एतच्च महापापपिण्डप्रायं त्वद्वचनं श्रुत्वा संक्षुब्धाः सर्वाः संयत्यः । एतद्वचनदोषेण च त्वया यदर्जितमत्यन्तकटुविपाकं पापं तत्त्वया कुष्ठ-भगन्दर-जलोदर-वायु-गुल्म-श्वासनिरोधा-ऽर्शो-गण्डमालाधनेकव्याधिवेदनापरिगतशरीरया दारिद्यदुःखदौर्गत्यायशोऽभ्याख्यानसन्तापोद्वेगप्रचालितयाऽनन्तैर्भवैरहर्निशमनुभवितव्यं सुदीर्घकालेन । इति दुर्वचनविपाके रजार्यासम्बन्धः। एतेषां द्वितीयभङ्गपातकानां बहु
Các em cho cô các cô
Jain Education
jainelibrary.org
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २२८ ॥
Jain Education Inte
दोषत्वं च बहुशः सप्तमनरकादिगमनाद्यनन्तभवदुःखदायकत्वादिति द्वितीयो भङ्गः २ । किञ्चित्पापं पुनरनल्पं बहुजन्तूपमर्दादिजत्वात्, अल्पदोषं चाल्पाविशुद्धिजन्मत्वात् । यथा श्रीकालिकसूरीणां सरस्वतीवालनार्थं तादृगारम्भादिपापम्, अल्पदोषत्वं च तस्येर्यापथिकी प्रतिक्रमणमात्रेण शोधितत्वात् इति तृतीयः ३ । कस्यचित् पुनः पापं बहुभूरितरजीववधादिभवत्वेन, बहुदोषं च यथा कालसौकरिकस्य ब्रह्मदत्तचत्रिप्रभृतीनां चेति ४ ।
इत्यवेत्य ननु पुण्यपापयो - भवतः फलविशेषमुच्चकैः ।
शुद्धमेव भज भावमाशु चेद्, ईहसेऽखिलविपज्जयश्रिये (यम् ) ॥ १ ॥
॥ इति तपाश्री०मुनिसुन्दरसूरिविरचिते श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे प्रकीर्णकोपदेशनाम्नि तुर्येऽशे नवमस्तरङ्गः ॥
100000००६
उपदेशर० तरंग ९
॥ २२८ ॥
inelibrary.org
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inter
॥ अथ दशमस्तरङ्गः ॥
दुरिआरिजयसिरीए, जइ लहु अक्खंडिअं सुहं महह । ता सत्तभावसुद्धं, धम्मं सम्मं समायरह ॥ १ ॥ यतः - विज्जा १ चक्कि २ रसेयर ३ चूअतरू १ सालि २ विजयाणि ३ जहा ।
सिग्घासिफला तह, नियमाइजुआऽजुआ धम्मा ॥ २ ॥
विद्याचरसा इतरे चेति षड्भेदाः, तत्सम्बन्धप्रतिबद्धानि चूततरुशालिवैद्य कानि यथा — यथाक्रमं शीघ्राशीघ्रफलानि स्युस्तथा नियमादियुतायुता धर्मा अपि शीघ्राशीघ्रफलाः स्युरिति संटङ्कः । तत्र विद्या चूततरुर्मन्त्रवादिना केनचिदू राजपर्षदादिषु मृन्निचये चूतबीजं निवेश्य जलसेकादिना विद्यावशेन सद्यः प्रौढिं नीतः सहकारतरुः १ । चक्रिशा - लिश्च क्रिसम्बन्धिकाश्यपरलेन हस्तस्पर्शादू द्वादश योजनविस्तार भाजिचर्मरलेन प्रातरुप्तोऽपराहे लूयते २ । रसवैद्यकं तु | रसायनचिकित्सा । यथैतानि त्रीणि सद्यः स्वस्वफलप्रदानि तथा नियमेनादिशब्दात् सत्त्वेन च युता धर्माः सद्यो वाञ्छित फला भवन्ति । यथा देवपालकपर्दिचनकश्रेष्ठिप्रभृतीनां देवपूजाधर्मः सद्यो राज्यादिफलप्रदः, मूलदेव भद्रश्रेष्ठिप्रभृतीनां | दानधर्मश्च, सुदर्शनश्रेष्ठिप्रभृतीनां शीलं, गजसुकुमालढण्ढणकुमारनाग केतुश्रेष्ठिप्रभृतीनां तपश्च स्वर्गापवर्गादिफलमित्यादि । सनियमधर्मस्येत्थं, सद्यः फलवैभवं निशम्य बुधाः । । तस्मिन् सदादरपराः, कर्मरिपुजयश्रिये भवत ॥ १ ॥ ॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते० दशमस्तरङ्गः ॥
nelibrary.org
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशरः तरंग ११
मुनिसुन्दर
॥ अथैकादशस्तरङ्गः॥ सू०वि०
पूर्वगाथोक्तमेवार्थमसंमोहार्थमेकदृष्टान्तेनाह॥२२९॥ 18/जह चकिचम्मसाली, तक्कालं फलइ अक्खया होई । इअ सत्तभावसुद्धो, धम्मो इअरो इअरसाली ॥ १॥ स्पष्टा, दृष्टान्तादिपूर्ववत् ।
॥ इति तपा०श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचिते. एकादशस्तरङ्गः ॥
-
* 0000000000000000000
இருக்காரும்
का
॥ २२९॥
Jain Education In
For Private & Personel Use Only
K
Enelibrary.org
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
TTTTTTTTTTTTTTTTTTTW=
॥ अथ द्वादशस्तरङ्गः॥ लहिउं पहुत्तमहवा, पहुबलमह संपयाइसामत्थं । पडिणीअजयसिरीए, जिणधम्मुजोअया होह ॥१॥ यतः-जिणतित्थं जिणभत्तो, राया मंती य सावओ बलवं ।साइसओ चारित्ती, पंचुजोआ जिणमयम्मि॥२॥ ___ स्पष्टा, नवरं जिनस्य तीर्थ सामान्यतः प्रासादप्रतिमाजन्मभूम्यादिरूपं श्रीशत्रुञ्जयादि समहिमस्थानरूपं वा, चतुर्वर्णः श्रीसको वा, तदेवोद्योतोऽनेकेषां भव्यसत्त्वानां दर्शनादपि दुर्दममिथ्यात्वान्धकारनिरासेन वोधिप्रकाशहेतुत्वात् । जिन
भक्तो राजा श्रीसम्प्रतिश्रीकुमारपालादिः। जिनभक्तो मन्त्री उदयनआम्बडबाहडवाहडश्रीवस्तुपालश्रीपृथ्वीधरादि। जिनलाभक्तो बलवान् श्रावकः सा जगडू-सं० आभू-सा. जगसी-सा० मुहुणसिंह-सा० भीम-सा० समर-सा० सारङ्ग-सा० साचा-सा० भीम-सा. गुणराज-सं० प्रथमा-सा. गोविन्दादिः। सातिशयश्चारित्री च श्रीभद्रबाहु-श्रीस्थूलभद्र-श्रीआयसुहस्ति-श्रीवज्रस्वामि-श्रीआर्यखपुट-श्रीवृद्धवादि-श्रीसिद्धसेनदिवाकर-श्रीपादलिप्तसूरि-श्रीवप्पभट्टिसूरि-श्रीहरिभद्रसूरि-श्रीमानतुङ्गसूरि-श्रीमानदेवसूरि-श्रीवादिदेवसूरि-श्रीहेमचन्द्रसूरि-श्रीअभयदेवसूरि-श्रीजीवदेवसूरि-श्रीयशोभद्रसूरि-श्रीजगच्चन्द्रसूरि-श्रीधर्मघोषसूरि-श्रीजिनप्रभसूरिप्रभृतिः, एतेषां सम्बन्धाः प्रायः प्रसिद्धा इति नेह लिखिताः, यथार्ह स्वयं वाच्याः।वादिवेतालश्रीशान्तिसूरि-श्रीसूराचार्य-श्रीवीराचार्यादयोऽन्येऽपि प्रभावकाअत्र दृष्टान्ततया वाच्याः। श्रीवीराचार्यदृष्टान्तः किञ्चित् प्रतन्यते-श्रीअणहिल्लपत्तने श्रीकर्णनृपे राज्यं कुर्वत्यन्यदावादिसिंहाख्यः साश्यवादी
SSPOROSCOOSS
Jain Education Internml
P
ainelibrary.org
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर सू० वि०
॥ २३० ॥
| समागात् । पत्रावलम्बने तस्यायं श्लोकः — उद्धृत्य बाहू किल रारटीति, यस्यास्ति शक्तिः स च तावदेतु । मयि स्थिते वादिनि वादिसिंहे, नैवाक्षरं वेत्ति महेश्वरोऽपि ॥ १ ॥ श्री कर्णवालमित्रं श्रीवीराचार्य कलागुरुगोविन्दाचार्योऽस्ति, तत्पार्श्वे प्रच्छन्नवेषेण राज्ञा आगत्य पृष्टम् - भगवन् ! वादिसिंहेन सह वादः करिष्यते ? गोविन्दाचार्यैरुक्तम् - वीरस्तं प्रातर्जेष्यति सभायाम् । प्रातर्भूपेन वादिसिंह आकारितः प्राह निःस्पृहत्वदम्भेनन्वयं कस्मात् तत्र गच्छामो निःसङ्गाः १, राजा चेत् कौतुकी तदा पादचारेणात्रागमिष्यति । राज्ञा कौतुकात् तथैव कृतम् । गोविन्दाचार्यः सभ्यतयाऽऽकारितः प्राप, अपरे - ॐ ऽपि वीराचार्यप्रमुखा विदुराः । राजाऽऽह - को वक्ताऽत्र ? श्रीगोविन्दाचार्यः प्राह - श्रीवीराचार्यः । सांख्यः प्राह - - एप Q) दुग्धगन्धमुखो मया सह किं वदिष्यति ? । राज ऽऽह-त्वन्मदधत्तरविभ्रमो दुग्धादेव विलेष्यते । इति श्रुत्वा सोर्ध्वहस्त
स्थशिराः सुप्त एवोपन्यासमवहीलया चक्रे । तदनु वीरः प्राह -गद्यात् पद्याद् वा वच्मि ?, छन्दोऽलङ्कारावपि कथय । सांख्यः प्राह - भो बाल ! गौर्जराडम्बरो मत्पुरो न क्रियते । चेत् ते शक्तिरस्त्येव तदा मत्तमयूरच्छन्दसा निह्नवालङ्कारेण च ॐ वद । वीरः - 'गिरां देव्यास्त्वयेव मयाऽऽशातना न क्रियते' इत्युक्त्वा ऊर्ध्वभूय सर्वानुवादपूर्व प्रत्युपन्यासं चक्रे, सांख्योQ) ऽपि तदासनस्थोऽभूत् । श्रीवीरे मत्तमयूरच्छन्दसा निह्नवालङ्कारेण च तं कृत्वा विरते सर्वानुवादकरणाशक्तः सांख्यः प्राह- नाहं सर्वानुवादोपन्यासे समर्थः । ततो राजा वाहौ विधृत्य भूतलेऽमुं पातयामास । वक्तुं चेन्न शक्तस्तदा आसनस्थः कथं ब्रूपे ? तदा कविराजश्रीश्रीपालः प्राह – गुणैरुत्तुङ्गतां याति, नोच्चैरासनसंस्थितः । प्रासादशिखरस्थोऽपि, काकः किं गरुडायते ? ॥ १ ॥ विडम्ब्यमानः स वीराचार्येण न्यवारि । राज्ञा सांख्यो देशात् कर्षितः, श्रीवीराचार्यस्य तु
ॐ
Jain Educationonal
उपदेशर० तरंग १२
॥ २३० ॥
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयपत्रमर्पितम् । अन्यदा जययात्रायां चतुरङ्गचमूवृते गूर्जराधीशे चलिते श्रीवीराचार्यचैत्यपुरः सञ्चरिष्णौ भूपं दृष्ट्रा कश्चित् कविः समस्यापदमाह, तदुद्दिश्य वीराचार्ये दृष्टिं राजा चिक्षेप । तेन लीलयैवापूरि । तथाहि-कालिन्दि ! ब्रूहि । कुम्भोद्भवजलधिरहं नाम गृह्णासि कस्मात् ?, शत्रोमें नर्मदाऽहं त्वमपि मम सपक्ष्याश्च गृह्णासि नाम । मालिन्यं तर्हि कस्मादविरलविगलत्कजलालवीनां, बाष्पाम्भोभिः किमासां समजनि चलितो गूर्जराणामधीशः॥१॥ नृपः प्राहअनया तव सिद्धवाचा मालवं ग्रहीष्याम्येव । त्वया बलानकस्थेन, प्रोक्तो मे शत्रुनिग्रहः । विजयस्य पताकेयं, ततस्त वास्तु सा दृढम् ॥१॥ ततः सा तत्र तैबन्धिता । कमलकीर्तिदिगम्बरवादी अन्यदा श्रीसिद्धराजसभामागत्य वादार्थ वीराचार्यमाह्वास्त । वीरोऽपि पञ्चवर्षीयवालां सहादाय तत्र प्राप्तः । अवज्ञया वीक्ष्य तं वादिनमासने निविष्टः । वादी प्राह-राजन् ! तव सभा विदुषामयोग्या बालिकाविप्लुता । राजाऽऽह-स्वप्रमाणेन क्रीडत्येष बुध इत्युक्त्वा वीरो वीक्षितः प्राह-समानवयसोर्वाद इति ध्यात्वा बालैषा नग्नाऽऽनीता, एषोऽपि नग्नत्वाद् दृश्यते बाल इव, ततः स्त्रीमुक्तिनिषेधकुपितयाऽनयैव वादेऽसौ विजेष्यते इति । ततो हस्तं तन्मौलौ प्रदाय वीरः प्रोचे-बाले ! वदानेन सह, स्थापय स्त्रीमुक्तिम् । ततः सा गङ्गापूरमिव दुरुत्तरं व्यक्तमुपन्यास मेघगम्भीरगिरा स्त्रीमुक्तिस्थापकं चके । तं श्रुत्वा वादी अनेडमूक एव जातः । जातो जिनधर्मे जयजयारवः । राजाऽऽह-यस्य हस्तस्पर्शेन यत्र तत्र सङ्क्रान्ता वाग्देवी भाषते स वीरायों जगत्यजय्य एवेति । इह हि जिनमतेऽष्ट प्रभावकाः। उक्तं च-पावयणी धम्मकही, वाई नेमित्तिओ तवस्सी अ। विजा| सिद्धो अ कई, अवेव पभावगा भणिआ॥१॥ तत्रते श्रीवीराचार्या वादलब्धिकवित्वशत्यादिभिः श्रीजिनमतं प्रभा
Jain Education
For Private
Personal use only
sjainelibrary.org
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुन्दर
वयन्ते स्मेति । एते पञ्चापि श्रीजिनधर्मस्य प्रत्यनीकाद्यन्धकारनिरासेन महोद्योतकारकत्वादुद्योताः । एते च शासनसू० वि० ) प्रभावकत्वेने हापि महिमसमृद्धिं जने पूज्यतां च प्रामुवन्ति, क्रमाच्चक्रित्वेन्द्रपदतीर्थ करादिसमृद्धीः सिद्धिपदानन्तवैभव| साम्राज्यं च लभन्त इति । दृष्टान्तशतैर्बहुधो-पदर्शितं धर्मपदमिति श्रुत्वा । शुद्धे तस्मिन् प्रयता, भवरिपुविजयश्रिये भवत ॥१॥
॥ २३१ ॥
इति युग प्रधानवातारश्रीतपागच्छनायक श्री देव सुन्दर सूरि - श्रीज्ञानसागर सूरि-श्रीसोमसुन्दर सूरिशिष्यैः श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिर्विरचिते जयश्यङ्के श्रीउपदेशरत्नाकरे मध्याधिकारे प्रकीर्णकोपदेशनाम्नि तुर्येऽंशे द्वादशस्तरङ्गः ॥ सम्पूर्णोऽयं मध्याधिकारः । तत्समाप्तौ च सम्पूर्ण विषमगाथाविवरणम् । अथाऽपरतटं तत्सुगमत्वान्न वित्रियते इति । रङ्गत्तरङ्गनिकरः स्वकृतोपदेश - रत्नाकरो विजयतां विलसज्जयश्रीः ।
Jain Education In
भूयासुरस्य च लवानुपजीव्य विष्वग्, विश्वोपकारनिरता विबुधाम्बुवाहाः ॥ १ ॥ बुधैर्वाच्यमानो ग्रन्थश्चिरं जीयात् । प्रत्यक्षरं गणनया, ग्रन्थमानमनुष्टुभाम् । षट्सप्ततिशती पञ्च - सप्तत्याऽभ्यधिका स्फुटा || १ || ७६७५ ॥ सर्वग्रन्थसङ्ख्येयम् । श्रीरस्तु । शुभं भवतु । भद्रं भवतु भगवतः श्रीश्रमणसङ्घस्य ॥ ॥ सम्पूर्णोऽयमुपदेशरत्नाकरग्रन्थः ॥
इति श्रेष्टि-देवचन्द्र लालभाई जैनपुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः २१.
16 उपदेशर० तरंग १२
॥ २३१ ॥
jainelibrary.org
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Published by Naginbhai Chelabhai Javeri; 326 Javeri Bazar for Sheth Devchand Lalbhai Jain P. fund, Bombay
Printed by Ramchandra Yesu Shedge, at the Nirnaya-sagar Press 23, Kolbhat Line, Bombay.
For Private & Personel Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( This इति सहस्रावधानाप्रतिमप्रतिभाधुरन्धरश्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचितः स्वोपज्ञटीकासहितः श्रीउपदेशरत्नाकरः। इति श्रेष्ठि-देवचन्द्र लालभाई-जैनपुस्तकोद्धारे-ग्रन्थाङ्कः 21. E N GAGENERATION Tala For Private Personal Use Only