Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // अहम् // श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्कः-२९/३॥ श्रीमद्गणधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। | तृतीयो विभागः प्रकाशक: श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12, जे. मेहता मार्ग, मुंबई-४००००६. विक्रम संवत् 2068 // 1 // वीर संवत् 2538 प्रथम संस्करण इ.स. 2012 प्रतयः 1000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 2 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्क:-२९/३॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः ॥एँ नमः।। चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ / तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ श्रीमद्णधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलङ्कतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। | तृतीयो विभाग: धर्मप्रभावकसाम्राज्यम् तपागच्छाधिराज-जैनशासनशिरोमणि-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराः आज्ञाऽऽशीर्वाददातारः ज्योतिर्मूर्ति-सूरिरामचन्द्रपरमकृपापात्र-सुविशालगच्छाधिपतयः पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराः प्रेरकाः शासनप्रभावक-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विविजयमुक्तिचन्द्रसूरीश्वरविनेयरत्न-प्रज्ञामूर्ति-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराः मार्गदर्शकाः पू.आ.भ.श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरि-पट्टालङ्कार-पू.आ.भ.श्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वरविनेयरत्न-सुविशालगच्छाधिपतय: पू.आ.भ.श्रीमद्विजयहेमभूषणसूरीश्वराः सम्पादकाः पूज्यमुनिवर्यश्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिविनेयरत्न-पूज्यमुनिप्रवरश्रीपुण्यकीर्तिविजयगणिवर्याः
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वादः श्रीआवश्यक नियुक्ति श्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 3 // // गच्छाधिपतीनां आशीर्वादः॥ अनन्तज्ञानवतामनुपमबोधवतामपरिमितप्रभावशालिनामर्हतामिदं शासनं शास्त्रवचनानुबद्धतयैवाद्य यावज्जीवितमस्त्यप्रति-8 हतप्रभावम् / यत्र शास्त्राज्ञा प्रवर्तते तत्रशासनं विलसत्यतितमाम्। भगवतां जिनेश्वराणां विरहकाले तेषांवचांस्युपजीव्यैवाराधना साध्या। यद्यपिशास्त्राणि सर्वोपकारकारणानि, अतस्तदध्ययनं सवैरेव कर्तव्यम्, तथापि परमोत्कृष्टपावित्र्यवतां शास्त्राणामध्ययनार्थ पात्रता-2 निवार्या / द्विविधा किल शास्त्रश्रेणिः / मूलागमरूपा, तदितररूपा च / तत्र मूलागमशास्त्राणि तद्वृत्तयश्च केवलं गुरूदत्ताधिकाराणां योगक्रियावाहिनामेव श्रमणानामध्ययनगोचरी भवन्ति / तदितररूपाणिशास्त्राणि मूलागमानुसारं विरचितान्यपि यथास्वं श्रमणश्रमणीनां श्रावकश्राविकाणांचाध्ययनभाजनानि भवन्ति / इह तु, आगमशास्त्रप्रस्ताव इति यथाऽहं योगवाहिनां श्रमण-श्रमणीनामेव प्रवृत्तिरस्मिन्। यद्यपि नागमशास्त्राणि मुद्रणाऱ्याणि, तेषामुपलब्धिसौख्यादनधिकारिणामपि तत् पठनादिसंभवाद् / तथापि बहुसंख्यक-श्रमणश्रमणीगण-स्वाध्याय-सहायकतया मुद्रणव्यवस्थाऽद्यतनकालीनगीताथैः स्वीकृता, केवलं निगूढरहस्यानांछेदसूत्राणां मुद्रणं नातमित्ययं विवेकः सुस्पष्टः / इह सवृत्तिकानामागमशास्त्राणांसम्पुटः सम्पादितः मुनिवरैः श्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवरैः, मुनिवरैः श्रीपुण्यकीर्तिविजयगणिवरैश्चसायुज्येन / इतः पूर्वमनेकवारमनेकस्थानकैश्चागमशास्त्राणि सम्पादितानि।तत्परम्परायामिदंसम्पादनंस्वयंसिद्धां विशिष्टिं / धारयतीत्येतत् प्रत्यक्षमस्ति। अत्र दिव्यकृपावतरणं तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपादाचार्य श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराणाञ्च। प्रेरकत्वश्चात्र परमगीतार्थपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराणाम् / श्रीश्रीपालनगरजैनश्वेताम्बरमूर्तिपूजकसङ्घन ग्रन्थप्रकाशनेऽस्मिन् ज्ञानद्रव्यव्यय आदृत इत्येतदनुमोदनीयमस्ति / अग्रेऽपिसो // 3 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वादः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ ऽयमेवमेव लाभान्वितोभवत्विति भृशमाशास्यते। अमीषामागमग्रन्थानामध्ययनंप्रसरतु श्रमणसंधे। श्रमणैश्चागमानाममीषामुपनिषद्भूत उपदेशः प्रसरतु सकलश्रीसंघे- इत्याशीर्वादः। तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पट्टालङ्काकाराणां प्रशान्तमूर्तिपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वराणांचरणकिङ्करो विजयहेमभूषणसूरिः। कान्दीवली, मुंबई. विक्रम सं० 2064 वीर सं०२५३४ पोष सुद 13 // 4 // // 4
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् भाग-३ श्रीआवश्यक ॥प्रकाशकीयम् // नियुक्ति ॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीआदिनाथस्वामिने नमः॥॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीमुनिसुव्रतस्वामिने नमः॥ भाष्यश्रीहारि० ॥नमामि नित्यं गुरुरामचन्द्रम्॥ वृत्तियुतम् प्रथमराजा, प्रथममुनि, अने प्रथमतीर्थाधिपति, जगदुद्धारक, जगद्वत्सल, श्रीदेलवाडा (मेवाड) तीर्थथी प्राप्तथयेल विशालकाय अद्भूत श्रीआदिनाथभगवान अने श्री मुनिसुव्रतभगवाननी अमीदृष्टिथी तेमज श्रीसंघसन्मार्गदर्शक पुण्यनामधेय परमाराध्यपाद // 5 // ®सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजानी कृपादृष्टिथी अमारा श्रीट्रस्टनी स्थापना वि.सं. 2024 मां थई अने आज सुधी उत्तरोत्तर धर्मनी ऋद्धि अने वृद्धि थती रही छे। श्रीपालनगर नामने सार्थक करतुं अमाउंट्रस्ट नवा नवा सीमांकनोने अंकित करतुं रह्यु छ / वि.सं. 2056 नीसालमांट्रस्टना ज्ञानद्रव्यना सव्यय माटे विनंति करतांसुविशुद्धसंयमी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वरजी महाराजाओ आगमग्रंथोना सुंदररीते संपादन माटे उपदेश कर्यो। ज्ञानखाताना द्रव्यनो सद्व्यय अनेसाधुसाध्वीवर्गने सरलताथी अध्ययन एअमनो हेतु हतो। रतलाम चातुर्मास बिराजमान सुविशाल गच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वरजीमहाराजा पासे जई आज्ञा मेळवी, संपादनकार्य माटे मुख्यपणे पूज्य मुनिराज श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी तथा पूज्य मुनिराज श्रीपुण्यकीर्तिविजयजी म.सा., आर्थिक सहयोग माटे अमारा ट्रस्टमण्डळे अने ट्रस्टनी विनंतिथी मुद्रण सुधीना आयोजन माटे श्रीयुत रमणलाल लालचंदजीओजवाबदारी स्वीकारी ज्ञानभक्तिनोसुंदरलाभ मळ्यानो आनंद व्यक्त कर्यो / सुंदर अनेटकाउ कागळ तेमज सुवाच्य टाइप अक्षरो अने सुशोभित छापकार्य माटे पू. गुरुवर्योनुं सतत मार्गदर्शन अने श्रीयुत रमणभाईनी जहमत अत्यंत स्तुत्य छ। श्रीपालनगर उपाश्रयमांज अलग रीते एक सुंदर आगमकक्ष नुं निर्माण संपन्न थयु, कोम्प्युटर-प्रींटर-सोफ्टवेर, इत्यादि सामग्री वसावी, आगमग्रंथो उपर आगमप्रणेतानी दृष्टिजेंसिंचन थाय ते माटे श्रीगौतमस्वामीनी गुरुमूर्ति प्रस्थापित करी। पवित्रताना हेतुथी बहेनो // 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 6 // पासे आ कार्यनो प्रतिषेध निर्णीत कर्यो अने आगमकक्षमां पण प्रवेश निषेध कर्यो अने कम्प्युटरोमां कम्पोजींग-प्रूफरीडींग कार्य मात्र पुरुषवर्गनां आपरेटरो- एडीटरो द्वारा कराववानो अमल कर्यो / दररोज आ कार्य ना प्रारंभथी अंत सुधी धूप-दीपना प्रज्वलनपूर्वक अपवित्रतानो नाश अने अर्चनीयतानुंस्थापन करवापूर्वक परममंगलकारी अने परमपवित्र आगमग्रंथोनी गरिमा जाळववानो यथाशक्य प्रयास कर्यो। जो के आकार्य तो मात्र पुनःसम्पादननु छ / प्राचीनहस्तप्रतोमांथी संशोधनकार्यनो अथाग प्रयत्न तो आगमोद्धारक पूज्य सागरजी महाराज (पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज) आदिओको छ जेनो श्रेय तोतेओनाफाळेज जाय छ / अन्य संशोधको अने संपादनोनो आ संपादनमा उपयोग कर्यो छे तेनो उल्लेख ते ते स्थळोजेको छ। गणिपिटक अटले आचार्यभगवंतोनी अत्यंत किंमती अने गुप्त संपत्ति। तेनो दुरुपयोग न थाय माटे साधु-साध्वीभगवंतोने उपयोगमां आवतां ज्ञानभंडारो तथा पू. आचार्यादि गुरुभगवंतो जेमने जरूर हशे तेमने वितरण करवानुनक्की कर्युछे। ट्रस्टीगण श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं०२५३३ // 6
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् तृतीयो विभागः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 7 // // सम्पादकीयम्॥ आ-समन्तात् गम्यते मोक्ष प्रति येन स आगमः / देवगुरुधर्मविनयेन स आगमः फलति, विद्या विनयेन शोभते इत्युक्त्यनुसारेण संस्मरणमात्रेण समाधिदायकं टीण्टोइमण्डनश्रीमुहरीपार्श्वनाथं नत्वा व्याख्यानवाचस्पतिसन्मार्गदर्शकदीक्षायुगप्रवर्त्तकपूज्यपादाचार्यदेवेशश्रीमद्विजय रामचन्द्रसूरीश्वरं संयममार्गप्रापकसमतानिधिपरमगुरुदेवपूज्यदर्शनभूषणविजयगुरुवरंच प्रणम्य अयं ज्ञानधर्मरूपो ग्रन्थः प्रस्तूयते। / आवश्यकनियुक्तेरस्मिन् तृतीयविभागे चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनं वन्दनाध्ययनं प्रतिक्रमणाध्ययनं च प्ररूपितमेवंषडध्ययनात्मकात् श्रीआवश्यकसूत्रात् द्वितीयं तृतीयं चतुर्थं चाध्ययनंदर्शितम्। चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनस्य द्वितीयं नामस्तवाध्ययनं नामास्ति।नाम्ना श्रीचतुर्विशतिरहतांस्तवनं क्रियते। श्रीलोगस्ससूत्रस्योच्चारसमये भगवतो नाम्ना सह तेषां लोकोत्तरं चारित्रं विभाव्य सम्यग्दर्शनस्य शुद्धिः क्रियते / तादृशं भावमुत्पादयितुं लोकस्य उद्योतस्य धर्मस्य तीर्थस्य करस्य च निक्षेपाः निर्दिष्टाः।। तृतीये वन्दनाध्ययने वन्दनस्यैकार्थिकानि तेषां दृष्टान्ताः प्ररूपितास्तद्यथावन्दनैकार्थिकानि द्रव्य भाव १.वन्दनकर्म शीतलाचार्यस्य पूर्ववन्दनं शीतलाचार्यस्य पश्चात् वन्दनं २.चितिकर्म क्षुल्लकस्य पूर्ववन्दनं क्षुल्लकस्य पश्चात् वन्दनं 3. कृतिकर्म वीरकस्य कृष्णस्य 4. पूजाकर्म द्वितीय सेवकस्य प्रथमसेवकस्य ५.विनयकर्म पालकस्य शाम्बस्य वन्दनाध्ययने कस्येत्यादीनि द्वाराणि प्ररूपितानि, येन पू.आ.भ. देवेन्द्रसूरिपूज्यपादैः श्रीगुरुवन्दनभाष्येण 22 द्वाराणि 492
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् तृतीयो विभागः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 8 // उत्तरद्वाराणि च प्ररूपितानि / गुरोर्वन्दनाऽवसरे कीदृशो भावो श्रीग्रन्थकारस्यापेक्षितं तज्ज्ञानं वन्दनाध्ययने भवति / वन्दनीयावन्दनीये मालादृष्टान्तः, पार्श्वस्थादेवन्दने दोषाः लिङ्गस्य अप्रमाण्यम्, नित्यवासे सदोषताचेत्यादिविषयाः दृष्टान्तेन दर्शिताः / वन्दने द्वात्रिंशदोषास्तथा पञ्चविंशतिरावश्यकानि प्ररूपितानि / द्वात्रिंशद्दोषाणां पञ्चविंशतीनामावश्यकानां चान्यतरत्स्थानं विराधयन्न भवति कृतिकर्मनिर्जराभागी।एवंद्वात्रिंशद्दोषपरिशुद्धं वन्दनं तथा पञ्चविंशत्यावश्यकसहितंच वन्दनं यः प्रयुङ्क्ते स प्राप्नोति निर्वाणं विमानवासं वा / एवं वन्दनस्य फलं निदर्श्य वन्दनावश्यके गुरोःप्रति भावसमर्पणमेव मोक्षस्य कारणं दर्शितम्। चतुर्थे प्रतिक्रमणाध्ययने प्रतिक्रमणशब्दस्य एकार्थिकानि दृष्टान्तसहितानि निरूपितानि तद्यथा प्रतिक्रमणैकार्थिकानि दृष्टान्ताः १.प्रतिक्रमण अध्वानः २.प्रतिचरणा प्रासादः ३.परिहरणा दुग्धकायः 4. वारणा विषभोजनं ५.निवृत्ति तडागं ६.निन्दा 7. गर्दा पतिमारिका ८.शुद्धि वस्त्रं चागदश्च श्रीआवश्यकसूत्रस्य हादसूत्रं श्रीप्रतिक्रमणसूत्रम् / एकादियावत्त्रयस्त्रिंशद्स्थानानि स्मारयित्वा विशुद्धप्रतिक्रमणं कार्यमित्युपदेशं दत्तम्। पडिक्कमामि चउहिंझाणेहिं सूत्रेण धर्मध्यानं शुक्लध्यानंच ध्यातव्यं तथा आर्तध्यानं रौद्रध्यानंचन ध्यातव्यमिति निर्दिश्य यदतिचारं कृतं तस्य मिच्छामि दुक्कडं दत्तं तथा अनेन संपूर्ण ध्यानशतकं प्ररूपितम् / तद्यथा
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् तृतीयो विभाग: श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 9 // ध्यानं स्वरूप: लिङ्गानि लेश्या फलं स्वामी अन्यत् निजकतानि निन्दति 1. अमनोज़ानां संप्रयोगे आक्रन्दनं कापोतः परसम्पदः प्रशंसति तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारी अविरताः परविभूतीः प्रार्थयते. 2. वेदनायाः संप्रयोगे शौचनं नील: तिर्यग्गतिः मिथ्यादृष्टयः / / प्राप्तासु विभूतिषु रज्यते आर्त्तध्यानं तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारौ संसारवर्द्धनं सम्यग्दृष्टिश्च / विभूत्यर्जनपरायणः 3. मनोज्ञानामवियोगाध्यवासानं परिवेदनं कृष्णः देशविरताः शब्दादिषु गृद्धाः ___ संयोगाभिलाषश्च प्रमादपरसंयता: सद्धर्मपराङ्खः प्रमादपरः 4. निदानं ताडनं | नातिसंक्लिष्टः जिनमतमनपेक्षमाणः 1. हिंसानुबन्धि उत्सन्नदोषः कापोतः नरकगतिः | अविरताः परव्यसने अभिनन्दति रौद्रध्यानं 2. मृषानुबन्धि बहुलदोषः निरपेक्षः 3. स्तेयानुबन्धि नानाविधदोषः / | मिथ्यादृष्टयः संसारवर्द्धनं कृष्णः | निर्दयः आमरणदोषः 4. विषयसंरक्षणानुबन्धि सम्यग्दृष्टयश्च | अतिसंक्लिष्ट देशसंयताः निरनुतापः कृतपापः हृष्यते 1. आज्ञाविचयः जिनप्रणीत शुभाश्रव- सर्वप्रमादरहिता पदार्थानां श्रद्धा धर्मध्यानं | 2. अपायविचयः जिनसाधुगुणो संवरवि | पद्म 3. विपाकविचयः | क्षीणोपशान्तत्कीर्तनप्रशंसा | निर्जराऽ| शुक्ल मरसुखानि मोहाच 4. संस्थानविचयः श्रुतशीलसंयमरतः नील: पीत | मुनयः विनयदानसपन्नः तीव्रमन्दादि
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ध्यानं सम्पादकीयम् तृतीयो विभागः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 10 // विवेकः निर्वाण स्वरूपः लिङ्गानि लेश्या फलं स्वामी अन्यत् 1. पृथक्त्ववितर्कसविचारं अवधः आद्य त्रये द्वयोरनुत्त- सर्वप्रमादरहिता शुक्लध्यानं | 2. एकत्ववितर्कमविचार असंमोहः शुक्ललेश्या रामरसुख मुनयः क्षीणोपशान्त 3. सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति चरमे चरमद्वयो- मोहा: पूर्वधराव 4. व्युच्छिन्नक्रियाऽप्रतिपाति व्युत्सर्ग: लेश्यातीतं चरमद्वयोः परमशुक्लं सयोगायोग केवलिनः पडिकमामि पंचहि समिइहिं सूत्रेण संपूर्णा पारिष्ठापनिकानियुक्तिः दर्शिता। __ पारिष्ठापनिका एकेन्द्रिय नो एकेन्द्रिय ____ वाउ वनस्पति त्रसप्राणी नोत्रसः आत्मसमुत्थं परसमुत्थं आत्मसमुत्थं परसमुत्थं आत्मसमुत्थं परसमुत्थं आत्मसमुत्थं परसमुत्थं आत्मसमुत्थं परसमुत्थं ___विकलेन्द्रियः पञ्चेन्द्रियः आहारः नोआहारः आभोग अनाभोग आभोग अनाभोग द्वीन्द्रियः त्रीन्द्रियः चतुरिन्द्रियः मनुष्यः नो मनुष्यः जाता अजाता उपकरणं नोउपकरणं तज्जात अतज्जात तज्जात अतज्जात तज्जात अतज्जात संयतमनुष्यः असंयतमनुष्यः सचित्तः अचित्तः जाता अजाता। सचित्तः अचित्तः सचित्तः अचित्तः उच्चारः प्रश्रवणं श्रेष्मः सिंघानकः पृथ्वी - अप् // 10 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ | सम्पादकीयम् | तृतीयो विभाग: श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 11 // "बतीसाए जोगसंगहेहिं" सूत्रेण सदृष्टान्ता योगसंग्रहा उपदर्शितास्तद्यथा - योगसंग्रहाः दृष्टान्तः योगसंग्रहाः दृष्टान्तः 1. आलोचना अट्टनः 11. शौचः यज्ञयशः पुत्रयज्ञदत्तपुत्रनारदः 2. निरपलापः दृढ़मित्रः 12. सम्यक्त्वं विमलप्रभाकरी 3. आपत्सु दृढ़मित्रता द्रव्य- धर्मघोषः 13. समाधिः सुव्रतर्षिः भाव- दण्ड 14. आचारः ज्वलनदहनौ 4. अनिश्रित उपधानं महागिरिः 15. विनयः निम्बकः 5. शिक्षा स्थूलभद्रः | 16. घृतिमतिः मतिसुमत्यौ 6. निष्प्रतिकर्म नागदत्तः 17. संवेगः वारत्रकर्षिः 7. अज्ञातत्व धर्मवसुशिष्यौ 18. प्रणिधिः द्रव्य-गुग्गुलः 8. अलोभे क्षुल्लकः पालकसुतराष्ट्रवर्धनसुतौ भाव- भदन्तमित्रकुणाली अन्तिसेनमणिप्रभौ 19. सुविधिः वैतरणिः 9. तितिक्षा सुरेन्द्रदत्तः 20. संवरः नन्दश्री १०.आर्जव: अङ्गर्षिः 21. आत्मदोषोपसंहारः जिनदेवः योगसंग्रहाः दृष्टान्तः 22. विरक्तत्वं देवलासुतः 23. प्रत्याख्यानं- मूलगुणे शत्रुञ्जयः 24. प्रत्याख्यान- उत्तरगुणे धर्मघोषधर्मयशी 25. व्युत्सर्गः प्रत्येकबुद्धाः 26. अप्रमादः मगधसुन्दरी 27. लवालवः विजयः 28. ध्यान पुष्यभूतिः 29. मारणान्तिकः धर्मरुचिः 30. स्नेहत्यागः जिनदेवः 31. प्रायच्छितं धनगुप्तः 32. आराधना मरुदेवी // 11 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् तृतीयो विभागः श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 12 // असज्जाए सज्जाइयं सूत्रेण अस्वाध्यायनियुक्तिर्दर्शिता / तद्यथा - ____ अस्वाध्यायिक आत्मसमुत्थं परसमुत्थं श्रमणी संयमघातकं औपपातिकं सादिव्यं व्युद्गहः शारीरं व्रण ऋतुकाल महिका भित्रवर्ष सचित्तरज बुदुदवर्षः तद्वजः बिन्दुवर्षः धूलीवृष्टिः मांसवृष्टिः रुधिरवृष्टिः केशवृष्टिः शिलावृष्टिः रजउद्धातवृष्टिः गन्धर्वनगरविकुर्वणं दिग्दाहकरणं विद्युत्भवनं उल्कापतनं गर्जितकरणं यूपकः यक्षादीप्तं चन्द्रग्रहणं सूर्यग्रहणं निर्घातः गुञ्जितः|| स्वाभाविकः अस्वाभाविकः स्वाभाविकः अस्वाभाविकः चतुर्ष सन्ध्यासु चतसृषु प्रतिपत्सु दण्डिकस्य सेनाधिपतेः द्वयोर्भोजिकयोः द्वयोर्महत्तरयोः द्वयोःपुरुषयोः द्वयोःस्त्रियोः द्वयोःमल्लयोः दण्डिककालगते राज्ञि कालगते ___ सभयः-राजाबोधिकैरभिद्रुतं मनुष्य (स्त्रीणां ऋतुकाले-त्रीन् दिवसान्, स्त्रीप्रसूते-अष्टदिवसान्, पुरुषप्रसूते-सप्तदिनान् ) तिर्यक रुधिर मांस चर्म अस्थि जलचर स्थलचर खेचर क्षेत्रेण हस्तशतं कालतोऽहोरात्रं दन्त शेषास्थि द्रव्य क्षेत्र - काल- भाव - शोधनीयः,न दृष्टस्तदुद्धाट कायोत्सर्ग कृत्वा स्वाध्यायिकं हस्ताभ्यन्तरेषु द्वादशवर्षाणि रुधिर मांस चर्म अस्थि षष्टिहस्ताभ्यन्तरे संभवकालतः यावत्तृतीया पौरुषीः अथवा अष्ट यामान् निन्दिसूत्र-अनुयोगद्वार-तंदुलवेयालिय-चन्द्रवेध्यकं पौरुषीमण्डलं
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् तृतीयो विभागः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 13 // श्रीआवश्यकसूत्रे प्रतिक्रमणसमये सूत्रोच्चारसमये श्रीग्रन्थकारस्य कीदृशोभावोऽपेक्षितोऽस्ति तदस्मिन्नध्ययने प्ररूपितः / उपयोगाभावे अणुवओगोदव्वं इति वचनात् आवश्यकं द्रव्यक्रियात्वेन निःसारंपरिणमति / श्रीआवश्यकसूत्रस्य तात्त्विकाभ्यासेन प्रादुर्भवन्ती परिणतिः आवश्यकक्रियां भावक्रियात्वेन सफलीकरोति / आवश्यकक्रियायां कस्मिन् भावे प्रवर्तितव्यं तन्मार्ग प्रदर्शितम् ।सर्वेभव्यजीवाः एतदध्ययनेनाध्यापनेन च आवश्यकक्रियां भावप्रधानां कुर्वन्तु ममापि च क्रिया सफला भवतु / मुनिपुण्यकीर्तिविजयो गणिः / श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई -400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं० 2533 // 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः वृत्तियुतम् भाग-३ क्रमः // 1 // // श्रीआवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः॥ ॥तृतीयो विभागः॥ सूत्राणिः१-३१(२-३२)(३१),भाष्यः 190-229 (40), नियुक्तिगाथा: 1056-1417(362)+1-83(83)=445 विषय: सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः // द्वितीयं चतुर्विंशति भावे श्रुतचरणम्। - - 1063-64 878 स्तवाध्ययनम्॥ 1-2 190-203 1056-1102866-901 2.7 तीर्थनिक्षेपाः (4), द्रव्ये चतुर्विशते: (6) स्तवस्य च दाहोपशमादियुतं-भावे (4) निक्षेपाः, द्रव्यस्तवे पुष्पादि, क्रोधाद्यष्टविधकर्मच्छेदि भावेस्तुति: भावस्तवाइव्यस्तवो दर्शनादियुतम्। - 1065-69 879-880 बहुगुणोन, संयमवतः 2.8 करनिक्षेपाः (6), द्रव्ये पुष्पाद्यर्चान / - 190-194 1056 866-869 गोमहिष्यादेः (18), भावेऽप्रशस्त:लोगस्स०। 1(2) - 871 कलहादिकरः,शस्तेऽर्थलोकनिक्षेपाः(८)- 195-203 1057 872-876 / हितादिकरः। - - 1070-75 880-881 लोकैकार्थिकानि(४)।- - 1058 876 2.9 जिनत्वाहत्त्वे, दर्शनादि, देशनाकीर्तिः, द्रव्योद्योतेऽग्न्यादि, भावे अपिशब्दादन्यजिनाः, ज्ञान-लोकालोकयोर्जिना केवलित्वं च। - - 1076-79 881-882 भावोद्योतकराः। - - 1059-62 876-878 | 2.10 जिनानां सामान्यविशेषनामहेतवः / द्रव्यधर्मे गम्यादि कुलिङ्गश्च, जिनप्रसादप्रार्थना, आरोग्यबोधि 2.3 2.4 2.5
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः // 2 // क्रमः विषय: सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / | क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः समाधिप्रार्थनाच।२-४(३-५)- 1080-91 885-894 ज्ञानादितीर्थावधिकारसूचा 2.11 नतिकी]कार्थिकानि पार्श्वस्थादिभेदाः। - - 1105-07 911-912 (4-4) / 5-6(6-7) - 1092 894-896 3.4 पार्श्वस्थादेवन्दने दोषाः, 2.12 मिथ्यात्वाज्ञानाव्रततमोभ्यो तस्य च दुर्लभा बोधि:चारित्रनाशः मुक्ता उत्तमाः। - - 1093 896 चम्पकमाला-शकुनी पारग-वैडूर्यदृष्टान्ताः प्रार्थनाया अनिदानता, भक्त्या (असत्सङ्गदोषा:)। - - 1108-21 915-922 व्यवहारभाषा, उपदेशदास्ते, भक्त्या 3.5 लिङ्गाप्रामाण्यचर्चा, अपूर्वदृष्टेलिङ्गावशेषे कर्मक्षयः, तत आरोग्यादिलाभ: च पर्यायादिमति विधिः, प्रतिमामिषंनिर्भक्तिकोऽनायतिः, चैत्यादेः संयमः श्रेय: रूप्यटङ्कचतुर्भङ्गी। - 204 1122-39 922-930 सिद्धिप्रार्थना। 78) - 1094-1101896-900 3.6 ज्ञानतीर्थवादः, आलयादिना केवलेन लोकालोक सुविहितज्ञानं-प्रत्येकबुद्धा लम्बनानां प्रकाशः। - - 1102 901 चारित्रनाशः, उन्मार्गदेशका // तृतीयं वन्दना अद्रष्टव्याः / - - 1140-52 931-935 ध्ययनम्॥ 8(9) - 1103-1230902-972 3.7 दर्शनतीर्थवादः चारित्राच्छ्योदर्शनवन्दनैकार्थिकानि (४)कस्येत्यादीनि (9) अविरतश्रेणिकादयो नरकगतिकाः, चारित्रपुष्टिः, द्वाराणि च। - - 1103 902-903 उधमे गुणाः। - - 1153-70 936-143 वन्दनचित्यादिषु शीतलक्षुल्लकादि सालम्बनसेवा, भग्नानां दृष्टान्ताः / - 1104 904 तदेवाप्रधानम्। - - 1171-74 943-944 वन्दनीयावन्दनीये मालादृष्टान्तः, 3.9 नित्यवासेचैत्यभक्तावालाभे 2.14 // 2 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ आवश्यकनियुक्तर्विषयानुक्रमः // 3 // 3.11 क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः विकृतिप्रतिबन्धेचसङ्गमाचार्याः 3.17 वन्दनाफलं वजस्वामिन उदायनर्षय: आलम्बनानि, (विनयादितोऽक्रियान्तं) तद्वादिनिराकरणम्। - 1175-88 945-951 विनयश्रेष्ठताच - 1215-17 962-964 83.10 मन्दस्य सर्वोऽपि लोक वन्दनकसूत्रम्। 8(9) - 964-965 आलम्बनम्, तीव्रस्य 3.18 इच्छादीनि (६),इच्छाऽसचारित्राः। - 1189-90 951 नुज्ञाऽवग्रहाणां निक्षेपाः ये शासनयशोघातिनस्तद्वन्दने (6-6-6) / - 1218-21 968-969 दोषाः, ये यश:कारिणस्त 3.19 अनुज्ञाप्य प्रवेशः, शिरःस्पर्शः, द्वन्दने गुणाः। - - 1191-94 952-953 यात्रायापणे क्षामणा। 1222-23 970 आचार्यादेः (स्वरूपं) 3.20 आचार्यवचनानि, वन्दनकृतिकर्म। प्रतीच्छाविधिश्च। - 1224-25 971 अमात्रादिसाधुर्वन्दकः, | 3.21 क्रियानैक्यपरिहारः द्वितीयवन्दनशङ्कापरिहारः, अव्याक्षिप्तादी उपाशान्तादीन् वन्दनफलंच। - - 1226-30 971-972 वन्देत। - - 1196-99 955-956 4 ॥चतुर्थ प्रतिक्रमणा३.१४ प्रतिक्रमणादौ (8) ध्रुवाध्रुवाणि ध्ययनम्॥ 9-31 - 1231-71 973-1347 वन्दनानि। 1200-01 956-957 4.0.1 प्रतिक्रमणप्रतिक्रमकप्रतिक्रान्तपञ्चविंशतिरावश्यकानि व्यानि, आधे त्रिकालिकं- द्वितीये तत्फलम्। 1202-06 958-960 प्रशस्तयोगवान्। - 1231-32 974 3.16 वन्दनदोषाः (32) / 1207-14 960-962 4.0.2 प्रतिक्रमणकार्थिकानि (8) // 3 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ आवश्यक नियुक्तेर्विषयानुक्रमः 1010 4.0.3 // 4 // 4.0.4 विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः प्रतिक्रमणप्रतिचरणा-परिहरणा सूत्रम्। 11(12) 1009 वारणा-निवृत्ति-निन्दा-गर्दा-शुद्धीनां 4.0.9 इच्छामि पडिक्कमिडं, निक्षेपाः,अध्यादि निक्षेपाः (6) अध्वादि जो मे देवा 12(13) - दृष्टान्ताः (8) / - - 1233-42 975-979 4.0.10 प्रतिषिद्धकरणादिषु आलोचने आराधना, आधान्तयोः प्रतिक्रमणम्। - - 1012 सदा चारित्रे च द्वे, मध्यमानामापन्ने 4.0.11 इच्छामि पडिकमिउ, चारित्रं चैकम्। - - 1243-46 993-995 इरिया०। 13(14) 1013 देवसिकरात्रिके, इत्वरयावत्कथिके, 4.0.12 इच्छामि पडिक्कमिउं पाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकोत्तमार्थानि, पगाम। 14(15) - 1015 महाव्रतानि भक्तपरिज्ञा च यावत्कथिके, 4.0.13 पडिकमामि उच्चारादावित्वरम्। - - 1247-49 996 गोयर०। 15(16) - 1017 मिथ्यात्वासंयमकषाय 4.0.14 पडिकमामि चाउ० योगेभ्यः संसाराद्वाभावप्रतिक्रमणं (अतिक्रमादि)।१६(१७) 1019 गन्धर्वदत्तदृष्टान्ते क्रोधाद्या नागाः, विषोत्तारणे 4.0.15 पडिक्कमामि एगविहे० दण्डगुप्तिषूअनत्याहारादिविद्याप्रयोगः।- - 1250-70 998-1005 दाहरणानि। 17(18) - 1020 चत्तारिमङ्गलंसूत्रम् / 9(10) - 1007 4.0.16 पडिक्कमामि तीहि सल्लेहिं चत्तारि लोगुत्तमा गौरवे मझ्वाचार्यः, ज्ञानादिसूत्रम्। 10(11) - 1007 प्रत्यनीकता, सज्ञाहेतवः, चत्तारिशरणं विकथाः (16) / 18(19) 1023-24 4.0.6
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ आवश्यकनियुक्तर्विषयानुक्रमः 4.1. क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रम: विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः ॥ध्यान- 19-20(20-21) फलानि, ज्ञानदर्शनचारित्रवैराग्यभावनाः, स्थानकालासनानि, शतकम्॥ सू०गा०१-१०५ - 1029-94 वाचनादीन्यालम्बनानि, आज्ञायाविशेषस्वरूपं- क्रमभङ्गाः, गहने मङ्गलं प्रतिज्ञा च श्रद्धास्थितिः,रागादिदोषध्यानं-कर्मप्रदेशादिध्यानं(योगीश्वरः) सूगा०१ 1029 लक्षणसंस्थानादिलोकक्षित्यादिजीवलक्षणादि 4.1.2 ध्यानचित्तयोर्लक्षणे, संसारसमुद्रव्रतपोतध्यानं-क्षीणोपशान्ताधर्मस्य स्वामिनः, भावनानुप्रेक्षाचिन्ता पूर्वधरकेवलिनः शुक्लस्य, ध्यानोपरमेऽनित्यताधाः चित्तानि। सूगा०२ 1030 लेश्या: पीताद्याः श्रद्धादि 4.1.3 ध्यानस्थितिः, चिन्ताध्यानान्तरे,ध्यान लिङ्गम्। सू०गा०२८-६४ 1044-66 सन्तानः। सूगा०३-४ - 1031-32 | 4.1.8 शुक्लस्य क्षान्त्याद्यालम्बनानि, ध्यानभेदास्तत्फलं विषभारतोयापनयनवयोगरोधः, नानानय पूर्वगतेन च। सूगा०५ - 1033 ध्यान-केवलिनोऽन्त्यौ भेदी,आश्रवद्वाराद्यनुप्रेक्षा, शुक्लालेश्या, आर्तध्यानभेदाः, संसारवर्द्धनं अवधादीनिलिङ्गानि सूगा०६५-९२- - 1067-78 नमुनेःशस्तालम्बनस्य, संसारबीजता तस्य, 4.1.9 धर्मशुक्लफलानि, लेश्या निमित्तानि उपसंहारच। सू०गा०९३-१०५ - 1078-81 स्वामिनश्च। सूगा०६-१८ - 1033-39 | 4.1.10 पडि० पंचहिं किरियाहिं 4.1.6 रौद्रस्य भेदाः,स्वामिनो, लेश्या (२५)भेदाः। 19(20) - - 1081 लिङ्गानिच। सू०गा०१९-२७ - 1040-44 | 4.1.11 पडि० पंचहिं काम० ईर्या समित्यादिधर्मध्यानस्य भावनादेशकालास दृष्टान्ताः / 20(21) - 1089 नालम्बनक्रमध्यातव्यध्यात्रनुप्रेक्षालेश्यालिङ्ग 4.2 ॥पारिष्ठापनिका 4.1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः 4.2.1 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 6 // आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः 4.2.2 विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः नियुक्तिः॥ 205 1-83 1095-1141 आधाकर्मादौ त्रि:स्थानं श्रावणं-आचार्याद्यर्थेऽजातंप्रतिज्ञा एकेन्द्रिये तज्जाताजातभेदौ नोआहारोपकरणे, वस्त्रे रेखा पात्रे चीवरं (१प्र.) आभोगानाभोगजात्मपरग्रहणानि तजातस्याकरादौ, मूलोत्तरशुद्ध्यै एक द्वे त्रीणि, उच्चारादौ छायादिग्द्वयंअतज्जातस्य कर्परादौ। नोएकेन्द्रियत्रसेषु अनुकूलेभ्यो दानम्।-(३३-८३)२०६ 1272-73 1114-41 तज्जातातजाते। - 205 1-7 1095-1103 4.3 ॥षष्ठादियावत् 21(22) - - 1141-74 सचित्तसंयतमनुष्यपञ्चेन्द्रियस्याशिवादी एकत्रिंशत्स्थानानि॥ कारणेऽनाभोगेन वा दीक्षितस्यकटिपट्टकादियतना, 4.3.1 पडि० छहिं जीव० लेश्यासु व्यवहारः,गुणयुक्सूत्रानध्यापन-व्युत्सर्जन-जड्डे मम्मणे जम्बूखादकग्रामघातकदृष्टान्तौ, च विधिः / 8-32 1107-14 भयानि मदाश्च नव ब्रह्मगुप्तयः दशधा यतिधर्मः अचित्तसंयते गीतार्थेन परिष्ठापने 11 श्रावकप्रतिमाः 12 साधुप्रतिमाः 13 प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि (१६),महास्थण्डिलप्रत्युपेक्षा क्रियास्थानानि / 21(22) - 1141 (१प्र.)दिक्तत्फलंच; अनन्तककाष्ठयोर्ग्रहणं 4.3.2 चोद्दसहिं भूयगामेहिं 14 भूतग्रामा: 14 गुणस्थानानि अविषादः, अधिष्ठाने विधिः,पुत्तलकविधिः, 15 परमाधार्मिका:१६समयादीन्यध्ययनानि आचमनं-तत्पथाऽनिवर्त्तनं-समाशय्या, 17 सप्तदशविधः संयमः 18 अब्रह्माणि 19 ज्ञाताध्ययनानि ककारतकारकरणं, अभिग्रामंशीर्ष-चिह्न-उत्थाने 20 असमाधिस्थानानि / - - - 1150-58 त्यागः, प्रवेशे योगवृद्धिः,नामग्रहणे विधिः,अप्रदक्षिणत्वं- 4.3.3 21 एकवीसाए सबलेहिं 22 परीषहाः कायोत्सर्गे विधिः क्षपणाऽस्वाध्यायौ, शकुनाः, गतिः, 23 पुण्डरीकादीनि अध्ययनानि 24 देवा: अशिवेऽपवादः। असंयते बाले,अचित्तवनीपकादी, 25 पञ्चविंशतिर्भावना: 26 उद्देशानां काला: नोमनुजसचित्ताचित्ते जलचरादौ,नोत्रसे आहारादौ, 27 अनगारगुणा:२८ आचारप्रकल्पा: 4.2.3 // 6 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ आवश्यक व श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ षयानुक्रमः // 7 // क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः | क्रम: विषय: सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः 29 पापश्रुतानि 30 मोहनीयस्थानानि मणिप्रभौ। - - 1286-87 1235-36 31 सिद्धगुणाः / 22(23) - - 1159 4.4.10 अलोभेक्षुल्लक: यशोभद्रा राजयादीनां ॥योगसङ्गहाः॥ - 207-2141274-13201174-1280 'सुटुवाइय'मितिगीतिकायां (205-212) दानम्। - - 1288-90 1239 आलोचनानिरपलापतादयो 4.4.11 तितिक्षायां योगसंग्रहाः (32) / - 1274-78 1174-75 सुरेन्द्रदत्तः। 1291-92 1242 आलोचनायामनः 4.4.12 आर्जवेऽङ्गर्षिः। - 1293 1245 दृष्टान्तः। 1279 1176 4.4.13 शौचे यज्ञयशः पुत्रयज्ञदत्तपुत्रनारदः (सीमन्धराधा निरपलापतायां जिनाः)। 1294-96 1246-47 दृढमित्रः। 1280 1979 4.4.14 सम्यक्त्वे 4.4.4 द्रव्यापदिधर्मघोषः।१२८१ 1981 विमलप्रभाकरौ। - 1297 1249 4.4.5 भावापदिदण्डः। - 1282 1981 4.4.15 समाधौ सुव्रतर्षिः। - 1298 1250 4.4.6 अनिश्रितोपधाने 4.4.16 आचारे ज्वलनदहनौ। 1299 1250 महागिरिः। 1283 1182 4.4.17 विनये निम्बकः। - 1300 1251 4.4.7 शिक्षायां स्थूलभद्रः।१२८४ 1986 4.4.18 धृतिमत्योर्मतिसुमत्यौ 1301 1253 निष्प्रतिकर्मत्वे 4.4.19 संवेगेवारत्रकर्षिः। - 1302-03 1253-54 नागदत्तः। - 1285 1234 4.4.20 द्रव्यप्रणिधौ गुग्गुलः, भावप्रणिधी अज्ञातत्वे धर्मवसुशिष्यौ, भदन्तमित्रकुणालौ। - - 1304 1259 पालकसुतराष्ट्रवर्धनसुतावन्तीसेन 4.4.21 सुविधौ वैतरणिः / - 1305-06 1261 4.4.3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 8 // आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः 1281 क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / क्रम: विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः 4.4.22 संवरेनन्दश्रीः। - - 1307 1261 (24-26)(213-215) 4.4.23 आत्मदोषोपसंहारे 4.5.1 तेतीसाए जिनदेवः। - 1308 1262 आसायणाहिं। 23(24) - - 4.4.24 विरक्तत्वे देवलासुतः। 1309 1263 4.5.2 अहंदाद्या४.४.२५ मूलगुणप्रत्याख्याने शत्रुञ्जयः, शातनाः(१९)। 24(25) 215-217 - 1286-90 उत्तरगुणप्रत्याख्याने धर्मघोषधर्मयशसौ - (213-215) व्युत्सर्गे प्रत्येकबुद्धाः (4), वृषभेन्द्रध्वजवलय 4.5.3 व्याविद्धादिकाः (14) / चूतवृक्षस्वरूपम्। - 207-214 1310-11 1264-73 श्रुताशातनाः। 25(26) - - 1292 / (205-212) 4.6 ॥अस्वाध्याय४.४.२६ ऋजुवक्रयोर्गुणदोषा: - 1312-13 1274 नियुक्तिः॥ - 218-2291321-14171292-1340 4.4.27 अप्रमादे मगधसुन्दरी, पत्ते (216-227) वसंतमासे' गीतिका। 1314-15 1274-75 | 4.6.1 अस्वाध्यायनियुक्तिप्रतिज्ञा संयमघातीपपातिकसादिव्यव्युद्हशारीरैः 4.4.28 लवालवे विजयः। - 1316 1275 परसमुत्थं पवधा (म्लेच्छराजदृष्टान्तः / 4.4.29 ध्याने पुष्पभूतिः। - 1317 1276 सोपनयः)। - - 1321-26 1292-94 4.4.30 मारणान्तिके धर्मरुचिः। 1277 4.6.2 महिकाभिन्नवर्षसचित्तरजांसि 4.4.31 स्नेहत्यागेजिनदेवः। 1319 1279 द्रव्यक्षेत्रकालभावै: त्याज्यानि, 4.4.32 प्रायश्चित्ते धनगुप्तः,आराधनायां सोपनयपचपुरुषदृष्टान्तः 218-219 मरुदेवी। 1320 1280 महिकादिस्वरूपम्। - (216-217) 1327-29 1294 ॥त्रयस्त्रिंशत्स्थानम् // 23-25215-217 - 1281-1291 4.6.3 संयमौपघातिके यतना।- - 1330 1297 1318 // 8 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 9 // आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः क्रम: विषयः सूत्रम् भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः 4.6.4 पांशुमांसादिवर्षेऽहोरात्रं-पांश्वादिस्वरूपं कालग्रहणविधिः,गण्डकदृष्टान्त:,कालग्राहिगुणाः, व्याघाता:, स्वाभाविकेचैत्रीयकायोत्सर्गे सवैः प्रस्थापनं-शङ्काविधि: उल्कादिविधिः, तारादर्शनं स्वाध्यायः। - - 1331-33 1298 कालग्रहणकालप्रमाणं-प्रोषितपतिविधिः, गन्धर्वनगरादिसादिव्यं-ग्रहणे हते नववेला ग्रहणं-व्याघातिमेन गण्डकमरुकआचीर्णानाचीर्णादि, महामहाः (4), दृष्टान्तौ। - 223-2291355-14021311-36 अकालस्वाध्याये दोषाः।१३३४-४३१२९९-१३०३ (221-227) दण्डिकादिव्युद्हे अहते मृतके | 4.6.10 आत्मसमुत्थेऽस्वाध्याये व्रणविधिः, विकीर्णेच विधिः। - - 1344-48 1304-06 श्रमण्या इतरस्मिन् सप्त बन्धाः, जलस्थलखचराणांशोणितादौ अस्वाध्याये श्रुताभक्त्यादि, विधिः, अन्तर्बहिर्धातपक्वयोर्महाकाये उपसंहारश्च (चतुस्त्रिंशतः शतं च विधिः / - - 1349-53 1306-08 यावत्स्थानानि)। - - 1403-17 1336-40 अण्डभेदे विधिः, अस्वाध्यायिकप्रमाणं ॥जिननमस्कारादिः॥ 26-31(27-32) - 1341-47 जरायोः पौरुषीत्रयं-रुधिरस्पर्शे 4.7.1 जिननमस्कारः प्रवचनवर्णनंश्रद्धानादिस्वरूपं ऽस्वाध्यायः। - 220-222 1354 1309-10 असंयमादित्यागः अस्मृतप्रति(२१८-२२०) क्रमणम्। 26-29(27-28)- - 1341-45 मानुष्यरुधिरादौ, जन्मनि सप्ताष्टदिनाः, ऋतौ त्रयं, 4.7.2 मुनिवन्दनम् (18000 शीलाङ्गानि) दन्ते त्यागः, अस्थिन द्वादश वर्षाणि, अस्थिशोधने मृतकनयने सर्वजीवक्षामणानि। 30-31(31-32)- - 1345-47 च विधिः कालप्रतिलेखनायां भूमि (27) प्रतिलेखना, श्राद्धादिकथाऽभावेसर्वे कायोत्सर्गस्थाः, प्रतिक्रमणं || / / इति श्रीआवश्यकनिर्युक्तेर्तृतीयविभागस्य विषयानुक्रमः॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 865 // || अहम् / / // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्कः-२९/३ // ॥प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः / / चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः / / श्रीमद्गणधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलङ्कतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। | तृतीयो विभाग: ॥अथ चतुर्विंशतिस्तवाख्यं द्वितीयमध्ययनम् // साम्प्रतं सामायिकाध्ययनानन्तरंचतुर्विंशतिस्तवाध्ययनमारभ्यते, इह चाध्ययनोद्देशसूत्रारम्भेषु सर्वेष्वेव कारणाऽभिसम्बन्धी वाच्याविति वृद्धवादः, यतश्चैवमतः कारणमुच्यते, तच्चेदं- जात्यादिगुणसम्पत्समन्वितेभ्यो विनेयेभ्यो गुरुरावश्यकश्रुतस्कन्धं // 865 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 866 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, | नियुक्तिः |1056 चतुर्विशतेः स्तवस्य च निक्षेपाः। प्रयच्छति सूत्रतोऽर्थतश्च, स च अध्ययनसमुदायरूपो वर्तते, यत उक्तं- एत्तो एक्कक्कं पुण, अज्झयणं कित्तइस्सामिप्रथमाध्ययन च सामायिकमुपदर्शितम्, इदानीं द्वितीयावयवत्वाद् द्वितीयावयवत्वस्य चाधिकारोपन्यासेन सिद्धिः आचार्यवचनप्रामाण्याद्, उक्तं च-सावज्जजोगविरई उक्तित्तणे त्यादि, अतो द्वितीयमुपदय॑ते, यथा हि किल युगपदशक्योपलम्भपुरुषस्य दिदृक्षोः क्रमेणाङ्गावयवानि दर्श्यन्ते एवमत्रापि श्रुतस्कन्धपुरुषस्येति कारणम्, इदमेव चोद्देशसूत्रेष्वपि योजनीयम्, इदमेव सर्वाध्ययनेष्वपि कारणं द्रष्टव्यम्, न पुनर्भेदेन वक्ष्याम इत्यलं विस्तरेण / सम्बन्ध उच्यते- अस्य चायमभिसम्बन्धः- इहानन्तराध्ययने सावद्ययोगविरतिलक्षणंसामायिकमुपदिष्टम्, इह तु तदुपदेष्ट्रणामर्हतामुत्कीर्तनं कर्तव्यमिति प्रतिपाद्यते, यद्वा सामायिकाध्ययने तदासेवनात्कर्मक्षय उक्तः, यत उक्तं निरुक्तिद्वारे- सम्मद्दिट्ठि अमोहो सोही सब्भाव दंसणं बोही। अविवजओ सूदिछित्ति एवमाई निरुत्ताई॥१॥ति, इहापिचतुर्विंशतिस्तवेऽर्हद्गुणोत्कीर्तनरूपाया भक्तेस्तत्त्वतोऽसावेव प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति च-भत्तीऍजिणवराणं खिज्जंती पुव्वसंचिया कम्मत्तीत्यादि, एवमनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्य सतोऽस्य चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र नामनिष्पन्ने निक्षेपे चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनमिति / इह चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनशब्दाः प्ररूप्याः, तथा चाह नि०- चउवीसइत्थयस्स उणिक्खेवो होइ णामणिप्फण्णो। चउवीसइस्स छक्को थयस्स उचउव्विहो होइ॥१०५६॥ चतुर्विंशतिस्तवस्य तु निक्षेपो भवति नामनिष्पन्नः, क इत्यन्यस्याश्रुतत्वादयमेव यदुत- चतुर्विंशतिस्तव इति, तुशब्दस्य Oअतोऽनन्तरमेकैकं पुनरध्ययनं कीर्तयिष्यामि। 0 उपदय॑ते इत्यनेन सम्बन्धः। सावद्ययोगविरतिरुत्कीर्तनम्। अवान्तरावयवभूतेषु। सम्यग्दृष्टिरमोहः शोधिः सद्भांवो दर्शनं बोधिः। अविपर्ययःसुदृष्टिरिति एवमादीनि निरुक्तानि ॥१॥कर्मक्षयः। ॐ भक्तेर्जिनवराणां क्षीयन्ते पूर्वसंचितानि कर्माणि / // 866 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 867 // विशेषणार्थत्वादिदमित्थमवसेयम्, तत्रापि चतुर्विंशतः षट्कः स्तवस्य चतुर्विधो भवति, तुशब्दादध्ययनस्य चेतिगाथासमासार्थः // 1056 ॥अवयवार्थं तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्राऽऽद्यावयवमधिकृत्य निक्षेपोपदर्शनायाह भा०- नाम ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे / चउवीसइस्स एसो निक्खेवो छव्विहो होइ॥१९०॥ तत्र नामचतुर्विंशतिर्जीवादेश्चतुर्विंशतिरिति नाम चतुर्विंशतिशब्दोवा, स्थापनाचतुर्विंशति चतुर्विंशतीनां केषाश्चित्स्थापनेति, द्रव्यचतुर्विंशति चतुर्विंशतिर्द्रव्याणि सचित्ताचित्तमिश्रभेदभिन्नानि, सचित्तानि द्विपदचतुष्प(दाप)दभेदभिन्नानि, अचित्तानि कार्षापणादीनि, मिश्राणि द्विपदादीन्येव कटकाद्यलङ्कतानि, क्षेत्रचतुर्विंशतिर्विवक्षया चतुर्विंशतिः क्षेत्राणि भरतादीनि क्षेत्रप्रेदेशा वा चतुर्विंशतिप्रदेशावगाढं वा द्रव्यमिति, कालचतुर्विंशतिश्चतुर्विंशतिसमयादय इति एतावत्कालस्थिति वा द्रव्यमिति, भावचतुर्विंशतिश्चतुर्विंशतिभावसंयोगाश्चतुर्विंशतिगुणकृष्णं वा द्रव्यमिति, चतुर्विंशतेरेष निक्षेपः षड्विधो भवतिषट्प्रकारो भवति, इह च सचित्तद्विपदमनुष्यचतुर्विंशत्याऽधिकार इति गाथार्थः॥१९०।। उक्ता चतुर्विंशतिरिति, साम्प्रतं स्तवः प्रतिपाद्यते, तत्र___भा०- नामंठवणा दविए भावे अथयस्स होइ निक्खेवो। दव्वथओ पुष्फाई संतुगुणुक्लित्तणा भावे / / 191 // तत्र नामे ति नामस्तवः स्थापने ति स्थापनास्तवः द्रव्य इति द्रव्यविषयो द्रव्यस्तवः, भावे चेति भावविषयश्च भावस्तव इत्यर्थः, इत्थं स्तवस्य भवति निक्षेपो न्यासः, तत्र क्षुण्णत्वान्नामस्थापने अनादृत्य द्रव्यस्तवभावस्तवस्वरूपमेवाह- द्रव्यस्तवः पुष्पादिरिति, आदिशब्दाद् गन्धधूपादिपरिग्रहः, कारणे कार्योपचाराच्चैवमाह,अन्यथा द्रव्यस्तवः पुष्पादिभिः समभ्यर्चनमिति, तथा सद्गुणोत्कीर्तना भाव इति सन्तश्च ते गुणाश्च सद्गुणाः, अनेनासद्गुणोत्कीर्तनानिषेधमाह, करणे च मृषावाद इति, २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1056 चतुर्विंशते: स्तवस्य च निक्षेपाः। भाष्य: 190-191 // 867 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 868 // स्तव, स्तवस्य च भाष्यः सद्गुणानामुत्कीर्तना उत्- प्राबल्येन परया भक्त्या कीर्तना- संशब्दना यथा- प्रकाशितं यथैकेन, त्वया सम्यग् जगत्त्रयम्।। २.द्वितीयसमग्रैरपि नो नाथ!, परतीर्थाधिपैस्तथा॥१॥ विद्योतयति वा लोकं, यथैकोऽपि निशाकरः। समुद्गतः समग्रोऽपि, किं तथा तारकागणः? मध्ययनम् चतुर्विंशति॥२॥इत्यादिलक्षणो, भाव इति द्वारपरामर्शोभावस्तव इति गाथार्थः॥१९१॥ इह चालितप्रतिष्ठापितोऽर्थः सम्यग्ज्ञानायालमिति, चालनांच कदाचिद्विनेयः करोति कदाचित्स्वयमेव गुरुरिति, उक्तंच-कत्थइ पुच्छइ सीसो कहिंचऽपुट्ठा कहेंति आयरिया / नियुक्तिः |1056 इत्यादि, यतश्चात्र वित्तपरित्यागादिना द्रव्यस्तव एव ज्यायान् भविष्यतीत्यल्पबुद्धीनामाशङ्कासम्भव इत्यतस्तव्युदासार्थं / चतुर्विंशते: तदनुवादपुरस्सरमाह निक्षेपाः। भा०-दव्वथओ भावथओ दव्वथओ बहुगुणत्ति बुद्धि सिआ।अनिउणमइवयणमिणं छज्जीवहिअंजिणा बिंति // 19 // द्रव्यस्तवो भावस्तव इत्यत्र द्रव्यस्तवो बहुगुणः प्रभूततरगुण इति एवं बुद्धिः स्याद्, एवं चेत् मन्यसे इत्यर्थः, तथाहि- 192-193 किलास्मिन् क्रियमाणे वित्तपरित्यागाच्छुभ एवाध्यवसायस्तीर्थस्य चोन्नतिकरणं दृष्ट्वा च तं क्रियमाणमन्येऽपि प्रतिबुद्ध्यन्त इति स्वपरानुग्रहः, सर्वमिदंसप्रतिपक्षमिति चेतसि निधाय द्रव्यस्तवो बहुगुण इत्यस्यासारताख्यापनायाऽऽह-अनिपुणमतिवचनमिद मिति, अनिपुणमतेर्वचनं अनिपुणमतिवचनम्, इदमिति यद् द्रव्यस्तवो बहुगुण इति, किमित्यत आह-षड्जीवहितं. जिना ब्रुवते षण्णां- पृथिवीकायादीनां हितं जिना:- तीर्थकरा ब्रुवते, प्रधानं मोक्षसाधनमिति गम्यते // किं च षड्जीवहितमित्यत आह___ भा०- छज्जीवकायसंजमुदव्वथए सो विरुज्झई कसिणो। तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाईअंन इच्छंति // 193 // क्वचित्पृच्छति शिष्यः कुत्रचिदपृष्टाः कथयन्त्याचार्याः। // 868 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 869 // 2. द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1056 चतुर्विंशते: स्तवस्य च निक्षेपाः। भाष्य: 194 षड्जीवकायसंयम इति षण्णां जीवनिकायानां पृथिव्यादिलक्षणानां संयमः-सङ्घट्टनादिपरित्यागः षड्जीवकायसंयमः, असौ हितम्, यदि नामैवं ततः किमित्यत आह- द्रव्यस्तवे पुष्पादिसमभ्यर्चनलक्षणे स षड्जीवकायसंयमः, किं?- विरुध्यते नसम्यक् संपद्यते, कृत्स्नः सम्पूर्ण इति, पुष्पादिसंलुञ्चनसङ्घटनादिना कृत्स्नसंयमानुपपत्तेः, यतश्चैवं ततः तस्मात् कृत्स्नसंयमविद्वांस इति कृत्स्नसंयमप्रधाना विद्वांसस्तत्त्वतः साधव उच्यन्ते, कृत्स्नसंयमग्रहणमकृत्स्नसंयमविदुषां श्रावकाणांव्यपोहार्थम्, ते किं?,अत आह- पुष्पादिकं द्रव्यस्तवं नेच्छन्ति न बहु मन्यन्ते, यच्चोक्तं-'द्रव्यस्तवे क्रियमाणे वित्तपरित्यागाच्छुभ एवाध्यवसाय'इत्यादि, तदपि यत्किञ्चिद्, व्यभिचारात्, कस्यचिदल्पसत्त्वस्याविवेकिनो वा शुभाध्यवसायानुपपत्तेः, दृश्यते च कीाद्यर्थमपि सत्त्वानां द्रव्यस्तवे प्रवृत्तिरिति, शुभाध्यवसायभावेऽपि तस्यैव भावस्तवत्वादितरस्य च तत्कारणत्वेनाप्रधानत्वमेव, फलप्रधानास्समारम्भाइति न्यायात्, भावस्तव एव च सति तत्त्वतस्तीर्थस्योन्नतिकरणम्,भावस्तव एव तँस्य सम्यगमरादिभिरपि पूज्यत्वमेनं(त्त्वात्तमेव च) दृष्ट्वा क्रियमाणमन्येऽपि सुतरां प्रतिबुध्यन्ते शिष्टा इति स्वपरानुग्रहोऽपीहैवेति गाथार्थः॥ 193 // आह- यद्येवं किमयं द्रव्यस्तव एकान्तत एव हेयो वर्तते? आहोस्विदुपादेयोऽपि?, उच्यते, साधूनां हेय एव, श्रावकाणामुपादेयोऽपि, तथा चाह भाष्यकार: भा०- अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो।संसारपयणुकरणो दव्वथए कूवदिटुंतो // 194 / / अकृत्स्नं प्रवर्तयतीति संयममिति सामर्थ्यागम्यते अकृत्स्नप्रवर्तकास्तेषाम्, विरताविरतानां इति श्रावकाणां एष खलु युक्तः एष- द्रव्यस्तवः खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् युक्त एव, किम्भूतोऽयमित्याह- संसारप्रतनुकरणः संसारक्षयकारक इत्यर्थः, Oभावस्तववत एव। // 869 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 0 २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति|स्तव, नियुक्तिः 1056 चतुर्विशतेः स्तवस्य च निक्षेपाः। भाष्य: 194 // 870 // द्रव्यस्तवः, आह- यः प्रकृत्यैवासुन्दरः स कथं श्रावकाणामपि युक्त इत्यत्र कूपदृष्टान्त इति, जहा णवणयराइसन्निवेसे केइ पभूयजलाभावओ तण्हाइपरिगया तदपनोदार्थं कूपं खणंति, तेसिं च जइवि तण्हादिया वहुंति मट्टिकाकद्दमाईहि य मलिणिज्जन्ति तहावि तदुब्भवेणं चेव पाणिएणं तेसिं ते तण्हाइया सो यमलो पुव्वओ य फिट्टइ, सेसकालं च ते तदण्णे य लोगा सुहभागिणो हवंति। एवं दव्वथए जइवि असंजमो तहावि तओ चेव सा परिणामसुद्धी हवइ जाए असंजमोवज्जियं अण्णं च णिरवसेसं खवेइत्ति / तम्हा विरयाविरएहिं एस दव्वत्थओ कायव्वो, सुभाणुबंधी पभूयतरणिज्जराफलो यत्ति काऊणमिति गाथार्थः॥ 194 // उक्तः स्तवः, अत्रान्तरे अध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः,स चानुयोगद्वारेषु न्यक्षेण निरूपित एवेति नेह प्रतन्यते। उक्तो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, इदानीं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं चानुगमे, स च द्विधा-सूत्रानुगमो नियुक्त्यनुगमश्च, तत्र निर्युक्त्यनुगमस्त्रिविधः, तद्यथा- निक्षेपनिर्युक्त्यनुगम उपोद्घातनियुक्त्यनुगमः सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्यनुगमश्चेति, तत्र निक्षेपनियुक्त्यनुगमोऽनुगतो वक्ष्यति च, उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमस्त्वाभ्यां द्वारगाथाभ्यामवगन्तव्यः, तद्यथा-'उद्देसे निद्देसे'इत्यादि, 'किं कइविह' मित्यादि। सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यनुगमस्तु सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इति स चावसरप्राप्त एव, युगपच्च सूत्रादयो व्रजन्ति, तथा चोक्तं- सुत्तं सुत्ताणुगमो सुत्तालावयकओ या यथा नवनगरादिसन्निवेशे केचित्प्रभूतजलाभावात् तृष्णादिपरिगतास्तदपनोदार्थं कूपं खनन्ति, तेषां च यद्यपि तृष्णादिका वर्धन्ते मृत्तिकाकर्दमादिभिश्च मलिनीयन्ते (वस्त्रादीनि) तथापि तदुद्भवेनैव पानीयेन तेषां ते तृष्णादिकाः स च मलः पूर्वकश्च स्फिटति, शेषकालं च ते तदन्ये च लोकाः सुखभागिनो भवन्ति / एवं द्रव्यस्तवे यद्यपि असंयमस्तथापि तत एव सा परिणामशुद्धिर्भवति ययाऽसंयमोपार्जितं अन्यच्च निरवशेष क्षपयति / तस्माद्विरताविरतैरेष द्रव्यस्तवः कर्त्तव्यः, शुभपरिणामानुबन्धी प्रभूततरनिर्जराफलवेतिकृत्वा। 0 सूत्रं सूत्रानुगमः सूत्रालापककृतश्च 2 maam00000000000000000065800000000 // 870 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 871 // णिक्खेवो। सुत्तप्फासियणिज्जुत्ति णया य समगं तु वच्चंति॥१॥ विषयविभागः पुनरमीषामयं वेदितव्यः-होइ कयत्थो वोत्तुं / 2. द्वितीयसपयच्छेयं सुयं सुयाणुगमो। सुत्तालावयणासो णामाइण्णासविणिओगं॥१॥ सुत्तप्फासियणिज्जुत्तिणिओगो सेसओ पयत्थाई। पायं मध्ययनम् सोच्चिय णेगमणयाइमयगोयरो भणिओ॥२॥अत्राऽऽक्षेपपरिहारा न्यक्षेण सामायिकाध्ययने निरूपिता एव नेह वितन्यत इत्यलं चतुर्विंशति स्तव, विस्तरेण, तावद्द्यावत्सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयम्, तच्चेदं सूत्रं सूत्रम् 1(2) लोगस्स०। लोगस्सुजोयगरे, धम्मतित्थयरे जिणे / अरिहन्ते कित्तइस्सं, चउवीसंपि केवली।सूत्रम् 1 // (2) अस्य, तल्लक्षणं चेदं-'संहिता चे'त्यादि पूर्ववत्, तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, यद्वा परः संनिकर्ष इति, सा चेयंलोगस्सुजोयगरे इत्यादि पाठः / अधुना पदानि, लोकस्य उद्योतकरान् धर्मतीर्थकरा जिनान् अर्हतः कीर्तयिष्यामि चतुर्विंशतिमपि केवलिनः / अधुना पदार्थः- लोक्यत इति लोकः, लोक्यते-प्रमाणेन दृश्यत इति भावः, अयं चेह तावत्पञ्चास्तिकायात्मको गृह्यते, तस्य लोकस्य किं?- उद्योतकरणशीला उद्योतकरास्तान्, केवलालोकेन तत्पूर्वकप्रवचनदीपेन वा सर्वलोकप्रकाशकरणशीलानित्यर्थः, तथा दुर्गतौ प्रपतन्तमात्मानं धारयतीति धर्मः, उक्तं च- दुर्गतिप्रसृतान् जीवा नित्यादि, तथा तीर्यतेऽनेनेति तीर्थं धर्म एव धर्मप्रधानंवा तीर्थं धर्मतीर्थं तत्करणशीला:धर्मतीर्थकरास्तान्,तथा रागद्वेषकषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गाष्टप्रकारकर्मजेतृत्वाजिनास्तान्, तथा अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपांपूजामहन्तीत्यर्हन्तस्तानर्हतः,कीर्तयिष्यामीति स्वनामभिः स्तोष्य इत्यर्थः, चतुर्विंशतिरिति सङ्ख्या, अपिशब्दो भावतस्तदन्यसमुच्चयार्थः, केवलज्ञानमेषां विद्यत इति // 871 // +- निक्षेपः। सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिः नयाश्च युगपदेव व्रजन्ति // 1 // भवति कृतार्थ उक्त्वा सपदच्छेदं सूत्रं सूत्रानुगमः / सूत्रालापकन्यासो नामादिन्यासविनियोगम्॥ 1 // सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिनियोगः शेषः पदार्थादिः / प्रायः स एव नैगमनयादिमतगोचरो भणितः / / 2 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 872 // 2. द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति|स्तव, नियुक्तिः 1057 | लोकनिक्षेपाः। भाष्यः१९५ केवलिनस्तान् केवलिन इति / उक्तः पदार्थः, पदविग्रहोऽपि यथावसरं यानि समासभाजि पदानि तेषु दर्शित एव / साम्प्रतं चालनावसरः, तत्र तिष्ठतु तावत्सा, सूत्रस्पर्शिका नियुक्तिरेवोच्यते, स्वस्थानत्वाद्, उक्तंच-अक्खलियसंहियाई वक्खाणचउक्कए दरिसियंमि। सुत्तप्फासियणिज्जुत्तिवित्थरत्थो इमो होइ॥१॥चालनामपि चात्रैव वक्ष्यामः, तत्र लोकस्योद्योतकरानिति यदुक्तं तत्र लोकनिरूपणायाऽऽह नि०-णाम १ठवणा र दविए 3 खित्ते 4 काले 5 भवे अ६भावे अ७।पज्जवलोगे अ८ तहा अट्ठाविहोलोगणिक्खेवो॥१०५७॥ B नामलोकः स्थापनालोकः द्रव्यलोकः क्षेत्रलोकः काललोकः भवलोको भावलोकश्च पर्यायलोकाश्च तथा, एवमष्टविधो लोकनिक्षेप इति गाथासमासार्थः // व्यासार्थं तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने अनादृत्य द्रव्यलोकमभिधित्सुराह___भा०- जीवमजीवेरूवमरूवी सपएसमप्पएसे अ।जाणाहि दव्वलोगं णिच्चमणिचंचजंदव्वं // 195 // जीवाजीवावित्यत्रानुस्वारोऽलाक्षणिकः, तत्र सुखदुःखज्ञानोपयोगलक्षणो जीवः, विपरीतस्त्वजीवः, एतौ च द्विभेदौरूप्यरूपिभेदाद, आह च- रूप्यरूपिणावि ति, तत्रानादिकर्मसन्तानपरिगता रूपिणः- संसारिणः, अरूपिणस्तु कर्मरहिताः सिद्धा इति, अजीवास्त्वरूपिणो धर्माधर्माकाशास्तिकायाः रूपिणस्तु परमाण्वादय इति, एतौ च जीवाजीवावोघतः सप्रदेशाप्रदेशाववगन्तव्यौ, तथा चाह-सप्रदेशाप्रदेशावि ति, तत्र सामान्यविशेषरूपत्वात्परमाणुव्यतिरेकेण सप्रदेशाप्रदेशत्वं सकलास्तिकायानामेव भावनीयम्, परमाणवस्त्वप्रदेशा एव, अन्ये तुव्याचक्षते- जीवः किल कालादेशेन नियमात् सप्रदेशः, लब्ध्यादेशेन तु सप्रदेशो वाऽप्रदेशो वेति, एवं धर्मास्तिकायादिष्वपि त्रिष्वस्तिकायेषु परापरनिमित्तं पक्षद्वयं वाच्यम्, पुद्गला 0 अस्खलितसंहितादौ व्याख्यानचतुष्के दर्शिते। सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिविस्तरार्थोऽयं भवति॥१॥ // 872 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 873 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1057 लोकनिक्षेपाः। भाष्यः 196-198 स्तिकायस्तु द्रव्याद्यपेक्षया चिन्त्यः, यथा- द्रव्यतः परमाणुरप्रदेशो व्यणुकादयः सप्रदेशाः, क्षेत्रत एकप्रदेशावगाढोऽप्रदेशो व्यादिप्रदेशावगाढाः सप्रदेशाः, एवं कालतोऽप्येकानेकसमयस्थितिर्भावतोऽप्येकानेकगुणकृष्णादिरिति कृतं विस्तरेण, प्रकृतमुच्यते- इदमेवम्भूतं जीवाजीवव्रातं जानीहि द्रव्यलोकम्, द्रव्यमेव लोको द्रव्यलोक इतिकृत्वा, अस्यैव शेषधर्मोपदर्शनायाऽऽह-नित्यानित्यं च यद् द्रव्यम्, चशब्दादभिलाप्यानभिलाप्यादिसमुच्चय इतिगाथार्थः॥१९५॥साम्प्रतंजीवाजीवयोनित्यानित्यतामेवोपदर्शयन्नाह भा०- गइ१सिद्धा र भविआया ३अभविअ४-१ पुग्गल 1 अणागयद्धाय ।तीअद्ध ३तिन्नि काया 4-2 जीवा१जीव 2 ट्ठिई चउहा / / 196 // अस्याःसामायिकव व्याख्या कार्येति, भङ्गकास्तुसादिसपर्यवसानाः साद्यपर्यवसानाः अनादिसपर्यवसाना अनाद्यपर्यवसानाः, एवमजीवेषु जीवाजीवयोरष्टौ भङ्गाः॥ द्वारम् / अधुना क्षेत्रलोकः प्रतिपाद्यते, तत्र भा०- आगासस्स पएसा उडेच अहे अतिरियलोए / जाणाहि खित्तलोगं अणंत जिणदेसिअंसम्मं // 197 // आकाशस्य प्रदेशाः- प्रकृष्टा देशाः प्रदेशास्तान् ऊर्ध्वं च इत्यूर्ध्वलोके च अधश्च इत्यधोलोके च तिर्यग्लोके च, किं?जानीहि क्षेत्रलोकम्, क्षेत्रमेव लोकः क्षेत्रलोक इतिकृत्वा, लोक्यत इति च लोक इति, ऊर्ध्वादिलोकविभागस्तु सुज्ञेयः, अनन्त मित्यलोकाकाशप्रदेशापेक्षया चानन्तम्, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, जिनदेशितं इति जिनकथितं सम्यक् शोभनेन विधिनेति गाथार्थः॥१९७॥ साम्प्रतं काललोकप्रतिपादनायाह__ भा०-समयावलिअमुहुत्ता दिवसमहोरत्तपक्खमासा य / संवच्छरजुगपलिआ सागरओसप्पिपरिअट्टा // 198 // // 873 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1057 लोकनिक्षेपाः। भाष्यः 199-200 // 874 // इह परमनिकृष्टः कालः समयोऽभिधीयते असङ्खयेयसमयमाना त्वावलिका द्विघटिको मुहूर्तः षोडश मुहूर्ता दिवसः द्वात्रिंशदहोरात्रं पञ्चदशाहोरात्राणि पक्षः द्वौ पक्षौ मासः द्वादश मासाः संवत्सरमिति पञ्चसंवत्सरं युगं पल्योपममुद्धारादिभेदं यथाऽनुयोगद्वारेषु तथाऽवसेयम्, सागरोपमं तद्वदेव, दशसागरोपमकोटाकोटिपरिमाणोत्सर्पिणी, एवमवसर्पिण्यपि द्रष्टव्या, परावर्तः पुद्गलपरावर्तः, सचानन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीप्रमाणो द्रव्यादिभेदः, तेऽनन्ता अतीतकालः अनन्त एवैष्यन्निति गाथार्थः॥ 198 // उक्तः काललोकः, लोकयोजना पूर्ववद् / अधुना भवलोकमभिधित्सुराह भा०-णेरइअदेवमणुआ तिरिक्खजोणीगया य जे सत्ता / तंमि भवे वटुंता भवलोगं तं विआणाहि // 199 / / नारकदेवमनुष्यास्तथा तिर्यग्योनिगताश्च ये सत्त्वाः प्राणिनः तंमि त्ति तस्मिन् भवे वर्तमाना यदनुभावमनुभवन्ति भवलोकं तं विजानीहि, लोकयोजना पूर्ववदिति गाथार्थः॥१९९ // साम्प्रतं भावलोकमुपदर्शयति भा०- ओदइए 1 ओवसमिए 2 खइए अ 3 तहाखओवसमिए अ४।परिणामि 5 सन्निवाए अ६ छव्विहोभावलोगोउ॥२०॥ उदयेन निर्वृत्त औदयिकः, कर्मण इति गम्यते, तथोपशमेन निर्वृत्त औपशमिकः, क्षयेण निर्वृत्तः क्षायिकः, एवं शेषेष्वपि वाच्यम्, ततश्च क्षायिकश्च तथा क्षायोपशमिकश्च पारिणामिकश्च सान्निपातिकश्च, एवं षड्विधो भावलोकस्तु, तत्र सान्निपातिक ओघतोऽनेकभेदोऽवसेयः, अविरुद्धस्तु पञ्चदशभेद इति, उक्तंच-ओदइअखओवसमे परिणामेक्केक्को(क्कु)गइचउक्केऽवि।खयजोगेणवि चउरो तदभावे उवसमेणंपि॥१॥उवसमसेढी एक्को केवलिणोऽवि य तहेव सिद्धस्स। अविरुद्धसन्निवाइयभेया एमेव पण्णरस // 2 // Gऔदयिकः क्षायोपशमिकः पारिणामिक एकैको गतिचतुष्केऽपि / क्षययोगेनापि चत्वारः तदभावे उपशमेनापि // 1 // उपशमश्रेणावेकः केवलिनोऽपि च तथैव सिद्धस्य / अविरुद्धसान्निपातिकभेदा एवमेव पञ्चदश / / 2 / / // 874 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 875 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1057 लोकनिक्षेपाः। भाष्य: 201-202 त्ति गाथार्थः॥२००॥ भा०- तिव्वो रागो अदोसो अ, उइन्ना जस्स जंतुणो। जाणाहि भावलोअं, अणंतजिणदेसिअंसम्मं // 201 // तीव्र उत्कटः रागश्च द्वेषश्च, तत्राभिष्वङ्गलक्षणो रागः अप्रीतिलक्षणो द्वेष इति, एतावुदीौँ यस्य जन्तोः यस्य प्राणिन इत्यर्थः, तं प्राणिनं तेन भावेन लोक्यत्वाज्जानीहि भावलोकमनन्तजिनदेशितं- एकवाक्यतयाऽनन्तजिनकथितं सम्यग् इति क्रियाविशेषणम्, अयं गाथार्थः॥२०१॥ द्वारम्, साम्प्रतं पर्यायलोक उच्यते, तत्रौघतः पर्याया धर्मा उच्यन्ते, इह तु किल नैगमनयदर्शनं मूढनयदर्शनं वाऽधिकृत्य चतुर्विधं पर्यायलोकमाह9 भा०- दव्वगुण१ खित्तपञ्जव 2 भवाणुभावे अ३भावपरिणामे 4 / जाण चउब्विहमेअं, पज्जवलोगं समासेणं // 202 // द्रव्यस्य गुणा:- रूपादयः, तथा क्षेत्रस्य पर्यायाः-अगुरुलघव: भरतादिभेदा एव चान्ये, भवस्य च नारकादेरनुभावःतीव्रतमदुःखादिः, यथोक्तं-अच्छिणिमिलीयमेत्तं णत्थि सुहं दुक्खमेव अणुबंध। णरए णेरइआणं अहोणिसिं पच्चमाणाणं॥१॥ असुभा उब्वियणिज्जा सद्दरसा रूवगंधफासा य / णरए णेरइआणं दुक्कयकम्मोवलित्ताणं॥२॥इत्यादि, एवं शेषानुभावोऽपि वाच्यः, तथा भावस्य जीवाजीवसम्बन्धिनः परिणामस्तेन तेन अज्ञानाद् ज्ञानं नीलाल्लोहितमित्यादिप्रकारेण भवनमित्यर्थः, जानीहि अवबुध्यस्व चतुर्विधमेनमोघतः पर्यायलोकं समासेन संक्षेपेणेति गाथार्थः // 202 // तत्र यदुक्तं द्रव्यस्य गुणा इत्यादि तदुपदर्शनेन निगमयन्नाह8 0 अक्षिनिमीलनमात्रं नास्ति सुखं दुःखमेवानुबद्धम् / नरके नैरयिकाणामहर्निशं पच्यमानानाम् // 1 // अशुभा उद्वेजनीयाः शब्दरसा रूपगन्धस्पर्शाश्च / नरके नैरयिकाणां दुष्कृतकर्मोपलिप्तानाम् // 2 // // 8
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 876 // भा०- वन्नरसगंधसंठाणफासट्ठाणगइवन्नभेए ।परिणामे अबहुविहे पज्जवलोगं विआणाहि॥२०३॥ वर्णरसगन्धसंस्थानस्पर्शस्थानगतिवर्णभेदाश्च, चशब्दाद् रसादिभेदपरिग्रहः, अयमत्र भावार्थ:- वर्णादयः सभेदा गृह्यन्ते, तत्र वर्णः कृष्णादिभेदात् पञ्चधा, रसोऽपि तिक्तादिभेदात्पञ्चधा, गन्धः सुरभिरित्यादिभेदा द्विधा, संस्थानं परिमण्डलादिभेदात्पञ्चधैव, स्पर्शः कर्कशादिभेदादष्टधा, स्थानमवगाहनालक्षणं तदाश्रयभेदादनेकधा, गतिः स्पर्शवद्गतिरित्यादिभेदा द्विधा, चशब्द उक्तार्थ एव अथवा कृष्णादिवर्णादीनां स्वभेदापेक्षया एकगुणकृष्णाद्यनेकभेदोपसङ्ग्रहार्थ इति, अनेन किल द्रव्यगुणा इत्येतद्व्याख्यातम् / परिणामांश्च बहुविधानित्यनेन तु चरमद्वारम्, शेषं द्वारद्वयं स्वयमेव भावनीयम्, तच्च भावितमेवेत्यक्षरगमनिका भावार्थस्त्वयं- परिणामांश्च बहुविधान् जीवाजीवभावगोचरान्, किं?- पर्यायलोकं विजानीहि इति गाथार्थः // 203 / / अक्षरयोजना पूर्ववदिति द्वारम्, साम्प्रतं लोकपर्यायशब्दान्निरूपयन्नाह नि०- आलुक्कड़ अपलुक्कइ लुक्कइ संलुक्कई अएगट्ठा / लोगो अट्टविहो खलु तेणेसो वुच्चई लोगो॥१०५८॥ आलोक्यत इत्यालोकः, प्रलोक्यत इति प्रलोकः, लोक्यत इति लोकः, संलोक्यत इति च संलोकः, एते एकार्थिकाः शब्दाः, लोकः अष्टविधः खल्वित्यत्र आलोक्यत इत्यादि योजनीयम्, अत एवाऽऽह- तेनैष उच्यते लोको येनाऽऽलोक्यत इत्यादि भावनीयम्, गाथार्थः // 1058 // व्याख्यातो लोकः, इदानीमुद्योत उच्यते, तत्राह नि०-दुविहो खलु उज्जोओ नायव्वो दव्वभावसंजुत्तो। अग्गी दव्वुजोओचंदो सूरोमणी विजू // 1059 // द्विविधः द्विप्रकारः खलुद्योतः, खलुशब्दो मूलभेदापेक्षया न तु व्यक्त्यपेक्षयेति विशेषणार्थः, उद्योत्यते प्रकाश्यतेऽनेनेत्युद्योतः, ज्ञातव्यः विज्ञेयो, द्रव्यभावसंयुक्त इति- द्रव्योद्योतो भावोद्योतश्चेत्यर्थः, तत्राग्निद्रव्योद्योतः घटाद्युद्योतनेऽपितद्गतायाः २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1057 लोकनिक्षेपाः। भाष्यः 203 नियुक्तिः 1058 लोकैकार्थिकानि। नियुक्तिः 1059 द्रव्यभावोद्योतः। // 876 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः |1060-61 द्रव्यभावोद्योतः। भाग-३ // 877 // सम्यक्प्रतिपत्तेरभावात्सकलवस्तुधर्मानुद्योतनाच्च, न हि धर्मास्तिकायादयः सदसन्नित्यानित्याद्यनन्तधर्मात्मकस्य च वस्तुनः सर्व एव धर्मा अग्निना उद्योत्यन्त इत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, ततश्च स्थितमिदं- अग्निर्द्रव्योद्योतः, तथा चन्द्रः सूर्यो मणिर्विद्युदिति, तत्र मणिः- चन्द्रकान्तादिलक्षण परिगृह्यत इति गाथार्थः // 1059 // नि०- नाणं भावुजोओजह भणियं सव्वभावदंसीहिं। तस्स उवओगकरणे भावुलोअंविआणाहि॥१०६०॥ ज्ञायतेऽनेन यथावस्थितं वस्त्विति ज्ञानं तज्ज्ञानं भावोद्योतः, घटाद्युद्योतनेन तद्गतायाः सम्यक्प्रतिपत्तेर्विश्वप्रतिपत्तेश्च भावात्, तस्य तदात्मकत्वादेवेति भावना, एतावता चाविशेषेणैव ज्ञानं भावोद्योत इति प्राप्तम्, अत आह- यथा भणितं सर्वभावदर्शिभिस्तथा यज्ज्ञानम्, सम्यग्ज्ञानमित्यर्थः, पाठान्तरं वा यद्भणितं सर्वभावदर्शिभि रिति, तदपि नाविशेषेणोद्योतः, किन्तु तस्य- ज्ञानस्योपयोगकरणे सति, किं?, भावोद्योतं विजानीहि, नान्यदा, तदैव तस्य वस्तुतः ज्ञानत्वसिद्धेरिति गाथार्थः // 1060 // इत्थमुद्योतस्वरूपमभिधाय साम्प्रतं येनोद्योतेन लोकस्योद्योतकरा जिनास्तेनैव युक्तानुपदर्शयन्नाह| नि०- लोगस्सुजोअगरा दव्वुजोएण नहु जिणा हुंति / भावुजोअगरा पुण हुंति जिणवरा चउव्वीसं॥१०६१॥ लोकस्योद्योतकरा द्रव्योद्योतेन नैव जिना भवन्ति, तीर्थकरनामानुकर्मोदयतोऽतुलसत्त्वार्थकरणात् भावोद्योतकराः पुनर्भवन्ति जिनवराश्चतुर्विंशतिरिति, अत्र पुनःशब्दो विशेषणार्थः, आत्मानमेवाधिकृत्योद्योतकरास्तथा लोकप्रकाशकवचनप्रदीपापेक्षया चशेषभव्यविशेषानधिकृत्यैवेति, अत एवोक्तं भवन्ति न तु भवन्त्येव, कांश्चन प्राणिनोऽधिकृत्योद्योतकरत्वस्यासम्भवादिति, चतुर्विंशतिग्रहणं चाधिकृतावसर्पिणीगततीर्थकरसङ्घयाप्रतिपादनार्थमिति गाथार्थः॥ 1061 // उद्योताधिकार एव ®न ह्यग्निः स्वं जानाति नवा नियमेन सम्यक्प्रतिपर्त्तिद्रष्टणां सर्वपर्यायाणमप्रकाशात् स्थूलद्रव्यपर्यायप्रकाशनाद्वा। // 877 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 878 // | नियुक्तिः भावोद्योतः। द्रव्योद्योतभावोद्योतयोर्विशेषप्रतिपादनायाऽऽह २.द्वितीयनि०- दव्वुजोउज्जोओ पगासई परिमियंमि खित्तंमि। भावुञ्जोउज्जोओ लोगालोगं पगासेइ // 1062 // मध्ययनम् चतुर्विंशतिद्रव्योद्योतोद्योतः- द्रव्योद्योतप्रकाश उक्तलक्षण एवेत्यर्थः, पुद्गलात्मकत्वात्तथाविधपरिणामयुक्तत्वाच्च प्रकाशयति प्रभासते , स्तव, वा परिमिते क्षेत्रे, अत्र यदा प्रकाशयति तदा प्रकाश्यं वस्त्वध्याहियते, यदा तु प्रभासते तदा स एव दीप्यत इति गृह्यते, |1062 भावोद्योतोद्योतोलोकालोकं प्रकाशयति प्रकटार्थम्, अयंगाथार्थः॥१०६२॥ उक्त उद्योतः, साम्प्रतं करमवसरप्राप्तमपि धर्मतीर्थ-8 द्रव्यकरानित्यत्र वक्ष्यमाणत्वाद्विहायेह धर्म प्रतिपादयन्नाह नियुक्तिः नि०- दुह दव्वभावधम्मो दव्वे दव्वस्स दव्वमेवऽहवा / तित्ताइसभावो वा गम्माइत्थी कुलिंगोवा // 1063 // 1063-64 धर्मो द्विविधः- द्रव्यधर्मो भावधर्मश्च, दव्वे दव्वस्स दव्वमेवऽहव त्ति द्रव्य इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यस्येति, द्रव्यस्य धर्मो द्रव्यधर्मः, भावधर्मः। अनुपयुक्तस्य मूलगुणोत्तरगुणानुष्ठानमित्यर्थः, इहानुपयुक्तो द्रव्यमुच्यते, द्रव्यमेव वा धर्मो द्रव्यधर्मः धर्मास्तिकायः, तित्ताइसहावोव त्ति तिक्तादिर्वा द्रव्यस्वभावो द्रव्यधर्म इति, गम्माइत्थी कुलिंगो व त्ति गम्यादिधर्मः स्त्री ति स्त्रीविषयः, केषाञ्चिन्मातुलदुहिता गम्या केषाञ्चिदगम्येत्यादि, तथा कुलिङ्गो वा कुतीर्थिकधर्मो वा द्रव्यधर्म इति गाथार्थः / / 1063 // / नि०- दुह होइभावधम्मो सुअचरणे आसुअंमि सज्झाओ। चरणंमि समणधम्मोखंतीमाई भवे दसहा // 1064 // B द्वेधा भवति भावधर्मः, सुअचरणे य त्ति श्रुतविषयश्चरणविषयश्च, एतदुक्तं भवति- श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च, सुअंमि सज्झाओ त्ति श्रुत इति द्वारपरामर्शः, स्वाध्यायो- वाचनादिः श्रुतधर्म इत्यर्थः, चरणमि समणधम्मो खंतीमाई भवे दसह त्ति तत्र चरण इति परामर्शः, श्रमणधर्मो दशविधःक्षान्त्यादिश्चरणधर्म इति गाथार्थः॥१०६४॥ उक्तो धर्मः, साम्प्रतं तीर्थनिरूपणायाह द्रव्य // 878 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 879 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1065-68 तीर्थनिक्षेपादि। नि०- नामंठवणातित्थं दव्वत्तित्थं च भावतित्थं च / एक्केकंपि अइत्तोऽणेगविहं होइणायव्वं // 1065 // निगदसिद्धा // नवरं द्रव्यतीर्थं व्याचिख्यासुरिदमाह नि०-दाहोवसमंतण्हाइछेअणं मलपवाहणंचेव / तिहि अत्थेहि निउत्तं तम्हा तं दव्वओ तित्थं // 1066 // इह द्रव्यतीर्थं मागधवरदामादि परिगृह्यते, बाह्यदाहादेरेव तत उपशमसद्भावात्, तथा चाह- दाहोपशममिति तत्र दाहोबाह्यसन्तापस्तस्योपशमो यस्मिन् तद्दाहोपशमनम्, तण्हाइछेअणं ति तृष:-पिपासायाश्छेदनम्, जलसङ्घातेन तदपनयनात्, मलप्रवाहणं चैवे त्यत्र मल: बाह्य एवाङ्गसमुत्थोऽभिगृह्यते तत्प्रवाहणम्, जलेनैव तत्प्रवाहणात्, ततः प्रक्षालनादिति भावः, एवं त्रिभिरथैः करणभूतैस्त्रिषु वाऽर्थेषु नियुक्तं निश्चयेन युक्तं नियुक्तं प्रथमव्युत्पत्तिपक्षे प्ररूपितं द्वितीये तु नियोजितम्, यस्मादेवं बाह्यदाहादिविषयमेव तस्मात्तन्मागधादि द्रव्यतस्तीर्थम्, मोक्षासाधकत्वादिति गाथार्थः॥१०६६॥भावतीर्थमधिकृत्याह नि०-कोहंमि उ निग्गहिए दाहस्स पसमणं हवइ तत्थं / लोहंमि उ निग्गहिए तण्हाए छेअणं होई // 1067 // इह भावतीर्थं क्रोधादिनिग्रहसमर्थं प्रवचनमेव गृह्यते, तथा चाह क्रोध एव निगृहीते दाहस्य द्वेषानलजातस्यान्तः प्रशमनं भवति, तथ्यं निरुपचरितम्, नान्यथा, लोभ एव निगृहीते सति, किं?- तण्हाए छेअणं होइ त्ति तृष:- अभिष्वङ्गलक्षणायाः किं?- छेदनं भवति व्यपगमो भवतीति गाथार्थः॥१०६७॥ नि०- अट्ठविहं कम्मरयं बहुएहि भवेहिं संचिअंजम्हा / तवसंजमेण धुव्वइ तम्हा तंभावओ तित्थं // 1068 // अष्टविधं अष्टप्रकारम्, किं?- कर्मरजः कर्मैव जीवानुरञ्जनाद्रजः कर्मरज इति, बहुभिर्भवैः सञ्चितं यस्मात्तपःसंयमेन धाव्यते शोध्यते, तस्मात्तत्-प्रवचनं भावतः तीर्थम्, मोक्षसाधनत्वादिति गाथार्थः॥१०६८॥ // 879 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 880 // नि०-दसणनाणचरित्तेसु निउत्तं जिणवरेहि सव्वेहिं / तिसु अत्थेसु निउत्तं तम्हा तं भावओ तित्थं / / 1069 // 2. द्वितीयदर्शनज्ञानचारित्रेषु नियुक्तं नियोजितं जिनवरैः तीर्थकृद्भिः सर्वैः ऋषभादिभिरिति, यस्माच्चेत्थम्भूतेषु त्रिष्वर्थेषु नियुक्तं तस्मात्त मध्ययनम् चतुर्विंशतित्प्रवचनं भावतस्तीर्थम्, मोक्षसाधकत्वादिति गाथार्थः॥१०६९ // उक्तं तीर्थम्, अधुना कर उच्यते, तत्रेयं गाथा |स्तव, नि०-णामकरो 1 ठवणकरो 2 दव्वकरो 3 खित्त 4 काल ५भावकरो६। एसोखलु करगस्स उणिक्खेवो छव्विहो होइ॥ 1070 // | नियुक्तिः 1069 निगदसिद्धा // नवरं द्रव्यकरमभिधित्सुराह तीर्थनि०- गोमहिसुटियसूणं छगलीणंपि अकरा मुणेयव्वा / तत्तो अतणपलाले भुसकटंगीरपलले य // 1071 // निक्षेपादि। नियुक्तिः नि०- सिउबरजंघाए बलिवद्दकए घए अचम्मे / चुल्लगकरे अभणिए अट्ठारसमाकरुप्पत्ती॥१०७२॥ 1070-74 गोकरस्तथाभूतमेव तारेण वा रूपकाणामित्येवं सर्वत्र भावना कार्येति, नवरं शीताकरो- भोगः क्षेत्रपरिमाणोद्भव इति कर निक्षेपादि। चान्ये, उत्पत्तिकरस्तु स्वकल्पनाशिल्पनिर्मितः शतरूपकादिः, शेषं प्रकटार्थमिति गाथाद्वयार्थः॥१०७१-१०७२॥ उक्तो। द्रव्यकर इति, क्षेत्रकराधभिधित्सुराह नि०- खित्तंमि जंमि खित्ते काले जो जंमि होइ कालंमि। दुविहो अहोइ भावे पसत्त्थु तह अप्पसत्थो अ॥१०७३ / / क्षेत्र इति द्वारपरामर्शः, एतदुक्तं भवति- क्षेत्रकरो यो यस्मिन् क्षेत्रे शुल्कादि। काल इति द्वारपरामर्श एव, कालकरो यो यस्मिन् भवति काले कुटिकादानादिः, द्विविधश्च भवति भावे, द्वैविध्यमेव दर्शयति- प्रशस्तस्तथाऽप्रशस्तश्चेति गाथार्थः // 1073 // तत्राप्रशस्तपरित्यागेन प्रशस्तसद्भावादप्रशस्तमेवादावभिधित्सुराह नि०- कलहकरो डमरकरो असमाहिकरो अनिव्वुइकरो अ। एसो उ अप्पसत्थो एवमाई मुणेयव्वो॥१०७४ // // 880 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 881 // नियुक्तिः 1075 कर आह- उक्तप्रयोजनसद्धावादुपन्यासोऽप्येवमेव किमिति न कृत इति, अत्रोच्यते, आसेवनयाऽयमेव प्रथमस्थाने कार्य इति ज्ञापनार्थम्, तत्र कलहो- भण्डनम्, ततश्चाप्रशस्त: कोपाद्यौदयिकभावतः, तत्करणशीलः कलहकर इति, एवं डमरादिष्वपि भावनीयम्, नवरं वाचिकः कलहः, कायवाङ्गनोभिस्ताडनादिगहनं डमरम्, समाधानं-समाधिः स्वास्थ्यं न समाधिरसमाधिःअस्वास्थ्यनिबन्धना सा सा कायादिचेष्टेत्यर्थः, अनेनैव प्रकारेण निर्वृतिरिति, एषोऽप्रशस्तः, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वादेष एव जात्यपेक्षया न तु व्यक्त्यपेक्षयेति, अत एवाह- एवमादि विज्ञातव्यः व्यक्त्यपेक्षयाऽप्रशस्तभावकर इति गाथार्थः॥ 2074 // साम्प्रतं प्रशस्तभावकरमभिधातुकाम आह नि०- अत्थकरो अहिअकरो कित्तिकरो गुणकरो जसकरो अ। अभयकर निव्वुइकरो कुलगर तित्थंकरतकरो॥१०७५॥ तत्रौघत एव विद्यादिरर्थः, उक्तं च-विद्याऽपूर्वं धनार्जनं शुभमर्थ इति, ततश्च प्रशस्तविचित्रकर्मक्षयोपशमादिभावतः, तत्करणशीलोऽर्थकरः, एवं हितादिष्वपि भावनीयम्, नवरं हितं- परिणामपथ्यं कुशलानुबन्धि यत्किञ्चित्, कीर्तिः- दानपुण्यफला, गुणाः- ज्ञानादयः, यशः- पराक्रमकृतं गृह्यते, तदुत्थसाधुवाद इत्यर्थः, अभयादय प्रकटार्थाः, नवरमन्तः कर्मणः परिगृह्यते, तत्फलभूतस्य वा संसारस्येति गाथार्थः॥१०७५ // उक्तो भावकरः, अधुना जिनादिप्रतिपादनायाऽऽह नि०- जियकोहमाणमाया जियलोहा तेण ते जिणा हुंति / अरिणो हंता रयं हंता अरिहंता तेण वुचंति // 1076 // जितक्रोधमानमाया जितलोभा येन कारणेन तेन ते भगवन्तः, किं?- जिना भवन्ति, अरिणो हंता रयं हंते त्यादिगाथादलं 0 अनादिभवाभ्यासादासेवनमप्रशस्तस्यैवादौ भवति, प्रशस्तस्य तु पश्चादेवेति। (c) यतोऽसाविति। 0 व्यक्तिसमुदायरूपत्वात् जातेस्तस्याः प्रागुद्देशात् अत्र 8व्यक्त्यपेक्षयेति। निक्षेपादि। नियुक्तिः 1076 जिनत्वाहत्त्वे दर्शनादि। // 81
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 882 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1077-79 जिनत्वाहत्त्वे दर्शनादि। यथा नमस्कारनिर्युक्तौ प्रतिपादितं तथैव द्रष्टव्यमिति गाथार्थः॥१०७६॥कीर्तयिष्यामीत्यादिव्याचिख्यासया साम्प्रतमिद माह नि०- कित्तेमि कित्तणिज्जे सदेवमणुआसुरस्स लोगस्स।दसणनाणचरित्ते तवविणओदंसिओजेहिं॥१०७७॥ कीर्तयिष्यामि नामभिर्गुणैश्च, किम्भूतान्?- कीर्तनीयान्, स्तवाहा॑नित्यर्थः, कस्येत्यत्राह- सदेवमनुष्यासुरलोकस्य, त्रैलोक्यस्येति भावः, गुणानुपदर्शयति- दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षहेतूनि (निति), तथा तपोविनयः दर्शितो यैः, तत्र तप एव कर्मविनयाद् विनयः, इति गाथार्थः / / 1077 // नि०-चउवीसंति य संखा उसभाईआउभण्णमाणा उ।अविसद्दग्गहणा पुण एरवयमहाविदेहेसुं॥१०७८॥ चतुर्विंशतिरिति सङ्ख्या, ऋषभादयस्ते वक्ष्यमाणा एव, अपिशब्दग्रहणात्पुनः ऐरवतमहाविदेहेषु ये तद्नुहोऽपि वेदितव्य इति / गाथार्थः // 1078 // नि०-कसिणं केवलकप्पं लोगं जाणंति तह य पासंति / केवलचरित्तनाणी तम्हा ते केवली हुँति // 1079 // कृत्स्नं सम्पूर्णं केवलकल्पं केवलोपमम्, इह कल्पशब्द औपम्ये गृह्यते, उक्तं च सामर्थ्य वर्णनायां च, छेदने करणे तथा। औपम्ये चाधिवासे च, कल्पशब्दं विदुर्बुधाः॥१॥ लोकं पञ्चास्तिकायात्मकं जानन्ति विशेषरूपतया, तथैव सम्पूर्णमेव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वात् पश्यन्ति सामान्यरूपतया, इह च ज्ञानदर्शनयोः सम्पूर्णलोकविषयत्वे च बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, नवरं-निर्विशेषं विशेषाणां, ग्रहो दर्शनमुच्यते। विशिष्टग्रहणं ज्ञानमेवं सर्वत्रगं द्वयम् // 1 // इत्यनया दिशा स्वयमेवाभ्यूह्यमिति, यतश्चैवं केवलचारित्रिणः केवलज्ञानिनश्च तस्मात्ते केवलिनो भवन्ति, केवलमेषां विद्यत इति केवलिन // 882
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 883 // |स्तव, इतिकृत्वा। आह- इहाकाण्ड एव केवलचारित्रिण इति किमर्थं?, उच्यते, केवलचारित्रप्राप्तिपूर्विकैव नियमतः केवलज्ञाना 2. द्वितीयवाप्तिरिति न्यायप्रदर्शनेन नेदमकाण्डमिति गाथार्थः ॥१०७९॥व्याख्याता तावल्लोकस्येत्यादिरूपा प्रथमसूत्रगाथेति, अत्रैव। मध्ययनम् चतुर्विंशतिचालनाप्रत्यवस्थाने विशेषतो निर्दिश्य (श्ये) ते-तत्र लोकस्योद्योतकरानित्याद्युक्तम्, अत्राऽऽह- अशोभनमिदं लोकस्येति, कुतः?,लोकस्य चतुर्दशरज्ज्वात्मकत्वेन परिमितत्वात्, केवलोद्योतस्य चापरिमितत्वेनैव लोकालोकव्यापकत्वाद्, वक्ष्यति नियुक्तिः |1077-79 च- केवलियणाणलंभो लोगालोगं पगासेइ त्ति, ततश्चौघत एवोद्योतकरान् लोकालोकयोर्वेति वाच्यमिति, न, अभिप्रायापरि- जिनत्वाहत्त्वे ज्ञानात्, इहू लोकशब्देन पञ्चास्तिकाया एव गृह्यन्ते, ततश्चाकाशास्तिकायभेद एवालोक इति न पृथगुक्तः न चैतदनार्षम्, दर्शनादि / यत उक्तं- पंचत्थिकायमइओ लोगो इत्यादि। अपरस्त्वाह- लोकस्योद्योतकरानित्येतावदेव साधु, धर्मतीर्थकरान् इति न वक्तव्यम्, गतार्थत्वात्, तथाहि- ये लोकस्योद्योतकरास्ते धर्मतीर्थकरा एवेति, अत्रोच्यते, इह लोकैकदेशेऽपि ग्रामैकदेशे ग्रामवल्लोकशब्दप्रवृत्तेर्मा भूत्तदुद्योतकरेष्ववधिविभङ्गज्ञानिष्वर्कचन्द्रादिषुवा सम्प्रत्ययः, तद्व्यवच्छेदार्थं धर्मतीर्थकरानित्याह। आह- यद्येवं धर्मतीर्थकरानित्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानिति न वाच्यमिति, अत्रोच्यते, इह लोकेऽपि नद्यादिविषमस्थानेषु मुधिकया (ये) धर्मार्थमवतरणतीर्थकरणशीलास्तेऽपिधर्मतीर्थकरा एवोच्यन्ते, तन्मा भूदतिमुग्धबुद्धीनां तेषु सम्प्रत्ययः, तदपनोदाय लोकस्योद्योतकरानप्याहेति। अपरस्त्वाह-जिनानित्यतिरिच्यते, तथाहि-यथोक्तप्रकारा जिना एव भवन्तीति, अत्रोच्यते, मा भूत्कुनयमतानुसारिपरिकल्पितेषु यथोक्तप्रकारेषु सम्प्रत्यय इत्यतस्तद्व्यवच्छेदार्थमाह-जिनानिति, श्रूयते च कुनयदर्शने- ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, कर्तारः परमं पदम् / गत्वाऽऽगच्छन्ति भूयोऽपि, भवं तीर्थनिकारतः॥१॥ इत्यादि, तन्नूनं न ते 0 कैवल्यज्ञानलाभो लोकालोकं प्रकाशयति। ॐ पञ्चास्तिकायमयो लोकः / // 883 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ स्तव, | // 884 // रागादिजेतार इति, अन्यथा कुतो निकारतः पुनरिह भवाङ्करप्रभवो?, बीजाभावात्, तथा चान्यैरप्युक्तं- अज्ञानपांसुपिहित २.द्वितीयपुरातनं कर्मबीजमविनाशि। तृष्णाजलाभिषिक्तं मुञ्चति जन्माङ्करः जन्तोः॥१॥ तथा-दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्करः।। मध्ययनम् चतुर्विंशतिकर्मबीजे तथा दग्धे, न रोहति भवाङ्करः॥१॥इति / आह- यद्येवं जिनानित्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानित्याद्यतिरिच्यते इति, अत्रोच्यते, इह प्रवचने सामान्यतो विशिष्टश्रुतधरादयोऽपिजिना एवोच्यन्ते, तद्यथा-श्रुतजिना अवधिजिना मनःपर्याय- | नियुक्तिः 1077-79 ज्ञानजिनाः छद्मस्थवीतरागाश्च, तन्मा भूत्तेषु सम्प्रत्यय इति तदपनोदार्थं लोकस्योद्योतकरानित्याद्यप्यदुष्टमेव / अपरस्त्वाह | जिनत्वाहत्त्वे अर्हत इति न वाच्यम्, न ह्यनन्तरोदितस्वरूपा अर्हव्यतिरेकेणापरे भवन्तीति, अत्रोच्यते, अर्हतामेव विशेष्यत्वान्न दोष दर्शनादि। इति / आह- यद्येवं हन्त! तहहत एवेत्येतावदेवास्तु लोकस्योद्योतकरानित्यादि पुनरपार्थकम्, न, तस्य विशेषणसाफल्यस्य च प्रतिपादितत्वात् / अपरस्त्वाह- केवलिन इति न वाच्यम्, यथोक्तस्वरूपाणामहतां केवलित्वाव्यभिचारात्, सति च व्यभिचारसम्भवे विशेषणोपादानसाफल्यात्, तथा च-सम्भवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवद्भवति, यथा नीलोत्पलमिति, व्यभिचाराभावे तु तदुपादीयमानमपि यथा कृष्णो भ्रमरः शुक्ला बलाका इत्यादि (वत्) ऋते प्रयासात् कमर्थं पुष्णातीति?, तस्मात्केवलिन इत्यतिरिच्यते, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद्, इह केवलिन एव यथोक्तस्वरूपा अर्हन्तो नान्य इति नियमनार्थत्वेन। स्वरूपज्ञानार्थमेवेदं विशेषणमित्यनवद्यम्, नचैकान्ततो व्यभिचारसम्भव एव विशेषणोपादानसाफल्यम्, उभयपदव्यभिचारे एकपदव्यभिचारे स्वरूपज्ञापने च शिष्टोक्तिषु तत्प्रयोगदर्शनात्, तत्रोभयपदव्यभिचारे यथा नीलोत्पलमिति, तथैकपदव्यभिचारे यथा आपो द्रव्यं पृथिवी द्रव्यमिति, तथा स्वरूपज्ञापने यथा परमाणुरप्रदेश इत्यादि, यतश्चैवमतः केवलिन इति / न दुष्टम् / आह- यद्येवं केवलिन इत्येतदेव सुन्दरम्, शेषं तु लोकस्योद्योतकरानित्यादिकमनर्थकमिति, अत्रोच्यते, इह // 884 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 885 // सामान्य श्रुतकेवलिप्रभृतयोऽन्येऽपि विद्यन्त एव केवलिनः, तस्मान्मा भूत्तेषु सम्प्रत्यय इति तत्प्रतिक्षेपार्थं लोकस्यद्योतकरानित्याद्यपि 2. द्वितीयवाच्यमिति / एवं व्यादिसंयोगापेक्षयाऽपि विचित्रनयमताभिज्ञेन स्वधिया विशेषणसाफल्यं वाच्यम्, इत्यलं विस्तरेण, मध्ययनम् चतुर्विंशतिगमनिकामात्रमेतदिति / तत्र यदुक्तं 'कीर्तयिष्यामीति' तत्कीर्तनं कुर्वन्नाह स्तव, उसभमजिअंच वंदे संभवमभिणंदणंच सुमइंच। पउमप्पहं सुपासं जिणंच चंदप्यहं वंदे।।सूत्रम् 2 // (3) सूत्रम् 2-4 (3-5) सुविहिं च पुप्फदंतं सीअल सिजंस वासुपुजं च / विमलमणंतं च जिणं धम्म संतिं च वंदामि ।।सूत्रम् 3 // (4) जिनानां __कुंथु अरं च मल्लिं वंदे मुणिसुव्वयं नमिजिणं च / वंदामि रिट्ठनेमिं पासंतह वद्धमाणं च / / सूत्रम् 4 // (5) विशेषएतास्त्रिस्रोऽपि सूत्रगाथा इति, आसां व्याख्या- इहार्हतां नामानि अन्वर्थमधिकृत्य सामान्यलक्षणतो विशेषलक्षणतश्च नामहेतवः। वाच्यानि, तत्र सामान्यलक्षणमिदं- वृष उद्वहनेसमग्रसंयमभारोद्वहनाद् वृषभः, सर्व एव च भगवन्तो यथोक्तस्वरूपा इत्यतो नियुक्तिः विशेषहेतुप्रतिपादनायाऽऽह |1080 जिनानां नि०-ऊरूसु उसभलंछण उसभं सुमिणमि तेण उसभजिणो। सामान्यपुव्वद्धं / जेण भगवओ दोसुवि ऊरूसु उसभा उप्पराहुत्ता जेणं च मरुदेवाए भगवईए चोद्दसण्हं महासुमिणाणं पढमो विशेष नामहेतवः। उसभो सुमिणे दिट्ठोत्ति, तेण तस्स उसभोत्ति णामं कयं, सेसत्थिगराणं मायरो पढमंगयंतओ वसहं एवं चोद्दस, उसभोत्ति वा वसहोत्ति वा एगटुं॥इयाणिं अजिओ-तस्य सामान्येनाभिधाननिबन्धनं परीषहोपसर्गादिभिर्न जितोऽजितः, सर्व एव भगवन्तो Oपूर्वार्धम्। येन भगवतो द्वयोरप्यूरुणोवृषभावुपरीभूतौ येन च मरुदेवया भगवत्या चतुर्दशानां महास्वप्नानां प्रथमं वृषभो दृष्टः स्वप्न इति, तेन तस्य वृषभ इति नाम कृतम्, शेषतीर्थकराणां मातरः प्रथमं गजं ततो वृषभं एवं चतुर्दश, ऋषभ इति वा वृषभ इति वैकार्थो / इदानीमजितः // 885
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 886 // स्तव, नियुक्तिः 1080-81 जिनानां सामान्यविशेषनामहेतवः। यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषनिबन्धनाभिधित्सयाऽऽह नि०- अक्खेसु जेण अजिआ जणणी अजिओ जिणो तम्हा // 1080 // पच्छद्धं / भगवओ अम्मापियरो जूयं रमंति, पढमो राया जिणियाइओ, जाहे भगवंतो आयाया ताहे ण राया, देवी जिणइ, तत्तो अक्खेसु कुमारप्राधान्यात् देवी अजिएति अजिओ से णामं कयंति गाथार्थः // 1080 // इदानीं सम्भव:तस्यौघतोऽभिधाननिबन्धनं- संभवन्ति प्रकर्षेण भवन्ति चतुस्त्रिंशदतिशयगुणा अस्मिन्निति सम्भवः, सर्व एव भगवन्तो यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषबीजाभिधित्सयाऽऽह नि०-अभिसंभूआ सासत्ति संभवो तेण वुच्चई भयवं। गब्भगए जेण अब्भहिया सस्सणिप्फत्ती जाया तेण संभवो॥ इयाणिं अभिणंदणो, तस्य सामान्येनाभिधानान्वर्थ:अभिनन्द्यते देवेन्द्रादिभिरित्यभिनन्दनः, सर्व एव यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषहेतुप्रतिपादनायाऽऽह नि०- अभिणंदई अभिक्खं सक्को अभिणंदणो तेण // 1081 // पच्छद्धं / गब्भप्पभिइ अभिक्खणं सक्को अभिणंदियाइओत्ति, तेण से अभिणंदणोत्ति णामं कयं, गाथार्थः / / 1081 // इदानीं सुमतिः, तस्य सामान्येनाभिधाननिबन्धनं शोभना मतिरस्येति सुमतिः, सर्व एव च सुमतयो भगवन्त इत्यतो विशेष पश्चार्धम् / भगवतो मातापितरौ द्यूतं रमेते, प्रथमं राजा जितवान्, यदा भगवन्त आयातास्तदा न राजा, देवी जयति, ततोऽक्षेषु कुमारप्राधान्यात् देवी अजितेति अजितस्तस्य नाम कृतमिति / गर्भगते येनाभ्यधिका शस्यनिष्पत्तिर्जाता तेन संभवः / इदानीमभिनन्दनः,10 पश्चार्धम् / गर्भात्प्रभृतिरभीक्ष्णं शक्रोऽभिनन्दितवानिति, तेन तस्य अभिनन्दन इति नाम कृतम्। // 886 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 887 // निबन्धनाभिधानायाह 2. द्वितीयनि०-जणणी सव्वत्थ विणिच्छएसुसुमइत्ति तेण सुमइजिणो। मध्ययनम् चतुर्विंशतिगाहद्धं / जणणी गब्भगए सव्वत्थ विणिच्छएसु अईव मइसंपण्णा जाया, दोण्हं सवत्तीणं मयपइयाणं ववहारो छिन्नो, स्तव, ताओभणिआओ- मम पुत्तो भविस्सइसोजोव्वणत्थो एयस्सऽसोगवरपायवस्स अहेववहारंतुब्भ छिंदिहि, ताव एगाइयाओ नियुक्तिः |1082 भवह, इयरी भणइ- एवं भवतु, पुत्तमाया णेच्छइ, ववहारो छिज्जउत्ति भणइ, णाऊण तीए दिण्णो, एवमाईगब्भगुणेणंति जिनानां सुमई। इयाणिं पउमप्पहो- तस्य सामान्यतोऽभिधानकारणं- इह निष्पकतामङ्गीकृत्य पद्यस्येव प्रभा यस्यासौ पद्मप्रभः, सामान्य विशेषसर्व एव जिना यथोक्तस्वरूपा इत्यतो विशेषकारणमाह नामहेतवः। नि०-पउमसयणंमिजणणीइ डोहलो तेण पउमाभो॥१०८२ / / पच्छ« / गब्भगए देवीए पउमसयणमि डोहलो जाओ, तं च से देवयाए सज्जियं, पउमवण्णो य भगवं, तेण पउमप्पहोत्ति / गाथार्थः // 1082 // इदानीं सुपासो, तस्यौघतो नामान्वर्थ:-शोभनानि पार्धान्यस्येति सुपार्श्वः, सर्व एव च अर्हन्त एवम्भूता इत्यतो विशेषेण नामान्वर्थमभिधित्सुराह Oगाथार्धम् / जननी गर्भगते सर्वत्र विनिश्चयेषु अतीव मतिसंपन्ना जाता, द्वयोरपि मृतपत्योः सपत्नयोर्व्यवहारश्छिन्नः, ते भणिते- मम पुत्रो भविष्यति स यौवनस्थ एतस्याशोकवरपादपस्याधो व्यवहारं युवयोः छेत्स्यति तावदेकत्र भवतम्, इतरा भणति- एवं भवतु, पुत्रमाता नेच्छति, व्यवहारश्छिद्यतामिति भणति, ज्ञात्वा तस्यै 8 // 887 // दत्तः, एवमादिगर्भगुणेनेति सुमतिः / इदानीं पद्मप्रभः। पश्चार्धम् / गर्भगते देव्याः पद्मशयने दोहदो जातः, तच्च तस्यै देवतया सज्जितम्, पद्मवर्णश्च भगवान्, तेन पद्मप्रभ / इति / इदानीं सुपार्श्व:- गर्भगते जनन्यास्तीर्थकरानुभावेन शोभनौ पाश्वौं जाताविति, ततःसुपार्श्व इति।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 888 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः |1083-84 जिनानां सामान्यविशेषनामहेतवः। नि०-गब्भगए जंजणणी जाय सुपासातओ सुपासजिणो। गब्भगए जणणीए तित्थगराणुभावेण सोभणा पासा जायत्ति, ता सुपासोत्ति / एवं सर्वत्र सामान्याभिधानं विशेषाभिधानं चाधिकृत्यार्थाभिधानविस्तरो द्रष्टव्यः, इह पुनः सुज्ञानत्वात् ग्रन्थविस्तरभयाच्च नाभिधीयत इति कृतं विस्तरेण, इयाणिं चंदप्पहो- चन्द्रस्येव प्रभा- ज्योत्स्ना सौम्याऽस्येति चन्द्रप्रभः, तत्थ सव्वेऽवि तित्थगरा चंद इव सोमलेसा, विसेसो नि०- जणणीऍचंदपियणमि डोहलो तेण चंदाभो॥१०८३ // पच्छद्धं / देवीए चंदपियणमि डोहलो चंदसरिसवण्णो य भगवं तेण चंदप्पभोत्ति गाथार्थः॥१०८३ // इदानीं सुविहित्ति, तत्र शोभनो विधिरस्येति सुविधिः, इह च सर्वत्र कौशल्यं विधिरुच्यते, तत्थ सव्वेऽवि एरिसा, विसेसो पुण नि०-सव्वविहीसु अकुसला गब्भगए तेण होइ सुविहिजिणो। गाहद्धं / भगवंते गब्भगए सव्वविहीसुचेव विसेसओ कुसला जणणित्ति जेण तेण सुविहित्ति णामं कयं // इयाणिं सीयलो, तत्र सकलसत्त्वसन्तापकरणविरहादाह्लादजनकत्वाच्च शीतल इति, तत्थ सव्वेऽवि अरिस्स मित्तस्स वा उवरिं सीयलघरसमाणा, विसेसो उण नि०-पिउणो दाहोवसमो गब्भगए सीयलो तेणं // 1084 / / 0 इदानीं चन्द्रप्रभः, तत्र सर्वेऽपि तीर्थकराश्चन्द्र इव सौम्यलेश्याः, विशेषः-0पश्चार्धम् / / देव्याश्चन्द्रपाने दोहदः चन्द्रसदृशवर्णश्च भगवान् तेन चन्द्रप्रभः / इदानीं सुविधिरिति, तत्र सर्वेऽपि ईदृशाः, विशेषः पुनः-0 गाथार्धम् / भगवति गर्भगते सर्वविधिष्वेव विशेषतः कुशला जननीति येन तेन सुविधिरिति नाम कृतम्। इदानीं शीतलः- तत्र सर्वेऽपि अरीणां मित्राणां वोपरि शीतलगृहसमानाः, विशेषः पुन: // 8el
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ स्तव, // 889 // सामान्य पच्छद्धं / पिउणो पित्तदाहो पुव्वुप्पण्णो ओसहेहिंण पउणति, गब्भगए भगवंते देवीए परामुट्ठस्स पउणो, तेण सीयलोत्ति २.द्वितीयगाथार्थः ॥१०८४॥इयाणिं सेज्जंसो, तत्र श्रेयान्- समस्तभुवनस्यैव हितकरः, प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च श्रेयांस इत्युच्यते, चतुर्विंशतितत्थ सव्वेऽवि तेलोगस्स सेया, विसेसो उणनि०- महरिहसिज्जारुहणंमि डोहलो तेण होइ सिजंसो। नियुक्तिः 1085 गाहद्धं / तस्स रन्नो परंपरागया सेज्जा देवतापरिग्गहिता अच्चिज्जइ, जोतं अल्लियइ तस्स देवया उवसग्गं करेति, गब्भत्थे यी जिनानां देवीए डोहलो उवविट्ठा अक्कंता य, आरसिउं देवया अवक्वंता, तित्थगरनिमित्तं देवया परिक्खिया, देवीए गम्भप्पहावेण एवं विशेषसेयं जायं, तेण से णामं कयं सेज्जंसोत्ति / इयाणिं वसुपुज्जो, तत्र वसूनां पूज्यो वसुपूज्यः, वसवो- देवाः, तत्थ सव्वेऽवि नामहेतवः। तित्थगरा इंदाईणं पुज्जा, विसेसो उण नि०- पूएइ वासवो जं अभिक्खणं तेण वसुपुज्जो // 1085 // | पच्छद्धं / वासवो देवराया, तस्स गब्भगयस्स अभिक्खणं अभिक्खणं जणणीए पूयं करेइ, तेण वासुपुजोत्ति, अहवा 0 पश्चार्धम् / / पितुः पित्तदाहः पूर्वोत्पन्न औषधैर्न प्रगुण्यते, गर्भगते भगवति देव्या परामृष्टः प्रगुणः, तेन शीतल इति / इदानीं श्रेयांसः, तत्र सर्वेऽपि त्रैलोक्यस्य / श्रेयस्कराः, विशेषः पुनः 0 गाथार्धम् / तस्य राज्ञः परम्परागता शय्या देवतापरिगृहीताऽर्च्यते, यस्तामाक्रामति तस्य देवतोपसर्ग करोति, गर्भस्थे च (भगवति) देव्या | दोहद उपविष्टाऽऽक्रान्ता च, देवताऽऽरस्यापक्रान्ता, तीर्थकरनिमित्तं देवता परीक्षिता, देव्या गर्भप्रभावेणैवं श्रेयो जातम्, तेन तस्य नाम कृतं श्रेयांस इति / इदानीं 8 वासुपूज्यः, तत्र सर्वेऽपि तीर्थकरा इन्द्रादीनां पूज्याः, विशेषः पुनः-0पश्चार्धम् / वासवो देवराजः, तस्य गर्भगतस्याभीक्ष्णमभीक्ष्णं जनन्याः पूजां करोति तेन वासुपूज्य 8 इति, अथवा // 889 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 890 // वसूणि- रयणाणि वासवो-वेसमणोसोगब्भगए अभिक्खणं अभिक्खणं तंरायकुलं रयणेहिं पूरेइत्ति वासुपुजो॥गाथार्थः २.द्वितीय॥१०८५॥इयाणिं विमलो, तत्र विगतमलो विमलः, विमलानि वा ज्ञानादीनि यस्य,सामण्णलक्खणंसव्वेसिपिविमलाणि मध्ययनम् चतुर्विंशतिणाणदसणाणि सरीरं च, विसेसलक्खणं स्तव, नि०-विमलतणुबुद्धिजणणी गब्भगए तेण होइ विमलजिणो।। नियुक्तिः 1086-87 पुव्वद्धं / गब्भगएमातूए सरीरं बुद्धीय अतीव विमलाजाया तेण विमलोत्ति // इयाणिं अणंतो-तत्रानन्तकांशजयादनन्तः, जिनानां अनन्तानि वा ज्ञानादीन्यस्येति, तत्थ सव्वेहिपि अणंता कम्मंसा जिया सव्वेसिंच अणंताणि णाणाईणि, विसेसो पुण सामान्य विशेषनि०- रयणविचित्तमणतं दामं सुमिणे तओऽणंतो॥१०८६॥ नामहेतवः। गाहापच्छद्धं // रयणविचित्तं रयणखचियं अणंतं अइमहप्पमाणं दामं सुमिणे जणणीए दिटुं, तओ अणंतोत्ति गाथार्थः / // 1086 // इयाणिं धम्मो, तत्र दुर्गतौ प्रपतन्तं सत्त्वसङ्घातं धारयतीति धर्मः, तत्थ सव्वेवि एवंविहत्ति, विसेसो पुण नि०-गब्भगए जंजणणी जाय सुधम्मत्ति तेण धम्मजिणो। गाहद्धं / गब्भगए भगवंते विसेसओसेजणणी दाणदयाइएहिं अहिगारेहिं जाया सुधम्मत्ति तेण धम्मजिणो भगवं / इयाणिं वसूनि- रत्नानि वासवो-वैश्रमणः स गर्भगतेऽभीक्ष्णमभीक्ष्णं तत् राजकुलं रत्नैः पूरयतीति वासुपूज्यः / इदानीं विमलः, सामान्यलक्षणं सर्वेषामपि विमले ज्ञानदर्शने 8 शरीरं च, विशेषलक्षणं- 0 पूर्वार्धम् / गर्भगते मातुः शरीरं बुद्धिश्वातीव विमला जाता तेन विमल इति / इदानीमनन्तः, तत्र सर्वैरपि अनन्ताः कर्मांशा जिताः सर्वेषां 8 चानन्तानि ज्ञानादीनि, विशेषः पुनः-0 गाथापश्चार्धम् / रत्नविचित्रं- रत्नखचितमनन्तं- अतिमहत्प्रमाणं दाम स्वप्ने जनन्या दृष्टं ततोऽनन्त इति / इदानीं धर्मः, तत्र सर्वेऽपि एवंविधा इति, विशेषः पुनः-0 गाथार्धम् / गर्भगते भगवति विशेषतस्तस्य जननी दानदयादिकेष्वधिकारेषु जाता सुधर्मेति तेन धर्मजिनो भगवान् /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 891 // 2. द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1087-88 जिनानां सामान्यविशेषनामहेतवः। संती, तत्र शान्तियोगात्तदात्मकत्वात्तत्कर्तृत्वाद्वा शान्तिरिति, इदं सामण्णं, विसेसो पुण नि०-जाओ असिवोवसमोगब्भगए तेण संतिजिणो॥१०८७॥ पच्छद्धं / महंतं असिवं आसि, भगवंते गब्भमागए उवसंतंति गाथार्थः // 1087 // इदानीं कुंथू , तत्र कुः- पृथ्वी तस्यां स्थितवानिति कुस्थः, सामण्णं सव्वेवि एवंविहा, विसेसो पुण नि०-थूह रयणविचित्तं कुंथु सुमिणमि तेण कुंथुजिणो। गाहद्धं / मणहरे अब्भुण्णए महप्पएसे थूह रयणविचित्तं सुमिणे दटुं पडिबुद्धा तेण से कुंथुत्ति णामं कयं / इदानीं अरो, तत्रसर्वोत्तम महासत्त्वकुले य उपजायते / तस्याभिवृद्धये वृद्धैरसावर उदाहृतः॥१॥तत्थ सव्वेऽविसव्वुत्तमे कुले विद्धिकरा एव। जायंति, विसेसो पुण नि०-सुमिणे अरं महरिहं पासइ जणणी अरो तम्हा // 1088 // पच्छद्धं / गब्भगए मायाए सुमिणे सव्वरयणमओ अइसुंदरो अइप्पमाणो य जम्हा अरओ दिट्ठो तम्हा अरोत्ति से णाम कति गाथार्थः॥ 1088 // इदानीं मल्लित्ति, इह परीषहादिमल्लजयात्प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च मल्लिः, तत्थ सव्वेहिंपि Se इदानीं शान्तिः- इदं सामान्य विशेषः पुनः-0पश्चार्धम् // महदशिवमासीत्, भगवति गर्भमागत उपशान्तमिति / इदानीं कुन्थुः, सामान्यं सर्वेऽप्येवंविधाः, विशेषः पुनः। गाथार्धम् / मनोहरेऽभ्युन्नते महाप्रदेशे स्तूपं रत्नविचित्रं स्वप्ने दृष्टा प्रतिबुद्धा तेन तस्य कुन्थुरिति नाम कृतम् / इदानीमर:- तत्र सर्वेऽपि सर्वोत्तमे कुले वृद्धिकरा एव जायन्ते, विशेषः पुनः-0 पश्चार्धम् / गर्भगते मात्रा स्वप्ने सर्वरत्नमयोऽतिसुन्दरोऽतिप्रमाणश्च यस्मादरको दृष्टस्तस्मादर इति तस्य नाम कृतमिति / मल्लिरिति, तत्र सर्वैरपि परीषहमल्ला रागदोषाश्च निहता इति सामान्यं विशेषः क र
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 892 // स्तव, नियुक्तिः 1089-90 जिनानां सामा विशेषनामहेतवः। परीसहमल्ल रागदोसा य णिहयत्ति सामण्णं, विसेसो नि०- वरसुरहिमल्लसयणमिडोहलो तेण होइ मल्लिजिणो। गाहद्धं / गब्भगए माऊए सव्वोउगवरसुरहिकुसुममल्लसयणिज्जे दोहलोजाओ, सोय देवयाए पडिसंमाणिओ दोहलो, तेण से मल्लित्ति णामं कयं / इदानीं मुणिसुव्वयोत्ति-तत्र मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिः तथा शोभनानि व्रतान्यस्येति सुव्रतः मुनिश्चासौ सुव्रतश्चेति मुनिसुव्रतः, सव्वे सुमुणियसव्वभावा सुव्वया यत्ति सामण्णं, विसेसो नि०- जाया जणणी जंसव्वयत्ति मुणिसुव्वओ तम्हा // 1089 // पच्छद्धं / गब्भगए णं माया अईव सुव्वया जायत्ति तेण मुणिसुव्वओत्ति णामं, गाथार्थः।। 1089 // इयाणी णमित्ति तत्र प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाल्लक्षणान्तरसम्भवाच्च परीषहोपसर्गादिनमनानमिरिति / तथा चाष्टौ व्याकरणान्यैन्द्रादीनि लोकेऽपि साम्प्रतमभिधानमात्रेण प्रतीतान्येव, अतः कतिपयशब्दविषयलक्षणाभिधानतुच्छे पाणिनिमत एव नाग्रहः कार्य इति, व्यासादिप्रयुक्तशब्दानामपि तेनासिद्धेः, न च ते ततोऽपि शब्दशास्त्रानभिज्ञा इति, कृतं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- तत्थ सव्वेहिंवि परीसहोवसग्गा णामिया कसाय (याय) त्ति सामण्णं, विसेसो नि०- पणया पच्चंतनिव्वा दंसियमित्ते जिणंमि तेण नमी। Oगाथार्धं / गर्भगते मातुः सर्वर्तुकवरसुरभिकुसुममाल्यशयनीये दोहदो जातः, स च देवतया प्रतिसन्मानीतो दोहदः, तेन तस्य मल्लिरिति नाम कृतम् / इदानीं मुनिसुव्रत इति- सर्वे सुमुणितसर्वभावाः सुव्रताश्चेति सामान्यम्, विशेषः-0पश्चार्धं / गर्भगते माताऽतीव सुव्रता जातेति तेन मुनिसुव्रत इति नाम / इदानीं नमिरितितत्र सर्वैरपि परीषहोपसर्गा नामिताः कषायाश्च इति सामान्यम्, विशेषः // 892 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 893 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1090-91 जिनानां सामान्यविशेषनामहेतवः। गाहद्धं / उल्ललिएहिं पच्चंतपत्थिवेहिं णयरे रोहिज्जमाणे अण्णराईहिं देवीए कुच्छिए णमी उववण्णो, ताहे देवीए गब्भस्स पुण्णसत्तीचोइयाए अट्टालमारोढुंसद्धा समुप्पण्णा, आरूढा य दिट्ठा परपत्थिवेहि, गब्भप्पभावेण य पणया सामंतपत्थिवा, तेण से णमित्ति णामं कयं / इदाणी णेमी, तत्र धर्मचक्रस्य नेमिवन्नेमिः, सव्वेवि धम्मचक्कस्स णेमीभूयत्ति सामण्णं, विसेसो नि०- रिट्ठरयणंच नेमिं उप्पयमाणं तओ नेमी॥१०९०॥ पच्छद्धं / गब्भगए तस्स मायाए रिट्ठरयणामओ महइमहालओणेमी उप्पयमाणो सुमिणे दिट्ठोत्ति, तेण से रिठ्ठणेमित्ति णाम कयं, गाथार्थः॥१०९०॥इदाणीं पासोत्ति, तत्र पूर्वोक्तयुक्तिकलापादेव पश्यति सर्वभावानिति पार्श्वः, पश्यक इति चान्ये, तत्थ सव्वेऽवि सव्वभावाणं जाणगा पासगा यत्ति सामण्णं, विसेसो पुण नि०- सप्पं सयणे जणणी तं पासइ तमसि तेण पासजिणो। गाहद्धं / गब्भगए भगवंते तेलोक्कबंधवे सत्तसिरं णागं सयणिज्जे णिविजणे माया से सुविणे दिट्ठत्ति, तहा अंधकारे सयणिज्जगयाए गब्भप्पभावेण य एतं सप्पं पासिऊणं रणो सयणिज्जे णिग्गया बाहा चडाविया भणिओ य- एस सप्पो Oगाथाधं / दुर्ललितैः- प्रत्यन्तपार्थिवैर्नगरे रुध्यमानेऽन्यराजभिः देव्याः कुक्षौ नमिरुत्पन्नः, तदा देव्या गर्भस्य पुण्यशक्तिचोदिताया अट्टालकमारोढुं श्रद्धा समुत्पन्ना, आरूढा च दृष्ट्वा परपार्थिवैः, गर्भप्रभावेण च प्रणताः सामन्तपार्थिवाः, तेन तस्य नमिरिति नाम कृतम् / इदानीं नेमिः- सर्वेऽपि धर्मचक्रस्य नेमीभूता इति सामान्यम्, विशेषः- ॐ पश्चार्धं / गर्भगते तस्य मात्राऽरिष्ठरत्नमयो महातिमहालयो नेमिरुत्पतन् स्वप्ने दृष्ट इति, तेन तस्यारिष्ठनेमिरिति नाम कृतम्। इदानीं पार्श्व इति- तत्र सर्वेऽपि सर्वभावानां ज्ञायकाः पश्यकाश्चेति सामान्यम्, विशेषः पुनः-0 गाथार्धं / गर्भगते भगवति त्रैलोक्यबान्धवे सप्तशिरसं नागं शयनीये निर्विजने माता दृष्टवती तस्य स्वप्न इति, तथाऽन्धकारे शयनीयगतया गर्भप्रभावेण चागच्छन्तं सर्प दृष्ट्वा राज्ञः शयनीयान्निर्गतो बाहुश्चटापितो भणितश्च- एष सर्पो - B // 893 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 894 // वच्चइ, रण्णा भणियं- कहं जाणसि?, भणइ-पेच्छामि, दीवएण पलोइओ, दिट्ठो य सप्पो, रण्णा चिंता गब्भस्स एसो | 2. द्वितीयअइसयप्पहावो जेण एरिसे तिमिरांधयारे पासइ, तेण पासोत्ति णामं कयं / इदाणीं वद्धमाणो, तत्रोत्पत्तेरारभ्य ज्ञानादिभिर्वर्द्धत मध्ययनम् चतुर्विंशतिइति वर्द्धमानः, तत्थ सव्वेविणाणाइगुणेहिं वड्डइत्ति, विसेसो वुण स्तव, नि०- वड्डइनायकुलंति अतेण जिणो वद्धमाणुत्ति // 1091 // नयुक्तिः |1091 गब्भगए भगवया णायकुलं विसेसेण धणेण वड्डियाइयं तेण से णामं कयं वद्धमाणेत्ति, गाथार्थः॥१०९१॥ एवमेतावता जिनानां ग्रन्थेन तिम्रोऽपि मूलसूत्रगाथा व्याख्याता इति / अधुना सूत्रगाथैव सामान्य विशेषएवं मए अभिथुआ विहुयरयमला पहीणजरमरणा / चउवीसंपिजिणवरा तित्थयरा मे पसीयंतु // सूत्रम् 5 / / (6) नामहेतवः। एवं अनन्तरोक्तेन प्रसारण मए इत्यात्मनिर्देशमाह, अभिष्टुता इति आभिमुख्येन स्तुता अभिष्टुता इति, स्वनामभिः कीर्तिता सूत्रम् 5 (6) इत्यर्थः, किंविशिष्टास्ते?- विधूतरजोमलाः तत्र रजश्चमलश्चरजोमलौ विधूतौ-प्रकम्पितौ अनेकार्थत्वाद्वा अपनीतौ रजोमलौ। समाधिप्रार्थना नतिकीयेयैस्ते तथाविधाः, तत्र बध्यमानं कर्म रजो भण्यते पूर्वबद्धंतु मल इति, अथवा बद्धं रजः निकाचितं मलः, अथवेर्यापथं रजः।। कार्थिकानि। साम्परायिकं मल इति, यत एवैवम्भूता अत एव प्रक्षीणजरामरणाः, कारणाभावादित्यर्थः, तत्र जरा- वयोहानिलक्षणा मरणं तु-प्राणत्यागलक्षणम्, प्रक्षीणे जरामरणे येषां ते तथाविधाश्चतुर्विंशतिरपि, अपिशब्दात्तदन्येऽपि, जिनवराः श्रुतादिजिन84 व्रजति, राज्ञा भणितं- कथं जानासि?, भणति- पश्यामि, दीपेन प्रलोकितः दृष्टश्च सर्पः, राज्ञश्चिन्ता- गर्भस्य एषोऽतिशयप्रभावो येनेदृशे तिमिरान्धकारे पश्यति, // 894 // तेन पार्श्व इति नाम कृतम् / इदानीं वर्धमानः, तत्र सर्वेऽपि ज्ञानादिगुणैर्वर्धन्त इति विशेषः पुनः-0गर्भगतेन भगवता ज्ञातकुलं विशेषेण धनेन वर्धितं तेन तस्य नाम कृतं. वर्धमान इति।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 895 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, सूत्रम् 6 (7) समाधिप्रार्थना नतिकीयेकार्थिकानि। प्रधानाः, तेच सामान्यकेवलिनोऽपि भवन्ति अत आह-तीर्थकरा इति, एतत्समानं पूर्वेण, मेमम, किं?- प्रसीदन्तु प्रसादपरा भवन्तु, स्यात्-क्षीणक्लेशत्वान्न पूजकानां प्रसाददास्ते हि। तच्च न यस्मात्तेन पूज्याः क्लेशक्षयादेव॥१॥ यो वस्तुतः प्रसीदति रोषमवश्यं स याति निन्दायाम्। सर्वत्रासमचित्तश्च सर्वहितदः कथं स भवेत्? // 2 // तीर्थकरास्त्विह यस्माद्रागद्वेषक्षयात्रिलोकविदः। स्वात्मपरतुल्यचित्ताश्चातः सद्भिः सदा पूज्याः॥ 3 // शीतार्दितेषु च यथा द्वेषं वह्निर्न याति रागं वा। नाऽऽह्वयति वा तथाऽपि च तमाश्रिताः स्वेष्टमश्नुवते // 4 // तद्वत्तीर्थकरान् ये त्रिभुवनभावप्रभावका भक्त्या। समुपाश्रिता जनास्ते भवशीतमपास्य यान्ति शिवम् // 5 // एतदुक्तं भवति- यद्यपि ते रागादिरहितत्वान्न प्रसीदन्ति तथापि तानुद्दिश्याचिन्त्यचिन्तामणिकल्पानन्तःकरणशुद्ध्या अभिष्टवकर्तृणां तत्पूर्विकैवाभिलषितफलावाप्तिर्भवतीति गाथार्थः ॥तथा कित्तियवंदियमहिआजेए लोगस्स उत्तमा सिद्धा। आरुग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमं दितु / / सूत्रम् 6 / / (7) __ इयमपि सूत्रगाथैव, अस्या व्याख्या- कीर्तिताः- स्वनामभिः प्रोक्ता: वन्दिताः- त्रिविधयोगेन सम्यक्स्तुताः मयेत्यात्मनिर्देशे, महिता इति वा पाठान्तरमिदंच, महिताः- पुष्पादिभिः पूजिताः, क एत इत्यत आह- य एते लोकस्य प्राणिलोकस्य मिथ्यात्वादिकर्ममलकलङ्काभावेनोत्तमाः- प्रधानाः, ऊर्ध्वं वा तमस इत्युत्तमसः, उत्प्राबल्योर्ध्वगमनोच्छेदनेष्विति वचनात्, प्राकृतशैल्या पुनरुत्तमा उच्यन्ते, सिद्धा इति सितं ध्मातमेषामिति सिद्धाः- कृतकृत्या इत्यर्थः, अरोगस्य भाव आरोग्य-8 सिद्धत्वं तदर्थं बोधिलाभ:-प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिर्बोधिलाभोऽभिधीयते तम्, सचानिदानो मोक्षायैव प्रशस्यत इति, तदर्थमेव च तावत्किं?, तत आह- समाधानं- समाधिः, स च द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः, तत्र द्रव्यसमाधिर्यदुपयोगस्वास्थ्यं भवति येषांवाऽविरोध इति, भावसमाधिस्तु ज्ञानादिसमाधानमेव, तदुपयोगादेव परमस्वास्थ्ययोगादिति, यतश्चायमित्थं द्विधाऽतो // 895 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ | // 896 // द्रव्यसमाधिव्यवच्छेदार्थमाह-वरं-प्रधानं भावसमाधिमित्यर्थः, असावपितारतम्यभेदादनेकधैव अत आह-उत्तम-सर्वोत्कृष्ट ददतु- प्रयच्छन्तु, आह- किं तेषां प्रदानसामर्थ्यमस्ति? न, किमर्थमेवमभिधीयत इति?, उच्यते, भक्त्या, वक्ष्यति चभासा असच्चमोसा' इत्यादि, नवरं तद्भक्त्या स्वयमेव तत्प्राप्तिरुपजायत इति कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः॥६॥ व्याख्यातं लेशत इदं सूत्रगाथाद्वयम्, अधुना सूत्रस्पर्शिकया प्रतन्यते, तत्राभिष्टवकीर्तनैकार्थिकानि प्रतिपादयन्नाह नि०-थुइथुणणवंदणनमंसणाणि एगट्ठिआणि एयाणि / कित्तण पसंसणावि अविणयपणामे अएगट्ठा // 1092 // स्तुतिः स्तवनं वन्दनं नमस्करणं एकार्थिकान्येतानि, तथा कीर्तनं प्रशंसैव विनयप्रणामौ च एकार्थिकानीति गाथार्थः॥१०९२॥ साम्प्रतं यदुक्तं उत्तमा इति तद्व्याचिख्यासुरिदमाह नि०- मिच्छत्तमोहणिज्जा नाणावरणा चरित्तमोहाओ।तिविहतमा उम्मुक्का तम्हा ते उत्तमा हुंति // 1093 // मिथ्यात्वमोहनीयात् तथा ज्ञानावरणात्तथा चारित्रमोहाद् इति, अत्र मिथ्यात्वमोहनीयग्रहणेन दर्शनसप्तकं गृह्यते, तत्रानन्तानुबन्धिनश्चत्वारः कषायास्तथा मिथ्यात्वादित्रयं च, ज्ञानावरणं मतिज्ञानाद्यावरणभेदात् पञ्चविधम्, चारित्रमोहनीयं पुनरेकविंशतिभेदम्, तच्चानन्तानुबन्धिरहिता द्वादश कषायास्तथा नव नोकषाया इति, अस्मादेव यतस्त्रिविधतमसः, किं?उन्मुक्ताः- प्राबल्येन मुक्ताः, पृथग्भूता इत्यर्थः, तस्मात्ते भगवन्तः, किं?, उत्तमा भवन्ति, ऊर्ध्व तमोवृत्तेरिति गाथार्थः // 1093 // साम्प्रतं यदुक्तं आरोग्यबोधिलाभ मित्यादि, अत्र भावार्थमविपरीतमनवगच्छन्नाह नि०- आरुग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमंच मे दिंतु / किं नु हुनिआणमेअंति?, विभासा इत्थ कायव्वा // 1094 // आरोग्याय बोधिलाभ: आरोग्यबोधिलाभस्तम्, भावार्थः प्रागुक्त एव, तथा समाधिवरमुत्तमं च मे मम ददत्विति यदुक्तम्, २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः 1092 समाधिप्रार्थना नतिकी] - कार्थिकानि। नियुक्तिः 1093 मिथ्यात्वाज्ञानाव्रततमोभ्यो मुक्ता उत्तमाः। नियुक्तिः 1094 प्रार्थनाया | अनिदानता। // 896 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 897 // स्तव, |1095 अत्र काक्का पृच्छति- किं नु हु णियाणमेअंति तत्र किमिति परप्रश्ने, नु इति वितर्के, हु तत्समर्थने, निदानमेतदिति?,-. २.द्वितीययदुक्तमारोग्यादि ददतु, यदि निदानमलमनेन, सूत्रे प्रतिषिद्धत्वात्, न चेद् व्यर्थमेवोच्चारणमिति, गुरुराह- विभासा एत्थ चतुर्विंशतिकायव्व त्ति विविधा भाषा विभाषा-विषयविभागव्यवस्थापनेन व्याख्येत्यर्थः, अत्र कर्तव्या, इयमिह भावना- नेदं निदानम्, कर्मबन्धहेतुत्वाभावात्, तथाहि-मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः,नच मुक्तिप्रार्थनायाममीषामन्यतरस्यापि नियुक्तिः सम्भव इति, न च व्यर्थमेव तदुच्चारणमिति, ततोऽन्तःकरणशुद्धेरिति गाथार्थः॥१०९४ // आह-न नामेदमित्थं निदानम्, प्रार्थनाया तथापि तु दुष्टमेव, कथं?, इह स्तुत्या आरोग्यादिप्रदातारः स्युर्न वा?, यद्याद्यः पक्षस्तेषां रागादिमत्त्वप्रसङ्गः, अथ चरमः अनिदानता। तत आरोग्यादिप्रदानविकला इति जानानस्यापि प्रार्थनायां मृषावाददोषप्रसङ्ग इति, न, इत्थं प्रार्थनायां मृषावादयोगात्, तथा चाह नि०- भाषा असञ्चमोसा नवरं भत्तीइ भासिआ एसा / न हुखीणपिज्जदोसा दिति समाहिं च बोहिं च // 1095 // भाषा असत्यामृषेयं वर्तते, साचामन्त्रण्यादिभेदादनेकविधा, तथा चोक्तं-आमंतणि आणवणी जायणि तह पुच्छणी य पन्नवणी। पञ्चक्खाणी भासा भासा इच्छाणुलोमा य॥१॥ अणभिग्गहिया भासा भासा य अभिग्गहमि बोद्धव्वा। संसयकरणी भासा वोयड अव्वोयडा चेव ॥२॥इत्यादि, तत्रेह याचन्याऽधिकार इति, यतो याञ्चायां वर्तते, यदुत-'आरुग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमं / दितु'त्ति / आह-रागादिरहितत्वादारोग्यादिप्रदानविकलास्ते, ततश्च किमनयेति?, उच्यते, सत्यमेतत्, नवरं भक्त्या भाषितैषा, Oआमन्त्रणी आज्ञापनी याचनी तथा प्रच्छनी च प्रज्ञापनी। प्रत्याख्यानी भाषा भाषेच्छानुलोमा च॥ 1 // अनभिगृहीता भाषा भाषा चाभिग्रहे बोद्धव्या। संशयकरणी भाषा व्याकृताऽव्याकृतैव // 2 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 898 // स्तव, अनिदानता। अन्यथा नैव क्षीणप्रेमद्वेषाः क्षीणरागद्वेषा इत्यर्थः, ददति प्रयच्छन्ति, किं न प्रयच्छन्ति?, अत आह- समाधिं च बोधिं चेति / २.द्वितीयगाथार्थः॥१०९५॥ किंच चतुर्विंशतिनि०-जंतेहिं दायव्वं तं दिन्नं जिणवरेहिं सव्वेहिं / दसणनाणचरित्तस्स एस तिविहस्स उवएसो॥१०९६॥ __ यत्तैर्दातव्यं तद्दत्तं जिनवरैः सर्वैः ऋषभादिभिः पूर्वमेव, किं च दातव्यं?- दर्शनज्ञानचारित्रस्य सम्बन्धिभूतः आरोग्यादि नियुक्तिः 1096-98 प्रसाधक एष त्रिविधस्योपदेशः, इह च दर्शनज्ञानचारित्रस्येत्युक्तम्, मा भूदिदमेकमेव कस्यचित्सम्प्रत्यय इत्यतस्तद्व्युदासाथ प्रार्थनाया त्रिविधस्येत्याहेति गाथार्थः // 1096 // आह- यदि नाम दत्तं ततः किं साम्प्रतमभिलषितार्थप्रसाधनसामर्थ्यरहितास्ते?, ततश्च तद्भक्तिः क्वोपयुज्यते इति?, अत्रोच्यते नि०- भत्तीइ जिणवराणं खिजंती पुव्वसंचिआ कम्मा। आयरिअनमुक्कारेण विज्जा मंता य सिझंति // 1097 // __ भक्त्या अन्तःकरणप्रणिधानलक्षणया जिनवराणां तीर्थकराणां सम्बन्धिन्या हेतुभूतया, किं?, क्षीयन्ते क्षयं प्रतिपद्यन्ते पूर्वसश्चितानि अनेकभवोपात्तानि कर्माणि ज्ञानावरणादीनि, इत्थंस्वभावत्वादेव तद्भक्तेरिति, अस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तमाह-तथाहिआचार्यनमस्कारेण विद्या मन्त्राश्च सिद्ध्यन्ति, तद्भक्तिमतस्सत्त्वस्य शुभपरिणामत्वात्तत्सिद्धिप्रतिबन्धककर्मक्षयादिति भावनीयम्, गाथार्थः // 1097 // अतस्साध्वी तद्भक्तिः, वस्तुतोऽभिलषितार्थप्रसाधकत्वाद्, आरोग्यबोधिलाभादेरपि तन्निर्वर्त्यत्वात्, तथा चाऽऽह // 898 // नि०-भत्तीइ जिणवराणं परमाए खीणपिज्जदोसाणं / आरुग्गबोहिलाभं समाहिमरणंच पावंति // 1098 // 0 मोक्षमार्गकारणमिति ज्ञानविषयः।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 899 // २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशतिस्तव, नियुक्तिः |1099-1100 प्रार्थनाया अनिदानता। भक्त्या जिनवराणाम्, किंविशिष्टया?- परमया प्रधानया भावभक्त्येत्यर्थः, क्षीणप्रेमद्वेषाणां जिनानाम्, किं?, आरोग्यबोधिलाभं समाधिमरणं च प्राप्नुवन्ति प्राणिन इति, इयमत्र भावना-जिनभक्त्या कर्मक्षयस्ततः सकलकल्याणावाप्तिरिति, अत्र समाधिमरणं च प्राप्नुवन्तीत्येतदारोग्यबोधिलाभस्य हेतुत्वेन द्रष्टव्यम्, समाधिमरणप्राप्तौ नियमत एव तत्प्राप्तिरिति गाथार्थः ॥१०९८॥साम्प्रतं बोधिलाभप्राप्तावपि जिनभक्तिमात्रादेव पुनर्बोधिलाभो भविष्यत्येव, किमनेन वर्तमानकालदुष्करेणानुष्ठानेनेत्येवंवादिनमनुष्ठानप्रमादिनं सत्त्वमधिकृत्यौपदेशिकमिदं गाथाद्वयमाह नि०-लद्धिल्लिअंच बोहिं अकरितोऽणागयं च पत्थंतो। दच्छिसि जह तं विन्भल! इमंच अन्नं च चुक्तिहिसि // 1099 // नि०-लद्धिल्लिअंच बोहिं अकरितोऽणागयं च पत्तो / अन्नंदाई बोहिं लब्भिसि कयरेण मुल्लेण?॥११००॥ लद्धेल्लियं च त्ति लब्धांच-प्राप्तांच वर्तमानकाले, कां?, बोधिं जिनधर्मप्राप्तिम्, अकुर्वन् इति कर्मपराधीनतया सदनुष्ठानेन सफलामकुर्वन् अनागतां च आयत्यामन्यां च प्रार्थयन्, किं?, द्रक्ष्यसि यथा त्वं हे विह्वल!- जडप्रकृते! इमां चान्यां बोधिमधिकृत्य, किं?, चुक्किहिसि देशीवचनतः भ्रश्यसि, न भविष्यतीत्यर्थः। तथा लब्धां च बोधिमकुर्वन्ननागतां च प्रार्थयन्, अन्नंदाइंति निपातः असूयायाम्, अन्ये तु व्याचक्षते- अन्यामिदानी बोधिं लप्स्यसि, किं?, कतरेण मूल्येन?, इयमत्र भावनाबोधिलाभे सति तपःसंयमानुष्ठानपरस्य प्रेत्य वासनावशात्तत्तत्प्रवृत्तिरेव बोधिलाभोऽभिधीयते, तदनुष्ठानरहितस्य पुनर्वासनाऽभावात्तत्कथं तत्प्रवृत्तिरिति बोधिलाभानुपपत्तिः, स्यादेतद्, एवं सत्याद्यस्य बोधिलाभस्यासम्भव एवोपन्यस्तः, वासनाऽभावात्, न, अनादिसंसारे राधावेधोपमानेनानाभोगत एव कथञ्चित्कर्मक्षयतस्तदवाप्तेरित्येतदावेदितमेवोपोद्धात इत्यलं विस्तरेणेति गाथाद्वयार्थः // 1099-1100 // तस्मात्सति बोधिलाभेतपस्संयमानुष्ठानपरेण भवितव्यम्, न यत्किञ्चिच्चैत्याद्या // 899 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ २.द्वितीयमध्ययनम् चतुर्विंशति // 900 // लम्बनं चेतस्याधाय प्रमादिना भवितव्यमिति, तपस्संयमोद्यमवतश्चैत्यादिषु कृत्याविराधकत्वात्, तथा चाऽऽह नि०- चेइयकुलगणसंघे आयरिआणं च पवयण सुए आसव्वेसुवि तेण कयं तवसंजममुजमंतेणं // 1101 // चैत्यकुलगणसङ्केषु तथाऽऽचार्याणां च तथा प्रवचनश्रुतयोश्च, किं?, सर्वेष्वपि तेन कृतम्, कृत्यमिति गम्यते, केन?, तपः संयमोद्यमवता साधुनेति, तत्र चैत्यानि- अर्हत्प्रतिमालक्षणानि, कुलं- विद्याधरादि, गणः- कुलसमुदायः सङ्घ:समस्त एव साध्वादिसङ्घातः, आचार्याः- प्रतीताः, चशब्दादुपाध्यायादिपरिग्रहः, भेदाभिधानं च प्राधान्यख्यापनार्थम्, एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम्, प्रवचन- द्वादशाङ्गमपि सूत्रार्थतदुभयरूपम्, श्रुतं सूत्रमेव, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनार्थः, एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु तेन कृतं कृत्यं यस्तपः संयमोद्यमवान् वर्तते, इयमत्र भावना- अयं हि नियमात् ज्ञानदर्शनसम्पन्नो भवति अयमेव चगुरुलाघवमालोच्य चैत्यादिकृत्येषुसम्यक्प्रवर्तते यथैहिकामुष्मिकगुणवृद्धिर्भवति, विपरीतस्तु कृत्येऽपि प्रवर्तमानोऽप्यविवेकादकृत्यमेव संपादयति, अत्र बहु वक्तव्यमिति गाथार्थः // 1101 // एवं तावद्गतं सूत्रमूल एवं मए अभिथुए त्यादि गाथाद्वयम्, साम्प्रतं चंदेसु निम्मलयरा आइच्चेसु अहिअंपयासयरा / सागरवरगंभीरा सिद्धा सिद्धिं मम दिसंतु // सूत्रम् 7 // (8) इह प्राकृतशैल्या आर्षत्वाच्च पञ्चम्यर्थे सप्तमी द्रष्टव्येति, चन्द्रेभ्यो निर्मलतराः, पाठान्तरं वा चंदेहिं निम्मलयर त्ति, तत्र सकलकर्ममलापगमाच्चन्द्रेभ्यो निर्मलतरा इति, तथा आदित्येभ्योऽधिकप्रभासकराः प्रकाशकरा वा, केवलोद्योतेन विश्वप्रकाशनादिति, वक्ष्यति च नियुक्तिकारः-'चंदाइच्चगहाण'मित्यादि, तथा सागरवरादपि गम्भीरतराः, तत्र सागरवरःस्वयम्भूरमणोऽभिधीयते परीषहोपसर्गाद्यक्षोभ्यत्वात् तस्मादपि गम्भीरतरा इति भावना, सितं- ध्मातमेतेषामिति सिद्धाः, नियुक्तिः 1101 प्रार्थनाया अनिदानता। सूत्रम् 7 (8) प्रार्थनाया अनिदानता। // 200 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ २.द्वितीयमध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० चतुर्विंशति स्तव, वृत्तियुतम् भाग-३ कर्मविगमात् कृतकृत्या इत्यर्थः, सिद्धिं- परमपदप्राप्तिं मम दिसंतु मम प्रयच्छन्त्विति सूत्रगाथार्थः॥७॥साम्प्रतं सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्यैनामेव गाथां लेशतो व्याख्यानयन्नाह नि०-चंदाइचगहाणं पहा पयासेइ परिमिअंखित्तं / केवलिअनाणलंभो लोगोलोगं पगासेड़ // 1102 // चन्द्रादित्यग्रहाणा मिति, अत्र ग्रहा अङ्गारकादयो गृह्यन्ते, प्रभा ज्योत्स्ना प्रकाशयति उद्योतयति परिमितं क्षेत्रमित्यत्र तात्स्थ्यात्तव्यपदेशः, यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति, क्षेत्रस्यामूर्तत्वेन मूर्तप्रभया प्रकाशनायोगादिति भावना, केवलज्ञानलाभस्तु लोकालोकंप्रकाशयति सर्वधर्मेरुद्योतयतीति गाथार्थः॥११०२॥उक्तोऽनुगमः, नयाः सामायिकवद्रष्टव्याः।। इति चतुर्विंशतिस्तवटीका समाप्तेति॥ व्याख्यायाध्ययनमिदं प्राप्तं यत्कुशलमिह मया तेन / जन्मप्रवाहहतये कुर्वन्तु जिनस्तवं भव्याः॥१॥ // 901 // नियुक्तिः 1102 केवलेन लोकालोकप्रकाश:। // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतायां शिष्यहिताख्याऽऽवश्यकवृत्तौ चतुर्विंशतिस्तवाख्यं द्वितीयमध्ययनं समाप्तम् // // 901 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1103 भाग-३ वन्द नै // 902 // कार्थिकानि। ॥अथ वन्दनाख्यं तृतीयमध्ययनम् // साम्प्रतं चतुर्विंशतिस्तवानन्तरं वन्दनाध्ययनम्, तस्य चायमभिसम्बन्धः, अनन्तराध्ययने सावद्ययोगविरतिलक्षणसामायिकोपदेष्ट्रणामर्हतामुत्कीर्तनं कृतम्, इह त्वर्हदुपदिष्टसामायिकगुणवत एव वन्दनलक्षणा प्रतिपत्ति: कार्येति प्रतिपाद्यते, यद्वा- चतुर्विंशतिस्तवेऽर्हद्गुणोत्कीर्तनरूपाया भक्तेः कर्मक्षय उक्तः, यथोक्तं- भत्तीएँ जिणवराणं खिज्जत्ती पुव्वसंचिआ कम्म त्ति, वन्दनाध्ययनेऽपि कृतिकर्मरूपायाः साधुभक्तेस्तद्वतोऽसावेव प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति च-विणओवयार माणस्स भंजणा पूयणा गुरुजणस्स। तित्थगराण य आणा सुयधम्माराहणाऽकिरिया॥१॥अथवा सामायिके चारित्रमुपवर्णितम्, चतुर्विंशतिस्तवे त्वर्हता गुणस्तुतिः, सा च दर्शनज्ञानरूपा एवमिदं त्रितयमुक्तम्, अस्य च वितथासेवनायामैहिकामुष्मिकापायपरिजिहीर्षुणा गुरोर्निवेदनीयम्, तच्च वन्दनपूर्वमित्यतस्तन्निरूप्यते, इत्थमनेनानेकप्रकारेण सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्याध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र नामनिष्पन्ने निक्षेपे वन्दनाध्ययनमिति (नाम) तत्र वन्दनं निरूप्यते-'वदि अभिवादनस्तुत्योः' इत्यस्य करणाधिकरणयोश्चे (पा०३-३-११७) ति ल्युट्, युवोरनाकावि (पा०७-१-१) त्यनादेशः, इदितो नुम् धातोरिति (पा०७१-५८) नुमागमः, ततश्च वन्द्यते-स्तूयतेऽनेन प्रशस्तमनोवाक्कायव्यापारजालेनेति वन्दनम्, अस्याधुना पर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्निदं गाथाशकलमाह नियुक्तिकारः नि०- वंदणचिइकिइकम्मं पूयाकम्मंच विणयकम्मं च / वन्दनं-निरूपितमेव, चिञ् चयने अस्य स्त्रियां क्तिन् (पा०३-३-९४) कुशलकर्मणश्च चयनं चितिः, कारणे कार्योपचाराद्र0 विनयोपचार: मानस्य भञ्जना पूजना गुरुजनस्य। तीर्थकराणां चाज्ञा श्रुतधर्माराधनाऽक्रिया॥१॥ // 903
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 903 // नियुक्तिः 1103 वन्द नकार्थिकानि। जोहरणाद्युपधिसंहतिरित्यर्थः, चीयते असाविति वा चितिः, भावार्थः पूर्ववत्, डुकृञ् करणे अस्यापि क्तिन्प्रत्ययान्तस्य करणं कृतिः अवनामादिकरणमित्यर्थः, क्रियतेऽसाविति वा कृतिः- मोक्षायावनामादिचेष्टैव, वन्दनं च चितिश्च कृतिश्च वन्दनचितिकृतयः ता एव तासांवा कर्म वन्दनचितिकृतिकर्म, कर्मशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते अनेकार्थश्चायम्, क्वचित्कारकवाचकः कर्तुरीप्सिततमं कर्मे (पा०१-४-४९) ति वचनात्, क्वचित् ज्ञानावरणीयादिवाचकः, कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्ष (तत्त्वा० अ०१० सू० 3) इति वचनात्, क्वचित् क्रियावाचकः, गन्धर्वा रञ्जिताः सर्वे, सङ्ग्रामे भीमकर्मणे ति वचनात्, इह क्रियावचनः परिगृह्यते, ततश्च वन्दनकर्म चितिकर्म कृतिकर्म इति, इह च पुनः क्रियाऽभिधानं विशिष्टावनामादिक्रियाप्रतिपादनार्थमदुष्टमेवेति, पूज पूजायाम् अस्य गुरोश्च हल (पा०३-३-१०३) इत्यप्रत्ययान्तस्य पूजनं पूजा- प्रशस्तमनोवाक्कायचेष्टेत्यर्थः, पूजायाः कर्म पूजाकर्म पूजाक्रियेत्यर्थः, पूजैव वा कर्म पूजाकर्म, चशब्दः पूजाक्रियाया वन्दनादिक्रियासाम्यप्रदर्शनार्थः, णी प्रापणे इत्यस्य एरचि (पा०३-३-५६) ति अच्प्रत्यये गुणे अयादेशे सति विपूर्वस्य विनयनं विनयः, कर्मापनयनमित्यर्थः, विनीयते वाऽनेनाष्टप्रकारं कर्मेति विनयस्तस्य कर्म विनयकर्म, चः पूर्ववदेव, अयं गाथार्द्धसंक्षेपार्थः॥ आह कायव्वं कस्स व केण वावि काहे व कइखुत्तो? कइओणयं कइसिरं कइहिं च आवस्सएहि परिसुद्धं / नि०- कइदोसविप्पमुक्कं किइकम्मंकीस कीरइ वा? // 1103 // इदं वन्दनं कर्तव्यं कस्य वा केन वाऽपि कदा वा कस्मिन् वा काले कतिकृत्वो वा कियत्यो वा वारा:?। अवनति:- अवनतम्, कत्यवनतं तद्वन्दनं कर्तव्यं?, कतिशिरः कति शिरांसि तत्र भवन्तीत्यर्थः, कतिभिरावश्यकैःआवर्तादिभिः परिशुद्धम्, कतिदोषविप्रमुक्तम्, टोलगत्यादयो दोषाः, कृतिकर्म वन्दनकर्म कीस कीरइ त्ति किमिति वा क्रियत // 90
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 904 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1104 वन्दनचित्यादिषु दृष्टान्ताः / इति गाथाद्वयसंक्षेपार्थः॥ अवयवार्थ उच्यते, तत्र वन्दनकर्म द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतो मिथ्यादृष्टेरनुपयुक्तसम्यग्दृष्टश्च,भावतः सम्यग्दृष्टरुपयुक्तस्य, चितिकर्मापि द्विधैव- द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतस्तापसादिलिङ्गग्रहणकर्मानुपयुक्तसम्यग्दृष्टे रजोहरणादिकर्म च, भावतः सम्यग्दृष्ट्युपयुक्ता रजोहरणाद्युपधिक्रियेति, कृतिकर्मापि द्विधा- द्रव्यतः कृतिकर्म निह्नवादीनामवनामादिकरणमनुपयुक्तसम्यग्दृष्टीनां च, भावतः सम्यग्दृष्ट्युपयुक्तानामिति, पूजाकर्मापि द्विधा- द्रव्यतो निह्नवादीनां मनोवाक्कायक्रिया अनुपयुक्तसम्यग्दृष्टीनांच, भावतः सम्यग्दृष्ट्युपयुक्तानामिति, विनयकर्मापि द्विधा- द्रव्यतो निह्नवादीनामनुपयुक्तसम्यग्दृष्टीनांच, भावत उपयुक्तसम्यग्दृष्टीनां विनयक्रियेति ॥साम्प्रतं वन्दनादिषु द्रव्यभावभेदप्रचिकटयिषया दृष्टान्तान् प्रतिपादयन्नाह नि०-सीयले खुड्डए कण्हे, सेवए पालए तहा। पंचेते दिटुंता किइकम्मे होंति णायव्वा / / 1104 // सीतलः क्षुल्लकः कृष्णः सेवकः पालकस्तथा पञ्चैते दृष्टान्ताः कृतिकर्मणि भवन्ति ज्ञातव्या इति / कः पुनः शीतलः?,१ तत्र कथानकं- एगस्स रण्णो पुत्तो सीयलोणाम, सो य णिव्विण्णकामभोगो पव्वतिओ, तस्स य भगिणी अण्णस्स रण्णो दिण्णा, तीसे चत्तारि पुत्ता, सा तेसिं कहतरेसु कहं कहेइ, जहा तुज्झ मातुलओ पुव्वपव्वइओ, एवं कालो वच्चइ / तेऽवि अन्नया तहारूवाणं थेराणं अंतिए पव्वइया चत्तारि, बहुस्सुया जाया, आयरियं पुच्छिउं माउलगं वंदगा जंति / एगंमि णयरे Oएकस्य राज्ञः पुत्रः शीतलो नाम, स च निर्विण्णकामभोगः प्रव्रजितः, तस्य च भगिनी अन्यस्मै राज्ञे दत्ता, तस्याश्चत्वारः पुत्राः, सा तेभ्यः कथान्तरेषु (कथावसरेषु) कथां कथयति- यथा युष्माकं मातुलः पूर्व प्रव्रजितः, एवं कालो व्रजति / तेऽपि अन्यदा तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके प्रव्रजिताश्चत्वारः, बहुश्रुता जाताः, आचार्य | पृष्ट्वा मातुलं वन्दितुं यान्ति / एकस्मिन्नगरे - // 904 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ वन्दना, नियुक्तिः // 905 // सुओ, तत्थ गया, वियालो जाउत्तिकाउंबाहिरियाए ठिया, सावगो य णयरं पवेसिउकामो सो भणिओ-सीयलायरियाणं 3. तृतीयकहेहि-जे तुझं भाइणिज्जा ते आगया वियालोत्ति न पविट्ठा, तेणं कहियं, तुट्ठो, इमेसिपि रत्तिं सुहेण अज्झवसाणेण मध्ययनम् चउण्हवि केवलणाणंसमुप्पण्णं / पभाए आयरिया दिसाउ पलोएइ, एत्ताहे मुहत्तेणं एहिंति, पोरिसिसुत्तं मण्णे करेंति अच्छंति, उग्घाडाए अत्थपोरिसित्ति, अइचिराविए य ते देवकुलियं गया, ते वीयरागान आढायंति, डंडओऽणेण ठविओ, पडिकंतो, 1104 आलोइए भणइ-कओ वंदामि? भणंति-जओ भे पडिहायइ, सो चिंतेइ- अहो दुट्ठसेहा निल्लज्जत्ति, तहवि रोसेण वंदइ, वन्दन चित्यादिषु चउसुविवंदिएसु, केवली किर पुव्वपउत्तं उवयारंन भंजइ जावन पडिभिजइ,एसजीयकप्पो, तेसुनत्थि पुव्वपवत्तोउवयारोत्ति, दृष्टान्ताः / भणंति- दव्ववंदणएणं वंदिया भाववंदणएणं वंदाहि, तं च किर वंदंतं कसायकंडएहिं छट्ठाणपडियं पेच्छंति, सो भणइ एयपि नज्जइ?, भणंति-बाढं, किं अइसओ अत्थि?, आमं, किं छाउमथिओ केवलिओ?, केवलि भणंति-केवलीओ, 8 श्रुतः, तत्र गताः, विकालो जात इतिकृत्वा बाहिरिकायां स्थिताः, श्रावकश्च नगरं प्रवेष्टुकामः स भणितः- शीतलाचार्येभ्यः कथये:- ये युष्माकं भागिनेयास्ते 8 आगता विकाल इति न प्रविष्टाः, तेन कथितम्, तुष्टः, एषामपि रात्रौ शुभेनाध्यवसायेन चतुर्णामपि केवलज्ञानं समुत्पन्नम्। प्रभाते आचार्या दिशः प्रलोकयति, अधुनाई * मुहूर्तेनैष्यन्ति, सूत्रपौरूषीं कुर्वन्तः (इति)मन्ये तिष्ठन्ति, उद्घाटायामर्थपौरुषीमिति, अतिचिरायिते च ते देवकुलिकां गताः, ते वीतरागा नाद्रियन्ते, दण्डकोऽनेन स्थापितः, प्रतिक्रान्तः, आलोचिते भणति- कुतो वन्दे?, भणन्ति- यतो भवतां प्रतिभासते, स चिन्तयति- अहो दुष्टशैक्षा निर्लज्जा इति, तथापि रोषेण वन्दते, चतुर्ध्वपि वन्दितेषु, केवली किल पूर्वप्रयुक्तं उपचारं न भनक्ति यावन्न प्रतिभिद्यते (ज्ञायते), एष जीतकल्पः, तेषु नास्ति पूर्वप्रवृत्त उपचार इति, भणन्ति- द्रव्यवन्दनकेन वन्दिता भाववन्दनकेन वन्दस्व, तं च किल कषायकण्डकैः षट्स्थानपतितं पश्यन्ति, स भणति- एतदपि ज्ञायते?, भणन्ति- बाढम्, किमतिशयोऽस्ति?, ओम्, किं. 28छाद्यस्थिकः कैवलिकः?, केवलिनो भणन्ति- कैवलिकः, - // 905 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक |3. तृतीय नियुक्ति भाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 906 // मध्ययनम् वन्दना, | नियुक्तिः |1104 वन्दनचित्यादिषु दृष्टान्ता:। सो किर तहेव उद्धसियरोमकूवो अहो मए मंदभग्गेण केवली आसातियत्ति संवेगमागओ, तेहिं चेव कंडगठाणेहिं नियत्तोत्ति जाव अपुव्वकरणं अणुपविट्ठो, केवलणाणं समुप्पण्णं, चउत्थं वंदंतस्स समत्ती / सा चेव काइया चिट्ठा एगंमि बंधाए एगंमि मोक्खाय। पुव्वं दव्ववंदणं आसि पच्छा भाववंदणं जायं 1 // इदानीं क्षुल्लकः, तत्रापि कथानकं- एगो खुड्डगो आयरिएण कालं करमाणेण लक्खणजुत्तो आयरिओठविओ, ते सव्वे पव्वइया तस्स खुड्डगस्स आणाणिद्देसे वटुंति, तेसिंच कडादीणं थेराण मूले पढइ। अण्णया मोहणिज्जेण वाहिजंतो भिक्खाए गएसु साहुसु बितिज्जएण सण्णापाणयं आणावेत्ता मत्तयं गहाय उवहयपरिणामोवच्चइ एगदिसाए, परिस्संतो, एक्कहिंवणसंडेवीसमइ, तस्स य पुप्फियफलियस्समझेसमीझुक्खरस्स पेढं बद्धं, लोगो तत्थ पूयं करेइ, तिलगबउलाईणं न किंचिवि, सो चिंतेइ-(ण) एयस्स पेढस्स गुणेण एई से पूजा किज्जइ, चिईनिमित्तं, सो भणइ- एए किंण अच्चेह?, ते भणंति-पुव्विल्लएहिं कएल्लयं एयं, तं च जणो वंदइ, तस्सवि चिंता जाया, पेच्छह, जारिसंसमिझुक्खरं तारिसो मि अहं, अन्नेवि तत्थ बहुसुया रायपुत्ता इब्भपुत्ता पव्वइया अत्थि, ते ण ठविया, अहं सकिल तथैवोद्धूषितरोमकूपः अहो मया मन्दभाग्येन केवलिन आशातिता इति संवेगमागतः, तैरेव कण्डकस्थानैर्निर्वृत्त इति यावदपूर्वकरणमनुप्रविष्टः, केवलज्ञानं समुत्पन्नम्, चतुर्थं वन्दमानस्य समाप्तिः / सैव कायिकी चेष्टा एकस्मिन् बन्धायैकस्मिन् मोक्षाय / पूर्वं द्रव्यवन्दनमासीत् पश्चाद्भाववन्दनं जातम् / / एकः क्षुल्लक आचार्येण कालं कुर्वता लक्षणयुक्त आचार्यः स्थापितः, ते सर्वे प्रव्रजितास्तस्य क्षुल्लकस्याज्ञानिर्देशे वर्तन्ते, तेषां च कृतादीनां स्थविराणां मूले पठति। अन्यदा मोहनीयेन * बाध्यमानो भिक्षायै गतेषु साधुषु द्वितीयेन संज्ञापानीयमानाय्य मात्रकं गृहीत्वोपहतपरिणामो व्रजति एकदिशा, परिश्रान्त एकस्मिन् वनखण्डे विश्राम्यति, तस्य च पुष्पितफलितस्य मध्ये शमीशाखायाः पीठं बद्धम, लोकस्तत्र पूजां करोति, तिलकबकुलादीनां न किञ्चिदपि, स चिन्तयति- (न) एतस्य पीठस्य गुणेनेयती अस्य पूजा क्रियते, चितिनिमित्तम्, स भणति- एतान् किं नार्चयत?, ते भणन्ति- पुरातनैः कृतमेतत्, तं च जनो वन्दते, तस्यापि चिन्ता जाता, पश्यत, यादृशी शमीशाखा तादृशोऽस्मि अहम्, अन्येऽपि तत्र बहुश्रुता राजपुत्रा इभ्यपुत्राः प्रव्रजिताः सन्ति, ते न स्थापिताः, अहं. // 906 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 907 // वन्दन दृष्टान्ता:। ठविओ, ममं पूएइ, कओ मज्झ समणत्तणं?, रयहरणणिमित्तं चितीगुणेण वंदंति, पडिनियत्तो। इयरेवि भिक्खाओ आगया / 3. तृतीयमगंति, न लहंति सुतिं वा पवित्तिं वा, सो आगओ आलोएइ जहाऽहं सण्णाभूमिं गओ, मूला य उद्धाइओ, तत्थ पडिओ मध्ययनम् वन्दना, अच्छिओ, इयाणिं उवसंते आगओमि, ते तुट्ठा, पच्छा कडाईणं आलोएति, पायच्छित्तं च पडिवज्जइ / तस्स पुव्विंदव्वचिई नियुक्तिः पच्छा भावचिई जाया 2 // इदानीं कृष्णसूत्रकथानकं- बारवईए वासुदेवो वीरिओ कोलिओ, सो वासुदेवभत्तो, सो य किर। 1104 वासुदेवो वासारत्ते बहवे जीवा वहिजंतित्ति णो णीति, सो वीरओ वारं अलभंतो पुप्फछज्जियाए अच्चणं काऊण वच्चइ दिणे चित्यादिषु दिणे, न य जेमेइ, परूढमंसू जाओ, वत्ते वरिसारत्ते नीति राया, सव्वेवि रायाणो उवट्ठिया, वीरओ पाएसु पडिओ, राया पुच्छइ- वीरओ दुब्बलोत्ति, बारवालेहिं कहियं जहावत्तं, रण्णो अणुकंपा जाया, अवारियपवेसोकओवीरगस्स / वासुदेवो य किर सव्वाउ धूयाउ जाहे विवाहकाले पायवंदियाओ एंति ताहे पुच्छइ- किं पुत्ती! दासी होहिसि उदाहु सामिणित्ति, ताओ भणंति-सामिणीओहोहामुत्ति, राया भणइ-तो खायं पव्वयह भट्टारगस्स पायमूले, पच्छा महया णिक्खमणसक्कारेण छ स्थापितः, मां पूजयति, कुतो मम श्रामण्यं?, रजोहरणमात्रचितिगुणेन वन्दन्ते, प्रतिनिवृत्तः / इतरेऽपि भिक्षात आगता मार्गयन्ति, न लभन्ते श्रुतिं वा प्रवृत्तिं वा, सल आगत आलोचयति यथाऽहं संज्ञाभूमिं गतः, मूलाचावधावितः, तत्र पतितः स्थितः, इदानीमुपशान्ते आगतोऽस्मि, ते तुष्टाः, पश्चात् कृतादिभ्य आलोचयति प्रायश्चित्तं &च प्रतिपद्यते / तस्य पूर्व द्रव्यचितिः पश्चाद्भावचितिर्जाता / / द्वारिकायां वासुदेवो वीरकः कोलिकः, स वासुदेवभक्तः, स च किल वासुदेवो वर्षारात्रे बहवो जीवा वध्यन्त इति, न निर्गच्छति, स वीरको वेलामलभमानः पुष्पछजिकया (द्वारशाखायाः) अर्चनं कृत्वा व्रजति दिने दिने, न च जेमति, प्ररूढश्मश्रुतिः, वृत्ते वर्षाराने निर्गच्छति राजा, सर्वेऽपि राजान उपस्थिताः, वीरकः पादयोः पतितः, राजा पृच्छति- वीरक! दुर्बल इति, द्वारपालैः कथितं यथावृत्तम्, राज्ञोऽनुकम्पा जाता, अवारितप्रवेशः | कृतो वीरकस्य / वासुदेवश्व किल सर्वां दुहितृर्यदा विवाहकाले पादवन्दका आयान्ति तदा पृच्छति- किं पुत्रि! दासी भविष्यसि उताहो स्वामिनीति, ता भणन्तिस्वामिन्यो भविष्याम इति, राजा भणति- तदा ख्यातं (प्रसिद्ध) प्रव्रजत भट्टारकस्य पादमूले, पश्चान्महता निष्क्रमसत्कारेण . // 907 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 908 // सक्कारियाओ पव्वयंति, एवं वच्चइ कालो। अण्णया एगाए देवीए धूया, सा चिंतेई- सव्वाओ पव्वाविजंती, तीए धूया 3. तृतीयसिक्खाविया- भणाहि दासी होमित्ति, ताहे सव्वालंकियविभूसिया उवणीया पुच्छिया भणइ- दासी होमित्ति, वासुदेवो मध्ययनम् वन्दना, चिंतेइ- मम धूयाओ संसारं आहिंडंति तह य अण्णेहिं अवमाणिज्जंति तो न लट्ठयं, एत्थं को उवाओ?,जेण अण्णावि एवं नियुक्तिः न करेहित्ति चिंतेइ,लद्धो उवाओ, वीरगं पुच्छइ- अत्थि ते किंचि कयपुव्वयं? भणइ- णत्थि, राया भणइ-चिंतेहि, तओ 1104 सुचिरं चिंतेत्ता भणइ- अत्थि, बयरीए उवरिं सरडो सो पाहाणेण आहणेत्ता पाडिओ मओ य, सगडवट्टाए पाणियं वहतं चित्यादिषु वामपाएण धारियं उव्वेलाए गयं, पज्जणघडियाए मच्छियाओ पविट्ठाओ हत्थेण ओहाडिया व सुमुंगुमंतीउ होउत्ति / बीए दिवसे अत्थाणीए सोलसण्हं रायसहस्साणं मज्झे भणइ-सुणह भो! एयस्स वीरगस्स कुलुप्पत्ती सुया कम्माणि य, काणि कम्माणि?, वासुदेवो भणइ-'जेण रत्तसिरो नागो, वसंतो बयरीवणे। पाडिओ पुढविसत्थेण वेमई नाम खत्तिओ॥१॥ जेण चक्कुक्खया गंगा, वहंती कलुसोदयं / धारिया वामपाएणं वेमई नाम खत्तिओ॥२॥ जेण घोसवई सेणा, वसंती 8 सत्कृताः प्रव्रजन्ति, एवं व्रजति कालः। अन्यदैकया देव्या दुहिता, सा चिन्तयति- सर्वाः प्रव्राज्यन्ते, तया दुहिता शिक्षिता- भणेर्दासी भवामीति, तदा सर्वालङ्कारविभूषितोपनीता पृष्टा भणति- दासी भवामीति, वासुदेवश्चिन्तयति- मम दुहितरः संसारं आहिण्डन्ते तथा चान्यैः अवमन्यन्ते तदा न लष्टम्, अत्र क उपायो?, येनान्या अपि एवं न कुर्युरिति चिन्तयति, लब्ध उपायः, वीरकं पृच्छति- अस्ति तव किञ्चित्कृतपूर्व?, भणति- नास्ति, राजा भणति-चिन्तय, ततः सुचिरं 8 चिन्तयित्वा भणति-अस्ति, बदर्या उपरि सरटः स पाषाणेनाहत्य पातितो मृतश्च, शकटवा पानीयं वहन् वामपादेन धृतं उद्वेलया गतम्, पायनघटिकायां मक्षिकाः प्रविष्टा हस्तेनोड्डायिता गुमगुमायमाना भवन्त्विति। द्वितीये दिवसे आस्थान्यां षोडशानां राजसहस्राणां मध्ये भणति-शृणुत भो एतस्य वीरकस्य कुलोत्पत्तिः श्रुता कर्माणि च, कानि कर्माणि?, वासुदेवो भणति- येन रक्तशिरा नागो वसन् बदरीवने / पातितः पृथ्वीशस्त्रेण वै मतिर्नाम (स उत्कृष्टः) क्षत्रियः॥ 1 // येन चक्रोत्क्षया गङ्गा वहन्ती कलुषोदकम् / वामपादेन धृता वैमति म क्षत्रियः // 2 // येन घोषवती सेना वसन्ती *ओ गुमगुमंतीओ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 909 // कलसीपुरे। धारिया वामहत्थेण, वेमई नाम खत्तिओ॥३॥ एयस्स धूयं देमित्ति, सो भणिओ- धूयं ते देमित्ति, नेच्छई, 3. तृतीयभिउडीकया, दिण्णा नीया य घरं, सयणिज्जे अच्छई, इमो से सव्वं करेई, अण्णया राया पुच्छइ-किह ते वयणं करेइ?, मध्ययनम् वीरओ भणइ- अहं सामिणीए दासोत्ति, राया भणइ-सव्वं जड़ ण करावेसि तो ते णत्थि णिप्फेडओ, तेण रण्णो आकूयं | वन्दना, | नियुक्तिः णाऊणं घरगएणं भणिया- जहा पज्जणं करेहित्ति, सा रुट्ठा, कोलिया! अप्पयं ण याणसि?, तेण उठेऊण रज्जुएण आहया, 1104 कूवंती रन्नो मूलं गया, पायवडिया भणइ- जहा तेणाहं कोलिएण आहया, राया भणइ- तेणं चेवसि मए भणिया वन्दन चित्यादिषु सामिणी होहित्ति, तो दासीत्तणं मग्गसि, अहं एत्ताहे न वसामि, सा भणइ- सामिणी होमि, राया भणइ- वीरओ जइस दृष्टान्ताः / मण्णिहिति, मोइया य पव्वइया। अरिट्ठणेमिसामी समोसरिओ, राया णिग्गओ, सव्वे साहू बारसावत्तेण वंदइ, रायाणो परिस्संता ठिया, वीरओ वासुदेवाणुवत्तीए वंदइ, कण्हो आबद्धसेओ जाओ, भट्टारओ पुच्छिओ-तिहिं सट्टेहिं सएहिं संगामाणं न एवं परिस्संतोमि भगवं!, भगवया भणियं-कण्हा! खाइगंते सम्मत्तमुप्पाडियं तित्थगरनामगोत्तं च / जया किर। & कलशीपुरे। धृता वामहस्तेन वैमति म क्षत्रियः // 3 // एतस्मै दुहितरं ददामि इति, स भणितः- दुहितरं ते ददामीति, नेच्छति, भृकुटीकृता, दत्ता नीता च गृहम्, शयनीये तिष्ठति, अयं तस्याः सर्वं करोति, अन्यदा राजा पृच्छति-कथं ते वचनं करोति?, वीरो भणति- अहं स्वामिन्या दास इति, राजा भणति-सर्वं यदि न कारयसि तदा तव नास्ति निस्फेटः, तेन राज्ञ आकूतं ज्ञात्वा गृहगतेन भणिता- यथा पायनं कुर्विति, सा रुष्टा, कोलिक! आत्मानं न जानीये?, तेनोत्थाय रज्ज्वाऽऽहता, कूजन्ती राज्ञो मूलं गता, पादपतिता भणति- यथा तेनाहं कोलिकेनाहता, राजा भणति- तेनैवासि मया भणिता- स्वामिनी भवेति, तदा त्वं दासत्वं मार्गयसि, अहमधुना न वसामि (त्वां शास्मि ), सा भणति-स्वामिनी भवामि, राजा भणति- वीरको यदि स मंस्यसि, मोचिता प्रव्रजिता च। अरिष्ठनेमिस्वामी समवसृतः, राजा निर्गतः, // 909 // सर्वान् साधून द्वादशावर्तेन वन्दते, राजानः परिश्रान्ताः स्थिताः, वीरको वासुदेवानुवृत्त्या वन्दते, कृष्ण आबद्धस्वेदो जातः, भट्टारकः पृष्टः- त्रिभिः षष्ट्यधिकैः शतैः संग्रामैः नैवं परिश्रान्तोऽस्मि भगवन्!, भगवता भणितं- कृष्ण! क्षायिकं त्वया सम्यक्त्वमुत्पादितं तीर्थकरनामगोत्रं च / यदा किल-सासामि।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 910 // पाए विद्धो तदा जिंदणगरहणाए सत्तमाए पुढवीए बद्धेल्लयं आउयं उव्वेढंतेण तच्चपुढविमाणियं, जइ आउयं धरतो 3. तृतीयपढमपुढविमाणेतो, अण्णे भणंति- इहेव वंदंतेणंति / भावकिइकम्मं वासुदेवस्स, दव्वकिइकम्मं वीरयस्स 3 // इदानी मध्ययनम् सेवकः, तत्र कथानकं- एगस्सरण्णो दो सेवया, तेसिं अल्लीणा गामा, तेसिं सीमानिमित्तेण भंडणं जायं, रायकुलं पहाविया, वन्दना, नियुक्तिः साहू दिट्ठो, एगो भणइ- भावेण 'साधुं दृष्वा ध्रुवा सिद्धिः' पयाहिणीकाउं वंदित्ता गओ, बितिओ तस्स किर उग्घडयं करेइ, 1104 वन्दनसोऽविवंदइ, तहेव भणइ, ववहारो आबद्धो, जिओ, तस्स दव्वपूया, इयरस्स भावपूया 4 // इदानीं पालकः, तत्र कथानकं चित्यादिष बारवईए वासुदेवो राया, पालयसंबादओ से पुत्ता, णेमी समोसढो, वासुदेवो भणइ-जो कल्लं सामिं पढमं वंदइ तस्स अहं।। दृष्टान्ताः / जं मग्गइ तं देमि, संबेण सयणिज्जाओ उद्वेत्ता वंदिओ, पालएण रज्जलोभेण सिग्घेण आसरयणेण गंतूण वंदिओ, सो किर अभवसिद्धिओ वंदइ हियएण अक्कोसइ, वासुदेवो निग्गओ पुच्छइ- केण तुझे अज्ज पढमं वंदिया?, सामी भणइदव्वओ पालएणं भावओ संबेणं, संबस्स तं दिण्णं ५॥एवं तावद्वन्दनं पर्यायशब्दद्वारेण निरूपितम्, अधुना यदुक्तं कर्तव्यं कस्य वे' ति स निरूप्यते, तत्र येषां न कर्तव्यं तानभिधित्सुराह - पादे विद्धस्तदा निन्दनगर्हाभ्यां सप्तम्यां पृथ्व्यां बद्धमायुरुद्वेष्टयता तृतीयपृथ्वीमानीतम्, यद्यायुरधारयिष्यः प्रथमपृथ्वीमानेष्यः, अन्ये भणन्ति- इहैव वन्दमानेनेति। भावकृतिकर्म वासुदेवस्य, द्रव्यकृतिकर्म वीरकस्य / / एकस्य राज्ञो द्वौ सेवको, तयोरासन्नौ ग्रामौ, तयोः सीमानिमित्तं भण्डनं जातम्, राजकुलं प्रधावितौ, साधुदृष्टः,8 एको भणति-भावेन प्रदक्षिणीकृत्य वन्दित्वा गतः, द्वितीयस्तस्य किलानुवर्त्तनं करोति, सोऽपि वन्दते, तथैव भणति, व्यवहार आबद्धः, जितः, तस्य द्रव्यपूजा इतरस्य 8 भावपूजा / द्वारिकायां वासुदेवो राजा, पालकशाम्बादयस्तस्य पुत्राः, नेमिः समवसृतः, वासुदेवो भणति- यः कल्ये स्वामिनं प्रथमं वन्दते तस्मायहं यन्मार्गयति तद्ददामि, शाम्बेन शयनीयादुत्थाय वन्दितः, पालकेन राज्यलोभेन शीघ्रणाश्वरत्नेन गत्वा वन्दितः, स किलाभव्यसिद्धिको वन्दते हृदयेनाक्रोशति, वासुदेवो निर्गतः पृच्छति- केन / यूयमद्य प्रथमं वन्दिताः?, स्वामी भणति- द्रव्यतः पालकेन भावतः शाम्बेन, शाम्बाय तद्दत्तम् / // 910 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 911 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1105-06 वन्दनीयावन्दनीये दृष्टान्तः। नि०- असंजयं न वंदिज्जा, मायरं पियरं गुरुं। सेणावई पसत्थारं, रायाणं देवयाणि य // 1105 / / न संयता असंयताः, अविरता इत्यर्थः, तान्न वन्देत, कं?- मातरं जननीं तथा पितरं जनकम्, असंयतमिति वर्तते, प्राकृत्यशैल्या चाऽसंयतशब्दो लिङ्गत्रयेऽपि यथायोगमभिसम्बध्यते, तथा गुरुं पितामहादिलक्षणम्, असंयतत्वं सर्वत्र योजनीयम्, तथा हस्त्यश्वरथपदातिलक्षणा सेना तस्याः पतिः सेनापतिः- गणराजेत्यर्थः, तं सेनापतिम्, प्रशस्तारं प्रकर्षण शास्ता प्रशास्ता तं-धर्मपाठकादिलक्षणम्, तथा बद्धमुकुटो राजाऽभिधीयते तं राजानम्, दैवतानि च न वन्देत, देवदेवीसङ्ग्रहार्थं दैवतग्रहणम्, चशब्दाल्लेखाचार्यादिग्रहो वेदितव्य इति गाथार्थः // 1105 // इदानीं यस्य वन्दनं कर्तव्यं स उच्यते नि०-समणं वंदिज मेहावी, संजयंसुसमाहियं / पंचसमिय तिगुत्तं, अस्संजमदुगुंछगं॥११०६॥ श्रमणः- प्राग्निरूपितशब्दार्थः, तं श्रमणं वन्देत नमस्कुर्यात्, कः? - मेधावी न्यायावस्थितः, सखलु श्रमण: नामस्थापनादिभेदभिन्नोऽपि भवति, अत आह- संयतं सम्- एकीभावेन यतः संयतः, क्रियां प्रति यत्नवानित्यर्थः, असावपि च व्यवहारनयाभिप्रायतो लब्ध्यादिनिमित्तमसम्पूर्णदर्शनादिरपिसंभाव्यते, अत आह-सुसमाहितं दर्शनादिषु सुष्ठ-सम्यगाहितः सुसमाहितस्तम्, सुसमाहितत्वमेव दर्श्यते- पञ्चभिरीर्यासमित्यादिभिः समितिभिः समितः पञ्चसमितस्तम्, तिसृभिर्मनोगुप्त्यादिभिर्गुप्तिभिर्गुप्तस्तं त्रिगुप्तम्, प्राणातिपातादिलक्षणोऽसंयमः असंयमंगर्हति-जुगुप्सतीत्यसंयमजुगुप्सकस्तम्, अनेन दृढधर्मता तस्यावेदिता भवतीति गाथार्थः॥११०६॥ आह-किमिति यस्य कर्तव्यं वन्दनं स एवादौ नोक्तः?, येन येषां न कर्तव्यं मात्रादीनां तेऽप्युक्ता इति, उच्यते, सर्वपार्षदं हीदंशास्त्रम्, त्रिविधाश्च विनेया भवन्ति-केचिदुद्घटितज्ञाः केचिन्मध्यमबुद्धयः केचित्प्रपञ्चितज्ञा इति, तत्र मा भूत्प्रपञ्चितज्ञानां मतिः- उक्तलक्षणस्य श्रमणस्य कर्तव्यं मात्रादीनां तु न विधिर्न // 911 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 912 // श्रीआवश्यक प्रतिषेध इत्यतस्तेऽप्युक्ता इति, यद्येवं किमिति येषां न कर्तव्यं त एवादा उक्ता इति?, अत्रोच्यते, हिताप्रवृत्तेरहितप्रवृत्तिगुरु 3. तृतीयनियुक्ति संसारकारणमिति दर्शनार्थमित्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- श्रमणं वन्देत मेधावी संयतमित्युक्तम्, तत्रेत्थम्भूतमेव वन्देत, मध्ययनम् भाष्य वन्दना, श्रीहारिक न तु पार्श्वस्थादीन्, तथा चाह नियुक्तिः वृत्तियुतम् नि०-पंचण्हं किइकम्मं मालामरुएण होइ ट्ठितो। वेरुलियनाणदसणणीयावासे य जे दोसा॥११०७॥ 1107 भाग-३ पञ्चानां पार्श्वस्थावसन्नकुशीलसंसक्तयथाच्छन्दानां कृतिकर्म वन्दनकर्म, न कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, अयं च वाक्यशेषः वन्दनीया वन्दनीये श्रमणं वन्देत मेधावी संयत' मित्यादि ग्रन्थादवगम्यते, पार्श्वस्थादीनां यथोक्तश्रमणगुणविकलत्वात्, यथा संयतानामपिये माला पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध संसर्ग कुर्वन्ति तेषामपि कृतिकर्म न कर्तव्यम्, आह-कुतोऽयमर्थोऽवगम्यते?, उच्यते, मालामरुकाभ्यां दृष्टान्तः। भवति दृष्टान्त इति वचनात्, वक्ष्यतेच-असुइठाणे पडिया इत्यादि, तथा पक्कणकुले इत्यादिवेरुलियत्ति संसर्गजदोषनिराकरणाय वैडूर्यदृष्टान्तो भविष्यति, वक्ष्यति च-सुचिरंपि अच्छमाणो वेरुलिओ इत्यादि, तत्प्रत्यवस्थानंच अंबस्स य निंबस्स येत्यादिना सप्रपञ्चं वक्ष्यते, णाण त्ति दर्शनचारित्रासेवनसामर्थ्य विकला ज्ञाननयप्रधाना एवमाहुः- ज्ञानिन एव कृतिकर्म कर्तव्यम्, वक्ष्यते च-कामं चरणं भावो तं पुण णाणसहिओ समाणेइ / ण य नाणं तु न भावो तेण र णाणी पणिवयामो॥१॥इत्यादि, सण त्ति ज्ञानचरणधर्मविकलाः स्वल्पसत्त्वा एवमाहुः- दर्शनिन एव कृतिकर्म कर्तव्यम्, वक्ष्यते च-जह णाणेणं ण विणा चरणं कणादसणिस्स इय नाणं / न य दंसणं न भावो तेण र दिहिँ पणिवयामो॥१॥ इत्यादि, तथाऽन्ये सम्पूर्णचरणधर्मानुपालनासमर्था ] 8 0अशुचिस्थाने पतिता। श्वपाककुले। सुचिरमपि तिष्ठत् वैडूर्यम्। आम्रस्य च निम्बस्य च। कामं चरणं भावस्तत् पुनर्ज्ञानसहितः संपूरयति / न च ज्ञानं नैव भावस्तस्मात् ज्ञानिनः प्रणिपतामि // 1 // 0 यथा ज्ञानेन न विना चरणं नादर्शनिन इति ज्ञानम् / न च दर्शनं न भावस्तस्मात्! दृष्टिमतः प्रणिपतामि // 1 // // 912 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 913 // 1107 वन्दनीया वन्दनीये माला दृष्टान्तः। नित्यवासादि प्रशंसन्ति सङ्गमस्थविरोदाहरणेन, अपरे चैत्याद्यालम्बनं कुर्वन्ति, वक्ष्यतेच-जाहेऽविय परितंता गामागरनगरपट्टणमडता। तो केइ नीयवासी संगमथेरं ववइसति // 1 // इत्यादि, तदत्र नित्यवासे च ये दोषाः, चशब्दात् केवलज्ञानदर्शनपक्षे चल चैत्यभक्त्याऽऽर्यिकालाभविकृतिपरिभोगपक्षेचते वक्तव्या इति वाक्यशेषः, एष तावद्गाथासंक्षेपार्थः॥साम्प्रतं यदुक्तं पञ्चानां कृतिकर्म न कर्तव्यं' अथ क एते पञ्च? तान् स्वरूपतो निदर्शयन्नाह___ पासत्थो ओसन्नो होइ कुसीलो तहेव संसत्तो। अहछंदोऽविय एए अवंदणिज्जा जिणमयंमि // 1 // (प्र०) किलेयमन्यकर्तृकी गाथा तथाऽपि सोपयोगा चेति व्याख्यायते / तत्र पार्श्वस्थः दर्शनादीनां पार्श्वे तिष्ठतीति पार्श्वस्थः, अथवा मिथ्यात्वादयो बन्धहेतवः पाशाः पाशेषु तिष्ठतीति पाशस्थः,- सो पासत्थो दुविहो सव्वे देसे य होइ णायव्वो। सव्वंमि Bणाणदंसणचरणाणं जो उ पासंमि॥१॥ देसंमि य पासत्थो सिज्जायरऽभिहड रायपिंडं वा। णिययं च अग्गपिंडं भुंजति णिक्कारणेणं च॥२॥ कुलणिस्साए विहरइ ठवणकुलाणि य अकारणे विसइ। संखडिपलोयणाए गच्छइ तह संथवं कुणई // 3 // अवसन्नःसामाचार्यासेवने अवसन्नवदवसन्नः, ओसन्नोऽवि य दुविहो सव्वे देसे य तत्थ सव्वंमि। उउबद्धपीढफलगो ठवियगभोई य णायव्वो // 1 // देशावसन्नस्तु- आवस्सगसज्झाए पडिलेहणझाणभिक्खऽभत्तढे / आगमणे णिग्गमणे ठाणे य णिसीयणतुयट्टे // 1 // ®यदापि च परितान्ता ग्रामाकरनगरपत्तनमटन्तः / ततः केचित् नित्यवासिनः संगमस्थविरं व्यपदिशन्ति // १॥®स पार्श्वस्थो द्विविधः- सर्वस्मिन् देशे च भवति ज्ञातव्यः। सर्वस्मिन् ज्ञानदर्शनचरणानां यस्तु पार्श्वे // 1 // देशे च पार्श्वस्थः शय्यातराभ्याहृते राजपिण्डं वा / नित्यं चाग्रपिण्डं भुनक्ति निष्कारणेन च // 2 // कुलनिश्रया 2 विहरति स्थापनाकुलानि चाकारणे विशति / संखडीप्रलोकनया गच्छति तथा संस्तवं करोति॥३॥ 0 अवसन्नोऽपि च द्विविधः सर्वस्मिन् देशे च तत्र सर्वस्मिन्। ऋतुबद्धपीठफलकः स्थापितभोजी च ज्ञातव्यः॥ 1 // आवश्यकस्वाध्याययोः प्रतिलेखनायां ध्याने भिक्षायामभक्तार्थे / आगमने निर्गमने स्थाने च निषीदने त्वरवर्तने / / 1 // ★णे चेव (प्र०)।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 914 // माला हटान्त। आवस्सयाझ्याई ण करे करेइ अहवावि हीणमधियाई। गुरुवयणबलाइ तधा भणिओ एसो य ओसन्नो // 2 // गोणो जहा वलंतो भंजइ 3. तृतीयसमिलं तु सोऽवि एमेव / गुरुवयणं अकरेंतो बलाइ कुणई व उस्सूण्णो // 3 // भवति कुशीलः कुत्सितं शीलमस्येति कुशीलः,- मध्ययनम् तिविहो होइ कुसीलोणाणे तह दंसणे चरित्ते य। एसो अवंदणिज्जो पन्नत्तो वीयरागेहिं॥१॥णाणे णाणायारं जो उ विराहेइ कालमाईय।। वन्दना, नियुक्तिः दसणे दंसणायारं चरणकुसीलो इमो होइ॥ 2 // कोउय भूईकम्मे पसिणापसिणे णिमित्तमाजीवे। कक्ककुरुए य लक्खण उवजीवइ / 1107 विज्जमंताई // 3 // सोभग्गाइणिमित्तं परेसि ण्हवणाइ कोउयं भणियं। जरियाइ भूइदाणं भूईकम्मं विणिद्दिढ // 4 // सुविणयविज्जाकहियं / वन्दनीया वन्दनीये आइंखणिघंटियाइकहियं वा। जं सासइ अन्नेसिं पसिणापसिणं हवइ एयं // 5 // तीयाइभावकहणं होइ णिमित्तं इमं तु आजीवं। जाइकुलसिप्पकम्मे तवगणसुत्ताइ सत्तविहं॥६॥कक्ककुरुगा य माया णियडीए जं भणंति तं भणियं ।थीलक्खणाइ लक्खण विज्जामंताइया पयडा॥७॥तथैव संसक्त इति यथा पार्श्वस्थादयोऽवन्द्यास्तथाऽयमपि संसक्तवत् संसक्तः, तंपार्श्वस्थादिकंतपस्विनं वाऽऽसाद्य सन्निहितदोषगुण इत्यर्थः, आह च- संसत्तो य इदाणीं सो पुण गोभत्तलंदए चेव / उच्चिट्ठमणुचिट्ठजं किंची छुब्भई सव्वं॥१॥ एमेव आवश्यकादीनि न करोति अथवाऽपि करोति हीनाधिकानि (वा)। गुरुवचनबलात्तथा भणित एष चावसन्नः॥ 2 // गौर्यथा वल्गन् भनक्ति समिलां तु सोऽप्येवमेव। गुरुवचनमकुर्वन् बलात् करोति वावसन्नः / / 3 / / त्रिविधो भवति कुशीलो ज्ञाने यथा दर्शने चारित्रे च। एषोऽवन्दनीयः प्रज्ञप्तो वीतरागैः॥ 1 // ज्ञाने ज्ञानाचारं यस्तु विराधयति कालादिकम् / दर्शने दर्शनाचारं चरणकुशीलोऽयं भवति // 2 // कौतुकं भूतिकर्म प्रश्नापश्नं निमित्तमाजीवम् / कल्ककुहुकञ्च लक्षणं उपजीवति विद्यामन्त्रादीन् / 83 // सौभाग्यादिनिमित्तं परेषां स्नपनादि कौतुकं भणितम् / ज्वरितादये भूतिदानं भूतिकर्म विनिर्दिष्टम् / / 4 / / स्वप्नविद्याकथितमाइङ्गिनीघण्टिकादिकथितं वा। यत् 8 शास्ति अन्येभ्यः प्रश्नाप्रश्नं भवत्येतत्॥५॥ अतीतादिभावकथनं भवति निमित्तमिदं त्वाजीवनम् / जातिकुलशिल्पकर्माणि तपोगणसूत्राणि सप्तविधम् // 6 // कल्ककुहुका च माया निकृत्या यद्भणन्ति तद्भणितम् / स्त्रीलक्षणादि लक्षणं विद्यामन्त्रादिकाः प्रकटाः॥७॥ 0 संसक्तश्चेदानीं स पुनर्गोभक्तलन्दके चैव। उच्छिष्टमनुच्छिष्ट - यत्किञ्चित् क्षिप्यते सर्वम् // 1 // एवमेव * उस्सोढं। // 914 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 915 // य मूलुत्तरदोसा य गुणा य जत्तिया केइ / ते तम्मिवि सन्निहिया संसत्तो भण्णई तम्हा॥२॥ रायविदूसगमाई अहवावि णडो जहा उ 3. तृतीयबहुरूवो। अहवा वि मेलगो जो हलिद्दरागाइ बहुवण्णो // 3 // एमेव जारिसेणं सुद्धमसुद्धेण वाऽवि संमिलइ। तारिसओ च्चिय होति मध्ययनम् वन्दना, संसत्तो भण्णई तम्हा॥४॥ सो दुविकप्पो भणिओ जिणेहि जियरागदोसमोहेहिं। एगो उ संकिलिट्ठो असंकिलिट्ठो तहा अण्णो // 5 // नियुक्तिः पंचासवप्पवत्तो जो खलु तिहि गारवेहि पडिबद्धो। इत्थिगिहिसंकिलिट्ठो संसत्तो संकिलिट्ठो उ॥६॥ पासत्थाईएसुं संविग्गेसुं च जत्था 1108 पार्श्वस्थादि। मिलती उ। तहि तारिसओ भवई पियधम्मो अहव इयरो उ॥७॥एषोऽसंक्लिष्टः, यथाछन्दोऽपि च यथाछन्दः- यथेच्छयैवागमनिरपेक्ष प्रवर्तते यः स यथाच्छन्दोऽभिधीयते, उक्तं च-उस्सुत्तमायरंतो उस्सुत्तं चेव पन्नवेमाणो। एसो उ अहाछन्दो इच्छाछंदोत्ति एगठ्ठा / 1 // उस्सुत्तमणुवदिठ्ठ सच्छंदविगप्पियं अणणुवाइ। परतत्ति पवत्तिंति णेओ इणमो अहाछंदो // 2 // सच्छंदमइविगप्पिय किंची सुहसायविगइपडिबद्धो। तिहि गारवेहिं मज्जइ तं जाणाही अहाछंद // 3 // एते पार्श्वस्थादयोऽवन्दनीयाः, क्व?- जिनमते, न तुत लोक इति गाथार्थः। अथ पार्श्वस्थादीन् वन्दमानस्य को दोष इति?, उच्यते नि०-पासत्थाई वंदमाणस्स नेव कित्ती न निज्जरा होइ / कायकिलेसं एमेव कुणई तह कम्मबंधं च // 1108 // च मूलोत्तरदोषाश्च गुणाश्च यावन्तः केचित् / ते तस्मिन् सन्निहिताः संसक्तो भण्यते तस्मात्॥२॥ राजविदूषकादयोऽथवापि नटो यथा तु बहुरूपः / अथवाऽपि मेलको यो हरिद्ररागादिः बहुवर्णः / / 3 / / एवमेव यादृशेन शुद्धेनाशुद्धेन वाऽपि संवसति / तादृश एव भवति संसक्तो भण्यते तस्मात् // 4 // स द्विविकल्पो भणितो जिनैर्जितरागद्वेषमोहैः। एकस्तु संक्लिष्टोऽसंक्लिष्टस्तथाऽन्यः॥ 5 // पञ्चाश्रवप्रवृत्तो यः खलु त्रिभिगौरवैः प्रतिबद्धः। स्त्रीगृहिभिः संक्लिष्टः संसक्तः संक्लिष्टः स तु॥8 6 // पार्श्वस्थादिकेषु संविग्नेषु च यत्र मिलति तु / तत्र तादृशो भवति प्रियधर्मा अथवा इतरस्तु / / 7 // 0 उत्सूत्रमाचरन् उत्सूत्रमेव प्रज्ञापयन् / एष तु यथाच्छन्द इच्छाछन्द इति एकाौँ // 1 // उत्सूत्रमनुपदिष्टं स्वच्छन्दविकल्पितमननुपाति। परतप्तिं प्रवर्त्तयति ज्ञेयोऽयं यथाच्छन्दः॥ 2 // स्वच्छन्दमतिविकल्पितं किञ्चित्सुखसातविकृतिप्रतिबद्धः। त्रिभिगौरवैर्माद्यति तं जानाहि यथाच्छन्दम् // 3 // // 915 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 916 // दोषाः। पार्श्वस्थादीन् उक्तलक्षणान् वन्दमानस्य नमस्कुर्वतो नैव कीर्तिन निर्जरा भवति, तत्र कीर्तिः- अहो अयं पुण्यभागित्येवंलक्षणा 3. तृतीयअसा भवति, अपि त्वकीर्तिर्भवति, नूनमयमप्येवंस्वरूपो येनैषां वन्दनं करोति, तथा निर्जरणं निर्जरा- कर्मक्षयलक्षणा सा न मध्ययनम् भवति, तीर्थकराज्ञाविराधनाद्वारेण निर्गुणत्वात्तेषामिति, चीयत इति कायः- देहस्तस्य क्लेश:- अवनामादिलक्षणः वन्दना, सपनामावलक्षण नियुक्तिः कायक्लेशस्तं कायक्लेशं एवमेव मुधैव करोति निर्वर्तयति, तथा क्रियत इति कर्म- ज्ञानावरणीयादिलक्षणं तस्य बन्धो-११०९ विशिष्टरचनयाऽऽत्मनि स्थापनं तेन वा आत्मनो बन्धः- स्वस्वरूपतिरस्करणलक्षणः कर्मबन्धस्तं कर्मबन्धं च करोतीति | पार्श्वस्थादे वन्दने वर्तते, चशब्दादाज्ञाभङ्गादींश्च दोषानवाप्नुते, कथं?- भगवत्प्रतिक्रुष्टवन्दने आज्ञाभङ्गः, तं दृष्वाऽन्येऽपि वन्दन्तीत्यनवस्था, तान् वन्दमानान् दृष्ट्वाऽन्येषां मिथ्यात्वम्, कायक्लेशतो देवताभ्यो वाऽऽत्मविराधना, तद्वन्दनेन तत्कृतासंयमानुमोदनात्संयमविराधनेति गाथार्थः॥११०८॥ एवं तावत्पार्श्वस्थादीन् वन्दमानस्य दोषा उक्ताः, साम्प्रतं पार्श्वस्थानामेव गुणाधिकवन्दनप्रतिषेधमकुर्वतामपायान् प्रदर्शयन्नाह नि०-जे बंभचेरभट्ठा पाए उड्डंति बंभयारीणं / ते होंति कुंटमंटा बोही यसुदुल्लहा तेसिं // 1109 // ये पार्श्वस्थादयो भ्रष्टब्रह्मचर्या अपगतब्रह्मचर्या इत्यर्थः, ब्रह्मचर्यशब्दो मैथुनविरतिवाचकः, तथौघतः संयमवाचकश्च, पाए। उड्डिंति बंभयारीणं पादावभिमानतो व्यवस्थापयन्ति ब्रह्मचारिणां वन्दमानानामिति, न तद्वन्दननिषेधं कुर्वन्तीत्यर्थः, ते तदुपात्तकर्मजं नारकत्वादिलक्षणं विपाकमासाद्य यदा कथञ्चित्कृच्छ्रेण मानुषत्वमासादयन्ति तदाऽपि भवन्ति कोंटमण्टाः // 916 // बोधिश्च जिनशासनावबोधलक्षणा सकलदुःखविरेकभूता सुदुर्लभा तेषाम्, सकृत्प्राप्तौ सत्यामप्यनन्तसंसारित्वादिति गाथार्थः॥ 1109 // तथा
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 917 // पार्श्वस्थादेवन्दने दोषाः। नि०-सुठुतरं नासंती अप्पाणंजे चरित्तपन्भट्ठा / गुरुजण वंदाविंती सुसमण जहुत्तकारिंच ॥१११०॥दारं / / सुटुतरं ति सुतरां नाशयन्त्यात्मानं सन्मार्गात्, के?- ये चारित्रात्- प्राग्निरूपितशब्दार्थात् प्रकर्षेण भ्रष्टाः- अपेताः सन्तः गुरुजनं गुणस्थसुसाधुवर्ग वन्दयन्ति कृतिकर्म कारयन्ति, किम्भूतं गुरुजनं?- शोभनाः श्रमणा यस्मिन् स सुश्रमणस्तम्, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, तथा यथोक्तं क्रियाकलापं कर्तुं शीलमस्येति यथोक्तकारी तं यथोक्तकारिणं चेति गाथार्थः // 1110 // एवं वन्दकवन्द्यदोषसम्भवात्पार्श्वस्थादयो न वन्दनीयाः, तथा गुणवन्तोऽपि ये तैः सार्द्ध संसर्गं कुर्वन्ति तेऽपिन वन्दनीयाः, किमित्यत आह नि०- असुइट्ठाणे पडिया चंपगमाला न कीरईसीसे। पासत्थाईठाणेसुवट्टमाणा तह अपुजा // 1111 // यथा अशुचिस्थाने विप्रधाने स्थाने पतिता चम्पकमाला स्वरूपतः शोभनाऽपि सत्यशुचिस्थानसंसर्गान्न क्रियते शिरसि, पार्श्वस्थादिस्थानेषु वर्तमानाः साधवस्तथा अपूज्याः अवन्दनीयाः, पार्श्वस्थादीनां स्थानानि-वसतिनिर्गमभूम्यादीनि परिगृह्यन्ते, अन्ये तु शय्यातरपिण्डाद्युपभोगलक्षणानि व्याचक्षते यत्संसर्गात्पार्श्वस्थादयो भवन्ति, न चैतानि सुष्ठु घटन्ते, तेषामपि तद्भावापत्तेः, चम्पकमालोदाहरणोपनयस्य च सम्यगघटमानत्वादिति / अत्र कथानकं- एगो चंपकप्पिओ कुमारो चंपगमालाए सिरे कयाए आसगओ वच्चइ, आसेण उद्धृयस्स सा चंपगमाला अमेज्झे पडिया, गिण्हामित्ति अमिज्झंदट्ठण मुक्का, सो य चंपएहिं विणाधितिं न लभइ, तहावि ठाणदोसेण मुक्का / एवं चंपगमालत्थाणीया साहू अमिज्झत्थाणिया O एकश्चम्पकप्रियःकुमारः चम्पकमालायां शिरसि कृतायामश्वगतो व्रजति, अश्वेनोद्भूते सा चम्पकमालाऽमध्ये पतिता, गृह्णामीति अमेध्यं दृष्ट्वा मुक्ता, स च चम्पकैर्विना धृतिं न लभते, तथापि स्थानदोषेण मुक्ता / एवं चम्पकमालास्थानीयाः साधवः अमेध्यस्थानीयाः // 917 // N
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 918 // पासत्थादयो, जो विसुद्धो तेहिं समं मिलइ संवसइ वा सोऽवि परिहरणिज्जो॥ अधिकृतार्थप्रसाधनायैव दृष्टान्तान्तरमाह 3. तृतीयनि०- पक्कणकुले वसंतो सउणीपारोऽवि गरहिओ होई। इय गरहिया सुविहिया मज्झि वसंता कुसीलाणं॥१११२॥ मध्ययनम् वन्दना, पक्कणकुलं- गर्हितं कुलं तस्मिन् पक्कणकुले वसन् सन्, पारङ्गतवानिति पारगः, शकुन्याः पारगः, असावपि गर्हितो भवति | नियुक्तिः निन्द्यो भवति, शकुनीशब्देन चतुर्दश विद्यास्थानानि परिगृह्यन्ते, अङ्गानि चतुरो वेदा, मीमांसा न्यायविस्तरः / पुराणं धर्मशास्त्र 1112 च, स्थानान्याहुश्चतुर्दश // 1 // तत्राङ्गानि षट्, तद्यथा- शिक्षा कल्पो व्याकरणं, छन्दो ज्योतिर्निरुक्तयः इति, इय एवं गर्हिताः। पार्श्वस्थादे वन्दने सुविहिताः साधवो मध्ये वसन्तः कुशीलानां पार्श्वस्थादीनाम् / अत्र कथानकं- एगस्स धिज्जाइयस्स पंच पुत्ता सउणीपारगा, दोषाः। तत्थेगो मरुगो एगाए दासीए संपलग्गो, सा मज्जं पिबइ, इमो न पिबइ, तीए भण्णइ-जइ तुमंण पिबसि तो ण णेहो, सो (सा) भणइ- रत्ती होज्जा, इयरहा विसरिसो संजोगुत्ति, एवं सो बहुसो भणंतीए पाइत्तो, सो पढमं पच्छण्णं पिबइ, पच्छा पायडंपि पिबिउमाढत्तो, पच्छा अइपसंगण मज्जमंसासी जाओ, पक्कणेहिं सह लोट्टेउमाढत्तो, तेहिं चेव सह पिबइ खाइल संवसइ य, पच्छा सो पितुणा सयणेण य सव्वबज्झोअप्पवेसो कओ, अण्णया सो पडिभग्गो, बितिओ से भाया सिणेहेण तंकुडिं पविसिऊण पुच्छइ देइ य से किंचि, सो पितुणा उवलंभिऊण णिच्छूढो, तइओ बाहिरपाडए ठिओ पुच्छइ विसज्जे पार्श्वस्थादयः, यो विशुद्धस्तैः समं मिलति संवसति वा सोऽपि परिहरणीयः। 0 एकस्स धिग्जातीयस्य पञ्च पुत्राः शकुनीपारगाः, तत्रैको ब्राह्मण एकस्यां दास्या संप्रलग्नः, सा मद्यं पिबति, अयं न पिबति, तया भण्यते-यदि त्वं न पिबसि नस्नेहः, स (सा) भणति-रात्रौ (रतिः) भवेत्, इतरथा विसदृशः संयोग इति, एवं स बहुशो8 // 918 // भणन्त्या तया पायितः, स प्रथमं प्रच्छन्नं पिबति, पश्चात्प्रकटमपि पातुमारब्धः, पश्चात् अतिप्रसङ्गेन मद्यमांसाशी जातः, श्वपाकैः सह भ्रमितुमारब्धः, तैः सहैव खादति पिबति संवसति च, पश्चात् स पित्रा स्वजनेन च सर्वबाह्यः अप्रवेशः कृतः, अन्यदा स प्रतिभग्नः, द्वितीयस्तस्य भ्राता स्नेहेन तां कुटीं प्रविश्य पृच्छति ददाति च तस्मै किश्चित्, स उपालभ्य पित्रा निष्काशितः, तृतीयो बाह्यपाटके स्थितः पृच्छति विसृजति -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 919 // से किंचि, सोवि णिच्छूढो, चउत्थो परंपरएण दवावेइ, सोवि णिच्छूढो, पंचमो गंधंपि ण इच्छइ, तेण मरुगेण करणं 3. तृतीयचडिऊण सव्वस्स घरस्स सो सामीकओ, इयरे चत्तारिवि बाहिरा कया लोगगरहिया जाया। एस दिटुंतो, उवणओ से इमो- मध्ययनम् जारिसा पक्कणा तारिसा पासस्थाई जारिसो धिज्जाइओ तारिसो आयरिओ जारिसा पुत्ता तारिसा साहू जहा ते णिच्छूढा एवं वन्दना, णिच्छुब्भंति कुसीलसंगग्गिं करिता गरहिया य पवयणे भवंति, जो पुण परिहरइ सो पुज्जो साइयं अपज्जवसियं च णेव्वाणं 1113 पावइ, एवं संसग्गी विणासिया कुसीलेहिं। उक्तं च- जो जारिसेण मित्तिं करेइ अचिरेण (सो) तारिसो होइ। कुसुमेहिं सह वसंता पार्श्वस्थादे वन्दने तिलावि तग्गंधया होंति // 1 // मरुएत्ति दिटुंतो गओ, व्याख्यातं द्वारगाथाशकलम्, अधुना वैडूर्यपदव्याख्या, अस्य दोषाः। चायमभिसम्बन्धः- पार्श्वस्थादिसंसर्गदोषादवन्दनीयाः, साधवोऽप्युक्ताः अत्राह चोदक:-कः पार्श्वस्थादिसंसर्गमात्राद्गुणवतो दोषः? तथा चाह नि०-सुचिरंपि अच्छमाणो वेरुलिओ कायमणीयउम्मीसो / नोवेइ कायभावं पाहण्णगुणेण नियएणं // 1113 // सुचिरमपि प्रभूतमपि कालं तिष्ठन् वैडूर्यः- मणिविशेषः, काचाश्च ते मणयश्च काचमणयः कुत्सिताः काचमणयः काचमणिकास्तैरुत्-प्राबल्येन मिश्रः काचमणिकोन्मिश्रः नोपैति न याति काचभावंकाचधर्म प्राधान्यगुणेन वैमल्यगुणेन निजेन च तस्मै किञ्चित्, सोऽपि निष्काशितः, चतुर्थः परम्परकेण दापयति, सोऽपि निष्काशितः, पञ्चमो गन्धमपि नेच्छति, तेन मरुकेण न्यायालये गत्वा सर्वस्य गृहस्य स स्वामीकृतः, इतरे चत्वारोऽपि बाह्याः लोकगर्हिता जाताः एष दृष्टान्तः, उपनयोऽस्यायं-यादृशाश्चाण्डालास्तादृशाः पार्श्वस्थादयो याग धिग्जातीयस्ताहगाचार्यः8 // 919 // यादृशः पुत्रास्तादृशः साधवः यथा ते निष्काशिता एवं निष्काश्यन्ते कुशीलसंसर्गं कुर्वन्तः गर्हिताश्च प्रवचने भवन्ति, यः पुनः परिहरति स पूज्यः साद्यपर्यवसानं च निर्वाणं प्राप्नोति, एवं संसर्गी विनाशिका कुशीलैः / यादृशेन मैत्री करोति अचिरेण (सः) तादृशो भवति / कुसुमैः सह वसन्तः तिला अपि तद्गन्धिका भवन्ति // 1 // मरुक इति दृष्टान्तो गतः।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 920 // आत्मीयेन, एवं सुसाधुरपि पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध संवसन्नपिशीलगुणेनात्मीयेन न पार्श्वस्थादिभावमुपैति, अयं भावार्थ इति 3. तृतीयगाथार्थः // 1113 / / अत्राहाऽऽचार्यः- यत्किश्चिदेतत् , न हि दृष्टान्तमात्रादेवाभिलषितार्थसिद्धिः संजायते, यतः- मध्ययनम् वन्दना, नि०- भावुगअभावुगाणि य लोए दुविहाणि होंति दव्वाणि / वेरुलिओ तत्थ मणी अभावुगो अन्नदव्वेहिं // 1114 // | नियुक्तिः भाव्यन्ते-प्रतियोगिना स्वगुणैरात्मभावमापाद्यन्त इति भाव्यानि-कवेल्लुकादीनि, प्राकृतशैल्या भावुकान्युच्यन्ते, अथवा 1914-16 प्रतियोगिनि सति तद्गुणापेक्षया तथाभवनशीलानि भावुकानि, लषपतपदस्था भूवृषेत्यादावुकञ् (पा.३-२-१५४) तस्य ताच्छी पार्श्वस्थादे वन्दने लिकत्वादिति, तद्विपरीतानि अभाव्यानि च- नलादीनि लोके द्विविधानि द्विप्रकाराणि भवन्ति द्रव्याणि वस्तूनि, वैडूर्यस्तत्र दोषाः। मणिरभाव्यः अन्यद्रव्यैः काचादिभिरिति गाथार्थः // 1114 // स्यान्मति:- जीवोऽप्येवम्भूत एव भविष्यति न पार्श्वस्थादिसंसर्गेण तद्धावं यास्यति, एतच्चासत्, यतः नि०- जीवो अणाइनिहणोतब्भावणभाविओय संसारे। खिप्पं सोभाविज्जइ मेलणदोसाणुभावेणं // 1115 // जीवः प्राग्निरूपितशब्दार्थः, स हि अनादिनिधनः अनाद्यपर्यन्त इत्यर्थः, तद्भावनाभावितश्च पार्श्वस्थाद्याचरितप्रमादादिभावनाभावितश्च संसारे तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिलक्षणे, ततश्च तद्भावनाभावितत्वात् क्षिप्रं शीघ्रं स भाव्यते प्रमादादिभावनयाऽऽत्मीक्रियते मीलनदोषानुभावेन संसर्गदोषानुभावेनेति गाथार्थः॥ 1115 // अथ भवतो दृष्टान्तमात्रेण परितोषः। ततो मद्विवक्षितार्थप्रतिपादकोऽपि दृष्टान्तोऽस्त्येव, शृणु नि०- अंबस्स य निंबस्स य दुण्हंपि समागयाइंमूलाई। संसग्गीइ विणट्ठो अंबो निबत्तणं पत्तो॥१११६॥ ®त्यादावु द्विः 'यो (प्र०)। // 920 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 921 // चिरपतिततिक्तनिम्बोदकवासितायां भूमौ आम्रवृक्षः समुत्पन्नः, पुनस्तत्राऽऽम्रस्य च निम्बस्य च द्वयोरपि समागते एकीभूते 3. तृतीयमूले, ततश्च संसर्या सङ्गत्या विनष्ट आम्रो निम्बत्वं प्राप्त:- तिक्तफलः संवृत्त इति गाथार्थः॥१११६ // तदेवं संसर्गिदोषदर्शना- मध्ययनम् वन्दना, त्याज्या पार्श्वस्थादिसंसर्गिरिति / पुनरप्याह चोदकः-नन्वेतदपि सप्रतिपक्षम्, तथाहि नियुक्तिः नि०-सुचिरंपि अच्छमाणो नलथंभो उच्छुवाडमछमि / कीस न जायइ महुरो? जइ संसग्गी पमाणते // 1117 // 1117-19 सुचिरमपि प्रभूतकालमपि तिष्ठन् नलस्तम्बः वृक्षविशेषः इक्षुवाटमध्ये इक्षुसंसर्या किमिति न जायते मधुरः?, यदि संसर्गी पार्श्वस्थादे वन्दने प्रमाणं तवेति गाथार्थः॥ 1117 // आहाचार्य:- ननु विहितोत्तरमेतत् भावुग अभावुगाणि य इत्यादिग्रन्थेन, अत्रापि च। दोषाः। केवली अभाव्यः पार्श्वस्थादिभिः, सरागास्तु भाव्या इति / आह-तैः सहाऽऽलापमात्रतायां संसर्यां क इव दोष इति?, उच्यते नि०-ऊणगसयभागेणं बिंबाइंपरिणमंति तब्भावं / लवणागराइसुजहा वजेह कुसलसंसग्गिं॥१११८॥ ऊनश्चासौशतभागश्चोनशतभाग:शतभागोऽपिन पूर्यत इत्यर्थः, तेन तावताउंशेन प्रतियोगिनासह सम्बद्धानीति प्रक्रमादम्यते / बिम्बानि रूपाणि परिणमन्ति तद्भावमासादयन्ति लवणीभवन्तीत्यर्थः, लवणागरादिषु यथा, आदिशब्दाद्भाण्डखादिकारसादिग्रहः, तत्र किल लोहमपि तद्भावमासादयति, तथा पार्श्वस्थाद्यालापमात्रसंसाऽपि सुविहितास्तमेव भावं यान्ति, अतः वज्जेह कुसीलसंसगिं त्यजत कुशीलसंसर्गिमिति गाथार्थः // 1118 // पुनरपि संसर्गिदोषप्रतिपादनायैवाऽऽह // 921 // नि०-जह नाम महुरसलिलं सायरसलिलं कमेण संपत्तं / पावेइ लोणभावं मेलणदोसाणुभावेणं // 1119 // यथे त्युदाहरणोपन्यासार्थः नामे ति निपातः मधुरसलिलं नदीपयः तल्लवणसमुद्रंक्रमेण परिपाट्या सम्प्राप्तं सत् पावेइ लोणभावं.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 922 // प्राप्नोति- आसादयति लवणभावं-क्षारभावं मधुरमपि सन्, मीलनदोषानुभावेनेति गाथार्थः॥१११९ // नि०- एवं खुसीलवंतो असीलवंतेहिं मीलिओ संतो। पावइ गुणपरिहाणि मेलणदोसाणुभावेणं // 1120 // खुशब्दोऽवधारणे, एवमेव शीलमस्यास्तीति शीलवान् स खलु अशीलवद्भिः पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध मीलितः सन् प्राप्नोति आसादयति गुणा- मूलोत्तरगुणलक्षणास्तेषां परिहाणि:- अपचयः गुणपरिहाणिस्ताम्, तथैहिकांश्चापायांस्तत्कृतदोषसमुत्थानिति, मीलनदोषानुभावेनेति गाथार्थः // 1120 // यतश्चैवमतः नि०-खणमविन खमं काउं अणाययणसेवणं सुविहियाणं / हंदि समुद्दमइगयं उदयं लवणत्तणमुवेइ // 1121 // लोचननिमेषमात्रः कालः क्षणोऽभिधीयते, तं क्षणमपि, आस्तां तावन्मुहूर्तोऽन्यो वा कालविशेषः, न क्षमं न योग्यम्, किं?- काउं अणाययणसेवणं ति कर्तु-निष्पादयितुम्, अनायतनं- पार्श्वस्थाद्यायतनं तस्य सेवनं-भजनम्, अनायतनसेवनम्, केषां?- सुविहितानां साधूनाम्, किमित्यत आह- हन्दि इत्युपदर्शने, समुद्रमतिगतं- लवणजलधिं प्राप्तं उदकं मधुरमपि सत् लवणत्वमुपैति क्षारभावं याति, एवं सुविहितोऽपि पार्श्वस्थादिदोषसमुद्रप्राप्तस्तद्भावमाप्नोति, अतः परलोकार्थिना तत्संसर्गिस्त्याज्येति, ततश्च व्यवस्थितमिदं-येऽपि पार्श्वस्थादिभिः सार्द्ध संसर्गिं कुर्वन्ति तेऽपिन वन्दनीयाः, सुविहिता एव वन्दनीया इति / अत्राऽऽह नि०-सुविहिय दुविहियंवा नाहं जाणामि हंखुछउमत्थो। लिंगंतु पूययामी तिगरणसुद्धण भावेणं // 1122 // शोभनं विहितं- अनुष्ठानं यस्यासौ सुविहितस्तम्, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, दुर्विहितस्तु पार्श्वस्थादिस्तं दुर्विहितं वा नाहं| जानामि नाहं वेधि, यतः अन्तःकरणशुद्ध्यशुद्धिकृतं सुविहितदुर्विहितत्वम्, परभावस्तु तत्त्वतः सर्वज्ञविषयः, अहंखुछउमत्थो 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1120-21 पार्श्वस्थादेवन्दने दोषाः। नियुक्तिः 1122 लिङ्गाप्रामाण्यचर्चा। // 922 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 923 // त्ति अहं पुनश्छद्मस्थः, अतो लिङ्गमेव रजोहरणगोच्छप्रतिग्रहधरणलक्षणं पूजयामि वन्दे इत्यर्थः, त्रिकरणशुद्धेन भावेन वाक्काय 3. तृतीयशुद्धेन मनसेति गाथार्थः ॥११२२॥अत्राचार्य आह मध्ययनम् वन्दना, नि०- जइ ते लिंग पमाणं वंदाही निण्हवे तुमे सव्वे / एए अवंदमाणस्स लिंगमवि अप्पमाणं ते // 1123 // नियुक्तिः यदी त्ययमभ्युपगमप्रदर्शनार्थः ते तव लिङ्ग- द्रव्यलिङ्गम्, अनुस्वारोऽत्र चलुप्तोवेदितव्यः, प्रमाणं-कारणं वन्दनकरणे, 1123-25 लिडाप्रामाण्यइत्थं तर्हि वन्दस्व नमस्व निह्नवान् जमालिप्रभृतीन् त्वं सर्वान् निरवशेषान्, द्रव्यलिङ्गयुक्तत्वात् तेषामिति, अर्थतान् मिथ्यादृष्टि चर्चा। त्वान्न वन्दसे तत् ननु एतान् द्रव्यलिङ्गयुक्तानपि अवन्दमानस्य अप्रणमतः लिङ्गमप्यप्रमाणं तव वन्दनप्रवृत्ताविति गाथार्थः / / 1123 / / इत्थं लिङ्गमात्रस्य वन्दनप्रवृत्तावप्रमाणतायां प्रतिपादितायां सत्यामनभिनिविष्टमेव सामाचारिजिज्ञासयाऽऽह चोदकः नि०- जइ लिंगमप्पमाणं न नज्जई निच्छएण को भावो? / दटूण समणलिंग किं कायव्वं तु समणेणं? // 1124 // यदि लिङ्गं द्रव्यलिङ्गं अप्रमाणं अकारणं वन्दनप्रवृत्ती, इत्थं तर्हि न ज्ञायते नावगम्यते निश्चयेन परमार्थेन छद्मस्थेन जन्तुना कस्य को भावः?, यतोऽसंयता अपिलब्ध्यादिनिमित्तं संयतवच्चेष्टन्ते, संयता अपिच कारणतोऽसंयतवदिति, तदेवं व्यवस्थिते / दृष्ट्वा अवलोक्य श्रमणलिङ्गंसाधुलिङ्गकिं पुनः कर्तव्यं श्रमणेन साधुना?, पुनः शब्दार्थस्तुशब्दो व्यवहितश्चोक्तो गाथानुलोम्यादिति गाथार्थः॥११२४ // एवं चोदकेन पृष्टः सन्नाहाचार्यः नि०- अप्पुव्वं दवणं अब्भुट्ठाणं तु होइ कायव्वं / साहुम्मि दिट्ठपुव्वे जहारिहं जस्स जंजोग्गं / / 1125 // अपूर्वं अदृष्टपूर्वम्, साधुमिति गम्यते, दृष्ट्वा अवलोक्य, आभिमुख्येनोत्थानमभ्युत्थानं-आसनत्यागलक्षणम्, तुशब्दाद्दण्ड // 923 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 924 // कादिग्रहणंच भवति कर्त्तव्यम्, किमिति?, कदाचिदसौ कश्चिदाचार्यादिर्विद्याद्यतिशयसम्पन्नः तत्प्रदानायैवाऽऽगतो भवेत्, 3. तृतीयप्रशिष्यसकाशमाचार्यकालकवत्, सखल्वविनीतं सम्भाव्य न तत्प्रयच्छतीति, तथा दृष्टपूर्वास्तु द्विप्रकारा- उद्यतविहारिणः / मध्ययनम् शीतलविहारिणश्च, तत्रोद्यतविहारिणि साधौ दृष्टपूर्वे उपलब्धपूर्वे यथार्फ यथायोग्यमभ्युत्थानवन्दनादि यस्य बहुश्रुतादेर्यद् / वन्दना, नियुक्तिः योग्यं तत्कर्तव्यं भवति, यः पुनः शीतलविहारी न तस्याभ्युत्थानवन्दनाद्युत्सर्गतः किञ्चित्कर्तव्यमिति गाथार्थः-॥११२५॥ 1126-27 साम्प्रतं कारणतः शीतलविहारिगतविधिप्रतिपादनाय सम्बन्धगाथामाह लिङ्गाप्रामाण्य चर्चा नि०- मुक्तधुरासंपागडसेवीचरणकरणपन्भटे। लिंगावसेसमित्तेजंकीरइतं पुणो वोच्छं // 1126 // * धूः- संयमधूः परिगृह्यते, मुक्ता- परित्यक्ता धूर्येनेति समासः, सम्प्रकटं- प्रवचनोपघातनिरपेक्षमेव मूलोत्तरगुणजालं सेवितुं शीलमस्येति सम्प्रकटसेवी, मुक्तधूश्वासौ सम्प्रकटसेवी चेति विग्रहः, तथा चर्यत इति चरणं- व्रतादिलक्षणं क्रियत इति करणं-पिण्डविशुद्ध्यादिलक्षणं चरणकरणाभ्यां प्रकर्षेण भ्रष्टः- अपेतश्चरणकरणप्रभ्रष्टः, मुक्तधूः सम्प्रकटसेवी चासो चरणकरणप्रभ्रष्टश्चेति समासस्तस्मिन्, प्राकृतशैल्या अकारेकारयोर्दीर्घत्वम्, इत्थम्भूते लिङ्गावशेषमात्रे केवलद्रव्यलिङ्गयुक्ते यत्क्रियते किमपि तत्पुनर्वक्ष्ये, पुनःशब्दो विशेषणार्थः, किं विशेषयति?- कारणापेक्षं-कारणमाश्रित्य यत्क्रियते तद्वक्ष्येअभिधास्ये, कारणाभावपक्षे तु प्रतिषेधः कृत एव, विशेषणसाफल्यं तु मुक्तधूरपि कदाचित्सम्प्रकटसेवी न भवत्यपि अतस्तद्ग्रहणम्, संप्रकटसेवी चरणकरणप्रभ्रष्ट एवेति स्वरूपकथनमिति गाथार्थः / / 1126 / / किं तत्क्रियत इत्यत आह नि०- वायाइ नमोक्कारो हत्थुस्सेहो यसीसनमणंच / संपुच्छणऽच्छणं छोभवंदणं वंदणं वावि // 1127 // वायाए त्ति निर्गमभूम्यादौ दृष्टस्य वाचाऽभिलापः क्रियते- हे देवदत्त! कीदृशस्त्वमित्यादिलक्षणः, गुरुतरपुरुषकार्यापेक्षं // 924 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 925 // नियुक्तिः |1128 लिङ्गाप्रामाण्यचर्चा। भाष्यः 204 वा तस्यैव नमोक्कारो त्ति नमस्कारः क्रियते- हे देवदत्त! नमस्ते, एवं सर्वत्रोत्तरविशेषकरणे पुरुषकार्यभेदः प्राक्तनोपचारानुवृत्तिश्च द्रष्टव्या, हत्थुस्सेहो य त्ति अभिलापनमस्कारगर्भः हस्तोच्छ्रयश्च क्रियते, सीसनमणं च शिरसा- उत्तमाङ्गेन नमनं शिरोनमनं च क्रियते, तथा सम्प्रच्छनं कुशलं भवत इत्यादि, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, अच्छणं ति त(द्वहुमानस्त) त्सन्निधावासनं कश्चित्कालमिति, एष तावहिदृष्टस्य विधिः, कारणविशेषतः पुनस्तत्प्रतिश्रयमपिगम्यते, तत्राप्येष एव विधिः, नवरं छोभवंदणं ति आरभट्या छोभवन्दनं क्रियते, वन्दणं वाऽवि परिशुद्धं वा वन्दनमिति गाथार्थः // 1127 // एतच्च वाङ्नमस्कारादि नाविशेषेण क्रियते, किं तर्हि? नि०- परियायपरिसपुरिसे खित्तं कालं च आगमं नच्चा / कारणजाए जाए जहारिहं जस्स जंजुग्गं // 1128 // पर्यायश्च परिषच्च पुरुषश्च पर्यायपरिषत्पुरुषास्तान्, तथा क्षेत्रं कालं च आगमं णच्च त्ति ज्ञात्वा- विज्ञाय कारणजाते प्रयोजनप्रकारे जाते उत्पन्ने सति यथार्ह यथानुकूलं यस्य पर्यायादिसमन्वितस्य यद् योग्यं समनुरूपं वाङ्नमस्कारादि तत्तस्य, क्रियत इति वाक्यशेषः, अयं गाथासमासार्थः॥११२८ ॥साम्प्रतमवयवार्थं प्रतिपादयन्नाह भाष्यकार: भा०- परियाय बंभचेरंपरिस विणीया सि पुरिस णच्चा वा / कुलकज्जादायत्ता आघवउ गुणागमसुयं वा // 204 // __पर्यायः ब्रह्मचर्यमुच्यते, तत्प्रभूतं कालमनुपालितं येन, परिषद्विनीता वा- तत्प्रतिबद्धा साधुसंहतिः शोभना से अस्य पुरिस णच्चा व त्ति पुरुषं ज्ञात्वा वा, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, कथं ज्ञात्वा?- कुलकार्यादीन्यनेनायत्तानि, आदिशब्दाद्गणसङ्घकार्यपरिग्रहः, आघवउत्ति आख्यातः,तस्मिन् क्षेत्रे प्रसिद्धस्तद्बलेन तत्रास्यत इति क्षेत्रद्वारार्थः, गुणाऽऽगमसुयं वत्ति गुणा-अवमप्रतिजागरणादय इति कालद्वारावयवार्थः, आगमः- सूत्रार्थोभयरूपः, श्रुतं- सूत्रमेव, गुणाश्चाऽऽगमश्च श्रुतं चेत्येकवद्भाव // 925 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 926 // नियुक्तिः 1129-31 चर्चा | स्तद्वाऽस्य विद्यत इत्येवं ज्ञात्वेति गाथार्थः / / 204 / / नि०- एताई अकुव्वंतो जहारिहं अरिहदेसिए मग्गे / न भवइ पवयणभत्ती अभत्तिमंतादओ दोसा // 1129 / / एतानि वाङ्नमस्कारादीनि कषायोत्कटतयाऽकुर्वतः, अनुस्वारोऽत्रालाक्षणिकः, यथार्ह यथायोगमहद्दर्शिते मार्गे न भवति प्रवचनभक्तिः, ततः किमित्यत आह-अभत्तिमंतादओ दोसा प्राकृतशैल्याऽभक्त्यादयो दोषाः, आदिशब्दात् स्वार्थभ्रंशबन्धनादय इति गाथार्थः // 1129 // एवमुद्यतेतरविहारिगते विधौ प्रतिपादिते सत्याह चोदक:- किं नोऽनेन पर्यायाद्यन्वेषणेन?, सर्वथा भावशुद्ध्या कर्मापनयनाय जिनप्रणीतलिङ्गनमनमेव युक्तम्, तद्गतगुणविचारस्य निष्फलत्वात्, न हि तद्गुणप्रभवा / नमस्कर्तुर्निर्जरा, अपि त्वात्मीयाध्यात्मशुद्धिप्रभवा, तथाहि निक-तित्थयरगुणा पडिमासु नत्थि निस्संसयं वियाणंतो। तित्थयरेत्ति नमंतो सो पावइ निजरं विउलं // 1130 // तीर्थकरस्य गुणा- ज्ञानादयस्तीर्थकरगुणास्ते प्रतिमासु बिम्बलक्षणासु णत्थि न सन्ति निःसंशयं संशयरहितं विजानन् / अवबुध्यमानस्तथाऽपि तीर्थकरोऽयमित्येवं भावशुद्ध्या नमन् प्रणमन्सप्रणामकर्ता प्राप्नोति आसादयति निर्जरांकर्मक्षयलक्षणां विपुलां विस्तीर्णामिति गाथार्थः॥११३०॥ एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः नि०-लिंगं जिणपण्णत्तं एव नमंतस्स निजरा विउला / जइवि गुणविप्पहीणं वंदइ अज्झप्पसोहीए।११३१॥ लिङ्गयते साधुरनेनेति लिङ्ग- रजोहरणादिधरणलक्षणं जिनैः-अर्हद्भिः प्रज्ञप्तं- प्रणीतं एवं यथा प्रतिमा इति नमस्कुर्वतः प्रणमतो निर्जरा विपुला, यद्यपि गुणैः- मूलोत्तरगुणैर्विविधं- अनेकधा प्रकर्षेण हीनं-रहितं गुणविप्रहीणम्, वन्दते नमस्करोति / अध्यात्मशुद्ध्या चेतःशुद्धचेति गाथार्थः॥११३१॥ इत्थं चोदकेनोक्ते दृष्टान्तदान्तिकयोवैषम्यमुपदर्शयन्नाचार्य आह // 926 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 927 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 2-34 ण्य नि०- संता तित्थयरगुणा तित्थयरे तेसिमंतु अज्झप्पं / न य सावज्जा किरिया इयरेसु धुवा समणुमन्ना // 1132 // सन्तः विद्यमानाः शोभना वा तीर्थकरस्य गुणास्तीर्थकरगुणा- ज्ञानादयः, क्व?- तीर्थकरे अर्हति भगवति इयं च प्रतिमा तस्य भगवतः तेसिमं तु अज्झप्पं तेषां- नमस्कुर्वतामिदमध्यात्म- इदं चेतः, तथा न च तासु सावद्या सपापा क्रिया चेष्टा प्रतिमासु, इतरेषु पार्श्वस्थादिषु ध्रुवा अवश्यंभाविनी सावद्या क्रिया प्रणमतः, तत्र किमित्यत आह- समणुमण्णा समनुज्ञा सावधक्रियायुक्तपार्श्वस्थादिप्रणमनात् सावधक्रियानुमतिरिति हृदयम्, अथवा सन्तस्तीर्थकरगुणास्तीर्थकरे तान् वयं प्रणमामस्तेषामिदमध्यात्म-इदंचेतः,ततोऽर्हगुणाध्यारोपेण चेष्टप्रतिमाप्रणामान्नमस्कर्तुःनच सावद्या क्रिया-परिस्पन्दनलक्षणा, इतरेषु- पार्श्वस्थादिषु पूज्यमानेष्वशुभक्रियोपेतत्वात्तेषां नमस्कर्तु वा समनुज्ञेति गाथार्थः॥११३२॥पुनरप्याह चोदकः नि०-जह सावजा किरिया नत्थिय पडिमासु एवमियराऽवि। तयभावे नत्थि फलं अह होइ अहेउगं होइ॥११३३॥ यथा सावद्या क्रिया-सपापा क्रिया नास्त्येव न विद्यत एव प्रतिमासु, एवमितराऽपि-निरवद्याऽपि नास्त्येव, ततश्व तदभावे निरवद्यक्रियाऽभावे नास्ति फलं पुण्यलक्षणम्, अथ भवति अहेतुकं भवति निष्कारणं च भवति, प्रणम्यवस्तुगतक्रियाहेतुकत्वा(भावा)त्फलस्येत्यभिप्रायः, अहेतुकत्वे चाकस्मिककर्मसम्भवान्मोक्षाद्यभाव इति गाथार्थः // 1133 // इत्थं चोदकेनोक्ते सत्याहाचार्य: नि०- कामं उभयाभावो तहविफलं अत्थि मणविसुद्धीए। तीइ पुण मणविसुद्धीइ कारणं होंति पडिमाउ॥११३४॥ कामं अनुमतमिदम्, यदुत उभयाभावः सावद्येतरक्रियाऽभावः प्रतिमासु, तथाऽपि फलं पुण्यलक्षणं अस्ति विद्यते, मनसो विशुद्धिर्मनोविशुद्धिस्तस्या मनोविशुद्धेः सकाशात्, तथाहि- स्वगता मनोविशुद्धिरेव नमस्कर्तुः पुण्यकारणम्, न नमस्करणीय // 927 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 928 // लिङ्गाप्रामाण्यचर्चा वस्तुगता क्रिया, आत्मान्तरे फलाभावात्, यद्येवं किं प्रतिमाभिरिति?, उच्यते, तस्याः पुनर्मनोविशुद्धेः कारणं निमित्तं . 3. तृतीयभवन्ति प्रतिमाः, तहारेण तस्याः सम्भूतिदर्शनादिति गाथार्थः॥११३४॥आह- एवं लिङ्गमपि प्रतिमावन्मनोविशुद्धिकारणं मध्ययनम् भवत्येवेति, उच्यते नियुक्तिः नि०- जइविय पडिमाउ जहा मुणिगुणसंकप्पकारणं लिंगं / उभयमवि अत्थि लिंगं न य पडिमासूभयं अस्थि // 1135 // 1135-36 यद्यपि च प्रतिमा यथा मुनीनां गुणा मुनिगुणा- व्रतादयस्तेषु सङ्कल्पः- अध्यवसायः मुनिगुणसङ्कल्पस्तस्य कारणंनिमित्तं मुनिगुणसङ्कल्पकारणं लिङ्गं द्रव्यलिङ्गम्, तथाऽपि प्रतिमाभिः सह वैधर्म्यमेव, यत उभयमप्यस्ति लिङ्गे सावद्यकर्म निरवद्यकर्मच, तत्र निरवद्यकर्मयुक्त एव यो मुनिगुणसङ्कल्पः ससम्यक्सङ्कल्पः, स एव च पुण्यफलः, यः पुनः सावद्यकर्मयुक्तेपिमुनिगुणसङ्कल्पःस विपर्याससङ्कल्पः, क्लेशफलश्चासौ, विपर्यासरूपत्वादेव, न च प्रतिमासूभयमस्ति, चेष्टारहितत्वात्, ततश्च तासु जिनगुणविषयस्य क्लेशफलस्य विपर्याससङ्कल्पस्याभावः, सावद्यकर्मरहितत्वात् प्रतिमानाम्, आह- इत्थं तर्हि निरवद्यकर्मरहितत्वात्सम्यक्सङ्कल्पस्यापिपुण्यफलस्याभाव एव प्राप्त इति, उच्यते, तस्य तीर्थकरगुणाध्यारोपेण प्रवृत्ते भाव इति गाथार्थः॥११३५॥ तथा चाऽऽह नि०-नियमा जिणेसु उगुणा पडिमाओ दिस्स जे मणे कुणइ / अगुणे उ वियाणंतो कं नमउ मणे गुणं काउं॥११३६ // नियमादि ति नियमेनावश्यंतया जिनेष्वेव तीर्थकरेष्वेव, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, गुणाः ज्ञानादयः, न प्रतिमासु, प्रतिमा दृष्ट्वा तास्वध्यारोपद्वारेण यान् मनसि करोति चेतसि स्थापयति पुनर्नमस्करोति, अत एवासौ तासु शुभः पुण्यफलो जिनगुणसङ्कल्पः, सावद्यकर्मरहितत्वात्, न चायंतासु निरवद्यकर्माभावमात्राद्विपर्याससङ्कल्पः, सावद्यकर्मोपेतवस्तुविषय // 928 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 929 // त्वात्तस्य, ततश्चोभयविकल एवाऽऽकारमात्रतुल्ये कतिपयगुणान्विते चाध्यारोपोऽपि युक्तियुक्तः, अगुणे उइत्यादि अगुणानेव, 3. तृतीयतुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् अविद्यमानगुणानेव विजानन् अवबुध्यमानः पार्श्वस्थादीन् कं नमउ मणे गुणं काउं कं मनसि गुणं मध्ययनम् वन्दना, कृत्वा नमस्करोतु तानिति?,स्यादेतत्-अन्यसाधुसम्बन्धिनं तेष्वध्यारोपद्वारेण मनसि कृत्वा नमस्करोतु, न, तेषां सावद्यकर्म नियुक्तिः युक्ततयाऽध्यारोपविषयलक्षणविकलत्वात्, अविषये चाध्यारोपं कृत्वा नमस्कुर्वतो दोषदर्शनाद् / / 1136 // आह च- 1137-38 लिङ्गाप्रामाण्यानि०-जह वेलंबगलिंगंजाणंतस्स नमओ हवइ दोसो। निद्धंधसमिय नाऊण वंदमाणे धुवो दोसो॥११३७ / / चर्चा। यथा विडम्बकलिङ्गं भाण्डादिकृतं जानतः अवबुध्यमानस्य नमतः नमस्कुर्वतः सतोऽस्य भवति दोषः प्रवचनहीलनादिलक्षणः, निद्धन्धसं प्रवचनोपघातनिरपेक्षं पार्श्वस्थादिकं इय एवं ज्ञात्वा अवगम्य वन्दमाणे धुवो दोसो वन्दति- नमस्कुर्वति सति नमस्कर्तरि ध्रुव:- अवश्यंभावी दोष:- आज्ञाविराधनादिलक्षणः, पाठान्तरं वा-'निद्धंधसंपि णाऊणं वंदमाणस्सल दोसाउ' इदं प्रकटार्थमेवेति गाथार्थः // 1137 // एवंन लिङ्गमात्रमकारणतोऽवगतसावधक्रियं नमस्क्रियत इति स्थापितम्, भावलिङ्गमपि द्रव्यलिङ्गरहितमित्थमेवावगन्तव्यम्, भावलिङ्गगर्भ तु द्रव्यलिङ्गं नमस्क्रियते, तस्यैवाभिलषितार्थक्रियाप्रसाधकत्वात्, रूपकदृष्टान्तश्चात्र, आह च नि०- रुप्पं टकं विसमाहयक्खरं नवि रूवओ छेओ। दुण्डंपि समाओगे रूवो छेयत्तणमुवेइ // 1138 // * अत्र तावच्चतुर्भङ्गी- रूपमशुद्धं टङ्कं विषमाहताक्षरमित्येकः, रूपमशुद्धं टङ्क समाहताक्षरमिति द्वितीयः, रूपं शुद्धं टङ्क विषमाहताक्षरमिति तृतीयः, रूपंशुद्धंटर्ड्समाहताक्षरमिति चतुर्थः, अत्र च रूपकल्पं भावलिङ्गंटकल्पंद्रव्यलिङ्गम्,इह च प्रथमभङ्गतुल्याश्चरकादयः,अशुद्धोभयलिङ्गत्वात्, द्वितीयभङ्गतुल्या: पार्श्वस्थादयः, अशुद्धभावलिङ्गत्वात्, तृतीयभङ्ग // 929 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० | 3. तृतीय मध्ययनम् | वन्दना, | नियुक्तिः 1139 लिङ्गाप्रामाण्यचर्चा। वृत्तियुतम् भाग-३ | // 930 // तुल्याः प्रत्येकबुद्धा अन्तर्मुहूर्तमानं कालमगृहीतद्रव्यलिङ्गाः,चतुर्थभङ्गतुल्याः साधवः शीलयुक्ताः गच्छगता निर्गताश्च जिनकल्पिकादयः, यथा रूपको भङ्गत्रयान्तर्गत: अच्छेक इत्यविकल (इति) तदर्थक्रियार्थिना नोपादीयते, चतुर्थभङ्गनिरूपित एवोपादीयते, एवं भङ्गत्रयनिदर्शिताः पुरुषा अपि परलोकार्थिनो यतोन नमस्करणीयाः, चरमभङ्गकनिदर्शिता एव नमस्करणीया इति भावना, अक्षराणि त्वेवं नीयन्ते- रूपं शुद्धाशुद्धभेदम्, टङ्कं विषमाहताक्षरं विपर्यस्तनिविष्टाक्षरम्, नैव रूपकः छेकः, असांव्यवहारिक इत्यर्थः, द्वयोरपि शुद्धरूपसमाहताक्षरटङ्कयोः समायोगे सति रूपकश्छेकत्वमुपैतीति गाथार्थः॥ 1138 // रूपकदृष्टान्ते दार्टान्तिकयोजनां निदर्शयन्नाह नि०- रुप्पं पत्तेयबुहा टंकंजे लिंगधारिणो समणा / दव्वस्स य भावस्स य छेओसमणो समाओगो॥११३९॥दारं॥ रूपं प्रत्येकबुद्धा इत्यनेन तृतीयभङ्गाक्षेपः, टङ्कं ये लिङ्गधारिणः श्रमणा इत्यनेन तु द्वितीयस्य, अनेनैवाशुद्धशुद्धोभयात्मकस्यापि प्रथमचरमभङ्गद्वयस्येति, तत्र द्रव्यस्य च भावस्य च छेकः श्रमणः समायोगे-समाहताक्षरटङ्कशुद्धरूपकल्पद्रव्यभावलिङ्गसंयोगे शोभन: साधुरिति गाथार्थः॥ 1139 // व्याख्यातं सप्रपञ्चं वैडूर्यद्वारम्, ज्ञानद्वारमधुना, इह कश्चिज्ज्ञानमेव प्रधानमपवर्गबीजमिच्छति, यतः किल एवमागमः-ज अण्णाणी कम्म खवेइ बहुयाहिं वासकोडीहिं। तं णाणी तिहि गुत्तो खवेइ उसासमित्तेणं॥१॥ तथा- सुई जहा ससुत्ता ण णासई कयवरंमि पडियावि। जीवो तहा ससुत्तो ण णस्सइ गओऽवि संसारे // 2 // तथा- णाणं गिण्हइ णाणं गुणेइ णाणेण कुणइ किच्चाई। भवसंसारसमुदं णाणी णाणे ठिओ तरइ॥३॥तस्माज्ज्ञानमेव प्रधानमपवर्ग 0 यदज्ञानी कर्म क्षपयति बहुकाभिर्वर्षकोटीभिः / तज्ज्ञानी त्रिभिर्गुप्तः क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेण // 1 // सूचिर्यथा ससूत्रा न नश्यति कचवरे पतिताऽपि / जीवस्तथा ससूत्रो न नश्यति गतोऽपि संसारे / / 2 // ज्ञानं गृह्णाति ज्ञानं गुणयति ज्ञानेन करोति कृत्यानि / भवसंसारसमुद्रं ज्ञानी ज्ञाने स्थितस्तरति // 3 // // 930 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 931 // प्राप्तिकारणम्, अतो ज्ञानिन एव कृतिकर्म कार्यम्, आह- अनन्तरगाथायामेव द्रव्यभावसमायोगे श्रमण उक्तः, तस्य च 3. तृतीयकृतिकर्म कार्यमित्युक्तम्, चरणं च भावो वर्तत इत्युक्ते सत्याह मध्ययनम् नि०- कामंचरणं भावो तं पुण नाणसहिओ समाणेई। न य नाणं तु न भावो तेण र णाणिं पणिवयामो॥११४०॥ वन्दना, नियुक्तिः कामं अनुमतमिदम्, यदुत चरणं चारित्रं भावः भावशब्दो भावलिङ्गोपलक्षणार्थः, तत्पुनः ज्ञानसहितः ज्ञानयुक्तः समापयति 1140-42 निष्ठां नयति, यत इदमित्थमासेवनीयमिति ज्ञानादेवावगम्यते, तस्मात्तदेव प्रधानम्, न च ज्ञानं तु न भावः, भाव एव, ज्ञानतीर्थवादः उन्मार्गदेशका भावलिङ्गान्तर्गतमिति भावना, तेन कारणेन र इति निपातः पूरणार्थः, ज्ञानमस्यास्तीति ज्ञानी तं ज्ञानिनं प्रणमामः पूजयाम अद्रष्टव्याः / इति गाथार्थः॥ 1140 // यतश्च बाह्यकरणसहितस्याप्यज्ञानिनश्चरणाभाव एवोक्त: नि०- तम्हा ण बज्झकरणं मज्झपमाणं न यावि चारित्तं / नाणं मज्झ पमाणं नाणे अठिअंजओ तित्थं // 1141 // तस्मान्न बाह्यकरणं पिण्डविशुद्ध्यादिकं मम प्रमाणम्, न चापि चारित्रं व्रतलक्षणम्, तज्ज्ञानाभावे तस्याप्यभावात्, अतो ज्ञानं मम प्रमाणम्, सति तस्मिन् चरणस्यापि भावात्, ज्ञाने च स्थितं यतस्तीर्थम्, तस्यागमरूपत्वादिति गाथार्थः // 1141 // किं चान्यद्-दर्शनं भाव इष्यते, सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गइति (तत्त्वार्थे अ०१सू०१)वचनात्, तच्चदर्शनं द्विधा-अभिगमजं नैसर्गिकं च, इदमपि च ज्ञानायत्तोदयमेव वर्तते, तथा चाह नि०- नाऊण यसब्भावं अहिगमसंमंपि होइ जीवस्स / जाईसरणनिसग्गुग्णयाविन निरागमा दिट्ठी॥११४२ // ज्ञात्वा च अवगम्य सद्भावंसतां भावः सद्भावस्तम्, सन्तो जीवादयः, किं?- अधिगमात्- जीवादिपदार्थपरिच्छेदलक्षणात् / सम्यक्त्वं- श्रद्धानलक्षणमधिगमसम्यक्त्वम्, इदमधिगमसम्यक्त्वमपि, अपिशब्दाच्चारित्रमपि, भवति जीवस्य जायते आत्मन जीवस्स / जाईसरण // 931 // ?- अधिगमात्-जावीवस्य जायते आत्मन
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 932 // इत्यर्थः, नैसर्गिकमाश्रित्याह-जातिस्मरणात् सकाशात् निसर्गेण-स्वभावेनोद्गता-सम्भूता जातिस्मरणनिसर्गोद्गता, असावपि 3. तृतीयन निरागमा आगमरहिता दृष्टिः दर्शनं दृष्टिरिति, यतः स्वयम्भूरमणमत्स्यादीनामपि जिनप्रतिमाद्याकारमत्स्यदर्शनाजाति- मध्ययनम् मनुस्मृत्य भूतार्थालोचनपरिणाममेव नैसर्गिकसम्यक्त्वमुपजायते, भूतार्थालोचनंच ज्ञानंतस्मादिदमपिज्ञानायत्तोदयमिति वन्दना, नियुक्तिः कृत्वा ज्ञानस्य प्राधान्यात् ज्ञानिन एव कृतिकर्म कार्यमिति स्थितम्, अयं गाथार्थः॥११४२॥ इत्थं ज्ञानवादिनोक्ते सत्या-8 1143-44 हाचार्य: ज्ञानतीर्थवादः उन्मार्गदेशका नि०- नाणं सविसयनिययं न नाणमित्तेण कन्जनिप्फत्ती। मग्गण्णू दिट्ठतो होइ सचिट्ठो अचिट्ठोय // 1143 // अद्रष्टव्याः / ज्ञानं प्रक्रान्तम्, स्वविषये नियतं स्वविषयनियतम्, स्वविषयः पुनरस्य प्रकाशनमेव, यतश्चैवमतः न ज्ञानमात्रेण कार्यनिष्पत्तिः, मात्रशब्दः क्रियाप्रतिषेधवाचकः, अत्रार्थे मार्गज्ञो दृष्टान्तो भवति, सचेष्टः, सव्यापारः अचेष्टश्च अप्रतिपद्यमानचेष्टश्च, एतदुक्तं भवति- यथा कश्चित्पाटलिपुत्रादिमार्गज्ञो जिगमिषुश्चेष्टदेशप्राप्तिलक्षणं कार्यं गमनचेष्टोद्यत एव साधयति, न चेष्टाविकलो भूयसाऽपि कालेन, तत्प्रभावादेव, एवं ज्ञानी शिवमार्गमविपरीतमवगच्छन्नपि संयमक्रियोद्यत एव तत्प्राप्तिलक्षणं कार्य साधयति, नानुद्यतो, ज्ञानप्रभावादेव, तस्मादलं संयमरहितेन ज्ञानेनेति गाथाहृदयार्थः॥११४३॥ प्रस्तुतार्थप्रतिपादकमेव दृष्टान्तान्तरमभिधित्सुराहनि०-आउज्जनट्टकुसलावि नट्टिया तं जणं न तोसेइ / जोगं अजुंजमाणी निंदं खिसंच सा लहइ / / 1144 // // 932 // आतोद्यानि- मृदङ्गादीनि नृत्तं- करचरणनयनादिपरिस्पन्दविशेषलक्षणम्, आतोद्यैः करणभूतैर्नृत्तमातोद्यनृत्तं तस्मिन् / कुशला- निपुणा आतोद्यनृत्तकुशला, असावपि नर्तकी, अपिशब्दात् रङ्गजनपरिवृताऽपि तं जनं रङ्गजनं न तोषयति न हर्ष
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 933 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः |1145-47 ज्ञानतीर्थवादः उन्मार्गदेशका अद्रष्टव्याः / नयतीत्यर्थः, किम्भूता सती?- योगमयुञ्जन्ती कायादिव्यापारमकुर्वती, ततश्चापरितुष्टाद्रङ्गजनान्न किञ्चिद्रव्यजातं लभत इति गम्यते, अपि तु निन्दां खिंसां च सा लभते रङ्गजनादिति, तत्समक्षमेव या हीलना सा निन्दा, परोक्षे तु सा खिंसेति गाथार्थः // 1144 // इत्थं दृष्टान्तमभिधाय दार्टान्तिकयोजनां प्रदर्शयन्नाह नि०- इय लिंगनाणसहिओ काइयजोगं न जुंजई जो उ / न लहइ स मुक्खसुक्खं लहइ य निंद सपक्खाओ॥११४५॥ इय एवं लिङ्गज्ञानाभ्यां सहितो- युक्तो लिङ्गज्ञानसहितः काययोगं कायव्यापारं न युङ्क्ते न प्रवर्तयति, यस्तु न लभते न प्राप्नोति स इत्थम्भूतःकिं?- मोक्षसौख्यं सिद्धिसुखमित्यर्थः, लभते तु निन्दा स्वपक्षात्, चशब्दात्खिसांच, इह च नर्तकीतुल्यः साधुः,आतोद्यतुल्यं द्रव्यलिङ्गम्, नृत्तज्ञानतुल्यं ज्ञानम्, योगव्यापारतुल्यं चरणम्, रङ्गपरितोषतुल्यः सङ्घपरितोषः, दानलाभतुल्यः सिद्धिसुखलाभः, शेषं सुगमम्, यत एवमतो ज्ञानचरणसहितस्यैव कृतिकर्म कार्यमिति गाथाभावार्थः // 1145 // चरणरहितं ज्ञानमकिञ्चित्करमित्यस्यार्थस्य साधका बहवो दृष्टान्ताः सन्तीति प्रदर्शनाय पुनरपि दृष्टान्तमाह नि०- जाणंतोऽवि य तरिउंकाइयजोगं न जुंजइ नईए / सो वुज्झइ सोएणं एवं नाणी चरणहीणो॥११४६ / / जानन्नपि च तरीतुं यः काययोगं कायव्यापारं न युङ्क्ते नद्यां स पुमान् उह्यते ह्रियते श्रोतसा पयःप्रवाहेण, एवं ज्ञानी चरणहीनः संसारनद्यां प्रमादश्रोतसोह्यत इत्युपनयः, तस्माच्चरणविकलस्य ज्ञानस्याकिञ्चित्करत्वादुभययुक्तस्यैव कृतिकर्म कार्यमिति गाथाभिप्रायार्थः॥११४६ // एवमसहायज्ञानपक्षे निराकृते ज्ञानचरणोभयपक्षे च समर्थिते सत्यपरस्त्वाह नि०-गुणाहिए वंदणयं छउमत्थो गुणागुणे अयाणंतो। वंदिजा गुणहीणं गुणाहियं वावि वंदावे // 1147 // इहोत्सर्गतः गुणाधिके साधौ वन्दनं कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, अयं चार्थः श्रमणं वन्देतेत्यादिग्रन्थात्सिद्धः, गुणहीने तु // 933 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् ३.तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1948-49 ज्ञानतीर्थवादः उन्मार्गदेशका अद्रष्टव्या:। भाग-३ // 934 // प्रतिषेधः पञ्चानां कृतिकर्मेत्यादिग्रन्थाद्, इदं च गुणाधिकत्वं गुणहीनत्वं च तत्त्वतो दुर्विज्ञेयम्, अतश्छद्मस्थस्तत्त्वतो गुणागुणान् आत्मान्तरवर्तिनः अजानन् अनवगच्छन् किं कुर्यात्?, वन्देत वा गुणहीनं कश्चित्, गुणाधिकं चापि वन्दापयेत्, उभयथाऽपि च दोषः, एकत्रागुणानुज्ञाप्रत्ययः अन्यत्र तु विनयत्यागप्रत्ययः, तस्मात्तूष्णीभाव एव श्रेयान्, अलंवन्दनेनेति गाथाभिप्रायः॥ 1147 // इत्थं चोदकेनोक्ते सति व्यवहारनयमतमधिकृत्य गुणाधिकत्वपरिज्ञानकारणानि प्रतिपादयन्नाचार्य आह नि०- आलएणं विहारेणं ठाणाचंकमणेण य / सक्को सुविहिओ नाउंभासावेणइएण य॥११४८॥ B आलयः- वसतिः सुप्रमार्जितादिलक्षणाऽथवा स्त्रीपशुपण्डकविवर्जितेति, तेनाऽऽलयेन, नागुणवत एवंविधः खल्वालयो भवति, विहारः- मासकल्पादिस्तेन विहारेण, स्थानं- ऊर्ध्वस्थानम्, चकमणं- गमनम्, स्थानंच चङ्कमणंचेत्येकवद्भावस्तेन च, अविरुद्धदेशकायोत्सर्गकरणेन च युगमात्रावनिप्रलोकनपुरस्सराद्भुतगमनेन चेत्यर्थः, शक्यः सुविहितो ज्ञातुम्, भाषावैनयिकेन च विनय एव वैनयिकं समालोच्य भाषणेन आचार्यादिविनयकरणेन चेति भावना, नैतान्येवम्भूतानि प्रायशोऽसुविहितानां भवन्तीति गाथार्थः // 1148 // इत्थमभिहिते सत्याह चोदकः नि०- आलएणं विहारेणं ठाणे चंकमणेण य।न सक्को सुविहिओ नाउं भासावेणइएण य॥ 1149 // आलयेन विहारेण स्थानचङ्कमणेन (स्थानेन चङ्कमणेन) चेत्यर्थः, न शक्यः सुविहितो ज्ञातुं भाषावैनयिकेन च, उदायिनृपमारकमाथुरकोट्टइल्लादिभिर्व्यभिचारात्, तथा च प्रतीतमिदं- असंयता अपि हीनसत्त्वा लब्ध्यादिनिमित्तं संयतवच्चेष्टन्ते, संयता अपि च कारणतोऽसंयतवदिति गाथार्थः॥११४९॥ किंच नि०- भरहो पसन्नचंदो सल्भितरबाहिरं उदाहरणं / दोसुप्पत्तिगुणकरं न तेसि बझं भवे करणं // 1150 // // 934 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 935 // भरतः प्रसन्नचन्द्रः साभ्यन्तरबाह्यमुदाहरणम्, आभ्यन्तरं भरतः, यतस्तस्य बाह्यकरणरहितस्यापि विभूषितस्यैवाऽऽदर्शक 3. तृतीयगृहप्रविष्टस्य विशिष्टभावनापरस्य केवलज्ञानमुत्पन्नम्, बाह्यं प्रसन्नचन्द्रः, यतस्तस्योत्कृष्टबाह्यकरणवतोऽप्यन्तःकरणविकल- मध्ययनम् स्याधः सप्तमनरकप्रायोग्यकर्मबन्धो बभूव, तदेवं दोषोत्पत्तिगुणकरं न तयोर्भरतप्रसन्नचन्द्रयोः बझं भवे करणं ति छान्दसत्वादभूत्करणं दोषोत्पत्तिकारकं भरतस्य नाभूदशोभनं बाह्यं करणं गुणकारकं प्रसन्नचन्द्रस्य नाभूच्छोभनमपीति, तस्मादान्तरमेव 1150-52 करणं प्रधानम्, न च तदालयादिनाऽवगन्तुं शक्यते, गुणाधिके च वन्दनमुक्तमिति तूष्णीभाव एव ज्यायान् इति स्थितम्, | ज्ञानतीर्थवादः उन्मार्गदेशका इत्ययं गाथाभिप्रायः॥ 1150 // इत्थं तीर्थाङ्गभूतव्यवहारनयनिरपेक्षं चोदकमवगम्यान्येषां पारलौकिकापायदर्शनाया-8 अद्रष्टव्याः / हाचार्य: नि०- पत्तेयबुद्धकरणे चरणं नासंति जिणवरिंदाणं / आहच्चभावकहणे पंचहि ठाणेहि पासत्था॥११५१॥ प्रत्येकबुद्धाः- पूर्वभवाभ्यस्तोभयकरणा भरतादयस्तेषां करणं तस्मिन्नान्तर एव फलसाधके सति मन्दमतयश्चरणं नाशयन्ति जिनवरेन्द्राणां सम्बन्धिभूतमात्मनोऽन्येषां च, पाठान्तरं वा बोधिं नासिंति जिणवरिंदाणं कथं? - आहच्चभावकहणे त्ति कादाचित्कभावकथने- बाह्यकरणरहितैरेव भरतादिभिःकेवलमुत्पादितमित्यादिलक्षणे, कथं नाशयन्ति?- पञ्चभिः स्थानैः प्राणातिपातादिभिः पारम्पर्येण करणभूतैः पार्श्वस्था उक्तलक्षणा इति गाथार्थः // 1151 // यतश्च नि०- उम्मग्गदेसणाए चरणं नासिंति जिणवरिंदाणं / वावन्नदसणाखलु न हुलब्भा तारिसा दटुं / / 1152 // दारं / उन्मार्गदेशनया अनयाऽनन्तराभिहितं चरणं नाशयन्ति जिनवरेन्द्राणां सम्बन्धिभूतमात्मनोऽन्येषां च, अतः व्यापनदर्शनाःखलु // 935 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 936 // दर्शन विनष्टसम्यग्दर्शना निश्चयतः, खल्वित्यपिशब्दार्थो निपातः, तस्य च व्यवहितः सम्बन्धस्तमुपरिष्टात् प्रदर्शयिष्यामः, न हु | 3. तृतीयलब्भा तारिसा दळू ति नैव कल्पन्ते तादृशा द्रष्टुमपीति, किं पुनर्ज्ञानादिना प्रतिलाभयितुमिति गाथार्थः॥११५२॥ सप्रसङ्गमध्ययनम् गतं ज्ञानद्वारम्, दर्शनद्वारमधुना, तत्र दर्शननयमतावलम्बी कृतिकर्माधिकार एवावगतज्ञाननयमत इदमाह वन्दना, नियुक्तिः नि०- जह नाणेणं न विणा चरणं, नादसणिस्स इय नाणं / न य दंसणं न भावो तेन र दिढेिपणिवयामो॥११५३॥ |1153-55 यथा ज्ञानेन विना न चरणं किन्तु सहैव, नादर्शनिन एवं ज्ञानम्, किन्तु दर्शनिन एव, सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं मिथ्यादृष्टेविपर्यास इति / तीर्थवादः वचनात्, तथा न च दर्शनं न भावः, किन्तु भाव एव, भावलिङ्गान्तर्गतमित्यर्थः, तेन कारणेन ज्ञानस्य तद्भावभावित्वा चारित्रपुष्टिः। दर्शनस्य ज्ञानोपकारकत्वाद् रेति प्राग्वत् दिट्ठि न्ति प्राकृतशैल्या दर्शनमस्यास्तीति दर्शनी तं दर्शनिनम्, प्रणमामः पूजयाम इति गाथार्थः॥११५३॥स्यादेतत्- सम्यक्त्वज्ञानयोर्युगपद्भावादुपकार्योपकारकभावानुपपत्तिरिति, एतच्चासद्, यतः नि०-जुगवंपि समुप्पन्नं सम्मत्तं अहिगमं विसोहेइ / जह कायगमंजणाई जलदिट्ठीओ विसोहंति // 1154 // युगपदपि तुल्यकालमपि समुत्पन्नं सञ्जातं सम्यक्त्वं ज्ञानेन सह अधिगम विशोधयति अधिगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते पदार्था येन सोऽधिगमः- ज्ञानमेवोच्यते, तमधिगमं विशोधयति-ज्ञानं विमलीकरोतीत्यर्थः, अत्रार्थे दृष्टान्तमाह- यथा काचकाञ्जने जलदृष्टी विशोधयत इति, कचको वृक्षस्तस्येदं काचकं फलम्, अञ्जनं- सौवीरादि, काचकं चाञ्जनं च काचकाञ्जने, अनुस्वारोऽत्रालाक्षणिकः, जलं- उदकम्, दृष्टिः- स्वविषये लोचनप्रसारणलक्षणा, जलं च दृष्टिश्च जलदृष्टी ते विशोधयत / इति गाथार्थः / / 1154 // साम्प्रतमुपन्यस्तदृष्टान्तस्य दान्तिकेनांशतः भावनिकां प्रतिपादयन्नाह नि०-जह 2 सुज्झइ सलिलं तह 2 रूवाई पासई दिट्ठी। इय जह जह तत्तरुई तह तह तत्तागमो होइ॥११५५॥ // 936 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ मध्ययनम् वन्दना, // 937 // यथा 2 शुद्ध्यति सलिलं काचकफलसंयोगात् तथा तथा रूपाणि तद्गतानि पश्यति द्रष्टा, इय एवं यथा यथा यथा तत्त्वरुचिः।। 3. तृतीयसम्यक्त्वलक्षणा, संजायत इति क्रिया, तथा तथा तत्त्वागमः तत्त्वपरिच्छेदो भवतीति, एवमुपकारकं सम्यक्त्वं ज्ञानस्येति गाथार्थः॥ 1155 // स्यादेतत्- निश्चयतः कार्यकारणभाव एवोपकार्योपकारकभावः, स चासम्भवी युगपद्भाविनोरिति, नियुक्तिः अत्रोच्यते |1156 नि०- कारणकजविभागो दीवपगासाण जुगवजम्मेवि। जुगवुप्पन्नंपितहा हेऊ नाणस्स सम्मत्तं / / 1156 // दर्शन तीर्थवादः यथेह कारणकार्यविभागो दीपप्रकाशयोः युगपज्जन्मन्यपि युगपदुत्पादेऽपीत्यर्थः, युगपदुत्पन्नमपि तथा हेतुः कारणं ज्ञानस्य | चारित्रपुष्टिः। सम्यक्त्वम्, यस्मादेवं तस्मात्सकलगुणमूलत्वाद्दर्शनस्य दर्शनिन एव कृतिकर्म कार्यम्, आत्मनाऽपि तत्रैव यत्नः कार्यः, सकलगुणमूलत्वादेवेति, उक्तं च- द्वारं मूलं प्रतिष्ठानमाधारो भाजनं निधिः। धर्महेतोर्द्विषट्कस्य, सम्यग्दर्शनमिष्यते॥१॥ अयं गाथाभिप्रायार्थः / / 1156 // इत्थं नोदकेनोक्ते सत्याहाचार्यः नाणस्स जइवि हेऊ सविसयनिययंतहाविसम्मत्तं / तम्हा फलसंपत्ती न जुज्जए नाणपक्खे व॥१॥ (प्र०) जह तिक्खरुईवि नरो गंतुंदेसंतरं नयविहूणो। पावेइन तं देसं नयजुत्तो चेव पाउणइ / / 2 / / (प्र०) इय नाणचरणहीणो सम्मद्दिट्ठीवि मुक्खदेसं तु / पाउणइ नेय नाणाइसंजुओ चेव पाउणइ // 3 // (प्र०) इदमन्यकर्तृकं गाथात्रयं सोपयोगमितिकृत्वा व्याख्यायते, ज्ञानस्य यद्यपि हेतुः कारणं सम्यक्त्वमिति योगः, अपिशब्दोऽभ्युपगमवादसंसूचकः, अभ्युपगम्यापि ब्रूमः, तत्त्वतस्तु कारणमेव न भवति, उभयोरपि विशिष्टक्षयोपशमकार्यत्वात्, स्वविषयनियतमितिकृत्वा, स्वविषयश्चास्य तत्त्वेषुरुचिरेव, तथाऽपि तस्मात् सम्यक्त्वात् फलसंपत्तीण जुज्जए फलसम्प्राप्तिर्न // 7 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 938 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1157-58 दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः। युज्यते, मोक्षसुखप्राप्तिर्न घटत इत्यर्थः,स्वविषयनियतत्वादेव, असहायत्वादित्यर्थः, ज्ञानपक्ष इव, अनेन तत्प्रतिपादितसकलदृष्टान्तसङ्ग्रहमाह- यथा ज्ञानपक्षे मार्गज्ञादिभिदृष्टान्तरसहायस्य ज्ञानस्यैहिकामुष्मिकफलासाधकत्वमुक्तम्, एवमत्रापि दर्शनाभिलापेन द्रष्टव्यम्, दिनानंतु प्रदर्श्यते- यथा तीक्ष्णरुचिरपिनरः तीव्रश्रद्धोऽपिपुरुषः, क्व?- गन्तुं देशान्तरं देशान्तरगमन इत्यर्थः, नयविहीनो ज्ञानगमनक्रियालक्षणनयशून्य इत्यर्थः, प्राप्नोति न तं देश- गन्तुमिष्टं तद्विषयश्रद्धायुक्तोऽपि, नययुक्त एव प्राप्नोति, इय एवं ज्ञानचरणरहितः सम्यग्दृष्टिरपि तत्त्वश्रद्धानयुक्तोऽपि मोक्षदेशं तु न प्राप्नोति, नैव सम्यक्त्वप्रभावादेव, किन्तु ज्ञानादिसंयुक्त एव प्राप्नोति, तस्मान्त्रितयं प्रधानम्, अतस्त्रितययुक्तस्यैव कृतिकर्म कार्यम्, त्रितयं चाऽऽत्मनाऽऽसेवनीयम्, सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग (तत्त्वा० अ०१ सू०१) इति वचनादयं गाथात्रितयार्थः॥१-२-३॥ एवमपि तत्त्वे समाख्याते ये खल्वधर्मभूयिष्ठा यानि चासदालम्बनानि प्रतिपादयन्ति तदभिधित्सुराह नि०-धम्मनियत्तमईया परलोगपरम्मुहा विसयगिद्धा / चरणकरणे असत्ता सेणियरायंववइसंति // 1157 // धर्म:- चारित्रधर्मः परिगृह्यते तस्मान्निवृत्ता मतिर्येषां ते धर्मनिवृत्तमतयः, परः- प्रधानो लोकः परलोको- मोक्षस्तत्परानखाः विषयगृद्धाः शब्दादिविषयानुरक्ताः, ते एवम्भूताश्चरणकरणे अशक्ताः असमर्थाः सन्तः श्रेणिकराजं व्यपदिशन्त्यालम्बनमिति गाथार्थः // 1157 / कथं? नि०-ण सेणिओ आसि तया बहुस्सुओ, न यावि पन्नत्तिधरोन वायगो।सो आगमिस्साइ जिणो भविस्सइ, समिक्ख पन्नाइ वरं खुदंसणं // 1158 // न श्रेणिकः नरपतिरासीत् तदा तस्मिन् काले बहुश्रुतः बह्वागमः महाकल्पादिश्रुतधर इत्यर्थः, न चापि प्रज्ञप्तिधरः न चापि // 93
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 939 // | नियुक्तिः 1159-60 दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः। भगवतीवेत्ता न वाचकः न पूर्वधरः, तथाऽप्यसावसहायदर्शनप्रभावादेव आगमिस्साए त्ति आयत्यामागामिनि काले जिनो भविष्यति तीर्थकरो भविष्यति यतश्चैवमतः समीक्ष्य दृष्ट्वा प्रज्ञया बुद्ध्या दर्शनविपाकं तीर्थकराख्यफलप्रसाधकं वरं खुदंसणन्ति खुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् वरं दर्शनमेवाङ्गीकृतमिति वाक्यशेषः, अयं वृत्तार्थः // 1158 // किंच-शक्य एवोपाये प्रेक्षावत: प्रवृत्तियुज्यते, न पुनरशक्ये शिरःशूलशमनाय तक्षकफणालङ्कारग्रहणकल्पे चारित्रे, चारित्रं च तत्त्वत: मोक्षोपायत्वे सत्यप्यशक्यासेवनम्, सूक्ष्मापराधेऽपि अनुपयुक्तगमनागमनादिभिर्विराध्यमानत्वादायासरूपत्वाच्च, नियमेन च छद्मस्थस्य तद्धंश उपजायते सर्वस्यैवात:। नि०-भट्ठण चरित्ताओ सुट्ठयरं दंसणं गहेयव्वं / सिझंति चरणरहिया दंसणरहिया न सिझंति // 1159 // भ्रष्टेन च्युतेन, कुतः?- चारित्रात्, सुतरां दर्शनं ग्रहीतव्यम्, पुनर्बोधिलाभानुबन्धिशक्यमोक्षोपायत्वात्, तथा च-सिद्ध्यन्ति चरणरहिताः प्राणिनः- दीक्षाप्रवृत्त्यनन्तरमृतान्तकृत्केवलिनः, दर्शनरहितास्तु न सिद्ध्यन्ति, अतो दर्शनमेव प्रधानं सिद्धिकारणम्, तद्भावभावित्वादित्ययं गाथार्थः // 1159 // इत्थं चोदकाभिप्राय उक्तः, साम्प्रतमसहायदर्शनपक्षे दोषा उच्यन्ते, यदुक्तं-न श्रेणिक आसीत्तदा बहुश्रुत इत्यादि, तन्न, तत एवासौ नरकमगमत्, असहायदर्शनयुक्तत्वात्, अन्येऽप्येवंविधा दशारसिंहादयो नरकमेव गता इति, आह च नि०- दसारसीहस्सयसेणियस्सा, पेढालपुत्तस्सयसच्चइस्स / अणुत्तरादसणसंपया तया, विणा चरित्तेणऽहरंगइंगया॥११६०॥ दशारसिंहस्य अरिष्ठनेमिपितृव्यपुत्रस्य श्रेणिकस्य च प्रसेनजित्पुत्रस्य पेढालपुत्रस्य च सत्यकिनः अनुत्तरा प्रधाना क्षायिकेति यदुक्तं भवति, का?- दर्शनसम्पत् तदा तस्मिन् काले, तथाऽपि विना चारित्रेण अधरां गतिं गता नरकगतिं प्राप्ता इति // 939 / /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 सवा नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 940 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः |1161-63 |दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः। वृत्तार्थः // 1160 // किंच नि०- सव्वाओवि गईओ अविरहिया नाणदंसणधरेहि। तामा कासिपमायं नाणेण चरित्तरहिएणं // 1161 // सर्वा अपि नारकतिर्यग्नरामरगतयः अविरहिताः अविमुक्ताः, कैः?- ज्ञानदर्शनधरैस्सत्त्वैः, यत:- सर्वास्वेव सम्यक्त्वश्रुतसामायिकद्वयमस्त्येव, न च नरगतिव्यतिरेकेणान्यासु मुक्तिः,चारित्राभावात्, तस्माच्चारित्रमेव प्रधानं मुक्तिकारणम्, तद्भावभावित्वादिति, यस्मादेवं तं मा कासि पमायं ति तत्-तस्मान्मा कार्षीः प्रमादम्, ज्ञानेन चारित्ररहितेन, तस्येष्टफलासाधकत्वात्, ज्ञानग्रहणं च दर्शनोपलक्षणार्थमिति गाथार्थः / / 1161 // इतश्च चारित्रमेव प्रधानम्, नियमेन चारित्रयुक्त एव सम्यक्त्वसद्भावाद्, आह च नि०- सम्मत्तं अचरित्तस्स हुन्ज भयणाइ नियमसो नत्थि। जो पुण चरित्तजुत्तो तस्स उ नियमेण सम्मत्तं // 1162 // सम्यक्त्वं प्राग्वर्णितस्वरूपं अचारित्रस्य चारित्ररहितस्य प्राणिनो भवेत् भजनया विकल्पनया- कदाचिद्भवति कदाचिन्न भवति, नियमशो नास्ति नियमेन न विद्यते, प्रभूतानां चारित्ररहितानां मिथ्यादृष्टित्वात्, यः पुनश्चारित्रयुक्तः सत्त्वस्तस्यैव, तुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, नियमेन अवश्यतया सम्यक्त्वम्, अतः सम्यक्त्वस्यापि नियमतश्चारित्रयुक्त एव भावात्प्राधान्यमिति गाथार्थः॥११६२॥ किं च - नि०-जिणवयणबाहिरा भावणाहिं उव्वट्टणं अयाणंता / नेरइयतिरियएगिदिएहि जह सिज्झई जीवो॥११६३॥ जिनवचनबाह्या यथावस्थितागमपरिज्ञानरहिताः प्रत्येकं ज्ञानदर्शननयावलम्बिनः भावणाहिं ति उक्तेन न्यायेन ज्ञानदर्शनभावनाभ्यां सकाशात्, मोक्षमिच्छन्तीति वाक्यशेषः, उद्वर्तनामजानानाः नारकतिर्यगेकेन्द्रियेभ्यो यथा सिद्ध्यति जीवस्तथोद्वर्त // 940 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः |1164-65 दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः। भाग-३ // 941 // नामजानाना इति योगः, इयमत्र भावना- ज्ञानदर्शनभावेऽपि न नारकादिभ्योऽनन्तरं मनुष्यभावमप्राप्य सिद्ध्यति कश्चित्, चरणाभावात्, तेनानयोः केवलयोरहेतुत्वं मोक्षं प्रति, तेभ्य एवैकेन्द्रियेभ्यश्च ज्ञानादिरहितेभ्योऽप्युद्वत्ता मनुष्यत्वमपि प्राप्य चारित्रपरिणामयुक्त एव सिद्ध्यति, नायुक्तोऽकर्मभूमिकादिः, अत इयमुद्वर्तना कारणवैकल्यं सूचयतीति गाथार्थः॥११६३॥ पुनरपिचारित्रपक्षमेव समर्थयन्नाह नि०- सुट्ठवि सम्मट्ठिी न सिज्झई चरणकरणपरिहीणो।जंचेव सिद्धिमूलं मूढो तं चेव नासेइ // 1164 // सुष्ठपि अतिशयेनापि सम्यग्दृष्टिर्न सिद्ध्यति, किम्भूतः?- चरणकरणपरिहीणः, तद्वादमेव च समर्थयन्, किमिति?-यदेव सिद्धिमूलं यदेव मोक्षकारणं सम्यक्त्वं मूढस्तदेव नाशयति, केवलतद्वादसमर्थनेन, एक्कपि असद्दहतो मिच्छंति वचनात्, अथवा सुष्ठपि सम्यग्दृष्टिः क्षायिकसम्यग्दृष्टिरपीत्यर्थः, न सिद्ध्यति चरणकरणपरिहीणः, श्रेणिकादिवत्, किमिति ?- यदेव सिद्धिमूलं- चरणकरणं मूढस्तदेव नाशयत्यनासेवनयेति गाथार्थः॥११६४॥ किं च- अयं केवलदर्शनपक्षो न भवत्येवागमविदः सुसाधोः, कस्य तर्हि भवति?, अत आह नि०-दसणपक्खोसावय चरित्तभट्टे य मंदधम्मे य / दसणचरित्तपक्खो समणे परलोगकंखिम्मि॥११६५॥ दर्शनपक्षः श्रावके अप्रत्याख्यानकषायोदयवति भवति चारित्रभ्रष्टे च कस्मिश्चिंदव्यवस्थितपुराणे मन्दधर्मे च पार्श्वस्थादौ, दर्शनचारित्रपक्षः श्रमणे भवति, किम्भूते? - परलोकाकाङ्क्षिणि, सुसाधावित्यर्थः,प्राकृतशैल्या चेह सप्तमी षष्ठ्यर्थ एव द्रष्टव्या, दर्शनग्रहणाच्च ज्ञानमपि गृहीतमेव द्रष्टव्यम्, अतो दर्शनादिपक्षस्त्रिरूपो वेदितव्य इति गाथार्थः॥ 1165 // अपरस्त्वाहयद्येवं बह्वीभिरुपपत्तिभिश्चारित्रं प्रधानमुपवर्ण्यते भवता ततस्तदेवास्तु, अलं ज्ञानदर्शनाभ्यामिति, न, तस्यैव तद्व्यतिरेकेणा // 941 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1166-68 दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः // 942 // सम्भवाद्, आह नि०- पारंपरप्पसिद्धी दंसणनाणेहिं होइ चरणस्स / पारंपरप्पसिद्धी जह होइ तहऽन्नपाणाणं // 1166 // पारम्पर्येण प्रसिद्धिः पारम्पर्यप्रसिद्धिः-स्वरूपसत्ता, एतदुक्तं भवति-दर्शनाज्ज्ञानम्, ज्ञानाच्चारित्रम्, एवं पारम्पर्येण चरणस्वरूपसत्ता, सा दर्शनज्ञानाभ्यां सकाशाद्भवति चरणस्य, अतस्तद्भावभावित्वाच्चरणस्य त्रितयमप्यस्तु, लौकिकं न्यायमाहपारम्पर्यप्रसिद्धिर्यथा भवति तथाऽन्नपानयोर्लोकेऽपि प्रतीतैवेति क्रिया, तथा चान्नार्थी स्थालीन्धनाद्यपि गृह्णाति पानार्थी च द्राक्षाद्यपि, अतस्त्रितयमपि प्रधानमिति गाथार्थः॥११६६॥आह- यद्येवमतस्तुल्यबलत्वे सति ज्ञानादीनां किमित्यस्थानपक्षपातमाश्रित्य चारित्रं प्रशस्यते भवतेति?, अत्रोच्यते नि०- जम्हा सणनाणा संपुण्णफलं न दिति पत्तेयं / चारित्तजुया दिति उविसिस्सए तेण चारित्तं // 1167 / / यस्माद्दर्शनज्ञाने सम्पूर्णफलं मोक्षलक्षणं न ददतः न प्रयच्छतः प्रत्येकम्, चारित्रयुक्ते दत्ते एव, विशेष्यते तेन चारित्रम्, तस्मिन्सति फलभावादिति गाथार्थः // 1167 // आह-विशिष्यतां चारित्रम्, किन्तु नि०- उज्जममाणस्स गुणा जह हुंति ससत्तिओ तवसुएसुं। एमेव जहासत्ती संजममाणे कहं न गुणा? // 1168 // उज्जममाणस्स त्ति उद्यच्छतः- उद्यमं कुर्वतः साधोः, क्व?- तपःश्रुतयोरिति योगः, गुणाः तपोज्ञानावाप्तिनिर्जरादयो यथा भवन्ति स्वशक्तितः स्वशक्त्योद्यच्छतः, एवमेव यथाशक्ति शक्त्यनुरूपमित्यर्थः, संजममाणे कहं न गुण त्ति संयच्छमाने- संयम पृथिव्यादिसंरक्षणादिलक्षणं कुर्वति सति साधौ कथं न गुणा:?,गुणा एवेत्यर्थः, अथवा कथं न गुणा येनाविकलसंयमानुष्ठानरहितो विराधकः प्रतिपद्यत इति?, अत्रोच्यते // 942 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 943 // नि०- अणिगूहतो विरियं न विराहेइ चरणं तवसुएसुं। जइसंजमेऽवि विरियं न निगूहिज्जा न हाविज्जा // 1169 // अनिगूहन् वीर्यं प्रकटयन् सामर्थ्यं यथाशक्त्या, क्व?- तप:श्रुतयोरिति योगः, किं? न विराधयति चरणं न खण्डयति चारित्रं?, यदि संयमेऽपि पृथिव्यादिसंरक्षणादिलक्षणे वीर्यं सामर्थ्यमुपयोगादिरूपतया न निगृहयेत् न प्रच्छादयेन्मातृस्थानेन न हाविज त्ति ततो न हापयेत् संयमन खण्डेत्, स्यादेव संयमगुणा इति गाथार्थः॥११६९॥ नि०-संजमजोएसुसया जे पुण संतविरियाविसीयंति / कहते विसुद्धचरणा बाहिरकरणालसा हुंति ? // 1170 // संयमयोगेषु पृथिव्यादिसंरक्षणादिव्यापारेषु सदा सर्वकालं ये पुनः प्राणिनः संतविरियावि सीयंति त्ति विद्यमानसामर्थ्या अपि नोत्सहन्ते, कथं ते विशुद्धचरणा भवन्तीति योगः?, नैवेत्यर्थः, बाह्यकरणालसाः सन्तः- प्रत्युपेक्षणादिबाह्यचेष्टारहिता इति गाथार्थः ॥११७०॥आह- ये पुनरालम्बनमाश्रित्य बाह्यकरणालसा भवन्ति तेषु का वार्तेति?, उच्यते नि०- आलंबणेण केणइ जे मन्ने संयम पमायति / न हुतं होइ पमाणं भूयत्थगवेसणं कुज्जा // 1171 // आलम्ब्यत इत्यालम्बनं- प्रपततां साधारणस्थानं तेनालम्बनेन केनचित् अव्यवच्छित्त्यादिना ये प्राणिनः मन्य इति एवमहं मन्ये संयम उक्तलक्षणं प्रमादयन्ति परित्यजन्ति, न हु तं होइ पमाणं नैव तदालम्बनमात्रं भवति प्रमाणं- आदेयम्, किन्तु? भूतार्थगवेषणं कुर्यात् तत्त्वार्थान्वेषणं कुर्यात्-किमिदं पुष्टमालम्बनं? आहोस्विन्नेति, यद्यपुष्टमविशुद्धचरणा एव ते, अथ पुष्टं विशुद्धचरणा इति गाथार्थः॥११७१॥ अपरस्त्वाह- आलम्बनात्को विशेष उपजायते? येन विशुद्धचरणा भवन्तीति, अत्र दृष्टान्तमाह नि०-सालंबणोपडतो अप्पाणंदुग्गमेऽविधारेइ / इय सालंबणसेवा धारेइ जइं असढभावं // 1172 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1169-70 दर्शनतीर्थवादः चारित्रपुष्टिः। नियुक्ति: 1171-72 सालम्बनसेवा। // 943 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ | // 944 // 1173-74 सालम्बन इहालम्बनं द्विविधं भवति- द्रव्यालम्बनं भावालम्बनंच, द्रव्यालम्बनंगादौ प्रपतता यदालम्ब्यते द्रव्यम्, तदपिद्विविधं 3. तृतीयपुष्टमपुष्टं च, तत्रापुष्टं दुर्बलं कुशवच्चकादि, पुष्टं तु बलवत्कठिनवल्ल्यादि , भावालम्बनमपि पुष्टापुष्टभेदेन द्विधैव, तत्रापुष्टं / ज्ञानाद्यपकारकम्, तद्विपरीतं तु पुष्टमिति, तच्चेदं- काहं अछित्तिं अदुवा अहीहं, तवोवहाणेसु य उज्जमिस्सं। गणं व णीई व हु नियुक्तिः सारविस्सं, सालंबसेवी समुवेइ मुक्खं // 1 // तदेवं व्यवस्थिते सति सहालम्बनेन वर्तत इति सालम्बनः, असौ पतन्नपि आत्मानं दुर्गमेऽपि गर्तादौ धारयति, पुष्टालम्बनप्रभावादिति, इय एवं सेवन सेवा प्रतिसेवनेत्यर्थः, सालम्बना चासौ सेवा च सालम्बनसेवा सेवा। सा संसारगर्ते प्रपतन्तं धारयति यतिमशठभावं-मातृस्थानरहितमित्येष गुण इति गाथार्थः॥११७२ ॥साम्प्रतं सिसाधयिषितार्थव्यतिरेकं दर्शयन्नाह नि०- आलंबणहीणो पुण निवडइ खलिओ अहे दुरुत्तारे / इय निक्कारणसेवी पडइ भवोहे अगाहमि // 1173 // आलम्बनहीनः पुनर्निपतति स्खलितः, क्व?- अहे दुरुत्तारे त्तिगर्तायांदुरुत्तारायाम्, इय एवं निष्कारणसेवी साधुः पुष्टालम्बनरहित इत्यर्थः, पतति भवौघे अगाधे पतति भवगर्तायामगाधायाम्, अगाधत्वं पुनरस्या दुःखेनोत्तारणसम्भवादिति गाथार्थः। ११७३॥गतं सप्रसङ्गदर्शनद्वारम्, इदानीं नियावासे त्ति अस्यावसरः, अस्य चसम्बन्धो व्याख्यात एव गाथाक्षरगमनिकायाम्, स एव लेशतः स्मार्यते- इह यथा चरणविकला असहायज्ञानदर्शनपक्षमालम्बन्ति एवं नित्यवासाद्यपि, आह च नि०-जे जत्थ जया भग्गा ओगासं ते परं अविंदंता / गंतुंतत्थऽचयंता इमं पहाणंति घोसंति // 1174 // ये साधवः शीतलविहारिणः यत्र अनित्यवासादौ यदा यस्मिन् काले भग्ना निर्विण्णाः अवकाशं स्थानं ते परं अन्यत् * करिष्याम्यव्युच्छित्तिमथवाऽध्येष्ये तपउपधानयोरुद्यस्यामि। गणं वा नीत्यैव सारयिष्यामि सालम्बसेवी समुपैति मोक्षम् // 1 // // 944 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 945 // दृष्टान्ताः। अविंदंत त्ति अलभमाना गन्तुं तत्र शोभने स्थाने अशक्नुवन्तः किं कुर्वन्ति?- इमं पहाणंति घोसन्ति त्ति यदस्माभिरङ्गीकृतं 3. तृतीयसाम्प्रतं कालमाश्रित्येदमेव प्रधानमित्येवं घोषयन्ति, दिटुंतो इत्थ सत्थेणं मध्ययनम् जहा कोइ सत्थो पविरलोदगरुक्खच्छायमद्धाणं पवण्णो, तत्थ केइ पुरिसा परिस्संता पविरलासु छायासु जेहिं तेहिं वन्दना, नियुक्तिः वा पाणिएहिं पडिबद्धा अच्छंति, अण्णे य सद्दाविंति- एह इम चेव पहाणंति, तंमि सत्थे केइ तेसिं पडिसुणंति, केइ ण 1175-76 सुणंति, जे सुणिंति ते छुहातण्हाइयाणं दुक्खाणं आभागी जाया, जे न सुगंति ते खिप्पमेव अपडिबद्धा अद्धाण सीसं गंतुं नित्यवासे सदोषता उदयस्स सीयलस्स छायाणंच आभागी जाया। जहा ते पुरिसा विसीयंति तहा पासत्थाई, जहा ते णिच्छिण्णा तहा सुसाहू। सङ्गमाचार्योअयं गाथार्थः // 1174 / / साम्प्रतं यदुक्तमिदं प्रधानमिति घोषयन्ति तद्दर्शयति दायन नि०-नीयावासविहारं चेइयभत्तिं च अज्जियालाभं / विगईसुय पडिबंध निद्दोसंचोइया बिंति // 1175 // नित्यवासेन विहारम्, नित्यवासकल्पमित्यर्थः, चैत्येषु भक्तिश्चैत्यभक्तिस्तांच, चशब्दात्कुलकार्यादिपरिग्रहः, आर्यिकाभ्यो लाभस्तम्, क्षीराद्या विगतयोऽभिधीयन्ते तासु विगतिषु च प्रतिबन्धं आसङ्गं निर्दोषम्, चोदिताः अन्येनोद्यतविहारिणा ब्रुवते भणन्तीति गाथार्थः // 1175 // तत्र नित्यावासविहारे सदोषम्, चोदिताः सन्तस्तदा कथं वा निर्दोषं ब्रुवत इत्याह| नि०- जाहेविय परितंता गामागरनगरपट्टणमडता / तो केइ नीयवासी संगमथेरं ववइसंति // 1176 / / 8 Oदृष्टान्तोऽत्र सार्थेन यथा कोऽपि सार्थः प्रविरलोदकवृक्षच्छायमध्वानं प्रपन्नः, तत्र केचित्पुरुषाः परिश्रान्ताः प्रविरलासु छायासु यस्तैर्वा पानीयः प्रतिबद्धास्तिष्ठन्ति,8 अन्यांश्च शब्दयन्ति- आयातेदमेव प्रधानमिति, तस्मिन् साथै केचित्तेषां प्रतिशृण्वन्ति, केचिन्न शृण्वन्ति, ये शृण्वन्ति ते क्षुधातृष्णादिकानां दुःखानामाभागिनो जाताः,8॥९४५॥ ये न शृण्वन्ति ते क्षिप्रमेवाप्रतिबद्धा अध्वनः शीर्षं गत्वोदकस्य शीतलस्य छायानां चाभागिनो जाताः। यथा ते पुरुषा विषीदन्ति तथा पार्श्वस्थादयः, यथा ते निस्तीर्णास्तथा सुसाधवः।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 946 // सनमाचार्योदायन Eष्टान्ता यदाऽपि च परितान्ताः सर्वथा श्रान्ता इत्यर्थः, किं कुर्वन्तः सन्तः- ग्रामाकरनगरपत्तनान्यटन्तस्सन्तः, ग्रामादीनां स्वरूपं 3. तृतीयप्रसिद्धमेव, अतः केचन नष्टनाशका नित्यवासिनः, न तु सर्व एव, किं?- सङ्गमस्थविरमाचार्य व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेन मध्ययनम् इति गाथार्थः॥११७६॥ कथं? नियुक्तिः नि०- संगमथेरायरिओ सुकृतवस्सी तहेव गीयत्थो / पेहित्ता गुणदोसं नीयावासे पवत्तो उ॥११७७॥ 1977 निगुदसिद्धा,कः पुनः सङ्गमस्थविर इत्यत्र कथानकं-कोइल्लणयरे संगमथेरा, दुब्भिक्खे तेण साहुणो विसज्जिया, ते तं नित्यवासे सदोषता णयरं णव भागे काऊण जंघाबलपरिहीणा विहरंति, णयरदेवया किर तेसिं उवसंता, तेसिं सीसो दत्तो णाम अहिंडओ। चिरेण कालेणोदंतवाहगो आगओ, सोतेसिं पडिस्सएण पविसइणिययावासित्ति काउं, भिक्खवेलाए उग्गाहियं हिंडताणं संकिलिस्सइ-कोडोऽयं सडकुलाणि ण दाएइत्ति, एगत्थ सेट्ठियाकुले रोवणियाए गहियओ दारओ, छम्मासा रोवंतगस्स, आयरिएहिं चप्पुडिया कया- मा रोव, वाणमंतरीए मुक्को, तेहिं तुट्टेहिं पडिलाहिया जधिच्छिएण, सो विसजिओ, एताणि ताणि कुलाणित्ति, आयरिया सुइरं हिंडिऊण अंतं पतंगहाय आगया, समुद्दिट्ठा, आवस्सयआलोयणाए आयरिया भणंति O कोल्लेरनगरे संगमस्थविराः, दुर्भिक्षे तेन साधवो विसृष्टाः, ते तन्नगरं नव भागान् कृत्वा परिक्षीणजङ्घाबला विहरन्ति, नगरदेवता किल तेषामुपशान्ता, तेषां 8 शिष्यो दत्तो नामाहिण्डकश्चिरेण कालेनोदन्तवाहक आगतः, स तेषां प्रतिश्रये न प्राविक्षत् नित्यवासीतिकृत्वा, भिक्षावेलायामौपग्रहिकं हिण्डमानयोःसंक्लिश्यति, 8 वृद्धोऽयं श्राद्धकुलानि न दर्शयतीति, एकत्र श्रेष्ठिकुले रोदिन्या गृहीतो दारकः, षण्मार्सी रुदति, आचार्यश्चप्पुटिका कृता मा रोदीः, व्यन्तर्या मुक्तः, तैस्तुष्टैः प्रतिलाभिता // 946 // यादृच्छिकेन, स विसृष्टः, एतानि तानि कुलानीति, आचार्याः सुचिरं हिण्डयित्वा अन्तप्रान्तं गृहीत्वाऽऽगताः, समुद्दिष्टाः, आवश्यकालोचनायामाचार्या भणन्तिD* कोल्लइरे। * नवहा / ॐ कुद्धो य. कुण्टोऽयं / N
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 947 // आलोएहि, सोभणइ-तुब्भेहिं समं हिंडिओत्ति, ते भणंति-धाइपिंडो ते भुत्तोत्ति, भणइ- अइसुहुमाणित्ति बइट्ठो, देवयाए 3. तृतीयअडरत्ते वासं अंधयारं च विउव्वियं एस हीलेइत्ति, आयरिएहिं भणिओ- अतीहि, सो भणइ- अंधयारोत्ति, आयरिएहिं मध्ययनम् अंगुली पदाइया, सा पजलिया, आउट्टो आलोएइ, आयरियाविणव भागे परिकहंति, एवमयं पुट्ठालंबणो ण होइ सव्वेसिं वन्दना, नियुक्तिः मंदधम्माणमालंबणन्ति // 1177 // आह च 1978-79 नि०-ओमे सीसपवासं अप्पडिबंधं अजंगमत्तं च / न गणंति एगखित्ते गणंति वासं निययवासी // 1178 / / नित्यवासे सदोषता ओमे दुर्भिक्षे शिष्यप्रवासं शिष्यगमनम्, तथा तस्यैव अप्रतिबन्धं अनभिष्वङ्गं अजङ्गमत्वं वृद्धत्वं च, चशब्दात्तत्रैव क्षेत्रे सङ्गमाचार्योंविभागभजनं च, इदमालम्बनजालं न गणयन्ति न प्रेक्षन्ते, नालोचयन्तीत्यर्थः, किन्तु एकक्षेत्रे गणयन्ति वासं नित्यवासिनः दायन दृष्टान्ता:। मन्दधिय इति गाथार्थः / / 1178 // नित्यावासविहारद्वारं गतम्, चैत्यभक्तिद्वारमधुना नि०-चेइयकुलगणसंघे अन्नं वा किंचिकाउ निस्साणं / अहवावि अजवयरंतो सेवंती अकरणिज्जं // 1179 // चैत्यकुलगणसङ्घान्, अन्यद्वा किश्चिद् अपुष्टमव्यवच्छित्त्यादि कृत्वा निश्रां कृत्वाऽऽलम्बनमित्यर्थः, कथं? - नास्ति कश्चिदिह चैत्यादिप्रतिजागरकः अतोऽस्माभिरसंयमोऽङ्गीकृतः, मा भूञ्चैत्यादिव्यवच्छेद इति, अथवाऽप्यार्यवैरं कृत्वा निश्रां ततः सेवन्ते अकृत्यं असंयमं मन्दधर्माण इति गाथार्थः // 1979 // आलोचय, स भणति- युष्माभिः समं हिण्डित इति, ते भणन्ति- धात्रीपिण्डस्त्वया भुक्त इति, भणति- अतिसूक्ष्मतराण्येतानीति उपविष्टः, देवतयाऽर्धरात्रे वर्षा अन्धकारश्च विकुर्वितौ एष हीलतीति, आचार्यैर्भणितः- आगच्छ स भणति- अन्धकार इति, आचार्यैरङ्गुली प्रदर्शिता, सा प्रज्वलिता, आवृत्त आलोचयति,8 आचार्या अपि नव भागान् परिकथयन्ति, एवमयं पुष्टालम्बनो न भवति सर्वेषां मन्दधर्माणामालम्बनमिति। // 947 // 38888888888
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 948 // |3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1980-84 नित्यवासे सदोषता सङ्गमाचार्योदायन दृष्टान्ताः / नि०- चेइयपूया किं वयरसामिणा मुणियपुव्वसारेणं / न कया पुरियाइ? तओमुक्खंगं सावि साहूणं // 1180 // अक्षरार्थः सुगमः, भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चाधः कथितमेव, तत्र वैरस्वामिनमालम्बनं कुर्वाणा इदं नेक्षन्ते मन्दधियः, किमित्याह नि०- ओहावणं परेसिं सतित्थउब्भावणं च वच्छल्लं / न गणंति गणेमाणा पुव्वुच्चियपुप्फमहिमंच // 1181 // अपभ्राजनांलाञ्छनां परेषांशाक्यादीनांस्वतीर्थोद्भावनांच दिव्यपूजाकरणेन तथा वात्सल्यं श्रावकाणाम्, एतन्न गणयन्त्यालम्बनानि गणयन्तः सन्तः, तथा पूर्वावचितपुष्पमहिमानं च न गणयन्तीति- पूर्वावचितैः- प्राग्गृहीतैः पुष्पैः- कुसुमैमहिमायात्रा तामिति गाथार्थः॥११८१॥ चैत्यभक्तिद्वारं गतम्, अधुनाऽऽर्यिकालाभद्वारम्, तत्रेयं गाथा नि०- अज्जियलाभे गिद्धा सएण लाभेण जे असंतुट्ठा। भिक्खायरियाभग्गा अन्नियपुत्तं ववइसंति // 1182 // आर्यिकाभ्यो लाभ आर्यिकालाभस्तस्मिन् गृद्धाः आसक्ताः स्वकीयेन आत्मीयेन लाभेन येऽसन्तुष्टा मन्दधर्माणः भिक्षाचर्यया भन्ना भिक्षाचर्याभग्नाः, भिक्षाटनेन निर्विण्णा इत्यर्थः, ते हि सुसाधुना चोदिताः सन्तोऽभक्ष्योऽयं तपस्विनामिति अन्निकापुत्रं आचार्य व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेनेति गाथार्थः॥११८२॥ कथं? नि०- अन्नियपुत्तायरिओ भत्तं पाणं च पुष्फचूलाए। उवणीयं भुंजतो तेणेव भवेण अंतगडो॥११८३॥ अक्षरार्थो निगदसिद्धः, भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्च योगसङ्ग्रहेषु वक्ष्यते / ते च मन्दमतय इदमालम्बनं कुर्वन्तः सन्तः इदमपरं नेक्षन्ते, किं?, अत आह नि०- गयसीसगणं ओमे भिक्खायरियाअपच्चलं थेरं / न गणंति सहावि सढा अज्जियलाहंगवेसंता॥११८४ // // 14 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीय श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 949 // हष्टान्ताः / गतः शिष्यगणोऽस्येति समासस्तं ओमे दुर्भिक्षे भिक्षाचर्यायाम्, अपच्चलः- असमर्थः भिक्षाचर्याऽपच्चलस्तं स्थविरं वृद्धम्, एवंगुणयुक्तं न गणयन्ति नालोचयन्ति सहावि समर्थाः, अपिशब्दात्सहायादिगुणयुक्ता अपि, शठा-मायाविनः आर्यिकालाभं मध्ययनम् गवेसंति त्ति अन्विषन्त इति गाथार्थः // 1184 / / गतमार्यिकालाभद्वारम्, विगतिद्वारमधुना, तत्रेयं गाथा वन्दना, नियुक्तिः नि०- भत्तं वा पाणं वा भुत्तूणं लावलवियमविसुद्धं / तो अवज्जपडिच्छन्ना उदायणरिसिं ववइसति // 1185 // 1185 नित्यवासे भक्तं वा ओदनादि पानं वा द्राक्षापानादि भुक्त्वा उपभुज्य लावलविय न्ति लौल्योपेतं अविशुद्धं विगतिसम्पर्कदोषात्, तथा / सदोषता च- निष्कारणे प्रतिषिद्ध एव विगतिपरिभोगः, उक्तं च-विगईविगईभीओ विगइगयं जो उ भुंजए साहू। विगई विगइसहावा सङ्गमाचार्योविगई विगई बला णेइ॥१॥ त्ति, ततः केनचित्साधुना चोदिताः सन्तः अवद्यप्रतिच्छन्नाः पापप्रच्छादिताः उदायणरिसिं दायन उदायनऋषि व्यपदिशन्त्यालम्बनत्वेनेति गाथार्थः-॥११८५॥अत्र कथानकं-वीतभएणयरे उदायणोराया जाव पव्वइओ, तस्स भिक्खाहारस्स वाही जाओ, सो विजेहिं भणिओ-दधिणा भुंजह, सो किर भट्टारओ वइयाएसु अच्छिओ, अण्णया वीयभयंगओ, तत्थ तस्स भगिणिज्जो केसी राया, तेणंचेव रज्जे ठाविओ, केसीकुमारोऽमच्चेहिं भणिओ- एस परीसहपराजिओ रजं मग्गइ, सो भणइ-देमि, ते भणंति-ण एस रायधम्मोत्ति वुग्गाहेइ, चिरेण पडिस्सुयं, किं कजउ?, विसं तस्स दिज्जउ 0 विगतिविकृतिभीतो विकृतिगतं यस्तु भुङ्क्ते साधुः / विकृतिर्विकृतिस्वभावा विकृतिर्विगतिं बलान्नयति // 1 // वीतभये नगरे उदायनो राजा यावत्प्रव्रजितः, तस्य भिक्षाहारस्य व्याधिर्जातः, स वैद्यैर्भणित:- दध्ना भुत, स किल भट्टारको व्रजिकासु स्थितः, अन्यदा वीतभयं गतः, तत्र तस्य भागिनेयः केशी राजा, 8 // 949 // तेनैव राज्ये स्थापितः केशिकुमारोऽमात्यैर्भणितः- एष परीषहपराजितः राज्यं मार्गयति, स भणति- ददामि, ते भणन्ति- नैष राजधर्म इति व्युद्गाहयति, चिरेण प्रतिश्रुतम्, किं क्रियतां?, विषं तस्मै ददातु, -
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 950 // नियुक्तिः एगाए पसुपालीए घरे पयुत्तं- दधिणा सह देहित्ति, सा पदिण्णा, देवयाए अवहियं, भणिओ य- महरिसि! तुज्झ विसं 3. तृतीयदिण्णं, परिहराहि दहि, सो परिहरिओ, रोगो वाधिउमारद्धो, पुणो पगहिओ, पुणो पउत्तं विसं, पुणो देवयाए अवहरियं, मध्ययनम् तइयं वारं देवयाए वुच्चइ- पुणोवि दिण्णं, तंपि अवहियं, सा तस्स पच्छओ पहिंडिया, अण्णया पमत्ताए देवयाए दिन्नं, वन्दना, कालगओ, तस्स य सेज्जातरो कुंभगारो, तंमि कालगए देवयाए पंसुवरिसंपाडियं, सो अवहिओ अणवराहित्तिकाउंसिणवल्लीए 1186 कुंभकारुक्खेवो णाम पट्टणं तस्स णामेण जायं जत्थ सो अवहरिउठविओ, वीतभयं च सव्वं पंसुणा पेल्लियं, अज्जवि पुंसुओ नित्यवासे सदोषता अच्छंति, एस कारणिगोत्तिकट्ठन होइ सव्वेसिमालंबणंति // आह च सङ्गमाचार्योंनि०-सीयललुक्खाऽणुचियं वएसु विगईगएण जावितं / हट्ठावि भणंति सढा किमासि उदायणो न मुणी? // 1186 // दायन दृष्टान्ताः / शीतलंच तत् रूक्षं शीतलरूक्षम्, अन्नमिति गम्यते, तस्यानुचित:- अननुरूपः, नरेन्द्रप्रव्रजितत्वाद्रोगाभिभूतत्वाच्च शीतलरूक्षानुचितस्तम्, व्रजेषुगोकुलेषु विगतिगतेन विगतिजातेन यापयन्तंसन्तं हठ्ठावि त्ति समर्था अपि भणन्ति शठा:- किमासीदुदायनो न मुनिः?, मुनिरेव विगतिपरिभोगे सत्यपि, तस्मानिर्दोष एवायमिति // 1186 // एवं नित्यवासादिषु मन्दधर्माः सङ्गमस्थविरादीन्यालम्बनान्याश्रित्य सीदन्ति, अन्ये पुनः सूत्रादीन्येवाधिकृत्य, तथा चाह = एकस्याः पशुपाल्या गृहे प्रयुक्तं दध्ना सह देहीति, सा प्रदत्तवती, देवतयाऽपहृतम्, भणितश्च- महर्षे! तुभ्यं विषं दत्तम्, परिहर दधि, स परिहृतवान्, रोगो 8 वर्धितुमारब्धः, पुनः प्रगृहीतम्, पुनः प्रयुक्तं विषम्, पुनर्देवतयाऽपहृतम्, तृतीयवारं देवतयोच्यते, पुनरपि दत्तम, तदपि अपहतम, सा तस्य पृष्ठतः प्रहिण्डिता, अन्यदा प्रमत्तायां देवतायां दत्तम्, कालगतः, तस्य च शय्यातरः कुम्भकारः, तस्मिन् कालगते देवतया पांशुवर्षा पतिता, सोऽपहृतोऽनपराधीतिकृत्वा सेनापल्यां कुम्भकरोत्क्षेपो // 950 // नाम पत्तनं तस्य नाम्ना जातं यत्र सोऽपहृत्य स्थापितः, वीतभयं च सर्व पांसुना प्रेरितम्, अद्यापि पांशवस्तिष्ठन्ति, एष कारणिक इतिकृत्वा न भवति सर्वेषामालम्बनमिति / सो पडिदिण्णा। * वद्धि।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 951 // नि०-सुत्तत्थबालवुढे य असहुदव्वाइआवईओ या। निस्साणपयंकाउंसंथरमाणावि सीयंति // 1187 // सूत्रंच अर्थश्च बालश्च वृद्धश्च सूत्रार्थबालवृद्धास्तान्, तथाऽसहश्च द्रव्याद्यापदश्च असहद्रव्याद्यापदस्ताँश्च, निश्राणां- आलम्बनानां पदं कृत्वा संस्तरन्तोऽपि संयमानुपरोधेन वर्तमाना अपि सन्तः सीदन्ति, एतदुक्तं भवति- सूत्रं निश्रापदं कृत्वा यथाऽहं पठामि तावत्किं ममान्येन?, एवमर्थं निश्रापदं कृत्वा शृणोमि तावत्, एव बालत्वं वृद्धत्वं असहं-असमर्थत्वमित्यर्थः, एवं द्रव्यापदंदुर्लभमिदं द्रव्यम्, तथा क्षेत्रापदं- क्षुल्लकमिदं क्षेत्रम्, तथा कालापदं- दुर्भिक्षं वर्तते, तथा भावापदं-ग्लानोऽहमित्यादि निश्रापदं कृत्वा संस्तरन्तोऽपि सीदन्त्यल्पसत्त्वा इति गाथार्थ:-॥११८७॥ एवं नि०- आलंबणाण लोगो भरिओजीवस्स अजउकामस्स / जं जं पिच्छइ लोए तं तं आलंबणं कुणइ // 1188 // आलम्बनानांप्राग्निरूपितशब्दार्थानां लोकः मनुष्यलोकः भृतः पूर्णो जीवस्य अजउकामस्स त्ति अयतितुकामस्य, तथा चअयतितुकामो यद् यत्पश्यति लोके नित्यवासादि तत् तदालम्बनं करोतीति गाथार्थः॥ 1188 // किं च- द्विधा भवन्ति प्राणिनः मन्दश्रद्धास्तीव्रश्रद्धाश्च, तत्रान्यन्मन्दश्रद्धानामालम्बनम्, अन्यच्च तीव्रश्रद्धानामिति, आह च नि०-जे जत्थ जया जइया बहुस्सुया चरणकरणपब्बट्ठा। जंते समायरंती आलंबण मंदसड्डाण // 1189 // ये केचन साधवः यत्र ग्रामनगरादौ यदा यस्मिन् काले सुषमदुष्षमादौ जइय त्ति यदा च दुर्भिक्षादौ बहुश्रुताश्चरणकरणप्रभ्रष्टाः सन्तो यत्ते समाचरन्ति पार्श्वस्थादिरूपं तदालम्बनं मन्दश्रद्धानाम्, भवतीति वाक्यशेषः, तथाहि- आचार्यो मथुरायां मङ्गः सुभिक्षेऽप्याहारादिप्रतिबन्धापरित्यागात् पार्श्वस्थतामभजत्, तदेवमपि नूनं जिनैर्धर्मो दृष्ट एवेति गाथाभिप्रायः॥११८९॥ नि०- जे जत्थ जया जइया बहुस्सुया चरणकरणसंपन्ना / जंते समायरंती आलंबण तिव्वसड्डाणं // 1190 / / 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1987-88 नित्यवासे सदोषता सङ्गमाचार्योंदायन दृष्टान्ताः / | नियुक्तिः 1189-90 मन्दस्य लोक आलम्बनम्। // 951 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1191-93 // 952 // श्रीआवश्यक ये केचन यत्र ग्रामनगरादौ यदा सुषमदुष्षमादौ जइय त्ति यदा च दुर्भिक्षादौ बहुश्रुताश्चरणकरणसम्पन्नाः, यत्ते समाचरन्ति / 3. तृतीयनियुक्ति भिक्षुप्रतिमादि तदालम्बनं तीव्रश्रद्धानां भवतीति गाथार्थः // 1190 // अवसितमानुषङ्गिकम्, तस्मात् स्थितमिदं-पञ्चानां मध्ययनम् भाष्य वन्दना, श्रीहारि० कृतिकर्म न कर्तव्यम्, तथा च निगमयन्नाह नियुक्तिः वृत्तियुतम् नि०-दसणनाणचरित्ते तवविणए निच्चकालपासत्था / एए अवंदणिज्जा जे जसघाई पवयणस्स / / 1191 // भाग-३ दसणनाणचरित्ते त्ति प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्च दर्शनज्ञानचारित्राणां तथा तपोविनययोः निच्चकालपासत्थ त्ति सर्वकालं वन्दने दोषगुणाः। पार्श्वे तिष्ठन्तीति सर्वकालपार्श्वस्थाः, नित्यकालग्रहणमित्वरप्रमादव्यवच्छेदार्थम्, तथा च- इत्वरप्रमादान्निश्चयतो ज्ञानाद्यपगमेऽपि व्यवहारतस्तु साधव एवेति, एते प्रस्तुता अवन्दनीयाः, ये किंभूताः?- यशोघातिनः यशोऽभिनाशकाः, कस्य?प्रवचनस्य, कथं यशोघातिनः?, श्रमणगुणोपात्तं यद् यशस्तत्तगुणवितथासेवनतो घातयन्तीति गाथार्थः / / 1191 // पार्श्वस्थादिवन्दने चापायान्निगमयन्नाह नि०-किइकम्मंच पसंसा सुहसीलजणम्मि कम्मबंधाय / जे जे पमायठाणा ते ते उववूहिया हंति // 1192 // कृतिकर्म वन्दनं प्रशंसा च बहुश्रुतो विनीतो वाऽयमित्यादिलक्षणा सुखशीलजने पार्श्वस्थजने कर्मबन्धाय, कथं?- यतस्ते पूज्या एव वयमिति निरपेक्षतरा भवन्ति, एवं यानि यानि प्रमादस्थानानि येषु विषीदन्ति पार्श्वस्थादयस्तानि तानि उपबृंहितानि भवन्ति समर्थितानि भवन्ति-अनुमतानि भवन्ति, तत्प्रत्ययश्च बन्ध इतिगाथार्थः।।११९२॥ यस्मादेतेऽपायास्तस्मात् पार्श्वस्था // 952 // दियो न वन्दनीयाः, साधव एव वन्दनीया इति निगमयन्नाह नि०-दंसणनाणचरित्ते तवविणए निच्चकालमुजुत्ता। एए उवंदणिज्जा जे जसकारी पवयणस्स // 1193 / /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ | वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 953 // दर्शनज्ञानचारित्रेषु तथा तपोविनययोः नित्यकालं सर्वकालं उद्युक्ता उद्यता एत एव वन्दनीयाः, ये विशुद्धमार्गप्रभावनया 3. तृतीययशःकारिणः प्रवचनस्येति गाथार्थः॥ 1193 // अधुना सुसाधुवन्दने गुणमुपदर्शयन्नाह मध्ययनम् नि०-किइकम्मंच पसंसा संविग्गजणंमि निजरट्ठाए। जे जे विरईठाणा ते ते उववूहिया हुँति // 1194 // नियुक्तिः कृतिकर्म वन्दनं प्रशंसा च बहुश्रुतो विनीतः पुण्यभागित्यादिलक्षणा संविग्नजने निर्जरार्थाय कर्मक्षयाय कथं?- यानि (यानि) 1194 विरतिस्थानानि येषु वर्तन्ते संविग्नास्तानि तानि उपबृंहितानि भवन्ति अनुमतानि भवन्ति, तदनुमत्या च निर्जरा, संविग्नाः वन्दने दोषगुणाः। पुनर्द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यसंविग्ना मृगाः पत्रेऽपि चलति सदोत्रस्तचेतसः, भावसंविग्नास्तु साधवस्तैरिहा-धिकार नियुक्तिः इति गाथार्थः॥ 1194 // गतं सप्रसङ्गं नित्यवासद्वारमिति व्याख्याता सप्रपञ्चं पञ्चानां कृतिकर्म इत्यादिद्वारगाथा, 1195 | आचार्यादे निगमयतोक्तमोघतो दर्शनाधुपयुक्ता एव वन्दनीया इति, अधुना तानेवाऽऽचार्यादिभेदतोऽभिधित्सुराह कृतिकर्म। नि०- आयरिय उवज्झाए पव्वत्ति थेरे तहेव रायणिए। एएसिं किइकम्मं कायव्वं निजरट्ठाए // 1195 / / आचार्य उपाध्यायः प्रवर्तकः स्थविरस्तथैव रत्नाधिकः, एतेषां कृतिकर्म कर्तव्यं निर्जरार्थम्, तत्र चाऽऽचार्यः सूत्रार्थोभयवेत्ता लक्षणादियुक्तश्च,उक्तं च- सुत्तत्थविऊ लक्खणजुत्तो गच्छस्स मेढिभूओ य / गणतत्तिविप्पमुक्को अत्थं भासेइ आयरिओ ॥१॥न तु सूत्रम्, यत उक्तं- एक्कग्गया य झाणे वुड्डी तित्थयरअणुकिती गरुआ। आणाहिज्जमिइ गुरू कयरिणमुक्खा न वाएइ // 1 // अस्य हि सवैरेवोपाध्यायादिभिः कृतिकर्म कार्यं पर्यायहीनस्यापि, उपाध्यायः प्राग्निरूपितशब्दार्थः, स चेत्थम्भूतः- सम्मत्तणाण O0 पत्रे विचलति। 0 सूत्रार्थविद् लक्षणयुक्तो गच्छस्य मेढीभूतश्च / गणतप्तिविप्रमुक्तोऽर्थं वाचयत्याचार्यः॥ 1 // एकाग्रता च ध्याने वृद्धिस्तीर्थकरानुकृतिणुर्वी। आज्ञास्थैर्यमिति गुरवः कृतऋणमोक्षा न वाचयन्ति॥ 1 // O सम्यक्त्वज्ञान // 953 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 954 // संजमजुत्तो सुत्तत्थतदुभयविहिन्नू / आयरियठाणजुग्गो सुत्तं वाएउवज्झाओ॥१॥ किं निमित्तं?- सुत्तत्थेसु थिरत्तं रिणमुक्खो 3. तृतीयआयतीयऽपडिबंधो। पाडिच्छामोहजओ सुत्तं वाएउवज्झाओ॥१॥तस्यापि तैर्विनेयैः पर्यायहीनस्यापि कृतिकर्मकार्यम्, यथोचित मध्ययनम् वन्दना, प्रशस्तयोगेषु साधून प्रवर्तयतीति प्रवर्तकः, उक्तं च- तवसंजमजोगेसुं जो जोगो तत्थ तं पवत्तेइ / असहुं च नियत्तेई गणतत्तिल्लो नियुक्तिः पवत्ती उ ॥१॥अस्यापि कृतिकर्म कार्य हीनपर्यायस्यापि, सीदतः साधूनैहिकामुष्मिकापायदर्शनतो मोक्षमार्ग एव स्थिरीकरोतीति स्थविरः, उक्तं च-थिरकरणा पुण थेरो पवत्तिवावारिएसु अत्थेसुं। जो जत्थ सीयइ जई संतबलो तं थिरं कुणइ॥१॥ आचार्याद कृतिकर्म। अस्याप्यूनपर्यायस्यापि कृतिकर्म कार्यम्, गणावच्छेदकोऽप्यत्रानुपात्तोऽपि मूलग्रन्थे नावगन्तव्यः, साहचर्यादिति, स चेत्थम्भूतः- उद्धावणापहावणखित्तोवधिमग्गणासु अविसाई। सुत्तत्थतदुभयविऊ गणवच्छो एरिसो होइ॥१॥अस्याप्यूनपर्यायस्यापि कृतिकर्म कर्तव्यम्, रत्नाधिकः- पर्यायज्येष्ठः, एतेषामुक्तक्रमेणैव कृतिकर्म कर्तव्यं निर्जरार्थम्, अन्ये तु भणन्ति- प्रथममालो-1 चयद्भिः सर्वैराचार्यस्य कृतिकर्म कार्यम्, पश्चाद्यथारत्नाधिकतया, आचार्येणापि मध्यमे क्षामणानन्तरे कृतिकर्मणि ज्येष्ठस्य कृतिकर्म कार्यमिति गाथार्थः॥ 1195 // प्रथमद्वारगाथायां गतं कस्ये ति द्वारम्, अधुना केने ति द्वारम्, केन कृतिकर्म कर्तव्यं? केन वा न कर्तव्यं?, कः पुनरस्य कारणोचितः अनुचितो वेत्यर्थः, तत्र मातापित्रादिरनुचितो गणः, तथा चाह - संयमयुक्तः सूत्रार्थतदुभयविधिज्ञः / आचार्यस्थानयोग्यः सूत्रं वाचयति उपाध्यायः॥ 1 // 0 सूत्रार्थयोः स्थिरत्वं ऋणमोक्ष आयत्यां चाप्रतिबन्धः / प्रातीच्छकमोहजयः. (प्रतीच्छनात्मोहजयः) सूत्र वाचयति उपाध्यायः॥ 1 // ॐ तपःसंयमयोगेषु यो योग्यस्तत्र तं प्रवर्त्तयति। असहिष्णुं च निवर्त्तयति गणचिन्तकः प्रवर्ति (र्तक)स्तु॥१॥ 0 स्थिरकरणात्पुनः स्थविरः प्रवर्तकव्यापारितेष्वर्थेषु / यो यत्र सीदति यतिस्सद्वलस्तं स्थिरं करोति // 1 // 0 अभिदधति। 9 उद्धावन-8 प्रधावनाक्षेत्रोपधिमार्गणास्वविषादी। सूत्रार्थतदुभयविद् गणावच्छेदक ईदृशो भवति // 1 // *सीदमानान् / * मूलग्रन्थेऽवगन्तव्यः।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 955 // वन्दना ग्रन्थकारः ३.तृतीयनि०- मायरं पियरंवावि जिट्ठगंवावि भायरं / किइकम्मं न कारिजा सव्वे राइणिए तहा॥११९६ // मध्ययनम् ___ मातरं पितरं वाऽपि ज्येष्ठकं वाऽपि भ्रातरम्, अपिशब्दान्मातामहपितामहादिपरिग्रहः, कृतिकर्म अभ्युत्थितवन्दनमित्यर्थः, न . नियुक्तिः कारयेत् सर्वान् रत्नाधिकाँस्तथा, पर्यायज्येष्ठानित्यर्थः, किमिति?, मात्रादीन् वन्दनं कारयतः लोकगोपजायते, तेषां च / 1196-98 कदाचिद्विपरिणामो भवति, आलोचनप्रत्याख्यानसूत्रार्थेषु तु कारयेत्, सागारिकाध्यक्षे तु यतनया कारयेद्, एष प्रव्रज्या वन्दनविधिः। प्रतिपन्नानां विधिः, गृहस्थास्तु कारयेदिति गाथार्थः // ११९६॥साम्प्रतं कृतिकर्मकरणोचितं प्रतिपादयन्नाह नि०-पंचमहव्वयजुत्तो अणलस माणपरिवज्जियमईओ।संविग्गनिजरट्ठी किइकम्मकरो हवइ साहू // 1197 // पञ्च महाव्रतानि-प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि तैर्युक्तः, अणलस त्ति आलस्यरहितः मानपरिवर्जितमतिः जात्यादिमानपराङ्गखमतिः संविग्नः प्राग्व्याख्यात एव निर्जरार्थी कर्मक्षयार्थी, एवम्भूतः कृतिकर्मकारको भवति साधुः, एवम्भूतेन साधुना कृतिकर्म कर्त्तव्यमिति गाथार्थः / / 1197 / / गतं केनेति द्वारम्, साम्प्रतं 'कदे' त्यायातम्, कदा कृतिकर्म कर्तव्यं कदा वान कर्तव्यं?, तत्र नि०- वक्खित्तपराहुत्ते अपमत्ते मा कया हु वंदिज्जा / आहारं च करितो नीहारं वा जड़ करेइ // 1198 // व्याक्षिप्तं धर्मकथादिना पराहुत्ते य परामखम्, चशब्दादुद्भू (त्थि) तादिपरिग्रहः, प्रमत्तं क्रोधादिप्रमादेन मा कदाचिद्वन्देत, आहारं वा कुर्वन्तं नीहारं वा यदि करोति, इह च-धर्मान्तरायानवधारणप्रकोपाहारान्तरायपुरीषानिर्गमनादयो दोषाः प्रपञ्चेन वक्तव्या इति गाथार्थः॥११९८॥ कदा तर्हि वन्देतेत्यत आह // 955 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 956 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः नि०- पसंते आसणत्थे य, उवसंते उवट्ठिए। अणुन्नवित्तु मेहावी, किइकम्मं पउंजए।। 1199 // प्रशान्तं व्याख्यानादिव्याक्षेपरहितं आसनस्थं निषद्यागतं उपशान्तं क्रोधादिप्रमादरहितं उपस्थितं छन्देनेत्याद्यभिधानेन प्रत्युद्यतम्, एवम्भूतं सन्तमनुज्ञाप्य मेधावी ततः कृतिकर्म प्रयुञ्जीत, वन्दनकं कुर्यादित्यर्थः, अनुज्ञापनायां च आदेशद्वयम्, यानि ध्रुववन्दनानि तेषु प्रतिक्रमणादौ नानुज्ञापयति, यानि पुनरौत्पत्तिकानि तेष्वनुज्ञापयतीति गाथार्थः // 1199 / / गतं कदेति द्वारम्, कतिकृत्वो द्वारमधुना, कतिकृत्वः कृतिकर्म कार्य?, कियत्यो वारा इत्यर्थः, तत्र प्रत्यहं नियतान्यनियतानि च वन्दनानि भवन्त्यत उभयस्थाननिदर्शनायाऽऽह नियुक्तिकारः नि०-पडिकमणे सज्झाएकाउस्सग्गावराहपाहुणए। आलोयणसंवरणे उत्तमढे य वंदणयं // 1200 // प्रतीपंक्रमणं प्रतिक्रमणम्, अपराधस्थानेभ्यो गुणस्थानेषु वर्तनमित्यर्थः, तस्मिन् सामान्यतो वन्दनं भवति, तथा स्वाध्याये वाचनादिलक्षणे, कायोत्सर्गे यो हि विगतिपरिभोगायाऽऽचाम्लविसर्जनार्थं क्रियते, अपराधे गुरुविनयलङ्घनरूपे, यतस्तं वन्दित्वा क्षामयति, पाक्षिकवन्दनान्यपराधेपतन्ति, प्राघूर्णके ज्येष्ठेसमागते सति वन्दनं भवति, इतरस्मिन्नपि प्रतीच्छितव्यम्, अत्र चायं विधिः-संभोइय अण्णसंभोइया य दुविहा हवंति पाहुणया। संभोइय आयरियं आपुच्छित्ता उ वंदे // 1 // इयरे पुण आयरियं वंदित्ता संदिसाविउं तह य। पच्छा वंदेइ जई गयमोहा अहव वंदावे॥२॥ तथाऽऽलोचनायां विहारापराधभेदभिन्नायां संवरणं भुक्तेः प्रत्याख्यानम्, अथवा कृतनमस्कारसहितादिप्रत्याख्यानस्यापि पुनरजीर्णादिकारणतोऽभक्तार्थं गृह्णतः संवरणं सांभोगिका अन्यसांभोगिकाश्च द्विविधा भवन्ति प्राघूर्णकाः। सांभोगिकान् आचार्य आपृच्छ्य तु वन्दते // 1 // इतरान् पुनराचार्य वन्दित्वा संदिश्य तथा च / पश्चात् वन्दन्ते यतयो गतमोहा अथवा वन्दयेयुः / / वन्दनावन्दनविधिः। नियुक्तिः 1200 वन्दनस्थान ध्रुवाध्रुवाणि वन्दनानि। // 956 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 957 // नियुक्तिः 1201 वन्दनस्थानं ध्रुवाध्रुवाणि वन्दनानि। तस्मिन् वन्दनं भवति, उत्तमार्थे वा अनशनसंलेखनायां वन्दनमित्येतेषु प्रतिक्रमणादिषु स्थानेषु वन्दनं भवतीति गाथार्थः॥ 1200 // इत्थं सामान्येन नियतानियतस्थानानि वन्दनानि प्रदर्शितानि, साम्प्रतं नियतवन्दनस्थानसङ्ख्याप्रदर्शनायाऽऽह नि०- चत्तारि पडिक्कमणे किइकम्मा तिन्नि हुंति सज्झाए। पुव्वण्हे अवरण्हे किइकम्मा चउदस हवंति // 1201 // चत्वारि प्रतिक्रमणे कृतिकर्माणि त्रीणि भवन्ति, स्वाध्याये पूर्वाह्ने-प्रत्युषसि, कथं?, गुरुं पुव्वसंझाए वंदित्ता आलोएइत्ति एवं एवं, अब्भुट्ठियावसाणे जं पुणो वंदंति गुरुं एवं बिइयं, एत्थ य विही- पच्छा जहण्णेण तिण्णि मज्झिमं पंच वा सत्त वा उक्कोसं सव्वेवि वंदियव्वा,जइवाउला वक्खेवोवा तो इक्केण ऊणगा जाव तिण्णि अवस्संवंदियव्वा, एवं देवसिए, पक्खिए पंच अवस्सं, चाउम्मासिए संवच्छरिएवि सत्त अवस्संति, ते वंदिऊणं जं पुणो आयरियस्स अल्लिविज्जइ तं तइयं, पच्चक्खाणे चउत्थं, सज्झाए पुण वंदित्ता पट्टवेइ पढमं, पट्ठविए पवेदयंतस्स बितियं, पच्छा उद्दिटुं समुद्दिटुं पढइ, उद्देससमुद्देसवंदणाणमिहेवतब्भावो, तओ जाहे चउभागावसेसा पोरिसी ताहे पाए पडिलेहेइ, जड़ ण पढिउकामो तो वंदइ, अह पढिउकामो तो अवंदित्ता पाए पडिलेहेइ, पडिलेहेइ, पडिलेहित्ता पच्छा पढइ, कालवेलाए वंदिउंपडिक्कमइ, एयं तइयं / एवं पूर्वाह्ने सप्त, | 0 गुरुं पूर्वसन्ध्यायां वन्दित्वाऽऽलोचयतीति एतदेकम्, अभ्युत्थितावसाने यत्पुनर्वन्दन्ते गुरुमेतद्वितीयम्, अत्र च विधिः- पश्चाजघन्येन त्रयो मध्यमेन पञ्च वा सप्त वा उत्कृष्टेन सर्वेऽपि वन्दितव्याः, यदि व्याकुला व्याक्षेपो वा तदैकेनोना यावत्, त्रयोऽवश्यं वन्दितव्याः, एवं दैवसिके, पाक्षिके पञ्चावश्यम्, चातुर्मासिके सांवत्सरिकेऽपि सप्तावश्यमिति, तान् वन्दित्वा यत्पुनराचार्यायाश्रयणाय दीयते तत्तृतीयम्, प्रत्याख्याने चतुर्थम्, स्वाध्याये पुनर्वन्दित्वा प्रस्थापयति प्रथमम्, प्रस्थापिते प्रवेदयतो द्वितीयम्, पश्चादुद्दिष्टसमुद्दिष्टं पठति, उद्देशसमुद्देशवन्दनानामिहैवान्तर्भावः, ततो यदा चतुर्भागावशेषा पौरुषी तदा पात्राणि प्रतिलेखयति, यदि न पठितुकामस्तदा वन्दते अथ पठितुकामस्तदाऽवन्दित्वा पात्राणि प्रतिलिखति, प्रतिलिख्य पश्चात्पठति, कालवेलायां वन्दित्वा प्रतिक्रामति, एतत्तृतीयम् / // 957 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 958 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1202 पञ्चविंशतिरावश्यकानि तत्फलम्। अपराह्नेऽपि सप्तैव भवन्ति, अनुज्ञावन्दनानां स्वाध्यायवन्दनेष्वेवान्तर्भावात्, प्रातिक्रमणिकानि तु चत्वारि प्रसिद्धानि, एवमेतानि ध्रुवाणि प्रत्यहं कृतिकर्माणि चतुर्दश भवन्त्यभक्तार्थिकस्य, इतरस्य तु प्रत्याख्यानवन्दनेनाधिकानि भवन्तीति गाथार्थः॥१२०१॥ गतं कतिकृत्वो द्वारम्, व्याख्याता वन्दनमित्यादिप्रथमा द्वारगाथा, साम्प्रतं द्वितीया व्याख्यायते, तत्र कत्यवनतमित्याद्यं द्वारम्, तदर्थप्रतिपादनायाऽऽह नि०- दोओणयं अहाजायं, किइकम्मं बारसावयं / अवनति:- अवनतम्, उत्तमाङ्गप्रधानं प्रणमनमित्यर्थः, द्वे अवनते यस्मिँस्तद् व्यवनतम्, एकं यदा प्रथममेव 'इच्छामि खमासमणो! वंदिउंजावणिज्जाएनिस्सीहियाए'त्ति अभिधाय छन्दोऽनुज्ञापनायावनमति, द्वितीयंपुनर्यदा कृतावर्तो निष्क्रान्तः 'इच्छामी' त्यादिसूत्रमभिधाय छन्दोऽनुज्ञापनायैवावनमति, यथाजातं श्रमणत्वमाश्रित्य योनिनिष्क्रमणंच, तत्र रजोहरणमुखवस्त्रिकाचोलपट्टमात्रया श्रमणो जातः, रचितकरपुटस्तु योन्या निर्गतः, एवम्भूत एव वन्दते, तदव्यतिरेकाच्च यथाजातं भण्यते कृतिकर्मवन्दनम्, बारसावयं ति द्वादशावर्ताः-सूत्राभिधानगर्भाः कायव्यापारविशेषा यस्मिन्निति समासस्तद्वादशावर्तम्, इह च प्रथमप्रविष्टस्य षडावर्ता भवन्ति, 'अहोकायं कायसंफासंखमणिज्जो भे किलामो, अप्पकिलंताणं बहुसुभेण भे दिवसो वइक्वंतो?, जत्ता भे जवणिज्जं च भे, एतत्सूत्रगर्भा गुरुचरणन्यस्तहस्तशिरःस्थापनारूपाः, निष्क्रम्य पुनः प्रविष्टस्याप्येत एव षडिति, एतच्चापान्तरालद्वारद्वयमाद्यद्वारोपलक्षितमवगन्तव्यम्, गतं कत्यवनतद्वारम्, साम्प्रतं कतिशिर' इत्येतद्वारं व्याचिख्यासुरिदमपरं गाथाशकलमाह (r) गाथाशकलमाह। // 958 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ FEN श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 959 // नि०-चउसिरं तिगुत्तं च दुपवेसं एगनिक्खमणं // 1202 // 3. तृतीयचत्वारि शिरांसि यस्मिंस्तच्चतुःशिरः, प्रथमप्रविष्टस्य क्षामणाकाले शिष्याचार्यशिरोद्वयम्, पुनरपि निष्क्रम्य प्रविष्टस्य मध्ययनम् द्वयमेवेति भावना, द्वारम् / तिम्रो गुप्तयो यस्मिंस्तत्रिगुप्तम्, मनसा सम्यकप्रणिहितः वाचाऽस्खलिताक्षराण्युच्चारयन् कायेना वन्दना, नियुक्तिः वर्तानविराधयन् वन्दनं करोति यतः, चशब्दोऽवधारणार्थः, द्वौ प्रवेशौ यस्मिँस्तविप्रवेशम्, प्रथमोऽनुज्ञाप्य प्रविशतः, द्वितीयः पुनर्निर्गतस्य प्रविशत इति, एकनिष्क्रमणमावश्यक्या निर्गच्छतः, एतच्चापान्तरालद्वारत्रयं कतिशिरोद्वारेणैवोपलक्षितम | रावश्यकानि वगन्तव्यमिति गाथार्थः॥१२०२॥साम्प्रतं कतिभिर्वाऽऽवश्यकैः परिशुद्धमिति द्वारार्थोऽभिधीयते, यथा चाऽऽह तत्फलम्। नि०- अवणामा दुन्नऽहाजायं, आवत्ता बारसेव उ / सीसा चत्तारि गुत्तीओ, तिन्निदोय पवेसणा // 1203 // नि०- एगनिक्खमणंचेव, पणवीसं वियाहिया। आवस्सगेहिं परिसुद्धं, किइकम्मं जेहि कीरई॥१२०४॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव, एभिर्गाथाद्वयोक्तैः पञ्चविंशतिभिरावश्यकैः परिशुद्धं कृतिकर्म कर्तव्यम्, अन्यथा द्रव्यकृतिकर्म भवति // 1203 -1204 / आह च नि०-किइमकम्मंपि करितो न होइ किइकम्मनिजराभागी।पणवीसामन्नयरं साहू ठाणं विराहिंतो॥१२०५॥ कृतिकर्मापि कुर्वन् वन्दनमपि कुर्वन् न भवति कृतिकर्मनिर्जराभागी पञ्चविंशतीनां आवश्यकानामन्यतरत् साधुः स्थानं विराधयन्, विद्यादृष्टान्तोऽत्र, यथा हि विद्या विकलानुष्ठाना फलदान भवति, एवं कृतिकर्मापि निर्जराफलं न भवति, विकलत्वादेवेति / गाथार्थः॥१२०५॥ अधुनाऽविराधकगुणोपदर्शनायाऽऽह निर्गत्य। // 959 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 960 // 1206 1207-08 नि०-पणवीसा (आवस्सग) परिसुद्धं किइकम्मं जो पउंजइ गुरूणं / सो पावइ निव्वाणं अचिरेण विमाणवासंवा // 1206 // 3. तृतीयपञ्चविंशतिः आवश्यकानि-अवनतादीनि प्रतिपादितान्येव तच्छुद्धं-तदविकलंकृतिकर्म यः कश्चित् प्रयुक्ते करोतीत्यर्थः, मध्ययनम् कस्मै?- गुरवे आचार्याय, अन्यस्मै वा गुणयुक्ताय, स प्राप्नोति निर्वाणं मोक्षम्, अचिरेण स्वल्पकालेन विमानवासं वा सुरलोकं वन्दना, नियुक्तिः वेति गाथार्थः॥१२०६॥ द्वारं / 'कतिदोषविप्रमुक्त'मिति यदुक्तं तत्र द्वात्रिंशद्दोषविप्रमुक्तं कर्तव्यम्, तद्दोषदर्शनायाहनि०- अणाढियं च थद्धं च, पव्विद्धं परिपिंडियं / टोलगइ अंकुसंचेव, तहा कच्छभरिंगियं // 1207 // पञ्चविंशति रावश्यकानि अनादृतं अनादरं सम्भ्रमरहितं वन्दते 1 स्तब्धं जात्यादिमदस्तब्धो वन्दते 2 प्रविद्धं वन्दनकं दददेव नश्यति 3 परिपिण्डितं / तत्फलम्। प्रभूतानेकवन्दनेन वन्दते आवर्तान् व्यञ्जनाभिलापान् वा व्यवच्छिन्नान् कुर्वन् 4 टोलगति तिड्डवदुत्प्लुत्य 2 विसंस्थुलं नियुक्तिः वन्दते 5 अङ्कशं रजोहरणमङ्कशवत्करद्वयेन गृहीत्वा वन्दते 6 कच्छभरिंगियं कच्छपवत् रिङ्गितं कच्छपवत् रिङ्गन् वन्दत इति वन्दनदोषाः। गाथार्थः 7 // 1207 // नि०- मच्छुव्वत्तं मणसा पउटुंतह य वेइयावद्धं / भयसा चेव भयंतं, मित्ती गारवकारणा॥१२०८ // मत्स्योद्वृत्तं एकं वन्दित्वा मत्स्यवद् द्रुतं द्वितीयं साधुं द्वितीयपार्श्वेन रेचकावर्तेन परावर्तते 8 मनसा प्रदुष्टम, वन्द्यो हीनः। केनचिगुणेन, तमेव च मनसि कृत्वा सासूयो वन्दते 9 तथा च वेदिकाबद्धं जानुनोरुपरि हस्तौ निवेश्याधो वा पार्श्वयो उत्सङ्गे वा एकं वा जानुं करद्वयान्तः कृत्वा वन्दते 10 भयसा चेव त्ति भयेन वन्दते, मा भूद्रच्छादिभ्यो निर्धाटनमिति 11, सानामात // 8 // 960 // भयंत ति भजमानं वन्दते 'भजत्ययं मामतो भक्तं भजस्वेति तदार्यवृत्तं' इति 12, मेत्ति त्ति मैत्रीनिमित्तं प्रीतिमिच्छन् वन्दते 13 गारवि त्ति गौरवनिमित्तं वन्दते, विदन्तु मां यथा सामाचारीकुशलोऽयं 14, कारण त्ति ज्ञानादिव्यतिरिक्तं कारणमाश्रित्य
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 961 // वन्दते, वस्त्रादि मे दास्यतीति 15, अयं गाथार्थः / / 1208 // 3. तृतीयनि०- तेणियं पडिणियं चेव, रुटुंतजियमेव य / सढंच हीलियं चेव, तहा विपलिउंचियं // 1209 // मध्ययनम् स्तैन्य मिति परेभ्यः खल्वात्मानं गृहयन् स्तेनक इव वन्दते, मा मे लाघवं भविष्यति 16, प्रत्यनीकं आहारादिकाले वन्दते . | नियुक्तिः 17, रुष्टं क्रोधाध्मातं वन्दते क्रोधाध्मातो वा 18, तर्जितं न कुप्यसि नापि प्रसीदसि काष्ठशिव इवेत्यादि तर्जयन्- निर्भर्त्सयन् / |1209-11 वन्दनदोषाः। वन्दते, अङ्गल्यादिभिर्वा तर्जयन् 19, शठं शाठ्येन विश्रम्भार्थं वन्दते, ग्लानादिव्यपदेशं वा कृत्वा न सम्यग् वन्दते 20, हीलितं हे गणिन्! वाचक! किं भवता वन्दितेनेत्यादि हीलयित्वा वन्दते 21, तथा विपलिकुञ्चितं अर्द्धवन्दित एव देशादिकथाः करोति 22, इति गाथार्थः॥१२०९॥ नि०-दिट्ठमदिढंच तहा, सिंगंच करमोअणं / आलिट्ठमणालिटुं, ऊणं उत्तरचूलियं / / 1210 // दृष्टादृष्टं तमसि व्यवहितो वा न वन्दते 23 शृङ्गं उत्तमाङ्गैकदेशेन वन्दते 24 करमोचनं करं मन्यमानो वन्दते न निर्जराम्, 'तहा मोयणं नाम न अन्नहा मुक्खो, एएण पुण दिनेण मुच्चेमित्ति वंदणगंदेइ 25-26 आश्लिष्टानाश्लिष्ट मित्यत्र चतुर्भङ्गकः-8 रजोहरणं कराभ्यामाश्लिष्यति शिरश्च 1 रजोहरणं न शिरः 2 शिरो न रजोहरणं 3 न रजोहरणं नापि शिरः 4, अत्र प्रथमभङ्गः शोभनः शेषेषु प्रकृतवन्दनावतारः२७, ऊनं व्यञ्जनाभिलापावश्यकैरसम्पूर्णं वन्दते 28, उत्तरचूडं वन्दनं कृत्वा पश्चान्महता शब्देन मस्तकेन वन्द इति भणतीति गाथार्थः 29 // 1210 / / // 961 // नि०- मूयं चढहरं चेव, चुडुलिं च अपच्छिमं / बत्तीसदोसपरिसुद्धं, किइकम्मं पउंजई // 1211 // मूकं आलापकाननुच्चारयन् वन्दते 20 ढङ्करं महता शब्देनोच्चारयन् वन्दते 31 चुड्डली ति उल्कामिव पर्यन्ते गृहीत्वा रजोहरणं rom
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 962 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1212-14 वन्दनदोषाः। नियुक्तिः 1215 विनयश्रेष्ठता। भ्रमयन् वन्दते 32 अपश्चिमं इदं चरममित्यर्थः, एते द्वात्रिंशद्दोषाः, एभिः परिशुद्धं कृतिकर्म कार्यम्, तथा चाह-द्वात्रिंशद्दोषपरिशुद्धं कृतिकर्म वन्दनं प्रयुञ्जीत कुर्यादिति गाथार्थः // 1211 // यदि पुनरन्यतमदोषदुष्टमपि करोति ततो न तत्फलमासादयतीति, आह च नि०-किइकम्मंपिकरितो न होइ किनकम्मनिज्जराभागी। बत्तीसामन्नयरंसाहू ठाणं विराहिंतो॥१२१२॥ o कृतिकर्मापिकुर्वन्न भवति कृतिकर्मनिर्जराभागी, द्वात्रिंशद्दोषाणामन्यतरत्साधुः स्थानं विराधयन्निति गाथार्थः॥१२१२॥दोषविप्रमुक्तकृतिकर्मकरणे गुणमुपदर्शयन्नाह नि०- बत्तीसदोसपरिसुद्धं किड़कम्मं जो पउंजइ गुरूणं / सो पावइ निव्वाणं अचिरेण विमाणवासंवा // 1213 // द्वात्रिंशद्दोषपरिशुद्धं कृतिकर्म यः प्रयुङ्क्ते करोति गुरवे स प्राप्नोति निर्वाणमचिरेण विमानवासं वेति गाथार्थः // 1213 // आह- दोषपरिशुद्धाद्वन्दनात्को गुणः? येन तत एव निर्वाणप्राप्तिः प्रतिपाद्यत इति, उच्यते नि०- आवस्सएसुजह जह कुणइ पयत्तं अहीणमइरित्तं / तिविहकरणोवउत्तो तह तह से निजरा होइ॥१२१४॥ आवश्यकेषु अवनतादिषु दोषत्यागलक्षणेषु च यथा 2 करोति प्रयत्नं अहीनातिरिक्तं न हीनं नाप्यधिकम्, किम्भूतः सन्?त्रिविधकरणोपयुक्तः, मनोवाक्कायैरुपयुक्त इत्यर्थः, तथा 2 से तस्य वन्दनकर्तुर्निर्जरा भवति-कर्मक्षयो भवति, तस्माच्च निर्वाणप्राप्तिरिति, अतो दोषपरिशुद्धादेव फलावाप्तिरिति गाथार्थः॥१२१४ ॥गतं सप्रसङ्गं दोषविप्रमुक्तद्वारम्, अधुना किमिति क्रियत इति द्वारम्, तत्र वन्दनकरणकारणानि प्रतिपादयन्नाह नि०-विणओवयार माणस्स भंजणा पूयणा गुरुजणस्स। तित्थयराण य आणा सुअधम्माराहणाऽकिरिया॥१२१५ / / // 962 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 963 // विनय एवोपचारो विनयोपचारः कृतो भवति, स एव किमर्थ इत्याह- मानस्य अहङ्कारस्य भञ्जना विनाशः, तदर्थः, मानेन 3. तृतीयच भग्नेन पूजना गुरुजनस्य कृता भवति, तीर्थकराणां चाऽऽज्ञाऽनुपालिता भवति, यतो भगवद्भिर्विनयमूल एवोपदिष्टो धर्मः, स मध्ययनम् वन्दना, चवन्दनादिलक्षण एव विनय इति, तथा श्रुतधर्माराधना कृता भवति, यतो वन्दनपूर्व श्रुतग्रहणम्, अकिरियत्ति पारम्पर्येणाक्रिया है नियुक्तिः भवति, यतोऽक्रियः सिद्धः, असावपि पारम्पर्येण वन्दनलक्षणाद् विनयादेव भवतीति, उक्तं च परमर्षिभिः- तहारूवं णं|१२१६ भंते! समणं वा माहणं वा वंदमाणस्स पञ्जुवासमाणस्स किंफला वंदणपज्जुवासणया?, गोयमा! सवणफला, सवणे णाणफले, णाणे विनयश्रेष्ठता। विण्णाणफले, विण्णाणे पच्चक्खाणफले, पच्चक्खाणे संजमफले, संजमे अणण्हयफले, अणण्हए तवफले, तवे वोदाणफले, वोदाणे अकिरियाफले, अकिरिया सिद्धिगइगमणफला। तथा वाचकमुखेनाप्युक्तं- विनयफलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुतज्ञानम् / ज्ञानस्य / फलं विरतिर्विरतिफलं चाश्रवनिरोधः॥१॥ संवरफलं तपोबलमथ तपसो निर्जरा फलं दृष्टम्। तस्माक्रियानिवृत्तिः क्रियानिवृत्तेरयोगित्वम् // 2 // योगनिरोधाद्भवसन्ततिक्षयः सन्ततिक्षयान्मोक्षः। तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः॥३॥ इति गाथार्थः॥ 1215 // किं च नि०- विणओसासणे मूलं, विणीओ संजओ भवे। विणयाउ विप्पमुक्कस्स, कओ धम्मो कोतवो? // 1216 // शास्यन्तेऽनेन जीवा इति शासनं- द्वादशाङ्गं तस्मिन् विनयो मूलम्, यत उक्तं- मूलाउ खंधप्पभवो दुमस्स, खंधाउ पच्छा 0 तथारूपं श्रमणं वा माहनं वा वन्दमानस्य पर्युपासीनस्य किंफला वन्दनपर्युपासना?, गौतम! श्रवणफला, श्रवणं ज्ञानफलम्, ज्ञानं विज्ञानफलम्, विज्ञानं प्रत्याख्यानफलम्, प्रत्याख्यानं संयमफलम्, संयमोऽनाश्रवफलः / अनाश्रवस्तपःफलः, तपो व्यवदानफलम, व्यवदानं अक्रियाफलम्, अक्रिया सिद्धिगतिगमनफला। Oमूलात् स्कन्धप्रभवो द्रुमस्य स्कन्धात् पश्चात् - // 963
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 964 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1217 विनयश्रेष्ठता। सूत्रम् 8(9) वन्दनकसूत्रम्। विरुहति साला (हा)। साहप्पसाहा विरुवं (हं) ति पत्ता, ततो सि पुष्पं च फलं रसो य॥१॥ एवं धम्मस्स विणओ मूलं परमो से मोक्खो। जेण कित्ती सुयं सिग्घं निस्सेसमधिगच्छइ॥२॥ अतो विनीतः संयतो भवेत्, विनयाद्विप्रमुक्तस्य कुतो धर्मः कुतस्तप इति गाथार्थः॥ 1216 // अतो विनयोपचारार्थं कृतिकर्म क्रियत इति स्थितम् / आह- विनय इति कः शब्दार्थ इति, उच्यते नि०- जम्हा विणयइ कम्मं अट्ठविहं चाउरंतमुक्खाए। तम्हा उवयंति विऊ विणउत्ति विलीनसंसारा // 1217 // यस्माद्विनयति कर्म- नाशयति कर्माष्टविधम्, किमर्थं ?- चतुरन्तमोक्षाय, संसारविनाशायेत्यर्थः, तस्मादेव वदन्ति विद्वांसः विनय इति विनयनाद्विनयः विलीनसंसाराः क्षीणसंसारा अथवा विनीतसंसाराः, नष्टसंसारा इत्यर्थः, यथा विनीता गौर्नष्टक्षीराऽभिधीयते इति गाथार्थः॥ 1217 // किमिति क्रियत इति द्वारं गतम्, व्याख्याता द्वितीया कत्यवनतमित्यादिद्वारगाथा। अत्रान्तरेऽध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण निरूपितत्वान्नेहाधिकृतः, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इत्यादि प्रपञ्चतो वक्तव्यं यावत्तच्चेदं सूत्रं इच्छामि खमासमणो! वंदिउंजावणिज्जाए निसीहियाए अणुजाणह मे मिउग्गहं निसीहि, अहोकायंकायसंफासं, खमणिज्जो भे किलामो, अप्पकिलंताणं बहुसुभेण भे दिवसो वइक्वंतो?, जत्ता भे? जवणिज्जं च भे? खामेमि खमासमणो! देवसियं वइक्कम, ___ आवस्सियाए पडिक्कमामि खमासमणाणं देवसिआए आसायणाए तित्तीसण्णयराए जंकिंचि मिच्छाए मणदुक्कडाए वयदुक्कडाए प्रभवति शाखा। शाखायाः प्रशाखा विरोहन्ति (ततः) पत्राणि, ततस्तस्य पुष्पं च फलं रसश्च // 1 // एवं धर्मस्य विनयो मूलं परमस्तस्य मोक्षः। येन कीर्तिं श्रुतं शीघ्रं निःश्रेयसं चाधिगच्छति // 2 // // 964 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 965 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, सूत्रम् 8(9) वन्दनकसूत्रम्। कायदुक्कडाए कोहाएमाणाए मायाए लोभाए सव्वकालियाए सव्वमिच्छोवयाराए सव्वधम्माइक्कमणाए आसायणाए जो मे अइयारो कओतस्सखमासमणो! पडिक्कमामि निन्दामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि॥सूत्रम् 8 // (9) तल्लक्षणं चेदं-'संहिता च पदं चैव, पदार्थः पदविग्रहः / चालना प्रत्यवस्थानं, व्याख्या तन्त्रस्य षड्धिा // 1 // तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, साच- इच्छामि खमासमणो वंदिउंजावणिज्जाए निसीहिआए इत्येवंसूत्रोच्चारणरूपा, तानि चामूनि सर्वसूत्राणि- इच्छामिखमासमणो! वंदिउंजावणिज्जाए निसीहियाए अणुजाणह मे मिउग्गहं निसीहि, अहोकायंकायसंफासं खमणिज्जो भे किलामो अप्पकिलंताणं बहु सुभेण भे दिवसो वइक्वंतो?,जत्ता भे? जवणिज्जं च भे?,खामेमि खमासमणो! देवसियं वइक्कम आवस्सियाए पडिक्कमामि खमासमणाणं देवसियाए आसायणाए तित्तीसण्णयराए जंकिंचिमिच्छाए। मणदुक्कडाए वयदुक्कडाए कायदुक्कडाए कोहाएमाणाए मायाए लोभाए सव्वकालियाए सव्वमिच्छोवयाराए सव्वधम्माइक्क-8 मणाए आसायणाए जो मे अइयारो कओ तस्स खमासमणो! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि / अधुना पदविभाग:- इच्छामि क्षमाश्रमण! वन्दितुंयापनीयया नैषेधिक्या अनुजानीत मम मितावग्रहं नैषेधिकी अधःकायंकायसंस्पर्श / क्षमणीयो भवता क्लमः अल्पक्लान्तानां बहुशुभेन भवतां दिवसो व्यतिक्रान्तः?, यात्रा भवतां? यापनीयं च भवतां?,8 क्षमयामि क्षमाश्रमण! दैवसिकं व्यतिक्रमं आवश्यिक्या प्रतिक्रमामि क्षमाश्रमणानां दैवसिक्या आशातनया त्रयस्त्रिंशदन्यतरया यत्किञ्चिन्मिथ्यया मनोदुष्कृतया वचनदुष्कृतया कायदुष्कृतया क्रोधया मानया मायया लोभया सर्वकालिक्या सर्वमिथ्योपचारया सर्वधर्मातिक्रमणया आशातनयायो मयाऽतिचारः कृतस्तस्य क्षमाश्रमण! प्रतिक्रमामि निन्दामि गर्हामि आत्मानं व्युत्सृजामि, एतावन्ति सर्वसूत्रपदानि / साम्प्रतं पदार्थः- पदविग्रहश्च यथासम्भवं प्रतिपाद्यते- तत्र इषु इच्छायां // 965 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 966 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, सूत्रम् 8(9) वन्दनकसूत्रम्। इत्यस्योत्तमपुरुषैकवचनान्तस्य इच्छामीति भवति, क्षमूषू सहने इत्यस्याङन्तस्य क्षमा, श्रमु तपसि खेदे च अस्य कर्तरि ल्युट् / श्राम्यत्यसाविति श्रमणः क्षमाप्रधानः श्रमणः क्षमाश्रमणस्तस्याऽऽमन्त्रणम्, वन्देस्तुमन्प्रत्ययान्तस्य वन्दितुम्, या प्रापणे अस्य ण्यन्तस्य कर्तर्यनीयच्, यापयतीति यापनीया तया, षिधु गत्यां अस्य निपूर्वस्य पनि निषेधनं निषेधः निषेधेन निर्वृत्ता नषेधिकी, प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाद्वा नैषेधिकेत्युच्यते, एवं शेषपदार्थोऽपि प्रकृतिप्रत्ययव्युत्पत्त्या वक्तव्यः, विनेयासम्मोहार्थं / तुन ब्रूमः, अयं च प्रकृतसूत्रार्थः- अवग्रहाद्वहिःस्थितो विनेयोऽविनतकायः करद्वयगृहीतरजोहरणो वन्दनायोद्यत एवमाह-8 इच्छामि अभिलषामि हे क्षमाश्रमण! वन्दितुं नमस्कारं कर्तुम्, भवन्तमिति गम्यते, यापनीयया-यथाशक्तियुक्तया नैषेधिक्या-8 प्राणातिपातादिनिवृत्तया तन्वा-शरीरेणेत्यर्थः, अत्रान्तरे गुरुाक्षेपादियुक्तः 'त्रिविधेने'ति भणति, ततः शिष्यः संक्षेपवन्दनं करोति, व्याक्षेपादिविकलस्तु छन्दसे ति भणति, ततो विनेयस्तत्रस्थ एवमाह- अनुजानीत अनुजानीध्वं अनुज्ञां प्रयच्छथ, मम इत्यात्मनिर्देशे, कं?-मितश्चासाववग्रहश्चेति मितावग्रहस्तम्, चतुर्दिशमिहाचार्यस्यात्मप्रमाणं क्षेत्रमवग्रहस्तमनुज्ञां विहाय प्रवेष्टुं न कल्पते, ततो गुरुर्भणति- अनुजानामि, ततः शिष्यो नैषेधिक्या प्रविश्य गुरुपादान्तिकं निधाय तत्र रजोहरणं तल्ललाटं च कराभ्यां संस्पृशन्निदं भणति- अधस्तात्कायः अधःकायः पादलक्षणस्तमधः कार्य प्रति कायेन- निजदेहेन संस्पर्शः कायसंस्पर्शस्तं करोमि, एतच्चानुजानीत, तथा क्षमणीयः- सह्यो भवतामधुना क्लमो देहग्लानिरूपः, तथा अल्पंस्तोकं क्लान्तं-क्लमो येषां तेऽल्पक्लान्तास्तेषामल्पक्लान्तानाम्, बहुच तच्छुभंच बहुशुभंतेन बहुशुभेन, प्रभूतसुखेनेत्यर्थः, भवतां दिवसो व्यतिक्रान्तो?, युष्माकमहर्गतमित्यर्थः, अत्रान्तरे गुरुर्भणति- तथेति, यथा भवान् ब्रवीति, पुनराह विनेयःयात्रा तपोनियमादिलक्षणा क्षायिकमिश्रौपशमिकभावलक्षणा वा उत्सर्पति भवतां?, अत्रान्तरे गुरुर्भणति- युष्माकमपि // 966 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 967 // सूत्रम् 8(9) वन्दनकसूत्रम्। वर्तते?, ममतावदुत्सर्पति भवतोऽप्युत्सर्पतीत्यर्थः, पुनरप्याह विनेयो-यापनीयं चेन्द्रियनोइन्द्रियोपशमादिना प्रकारेण भवतां?, शरीरमिति गम्यते, अत्रान्तरे गुरुराह- एवमामम्, यापनीयमित्यर्थः, पुनराह विनेयः- क्षमयामि मर्षयामि क्षमाश्रमणेति पूर्ववत् दिवसेन निवृत्तो दैवसिकस्तं व्यतिक्रम- अपराधम्, दैवसिकग्रहणं रात्रिकाद्युपलक्षणार्थम्, अत्रान्तरे गुरुर्भणतिअहमपि क्षमयामि दैवसिकं व्यतिक्रमं प्रमादोद्भवमित्यर्थः, ततो विनेयः प्रणम्यैवं क्षामयित्वाऽऽलोचनाhण प्रतिक्रमणाhण च प्रायश्चित्तेनात्मानं शोधयन्नत्रान्तरेऽकरणतयोत्थायावग्रहान्निर्गच्छन् यथा अर्थो व्यवस्थितस्तथा क्रियया प्रदर्शयन्नावश्यिक्येत्यादि दण्डकसूत्रं भणति, अवश्यकर्तव्यैश्चरणकरणयोगैर्निर्वृत्ता आवश्यिकी तयाऽऽसेवनाद्वारेण हेतुभूतया यदसाध्वनुष्ठितं तस्य प्रतिक्रामामि, विनिवर्तयामीत्यर्थः, इत्थंसामान्येनाभिधाय विशेषेण भणति-क्षमाश्रमणानांव्यावर्णितस्वरूपाणां सम्बन्धिन्या दैवसिक्या दिवसेन निवृत्तया ज्ञानाद्यायस्य शातना आशातना तया, किंविशिष्टया?-त्रयस्त्रिंशदन्यतरया, आशातनाश्च यथा दशासु, अत्रैव वाऽनन्तराध्ययने यथा द्रष्टव्याः, ताओ पुण तित्तीसपि आसायणाओ इमासु चउसु मूलासायणासु समोयरंति दव्वासायणाए 4, दव्वासायणा राइणिएण समं भुंजतो मणुण्णं अप्पणा भुंजइ एवं उवहिसंथारगाइसु विभासा, खित्तासायणा आसन्नं गंता भवइ राइणियस्स, कालासायणा राओ वा वियाले वा वाहरमाणस्स तुसिणीए चिट्ठइ, भावासायणा आयरियं तुम तुमति वत्ता भवइ, एवं तित्तीसंपि चउसु दव्वाइसु समोयरंति यत्किञ्चिन्मिथ्यया यत्किञ्चिदाश्रित्य मिथ्यया, मनसा Oताः पुनस्त्रयस्त्रिंशदपि आशातनाः आसु चतसृषु मूलाशातनासु समवतरन्ति द्रव्याशातनायां 4, द्रव्याशातना रात्निकेन समं भुजानो मनोज्ञमात्मना भुङ्क्ते एवमुपधिसंस्तारकादिषु विभाषा, क्षेत्राशातनाऽऽसन्नं गन्ता भवति रात्निकस्य, कालाशातना रात्रौ वा विकाले वा व्याहरतस्तूष्णीकस्तिष्ठति, भावाशातना आचार्य त्वं त्वमिति वक्ता भवति, एवं त्रयस्त्रिंशदपि चतसृष्वपि द्रव्यादिषु समवसरन्ति / // 967 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 968 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, सूत्रम् 8 (9) वन्दनकसूत्रम्। नियुक्तिः 1218 इच्छादीनां निक्षेपाः। दुष्कृता मनोदुष्कृता तया प्रद्वेषनिमित्तयेत्यर्थः, वाग्दुष्कृतया असाधुवचननिमित्तया, कायदुष्कृतया आसन्नगमनादिनिमित्तया, क्रोधये ति क्रोधवत्येति प्राप्ते अर्शादेराकृतिगणत्वात् अच्प्रत्ययान्तत्वात् क्रोधया क्रोधानुगतया, मानया मानानुगतया, मायया मायानुगतया, लोभया लोभानुगतया, अयं भावार्थ:-क्रोधाद्यनुगतेन या काचिद्विनयभ्रंशादिलक्षणा आशातना कृता तयेति, एवं दैवसिकी भणिता, अधुनेहभवान्यभवगताऽतीतानागतकालसङ्ग्रहार्थमाह-सर्वकालेन-अतीतादिना निर्वृत्ता सार्वकालिकी तया, सर्व एव मिथ्योपचाराः- मातृस्थानगर्भाः क्रियाविशेषा यस्यामिति समासस्तया, सर्वधर्माः- अष्टौ प्रवचनमातरः तेषामतिक्रमणं- लनं यस्यां सा सर्वधर्मातिक्रमणा तया, एवम्भूतयाऽऽशातनयेति, निगमयति- यो मयाऽतिचार:- अपराधः कृतो निर्वर्तितः तस्य अतिचारस्य हे क्षमाश्रमण! युष्मत्साक्षिकं प्रतिक्रामामि-अपुनःकरणतया निवर्तयामीत्यर्थः, तथा दुष्टकर्मकारिणं निन्दाम्यात्मानं प्रशान्तेन भवोद्विग्नेन चेतसा, तथा गर्हाम्यात्मानं युष्मत्साक्षिकं व्युत्सृजाम्यात्मानं दुष्टकर्मकारिणं तदनुमतित्यागेन, सामायिकानुसारेण च निन्दादिपदार्थो न्यक्षेण वक्तव्यः, एवं क्षामयित्वा पुनस्तत्रस्थ एवार्द्धावनतकाय एव भणति-'इच्छामि खमासमणो' इत्यादि सर्वं द्रष्टव्यमित्येवम्, नवरमयं विशेषः- 'खामेमि खमासमणो' इत्यादि सर्वं सूत्रमावश्यिक्या विरहितं तत् पादपतित एव भणति, शिष्यासम्मोहार्थं सूत्रस्पर्शिकगाथा:- स्वस्थाने खल्वनादृत्य लेशतस्तदर्थकथनयैव पदार्थो निदर्शितः, साम्प्रतं सूत्रस्पर्शिकगाथया निदर्शयन्नाह नि०- इच्छा य अणुन्नवणा अव्वाबाहं च जत्त जवणा य / अवराहखामणावि य छट्ठाणा हुँति वंदणए / / 1218 // इच्छा च अनुज्ञापना अव्याबाधं च यात्रा यापना च अपराधक्षामणाऽपि च षट् स्थानानि भवन्ति वन्दनके / / तत्रेच्छा षड्विधा, यथोक्तं // 968 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 969 // 3. तृतीयमध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1219-21 इच्छादीनां निक्षेपाः। नि०-णामं ठवणादविए खित्ते काले तहेव भावे य / एसो खलु इच्छाए णिक्खेवो छव्विहो होइ // 1219 // नामस्थापने गतार्थे, द्रव्येच्छा सचित्तादिद्रव्याभिलाषः, अनुपयुक्तस्य वेच्छामीत्यादि भणतः, क्षेत्रेच्छा मगधादिक्षेत्राभिलाषः, कालेच्छा रजन्यादिकालाभिलाष:- रयणिमहिसारिया उचोरा परदारिया य इच्छंति / तालायरा सुभिक्खं बहुधण्णा केइ दुब्भिक्खं॥१॥भावेच्छा प्रशस्तेतरभेदा, प्रशस्ता ज्ञानाद्यभिलाषः,अप्रशस्तास्त्र्याधभिलाष इति,अत्र तु विनेयभावेच्छयाऽधिकारः, क्षमादीनां तु पदानां गाथायामनुपन्यस्तानां यथासम्भवं निक्षेपादि वक्तव्यम्, क्षुण्णत्वादन्थविस्तरभयाच्च नेहोक्तमिति / उक्ता इच्छा, इदानीमनुज्ञा, सा च षड्डिधा नि०- नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसो उ अणुण्णाए णिक्खेवो छव्विहो होइ॥१२२० / नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यानुज्ञा लौकिकी लोकोत्तरा कुप्रावचनिकी च, लौकिकी सचित्तादिद्रव्यभेदात्रिविधा, अश्वभूषितयुवतिवैडूर्याद्यनुज्ञेत्यर्थः, लोकोत्तराऽपि त्रिविधा-केवलशिष्यसोपकरणशिष्यवस्त्राद्यनुज्ञा, एवं कुप्रावचनिकी वक्तव्या, क्षेत्रानुज्ञा या यस्य यावतः क्षेत्रस्य यत्र वा क्षेत्रे व्याख्यायते क्रियते वा, एवं कालानुज्ञाऽपि वक्तव्या, भावानुज्ञा आचाराद्यनुज्ञा, भावानुज्ञयाऽधिकारः, अत्रान्तरे गाथायामनुपात्तस्याप्यक्षुण्णत्वादवग्रहस्य निक्षेपः नि०- णामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य / एसो उ उग्गहस्सा णिक्खेवो छव्विहो होइ॥१२२१ / / सचित्तादिद्रव्यावग्रहणं द्रव्यावग्रहः, क्षेत्रावग्रहो यो यत्क्षेत्रमवगृह्णाति, तत्र च समन्ततः सक्रोशंयोजनम्, कालावग्रहो यो यं कालमवगृह्णाति, वर्षासुचतुरोमासान् ऋतुबद्धे मासम्, भावावग्रहः प्रशस्तेतरभेदः, प्रशस्तो ज्ञानाद्यवग्रहः, इतरस्तु क्रोधाद्य रजनीमभिसारिकास्तु चौराः पारदारिकाश्वेच्छन्ति। तालाचराः सुभिक्षं बहुधान्याः केचिद्दुर्भिक्षम् / / 1 // // 969 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 970 // वग्रह इति, अथवाऽवग्रहः पञ्चधा-'देविंदरायगिहवइ सागरिसाधम्मिउग्गहो तह या पंचविहोपण्णत्तो अवग्गहो वीयरागेहि ३.तृतीय॥१॥' अत्र भावावग्रहेण साधर्मिकावग्रहेण चाधिकारः-'आयप्पमाणमित्तो चउद्दिसिं होइ उग्गहो गुरुणो। अणणुण्णा मध्ययनम् वन्दना, तस्स सया ण कप्पए तत्थ पइसरिउं॥१॥' ततश्च तमनुज्ञाप्य प्रविशति, आह च नियुक्तिकारः नियुक्तिः नि०- बाहिरखित्तंमि ठिओ अणुन्नवित्ता मिउग्गहं फासे / उग्गहखेत्तं पविसे जाव सिरेणं फुसइ पाए॥१२२२॥ 1222-23 * बहिःक्षेत्रे स्थितः अनुज्ञाप्य मितावग्रहं स्पृशेत् रजोहरणेन, पुनश्चावग्रहक्षेत्रं प्रविशेत्, कियडूरं यावदित्याह-यावच्छिरसा स्पृशेत् / अनुज्ञाप्य प्रवेशः। पादाविति गाथार्थः॥ 1222 // अव्याबाधं द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः खगाद्याघातव्याबाधाकारणविकलस्य भावतः सम्यग्दृष्टेश्चारित्रवतः, अत्रापिकायादिनिक्षेपादियथासम्भवं स्वबुद्ध्या वक्तव्यम्, यात्रा द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतस्तापसादीनां स्वक्रियोत्सर्पणं भावतःसाधूनामिति, यापना द्विविधा- द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यत औषधादिना कायस्य, भावतस्त्विन्द्रियनोइन्द्रियोपशमेन शरीरस्य, क्षामणा द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः कलुषाशयस्यैहिकापायभीरो: भावतः संवेगापन्नस्य सम्यग्दृष्टेरिति, आह च नि०- अव्वाबाहंदुविहंदव्वे भावे यजत्त जवणाय।अवराहखामणाविय सवित्थरत्थं विभासिज्जा / / 1223 // एवं शेषपदेष्वपि निक्षेपादि वक्तव्यम्, इत्थं सूत्रे प्रायशो वन्दमानस्य विधिरुक्तः नियुक्तिकृताऽपि स एव व्याख्यातः, अधुना वन्द्यगतविधिप्रतिपादनायाह नियुक्तिकारः 0 देवेन्द्रराजगृहपतिसागारिकसाधर्मिकावग्रहस्तथैव। पञ्चविधः प्रज्ञप्तोऽवग्रहो वीतरागैः॥ 0 आत्मप्रमाणमात्रश्चतुर्दिशं भवत्यवग्रहो गुरोः / अननुज्ञातस्य सदा न कल्पते तत्र प्रवेष्टुम् // 2 // // 970 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दना, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 971 // नि०- छंदेणऽणुजाणामि तहत्ति तुझंपिवई एवं / अहमविखामेमि तुमे वयणाई वंदणरिहस्स // 1224 / / 3. तृतीयछन्दसा अनुजानामि तथेति युष्माकमपि वर्तते एवमहमपि क्षमयामि त्वाम्, वचनानि वन्दनार्हस्य वन्दनयोग्यस्य, मध्ययनम् विषयविभागस्तु पदार्थनिरूपणायां निदर्शित एवेति गाथार्थः॥१२२४॥ नियुक्तिः नि०- तेणवि पडिच्छियव्वं गारवरहिएण सुद्धहियएण। किइकम्मकारगस्सा संवेगं संजणंतेणं // 1225 // 1224-25 आचार्यतेन वन्दनाhण एवं प्रत्येष्टव्यम्, अपिशब्दस्यैवकारार्थत्वाद्ध्यादिगौरवरहितेन, शुद्धहृदयेन कषायविप्रमुक्तेन, कृतिकर्म- वचनानि / कारकस्य वन्दनकर्तुः संवेगंजनयता, संवेगः-शरीरादिपृथग्भावो मोक्षौत्सुक्यं वेति गाथार्थः // 1225 // इत्थं सूत्रस्पर्शनियुक्त्या / नियुक्तिः 1226-27 व्याख्यातं सूत्रम्, उक्तः पदार्थः पदविग्रहश्चेति, साम्प्रतं चालना, तथा चाह वन्दनफलम्। नि०- आवत्ताइसुजुगवं इह भणिओकायवायवावारो। दुण्हेगया व किरिया जओ निसिद्धा अउ अजुत्तो॥१२२६॥ इहाऽऽवर्तादिषु, आदिशब्दादावश्यिक्यादिपरिग्रहः, युगपद् एकदा भणितः उक्तः कायवाग्व्यापारः, तथा च सत्येकदा क्रियाद्वयप्रसङ्गः, द्वयोरेकदा च क्रिया यतो निषिद्धाऽन्यत्र उपयोगद्वयाभावाद्, अतोऽयुक्तः स व्यापार इति, ततश्च सूत्रं पठित्वा / कायव्यापारः कार्य इति, उच्यते नि०- भिन्नविसयं निसिद्धं किरियादुगमेगया ण एगंमि ।जोगतिगस्स वि भंगिय सुत्ते किरिया जओ भणिया॥१२२७॥ इह विलक्षणवस्तुविषयं क्रियाद्वयं निषिद्धम्, एकदा यथोत्प्रेक्षते सूत्रार्थ नयादिगोचरमटति च, तत्रोत्प्रेक्षायां यदोपयुक्तो न // 971 // तदाऽटने यदा चाटने न तदोत्प्रेक्षायामिति, कालस्य सूक्ष्मत्वाद्, विलक्षणविषया तु योगत्रयक्रियाऽप्यविरुद्धा, यथोक्तं
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. तृतीय श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 972 // मध्ययनम् वन्दना, नियुक्तिः 1228-30 वन्दनफलम्। भंगियसुयं गुणतो वट्टइ तिविहेऽवि जोगमी त्यादि, गतं प्रत्यवस्थानम्, नि०- सीसो पढमपवेसे वंदिउमावस्सिआएँ पडिक्कमिउं / बितियपवेसंमि पुणो वंदइ किं? चालणा अहवा // 1228 // नि०-जह दूओरायाणं णमिउंकजं निवेइउंपच्छा। वीसजिओवि वंदिय गच्छइ साहूवि एमेव // 1229 // इदं प्रत्यवस्थानम्, उक्तमानुषङ्गिकम्, साम्प्रतं कृतिकर्मविधिसंसेवनाफलं समाप्तावुपदर्शयन्नाह नि०- एयं किइकम्मविहिं जुंजंता चरणकरणमुवउत्ता। साहू खवंति कम्मं अणेगभवसंचियमणंतं / / 1230 // एवं अनन्तरदर्शितं कृतिकर्मविधिं वन्दनविधिं युञ्जानाश्चरणकरणोपयुक्ताः साधवः क्षपयन्ति कर्म अनेकभवसञ्चितं प्रभूतभवोपात्तमित्यर्थः, कियद्?- अनन्तमिति गाथार्थः / / 1230 // उक्तोऽनुगमः, नयाः सामायिकनिर्युक्ताविव द्रष्टव्याः॥ कृत्वा वन्दनविवृतिं प्राप्तं यत्कुशलमिह मया तेन / साधुजनवन्दनमलं सत्त्वा मोक्षाय सेवन्तु॥१॥ // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतायां शिष्यहिताख्याऽऽवश्यकवृत्तौ वन्दनाख्यं तृतीयमध्ययनं समाप्तम् // // 972 // 0 भङ्गिकश्रुतं गुणयन् वर्तते त्रिविधेऽपि योगे। 0 शिष्यः प्रथमप्रवेशे वन्दितुमावश्यिक्या प्रतिक्रम्य। द्वितीयप्रवेशे पुनर्वन्दते किं चालनाऽथवा // 1 // यथादूतो राजानं नत्वा कार्य निवेद्य पश्चात् / विसृष्टोऽपि वन्दित्वा गच्छति एवमेव साधवोऽपि // 2 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 973 // ॥अथ प्रतिक्रमणाख्यं चतुर्थमध्ययनम् // 4. चतुर्थव्याख्यातं वन्दनाध्ययनम्, अधुना प्रतिक्रमणाध्ययनमारभ्यते-अस्य चायमभिसम्बन्धः, अनन्तराध्ययनेऽर्हदुपदिष्ट- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सामायिकगुणवत एव वन्दनलक्षणा प्रतिपत्तिः कार्येति प्रतिपादितम्, इह पुनस्तदकरणतादिनैव स्खलितस्यैव निन्दा प्रतिपाद्यते, यद्वा वन्दनाध्ययने कृतिकर्मरूपायाः साधुभक्तेस्तत्त्वतः कर्मक्षय उक्तः, यथोक्तं- "विणओवयार माणस्स भंजणा पूयणा गुरुजणस्स। तित्थयराण य आणा सुअधम्माऽऽराहणाऽकिरिया // 1 // प्रतिक्रमणाध्ययने तु मिथ्यात्वादिप्रतिक्रमणद्वारेण कर्मनिदाननिषेधः प्रतिपाद्यते, वक्ष्यति च-मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव अस्संजमेवि पडिक्कमणं / कस्सायाण पडिक्कमण जोगाणं यह अप्पसत्थाणं॥१॥अथवा सामायिके चारित्रमुपवर्णितम्, चतुर्विंशतिस्तवे त्वर्हतांगुणस्तुतिः, साच दर्शनज्ञानरूपा, एवमिदं त्रितयमुक्तम्, अस्य च वितथासेवनमैहिकामुष्मिकापायपरिजिहीर्षुणा गुरोनिवेदनीयम्, तच्च वन्दनापूर्वमित्यतोऽनन्तराध्ययने / तन्निरूपितम्, इह तु निवेद्य भूयः शुभेष्वेव स्थानेषु प्रतीपं क्रमणमासेवनीयमित्येतत् प्रतिपाद्यते, इत्थमनेनानेकरूपेण सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्य प्रतिक्रमणाध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि सप्रपञ्चं वक्तव्यानि, तत्र च नामनिष्पन्ने निक्षेपे प्रतिक्रमणाध्ययनमिति, तत्र प्रतिक्रमणं निरूप्यते-'प्रति' इत्ययमुपसर्गःप्रतीपाद्यर्थे वर्तते, 'क्रमुपादविक्षेपे' अस्य ल्युडन्तस्य प्रतीपं प्रतिकूलं वा क्रमणं प्रतिक्रमणमिति भवति, एतदुक्तं भवति- शुभयोगेभ्योऽशुभयोगान्तरं क्रान्तस्य शुभेष्वेव प्रतीपं प्रतिकूलं वा क्रमणं प्रतिक्रमणमिति, उक्तं च- स्वस्थानाद् यत्परस्थानं, प्रमादस्य वशाद्गतः। तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते // 973 // ॥१॥क्षायोपशमिकादावादौदयिकस्य वशं गतः। तत्रापि च स एवार्थः, प्रतिकूलगमात्स्मृतः॥२॥प्रति प्रतिक्रमणंवा प्रतिक्रमणम्, (r) पृष्ठ 962 नि० गाथा 1215 / 7 मिथ्यात्वप्रतिक्रमणं तथैवासंयमेऽपि प्रतिक्रमणम्। कषायाणां प्रतिक्रमणं योगानां चाप्रशस्तानाम् // 1 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 974 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1231-32 प्रतिक्रमणप्रतिक्रमकादि। शुभयोगेषु प्रति प्रति वर्तनमित्यर्थः, उक्तंच- प्रति प्रति वर्तनं वा शुभेषु योगेषु मोक्षफलदेषु / निःशल्यस्य यतेर्यत्तद्वा ज्ञेयं प्रतिक्रमणम्॥ 1 // इह च यथा करणात् कर्मकों: सिद्धिः, तद्व्यतिरेकेण करणत्वानुपपत्तेः, एवं प्रतिक्रमणादपि प्रतिक्रामकप्रतिक्रान्तव्यसिद्धिरित्यतस्त्रितयमप्यभिधित्सुराह नियुक्तिकारः नि०- पडिकमणं पडिकमओ पडिकमियव्वं च आणुपुव्वीए। तीए पच्चुप्पन्ने अणागए चेव कालंमि // 1231 // प्रतिक्रमणं निरूपितशब्दार्थम्, तत्र प्रतिक्रामतीति प्रतिक्रमकः कर्ता, प्रतिक्रान्तव्यं च कर्म अशुभयोगलक्षणम्, आनुपूर्व्या परिपाट्या, अतीते अतिक्रान्ते प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने अनागते चैव एष्ये चैव काले, प्रतिक्रमणादियोज्यमिति वाक्यशेषः / आहप्रतिक्रमणमतीतविषयम्, यत उक्तं-अतीतं पडिक्कमामि पडुप्पन्नं संवरेमि अणागयं पच्चक्खामि त्ति तत्कथमिह कालत्रये योज्यते इति?, उच्यते, प्रतिक्रमणशब्दो ह्यत्राशुभयोगनिवृत्तिमात्रार्थः सामान्य परिगृह्यते, तथा च सत्यतीतविषयं प्रतिक्रमणं निन्दाद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेवेति, प्रत्युत्पन्नविषयमपि संवरणद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेव, अनागतविषयमपि प्रत्याख्यानद्वारेणाशुभयोगनिवृत्तिरेवेति न दोष इति गाथाक्षरार्थः / / 1231 // साम्प्रतं प्रतिक्रामकस्वरूपं प्रतिपादयन्नाह नि०-जीवो उ पडिक्कमओ असुहाणं पावकम्मजोगाणं / झाणपसत्था जोगाजे ते ण पडिक्कमे साहू // 1232 // जीवः प्राग्निरूपितशब्दार्थः, तत्र प्रतिक्रामतीति प्रतिक्रामकः, तुशब्दो विशेषणार्थः, न सर्व एव जीवः प्रतिक्रामकः, किं तर्हि?- सम्यग्दृष्टिरूपयुक्तः, केषांप्रतिक्रमकः?- अशुभानां पापकर्मयोगानां अशोभनानां पापकर्मव्यापाराणामित्यर्थः, आहपापकर्मयोगा अशुभा एव भवन्तीति विशेषणानर्थक्यम्, न, स्वरूपान्वाख्यानपरत्वादस्य, प्रशस्तौ च तौयोगौच प्रशस्त0अतीतं प्रतिक्रमामि प्रत्युत्पन्नं संवृणोमि अनागतं प्रत्याख्यामि। // 974 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 975 // योगौ, ध्यानं च प्रशस्तयोगौ च ध्यानप्रशस्तयोगा ये तानधिकृत्य न प्रतिक्रमेत न प्रतीपं वर्तेत साधुः, अपि तु तान् सेवेत, 4. चतुर्थमनोयोगप्राधान्यख्यापनार्थ पृथग् ध्यानग्रहणम्, प्रशस्तयोगोपादानाच्च ध्यानमपि धर्मशुक्लभेदं प्रशस्तमवगन्तव्यम्, आह- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायमुल्लङ्घय किमिति प्रतिक्रमणमनभिधाय प्रतिक्रामक उक्तः?, तथाऽऽद्यगाथागतमानुपूर्वीग्रहणं नियुक्तिः चातिरिच्यत इति, उच्यते, प्रतिक्रमकस्याल्पवक्तव्यत्वात् कर्त्रधीनत्वाच्च क्रियाया इत्यदोषः, इथमेवोपन्यासः कस्मान्न 1233-34 कृत इति चेत् प्रतिक्रमणाध्ययननामनिष्पन्ननिक्षेपप्रधानत्वात्तस्येत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः॥१२३२॥ उक्तः प्रतिक्रमकः, प्रतिक्रमणै कार्थिकानि साम्प्रतं प्रतिक्रमणस्यावसरः, तच्छब्दार्थपर्यायाचिख्यासुरिदमाह तेषां नि०- पडिकमणं पडियरणा परिहरणा वारणा नियत्ती य / निंदा गरिहा सोही पडिकमणं अट्ठहा होइ / / 1233 // निक्षेपाः। प्रतिक्रमणं तत्त्वतो निरूपितमेव, अधुना भेदतो निरूप्यते, तत्पुनर्नामादिभेदतः षोढा भवति, तथा चाऽऽह नि०-णामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसो पडिकमणस्सा णिक्खेवो छव्विहो होइ // 1234 / / तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यप्रतिक्रमणमनुपयुक्तसम्यग्दृष्टेर्लब्ध्यादिनिमित्तं वा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य पुस्तकादिन्यस्तं वा, क्षेत्रप्रतिक्रमणं यस्मिन् क्षेत्रे व्यावय॑ते क्रियते वा यतो वा प्रतिक्रम्यते खिलादेरिति, कालप्रतिक्रमणं द्वेधा-ध्रुवं अध्रुवंच, तत्र ध्रुवं भरतैरावतेषु प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थेष्वपराधो भवतु मा वा ध्रुवमुभयकालं प्रतिक्रम्यते, विमध्यमतीर्थकरतीर्थेषु / त्वध्रुवं-कारणजाते प्रतिक्रमणमिति, भावप्रतिक्रमणं द्विधा-प्रशस्तमप्रशस्तंच, प्रशस्तं मिथ्यात्वादेः, अप्रशस्तं सम्यक्त्वादेरिति, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेरिति, प्रशस्तेनात्राधिकारः॥ प्रतिचरणा व्याख्यायते- चर गतिभक्षणयोः इत्यस्य प्रतिपूर्वस्य ल्युडन्तस्य प्रतिचरणेति भवति, प्रति प्रति तेषु तेष्वर्थेषु चरणं- गमनं तेन तेनाऽऽसेवनाप्रकारेणेति प्रतिचरणा, सा // 975 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 976 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1235-36 प्रतिक्रमणैकार्थिकानि तेषां निक्षेपाः। च षड्विधा, तथा चाह नि०- णामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसो पडियरणाए णिक्खेवो छव्विहो होइ॥१२३५॥ तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यप्रतिचरणा अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेस्तेषु तेष्वर्थेष्वाचरणीयेषु चरणं- गमनं तेन तेन प्रकारेण लब्ध्यादिनिमित्तं वा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य सचित्तादिद्रव्यस्य वेति, क्षेत्रप्रतिचरणा यत्र प्रतिचरणा व्याख्यायते क्रियते वा क्षेत्रस्य वा प्रतिचरणा, यथा शालिगोपिकाद्याः शालिक्षेत्रादीनि प्रतिचरन्ति, कालप्रतिचरणा यस्मिन् काले प्रतिचरणा व्याख्यायते क्रियते वा कालस्य वा प्रतिचरणा, यथा साधवः प्रादोषिकं वा प्राभातिकं वा कालं प्रतिचरन्ति, भावप्रतिचरणा द्वेधा- प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, अप्रशस्ता मिथ्यात्वाज्ञानाविरतिप्रतिचरणा, प्रशस्ता सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रप्रतिचरणा, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेः, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्या यतः शुभयोगेषु प्रतीपं क्रमणं- प्रवर्तनं प्रतिक्रमणमुक्तम्, प्रतिचरणाऽप्येवम्भूतैव वस्तुत इति गाथार्थः॥१२३५ // इदानीं परिहरणा, हृञ् हरणे अस्य परिपूर्वस्यैव ल्युडन्तस्यैव परिहरणा, सर्वप्रकारैर्वर्जनेत्यर्थः, सा च अष्टविधा, तथा चाह___ नि०- णामं ठवणा दविए परिरय परिहार वजणाए य / अणुगह भावे य तहा अट्ठविहा होइ परिहरणा // 1236 // नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यपरिहरणा हेयं विषयमधिकृत्य अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्लब्ध्यादिनिमित्तं वा उपयुक्तस्य वा निह्नवस्य कण्टकादिपरिहरणा वेति, परिरयपरिहरणा गिरिसरित्परिरयपरिहरणा, परिहारपरिहरणा लौकिकलोकोत्तरभेदभिन्ना, लौकिकी मात्रादिपरिहरणा, लोकोत्तरा पार्श्वस्थादिपरिहरणा, वर्जनापरिहरणाऽपि लौकिकलोकोत्तरभेदैव, लौकिका इत्वरा यावत्कथिकाच, इत्वरा प्रसूतसूतकादिपरिहरणा,यावत्कथिका डोम्बादिपरिहरणा, लोकोत्तरा पुनरित्वरा शय्यातरपिण्डादि // 976 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1237-38 प्रतिक्रमणैकार्थिकानि तेषां निक्षेपाः। // 977 // परिहरणा, यावत्कथिका तुराजपिण्डादिपरिहरणा, अनुग्रहपरिहरणा अक्खोडभंगपरिहरणा, भावपरिहरणा प्रशस्ता अप्रशस्ता च, अप्रशस्ता ज्ञानादिपरिहरणा, प्रशस्ता क्रोधादिपरिहरणा, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेः, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्याः प्रतिक्रमणमप्यशुभयोगपरिहारेणैवेति, वारणेदानीम्, 'वृञ् वरणे' इत्यस्य ण्यन्तस्य ल्युडि वारणा भवति, वारणं वारणा निषेध इत्यर्थः, सा च नामादिभेदतः षोढा भवति, तथा चाह नि०- णामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसो उ वारणाए णिक्खेवो छव्विहो होइ // 1237 // * तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यवारणा तापसादीनां हलकृष्टादिपरिभोगवारणा, अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्वा देशनायां उपयुक्तस्य वा निह्नवस्यापथ्यस्य वा रोगिण इतीयं चोदनारूपा, क्षेत्रवारणा तु यत्र क्षेत्रे व्यावय॑ते क्रियते वा क्षेत्रस्य वाऽनार्यस्येति, कालवारणा यस्मिन् व्यावय॑ते क्रियते वा कालस्य वा विकालादेर्वर्षासु वा विहारस्येति, भाववारणेदानीम्, सा च द्विविधाप्रशस्ताऽप्रशस्ता च, प्रशस्ता प्रमादवारणा, अप्रशस्ता संयमादिवारणा, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेरिति, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्याः स्फुटा, निवृत्तिरधुना, 'वृत वर्तने' इत्यस्य निपूर्वस्य क्तिनि निवर्तनं निवृत्तिः, सा च षोढा, यत आह नि०- नाम ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य / एसोय नियत्तीए णिक्खेवो छव्विहो होइ॥१२३८॥ नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यनिवृत्तिस्तापसादीनां हलकृष्टादिनिवृत्तिरित्याद्यखिलो भावार्थः स्वबुद्ध्या वक्तव्यः, यावत् प्रशस्तभावनिवृत्त्येहाधिकारः / निन्देदानीम्, तत्र णिदि कुत्सायां अस्य गुरोश्च हलः (पा०३-३-१०३) इत्यकारः टाप, निन्दनं 0 आस्फोटकानां यो भङ्गस्तस्य परिहरणा प्रतिलेखनादिविधिविराधनापरिहरणेत्यर्थः / // 977 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 978 // निन्दा, आत्माऽध्यक्षमात्मकुत्सेत्यर्थः, सा च नामादिभेदतः षोढा भवति, तथा चाह 4. चतुर्थनि०- णामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसो खलु निंदाए णिक्खेवो छव्विहो होइ // 1239 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तत्रनामस्थापने गतार्थे, द्रव्यनिन्दा तापसादीनामनुपयुक्तस्यसम्यग्दृष्टोपयुक्तस्य वा निह्नवस्याशोभनद्रव्यस्य वेति, क्षेत्रनिन्दा / त, पात्रानन्दा नियुक्तिः यत्र व्याख्यायते क्रियते वा संसक्तस्य वेति, कालनिन्दा यस्मिन्निन्दा व्याख्यायते क्रियते वा दुर्भिक्षादेर्वा कालस्य, भावनिन्दा |1239 प्रशस्तेतरभेदा, अप्रशस्ता संयमाद्याचरणविषया, प्रशस्ता पुनरसंयमाद्याचरणविषयेति, हा! दुछु कयं हा! दुइ कारियं दुइ प्रतिक्रमणे कार्थिकानि अणुमयं हत्ति / अंतो 2 डज्झइ झुसिरुव्व दुमो वणदवेणं // 1 // अथवौघत एवोपयुक्तसम्यग्दृष्टेरिति, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमण तेषां पर्यायता स्फुटेति गाथार्थः // 1239 // गर्हेदानीम्, तत्र 'गर्ह कुत्साया' मस्य 'गुरोश्च हल' इत्यकार: टाप, गर्हणं गर्हा | निक्षेपाः। | नियुक्तिः परसाक्षिकी कुत्सैवेति भावार्थः, सा च नामदिभेदतः षौदैवेति, तथा चाह 1240-41 नि०- नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसोखलु गरिहाए निक्खेवो छव्विहो होइ // 1240 // | सादिव्यं। नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यगर्हा तापसादीनामेव स्वगुर्वालोचनादिना अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेर्वोपयुक्तस्य वा निह्नवस्येत्यादि स्वाध्याये भावार्थो वक्तव्यः, यावत्प्रशस्तयेहाधिकारः / इदानीं शुद्धिः शुध शौचे अस्य स्त्रियां क्तिन, शोधनं शुद्धिः, विमलीकरण दोषाः। मित्यर्थः, सा च नामादिभेदतः षोढव, तथा चाहनि०- नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य। एसोखलु सुद्धीए निक्खेवो छविहो होइ / / 1241 / / // 978 // तत्र नामस्थापने गतार्थे, द्रव्यशुद्धिस्तापसादीनां स्वगुर्वालोचनादिना अनुपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टरुपयुक्तस्य वा निह्नवस्य (c) हा दुष्ठ कृतं हा दुष्ठ कारितं दुष्ठनुमतं हेति। अन्तरन्तर्दह्यते शुषिर इव द्रुमो वनदवेन // 1 // अकाल
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 979 // वस्त्रसुवर्णादेर्वा जलक्षारादिभिरिति, क्षेत्रशुद्धिर्यत्र व्यावय॑ते क्रियते वा क्षेत्रस्य वा कुलिकादिनाऽस्थ्यादिशल्योद्धरणमिति, 4. चतुर्थकालशुद्धिर्यत्र व्यावय॑ते क्रियते वा शङ्क्वादिभिर्वा कालस्य शुद्धिः क्रियत इति, भावशुद्धिर्द्विधा- प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, प्रशस्ता ज्ञानादेरप्रशस्ता चाशुद्धस्य सतः क्रोधादेवैमल्याधानं स्पष्टतापादनमित्यर्थः, अथवौघत एवोपयुक्तस्य सम्यग्दृष्टेः नियुक्तिः प्रशस्ता, तयेहाधिकारः, प्रतिक्रमणपर्यायता चास्या:स्फुटा, एवं प्रतिक्रमणमष्टधा भवतीति गाथार्थः // 1241 // साम्प्रतं 1242 विनेयानुग्रहाय प्रतिक्रमणादिपदानां यथाक्रमं दृष्टान्तान् प्रतिपादयन्नाह अध्वादि निक्षेपाः नि०-अाणे पासाए दुद्धकाय विसभोयणतलाएं। दो कन्नाओ पइमारियाय वत्थे य अगए य॥१२४२॥ अध्वादिअध्वानः प्रासादः दुग्धकायः विषभोजनं तडागं द्वे कन्ये पतिमारिका च वस्त्रं चागदश्च, तत्थ पडिक्कमणे अद्धाणदिटुंतो- जहा दृष्टान्ताः। एगो राया णयरबाहिं पासायं काउकामो सोभणे दिणे सुत्ताणि पाडियाणि, रक्खगा णिउत्ता भणिया य- जइ कोइ इत्थ पविसिज्ज सोमारेयव्वो, जइपुण ताणि चेव पयाणि अक्कमंतोपडिओसरइ सोमोयव्वो, तओतेसिंरक्खगाण वक्खित्तचित्ताणं कालहया दो गामिल्लया पुरिसा पविट्ठा, तेण णाइदूरं गया रक्खगेहिं दिट्ठा, उक्करिसियखग्गेहि य संलत्ता- हा दासा! कहिं / एत्थ पविट्ठा?, तत्थेगो काकधट्ठो भणइ- को एत्थ दोसोत्ति इओ तओ पहाविओ, सो तेहिं तत्थेव मारिओ, बितिओ भीओ तेसु चेव पएसु ठिओ भणइ-सामि! अयाणंतो अहं पविट्ठो, मा मं मारेह, जंभणह तं करेमित्ति, तेहिं भण्णइ-जइ Oतत्र प्रतिक्रमणेऽध्वन्यदृष्टान्तः, यथा एको राजा नगराहिः प्रासादं कर्तुकामः शोभने दिने सूत्राणि पातितवान्, रक्षका नियुक्ता भणिताश्च- यदि कश्चित् अत्र प्रविशेत् स मारयितव्यः, यदि पुनस्तानेव पादान् आक्राम्यन् प्रत्यवसर्पति स मोक्तव्यः, ततस्तेषां रक्षकाणां व्याक्षिप्तचित्तानां कालहती द्वौ ग्रामेयकौ पुरुषौ प्रविष्टौ, तौल नातिदूरं गतौ रक्षकैदृष्टी, आकृष्टखनैश्च संलप्तौ हा दासौ! क्वात्र प्रविष्टौ?, तत्रैकः काकधृष्टो भणति- कोऽत्र दोष इति इतस्ततः प्रधावितः, स तैस्तत्रैव मारितः, 8 द्वितीयो भीतस्तयोरेव पदोः स्थितो भणति- स्वामिन्! अजानानोऽहं प्रविष्ट : मा मां मीमरः, यद्भणथ तत्करोमीति, तैर्भण्यते-२ // 9 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 980 // अण्णओ अणकमंतो तेहिं चेव पएहिं पडिओसरसि तओ मुच्चसि, सो भीओ परेण जत्तेण तेहिं चेव पएहिं पडिनियत्तो, सो मुक्को, इहलोइयाणं भोगाणं आभागीजाओ, इयरो चुक्को, एतं दव्वपडिक्कमणं, भावे दिटुंतस्स उवणओ- रायत्थाणीएहिं / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तित्थयरेहिं पासायत्थाणीओ संजमो रक्खियव्वोत्ति आणत्तं, सो य गामिल्लगत्थाणीएण एगेण साहुणा अइक्कमिओ, सो | नियुक्तिः रागद्दोसरक्खगऽब्भाहओ सुचिरं कालं संसारे जाइयव्वमरियव्वाणि पाविहिति, जो पुण किहवि पमाएण अस्संजमं गओ 1242 तओपडिनियत्तो अपुणकरणाए पडिक्कमए सो णिव्वाणभागी भवइ, पडिक्कमणे अद्धाणदिटुंतोगतो१।इयाणिं पडिचरणाए अध्वादि निक्षेपाः पासाएण दिटुंतो भण्णइ- एगम्मि णयरे धणसमिद्धो वाणियओ, तस्स अहुणुट्टिओ पासाओ रयणभरिओ, सो तं भजाए अध्वादिउवणिक्खिविउंदिसाजत्ताए गओ, सा अप्पए लग्गिया, मंडणपसाहणादिव्वावडा न तस्स पासायस्स अवलोयणं करेइ, दृष्टान्ताः / तओ तस्स एगं खंड पडियं, सा चिंतेइ-किं एत्तिल्लयं करेहिइत्ति, अण्णया पिप्पलपोतगो जाओ, किं एत्तिओ करेहित्ति णावणीओ तीए, तेण व९तेण सो पासाओ भग्गो, वाणियगो आगओ, पिच्छइ विणटुं पासायं, तेण सा णिच्छूढा, अण्णो यद्यन्यतोऽनाक्राम्यन् तैरेव पद्भिः प्रत्यवसर्पसि ततो मुच्यसे, स भीतः परेण यत्नेन तैरेव पद्भिः प्रतिनिवृत्तः, स मुक्तः, ऐहलौकिकानां भोगानामाभागीजातः, इतरो भ्रष्टः, एतद् द्रव्यप्रतिक्रमणम्, भावे दृष्टान्तस्योपनयःराजस्थानीयैस्तीर्थकरैः प्रासादस्थानीयः संयमो रक्षयितव्य इत्याज्ञप्तम्, स च ग्रामेयकस्थानीयेनैकेन साधुनाऽतिक्रान्तः, स रागद्वेषरक्षकाभ्याहतः सुचिरं कालं संसारे जन्ममरणानि प्राप्स्यति, यः पुनः कथमपि प्रमादेनासंयमं गतस्ततः प्रतिनिवृत्तोऽपुनःकरणतया प्रतिक्राम्यति स निर्वाणभागी भवति, प्रतिक्रमणेऽध्वन्यदृष्टान्तःगतः। इदानीं प्रतिचरणायां प्रासादेन दृष्टान्तो भण्यते- एकस्मिन् नगरे धनसमृद्धो वणिग, तस्याधुनोत्थितः प्रासादो रत्नभृतः, स तं भार्यायामुपनिक्षिप्य दिग्यात्रायै गतः, सा शरीरे लग्ना, मण्डनप्रसाधनादिव्यापृता न तस्य प्रासादस्यावलोकनं करोति, ततस्तस्यैको भागः पतितः, सा चिन्तयति- // 980 // किमेतावत् करिष्यति?, अन्यदा पिष्पलपोतको जातः, पतितः, किमेतावान् करिष्यतीति नापनीतः तया, तेन वर्धमानेन स प्रासादो भग्नः, वणिक् आगतः, प्रेक्षते विनष्ट प्रासादम्, तेन सा निष्काशिता, अन्यः
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 981 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1242 अध्वादिनिक्षेपाः अध्वादिदृष्टान्ताः / पासाओ कारिओ, अण्णा भज्जा आणीया, भणिया य- जति एस पासाओ विणस्सइ तो ते अहं णत्थि, एवं भणिऊण दिसाजत्ताएगओ, साऽविसे महिला तंपासायं सव्वादरेण तिसंझं अवलोएति, जं किंचि तत्थ कट्ठकम्मे लेप्पकम्मे चित्तकम्मे पासाए वा उत्तुडियाइ पासइ तं संठवावेति किंचि दाऊण, तओ सो पासाओ तारिसो चेव अच्छइ, वाणियगेण आगएण दिट्ठो, तुट्टेण सव्वस्सघरस्स सामिणी कया, विउलभोगसमण्णागया जाया, इयरा असणवसणरहिया अञ्चंतदुक्खभागिणी जाया, एसा दव्वपडिचरणा, भावे दिटुंतस्स उवणओ- वाणियगत्थाणीएणाऽऽयरिएण पासायत्थाणीओ संजमो पडिचरियव्वोत्ति आणत्तो, एगेण साहुणा सातासुक्खबहुलेण ण पडिचरिओ, सो वाणिगिणीव संसारे दुक्खभायणं जाओ, जेण पडिचरिओ अक्खओ संजमपासाओ धरिओ सो णेव्वाणसुहभागी जाओ 2 / इयाणिं परिहरणाए दुद्धकाएण दिटुंतो भण्णइ- दुद्धकाओ नाम दुद्धघडगस्सकावोडी, एगो कुलपुत्तो, तस्स दुवे भगिणीओ अण्णगामेसु वसंति, तस्स धूया जाया, भगिणीण पुत्ता तेसु वयपत्तेसु ताओ दोवि भगिणीओ तस्स समगं चेव वरियाओ आगयाओ, सो भणइ- दुण्ह प्रासादः कारितः, अन्या भार्याऽऽनीता, भणिता च- यद्येष प्रासादो विनश्यति तदा तेऽहं नास्ति, एवं भणित्वा दिग्यात्रायै गतः, साऽपि तस्य महिला तं प्रासादं सर्वादरेण त्रिसन्ध्यमवलोकयति, यत्किञ्चित्तत्र काष्ठकर्मणि लेप्यकर्मणि चित्रकर्मणि प्रासादे वा राज्यादि पश्यति तत् संस्थापयति किञ्चिद्दत्त्वा, ततः स प्रासादः तादृश एव तिष्ठति, वणिजाऽऽगतेन दृष्टः, तुष्टेन सर्वस्य गृहस्य स्वामिनी कृता, विपुलभोगसमन्वागता जाता, इतराऽशनवसनरहिताऽत्यन्तदुःखभागिनी जाता, एषा द्रव्यपरिचरणा, भावे दृष्टान्तस्योपनयः- वणिक्स्थानीयेनाचार्येण प्रासादस्थानीयः संयमः प्रतिचरितव्य इत्याज्ञप्तः, एकेन साधुना सातासौख्यबहुलेन न प्रतिचरितः, स वणिग्जायेव * संसारे दुःखभाजनं जातः, येन प्रतिचरितोऽक्षत: संयमप्रासादो धृतः स निर्वाणसुखभागी जातः 2 / इदानी परिहरणायां दुग्धकायेन दृष्टान्तो भण्यते- दुग्धकायो नाम दुग्धघटकस्य कापोती, एकः कुलपुत्रः, तस्य द्वे भगिन्यौ अन्यग्रामयोर्वसतः, तस्य दुहिता जाता, भगिन्योः पुत्रौ तयोः वयःप्राप्तयोः ते द्वे अपि भगिन्यौ तेन सममेव वरिके आगते, स भणति- द्वयोरर्थिनोः // 2
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1242 अध्वादिनिक्षेपाः अध्वादिदृष्टान्ता:। भाग-३ // 982 // अत्थीण कयरं पियं करेमि?, वच्चेह पुत्ते पेसह, जो खेयण्णो तस्स दाहामित्ति, गयाओ, पेसिया, तेण तेसिं दोण्हवि घडगा समप्पिया, वच्चह गोउलाओ दुद्धं आणेह, ते कावोडीओ गहाय गआ, ते दुद्धघडए भरिऊण कावोडीओ गहाय पडिनियत्ता, तत्थ दोण्णि पंथा- एगो परिहारेण सो य समो, बितिओ उज्जुएण, सो पुण विसमखाणुकंटगबहुलो, तेसिं एगो उज्जुएण पट्ठिओ, तस्स अक्खुडियस्स एगो घडो भिण्णो, अंभण्णो, तेण पडतेण बिइओविभिण्णो, सो विरिक्कओगओ माउलगसगासं, बिइओसमेण पंथेण सणियं 2 आगओ अक्खुयाए दुद्धकावोडीए, एयस्स तुट्ठो, इयरो भणिओ-न मए भणियं को चिरेण लहुं वा एहित्ति, मए भणियं- दुद्धं आणेहत्ति, जेण आणीयं तस्स दिण्णा, इयरो धाडिओ, एसा दव्वपरिहरणा, भावे दिटुंतस्स उवणओ- कुलपुत्तत्थाणीएहिं तित्थगरेहिं आणत्तं दुद्धत्थाणीयं चारित्तं अविराहंतेहिं कण्णगत्थाणीया सिद्धी पावियव्वत्ति, गोउलत्थाणीओ मणूसभवो, तओ चरित्तस्स मग्गो उजुओ जिणकप्पियाण, ते भगवंतो संघयणधिइसंपण्णा दव्वखित्तकालभावावइविसमंपि उस्सग्गेणं वच्चंति, वंको थेरकप्पियाण सउस्सग्गाववओऽसमो मग्गो, जो अजोग्गो कतरं प्रियं करोमि?, व्रजतं पुत्रौ प्रेषयतम्, यः खेदज्ञस्तस्मै दास्यामीति, गते, प्रेषितौ, तेन ताभ्यां द्वाभ्यामपि घटौ समर्पितौ, व्रजतं गोकुलाद्दुग्धमानयतम्, तो कपोत्यौ गृहीत्वा गतौ, तौ दुग्धघटौ भृत्वा कपोत्यौ गृहीत्वा प्रतिनिवृत्तौ, तत्र द्वौ पन्थानौ- एकः परिहारेण (भ्रमणेन), स च समः, द्वितीय ऋजुकेन, स. पुनर्विषमस्थाणुकण्टकबहुलः, तयोरेक ऋजुना प्रस्थितः, तस्यास्फालितस्य (स्य स्खलितस्य) एको घटो भिन्नः, तेन पतता द्वितीयोऽपि भिन्नः. स विरिक्तो गतो मातुलसकाशम्, द्वितीयः समेन पथा शनैः 2 आगतोऽक्षतया दुग्धकापोत्या, एतस्मै तुष्टः, इतरो भणितः- न मया भणितं कश्चिरेण लघु वाऽऽयातीति, मया भणितंदुग्धमानयतमिति, येनानीतं तस्मै दत्ता, इतरो धाटितः, एषा द्रव्यपरिहरणा, भावे दृष्टान्तस्योपनयः- कुलपुत्रस्थानीयैः तीर्थकरैराज्ञप्तं दुग्धस्थानीयं चारित्रमविराधयद्भिः कन्यकास्थानीया सिद्धिः प्राप्तव्येति, गोकुलस्थानीयो मनुष्यभवः, ततश्चरित्रस्य मार्ग ऋजुको जिनकल्पिकानाम्, ते भगवन्तः संहननधृतिसंपन्ना द्रव्यक्षेत्रकालभावापद्विषममपि उत्सर्गेण व्रजन्ति, वक्रः स्थविरकल्पिकानां सोत्सर्गापवादः असमो मार्गः, योऽयोग्यो. // 982 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 983 // जिणकप्पस्स तं मग्गं पडिवज्जड़ सो दुद्धघडट्ठाणियं चारित्तं विराहिऊण कण्णगत्थाणीयाए सिद्धीए अणाभागी भवइ, जो 4. चतुर्थपुण गीयत्थो दव्वखित्तकालभावावईसु जयणाए जयइ सो संजमं अविराधित्ता अचिरेण सिद्धिं पावेइ 3 / इयाणिं वारणाए मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, विसभोयणतलाएण दिटुंतो- जहा एगो राया परचक्कागमं अदूरागयं च जाणेत्ता गामेसु दुद्धदधिभक्खभोज्जाइसु विसं नियुक्तिः पक्खिवावेइ, जाणि य मिट्ठपाणियाणि वावितलागाईणि तेसु य जे य रुक्खा पुप्फफलोवगा ताणिवि विसेण संजोएऊण 1242 अव्वक्कंतो, इयरोराया आगओ, सोतं विसभावियं जाणिऊण घोसावेइ खंधावारे- जो एयाणि भक्खभोजाणि तलागाईसु अध्वादि निक्षेपाः य मिट्ठाणि पाणियाणि एएसुयरुक्खेसु पुप्फफलाणि मिट्ठाणि उवभुंजइ सोमरइ, जाणि एयाणि खारकडुयाणि दुणापाणि-2 अध्वादियाणि उवभुंजेह, जे तं घोसणंसुणित्ता विरया ते जीविया, इयरे मता, एसा दव्ववारणा भाववारणा (ए) दि¢तस्स उवणओ- दृष्टान्ताः। एवमेव रायत्थाणीएहिं तित्थगरेहिं विसन्नपाणसरिसा विसयत्ति काऊण वारिया, तेसु जे पसत्ता ते बहूणि जम्मणमरणाणि पाविहिति, इयरे संसाराओ उत्तरंति 4 / इयाणिं णियत्तीए दोण्हं कण्णयाणं पढमाए कोलियकण्णाए दिटुंतो कीरइ- एगम्मि जिनकल्पस्य तं मार्ग प्रतिपद्यते स दुग्धघटस्थानीयं चारित्रं विराध्य कन्यकास्थानीयायाः सिद्धेरनाभागी भवति, यः पुनर्गीतार्थो द्रव्यक्षेत्रकालभावापत्सु यतनया 8 यतते स संयम अविराध्याचिरेण सिद्धिं प्राप्नोति 3 / इदानीं वारणायां विषभोजनतटाकेन दृष्टान्तः- यथैको राजा परचक्रागममदूरागतं च ज्ञात्वा ग्रामेषु * दुग्धदधिभक्ष्यभोज्यादिषु विषं प्रक्षेपयति, यानि च मिष्टपानीयानि वापीतटाकादीनि तेषु च ये च वृक्षाः पुष्पफलोपगास्तान्यपि विषेण संयोज्यापक्रान्तः, इतरो राजाऽऽगतः, स तं विषभावितं ज्ञात्वा घोषयति स्कन्धावारे- य एतानि भक्ष्यभोज्यानि तडाकादिषु च मिष्टानि पानीयानि एतेषु च वृक्षेषु पुष्पफलानि मिष्टानि उपभुङ्क्ते स म्रियते,8 यान्येतानि क्षारकटुकानि दुर्गन्धपानीयानि (तानि) उपभुक्ष्व, ये तां घोषणां श्रुत्वा विरतास्ते जीविताः, इतरे मृताः, एषा द्रव्यवारणा, भाववारणा, दृष्टान्तस्योपनयः-8॥९८३॥ एवमेव राजस्थानीयैस्तीर्थकरैर्विषान्नपानसदृशा विषया इतिकृत्वा वारिताः, तेषु ये प्रसक्तास्ते बहूनि जन्ममरणानि प्राप्स्यन्ति, इतरे संसारात् उत्तरन्ति 4 / इदानीं निवृत्ती द्वयोः कन्ययोः प्रथमया कोलिककन्यया दृष्टान्तः क्रियते- एकस्मिन्नगरे -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 984 // णयरे कोलिओ, तस्स सालाए धुत्ता वुणंति, तत्थेगो धुत्तो महुरेण सरेण गायइ, तस्स कोलियस्स धूया तेण समं संपलग्गा, 4. चतुर्थतेणंभण्णइ-नस्सामोजावणणज्जामुत्ति, सा भणइ-मम वयंसिया रायकण्णगा, तीए समंसंगारोजहा दोहिवि एक्कभजाहि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, होयव्वंति, तोऽहं तीए विणा ण वच्चामि, सो भणइ- सावि आणिजउ, तीए कहियं, पडिस्सुयं चऽणाए, पहाविया महल्लए नियुक्तिः पचूसे, तत्थ केणवि उग्गीयं-'जइ फुल्ला कणियारया चूयय! अहिमासमयंमि घुटुंमि / तुह न खमं फुल्लेउं जड़ पच्चंता करिति |1242 डमराई॥१॥' रूपकम्, अस्य व्याख्या- यदि पुष्पिताः के?- कुत्सिताः कर्णिकारा:- वृक्षविशेषाः कर्णिकारकाः, चूत अध्वादि निक्षेपाः एव चूतकः, संज्ञायां कन्, तस्यामन्त्रणं हे चूतक! अधिकमासे घोषिते शब्दिते सति तवन क्षमं न समर्थं न युक्तं पुष्पितुम्, यदि अध्वादिप्रत्यन्तका नीचकाः 'कुत्सायामेव कन्' कुर्वन्ति डमरकानि अशोभनानि, ततः किं त्वयाऽपि कर्तव्यानि?, नैष सतां न्याय दृष्टान्ताः / इति भावार्थः॥१॥ एवं च सोउं रायकण्णा चिंतेइ- एस चूओ वंसतेण उवालद्धो, जइ कणियारो रुक्खाण अंतिमो पुप्फिओ ततो तव किं पुप्फिएण उत्तिमस्स?, ण तुमे अहियमासघोसणा सुया?, अहो! सुठु भणियं- जड़ कोलिगिणी एवं करेइ तो किंमएवि कायव्वं?, रयणकरंडओवीसरिउत्ति एएण छलेण पडिनियत्ता, तद्दिवसंच सामंतरायपुत्तो दाइयविप्परद्धो कोलिकः, तस्य शालायां धूर्ता वयन्ति, तत्रैको धूर्तो मधुरेण स्वरेण गायति, तस्य कोलिकस्य दुहिता तेन समं संप्रलग्ना, तेन भण्यते- नश्यावो यावन्न ज्ञायावहे 8 इति, सा भणति- मम वयस्या राजकन्या तया समं संकेतो यथा द्वाभ्यामप्येकभार्याभ्यां भवितव्यमिति, तदहं तया विना न व्रजामि, स भणति- साऽप्यानीयताम्, तया / कथितम्, प्रतिश्रुतं चानया, प्रधाविता महति प्रत्यूषे, तत्र केनाप्युद्गीत- / एवं च श्रुत्वा राजकन्या चिन्तयति- एष चूतो वसन्तेनोपालब्धः, यदि कर्णिकारो वृक्षाणामन्त्यः // 984 // पुष्पितस्ततस्तव किं पुष्पितेनोत्तमस्य? न त्वयाऽधिकमासघोषणा श्रुता?, अहो सुष्छु भणितं- यदि कोलिकी एवं करोति तदा किं मयाऽपि कर्त्तव्यं?, रत्नकरण्डको विस्मृत इत्येतेन छलेन प्रतिनिवृत्ता, तद्दिवसे च सामन्तराजपुत्रो दायादधाटितस्तं -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 985 // तंरायाणं सरणमुवगओ, रण्णा य से सा दिण्णा, इट्ठाजाया, तेण ससुरसमग्गेण दाइए णिज्जिऊण रज्जं लद्धं, सा से महादेवी |4. चतुर्थजाया, एसा दव्वणियत्ती, भावणियत्तीए दिटुंतस्स उवणओ- कण्णगत्थाणीया साहू धुत्तत्थाणीएसु विसएसु आसज्जमाणा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गीतत्थाणीएण आयरिएण जे समणुसिट्ठा णियत्ता ते सुगइं गया, इयरे दुग्गइं गया। बितियं उदाहरणं दव्वभावणियत्तणे नियुक्तिः एगंमि गच्छे एगो तरुणो गहणधारणासमत्थोत्तिकाउंतं आयरिया वट्टाविंति, अण्णया सो असुहकम्मोदएण पडिगच्छामित्ति |1242 पहाविओ, णिगच्छंतो य गीतं सुणेइ, तेण मंगलनिमित्तं उवओगो दिन्नो, तत्थ य तरुणा सूरजुवाणा इमं साहिणियं गायंति अध्वादि निक्षेपाः तरियव्वाय पइण्णिया मरियव्वंवा समरे समत्थएणं / असरिसजणउल्लावान हुसहियव्वा कुलपसूयएणं // 1 // ' अस्याक्षर- अध्वादिगमनिका 'तरितव्या वा' निर्वोढव्या वा प्रतिज्ञा मर्तव्यं वा समरे समर्थेन, असदृशजनोल्लापा नैव सोढव्याः कुले प्रसूतेन, दृष्टान्ताः / तथा केनचिन्महात्मनैतत्संवाद्युक्तं- लजां गुणौघजननी जननीमिवाऽऽर्यामत्यन्तशुद्धहृदयामनुवर्तमानाः। तेजस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति, सत्यस्थितिव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ॥१॥गीतियाए भावत्थो जहा- केइ लभूजसा सामिसंमाणिया सुभडा रणे पहारओ विरया भज्जमाणा एगेण सपक्खजसावलंबिणा अप्फालिया- ण सोहिस्सह पडिप्पहरा गच्छमाणत्ति, तं सोउंड - शरणमुपगतः, राज्ञा च तस्मै सा दत्ता, इष्टा जाता, तेन श्वशुरसमग्रेण दायादान् निर्जित्य राज्यं लब्धम्, सा तस्य महादेवी जाता, एषा द्रव्यनिवृत्तिः / भावनिवृत्तौ / दृष्टान्तस्योपनयः- कन्यास्थानीयाः साधवः धूर्तस्थानीयेषु विषयेषु आसजमाना गीतस्थानीयेनाचार्येण ये समनुशिष्टा निवृत्तास्ते सुगतिं गताः, इतरे दुर्गतिं गताः // द्वितीयमुदाहरणं द्रव्यभावनिवर्त्तने- एकस्मिन् गच्छे एकस्तरुणो ग्रहणधारणासमर्थ इतिकृत्वा तमाचार्या वर्त्तयन्ति, अन्यदा सोऽशुभकर्मोदयेन प्रतिगच्छामीति प्रधावितः, निर्गच्छंश्च गीतं शृणोति, तेन मङ्गलनिमित्तमुपयोगो दत्तः, तत्र च तरुणाः शूरयुवान इमां गीतिकां गायन्ति-गीतिकाया भावार्थो यथा- केचिल्लब्धयशसः स्वामिसन्मानिताः // 985 // सुभटा रणे प्रहारतो विरता नश्यन्त एकेन स्वपक्षयशोऽवलम्बिना स्खलिताः- न शोभिष्यथ प्रतिप्रहारं गच्छन्त इति, तच्छ्रुत्वा =* ण्णा।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 986 // दृष्टान्ताः / पडिनियत्ता, ते य पट्ठिया पडिया पराणीए, भग्गं च तेहिं पराणीयं, सम्माणिया य पहुणा, पच्छा सुभडवायं सोभंति 4. चतुर्थवहमाणा, एतं गीयत्थं सोउंतस्ससाहुणो चिंता जाया-एमेव संगामत्थाणीया पव्वज्जा,जइतओ पराभज्जामितो असरिसजणेण मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, हीलिस्सामि- एस समणगो पच्चोगलिओत्ति, पडिनियत्तो आलोइयपडिक्वंतेण आयरियाण इच्छा पडिपूरिया 5 / इयाणिं नियुक्तिः जिंदाए दोण्हं कणगाणं बिइया कण्णगा चित्तकरदारिया उदाहरणं कीरइ- एगंमि णयरे राया, अण्णेसिं राइणं चित्तसभा |1242 अस्थि ममणस्थित्ति जाणिऊण महइमहालियं चित्तसभंकारेऊण चित्तकरसेणीए समप्पेइ, ते चित्तेन्ति, तत्थेगस्स चित्तगरस्स अध्वादि निक्षेपाः धूया भत्तं आणेइ, राया य रायमग्गेण आसेण वेगप्पमुक्केण एइ, सा भीया पलाया किहमवि फिडिया गया, पियावि से ताहे अध्वादिसरीरचिंताए गओ, तीए तत्थ कोट्टिमे वण्णएहिं मोरपिच्छं लिहियं, रायावि तत्थेव एगाणिओ चंकमणियाओ करेति,सावि अण्णचित्तेण अच्छइ, राइणो तत्थ दिट्ठी गया, गिण्हामित्ति हत्थो पसारिओ, णहा दुक्खाविया, तीए हसियं, भणियं चऽणाए-तिहि पाएहिं आसंदओ ण ठाइ जाव चउत्थं पायं मग्गंतीए तुमंसिलद्धो, राया पुच्छइ-किहत्ति?,सा भणइ- अहं 8 प्रतिनिवृत्ताः, ते च प्रस्थिताः पतिताः परानीके, भग्नं च तैः परानीकम्, सन्मानिताश्च प्रभुणा, पश्चात् शोभन्ते सुभटवादं वहमानाः, एनं गीतिकार्थं श्रुत्वा तस्य 8साधोश्चिन्ता जाता-एवमेव संग्रामस्थानीया प्रव्रज्या, यदि ततः पराभज्ये तदाऽसदृशजनेन हील्ये- एष श्रमणकः प्रत्यवगलित इति, प्रतिनिवृत्त आलोचितप्रतिक्रान्तेना8चार्याणामिच्छा प्रतिपूरिता 5 / इदानीं निन्दायां द्वयोः कन्ययोर्द्वितीया कन्यका चित्रकरदारिकोदाहरणं क्रियते- एकस्मिन् नगरे राजा, अन्येषां राज्ञां चित्रसभाऽस्ति मम नास्तीति ज्ञात्वा महातिमहालयां चित्रसभां कारयित्वा चित्रकरश्रेण्यै समर्पयति, ते चित्रयन्ति, तत्रैकस्य चित्रकरस्य दुहिता भक्तमानयति, राजा च राजमार्गेणाश्वेन धावता याति, सा भीता पलायिता कथमपि छुटिता गता, पिताऽपि तस्यास्तदा शरीरचिन्तायै गतः, तया तत्र कुट्टिमे वर्णकैर्मयूरपिच्छं लिखितम्, राजाऽपि तत्रैवैकाकी 8 // 986 / / चङ्कमणिकाः करोति, साप्यन्यचित्तेन तिष्ठति, राज्ञस्तत्र दृष्टिगता, गृहामीति हस्तः प्रसारितः, नखा दुःखिताः, तया हसितम्, भणितं चानया- त्रिभिः पादैरासन्दको न तिष्ठति यावच्चतुर्थं पादं मार्गयन्त्या त्वमसि लब्धः, राजा पृच्छति- कथमिति?, सा भणति- अहं * गयागयाई (प्र०)।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1242 अध्वादिनिक्षेपाः अध्वादिदृष्टान्ताः। // 987 // च पिउणो भत्तं आणेमि, एगो य पुरिसो रायमग्गे आसेण वेगप्पमुक्केण एइ, ण से विण्णाणं किहवि कंचि मारिजामित्ति, तत्थाहं सएहिं पुण्णेहिं जीविया, एस एगो पाओ, बिइयो पाओ राया, तेण चित्तकराणं चित्तसभा विरिक्का, तत्थ इक्विक्के कुटुंबे बहुआ चित्तकरा मम पिया इक्कओ, तस्सवि तत्तिओ चेव भागो दिन्नो, तइओ पाओ मम पिया, तेण राउलियं चित्तसभं चित्तंतेण पुव्वविद्वत्तं णिट्ठवियं, संपइ जो वा सो वा आहारो सोय सीयलो केरिसो होइ?, तो आणीए सरीरचिंताए जाइ, राया भणइ- अहं किह चउत्थो पाओ?, सा भणइ-सव्वोवि ताव चिंतेइ-कुतो इत्थ आगमो मोराणं?,जइवि ताव आणितिल्लयं होज तोवि ताव दिट्ठीए णिरिक्खिज्जइ, सो भणइ- सच्चयं मुक्खो, राया गओ, पिउणा जिमिए सा घरं गता, रण्णा वरगा पेसिया, तीए पियामाया भणिया- देह ममंति, भण्णइ य अम्हे दरिहाणि किह रण्णो सपरिवारस्स पूर्य काहामो? दव्वस्स से रण्णाघरं भरियं, दासी यऽणाए सिक्खाविया- ममं रायाणं संवाहिती अक्खाणयं पुच्छिज्जासि जाहे कराया सोउकामो, जा सामिणी राया पवट्टइ किंचि ताव अक्खाणयं कहेहि, भणइ, कहेमि, एगस्स धूया, अलंघणिज्जा य च पित्रे भक्तमानयामि (यन्त्यभूत् तदा) एकश्च पुरुषो राजमार्गेऽश्वेन धावताऽऽयाति (यान्नभूत), न तस्य विज्ञानं कथमपि कश्चित् मारयिष्यामीति, तत्राहं स्वकैः पुण्यैर्जीविता, एष एकः पादः, द्वितीयः पादो राजा, तेन चित्रकरेभ्यश्चित्रसभा विरिक्ता, तत्रैकैकस्मिन् कुटुम्बे बहुकाश्चित्रकरा मम पितैकाकी, तस्मायपि तावानेव भागो दत्तः, तृतीयः पादो मम पिता, तेन राजकुलीनां चित्रसभां चित्रयता पूर्वार्जितं निष्ठितम्, सम्प्रति यो वा स वाऽऽहारः स च शीतलः कीदृशो भवति?, त (य) दाऽऽनीते शरीरचिन्तायै याति, राजा भणति- अहं कथं चतुर्थः पादः, सा भणति- सर्वोऽपि तावचिन्तयति- कुतोऽत्रागमो मयूराणां?, यद्यपि तावदानीतो भवेत् तदापि तावद्दष्ट्या निरीक्ष्यते, स भणति- सत्यं मूर्खः, राजा गतः, पितरि जिमिते सा गृहं गता, राज्ञा वरकाः प्रेषिताः, तस्याः मातापितरौ भणिती- दत्तं मह्यमिति, भणितवन्तौ- वयं दरिद्राः कथं राज्ञः सपरिवारस्य पूजां कुर्मः?, द्रव्येण तस्य राज्ञा गृहं भृतम्, दासी चानया शिक्षिता- मां राजानं संवाहयन्ती पृच्छेयंदा राजा स्वपितुकामः, यावत्स्वामिनि! राजा प्रवर्त्तते किश्चित्तावदाख्यानकं कथय, भणति- कथयामि, एकस्य दुहिता, अलङ्कुनीयाश्च - // 987 //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 988 // जुगवं तिन्नि वरगा आगया, दक्खिण्णेणं मातिभातिपितीहि तिण्हवि दिण्णा, जणत्ताओ आगयाओ, सा य रत्तिं अहिणा 4. चतुर्थखइया मया, एगो तीए समंदहो, एगो अणसणं बइट्ठो, एगेण देवो आराहिओ, तेण संजीवणो मंतो दिण्णो, उज्जीवाविया, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ते तिण्णिवि उवट्ठिया, कस्स दायव्वा?, किं सक्का एक्का दोण्हं तिण्हं वा दाउं?, तो अक्खाहत्ति, भणइ-निद्दाइया सुवामि, नियुक्तिः कल्लं कहेहामि, तस्स अक्खाणयस्स कोउहल्लेणं बितियदिवसे तीसे चेव वारो आणत्तो, ताहे सा पुणो पुच्छइ, भणइ-जेण 1242 उजियाविया सो पिया, जेण समं उज्जीवाविया सो भाया, जो अणसणं बइट्ठो तस्स दायव्वति, सा भणइ- अण्णं कहेहि, अध्वादि निक्षेपाः सा भणइ- एगस्स राइणो सुवण्णकारा भूमिधरे मणिरयणकउज्जोया अणिग्गच्छंता अंतेउरस्स आभरणगाणि घडाविज्जंति, अध्वादिएगो भणइ- का उण वेला वट्टइ?, एगो भणइ- रत्ती वट्टइ, सो कहं जाणइ?, जो ण चंदंण सूरं पिच्छइ, तो अक्खाहि, सा दृष्टान्ताः / भणइ-णिद्दाइया, बितियदिणे कहेइ- सो रत्तिअंधत्तणेण जाणइ, अण्णं अक्खाहित्ति, भणइ- एगो राया तस्स दुवे चोरा उवट्ठिया, तेण मंजूसाए पक्खिविऊण समुद्दे छुढा, ते किच्चिरस्सवि उच्छल्लिया, एगेण दिट्ठा मंजूसा, गहिया, विहाडिया, युगपत्त्रयो वरका आगताः, दाक्षिण्येन मातृभ्रातृपितृभिस्त्रिभ्योऽपि दत्ता, जनता आगताः, सा च रात्रावहिना दष्टा मृता, एकस्तया समं दग्धः, एकोऽनशनमुपविष्टः, एकेन देव आराद्धः, तेन संजीवनो मन्त्री दत्तः, उज्जीविता, ते त्रयोऽपि उपस्थिताः, कस्मै दातव्या?, किं शक्या एका द्वाभ्यां त्रिभ्यो वा दातुम्, तदाख्याहि, भणति-8 निद्राणा स्वपीमि, कल्ये कथयिष्यामि, तस्याख्यानिकस्य कौतूहलेन द्वितीयदिवसे तस्यायेव वारो दत्तः, तदा सा पुनः पृच्छति, भणति- येनोज्जीविता स पिता, येन सममुज्जीविता स भ्राता, योऽनशनं प्रविष्टस्तस्मै दातव्येति, सा भणति- अन्यद् कथय, सा भणति- एकस्य राज्ञः सुवर्णकारा भूमिगृहे मणिरत्नकृतोद्योता है अनिर्गच्छन्तोऽन्तःपुरात् आभरणकानि कुर्वन्ति, एको भणति-का पुनर्वेला वर्तते? एको भणति-रात्रिर्वर्तते, स कथं जानाति? न यश्चन्द्रं न सूर्यं प्रेक्षते, तदाख्याहि, सा // 988 / / भणति- निद्रिता, द्वितीयदिवसे कथयति- स रात्र्यन्धत्वेन जानाति, अन्यदाख्याहीति, भणति- एको राजा तस्मै द्वौ चौरावुपस्थापितौ, तेन मञ्जूषायां प्रक्षिप्य समुद्रे क्षिप्तौ,तौ कियच्चिरेणाप्युच्छलितौ, एकेन दृष्टा मञ्जूषा, गृहीता, उद्घाटिता, 2* जण्णत्ताओ (प्र०) / * पइट्टो (प्र०)।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 989 // मणुस्से पेच्छइ, ताहे पुच्छिया- कइत्थो दिवसो छूढाणं?, एगो भणइ- चउत्थो दिवसो, सो कहं जाणइ?, तहेव बीयदिणे 4. चतुर्थकहेइ- तस्स चाउत्थजरो तेण जाणेइ, अण्णं कहेइ दो सवत्तिणीओ, एक्काए रयणाणि अत्थि, सा इयरीएण विस्संभइ मा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, हरेज्जा, तओऽणाए जत्थ णिक्खमंती पविसंती य पिच्छइ तत्थ घडए छोढूण ठवियाणि, ओलित्तो घडओ, इयरीए विरह नियुक्तिः णाउं हरिउं रयणाणि तहेव य घडओ ओलित्तो, इयरीए णायं हरियाणित्ति, तो कहं जाणइ, उलित्तए हरिताणित्ति?, बिइए 1242 दिवसे भणइ- सो कायमओ घडओ, तत्थ ताणि पडिभासंति हरिएसु णत्थि, अण्णं कहेहि, भणइ- एगस्स रण्णो चत्तारिख अध्वादि निक्षेपाः पुरिसरयणाणि तं०-'नेमित्ती रहकारो सहस्सजोही तहेव विज्जो य। दिण्णा चउण्ह कण्णा परिणीया नवरमेक्केण // 2 // अध्वादिकथं?, तस्स रणो अइसुंदरा धूया, सा केणवि विजाहरेण हडा, ण णज्जइ कुओऽवि पिक्खिया, रण्णा भणियं- जो दृष्टान्ताः / कण्णगं आणेइ तस्सेव सा, तओ णेमित्तिएण कहियं- अमुगं दिसंणीया, रहकारेण आगासगमणो रहो कओ, तओ चत्तारिवितं विलग्गिऊण पहाविया, अम्मि (ब्भि) ओ विजाहरो, सहस्सजोहिणा सोमारिओ, तेणवि मारिजंतेण दारियाए - मनुष्यौ प्रेक्षते, तदा पृष्टी- कतिथो दिवसः क्षिप्तयोः?, एको भणति- चतुर्थो दिवसः, स कथं जानाति?, तथैव द्वितीयदिने कथयति- तस्य चातुर्थज्वरस्तेन जानाति, अन्यत् कथयति- द्वे सपत्न्यौ, एकस्या रत्नानि सन्ति, सा इतरस्यै न विश्रम्भति मा हार्षीत्, ततोऽनया यत्र निष्क्रामन्ती प्रविशन्ती च प्रेक्षते तत्र घटे क्षिप्त्वा स्थापितानि, अवलिप्तो घटकः, इतरयाऽपि रहो ज्ञात्वा हृत्वा रत्नानि तथैव च घटकोऽवलिप्तः, इतरया ज्ञातं हृतानीति, तत् कथं जानाति? अवलिप्से हृतानीति, द्वितीयदिवसे कथयति- स काचमयो घटकः, तत्र तानि प्रतिभासन्ते हृतेषु न सन्ति, अन्यत् कथय-एकस्य राज्ञश्चत्वारि पुरुषरत्नानि तद्यथा- नैमित्तिको रथकारः* सहस्रयोधी तथैव वैद्यश्च / दत्ता चतुर्थ्यः कन्या परिणीता नवरमेकेन // 1 // कथं?, तस्य राज्ञोऽतिसुन्दरा दुहिता, सा केनापि विद्याधरेण हृता, न ज्ञायते कुतोऽपीक्षिता,8 // 989 // राज्ञा भणितं- यः कन्यकामानयति तस्यैव सा, ततो नैमित्तिकेन कथितं- अमूं दिशं नीता, रथकारेण आकाशगमनो रथः कृतः, ततश्वत्वारोऽपि तं विलग्य प्रधाविताः, भ्यागतो विद्याधरः, सहस्रयोधिना स मारितः, तेनापि मार्यमाणेन दारिकायाः-* कहेहि (प्र०)।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 990 // सीसं छिन्नं, विजेण संजीवणोसहीहिं उज्जियाविया, आणीया घरं, राइणा चउण्हवि दिण्णा, दारिया भणइ-किह अहं 4. चतुर्थचउण्हवि होमि?, तो अहं अग्गिंपविसामि, जो मए समं पविसइ तस्साहं, एवं होउत्ति, तीए समं को अग्गिंपविसइ?, कस्स मध्ययनम् दायव्वा?, बितियदिणे भणइ-णिमित्तिणा णिमित्तेण णायं जहा एसा ण मरइत्ति तेण अब्भुवगयं, इयरेहिं णिच्छियं, प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः दारियाए चियट्ठाणस्स हेट्ठा सुरंगा खाणिया, तत्थ ताणि चियगाएणुवण्णाणि कट्ठाणि दिण्णाणि, अग्गी रइओ जाहे ताहे 1242 ताणि सुरंगाए णिस्सरियाणि, तस्स दिण्णा, अण्णं कहेहि,सा भणइ- एक्काए अविरइयाए पगयं जंतिआए कडगा मग्गिया, अध्वादि निक्षेपाः ताहे रूवएहिं बंधएण दिन्ना, इयरीए धूयाए आविद्धा, वत्ते पगए ण चेव अल्लिवेइ, एवं कइवयाणि वरिसाणि गयाणि, अध्वादिकडइत्तएहिं मग्गिया, सा भणइ- देमित्ति,जाव दारिया महती भूया ण सक्केति अवणे, ताहे ताए कडइत्तिया भणिया- दृष्टान्ताः / अण्णेविरूवए देमि, मुयह,ते णिच्छंति, तो किं सक्का हत्था छिंदिउं?, ताहे भणियं-अण्णे एरिसए चेव कडए घडावेउं देमो, शीर्ष छिन्नम्, वैद्येन संजीवन्योषध्योजीविता, आनीता गृहम्, राज्ञा चतुर्योऽपि दत्ता, दारिका भणति- कथमहं चतुर्योऽपि भवामि?, तदहमग्निं प्रविशामि, यो मया समं प्रविशति तस्याहम्, एवं भवत्विति, तया समं कोऽग्निं प्रविशति?, कस्मै दातव्या?, द्वितीयदिने भणति- नैमित्तिकेन निमित्तेन ज्ञातं यथैषा न मरिष्यतीति तेनाभ्युपगतम्, इतरैर्नेष्टम, दारिकया चितास्थानस्याधस्तात् सुरङ्गा खानिता, तत्र तानि चितिकानुरूपवर्णानि काष्ठानि दत्तानि, अग्नी रचितो यदा तदा तौ सुरङ्ग्या / निसृतौ, तस्मै दत्ता, अन्यत्कथय, सा भणति- एकयाऽविरतिकया प्रकरणं यान्त्या कटकौ मार्गितौ, तदा रूप्यकैर्बन्धेन दत्तौ (लब्धौ,) इतरस्या दुहित्राऽऽविद्धौ, वृत्ते प्रकरणे नैव ददाति, एवं कतिपयानि वर्षाणि गतानि, कटकस्वामिभ्यां मार्गितौ, सा भणति- ददामीति, यावद्दारिका महतीभूता, न शक्येते निष्काशयितुम, तदा तया 8 कटकस्वामिनी भणितौ- अन्यानपि रूप्यकान् ददामि मुञ्चतम्, तौ नेच्छतः, तत् किं शक्यौ हस्तौ छेत्तुं? तदा(तया)भणितं- अन्यौ ईदृशौ चैव कटकी कारयित्वा // 990 // ददामि, *सा कण्णा दायव्वा (प्र०)।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 991 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1242 अध्वादि निक्षेपाः अध्वादिदृष्टान्ताः। तेऽवि णिच्छन्ति, तेञ्चेव दायव्वा, कहं संठवेयव्वा?, जहा य दारियाए हत्था ण छिंदिजंति, कहं तेसिमुत्तरं दायव्वं?, आहते भणियव्वा- अम्हवि जइ ते चेव रूवए देह तो अम्हेवि ते चेव कडए देमो, एरिसाणि अक्खाणगाणि कहेंतीए दिवसे 2 राया छम्मासे आणीओ, सवत्तिणीओ से छिद्दाणि मग्गंति, सा य चित्तकरदारिया ओवरणं पविसिऊण एक्काणिया चिराणए मणियए चीराणि य पुरओ काउं अप्पाणं जिंदइ- तुमं चित्तयरधूया सिया, एयाणि ते पितिसंतियाणि वत्थाणि आभरणाणि य, इमा सिरी रायसिरी, अण्णाओ उदिओदियकुलवंसप्पसूयाओ रायधूयाओमोत्तुंराया तुमं अणुवत्तइ ता गव्वंमा काहिसि, एवं दिवसे 2 दारं ढक्केउं करेइ, सवित्तीहिं से कहवि णायं, ताओ रायाणं पायपडियाओ विण्णविंति- मारिजिहिसि एयाए कम्मणकारियाए, एसा उव्वरए पविसिउं कम्मणं करेति, रण्णा जोइयं सुयंच, तुट्टेण से महादेविपट्टो बद्धो, एसा दव्वणिंदा, भावणिंदाए साहुणा अप्पा णिदियव्वो-जीव! तुमे संसारं हिंडतेणं निरयतिरियगईसुंकहमवि माणुसत्ते सम्मत्तणाणचरित्ताणि लद्धाणि, जेसिं पसाएण सव्वलोयमाणिज्जो पूयणिज्जो य, ता मा गव्वं काहिसि- जहा अहं बहुस्सुओ उत्तिमचरित्तो वत्ति - तावपि नेच्छतः, तावेव दातव्यौ, कथं संस्थापयितव्या?, यथा च दारिकाया हस्तौ न छियेते, कथं ताभ्यामुत्तरं दातव्यम्, आह- तौ भणितव्यौ- अस्माकमपि यदि तानेव रूप्यकान् दत्तं तदा वयमपि तावेव कटको दद्यः, ईदृशान्याख्यानकानि कथयन्त्या दिवसे दिवसे राजा षण्मासान् आनीतः, सपत्न्यस्तस्याश्छिद्राणि 8 मार्गयन्ति, सा च चित्रकरदारिका अपवरके प्रविश्यकाकिनी चिरन्तनानि मणियुक्तानि च चीवराणि पुरतः कृत्वाऽऽत्मानं निन्दति- त्वं चित्रकरदुहिताऽऽसीः, एतानि ते पितृसत्कानि वस्त्राण्याभरणानि च, इयं श्री राज्यश्रीः, अन्या उदितोदितकुलवंशप्रसूता राजसुता मुक्त्वा राजा त्वामनुवर्तते तद् गर्व मा कृथाः, एवं दिवसे 2 द्वार स्थगयित्वा करोति, सपत्नीभिस्तस्याः तत् कथमपि ज्ञातम्, ता राज्ञे पादपतिता विज्ञपयन्ति- मार्यसे एतया कार्मणकारिण्या, एषाऽपवरके प्रविश्य कार्मणं करोति, राज्ञा दृष्टं श्रुतं च, तुष्टेन तस्या महादेवीपट्टो बद्धः, एषा द्रव्यनिन्दा, भावनिन्दायां साधुनाऽऽत्मा निन्दितव्यः- जीव! त्वया संसारं हिण्डमानेन नरकतिर्यगतिषु कथमपि मनुष्यत्वे सम्यक्त्वज्ञानचारित्राणि लब्धानि, येषां प्रसादेन सर्वलोकानां माननीयः पूजनीयश्च, तन्मा गर्व कृथाः, यथाऽहं बहुश्रुत उत्तमचारित्रो वेति। - // 991 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ वृत्तियुतम् श्रीआवश्यक ६दव्वगरिहाए पइमारियाए दिटुंतो-एगो मरुओ अज्झावओ, तस्स तरुणी महिला, सा बलिवइसदेवं करिती भणइ- अहं 4. चतुर्थनियुक्ति- काकाणं बिभेमित्ति, तओ उवज्झायनिउत्ता वट्टा दिवसे 2 धणुगेहिं गहिएहिं रक्खंति बलिवइसदेवं करेंति, तत्थेगो वट्टो मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० चिंतेइ- ण एस मुद्धा जा कागाण बिभेइ, असडिया एसा, सो तं पडिचरइ, सा य णम्मताए परकूले पिंडारो, तेण समं संपलग्गिया, अण्णया तं घडएणं णम्मयं तरंती पिंडारसगासं वच्चइ, चोरा य उत्तरंति, तेसिमेगो सुसुमारेण गहिओ, सो रडइ, 1242 भाग-३ अध्वादि॥ 992 // ताए भण्णइ- अच्छि ढोकेहित्ति, ढोक्किए मुक्को, तीए भणिओ-किं त्थ कुतित्थेण उत्तिण्णा?,सोखंडिओतं मुणितो चेव निक्षेपाः णियत्तो, सा य बितियदिवसे बलिं करेइ, तस्स य वट्टस्स रक्खणवारओ, तेण भण्णइ- दिया कागाण बीहेसि, रत्तिं तरसि अध्वादिणम्मयं / कुतित्थाणि य जाणासि, अच्छिढोक्कणियाणि य॥१॥ तीए भण्णइ- किं करेमि?, तुम्हारिसा मे णिच्छंति, सा तं दृष्टान्ताः। उवयरइ, भणइ- ममं इच्छसुत्ति, सो भणइ-कहं उवज्झायस्स पुरओ ठाइस्संति?, तीए चिंतियं-मारेमि एयं अज्झावयं तो मे एस भत्ता भविस्सइत्ति मारिओ, पेडियाए छुभेऊण अडवीए उज्झिउमारद्धा, वाणमंतरीए थंभिया, अडवीए भमित्तुमारद्धा, & द्रव्यगर्हायां पतिमारिकाया दृष्टान्तः- एको ब्राह्मणोऽध्यापकः, तस्य तरुणा महेला, सा वैश्वदेवबलिं कुर्वती भणति- अहं काकेभ्यो बिभेमीति, तत उपाध्यायF%8 नियुक्ताश्छात्रा दिवसे 2 धनुर्भिः गृहीतैः रक्षन्ति वैश्वदेवबलिं कुर्वतीम्, तत्रैकश्छात्रश्चिन्तयति- नैषा मुग्धा या काकेभ्यो बिभ्यति, अशतैिषा स तां प्रतिचरति-सा च नर्मदायाः परकूले पिण्डारस्तेन समं संप्रलग्ना, अन्यदा तां घटकेन नर्मदां तरन्ती पिण्डारसकाशं व्रजति, चौराश्चोत्तरन्ति,तेषामेकः शिशुमारेण गृहीतः, स रटति, तया 8 भण्यते- अक्षिणी छादयेति,छादिते मुक्तः, तया भणितः- किं कुतीर्थेनोत्तीर्णाः?, स छात्रस्तं जानान (तद्वन्नेव) एव निवृत्तः, सा च द्वितीयदिवसे बलिं करोति, तस्य 8 च छात्रस्य रक्षणवारकः, तेन भण्यते- दिवा काकेभ्यो बिभेषि रात्रौ तरसि नर्मदाम् / कुतीर्थानि च जानासि, अक्षिच्छादनानि च॥१॥ तया भण्यते- किं करोमि?, * त्वादृशा मां नेच्छन्ति, सा तमुपचरति, भणति- मामिच्छेति, स भणति- कथमुपाध्यायस्य पुरतः स्थास्यामीति?, तया चिन्तितं- मारयाम्येनमध्यापकं तदा ममैष भर्ता भविष्यतीति मारितः, पेटिका (मञ्जूषा) यां क्षिप्त्वाऽटव्यामुज्झितुमारब्धा, व्यन्तर्या स्तम्भिता, अटव्यां भ्रमितुमारब्धा, -* पंडारो (प्र०)। // 992 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 993 // छुहंण सक्केइ अहियासिउं, तं च से कुणिमं गलति उवरिं, लोगेण हीलिज्जइ- पइमारिया हिंडइत्ति, तीसे पुणरावत्ती जाया, 4. चतुर्थताहे साभणइ-देह अम्मो! पइमारियाए भिक्खंति, एवं बहुकालोगओ, अण्णया साहुणीणं पाएसुपडंतीए पडिया पेडिया, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पव्वइया, एव गरहियव्वं जंदुच्चरियं 7 / इयाणिं सोहीए वत्थागया दोण्णि दिटुंता, तत्थ वत्थदिटुंतो- रायगिहे सेणिओ राया, नियुक्तिः तेण खोमजुगलं णिल्लेवगस्स समप्पियं, कोमुदियवारो य वट्टइ, तेण दोण्हं भज्जाणं अणुचरंतेण दिण्णं, सेणिओ अभओय 1243 आलोचने कोमुदीए पच्छण्णं हिंडंति, दिटुं, तंबोलेण सित्तं, आगयाओ, रयगेण अंबाडियाओ, तेण खारेण सोहियाणि, गोसे आराधना। आणावियाणि, सब्भावं पुच्छिएण कहियंरयएण, एस दव्वविसोही, एवं साहुणावि अहीणकालमायरियस्स आलोएयव्वं,तेण विसोही कायव्वत्ति, अगओ जहा णमोक्कारे, एवं साहुणाऽवि जिंदाऽगएण अतिचारविसं ओसारेयव्वं, एसा विसुद्धी॥ उक्तान्येकार्थिकानि, साम्प्रतं प्रत्यहं यथा श्रमणेनेयं कर्तव्या, तथा मालाकारदृष्टान्तं चेतसि निधाय प्रतिपादयन्नाह नि०-आलोवणमालुंचन वियडीकरणं च भावसोही य। आवलोइयंमि आराहणा अणालोइए भयणा // 1243 // 8 अवलोचनमालुवनं विकटीकरणं च भावशुद्धिश्च, यथेह कश्चिन्निपुणो मालाकारः स्वस्यारामस्य सदा द्विसन्ध्यमव क्षुधं न शक्नोत्यध्यासितुम्, तत्तस्य रुधिरं गिलत्युपरि, लोकेन हील्यते- पतिमारिका हिण्डते इति, तस्याः पुनरावृत्तिर्जाता, तदा सा भणति- दत्ताम्बाः! पतिमारिकायै भिक्षामिति, एवं बहुः कालो गतः, अन्यदा साध्वीनां पादयोः पतन्त्याः पतिता पेटा, प्रव्रजिता, गर्हयितव्यं एवं यदुश्चरितम्। इदानीं शुद्धौ वस्त्रागदी द्वौ दृष्टान्तौ, तत्र वस्त्रदृष्टान्तः- राजगृहे श्रेणिको राजा, तेन क्षौमयुगलं रजकाय समर्पितम्, कौमुदीमहश्च वर्त्तते, तेन द्वयोर्भार्ययोरनुचरता दत्तम्, श्रेणिकोऽभयश्च कौमुद्यां प्रच्छन्नं / हिण्डेते, दृष्टम्, ताम्बूलेन सिक्तम्, आगते, रजकेण निर्भसिते, तेन क्षारेण शोधिते, प्रत्यूषे आनायिते, सद्भावः पृष्टेन कथितः रजकेन, एषा द्रव्यविशुद्धिः, एवं साधुनाऽप्यहीनकालमाचार्यायालोचयितव्यं तेन विशुद्धिः कर्तव्येति, अगदो यथा नमस्कारे, एवं साधुनाऽपि निन्दाऽगदेनातिचारविषमपसारयितव्यम् / एषा विशुद्धिः॥ * रयगस्स (प्र०)। // 993 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 994 // लोकनं करोति, किं कुसुमानि सन्ति? उत नेति, दृष्ट्वा तेषामालुञ्चनं करोति, ग्रहणमित्यर्थः, ततो विकटीकरणम्, विकसितमुकुलितार्द्धमुकुलितानां भेदेन विभजनमित्यर्थः, चशब्दात्पश्चाद्वन्थनं करोति, ततो ग्राहका गृह्णन्ति, ततोऽस्याभिलषितार्थ मध्ययनम् लाभो भवति, शुद्धिश्च चित्तप्रसादलक्षणा, अस्या एव विवक्षितत्वाद्, अन्यस्तु विपरीतकारी मालाकारस्तस्य न भवति, प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः एवं साधुपरि कृतोपधिप्रत्युपेक्षणादिव्यापारः उच्चारादिभूमी: प्रत्युपेक्ष्य व्यापाररहितः कायोत्सर्गस्थोऽनुप्रेक्षते सूत्रम्, गुरौतु 1243 स्थिते दैवसिकावश्यकस्य मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादेः कायोत्सर्गान्तस्यावलोकनं करोति, पश्चादालुञ्चनं स्पष्टबुद्ध्याऽ-8 आलोचने आराधना। पराधग्रहणम्, ततो विकटीकरणं गुरुलघूनामपराधानां विभजनम्, चशब्दादालोचनाप्रतिसेवनाऽनुलोमेन ग्रन्थनम्, ततो यथाक्रमं गुरोर्निवेदनं करोति, एवं कुर्वतो भावशुद्धिरुपजायते, औदयिकभावात् क्षायोपशमिकप्राप्तिरित्यर्थः, इत्थमुक्तेन प्रकारेण आलोचिते गुरोरपराधजाले निवेदिते आराधना मोक्षमार्गाखण्डना भवति, अनालोचिते अनिवेदिते भजना विकल्पना कदाचिद्भवति कदाचिन्न भवति, तत्रेत्थं भवति-'आलोयणापरिणओ सम्मं संपट्ठिओ गुरुसगासं। जड़ अंतरावि कालं करिज्ज आराहओ तहवि॥१॥' एवं तु न भवति- इड्डीए गारवेणं बहुस्सुयमएण वावि दुच्चरियं / जोण कहेइ गुरूणं न हु सो आराहओ भणिओ॥१॥'त्ति गाथार्थः॥१२४३॥ इथंचालोचनादिप्रकारेणोभयकालं नियमत एव प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थे सातिचारेण निरतिचारेण वा साधुना शुद्धिः कर्तव्या, मध्यमतीर्थकरतीर्थेषु पुन वम्, किन्त्वतिचारवत एव शुद्धिः क्रियत इति, आह च Oआलोचनापरिणतः सम्यक् संप्रस्थितो गुरुसकाशम् / यद्यन्तराऽपि कालं कुर्यादाराधकस्तथापि // 1 // ऋद्ध्या गौरवेण बहुश्रुतमदेन वाऽपि दुश्चरितम् / यो न कथयति गुरुभ्यो नैव स आराधको भणितः॥१॥ // 994 // R
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 995 // | मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1244-46 आलोचने आराधना। नि०- सपडिक्कमणो धम्मो पुरिमस्स य पच्छिमस्स य जिणस्स / मज्झिमयाण जिणाणं कारणजाए पडिक्कमणं // 1244 // सप्रतिक्रमणो धर्मः पुरिमस्य च पश्चिमस्य च जिनस्य, तत्तीर्थसाधुना ईर्यापथागतेनोच्चारादिविवेके उभयकालं चापराधो भवतु मावा नियमतः प्रतिक्रान्तव्यम्, शठत्वात्प्रमादबहुलत्वाच्च, एतेष्वेवस्थानेषु मध्यमानां जिनानांअजितादीनांपार्श्वपर्यन्तानां कारणजाते अपराध एवोत्पन्ने सति प्रतिक्रमणं भवति, अशठत्वात्प्रमादरहितत्वाच्चेति गाथार्थः // 1244 // तथा चाह ग्रन्थकार: नि०- जो जाहे आवन्नो साहू अन्नयरयंमिठाणंमि।सोताहे पडिक्कमई मज्झिमयाणं जिणवराणं // 1245 // यःसाधुरिति योगः यदा यस्मिन् काले पूर्वाह्लादौ आपन्नः प्राप्तः अन्यतरस्मिन् स्थाने प्राणातिपातादौ स तदैव तस्य स्थानस्य, एकाक्येव गुरुप्रत्यक्षंवा प्रतिक्रामति मध्यमानां जिनवराणामिति गाथार्थः // 1245 // आह-किमयमेवं भेदः प्रतिक्रमणकृतः? आहोश्विदन्योऽप्यस्ति?, अस्तीत्याह, यतः नि०- बावीसं तित्थयरा सामाइयसंजमं उवइसंति / छेओवट्ठावणयं पुण वयन्ति उसभोय वीरोय // 1246 // द्वाविंशतिस्तीर्थकरामध्यमाःसामायिकं संयममुपदिशन्ति, यदैव सामायिकमुच्चार्यते तदैव व्रतेषु स्थाप्यते, छेदोपस्थापनिक वदतः ऋषभश्च वीरश्च, एतदुक्तं भवति- प्रथमतीर्थङ्करचरमतीर्थकरतीर्थेषु हि प्रव्रजितमात्रः सामायिकसंयतो भवति तावद् यावच्छस्त्रपरिज्ञाऽवगमः, एवं हि पूर्वमासीत्, अधुना तु षड्जीवनिकायावगमं यावत् तया पुनः सूत्रतोऽर्थतश्चावगतया सम्यगपराधस्थानानि परिहरन् व्रतेषु स्थाप्यत इत्येवं निरतिचारः, सातिचारः पुनर्मूलस्थानं प्राप्त उपस्थाप्यत इति गाथार्थः॥ 1246 // अयं च विशेषः-आचेलुक्कोद्देसिय सिज्जातररायपिंडकिइकम्मे। वयजिट्ठपडिक्कमणे मासं पज्जोसवणकप्पे॥१॥एतद्गाथा (r) आचेलक्यमौद्देशिकं शय्यातरराजपिण्डकृतिकर्माणि। व्रतानि ज्येष्ठः प्रतिक्रमणं मासः पर्युषणाकल्पः // 1 // // 995 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1247 प्रतिक्रमणभेदाः। वृत्तियुतम् भाग-३ // 996 // नुसारतोऽवसेयः, इयंच सामायिके व्याख्यातैवेति गतं प्रासङ्गिकम्, अधुना यदुक्तं 'सप्रतिक्रमणोधर्म' इत्यादि, तत्प्रतिक्रमणं दैवसिकादिभेदेन निरूपयन्नाह नि०- पडिकमणं देसियराइयं च इत्तरियमावकहियं च। पक्खियचाउम्मासिय संवच्छर उत्तिमढे य॥१२४७ // प्रतिक्रमणं प्राग्निरूपितशब्दार्थम्, दैवसिकं दिवसनिर्वृत्तं रात्रिकं रजनिनिर्वृत्तम्, इत्वरं तु- अल्पकालिकं दैवसिकाद्येव यावत्कथिकं यावज्जीविकं व्रतादिलक्षणं पाक्षिकं पक्षातिचारनिर्वृत्तम्, आह- दैवसिकेनैव शोधिते सत्यात्मनि पाक्षिकादि किमर्थं?, उच्यते, गृहदृष्टान्तोऽत्र-जह गेहं पइदियहंपि सोहियं तहविपक्खसंधीए।सोहिज्जइ सविसेसं एवं इहयंपिणायव्वं॥ १॥एवं चातुर्मासिकं सांवत्सरिकम्, एतानि हि प्रतीतान्येव, उत्तमार्थे च भक्तप्रत्याख्याने प्रतिक्रमणं भवति, निवृत्तिरूपत्वात्तस्येति गाथासमुदायार्थः // 1247 ॥साम्प्रतं यावत्कथिकं प्रतिक्रमणमुपदर्शयन्नाह नि०-पंच य महव्वयाईराईछट्ठाइ चाउजामो य / भत्तपरिण्णा य तहा दुण्डंपिय आवकहियाई / / 1248 // पञ्च महाव्रतानि-प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानि राईछट्ठाई ति उपलक्षणत्वाद् रात्रिभोजननिवृत्तिषष्ठानि पुरिमपश्चिमतीर्थकरयोस्तीर्थ इति, चातुर्यामश्च निर्वृत्तिधर्म एव भक्तपरिज्ञा च तथा, चशब्दादिङ्गिनीमरणादिपरिग्रहः, द्वयोरपि पुरिमपश्चिमयोः, चशब्दामध्यमानांच यावत्कथिकान्येतानीतिगाथार्थः ॥१२४८॥इत्थं यावत्कथिकमनेकभेदभिन्नं प्रतिपादितम्, इत्वरमपि दैवसिकादिभेदं प्रतिपादितमेव, पुनरपीत्वरप्रतिपादनायैवाह नि०- उच्चारे पासवणे खेले सिंघाणए पडिक्कमणं / आभोगमणाभोगे सहस्सकारे पडिक्कमणं // 1249 // 7 यथा गृहं प्रतिदिवसमपि शोधितं तथापि पक्षसन्धौ / शोध्यते सविशेषमेवमिहापि ज्ञातव्यम् / / 1 / / // 996
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 997 // प्रतिक्रमण उच्चारे पुरीषे प्रस्रवणे मूत्रे खेले श्लेष्मणि सिवानके नासिकोद्भवे श्लेष्मणि व्युत्सृष्टे सति सामान्येन प्रतिक्रमणं भवति, अयं 4. चतुर्थपुनर्विशेष:-'उच्चारं पासवणं भूमीए वोसिरित्तु उवउत्तो। वोसरिऊण य तत्तो इरियावहिअंपडिक्कमइ॥१॥वोसिरइ मत्तगे मध्ययनम् जड़ तो न पडिक्कमइ मत्तगंजो उ।साहू परिट्ठवेई णियमेण पडिक्कमे सो उ॥२॥खेलं सिंघाणं वाऽपडिलेहिय अप्पमज्जि प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः तह य / वोसिरिय पडिक्कमई तं पिय मिच्छुक्कडं देइ // 3 // ' प्रत्युपेक्षितादिविधिविवेके तु न ददाति, तथाऽऽभोगेऽनाभोगे 1249 सहसात्कारे सति योऽतिचारस्तस्य प्रतिक्रमणं-'आभोगे जाणंतेण जोऽइयारो कओ पुणो तस्स / जायम्मिवि अणुतावे भेदाः / पडिकमणेऽजाणया इयरो॥१॥' अनाभोगसहसात्कारे इत्थंलक्षणे-'पुव्विं अपासिऊणं छुढे पायंमि जंपुणो पासे / ण यह तरइणियत्तेउपायंसहसाकरणमेयं // 1 // ' अस्मिँश्च सति प्रतिक्रमणम्, अयंगाथाक्षरार्थः / / 1249 // इदं पुनःप्राकरणिकं'पडिलेहेउं पमज्जिय भत्तं पाणंच वोसिरेऊणं / वसहीकयवरमेव उणियमेण पडिक्कमे साहू // 1 // हत्थसया आगंतुं गंतुंच मुहत्तगं जहिं चिढ़े। पंथे वा वच्चंतो णदिसंतरणे पडिक्कमइ॥२॥' गतं प्रतिक्रमणद्वारम्, अधुना प्रतिक्रान्तव्यमुच्यते, तत्पुनरोघतः पञ्चधा भवतीति, आह च नियुक्तिकारः 0 उच्चारं प्रश्रवणं भूमौ व्युत्सृज्योपयुक्तः / व्युत्सृज्य च तत ईर्यापथिकी प्रतिक्रामति // 1 // व्युत्सृजति मात्रके यदि तदा न प्रतिक्राम्यति मात्र यस्तु। साधुः परिष्ठापयति नियमेन प्रतिक्राम्यति स एव / / 2 / / श्लेष्माणं सिङ्गानं वाऽप्रतिलिख्याप्रमाय॑ तथा च / व्युत्सृज्य प्रतिक्राम्यति तत्रापि च मिथ्यादुष्कृतं ददाति // 3 // 08 आभोगे जानता योऽतिचारः कृतः पुनस्तस्य / जातेऽपि चानुतापे प्रतिक्रमणेऽजानतेतरः॥१॥ 0 पूर्वमदृष्ट्वा क्षिप्ते पादे यत् पुनः पश्येत्। न च शक्मोति निवर्तितुं पाद सहसाकरणमेतत् // 1 // 0 प्रतिलिख्य प्रमृज्य भक्तं पानं च व्युत्सृज्य / वसतिकचवरमेव तु नियमेन प्रतिक्राम्येत् साधुः / / 1 // हस्तशतादागत्य गत्वा च मुहूर्तकं यत्र 8 // 997 // तिष्ठेत् / पथि वा व्रजन् नदीसंतरणे प्रतिक्राम्यति // 2 // 8
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 998 // क्रमणमा नि०- मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव अस्संजमे पडिक्कमणं / कसायाण पडिक्कमणं जोगाण य अप्पसत्थाणं // 1250 // 4. चतुर्थनि०-संसारपडिक्कमणंचउव्विहं होइ आणुपुव्वीए। भावपडिक्कमणं पुण तिविहं तिविहेण नेयव्वं // 1251 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मिथ्यात्वमोहनीयकर्मपुद्गलसाचिव्यविशेषादात्मपरिणामो मिथ्यात्वं तस्य प्रतिक्रमणं तत्प्रतिक्रान्तव्यं वर्तते, यदाभोगाना नियुक्तिः भोगसहसात्कारैर्मिथ्यात्वंगतस्तत्प्रतिक्रान्तव्यमित्यर्थः, तथैव असंयमे असंयमविषये प्रतिक्रमणम्, असंयमः- प्राणातिपादा- 1250-51 मिथ्यात्वादिलक्षणः प्रतिक्रान्तव्यो वर्तते, कषायाणां प्राग्निरूपितशब्दार्थानां क्रोधादीनां प्रतिक्रमणम्, कषायाः प्रतिक्रान्तव्याः, दीनांप्रतियोगानां च मनोवाक्कायलक्षणानां अप्रशस्तानां अशोभनानां प्रतिक्रमणम्, ते च प्रतिक्रान्तव्या इति गाथार्थः॥१२५० / / संसरणं संसार:- तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिलक्षणस्तस्य प्रतिक्रमणं चतुर्विधं चतुष्प्रकारं भवति आनुपूर्व्या परिपाट्या, एतदुक्तं भवति- नारकायुषो ये हेतवो महारम्भादयस्तेषां (षामा) भोगानाभोगसहसात्कारैर्यद्वर्तितमन्यथा वा प्ररूपितं तस्य प्रतिक्रान्तव्यम् , एवं तिर्यग्नरामरेष्वपि विभाषा, नवरंशुभनरामरायुर्हेतुभ्यो मायाद्यनासेवनादिलक्षणेभ्यो निराशंसेनैवापवर्गाभिलाषिणाऽपि न प्रतिक्रान्तव्यम्, भावपडिक्कमणं पुण तिविहं तिविहेण णेयव्वं तदेतदनन्तरोदितं भावप्रतिक्रमणं पुनस्त्रिविधं त्रिविधेनैव नेतव्यम्, पुनःशब्दस्यैवकारार्थत्वात्, एतदुक्तं भवति- 'मिच्छत्ताइ न गच्छइ ण य गच्छावेइ णाणुजाणेई। जं मणवइकाएहिं तंभणियं भावपडिकमणं॥१॥'मनसा न गच्छतिन चिन्तयति यथाशोभन: शाक्यादिधर्मः, वाचा नाभिधत्ते, कायेन न तैः सह निष्प्रयोजनं संसर्गं करोति, तथा न य गच्छावेइ मनसा न चिन्तयति-कथमेष तच्चनिकादिः स्यात्?, वाचा न प्रवर्तयति यथा तच्चनिकादिर्भव, कायेन न तच्चनिकादीनामर्पयति, णाणुजाणइ कश्चित्तच्चनिकादिर्भवति नतं मनसाऽनुमोदयति / तूष्णीं वाऽऽस्ते, वाचा न सुष्ठारब्धं कृतं वेति भणति, कायेन नखच्छोटिकादि प्रयच्छति, एवमसंयमादिष्वपि विभाषा // 998 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 999 // कार्येति गाथार्थः / / 1251 // इत्थं मिथ्यात्वादिगोचरं भावप्रतिक्रमणमुक्तम्, इह च भवमूलं कषायाः, तथा चोक्तं-कोहो यह 4. चतुर्थमाणो य अणिग्गहीया, माया य लोहो यू पवड्डमाणा। चत्तारि एए कसिणा कसाया, सिंचंति मूलाई पुणब्भवस्स // 1 // अतः मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कषायप्रतिक्रमण एवोदाहरणमुच्यते- केई दो संजया संगारं काऊण देवलोयं गया, इओ य एगंमि णयरे एगस्स सिट्ठिस्स नियुक्तिः भारिया पुत्तणिमित्तं णागदेवयाए उववासेण ठिया, ताए भणियं- होहिति ते पुत्तो देवलोयचुओत्ति, तेसिमेगो चइत्ता तीए 1250-51 मिथ्यात्वापुत्तो जाओ, नागदत्तोत्ति से णामं कयं, बावत्तरिकलाविसारओ जाओ, गंधव्वं च से अइप्पियं, तेण गंधव्वणागदत्तो भण्णइ, दीनां प्रतितओसो मित्तजणपरिवारिओ सोक्खमणुभवइ, देवो यणंबहुसो बहुसो बोहेइ, सोण संबुज्झइ, ताहे सो देवो अव्वत्तलिंगेणं क्रमणम्। णणज्जइ जहेस पव्वइयगो,जेण से रजोहरणाइ उवगरणं णत्थि, सप्पे चत्तारि करंडयहत्थो गहेऊण तस्स उजाणियागयस्सय अदूरसामंतेण वीईवयइ, मित्तेहिं सेकहियं-एस सप्पखेल्लावगोत्ति,गओ तस्स मूलं, पुच्छइ-किमेत्थं?, देवो भणइ-सप्पा, गंधव्वणागदत्तो भणइ- रमामो, तुमं ममच्चएहिं अहं तुहच्चएहिं, देवो तस्सच्चएहिं रमति, खइओविण मरइ, गंधव्वणागदत्तो 0 क्रोधश्च मानश्च अनिगृहीतौ माया च लोभश्च परिवर्धमानौ / चत्वार एते कृत्स्नाः कषायाः सिञ्चन्ति मूलानि पुनर्भवस्य // 1 // कौचित् द्वौ संयतौ संकेतं कृत्वा & देवलोकं गतौ, इतश्चैकस्मिन्नगरे एकस्य श्रेष्ठिनो भार्या पुत्रनिमित्तं नागदेवतायै उपवासेन स्थिता, तया भणितं- भविष्यति ते पुत्रो देवलोकच्युत इति, तयोरेकश्च्युत्वा तस्याः पुत्रो जातः नागदत्त इति तस्य नाम कृतम्, द्वासप्ततिकलाविशारदो जातः, गान्धर्वं चास्यातिप्रियम्, तेन गन्धर्वनागदत्तो भण्यते, ततः स मित्रजनपरिवारितः सौख्यमनुभवति, देवश्चैनं बहुशः 2 बोधयति, स न सम्बुध्यते, तदा स देवोऽव्यक्तलिङ्गेन न ज्ञायते यथैष प्रव्रजितकः, येन रजोहरणाद्युपकरणं तस्य नास्ति, साश्चतुरः करण्डकहस्तो गृहीत्वा तस्योद्यानिकागतस्यादूरसामीप्येन व्यतिव्रजति, मित्रैस्तस्य कथितं- एष सर्पक्रीडक इति, गतस्तस्य मूलम्, पृच्छति- किमत्र?, देवो भणतिसर्पाः, गन्धर्वनागदत्तो भणति- रमावहे, त्वं मामकीनैरहं तावकीनैः, देवस्तत्सत्कैः रमते, खादितोऽपि न म्रियते, गन्धर्वनागदत्तो-- / 922
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1000 / अमरिसिओ भणइ- अहंपिरमामि तव संतिएहिंसप्पेहि, देवो भणइ-मरसि जइखजसि, जाहे णिब्बंधेण लग्गो ताहे मंडलं आलिहित्ता देवेण चउद्दिसिंपि करंडगा ठविता, पच्छा से सव्वं सयणमित्तपरियणं मेलिऊण तस्स समक्खं इमं भणियाइओ नि०- गंधव्वनागदत्तो इच्छइ सप्पेहि खिल्लिउंइहयं / तंजइ कहिंवि खज्जइ इत्थ हु दोसो न कायव्वो // 1252 // गन्धर्वनागदत्त इति नामा इच्छति अभिलषति सः सार्द्ध क्रीडितुम्, अत्र स खलु- अयं यदि कथञ्चित् केनचित्प्रकारेण खाद्यते भक्ष्यते इत्थ हु अस्मिन् वृत्तान्ते न दोषः कर्तव्यो मम भवद्भिरिति गाथार्थः ।।१२५२॥यथा चतसृष्वपि दिक्षुस्थापितानां सर्पाणां माहात्म्यमसावकथयत् तथा प्रतिपादयन्नाह नि०- तरुणदिवायरनयणो विजुलयाचंचलग्गजीहालो। घोरमहाविसदाढो उक्का इव पज्जलियरोसो॥१२५३॥ तरुणदिवाकरवद्-अभिनवोदितादित्यवन्नयने-लोचने यस्य स तरुणदिवाकरनयनः, रक्ताक्ष इत्यर्थः, विद्युल्लतेव चञ्चलाऽग्रजिह्वा यस्य स विद्युल्लताचञ्चलाग्रजिह्वाकः घोरा-रौद्रा महाविषा:- प्रधानविषयुक्ता दंष्ट्रा-आस्यो यस्य स घोरमहाविषदंष्ट्रः, उल्केव- चुड्डलीव प्रज्वलितो रोषो यस्य स तथोच्यत इति गाथार्थः // 1253 // ____नि०- डक्को जेण मणूसो कयमकयं न याणई सुबहुयंपि। अहिस्समाणमचुंकह घिच्छसि तं महानागं? // 1254 / / डक्को दष्टः येन सर्पण मनुष्यः स कृतं किञ्चिदकृतं वा न जानाति सुबह्वपि, अदृश्यमानमृत्युं अदृश्यमानोऽयं करण्डकस्थो मृत्युर्वर्तते, मृत्युहेतुत्वान्मृत्युः, यतश्चैवमतः कथं ग्रहीष्यसि त्वं महानागं प्रधानसर्प?, इति गाथार्थः / / 1254 // ऽमर्षितो भणति- अहमपि तव सत्कैः सः रमे देवो भणति- मरिष्यसि यदि भक्षिष्यसे, यदा निर्बन्धेन लग्नस्तदा मण्डलमालिख्य देवेन चतसृष्वपि दिक्षु करण्डकाः स्थापिताः, पश्चात्तस्य सर्वं स्वजनमित्रपरिजनं मेलयित्वा तस्य समक्षं इदं भणितवान् मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1250-51 | मिथ्यात्वादीनांप्रतिक्रमणम्। नियुक्तिः 1252-54 गन्धर्वदत्त दृष्टान्तादि। // 1000 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1001 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | नियुक्तिः 1255-58 गन्धर्वदत्त दृष्टान्तादि। अयं च क्रोधसर्पः॥पुरुषे संयोजना स्वबुद्ध्या कार्या, क्रोधसमन्वितस्तरुणदिवाकरनयन एव भवतीत्यादि। नि०- मेरुगिरितुंगसरिसो अट्ठफणो जमलजुगलजीहालो। दाहिणपासंमि ठिओ माणेण वियट्टई नागो॥१२५५॥ मेरुगिरेस्तुङ्गानि- उच्छ्रितानि तैः सदृशः मेरुगिरितुङ्गसदृशः, उच्छ्रित इत्यर्थः, अष्टौ फणा यस्य सोऽष्टफणः जातिकुलरूपबललाभबुद्धिवाल्लभ्यकश्रुतानि द्रष्टव्यानि, तत्त्वतो यमो- मृत्युर्मृत्युहेतुत्वात् ला आदाने यमं लान्तीति- आददतीति यमला, यमला युग्मजिह्वा यस्य स यमलयुग्मजिह्वः, करण्डकन्यासमधिकृत्याऽऽह- दक्षिणपार्श्वे स्थितः, दक्षिणदिग्न्यासस्तु / दाक्षिण्यवत उपरोधतो मानप्रवृत्तेः, अत एवाह-मानेन हेतुभूतेन व्यावर्तते नागः सर्प इति गाथार्थः / / 1255 // नि०- डक्को जेण मणूसो थद्धो न गणेइ देवरायमवि / तं मेरुपव्वयनिभं कह घिच्छसितंमहानागं? // 1256 // डक्को दष्टः येन सर्पण मनुष्यः स्तब्धः सन्न गणयति देवराजानमपि इन्द्रमपि, तं इत्थम्भूतं मेरुपर्वतनिभं कथं ग्रहीष्यसि त्वं महानागं प्रधानसर्पमिति गाथार्थः॥१२५६ / / अयं च मानसर्पः॥ नि०-सललियविल्लहलगई सत्थिअलंछणफणंकिअपडागा।मायामइया नागी नियडिकवडवंचणाकुसला॥१२५७॥ सललिता-मृद्वी वेल्लहला-स्फीता गतिर्यस्याः सा सललितवेल्लहलगतिः, स्वस्तिकलाञ्छनेनाङ्किता फणापताका यस्याः सा स्वस्तिकलाञ्छनाङ्कितफणापताकेति वक्तव्ये गाथाभङ्गभयादन्यथा पाठः, मायात्मिका नागी निकृतिकपटवञ्चनाकुशला निकृतिः- आन्तरो विकारः कपट- वेषपरावर्तादिर्बाह्यः आभ्यां या वञ्चना तस्यां कुशला-निपुणेति गाथार्थः // 1257 // नि०-तंच सि वालग्गाही अणोसहिबलो अअपरिहत्थोय।साय चिरसंचियविसागहणंमिवणे वसइ नागी // 1258 // 0 उद्धत (प्र०)।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1259-62 गन्धर्वदत्त दृष्टान्तादि। // 1002 // * इयमेवम्भूता नागी रौद्रा, त्वं च व्यालग्राही सर्पग्रहणशीलः अनौषधिबलश्च औषधिबलरहितः अपरिहत्थश्च अदक्षश्च, सा च चिरसश्चितविषा गहने सङ्कले वने कार्यजाले वसति नागीति गाथार्थः // 1258 // नि०- होही ते विणिवाओ तीसे दाढंतरं उवगयस्स / अप्पोसहिमंतबलो न हु अप्पाणं चिगिच्छिहिसि // 1259 // भविष्यति ते विनिपातस्तस्या दंष्ट्रान्तरं उपगतस्य प्राप्तस्य, अल्पं- स्तोकं औषधिमन्त्रबलं यस्य तव स त्वं अल्पौषधिमन्त्रबलः, यतश्चैवमतो नैवाऽऽत्मानं चिकित्सिष्यसीति गाथार्थः॥१२५९॥ इयं च मायानागी॥ नि०- उत्थरमाणो सव्वं महालओ पुन्नमेहनिग्योसो। उत्तरपासंमि ठिओ लोहेण वियट्टई नागो॥१२६०॥ उत्थरमाणो त्ति अभिभवन् सर्वं वस्तु, महानालयोऽस्येति महालयः, सर्वत्रानिवारितत्वात्, पूर्णः पुष्करावर्त्तस्येव निर्घोषो यस्य स तथोच्यते, करण्डकन्यासमधिकृत्याह- उत्तरपार्श्वे स्थितः, उत्तरदिग्न्यासस्तु सर्वोत्तरो लोभ इति ख्यापनार्थम्, अत एव लोभेन हेतुभूतेन वियट्टइ त्ति व्यावर्तते रुष्यति वा नागः सर्प इति गाथार्थः / / 1260 // नि०- डक्को जेण मणुसो होइ महासागरुव्व दुप्पूरो / तं सव्वविससमुदयं कह घिच्छसितंमहानागं? // 1261 // दष्टो येन मनुष्यो भवति महासागर इव स्वयम्भूरमण इव दुष्पूरस्तं इत्थम्भूतं सर्वविषसमुदयं सर्वव्यसनैकराजमार्ग कथं ग्रहीष्यसि त्वं महानागं प्रधानसर्पमिति गाथार्थः / / 1261 // अयं तु लोभसर्पः॥ नि०- एए ते पावाही चत्तारिविकोहमाणमयलोभा। जेहि सया संतत्तंजरियमिव जयं कलकलेइ // 1262 // एते ते पापाहयः पापसाश्चत्वारोऽपि क्रोधमानमायालोभा यैः सदा सन्तप्तं सत् ज्वरितमिव जगद् भुवनं कलकलायति भवजलधौ क्वथयतीति गाथार्थः॥१२६२॥ // 1002 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1003 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1263-65 गन्धर्वदत्त दृष्टान्तादि। 54 // नि०- एएहिं जो खज्जइ चउहिवि आसीविसेहि पावहिं। अवसस्स नरयपडणं णत्थि सि आलंबणं किंचि // 1263 // एभिर्य एव खाद्यते चतुर्भिरपि आशीविषैः भुजङ्गैः पापैः अशोभनैस्तस्य अवशस्य सतः नरकपतनं भवति, नास्ति न विद्यते से तस्यालम्बनं किञ्चिद् येन न पततीति गाथार्थः // 1263 // एवमभिधायैते मुक्ताः। सो खइओ पडिओ मओ य, पच्छा देवो भणइ-किह जायं?, ण ठाइहत्ति वारिज्जंतो, पुव्वभणिया य ते मित्ता अगदे छुभंति ओसहाणि य, ण किंचि गुणं करेंति, पच्छा तस्स सयणो पाएहिं पडिओ- जिआवेहत्ति, देवो भणइ- एवं चेव अहंपि खइओ, जड़ एरिसिं चरियं अणुचरइ तो जीवइ, जइ णाणुपालेइ तो उज्जीविओऽवि पुणो मरइ, तं च चरियं गाथाहिं कहेइ नि०- एएहिँ अहंखइओचउहिवि आसीविसेहि घोरेहिं / विसनिग्घायणहेउंचरामि विविहं तवोकम्मं // 1264 // एभिरहंखइओत्ति भक्षितश्चतुर्भिरपि आशीविषैः भुजङ्गैः घोरै-रौद्रैः विषनिर्घातनहेतुः विषनिर्घातननिमित्त' चरामि आसेवयामि विविधं विचित्रं चतुर्थषष्ठाष्टमादिभेदं तपःकर्म तपःक्रियामिति गाथार्थः।। 1264 // नि०-सेवामि सेलकाणणसुसाणसुन्नघररुक्खमूलाई। पावाहीणं तेसिंखणमविन उवेमि वीसंभं॥१२६५ // सेवामि भजामि शैलकाननश्मशानशून्यगृहवृक्षमूलानि शैला:- पर्वताः काननानि- दूरवर्तिवनानि शैलाश्च काननानि चेत्यादि द्वन्द्वः, पावाहीनां पापसाणां तेषां क्षणमपि नोपैमि न यामि विश्रम्भं विश्वासमिति गाथार्थः॥१२६५॥ 0 स खादितः पतितो मृतश्च, पश्चाद्देवो भणति- कथं जातं ?, न स्थास्यसि वार्यमाणः, पूर्वभणितानि च तानि मित्राणि अगदान् क्षिपन्ति औषधानि च, न कश्चिद्गुणं कुर्वन्ति, पश्चात्तस्य स्वजनः पादयोः पतितः- जीवयथेति, देवो भणति- एवमेवाहमपि खादितः, यदीदृशां चर्यामनुचरति तदा जीवति, यदि नानुपालयति तदोजीवितोऽपि पुनर्मियते, तां च चर्यां गाथाभिः कथयति। // 1003 / /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1004 // नि०-अच्चाहारोन सहे अइनिर्दोण विसया उइज्जंति।जायामायाहारो तंपिपकामं न इच्छामि // 1266 // अत्याहारः प्रभूताहारः न सहे त्ति प्राकृतशैल्या न सहते-न क्षमते, मम स्निग्धमल्पं च भोजनं भविष्यत्येतदपि नास्ति, यत:- अतिस्निग्धेन हविः प्रचुरेण विषयाः शब्दादयः उदीर्यन्ते उद्रेकावस्थां नीयन्ते, ततश्च यात्रामात्राहारो यावता संयमयात्रोत्सर्पति तावन्तं भक्षयामि, तमपि प्रकामं पुनर्नेच्छामीति गाथार्थः॥१२६६ // नि०- उस्सन्नकयाहारो अहवा विगईविवज्जियाहारो।जं किंचि कयाहारो अवउज्झियथोवमाहारो॥१२६७॥ उस्सन्नं प्रायशोऽकृताहारः, तिष्ठामीति क्रिया, अथवा विगतिभिर्वर्जित आहारो यस्य मम सोऽहं विगतिविवर्जिताहारः, यत्किश्चिच्छोभनमशोभनं वौदनादि कृतमाहारो येन मया सोऽहं तथाविधः, अवउज्जियथोवमाहारो त्ति उज्झित- उज्झितधर्मा स्तोकः- स्वल्पः आहारो यस्य मम सोऽहमुज्झितस्तोकाहार इति गाथार्थः॥१२६७॥ एवं क्रियायुक्तस्य क्रियान्तरयोगाच्च गुणानुपदर्शयति नि०-थोवाहारो थोवभणिओय जो होइ थोवनिद्दो य / थोवोवहिउवगरणो तस्स हु देवाविपणमंति॥१२६८॥ स्तोकाहारः स्तोकभणितश्च यो भवति स्तोकनिद्रश्च स्तोकोपध्युपकरणः, उपधिरेवोपकरणम्, तस्य चेत्थम्भूतस्य देवा अपि प्रणमन्तीति गाथार्थः // 1268 // एवं जइ अणुपालेइ तओ उढेइ, भणंति-वरं एवंपि जीवंतो, पच्छा सो पुव्वाभिमुहो ठिओ किरियं पउंजिउंकामो देवो भणइ नि०-सिद्धेनमंसिऊणं संसारत्था य जे महाविज्जा ।वोच्छामि दंडकिरियंसव्वंविसनिवारणिं विजं // 1269 // ®एवं यद्यनुपालयति तदोत्तिष्ठति, भणन्ति- वरमेवमपि जीवन्, पश्चात् स पूर्वाभिमुखः स्थितः क्रियां प्रयोक्तुकामो देवो भणति 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1266-68 गन्धर्वदत्त दृष्टान्तादि। नियुक्तिः 1269 अनत्याहारादि। // 1004 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1005 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नियुक्तिः 1270 अनत्याहारादि। सिद्धान् मुक्तान् नमस्कृत्य संसारस्थाश्च ये महावैद्याः केवलिचतुर्दशपूर्ववित्प्रभृतयस्ताँश्चनमस्कृत्य वक्ष्ये दण्डक्रियां सर्वविषनिवारिणीं विद्यामिति गाथार्थः॥१२६९॥ सा चेयं___नि०- सव्वं पाणइवायं पच्चक्खाई मि अलियवयणं च। सव्वमदत्तादाणं अब्बंभ परिग्गह स्वाहा // 1270 // सर्वं सम्पूर्ण प्राणातिपातं प्रत्याख्याति प्रत्याचष्टे एष महात्मेति, अनृतवचनं च, सर्वं चादत्तादानम्, अब्रह्म परिग्रहं च प्रत्याचष्टे स्वाहेति गाथार्थः॥१२७०॥ एवं भणिए उढिओ, अम्मापिईहिं से कहियं, न सद्दहइ, पच्छा पहाविओ पडिओ, पुणोवि देवेण तहेव उट्ठविओ, पुणोवि पहाविओ, पडिओ, तइयाएवेलाए देवो णिच्छइ, पसादिओ, उट्ठविओ, पडिस्सुयं, अम्मापियर पुच्छित्ता तेण समं पहाविओ, एगंमि वणसंडे पुव्वभवे कहेइ, संबुद्धो पत्तेयबुद्धो जाओ, देवोऽवि पडिगओ, एवं सोते कसाए नाए सरीरकरंडए छोढूण कओऽवि संचरिउंण देइ, एवं सो ओदइयंस्स भावस्स अकरणयाए अब्भुडिओ पडिक्वंतो होइ, दीहेण सामन्नपरियाएण सिद्धो, एवं भावपडिक्कमणं / आह-किंणिमित्तं पुणो 2 पडिक्कमिज्जइ?, जहा मज्झिमयाणं तहा कीस ण कजे पडिक्कमिज्जइ?, आयरिओ आह- इत्थ विजेण दिळूतो- एगस्स रण्णो पुत्तो अईव पिओ, तेण चिंतियं& 0एवं भणिते उत्थितो मातापितृभ्यां तस्मै कथितम्, न श्रद्दधाति, पश्चात् प्रधावितः पतितः, पुनरपि देवेन तथैव उत्थापितः, पुनरपि प्रधावितः, पतितः, तृतीयायां वेलायां देवो नेच्छति, प्रसादितः, उत्थापितः, प्रतिश्रुतम्, मातापितरावापुच्छ्य तेन समं प्रधावितः, एकस्मिन् वनषण्डे पूर्वभवान् कथयति, संबुद्धः प्रत्येकबुद्धो जातः, देवोऽपि प्रतिगतः, एवं स तान् कषायान् ज्ञातान् शरीरकरण्डके क्षिप्त्वा कुतोऽपि संचरितुं न ददाति, एवं स औदयिकस्य भावस्याकरणतयाऽभ्युत्थितः प्रतिक्रान्तो: भवति, दीर्पण श्रामण्यपर्यायेण सिद्धः, एवं भावप्रतिक्रमणम्। किंनिमित्तं पुनः पुनः प्रतिक्रम्यते?, यथा मध्यमकानां तथा कथं न कार्ये प्रतिक्रम्यते?, आचार्य आह-8 अत्र वैद्येन दृष्टान्तः- एकस्य राज्ञः पुत्रोऽतीव प्रियः, तेन चिन्तितं-- // 1005 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1006 // मा से रोगो भविस्सइ, किरियं करावेमि, तेण विज्जा सद्दाविया, मम पुत्तस्स तिगिच्छं करेह जेण णिरुओ होइ, ते भणंतिकरेमो, राया भणइ-केरिसा तुज्झ जोगा?, एगो भणइ-जइ रोगो अत्थि तो उवसामेति, अह नत्थितं चेव जीरंता मारंति, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, बिइओ भणइ- जइ रोगो अत्थि तो उवसामिति, अह णत्थि ण गुणं ण दोसं करिंति, तइओ भणइ- जइ रोगो अत्थि तो नियुक्तिः उवसामिंति, अह णत्थि वण्णरूवजोव्वणलावण्णताए परिणमंति, बिइओ विधी अणागयपरित्ताणे भावियव्वो, तइएण 1270 अनत्याकरण्णा कारिया किरिया, एवमिमंपि पडिक्कमणं जइ दोसा अत्थि तो विसोहिज्जंति, जइ णत्थि तो सोही चरित्तस्स सुद्धतरिया / हारादि। भवइ / उक्तं सप्रसङ्गं प्रतिक्रमणम्, अत्रान्तरेऽध्ययनशब्दार्थो निरूपणीयः, स चान्यत्र न्यक्षेण प्ररूपितत्वान्नेहाधिक्रियते, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रालापकनिष्पन्नस्य निक्षेपस्यावसरः, स च सूत्रे सति भवति, सूत्रं च सूत्रानुगम इत्यादि प्रपञ्चो वक्तव्यः, यावत्तच्चेदं सूत्रं-करेमि भन्ते! जाव वोसिरामि __ तल्लक्षणं चेदं-'संहिता च पदं चैवे'त्यादि, अधिकृतसूत्रस्य व्याख्यालक्षणयोजना च सामायिकवद् द्रष्टव्या, आह- इदं स्वस्थान एव सामायिकाध्ययने उक्तं सूत्रम्, पुनः किमभिधीयते?, पुनरुक्तदोषप्रसङ्गात्, उच्यते, प्रतिषिद्धासेवितादि समभावस्थेनैव प्रतिक्रान्तव्यमिति ज्ञापनार्थम्, अथवा 'यद्वद्विषघातार्थं मन्त्रपदे न पुनरुक्तदोषोऽस्ति। तद्वद् रागविषघ्नं माऽस्य रोगो भूत्, क्रियां कारयामि, तेन वैद्याः शब्दिताः- मम पुत्रस्य चिकित्सां कुरुत येन नीरोगो भवति, ते भणन्ति- कुर्मः, राजा भणति- कीदृशा युष्माकं योगाः! एको भणति- यदि रोगोऽस्ति तदोपशमयन्ति, अथ नास्ति त एव जीर्यन्तो मारयन्ति, द्वितीयो भणति- यदि रोगोऽस्ति तदोपशामयन्ति अथ नास्ति न गुणं न दोष // 1006 // कुर्वन्ति, तृतीयो भणति- यदि रोगोऽस्ति तदोपशमयन्ति, अथ नास्ति वर्णरूपयौवनलावण्यतया परिणमन्ति, द्वितीयो विधिरनागतपरित्राणे भावयितव्यः, तृतीयेन राज्ञा कारिता क्रिया, एवमिदमपि प्रतिक्रमणं यदि दोषाः सन्ति तदा विशोधयन्ति यदि न सन्ति तदा शुद्धिश्चारित्रस्य शुद्धतरा भवति /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1007 // पुनरुक्तमदुष्टमर्थपदम् // 1 // ' रागविषघ्नं चेदम्, यतश्च मङ्गलपूर्वं प्रतिक्रान्तव्यम् अतः सूत्रकार एव तदभिधित्सुराहः, 4. चतुर्थचत्तारि मंगलं अरिहंता मंगलं सिद्धा मंगलं साहू मंगलं केवलिपण्णत्तो धम्मो मंगलं / / सूत्रम् 9 // (10) मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मङ्गलं प्राग्निरूपितशब्दार्थम्, तत्र चत्वारः पदार्था मङ्गलमिति, क एते चत्वारः?, तानुपदर्शयन्नाह- अरिहंता मंगल-8 सूत्रम् 9(10) मित्यादि, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपांपूजामर्हन्तीत्यर्हन्तस्तेऽर्हन्तो मङ्गलम्, सितं ध्मातं येषां ते सिद्धाः, तेच सिद्धा चत्तारि मङ्गलं सूत्रम्। मङ्गलम्, निर्वाणसाधकान् योगान् साधयन्तीति साधवः, ते च मङ्गलम्, साधुग्रहणादाचार्योपाध्याया गृहीता एव द्रष्टव्याः, सूत्रम् 10(11) यतो न हि ते न साधवः, धारयतीति धर्मः, केवलमेषां विद्यत इति केवलिनः, केवलिभिः- सर्वज्ञैः प्रज्ञप्तः- प्ररूपितः चत्तारि लोगुत्तमा केवलिप्रज्ञप्तः, कोऽसौ?- धर्मः- श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च मङ्गलम्, अनेन कपिलादिप्रज्ञप्तधर्मव्यवच्छेदमाह। अहंदादीनां च सूत्रम्। मङ्गलता तेभ्य एव हितमङ्गलात् सुखप्राप्तेः, अत एव च लोकोत्तमत्वमेषामिति, आह च चत्तारि लोगुत्तमा अरिहंता लोगुत्तमा सिद्धा लोगुत्तमा साहू लोगुत्तमा केवलिपण्णत्तो धम्मो लोगुत्तमो॥सूत्रम् 10 // (11) अथवा कुतः पुनरहंदादीनां मङ्गलता?, लोकोत्तमत्वात्, तथा चाऽऽह- चत्तारि लोगुत्तमा चत्वारः- खल्वनन्तरोक्ता। वक्ष्यमाणा वा लोकस्य- भावलोकादेरुत्तमा:- प्रधाना लोकोत्तमाः, क एते चत्वारस्तानुपदर्शयन्नाह- अरहंता लोगुत्तमा, इत्यादि, अर्हन्तः- प्राग्निरूपितशब्दार्थाः, लोकस्य- भावलोकस्य उत्तमाः- प्रधानाः, तथा चोक्तं- अरिहंता ताव तहिं उत्तमा हुन्ती उ भावलोयस्स। कम्हा?, जं सव्वासिं कम्मपयडीपसत्थाणं // 1 // अणुभावं तु पडुच्चा वेअणियाऊण णामगोयस्स। // 1007 // 0 अर्हन्तस्तावत्तत्रोत्तमा भवन्त्येव भावलोकस्य / कस्मात्? यत्सर्वासां कर्मप्रकृतीनां प्रशस्तानाम् // 1 // अनुभावं तु प्रतीत्य वेदनीयायुषो मगोत्रयोः
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1008 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 10(11) चत्तारि लोगुत्तमा सूत्रम्। भावस्सोदइयस्सा णियमा ते उत्तमा होति॥२॥ एवं चेव य भूओ उत्तरपगईविसेसणविसिट्ठ / भण्णइ हु उत्तमत्तं समासओ से णिसामेह॥ 3 // साय मणुयाउ दोण्णी णामप्पगई समा पसत्था य। मणुगइ पणिदिजाई ओरालियतेयकम्मं च॥४॥ओरालियंगुवंगा समचउरसं तहेव संठाणं। वइरोसभसंघयणं वण्णरसगंधफासा य // 5 // अगुरुलहुं उवघायं परघाऊसासविहगइ पसत्था। तसबायरपज्जत्तग पत्तेयथिराथिराइं च // 6 // सुभमुजोयं सुभगं सुसरं आदेज तह य जसकित्ती। तत्तो णिम्मिणतित्थगर णामपगई समेयाइं // 7 // तत्तो उच्चागोयं चोत्तीसेहिं सह उदयभावेहिं / ते उत्तमा पहाणा अणण्णतुल्ला भवंतीह॥ 8 // उवसमिए पुण भावो अरहताणं ण विजई सो हु। खाइगभावस्स पुणो आवरणाणं दुवेण्हपि॥ 9 // तह मोहअंतराई णिस्सेसखयं पडुच्च एएसिं। भावखए लोगस्स उ भवंति ते उत्तमा णियमा // 10 // हवइ पुण सन्निवाए उदयभावे हु जे भणियपुव्वं / अरहताणं ताणं जे भणिया खाइगा भावा // 11 // तेहि सया जोगेणं णिप्फज्जइ सण्णिवाइओ भावो। तस्सवि य भावलोगस्स उत्तमा हुति णियमेणं // 12 // सिद्धाः-प्राग्निरूपितशब्दार्था एव, तेऽपिच क्षेत्रलोकस्य क्षायिकभावलोकस्य वोत्तमाः- प्रधानाः लोकोत्तमाः, तथा चोक्तं- लोउत्तमत्ति सिद्धा ते उत्तमा होति खित्तलोगस्स। भाव औदयिके नियमात् ते उत्तमा भवन्ति // 2 // एवमेव च भूय उत्तरप्रकृतिविशेषणविशिष्टम् / भण्यते उत्तमत्वं समासतस्तस्य निशामयत॥ 3 // सातमनुजायुषी द्वे नामप्रकृतयस्तस्येमाः समाः प्रशस्ताश्च / मनुजगतिःपञ्चेन्द्रियजातिरौदारिकं तैजसं कार्मणं च / / 4 // औदारिकाङ्गोपाङ्गानि समचतुरस्रं तथैव संस्थानं वज्रर्षभसंहननं वर्णा रसगन्धस्पर्शाश्च / / 5 // अगुरुलघु उपघातं पराघातोच्छासौ विहायोगतिः प्रशस्ता / त्रसबादरपर्याप्तकाः प्रत्येकस्थिरास्थिराणि च / / 6 // शुभमुद्योतं सुभगं सुस्वरं 8 चादेयं तथा च भवति यशःकीर्तिः। ततो निर्माणं तीर्थकरत्वं नामप्रकृतयस्तस्यैताः॥ 7 // तत उच्चैर्गोत्रं चतुस्त्रिंशता सहौदयिकभावैः। ते उत्तमाः प्रधाना अनन्यतुल्या भवन्तीह // 8 // औपशमिकः पुनर्भावोऽर्हतां न विद्यते सः। क्षायिकभावस्य पुनरावरणयोर्द्वयोरपि // 9 // तथा मोहान्तरायौ निःशेषक्षयं प्रतीत्यैतेषाम्। भावे क्षायिके लोकस्य तु भवन्ति ते उत्तमा नियमात् // 10 // भवति पुनः सान्निपातिके औदयिकभावे ये भणितपूर्वाः / अर्हतां तेषां ये भणिताः क्षायिका भावाः॥ 11 // तैः सदा योगेन निष्पद्यते सान्निपातिको भावः। तस्यापि च भावलोकस्योत्तमा भवन्ति नियमेन // 12 // लोकोत्तमा इति सिद्धास्ते उत्तमा भवन्ति सुभसुभगसुस्सरं वा-प्र०। // 1008 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1009 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 11(12) चत्तारिशरणं सूत्रम्। तेलोक्कमत्थयत्था जं भणिय होइ ते णियमा // 1 // णिस्सेसकम्मपगडीण वावि जो होइ खाइगो भावो / तस्सवि हु उत्तमा ते सव्वपयडिवज्जिया जम्हा // 2 // साधवः- प्राग्निरूपितशब्दार्था एव, ते च दर्शनज्ञानचारित्रभावलोकस्य उत्तमाः- प्रधाना लोकोत्तमाः, तथा चोक्तं- लोगुत्तमत्ति साहू पडुच्च ते भावलोगमेयं तु / दसणनाणचरित्ताणि तिण्णि जिणइंदभणियाणि // 1 // केवलिप्रज्ञप्तो धर्म:- प्राग्निरूपितशब्दार्थः, सच क्षायोपशमिकौपशमिकक्षायिकभावलोकस्योत्तमः- प्रधानः लोकोत्तमः, तथा चोक्तं- धम्मो सुत चरणे या दुहावि लोगुत्तमोत्ति णायव्वो। खओवसमिओवसमियं खइयं च पडुच्च लोगं तु॥१॥ यत एव लोकोत्तमा अत एव शरण्याः, तथा चाऽऽह-'चत्तारि सरणं पवजामि'अथवा कथं पुनर्लोकोत्तमत्वं?, आश्रयणीयत्वात्, आश्रयणीयत्वमुपदर्शयन्नाह चत्तारिसरणं पवजामि अरिहन्ते सरणं पवजामि सिद्धे सरणं पवजामि साहूसरणं पवजामि केवलिपण्णत्तं धम्म सरणं पवजामि ॥सूत्रम् 11 // (12) चत्वा(तु)र : संसारभयपरित्राणाय शरणं प्रपद्ये आश्रयं गच्छामि, भेदेन तानुपदर्शयन्नाह- अरिहंते त्यादि, अर्हतः शरणं प्रपद्ये सांसारिकदुःखशरणायाहत आश्रयं गच्छामि, भक्तिं करोमीत्यर्थः, एवं सिद्धान् शरणं प्रपद्ये, साधून शरणं प्रपद्ये, / केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं शरणं प्रपद्ये / इत्थं कृतमङ्गलोपचारः प्रकृतं प्रतिक्रमणसूत्रमाह क्षेत्रलोकस्य / त्रैलोक्यमस्तकस्था यद्भणितं भवति ते नियमात् // 1 // निश्शेषकर्मकृतीनां वापि यो भवति क्षायिको भावः / तस्याप्युत्तमास्ते सर्वप्रकृतिविवर्जिता यस्मात्॥२॥ लोकोत्तमा इति साधवः प्रतीत्य ते भावलोकमेनं तु। दर्शनज्ञानचारित्राणि त्रीणि जिनेन्द्रभणितानि // 1 // ॐ धर्मः श्रुतं चरणं च द्विधापि लोकोत्तम इति ज्ञातव्यः / क्षायोपशमिकौपशमिको क्षायिकं च प्रतीत्यैव लोकम् // 1 // * त्राणाय (प्र०)। // 1009 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1010 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 12(13) इच्छामि पडिक्कमि सूत्रम्। इच्छामि पडिक्कमिउं जो मे देवसिओ अइआरो कओ, काइओ वाइओ माणसिओ, उस्सुत्तो उम्मग्गो अकप्पो अकरणिज्जो दुज्झाओ दुविचिंतिओ अणायारो अणिच्छियव्वो असमणपाउग्गो नाणे दंसणे चरित्तेसुए सामाइए तिण्हं गुत्तीणं चउण्हं कसायाणं पंचण्हं महव्वयाणं छण्हं जीवणिकायाणं सत्तण्हं पिंडेसणाणं अट्ठण्हं पवयणमाऊणं नवण्हं बंभचेरगुत्तीणं दसविहे समणधम्मे समणाणं जोगाणं जं खंडिअंजं विराहियं तस्स मिच्छामि दुक्कडं। सूत्रम् 12 // (13) इच्छामि प्रतिक्रमितुं यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इत्येवं पदानि वक्तव्यानि, अधुना पदार्थः- इच्छामि- अभिलषामि प्रतिक्रमितुं- निवर्तितुम्, कस्य य इत्यतिचारमाह- मयेत्यात्मनिर्देशः, दिवसेन निर्वृत्तो दिवसपरिमाणो वा दैवसिकः, अतिचरणमतिचारः, अतिक्रम इत्यर्थः, कृतो- निर्वर्तितः, तस्येति योगः, अनेन क्रियाकालमाह- मिच्छामि दुक्कडं अनेन तु निष्ठाकालमिति भावना, स पुनरतिचारः उपाधिभेदेनानेकधा भवति, अत एवाह- कायेन- शरीरेण निर्वृत्तः कायिकः कायकृत इत्यर्थः, वाचा निर्वृत्तो वाचिकः- वाकृत इत्यर्थः, मनसा निर्वृत्तो मानसः, स एव मानसिउ त्ति मनःकृत इत्यर्थःऊर्ध्वं सूत्रादुत्सूत्रः सूत्रानुक्त इत्यर्थः, मार्गः क्षायोपशमिको भावः, ऊर्ध्वं मार्गादुन्मार्गः, क्षायोपशमिकभावत्यागेनौदयिकः, भावसङ्कम इत्यर्थः, कल्पनीयः न्यायः कल्पो विधिः आचारः कल्प्य:- चरणकरणव्यापारः न कल्प्य:- अकल्प्यः, अतद्रूप इत्यर्थः, करणीयः सामान्येन कर्तव्यः न करणीयः- अकरणीयः, हेतुहेतुमद्भावश्चात्र, यत एवोत्सूत्रः अत एवोन्मार्ग इत्यादि, उक्तस्तावत्कायिको वाचिकच, अधुना मानसमाह-दुष्टोध्यातो दुर्ध्यातः- आर्तरौद्रलक्षण एकाग्रचित्ततया, दुष्टो विचिन्तितो दुर्विचिन्तितः- अशुभ एव चलचित्ततया, यत एवेत्थम्भूतः अत एवासौ न श्रमणप्रायोग्यः अश्रमणप्रायोग्यः तपस्व्यनुचित इत्यर्थः, यत एवाश्रमणप्रायोग्योऽत एवानाचारः, आचरणीयः आचारः न आचारः अनाचार:- साधूनामनाचरणीयः, यत // 1010 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1011 // एव साधूनामनाचरणीयः अत एवानेष्टव्यः- मनागपि मनसाऽपि न प्रार्थनीय इति, किंविषयोऽयमतिचार इत्याह- णाणे दंसणे चरित्ते ज्ञानदर्शनचारित्रविषयः, अधुना भेदेन व्याचष्टे-सुए त्ति श्रुतविषयः, श्रुतग्रहणं मत्यादिज्ञानोपलक्षणम्, तत्र विपरीतप्ररूपणाऽकालस्वाध्यायादिरतिचारः, सामाइय(ए) त्ति सामायिकविषयः, सामायिकग्रहणात् सम्यक्त्वसामायिकचारित्रसामायिकग्रहणम्, तत्र सम्यक्त्वसामायिकातिचारः शङ्कादिः, चारित्रसामायिकातिचारं तु भेदेनाह- तिण्हं गुत्तीण मित्यादि, तिसृणां गुप्तीनाम्, तत्र प्रविचाराप्रविचाररूपा गुप्तयः, चतुर्णां कषायाणां- क्रोधमानमायालोभानाम्, पञ्चानां महाव्रतानां- प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणानाम्, षण्णां जीवनिकायानां पृथिवीकायिकादीनाम्, सप्तानां पिण्डैषणानांअसंसृष्टादीनाम्, ताश्चेमाः- 'संसट्ठमसंसट्ठा उद्धड तह होइ अप्पलेवा य / उग्गहिआ पग्गहिआउज्झिय तह होइ सत्तमिआ॥ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 12(13) इच्छामि पडिक्कमिड सूत्रम्। B व्याख्या-तत्रासंसृष्टा हस्तमात्राभ्यां चिन्त्या, असंसढे हत्थे असंसट्टे मत्ते, अखरडियमिति वुत्तं भवई' एवं गृह्णतः प्रथमा भवति, गाथायां सुखमुखोच्चारणार्थमन्यथा पाठः, संसृष्टा ताभ्यामेव चिन्त्या, संसढे हत्थे संसट्टे मत्ते, खरडिइत्ति वुत्तं होइ, एव गृह्णतो द्वितीया, उद्धृता नाम स्थालादौ स्वयोगेन भोजनजातमुद्धृतम्, ततः असंसढे हत्थे संसट्टे मत्ते असंसट्टे वा मत्ते / संसटे हत्थे' एवं गृह्णतस्तृतीया, अल्पलेपा नाम अल्पशब्दोऽभाववाचकः निर्लेपं- पृथुकादि गृह्णतश्चतुर्थी, अवगृहीता नाम भोजनकाले शरावादिषूपहितमेव भोजनजातं ततो गृह्णतः पञ्चमी, प्रगृहीता नाम भोजनवेलायां दातुमभ्युद्यतेन करादिना | असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्र अखरण्टितं इत्युक्तं भवति। (r) संसृष्टो हस्तो संसृष्टं मात्रं खरण्टितं इत्युक्तं भवति। 0 नेन (प्र०)। असंसृष्टो हस्तो असंसृष्टं मात्रं असंसृष्टं वा मात्र संसृष्टो हस्तो।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1012 // प्रगृहीतं यद्धोजनजातंभो(भु)क्त्वा वास्वहस्तादिना तद्गृह्नत इति भावना षष्ठी, उज्झितधर्मा नाम यत्परित्यागार्ह भोजनजातमन्ये 4. चतुर्थच द्विपदादयो नावकाङ्क्षन्ति तदर्द्धत्यक्तं वा गृह्णत इति हृदयं सप्तमी, एष खलु समासार्थः, व्यासार्थस्तु ग्रन्थान्तरादवसेयः, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सप्तानां पानैषणानां केचित् पठन्ति, ता अपि चैवम्भूता एव, नवरं चतुर्थ्यां नानात्वम्, तत्राप्यायामसौवीरादि निर्लेप नियुक्तिः विज्ञेयमिति, अष्टानां प्रवचनमातृणाम्, ताश्चाष्टौ प्रवचनमातरः- तिम्रो गुप्तयस्तथा पञ्च समितयः, तत्र प्रवीचाराप्रवीचाररूपा |1271 प्रतिषिद्धगुप्तयः, समितयः प्रवीचाररूपा एव, तथा चोक्तं-समिओ णियमा गुत्तो गुत्तो समियत्तणमि भइयव्वो। कुसलवइमुदीरितो जल करणादिषु वयगुत्तोऽवि समिओऽवि॥१॥ नवानां ब्रह्मचर्यगुप्तीनां- वसतिकथादीनाम्, आसांस्वरूपमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः, दशविधे- दशप्रकारे प्रतिक्रमणम्। श्रमणधर्म-साधुधर्मे क्षान्त्यादिके, अस्यापिस्वरूपमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः, अस्मिन् गुप्त्यादिषु च ये श्रामणा योगाः- श्रमणानामेते श्रामणास्तेषां श्रामणानां योगानां- व्यापाराणां सम्यकप्रतिसेवनश्रद्धानप्ररूपणालक्षणानां यत् खण्डितं- देशतो भग्नं यद्विराधितं-8 सुतरां भग्नम्, न पुनरेकान्ततोऽभावमापादितम्, तस्य खण्डनविराधनद्वाराऽऽयातस्य चारित्रातिचारस्यैतद्रोचरस्य ज्ञानादिगोचरस्य च दैवसिकातिचारस्य, एतावता क्रियाकालमाह, तस्यैव मिच्छामि दुक्कडं इत्यनेन तु निष्ठाकालमाह, मिथ्येतिप्रतिक्रमामि दुष्कृतमेतदकर्तव्यमित्यर्थः, अत्रेयं सूत्रस्पर्शिकगाथा नि०- पडिसिद्धाणं करणे किच्चाणमकरणे य पडिक्कमणं / असहहणे य तहा विवरीयपरूवणाए य॥१२७१ // प्रतिषिद्धानां निवारितानामकालस्वाध्यायादीनामतिचाराणां करणे निष्पादने आसेवन इत्यर्थः, किं?- प्रतिक्रमणमिति योगः, प्रतीपंक्रमणं प्रतिक्रमणमिति व्युत्पत्तेः, कृत्यानां आसेवनीयानां कालस्वाध्यायादीनां योगानां अकरणे अनिष्पादनेऽनाO समितो नियमानुप्तो गुप्तः समितत्वे भक्तव्यः / कुशलवाचमुदीरयन् यद्वचोगुप्तोऽपि समितोऽपि॥१॥ N
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1013 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 13(14) इच्छामि पडिक्कमिडं इरिया० सूत्रम्। सेवने प्रतिक्रमणम्, अश्रद्धाने च तथा केवलिप्ररूपितानां पदार्थानां प्रतिक्रमणमिति वर्तते, विपरीतप्ररूपणायांच अन्यथा पदार्थकथनायां च प्रतिक्रमणमिति गाथार्थः॥ 1271 // अनया च गाथया यथायोगं सर्वसूत्राण्यनुगन्तव्यानि, तद्यथासामायिकसूत्रे प्रतिषिद्धौ रागद्वेषौ तयोः करणे कृत्यस्तु तन्निग्रहस्तस्याकरणे सामायिकं मोक्षकारणमित्यश्रद्धाने असमभावलक्षणंसामायिकमिति विपरीतप्ररूपणायांच प्रतिक्रमणमिति, एवं मङ्गलादिसूत्रेष्वप्यायोज्यम्, चत्वारोमङ्गलमित्यत्र प्रतिषिद्धोऽमङ्गलाध्यवसायस्तत्करण इत्यादिना प्रकारेण, एवमोघातिचारस्य समासेन प्रतिक्रमणमुक्तम्, साम्प्रतमस्यैव विभागेनोच्यते, तत्रापि गमनागमनातिचारमधिकृत्याऽऽह इच्छामि पडिक्कमिउंइरियावहियाए विराहणाए गमणागमणे पाणक्कमणे बीयक्कमणे हरियक्कमणे ओसाउत्तिंगपणगदगमट्टिमकडासंताणासंकमणे जे मे जीवा विराहिया एगिंदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिआ अभिहआ वत्तिआ लेसिआ संघाइया संघट्टिआ परिआविआ किलामिआ उद्दविआठाणाओठाणं संकामिआ जीविआओ ववरोविआ तस्स मिच्छामि दुक्कडं।सूत्रम् 13 // (14) इच्छामि- अभिलषामि प्रतिक्रमितुं-निवर्तितुम्, ईर्यापथिकायां विराधनायां योऽतिचार इति गम्यते, तस्येति योगः, अनेन / क्रियाकालमाह- मिच्छामि दुक्कडं इत्यनेन तु निष्ठाकालमिति, तत्रेरणमीर्या गमनमित्यर्थः, तत्प्रधानः पन्था ईर्यापथः, तत्र भवैर्यापथिकी तस्याम्, कस्यामित्यत आह-विराध्यन्ते- दुःखं स्थाप्यन्ते प्राणिनोऽनयेति विराधनाक्रिया तस्यां विराधनायां सत्याम, योऽतिचार इति वाक्यशेषः, तस्येति योगः, विषयमुपदर्शयन्नाह-गमनं चागमनं चेत्येकवद्भावस्तस्मिन्, तत्र 0 किंविशिष्टाया - (प्र०)। // 1013 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1014 // सूत्रम्। गमनं स्वाध्यायादिनिमित्तं वसतेरिति, आगमनं प्रयोजनपरिसमाप्तौ पुनर्वसतिमेवेति, तत्रापि यःकथं जातोऽतिचार इत्यत। 4. चतुर्थआह- पाणक्कमणे प्राणिनो- द्वीन्दियादयस्त्रसा गृह्यन्ते, तेषामाक्रमणं-पादेन पीडनं प्राण्याक्रमणम्, तस्मिन्निति, तथा / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, बीजाक्रमणे, अनेन बीजानां जीवत्वमाह, हरिताक्रमणे, अनेन तु सकलवनस्पतेरेव, तथाऽवश्यायोत्तिङ्गपनकदगमृत्तिका | सूत्रम् 13(14) मर्कटसन्तानसङ्कमणे सति, तत्रावश्यायः- जलविशेषः, इह चावश्यायग्रहणमतिशयतः शेषजलसम्भोगपरिवारणार्थमिति, इच्छामि पडिक्कमि एवमन्यत्रापि भावनीयम्, उत्तिङ्गा- गईभाकृतयो जीवाः कीटिकानगराणि वा पनकः- फुल्लि दगमृत्तिका- चिक्खल्लम्, इरिया० अथवा दकग्रहणादप्कायः, मृत्तिकाग्रहणात् पृथ्वीकायः, मर्कटसन्तानः कोलिकजालमुच्यते, ततश्चावश्यायश्चोत्तिङ्गश्चेत्यादि द्वन्द्वः, अवश्यायोत्तिङ्गपनकदगमृत्तिकामर्कटसन्तानास्तेषां सङ्कमणं- आक्रमणं तस्मिन्, किंबहुना!, कियन्तो भेदेनाऽऽख्यास्यन्ते?, सर्वे ये मया जीवा विराधिता- दुःखेन स्थापिताः, एकेन्द्रियाः- पृथिव्यादयः, द्वीन्द्रियाः- कृम्यादयः, त्रीन्द्रियाःपिपीलिकादयः, चतुरिन्द्रिया- भ्रमरादयः, पञ्चेन्द्रिया-मूषिकादयः, अभिहताः अभिमुख्येन हताः, चरणेन घट्टिताः, उत्क्षिप्य क्षिप्ता वा, वर्तिताः- पुजीकृताः, धूल्या वा स्थगिता इति, श्लेषिता:-पिष्टाः, भूम्यादिषु वा लगिताः, सङ्घातिता- अन्योऽन्यं गात्रैरेकत्र लगिताः, सङ्घट्टिता-मनाक्स्पृष्टाः, परितापिताः-समन्ततः पीडिताः, क्लामिताः-समुद्धातं नीता: ग्लानिमापादिता इत्यर्थः, अवद्राविता- उत्त्रासिताः स्थानात् स्थानान्तरं सङ्कामिता:- स्वस्थानात् परं स्थानं नीताः, जीविताद् व्यपरोपिताः, व्यापादिता इत्यर्थः, एवं यो जातोऽतिचारस्तस्य, एतावता क्रियाकालमाह, तस्यैव मिच्छामि दुक्कडं इत्यनेन निष्ठाकालमाह, मिथ्या दुष्कृतं पूर्ववद्, एवं तस्येत्युभययोजना सर्वत्र कार्या / इत्थं गमनातिचारप्रतिक्रमणमुक्तम्, अधुना त्वग्वर्तनस्थाना (c) अभिमुखागता। // 1014
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1015 // तिचारप्रतिक्रमणं प्रतिपादयन्नाह 4. चतुर्थइच्छामि पडिक्कमिउं पगामसिजाए निगामसिजाए संथाराउव्वट्टणाए परिवट्टणाए आउंटणपसारणाए छप्पइसंघट्टणाए कूइए मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कक्कराइए छिइए जंभाइए आमोसे ससरक्खामोसे आउलमाउलाए सोअणवत्तिआए इत्थीविप्परिआसिआए दिट्ठीविप्परिआसिआए सूत्रम् 14(15) मणविप्परिआसिआए पाणभोयणविप्परिआसिआए जो मे देवसिओ अइआरोकओ तस्स मिच्छामि दुक्कडं // सूत्रम् 14 // (15) इच्छामि पडिक्कमिडं इच्छामि प्रतिक्रमितुं पूर्ववत्, कस्येत्याह- प्रकामशय्यया हेतुभूतया यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तस्येति योगः, अनेन इरिया० क्रियाकालमाह- मिच्छामि दुक्कडं इत्यनेन तु निष्ठाकालमेवेति भावना, एवं सर्वत्र योजना कार्येति, शीङ् स्वप्ने अस्य / यप्रत्ययान्तस्य कृत्यल्युटो बहुल (पा०३-३-११३)मिति वचनात् शयनंशय्या प्रकामं-चातुर्यामंशयनंप्रकामशय्या शेरतेऽस्यामिति वा शय्या- संस्तारकादिलक्षणा प्रकामा- उत्कटा शय्या प्रकामशय्या- संस्तारोत्तरपट्टकातिरिक्ता प्रावरणमधिकृत्य कल्पत्रयातिरिक्ता वा तया हेतुभूतया, स्वाध्यायाधकरणतश्चेहातिचारः, प्रतिदिवसं प्रकामशय्यैव निकामशय्योच्यते तया / हेतुभूतया, अत्राप्यतिचारः पूर्ववत्, उद्वर्तनं तत्प्रथमतया वामपार्श्वेन सुप्तस्य दक्षिणपार्श्वेन वर्तनमुद्वर्तनमुद्वर्तनमेवोद्वर्तना तया, परिवर्तनं पुनर्वामपार्श्वेनैव वर्तनं तदेव परिवर्तना तया, अत्राप्यप्रमृज्य कुर्वतोऽतिचारः, आकुञ्चनंगात्रसङ्कोचलक्षणं तदेवाकुञ्चना तया, प्रसारणं- अङ्गानां विक्षेपः तदेव प्रसारणा तया, अत्र च कुक्कुट्टिदृष्टान्तप्रतिपादितं विधिमकुर्वतोऽतिचारः, तथा ! चोक्तं- कुक्कुडिपायपसारे जह आगासे पुणोवि आउंटे। एवं पसारिऊणं आगासि पुणोवि आउंटे // 1 // अइकुंडिय सिय ताहे जहियं // 1015 // (r) कुक्कुटी पादौ प्रसारयेत् यथाऽऽकाशे पुनरप्याकुञ्चयेत् / एवं प्रसार्याकाशे पुनरप्याकुचयेत् // 1 // अतिबाधितं स्यात्तदा यत्र -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1016 // | 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 14(15) इच्छामि पडिक्कमि इरिया० सूत्रम्। पायस्स पण्हिया ठाइ। तहियं पमज्जिऊणं आगासेणं तु णेऊणं // 2 // पायं ठावित्तु तहिं आगासे चेव पुणोवि आउंटे। एवं विहिमकरेंते अइयारो तत्थ से होइ // 3 // षट्पदिकानां- यूकानां सङ्घटन- अविधिना स्पर्शनं षट्पदिकासङ्घट्टनं तदेव षट्पदिकासङ्घटना तया, तथा कूइए त्ति कूजिते सति योऽतिचारः, कूजितं- कासितं तस्मिन् अविधिना मुखवस्त्रिकां करं वा मुखेऽनाधाय कृत इत्यर्थः, विषमा घर्मवतीत्यादिशय्यादोषोच्चारणं सकर्करायितमुच्यते तस्मिन् सति योऽतिचारः, इह चाऽऽर्तध्यानजोऽतिचारः, क्षुते- अविधिना जृम्भितेऽविधिनैव आमर्षणमामर्षः- अप्रमृज्य करेण स्पर्शनमित्यर्थः, तस्मिन् सरजस्कामर्षे सति, सह पृथिव्यादिरजसा यद्वस्तुस्पृष्टं तत्संस्पर्शे सतीत्यर्थः, एवं जाग्रतोऽतिचारसम्भवमधिकृत्योक्तम्, अधुना सुप्तस्योच्यते-आउलमाउलाए त्ति आकुलाकुलया- स्त्र्यादिपरिभोगविवाहयुद्धादिसंस्पर्शननानाप्रकारया स्वप्नप्रत्ययया- स्वप्ननिमित्तया, विराधनयेति गम्यते, सा पुनर्मूलोत्तरगुणातिचारविषया भवत्यतो भेदेन तां दर्शयन्नाह- इत्थीविप्परियासियाए त्ति स्त्रिया विपर्यासः स्त्रीविपर्यासः- अब्रह्मासेवनं तस्मिन् भवा स्त्रीवैपर्यासिकी तया, स्त्रीदर्शनानुरागतस्तदवलोकनं दृष्टिविपर्यासः तस्मिन् भवा दृष्टिवैपर्यासिकी तया, एवं मनसाऽध्युपपातो मनोविपर्यासस्तस्मिन् भवा मनोवैपर्यासिकी तया, एवं पानभोजनवैपर्यासिक्या, रात्रौ पानभोजनपरिभोग एव तद्विपर्यासः, अनया हेतुभूतया य इत्यतिचारमाह, मयेत्यात्मनिर्देशः, दिवसेन निर्वृत्तो दिवसपरिमाणो वा दैवसिकः, अतिचरणमतिचार:- अतिक्रम इत्यर्थः, कृतो- निर्वर्तितः, तस्स मिच्छामि दुक्कडं पूर्ववत्, आह-दिवा शयनस्य निषिद्धत्वादसम्भव एवास्यातिचारस्य, न, अपवादविषयत्वादस्य, तथाहि-अपवादतः सुप्यत एव दिवा अध्वानखेदादौ, इदमेव वचनं ज्ञापकम् ॥एवं त्वग्वर्तनास्थानातिचारप्रतिक्रमणमभिधायेदानीं गोचरातिचारप्रति पादस्य पार्णिका तिष्ठति। तत्र प्रमााकाशे तु नीत्वा // 2 // पादं स्थापयित्वा तत्राकाश एव पुनरप्याकुञ्चयेत् / एवं विधिमकुर्वत्यतिचारस्तत्र तस्य भवति // 3 // // 1016 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1017 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 15(16) पडिकमामि गोयर० सूत्रम्। क्रमणप्रतिपादनायाऽऽह पडिक्कमामि गोयरचरियाए भिक्खायरियाए उग्घाडकवाडउग्घाडणाए साणावच्छादारासंघट्टणाए मंडीपाहुडिआए बलिपाहुडिआए ठवणापाहुडिआए संकिए सहसागारिए अणेसणाए पाणभोयणाए बीयभोयणाए हरियभोयणाए पच्छेकम्मियाए पुरेकम्मियाए अदिट्ठहडाए दगसंसट्ठहडाए रयसंसट्ठहडाए पारिसाडणियाए पारिठावणिआए ओहासणभिक्खाए जं उग्गमेणं उप्पायणेसणाए अपरिसुद्धं परिगहियं परिभुत्तं वाजंन परिट्ठविअंतस्स मिच्छामि दुक्कडं। सूत्रम् 15 // (16) प्रतिक्रमामि- निवर्तयामि, कस्य?- गोचरचर्यायां- भिक्षाचर्यायाम, योऽतिचार इति गम्यते, तस्येति योगः गोश्चरणं गोचरः चरणं- चर्या गोचर इव चर्या गोचरचर्या तस्यां गोचरचर्यायाम्, कस्यां?- भिक्षार्थं चर्या भिक्षाचर्या तस्याम्, तथाहिलाभालाभनिरपेक्षः खल्वदीनचित्तो मुनिरुत्तमाधममध्यमेषु कुलेष्विष्टानिष्टेषु वस्तुषु रागद्वेषावगच्छन् भिक्षामटतीति, कथं / पुनस्तस्यामतिचार इत्याह- उग्घाडकवाडउग्घाडणाए उद्घाट- अदत्तार्गलमीषत्स्थगितं वा किं तत्?- कपाटं तस्योद्घाटनंसुतरां प्रेरणमुद्घाटकपाटोद्घाटनमिदमेवोद्घाटकपाटोद्घाटना तया हेतुभूतया, इह चाप्रमार्जनादिभ्योऽतिचारः, तथा श्वानवत्सदारकसङ्घटनयेति प्रकटार्थम्, मण्डीप्राभृतिकया बलिप्राभृतिकया स्थापनाप्राभृतिकया, आसां स्वरूपं-'मंडीपाहुडिया साइंमि आगए अग्गकूरमंडीए। अण्णंमि भायणमिव काउंतो देइ साहुस्स॥१॥तत्थ पवत्तणदोसोण कप्पए तारिसा सुविहियाणं। बलिपाहुडिया भण्णइ चउद्दिसिं काउ अच्चणियं // 2 // अग्गिंमि व छोढूणं सित्थे तो देइ साहुणो भिक्खं / साविण कप्पड़ Oमण्डिप्राभृतिका साधावागते अग्रकूरमण्ड्यै। अन्यस्मिन् भाजने वा कृत्वा ततो ददाति साधवे॥ 1 // तत्र प्रवर्त्तनदोषो न कल्पते तादृशी सुविहितानाम्। बलिप्राभृतिका भण्यते चतुर्दिशं कृत्वाऽर्चनिकाम् // 2 // अग्नौ वा क्षिप्त्वा सिक्थान् ततो ददाति साधवे भिक्षाम् / साऽपि न कल्पते 1909 // B
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 15(16) पडिक्कमामि गोयर० सूत्रम्। // 1018 // ठवणा (जा) भिक्खायरियाण ठवियाउ॥३॥' आधाकर्मादीनां- उद्गमादिदोषाणामन्यतमेन शडिते गृहीते सति योऽतिचारः, सहसाकारे वा सत्यकल्पनीये गृहीत इति, अत्र च तमपरित्यजतोऽविधिना वा परित्यजतो योऽतिचारः, अनेन प्रकारेणानेषणया हेतुभूतया, तथा पाणभोयणाए त्ति प्राणिनो- रसजादयः भोजने-दध्योदनादौ सङ्घयन्ते-विराध्यन्ते व्यापाद्यन्ते वा यस्यां प्राभृतिकायां सा प्राणिभोजना तया, तेषां च सट्टनादि दातृग्राहकप्रभवं विज्ञेयम्, अत एवातिचारः, एवं बीयभोयणाए बीजानि भोजने यस्यांसा बीजभोजना तया, एवं हरितभोजनया, पच्छाकम्मियाए पुरेकम्मियाए पश्चात् कर्म यस्यां पश्चाजलोज्झनकर्म भवति पुरःकर्म यस्यामादाविति, अदिट्ठहडाएत्ति अदृष्टाहृतया-अदृष्टोत्क्षेपमानीतयेत्यर्थः, तत्र च सत्त्वसङ्कुट्टनादिनाऽतिचारसम्भवो, दगसंसृष्टाहृतया- उदकसम्बद्धानीतया हस्तमात्रगतोदकसंसृष्टया वा भावना, एवं रजः संसृष्टाहृतया, नवर रजः पृथिवीरजोऽभिगृह्यते, पारिसाडणियाए त्ति परिशाटः- उज्झनलक्षणः प्रतीत एव तस्मिन् भवा पारिशाटनिका तया, पारिछावणियाए त्ति परिस्थापन-प्रदानभाजनगतद्रव्यान्तरोज्झनलक्षणं तेन निर्वृत्ता पारिस्थापनिका तया, एतदुक्तं भवति'पारिट्ठावणिया खलु जेण भाणेण देइ भिक्खं तु / तंमि पडिओयणाई जातं सहसा परिट्ठवियं // 1 // ' ओहासणभिक्खाए त्ति विशिष्टद्रव्ययाचनं समयपरिभाषया ओहासणंति भण्णइ'तत्प्रधाना या भिक्षा तया, कियदत्र भणिष्यामो?, भेदानामेवंप्रकाराणां बहुत्वात्, ते च सर्वेऽपि यस्मादुद्गमोत्पादनैषणास्ववतरन्त्यत आह-जं उग्गमेण मित्यादि, यत्किञ्चिदशनाद्युद्गमेनआधाकर्मादिलक्षणेन उत्पादनया-धात्र्यादिलक्षणया एषणया-शङ्कितादिलक्षणया अपरिशुद्धं- अयुक्तियुक्तं प्रतिगृहीतं वा स्थापना (या) भिक्षाचरेभ्यः स्थापिता // 3 // 0 पारिस्थापनिका खलु येन भाजनेन ददाति भिक्षां तु / तस्मिन् पतितौदनादि जातं सहसा परिस्थापितम् // 1 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1019 // चाउकाल परिभुक्तं वा यन्न परिष्ठापितम्, कथञ्चित् प्रतिगृहीतमपि यन्नोज्झितं परिभुक्तमपि च भावतोऽपुनःकरणादिना प्रकारेण | 4. चतुर्थयन्नोज्झितम्, एवमनेन प्रकारेण यो जातोऽतिचारस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति पूर्ववत् // एवं गोचरातिचारप्रतिक्रमण- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मभिधायाधुना स्वाध्यायाधतिचारप्रतिक्रमणप्रतिपादनायाऽऽह सूत्रम् 16(17) पडिक्कमामि चाउकालं सज्झायस्स अकरणयाए उभओकालं भंडोवगरणस्स अप्पडिलेहणयाए दुप्पडिलेहणयाए अप्पमजणाए पडिलमामि दुप्पमज्जणाए अइक्कमेवइक्कमे अइयारे अणायारेजो मे देवसिओ अइआरोकओ तस्स मिच्छामि दुक्कडं।सूत्रम 16 // (17) सूत्रम्। प्रतिक्रमामि पूर्ववत्, कस्य?- चतुष्कालं- दिवसरजनीप्रथमचरमप्रहरेष्वित्यर्थः, स्वाध्यायस्य सूत्रपौरुषीलक्षणस्य, अकरणतया- अनासेवनया हेतुभूतयेत्यर्थः, यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तस्येति योगः, तथोभयकालं-प्रथमपश्चिमपौरुषीलक्षणं भाण्डोपकरणस्य- पात्रवस्त्रादेः अप्रत्युपेक्षणया दुष्प्रत्युपेक्षणया तत्राप्रत्युपेक्षणा- मूलत एव चक्षुषाऽनिरीक्षणा दुष्प्रत्युपेक्षणा- दुर्निरीक्षणा तया, अप्रमार्जनया दुष्प्रमार्जनया तत्राप्रमार्जना मूलत एव रजोहरणादिनाऽस्पर्शना दुष्प्रमार्जना त्वविधिना प्रमार्जनेति, तथा अतिक्रमेव्यतिक्रमे अतिचारे अनाचारे यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमित्येतत्प्राग्वत्, नवरमतिक्रमादीनां स्वरूपमुच्यते-'आधाकम्मनिमंतण पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ / पयभेयाइ वइक्कम गहिए तइएयरोल गिलिए॥१॥'अस्य व्याख्या- आधाकर्मनिमन्त्रणे गृहीष्ये एवं प्रतिशृण्वति सति साधावतिक्रम:- साधुक्रियोल्लङ्गनरूपो भवति, यत एवम्भूतं वचः श्रोतुमपि न कल्पते, किं पुनः प्रतिपत्तुं?, ततःप्रभृति भाजनोद्गहणादौ तावदतिक्रमो // 1019 // यावदुपयोगकरणम्, ततः कृते उपयोगे गच्छतः पदभेदादिर्व्यतिक्रमस्तावद् यावदुत्क्षिप्तं भोजनं दात्रेति, ततो गृहीते सति 0 आधाकर्मनिमन्त्रणे प्रतिशृण्वति अतिक्रमो भवति / पदभेदादि व्यतिक्रमो गृहीते तृतीय इतरो गिलिते॥१॥ 8888888888808
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1020 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 17(18) पडिकमामि एगविहे दण्डगुप्तिषूदाहरणानि सूत्रम्। तस्मिंस्तृतीयः, अतिचार इत्यर्थः, तावद्द्यावद्वसतिंगत्वेर्यापथप्रतिक्रमणाद्युत्तरकालं लम्बनोत्क्षेपः, तत उत्तरकालमनाचारः, तथा चाह-'इतरो गिलिए'त्ति प्रक्षिप्ते सति कवले अनाचार इति गाथार्थः॥ इदं चाधाकर्मोदाहरणेन सुखप्रतिपत्त्यर्थमति-0 क्रमादीनां स्वरूपमुक्तम्, अन्यत्राप्यनेनैवानुसारेण विज्ञेयमिति / अयं चातिचारःसंक्षेपत एकविधः, संक्षेपविस्तरतस्तु द्विविधः, त्रिविधो यावदसङ्खयेयविधः, संक्षेपविस्तरता पुनर्द्विविधः त्रिविधं प्रति संक्षेप एकविधं प्रति विस्तर इति, एवमन्यत्रापि योज्यम्, विस्तरतस्त्वनन्तविधः, तत्रैकविधादिभेदप्रतिक्रमणप्रतिपादनायाह पडिक्कमामि एगविहे असंजमे / पडिक्कमामिदोहिं बन्धणेहिं-रागबंधणेणं दोसबन्धणेणं / प० तिहिं दण्डेहिं मणदंडेणं वयदंडेणं / कायदंडेणं / प० तिहिं गुत्तीहिं-मणगुत्तीए वयगुत्तीए कायगुत्तीए॥ सूत्रम् 17 / / (18) प्रतिक्रमामि पूर्ववत्, एकविधे- एकप्रकारे असंयमे- अविरतिलक्षणे सति प्रतिषिद्धकरणादिना यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इति गम्यते, तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति सम्बन्धः, वक्ष्यते च सज्झाए ण सज्झाइयं तस्स मिच्छामि दुक्कडं एवमन्यत्रापि योजना कर्तव्या, प्रतिक्रामामि द्वाभ्यां बन्धनाभ्यां हेतुभूताभ्यां योऽतिचारः, बद्ध्यतेऽष्टविधेन कर्मणा येन हेतुभूतेन तद्बन्धनमिति, तद्वन्धनद्वयं दर्शयति-रागबन्धनं च द्वेषबन्धनं च, रागद्वेषयोस्तु स्वरूपं यथा नमस्कारे, बन्धनत्वं चानयोः प्रतीतम्, यथोक्तंस्नेहाभ्यक्तशरीरस्य रेणुना श्लिष्यते यथा गात्रम्। रागद्वेषाक्लिन्नस्य कर्मबन्धो भवत्येवम्॥१॥ प्रतिक्रमामि त्रिभिर्दण्डैः दण्ड्यतेचारित्रैश्वर्यापहारतोऽसारीक्रियते एभिरात्मेति दण्डाः द्रव्यभावभेदभिन्नाः, भावदण्डैरिहाधिकारः, तैर्हेतुभूतैर्योऽतिचारः, भेदेन दर्शयति- मनोदण्डेन वाग्दण्डेन कायदण्डेन, मनःप्रभृतिभिश्च दुष्प्रयुक्तैर्दण्ड्यते आत्मेति, अत्र चोदाहरणानि- तत्थ 0 तत्र
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1021 // मणदंडे उदाहरणं- कोंकणगखमणओ, सो उहजाणू अहोसिरो चिंतितो अच्छइ, साहूणो अहो खंतो सुहज्झाणोवग 4. चतुर्थओत्ति वंदंति, चिरेण संलावं देउमारद्धो, साहूहिं पुच्छिओ, भणइ-खरो वाओ वायति, जइ ते मम पुत्ता संपयं वल्लराणि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पलीविजा तो तेसिं वरिसारत्ते सरसाए भूमीए सुबहू सालिसंपया होज्जा, एवं चिंतियं मे, आयरिएण वारिओ ठिओ, तो सूत्रम् 17(1 एवमाइ जं असुहं मणेण चिंतेइ सो मणदंडो॥१॥ वइदंडे उदाहरणं- साहू सण्णाभूमीओ आगओ, अविहीए आलोएइ एगविहे० जहा सूयरवंदं दिलृति, पुरिसेहिं गंतुं मारियं // 2 // इयाणिं कायदंडे उदाहरणं- चंडरुद्दो आयरिओ, उज्जेणिं बाहिरगामाओ दण्डगुप्तिषूअणुजाण पेक्खओ आगओ, सोय अईव रोसणो, तत्थ समोसरणे गणियाघरविहेडिओ जाइकुलाइसंपण्णो इब्भदारओ दाहरणानि सूत्रम्। सेहो उवढिओ, तत्थ अण्णेहिं असद्दहंतेहिं चंडरुद्दस्स पासं पेसिओ, कलिणा कली घस्सउत्ति, सो तस्स उवढिओ, तेण सो तहेव लोयं काउं पव्वाविओ, पचूसे गाम वच्चंताणं पुरओ सेहो पिट्ठओ चंडरुद्दो, आवडिओ रुट्ठो सेहं दंडेण मत्थए हणइ8 कहं ते पत्थरो ण दिछोत्ति?, सेहो सम्मं सहइ, आवस्सयवेलाए रुहिरावलित्तो दिट्ठो, चंडरुद्दस्स तं पासिऊण मिच्छामि मनोदण्डे उदाहरण- कोणकक्षपकः, स ऊर्ध्वजानुरधः शिराश्चिन्तयन् तिष्ठति, साधवः अहो वृद्धः शुभध्यानोपगत इति वन्दन्ते, चिरेण संलापं दातुमारब्धः, साधुभिः पृष्टः, भणति- खरो वातो वाति, यदि ते मम पुत्राः साम्प्रतं तृणादीनि प्रदीपयेयुः तदा तेषां वर्षाराने सरसायां भूमौ सुबह्री शालीसंपत् भवेत् , एवं चिन्तित मया, आचार्येण वारितः स्थितः, तदेवमादि यदशुभं मनसा चिन्तयति स मनोदण्डः // 1 // वाग्दण्डे उदाहरणं- साधुः संज्ञाभूमेरागतः, अविधिनाऽऽलोचयति- यथा : शूकरवृन्दं दृष्टमिति, पुरुषैर्गत्वा मारितं // 2 // इदानीं कायदण्डे उदाहरणं- चण्डरुद्र आचार्यः उज्जयिनीं बहिामादनुयानप्रेक्षक आगतः, स चातीव रोषणः, तत्र समवसरणे गणिकागृहविनिर्गतो जातिकुलादिसंपन्न इभ्यदारकः शैक्ष उपस्थितः, तत्रान्यैरश्रद्दधद्रिश्चण्डरुद्रस्य पार्श्व प्रेषितः, कलिना घष्यतां कलिरिति.स तस्योपस्थितः.8॥१०२१॥ तेन स तथैव लोचं कृत्वा प्रव्राजितः, प्रत्यूषे ग्रामं व्रजतोः पुरतः शैक्षकः पृष्ठतश्चण्डरुद्रः, आपतितो रुष्टः शिष्यं दण्डेन मस्तके हन्ति, कथं त्वया प्रस्तरो न दृष्ट इति? शैक्षः सम्यक् सहते, आवश्यकवेलायां रुधिरावलिप्तो दृष्टः चण्डरुद्रस्य तदृष्ट्वा मिथ्या मे - अनुयान रथयात्रा इत्यर्थः /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1022 // दुक्कडत्ति वेरग्गेण केवलणाणं उप्पण्णं, सेहस्सवि कालेण केवलणाणमुप्पण्णं 3 // पडिक्कमामि तिहिं गुत्तीहिं- मणगुत्तीए | 4. चतुर्थवयगुत्तीए कायगुत्तीए' प्रतिक्रमामि तिसृभिर्गुप्तिभिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृत इति, तद्यथा- मनोगुप्त्या वाग्गुप्त्या , | मध्ययनम् | प्रतिक्रमणं, कायगुप्त्या, गुप्तीनां च करणता अतिचारं प्रति प्रतिषिद्धकरणकृत्याकरणाश्रद्धानविपरीतप्ररूपणादिना प्रकारेण, सूत्रम् 17(18) शब्दार्थस्त्वासांसामायिकवद् द्रष्टव्यः, यथासङ्खयमुदाहरणानि-'मणगुत्तीए तहियं जिणदासो सावओय सेट्ठिसुओ।सो | पडिलमामि | एगविहे. सव्वराइपडिमं पडिवण्णो जाणसालाए॥१॥भजुब्भामिग पल्लंक घेत्तुंखीलजुत्तमागया तत्थ / तस्सेव पायमुवरिं मंचगपायं दण्डगुप्तिषूSठवेऊणं // 2 // अणायारमायरंती पाओ विद्धो य मंचकीलेणं / सो ता महई वेदण अहियासेई तहिं सम्मं // 3 // ण य दाहरणानि सूत्रम्। मणदुक्कडमुप्पण्णं तस्सज्झाणंमि निच्चलमणस्स / दळूणवि विलीयं इय मणगुत्ती करेयव्वा ॥४॥वइगुत्तीए साहसण्णातगपल्लिगच्छए दटुं। चोरग्गह सेणावइविमोइओ भणइ मा साह॥१॥चलिया य जण्णजत्ता सण्णायग मिलिय अंतरा चेव / मायपियभायमाई सोवि णियत्तो समंतेहिं // 2 // तेणेहि गहिय मुसिया दिट्ठोते बिंति सो इमोसाहू। अम्हेहि गहियमुक्को तो बेंती अम्मया तस्स॥३॥ तुज्झेहिं गहियमुक्को? आम आणेह बेइ तो छुरियं / जा छिंदामि थणंति किंति सेणावई भणइ॥ - दुष्कृतमिति वैराग्येण केवलज्ञानमुत्पन्नम्, शैक्षस्यापि कालेन केवलज्ञानमुत्पन्नम्। 0 मनोगुप्तौ तत्र जिनदासः श्रावकश्च श्रेष्ठिसुतः / स सर्वरात्रिकीप्रतिमां प्रतिपन्नो यानशालायाम् // 1 // भार्या उद्भामिका पल्यङ्कं गृहीत्वा कीलकयुक्तमायाता तत्र / तस्यैव पादस्योपरि मञ्चकपादं स्थापयित्वा // 2 // अनाचारमाचरन्ती पादो विद्धश्च मञ्चकीलकेन / स तावत् महर्ती वेदनामध्यासयति तत्र सम्यक् // 3 // न च मनोदुष्कृतमुपन्नं तस्य ध्याने निश्चलमनसः। दृष्ट्वापि व्यलीकं एवं मनोगुप्तिः कर्त्तव्या / / 4 // वाग्गुप्तौ साधून संज्ञातीयपल्ली गच्छतो दृष्ट्वा / चौरग्रहः सेनापतिना विमोचितो भणति मा चीकथः / / 1 // चलिताश्च यज्ञयात्रायै सज्ञातीया मिलिता अन्तरैव / मातापितृभ्रात्रादयः सोऽपि निवृत्तः समं तैः / / 2 / / स्तेनैर्गृहीता मुषिता दृष्टस्ते ब्रुवते सोऽयं साधुः / अस्माभिर्गृहीत्वा मुक्तस्तदा ब्रवीत्यम्बा तस्य // 3 // युष्माभिर्गृहीतमुक्तः? ओम् आनयत ब्रूते ततः क्षुरिकाम् / यच्छिनधि स्तनमिति किमिति सेनापतिर्भणति / / // 1022 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1023 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 18(19) पडितमामि तिहिं सल्लेहिं यावत् विकथाः। ४॥दुज्जम्मजात एसो दिछा तुम्हे तहावि णवि सिटुं। किह पुत्तोत्ति? अह मम किह णवि सिटुंति? धम्मकहा॥५॥ आउट्टो उवसंतो मुक्का मज्झं पियंसि मायत्ति / सव्वं समप्पियं से वइगुत्ती एव कायव्वा॥६॥ काइयगुत्ताहरणं अद्धाणपवण्णगो जहा साहू / आवासियंमि सत्थे ण लहइ तहिं थंडिलं किंचि॥१॥लद्धं चऽणेण कहवी एगो पाओ जहिं पइट्ठाइ। तहियं ठिएगपओ सव्वं राइंतहिं थद्धो॥२॥ण ठविय किंचि अत्थंडिलंमि होयव्वमेव गुत्तेणं / सुमहब्भएवि अहवा साहुण भिंदे गई एगो॥३॥ सक्कपसंसा अस्सद्दहाण देवागमो विउव्वइ य / मंडुक्कलिया साहू जयणा सो संकमे सणियं // 4 // हत्थी विउव्विओजो आगच्छइ मग्गओ गुलगुलिंतो।ण य गइभेयं कुणई गएण हत्थेण उच्छूढो॥५॥ बेड़ पडतो मिच्छामिदुक्कडं जिय विराहिया मेत्ति / ण य अप्पाणे चिंता देवो तुट्ठो णमंसइ य॥६॥ पडिक्कमामि तिहिंसल्लेहि-मायासल्लेणं नियाणसल्लेणं मिच्छादसणसल्लेणं / पडिक्कमामि तिहिं गारवेहिं- इडीगारवेणं रसगारवेणं सायागारवेणं। पडिक्कमामि तिहिं विराहणाहि-णाणविराहणाए दंसणविराहणाए चरित्तविराहणाए। पडिक्कमामि चउहिं कसाएहिंकोहकसाएणंमाणकसाएणं मायाकसाएणं लोहकसाएणं / पडिक्कमामिचउहि सण्णाहिं- आहारसण्णाए भयसण्णाए मेहुणसंणाए 4 // दुर्जन्मजात एष दृष्टा यूयं तथापि नैव शिष्टम् / कथं पुत्र इति अथ मह्यं कथं नैव शिष्टमिति? धर्मकथा // 5 // आवृत्त उपशान्तो मुक्ता मम प्रियाऽसि मातरिति / सर्वं समर्पितं तस्या वचोगुप्तिरेवं कर्त्तव्या / / 6 // कायिकगुप्त्याहरणं अध्वप्रपन्नको यथा साधुः। आवासिते सार्थे न लभते तत्र स्थण्डिलं क्वचित् / / 1 // लब्धं चानेन कथमपि एकः पादो यत्र प्रतिष्ठति / तत्र स्थितैकपादः सर्वां रात्रि तत्र स्तब्धः (स्थितः) // 2 // न स्थापितं किञ्चिदस्थण्डिले भवितव्यमेवं गुप्तेन / सुमहाभयेऽप्यथवा साधुर्न भिनत्ति गतिमेकः // 3 // शक्रप्रशंसा अश्रद्धानं देवागमो विकुर्वति च / मण्डूकिकाः साधुर्यतनया स संक्रामति शनैः॥ 4 // हस्ती विकुर्वितो यः आगच्छतिपृष्ठतो गुलगुलायमानः। न च गतिभेदं करोति गजेन हस्तेनोत्क्षिप्तः॥५॥ ब्रूते पतन् मिथ्या मे दुष्कृतं जीवा विराद्धा मयेति / न चात्मनि चिन्ता देवस्तुष्टो नमस्यति च // 6 // 8 // 1023 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1024 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 18(19) पडिलमामि तिहिं सल्लेहिं यावत् विकथा:। परिग्गहसण्णाए। पडिक्कमामि चउहिं विकहाहिं- इत्थीकहाए भत्तकहाए देसकहाए रायकहाए। पडिक्कमामि चउहिं झाणेहिंअट्टेणं झाणेणं रुद्देणं० धम्मेणं० सुक्केणं० // सूत्रम् 18 // (19) / प्रतिक्रमामि त्रिभिः शल्यैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-मायाशल्येन निदानशल्येन मिथ्यादर्शनशल्येन, शल्यतेऽनेनेति शल्यं-द्रव्यभावभेदभिन्नम्, द्रव्यशल्यंकण्टकादि, भावशल्यमिदमेव, माया-निकृतिः सैवशल्यं मायाशल्यम्, इयं भावनायो यदाऽतिचारमासाद्य मायया नालोचयत्यन्यथा वा निवेदयत्यभ्याख्यानं वा यच्छति तदा सैव शल्यमशुभकर्मबन्धनेनात्मशल्यनात् तेन, निदानं-दिव्यमानुषर्द्धिसंदर्शनश्रावणाभ्यां तदभिलाषानुष्ठानं तदेव शल्यमधिकरणानुमोदनेनात्मशल्यनात् तेन, मिथ्या-विपरीतं दर्शनं मिथ्यादर्शनं मोहकर्मोदयजमित्यर्थः, तदेव शल्यं तत्प्रत्ययकर्मादानेनात्मशल्यनात्, तत्पुनरभिनिवेशमतिभेदान्यसंस्तवोपाधितो भवति, इह चोदाहरणानि-मायाशल्ये रुद्रो वक्ष्यमाणः पण्डुरार्या चोक्ता, निदानशल्ये ब्रह्मदत्तकथानकं यथा तच्चरिते, मिथ्यादर्शनशल्ये गोष्ठामाहिलजमालिभिक्षूपचरकश्रावका अभिनिवेशमतिभेदान्यसंस्तवेभ्यो मिथ्यात्वमुपागताः, तत्र गोष्ठामाहिलजमालिकथानकद्वयंसामायिके उक्तम्, भिक्षूपचरकश्रावककथानकं तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः॥ प्रतिक्रमामि त्रिभिगौरवैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- ऋद्धिगौरवेण रसगौरवेण सातगौरवेण, तत्र गुरोर्भावो गौरवम्, तच्च द्रव्यभावभेदभिन्नम्, द्रव्यगौरवं वज्रादेः भावगौरवमभिमानलोभाभ्यामात्मनोऽशुभभावगौरवं संसारचक्रवालपरिभ्रमणहेतुः कर्मनिदानमिति भावार्थः, तत्र ऋद्ध्या- नरेन्द्रादिपूज्याचार्यादित्वाभिलाषलक्षणया गौरवं- ऋद्धिप्राप्त्याभिमानाप्राप्तिसम्प्रार्थनद्वारेणाऽऽत्मनोऽशुभभावगौरवमित्यर्थः, एवं रसेन गौरवं- इष्टरसप्राप्त्यभिमानाप्राप्तिप्रार्थनद्वारेणाऽऽत्मनोऽशुभभावगौरवं तेन, सातं-सुखं तेन गौरवं सातप्राप्त्यभिमानाप्राप्तप्रार्थनद्वारेणात्मनोऽशुभभावगौरवं तेन, इह च त्रिष्वप्युदाहरणं // 1024 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1025 // मङ्गः- मथुराएँ अज्जमंगू आयरिया सुबहुसड्डा (हया य)तहियं च / इठ्ठरसवत्थसयणासणाइ अहियं पयच्छंति॥१॥ सो 4. चतुर्थतिहिवि गारवेहिं पडिबद्धो अईव तत्थ कालगओ। महुराए निद्धमणे जक्खो य तहिंसमुप्पण्णो॥२॥जक्खायतणअदूरेण मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तत्थ साहूण वच्चमाणाणं / सण्णाभूमिं ताहे अणुपविसइ जक्खपडिमाए॥३॥णिल्लालेउं जीहं णिप्फेडिऊण तं गवक्खेणं। सूत्रम् 18(19)/ दंसेइ एव बहुसो पुट्ठोय कयाइ साहूहिं॥४॥ किमिदं? तो सो वयई जीहादुट्ठो अहं तु सो मंगू। इत्थुववण्णो तम्हा तुब्भेवि पडिकमामि तिहिंसनेहि एवं करे कोई॥५॥ मा सोवि एवं होहिति जीहादोसेण जीह दाएमि / दट्ठण तयं साहू सुटुतरमगारवा जाया॥६॥ यावत् प्रतिक्रमामि तिसृभिर्विराधनाभिर्योऽतिचार इत्यादि पूर्ववत्, तद्यथा- ज्ञानविराधनयेत्यादि, तत्र विराधनं- कस्यचिद्वस्तुनः विकथाः। खण्डनं तदेव विराधना ज्ञानस्य विराधना ज्ञानविराधना- ज्ञानप्रत्यनीकतादिलक्षणा दया, उक्तं च- णाणपडिणीय णिण्हव अच्चासायण तदंतरायं च। कुणमाणस्सऽइयारो णाणविसंवादजोगं च॥१॥ तत्र प्रत्यनीकता पञ्चविधज्ञाननिन्दया, तद्यथाआभिनिबोधिकज्ञानमशोभनम्, यतस्तदवगतं कदाचित्तथा भवति कदाचिदन्यथेति, श्रुतज्ञानमपिशीलविकलस्याकिञ्चिकरत्वादशोभनमेव, अवधिज्ञानमप्यरूपिद्रव्यागोचरत्वादसाधु, मनः पर्यायज्ञानमपि मनुष्यलोकावधिपरिच्छिन्नगोचर-8 त्वादशोभनम्, केवलज्ञानमपि समयभेदेन दर्शनज्ञानप्रवृत्तेरेकसमयेऽकेवलत्वादशोभनमिति, निह्नवो- व्यपलापः, अन्य 0 मथुरायामार्यमङ्गव आचार्याः, सुबहवः श्राद्धास्तत्र च। इष्टरसवस्त्रशयनासनादि अधिकं प्रयच्छन्ति // 1 // स त्रिभिरपि गौरवैः प्रतिबद्धोऽतीव तत्र कालगतः। मथुरायां निर्धमने यक्षश्च तत्र समुत्पन्नः॥ 2 // यक्षायतनस्यादूरेण तत्र साधूनां व्रजताम् / संज्ञाभूमिं तदाऽनुप्रविश्य यक्षप्रतिमायाम् / / 3 / / निर्लाल्य जिह्वां निष्काश्य तां " // 1025 // गवाक्षेण / दर्शयति एवं बहुशः पृष्टश्च कदाचित् साधुभिः // 4 // किमिदं? तदा स वदति जिह्वादुष्टोऽहं तु स मङ्गः / अत्रोपपन्नस्तस्माधुष्माकमप्येवं कुर्यात्कोऽपि // 5 // मा सोऽप्येवं भविष्यति जिह्वादोषेण जिह्वां दर्शयामि / दृष्ट्वा तकत् साधवः सुष्टुतरमगौरवा जाताः॥ 6 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1026 // सकाशेऽधीतमन्यं व्यपदिशति, अच्चासायणा-काया वया य तेच्चिय ते चेव पमाय अप्पमाया च / मोक्खाहिगारिगाणं 4. चतुर्थजोइसजोणीहि किं कजं? // 1 // ' इत्यादि, अन्तरायमसङ्खडास्वाध्यायिकादिभिः करोति, ज्ञानविसंवादयोगः अकाल- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, स्वाध्यायादिना, दर्शनं- सम्यग्दर्शनं तस्य विराधना दर्शनविराधना तया, असावप्येवमेव पञ्चभेदा, तत्र दर्शनप्रत्यनीकता सूत्रम् 18(19) क्षायिकदर्शनिनोऽपि श्रेणिकादयो नरकमुपगता इति निन्दया, निह्नवः- दर्शनप्रभावनीयशास्त्रापेक्षया प्राग्वद् द्रष्टव्यः, पडिक्कमामि तिहिं सल्लेहि अत्याशातना-किमेभिः कलहशास्त्रैरिति?, अन्तरायं प्राग्वत्, दर्शनविसंवादयोगःशङ्कादिना, चारित्रं प्राग्निरूपितशब्दार्थ / यावत् तस्य विराधना चारित्रविराधना तया- व्रतादिखण्डनलक्षणया। प्रतिक्रमामि चतुर्भिः कषायैर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- विकथाः। क्रोधकषायेण मानकषायेण मायाकषायेण लोभकषायण, कषायस्वरूपं सोदाहरणं यथा नमस्कार इति॥ प्रतिक्रमामि चतसृभिः संज्ञाभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- आहारसंज्ञयेत्यादि 4, तत्र संज्ञानं संज्ञा, सा पुनः सामान्येन क्षायोपशमिकी औदयिकीच, तत्राऽऽद्या ज्ञानावरणक्षयोपशमजामतिभेदरूपा, न तयेहाधिकारः, द्वितीया सामान्येन चतुर्विधाऽऽहारसंज्ञादिलक्षणा, तत्राहारसंज्ञा-आहाराभिलाषः क्षुद्वेदनीयोदयप्रभवः खल्वात्मपरिणाम इत्यर्थः,सापुनश्चतुर्भिःस्थानैः समुत्पद्यते, तद्यथा-'ओमकोट्टयाए 1 छुहावेयणिज्जस्स कम्मस्सोदएणं 2 मईए 3 तदट्ठोवजोगेणं तत्र मतिराहारश्रवणादिभ्यो भवति, तदर्थोपयोगस्त्वाहारमेवानवरतं चिन्तयतः, तयाऽऽहारसंज्ञया, भयसंज्ञा- भयाभिनिवेश:- भयमोहोदयजो जीवपरिणाम एव, इयमपि चतुर्भिः स्थानैः समुत्पद्यते तद्यथा-"हीणसत्तयाए 1 भयमोहणिज्जोदएणं 2 मइए 3 तयट्ठोवओगेणं' तया, 0 काया व्रतानि च तान्येव त एव प्रमादा अप्रमादाश्च / मोक्षाधिकारिणां ज्योतिर्योनिभिः किं कार्य? // 1 // ॐ अवमकोष्ठतया क्षुधा वेदनीयस्य कर्मण उदयेन | मत्या तदर्थोपयोगेन। 0 हीनसत्त्वतया भयमोहनीयोदयेन मत्या तदर्थोपयोगेन।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1027 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सूत्रम् 18(19)/ पडिक्कमामि तिहिंसल्लेहि यावत् विकथाः। मैथुनसंज्ञा मैथुनाभिलाष: वेदमोहोदयजोजीवपरिणाम एव, इयमपिचतुर्भिः स्थानैः समुत्पद्यते, तद्यथा-"चियमंससोणियताए 1 वेदमोहणिज्जोदएणं 2 मईए 3 तयट्ठोवओगेणं 4' तया, तथा परिग्रहसंज्ञा-परिग्रहाभिलाषस्तीव्रलोभोदयप्रभव आत्मपरिणामः, इयमपि चतुर्भिः स्थानैरुत्पद्यते, तद्यथा-'अविवित्तयाए१ लोहोदएणं 2 मईए 3 तदट्ठोवओगेणं 4' तया॥ प्रतिक्रमामि चतसृभिर्विकथाभिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-'स्त्रीकथये'ति विरुद्धा विनष्टा वा कथा विकथा, साच स्त्रीकथादिलक्षणा, तत्र स्त्रीणां कथा स्त्रीकथा तया, सा चतुर्विधा- जातिकथा कुलकथा रूपकथा नेपथ्यकथा, तत्र जातिकथा ब्राह्मणीप्रभृतीनामन्यतमा प्रशंसति द्वेष्टि वा, कुलकथा उग्रादिकुलप्रसूतानामन्यतमाम्, रूपकथा अन्ध्रिप्रभृतीनामन्यतमाया रूपं प्रशंसति-'अन्ध्रीणां च ध्रुवं लीलाचलितभूलते मुखे। आसज्य राज्यभारं स्वं, सुखं स्वपिति मन्मथः॥१॥' इत्यादिना, द्वेष्टि वाऽन्यथा, नेपथ्यकथा अन्ध्रीप्रभृतीनामेवान्यतमायाः कच्छटादिनेपथ्यं प्रशंसति द्वेष्टि वा, तथा भक्तं- ओदनादितस्य कथा भक्तकथा तया, साचतुर्विधाऽऽवापादिभेदतः, यथोक्तं-भत्तकहावि चउद्धा आवावकहा तहेव णिव्वावे। आरंभकहा य तहा णिट्ठाणकहा चउत्थी उ॥१॥आवावित्तियदव्वा सागघयादी य एत्थ उवउत्ता। दसपंचरूवइत्तियवंजणभेयाइ णिव्वावे॥२॥आरंभ छागतित्तिरमहिसारण्णादिया वधित एत्थ / रूवगसयपंचसया णिट्ठाणं जा सयसहस्सं ॥३॥देश:जनपदस्तस्य कथा देशकथा तया, इयमपि छन्दादिभेदादिना चतुर्द्धंव, यथोक्तं- देसस्स कहा भण्णइ देसकहा देस जणवओ Oचितमांसशोणिततया वेदमोहनीयोदयेन मत्या तदर्थोपयोगेन / 0 अविविक्ततया लोभोदयेन मत्या तदर्थोपयोगेन / 0 भक्तकथापि चतुर्धा आवापकथा तथैव निर्वापे। आरम्भकथा च तथा निष्ठानकथा चतुर्थी च॥ 1 // आवाप ईयव्या शाकघृतादिश्चात्रोपयुक्ताः। दश पञ्चरूप्यका इयद्- व्यञ्जनभेदादिर्निवापे॥२॥ आरम्भे छागतित्तिरमहिषारण्यादिका हता अत्र / शतपश्चशतरूपका निष्ठानं यावत् शतसहस्रम्॥३॥ देशस्य कथा भण्यते देशकथा देशो जनपदो. // 1027 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1028 // होति / सावि चउद्धा छंदो विही विगप्पो य णेवत्थं // 1 // छंदो गम्मागम्मं जह माउलदुहियमंगलाडाणं / अण्णेसिं सा भगिणी गोल्लाईणं 4. चतुर्थअगम्मा उ॥२॥मातिसवत्तिउदिचाण गम्म अण्णेसि एग पंचण्ह। एमाइ देसछंदो देशविहीविरयणा होई॥३॥भोयणविरयणमणिभूसियाइ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | जं वावि भुजए पढम। वीवाहविरयणाऽविय चउरंतगमाइया होइ॥ 4 // एमाई देसविही देसविगप्पं च सासनिप्फत्ती। जह | सूत्रम् 18(19) वप्पकूवसारणिनइरेल्लगसालिरोप्पाई॥५॥ घरदेवकुलविगप्पा तह विनिवेसा य गामनयराई। एमाइ विगप्पकहा नेवत्थकहा इमा होइ॥ पडिक्कमामि तिहिं सल्लेहिं 6 // इत्थीपुरिसाणंपि य साभाविय तहय होइ वेउव्वी। भेडिगजालिगमाई देसकहा एस भणिएवं // ७॥राज्ञः कथा राजकथा तया, यावत् इयमपि नरेन्द्रनिर्गमादिभेदेन चतुर्विधैव, यथोक्तं-रायकह चउह निग्गम अइगमण बले य कोसकोट्ठारे। निजाइ अज्ज राया एरिस विकथाः। इड्वीविभूईए॥१॥ चामीयरसूरतणू हत्थीखंधमि सोहए एवं / एमेव य अइयाइं इंदो अलयाउरी चेव // 2 // एवइय आसहत्थी रहपायलबलवाहणकहेसा / एवइ कोडी कोसा कोट्ठागाराव एवइया॥३॥प्रतिक्रमामि चतुर्भिानः करणभूतैरश्रद्धेयादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- आर्तध्यानेन 4, तत्र ध्यातिानमिति भावसाधनः, तत्पुनः कालतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रम्, भेदतस्तु भवति। साऽपि चतुर्धा छन्दो विधिर्विकल्पश्च नेपथ्यम्॥ 1 // छन्दो गम्यागम्यं यथा मातुलदुहिताऽङ्गलाटानामन्येषां सा भगिनी गोल्लादीनामगम्या तु // 2 // मातृसपत्नी तु उदीच्यानां गम्या अन्येषामेका पञ्चानाम् / एवमादि देशच्छन्दो देशविधिविरचना भवति // 3 // भोजनविरचनमणिभूषणानि यद्वापि भुज्यते प्रथमम्। विवाहविरचनापि च चतुरन्तगमादिका (शारिपट्टादिका) भवति // 4 // एवमादि देशविधिर्देशविकल्पश्च शस्यनिष्पत्तिः / यथा वप्रकूपसारिणीनदीपूरादिना शालीरोपादि॥ 5 // गृहदेवकुलविकल्पा तथा विनिवेशाच ग्रामनगरादीनाम्। एवमादिर्विकल्पकथा नेपथ्यकथैषा भवति / / 6 / / स्त्रीणां पुरुषाणामपि च स्वाभाविकस्तथा भवति विकुर्वी। भेडिकजालिकादि (मीलनादि) देशकथैषा भणितैवम् // 7 // 0 राजकथा चतुर्धा निर्गमोऽतिगमो बलं च कोशकोष्ठागारे। निर्यात्यद्य राजा इदृश्या 0 // 1028 / / ऋद्धिविभूत्या // 1 // चामीकरसूरतनुर्हस्तिस्कन्धे शोभते एवम् / एवमेव चातियाति इन्द्रोऽलकापुर्यामिव // 2 // एतावन्तोऽश्वा हस्तिनो रथाः पादातं बलवाहनानि कथैषा। इयन्त्यः कोट्यः कोशाः कोष्ठागाराणि वेयन्ति॥३॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1029 // 4.1 ध्यान चतुष्प्रकारमार्तादिभेदेन, ध्येयप्रकारास्त्वमनोज्ञविषयसंप्रयोगादयः, तत्र शोकाक्रन्दनविलपनादिलक्षणमार्तं तेन, 4. चतुर्थउत्सन्नवधादिलक्षणं रौद्रं तेन, जिनप्रणीतभावश्रद्धानादिलक्षणं धयं तेन,अवधासम्मोहादिलक्षणं शुक्लं तेन, फलं पुनस्तेषां हि तिर्यग्नरकदेवगत्यादिमोक्षाख्यमिति क्रमेण, अयं ध्यानसमासार्थः। प्रतिक्रमणं, शतकम्। ॥अथ चतुर्थाऽध्ययने ध्यानशतकम् // सू०गा०१ व्यासार्थस्तु ध्यानशतकादवसेयः,तच्चेदं- ध्यानशतकस्य चमहार्थत्वाद्वस्तुतः शाम्रान्तरत्वात् प्रारम्भ एव विघ्नविनायकोप-8 मङ्गलं प्रतिज्ञा शान्तये मङ्गलार्थमिष्टदेवतानमस्कारमाह वीरं सुक्कज्झाणग्गिदहकम्मिंधणं पणमिऊणं / जोईसरं सरण्णं झाणज्झयणं पवक्खामि / / सू० गा०१॥ वीरं- शुक्लध्यानाग्निदग्धकर्मेन्धनं प्रणम्य ध्यानाध्ययनं प्रवक्ष्यामीति योगः, तत्र ईर गतिप्रेरणयोः इत्यस्य विपूर्वस्याजन्तस्य विशेषेण ईरयति कर्म गमयति याति वेह शिवमिति वीरस्तं वीरम्, किंविशिष्टं तमित्यत आह-शुचं क्लमयतीति शुक्लम्, शोकं ग्लपयतीत्यर्थः, ध्यायते-चिन्त्यतेऽनेन तत्त्वमिति ध्यानम्, एकाग्रचित्तनिरोध इत्यर्थः, शुक्लं च तद् ध्यानं / च तदेव कर्मेन्धनदहनादग्निः शुक्लध्यानाग्निः तथा मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगैः क्रियत इति कर्म- ज्ञानावरणीयादि तदेवातितीव्रदुःखानलनिबन्धनत्वादिन्धनं कर्मेन्धनं ततश्च शुक्लध्यानाग्निना दग्धं-स्वस्वभावापनयनेन भस्मीकृतं कर्मेन्धनं येन स तथाविधस्तम्, प्रणम्य प्रकर्षण मनोवाक्काययोगैर्नत्वेत्यर्थः, समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वाप्रत्ययविधानाध्यानाध्ययन // 1029 // प्रवक्ष्यामीति योगः, तत्राधीयत इत्यध्ययनम्, 'कर्मणि ल्युट्' पठ्यत इत्यर्थः, ध्यानप्रतिपादकमध्ययनं 2 तद्याथात्म्यमङ्गीकृत्य प्रकर्षेण वक्ष्ये- अभिधास्ये इति, किंविशिष्टं वीरं प्रणम्येत्यत आह- योगेश्वरं योगीश्वरं वा तत्र युज्यन्त इति योगा:
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा०२ ध्यानचित्तयोर्लक्षणे। भाग-३ // 1030 // मनोवाक्कायव्यापारलक्षणाः तैरीश्वरः- प्रधानस्तम्, तथाहि- अनुत्तरा एव भगवतो मनोवाक्कायव्यापारा इति, यथोक्तंदव्वमणोजोएणं मणणाणीणं अणुत्तराणं च। संसयवोच्छित्तिं केवलेण नाऊण सइ कुणइ // 1 // रिभियपयक्खरसरला मिच्छितरतिरिच्छसगिरपरिणामा। मणणिव्वाणी वाणी जोयणनिहारिणी जं च // 2 // एक्का य अणेगेसिं संसयवोच्छेयणे अपडिभूया। न य णिविज्जइ सोया तिप्पइ सव्वाउएणंपि॥ 3 // सव्वसुरेहितोवि हु अहिगो कंतो य कायजोगो से। तहवि य पसंतरूवे कुणइ सया पाणिसंघाए॥४॥ इत्यादि, युज्यते वाऽनेन केवलज्ञानादिना आत्मेति योगः- धर्मशुक्लध्यानलक्षणः स येषां विद्यत इति योगिनः- साधवस्तैरीश्वरः, तदुपदेशेन तेषां प्रवृत्तेस्तत्सम्बन्धादिति, तेषां वा ईश्वरो योगीश्वरः, ईश्वरः प्रभुः स्वामीत्यनान्तरम्, योगीश्वरम्, अथवा योगिस्मर्यं- योगिचिन्त्यं ध्येयमित्यर्थः, पुनरपि स एव विशेष्यते- शरण्यम्, तत्र शरणे साधुः शरण्यस्तं-रागादिपरिभूताश्रितसत्त्ववत्सलं रक्षकमित्यर्थः, ध्यानाध्ययनं प्रवक्ष्यामीत्येतद् व्याख्यातमेव / अत्राऽऽह- यः शुक्लध्यानाग्निना दग्धकर्मेन्धनः स योगेश्वर एव यश्च योगेश्वरः स शरण्य एवेति गतार्थे विशेषणे, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद्, इह शुक्लध्यानाग्निना दग्धकर्मेन्धनः सामान्यकेवल्यपि भवति, नत्वसौ योगेश्वरः, वाक्कायातिशयाभावात्, स एव च तत्त्वतः शरण्य इति ज्ञापनार्थमेवादुष्टमेतदपि, तथा चोभयपदव्यभिचारेऽज्ञातज्ञापनार्थं च शास्त्रे विशेषणाभिधानमनुज्ञातमेव पूर्वमुनिभिरित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः॥१॥साम्प्रतं ध्यानलक्षणप्रतिपादनायाऽऽह जंथिरमज्झवसाणं तं झाणं जंचलं तयं चित्तं / तं होज भावणा वा अणुपेहा वा अहव चिंता // सू० गा०२॥ द्रव्यमनोयोगेन मनोज्ञानिनामनुत्तराणां च / संशयव्युच्छित्तिं केवलेन ज्ञात्वा सदा करोति // 1 // रिभितपदाक्षरसरला म्लेच्छेतरतिर्यक्स्वगी:- परिणामा / मनोनिर्वापिणी वाणी योजनव्यापनी यच / / 2 / / एका चानेकेषां संशयव्युच्छेदनी अपरिभूता। न च निर्विद्यते श्रोता तप्यति सर्वायुषाऽपि // 2 // सर्वसुरेभ्योऽपि अधिकः कान्तश्च 8 काययोगस्तस्य। तथापि च प्रशान्तरूपान् करोति सदा प्राणिसंघातान् // 4 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा०३ ध्यानस्थितिः। // 1031 // यदि त्युद्देशः स्थिरं- निश्चलम्, अध्यवसानं- मन एकाग्रतालम्बनमित्यर्थः, तदि ति निर्देशे, ध्यानं प्राग्निरूपितशब्दार्थम्, ततश्चैतदुक्तं भवति- यत् स्थिरमध्यवसानं तद्ध्यानमभिधीयते, यच्चल मिति यत्पुनरनवस्थितं तच्चित्तम्, तच्चौघतस्त्रिधा भवतीति दर्शयति- तद्भवेद्भावना वे ति तच्चित्तं भवेद्भावना, भाव्यत इति भावना ध्यानाभ्यासक्रियेत्यर्थः, वा विभाषायाम्, अनुप्रेक्षा वेति अनु- पश्चाद्भावे प्रेक्षणं प्रेक्षा, सा च स्मृतिानाद् भ्रष्टस्य चित्तचेष्टेत्यर्थः, वा पूर्ववत् अथवा चिन्ते ति अथवाशब्दः प्रकारान्तरप्रदर्शनार्थः चिन्तेति या खलूक्तप्रकारद्वयरहिता चिन्ता मनश्चेष्टा सा चिन्तेति गाथार्थः // 2 // इत्थं ध्यानलक्षणमोघतोऽभिधायाधुना ध्यानमेव कालस्वामिभ्यां निरूपयन्नाह अंतोमुहत्तमेत्तं चित्तावत्थाणमेगवत्थुमि / छउमत्थाणं झाणंजोगनिरोहो जिणाणं तु॥सू० गा०३॥ इह मुहूर्तः- सप्तसप्ततिलवप्रमाणः कालविशेषो भण्यते, उक्तं च- कालो परमनिरुद्धो अविभज्जो तं तु जाण समयं तु / समया या असंखेज्जा भवंति ऊसासनीसासा॥१॥ हट्ठस्स अणवगल्लस्स, णिरुवकिट्ठस्स जंतुणो। एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ // 2 // सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे। लवाणं सत्तहत्तरीए, एस मुहत्ते वियाहिए॥३॥ अन्तर्मध्यकरणे, ततश्चान्तर्मुहूर्तमात्रं कालमिति गम्यते, मात्रशब्दस्तदधिककालव्यवच्छेदार्थः, ततश्च भिन्नमुहूर्तमेव कालम्, किं?- चित्तावस्थान मिति चित्तस्यमनसः अवस्थानं चित्तावस्थानम्, अवस्थिति:- अवस्थानम्, निष्प्रकम्पतया वृत्तिरित्यर्थः, क्क?- एकवस्तुनि एक-अद्वितीयं वसन्त्यस्मिन् गुणपर्याया इति वस्तु-चेतनादि एकं च तद्वस्तु एकवस्तु तस्मिन् 2 छद्मस्थानां ध्यान मिति, तत्र छादयतीति 0 कालः परमनिरुद्धोऽविभाज्यस्तमेव जानीहि समयं तु। समयाश्चासंख्येया भवत उच्छ्रासनिःश्वासौ // 1 // हृष्टस्यानवकल्पस्य निरुपक्लिष्टस्य जन्तोः। एक उच्छासनिश्वास एष प्राण इत्युच्यते // 2 // सप्त प्राणास्ते स्तोके सप्त स्तोकास्ते लवे। लवानां सप्तसप्तत्या एष मुहूर्तो व्याख्यातः॥ 3 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1032 // छद्म-पिधानं तच्च ज्ञानादीनां गुणानामावारकत्वाज्ज्ञानावरणादिलक्षणं घातिकर्म, छद्मनि स्थिताश्छद्मस्था अकेवलिन 4. चतुर्थइत्यर्थः, तेषां छद्मस्थानाम्, ध्यानं प्राग्वत्, ततश्चायं समुदायार्थः- अन्तर्मुहूर्तकालं यञ्चित्तावस्थानमेकस्मिन् वस्तुनि / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तच्छद्मस्थानां ध्यानमिति, योगनिरोधो जिनानां त्विति तत्र योगा:- तत्त्वत औदारिकादिशरीरसंयोगसमुत्था आत्मपरिणाम 4.1 ध्यानविशेषव्यापारा एव, यथोक्तं-औदारिकादिशरीरयुक्तस्याऽऽत्मनो वीर्यपरिणतिविशेषः काययोगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापार- शतकम्। हृतवाग्द्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो वाग्योगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापाराहृतमनोद्रव्यसमूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो मनोयोगः सू०गा०४ ध्यानस्थितिः। इति, अमीषां निरोधो योगनिरोधः, निरोधनं निरोधः, प्रलयकरणमित्यर्थः, केषां?-'जिनानां' केवलिनाम्, तुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे, योगनिरोध एव न तु चित्तावस्थानम्, चित्तस्यैवाभावाद्, अथवा योगनिरोधो जिनानामेव ध्यानं नान्येषाम्, अशक्यत्वादित्यलं विस्तरेण, यथा चायं योगनिरोधो जिनानां ध्यानं यावन्तं च कालमेतद्भवत्येतदुपरिष्टाद्वक्ष्याम इति गाथार्थः॥३॥ साम्प्रतं छद्मस्थानामन्तर्मुहूर्तात् परतो यद्भवति तदुपदर्शयन्नाह अंतोमुहुत्तपरओ चिंता झाणंतरं व होजाहि।सुचिरंपि होज्ज बहुवत्थुसंकमे झाणसंताणो॥सू० गा०४॥ ___ अन्तर्मुहूर्तात् परत इति भिन्नमुहूर्तादूर्ध्वं चिन्ता प्रागुक्तस्वरूपा तथा ध्यानान्तरं वा भवेत्, तत्रेह न ध्यानादन्यद् ध्यानं ध्यानान्तरं परिगृह्यते, किं तर्हि ?- भावनानुप्रेक्षात्मकं चेत इति, इदं च ध्यानान्तरं तदुत्तरकालभाविनि ध्याने सति भवति, तत्राप्ययमेव न्याय इतिकृत्वा ध्यानसन्तानप्राप्तिर्यतः अतस्तमेव कालमानं वस्तुसङ्कमद्वारेण निरूपयन्नाह-सुचिरमपि प्रभूतमपि, 8 // 1032 // कालमिति गम्यते, भवेत् बहुवस्तुसङ्कमे सति ध्यानसन्तानः ध्यानप्रवाह इति, तत्र बहूनि च तानि वस्तूनि 2 आत्मगतपरगतानि गृह्यन्ते, तत्रात्मगतानि मनःप्रभृतीनि परगतानि द्रव्यादीनीति, तेषु सङ्कमःसच्चरणमिति गाथार्थः॥४॥ इत्थं तावत् सप्रसङ्गं
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1033 // ध्यानस्य सामान्येन लक्षणमुक्तम्, अधुना विशेषलक्षणाभिधित्सया ध्यानोद्देशं विशिष्टफलभावं च संक्षेपतः प्रदर्शयन्नाह अटुंरुदं धम्म सुक्कं झाणाइ तत्थ अंताई। निव्वाणसाहणाई भवकारणमट्टरुद्दाई।सू० गा०५॥ आर्तं रौद्रं धन॑ शुक्लम्, तत्र ऋतं- दुःखं तन्निमित्तो दृढाध्यवसायः, ऋते भवमार्तं क्लिष्टमित्यर्थः, हिंसाद्यतिक्रौर्यानुगतं रौद्रम्, श्रुतचरणधर्मानुगतं धर्म्यम्, शोधयत्यष्टप्रकारं कर्ममलं शुचं वा क्लमयतीति शुक्लम्, अमूनि ध्यानानि वर्तन्ते, अधुना फलहेतुत्वमुपदर्शयति-तत्र ध्यानचतुष्टये अन्त्ये चरमे सूत्रक्रमप्रामाण्याद्धर्मशुक्ले इत्यर्थः, किं?- निर्वाणसाधने इह निर्वृतिः निर्वाणं-सामान्येन सुखमभिधीयते तस्य साधने- करणे इत्यर्थः, ततश्च-अट्टेण तिरिक्खगई रुद्दज्झाणेण गम्मती नरयं / धम्मेण देवलोयं सिद्धिगई सुक्कझाणेणं // 1 // ' ति यदुक्तं तदपि न विरुध्यते, देवगतिसिद्धिगत्योः सामान्येन सुखसिद्धेरिति, अथापि निर्वाणं मोक्षस्तथापि पारम्पर्येण धर्मध्यानस्यापि तत्साधनत्वादविरोध इति, तथा भवकारणमातरौद्रे इति तत्र भवन्त्यस्मिन् कर्मवशवर्तिनः प्राणिन इति भवः- संसार एव, तथाऽप्यत्र व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः (तेः) तिर्यग्नरकभवग्रह इति गाथार्थः॥५॥साम्प्रतं 'यथोद्देशस्तथा निर्देश' इति न्यायादार्तध्यानस्य स्वरूपाभिधानावसरः, तच्चस्वविषयलक्षणभेदतश्चतुर्दा, उक्तं च भगवता वाचकमुख्येन-आर्तममनोज्ञानां सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारौ।। वेदनायाश्च // विपरीतं मनोज्ञादीनां। निदानं च // (तत्त्वा० अ०९ सू० 31-32-33-34) इत्यादि तत्राऽऽद्यभेदप्रतिपादनायाह___ अमणुण्णाणं सद्दाइविसयवत्थूण दोसमइलस्स / धणियं विओगचिंतणमसंपओगाणुसरणं च // सू० गा०६॥ अमनोज्ञाना मिति मनसोऽनुकूलानि मनोज्ञानि इष्टानीत्यर्थः न मनोज्ञानि अमनोज्ञानि तेषाम्, केषामित्यत आह-शब्दादि© आर्तेन तिर्यगतिः रौद्रध्यानेन गम्यते नरकः। धर्मेण देवलोकः सिद्धिगतिः शुक्लध्यानेन // 1 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा०५ ध्यानभेदास्तत्फलं च। सूगा०६ आर्त्तध्यानभेदाः। // 1033 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1034 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा०७ आर्त्तध्यानभेदाः। विषयवस्तूना मिति शब्दादयश्चते विषयाश्च, आदिग्रहणाद्वर्णादिपरिग्रहः, विषीदन्ति एतेषु सक्ताः प्राणिन इति विषया इन्द्रियगोचरा वा, वस्तूनि तु तदाधारभूतानिरासभादीनि, ततश्च-शब्दादिविषयाश्च वस्तूनि चेति विग्रहस्तेषाम्, किं?-सम्प्राप्तानां सतां धणियं अत्यर्थं वियोगचिन्तनं विप्रयोगचिन्तेति योगः, कथं नु नाम ममैभिर्वियोगः स्यादिति भावः?, अनेन वर्तमानकालग्रहः, तथा सति च वियोगेऽसम्प्रयोगानुस्मरणम्, कथमेभिः सदैव सम्प्रयोगाभाव इति?, अनेन चानागतकालग्रहः, चशब्दात् पूर्वमपि वियुक्तासम्प्रयुक्तयोर्बहुमतत्वेनातीतकालग्रह इति, किंविशिष्टस्य सत इदं वियोगचिन्तनाद्यत आहद्वेषमलिनस्य जन्तोरिति गम्यते, तत्राप्रीतिलक्षणो द्वेषस्तेन मलिनस्य- तदाक्रान्तमूर्तेरिति गाथार्थः॥६॥उक्तः प्रथमो भेदः, साम्प्रतं द्वितीयमभिधित्सुराह तहसूलसीसरोगाइवेयणाए व(वि) जोगपणिहाणं / तदसंपओगचिंता तप्पडियाराउलमणस्स ॥सू० गा०७॥ तथे ति धणियं- अत्यर्थमेव, शूलशिरोरोगवेदनाया इत्यत्रशूलशिरोरोगौ प्रसिद्धौ, आदिशब्दाच्छेषरोगातङ्कपरिग्रहः, ततश्च शूलशिरोरोगादिभ्यो वेदना 2, वेद्यत इति वेदना तस्याः, किं?- वियोगप्रणिधानं वियोगे दृढाध्यवसाय इत्यर्थः, अनेन वर्तमानकालग्रहः, अनागतमधिकृत्याह- तदसम्प्रयोगचिन्ते ति तस्याः- वेदनायाः कथञ्चिदभावे सत्यसम्प्रयोगचिन्ता, कथं पुनर्ममानया आयत्यां सम्प्रयोगो न स्यादिति?, चिन्ता चात्र ध्यानमेव गृह्यते, अनेन च वर्तमानानागतकालग्रहणेनातीतकालग्रहोऽपि कृत एव वेदितव्यः, तत्र च भावनाऽनन्तरगाथायां कृतैव, किंविशिष्टस्य सत इदं वियोगप्रणिधानाद्यत आह बानाधत आह तत्प्रतिकारे- वेदनाप्रतिकारे चिकित्सायामाकुलं- व्यग्रं मनः- अन्त:करणं यस्य स तथाविधस्तस्य, वियोगप्रणिधानाधार्तध्यानमिति गाथार्थः॥७॥ उक्तो द्वितीयो भेदः, साम्प्रतं तृतीयमुपदर्शयन्नाह // 1034 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1035 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम् सू०गा० आर्त्तध्यानभेदाः। इट्ठाणं विसयाईण वेयणाए य रागरत्तस्स / अवियोगऽज्झवसाणं तह संजोगाभिलासोय॥सू० गा०८॥ इष्टानां मनोज्ञानां विषयादीनामिति विषयाः- पूर्वोक्ताः आदिशब्दाद् वस्तुपरिग्रहः, तथा वेदनायाश्च इष्टाया इति वर्तते, किं?- अवियोगाध्यवसानमिति योगः-, अविप्रयोगदृढाध्यवसाय इति भावः, अनेन वर्तमानकालग्रहः, तथा संयोगाभिलाषश्चेति, तत्र तथेति धणियमित्यनेनात्यर्थप्रकारोपदर्शनार्थः, संयोगाभिलाष:- कथं ममैभिर्विषयादिभिरायत्यां सम्बन्ध इतीच्छा, अनेन किलानागतकालग्रह इति वृद्धा व्याचक्षते, चशब्दात् पूर्ववदतीतकालग्रह इति, किंविशिष्टस्य सत इदमवियोगाध्यवसानाद्यत आह- रागरक्तस्य, जन्तोरिति गम्यते, तत्राभिष्वङ्गलक्षणो रागस्तेन रक्तस्य तद्भावितमूर्तेरिति गाथार्थः॥ उक्तस्तृतीयो भेदः, साम्प्रतं चतुर्थमभिधित्सुराह देविंदचक्कवट्टित्तणाई गुणरिद्धिपत्थणमईयं / अहम नियाणचिंतणमण्णाणाणुगयमचंतं ॥सू० गा०९॥ दीव्यन्तीति देवाः- भवनवास्यादयस्तेषामिन्द्राः- प्रभवो देवेन्द्राः- चमरादयः, तथा चक्रं- प्रहरणं तेन विजयाधिपत्ये वर्तितुंशीलमेषामिति चक्रवर्तिनो- भरतादयः, आदिशब्दाद्बलदेवादिपरिग्रहः अमीषां गुणऋद्धयः देवेन्द्रचक्रवर्त्यादिगुणर्द्धयः, तत्र गुणा:- सुरूपादयः ऋद्धिस्तु विभूतिः, तत्प्रार्थनात्मकं तद्याञ्चामयमित्यर्थः, किं तद्?- अधमं जघन्यं निदानचिंतनं निदानाध्यवसायः, अहमनेन तपस्त्यागादिना देवेन्द्रः स्यामित्यादिरूपः, आह-किमितीदमधमं?, उच्यते, यस्मादज्ञानानुगतमत्यन्तम्, तथा च नाज्ञानिनो विहाय सांसारिकेषु सुखेष्वन्येषामभिलाष उपजायते, उक्तंच-अज्ञानान्धाश्चटुलवनितापाङ्गविक्षेपितास्ते, कामे सक्तिं दधति विभवाभोगतुङ्गार्जने वा। विद्वच्चितं भवति च महत् मोक्षकाकतानं, नाल्पस्कन्धे विटपिनि कषत्यसभित्ति गजेन्द्रः॥१॥ इति गाथार्थः॥९॥ उक्तश्चतुर्थो भेदः, साम्प्रतमिदं यथाभूतस्य भवति यवर्द्धनं चेदमिति तदेतदभिधातुकाम
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 10-11 आर्त्तध्यानभेदाः। भाग-३ // 1036 // आह एवं चउव्विहं रागदोसमोहंकियस्स जीवस्स। अज्झाणं संसारवद्धणं तिरियगइमूलं / / सू० गा०१०॥ एतद् अनन्तरोदितं चतुर्विधं चतुष्प्रकारं रागद्वेषमोहाङ्कितस्य रागादिलाञ्छितस्येत्यर्थः, कस्य?- जीवस्य आत्मनः, किं?आर्तध्यानमिति, तथा च इयं चतुष्टयस्यापि क्रिया, किंविशिष्टमित्यत आह-संसारवर्द्धनमोघतः, तिर्यग्गतिमूलं विशेषत इति गाथार्थः॥ 10 // आह- साधोरपि शूलवेदनाभिभूतस्यासमाधानात् तत्प्रतिकारकरणे च तद्विप्रयोगप्रणिधानापत्तेस्तथा तपःसंयमासेवने च नियमतः सांसारिकदुःखवियोगप्रणिधानादार्तध्यानप्राप्तिरिति, अत्रोच्यते, रागादिवशवर्तिनो भवत्येव, न पुनरन्यस्येति, आह च ग्रन्थकार: मज्झत्थस्स उमुणिणो सकम्मपरिणामजणियमेयंति / वत्थुस्सभावचिंतणपरस्स समं सहतस्स ॥सू० गा०११॥ मध्ये तिष्ठतीति मध्यस्थः, रागद्वेषयोरिति गम्यते, तस्य मध्यस्थस्य, तुशब्द एवकारार्थः, स चावधारणे, मध्यस्थस्यैव नेतरस्य, मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिस्तस्य मुनेः, साधोरित्यर्थः, स्वकर्मपरिणामजनितमेतत्- शूलादि, यच्च प्राकर्मविपरिणामिदैवादशुभमापतति न तत्र परितापाय भवन्ति सन्तः, उक्तंच परममुनिभिः- पुविंखलु भो! कडाणं कम्माण दुच्चिण्णाणं दुप्पडिक्ताणं वेइत्ता मोक्खो, नत्थि अवेदइत्ता, तवसा वा झोसइत्तेत्यादि, एवं वस्तुस्वभावचिन्तनपरस्य सम्यक्शोभनाध्यवसायेन सहमानस्य सतः कुतोऽसमाधानं?, अपितु धर्म्यमनिदानमिति वक्ष्यतीतिगाथार्थः॥११॥परिहृत आशङ्कागतः प्रथमपक्षः, द्वितीयतृतीयावधिकृत्याह पूर्वं खलु भोः कृतानां कर्मणां दुश्चीर्णानां दुष्प्रतिक्रान्तानां वेदयित्वा मोक्षो नास्त्यवेदयित्वा तपसा वा क्षपयित्वा।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1037 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा०१२ आर्त्तध्यानभेदाः। कुणओवपसत्थालंबणस्स पडियारमप्पसावजं / तवसंजमपडियारंच सेवओ धम्ममणियाणं ॥सू० गा० 12 // कुर्वतो वा, कस्य?- प्रशस्तं- ज्ञानाद्युपकारकम्, आलम्ब्यत इत्यालम्बनं- प्रवृत्तिनिमित्तं शुभमध्यवसानमित्यर्थः, उक्तं च- काहं अछित्तिं अदुवा अहीहं, तवोवहाणेसु य उज्जमिस्सं। गणं च णीती अणुसारवेस्सं, सालंबसेवी समुवेइ मोक्खं // 1 // इत्यादि, यस्यासौ प्रशस्तालम्बनस्तस्य, किं कुर्वत इत्यत आह- प्रतीकारं चिकित्सालक्षणम्, किंविशिष्टं?- अल्पसावा अवयं-पापं सहावद्येन सावद्यम्, अल्पशब्दोऽभाववचनः स्तोकवचनो वा, अल्पं सावधं यस्मिन्नसावल्पसावधस्तम्, धर्म्यमनिदानमेवेति योगः, कुतः?- निर्दोषत्वात्, निर्दोषत्वं च वचनप्रामाण्याद्, उक्तं च-गीयत्थो जयणाए कडजोगी कारणमि निद्दोसो त्तीत्याद्यागमस्योत्सर्गापवादरूपत्वाद्, अन्यथा परलोकस्य साधयितुमशक्यत्वात् , साधु चैतदिति, तथा तपः संयमप्रतिकार / च सेवमानस्ये ति तपःसंयमावेव प्रतिकारस्तपःसंयमप्रतिकारः, सांसारिकदुःखानामिति गम्यते, तंच सेवमानस्य, चशब्दात्पूर्वोक्तप्रतिकारं च, किं?- धन॑ धर्मध्यानमेव भवति, कथं सेवमानस्य?- अनिदान मिति क्रियाविशेषणम्, देवेन्द्रादिनिदानरहितमित्यर्थः, आह-कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षोभवत्वितीदमपि निदानमेव, उच्यते, सत्यमेतदपि निश्चयतः प्रतिषिद्धमेव, कथं?- मोक्षे भवे च सर्वत्र, निस्पृहो मुनिसत्तमः / प्रकृत्याऽभ्यासयोगेन, यत उक्तो जिनागमे॥१॥इति, तथापि तु भावनायामपरिणतं सत्त्वमङ्गीकृत्य व्यवहारत इदमदुष्टमेव, अनेनैव प्रकारेण तस्य चित्तशुद्धेःक्रियाप्रवृत्तियोगाच्चेत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते / ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः॥ 12 // अन्ये पुनरिदं गाथाद्वयं चतुर्भेदमप्यार्तध्यानमधिकृत्य साधोः प्रतिषेधरूपतया 0 करिष्याम्यच्छित्तिमथवाध्येष्ये तपउपधानयोश्चोद्यस्यामि / गणं च नीत्या सारयिष्यामि सालम्बसेवी समुपैति मोक्षम् // 1 // 0 गीतार्थो यतनया कृतयोगी कारणे निर्दोषः। // 1037 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। | सू०गा० 13-15 आर्त्तध्यानभेदाः। भाग-३ // 1038 // व्याचक्षते, नच तदत्यन्तसुन्दरम्, प्रथमतृतीयपक्षद्वये सम्यगाशङ्काया एवानुपपत्तेरिति ॥आह- उक्तं भवताऽऽर्तध्यानं संसारवर्द्धनमिति, तत्कथं?,उच्यते-बीजत्वात्, बीजत्वमेव दर्शयन्नाह रागो दोसो मोहो यजेण संसारहेयवो भणिया। अटॅमि य ते तिण्णिवितोतं संसारतरुबीयं ॥सू० गा०१३॥ रागो द्वेषो मोहश्च येन कारणेन संसारहेतवः संसारकारणानि भणिता उक्ताः परममुनिभिरिति गम्यते, आर्ते च आर्तध्याने च ते त्रयोऽपि रागादयः संभवन्ति, यत एवं ततस्तत् संसारतरुबीजं भववृक्षकारणमित्यर्थः / आह- यद्येवमोघत एव संसारतरुबीज ततश्च तिर्यग्गतिमूलमिति किमर्थमभिधीयते?, उच्यते, तिर्यग्गतिगमननिबन्धनत्वेनैव संसारतरुबीजमिति, अन्ये तुव्याचक्षतेतिर्यग्गतावेव प्रभूतसत्त्वसम्भवात् स्थितिबहुत्वाच्च संसारोपचार इति गाथार्थः॥१३॥इदानीमार्त्तध्यायिनो लेश्याः प्रतिपाद्यन्ते कावोयनीलकालालेस्साओणाइसंकिलिट्ठाओ। अट्टज्झाणोवगयस्स कम्मपरिणामजणिआओ॥सू० गा०१४॥ कापोतनीलकृष्णलेश्याः, किम्भूताः?- नातिसंक्लिष्टा रौद्रध्यानलेश्यापेक्षया नातीवाशुभानुभावा भवन्तीति क्रिया, कस्येत्यत आह- आर्तध्यानोपगतस्य, जन्तोरिति गम्यते, किंनिबन्धना एता इत्यत आह- कर्मपरिणामजनिताः, तत्र-'कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्, परिणामो य आत्मनः / स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते // 1 // एताः कर्मोदयायत्ता इति गाथार्थः॥१४॥ आह- कथं पुनरोघत एवाऽऽर्तध्याता ज्ञायत इति?, उच्यते लिङ्गेभ्यः, तान्येवोपदर्शयन्नाह तस्सऽक्वंदणसोयणपरिदेवणताडणाई लिंगाई। इट्ठाणिट्ठविओगाविओगवियणानिमित्ताई।सू० गा०१५॥ ___ तस्य आर्तध्यायिनः आक्रन्दनादीनि लिङ्गानि, तत्राऽऽक्रन्दनं- महता शब्देन विरवणम्,शोचनं त्वश्रुपरिपूर्णनयनस्य दैन्यं परिदेवनं- पुनः 2 क्लिष्टभाषणं ताडनं- उरःशिरःकुट्टनकेशलुञ्चनादि, एतानि लिङ्गानि चिह्नानि, अमूनि च इष्टानिष्टवियोगा // 1038 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1039 // | वियोगवेदनानिमित्तानि, तत्रेष्टवियोगनिमित्तानि तथाऽनिष्टावियोगनिमित्तानि तथा वेदनानिमित्तानि चेति गाथार्थः // 15 // 4. चतुर्थकिं चान्यत् मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, निंदइय नियकयाइं पसंसइ सविम्हओ विभूईओ। पत्थेइ तासु रज्जइ तयज्जणपरायणो होइ ।।सू० गा० 16 // 4.1 ध्याननिन्दति च कुत्सति च निजकृतानि आत्मकृतानि अल्पफलविफलानि कर्मशिल्पकलावाणिज्यादीन्येतद्गम्यते, तथा प्रशंसति / शतकम्। सूगा० स्तौति बहुमन्यते सविस्मयः साश्चर्यः विभूतीः परसम्पद इत्यर्थः, तथा प्रार्थयते अभिलषति परविभूतीरिति, तासु रज्यते तास्विति |16-18 प्राप्तासु विभूतिषु रागंगच्छति, तथा तदर्जनपरायणो भवति तासां-विभूतीनामर्जने- उपादाने परायण- उद्युक्तः तदर्जनपरायण आर्तइति, ततश्चैवम्भूतो भवति, असावप्यार्तध्यायीति गाथार्थः॥१६॥ किंच ध्यानभेदाः। सद्दाइविसयगिद्धो सद्धम्मपरम्मुहोपमायपरो। जिणमयमणवेक्खंतो वट्टइ अट्टमि झाणंमि ॥सू० गा० 17 // शब्दादयश्च ते विषयाश्च तेषु गृद्धो- मूछितः काङ्गावानित्यर्थः, तथा सद्धर्मपराङ्मुखः प्रमादपरः, तत्र दुर्गतौ प्रपतन्तमात्मानं न Bधारयतीति धर्मः सँश्चासौ धर्मश्च सद्धर्म:-क्षान्त्यादिकश्चरणधर्मो गृह्यते ततः पराङ्मखः, प्रमादपर: मद्यादिप्रमादासक्तः, जिनमतमनपेक्षमाणो वर्तते आर्तध्याने इति तत्र जिना:- तीर्थकरास्तेषां मतं- आगमरूपं प्रवचनमित्यर्थः तदनपेक्षमाणः- तन्निरपेक्ष इत्यर्थः, किं? वर्त्तते आर्त्तध्याने इति गाथार्थः॥ 17 // साम्प्रतमिदमार्तध्यानं सम्भवमधिकृत्य यदनुगतं यदनह वर्तते तदेतदभिधित्सुराह तदविरयदेसविरया पमायपरसंजयाणुगंझाणं / सव्वप्पमायमूलं वजेयव्वं जइजणेणं ॥सू० गा०१८॥ तद् आर्तध्यानमिति योगः, अविरतदेशविरतप्रमादपरसंयतानुग मिति तत्राविरता- मिथ्यादृष्टयः सम्यग्दृष्टयश्च देशविरताः // 1039 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1040 // एकद्व्याधणुव्रतधरभेदाः श्रावकाः प्रमादपरा:- प्रमादनिष्टाश्च ते संयताश्च 2 ताननुगच्छतीति विग्रहः, नैवाप्रमत्तसंयतानिति 4. चतुर्थभावः, इदं च स्वरूपतः सर्वप्रमादमूलं वर्तते, यतश्चैवमतो वर्जयितव्यं परित्यजनीयम्, केन?- यतिजनेन साधुलोकेन, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, उपलक्षणत्वात् श्रावकजनेन, परित्यागार्हत्वादेवास्येति गाथार्थः॥१८॥उक्तमार्तध्यानम्, साम्प्रतं रौद्रध्यानावसरः, तदपि 4.1 ध्यानचतुर्विधमेव, तद्यथा-हिंसानुबन्धि मृषानुबन्धि स्तेयानुबन्धि विषयसंरक्षणानुबन्धि च, उक्तं चोमास्वातिवाचकेन- शतकम्। सू०गा० हिंसाऽनृतस्तेयविषयसंरक्षणेभ्यो रौद्र मित्यादि (तत्त्वार्थे अ०९-सू०३६)॥ तत्राऽऽद्यभेदप्रतिपादनायाह 19-20 सत्तवहवेहबंधणडहणंकणमारणाइपणिहाणं / अइकोहग्गहघत्थं निग्घिणमणसोऽहमविवागं॥सू० गा०१९ / / रौद्रस्य भेदाः, B सत्त्वा- एकेन्द्रियादयःतेषां वधवेधबन्धनदहनाङ्कनमारणादिप्रणिधानं तत्र वधः- ताडनं करकशलतादिभिः वेधस्तु स्वामिनो, लेश्यानासिकादिवेधन कीलिकादिभिः बन्धनं-संयमनं रज्जुनिगडादिभिः दहनं-प्रतीतमुल्मुकादिभिः अङ्कनं-लाञ्छनं श्वशृगाल- लिङ्गानिच। चरणादिभिः मारणं- प्राणवियोजनमसिशक्तिकुन्तादिभिः, आदिशब्दादागाढपरितापनपाटनादिपरिग्रहः, एतेषु प्रणिधानंअकुर्वतोऽपिकरणं प्रति दृढाध्यवसानमित्यर्थः, प्रकरणाद्रौद्रध्यानमिति गम्यते, किंविशिष्टं प्रणिधानं?- अतिक्रोधग्रहग्रस्त अतीवोत्कटो यः क्रोधः- रोषः स एवापायहेतुत्वादह इव ग्रहस्तेन ग्रस्तं- अभिभूतम्, क्रोधग्रहणाच्च मानादयो गृह्यन्ते, किंविशिष्टस्य सत इदमित्यत आह- निघृणमनसः निघृणं-निर्गतदयं मनः- चित्तमन्तःकरणं यस्य स निघृणमनास्तस्य, तदेव विशेष्यते- अधमविपाक मिति अधमः- जघन्यो नरकादिप्राप्तिलक्षणो विपाकः- परिणामो यस्य तत्तथाविधमिति गाथार्थः॥ // 8 // 1040 // 19 // उक्तः प्रथमो भेदः,साम्प्रतं द्वितीयमभिधित्सुराह पिसुणासन्भासब्भूयभूयघायाइवयणपणिहाणं / मायाविणोऽइसंधणपरस्स पच्छन्नपावस्स ॥सू० गा०२०॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1041 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा०२१ रौद्रस्य भेदाः, स्वामिनो, लेश्यालिङ्गानिच। पिशुनासभ्यासद्भूतभूतघातादिवचनप्रणिधान मित्यत्रानिष्टस्य सूचकं पिशुनं पिशुनमनिष्टसूचकं पिशुनं सूचकं विदुरिति वचनात्, सभायां साधु सभ्यं न सभ्यमसभ्यं- जकारमकारादि न सद्भूतमसद्भूतमनृतमित्यर्थः, तच्च व्यवहारनयदर्शनेनोपाधिभेदतस्त्रिधा, तद्यथा- अभूतोद्धावनं भूतनिह्नवोऽर्थान्तराभिधानंचेति, तत्राभूतोद्भावनं यथासर्वगतोऽयमात्मेत्यादि, भूतनिह्नवस्तु नास्त्येवात्मेत्यादि, गामश्वमित्यादिब्रुवतोऽर्थान्तराभिधानमिति, भूतानां- सत्त्वानामुपघातो यस्मिन् तद्भूतोपघातम्, छिद्धि भिन्द्धि व्यापादय इत्यादि, आदिशब्दः प्रतिभेदं स्वगतानेकभेदप्रर्शनार्थः, यथापिशुनमनेकधाऽनिष्टसूचकमित्यादि, तत्र पिशुनादिवचनेष्वप्रवर्तमानस्यापि प्रवृत्तिं प्रति प्रणिधानं- दृढाध्यवसानलक्षणम्, रौद्रध्यानमिति प्रकरणाद्गम्यते, किंविशिष्टस्य सत इत्यत आह-माया-निकृतिः साऽस्यास्तीति मायावी तस्य मायाविनो वणिजादेः, तथा अतिसन्धानपरस्य परवञ्चनाप्रवृत्तस्य, अनेनाशेषेष्वपि प्रवृत्तिमप्या(स्या)ह, तथा प्रच्छन्नपापस्य कूटप्रयोगकारिणस्तस्यैव, अथवा धिग्जातिककुतीर्थिकादेरसद्भूतगुणं गुणवन्तमात्मानं ख्यापयतः, तथाहि-गुणरहितमप्यात्मानं यो गुणवन्तं ख्यापयति न तस्मादपरः प्रच्छन्नपापोऽस्तीति गाथार्थः / / 20 // उक्तो द्वितीयो भेदः, साम्प्रतं तृतीयमुपदर्शयति तह तिव्वकोहलोहाउलस्स भूओवघायणमणज्जं / परकवहरणचित्तं परलोयावायनिरवेक्खं ॥सू० गा०२१॥ तथाशब्दो दृढाध्यवसायप्रकारसादृश्योपदर्शनार्थः, तीव्रौ- उत्कटौ तौ क्रोधलोभौ च 2 ताभ्यामाकुल:- अभिभूतस्तस्य, जन्तोरिति गम्यते, किं?- भूतोपहननमनार्य मिति हन्यतेऽनेनेति हननं उप-सामीप्येन हननमुपहननं भूतानामुपहननं भूतोपहननम्, आराद्यातं सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यार्य नाऽऽर्यमनार्यम्, किं तदेवंविधमित्यत आह- परद्रव्यहरणचित्तम्, रौद्रध्यानमिति गम्यते, परेषां द्रव्यं 2 सचित्तादि तद्विषयं हरणचित्तं 2 परद्रव्यहरणचित्तम्, तदेव विशेष्यते-किम्भूतं तदित्यत आह-परलोकापायनिरपेक्ष // 1041 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1042 // 4.1 ध्यान मिति, तत्र परलोकापाया:- नरकगमनादयस्तन्निरपेक्षमिति गाथार्थः॥२१॥उक्तस्तृतीयो भेदः, साम्प्रतं चतुर्थं भेदमुपदर्शय- | 4. चतुर्थनाह मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सद्दाइविसयसाहणधणसारक्खणपरायणमणिटुं। सव्वाभिसंकणपरोवघायकलुसाउलं चित्तं / / सू० गा०२२॥ शब्दादयश्च ते विषयाश्चशब्दादिविषयास्तेषांसाधनं-कारणं शब्दादिविषयसाधनंच (तच्च) तद्धनंच शब्दादिविषयसाधनधनं शतकम्। तत्संरक्षणे- तत्परिपालने परायणं- उद्युक्तमिति विग्रहः, तथाऽनिष्ट-सतामनभिलषणीयमित्यर्थः, इदमेव विशेष्यते-सर्वेषामभि-8 सूगा० 22-23 शङ्कनेनाकुलमिति सम्बध्यते न विद्मः कः किं करिष्यतीत्यादिलक्षणेन, तस्मात्सर्वेषां यथाशक्त्योपघात एव श्रेयानित्येवं. रौद्रस्य भेदाः, परोपघातेन च, तथा कलुषयन्त्यात्मानमिति कलुषा:- कषायास्तैराकुलं- व्याप्तं यत् तत् तथोच्यते चित्तं- अन्तःकरणम्, स्वामिनो, लेश्याप्रकरणाद्रौद्रध्यानमिति गम्यते, इह च शब्दादिविषयसाधनं धनविशेषणं किल श्रावकस्य चैत्यधनसंरक्षणे न रौद्रध्यानमिति लिङ्गानिच। ज्ञापनार्थमिति गाथार्थः // 22 // साम्प्रतं विशेषणाभिधानगर्भमुपसंहरन्नाहB इय करणकारणाणुमइविसयमणुचिंतणंचउन्भेयं / अविरयदेसासंजयजणमणसंसेवियमहण्णं ॥सू० गा०२३॥ इय एवं करणं स्वयमेव कारणमन्यैः कृतानुमोदनमनुमतिः करणं च कारणं चानुमतिश्च करणकारणानुमतयः एता एव विषयः- गोचरो यस्य तत्करणकारणानुमतिविषयम्, किमिदमित्यत आह- अनुचिन्तनं पर्यालोचनमित्यर्थः, चतुर्भेदं इति I हिंसानुबन्ध्यादि चतुष्प्रकारम्, रौद्रध्यानमिति गम्यते, अधुनेदमेव स्वामिद्वारेण निरूपयति- अविरताः- सम्यग्दृष्टयः, इतरे // 1042 // च देशासंयताः- श्रावकाः, अनेन सर्वसंयतव्यवच्छेदमाह, अविरतदेशासंयता एव जनाः 2 तेषां मनांसि-चित्तानि तैः संसेवितम्, सञ्चिन्तितमित्यर्थः, मनोग्रहणमित्यत्र ध्यानचिन्तायां प्रधानाङ्गख्यापनार्थम्, अधन्य मित्यश्रेयस्करं पापं निन्द्यमिति गाथार्थः॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1043 // 23 // अधुनेदं यथाभूतस्य भवति यवर्द्धनं चेदमिति तदेतदभिधातुकाम आह एयंचउब्विहं रागदोसमोहाउलस्स जीवस्स / रोद्दज्झाणं संसारवद्धणं नरयगइमूलं / / सू० गा०२४॥ एतद् अनन्तरोक्तं चतुर्विधं चतुष्प्रकारंरागद्वेषमोहाङ्कितस्य आकुलस्य वेति पाठान्तरम्, कस्य?- जीवस्य आत्मनः, किं?रौद्रध्यानमिति, इयमत्र चतुष्टयस्यापि क्रिया, किंविशिष्टमिदमित्यत आह- संसारवर्द्धनं ओघतः नरकगतिमूलं विशेषत इति गाथार्थः // 24 // साम्प्रतं रौद्रध्यायिनो लेश्याः प्रतिपाद्यन्ते कावोयनीलकाला लेसाओ तिव्वसंकिलिट्ठाओ।रोद्दज्झाणोवगयस्स कम्मपरिणामजणियाओ।सू० गा०२५॥ पूर्ववद् व्याख्येया, एतावास्तु विशेष:- तीव्रसंक्लिष्टा:- अतिसंक्लिष्टा एता इति, आह-कथं पुनः रौद्रध्यायी ज्ञायत इति?, उच्यते, लिङ्गेभ्यः, तान्येवोपदर्शयति लिंगाइँतस्स उस्सण्णबहुलनाणाविहामरणदोसा। तेसिं चिय हिंसाइसु बाहिरकरणोवउत्तस्स ॥सू० गा०२६॥ लिङ्गानि चिह्नानि तस्य रौद्रध्यायिनः, उत्सन्नबहुलनानाविधामरणदोषा इत्यत्र दोषशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, उत्सन्नदोषः बहुलदोषः नानाविधदोषः आमरणदोषश्चेति, तत्र हिंसानुबन्ध्यादीनामन्यतरस्मिन् प्रवर्तमान उत्सन्नं- अनुपरतं बाहुल्येन प्रवर्तते इत्युत्सन्नदोषः, सर्वेष्वपिचैवमेव प्रवर्तत इति बहुलदोषः, नानाविधेषु त्वक्त्वक्षणनयनोत्खननादिषु हिंसाधुपायेष्वसकृदप्येवं प्रवर्तत इति नानाविधदोषः, महदापगतोऽपिस्वतः महदापद्गतेऽपिच परे आमरणादसजातानुतापः कालसौकरिकवद् अपि त्वसमाप्तानुतापानुशयपर इत्यामरणदोष इति तेष्वेव हिंसादिषु,आदिशब्दान्मृषावादादिपरिग्रहः, ततश्च तेष्वेव हिंसानुबन्ध्यादिषु चतुर्भेदेषु, किं?- बाह्यकरणोपयुक्तस्य सत उत्सन्नादिदोषलिङ्गानीति, बाह्यकरणशब्देनेह वाक्कायौ गृह्येते, ततश्च 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 24-26 रौद्रस्य भेदाः, स्वामिनो, लेश्यालिङ्गानि च। // 1043 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1044 // ताभ्यामपि तीव्रमुपयुक्तस्येति गाथार्थः / / किंच___ परवसणं अहिनंदइ निरवेक्खो निद्दओ निरणुतावो। हरिसिज्जइ कयपावो रोद्दज्झाणोवगयचित्तो॥सू० गा०२७॥ इहाऽऽत्मव्यतिरिक्तो योऽन्यः स परस्तस्य व्यसनं- आपत् परव्यसनं तद् अभिनन्दति अतिक्लिष्टचित्तत्वाद्बहु मन्यत इत्यर्थः, शोभनमिदं यदेतदित्थं संवृत्तमिति, तथा निरपेक्ष इहान्यभविकापायभयरहितः, तथा निर्गतदयो निर्दयः, परानुकम्पाशून्य इत्यर्थः, तथा निर्गतानुतापो निरनुतापः, पश्चात्तापरहित इति भावः, तथा किंच- हृष्यते तुष्यति कृतपापः निर्वर्तितपापः सिंहमारकवत्, क इत्यत आह- रौद्रध्यानोपगचित्त इति, अमूनि च लिङ्गानि वर्तन्त इति गाथार्थः॥२७॥ उक्तं रौद्रध्यानम्, साम्प्रतं धर्मध्यानावसरः, तत्र तदभिधित्सयैवादाविदं द्वारगाथाद्वयमाह झाणस्स भावणाओ देसं कालं तहाऽऽसणविसेसं / आलंबणं कमं झाइयव्वयं जे य झायारो॥सू० गा०२८॥ तत्तोऽणुप्पेहाओलेस्सा लिंगंफलंच नाऊणं / धम्मं झाइज्ज मुणी तग्गयजोगो तओ सुक्कं। सू० गा०२९॥ ___ ध्यानस्य प्राग्निरूपितशब्दार्थस्य, किं?- भावना ज्ञानाद्याः, ज्ञात्वेति योगः, किंच-देशं तदुचितम्, कालं तथा आसनविशेष तदुचितमिति, आलम्बनं वाचनादि, क्रम मनोनिरोधादि, तथा ध्यातव्यं ध्येयमाज्ञादि, तथा ये च ध्यातारः अप्रमादादियुक्ताः, ततः अनुप्रेक्षा ध्यानोपरमकालभाविन्योऽनित्यत्वाद्यालोचनारूपाः, तथा लेश्याः शुद्धा एव, तथा लिङ्गं श्रद्धानादि, तथा फलं सुरलोकादि, चशब्दः स्वगतानेकभेदप्रदर्शनपरः, एतद् ज्ञात्वा, किं?- धर्म्य इति धर्मध्यानं ध्यायेन्मुनिरिति, तत्कृतयोगः धर्मध्यानकृताभ्यासः, ततः पश्चात् शुक्लध्यानमिति गाथाद्वयसमासार्थः॥२८-२९॥व्यासार्थं तु प्रतिद्वारं ग्रन्थकारः स्वयमेव वक्ष्यति, तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | 4.1 ध्यानशतकम्। सूगा०२७ | रौद्रस्य भेदाः, स्वामिनो, लेश्या| लिङ्गानि च। सू०गा० | 28-29 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। // 1044 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1045 // फुवकयब्भासो भावणाहि झाणस्स जोग्गयमुवेइ / ताओ य नाणदंसणचरित्तवेरग्गजणियाओ॥सू० गा० 30 / / 4. चतुर्थपूर्व- ध्यानात् प्रथमं कृतः-निर्वर्तितोऽभ्यासः- आसेवनालक्षणो येन स तथाविधः, काभिः पूर्वकृताभ्यासः?- भावनाभिः मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, करणभूताभिः भावनासुवा- भावनाविषये पश्चाद्ध्यानस्य अधिकृतस्य योग्यतां 'अनुरूपतां' उपैति यातीत्यर्थः, ताश्च भावना ४.१ध्यानज्ञानदर्शनचारित्रवैराग्यनियता वर्तन्ते, नियता:- परिच्छिन्नाः पाठान्तरं वा जनिता इति गाथार्थः॥३०॥साम्प्रतं ज्ञानभावना- शतकम्। | सू०गा० स्वरूपगुणदर्शनायेदमाह | 30-32 णाणे णिञ्चब्भासो कुणइमणोधारणं विसुद्धिं च / नाणगुणमुणियसारो तो झाइ सुनिच्चलमईओ।सू० गा०३१॥ धर्मध्यानस्य ज्ञाने श्रुतज्ञाने, नित्यं-सदा अभ्यासः- आसेवनालक्षणः करोति निर्वर्तयति, किं?- मनसः- अन्तःकरणस्य, चेतस इत्यर्थः, भावनादेश कालादि। धारणं- अशुभव्यापारनिरोधेनावस्थानमिति भावना, तथा विशुद्धिं च तत्र विशोधनं विशुद्धिः, सूत्रार्थयोरिति गम्यते, तां, चशब्दाद्भवनिर्वेदं च, एवं ज्ञानगुणमुणितसार इति ज्ञानेन गुणानां- जीवाजीवाश्रितानां गुणपर्यायवत् द्रव्य मिति (तत्त्वा० अ० सू०३७) वचनात् पर्यायाणां च तदविनाभाविनां मुणितः- ज्ञातः सार:- परमार्थो येन स तथोच्यते, ज्ञानगुणेन वा-8 ज्ञानमाहात्म्येनेति भावः ज्ञातः सारो येन, विश्वस्येति गम्यते, स तथाविधः, ततश्च पश्चाद् ध्यायति चिन्तयति, किंविशिष्टः सन्?- सुष्ठ- अतिशयेन निश्चला-निष्प्रकम्पा सम्यग्ज्ञानतोऽन्यथाप्रवृत्तिकम्परहितेति भावः मतिः- बुद्धिर्यस्य स तथाविध इति गाथार्थः।। 31 // उक्ता ज्ञानभावना, साम्प्रतं दर्शनभावनास्वरूपगुणदर्शनार्थमिदमाह संकाइदोसरहिओ पसमथेज्जाइगुणगणोवेओ। होइ असंमूढमणो दंसणसुद्धीऍझाणंमि ॥सू० गा०३२।। शङ्कादिदोषरहितः शङ्कन-शङ्का, आदिशब्दात् काङ्गादिपरिग्रहः, उक्तं च-शङ्काकासाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसापरपाषण्ड // 1045 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1046 // संस्तवाः सम्यग्दृष्टेरतिचाराः (तत्त्वा० अ०१सू०१८) इति, एतेषांच स्वरूपं प्रत्याख्यानाध्ययने न्यक्षेण वक्ष्यामः, तत्र शङ्कादय 4. चतुर्थएव सम्यक्त्वाख्यप्रथमगुणातिचारत्वात् दोषाः शङ्कादिदोषास्तैः रहितः- त्यक्तः, उक्तदोषरहितत्वादेव, किं?- प्रश(श्र)मस्थै-1 प्रतिक्रमणं, र्यादिगुणगणोपेतः तत्र प्रकर्षेण श्रमः प्रश्रमः- खेदः, स च स्वपरसमयतत्त्वाधिगमरूपः, स्थैर्य तु जिनशासने निष्प्रकम्पता, 4.1 ध्यानआदिशब्दात्प्रभावनादिपरिग्रहः, उक्तं च-सपरसमयकोसल्लं थिरया जिणसासणे पभावणया। आययणसेवभत्ती दंसणदीवा गुणा शतकम्। पंच॥१॥प्रशमस्थैर्यादय एव गुणास्तेषां गणः- समूहस्तेनोपेतो- युक्तो यःस तथाविधः, अथवा प्रशमादिना स्थैर्यादिना च सूगा० 33 धर्मध्यानस्य गुणगणेनोपेतः 2, तत्र प्रशमादिगुणगणः- प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्याभिव्यक्तिलक्षणः, स्थैर्यादिस्तु दर्शित एव, य. भावनादेशइत्थम्भूतः असौ भवति असम्मूढमनाः तत्त्वान्तरेऽभ्रान्तचित्त इत्यर्थः, दर्शनशुद्ध्या उक्तलक्षणया हेतुभूतया, क्व?- ध्यान इति कालादि। गाथार्थः // 32 // उक्ता दर्शनभावना, साम्प्रतं चारित्रभावनास्वरूपगुणदर्शनायेदमाह नवकम्माणायाणं पोराणविणिज्जरं सुभायाणं / चारित्तभावणाए झाणमयत्तेण य समेइ॥सू० गा० 33 // नवकर्मणामनादान मिति नवानि- उपचीयमानानि प्रत्यग्राणि भण्यन्ते, क्रियन्त इति कर्माणि- ज्ञानावरणीयादीनिक तेषामनादानं- अग्रहणंचारित्रभावनया समेति गच्छतीति योगः, तथा पुराणविनिर्जरां चिरन्तनक्षपणामित्यर्थः, तथा शुभादान मिति शुभं-पुण्यं सातसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोत्रात्मकंतस्याऽऽदानं-ग्रहणम्, किं?- चारित्रभावनया हेतुभूतया, ध्यानं च चशब्दान्नवकर्मानादानादि च अयत्नेन अक्लेशेन समेति गच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः॥ तत्र चारित्रभावनयेति कोऽर्थः?-8 'चर गतिभक्षणयोः' इत्यस्य अर्तिलूधूसूखनिसहिचर इनन् (पा० 3-2-184) इतीत्रन्प्रत्ययान्तस्य चरित्रमिति भवति, 0 स्वपरसमयकौशलं स्थिरता जिनशासने प्रभावना। आयतनसेवा भक्ति : दर्शनदीपका गुणाः पञ्च // 1 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् ४.१ध्यानशतकम्। भाग-३ // 1047 // चरन्त्यनिन्दितमनेनेति चरित्रं-क्षयोपशमरूपं तस्य भावश्चारित्रम्, एतदुक्तं भवति- इहान्यजन्मोपात्ताष्टविधकर्मसञ्चयापचयाय / 4. चतुर्थचरणभावश्चारित्रमिति, सर्वसावद्ययोगविनिवृत्तिरूपा क्रिया इत्यर्थः, तस्य भावना- अभ्यासश्चारित्रभावनेति गाथार्थः / / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 36 // उक्ता चारित्रभावना, साम्प्रतं वैराग्यभावनास्वरूपगुणदर्शनार्थमाहB सुविदियजगस्सभावो निस्संगो निभओ निरासो य / वेरग्गभावियमणो झाणंमि सुनिच्चिलो होइ।सू० गा० 34 // सूगा० सुष्ठ- अतीव विदितः- ज्ञातो जगतः- चराचरस्य, यथोक्तं- जगन्ति जङ्गमान्याहुर्जगद् ज्ञेयं चराचरम् स्वो भावः स्वभावः, |34-35 जन्म मरणाय नियतं बन्धुर्दुःखाय धनमनिर्वृतये। तन्नास्ति यन्न विपदे तथापि लोको निरालोकः॥१॥इत्यादिलक्षणो येन स तथा- धर्मध्यानस्य भावनादेशविधः, कदाचिदेवम्भूतोऽपि कर्मपरिणतिवशात्ससङ्गो भवत्यत आह- निःसङ्गः विषयजस्नेहसङ्गरहितः, एवम्भूतोऽपि च कालादि। कदाचित्सभयो भवत्यत आह-निर्भयः इहलोकादिसप्तभयविप्रमुक्तः, कदाचिदेवम्भूतोऽपि विशिष्टपरिणत्यभावात्परलोकमधिकृत्य साशंसो भवत्यत आह- निराशंसश्च इहपरलोकाशंसाविप्रमुक्तः, चशब्दात्तथाविधक्रोधादिरहितश्च, य एवंविधो वैराग्यभावितमना भवति स खल्वज्ञानाद्युपद्रवरहितत्वाद् ध्याने सुनिश्चलो भवतीति गाथार्थः॥३४॥ उक्ता वैराग्यभावना। मूलद्वारगाथाद्वये ध्यानस्य भावना इति व्याख्यातम्, अधुना देशद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह निच्चं चिय जुवइपसूनपुंसगकुसीलवज्जियंजइणो। ठाणं वियणं भणियं विसेसओझाणकालंमि ॥सू० गा० 35 // नित्यमेव सर्वकालमेव, न केवलं ध्यानकाल इति, किं?- युवतिपशुनपुंसककुशीलपरिवर्जितं यतेः स्थानं विजनं भणित मिति,॥१०४७ / / तत्र युवतिशब्देन मनुष्यस्त्री देवी च परिगृह्यते, पशुशब्देन तु तिर्यस्त्रीति नपुंसकं- प्रतीतं कुत्सितं- निन्दितं शीलं- वृत्तं
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1048 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा०३६ | धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। येषां ते कुशीलाः,ते च तथाविधा द्यूतकारादयः, उक्तं च- जूइयरसोलमेंठा वट्टा उन्भायगादिणो जे य। एए होंति कुसीला वज्जेयव्वा पयत्तेणं॥१॥युवतिश्च पशुश्चेत्यादिद्वन्द्वः, युवत्यादिभिः परि-समन्तात् वर्जितं-रहितमिति विग्रहः, यते:- तपस्विनःसाधोः, 'एकग्रहणे तज्जातीयग्रहण'मिति साध्व्याश्च योग्यं यतिनपुंसकस्य च, किं?- स्थानं- अवकाशलक्षणम्, तदेव विशेष्यतेयुवत्यादिव्यतिरिक्तशेषजनापेक्षया विगतजनं विजनं भणितं-उक्तं तीर्थकरैर्गणधरैश्चेदमेवम्भूतं नित्यमेव, अन्यत्र प्रवचनोक्तदोषसम्भवात्, विशेषतो ध्यानकाल इत्यपरिणतयोगादिनाऽन्यत्र ध्यानस्याऽऽराधयितुमशक्यत्वादिति गाथार्थः॥३५॥ इत्थं तावदपरिणतयोगादीनां स्थानमुक्तम्, अधुना परिणतयोगादीनधिकृत्य विशेषमाह थिरकयजोगाणं पुण मुणीण झाणे सुनिच्चलमणाणं / गामंमिजणाइण्णे सुण्णे रण्णेवण विसेसो।।सू० गा० 36 // तत्र स्थिराः- संहननधृतिभ्यां बलवन्त उच्यन्ते, कृता-निर्वर्तिता अभ्यस्ता इतियावत्, के?-युज्यन्त इति योगाः- ज्ञानादिभावनाव्यापाराः सत्त्वसूत्रतपःप्रभृतयो वा यस्ते कृतयोगाः, स्थिराश्च ते कृतयोगाश्चेति विग्रहस्तेषाम्, अत्र च स्थिरकृतयोगयोचतुर्भङ्गी भवति, तद्यथा-'थिरे णामेगे णो कयजोगे' इत्यादि, स्थिरा वा- पौनःपुन्यकरणेन परिचिताः कृता योगा यैस्ते तथाविधास्तेषाम्, पुनःशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि? - तृतीयभङ्गवतांन शेषाणाम्, स्वभ्यस्तयोगानांवा मुनीनामिति, मन्यन्ते जीवादीन् पदार्थानिति मुनयो- विपश्चितसाधवस्तेषां च, तथा ध्याने- अधिकृत एव धर्मध्याने सुष्टु- अतिशयेन निश्चलं- निष्प्रकम्पं मनो येषां ते तथाविधास्तेषाम्, एवंविधानां स्थानं प्रति ग्रामे जनाकीर्णे शून्येऽरण्ये वा न विशेष इति, तत्र ग्रसति बुद्ध्यादीन् गुणान् गम्यो वा करादीनामिति ग्रामः-सन्निवेशविशेषः, इह एकग्रहणे तज्जातीयग्रहणा' नागरखेटकर्बटा 0 द्यूतकाराः कलाला मेण्ठाश्चट्टा उद्भमका इत्यादयो ये च। एते भवन्ति कुशीला वर्जयितव्याः प्रयत्नेन // 1 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1049 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 37-38 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। दिपरिग्रह इति, जनाकीर्णे- जनाकुले ग्राम एवोद्यानादौ वा, तथा शून्ये तस्मिन्नेवारण्ये वा कान्तारे वेति, वा विकल्पे, न विशेषो-न भेदः, सर्वत्र तुल्यभावत्वात्परिणतत्वात्तेषामिति गाथार्थः / / 36 // यतश्चैवं जो (तो) जत्थ समाहाणं होज मणोवयणकायजोगाणं / भूओवरोहरहिओसो देसो झायमाणस्स ॥सू० गा०३७॥ यत एव तदुक्तं ततः तस्मात्कारणाद्यत्र ग्रामादौ स्थाने समाधानं स्वास्थ्यं भवति जायते, केषामित्यत आह-मनोवाक्काययोगानां / प्राग्निरूपितस्वरूपाणामिति, आह- मनोयोगसमाधानमस्तु, वाक्काययोगसमाधानं तत्र क्वोपयुज्यते?, न हि तन्मयं ध्यान भवति, अत्रोच्यते, तत्समाधानं तावन्मनोयोगोपकारकम्, ध्यानमपि च तदात्मकं भवत्येव , यथोक्तं- एवंविहा गिरा मे वत्तव्वा एरिसी न वत्तव्वा / इय वेयालियवक्कस्स भासओ वाइगं झाणं॥१॥तथा- सुसमाहियकरपायस्स अकज्जे कारणमि जयणाए। किरियाकरणं जंतं काइयझाणं भवे जइणो॥२॥न चात्र समाधानमात्रकारित्वमेव गृह्यते, किन्तु भूतोपरोधरहितः, तत्र भूतानिपृथिव्यादीनि उपरोधः- तत्सङ्गट्टनादिलक्षणः तेन रहितः- परित्यक्तो यः 'एकग्रहणे तज्जातीयग्रहणाद्' अनृतादत्तादानमैथुनपरिग्रहाद्युपरोधरहितश्च स देशो ध्यायतः चिन्तयतः, उचित इति शेषः, अयं गाथार्थः॥३७॥गतं देशद्वारम्, अधुना कालद्वारमभिधित्सुराह कालोऽवि सोच्चिय जहिं जोगसमाहाणमुत्तमं लहइ। न उदिवसनिसावेलाइनियमणं झाइणो भणियं / / सू० गा०३८॥ कलनं काल: कलासमूहो वा कालः, सचार्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषुचन्द्रसूर्यगतिक्रियोपलक्षितो दिवसादिरवसेयः, अपिशब्दो एवंविधाः गीर्मया वक्तव्येशी न वक्तव्या। इति वैकालिकवाक्यस्य भाषमाणस्य वाचिकं ध्यानम् // 1 // सुसमाहितकरपादस्याकार्ये कारणे यतनया। क्रियाकरणं यत्तत्कायिकं भवेत् यतेः ध्यानम् // 2 // // 1042 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1050 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा० 39-40 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। देशानियमेन तुल्यत्वसम्भावनार्थः, तथा चाह-कालोऽपिस एव, ध्यानोचित इति गम्यते, यत्र काले योगसमाधानं मनयोगादिस्वास्थ्यं उत्तम प्रधानं लभते प्राप्नोति, न तु न पुन व च, तुशब्दस्य पुनःशब्दार्थत्वादेवकरार्थत्वाद्वा, किं?- दिवसनिशावेलादिनियमनं ध्यायिनो भणितमिति, दिवसनिशे प्रतीते, वेला सामान्यत एव, तदेकदेशो मुहूर्तादिः, आदिशब्दात् पूर्वाह्नापरालादि वा, एतन्नियमनं दिवैवेत्यादिलक्षणम्, ध्यायिनः- सत्त्वस्य भणितं- उक्तं तीर्थकरगणधरैनैवेति गाथार्थः॥ 38 // गतं. कालद्वारम्, साम्प्रतमासनविशेषद्वारं व्याचिख्यासयाऽऽह जच्चिय देहावत्था जिया ण झाणोवरोहिणी होइ / झाइजा तदवत्थो ठिओ निसण्णो निवण्णो वा ॥सू० गा०३९॥ इहैव या काचिद् देहावस्था शरीरावस्था निषण्णादिरूपा, किं?- जिता इत्यभ्यस्ता उचिता वा, तथाऽनुष्ठीयमाना न ध्यानोपरोधिनी भवति नाधिकृतधर्मध्यानपीडाकरी भवतीत्यर्थः, ध्यायेत् तदवस्थ इति सैवावस्था यस्य स तदवस्थः, तामेव विशेषतः प्राह- स्थितः कायोत्सर्गेणेषन्नतादिना निषण्णः उपविष्टो वीरासनादिना निर्विष्णः सन्निविष्टो दण्डायतादिना वा विभाषायामिति गाथार्थः // 39 // आह- किं पुनरयं देशकालासनानामनियम इति?, अत्रोच्यते, सव्वासु वट्टमाणा मुणओ जं देसकालचेट्ठासु / वरकेवलाइलाभंपत्ता बहुसो समियपावा ॥सू० गा० 40 // सर्वासु इत्यशेषासु, देशकालचेष्टासु इति योगः, चेष्टा-देहावस्था, किं?- वर्तमानाः अवस्थिताः, के?- मुनयः प्राग्निरूपितशब्दार्थाः यद् यस्मात्कारणात्, किं?- वर:- प्रधानश्चासौ केवलादिलाभश्च 2 तं प्राप्ता इति, आदिशब्दान्मनःपर्यायज्ञानादिपरिग्रहः, किं सकृदेव प्राप्ताः?, न, केवलवर्ज बहुशः अनेकशः, किंविशिष्टाः?- शान्तपापास्तत्र पातयति नरकादिष्विति पापं शान्तं- उपशमं नीतं पापं यैस्ते तथाविधा इति गाथार्थः॥ 40 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1051 // ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 41-43 तो देसकालचेठानियमो झाणस्स नत्थि समयंमि / जोगाण समाहाणं जह होइ तहा (प) यइयव्वं ॥सू० गा० 41 // 4. चतुर्थयस्मादिति पूर्वगाथायामुक्तं तेन सहास्याभिसम्बन्धः, तस्माद्देशकालचेष्टानियमो ध्यानस्य नास्ति न विद्यते, क्व?- समये प्रतिक्रमणं, आगमे, किन्तु योगानां मनःप्रभृतीनां समाधानं पूर्वोक्तं यथा भवति तथा (प्र)यतितव्यं (प्र)यत्नः कार्य इत्यत्र नियम एवेति गाथार्थः॥४१॥गतमासनद्वारम्, अधुनाऽऽलम्बनद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह आलंबणाइवायणपुच्छणपरियट्टणाणुचिंताओ।सामाइयाइयाइंसद्धम्मावस्सयाईच ॥सू० गा० 42 // इह धर्मध्यानारोहणार्थमालम्ब्यन्त इत्यालम्बनानि वाचनाप्रश्नपरावर्तनानुचिन्ता इति तत्र वाचनं वाचना, विनेयाय निर्जरायै न धर्मध्यानस्य सूत्रादिदानमित्यर्थः,शङ्किते सूत्रादौ संशयापनोदाय गुरुप्रच्छनं प्रश्न इति, परावर्तनं तु पूर्वाधीतस्यैव सूत्रादेरविस्मरणनिर्जरा भावनादेश कालादि। निमित्तमभ्यासकरणमिति, अनुचिन्तनमनुचिन्ता मनसैवाविस्मरणादिनिमित्तं सूत्रानुस्मरणमित्यर्थः, वाचनाच प्रश्नश्चेत्यादि द्वन्द्वः, एतानि च श्रुतधर्मानुगतानि वर्तन्ते, तथा सामायिकादीनि, सद्धर्मावश्यकानि चेति, अमूनि तु चरणधर्मानुगतानि वर्तन्ते, सामायिकमादौ येषां तानि सामायिकादीनि, तत्र सामायिकं प्रतीतम्, आदिशब्दान्मुखवस्त्रिकाप्रत्युपेक्षणादिलक्षणसकलचक्रवालसामाचारीपरिग्रहो यावत् पुनरपि सामायिकमिति, एतान्येव विधिवदासेव्यमानानि सन्ति-शोभनानि सन्ति च तानि चारित्रधर्मावश्यकानि चेति विग्रहः, आवश्यकानि-नियमतः करणीयानि, चः समुच्चये इति गाथार्थः॥४२॥ साम्प्रतममीषामेवाऽऽलम्बनत्वे निबन्धनमाह 8 // 1051 // विसमंमि समारोहइ दढदव्वालंबणोजहा पुरिसो। सुत्ताइकयालंबो तह झाणवरंसमारुहइ / / सू० गा० 43 // विषमे निम्ने दुःसञ्चरे समारोहति सम्यगपरिक्लेशेनोवं याति, कः?- दृढं-बलवद्रव्यं रज्वाद्यालम्बनं यस्य स तथाविधः,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 4. चतुर्थ नियुक्ति भाष्य 4.1 ध्यान भाग-३ // 1052 // 44-45 श्रीआवश्यक यथा पुरुषः पुमान् कश्चित्, सूत्रादिकृतालम्बनः वाचनादिकृतालम्बन इत्यर्थः, तथा तेनैव प्रकारेण ध्यानवरं धर्मध्यानमित्यर्थः, समारोहतीति गाथार्थः॥४३॥गतमालम्बनद्वारम्, अधुना क्रमद्वारावसरः, तत्र लाघवार्थं धर्मस्य शुक्लस्य च(तं) प्रतिपाद-8 मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीहारिक यन्नाहवृत्तियुतम् __ झाणप्पडिवत्तिकमो होइ मणोजोगनिग्गहाईओ। भवकाले केवलिणो सेसाण जहासमाहीए।सू० गा० 44 // शतकम्। सू०गा० __ ध्यानं- प्राग्निरूपितशब्दार्थं तस्य प्रतिपत्तिक्रम इति समासः, प्रतिपत्तिक्रमः- प्रतिपत्तिपरिपाट्यभिधीयते, स च भवति / मनोयोगनिग्रहादिः, तत्र प्रथमं मनयोगनिग्रहस्ततो वाग्योगनिग्रहस्ततः काययोगनिग्रह इति, किमयं सामान्येन सर्वथैवेत्थम्भूतः धर्मध्यानस्य भावनादेशक्रमो?, न, किन्तु भवकाले केवलिनः, अत्र भवकालशब्देन मोक्षगमनप्रत्यासन्नः अन्तर्मुहूर्तप्रमाण एव शैलेश्यवस्थान्तर्गतः कालादि। परिगृह्यते, केवलमस्यास्तीति केवली तस्य, शुक्लध्यान एवायंक्रमः, शेषस्यान्यस्य धर्मध्यानप्रतिपत्तुर्योगकालावाश्रित्य किं?- यथासमाधिने ति यथैव स्वास्थ्यं भवति तथैव प्रतिपत्तिरिति गाथार्थः॥४४॥गतं क्रमद्वारम्, इदानीं ध्यातव्यमुच्यते, तच्चतुर्भेदमाज्ञादिः, उक्तंच-आज्ञाऽपायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्य (तत्त्वार्थे अ०९सू० 37) मित्यादि, तत्राऽऽद्यभेदप्रतिपादनायाह___ सुनिउणमणाइणिहणं भूयहियं भूयभावणमहग्धं / अमियमजियं महत्थं महाणुभावं महाविसयं ॥सू० गा० 45 // सुष्ठु- अतीव निपुणा-कुशला सुनिपुणा ताम्, आज्ञामिति योगः, नैपुण्यं पुनः सूक्ष्मद्रव्याधुपदर्शकत्वात्तथा मत्यादिप्रति-॥१०५२॥ पादकत्वाच्च, उक्तं च- सुयनाणंमि नेउण्णं, केवले तयणंतरं। अप्पणो सेसगाणं च, जम्हा तं परिभावगं॥ 1 // इत्यादि, इत्थं 0 श्रुतज्ञाने नैपुण्यं केवले तदनन्तरम् / आत्मनः शेषकाणां च, यस्मात्तत् परिभावकम् (प्रकाशकम् ) // 1 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1053 // सुनिपुणांध्यायेत्, तथा अनाद्यनिधनां अनुत्पन्नशाश्वतामित्यर्थः, अनाद्यनिधनत्वंच द्रव्याद्यपेक्षयेति, उक्तंच- द्रव्यादिशादित्येषा 4. चतुर्थद्वादशाङ्गीन कदाचिन्नासी दित्यादि, तथा भूतहिता मिति इह भूतशब्देन प्राणिन उच्यन्ते तेषां हितां-पथ्यामिति भावः, हितत्वं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पुनस्तदनुपरोधिनीत्वात्तथा हितकारिणीत्वाच्च, उक्तं च- सर्वे जीवा न हन्तव्या इत्यादि, एतत्प्रभावाच्च भूयांसः सिद्धा इति, ४.१ध्यानभूतभावनां इत्यत्र भूतं- सत्यं भाव्यतेऽनयेति भूतस्य वा भावना भूतभावना, अनेकान्तपरिच्छेदात्मिकेत्यर्थः, भूतानां वा-2 शतकम्। सत्त्वानां भावना भूतभावना, भावना वासनेत्यनर्थान्तरम्, उक्तं च-कूरावि सहावेणं रागविसवसाणुगावि होऊणं / भावियजिण सू०गा० 44-45 वयणमणा तेलुक्कसुहावहा होंति ॥१॥श्रूयन्ते च चिलातीपुत्रादय एवंविधा बहव इति, तथा अन• इति सर्वोत्तमत्वादविद्य धर्मध्यानस्य मानमूल्यामिति भावः, उक्तं च-सव्वेऽवि य सिद्धता सदव्वरयणासया सतेलोक्का / जिणवयणस्स भगवओ न मुल्लमित्तं अणग्घेणं॥ भावनादेश कालादि। १॥तथा स्तुतिकारेणाप्युक्तं-कल्पद्रुमः कल्पितमात्रदायी, चिन्तामणिश्चिन्तितमेव दत्ते / जिनेन्द्रधर्मातिशयं विचिन्त्य, द्वयेऽपि लोको लघुतामवैति॥१॥ इत्यादि, अथवा ऋणघ्ना मित्यत्र ऋणं- कर्म तद्धनामिति, उक्तं च-जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुयाहि / वासकोडीहिं। तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमित्तेणं॥१॥ इत्यादि, तथा अमितां इत्यपरिमिताम्, उक्तं चः सव्वनदीणं जा होज / वालुया सव्वउदहीण जं उदयं / एत्तोवि अणंतगुणो अत्थो एगस्स सुत्तस्स॥१॥अमृतां वा मृष्टां वा पथ्यांवा, तथा चोक्तं- जिणवयणमोदगस्स उरत्तिं च दिवा य खज्जमाणस्स। तित्तिं बुहो न गच्छइ हेउसहस्सोवगूढस्स॥१॥नरनरयतिरियसुरगणसंसारियसव्वदुक्ख® क्रूरा अपि स्वभावेन रागविषवशानुगा अपि भूत्वा। भावितजिनवचनमनसस्त्रैलोक्यसुखावहा भवन्ति // 1 // 0 सर्वेऽपि च सिद्धान्ताः सद्रव्यरत्नाश्रयाः // 1053 // सत्रैलोक्याः / जिनवचनस्य भगवतो न मूल्यमात्रमनर्पण (र्घत्वेन)॥१॥0 यदज्ञानी कर्म क्षपयति बहुकाभिर्वर्षकोटीभिः। तत् ज्ञानी त्रिभिर्गुप्तः क्षपयत्युच्छासमात्रेण // 1 // 0 सर्वनदीनां या भवेयुः वालुकाः सर्वोदधीनां यदुदकम् / अतोप्यऽनन्तगुणोऽर्थ एकस्य सूत्रस्य // 1 // 7 जिनवचनमोदकस्य तु रात्रौ दिवा च खाद्यमानस्य / तृप्तिं बुधो न गच्छति हेतुसहस्रोपगूढस्य / / 1 / / नरनारकतिर्यक्सुरगणसांसारिकसर्वदुःख
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1054 // रोगाणं। जिणवयणमेगमोसहमपवग्गसुहक्खयं फलयं ॥२॥सजीवां वाऽमृतामुपपत्तिक्षमत्वेन सार्थिकामिति भावः, न तु यथा- 4. चतुर्थतेषां कटतटभ्रष्टैगजानां मदबिन्दुभिः। प्रावर्तत नदी घोरा, हस्त्यश्वरथवाहिनी॥१॥' इत्यादिवन्मृतामिति, तथा अजिता मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मिति शेषप्रवचनाज्ञाभिरपराजितामित्यर्थः, उक्तं च-जीवाइवत्थुचिंतणकोसल्लगुणेणऽणण्णसरिसेणं / सेसवयणेहिं अजिय ४.१ध्यानजिणिंदवयणं महाविसयं॥१॥तथा महार्था मिति महान्- प्रधानोऽर्थो यस्याः सा तथाविधा ताम्, तत्र पूर्वापराविरोधित्वा शतकम्। सूगा० दनुयोगद्वारात्मकत्वान्नयगर्भत्वाच्च प्रधानाम्, महत्स्थां वा अत्र महान्त:- सम्यग्दृष्टयो भव्या एवोच्यन्ते ततश्च महत्सु स्थिता 44-45 महत्स्था तां च, प्रधानप्राणिस्थितामित्यर्थः, महास्थां वेत्यत्र महा पूजोच्यते तस्यां स्थिता महास्था ताम्, तथा चोक्तं- धर्मध्यानस्य भावनादेशसव्वसुरासुरमाणुसजोइसवंतरसुपूइयं णाणं। जेणेह गणहराणं छुहति चुण्णे सुरिंदावि॥१॥ तथा महानुभावा मिति तत्र महान् कालादि। प्रधानःप्रभूतोवाऽनुभावः-सामर्थ्यादिलक्षणो यस्याः सा तथा ताम्, प्राधान्यं चास्याश्चतुर्दशपूर्वविदः सर्वलब्धिसम्पन्नत्वात्, प्रभूतत्वं च प्रभूतकार्यकरणाद्, उक्तं च-पभू णं चोद्दसपुव्वी घडाओ घडसहस्सं करित्तए इत्यादि, एवमिहलोके, परत्र तु जघन्यतोऽपि वैमानिकोपपातः, उक्तं च- उववाओ लंतगंमि चोद्दसपुव्वीस्स होइ उ जहण्णो / उक्कोसो सव्वढे सिद्धिगमो वा / अकम्मस्स॥१॥तथा महाविषया मिति महद्विषयत्वं तु सकलद्रव्यादिविषयत्वाद्, उक्तंच-दव्वओ सुयनाणी उवउत्ते सव्वदव्वाई जाणई-त्यादि कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः॥ 45 // रोगाणाम् / जिनवचनमेकमौषधमपवर्गसुखाक्षतफलदम्॥२॥ 0 जीवादिवस्तुचिन्तनकौशल्यगुणेनानन्यसदृशेन / शेषवचनैरजितं जिनेन्द्रवचनं महाविषयम् // 8 1 // (c) सर्वसुरासुरमनुष्यज्योतिष्कव्यन्तरसुपूजितं ज्ञानम् / येनेह गणधराणां(शीर्ष) क्षिपन्ति चूर्णानि देवेन्द्रा अपि॥१॥ 0 प्रभुश्चतुर्दशपूर्वी घटात् घटसहस्रं कर्तुम्। 80 उपपातो लान्तके चतुर्दशपूर्विणां भवति तु जघन्यः। उत्कृष्टः सर्वार्थ सिद्धिगमनं वाऽकर्मणः॥ 1 // O द्रव्यतः श्रुतज्ञानी उपयुक्तः सर्वद्रव्याणि जानाति /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1055 // शतकम्। 46-47 झाइज्जा निरवजं जिणाणमाणं जगप्पईवाणं / अणिउणजणदुण्णेयं नयभंगपमाणगमगहणं ॥सू० गा०४६॥ 4. चतुर्थध्यायेत् चिन्तयेदिति सर्वपदक्रिया, निरवद्यामिति अवयं-पापमुच्यते निर्गतमवद्यं यस्याः सा तथा ताम्, अनृतादिद्वात्रिंश प्रतिक्रमणं, दोषावद्यरहितत्वात्, क्रियाविशेषणं वा, कथं ध्यायेत्?- निरवयं-इहलोकाद्याशंसारहितमित्यर्थः,उक्तंच-नो इहलोगठ्याए 4.1 ध्याननो परलोगट्ट्याए नो परपरिभवओ अहं नाणी त्यादिकं निरवद्यं ध्यायेत्, जिनानां प्राग्निरूपितशब्दार्थानां आज्ञा वचनलक्षणां सूगा० कुशलकर्मण्याज्ञाप्यन्तेऽनया प्राणिन इत्याज्ञा ताम्, किंविशिष्टां?- जिनानां- केवलालोकेनाशेषसंशयतिमिरनाशनाजगत्प्रदीपानामिति, आज्ञैव विशेष्यते- अनिपुणजनदुर्जेयां न निपुणः अनिपुणः अकुशल इत्यर्थः जनः- लोकस्तेन दुर्जेया- धर्मध्यानस्य मिति- दुरवगमाम्, तथा नयभङ्गप्रमाणगमगहना इत्यत्र नयाश्च भङ्गाश्च प्रमाणानि च गमाश्चेति विग्रहस्तैर्गहना- गह्वरा ताम्, भावनादेश कालादि। तत्र नैगमादयो नयास्ते चानेकभेदाः, तथा भङ्गाः क्रमस्थानभेदभिन्नाः, तत्र क्रमभङ्गा यथा एको जीव एक एवाजीव / इत्यादि, स्थापना। स्थानभङ्गास्तु यथा प्रियधर्मा नामैकः नो दृढधर्मेत्यादि॥ तथा प्रमीयते ज्ञेयमेभिरिति प्रमाणानिद्रव्यादीनि, यथा ।ऽ-जानुयोगद्वारेषु गमाः- चतुर्विंशतिदण्डकादयः, कारण-15-51वशतो वा किश्चिद्विसदृशाः सूत्रमार्गा यथा षड्जीवनिकाऽऽदाविति कृतं विस्तरेणेति गाथार्थः॥४६॥ ननु-ऽऽ, या एवं विशेषणविशिष्टा सा बोद्धमपि न शक्यते / मन्दधीभिः, आस्तां तावद्ध्यातुम्, ततश्च यदि कथञ्चिन्नावबुध्यते तत्र का वार्तेत्यत आह___ तत्थ य मइदोब्बलेणं तव्विहायरियविरहओवावि ।णेयगहणत्तणेण यणाणावरणोदएणंच॥सू०गा० 47 // // 1055 // तत्र तस्यामाज्ञायाम्, चशब्दः प्रस्तुतप्रकरणानुकर्षणार्थः, किं?- जडतया चलत्वेन वा मतिदौर्बल्येन-बुद्धेः सम्यगर्थानव0नो इहलोकार्थाय नो परलोकार्थाय नो परपरिभावकोऽहं ज्ञानी।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1056 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा० 48-49 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। धारणेनेत्यर्थः, तथा तद्विधाचार्यविरहतोऽपि तत्र तद्विधः- सम्यगविपरीततत्त्वप्रतिपादनकुशलः आचर्यतेऽसावित्याचार्यः सूत्रार्थावगमार्थं मुमुक्षुभिरासेव्यत इत्यर्थः, तद्विधश्चासावाचार्यश्च 2 तद्विरहतः- तदभावतश्च, चशब्दः अबोधे द्वितीयकारणसमुच्चयार्थः, अपिशब्दः क्वचिदुभयवस्तूपपत्तिसम्भावनार्थः, तथा ज्ञानावरणोदयेन च तत्र ज्ञानावरणं प्रसिद्धं तदुदयेन तत्काले तद्विपाकेन, चशब्दश्चतुर्थाबोधकारणसमुच्चयार्थः, ज्ञेयगहनत्वेन च तत्र ज्ञायत इति ज्ञेयं-धर्मास्तिकायादि तद्गहनत्वेन- गह्वरत्वेन, चशब्दोऽबोध एव तृतीयकारणसमुच्चयार्थः, तथा अत्राह- ननु ज्ञानावरणोदयादेव मतिदौर्बल्यं तथा तद्विधाचार्यविरहो ज्ञेयगहनाप्रतिपत्तिश्च, ततश्चतदभिधानेन युक्तममीषामभिधानमिति, न, तत्कार्यस्यैव संक्षेपविस्तरत उपाधिभेदेनाभिधानादिति गाथार्थः॥४७॥ तथा हेऊदाहरणासंभवे य सइ सुठ्ठजं न बुज्झेजा / सव्वण्णुमयमवितहं तहावितं चिंतए मइमं ॥सू० गा० 48 // तत्र हिनोति-गमयति जिज्ञासितधर्मविशिष्टानानिति हेतु:-कारको व्यञ्जकश्च, उदाहरणं- चरितकल्पितभेदम्, हेतुश्चोदाहरणं च हेतूदाहरणे तयोरसम्भवः, कञ्चन पदार्थ प्रति हेतूदाहरणासम्भवात्, तस्मिँच, चशब्दः पञ्चमषष्ठकारणसमुच्चयार्थः, सति विद्यमाने, किं? - यद्वस्तुजातं न सुष्ठ बुद्ध्येत नातीवावगच्छेत् सर्वज्ञमतमवितथं तथापि तच्चिन्तयेन्मतिमा निति तत्र सर्वज्ञाःतीर्थकरास्तेषां मतं सर्वज्ञमतं- वचनम्, किं?-वितर्थ- अनृतं न वितथं- अवितथं सत्यमित्यर्थः, तथापि तदबोधकारणे सत्यनवगच्छन्नपि तत् मतं वस्तु वा चिन्तयेत् पर्यालोचयेत् मतिमान् बुद्धिमानिति गाथार्थः॥४८॥ किमित्येतदेवमित्यत आह अणुवकयपराणुग्गहपरायणा जंजिणा जगप्पवरा / जियरागदोसमोहा य णण्णहावादिणो तेणं / सू० गा० 49 // // 1056 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1057 // अनुपकृते- परैरवर्तिते सति परानुग्रहपरायणा- धर्मोपदेशादिना परानुग्रहोद्युक्ता इति समासः, यद् यस्मात् कारणात्, 4. चतुर्थके?- जिनाः प्राग्निरूपितशब्दार्थाः, त एव विशेष्यन्ते- जगत्प्रवराः चराचरश्रेष्ठा इत्यर्थ, एवंविधा अपिकदाचिद्ागादिभावा | मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, द्वितथवादिनो भवन्त्यत आह-जिता-निरस्ता रागद्वेषमोहा यैस्ते तथाविधाः, तत्राभिष्वङ्गलक्षणो रागः अप्रीतिलक्षणो ४.१ध्यानद्वेषः अज्ञानलक्षणश्च मोहः, चशब्द एतदभावगुणसमुच्चयार्थः, नान्यथावादिनः तेने ति तेन कारणेन ते नान्यथावादिन इति, शतकम्। सू०गा०५१ उक्तं च - रागाद्वा द्वेषाद्वे त्यादि गाथार्थः // 49 / उक्तस्तावद्ध्यातव्यप्रथमो भेदः, अधुना द्वितीय उच्यते धर्मध्यानस्य रागद्दोसकसायासवादिकिरियासु वट्टमाणाणं / इहपरलोयावाओझाइज्जा वजपरिवजी॥सू० गा०५०॥ भावनादेश कालादि। रागद्वेषकषायाश्रवादिक्रियासु प्रवर्तमानानामिहपरलोकापायान् ध्यायेत्, यथा रागादिक्रिया ऐहिकामुष्मिकविरोधिनी, उक्तं चरागःसम्पद्यमानोऽपि, दुःखदो दुष्टगोचरः / महाव्याध्यभिभूतस्य, कुपथ्यान्नाभिलाषवत् ॥१॥तथा- द्वेषः सम्पद्यमानोऽपि, तापयत्येवल देहिनम् / कोटरस्थो ज्वलन्नाशु, दावानल इव द्रुमम् ॥२॥तथा-दृष्ट्यादिभेदभिन्नस्य, रागस्यामुष्मिकं फलम् / दीर्घः संसार एवोक्तः, सर्वज्ञैः सर्वदर्शिभिः॥३॥ इत्यादि, तथा-दोसानलसंसत्तो इह लोए चेव दुक्खिओ जीवो। परलोगमि य पावो पावइ निरयानलं तत्तो॥१॥ इत्यादि, तथा कषायाः- क्रोधादयः, तदपायाः पुनः- कोहो य माणो य अणिग्गहीया, माया य लोहो य पवड्माणा। चत्तारि एए कसिणो कसाया, सिंचंति मूलाई पुणब्भवस्स॥१॥ तथाऽऽश्रवाः- कर्मबन्धहेतवो मिथ्यात्वादयः, तदपायः पुनः द्वेषानलसंतप्त इहलोक एव दुःखितो जीवः / परलोके च पापः प्राप्नोति निरयानलं ततः॥१॥0 क्रोधश्च मानश्वानिगृहीतौ माया च लोभश्च प्रवर्धमानौ / चत्वार // 1057 / / एते कृत्स्नाः कषायाः सिचन्ति मूलानि पुनर्भवस्य // 1 // कोहो पीई पणासेइ माणो विणयणासणो / माया मित्ताणि नासेइ लोहो सव्वविणासणो॥१॥ (प्रत्यन्तरेऽधिकं प्राक्)।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1058 // मिच्छत्तमोहियमई जीवो इहलोग एव दुक्खाई। निरओवमाई पावो पावइ पसमाइगुणहीणो॥१॥तथा-अज्ञानंखलु कष्ट क्रोधादिभ्योऽपि 4. चतुर्थसर्वपापेभ्यः / अर्थ हितमहितं वा न वेत्ति येनावृतो लोकः॥१॥तथा- जीवा पाविंति इह पाणवहादविरईए पावाए। नियसुयघायणमाईल मध्ययनम् | प्रतिक्रमणं, दोसे जणगरहिए पावा॥१॥ परलोगंमिवि एवं आसवकिरियाहि अज्जिए कम्मे। जीवाण चिरमवाया निरयाइगई भमंताणं // 2 // ४.१ध्यानइत्यादि, आदिशब्दः स्वगतानेकभेदख्यापकः, प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशबन्धभेदग्राहक इत्यन्ये, क्रियास्तु कायिक्यादिभेदाः शतकम्। | सूगा०५१ पञ्च, एताः पुनरुत्तरत्र न्यक्षेण वक्ष्यामः, विपाकः पुनः- कि रियासु वट्टमाणा काइगमाईसु दुखिया जीवा। इह चेव य परलोए धर्मध्यानस्य संसारपवङ्मया भणिया // 1 // ततश्चैवं रागादिक्रियासु वर्तमानानामपायान् ध्यायेत्, किंविशिष्टः सन्नित्याह- वर्त्यपरिवर्जी तत्र। भावनादेशवर्जनीयं वयं- अकृत्यं परिगृह्यते तत्परिवर्जी- अप्रमत्त इति गाथार्थः // 50 // उक्तः खलु द्वितीयो ध्यातव्यभेदः, अधुना कालादि। तृतीय उच्यते, तत्र पयइठिइपएसाणुभावभिन्नं सुहासुहविहत्तं / जोगाणुभावजणियं कम्मविवागं विचिंतेजा ।।सू० गा०५१॥ प्रकृतिस्थितिप्रदेशानुभावभिन्नं शुभाशुभविभक्त मिति अत्र प्रकृतिशब्देनाष्टौ कर्मप्रकृतयोऽभिधीयन्ते ज्ञानावरणीयादिभेदा इति, प्रकृतिरंशो भेद इति पर्यायाः, स्थिति:- तासामेवावस्थानं जघन्यादिभेदभिन्नम्, प्रदेशशब्देन जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसम्बन्धोऽभिधीयते, अनुभावशब्देन तु विपाकः, एते च प्रकृत्यादयः शुभाशुभभेदभिन्ना भवन्ति, ततश्चैतदुक्तं भवति 0 मिथ्यात्वमोहितमतिर्जीव इहलोक एव दुःखानि / निरयोपमाणि पापः प्राप्नोति प्रशमादिगुणहीनः॥ 1 // 0जीवाः प्राप्नुवन्तीह प्राणवधाद्यविरतेः पापिकायाः। // 1058 // निजसुतघातादिदोषान् जनगर्हितान् पापाः॥१॥ परलोकेऽप्येवमाश्रवक्रियाभिरर्जिते कर्मणि। जीवानां चिरमपाया निरयादिगतिषु भ्रमताम्॥२॥ 0 क्रियासु वर्तमानाः कायिक्यादिषु दुःखिता जीवाः। इहैव परलोके च संसारप्रवर्धका भणिताः॥ 4 // 8
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1059 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा०५१ धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। प्रकृत्यादिभेदभिन्नं शुभाशुभविभक्तं योगानुभावजनितं मनोयोगादिगुणप्रभवं कर्मविपाकं विचिन्तयेदिति गाथार्थः॥५१॥ भावार्थः पुनर्वृद्धविवरणादवसेयः, तच्चेदं- इह पयइभिन्नं सुहासुहविहत्तं कम्मविवागं विचिंतेज्जा, तत्थ पयईउत्ति कम्मणो भेया अंसा णाणावरणिज्जाइणो अट्ठ, तेहिं भिन्नं विहत्तं सुहं पुण्णं सायाइयं असुहं पावं तेहिं विहत्तं विभिन्नविपाकं जहा कम्मपकडीए तहा विसेसेण चिंतिज्जा, किं च- ठिइविभिन्नं च सुहासुहविहत्तं कम्मविवागं विचिंतेज्जा, ठिइत्ति तासिं चेव अट्ठण्हं पयडीणं जहण्णमज्झिमुक्कोसा कालावत्था जहा कम्मपयडीए, किंच-पएसभिन्नं शुभाशुभं यावत्- कृत्वा पूर्वविधान पदयोस्तावेव पूर्ववद् वग्यौं / वर्गघनौ कुर्यातां तृतीयराशेस्ततः प्राग्वत्॥१॥ कृत्वा विधानमिति 256, अस्य राशेः पूर्वपदस्य घनादि कृत्वा तस्यैव वर्गादि ततः द्वितीयपदस्येदमेव विपरीतं क्रियते, तत एतावेव वयेते, ततस्तृतीयपदस्य वर्गघनौ क्रियते, एवमनेन क्रमेणायं राशिः१६७७७२१६ चिंतेजा पएसोत्ति जीवपएसाणं कम्मपएसेहिं सुहुमेहिं एगखेत्तावगाढेहिं पुट्ठोगाढअणंतरअणुबायरउद्धाइभेएहिं बद्धाणं वित्थरओ कम्मपयडीए भणियाणं कम्मविवागं विचिंतेजा, किं च- अणुभावभिन्नं सुहासुहविहत्तं कम्मविवागं विचिंतेज्जा, तत्थ अणुभावोत्ति तासिंचेवऽढण्हं पयडीणं पुट्ठबद्धनिकाइयाणं उदयाउ अणुभवणं, Oइह प्रकृतिभिन्नं शुभाशुभविभक्तं कर्मविपाकं विचिन्तयेत्, तत्र प्रकृतय इति कर्मणो भेदा अंशा ज्ञानावरणादयोऽष्ट, तैर्भिन्नं विभक्तं शुभं पुण्यं सातादिकं अशुभ पापं तैर्विभक्तम्. विभिन्नविपाकं यथा कर्मप्रकृतौ तथा विशेषेण चिन्तयेत्। किंच- स्थितिविभक्तं च शुभाशुभविभक्तं कर्मविपाकं विचिन्तयेत् स्थितिरिति तासामेवाष्टानां प्रकृतीनां जघन्यमध्यमोत्कृष्टाः कालावस्था यथा कर्मप्रकृतौ। किंच- प्रदेशभिन्न-चिन्तयेत्, प्रदेश इति जीवप्रदेशानां कर्मप्रदेशः सूक्ष्मैरेकक्षेत्रावगालैः स्पृष्टावगाढा-8 नन्तराणुबादरोर्ध्वादिभेदैर्बद्धानां विस्तरतः कर्मप्रकृतौ भणितानां कर्मविपाकं विचिन्तयेत्, किं च अनुभावभिन्नं शुभाशुभविभक्तं कर्मविपाकं विचिन्तयेत्, तत्रानुभाव इति तासामेवाष्टानां प्रकृतीनां स्पृष्टबद्धनिकाचितानामुदयादनुभवनम्, तं च कर्मविपाकं योगानुभावजनितं विचिन्तयेत्, तत्र योगा मनोवचनकाया, अनुभावो जीवगुण एव, तैरनुभावेन च जनितं- उत्पादितं जीवस्य कर्म यत् तस्या विपाकं- उदयो विचिन्त्यते। R // 1059 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30000 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1060 // तंचकम्मविवागंजोगाणुभावजणियं विचिंतेजा, तत्थ जोगामणवयणकाया, अणुभावोजीवगुण एव,सच मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषायाः, तेहिं अणुभावेण य जणियमुप्पाइयं जीवस्स कम्मं जं तस्स विवागं उदयं विचिंतिज्जइ / उक्तस्तृतीयो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ध्यातव्यभेदः, साम्प्रतं चतुर्थ उच्यते, तत्र 4.1 ध्यानजिणदेसियाइ लक्खणसंठाणासणविहाणमाणाई। उप्पायट्ठिइभंगाइ पज्जवा जे यक्वाणं॥सू० गा०५२॥ शतकम्। सू०गा०५२ जिनाः-प्राग्निरूपितशब्दार्थास्तीर्थकरास्तैर्देशितानि-कथितानि जिनदेशितानि, कान्यत आह-लक्षणसंस्थानासनविधान धर्मध्यानस्य मानानि, किं?- विचिन्तयेदिति पर्यन्ते वक्ष्यति षष्ठ्यां गाथायामिति, तत्र लक्षणादीनि विचिन्तयेत्, अत्रापि गाथान्ते / भावनादेशद्रव्याणामित्युक्तं तत्प्रतिपदमायोजनीयमिति, तत्र लक्षणं धर्मास्तिकायादिद्रव्याणांगत्यादि, तथा संस्थानं मुख्यवृत्त्या पुद्गल कालादि। रचनाकारलक्षणं परिमण्डलाद्यजीवानाम्, यथोक्तं- परिमंडले य वट्टे तंसे चउरंस आयते चेवजीवशरीराणां च समचतुरस्रादि, यथोक्तं-समचउरसे नग्गोहमुंडले साइ वामणे खुजे। हुंडेविय संठाणे जीवाणं छ मुणेयव्वा ॥१॥तथा धर्माधर्मयोरपि लोकक्षेत्रापेक्षया भावनीयमिति, उक्तं च-हेट्ठा मज्झे उवरि छव्वीझल्लरिमुइंगसंठाणे। लोगो अद्धागारो अद्धाखेत्तागिई नेओ॥१॥तथाऽऽसनानिआधारलक्षणानि धर्मास्तिकायादीनां लोकाकाशादीनि स्वस्वरूपाणि वा, तथा विधानानि धर्मास्तिकायादीनामेव भेदानित्यर्थः, यथा-धम्मत्थिकाए धम्मत्थिकायस्स देसे धम्मत्थिकायस्स पएसे इत्यादि, तथा मानानि-प्रमाणानि धर्मास्तिकायादी O परिमण्डलं वृत्तं त्र्यनं चतुरस्रमायतमेव / (c) समचतुरस्र न्यग्रोधमण्डलं सादि वामनं कुब्जं / हुण्डमपि च संस्थानानि जीवानां षड् ज्ञातव्यानि॥ 1 // O8 अधस्तान्मध्ये उपरि वेत्रासनझल्लरीमृदङ्गसंस्थानः। लोको वैशाखाकारो वैशाखक्षेत्राकृतित॑यः॥१॥ 0 धर्मास्तिकायो धर्मास्तिकायस्य देशः धर्मास्तिकायस्य प्रदेशः। // 1060 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1061 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा०५३ धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। नामेवात्मीयानि, तथोत्पादस्थितिभङ्गादिपर्याया ये च द्रव्याणां धर्मास्तिकायादीनां तान् विचिन्तयेदिति, तत्रोत्पादादिपर्यायसिद्धिः उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदिति (तत्त्वार्थे अ०५ सू० 29) वचनाद्, युक्तिः पुनरत्र घटमौलीसुवर्णार्थी, नाशोत्पत्तिस्थितिष्वयम्। शोकप्रमोदमाध्यस्थं, जनो याति सहेतुकम्॥१॥पयोव्रतो न दद्ध्यत्ति, न पयोऽत्ति दधिव्रतः। अगोरसवतो नोभे, तस्मात्तत्त्वं त्रयात्मकम् // 2 // ततश्च धर्मास्तिकायो विवक्षितसमयसम्बन्धरूपापेक्षयोत्पद्यते तदनन्तरातीतसमयसम्बन्धरूपापेक्षया तु विनश्यति। धर्मास्तिकायद्रव्यात्मना तु नित्य इति, उक्तं च-सर्वव्यक्तिषु नियतं क्षणे क्षणेऽन्यत्वमथ च न विशेषः / सत्योश्चित्यपचित्योराकृतिजातिव्यवस्थानात् ॥१॥आदिशब्दादगुरुलध्वादिपर्यायपरिग्रहः, चशब्दः समुच्चयार्थ इति गाथार्थः॥५२॥ किं च__ पंचत्थिकायमइयं लोगमणाइणिहणं जिणक्खायं / णामाइभेयविहियं तिविहमहोलोयभेयाई॥सू० गा०५३॥ पञ्चास्तिकायमयं लोकमनाद्यनिधनं जिनाख्यात मिति, क्रिया पूर्ववत्, तत्रास्तयः- प्रदेशास्तेषां काया अस्तिकायाः पञ्च च। ते अस्तिकायाश्चेति विग्रहः, एते च धर्मास्तिकायादयो गत्याधुपग्रहकरा ज्ञेया इति, उक्तं च- जीवानां पुद्गलानां च, गत्युपग्रहकारणम् / धर्मास्तिकायो ज्ञानस्य, दीपश्चक्षुष्मतो यथा // 1 // जीवानां पुद्गलानां च, स्थित्युपग्रहकारणम् / अधर्मः पुरुषस्येव, तिष्ठासोरवनिर्यथा ॥२॥जीवानां पुद्गलानांच, धर्माधर्मास्तिकाययोः / बदराणां घटो यद्वदाकाशमवकाशदम् ॥३॥ज्ञानात्मा सर्वभावज्ञो, भोक्ता कर्ता च कर्मणाम् / नानासंसारिमुक्ताख्यो, जीवः प्रोक्तो जिनागमे ॥४॥स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दमूर्तस्वभावकाः / सङ्घातभेदनिष्पन्नाः पुद्गला जिनदेशिताः॥५॥तन्मयं-तदात्मकम्, लोक्यत इति लोकस्तम्, कालतः किम्भूतमित्यत आह- अनाद्यनिधनं अनाद्यपर्यवसितमित्यर्थः, अनेनेश्वरादिकृतव्यवच्छेदमाह, असावपि दर्शनभेदाच्चित्र एवेत्यत आह-जिनाख्यातं तीर्थकरप्रणीतम्, आह-जिनदेशितानित्यस्माजिनप्रणीताधिकारोऽनुवर्तत एव, ततश्चजिनाख्यातमित्यतिरिच्यते, न, अस्याऽऽदरख्यापनार्थत्वात्,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1062 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा०५४ धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। आदरख्यापनादौ च पुनरुक्तदोषानुपपत्तेः, तथा चोक्तं-अनुवादादरवीप्साभृशार्थविनियोगहेत्वसूयासु / ईषत्सम्भ्रमविस्मयगणनास्मरणेष्वपुनरुक्तम्॥१॥तथा हि नामादिभेदविहितं भेदतो नामादिभेदावस्थापितमित्यर्थः, उक्तं च- 'नामंठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य / पज्जवलोगोय तहा अट्ठविहो लोगंमि (ग) निक्खेवो॥१॥' भावार्थश्चतुर्विंशतिस्तवविवरणादवसेयः, साम्प्रतं क्षेत्रलोकमधिकृत्याह- त्रिविधं त्रिप्रकारं अधोलोकभेदादि इति प्राकृतशैल्याऽधोलोकादिभेदम्, आदिशब्दात्तिर्यगूर्ध्वलोकपरिग्रह इति गाथार्थः // 53 // किं च- तस्मिन्नेव क्षेत्रलोके इदं चेदं च विचिन्तयेदिति प्रतिपादयन्नाह खिइवलयदीवसागरनरयविमाणभवणाइसंठाणं / वोमाइपइट्ठाणं निययं लोगठ्ठिइविहाणं॥सू० गा०५४॥ 9 क्षितिवलयद्वीपसागरनिरयविमानभवनादिसंस्थानं तत्र क्षितयः खलु धर्माद्या ईषत्प्राग्भारावसाना अष्टौ भूमयः परिगृह्यन्ते, वलयानि-घनोदधिघनवाततनुवातात्मकानि घर्मादिसप्तपृथिवीपरिक्षेपीण्येकविंशतिः, द्वीपा:- जम्बूद्वीपादयः स्वयम्भूरमणद्वीपान्ता असङ्खयेयाः, सागरा-लवणसागरादयः स्वयम्भूरमणसागरपर्यन्ता असङ्गयेया एव, निरयाः-सीमन्तकाद्या अप्रति-8 ष्ठानावसानाः सङ्खयेयाः, यत उक्तं-तीसा य पन्नवीसा पनरस दसेव सयसहस्साई। तिन्नेगं पंचूणं पंच य नरगा जहाकमसो॥१॥ विमानानि- ज्योतिष्कादिसम्बन्धीन्यनुत्तरविमानान्तान्यसङ्ख्येयानि, ज्योतिष्कविमानानामसंख्येयत्वात्, भवनानि- भवन-1 वास्यालयलक्षणानि असुरादिदशनिकायसम्बन्धीनि असंख्येयानि, उक्तं च- सत्तेव य कोडीओ हवंति बावत्तरि सयसहस्सा। नामस्थापनयोः द्रव्ये क्षेत्रे च काले तथैव भावे च / पर्यवलोकः तथाऽष्टविधो लोके निक्षेपः॥ 1 // त्रिंशत् पञ्चविंशतिश्च पञ्चदश दशैव शतसहस्राणि / त्रीणि एक पञ्चोनं पच च नरका यथाक्रमम् // 1 // 0 सप्तैव च कोट्यो भवन्ति द्वासप्ततिः शतसहस्राणि। // 1062 // RORRUAR
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1063 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 55-56 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। एसो भवणसमासो भवणवईणं वियाणेज्जा॥१॥आदिशब्दादसङ्खयेयव्यन्तरनगरपरिग्रहः, उक्तंच-हेटोवरिजोयणसयरहिए रयणाए जोयणसहस्से। पढमे वंतरियाणं भोमा नयरा असंखेज्जा // 1 // ततश्च क्षितयश्च वलयानि चेत्यादिद्वन्द्वः, एतेषां संस्थानंआकारविशेषलक्षणं विचिन्तयेदिति, तथा व्योमादिप्रतिष्ठानं इत्यत्र प्रतिष्ठितिः प्रतिष्ठानम्, भावे ल्युट्, व्योम- आकाशम्, आदिशब्दाद्वाय्वादिपरिग्रहः, व्योमादौ प्रतिष्ठानमस्येति व्योमादिप्रतिष्ठानम्, लोकस्थितिविधानमिति योगः, विधिः-विधानं प्रकार इत्यर्थः, लोकस्य स्थितिः 2, स्थितिः व्यवस्था मर्यादा इत्यनर्थान्तरम्, तद्विधानम्, किम्भूतं? - नियतं नित्यं शाश्वतम्, / क्रिया पूर्ववदिति गाथार्थः // 54 // किंच उवओगलक्खणमणाइनिहणमत्थंतरं सरीराओ।जीवमरूविं कारिंभोयं च सयस्स कम्मस्स ॥सू० गा०५५॥ उपयुज्यतेऽनेनेत्युपयोगः- साकारानाकारादिः, उक्तं च-स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः (तत्त्वार्थे अ० 2 सू०९) स एव लक्षणं यस्य स उपयोगलक्षणस्तम्, जीवमिति वक्ष्यति, तथा अनाद्यनिधनं अनाद्यपर्यवसितं, भवापवर्गप्रवाहापेक्षया नित्यमित्यर्थः, तथा अर्थान्तरं पृथग्भूतम्, कुतः?- शरीरात्, जातावेकवचनम्, शरीरेभ्यः- औदारिकादिभ्य इति, किमित्यत आह- जीवति जीविष्यति जीवितवान् वा जीव इति तम्, किम्भूतमित्यत आह- अरूपिणं अमूर्तमित्यर्थः, तथा कर्तारं निर्वर्तकम्, कर्मण इति गम्यते, तथा भोक्तारं उपभोक्तारम्, कस्य? स्वकर्मणः- आत्मीयस्य कर्मणः, ज्ञानावरणीयादेरिति गाथार्थः॥५५॥ तस्स यसकम्मजणियं जम्माइजलं कसायपायालं / वसणसयसावयमणं मोहावत्तं महाभीमं ।सू० गा०५६॥ तस्य च जीवस्य स्वकर्मजनितं आत्मीयकर्मनिर्वर्तितम्, कं?- संसारसागरमिति वक्ष्यति तम्, किम्भूतमित्यत आह- एष भवनसमासो भवनपतीनां(इति)विजानीयात् // 11 // अधस्तादुपरि योजनशतरहिते रत्नाया योजनसहस्रे / प्रथमे व्यन्तराणां भौमानि नगराण्यसंख्येयानि // 1 // & // 10
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1064 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा० 57-59 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। जन्मादिजलं जन्म-प्रतीतम्, आदिशब्दाजरामरणपरिग्रहः, एतान्येवातिबहुत्वाज्जलमिव जलं यस्मिन् स तथाविधस्तं तथा / कषायपातालंकषायाः- पूर्वोक्तास्त एवागाधभवजननसाम्येन पातालमिव पातालंयस्मिन् स तथाविधस्तम्, तथा व्यसनशतश्वापदवन्तं व्यसनानि-दुःखानि द्यूतादीनि वा तच्छतान्येव पीडाहेतुत्वात् श्वापदानि तान्यस्य विद्यन्त इति तद्वन्तं मणं ति देशीशब्दो मत्वर्थीयः, उक्तं च मतुयत्थंमि मुणिजह आलं इल्लं मणं च मणुयं चेति, तहा मोहावर्तं मोहः- मोहनीयं कर्म तदेव तत्र विशिष्टभ्रमिजनकत्वादावर्तो यस्मिन् स तथाविधस्तम्, तथा महाभीमं अतिभयानकमिति गाथार्थः॥५६॥ किंच___ अण्णाणमारुएरियसंजोगविजोगवीइसंताणं / संसारसागरमणोरपारमसुहं विचिंतेजा ॥सू० गा०५७॥ अज्ञानं ज्ञानावरणकर्मोदयजनित आत्मपरिणामः स एव तत्प्रेरकत्वान्मारुतः- वायुस्तेनेरितः-प्रेरितः, कः?- संयोगवियोगवीचिसन्तानो यस्मिन् स तथाविधस्तम्, तत्र संयोगः- केनचित् सह सम्बन्धः वियोगः- तेनैव विप्रयोगः एतावेव। सन्ततप्रवृत्तत्वात् वीचयः-ऊर्मयस्तत्प्रवाहः-सन्तान इति भावना, संसरणं संसारः(स) सागर इवसंसारसागरस्तम्, किम्भूतं? अनोरपारं अनाद्यपर्यवसितं अशुभं अशोभनं विचिन्तयेत्, तस्य गुणरहितस्य जीवस्येति गाथार्थः॥५७॥ | तस्स य संतरणसहसम्मइंसणसुबंधणमणग्धं / णाणमयकण्णधारं चारित्तमयं महापोयं ॥सू० गा०५८॥ ___ तस्य च संसारसागरस्य संतरणसहं सन्तरणसमर्थम्, पोतमिति वक्ष्यति, किंविशिष्टं?- सम्यग्दर्शनमेव शोभनं बन्धनं यस्य स तथाविधस्तम्, अनघं अपापम्, ज्ञानं- प्रतीतं तन्मयः- तदात्मकः कर्णधार:- निर्यामकविशेषो यस्य यस्मिन् वा स तथाविधस्तम्, चारित्रं- प्रतीतं तदात्मकं महापोतं इति महाबोहित्थम्, क्रिया पूर्ववदिति गाथार्थः॥५८॥ संवरकयनिच्छिदं तवपवणाइद्धजइणतरवेगं / वेरग्गमग्गपडियं विसोत्तियावीइनिक्खोभं / सू० गा०५९॥ // 1
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1065 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 60-61 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। इहाऽऽश्रवनिरोधः संवरस्तेन कृतं निश्छिद्रं- स्थगितरन्ध्रमित्यर्थः, अनशनादिलक्षणं तपस्तदेवेष्टपुरं प्रति प्रेरकत्वात् पवन इव तपःपवनस्तेनाऽऽविद्धस्य-प्रेरितस्य जवनतर:- शीघ्रतरो वेगः-रयो यस्य स तथाविधस्तम्, तथा विरागस्य भावो वैराग्यम्, तदेवेष्टपुरप्रापकत्वान्मार्ग इव वैराग्यमार्गस्तस्मिन् पतितः- गतस्तम्, तथा विस्रोतसिका- अपध्यानानि एता एवेष्टपुरप्राप्तिविघ्नहेतुत्वाद्वीचय इव विस्रोतसिकावीचयः ताभिर्निक्षोभ्यः- निष्प्रकम्पस्तमिति गाथार्थः॥५९॥ एवम्भूतं पोतं किं? आरोढुं मुणिवणिया महग्घसीलंगरयणपडिपुन्नं / जहतं निव्वाणपुरं सिग्घमविग्घेण पावंति ॥सू० गा०६०॥ आरोढुंइत्यारुह्य, के?- मुनिवणिजः मन्यन्ते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनयः, त एवातिनिपुणमायव्ययपूर्वकं प्रवृत्तेर्वणिजब इव मुनिवणिजः, पोत एव विशेष्यते- महा_णि शीलाङ्गानि-पृथिवीकायसंरम्भपरित्यागादीनि वक्ष्यमाणलक्षणानि तान्येवैकान्तिकात्यन्तिकसुखहेतुत्वाद्रलानि 2 तैः परिपूर्णः- भृतस्तम्, येन प्रकारेण यथा तत् प्रक्रान्तं निर्वाणपुरं सिद्धिपत्तनं परिनिर्वाणपुरं वेति पाठान्तरं शीघ्रं आशु स्वल्पेन कालेनेत्यर्थः, अविघ्नेन अन्तरायमन्तरेण प्राप्नुवन्ति आसादयन्ति, तथा विचिन्तयेदिति वर्तत इत्ययं गाथार्थः॥६०॥ तत्थ य तिरयणविणिओगमइयमेगंतियं निराबाहं / साभावियं निरुवमंजह सोक्खं अक्खयमुवेंति ॥सू० गा०६१॥ तत्र च परिनिर्वाणपुरे त्रिरत्नविनियोगात्मक मिति त्रीणि रत्नानि- ज्ञानादीनि विनियोगश्चैषां क्रियाकरणम्, ततः प्रसूतेस्तदात्मकमुच्यते,तथा एकान्तिकं इत्येकान्तभावि निराबाधं इत्याबाधारहितम्, स्वाभाविकं न कृत्रिमं निरुपमं उपमातीतमिति, उक्तं च-नवि अत्थि माणुसाणं तंसोक्खमित्यादि यथा येन प्रकारेण सौख्यं प्रतीतं अक्षयं अपर्यवसानं उपयान्ति सामीप्येन प्राप्नुवन्ति, O नैवास्ति मनुष्याणां तत्सौख्यम् / // 1065 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग॥१०६६॥ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा० 62-64 धर्मध्यानस्य भावनादेशकालादि। क्रिया प्राग्वदिति गाथार्थः॥६१॥ किंबहुणा? सव्वं चियजीवाइपयत्थवित्थरोवेयं / सव्वनयसमूहमयं झाएजा समयसब्भावं॥सू० गा०६२॥ किंबहुना भाषितेन?,सर्वमेव निरवशेषमेव जीवादिपदार्थविस्तरोपेतं जीवाजीवाश्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षाख्यपदार्थप्रपञ्चसमन्वितं समयसद्धावमिति योगः, किंविशिष्टं?- सर्वनयसमूहात्मकं द्रव्यास्तिकादिनयसङ्घातमयमित्यर्थः, ध्यायेत् विचिन्तयेदिति भावना, समयसद्भावं सिद्धान्तार्थमिति हृदयम्, अयं गाथार्थः॥६२॥गतं ध्यातव्यद्वारम्, साम्प्रतं येऽस्य ध्यातारस्तान् प्रतिपादयन्नाह सव्वप्पमायरहिया मुणओखीणोवसंतमोहा य / झायारो नाणधणा धम्मज्झाणस्स निहिट्ठा॥सू० गा०६३॥ प्रमादा- मद्यादयः, यथोक्तं-मज्जं विसयकसाया निद्दा विकहा य पंचमी भणियासर्वप्रमादै रहिताः सर्वप्रमादरहिताः, अप्रमादवन्त इत्यर्थः, मुनयः साधवः क्षीणोपशान्तमोहाश्च इति क्षीणमोहा:-क्षपकनिर्ग्रन्थाः उपशान्तमोहा- उपशामकनिर्ग्रन्थाः, चशब्दादन्ये वाऽप्रमादिनः, ध्यातारः चिन्तकाः, धर्मध्यानस्येति सम्बन्धः, ध्यातार एव विशेष्यन्ते- ज्ञानधनाः ज्ञानवित्ताः, विपश्चित इत्यर्थः, निर्दिष्टाः, प्रतिपादितास्तीर्थकरगणधरैरिति गाथार्थः॥६३॥ उक्ता धर्मध्यानस्य ध्यातारः, साम्प्रतंशुक्लध्यानस्याप्याद्यभेदद्वयस्याविशेषेण एत एव यतो ध्यातार इत्यतो मा भूत्पुनरभिधेया भविष्यन्तीति लाघवार्थं चरमभेदद्वयस्य प्रसङ्गत एव तानेवाभिधित्सुराह एएच्चिय पुव्वाणं पुव्वधरा सुप्पसत्थसंघयणा / दोण्ह सजोगाजोगा सुकाण पराण केवलिणो॥सू० गा०६४॥ 0 मद्यं विषयाः कषाया निद्रा विकथा च पञ्चमी भणिता। // 10
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा०६५ शुक्लस्यक्षान्ताधालम्बनानि। // 1067 // एत एव येऽनन्तरमेव धर्मध्यानध्यातार उक्ताः पूर्वयोः इत्याद्ययोर्द्वयोः शुक्लध्यानभेदयोः पृथक्त्ववितर्कसविचारमेकत्ववितर्कमविचारमित्यनयोः ध्यातार इति गम्यते, अयंपुनर्विशेष: पूर्वधराः चतुर्दशपूर्वविदस्तदुपयुक्ताः, इदंच पूर्वधरविशेषणमप्रमादवतामेव वेदितव्यम्, न निर्ग्रन्थानाम्, माषतुषमरुदेव्यादीनामपूर्वधराणामपि तदुपपत्तेः, सुप्रशस्तसंहनना इत्याद्यसंहननयुक्ताः, इदं पुनरोघत एव विशेषणमिति, तथा द्वयोः शुक्लयोः परयोः- उत्तरकालभाविनोः प्रधानयोर्वा सूक्ष्मक्रियानिवृत्तिव्युपरतक्रियाऽप्रतिपातिलक्षणयोर्यथासङ्ख्यं सयोगायोगकेवलिनो ध्यातार इति योगः, एवं च गम्मए-सुक्कज्झाणाइदुगं वोलीण्णस्स ततियमप्पत्तस्स एयाए झाणंतरियाए वट्टमाणस्स केवलणाणमुप्पज्जइ, केवली य सुक्कलेसोऽज्झाणी या जाव सुहुमकिरियमनियट्टि'त्ति गाथार्थः।। 64 // उक्तमानुषङ्गिकम्, इदानीमवसरप्राप्तमनुप्रेक्षाद्वारं व्याचिख्यासुरिदमाह झाणोवरमेऽविमुणी णिच्चमणिच्चाइभावणापरमो। होइ सुभावियचित्तो धम्मज्झाणेण जो पुव्विं / सू० गा०६५ // इह ध्यानं धर्मध्यानमभिगृह्यते, तदुपरमेऽपि- तद्विगमेऽपि मुनिः साधुः नित्यं सर्वकालमनित्यादिचिन्तनापरमो भवति, आदिशब्दादशरणैकत्वसंसारपरिग्रहः, एताश्च द्वादशानुप्रेक्षा भावयितव्याः, इष्टजनसम्प्रयोगर्द्धिविषयसुखसम्पदः (प्रशमरतौ 151163) इत्यादिना ग्रन्थेन, फलं चासां सचित्तादिष्वनभिष्वङ्गभवनिर्वेदाविति भावनीयम्, अथ किंविशिष्टोऽनित्यादिचिन्तनापरमो भवतीत्यत आह- सुभावितचित्तः सुभावितान्तःकरणः, केन?- धर्मध्यानेन प्राग्निरूपितशब्दार्थेन यः कश्चित् / पूर्वं आदाविति गाथार्थः॥६५॥गतमनुप्रेक्षाद्वारम्, अधुना लेश्याद्वारप्रतिपादनायाह Oएवं च गम्यते- शुक्लध्यानादिद्वयं व्यतिक्रान्तस्य तृतीयमप्राप्तस्य एतस्यां ध्यानान्तरिकायां वर्तमानस्य केवलज्ञानमुत्पद्यते, केवली च शुक्ललेश्योऽध्यानी च यावत् सूक्ष्मक्रियमनिवृत्तीति / // 1067 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1068 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 66-68 शुक्लस्यक्षान्ताधालम्बनानि। होंति कमविसुद्धाओलेसाओ पीयपम्हसुक्काओ। धम्मज्झाणोवगयस्स तिव्वमंदाइभेयाओ॥सू० गा०६६॥ इह भवन्ति संजायन्ते क्रमविशुद्धाः परिपाटिविशुद्धाः, काः?-लेश्याः, ताश्च पीतपद्मशुक्लाः, एतदुक्तं भवति-पीतलेश्यायाः पद्मलेश्या विशुद्धा तस्या अपि शुक्ललेश्येति क्रमः, कस्यैता भवन्त्यत आह- धर्मध्यानोपगतस्य धर्मध्यानयुक्तस्येत्यर्थः, किंविशिष्टाश्चैता भवन्त्यत आह-तीव्रमन्दादिभेदा इति तत्र तीव्रभेदाः पीतादिस्वरूपेष्वन्त्याः, मन्दभेदास्त्वाद्याः, आदिशब्दान्मध्यमपक्षपरिग्रहः, अथवौघत एव परिणामविशेषातीव्रमन्दभेदा इतिगाथार्थः॥६६॥उक्तं लेश्याद्वारम्, इदानीं लिङ्गद्वार विवृण्वन्नाह आगमउवएसाणाणिसग्गओजं जिणप्पणीयाणं / भावाणं सद्दहणं धम्मज्झाणस्स तं लिंगं / / सू० गा०६७।। इहागमोपदेशाज्ञानिसर्गतो यद् जिनप्रणीतानां तीर्थकरप्ररूपितानां द्रव्यादिपदार्थानां श्रद्धानं अवितथा एत इत्यादिलक्षणं धर्मध्यानस्य तल्लिङ्गम्, तत्त्वश्रद्धानेन लिङ्गयते धर्मध्यायीति, इह चागमः- सूत्रमेव तदनुसारेण कथनं- उपदेशः आज्ञा त्वर्थः / निसर्ग:- स्वभाव इति गाथार्थः // 67 // किं च जिणसाहूगुणकित्तणपसंसणाविणयदाणसंपण्णो / सुअसीलसंजमरओ धम्मज्झाणी मुणेकवो॥सू० गा०६८॥ जिनसाधुगुणोत्कीर्तनप्रशंसाविनयदानसम्पन्नः इह जिनसाधवः- प्रतीतास्तद्गुणाश्च निरतिचारसम्यग्दर्शनादयस्तेषामुत्कीर्तनंसामान्येन संशब्दनमुच्यते, प्रशंसा त्वहोश्लाघ्यतया भक्तिपूर्विका स्तुतिः, विनयः- अभ्युत्थानादि, दानं- अशनादिप्रदानम्, एतत्सम्पन्नः- एतत्समन्वितः, तथा श्रुतशीलसंयमरतः, तत्र श्रुतं- सामायिकादिबिन्दुसारान्तं शीलं-व्रतादिसमाधानलक्षणं संयमस्तु प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणः, यथोक्तं-'पञ्चाश्रवा' दित्यादि, एतेषु भावतो रतः, किं?- धर्मध्यानीति ज्ञातव्य // 1068 // वतः, तथा मालाध्यतया भाव:-प्रतीतामझाणी मुणेक
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ ||1069 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 69-70 शुक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। इति गाथार्थः॥ ६८॥गतं लिङ्गद्वारम्, अधुना फलद्वारावसरः, तच्च लाघवार्थ शुक्लध्यानफलाधिकारे वक्ष्यतीत्युक्तंधर्मध्यानम्, इदानीं शुक्लध्यानावसर इत्यस्य चान्वर्थः प्राग्निरूपित एव, इहापि च भावनादीनि फलान्तानि तान्येव द्वादश द्वाराणि भवन्ति, तत्र भावनादेशकालासनविशेषेषु (धर्म) ध्यानादस्याविशेष एवेत्यत एतान्यनादृत्याऽऽलम्बनान्यभिधित्सुराह अह खंतिमद्दवजवमुत्तीओ जिणमयप्पहाणाओ। आलंबणाइँजेहिं सुक्कज्झाणं समारुहइ ।सू० गा०६९॥ __ अथे त्यासनविशेषानन्तर्ये, क्षान्तिमाईवार्जवमुक्तयः क्रोधमानमायालोभपरित्यागरूपाः, परित्यागश्च क्रोधनिवर्तनमुदयनिरोधः उदीर्णस्य वा विफलीकरणमिति, एवं मानादिष्वपि भावनीयम्, एता एव क्षान्तिमाईवार्जवमुक्तयो विशेष्यन्ते- जिनमतप्रधाना इति जिनमते- तीर्थकरदर्शने कर्मक्षयहेतुतामधिकृत्य प्रधानाः 2, प्राधान्यं चासामकषायंचारित्रं चारित्राच्च नियमतो मुक्तिरितिकृत्वा, ततश्चैता आलम्बनानि- प्राग्निरूपितशब्दार्थानि, पैरालम्बनैः करणभूतैः शुक्लध्यानं समारोहति, तथा च क्षान्त्याद्यालम्बना एव शुक्लध्यानं समासादयन्ति, नान्य इति गाथार्थः॥६९॥व्याख्यातं शुक्लध्यानमधिकृत्याऽऽलम्बनद्वारम्, साम्प्रतं क्रमद्वारावसरः, क्रमश्चाऽऽद्ययोर्धर्मध्यान एवोक्तः, इह पुनरयं विशेष:| तिहुयणविसयं कमसो संखिविउ मणो अणुंमि छउमत्थो / झायइ सुनिप्पकंपोझाणं अमणो जिणो होइ / / सू० गा०७०॥ त्रिभुवनं- अधस्तिर्यगूर्ध्वलोकभेदं तद्विषयः- गोचरः आलम्बनं यस्य मनस इति इति योगः, तत्रिभुवनविषयं क्रमशः क्रमेण परिपाट्या-प्रतिवस्तुपरित्यागलक्षणया संक्षिप्य सङ्कोच्य, किं?- मनः अन्तःकरणं, क्व?- अणौ परमाणौ, निधायेति शेषः, कः?- छद्मस्थः प्राग्निरूपितशब्दार्थः, ध्यायति चिन्तयति सुनिष्प्रकम्पः अतीव निश्चल इत्यर्थः, ध्यानं शुक्लम्, ततोऽपि ॐ क्रोधे न वर्त्तनं (प्र०)।
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1070 // 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा० शुक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। प्रयत्नविशेषान्मनोऽपनीय अमनाः अविद्यमानान्तःकरण: जिनो भवति अर्हन् भवति, चरमयोर्द्वयोर्ध्यातेति वाक्यशेषः, तत्रा- 4. चतुर्थप्याद्यस्यान्तर्मुहूर्तेन शैलेशीमप्राप्तः, तस्यां च द्वितीयस्येति गाथार्थः॥ 70 // आह-कथं पुनश्छद्मस्थस्त्रिभुवनविषयं मनः प्रतिक्रमणं, संक्षिप्याणौ धारयति?, केवली वा ततोऽप्यपनयतीति?, अत्रोच्यते जह सव्वसरीरगयं मंतेण विसं निरंभए डंके। तत्तो पुणोऽवणिजइ पहाणयरमंतजोगेणं॥सू० गा०७१।। यथे त्युदाहरणोपन्यासार्थः, सर्वशरीरगतं सर्वदेहव्यापकं मन्त्रेण विशिष्टवर्णानुपूर्वीलक्षणेन विषं मारणात्मकं द्रव्यं निरुध्यते / निश्चयेन ध्रियते, क्व?- डङ्के भक्षणदेशे, ततः डङ्कात्पुनरपनीयते, केनेत्यत आह- प्रधानतरमन्त्रयोगेन श्रेष्ठतरमन्त्रयोगेनेत्यर्थः, मन्त्रयोगाभ्यामिति च पाठान्तरं वा, अत्र पुनर्योगशब्देनागदः परिगृह्यते इति गाथार्थः॥७१॥ एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः तह तिहुयणतणुविसयंमणोविसं जोगमंतबलजुत्तो। परमाणुंमि निरंभइ अवणे, तओवि जिणवेजो।।सू० गा०७२।। तथा त्रिभुवनतनुविषयं त्रिभुवनशरीरालम्बनमित्यर्थः, मन एव भवमरणनिबन्धनत्वाद्विषं मन्त्रयोगबलयुक्त:- जिनवचनध्यानसामर्थ्यसम्पन्नः परमाणौ निरुणद्धि, तथाऽचिन्त्यप्रयत्नाच्चापनयति ततोऽपि तस्मादपि परमाणोः, कः?- जिनवैद्यः / / जिनभिषग्वर इति गाथार्थः॥७२॥ अस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तान्तरमभिधातुकाम आह उस्सारियेंधणभरो जह परिहाइ कमसो हुयासुव्व / थोविंधणावसेसो निव्वाइ तओऽवणीओ य / सू० गा०७३॥ उत्सारितेन्धनभरः अपनीतदाहासङ्घातः यथा परिहीयते हानि प्रतिपद्यते क्रमशः क्रमेण हुताशः वह्निः, वा विकल्पार्थः, In स्तोकेन्धनावशेषः हुताशमानं भवति, तथा निर्वाति विध्यायति ततः स्तोकेन्धनादपनीतश्चेति गाथार्थः॥७३॥ अस्यैव / दृष्टान्तोपनयमाह
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1071 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सूगा० 74-76 शक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। तह विसइंधणहीणोमणोहुयासो कमेण तणुयंमि / विसइंधणे निरंभइ निव्वाइ तओऽवणीओ य॥सू० गा०७४॥ तथा विषयेन्धनहीनः गोचरेन्धनरहित इत्यर्थः, मन एव दुःखदाहकारणत्वाद् हुताशो मनोहुताशः, क्रमेण परिपाट्या तनुके कृशे, क्व?- विषयेन्धने अणावित्यर्थः, किं?- निरुध्यते निश्चयेन ध्रियते, तथा निर्वाति ततः तस्मादणोरपनीतश्चेति गाथार्थः // 74 // पुनरप्यस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तोपनयावाहB तोयमिव नालियाए तत्तायसभायणोदरत्थं वा। परिहाइ कमेण जहा तह जोगिमणोजलं जाण ॥सू० गा०७५॥ तोयमिव उदकमिव नालिकायाः घटिकायाः तथा तप्तं च तदायसभाजनं- लोहभाजनं च तप्तायसभाजनं तदुदरस्थम्, वा. विकल्पार्थः, परिहीयते क्रमेण यथा, एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः- तथा तेनैव प्रकारेण योगिमन एवाविकलत्वाजलं 2 जानीहि अवबुद्ध्यस्व, तथाऽप्रमादानलतप्तजीवभाजनस्थं मनोजलं परिहीयत इति भावना, अलमतिविस्तरेणेति गाथार्थः॥ 75 // अपनयति ततोऽपि जिनवैद्यइतिवचनाद् एवं तावत् केवली मनोयोगं निरुणद्धीत्युक्तम्, अधुना शेषयोगनियोगविधिमभिधातुकाम आह एवं चिय वयजोगं निरंभइ कमेण कायजोगंपि / तो सेलेसोव्व थिरो सेलेसी केवली होइ॥सू० गा०७६॥ एवमेव एभिरेव विषादिदृष्टान्तः, किं?- वाग्योगं निरुणद्धि, तथा क्रमेण काययोगमपि निरुणद्धीति वर्तते, ततः शैलेश इव मेरुरिव स्थिरः सन् शैलेशी केवली भवतीति गाथार्थः॥ 76 // इह च भावार्थो नमस्कारनिर्युक्तौ प्रतिपादित एव, तथाऽपिस्थानाशून्यार्थं स एव लेशतः प्रतिपाद्यते, तत्र योगानामिदं स्वरूपं- औदारिकादिशरीरयुक्तस्याऽऽत्मनो वीर्यपरिणतिविशेष: काययोगः, तथौदारिकवैक्रियाहारकशरीरव्यापाराहृतवाग्द्रव्यसमूहसाचिव्याजीवव्यापारो वाग्योगः, तथौदारिक // 1071 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1072 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सूगा०७६ शुक्लस्यक्षान्ताधालम्बनानि। वैक्रियाहारकशरीरव्यापाराहृतमनोद्रव्यसाचिव्याज्जीवव्या पारो मनोयोग इति, स चामीषां निरोधं कुर्वन् कालतोऽन्तर्मु-N हूर्तभाविनि परमपदे भवोपग्राहिकर्मसु च वेदनीयादिषु समुद्धाततो निसर्गेण वा समस्थितिषु सत्स्वेतस्मिन् काले करोति, परिमाणतोऽपि पज्जत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाईजहण्णजोगिस्स।होति मणोदव्वाइंतव्वावारो य जम्मत्तो॥१॥ तदसङ्खगुणविहीणे समए 2 निरुंभमाणो सो।मणसोसव्वनिरोहं कुणइ असंखेजसमएहिं॥२॥पज्जत्तमित्तबिंदियजहण्णवइजोगपज्जया जेउ। तदसंखगुणविहीणे समए 2 निरंभंतो॥३॥सव्ववइजोगरोह संखाईएहिं कुणइ समएहिं / तत्तोय सुहमपणगस्स पढमसमओववन्नस्स ॥४॥जो किर जहण्णजोओ तदसंखेजगुणहीणमेक्वेक्के / समए निरुंभमाणो देहतिभागं च मुचंतो॥५॥ रुंभइ स कायजोगं संखाईएहिं चेव समएहिं। तो कयजोगनिरोहो सेलेसीभावणामेइ॥६॥सेलेसो किर मेरू सेलेसो होइ जा तहाऽचलया। होउंच असेलेसो सेलेसी होइ थिरयाए॥७॥ अहवा सेलुव्व इसी सेलेसी होइ सो उ थिरयाए। सेव अलेसी होई सेलेसीहोअलोवाओ॥८॥सीलंवसमाहाणं निच्छयओसव्वसंवरोसोय। तस्सेसोसीलेसोसीलेसी होइ तयवत्थो॥९॥ पर्याप्तमात्रसंज्ञिनो यावन्ति जघन्ययोगिनः। भवन्ति मनोद्रव्याणि तद्व्यापारश्च यन्मात्रः॥१॥ तदसंख्यगुणविहीनान् समये 2 निरुन्धन् सः। मनसः सर्वनिरोध करोत्यसंख्येयसमयैः / / 2 // पर्याप्तमात्रद्वीन्द्रियस्य जघन्यवचोयोगिनः पर्याया ये तु। तदसंख्यगुणविहीनान् समये 2 निरुन्धन् // 3 // सर्ववचोयोगरोधं संख्यातीतैः करोति समयैः। ततश्च सूक्ष्मपनकस्य प्रथमसमयोत्पन्नस्य // 4 // यः किल जघन्यो योगस्तदसंख्येयगुणहीनमेकैकस्मिन् / समये 2 निरुन्धन् देहविभागं च मुञ्चन् // 5 // रुणद्धि स काययोगं संख्यातीतैरेव समयैः / ततः कृतयोगनिरोधः शैलेशीभावनामेति // 6 // शैलेशः किल मेरुः शैलेशी भवति या तथाऽचलता। भूत्वा चाशैलेशः शैलेशीभवति स्थिरतया।। 7 // अथवा शैल इवर्षिः शैलर्षीभवति स एव स्थिरतया। सैवालेश्यीभवति सैलेशीभवत्यलोपात् // 8 // शीलं वा समाधानं निश्चयतः सर्वसंवरः स च / तस्येशः शीलेशः शैलेशीभवति तदवस्थः / / 9 // // 1072 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1073 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा०७७ शुक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। हस्सक्खराइ मज्झेण जेण कालेण पंच भण्णंति। अच्छइ सेलेसिगओ तत्तियमेत्तं तओ कालं॥१०॥ तणुरोहारंभाओ झायइ सुहुमकिरियाणियहि सो। वोच्छिन्नकिरियमप्पडिवाई सेलेसिकालंमि॥११॥ तयसंखेज्जगुणाए गुणसेढीऍ रइयं पुरा कंमं / समए २खवयं कमसो सेलेसिकालेणं ॥१२॥सव्वं खवेइ तं पुण निल्लेवं किंचि दुचरिमे समए। किंचिच्च होंति चरमे सेलेसीए तयं वोच्छं // 13 // मणुयगइजाइतसबादरं च पज्जत्तसुभगमाएजं / अन्नयरवेयणिज्जं नराउमुच्चं जसो नामं // 14 // संभवओ जिणणामं नराणुपुव्वीय चरिमसमयंमि।सेसा जिणसंताओ दुचरिमसमयंमि निट्ठति ॥१५॥ओरालियाहिं सव्वाहिं चयइ विप्पजहणाहिं जं भणियं। निस्सेस तहान जहा देसच्चाएण सो पुव्वं // 16 // तस्सोदइयाभावा भव्वत्तं च विणियत्तए समयं / सम्मत्तणाणदंसणसुहसिद्धत्ताणि मोत्तूणं // 17 // उजुसेढिं पडिवन्नो समयपएसंतरं अफुसमाणो / एगसमएण सिज्झइ अह सागारोवउत्तो सो॥१८॥' अलमतिप्रसङ्गेनेति गाथार्थः / / 76 / उक्तं क्रमद्वारम्, इदानीं ध्यातव्यद्वारं विवृण्वन्नाह उप्पायट्ठिइभंगाइपज्जयाणंजमेगवत्थुमि। नाणानयाणुसरणं पुव्वगयसुयाणुसारेणं॥सू० गा०७७॥ / उत्पादस्थितिभङ्गादिपर्यायाणां उत्पादादयः प्रतीताः, आदिशब्दान्मूर्तामूर्तग्रहः, अमीषांपर्यायाणां यदेकस्मिन् द्रव्ये-अण्वा हस्वाक्षराणि मध्येन येन कालेन पञ्च भण्यन्ते। तिष्ठति शैलेशीगतस्तावन्मात्र ततः कालम् // 10 // तनुरोधारम्भात् ध्यायति सूक्ष्मक्रियानिवृत्तिं सः। व्युच्छिन्न& क्रियमप्रतिपाति शैलेशीकाले॥ 11 // तदसंख्यगुणया गुणश्रेण्या रचितं पुरा कर्म। समये 2 क्षपयन् क्रमशः शैलेशीकालेन // 12 // सर्व क्षपयति तत् पुनर्निर्लेप किञ्चिविचरमे समये। किश्चिच भवति चरमे शैलेश्यास्तद्वक्ष्ये // 13 / / मनुजगतिजाती त्रसं बादरं च पर्याप्तसुभगादेयं च अन्यतरवेदनीयं नरायुरुचैर्गोत्रं यशोनाम // 14 // संभवतो जिननाम नरानुपूर्वीच चरमसमये। शेषा जिनसत्काः द्विचरमसमये निस्तिष्ठन्ति ॥१५॥औदारिकाभिः सर्वाभिस्त्यजति विप्रजहणाभिः यद्धणितम्। निःशेषत्यागेन तथा न यथा देशत्यागेन स पूर्वम् // 16 // तस्यौदयिकाभावात् भव्यत्वं च विनिवर्त्तते समकम् / सम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वानि मुक्त्वा // 17 // ऋजुश्रेणिं प्रतिपन्नः समयप्रदेशान्तरमस्पृशन् / एकसमयेन सिध्यति अथ सागारोपयुक्तः सः // 18 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1074 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यान शुक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। त्मादौ, किं? नानानयैः- द्रव्यास्तिकादिभिरनुस्मरणं-चिन्तनम्, कथं?- पूर्वगतश्रुतानुसारेण पूर्वविदः, मरुदेव्यादीनां त्वन्यथा॥ 4. चतुर्थतत्किमित्याह सवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तयं पढमसुक्कं / होइ पुहुत्तवितक्कं सवियारमरागभावस्स ॥सू० गा० 78 // सविचारं सह विचारेण वर्तत इति 2, विचारः- अर्थव्यञ्जनयोगसङ्कम इति, आह च- अर्थव्यञ्जनयोगान्तरतः- अर्थ:- शतकम्। सू०गा० द्रव्यं व्यञ्जनं- शब्दः योग:- मनःप्रभृति एतदन्तरत:- एतावद्भेदेन सविचारम्, अर्थाव्यञ्जनं सङ्कामतीति विभाषा, तकं 78-81 एतत् प्रथमं शुक्लं आद्यशुक्लं भवति, किंनामेत्यत आह-पृथक्त्ववितर्कं सविचारं पृथक्त्वेन-भेदेन विस्तीर्णभावेनान्ये वितर्क:श्रुतं यस्मिन् तत्तथा, कस्येदं भवतीत्यत आह- अरागभावस्य रागपरिणामरहितस्येति गाथार्थः॥७८॥ जंपुण सुणिप्पकंपं निवायसरणप्पईवमिव चित्तं / उप्पायठिइभंगाइयाणमेगंमि पजाए।सू० गा०७९॥ यत्पुनः सुनिष्प्रकम्पं विक्षेपरहितं निवातशरणप्रदीप इव निर्गतवातगृहैकदेशस्थदीप इव चित्तं अन्तः करणं क्व?- उत्पादस्थितिभङ्गादीनामेकस्मिन् पर्याये॥७९॥ ततः किमत आह अवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तयं बितियसुक्कं / पुव्वगयसुयालंबणमेगत्तवितक्कमवियारं ।।सू० गा०८०॥ अविचारं- असङ्कमम्, कुतः?- अर्थव्यञ्जनयोगान्तरतः इति पूर्ववत्, तमेवंविधं द्वितीयं शुक्लं भवति, किमभिधानमित्यत आह- एकत्ववितर्कमविचारं एकत्वेन- अभेदेन वितर्क:व्यञ्जनरूपोऽर्थरूपोवा यस्य तत्तथा, इदमपिच पूर्वगतश्रुतानुसारेणैवी भवति, अविचारादि पूर्ववदिति गाथार्थः / / 80 // निव्वाणगमणकाले केवलिणो दरनिरुद्धजोगस्स / सुहुमकिरियाऽनियमितइयंतणुकायकिरियस्स॥सू० गा०८१।।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1075 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 82-84 क्षान्ताद्यालम्बनानि। निर्वाणगमनकाले मोक्षगमनप्रत्यासन्नसमये केवलिनः सर्वज्ञस्य मनोवाग्योगद्वये निरुद्ध सति अर्द्धनिरुद्धकाययोगस्य, किं?सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति सूक्ष्मा क्रिया यस्य तत्तथा सूक्ष्मक्रियं च तदनिवर्ति चेति नाम, निवर्तितुं शीलमस्येति निवर्ति प्रवर्द्धमानतरपरिणामात् न निवर्ति अनिवर्ति तृतीयम्, ध्यानमिति गम्यते, तनुकायक्रियस्येति तन्वी उच्छ्वासनिःश्वासादिलक्षणा कायक्रिया यस्य स तथाविधस्तस्येति गाथार्थः।। 81 // तस्सेव य सेलेसीगयस्स सेलोव्व णिप्पकंपस्स / वोच्छिन्नकिरियमप्पडिवाइज्झाणं परमसुक्कं ॥सू० गा०८२॥ तस्यैव च केवलिनः शैलेशीगतस्य शैलेशी-प्राग्वर्णिता तांप्राप्तस्य, किंविशिष्टस्य?-निरुद्धयोगत्वात् शैलेश इव निष्प्रकम्पस्य / शुक्लस्यमेरोरिव स्थिरस्येत्यर्थ :, किं?- व्यवच्छिन्नक्रियं योगाभावात् तद् अप्रतिपाति अनुपरतस्वभावमिति, एतदेव चास्य नाम ध्यानं परमशुक्लं- प्रकटार्थमिति गाथार्थः / / 82 // इत्थं चतुर्विधं ध्यानमभिधायाधुनैतत्प्रतिबद्धमेव वक्तव्यताशेषमभिधित्सुराह पढमं जोगेजोगेसुवा मयं बितियमेव जोगंमि / तइयं च कायजोगे सुक्कमजोगंमि य चउत्थं ॥सू० गा० 83 // प्रथमं पृथक्त्ववितर्कसविचारं योगे मनआदौ योगेषु वा सर्वेषु मतं इष्टम्, तच्चागमिकश्रुतपाठिनः, द्वितीयं एकत्ववितर्कमविचार तदेकयोग एव, अन्यतरस्मिन् सङ्कमाभावात्, तृतीयं च सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्ति काययोगे, न योगान्तरे, शुक्लं अयोगिनि च शैलेशीकेवलिनि चतुर्थं व्युपरतक्रियाऽप्रतिपातीति गाथार्थः // 83 // आह-शुक्लध्यानोपरिमभेदद्वये मनो नास्त्येव, अमनस्कत्वात् केवलिनः, ध्यानं च मनोविशेषः ध्यै चिन्ताया मिति पाठात्, तदेतत्कथं?, उच्यते जह छउमत्थस्स मणो झाणं भण्णइ सुनिच्चलो संतो। तह केवलिणो काओ सुनिच्चलो भन्नए झाणं ॥सू० गा० 84 // // 1075 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा० 85-86 शुक्लस्य भाग-३ // 1076 // लम्बनानि। यथा छद्मस्थस्य मनः, किं?- ध्यानं भण्यते सुनिश्चलं सत्, तथा तेनैव प्रकारेण योगत्वाव्यभिचारात्केवलिनः कायः सुनिश्चलो भण्यते ध्यानमिति गाथार्थः // 84 // आह-चतुर्थे निरुद्धत्वादसावपि न भवति, तथाविधभावेऽपिच सर्वभावप्रसङ्गः, तत्र का वार्तेति?, उच्यते फुवप्पओगओ चिय कम्मविणिज्जरणहेउतो यावि।सद्दत्थबहुत्ताओ तह जिणचंदागमाओय // सू० गा० 85 // चित्ताभावेवि सया सुहुमोवरयकिरियाइ भण्णंति / जीवोवओगसब्भावओ भवत्थस्स झाणाई।सू० गा० 86 / / काययोगनिरोधिनो योगिनोऽयोगिनोऽपि चित्ताभावेऽपि सूक्ष्मोपरतक्रियो भण्यते, सूक्ष्मग्रहणात् सूक्ष्मक्रियाऽनिवर्तिनो ग्रहणम्, उपरतग्रहणाव्युपरतक्रियाऽप्रतिपातिन इति, पूर्वप्रयोगादिति हेतुः, कुलालचक्रभ्रमणवदिति दृष्टान्तोऽभ्यूह्यः, यथा / क्षान्ताधाचक्रं भ्रमणनिमित्तदण्डादिक्रियाऽभावेऽपि भ्रमति तथाऽस्यापि मनःप्रभृतियोगोपरमेऽपि जीवोपयोगसद्भावतः भावमनसो भावात् भवस्थस्य ध्याने इति, अपिशब्दश्चोदनानिर्णयप्रथमहेतुसम्भावनार्थः, चशब्दस्तु प्रस्तुतहेत्वनुकर्षणार्थः, एवं शेषहेतवोऽप्यनया गाथया योजनीयाः, विशेषस्तूच्यते- कर्मविनिर्जरणहेतुतश्चापि कर्मविनिर्जरणहेतुत्वात् क्षपकश्रेणिवत्, भवति च क्षपकश्रेण्यामिवास्य भवोपग्राहिकर्मनिर्जरेति भावः, चशब्दः प्रस्तुतहेतुत्वनुकर्षणार्थः, अपिशब्दस्तु द्वितीयहेतुसम्भावनार्थ इति, तथा शब्दार्थबहुत्वात् यथैकस्यैव हरिशब्दस्य शक्रशाखामृगादयोऽनेकार्थाः एवं ध्यानशब्दस्यापिन विरोधः, ध्यै चिन्तायां ध्यै कायनिरोधे ध्यै अयोगित्वे इत्यादि, तथा जिनचन्द्रागमाच्चैतदेवमिति, उक्तं च-आगमश्चोपपत्तिश्च, सम्पूर्ण दृष्टिलक्षणम्। // 1076 // अतीन्द्रियाणामर्थानां, सद्भावप्रतिपत्तये॥१॥इत्यादिगाथाद्वयार्थः॥८५-८६॥उक्तं ध्यातव्यद्वारम्, ध्यातारस्तु धर्मध्यानाधिकारः एवोक्ताः, अधुनाऽनुप्रेक्षाद्वारमुच्यते
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा० 87-90 शुक्लस्यक्षान्ताधालम्बनानि। // 1077 // सुक्कज्झाणसुभावियचित्तो चिंतेइ झाणविरमेऽवि। णिययमणुप्पेहाओ चत्तारि चरित्तसंपन्नो॥सू० गा०८७॥ शुक्लध्यानसुभावितचित्तश्चिन्तयति ध्यानविरमेऽपि नियतमनुप्रेक्षाश्चतम्रश्चारित्रसम्पन्नः, तत्परिणामरहितस्य तदभावादिति गाथार्थः॥ 87 // ताश्चैताः आसवदारावाए तह संसारासुहाणुभावंच / भवसंताणमणन्तं वत्थूणं विपरिणामंच॥सू० गा०८८॥ 0 आश्रवद्वाराणि-मिथ्यात्वादीनि तदपायान्-दुःखलक्षणान्, संसारानुभावंच, धी संसारों' इत्यादि, भवसन्तानमनन्तंभाविनं नारकाद्यपेक्षया, वस्तूनां विपरिणामं च सचेतनाचेतनानां 'सव्वट्ठाणाणि असासयाणी'त्यादि, एताश्चतम्रोऽप्यपायाशुभानन्तविपरिणामानुप्रेक्षा आद्यद्वयभेदसङ्गता एव द्रष्टव्या इति गाथार्थः॥ 88 // उक्तमनुप्रेक्षाद्वारम्, इदानीं लेश्याद्वाराभिधित्सयाऽऽह सुक्काए लेसाए दो ततियं परमसुक्कलेस्साए / थिरयाजियसेलेसिं लेसाईयं परमसुक्कं / सू० गा० 89 // सामान्येन शुक्लायां लेश्यायां द्वे आद्ये उक्तलक्षणे तृतीयं उक्तलक्षणमेव, परमशुक्ललेश्यायां स्थिरताजितशैलेशं मेरोरपि निष्प्रकम्पतरमित्यर्थः, लेश्यातीतं परमशुक्लं चतुर्थमिति गातार्थः॥८९॥उक्तं लेश्याद्वारम्, अधुना लिङ्गद्वारं विवरीषुस्तेषांक नामप्रमाणस्वरूपगुणभावनार्थमाह___ अवहासंमोहविवेगविउसग्गा तस्स होंति लिंगाई। लिंगिज्जइ जेहिं मुणी सुक्कज्झाणोवगयचित्तो॥सू० गा०९०॥ अवधासम्मोहविवेकव्युत्सर्गाः तस्स शुक्लध्यानस्य भवन्ति लिङ्गानि, लिङ्ग्यते गम्यते यैर्मुनिः शुक्लध्यानोपगतचित्त इति / गाथाक्षरार्थः॥९०॥ अधुना भावार्थमाह // 1077 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1078 // चालिज्जइ बीभेइ य धीरोन परीसहोवसग्गेहिं / सुहमेसुन संमुज्झइ भावेसुन देवमायासु॥सू० गा०९१॥ चाल्यते ध्यानात् न परीषहोपसगैर्बिभेति वा धीरः बुद्धिमान् स्थिरो वा न तेभ्य इत्यवधलिङ्गम्, सूक्ष्मेषु अत्यन्तगहनेषु न संमुह्यते न सम्मोहमुपगच्छति, भावेषु पदार्थेषु न देवमायासु अनेकरूपास्वित्यसम्मोहलिङ्गमिति गाथाक्षरार्थः / / 91 // देहविवित्तं पेच्छइ अप्पाणं तह य सव्वसंजोगे। देहोवहिवोसग्गं निस्संगो सव्वहा कुणइ ॥सू० गा०९२॥ देहविविक्तं पश्यत्यात्मानं तथा च सर्वसंयोगानिति विवेकलिङ्गम्, देहोपधिव्युत्सर्ग निःसङ्गः सर्वथा करोति व्युत्सर्गलिङ्गमिति गाथार्थः ॥९२॥गतं लिङ्गद्वारम्, साम्प्रतं फलद्वारमुच्यते, इह चलाघवार्थं प्रथमोपन्यस्तं धर्मफलमभिधाय शुक्लध्यानफलमाह, धर्मफलानामेव शुद्धतराणामाद्यशुक्लद्वयफलत्वाद्, अत आह होति सुहासवसंवरविणिज्जरामरसुहाई विउलाई। झाणवरस्स फलाइंसुहाणुबंधीणि धम्मस्स / / सू० गा०९३॥ ___ भवन्ति शुभाश्रवसंवरविनिर्जरामरसुखानि शुभाश्रवः-पुण्याश्रवः संवरः- अशुभकर्मागमनिरोधः विनिर्जराकर्मक्षयः अमरसुखानि- देवसुखानि, एतानि च दीर्घस्थितिविशुद्ध्युपपाताभ्यां विपुलानि विस्तीर्णानि, ध्यानवरस्य ध्यानप्रधानस्य फलानि शुभानुबन्धीनि सुकुलप्रत्यायातिपुनर्बोधिलाभभोगप्रव्रज्याकेवलशैलेश्यपवर्गानुबन्धीनि धर्मस्य ध्यानस्येति गाथार्थः // 13 // उक्तानि धर्मफलानि, अधुना शुक्लमधिकृत्याह ते य विसेसेण सुभासवादओऽणुत्तरामरसुहं च / दोण्हं सुक्काण फलं परिनिव्वाणं परिल्लाणं ।।सू० गा०९४॥ तेच विशेषेण शुभाश्रवादयः अनन्तरोदिताः, अनुत्तरामरसुखं च द्वयोः शुक्लयोः फलमाद्ययोः परिनिर्वाणं मोक्षगमनं परिल्लाणं ति चरमयोर्द्वयोरिति गाथार्थः॥ 94 // अथवा सामान्येनैव संसारप्रतिपक्षभूते एते इति दर्शयति 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सू०गा० 91-92 शुक्लस्यक्षान्ताद्यालम्बनानि। सूगा० 93-94 धर्मशुक्लफलानि उपसंहारश्च। // 10 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1079 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूगा० 95-99 धर्मशुक्लफलानि उपसंहारश्च। आसवदारा संसारहेयवोजंण धम्मसुक्केसु।संसारकारणाइंतओ धुवं धम्मसुक्काई॥सू० गा०९५ // आश्रवद्वाराणि संसारहेतवो वर्तन्ते, तानि च यस्मान्न शुक्लधर्मयोर्भवन्ति संसारकारणानि तस्माद् ध्रुवं नियमेन धर्मशुक्ले इति गाथार्थः॥ 95 // संसारप्रतिपक्षतया च मोक्षहेतुानमित्यावेदयन्नाह संवरविणिज्जराओ मोक्खस्स पहो तवो पहो तासिं। झाणंच पहाणंगंतवस्स तो मोक्खहेऊयं / / सू० गा०९६ // संवरनिजरे मोक्षस्य पन्थाः अपवर्गस्य मार्गः, तपः पन्थाः मार्गस्तयोः संवरनिर्जरयोः ध्यानंच प्रधानाङ्गंतपसः आन्तरकारणत्वात्, ततो मोक्षहेतुस्तद्ध्यानमिति गाथार्थः // 96 // अमुमेवार्थं सुखप्रतिपत्तये दृष्टान्तैः प्रतिपादयन्नाह अंबरलोहमहीणं कमसो जहमलकलंकपंकाणं / सोज्झावणयणसोसे साहेति जलाणलाइच्चा ।।सू० गा०९७ // अम्बरलोहमहीनां वस्त्रलोहार्द्रक्षितीनां क्रमशः क्रमेण यथा मलकलङ्कपङ्कानां यथासङ्खयं शोध्या(ध्य)पनयनशोषान् यथासङ्खयमेव साधयन्ति निवर्तयन्ति जलानलादित्या इति गाथार्थः / / 97 / / तह सोज्झाइसमत्था जीवंबरलोहमेइणिगयाणं / झाणजलाणलसूरा कम्ममलकलंकपंकाणं ॥सू० गा०९८ // तथा शोध्यादिसमर्था जीवाम्बरलोहमेदिनीगतानां ध्यानमेव जलानलसूर्याः कमैव मलकलङ्कपङ्कास्तेषामिति गाथार्थः॥ 98 // किं च तापो सोसो भेओजोगाणं झाणओजहा निययं / तह तावसोसभेया कम्मस्सवि झाइणो नियमा।सू० गा०९९॥ तापः शोषो भेदो योगानां ध्यानत: ध्यानात् यथा नियतं अवश्यम्, तत्र तापः- दुःखं तत एव शोषः- दौर्बल्यं तत एव भेदःविदारणं योगाना- वागादीनाम्, तथा तेनैव प्रकारेण तापशोषभेदाः कर्मणोऽपि भवन्ति, कस्य?- ध्यायिनः न यदृच्छया 8 // 1079 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1080 // नियमेनेति गाथार्थः / / 99 // किंच जह रोगासयसमणं विसोसणविरेयणोसहविहीहिं / तह कम्मामयसमणं झाणाणसणाइजोगेहिं / सू० गा० 100 // यथा रोगाशयशमनं रोगनिदानचिकित्सा विशोषणविरेचनौषधविधिभिः अभोजनविरेकौषधप्रकारैः, तथा कर्मामयशमन कर्मरोगचिकित्सा ध्यानानशनादिभिर्योगैः, आदिशब्दाध्यानवृद्धिकारकशेषतपोभेदग्रहणमिति गाथार्थः॥१००॥ किंच - जह चिरसंचियमिंधणमनलोपवणसहिओ दुयं दहइ / तह कम्मेंधणममियंखणेण झाणाणलोडहइ॥सू० गा० 101 // यथा चिरसञ्चितं प्रभूतकालसञ्चितं इन्धनं काष्ठादि अनलः अग्निः पवनसहितः वायुसमन्वितः द्रुतं शीघ्रं च दहति भस्मीकरोति, तथा दुःखतापहेतुत्वात् कमैवेन्धनं कर्मेन्धनं अमितं अनेकभवोपात्तमनन्तं क्षणेन समयेन ध्यानमनल इव ध्यानानलः असौदहति भस्मीकरोतीति गाथार्थः // 101 // जह वा घणसंघाया खणेण पवणाहया विलिजंति ।झाणपवणावहूया तह कम्मघणा विलिजंति // सू० गा० 102 // / यथा वा घनसङ्घाताः मेघौघाः क्षणेन पवनाहताः वायुप्रेरिता विलय- विनाशं यान्ति- गच्छन्ति, ध्यानपवनावधूता ध्यानवायुविक्षिप्ताः तथा कर्मैव जीवस्वभावावरणाद्घनाः 2, उक्तं च- स्थितःशीतांशुवज्जीवः, प्रकृत्या भावशुद्धया। चन्द्रिकावच्च विज्ञानं, तदावरणमभ्रवद्॥१॥इत्यादि, विलीयन्ते विनाशमुपयान्तीति गाथार्थः॥१०२॥किंचेदमन्यद्?, इहलोकप्रतीतमेव ध्यानफलमिति दर्शयति नकसायसमुत्थेहियवाहिज्जइ माणसेहिं दुक्खेहि। ईसाविसायसोगाइएहिं झाणोवगयचित्तो॥सू० गा० 103 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सू०गा० 100-103 धर्मशुक्लफलानि उपसंहारश्च। // 1080 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ ४.१ध्यानशतकम्। // 1081 // नकषायसमुत्थैश्च न क्रोधायुद्धवैश्च बाध्यते पीड्यते मानसैर्दुःखैः, मानसग्रहणात्ताप इत्याद्यपि यदुक्तं तन्न बाध्यते ईर्ष्याविषाद- |4. चतुर्थशोकादिभिः, तत्र प्रतिपक्षाभ्युदयोपलम्भजनितो मत्सरविशेष ईर्ष्या विषादः- वैक्लव्यं शोकः- दैन्यम्, आदिशब्दाद् / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, हर्षादिपरिग्रहः, ध्यानोपगतचित्त इति प्रकटार्थमयं गाथार्थः॥१०३॥ सीयायवाइएहि य सारीरेहिं सुबहुप्पगारेहिं / झाणसुनिचलचित्तो न वहिज्जइ निजरापेही॥सू० गा०१०४॥ सू०गा० इह कारणे कार्योपचारात् शीतातपादिभिश्च, आदिशब्दात् क्षुदादिपरिग्रहः, शारीरैः सुबहुप्रकारैः अनेकभेदैः ध्यानसुनिश्चल 104-105 चित्तः ध्यानभावितमतिर्न बाध्यते, ध्यानसुखादिति गम्यते, अथवा न शक्यते चालयितुं तत एव, निर्जरापेक्षी कर्मक्षयापेक्षक धर्मशुक्लइति गाथार्थः॥१०४॥ उक्तं फलद्वारम् अधुनोपसंहरन्नाह फलानि उपसंहारश्च। __ इय सव्वगुणाधाणं दिवादिहसुहसाहणं झाणं / सुपसत्थं सद्धेयं नेयं झेयं च निच्चंपि।।सू० गा० 105 // सूत्रम् इय एवमुक्तेन प्रकारेण सर्वगुणाधानं अशेषगुणस्थानं दृष्टादृष्टसुखसाधनं ध्यानमुक्तन्यायात् सुष्टु प्रशस्तं 2, तीर्थकरगण- 19(20) पडि०पंचहिं धरादिभिरासेवितत्वात्, यतश्चैवमतः श्रद्धेयं नान्यथैतदिति भावनया ज्ञेयं ज्ञातव्यं स्वरूपतः ध्येयं अनुचिन्तनीयं क्रियया, एवं | किरियाहिं। च सति सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राण्यासेवितानि भवन्ति, नित्यमपि सर्वकालमपि, आह- एवं तर्हि सर्वक्रियालोपः प्राप्नोति, न, तदासेवनस्यापि तत्त्वतो ध्यानत्वात्, नास्ति काचिदसौ क्रिया यया साधूनां ध्यानं न भवतीति गाथार्थः // 105 // ग्रन्थाग्रं 15696 // समाप्तं ध्यानशतकम् / / पडिक्कमामि पंचहिं किरियाहिं काइयाए अहिगरणियाए पाउसियाए पारितावणियाए पाणाइवायकिरियाए। सूत्रम् 19 // (20) प्रतिक्रमामि पञ्चभिः क्रियाभिः- व्यापारलक्षणाभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा-काइयाए इत्यादि, चीयत इति कायः, कायेन
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। वृत्तियुतम् भाग-३ // 1082 // सूत्रम् 19(20) पडि०पंचहि किरियाहिं। निर्वृत्ता कायिकी तया, सा पुनस्त्रिधा- अविरतकायिकी दुष्प्रणिहितकायिकी उपरतकायिकी, (च) तत्र मिथ्यादृष्टेरविरतसम्यग्दृष्टेश्चाऽऽद्या अविरतस्य कायिकी- उत्क्षेपणादिलक्षणा क्रिया कर्मबन्धनिबन्धनाऽविरतकायिकी, एवमन्यत्रापि षष्ठीसमासो योज्यः, द्वितीया दुष्प्रणिहितकायिकी प्रमत्तसंयतस्य, सा पुनर्द्विधा- इन्द्रियदुष्प्रणिहितकायिकी नोइन्द्रियदुष्प्रणिहितकायिकी च, तत्राऽऽद्येन्द्रियैः- श्रोत्रादिभिर्दुष्प्रणिहितस्य इष्टानिष्टविषयप्राप्तौ मनाक्सङ्गनिर्वेदद्वारेणापवर्गमार्ग प्रति दुर्व्यवस्थितस्य कायिकी, एवं नोइन्द्रियेण-मनसा दुष्प्रणिहितस्याशुभसङ्कल्पद्वारेण दुर्व्यवस्थितस्य कायिकी, तृतीयाsप्रमत्तसंयतस्य- उपरतस्य- सावधयोगेभ्यो निवृत्तस्य कायिकी, गता कायिकी 1, अधिक्रियत आत्मा नरकादिषु येन तदधिकरणं- अनुष्ठानं बाह्यं वा वस्तु चक्रमहादि तेन निर्वृत्ता- अधिकरणिकी तया, सा पुनर्द्विधा- अधिकरणप्रवर्तिनी निर्वर्तिनी च, तत्र प्रवर्तिनी चक्रमहःपशुबन्धादिप्रवर्तिनी, निर्वर्तिनी खड्गादिनिर्वर्तिनी, अलमन्यैरुदाहरणैः नयोरेवान्त:पातित्वात्तेषाम्, गताऽऽधिकरणिकी 2, प्रद्वेषः- मत्सरस्तेन निर्वृत्ता प्राद्वेषिकी, असावपि द्विधा-जीवप्राद्वेषिक्यजीवप्रद्वेषिकी च, आद्या जीवे प्रद्वेषं गच्छतः, द्वितीया पुनरजीवे, तथाहि-पाषाणादौ प्रस्खलितस्तत्प्रद्वेषमावहति गता तृतीया 3, परितापनंताडनादिदुःखविशेषलक्षणं तेन निर्वृत्ता पारितापनिकी तया, असावपि द्विधैव- स्वदेहपारितापनिकी परदेहपारितापनिकी च, आद्या स्वदेहे परितापनं कुर्वतो द्वितीया परदेहे परितापनमिति, तथा च अन्यरुष्टोऽपिस्वदेहपरितापनं करोत्येव कश्चिज्जडः, अथवा स्वहस्तपारितापनिकी परहस्तपारितापनिकी च, आद्या स्वहस्तेन परितापनं कुर्वतः द्वितीया परहस्तेन कारयतः, गता चतुर्थी 4, प्राणातिपात:- प्रतीतः, तद्विषया क्रिया प्राणातिपातक्रिया तया, असावपि द्विधा- स्वप्राणातिपातक्रिया परप्राणातिपातक्रिया च, तत्राऽऽद्याऽऽत्मीयप्राणातिपातं कुर्वतः द्वितीया परप्राणातिपातमिति, तथा च कश्चिन्निर्वेदतः स्वर्गा
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1083 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सूत्रम् 19(20) पडि०पंचहिं किरियाहिं। द्यर्थं वा गिरिपतनादिना स्वप्राणातिपातं करोति, तथा क्रोधमानमायालोभमोहवशाच्च परप्राणातिपातमिति, क्रोधेनाऽऽक्रुष्टः रुष्टो वा व्यापादयति, मानेन जात्यादिभिहीलितः, माययाऽपकारिणं विश्वासेन, लोभेन शौकरिकः, मोहेन संसारमोचकः स्मार्तो वा याग इति, गता पञ्चमी 5 / क्रियाऽधिकाराच्च शिष्यहितायानुपात्ता अपि सूत्रे अन्या अपि विंशतिः क्रियाः प्रदर्श्यन्ते, तँजहा- आरंभिया 1 परिग्गहिया 2 मायावत्तिया 3 मिच्छादसणवत्तिया 4 अपचक्खाणकिरिया 5 दिठ्ठिया 6 पुट्ठिया 7 पाडुचिया 8 सामंतोवणिवाइया ९नेसत्थिया 10 साहत्थिया 11 आणमणिया 12 वियारणिया 13 अणाभोगवत्तिया 14 अणवकंखवत्तिया 15 पओगकिरिया 16 समुयाणकिरिया 17 पेजवत्तिया 18 दोसवत्तिया 19 ईरियावहिया 20 चेति, तत्थारंभिया दुविहा- जीवारंभिया य अजीवारंभिया य जीवारंभिया- जं जीवे आरंभइ अजीवारंभिया-अजीवे आरंभइ 1, पारिग्गहिया किरिया दुविहा- जीवपारिग्गहिया अजीवपारिग्गहिया य, जीवपारिग्गहिया- जीवे परिगिण्हइ, अजीवपारिगहिया- अजीवे परिगिण्हइ 2, मायावत्तिया किरिया दुविहा- आयभाववंचणा य परभाववंचणा य, आयभाववंचणा अप्पणोच्चयं भावं गूहइ नियडीमंतो उज्जुयभावं दंसेइ, संजमाइसिढिलो वा करणफडाडोवं दरिसेड़, परभाववंचणया तं तं. तद्यथा- आरम्भिकी पारिग्रहिकी मायाप्रत्ययिकी मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी अप्रत्याख्यानक्रिया दृष्टिजा स्पृष्टिजा प्रातीत्यिकी सामन्तोपनिपातिकी नैःशस्त्रिकी स्वहस्तिकी आज्ञापनी विदारणी अनाभोगप्रत्ययिकी अनवकालाप्रत्ययिकी प्रयोगक्रिया समुदानक्रिया प्रेमप्रत्ययिकी द्वेषप्रत्ययिकी ऐपिथिकी चेति। तत्रारम्भिकी द्विविधा- जीवारम्भिकी अजीवारम्भिकी च, जीवारम्भिकी यज्जीवान् आरम्भयति, अजीवारम्भिकी अजीवानारम्भयति, पारिग्रहिकी क्रिया द्विविधा- जीवपारिग्रहिकी अजीवपारिग्रहिकीच, जीवपारिग्रहिकी जीवान् परिगृह्णाति अजीवपारिग्रहिकी अजीवान् परिगृह्णाति, मायाप्रत्ययिकी क्रिया द्विविधा-आत्मभाववचनता च परभाववञ्चनता च, आत्मभाववश्वनता आत्मीयं भावं निगृहति निकृतिमान् ऋजुभावं दर्शयति, संयमादिशिथिलो वा करणस्फटाटोपं दर्शयति, परभाववञ्चनता तत्तदा-2 // 1083 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ ४.१ध्यान // 1084 // आयरति जेण परोवंचिज्जइ कूडलेहकरणाईहिं 3, मिच्छादसणवत्तिया किरिया दुविहा-अणभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया 4. चतुर्थय अभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया य, अणभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया असंणीण संणीणविजेहिंन किंची कुतित्थियमयं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिवण्णं, अभिग्गहियमिच्छादसणवत्तिया किरिया दुविहा- हीणाइरित्तदंसणे य तव्वइरित्तदंसणे य, हीणा जहा- अंगुट्ठपव्वमेत्तो अप्पा जवमेत्तो सामागतंदुलमेत्तो वालग्गमेत्तो परमाणुमेत्तो हृदये जाज्वल्यमानस्तिष्ठति भ्रूललाटमध्ये वा, इत्येव- शतकम्। सूत्रम् मादि, अहिगा जहा-पंचधणुसइगो अप्पा सव्वगओ अकत्ता अचेयणो इत्येवमादि, एवं हीणाइरित्तदंसणं, तव्वइरित्तदंसणं 19(20) नास्त्येवाऽऽत्माऽऽत्मीयो वा भावः नास्त्ययं लोकः न परलोकः असत्स्वभावाः सर्वभावा इत्येवमादि, अपच्चक्खाणकिरिया | पडि०पंचहिं किरियाहिं। अविरतानामेव, तेषां न किञ्चिद् विरतिर (तम)स्ति, सादुविहा जीवअपच्चक्खाणकिरिया अजीवऽपच्चक्खाणकिरिया य, न केसुइ जीवेसु अजीवेसु य वा विरती अथित्ति 5, दिट्ठिया किरिया दुविहा, तंजहा- जीवदिट्ठिया य अजीवदिट्ठीया य, जीवदिट्ठीया आसाईणं चक्खुदसणवत्तियाए गच्छइ, अजीवदिट्ठिया चित्तकम्माईणं 6, पुट्ठिया किरिया दुविहा पण्णत्ता चरति येन परो वश्यते कूटलेखकरणादिभिः, मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी क्रिया द्विविधा- अनभिगृहीतमिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी च अभिगृहीतमिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी च, अनभिगृहीतमिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी असंज्ञिनां संज्ञिनामपि यैर्न किञ्चित् कुतीर्थिकमतं प्रतिपन्नम्, अभिगृहीतमिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी क्रिया द्विविधा- हीनातिरिक्तदर्शने च तद्व्यतिरिक्तदर्शने च, हीना यथा अङ्गष्ठपर्वमात्र आत्मा यवमात्रः श्यामाकतन्दुलमात्रो वालाग्रमात्रः परमाणुमात्रः / अधिका यथा पञ्चधनुःशतिक आत्मा सर्वगतोऽकर्ता8 अचेतनः एवं हीनातिरिक्तदर्शनम्, तद्व्यतिरिक्तदर्शनं- अप्रत्याख्यानक्रिया- सा द्विविधा जीवाप्रत्याख्यानक्रिया अजीवाप्रत्याख्यानक्रिया च, न केषुचिज्जीवेषु अजीवेषु 8 च वा विरतिरस्तीति, दृष्टिजा क्रिया द्विविधा, तद्यथा- जीवदृष्टिजा च अजीवदृष्टिजा च, जीवदृष्टिजा अश्वादीनां चक्षुर्दर्शनप्रत्ययाय गच्छति, अजीवदृष्टिजा चित्रकर्मादीनाम्, प्राश्निकी, पृष्टिजा क्रिया द्विविधा प्रज्ञप्ता-2 // 1084 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1085 // सूत्रम् जीवपुट्ठिया अजीवपुट्ठिया य, जीवपुट्ठिया जा जीवाहियारं पुच्चइ रागेण वा दोसेण वा, अजीवाहिगारंवा, अहवा पुट्टियत्ति 4. चतुर्थफरिसणकिरिया, तत्थ जीवफरिसणकिरिया इत्थी पुरिसं नपुंसगंवा स्पृशति, संघट्टेइत्ति भणियं होइ, अजीवेसु सुहनिमित्तं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मियलोमाइ वत्थजायं मोत्तिगादि वा रयणजायं स्पृशति 7, पाडुच्चिया किरिया दुविहा- जीवपाडुच्चिया अजीवपाडुच्चिया। |४.१ध्यानय, जीवं पडुच्च जो बंधो साजीवपाडुच्चिया, जो पुण अजीवंपडुच्च रागदोसुब्भवो सा अजीवपाडुच्चिया 8, सामंतोवणिवाइया शतकम्। समन्तादनुपततीति सामंतोवणिवाइया सा दुविहा-जीवसामंतोवणिवाइयाय अजीवसामंतोवणिवाइया य, जीवसामंतोवणि 19(20) वाइया जहा- एगस्स संडोतं जणो जहा जहा पलोएइ पसंसद य तहा तहा सो हरिसं गच्छइ, अजीवेवि रहकम्माई, अहवा पडि०पंचहिं सामंतोवणिवाइया दुविहादेससामंतोवणिवाइया यसव्वसामंतोवणिवाइया य, देससामंतोवणिवाइया प्रेक्षकान् प्रति यत्रैक किरियाहिं। देशेनाऽऽगमो भवत्यसंयतानांसा देससामंतोवणिवाइया, सव्वसामंतोवणिवाइया य यत्र सर्वतः समन्तात् प्रेक्षकाणामागमो भवति सासव्वसामंतोवणिवाइया, अहवासमन्तादनुपतन्ति प्रमत्तसंजयाणं अन्नपाणंप्रति अवंगुरितेसंपातिमासत्ता विणस्संति - जीवप्राश्निकी अजीवप्राश्निकी च, जीवप्राश्निकी या जीवाधिकारं पृच्छति रागेण वा द्वेषेण वा, अजीवाधिकारं वा, अथवा स्पृष्टिजेति स्पर्शनक्रिया, तत्र जीवस्पर्शनक्रिया स्त्रियं पुरुषं नपुंसकं संघट्टयतीति भणितं भवति, अजीवेषु सुखनिमित्तं मृगलोमादि वस्त्रजातं मौक्तिकादि वा रत्नजातम्, प्रातीत्यिकी क्रिया द्विविधाजीवनातीत्यिकी अजीवप्रातीत्यिकी च, जीवं प्रतीत्य यो बन्धः सा जीवप्रातीत्यिकी, यः पुनरजीवं प्रतीत्य रागद्वेषोद्भवः साऽजीवप्रातीत्यिकी, सामन्तोपनिपातिकी-8 सामन्तोपनिपातिकी सा द्विविधा- जीवसामन्तोपनिपातिकी चाजीवसामन्तोपनिपातिकी च, जीवसामन्तोपनिपातिकी यथा एकस्य षण्डस्तं जनो यथा यथा प्रलोकते है प्रशंसति च तथा तथा स हर्षं गच्छति, अजीवानपि रथकर्मादीनि, अथवा सामन्तोपनिपातिकी द्विविधा- देशसामन्तोपनिपातिकी च सर्वसामन्तोपनिपातिकी च, देशसामन्तोपनिपातिकी- सा देशसामन्तोपनिपातिकी, सर्वसामन्तोपनिपातिकी च- सा सर्वसामन्तोपनिपातिकी, अथवा प्रमत्तसंयतानामन्नपानं प्रति अनाच्छादिते संपातिमाः सत्त्वा विनश्यन्ति, - // 1085 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् | प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1086 // शतकम्। सूत्रम् 19(20) पडि०पंचहिं किरियाहिं। 8, नेसत्थिया किरिया दुविहा- जीवनेसत्थिया अजीवनेसत्थिया य, जीवनेसत्थिया रायाइसंदेसाउ जहा उदगस्स जंतादीहिं, अजीवनेसत्थिया जहा पहाणकंडाईण गोफणधणुहमाइहिं निसिरइ, अहवा नेसत्थिया जीवे जीवं निसिरइ पुत्तं सीसं वा, अजीवे सूत्रव्यपेतं निसिरह वस्त्रं पात्रंवा, सृज विसर्ग इति 10, साहत्थिया किरिया दुविहा- जीवसाहत्थिया अजीवसाहत्थिया य, जीवसाहत्थिया जंजीवेण जीवं मारेइ, अजीवसाहत्थिया जहा- असिमाईहिं, अहवा जीवसाहत्थिया जंजीवं सहत्थेण तालेइ, अजीवसाहत्थिया अजीवं सहत्थेण तालेइ वत्थं पत्तं वा 11, आणमणिया किरिया दुविहा- जीवआणमणिया अजीवआणमणिया य, जीवाणमणी जीवं आज्ञापयति परेण, अजीवंवा आणवावेइ 12, वेयारणिया दुविहा-जीववेयारणिया य अजीववेयारणिया य, जीववेयारणिया जीवं विदारेइ, स्फोटयतीत्यर्थः, एवमजीवमपि, अहवा जीवमजीवं वा आभासिएसु विक्केमाणो दो भासिउ वा विदारेइ परियच्छावेइत्ति भणियं होइ, अहवा जीवं वियारेइ असंतगुणेहिं एरिसो तारिसो तुमंति, अजीवंवा वेतारणबुद्धीए भणए- एरिसं एयंति 13, अणाभोगवत्तिया किरिया दुविहा- अणाभोगआदियणा नैःशस्त्रिकी क्रिया द्विविधा- जीवनैःशस्त्रिकी अजीवनैःशस्त्रिकी च, जीवनैःशस्त्रिकी यथा राजादिसंदेशात् यथा यन्त्रादिभिरुदकस्य, अजीवनैःशस्त्रिकी यथा पाषाणकाण्डादीनि गोफण धनुरादिभिर्निसृज्यन्ते, अथवा नैःशस्त्रिकी जीवे जीवं निसृजति पुत्रं शिष्यं वा, अजीवे निसृजति, स्वाहस्तिकी क्रिया द्विविधा- जीवस्वाहस्तिकी अजीवस्वाहस्तिकी च जीवस्वाहस्तिकी यजीवेन जीवं मारयति, अजीवस्वाहस्तिकी यथाऽस्यादिभिः, अथवा जीवस्वाहस्तिकी यज्जीव स्वहस्तेन ताडयति, अजीवस्वाहस्तिकी अजीवं स्वहस्तेन ताडयति वस्त्रं पात्रं वा, आज्ञापनी क्रिया द्विविधा- जीवाज्ञापनिकी अजीवाज्ञापनिकी च, जीवाज्ञापनी जीवमाज्ञापयति परेण अजीवं वाऽऽज्ञापयति, विक्रीणानो द्विविधा, जीवविदारणिकी च अजीवविदारणिकी च, जीवविदारणिकी जीवं विदारयति, एवमजीवमपि, अथवा जीवमजीवं वा अभाषिकेषु विक्रीणानो द्वैभाषिको वा विदारयति, प्रपञ्चं विधत्ते इति भणितं भवति, अथवा जीवं विचारयति असद्भिर्गुणैरीटशस्तादृशस्त्वमिति, अजीवं वा विप्रतारणबुद्ध्या भणति- ईदृशमेतदिति, अनाभोगप्रत्ययिकी क्रिया द्विविधा- अनाभोगादानजा // 1086 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ ४.१ध्यान // 1087 // य अणाभोगणिक्खेवणा य, अणाभोगो-अन्नाणं आदियणआ-गहणं निक्खिवणं-ठवणं, तंगहणं निक्खिवणं वा अणा 4. चतुर्थभोगेण अपमज्जियाइ गिण्हइ निक्खिवइत्ति वा, अहवा अणाभोगकिरिया दुविहा- आयाणनिक्खिवणाभोगकिरिया या मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, उक्कमणअणाभोगकिरिया य, तत्थादाणनिक्खिवणअणाभोगकिरिया रओहरणेण अपमज्जियाइ पत्तचीवराणं आदाणं णिक्खेवं वा करेइ, उक्कमणअणाभोगकिरिया लंघणपवणधावणअसमिक्खगमणागमणाइ 14, अणवकंखवत्तिया किरिया / शतकम्। सूत्रम् दुविहा- इहलोइयअणवकंखवत्तिया य परलोइयअणवकंखवत्तिया य, इहलोयअणवकंखवत्तिया लोयविरुद्धाइंचोरिक्काईणि 19(20) करेइ जेहिं वहबंधणाणि इह चेव पावेइ, परलोयअणवकंखवत्तिया हिंसाईणि कम्माणि करेमाणो परलोयं नावकंखइ 15, पडि०पंचहिं पओयकिरिया तिविहा पण्णत्ता तं०- मणप्पओयकिरिया वइप्पओयकिरिया कायप्पओयकिरिया य, तत्थ मणप्पओय किरियाहिं। किरिया अट्टरुद्दज्झाई इन्द्रियप्रसृतौ अनियमियमण इति, वइप्पओगो- वायाजोगो जो तित्थगरेहिं सावजाई गरहिओ तं सेच्छाए भासइ, कायप्पओयकिरिया कायप्पमत्तस्स गमणागमणकुंचणपसारणाइचेट्ठा कायस्स 16, समुदाणकिरिया अनाभोगनिक्षेपजा च, अनाभोगोऽज्ञानं आदानं ग्रहणं निक्षेपणं स्थापनम्, तद् ग्रहणं स्थापनं वाऽनाभोगेनाप्रमार्जितादि गृह्णाति निक्षिपति वा, अथवा अनाभोगक्रिया द्विविधा- आदाननिक्षेपानाभोगक्रिया च उत्क्रमणानाभोगक्रिया च, तत्रादाननिक्षेपानाभोगक्रिया रजोहरणेनाप्रमाय॑ पात्रचीवरादीनामादानं निक्षेपं वा करोति, उत्क्रमणानाभोगक्रिया लङ्गनप्लवनधावनासमीक्ष्यगमनागमनादि, अनवकाशाप्रत्ययिकी क्रिया द्विविधा- ऐहलौकिकानवकाङ्गाप्रत्ययिकी च पारलौकिका-8 नवकाङ्गाप्रत्ययिकी च, ऐहलौकिकानवकालाप्रत्ययिकी लोकविरुद्धानि चौर्यादीनि करोति यैर्वधबन्धनानि इहैव प्राप्नोति. परलोकानवकाहाप्रत्ययिकी हिंसादीनि: कर्माणि कुर्वन् परलोकं नावकालते, प्रयोगक्रिया त्रिविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा- मनःप्रयोगक्रिया वाक्प्रयोगक्रिया कायप्रयोगक्रिया च, तत्र मनःप्रयोगक्रिया आर्त्तरौद्रध्यायीन्द्रियप्रसुतौ अनियमितमना इति, वाक्प्रयोगः- वाग्योगः यस्तीर्थकरैः सावधादिर्गर्हितस्तं स्वेच्छया भाषते, कायप्रयोगक्रिया कायेन प्रमत्तस्य गमनागमनाकुश्चनप्रसारणादिः चेष्टा कायस्य, समुदानक्रिया--
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1088 // समग्गमुपादाणंसमुदाणं, समुदाओ अट्ठ कम्माइं, तेसिंजाए उवायाणं कज्जइंसा समुदाणकिरिया, सादुविहा- देसोवघाय- 4. चतुर्थसमुदाणकिरिया सव्वोवघायसमुदाणकिरिया, तत्थ देसोवघाएण समुदाणकिरिया कज्जइ कोइ कस्सइ इंदियेदसोवघायं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, करेड़, सव्वोवघायसमुदाणकिरिया सव्वप्पयारेण इंदियविणासंकरेइ 17, पेज्जवत्तिया पेम्म राग इत्यर्थः, सादुविहा मायानि 4.1 ध्यानस्सिया लोभनिस्सिया य, अहवा तं वयणं उदाहरइ जेण परस्स रागो भवइ 18, दोसवत्तिया अप्रीतिकारिका सा दुविहा- शतकम्। सूत्रम् कोहनिस्सिया य माणनिस्सिया य, कोहनिस्सिया अप्पणा कुप्पइ, परस्स वा कोहमुप्पादेइ, माणणिस्सिया सयं पमज्जइल 19(20) परस्स वा माणमुप्पाएइ, इरियावहिया किरिया दुविहा-कजमाणा वेइज्जमाणा य, सा अप्पमत्तसंजयस्स वीयरायछउमत्थस्स पडिपंचहिं किरियाहिं। केवलिस्स वा आउत्तं गच्छमाणस्स आउत्तं चिट्ठमाणस्स आउत्तं निसीयमाणस्स आउत्तं तुयट्टमाणस्स आउत्तं भुंजमाणस्स आउत्तंभासमाणस्स आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गिण्हमाणस्स निक्खिवमाणस्स वाजाव चक्खुपम्हनिवायमवि सुहमा किरिया इरियावहिया कज्जइ, सा पढमसमए बद्धा बिइयसमए वेइया सा बद्धा पुट्ठा वेइया निजिण्णा सेअकाले समग्रमुपादानं समुदानम्, समुदायोऽष्ट कर्माणि, तेषां ययोपादानं क्रियते सा समुदानक्रिया, सा द्विविधा- देशोपघातसमुदानक्रिया सर्वोपघातसमुदानक्रिया, तत्र देशोपघातेन समुदानक्रिया क्रियते कश्चित् कस्यचिद् इन्द्रियदेशोपघातं करोति, सर्वोपघातसमुदानक्रिया सर्वप्रकारेणेन्द्रियविनाशं करोति, प्रेमप्रत्ययिकी- सा द्विविधामायानिश्रिता लोभनिश्रिता च, अथवा तद्वचनमुदाहरति येन परस्य रागो भवति, द्वेषप्रत्ययिकी, सा द्विविधा-क्रोधनिश्रिता च माननिश्रिता च, क्रोधनिश्रिता आत्मना कुप्यति परस्य वा क्रोधमुत्पादयति, माननिश्रिता स्वयं माद्यति परस्य वा मानमुत्पादयति, ईर्यापथिकी क्रिया द्विविधा- क्रियमाणा च वेद्यमाना च, सा अप्रमत्तसंयतस्य // 1088 // वीतरागच्छद्मस्थस्य केवलिनो वाऽऽयुक्तं गच्छत आयुक्तं तिष्ठत आयुक्तं निषीदत आयुक्तं त्वग्वर्त्तयत आयुक्तं भुञानस्यायुक्तं भाषमाणस्यायुक्तं वस्त्रं पात्रं कम्बलं पादप्रोञ्छनं गृह्णतो निक्षिपतो वा यावच्चक्षुःपक्ष्मनिपातमपि (कुर्वतः) सूक्ष्मा क्रिया ईर्यापथिकी क्रियते, सा प्रथमे समये बद्धा द्वितीयसमये वेदिता सा बद्धा स्पृष्टा वेदिता निर्जीर्णा एष्यत्काले -
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1089 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.१ध्यानशतकम्। सूत्रम् अकंमंसे यावि भवइ / एयाओ पंचवीस किरियाओ॥ पडिक्कमामि पंचहिं कामगुणेहि-सद्देणं रूवेणं रसेणं गंधेणं फासेणं / पडिक्कमामिपंचहिं महव्वएहिं,- पाणाइवायाओ वेरमणं मुसावायाओ वेरमणं अदिण्णादाणाओवेरमणं मेहुणाओवेरमणं परिग्गहाओवेरमणं / पडिक्कमामिपंचहिंसमिईहिं- ईरियासमिइए भासासमिइएएसणासमिइए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिइए उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपारिट्ठावणियासमिइए।सूत्रम् 20 / // (21) 20(21) प्रतिक्रमामि पञ्चभिः कामगुणैः, प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतेन योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- शब्देनेत्यादि, तत्र पडि०पंचहिं काम्यन्त इति कामाः- शब्दादयस्त एव स्वस्वरूपगुणबन्धहेतुत्वाद्गुणा इति, तथाहि- शब्दाद्यासक्तः कर्मणा बद्ध्यत इति कामगुणेहि इर्यासमित्यादि भावना // प्रतिक्रमामि पञ्चभिर्महाव्रतैः करणभूतैर्योऽतिचारः कृतः, औदयिकभावगमनेन यत्खण्डनं कृतमित्यर्थः, कथं पुनः दृष्टान्ताः। करणता महाव्रतानामतिचारं प्रति?, उच्यते, प्रतिषिद्धकरणादिनैव, किंविशिष्टानि पुनस्तानि?, तत्स्वरूपाभिधित्सयाऽऽहप्राणातिपाताद्विरमणमित्यादीनि क्षुण्णत्वान्न विवियन्ते, प्रतिक्रमामि पञ्चभिः समितिभिः करणभूताभिर्योऽतिचारः कृतः, तद्यथा- ईर्यासमित्या भाषासमित्येत्यादि, तत्र संपूर्वस्य इण् गता वित्यस्य क्तिन्प्रत्ययान्तस्य समितिर्भवति, सम्- एकीभावेनेतिः समितिः,शोभनैकाग्रपरिणामचेष्टेत्यर्थः, ईर्यायां समितिरीर्यासमितिस्तया, ईर्याविषये एकीभावेन चेष्टनमित्यर्थः, तथा 3 च- ईर्यासमिति म रथशकटयानवाहनाक्रान्तेषु मार्गेषु सूर्यरश्मिप्रतापितेषु प्रासुकविविक्तेषु पथिषु युगमात्रदृष्टिना भूत्वा गमनागमनं कर्तव्यमिति, भाषणं भाषा तद्विषया समिति षासमितिस्तया, उक्तं च- भाषासमिति म हितमितासन्दिग्धार्थअकर्मांशश्चापि भवति, एताः पञ्चविंशतिः क्रियाः। // 1089 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1090 // भाषणं एषणा गवेषणादिभेदा शङ्कादिलक्षणा वा तस्यां समितिरेषणासमितिस्तया, उक्तं च- एषणासमिति म गोचरगतेन मुनिना सम्यगुपयुक्तेन नवकोटीपरिशुद्धं ग्राह्य मिति, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणा समितिः, भाण्डमात्रे आदाननिक्षेपविषया समितिः सुन्दरचेष्टेत्यर्थः, तया, इह च सप्त भङ्गा भवन्ति-पत्ताइ न पडिलेहइ, ण पमज्जइ, चउभंगो, तत्थ चउत्थे चत्तारि गमा-8 दुप्पडिलेहियं दुप्पमज्जियं चउभंगो, आइल्ला छ अप्पसत्था, चरिमो पसत्थो, उच्चारप्रश्रवणखेलसिंघाणजल्लानां परिस्थापनिका तद्विषया समितिः सुन्दरचेष्टेत्यर्थः, तया, उच्चारः- पुरीषम्, प्रश्रवणं-मूत्रम्, खेल:- श्लेष्मा, सिङ्घानं-नासिकोद्भवः श्लेष्मा, जल्ल:- मलः, अत्रापि त एव सप्त भङ्गा इति, इह च उदाहरणानि, ईरियासमिईए उदाहरणं एगोसाहूईरियासमिईए जुत्तो, सक्स्स आसणंचलियं, सक्केण देवमज्झे पसंसिओ मिच्छादिट्ठी देवो असद्दहतो आगओ मच्छियप्पमाणाओ मंडुक्कलियाओ विउव्वइ पच्छओ य हत्थी, गईण भिंदइ, हत्थिणा उक्खिविय पाडिओ, न सरीरं पेहइ, सत्ता मे मारियजीवदयापरिणओ। अहवा ईरियासमिईए अरहण्णओ, देवयाए पाओ छिण्णो, अण्णाए संधिओ // भासासमिईए- साहू, भिक्खट्ठा नयररोहए कोइ निग्गंथो बाहिं कडए हिडंतो केणइ पुट्ठो- केवइय आसहत्थी तह निचयो दारुधन्नमाईणं / णिव्विण्णाऽनिविण्णा नागरया बेंति मं समिओ॥१॥ बेइण जाणामोत्ति सज्झायझाणजोगवक्खित्ता। पात्रादि न प्रतिलिखति न प्रमार्जयति, चतुर्भङ्गिका, तत्र चतुर्थे चत्वारो गमाः- दुष्प्रतिलेखितं दुष्प्रमार्जितं चतुर्भङ्गी,आद्याः षट् अप्रशस्ताः, चरमः प्रशस्तः। Oएकः साधुरीर्यासमित्या युक्तः, शक्रस्यासनं चलितम्, शक्रेण देवमध्ये प्रशंसितः, मिथ्यादृष्टिदेवोऽश्रद्दधान आगतो मक्षिकाप्रमाणा मण्डूकिका विकुर्वति पृष्ठतश्च हस्ती, गतिं न भिनत्ति, हस्तिनोत्क्षिप्य पातितः, न शरीराय स्पृहयति, सत्त्वा मया मारिता इति जीवदयापरिणतः॥ अथवेर्यासमितावरहन्नकः, देवतया पादश्छिन्नः, अन्यया संहितः / भाषासमिती- साधुः, भिक्षार्थ नगररोधे कोऽपि निर्ग्रन्थो बहिः कटके हिण्डमानः केनचित् पृष्टः- कियन्तोऽश्वा हस्तिनस्तथा निचयो दारुधान्यादीनाम् / निर्विण्णा अनिर्विण्णा नागरकाः? ब्रुवत इदं समिताः॥ 1 // ब्रुवति न जानाम इति स्वाध्यायध्यानयोगव्याक्षिप्ताः। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सूत्रम् 20(21) पडिपंचहिं कामगुणेहिं इर्यासमित्यादि दृष्टान्ताः / // 1090 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1091 // हिंडता न वि पेच्छह? नवि सुणह किह हु तो बेंति // 2 // बहुं सुणेइ कण्णेहीत्यादि- वसुदेवपुव्वजम्मं आहरणं एसणाए समिईए। मगहा नंदिग्गामो गोयमधिज्जाइचक्कयरो॥१॥ तस्स य धारिणी भज्जा गब्भो तीए कयाइ आहूओ। धिज्जाइ मओ छम्मास गब्भ धिज्जाइणी जाए॥ 2 // माउलसंवडणकम्मकरणवेयारणा य लोएणं / नत्थि तुह एत्थ किंचिवि तो बेती माउलो तं च ॥३॥मा सुण लोयस्स तुमं धूयाओ तिण्णि तेसि जेट्टयरं / दाहामि करे कंमं पकओ पत्तो य वीवाहो॥४॥ सा नेच्छई विसण्णो माउलओ बेइ बिइय दाहामि / सावि य तहेव निच्छइ तइयत्ती निच्छए सावि // 5 // निविण्णनंदिवद्धणआयरियाणं सगासि निक्खंतो। जाओ छट्ठट्ठखमओ गिण्हइ यमभिग्गहमिमं तु ॥६॥बालगिलाणाईयं वेयावच्चंमए उ कायव्वं / तं कुणइ तिव्वसद्धोखायजसो सक्कगुणकित्ती॥७॥असद्दहेण देवस्स आगमो कुणइ दोसमणरूवे। अतिसारगहियमेगो अडविठिओ अइगओ बीओ॥८॥ बेति गिलाणो पडिओ वेयावच्चं तु सद्दहे जो उ। सो उठेऊ खिप्पं सुयं च तं नंदिसेणेणं॥९॥ छट्ठोववासपारणयमाणियं कवल घेत्तुकामेण / तं सुयमेत्तं रहसुट्ठिओ य भण केण कजंति // 10 // - हिण्डमानाः नैव प्रेक्षध्वं? नैव शृणुथ कथं नु? तदा ब्रुवति॥ 2 // बहु शृणोति कर्णाभ्यामित्यादि / वसुदेवपूर्वजन्माहरणं एषणायां समितौ। मगधेषु नन्दीग्रामो गौतमो धिग्जातीयश्चक्रकरः // 1 // तस्य च धारिणीभार्या गर्भस्तस्याः कदाचिज्जातः। धिग्जातीयो मृतः षण्मासगर्भे धिग्जातीया जाते // 2 // मातुलसंवर्धनं कर्मकरणं विचारणा च लोकेन / नास्ति तवात्र किश्चिदपि तदा ब्रवीति मातुलस्तं च / / 3 / / मा शृणु लोकस्य त्वं दुहितरस्तिस्रस्तासां ज्येष्ठतराम् / दास्यामि कुरु कर्म प्रकृतः प्राप्तश्च विवाहः॥ 4 // सा नेच्छति विषण्णो मातुलो ब्रवीति द्वितीयां दास्यामि / सापि च तथैव नेच्छति तृतीयेति नेच्छति सापि // 5 // निर्विण्णो नन्दिवर्धनाचार्याणां सकाशे निष्क्रान्तः। जातः षष्ठाष्टक्षपको गृह्णाति चाभिग्रहमिमं तु // 6 // बालग्लानादीनां वैयावृत्त्यं मया कर्त्तव्यमेव / तत्करोति तीव्रश्रद्धः ख्यातयशाः शक्रगुणकीर्तिः।। 7 / / अश्रद्धानेन देवस्यागमः करोति द्वे श्रमणरूपे। अतिसारगृहीत एकोऽटव्यां स्थितोऽतिगतो द्वितीयः // 8 // ब्रवीति ग्लानः पतितो वैयावृत्त्यं तु श्रद्दधाति यस्तु। स उत्तिष्ठतु क्षिप्रं श्रुतं च तन्नन्दिषेणेन // 9 // षष्ठोपवासपारणकमानीतं कवलान् गृहीतुकामेन / तच्छ्रुतमात्रे रभसोत्थितश्च भण केन कार्यमिति? // 10 // 2 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानशतकम्। सूत्रम् 20(21) पडि०पंचहिं कामगुणेहिं इर्यासमित्यादि दृष्टान्ताः। // 1091 //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतर्थ मध्ययनम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० ४.१ध्यान वृत्तियुतम् भाग-३ // 1092 // पाणगदव्वं च तहिं जं णत्थि तेण बेड़ कज्जंतु / निग्गय हिंडंतो कुणइ अणेसणं नविय पेल्लेइ॥११॥ इय एकवारबितियं च हिंडिओ लद्ध ततियवारंमि / अणुकंपाए तरंतो तओ गओ तस्सगासंतु॥१२॥खरफरुसनिट्ठरेहिं अक्कोसइ सो गिलाणओ प्रतिक्रमणं रुट्ठो। हे मंदभग्ग! फुक्किय तूससि तं नाममेत्तेणं // 13 // साहुवगारित्ति अह समुद्दिसिउमाओ। एयाएऽवत्थाए तं अच्छसि भत्तलोभिल्लो // 14 // अमियमिव मण्णमाणोतं फरुसगिरंतु सो उसंभंतो। चलणगओ खामेइ धुवइ यतं असुइमललितं शतकम्। ॥१५॥उटेह वयामोत्ती तह काहामी जहा हु अचिरेणं / होहिह निरुआ तुब्भे बेती न वएमि गंतुंजे॥१६॥आरुहया पिट्ठीए / सूत्रम् 20(21) आरूढो ताहे तो पयारं च / परमासुइदुग्गंधं मुयई पट्ठीए फरुसं च // 17 // बेड़ गिरं धिम्मुंडिय!, वेगविघाओ कओत्ति पडि०पंचहिं दुक्खविओ। इय बहुविहमक्कोसइ पए पए सोऽवि भगवं तु // १८॥ण गणेई फरुसगिरं णयावि तं दुसइ तारिसं गंधं / / कामगुणेहिं इर्यासमित्यादि चंदणमिव मण्णंतो मिच्छामिह दुक्कडं भणइ ॥१९॥चिंतेइ किह करेमी किह हु समाही हविज साहुस्स? / इय बहुविहप्पयारं दृष्टान्ताः। नवि तिण्णो जाहे खोहेउं / / 20 // ताहे अभित्थुणंतो सुरो गओ आगओ य इयरो य। आलोएइ गुरूहि य धन्नोत्ति तओ पानकद्रव्यं च तत्र यन्नास्ति तेन ब्रवीति कार्य तु। निर्गतो हिण्डमाने करोत्यनेषणां न च प्रेरयति // 11 // एवमेकवारं द्वितीयं च हिण्डितो लब्धं तृतीयवारे। अनुकम्पया त्वरयन् ततो गतस्तत्सकाशं तु / / 12 / / खरपरुषनिष्ठुरैराक्रोशति स ग्लानो रुष्टः। हे मन्दभाग्य! वृथैव तुष्यसि त्वं नाममात्रेण / / 13 / / साधूपकार्यमहमिति नामाथ समुद्दिश्याथायातः / एतस्यामवस्थायां त्वं तिष्ठसि भक्तलोलुपः॥ 14 // अमृतमिव मन्यमानस्तां परुषगिरं तु स तु संभ्रान्तः। चरणगतः क्षमयति प्रक्षालयति च तमशुचिमललिप्तम् // 15 // उत्तिष्ठ व्रजाव इति तथा करिष्यामि यथाऽचिरेणैव / भविष्यसि नीरोगस्त्वं ब्रवीति शक्नोमि न गन्तुम् // 16 // आरोह पृष्ठौ आरूढस्तदा / ततः प्रचारं (विष्ठां) च। परमाशुचिदुर्गन्धां मुञ्चति पृष्ठौ परुषां च // 17 // ब्रवीति गिरां धिग् मुण्डित! वेगविघातः कृत इति दुःखापितः / इति बहुविधमाक्रोशति पदे पदे / // 1092 // सोऽपि भगवांस्तु // 18 // न गणयति परुषगिरं न चापि तं दूषयति तादृशं गन्धम् / चन्दनमिव मन्यमानो मिथ्या मे इह दुष्कृत भणति // 19 // चिन्तयति कथं कुर्वे कथं च समाधिर्भवेत् साधोः?। इति बहुविधप्रकारैर्नव शक्तो यदा क्षोभयितुम् // 20 // तदाऽभिष्टुवन् सुरो गत आगतश्चेतरश्च / आलोचयति गुरुभिश्च धन्य इति ततो--
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1093 // अणुसट्ठो॥२१॥जह तेणं नवि पेल्लिय एसण इय एसणाइ जइयव्वं / अहवावि इमं अण्णं आहरणं दिट्ठिवादीयं // २२॥जह |4. चतुर्थकेइ पंच संजय तण्हछुहकिलंत सुमहमद्धाणं / उत्तिणा वेयालि य पत्ता गामंच ते एगं // 23 // मग्गंति पाणगंते लोगोय तहिं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अणेसणं कुणई। न गहिय न लद्धमियरं कालगया तिसाभिभूया य॥२४॥ चउत्थीए उदाहरणं- आयरिएण साहू भणिओ ४.१ध्यानगामं वच्चामो, उग्गाहिए संते केणइ कारणेण ठिया, एक्को एत्ताहे पडिलेहियाणित्ति काउं ठवेउमारद्धो, साहूहिं चोइओ शतकम्। सूत्रम् भणइ-किमित्थ सप्पो अच्छइ?, सन्निहियाए देवयाए सप्पो विउव्विओ, एस जहण्णओऽसमिओ, अण्णो तेणेव विहिणा. 20(21) पडिलेहित्ता ठवेइ, सो उक्कोसओसमिओ, एत्थ उदाहरणं-एक्कस्स आयरियस्स पंचसीससयाई, तेसिमेगो सेट्ठिसुओपव्वइओ, पडि०पंचहिं कामगुणेहि सो जो जो साहू एइ तस्स तस्स दंडगं निक्खिवइ, एवं तस्स उट्ठियस्स अन्नो एइ अन्नो जाइ, तहावि सो भगवं अतुरियं इर्यासमित्यादि अचवलं उवरिं हेट्ठा य पमज्जिय ठवेइ, एवं बहुएणवि कालेण न परितम्मइ- चरिमाए समिईए पण्णत्तमिणं तु वीयराएहिं। दृष्टान्ता:। आहरणं धम्मरुई परिठावणसमिइउवउत्तो॥१॥काइयसमाहिपरिट्ठावणे य गहिओ अभिग्गहो तेणं / सक्कप्पसंसा अस्सद्दहणे नुशिष्टः॥ 21 // यथा तेन नैवोल्लवितैषणैवमेषणायां यतितव्यम् / अथवापीदमन्यदाहारणं दृष्टिवादिकम् // 22 // यथा केचित्पश्च संयतास्तृष्णाक्षुधाभ्यां क्लिश्यन्तो सुमहान्तमध्वानम् / / उत्तीर्णा विकाले च प्राप्ता ग्रामं च ते एकम् / / 23 / / मार्गयन्ति पानकं ते लोकश्च तत्रानेषणां करोति / न गृहीतं न लब्धमितरत् कालगतास्तृषाभिभूताश्च 8 // 24 // चतुर्थ्यामुदाहरणं- आचार्येण साधुर्भणित:- ग्रामं ब्रजामः उदाहिते सति केनचित्कारणेन स्थिताः, एकोऽधुना प्रतिलिखितानीतिकृत्वा स्थापयितुमारब्धः,8 साधुभिर्नोदितो भणति- किमत्र सर्पस्तिष्ठति?, सन्निहितया देवतया सर्पो विकुर्वितः, एष जघन्योऽसमितः, अन्यस्तेनैव विधिना प्रतिलिख्य स्थापयति, स उत्कृष्टतः समितः, अत्रोदाहरणं- एकस्याचार्यस्य पञ्च शिष्यशतानि, तेष्वेकः श्रेष्ठिसुतः प्रव्रजितः, स यो यः साधुः आयाति तस्य तस्य दण्डकं निक्षिपति, एवं तस्मिन्नत्थितेऽन्य:॥१०९३॥ आयाति अन्यो याति, तथापि स भगवान् अत्वरितमचपलमुपर्यधस्ताच्च प्रमृज्य स्थापयति , एवं बहुनापि कालेन न परिताम्यति। चरमायां समितौ प्रज्ञप्तमिदं तु वीतरागैः। आहरणं धर्मरुचिः पारिष्ठापनिकीसमित्युपयुक्तः // 1 // कायिकीसमाधिपारिष्ठापनिकायां च गृहीतोऽभिग्रहस्तेन / शक्रप्रशंसा अश्रद्धाने 2
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1094 // देवागमविउव्वे // 2 // सुबहु पिवीलियाओ बाहा जवावि काइयसमाही। अन्नो य उढिओ ह साहू बेंती तओ गाढं // 3 // 4. चतुर्थअहयं च काइयाओ बेई अच्छसुपरिट्ठवेमित्ति / निग्गए निसिरे जहियं पिवीलिया ओसरे तत्थ // 4 // साहू य किलामिज्ज मध्ययनम् पपिए ता वारिओ य देवेणं / सामाइए निसिद्धो मा पिय देवो य आउट्टो॥५॥ वंदित्तु गओ बितियं तु दिट्ठिवाइयं खुड्डए उ | प्रतिक्रमणं, 4.1 ध्यानएक्को। तेण ण पेहिय थंडिल्ल काइया लोभओराओ॥६॥ थंडिलं न पेहियंती न वोसिरे देवयाएँ उज्जोओ। अणुकंपाएँ कओ शतकम्। से दिट्ठा भूमित्ति वोसिरियं // 7 // एसो समिओ भणिओ अण्णो पुण असमिओ इमो भणिओ। सो काइयभोमाई एक्के सूत्रम् नवरि पडिलेहे॥८॥ नवि तिण्णि तिण्णि पेहे बेड़ किमित्थं निविट्ठो होजुट्टो / काऊण उट्टरूवं च निविट्ठा देवया तत्थ // 9 // 20(21) | पडि०पंचहिं सो उढिओ य राओ तत्थ गओ नवरिपेच्छए उट्टे / बितियं च गओ तत्थवि ततियंपि य तत्थवि णिविट्ठो॥१०॥ तो अण्णो कामगुणेहिं उठविओ तेसुंपि तहेव देवया भणिओ। कीस न वि सत्तवीसं पेहिसी? सम्म पडिवण्णो॥११॥ उच्चाराई एसा परिट्ठावण इर्यासमित्यादि वण्णिया समासेणं / बेइ किमेत्तियं चिय परिठप्पमुआहु अण्णंपि?॥१२॥ भण्णइ अण्णंपत्थी किह तं किए वा परिठ्ठवेयव्वं / दृष्टान्ताः। - देवागमो विकुर्वति // 2 // सुबह्नयः पीपिलिका बाधा जवादपि कायिकीसमाधेः / अन्य उत्थितः साधुर्ब्रवीति ततो गाढम् // 3 / / अहं च कायिकयाऽर्तों ब्रवीति तिष्ठ परिष्ठापयामीति / निर्गतो व्युत्सृजति यत्र पिपीलिका अवसर्पन्ति तत्र / / 4 / / साधुश्च क्लाम्यते प्रपीतवान् तदा वारितश्च देवेन। सामायिके निषिद्धो मा पा देवश्वावर्जितः। B5 // वन्दित्वा गतः द्वितीयं दृष्टिवादिकं क्षुल्लकस्त्वेकः / तेन न प्रेक्षितं कायिकीस्थण्डिलं लोभतो रात्रौ // 6 // स्थण्डिलं न प्रेक्षितमिति न व्युत्सृजति देवतयोद्योतः। 8 अनुकम्पया कृतः तस्य दृष्टा भूमिरिति व्युत्सृष्टम् / / 7 / / एष समितो भणितोऽन्यः पुनरसमितोऽयं भणितः / स कायिकभूम्यादि एकैकं परं प्रतिलिखति // 8 // नैव त्रीणि : त्रीणि प्रत्युपेक्षते ब्रवीति किमिहोपविष्टो भवेदुष्ट्र ? / कृत्वोष्ट्ररूपं चोपविष्टा देवता तत्र // 9 // स उत्थितश्च रात्रौ तत्र गतः। परं प्रेक्षते उष्ट्रम्। द्वितीयं च गतस्तत्रापि : // 1094 // तृतीयमपि तत्राप्युपविष्टः / / 10 // ततोऽन्य उत्थापितस्तेष्वपि तथैव देवतया भणितः। कथं नैव सप्तविंशति प्रत्युपेक्षसे? सम्यक् प्रतिपन्नः // 11 // उच्चारादीनामेषा . पारिष्ठापनिकी वर्णिता समासेन / ब्रवीति किमेतावदेव पारिष्ठाप्यमुताहो अन्यदपि // 12 // भण्यतेऽन्यदप्यस्ति कथं तत् क्व वा परिष्ठापयितव्यम्?।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1095 // 4.2 संबंधेणेएणं परिठावणिजुत्तिमायाया॥१३॥ 4. चतुर्थ॥अथ चतुर्थाऽध्ययने पारिष्ठापनिकानियुक्तिः॥ प्रतिक्रमणं, पारिट्ठावणियविहिं वोच्छामि धीरपुरिसपण्णत्तं / जंणाऊण सुविहिया पवयणसारं उवलहंति // नि०१॥ पारिष्ठापनिपरितै:- सर्वैः प्रकारैः स्थापनं परिस्थापनं- अपुनर्ग्रहणतया न्यास इत्यर्थः, तेन निर्वृत्ता पारिस्थापनिकी तस्या विधिः- कानियुक्तिः / प्रकारः पारिस्थापनिकाविधिस्तं वक्ष्ये अभिधास्ये, किं स्वबुद्ध्योत्प्रेक्ष्य?, नेत्याह- धीरपुरुषप्रज्ञप्तं अर्थसूत्राभ्यां तीर्थकर नि०१-२ पारिष्ठापनिगणधरप्ररूपितमित्यर्थः, तत्रैकान्ततो वीर्यान्तरायापगमाद्धीरपुरुषः- तीर्थकरो गणधरस्तु धी:- बुद्धिस्तया विराजत इति कानियुक्तिः धीरः। आह- यद्ययं पारिस्थापनिकाविधि/रपुरुषाभ्यां प्ररूपित एव किमर्थं प्रतिपाद्यत इत्युच्यते-धीरपुरुषाभ्यां प्रपञ्चेन प्रतिज्ञादि। प्रज्ञप्तः स एव संक्षेपरुचिसत्त्वानुग्रहायेह सङ्केपेणोच्यत इत्यदोषः, किंविशिष्टं विधिमत आह- यं ज्ञात्वा विज्ञाय सुविहिताः शोभनं विहितं- अनुष्ठानं येषां ते सुविहिताः, साधव इत्यर्थः, किं?- प्रवचनस्य सारः प्रवचनसन्दोहस्तम् उपलभन्ति जानन्तीत्यर्थः॥सा पुनःपारिस्थापनिक्योघतः एकेन्द्रियनोएकेन्द्रियपरिस्थाप्यवस्तुभेदेन द्विधा भवति, आह एगेंदियनोएगेंदियपारिट्ठावणिया समासओ दुविहा / एएसिं तु पयाणं पत्तेय परूवणं वोच्छं / / नि०२॥ एकेन्द्रियाः- पृथिव्यादयः, नोएकेन्द्रियाः- त्रसादयस्तेषां पारिस्थापनिकी- एकेन्द्रियनोएकेन्द्रियपारिस्थापनिकी, समासतः संक्षेपेण द्विधा द्विप्रकारा प्रज्ञप्तोक्तेनैव प्रकारेण, एएसिं तु पयाणं पत्तेय परूवणं वोच्छं अनयोः पदयोरेकेन्द्रियनोएकेन्द्रियलक्षणयोः // 1095 // प्रत्येकं पृथक् पृथक् प्ररूपणांस्वरूपकथनांवक्ष्ये- अभिधास्य इति गाथार्थः॥२॥ तत्रैकेन्द्रियपारिस्थापनिकीप्रतिपिपादयिRE सम्बन्धेनैतेन पारिष्ठापनिकी नियुक्तिरायाता / / 13 / /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1096 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०३-४ पारिष्ठापनिकानियुक्तिः प्रतिज्ञादि। षया तत्स्वरूपमेवादौ प्रतिपादयन्नाह पुढवी आउक्काए तेऊ वाऊ वणस्सई चेव / एगेंदिय पंचविहा तज्जाय तहा य अतज्जाय // नि०३॥ पृथिव्यप्कायस्तेजो वायुर्वनस्पतिश्चैव एवमेकेन्द्रियाः पञ्चविधाः, एकं त्वगिन्द्रियं येषां ते एकेन्द्रियाः पञ्चविधाः पञ्चप्रकाराः, एतेषांचैकेन्द्रियाणां पारिस्थापनिकी द्विविधा भवति, कथमित्याह-तज्जाय तहा य अतज्जाय तज्जातपारिस्थापनिकी अतज्जातपारिस्थापनिकीच, अनयोर्भावार्थमुपरिष्टाद्वक्ष्यतीतिगाथार्थः॥३॥आह-सति ग्रहणसम्भवेऽतिरिक्तस्य परिस्थापनं भवति, तत्र पृथिव्यादीनां कथं ग्रहणमित्यत आह दुविहं च होइ गहणं आयसमुत्थं च परसमुत्थं च / एक्केपि य दुविहं आभोगे तह अणाभोगे॥ नि०४॥ द्विविधं तु द्विप्रकारं च भवति ग्रहणं पृथिव्यादीनाम्, कथं?- आत्मसमुत्थं च परसमुत्थं च आत्मसमुत्थं च स्वयमेव गृह्णतः परसमुत्थं परस्माद्गृह्णतः, पुनरेकैकमपि द्विविधं भवति, कथमित्याह- आभोए तह अणाभोए आभोगनमाभोगः, उपयोगविशेष इत्यर्थः, तस्मिन्नाभोगे सति, तथाऽनाभोगे, अनुपयोग इत्यर्थः, अयं गाथाक्षरार्थः // 4 // अयं पुनर्भावार्थो वर्तते- तत्थ ताव आयसमुत्थं कहं च आभोएण होज?,साहू अहिणा खइओ विसंवा खइयं विसप्फोडिया वा उट्ठिया, तत्थ जो अचित्तो पुढविकाओ केणइ आणिओ सो मग्गिज्जइ, णत्थि आणिल्लओ, ताहे अप्पणावि आणिज्जइ, तत्थवि ण होज्ज अचित्तो ताहे मीसो, अंतो हलखणणकुड्डमाईसु आणिज्जइ,ण होज ताहे अडवीओ पंथे वंमिए वा दवदहए वा, ण होज पच्छा सचित्तोवि। तत्र तावदात्मसमुत्थं कथं चाभोगेन भवेत्?, साधुरहिना दष्टो विषं वा खादितं विषस्फोटिका वोत्थिता, तत्र योऽचित्तः पृथ्वीकायः केनचिदानीतः स मार्ग्यते, नास्त्यानीतस्तदाऽऽत्मनाऽप्यानीयते, तत्रापि न भवेदचित्तस्तदा मिश्रः, अन्तशो हलखननकुड्यादिभ्य आनीयते, न भवेत्तदाऽटवीतः, पथि वल्मीकात् दवदग्धाद्वा, न भवेत् पश्चात्सचित्तोऽपि -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य श्रीआवश्यक घेप्पइ, आसुकारी वा कजं होजा जो लद्धो सो आणिज्जइ, एवं लोणंपि जाणंतो, अणाभोइएण- तेण लोणं मग्गियं 4. चतुर्थनियुक्तिअचित्तंति काऊणं मीसं सचित्तं वा घेत्तूण आगओ, पच्छा णायं तत्थेव छड्डेयव्वं, खंडे वा मग्गिए एवं खंडंति लोणं दिन्नं, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० तंपि तहिं चेव विगिंचियव्वं, ण देज ताहे तं अप्पणा विगिंचियव्वं, एयं आयसमुत्थं दुविहंपि। परसमुत्थं आभोगेण ताव 4.2 वृत्तियुतम् सचित्तदेसमट्टिया लोणं वा कजनिमित्तेण दिण्णं, मग्गिएण अणाभोगेण खंडं मग्गियं लोणं देज तस्सेव दायव्वं, नेच्छेन्ज पारिष्ठापनिभाग-३ कानियुक्तिः। // 1097 // ताहे पुच्छिज्जइ-कओ तुब्भेहिं आणियं?, जत्थ साहइ तत्थ विगिंचिज्जइ, न साहेज न जाणामोत्ति वा भणेज्जा ताहे नि०३-४ उवलक्खेयव्वं वण्णगंधरसफासेहि, तत्थ आगरे परिट्ठविज्जइ, नत्थि आगरो पंतथे वा वसृति विगालो वा जाओ ताहे सुक्कगं पारिष्ठापनि कानियुक्तिः महुरगं कप्परं मग्गिजइ, ण होज्ज कप्परं ताहे वडपत्ते पिप्पलपत्ते वा काऊण परिट्ठविज्जइ१। आउक्काए दुविहं गहणं आयाए प्रतिज्ञादि। णायं अणायं च, एवं परेणविणायं अणायं च, आयाए जाणंतस्स विसकुंभो हणियव्वो विसफोडिया वा सिंचियव्वा विसं वा खइयं मुच्छाए वा पडिओ गिलाणो वा, एवमाइसु (कजेसु) पुव्वमचित्तं पच्छा मीसं अहुणाधोयं तंदुलोदयाइ आउरे - गृह्यते, आशुकारि वा कार्य भवेत् यो लब्धः स आनीयते, एवं लवणमपि जानन् / अनाभोगिकेन- तेन लवणं मार्गितमचित्तमिति कृत्वा मिश्रं सचित्तं वा गृहीत्वाऽऽगतः, पश्चात् ज्ञातं तत्रैव त्यक्तव्यम्, खण्डायां वा मार्गितायामेषा खण्डेति लवर्ण दत्तम्, तदपि तत्रैव त्यक्तव्यम्, न दद्यात्तदाऽऽत्मना त्यक्तव्यम्, एतदात्मसमुत्थं द्विविधमपि। परसमुत्थमाभोगेन तावत् सचित्तदेशा मृत्तिका लवणं वा कार्याय दत्तं मार्गिते अनाभोगेन खण्डायां मार्गितायां लवणं दद्यात् तस्मायेव दातव्यम्, नेच्छेत् . तदा पृच्छयते- कुतस्त्वयाऽऽनीतं?, यतः कथयति तत्र त्यज्यते, न कथयेन्न जानाम इति वा भणेत्तदोपलक्षितव्यं वर्णगन्धरसस्पर्शः, तत्राकरे परिष्ठाप्यते नास्त्याकरः पथि वा वर्तन्ते विकालो वा जातस्तदा शुष्कं मधुरं कपरं मार्यते न भवेत्कपरं तदा वटपत्रे पिष्पलपत्रे वा कृत्वा परिष्ठाप्यते। अप्काये द्विविधं ग्रहणमात्मना ज्ञातमज्ञातं // 1097 // च, एवं परेणापि ज्ञातमज्ञातं च, आत्मना जानानस्य विषकुम्भो हन्तव्यो विषस्फोटिका वा सेक्तव्या विषं वा खादितं मूर्च्छयापि वा पतितो ग्लानो वा, एवमादिषु | (कार्येषु.) पूर्वमचित्तं पश्चान्मिश्रं अधुनाधौतं तन्दुलोदकादि आतुरे कार्ये सचित्तमपि, ,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्ति 4.2 भाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1098 // कज्जे सचित्तंपि, कए कज्जे सेसं तत्थेव परिठविज्जइ, न देज ताहे पुच्छिज्जइ-कओ आणीयं?, जइ साहेइ तत्थ परिठवेयत्वं 4. चतुर्थ मध्ययनम् आगरे, न साहेजा न वा जाणेज्जा पच्छा वण्णाईहिं उवलक्खेउं तत्थ परिट्ठवेइ, अणाभोगा कोंकणेसु पाणियं अंबिलं च प्रतिक्रमणं, एगत्थ वेतियाए अच्छइ, अविरइया मग्गिया भणइ- एत्तो गिण्हाहि, तेण अंबिलंति पाणियं गहियं, णाए तत्थेव छुभेजा, अह ण देइ ताहे आगरे, एवं अणाभोगा आयसमुत्थं, परसमुत्थं जाणंती अणुकंपाए देइ, ण एते भगवंतो पाणियस्स रस पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। जाणंति हरदोदगं दिज्जा, पडिणीययाए वा देजा, एयाणि से वयाणि भजंतुत्ति, णाए तत्थेव साहरियव्वं, न देज जओ नि०३-४ आणियं तं ठाणं पुच्छिज्जइ, तत्थ नेऊ परिट्ठविज्जइ, न जाणेज्जा वण्णाईहिं लक्खिज्जड़, ताहे णइपाणियं णईए विगिंचेज्जा पारिष्ठापनि कानियुक्तिः एवं तलागपाणियंतलाए अगडवाविसरमाइसु सट्ठाणेसु विगिंचिज्जइ, जइ सुक्कं तडागपाणियं वडपत्तं पिप्पलपत्तं वा अड्ढेऊण प्रतिज्ञादि। सणियं विगिंचइ, जह उज्जरा न जायंति, पत्ताणं असईए भायणस्स कण्णा जाव हेट्ठा सणियं उदयं अल्लियाविजइ ताहे विगिंचिज्जड़, अह कूओदयं ताहे जइ कूवतडा उल्ला तत्थ सणियं निसिरइ, अणुल्लसिओ सुक्कतडा होज्जा उल्लगं च ठाणं नत्थि 8- कृते कार्ये शेषं तत्रैव परिष्ठाप्यते, न दद्यात्तदा पृच्छयते- कुत आनीतं?, यदि कथयेत्तत्र परिष्ठापयितव्यमाकरे, न कथयेन्न वा जानति पश्चाद्वर्णादिभिरुपलक्ष्य तत्र 8 परिष्ठापयति, अनाभोगात् कोडणे पानीयमम्लं चैकत्र वेदिकायां तिष्ठतः, अविरतिका मार्गिता भणति- अतो गृहाण, तेनाम्लमिति पानीयं गृहीतम, ज्ञाते तत्रैव क्षिपेत. अथ न दद्यात्तदाऽऽकरे, एवमनाभोगादात्मसमुत्थम्, परसमुत्थं जानानाऽनुकम्पया दद्यात्- नैते भगवन्तः पानीयस्य रसं जानन्ति हृदोदकं दद्यात्, प्रत्यनीकतया वा दद्यात् एतान्यस्य व्रतानि भञ्जन्त्विति, ज्ञाते तत्रैव संहर्तव्यम्, न दद्याद्यत आनीतं तत्स्थानं पृच्छ्यते तत्र नीत्वा परिष्ठाप्यते, न जानीयाद्वर्णादिभिर्लक्ष्यते तदा नदीपानीयं // 1098 // नद्यां त्यज्यते एवं तटाकपानीयं तटाके अवटवापीसरआदिषु स्वस्थानेषु त्यज्यते, यदि शुष्कं तटाकपानीयं वटपत्रं पिष्पलपत्रं वाऽवष्टम्य शनैस्त्यज्यते यथा प्रवाहा न जायन्ते, पत्राणामसति भाजनस्य कर्णा यावदधस्तात् (पश्चात्) शनैरुदकं श्लिष्यन्ति तदा त्यज्यते, अथ कूपोदकं तदा यदि कूपतट आर्द्रस्तत्र शनैर्निसृज्यते, असिच्यमानः शुष्कतटो भवेत् आई च स्थानं नास्ति
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1099 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमण, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०३-४ पारिष्ठापनिकनियुक्ति ताहे भाणं सिक्कएण जडिज्जइ, मूले दोरो बज्झइ, उसक्कावेउ पाणियं ईसिमसंपत्तं मूलदोरो उक्खिप्पइ, ताहे पलोट्टइ, नत्थि कूवो दूरेवा तेणसावयभयं होज्जा ताहे सीयलए महुररुक्खस्स वा हेट्ठा सपडिग्गहं वोसिरइ, न होज पायंता उल्लियं पुहविकायं मग्गित्ता तेण परिट्ठवेइ, असइ सुक्कंपिउण्होदएण उल्लेत्ता पच्छा परिट्ठविज्जइ, निव्वाघाए चिक्खल्लेखड्खणिऊण पत्तपणालेण विगिंचइ, सोहिं च करेंति, एसा विही, जं पडिनियत्ताए आउक्काएण मीसेउं दिण्णं तं विगिंचेइ, जं संजयस्स पुव्वगहिए पाणिए आउक्काओ अणाभोगेण दिण्णो जड़ परिणओ भुंजइ, नवि परिणमइ जेण कालेण थंडिलं पावइ विगिंचियव्वं, जत्थ हरतणुया पडेजातं कालं पडिच्छित्ता विगिंचिज्जइश तेउक्काओ तहेव आयसमुत्थो आहोएण संजयस्स अगणिक्काएण कजं जायं- अहिडक्को वा डंभिज्जइ फोडिया वा वायगंठी वा अन्त्रवृद्धिा , वसहीए दीहजाईओ पविट्ठो, पोट्टसूलं वा तावेयव्वं, एवमाईहिं आणिए कज्जे कए तत्थेव पडिछुब्भइ,ण देति तो तेहिं कठेहिं जो अगणी तज्जाइओतत्थेव विगिंचिजड़, न होज सोवि न देज वा ताहे तज्जाएण छारेण उच्छाइज्जइ, पच्छा अण्णजाइएणवि, दीवएसु तेल्लं गालिज्जइ वत्ती य तदा भाजनं सिक्ककेन बध्यते, मूले दवरको बध्यते, उत्ष्वष्क्य पानीयमीषदसंप्राप्ते मूलदवरक उत्क्षिप्यते, तदा प्रलोट्यते, नास्ति कूपो दूरे वा स्तेनश्वापदभयं भवेत् / तदा शीतले मधुरवृक्षस्याधस्तात् सप्रतिग्रहं व्युत्सृज्यते, न भवेत्पात्रं तदाऽऽर्द्र पृथ्वीकार्य मार्गयित्वा तेन परिष्ठापयति, असति शुष्कमप्युष्णोदकेनायित्वा पश्चात् परिष्ठाप्यते, निर्व्याघाते कर्दमे खड्डु खनित्वा पत्रप्रणालिकया त्यज्यते, शुद्धिं च कुर्वन्ति, एष विधिः, यत् प्रत्यनीकतयाऽप्कायेन मिश्रयित्वा दत्तं तद्विविच्यते, यदि संयतेन पूर्व गृहीते पानीयेऽप्कायोऽनाभोगेन दत्तो यदि परिणतो भुज्यते, न परिणमति येन कालेन स्थण्डिलं प्राप्यते त्यक्तव्यम्, यत्र हरतनुकाः पतेयुस्तं कालं प्रतीच्छ्य त्यज्यते। तेजस्कायस्तथैवात्मसमुत्थ आभोगेन संयतस्याग्निकायेन कार्यं जातं- अहिदष्टो वा दह्यते स्फोटिका वा वातग्रन्थिर्वा अन्त्रवृद्धिर्वा, वसतौ दीर्घजातीयः प्रविष्टः, उदरशूलं वा तापयितव्यम्, एवमादिभिरानीते कार्ये कृते तत्रैव प्रतिक्षिप्यते, न दद्यात्तदा तैः काष्ठेर्योऽग्निस्तज्जातीयस्तत्रैव त्यज्यते, न भवेत् सोऽपि न दद्याद्वा तदा तज्जातेन क्षारणाच्छाद्यते, पश्चादन्यजातीयेनापि, दीपेभ्यः तैलं गाल्यते वर्तिनिष्पीड्यते -
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1100 // निप्पीलिज्जइमल्लगसंपुडए कीरइ पच्छा अहाउगंपालेइ, भत्तपच्चक्खायगाइसुमल्लगसंपुडए काऊण अच्छत्ति, सारक्खिज्जइ, 4. चतुर्थकए कज्जे तहेव विवेगो, अणाभोगेण खेलमल्लगालोयच्छारादिसु, तहेव परो आभोएण छारेण दिज्ज वसहीए अगणिं जोइक्खं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, वा करेज तहेव विवेगो, अणाभोएणवि एए चेव पूयलियं वा सइंगालं देज्जा, तहेव विवेगो 3 / वाउक्काए आयसमुत्थं / 4.2 आभोएण, कहं ?, वत्थिणा दिइएण वा कजं, सो कयाइ सचित्तो अञ्चित्तो वा मीसो वा भवइ, कालो दुविहो-निद्धो पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। लुक्खोय,णिद्धो तिविहो- उक्कोसाइ, लुक्खोवि तिविहो- उक्कोसाइ, उक्कोसए सीएजाहे धंतो भवइ ताहे जाव पढमपोरिसी नि०३-४ ताव अचित्तो बितियाए मीसो ततियाए सचित्तो, मज्झिमए सीए बितियाए आरद्धो चउत्थीए सचित्तो भवइ, मंदसीए तइयाए पारिष्ठापनिआरद्धो पंचमाए पोरिसीए सचित्तो, उण्हकाले मंदउण्हे मज्झे उक्कोसे दिवसा नवरि दो तिण्णि चत्तारि पंच य, एवं वत्थिस्सल कानियुक्तिः प्रतिज्ञादि। दइयस्स पुव्वद्धंतस्स एसेव कालविभागो, जो पुण ताहे चेव धमित्ता पाणियं उत्तारिज्जइ, तस्स य पढमे हत्थसए अचित्तो बितिए मीसो तइए सचित्तो, कालविभागो नत्थि,जेण पाणियं पगतीए सीयलं, पुव्वं अचित्तो मग्गिज्जइ पच्छा मीसो पच्छा मल्लकसंपुटे क्रियते पश्चाद्यथायुष्कं पालयति, भक्तप्रत्याख्यानादिषु मल्लकसंपुटे कृत्वा तिष्ठति, संरक्ष्यते, कृते कार्ये तथैव विवेकः, अनाभोगेन श्लेष्ममल्लक-8 लोचक्षारादिषु, तथैव पर आभोगेन दद्यात् , वसतौ अग्निं ज्योतिर्वा कुर्यात् तथैव विवेकः / अनाभोगेनापि एते चैव पूपलिकां वा साङ्गारां दद्यात् तथैव विवेकः॥ वायुकाय आत्मसमुत्थमाभोगेन, कथं?, बस्तिना हत्या वा कार्यम्, स कदाचित् सचित्तोऽचित्तो वा मिश्रो वा भवति, कालो द्विविधः- स्निग्धो रुक्षश्च, स्निग्धस्त्रिविधःउत्कृष्टादि, रूक्षोऽपि त्रिविधः - उत्कृष्टादिः, उत्कृष्टे शीते यदा ध्मातो भवति तदा यावत् प्रथमपौरुषी तावदचित्तो द्वितीयायां मिश्रस्तृतीयायां सचित्तः, मध्यमे शीते द्वितीयाया आरभ्य चतुर्थ्यां सचित्तो भवति, मन्दशीते तृतीयस्या आरभ्य पञ्चम्यां पौरुष्यां सचित्तः, उष्णकाले मन्दोष्णे मध्ये उत्कृष्टे दिवसाः परं द्वौ त्रीन् चतुरः पञ्च च, // 1100 // एवं बस्तेदृतेः, पूर्वध्मातस्यैष एव कालविभागः, यः पुनस्तदैव ध्यात्वा पानीय उत्तार्यते, तस्य च प्रथमे हस्तशते अचित्तो द्वितीये मिश्रस्तृतीये सचित्तः, कालविभागो नास्ति, येन पानीयं प्रकृत्या शीतलम्, पूर्वमचित्तो माय॑ते पश्चान्मिश्रः पश्चात्सचित्त
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1101 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०३-४ पारिष्ठापनिकानियुक्तिः प्रतिज्ञादि। सचित्तोत्ति। अणाभोएण एस अचित्तोत्ति मीसगसचित्ता गहिया, परोवि एवं चेव जाणंतो वा देज्जा अजाणंतो वा, णाए तस्सेव अणिच्छंते उव्वरगंसकवाडं पविसित्ता सणियं मुंचइ, पच्छा सालाएवि, पच्छा वणणिगुंजे महुरे, पच्छा संघाडियाउवि जयणाए, एवं दइयस्सवि, सचित्तो वा अचित्तो वा मीसो वा होउ सव्वस्सवि एस विही, मा अण्णं विराहेहित्ति ४।वणस्सइकाइयस्सवि आयसमुत्थं आभोएणं गिलाणाइकज्जे मूलाईण गहणं होज्जा, अणाभोएण गहियं भत्ते वा लोट्टो पडिओ पिट्ठगं वा कुक्कुसा वा, सो चेव पोरिसिविभागो, दुक्कुट्टिओ चिरंपि होज्जा, परो अल्लगेण मिसियगं चवलगमीसियाणि वा पील्लूणि कूरओडियाए वा अंतो छोढूणं करमद्दएहिं वा समं कंजिओ अन्नयरो बीयक्काओ पडिओ होज्जा, तिलाण वा एवं गहणं होज्जा, निबं तिलमाइसु होज्जा, जइ आभोगगहियं आभोगेण वा दिन्नं विवेगो, अणाभोगगहिए अणाभोगदिण्णे वा जइ तरइ विगिंचिउं पढम परपाए, सपाए, संथारए लट्ठीए वा पणओ हवेज्जा ताहे उण्हं सीयं व णाऊण विगिंचणा, एसोवि वणस्सइकाओ पच्छा अंतोकाए एसिं विगिंचणविही,अल्लगं अल्लगखेत्ते सेसाणी आगरे,असइ आगरस्स निव्वाघाए महुराए इति / अनाभोगेन एषोऽचित्त इति मिश्रसचित्तौ गृहीतौ, परोऽप्येवमेव जानन्वा दद्यादजानन्वा, ज्ञाते तस्मै एव अनिच्छति अपवरकं सकपाटं प्रविश्य शनैर्मुच्यते, पश्चात् शालायामपि, पश्चाद्वननिकुञ्ज मधुरे, पश्चात् शृङ्गाटिकायामपि यतनया, एवं दृतेरपि, सचित्तो वाऽचित्तो वा मिश्रो वा भवन्तु सर्वस्याप्येष विधिः, माऽन्य विरात्सीदिति / वनस्पतिकायिकस्य आत्मसमुत्थमाभोगेन ग्लानादिकार्याय मूलादीनां ग्रहणं भवति, अनाभोगेन गृहीतं भक्ते वा लोट्टः पतितः पिष्टं वा कुक्कुसा वा, स एव पौरुषीविभागः, दुष्कृष्टः चिरमपि भवेत् , पर आर्द्रकेण मिश्रितं चपलकमिश्रितानि वा पीलूनि कूरकोटिकायां (क्षिप्रचटिकायां ) वाऽन्तः क्षिप्त्वा करमर्दैः समं वा काजिक : अन्यतरो वा बीजकायः पतितो भवेत्, तिलानां वैवं ग्रहणं भवेत्, निम्बं तैलादिषु भवेत्, यद्याभोगगृहीतमाभोगेन वा दत्तं विवेकः, अनाभोगगृहीतेऽनाभोगदत्ते वा यदि शक्यते त्यक्तुं प्रथमं परपात्रे, स्वपात्रे संस्तारके लष्ट्यां वा पनको भवेत् तदोष्णं शीतं वा ज्ञात्वा त्यागः, एषोऽपि वनस्पतिकायिकः, पश्चादन्तःकाय एषां विवेकविधिः, आर्द्रमाकक्षेत्रे शेषाणि आकरे, असत्याकारे निर्व्याघाते मधुरायां -* कङ्कटक। * कणिक्का / // 1101 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1102 // भूमीए, अंतो वा कप्परे वा पत्ते वा, एस विहित्ति // अत्र तज्जातातजातपारिस्थापनिकी प्रत्येकं पृथिव्यादीनां प्रदर्शितैव, 4. चतुर्थभाष्यकारः सामान्येन तल्लक्षणप्रतिपादनायाह प्रतिक्रमणं, भा०- तज्जायपरिट्ठवणा आगरमाईसु होइ बोद्धव्वा / अतज्जायपरिट्ठवणा कप्परमाईसुबोद्धव्वा // 205 // 4.2 तज्जाते- तुल्यजातीये पारिस्थापनिका 2 सा आगरादिषु परिस्थापनं कुर्वतो भवति ज्ञातव्या,आकरा:- पृथिव्याद्याकराः पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। प्रदर्शिता एव, अतज्जातीये- भिन्नजातीये परिस्थापनिका 2 सा पुनः कर्परादिषु यथा (योगं) परिस्थापनं कुर्वतो बोद्धव्येति / भाष्य: 205 गाथार्थः। गतैकेन्द्रियपरिस्थापनिका, अधुना नोएकेन्द्रियपारिस्थापनिकां प्रतिपादयन्नाह नि०५-६ पारिष्ठापनि__णोएगिदिएहिं जा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। तसपाणेहिँ सुविहिया! नायव्वा नोतसेहिं च ॥नि०५॥ कानियुक्तिः एकेन्द्रिया न भवन्तीति नोएकेन्द्रियाः- त्रसादयस्तैः करणभूतैरिति तृतीया, अथवा तेषु सत्सु तद्विषया वेति सप्तमी, प्रतिज्ञादि। एवमन्यत्रापि योज्यम्, याऽसौ पारिस्थापनिका सा द्वि(वि)धा द्विप्रकारा भवति आनुपूर्व्या परिपाट्या, द्वैविध्यमेव दर्शयतितसपाणेहिं सुविहिया णायव्वा णोतसेहिं च वसन्तीति त्रसाः, त्रसाश्च ते प्राणिनश्चेति समासस्तैः करणभूतैः सुविहितेति सुशिष्यामन्त्रणम्, अनेन कुशिष्याय न देयमिति दर्शयति, ज्ञातव्या- विज्ञेया 'नोतसेहिं च' त्रसा न भवन्तीति नोत्रसाआहारादयस्तैः करणभूतैरिति गाथार्थः // 5 // तसपाणेहिं जा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। विगलिंदियतसेहिं जाणे पंचिंदिएहिं च // नि०६॥ त्रसप्राणिभिर्याऽसौ सा द्वि(वि)धा भवति आनुपूर्व्या, विकलेन्द्रिया द्वीन्द्रियादयश्चतुरिन्द्रियपर्यन्तास्तैश्च, जाणि त्ति जानीहि - भूमौ, अन्तर्वा कर्परस्य वा पात्रस्य वा एष विधिरिति /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1103 // पञ्चेन्द्रियैश्चेति गाथार्थः॥६॥ 4. चतुर्थविगलिंदिएहिं जासासा तिविहा होइ आणुपुव्वीए। बियतियचउरोयाविय तज्जाया तहा अतज्जाया॥ नि०७॥ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, विकलेन्द्रियैर्याऽसौ सा त्रिविधा भवति आनुपूर्व्या, बियतियचउरो यावि य द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाँश्चाधिकृत्य, सा च 4.2 प्रत्येकं द्विभेदा, तथा चाह- तज्जाय तहा अतज्जाया तज्जाते- तुल्यजातीये या क्रियते सा तज्जाता, तथा अतज्जाता- अतज्जाते पारिष्ठापनिया क्रियत इति गाथार्थः // 7 // भावार्थस्त्वयं- बेइंदियाणं आयसमुत्थं जलुगा गंडाइसु कज्जेसु गहिया तत्थेव विगिंचिज्जइ, कानियुक्तिः। | नि०७ सत्तुया वा आलेवणनिमित्तं ऊरणियासंसत्ता गहिया विसोहित्ता आयरे विगिंचेति, असइ आगरस्स सत्तुएहिं समं निव्वाघाए, | पारिष्ठापनिसंसत्तदेसे वा कत्थइ होज्ज अणाभोगगहणं तं देसं चेव न गंतव्वं, असिवाईहिं गमेजा जत्थ सत्तुया तत्थ कूरं मग्गइ (ग्रं कानियुक्तिः | प्रतिज्ञादि। 16000), न लहइ तद्देवसिए सत्तुए मग्गइ, असईए बितिए जाव ततिए, असइ पडिलेहिय 2 गिण्हइ, वेला वा अइक्कम अद्धाणं वा, संकिया वा मत्ते घेप्पंति, बाहिं उज्जाणे देउले पडिसयस्स वा बाहिं रयत्ताणं पत्थरिऊणं उवरि एक्कं घणमसिणं पडलं तत्थ पल्लच्छिजंति, तिन्नि ऊरणयपडिलेहणाओ, नत्थि जइ ताहे पुणो पडिलेहणाओ, तिण्णि मुट्ठिओ गहाय जय सुद्धा परिभुजंति, एगंमि दिढे पुणोवि मूलाओ पडिलेहिज्जंति, जे तत्थ पाणा ते मल्लए सत्तुएहिं समं ठविखंति, आगराइसु Oद्वीन्द्रियाणामात्मसमुत्थं जलौका गण्डादिषु कार्येषु गृहीता तत्रैव त्यज्यते, सक्तुका वा आलेपननिमित्तं ऊर्णिकासंसक्ता गृहीता विशोध्याकरे त्यजति, असत्याकारे सक्तुकैः समं निर्व्याघाते, संसक्तदेशे वा कुत्रचित् भवेदनाभोगग्रहणं तं देशमेव न गच्छेत्, अशिवादिभिर्गच्छेत् यत्र सक्तुकास्तत्र कूरो मार्ग्यते, न लभ्यते तदैवसिकान् सक्तुकान् मार्गयति, असति द्वैतीयिकान् यावत्ता-यिकान्, असति प्रतिलिख्य 2 गृह्णाति, वेलां वाऽतिक्रामति अध्वानं वा (प्रतिपन्नाः), शङ्किता वा मात्रके गृह्णाति, बहिरुद्यानात् देवकुले प्रतिश्रयस्य वा बहिः रजस्त्राणं प्रस्तीर्य उपर्येकं घनमसृणं पटलं तत्र प्रच्छादयति, त्रिकृत्व ऊरणिकाप्रतिलेखना, नास्ति यदि तदा पुनः प्रति लेखना, तिम्रो मुष्टीर्गृहीत्वा यदि शुद्धा परिभुज्यन्ते, एकस्यां दृष्टायां पुनरपि मूलात् प्रतिलेखयति, ये तत्र प्राणिनस्ते मल्लके सक्तुकैः समं स्थाप्यन्ते, आकरादिषु 8 B // 1103
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1104 // विगिंचइ, नत्थि बीयरहिएसु विगिंचइ, एवं जत्थ पाणयंपि बीयपाए पडिलेहित्ता उग्गाहिए छुब्भइ, संसत्तं जायं रसएहिं ताहे 4. चतुर्थसपडिग्गहं वोसिरउ, नत्थि पायं ताहे अंबिलिं पाडिहारियं मग्गउ, णो लहेज सुक्यं अंबिलिं उल्लेऊणं असइ अण्णंमिवि प्रतिक्रमणं, अंबिलिबीयाणि छोढूण विगिंचइ, नत्थि बीयरहिएसु विगिंचइ, पच्छा पडिस्सए पाडिहारिए वा अपाडिहारियं वा तिकालं 4.2 पडिलेहेइ दिणे दिणे, जया परिणयं तहा विगिंचइ, भायणं च पडिअप्पिज्जइ, नत्थि भायणं ताहे अडवीए अणागमणपहे पारिष्ठापनि | कानियुक्तिः। छाहीए जो चिक्खल्लो तत्थ खड्डे खणिऊण निच्छिड्डु लिंपित्ता पत्तणालेणं जयणाए छुभइ, एक्कसि पाणएणं भमाडेइ, तंपि नि०७ तत्थेव छुब्भड़, एवं तिन्नि वारे, पच्छा कप्पेइ सहकठेहि य मालं करेंति चिक्खिल्लेणं लिंपइ कंटयछायाए य उच्छाएइ, तेण पारिष्ठापनि कानियुक्तिः य भाणएणं सीयलपाणयं ण लयइ, अवसावणेण कूरेण य भाविजइ, एवं दो तिण्णि वा दिवसे, संसत्तगं च पाणयं प्रतिज्ञादि। असंतत्तगंच एगोन धरे, गंधेण विसंसिज्जइ, संसत्तं च गहाय न हिंडिज्जड़, विराहणा होज, संसत्तंगहाय न समुद्दिसिज्जइ, जल परिस्संता जे ण हिंडंति ते लिंति, जे य पाणा दिट्ठा ते मया होजा, एगेण पडिलेहियं बीएण ततिएणं, सुद्धं परिभुंजंति, एवं त्यज्यन्ते, न सन्ति बीजरहितेषु त्यजति, एवं यत्र पानीयमपि द्वितीयपात्रे प्रतिलिख्योग्राहिके क्षिप्यते, संसक्तं जातं रसजैस्तदा सप्रतिग्रहं व्युत्सृजतु नास्ति पात्रं तदा चिश्चिणिकां प्रातिहारिकी मार्गयतु, न लभेत शुष्कां चिश्चिणिकां आर्द्रयित्वा असति अन्यस्मिन्नपि चिञ्चिणिकाबीजानि क्षिप्त्वा विविच्यते, नास्ति बीजरहितेषु त्यज्यते, पश्चात् प्रातिश्रये प्रतिहारिके वा अप्रातिहारिके वा त्रिकालं प्रतिलिखति दिने दिने, यदा परिणतं तदा विविच्यते, भाजनं च प्रत्यय॑ते, नास्ति भाजनं तदाऽटव्यामनागमनपथे छायायां यः कर्दमस्तत्र गत खनित्वा निश्छिद्रं लिप्त्वा पत्रनालेन यतनया क्षिपति, एकशः पानीयेनार्द्रयति, तदपि तत्रैव क्षिपति, एवं त्रीन वारान्,8 पश्चात् कल्पयति श्लक्ष्णकाष्ठेश्च मालं करोति कर्दमेन लिम्पति कण्टकच्छायया चाच्छादयति, तेन च भाजनेन शीतलपानीयं न लाति, अवश्रावणेन कूरेण च भाव्यते, एवं द्वौ त्रीन् वा दिवसान् , संसक्तं च पानकमसंसक्तं चैको न धारयेत्, गन्धेन विशस्यते, संसक्तं च गृहीत्वा न हिण्ड्यते, विराधना भवेत्, संसक्तं गृहीत्वा न भुज्यते, यदि परिश्रान्तास्तर्हि ये न हिण्डन्ते ते लान्ति, ये च प्राणिनो दृष्टास्ते मृता भवेयुः, एकेन प्रतिलेखितं द्वितीयेन तृतीयेन, शुद्धं परिभुञ्जन्ति, एवमेव -
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1105 // चेव महियस्सवि गालियदहियस्स नवणीयस्स य का विही?, महीए एगा उट्ठी छुब्भइ, तत्थ तत्थ दीसंति, असइ महियस्स ४.चतुर्थका विही?,गोरसधोवणे, पच्छा उण्होदयं सियलाविज्जइ, पच्छा महुरे चाउलोदए, तेसु सुद्धं परिभुजइ, असुद्धे तहेव विवेगो प्रतिक्रमणं, दहियस्स, पच्छओ उयन्ता णियत्ते पडिलेहिज्जइ, तीराए सुत्तेसुवि एस विही, परोवि आभोयणाभोयाए ताणि दिल्जा॥ 4.2 तेइंदियाण गहणं सत्तुयपाणाण पुव्वभणिओ विही, तिलकीडयावि तहेव दहिए वारल्ला तहेव छगणकिमिओवि तहेव संधारगोल पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। वा गहिओ घुणाइणा णाए तहेव तारिसए कढे संकामिज्जइ, उद्देहियाहिं गहिए पोत्ते णत्थि तस्स विगिंचणया, ताहे तेसिंवि नि०७ लोढाइज्जड़,तत्थ अइंति लोए छप्पइयाउ विसामिजंति सत्तदिवसे, कारणगमणं ताहे सीयलए निव्वायाए, एवमाईणं तहेव पारिष्ठापनि कानियुक्तिः आगरे निव्वाघाए विवेगो, किडियाहिं संसत्ते पाणए जइ जीवंति खिप्पं गलिज्जइ, अहे पडिया लेवाडेणेव हत्थेण उद्धरेयव्वा, प्रतिज्ञादि। अलेवडयं चेव पाणयं होइ, एवं मक्खियावि संघाडएण पुण एगो भत्तं गेण्हइ मा चेव छुन्भइ, बीओपाणयं, हत्थो अलेवाडओ चेव, जइवि कीडियाउ मइयाउ तहविगलिजंति, इहरहा मेहं उवहणंति मच्छियाहिं वमी हवइ, जइ तंदुलोयगमाइसुपूयरओ गोरसस्यापि गालितस्य दध्नो नवनीतस्य च को विधिः? तक्रस्यैकाऽष्टा क्षिप्यते तत्र तत्र दृश्यन्ते, असति तक्रे को विधिः?, गोरसधावनम्, पश्चादुष्णोदकं शीतलीयते पश्चात् मधुरं तन्दुलोदकम्, तेषु शुद्धं परि भुज्यते, अशुद्धे तथैव विवेको दध्नः, पश्चात् गच्छन्त आगच्छन्तः प्रतिलेखयन्ति. (उदध्यादेः) तीरादिषु सुप्तेष्वपि 8 एष विधिः, परोऽप्याभोगानाभोगाभ्यां तानि दद्यात् / / त्रीन्द्रियाणां ग्रहणं सक्तुप्राणिनां पूर्वभणितो विधिः तिलकीटका अपि तथैव दघ्नि वा रल्लाः तथैव गोमयकृमयोऽपि तथैव संस्तारको वा गृहीतो घुणादिभिः ज्ञाते तथैव तादृशे काष्ठे संक्राम्यन्ते, उद्देहिकाभिर्गृहीते पोते नास्ति तस्य विवेकः, तदा तासामपि अवतारणं क्रियते, तत्रापयान्ति स्वस्थाने, षट्पदिका विश्राम्यन्ते सप्त दिवसान्, कारणे गमनं तदा शीतले निर्व्याघाते, एवमादीनां तथैवाकरे निर्व्याघाते विवेकः, कीटिकाभिः संसक्ते पानीये यदि जीवन्ति क्षिप्रं गाल्यते, अधः पतिता लेपकृतैव हस्तेनोद्धर्त्तव्याः, अलेपकृदेव पानीयं भवति, एवं मक्षिका अपि, संघाटकेन पुनरेको भक्तं गृह्णाति मैव पप्तन् , द्वितीयः पानीयम्, हस्तोऽलेपकृदेव, यद्यपि कीटिका मृतास्तथापि गाल्यन्ते, इतरथा मेधामुपहन्युः मक्षिकाभिर्वान्तिर्भवति,यदि तन्दुलोदकादिषु पूतरकास्तदा .
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० 4.2 वृत्तियुतम् भाग-३ // 1106 // नि०७ ताहे पगासे भायणे छुहित्ता पोत्तेण दद्दरओ कीरइ, ताहे कोसएणंखोरएण वा उक्कड्डिज्जइ, थोवएण पाणएण समं विगिंचिज्जइ, 4. चतुर्थआउक्कायं गमित्ता कट्टेण गहाय उदयस्स ढोइज्जइ, ताहे अप्पणा चेव तत्थ पडइ, एवमाइ तेइंदियाणं, पूयलिया कीडियाहिं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, संसत्तिया होजा, सुक्कओ वा कूरो, ताहे झुसिरे विक्खिरिजइ, तहेव तत्थ ताओ पविसंति, मुहत्तयं च रक्खिजड़ जाव विप्पसरियाओ। चउरिदियाणं आसमक्खिया अखिंमि अक्खरा उकड्डिज्जइत्ति घेप्पड़, परहत्थे भत्ते पाणए वा जइ मच्छिया पारिष्ठापनितं अणेसणिज्जं, संजयहत्थे उद्धरिजइ, नेहे पडिया छारेण गुंडिज्जड़, कोत्थलगारिया वावच्छत्थे पाए वा घरं करेजा सव्वविवेगो, कानियुक्तिः। असइ छिंदित्ता, अह अन्नंमि य घरए संकामिजंति, संथारए मंकुणाणं पुव्वगहिए तहेव घेप्पमाणे पायपुंछणे वा, जड़ तिन्नि पारिष्ठापनिवेलाउ पडिलेहिज्जंतो दिवसे 2 संसज्जइ ताहे तारिसएहिं चेव कठेहिं संकामिजंति, दंडए एवं चेव, भमरस्सवि तहेव विवेगो, कानियुक्तिः प्रतिज्ञादि। सअंडए सकट्ठो विवेगो, पूतरयस्स पुव्वभणिओ विवेगो, एवमाइ जहासंभवं विभासा कायव्वा / गता विकलेन्द्रियत्रसपारिस्थापनिका, अधुना पञ्चेन्द्रियत्रसपारिस्थापनिकां विवृण्वन्नाह प्रकाशे भाजने क्षिप्त्वा पोतेनाच्छादनं क्रियते, ततः कोशेन क्षौरकेण वा निष्काश्यन्ते, स्तोकेन पानीयेन समं त्यज्यन्ते, अप्कायं प्रापय्य काष्ठेन गृहीत्वोदकाग्रे ध्रियन्ते, तदाऽऽत्मनैव तत्र पतन्ति, एवमादिस्त्रीन्द्रियाणाम्, पूपलिका कीटिकाभिः संसक्ता भवेत्, शुष्को वा कूरः, तदा शुषिरे विकीर्यते, तथैव ताः प्रविशन्ति, मुहूर्त च रक्ष्यन्ते यावद्विप्रसृताः।। चतुरिन्द्रियाणां अश्वमक्षिका अक्ष्णः पुष्पिकां निष्काशयन्ति इति गृह्यन्ते, परहस्ते भक्ते पानीये वा यदि मक्षिकास्तदनेषणीयम्, संयतहस्ते उद्भियन्ते, स्नेहे पतिताः क्षारेणावगुण्ड्यन्ते को स्थलकारिका वा वस्त्रे पात्रे वा गृहं कुर्यात् सर्वविवेकः, असति छित्त्वा, अथान्यस्मिन् गृहे वा संक्राम्यन्ते, संस्तारके मत्कुणानां पूर्वगृहीते तथैव गृह्यमाणे पादप्रोञ्छने वा यदि तिस्रो वाराः प्रतिलिख्यमानो दिवसे दिवसे संसृज्यते तदा तादृशैरेव काष्ठैः संक्राम्यन्ते, दण्डकेऽप्येवमेव, 8 // 1106 // भ्रमरस्यापि विवेकस्तथैव विवेकः, साण्डे सकाष्ठस्य विवेकः, पूतरकस्य पूर्वभणितो विवेकः, एवमादि यथासंभवं विभाषा कर्त्तव्या।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1107 // पंचिंदिएहिं जा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए / मणुएहिं च सुविहिया, नायव्वा नोयमणुएहिं / नि०८॥ 4. चतुर्थपञ्च स्पर्शादीनीन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः- मनुष्यादयस्तैः करणभूतैस्तेषु वा सत्सु तद्विषयाऽसौ पारिस्थापनिका सा मध्ययनम् प्रतिक्रमण, द्विविधा भवत्यानुपूर्व्या, मनुष्यैस्तु सुविहिता! ज्ञातव्या, नोमनुष्यैश्च तिर्यग्भिः, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्ध इति गाथा 4.2 क्षरार्थः, // 8 // भावार्थं तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः पारिष्ठापनिमणुएहिं खलु जा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। संजयमणुएहिं तह नायव्वाऽसंजएहिं च // नि०९॥ कानियुक्तिः। नि०८-११ मनुष्यैः खलुः याऽसौ सा द्विविधा भवति आनुपूर्व्या संयतमनुष्यैस्तथा ज्ञातव्याऽसंयतैश्चेति गाथार्थः // 9 // भावार्थं 2 पञ्चेन्द्रियादि तूपरिष्टाद्वक्ष्यामः पारिस्थाप निका विधिः। | संजयमणुएहिं जा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए / सच्चित्तेहिं सुविहिया! अच्चित्तेहिं च नायव्वा // नि०१०॥ संयतमनुष्यैः साधुभिः करणभूतैर्याऽसौ पारिस्थापनिका सा द्विविधा भवत्यानुपूा, सह चित्तेन वर्तन्त इति सचित्तास्तै:जीवद्भिरित्यर्थः, सुविहितेति पूर्ववत् अच्चित्तेहिं च णायव्व त्ति अविद्यमानचित्तैश्च- मृतरित्यर्थः, ज्ञातव्या- विज्ञेयेति गाथाक्षरार्थः॥ 10 // इत्थं तावदुद्देशः कृतः, अधुना भावार्थः प्रतिपाद्यते,तत्र यथा सचित्तसंयतानां ग्रहणपारिस्थापनिकासम्भवस्तथा प्रतिपादयन्नाहअणभोग कारणेण व नपुंसमाईसु होइ सच्चित्ता।वोसिरणं तु नपुंसे सेसे कालं पडिक्खिज्जा // नि०११॥ 28 // 1107 // आभोगनमाभोगः- उपयोगविशेषः न आभोगः अनाभोगस्तेन कारणेन वा अशिवादिलक्षणेन नपुसंकादिषु दीक्षितेषु सत्सु भवति सचित्ता इति व्यवहारतः सचित्तमनुष्यसंयतपरिस्थापनिकेति भावना, आदिशब्दाज्जड्डादिपरिग्रहः, तत्र चायं विधिः
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ योऽनाभोगेन दीक्षितः स आभोगित्वे सति व्युत्सृज्यते, तथा चाह-वोसिरणं तु नपुंसे त्ति व्युत्सृजनं- परित्यागरूपं नपुंसके, कर्तव्यमिति वाक्यशेषः, तुशब्दोऽनाभोगदीक्षित इति विशेषयति, सेसे कालं पडिक्खिज्ज त्ति शेषः कारणदीक्षितो जड्डादिर्वा, तत्र काल न्ति यावता कालेन कारणसमाप्तिर्भवत्येतावन्तं कालं जड्डादौ वक्ष्यमाणं च प्रतीक्ष्येत, न तावव्युत्सृजेत् इति गाथाक्षरार्थः॥१॥ अथ किं तत्कारणं येनासौ दीक्ष्यत इति?, तत्रानेकभेदं कारणमुपदर्शयन्नाह असिवे ओमोयरिए रायदुढे भए व आगाढे / गेलन्ने उत्तिमट्टे नाणे तवदंसणचरित्ते // नि०१२॥ अशिवं व्यन्तरकृतं व्यसनं अवमौदर्य दुर्भिक्षं राजद्विष्टं राजा द्विष्ट इति भयं प्रत्यनीकेभ्यः आगाढं भृशम्, अयं चागाढशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते अशिवादिषु ग्लानत्वंग्लानभावः उत्तमार्थः कालधर्मः, ज्ञानं श्रुतादि तथा दर्शनं तत्प्रभावकशास्त्रलक्षणं चारित्रं प्रतीतम्, एतेष्वशिवादिषूपकुरुते यो नपुंसकादिरसौ दीक्ष्यत इति, उक्तं च-रायदुट्ठभएसुंताणट्ठ णिवस्स वाऽभिगमणट्ठा। वेजो व सयं तस्स व तप्पिस्सइ वा गिलाणस्स // 1 // गुरुणोव्व अप्पणो वा णाणाई गिण्हमाणि तप्पिहिई। अचरणदेसा णिन्ते तप्पे ओमासिवेहिं वा॥ 2 // एएहि कारणेहिं आगाढेहिं तु जो उ पव्वावे। पंडाई सोलसयं कए उ कज्जे विगिंचणया॥३॥जो सो असिवाइकारणेहिं पव्वाविजइ नपुंसगोसो दुविहो-जाणओय अजाणओय, जाणओजाणइजह साहूर्णन वट्टइ नपुंसओ / 0 राजद्विष्टभयेषु त्राणार्थाय नृपस्य वाऽभिगमनार्थम् / वैद्यो वा स्वयं तस्य वा प्रतिजागरिष्यति वा ग्लानम्॥ 1 // गुरोर्वाऽऽत्मनो वा ज्ञानादि गृह्णतस्तय॑ति / अचरणदेशान्निर्गच्छतः तय॑ति अवमाशिवेषु वा // 2 // एतेष्वागाढेषु कारणेषु तु यस्तु प्रव्राजयति। पण्डादि षोडशकं कृते तु कार्ये विवेकः // 3 // यः सोऽशिवादिकारणैः प्रव्राज्यते नपुंसकः स द्विविधः- ज्ञायकोऽज्ञायकश्च, ज्ञायको जानाति यथा साधूनां न कल्पते नपुंसकः 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०१२ पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापनिका विधिः। // 1108 // // 1108 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1109 // पव्वावेडं, अयाणओन जाणइ, तत्थ जाणओ पण्णविज्जइ जहण वट्टइ तुज्झ पव्वजा, णाणाइमग्गविराहणा ते भविस्सइ, 4. चतुर्थता घरत्थो चेव साहणं वट्टसु तो ते विउला निजरा भविस्सइ, जइ इच्छइ लटुं, अह न इच्छइ तो तस्स अयाणयस्स य कारणे मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पव्वाविजमाणाणं इमा जयणा कीरइ 4.2 कडिपट्टए य छिहली कत्तरिया भंडु लोय पाढे य। धम्मकहसन्निराउल ववहारविकिंचणं कुन्जा ॥दारं // नि०१३॥ पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। कडिपट्टगं चास्य कुर्यात्, शिखां चानिच्छतः कर्तरिकया केशापनयनं भंडु त्ति मुण्डनं वा लोचं वा पाढं च विवरीयं धर्मकथा | नि०१३ संज्ञिनः कथयेत् राजकुले व्यवहारम्, इत्थं विगिञ्चनं कुर्यादिति गाथाक्षरार्थः / / 13 / / भावार्थस्त्वयं- पव्वयंतस्स कडिपट्टओ | पञ्चेन्द्रियादि | पारिस्थापसे कीरइ, भणइ य- अम्हाण पव्वयंताण एवं चेव कयं, सिहली नाम सिहा सा न मुंडिज्जइ, लोओण कीरइ, कत्तरीए से के निका विधिः। सा कप्पिजंति, छुरेण वा मुंडिज्जइ, नेच्छमाणे लोओवि कीरइ, जो नजइ जणेण जहा एस नपुंसगो, अनजंतेवि एवं चेवल कीरइ जणपच्चयनिमित्तं, वरं जणो जाणंतो जहा एस गिहत्थो चेव / पाढग्गहणेण दुविहा सिक्खा- गहणसिक्खा आसेवणसिक्खाय, तत्थ गहणसिक्खाएभिक्खुमाईणं मयाइं सिक्खविजंति, अणिच्छमाणे जाणि ससमए परतित्थियमयाई प्रव्राजयितुं अज्ञायको न जानाति, तत्र ज्ञायकः प्रज्ञाप्यते यथा न वर्तते तव प्रव्रज्या, ज्ञानादिमार्गविराधना ते भविष्यति, तद्हे स्थित एव साधूनां (अनुग्रहे) वर्तस्व ततस्ते विपुला निर्जरा भविष्यति, यदीच्छति लष्टम्, अथ नेच्छति तदा तस्याज्ञायकस्य च कारणे प्रव्राज्यमानानामियं यतना क्रियते। 0 प्रव्रजतः कटिपट्टकस्तस्य क्रियते. भणति च- अस्माकं प्रव्रजतामेवमेव कृतम्, सिहली नाम शिखा सा न मुण्ड्यते, लोचो न क्रियते, कर्तर्या तस्य केशाः कल्प्यन्ते, क्षुरप्रेण वा मुण्ड्यते, अनिच्छति लोचोऽपि क्रियते, यो ज्ञायते जनेन यथैष नपुंसकः, अज्ञायमानेऽपि एवमेव क्रियते जनप्रत्ययनिमित्तम्, वरं जनो जानातु यथैष गृहस्थ एव / पाठग्रहणेन द्विविधा शिक्षा- ग्रहणशिक्षा आसेवनाशिक्षा च, तत्र ग्रहणशिक्षायां भिक्षुकादीनां मतानि शिक्ष्यन्ते, अनिच्छति यानि स्वसमये परतीर्थिकमतानि - // 1109 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1110 // 4.2 ताणि पाढिज्जंति, तंपि अणिच्छते ससमयवत्तव्वयाएवि अन्नाभिहाणेहिं अत्थविसंवादणाणि पाढिज्जंति, अहवा कमेणं 4. चतुर्थउल्लत्थपल्लत्था से आलावया दिजंति, एसा गहणसिक्खा, आसेवणसिक्खाए चरणकरणंण गाहिज्जइ, किंतु-'वीयारगोयरे मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, थेरसंजुओ रत्तिं दूरे तरुणाणं / गाहेह ममंपि तओ थेरा गाहिंति जत्तेण // 1 // वेरग्गकहा विसयाण य जिंदा उट्ठणिसियणे गुत्ता चुक्कखलिए य बहुसो सरोसमिव तज्जए तरुणा॥ 2 // सरोसं तज्जिज्जइ वरं विप्परिणमंतो,- धम्मकहा पाढिंति व, पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। कयकज्जा वा से धम्ममक्खंति- मा हण परंपि लोयं अणुव्वया दिक्ख णो तुझं // 1 // सन्नित्ति दारं // एवं पन्नविओ जाहे नि०१३ नेच्छइ ताहे-'संनिखरकंमिया वा भेसिंति, कओ इहेस संविग्गो? / निवसट्टे वा दिक्खिओ एएहिं अनाएँ पडिसेहो॥१॥ पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापसण्णी-सावओखरकंमिओ अहभद्दओ वा पुव्वगमिओतं भेसेइ-कओ एस तुज्झ मज्झे नंपुसओ?, सिग्धं नासउ, माणं निका विधिः। ववरोवेहामोत्ति, साहुणोवितं नपुंसगं वयंति- हरे एस अणारिओ मा ववरोविजिहिसि, सिग्धं नस्ससु, जइ नट्ठो लटुं, अह कयाइ सो रायउलं उवट्ठावेज्जा-एए ममं दिक्खिऊण धाडंति एवं, सो य ववहारं करेज्जा अन्नाए इति जइ रायउलेणं ण णाओ तानि पाठ्यन्ते, तदपि अनिच्छति स्वसमयवक्तव्यतामपि अन्याभिधानैरर्थविसंवादनानि पाठ्यन्ते, अथवा क्रमेण विपर्यस्तास्तस्मै आलापका दीयन्ते, एषा 8 ग्रहणशिक्षा, आसेवनशिक्षायां चरणकरणं न ग्राह्यते, किन्तु विचारगोचराः, स्थविरसंयुतो रात्रौ दूरे तरुणानाम्, पाठय मामपि (यदा भणति) तदा स्थविरा ग्राहयन्ति यत्नेन / // 1 // वैराग्यकथा विषयाणां च निन्दा, उत्थाननिषीदने गुप्ताः, स्खलिते च बहुशः सरोषमिव तर्जयन्ति तरुणाः।। 2 / / सरोषं तय॑ते वरं विपरिणमन्- 'धर्मकथाः पाठयन्ति वा, कृतकार्या वा तस्मै धर्ममाख्यान्ति- मा जहि परमपि लोकं अनुव्रतानि दीक्षा न तव // 1 // संज्ञीति द्वारम् / / एवं प्रज्ञापितो यदा नेच्छति तदा संज्ञिनः खरकर्मिका वा भापयन्ति, कुत इहैष संविग्नः? नृपशिष्टे दीक्षित्वा वा एतैरज्ञाते प्रतिषेधः॥१॥ संज्ञी- श्रावकः खरकर्मिको यथाभद्रको वा पूर्वज्ञापितस्तं भापयति- कुत 8 एष युष्माकं मध्ये नपुंसकः?, शीघ्रं नश्यतु, मा तं व्यपरोपिषम्, साधवोऽपि तं नपुंसकं वदन्ति- हहो मैषोऽनार्यो ब्यपरोपीदिति शीघ्रं नश्य, यदि नष्टो लष्टम्, अथ कदाचित् स राजकुलमुपतिष्ठेत- एते मां दीक्षयित्वा निर्धाटयन्ति एवम्, स च व्यवहारं कारयेत्, अज्ञात इति यदि राजकुलेन न ज्ञातमे-- // 2 110 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1111 // एएहिं चेव दिक्खिओ अन्ने वा जाणतया नत्थि ताहे भण्णइ-न एस समणो पेच्छह से नेवत्थं चोलपट्टकाइ, किं अम्ह एरिसं 4. चतुर्थनेवत्थंति?, अह तेण पुव्वं चेव ताणि नेच्छियाणि ताहे भण्णइ- एस सयंगिहीयलिंगी, ताहे सो भणइ | मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अज्झाविओ मि एएहिं चेव पडिसेहो, किंचाहीतं?, तो। छलियकहाई कड्डइ कत्थ जई कत्थ छलियाई?॥ नि०१४॥ फुवावरसंजुत्तं वेरग्गकरंसतंतमविरुद्धं / पोराणमद्धमागहभासानिययं हवइ सुत्तं / नि० 15 // | पारिष्ठापनि | कानियुक्तिः। जे सुत्तगुणा वुत्ता तव्विवरीयाणि गाहए पुट्विं / निच्छिण्णकारणाणं सा चेव विगिंचणे जयणा // नि०१६॥ | नि०१४-१८ गाथात्रयं सूत्रसिद्धम्, अह कयाइं सो बहुसयणो रायवल्लहो वा न सक्कड़ विगिंचिउं तत्थ इमा जयणा पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापकावालिए सरक्खे तव्वण्णियवसहलिंगरूवेणं / वेडुंबगपव्वइए कायव्व विहीऍवोसिरणं ॥नि०१७॥ निका विधिः। कावालिए त्ति वृथाभागीत्यर्थः, कापालिकलिङ्गरूपेण तेन सह भवति, सरक्खो त्ति सरजस्कलिङ्गरूपेण, भौतलिङ्गरूपेणेत्यर्थः, तव्वण्णिए त्ति रक्तपट्टलिङ्गरूपेण इत्थं वेडुंबगपव्वइए नेरन्द्रादिविशिष्टकुलोद्गतो वेडुम्बगो भण्यते, तस्मिन् प्रव्रजिते / सति कर्तव्यं विधिना उक्तलक्षणेन व्युत्सृजनं परित्याग इति गाथार्थः // 17 // भावार्थस्त्वयं निववल्लभबहुपक्खंमिवावि तरुणवसहामिणं बेंति / भिन्नकहाओ भठ्ठाण घडइ इह वच्च परतित्थी॥ नि०१८॥ 8 तैरेव दीक्षितोऽन्ये वा ज्ञायका न सन्ति तदा भणन्ति- नैष श्रमणः प्रेक्षध्वं तस्य नेपथ्यं चोलपट्टकादि, किमस्माकमीदृशं नेपथ्यमिति?, अथ तेन पूर्वमेव तानि नेष्टानि तदा भण्यते- एष स्वयंगृहीतलिङ्गः, तदा स भणति- अध्यापितोऽस्म्येतैरेव प्रतिषेधः, किं चाधीतं?, ततः छलितकथादि कथयति क्व यतिः क्व (च) छलितादि? | 8 // 1111 // 1 // पूर्वापरसंयुक्तं वैराग्यकरं स्वतन्त्रमविरुद्धम् / पौराणमर्धमागधभाषानियतं भवति सूत्रम् / / 2 / / ये सूत्रगुणा उक्तास्तद्विपरीतानि ग्राहयेत् पूर्वम् / निस्तीर्णकारणानां सैव त्यागे यतना / / 3 / / अथ कदाचित् स बहुस्वजनो राजवल्लभो वा न शक्यते विवेक्तुं तत्रैषा यतना।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1112 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०१९-२५ पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापनिका विधिः। तुमए समगं आमंति निग्गओ भिक्खमाइलक्खणं / नासइ भिक्खुकमाइसु छोढूण तओवि विपलाइ॥नि०१९॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धम्, एसा नपुंसगविगिचणा भणिया, इयाणिं जड्डवत्तव्वया तिविहो य होइ जड्डो भासा सरीरे य करणजड्डो य / भासाजड्डो तिविहो जलमम्मण एलमूओ य॥ नि०२०॥ तत्थ जलमूयओ जहा जले बुड्डो भासमाणो बुडुबुडेइ, न से किंचिवि परियच्छिज्जड़ एरिसो जस्स सद्दो सो जलमूओ, एलओ जहा बुब्बुएइ एलगमूओ, मम्मणो जस्स वायाउ खंचिज्जइ, एसो कयाइ पव्वावेज्जा मेहावित्तिकाउं जलमूयएलमूया न कप्पंति पव्वावेउं, किं कारणं? दसणनाणचरित्ते तवे यसमिईसु करणजोए य / उवदिटुंपि न गेण्हइ जलमूओएलमूओ य॥ नि० 21 // णाणायट्ठा दिक्खा भासाजड्डो अपञ्चलो तस्स / सोय बहिरोय नियमा गाहण उड्डाह अहिगरणे // नि०२२॥ तिविहो सरीरजड्डो पंथे भिक्खे य होइ वंदणए। एएहिं कारणेहिं जड्डस्स न कप्पई दिक्खा // नि० 23 // अद्धाणे पलिमंथो भिक्खायरियाए अपरिहत्थो य / दोसा सरीरजड्डे गच्छे पुण सो अणुण्णाओ॥नि० 24 // गाथाचतुष्कं सूत्रसिद्धम्, कारणंतरेण तत्थ य अण्णेवि इमे भवे दोसा, उडुस्सासो अपरक्कमो य गेलन्नलाघवग्गिअहिउदए।जड्डस्स य आगाढे गेलण्ण असमाहिमरणंच // नि० 25 // 0 एष नपुंसकविवेको भणितः, इदानीं जवक्तव्यता- तत्र जलमूको यथा जले ब्रूडितो भाषमाणः ब्रूडब्रूडायते, न तस्य किश्चिदपि परीक्ष्यते ईदृशो यस्य शब्दः स जलमूकः, एडको यथा बुबूयते एडकमूकः, मन्मनो यस्य वाचः स्खलन्ति, एष कदाचित् प्रव्राज्यते मेधावीतिकृत्वा, जलमूलैडकमूको न कल्प्येते प्रव्राजयितुम्, किं कारण?- कारणान्तरेण तत्र चान्येऽपीमे भवेयुर्दोषा;
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०२६-३१ पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापनिका विधिः। // 1113 // सेएण कक्खमाई कुच्छे ण धुवणुप्पिलावणा पाणा / नत्थि गलओ य चोरो निंदिय मुंडाइवाए य॥नि० 26 // इरियासमिई भासेसणा य आयाणसमिइगुत्तीसु / नवि ठाइ चरणकरणे कम्मुदएणं करणजड्डो॥ नि०२७॥ एसोविन दिक्खिज्जइ उस्सग्गेणमह दिक्खिओ होजा / कारणगएण केणइ तत्थ विहिं उवरिवोच्छामि // नि०२८॥ गाथाचतुष्कं निगदसिद्धम्, तत्थ जो सो मम्मणो सो पव्वाविज्जइ, तत्थ विही भणइ मोत्तुं गिलाणकजं दुम्मेहं पडियरइ जाव छम्मासा / एक्कक्के छम्मासा जस्स व दटुं विगिचणया॥नि०२९॥ एक्कक्केसुकुले गणे संघे छम्मासा पडिचरिज्जइ जस्स व दटुं विगिंचणया जड्डत्तणस्स भवइ तस्सेव सो अहवा जस्सेव दटुं लट्ठो भवइ तस्स सो होइन होइ तओ विगिंचणया, सरीरजड्डो जावज्जीवंपि परियरिजइ जोपुण करणे जड्डो उक्कोसं तस्स होंति छम्मासा / कुलगणसंघनिवेयण एवं तु विहिं तहिं कुजा / / नि०३०॥ इयं प्रकटाथैव, एसा सचित्तमणुयसंजयविगिंचणया, इयाणिं अचित्तसंजयाणं पारिठ्ठावणविही भण्णइ, ते पुण एवं होज्जा __ आसुक्कारगिलाणे पञ्चक्खाए व आणुपुव्वीए। अच्चित्तसंजयाणं वोच्छामि विहीइ वोसिरणं॥ नि० 31 // __ करणं- कारः, अचित्तीकरणं गृह्यते, आशु- शीघ्रं कार आशुकारः, तद्धेतुत्वादहिविषविशूचिकादयो गृह्यन्ते, तैर्यः तत्र यः स मन्मनः स प्रव्राज्यते, तत्र विधिर्भण्यते- एकैकेषु कुले गणे सङ्के षण्मासान् परिचर्यते 'यस्य वा दृष्या विवेकः जड(मूक) त्वस्य भवति तस्यैव सः, अथवा यस्यैव दृष्ट्वा लष्टो भवति तस्य स (आभाव्यो) भवति न भवति विवेकः, शरीरजड्डो यावज्जीवमपि परिचर्यते / एषा सचित्तमनुष्यसंयतविवेचना, इदानीमचित्तसंयतानां पारिष्ठापनविधिर्भण्यते, ते पुनरेवं भवेयुः
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1114 // खल्वचित्तीभूतः, गिलाणे त्ति ग्लानः- मन्दश्च सन् य इति, प्रत्याख्याते वाऽऽनुपूर्व्याकरणशरीरपरिकर्मकरणानुक्रमेण भक्ते वा प्रत्याख्याते सति योऽचित्तीभूत इति भावार्थः, एतेषामचित्तसंयतानां वक्ष्ये अभिधास्ये विधिना जिनोक्तेन प्रकारेण व्युत्सृजनं परित्यागमिति गाथार्थः॥३१॥ __ एव य कालगयंमी मुणिणा सुत्तत्थगहियसारेणं ।न हु कायव्व विसाओ कायव्व विहिए वोसिरणं // नि०३२॥ एवं च एतेन प्रकारेण कालगते साधौ मृते सति मुनिना अन्येन साधुना, किम्भूतेन?- सूत्रार्थगृहीतसारेण गीतार्थेनेत्यर्थः, नहु नैव कर्तव्यः विषादः स्नेहादिसमुत्थः सम्मोह इत्यर्थः, कर्तव्यं किन्तु विधिना प्रवचनोक्तेन प्रकारेण व्युत्सृजनं परित्यागरूपमिति गाथार्थः॥ 32 // अधुनाऽधिकृतविधिप्रतिपादनाय द्वारगाथाद्वयमाह नियुक्तिकारः नि०- पडिलेहणा दिसाणंतए य काले दिया यराओय।कुसपडिमा पाणगणियत्तणे यतणसीसउवगैरणे // 1272 / / नि०- उट्ठाणणामर्गहणे पाहिणे काउसंग्गकरणे य। खमणे य असझाए तत्तो अवलोयणे चेव ॥१२७३॥दारं / / पडिलेहण त्ति प्रत्युपेक्षणा महास्थाण्डिल्यस्य कार्या दिस त्ति दिग्विभागनिरूपणा च णंतए यत्ति गच्छमपेक्ष्य सदौपग्रहिक नन्तकं- मृताच्छादनसमर्थं वस्त्र धारणीयम्, जातिपरश्च निर्देशोऽयम्, यतो जघन्यतस्त्रीणि धारणीयानि, चशब्दात्तथाविधं काष्ठं च ग्राह्यम्, काले दिया य राओ य त्ति काले दिवा च रात्रौ मृते सति यथोचितं लाञ्छनादि कर्तव्यं कुसपडिम त्ति नक्षत्राण्यालोच्य कुशपडिमाद्वयमेकं वा कार्य न वेति पाणगि त्ति उपघातरक्षार्थ पानकंगृह्यते, नियत्तणे यत्ति कथञ्चित्स्थाण्डिल्यातिक्रमे भ्रमित्वाऽऽगन्तव्यं न तेनैव पथा, तणे त्ति समानि तृणानि दातव्यानि, सीसं ति ग्रामं यतः शिरः कार्य उवगरणे त्ति चिह्नार्थ रजोहरणाद्युपकरणं मुच्यते, गाथासमासार्थः 1272 // उट्ठाणे त्ति उत्थाने सति शबस्य ग्रामत्यागादि कार्य णामग्गहणे 4. चतुर्थमध्ययनम् | प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नि०३२ पञ्चेन्द्रियादि पारिस्थापनिका विधिः। | नियुक्तिः | 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। // 1114 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1115 // 4.2 त्ति यदि कस्यचित् सर्वेषां वा नाम गृह्णाति ततो लोचादि कार्य पयाहिणे त्ति परिस्थाप्य प्रदक्षिणा न कार्या, स्वस्थानादेव निवर्तितव्यम्, काउसग्गकरणे त्ति परिस्थापिते वसतौ आगम्य कायोत्सर्गकरणं चासेवनीयं खमणे य असज्झाए रत्नाधिकादौ मृते क्षपणं चास्वाध्यायश्च कार्यः, न सर्वस्मिन्, तत्तो अवलोयणे चेव ततोऽन्यदिने परिज्ञानार्थमवलोकनं च कार्यम्, गाथासमासार्थः / / 1273 / / अधुना प्रतिद्वारमवयवार्थः प्रतिपाद्यते, तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह जहियं तु मासकप्पं वासावासंच संवसे साहू / गीयत्था पढम चिय तत्थ महाथंडिले पेहे // 1 // (प्र०)। यत्रैव ग्रामादौमासकल्पंवासावासंचवर्षाकल्पं संवसन्ति साधवः गीतार्थाः प्रथममेव तत्र महास्थाण्डिल्यानि मृतोज्झनस्थानानि पेहे त्ति प्रत्युपेक्षेत त्रीणि, एष विधिरित्ययं गाथार्थः॥ इयं चान्यकर्तृकी गाथा, दिग्द्वारनिरूपणायाह दिसा अवरदक्खिणा दक्खिणा य अवरा य दक्खिणा पुव्वा / अवरुत्तरा य पुव्वा उत्तरपुवुत्तरा चेव // नि०३३॥ पउरन्नपाणपढमा बीयाए भत्तपाणण लहंति / तइयाएँ उवहीमाई नत्थि चउत्थी' सज्झाओ॥ नि०३४॥ पंचमियाएँ असंखडि छट्ठीए गणविभेयणं जाण / सत्तभिए गेलनं मरणं पुण अट्ठमी बिंति // नि० 35 // इमीणं वक्खाणं- अवरदक्खिणाए दिसाए महाथंडिल्लं पहियव्वं, एतीसे इमे गुणा भवंति-भत्तपाणउवगरणसमाही भवइ, एयाए दिसाए तिण्णि महाथंडिल्लाणि पडिलेहिजंति, तंजहा- आसण्णे मज्झे दूरे किं कारणं तिण्णि पडिलेहिजंति?, वा 0 आसां व्याख्यानं- अपरदक्षिणस्यां दिशि महास्थण्डिलं प्रत्युपेक्षितव्यम्, अस्या इमे गुणा भवन्ति- भक्तपानोपकरणसमाधिर्भवति, एतस्यां दिशि त्रीणि स्थण्डिलानि प्रतिलिख्यन्ते, तद्यथा- आसन्ने मध्ये दूरे, किं कारणं त्रीणि स्थण्डिलानि प्रतिलिख्यन्ते?,. पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०३३-३५ दिग्द्वारम्। 8 // 1115 // 3
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्य| श्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1116 // घाओ होज्जा, खेत्तं किटुं, उदएण वा पलावियं, हरियकाओ वा जाओ, पाणेहिं वा संसत्तं, गामो वा निविट्ठो सत्थो वा 4. चतुर्थआवासिओ, पढमदिसाए विजमाणीए जइ दक्खिणदिसाए पडिलेहिंति तो इमे दोसा- भत्तपाणे न लहंति, अलहंते संजम मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, विराहणं पावंति, एसणंवा पेल्लंति, जंवा भिक्खं अलभमाणा मासकप्पं भंजंति, वच्चंताण यपंथे विराहणा दुविहासंजमायाए 4.2 तं पावेंति, तम्हा पढमा पडिलेहेयव्वा, जया पुण पढमाए असई वाघाओ वा उदगं तेणा बाला तया बिइया पडिलेहिज्जति, पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। बिइयाए विजमाणीए जइ तइयं पडिलेहेइ तो उवगरणं न लहंति, तेण विणा जंपावंति, चउत्था दक्खिणपुव्वा तत्थ पुण नियुक्तिः सज्झायं न कुणंति, पंचमीया अवरुत्तरा, एताए कलहो संजयगिहत्थअण्णउत्थेहिं सद्धिं, तत्थ उड्डाहो विराहणा य, छट्ठी 1272-73 परिष्ठापने पुव्वा ताए गणभेओ चारित्तभेओवा,सत्तमिया उत्तरा, तत्थ गेलण्णं जंच परियावणाइ,पुव्वुत्तरा अण्णंपिमारेति, एए दोसा प्रतिलेखतम्हा पढमाए दिसाए पडिलेहेयव्वं, तीए असइ बिइयाए पडिलेहेयव्वं, तीए सो चेव गुणो जो पढमाए, बिइयाए विज्जमाणीएल नादीनि जइ तइयाए पडिलेहेइ सो चेव दोसो जो तइयाए, एवं जाव चरिमाए पडिलेहेमाणस्स जो चरिमाए दोसो सो भवइ, बिइयाए द्वाराणि। नि०३३-३५ B व्याघातो भवेत् क्षेत्रं वा कृष्ट उदकेन वा प्लावितं हरितकायो वा जातः प्राणिभिर्वा संसक्तं ग्रामो वोषितः सार्थो वाऽऽवासितः, प्रथमदिशि विद्यमानायां यदि दिग्द्वारम्। दक्षिणदिशि प्रतिलिखन्ति तदेमे दोषाः- भक्तपानं न लभन्ते, अलभमाने संयमविराधनां प्राप्नुवन्ति एषणां वा प्रेरयन्ति, यद्वा भिक्षामलभमाना मासकल्पं भजन्ति व्रजतां च पथि विराधना द्विविधा- संयमस्यात्मनस्तां प्राप्नुवन्ति, तस्मात् प्रथमा प्रतिलेखितव्या, यदा पुनः प्रथमायामसत्यां व्याघातो वा उदकं स्तेना व्यालाः तदा द्वितीया प्रतिलिख्यते, द्वितीयस्यां विद्यमानायां यदि तृतीयां प्रतिलिखति तदोपकरणं न लभन्ते, तेन विना यत् प्राप्नुवन्ति, चतुर्थी दक्षिणपूर्वा तत्र पुनः स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, पञ्चमी अपरोत्तरा, एतस्यां कलहः संयतगृहस्थान्यतीर्थिकैः सार्धम्, तत्रोड्डाहः विराधना च, षष्ठी पूर्वा, तस्यां गणभेदश्चारित्रभेदो वा, सप्तम्युत्तरा, तत्र ग्लानत्वं // 1116 // यच्च परितापनादि, पूर्वोत्तराऽन्यमपि मारयति, एते दोषास्तस्मात् प्रथमायां दिशि प्रतिलेखितव्यम्, तस्यामसत्यां द्वितीयस्यां प्रतिलेखितव्यम्, तस्यां स एव गुणो यः प्रथमायाम, द्वितीयस्यां विद्यमानायां यदि तृतीयस्यां प्रतिलिखति स एव दोषो यस्तृतीयस्याम्, एवं यावच्चरमायां प्रतिलिखतो यश्चरमायां दोषः स भवति, द्वितीयायां 8
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1117 // दिसाए अविजमाणीए तइयाए दिसाए पडिलेहेयव्वं, तीए सोचेव गुणो जो पढमाए, तइयाए दिसाए विजमाणीए जइ चउत्थं 4. चतुर्थपडिलेहेइ सो चेव दोसो जो चउत्थीए, एवं जाव चरिमाए दोसो सो भवइ, एवं सेसाओवि दिसाओ नेयव्वाओ। दिसित्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, बिइयं दारं गयं, इयाणिं णंतए'त्ति, वित्थारायामेणं जं पमाणं भणियं तओ वित्थारेणवि आयामेणवि जं अइरेगं लहइल चोक्खसुइयं सेयं च जत्थ मलो नत्थि चित्तलं वा न भवइ सुइयं सुगंधि ताणि गच्छे जीविउवक्कमणनिमित्तं धारेयव्वाणि पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। जहन्नेण तिन्नि, एगं पत्थरिज्जइ एगेण पाउणीओ बज्झंति, तइयं उवरिं पाउणिज्जंति, एयाणि तिण्णि जहण्णेण उक्कोसेण नियुक्तिः गच्छंणाऊण बहुयाणिवि घिप्पंति, जड़ ण गेण्हइ पच्छित्तं पावेइ, आणा विराहणा दुविहा, मइलकुचेले णिज्जंते दटुं लोगो 1272-73 परिष्ठापने भणइ- इहलोए चेव एसा अवत्था परलोए पावतरिया, चोक्खुसुइएहिं पसंसति लोओ-अहो लट्ठोधम्मोत्ति पव्वजमुवगच्छंति प्रतिलेखसावयधम्म पडिवखंति, अहवा णत्थि णतयंति रयणीए नीहामित्ति अच्छावेइ तत्थ उट्ठाणाई दोसो, तत्थ विराहणा णाम नादीनि कस्सइ गिण्हेजा तत्थ विराहणा, तम्हा घेत्तव्वाणि णंतयाणि, ताणि पुण वसहा सारवेंति, पक्खियचाउम्मासियसंवच्छरिए द्वाराणि। नि०३३-३५ - दिशि अविद्यमानायां तृतीयस्यां दिशि प्रतिलेखितव्यम् , तस्यां स एव गुणो यः प्रथमायाम्, तृतीयस्यां दिशि विद्यमानायां यदि चतुर्थी प्रतिलिखति स एव दोषो | दिग्द्वारम्। a यश्चतुर्थ्याम्, एवं यावच्चरमायां दोषः स भवति, एवं शेषा अपि दिशो नेतव्याः, दिगिति द्वितीयं द्वारं गतम् / इदानीमनन्तकमिति- विस्तारायामाभ्यां यत्प्रमाणं भणितं ततो. ॐ विस्तारेणापि आयामेनापि यदतिरेकवत् लभते चोक्षं शुचि श्वेतं च यत्र मलो नास्ति चित्रयुक्तानि वा न भवन्ति शुचीनि सुगन्धीनि तानि गच्छे जीवितोपक्रमनिमित्तं धारयितव्यानि जघन्येन त्रीणि, एकं प्रस्तीर्यते एकेन प्रावृतो बध्यते तृतीयमुपरि प्रावियते (प्रावार्यते), एतानि त्रीणि जघन्येन उत्कर्षेण गच्छं ज्ञात्वा बहुकान्यपि गृह्यन्ते, यदि न गृह्णाति प्रायश्चित्तं प्राप्नोति- आज्ञा विराधना द्विविधा, मलिनकुचेलान् नीयमानान् दृष्ट्वा लोको भणति- इहलोक एवैषाऽवस्था परलोके पापतरा, शुचिचोक्षैः प्रशंसति लोकः- अहो लष्टो धर्म इति प्रव्रज्यामुपगच्छन्ति श्रावकधर्म प्रतिपद्यन्ते, अथवा नास्त्यनन्तकमिति रजन्यां नेष्यामीति स्थापयति तत्रोत्थानादिर्दोषः, तत्र विराधना नाम कश्चिद्गृह्णीयात् तत्र विराधना, तस्माद् ग्रहीतव्यान्यनन्तकानि, तानि पुनर्वृषभा रक्षन्ति, पाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकेषु -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1118 // पडिलेहिजंति, इहरहा मइलिजंति दिवसे दिवसे पडिलेहिज्जंताणि, एत्थ गाहा 4. चतुर्थ मध्ययनम् पुव्वं दव्वालोयण पुव्विं गहणं च णंतकट्ठस्य / गच्छंमि एस कप्पो अनिमित्ते होउवक्कमणं / नि०३६ // प्रतिक्रमणं, इमीसे अक्खरगमणिया- पुव्वं ठायंता चेव तणडगलछाराइ दव्वमालोएंति, पुट्विंगहणं च कट्ठस्स तत्थ अन्नत्थ वा, 4.2 तत्थ कट्ठस्स गहणे को विही? वसहीएठायंतओचेव सागारियसंतयं वहणकटुंपलोएंति, किंनिमित्तं वहणकटुंअवलोइज्जइ?, पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। कोइ अनिमित्तमरणेण कालं करेज राओ ताहे जइ सागारियं वहणकटुं अणुण्णवणट्ठाए तं उट्ठवेंति ता 'आउज्जोओ नियुक्तिः आउज्जोयणाई अहिगरणदोसो तम्हा उ न उट्ठवेयव्वो, जइ एगो साहू समत्थो तं नीणेउं ताहे कटुं न घेप्पड़, अह न तरइ तो 1272-73 परिष्ठापने जत्तिया सक्केइ तो तेण पुव्वपडिलेहिएण कडेण नीवंति, तं च कटुं तत्थेव जइ परिठवेंति तो अण्णेण गहिए अहिगरणं, प्रतिलेखसागारिओ वा तं अपेच्छंतो एएहिं नीणियंति पदुट्ठो वोच्छेयं कडगमद्दाई करेज्जा तम्हा आणेयव्वं, जइ पुण आणेत्ता तहेव | नादीनि पवेसंति तो सागारिओ दट्ठण मिच्छत्तं गच्छेज्जा, एए भणंति जहा अम्ह अदिण्णं न कप्पड़ इमं चऽणेहिं गहियंति, अहवाल द्वाराणि। नि०३६ प्रतिलिख्यन्ते, इतरथा मलिनय्यन्ते दिवसे दिवसे प्रतिलिख्यमानानि, अत्र गाथा-0अस्या अक्षरगमनिका- पूर्वं तिष्ठन्त एव तृणडगलक्षारादि द्रव्यमालोकयन्ति, अनन्तपूर्व ग्रहणं च काष्ठस्य तत्रान्यत्र वा, तत्र काष्ठस्य ग्रहणे को विधिः?- वसतौ तिष्ठन्नेव सागारिकसत्कं वहनकाष्ठं प्रलोकयति, किं निमित्तं वहनकाष्ठं अवलोक्यते?, काष्ठयो ग्रहणम्। कश्चिदनिमित्तमरणेन कालं कुर्यात् रात्रौ तदा यदि सागारिकं वहनकाष्ठस्य अनुज्ञापनाय तमुत्थापयन्ति तदा 'अप्कायोद्योती' अप्कायोद्योतादयोऽधिकरणदोषा-8 स्तस्मान्नोत्थापयितव्यः, यद्येकः साधुः समर्थस्तं नेतुं तदा काष्ठं न गृह्यते, अथ न शक्नोति तदा यावन्तः शक्नुवन्ति ततः तेन पूर्वप्रतिलिखितेन काष्ठेन नयन्ति, तच्च काष्ठं // 1118 // तत्रैव यदि परिष्ठापयन्ति ततोऽन्येन गृहीतेऽधिकरणम्, सागारिको वा तदपश्यन् एतैर्नीतमिति प्रद्विष्टो व्युच्छेदं कटकमर्दादि कुर्यात् तस्मादानेतव्यम्, यदि पुनरानीय तथैव प्रवेशयन्ति तदा सागारिको दृष्ट्वा मिथ्यात्वं गच्छेत्, एते भणन्ति यथाऽस्माकमदत्तं न कल्पते इदं चैभिर्गृहीतमिति, अथवा -
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1119 // भणेज-समणा! पुणोवितं चेव आणेहत्ति, अहोणेहि हदुसरक्खावि जिया, दुगुंछेज्जमयगं वहिऊण मम घरं आणेन्ति उड्डाह 4. चतुर्थकरेज्जा वोच्छेयं वा करेजा, जम्हा एए दोसा तम्हा आणेत्ता एक्को तं घेत्तूण बाहिं अच्छंति, सेसा अइन्ति, जइ ताव सागा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, रिओ ण उढेइ ताहे आणित्ता तहेव ठवेंति जह आसी, अह उढिओ ताहे साहेति-तुब्भे पासुतेल्लया अम्हेंहिं न उठविया, रत्ति 4.2 चेव कालगओ साहू, सो तुब्भच्चयाए वहणीए णीणिओ, सा किं परिठविजउ आणिज्जउ?, जंसो भणइतं कीरइ, अह तेहिं पारिष्ठापनिअजाणिजंतेहिं ठविए पच्छा सागारिएण णायं जहा एएहिं एयाए वहणीए परिठविउंपरिट्ठवियन्ति तत्थ उद्धरुट्ठो अणुणेयव्वो, कानियुक्तिः। आयरिया कइयवेण पुच्छंति- केणइ कयं?, अमुएणंति, किं पुण अणापुच्छाए करेसि?, सो सागारियपुरओ अंबाडेऊण 1272-73 निच्छुब्भइ कइयवेण, जइ सागारिओ भणइ-मा निच्छुब्भउ, मा पुणो एवं कुजा, तो लठं, अह भणइ-मा अच्छउ पच्छा परिष्ठापने प्रतिलेखसो अण्णाए वसहीए ठाइ, बितिजिओ से दिजउ, माइठाणेण कोइ साहू भणइ-मम एस नियओ जइ निच्छुब्भइ तो अहंपिनादीनि गच्छामि, अहवा सागारिएणं समं कोइ कलहेइ, सोवि निच्छुब्भइ, सो से बितिजओ होइ, जइ बहिया पच्चवाओ वसही वा द्वाराणि। - भणेत्- श्रमणाः! पुनरपि तदेवानयतेति, अहो अमीभिर्विट्सरजस्का अपि जिताः, जुगुप्सनीयमृतकं वहित्वा मम गृहमानयन्तीत्युड्डाहं कुर्यात् व्युच्छेदं वा कुर्यात्, अनन्तयस्मादेते दोषास्तस्मादानीय एकस्तद्हीत्वा बहिस्तिष्ठति, शेषा आयान्ति, यदि तावत्सागारिको नोत्तिष्ठति (नोत्थितः) तदाऽनीय तथैव स्थापयन्ति यथाऽऽसीत्, अथोत्थितस्तदा कथयन्ति- यूयं प्रसुप्ता अस्माभिर्नोत्थापिताः, रात्रावेव कालगतः साधुः, स त्वदीयया वहन्या नीतः, सा किं परिष्ठाप्यतामानीयतां (वा)?, यत् स ग्रहणम्। भणति तत् क्रियते, अथ तैरज्ञायमानैः स्थापिते पश्चात् सागारिकेण ज्ञातं यथैतैरेतया वहन्या परिष्ठाप्य परिस्थापितमिति, तत्र तीव्ररोषोऽनुनेतव्यः, आचार्याः कैतवेन पृच्छन्ति- केन कृतं?, अमुकेनेति, किं पुनरनापृच्छया करोषि?, स सागारिकस्य पुरतो निर्भय॑ निष्काश्यते कैतवेन, यदि सागारिको भणेत्-मा निष्काशीः मा पुनरेवं 38 कुर्याः, तदा लष्टम्, अथ भणति- मा तिष्ठतु पश्चात् सोऽन्यस्यां वसतौ तिष्ठति, द्वितीयस्तस्य दीयते, मातृस्थानेन कश्चित् साधुर्भणति- ममैष निजको यदि निष्काश्यते 8 8 तदाऽहमपि गच्छामि, अथवा सागारिकेण सह कश्चित् कलहयति, सोऽपि निष्काश्यते, स तस्य द्वितीयो भवति, यदि बहिः प्रत्यपायो वसतिर्वा - नि०३६ काष्ठयो // 1119 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1120 // नत्थि ताहे सव्वे वंति।णंतकट्ठदारं गयं इयाणिं कालेत्ति दारं, सो य दिवसओ कालं करेज्ज राओ वा 4. चतुर्थसहसा कालगयंमी मुणिणा सुत्तत्थगहियसारेण / न विसाओ कायव्वो कायव्व विहीइ वोसिरणं / नि० 37 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सहसा कालगयंमिति आसुक्कारिणा 4.2 जं वेलं कालगओ निक्कारण कारणे भवे निरोहो / छयणबंधणजग्गणकाइयमत्ते य हत्थउडे॥नि०३८॥ पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। अन्नाविट्ठसरीरे पंता वा देवया उ उठेज्जा / काइयं डब्बहत्थेण मा उट्टे बुज्झ गुज्झया! // नि०३९॥ नियुक्तिः वित्तासेज हसेज व भीमंवा अट्टहास मुंचेजा। आभीएणंतत्थ उकायव्व विहीऍवोसिरणं / नि० 40 // 1272-73 परिष्ठापने इमीणं वक्खाणं-जं वेलं कालगओ त्ति जाए वेलाए कालगओ दिया वा राओ वा सो ताहे वेलाए नेयव्वो निक्कारण त्ति प्रतिलेखएवं ताव निक्कारणे कारणे भवे निरोहो ति कारणे पुणो भवे निरोहो नाम- अच्छाविज्जइ, किंच कारणं,? रत्ति ताव आरक्खिय नादीनि तेणयसावयभयाइ बारं वा ताव न उग्घाडिज्जइ महाजणणाओ वा सो तंमि गामे णयरे वा दंडिगाईहिं वा आयरिओ वा सो द्वाराणि। नि०३७-४० तंमिणयरे सड्डेसु वालोगविक्खाओवा भत्तपच्चक्खाओवासण्णायगा वासे भणंति-जहा अम्हं अपुच्छाएणणीणेयव्वोत्ति, कालद्वारम्। अहवा तंमि लोगस्स एस ठवणा- जहा रत्तिं न नीणियव्वो, एएण कारणेणं रत्तीए ण णीणिज्जइ, दिवसओवि चोक्खाणं नास्ति तदा सर्वे निर्गच्छन्ति। अनन्तककाष्ठद्वारं गतम्, इदानीं काल इति द्वारम्, स च दिवसतः कालं कुर्यात् रात्रौ वा-0 सहसा कालगते इत्याशुकारिणा. आसां व्याख्यानं- 'यस्यां वेलायां कालगतः' इति यस्यां वेलायां कालगतो दिवा वा रात्रौ वा स तस्यां वेलायां नेतव्यः 'निष्कारण' इति एवं तावन्निष्कारणे 'कारणे // 1120 // भवेन्निरोधः' इति कारणे भवेत् निरोधो नाम स्थाप्यते, किं च कारणं?, रात्रौ तावत् आरक्षकाः स्तेनश्वापदभयानि द्वारं वा तावन्नोद्धाट्यते महाजनन्यायो वा स तस्मिन् है ग्रामे नगरे वा दण्डिकादिभिर्वाऽऽदृतो वा स तस्मिन्नगरे श्राद्धेषु वा कुलेषु लोकविख्यातो वा प्रत्याख्यातभक्तो वा सज्ञातीया वा तस्य भणन्ति- यदस्माकमनापृच्छया न नेतव्य इति, अथवा तस्मिन् लोकस्यैषा स्थापना यथा रात्रौ न नेतव्यः, एतेन कारणेन रात्रौ न नीयते दिवसेऽपि चोक्षाणाम---
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1121 // तयाणं असईए दंडिओवा एइ नीइ वा तेण दिवसओ संविक्खाविज्जइ, एवं कारणेण निरुद्धस्स इमा विही छेयण बंधण इत्यादि, जो सोमओ सोलंछिज्जइ, 'बंधण'न्ति अंगुट्ठाइ बझंति, संथारो वा परिट्ठवणनिमित्तं दोरेहिं उग्गाहिजइ, जग्गण मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, न्ति जे सेहा बाला अपरिणया य ते ओसारिजंति, जे गीयत्था अभीरू जियनिद्दा उवायकुसला आसुक्कारिणो महाबलपरक्कमा महासत्ता दुद्धरिसा कयकरणा अप्पमाइणो एरिसा ते जागरंति, काइयमत्ते य त्ति जागरंतेहिं काइयामत्तो न परिट्ठविजय पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। हत्थउडे त्ति जड़ उढेइ तो ताओ काइयमत्ताओ हत्थउडेणं काइयं गहाय सिंचंति, जइ पुण जागरंता अच्छिंदिय अबंधिय तह नियुक्तिः सरीरं जागरंति सुवंति वा आणाई दोसा, कह?- अण्णाइट्ठसरीरे अन्याविष्टशरीरं सामान्येन तावद् व्यन्तराधिष्ठितमाख्यायते 1272-73 परिष्ठापने विसेसे पुण पंता वा देवया वा उठेज्जा, पंता नाम पडणीया, सा पंता देवया छलेज्जा कलेवरे पविसिउं उद्वेज वा पणच्चए वा प्रतिलेखआहाविज्ज वा, जम्हा एए दोसा तम्हा छिंदिउं बंधिउं वा जागरेयव्वं, अह कयाइ जागरंताणवि उट्ठिज्जा ताहे इमा विही नादीनि द्वाराणि। नन्तकानामसत्त्वे दण्डिको वाऽऽयाति गच्छति वा तेन दिवसे प्रतीक्ष्यते, एवं कारणेन निरुद्धस्यैष विधिः-'छेदनबन्धने' त्यादि, यः स मृतः स लाञ्च्यते, नि०३७-४० बन्धनमिति अष्ठौ बध्येते, संस्तारको वा पारिष्ठापनिकीनिमित्तं नन्तकानामसत्त्वे दण्डिको वाऽऽयाति गच्छति वा तेन दिवसे प्रतीक्ष्यते, एवं कारणेन निरुद्धस्यैष कालद्वारम्। विधिः-'छेदनबन्धने'त्यादि, यः स मृतः स लाञ्छ्यते, बन्धनमिति अङ्गुष्ठौ बध्येते, संस्तारको वा पारिष्ठापनिकीनिमित्तं दवरकैरुद्वाह्यते, जागरणमिति ये शैक्षा बाला अपरिणताश्च तेऽपसार्यन्ते, ये गीतार्था अभीरवो जितनिद्रा उपायकुशला आशुकारिणो महाबलपराक्रमा महासत्त्वा दुर्धर्षाः कृतकरणा अप्रमादिनः ईदृशास्ते जाग्रति, कायिकीमात्रं चेति जाग्रद्भिः कायिकीमात्रकं न परिष्ठाप्यते, हस्तपुटश्चेति यद्युत्तिष्ठति तदा ततः कायिकीमात्रकात् हस्तपुटेन कायिकी गृहीत्वा सिञ्चन्ति, यदि पुनर्जाग्रतोऽच्छित्वाऽबद्धा तत् शरीरं जाग्रति स्वपन्ति वा आज्ञादयो दोषाः, कथं?-'अन्याविष्टशरीरं- विशेषे पुनः प्रान्ता वा देवता वोत्तिष्ठेत्, प्रान्ता नाम प्रत्यनीका, // 1121 // 8सा प्रान्ता देवता छलेत् कडेवरे प्रविश्योत्तिष्ठेत् प्रनृत्येद्वाऽऽधावेद्वा, यस्मादेते दोषास्तस्मात् छित्त्वा बद्धा वा जागरितव्यम्, अथ कदाचित् जाग्रतामपि उत्तिष्ठेत् तदेषोठ 8 विधिः--
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1122 // 'काइयं डब्बहत्थेणं' जो सो काइयमत्तओ ताओ काइयं पासवणं डब्बेण (हत्थे)णे ति वामहत्थेण वा, इमंच वुच्चइ- मा उठे 4. चतुर्थबुज्झ गुज्झगा मा संथाराओ उठेहित्ति, बुज्झ मा पमत्तो भव, गुज्झगा इति देवा, तहा जागरंताणं जड़ कहंचि इमे दोसाल मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, भवंति वित्तासेज्ज हसेज व भीमं वा अट्टहास मुंचेज्जा तत्थ वित्तासणं-विगरालरूवाइदरिसणं हसणं-साभावियहासं चेव भीमं| 4.2 बीहावणयं अट्टहासं भीसणो रोमहरिसजणणो सद्दो तं मुंचेज वा, तत्थ किं कायव्वं?- अभीएणं अबीहंतेणं तत्थ वित्तासणाइंमि पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। कायत्वं करेयव्वं विहीए पुव्वुत्ताए पडिवजमाणाए वा वोसिरणं ति परिट्ठवणं, तत्थ जाहे एव कालगओ ताहे चेव हत्थपाया नियुक्तिः उज्जुया कजंति, पच्छा थद्धा न तीरंति उज्जुया करेउं, अच्छीण सेसं मीलिजंति, तुंडे व से मुहपोत्तियाए बज्झइ, जाणि 1272-73 संधाणाणि अंगुलिअंतराणं तत्थ ईसिं फालिज्जइ, पायंगुढेसुहत्थंगुट्ठएसुय बज्झइ, आहरणमाईणि कहिजंति, एवं जागरंति, परिष्ठापने प्रतिलेखएसा विही कायव्वा / कालेत्ति दारं सप्पसंगं गयं, इयाणिं कुसपडिमत्ति दारं, तत्थ गाहा नादीनि 'कायिकी वामहस्तेन' यः स कायिकीपतद्गृहस्तस्मात् कायिकी- प्रश्रवणं 'डब्बेणं' वामहस्तेन वा, इदं चोच्यते- मोत्तिष्ठ बुध्यस्व गुह्यक, मा संस्तारकादुत्तिष्ठेति, द्वाराणि। नि०३७-४० बुध्यस्व मा प्रमत्तो भूः, गुह्यका इति देवाः, तथा जाग्रतां यदि कथञ्चिदिमे दोषा भवन्ति- वित्रासयेत् हसेद्वा भीमं वा अट्टहासं मुश्चेत् , तत्र वित्रासणं- विकरालरूपादिदर्शनं / हसनं- स्वाभाविकहास्यमेव भयानकं भीमं अट्टहासं भीषणो रोमहर्षजननः शब्दस्तं मुञ्चेद्वा, तत्र किं कर्तव्यं?, अभीतेन- अबिभ्यता तत्र वित्रासने कर्त्तव्यं विधिना पूर्वोक्तेन प्रतिपाद्यमानेन व्युत्सर्जनमिति परिष्ठापनम्, तत्र यदैव कालगतस्तदैव हस्तपादौ ऋजुकौ क्रियेते, पश्चात् स्तब्धौ न तीर्येते ऋजुको विधातुम, अक्षिभ्यः शेष निमीलति, तुण्डे वा तस्य मुखपोतिका बध्यते, यानि संधानानि अङ्गुल्यन्तराणां तत्रेषत् पाट्यते, पादाङ्गुष्ठेषु हस्ताङ्गुष्ठेषु च बध्यते, आहरणादीनि कथ्यन्ते, एवं जाग्रति, एष विधिः कर्त्तव्यः / काल इति द्वारं सप्रसङ्गं गतम्, इदानीं कुशप्रतिमेति द्वारम्, तत्र गाथा- कालगते श्रमणे नक्षत्रं प्रलोक्यते, यदि न प्रलोक्यतेऽसमाचारी, // 1122 // प्रलोकितेपञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तेषु नक्षत्रेषु द्वे क्रियेते, अकरणे अन्यौ द्वौ मारयति, कानि पुनः पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि?, त्रिंशन्मुहूर्तेषु पुनः पञ्चदशसु एकः क्रियते, अकरणे एक मारयत्येव, त्रिंशन्मुहूर्तिकानि पुनरिमानि / कालद्वारम्।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1923 // दोन्नि य दिवड्दखेत्ते दब्भमया पुत्तला उ कायव्वा / समखेत्तंमि उ एक्को अवडऽभीए ण कायव्वो। नि०४१॥ द्वौ च सार्द्धक्षेत्रे, नक्षत्र इति गम्यते, दर्भमयौ पुत्तलको कार्यों, समक्षेत्रे च एकः, अवड्डऽभीए ण कायव्वो त्ति उपार्द्धभोगिष्वभीचिनक्षत्रे च न कर्तव्यः पुत्तलक इति गाथाक्षरार्थः // 41 // एवमन्यासामपि स्वबुद्ध्याऽक्षरगमनिका कार्या, भावार्थं तु वक्ष्यामः, प्रकृतगाथाभावार्थ:- कालगए समणेणखत्तंपलोइज्जइ, जइन पलोएति असमाचारी, पलोइएपणयालीसमुहत्तेसु नक्खत्तेसु दोण्णि कजंति, अकरणे अन्ने दो कडेइ, काणि पुण पणयालीसमुहुत्ताणि?, उच्यते तिण्णेव उत्तराई पुणव्वसू रोहिणी विसाहा य। एए छ नक्खत्ता पणयालमुहत्तसंजोगा। नि० 42 // तीसमुहुत्तेसु पुण पण्णरससु एगो कीरइ, अकरणे एगं चेव कड्डइ, तीसमुहुत्तियाणि पुण इमाणि अस्सिणिकित्तियमियसिर पुस्सो मह फग्गु हत्थ चित्ताय / अणुराह मूल साढा सवणधणिट्ठा य भद्दवया॥नि०४३॥ तह रेवइत्ति एए पन्नरस हवंति तीसइमुहुत्ता / नक्खत्ता नायव्वा परिट्ठवणविहीय कुसलेणं / नि०४४ // पनरसमुहुत्तिएसुपुण अभीइंमि य एक्कोवि न कीरइ, ताणि पुण एयाणि सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साइ जेट्ठाय। एए छ नक्खत्ता पनरसमुहत्तसंजोगा। नि०४५॥ कुसपडिमत्ति दारं गयं, इयाणिं पाणयंति दारंसुत्तत्थतदुभयविऊ पुरओ घेत्तूण पाणय कुसे य / गच्छइ य जउड्डाहो परिट्ठवेऊण आयमणं / नि०४६॥ पञ्चदशमुहूर्त्तिकेषु पुनरभिजिति चैकोऽपि न क्रियते, तानि पुनरेतानि। 0 कुशप्रतिमेति द्वारं गतम्, इदानीं पानीयमिति द्वार-। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, |4.2 | पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। | नियुक्तिः |1272-73 | परिष्ठापने | प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। | नि०४१ कुशप्रतिमाद्वारम्। नि०४२-४६ | पानकद्वारम् आचमनम्। // 1123 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1124 // इमाए वक्खाणं-आगमविहिण्णू मत्तएण समं असंसट्ठपाणयं कुसा यसमच्छेया अवरोप्परमसंबद्धा हत्थचउरंगुलप्पमाणा घेत्तुं पुरओ (पिट्ठओ) अणवयक्खंतो गच्छइ थंडिलाभिमुहो जेण पुव्वं थंडिल्लं दिठें, दब्भासइ केसराणि चुणाणि वा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, घिप्पंति, जइ सागारियं तो परिट्ठवेत्ता हत्थपाए सोएंति य आयमंति य जेहिं वूढो, आयमणग्गहणेणं जहा जहा उड्डाहो न होइ 4.2 तहा तहा सूयणंति गाथार्थः॥ 42-46 // इयाणिं नियत्तणित्ति द्वार पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। थंडिलवाघाएणं अहवावि अणिच्छिए अणाभोगा। भमिऊण उवागच्छे तेणेव पहेण न नियत्ते // नि०४७॥ नियुक्तिः एवं निजमाणे थंडिल्लस्स वाघाएण, वाघाओ पुण तं उदयहरियसंमीसं होज्जा अणाभोगेण वा अनिच्छियं थंडिलं तो 1272-73 परिष्ठापने भमिऊण पयाहिणं अकरेंतेहिं उवागच्छियव्वं, जइ तेणेव मग्गेण नियत्तंति तो असमायारी, कयाइ उद्वेजा, सोय जओचेव प्रतिलेखउठेइ तओ चेव पहावेइ, पच्छा जओ चेव उढेइ तओ चेव पहावेइ, जओ गामो तओ पहावेजा, तम्हा भमिऊण जओ द्वाराणि। थंडिलं उवहारियं तत्थ गंतव्वं, न तेणेव पहेणं, नियत्तणित्ति दारं नि०४७ 0 अस्या व्याख्यानं- आगमविधिज्ञो मात्रकेण सममसंसृष्टपानीयं कुशांश्च समच्छेदान् परस्परमसम्बद्धान् हस्तचतुरङ्गलप्रमाणान् गृहीत्वा पुरतः पृष्ठतोऽपश्यन् / निवर्त्तनद्वारम्। तृणद्वारम्। गच्छति स्थण्डिलाभिमुखः येन पूर्व दृष्टं दर्भादिष्वसत्सु केशराणि चौर्णानि वा गृह्यन्ते, यदि सागारिकं तदा परिष्ठाप्य हस्तपादयोः शौचं कुर्वन्ति आचामन्ति च यैयूंढः, आचमनग्रहणेन यथा यथोड्डाहो न भवति तथा सूचनमिति / इदानीं निवर्त्तनमिति द्वारं-10 एवं नीयमाने स्थण्डिलस्य व्याघातेन, व्याघातः पुनस्तत् उदकहरितसंमिश्र भवेत् अनाभोगेन वाऽनिष्टं स्थण्डिलं तदा भ्रान्त्वा प्रदक्षिणमकुर्वद्भिपागन्तव्यम्, यदि तेनैव मार्गेण निवर्तन्ते तदाऽसामाचारी, कदाचिदुत्तिष्ठेत्, स च यत्रैवोत्तिष्ठेत् तत एव प्रधावति, पश्चाद्यत एव उत्तिष्ठति तत एव प्रधावति, यतो ग्रामस्तत एव प्रधावेत्, तस्मात् भ्रान्त्वा यत्र स्थण्डिलमवधारितं तत्र गन्तव्यम्, न तेनैव पथा, निवर्त्तनेति द्वारम्।
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1125 // कुसमुट्ठी एगाए अव्वोच्छिण्णाइ एत्थ धाराए। संथारं संथरेजा सव्वत्थ समो उ कायव्वो। नि०४८॥ जाहे थंडिलंपमज्जियं भवइ ताहे कुसमुट्ठीएएगाए अवोच्छिण्णाए धाराए संथारोसंथरिजइ,सोयसव्वत्थ समोकायव्वो, विसमंमि इमे दोसा विसमा जइ होज तणा उवरि मज्झे व हेट्ठओ वावि / मरणं गेलण्णं वा तिण्हंपिउ निद्दिसे तत्थ // नि०४९॥ उवरिं आयरियाणं मझे वसहाण हेट्ठि भिक्खूणं / तिण्हंपिरक्खणट्ठा सव्वत्थ समा उ कायव्वा // नि०५०॥ गाथाद्वयमपि पाठसिद्धम्, जइ पुण तणा ण होजा तो इमो विही जत्थ य नत्थि तणाई चुण्णेहिं तत्थ केसरेहिं वा / कायव्वोऽत्थ ककारो हेट्ठ तकारं च बंधेजा // नि०५१॥ जत्थ तणा न विजंति तत्थ चुण्णेहिं नागकेसरेहिं वा अव्वोच्छिन्नाए धाराए ककारो कायव्वो हेट्ठा य तकारो बंधेयव्वो, असइ चुण्णाणं केसराणं वा पलेवयाईहिंवि किरइ / तणत्ति दारं गयं, इयाणिं सीसत्ति दारं, तत्थ जाए दिसाएँ गामो तत्तो सीसंतु होइ कायव्वं / उट्ठेतरक्खणट्ठा एस विही से समासेणं ॥नि०५२॥ इमीए वक्खाणं-जाए दिसाए गामोपरिट्ठविजंतस्सतओसीसंकायव्वं,पडिस्सयाओऽविणीणंतेहिं पुव्वं पायाणीणेयव्वा 0यदा स्थण्डिलं प्रमार्जितं भवति तदा कुशमुष्ट्यैकयाऽव्युच्छिन्नया धारया संस्तारकः संस्तीर्यते, स च सर्वत्र समः कर्त्तव्यः, विषमे इमे दोषाः। 0 यदि 8 पुनस्तुणानि न भवेयुस्तदेष विधिः। यत्र तृणानि न विद्यन्ते तत्र चूर्णैर्नागकेशरैर्वाऽव्युच्छिन्नया धारया ककारः कर्त्तव्यः अधस्ताच्च तकारो बद्धव्यः, असत्सु चूर्णेषु केशरेषु वा प्रलेपादिभिरपि क्रियते। तृणानीति द्वारं गतम्, इदानीं शीर्षमिति द्वारम्, तत्र-10 अस्या व्याख्यानं- यस्यां दिशि ग्रामः परिष्ठापयतस्तस्यां शीर्ष कर्त्तव्यम्, प्रतिश्रयादपि नीयमानैः 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०४८ निवर्त्तनद्वारम्। तृणद्वारम्। नि०४९-५२ शीर्षद्वारम्। // 1125 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1126 // पच्छा सीसं, किंनिमित्तं-?, उट्ठेतरक्खणट्ठा' जओ उट्टेइ तओ चेव गच्छइ सपडिहुत्ते गच्छंते अमंगलंतिकट्ठ। सीसत्ति दारं, इयाणिं उवगरणेत्ति दारं चिण्हट्ठा उवगरणं दोसा उ भवे अचिंधकरणंमि। मिच्छत्त सो व राया व कुणइ गामाण वहकरणं // नि०५३॥ इमीए वक्खाणं- परिठ्ठाविजंते अहाजायमुवगरणं ठवेयव्वं- मुहपोत्तिया रयहरणं चोलपट्टओ य, जइ एवं न ठवेंति असमाचारी आणाविराहणा, तत्थ दिटे जणेण दंडिओ सोच्चा कुविओ कोवि उद्दविओत्ति गामवहणं करेज मिच्छत्तं वा गच्छेन्ज, जहा उजेणयस्स तव्वण्णियलिंगेणं कालगयस्स मिच्छत्तं जायं तव्वणियपरिसेवणाए, पच्छा आयरिएहिं पडिबोहिओ, जस्सवागामस्स सगासे परिट्ठविओसोगामो कालेण पडिवइरंदवाविज्जइदंडिएण, एए दोसा जम्हा अचिन्धकरणे। उवगरणेत्ति दारं गयं, इयाणिं उट्ठाणेत्ति दारं, तत्थ गाहाओ वसहि निवेसण साही गाममज्झे य गामदारे य / अंतरउजाणंतर निसीहिया उट्ठिए वोच्छं। नि०५४ / / वसहिनिवेसणसाही गामद्धंचेव गाम मोत्तव्वो। मंडलकंडुद्देसे निसीहिया चेवरजंतु // नि०५५॥ 4- पूर्वं पादौ निष्काशयितव्यौ पश्चाच्छीर्षम्, किंनिमित्तं?, उत्तिष्ठतो रक्षार्थम्, यत उत्तिष्ठति तत एव गच्छति सप्रतिपक्षे (परावृत्य) गच्छत्य मङ्गलमितिकृत्वा। शीर्षमिति द्वारम्, इदानीमुपकरणमिति द्वार-10 अस्या व्याख्यानं- परिष्ठाप्यमाने यथाजातमुपकरणं स्थाप्यं मुखवस्त्रिका रजोहरणं चोलपट्टकश्च, यद्येवं न स्थापयन्ति असामाचारी आज्ञाविराधना, तत्र दृष्टे जनेन दण्डिकः श्रुत्वा कुपितः कोऽप्युपद्रावित इति ग्रामवधं कुर्यात् मिथ्यात्वं वा गच्छेत, यथोज्जयिनीकस्य तच्चण्णिक (तद्वर्णिक) लिङ्गेन कालगतस्य मिथ्यात्वं जातं तच्चनिकपरिषेवणया, पश्चादाचार्यैः प्रतिबोधितः, यस्य वा ग्रामस्य सकाशे परिष्ठापितः स ग्रामः कालेन प्रतिवैरं दाप्यते दण्डिकेन, एते दोषा यस्मादचिह्नकरणे / उपकरणमिति द्वारं गतम्, इदानीमुत्थानमिति द्वारम्, तत्र गाथे 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०५३-५४ उपकरणद्वारम्। उत्थानद्वारम्। नि०५५ उत्थानद्वारम्। // 1126 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1127 // इमीणं वक्खाणं-कलेवरं नीणेज्जमाणं वसहीए चेव उद्वेइ वसही मोत्तव्वा, निवेसणे उढेइ निवेसणं मोत्तव्वं, निवेसणंति 4. चतुर्थएगद्दारं वइपरिक्खित्तं अणेगघरंफलिहियं, साहीए उट्टेइ साही मोत्तव्वा, साही घराण पंती, गाममज्झे उढेइ गामद्धं मोत्तव्वं, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गामदारे उट्टेइ गामो मोत्तव्वो, गामस्स उजाणस्स य अंतरा उठेइ मंडलं मोतव्वं, मंडलंति विसयमंडलं, उज्जाणे उट्टेइ कंडं |4.2 मोत्तव्वं, कंडंति देसखंड मंडलाओ महल्लतरं भण्णइ, उज्जाणस्स य निसीहियाए य अंतरा उट्टेइ देसो मोत्तव्वो, निसीहियाए पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। उढेइ रज्जं मोत्तव्वं, एवं ता निजंतस्स विही, तंमि परिठ्ठविए गीयत्था एगपासं मुहुत्तं संविखंति, कयावि परिट्ठविओवि नियुक्तिः Nउटेल्जा, तत्थ निसीहियाए जइ उठेइ तत्थेव पडिओ उवस्सओ मोत्तव्वो, निसीहियाए उज्जाणस्स य अंतरा जइ पडइ निवेसणं |1272-73 परिष्ठापने मोत्तव्वं, उज्जाणे पडइ साही मोत्तव्वा, उज्जाणस्स गामस्स य अंतरा जड़ पडइ गामद्धं मोत्तव्वं, गामदारे पडइ गामो मोत्तव्वो, प्रतिलेखगाममझे पडइ मंडलं मोत्तव्वं, साहीए पडइ कंडोमोत्तव्वो, निवेसणे पडइ देसो मोत्तव्वो, वसहीए पडइ रज्जं मोत्तव्वं, तथा 0 नादीनि द्वाराणि। चाह भाष्यकार: | नि०५५ Oअनयोाख्यानं-कलेवरं निष्काश्यमानं वसतावेवोत्तिष्ठति वसतिर्मोक्तव्या, निवेशने उत्तिष्ठति निवेशनं मोक्तव्यं निवेशनमिति एकद्वारा वृतिपरिक्षिप्ताऽनेकगृह उत्थानद्वारम्। ल फलहिका, पाटके उत्तिष्ठति पाटको मोक्तव्यः, पाटको (शाखा) गृहाणां पङ्क्तिः , ग्राममध्ये उत्तिष्ठति ग्रामाधु मोक्तव्यम्, ग्रामद्वारे उत्तिष्ठति ग्रामो मोक्तव्यः, ग्रामस्योद्यानस्य चान्तरोत्तिष्ठति मण्डलं मोक्तव्यम्, मण्डलमिति विषयमण्डलं (देशस्य लघुतमो विभागः), उद्याने उत्तिष्ठति काण्डं (लघुतरो भागः) मोक्तव्यम्, काण्डमिति देशैखण्ड मण्डलाद्वृहत्तरं भण्यते, उद्यानस्य नैषेधिक्याश्चान्तरोत्तिष्ठति देशो (लघु) मोक्तव्यः, नैषेधिक्यामुत्तिष्ठति राज्यं मोक्तव्यम्, एवं तावत् नीयमाने विधिः, तस्मिन् परिष्ठापिते गीतार्था एकपार्श्वे मुहूर्तं प्रतीक्षन्ते, कदाचित् परिष्ठापितोऽप्युत्तिष्ठेत्, तत्र नैषेधिक्यामुत्तिष्ठति यदि तत्रैव पतित उपाश्रयो मोक्तव्यः, नैषेधिक्या उद्यानस्य चान्तरा यदि पतति निवेशनं मोक्तव्यम्, उद्याने पतति शाखा (पाटको) मोक्तव्याः, उद्यानस्य ग्रामस्य चान्तरा यदि पतति ग्रामाधु मोक्तव्यम्, ग्रामद्वारे पतति ग्रामो मोक्तव्यः, ग्राममध्ये पतति मण्डलं मोक्तव्यम्, शाखायां पतति काण्डं मोक्तव्यम्, निवेशने पतति देशो मोक्तव्यः, वसतौ पतति राज्यं मोक्तव्यम्। // 1127 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1128 // नियुक्तिः भा०- वच्चंते जो उ कमो कलेवर पवेसणमिवोच्चत्थो।णवरं पुण णाणत्तं गामदारंमि बोद्धव्वं / / 206 // 4. चतुर्थ मध्ययनम् अत्र विपर्यस्तक्रमेऽङ्गीकृते तुल्यतैव नानात्वम्, तथा च निर्गमनेऽपि ग्रामद्वारोत्थाने ग्रामपरित्याग उक्तः, इहापिस एवेति प्रतिक्रमणं, तुल्यता, निजूढो जइ बिइयं वारं एत्ति दो रजाणि मोत्तव्वाणि, तइयाए तिण्णि रज्जाणि, तेण परं बहुसोऽवि वारे पविसंते 4.2 पारिष्ठापनितिण्णि चेव रजाणि मोत्तव्वाणि कानियुक्तिः। असिवाइकारणेहिं तत्थ वसंताण जस्स जो उ तवो / अभिगहियाणभिगहिओ सा तस्स उजोगपरिवुड्डी // नि०५६॥ इमीए वक्खाणं-जइ बहिया असिवाईहिं कारणेहिं न निग्गच्छंति ताहे तत्थेव वसंता जोगवुद्धिं करेंति, नमोक्कारइत्ता पोरिसिं करेंति, पोरिसित्ता पुरिमई, सइ सामत्थे आयंबिलं पारेइ, असइ निव्वीयं, असमत्थो जइ तो एक्कासणयं, एवं सबिइयं, पुरिमडतित्ता चउत्थं, चउत्थइत्ता छटुं, एवं विभासा। उट्ठाणेत्ति गयं, इयाणिं णामगहणेत्ति दारं गिण्हइ णाम एगस्स दोण्हमहवावि होज्ज सव्वेसिं / खिप्पं तु लोयकरणं परिण्णगणभेयबारसमं / नि०५७॥ इमीए वक्खाणं-जावइयाणं णामं गेण्हइ तावइयाणं खिप्पं लोयकरणं परिण्णं ति बारसमंच दिज्जइ, अतरंतस्स दसमल अट्ठमं छटुं चउत्थाइ वा, गणभेओ य कीरइ, ते गणाओ य णिन्ति / णामग्गहणेत्ति दारं गयं, इयाणिं पयाहिणेत्ति दारं नियूँढो यदि द्वितीयमपि वारमायाति द्वे राज्ये मोक्तव्ये तृतीयस्यां त्रीणि राज्यानि, ततः परं बहुशोऽपि वारा प्रविशति त्रीण्येव राज्यानि मोक्तव्यानि। ॐ अस्या व्याख्यानं- यदि बहिरशिवादिभिः कारणैर्न निर्गच्छन्ति तदा तत्रैव वसन्तो योगवृद्धिं कुर्वन्ति, नमस्कारीयाः पौरूषीं कुर्वन्ति, पौरूषीयाः पुरिमार्धम्, सति सामर्थ्य आचामाम्लं पारयति, असति निर्विकृतिकम, असमर्थों यदि तदैकाशनकम्, एवं सद्वितीयम्, पूर्वार्धायाश्चतुर्थम्, चतुर्थीयाः षष्ठम्, एवं विभाषा। उत्थानमिति गतम्, इदानीं नामग्रहणमिति द्वारम् / 0 अस्या व्याख्यानं- यावतां नाम गृह्णाति तावतां क्षिप्रं लोचकरणं 'परिज्ञा' मिति द्वादशमश्च दीयते, अशक्नुवतो दशमोऽष्टमः षष्ठः चतुर्थादिर्वा, गणभेदश्च क्रियते, ते गणाच्च नियन्ति। नामग्रहणमिति द्वारं गतम्, इदानीं प्रदक्षिणेति द्वार 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। भाष्य:२०६ नि०५६ उत्थानद्वारम्। नि०५७ नामग्रहणद्वारम्। प्रदक्षिणाद्वारम्। कायोत्सर्गकरणद्वारम्। // 1128 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1129 // जो जहियं सो तत्तो नियत्तइ पयाहिणं न कायव्वं / उट्ठाणाई दोसा विराहणा बालवुड्डाई॥ नि०५८॥ इमीए वक्खाणं- परिट्ठवेत्ता जोजओसोतओचेव नियत्तति, पयाहिणंन करेइ, जइ करिति उढेइ विराहणा बालवुड्डाईणं, जओ सो जदहिमुहो ठविओ तओ चेव धावइ / पयाहिणेत्ति पयं गयं, इयाणिं काउस्सग्गकरणेत्ति दारं गाहा उट्ठाणाई दोसा उ होंति तत्थेव काउसग्गंमि / आगम्मुवस्सयं गुरुसगासे विहीऍउस्सग्गो॥नि०५९॥ इमीए वक्खाणं- कोइ भणेज्जा- तत्थेव किमिति काउस्सग्गो न कीरइ?, भण्णंति- उट्ठाणाई दोसा हवंति, तओ आगम्म चेइहरं गच्छंति, चेइयाइंवंदित्ता संतिनिमित्तं अजियसंतित्थयं पढंति, तिण्णि वा थुइओ परिहायमाणाओ कहिल्जंति, तओ आगंतुं आयरियसगासे अविहिपारिट्ठावणियाए काउस्सग्गो कीरइ, एतावान् वृद्धसम्प्रदायः, आयरणा पुण ओमच्छगरयहरणेण गमणागमणं किर आलोइज्जइ, तओ जाव इरिया पडिक्कमिजइ तओ चेइयाई वंदित्तेत्यादि सिवे विही, असिवे न कीरइ, जो पडिस्सए अच्छइ सो उच्चारपासवणखेलमत्तगे विगिंचइ वसहिं पमज्जइत्ति काउस्सग्गदारं गयं, इयाणिं खमणासज्झायस्स दारा भण्णंति 0अस्या व्याख्यानं- परिष्ठाप्य यो यत्र स तत एव निवर्त्तते प्रदक्षिणां न करोति, यदि कुर्वन्त्युत्तिष्ठति विराधना बालवृद्धादीनाम्, यतः स यदभिमुखः स्थापितस्तत एव धावति। प्रदक्षिणेति पदं गतम्, इदानीं कायोत्सर्गकरणमिति द्वारं गाथा। ॐ अस्या व्याख्यानं- कश्चिद् भणेत्- तत्रैव किमिति कायोत्सर्गो न क्रियते?, भण्यते३ उत्थानादयो दोषा भवन्ति, तत आगम्य चैत्यगृहं गच्छन्ति, चैत्यानि वन्दित्वा शान्तिनिमित्तमजितशान्तिस्तवं पठन्ति, तिम्रो वा स्तुतीः परिहीयमानाः कथयन्ति, तत | आगत्याचार्यसकाशेऽविधिपरिष्ठापनिक्यै कायोत्सर्गः क्रियते, आचरणा पुनरुन्मस्तकरजोहरणेन गमनागमनं किलालोच्यते, ततो यावदीर्या प्रतिक्रम्यते ततश्चैत्यानि वन्दित्वेत्यादि शिवे विधिः, अशिवे न क्रियते, यः प्रतिश्रये तिष्ठति स उच्चारप्रश्रवणश्लेष्ममात्रकाणि शोधयति वसतिं प्रमार्जयति इति कायोत्सर्गद्वारं गतम्, इदानीं क्षपणास्वाध्याययोद्वरि भण्येते-। 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०५८-५९ नामग्रहणद्वारम्। प्रदक्षिणाद्वारम्। कायोत्सर्गकरणद्वारम्।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1130 // खमणे य असज्झाए राइणिय महाणिणाय नियगा वा / सेसेसु नत्थि खमणं नेव असज्झाइयं होइ॥ नि०६०॥ क्षपणं अस्वाध्यायश्च जइ राइणिओ त्ति आयरिओत्ति महाणिणाओ त्ति महाजणणाओ नियगा वा सण्णायगा वा से अस्थि, तेसिं अधितित्ति कीरइ, सेसेसु नत्थि खमणं सेसेसु साहुसुन कीरइ खमणं, णेव असज्झाइयं होइ, सज्झाओवि कीरइत्ति भणियं, एवं ताव सिवे, असिवे खमणं नत्थि जोगवुड्डी कीरइ, काउस्सग्गो अविहिविगिंचणियाए ण कीरइ, पडिस्सए मुहत्तयं संचिक्खाविज्जइ जाव उवउत्तो, तत्थ अहाजायं न कीरइ, तत्थ जेण संथारएण णीणिओ सो विकरणो कीरइ, जइन करेंति असमाचारी पवड्डइ, अहिगरणं आणेज वा देवया पंता तम्हा विकरणो कायव्वो, खमणासज्झाइगदारा गया, अवलोयणेत्ति दारं अवरजुयस्स तत्तोसुत्तत्थविसारएहिं थिरएहिं / अवलोयण कायव्वा सुहासुहगइनिमित्तट्ठा / / नि०६१॥ जं दिसि विकड्डियं खलु सरीरयं अक्खुयंतुसंविक्खे। तं दिसि सिवं वयंती सुत्तत्थविसारया धीरा // नि०६२॥ एएसिं वक्खाणं- अवरुज्ज (रज्ज) यस्स त्ति बिइयदिणंमि अवलोयणंच कायव्वं, सुहासुहजाणणत्थं गइजाणणत्थंच,तं 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०६० क्षपणद्वारम्। अस्वाध्यायद्वारम्। नि०६१-६२ अवलोकनद्वारम्। ®यदि रात्रिक इति आचार्य इति महानिनाद इति महाजनज्ञातो निजका वा सज्ञातीया वा तस्य सन्ति, तेषामधृतिरिति क्रियते, 'शेषेषु नास्ति क्षपणं' शेषेसु साधुषु न क्रियते क्षपणम्, नैवास्वाध्यायिकं भवति, स्वाध्यायोऽपि क्रियते इति भणितम्, एवं तावत् शिवे, अशिवे क्षपणं नास्ति योगवृद्धिः क्रियते, कायोत्सर्गोऽविधिपारिष्ठापनिक्य 8 न क्रियते, प्रतिश्रये मुहूर्तं प्रतीक्ष्यते यावदुपयुक्तः, तत्र यथाजातं न क्रियते, तत्र येन संस्तारकेण निष्काशितः सोऽविकल्प्यः क्रियते, यदि न कुर्वन्ति असामाचारी प्रवर्धते, अधिकरणमानयेद्बा देवता प्रान्ता, तस्माद्विकरणः कर्त्तव्यः, क्षपणास्वाध्यायद्वारे गते, अवलोकनमिति द्वारं-10 एतयोर्व्याख्यानं- द्वितीयदिनेऽवलोकनं च कर्त्तव्यं शुभाशुभज्ञानार्थं गतिज्ञानार्थं च, तत् . // 1130 // 388888888888888880008
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1131 // पुण कस्स घेप्पइ?- आयरियस्स महिड्डियस्स भत्तपच्चक्खाइयस्स अण्णो वा जो महातवस्सी, जं दिसं तं सरीरं कड्डियं तं दिसं सुभिक्खं सुहविहारं च वदंति, अह तत्थेव संविक्खियं अक्खुयं ताहे तंमि देसे सिवं सुभिक्खं सुहविहारं च भवइ, जइदिवसे अच्छइ तइवरिसाणि सुभिक्खं, एयं सुहासुहं, इयाणिं ववहारओ गई भणामि एत्थ य थलकरणे विमाणिओ जोइसिओवाणमंतर समंमि / गड्डाए भवणवासी एस गई से समासेण // नि०६३॥ निगदसिद्धैव, व्याख्यातं द्वारगाथाद्वयम्, साम्प्रतं तस्मिन्नेव द्वारगाथाद्वितये यो विधिरुक्तः स सर्वः क्व कर्तव्यः क्व वा न कर्तव्य इति प्रतिपादयन्नाह एसा उविही सव्वा कायव्वा सिवंमि जो जहिं वसइ / असिवे खमण विवड्डी काउस्सग्गंच वज्जेज्जा // नि०६४ // एसेति अणंतरवक्खायविही मेरासीमा आयरणा इति एगट्ठा, कायव्वा करेयव्वा तुशब्दोऽवधारणेववहियसंबंधओकायव्वो एवं, कंमि? सिमि त्ति प्रान्तदेवताकृतोपसर्गवर्जिते काले जो साहू जहिं खेत्ते वसइ, असिवे कह? असिवे खमणं विवजइ, किं पुण?, जोगविवड्डी कीरइ, काउस्सग्गं च वज्जेज्जा काउस्सग्गो य न कीरइ॥साम्प्रतमुक्तार्थोपसंहारार्थं गाथामाह एसो दिसाविभागोनायव्वो दुविहक्वहरणं च / वोसिरणं अवलोयण सुहासुहगईविसेसोय॥ नि०६५॥ पुनः कस्य गृह्यते?, आचार्यस्य महर्धिकस्य प्रत्याख्यातभक्तस्य अन्यो वा यो महातपस्वी, यस्यां दिशि तच्छरीरक कृष्टं तस्यां दिशि सुभिक्षं सुखविहारञ्च वदन्ति, 8 यदि तत्रैव तत् कृष्टं अक्षुण्णं तदा तस्मिन् देशे शिवं सुभिक्षं सुखविहारश्च भवति, यतिदिवसान् तिष्ठति ततिवर्षाणि सुभिक्षम्, एतत् शुभाशुभम्, इदानीं व्यवहारतो गति भणामि-10 अनन्तरो व्याख्यातविधिः मर्यादा सीमा आचरणेत्येकार्थाः, कर्त्तव्या, व्यवहितः सम्बन्धः कर्त्तव्य एवम्, कस्मिन्?, यः साधुर्यत्र क्षेत्रे वसति, अशिवे कथं? - अशिवे क्षपणं विवयंते, किंपुनः?, योगविवृद्धिः क्रियते, 'कायोत्सर्गं च वर्जयेत्' कायोत्सर्गश्च न क्रियते। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०६३-६५ कर्तव्याकर्तव्यम्। // 1131 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1132 // 9 एसो इति अणंतरदारगाहादुयस्सऽत्थो किं?- दिसाविभागो णायव्वो दिसिविभागो नाम अचित्तसंजयपरिट्ठावणियविहिं 4. चतुर्थपइ दिसिप्पदरिसणं संखेवेण दिसिपडिवजावणंति भणियं होइ, अहवा दिसिविभागो मूलदारगहणं, सेसदारोवलक्खणं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, चेयं दट्ठव्वं, अचित्तसंजयपारिट्ठावणियं पइ एसो दारविवेओणायव्वोत्ति भणियं होइ, दुविहदव्वहरणंचे ति दुविहदव्वंणाम पुव्वकालगहियं कुसाइ णायव्वमिति अणुवट्टए, वोसिरणं ति संजयसरीरस्स परिट्ठवणं अवलोयणं बिइयदिणे निरिक्खणंति पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। सुहासुहगइविसेसो यत्ति सुहासुहगतिविसेसो वंतराइसु उववायभेया यत्ति भणियं होइ, एसा अचित्तसंजयपारिट्ठावणिया नियुक्तिः भणिया, इयाणिं असंजयमणुस्साणं भण्णइ, तत्थ गाहा 1272-73 परिष्ठापने ___अस्संजयमणुएहिं जा सा दुविहा य आणुपुव्वीए / सच्चित्तेहिं सुविहिया! अच्चित्तेहिं च नायव्वा // नि०६६॥ प्रतिलेखइयं निगदसिद्धैव, तत्थ सचित्तेहिं भण्णइ, कहं पुण तीए संभवोत्ति?, आह नादीनि द्वाराणि। कप्पठ्ठगरूयस्स उवोसिरणं संजयाण वसहीए। उदयपह बहुसमागम विपजहालोयणं कुजा // नि०६७॥ नि०६६-६७ काइ अविरइया संजयाण वसहीए कप्पट्ठगरूवं साहरेज्जा, सा तिहिं कारणेहिं छुन्भेजा, किं? - एएसिं उड्डाहो भवउत्ति कर्तव्या कर्तव्यम्। 0 अनन्तरगाथाद्विकस्यार्थः, किं?, 'दिग्विभागो ज्ञातव्यः' दिग्विभागो नामाचित्तसंयतपारिष्ठापनिकीविधिं प्रति दिक्प्रदर्शनं संक्षेपेण दिक्प्रतिपादनमिति भणितं भवति, अथवा दिग्विभाग इति मूलद्वारग्रहणम्, शेषद्वारोपलक्षणं चैतत् द्रष्टव्यम्, अचित्तसंयतपारिष्ठापनिकी प्रति एष द्वारविवेको ज्ञातव्य इति भणितं भवति. द्विविधद्रव्यहरणं 8 चेति द्विविधद्रव्यं नाम पूर्वकालगृहीतं कुशादि ज्ञातव्यमिति अनुवर्तते, व्युत्सर्जनमिति संयतशरीरस्य परिष्ठापनम्, अवलोकनं द्वितीयदिवसे निरीक्षणमिति शुभाशुभगतिविशेषो व्यन्तरादिषूपपातभेदाश्चेति भणितं भवति / एषाऽचित्तसंयतपारिष्ठापनिकी भणिता, इदानीमसंयतमनुष्याणां भण्यते, तत्र गाथा-10तत्र सचित्तैर्भण्यते, कथं पुनस्तस्याः संभव इति?, आह-10 काचिदविरतिका संयतानां वसतौ कल्पस्थकरूपं संहरेत्, सा त्रिभिः कारणैः क्षिपेत्, किं?, एतेषामुड्डाहो भवत्विति - 8 // 1132 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1133 // 4.2 छुहेज्जा पडिणीययाए, काइसाहम्मिणी लिंगत्थी एएहिं मम लिंगं हरियंति एएण पडिणिवेसेण कप्पट्ठगरूवं पडियस्सयसमीवे 4. चतुर्थसाहरेज्जा, अहवा चरिया तव्वण्णिगिणी बोडिगिणी पाहुडिया वा मा अम्हाणं अजसो भविस्सइ तओ संजओवस्सगसमीवे। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ठवेज्जा एएसिं उड्डाहो होउत्ति, अणुकंपाए काइ दुक्काले दारयरूवं छड्डिउंकामा चिंतेइ- एए भगवंतो सत्तहियट्ठाए उवट्ठिया, एतेसिं वसहीए साहरामि, एए सिं भत्तं पाणं वा दाहिति, अहवा कहिंवि सेज्जायरेसु वा इयरघरेसु वा छुभिस्संति, अओ पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। साहुवस्सए परिट्ठवेजा, भएण काइ य रंडा पउत्थवइया साहरेज्जा, एए अणुकंपिइहिंति, तत्थ का विही?- दिवसे 2 वसही नियुक्तिः वसहेहिं चत्तारि वारा परियंचियव्वा, पचुसे पओसे अवरण्हे अवरत्ते, मा मा एए दोसा होहिंति, जड़ विगिंचंती दिट्ठा ताहे 1272-73 परिष्ठापने बोलो कीरइ- एसा इत्थिया दारयरूवं छड्डेऊण पलाया, ताहे लोगो एइ पेच्छइ यतं ताहे सो लोगोजं जाणउतं करेउ, अह प्रतिलेखन दिट्ठाताहे विगिंचिज्जइ, उदयपहे जणो वा जत्थ पएसे पए निग्गओ अच्छइ तत्थ ठवेत्ता पडिचरइ अण्णओमुहो जहा लोगो नादीनि न जाणइ जहा किंचि पडिक्खंतो अच्छइ, जहा तं सुणएण काएण वा मज्जारेण वा न मारिजइ, जाहे केणइ दिटुं ताहे सो द्वाराणि। नि०६६-६७ क्षिपेत् प्रत्यनीकतया, काचित् साधर्मिणी लिङ्गार्थिनी एतैर्मम लिङ्गं हृतमिति एतेन प्रतिनिवेशेन कल्पकस्थकरूपं प्रतिश्रयसमीपे संहरेत्, अथवा चरिका तद्वर्णिकी कर्तव्याब्राह्मणी प्राभृतिका वाऽस्माकमयशो मा भूत्ततः संयतोपाश्रयसमीपे स्थापयेत् एतेषां उड्डाहो भवत्विति, अनुकम्पया काचिद्दुष्काले दारकरूपं त्यक्तुकामा चिन्तयति-8 कर्तव्यम्। एते भगवन्तः सत्त्वहितार्थायोपस्थिताः, एतेषां वसतौ संहरामि, एतेऽस्मै भक्तं पानं वा दास्यन्ति, अथवा कुत्रचित् शय्यातरेषु वा इतरगृहेषु वा निक्षेप्स्यन्ति, अतः साधूपाश्रये परिस्थापयेत्, भयेन काचिच्च रण्डा प्रोषितपतिका संहरेत्, एतेऽनुकम्पयिष्यन्ति, तत्र को विधिः?, दिवसे दिवसे वसतिवृषभैश्चतुः कृत्वः पर्येतव्या- प्रत्यूषसि प्रदोषे अपराह्ने अर्धरात्रे, मा मा एते दोषा भूवन, यदि त्यजन्ती दृष्टा तदा रावः क्रियते- एषा स्त्री दारकरूपं त्यक्त्वा पलायिता, तदा लोक एति पृच्छति च तां तदा स लोको यज्जानातु तत्करोतु, अथ न दृष्टा तदा त्यज्यते, उदकपथे जनो वा यत्र प्रदेशे प्रगे निर्गतस्तिष्ठति तत्र स्थापयित्वा प्रतिचरति अन्यतोमुखो यथा लोको न जानाति यथा किञ्चित् प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति, यथा तत् शुना काकेन वा माजरिण वा न मार्यते, यदा केनचिद्दष्टं तदा सो
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1134 // ओसरइ। सचित्तासंजयमणुयपरिट्ठावणिया गया, इयाणिं अचित्तासंजयमणुयपरिट्ठावणिया भण्णइ 4. चतुर्थपडिणीयसरीरछुहणे वणीमगाईसु होइ अच्चित्ता। तोवेक्खकालकरणं विप्पजहविगिचणं कुज्जा / नि०६८॥ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिणीओ कोइ वणीमगसरीरं छुहेज जहा एएहिं उड्डाहो भवउत्ति, वणीमगो वा तत्थ गंतूण मओ, केणइ वा मारेऊण 4.2 एत्थ निहोसंति छड्डिओ, अविरइयाए मणुस्सेण वा उक्कलंबियं होज्जा, तत्थ तहेव बोलं करेंति, लोगस्स कहिज्जइ, एसो पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। णट्ठोत्ति, उक्कलंबिए निविण्णेण वारेंताणं रडताणं मारिओ अप्पा होज्जा ताहे दिटेण कालक्खेवो कायव्वो' पडिलेहिऊण नियुक्तिः जइ कोइ नत्थि ताहे जत्थ कस्सइ निवेसणं न होइ तत्थ विगिंचिज्जइ उप्पेक्खेज वा, पओसो वट्टइ संचरइ लोगो ताहे 1272-73 | परिष्ठापने निस्संचरे विवेगोजहा एत्थ आएसे ण उवेक्खेयव्वोताहे चेव विगिंचिज्जइ अइपहाएसंचिक्खावेत्ता अप्पसागारिए विगिंचिज्जइ प्रतिलेखजइ नत्थि कोइ पडियरइ, अह कोइ पडियरइ तस्सेव उवरिं छुब्भइ, एवं विप्पजहणा, विगिंचणा णामं जं तत्थ तस्स नादीनि भंडोवगरणं तस्स विवेगो, जड़ रुहिरं ताहे न छड्डेज्जइ, एक्कहा वा विहा वा मग्गो नजिहित्ति, ताहे बोलकरणविभासा। द्वाराणि। नि०६८ अचित्तासंजयमणुयपारिट्ठावणिया गया, इयाणिं णोमणुयपारिट्ठावणिया भण्णइ कर्तव्याउपसरति / सचित्तासंयतमनुष्यपरिष्ठापना गता, इदानीमचित्तासंयतमनुजपरिष्ठापना भण्यते-0 प्रत्यनीकः कश्चित् वनीपकशरीरं क्षिपेत् यथैतेषामुड्डाहो भवत्विति, कर्तव्यम्। वनीपको वा तत्रागत्य मृतः, केनचिद्वा मारयित्वाऽत्र निर्दोषमिति त्यक्तः, अविरतिकया मनुष्येण वोद्वद्धं भवेत्, तत्र तथैव रवं कुर्वन्ति, लोकाय कथ्यते- एष नष्ट इति, उद्धे निर्विण्णेन वारयत्सु रटत्सु मारित आत्मा भवेत् तदा दृष्टे न कालक्षेपः कर्त्तव्यः, प्रतिलिख्य यदि कोऽपि नास्ति तदा यत्र कस्यचिन्निवेशनं न भवति तत्र त्यज्यते 8 8 उपेक्ष्यते वा, प्रदोषो वर्त्तते संचरति लोकः तदा निस्सञ्चारे विवेको यथाऽत्रादेशे नोपेक्षितव्यस्तदैव त्यज्यते अतिप्रभाते प्रतीक्ष्याल्पसागारिके त्यज्यते, यदि नास्ति8॥११३४।। *कोऽपि प्रतिचरति, अथ कोऽपि प्रतिचरति तस्यैवोपरि क्षिप्यते, एवं विप्रहानम्, विवेको नाम यत्तत्र तस्य भाण्डोपकरणं तस्य त्यागः, यदि रुधिरं तदा न त्यज्यते, एकधा | द्विधा वा मार्गो ज्ञास्यते इति, तदा बोलकरणविभाषा। अचित्तासंयतमनुजपारिष्ठापनिकी गता, इदानीं नोमनुजपारिष्ठापनिकी भण्यते
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1135 // णोमणुएहिं जा सा तिरिएहिंसा य होइ दुविहा उ। सुच्चित्तेहि सुविहिया! अच्चित्तेहिं च नायव्वा // नि०६९॥ निगदसिद्धा, दुविहंपि एगगाहाए भण्णइ चाउलोयगमाईहिंजलचरमाईण होइ सच्चित्ता / जलथलखहकालगए अचित्ते विगिंचणं कुजा // नि०७०॥ इमीए वक्खाणं- णोमणुस्सा 2 सचित्ता अचित्ता य, सचित्ता चाउलोदयमाइसु, चाउलोदयगहणं जहा ओघनिजुत्तीए तत्थ निवुड्डओ आसि मच्छओ मंडुक्कलिया वा, तं घेत्तूण थेवेण पाणिएण सह निजइ, पाणियमंडुक्को पाणियं दट्ठण उट्टेइ, मच्छओ बला छुन्भइ, आइग्गहणेण संसट्ठपाणएण वा गोरसकुंडए वा तेल्लभायणे वा एवं सच्चित्ता, अच्चित्ता अणिमिसओ केणइ आणीओ पक्खिणा पडिणीएण वा, थलयरो उंदुरो घरकोइलो एवमाई, खहचरो हंसवायसमयूराई, जत्थ सदोस तत्थ विवेगो अप्पसागारिए बोलकरणं वा, निद्दोसे जाहे रुच्चइ ताहे विगिंचइ / तसपाणपारिट्ठावणिया गया, इयाणिं णोतसपाणपारिट्ठावणिया भण्णइ णोतसपाणेहिं जा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। आहारंमि सुविहिआ! नायव्वा नोअआहारे // नि०७१॥ Oद्विविधमप्येकगाथया भण्यते-0 अस्या व्याख्यानं-नोमनुष्या० (द्विविधा) सचित्ता अचित्ता च, सचित्ता तन्दुलोदकादिषु, तन्दुलोदकग्रहणं यथा ओघनियुक्ती तत्र ब्रूडित आसीत् मत्स्यो मण्डूकिका वा, तां गृहीत्वा स्तोकेन पानीयेन सह नीयते, पानीयमण्डूको जलं दृष्ट्रोत्तिष्ठति, मत्स्यो बलात्क्षिप्यते, आदिग्रहणेन संसृष्टपानीयेन हवा गोरसकुण्डे वा तैलभाजने वा एवं सचित्ता, अचित्ता- अनिमेषः केनचिदानीतः पक्षिणा प्रत्यनीकेन वा, स्थलचरो मूषको गृहकोकिला एवमादि, खेचर: हंसवायसमयूरादि, यत्र सदोषस्तत्र विवेकोऽल्पसागारिके रावकरणं वा, निर्दोषे यदा रोचति तदा त्यज्यते। त्रसप्राणपारिष्ठापनिकी गता, इदानीं नोत्रसप्राणपारिष्ठापनिकी भण्यते। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०६९-७१ कर्तव्याकर्तव्यम्। // 1135 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1136 // णोतस निगदसिद्धा, नवरं नोआहारो उवगरणाइ, तत्थ 4. चतुर्थ मध्ययनम् नि०- आहारंमि उजासासा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। जाया चेव सुविहिया! नायव्वा तह अजाया य॥७२॥ प्रतिक्रमणं, आहारे आहारविषये याऽसौ पारिस्थापनिका सा द्विविधा द्विप्रकारा भवति आनुपूर्व्या परिपाट्या, द्वैविध्यं दर्शयति- जाया 4.2 चेव सुविहिया! णायव्वा तह अजाया य तत्र दोषात् परित्यागार्हाहारविषया या सा जाता, ततश्च जाता चैव सुविहिता इत्यामन्त्रणं। पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। प्राग्वत् ज्ञातव्या, तथाऽजाता च, तत्रातिरिक्तनिरवद्याहारपरित्यागविषयाऽजातोच्यत इति गाथार्थः / / 72 // तत्र जातां नियुक्तिः स्वयमेव प्रतिपादयन्नाह 1272-73 परिष्ठापने नि०- आहाकम्मे य तहा लोहविसे आभिओगिए गहिए। एएण होइ जाया वोच्छं से विहीऍवोसिरणं // 73 // प्रतिलेखP आधाकर्म-प्रतीतं तस्मिन्नाधाकर्मणि च तथा लोहविसे आभिओगिए गहिए त्ति लोभाद्गृहीते विसे त्ति विषकृते गृहीते आभिओगिए त्ति वशीकरणाय मन्त्राभिसंस्कृते गृहीते सति कथञ्चिन्मक्षिकाव्यापत्तिचेतोऽन्यथात्वादिलिङ्गतश्च ज्ञाते सति द्वाराणि। एतेन आधाकर्मादिना दोषेण भवति जाता पारिस्थापनिका दोषात्परित्यागार्हाहारविषयेत्यर्थः, वोच्छं से विहीए वोसिरणं ति कर्तव्यावक्ष्येऽस्या विधिना-जिनोक्तेन व्युत्सर्जनं- परित्यागमित्यर्थः, // 73 / / कर्तव्यम्। नि०- एगंतमणावाए अच्चित्ते थंडिल्ले गुरुवइटे। छारेण अक्कमित्ता तिट्ठाणं सावणं कुज्जा / / 74 // एकान्ते अनापाते स्त्र्याधापातरहिते अचेतने चेतनाविकले स्थाण्डिल्ये भूभागे गुरूपदिष्टे गुरुणा व्याख्याते, अनेनाविधिज्ञेन // 1136 // परिस्थापनं न कार्यमिति दर्शयति, छारेण अक्कमित्ता भस्मना सम्मिश्य तिट्ठाणं सावणं कुज त्ति सामान्येन तिम्रो वाराः श्रावणं कुर्यात्- अमुकदोषदुष्टमिदं व्युत्सृजामि एवम्, विशेषतस्तु विषकृताभियोगिकादेरेवापकारकस्यैष विधिः, न त्वाधाकर्मादेः, नादीनि नि०७२-७४
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1137 // तद्गतं प्रसङ्गेनेहैव भणिष्याम इति गाथार्थः॥७४॥ अजातपारिस्थापनिकी प्रतिपादयन्नाह आयरिए य गिलाणे पाहुणए दुल्लहे सहसलाहे / एसा खलु अजाया वोच्छं से विहीएँ वोसिरणं / नि० 75 // आचार्ये सत्यधिकं गृहीतं किञ्चिद्, एवं ग्लाने प्राघूर्णके दुर्लभे वा विशिष्टद्रव्ये सति सहसलाभे- विशिष्टस्य कथञ्चिल्लाभे सति अतिरिक्तग्रहणसम्भवः, तस्य च या पारिस्थापनिका एषा खलु अजाता अदुष्टाधिकाहारपरित्यागविषयेत्यर्थः, वोच्छं से विहीएँ वोसिरणं प्राग्वदिति गाथार्थः // 75 // एगतमणावाए अच्चित्ते थंडिले गुरुवइटे। आलोए तिण्णि पुंजे तिट्ठाणं सावणं कुजा // नि०७६ // पूर्वार्द्ध प्राग्वत् आलोए त्ति प्रकाशे त्रीन् पुजान् कुर्यात्, अत एव मूलगुणदुष्टे त्वेकमुत्तरगुणदुष्टे तु द्वाविति प्रसङ्गः, तथा तिट्ठाणं सावणं कुज त्ति पूर्ववदयं गाथार्थः॥ 76 // गताऽऽहारपारिस्थापनिका, अधुना नोआहारपारिस्थापनिकां प्रतिपादयति___णोआहारंमी जा सासा दुविहा होइ आणुपुव्वीए। उवगरणमि सुविहिया! नायव्वा नोयउवगरणे॥नि०७७॥ निगदसिद्धा, नवरं नोउपकरणं श्लेष्मादि गृह्यते, उवगरणंमि उजा सा सा दुविहा होइ आणुपुव्वीए।जाया चेव सुविहिया! नायव्वा तह अजाया य॥ नि०७८ // निगदसिद्धैव, नवरमुपकरणं वस्त्रादि, जाया य वत्थपाए वंका पाए य चीवरं कुज्जा / अज्जायवत्थपाए वोच्चत्थे तुच्छपाए य॥१॥(प्र०) जाता च वस्त्रे पात्रे च वक्तव्या, चोदनाभिप्रायस्तावद्वस्त्रे मूलगुणादिदुष्टे वङ्कानि पात्रे च चीवरं कुर्यात्, अजाता पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। | नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेख| नादीनि द्वाराणि। नि०७५-७८ कर्तव्याकर्तव्यम्। // 1137 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1138 // वक्तव्या- वस्त्रे पात्रे च वोच्चत्थे तुच्छपाए य चोदनाभिप्रायो वस्त्रं विपर्यस्तं- ऋजु स्थाप्यते पात्रं च ऋजु स्थाप्यत इति, 4. चतुर्थसिद्धान्तं तु वक्ष्यामः, एष तावद् गाथार्थः / इयं चान्यकर्तृकी गाथा। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, दुविहा जायमजाया अभिओगविसे य सुद्धऽसुद्धा य। एगंच दोण्णि तिण्णि य मूलुत्तरसुद्धजाणठ्ठा // नि०७९॥ 4.2 द्विविधा जाताअजातापारिस्थापनिका- आभिओगिकी विषे च अशुद्धा शुद्धा च, तत्र शुद्धा अजाता भविष्यति, अयं च पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। प्राग्निर्दिष्टः सिद्धान्त:- एगं च दोण्णि तिण्णि य मूलुत्तरसुद्धि जाणाहि मूलगुणाऽसुद्धे एको ग्रन्थिः पात्रे च रेखा, उत्तरगुणासुद्धे / नियुक्तिः द्वौ, शुद्ध त्रय इति गाथार्थः / / अवयवार्थस्तु गाथाद्वयस्याप्ययं सामाचार्यभिज्ञैर्गीत इति-उवगरणे णोउवगरणे य, उवगरणे 1272-73 जाया अजाया य, जाया वत्थे पाए य, अजायावि वत्थे पत्ते य, जाया णाम वत्थपायं मूलगुणअसुद्धं उत्तरगुणअसुद्धं वा प्रतिलेखअभिओगेण वा विसेण वा,जइ विसेण आभिओगियं वा वत्थं पायंवा खंडाखंडिं काऊण विगिंचियव्वं, सावणा य तहेव, | नादीनि जाणि अइरित्ताणि वत्थपायाणि कालगए वा पडिभग्गे वा साहारणगहिए वा जाएज एत्थ का विगिंचणविही?, चोयओ द्वाराणि। नि०७९ भणइ- आभिओगविसाणं तहेव खंडाखंडिं काऊण विगिंचणं मूलगुणअसुद्धवत्थस्स एक्कं वंकं कीरइ, उत्तरगुणअसुद्धस्स दोण्णि वंकाणि, सुद्धं उज्जुयं विगिंचिज्जइ, पाए मूलगुणऽसुद्धे एगं चीरं दिज्जइ, उत्तरगुणअसुद्धे दोन्नि चीरखंडाणि पाए कर्तव्यम्। 0 उपकरणे नोउपकरणे च, उपकरणे जाता अजाता च, जाता वस्त्रे पात्रे च, अजाताऽपि वस्त्रे पात्रे च, जाता नाम वस्त्रपात्रं मूलगुणाशुद्धमुत्तरगुणाशुद्धं वा अभियोगेन वा विषेण वा, यदि विषेणाभियोगिकं वा वस्त्रं पात्रं वा खण्डशः कृत्वा परिष्ठापनीयम्, रेखाश्च तथैव, यान्यतिरिक्तानि वस्त्रपात्राणि कालगते वा प्रतिभग्ने वा 8 // 1138 // साधारणगृहीते वा याचेत, अत्र कः परिष्ठापनविधिः? - चोदको भणति- आभियोगिकविषयोः तथैव खण्डशः कृत्वा विवेकः मूलगुणाशुद्धवस्त्रस्य एकं वक्र क्रियते, उत्तरगुणाशुद्धस्य द्वे वक्रे, शुद्धमृजुकं त्यज्यते, पात्रे मूलगुणाशुद्धे एकं चीवरं दीयते, उत्तरगुणाशुद्धे द्वे चीवरखण्डे पात्रे,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1139 // छुब्भंति, सुद्धं तुच्छं कीरइ-रित्तयंति भणिय होइ, आयरिया भणंति- एवं सुद्धपि असुद्धं भवइ, कहं?, उज्जुयं ठवियं, एगेण 4. चतुर्थकेण मूलगुणअसुद्धं जायं, दोहिं उत्तरगुणअसुद्धं, एकवंकं दुवंकं वा होज्जा दुवंक एकवकं वा होजा, एवं मूलगुणे उत्तर मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गुणो होज्जा उत्तरगुणे वा मूलगुणो होज्जा, एवं चेव पाएवि होज्जा, एगंचीवरं निग्गयं मूलगुणासुद्धं जायं, दोहिं विणिग्गएहिं 4.2 सुद्धं जायं, जे य तेहिं वत्थपाएहिं परिभुंजिएहिं दोसा तेसिं आवत्ती भवइ, तम्हा जं भणियं ते तं न जुत्तं, तओ कहं दाउं पारिष्ठापनि कानियुक्तिः। विगिंचियव्वं?,आयरिया भणंति- मूलगुणे असुद्धे वत्थे एगो गंठी कीरइ उत्तरगुणअसुद्धे दोण्णि सुद्धे तिण्णि एवं वत्थे, पाए | नियुक्तिः मूलगुणअसुद्धे अंतो अट्ठए एगसण्हिया रेहा कीरइ, उत्तरगुणअसुद्धे दोण्णि, सुद्धे तिण्णि रेहाओ, एवं णायं होइ, जाणएण 1272-73 | परिष्ठापने कायव्वाणि, कहिं परिट्ठवेयव्वाणि?- एगंतमणावाए सह पत्ताबंधरयत्ताणेण, असइ पडिलेहणियाए दोरेण मुहे बज्झइ, प्रतिलेखउद्धमुहाणि ठविखंति, असइ ठाणस्स पासल्लियं ठविज्जइ, जओ वा आगमो तओ पुप्फयं कीरइ, एयाए विहीए विगिंचिज्जइ, जड़ कोइ आगारो पावइ तहावि वोसट्ठाऽहिगरणा सुद्धा साहुणो, जेहिं अण्णेहिं साहूहिं गहियाणि जइ कारणे गहियाणि | द्वाराणि। नि०७९ क्षिप्येते, शुद्ध तुच्छं क्रियते- रिक्तमिति भणितं भवति, आचार्या भणन्ति- एवं शुद्धमप्यशुद्धं भवति, कथं?, ऋजुकं स्थापितम्, एकेन वक्रेण मूलगुणाशुद्धं जातम्, कर्तव्याद्वाभ्यामुत्तरगुणाशुद्धम्, एकवर्क द्विवक्रं वा भवेत् द्विवक्रं वैकवकं भवेत्, एवं मूलगुण उत्तरगुणो भवेत् उत्तरगुणे वा मूलगुणो भवेत्, एवमेव पात्रेऽपि भवेत् एकं चीवर कर्तव्यम्। निर्गतं मूलगुणाशुद्धं जातम्, द्वयोर्विनिर्गतयोः शुद्धं जातम्, ये च तेषु वस्त्रपात्रेषु परिभुज्यमानेषु दोषास्तेषामापत्तिर्भवति, तस्मात् यद् भणितं त्वया तन्न युक्तम्, ततः कथं दत्त्वा (चिह्न) विवेक्तव्यं ?, आचार्या भणन्ति- मूलगुणाशुद्धे वस्त्रे एको ग्रन्थिः क्रियते उत्तरगुणाशुद्धे द्वौ शुद्ध त्रयः एवं वस्त्रे, पात्रे मूलगुणाशुद्धे अन्तस्तले एका श्लक्ष्णा रेखा क्रियते उत्तरगुणाशुद्धे द्वे शुद्धे तिम्रो रेखाः, एवं ज्ञातं भवति, जानानेन कर्त्तव्यानि, क्व परिष्ठापनियानि?, एकान्तेऽनापाते सह पात्रबन्धरजस्त्राणाभ्याम्,38 // 1139 // असत्यां पात्रप्रतिलेखनिकाया दवरकेण मुखं बध्यते, ऊर्ध्वमुखानि स्थाप्यन्ते, असति स्थाने पार्श्ववर्ति स्थाप्यते, यतो वाऽऽगमनं ततः (तस्यां दिशि) पुष्पकं (पृष्ठ) क्रियते, एतेन विधिना त्यज्यते, यदि कश्चिदपवादः प्राप्नोति तथापि व्युत्सृष्टारः अधिकरणमाश्रित्य शुद्धाः साधवः, यैरन्यैः साधुभिर्गृहीतानि यदि कारणे गृहीतानि. नादीनि
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1140 // ताणि य सुद्धा जावज्जीवाए परिभुंजंति, मूलगुणउत्तरगुणेसु उप्पण्णे ते विगिंचइ, गतोपकरणपारिस्थापनिका, अधुना नोउप-1४. चतुर्थकरणपारिस्थापनिका प्रतिपाद्यते, आह च मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नोउवगरणे जासा चउव्विहा होइ आणुपुव्वीए। उच्चारे पासवणे खेले सिंघाणए चेव // नि०८०॥ 4.2 निगदसिद्धैव, विधिं भणति पारिष्ठापनिउच्चारं कुव्वंतो छायं तसपाणरक्खणट्ठाए। कायदुयदिसाभिग्गहे य दोचेवऽभिगिण्हे॥नि०८१॥ कानियुक्तिः। नियुक्तिः पुढविं तसपाणसमुट्ठिएहिं एत्थं तु होइ चउभंगो। पढमपयं पसत्थं सेसाणि उ अप्पसत्थाणि // नि०८२॥ 1272-73 इमीणं वक्खाणं-जस्स गहणी संसज्जइ तेण छायाए वोसिरियव्वं, केरिसियाए छायाए?-जोताव लोगस्स उवभोगरुक्खो परिष्ठापने प्रतिलेखतत्थ न वोसिरिजइ, निरुवभोगे वोसिरिज्जइ, तत्थवि जा सयाओ पमाणाओ निग्गया तत्थेव वोसिरिजइ, असइ पुण नादीनि निग्गयाए तत्थेव वोसिरिज्जइ असति रुक्खाणं कारणं छाया कीरइ तेसुपरिणएसुवच्चइ, काया दोणि-तसकाओथावरकाओ द्वाराणि। य, जइ पडिलेहेइवि पमज्जइवि तो एगिदियावि रक्खिया तसावि, अह पडिलेहेइ न पमज्जड़ तो थावरा रक्खिया तसा नि०८०-८२ कर्तव्यापरिच्चत्ता, अह न पडिलेहेइ पमज्जइ थावरा परिचत्ता तसा रक्खिया, इयरत्थ दोवि परिचत्ता, सुप्पडिलेहियसुप्पमजिएसुवि कर्तव्यम्। तानि च शुद्धानि यावजीवं परिभुञ्जन्ति, मूलगुणोत्तरगुणेषु (शुद्धेषु) उत्पन्नेषु तानि विविच्यन्ते- 0 अनयोर्व्याख्यानं- यस्य ग्रहणी संसज्यते तेन छायायां व्युत्स्रष्टव्यम्, कीदृश्यां छायायां?, यस्तावल्लोकस्योपभोगवृक्षस्तत्र न व्युत्सृज्यते, निरुपभोगे व्युत्सृज्यते, तत्रापि या स्वकीयात् प्रमाणात् निर्गता तत्रैव व्युत्सृज्यते, असत्यां पुनर्निर्गतायां तत्रैव व्युत्सृज्यते असत्सु वृक्षेषु कायेन छाया क्रियते तेषु परिणतेषु व्रज्यते, कायौ द्वौ- त्रसकायः स्थावरकायच, यदि प्रतिलेखयत्यपि प्रमार्जयत्यपि 8 // 1140 // तदैकेन्द्रिया अपि रक्षितास्त्रसा अपि, अथ प्रतिलेखयति न प्रमार्जयति तदा स्थावरा रक्षिताः, त्रसाः परित्यक्ताः, अथ न प्रतिलेखयति प्रमार्जयति स्थावराः परित्यक्ताः त्रसा रक्षिताः, इतरत्र द्वयेऽपि परित्यक्ताः, सुप्रत्युपेक्षितसुप्रमार्जितयोरपि .
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1141 // पढमं पयंपसत्थं, बिइयतइए एक्केक्केण चउत्थं दोहिवि अप्पसत्थं, पढम आयरियव्वं सेसा परिहरियव्वा, दिसाभिग्गहे- 'उभे मूत्रपुरीषे च, दिवा कुर्यादुदङ्मखः / रात्रौ दक्षिणतश्चैव, तस्य आयुर्न हीयते॥१॥' दो चेव एयाउ अभिगेण्हंति, डगलगहणे तहेव चउभंगो, सूरिये गामे एवमाइ विभासा कायव्वा जहासंभवं // अधुना शिष्यानुशास्तिपरां परिसमाप्तिगाथामाह गुरुमूलेवि वसंता अनुकूला जे न होंति उगुरूणं / एएसिं तु पयाणं दूरंदूरेण ते होंति // नि० 83 // गुरुमूले गुर्वन्तिकेऽपि वसन्तः निवसमानाः अनुकूला ये न भवन्त्येव गुरूणाम्, एतेषां पदानां उक्तलक्षणानाम्, तुशब्दादन्येषां च दूरंदूरेण ते भवन्ति, अविनीतत्वात्तेषां श्रुतापरिणतेरिति गाथार्थः॥पारिस्थापनिकेयं समाप्तेति // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.2 पारिष्ठापनिकानियुक्तिः। | नियुक्तिः 1272-73 परिष्ठापने प्रतिलेखनादीनि द्वाराणि। नि०८३ कर्तव्याकर्तव्यम् / // अथ चतुर्थाऽध्ययने षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि // पडिक्कमामि छहिं जीवनिकाएहिं-पुढविकाएणं आउकाएणं तेउकाएणं वाउकाएणं वणस्सइकाएणं तसकाएणं / पडिक्कमामि छहिं लेसाहि- किण्हलेसाए नीललेसाए काउलेसाए तेउलेसाए पम्हलेसाए सुक्कलेसाए॥पडिक्कमामि सत्तहिं भयट्ठाणेहिं / अट्ठहिं मयट्ठाणेहिं / नवहिं बंभचरेगुत्तीहिं। दसविहे समणधम्मे। एक्कारसहिं उवासगपडिमाहिं / बारसहिं भिक्खुपडिमाहिं / तेरसहिं किरियाठाणेहिं ।सूत्रम् 21 // (22) प्रतिक्रमामिषड्भिर्जीवनिकायैःप्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतैर्योमया दैवसिकोऽतिचारः कृतः,तद्यथा-पृथिवीकायेनेत्यादि। प्रतिक्रमामि षड्भिर्लेश्याभिः करणभूताभिर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतः, तद्यथा- कृष्णलेश्ययेत्यादि- कृष्णादिद्रव्य प्रथमं पदं प्रशस्तम्, द्वितीयतृतीययोरेकैकेन चतुर्थं द्वाभ्यामपि अप्रशस्तम्, प्रथममाचरितव्यं शेषाः परिहर्त्तव्याः, दिगभिग्रहेः द्वे एवैते अभिगृह्येते, डगलकग्रहणे तथैव चतुर्भङ्गी, सूर्ये ग्रामे एवमादि विभाषा कर्त्तव्या यथासंभवम् / |4.3 षष्ठादियावत् एक|त्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् |21 (22) | पडिकमामि छहिं जीवनिकाएहिं। // 1141 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1142 // साचिव्यात्, परिणामो य आत्मनः / स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते॥१॥ कृष्णादिद्रव्याणि तु सकलप्रकृतिनिष्यन्द- 4. चतुर्थभूतानि, आसांच स्वरूपं जम्बूखादकदृष्टान्तेन ग्रामघातकदृष्टान्तेन च प्रतिपाद्यते- 'जह जंबुतरुवरेगो सुपक्कफलभरिय मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नमियसालग्गो। दिट्ठो छहिं पुरिसेहिं ते बिंती जंबु भक्खेमो॥१॥ किह पुण? ते बेंतेक्को आरुहमाणाण जीवसंदेहो / तो 4.3 षष्ठादिछिंदिऊण मूले पाडेमुं ताहे भक्खेमो॥२॥ बितिआह एद्दहेणं किं छिण्णेणं तरूण अम्हंति? / साहा महल्ल छिंदह तइओ यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। ल बेंती पसाहाओ॥३॥गोच्छे चउत्थओ उण पंचमओ बेति गेण्हह फलाइं। छट्ठो बेंती पडिया एएच्चिय खाह घेत्तुं जे॥४॥ सूत्रम् दिटुंतस्सोवणओ जो बेंति तरूवि छिन्न मूलाओ। सो वट्टइ किण्हाए सालमहल्ला उ नीलाए॥५॥ हवइ पसाहा काऊ 21(22) पडिक्कमामि गोच्छा तेऊ फला य पम्हाए। पडियाए सुक्कलेसा अहवा अण्णं उदाहरणं // 6 // चोरा गामवहत्थं विणिग्गया एगो बेंति छहिंजीवघाएह / जं पेच्छह सव्वं दुपयं च चउप्पयं वावि॥७॥ बिइओ माणुस पुरिसे य तइओ साउहे चउत्थे य / पंचमओ जुज्झंते / निकाएहिं। छ8ो पुण तत्थिमं भणइ // 8 // एवं ता हरह धणं बीयं मारेह मा कुणह एवं / केवल हरह धणंती उवसंहारो इमो तेसिं॥९॥ “यथा जम्बूतरुवर एकः सुपक्वफलभारनम्रशालाग्रः। दृष्टः षड्भिः पुरुषैस्ते ब्रुवते जम्बूः भक्षयामः // 1 / / कथं पुनः? तेषामेको ब्रवीति आरुहतां जीवसंदेहः।। तद् व्युच्छिद्य मूलात् पातयामस्ततो भक्षयामः / / 2 / / द्वितीय आह-एतावता तरुणा छिन्नेनास्माकं किं ? / शाखां महतीं छिन्त तृतीयो ब्रवीति प्रशाखाम।। 3 / / गच्छान् चतुर्थः पुनः पञ्चमो ब्रवीति गृह्णीत फलानि / षष्ठो ब्रवीति पतितानि एतान्येव खादामो गृहीत्वा / / 4 / / दृष्टान्तस्योपनयो- यो ब्रवीति तरुमपि छिन्त मूलात्। स वर्त्तते कृष्णायां शाखां महतीं तु नीलायाम्।। 5 // भवति प्रशाखां कापोती गुच्छान् तैजसी फलानि च पद्यायाम्। पतितानि शुक्ललेश्या अथवाऽन्यददाहरणम्॥६॥ चौरा // 1142 // ग्रामवधार्थं विनिर्गता एको ब्रवीति घातयत / यं पश्यत तं सर्वं द्विपदं च चतुष्पदं वापि॥ 7 // द्वितीयो मनुष्यान् पुरुषांश्च तृतीयः सायुधान् चतुर्थश्च / पञ्चमो युध्यमानान् षष्ठः पुनस्तत्रेद भणति / / 8 / / एकं तावद्धरत धनं द्वितीय मारयत मा कुरुतैवम् / केवलं हरत धनं उपसंहारोऽयं तस्य // 9 // -
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1143 // सव्वे मारेहत्ती वट्टइ सो किण्हलेसपरिणामो। एवं कमेण सेसा जा चरमो सुक्कलेसाए॥१०॥आदिल्लतिण्णि एत्थं अपसत्था / 4. चतुर्थउवरिमा पसत्था उ। अपसत्थासुं वट्टिय न वट्टियं जं पसत्थासुं॥११॥ एसऽइयारो एयासु होइ तस्स य पडिक्कमामित्ति। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिकूलं वट्टामी जं भणियं पुणो न सेवेमि // 12 // प्रतिक्रमामि सप्तभिर्भयस्थानैः करणभूतैर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत 4.3 षष्ठादिइति, तत्र भयं मोहनीयप्रकृतिसमुत्थ आत्मपरिणामस्तस्य स्थानानि- आश्रया भयस्थानानि- इहलोकादीनि, तथा चाह यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। सङ्ग्रहणिकारः सूत्रम् इहपरलोयादाणमकम्हाआजीवमरणमसिलोए' त्ति / 21(22) पडि० छहिं अस्य गाथाशकलस्य व्याख्या- इहपरलोअत्ति इहलोकभयं परलोकभयम्, तत्र मनुष्यादिसजातीयादन्यस्मान्मनुष्यादेरेव जीव०। सकाशात् भयमिहलोकभयम्, विजातीयात्तु तिर्यग्देवादेः सकाशाद्भयं परलोकभयम्, आदीयत इत्यादानं- धनंतदर्थं चौरादि- भयस्थानानि भ्यो यद्भयं तदादानभयम्, अकस्मादेव- बाह्यनिमित्तानपेक्षं गृहादिष्वेवावस्थितस्य रात्र्यादौ भयमकस्माद्भयम्, आजीवे ति मदस्थानानि। आजीविकाभयं निर्धनः कथं दुर्भिक्षादावात्मानं धारयिष्यामीत्याजीविकाभयम्, मरणादयं मरणभयं प्रतीतमेव, असिलोगो त्ति अश्लाघाभयं- अयशोभयमित्यर्थः, एवं क्रियमाणे महदयशो भवतीति तद्भयान्न प्रवर्तत इति गाथाशकलाक्षरार्थः॥ मदः- मान (ग्रन्थाग्रं०१६५००) स्तस्य स्थानानि-पर्याया भेदा मदस्थानानि, इह च प्रतिक्रमामीति वर्तते, अष्टभिर्मदस्थानः करणभूतैर्यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृत इति, एवमन्येष्वपि सूत्रेष्वायोज्यम्, कानि पुनरष्टौ मदस्थानानि?, अत आह सर्वान् मारयतेति वर्तते स कृष्णलेश्यापरिणामः। एवं क्रमेण शेषाः यावच्चरमः शुक्ललेश्यायाम् ॥१०॥आद्यास्तिस्रोऽत्राप्रशस्ताउपरितनाः प्रशस्तास्तु / अप्रशस्तासु वृत्तं न वृत्तं प्रशस्तासु यत्॥ 11 // एषोऽतिचार एतासु भवति तस्माच्च प्रतिक्राम्यामि। प्रतिकूलं वर्ते यद्भणितं पुनर्न सेवे॥ 12 // // 1143 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1144 // जीव०। सङ्ग्रहणिकार: 4. चतुर्थजाईकुलबलरूवे तवईसरिए सुए लाहे॥१॥ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कश्चिन्नरेन्द्रादिः प्रव्रजितो जातिमदं करोति, एवं कुलबलरूपतपऐश्वर्यश्रुतलाभेष्वपि योज्यमिति // नवभिर्ब्रह्मचर्यगुप्तिभिः, 4.3 षष्ठादिशेषं पूर्ववत्, ताश्चेमाः यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। वसहिकहनिसिल्जिंदियकुड्डुतरपुव्वकीलियपणीए। अइमायाहारविभूसंणा य नव बंभगुत्तीओ॥१॥ सूत्रम् ब्रह्मचारिणा तद्प्त्यनुपालनपरेण न स्त्रीपशुपण्डकसंसक्ता वसतिरासेवनीया, न स्त्रीणामेकाकिनां कथा कथनीया, न 21(22) स्त्रीणां निषद्या सेवनीया, उत्थितानां तदासने नोपवेष्टव्यम्, न स्त्रीणामिन्द्रियाण्यवलोकनीयानि, न स्त्रीणां कुड्यान्तरितानां पडि० छहिं मोहनसंसक्तानां क्वणितध्वनिराकर्णयितव्यः, न पूर्वक्रीडितानुस्मरणं कर्तव्यम्, न प्रणीतं भोक्तव्यम्, स्निग्धमित्यर्थः, नातिमात्रा- ब्रह्मचर्यगुप्तयः हारोपभोगः कार्यः, न विभूषा कार्या, एता नव ब्रह्मचर्यगुप्तय इति गाथार्थः॥ श्रमणः- प्राग्निरूपितशब्दार्थस्तस्य धर्म: श्रमणधर्मः। क्षान्त्यादिलक्षणस्तस्मिन् दशविधे- दशप्रकारे श्रमणधर्मे सति तद्विषये वा प्रतिषिद्धकरणादिना यो मयाऽतिचारः कृत इति भावना। दशविधधर्मस्वरूपप्रतिपादनायाह सङ्गहणिकार: खंतीय मद्दवज्जव मुत्ती तव संजमे य बोद्धव्वे / सच्चं सोयं आकिंचणंच बंभं च जइधम्मो॥१॥ क्षान्तिः श्रमणधर्मः, क्रोधविवेक इत्यर्थः, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, मृदोर्भावः मार्दवं मानपरित्यागेन वर्तनमित्यर्थः, // 1144 // तथा ऋजुभाव आर्जवं-मायापरित्यागः, मोचनं मुक्तिः, लोभपरित्याग इति भावना, तपोद्वादशविधमनशनादिः, संयमाश्चाश्रवविरतिलक्षण: बोद्धव्यः विज्ञेयः श्रमणधर्मतया, सत्यं प्रतीतम्, शौचं संयम प्रति निरुपलेपता, आकिञ्चन्यं च, कनकादि
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् भाष्य // 1145 // श्रीआवश्यक रहिततेत्यर्थः, ब्रह्मचर्य च, एष यतिधर्मः, अयं गाथाक्षरार्थः॥ अन्ये त्वेवं वदन्ति-खंती मुत्ती अज्जव मद्दव तह लाघवे तवे 4. चतुर्थनियुक्तिवचेव / संयम चियागऽकिंचण बोद्धव्वे बंभचेरे य॥१॥ तत्र लाघवं- अप्रतिबद्धता, त्यागः-संयतेभ्यो वस्त्रादिदानम्, शेष प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० प्राग्वत्, गुप्त्यादीनांचाऽऽद्यदण्डकोक्तानामपीहोपन्यासोऽन्यविशेषाभिधानाददुष्ट इति ॥एकादशभिरुपासकप्रतिमाभिः करण 4.3 षष्ठादिवृत्तियुतम् भूताभिर्योऽतिचार इति, उपासका:-श्रावकास्तेषां प्रतिमाः-प्रतिज्ञा दर्शनादिगुणयुक्ताः कार्या इत्यर्थः, उपासकप्रतिमाः, यावत् एकत्रिंभाग-३ शत्स्थानानि। ताश्चैता एकादशेति सूत्रम् दसणवयसामाइय पोसहपडिमा अबंभ सच्चित्ते। आरंभपेसउद्दिट्ट वजए समणभूए य॥१॥ 21(22) पडि छहि दर्शनप्रतिमा, एवं व्रतसामायिकपौषधप्रतिमा अब्रह्मसचित्तआरम्भप्रेष्यउद्दिष्टवर्जकः श्रमणभूतश्चेति, अयमासांभावार्थः- सम्म जीव०॥ इंसणसंकाइसल्लपामुक्कसंजुओजोउ। सेसगुणविप्पमुक्को एसाखलु होंति पडिमा उ॥१॥बिइया पुण वयधारी सामाइयकडो प्रतिमाः। य तइयया होइ। होइ चउत्थी चउद्दसि अट्ठमिमाईसु दियहेसु॥२॥ पोसह चउव्विहंपी पडिपुण्णं सम्म जो उ अणुपाले। पंचमि पोसहकाले पडिमं कुणएगराईयं // 3 // असिणाणवियडभोई पगासभोइत्ति जं भणिय होइ। दिवसओ न रत्ति भुंजे मउलिकडो कच्छ णवि रोहे॥४॥ दिय बंभयारि राई परिमाणकडे अपोसहीएसुं। पोसहिए रत्तिमि य नियमेणं बंभयारी O शङ्कादिदोषशल्यप्रमुक्तसम्यक्त्वसंयुतो यस्तु। शेषगुणविप्रमुक्त एषा खलु भवति प्रतिमा॥ 1 // द्वितीया पुनव्रतधारी कृतसामायिकश्च तृतीया भवति / भवति / चतुर्थी चतुर्दश्यष्टम्यादिषु दिवसेषु // 2 // पोषधं चतुर्विधमपि प्रतिपूर्णं सम्यग् यस्तु अनुपालयति / पञ्चमी पोषधकाले प्रतिमां करोत्येकरात्रिकीम् // 3 // अस्नानो दिवसभोजी प्रकाशभोजीति यद्भणितं भवति / दिवसे न रात्रौ भुङ्क्ते कृतमुकुलः कच्छं नैव बध्नाति // 4 // दिवा ब्रह्मचारी रात्रौ कृतपरिमाणोऽपोषधिकेषु / पोषधिको रात्रौ च नियमेन ब्रह्मचारी, श्रावक
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1146 / / जीव०॥ य॥५॥ इय जाव पंच मासा विहरइ हु पंचमा भवे पडिमा। छट्ठीए बंभयारी ता विहरे जाव छम्मासा॥६॥ सत्तम सत्त उ . चतुर्थमासे णवि आहारे सचित्तमाहारं / जंजं हेडिल्लाणं तं तो परिमाण सव्वंपि॥७॥आरंभसयंकरणं अट्ठमिया अट्ठमास वजेइ। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नवमा णव मासे पुण पेसारंभे विवज्जेइ॥८॥दसमा पुण दस मासे उद्दिट्ठकयंपि भत्त नविभुंजे ।सो होई छुरमुंडो छिहलिं वा। 4.3 षष्ठादिधारए जाहिं ॥९॥जं निहियमत्थजायं पुच्छंति नियाण नवरि सो आह / जइ जाणे तो साहे अह नवि तो बेंति नवि जाणे यावत् एकत्रि शत्स्थानानि। 10 // खुरमुंडो लोओ वा रयहरण पडिग्गहं च गेण्हित्ता। समणब्भूओ विहरे णवरिं सण्णायगा उवरिं॥ 11 // ममिकार सूत्रम् अवोच्छिन्ने वच्चड़ सण्णायपल्लि दटुंजे। तत्थविसाहुव्व जहा गिण्हइ फासुंतु आहारं // 12 // एसा एक्कारसमा इक्कारसमासियासु 21(22) पडि० छहिं Bएयासु। पण्णवणवितहअसद्दहाणभावाउ अइयारो॥१३॥ द्वादशभिर्भिक्षुप्रतिमाभिः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रिया प्राग्वत्, तत्रोद्मोत्पादनैषणादिशुद्ध-8 भिक्षुभिक्षाशिनो भिक्षवः- साधवस्तेषां प्रतिमाः- प्रतिज्ञा भिक्षुप्रतिमाः, ताश्चमा द्वादश प्रतिमाः। मासाई सत्तता पढमाबितिसत्त (सत्त) राइदिणा। अहराई एगराई भिक्खूपडिमाण बारसगं॥१॥ च॥ 5 // इति यावत् पश्च मासान् विहरति पञ्चमी भवेत् प्रतिमा। षष्ट्यां ब्रह्मचारी तावत् विहरेत् यावत् षण्मासाः।। 6 / / सप्तमी सप्तैव मासान् नैवाहारयेत् / सचित्तमाहारम् / यद्यदधस्तनीनां तत्तदुपरितनासु सर्वमपि / / 7 // आरम्भस्य स्वयंकरणं अष्टम्यां अष्ट मासान् वर्जयति / नवमी नव मासान् पुनः प्रेषारम्भान् विवर्जयति॥ 8 // दशमी पुनर्दश मासान् उद्दिष्टकृतमपि भक्तं नैव भुङ्क्ते / स भवति क्षुरमुण्डः शिखां वा धारयति यस्याम् // 9 // यन्निहितमर्थजातं पृच्छतां निजानां परं स ब्रवीति। यदि जानाति तदा कथयति अथ नैव ब्रवीति नैव जाने॥१०॥ क्षुरमुण्डो लोचो वा रजोहरणं पतद्गृहं च गृहीत्वा / श्रमणभूतो विहरति नवरं सज्ञातीयानामुपरि // 11 // ममीकारेऽव्युच्छिन्ने व्रजति सज्ञातीयपल्ली द्रष्टुम् / तत्रापि साधुवत् यथा गृह्णाति प्रासुकं त्वाहारम्॥ 12 // एषैकादशी एकादशमासिकी एतासु / वितथप्रज्ञापनाऽश्रद्धानभावात्त्वतिचारः॥ 13 // 0 मासाद्याः सप्तान्ताः प्रथमा द्वितीया तृतीया सप्तरात्रिन्दिवमाना। अहोरात्रिकी एकरात्रिकी भिक्षुप्रतिमानां द्वादशकम् // 1 // 8 // 1146 //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1147 // मासाद्याः सप्तान्ताः प्रथमाद्वित्रिसप्त (सप्त) रात्रिदिवा प्रथमा सप्तरात्रिकी, द्वितीया सप्तरात्रिकी, तृतीया सप्तरात्रिकी, 4. चतुर्थअहोरात्रिकी, एकरात्रिकी, इदं भिक्षुप्रतिमानांद्वादशकमिति / अयमासां भावार्थ:- पडिवज्जइ संपुण्णो संघयणधिइजुओ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, महासत्तो। पडिमाउ जिणमयंमी संमं गुरुणा अणुण्णाओ॥१॥ गच्छेच्चिय निम्माओ जा पुव्वा दस भवे असंपुण्णा। 4.3 षष्ठादिनवमस्स तइयवत्थु होइ जहण्णो सुयाभिगमो॥२॥ वोसठ्ठचत्तदेहो उवसग्गसहो जहेव जिणकप्पी। एसण अभिग्गहीया यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। भत्तं च अलेवयं तस्स ॥३॥गच्छा विणिक्खमित्ता पडिवजे मासियं महापडिमं / दत्तेगभोयणस्सा पाणस्सवि एग जा मासं सूत्रम् ॥४॥पच्छा गच्छमईए एव दुमासि तिमासि जा सत्त / नवरं दत्तीवुड्डी जा सत्त उ सत्तमासीए॥५॥ तत्तो य अट्ठमीया हवइ 21(22) हू पढमसत्तराइंदी। तीय चउत्थचउत्थेणऽपाणएणं अह विसेसो॥६॥तथा चाऽऽगमः- पढमसत्तराईदियाणं भिक्खूपडिमंपडिवन्नस्सल पडि० छहिं जीव०। अणगारस्स कप्पइ से चउत्थेणं भत्तेणं अपाणएणं बहिया गामस्स वे त्यादि, उत्ताणगपासल्लीणसज्जीवावि ठाणे ठाइत्ता / सहउवसग्गे भिक्षुघोरे दिव्वाई तत्थ अविकंपो॥७॥दोच्चावि एरिसच्चिय बहिया गामाइयाण णवरंतु / उक्कुडलगंडसाई डंडाइतिउव्व ठाइत्ता // प्रतिमाः। 0 प्रतिपद्यते एताः संपूर्णः संहननधृतियुतो महासत्त्वः। प्रतिमा जिनमते सम्यक् गुरुणाऽनुज्ञातः॥ 1 // गच्छे एव निष्णातो यावत् पूर्वाणि दश भवेयुरसंपूर्णानि / नवमस्य तृतीयं वस्तु भवति जघन्यः श्रुताधिगमः / / 2 // व्युत्सृष्टत्यक्तदेहः उपसर्गसहो यथैते जिनकल्पी। एषणा अभिगृहीता भक्तं चालेपकृत्तस्य // 3 // गच्छाद्विनिष्क्रम्य. प्रतिपद्यते मासिकी महाप्रतिमाम्। दत्तिरेका भोजनस्य पानस्याप्येका यावन्मासः॥ 4 // पश्चाद् गच्छमायाति एवं द्विमासिकी त्रिमासिकी यावत् सप्तमासिकी। नवरं दत्तिवृद्धिः यावत् सप्तैव सप्तमास्याम् // 5 // ततश्चाष्टमी भवति प्रथमसप्तरात्रिन्दिवा / तस्यां चतुर्थचतुर्थेनापानकेनासौ विशेषः / / 6 / / प्रथमां सप्तरात्रिन्दिवां भिक्षुप्रतिमा प्रतिपन्नस्यानगारस्य कल्पतेऽथ चतुर्थेन भक्तेनापानकेन बहिामस्य वेत्यादि, उत्तानः पार्श्वतो नैषधिको वाऽपि स्थानं स्थित्वा। सहते उपसर्गान् घोरान् दिव्यादीन् // 1147 // तत्राविकम्पः // 7 // द्वितीयाऽपीहश्येव बहिमादीनां परं तु / उत्कुटुकासनो बक्रकाष्ठशायी वा दण्डायतिको वा स्थित्वा / / 8 // 8
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 भत्त४. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1148 // 8 // तच्चाएवि एवं णवरं ठाणं तु तस्स गोदोही। वीरासणमहवावी ठाइज व अंबखुजो वा॥९॥ एमेव अहोराई छटुं भत्तं अपाणयंणवरं / गामणयराण बहिया वग्घारियपाणिए ठाणं॥१०॥एमेव एगराई अट्ठमभत्तेण ठाण बाहिरओ।ईसीपब्भारगए मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अणिमिसनयणेगदिट्ठीए॥३॥साहट्ठदोवि पाए वग्धारियपाणि ठायई ठाणं। वाघारिलंबियभुओ सेस दसासुंजहा भणियं॥ 4.3 षष्ठादि यावत् एकत्रिं8 त्रयोदशभिः क्रियास्थानैः प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण हेतुभूतैर्योऽतिचारः कृत इति,क्रिया पूर्ववत्, करणं क्रिया, शत्स्थानानि। सूत्रम् कर्मबन्धनिबन्धना चेष्टेत्यर्थः, तस्याः स्थानानि-भेदाः पर्याया अर्थायानर्थायेत्यादयः क्रियास्थानानि, तानि पुनस्त्रयोदश 21(22) भवन्तीति, आह च सङ्ग्रहणिकारः पडि० छहिं जीव०॥ अडाणट्ठा हिंसाऽम्हा दिट्ठी यमोसऽदिण्णेय।अब्भत्थमाणमेत्ते मायालोहे "रियविहिया॥१॥ क्रियाअर्थाय क्रिया, अनर्थाय क्रिया, हिंसायै क्रिया, अकस्मात् क्रिया, दिट्ठियत्ति दृष्टिविपर्यासक्रिया च सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा, स्थानानि / मृषाक्रियाऽदत्तादानक्रिया च, अध्यात्मक्रिया, मानक्रिया, मित्रदोषक्रिया, मायाक्रिया, लोभक्रिया ईर्यापथक्रिया, अयमासां भावार्थः तसथावरभूएहिं जो दंडं निसिरई हु कजंमि / आय परस्स व अट्ठा अट्ठादंडं तयं बेंति // 1 // जो पुण सरडाईयं / थावरकायंच वणलयाईयं / मारेत्तुं छिंदिऊण व छड्डे एसो अणट्ठाए॥२॥अहिमाइ वेरियस्स व हिंसिंसु हिंसइव्व हिंसिहिई।। तृतीयस्यामप्येवं परं स्थानं तु तत्र गोदोहिका। वीरासनमथवाऽपि तिष्ठेद्वाऽऽम्रकुब्जो वा॥ 9 // एवमेवाहोरात्रिकी षष्ठं भक्तमपानकं परम्। ग्रामनगरयोर्बहिस्तात् प्रलम्ब जस्तिष्ठति स्थानम् / / 10 / / एवमेवैकरात्रिकी अष्टमभक्तेन स्थानं बहिः। ईषत्प्राग्भारगतोऽनिमिषनयन एकदृष्टिकः // 11 // संहृत्य द्वावपि पादौ प्रलम्बितभुज-8 8 // 1148 // स्तिष्ठति स्थानम्। 'वाघारि' लम्बितभुजः शेषं दशासु यथा भणितम् // 12 // ॐ त्रसस्थावरभूतेषु यो निसृजति कार्ये। आत्मनः परस्य वाऽर्थाय अर्थदण्डं तं ब्रुवते॥ 1 // यः पुनः सरटादिकं स्थावरकायं च वनलतादिकम् / मारायित्वा छित्त्वा वा त्यजति एषोऽनर्थाय // 2 // अह्यादेवैरिणो वा अहिंसीत् हिनस्ति वा हिंसिष्यति।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्ति भाष्य श्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1149 // जीव०॥ जो दंडं आरब्भइ हिंसादंडो भवे एसो॥३॥ अन्नट्ठाए निसिरइ कंडाइ अन्न माहणे जो उ। जो व नियंतो सस्सं छिंदिज्जा 4. चतुर्थसालिमाई य॥४॥एस अकम्हादंडो दिट्ठिविवज्जासओइमोहोइ।जो मित्तममित्तंती काउंघाएइ अहवावि॥५॥गामाईघाएसुम मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, व अतेण तेणंति वावि घाएजा / दिट्ठिविवज्जासे सो किरियाठाणं तु पंचमयं ॥६॥आयट्ठाणायगाइण वावि अट्ठाएँ जो मुसं 4.3 षष्ठादिवयइ।सोमोसपच्चईओदंडो छट्ठो हवइ एसो॥७॥ एमेव आयणायगअट्ठा जोगेण्हइ अदिन्नं तु। एसो अदिन्नवत्ती अज्झत्थीओ यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। इमो होइ॥८॥नवि कोवि किंचि भणई तहविहु हियएण दुम्मणो किंपि। तस्सऽज्झत्थी संसइचउरोठाणा इमे तस्स // 9 // सूत्रम् कोहो माणो माया लोहो अज्झत्थकिरिय एवेसो। जो पुण जाइमयाई अट्ठविहेणं तु माणेणं ॥१०॥मत्तो हीलेइ परं खिंसद 21(22) पडि० छहिं परिभवइ माणवत्तेसा / मायपिइनायगाईण जो पुण अप्पेवि अवराहे // 11 // तिव्वं दंडं करेइ डहणंकणबंधतालणाईयं / तं मित्तदोसवत्ती किरियाठाणं हवइ दसमं // 12 // एक्कारसमं माया अण्णं हिययंमि अण्ण वायाए। अण्णं आयरई या स क्रियाकम्मुणा गूढसामत्थो॥१३॥मायावत्ती एसा तत्तोपुण लोहवत्तिया इणमो।सावज्जारंभपरिग्गहेसु सत्तो महंतेसु॥१४॥तह स्थानानि। 3- यो दण्डमारभते हिंसादण्डो भवेदेषः॥ 3 // अन्यार्थाय निसृजति कण्डादि अन्यमाहन्ति यस्तु / यो वा गच्छन् शस्यं छिन्द्यात् शाल्यादींश्च // 4 // एषोऽकस्माद्दण्डो दृष्टिविपर्यासतोऽयं भवति / यो मित्रममित्रमितिकृत्वा घातयत्यथवाऽपि // 5 // ग्रामादिघातेषु वा अस्तेनं स्तेनमिति वाऽपि घातयेत्। दृष्टिविपर्यासात् स क्रियास्थानं तु | पञ्चमम् / / 6 / / आत्मार्थं ज्ञातीयादीनां वाऽप्यर्थाय यो मृषा वदति / स मृषाप्रत्ययिको दण्डो भवत्येषः षष्ठः।। 7 // एवमेवात्मज्ञातीयार्थं यो गृह्णात्यदत्तं तु / एषोऽदत्तप्रत्ययोऽध्यात्मस्थोऽयं भवति // 8 // नैव कोऽपि किञ्चिद्भणति तथापि हृदये दुर्मना किमपि। तस्याध्यात्मस्थः शंसति चत्वारि स्थानानीमानि तस्य // 9 // क्रोधो मानो मायलोभोऽध्यात्मक्रिय एवैषः / यः पुनर्जातिमदादिनाऽष्टविधेन तु मानेन // 10 // मत्तो हीलयति परं निन्दति परिभवति मानप्रत्ययिकी एषा / मातापितृजातीयानां : यः पुनरल्पेऽप्यपराधे॥११॥ तीन करोति दण्डं दहनाङ्कनबन्धताडनादिकम् / तत् मित्रद्वेषप्रत्ययिक क्रियास्थानं भवति दशमम् / / 12 / / एकादशमं माया अन्यत् हृदये अन्यद्वाचि। अन्यदाचरति स कर्मणा गूढसामर्थ्यः // 13 / / मायाप्रत्ययियेषा ततः पुनर्लोभप्रत्ययिक्येषा। सावद्यारम्भपरिग्रहेषु सक्तो महत्सु // 14 // तथा 2
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ इत्थी कामेसु गिद्धो अप्पाणयं च रक्खंतो। अण्णेसिं सत्ताणं वहबंधणमारणं कुणइ // 15 // एसो उ लोहवित्ती इरियावहियं अओ पवक्खामि / इह खलु अणगारस्सा समिईगुत्तीसुगुत्तस्स ॥१६॥सययं तु अप्पमत्तस्स भगवओ जाव चक्खुपम्हंपि। निवयइ ता सुहुमा विहु इरियावहिया किरिय एसा // 17 // चोद्दसहिं भूयगामेहिं पन्नरसहिं परमाहंमिएहिं सोलसहिं गाहासोलसएहिं सत्तरसविहे संजमे अट्ठारसविहे अबंभे एगूणवीसाए __णायज्झयणेहिं वीसाए असमाहिठाणेहि॥ चतुर्दशभिर्भूतग्रामैः, क्रिया पूर्ववत्, भूतानि-जीवास्तेषां ग्रामाः-समूहा भूतग्रामास्तैः, ते चैवं चतुर्दश भवन्ति एगिदियसुहुमियरा सण्णियर पणिंदिया यसबीतिचऊ। पजत्तापजत्ता भेएणं चोद्दसग्गामा॥१॥ ए.स.अप. स. प. बाद, अप., बा.प. एकेन्द्रियाः- पृथिव्यादयः सूक्ष्मेतरा भवन्ति, सूक्ष्मा बादराश्चेत्यर्थः, संज्ञीतराः पञ्चेन्द्रियाश्च. बे. अप. उ.प. संज्ञिनोऽसंज्ञिनश्चेति भावना, सबीतिचउ त्ति सह द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियैः, एते हि पर्याप्तकाते.अप.|| ते.प. पर्याप्तकभेदेन चतुर्दश भूतग्रामा भवन्ति, स्थापना चेयं एवं चतुर्दशप्रकारो भूतग्रामः प्रदर्शितः, अधुनाऽमुमेव गुणस्थानद्वारेण दर्शयन्नाह सङ्ग्रहणिकार:पं.सं.अप. अ.सं.प. सं.अ.प. सं.प.] मिच्छट्ठिीसासायणे य तह सम्ममिच्छदिट्ठीय अविरयसम्मट्ठिी विरोविरए पमत्ते ये // 1 // तत्तोय अप्पमत्तो नियट्टिअनियट्टिबायरे सुहुमे। उवसंतखीर्णमोहे होइ सजोगी अजोगी य॥२॥ स्त्रीकामेषु गृद्ध आत्मानं च रक्षन् / अन्येषां सत्त्वानां वधमारणाङ्कनबन्धनानि करोति // 15 // एष तु लोभप्रत्ययिक ईर्यापथिकमतः प्रवक्ष्यामि / इह खल्वनगारस्य समितिगुप्तिसुगुप्तस्य // 16 // सततं त्वप्रमत्तस्य भगवतो यावच्चक्षुःपक्ष्मापि। निपतति तावत् सूक्ष्मा ईर्यापथिकी क्रियैषा / / 17 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 21(22) चोद्दसहिं भूयगामेहि। भूतग्रामाः। // 1150 // च.अप. च.प. // 1150 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1151 // गाथाद्वयस्य व्याख्या- कश्चिद्भूतग्रामो मिथ्यादृष्टिः, तथा सास्वादनश्चान्यः, सहैव तत्त्वश्रद्धानरसास्वादनेन वर्तत इति ||4. चतुर्थसास्वादनः, क्वणद्धण्टालालान्यायेन प्रायः परित्यक्तसम्यक्त्वः, तदुत्तरकालं षडावलिकाः, तथा चोक्तं- उवसमसंमत्तातो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, चयतो मिच्छं अपावमाणस्स। सासायणसंमत्तं तदंतरालंमि छावलियं // 1 // तथा सम्यग्मिथ्यादृष्टिश्च सम्यक्त्वं प्रतिपद्यमानः 4.3 षष्ठादिप्रायःसञ्जाततत्त्वरुचिरित्यर्थः, तथाऽविरतसम्यग्दृष्टिः- देशविरतिरहितः सम्यग्दृष्टिः, विरताविरतः- श्रावकग्रामः, प्रमत्तश्च यावत् एकत्रिंप्रकरणात्प्रमत्तसंयतग्रामो गृह्यते, ततश्चाप्रमत्तसंयतग्राम एव, णियट्टिअणियट्टिबायरो त्ति निवृत्तिबादरोऽनिवृत्तिबादरश्च, तत्र शत्स्थानानि। सूत्रम् क्षपकश्रेण्यन्तर्गतोजीवग्रामःक्षीणदर्शनसप्तकः निवृत्तिबादरोभण्यते, तत ऊर्ध्व लोभाणुवेदनं यावदनिवृत्तिबादरः,सुहमेत्ति 21(22) लोभाणून वेदयन् सूक्ष्मो भण्यते, सूक्ष्मसम्पराय इत्यर्थः, उपशान्तक्षीणमोहः श्रेणिपरिसमाप्तावन्तर्मुहूर्तं यावदुपशान्तवीतरागः चोद्दसहिं भूयगामेहि। क्षीणवीतरागश्च भवति, सयोगी अनिरुद्धयोगः भवस्थकेवलिग्राम इत्यर्थः, अयोगी च निरुद्धयोगः शैलेश्यां गतो ह्रस्व गुणस्थानपञ्चाक्षरोद्रिणमात्रकालं यावत् इति गाथाद्वयसमासार्थः // व्यासार्थस्तु प्रज्ञापनादिभ्योऽवसेयः॥पञ्चदशभिः परमाधार्मिकैः, क्रिया पूर्ववत्, परमाश्च तेऽधार्मिकाश्च 2, संक्लिष्टपरिणामत्वात्परमाधार्मिकाः, तानभिधित्सुराह सङ्गहणिकार: अंबे अंबरिसीचेव, सामे अ सबले इय / रुद्दोवरुद्दकाले य, महाकालेत्ति आवरे॥१॥ ___ असिपत्तें धणकुंभ, वालू वेयरणी इय।खरस्सरे महाघोसे, एए पन्नरसाहिया॥२॥ इदंगाथाद्वयं सूज्ञकृन्नियुक्तिगाथाभिरेव प्रकटार्थाभिर्व्याख्यायते-धाडेंति पहावेंति य हणंति बंधति (विंधति विध्यन्ति) 0 उपशमसम्यक्त्वात् च्यवमानस्य मिथ्यात्वमप्राप्नुवतः। सास्वादनसम्यक्त्वं तदन्तराले षडावलिकाः॥१॥ 0 धाटयन्ति (प्रेरयन्ति)प्रधावयन्ति(भ्रमयन्ति)च घ्नन्ति बध्नन्ति - कानि। // 1151 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1152 // तह निसुंभंति / मुंचंति अंबरतले अंबा खलु तत्थ नेरइया॥१॥ओहयहए य तहियं निस्सण्णे कप्पणीहिं कप्पंति। बिदलिय 4. चतुर्थचटुलयछिन्ने अंबरिसा तत्थ नेरइए॥२॥साडणपाडणतुन्नण (तोदण) विंधण(बंधण) रज्जूतल(लय)प्पहारेहि। सामा नेरइयाणं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पवत्तयंती अपुण्णाणं // 3 // अंतगयफेफ (यकीक) साणि य हिययं कालेजफुप्फुसे चुण्णे। सबला नेरइयाणं पवत्तयंती 4.3 षष्ठादिअपुण्णाणं॥४॥ असिसत्तिकुंततोमरसूलतिसूलेसु सूइचिइयासु / पोएंति रुद्दकम्मा नरयपाला तहिं रोद्दा // 5 // भंजंति यावत् एकत्रिंअंगमंगाणि ऊरू बाहू सिराणि करचरणे / कप्पंति कप्पणीहिं उवरुद्दा पावकम्मरए॥६॥मीरासु सुंडएसुय कंडूसुपयणगेसु शत्स्थानानि। सूत्रम् य पयंति। कुंभीसुय लोहीसु य पयंति काला उनेरइया॥७॥कप्पिंति कागिणीमंसगाणिं छिंदंति सीहपुच्छाणि / खायंति |21(22) य नेरइए महाकाला पावकम्मरए॥८॥ हत्थे पाए ऊरू बाहू य सिरंच अंगुवंगाणि / छिंदंति पगामंतु असिनेरइया उनेरइए॥ चोद्दसहिं | भूयगामेहि। ९॥कण्णोट्ठनासकरचरणदसणथणपूअऊरुबाहूणं / छयणभेयणसाडण असिपत्तधणूहिं पाडिंति ॥१०॥कुंभीसुयपदणीसु B तथा भूमौ पातयन्ति / मुञ्चन्ति अम्बरतलात् अम्बाः खलु तत्र नैरयिकान् // 1 // उपहतहतान् तत्र च निःसंज्ञान् कल्पनीभिः कल्पन्ते। द्विदलवत् तिर्यक्छिन्नान् / अम्बर्षयस्तत्र नैरयिकान् (कुर्वन्ति)॥२॥ शातनपातनवयनव्यथनानि रज्जुलताप्रहारैः। श्यामा नैरयिकाणां प्रवर्त्तयन्ति अपुण्यानाम् // 3 // अन्त्रगतकीकसानि हृदयं / कालेयकफुप्फुसानि चूर्णयन्ति।शबला नैरयिकाणां प्रवर्तयन्त्यपुण्यानाम्॥४॥असिशक्तिकुन्ततोमरशूलत्रिशूलेषु सूचिचितिकासु।प्रोतयन्ति रुद्रकर्माणस्तु नरकपालास्तत्र रौद्राः॥ 5 // भञ्जन्ति अङ्गोपाङ्गानि ऊरुणी बाहू शिरः करौ चरणौ। कल्पन्ते कल्पनीभिः उपरुद्राः पापकर्मरताः॥ 6 // दीर्घचुल्लीषु शुण्ठकेषु च कुम्भीषु च कन्दूषक प्रचनकेषु (प्रचण्डेषु) च पचन्ति / कुम्भीषु च लौहीषु च पचन्ति कालास्तु नारकान् // 7 // कल्पन्ते काकिणी (श्लक्ष्ण) मांसानि छिन्दन्ति सिंहपुच्छान् (पृष्ठिवर्धा ) खादयन्ति च नैरयिकान् महाकालाः पापकर्मरतान् / / 8 // हस्तौ पादौ ऊरुणी बाहू च शिरः अङ्गोपाङ्गानि। छिन्दन्ति प्रकाममेव असिनरकपालास्तु नैरयिकान् // 9 // 8 // 1152 // कर्णोष्ठनासिकाकरचरणदशनस्तनपूतोरुबाहूनाम् / छेदनभेदनशातनानि असिपत्रधनुर्भिः पातयन्ति // 10 // कुम्भीषु च पचनीषु - परमा
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1153 // यलोहीसुकंडुलोहकुंभीसु। कुंभी उ नरयपाला हणंति पाइंति नरएसु॥११॥ तडतडतडस्स भुंजति भज्जणे कलंबुवालुयापट्टे। वालुयगा नेरइया लोलेंति अंबरतलंमि // 12 // वसपूयरुहिरकेसठिवाहिणी कलकलंतजउसोत्तं / वेयरणिनिरयपाला नेरइए ऊ पवाहति // 13 // कप्पंति करगतेहिं कप्पंति परोप्परं परसुएहिं। संबलियमारुहंती खरस्सरा तत्थ नेरइए॥१४॥ भीए य पलायंते समंतओतत्थ ते निरंभंति / पसुणोजहा पसुवहे महघोसा तत्थ नेरइए॥१५॥षोडशभिर्गाथाषोडशैः सूत्रकृताङ्गाद्यश्रुतस्कन्धाध्ययनैरित्यर्थः, क्रिया पूर्ववत्, तानि पुनरमून्यध्ययनानि___ समयो वेयालीयं उवसांगपरिणथीपरिण्णाय। निरयविभत्तीवीरत्थओय कुसीलाण परिहासा // 1 // वीरियधम्मसमर्माही मग्गसमोसरणं अहतहं गंथो। जमईयंतह गाहासोलसमं होइ अज्झयणं॥२॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव, सप्तदशविधे संयमे, सप्तदशविधे-सप्तदशप्रकारे संयमे सति, तद्विषयो वा प्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रियायोजना पूर्ववत्, सप्तदशविधसंयमप्रतिपादनायाह पुढविदंगअगणिमायवणस्सइ बिति चउपणिंदिअज्जीवो / पहुँप्पेहमर्जण परिट्ठवण मणो वईकाएं॥१॥ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 21(22) चोद्दसहिं भूयगामेहि। गाथाषोडशैः अध्ययनैः सप्तदशसंयमः। // 1153 // चलौहीषु कन्दूलोहकुम्भीषु / कुम्भिकास्तु नरकपालाघ्नन्ति पाचयन्ति नरकेषु / / 11 / / तडतडतडत्कुर्वन्तो भृजन्ति भ्राष्टे कदम्बवालुकापृष्ठे / वालुका नैरयिकपालाः लोलयन्त्यम्बरतले // 12 // वसापूयरुधिरकेशास्थिवाहिनीं कलकलज्जलश्रोतसम् / वैतरणीनरकपाला नैरयिकांस्तु प्रवाहयन्ति // 13 // कल्पन्ते क्रकचैः कल्पयन्ति परस्परं परशुभिः / शाल्मलीमारोहयन्ति खरस्वरास्तत्र नैरयिकान् / / 14 / / भीतांश्च पलायमानान् समन्ततस्तत्र तान्निरुन्धन्ति / पशून यथा पशुवधे महाघोषास्तत्र नैरयिकान् // 15 //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1154 // पुढवाइयाण जाव य पंचेंदियसंजमो भवे तेसिं। संघट्टणाइ न करे तिविहेणं करणजोएणं॥१॥ अज्जीवेहिवि जेहिं 4. चतुर्थगहिएहिं असंजमो हवइ जइणो। जह पोत्थदूसपणए तणपणए चम्मपणए य॥२॥ गंडी कच्छवि मुट्टि संपुडफलए तहा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, छिवाडी य। एवं पोत्थयपणयं पण्णत्तं वीयराएहिं॥३॥ बाहल्लपुहुत्तेहिं गंडीपोत्थो उ तुल्लगो दीहो / कच्छवि अंते तणुओ 4.3 षष्ठादिमझे पिहलो मुणेयव्वो॥४॥चउरंगुलदीहोवा वट्टागिइ मुट्ठिपोत्थओ अहवा। चउरंगुलदीहोच्चिय चउरस्सोवावि विण्णेओ यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। ॥५॥संपुडओ दुगमाई फलगावोच्छं छिवाडिमेत्ताहे / तणुपत्तूसियरूवो होइ छिवाडी बुहा बेंति ॥६॥दीहो वा हस्सो वा सूत्रम् जो पिलो होई अप्पबाहुल्ले। तं मुणियसमयसारा छिवाडिपोत्थं भणंतीह॥७॥ दुविहं च दूसपणयं समासओ तंपि होइन 21(22) नायव्वं / अप्पडिलेहियपणयंदुप्पडिलेहं च विण्णेयं ॥८॥अप्पडिलेहियदूसे तूली उवहाणगंच नायव्वं / गंडुवहाणालिंगणि चोद्दसहिं भूयगामेहिं। मसूरएचेव पोत्तमए॥९॥पल्हविकोयविपावारणवयएतहा य दाढिगालीओ।दुप्पडिलेहियदूसे एयंबीयं भवेपणयं // 10 // गाथाषोडशैः पल्हवि हत्थुत्थरणं कोयवओ रूयपूरिओ पडओ। दढिगालि धोयपोत्ती सेस पसिद्धा भवे भेया॥११॥ तणपणयं पुण अध्ययनैः 0 पृथ्व्यादयो यावच्च पञ्चेन्द्रियाः संयमो भवेत्तेषाम् / संघट्टनादि न करोति त्रिविधेन करणयोगेन // 1 // अजीवेष्वपि येषु गृहीतेषु असंयमो भवति यतेः। यथा संयमः। पुस्तकदूष्यपञ्चके तृणपञ्चके चर्मपञ्चके च // 2 // गण्डी कच्छपी मुष्टिः संपुटफलकस्तथा सृपाटिका च / एतत् पुस्तकपञ्चकं प्रज्ञप्तं वीतरागैः।। 3 // बाहल्यपृथक्त्वैर्गण्डीपुस्तकं तु तुल्यं दीर्घम् / कच्छपी अन्ते तनुकं मध्ये पृथु मुणितव्यम्॥ 4 // चतरङ्गलं दीर्घ वा वृत्ताकृति मुष्टिपुस्तकमथवा / चतुरङ्गलदीर्घमेव चतुरस्रं वाऽपि विज्ञेयम् // 5 // 8 संपुटः फलकानि द्विकादीनि वक्ष्ये सृपाटिकामधुना / तनुपत्रोच्छ्रितरूपं भवति सृपाटिका बुधा ब्रुवते // 6 // दी| वा हस्वो वा यः पृथुर्भवत्यल्पबाहल्यः / तं ज्ञातसमयसाराः सृपाटिकापुस्तकं भणन्तीह / / 7 / / द्विविधं च दूष्यपञ्चकं समासतस्तदपि भवति ज्ञातव्यम् / अप्रतिलेखितपञ्चकं दुष्प्रतिलेखं च विज्ञेयम् / / 8 // अप्रतिलेखितदूष्यपञ्चके तूली उपधानकं च ज्ञातव्यम् / गण्डोपधानमालिङ्गिनी मसूरकश्चैव पोतमयः॥ 9 // पल्हवी( प्रल्हत्तिः) कौतपी प्रावारो नवत्वक् तथा दंष्ट्रागाली तु / दुष्प्रतिलिखितदूष्ये एतद् द्वितीयं भवेत् पञ्चकम् // 10 // पल्हवी हस्तास्तरणं कौतपो रुतपूरितः पटः। दंष्ट्रागाली धौतपोतं शेषौ प्रसिद्धौ भवेतां भेदौ // 11 // तृणपञ्चकं पुन-- सप्तदश // 1154 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1155 // भणियं जिणेहिं जियरायदोसमोहेहिं। साली वीही कोद्दवरालग रण्णेतणाईच॥१२॥ अलएलगाविमहिसी मिगाणमइणं 4. चतुर्थच पंचमं होइ / तलिगा खल्लग बज्झे कोसग कत्ती य बीयं तु॥१३॥ अह वियडहिरनाई ताइ न गिण्हइ असंजमो साहू। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ठाणाइ जत्थचेते पेहपमज्जित्तु तत्थ करे॥१४॥ एसा पेहुवपेहा पुणो य दुविहा उ होइ नायव्वा / वावारावावारे वावारे जह उ8 4.3 षष्ठादिगामस्स // 15 // एसो उविक्खगो हु अव्वावारे जहा विणस्संतं / किं एयं नु उवेक्खसि दुविहाए वेत्थ अहिगारो॥१६॥ यावत् एकत्रिंवावारुवेक्ख तहियं संभोइय सीयमाण चोएइ। चोएई इयरंपी पावयणीयंमि कजंमि ॥१७॥अव्वावार उवेक्खा नवि चोएइ शत्स्थानानि। सूत्रम् गिहिं तु सीयंतं / कम्मेसुं बहुविहेसुं संजम एसो उवेक्खाए॥१८॥ पाए सागारिएसुं अपमजित्तावि संजमो होइ / ते चेव 21(22) पमज्जंते असागारिए संजमो होइ // 19 // पाणेहिं संसत्तं भत्तं पाणमहवावि अविसुद्धं / उवगरणपत्तमाई जं वा अइरित्त चोद्दसहिं भूयगामेहिं। होजाहि ॥२०॥तं परिठवणविहीए अवहट्टसंजमो भवे एसो। अकुसलमणवइरोहे कुसलाण उदीरणं जंतु॥२१॥मणवइ- गाथाषोडशैः संजम एसो काए पुण जं अवस्सकजंमि / गमणागमणं भवई तओवउत्तो कुणइ संमं // 22 // तव्वजं कुम्मस्सव सुसमाहिय अध्ययनैः णितं जिनैर्जितरागद्वेषमोहैः / शालिव्रीहिः कोद्रवः रालकोऽरण्यतृणानि च // 12 // अजैडकगोमहिषाणां मृगाणामजिनं च पञ्चमं भवति। तलिका खल्लको वर्धः संयमः। कोशः कर्तरी च द्वितीयं तु॥१३ / / अथ हिरण्यविकटादीनि (अजीवाः) तानि न गृह्णाति असंयमः (मत्वात्) साधुः / स्थानादि यत्र चिकीर्षेत् प्रेक्ष्य प्रमाय॑ तत्र कुर्यात् / / 14 / एषा प्रेक्षा उपेक्षा पुनर्द्विविधा तु भवति ज्ञातव्या / व्यापारेऽव्यापारे व्यापारे यथैव (इन्द्रिय) ग्रामस्य / / 15 / / एष उपेक्षकः अव्यापारे यथा विनश्यत्। किमेतत्तूपेक्षसे द्विविधयाऽप्यत्राधिकारः / / 16 / / व्यापारोपेक्षा तत्र सांभोगिकान् सीदतश्चोदयति / चोदयति इतरमपि प्रावचनीये कार्ये / / 17 / / अव्यापारोपेक्षा नैव चोदयति गृहिणं तु सीदन्तम्। कर्मसु बहुविधेषु संयम एष उपेक्षायाः॥ 18 // पादौ सागारिकेषु अप्रमाापि (अप्रमृजत्यपि) संयमो भवति। तावेव प्रमार्जयति असागारिके संयमो भवति // 19 // प्राणिभिः संसक्तं भक्तं पानमथवाऽप्यविशुद्धम् / उपकरणपात्रादि यद्वाऽतिरिक्तं भवेत् // 20 // तत् परिष्ठापनविधिनाऽपहृत्यसंयमो भवेदेषः / अकुशलमनोवाचोरोधे कुशलयोरुदीरणं यत्तु / / 21 / / मनोवाक्संयमावेतौ काये पुनर्यदवश्यकार्ये / गमनागमनं भवति तदुपयुक्तः करोति सम्यक् / / 22 // सप्तदश
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1156 // पाणिपायकायस्स। हवई य कायसंजमो चिटुंतस्सेव साहुस्स ॥२३॥अष्टादशप्रकारे अब्रह्मणि-अब्रह्मचर्ये सति तद्विषयो वा 4. चतुर्थप्रतिषिद्धकरणादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति, क्रिया पूर्ववत्, तत्राष्टादशविधाब्रह्मप्रतिपादनायाह सङ्ग्रहणिकारः प्रतिक्रमणं, ओरालियंच दिव्वं मणवइकाएण करणजोएणं / अणुमोयणकारवणे करणेणऽट्ठारसाबंभं // 1 // 4.3 षष्ठादिइह मूलतो द्विधाऽब्रह्म भवति- औदारिकं तिर्यग्मनुष्याणां दिव्यं च भवनवास्यादीनाम्, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। मनोवाक्कायाः करणं त्रिधा, योगेन त्रिविधेनैवानुमोदनकारापणकरणेन निरूपितम्, पश्चानुपूयॊपन्यासः, अब्रह्माष्टादशविधं / सूत्रम् भवति, इयं भावना- औदारिकं स्वयं न करोति मनसा 3, नान्येन कारयति मनसा 3, कुर्वन्तं नानुमोदते मनसा 3, एवं 21(22) चोद्दसहिं वैक्रियमपि / प्राकृतशैल्या छान्दसत्वाच्चैकोनविंशतिभिआताध्ययनैरिति वेदितव्यम्, पाठान्तरं वा- एगूणवीसाहिं णायज्झय भूयगामेहिं। जेहिंति एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम्, क्रिया पूर्ववत्, ज्ञाताध्ययनानि ज्ञाताधर्मकथान्तर्वर्तीनि, तान्येकोनविंशति अभिधानतः अष्टादशब्रह्म प्रतिपादयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः प्रतिपादनम्। उक्खित्ताए संघाडे, अंडे कुम्मे य से लए। तुंबे य रोहिणी मल्ली, मागंदी चंदिमा इय॥१॥ __दाईवे उदगाएं, मंडुक्के तेयली इय / नंदि फैले अवरकंका, ओयन्ने सुसु पुंडरिया॥२॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धम्, / विंशतिभिरसमाधिस्थानैः, क्रिया प्राग्वदेव, तानि चामूनि- दवदवचारऽपमज्जिय दुपमजियऽइरित्तसिजआसणिए। राइणियपरिभासिय थेरब्भूओवघाई य॥१॥संजलणकोहणो पिट्ठिमंसिएऽभिक्खऽभिक्खमोहारी। अहिकरणकरोईरण अकालसज्झायकारी या॥२॥ ससरक्खपाणिपाए सद्दकरो कलह झंझकारी य / सूरप्पमाणभोती तद्वज कूर्मस्येव सुसमाहितपाणिपादकायस्य / भवति च कायसंयमस्तिष्ठत एव साधोः / / 23 / / (16) (17) // 1156 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रतिक्रमणं. श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1157 // वीसइमे एसणासमिए॥३॥गाथात्रयम् , अस्य व्याख्या-समाधानं समाधिः- चेतसःस्वास्थ्यं मोक्षमार्गेऽवस्थितिरित्यर्थः,. चतुर्थन समाधिरसमाधिस्तस्य स्थानानि-आश्रया भेदाः पर्याया असमाधिस्थानान्युच्यन्ते, दवदवचारि दुयं दुयं निरवेक्खो वच्चंतो मध्ययनम् इहेव अप्पाणं पडणादिणा असमाहीए जोएइ, अन्ने य सत्ते बाधंते असमाहीए जोएइ, सत्तवहजणिएण य कंमुणा परलोएवि। 4.3 षष्ठादिअप्पाणं असमाहीए जोएइ, अतो द्रुत 2 गन्तृत्वमसमाधिकारणत्वादसमाधिस्थानम्, एवमन्यत्रापि यथायोगस्वबुद्ध्याऽक्षर यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। गमनिका कार्येति, अपमज्जिए ठाणे निसीयणतुयट्टणाइ आयरंतो अप्पाणं विच्छुगडंकादिणा सत्ते य संघट्टणादिणा असमाहीए। सूत्रम् जोएइ, एवं दुपमज्जिएवि आयरतो, अइरित्ते सेजाआसणिएत्ति अइरित्ताए सेज्जाए घंघसालाए अण्णेवि आवासेंति अहिगर 21(22) णाइणा अप्पाणं परे य असमाहीए जोएइ आसणं- पीढफलगाइ तंपि अइरित्तसमाहीए जोएइ, रायणियपरिभासी राइ चोद्दसहिं भूयगामेहि। णिओ- आयरिओ अण्णो वा जो महल्लो जाइसुयपरियायादीहिं तस्स परिभासी परिभवकारी असुद्धचित्तत्तणओ अप्पाणं ज्ञाताऽपरे य असमाहीए जोयइ, थेरोवघाई थेरा-आयरिया गुरवो ते आयारदोसेण सीलदोसेण य णाणाईहिं उवहणति, उवहणंतो ध्ययनानि / असमाधिदुट्ठचित्तत्तणओ अप्पाणमण्णे य असमाहीए जोएइ, भूयाणि एगिदिया ते अणट्ठाए उवहणइ उवहणंतो असमाहीए जोएइ, स्थानानि। 8 द्रुतद्रुतचारी द्रुतं द्रुतं निरपेक्षो व्रजन् इहैवात्मानं पतनादिनाऽसमाधिना योजयति अन्यांश्च सत्त्वान् बाध्यमानान् असमाधिना योजयति, सत्त्ववधजनितेन च कर्मणा परलोकेऽपि आत्मानमसमाधिना योजयति 1, अप्रमार्जिते स्थाने निषीदनत्वग्वर्तनाद्याचरन् आत्मानं वृश्चिकदंशादिना सत्त्वांश्च संघटनादिनाऽसमाधिना योजयति 2, एवं दुष्प्रमार्जितेऽप्याचरन् 3, अतिरिक्तशय्यासनिक इति अतिरिक्तायां शय्यायां घव (बृहत्) शालायां अन्येऽप्यावासयन्ति अधिकरणादिनाऽऽत्मानं परांश्वासमाधिना योजयति, आसनं- पीठफलकादि तदप्यतिरिक्तमसमाधिना योजयति 4, रानिकपरिभाषी रानिक:- आचार्यः अन्यो वा यो महान् जातिश्रुतपर्यायादिभिस्तस्य // 15 // परिभाषी- पराभवकारी अशुद्धचित्तत्वात् आत्मानं परांश्वासमाधिना योजयति 5, स्थविरोपघाती स्थविरा:- आचार्याः गुरवस्तान् आचारदोषेण शीलदोषेण च ज्ञानादिभिरुपहन्ति, उपघ्नन् दुष्टचित्तत्वादात्मानं परांश्च असमाधिना योजयति 6, भूता एकेन्द्रियास्तान् अनायोपहन्ति उपघ्नन् असमाधिना योजयति, .
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1158 // संजलणोत्ति मुहत्ते 2 रूसइ रुसंतो अप्पाणमण्णे य असमाहीए जोएइ, कोहणोत्ति सइ कुद्धो अचंतकुद्धो भवइ, सो य | 4. चतुर्थपरमप्पाणंच असमाहीए जोएइ, एवं क्रिया वक्तव्या, पिट्ठिमंसिएत्ति परंमुहस्स अवण्णं भणइ, अभिक्खभिक्खमोहारीति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अभिक्खणमोहारिणी भासं भासइ जहा दासो तुमंचोरोवत्ति जंवा संकियंतं निस्संकियं भणइ एवं चेवत्ति, अहिगरणकरो- |4.3 षष्ठादिदीरण अहिगरणाई करेति अण्णेसिंकलहेइत्ति भणियं होति यन्त्रादीनि वा उदीरति, उवसंताणि पुणो उदीरेति, अकालसज्झाय- यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। कारी य कालियसुयं उग्घाडापोरिसीए पढइ, पंतदेवया असमाहीए जोएइ, ससरक्खपाणिपाओ भवइ ससरक्खपाणिपाए सूत्रम् सह सरक्खेण ससरक्खे अथंडिल्ला थंडिल्लं संकमंतो न पमज्जइ थंडिल्लाओवि अथंडिल्लं कण्हभोमाइसु विभासा | 21(22) चोइसहिं ससरक्खपाणिपाए ससरक्खेहि हत्थेहिं भिक्खं गेण्हइ अहवा अणंतरहियाए पुढवीए निसीयणाइ करेंतो ससरक्खपाणिपाओ भूयगामेहि। भवति, सदं करेइ असंखडबोलं करेइ विगालेवि महया सद्देण उ वएइ वेरत्तियं वा गारत्थियं भासं भासइ, कलहकरेत्ति ज्ञाता:अप्पणा कलहं करेइ तं करेइ जेण कलहो भवइ, झंझकारी य जेण 2 गणस्स भेओ भवइ सव्वो वा गणो झंझविओ अच्छा ध्ययनानि / असमाधिसंज्वलन इति मुहूर्ते 2 रुष्यति रुष्यन् आत्मानमन्यांश्वासमाधिना योजयति 8, क्रोधन इति सकृत् क्रुद्धः अत्यन्तक्रुद्धो भवति, स च परमात्मानं चासमाधिना योजयति 9, पृष्ठमांसाद इति पराङ्गखस्यावर्णं भणति 10, अभीक्ष्णमभीक्ष्णमवधारक इति अभीक्ष्णमवधारिणी भाषां भाषते यथा दासस्त्वं चौरो वेति यद्वा शङ्कितं तत् | निःशङ्कितं भणति एवमेवेति 11, अधिकरणकर उदीरकः अधिकरणानि करोति अन्येषां कलहयतीति भणितं भवति, यन्त्रादीनि वोदीरयति, उपशान्तानि पुनरुदीरयति 12-13, अकालस्वाध्यायकारी च कालिकश्रुतं चोद्धाटपौरुष्यां पठति, प्रान्तदेवताऽसमाधिना योजयेत् 14, सरजस्कपाणिपादो भवति सरजस्कपाणिपादः सह रजसा सरजस्कः अस्थण्डिलात् स्थण्डिलं संक्रामन् न प्रमार्जयति स्थण्डिलादपि अस्थण्डिलं कृष्णभूमादिषु विभाषा ससरजस्कपाणिपादः ससरजस्काभ्यां हस्ताभ्यां भिक्षा गृह्णाति अथवाऽनन्तर्हितायां पृथ्व्यां निषीदनादि कुर्वन् ससरजस्कपाणिपादो भवति 15, शब्दं करोति-कलहबोलं करोति विकालेऽपि महता शब्देनैव वदति वैरात्रिक वा गार्हस्थभाषां भाषते 16, कलहकर इति आत्मना कलहं करोति तत्करोति येन कलहो भवति 17, झञ्झकारी च येन येन गणस्य भेदो भवति सर्बो वा गणो स्थानानि।
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1159 // तारिसं भासइ करेइ वा, सूरप्पमाणभोइत्ति सूर एव पमाणं तस्स उदियमेत्ते आरद्धो जाव न अत्थमेइ ताव भुंजइ सज्झायमाई 4. चतुर्थण करेति, पडिचोइओ रूसइ, अजीरगाई य असमाहि उप्पज्जइ, एसणाऽसमिएत्ति अणेसणं न परिहरइ पडिचोइओ साहूहिं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, समभंडइ, अपरिहरंतोय कायाणमुवरोहे वट्टइ, वस॒तो अप्पाणं असमाहीए जोएइत्ति गाथात्रयसमासार्थः॥ विस्तरस्तुदशाख्याद्। 4.3 षष्ठादिग्रन्थान्तरादवसेय इति, यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। एकवीसाए सबलेहिं बावीसाए परीसहेहिं तेवीसाए सूयगडज्झयणेहिं चउवीसाए देवेहिं पंचवीसाए भावणाहिं छव्वीसाए सूत्रम् दसाकप्पववहाराणं उद्देसणकालेहिं सत्तावीसविहे अणगारचरित्ते अट्ठावीसविहे आयारकप्पे एगूणतीसाए पावसुयपसंगेहिं तीसाए 22(23) एकवीसाए मोहणियठाणेहिं एगतीसाइ सिद्धाइगुणेहिं बत्तीसाए जोगसंगहेहिं॥सूत्रम् 22 // (23) सबलेहिं। एकविंशतिभिः शबलैः क्रिया प्राग्वत्, तत्र शबलं चित्रमाख्यायते, शबलचारित्रनिमित्तत्वात् करकर्मकरणादयः क्रिया- शबलानि। विशेषाः शबला भण्यन्ते, तथा चोक्तं- अवराहमि पयणुए जेण उ मूलं न वच्चई साहू। सबलेंति तं चरित्तं तम्हा सबलत्तणं बेति ॥१॥तानि चैकविंशतिशबलस्थानानि दर्शयन्नाह तंजह उ हत्थकम्मंकुव्वंते मेहुणंच सेवंते / राइंच भुंजमाणे आहाकमंच भुंजते॥१॥तत्तोय रायपिंडंकीयं पामिच्च अभिहडंछेजें। झझितो वर्त्तते तादृशं भाषते करोति वा 18, सूर्यप्रमाणभोजीति सूर्य एव प्रमाणं तस्योदयमात्रादारब्धः यावत् नास्तमयति तावत् भुनक्ति स्वाध्यायादि न करोति, प्रतिचोदितो रुष्यति, अजीर्णत्वादि चासमाधिरुत्पद्यते 19, एषणाऽसमित इत्यनेषणां न परिहरति प्रतिचोदितः साधुभिःसमं कलहयति, अपरिहरश्च कायानामुपरोधे वर्त्तते, वर्तमान आत्मानमसमाधिना योजयति 20 / 7 अपराधे प्रतनुके येन तु न मूलं व्रजति साधुः। शबलयति तत् चारित्रं तस्मात् शबलत्वं ब्रुवते॥१॥ तद्यथा तु हस्तकर्म कुर्वति मैथुनं च सेवमाने। रात्रौ च भुञ्जाने आधाकर्म च भुञ्जाने॥१॥ ततश्च राजपिण्डं क्रीतं प्रामित्यं अभिहृतमाच्छेद्यम्। 2 8 // 1159 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1160 // भुंजते सबले ऊपच्चक्खियऽभिक्ख जइय॥शा छम्मासन्भंतरओगणागणंसंकमं करेंते यामासम्भंतर तिण्णि यदगलेवाऊ करेमाणो॥ ३॥मासब्भंतरओवामाइठाणाइंतिन्निकरेमाणे। पाणाइवायउडिकुव्वंते मुसंवयंते य ॥४॥गिण्हते य अदिण्णं आउट्टितह अणंतरहियाए। पुढवीय ठाणसेजं निसीहियं वाविचेतेइ ॥५॥एवं ससणिद्धाएससरक्खाचित्तमंतसिललेलु। कोलावासपइट्ठा कोल घुणा तेसि आवासो॥ ॥संडसपाणसबीओ जाव उ संताणए भवे तहियं / ठाणाइ चेयमाणो सबले आउट्टिआए उ॥७॥ आउट्टि मूलकंदे पुप्फे य फले य बीयहरिए य। भुंजते सबलेए तहेव संवच्छरस्संतो॥८॥दस दगलेवे कुव्वं तह माइट्ठाण दस य वरिसन्तो। आउट्टिय सीउदगंवग्घारियहत्थमत्ते य॥९॥दव्वीए भायणेण व दीयंतं भत्तपाण घेत्तूणं / भुंजइ सबलो एसो इगवीसो होइ नायव्वो॥१०॥ आसां व्याख्या- हत्थकम्म सयं करेंति परेण वा करेंते सबले 1, मेहुणं च दिव्वाइ 3 अइक्कमाइसु तिसुसालंबणे य सेवंते सबले 2, राइंच भुंजमाणेत्ति, एत्थ चउभंगो-दिया गेण्हइ दिया भुंजइ(४) अतिक्कमाइसु 4 सबले, सालंबणे पुण जयणाए, - भुञ्जाने शबलस्तु प्रत्याख्यायाभीक्ष्णं भुनक्ति च // 2 // षण्मास्यभ्यन्तरतो गणाद् गणं संक्रमं कुर्वंश्च। मासाभ्यन्तरे त्रीश्च दकलेपास्तु कुर्वन् // 3 // मासाभ्यन्तरतो वा मातृस्थानानि त्रीणि कुर्वन् / प्राणातिपातमाकुच्या कुर्वन् मृषा वदंश्च // 4 // गृह्णति चादत्तं आकुठ्या तथाऽनन्तर्हितायां / पृथ्व्यां स्थानं शय्यां नैषेधिकी वाऽपि करोति / / 5 / / एवं सस्निग्धायां सरजस्कचित्तवच्छिलालेलुनि / कोलावासप्रतिष्ठा कोला घुणास्तेषामावासः।। 6 // साण्डसप्राणसबीजो यावत् ससंतानको भवेत् | तत्र / स्थानादि कुर्वन् शबल आकुट्यैव // 7 // आकुठ्या मूलकन्दान् पुष्पाणि च फलानि च बीजहरितानि च। भुञ्जानः शबल एष तथैव संवत्सरस्यान्तः॥ 8 // दश दकलेपान् कुर्वन् तथा दश मातृस्थानानि च वर्षान्तः। आकुठ्या शीतोदकं प्रलम्बिते (अल्पवृष्टौ) हस्तमात्रेण च // 9 // दा भाजनेन वा (उदकाट्टैण) दीयमानं भक्तपानं गृहीत्वा / भुनक्ति शबल एष एकविंशतितमो भवति ज्ञातव्यः // १०॥हस्तकर्म स्वयं करोति परेण वा कारयति शबलो मैथुनं च दिव्यादि अतिक्रमादिभिस्त्रिभिः सालम्बनश्च सेवमानः शबलः, रात्रौ च भुजाने, अत्र चतुर्भङ्गी- दिवा गृह्णाति दिवा भुङ्क्ते 4 अतिक्रमादिषु शबलः सालम्बने पुनर्यतनया,2 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 22(23) एकवीसाए सबलेहि। शबलानि। // 1160 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1161 // संनिहिमाईसु पडिसेवणाए चेव, एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यं 3, आहाकंमंच भुंजते प्रकटार्थं 4 रायपिंड 5 कीय 6 पामिच्च 7 अभिहड 8 ४.चतुर्थ मध्ययनम् अच्छेज्ज पसिद्धा पञ्चक्खियभिक्ख भुंजइ य असई पञ्चक्खिय 2 भुंजए सबले 10, अंतो छण्हं मासाणं गणाओ गणसंकम करेंते प्रतिक्रमण, सबले अण्णत्थ णाणदंसणचरित्तट्ठयाए 11, मासब्भंतर तिण्णि य दगलेवे ऊ करेमाणे लेवोत्ति नाभिप्पमाणमुदगं, भणियं च 4.3 षष्ठादिजंघद्धा संघट्टोणाभी लेवो परेण लेवुवरित्ति, अंतोमासस्स तिन्नि उदगलेवे उत्तरंते सबले 12, तिण्णि य माइट्ठाणाई पच्छायणाईणि यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। कुणमाणे सबले 13, आउट्टिआए- उपेत्य पुढवाइ पाणाइवायं कुणमाणे सबले 14, मुसं वयंते सबले 15, अदिण्णं च सूत्रम् गिण्हमाणे सबले 16, अणंतरहियाए सचित्तपुढवीए ठाणं काउस्सग्गं सेल्जं सयणं निसीहियं च कुणमाणे सबले, ससणिद्धे | 22(23) एकवीसाए दगेण ससरक्खा पुढविरएण, चित्तमंतसिलासचेयणा सिलत्ति भणियं होति,लेलू लेट्ठ, कोला-घुणा तेसिमावासो घुणखइयं सबलेहि। कटुं, तत्थ ठाणाई करेमाणे सबले, एवं सह अंडाईहिं जं तत्थवि ठाणाइ चेएमाणो सबले 17, आउट्टिआए मूलाई भुंजंते शबलानि। सबले 18, वरिसस्संतो दस दगलेवे य माइट्ठाणाई कुव्वंते सबले, 19-20 सीओदगवग्घारिय हत्थमत्तेण गलंतेणंपि भणियं - सन्निध्यादेः प्रतिषेवणायामेव, आधाकर्मणि च भुञ्जाने, राजपिण्डं क्रीतं प्रामित्यं अभिहृतं आच्छेद्यं प्रसिद्धानि प्रत्याख्यायाभीक्ष्णं भुनक्ति च- असकृत् प्रत्याख्याय 2 भुङ्क्ते शबलः, अन्तःषण्णां मासानां गणात् गणसंक्रमं कुर्वन् शबलः अन्यत्र ज्ञानदर्शनचारित्रार्थात् , मासाभ्यन्तरे त्रीश्चोदकलेपान् कुर्वन्, लेप इति नाभिप्रमाणमुदकम् , भणितं च-जनार्धं संघट्टो नाभिर्लेपः परतो लेपोपरीति, अन्तः मासस्य त्रीनुदकलेपानुत्तरन् शबलः, त्रीणि च मातृस्थानानि प्रच्छादनादीनि कुर्वन् शबलः, ज्ञात्वा | पृथ्व्यादिप्राणातिपातं कुर्वन् शबलः, मृषां वदन् शबलः, अदत्तं च गृह्णन् शबलः, अनन्तर्हितायां सचित्तपृथ्व्यां स्थानं कायोत्सर्ग शय्यां (वसति) शयनं नैषेधिकीं चल कर्वन शबलः, सस्निग्धोदकेन सरजस्कः पृथ्वीरजसा चित्तमती शिला सचेतना शिलेति भणितं भवति, लेलु-लेष्टः, कोला:- घुणाः तेषामावासो घुणखादितं काष्ठम्, तत्र स्थानादि कुर्वन् शबलः, एवं सहाण्डादिभिः यत् तत्रापि स्थानादि कुर्वन् शबलः, ज्ञात्वा मूलादि भुञ्जानः शबलः, वर्षस्यान्तर्दश दकलेपान् दश च मातृस्थानानि कुर्वन् शबलः, शीतोदकाहस्तमात्राभ्यां गलञ्ज्यामिति भणितं भवति, एवं दा गलन्त्या भाजनेन च दीयमानं गृहीत्वा भुञ्जानः शबलः /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1162 // होइ, एवं दव्वीए गलंतीए भायणेण य दिजंतं घेत्तूण भुंजमाणे सबले 21 अयं च समासार्थः व्यासार्थस्तु दशाख्यग्रन्थान्तरादवसेयः, एवमसम्मोहार्थं दशानुसारेण सबलस्वरूपमभिहितम्, सङ्ग्रहणिकारस्त्वेवमाह वरिसंतो दस मासस्स तिन्नि दगलेवाइठाणाई। आउट्टिया करेंतो वहालियादिण्णमेहुण्णे // 1 // निसिभत्तकमनिवपिंड कीयमाई अभिक्खसंवरिए। कंदाई भुंजते उदउल्लहत्थाइ गहणं च // 2 // सच्चित्तसिलाकोले परविणिवाईससिणिद्ध संसरक्खो। छम्मासंतो गणसंकमंच करकंममिइ सबले // 3 // अस्य गाथात्रयस्यापि व्याख्या प्राग्निरूपितसबलानुसारेण कार्या। द्वाविंशतिभिः परीषहै:, क्रिया पूर्ववत्, तत्र मार्गाच्यवननिर्जरार्थं परिषोढव्याः परीषहाः (तत्त्वा० अ०९ सू० 8) सम्यग्दर्शनादिमार्गाच्यवनार्थं ज्ञानावरणीयादिकर्मनिर्जरार्थं च परिसमन्तादापतन्तः क्षुत्पिपासादयो द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षाः सोढव्याः- सहितव्या इत्यर्थः, परीषहांस्तान् स्वरूपेणाभिधित्सुराह खुहा पिवासासीउण्हं दसाचेला रइथिओ। चरियानिसीहिया सेजा अक्कोस वह जायणा // 1 // अलाभ रोग तणफासा मलसक्कारपरीसहा / पण्णा अण्णाणसंमत्तं इइ बावीस परीसहा // 2 // क्षुत्परीषहः- क्षुद्वेदनामुदितामशेषवेदनातिशायिनी सम्यग्विषहमाणस्य जठरान्त्रविदाहिनीमागमविहितेनान्धसाशमयतोऽनेषणीयं च परिहरतः क्षुत्परीषहजयो भवति, अनेषणीयग्रहणे तु न विजित: स्यात् क्षुत्परीषहः, 1, एवं पिपासापरीषहोऽपि द्रष्टव्यः२, सीयं ति शीते महत्यपि पतति जीर्णवसनः परित्राणवर्जितो नाकल्प्यानि वासांसि परिगृह्णीयात् परिभुञ्जीत वा, नापिशीतार्तोऽग्निं ज्वालयेत् अन्यज्वालितंवानाऽऽसेवयेत्, एवमनुतिष्ठता शीतपरीषहजयः कृतो भवति 3, उण्हं उष्णपरितप्तो 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 22(23) एकवीसाए सबलेहिं। शबलानि परिषहानि। // 1162 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1163 // ऽपिन जलावगाहनस्नानव्यजनवातादिवाञ्छयेत्, नैवातपत्राद्युष्णत्राणायाऽऽददीतेति, उष्णमापतितंसम्यक् सहेत, एवमनु- . चतुर्थतिष्ठतोष्णपरीषहजयः कृतो भवति 4, दस त्ति दंशमशकादिभिर्दश्यमानोऽपि न ततः स्थानादपगच्छेत्, न च तदपनयनार्थं 8 प्रतिक्रमणं, धूमादिना यतेत, न च व्यजनादिना निवारयेदिति, एवमनुतिष्ठता दंशपरिषहजयः कृतो भवति 5, एवमन्यत्रापि क्रिया है 4.3 षष्ठादियोज्या, अचेल त्ति अमहाधनमूल्यानिखण्डितानि जीर्णानि च वासांसि धारयेत् न च तथाविधो दैन्यं गच्छेत्, तथा चागमः- यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। परिजुण्णेहिं वत्थेहिं, होक्खामित्ति अचेलए। अदुवा सचेलए होक्खं, इति भिक्खू न चिंतए ॥१॥इत्यादि६, अति त्ति विहरतस्तिष्ठतो सूत्रम् वायद्यरतिरुत्पद्यते तत्रोत्पन्नारतिनाऽपिसम्यग्धर्मारामरतेनैव संसारस्वभावमालोच्य भवितव्यम् 7, इत्थीउत्ति नस्त्रीणामङ्ग- 22(23) प्रत्यङ्गसंस्थानहसितललितनयनविभ्रमादिचेष्टां चिन्तयेत्, न जातुचिच्चक्षुरपितासु निवेशयेत् मोक्षमार्गार्गलासुकामबुद्ध्येति एकवीसाए सबलेहि। 8, चरिय त्ति वर्जितालस्यो ग्रामनगरकुलादिष्वनियतवसतिर्निर्ममत्वः प्रतिमासं चर्यामाचरेदिति 9, निसीहिय त्ति शबलानि निषीदन्त्यस्यामिति निषद्या- स्थानं तत् स्त्रीपशुपण्डकविवर्जितावसतिं सेवेत पश्चाद्भाविनस्त्विष्टानिष्टोपसर्गान् सम्यगधिसहेत परिषहानि। 10, सेज्जत्ति शय्या संस्तारकः- चम्पकादिपट्टो मृदुकठिनादिभेदेनोच्चावचः प्रतिश्रयो वा पांशूत्करप्रचुरः शिशिरो बहुधर्मको वा तत्र नोद्विजेत 11, अक्कोस त्ति आक्रोशः- अनिष्टवचनं तच्छ्रुत्वा सत्येतरालोचनया न कुप्येत 12, वह त्ति वधः- ताडनं पाणिपाणिलताकशादिभिः, तदपिशरीरमवश्यंतया विध्वंसत एवेति मत्वा सम्यक् सहेत, स्वकृतकर्मफलमुपनतमित्येवमभिसंचिन्तयेत् 13, जायण त्ति याचनं-मार्गणम्, भिक्षोर्हि वस्त्रपात्रानपानप्रतिश्रयादि परतो लब्धव्यं सर्वमेव, शालीनतया 8 चन याश्चां प्रत्याद्रियते, साधुना तु प्रागल्भ्यभाजा सजाते कार्ये स्वधर्मकायपरिपालनाय याचनमवश्यं कार्यमिति, एवमनु 0 परिजीर्णेषु वस्त्रेषु भविष्याम्यचेलकः / अथवा सचेलको भविष्यामीति भिक्षुर्न चिन्तयेत् // 1 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1164 // तिष्ठता याशापरीषहजयः कृतो भवति 14, अलाभत्ति याचितालाभेऽपि प्रसन्नचेतसैवाविकृतवदनेन भवितव्यं 15, रोग त्ति 4. चतुर्थरोग:- ज्वरातिसारकासश्वासादिस्तस्य प्रादुर्भावे सत्यपिन गच्छनिर्गताश्चिकित्सायांप्रवर्तन्ते, गच्छवासिनस्त्वल्पबहुत्वा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, लोचनया सम्यक् सहन्ते, प्रवचनोक्तविधिना प्रतिक्रियामाचरन्तीति, एवमनुतिष्ठतारोगपरीषहजयः कृतो भवति 16, तणफास 4.3 षाहादित्ति अशुषिरतृणस्य दर्भादेः परिभोगोऽनुज्ञातो गच्छनिर्गतानां गच्छनिवासिनांच, तत्र येषां शयनमनुज्ञातं निष्पन्नानां ते तान यावत् एकत्रि शत्स्थानानि। दर्भान् भूमावास्तीर्य संस्तारोत्तरपट्टकौ च दर्भाणामुपरि विधाय शेरते, चौरापहृतोपकरणा वा प्रतनुसंस्तारपट्टकावत्यन्तजीर्ण सूत्रम् त्वात्, तथाऽपितं परुषकुशदर्भादितृणस्पर्श सम्यक् सहेत 17, मल त्ति स्वेदवारिसम्पर्कात्कठिनीभूतं रजो मलोऽभिधीयते, सवपुषि स्थिरतामितो ग्रीष्मोष्मसन्तापजनितधर्मजलादार्द्रतांगतो दुर्गन्धिर्महान्तमुद्वेगमापादयति, तदपनयनाय न कदाचिद एकवीसाए सबलेहि। भिलषेत्- अभिलाषं कुर्यात् 18, सक्कारपरीसहे त्ति सत्कारो- भक्तपानवस्त्रपात्रादीनां परतो लाभः पुरस्कारः-सद्धृतगुणो शबलानि त्कीर्तनं वन्दनाभ्युत्थानासनप्रदानादिव्यवहारश्च, तत्रासत्कारितोऽपुरस्कृतो वा न द्वेषं यायात् 19, पण्ण त्ति प्रज्ञायतेऽनयेति परिषहानि। प्रज्ञा- बुद्ध्यतिशयः, तत्प्राप्तौ न गर्वमुद्वहेत् 20, अण्णाणं ति कर्मविपाकजादज्ञानान्नोद्विजेत 21, असंमत्तं ति असम्यक्त्वपरीषहः, सर्वपापस्थानेभ्यो विरतः प्रकृष्टतपोऽनुष्ठायी निःसङ्गश्चाहं तथापि धर्माधर्मात्मदेवनारकादिभावान्नेक्षे अतो मृषा समस्तमेतदिति असम्यक्त्वपरीषहः, तत्रैवमालोचयेत्- धर्माधर्मी पुण्यपापलक्षणौ यदि कर्मरूपौ पुद्गलात्मको ततस्तयोः कार्यदर्शनानुमानसमधिगम्यत्वम्, अथ क्षमाक्रोधादिको धर्माधर्मी ततः स्वानुभवत्वादात्मपरिणामरूपत्वात् प्रत्यक्षविरोधः, // 1164 // देवास्त्वत्यन्तसुखासक्तत्वान्मनुष्यलोके कार्याभावात् दुष्षमानुभावाच्च न दर्शनगोचरमायान्ति, नारकास्तु तीव्रवेदनार्ताः / पूर्वकृतकर्मोदयनिगडबन्धनवशीकृतत्वादस्वतन्त्राः कथमायान्तीत्येवमालोचयतोऽसम्यक्त्वपरीषहजयो भवति, 'बावीस /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य भाग-३ श्रीआवश्यक परीसह'त्ति एते द्वाविंशतिपरीषहा इति गाथाद्वयार्थः // त्रयोविंशतिभिः सूत्रकृताध्ययनैः, क्रिया पूर्ववत्, तानि पुनरमूनि- 4. चतुर्थनियुक्ति___पुंडरीयकिरियट्ठाणं आहारपरिणपञ्चक्खाणकिरिया य ।अणगारअद्दनालंद सोलसाइंच तेवीसं // 1 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीहारिक गाथा निगदसिद्धैव // चतुर्विंशतिभिर्देवैः, क्रिया पूर्ववत्, तानुपदर्शयन्नाह 4.3 षष्ठादिवृत्तियुतम् ____भवणवणजोइवेमाणिया य दसअट्ठपंचएगविहा / इइ चउवीसं देवा केइ पुण बेंति अरहंता // 1 // यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। // 1165 // इयमपि निगदसिद्धैव॥पञ्चविंशतिभिर्भावनाभिः, क्रिया पूर्ववत्, प्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणमहाव्रतसंरक्षणाय भाव्यन्त सूत्रम् इति भावनाः, ताश्चेमाः | 22(23) इरियासमिएसया जए, उवेह भुंजेज व पाणभोयणं / आयाणनिक्खेवदुगुंछ संजए, समाहिए संजमए मणोवई॥१॥अहस्ससच्चे एकवीसाए सबलेहि। अणुवीइ भासए, जे कोहलोहभयमेव वजए।सदीहरायं समुपेहिया सिया, मुणी हुमोसं परिवजएसया॥२॥सयमेव उ उग्गहजायणे, सूत्रकृताघडे मतिमं निसम्म सइ भिक्खु उग्गहं / अणुण्णविय भुंजिज्ज पाणभोयणं, जाइत्ता साहमियाण उग्गहं // 3 // आहारगुत्ते ध्ययनानि। देवाः / अविभूसियप्पा, इत्नि निज्झाइन संथवेज्जा / बुद्धो मुणी खुड्डकहंन कुजा, धम्माणुपेही संधए बंभचेरं ॥४॥जेसहरूवरसगंधमागए, भावनाः। फासे य संपप्प मणुण्णपावए। गिहीपदोसंन करेज पंडिए, स होइ दंते विरए अकिंचणे // 5 // गाथाः पञ्च, आसां व्याख्या-ईरणम् ईर्या, गमनमित्यर्थः, तस्यांसमितः- सम्यगित ईर्यासमितः, ईर्यासमितता प्रथमभावना यतोऽसमितः प्राणिनो हिंसेदतः सदा यतः- सर्वकालमुपयुक्तः सन् उवेह भुजेज्ज व पाणभोयणं 'उवेह'त्ति अवलोक्य भुञ्जीत पानभोजनम्, अनवलोक्य भुञ्जानः प्राणिनो हिंसेत, अवलोक्य भोक्तव्यं द्वितीयभावना, एवमन्यत्राप्यक्षरगमनिका कार्या, आदाननिक्षेपौ- पात्रादेग्रहणमोक्षौ आगमप्रसिद्धौ जुगुप्सति- करोत्यादाननिक्षेपजुगुप्सकः, अजुगुप्सन् प्राणिनो हिंस्यात् / // 1165 //
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1166 // तृतीयभावना, संयतः- साधुः समाहितः सन् संयमे मणोवइ त्ति अदुष्टं मनः प्रवर्तयेत्, दुष्टं प्रवर्तयन् प्राणिनो हिंसेत् चतुर्थी 4. चतुर्थभावना, एवं वाचमपि पञ्चमी भावना, गताः प्रथमव्रतभावनाः। द्वितीयव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते- अहस्ससच्चे त्ति अहास्यात् / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सत्यः, हास्यपरित्यागादित्यर्थः, हास्यादनृतमपि ब्रूयात्, अतो हास्यपरित्यागः प्रथमभावना, अनुविचिन्त्य- पर्यालोच्य 4.3 षष्ठादिभाषेत, अन्यथाऽनृतमपि ब्रूयात् द्वितीयभावना, यः क्रोधं लोभं भयमेव वा त्यजेत्, स इत्थम्भूतो दीर्घरात्रं- मोक्षं समुपेक्ष्य यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। सामीप्येन द्रष्टा(दृष्ट्वा) सिया' स्यात् मुनिरेव मृषां परिवर्जेत सदा, क्रोधादिभ्योऽनृतभाषणादिति भावनात्रयम्, गता द्वितीयव्रत सूत्रम् भावनाः। तृतीयव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते-स्वयमेव आत्मनैव प्रभुंप्रभुसंदिष्टं वाऽधिकृत्य अवग्रहयाञ्चायां प्रवर्तते अनुविचिन्त्या- 22(23) न्यथाऽदत्तं गृह्णीयात् प्रथमभावना, घडे मइमं निसम्म त्ति तत्रैव तृणाद्यनुज्ञापनायांचेष्टेत मतिमान् निशम्य- आकर्ण्य प्रतिग्रह एकवीसाए सबलेहि। दातृवचनमन्यथा तददत्तं गृह्णीयात्, परिभोग इति द्वितीया भावना, सइ भिक्खु उग्गहं ति सदा भिक्षुरवग्रहं स्पष्टमर्यादयाऽनुज्ञाप्य सूत्रकृताभजेत, अन्यथाऽदत्तं संगृह्णीयात्, तृतीया भावना, अनुज्ञाप्य गुरुमन्यं वा भुञ्जीत पानभोजनम्, अन्यथाऽदत्तं गृह्णीयात् चतुर्थी ध्ययनानि। भावना, याचित्वा साधर्मिकाणामवग्रहं स्थानादि कार्यमन्यथा तृतीयव्रतविराधनेति पञ्चमी भावना, उक्तास्तृतीयव्रतभावनाः। भावनाः। साम्प्रतं चतुर्थव्रतभावनाःप्रोच्यन्ते-आहारगुत्ते त्ति आहारगुप्तः स्यात् नातिमात्रं स्निग्धंवा भुञ्जीत, अन्यथा ब्रह्मव्रतविराधकः स्यात् प्रथमा भावना, अविभूषितात्मा स्याद्-विभूषां न कुर्याद्, अन्यथा ब्रह्मव्रतविराधकः स्यात् द्वितीया भावना, स्त्रियं न निरीक्षेत तदव्यतिरेकादिन्द्रियाणि नाऽऽलोकयेद्, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् तृतीया भावना, न संथवेज्जत्ति न स्त्र्यादिसंसक्तां वसति सेवेत, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् चतुर्थी भावना, बुद्धः- अवगततत्त्व: मुनिः- साधुः क्षुद्रकथां न कुर्यात् स्त्रीकथां स्त्रीणां वेति, अन्यथा ब्रह्मविराधकः स्यात् पञ्चमी भावना, धम्म(धम्माणु)पेही संधए बंभचेरं ति निगदसिद्धम्, उक्ताश्चतुर्थ देवाः /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1167 // व्रतभावनाः। पञ्चमव्रतभावनाः प्रोच्यन्ते- यः शब्दरूपरसगन्धानागतान्, प्राकृतशैल्याऽलाक्षणिकोऽनुस्वारः, स्पीश्वसंप्राप्य मनोज्ञपापकान्- इष्टानिष्टानित्यर्थः, गृद्धिं- अभिष्वङ्गलक्षणाम्, प्रद्वेषः प्रकटस्तंन कुर्यात् पण्डितः, स भवति दान्तो विरतोकिञ्चन इति, अन्यथाऽभिष्वङ्गादेः पञ्चममहाव्रतविराधना स्यात्, पञ्चापि भावनाः, उक्ताः पञ्चमहाव्रतभावनाः, अथवाऽसम्मोहार्थं यथाक्रमं प्रकटार्थाभिरेव भाष्यगाथाभिः प्रोच्यन्ते- पणवीस भावणाओ पंचण्ह महव्वयाणमेयाओ। भणियाओ जिणगणहरपुज्जेहिं नवर सुत्तमि॥१॥ इरियासमिइ पढमा आलोइयभत्तपाणभोई य। आयाणभंडनिक्खेवणा य समिई भवे तइया // 2 // मणसमिई वयसमिई पाणाइवायंमि होंति पंचेव। हासपरिहारअणुवीइ भासणा कोहलोहभयपरिणा॥३॥एस मुसावायस्स अदिन्नदाणस्स होतिमा पंच। पहुसंदिट्ठ पहू वा पढमोग्गह जाएँ अणुवीई॥ 4 // उग्गहणसील बिइया तत्थोग्गेण्हेज उग्गहं जहियं / तणडगलमल्लगाई अणुण्णवेज्जा तहिं तहियं // 5 // तच्चमि उग्गहं तू अणुण्णवे सारिउग्गहे जा उ। तावइय मेर काउंन कप्पई बाहिरा तस्स॥६॥ भावण चउत्थ साहमियाण सामण्णमण्णपाणं तु / संघाडगमाईणं भुंजेज्ज अणुण्णवियए उ॥७॥ पंचमियं गंतूणं साहम्मियउग्गहं अणुण्णविया। ठाणाई चेएज्जा पंचेव अदिण्णदाणस्स // 8 // बंभवयभावणाओ णो अइमायापणीयमाहारे। दोच्च अविभूसणा ऊ विभूसवत्ती न उ हवेज्जा // 9 // तच्चा भावण इत्थीण इंदिया मणहरा ण णिज्झाए / सयणासणा विचित्ता इत्थिपसुविवज्जिया सेज्जा // 10 // एस चउत्था ण कहे इत्थीण कहं तु पंचमा एसा। सद्दा रूवा गंधा रसफासा पंचमी एए // 11 // रागद्दोसविवजण अपरिग्गहभावणाउ पंचेव / सव्वा पणवीसेया एयासु न वट्टियं जंतु॥१२॥ षड्विंशतिभिर्दशाकल्पव्यवहाराणामुद्देशनकालैः, क्रिया पूर्ववत्, तानेवोद्देशनकालान्-श्रुतोपचारान् दर्शयन्नाह सङ्गहणिकारः दस उद्देसणकाला दसाण कप्पस्स होंति छच्चेव / दस चेव ववहारस्स वहोंति सव्वेवि छव्वीसं॥१॥ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 22(23) एकवीसाए सबलेहि। सूत्रकृताध्ययनानि। देवाः / भावनाः। // 1167 //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1168 // निगदसिद्धा / सप्तविंशतिप्रकारेऽनगारचारित्रे सति- साधुचारित्रे सति तद्विषयो वा प्रतिषिद्धादिना प्रकारेण योऽतिचारः कृत इति प्राग्वत्, सप्तविंशतिभेदान् प्रतिपादयन्नाह सङ्ग्रहणिकारः वयछक्कमिंदियाणंच निग्गहो भावकरणसच्चं च।खमयाविरागयाविय मणमाईणं निरोहो य॥१॥ कायाण छक्क जोगाण जुत्तया वेयणाऽहियासणया। तह मारणंतियऽहियासणा य एएऽणगारगुणा // 2 // गाथाद्वयम्,अस्य व्याख्या-व्रतषट्कं- प्राणातिपातादिविरतिलक्षणं रात्रिभोजनविरतिपर्यवसानम्,इन्द्रियाणां च श्रोत्रादीनां निग्रहः-इष्टतरेषुशब्दादिषुरागद्वेषाकरणमित्यर्थः,भावसत्यं-भावलिङ्गमन्तःशुद्धिः,करणसत्यं च बाह्यं प्रत्युपेक्षणादिकरणसत्यं भण्यते, क्षमा क्रोधनिग्रहः, विरागता लोभनिग्रहः, मनोवाक्कायानामकुशलानामकरणं कुशलानामनिरोधश्च, कायानांपृथिव्यादिनां षट्कं सम्यगनुपालनविषयतयाऽनगारगुणा इति, संयमयोगयुक्तता, वेदनाशीतादिलक्षणा तदभिसहना वा, तथा मारणान्तिकाऽभिसहना च-कल्याणमित्रबुद्ध्या मारणान्तिकोपसर्गसहनमित्यर्थः एतेऽनगारगुणा इतिगाथाद्वयार्थः ॥अष्टाविंशतिविध आचार एवाऽऽचारप्रकल्पः, क्रिया पूर्ववत्, अष्टाविंशतिभेदान् दर्शयति सत्थपरिण्णा लोगो विजओय सीओसणिज्ज संमत्तं / आवंति धुवविमोहो उवहाणसुय महापरिण्णा य॥१॥ पिंडेसणसिजि रिया भासजाया यवत्थपाएंसा। उन्हपडिमा सत्तेक्वतयं भावणविमुत्तीओ॥२॥ उग्घायमणुग्घायं आरूवणा तिविहमो णिसीहंतु। इय अट्ठावीसविहो आयारपकप्पणामोऽयं // 3 // गाथात्रयं निगदसिद्धमेव, एकोनत्रिंशद्भिः पापश्रुतप्रसङ्गैः, क्रिया पूर्ववत्, पापोपादानानि श्रुतानि पापश्रुतानि तेषां प्रसङ्गाःतथाऽऽसेवनारूपा इति, पापश्रुतानि दर्शयन्नाह सङ्ग्रहणिकार: 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, |4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् | 22(23) | एक्कवीसाए सबलेहि। दशाकल्पव्यवहारः। अणगार // 12 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1169 // अट्ठनिमित्तंगाई दिव्युप्पायंतलिक्ख भोमंच। अंगसरलखणवंजणंच तिविहं पुणोक्केक्कं // 1 // सुत्त वित्तीतह वत्तियं च पावसुय अउणतीसविहं / गंधव्वन दृवत्थु आउंधणुवेयसंजुत्तं // 2 // गाथाद्वयम्, अस्य व्याख्या- अष्ट निमित्ताङ्गानि दिव्यं- व्यन्तराद्यदृट्टहासादिविषयम्, उत्पातं-सहजरुधिरवृष्ट्यादिविषयम्, अन्तरिक्षं- ग्रहभेदादिविषयम्, भौम- भूमिविकारदर्शनादेवास्मादिदं भवतीत्यादिविषयम्, अङ्ग- अङ्गविषयं स्वरंस्वरविषयम्, व्यञ्जनं- मषादि तद्विषयम्, तथा च- अङ्गादिदर्शनतस्तद्विदो भाविनं सुखादि जानन्त्येव, त्रिविधं पुनरेकै दिव्यादि सूत्रं वृत्तिस्तथा वार्तिकं च, इत्यनेन भेदेन- दिव्वाईण सरूवं अंगविवज्जाण होंति सत्तण्हं। सुत्तं सहस्स लक्खो य वित्ती तह कोडि वक्खाणं॥१॥ अंगस्स सयसहस्सं सुत्तं वित्तीय कोडि विनेया। वक्खाणं अपरिमियं इयमेव य वत्तिय जाण // 2 // ' पापश्रुतमेकोनत्रिंशद्विधम्, कथं?, अष्टौ मूलभेदाः सूत्रादिभेदेन त्रिगुणिताश्चतुर्विंशतिः गन्धर्वादिसंयुक्ता एकोनत्रिंशद्भवन्ति, वत्थु ति वास्तुविद्या आउ न्ति वैद्यकम्, शेषं प्रकटार्थम् // त्रिंशद्भिर्मोहनीयस्थानैः, क्रिया पूर्ववत्, सामान्येनैकप्रकृतिकर्म मोहनीयमुच्यते, उक्तं च-अट्ठविहपि य कम्मं भणियं मोहोत्ति समासेण मित्यादि, विशेषेण चतुर्थी प्रकृतिर्मोहनीयं तस्य स्थानानि- निमित्तानि भेदाः पर्याया मोहनीयस्थानानि, तान्यभिधित्सुराह सङ्ग्रहणिकारः / वारिमझेवगाहित्ता, तसे पाणे विहिंसई। छाएउ मुहं हत्थेणं, अंतोनायं गलेश्वं ॥१॥सीसावेढेण वेढित्ता, संकिलेसेण मारए। 0 दिव्यादीनां स्वरूपमङ्गविवर्जितानां भवति सप्तानाम्। सूत्रं सहस्रं लक्षं च वृत्तिस्तथा कोटी व्याख्यानम् // 1 // अङ्गस्य शतसहस्रं सूत्रं वृत्तिश्च कोटी विज्ञेया। व्याख्यानमपरिमितं इदमेव वार्तिकं जानीहि // 2 // अष्टविधमपि च कर्म भणितं मोह इति यत् समासेन। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिशत्स्थानानि। सूत्रम् 22(23) एकवीसाए सबलेहिं। आचारप्रकल्पाः / पापश्रुतानि। सूत्रम् 22(23) एकवीसाए सबलेहि। एकवीसाए सबलेहि। मोहनीयस्थानानि। // 1169 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1170 // सीसंमिजेय आहेतुं, दुहमारेण हिंसई॥२॥बहुजणस्स नेयारं, दीवंताणंच पाणिणं ।साहारणे गिलाणंमि, पहू किच्चंन कुव्वई॥ 4. चतुर्थ३॥साहू अकम्म धम्माउ, जे भंसेइ उवट्ठिएं। णेयाउयस्स मग्गस्स, अवगारंमि वट्टई॥ 4 // जिणाणं णंतपाणीणं, अवण्णं जो उ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, भासई / आयरियउवज्झाए, खिंसई मंदबुद्धीएं ॥५॥तेसिमेव य णाणीणं, संमं नो पडितप्पई / पुणो पुणो अहिगरणं, उप्पाए 4.3 षष्ठादितित्थभेयए॥६॥जाणं आहंमिए जोए, पउंजइ पुणो पुणों / कामे वमित्ता पत्थेइ, इहऽन्नभविए इयं // 7 // भिक्खूणं बहुसुएऽहंति, यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। जो भासइऽबहुस्सुए।तहा य अतवस्सी उ, जो तवस्सित्तिऽहं वए // 8 // जायतेएण बहुजणं, अंतोधूमेण हिंसइ / अकिच्चमप्पणा सूत्रम् काउं, कयमेएण भासइ॥९॥नियडुवहिपणिहीए, पलिउंचे साइजोगजुत्ते य / बेई सव्वं मुसंवयसि, अक्खीणझंझएसया // 10 // 22(23) अद्धाणंमि पवेसित्ता जो, धणं हरइ पाणिणं / वीसंभित्ता उवाएणं, दारे तस्सेव लुब्भई ॥११॥अभिक्खमकुमारेहि, कुमारेऽहंति एकवीसाए सबलेहिं। पासइ / एवं अंबभयारीवि, बंभयारित्तिऽहं वए॥१२॥ जेणेविस्सरियं णीए, वित्ते तस्सेव लुब्भई / तप्पभावुट्ठिए वावि, अंतरायं मोहनीयकरेइसे ॥१३॥सेणावईपसत्थारं, भत्तारं वावि हिंसई। रहस्सवावि निगमस्स, नायगंसेट्ठिमेव वा ॥१४॥अपस्समाणो पस्सामि, स्थानानि। अहं देवेत्ति वा वए। अवण्णेणंच देवाणं, महामोहं पकुव्वइ // 15 // गाथाः पञ्चदश, आसां व्याख्या- वारिमज्झे पाणियमज्झे अवगाहित्त त्ति तिव्वेण मणसा पाएण अक्कमित्ता तसे पाणेइत्थिमाई विहिंसइ, से' तस्स महामोहमुप्पाएमाणे संकिलिट्ठचित्तत्तणओय भवसयदुहवेयणिज्जं अप्पणो महामोहं पकुव्वइ, एवं सर्वत्र क्रिया वाच्या 1, तथा छाएउ ढंकिउं मुहं हत्थेणं ति उवलक्खणमिदमन्नाणि य कन्नाईणि अंतोनदं ति हिदए. // 1170 // सदुक्खमारसंतं गलेरवं गलएण अच्चंतं रडति हिंसति 2, सीसावेढेण अल्लचंमाइणा कएणाभिक्खणं वेढेत्ता संकिलेसेण / तिव्वासुहपरिणामेण मारए हिंसइ जीवंति 3, सीसंमि जे य आहेतु- मोग्गराइणा विभिंदिय सीसं दुहमारेण महामोहजणगेण
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1171 // हिंसइत्ति 4, बहुजणस्स नेयारंति-पहुं सामित्ति भणियं होइ, दीवं समुद्दमिव वुज्झमाणाणं संसारे आसासथाणभूयं ताणं . चतुर्थ मध्ययनम च- अण्णापाणाइणा ताणकारिणं पाणिणं जीवाणं तं च हिंसइ, से तं विहंसते बहुजणसंमोहकारणेण महामोहं पकुव्वइ 5, प्रतिक्रमण, साहारणे-सामण्णे गिलाणंमि पहू-समत्थो उवएसेण सइकरणेण वा तप्पिउंतहवि किच्चं ओसहजायणाइ महाघोरपरिणामो 4.3 षष्ठादिन कुव्वइ सेऽवि महामोहं पकुव्वइ, सव्वसामण्णो य गिलाणो भवइ, तथा जिनोपदेशाद्, उक्तं च-किं भंते! जो गिलाणं यावत् एकत्रिं शत्स्थानानि। पडियरइ से धण्णे उदाहु जे तुम दसणेण पडिवज्जइ?, गोयमा! जे गिलाणं पडियरइ, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा! जे गिलाणं सूत्रम् पडियरइ से मं दंसणेणं पडिवज्जइ जे मंदसणेण पडिवज्जइ से गिलाणं पडियरइत्ति, आणाकरणसारं खु अरहताणं दसणं, से तेणटेणं 22(23) गोयमा! एवं वुच्चइ, जे गिलाणं पडियरइ से मं पडिवज्जइ, जे मं पडिवज्जइ से गिलाणं पडिवजईत्यादि 6, तहा साहुं तवस्सिं अकम्म एकवीसाए सबलेहिं। बलात्कारेणधम्माओ-सुयचरित्तभेयाओजे महामोहपरिणामे भंसेतित्ति-विनिवारेइ उवट्ठियं-सामीप्येन स्थितं 7, नेयाउयस्स- मोहनीयनयनशीलस्य मग्गस्स- णाणादिलक्खणस्स दूसणपगारेण अप्पाणं परं च विपरिणामंतो अवगारंमि वट्टइ, णाणे-काया स्थानानि। वया य तेच्चिय' एवमाइणा, दंसणे एते जीवाणंता कहमसंखेज्जपएसियंमिलोयंमिठाएजा?, एवमाइणा, चारित्ते जीवबहुत्ताउ कहमहिंसगत्तंति चरणाभाव' इत्यादिना 8, तथा जिणाणं-तित्थगराणं अणतणाणीणं- केवलीणं अवन्नं-निंदं जो महाघोर किं भदन्त! यो ग्लानं प्रतिचरति स धन्य उताहो यो युष्मान् दर्शनेन प्रतिपद्यते?, गौतम! यो ग्लानं प्रतिचरति, तत् केनार्थेन भदन्तैवमुच्यते ?, गौतम! यो ग्लानं प्रतिचरति स मां दर्शनेन प्रतिपद्यते, यो मां दर्शनेन प्रतिपद्यते स ग्लानं प्रतिचरतीति, आज्ञाकरणसारमेवाहतां दर्शनम्, तदेतेनार्थेन गौतमैवमुच्यते-यो ग्लानं प्रतिचरतिमा स मां प्रतिपद्यते यो मां प्रतिपद्यते स ग्लानं प्रतिपद्यते (प्रतिचरति)10 काया व्रतानि च तान्येव। 0 एते जीवा अनन्ताः कथमसंख्येयप्रदेशिके लोके तिष्ठेयुः? 108 जीवबहुत्वात् कथमहिंसकत्वमिति चरणाभावः।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1172 // परिणामो पभासइ भणति, कथं?, ज्ञेयाऽनन्तत्वात्सर्वार्थज्ञानस्याभाव एव, तथा च-'अज्जवि धावति णाणं अजवि लोओ अणंतओ होइ। अजवि न तुहं कोई पावइ सव्वण्णुयं जीवो॥१॥' एवमाइ पभासइ, न पुणज्जाणति जहा-'खीणावरणो जुगवं लोगमलोगं जिणो पगासेड़। ववगयघणपडलो इव परिमिययं देसमाइच्चो॥१॥'९, आयरियउवज्झाए पसिद्धे खिंसह निंदइ जच्चाईहिं, अबहुस्सुया वा एए तहावि अम्हेवि एएसिंतु सगासे किंपि कहंचि अवहारियंति मंदबुद्धीए बालेत्ति भणियं होइ 10, तेसिमेव य आयरिओवज्झायाणं परमबंधूणं परमोवगारीणंणाणीण न्ति गुणोवलक्खणं गुणेहिं पभाविए पुणो तेसिं चेव कब्जे समुप्पण्णे संमं न पडितप्पइ आहारोवगरणाईहिं णोवजुज्जेइ 11, पुणो पुणो त्ति असई अहिगरणं जो तिस्साइ उप्पाए कहेइ निवजत्ताइ तित्थभेयए णाणाइमग्गविराहणत्थंति भणिय होइ 12, जाणं आहमिए जोए- वसीकरणाइलक्खणे पउंजइ पुणो पुणो असइत्ति 13, कामे इच्छामयणभेयभिण्णे वमेत्ता चइऊण, पव्वज्जमन्भुवगम्म पत्थेइ अभिलसइ इहभविए-माणुस्से चेव अण्णभविए-दिव्वे 14, अभिक्खणं 2' पुणो 2 बहुस्सुएऽहंति जो भासए, बहुस्सुए (बहुस्सुएण) अण्णेण वा पुट्ठोस तुमं बहुस्सुओ?, आमंति भणइ तुण्हिक्को वा अच्छइ, साहवो चेव बहुस्सुएत्ति भणति 15, अतवस्सी तवस्सित्ति विभासा 16, जायतेएण अग्गिणा बहुजणं घरे छोढुं अंतो धूमेण अभिंतरे धूमं काऊण हिंसइ 17, अकिच्चं पाणाइवायाइ अप्पणा काउं कयमेएण भासइ- अण्णस्स उत्थोभं देइ 18, नियडुवहिपणिहीए पलिउंचइ नियडी- अण्णहाकरणलक्खणा माया उवही तं करेइ जेण तं पच्छाइजइ अण्णहाकयं पणिही एवंभूत एव (च) रइ, अनेन प्रकारेण 'पलिउंचई' वंचेइत्ति भणियं होइ 19, 0 अद्यापि धावति ज्ञानमद्यापि लोकोऽनन्तको भवति। अद्यापि न तव कोऽपि प्राप्नोति सर्वज्ञतां जीवः // 1 // 0 क्षीणावरणो युगपद् लोकमलोकं जिनः प्रकाशयति / व्यपगतघनपटल इव परिमितं देशमादित्यः॥ 1 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् | 22(23) एकवीसाए सबलेहि। मोहनीयस्थानानि। // 1172 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1173 // साइजोगजुत्ते य- अशुभमनोयोगयुक्तश्च 20, बेति भणइ सव्वं मुसं वयइ सभाए 21, अक्खीणझंझए सया अक्षीणकलह इत्यर्थः, झंझा- कलहो 22, अद्धाणंमि पंथे पवेसेत्ता नेऊण विस्संभेण जो धणंसुवण्णाई हरइ पाणिणं- अच्छिंदइ 23, जीवाणं, विसंभेत्ता- उवाएण केणइ अतुलं पीइंकाऊण पुणो दारे-कलत्ते तस्सेव जेण समं पीई कया तत्थ लुब्भइ 24, अभिक्खणं पुणो 2 अकुमारे संते कुमारेऽहंति भासइ 25, एवमबंभयारिमि विभासा 26, जेणेविस्सरियं नीए- ऐश्वर्य प्रापित इत्यर्थः, वित्ते धणे तस्सेव संतिए लुब्भइ 27, तप्पभावुट्ठिए वावि-लोगसंमयत्तणं पत्ते तस्सेव केणइ पगारेण अंतरायं करेइ 28 सेणावई रायाणुनायं वा चाउरंतसामि पसत्थारं- लेहारियमाइ भत्तारं वा विहिंसइ रट्ठस्स वावि निगमस्स जहासंखं नायगंसेट्टिमेव वा, निगमो-वणिसंघाओ 29, अप्पस्समाणो माइट्ठाणेण पासामि अहं देवत्ति वा वए 30, अवन्नेणं च देवाणं जह किं तेहिं कामगद्दहेहिं जे अम्हं न उवकरेंति, महामोहं पकुव्वइ कलुसियचित्तत्तणओ 31, अयमधिकृतगाथानामर्थः / एकत्रिंशद्भिः सिद्धादिगुणैः, क्रिया पूर्ववत्, सितंध्मातमस्येति सिद्धः आदौ गुणा आदिगुणाः सिद्धस्यादिगुणाः सिद्धादिगुणाः, युगपद्धाविनो न क्रमभाविन इत्यर्थः, तानेवोपदर्शयन्नाह सहणिकार: पडिसेहेण संठाणवण्णगंधरसफासवेए य / पणपणदुपणट्ठतिहा इगतीसमकायसंगरुहा॥१॥ प्रतिषेधेन संस्थानवर्णगन्धरसस्पर्शवेदानाम्, कियढ़ेदानां? पञ्चपञ्चद्विपश्चाष्टत्रिभेदानामिति, किं?- एगत्रिंशत्सिद्धादिगुणा भवन्ति, अकायसंगरुह त्ति अकाय:- अशरीरः असङ्गः- सङ्गवर्जितः अरुहः- अजन्मा, एभिः सहकत्रिंशद्भवन्ति, तथा चोक्तं-से ण दीहे ण हस्से ण वट्टे न तसे न चउरसे न परिमंडले 5 न किण्हे न नीले न लोहिए न हालिद्दे न सुक्किले 5 न सुब्भिगंधे न ®स न दीर्घः न ह्रस्वो न वृत्तो न त्र्यम्रो न चतुरस्रो न परिमण्डलो न कृष्णो न नीलो न लोहितो न हारिद्रो न शुक्लो न सुरभिर्न 2 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.3 षष्ठादियावत् एकत्रिंशत्स्थानानि। सूत्रम् 22(23) एक्कवीसाए सबलेहिं। मोहनीयस्थानानि।
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1174 // दुब्भिगंधे 2 न तित्ते न कडुए न कसाए न अंबिले न महुरे 5 न कक्खडे न मउए न गरुए न लहुए न सीए न उण्हे न निद्धे न लुक्खे न काए ण संगे न रुहे न इत्थी न पुरिसे न नपुंसए, प्रकारान्तरेण सिद्धादिगुणान् प्रदर्शयन्नाह मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अहवा कमेणव दरिसणंमि चत्तारि आउए पंच / आइम अंते सेसे दोदो खीणभिलावेण इगतीसं // 1 // | 4.3 षष्ठादि__ अथवे ति व्याख्यान्तरप्रदर्शनार्थः, कर्मणि कर्मविषया क्षीणाभिलापेनैकत्रिंशद्गुणा भवन्ति, तत्र नवदर्शनावरणीये, नवभेदा यावत् एकत्रिंइति-क्षीणचक्षुर्दर्शनावरणः 4 क्षीणनिद्रः५, चत्वार आयुष्के-क्षीणनरकायुष्कः 4 पंच आइमे त्ति आद्ये ज्ञानावरणीयाख्ये शत्स्थानानि। सूत्रम् कर्मणि पञ्च-क्षीणाभिनिबोधिकज्ञानावरण: 5 अंते त्ति अन्त्ये- अन्तराये कर्मणि पञ्चैव क्षीणदानान्तराय: 5 शेषकर्मणि | 22(23) वेदनीयमोहनीयनामगोत्रलक्षणे द्वौ द्वौ भेदौ भवतः, क्षीणसातावेदनीयः क्षीणासातावेदनीयः क्षीणदर्शनमोहनीयः क्षीण-एकवीसाए सबलेहि। चारित्रमोहनीयः क्षीणाशुभनाम क्षीणशुभनाम क्षीणनीचैर्गोत्रः क्षीणोच्चैर्गोत्र इति गाथार्थः।। सिद्धादि गुणाः / 4.4 योग सङ्कहाः // अथ चतुर्थाऽध्ययने योगसङ्गहाः॥ द्वात्रिंशद्भिर्योगसङ्घहैः, क्रिया पूर्ववत्, इह युज्यन्त इति योगा:-मनोवाक्कायव्यापाराः, ते चाशुभप्रतिक्रमणाधिकारात्प्रशस्ता एव गृह्यन्ते, तेषां शिष्याचार्यगतानामालोचनानिरपलापादिना प्रकारेण सग्रहणानि योगसङ्ग्रहाःप्रशस्तयोगसङ्कहनिमित्तत्वादालोचनादय एव तथोच्यन्ते, ते च द्वात्रिंशद्भवन्ति, तदुपदर्शनायाह नियुक्तिकारः दुर्गन्धो न तिक्तो न कटुको न कषायो नाम्लो न मधुरो न कर्कशो न मृदुर्न गुरुन लघुर्न शीतो नोष्णो न स्निग्धो न रूक्षो न कायवान् न सङ्गवान् न रुहो न स्त्री न पुरुषो न नपुंसकम्। // 1174 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1175 // नि०- आलोय॑णा निरवलावे, आवईसुदधम्मया। अणिस्सिओवहाणे य, सिक्खा णिप्पडिकम्मया // 1274 // नि०- अण्णायया अलोहे य, तितिक्खा अज्जवे सुई। सम्मदिट्ठी समाही य, आयारे विणओवए / / 1275 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- धिंई मईय संवेगे, पणिही सुविहि संवरे। अत्तदोसोवसंहारो, सव्वकामविरत्तिया // 1276 // |4.4 योगनि०- पञ्चक्खाणां विउस्सग्गे, अप्पमाए लवालवे।झाणसंवरजोगे य, उद्दए मारणंतिए / 1277 // सङ्ग्रहाः। नि०-संगाणंच परिण्णा, पायच्छित्तकरणे इय / आराहणा य मरणंते, बत्तीसंजोगसंगहा / / 1278 / / नियुक्तिः 1274-78 आलोयण त्ति प्रशस्तमोक्षसाधकयोगसङ्ग्रहाय शिष्येणाऽऽचार्याय सम्यगालोचना दातव्या 1, निरवलावे त्ति आचार्योऽपि आलोचनाप्रशस्तमोक्षसाधकयोगसङ्ग्रहायैव दत्तायामालोचनायां निरपलाप: स्यात्, नान्यस्मै कथयेदित्यर्थः, एकारान्तश्च प्राकृते निरलाप तादयो प्रथमान्तो भवतीत्यसकृदावेदितं यथा-'कयरे आगच्छइ दित्तरूवें' इत्यादि 2, आवतीसु दढधम्मत त्ति तथा योगसङ्गहायैव योगसङ्ग्रहाः। सर्वेण साधुनाऽऽपत्सु द्रव्यादिभेदासु दृढधर्मता कार्या, आपत्सु सुतरां दृढधर्मेण भवितव्यमित्यर्थः, 3, अणिस्सिओवहाणे / त्ति प्रशस्तयोगसङ्गहायैवानिश्रितोपधानंच कार्यम्, अथवा-ऽनिश्रित उपधाने च यत्नः कार्यः, उपदधातीत्युपधानं-तपः न निश्रितमनिश्रितं- ऐहिकामुष्मिकापेक्षाविकलमित्यर्थः, अनिश्रितं च तदुपधानं चेति समासः 4, सिक्ख त्ति प्रशस्तयोगसङ्गहायैव शिक्षाऽऽसेवितव्या, सा च द्विप्रकारा भवति- ग्रहणशिक्षाऽऽसेवनाशिक्षा च 5, निप्पडिकम्मय त्ति प्रशस्तयोगसङ्ग्रहायैव निष्प्रतिकर्मशरीरता सेवनीया, न पुनर्नागदत्तवदन्यथा वर्तितव्यमिति 6 प्रथमगाथासमासार्थः ॥अन्नायय त्ति तपस्यज्ञातता कार्या, यथाऽन्यो न जानाति तथा तपः कार्यम्, प्रशस्तयोगाः सङ्गहीता भवन्तीत्येतत् सर्वत्र योज्यं 7, अलोहे त्ति अलोभश्च कार्यः, अथवाऽलोभे यत्नः कार्यः 8, तितिक्ख त्ति तितिक्षा कार्या, परीषहादिजय इत्यर्थः९, अजवे // 1175 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1176 // त्ति ऋजुभाव:- आर्जवं तच्च कर्तव्यं 10, सुइ त्ति शुचिना भवितव्यम्, संयमवतेत्यर्थः 11, सम्मद्दिट्ठित्ति सम्यग- अविपरीता दृष्टिः कार्या, सम्यग्दर्शनशुद्धरित्यर्थः 12, समाधिश्व कार्यः, समाधानं समाधिः-चेतसः स्वास्थ्यं 13, आचारे विणओवए त्ति मध्ययनम् द्वारद्वयम्, आचारोपगः स्यात्, न मायां कुर्यादित्यर्थः 14, तथा विनयोपगः स्यात्, न मानं कुर्यादित्यर्थः 15, द्वितीयगाथा-3 प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसमासार्थः॥ धिई मई यत्ति धृतिर्मतिश्च कार्या, धृतिप्रधाना मतिरित्यर्थः 16, संवेगे त्ति संवेगः कार्यः 17, पणिहि त्ति सङ्ग्रहाः। प्रणिधिस्त्याज्या, माया न कार्येत्यर्थः 18, सुविहि त्ति सुविधिः कार्य:१९, संवरे त्ति संवरः कार्यः, न तु न कार्य इति नियुक्तिः व्यतिरेकोदाहरणमत्र भावि 20, अत्तदोसोवसंहारे त्ति आत्मदोषोपसंहारः कार्यः 21, सव्वकामविरत्तय त्ति सर्वकामविरक्तता 1274-78 आलोचनाभावनीया 22, इति तृतीयगाथासमासार्थः॥पञ्चक्खाणे त्ति मूलगुणउत्तरगुणविषयं प्रत्याख्यानं कार्यमिति द्वारद्वयं 23-24, निरलापविउस्सग्गे त्ति विविध उत्सर्गो व्युत्सर्गः स च कार्य इति द्रव्यभावभेदभिन्नः, 25 अप्पमाए त्ति न प्रमादोऽप्रमादः, अप्रमादः तादयो कार्यः 26, लवालवे त्ति कालोपलक्षणं क्षणे 2 सामाचार्यनुष्ठानं कार्य 27, झाणसंवरजोगे त्ति ध्यानसंवरयोगश्च कार्यः, योगसङ्ग्रहाः। ध्यानमेव संवरयोगः, 28, उदये मारणंतिए त्ति वेदनोदये मारणान्तिकेऽपि न क्षोभः कार्य इति 29 चतुर्थगाथासमासार्थः॥ नियुक्तिः संगाणं च परिण त्ति सङ्गानां च ज्ञपरिज्ञाप्रत्याख्यानपरिज्ञाभावेन परिज्ञा कार्या 30, पायच्छित्तकरणे इय प्रायश्चित्तकरणं च आलोचना कार्यं 31 आराहणा य मरणंति त्ति आराधना च मरणान्ते कार्या, मरणकाल इत्यर्थः, 32 एते द्वात्रिंशद् योगसङ्घहा इति पञ्चमगाथासमासार्थः॥१२७४-७८॥आद्यद्वाराभिधित्सयाऽऽहनि०- उज्जेणि अट्टणे खलु सीहगिरिसोपारए य पुहइवई। मच्छियमल्ले दूरल्लकूविएफलिहमल्ले य // 1279 // // 1176 // उज्जेणित्ति णयरी, तीए जियसत्तूरण्णो अट्टणो मल्लो अतीव बलवं, सोपारए पट्टणे पुहइवई राया सिंहगिरी नाम मल्लवल्लहो, (r) उज्जयिनी नगरी, तस्यां जितशत्रुराज्ञोऽदृणो मल्लोऽतीव बलवान्, सोपारके पत्तने पृथ्वीपती राजा सिंहगिरि म मल्लवल्लभः, - 1279 अट्टनदृष्टान्तः।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1177 // सड़हाः। नियुक्तिः 1279 आलोचना अहन पतिवरिसमट्टणजओहामिएण अणेण मच्छियमल्ले कए जिएण अट्टणेण भरुगच्छाहरणीए दूरुल्लकूवियाए गामे फलिहमल्ले कएत्ति। एवमक्षरगमनिकाऽन्यासामपि स्वबुद्ध्या कार्या, कथानकान्येव कथयिष्यामः, अधिकृतगाथा प्रतिबद्धकथानकमपि विनेयजनहितायोच्यते- उजेणीणयरीए जियसत्तू राया, तस्स अट्टणो मल्लो सव्वरज्जेसु अजेओ, इओ य समुद्दतीरे सोपारयं णयरं, तत्थ सीहगिरी राया, सोय मल्लाणं जो जिणइ तस्स बहुं दव्वं देइ, सोय अट्टणो तत्थ गंतूण वरिसे 2 पडायं गिण्हइ, राया चिंतेइ- एस अन्नाओ रज्जाओ आगंतूण पडायं हरइ, एस मम ओहावणत्ति पडिमल्लं मग्गइ, तेण एगो मच्छिओ दिट्ठो वसं पिबंतो, बलं च से विन्नासियं, नाऊण पोसिओ, पुणरवि अट्टणो आगओ, सो य किर महो होहितित्ति अणागयं चेव सयाओणयराओ अप्पणो पत्थयणस्स अवल्लं भरिऊण अव्वाबाहेणं एइ, संपत्तोय सोपारयं, जुद्धे पराजिओ मच्छियमल्लेणं, गओ य सयं आवासं चिंतेइ, एयस्स वुड्डी तरुणयस्स मम हाणी, अण्णं मल्लं मग्गइ, सुणइ य- सुरट्ठाए अत्थित्ति, एएण भरुयच्छाहरणीए गामे दूरुल्लकूवियाए करिसगो दिट्ठो- एगेण हत्थेण हलं वाहेइ एगेण फलहिओ उप्पाडेइ,तंच दट्ठण ठिओ प्रतिवर्षमट्टनजयापभ्राजितेनानेन मात्स्यिकमल्ले कृते जितेनाट्टनेन भृगुकच्छहरण्यां दूरीयकूपिकाग्रामे कार्पासिकमल्लः कृत इति / उज्जयिनीनगयाँ जितशत्रू राजा, तस्याट्टनो मल्लः सर्वराज्येषु अजेयः, इतश्च समुद्रतीरे सोपारकं नगरम्, तत्र सिंहगिरी राजा, स च मल्लानां यो जयति तस्मै बहुद्रव्यं ददाति, स चाट्टनस्तत्र गत्वा वर्षे 2 पताकां हरति (गृह्णाति), राजा चिन्तयति- एषोऽन्यस्माद् राज्यादागत्य पताकां हरति, एषा ममापभ्राजनेति प्रतिमल्लं मार्गयति, तेनैको मात्स्यिको दृष्टो वसां पिबन् , बलं च तस्य परीक्षितम्, ज्ञात्वा पोषितः, पुनरप्यटन आगतः, स च किल महो भविष्यतीति अनागत एव स्वस्मात् नगरात् आत्मनः पथ्यदनस्य गोणीं भृत्वाऽव्याबाधेनायाति, संप्राप्तश्च सोपारकम्, युद्धे पराजितो मात्स्यिकमल्लेन, गतश्च स्वकमावासं चिन्तयति, एतस्य वृद्धिस्तरुणस्य मम हानिः, अन्यं मलं मार्गयति, शृणोति च-सुराष्ट्रायामस्तीति, एतेन भृगुकच्छहरिण्यां ग्रामे दूरीयकूपिकायां कर्षको दृष्टः- एकेन हस्तेन हलं वाहयति एकेन कर्पासमुत्पाटयति, तं च दृष्ट्वा - // 1177 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1178 // दृष्टान्तः। पेच्छामि से आहारंति, आवल्ला मुक्का, भज्जा य से भत्तं गहाय आगया, पत्थिया, कूरस्स उज्झमजीए घडओ पेच्छइ, 4. चतुर्थजिमिओ सण्णाभूमि गओ, तत्थवि पेच्छइ सव्वं वत्तियं, वेगालिओ वसहिं तस्स य घरे मग्गइ, दिन्ना, ठिओ, संकहाए मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पुच्छड़,-काजीविया?, तेण कहिए भणइ- अहं अट्टणो तुमंईसरं करेमित्ति, तीसे भज्जाए से कप्पासमोल्लं दिन्नं, अवल्ला य, 4.4 योगसा सवलद्धा उज्जेणिं गया, वमणविरेयणाणि कयाणि पोसिओ निजुद्धं च सिक्खाविओ, पुणरवि महिमाकाले तेणेवल सङ्ग्रहाः। विहिणा आगओ, पढमदिवसे फलहियमल्लो मच्छियमल्लो य जुद्धे एगोवि न पराजिओ, राया बिइयदिवसे होहितित्ति नियुक्तिः 1279 अइगओ, इमेवि सए सए आलए गया, अट्टणेण फलहियमल्लो भणिओ-कहेहि पुत्ता! जं ते दुक्खावियं, तेण कहियं, | आलोचना मक्खित्ताऽक्खेवेणं पुणण्णवीकयं, मच्छियस्सवि रण्णा संमद्दगा पेसिया, भणइ- अहं तस्स पिउपि ण बिभेमि, को सो अट्टनवराओ?, बितियदिवसे समजुज्झा, ततियदिवसे अंबियपहारो वइसाहं ठिओ मच्छिओ, अट्टणेण भणिओ फलिहित्ति, तेण फलहिग्गाहेण गहिओ सीसे, तं कुंडियनालगंपिव एगते पडियं, सक्कारिओ गओ उज्जेणिं, पंचलक्खणाण भोगाण स्थितः पश्यामि अस्याहारमिति बलीवर्दी मुक्ती, भार्या च तस्य भक्तं गृहीत्वाऽऽगता, प्रस्थिता, उद्घाटने कूरस्य घटं प्रेक्षते, जिमितः संज्ञाभूमिं गतः, तत्रापिः प्रेक्षते / सर्वं वर्तितम्, वैकालिको वसतिं तस्यैव गृहे मार्गयति, दत्ता, स्थितः, संकथायां पृच्छति- का जीविका?, तेन कथिते भणति- अहमट्टनस्त्वामीश्वरं करोमीति, तस्य भार्यायै तेन कासमूल्यं दत्तं बलीवर्दी च, सा सबलीवर्दोज्जयिनीं गता (साऽऽश्वस्ता, तौ उज्जयिनीं गतौ), वमनविरेचनानि कृतानि, पोषितो नियुद्धं च शिक्षितः, पुनरपि इमहिमकाले तेनैव विधिनाऽऽगतः, प्रथमदिवसे कसिमल्लो मात्स्यिकमल्लश्च युद्धे एकोऽपि न पराजितः, द्वितीयदिवसे भविष्यतीति राजाऽतिगतः, इमावपि स्वक आलये 8 गतौ, अट्टनेन कर्पासमल्लो भणित:- कथय पुत्र! यत्ते दुःखितम्, तेन कथितम्, मेक्षित्वा अक्षेपेण पुनर्नवीकृतम्, मात्स्यिकायापि राज्ञा संमर्दकाः प्रेषिताः, भणति- अहं // 1178 // तस्य पितुरपि न बिभेमि, कः स वराकः, द्वितीयदिवसे समयुद्धी तृतीयदिवसे प्रहारातॊ वैशाखं स्थितो मात्स्यिकः, अट्टनेन भणित:- फलिहीति, तेन फलहिग्राहेण * गृहीतः शीर्षे, तत् कुण्डिकानालमिवैकान्ते पतितम्, सत्कारितो गत उज्जयिनीम्, पञ्चलक्षणानां भोगाना-2
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1179 // आभागी जाओ, इयरो मओ, एवं जहा पडागा तहा आराहणपडागा, जहा अट्टणो तहा आयरिओ, जहा मल्लो तहा साहू, 4. चतुर्थपहारा अवराहा, जो ते गुरुणो आलोएइ सो निस्सल्लो निव्वाणपडागं तेलोक्करंगमज्झे हरइ, एवं आलोयणं प्रति योगसङ्ग्रहो मध्ययनम् भवति / एए सीस गुणा, निरवलावस्स जो अन्नस्स न कहेइ एरिसमेतेण पडिसेवियंति, एत्थ उदाहरणगाहा 4.4 योगदंतपुरदन्तचक्के सच्चवदी दोहले य वणयरए। धमित्त धणसिरी य पउमसिरी चेव दढमित्तो॥१२८०॥ सङ्ग्रहाः। अस्या व्याख्या- कथानकादवसेया, तच्चेदं-दंतपुरे णयरे दंतचक्को राया, सच्चवई देवी, तीसे दोहलो-कहं दंतमए पासाए नियुक्तिः 1280 अभिरमिज्जइ?, रायाए पुच्छियं, दंतनिमित्तं घोसावियं रण्णा जहा- उचियं मोल्लं देमि, जो न देइ तस्स राया सरीरनिग्गह निरपलाकरेइ, तत्थेव णयरे धणमित्तो वाणियओ, तस्स दो भारियाओ, धणसिरी महंती पउमसिरी तु डहरिया पीययरी यत्ति, अण्णया पतायां सवत्तीणं भंडणं, धणसिरी भणइ-किं तुम एवं गव्विया? किं तुज्झ महाओ अहियं, जहा सच्चवईए तहा ते किं पासाओ दृढमित्रः। कीरेज्जा?, सा भणइ-जइन कीरइ तो अहं नेवत्ति उवगरए (वरए) बारं बंधित्ता ठिया, वाणियओ आगओ पुच्छइ- कहिं . पउमसिरी?, दासीहिं कहियं, तत्थेव अइयओ, पसाएइ, न पसीयइत्ति, जइ नत्थि न जीवामि, तस्स मित्तो दवमित्तो नाम, माभागीजातः, इतरो मृतः, एवं यथा पताका तथाऽऽराधनापताका, यथा- ऽनस्तथा आचार्यः, यथा मल्लस्तथा साधुः, प्रहारा अपराधाः, यतस्तान् गुरूणामालोचयति &स निश्शल्यो निर्वाणपताकां त्रैलोक्यरङ्गमध्ये हरति, एवमालोचनां प्रति योगसंग्रहो भवति। एते शिष्यगुणाः, निरपलापस्य- योऽन्यस्मै न कथयति- ईदृशमेतेन प्रति-8 सेवितमिति, अत्रोदाहरणगाथा। दन्तपुरे नगरे दन्तचक्रो राज्ञा, सत्यवती देवी, तस्या दौहृदः कथं दन्तमये प्रासादेऽभिरमे, राज्ञा पृष्टम्, दन्तनिमित्तं घोषितं राज्ञा यथा 8 उचितं मूल्यं ददामि, यो न दास्यति तस्य राजा शरीरनिग्रहं करोति, तत्रैव नगरे धनमित्रो वणिक्, तस्य द्वे भार्ये, धनश्रीमहती पद्मश्रीस्तु लघ्वी प्रियतरा चेति, अन्यदा 8 // 1179 // सपत्नयोर्भण्डनम्, धनश्रीभणति- किं त्वमेवं गर्विता? किं तव मत् अधिक?, यथा सत्यवत्यास्तव किं प्रासादः क्रियते?, सा भणति- यदि न क्रियते तदाऽहं नैवेत्यपवरके द्वारं बद्धा स्थिता, वणिगागतः पृच्छति- क्व पद्मश्रीः?, दासीभिः कथितम्, तत्रैवाभिगतः, प्रसादयति, न प्रसीदतीति, यदि नास्ति न जीवामि, तस्य मित्र दृढमित्रो नाम,
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ पतायां श्रीआवश्यक सो आगओ, तेण पुच्छियं, सव्वं कहेइ, भणइ-कीरउ, मा इमाए मरतीए तुमंपि मरिज्जासि, तुमंमि मरते अहं, रायाए य 4. चतुर्थनियुक्तिघोसावियं, तो पच्छन्नं कायव्वं ताहे सो दढमित्तो पुलिंदगपाउग्गाणि मणीयमलत्तगं कंकणं च गहाय अडविं गओ, दंता, मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० लद्धा पुंजो कओ, तेण तणपिंडिगाण मज्झे बंधित्ता सगडं भरेत्ता आणीया, णयरे पवेसिजंतेसु वसहेण तणपिंडगा कड्डिया, | 4.4 योगवृत्तियुतम् तओ खडत्ति दंतो पडिओ, नगरगोत्तिएहिं दिट्ठो गहिओ रायाए उवणीओ, बज्झोणीणिज्जइ, धणमित्तो सोऊण आगओ, सङ्ग्रहाः। भाग-३ रायाए पायवडिओ विन्नवेइ, जहा एएमए आणाविया, सो पुच्छिओ भणइ- अहमेयं न याणामि कोत्ति, एवं ते अवरोप्पर नियुक्तिः // 1180 // 1280 भणंति, रायाए सवहसाविया पुच्छिया, अभओ दिण्णो, परिकहियं, पूएत्ता विसज्जिया, एवं निरवलावेण होयव्वं आयरिएणं। निरपलाबितिओ- एगेण एगस्स हत्थे भाणं वा किंचि पणामियं, अंतरा पडियं, तत्थ भाणियव्वं- मम दोसो इयरेणावि ममंति। दृढमित्रः। निरवलावेत्ति गयं 2 / इयाणिं आवईसुदढधम्मत्तणं कायव्वं, एवं जोगा संगहिया भवंति, ताओ य आवइओचत्तारि, तं० दव्वावई 4, उदाहरणगाहा8 स आगतः, तेन पृष्टम्, सर्वं कथयति, भणति- क्रियताम्, माऽस्यां म्रियमाणायां त्वमपि मृथाः, त्वयि म्रियमाणेऽहम्, राज्ञा च घोषितम्, ततः प्रच्छन्नं कर्त्तव्यम्, तदा स दृढमित्रः पुलिन्द्रप्रायोग्याणि मणिकां अलक्तकं कङ्कणानि च गृहीत्वाऽटवीं गतः, दन्ता लब्धाः पुचः कृतः, तेन तृणपिण्डीनां मध्ये बद्धा शकटं भृत्वाऽऽनीताः, नगरे प्रविश्यमानेषु वृषभेण तृणपिण्ड्यः कृष्टाः, ततः खटदिति दन्तः पतितः, नगरगुप्तिकैदृष्टो गृहीतश्च, राज्ञ उपनीतः, वध्यो निष्काश्यते, धनमित्रः श्रुत्वाऽऽगतः, राज्ञः पादयोः पतितो विज्ञपयति- यथा मयैते आनायिताः, स पृष्टो भणति- अहमेनं न जानामि क इति, एवं तौ परस्परं भणतः, राज्ञा शपथशप्तौ पृष्टी, अभयं दत्तम्, परिकथितम्, पूजयित्वा विसृष्टौ / एवं निरपलापेन भवितव्यं आचार्येण / द्वितीयः- एकेनैकस्य हस्ते भाजनं वा किश्चिद्दत्तम्, अन्तरा पतितम्, तत्र भणितव्यं- मम दोषः, (r) इतरेणापि ममेति / निरपलापमिति गतं 2 / इदानीमापत्सु दृढधर्मता कर्तव्या, एवं योगाः संगृहीता भवन्ति, ताश्चापदश्चतस्रः, तद्यथा- द्रव्यापद् 4, उदाहरणगाथा-- // 1
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1981 // नि०- उज्जेणीए धणवसु अणगारे धम्मघोस पाए। अडवीए सत्थविब्भम वोसिरणं सिज्झणा चेव / / 1281 // 4. चतुर्थअस्या व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं- उज्जेणी णयरी, तत्थ वसूवाणियओ, सो चंपंजातुकामो उग्घोसणं कारेइ जह मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, (नाए) धन्नो, एयं अणुन्नवेइ धम्मघोसो नामणगारो, तेसु दूरं अडविमइगएसु पुलिंदेहिं विलोलिओ सत्थो इओ तइओ नट्ठो, |4.4 योगसो अणगारो अण्णेण लोएण समं अडविंपविट्ठो, ते मूलाणि खायंति पाणियंच पियंति, सो निमंतिज्जइ, नेच्छइ आहारज्जाए, सङ्ग्रहाः। एगत्थ सिलायले भत्तं पच्चक्खायं, अदीणस्स अहियासेमाणस्स केवलणाणमुप्पणं सिद्धो, दढधम्मयाए जोगा संगहिया, नियुक्तिः |1281 एसा दव्वावई, खेत्तावई खेत्ताणं असईए कालावई ओमोदरियाइ, भावावईए उदाहरणगाहा द्रव्यापदि नि०- महुराए जउण राया जउणावंकेण दंडमणगारे / वहणं च कालकरणं सक्कागमणं च पव्वज्जा / / 1282 // धर्मघोषः। नियुक्तिः व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं- महुराए णयरीए जउणो राया, जउणावंकं उज्जाणं अवरेण, तत्थ जउणाए कोप्परो / 1282 दिण्णो, तत्थ दंडो अणगारो आयावेइ, सो रायाए नितेण दिट्ठो, तेण रोसेण असिणा सीसं छिन्नं, अन्ने भणंति- फलेण भावापदि आहओ, सव्वेहिंवि मणुस्सेहिं पत्थररासी कओ, कोवोदयं पड़ तस्स आवई, कालगओ सिद्धो, देवागमणं महिमाकरणं | उज्जयिनी नगरी, तत्र वसुर्वणिक्, स चम्पां यातुकाम उद्घोषणां कारयति, यथा धन्यः, एतमनुज्ञापयति धर्मघोषो नामानगारः, तेषु दूरमटवीमतिगतेषु पुलिन्द्रैर्विलोलितः सार्थः इतस्ततो नष्टः, सोऽनगारोऽन्येन लोकेन सममटवीं प्रविष्टः, ते मूलानि खादन्ति पानीयं च पिबन्ति, स निमन्त्र्यते, नेच्छति आहारजातम्, एकत्र शिलातले भक्त प्रत्याख्यातम्, अदीनस्याध्यासीनस्य केवलज्ञानमुत्पन्नं सिद्धः, दृढधर्मतया योगाः संगृहीताः, एषा द्रव्यापद्, क्षेत्रापत् क्षेत्राणामसति कालापत् अवमोदरिकादि भावापधुदाहरणगाथा।® मथुरायां नगर्यां यमुनो राजा यमुनावक्रमुद्यानमपरस्याम्, तत्र यमुनायां स्कन्धावारो दत्त, तत्र दण्डोऽनगार आतापयति, स राज्ञा निर्गच्छता // 1181 // दृष्टः, तेन रोषेणासिना, शीर्ष छिन्नम्, अन्ये भणन्ति- बीजपूरेणाहतः, सर्वैरपि मनुष्यैः प्रस्तरराशिः कृतः, कोपोदयं प्रति तस्य आपत्, कालगतः सिद्धः, देवागमनं महिमकरणं दण्डः /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1182 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्गहाः। नियुक्तिः 1283 अनिश्रितो पधाने महागिरिः। सक्कागमणं पालएणं विमाणेण, तस्सवि य रणो अधिती जाया, वजेण भेसिओसक्केण-जइ पव्वइसितो मुच्चसि, पव्वइओ, थेराण अंतिए अभिग्गहंगेण्हइ-जइ भिक्खागओसंभरामिण जेमेमि, जइ दरजिमिओता सेसगं विगिंचामि, एवं तेण किर भगवया एगमवि दिवसं नाऽऽहारियं, तस्सवि दव्वावई, दंडस्स भावावई, आवईसु दढधम्मतत्ति गयं 3 / इयाणिं अणिस्सिओवहाणेत्ति, न निश्रितमनिश्रितम्, द्रव्योपधानं उपधानकमेव भावोपधानं तपः, सो किर अणिस्सिओ कायव्वो इह परत्थ य, जहा केण कओ?, एत्थोदाहरणगाहा नि०- पाडलिपुत्त महागिरि अनसुहत्थी य सेट्टिवसुभूती। वइदिस उजेणीए जियपडिमा एलकच्छंच // 1283 // इमीए वक्खाणं- अन्जथूलभद्दस्सदोसीसा- अज्जमहागिरी अजसुहत्थी य, महागिरी अजसुहत्थिस्स उवज्झाया, महागिरी गणं सुहत्थिस्स दाऊण वोच्छिण्णो जिणकप्पोत्ति, तहवि अपडिबद्धया होउत्ति गच्छपडिबद्धा जिणकप्पपरिकम्मं करेंति, ते विहरंता पाडलिपुत्तं गया, तत्थ वसुभूती सेट्ठी, तेसिं अंतियं धम्मं सोच्चा सावगो जाओ, सो अण्णया भणइ अन्जसुहत्थिं भयवं! मज्झ दिन्नो संसारनित्थरणोवाओ, मए सयणस्स परिकहियं तं न तहा लग्गई, तुब्भेवि ता अणभिजोएणं गंतूणं & शक्रागमनं पालकेन विमानेन, तस्यापि च राज्ञोऽधृतिर्जाता, वज्रेण भापितः शक्रेण- यदि प्रव्रजसि तर्हि मुच्यसे, प्रव्रजितः, स्थविराणामन्तिकेऽभिग्रहं गृह्णाति-8 यदि भिक्षागतः स्मरामि न जेमामि, यदि अर्धजिमितस्तदा शेषं त्यजामि, एवं तेन किल भगवतैकस्मिन्नपि दिवसे नाहतम, तस्यापि द्रव्यापत्, दण्डस्य भावापत्, आपत्सु बढधर्मतेति गतं 3 / इदानीमनिश्रितोपधानमिति. तत किलानिश्रितं कर्त्तव्यं इह परत्र च, यथा केन कृतं?, अत्रोदाहरणगाथा-0 अस्या व्याख्यानं-आर्यस्थूलभद्रस्य द्वौ शिष्यौ- आर्यमहागिरिरार्यसुहस्ती च, महागिरिरार्यसुहस्तिन उपाध्यायः, महागिरिगणं सुहस्तिने दत्त्वा व्युच्छिन्नो जिनकल्प इति, तथाप्यप्रतिबद्धता भवत्विति 8 गच्छप्रतिबद्धाः जिनकल्पपिरकर्मणां कुर्वन्ति, ते (सुहस्तिनः) विहरन्तः पाटलीपुत्रं गताः, तत्र वसुभूतिः श्रेष्ठी, तेषामन्तिके धर्मं श्रुत्वा श्रावको जातः, सोऽन्यदा भणति आर्यसुहस्तिन- भगवन्! मह्यं दत्तः संसारनिस्तरणोपायः, मया स्वजनाय परिकथितं तन्न तथा लगति, यूयमपि तत् अनभियोगेन गत्वा - 11
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1183 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1283 अनिश्रितोपधाने महागिरिः। कहेहित्ति, सो गंतूण पकहिओ, तत्थ य महागिरी पविट्ठो, ते दट्ठण सहसा उट्ठिओ, वसुभूती भणइ- तुब्भवि अन्ने आयरिया?, ताहे सुहत्थी तेसिं गुणसंथवं करेइ, जहा- जिणकप्पो अतीतो तहावि एए एवं परिकम्मं करेंति, एवं तेसिं चिरं कहित्ता अणुव्वयाणि य दाऊण गओ सुहत्थी, तेण वसुभूइणा जेमित्ता ते भणिया- जइ एरिसो साहू एज तो से तुब्भे उझंतगाणि एवं करेन्ज, एवं दिण्णे महाफलं भविस्सइ, बीयदिवसे महागिरी भिक्खस्स पविठ्ठा, तं अपुव्वकरणं दळूण चिंतेइ-दव्वओ 4, णायं जहा णाओ अहंति तहेव अब्भमिते नियत्ता भणंति- अज्जो! अणेसणा कया, केणं? तुमे जेणसि कल्लं अभुट्ठिओ, दोवि जणा वतिदिसं गया, तत्थ जियपडिमं वंदित्ता अज्जमहागिरी एलकच्छं गया गयग्गपदगं वंदया, तस्स कहं एलगच्छं नामं?, तं पुव्वं दसण्णपुर नगरमासी, तत्थ साविया एगस्स मिच्छदिहिस्स दिण्णा, वेयालियं आवस्सयं करेति पच्चक्खाइ य, सो भणइ-किं रत्तिं उठ्ठित्ता कोइ जेमेइ?, एवं उवहसइ, अण्णया सोभणइ-अहंपि पच्चक्खामि, सा भणइ-भंजिहिसि, सो भणइ- किं अण्णयावि अहं रत्तिं उठेत्ता जेमेमि?, दिनं, देवया चिंतेइ- सावियं उव्वासेड़ अज्ज णं उवालभामि, तस्स कथयतेति, स गत्वा प्रकथितः, तत्र च महागिरिः प्रविष्टः , तान् दृष्ट्वा सहसोत्थितः, वसुभूतिर्भणति- युष्माकमप्यन्ये आचार्याः?, तदा सुहस्तिनस्तेषां गुणसंस्तवं कुर्वन्ति, यथा जिनकल्पोऽतीतस्तथाप्येते एवं परिकर्म कुर्वन्ति, एवं तेभ्यश्चिरं कथयित्वाऽनुव्रतानि च दत्वा गतः सुहस्ती, तेन वसुभूतिना जिमित्वा ते भणिताःयद्येतादृशः साधुरायायात् तदा तस्मै यूयमुझितकान्येवं कुर्यात् , एवं दत्ते महाफलं भविष्यति, द्वितीयदिवसे महागिरिर्भिक्षायै प्रविष्टः, तदपूर्वकरणं दृष्ट्वा चिन्तयतिद्रव्यतः४, ज्ञातं यथा ज्ञातोऽहमिति तथैवाभ्रान्ता निर्गता भणन्ति- आर्य! अनेषणा कृता, कथं?, त्वं येनासि कल्येऽभ्युत्थितः, द्वावपि जनौ विदेशं गतौ, तत्र जीव प्रतिमा वन्दित्वा आर्यमहागिरय एडकाक्षं गता गजाग्रपदकवन्दकाः, तस्य कथमेडकाक्षं नाम?, तत् पूर्वं दशार्णपुर नगरमासीत्, तत्र श्राविका एकस्मै मिथ्यादृष्टये दत्ता, विकाले आवश्यकं करोति प्रत्याख्याति च, स भणति- किं रात्रावुत्थाय कोऽपि जेमति?, एवमुपहसति, अन्यदा स भणति- अहमपि प्रत्याख्यामि, सा भणतिभवयसि, स भणति- किमन्यदाऽप्यहं रात्रावुत्थाय जेमामि, दत्तम्, देवता चिन्तयति- श्राविकामुद्धाजते अद्यैनमुपालभे, तस्य - // 1183 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं. 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1283 अनिश्रितोपधाने महागिरिः। // 1184 // भगिणी तत्थेव वसइ, तीसे रूवेण रत्तिं पहेणयंगहाय आगया, पच्चक्खइओ, सावियाए वारिओ भणइ-तुब्भच्चएहिं आलपालेहिं किं?, देवयाए पहारो दिण्णो, दोवि अच्छिगोलगा भूमीए पडिया, सा मम अयसो होहित्ति काउस्सग्गं ठिया, अडरत्ते देवया आगया भणइ-किंसाविए!, सा भणइ-मम एस अजसोत्ति ताहे अण्णस्स एलगस्स अच्छीणि सप्पएसाणि तक्खणमारियस्स आणेत्ता लाइयाणि, तओ से सयणो भणइ- तुम्भं अच्छीणि एलगस्स जारिसाणित्ति, तेण सव्वं कहियं, सडो जाओ, जणो कोउहल्लेण एति पेच्छगो, सव्वरज्जे फुडं भण्णइ-कओ एसि?, जत्थ सो एलकच्छओ, अण्णे भणंतिसोचेवराया, ताहेदसण्णपुरस्स एलकच्छं नामंजायं, तत्थ गयग्गपयओपव्वओ, तस्स उप्पत्ती, तत्थेव दसण्णपुरे दसण्णभद्दो राया, तस्स पंचसयाणि देवीणोरोहो, एवं सो जोव्वणेण रूवेण य पडिबद्धो एरिसं अण्णस्स नत्थित्ति, तेणं कालेणं तेणं समएणं भगवओ महावीरस्स दसण्णकूडे समोसरणं, ताहे सो चिंतेइ-तहा कल्ले वंदामि जहा केणइ न अण्णेण वंदियपुव्वो, तंच अज्झत्थियं सक्कोणाऊण एइ, इमोवि महया इडीए निग्गओ वंदिओ य सव्विड्डीए, सक्कोवि एरावणं विलग्गो, तत्थ भगिनी तत्रैव वसति, तस्या रूपेण रात्रौ प्रहेणकं गृहीत्वाऽऽगता, प्रत्याख्यायकः श्राविकया वारितो भणति- त्वदीयैः प्रलापैः किं?, देवतया प्रहारो दत्तः, द्वावप्यक्षिगोलको भूमौ पतितौ, सा ममायशो भविष्यतीति कायोत्सर्गे स्थिता, अर्धरात्रे देवताऽऽगता भणति- किं श्राविके?, सा भणति- ममैतदयश इति, तदाऽन्यस्यैडकस्याक्षिणी सप्रदेशे तत्क्षणमारितस्यानीय योजितानि, ततस्तस्य स्वजनो भणति- तवाक्षिणी एडकस्य यादृशे इति, तेन सर्वं कथितम्, श्राद्धो जातः, जनः कुतूहलेनायाति प्रेक्षकः, सर्वराज्ये फुटं भण्यते- कुत आयासि?, यत्र स एडकाक्षः, अन्ये भणन्ति- स एव राजा, तदा दशार्णपुरस्यैडकाक्षं नाम जातम्, तत्र गजाग्रपदः पर्वतः, तस्योत्पत्तिः- दशार्णपुरे दशार्णभद्रो राजा, तस्य पञ्चशतानि देवीनामवरोधः, एवं स यौवनेन रूपेण च प्रतिबद्धोऽन्यस्येदृशं नास्तीति, तस्मिन् काले तस्मिन् समये भगवतो महावीरस्य दशार्णकूटे समवसरणम्, तदा स चिन्तयति- तथा कल्ये वन्दिताहे यथा केनचिन्नान्येन वन्दितपूर्वः, तदध्यवसितं च शक्रो ज्ञात्वाऽऽयाति, अयमपि महत्या ऋद्ध्या निर्गतो वन्दितश्च सर्वा, शक्रोऽप्यैरावणं विलग्नः, तत्राष्ट - // 1184 //
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1185 // अट्ठदंते विउव्वेइ, एक्कक्के दंते अट्ठट्ठवावीओएक्केवाएवावीए अट्ठट्ठ पउमाई एक्कक्कं पउमं अट्ठपत्तं पत्ते य 2 बत्तीसइबद्धनाडगं, एवं सो सव्विड्डीए एरावणविलग्गो आयाहिणं पयाहिण करेइ, ताहे तस्स हथिस्स दसणकूडे पव्वए य पयाणि देवप्पहावेणी मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, उट्ठियाणि, तेण णामं कयं गयग्गपदग्गोत्ति, ताहे सो दसन्नभद्दो तं पेच्छिऊण एरिसा कओ अम्हारिसाणमिद्धी?, अहो 4.4 योगकएल्लओऽणेण धम्मो, अहमवि करेमि, ताहे सोपव्वयइ, एसा गयग्गपयस्स उप्पत्ती, तत्थ महागिरीहिं भत्तं पच्चक्खायं देवत्तं सङ्गहाः। गया, सुहत्थीवि उज्जेणिं जियपडिमं वंदया गया, उज्जाणे ठिया, भणिया य साहुणो- वसहिं मग्गहत्ति, तत्थ एगो संघाडगो नियुक्तिः 1283 सुभद्दाए सिट्ठिभजाए घरं भिक्खस्स अइगओ' पुच्छिया ताए-कओ भगवंतो?, तेहिं भणियं-सुहत्थिस्स, वसहिं मग्गामो, अनिश्रितोजाणसालाउ दरिसियाउ, तत्थ ठिया, अन्नया पओसकाले आयरिया नलिणिगुम्मं अज्झयणं परियट्टति, तीसे पुत्तो अवंति पधाने महागिरिः। सुकुमालो सत्ततले पासाए बत्तीसाहिं भजाहिं समं उवललइ, तेण सुत्तविबुद्धेन सुयं, न एयं नाडगंति भूमीओ भूमीयं सुणंतो 2 उदिण्णो, बाहिं निग्गओ, कत्थ एरिसंति जाई सरिया, तेसि मूलं गओ, साहइ- अहं अवंतिसुकुमालोत्ति नलिणिगुम्मे दन्तान् विकुर्वति, एकैकस्मिन् दन्ते अष्टाष्ट वापीः एकैकस्यां वाप्यामष्टाष्ट पद्यानि एकैक पद्ममष्टपत्रं पत्रे पत्रे च द्वात्रिंशद्वद्धं नाटकम, एवं स सर्वा ऐरावणविलग्न आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति, तदा तस्य हस्तिनो दशार्णकूटे पर्वते च पादा देवताप्रभावेनोत्थिताः, तेन नाम कृतं गजाग्रपदक (दान) इति, तदा स दशार्णभद्रस्तां प्रेक्ष्य & ईदृशी कुतोऽस्माकमृद्धिः?, अहो कृतोऽनेन धर्मः, अहमपि करोमि, तदा स प्रव्रजति, एषा गजाग्रपदकस्य उत्पत्तिः, तत्र महागिरिभिर्भक्तं प्रत्याख्यातं देवत्वं गताः, सुहस्तिनोऽपि उज्जयिनी जीवत्प्रतिमावन्दका गताः, उद्याने स्थिताः भणितश्च साधवः वसतिं मार्गयतेति, तत्रैकः संघाटकःसुभद्रायाः श्रेष्ठिभार्याया गृहं भिक्षायातिगतः, पृष्टास्तया- कुतो भगवन्तः?, तैर्भणितं- सुहस्तिनः, वसतिं मार्गयामः, यानशाला दर्शिताः, तत्र स्थिताः, अन्यदा प्रदोषकाले आचार्या नलिनीगुल्ममध्ययनं परिवर्तयन्ति, // 1185 // तस्याः, पुत्रोऽवन्तीसुकुमालः सप्ततले प्रासादे द्वात्रिंशता भार्याभिः सममुपललति, तेन सुप्तावबुद्धेन श्रुतम्, नैतन्नाटकमिति भूमभूमिमुत्तीर्णः शृण्वन्, बहिर्निर्गतः, के दृशमिति जातिः स्मृता, तेषां मूलं गतः, कथयति- अहं अवन्तिसुकुमाल इति नलिनीगुल्मे
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1186 // देवो आसि, तस्स उस्सुग्गो पव्वयामि, असमत्थो य अहं सामनपरियागं पालेर्ड, इंगिणिं साहेमि, तेवि मोयावित्ता, तेणं 4. चतुर्थपुच्छियत्ति, नेच्छति, सयमेव लोयं करेंति, मा सयंगिहीयलिंगो हवउत्ति लिंगं दिण्णं, मसाणे कंथरे कुंडगं, तत्थ भत्तं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पञ्चक्खायं, सुकुमालएहिं पाएहिं लोहियगंधेण सिवाए सपेल्लियाए आगमणं, सिवा एगं पायं खायइ, एगं चिल्लगाणि, पढमे 4.4 योगजामे जण्णुयाणि बीए ऊरू तइए पोट्टे कालगओ, गंधोदगपुप्फवासं, आयरियाणं आलोयणा, भजाणं परंपरं पुच्छा, सङ्ग्रहाः। आयरिएहिं कहियं, सव्विड्डीए सुण्हाहिं समं गया मसाणं, पव्वइयाओ य, एगा गुव्विणी नियत्ता, तेसिं पुत्तो तत्थ देवकुलं नियुक्तिः |1284 करेइ, तंइयाणिं महाकालं जायं, लोएण परिग्गहियं, उत्तरचूलियाए भणियं पाडलिपुत्तेति, समत्तं अणिस्सियतवो महागिरीणं शिक्षायां 4 / इयाणिं सिक्खत्ति पयं, सा दुविहा- गहणसिक्खा आसेवणासिक्खा य, तत्थ स्थूलभद्रः। ____नि०-रिवतिवणउसभकुसग्गरायगिहं चंपपाडलीपुत्तं / नंदे सगडाले थूलभद्दसिरिए वररुची य // 1284 // एईए वक्खाणं- अतीतअद्धाए खिइपइट्ठियंणयरं, जियसत्तू राया, तस्स णयरस्स वत्थूणि उस्सण्णाणि, अण्णं णयरट्ठाणं - देवोऽभवम्, तस्मायुत्सुकः प्रव्रजामि, असमर्थश्वाहं श्रामण्यं पालयितुं इङ्गिनी करोमि, तेऽपि (भणन्ति-) मातुर्मोचयित्वा, तेन पृष्टेति, नेच्छति, स्वयमेव लोचं करोति, मा स्वयंगृहीतलिङ्गो भूदिति लिङ्गं दत्तम्, श्मशाने कन्थेरकुडङ्गम्, तत्र भक्तं प्रत्याख्यातम्, सुकुमालयोः पादयोः रुधिरगन्धेन शिवायाः सशिशुकाया आगमनम्,8 एकं पादं शिवा खादति, एकं शिशवः, प्रथमे यामे जानुनी द्वितीये ऊरुणी तृतीये उदरं कालगतः, गन्धोदकपुष्पवर्षम्, आचार्येभ्य आलोचना, भार्याणां परम्परकेण पृच्छा, आचार्यैः कथितम्, सर्वध्या स्नुषाभिः समं गता श्मशानम्, प्रव्रजिताश्च, एका गर्भिणी निवृत्ता, तेषां पुत्रस्तत्र देवकुलं करोति, तदिदानीं महाकालं जातम्, // 1186 // लोकेन परिगृहीतम्, उत्तरचूलिकायां भणितं पाटलिपुत्रमिति, समाप्तं अनिश्रितोपधानं महागिरीणां 4 / इदानीं शिक्षेति पदम्, सा द्विविधा- ग्रहणशिक्षाआसेवनाशिक्षा च, तत्र- ॐ अस्या व्याख्यानं- अतीताद्धायां क्षितिप्रतिष्ठितं नगरम्, जितशत्रू राजा, तस्य नगरस्य वस्तून्युत्सन्नानि, अन्यन्नगरस्थानं 2
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1187 // वत्थुपाढएहिं मग्गावेइ, तेहिं एगं चणयक्खेत्तं अतीव पुप्फेहिं फलेहि य उववेयं दटुं, चणयणयरं निवेसियं, कालेण तस्स 4. चतुर्थवत्थूणि खीणाणि, पुणोवि वत्थुमग्गिजइ, तत्थ एगो वसहो अण्णेहिं पारद्धो एगंमि रण्णे अच्छइ, न तीरइ अन्नेहिं वसहेहि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पराजिणिउं, तत्थ उसभपुरं निवेसियं, पुणरवि कालेण उच्छन्नं, पुणोवि मग्गंति, कुसथंबो दिट्ठो अतीवपमाणाकितिविसिट्ठो, 4.4 योगतत्थ कुसग्गपुरंजायं, तंमि य काले पसेणईराया,तं च णयरं पुणो 2 अग्गिणा डज्झइ, ताहे लोगभयजणणनिमित्तं घोसावेइ- सङ्ग्रहाः। जस्स घरे अग्गी उठेइ सोणगराओ निच्छुब्भइ, तत्थ महाणसियाणं पमाएण रण्णो चेव घराओ अग्गी उट्ठिओ, ते सच्चपइण्णा नियुक्तिः 1284 रायाणो- जड़ अप्पगं ण सासयामि तो कहं अन्नंति निग्गओ णयराओ, तस्स गाउयमित्ते ठिओ, ताहे दंडभडभोइया शिक्षायां वाणियगा य तत्थ वच्चंति भणंति- कहिं वच्चह?, आह- रायगिहति, कओ एह? रायगिहाओ, एवं णयरं रायगिह जायं, स्थूलभद्रः। जया य राइणो गिहे अग्गी उट्ठिओ तओ कुमारा जं जस्स पियं आसो हत्थी वा तं तेण णीणिए सेणिएण भंभा णीणिया, राया पुच्छइ-केण किंणीणियंति?, अण्णो भणइ- मए हत्थी आसो एवमाइ, सेणिओ पुच्छिओ- भंभा, ताहेराया भणइ वास्तुपाठकैर्मार्गयति, तैरेकं चणकक्षेत्रं अतीव पुष्पैः फलैश्चोपपेतं दृष्ट्वा चणकनगरं निवेशितम्, कालेन तस्य वस्तूनि क्षीणानि, पुनरपि वास्तु मार्गयति, तत्रैको वृषभोऽन्यः प्रारब्ध एकस्मिन्नरण्ये तिष्ठति, न शक्यतेऽन्यैर्वृषभैः पराजेतुम्, तत्र वृषभपुरं निवेशितम्, पुनरपि कालेनोच्छिन्नम्, पुनरपि मार्गयन्ति, कुशस्तम्बो दृष्टोऽतीवप्रमाणाकृतिविशिष्टः, तत्र कुशाग्रपुरं जातम्, तस्मिंश्च काले प्रसेनजित् राजा, तच्च नगरं पुनः 2 अग्निना दह्यते, तदा लोकभयजनननिमित्तं घोषयति-यस्य गृहेऽग्निरुत्तिष्ठति स नगरात् निष्काश्यते, तत्र महानसिकानां प्रमादेन राज्ञ एव गृहात् अग्निरुत्थितः, ते सत्यप्रतिज्ञा राजानः- यद्यात्मानं न शास्मि तदा कथमन्यमिति 8 निर्गतो नगरात्, तस्मात् गव्यूतमात्रे स्थितः, तदा दण्डिकभटभोजिका वणिजश्च तत्र व्रजन्तः भणन्ति-क्व व्रजथ?, आह राजगृहमिति, कुत आयाथ?, राजगृहात्, एवं नगरं राजगृहं जातम्, यदा च राज्ञो गृहेऽग्निरुत्थितस्ततः कुमारा यद्यस्य प्रियमश्वो हस्ती वा तत्तेन निष्काशिते श्रेणिकेन ढक्का नीता, राजा पृच्छति-केन किं नीतमिति?, अन्यो भणति- मया हस्ती अश्वः एवमादिः, श्रेणिकः पृष्टः- भम्भा, तदा राजा भणति
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1188 // स्थूलभद्रः। सेणियं- एस ते तत्थ सारो भंभित्ति?, सेणिओ भणइ- आमं, सो य रण्णो अचंतपिओ, तेण से णामं कयं- भंभिसारोत्ति, 4. चतुर्थसो रण्णो पिओ लक्खणजुत्तोत्ति, मा अण्णेहिं मारिजिहित्ति न किंचिवि देइ, सेसा कुमारा भडचडगरेण निति, सेणिओ तेल मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, दह्ण अधितिं करेति, सो तओ निफिडिओ बेण्णायडं गओ, जहा नमोक्कारे- अचियत्त भोगऽदाणं निग्गम बिण्णायडे या 4.4 योगकासवए। लाभ घरनयण नत्तुग धूया सुस्सूसिया दिण्णा॥१॥पेसण आपुच्छणया पंडरकुड्डत्ति गमणमभिसेओ। दोहल सङ्ग्रहाः। णाम णिरुत्ती कहं पिया मेत्ति रायगिहे॥२॥ आगमणऽमच्च मग्गण खुड्डग छगणे य कस्स तं? तुझं। कहणं माऊआणण नियुक्तिः 1284 विभूसणा वारणा माऊ॥३॥ तं च सेणियं उज्जेणिओ पजोओ रोहओ जाइ, सो य उइण्णो, सेणिओ बीहेइ, अभओ शिक्षायां भणइ-मा संकह, नासेमि से वायंति, तेण खंधावारणिवेसजाणएण भूमीगया दिणारा लोहसंघाडएसु निक्खाया दंडवासत्थाणेसु, सो आगओ रोहइ, जुज्झिया कईवि दिवसे, पच्छा अभओ लोहं देइ, जहा तव दंडिया सव्वे सेणिएण भिण्णा णास माऽप्पिहिसि, अहव ण पच्चओ अमुगस्स दंडस्स अमुगं पएसंखणह, तेण खयं, दिट्ठो, नट्ठो य, पच्छा सेणिएण बलं श्रेणिक- एष ते सारो भम्भेति?, श्रेणिको भणति- ओम्, स च राज्ञोऽत्यन्तप्रियः, तेन तस्य नाम कृतं भम्भसार इति, स राज्ञः प्रियो लक्षणयुक्त इति, मा 8 अन्यैारीति न किञ्चिदपि ददाति, शेषाः कुमारा भटसमूहेन निर्गच्छन्ति, श्रेणिकस्तान् दृष्टाऽधतिं करोति, सततः निर्गतो बेन्नातटं गतः, यथा नमस्कारे-अप्रीति गादानं निर्गमो बेन्नातटे च लेखहारः / लाभो गृहनयनं नप्ता दुहिता शुश्रूषिका दत्ता॥१॥ प्रेषणं आपृच्छा पाण्डुरकुड्या इति गमनमभिषेकः / दौहदः नाम निरुक्तिः क्व पिता मे @ इति राजगृहे // 2 // आगमनं अमात्यमार्गणं मुद्रिका गोमयं च कस्य त्वं? तव / कथनं मातुरानयनं विभूषणं वारणं मातुः / / 3 / / तं च श्रेणिक उज्जयिनीत: प्रद्योतो रोधक | आयाति, स चोदितः, श्रेणिको बिभेति, अभयो भणति- मा शङ्कध्वम्, नाशयामि तस्य वादमिति, तेन स्कन्धावारनिवेशज्ञायकेन भूमिगता दीनारा लोहशृङ्गाटकेषु निखाता दण्डावासस्थानेषु, स आगतो रुणद्धि, योधिताः कतिचिद्दिवसान् पश्चादभयो लेखं ददाति, यथा तव दण्डिकाः सर्वे श्रेणिकेन भेदिता नश्य माऽयेथाः, अथ च / न प्रत्ययोऽमुकस्य दण्डिकस्यामुकं प्रदेश खन, तेन खातम्, दृष्टो, नष्टश्च, पश्चाच्छ्रेणिकेन बलं. // 1188 //
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1189 // स्थूलभद्रः। विलोलियं, ते य रायाणो सव्वे पकहिंति-न एयस्स कारी अम्हे, अभएण एसा माया कया, तेण पत्तीयं / अण्णया सो 4. चतुर्थअत्थाणीए भणइ- सो मम नत्थि? जो तं आणेज, अण्णया एगा गणिया भणइ- अहं आणेमि, नवरं मम बितिजिगा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, दिजंतु, दिण्णाओ से सत्त बितिज्जिगाओ जाओ से रुच्चंति मज्झिमवयाओ, मणुस्सावि थेरा, तेहिं समं पवहणेसु बहुएण या 4.4 योगभत्तपाणेण य पुव्वं व संजइमूले कवडसट्टत्तणं गहेऊण गयाओ, अन्नेसुय गामणयरेसुजत्थ संजया सड्डा य तहिं 2 अइंतिओ सङ्ग्रहाः। सुट्ठयरंबहुसुयाओजायाओ, रायगिहंगयाओ, बाहिं उजाणे ठियाउचेइयाणि वंदंतीउ घरचेइयपरिवाडीए अभयघरमइगयाओ नियुक्तिः 1284 निसीहियत्ति, अभओ दट्ठणं उम्मुक्कभूसणाउ उढिओ सागयं निसीहियाएत्ति?, चेइयाणि दरिसियाणि वंदियाणि य, अभयं शिक्षायां वंदिऊण निविट्ठाओ, जम्मभूमीउ णिक्खमणणाणणिव्वाणभूमीओ वंदावेति, पुच्छइ-कओ?, ताओ कहेंति- उज्जेणीए अमुगो वाणियपुत्तो तस्स य भज्जा, सो कालगओ, तस्स भजाओ, अम्हे पव्वइउंकामाओ, न तीरंति पव्वइएहिं चेइयाहिं वंदिउं पट्ठियव्वए, भणियाओ पाहुणियाउ होइ, भणंति- अब्भत्तट्ठियाओ अम्हे, सुचिरं अच्छित्ता गयाओ, बितियदिवसे विलोलितम्, ते च राजानः सर्वे प्रकथयन्ति- नैतस्य कर्ता वयम्, अभयेनैषा माया कृता, तेन प्रत्ययितम् / अन्यदा स आस्थान्यां भणति- स मम नास्ति? यस्तमानयेत्, अन्यदैका गणिका भणति- अहमानयामि, नवरं मम साहाय्यिका दीयन्ताम्, दत्तास्तस्याः सप्त द्वैतीयिका यास्तस्यै रोचन्ते मध्यवयसः, मनुष्या अपि स्थविराः, तैः समं प्रवहणेषु च बहकेन भक्तपानेन च पूर्वमेव संयतीमूले कपटश्राद्धत्वं गृहीत्वा गताः, अन्येषु च ग्रामनगरेषु यत्र संयताः श्राद्धाश्च तत्रातिगच्छन्त्यः सुष्ठतरं बहुश्रुता जाताः, राजगृहं गताः, बहिरुद्याने स्थिताश्चैत्यानि वन्दमाना गृहचैत्यपरिपाट्याऽभयगृहमतिगता नैषेधिकीति (भणितवन्त्यः), अभयो दृष्ट्वोन्मुक्तभूषणा उत्थितः स्वागतं नैषेधिकीनामिति, चैत्यानि दर्शितानि वन्दितानि च, अभयं वन्दित्वा निविष्टाः जन्मभूमीनिष्क्रमणज्ञाननिर्वाणभूमीवन्दयति, पृच्छति- कुतः?, ता :8 कथयन्ति- उज्जयिन्याममुको वणिक्पुत्रः तस्य च भार्याः, स कालगतः, तस्य भार्या वयं प्रव्रजितुकामाः, न शक्यते प्रव्रजिताभिश्चैत्यानि वन्दितुं प्रस्थातुम्, भणिताःप्राधूर्णिका भवत, भणन्ति- अभक्तार्थिन्यो वयम्, सुचिरं स्थित्वा गताः, द्वितीयदिवसे,
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1190 // नियुक्तिः शिक्षा अभओ एक्कगो आसेणं पगे पगओ, एह मम घरे पारेधत्ति, भणंति- इमं पारगं तुब्भे पारेह, चिंतेइ-मा मम घरं न जाहिंति 4. चतुर्थभणइ- एवं होउ, पजिमिओ, संजोइउं महुं पाइओ सुत्तो, ताहे आसरहेण पलाविओ, अंतरा अण्णेवि रहा पुव्वट्ठिया, एवं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, परंपरेण उज्जेणिं पाविओ, उवणीओ पज्जोयस्स, भणिओ- कहिं ते पंडिच्चं?, धम्मच्छलेण वंचिओ, बद्धो, पुव्वाणीया से 4.4 योगभजा सा उवणीया, तीसे का उप्पत्ती-सेणियस्स विज्जाहरो मित्तो तेण मित्तया थिरा होउत्ति सेणिएण से सेणा नाम भगिणी सङ्ग्रहाः। दिना निब्बंधे कए, साविय विज्जाहरस्स इट्ठा, एसा धरणिगोयरा अम्हं पवहाएत्ति विज्जाहरिहिं मारिया, तीसे धूया सा तेण मा एसावि मारिजिहितित्ति सेणियस्स उवणीया खिजिओ (उज्झिया) य, सा जोव्वणत्था अभयस्स दिण्णा, सा विजाहरी अभयस्स इट्ठा, सेसाहिं महिलाहिं मायंगी उलग्गिया, ताहिं विज्जाहिं जहा नमोक्कारे चक्खिंदियउदाहरणे जाव पच्चंतेहिं स्थूलभद्रः। उज्झिया तावसेहिं दिट्ठा पुच्छिया कओसित्ति?, तीए कहियं, ते य सेणियस्स पव्वया तावसा, तेहिं अम्ह नत्तुगित्ति सारविया, अन्नया पट्ठविया सिवाए उज्जेणी नेऊण दिण्णा, एवं तीए समं अभओ वसइ, तस्स पज्जोयस्स चत्तारि रयणाणि- लोहजंघोड अभयः एकाकी अश्वेन प्रभाते प्रगतः, आयात मम गृहे पारयतेति, भणन्ति- इदं पारणकं यूयं पारयत, चिन्तयति- मा मम गृहं नायासिष्ट, भणति- एवं भवतु प्रजिमितः, सांयोगिकं मधु पाययित्वा स्वपितः, तदाऽश्वरथेन परिप्रापितः, अन्तरा अन्येऽपि रथाः पूर्वस्थापिताः, एवं परम्परकेणोजयिनी प्रापितः, प्रद्योतायोपनीतः, भणित:- क्व ते पाण्डित्यं?, धर्मच्छलेन वश्चितो, बद्धः, पूर्वानीता तस्य भार्या सोपनीता, तस्याः कोत्पत्तिः?, श्रेणिकस्य विद्याधरो मित्रम्, ततो मैत्री स्थिरा भवत्विति श्रेणिकेन तस्मै सेना नाम्नी भगिनी दत्ता निर्बन्धं कृत्वा, सापि च विद्याधरस्येष्टा, एषा धरणीगोचराऽस्माकं प्रवधायेति विद्याधरीभिर्मारिता, तस्या दुहिता सा तेन मैषाऽपि मार्यतामिति श्रेणिकायोपनीता, रुष्टश्च (अवरोधाय), सा यौवनस्थाऽभयाय दत्ता, सा विद्याधर्यभयस्येष्टा. शेषाभिर्महेलाभिर्मातङ्गी अवलगिता. ताभिर्विद्याभिर्यथा 8 // 1190 // नमस्कारे चक्षुरिन्द्रियोदाहरणे यावत् प्रत्यन्तैरुज्झिता तापसैदृष्टा पृष्टा- कुतोऽसीति?, तया कथितम्, ते च श्रेणिकस्य पर्वगास्तापसाः, तैरस्माकं नप्तेति संरक्षिता, अन्यदा प्रस्थापिता उज्जयिनीं नीत्वा शिवायै दत्ता, एवं तया सममभयो वसति, तस्य प्रद्योतस्य चत्वारि रत्नानि-लोहजनो.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमण, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1191 // 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1284 शिक्षायां स्थूलभद्रः। लेहारओ अग्गिभीरुरहोऽनलगिरी हत्थि सिवा देवित्ति, अन्नया सो लोहजंघो भरुयच्छं विसजिओ, ते लोका य चिंतेन्तिएस एगदिवसेण एइ पंचवीसजोयणाणि, पुणो 2 सद्दाविज्जामो, एयं मारेमो, जो अण्णो होहिति सो गणिएहिं दिवसेहि एहिति, एच्चिरंपि कालं सुहिया होमो, तस्स संबलं पदिण्णं, सो नेच्छइ, ताहे विहीए से दवावियं, तत्थवि से विससंजोइया मोयगा दिण्णा, सेसगं संबलं हरियं, सो कइवि जोयणाणि गंतुं नदीतीरे खामित्ति जाव सउणो वारेइ, उद्वेत्ता पहाविओ, पुणो दूरं गंतुं पक्खाइओ, तत्थवि वारिओ तइयंपि वारिओ, तेण चिंतियं- भवियव्वं कारणेणंति पज्जोयस्स मूलं गओ, निवेइयं रायकजं, तं च से परिकहियं, अभओ वियक्खणोत्ति सद्दाविओ, तं च से परिकहियं, अभओतं अग्घाइउं संबलं भणइ- एत्थ दव्वसंजोएण दिट्ठीविसो सप्पो सम्मुच्छिमो जाओ, जड़ उग्घाडियं होंत तो दिट्ठीविसेण सप्पेण खाइओ होइ (न्तो), तो किं कज्जउ?, वणनिउंजे मुएजह, परंमुहो मुक्को, वणाणि दहाणि, सो अन्तोमुहुत्तेण मओ, तुट्ठो राया, भणिओबंधणविमोक्खवजं वरं वरेहित्ति, भणइ-तुब्भंचेव हत्थे अच्छउ, अण्णयाऽनलगिरी वियट्टोन तीरइघेत्तुं, अभओ पुच्छिओ, - लेखहारकोऽग्निभीरू रथोऽनलगिरिर्हस्ती शिवा देवीति, अन्यदा स लोहजङ्घो भृगुकच्छं प्रति विसृष्टः, ते लोकाश्च चिन्तयन्ति- एष एकदिवसेनायाति पञ्चविंशतियोजनानि, पुनः पुनः शब्दापयिष्यामहे, एनं मारयामः, योऽन्यो भविष्यति स बहुभिर्दिनैरायास्यति, इयच्चिर कालं सुखिनो भविष्यामः, तस्मै शम्बलं प्रदत्तम्, स नेच्छति, तदा विधिना (वीथ्यां) तस्मै दापितम्, तत्रापि विषसंयुक्ता मोदकास्तस्मै दत्ताः, शेषं शम्बलं हृतम्, स कतिचिद्योजनानि गत्वा नदीतीरे खादामीति यावच्छकुनो वारयति, उत्थाय प्रधावितः, पुनर्रं गत्वा प्रखादितस्तत्रापि वारितः तृतीयमपि वारितः, तेन चिन्तितं- भवितव्यं कारणेनेति प्रद्योतस्य मूले गतो, निवेदितं राज्यकार्यम्, तच्च तस्मै परिकथितम्, अभयो विचक्षण इति शब्दितः, तच्च तस्मै परिकथितम्, अभयस्तत् आघ्राय शम्बलं भणति- अत्र द्रव्यसंयोगेन दृष्टिविषः सर्पः संमूर्छिमो जातः, यद्युद्धाटितमभविष्यत्तदा दृष्टिविषेण सर्पण खादितोऽभविष्यत्, तत् किं क्रियतां?, वननिकुञ्ज मुञ्चत, परामखो मुक्तः, वनानि दग्धानि, सोऽन्तर्मुहूर्तेन मृतः, तुष्टो राजा, भणितः- बन्धनविमोक्षवर्ज वरं वृणुष्वेति, भणति- युष्माकमेव हस्ते तिष्ठतु, अन्यदाऽनलगिरिविकलो न शक्यते ग्रहीतुम्, अभयः पृष्टः, - // 1191 / /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1192 / / भणइ- उदायणो गायउत्ति, तो उदायणो कहं बद्धोत्ति- तस्स य पज्जोयस्स घूया वासवदत्ता नाम, सा बहुयाउ कलाउ 4. चतुर्थसिक्खाविया, गंधव्वेण उदयणो पहाणो सो घेप्पउत्ति, केण उवाएणंति?, सो किर जंहत्थिं पेच्छइ तत्थ गायइ जाव बंधंपि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, न याणइ, एवं कालो वच्चइ, इमेण जंतमओ हत्थी काराविओ, तं सिक्खावेइ, तस्स विसयए चारिजइ, तस्स वणचरेण 4.4 योगकहियं, सोगओ तत्थ, खंधावारोपेरंतेहिं अच्छइ, सो गायइ हत्थी ठिओ दुक्को गहिओय आणिओय, भणिओ-मम घूया सङ्ग्रहाः। काणातं सिक्खावेहि मातं पेच्छसु मा सा तुमंदट्ठण लजिहिति, तीसेवि कहियं- उवज्झाओ कोढिउत्ति मा दच्छिहिसित्ति,8 नियुक्तिः 1284 सो य जवणियंतरिओ तं सिक्खावेइ, सा तस्स सरेण हीरइ कोढिओत्ति न जोएति, अण्णया चिंतेइ- जइ पेच्छामि, तं शिक्षायां चिंतेन्ती अण्णहा पढइ, तेण रुटेण भणिया- किं काणे! विणासेहि?, सा भणइ- कोढिया! न याणसि अप्पाणयं, तेण स्थूलभद्रः। चिंतियं जारिसो अहं कोढिओ तारिसा एसावि काणत्ति, जवणिया फालिया, दिट्ठा, अवरोप्परं संजोगो जाओ, नवरं कंचणमाला दासी जाणइ अम्मधाई यसा चेव, अण्णया आलाणखंभाओऽनलगिरी फिडिओ, रायाए अभओ पुच्छिओ भणति- उदायनो गायत्विति, तत् उदायनः कथं बद्ध इति, तस्य च प्रद्योतस्य दुहिता वासवदत्ता नाम्नी, बहुकाः कलाः शिक्षिता, गान्धर्वेणोदायनः प्रधानः स गृह्यतामिति, केनोपायेनेति, स किल यं हस्तिनं प्रेक्षते तत्र गायति यावद् बन्ध (वध) मपि न जानाति, एवं कालो ब्रजति, अनेन यन्त्रमयो हस्ती कारितः तं शिक्षयति. तस्य विषये चार्यते. तस्मै वनचरैः कथितम्, स गतस्तत्र, स्कन्धावार: पर्यन्तेषु तिष्ठति, स गायति हस्ती स्थितः आसन्नीभूतो गृहीतश्चानीतश्च, भणितो- मम दुहिता काणा तां शिक्षय मा तं द्राक्षी: मा सा त्वां दृष्ट्राऽलज्जीदिति, तस्मायपि कथितं- उपाध्यायः कुष्ठीति मा द्राक्षीरिति, स च यवनिकान्तरितस्तां शिक्षयति, सा तस्य स्वरेणायत्तीभूता कुष्ठीति न पश्यति, अन्यदा चिन्तयति- यदि पश्यामि, तच्चिन्तयन्ती अन्यथा पठति, तेन रुष्टेन भणिता- किं काणे! विनाशयसि?, सा भणति- कुष्ठिन्! न जानास्यात्मानम्, तेन चिन्तितं- यादृशोऽहं कुष्ठी तादृशी एषापि काणेति, यवनिका पाटिता दृष्टा, परस्परं संयोगो जातः, नवरं काञ्चनमाला दासी जानाति, अम्बधात्री च सैव, अन्यदाऽऽलानस्तम्भादनलगिरिश्छुटितः, राज्ञाऽभयः पृष्टः- 2 // 1192 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1284 शिक्षायां स्थूलभद्रः। // 1193 // उदायणो निगायउत्ति, ताहे उदायणो भणिओ, सोभणइ- भद्दवतिं हत्थिणिं आरुहिऊणं अहं दारिगा य गायामो, जवणियंतरियाणि गाणिं गीयंति, हत्थी गेएण अक्खित्तो गहिओ, इमाणिवि पलायाणि, एस बीओ वरो, अभएण भणियंएसोवितुब्भं चेव पासे अच्छउ, अण्णे भणंति- उज्जाणियागओ पज्जोओइमा दारिया णिम्माया तत्थ गाविजिहित्ति, तस्स यजोगंधरायाणो अमच्चो, सो उम्मत्तगवेसेण पढइ- यदि तां चैव तां चैव, तां चैवाऽऽयतलोचनाम् / न हरामि नृपस्यार्थे, नाह योगंधरायणः॥१॥ सो य पज्जोएण दिट्ठो, ठिओ काइयं पवोसरिउं, णायरो य कओ पिसाउत्ति, सा य कंचणमाला विभिन्नरहस्सा, वसंतमेंठेणवि चत्तारि मुत्तघडियाओ विलइयाओ घोसवती वीणा, कच्छाए बझंतीए सक्कुरओ नाम मंतीए अंधलो भणइ-कक्षायां बध्यमानायां, यथा रसति हस्तिनी। योजनानां शतं गत्वा, प्राणत्यागं करिष्यति॥१॥ताहे सव्वजणसमुदओ, मज्झे उदयणो, भणइ- एष प्रयाति सार्थः काञ्चनमाला वसन्तकश्चैव / भद्रवती घोषवती वासवदत्ता उदयनश्च॥१॥ पहाविया हत्थिणी, अनलगिरी जाव संनज्झइ ताव पणवीसं जोयणाणि गयाणि संनट्ठो, मग्गलग्गो, अदूरागए घडिया भग्गा, जाव तं उस्सिंघइ ताव अण्णाणिवि पंचवीसं, एवं तिण्णिवि, नगरं च अइगओ। अण्णया - उदायनो निगीयतामिति, तदोदायनो भणितः, स भणति- भद्रवती हस्तिनीमारुह्याहं दारिका च गायावः, यवनिकान्तरिते गानं गायतः, हस्ती गेयेनाक्षिप्तो गृहीतः, इमे अपि पलायिते. एष द्वितीयो वरः, अभयेन भणितं- एषोऽपि युष्माकमेव पार्श्वे तिष्ठतु, अन्ये भणन्ति- उद्यानिकागतः प्रद्योत इयं च दारिका निष्णाता तत्र | गास्यतीति, तस्य च योगन्धरायणोऽमात्यः, स उन्मत्तकवेषेण पठति- स च प्रद्योतेन दृष्टः, स्थितः कायिकी प्रव्युत्स्रष्टुम्, नागरश्च कुतः पिशाच इति, सा च काञ्चनमाला विभिन्नरहस्या, वसन्तमेण्ठेनापि चतस्रो मूत्रघटिका विलगिताः, घोषवती वीणा, कक्षायां बध्यमानायां सक्तुरतो नाम मन्त्री (सत्कोरको रवो नाम), मन्त्रिणाऽन्धो भण्यते,- तदा सर्वजनसमुदयो, मध्ये उदायनो वर्त्तते, भणति- प्रधाविता हस्तिनी अनलगिरिर्यावत् संनह्यते तावत् पञ्चविंशतिं योजनानां गतः नष्टः, मार्गलग्नः, अदूरागते घटिका भग्ना, यावत्तामुजिघ्रति तावदन्यान्यपि पञ्चविंशतिम्, एवं त्रीन् वारान्, नगरं चातिगतः। अन्यदो--
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1194 // उजेणीए अग्गी उट्ठिओ, णयरं डज्झइ, अभओ पुच्छिओ, सो भणइ-विषस्य विषमौषधं अग्नेरग्निरेव, ताहे अग्गीउ अण्णो 4. चतुर्थअग्गी कओ, ताहे ठिओ, तइओ वरो, एसवि अच्छउ / अण्णया उज्जेणीए असिवं उट्ठियं, अभओ पुच्छिओ भणइ-8 मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अभिंतरियाए अत्थाणीए देवीओ विहूसियाओ एजंतु, जा तुब्भे रायालंकारविभूसिए जिणइ तं मम कहेजह, तहेव कयं, राया पलोएति, सव्वा हेठ्ठाहुत्ती ठायंति, सिवाए राया जिओ, कहियं तव चुल्लमाउगाए, भणइ- रत्तिं अवसण्णा कुंभबलिए सङ्गहाः। नियुक्तिः अच्चणियं करेउ, जं भूयं उद्वेइ तस्स मुहे कूरं छुब्भइ, तहे कयंति, तियचउक्के अट्टालए य जाहे सा देवया सिवारूवेणं वास |1284 ताहे कूरं छुब्भइ, भणइ य- अहं सिवा गोपालगमायत्ति, एवं सव्वाणिवि निजियाणि, संती जाया, तत्थ चउत्थो वरो / ताहे शिक्षायां अभओ चिंतेइ- केच्चिरं अच्छामो?, जामोत्ति, भणइ- भट्टारगा! वरा दिजंतु, वरेहि पुत्ता!, भणइ- नलगिरिंमि हत्थिंमि स्थूलभद्रः। तुब्भेहिं मिण्ठेहिं सिवाए उच्छंगे निवन्नो (अग्गिंसाहमि) अग्गिभीरुस्स रहस्स दारुएहिं चियगा कीरउ, तत्थ पविसामि, राया विसन्नो, तुट्ठो सक्कारेउं विसज्जिओ, ताहे अभओ भणइ- अहं तुब्भेहिं छलेणं आणिओ, तुन्भे दिवसओ आइच्चं दीवियं जयिन्यामग्निरुत्थितः, नगरं दह्यते, अभयः पृष्टः, स भणति- तदाऽमेरन्योऽग्निः कृतस्तदा स्थितः, तृतीयो वरः, एषोऽपि तिष्ठतु। अन्यदोजयिन्यामशिवमुत्थितम्, अभयः पृष्टो भणति-अभ्यन्तरिकायामास्थान्यां देव्यो विभूषिता आयान्तु, या युष्मान् राजालङ्कारविभूषितान् जयति तां मह्यं कथयत, तथैव कृतम्, राजा प्रलोकयति, सार्व अधस्तात् तिष्ठन्ति (हीना दृश्यन्ते), शिवया राजा जितः, कथितं तव लघुमात्रा, भणति-रात्राववसन्नाः कुम्भबलिकयाऽर्चनिकां कुर्वन्तु, यो भूत उत्तिष्ठति तस्य मुखे कूरं क्षिप्यते, तथैव कृतमिति, त्रिके चतुष्केऽडालके च यदा सा देवता शिवारूपेण रटति तदा कूरः क्षिप्यते, भणति च- अहं शिवा गोपालकमातेति, एवं सर्वेऽपि निर्जिताः, शान्तिर्जाता, तत्र चतुर्थो वरः / तदाऽभयश्चिन्तयति- कियच्चिरं तिष्ठामः?, याम इति, भणति- भट्टारकाः वरान् ददतु, वृणुष्व पुत्र!, भणति- अनलगिरौ हस्तिनि युष्मासु मेण्ठेषु शिवाया उत्सङ्गे निषण्णोऽग्निं प्रविशामि, अग्निभीरुरथस्य दारुभिश्चितिका क्रियतां, तत्र प्रविशामि, राजा विषण्णः, तुष्टः सत्कृत्य विसृष्टः,8 तदाऽभयो भणति- अहं युष्माभिश्छलेनानीतः, युष्मान् दिवस आदित्यं दीपिका 2 888888888800
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1195 // काऊण रडतं णयरमज्झेण जइ न हरामि तो अग्गिं अतीमित्ति, तं भलं गहाय गओ, किंचि कालं रायगिहे अच्छित्ता दो 4. चतुर्थ मध्ययनम् गणियादारियाओ अप्पडिरूवाओगहाय वाणियगवेसेण उज्जेणीए रायमग्गोगाढं आवारिंगेण्हइ, अण्णया दिट्ठाउ पज्जोएण, प्रतिक्रमणं, ताहिं विसविलासाहिं दिट्ठीहिं निब्भाइओ अंजली य से कया, अइयओ नियगभवणं, दूतीं पेसेइ, ताहिं परिकुवियाहिं 4.4 योगधाडिया, भणइ- राया ण होहित्ति, बीयदिवसे सणियगं आरुसियाउ, तइयदिवसे भणिया- सत्तमे दिवसे देवकुले अम्ह सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः देवजण्णगो तत्थ विरहो, इयरहा भाया रक्खइ, तेण य सरिसगो मणूसो पज्जोउत्ति नाम काऊण उम्मत्तओ कओ, भणइ 1284 मम एस भाया सावरेमि णं, किं करेमि? एरिसो भाइणेहो, सो रुट्ठो रुट्ठो नासइ, पुणो हक्कविऊण रडतो पुणो 2 आणिज्ज शिक्षायां उढेह रे अमुगा अमुगा अहं पज्जोओ हीरामित्ति, तेण सत्तमे दिवसे दूती पेसिया, एउ एक्कल्लउत्ति भणिओ आगओ, गवक्खए विलग्गो, मणुस्सेहिं पडिबद्धो पल्लंकेण सम, हीरइ दिवसओ णयरमज्झेण, विहीकरणमूलेण पुच्छिज्जइ, भणइ-विजघरं णेज्जइ, अग्गओ आसरहेहिं उक्खित्तो पाविओरायगिहं, सेणियस्स कहियं, असिं अछित्ता आगओ, अभएण वारिओ, किं - कृत्वा रटन्तं नगरमध्येन हरामि न यदि तदाऽग्निं प्रविशामीति, तां भार्यां गृहीत्वा गतः, कश्चित्कालं राजगृहे स्थित्वा द्वे गणिकादारिके अप्रतिरूपे गृहीत्वा वणिग्वेषेणोजयिन्यां राजमार्गावगाढमास्पदं गृह्णाति, अन्यदा दृष्टे प्रद्योतेन, ताभ्यां विषविलासाभिदृष्टिभिर्निध्यातः अञ्जेलिश्च तस्मै कृतः, अतिगतो निजभवनम्, दूती प्रेषते, ताभ्यां परिकुपिताभ्यां धाटिता, भणति- राजा न भवतीति, द्वितीयदिवसे शनैरारुष्टे, तृतीयदिवसे भणिता- सप्तमे दिवसे देवकुलेऽस्माकं देवयज्ञस्तत्र विरहः, इतरथा भ्राता रक्षति, तेन च सहशो मनुष्यः प्रद्योत इति नाम कृत्वोन्मत्तः कृतः, भणति-ममैष भ्राता रक्षामि एनम्, किं करोमि भ्रातृस्नेह ईदृशः, स रुष्टो रुष्टो नश्यति,8 // 1195 // पुनःहक्कारयित्वा रटन् पुनः 2 आनीयते उत्तिष्ठत रे अमुकाः! 2 अहं प्रद्योतो हिये इति, तेन सप्तमे दिवसे दूती प्रेषिता, एकाकी आयात्विति भणित आगतः, गवाक्षे विलग्नः, मनुष्यैः प्रतिबद्धः पल्यड्रेन समम्, ह्रियते दिवसे नगरमध्येन, वीथिकरणमूलेन पृच्छ्यते, भणति- वैद्यगृहं नीयते, अग्रतोऽश्वरथैरुत्क्षिप्तः प्रापितो राजगृहम्, श्रेणिकाय कथितम्, असिमाकृष्यागतः, अभयेन वारितः, किं.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1196 // कजउ?, सक्कारिता विसजिओ, पीई जाया परोप्परं, एवं ताव अभयस्स उट्ठाणपरियावणिया, तस्स सेणियस्स चेल्लणा देवी, तीसे उट्ठाणपारियावणिया कहिज्जइ, तत्थ रायगिहे पसेणइसंतिओनागनामारहिओ, तस्स सुलसा भज्जा, सो अपुत्तओ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, इंदक्खंदादी णमंसइ,सासाविया नेच्छइ, अन्नं परिणेहि,सोभणइ- तव पुत्तोतेण कलं, तेण वेजोवएसेण तिहिंसयसहस्सेहि 4.4 योगतिण्णि तेलकुलवा पक्का, सक्कालए संलावो- एरिसा सुलसा सावियत्ति, देवो आगओ साहू, तज्जातियरूवेण निसीहिया सङ्गहाः। कया, उद्वित्ता वंदइ, भणइ-किमागमणं तुझं?, सयसहस्सपायतेल्लं तं देहि, वेजेण उवइटुं, देमित्ति अतिगया, उत्तारतीए नियुक्तिः 1284 भिन्नं, अन्नपक्कं गहाय निग्गया, तंपि भिण्णं, तइयंपि भिण्णं, तुट्ठोय साहइ, जहाविहिं बत्तीसंगुलियाउ देइ, कमेण खाहि, शिक्षायां बत्तीसं पुत्ता होहिन्ति, जया य ते किंचि पओयणं ताहे संभरिज्जासि एहामित्ति, ताए चिंतियं-केच्चिरं बालरूवाणं असुइयं / स्थूलभद्रः। मल्लेस्सामि, एयाहिं सव्वाहिंवि एगो पुत्तो हुन्जा, खइयाओ, तओ णाहूया बत्तीसं, पोट्टं वड्डइ, अद्धितीए काउस्सग्गं ठिया, देवो आगओ, पुच्छइ, साहइ-सव्वाओखइयाओ, सो भणइ-दुट्ठ ते कयं, एगाउया होहिंति, देवेण उवसामियं उ असायं, - क्रियतां?, सत्कारयित्वा विसृष्टः, प्रीतिर्जाता परस्परम्, एवं तावत् अभयस्योत्थानपर्यापणिका, तस्य श्रेणिकस्य चिल्लणादेवी, तस्या उत्थानपर्यापनिका कथ्यते, तत्र राजगृहे प्रसेनजित्सत्को नागनामा रथिकः, तस्य भार्या सुलसा, सोऽपुत्र इन्द्रस्कन्दादीन् नमस्यति, सा श्राविका नेच्छति, अन्यां परिणय, स भणति- तव पुत्रस्तेन कार्यम्, तेन वैद्योपदेशेन त्रिभिः शतसहस्त्रयः तैलकुलवाः पक्काः, एकदा शक्रालये संलाप:- ईदृशी सुलसा श्राविकेति, देव आगतः साधुः, तज्जातीयरूपेण नैषिधिकी कृता, उत्थाय वन्दते, भणति- किमर्थमागमनं युष्माकं?, शतसहस्रपाकतैलं तद्देहि, वैद्येनोपदिष्टम्, ददामीत्यतिगता, अवतारयन्त्या भिन्नं अन्यपक्वं गृहीत्वाल 8 निर्गता, तदपि भिन्नम्, तृतीयमपि भिन्नम्, तुष्टश्च कथयति, यथाविधि द्वात्रिंशद्गटिका ददाति, क्रमेण खादयः, द्वात्रिंशत् पुत्रा भविष्यन्तीति, यदा च ते किञ्चित् प्रयोजन तदा संस्मरेः आयास्यामीति, तया चिन्तितं- कियच्चिरं बालरूपाणामशुचि मर्दयिष्यामि, एताभिः सर्वाभिरपि एकः पुत्रो भवतु, खादिताः, तत उत्पन्ना द्वात्रिंशत्, उदरं वर्धते, अधृत्या कायोत्सर्गे स्थिता, देव आगतः, पृच्छति, कथयति, सर्वाः खादिताः, स भणति-दुष्टं त्वया कृत्तम्, एकायुष्का भविष्यन्ति, देवेनोपशमितं त्वसातम्, // 2906
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1197 // 1284 कालेणं बत्तीसंपुत्ता जाया, सेणियस्स सरिसव्वया वडंति, तेऽविरहिया जाया, देवदिन्नत्ति विक्खाया। इओ य वेसालिओ 4. चतुर्थचेडओ हेहयकुलसंभूओ तस्स देवीणं अन्नमन्नाणं सत्त धूयाओ, तंजहा- पभावई पउमावई मियावई सिवा जेट्ठा सुजेट्ठा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, चेल्लणत्ति सोचेडओ सावओ परविवाहकारणस्स पच्चक्खायं (ति) धूयाओ कस्सइन देइ, ताओ मादिमिस्सग्गाहिं रायाणिं 4.4 योगपुच्छित्ता अन्नेसिं इच्छियाणं सरिसयाणं देइ, पभावती वीईभए णयरे उदायणस्स दिण्णा पउमावई चंपाए दहिवायणस्स सङ्ग्रहाः। मियावई कोसंबीएसयाणियस्स सिवा उज्जेणीए पज्जोयस्स जेट्ठा कुंडग्गामे वद्धमाणसामिणो जेट्ठस्स णंदिवद्धणस्स दिण्णा, नियुक्तिः सुजेट्ठा चेल्लणा य कण्णयाओ अच्छंति, तं अंतेउरं परिव्वायगा अइगया ससमयं तासिं कहेइ, सुजेट्टाए निप्पिट्ठपसिणवागरणा शिक्षायां कया मुहमक्कडियाहिं निच्छूढा पओसमावण्णा निग्गया, अमरिसेण सुजेट्ठारूवं चित्तफलहे काऊण सेणिघरमागया, दिट्ठा स्थूलभद्रः। सेणिएण, पुच्छिया, कहियं, अधितिं करेइ, दूओ विसजिओवरगो, तंभणइ चेडगो-किहहं वाहियकुले देमित्ति पडिसिद्धो, घोरतरा अधिती जाया, अभयागमो जहा णाए, पुच्छिए कहियं- अच्छह वीसत्था, आणेमित्ति, अतिगओ निययभवणं कालेन द्वात्रिंशत् पुत्राः जाताः, श्रेणिकस्य सदृग्वयसो वर्धन्ते, तेऽविरहिता जाताः, देवदत्ता इति विख्याताः, इतश्च वैशालिकाश्चेटको हैहयकुलसंभूतो तस्य 4] देवीनामन्यान्यासां सप्त दुहितरः, तद्यथा- प्रभावती पद्मावती मृगावती शिवा ज्येष्ठा सुज्येष्ठा चेल्लणेति, स चेटकः श्रावकः परवीवाहकरणस्य प्रत्याख्यातमिति दुहितः कस्मैचित् न ददाति, ता मातृमिश्रकादिभिः राजानं पृष्ट्वाऽन्येभ्यः इष्टेभ्यः सदृशेभ्यो दीयन्ते, प्रभावती वीतभये नगरे उदायनाय दत्ता पद्मावती चम्पायां दधिवाहनाय * मृगावती कौशाम्ब्यां शतानीकाय शिवोजयिन्यां प्रद्योताय ज्येष्ठा कुण्डग्रामे वर्धमानस्वामिनो ज्येष्ठस्य नन्दिवर्धनस्य दत्ता, सुज्येष्ठा चेल्लणा च कन्ये तिष्ठतः, तदन्तःपुरं. प्रव्राजिकाऽतिगता स्वसमयं ताभ्यां कथयति, सुज्येष्ठया निस्पृष्टप्रश्नव्याकरणा कृता मुखमर्कटिकाभिनिष्काशिता प्रद्वेषमापन्ना निर्गता, अमर्षेण सुज्येष्ठारूपं चित्रफलके कृत्वा श्रेणिकगृहमागता, दृष्टा श्रेणिकेन, पृष्टा, कथितम्, अधृतिं करोति, दूतो विसृष्टो वरकः, तं भणति चेटकः- कथमहं वाहिककुलाय ददामीति प्रतिषिद्धः, घोरतराऽधृतिः जाता, अभयागमो यथा ज्ञाते, पृष्टे कथितं- तिष्ठत विश्वस्ताः, आनयामीति अतिगत निजभवनम्, - // 1197 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1198 // स्थूलभद्रः। उवायं चिंतेंतो वाणियरूवं करेइ, सरभेयवण्णभेयाउ काऊण वेसालिंगओ, कण्णते- उरसमीवे आवणं गिण्हइ, चित्तपडए 4. चतुर्थसेणियस्स रूवं लिहइ, जाहे ताओ कण्णंतेउरवासीओ केजगस्स एइ ताहे सुबहु देइ, ताओवि य दाणमाणसंगहियाओ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, करेइ, पुच्छंति- किमेयं चित्तपट्टए?, भणइ- सेणिओ अम्ह सामी, किं एरिसं तस्स रूवं?, अभओ भणइ-को समत्थो / 4.4 योगतस्स रूवं काउं?, जंवा तं वा लिहियं, दासचेडीहिं कण्णंतेउरे कहियं, ताओ भणियाओ-आणेह ताव तं पट्टगं, दासीहि सङ्ग्रहाः। मग्गिओ न देइ, मा मज्झ सामिए अवन्नं काहिहि, बहुयाहि जायणियाहिं दिण्णो, पच्छण्णं पवेसिओ, दिट्ठो सुजेट्ठाए, नियुक्तिः 1284 दासीओ विभिण्णरहस्साओ कयाओ, सो वाणियओ भणिओ-कहं सेणिओ भत्ता भविज्जइ?,सो भणइ-जइ एवं तो इहं शिक्षायां चेव सेणियं आणेमि, आणिओसेणिओ, पच्छन्ना सुरंगा खया, जाव कण्णंतेउरं, सुजेट्ठा चेल्लणं आपुच्छइ-जामिसेणिएण समंति, दोवि पहावियाओ, जाव सुजेट्ठा आभरणाणं गया ताव मणुस्सा सुरुंगाए उब्बुडा चेल्लणं गहाय गया, सुजेट्ठाए आराडी मुक्का, चेडगो संनद्धो, वीरंगओ रहिओ भणइ- भट्टारगा! मा तुब्भे वच्चेह, अहं आणेमित्ति निग्गओ, पच्छओ - उपायं चिन्तयन् वणिग्रूपं करोति, स्वरभेदवर्णभेदी कृत्वा विशालां गतः, कन्याऽन्तःपुरसमीपे आपणं गृह्णाति, चित्रपटके श्रेणिकस्य रूपं लिखति, यदा ता. अन्तःपुरवासिन्यः क्रय्यायायान्ति तदा सुबहु ददाति, ता अपिच दानमानसंगृहीताः करोति, पृच्छन्ति- किमेतत् चित्रपट्टके?, भणति-श्रेणिकोऽस्माकं स्वामी, किमीदृशं तस्य रूप?, अभयो भणति- कः समर्थस्तस्य रूपं कर्तुं?, यद्वा तद्वा लिखितम्, दासचेटीभिः कन्याऽन्तःपुरे कथितम्, ता भणिताः- आनयत तावत् तं पट्टकं दासीभि-8 मार्गितो न ददाति, मा मम स्वामिनोऽवज्ञां कार्षीत्, बहुकाभिर्याचनाभिर्दत्तः, प्रच्छन्नं प्रवेशितः, दृष्टः सुज्येष्ठया, दास्यो विभिन्नरहस्याः कृताः, स वणिगू भणित:- कथं श्रेणिको भर्ता भवेत् ?, स भणति-यद्येवं तदेहैव श्रेणिकमानयामि, आनीतः श्रेणिकः, प्रच्छन्ना सुरङ्गा खाता, यावत्कन्याऽन्तःपुरम्, सुज्येष्ठा चेल्लणामापृच्छति- यामि | श्रेणिकेन सममिति, द्वे अपि प्रधाविते, यावत् सुज्येष्ठा आभरणेभ्यो गता तावत् मनुष्याः सुरङ्गायां उद्याताश्चेल्लणां गृहीत्वा गताः, सुज्येष्ठयाऽऽराटिर्मुक्ता, चेटक सन्नद्धः, वीराङ्गदो रथिको भणति- भट्टारका! मा यूयं व्रजिष्ट, अहमानयामीति निर्गतः, पृष्ठतो -
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1199 // लग्गइ, तत्थ दरीए एगो रहमग्गो, तत्थ ते बत्तीसंपि सुलसापुत्ता ठिता, ते वीरंगएण एक्केण सरेण मारिया, जाव सो ते रहे 4. चतुर्थओसारेइ ताव सेणिओ पलाओ, सोवि नियत्तो, सेणिओ सुजेटुं संलवइ, सा भणइ- अहं चेल्लणा, सेणिओ भणइ- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सुजेट्ठतुरिया तुमं चेव, सेणियस्स हरिसोवि विसाओवि विसाओ रहियमारणेण हरिसो चेल्लणालंभेण, चेल्लणाएवि हरिसो |4.4 योगतस्स रूवेणं विसादो भगिणीवंचणेण, सुजिट्ठावि धिरत्थु कामभोगाणंति पव्वतिया, चेल्लणाएवि पुत्तो जाओ कोणिओ सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः नाम, तस्स का उप्पत्ती?, एगं पच्चंतणयरं, तत्थ जियसत्तुरण्णो पुत्तो सुमंगलो, अमच्चपुत्तो सेणगोत्ति पोट्टिओ, सो हसिज्जइ 1284 पाणिए उच्चोलएहिं मारिज्जइ सो दुक्खाविज्जइ सुमंगलेण, सो तेण निव्वेएण बालतवस्सी पवइओ, सुमंगलोवि राया जाओ, शिक्षायां अण्णया सो तेण ओगासेण वोलेंतो पेच्छइ तं बालतवस्सि, रण्णा पुच्छियं को एसत्ति?, लोगो भणइ- एस एरिसं तवं स्थूलभद्रः। करेति, रायाए अणुकंपा जाया, पुव्विं दुक्खावियगो, निमंतिओ, मम घरे पारेहित्ति, मासक्खमणे पुण्णे गओ, राया पडिलग्गो न दिण्णं दारपालेहिं दारं, पुणोवि उट्ठियं पविट्ठो, संभरिओ, पुणो गओ निमंतेइ, आगओ, पुणोवि पडिलग्गो लगति, तत्र दर्यामेको रथमार्गः, तत्र ते द्वात्रिंशदपि सुलसापुत्राः स्थिताः, ते वीराङ्गदेनैकेन शरेण मारिताः, स यावत्तान् रथान् अपसारयति तावत् श्रेणिकः पलायितः, सोऽपि निवृत्तः श्रेणिकः सुज्येष्ठां संलपति, सा भणति- अहं चेल्लणा, श्रेणिको भणति- सुज्येष्ठायास्त्वरिता त्वमेव, श्रेणिकस्य हर्षोऽपि विषादोऽपि, विषादो रथिकमारणेन हर्षश्चेल्लणालाभेन, चेल्लणाया अपि हर्षस्तस्य रूपेण विषादो भगिनीवञ्चनेन, सुज्येष्ठापि धिगस्तु कामभोगानिति प्रव्रजिता चेल्लणाया अपि पुत्रो जातः कोणिकनामा, तस्य कोत्पत्तिः? एक प्रत्यन्तनगरम्, तत्र जितशत्रुराजस्य पुत्रः सुमङ्गलः, अमात्यपुत्रः सेनक इति महोदरः, स हस्यते, पाणिभ्यां उचुलकैर्मार्यते, स दुःख्यते सुमङ्गलेन, स तेन निदेन बालतपस्वी प्रव्रजितः, सुमङ्गलोऽपि राजा जातः, अन्यदा स तेनावकाशेन व्यतिव्रजन् पश्यति तं बालतपस्विनम्, राज्ञा पृष्ट-क8॥११ एष इति?, लोको भणति- एष ईदृशं तपः करोति, राज्ञोऽनुकम्पा जाता, पूर्वं दुःखितो, निमन्त्रितः मम गृहे पारयेति, मासक्षपणे पूर्णे गतः, राजा प्रतिलग्नः (ग्लानो जातः), न दत्तं द्वारपालैारम्, पुनरप्युत्थितं (प्युष्ट्रिकां) प्रविष्टः, संस्मृतः, पुनर्गतो निमन्त्रयति, आगतः, पुनरपि प्रतिभग्नो - // 1199 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1200 // राया, पुणोवि उट्ठियं पविट्ठो, पुणोवि निमंतेइ तइयं, सो तइयाए आगओ दुवारपालेहिं पिट्टिओ, जइवारा एइ तइवारा राया 4. चतुर्थपडिलग्गइ, सो निग्गओ, अह अधितीए निग्गओ पव्वइओ एइणा धरिसिओ, नियाणं करेइ- एयस्स वहाए उववज्जामित्ति, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कालगओ, अप्पिड्डिओ वाणमंतरो जाओ, सोऽवि राया तावसभत्तो तावसो पव्वइओ सोवि वाणमंतरो जाओ, पुव्विं राया 4.4 योगसेणिओ जाओ, कुंडीसमणो कोणिओ, जंचेव चेल्लणाए पोट्टे उववण्णोतंचेव चिंतेइ-कहं रायाणं अक्खीहिंन पेक्खेज्जा?, सङ्ग्रहाः। तीए चिंतियं-एयस्स गन्भस्स दोसोत्ति गन्भं, साडणेहिविन पडइ, डोहलकाले दोहलो, किह?, सेणियस्स उदरवलिमसाणि नियुक्तिः |1284 खायज्जा, अपूरते परिहायइ, न य अक्खाइ, णिब्बंधे सवहसावियाए कहियं, तओ अभयस्स कहियं, ससगचंमेण समं मंसं शिक्षायां कप्पेत्ता वलीए उवरिं दिन्नं, तीसे ओलोयणगयाए पिच्छमाणीए दिज्जइ,राया अलियपमुच्छियाणि करेइ, चेल्लणा जाहे स्थूलभद्रः। सेणियं चिंतेइ अद्धितीय उप्पज्जइ,जाहे गब्भं चिंतेइ ताहे कहं सव्वं खाएजत्ति?, एवं विणीओ दोहलो, णवहिं मासेहिं दारगोल जाओ, रण्णो णिवेइयं, तुट्ठो, दासीए छड्डाविओ असोगवणियाए, कहियं सेणियस्स, आगओ, अंबाडिया, किंसे पढमपुत्तो राजा, पुनरप्युष्ट्रिकां प्रविष्टः, पुनरपि निमन्त्रयति तृतीयवारम्, स तृतीयवारे आगतो द्वारपालैः पिट्टितः, यतिवारा आयाति ततिवारा राजा प्रतिभज्यते, स निर्गतः, अस्याधृत्या निर्गतः प्रव्रजित एतेन धर्षितः, निदानं करोति- एतस्य वधायोपपद्ये इति, कालगतः, अल्पर्द्धिको व्यन्तरो जातः, सोऽपि राजा तापसभक्तः, तापसः8 प्रव्रजितः सोऽपि व्यन्तरो जातः, पूर्व राजा श्रेणिको जातः, कुण्डीश्रमणः कोणिकः, यदैव चेल्लणाया उदरे उत्पन्नस्तदैव चिन्तयति- कथं राजानमक्षिभ्यां न प्रेक्षेय, तया & चिन्तितं- एतस्य गर्भस्य दोष इति गर्भम्, शातनैरपि न पतति, दोहदकाले दोहदः, कथं?, श्रेणिकस्योदरवलिमांसानि खादेयम्, अपूर्यमाणे परिहीयते, न चाख्याति, निर्बन्धे शपथशापितया कथितम्, ततोऽभयाय कथितम्, शशकचर्मणा समं मांसं कल्पयित्वा वल्या उपरि दत्तम्, तस्यायवलोकनगतायै प्रेक्षमाणायै दीयते, राजा अलीकप्रमूर्च्छनानि करोति, चेलणा यदा श्रेणिकं चिन्तयति तदाऽधृतिरुत्पद्यते, यदा गर्भ चिन्तयति यदा कथं सर्व खादेयमिति, एवं व्यपनीतो दौर्हृदः, नवसु मासेषु दारको जातः, राज्ञे निवेदितम्, तुष्टः, दास्या त्याजितोऽशोकवनिकायाम्, कथितं श्रेणिकाय, आगतः, उपालब्धा, किं तया प्रथमपुत्र - // 1200
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1201 // नियुक्तिः उज्झिओत्ति?, गओ असोगवणियं, तेणं सो उज्जीविओ, असोगचंदो से नामं कयं, तत्थवि कुक्कुडिपिंछएणं कोणंगुली - 4. चतुर्थहिविद्धा, सुकुमालिया सा न पउणइ, कूणिया जाया, ताहे से दारएहि नामं कयं कूणिओत्ति, जाहे यतं अंगुलिं पूइ गलंति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सेणिओ मुहे करेइ ताहे ठाति, इयरहा रोवइ, सो य संवडइ, इओ य अण्णे दो पुत्ता चेल्लणाए जाया- हल्लो विहल्लो य, अण्णे 4.4 योगसेणियस्स बहवे पुत्ता अण्णासिं देवीणं, जाहे य किर उज्जाणियाखंधावारो जाओ, ताहे चेल्लणा कोणियस्स गुलमोयए पेसेइ सङ्ग्रहाः। हल्लविहल्लाणं खंडकए, तेण वेरेण कोणिओ चिंतेइ एए सेणिओ मम देइत्ति पओसं वहइ, अण्णया कोणियस्स अट्ठहिं। 1284 रायकनाहिं समं विवाहो जाओ, जाव उप्पिंपासायवरगओ विहरइ, एसा कोणियस्स उप्पत्ती परिकहिया। सेणियस्स किर शिक्षायां रणो जावतियं रज्जस्स मोल्लं तावतियं देवदिन्नस्स हारस्स सेयणगस्स गंधहत्थिस्स, एएसिं उट्ठाणं परिकहेयव्वं, हारस्स का स्थूलभद्रः। उप्पत्ती- कोसंबीएणयरी धिज्जाइणी गुठ्विणी पई भणइ-घयमोल्लं विढवेहि,कंमग्गामि?,भणइ-रायाणं पुप्फेहि ओलग्गाहि, न य वारिजिहिसि, सो य उलग्गिओ पुप्फफलादीहिं, एवं कालो वच्चइ, पजोओ य कोसंबिं आगच्छइ, सो य सयाणिओ - उज्झित इति?, गतोऽशोकवनिकाम्, तेन स उज्जीवितः, अशोकचन्द्रस्तस्य नाम कृतम्, तत्रापि कुक्कुटपिच्छेन कोणेऽङ्गुलिरभिविद्धा, सुकुमालिका सा न प्रगुणीभवति, वक्रा जाता, तदा तस्य दारकै म कृतं कूणिक इति, यदा च तस्या अङ्गल्याः पूतिः सवति श्रेणिको मुखे करोति तदा उपरतरुदितो भवति, इतरथा 8 रोदिति, स च संवर्धते, इतश्चान्यौ द्वौ पुत्री चेल्लणाया जातौ, हल्लो विहल्लश्च, अन्ये श्रेणिकस्य बहवः पुत्रा अन्यासां देवीनाम्, यदा च किल उद्यानिकास्कन्धावारो जातस्तदा चेल्लणा कोणिकाय गुडमोदकान् प्रेषते हल्लविहल्लाभ्यां खण्डाकृतान्, तेन वैरेण कोणिकश्चिन्तयति, एतान् श्रेणिको मह्यं ददातीति प्रद्वेषं वहति, अन्यदा कोणिकस्याष्टभिः राजकन्याभिः समं विवाहो जातः, यावत् उपरि प्रासादवरस्य गतो विहरति, एषा कोणिकस्योत्पत्तिः परकथिता / श्रेणिकस्य किल यावत् राजस्य मूल्यं तावत् देवदत्तस्य हारस्य सेचनकस्य गन्धहस्तिनः, एतयोरुत्थानं परिकथयितव्यम्, हारस्य कोत्पत्तिः?- कोशाम्ब्यां धिम्जातीया गुर्वी पति भणति-घुतमूल्यमपार्जय, 8 मार्गयामि?, भणति- राजानमवलग पुष्पैः, न च वार्यसे, स चावलग्नः पुष्पफलादिभिः, एवं कालो व्रजति, प्रद्योतच कौशाम्बीमागच्छति, स च शतानीक--
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1202 // तस्स भएण जउणाए दाहिणं कूलं उट्ठवित्ता उत्तरकूलं एइ, सो य पज्जोओ न तरइ जउणं उत्तरिउं, कोसंबीए दक्खिणपासे खंधावारं निवेसित्ता चिट्ठइ, ता बेइ- जे य तस्स तणहारिगाई तेसिं वायस्सिओ गहियओ कन्ननासादि छिंदइ सयाणि या मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मणुस्सा एवं परिखीणा, एगाए रत्तीए पलाओ, तं च तेण पुप्फपुडियागएण दिटुं, रण्णो य निवेइयं, राया तुट्ठो भणइ-किं 4.4 योगदेमि?, भणति-बंभणिं पुच्छामि, पुच्छित्ता भणइ- अग्गासणे कूरं मग्गाहित्ति, एवं सो जेमेइ दिवसे 2 दीणारं देइ दक्खिणं, सङ्ग्रहाः। एवं ते कुमारामच्चा चिंतेंति- एस रणो अग्गासणिओ दाणमाणग्गिहीओ कीरउत्ति ते दीणारा देंति, खद्धादाणिओ जाओ, नियुक्तिः 1284 पुत्ताविसेजाया,सोतंबहुयंजेमेयव्वं,न तीरइ,ताहे दक्खिणालोभेण वमेउंजिमिओ, पच्छा से कोढो जाओ, अभिग्रस्तस्तेन, शिक्षायां ताहे कुमारामच्चा भणंति- पुत्ते! विसजेह, ताहे से पुत्ता जेमेइ, ताणवि तहेव, संतती कालंतरेण पिउणा लज्जिउमारद्धा, स्थूलभद्रः। पच्छिमे से निलओ कओ, ताओवि से सुण्हाओ न तहा वट्टिउमारद्धाओ, पुत्तावि नाढायंति, तेण चिंतियं- एयाणि मम दव्वेण वड्डियाणि मम चेव नाढायंति, तहा करेमि जहेयाणिवि वसणं पाविंति, अन्नया तेण पुत्ता सद्दाविया, भणइ- पुत्ता! स्तस्य भयेन यमुनाया दक्षिणं कूलं उत्थाप्योत्तरकूलं गच्छति, स च प्रद्योतो न तरति यमुनामुत्तरीतुम्, कौशाम्ब्या दक्षिणपार्श्वे स्कन्धावारं निवेश्य तिष्ठति, तदा ब्रवीति- ये च तस्य तृणहारकादयस्तेषां वागाश्रितो गृहीतः कर्णनासादि छिनत्ति शतानि च मनुष्याणां एवं परिक्षीणानि, एकस्यां रात्री पलायितः, तच तेन पुष्पपुटिकागतेन दृष्टम्, राज्ञे च निवेदितम्, राजा तुष्टो भणति- किं ददामि?, भणति- ब्राह्मणी पृच्छामि, पृष्ट्वा भणति- अग्रासनेन सह कूरं मार्गयेति, एवं स जेमति दिवसे 2 ददाति दीनारं दक्षिणाम्, एवं ते कुमारामात्याश्चिन्तयन्ति- एष राज्ञोऽग्रासनिको दानमानगृहीतः क्रियतामिति दीनारान् ददति, बहुदानीयो जातः, पुत्रा अपि तस्य जाताः, स तत् 8 बहुकं जेमितव्यम्, न शक्यते, तदा दक्षिणालोभेन वान्त्वा 2 जिमितः, पश्चात्तस्य कुष्ठं जातम्, तदा कुमारामात्या भणन्ति- पुत्रान् विसृज, तदा तस्य पुत्रा जेमन्ति, // 1202 // तेषामपि तथैव, संततिः कालान्तरे पितुर्लज्जितुमारब्धा, पश्चिमे तस्य निलयः कृतः, ता अपि तस्य स्नुषा न तथा वर्तितुमारब्धाः, पुत्रा अपि नाद्रियन्ते, तेन चिन्तितंएते मम द्रव्येण वृद्धा मामेव नाद्रियन्ते, तथा करोमि यथैतेऽपि व्यसनं प्राप्नुवन्ति, अन्यदा तेन पुत्राः शब्दिताः, भणति- पुत्राः! -
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1203 / / किं मम जीविएणं?, अम्ह कुलपरंपरागओ पसुवहो तं करेमि, तो अणसणं काहामि, तेहिं से कालगओ छगलओ दिण्णो, 4. चतुर्थसो तेण अप्पगं उल्लिहावेइ, उल्लोलियाओ य खवावेइ, जाहे नायं सुगहिओ एस कोढेणंति ताहे लोमाणि उप्पाडेइ फुसित्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, एन्ति, ताहे मारेत्ता भणइ-तुब्भेहिं चेव एस खाएयव्वो, तेहिं खइओ, कोढेण गहियाणि, सोवि उठूत्ता नट्ठो, एगत्थ अडवीए 4.4 योगपव्वयदरीए णाणाविहाणं रुक्खाणं तयापत्तफलाणि पडताणि तिफला य पडिया, सो सारएण उण्हेण कक्को जाओ, तं सङ्ग्रहाः। निविण्णो पियइ, तेणं पोट्ट भिण्णं, सोहिए सज्जो जाओ, आगओ सगिह, जणो भणइ-किह ते नटुं, भणइ- देवेहि मे नियुक्तिः 1284 नासियं, ताणि पेच्छइ- सडसडिंताणि, किह तो तुब्भेवि मम खिंसह?, ताहे ताणि भणंति- किं तुमे पावियाणि?, भणइ शिक्षायां बाढंति, सोजणेण खिंसिओ, ताहे नट्ठो गओरायगिहं दारवालिएण समंदारे वसइ, तत्थ वारजक्खणीए सो मरुओ भुंजइ, स्थूलभद्रः। अण्णया बहू उंडेरया खइया, सामिस्स समोसरणं, सो बारवालिओ तं ठवेत्ता भगवओ वंदओ एइ, सो बारं न छड्डेइ, तिसाइओमओवावीए मंडुक्को जाओ, पुव्वभवं संभरइ,उत्तिण्णो बावीए पहाइओसामिवंदओ, सेणिओय नीति, तत्थेगेण मम किं जीवितेन?, अस्माकं कुलपरम्परागतः पशुवधः तं करोमि, ततोऽनशनं करिष्यामि, तैस्तस्मै कृष्णश्छगलो दत्तः, स तेनात्मीयं (तनु) चुम्बयति, | मलगुटिकाश्च खादयति, यदा ज्ञातं सुगृहीत एष कुष्ठेनेति तदा रोमाण्युत्पाटयति झटित्यायान्ति, तदा मारयित्वा भणति- युष्माभिरेवैष खादितव्यः, तैः खादितः, कुष्ठेन गृहीताः, सोऽप्युत्थाय नष्टः एकत्र अटव्यां पर्वतदाँ नानाविधानां वृक्षाणां त्वक्पत्रफलानि पतन्ति त्रिफला च पतिता, स शारदेन उष्णेन कल्को जातः, ततो निर्विण्णस्तं पिबति, तेनोदरं भिन्नम्, शुद्धौ सज्जो जातः, आगतः स्वगृहम्, जनो भणति- कथं तव नष्टं?, भणति- देवैर्मे नाशितम्, ते पश्यन्ति- शटितशटितानि (पूतीनि स्वाङ्गानि), कथं तत् यूयमपि मां निन्दत?, तदा ते भणन्ति- किं त्वया प्रापिताः?, भणति- बाढमिति, स जनेन निर्भर्त्सतः, तदा नष्टो गतो राजगृहं द्वारपालकेन समं द्वारे वसति, तत्र द्वारपक्षावासे समरुको भुङ्क्ते, अन्यदा बहवो वटका भुक्ताः, स्वामिनः समवसरणम्, स द्वारपालस्तं स्थापयित्वा भगवद्वन्दको गतः, स द्वारं न त्यजति, तृषार्दितो8 मृतो वाप्यां मण्डूको जातः, पूर्वभवं स्मरति, अवतीर्णो वाप्याः प्रधावितः स्वामिवन्दकः, श्रेणिकश्च निर्गच्छति, - // 1203 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1204 // बारवालिओ किसोरेण अक्कंतो मओ देवो जाओ, सक्को सेणियं पसंसइ, सो समोसरणे सेणियस्स मूले कोढियरूवेणं 4. चतुर्थनिविट्ठो तं चिरिका फोडित्ता सिंचइ, तत्थ सामिणा छियं, भणइ-मर, सेणियं जीव, अभयं जीव वा मर वा, कालसोरियं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मा मर मा जीव, सेणिओ कुविओ भट्टारओ मर भणिओ, मणुस्सा सण्णिया, उट्ठिए समोसरणे पलोइओ, न तीरइ णाउं 4.4 योगदेवोत्ति, गओ घरं, बिइयदिवसे पए आगओ, पुच्छइ- सो कोत्ति?, तओ सेडुगवत्तंतं सामी कहेइ, जाव देवो जाओ, ता सङ्कहाः। तुब्भेहिं छीए किं एवं भणइ?, भगवं ममं भणइ- किं संसारे अच्छह निव्वाणं गच्छेति, तुमं पुण जाव जीवसि ताव सुहंमओ नियुक्तिः 1284 नरयं जाहिसित्ति, अभओ इहवि चेइयसाहुपूयाए पुण्णं समन्जिणइ मओ देवलोगंजाहिति, कालो जइ जीवइ दिवसे 2 पंच शिक्षायां महिससयाईवावाएइ मओ नरए गच्छइ, राया भणइ- अहं तुब्भेहिं नाहेहिं कीस नरयं जामि? केण उवाएण वा न गच्छेज्जा स्थूलभद्रः। ?,सामी भणइ-जइ कविलं माहणिं भिक्खंदावेसि कालसूरियंसूणं मोएसितो न गच्छसि नरयं, वीमंसियाणि सव्वप्पगारेण - द्वारपालः तत्रैकेन किशोरेणाक्रान्तो मृतो देवो जातः, शक्रः श्रेणिकं प्रशंसति, स समवसरणे श्रेणिकस्य मूले (अन्तिके) कुष्ठिरूपेण निविष्ठः तं स्फोटकान् स्फोटयित्वा सिञ्चति, तत्र स्वामिना क्षुतम्, भवति- म्रियस्व, श्रेणिकं जीव, अभयं जीव वा म्रियस्व वा, कालशौकरिकं मा म्रियस्व मा जीव, श्रेणिक: कुपितः भट्टारक 8 (प्रति) म्रियस्वेति भणितम्, मनुष्याः संज्ञिताः, उत्थिते समवसरणे प्रलोकितः, न शक्यते ज्ञातुं देव इति, गतो गृहम, द्वितीयदिवसे प्रगे आगतः, पृच्छति-स क इति, ततः सेटुकवृत्तान्तं स्वामी कथयति, यावद्देवो जातः, तर्हि युष्माभिः क्षुते किमेवं भणति?, आह भगवान् मां भणति- किं संसारे तिष्ठत निर्वाणं गच्छतेति, त्वं पुनर्यावज्जीवसि तावत्सुखितो मृतो नरकं यास्यसीति, अभय इहापि चैत्त्यसाधुपूजया पुण्यं समुपार्जयति मृतो देवलोकं यास्यति, कालिको यदि जीवेत् दिवसे 23 महिषपञ्चशतीं व्यापादयति मृतो नरकं गमिष्यति, राजा भणति- अहं युष्मासु नाथेषु कथं नरकं गमिष्यामि?, केन वोपायेन न गच्छेयं? स्वामी भणति- यदि कपिला ब्राह्मणी भिक्षां दापयसि कालशौकरिकात् सूनां मोचयसि तदा न गच्छसि नरकम्, प्रज्ञापितौ सर्वप्रकारेण - // 1204 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.4 योग नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1205 // नेच्छंति, सो य किर अभवसिद्धीओ कालो, धिज्जाइयाणिया कविला न पडिवज्जइ जिणवयणं, सेणिएण धिज्जाइणी 4. चतुर्थभणिया सामेण- साहू वंदाहि, सा नेच्छइ, मारेमि ते, तहाविनेच्छइ, कालोवि नेच्छइत्ति, भणइ- मम गुणेण एत्तिओ जणो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सुहिओ नगरं च, एत्थ को दोसो? तस्स पुत्तो पालगो नाम सो अभएण उवसामिओ, कालो मरिउमारद्धो, तस्स पंचमहिसगसयघातेहिं से ऊणं अहे सत्तमया पाउग्गं, अण्णया महिससयाणि पंच पुत्तेण से पलावियाणि, तेण विभंगेण दिट्ठाणि मारियाणि य, सोलस य रोगायंका पाउन्भूया विवरीया इंदियत्था जाया जं दुग्गंधं तं सुगंधं मन्नइ, पुत्तेण य से अभयस्सल नियुक्तिः 1284 कहियं, ताहे चंदणि- उदगं दिज्जइ, भणइ- अहो मिटुं विटेण आलिप्पड़ पूइमंसं आहारो, एवं किसिऊण मओ अहे सत्तम शिक्षायां गओ, ताहे सयणेण पुत्तो से ठविज्जइ सो नेच्छइ, मा नरगंजाइस्सामित्ति सो नेच्छइ, ताई भणंति- अम्हे विगिंचिस्सामो तुम स्थूलभद्रः। नवरं एक्कं मारेहि सेसए सव्वे परियणो मारेहिति, इत्थीए महिसओ बिइए कुहाडोय रत्तचंदणेणं रक्तकणवीरेहि, दोवि डंडीया मा तेण कुहाडएण अप्पा हओ पडिओ विलवइ, सयणं भणइ- एवं दुक्खं अवणेह, भणंति-न तीरंति, तो कहं भणह नेच्छतः, स किलाभव्य सिद्धिकः कालिकः, धिम्जातीया कपिला न प्रतिपद्यते जिनवचनम्, श्रेणिकेन धिग्जातीया भणिता साम्ना- साधून वन्दस्व, सा नेच्छति, मारयामि त्वाम्, तथापि न प्रतिपद्यते, कालिकोऽपि नेच्छतीति, भणति- मम गुणेनेयान् जनः सुखी नगरं च, अत्र को दोषः, तस्य पुत्रः पालको नामाभयेन स 8 | उपशमितः, कालिको मर्तुमारब्धः, तस्य महिषपञ्चशत्या घातेनाथोनमधः सप्तमी प्रायोग्यम्, अन्यदा महिषपञ्चशती पुत्रेण तस्य पलायिता, तेन विभङ्गेन दृष्टा मारिता च, षोडश रोगातङ्काश्च प्रादुर्भूताः विपरीता इन्द्रियार्था जाता यत् दुर्गन्धं तत्सुगन्धि मन्यते, पुत्रेण च तस्याभयाय कथितम्, तदा वक़गृहोदकं दीयते, भणति-अहो मिष्ट al विष्ठयोपलिप्यते पूतिमांसमाहारः, एवं क्लिष्ट्वा मृतोऽधः सप्तम्यां गतः, तदा स्वजनेन तस्य पुत्रः स्थाप्यते स नेच्छति, मा नरकं गममिति स नेच्छति, ते भणन्ति- वयं विभक्ष्यामस्त्वं परमेकं मारय शेषान् सर्वान् परिजनो मारयिष्यति, स्त्रिया महिषो द्वितीयया कुठारो रक्तचन्दनेन- रक्तकणवीरैः (मण्डितौ), द्वावपि मा दण्डिता भूव तेन कुठारेणात्मा हतः पतितो विलपति, स्वजनं भणति- एतद्दुःखमपनयत, भणन्ति- न शक्यते, तत् कथं भणत-- // 1205 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1206 // अम्हे विगिंचामोत्ति?, एवं पसंगेण भणियं, तेण देवेणं सेणियस्स तुट्टेण अट्ठारसवंको हारो दिण्णो दोण्णि य अक्खलियवट्टा 4. चतुर्थदिण्णा, सो हारो चेल्लणाए दिण्णो पियत्ति काउं, वट्टा नंदाए, ताए रुट्ठाए किमहं चेडरूवत्तिकाऊण अनिरक्खिया खंभे मध्ययनम् प्रतिक्रमण आवडिया भग्गा, तत्थ एगंमि कुंडलजुयलं एगंमि देवदूसजुयलं, तुट्ठाए गहियाणि, एवं हारस्स उप्पत्ती। सेयणगस्स का 4.4 योगउप्पत्ती?, एगत्थ वणे हथिजूहं परिवसइ, तंमि जूहे एगो हत्थी जाए जाएहत्थिचेल्लए मारेइ, एगा गुठ्विणी हस्थिणिगा, साय सङ्कहाः। ओसरित्ता एक्कल्लिया चरइ, अण्णया कयाइ तणपिंडियं सीसे काऊण तावसासमं गया, तेसिं तावसाणं पाएसु पडिया, तेहिं नियुक्तिः 1284 णायं-सरणागया वराई, अण्णया तत्थ चरंती वियाया पुत्तं, हत्थिजूहेण समं चरंती छिद्देण आगंतूण थणं देइ, एवं संवड्डइ, शिक्षायां तत्थ तावसपुत्ता पुप्फजाईओ सिंचंति, सोवि सोंडाए पाणियं नेऊण सिंचइ, ताहे नामं कयं सेयणओत्ति, संवडिओमयगलो स्थूलभद्रः। जाओ, ताहे णेण जूहवई मारिओ, अप्पणा जुहं पडिवण्णो, अण्णया तेहिं तावसेहिं राया गामंदाहितित्ति मोयगेहि लोभित्ता रायगिहं नीओ, णयरंपवेसेत्ता बद्धो सालाए, अण्णया कुलवती तेण चेव पुव्वब्भासेण दुक्को किं पुत्ता! सेयणग ओच्छगंचल वयं विभक्ष्याम इति?, एतत्प्रसङ्गेन भणितम्, तेन देवेन श्रेणिकाय तुष्टेनाष्टादशसरिको हारो दत्तः द्वौ चास्फाल्यवृत्तौ दत्तौ, स हारश्चैल्लणायै दत्तः प्रियेतिकृत्वा, वृत्तौ 4 नन्दायै, तया रुष्टया किमहं चेटरूपेतिकृत्वा दूरं क्षिप्तौ, स्तम्भै आपतितौ भग्नौ, तत्रैकस्मिन् कुण्डलयुगलमेकस्मिन् देवदुष्ययुगलम्, तुष्टया गृहीतानि, एवं हारस्योत्पत्तिः। 8सेचनकस्य कोत्पत्तिः?, एकत्र वने हस्तियूथं परिवसति, तस्मिन् यूथे एको हस्ती जातान् जातान् हस्तिकलभान मारयति, एका गुर्वी हस्तिनी, सा चापसृत्यैकाकिनी चरति, अन्यदा कदाचित् तृणपिण्डिका शीर्षे कृत्वा तापसाश्रमं गता, तेषां तापसानां पादयोः पतिता, तैतिं- शरणागता वराकी, अन्यदा तत्र चरन्ती प्रजनितवती पुत्रम्, हस्तियूथेन समं चरन्ती अवसरे आगत्य स्तनं ददाति, एवं संवर्धते, तत्र तापसपुत्राः पुष्पजातीः सिञ्चन्ति, सोऽपि शुण्डया पानीयमानीय सिञ्चति, तदा नाम कृतं ब्ल सेचनक इति, संवृद्धो मदकलो जातः, तदाऽनेन यूथपतिर्मारितः, आत्मना यूथं प्रतिपन्नम्, अन्यदा तैस्तापसै राजा ग्रामं दास्यतीति लोभयित्वा मोदकै राजगृहं नीतः, नगरं प्रवेश्य बद्धः शालायाम्, अन्यदा कुलपतिस्तेनैव पूर्वाभ्यासेनागतः, किं पुत्र सेचनक! वस्त्रं चp // 1206 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1207 // 1284 से पणामेइ, तेण सो मारिओ, अण्णे भणंति- जूइवइत्तणे ठिएणं मा अण्णावि वियातित्ति ते तावसउडया भग्गा तेहिं तावसेहिं रुडेहिं सेणियस्सरण्णो कहियं, ताहे सेणिएण गहिओ, एसा सेयणगस्स उप्पत्ती। पुव्वभवो तस्स- एगो धिज्जाइओ जनं जयइ, तस्स दासो तेण जन्नवाडे ठविओ,सो भणइ- जड़ सेसं मम देहि तो ठामि इयरहा ण, एवं होउत्ति सोवि ठिओ, ४.४योगसेसं साहूण देइ, देवाउयं निबद्धं देवलोगाओ चुओ सेणियस्स पुत्तो नंदिसेणो जाओ, धिज्जाइओऽवि संसारं हिंडित्ता सङ्ग्रहाः। सेयणगो जाओ, जाहे किर नंदिसेणो विलग्गइ ताहे ओहयमणसंकप्पो भवइ, विमणो होइ, ओहिणा जाणइ, सामी नियुक्तिः पुच्छिओ, एयं सव्वं कहेइ, एस सेयणगस्स पुव्वभवो। अभओ किर सामिं पुच्छइ-को अपच्छिमोरायरिसित्ति?,सामिणा शिक्षायां उदायणो वागरिओ, अओ परं बद्धमउडा न पव्वयंति, ताहे अभएण रज्जं दिजमाणं न इच्छियं, पच्छा सेणिओ चिंतेइ स्थूलभद्रः। कोणियस्स रज्जं दिजिहित्ति हल्लस्स हत्थी दिन्नो विहल्लस्स देवदिन्नो हारो, अभएण पव्वयंतेण नंदाए यखोमजुयलं कुंडलजुयलं हल्लविहल्लाणं दिण्णाणि, महया विभवेण अभओ समाऊओपव्वइओ,अण्णया कोणिओ कालादीहि दसहिं कुमारेहिंसमं - तस्मै क्षिपति, तेन स मारितः, अन्ये भणन्ति- यूथपतित्वे स्थितेन माऽन्यापि प्रजीजनदिति ते तापसोटजा भग्नास्तैस्तापसै रुष्टैः श्रेणिकस्य राज्ञः कथितम्, तदा 8 श्रेणिकेन गृहीतः, एषा सेचनकस्योत्पत्तिः। तस्य पूर्वभवः- एको धिग्जातीयो यज्ञं यजते, तस्य दासो यज्ञपाटे तेन स्थापितः, स भणति- यदि शेषं मह्यं दास्यसि तर्हि 8 तिष्ठामि इतरथा न, एवं भवत्विति सोऽपि स्थितः, शेषं साधुभ्यो ददाति, देवायुर्निबद्धम्, देवलोकाच्च्युतः श्रेणिकस्य पुत्रो नन्दिषेणो जातः, धिग्जातीयोऽपि संसार हिण्डित्वा सेचनको जातः, यदा किल नन्दिषेण आरोहति तदोपहतमनः संकल्पो भवति विमनस्को भवति, अवधिना (विभड्रेन) जानाति, स्वामी पृष्टः एतत् सर्व कथयति, एष, सेचनकस्य पूर्वभवः। अभयः किल स्वामिनं पृच्छति- कोऽपश्चिमो राजर्षिरिति ?, स्वामिनोदायनो व्याकृतः, अतः परं बद्धमुकुटा न प्रव्रजिष्यन्ति, तदाऽभयेन राज्यं दीयमानं नेष्टम्, पश्चात् श्रेणिकश्चिन्तयति- कोणिकाय राज्यं दास्यते इति हल्लाय हस्ती दत्तः विहल्लाय देवदत्तो हारो दत्तः, अभयेन प्रव्रजता नन्दायाः क्षौमयुगलं कुण्डलयुगलं च हल्लविहल्लभ्या दत्ते, महता विभवेनाभयः समातृकः प्रब्रजितः, अन्यदा कोणिकः कालादिभिर्दशभिः कुमारैः समं - 11 Polan
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1208 // मंतेइ-सेणियं बंधेत्ता एक्कारसभाए रज्जं करेमोत्ति, तेहिं पडिसुयं, सेणिओबद्धो,पुव्वण्हे अवरण्हे य कससयंदवावेइ, चेल्लणाइ 4. चतुर्थकयाइ ढोयं न देइ, भत्तं वारियं, पाणियं न देइ, ताहे चेल्लणा कहवि कुम्मासे वालेहिं बंधित्ता सयाउंच सुरंपवेसेइ, सा किर मध्ययनम् धोवइ सयवारे सुरा पाणियं सव्वं होइ / अण्णया तस्स पउमावईए देवीए पुत्तो उदायितकुमारो जेमंतस्स उच्छंगे ठिओ, सो | 4.4 योगथाले मुत्तेति, न चालेइ मा दूमिन्जिहित्ति (जत्तिए) मुत्तियं तत्तियं कूरं अवणेइ, मायं भणति-अम्मो! अण्णस्सवि कस्सवि. | सङ्ग्रहाः। पुत्तो एप्पिओ अत्थि?, मायाए सो भणिओ दुरात्मन् तव अंगुली किमिए वमंती पिया मुहे काऊण अच्छियाइओ, इयरहा है नियुक्तिः 1284 तुमं रोवंतो अच्छियाइओ, ताहे चित्तं मउयं जायं, भणइ-किह?, तो खाइ पुण मम गुलमोयए पेसेइ?, देवी भणइ-मए ते | शिक्षायां कया, जंतुमं सदा पिइवेरिओ उदरे आरद्धोत्ति सव्वं कहेइ, तहावि तुज्झ पिया न विरज्जइ, सो तुमे पिया एवं वसणं पाविओ, स्थूलभद्रः। तस्स अरती जाया, सुणेतओ चेव उट्ठाय लोहदंडंगहाय नियलाणि भंजामित्ति पहाविओ, रक्खवालगा नेहेणं भणंति- एस सो पावो लोहदंडंगहाय एइत्ति, सेणिएण चिंतियं-न नज्जइ कुमारेण मारेहितित्ति तालउडं विसंखइयं जाव एइ ताव मओ, मन्त्रयति-श्रेणिकं बद्धा एकादश भागान् राज्यस्य कुर्म इति, तैः प्रतिश्रुतम्, श्रेणिको बद्धः, पूर्वाह्ने अपराह्ने च कशाशतं दापयति, चेल्लणायाः कदाचिदपि गमनं (कर्तुं) न ददाति, भक्तं वारितम्, पानीयं न ददाति, तदा चेल्लणा कथमपि कुल्माषान् वालेषु बद्धा स्वयं च सुरां प्रवेशयति, सा किल प्रक्षालयति शतकृत्वः सुरा पानीयं 2 सर्व भवति / अन्यदा तस्य पद्यावत्या देव्याः पुत्र उदायिकुमारो जेमत उत्सङ्गे स्थितः, स स्थाले मूत्रयति, न चालयति मा दोषीदिति (यावति) मूत्रितं तावन्तं कूरमपनयति, मातरं भणति- अम्ब! अन्यस्यापि कस्यापि पुत्र इयत्प्रियोऽस्ति?, मात्रा स भणितः- तवाङ्गुली कृमीन् वमन्ती पिता(तव)मुखे कृत्वा स्थितवान्, इतरथा त्वं 8 रुदन् स्थितवान्, तदा चित्तं मृदु जातम, भणति- कथं? किं पुनस्तर्हि मह्यं गुडमोदकान् अप्रैषीत्?, देवी भणति- मया ते कृताः, यत्त्वं सदा पितृवैरिका, उदरेक र (आगमनात्)आरभ्येति सर्वं कथितम्, तथापि तव पिता न व्यरीत्, स त्वया पितैवं व्यसनं प्रापितः, तस्यारतिर्जाता, शृण्वन्नेवोत्थाय लोहदण्डं गृहीत्वा निगडान् भनज्मि इति प्रधावितः, स्नेहेन रक्षपालकाः भणन्ति- एष स पापो लोहदण्डं गृहीत्वाऽऽयाति, श्रेणिकेन चिन्तितं न ज्ञायते(केन)कुमरणेन मारयिष्यतीति तालपुटं विषं खादितं यावदेति तावन्मृतः,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1209 // ४.४योग सुट्ठयरं अधिती जाया ताहे डहिऊण घरमागओ रज्जधुरामुक्कतत्तीओ तं चेव चिंतंतो अच्छइ, कुमारामच्चेहिं चिंतियं-नटुं रज्जं 4. चतुर्थहोइत्ति तंबिए सासणे लिहिता अक्खराणि जुण्णं काऊण राइणो उवणीयं, एवं पिउणो कीरइ पिंडदाणादी, णित्थारिजइ, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तप्पभिति पिंडनिवेयणा पवत्ता, एवं कालेण विसोगो जाओ, पुणरवि सयणपरिभोए य पियसंतिए दळूण अद्धिती होहित्ति तओ निग्गओ चंपारायहाणी करेइ, ते हल्लविहल्ला सेयणएण गंधहत्थिणा समं सभवणेसु य उज्जाणेसु य पुक्खरिणीएसु सङ्ग्रहाः। अभिरमंति, सोवि हत्थी अंतेउरियाए अभिरमावेइ, ते य पउमावई पेच्छड़, णयरमज्झेण य ते हल्लविहल्ला हारेण कुंडलेहि य / नियुक्तिः 1284 देवदुसेण विभूसिया हत्थिखंधवरगया दट्ठण अद्धिति पगया कोणियं विण्णवेइ, सो नेच्छइ पिउणा दिण्णंति, एवं बहुसो 2. शिक्षायां भणंतीए चित्तं उप्पण्णं, अण्णया हल्लविहल्ले भणइ- रज्जं अलु अद्धेण विगिंचामो सेयणगं मम देह, ते हि मा सुरक्खं चिंतियं स्थूलभद्रः। देमोत्ति भणंति गया सभवणं, एक्काए रत्तीए सअंतेउरपरिवारा वेसालिं अज्जमूलं गया, कोणियस्स कहियं- नट्ठा कुमारा, तेण चिंतियं- तेवि न जाया हत्थीवि नत्थि, चेडयस्स दुयं पेसइ, अमरिसिओ, जड़ गया कुमारा गया नाम, हत्थिं पेसेह, सुष्टुतराधृतिर्जाता, तदा दग्ध्वा गृहमागतो मुक्तराज्यधूस्तप्तिस्तदेव चिन्तयन् तिष्ठति, कुमारामात्यैश्चिन्तितं- राज्यं नत्यतीति ताम्रिक शासनं लिखित्वाऽक्षराणि जीर्णानि कृत्वा राज्ञ उपनीतम्, एवं पितुः क्रियते पिण्डदानादि, निस्तार्यते, तत्प्रभृति पिण्डनिवेदना प्रवृत्ता, एवं कालेन विशोको जातः, पुनरपि स्वजनपरिभोगांश्च पितृसत्कान् दृष्ट्वा धृतिर्भविष्यतीति निर्गतस्ततश्चम्पां राजधानी करोति, तौ हल्लविहल्लौ सेचनकेन हस्तिना समं स्वभवनेषु उद्यानेषु पुष्करिणीषु चाभिरमन्ते, सोऽपि हस्ती अन्तःपुरिका अभिरमयते, तौ च पद्मावती प्रेक्षते, नगरमध्येन च तौ हल्लविहल्लौ हारेण कुण्डलाभ्यां देवदुष्येण च विभूषितौ विरहस्तिस्कन्धगतौ दृष्ट्वाऽधृतिं प्रगता कोणिकं विज्ञपयति, स नेच्छति पित्रा दत्तमिति, एवं बहुशो 2 भणन्त्या चित्तमुत्पादितम्, अन्यदा हल्लविहल्लौ भणति- राज्यमर्धमधु विभजामः सेचनकं मह्यं दत्तम्, तौल तु मा सुरक्षं चिन्तितं दावेति भणन्तौ गतौ स्वभवनम्, एकया रात्र्या सान्तःपुरपरिवारौ वैशाल्यामार्य (मातामह) पादमूलं गतौ, कोणिकाय कथितं- नष्टौ कुमारी, तेन चिन्तितं- तावपि न जातौ हस्त्यपि नास्ति, चेटकाय दूतं प्रेषयति, अमर्षितो, यदि गतौ कुमारौ गतौ नाम हस्तिनं प्रेषय, -
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1210 // चेडगो भणइ- जहा तुमं मम नत्तुओ तहा एएवि, कह इयाणिं सरणागयाण हरामि, न देमित्ति दूओ पडिगओ, कहियं च, 4. चतुर्थपुणोवि दुयं पट्टवेइ-देह, न देह तो जुज्झसज्जा होइ एमित्ति, भणइ-जहा ते रुच्चइ, ताहे कोणिएण कालाइया कुमारा दसविल मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, आवाहिया, तत्थेक्केकस्स तिन्नि 2 हत्थिसहस्सा तिन्नि 2 आससहस्सा तिन्नि 2 रहसहस्सा तिन्नि 2 मणुस्सकोडिओ 4.4 योगकोणियस्सवि एत्तियं सव्वाणिवि तित्तीसं 33, तंसोऊण चेडएण अट्ठारसगणरायाणो मेलिया, एवं तेचेडएण समं एगुणवीस सङ्ग्रहाः। रायाणो, तेसिंपि तिन्नि 2 हत्थिसहस्साणि तह चेव नवरं सव्वं संखेवेण सत्तावण्णं, ताहे जुद्धं संपलग्गं, कोणियस्स कालो नियुक्तिः 1284 दंडणायगो, दो वूहा काया, कोणियस्स गरुडवूहो चेडगस्स सागरवूहो, सो जुझंतो कालो ताव गओ जाव चेडगो, शिक्षायां चेडएण य एगस्स य सरस्स अभिग्गहोकओ, सोय अमोहो, तेण सो कालो मारिओ, भग्गं कोणियबलं, पडिनियत्ता सए 28 स्थूलभद्रः। आवासे गया, एवं दसहि दिवसेहिं दसवि मारिया चेडएण कालादीया, एक्कारसमे दिवसे कोणिओ अट्ठमभत्तं गिण्हइ, सक्कचमरा आगया, सक्को भणइ- चेडगो सावगोत्ति अहं न पहरामि नवरं सारक्खामि, एत्थ दो संगामा महासिलाकंडओ - चेटको भणति- यथा त्वं नप्ता तथैतावपि, कथमिदानीं शरणागतयोर्हरामि, न ददामीति दूतः प्रतिगतः, कथितं च, पुनरपि दूतं प्रस्थापयति- देहि, न दद्यास्तदा युद्धसज्जो भवैमीति, भणति- यथा ते रोचते, तदा कोणिकेन कालादिकाः कुमारा दशाप्याहताः, तत्रैकैकस्य त्रीणि 2 हस्तिसहस्राणि त्रीणि 2 अश्वसहस्राणि त्रीणि 2 रथसहस्राणि तिम्रो 2 मनुष्यकोटयः कोणिकस्याप्येतावत् सर्वाण्यपि त्रयस्त्रिंशत्, तत् श्रुत्वा चेटकेनाष्टादश गणराजा मेलिताः, एवं ते चेटकेन सममेकोनविंशती राजानः, तेषामपि हस्तिनां त्रिसहस्री 2 तथैव नवरं सर्वं संक्षेपेण सप्तपञ्चाशत्, तदा युद्धं प्रवृत्तम्, कोणिकस्य कालो दण्डनायकः, द्वौ व्यूहौ कृतौ, कोणिकस्य गरुडव्यूहश्चेटकस्य सागरव्यूहः, स युद्धमानः कालस्तावद्गतो यावच्चेटकः, चेटकेन चैकस्य शरस्याभिग्रहः कृतः, स चामोघः, तेन स कालो मारितः, भग्नं कोणिकबलम्, // 12 प्रतिनिवृत्ताः स्वके 2 आवासे गताः, एवं दशभिर्दिवसैर्दशापि मारिताश्चेटकेन कालादयः, एकादशे दिवसे कोणिकोऽष्टमभक्तं गृह्णाति, शक्रचमरावागतौ, शक्रो भणतिचेटकः श्रावक इत्यहं न प्रहरामि नवरं संरक्षयामि, अत्र द्वौ संग्रामौ महाशिलाकण्टक-2
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1211 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1284 शिक्षायां स्थूलभद्रः। रहमुसलोभाणियव्वोजहा पण्णत्तीए, ते किर चमरेण विउव्विया, ताहे चेडगस्स सरोवइरपडिरूवगे अप्फिडिओ, गणरायाणो नट्ठा सणयरेसु गया, चेडगोवि वेसालिं गओ, रोहगसज्जो ठिओ, एवं बारस वरिसा जाया रोहिज्जंतस्स, एत्थ य रोहए हल्लविहल्ला सेयणएण निग्गया बलं मारेंति दिवे दिवे, कोणिओवि परिखिज्जइहत्थिणा, चिंतेइ-को उवाओजेण मारिज्जेज्जा?, कुमारामच्चा भणंति- जड़ नवरं हत्थी मारिज्जइ, अमरिसिओ भणइ- मारिजउ, ताहे इंगालखड्डा कया, ताहे सेयणओ ओहिणा पेच्छइ न वोलेइ खड्डु, कुमारा भणंति- तुज्झ निमित्तं इमं आवई पत्ता तोवि निच्छसि?, ताहे सेयणएण खंधाओ ओयारिया, सो य ताए खड्डाए पडिओ मओ रयणप्पहाए नेरइओ उववण्णो, तेवि कुमारा सामिस्स सीसत्ति वोसिरंति देवयाए साहरिया जत्थ भयवं तित्थयरो विहरइ, तहवि णयरी न पडइ, कोणियस्स चिंता, ताहे कूलवालगस्स रुट्ठा देवया आगासे भमइ-'समणे जइ कूलवालए मागहियं गणियं लगेहिती। लाया य असोगचंदए, वेसालिं नगरिं गहिस्सइ // 1 // सुणेतओ चेव चंपंगओ कूलवालयं पुच्छइ, कहियं, मागहिया सद्दाविया विडसाविया जाया, पहाविया, का तीसे उप्पत्ती रथमुशलौ भणितव्यौ यथा प्रज्ञप्तौ, तौ किल चमरेण विकुर्वितौ, तदा चेटकस्य शरो वज्रप्रतिरूपके स्खलितः, गणराजा नष्टाः स्वनगरेषु गताः, चेटकोऽपि वैशाली गतः, रोधकसज्जः स्थितः, एवं द्वादश वर्षाणि जातानि रुध्यमाने, अत्र च रोधके हल्लविहल्लौ सेचनकेन निर्गतौ बलं मारयतः दिवसे दिवसे, कोणिकोऽपि परिखिद्यते हस्तिना, चिन्तयति- क उपायो येन मार्येते, कुमारामात्या भणन्ति- यदि नवरं हस्ती मार्येत, अमर्षितो भणति- मार्यताम्, तदाऽङ्गारगर्ता कृता, तदा सेचनकोऽवधिना पश्यति, नातिक्रामति गर्ताम्, कुमारी भणतः- तव निमित्तमियमापत्तिः प्राप्ता तथापि नेच्छसि, तदा सेचनकेन स्कन्धादवतारिती, स च तस्यां गर्तायां पतितो मृतो रत्नप्रभायां नैरयिक उत्पन्नः, तावपि कुमारी स्वामिनः शिष्याविति व्युत्सृजन्तौ देवतया संहृतौ यत्र भगवान् तीर्थकरो विहरति, तथापि नगरी न पतति, कोणिकस्य * चिन्ता, तदा कूलवालकाय रुष्टा देवताऽऽकाशे भणति- श्रमणः कूलवालको यदि मागधिकां वेश्यां लगिष्यति राजा चाशोकचन्द्रो वैशाली नगरी ग्रहीष्यति॥१॥ शृण्वन्नेव चम्पां गतः कूलवालकं पृच्छति, कथितम्, मागधिका शब्दिता विटश्रावकिा जाता, प्रधाविता, का तस्या उत्पत्ति-- // 1211 //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1212 // जहा णमोक्कारे पारिणामियबुद्धीए थूभेत्ति-सिद्धसिलायलगमणं खुड्डगसिललोट्टणा य विक्खंभो। सावो मिच्छावाइत्ति निग्गओ 4. चतुर्धकूलवालतवो॥ 1 // तावसपल्ली नइवारणं च कोहे य कोणिए कहणं / मागहिगमणं वंदण मोदगअइसार आणणया // 2 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिचरणोभासणया कोणियगणियत्ति गमणनिग्गमणं। वेसालि जहा घेप्पइ उदिक्ख जओ गवेसामि // 3 // वेसालिगमण मग्गण. 4.4 योगसाईकारावणे य आउट्टा / थूभ नरिंदनिवारण इट्टगनिक्कालणविणासो॥४॥पडियागमणे रोहण गद्दभहलवाहणापइण्णाय। चेडगनिगम सङ्गहाः। वहपरिणओ य माया उवालद्धो॥ 5 // कोणिओ भणइ- चेडग? किं करेमि!, जाव पुक्खरिणीओ उठेमि ताव मा नगरी नियुक्तिः 1284 अतीहि, तेण पडिवण्णं, चेडगो सव्वलोहियं पडिमं गलए बंधिऊण उइण्णो, धरणेण सभवणं नीओ कालगओ देवलोग शिक्षायां गओ, वेसालिजणो सव्वो महेसरेण नीलवंतंमि साहरिओ। को महेसरोत्ति?, तस्सेव चेडगस्स धूया सुजेट्ठा वेरग्गा पव्वइया, स्थूलभद्रः। साउवस्सयस्संतो आयावेइ, इओय पेढालगोनाम परिव्वायओविजासिद्धो विजाउ दाउकामो पुरिसंमग्गइ, जइबंभचारिणीए र्यथा नमस्कारे पारिणामिकीबुद्धौ स्तूप इति, सिद्धशिलातलगमनं क्षुल्लकेन शिलालोठनं च विष्कम्भः (पादप्रसारिका) शापो मिथ्यावादीति निर्गतः कूलवालकतपः॥ 1 // तापसपल्ली नदीवारणं च क्रोधे कोणिकाय (देवतया) कथितम् / मागधिकागमनं वन्दनं मोदकाः अतीसार: आनयनम् // 2 // प्रतिचरणमवभासनं कोणिकगणिकेति गमनं निर्गमनम्। वैशाली यथा गृह्यते उद्बीक्षस्व प्रयतो गवेषयामि // 3 // वैशालीगमनं मार्गेण सत्यङ्कारकारणेनावर्जिता / स्तूपः नरेन्द्रनिवारणं इष्टिकानिष्काशनं विनाशः।। 4 / / पतिते गमनं रोध: (पूर्तिः)गर्दभहलवाहनप्रतिज्ञायाः। चेटकनिगर्मो वधपरिणतश्च मात्रोपालब्धः।। 5 // कोणिको भणति- चेटक! किं करोमि?, यावत् पुष्करिण्या आगच्छामि तावन्मा नगरी यासीः, तेन प्रतिपन्नम्, चेटकः सकललोहमयी प्रतिमां गले बद्धा अवतीर्णः, धरणेन स्वभवनं नीतः कालगतो देवलोकं गतः, वैशालीजन: सर्वो महेश्वरेण नीलवति संहतः। को महेश्वर इति?, तस्यैव चेटकस्य दुहिता सुज्येष्ठा वैराग्यात्प्रव्रजिता, सोपाश्रयस्यान्तरातापयति, इतश्च पेढालको नाम8॥१२१२॥ परिव्राट् विद्यासिद्धो विद्या दातुकामः पुरुषं मार्गयति, यदि ब्रह्मचारिण्याः 8
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1213 // स्थूलभद्रः। पुत्तो होज्जा तो समत्थो होज्जा, तं आयावेंती दळूणं धूमिगावामोहं काऊण विज्जाविवज्जासो तत्थ सेरित्तु काले जाए गब्भे 4. चतुर्थअतिसयणाणीहिं कहियं- न एयाए कामविकारो जाओ, सड्ढयकुले वड्डाविओ, समोसरणं गओ साहुणीहिं सह, तत्थ या मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कालसंदीवो वंदित्ता सामिं पुच्छइ कओ मे भयं?, सामिणा भणियं- एयाओ सच्चतीओ, ताहे तस्स मूलं गओ, अवण्णाए 4.4 योगभणइ- अरे तुमं ममं मारेहिसित्ति पाएसु बला पाडिओ, संवडिओ, परिव्वायगेण तेण संजतीणं हिओ, विज्जाओ सङ्ग्रहाः। सिक्खाविओ, महारोहिणिंच साहेइ, इमं सत्तमं भवं, पंचसुमारिओ, छटे छम्मासावसेसाउएण नेच्छिया, अह साहेत्तुमारद्धो नियुक्तिः 1284 अणाहमडए चितियं काऊण उज्जालेत्ता अल्लचंमं वियडित्ता वामेण अंगुट्ठएण ताव चंकमइ जाव कट्ठाणि जलंति, एत्थंतरे शिक्षायां कालसंदीवो आगओ कट्ठाणि छुब्भई, सत्तरत्ते गए देवया सयं उवट्ठिया- मा विग्धं करेहि, अहं एयस्स सिज्झिउकामा, सिद्धा भणइ- एगं अंगं परिचय जेण पविसामि सरीरं, तेण निलाडेण पडिच्छिया, तेण अइयया, तत्थ बिलं जायं, देवयाए से तुट्ठाए तइयं अच्छिं कयं, तेण पेढालो मारिओ, कीस णेणं मम माया रायधूयत्ति विद्धंसिया, तेण से रुद्दो नाम जायं, पुत्रो भवेत् तर्हि समर्थो भवेत्, तामातापयन्तीं दृष्ट्वा धूमिकाव्यामोहं कृत्वा विद्याविपर्यासः तत्र व्युत्सृज्य (ततः) काले जाते गर्भेऽतिशयज्ञानिभिः कथितं- नैतस्याः कामविकारो जातः, श्राद्धकुले वर्द्धितः, समवसरणं गतः साध्वीभिस्सह, तत्र च कालसंदीपको वन्दित्वा स्वामिनं पृच्छति- कुतो मे भयं?, स्वामिना भणितं- एतस्मात् सत्यकेः, तदा तस्य पार्श्व गतः, अवज्ञया भणति- अरे त्वं मां मारयिष्यसीति पादयोर्बलात् पातितः, संवृद्धः, परिव्राजकेन तेन संयतीनां पार्थात् हृतः, विद्याः शिक्षिताः, महारोहिणी च साधयति, अयं सप्तमो भवः, पञ्चसु मारितः, षष्टे षण्मासावशेषायुष्कतया नेष्टा, अथ साधयितुमारब्धः अनाथमृतकेन चितिकां कृत्वा / प्रज्वाल्य आर्द्रचर्म प्रावृत्य वामेनाङ्गष्ठेन तावत् चङ्काम्यति यावत् काष्ठानि ज्वलन्ति, अत्रान्तरे कालसंदीपक आगतः काष्ठानि क्षिपति, सप्तरात्रे गते देवता स्वयमुपस्थिता-1 मा विघ्नं कार्षीः, अहमेतस्य सेधितुकामा, सिद्धा भणति- एकमङ्गं परित्यज येन प्रविशामि शरीरम्, तेन ललाटेन प्रतीष्टा, तेनातिगता, तत्र बिलं जातम्, देवतया तस्मै 8 तुष्टया तृतीयमक्षि कृतम्, तेन पेढालो मारितः, कथं मम माता राजदुहितेति विध्वस्ता, तेन तस्य रुद्रो नाम जातम्,, // 1213 //
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1214 // पच्छा कालसंदीवं आभोएइ, दिट्ठो, पलाओ, मग्गओ लग्गइ, एवं हेट्ठा उवरिं च नासइ, कालसंदीवेण तिन्नि पुराणि विउव्विता, सामिपायमूले अच्छइ, ताणि देवयाणि पहओ, ताहे ताणि भणंति-अम्हे विज्जाओ, सो भट्टारगपायमूलंगओत्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तत्थ गओ, एक्कमेक्कं खामिओ, अण्णे भणंति-लवणे महापायाले मारिओ, पच्छा सो विज्जाचक्कवट्टी तिसंझं सव्वतित्थगरे 4.4 योगवंदित्ता णटुं च दाइत्ता पच्छा अभिरमइ, तेण इंदेण नामं कयं महेसरोत्ति, सोवि किर धेज्जाइयाण पओसमावण्णो सङ्ग्रहाः। धिज्जाइयकन्नगाण सय 2 विणासेड़, अन्नेसु अंतेउरेसु अभिरमइ, तस्स य भणंति दो सीसा-नंदीसरो नंदी य, एवं पुप्फएण नियुक्तिः 1284 विमाणेण अभिरमइ, एवं कालो वच्चइ, अन्नया उज्जेणीए पज्जोयस्स अंतेउरे सिवं मोत्तूणं सेसाओ विद्धंसेड़, पज्जोओ चिंतेइ- शिक्षायां को उवाओ होजा जेण एसो विणासेज्जा?, तत्थेगा उमा नाम गणिया रूवस्सिणी, सा किर धूवग्गहणं गेण्हइ जाहे तेणंतेण स्थूलभद्रः। एइ, एवं वच्चइ काले उइण्णो, ताए दोण्णि पुप्फाणि वियसियंमउलियंच, मउलियंपणामियं, महेसरेण वियसियस्स हत्थो पसारिओ, सामउलंपणामेइ एयस्स तुज्झे अरहसित्ति, कह?, ताहे भणइ-एरिसिओ कण्णाओ ममंताव पेच्छह, तीए सह पश्चात् कालसंदीपमाभोगयति, दृष्टः, पलायितः, पृष्ठतो लगति, एवमधस्तादुपरि च नश्यति, कालसंदीपेन त्रीणि पुराणि विकुर्वितानि, स्वामिपुरस्तिष्ठति, ताल देवताः प्रहतः, तदा ता भणन्ति- वयं विद्याः, स भट्टारकपादमूलं गत इति गतः, तत्र एकैकेन क्षमितः, अन्ये भणन्ति- लवणे महापाताले मारितः, पश्चात् स: विद्याचक्रवर्ती त्रिसन्ध्यं सर्व तीर्थकरान् वन्दित्वा नृत्यं च दर्शयित्वा पश्चादभिरमते, तेनेन्द्रेण नाम कृतं महेश्वर इति, सोऽपि किल धिग्जातीयानां प्रद्वेषमापन्नो धिग्जातीयकन्यकानां शतं 2 विनाशयति, अन्येष्वन्तःपुरेषु अभिरमते, तस्य च भण्येते द्वौ शिष्यौ- नन्दीश्वरो नन्दी च, एवं पुष्पकेण विमानेन अभिरमते, एवं कालो व्रजति, अन्यदोजयिन्यां प्रद्योतस्यान्तःपुरे शिवां मुक्त्वा शेषा विध्वंसयति, प्रद्योतश्चिन्तयति- क उपायो भवेत् येन एष विनाश्येत? तत्रैकोमा नाम्नी गणिका रूपिणी, सा किल धूपग्रहणं गृह्णाति यदा तेन मार्गेणैति, एवं व्रजति काले अवतीर्णः, तया द्वे पुष्पे विकसितं मुकलितं च, मुकुलितमर्पयति, महेश्वरेण विकसिताय हस्तः प्रसारितः, सा मुकुलमर्पयत्येतस्य त्वमर्हसीति, कथं?, तदा भणति- ईदृश्यः कन्या मां तावत् प्रेक्षस्व, तया सह 2 // 1214 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1215 // संवसइ हियहियओ कओ, एवं वच्चइ कालो, सा पुच्छइ- काए वेलाए देवयाओ ओसरंति?, तेण सिटुं- जाहे मेहुणं 4. चतुर्थसेवामि, तीए रण्णो सिटुं मा ममं मारेहित्ति, पुरिसेहिं अंगस्स उवरिं जोगा दरिसिया, एवं रक्खामो, ते य पज्जोएण भणिया-2 मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सह एयाए मारेह मा य दुरारद्धं करेहिह, ताहे मणुस्सा पच्छण्णं गया, तेहिं संसट्ठो मारिओ सह तीए, ताहे नंदीसरो ताहिक ४.४योगविजाहिं अहिट्टिओ आगासे सिलं विउव्वित्ता भणइ- हा दास! मओसित्ति, ताहे सनगरो राया उल्लपडसाडगो खमाहि सङ्ग्रहाः। एगावराहंति, सो भणइ- एयस्स जइ तव्वत्थं अच्चेह तो मुयामि, एयं च णयरे 2 एवं अवाउडियं ठावेहत्ति तो मुयामि, तो नियुक्तिः 1284 पडिवण्णो, ताहे आययणाणि कारावियाणि, एसा महेसरस्स उप्पत्ती। ताहे नगरिंसुण्णियं कोणिओ अइगओगद्दभनंगलेण शिक्षायां गाहाविया, एत्थंतरे सेणियभजाओ कालियादिमादियाओ पुच्छंति भगवं तित्थयरं- अम्हं पुत्ता संगमाओ (ग्रं० 17500) स्थूलभद्रः। एंति नवत्ति जहा निरयावलियाए ताहे पव्वइयाओ, ताहे कोणिओ चंपं आगओ, तत्थ सामी समोसढो, ताहे कोणिओ चिंतेइ- बहुया मम हत्थी चक्कवट्टीओ एवं आसरहाओ जामि पुच्छामि सामी अहं चक्कवट्टी होमि न होमित्ति निग्गओ - संवसति हुतहृदयः कृतः, एवं व्रजति कालः, सा पृच्छति- कस्यां वेलायां देवता अपसरन्ति, तेनोक्तं- यदा मैथुन सेवे, तया राज्ञे कथितं मा मां मारयतेति, & पुरुषैरङ्गस्योपरि योगा दर्शिताः, एवं रक्षयामः, ते च प्रद्योतेन भणिता-सहैतया मारयत मा दुरारब्धं कार्ट, तदा मनुष्याः प्रच्छन्नं गताः, तैः संश्लिष्टो मारितः सह तया, 8 तदा नन्दीश्वरस्ताभिर्विद्याभिरधिष्ठित आकाशे शिलां विकुळ भणति- हा दास! मृतोऽसीति, तदा सनागरो राजाऽऽर्द्रशाटिकापटः क्षमस्वैकमपराधमिति, स भणति 8 यदि एनमेतदवस्थं अर्चयत, तदा मुश्चामि, एनं च नगरे 2 एवमप्रावृतं स्थापयतेति तदा मुञ्चामि, तदा प्रतिपन्नः, तदाऽऽयतनानि कारितानि, एषा मेहश्वरस्योत्पत्तिः। तदा नगरी शून्यां कोणिकोऽतिगतः गर्दभलाङ्गलेन कृष्टा, अत्रान्तरे श्रेणिकभार्याः कालिकादिकाः पृच्छन्ति भगवन्तं तीर्थकर- अस्माकं पुत्राः संग्रामात् आगमिष्यन्ति नवेति?, यथा निरयावलिकायां तदा प्रव्रजिताः, तदा कोणिकश्चम्पामागतः, तत्र स्वामी समवसृतः, तदा कोणिकश्चिन्तयति- बहवो मम हस्तिनश्चक्रवर्तिनः (यथा) एव मश्वरथाः यामि पृच्छामि स्वामिनं अहं चक्रवर्ती भवामि न भवामिति? निर्गतः // 1215 //
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1216 // सव्वबलसमुदएण, वंदित्ता भणइ- केवइया चक्कवट्टी एस्सा?, सामी भणइ- सव्वे अतीता, पुणो भणइ- कहि उववज्जिस्सामि?, छट्ठीए पुढवीए, तमसद्दहतोसव्वाणि एगिदियाणि लोहमयाणि रयणाणि करेइ, ताहे सव्वबलेणं तिमिसगुहं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गओ अट्ठमेणं भत्तेणं, भणइ कयमालगो- अतीता बारस चक्कवट्टिणो जाहित्ति, नेच्छइ, हत्थिविलग्गो मणी हत्थिमथए | 4.4 योगकाऊण दंडेण दुवारं आहणइ, ताहे कयमालगेण आहओ मओ छढेि गओ, ताहे रायाणो उदाइं ठावंति, उदाइस्स चिंता सङ्ग्रहाः। जाया- एत्थ णयरे मम पिया आसि, अद्धितीए अण्णं णयरं कारावेइ, मग्गह वत्थुति पेसिया, तेवि एगाए पाडलाए उवरि नियुक्तिः 1284 अवदारिएण तुंडेण चासं पासंति, कीडगा से अप्पणा चेव मुहं अतिंति, किह सा पाडलित्ति, दो महुराओ-दक्खिणा उत्तरा शिक्षायां य, उत्तरमहुराओ वाणिगदारगो दक्खिणमहुरं दिसाजत्ताएगओ, तस्स तत्थ एगेण वाणियगेण सह मित्तया, तस्स भगिणी स्थूलभद्रः। अण्णिया, तेण भत्तं कयं, सा य जेमंतस्स वीयणगं धरेइ, सो तं पाएसु आरंभ णिवण्णेति अज्झोववन्नो, मग्गाविया, ताणि भणंति-जड़ इहं चेव अच्छसि जाव एकंपिता दारगरूवं जायं तो देमो, पडिवण्णं, दिण्णा, एवं कालो वच्चइ, अण्णया 2 सर्वबलसमुदयेन, वन्दित्वा भणति- कियन्त श्चक्रवर्त्तिन एष्याः?, स्वामी भणति- सर्वेऽतीताः, पुनर्भणति- क्वोत्पत्स्ये?, षष्ठ्यां पृथ्व्याम्, तदश्रद्दधानः सर्वाण्येकेन्द्रियाणि रत्नानि लोहमयानि करोति, तदा सर्वबलेन तमिश्रगुहां गतः अष्टमभक्तेन, भणति कृतमालक:- अतीता द्वादश चक्रवर्त्तिनो याहीति, नेच्छति, हस्तिविलनो मणिं हस्तिमस्तके कृत्वा दण्डेन द्वारमाहन्ति, तदा कृतमालकेनाहतो मृतः षष्ठीं गतः, तदा राजान उदायिनं स्थापयन्ति, उदायिनश्चिन्ता जाता- अत्र नगरे मम पिताऽऽसीत्, अधृत्याऽन्यन्नगरं कारयति, मार्गयति वास्तु इति प्रेषिताः, तेऽप्येकस्याः पाटलायाः उपर्यवदारितेन तुण्डेन चाषं पश्यन्ति, कीटिकास्तस्यात्मनैव मुखमायान्ति, कथं सा पाटलेति?, द्वे मथुरे- दक्षिणा उत्तरा च, उत्तरमथुराया वणिग्दारको दक्षिणमथुरां दिग्यात्रायै गतः, तत्र तस्य एकेन वणिजा सह मैत्री, तस्य भगिनी // 1216 // अर्णिका, तेन भक्तं कृतम्, सा च जेमतो व्यजनकं धारयति, स तां पादादारभ्य पश्यति अध्युपपन्नः, मार्गिता, ते भणन्ति- यदीहैव स्थास्यसि यावदेकमपि तावत् 8 दारकरूपं जातं (भवेत्) तदा दद्मः, प्रतिपन्नम्, दत्ता, एवं कालो व्रजति, अन्यदा -
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1217 // 1284 तस्स दारगस्स अंमापितीहिं लेहो विसज्जिओ-अम्हे अंधलीभूयाणि जइ जीवंताणि पेच्छसि तो एहि, सो लेहो उवणीओ, 4. चतुर्थसोतं वाएइ अंसूणि मुयमाणो, तीए दिट्ठो, पुच्छइ, न किंचि साहइ, तीए लेहो गहिओ, वाइत्ता भणइ-मा अधितिं करेहि, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, आपुच्छामि, ताए कहिएं सव्वं अम्हापिऊणं, कहिए विसज्जियाणि,निग्गयाणि दक्षिणमहराओ,साय अण्णिया गुठ्विणी, 4.4 योगसा अंतरा पंथे वियाया,सो चिंतेइ-अम्मापियरो नाम कहिंतित्ति न कयं, ताहे रमावेंतो परियणो भणेइ-अण्णियाए पुत्तोत्ति, कालेण पत्ताणि, तेहिवि से तं चेव नामं कयं अण्णं न पइट्ठिहित्ति, ताहे सो अण्णियपुत्तो उम्मुक्कबालभावो भोगे अवहाय नियुक्तिः पव्वइओ, थेरत्तणे विहरमाणो गंगायडे पुप्फभई नामं णयरं गओ ससीसपरिवारो, पुप्फकेऊ राया पुप्फवती देवी, तीसे शिक्षायां जमलगाणि दारगो दारिगा य जायाणि पुप्फचूलो पुण्फचूला य अण्णमण्णमणुरत्ताणि, तेण रायाए चिंतियं,-जइ विओइज्जति स्थूलभद्रः। तोमरंति, ता एयाणि चेव मिहुणगं करेमि, मेलित्ता नागरा पुच्छिया- एत्थं जं रयणमुप्पज्जइ तस्स को ववसाइ राया णयरे वा अंतेउरे वा?, एवं पत्तियावेइ, मायाए वारंतीए संजोगो घडाविओ, अभिरमंति, सा देवी साविया तेण निव्वेएण पव्वइया, तस्य दारकस्य मातापितृभ्यां लेखो विसृष्टः वयमन्धीभूतौ यदि जीवन्तौ प्रेक्षितुमिच्छसि तदाऽऽयाः, स लेख उपनीतः, स तं वाचयति मुञ्चन्नश्रूणि, तया दृष्टः, पृच्छति, न किञ्चिदपि कथयति, तया लेखो गृहीतो, वाचयित्वा भणति माऽधति कार्षीः, आपृच्छे, तया कथितं सर्वं मातापितृभ्याम्, कथिते विसृष्टौ, निर्गतौ38 दक्षिणमथुरातः, सा चार्णिका गुर्वी, साऽन्तरा पथः प्रजनितवती, स चिन्तयति- मातरपितरं नाम करिष्यतीति न कृतम्, तदा रमयन् परिजनो भणति- अर्णिकायाः पुत्र इति, कालेन प्राप्ती, ताभ्यामपि तस्य तदेव नाम कृतमन्यत् न प्रस्थास्यतीति, तदा सोऽर्णिकापुत्र उन्मुक्तबालभावो भोगानपहाय प्रब्रजितः, स्थविरत्वे विचरन् गङ्गातटे ब्ल पुष्पभद्रं नाम नगरं गतः सशिष्यपरीवारः, पुष्पकेतू राजा पुष्पवती देवी, तस्या युग्मं दारको दारिका च जाते- पुष्पचूलः पुष्पचूला चान्योऽन्यमनुरक्ते, तेन राज्ञा चिन्तितंयदि वियोज्येते तर्हि नियेते, तदेतावेव मिथुनं करोमि, मेलयित्वा नागरा: पृष्टाः- अत्र यद्रत्नमुत्पद्यते तस्य को व्यवस्यति राजा नगरं वा अन्तःपुरं वा?, एवं प्रत्याययति, मातरि वारयन्त्यां संयोगो घटितः, अभिरमेते, सा देवी श्राविका तेन निदेन प्रव्रजिता,,
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक| नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। वृत्तियुतम् भाग-३ // 1218 // नियुक्तिः 1284 शिक्षायां स्थूलभद्रः। देवो आओ, ओहिणा पेच्छइ धूयं, तओ से अज्झहिओ नेहो, मा नरगं गच्छिहित्ति सुमिणए नरए दंसेइ, सा भीया रायाणं अवयासेइ, एवं रत्तिं 2, ताहे पासंडिणो सद्दाविया, कहेह केरिसा नरया?, ते कहिंति, ते अण्णारिसगा, पच्छा अण्णियपुत्ता पुच्छिया, ते कहेउमारद्धा - 'निच्चंधयारतमसा०, सा भणइ- किं तुब्भेहिवि सुमिणओ दिट्ठो?, आयरिया भणंतितित्थयरोवएसोत्ति, एवं गओ, कालेणं देवो देवलोयं दरिसेइ, तत्थवि तहेव पासंडिणो पुच्छिया जाहे न याणंति ताहे अण्णियपुत्ता पुच्छिया, तेहिं कहिया देवलोगा, सा भणइ-किह नरगा न गंमंति?, तेण साहुधम्मो कहिओ, रायाणं च आपुच्छइ, तेण भणियं-मुएमि जइ इहं चेव मम गिहे भिक्खं गिण्हइत्ति, तीए पडिस्सुयं, पव्वइया, तत्थ य ते आयरिया जंघाबलपरिहीणा ओमे पव्वइयगे विसज्जेत्ता तत्थेव विहरंति, ताहे सा भिक्खं अंतेउराओ आणेइ, एवं कालो वच्चइ, अण्णया तीसे भगवईए सोभणेणऽज्झवसाणेण केवलणाणमुप्पणं, केवली किर पुव्वपउत्तं विणयं न लंघेइ, अण्णया जं आयरियाण हियइच्छियं तं आणेइ, सिंभकाले य जेण सिंभोण उप्पज्जइ, एवं सेसेहिवि, ताहे ते भणंति-जंमए चिंतियंत CE देवो जातः, अवधिना प्रेक्षते दुहितरम्, ततस्तस्याभ्यधिकः स्नेहः, मा नरकं गादिति स्वप्ने नरकान् दर्शयति, सा भीता राजानं कथयति, एवं रात्रौ रात्रौ, तदा पाषण्डिकाः शब्दिताः, कथयत कीदृशा नारकाः?, ते कथयन्ति, तेऽन्यादृशः, पश्चादर्णिकापुत्राः पृष्टाः, ते कथयितुमारब्धाः- नित्यान्धकारतमिस्राः०, सा भणतिकिं युष्माभिरपि स्वप्नो दृष्टः, आचार्या भणन्ति- तीर्थकरोपदेश इति, एवं गतः, कालेन देवो देवलोकं दर्शयति, तत्रापि तथैव पाषण्डिनः पृष्टा यदा न जानन्ति तदाऽऽचार्याः पृष्टाः, तैः कथिता देवलोकाः, सा भणति- कथं नरका न गम्यन्ते?, तेन साधुधर्मः कथितः, राजानं चापृच्छते, तेन भणितं- मुञ्चामि यदीहैव मम गृहे भिक्षां गृह्णासि, तया प्रतिश्रुतम्, प्रव्रजिता, तत्र च ते आचार्याः परिहीणजङ्घाबला अवमे प्रव्रजितान् विसृज्य तत्रैव विहरन्ति, तदा सा भिक्षामन्तः पुरादानयति, एवं कालो व्रजति, अन्यदा तस्या भगवत्याः शोभनेनाध्यवसानेन केवलज्ञानमुत्पन्नम्, केवली किल पूर्वप्रवृत्तं विनयं न लङ्गयति, अन्यदा यदाचार्याणां हृदीप्सितं तदानयति, श्लेष्मकाले च येन श्लेष्मा नोत्पद्यते, एवं शेषैरपि, तदा ते भणन्ति- यन्मया चिन्तितं, // 1218 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1219 // चेव आणीयं, भणइ- जाणामि, किह?, अइसएण, केण?, केवलेण, केवली आसाइओत्ति खामिओ, अण्णे भणंति- 4. चतुर्थवासे पडते आणियं, ताहे भणंति-किह अज्जे! वासे पडते आणेसि?, सा भणइ-जेण 2 अंतेण अच्चित्तो तेण 2 अन्तण आगया, कह जाणासि?, अइसएण, खामेइ, अद्धितिं पगओ, ताहे सो केवली भणइ-तुब्भेवि चरमसरीरा सिज्झिहिह गंग प्रतिक्रमणं, 4.4 योगउत्तरंता, तोताहे चेव पउत्तिण्णो, णावाविजेण 2 पासेणऽवलग्गइ तंतं निबुड्डइ मज्झे उट्ठिया सव्वावि निबुड्डा, तेहिं पाणीए सङ्ग्रहाः। छुढो, नाणं उप्पण्णं, देवेहि महिमा कया, पयागंतत्थ तित्थं पवत्तं, सेसीसकरोडी मच्छकच्छभेहिं खजंती एगत्थ उच्छलिया नियुक्तिः 1284 पुलिणे, सा इओ तओ छुब्भमाणा एगत्थ लग्गा, तत्थ पाडलिबीयं कहवि पविटुं, दाहिणाओ हणुगाओ करोडिं भिंदंतो शिक्षायां पायगो उढिओ, विसालो पायवो जाओ, तत्थ तं चासं पासंति, चिंतेंति- एत्थ णयरे रायस्स सयमेव रयणाणि एहिंति तं स्थूलभद्रः। णयरं निवेसिंति, तत्थ सुत्ताणि पसारिजंति, नेमित्तिओ भणइ- ताव जाहि जाव सिवा वासेंति तओ नियत्तेज्जासित्ति, ताहे पुवाओ अंताओ अवरामुहो गओ तत्थ सिवा उठ्ठिया नियत्तो, उत्तराहुत्तो तत्थवि, पुणोवि पुव्वाहुत्तो गओ तत्थवि, तदेवानीतम्, भणति- जानामि, कथं?, अतिशयेन, केन?, केवलेन, क्षमितः केवल्याशातित इति, अन्ये भणन्ति- वर्षायां पतन्त्यां आनीतम्, तदा भणन्तिकथमायें! वर्षायां पतन्त्यामानयसि?, सा भणति- येन येन मार्गेणाचित्तस्तेन 2 मार्गेणागता, कथं जानीषे?, अतिशयेन, क्षमयति, अधृति प्रगतः, तदा स केवली 8 भणति- यूयमपि चरमशरीराः सेत्स्यथ गङ्गामुत्तरन्तः, ततस्तदैव प्रोत्तीर्णः, नौरपि यस्मिन् 2 पार्श्वेऽवलगति तेन 2 ब्रूडति मध्ये उपस्थापिताः सर्वापि ब्रूडिता, तैः पानीये. क्षिप्तः ज्ञानमुत्पन्नम्, देवैर्महिमा कृतः, प्रयागं तत्र तीर्थं जातम्, तस्य शीर्षकरोटिका मत्स्यकच्छपैः खाद्यमानैकत्रोच्छलिता पुलिने, सेतस्ततः क्षिप्यमाणैकत्र लग्ना, तत्र पाटलाबीजं कथमपि प्रविष्टम्, दक्षिणाद्धनोः करोटि भिन्दन् पादप उत्थितः, पादपो विशालो जातः, तत्र तं चार्ष पश्यन्ति, चिन्तयन्ति- अत्र नगरे राज्ञः स्वयमेव // 1219 // रत्नान्येष्यन्ति तत्र नगरं निवेशितमिति, तत्र सूत्राणि प्रसार्यन्ते, नैमित्तिको भणति- तावद्यात यावच्छिवा वासयति ततो निवर्तयध्वमिति, तदा पूर्वस्मादन्तादपराभिमुखो गतस्तत्र शिवा रसिता निवृत्तः, उत्तराभिमुखस्तत्रापि, पुनरपि पूर्वाभिमुखो गतस्तत्रापि,,
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1220 // दक्खिणहुत्तो तत्थवि सिवाए वासियं, तं किर वीयणगसंठियं नयरं, णयरणाभिए य उदाइणा चेइहरं कारावियं एसा 4. चतुर्थपाडलिपुत्तस्स उप्पत्ती। सो उदाई तत्थ ठिओ रज्जं भुंजड़, सो य राया ते डंडे अभिक्खणं ओलग्गावेइ, ते चिंतेंति कहमहो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, एयाए धाडीए मुच्चिज्जामो?, इओ य एगस्स रायाणस्स कम्हिवि अवराहे रज्जं हियं, सो राया नट्ठो, तस्स पुत्तो भमंतो ४.४योगउज्जेणिमागओ, एगं रायायं ओलग्गइ, सो य बहुसो 2 परिभवइ उदाइस्स, ताहे सो रायपुत्तो पायवडियो विण्णवेइ- अहं सङ्ग्रहाः। तस्स पीइं पिबामि नवरं मम बितिजिओ होजासि, तेण पडिस्सुयं, गओ पाडलिपुत्तं, बाहिरिगमज्झमिगपरिसासु ओलग्गिऊण नियुक्तिः 1284 छिद्दमलभमाणो साहूणो अतिति, ते अतीतमाणे पेच्छइ, ताहे एगस्स आयरियस्स मूले पव्वइओ, सव्वा परिसा आराहिया , |शिक्षायां तस्स पजाया, सोराया अट्ठमिचउद्दसीसु पोसहं करेइ, तत्थायरिया अतिंति धम्मकहानिमित्तं, अण्णया वेयालियं,आयरिया स्थूलभद्रः। भणंति- गेण्हह उवगरणं राउलमतीमो, ताहे सो झडित्ति उट्ठिओ, गहियं उवगरणं, पुव्वसंगोविया कंकलोहकत्तिया सावि गहिया, पच्छण्णं कया, अतिगया राउलं, चिरं धम्मो कहिओ, आयरिया पसुत्ता, रायावि पसुत्तो, तेण उठ्ठित्ता रणो सीसे 8दक्षिणामुखस्तत्रापि शिवया वासितम्, तत्किल व्यजनकसंस्थितं नगरम्, नगरनाभौ चोदायिना चैत्यगृह कारितम्, एषा पाटलिपुत्रस्योत्पत्तिः। स उदायी तत्र स्थितो राज्यं भुनक्ति, स च राजा तान् (लोकान्) दण्डान् अभीक्ष्णं अवलगयति, ते चिन्तयन्ति- कथमहो एतस्या धाट्या मुच्येमहि, इतक्षेकस्य राज्ञः कस्मिंश्चिदपि अपराधे 8 राज्यं हृतम्, स राजा नष्टः, तस्य पुत्रो भ्राम्यन् उज्जयिनीमागतः, एकं राजानमवलगयति, स च बहुशः 2 परिभूयते उदायिना, तदा स राजपुत्रः पादपतितो विज्ञपयतिअहं तस्य जीवितं पिबामि परं मम द्वितीयो भव, तेन प्रतिश्रुतम्, गतः पाटलिपुत्रम्, बाह्यमध्यमृगपर्षत्सु अवलग्य छिद्रमलभमानः साधव आयान्ति तान् आयातः प्रेक्षते, तदैकस्याचार्यस्य मूले प्रव्रजितः, सर्वा पर्षत् आराद्धा तस्य प्रजाता, स राजाऽष्टमीचतुर्दश्योः पोषधं करोति, तत्राचार्या आयान्ति धर्मकथानिमित्तम्, अन्यदा वैकालिकम्, आचार्या भणन्ति- गृहाणोपकरणं राजकुलमतिगच्छामः, तदा स झटिति उत्थितः, गृहीतमुपकरणं पूर्वसंगोपिता कङ्कलोहकतरिका सापि गृहीता, प्रच्छन्ना कृता, अतिगतौ राजकुलम्, चिरं धर्मः कथितः, आचार्याः प्रसुप्ताः, राजाऽपि प्रसुप्तः तेनोत्थाय राज्ञः शीर्षे - // 122
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1221 // निवेसिया, तत्थेव अट्ठिलग्गो निग्गओ, थाणइल्लगावि न वारिंति पव्वइओत्ति, रुहिरेण आयरिया पच्चालिया, उट्ठिया, 4. चतुर्थपेच्छंति रायाणगं वावाइयं, मा पवयणस्स उड्डाहो होहिइत्ति आलोइयपडिक्कतो अप्पणो सीसं छिंदेइ, कालगओ सो एवं / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, इओयण्हावियसालिगए नावियदुयक्खरओ उवज्झायस्स कहेइ-जहा ममऽज्जतेण णयरंवेढियं, पहाए दिटुं, सोसुमिणसत्थं 4.4 योगजाणइ, ताहे घरं नेऊण मत्थओ धोओ धूया य से दिण्णा, दिप्पिउमारद्धो, सीयाए णयरं हिंडाविज्जइ, सोवि राया सङ्ग्रहाः। अंतेउरसेज्जावलीहिं दिह्रो सहसा, कुवियं, नायओ, अउत्तोत्ति अण्णेण दारेणं नीणिओ सक्कारिओ, आसो अहियासिओ, नियुक्तिः 1284 अभिंतरा हिंडाविओ मझे हिंडाविओ बाहिं निग्गओ रायकुलाओ तस्स हावियदासस्स पढेि अडेइ पेच्छइ य णं तेयसा शिक्षायां जलंतं, रायाभिसेएण अहिसित्तो राया जाओ, ते य डंडभडभोइया दासोत्ति तहा विणयं न करेंति, सो चिंतेइ जइ विणयंण स्थूलभद्रः। करेंति कस्स अहं रायत्ति अत्थाणीओ उद्वित्ता निग्गओ, पुणो पविट्ठो, ते ण उडेति, तेण भणियं- गेण्हह एए गोहेत्ति, ते अवरोप्परं दट्ठण हसंति, तेण अमरिसेण अत्थाणिमंडलियाए लिप्पकम्मनिम्मियं पडिहारजुयलं पलोइयं, ताहे तेण निवेशिता, तत्रैव लग्नमुष्टि :(?) निर्गतः, प्रातीहारिका अपि न वारयन्ति प्रव्रजित इति, रूधिरेणाचार्याः प्रत्यार्दिताः, उत्थिताः, प्रेक्षन्ते राजानं व्यापादितम्, मा ] प्रवचनस्योड्डाहो भूदित्यालोचितप्रतिक्रान्ता आत्मनः शीर्षं छिन्दन्ति, कालगतास्त एवम् / इतश्व नापितशालायां नापितदास उपाध्यायाय कथयति- यथा ममाद्यान्त्रेण नगरं वेष्टितम्, प्रभाते दृष्टम्, स स्वप्नशास्त्रं जानाति, तदा गृहं नीत्वा मस्तकं धौतं दुहिता च तस्मै दत्ता, दीपितुमारब्धः, शिबिकया नगरं हिण्ड्यते, सोऽपि राजा अन्तःपुरिकाशय्यापालिकाभिदृष्टः सहसा, कूजितम्, ज्ञातः, अपुत्र इत्यन्येन द्वारेण नीतः सत्कारितः, अश्वोऽधिवासितः, अभ्यन्तरे हिण्डितो मध्ये हिण्डितः बहिर्निर्गतो8 राजकुलात् तं नापितदारकं पृष्ठी लगयति प्रेक्षते च तं तेजसा ज्वलन्तम्, राज्याभिषेकेणाभिषिक्तो राजा जातः, ते च दण्डिकसुभटभोजिका दास इति तथा विनयं न कुर्वन्ति, स चिन्तयति- यदि विनयं न कुर्वन्ति कस्याहं राजेति आस्थानिकाया उत्थाय निर्गतः पुनः प्रविष्टः, ते नोत्तिष्ठन्ति, तेन भणितं- गृह्णीतैतान् अधमानिति, ते परस्परं दृष्ट्वा हसन्ति, तेनामर्षेणास्थानमण्डपिकायां लेप्यकर्मनिर्मितं प्रतीहारयुगलं प्रलोकितम्, तदा तेन 2 // 1221 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1222 // सरभसुद्धाइएण असिहत्थेण मारिया केइ नट्ठा, पच्छा विणयं उवट्ठिया, खामिओ राया, तस्स कुमारामच्चा नत्थि, सो 4. चतुर्थमग्गइ। इओ य कविलो नाम बंभणो णयरबाहिरियाए वसइ, वेयालियं च साहुणो आगया दुक्खं वियाले अतियंतुमित्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तस्स अग्गिहोत्तस्स घरएठिया, सोबंभणो चिंतेइ-पुच्छामि ताणे किंचि जाणंति नवत्ति?, पुच्छिया, परिकहियं आयरिएहि, 4.4 योगसड्डो जाओ तं चेव रयणिं, एवं काले वच्चंते अण्णया अण्णे साहुणो तस्स घरे वासारत्तिं ठिया, तस्स य पुत्तो जायमेत्तओ सङ्ग्रहाः। अंबारेवईहिं गहिओ, सो साहूण भायणाणि कप्ताणं हेट्ठा ठविओ, नट्ठा वाणमंतरी, तीसे पया थिरा जाया, कप्पओत्ति से नियुक्तिः |1284 नामं कयं, ताणि दोवि कालगयाणि, इमोवि चोद्दससु विज्जाट्ठाणेसु सुपरिणिट्ठिओ णाम लभइ पाडलिपुत्ते, सो य संतोसेण शिक्षायां दाणं न इच्छइ, दारियाओ लभमाणीओ नेच्छइ, अणेगेहिं खंडिगसएहिं परिवारिओ हिंडइ, इओ य तस्स अइगमण स्थूलभद्रः। निग्गमणपहे एगो मरुओ, तस्स धूया जल्लसतवाहिणा गहिया, लाघवं सरीरस्स नत्थि अतीवरूविणित्तिन कोइ वरेड, महती जाया, रुहिरं से आगयं, तस्स कहियं मायाए, सो चिंतेइ-बंभवज्झा एसा, कप्पगो सच्चसंघो तस्स उवाएण देमि, तेण दारे सरभसोद्धावितेन असिहस्तेन मारिताः केचित्रष्टाः, पश्चाद्विनयमुपस्थिताः, क्षामितो राजा, तस्य कुमारामात्या न सन्ति, स मार्गयति / इतश्च कपिलो नाम ब्राह्मणोल नगरबाहिरिकायां वसति, विकाले च साधव आगता दुःखं विकालेऽतिगन्तुमिति तस्याग्निहोत्रस्य गृहे स्थिताः, स ब्राह्मणश्चिन्तयति- पृच्छामि तावत् एते किश्चिजानन्ति नवेति?, पृष्टाः, परिकथितमाचार्यः, श्राद्धो जातस्तस्यामेव रजन्याम्, एवं व्रजति काले अन्यदाऽन्ये साधवस्तस्य गृहे वर्षारात्रे स्थिताः, तस्य च पुत्रः जातमात्रोऽम्बारेवतीभ्यां गृहीतः, स साधुषु कल्पयत्सु भाजनानामधस्तात् स्थापितः, नष्टे व्यन्तयौं, तस्याः प्रजा स्थिरा जाता, कल्पक इति तस्य नाम कृतम्, तौ द्वावपि कालगती,अयमपि चतुर्दशसु विद्यास्थानेषु सुपरिनिष्ठितो नाम (रेखां) लभते पाटलीपुत्रे, स च संतोषेण दानं नेच्छति, दारिका लभ्यमाना नेच्छति, अनेकैश्छात्रशतैः परिवृतो हिण्डते, इतश्च तस्य प्रवेशनिर्गमपथे एको मरुकः, तस्य दुहिता जलोदरव्याधिना गृहीता, लाघवं शरीरस्य नास्तीति अतीवरूपिणीति न कोऽपि वृणुते, महती जाता, ऋतुस्तस्य जातः, तस्मै कथितं मात्रा, स चिन्तयति- ब्रह्महत्यैषा, कल्पकः सत्यसन्धस्तस्मै उपायेन ददामि, तेन द्वारि,
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1223 // अगडे खओ, तत्थ ठविया, तेणंतेण य कप्पगोऽतीति, महया सद्देण पकुविओ-भो भो कविला! अगडे पडिया जो नित्थारेइ 4. चतुर्थतस्सेवेसा, तं सोऊण कप्पगो किवाए धाविओ उत्तारिया यऽणेण, भणिओ य- सच्चसंधो होज्जासि पुत्तगत्ति, ताहे तेण मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, जणवायभएण पडिवण्णा, तेण पच्छा ओसहसंजोएण लट्ठी कया,रायाए सुयं-कप्पओ पंडिओत्ति, सद्दाविओ विण्णविओ |4.4 योगय रायाणं भणइ- अहं ग्रासाच्छादनं विनिर्मुच्य परिग्रहं न करेमि, कह इमं किच्चं संपडिवजामि?, न तीरइ निरवराहस्स सङ्ग्रहाः। किंची काउं, ताहे सो राया छिद्दाइ मग्गइ, अण्णया रायाए जायाए साहीए निल्लेवगो सो सद्दाविओ, तुमं कप्पगस्स पोत्ताई नियुक्तिः 1284 धोवसि नवत्ति?, भणइ- धोवामि, ताहे रायाए भणिओ- जइ एत्ताहे अप्पेड़ तो मा दिज्जासित्ति, अण्णया इंदमहे से भणइ शिक्षायां भज्जा-से ममवेताइंपोत्ताईरयाविहि, सोनेच्छइ, सा अभिक्खणं वड्डेइ, तेण पडिवण्णं, तेण णीयाणि रयगहरं, सो भणइ स्थूलभद्रः। अहं विणा मोल्लेण रयामि, सो छणदिवसे पमग्गिओ, अजहिजोत्ति कालं हरइ, सो छणो वोलीणो, तहवि न देइ, बीए वरिसे न दिण्णाणि, तइएवि वरिसे दिवे 2 मग्गइ न देइ, तस्स रोसो जाओ, भणइ- कप्पगो न होमि जइ तव रुहिरेण न - अवटः खातः, तत्र स्थापिता, तेनाध्वना च कल्पक आयाति, महता शब्देन प्रकूजितः- भो भोः! कपिल अवटे पतिता यो निस्तारयति तस्यैवैषा, तच्छ्रुत्वा कल्पक: कृपया धावितः, उत्तारिता चानेन, भणितश्च सत्यसन्धो भव पुत्रक इति, तदा तेन जनापवादभीतेन प्रतिपन्ना, तेन पश्चादौषधसंयोगेन लष्टा कृता, राज्ञा श्रुतं-8 कल्पकः पण्डित इति, शब्दितो विज्ञप्तश्च राजानं भणति न करोमि, कथमिदं कृत्यं संप्रतिपत्स्ये?, न शक्यते निरपराधस्य किश्चित् कर्तुम्, तदा स राजा छिद्राणि मार्गयति, अन्यदा राज्ञा पाटके (तस्य) जायाया निर्लेपकः स शब्दितः, त्वं कल्पकस्य वस्त्राणि प्रक्षालयसि नवेति?, भणति- प्रक्षालयामि, तदा राज्ञा भणितः- यद्यधुनाऽर्पयति तर्हि मा दद्या इति, अन्यदेन्द्रमहे तं भणति भार्या- अथ मम तानि वस्त्राणि रञ्जयत, स नेच्छति, साऽभीक्ष्णं कलहयति, तेन प्रतिपन्नम्, तेन नीतानि रजकगृहम्, सब भणति- अहं विना मूल्येन रजामि, स क्षणदिवसे प्रमार्गितः, अद्य ह्यः (श्वः) इति कालमुल्लङ्घते, स क्षणो व्यतिक्रान्तः, तथापि न ददाति, द्वितीये वर्षे न दत्तानि, तृतीयेऽपि वर्षे दिवसे 2 मार्गयति न ददाति, तस्य रोषो जातः, भणति- कल्पको न भवामि यदि तव रुधिरेण न. // 1223 //
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1224 // 1284 रयामि, अग्गिं पविसामि, अण्णदिवसे गओ छुरियं घेत्तूण, सो रयओ भज्जं भणइ- आणेहित्ति, दिण्णाणि, तस्स पोट्टे 4. चतुर्थफालित्ता रुहिरेण रयाणि, रयगभज्जा भणइ- रायाए एसो वारिओ किमेएण अवरद्धं?, कप्पस्स चिंता जाया-एस रण्णो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, माया, तया मए कुमारामच्चत्तणं नेच्छियंति, जइ पव्वइओ होतो किमेयं होयंति, वच्चामि सयं मा गोहेहि नेजीहामित्ति गओ 4.4 योगरायकुलं, राया उट्ठिओ, भणइ- संदिसह किं करेमि!, तं मम वितप्पं चिंतियंति, सो भणइ-महाराय! जं भणसितं करेमि, सङ्ग्रहाः। रयगसेणी आगया, रायाए समं उल्लवेंतं दट्ठण नट्ठा, कुमारामच्चो ठिओ, एवं सव्वं रज्जं तदायत्तं ठियं, पुत्तावि से जाया, तीसे नियुक्तिः अण्णाणंच ईसरधूयाणं, अण्णया कप्पगपुत्तस्स विवाहो, तेण चिंतियं-संतेउरस्स रण्णो भत्तं दायव्वं, आहरणाणि रण्णो शिक्षायां निजोगो घडिज्जइ, जो नंदेण कुमारामच्चो फेडिओ सो तस्स छिद्दाणि मग्गइ, कप्पगदासी दाणमाणसंगहिया कया, जो यह स्थूलभद्रः। तव सामिस्स दिवसोदंतो तं कहेह दिवे 2, तीए पडिवण्णं, अण्णया भणइ- रण्णो निजोगो घडिज्जइ, पुव्वामच्चो य जो फेडिओ तेण छिदं लद्धं, रायाए पायवडिओ विण्णवेइ- जइवि अम्हे तुम्ह अविगणिया तहावि तुब्भं संतिगाणि सित्थाणि - रजामि, अग्निं प्रविशामि, अन्यदिवसे गतः क्षुरिकां गृहीत्वा, स रजको भा भणति- आनयेति, दत्तानि, तस्योदरं पाटयित्वा रूधिरेण रक्तानि, रजकभार्या, रजकभार्या भणति- राज्ञेष वारितः किमेतेनापराद्धम्, कल्पस्य चिन्ता जाता एषा राज्ञो माया, तदा मया कुमारामात्यत्वं नेष्टमिति,यदि प्रव्रजितोऽभविष्यं किमिदमभविष्यदिति, व्रजामि स्वयं मा दण्डिकै यिषि इति गतो राजकुलम्, राजोत्थितः, भणति- संदिश किं करोमि, तं मम विकल्पं चिन्तितम्, स भणति- महाराज! यद्भणसि तत् करोमि, रजकश्रेणिरागता, राज्ञा सममुल्लापयन्तं दृष्ट्वा नष्टा, कुमारामात्यः स्थितः, एवं सर्वं राज्यं तदायत्तं स्थितम्, पुत्रा अपि तस्य जाताः, तस्या अन्यानांचेश्वरदुहितृणाच, अन्यदा कल्पकपुत्रस्य विवाहो (जातः), तेन चिन्तितं- सान्तःपुरस्य राज्ञो भक्तं दातव्यम्, आभरणानि राज्ञो निर्योगो घट्यते, यो नन्देन कुमारामात्यः स्फेटितः स तस्य* छिद्राणि मार्गयति, कल्पकदास्यो दानमानसंगृहीताः कृताः, यश्च तव स्वामिनो दिवसोदन्तस्तं कथयेः दिवा दिवा, तया प्रतिपन्नम्, अन्यदा भणति- राज्ञो निर्योगो घट्यते, पूर्वामात्यश्च यः स्फेटितस्तेन छिद्रं लब्धम्, राज्ञे पादपतितो विज्ञपयति- यद्यपि वयं युष्माकमविमतास्तथापि युष्मत्सत्कानि सिक्थूनि
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1225 // धरंति अज्जवि तेण अवस्सं कहेयव्वं जहा किर कप्पओ तुझं अहियं चिंतिन्तो पुत्तं रज्जे ठविउकामो, रज्जनिजोगो सज्जिज्जइ 4. चतुर्थपेसविया रायपुरिसा, सकुडुबो कूवे छूढो, कोद्दवोदणसेइया पाणियगलंतिया य दिज्जइ,सव्वं ताहे सोभणइ-एएण सव्वेहिंवि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मारियव्वं, जो णे एगो कुलुद्धारयं करेइ वेरनिजायणं च सो जेमेउ, ताणि भणंति- अम्हे असमत्थाणि, भत्तं पच्चक्खामो, 4.4 योगपच्चक्खायं, गयाणि देवलोगं, कप्पगो जेमेइ, पच्चंतरातीहि य सुयं जहा कप्पगो विणासिओ, जामो गेण्हामोत्ति, आगएहिं सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः पाडलिपुत्तं रोहियं, नंदो चिंतेइ-जइ कप्पगो होंतोन एवं अभिद्दवंतो, पुच्छिया बारवाला-अस्थि तत्थ कोइ भत्तं पडिच्छइ?, 1284 जो तस्स दासो सोवि महामंतित्ति, तेहिं भणियं-अस्थि, ताहे आसंदएण उक्खित्ता नीणिओ, पिल्लक्किओ विजेहिं संधुकिओ शिक्षायां आउसे कारिए पागारे दरिसिओ कप्पगो, दरिसिओ कप्पगोत्ति ते भीया दंडा सासंकिया जाया, नंदं परिहीणं णाऊण स्थूलभद्रः। सुटुतरं अभिद्दवंति, ताहे लेहो विसजिओ, जो तुज्झ सव्वेसिं अभिमओ सो एउ तो संधी वा जंतुब्भे भणिहिह तं करेहित्ति, तेहिं दूओ विसजिओ, कप्पओ विनिग्गओ, नदीमझे मिलिया, कप्पगो नावाए हत्थसण्णाहिं लवइ, उच्छुकलावस्स ध्रियन्तेऽद्यापि तेनावश्यं कथयितव्यं यथा किल कल्पको युष्माकमहितं चिन्तयन् पुत्र राज्य स्थापयितुकामः, राज्यनिर्योगः प्रगुणीक्रियते, प्रेषिता राजपुरुषाः, सकुटुम्बः कूपे क्षिप्तः, कोद्रवौदनसेतिका पानीयस्य गलन्तिका(गर्गरी) च दीयते, सर्वान् तदा स भणति- एतेन सर्वेऽपि मारयितव्याः, योऽस्माकमेकः कुलोद्धारं करोति: वैरनिर्यातनं च स जेमतु, ते भणन्ति- वयमसमर्थाः, भक्तं प्रत्याख्यामः, प्रत्याख्यातम्, गता देवलोकम्, कल्पको जेमति, प्रत्यन्तराजभिश्च श्रुतं यथा कल्पको विनाशितः, यामो गृह्णीम इति, आगतैः पाटलिपुत्रं रुद्धम्, नन्दश्चिन्तयति- यदि कल्पकोऽभविष्यत्तदा नैवमभ्यद्रोष्यम्, पृष्टा द्वारपालाः- अस्ति तत्र कश्चित्?, भक्तं प्रतीच्छति? यस्तस्य दासः सोऽपि महामन्त्रीति, तैर्भणितं- अस्ति, तदाऽऽस्यन्दकेनोत्क्षिप्य निष्काशितः, पूटकृतो वैद्यैः (प्रीतिमान्वितः), पटौ जाते प्राकारे दर्शितः कल्पकः // 1225 / / दर्शितः सन् कल्पक इति ते भीताः दण्डाः साशङ्का जाताः, नन्दं परिहीणं ज्ञात्वा सुष्टुतरामभिद्रवन्ति, तदा लेखो विसृष्टः- यो युष्माकं सर्वेषामभिमतः स आयातु, ततः सन्धिं वा यद्यूयं भणिष्यथ तत् करिष्याम इति, तैर्दूतो विसृष्टः, कल्पको विनिर्गतः, नदीमध्ये मिलिताः-, कल्पको नावि हस्तसंज्ञाभिलपति, इक्षुकलापस्या
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1226 // हेट्ठाउवरिंच छिन्नस्स मज्झे किं होहि, दहिकुंडस्स हेट्ठा उवरिंच छिन्नस्स धसत्ति पडियस्स किं होहिइत्ति?, एवं भणित्तातं 4. चतुर्थपयाहिणं करेंतो पडिनियत्तो, इयरोवि विलक्खो नियत्तो पुच्छिओ लज्जइ अक्खिउं, पलवइ, बडुगोत्ति अक्खायं, नट्ठा, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नंदोवि कप्पएण भणिओ-सण्णह, पच्छा आसहत्थी य गहिया, पुणोविठविओतंमिठाणे,सोय निओगामच्चो विणासिओ, 4.4 योगतस्स कप्पगस्स वंसोणंदवंसेण समं अणुवत्तइ, नवमए नंदे कप्पगवंसपसूओसगडालो, थूलभद्दो से पुत्तो सिरिओ य, सत्त सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः धीयरीय जक्खा जक्खदिन्ना भूया भूयदिण्णा सेणा वेणा रेणा, इओय वररुइ धिज्जाइओनंदं अट्ठसएणं सिलोगाणमोलग्गइ, 1284 सोराया तुट्ठो सगडालमुहं पलोएइ, सो मिच्छत्तंतिकाउंन पसंसेइ, तेण भज्जा से ओलग्गिया, पुच्छिओ भणइ- भत्ता ते ण शिक्षायां पसंसइ, तीए भणियं- अहं पसंसावेमि, तओ सोतीए भणिओ, पच्छा भणइ-किह मिच्छत्तं पसंसामित्ति?, एवं दिवसे 2 स्थूलभद्रः। महिलाए करणिं कारिओ अण्णया भणइ-सुभासियंति, ताहे दीणाराणं अट्ठसयं दिण्णं, पच्छा दिणे२ पदिण्णो, सगडालो। चिंतेइ- निट्ठिओ रायकोसोत्ति, नंदं भणइ- भट्टारगा! किं तुब्भे एयस्स देह?, तुब्भे पसंसिओत्ति, भणइ- अहं पसंसामि धस्तादुपरि च छिन्नस्य मध्ये किं भवति?, दधिकुण्डस्याधस्तादुपरि च छिन्नस्य धसगिति पतितस्य किं भवतीति, एवं भणित्वा तान् प्रदक्षिणां कुर्वन् प्रतिनिवृित्तः, इतरोऽपि विलक्षो निवृत्तः पृष्टो लज्जते आख्यातुम्, प्रलपति बटुक इति आख्यातम्, नष्टाः, नन्दोऽपि कल्पकेन भणित:- सन्नध्य, पश्चादश्वा हस्तिनश्च गृहीताः, पुनरपि 8 स्थापितस्तस्मिन् स्थाने, स च नियोगामात्यो विनाशितः-, तस्य कल्पकस्य वंशो नन्दवंशेन सममनुवर्तते, नवमे नन्दे कल्पकवंशप्रसूतः शकटालः, स्थूलभद्रस्तस्य पुत्रः श्रीयकश्च, सप्त दुहितरश्च यक्षा यक्षदत्ता भूता भूतदत्ता सेना वेणा रेणा, इतश्च वररुचिर्धिग्जातीयो नन्दमष्टशतेन श्लोकानां सेवते, स राजा तुष्टः शकटालमुखं प्रलोकयति, स मिथ्यात्वमितिकृत्वा न प्रशंसति, तेन भार्या तस्याराद्धा, पृष्टो भणति-भर्त्ता तव न प्रशंसति, तया भणितं- अहं प्रशंसयामि, ततः स तया भणितः, पश्चात् भणति-8॥१२२६ / / कथं मिथ्यात्वं प्रशंसामि? इति, एवं दिवसे दिवसे महिलया वाचं (प्रशंसाक्रियां) ग्राहितोऽन्यदा भणति- सुभाषितमिति, तदा दीनाराणामष्टशतं दत्तम्, पश्चाद्दिने दिने प्रदातुमारब्धः, शकटालश्चिन्तयति- निष्ठितो राजकोश इति, नन्दं भणति- भट्टारकाः! किं यूयमेतस्मै दत्त?, त्वया प्रशंसित इति, भणति- अहं प्रशंसामि .
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1227 // 1284 लोइयकव्वाणि अनट्ठाणि पढइ,राया भणइ-कहं लोइयकव्वाणि?,सगडालो भणइ-मम धूयाओवि पढंति, किमंग पुण 4. चतुर्थअण्णो लोगो?, जक्खा एगंपि सुयं गिण्हइ, बितिया दोहि तइया तिहि वाराहि, ताओ अण्णया पविसंति अंतेउरं, | मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, जवणियंतरियाओ ठवियाओ, वररुई आगओ थुणइ, पच्छा जक्खाए पढियं बितियाए दोण्णि तइयाए तिणि वारा सुयं 4.4 योगपढियं एवं सत्तहिवि, रायाए पत्तियं, वररुईस्स दाणं वारियं, पच्छा सो ते दीणारे रत्तिं गंगाजले जंते ठवेड, ताहे दिवसओ सङ्गहाः। थुणइ गंगं, पच्छा पाएण आहणइ, गंगा देइत्ति एवं लोगो भणइ, कालंतरेण रायाए सुयं, सगडालस्स कहेइ- तस्स किर नियुक्तिः गंगा देइ, सगडालो भणइ- जइ मए गए देइ तो देइ, कल्लं वच्चामि, तेण पच्चइगो पुरिसोपेसिओ विगाले पच्छन्नं अच्छसुज शिक्षायां वररुई ठवेइतं आणेज्जासि, गएण आणिया पोट्टलिया सगडालस्स दिण्णा, गोसे नंदोविगओ, पेच्छइ थुणंतं, थुए निब्बुडो, स्थूलभद्रः। हत्थेहि पाएहि य जंतं मग्गइ, नत्थि, विलक्खो जाओ, ताहे सगडालो पोट्टलियं रण्णो दरिसेड़, ओहामिओ गओ, पुणोवि छिद्दाणि मग्गइ सगडालस्स एएण सव्वं खोडियंति, अण्णया सीरियस्स विवाहो,रणो अणुओगो सज्जिज्जइ,वररुइणा तस्स लौकिककाव्यानि अनर्थकानि पठति, राजा भणति- कथं लौकिककाव्यानि?, शकटालो भणति- मम दुहितरोऽपि पठन्ति किमङ्ग पुनरन्यो लोकः?, यक्षा एकशः श्रुतं गृह्णाति द्वितीया द्विकत्वः तृतीया त्रिः, ता अन्यदा प्रवेशयति अन्त:पुरम्, यवनिकान्तरिताः स्थापिताः, वररुचिरागतः स्तौति, पश्चात् यक्षया एकशः द्वितीयया द्विकृत्वस्तृतीयया त्रिः श्रुतं पठितं एवं सप्तभिरपि, राज्ञा प्रत्ययितम्, वररुचये दानं वारितम्, पश्चात्स तान् दीनारान् रात्रौ गङ्गाजले यन्त्र स्थापयति, तदा दिवसे स्तौति गङ्गां पश्चात्पादेनाहन्ति, गङ्गा ददातीत्येवं लोको भणति, कालान्तरेण राज्ञा श्रुतम्, शकटालाय कथयति- तस्मै किल गङ्गा ददाति, शकटालो भणति- यदि मयि गते ददाति तर्हि ददाति, कल्ये व्रजावः, तेन प्रत्ययितः पुरुषःप्रेषितो विकाले प्रच्छन्नं तिष्ठ यद्वररूचिः स्थापयति तदानयेः, गतेनानीता पोट्टलिका शकटालाय दत्ता, // 1227 / / प्रत्यूषसि नन्दोऽपि गतः, प्रेक्षते स्तुवन्तम्, स्तुत्वा मग्नः हस्ताभ्यां पादाभ्या च यन्त्र मार्गयति, नास्ति, विलक्षो जातः, तदा शकटालः पोट्टलिकां राज्ञे दर्शयति,8 अपभ्राजितो गतः, पुनरपि छिद्राणि मार्गयति शकटालस्य एतेन सर्व विनाशितमिति, अन्यदा श्रीयकस्य विवाहः, राज्ञो नियोगः सज्जयते, वररुचिना तस्य -
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1228 // दासी ओलग्गिया, तीए कहियं- रणो भत्तं सज्जिज्जइ आजोगो य, ताहे तेण चिंतियं- एयं छिडु, डिंभरूवाणि मोयगे . चतुर्थदाऊण इमं पाढेइ-'रायनंदु नवि जाणइ जं सगडालो काहिइ। रायनंदं मारेत्ता तो सिरियं रज्जे ठवेहित्ति // 1 // ' ताइ पढंति, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, रायाए सुयं, गवेसामि, तं दिटुं, कुविओ राया, जओ जओ सगडालो पाएसु पडइ तओ तओ पराहुत्तो ठाइ, सगडालो घरं .४योगगओ, सिरिओ नंदस्स पडिहारो, तं भणइ-किमहं मरामि सव्वाणिवि मरंतु?, तुमं ममं रणो पायवडियं मारेहि, सो कन्ने सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः ठएइ, सगडालो भणइ- अहं तालउडं विसं खामि, पायवडिओ य पमओ, तुम ममं पायवडियं मारेहिसि, तेण पडिस्सुयं, 1284 ताहे मारिओ, राया उट्ठिओ, हाहा अकजं!, सिरियत्ति, भणइ-जो तुज्झ पावो सो अम्हवि पावो, सक्कारिओ सिरियओ, शिक्षायां भणिओ, कुमारामच्चत्तणं पडिवजसु, सो भणइ- ममं जेट्ठो भाया थूलभद्दो बारसमं वरिसं गणियाए घरं पविट्ठस्स, सो स्थूलभद्रः। सद्दाविओभणइ-चिंतेमि, सोभणइ- असोगवणियाए चिंतेहि, सोतत्थ अइयओ चिंतेइ-केरिसया भोगारज्जवक्खित्ताणं?, पुणरविणरयं जाइव्वं होहितित्ति, एते णामेरिसया भोगा तओ पंचमुट्ठियं लोयं काऊण कंबलरयणं छिंदित्ता रयहरणं करेत्ता दासी अवलगिता, तया कथितं- राज्ञो भक्तं सज्ज्यते आयोगश्च, तदा तेन चिन्तितं- एतत् छिद्रम्, डिम्भान् मोदकान् दत्त्वैतत् पाठयति-'नन्दो राजा नैव जानाति यत् शकटालः करिष्यति / नन्दराज मारयित्वा ततः श्रीयकं राज्ये स्थापयिष्यती'ति, ते पठन्ति, राज्ञा श्रुतम्, गवेषयामि, तद्दष्टम्, कुपितो राजा, यतो यतः शकटालःपादयोः पतति ततस्ततः पराङ्गखस्तिष्ठति, शकटालो गृहं गतः, श्रीयको नन्दस्य प्रतीहारः, तं भणति- किमहं म्रिये सर्वेऽपि म्रियन्तां?, त्वं मां राज्ञः पदोः पतितं मारय, स कर्णी स्थगयति, शकटालो भणति- अहं तालपुटं विषं खादामि, पादपतितः प्रमृतः, त्वं मां पादपतितं मारयः, तेन प्रतिश्रुतम्, तदा मारितः, राजोत्थितः- हा हा अकार्य श्रीयक इति, भणति- यस्त्वय्येव पापः सोऽस्माकमपि पापः, सत्कृतः श्रीयकः, भणितः- कुमारामात्यत्वं प्रतिपद्यस्व, स भणति- मम ज्येष्ठो भ्राता स्थूलभद्रः द्वादशंह वर्ष गणिकागृहं प्रविष्टस्य, स शब्दितो भणति- चिन्तयामि, स भणति- अशोकवनिकायां चिन्तय, स तत्रातिगतश्चिन्तयति कीदृशा भोगा राज्यव्याक्षिप्तानां? पुनरपि नरकं यातव्यं भविष्यतीति, एते नामेटशा भोगास्ततः पञ्चमुष्टिकं लोचं कृत्वा कम्बलरत्नं छित्त्वा रजोहरणं कृत्वा // 1228 //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1229 // रणो पासमागओ धम्मेण वड्डाहि एवं चिंतियं, राया भणइ-सुचिंतियं, निग्गओ, राया भणइ-पेच्छह कवडत्तणेण गणियाघरं पविसइ नवित्ति, आगासतलगओ पेच्छइ, जहा मतकडेवरस्स जणो अवसरइ मुहाणि य ठएइ, सो भगवं तहेव जाइ, राया मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, भणइ-निविण्णकामभोगो भगवंति, सिरिओ ठविओ, सो संभूयविजयस्स पासे पव्वइओ, सिरियओवि किर भाइनेहेण ४.४योगकोसाए गणियाए घरं अल्लियइ, सा य अणुरत्ता थूलभद्दे अण्णं मणुस्सं नेच्छइ, तीसे कोसाए डहरिया भगिणी उवकोसा, तीए सह वररुई चिट्ठइ, सो सिरिओ तस्स छिद्दाणि मग्गइ, भाउज्जायाए मूले भणइ- एयस्स निमित्तेण अम्हे पितिमरणं पत्ता, नियुक्तिः 1284 भाइविओगंच पत्ता, तुज्झ विओओ जाओ एयं सुरं पाएहि, तीए भगिणी भणिया- तुमं मत्तिया एस अमत्तओ जंवा तं वा / शिक्षायां भणिहिसि, एयंपि पाएहि, सा पपाइया, सो नेच्छइ, अलाहि ममं तुमे, ताहे सो तीए अविओगं मग्गंतो चंदप्पभं सुरं पियइ, स्थूलभद्रः। लोगो जाणाइ खीरंति, कोसाए सिरियस्स कहियं, राजा सिरियं भणइ- एरिसो मम हिओ तव पियाऽऽसी, सिरिओ भणइसच्चं सामी!, एएण मत्तवालएण एवं अम्ह कयं, राया भणइ-किंमज्जं पियइ?, पियइ, कह?, तो पेच्छइ, सोराउलंगओ, राज्ञः पार्श्वमागत्य धर्मेण वर्धस्वैवं चिन्तितम्, राजा भणति- सुचिन्तितम्, निर्गतो, राजा भणति- पश्यामि कपटेन गणिकागृहं प्रविशति नवेति, आकाशतलगतः प्रेक्षते, यथा मृतकलेवरात् जनोऽपसरति मुखानि च स्थगयति स भगवान् तथैव याति, राजा भणति-निर्विण्णकामभोगो भगवानिति, श्रीयक: स्थापितः, स संभूतिविजयस्य पार्श्वे प्रव्रजितः, श्रीयकोऽपि किल भ्रातृस्नेहेन कोशाया गृहमाश्रयति, सा चानुरक्ता स्थूलभद्रेऽन्यं मनुष्यं नेच्छति, तस्याः कोशाया लघ्वी भगिन्युपकोशा, तया सह 8 वररुचिस्तिष्ठति, स श्रीयकस्तस्य छिद्राणि मार्गयति, भ्रातृजायाया मूले भणति- एतस्य निमित्तेन अस्माकं पिता मरणं प्राप्तः, भ्रातृवियोगं च (वयं) प्राप्ताः, तव वियोगो जातः, एनं सुरां पायय, तया भगिनी भणिता- त्वं मत्ता एषोऽमत्तो यद्वा तद्वा भणिष्यसि, एनमपि पायय, सा प्रपायिता, स नेच्छति, अलं मम त्वयं तदा स तस्या अवियोगं मृगयमाणश्चन्द्रप्रभा सुरां पिबति, लोको जानाति-क्षीरमिति, कोशया श्रीयकाय कथितम, राजा श्रीयकं भणति- ईटशो मम हितस्तव पिताऽऽसीत्, श्रीयको भणति- सत्यं स्वामिन्! एतेन पुनर्मद्यापायिना एतदस्माकं कृतम्, राजा भणति- किं मद्यं पिबति?, पिबति, कथं?, तर्हि प्रेक्षध्वम्, स राजकुलं गतः, - // 1229 //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1230 // तेणुप्पलं भावियं मणुस्सहत्थे दिण्णं, एयं वररुइस्स दिजाहि, इमाणि अण्णेसिं, सो अत्थाणीए पहाइओ, तंवररुइस्स दिन, 4. चतुर्थतेणुस्सिंघियं, भिंगारेण आगयं निच्छूढं, चाउव्वेजेण पायच्छित्तं से तत्तं तउयं पेज्जाविओमओ।थूलभद्दसामीविसंभूयविजयाणं प्रतिक्रमणं, सगासे घोराकारं तवं करेइ, विहरंतो पाडलिपुत्तमागओ, तिण्णि अणगारा अभिग्गहं गिण्हंति- एगो सीहगुहाए, तं पेच्छंतो। 4.4 योगसीहो उवसंतो, अण्णो सप्पवसहीए, सोवि दिट्ठीविसो उवसंतो, अण्णो कूवफलए, थूलभद्दो कोसाए घरं, सा तुट्ठा सङ्ग्रहाः। परीसहपराजिओ आगओत्ति, भणइ- किं करेमि?, उज्जाण घरे ठाणं देहि, दिण्णो, रत्तिं सव्वालंकारविहूसिया आगया, नियुक्तिः 1284 चाडुयं पकया, सो मंदरो इव निक्कंपो न सक्कए खोहे, ताहे धम्म पडिसुणइ, साविया जाया, भणइ- जइ रायावसेणं शिक्षायां अण्णेण समं वसेज्जा इयरहा बंभचारिणियावयं सा गिण्हइ, ताहे सीहगुहाओ आगओ चत्तारि मासे उववासं काऊण, स्थूलभद्रः। आयरिएहि ईसित्ति अभुट्ठिओ, भणियं-सागयंदुक्करकारगस्सत्ति?, एवं सप्पइत्तो कूवफलइत्तोवि, थूलभद्दसामिवि तत्थेव गणियाघरे भिक्खं गेण्हइ, सोवि चउमासेसु पुण्णेसु आगओ, आयरिया संभमेण अब्भुट्ठिया, भणियं सागयं ते अइदुक्कर 2 8 तेनोत्पलं भावितं मनुष्यहस्ते दत्तम्, एतत् वररुचये दद्याः, इमान्यन्येभ्यः, स आस्थान्यां प्रधावितः, तत् वररुचये दत्तम्, तेनाघ्रातम्, कलशेनाग तमुद्गीर्णम्, चातुर्वैद्येन प्रायश्चित्ते स तप्तं त्रपुः पायितः, मृतः / स्थूलभद्रस्वाम्यपि संभूतिविजयानां सकाशे घोराकारं तपः करोति, विहरन् पाटलिपुत्रमागतः, त्रयोऽनगारा अभिग्रह al गृह्णन्ति- एकः सिंहगुहायाम्, तं प्रेक्षमाणः सिंह उपशान्तः, अन्यः सर्पवसतौ, सोऽपि दृष्टिविष उपशान्तः, अन्यः कूपफलके, स्थूलभद्रः कोशाया गृहे सा तुष्टा परीषह-8 *पराजित आगत इति, भणति- किं करोमि?, उद्याने गृहे स्थानं देहि, दत्तम्, रात्रौ सर्वालङ्कारविभूषिता आगता, चाटु प्रकृता, स मेरुरिव निष्प्रकम्पो न शक्यते 8 क्षोभयितुम्, तदा धर्म शृणोति, श्राविका जाता, भणति- यदि राजवशेनान्येन समं वसामि इतरथा ब्रह्मचारिणीव्रतं सा गृह्णाति, तदा सिंहगुहाया आगतश्चतुरो मासानुपवास // 1230 // कृत्वा, आचार्यैरीषदिति अभ्युत्थितः, भणितं- स्वागतं दुष्करकारकस्येति?, एवं सर्पबिलसत्कः कूपफलकसत्कोऽपि, स्थूलभद्रोऽपि स्वामी तत्रैव गणिकागृहे भिक्षा गृह्णाति, सोऽपि चतुर्मास्यां पूर्णायामागतः, आचार्याः संभ्रमेणोत्थिताः, भणितं- स्वागतं तेऽतिदुष्करदुष्कर
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1231 // 1284 कारगत्ति?, ते भणंति तिण्णिवि-पेच्छह आयरिया रागं वहंति अमच्चपुत्तोति, बितियवरिसारत्ते सीहगुहाखमओगणियाघरं 4. चतुर्थवच्चामि अभिग्गहंगेण्हइ, आयरिया उवउत्ता, वारिओ, अपडिसुणेतोगओ, वसही मग्गिया, दिन्ना, सासभावेणं उरालियसरीराज मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, विभूसिया अविभूसियावि, धम्मं सुणेइ, तीसे सरीरे सो अज्झोववन्नो, ओभासइ, सा नेच्छइ, भणइ-जड़ नवरि किंचि 4.4 योगदेसि, किं देमि?,सयसहस्सं, सोमग्गिउमारद्धो, नेपालविसए सावगोराया, जो तहिं जाइ तस्स सयसहस्समोल्लं कंबलं देइ, सङ्ग्रहाः। सोतंगओ, दिन्नोरायाणएण, एइ, एगत्थ चोरेहिं पंथो बद्धो, सउणो वासइ-सयसहस्सं एइ, सो चोरसेणावई जाणइ, नवरं नियुक्तिः एजंतं संजयं पेच्छइ, वोलीणो, पुणोवि वासइ-सयसहस्संगयं, तेण सेणावइणा गंतूण पलोइओ, भणइ- अस्थि कंबलो शिक्षायां गणियाए नेमि, मुक्को, गओ, तीसे दिनो, ताए चंदणियाए छूढो, सो वारेइ- मा विणासेहि, सा भणइ- तुम एयं सोयसि स्थूलभद्रः। अप्पयं न सोयसि, तुमंपि एरिसो चेव होहिसि, उवसामिओ, लद्धा बुद्धी, इच्छामित्ति मिच्छामिदुक्कडं, गओ, पुणोवि आलोएत्ता विहरइ, आयरिएण भणिय- एवं अइदुक्करदुक्करकारगो थूलभद्दो, पुव्वपरिचिया असाविया य थूलभद्देण कारकस्येति?, ते भणन्ति त्रयोऽपि-पश्यत आचार्या रागं वहन्ति अमात्यपुत्र इति, द्वितीयवर्षारात्रे सिंहगुहाक्षपको गणिकागृकहं व्रजामीति अभिग्रहं गृह्णाति, आचार्या उपयुक्ताः, वारितोऽप्रतिशण्वन् गतः, वसतिर्मार्गिता, दत्ता, सा स्वभावेनोदारशरीरा विभूषिता अविभूषिताऽपि, धर्म शृणोति, तस्याः शरीरे सोऽध्युपपन्नः, याचते, सा नेच्छति, भणति- यदि परं किश्चिद्ददासि, किं ददामि?, शतसहस्रम्, स मार्गितुमारब्धः, नेपालविषये श्रावको राजा, यः तत्र याति तस्मै शतसहसमूल्य कम्बलं ददाति, स तं गतः, दत्तो राज्ञा, आयाति, एकत्र चौरैः स्थानं बद्धम्, शकुनो स्टति- शतसहस्रमायाति, स चौरसेनापतिर्जानाति, नवरमायान्तं संयतं पश्यति,8 पश्चागतः, पुनरपि रटति- शतसहस्रं गतम्, तेन सेनापतिना गत्वा प्रलोकितः, भणति-अस्ति कम्बलो गणिकायै नयामि, मुक्तो, गतः, तस्यै दत्तः, तया वर्चीगृहे क्षिप्तः, स वारयति- मा विनाशय, सा भणति- त्वमेनं शोचसे आत्मानं न शोचसे, त्वमपीदृशो भविष्यसि चैव, उपशान्तः, लब्धा बुद्धिः, इच्छामीति मे मिथ्यादुष्कृतमिति, गतः, पुनरपि आलोच्य विहरति, आचार्येण भणितं- एवमतिदुष्करदुष्करकारकः स्थूलभद्रः, पूर्वपरिचिता अश्राविका च स्थूलभद्रेण - // 1231 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1232 // शिक्षायां अहियासिया य, इयाणिं सड्डा तुमे अदिट्ठदोसा पत्थियत्ति उवालद्धो, एवं ते विहरंति, एवं सा गणिया रहियस्स दिण्णा 4. चतुर्थनंदेण, थूलभद्दसामिणो अभिक्खणं गुणक्खणं करेइ, न तहा उवचरइ,सोतीए अप्पणो विण्णाणं दरिसिउकामो असोगवणियं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नेइ, भूमीगएण अंबगपिंडी पाडिया, कंडपुंखे अण्णोण्णं लायंतेण हत्थब्भासं आणेत्ता अद्धचंदेण छिन्ना गहिया, तहवि न 4.4 योगतूसइ, भणइ- किं सिक्खियस्स दुक्करं?,सा भणइ-पेच्छ ममंति, सिद्धत्थगरासिंमि नच्चिया सूईणं अग्गयंमि य, सो आउट्टो, सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः सा भणइ-'न दुक्कर तोडिय अंबलुंबिया न दुक्करं नच्चिउ सिक्खियाए। तं दुक्करं तं च महाणुभावं, जं सो मुणी पमयवर्णमि 1284 वुच्छो॥१॥ तीए सोवि सावओ कओ। तंमि य काले बारवरिसिओ दुक्कालो जाओ, संजयाइ तओ समुद्दतीरे अच्छित्ता पुणरवि पाडलिपुत्ते मिलिया, तेसिं अण्णस्स उद्देसो अण्णस्स खंड एवं संघातंतेहिं एक्कारस अंगाणि संघाइयाणि, दिट्ठिवाओ स्थूलभद्रः। नत्थि, नेपालवत्तिणीए य भद्दबाहू अच्छंतिचोद्दसपुव्वी, तेसिं संघेण संघाडओ पट्ठविओ दिट्ठिवायंवाएहित्ति, गंतूण निवेइयं संघकज्जं, ते भणंति-दुक्कालनिमित्तं महापाणं न पविट्ठोमि, इयाणिं पविट्ठो, तो ण जाइ वायणं दाउं, पडिणियत्तेहिं संघस्स 8 अध्यासिता च, इदानीं श्राद्धा त्वयाऽदृष्टदोषा प्रार्थितेति उपालब्धः, एवं ते विहरन्ति, एवं सा गणिका रथिकाय दत्ता नन्देन, स्थूलभद्रस्वामिनोऽभीक्ष्णं गुणग्रहणं करोति, न तथोपचरति स तस्यायात्मनो विज्ञानं दर्शयितुकामोऽशोकवनिका नयति, भूमिगतेनाम्रपिण्डी पातिता, बाणपृष्ठेऽन्योऽन्यं लाता हस्तेनानीयार्धचन्द्रेण छित्त्वा गृहीता, तथापि न तुष्यति, भणति- किं शिक्षितस्य दुष्कर?, सा भणति- पश्य ममेति, सिद्धार्थकराशौ नर्त्तिता सूचीनां चाग्रे, स आवर्जितः, सा भणति- न दुष्कर नोटितायामाम्रपिण्ड्यां न दुष्करं सर्षपनर्त्तने (शिक्षितायाः)। तद्दुष्करं तच्च महानुभावं यत्स मुनिः प्रमदावने उषितः॥ 1 // तया सोऽपि श्रावकः कृतः। तस्मिंश्च काले द्वादशवार्षिको दुष्कालो जातः, संयतादिकाः ततः समुद्रतीरे स्थात्वा पुनरपि पाटलिपुत्रे मिलिताः, तेषामन्यस्योद्देशोऽन्यस्य खण्डमेवं संघातयद्भिरेकादशाङ्गानि संघातितानि, दृष्टिवादो नास्ति, नेपालदेशे च भद्रबाहवस्तिष्ठन्ति चतुर्दर्शपूर्वधराः, तेषा सङ्घन संघाटकः प्रेषितो दृष्टिवादं वाचयेति, गत्वा निवेदितं संघकार्यम्, ते 8 भणन्ति- दुष्कालनिमित्तं महाप्राणं न प्रविष्टोऽस्मि, इदानीं प्रविष्टस्ततो न वाचनां दातुं समर्थः, प्रतिनिवृत्तैः संघाया-2 // 1232 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1233 // अक्खायं, तेहिं अन्नो सिंघाडओ विसज्जिओ, जो संघस्स आणं वइक्कमइ तस्स को दंडो?, ते गया, कहियं, भणइ 4. चतुर्थओघाडिज्जइ, ते भणंति, मा उग्घाडेह पेसेह मेहावी सत्त पडियाओ देमि, भिक्खायरियाए आगओ 1 कालवेलाए 2 मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सण्णाए आगओ 3 वेयालियाए 4 पडिपुच्छा आवस्सए तिण्णि 7, महापाणं किर जया अइयओ होइ तया उप्पण्णे कब्जे 4.4 योगअंतोमुहत्तेण चउद्दस पुव्वाणि अणुपेहइ, उक्कइओवक्कइयाणि करेइ, ताहे थूलभद्दप्पमुहाणं पंच मेहावीणं सयाणि गयाणि, सङ्ग्रहाः / ते प (प) ढिया वायणं, मासेणं एगेणं दोहिं तिहिं सव्वे ऊसरिया न तरंति पडिपुच्छएण पढिडं, नवरं थूलभद्दसामी ठिओ, नियुक्तिः 1284 थेवावसेसे महापाणे पुच्छिओ- न हु किलंमसि?, भणइ- न किलामामि, खमाहि कंचि कालं तो दिवसं सव्वं वायणं / शिक्षायां देमि, पुच्छइ-किं पढियं कित्तियं वा सेसं?, आयरिया भणंति- अट्ठासी य सुत्ताणि, सिद्धत्थगमंदरे उवमाणं भणिओ, एत्तो।। स्थूलभद्रः। ऊणतरेणं कालेणं पढिहिसि मा विसायं वच्च, समत्ते महापाणे पढियाणि नव पुव्वाणि दसमं च दोहिं वत्थूहिं ऊणं, एयंमि अंतरे विहरता गया पाडलिपुत्तं, थूलभद्दस्स य ताओ सत्तवि भगिणीओ पव्वइयाओ, आयरिए भाउगंच वंदिउं निग्गयाओ, ख्यातम्, तैरन्यः संघाटको विसृष्टः, यः संघस्याज्ञामतिक्राम्यति तस्य को दण्डः?, ते गताः कथितम्, भणति- उद्घाट्यते, ते भणन्ति, मा उज्जीघटः प्रेषयत मेधाविनः सप्त वाचना ददामि, भिक्षाचर्याया आगतः कालवेलायां संज्ञाया आगतो विकाले आवश्यके कृते तिस्रः, महाप्राणं किल यदातिगतो भवति तदोत्पन्ने कार्येऽन्तर्मुहूर्तेन चतुर्दश पूर्वाणि अनुप्रेक्ष्यते, उत्क्रमिकापक्रमिकानि करोति, तदा स्थूलभद्रप्रमुखाणां पञ्च मेधाविनां शतानि गतानि, ते वाचनाः पठितुमारब्धाः, मासेनैकेन द्वाभ्यां त्रिभिः सर्वेऽपसृता न शक्नुवन्ति प्रतिपृच्छकेन(विना) पठितुम्, नवरं स्थूलभद्रस्वामी स्थितः, स्तोकावशेषे महाप्राणे पृष्टः - नैव क्लाम्यसि?, भणतिनक्लाम्यामि, प्रतीक्षस्व कश्चित् कालं ततो दिवसं सर्वंवाचनां दास्यामि, पृच्छति- किं पठितं कियत् शेष?, आचार्या भणन्ति- अष्टाशीतिः सूत्राणि, सिद्धार्थकमन्दरोपमानं भणितम्, इत ऊनतरेण कालेन पठिष्यसि मा विषादं व्राजीः, समाप्ते महाप्राणे पठितानि नव पूर्वाणि दशमं च द्वाभ्यां वस्तुभ्यामूनम्, एतस्मिन्नन्तरे विहरन्तो गताः पाटलिपुत्रम्, स्थूलभद्रस्य च ताः सप्तापि भगिन्यः प्रव्रजिताः, आचार्यान् भ्रातरं च वन्दितुं निर्गताः, - 1333 //
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1234 // कर्मत्वे नागदत्तः। उजाणे किर ठविएल्लगा आयरिया, वंदित्ता पुच्छंति-कहिं जेट्ठजो?, एयाए देउलियाए गुणेइत्ति, तेणं ताओ दिट्ठाओ, तेण 4. चतुर्थचिंतियं- भगिणीणं इड्डिं दरिसेमित्ति सीहरूवं विउव्वइ, ताओ सीहं पेच्छंति, ताओ नट्ठाओ, भणंति-सीहेण खइओ, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, आयरिया भणंति-न सो सीहो थूलभद्दो सो, ता जाह एत्ताहे, आगयाओ वंदिओ, खेमं कुसलं पुच्छइ, जहा सिरियओ 4.4 योगपव्वइओ अब्भत्तटेण कालगओ, महाविदेहे य पुच्छिया तित्थयरा, देवयाए नीया,अज्जा! दो अज्झयणाणि भावणाविमुत्ती सङ्ग्रहाः। आणियाणि, एवं वंदित्ता गयाओ, बिइयदिवसे उद्देसकाले उवढिओ, न उद्दिसंति, किं कारणं?, उवउत्तो, तेण जाणियं, नियुक्तिः 1285 कल्लत्तणगेण, भणइ,- न पुणो काहामि, ते भणंति- न तुमं काहिसि, अन्ने काहिंति, पच्छा महया किलेसेण पडिवण्णा, निष्प्रतिउवरिल्लाणि चत्तारि पुव्वाणि पढाहि, मा पुण अण्णस्स दाहिसि, ते चत्तारि तओ वोच्छिण्णा, दसमस्स दो पच्छिमाणि वत्थूणि वोच्छिण्णाणि, दस पुव्वाणि अणुसजंति // एवं शिक्षा प्रति योगाः सङ्ग्रहीता भवन्ति यथा स्थूलभद्रस्वामिनः / शिक्षेति गतं 5 / इयाणिं निप्पडिक्कंमयत्ति, निप्पडिकम्मत्तणेण योगाः सङ्गुह्यन्ते, तत्र वैधोदाहरणमाह नि०- पइठाणे नागवसूनागसिरी नागदत्त पव्वज्जा / एगविहा सट्ठाणे देवय साहूय बिल्लगिरे // 1285 // उद्याने किल स्थिता आचार्याः, वन्दित्वा पृच्छन्ति- व ज्येष्ठार्य?, एतस्यां देवकुलिकायां गुणयति, तेन ता दृष्टाः, तेन चिन्तितं- भगिनीनां ऋद्धिं दर्शयामीति सिंहरूपं विकुर्वति, ताः सिंहं पश्यन्ति, ता नष्टाः, भणन्ति- सिंहेन खादितः, आचार्या भणन्ति- न स सिंहः स्थूलभद्रस्तत् याताधुना, आगताः वन्दितः, क्षेमं कुशलं चल पृच्छति, यथा श्रीयकःप्रव्रजितोऽभक्ता थन कालगतः, महाविदेहेषु च पृष्टास्तीर्थकराः, देवतया नीता, आर्य! द्वे अध्ययने भावनाविमुक्ती आनीते, एवं वन्दित्वा गते, // 1234 // द्वितीयदिवसे उद्देसकाले उपस्थितः, नोद्दिशन्ति, किं कारणं?, उपयुक्तः, तेन ज्ञातम्, ह्यस्तनीयेन, भणति-न पुनः करिष्यामि, ते भणन्ति- न त्वं करिष्यसि, अन्ये करिष्यन्ति, पश्चात् महता क्लेशेनप्रतिपन्नवन्तः, उपरितनानि चत्वारि पूर्वाणि पठ मा पुनरन्यस्मै दाः, तानि चत्वारि ततो व्युच्छिन्नानि, दशमस्य द्वे पश्चिमे वस्तुनी व्यवच्छिन्ने, दश पूर्वाणि अनुसज्यन्ते।
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1235 // अस्याश्चार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- पइट्ठाणे णयरे नागवसू सेट्ठी णागसिरी भज्जा, सड्ढाणि दोवि, तेसिं पुत्तो नागदत्तो छ 4. चतुर्थनिविण्णकामभोगो पव्वइओ, सो य पेच्छइ जिणकप्पियाण पूयासक्कारे, विभासा जहा ववहारे पडिमापडिवन्नाण या मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिनियत्ताणं पूयाविभासा, सो भणइ- अहंपि जिणकप्पं पडिवजामि, आयरिएहिं वारिओ, न ठाइ, सयं चेव पडिवज्जइ, 4.4 योगनिग्गओ, एगत्थ वाणमंतरघरे पडिमं ठिओ, देवयाए सम्मद्दिट्ठियाएमा विणिस्सिहितित्ति इत्थिरूवेण उवहारंगहाय आगया, सङ्ग्रहाः। वाणमंतरं अच्चित्ता भणइ-गिण्ह खवणत्ति, पललभूयं कूरं भक्खरूवाणि नाणापगाररूवाणि गहियाणि, खाइत्ता रत्तिं नियुक्तिः |1286 पडिमं ठिओ, जिणकप्पियत्तं न मुंचति, पोट्टसरणी जाया, देवयाए आयरियाण कहियं, सो सीसो अमुगत्थ, साहू पेसिया, | अज्ञातत्वे आणिओ, देवयाए भणियं-बिल्लगिरं दिजहित्ति दिन्नं, ठियं, सिक्खविओ य-न य एवं कायव्वं / निप्पडिकंमत्ति गयं 6 / धर्मव सुशिष्यो। इयाणिं अन्नायएत्ति, कोऽर्थः?-पुव्विं परीसहसमत्थाणं जं उवहाणं कीरइ तं जहा लोगो न याणाइ तहा कायव्वंति, नायं वा कयं न नज्जेज्जा पच्छन्नं वा कयं नजेज्जा, तत्रोदाहरणगाहा नि०- कोसंबिय जियसेणे धम्मवसूधम्मघोस धम्मजसे / विगयभया विणयवई इड्डिविभूसा य परिकम्मे / / 1286 // 0 प्रतिष्ठाने नगरे नागवसुः श्रेष्ठी नागश्री र्या, श्राद्धे द्वे अपि, तयोः पुत्रो नागदत्तो निर्विण्णकामभोगः प्रव्रजितः, स च प्रेक्षते जिनकल्पिकानां पूजासत्कारी, विभाषा यथा व्यवहारे प्रतिमाप्रतिपन्नानां च प्रतिनिवृत्तानां पूजाविभाषा, स भणति-अहमपि जिनकल्पं प्रतिपद्ये, आचार्यैर्वारितः, न तिष्ठति. स्वयमेव प्रतिपद्यते. निर्गतः, एकत्र व्यन्तरगृहे प्रतिमया स्थितः, देवता सम्यग्दृष्टिः मा विनङ्क्षदिति स्त्रीरूपेणोपहारं गृहीत्वाऽऽगता, व्यन्तरमर्चयित्वा भणति- गृहाण क्षपक इति, पललभूतं (मिष्टं) कूरं भक्ष्यरूपाणि नानाप्रकारस्वरूपाणि गृहीतानि, खादित्वा रात्रौ प्रतिमां स्थितः, जिनकल्पिकतां न मुञ्चति, अतिसारो जातः, देवतयाऽऽचार्याणां कथितम्, सा शिष्योऽमुत्र, साधवः प्रेषिताः, आनीतः, देवतया भणिताः- बीजपूरगर्भ दत्त, दत्तः स्थितः, शिक्षितश्च- न चैवं कर्त्तव्यम्। निष्प्रतिकर्मेति गतम्। इदानीमज्ञात इति. पूर्वं परीषहसमथैर्यदुपधानं क्रियते तत् तथा लोको न जानाति तथा कर्त्तव्यमिति, ज्ञातं वा कृतं न ज्ञायेत प्रच्छन्नं वा कृतं ज्ञायेत / 8 // 1235 //
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1236 // इमीए वक्खाणं-कोसंबीए अजियसेणो राया, धारिणी तस्स देवी, तत्थविधम्मवसू आयरिया, ताणं दो सीसा-धम्मघोसो 4. चतुर्थधम्मजसो य, विणयमई मयहरिया, विगयभया तीए सिस्सिणीया, तीए भत्तं पच्चक्खायं संघेण महया इडिसक्कारेण निज्जामिया, मध्ययनम् विभासा, ते धम्मवसुसीसा दोवि परिकम्मं करेंति, इओ य प्रतिक्रमणं, 4.4 योगनि०- उज्जेणिवंतिवद्धणपालगसुयरट्ठवद्धणे चेव / धारिय(णि) अवंतिसेणे मणिप्पभा वच्छगातीरे / / 1287 // सङ्ग्रहाः। उज्जेणीए पज्जोयसुया देभायरो पालगो गोपालओ य, गोपालओ पव्वइओ, पालगस्स दो पुत्ता- अवंतिवद्धणो रट्ठवद्धणो नियुक्तिः य, पालगो अवंतिवद्धणं रायाणं रट्ठवद्धणं जुवरायाणं ठवित्ता पव्वइओ, रट्ठवद्धणस्स भज्जा धारिणी, तीसे पुत्तो अवंतिसेणो। 1287 अज्ञातत्वे अन्नया उजाणे राइणा धारिणी सव्वंगे वीसत्ता अच्छंती दिट्ठा, अज्झोववन्नो, दूती पेसिया, सा नेच्छइ, पुणो 2 पेसइ, तीए धर्मवअधोभावेण भणियं-भाउस्सवि न लज्जसि?, ताहे तेण सो मारिओ, विभासा, तंमि वियाले सयाणि आभरणगाणि गहाय सुशिष्यो। कोसंबिं सत्थो वच्चइ, तत्थ एगस्स वुड्स्स वाणियगस्स उवल्लीणा, गया कोसंबि, संजइओ पुच्छित्ता रणो जाणसालाए। ठियाओ तत्थ गया, वंदित्ता साविया पव्वइया, तीए गब्भो अहुणोवन्नो साहुणो माण पव्वाविहिंति (त्ति) तं न अक्खियं, 0 अस्या व्याख्यानं- कोशाम्ब्यामजितसेनो राजा धारिणी तस्य देवी, तत्रापि धर्मवसव आचार्याः, तेषां द्वौ शिष्यौ- धर्मघोषो धर्मयशाश्च, विनयमतिमहत्तरिका, विगतभया तस्याः शिष्या, तया भक्तं प्रत्याख्यातम्, सङ्केन महता ऋद्धिसत्कारेण नियमिता, विभाषा, तौ धर्मवसुशिष्यौ द्वावपि परिकर्म कुर्वतः, इतश्च-0 उज्जयिन्यां प्रद्योतसुतौ द्वौ भ्रातरौ- पालको गोपालकश्चः गोपालकः, प्रव्रजितः, पालकस्य द्वौ पुत्रौ- अवन्तीवर्धनो राष्ट्रवर्धनश्च, पालकोऽवन्तीवर्धनं राजानं राष्ट्रवर्धनं युवराज स्थापयित्वा प्रव्रजितः, राष्ट्रवर्धनस्य भार्या धारिणी, तस्याः पुत्रोऽवन्तीषणः। अन्यदोद्याने राज्ञा धारिणी सर्वाङ्गेषु विश्वस्ता तिष्ठन्ती दृष्टा, अध्युपपन्नः, दूती प्रेषिता, सा. // 1236 // नेच्छति, पुनः२ प्रेषते, तया तिरस्कारबुद्ध्या भणितं- भ्रातुरपि न लज्जसे?, तदा तेन स मारितः, विभाषा, तस्मिन् विकाले स्वकान्याभरणानि गृहीत्वा कौशाम्ब्यां सार्थो ब्रजति तत्रैकस्य वृद्धस्य वणिजः पार्श्वमाश्रिता, गता कौशाम्बीम्, संयत्यः पृष्ट्वा राज्ञो यानशालायां स्थितास्तत्र गता, वन्दित्वा श्राविका प्रव्रजिता, तया गर्भोऽधुनोत्पन्नः साधवो मा प्रविव्रजनिति तन्नाख्यातम्,. 8
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1287 अज्ञातत्वे धर्मवसुशिष्यौ। भाग-३ / / 1237 // पच्छाणाए मयहरियाए पुच्छिया-सब्भावेण कहिओजहारट्ठवद्धणभजाऽहं, संजतीमज्झेऽसागारियं अच्छाविया, वियाया रत्तिं, मा साहूणं उड्डाहो होहितित्ति णाममुद्दा आभरणाणि य उक्खिणित्ता रण्णो अंगणए ठवित्ता पच्छन्ना अच्छइ, अजियसेणेणागासतलगएणं पभा मणीण दिव्वा दिट्ठा, दिट्ठो य, गहिओ, णेण अग्गमहिसीए दिन्नो अपुत्ताए, सो य पुत्तो, सा या संजतीहिं पुच्छिया भणइ- उद्दाणगं जायं तं मए विगिंचियं, खइयं होहिति, ताहे अंतेउरंणीइ अतीइ य, अंतेउरियाहिं समं मित्तिया जाया, तस्स मणिप्पहोत्ति णामं कयं, सोराया मओ, मणिप्पभो राया जाओ, सो य तीए संजईए निरायं अणुरत्तो, सोय अवंतिवद्धणो पच्छायावेण भायावि मारिओ सावि देवी ण जायत्ति भाउनेहेण अवंतिसेणस्स रज्जं दाऊण पव्वइओ, सोय मणिप्पहं कप्पागं मग्गइ, सोन देइ, ताहे सव्वबलेण कोसंबिं पहाविओ। ते य दोवि अणगारा परिकम्मे समत्ते एगो भणइ-जहा विणयवतीए इड्डी तहा ममवि होउ, णयरे भत्तं पच्चक्खायं, बीओ धम्मजसो विभूसं नेच्छंतो कोसंबीए उज्जेणीए. य अंतरा वच्छगातीरे पव्वयकंदराए भत्तं पच्चक्खायं / ताहे तेण अवंतिसेणेण कोसंबी रोहिया,तत्थ जणो अप्पणोअद्दण्णो,न - पश्चात् ज्ञाते महत्तरिकया पृष्टा- सद्भावः कथितः यथा राष्ट्रवर्धनस्य भार्याऽहम्, संयतीमध्येऽसागरिकं स्थापिता, प्रजनितवती रात्रौ, मा साधूनामुड्डाहो भूदिति / नाममुद्रामाभरणानि चोत्क्षिप्य राज्ञोऽङ्गणे स्थापयित्वा प्रच्छन्ना तिष्ठति, अजितसेनेनाकाशतलगतेन मणीनां प्रभा दिव्या दृष्टा, दृष्टश्च, गृहीतः, अनेन अग्रमहिष्य & अपुत्रायै दत्तः, स च पुत्रः, सा च संयतीभिः पृष्टा भणति- मृतं जातं तन्मया त्यक्तम्, प्रसिद्धं (विनष्टं?) भविष्यतीति, तदाऽन्तःपुरं गच्छत्यायाति च, अन्तःपुरिकाभिः समं मैत्री जाता, तस्य मणिप्रभ इति नाम कृतम्, स राजा मृतः, मणिप्रभो राजा जातः, स च तस्यां संयत्यां नितरामनुरक्तः, स चावन्तिवर्धनः पश्चात्तापेन भ्राताऽपि मारितः सोऽपि देवी न प्राप्तेति भ्रातृस्नेहेनावन्तीषणस्य राज्यं दत्त्वा प्रव्रजितः, स च मणिप्रभं दण्डं मार्गयति, स न ददाति, तदा सर्वबलेन कौशाम्बी प्रधावितः। तौ च द्वावपि अनगारौ परिकर्मणि समाप्ते (अनशनोद्यतौ) एको भणति- यथा विनयवत्या ऋद्धिस्तथा ममापि भवतु, नगरे भक्तं प्रत्याख्यातम्, द्वितीयो धर्मयशा विभूषामनिच्छन् / & कौशम्ब्या उज्जयिन्याश्चान्तरा वत्सकातीरे पर्वतकन्दरायां भक्तं प्रत्याख्यातवान्। तदा तेनावन्तीषेणेन कौशाम्बी रुद्धा, तत्र स्वयं जनः पीडितः, न. // 1237 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1238 // कोइ धम्मघोसस्ससमीवं अल्लियइ,सोय चिंतियमत्थमलभमाणो कालगओ,बारेण निप्फेडोनलब्भइ पागारस्स उवरिएण 4. चतुर्थअहिक्खित्तो। सा पव्वइय चिंतेइ-मा जणक्खओ होउत्ति रहस्सं भिंदामि, अंतेउरमइगया, मणिप्पहं ओसारेत्ता भणइ-किं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, भाउगेण समं कलहेसि?, सो भणइ-कहन्ति, ताहे तं सव्वंसंबंधं अक्खायं, जइन पत्तियसि तो मायरं पुच्छाहि, पुच्छइ, तीए | 4.4 योगणायं अवस्संरहसभेओ, कहियं जहावत्तं रट्ठवद्धणसंतगाणि आभरणगाणि नाममुद्दाइ दाइयाई, पत्तीओ भणइ-जह एत्ताहे सङ्ग्रहाः। ओसरामितोमम अयसो, अज्जा भणइ-अहं तंपडिबोहेमि,एवं होउत्ति, निग्गया, अवंतिसेणस्स निवेइयं, पव्वइया दठुमिच्छइ, नियुक्तिः 1287 अइयया, पाए दट्ठण णाया अंगपाडिहारियाहिं, पायवडियाओ परुन्नाओ, कहियं तस्स तव मायत्ति, सो य पायवडिओ अज्ञातत्वे परुन्नो,तस्सवि कहेइ- एस भे भाया, दोविबाहिं मिलिया, अवरोप्परमवयासेऊणं परूण्णा, किंचि कालं कोसंबीए अच्छित्ता धर्मव सुशिष्यौ। दोवि उजेणिं पाविया, मायावि सह मयहारियाए पणीया, जाहे य वच्छयातीरे पव्वयं पत्ता, ताहे जे तंमि जणवए साहुणोते , पव्वए ओरूभंते चडते य दट्ठण पुच्छिया, ताहेताओवि वंदिउंगयाओ, बितियदिवसे राया पहाविओ, ताओ भणंति-भत्तं कश्चिद्धर्मघोषस्य समीपमागच्छति, स च चिन्तितमर्थमलभमानः कालगतः, द्वारेण निष्काशनं न लभ्यते (इति) प्राकारस्योपरिकया बहिः क्षिप्तः, सा प्रव्रजिता चिन्तयति- मा जनक्षयो भूदिति रहस्यं भिनधि, अन्तःपुरमतिगता, मणिप्रभमपसार्य भणति- किं भ्रात्रा समं कलहयसि?, स भणति- कथमिति, तदा तं सर्वं सम्बन्धमाख्यातवती, यदि न प्रत्येषि तर्हि मातरं पृच्छ, पृच्छति, तया ज्ञातं- अवश्यं रहस्यभेदः, कथितं यथावृत्तं राष्ट्रवर्धनसत्कानि आभरणानि नाममुद्रादीनि दर्शितानि, प्रत्ययितो भणति- यद्यधुनापसरामि तर्हि मेऽयशः, आर्या भणति- अहं तं प्रतिबोधयामि, एवं भवत्विति, निर्गता, अवन्तीषेणाय निवेदितम्, प्रव्रजिता द्रष्टमिच्छति, अतिगता, पादौ दृष्ट्या ज्ञाताऽन्तःपुरप्रतिहारिणीभिः, पादपतिताः प्ररुदिताः, कथितं तस्य तव मातेति, स च पादपतितः प्ररुदितः, तस्यापि कथयति, एष // 1238 तव भ्राता, द्वावपि बहिर्मिलितौ परस्परमालिङ्गय प्ररुदितौ, कश्चित्कालं कौशाम्ब्यां स्थित्वा द्वावप्युञ्जयिनीं प्राप्तौ, मातापि सह महत्तरिकया नीता, यदा च वत्सकातीरे पर्वत प्राप्ता तदा ये तस्मिन् जनपदे साधवस्तान् पर्वतादवतरत आरोहतश्च दृष्ट्वा पृष्टवती, तदा ता अपि वन्दितुं गताः, द्वितीयदिवसे राजा प्रस्थितः, ता भणन्ति
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1239 // पच्चक्खायओ एत्थं साहू अम्हे अच्छामो, दोवि रायाणो ठिया, दिवसे 2 महिमं करेंति, कालगओ, एवं ते य गया रायाणो, 4. चतुर्थएवं तस्स अनिच्छमाणस्सवि जाओ इयरस्स इच्छमाणस्सविन जाओपूयासक्कारो, जहा धम्मजसेण तहा कायव्वं / अण्णाय मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, यत्तिगयं 7 / इयाणिं अलोभेत्ति, लोभविवेगयाए जोगा संगहिया भवंति अलोभया तेण कायव्वा, कहं? तत्थोदाहरणमाह- 4.4 योगनि०-साएए पुंडरीएकंडरिए चेव देविजसभद्दा / सावत्थिअजियसेण कित्तिमई खुड्डगकुमारो॥१२८८॥ सङ्कहाः। नि०- जसभद्दे सिरिकंता जयसंधी चेव कण्णपाले य / नट्टविही परिओसे दाणं पुच्छा य पव्वज्जा // 1289 / / नियुक्तिः 1288-90 नि०-सुठुवाइयं सुटुगाइयंसुदृनच्चियं साम सुंदरि! / अणुपालिय दीहराइयओ सुमिणते मा पमायए // 1290 // अलोभे द्वारगाथात्रयम्, अस्य व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं- सागेयं णयरं, पुंडरिओ राया, कंडरिओ जुवराया, जुवरन्नो क्षुल्लकः। देवी जसभद्दा, तं पुंडरीओ चंकमंती दट्टण अज्झोववन्नो, नेच्छइ,तहेव जुवराया मारिओ, सावि सत्थेण समं पलाया, अहुणोववन्नगब्भा पत्ता य सावत्थिं, तत्थ य सावत्थीए अजियसेणो आयरिओ, कित्तिमती मयहरिया, सा तीए मूले तेणेव कमेण पव्वइया जहा धारिणी तहा विभासियव्वा, नवरंतीए दारओन छड्डिओखुड्डगकुमारोत्ति से नामंकयं, सोजोव्वणत्थो / प्रत्याख्यातभक्तोऽत्र साधुः ततो वयं तिष्ठामः द्वावपि राजानौ स्थितौ, दिवसे 2 महिमानं कुरुतः, कालगतः, एवं ते राजानौ च गताः। एवं तस्यानिच्छातोऽपि जात ॐ ऋद्धिसत्कारः, इतरस्येच्छतोऽपि न जातः पूजासत्कारः, यथा धर्मयशसा तथा कर्त्तव्यम्। अज्ञातकमिति गतम्, इदानीं अलोभ इति, लोभविवेकितया योगाः संगृहीता भवन्ति, अलोभता तेन कर्त्तव्या, कथं?, तत्रोदाहरणमाह। 0 साकेत नगरम्, पुण्डरीको राजा, कण्डरीको युवराजः युवराजस्य देवी यशोभद्रा, तां चकमन्तीं दृष्ट्वा 38 पुण्डरीकोऽध्युपपन्नः, नेच्छति, तथैव युवराजो मारितः, साऽपि सार्थेन समं पलायिता, अधुनोत्पन्नगर्भा प्राप्ता च श्रावस्तीम्, तत्र च श्रावस्त्यामजितसेन आचार्यः, कीर्तिमतिर्महतरिका, सा तस्या मूले तेनैव क्रमेण प्रव्रजिता यथा धारिणी तथा विभाषितव्या, नवरं तया दारको न त्यक्तः क्षुल्लककुमार इति तस्य नाम कृतम्, स यौवनस्थो // 1239 //
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1240 // जाओ, चिंतेइ-पव्वजं न तरामि काउं,मायरं आपुच्छइ,-जामि,सा अणुसासइ तहविन ठाइ,सा भणइ-तोखाइ मन्निमित्तं 4. चतुर्थबारस वरिसाणि करेहि, भणइ-करेमि, पुन्नेसु आपुच्छइ, सा भणइ- मयहरियं आपुच्छामि, तीसेवि बारस वरिसाणि, ताहे मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, आयरियस्सवि वयणेण बारस, उवज्झायस्स बारस, एवं अडयालीसंवरिसाणि अच्छा विओ तह वि न ठाइ, विसजिओ, 4.4 योगपच्छा मायाए भण्णइ-मा जहिं वा तहिं वा वच्चाहि, महल्लपिया तुज्झ पुंडरीओराया, इमा ते पितिसंतिया मुद्दिया कंबलरयणं सङ्कहाः। च मए नितीए नीणीयं एयाणि गहाय वच्चाहित्ति, गओ णयरं, रण्णो जाणसालाए आवासिओ कल्ले रायाणं पेच्छिहामित्ति, नियुक्तिः 1288-90 अब्भंतरपरिसाए पेच्छणयं पेच्छइ, सा नट्टिया सव्वरत्तिं नच्चिऊण पभायकाले निद्दाइया,ताहे साधोरिगिणी चिंतेइ-तोसिया अलोभे एरिसा बहुगं च लद्धं जइ एत्थ वियट्टइ तो धरिसियामोत्ति, ताहे इमं गीतियं पगाइया- 'सुट्ट गाइयं सुट्ट नच्चियं सुट्ट वाइयं क्षुल्लकः। साम सुंदरि / अणुपालिय दीहराइयओ सुमिणंते मा पमायए॥१॥ इयं निगदसिद्धैव, एत्थंतरे खुड्डएण कंबलरयणं छूढं जसभद्देण जुवराइणा कुंडलं सयसहस्समोल्लं, सिरिकताए सत्थवाहिणीए हारो सयसहस्समोल्लो, जयसंधिणा अमच्चेण कडगो जातः, चिन्तयति- प्रव्रज्यां न शक्नोमि कर्तुम्, मातरमापृच्छते- यामि, सा अनुशास्ति तथापि न तिष्ठति सा भणति- तदा मन्निमित्तं द्वादश वर्षाणि कुरू, भणतिकरोमि, पूर्णेषु आपृच्छते, सा भणति- महत्तरिकामापृच्छे, तस्या अपि द्वादश वर्षाणि, तत आचार्यस्यापि वचनेन द्वादश उपाध्यायस्य द्वादश, एवमष्टचत्वारिंशत् / वर्षाणि स्थापितस्तथापि न तिष्ठति, विसृष्टः, पश्चाद् मात्रा भण्यते- मा यत्र वा तत्र वा बाजीः, पितृव्यस्तव पुण्डरीको राजा, इयं च ते पितृसत्का मुद्रिका कम्बलरत्नं मया 8 निर्गच्छन्त्याऽऽनीतम्, एते गृहीत्वा व्रज, गतो नगरम्, राज्ञो यानशालायामुषितः कल्ये राजानं प्रेक्षिष्य इति, अभ्यन्तरपर्षदि प्रेक्षणकं प्रेक्षते, सा नटी सर्वरात्रं नर्तित्वा प्रभातकाले निद्रायिता, तदा सा नर्तकी चिन्तयति-तोषिता पर्षत् बहु च लब्धं यद्यधुना प्रमाद्यति तर्हि अपभ्राजिताः स्म इति, तदेमां गीतिकां प्रगीतवती- सुष्ठगीतं सुष्ठ // 1240 // नर्तितं सुष्ठ वादितं श्यामायां सुन्दरि! / अनुपालितं दीर्घरानं स्वप्नान्ते मा प्रमादीः॥ 1 // अत्रान्तरे क्षुल्लककुमारेण कम्बलरत्नं क्षिप्तम्, यशोभद्रेण युवराजेन कुण्डलं शतसहस्रमूल्यम्, श्रीकान्तया सार्थवाह्या हारः शतसहस्रमूल्यः, जयसन्धिनाऽमात्येन कटकं -
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1241 // 1288-90 सयसहस्समोल्लो, कण्णवालो मिठो तेण अंकुसो सयसहस्सो, कंबलं कुंडलं (कडयं) हारेगावलि अंकुसोत्ति एयाइ 4. चतुर्थसयसहस्समोल्लाइ, जो य किर तत्थ तूसइ वा देइ वा सो सव्वो लिखिज्जइ, जइ जाणइ तो तुठ्ठो अह न याणइ तो दंडो तेसिंति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सव्वे लिहिया, पभाए सव्वे सद्दाविया, पुच्छिया, खुड्डगो! तुब्भे कीस दिन्नं?, सो जहा पियामारिओ तं सव्वं परिकहेइ जाव 4.4 योगन समत्थो संजममणुपालेऊ, तुब्भं मूलमागओरज्जं अहिलसामित्ति, सो भणइ-देमि, सोखुड्डगो भणइ-अलाहि, सुमिणंतयं / सङ्ग्रहाः। वट्टइ, मरिज्जा, पुव्वकओवि संजमो नासिहित्ति, जुवराया भणइ- तुमं मारेउं मग्गामि थेरो राया रज्जं न देइत्ति, सोवि दिजंतं नियुक्तिः नेच्छइ, सत्थवाहभज्जा भणइ-बारस वरिसाणि पउत्थस्स, पहे वट्टइ, अन्नं पवेसेमि वीमंसा वट्टइ, अमच्चो- अण्णरायाणएहिं अलोभे समं घडामि, पच्चंतरायाणो हत्थिमेंट भणंति- हत्थिं आणेहि मारेह वत्ति, भणंति ते तहा करेहित्ति भणिया नेच्छंति, क्षुल्लकः। खुड्डगकुमारस्स मग्गेण लग्गा पव्वइया, सव्वेहिं लोभो परिचत्तो, एवं अलोभया कायव्वा, अलोभेत्ति गयं 8 / इयाणिं तितिक्खत्ति दारं, तितिक्खा कायव्वा- परीसहोवसग्गाणं अतिसहणं भणियं होइ, तत्रोदाहरणगाथाद्वयं1 शतसहसमूल्यम्, कर्णपालो मेण्ठस्तेनाशः शतसहस्रमूल्यः कम्बलं कुण्डलं (कटक) हार एकावलिकः अडूश इत्येतानि शतसहस्रमूल्यानि, यश्च किल तत्र तुष्यति ददाति वा स सर्वो लिख्यते, यदि जानाति तदा तुष्टः अथ न जानाति तदा दण्डस्तेषामिति सर्वे लिखिताः, प्रभाते सर्वे शब्दिताः पृष्टाः, क्षुल्लक त्वया किं दत्तं?, 8स यथा पिता मारितः तत् सर्वं परिकथयति यावन्न समर्थः संयममनुपालयितुम्, युष्माकं पार्श्वमागतः राज्यमभिलष्यामीति, स भणति- ददामि, स क्षुल्लको भणति अलम्, स्वप्नान्तो वर्त्तते, म्रिये, पूर्वकृतोऽपि संयमो नश्येदिति, युवराजो भणति-त्वां मारयितुं मृगये स्थविरोराजा राज्यं ददातीति सोऽपि दीयमानं नेच्छति, सार्थवाहभार्या: | भणति- द्वादश वर्षाणि प्रोषितस्य, पथि वर्त्तते, अन्यं प्रवेशयामीति विमर्शोऽभूत्, अमात्यः- अन्यराजभिः समं मन्त्रयामि, प्रत्यन्तराजानो हस्तिमेण्ठं भणन्तिहस्तिनमानय मारय वेति, भणन्ति ते तथा कुर्विति, भणिता नेच्छन्ति, क्षुल्लककुमारस्य मार्गेण लग्नाः प्रव्रजिताः, सर्वैर्लोभः परित्यक्तः, एवमलोभता कर्त्तव्या, अलोभ इति गतम् / इदानीं तितिक्षेति द्वारम्, तितिक्षा कर्त्तव्या- परीषहोपसर्गाणां अधिसहनं भणितं भवति / // 1241 //
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1242 // नि०- इंदपुर इंददत्ते बावीस सुया सुरिंददत्ते य / महुराए जियसत्तू सयंवरो निव्वुईए उ॥१२९१ // 4. चतुर्थनि०- अग्गियए पव्वयए बहुली तह सागरे य बोद्धव्वे / एगदिवसेण जाया तत्थेव सुरिंददत्ते य // 1292 / / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अस्य व्याख्या कथानकादवसेया, तच्चेदं- इंदपुरं णयरं, इंददत्तो राया, तस्स इट्ठाण वराण देवीणं बावीसं पुत्ता, अण्णे 4.4 योगभणंति-एगाए देवीए, ते सव्वे रण्णो पाणसमा, अहेगा धूया अमच्चस्स, सा जं परं परिणंतेण दिट्ठा, सा अण्णया कयाइ सङ्ग्रहाः हाया समाणी अच्छइ, ताहे रायाए दिट्ठा, कस्सेसा?, तेहिं भणियं- तुन्भं देवी, ताहे सो ताए समं एक्वं रत्तिं वुच्छो, साय नियुक्तिः 1291-92 रितुण्हाया, तीसे गब्भो लग्गो, सा अमच्चेण भणिएल्लिया-जधा तुब्भ गब्भो लग्गइ तया ममं साहेजाहि, ताए सो दिवसो तितिक्षायां सिट्ठो मुहत्तो वेलाजंच राएण उल्लवियंसाइतकारो तेण तं पत्तए लिहियं, सोय सारवेइ, नवण्हं मासाणंदारओजाओ, तस्स सुरेन्द्रदत्तः। दासचेडाणि तदिवसं जायाणि, तं०- अग्गियओ पव्वयओ बहुलिगो सागरगो, ताणि सहजायाणि, तेण कलायरियस्स उवणीओ, तेण लेहाइयाओ बावत्तरिं कलाओ गहियाओ, जाहे ताओ गाहेइ आयरिओ ताहे ताणि कुटुंति विकटुंति य, पुव्वपरिच्चएण ताणि रोडंति सोवि ताणि न गणेइ, गहियाओ कलाओ, ते अन्ने गाहिज्जंति बावीसंपिकुमारा, जस्स अप्पिजंति इन्द्रपुर नगरम्, इन्द्रदत्तो राजा, तस्येष्टानां वराणां देवीनां द्वाविंशतिः पुत्राः, अन्ये भणन्ति- एकस्या देव्याः, ते सर्वे राज्ञः प्राणसमाः, अथैकाऽमात्यस्य दुहिता, *सा यत्परं, परिणयता दृष्टा, सा अन्यदा ऋतुस्नाता सती तिष्ठति, तदा राज्ञा दृष्टा, कस्यैषा?, तैर्भणितं- युष्माकं देवी, तदा स तया सममेकां रात्रिमुषितः, सा चल ऋतुस्नाता, तस्यां गर्भो लग्नः, साऽमात्येन भणितपूर्वा- यदा तव गर्भो भवेत्तदा मह्यं कथयेः, तया स दिवसो मुहूर्तो वेला यच्च राज्ञोल्लप्तं सत्यङ्कारः (तत् सर्वमुक्तं) तेन / / 1242 // तत् पत्रके लिखितम्, स च संरक्षति, नवसु मासेषु दारको जातः, तस्य दासचेटास्तद्दिवसे जाताः, तद्यथा- अग्निः पर्वतकः बहुलिक : सागरः, ते सहजाताः, तेन कलाचार्यायोपनीतः, तेन लेखादिका द्वासप्ततिः कला गृहीताः, यदा ता ग्राहयत्याचार्यस्तान् तदा ते कुट्टयन्ति विकर्षयन्ति च, पूर्वपरिचयेन ते लुठन्ति, सोऽपि तान्न गणयति, गृहीताः कलाः, तेऽन्ये ग्राह्यन्ते द्वाविंशतिरपि कुमाराः, यस्मै अय॑न्ते -
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1243 // आयरियस्स तं पिटेंति मत्थएहि य हणंति, अह उवज्झाओ ते पिट्टेइ अपढ़ते ताहे साहेति माइमिस्सिगाणं, ताहे ताओ 4. चतुर्थभणंति-किं सुलभाणि पुत्तजम्माणि?, ताहे न सिक्खियाई। इओय महुराए जियसत्तू राया, तस्स सुया निव्वुई नाम कण्णया, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सा अलंकिया रणो उवणीया, राया भणइ-जो रोयइ सो ते भत्ता, ताहे ताए णायं- जो सूरो वीरो विक्वंतो सो पुण रजं. 4.4 योगदिल्जा, ताहे सा य बलं वाहणं गहाय गया इंदपुरं णयरं, रायस्स बहवे पुत्ता सुएल्लिया, दूओ पयट्टो, ताहे आवाहिया सव्वे सङ्ग्रहाः। रायाणो, ताहे तेण रायाणएण सुयं-जहा सा एइ, हट्ठतुट्ठो, उस्सियपडागं णयरं कयं, रंगो कओ, तत्थ चक्कं, एत्थ एगंमि नियुक्तिः 1291-96 अक्खे अठ्ठ चक्काणि, तेसिं पुरओ धीया ठविया, सा पुण विधियव्वा, राया सन्नद्धो निग्गओ सह पुत्तेहिं, ताहे सा कण्णा तितिक्षायां सव्वालंकारविहूसिया एगंमि पासे अच्छइ, सो रंगो रायाणो य ते य डंडभडभोइया जारिसो दोवतीए, तत्थ रण्णो जेट्टपुत्तो सुरेन्द्रदत्तः। सिरिमाली कुमारो, एसा दारिया रजं च भोत्तव्वं, सो तुट्ठो, अहं नूणं अण्णेहिंतो राईहिं अब्भहिओ, ताहे सो भणिओविंधहत्ति, ताहे सो अकयकरणो तस्स समूहस्स मज्झे तं धणुंघेत्तूण चेव न चाएइ, किहवि अणेण गहियं, तेण जत्तो वच्च आचार्याय तं पिट्टयन्ति मस्तकेन च घ्नन्ति, अथोपाध्यायस्तान् पिट्टयति अपठतः तदा कथयन्ति मातृप्रभृतीनाम्, तदा ता भणन्ति- किं सुलभानि पुत्रजन्मानि, तदा(ते) न शिक्षिताः। इतश्च मथुरायां जितशत्रू राजा, तस्य सुता निर्वृति म कन्या, साऽलङ्कता राज्ञ उपनीता, राजा भणति- यो रोचते स ते भर्ता, तदा तया ज्ञातंयः शूरो वीरो विक्रान्तः स पुना राज्यं दद्यात्, तदा सा बलं वाहनं च गृहीत्वा गतेन्द्रपुर नगरम्, राज्ञो बहवः सुताः श्रुतपूर्वाः, दूतः प्रवर्तितः, तदाऽऽहूता अखिला राजानः, तदा तेन राज्ञा श्रुतं यथा सैति, हृष्टतुष्टः, उच्छ्रितपताकं नगरं कृतम्, रङ्गः कृतः, तत्र चक्रम्, अत्रैकस्मिन् चक्रेऽष्ट चक्राणि तेषां पुरतः पुत्तलिका स्थापिता, सा8 | पुनर्वेद्धव्या, राजा सन्नद्धो निर्गतः सह पुत्रैः, तदा सा कन्या सर्वालङ्कारविभूषिता एकस्मिन् पार्श्वे तिष्ठति, सरङ्गः ते राजानो दण्डिकभटभोजिका यादृशो द्रौपद्याः, तत्र // 1243 / / राज्ञो ज्येष्ठः पुत्रः श्रीमाली कुमारः, एषा दारिका राज्यं च भोक्तव्यम्, स तुष्टः, अहं नूनमन्यराजभ्योऽभ्यधिकः, तदा स भणितः- विध्येति, तदा सोऽकृतकरणस्तस्य ®समूहस्य मध्ये तद्धनुर्ग्रहीतुमेव न शक्नोति, कथमप्यनेन गृहीतम्, तेन यतो व्रजति -
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1244 / / 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | 4.4 योग नियुक्तिः 1291-92 तितिक्षायां सुरेन्द्रदत्तः। तत्तो वच्चइत्ति कंडं मुक्कं, एवं कस्सइ एगं अरयं वोलियं कस्स दो तिण्णि अण्णेसिं बाहिरेण चेव निंति, तेणवि अमच्चेण सो नत्तुगोपसाहिउंतद्दिवसमाणीओतत्थऽच्छइ, ताहे सोराया ओहयमणसंकप्पोकरयलपल्हत्थमुहो- अहो अहं पुत्तेहिं लोगमज्झे विगोविओत्ति अच्छइ, ताहे सो अमच्चो पुच्छइ-किं तुब्भे देवाणुप्पिया ओहय जाव झियायह?, ताहे सो भणइ- एएहिं अहं लहुईकओ, ताहे भणइ- अत्थि पुत्तो तुन्भं अण्णोवि, कहिं?, सुरिंददत्तो नाम कुमारो, तं सोवि ता विण्णासउ मे, ताहे तं राया पुच्छइ-कओ मम एस पुत्तो?, ताहे ताणि सिट्ठाणि रहस्साणि, ताहे राया तुट्ठो भणइ-सेयं तव पुत्ता! एए अट्ठ चक्के भेत्तूण रज्जसोक्खं निव्वुत्तिदारियं पावित्तए, ताहे सो कुमारो ठाणं आलीढं ठाइऊण गिण्हइ धणू, लक्खाभिमुहं सरं संधेड़, ताणि चेडरूवाणि ते य कुमारा सव्वओरोडंति, अण्णे य दोण्णि पुरिसा असिव्यग्रहस्तौ, ताहे सोपणामं रण्णो उवज्झायस्स य करेइ, सोवि से उवज्झाओ भयंदावेइ-एए दोण्णि पुरिसा जइ फिडिसि सीसंते फिट्टइ (ट्टिस्संति) तेसिं दोण्हविपुरिसाण ते य चत्तारि ते य बावीसं अगणंतो ताण अट्ठण्हं रहचक्काणं छिदं जाणिऊण एगंमि छिड्डे नाऊण अप्फिडियाए दिट्ठीए तंमि ततो व्रजत्विति काण्डं मुक्तम्, एवं कस्यचिदेकमरकं व्यतिक्रान्तं कस्यचिद्दे त्रीणि अन्येषां बहिरेव निर्गच्छति, तेनाप्यमात्येन स नप्ता प्रसाध्य तद्दिवसमानीतस्तत्र तिष्ठति, तदा स राजोपहतमनःसंकल्प: करतलस्थापितमुखः अहो अहं पुत्रैर्लोकमध्ये विगोपित इति तिष्ठति, तदा सोऽमात्यः पृच्छति- किं यूयं देवानुप्रिया उपहतमनः संकल्पा यावत् ध्यायत?, तदा स भणति- एतैरहं लघूकृतः, तदा भणति- अस्ति पुत्रो युष्माकमन्योऽपि, क्व?, सुरेन्द्रदत्तो नाम कुमारः, तत् सोऽपि तावत् परीक्ष्यतां मम, तदा तं राजा पृच्छति- कुतो मम पुत्र एषः, तदा तानि शिष्टानि रहस्यानि, तदा राजा तुष्टो भणति-श्रेयस्तव पुत्र! एतानि अष्ट चक्राणि भित्त्वा राज्यसौख्यं निर्वृति दारिकां च प्राप्तुम्, तदा स कुमारः स्थानमालीढं स्थित्वा गृह्णाति धनुः, लक्ष्याभिमुखं शरं संदधाति, ते चेटास्ते च कुमाराः सर्वतो बोलं कुर्वन्ति, अन्यौ च द्वौ पुरुषौ, तदा स प्रणामं राज्ञ उपाध्यायस्य च करोति, सोऽपि तस्योपाध्यायो भयं दर्शयति- एतौ द्वौ पुरुषौ यदि स्खलसि शीर्ष ते पातयिष्यतः, तौ द्वावपि पुरुषौ तांश्च चतुरस्तांश्च द्वाविंशतिं अगणयन् तेषामष्टानां रथचक्राणां छिद्रं ज्ञात्वैकस्मिश्छिद्रे ज्ञात्वाऽपतितया दृष्ट्या छ
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1245 // लक्खे तेणं अण्णंमि य मणं अकुणमाणेण सा धीतीगा अच्छिंमि विद्धा, तत्थ उक्कुट्ठिसीहनायसाहुक्कारो दिण्णो, एसा 4. चतुर्थदव्वतितिक्खा, एसा चेव विभासा भावे, उवसंहारो जहा कुमारो तहा साहू जहा ते चत्तारि तहा चत्तारि कसाया जहा ते मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, बावीसं कुमारा तहा बावीसं परीसहा जहा ते दो मणूसा तहा रागद्दोसा जहा धितिगा विंधेयव्वा तहा आराहणा जहा 4.4 योगनिवुत्तीदारिया तहा सिद्धी / तितिक्खत्ति गयं 9, इयाणिं अज्जवत्ति, अज्जवं नाम उजुयत्तणं, तत्थुदाहरणगाहा सङ्ग्रहाः। नि०-चंपाए कोसियजो अंगरिसीरुद्दए य आणत्ते / पंथग जोइजसाविय अब्भक्खाणे यसंबोही // 1293 // नियुक्तिः 1293 इमीए वक्खाणं- चंपाए कोसिअज्जो नाम उवज्झाओ, तस्स दो सीसा- अंगरिसी रुद्दओ य, अंगओ भद्दओ, तेण से आर्जवे गर्षिः / अंगरिसी नामं कयं, रुद्दओ सो गंठिछेदओ, ते दोवि तेण उवज्झाएण दारुगाणं पट्टविया, अंगरिसी अडवीओ भारं गहाय पडिएति, रुद्दओ दिवसे रमित्ता वियाले संभरियं ताहे पहाविओ अडविं, तं च पेच्छइ दारुगभारएण एन्तगं, चिंतेइ यनिच्छूढोमि उवज्झाएणंति, इओ य जोइजसा नाम वच्छवाली पुत्तस्स पंथगस्स भत्तं नेऊण दारुगभारएण एइ, रुद्दएण सा तस्माल्लक्ष्यात् अन्यस्मिन् मनोऽकुर्वता तेन सा पुत्तलिकाऽक्षिण विद्धा, तत्रोत्कृष्टिसिंहनादपुरस्साधुकारो दत्तः, एषा द्रव्यतितिक्षा, एषैव विभाषा भावे, उपसंहारो यथा कुमारस्तथा साधुः यथा ते चत्वारस्तथा चत्वारः कषाया यथा ते द्वाविंशतिः कुमारास्तथा द्वाविंशतिः परीषहा यथा तौ द्वौ पुरुषौ तथा रागद्वेषौ यथा पुत्तलिकाल वेद्धव्या तथाऽऽराधना यथा निर्वृतिदारिका तथा सिद्धिः। तितिक्षेति गतम्, इदानीमार्जवमिति, आर्जवम्, नाम ऋजुत्वम्, तत्रोदाहरणगाथा-0 अस्या व्याख्यानं-8 चम्पायां कौशिकार्यो नामोपाध्यायः, तस्य द्वौ शिष्यौ- अङ्गर्षिः रुद्रश्च, अङ्गको भद्रकस्तेन तस्याङ्गर्षिः नाम कृतम्, रुद्रः स ग्रन्थिच्छेदकः, तौ द्वावपि तेनोपाध्यायेन 8 // 1245 // दारुकेभ्यः प्रस्थापितौ, अङ्गर्षिरटवीतो भारं गृहीत्वा प्रत्येति, रुद्रको दिवसे रन्त्वा विकाले स्मृतं यदा तदा प्रधावितोऽटवीम्, तं च प्रेक्षते दारुकभारेणायान्तम्, 8 चिन्तयति च निष्काशितोऽस्मि उपाध्यायेनेति, इतश्च ज्योतिर्यशा नाम वत्सपालिका पुत्रस्य पन्थकस्य भक्तं नीत्वा दारुकभारकेणायाति, सा रुद्रकेणैकस्यां -
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1294 शौचे यज्ञयशः। भाग-३ // 1246 // एगाए खड्डाए मारिया, तं दारुगभारं गहाय अण्णेण मग्गेण पुरओ आगओ उवज्झायस्स हत्थे धुणमाणो कहेइ-जहा णेण तुज्झ सुंदरसीसेण जोइजसा मारिया, रमणविभासा, सो आगओ, धाडिओ वणसंडे चिंतेइ-सुहज्झवसाणेण जाती सरिया संजमो केवलनाणं देवा महिमं करेंति, देवेहिं कहियं, जहा एएण अब्भक्खाणं दिनं, रुद्दगो लोगेण हीलिज्जइ, सो चिंतेइसच्चं मए अब्भक्खाणं दिनं, सो चिंतेंतो संबुद्धो पत्तेयबुद्धो, इयरो बंभणो बंभणी य दोवि पव्वइयाणि, उप्पण्णणाणाणि सिद्धाणि चत्तारिवि, एवं कायव्वं वान कामव्वं वेति 10 / अज्जवत्ति गयं, इयाणिं सुइत्ति, सुई नाम सच्चं,सुच्चं च संजमो सोचेव सोयं, सत्यं प्रति योगाः सङ्गहीता भवन्ति, तत्रोदाहरणगाथा नि०-सोरिअ सुरंबरेवि असिट्ठी अधणंजए सुभद्दा य / वीरे अधम्मघोसे धम्मजसेऽसोगपुच्छा य॥१२९४ // / सोरियपुरं णयरं, तत्र सुरवरो जक्खो , तत्थ सेठ्ठी धणंजओ नाम, तस्स भज्जा सुभद्दा, तेहिं सुरवरो नमंसिओ, पुत्तकामेहिं उवाइयं सुरवरस्स कयं- जइ पुत्तो जायइ तो महिससएणं जण्णं करेमि, ताणं संपत्ती जाया, ताणि संबुज्झेहिन्ति सामी समोसढो, सेठी निग्गओ, संबुद्धो, अणुव्वयाणि गिण्हामित्ति जइ जक्खो अणुजाणइ, सोवि जक्खो उवसामिओ, अण्णे गर्तायां मारिता, तं दारुकभारं गृहीत्वाऽन्येन मार्गेण पुरत आगत उपाध्यायस्य हस्ते ददत् कथयति- यथाऽनेन तव सुन्दरशिष्येण ज्योतिर्यशा मारिता, रमणविभाषा, स आगतः, निर्धाटितो वनषण्डे चिन्तयति- शुभाध्यवसानेन जातिः स्मृता संयमः केवलज्ञानं महिमानं देवाः कुर्वन्ति, देवैः कथितं यथैतेनाभ्याख्यानं दत्तम, रुद्रको लोकेन हील्यते, स चिन्तयति- सत्यं मयाऽभ्याख्यानं दत्तम्, स चिन्तयन् संबुद्धः प्रत्येकबुद्धः, इतरो ब्राह्मणो ब्राह्मणी च द्वे अपि प्रव्रजिते, उत्पन्नज्ञानाश्चत्वारोऽपि 8 सिद्धाः। एवं कर्त्तव्यं वा न कर्त्तव्यं वेति / आर्जवमिति गतम्, इदानीं शुचिरिति, शुचिर्नाम सत्यम्, सत्यं च संयमः स एव शौचम्। शौर्यपुरं नगरम्, तत्र सुरवरो यक्षः, तत्र श्रेष्ठी धनञ्जयो नाम, तस्य भार्या सुभद्रा, ताभ्यां सुरवरो नमस्कृतः, पुत्रकामाभ्यामुपयाचितं सुरवरस्य कृतं- यदि पुत्रो भविष्यति तर्हि महिषशतेन यज्ञं करिष्यामि, तयोः संपत्तिर्जाता, तानि संभोत्स्यन्ते इति स्वामी समवसृतः, श्रेष्ठी निर्गतः, संबुद्धः, अनुव्रतानि गृह्णामीति यदि यक्षोऽनुजानीते, सोऽपि यक्ष उपशान्तः, अन्ये - // 1246 //
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1247 // 1295 शौचे यज्ञयशः। भणंति-वएहिं सण्णिहिएहिं मग्गिओ, दयाए न देइ, नियसरीरसयखंडपवजणेण कतिवयखंडेसु कएसुसेट्ठी चिंतेइअहोऽहं 4. चतुर्थधण्णो! जेण इमाए वेयणाए पाणिणो ण जोइयत्ति, सत्तं परिक्खिऊण सुरवरो सयं चेव पडिबुद्धो, पिट्ठमया वा कया, एष मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, देशशुचिः श्रावकत्वम्, सर्वशुची सामिस्स दो सीसा- धम्मघोसो धम्मजसो य, एगस्स असोगवरपायवस्स हेट्ठा गुणेंति, ते 4.4 योगपुव्वण्हे ठिया अवरण्हेवि छाया ण परावत्तइ, एगो भणइ- तुज्झ सिद्धी, बीओ भणइ- तुज्झ लद्धी, एगो काइगभूमीए सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः गओ, बितिओवि तहेव, नायं जहा एगस्सवि न होइ एस लद्धी, पुच्छिओ सामी-कहेइ तस्स उप्पत्ती नि०-सोरियसमुद्दविजए जन्नजसे चेव जन्नदत्ते य / सोमित्ता सोमजसा उंछविही नारदुप्पत्ती॥१२९५॥ नि०- अणुकंपा वेयड्डो मणिकंचण वासुदेव पुच्छा य / सीमंधरजुगबाहू जुगंधरे चेव महबाहू // 1296 / / गाथा द्वितयम्, अस्य व्याख्या- सोरियपुरे समुद्दविजओ जया राया आसि तया जण्णजसो तावसो आसी, तस्स भज्जा सोमित्ता, तीसे पुत्तो जन्नदत्तो, सोमजसा सुण्हा, ताण पुत्तो नारदो, ताणि उंछवित्तीणि, एगदिवसं जेमेंति एगदिवसं उववासं करेंति, ताणि तं नारदं असोगरुक्खहेतु पुव्वण्हे ठविऊण दिवसं उंछंति, इओय वेयड्डाए वेसमणकाइया देवा जंभगा तेणं 8 भणन्ति-व्रतेषु सन्निहितेषु मार्गितः, दयया न ददाति, निजशरीरशतखण्डैः प्रपद्यमाने कतिपयेषु खण्डेषु कृतेषु श्रेष्ठी चिन्तयति-अहो अहं धन्यो येन मयाऽनया 2 वेदनया प्राणिनो न योजिता इति, सत्त्वं परीक्ष्य सुरवरः स्वयमेव प्रतिबुद्धः, पिष्टमया वा कृताः। स्वामिनो द्वौ शिष्यौ- धर्मघोषो धर्मयशाश्च, एकस्य वराशोकपादपस्याधस्ताद् | गुणयन्तौ तौ पूर्वाह्ने स्थितौ अपराह्नेऽपि छाया न परावर्त्तते, एको भणति- तव सिद्धिः, द्वितीयो भणति- तव लब्धिः, एकः कायिकीभूमिं गतः, द्वितीयोऽपि तथैव,8 ज्ञातं यथा नैकस्याप्येषा लब्धिरस्ति, पृष्टः स्वामी कथयति तस्योत्पत्तिम्। 0 शौर्यपुरे नगरे समुद्रविजयो यदा राजाऽऽसीत् तदा यज्ञयशास्तापस आसीत् , तस्य भार्या सौमित्री आसीत्, तस्याः पुत्रो यज्ञदत्तः, सोमयशाः स्नुषा, तयोः पुत्रो नारदः, तावुञ्छवृत्ती, एकस्मिन् दिवसे जेमत एकस्मिन् दिवसे उपवासं कुरुतः, तौ तं नारदमशोकवृक्षस्याधस्तात् पूर्वाह्ने स्थापयित्वोञ्छतः, इतश्च वैताढ्ये वैश्रमणकायिका देवा जृम्भकास्तेनाध्वना 22 गइएहिं। // 1247 //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ शौचे श्रीआवश्यक वीतीवयंति, पेच्छंति दारगं, ओहिणा आभोएंति, सो ताणं देवनिकायाओ चुओ तो तं अणुकंपाए तं छाहिं थंभेति-दुक्खं 4. चतुर्थनियुक्ति Bउण्हे अच्छइत्ति, पडिनियत्तेहिं नीसिहिओ सिक्खाविओय- प्रद्युम्नवत्, केइ भणंति-एसा असोगपुच्छा, नारदुप्पत्ती य, सो मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारिक उम्मुक्कबालभावो तेहिं देवेहिं पुव्वभवपिययाए विज्जाजंभएहि पन्नत्तिमादियाओ सिक्खाविओ, सोमणिपाउआहिं कंचण 4.4 योगवृत्तियुतम् कुंडियाए आगासेण हिंडइ, अण्णया बारवइमागओ, वासुदेवेण पुच्छिओ-किं शौचं इति?, सो ण तरति णिव्वेढेऊं, सङ्ग्रहाः। भाग-३ नियुक्तिः वक्खेवो कओ, अण्णाए कहाए उठेत्ता पुव्वविदेहे सीमंधरसामि जुगबाहूवासुदेवो पुच्छइ-किं शौचं?, तित्थगरो भणइ-2 | // 1248 // 1295-96 सच्चं सोयंति, तेण एगेण पएण सच्चं पज्जाएहि ओवहारियं, पुणो अवरविदेहं गओ, जुगंधरतित्थगरं महाबाहू नाम वासुदेवो पुच्छइ तं चेव, तस्सवि सक्खं उवगयं, पच्छा बारवइमागओ वासुदेवं भणइ- किं ते तया पुछियं?, ताहे सो तं भणइ यज्ञयशः। सोयंति, भणइ-सच्चंति, पुच्छिओ किं सच्चं?, पुणो ओहासइ, वासुदेवेण भणियं- जहिं ते एयं पुच्छियं तहिं एयंपिपुच्छियं होतंति खिंसिओ, तेण भणियं-सच्चं भट्टारओन पुच्छिओ, विचिंतेउमारद्धो, जाईसरिया, पच्छा अतीव सोयवंतो पत्तेयबुद्धो 84 व्यतिव्रजन्ति, प्रेक्षन्ते दारकम्, अवधिनाऽऽभोगयन्ति, स तेषां देवनिकायाच्च्युतः, ततस्तदनुकम्पया तां छायां स्तम्भयन्ति- दुःखमुष्णे तिष्ठतीति, प्रतिनिवृत्तैः निशीथ्यः (गुप्ता विद्याः) शिक्षितः, केचिद् भणन्ति- एषाऽशोकपृच्छा नारदोत्पत्तिश्च, स उन्मुक्तबालभावस्तैर्देवैः पूर्वभवप्रियतया विद्याजृम्भकैः प्रज्ञप्त्यादिकाः शिक्षितः, स मणिपादुकाभ्यां काञ्चनकुण्डिकयाऽऽकाशेन हिण्डते, अन्यदा द्वारवतीमागतो, वासुदेवेन पृष्टः- स न शक्नोत्युत्तरं दातुम्, उत्क्षेपः कृतः, अन्यया कथयोत्थाय पूर्वविदेहेषु सीमन्धरस्वामिनं युगबाहुवासुदेवः पृच्छति- तीर्थकरो भणति- सत्यं शौचमिति, तेनैकेन पदेन सत्यं पर्यायैरवधारितम्, पुनरपरविदेहेषु युगन्धरतीर्थकर 8 महाबाहुर्नाम वासुदेवः पृच्छति तदेव, तस्मादपि साक्षादुपगतम्, पश्चाद् द्वारवतीमागतो वासुदेवं भणति- किं त्वया तदा पृष्टं ?, तदा स तं भणति- शौचमिति, भणति // 1248 // सत्यमिति, पृष्टः किं सत्यं?, पुनरपभ्राजते, वासुदेवेन भणितं- यत्र त्वयैतत् पृष्टं तत्रैतदपि पृष्टमभविष्यदिति निर्भर्त्सतः, तेन भणितं- सत्यं भट्टारको न पृष्टः, विचिन्तयितुमारब्धः, जातिः स्मृता, पश्चादतीव शौचवान् प्रत्येकबुद्धो,
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ | // 1249 // नियुक्तिः जाओ, पढममज्झयणं सोचेव वदइ, एवं सोएण जोगा समाहिया भवंति 11 / सोएत्ति गयं, इयाणिं सम्मद्दिट्ठित्ति, संमइंसण- 4. चतुर्थविसुद्धीएवि किल योगाः सङ्गह्यन्ते, तत्थ उदाहरणगाहा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- सागेयम्मि महाबल विमलपहे चेव चित्तकम्मे य / निप्फत्ति छट्टमासे भुमीकम्मस्स करणं च / / 1297 // 4.4 योगअस्य व्याख्या कथानकादवसेया, साएए महब्बलो राया, अत्थाणीए दूओ पुच्छिओ-किं नत्थि मम जं अन्नेसिं रायाणं सङ्ग्रहाः। अत्थित्ति?, चित्तसभत्ति, कारिया, तत्थ दोवि चित्तकरावप्रतिमौ विख्यातौ विमलः प्रभाकरश्च, तेसिं अद्धद्धणं अप्पिया, |1297 जवणियंतरिया चित्तेइ, एगेण निम्मवियं, एगेण भूमी कया, राया तस्स तुठ्ठो, पूइयो य पुच्छिओ य,- प्रभाकरो पुच्छिओ सम्यक्त्वे विमलभणइ- भूमी कया, न ताव चित्तेमित्ति, राया भणइ- केरिसया भूमी कयत्ति?, जवणिया अवणीया, इयरं चित्तकम्मल प्रभाकरौ। निम्मलयरं दीसइ, राया कुविओ, विनविओ- पभा एत्थ संकंतत्ति, तं छाइयं, नवरं कुटुं, तुट्टेण एवं चेव अच्छउत्तिक भणिओ, एवं संमत्तं विसुद्धंकायव्वं, तेनैव योगाः सङ्गहीता भवन्ति 12 / सम्यग्दृष्टिरिति गतम्, इयाणिं समाहित्ति समाधानम्, तत्थोदाहरणगाहा जातः, प्रथममध्ययनं स एव (तदेव) वदति / एवं शौचेन योगाः संगृहीता भवन्ति / शौचमिति गतम, इदानीं सम्यग्दृष्टिरिति, सम्यग्दर्शन विशद्ध्यापि. तत्रोदाहरणगाथा। Oसाकेते महाबलो राजा, आस्थान्यां दूतः पृष्टः- किं नास्ति मम यदन्येषां राज्ञां अस्ति?, चित्रसभेति, कारिता, तत्र द्वौ चित्रकरौ, ताभ्यामर्धाम( अर्पितवान्, यवनिकान्तरितौ चित्रयतः, एकेन निर्मितम्, एकेन भूमी कृता, राजा तस्मै तुष्टः, पूजितश्च पृष्टश्च प्रभाकरः पृष्टो भणति- भूमी कृता, न तावत् चित्रयामीति, राजा भणति-8 कीदृशी भूमिः कृतेति, यवनिकाऽपनीता, इतरच्चित्रकर्म निर्मलतरं दृश्यते, राजा कुपितः, विज्ञप्तः- प्रभाऽत्र संक्रान्तेति, तच्छादितम्, नवरं कुड्यम्, तुष्टेनैवमेव / तिष्ठत्विति भणितः, एवं सम्यक्त्वं विशुद्ध कर्त्तव्यम् / इदानीं समाधिरिति, तत्रोदाहरणगाथा। // 1249 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1250 // नि०- णयरं सुदंसणपुरं सुसुणाए सुजस सुव्वए चेव। पव्वज सिक्खमादी एगविहारे य फासणया॥१२९८॥ 4. चतुर्थकथानकादवसेया, तच्चेदं- सुदंसणपुरे सुसुनागो गाहावई, सुजसा से भज्जा, सड्ढाणि, ताण पुत्तो सुव्वओ नाम सुहेण गब्भे मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अच्छिओ सुहेण वडिओ एवं जाव जोव्वणत्थो संबुद्धो आपुच्छित्ता पव्वइओ पढिओ, एकल्लविहारपडिमापडिवण्णो, 4.4 योगसक्कपसंसा, देवहिं परिक्खिओ अणुकूलेण, धण्णो कुमारबंभचारी एगेण, बीएण को एयाओ कुलसंताणच्छेदगाओ सङ्गहाः। अधण्णोत्ति?, सो भगवं समो, एवं मायावित्ताणि सविसयपसत्ताणि दंसियाणि, पच्छा मारिजंतगाणि, कलुणं कूवेंति, नियुक्तिः 1298 तहावि समो, पच्छा सव्वेवि उऊ विउव्विता दिव्वाए इत्थियाए सविब्भमं पलोइयं मुक्कदीहनीसासमवगूढो, तहावि संजमे समाधौ समाहिततरो जाओ, णाणमुप्पण्णं, जाव सिद्धो 13 / समाहित्ति गयं, आयारेत्ति इयाणिं, आयारउवगच्छणयाए योगाः सुव्रतर्षिः। नियुक्तिः सङ्गह्यन्ते, एत्थोदाहरणगाहा 1299 नि०- पाडलिपुत्त हुयासण जलणसिहा चेव जलणडहणे य। सोहम्मपलियपणए आमलकप्पाइ णट्टविही // 1299 // | आचारे ज्वलनकथानकादवसेया, तच्चेदं- पाडलिपुत्ते हुयासणो माहणो, तस्स भज्जा जलणसिहा, सावगाणि, तेसिं दो पुत्ता- जलणो दहनौ। (c) सुदर्शनपुरे शिशुनागः श्रेष्ठी, सुयशास्तस्य भार्या, श्राद्धौ, तयोः पुत्रः सुव्रतो नाम सुखेन गर्भे स्थितः सुखेन वृद्धः एवं यावत् यौवनस्थः संबुद्धः, आपृच्छय प्रव्रजितः पठितः, एकाकिविहारप्रतिमा प्रतिपन्नः, शक्रप्रशंसा, देवैः परीक्षितोऽनुकूलेन, धन्यःकुमारब्रह्मचारी एकेन, द्वितीयेन क एतस्मात् कुलसन्तानच्छेदकादधन्य 8 इति?, स भगवान् समः, एवं मातापितरौ स्वविषयप्रसक्तौ दर्शितौ, पश्चात् मार्यमाणौ, करुणं कूजतः, तथाऽपि समः, पश्चात् सर्वा ऋतवो विकुर्विता दिव्यया स्त्रिया सविभ्रमं प्रलोकितं मुक्तदीर्घनिःश्वासमुपगूढस्तथाऽपि संयमे समाहिततरो जातः, ज्ञानमुत्पन्नं यावत् सिद्धः / समाधिरिति गतम्, आचार इतीदानीम्, आचारोपगततया योगाः, अत्रोदाहरणगाथा। 0 पाटलिपुत्रे हुताशनो ब्राह्मणः, तस्य भार्या ज्वलनशिखा, श्रावकौ, तयोद्वौं पुत्रौ- ज्वलनो - // 1250 //
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1251 // डहणो य, चत्तारिवि पव्वइयाणि, जलणो उज्जुसंपण्णो, डहणो मायाबहुलो, एहित्ति वच्चइ, वच्चाहि एइ, सो तस्स ठाणस्स 4. चतुर्थअणालोइयपडिक्कंतो कालगओ, दोवि सोधम्मे उववन्ना सक्कस्स अभिंतरपरिसाए, पंच पलिओवमाति ठिती, सामी मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, समोसढो आमलकप्पाए अंबसालवणे चेइए, दोवि देवा आगया, नट्टविहिं दाएंति दोवि जणा, एगो उज्जुगं विउविस्सामित्ति उज्जुगं विउव्वइ, इमस्स विवरीयं, तंच दट्ठण गोयमसामिणा सामी पुच्छिओ, ताहे सामी तेसिं पुव्वभवं कहेइ-मायादोसोत्ति, सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः एवं आयारोपगयत्तणेण जोगा संगहिया भवंति 14 / आयारोवगेत्ति गयं, इयाणिं विणओवगयत्तणेण जोगा संगहिया भवंति, |1300 तत्थ उदाहरणगाहा विनये निम्बकः। नि०- उज्जेणी अंबरिसी मालुग तह निंबए य पव्वजा ।संकमणंच परगणे अविणय विणए य पडिवत्ती॥१३००॥ कथानकादवसेया, तच्चेदं- उज्जेणीए अंबरिसी माहणो, मालुगा से भज्जा, सड्ढाणि, निंबगो पुत्तो, मालुगा कालगया, सो पुत्तेण समं पव्वइओ, सो दुव्विणीओ काइयभूमीए कंटए निक्खिवइ सज्झायं पट्ठविन्ताणं छीयइ, असज्झायं करेइ, सव्वं च सामायारी वितहं करेइ, कालं उवहणइ, ताहे पव्वइया आयरियं भणंति- अथवा एसो अच्छउ अहवा अम्हेत्ति, निच्छूढो, दहनश्च, चत्वारोऽपि प्रव्रजिताः, ज्वलन ऋजुतासंपन्नः, दहनो मायाबहुलः, आयाहीति व्रजति व्रजेत्यायाति, स तस्य स्थानस्यानालोचितप्रतिक्रान्तः कालगतः,8 द्वावपि सौधर्मे उत्पन्नौ शक्रस्याभ्यन्तरपर्षदि, पञ्च पल्योपमानि स्थितिः, स्वामी समवसृतः, आमलकल्पायामाम्रशालवने चैत्ये, द्वावपि देवावागतौ नृत्यविधिं दर्शयतः द्वावपि जनौ, एक ऋजु विकुर्वयिष्यामीति ऋजुकं विकुर्वति, अस्य विपरीतम्, तच्च दृष्टा गौतमस्वामिना स्वामी पृष्टः, तदा स्वामी तयोः पूर्वभवं कथयति- मायादोष8 इति एवमाचारोपगततया योगाः संगृहीता भवन्ति। आचारोपग इतिगतम्, इदानीं विनयोपगतत्वेन योगाः संगृहीता भवन्ति, तत्रोदाहरणगाथा। उज्जयिन्यामम्बर्षिाह्मणः, मालुका तस्य भार्या, श्राद्धौ, निम्बकः पुत्रः,मालुका कालगता, स पुत्रेण समं प्रव्रजितः,स दुर्विनीतः कायिकीभूमौ कण्टकान् निक्षिपति स्वाध्यायं प्रस्थापयत्सु (साधुषु) क्षौति. अस्वाध्यायं करोति, सर्वां च सामाचारी वितां करोति, कालमुपहन्ति, तदा प्रव्रजिता आचार्य भणन्ति- अथ चैष तिष्ठतु अथवा वयमिति, निष्काशितः, 1 // 1251 //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.४योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1300 विनये निम्बकः। भाग-३ // 1252 // पियावि से पिट्ठओ जाइ, अन्नस्स आयरियस्स मूलं गओ, तत्थवि निच्छूढो, एवं किर उज्जेणीए पंच पडिस्सगसयाणि सव्वाणि हिंडियाणि, निच्छूढो य सोखंतो सन्नाभूमीए रोवइ, सो भणइ-किं खंता! रोवसित्ति?, तुमं नामं कयं निंबओत्ति एयं न अण्णहत्ति, एएहिमणभागेहिं आयारेहि तुझंतेण एण्डिं च अहंपि ठायं न लभामि, न य वट्टइ उप्पव्वइउं, तस्सवि अधिती जाया,भणइ-खंता! एक्कसिं कहिंचि ठाहिं मग्गाहि, भणइ-मग्गामि जइ विणीओ होसि एक्कसि नवरंजइ, पव्वइयाणं मूलं गया, पव्वइयगा खुहिया, सो भणइ- न करेहित्ति, तहवि निच्छंति, आयरिया भणंति-मा अज्जो! एवं होह, पाहुणगा भवे, अज्जकल्लं जाहिंति, ठिया, ताहे खुल्लओ तिण्णि 2 उच्चारपासवणाणं बारस भूमीओ पडिलेहित्ता सव्वा सामायारी, विभासियव्वा अवितहा, साहू तुट्ठा, सो निंबओ अमयखुड्डगोजाओ, तरतमजोगेण पंचवि पडिस्सगसयाणि ताणि मंमाणियाणि आराहियाणि, निग्गंतुं न दिति, एवं पच्छा सो विणओवगो जाओ, एवं कायव्वं 15 / विणओवएत्ति गयं, इयाणिं धिइमई यत्ति, धितीए जो मतिं करेइ तस्य योगाः सङ्गहीता भवन्ति, तत्थोदाहरणगाहा- पिताऽपि तस्य पृष्ठे याति, अन्यस्याचार्यस्य मूलं गतः, तत्रापि निष्काशितः, एवं किलोज्जयिन्यां पञ्च प्रतिश्रयशतानि सर्वाणि हिण्डितौ, निष्काशितश्च स वृद्धः संज्ञाभूमौ रोदिति, स भणति- किं वृद्ध! रोदिषीति?, तव नाम कृतं निम्बक इति एतन्नान्यथेति, एतैरभाग्यैराचारैस्त्वदीयैरधुनाऽहमपि स्थितिं न लभे, न च वर्तते 8 उत्प्रव्रजितुम्, तस्याप्यधृतिर्जाता, भणति- वृद्ध!, एकशः कुत्रापि स्थितिमन्वेषय, भणति- मार्गयामि यदि विनीतो भवस्येकशः, परं यदि, प्रव्रजितानां मूलं गतौ, प्रव्रजिताः क्षुब्धाः, स भणति- न करिष्यतीति, तथापि नेच्छन्ति, आचार्या भणन्ति- मैवं भवतार्याः, प्राघूर्णकौ भवताम्, अद्य कल्ये यास्यत इति, स्थितौ, तदा क्षुल्लकः तिस्रः 2 उच्चारप्रश्रवणयो‘दश भूमीः प्रतिलिख्य सर्वाः समाचारीः (करोति), विभाषितव्याः अवितथाः, साधवस्तुष्टाः, स निम्बकोऽमृतक्षुल्लको जातः, ®तरतमयोगेन पश्चापि प्रतिश्रयशतानि तानि ममीकतानि आराद्धानि, निर्गन्तुं न ददति, एवं स पश्चात् स विनयोपगो जातः, एवं कर्त्तव्यम्। विनयोपग इति गतम्, इदानीं धृतिमतिरिति, धृतौ यो मर्ति करोति तस्य- तत्रोदाहरणगाथा। // 1252 //
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1253 // नि०-नयरी य पंडुमहुरा पंडववंसे मई यसुमईय। वारीवसभारुहणे उप्पाइय सुट्ठियविभासा // 1301 // 4. चतुर्थकथानकादवसेया, तच्चेदं- णयरी य पंडुमहुरा, तत्थ पंच पंडवा, तेहिं पव्वयंतेहिं पुत्तो रज्जे ठविओ, ते अरिट्ठनेमिस्स मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पायमूले पट्ठिया, हत्थकप्पे भिक्खं हिंडिंता सुणेति-जहा सामी कालगओ, गहियं भत्तपाणं विगिंचित्ता सेत्तंजे पव्वए पए 4.4 योगभत्तपच्चक्खायं करेंति, णाणुप्पत्ती, सिद्धा य / ताण वंसे अण्णो राया पंडुसेणो नाम, तस्स दो धूयाओ- मई सुमई य ताओ सङ्गहाः। उज्जंते चेइयवंदियाओ सुरटुं वारिवसभेण (वारिवसभो नाम वहणं तेण) समुद्देण एइ, उप्पाइयं उट्ठियं, लोगोखंदरुद्दे नमसइ, नियुक्तिः इमाहि धणियतरागं अप्पा संजमे जोइओ, एसो सो कालोत्ति, भिन्नं वहणं, संजयत्तंपि सिणायगतंपि कालगयाओ सिद्धा-धृति ओ, एगत्थ सरीराणि उच्छल्लियाणि, सुट्ठिएण लवणाहिवइणा महिमा कया, देवुज्जोए ताहे तं पभासं तित्थं जायं, दोहिवि: मत्योर्मतिताहे धीतीए मतिं करेंतीहि जोगा संगहिया, धिइमई यत्ति गयं 16, इयाणिं संवेगेत्ति, सम्यग् वेगः संवेगः तेण संवेगेण जोगा नियुक्तिः संगहिया भवंति, तत्रोदाहरणगाथाद्वयं |1302 नि०- चंपाए मित्तपभे धणमित्ते धणसिरी सुजाते य / पियंगू धम्मघोसे य अरक्खुरी चेव चंदघोसे य॥१३०२॥ वारत्रकर्षिः। Oनगरी च पाण्डुमथुरा, तत्र पञ्च पाण्डवाः, तैः प्रव्रजद्भिः पुत्रो राज्ये स्थापितः तेऽरिष्ठनेमेः पादमूलं प्रस्थिताः, हस्तिकल्पे हिण्डमानाः शृण्वन्ति- यथा स्वामी कालगतः, गृहीतं भक्तपानं त्यक्त्वा शत्रुञ्जये पर्वते भक्तप्रत्याख्यानं कुर्वन्ति, ज्ञानोत्पत्तिः सिद्धाश्च। तेषां वंशे अन्यो राजा पाण्डुषेणो नाम, तस्य द्वे दुहितरौ- मतिः सुमतिश्च, ते उज्जयन्ते चैत्यवन्दिके सुराष्ट्र वाहनेन समुद्रेणायातः उत्पात उत्थितः, लोकः स्कन्दरुद्रौ नमस्यति, आभ्यां बाढतरमात्मा संयमे योजितः, एष स काल इति,8 भिन्नं प्रवहणम्, संयतत्वमपि स्नातकमपि कालगते सिद्धे, एकत्र शरीरे उच्छलिते, सुस्थितेन लवणाधिपतिना महिमा कृतः, देवोद्योते तत्र प्रभासाख्यं तत् तीर्थं जातम्, // 1253 // द्वाभ्यामपि तदा धृतौ मतिं कुर्वतीभ्यां योगाः संगृहीताः। धृतिमतिरिति गतम्, इदानीं संवेग इति, तेन संवेगेन योगाः संगृहीता भवन्ति / सुमत्यौ। संवेगे
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1254 // नि०-चंदजसा रायगिहे वारत्तपुरे अभयसेण वारत्ते।सुसुमार धुंधुमारे अंगारवई य पज्जोए // 1303 // 4. चतुर्थअस्या व्याख्या कथानकादवसेया तच्चेदं-चंपाए मित्तप्पभो राया, धारिणी देवी, धणमित्तो सत्थवाहो, धणसिरी भज्जा, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तीसे ओवाइयलद्धओ पुत्तो जाओ, लोगो भणइ-जो एत्थ धणसमिद्धे सत्थवाहकुले जाओ तस्स सुजायंति, निव्वित्ते बार 4.4 योगसाहे सुजाओत्ति से नामंकयं, सोय किर देवकुमारो जारिसो तस्स ललियमण्णे अणुसिक्खंति, ताणि य सावगाणि, तत्थेव सङ्ग्रहाः। णयरे धम्मघोसो अमच्चो, तस्स पियंगू भज्जा, सासुणेइ-जहा एरिसो सुजाओत्ति, अण्णा दासीओ भणइ-जाहे सुजाओ नियुक्तिः 1303 इओ वोलेज्जा ताहे मम कहेजह जाव तं णं पेच्छेन्जामित्ति, अण्णया सो मित्तवंदपरिवारिओ तेणंतेण एति, दासीए पियंगूए संवेगे कहियं, सा निग्गया, अण्णाहि य सवत्तीहिं दिट्ठो, ताए भण्णइ-धण्णा सा जीसे भागावडिओ, अण्णया ताओ परोप्परं वारत्रकर्षिः। भणंति- अहो लीला तस्स, पियंगू सुजायस्स वेसं करेइ, आभरणविभूसणेहिं विभूसिया रमइ, एवं वच्चइ सविलासं, एवं हत्थसोहा विभासा, एवं मित्तेहि समंपि भासइ, अमच्चो अइगओ, नीसढे अंतेउरंति पाए सणियं निक्खिवंतो बारछिद्देणं ®चम्पायां मित्रप्रभो राजा, धारिणी देवी धनमित्रः सार्थवाहः, धनश्रीर्भार्या, तस्या उपयाचितैर्लब्धः पुत्रो जातः, लोको भणति- योऽत्र धनसमृद्धे सार्थवाहकुले / जातस्तस्य सुजातमिति, निर्वृत्ते द्वादशाहे सुजात इति तस्य नाम कृतम्, सच किल देवकुमारो यादृशस्तस्य ललितमन्येऽनुशिक्षन्ते, ते श्रावकास्तत्रैव नगरे धर्मघोषोऽमात्यः, तस्य प्रियङ्गः भार्या, सा शृणोति यथेदृशः सुजात इति, अन्यदा दासीर्भणति- यदा सुजातोऽनेन वर्त्मना व्यतिक्राम्येत् तदा मम कथयेत यावत्तं प्रेक्षयिष्ये इति, अन्यदा |स मित्रवृन्दपरिवारितस्तेनाध्वना याति, दास्या प्रियङ्गवे कथितम्, सा निर्गता, अन्याभिश्च सपत्नीभिदृष्टः, तया भण्यते- धन्या सा यस्या भाग्ये आपतितः, अन्यदा ताः परस्परं भणन्ति- अहो लीला तस्य, प्रियङ्गुः सुजातस्य वेषं करोति, आभरणविभूषणैर्विभूषिता रमते, एवं व्रजति सविलासम्, एवं हस्तशोभा विभाषा, एवं मित्रैः // 1254 // 8 सममपि भाषते, अमात्योऽतिगतः, विनष्टमन्तःपुरमिति पादौ शनैः निक्षिपन् द्वारच्छिद्रेण -
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः // 1255 // 1303 संवेगे वारत्रकर्षिः। पलोएइ, दिट्ठा विखुकुंती, सो चिंतेइ-विनटुं अंतेउरंति, भणइ-पच्छण्णं होउ, मा भिण्णे रहस्से सइरायाराउ होहिंति, मारे मग्गइ सुजायं, बीहेइ य, पिया य से रण्णो निरायं अच्छिओ, मा तओ विणासं होहित्ति, उवायं चिंतेइ, लद्धो उवाओत्ति, अण्णया कूडलेहेहिं पुरिसा कया, जो मित्तप्पहस्स विवक्खो, तेण लेहा विसज्जिया तेणंति, सुजाओवत्तव्वो-मित्तप्पभरायाणं मारेहि, तुमं पगओ राउले, तओ अद्धज्जियं करेमि, तेण ते लेहा रण्णो पुरओ वाइया,जहा तुमं मारेयव्वोत्ति, राया कुविओ, तेविलेहारिया वज्झा आणत्ता, तेणं ते पच्छण्णा कया, मित्तप्पभो चिंतेइ-जड़ लोगनायं कजिहि तो पउरे खोभो होहित्ति, ममंच तस्स रण्णो अयसो दिन, तओ उवाएण मारेमि, तस्स मित्तप्पहस्स एगं पच्चंतणयरं अरक्खुरी नाम, तत्थ तस्स मणूसो चंदज्झओ नाम, तस्स लेहं देइ (ग्रं. 19000) जहा सुजायं पेसेमि तं मारेहित्ति, पेसिओ, सुजायं सद्दावेत्ता भणइ- वच्च अरक्खुरी, तत्थ रायकजाणि पेच्छाहि गओतंणयरिं अरक्खुरिं नाम, दिट्ठो अच्छउ वीसत्थो मारिजिहितित्ति दिणे 2 एगट्ठा अभिरमंति, तस्स रूवं सीलं समुदायारं दळूणं चिंतेइ- नवरं अंतेउरियाहिं समं विणट्ठोत्ति तेण मारिज्जइ, किह वा एरिसं रूवं प्रलोकयति, दृष्टा क्रीडन्ती, स चिन्तयति- विनष्टमन्तःपुरमिति, भणति- प्रच्छन्नं भवतु, मा भिन्ने रहस्ये स्वैराचारा भूवन्निति, मारयितुं मार्गयति सुजातम्, बिभेति च, पिता च तस्य राज्ञो नितरां स्थितः, मा ततो विनाशो भूदिति, उपायं चिन्तयति, लब्ध उपाय इति, अन्यदा कूटलेखैः (युक्ताः) पुरुषाः कृताः, यो मित्रप्रभस्य विपक्षः तेन लेखा विसृष्टास्तस्मै इति, सुजातो वक्तव्यः- मित्रप्रभराज मारय, त्वं प्रगतो राजकुले, तत आर्धराजिकं करोमि, तेन ते लेखा राज्ञः पुरतो वाचिता यथा त्वं मारयितव्य इति, राजा कुपितः, ते लेखहारका वध्या आज्ञप्ताः, तेन ते प्रच्छन्नाः कृताः, मित्रप्रभश्चिन्तयति- यदि लोकज्ञातं क्रियते तदा पुरे क्षोभो भविष्यतीति, मां च तस्य राज्ञोऽयशो दास्यति, तत उपायेन मारयामि, तस्य मित्रप्रभस्यैकं प्रत्यन्तनगरमारक्षुरं नाम, तत्र तस्य मनुष्यश्चन्द्रध्वजो नाम, तस्मै लेखं ददाति- यथा सुजातं प्रेषयामि तं मारयेरिति, प्रेषितः, सुजातं शब्दयित्वा भणति-व्रजारक्षुरम्, तत्र राज्यकार्याणि प्रेक्षस्व, गतः तां नगरीमारक्षुरी नाम, दृष्टः तिष्ठतु विश्वस्तो मार्यते इति दिने 2 एकस्थौ अभिरमेते, तस्य रूपं शीलं समुदाचारं दृष्ट्वा चिन्तयति- नवरमन्तःपुरिकाभिः समं विनष्ट इति तेन मार्यते, कथं वेदृशं रूपं 2 // 1255 //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1256 // विणासेमित्ति उस्सारित्ता सव्वं परिकहेइ, लेहं च दरिसेइ, तेण सुजाएण भण्णइ-जंजाणसि तं करेइ, तेण भणियं- तुमन 4. चतुर्थमारेमित्ति, नवरं पच्छण्णं अच्छाहि, तेण चंदजसा भगिणी दिण्णा, सा य तज्जाइणी तीए सह अच्छइ, परिभोगदोसेण तं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, वट्टइ सुजायस्स ईसि संकंतं,सावि तेण साविया कया, चिंतेइ-मम कएण एसोविणट्ठोत्ति संवेगमावण्णा भत्तं पच्चक्खाइ, 4.4 योगतेणं चेव निजामिया, देवो जाओ, ओहिं पउंजइ, दट्ठणागओ, वंदित्ता भणइ-किं करेमि?, सोवि संवेगमावण्णो चिंतेइ- सङ्ग्रहाः। जहा अम्मापियरो पेच्छिज्जामि तो पव्वयामि, तेण देवेण सिला विउव्विया नगरस्सुवरिं, नागरा राया य धूवपडिग्गहहत्था नियुक्तिः |1303 पायवडिया विण्णवेंति, देवो तासेइ- हा! दासत्ति सुजाओ समणोवासओ अमच्चेण अकज्जे दूसिओ, अन्ज भे चूरेमि, तो संवेगे नवरि मुयामि जइतं आणेह पसादेह णं, कहिं?, सो भणइ-एस उजाणे, सणायरो राया निग्गओ खामिओ, अम्मापियरो वारत्रकर्षिः। रायाणंच आपुच्छित्ता पव्वइओ, अम्मापियरोवि अणुपव्वइयाणि, ताणि सिद्धाणि, सोऽविधम्मघोसो निव्विसओ आणत्तो जेणं तस्स गुणा लोए पयरंति, यथा नेत्रे तथा शीलं, यथा नासा तथाऽऽर्जवम् / यथा रूपं तथा वित्तं, यथा शीलं तथा - विनाशयामीति?, उत्सार्य सर्वं परिकथयति, लेखं च दर्शयति, तेन सुजातेन भण्यते- यज्जानासि तत् कुरु, तेन भणितं- त्वां न मारयामीति, नवरं प्रच्छन्नं तिष्ठ, तेन चन्द्रयशा भगिनी दत्ता, सा च तज्जातीया (त्वग्दोषदुष्टा) तया सह तिष्ठति, परिभोगदोषेण तत् वर्त्तते सुजातस्येषत् संक्रान्तम्, साऽपि तेन श्राविकीकृता, चिन्तयति मम 8 कृतेनैष विनष्ट इति संवेगमापन्ना भक्तं प्रत्याख्याति, तेनैव निर्यामिता, देवो जातः, अवधिं प्रयुणक्ति, दृष्ट्वा आगतः, वन्दित्वा भणति- किं करोमि?, सोऽपि संवेगमापन्नश्चिन्तयति- यथा मातापितरौ प्रेक्षेयं तदा प्रव्रजेयम्, तेन देवेन शिला विकुर्विता नगरस्योपरि, नागरा राजा च धूपप्रतिग्रहहस्ताः पादपतिता विज्ञपयन्ति, देवस्त्रासयतिहा दासा इति, सुजातः श्रमणोपासकोऽमात्येनाकार्ये दूषितः, अद्य भवतश्रयामि, तर्हि परं मुञ्चामि यदि तमानयत प्रसादयतैनम्, क्व?, स भणति- एष उद्याने, सनागरो राजा निर्गतः क्षामितः, मातापितरौ राजानं चापृच्छय प्रव्रजितः, मातापितरावपि अनुप्रव्रजितौ, ते सिद्धाः। सोऽपि धर्मघोषो निर्विषय आज्ञप्तो येन तस्य गुणा लोके प्रचरन्ति, .
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1257 // गुणाः॥१॥अथवा-विषमसमैर्विषमसमाः,विषमैर्विषमाः समै:समाचाराः। करचरणकर्णनासिकदन्तोष्ठनिरीक्षणैः पुरुषाः॥ 4. चतुर्थ२॥ पच्छा सो य निव्वेयमावण्णो सच्चं मए भोगलोभेण विणासिओत्ति निग्गओ, हिंडतो रायगिहे णयरे थेराणं अंतिए मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पव्वइओ, विहरंतो बहुस्सुओ वारत्तपुरं गओ, तत्थ अभयसेणो राया, वारत्तओ अमच्चो, भिक्खं हिंडतो वरत्तगस्स घरं गओ 4.4 योगधम्मघोसो, तत्थ महुघयसंजुत्तं पायसथालं नीणीयं, तओ बिंदू पडिओ, सो पारिसाडित्ति निच्छइ, वारत्तओ ओलोयणगओ पेच्छइ, किं मन्ने नेच्छइ?, एवं चिंतेइ जाव (ताव) तत्थ मच्छिया उलीणा, ताओ घरकोइलिया पेच्छइ, तंपि सरडो, नियुक्तिः |1303 सरडंपि मज्जारो, तंपि पच्चंतियसुणओ, तंपि वत्थव्वगसुणओ, ते दोवि भंडणं लग्गा, सुणयसामी उवट्ठिया, भंडणं जायं, संवेगे मारामारी, बाहिं निग्गया पाहुणगा बलं पिंडेत्ता आगया, महासमरसंघाओ जाओ, पच्छा वारत्तगो चिंतेइ- एएण कारणेण वारत्रकर्षिः। भगवं नेच्छइत्ति, सोहणं अज्झवसाणं उवगओ, जाई संभरिया, संबुद्धो, देवयाए भंडगं उवणीयं, सो वारत्तरिसी विहरतो सुसुमारपुरंगओ, तत्थ धुंधुमारो राया, तस्स अंगारवईधूया, साविया, तत्थ परिवायगा उवागया, वाए पराजिया, पदोसमावन्नाल पश्चात् स च निर्वेदमापन्नः सत्यं मया भोगलोभेन विनाशित इति निर्गतः, हिण्डमानो राजगृहे नगरे स्थविराणामन्तिके प्रव्रजितः, बिहरन् बहुश्रुतो वारत्रकपुरं गतः, | तत्राभयसेनो राजा, वारत्रकोऽमात्यः, भिक्षां हिण्डमानो वारत्रकस्य गृहं गतो धर्मघोषः, तत्र घृतमधुसंयुक्तं पायसस्थालमानीतम्, ततो बिन्दुः पतितः, स परिशाटिरिति नेच्छति, वारत्रकोऽवलोकनगतः पश्यति, किं मन्ये नेच्छति, एवं यावचिन्तयति तावत्तत्र मक्षिक आगताः ततो(ताः) गृहकोकिला तामपि सरटः सरटमपि मार्जारस्तमपि4 प्रत्यन्तिकः श्वा तमपि वास्तव्यः श्वा, तौ द्वावपि भण्डयितुं लग्नौ, श्वस्वामिनावुपस्थितौ, युद्धं जातम्, दण्डादण्ड्यादि, बहिर्निर्गताः प्राघूर्णकाः बलं पिण्डयित्वा आगताः, महासमरसंघातो जातः, पश्चाद्वारत्रकश्चिन्तयति- एतेन कारणेन भगवान्नैषीदिति, शोभनमध्यवसानमुपगतः, जातिः स्मृता, संबुद्धः, देवतयोपकरणमुपनीतम्, // 1257 // 8स वारत्रकऋषिर्विहरन् शिशुमारपुरं गतः, तत्र धुन्धुमारो राजा, तस्याङ्गारवती दुहिता, श्राविका, तत्र परिव्राजिका आगता, वादे (तया) पराजिता, तस्याः प्रद्वेषमापन्ना
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1258 // | नियुक्तिः से सावत्तए पाडेमित्ति चित्तं फलए लिहिता उज्जेणीए पज्जोयस्स दंसेइ, पज्जोएण पुच्छियं, कहियं चणाए, पज्जोओ तस्स दूयं 4. चतुर्थपेसइ, सो धुंधुमारेण असक्कारिओ निच्छूढो, भणइ पिवासाए- विणएणं वरिजइ, दूएण पडियागएण बहुतरगं पज्जोयस्स मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, कहियं, आसुरुत्तो, सव्वबलेणं निग्गओ, सुंसुमारपुरं वेढेइ, धुंधुमारो अंतो अच्छइ, सो य वारत्तगरिसी एगत्थ नागघरे चच्चरमूले ठिएल्लगो, सोराया भीओएस महाबलवगोत्ति, नेमित्तगंपुच्छइ,सोभणइ-जाह-जाव नेमित्तं गेण्हामि, चेडगरू सङ्गहाः। वाणि रमंति ताणि भेसावियाणि, तस्स वारत्तगस्स मूलं आगयाणि रोवंताणि, ताणि भणियाणि- मा बीहेहित्ति, सो |1303 आगंतूण भणइ-मा बीहेहित्ति, तुज्झं जओ, ताहे मज्झण्हे ओसण्णद्धाणं उवरिं पडिओ, पजोओ वेढित्ता गहिओ, णयरिं संवेगे आणिओ, बाराणि बद्धाणि, पजोओ भणिओ-कओमुहो ते वाओ वाइ?, भणइ-जं जाणसि तं करेह, भणइ- किं तुमे / वारत्रकर्षिः। महासासणेण वहिएण?, ताहे से महाविभूईए अंगारवई पदिण्णा, दाराणि मुक्काणि, तत्थ अच्छइ, अण्णे भणंति- तेण धुंधुमारेण देवयाए उववासो कओ, तीए चेडरूवाणि विउव्विया णिमित्तं गहियंति, ताहे पजोओ णयरे हिंडइ, पेच्छइ 8 सापल्यै पातयामीति चित्रं फलके लिखित्वोजयिन्यां प्रद्योताय दर्शयति, प्रद्योतेन पृष्टम्, कथितं चानया, प्रद्योतस्तस्मै दूतं प्रेषयति, स धुन्धुमारेणासत्कृतो | निष्काशितः, भणितः पिपासया- विनयेन वियते, दूतेन प्रत्यागतेन बहुतरं प्रद्योतस्य कथितम्, क्रुद्धः, सर्वबलेन निर्गतः, शिशुमारपुरं वेष्टयति, धुन्धुमारोऽन्तः तिष्ठति,8 स च वारत्रकर्षिरकत्र चत्वरमूले स्थितोऽस्ति, स राजा भीत एष महाबल इति, नेमित्तिकं पृच्छति, स भणति- यात यावन्निमित्तं गृह्णामि, चेटा रमन्ते ते भापितास्तस्य वारत्रकस्य पार्श्वमागता रुदन्तः, ते भणिता- मा भैष्टेति, स आगत्य भणति- मा भैष्टेति, तव जयः, तदा मध्याह्ने उत्सन्नद्धानामुपरि पतितः, प्रद्योतो वेष्टयित्वा गृहीतः, नगरीमानीतः, द्वाराणि बद्धानि, प्रद्योतो भणितः- कुतोमुखस्ते वातो वाति?, भणति- यज्जानासि तत्कुरु, भणति- किं त्वया महाशासनेन विनाशितेन?, तदा तस्मै धुन्धुमारेण महाविभूत्यागारवती दत्ता, द्वाराणि मुत्कलितानि, तत्र तिष्ठति, अन्ये भणन्ति- तेन धुन्धुमारेण देवतायै उपवासः कृतः, तया चेटा विकुर्विता निमित्तं गृहीतमिति, तदा प्रद्योतो नगरे हिण्डमानः प्रेक्षते, // 12 // 88080808088
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1259 // अप्पसाहणं रायाणं, अंगारवतिं पुच्छइ-कहं अहं गहिओ?, सा साधुवयणं कहेइ, सो तस्स मूलं गओ, वंदामि निमित्ति- 4. चतुर्थगखमणंति, सो उवउत्तो जाव पव्वज्जाउ, चेडरूवाणि संभरियाणि / चंदजसाए सुजायस्स धम्मघोसस्स वारत्तगस्स सव्वेसिं मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, संवेगेणं जोगा संगहिया भवंति, केई तु सुरवरं जाव मियावई पव्वइया परंपरओ एयंपि कहेइ 17 / संवेगत्ति गयं, इयाणिं. 4.4 योगपणिहित्ति, पणिही नाम माया, सा दुविहा- दव्वपणिही य भावपणिही य, दव्वपणिहीए उदाहरणगाहा सङ्गहाः। नि०- भरुयच्छे जिणदेवो भयंतमिच्छे कुलाण भिक्खूय। पइठाण सालवाहण गुग्गुल भगवंच णहवाणे // 1304 // नियुक्तिः |1304 कथानकादवसेया, तच्चेदं- भरुयच्छे णयरे नहवाहणोराया कोससमिद्धो, इओय पइट्ठाणे सालवाहणोराया बलसमिद्धो, गुग्गुलः। सो नहवाणं रोहेइ, सो कोससमिद्धो जो हत्थं वा सीसंवा आणेइ तस्स सयसहस्सगं वित्तं देइ, ताहे तेण नहवाहणमणूसा दिवे भावप्रणिधौ मारंति, सालवाहणमणुस्सावि केवि मारित्ता आणेति, सो तेसिं न किंचि देइ, सोखीणजणो पडिजाइ, नासित्ता पुणोवि भदन्तमित्र कुणालौ। बितियवरिसे एइ, तत्थवि तहेव नासइ, एवं कालो वच्चइ, अण्णया अमच्चो भणइ- ममं अवराहेत्ता निव्विसयं आणवेह - राजानमल्पसाधनम्, अङ्गारवीं पृच्छति- अहं कथं गृहीतः, सा साधुवचनं कथयति, स तस्य पार्वंगतः, वन्दे नैमित्तिकक्षपणकमिति, स उपयुक्तो यावत् प्रव्रज्यां : चेटाः स्मृताः। चन्द्रयशसः सुजातस्य धर्मघोषस्य वारत्रकस्य सर्वेषां संवेगेन योगाः संगृहीता भवन्ति, केचित्तु सुरवरं यावत् मृगापतिः प्रव्रजिता (एषः) परम्परकः * एनमपि कथयन्ति / संवेग इति गतम्, इदानीं प्रणिधिरिति, प्रणिधिर्माया, सा द्विविधा- द्रव्यप्रणिधिश्च भावप्रणिधिश्च द्रव्यप्रणिधाबुदाहरणगाथा-0 भृगुकच्छे नगरे नभोवाहनो राजा कोशसमृद्धः, इतश्च प्रतिष्ठाने शालवाहनो राजा बलसमृद्धः, स नभोवाहनं रुणद्धि, स कोशसमृद्धो यो हस्तं वा शीर्षं वाऽऽनयति तस्मै शतसहस्रद्रव्यं ददाति, तदा तेन नभोवाहनमनुष्या दिवसे 2 मारयन्ति, शालवाहनमनुष्या अपि कांश्चनापि मारयित्वाऽऽनयन्ति, स तेभ्यः किञ्चिदपि न ददाति, स क्षीणजनः प्रतियाति,8॥१२५९ // नंष्ट्वा पुनरपि द्वितीयवर्षे आयाति, तत्रापि तथैव नश्यति, एवं कालो व्रजति, अन्यदाऽमात्यो भणति मामपराध्य निर्विषयमाज्ञपयत -
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1260 // माणुसगाणि यबंधाहि, तेण तहेव कयं, सोवि निग्गंतूण गुगुलभारंगहाय भरुयच्छमागओ, एगत्थ देवउले अच्छइ, सामंतरज्जेसु फुटुं- सालवाहणेणं अमच्चो निच्छूढो, भरुयच्छे णाओ, केणति पुच्छिओ को सोत्ति, भणइ- गुग्गुलभगवं नाम अहंति, जेहिं णाओ ताण कहेइ जेण विहाणेण निच्छूढो, अहा लहु से गणत्ति, पच्छा नहवाहणेण सुयं, मणुस्सा विसज्जिया नेच्छा कुमारामच्चत्तणस्स गंधंपि सोउं, सो य राया सयं आगओ, ठविओ अमच्चो, वीसंभं जाणिऊण भणइ-पुण्णेण रज्जं लब्भइ, पुणोवि अण्णस्स जम्मस्स पत्थयणं करेहि, ताहे देवकुलाणि थूभतलागवावीण खणावणादिएहिं दव्वं खइयं, सालवाहणो आवाहिओ, पुणोवि ताविज्जइ, अमच्चं भणइ-तुमं पंडिओर्ति, सो भणइ-घडामि अंतेउरियाण आभरणेणंति, पुणो. गओ पइट्ठाणंति, पच्छा पुणो संतेउरिओ णिव्वाहेइ, तम्मि णिट्ठिए सालवाहणो आवाहिओ, नत्थि दायव्वं, सो विणट्ठो, नटुं नयरंपि गहियं, एसा दव्वपणिही भावपणिहीए उदाहरणं- भरुयच्छे जिणदेवो नाम आयरिओ, भदंतमित्तो कुणालो य तच्चण्णिया दोवि भायरो वाई, तेहिं पडहओ निक्कालिओ, जिणदेवो चेइयवंदगो गओ सुणेइ, वारिओ, राउले वादो मनुष्यांश्च बधान, तेन तथैव कृतम्, सोऽपि निर्गत्य गुग्गुलभारं गृहीत्वा भृगुकच्छमागतः, एकत्र देवकुले तिष्ठति, सामन्तराजेषु वित्तं- शालवाहनेनामात्यो / निष्काशितः, भृगुकच्छे ज्ञातः, केनचित् पृष्टः, कः स इति, भणति- गुग्गुलभगवान् नामाहमिति, यैतिस्तान् कथयति येन विधिना निष्काशितः, यथा लघु(अपराध)ते है गणयन्ति, पश्चान्नभोवाहनेन श्रुतम्, मनुष्या विसृष्टा नेच्छति कुमारामात्यगन्धमपि श्रोतुम्, स च राजा स्वयमागतः, स्थापितोऽमात्यः, विश्रम्भं ज्ञात्वा भणति- पुण्येन 8 राज्यं लभ्यते, पुनरप्यन्यस्य जन्मनः पथ्यदनं कुरु, तदा देवकुलानि स्तूपतटाकवापीनां खाननादिभिः सर्वं द्रव्यं खादितम्, शालवाहन आहूतः, पुनरपि ताप्यते, अमात्य भणति- त्वं पण्डितोऽसि, स भणति- घटयाम्यन्तःपुरिकाणामाभरणानि, पुनर्गतः प्रतिष्ठानमिति, पश्चात् पुनः सान्तःपुरिको निर्वाहयति, तस्मिन्निष्ठिते शालवाहन आहूतः, नास्ति दातव्यम्, स विनष्टः, नष्टं नगरमपि गृहीतम्, एषा द्रव्यप्रणिधिः। भावप्रणिधाबुदाहरणं- भृगुकच्छे जिनदेवो नामाचार्यः, भदन्तमित्रः कुणालश्च तवनिकौ द्वावपि भ्रातरौ वादिनौ, ताभ्यां पटहको निष्काशितः, जिनदेवः चैत्यवन्दनार्थं गतः शृणोति, वारितः, राजकुले वादो सालिवाहणो। * खडिमोत्ति / 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्गहाः। नियुक्तिः 1304 द्रव्यप्रणिधौ गुग्गुलः। भावप्रणिधौ भदन्तमित्रकुणालौ। // 1260 //
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1261 // जाओ, पराजिया दोवि, पच्छा ते विचिंतेइ- विणा एएसिं सिद्धतेण न तीरइ एएसिं उत्तरं दाउं, पच्छा माइठाणेण ताण मूले 4. चतुर्थपव्वइया, विभासा गोविन्दवत्, पच्छा पढंताण उवगयं, भावओ पडिवन्ना, साहू जाया, एसा भावपणिहित्ति / पणि-हित्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गयं 18 / जहा इयाणिं सुविहित्ति, सुविहीए जोगा संगहिया, विधिरनुज्ञा विधी जस्स इट्ठा, शोभनो विधिः सुविधिः, 4.4 योगतत्रोदाहरणं जहा सामाइयनिज्जुत्तीए अणुकंपाए अक्खाणगं सङ्ग्रहाः। नि०- बारवई वेयरणी धन्नंतरि भविय अभविए विज्जे। कहणा य पुच्छियंमि य गइनिइसे य संबोही // 1305 // नियुक्तिः 1305-06 नि०- सो वानरजूहवई कंतारे सुविहियाणुकंपाए। भासुरवरबोंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ (847) // 1306 // सुविधौ जाव साहू साहरिओ साहूण समीवं / सुविहित्ति गयं 19 / इयाणिं संवरेत्ति, संवरेण जोगा संगहिजंति, तत्थ पडिवक्खेणं वैतरणिः / उदाहरणगाहा नियुक्तिः |1307 नि०-वाणारसीय कोटे पासे गोवालभद्दसेणे य।नंदसिरी पउमसिरी रायगिहे सेणिए वीरो॥१३०७॥ संवरे कथानकादवसेया, तच्चेदं-रायगिहे सेणिएण वद्धमाणसामी पुच्छिओ, एगा देवी णट्टविहिं उवदंसेत्ता गया का एसा?, नन्दश्रीः। सामी भणइ- वाणारसीए भद्दसेणो जुन्नसेट्ठी, तस्स भज्जा नंदा, तीए धूया नंदसिरी वरगविवज्जिया, तत्थ कोट्ठए चेइए जातः, पराजितौ द्वावपि, पश्चात्तौ विचिन्तयतः- विनैतेषां सिद्धान्तेन न एतेषामुत्तरं दातुं शक्यते, पश्चात् मातृस्थानेन तेषां पार्श्वे प्रव्रजितौ, विभाषा पश्चात् पठतोरुपगतम्, भावतः प्रतिपन्नौ, साधू जातौ, एषा भावप्रणिधिरिति / प्रणिधिरिति गतम्, इदानीं सुविधिरिति, सुविधिना योगाः संगृह्यन्ते, विधिर्यथा यस्येष्टः, यथा सामायिकनियुक्तौ8 अनुकम्पायामाख्यानक-10द्वारवती वैतरणिः धन्वन्तरिव्योऽभव्यश्च वैद्यौ। कथनं च पृष्टे च गतिनिर्देशश्च संबोधिः॥१॥ स वानरयूथपतिः कान्तारे सुविहितानुकम्पया। भासुरवरबोन्दीधरो देवो वैमानिको जातः / / 2 // यावत् साधुः संहृतः साधूनां समीपं सुविधिरिति गतम् / इदानीं संवर इति, संवरेण योगाः संगृह्यन्ते, तत्र प्रतिपक्षणोदाहरणगाथा। 0 राजगृहे श्रेणिकेन वर्धमानस्वामी पृष्टः, एका देवी नृत्यविधिमुपदयं गता कैषा?, स्वामी भणति- वाराणस्यां भद्रसेनो जीर्णश्रेष्ठी, तस्य 8 भार्या नन्दा, तस्या दुहिता नन्दश्रीरिति, वरविवर्जिता तत्र कोष्ठके चैत्ये - // 1261 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्ति भाष्य श्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1262 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्कहाः। नियुक्तिः 1308 आत्मदोषोपसंहारे जिनदेवः। पासस्सामी समोसढो, नंदसिरी पव्वइया, गोवालीए सिस्सिणिया दिण्णा, पुव्वं उग्गेण विहरित्ता पच्छा ओसन्ना जाया, हत्थे पाए धोवेइ, जहा दोवती विभासा, वारिजंती उठेऊणं विभत्ताए वसहीते ठिया, तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक्वंता चुल्लहिमवंते पउमदहे सिरीजाया देवगणिया,एतीए संवरोन कओ,पडिवक्खो सोन कायव्वो,अण्णे भणंति-हत्थिणियारूवेण वाउक्काएइ, ताहे सेणिएण पुच्छिओ, संवरेत्ति गयं 20 / इयाणिं अत्तदोसोवसंहारे त्ति अत्तदोसोवसंहारो कायव्वो, जइ किंचि कहामि तो दुगुणो बंधो होहिति, तत्थ उदाहरणगाहा नि०- बारवइ अरहमित्ते अणुद्धरी चेव तहय जिणदेवो / रोगस्स य उप्पत्ती पडिसेहो अत्तसंहारो॥१३०८ // कथानकादवसेया, तच्चेदं- बारवतीए अरहमित्तो सेट्ठी, अणुद्धरी भज्जा, सावयाणि, जिणदेवो पुत्तो, तस्स रोगा उप्पण्णा, न तीरइ तिगिंच्छिउं, वेजो भणइ-मंसं खाहि, नेच्छइ, सयणपरियणो अम्मापियरो य पुत्तणेहेणाणुजाणंति, निब्बंधेवि कहं सुचिरं रक्खियं वयं भंजामि, उक्तं च-वरं प्रवेष्टुं ज्वलितं हुताशनं, न चापि भग्नं चिरसञ्चितं व्रतम् अत्तदोसोवसंहारो कओ, मरामित्ति सव्वंसावजं पच्चक्खायं, कहवि कम्मक्खओवसमेणं पउणो, तहावि पच्चक्खायंचेव, पव्वजं कयाइओ, सुहज्झव पार्श्वस्वामी समवसृतः, नन्दश्रीः प्रव्रजिता, गोपाल्यै शिष्या दत्ता, पूर्वमुग्रेण विहृत्य पश्चादवसन्ना जाता, हस्तौ पादौ प्रक्षालयति, यथा द्रौपदी विभाषा, वार्यमाणोत्थाय विभक्तायां वसतौ स्थिता, तस्य स्थानस्यानालोचितप्रतिक्रान्ता क्षुल्लकहिमवति पाहदे श्रीर्जाता देवगणिका, एतया संवरो न कृतः, प्रतिपक्षः स न कर्त्तव्यः, अन्ये भणन्ति- हस्तिनीरूपेण वातमुद्रिति, (रावान् करोति), तदा श्रेणिकेन पृष्टः, संवर इति गतम्, इदानीमात्मदोषोपसंहारेति आत्मदोषोपसंहारः कर्त्तव्यः, यदि किञ्चित् & करिष्यामि तर्हि द्विगुणो बन्धो भविष्यतीति, तत्रोदाहरणगाथा-10द्वारवत्या अर्हमित्रः श्रेष्ठी, अनुद्धरी भार्या, श्रावको, जिनदेवः पुत्रः, तस्य रोगा उत्पन्नाः, न शक्यन्ते चिकित्सितुम्, वैद्यो भणति- मांसं खादय, नेच्छति, स्वजनपरिजनो मातापितरौ च पुत्रनेहेनानुजानन्ति, निर्बन्धेऽपि कथं सुचिरं रक्षितं व्रतं भनज्मि, आत्मदोषोपसंहारः कृतः, म्रिय इति सर्व सावा प्रत्याख्यातम्, कथमपि कर्मक्षयोपशमेन प्रगुणः तथापि प्रत्याख्यातमेव, प्रव्रज्यां कृतवान्, शुभाध्य--२ // 1262 //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1263 // साणस्स णाणमुप्पण्णं जाव सिद्धो। अत्तदोसोवसंहारोत्ति गयं 21 / इयाणिं सव्वकामविरत्तयत्ति, सव्वकामेसु विरंचियव्वं, 4. चतुर्थतत्रोदाहरणगाथा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- उल्जेणिदेवलासुय अणुरत्ता लोयणा य पउमरहो / संगयओ मणुमइया असियगिरी अद्धसंकासा / / 1309 // 4.4 योगकथानकादवसेया, तच्चेदं-उज्जेणीए नयरीए देवलासुओ राया, तस्स भज्जा अणुरत्ता लोयणा नाम, अन्नया सो राया सेज्जाए सङ्ग्रहाः। नियुक्तिः अच्छइ, देवी वाले वीयरेइ, पलियं दिटुं, भणइ- भट्टारगा! दूओ आगओ, सो ससंभमं भयहरिसाइओ उट्ठिओ, कहिं सो?, 1309 पच्छा सा भणइ- धम्मदूओत्ति, सणियं अंगुलीए वेढित्ता उक्खयं, सोवण्णे थाले खोमजुयलेण वेढित्ता णयरे हिंडाविओ, विरक्तत्वे पच्छा अधितिं करेइ-अजाए पलिए अम्ह पुव्वया पव्वयंति,अहं पुण न पव्वइओ, पउमरहं रज्जे ठवेऊण पव्वइओ, देवीवि, देवलासुतः। संगओ दासो मणुमइया दासी ताणिवि अणुरागेण पव्वइयाणि, सव्वाणिवि असियगिरितावसासमं तत्थ गयाणि, संगयओ मणुमतिगाय केणइ कालंतरेण उप्पव्वइयाणि, देवीएविगब्भो नक्खाओपुव्वं रणो, वहिउमारद्धो, राया अधिति पगओअयसो जाओत्ति अहं, तावसओ पच्छन्नं सारवेइ, सुकुमाला देवी वियायंती मया, तीए दारिया जाया, सा अन्नाणं तावसीणं वसायस्य ज्ञानमुत्पन्नं यावत् सिद्धः / आत्मदोषोपसंहार इति गतम्, इदानीं सर्वकामविरक्ततेति, सर्वकामेषु विरक्तव्यम्। 0 उज्जयिन्यां नगर्यां देवलासुतो राजा तस्य भार्याऽनुरक्ता लोचना नाम्नी, अन्यदा स राजा शय्यायां तिष्ठति, देवी वालान् वीणयति (शोधयति), देव्या वाले पलितं दृष्टम्, भणति- भट्टारक! दूत आगतः, स8 ससंभ्रमं भयहर्षवान् उत्थितः, क्व सः?, पश्चात् सा भणति- धर्मदूत इति, शनैरङ्गल्या वेष्टयित्वोत्खातम्, सौवर्णे स्थाले क्षौमयुगलेन वेष्टयित्वा नगरे हिण्डितः, पश्चादधृतिं करोति- अजाते पलितेऽस्माकं पूर्वजाः प्राव्रजिषुः, अहं पुनर्न प्रव्रजितः, पद्मरथं राज्ये स्थापयित्वा प्रव्रजितः, देव्यपि, संगतो दासो मनुमतिका दासी तावप्यनुरागेण प्रव्रजितौ, सर्वेऽप्यसितगिरितापसाश्रमस्तत्र गताः, संगतो मनुमतिका च केनचित्कालान्तरेणोत्प्रव्रजिती, देव्याऽपि गर्भो नाख्यातः पूर्वं राज्ञः, वर्धितुमारब्धः, राजाऽधृति प्रगतः अयशा जातोऽहम्, तापसात् प्रच्छन्नं संरक्षति, सुकुमाला देवी प्रजनयन्ती मृता, तस्या दारिका जाता, साऽन्यास - 8 // 1263 //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्ति भाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1264 // व्युत्सर्गेच तावसीणं थणयं पियइ, संवड्डिया, ताहे से अद्धसंकासत्ति नामं कयं, सा जोव्वणत्था जाया, सा पियरं अडवीओ आगयं 4. चतुर्थविस्सामेइ, सो तीए जोव्वणे अज्झोववन्नो, अजं हिजो लएमित्ति अच्छइ, अण्णया पहाविओ गिण्हामित्ति उडगकट्टेल मध्ययनम् Wआवडिओ, पडिओ चिंतेइ-धिद्धी इहलोए फलं परलोए न नज्जइ किं होतित्ति संबुद्धो, ओहिनाणं, भणइ- भवियव्वं भो प्रतिक्रमणं, 4.4 योगखलु सव्वकामविरत्तेणं अज्झयणं भासइ, धूया विरत्तेण संजतीण दिण्णा, सोवि सिद्धो। एवं सव्वकामविरजिएण जोगा सङ्गहाः। संगहिया भवंति / सव्वकामविरत्तयत्ति गयं 22, इयाणिं पच्चक्खाणित्ति, पच्चक्खाणं च दुविहं- मूलगुणपच्चक्खाणं उत्तरगुण- नियुक्तिः 1310 पच्चक्खाणंच, मूलगुणपञ्चक्खाणे उदाहरणगाहा मूलोत्तरगुणनि०-कोडीवरिसचिलाए जिणदेवे रयणपुच्छ कहणा य ।साएए सत्तुंजे वीरकहणायसंबोही // 1310 // प्रत्याख्याने कथानकादवसेया, तच्चेदं- साएए सत्तुंजए राया, जिणदेवो सावगो, सो दिसाजत्ताए गओ कोडीवरिसं, ते मिच्छा, तत्थ चिलाओ राया, तेण तस्स रयणाणि अण्णागारे पोत्ताणि मणी य जाणि तत्थ नत्थि ताणि ढोइयाणि, सो चिलाओ पुच्छइअहो रयणाणि रूवियाणि, कहिं एयाणि रयणाणि?, साहइ- अम्ह रज्जे, चिंतेइ- जइ नाम संबुज्झेजा, सो राया भणइ- तापसीनां स्तनं पिबति, संवर्धिता, तदा तस्या अर्धसंकाशेति नाम कृतम्, सा यौवनस्था जाता, सा पितरमटवीत आगतं विश्रमयति, स तस्या यौवनेऽध्युपपन्नः, अद्य श्वो लास्यामीति तिष्ठति, अन्यदा प्रधावितो गृह्णामीति उटजकाष्ठे आपतितः, पतितश्चिन्तयति- धिग् धिग् इहलोके फलं परलोके न ज्ञायते किं भविष्यतीति सम्बुद्धः, अवधिज्ञानम्, भणति- भवितव्यं भोः खलु सर्वकामविरक्तेन अध्ययनं भाषते, दुहिता विरक्तेन संयतीभ्यो दत्ता, सोऽपि सिद्धः / एवं सर्वकामविरक्तेन योगाः संगृहीता भवन्ति / सर्वकामविरक्ततेति गतम्, इदानीं प्रत्याख्यानमिति, प्रत्याख्यानं च द्विविधं- मूलगुणप्रत्याख्यानमुत्तरगुणप्रत्याख्यानंच, मूलगुणप्रत्याख्याने उदाहरणगाथा-0 साकेते शत्रुञ्जयो राजा, जिनदेवः श्रावकः, स दिग्यात्रया गतः कोटीवर्षम्, ते म्लेच्छाः, तत्र चिलातो राजा, तेन तस्मै रत्नानि विचित्राकाराणि वस्त्राणि मणयश्च यानि तत्र न सन्ति तानि ढौकितानि, स चिलातः पृच्छति- अहो रत्नानि सुरूपाणि, वैतानि रत्नानि?, कथयति- अस्माकं राज्ये, चिन्तयति यदि नाम सम्बुध्येत, स राजा भणति-- दृष्टान्ता:। // 1264 //
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1265 // अहंपिजामि रयणाणि पेच्छामि, तुझं तणगस्स रणो बीहेमि, जिणदेवो भणइ-मा बीहेहि, ताहे तस्स रण्णो लेहं पेसेइ, 4. चतुर्थतेण भणिओ- एउत्ति, आणिओ सावगेण, सामी समोसढो, सेत्तुंजओ निग्गओ सपरिवारो महया इड्डीए, सयणसमूहो। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, निग्गओ, चिलाओपुच्छइ-जिणदेवो! कहिंजणोजाइ! सो भणइ- एस सोरयणवाणियओ, भणइ- तो जामो पेच्छामोत्ति, 4.4 योगदोवि जणा निग्गया, पेच्छंति सामिस्स छत्ताइछत्तं सीहासणं, विभासा, पुच्छइ- कह रयणाई, ताहे सामी भावरयणाणि दव्वरयणाणि य पण्णवेइ, चिलाओ भणइ-मम भावरयणाणि देहित्ति भणिओ रयहरणगोच्छगाइ साहिल्जंति, पव्वइओ, नियुक्तिः 1311 एयं मूलगुणपच्चक्खाणं, इयाणिं उत्तरगुणपच्चक्खाणं, तत्रोदाहरणगाहा मूलोत्तरगुणनि०- वाणारसी यणयरी अणगारे धम्मघोस धम्मजसे।मासस्स य पारणए गोउलगंगा व अणुकंपा / / 1311 // प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच कथानकादवसेया, तच्चेदं-वाणारसीए दुवे अणगारा वासावासंठिया- धम्मघोसो धम्मजसो य, ते मासंखमणेण अच्छंति, चउत्थपारणाए मा णियावासो होहितित्ति पढमाए सज्झायं बीयाए अत्थपोरिसी तइयाए उग्गाहेत्ता पहाविया, सारइएणं 4- अहमप्यायामि रत्नानि प्रेक्षे, परं त्वदीयात् राज्ञो बिभेमि, जिनदेवो भणति- मा भैषीः, तदा तस्मै राज्ञे लेखं ददाति, तेन भणितं- आयात्विति, आनीतः श्रावकेण, स्वामी समवसृतः, शत्रुञ्जयो निर्गतः सपरीवारो महत्या ऋद्ध्या, स्वजनसमूहो निर्गतः, चिलातः पृच्छति- जिनदेव! क्व जनो याति?, स भणति- एष रत्नवणिक् सः, भणति- तर्हि यावः प्रेक्षावहे, द्वावपि जनौ निर्गतौ, प्रेक्षेते-स्वामिनश्छत्रातिच्छत्रं सिंहासनम्, विभाषा, पृच्छति-कथं रत्नानि?, तदा स्वामी भावरत्नानि द्रव्यरत्नानि लच प्रज्ञापयति, चिलातो भणति- मम भावरत्नान्यर्पयत इति भणितो रजोहरणगोच्छकादि दर्शयन्ति, प्रव्रजितः, एतत् मूलगुणप्रत्याख्यानम्, इदानीमुत्तरगुणप्रत्याख्यानम्, तत्रोदाहरणगाथा-७ वाराणस्यां द्वावनगारौ वर्षावासं स्थितौ- धर्मघोषो धर्मयशाच, तौ मासक्षपणमासक्षपणेन तिष्ठतः, चतुर्थपारणके मा नित्यवासिनौ भूवेति प्रथमायां स्वाध्यायं द्वितीयस्यामर्थपौरुषी (कृत्वा) तृतीयस्यामुग्राह्य प्रधाविती,, दृष्टान्ता:। // 126
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1266 // नियुक्तिः उण्हेणं अज्झाहया तिसाइया गंगं उत्तरंता मणसावि पाणियं न पत्थेति, उत्तिण्णा, गंगादेवया आउट्टा, गोउलाणि विउव्वित्ता 4. चतुर्थसपाणीया गोवग्गा दधिविभासा, ताहे सद्दावेइ- एह साहू भिक्खं गेण्ह, ते उवउत्ता दट्ठण ताण रूवं, सा तेहिं पडिसिद्धा मध्ययनम् पहाविया, पच्छा ताए अणुकंपाए वासवद्दलं विउव्वियं, भूमी उल्ला, सियलेण वाएण अप्पाइया गाम पत्ता, भिक्खं गहियं, प्रतिक्रमणं, योगएवं उत्तरगुणा न भग्गा। एयं उत्तरगुणपञ्चक्खाणं 23, पञ्चक्खाणित्ति गयं 23 / इयाणिं विउस्सग्गेत्ति, विउस्सग्गो दुविहो- सङ्ग्रहाः। दव्वओ भावओ य, तत्थ दव्वविउस्सग्गे करकंडादओ उदाहरणं, तथाऽऽह भाष्यकार: 1311 भा०- करकंडु कलिंगेसु, पंचालेसु य दुम्मुहो। नमीराया विदेहेसु, गंधारेसु य णग्गती // 207 // (205) मूलोत्तरगुणभा०- वसभे य डूंदकेऊ वलए अंबे य पुप्फिए बोही / करकंडुदुम्मुहस्सा, नमिस्स गंधाररन्नो य / / 208 // (206) प्रत्याख्याने इमीए वक्खाणं-चंपाए दहिवाहणो राया, चेडगधूया पउमावई देवी, तीसे डोहलो-किहऽहं रायनेवत्थेण नेवत्थिया / व्युत्सर्गेच दृष्टान्ताः। उज्जाणकाणणाणि विहरेज्जा?, ओलुग्गा, रायापुच्छा, ताहे राया य सा य देवी जयहत्थिंमि, राया छत्तं धरेइ, गया उज्जाणं, पढमपाउसो य वट्टइ, सो हत्थी सीयलएण मट्टियागंधेण अब्भाहओ वणं संभरिऊण वियट्टो वणाभिमुहो पयाओ, जणो न / शारदिकेनौष्ण्येनाभ्याहतौ तृषार्दितौ गङ्गामुत्तरन्तौ मनसाऽपि पानीयं न प्रार्थयतः, उत्तीणी, गङ्गादेवताऽऽवर्जिता, गोकुलानि विकुळ सपानीयान् गोवर्गान् दधि विभाषा, तदा शब्दयति- आयातं साधू! भिक्षां गृह्णीतम्, तावुपयुक्तौ दृष्ट्वा तेषां रूपम्, सा ताभ्यां प्रतिषिद्धा प्रधाविता, पश्चात् तयाऽनुकम्पया वर्षद्वदलकं विकुर्वितम्, भूमिरार्द्रा (जाता), शीतलेन वायुनाऽऽप्यायितौ ग्रामं प्राप्तौ, भैक्षं गृहीतम्, एवमुत्तरगुणा न भग्नाः, एतदुत्तरगुणप्रत्याख्यानम्। प्रत्याख्यानमिति गतम्, इदानीं व्युत्सर्ग इति, व्युत्सर्गो द्विविधः- द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यव्युत्सर्गे करकण्ड्वादय उदाहरणम्, तत्राह- अनयोर्व्याख्यानं-चम्पायां दधिवाहनो राजा, चेटकदुहिता पद्मावती // 1266 // देवी, तस्या दौहृदं-कथमहं राजनेपथ्येन नेपथ्यितोद्यानकाननानि विहरेयम्, क्षीणा, राजपृच्छा, तदा राजा सा च देवी जयहस्तिनि, राजा छत्रं धारयति, गतोद्यानम्, प्रथमप्रावृट् च वर्तते, स हस्ती शीतलेन मृत्तिकागन्धेनाभ्याहतो वनं स्मृत्वा मत्तो वनाभिमुखं प्रयातः, जनो न. भाष्य: 207-208
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1267 // तरइ ओलग्गिउं, दोवि अडविं पवेसियाणि, राया वडरुक्खं पासिऊण देवि भणइ- एयस्स वडस्स हेतुण जाहिति तो तुम 4. चतुर्थसालं गेण्हिज्जासित्ति, सुसंजुत्ता अच्छ, तहत्ति पडिसुणेइ, राया दच्छो तेण साला गहिया, इदरी हिया, सो उइण्णो, निराणंदो। मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गओ चंपंणयरिं, सावि इत्थिगानीया णिम्माणुसं अडविंजाव तिसाइओपेच्छइ दहं महइमहालयं, तत्थ उइण्णो, अभिरमा 4.4 योगहत्थी, इमावि सणिइमोइत्ता उत्तिण्णा, दहाओ दिसा अयाणंती एगाए दिसाए सागारं भत्तं पच्चक्खाइत्ता पहाविया, जाव दूर सङ्ग्रहाः। पत्ता ताव तावसो दिट्ठो, तस्स मूलं गया, अभिवादिओ, तत्थ गच्छइ, तेण पुच्छिया-कओ अम्मो! इहागया?, ताहे कहेइ नियुक्तिः 1311 सब्भावं, चेडगस्स धूया, जाव हत्थिणा आणिया, सोय तावसो चेडगस्स नियल्लओतेण आसासिया-मा बीहिहित्ति, ताहे मूलोत्तरगुणवणफलाई देइ, अच्छावेत्ता कइवि दियहे अडवीए निप्फेडित्ता एत्तोहितो अम्हाणं अगइविसओ, एत्तो वरं हलवाहिया प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच भूमी, तं न कप्पड़ मम अतिक्कमिउं, जाहि एस दंतपुरस्स विसओ, दंतचक्को राया, निग्गया तओ अडवीओ, दंतपुरे अजाण मूले पव्वइया, पुच्छियाए गब्भो नाइक्खिओ, पच्छा नाए मयहारियाए आलोवेइ, सा वियाता समाणी सह णाममुद्दियाए 207-208 शक्मोत्यवलगितुम्, द्वावपि अटी प्रवेशितौ, राजा वटवृक्षं दृष्ट्वा देवी भणति- एतस्य वटस्याधस्तात् यास्यति ततस्त्वं शालां गृह्णीया इति, सुसंयुक्ता तिष्ठ, तथेति प्रतिशृणोति, राजा दक्षस्तेन शाला गृहीता- इतरा हृता, सोऽवतीर्णः, निरानन्दो गतश्चम्पां नगरीम्, साऽपि स्त्री नीता निर्मानुषामटवीं यावत्तृषार्दितः प्रेक्षते ह्रदं 8 महातिमहालयम, तत्रावतीर्णः, अभिरमते हस्ती, इयमपि शनैर्विमुच्योत्तीर्णा, दश दिशोऽजानन्ती एकस्यां दिशि साकारं भक्तं प्रत्याख्याय प्रधाविता, यावद्रं गता तावत्तापसो दृष्टः, तस्य मूलं गता, अभिवादितः, तत्र गच्छति, तेन पृष्टा-कुतोऽम्ब! इहागता?, तदा कथयति सद्भावम्, चेटकस्य दुहिता, यावद्धस्तिनाऽऽनीता, स च तापसश्चेटकस्य निजकः, तेनाश्वसिता- मा भैषीरिति तदा वनफलानि ददाति, स्थापयित्वा कतिचिद्दिवसान् अटवीतो निष्काश्येतोऽस्माकमविषयो गतेः अतः परं 8 // 1267 // हलकृष्टा भूमिः, तत् न कल्पतेऽस्माकमतिक्रान्तुं याहि दन्तपुरस्य विषय एषः, दन्तचक्रो राजा, निर्गता ततोऽटव्याः दन्तपुरे आर्याणां मूले प्रव्रजिता, पृष्टया गर्भो नाख्यातः, ज्ञाते पश्चान्महत्तरिकाया आलोचयति, सा प्रजनयन्ती सन्ती सह नाममुद्रया - दृष्टान्ता:। भाष्यः
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1268 // कंबलरयणेण य वेढिउंसुसाणे उज्झेइ, पच्छा मसाणपालो पाणो, तेण गहिओ, तेण अप्पणो भजाए समप्पिओ, सा अज्जा तीए पाणीए सह मेत्तियं घडेइ, सा य अज्जा संजतीहिं पुच्छिया-किंगब्भो?, भणइ- मयगो जाओ, सो मए उज्झिओत्ति, सोवि संवड्डइ, ताहे दारगेहि समं रमंतो डिंभाणि भणइ- अहं तुन्भं राया मम तुन्भे कर देह, सो सुक्ककच्छूए गहिए, ताणि भणइ-ममं कंडुयह, ताहे करकंडुत्ति नामं कयं, सो य तीए संजतीए अणुरत्तो, सा से मोदगे देइ, जं वा भिक्खं लहइ, संवडिओ मसाणं रक्खइ, तत्थ य दो संजया केणइ कारणेण तं मसाणं गया, जाव एगत्थ वंसीकुडंगे दंडगं पेच्छंति, तत्थेगो दंडलक्खणं जाणइ, सो भणइ-जो एयं दंडगं गेण्हइ सोराया हवई, किंतु पडिच्छियव्वो जाव अण्णाणि चत्तारि अंगुलाणि वड्डइ, ताहे जोगोत्ति, तेण मायंगेण एगेण य धिज्जाइएण सुयं, ताहे सो मरुगो अप्पसागारिए तं चउरंगुलं खणिऊण छिंदइ, तेण य चेडेण दिट्ठो, उद्दालिओ, सो तेण मरुएण करणं णीओ, भणइ-देहि मे दंडगं, सो भणइ-न देमि, मम मसाणे, धिज्जाइओ भणइ- अण्णं गिण्ह, सो नेच्छइ, मम एएण कजं, सो दारओ पुच्छिओ-किं न देसि?, भणइ- अहं एयस्स रत्नकम्बलेन च वेष्टयित्वा श्मशाने उज्झति, पश्चात् श्मशानपालः पाणस्तेन गृहीतः, तेनात्मनो भार्यायै समर्पितः, सा आर्या तया पाण्या सह मैत्रीं घटयति, साचार्या संयतीभिः पृष्टा- क्व गर्भः?, भणति- मृतको जातस्ततो मयोज्झित इति, सोऽपि संवर्धते, तदा दारकैः समं रममाणो डिम्भान् भणति- अहं भवतां राजा मह्यं यूयं कर दत्त, स शुष्ककण्डा गृहीतः, तान् भणति- मां कण्डूयत, तदा करकण्डूरिति नाम कृतम्, स च तस्यां संयत्यां अनुरक्तः, सा तस्मै मोदकान् ददाति. यां वा भिक्षां लभते,। | संवृद्धः श्मशानं रक्षति, तत्र च द्वौ साधू केनचित्कारणेन तत् श्मशानं गतौ, यावदेकत्र वंशीकुडङ्गे दण्डं प्रेक्षेते, तत्रैको दण्डलक्षणं जानाति, स भणति- य एनं दण्डकं गृह्णाति स राजा भवति, किंतु प्रतीक्षितव्यो यावदन्यान् चतुरोऽङ्गुलान् वर्धते, तदा योग्य इति, तत्तेन मातङ्गेनैकेन च धिग्जातीयेन श्रुतम्, तदा स ब्राह्मणोऽल्पसागारिके तं चतुरङ्गलं खनित्वा छिनत्ति, तेन च चेटेन दृष्टः, उद्दालितः, स तेन ब्राह्मणेन करणं (न्यायालयं) नीतः, भणति- देहि मह्यं दण्डकम, स भणति- न ददामि, मम श्मशाने, धिग्जातीयो भणति- अन्यं गृहाण, स नेच्छति, ममैतेन कार्यम्, स दारकः पृष्टः- किं न ददासि?, भणति- अहमेतस्य - 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1311 मूलोत्तरगुणप्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच दृष्टान्ताः / भाष्य: 207-208 // 1268 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1269 // दंडगस्स पहावेणं राया भविस्सामि, ताहे कारणिया हसिऊण भणंति- जया तुमंराया भविजासि तया एयस्स मरुयस्स गाम 4. चतुर्थदेजाहि, पडिवण्णं तेण, मरुएण अण्णे मरुया बितिजा गहिया जहा मारेमोतं, तस्स पिउणा सुयं, ताणि तिण्णिवि नट्ठाणि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, जाव कंचणपुरं गयाणि, तत्थ राया मरइ, रजारिहो अण्णो नत्थि, आसो अहिवासिओ, सो तस्स सुत्तगस्स मूलमागओ 4.4 योगपयाहिणं काऊण ठिओ, जाव लक्खणपाढएहि दिट्ठो लक्खणजुत्तोत्ति जयसद्दो कओ, नंदितूराणि आहयाणि, इमोवि सङ्गहाः। वियंभंतो वीसत्थो उट्ठिओ, आसे विलग्गो, मायंगोत्ति धिज्जाइया न देंति पवेसं, ताहे तेण दंडरयणं गहियं, जलिउमारलं, नियुक्तिः 1311 भीया ठिया, ताहे तेण वाडहाणगा हरिएसा धिज्जाइया कया, उक्तं च- दधिवाहनपुत्रेण, राज्ञा तु करकण्डुना। वाटहानकवास्तव्या- मूलोत्तरगुणचाण्डाला ब्राह्मणीकृताः॥१॥तस्स पिइघरनामं अवइन्नगोत्ति, पच्छा से तं चेडगरूवकयं नामं पइट्ठियं, करकंडुत्ति, ताहे सो प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच मरुगो आगओ, भणइ-देह मम गामंति, भणइ-जंते रुच्चइ तंगेण्ह, सो भणइ-ममंचंपाए घरं तहिं देहि, ताहे दहिवाहणस्स लेहं देइ, देहि मम एगंगाम अहं तुज्झ जंरुच्चइ गामवाणयरं वा तं देमि, सो रुट्ठो- दुट्ठमायंगो न जाणइ अप्पयं तो मम लेहंड भाष्य: दण्डकस्य प्रभावेण राजा भविष्यामि, तदा कारणिका हसित्वा भणन्ति- यदा त्वं राजा भवेस्तदैतस्मै ब्राह्मणाय ग्रामं दद्याः, प्रतिपन्नं तेन, मरुकेण अन्ये ब्राह्मणाः साहाय्यका गृहीता यथा मारयामस्तम्, तस्य पित्रा श्रुतम्, ते त्रयोऽपि नष्टाः यावत् काञ्चनपुरं गताः, तत्र राजा मृतः, राज्याझेऽन्यो नास्ति, अश्वोऽधिवासितः, स तस्य सुप्तस्य पार्श्वमागतः प्रदक्षिणां कृत्वा स्थितो, यावल्लक्षणपाठकदृष्टो लक्षणयुक्त इति जयशब्दः कृतः, नन्दीतर्याण्याहतानि, अयमपि विजम्भमाणो विश्वस्त उत्थितः अश्वे विलग्नः, मातङ्ग इति धिग्जातीया न ददति प्रवेशम्, तदा तेन दण्डरत्नं गृहीतम्, ज्वलितुमारब्धम्, भीताः स्थिताः, तदा तेन वाटधानवास्तव्या हरिकेशा धिग्जातीयाः कृताः। तस्य पितृगृहनामावकीर्णक इति, पश्चात्तस्य तत् चेटककृतं नाम प्रतिष्ठितम्, करकण्डूरिति, तदा स ब्राह्मण आगतः, भणति- देहि मह्यं ग्राममिति, भणति- यस्ते रोचते तं गृहाण, स भणति- मम चम्पायां गृहं तत्र देहि, तदा दधिवाहनाय लेखं ददाति, देहि मे एक ग्रामं अहं तव यो रोचते ग्रामो वा नगरं वा तं ददामि, स रुष्ट:- दुष्टमातङ्गो न जानाति आत्मानं ततो मह्यं लेखं. दृष्टान्ताः / 207-208 1269 //
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1270 // मूलांतरगुण देइत्ति, दूएण पडियागएण कहियं, करकंडुओ रुट्ठो, गओ रोहिजड़, जुद्धं च वट्टइ, तीए संजतीए सुयं, मा जणक्खओ |4. चतुर्थहोउत्ति करकंडु ओसारेत्ता रहस्सं भिंदइ- एस तव पियत्ति, तेण ताणि अम्मापियराणि पुच्छियाणि, तेहिं सब्भावो कहिओ, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नाम मुद्दा कंबलरयणंच दावियं, भणइ,माणेण-ण ओसरामि, ताहेसा चंपं अइगया, रण्णो घरमतेंतीणाया, पायवडियाओ 4.4 योगदासीओ परुण्णाओ, रायाएवि सुयं, सोवि आगओ वंदित्ता आसणं दाऊण तं गब्भं पुच्छइ, सा भणइ- एस तुम जेण सङ्ग्रहाः। रोहिओत्ति, तुट्ठो निग्गओ, मिलिओ, दोवि रज्जाई दहिवाहणो तस्स दाऊण पव्वइओ, करकंडू महासासणो जाओ, सो यह नियुक्तिः 1311 किर गोउलप्पिओ, तस्स अणेगाणि गोउलाणि, अण्णया सरयकाले एगं गोवच्छगं गोरगत्तं सयं पेच्छइ, भणइ- एयस्स मायरं मा दुहेजह, जया वडिओ होइ तया अन्नाणं गावीणं दुद्धं पाएजह, तो गोवाला पडिसुणेति, सोवि उच्चत्तविसाणो प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच खंधवसहो जाओ, राया पेच्छइ, सो जुद्धिक्कओ कओ, पुणो कालेण आगओ पेच्छइ महाकायं वसहं पड्डएहिं घडिजंतं, दृष्टान्ताः / गोवे पुच्छइ- कहिं सो वसहोत्ति?, तेहिं दाविओ, पेच्छंतो तओ विसण्णो चिंतेंतो संबुद्धो, तथा चाह भाष्यकार: भाष्यः ददातीति, दूतेन प्रत्यागतेन कथितम्, करकण्डू रुष्टः, गतो रोधयति, युद्धं च वर्त्तते, तया संयत्या श्रुतम्, मा जनक्षयो भूदिति करकण्डूमपसार्य रहस्यं भिनत्ति-एष तव पितेति, तेन तौ मातापितरौ पृष्टी, ताभ्याम, सद्भावः कथितः, नाममुद्रा कम्बलरत्नं च दर्शिते, भणति मानेन- नापसरामि, तदा सा चम्पामतिगता, राज्ञो गृहमायान्ती ज्ञाता, पादपतिता दस्यो रोदितुं लग्नाः, राज्ञाऽपि श्रुतम्, सोऽपि आगतो वन्दित्वाऽऽसनं दत्त्वा तं गर्भ पृच्छति, सा भणति- एष त्वं येन रुद्ध इति, तुष्टो निर्गतः, मिलितो,* द्वे अपि राज्ये दधिवाहनस्तस्मै दत्त्वा प्रव्रजितः, करकण्डूमहाशासनो जातः, स च किल गोकुलप्रियः, तस्यानेकानि गोकुलानि, अन्यदा शरत्काले एक गोवत्सक गौरगात्रं स्वयं प्रेक्षते, भणति- एतस्य मातरं मा दोग्ध, यदा वर्धितो भवेत् तदाऽन्यासां गवां दुग्धं पाययेत, ततो गोपालाः प्रतिशृण्वन्ति, सोऽप्युच्चतमविषाणः स्कन्धवृषभो // 1270 / / जातः, राजा प्रेक्षते, स युद्धीयः कृतः, पुनः कालेनागतः प्रेक्षते महाकायं वृषभं महिषीवत्सैर्घश्यमानम्, गोपान् पृच्छति- क स वृषभ इति, तैर्दर्शितः, प्रेक्षमाणस्ततो विषण्णश्चिन्तयन् सम्बुद्धः। 207-208
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1271 // भा०- सेयं सुजायं सुविभत्तसिंग, जो पासिया वसभं गोट्ठमझे। रिद्धिं अरुद्धिं समुपेहिया णं, कलिंगरायावि समिक्ख धम्म 4. चतुर्थ॥२०९॥ (207) मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, भा०- गोटुंगणस्स मज्झे ढेक्यिसद्देण जस्स भन्नति / दित्तावि दरियवसहा सुतिक्खसिंगा सरीरेण / / 210 // (208) 4.4 योगभा०- पोराणयगयदप्पो गलंतनयणो चलंतवसभोट्ठो। सोचेव इमो वसहो पड्डयपरिघट्टणं सहइ॥२११॥ (209) सङ्ग्रहाः। गाथात्रयस्य व्याख्या- श्वेतं- शुक्लं सुजातं- गर्भदोषविकलं (सुविभक्त) शृङ्ग-विभागस्थसमशृङ्गं यं राजा दृष्ट्वाअभि नियुक्तिः |1311 समीक्ष्य वृषभं-प्रतीतं गोष्ठमध्ये- गोकुलान्तः पुनश्च तेनैवानुमानेन ऋद्धिं-समृद्धिं सम्पदं विभूतिमित्यर्थः, तद्विपरीतांचाऋद्धिं मूलोत्तरगुणच संप्रेक्ष्य-असारतयाऽऽलोच्य कलिङ्गा- जनपदास्तेषु राजा कलिङ्गराजः, असावपि समीक्ष्य धर्मं- पर्यालोच्य धर्म सम्बुद्ध प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच इति वाक्यशेषः / किं चिन्तयन्? - गोठेंगणस्स मज्झे त्ति गोष्ठाङ्गणस्यान्तः ढेक्कितशब्दस्य यस्य भग्नवन्तः, के?- दीप्ता अपि दृष्टान्ताः / रोषणा अपीत्यर्थः, दर्पितवृषभा- बलोन्मत्तबलीवर्दा इत्यर्थः, सुतीक्ष्णशृङ्गा अपि शारीरेण बलेन / पौराणः गतदर्पः गलन्नयनः | चलद्वृषभोष्ठः, स एवायं वृषभोऽधुना पड्डगपरिघट्टणं सहइ, धिगसारः संसार इति, सर्वप्राणभृतांचैवेयं वार्तेति तस्मादलमनेनेति, एवं 209-211 सम्बुद्धो, जातीसरणं, निग्गओ, विहरइ / इओ पंचालेसु जणवएसु कंपिल्ले णयरे दुम्मुहो राया, सोवि इंदकेउं पासइ लोएण महिजंतं अणेयकुडभीसहस्सपडिमंडियाभिरामं, पुणोवि लुप्पंतं, पडियं च अमेज्झमुत्ताणमुवरिं, सो संबुद्धो, तथाऽऽह भाष्यकार: ®समत्थाइ (प्र०)। 0 एवं सम्बुद्धः, जातेः स्मरणम्, निर्गतः, विहरति / इतश्च पाञ्चालेषु जनपदेषु काम्पील्ये नगरे दुर्मुखो राजा, सोऽपि इन्द्रकेतुं पश्यति लोकेन मह्यमानं अनेकलघुपताकासहस्रपरिमण्डिताभिरामम्, पुनरपि लुप्यमानम्, पतितं चामेध्यमूत्राणामुपरि, स सम्बुद्धः, विहरति / भाष्यः // 1271 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1272 // भा०- जो इंदकेउं समलंकियं तु, दटुं पडतं पविलुप्पमाणं / रिद्धिं अरिद्धिं समुपहिया णं, पंचालराया वि समिक्ख धम्मं // 4. चतुर्थ२१२॥ (210) मध्ययनम् निगदसिद्धैव, विहरइ। इओय विदेहाजणवए महिलाएणयरीए नमी राया, गिलाणो जाओ, देवीओचंदणं घसंति तस्सल प्रतिक्रमणं, 4.4 योगदाहपसमणनिमित्तं, वलयाणि खलखलंति, सो भणइ-कन्नाघाओ, न सहामि, एक्कक्के अवणीए जाव एक्कक्को अच्छइ, सङ्ग्रहाः। सद्दो नत्थि, राया भणइ-ताणि वलयाणि न खलखलेंति?, अवणीयाणि, सो तेण दुक्खेण अब्भाहओ परलोगाभिमुहो नियुक्तिः 1311 चिंतेइ-बहुयाण दोसो एगस्स न दोसो, संबुद्धो, तथा चाह मूलोत्तरगुणभा०- बहुयाण सद्दयं सोचा, एगस्स य असद्दयं / वलयाणं नमीराया, निक्खंतो मिहिलाहिवो // 213 / / (211) प्रत्याख्याने कण्ठ्या , विहरइ / इओ य गंधारविसए पुरिमपुरेणयरे नग्गई राया, सो अन्नया अणुजत्तं निग्गओ, पेच्छइ चूयं कुसुमियं, व्युत्सर्गेच दृष्टान्ता:। तेण एगा मंजरी गहिया, एवं खंधावारेण लयंतेण कट्ठावसेसो कओ, पडिनियत्तो पुच्छइ-कहिं सो चूयरुक्खो?, अमच्चेण कहियं- एस सोत्ति, कहं कट्ठाणि कओ?, तओ भणइ-जंतुब्भेहिं मंजरी गहिया पच्छा सव्वेण खंधावारेण गहिया, सो 212-213 चिंतेइ- एवं रजसिरित्ति, जाव ऋद्धी ताव सोहेइ, अलाहि एयाए, संबुद्धो / तथा चाह Oइतश्च विदेहजनपदे मिथिलायां नगर्यां नमी राजा, ग्लानो जातः, देव्यश्चन्दनं घर्षयन्ति तस्य दाहप्रशमननिमित्तम्, वलयानि शब्दयन्ति, स भणति- कर्णाघातः, नसहे, एकैकस्मिन्नपनीते यावदेकैकस्तिष्ठति, शब्दो नास्ति, राजा भणति- तानि वलयानि न शब्दयन्ति?, अपनीतानि, स तेन दुःखेनाभ्याहतः परलोकाभिमुखश्चिन्तयति-2 बहूनां दोषो नैकस्य दोषः, सम्बुद्धः। ॐ विहरति, इतश्च गान्धारविषये पुरिमपुरे नगरे नग्गती राजा, सोऽन्यदाऽनुयात्रायै निर्गतः, प्रेक्षते चूतं कुसुमितम्, तेनैका मञ्जरी // 1272 // गृहीता, एवं स्कन्धावारेण गृह्णता काष्ठावशेषः कृतः, प्रतिनिवृत्तः पृच्छति- क्वस चूतवृक्षः?, अमात्येन कथितं- स एष इति, कथं काष्ठीकृतः,?, ततो भणति- यत्त्वया 8 मञ्जरी गृहीता पश्चात् सर्वेण स्कन्धावारेण गृहीता, स चिन्तयति- एवं राज्यश्रीरिति, यावदृद्धिस्तावत् शोभते, अलमनया, सम्बुद्धः। भाष्य: R
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1273 // भा०- जो चूयरुक्खं तु मणाहिरामं, समंजरिं पल्लवपुप्फचित्तं / रिद्धिं अरिद्धिं समुपेहिया णं, गंधाररायावि समिक्ख धम्मं // 4. चतुर्थ२१४॥ (212) प्रतिक्रमणं, कण्ठ्या / एवं सो विहरइ। ते चत्तारि विहरमाणा खिइपइट्ठियणयरमझे चउद्दारं देवउलं, पुव्वेण करकंडूपविट्ठो, दक्खिणेणं 4.4 योगदुम्मुहो, एवं सेसावि, किह साहुस्स अन्नहामहो अच्छामित्ति तेण दक्खिणेणावि मुहं कयं, नमी अवरेण, तओवि मुहं, सङ्ग्रहाः। गंधारो उत्तरेण, तओ वि मुहं कयंति / तस्य य करकंडुस्स बहुसो कंडू, सा अत्थि चेव तेण कंडूयणगं गहाय मसिणं मसिणं नियुक्तिः 1311 कण्णो कंडूइओ, तं तेण एगत्थ संगोवियं, तंदुम्मुहोपेच्छई,-'जया रज्जं चरटुंच,पुरं अंतेउरंतहा / सव्वमेयं परिच्चन्ज, संचयं मूलोत्तरगुणकिं करेसिमं? // 1 // सिलोगो कंठो जाव करकंडू पडिवयणं न देइ ताव नमी वयणमिमं भणइ-जया ते पेड़ए रज्जे,कया प्रत्याख्याने व्युत्सर्गेच किच्चकरा बहू / तेसिं किच्चं परिच्चज, अन्नकिच्चकरो भवं? // 2 // सिलोगो कंठो, किं तुम एयस्स आउत्तिगोत्ति / गंधारो भणइ- जया सव्वं परिच्चन्ज मोक्खाय घडसी भवं / परंगरिहसी कीस?, अत्तनीसेसकारए॥३॥सिलोगो कंठो, तं करकंडू भणइ-मोक्खमग्गं पवण्णाणं, साहूणं बंभयारिणं / अहियत्थं निवारन्ते, न दोसं वत्तुमरिहसि // 4 // सिलोगो-'रूसउ वा परो मा वा, विसं वा परिअत्तउ। भासियव्वा हिया भासा, सपक्खगुणकारिणी॥५॥ सिलोगो, श्लोकद्वयमपि कण्ठ्यम् / / ®एवं स विहरति / ते चत्वारो विहरन्तः क्षितिप्रतिष्ठितनगरमध्ये चतुरि देवकुलं (तत्र) पूर्वेण करकण्डूः प्रविष्टः, दक्षिणेन दुर्मुखः, एवं शेषावपि, कथं साधो-2 न्यतोमुखस्तिष्ठामीति तेन दक्षिणस्यामपि मुखं कृतम्, नमिरपरेण, तस्यामपि मुखम्, गान्धार उत्तरेण, तस्यामपि मुखं कृतमिति / तस्य च करकण्डोर्बही कण्डूः // 1273 / / साऽस्त्येव, तेन कण्डूयनं गृहीत्वा मसूर्ण मसृणं कर्णः कण्डूयितः, तत् तेनैकत्र संगोपितम्, तत् दुर्मुखः प्रेक्षते, श्लोकः कण्ठ्यः यावत् करकण्डूः प्रतिवचनं न ददाति | तावत् नमिर्वचनमिदं भणति / श्लोकः कण्ठ्यः , किं त्वमेतस्याऽऽयुक्तक इति?, गान्धारो भणति- श्लोकः कण्ठ्यः , तं करकण्डूभणति- श्लोकः, श्लोकः,। हटान्ता भाष्य : 214
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1274 // तथा 4. चतुर्थनि०- जहाजलंताइ(त) कठ्ठाई, उवेहाइँन चिरंजले। घट्टिया घट्टिया झत्ति, तम्हा सहह घट्टणं // 1312 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०-सुचिरंपि वंकुडाइं होहिंति अणुपमज्जमाणाई। करमद्दिदारुयाइंगयंकुसागारबेंटाइं॥१३१३॥ 4.4 योगइदमपि गाथाद्वयं कण्ठ्यमेव, ताण सव्वाण दव्वविउस्सग्गो, जं रज्जाणि उज्झियाणि, भावविउस्सग्गो कोहादीणं, सङ्ग्रहाः। विउस्सग्गेत्ति गयं 25, इयाणिं अप्पमाएत्ति, ण पमाओ अप्पमाओ, तत्थोदाहरणगाहा |नियुक्तिः |1312-13 नि०- रायगिहमगहसुंदरि मगहसिरी पउमसत्थपक्खेवो। परिहरियअप्पमत्ता नटुंगीयं नविय चुक्का // 1314 // ऋजुवक्रयोइमीए वक्खाणं- रायगिहे णयरे जरासंधो राया, तस्स सव्वप्पहाणाओ दो गणियाओ- मगहसुंदरी मगहसिरी य, मगहा र्गुणदोषाः। नियुक्तिः सिरी चिंतेइ- जइ एस न होजा ता मम अन्नो माणं न खंडेजा, राया य करयलत्थो होज्जत्ति, साय तीसे छिद्दाणि मग्गइ, ताहे 1314 मगहासिरी नट्टदिवसंमि कणियारेसु सोवन्नियाओ संवलियाओ विसधूवियाओ सूचीओ केसरसरिसियाओ खित्ताओ, अप्रमादे ताओपुण तीसे मगहसुंदरीए मयहरियाए ऊहियाओ, कहं भमरा कण्णियाराणि न अल्लियंति चूएसु निलेंति?, नूणंसदोसाणि मगधसुन्दरी। पुप्फाणि, जइ य भणीहामि एएहिं पुप्फेहिं अच्चणिया अचोक्खा विसभावियाणि वा ता गामेल्लगत्तणं होहित्ति उवाएणं 0 तेषां सर्वेषां द्रव्यव्युत्सर्गः, यत् राज्यान्युज्झितानि, भावव्युत्सर्गः क्रोधादीनाम् / व्युत्सर्ग इति गतम्, इदानीमप्रमाद इति, न प्रमादोऽप्रमादः, तत्रोदाहरणगाथा।08 अस्या व्याख्यानं- राजगृहे नगरे जरासन्धो राजा, तस्य सर्वप्रधाने द्वे गणिके- मगधसुन्दरी मगधश्रीश्च, मगधश्रीश्चिन्तयति, यद्येषा न भवेत् तदा मम नान्यो मानं खण्डयेत्, राजा च करतलस्थो भवेदिति, सा च तस्याश्छिद्राणि मार्गयति, तदा मगधश्रीनृत्यदिवसे कर्णिकारेषु सौवर्णिका मञ्जयः विषवासिताः सूचयः केशरसदृशाः क्षेपितवती, ताः पुनस्तस्या मगधसुन्दर्या महत्तरिकया ज्ञाताः, कथं भ्रमराः कर्णिकारेषु नागच्छन्ति? चूतेषु लगन्ति नूनं सदोषाणि पुष्पाणि, यदि चाभणिष्यं एतैः पुष्पैरर्चनिकाऽचोक्षा | विषभावितानि वा तदा ग्रामेयकत्वमभविष्यदिति उपायेन 2 // 1274 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ प्रतिक्रमण, // 1275 // वारेमित्ति, सा य रंगओइणिया, अण्णया मंगलं गिज्जइ, सा इमं गीतियं पगीया 4. चतुर्थनि०- पत्ते वसंतमासे आमोअपमोअए पवत्तंमि / मुत्तूण कण्णिआरए भमरा सेवंति चूअकुसुमाई॥१३१५॥ गीतिम्, इमा निगदसिद्धैव, सो चिंतेइ- अपुव्वा गीतिया, तीए णायं- सदोसा कणियारत्ति परिहरंतीए गीयं नच्चियं च 4.4 योगसविलासं, न य तत्थ छलिया, परिहरिय अप्पमत्ता नहें गीयं न कीर चुक्का, एवं साहुणावि पंचविहे पमाए रक्खंतेणं जोगा सङ्ग्रहाः। संगहिया 26 / इयाणि लवालवेत्ति, सो य अप्पमाओ लवे अद्धलवे वा पमायं न जाइयव्वं, तत्थोदाहरणगाहा नियुक्तिः |1315 नि०- भरुयच्छंमि य विजए नडपिडए वासवासनागघरे / ठवणा आयरियस्स (उ) सामायारीपउंजणया॥१३१६॥ अप्रमादे इमीए वक्खाणं- भरुअच्छे णयरे एगो आयरिओ, तेण विजओ नाम सीसो उज्जेणी कजेण पेसिओ, सो जाइ, तस्सल मगधसुन्दरी। नियुक्तिः गिलाणकजेण केणइ वक्खेवो, सो अंतरा अकालवासेण रुद्धो, अंडगतणउज्झियंति नडपिडए गामे वासावासं ठिओ, सो 1316 चिंतेइ- गुरुकुलवासो न जाओ, इहंपि करेमि जो उवएसो, तेण ठवणायरिओ कओ, एवमावासगमादीचक्कवालसामायारी लवालवेसव्वा विभासियव्वा, एवं किल सो सव्वत्थ न चुक्को, खणे 2 उवजुज्जइ- किं मे कयं?, एवं किर साहुणा कायव्वं, एवं तेण - वारयामि इति, सा च रङ्गावतीर्णाऽन्यदा मङ्गलं गायति, सेमां गीतिं प्रगीतवती-0गीतिः इयम्, स चिन्तयति- अपूर्वा गीतिः, तया ज्ञातं- सदोषाणि कर्णिकाराणि इति परिहरन्त्या गीतं नर्तितं च सविलासम्, न च तत्र छलिता, परिहत्य(तानि), अप्रमत्ता नृत्ये गीते च न किल स्खलिता, एवं साधुनाऽपि पञ्चविधान् प्रमादान् रक्षयता योगाः संगृहीताः। इदानीं लवालव इति, स चाप्रमादः लवेऽर्धलवे वा प्रमादं न यातव्यम्, तत्रोदाहरणगाथा-0 अस्या व्याख्यानं- भृगुकच्छे नगरे एक आचार्यः, तेन विजयो नाम शिष्य उज्जयिनी कार्येण प्रेषितः, स याति, तस्य ग्लानकार्येण केनचिद् व्याक्षेपः, सोऽन्तराऽकालवर्षेण रुद्धः, अण्डकतृणोज्झितमिति / नटपेटके ग्रामे वर्षावासं स्थितः, स चिन्तयति- गुरुकुलवासो न जातः, इहापि करोमि य उपदेशः, तेन स्थापनाचार्यः कृतः, एवमावश्यकादिचक्रवालसामाचारी सर्वा ] विभाषितव्या, एवं किल स सर्वत्र न स्खलितः, क्षणे क्षणे उपयुज्यते- किं मे कृतं?, एवं किल साधुना कर्त्तव्यम्, एवं तेन 2 विजयः // 1275 //
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1276 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1317 प्याने पुष्पभूतिः। जोगा संगहिया भवंति 27 / लवालवेत्ति गयं, इयाणिं झाणसंवरजोगेत्ति, झाणेण जोगा संगहिया, तत्थोदाहरणं नि०-णयरंच सिंबवद्धण मुंडिम्बयअजपूसभूई य / आयाणपूसमित्ते सुहुमे झाणे विवादोय // 1317 // इमीए वक्खाणं- सिंबवद्धणे णयरे मुंडिम्बगो राया, तत्थ पूसभूई आयरिया बहुस्सुया, तेहिं सो राया उवसामिओ सड्डो जाओ, ताण सीसो पूसमित्तो बहुस्सुओ ओसण्णो अण्णत्थ अच्छइ, अण्णया तेसिं आयरियाणं चिंता- सुहमं झाणं पविस्सामि, तं महापाणसमं, तंपुण जाहे पविसइ ताहे एवं जोगसंनिरोहं करेइ ज (जहा) न किंचिह चेएइ, तेसिंच जे मूले ते अगीयत्था, तेसिं पूसमित्तो सद्दाविओ, आगओ, कहियं, स तेण पडिवन्नं, ताहे एगस्थ उवयरए निव्वाघाए झाएंति, सो तेसिं ढोयं न देइ, भणइ- एत्तो ठियगा वंदह, आयरिया वाउला, अण्णया ते अवरोप्परं मंतंति- किं मण्णे होज्जा गवेसामोत्ति, एगो ओवरगबारे ठिओ निवन्नेइ, चिरं च ठिओ, आयरिओ न चलइ न भासइ न फंदइ ऊसासनिस्सासोवि नत्थि, सुहमो किर तेसिं भवइ, सो गंतूण कहेइ अण्णेसिं, ते रुट्ठा, अज्जो! तुमं आयरिए कालगएविन कहेसि?, सो भणइ-न कालगयत्ति, & योगाः संगृहीता भवन्ति। लवालव इति गतम्, इदानीं ध्यानसंवरयोग इति, ध्यानेन योगाः संगृहीताः, तत्रोदाहरणम्। 0 अस्या व्याख्यान- शिम्बावर्धन नगरे ब्ल 8 मुण्डिकाम्रको राजा, तत्र पुष्पभूतय आचार्या बहुश्रुताः, तैः स राजोपशमितः श्राद्धो जातः, तेषां शिष्यः पुष्पमित्रो बहश्रुतोऽवसन्नोऽन्यत्र तिष्ठति, अन्यदा तेषामाचार्याणां 8 चिन्ता- सूक्ष्म ध्यानं प्रविशामि, तत् महाप्राणसमम्, तत् पुनर्यदा प्रविशति तदैवं योगसंनिरोधः क्रियते यथा न किञ्चित चित्यते. तेषां च ये पार्श्वे तेऽगीतार्थाः, तैः पुष्यमित्रः शब्दितः, आगतः, कथितम्, स (तत्) तेन प्रतिपन्नम्, तदैकत्रापवरके निर्व्याघाते ध्यायन्ति, स तेषामागन्तुं न ददाति, भणति- अत्र स्थिता वन्दध्वम्, आचार्या व्यापृताः, अन्यदा ते परस्परं मन्त्रयन्ते- किं मन्ये भवेद् गवेषयाम इति, एकोऽपवरकद्वारे स्थितो निभालयति, चिरं च स्थितः, आचार्यो न चलति न भाषते न स्पन्दते उच्छ्रासनिःश्वासावपि न स्तः, सूक्ष्मौ किल तेषां भवतः, स गत्वा कथयति अन्येषाम्, ते रुष्टा, आर्य! त्वमाचार्यान् कालं गतानऽपि न कथयसि, स भणतिन कालगता इति, -8 // 127
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1277 // नियुक्तिः प्याने झाणं झायइत्ति, मा वाघायं करेहित्ति, अण्णे भणंति-पव्वइओएसो लिंगी मन्ने वेयाल साहेउकामो लक्खणजुत्ता आयरिया 4. चतुर्थतेण ण कहेइ, अज्ज रत्तिं पेच्छहिह, ते आरद्धा तेण समं भंडिलं, तेण वारिया, ताहे ते राया ऊस्सारेऊण कहित्ता आणीओ, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, आयरिया कालगया सो लिंगी न देइ नीणे, सोवि राया पिच्छइ, तेणवि पत्तीयं कालगओत्ति, पूसमित्तस्स ण पत्तियइ, 16. 4.4 योगसीया सज्जीया, ताहे णिच्छयो णायो विणासिया होहिंति, पुव्वं भणिओ सो आयरिएहिं- जाहे अगणी अन्नो वा अच्चओ सङ्ग्रहाः। होज्जत्ति ताहे मम अंगुट्ठए छिवेज्जाहि, छिन्नो, पडिबुद्धो भणइ-किं अज्जो! वाघाओ कओ?, पिच्छह एएहिं सीसेहिं तुज्झ 1318 कयंति, अंबाडिया, एरिसयं किर झाणं पविसियव्वं, तो जोगा संगहिया भवंति 28 / झाणसंवरजोगे यत्ति गयं, इयाणिं उदए मारणंतिएत्ति, उदए जइ किर उदओ मारणंतिओ मारणंती वेयणा वा तो अहियासेयव्वं, तत्थोदाहरणगाहा पुष्पभूतिः। नि०- रोहीडगंच नयरं ललिआ गुट्ठी अरोहिणी गणिआ। धम्मरुइ कडुअदुद्धियदाणाययणे अकंमुदए॥१३१८॥ इमीए वक्खाणं- रोहिडए णयरे ललियागोठ्ठी रोहिणी जुण्णगणिया अण्णं जीवणिउवायं अलभंती तीसे गोट्ठीए भत्तं ध्यानं ध्यायन्ति, मा व्याघातं कार्टेति, अन्यान् भणन्ति- प्रव्रजित एष लिङ्गी मन्ये वैतालं साधयितुकामो लक्षणयुक्ता आचार्यास्तेन न कथयति, अद्य रात्रौ / प्रेक्षध्वम्, ते आरब्धास्तेन सम भण्डयितुम, तेन वारिताः, तदा ते राजानमपसार्य कथयित्वाऽऽनीतवन्तः, आचार्याः कालगताः स लिङ्गी न ददाति निष्काशयितुम, सोऽपि राजा प्रेक्षते, तेनापि प्रत्ययितं कालगत इति, पुष्यमित्राय न प्रत्यायति शिबिका सज्जिता, तदा निश्चयो ज्ञातो, विनाशिता भविष्यन्ति, पूर्वं भणितः स आचार्यः-3 यदाऽग्निरन्यो वाऽत्ययो भवेद् तदा ममानष्ठः स्पष्टव्यः, स्पृष्टः, प्रतिबुद्धो भणति- किमाय! व्याघातः कृतः?, प्रेक्षध्वमेतै युष्माकं शिष्यैः कृतमिति, निर्भर्त्सताः, ईदृशं किल ध्यानं प्रवेष्टव्यम्, ततो योगाः संगृहीता भवन्ति / ध्यानसंवरयोगा इति गतम्, इदानीमुदयो मारणान्तिक इति, यदि किलोदयो मारणान्तिको मारणान्तिकी वेदना वा लै तदाऽध्यासितव्यं तत्रोदाहरणगाथा। 0 अस्या व्याख्यानं- रोहिडके नगरे ललितागोष्ठी रोहिणी जीर्णगणिका अन्यं आजीविकोपायमलभमाना तस्या गोष्ठ्या भक्तं
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाग-३ // 1278 // श्रीआवश्यक परंधिया, एवं कालो वच्चइ, अण्णया तीए कडुयदोद्धियं गहियं, तं च बहुसंभारसंभियं उवक्खडियं विण्णस्सइ जाव मुहे ण 4. चतुर्थनियुक्ति तीरइ काउं, तीए चिंतियं-खिंसीया होमि गोट्ठीएत्ति अण्णं उवक्खडेइ, एयं भिक्खचराण दिजहित्ति, मा दव्वमेवं चेव मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० Bणासउ, जाव धम्मरुई णाम अणगारो मासक्खमणपारणए पविट्ठो, तस्स दिन्नं, सो गओ उवस्सयं, आलोएइ गुरूणं, तेहि 4.4 योगवृत्तियुतम् भायणं गहियं, खारगंधो यणाओ, अंगुलिए विण्णासियं, तेहि चिंतियं- जो एयं आहारेइ सो मरइ, भणिओ विगिचेहित्ति, सङ्ग्रहाः। सोतंगहाय अडविंगओ, एगत्थ रुक्खदडच्छायाए विगिंचामि, पत्ताबंधं मुयंतस्स हत्थो लित्तो, सो तेण एगत्थ फुसिओ, नियुक्तिः 1318 तेण गंधेण कीडियाओ आगयाओ, जा जा खाइ सासामरइ, तेण चिंतियं-मए एगेण समप्पउमा जीवघाओ होउत्ति एगत्थ ध्याने थंडिले आलोइयपडिक्वंतेणं मुहाणंतगंपडिलेहित्ता अणिंदंतेण आहारियं, वेयणाय तिव्वा जाया अहियासिया, सिद्धो, एवं पुष्पभूतिः। अहियासेयव्वं, उदए मारणंतियत्तिगयं 29 / इयाणिं संगाणं च परिहरणंति, संगो नाम षञ्जी सङ्गे भावतोऽभिष्वङ्गः स्नेहगुणतो रागः भावो उ अभिसंगो येनास्य सङ्गेन भयमुत्पद्यते तं जाणणापरिणाए णाऊण पच्चक्खाणपरिणाए पच्चक्खाएयव्वं, प्रराद्धवती, एवं कालो व्रजति, अन्यदा तया कटुकं दौग्धिकं गृहीतम्, तच्च बहुसंभारसंभृतमुपस्कृतं विनश्यति यावत् मुखे न शक्यते कर्तुम्, तया चिन्तितं- निन्दिता भविष्यामि गोष्ठ्यां इति, अन्यदुपस्करोति, एतत् भिक्षाचरेभ्यो दीयते इति, मा द्रव्यमेवभेव विनीद्, यावत् धर्मरुचिरनगारो मासक्षपणपारणके प्रविष्टः, तस्मै दत्तम्, स. गत उपाश्रयम्, आलोचयति गुरून्, तैर्भाजनं गृहीतम्, विषगन्धश्च ज्ञातः, अङ्गल्या जिज्ञासितम्, तैश्चिन्तितं- य एनमाहारयति स म्रियते, भणितस्त्यजेति, स तंह गृहीत्वाऽटवीं गतः, एकत्र दग्धवृक्षच्छायायां त्यजामीति, पात्रबन्धं मुञ्चतो हस्तो लिप्तः, स तेनैकत्र स्पृष्टः, तेन गन्धेन कीटिका आगताः, या या खादति सा सा म्रियते, तेन चिन्तितं- मयैकेन समाप्यतां मा जीवघातो भूदिति एकत्र स्थण्डिले मुखानन्तकं प्रतिलिख्य आलोचितप्रतिक्रान्तेनानिन्दयताहारितम्, वेदनाच तीव्रा जाताऽध्यासिता.28॥१२७८॥ सिद्धः, एवमध्यासितव्यम्, उदयो मारणान्तिक इति गतम्, इदानीं सङ्गानां च परिहरणमिति, सङ्गो नाम, भावस्त्वभिष्वङ्गः स ज्ञानपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्यातव्यः, .
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1279 // तत्थोदाहरणगाहा 4. चतुर्थनि०-नयरी य चंपनामा जिणदेवो सत्थवाहअहिछत्ता। अडवी य तेण अगणीसावयसंगाण वोसिरणा // 1319 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, इमीए वक्खाणं- चंपाए जिणदेवो नाम सावगो सत्थवाहो उग्घोसेत्ता अहिछत्तं वच्चइ, सो सत्थो पुलिंदएहिं विलोलिओ, |4.4 योगसोसावगो नासंतो अडविं पविट्ठो जाव पुरओ अग्निभयं मग्गओ वग्घभयं दुहओ पवायं, सो भीओ, असरणं णाऊण सयमेव सङ्ग्रहाः। भावलिंगं पडिवज्जित्ता कयसामाइओ पडिमं ठिओ, सावएहिं खइओ, सिद्धो, एवं संगपरिणाए जोगा संगहिया भवंति नियुक्तिः 30 / संगाणं च परिणत्ति गयं, इयाणिं पायच्छित्तकरणन्ति, जहाविहीए दत्तस्स, विही नाम जहा सुत्ते भणियं जो जित्तिएण स्नेहत्यागे सुज्झइ तं सुट्ठ उवउंजिउंदेंतेण जोगा संगहिया भवंति दोण्हवि करेंतदेंतयाणं, तत्थोदाहरणं प्रति गाथापूर्वार्धमाह जिनदेवः। नि०- पायच्छित्तपरूवण आहरणं तत्थ होइ धणगुत्ता। इमस्स वक्खाणं- एगस्थ णयरे - आयरिया, ते किर पायच्छित्तं जाणंति दाउंछउमत्थगावि होंतगा जहा एत्तिएण सुज्झइल वा नवत्ति, इंगिएण जाणइ, जो ताण मूले वहइ ताहे सो सुहेण णित्थरइ तं चाइयारं ठिओ य सो होइ अब्भहियं च निजरं तत्रोदाहरणगाथा। 0 अस्या व्याख्यानं- चम्पायां जिनदेवो नाम श्रावकः सार्थवाह उद्घोष्याहिच्छत्रां व्रजति, स सार्थः पुलिन्द्रैर्विलोलितः, स श्रावको नश्यन् अटवीं प्रविष्टो यावत् पुरतोऽग्निभयं पृष्ठतो व्याघ्रभयं द्विधातः प्रवातम्, स भीतः, अशरणं ज्ञात्वा स्वयमेव भावलिङ्गं प्रतिपद्य कृतसामायिकः प्रतिमां स्थितः, श्वापदैः खादितः, सिद्धः, एवं सङ्गपरिज्ञया योगाः संगृहीता भवन्ति / सङ्गानां च परिज्ञेति गतम् / इदानीं प्रायश्चित्तकरणमिति यथाविधि दत्तस्य, विधिर्नाम यथा सूत्रे भणितं यो यावता शुध्यति तं सुष्ठ उपयुज्य ददता योगाः संगृहीता भवन्ति द्वयोरपि कुर्वद्ददतो:तत्रोदाहरणम्। 0 अस्य व्याख्यानं- एकत्र नगरे धनगुप्ता आचार्याः, ते किल // 1279 // प्रायश्चित्तं जानन्ति दातुं छद्मस्था अपि सन्तो यथेयता शुध्यति वा नवेति, इङ्गितेन जानाति, यस्तेषां मूले वहति तदा स सुखेन निस्तरति तं चातिचारम्, स्थिरश्च भवति सः अभ्यधिकां च .
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1280 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.4 योगसङ्ग्रहाः। नियुक्तिः 1320 प्रायश्चित्ते धनगुप्तः। छत्ताइछत्तं सुरसारखा, अपुवकरणमणाएपढमसिद्धो / ' पावेइ, तहा कायव्वं, एवं दाणे य करणे यजोगा संगहिया भवंति, पायच्छित्तकरणेत्ति गयं 31 / इयाणिं आराहणा य मारणंतित्ति, आराहणाए मरणकाले योगाः सङ्गान्ते, तत्रोदाहरणं प्रति गाथापश्चार्धमाह नि०-आराहणाएँ मरुदेवा ओसप्पिणीए पढम सिद्धो॥१३२०॥ विणीयाए णयरीएभरहोराया, उसहसामिणोसमोसरणं, प्राकारादिः सर्वः समवसरणवर्णकोऽभिधातव्यो यथा कल्पे,सा मरुदेवा भरहं विभूसियं दद्दूण भणइ- तुज्झ पिया एरिसिं विभूतिं चइत्ता एगो समणो हिंडइ, भरहो भणइ- कत्तो मम तारिसा विभूई जारिसा तातस्स?, जड़ न पत्तियसि तो एहि पेच्छामो, भरहो निग्गओ सव्वबलेण, मरुदेवावि निग्गया, एगंमि हत्थिंमि विलग्गा, जाव पेच्छइ छत्ताइछत्तं सुरसमूहं च ओवयंतं, भरहस्स वत्थाभरणाणि ओमिलायंताणि दिट्ठाणि, दिट्ठा पुत्तविभूई? कओमम एरिसत्ति, सातोसेण चिंतिउमारद्धा, अपुव्वकरणमणुपविठ्ठा, जाती नत्थि, जेणवणस्सइकाएहितो उवट्टित्ता, तत्थेव हत्थिवरगयाए केवलनाणं उप्पण्णं, सिद्धा, इमीए ओसप्पिणीए पढमसिद्धो। एवमाराधनांप्रति योगसङ्ग्रहः / कर्तव्य इति 32 / प्राप्नोति निर्जराम्, तथा कर्त्तव्यम्, एवं दाने करणे च योगाः संगृहीता भवन्ति, प्रायश्चित्तकरणमिति गतम् / इदानीमाराधना च मारणान्तिकीति, आराधनया * मरणकाले योगाः संगृह्यन्ते,। 0 विनीतायां नगर्यां भरतो राजा, ऋषभस्वामिनः समवसरणम्, सा मरुदेवी भरतं विभूषितं दृष्ट्वा भणति- तव पितेदृर्शी विभूति त्यक्त्वैकः श्रमणो हिण्डते, भरतो भणति- कुतो मम तादृशी विभूतिर्यादृशी तातस्य?, यदि न प्रत्येषि तदेहि प्रेक्षावहे, भरतो निर्गतः सर्वबलेन, मरुदेव्यपि निर्गता, 8 एकस्मिन् हस्तिनि विलना, यावत् प्रेक्षते छत्रातिच्छत्रं सुरसमूहं चावपतन्तम्, भरतस्य वस्त्राभरणान्यवम्लायमानानि दृष्टानि, दृष्टा पुत्रविभूतिः? कुतो ममेटशी? इति,8 8सा तोषेण चिन्तयितुमारब्धा, अपूर्वकरणमनुप्रविष्टा, जातिस्मृतिर्नास्ति येन वनस्पतिकायिकादुद्वृत्ता, तत्रैव वरहस्तिस्कन्धगतायाः केवलज्ञानमुत्पन्नम्, सिद्धा, अस्यामवसर्पिण्यां प्रथमः सिद्धः। // 1280 //
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1281 // 4.5 त्रयस्त्रिंशत्स्थानम्। सूत्रम् 23(24) तेत्तीसाए आसायणाहि। // अथ चतुर्थाऽध्ययने त्रयस्त्रिंशत्स्थानम् // तेत्तीसाए आसायणहिं। सूत्रम् 23 // (24) त्रयस्त्रिंशद्भिराशातनाभिः, क्रिया पूर्ववत्, आय:- समग्दर्शनाद्यवाप्तिलक्षणः तस्याशातना, तदुपदर्शनायाह सङ्गहणिकार: पुरओ पक्खासन्ने गंता चिट्ठणनिसीयणायमणे / आलोयणपडिसुणणा पुव्वालवणे य आलोए॥१॥ तह उवदंसनिमंतणखद्धाईयाण तह अपडिसुणणे।खद्धति य तत्थ गए किंतुम तज्जाइणो सुमणे // 2 // णो सरसि कहं छत्ता परिसं भित्ता अणुट्ठियाइ कहे। संथारपायघट्टण चिढे उच्चासणाईसु // 3 // इहाकारणे रत्नाधिकस्याऽऽचार्यादेः शिक्षकेणाऽऽशातनाभीरुणा सामान्येन पुरतो गमनादिन कार्यम्, कारणे तु मार्गादिपरिज्ञानादौ ध्यामलदर्शनादौ च विपर्ययः अत्र सामाचार्यनुसारेण स्वबुद्ध्याऽऽलोचनीयः, तत्र पुरतः- अग्रतोगन्ताऽऽशातनावानेव, तथाहि-अग्रतो न गन्तव्यमेव, विनयभङ्गादिदोषात्, पक्ख'त्ति पक्षाभ्यामपिगन्ताऽऽशातनावानेव, अतः पक्षाभ्यामपिन गन्तव्यमुक्तदोषप्रसङ्गादेव, आसन्नः पृष्ठतोऽप्यासन्नं गन्तैवमेव वक्तव्यः, तत्र निःश्वासक्षुतश्लेष्मकणपातादयो दोषाः, ततश्च यावता भूभागेन गच्छत एते न भवन्ति तावता गन्तव्यमिति, एवमक्षरगमनिका कार्या, असम्मोहार्थं तु दशासूत्रैरेव प्रकटाथैाख्यायन्ते, तद्यथा-पुरओ त्ति सेहे रायणियस्स पुरओ गंता भवइ आसायणा सेहस्स 1, पक्खत्ति सेहे राइणियस्स पक्खे गंता भवइ आसायणा सेहस्स 2, आसण्णत्ति सेहे राइणियस्स णिसीययस्स आसन्नं गंता भवइ आसायणा सेहस्स 3, 0 तस्याऽऽशातना, 0 पुरत इति शैक्षो रात्निकस्य पुरतो गन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य 1, पक्षेति शैक्षो रात्निकस्य पक्षयोर्गन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य, 2 आसन्नमिति शैक्षो रत्नाधिकस्य निषीदत आसन्नं गन्ता भवति आशातना शैक्षस्य 3,0
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1282 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.5 त्रयस्त्रिंशस्थानम्। सूत्रम् 23(24) तेत्तीसाए आसायणाहिं। चिट्ठत्ति सेहे रायणियस्स पुरओ चितॄत्ता भवइ आसायणा सेहस्स 4, सेहे राइणियस्स पक्खं चिढेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स 5, सेहे रायणियस्स आसण्णं चितॄत्ता भवइ आसायणा सेहस्स 6, निसीयणत्ति सेहे रायणियस्स पुरओ निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स७, सेहे राइणियस्स सपक्खं निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स८, सेहे राइणियस्स आसणं निसीयित्ता भवइ आसायणा सेहस्स 9, आयमणे त्ति सेहे राइणिएणं सद्धिं बहिया विचारभूमी निक्खंते समाणे तत्थ सेहे पुव्वतरायं आयामति पच्छा रायणिए आसायणा सेहस्स 10, आलोयणे त्ति सेहे रायणिएणं सद्धिं बहिया विचारभूमी निक्खंते समाणे तत्थ सेहं पुव्वतरायं आलोएइ आसायणा सेहस्स, गमणागमणे'त्ति भावणा 11 अपडिसुणणे ति सेहेराइणियस्स राओवा वियाले वा वाहरमाणस्स अज्जो! के सुत्ते के जागरइ?, तत्थ सेहे जागरमाणे रायणियस्स अपडिसुणेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स 12, पुव्वालवणे त्ति केइ रायणियस्स पुव्वसंलत्तए सिया तं सेहे पुव्वतरायं आलवइ पच्छा रायणिए आसायणा सेहस्स 13, आलोएइत्ति असणं वा 4 पडिग्गाहेत्तातंपुव्वामेव सेहतरागस्स आलोएति पच्छारायणियस्स आसायणा सेहस्स 14, उवदंसे त्ति सेहे असणं वा 4 चिट्ठ त्ति शैक्षो रत्नाधिकस्य पुरतः स्थाता भवति आशातना शैक्षस्य 4, शैक्षौ रत्नाधिकस्य पार्श्वे स्थाता भवत्याशातना शैक्षस्य 5, शैक्षो रत्नाधिकस्यासन्नं स्थाता भवत्याशातना शैक्षस्य 6, निषदन मिति शैक्षो रत्नाधिकस्य पुरतो निषीदयिता भवत्याशातना शैक्षस्य 7, शैक्षो रत्नाधिकस्य पार्श्वे निषीदयिता भवत्याशातना शैक्षस्य 8, शैक्षो रत्नाधिकस्यासन्नं निषीदयिता भवत्याशातना शैक्षस्य 9, आचमन मिति शैक्षो रत्नाधिकेन साधं बहिर्विचारभूमिं निष्क्रान्तः सन् तत्र शैक्षः पूर्वमेवाचामति पश्चाद्ानिकः आशातना शैक्षस्य 10, आलोचने ति शैक्षोरालिकेन साधु बहिर्विचारभूमिं निष्क्रान्तः सन् तत्र शैक्षः पूर्वमेवालोचयति आशातना शैक्षस्य, गमनागमनमिति भावना 11, अप्रतिश्रवणमिति शैक्षो रत्नाधिके रात्रौ वा विकाले वा व्याहरति आर्य! कः सुप्तो कः जागर्ति?, तत्र शैक्षो जागरन् रानिकस्याप्रतिश्रोता भवत्याशातना 8 शैक्षस्य 12, पूर्वालपन मिति कश्चित् रत्नाधिकस्य पूर्वसंलप्तः स्यात् तं शैक्षः पूर्वमेवालपति पश्चात् रालिकः आशातना शैक्षस्य 13, आलोचयती ति अशनं वा 4 प्रतिगृह्य तत् पूर्वमेवावमरात्निकस्य आलोचयति पश्चाद्रात्निकस्याशातना शैक्षस्य 14, उपदर्शन मिति शैक्षोऽशनं वा 4 // 1282 //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1283 // पडिग्गाहेत्ता तं पुव्वामेव सेहतरागस्स उवदंसेइ पच्छा रायणियस्स आसायणा सेहस्स 15, निमंतणेत्ति सेहे असणं वा 4 4. चतुर्थपडिग्गाहेत्ता पुव्वामेव सेहतरागं निमंतेइ पच्छा राइणियं आसायणा सेहस्स 16, खद्धत्ति सेहे राइणिएण सद्धि असणं वा 4 मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पडिग्गाहेत्ता तं राइणियं अणापुच्छित्ता जस्स जस्स इच्छइ तस्स 2 खलु खद्धं दलयइ आसायणा सेहस्स 17, आइयण त्ति सेहे असणंवा 4 पडिगाहित्ता राइणिएण सद्धिं भुंजमाणे तत्थ सेहे खलु 2 दायं 2 ऊसढं 2 रसियं 2 मणुण्णं 2 मणामं २णिद्धं त्रयस्त्रिंश स्थानम्। लुक्खं 2 आहरेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इहं च खद्धति वड्डवड्डेणंलंबणेणंडायंडायंति पत्रशाकः वाइंगणचिब्भडगए सूत्रम् त्तिगादि ऊसदति वन्नगंधरसफरिसोववेयं रसियंति रसालं रसियंदाडिमंबादि मणुण्णं ति मणसो इटुं, मणामति 2 मणसा 23(24) मण्णंमणामं निद्धति 2 नेहावगाढं 'लुक्खं'ति नेहवज्जियं 18, अप्पडिसुणणे त्ति सेहेराइणियस्सवाहरमाणस्स अपडिसुणेत्ता तेत्तीसाए आसायणाहिं। भवइ आसायणा सेहस्स, सामान्येन दिवसओ अपडिसुणेत्ता भवइ 19 खद्धति यत्ति सेहे राइणियस्स खलु खलु वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इमं च खद्धं- वड्डसद्देणं खरकक्कसनिट्ठरं भणइ 20, तत्थ गए त्ति सेहे राइणिए वाहरिए जत्थ गए सुणइ प्रतिगृह्य तत् पूर्वमेवावमरात्निकायोपदर्शयति पश्चाद्रानिकायाशातना शैक्षस्य 15, निमन्त्रणमिति शैक्षोऽशनं वा 4 प्रतिगृह्य पूर्वमेवावमरानिक निमन्त्रयते पश्चात् रात्निकं आशातना शैक्षस्य 16 खद्धमिति शैक्षो रात्निकेन सार्धमशनं वा 4 प्रतिगृह्य तत् रात्निकमनापृच्छ्य यो य इच्छति तं तं प्रचुरं प्रचुरं ददाति आशतना शैक्षस्य 8 17, अदनमिति शैक्षोऽशनं वा 4 प्रतिगृह्य रात्निकेन सार्धं भुञ्जानस्तत्र शैक्षः प्रचुर 2 शाकं 2 संस्कृतं रस्यं मनोज्ञं मनआपं स्निग्धं रूक्षं 2 आहारयिता भवति आशातना शैक्षस्य, इह च खद्धंति बृहता बृहता लम्बनेन ऊसढमिति वर्णगन्धरसस्पर्शोपेतं रसितमिति रसयुक्तं दाडिमाम्रादि 'मनोज्ञ'मिति मनस इष्ट 'मनोऽम'मिति // 1283 // मनसा मन्यं मनामम्, स्निग्धमिति स्नेहावगाढं रूक्षमिति स्नेहवर्जितं 18 अप्रतिश्रवणमिति शैक्षकः रात्निके व्याहरति अप्रतिश्रोता भवति आशातना शैक्षकस्य, सामान्येन दिवसेऽप्रतिश्रोता भवति 19, खद्धेति चेति शैक्षो रानिकं खद्धं खद्धं वक्ता भवति आशातना शैक्षस्य, इदं च खद्धं- बृहच्छब्देन खरकर्कशनिष्ठुरं भणति 20, तत्र गते इति शैक्षो रानिकेन व्याहृतो यत्र गतः शृणोति -
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1284 // 4.5 तत्थ गए चेव उल्लावं देइ आसायणा सेहस्स 21, किंति त्ति सेहे राइणिएण आहूए किंति वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, 4. चतुर्थकिंति- किं भणसित्ति भणइ, मत्थएण वंदामोत्ति भणियव्वं 22, तुमं ति सेहे राइणियं तुमंति वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सो तुमंति चोएत्तए 23, तज्जाए त्ति सेहे राइणियं तज्जाएणं पडिहणित्ता भवति आसायणा सेहस्स, तज्जाएणं'ति कीस अजो! गिलाणस्स न करेसि?, भणइ- तुमंकीस न करेसि?, आयरिओ भणइ- तुम आलसिओ, सो भणइ-तुमंचेव आलसिओ त्रयस्त्रिंश त्स्थानम्। इत्यादि 24, णो सुमणो त्ति सेहे राइणियस्स कहं कहेमाणस्स नो सुमणसो भवइ आसायणा सेहस्स, इह नो सुमणसेत्ति सूत्रम् ओहयमणसंकप्पे अच्छइन अणुबूहइ कहं अहो सोहणं कहियंति 25, णो सरसि त्ति सेहे राइणियस्स कहं कहेमाणस्स णो 23(24) समरसित्ति वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इह च ‘णो सुमरसि'त्ति न सुमरसि तुमं एवं अत्थं, न एस एवं भवइ 26, कहं छेत्त तेत्तीसाए आसायणाहिं। त्ति रायणियस्स कहं कहेमाणस्सतं कहं अच्छिंदित्ता भवइ आसायणा सेहस्स, अच्छिंदित्ता भवइत्ति भणइ अहं कहेमि 27, परिसं भेत्ते ति रायणियस्स कहं कहेमाणस्स परिसं भेत्ता भवति आसायणा सेहस्स, इह च परिसं भेत्तत्ति एवं भणइ तत्र गत एवोल्लापं ददाति आशातना शैक्षस्य 21, कि मितीति शैक्षो रात्निकेनाहूतः किमिति वक्ता भवत्याशातना शैक्षस्य, किमिति किं भणसीति भणति, मस्तकेन वन्द इति भणितव्यं 22, त्व मिति शैक्षो रात्निकं त्वमिति वक्ता भवति आशातना शैक्षस्य, कस्त्वमिति नोदयिता 23, तज्जात इति शैक्षो रात्निकं तज्जातेन प्रतिहन्ता भवत्याशातना शैक्षस्य, तज्जातेनेति कथमार्य! ग्लानस्य न करोषि?, भणति-त्वं कथं न करोषि ?, आचार्यो भणति- त्वमलसः, स भणति- त्वमेवालस इत्यादि 24, न सुमना इति शैक्षो रात्निके कथां कथयति नो सुमना भवत्याशातना शैक्षस्य, इह न सुमना इति उपहतमनः संकल्पस्तिष्ठति नानुबृंहति कथां अहो शोभनंह कथितमिति 25, न स्मरसीति शैक्षो रात्निके कथां कथयति न स्मरसीतिवक्ता भवति आशातना शैक्षस्य, इह च न स्मरसीति न स्मरसि त्वमेनमर्थ नैष एवं भवति 26,8 // 1284 / / कथां छेत्तेति रालिके कथां कथयति तां कथां छेदयति आशातना शैक्षस्य, आच्छेत्ता भवतीति भणति- अहं कथयामि 27 पर्षदं भेत्तेति रात्लिके कथां कथयति पर्षदो| भेत्ता भवति आशातना शैक्षस्य, इह च पर्षदो भेत्तेति एवं भणति--
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1285 // भिक्खावेला समुद्दिसणवेला सुत्तत्थपोरिसिवेला, भिंदइ वा परिसं 28, अणुट्ठियाए कहेइ राइणियस्स कहं कहेमाणस्स तीए 4. चतुर्थपरिसाए अणुट्ठियाए अव्वोच्छिन्नाए अव्वोगडाए दोच्चंपि तच्चंपि कहं कहेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स, इह तीसे परिसाए मध्ययनम् अणुट्टियाएत्ति-निविट्ठाए चेव अवोच्छिन्नाएत्ति- जावेगोवि अच्छइ अव्वोगडाएत्ति अविसंसारियत्ति भणियं होइ, दोच्चंपि प्रतिक्रमणं, 4.5 तचंपि-बिहिं तिहिं चउहिं तमेवत्ति जो आयरिएण कहिओ अत्थो तमेवाहिगारं विगप्पड़, अयमवि पगारो अयमवि पगारो त्रयस्त्रिंशतस्सेवेगस्स सुत्तस्स 29, संथारपायघट्टण त्ति सेज्जासंथारगं पाएण संघट्टेत्ता हत्थेण ण अणुण्णवित्ता भवइ आसायणा सेहस्स, त्स्थानम्। इह च सेज्जा- सव्वंगिया संथारो- अड्डाइज्जहत्थो जत्थ वा ठाणे अच्छइ संथारो बिदलकट्ठमओ वा, अहवा सेजा एव सूत्रम् 23(24) संथारओ तं पाएण संघट्टेइ, णाणुजाणावेइ-नखामेइ, भणियंच-'संघद्देत्ताण कारणे'त्यादि 30, चेट्टत्ति सेहे राइणियस्स तेत्तीसाए सेनाए संथारे वा चिट्ठित्ता वा निसिइत्ता वा तुयट्टित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स 31, उच्च त्ति सेहे राइणियस्स उच्चासणं आसायणाहिं। चिट्ठित्ता वा निसिइत्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स 32, समासणे यावि त्ति सेहे राइणियस्स समासणं चिट्ठित्ता वा निसीइत्ता भिक्षावेला भोजनवेला सूत्रार्थपौरुषीवेला, भिनत्ति वा पर्षद 28, अनुत्स्थितायां कथयति रात्निके कथां कथयति तस्यां पर्षदि अनुत्थितायामव्युच्छिन्नायामव्याकृतायां 38(असंविप्रकीर्णायां) द्विरपि त्रिरपि कथायाः कथयिता भवत्याशातना शैक्षस्य, इह तस्यां पर्षदि अनुत्थितायामिति निविष्टायामेव अव्युच्छिन्नायामिति यावदेकोऽपि 8 तिष्ठति, अव्याकृतायामिति अविसंसृतायामिति भणितं भवति, द्विरपि त्रिरपि- द्विकृत्वस्त्रिकृत्वः चतुर्भिः तमेवेति य आचार्येण कथितोऽर्थस्तमेवाधिकारं विकल्पयति, अयमपि प्रकार: अयमपि प्रकार: तस्यैवैकस्य सूत्रस्य 29, संस्तारपादघट्टनमिति शय्यासंस्तारको पादेन संघट्टयित्वा हस्तेन नानुज्ञापयिता भवति आशातना शैक्षस्य, इह च शय्या- सर्वाङ्गिकी संस्तारकः- अर्धतृतीयहस्तः यत्र वा स्थाने तिष्ठति संस्तारको द्विदलकाष्ठमयो वा, अथवा शय्यैव संस्तारकस्तं पादेन संघट्टयति, नानुज्ञापयतिन क्षमयति, भणितं च 'कायेन संघट्टयित्वेत्यादि 30, स्थातेति शैक्षो रानिकस्य शय्यायां संस्तारके वा स्थाता वा निषीदयिता वा त्वम्वर्तयिता वा भवत्याशातना 8 // 1285 // शैक्षस्य 31, उच्च इति शैक्षो रात्निकासनात् उच्च आसने स्थाता निषीदयिता वा भवत्याशातना शैक्षस्य 32, समासने चापीति शैक्षो रात्निकासनस्य सम आसने स्थाता वा निषीदयिता -
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1286 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमण, |4.5 त्रयस्त्रिंशत्स्थानम्। सूत्रम् 24(25) | अर्हदाधाशातनाः। वा तुयट्टित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्सत्ति ३३गाथात्रितयार्थः // 23 // सूत्रोक्ताशातनासम्बन्धाभिधित्सयाह सङ्ग्रहणिकार: अहवा- अरहंताणं आसायणादि सज्झाएँ किंचिणाहीयं / जा कंठसमुद्दिट्टा तेत्तीसासायणा एया॥१॥ प्रतिक्रमणसङ्ग्रहणी समाप्ता॥ अथवा- अयमन्यः प्रकारः, अर्हतां तीर्थकृतामाशातना, आदिशब्दात्सिद्धादिग्रहः यावत्स्वाध्याये किञ्चिन्नाधीतं सजाए ण सज्झाइयंति वुत्तं भवइ, 'एताः कण्ठसिद्धाः' निगदसिद्धा एवेत्यर्थः, त्रयस्त्रिंशदाशातना इति गाथार्थः॥साम्प्रतं सूत्रोक्ता एव त्रयस्त्रिंशव्याख्यायन्ते, तत्र अरिहंताणं आसायणाए सिद्धाणं आसायणाए आयरियाणं आसायणाए उवज्झायाणं आसायणाए साहूणमासायणाए साहुणीणं आसायणाए सावगाणं आसायणाए सावियाणं आसायणाए देवाणं आसायणाए देवीणं आसायणाए इहलोगस्सासायणाए परलोगस्स आसायणाए केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स आसायणाए सदेवमणुयासुरस्स लोगस्स आसायणाए सव्वपाणभूयजीवसत्ताणं आसायणाएकालस्स आसायणाए सुयस्स आसायणाए सुयदेवयाए आसायणाएवायणायरियस्स आसायणाए।सूत्रम् 24 // (25) अर्हता- प्राग्निरूपितशब्दार्थानां सम्बन्धिन्याऽऽशातनया यो मया दैवसिकोऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्या दुष्कृतमिति क्रिया, एवं सिद्धादिपदेष्वपि योज्यते, इत्थं चाभिदधतोऽर्हतामाशातना भवति-नत्थी अरहंतत्ती जाणतो कीस भुंजई भोए। पाहुडियं उवजीवे एव वयंतुत्तरं इणमो॥१॥भोगफलं निव्वत्तियपुण्णपगडीणमुदयबाहल्ला।भुंजइ भोए एवं पाहुडियाए इमंसुणसु॥२॥ - वा त्वग्वर्तयिता वा भवत्याशातना शैक्षस्येति। ॐन सन्ति अर्हन्त इति जानानो वा कथं भुनक्ति भोगान्? / प्राभृतिका(समवसरणादिकं) उपजीवति कथं? | एवं वदत उत्तरमिदम् // 1 // निर्वर्तितभोगफलपुण्यप्रकृतीनामुदयबाहुल्यात्। भुनक्ति भोगान् एवं प्राभृतिकायां इदं शृणु। 2 // - // 1286 //
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1287 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, |4.5 त्रयस्त्रिंशस्थानम्। सूत्रम् |24(25) | अर्हदाद्याशातनाः। णाणाइअणवरोहकअघातिसुहपायवस्स वेयाए। तित्थंकरनामाए उदया तह वीयरायत्ता॥३॥ सिद्धानामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्-सिद्धाणं आसायण एव भणंतस्स होइ मूढस्स / नत्थी निच्चेट्ठा वा सइवावी अहव उवओगे॥१॥रागद्दोसधुवत्ता तहेव अण्णन्नकालमुवओगो। दंसणणाणाणं तू होइ असव्वण्णुया चेव // 2 // अण्णोण्णावरणभ(ता) वा एगत्तं वावि णाणदसणओ। भण्णइ नवि एएसिंदोसोएगोवि संभवइ ॥३॥अथिति नियम सिद्धा सद्दाओचेव गम्मए एवं / निच्चिट्ठावि भवंति वीरियक्खयओन दोसो हु॥४॥रागद्दोसो न भवे सव्वकसायाण निरवसेसखया। जियसाभव्वा ण जुगवमुवओगो नयमयाओय ॥५॥न पिहूआवरणाओ दव्वट्ठिनयस्स वा मयेणंतु / एगत्तं वा भवई दंसणणाणाण दोण्हंपि॥६॥णाणणय दसणणए पडुच्चणाणंतु सव्वमेवेयं / सव्वं च दंसणंती एवमसव्वण्णुया का उ?॥७॥पासणयंव पडुच्चा जुगवं उवओग होइ दोण्हंपि। एवमसव्वण्णुत्ता एसो दोसोन संभवइ॥८॥आचार्याणामाशातना, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु-डहरो अकुलीणोत्ति य दुम्मेहो दमगमंदबुद्धित्ति / अवियप्पलाभलद्धी सीसो परिभवइ आयरिए॥१॥ अहवावि वए एवं उवएस परस्स देंति एवं & ज्ञानाद्यनवरोधकाघातिसुखपादपस्य वेदनाय / तीर्थकरनाम्न उदयात् तथा वीतरागत्वात् / / 3 / / सिद्धानामाशातना एवं भणतो भवति मूढस्य / न सन्ति निश्चेष्टा वा / सदा वाऽपि उपयोगेऽथवा // 1 // ध्रुवरागद्वेषत्वात्तथैवान्यान्यकाल उपयोगात् / दर्शनज्ञानयोस्तु भवत्यसर्वज्ञतैव // 2 // अन्योऽन्यावारकता वा एकत्वं वाऽपि ज्ञानदर्शनयोः। भण्यते नैवैतेषां दोष एकोऽपि संभवति // 3 // सन्तीति नियमतः सिद्धाः शब्दादेव गम्यन्ते एवम् / निश्चेष्टा अपि भवन्ति वीर्यक्षयतो नैव दोषः॥ 4 // रागद्वेषौ न स्यातां सर्वकषायाणां निरवशेषक्षयात् / जीवस्वाभाव्यात् नोपयोगयोगपद्यं नयमताच्च / / 5 // न पृथगावरणात् (ऐक्यं) द्रव्यार्थिकनयस्य वा मतेन तु / एकत्वं वा भवति ज्ञानदर्शनयोर्द्वयोरपि // 6 // ज्ञाननयं प्रतीत्य सर्वमेवेदं ज्ञानं दर्शननयं प्रतीत्य सर्वमेवेदं दर्शनमिति एवमसर्वज्ञता का तु? // 7 // पश्यत्तां वा प्रतीत्य युगपदुपयोगो भवति द्वयोरपि / एवमसर्वज्ञता एष दोषो न संभवति / / 8 // बालोऽकुलीन इति च दुर्मेधा द्रमको मन्दबुद्धिरिति / अपि चात्मलाभलब्धिः शिष्यः परिभवत्याचार्यान् // 1 // अथवाऽपि वदत्येवं- उपदेशं परस्मै ददति एवं - // 1287 //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1288 // सूत्रम् तु / दसविहवेयावच्चे कायव्वे सयं न कुव्वंति ॥२॥डहरोविणाणवुड्डो अकुलीणोत्तिय गुणालओ किह णु? / दुम्मेहाईणिवि |4. चतुर्थएवं भणंतऽसंताइ दुम्मेहो॥३॥ जाणंति नविय एवं निद्धम्मा मोक्खकारणं णाणं / निच्चं पगासयंता वेयावच्चाइ कुव्वंति // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4 // उपाध्यायानामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातनाऽपि साक्षेपपरिहारा यथाऽऽचार्याणां नवरं सूत्रप्रदा उपाध्याया इति, साधूनामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्,- जोऽमुणियसमयसारो साहुसमुद्दिस्स भासए एवं / अविसहणातुरियगई भंडणमामुंडणा त्रयस्त्रिंश स्थानम्। चेव॥१॥पाणसुणयावभुंजंति एगओतह विरूवनेवत्था।एमाइवयदवण्णंमूढो नमुणेइ एयंतु॥२॥अविसहणादिसमेया संसारसहावजाणणाचेव।साहूचेवऽकसायाजओपभुंजंतितेतहवि॥३॥साध्वीनामाशातनया, क्रिया पूर्ववत्,- कलहणिया 24(25) बहुउवही अहवावि समणुवद्दवो समणी। गणियाण पुत्तभण्डा दुमवेल्लि जलस्स सेवालो॥१॥ अत्रोत्तरं- कलहंति नेव अर्हदाद्यानाऊण कसाए कम्मबंधबीए उ।संजलणाणमुदयओईसिंकलहेविको दोसो?॥२॥उवही य बहुविगप्पो बंभव्वयरक्खणत्थमेयासिं / भणिओ जिणेहि जम्हा तम्हा उवहिमि नो दोसो॥३॥समणाण नेय एया उवद्दवो सम्ममणुसरंताणं / आगमविहिं तु। दशविधं वैयावृत्यं कर्त्तव्यं स्वयं न कुर्वन्ति // 2 // बालोऽपि ज्ञानवृद्धोऽकुलीन इति गुणालयः कथं नु? / दुर्मेधआदीन्यपि एवं भणति असन्ति दुर्मेधः // 3 // जानन्ति नापि चैवं च निर्धर्माणो मोक्षकारणं ज्ञानम्। नित्यं प्रकाशयन्तो वैयावृत्त्यादि कुर्वन्ति / / 4 / / योऽज्ञातसमयसारः साधून समुद्दिश्य भाषते एवम् / अविषहणा अत्वरितगतय भण्डनमामुण्डनं चैव // 1 // पाणा इव श्वान इव भुञ्जन्ति एकतस्तथा विरूपनेपथ्याः। एवमादि वदत्यवर्ण मूढो न जानात्येतत्तु // 2 // अविषहणादिसमेताः / संसारस्वभावज्ञानादेव। साधव एवाकषाया यतोऽतः प्रभुञ्जन्ति ते तथैव / / 3 / / कलहकारिका बहूपधिका अथवाऽपि श्रमणोपद्रवः श्रमणी। गणिकानां पुत्रभाण्डा द्रुमस्य वल्ली जलस्य शैवालः॥ 1 // कषायान् कर्मबन्धबीजानि ज्ञात्वा नैव कलहयन्ति। संज्वलनानामुदयात् ईषत् कलहेऽपि को दोषः? / / 2 / / उपधिश्च बहुविकल्पो 2 // 1288 // ब्रह्मव्रतरक्षणार्थमेतासाम्। भणितो जिनैर्यस्मात् तस्मादुपधौ न दोषः / / 3 / / श्रमणानां नैता उपद्रवः सम्यगनुसरताम् / आगमविधि - शातनाः।
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1289 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, |4.5 त्रयस्त्रिंशस्थानम्। सूत्रम् 24(25) अर्हदाद्याशातनाः। महत्थं जिणवयणसमाहियप्पाणं // 4 // श्रावकाणामाशातनया, क्रिया तथैव, जिनशासन-भक्ता गृहस्थाः श्रावका उच्यन्ते, आशातना तु-लद्भूण माणुसत्तं नाऊणवि जिणमयं न जे विरई। पडिवखंति कहं ते धण्णा वुच्चंति लोगंमि?॥१॥सावगसुत्तासायणमत्थुत्तरं कम्मपरिणइवसाओ। जइवि पवजंति न तंतहावि धण्णत्ति मग्गठिया॥२॥ सम्यग्दर्शनमार्गस्थितत्वेन गुणयुक्तत्वादित्यर्थः, श्राविकाणामाशातनया, क्रियाऽऽक्षेपपरिहारौ पूर्ववत्, देवानामाशातनया, क्रिया तथैव, आशातना तु-कामपसत्ता विरईए वज्जिया अणिमिसया(३) निच्चिट्ठा। देवा सामत्थंमिवि न य तित्थस्सुन्नइकरा य॥१॥ एत्थ पसिद्धी मोहणियसायवेयणियकम्मउदयाओ। कामपसत्ता विरई कम्मोदयउ च्चिय न तेसिं॥२॥अणिमिस देवसहावा णिच्चिट्ठाणुत्तरा उकयकिच्चा / कालाणुभावा तित्थुन्नईवि अन्नत्थ कुव्वंति॥३॥ देवीनामाशातनया, क्रियाक्षेपपरिहारौ प्राग्वत् / इहलोकस्याऽऽशातनया, क्रिया प्राग्वत् / इहलोको- मनुष्यलोकः, आशातना तस्य वितथप्ररूपणादिना, परलोकस्याऽऽशातनया, प्राग्वत्, परलोक:- नारकतिर्यगमराः, आशातना तस्य वितथप्ररूपणादिनैव, द्वितयेऽप्याक्षेपपरिहारौ स्वमत्या कार्यो। केवलिप्रज्ञप्तस्य धर्मस्याऽऽशातनया, क्रिया प्राग्वत्, स च धर्मो द्विविधः- श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च, आशातना तु- पाययसुत्तनिबद्धं को वा जाणेइ पणीय केणेयं?। किं वा चरणेणं तू दाणेण विणा उ हवइत्ति॥१॥ उत्तरं-बालस्त्रीमूढ(मन्द)मूर्खाणां, नृणां चारित्र महार्थं जिनवचनसमाहितात्मना ॥४॥लब्ध्वा मानुष्यं ज्ञात्वाऽपि जिनवचनं न ये विरतिम् / प्रतिपद्यन्ते कथं ते धन्या उच्यन्ते लोके? ॥१॥श्रावकाशातनासूत्रमत्रोत्तरं कर्मपरिणतिवशात् / यद्यपि न तां प्रतिपद्यन्ते तथापि धन्या मार्गस्थिता इति // 2 // कामप्रसक्ता विरत्या वर्जिता अनिमेषा निश्चेष्टाश्च / देवाः सामर्थेऽपि न च तीर्थोन्नतिकारकाश्च / / 1 / / अत्रोत्तरं मोहनीयसातवेदनीयकर्मोदयात् / कामप्रसक्ता विरतिश्च कर्मोदयत एव न तेषाम् // 2 // अनिमेषा देवस्वाभाव्यात् निश्चेष्टा अनुत्तरास्तु कृतकृत्याः। कालानुभावात् तीर्थोन्नतिमपि अन्यत्र कुर्वन्ति // 3 // 0 प्राकृतः सूत्रनिबन्ध इति को वा जानाति केनेदं प्रणीतमिति / किं वा चारित्रेणैव दानेन विना भवति तु // 1 // // 12 //
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1290 // काङ्क्षिणाम् / अनुग्रहार्थं तत्त्वज्ञैः, सिद्धान्तःप्राकृतःकृतः॥१॥निपुणधर्मप्रतिपादकत्वाच्च सर्वज्ञप्रणीतत्वमिति, चरणमाश्रित्याह'दानमौरभ्रिकेणापि, चाण्डालेनापि दीयते / येन वा तेन वा शीलं, न शक्यमभिरक्षितुम् // 1 // दानेन भोगानाप्नोति, यत्र छ यत्रोपपद्यते / शीलेन भोगान् स्वर्गच, निर्वाणंचाधिगच्छति // 2 // तथाऽभयदानदाता चारित्रवान्नियत एवेति / सदेवमनुष्यासुरस्य लोकस्याऽऽशातनया, क्रिया प्राग्वत्, आशातना तु वितथप्ररूपणादिना, आह च भाष्यकार: त्रयस्त्रिंश स्थानम्। भा०- देवादीयं लोयं विवरीयं भणइ सत्तदीवुदही। तह कइ पयावईणं पयईपुरिसाण जोगोवा // 215 // (213) सूत्रम् भा०-उत्तरं-सत्तसुपरिमियसत्ता मोक्खोसुण्णत्तणं पयावइय। केण कउत्तऽणवत्था पयडीऍकहं पवित्तित्ति?॥२१६॥ (214) / 24(25) अहंदाद्याभा०- जमचेयणत्ति पुरिसत्थनिमित्तं किल पवत्तती सा य / तीसे च्चिय अपवित्ती परोत्ति सवं चिय विरूद्धं // 217 / / (215) शातनाः। सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वानामाशातनया, क्रिया प्राग्वत्, तत्र प्राणिनः- द्वीन्द्रियादयः व्यक्तोच्छासनिःश्वासा अभूवन् भवन्ति / भाष्यः 215-217 भविष्यन्ति चेति भूतानि-पृथिव्यादयः जीवन्ति जीवा-आयुःकर्मानुभवयुक्ताःसर्व एवेत्यर्थः सत्त्वा:-सांसारिकसंसारातीतभेदाः, एकार्थिका वा ध्वनय इति, आशातना तु विपरीतप्ररूपणादिनैव, तथाहि-अङ्गुष्ठपर्वमात्रोद्वीन्द्रियाद्यात्मेति, पृथिव्यादयस्त्वजीवा एव, स्पन्दनादिचैतन्यकार्यानुपलब्धेः, जीवाः क्षणिका इति, सत्त्वाः संसारिणोऽङ्गष्ठपर्वमात्रा एव भवन्ति, संसारातीता न सन्त्येव, अपितुप्रध्यातदीपकल्पोपमो मोक्ष इति, उत्तरं- देहमात्र एवात्मा, तत्रैव सुखदुःखादितत्कार्योपलब्धेः, 0 देवादिकं लोकं विपरीतं वदति सप्त द्वीपोदधयः / तथा कृतिः प्रजापतेः प्रकृतिपुरुषयोः संयोगो वा // 1 // 0 उत्तरं- सप्तसु परिमिताः सत्त्वा अमोक्षः शून्यत्वं // 1290 / / वा प्रजापतिश्च / केन कृत इत्यनवस्था प्रकृतेः कथं प्रवृत्तिरिति? // 2 // 0 यदचेतनेति पुरुषार्थनिमित्तं किल प्रवर्त्तते सा च। तस्या एवाप्रवृत्तावितरोऽपि सर्वमेवैवं विरुद्धम् // 3 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1291 // पृथिव्यादीनां त्वल्पचैतन्यत्वात् कार्यानुपलब्धि जीवत्वादिति, जीवा अप्येकान्तक्षणिका न भवन्ति, निरन्वयनाशे उत्तर |4. चतुर्थक्षणस्यानुत्पत्तेर्निर्हेतुकत्वादेकान्तनष्टस्यासदविशेषत्वात्, सत्त्वाः संसारिणः (देहप्रमाणाः), प्रत्युक्ता एव संसारातीता अपि मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, विद्यन्त एवेति, जीवस्य सर्वथा विनाशाभावात्, तथाऽन्यैरप्युक्तं- नासतो विद्यते भावो, नाभावो विद्यते सतः / उभयोरपि दृष्टोऽन्त 4.5 स्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः॥१॥ इत्यादि। कालस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु नास्त्येव काल इति कालपरिणतिर्वा त्रयस्त्रिंशविश्वमिति, तथा च दुर्नयः-कालः पचति भूतानि, कालः संहरते प्रजाः। कालः सुप्तेषु जागर्ति, कालो हि दुरतिक्रमः॥ 1 // स्थानम्। सूत्रम् इत्यादि, उत्तरं- कालोऽस्ति, तमन्तरेण बकुलचम्पकादीनां नियतः पुष्पादिप्रदानभावो न स्यात्, न च तत्परिणतिर्विश्वम्, एकान्तनित्यस्य परिणामानुपपत्तेः / श्रुतस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु-को आउरस्स कालो? मइलंबरधोवणे य को कालो? / जइ मोक्खहेउ नाणं को कालो तस्सऽकालो वा?॥१॥ इत्यादि, उत्तरं- जोगो जोग्गो जिणसासणंमि दुक्खक्खया पउंजंतो। अण्णोण्णमबाहाए असवत्तो होइ कायव्वो॥२॥प्रागधर्मद्वारेण श्रुताशातनोक्ता इह तु स्वतन्त्रविषयेति न पुनरुक्तम् / श्रुतदेवताया आशातनया, क्रिया पूर्ववत्, आशातना तु श्रुतदेवता न विद्यतेऽकिञ्चित्करी वा, उत्तरं-न ह्यनधिष्ठितो मौनीन्द्रः खल्वागमः अतोऽसावस्ति, न चाकिञ्चित्करी, तामालम्ब्य प्रशस्तमनसः कर्मक्षयदर्शनात् / वाचनाचार्यस्याऽऽशातनया, क्रिया पूर्ववत्, तत्र वाचनाचार्यो झुपाध्यायसंदिष्टो य उद्देशादि करोति, आशातना त्वियं-निर्दुःखसुखः प्रभूतान् / वारान् वन्दनं दापयति, उत्तरं-श्रुतोपचार एषः क इव तस्यात्र दोष इति 0क आतुरस्य (औषधादाने) कालो मलिनाम्बरप्रक्षालने च कः कालः। यदि मोक्षहेतुर्ज्ञानं कस्तस्य कालोऽकालो वा?, // 1 // दुःखक्षयकारणात् प्रयुज्यमानो योगो जिनशासने योग्यः / अन्योऽन्याबाधया असपत्नो भवति कर्त्तव्यः॥ 2 // एतानि चतुर्दश सूत्राणि पूर्वाणि चैकोन्नविंशतिः, एतानि त्रयस्त्रिंशदाशातनासूत्राणि / अहंदाद्याशातनाः। भाष्यः 215-217 // 1291 //
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ मध्यय प्रतिक्रमण, श्रीआवश्यक नियुक्ति| भाष्य| श्रीहारि० | वृत्तियुतम् भाग-३ // 1292 // 4.5 जं वाइद्धं वच्चामेलियं हीणक्खरियं अच्चक्खरियं पयहीणं विणयहीणं घोसहीणं जोगहीणं सुट्ठदिन्नं दुट्ठ पडिच्छियं अकाले कओ सज्झाओ काले न कओ सज्झाओ असज्झाए सज्झाइयं सज्झाए न सज्झाइयं तस्स मिच्छामि दुक्कडं ।सूत्रम् 25 // (26) एए चोद्दस सुत्ता पुव्विल्लिया य एगूणवीसंति एए तेत्तीसमासायणसुत्तत्ति / एतानि चतुर्दशसूत्राणि श्रुतक्रियाकालगोचरत्वान्न पुनरुक्तभाञ्जीति, तथा दोषदुष्टपदं श्रुतं यदधीतम्, तद्यथा- व्याविद्धं विपर्यस्तरत्नमालावद्, अनेन प्रकारेण याऽऽशातना तया हेतुभूतया योऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमिति क्रिया, एवमन्यत्रापि योज्या, व्यत्यानेडितं कोलिकपायसवत्, हीनाक्षरं-अक्षरन्यूनम्, अत्यक्षरं-अधिकाक्षरम्, पदहीनं-पदेनैवोनम्, विनयहीनं-अकृतोचितविनयम्, घोषहीनं- उदात्तादिघोषरहितम्, योगरहितं-सम्यगकृतयोगोपचारम्, सुष्ठुदत्तं गुरुणा दुष्ठु प्रतीच्छितं कलुषितान्तरात्मनेति, अकाले कृतः स्वाध्यायोयो यस्य श्रुतस्य कालिकादेरकाले इति, काले न कृतः स्वाध्यायः- यो यस्याऽऽत्मीयोऽध्ययनकाल उक्त इति, अस्वाध्यायिके स्वाध्यायितम्॥ किमिदमस्वाध्यायिकमित्यनेन प्रस्तावेनाऽऽयाताऽस्वाध्यायिकनियुक्तिरित्यस्यामेवाऽऽद्यद्वारगाथा त्रयस्त्रिंशस्थानम्। सूत्रम् 25(26) व्याविद्धादिकाः श्रुताशातनाः। ॥अथ चतुर्थाऽध्ययने अस्वाध्यायनियुक्तिः॥ नि०- असज्झाइयनिजुत्ती वुच्छामी धीरपुरिसपण्णत्तं / जं नाऊण सुविहिया पवयणसारं उवलहंति // 1321 // नि०- असज्झायं तु दुविहं आयसमुत्थं च परसमुत्थं च / जंतत्थ परसमुत्थं तं पंचविहं तु नायव्वं // 1322 // आ अध्ययनमाध्ययनमाध्यायः शोभन आध्यायः स्वाध्यायः स एव स्वाध्यायिकंन स्वाध्यायिकमस्वाध्यायिकंतत्कारणमपिचरुधिरादि कारणे कार्योपचारात् अस्वाध्यायिकमुच्यते, तदस्वाध्यायिकं द्विविधं-द्विप्रकारम्, मूलभेदापेक्षया द्विविधमेव, द्वैविध्यं प्रदर्शयति- आयसमुत्थं च परसमुत्थं च आत्मनः समुत्थं-स्वव्रणोद्भवं रुधिरादि, चशब्दः स्वगतानेकभेद 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1321-22 प्रतिज्ञादिः अस्वाध्याय भेदाः / // 1292 //
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1293 // प्रदर्शकः, परसमुत्थं-संयमघातकादि, चः पूर्ववत्, तत्थ जंपरसमुत्थं- परोद्भवंतं पञ्चविधंतु-पञ्चप्रकारं मुणेयव्वं ज्ञातव्यमिति 4. चतुर्थगाथार्थः / / 1321-1322 // तत्र बहुवक्तव्यत्वात् परसमुत्थमेव पञ्चविधमादावुपदर्शयति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- संजमघाउवघाए सादिव्वे वुग्गहे य सारीरे / घोसणयमिच्छरण्णो कोई छलिओ पमाएणं // 1323 / / 4.6 अस्वासंयमघातकं संयमविनाशकमित्यर्थः, तच्च महिकादि, उत्पातेन निर्वृत्तमौत्पातिकम्, तच्च पांशुपातादि, सह दिव्यैः सादिव्यं / | ध्याय | नियुक्तिः। / तच्च गन्धर्वनगरादि दिव्यकृतं सदिव्यं वेत्यर्थः, व्युद्हश्चेति व्युद्गहः- सङ्ग्रामः, असावप्यस्वाध्यायिकनिमित्तत्वात् तथोच्यते, नियुक्तिः शारीरं तिर्यग्मनुष्यपुद्गलादि, एयंमि पंचविहे असज्झाए सज्झायंकरेंतस्स आयसंजमविराहणा, तत्थ दिटुंतो, घोसणयमिच्छ, |1323-24 इत्यादेर्गाथाशकलस्यार्थः कथानकादवसेय इति गाथासमुदायार्थः, अधुना गाथापश्चार्धावयवार्थप्रतिपादनायाह प्रतिज्ञादिः अस्वाध्याय नि०- मिच्छभयघोसण निवे हियसेसा ते उदंडिया रण्णा। एवं दुहओदंडो सुरपच्छित्ते इह परे य / / 1324 // भेदाः / खिइपइट्ठियं णयरं, जियसत्तू राया, तेण सविसए घोसावियं जहा मेच्छो राया आगच्छइ, तो गामकूलणयराणि मोत्तुं समासन्ने दुग्गे ठायह, मा विणस्सिहिह, जे ठिया रणो वयणेण दुग्गादिसुतेण विणट्ठा, जे पुण ण ठिया ते मिच्छया(पाई)हि विलुत्ता, ते पुणो रण्णा आणाभंगो मम कओत्ति जंपि कंपि हियसेसं तंपि दंडिया, एवमसज्झाए सज्झायं करेंतस्स उभओ दंडो, सुरत्ति देवया पछलइ पच्छित्तेत्ति- पायच्छित्तं च पावइ इह त्ति इहलोए परे त्ति परलोए णाणादि विफलत्ति गाथार्थः॥ O एतस्मिन् पञ्चविधेऽस्वाध्यायिके स्वाध्यायं कुर्वत आत्मसंयमविराधना, तत्र दृष्टान्तः। 0 क्षितिप्रतिष्ठितं नगरं जितशत्रू राजा, तेन स्वविषये घोषितं यथा 8 // 1293 // म्लेच्छो राजा आगच्छति ततो ग्रामकूलनगरादीनि मुक्त्वा समासन्ने दुर्गे तिष्ठत, मा विनसत, ये स्थिता राज्ञो वचनेन दुर्गादिषु ते न विनष्टाः, ये पुनर्न स्थितास्ते म्लेच्छपत्तिभिर्विलुप्ताः, ते पुना राज्ञा आज्ञाभङ्गो मम कृत इति यदपि किमपि हृतशेषं तदपि दण्डिताः, एवमस्वाध्यायिके स्वाध्यायं कुर्वत उभयतो दण्डः, सुर इति देवता प्रच्छलति, प्रायश्चित्तमिति प्रायश्चित्तं च प्राप्नोति, इहेति इहलोके पर इति परलोके ज्ञानादीनि विफलानीति / अयं दृष्टान्तोपनयः / H
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1294 // 1324 // (19500) इमो दिटुंतोवणओ 4. चतुर्थनि०-राया इह तित्थयरो जाणवया साहू घोसणं सुत्तं / मेच्छो य असज्झाओ रयणधणाइंच नाणाई // 1325 / / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, जहा राया तहा तित्थयरो, जहा जाणवया तहा साहू, जहा घोसणं तहा सुत्तं- असज्झाइए सज्झायपडिसेहंगति, जहा 4.6 अस्वामेच्छो तहा असज्झाओमहिगादि, जहा रयणधणाइ तहाणाणादीणि महिगादीहि अविहीकारिणो हीरंति गाथार्थः // 1325 // ध्यायनि०-थोवावसेसपोरिसिमज्झयणं वाविजो कुणइ सोउ।णाणाइसाररहियस्स तस्स छलणा उसंसारो // 1326 // 8 नियुक्तिः। नियुक्तिः थोवावसेसपोरिसि कालवेलत्ति जंभणियं होइ, एवं सो उत्ति संबंधो, अज्झयणं- पाठो अविसद्दाओ वक्खाणं वावि जो |1325-26 कुणइ आणादिलंघणे णाणाइसाररहियस्स तस्स छलणा उ संसारोत्ति-णाणादिवेफल्लत्तणओ चेव गाथार्थः॥ 1326 // प्रतिज्ञादिः अस्वाध्याय तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह भेदाः / नि०- महिया य भिन्नवासे सच्चित्तरए य संजमे तिविहं / दवे खित्ते काले जहियं वा जच्चिरं सव्वं // 1327 // नियुक्तिः महिय त्ति धूमिगा भिन्नवासे यत्ति बुढ्दादौ सचित्तरए त्ति अरण्णे वाउद्धयपुढविरएत्ति भणियं होइ, संजमघाइयं एवं तिविह 1327 महिकादिहोइ, इमं च दव्वे त्ति तं चेव दव्वं महिगादि खेत्ते काले जहिं वे ति जहिं खेत्ते महिगादि पडइजच्चिरं कालं सव्वं ति भावओ स्वरूपम्। यथा राजा तथा तीर्थकरो यथा जानपदास्तथा साधवो यथा घोषणं तथा सूत्रं अस्वाध्यायिके स्वाध्यायप्रतिषेधकमिति, यथा म्लेच्छस्तथाऽस्वाध्यायो महिकादिः, यथा रत्नधनादि तथा ज्ञानादीनि महिकादिभिरविधिकारिणो हियन्ते। (r) स्तोकावशेषा पौरुषीति कालवेलेति यद्धणितं भवति, एवं स त्वितिसम्बन्धः, अध्ययनं पाठः अपिशब्दात् व्याख्यानं वापि यः करोति आज्ञाद्युल्लङ्घने ज्ञानादिसाररहितस्य तस्य छलना तु संसार इति ज्ञानादेवैफल्यादेव। 0 महिकेति धूमिका भिन्नवर्षमिति बुद्दादौ सति सचित्तं रज इति अरण्ये वातोद्भूतं पृथ्वीरज इति भणितं भवति, संयमघातकमेवं त्रिविधं भवति, इदं च द्रव्य इति तदेव द्रव्यं महिकादि क्षेत्रे काले यत्रैवेति- यत्र क्षेत्रे महिकादि पतति यावन्तं कालं (वा पतति) सर्वमिति भावतः // 1294 //
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1295 // स्वरूपम्। ठाणभासादि परिहरिज्जइ इति गाथासमुदायार्थः ॥१३२७॥अवयवार्थं तु भाष्यकारः स्वयमेव व्याचष्टे, इह पञ्चविधासज्झाइ 4. चतुर्थयस्स, तं कह परिहरियव्वमिति?, तप्पसाहगो इमो दिटुंतो मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- दुग्गाइतोसियनिवो पंचण्हं देइ इच्छियपयारं / गहिए य देइ मुल्लंजणस्स आहारवत्थाई॥१३२८॥ 4.6 अस्वाएगस्स रण्णो पंच पुरिसा, ते बहुसमरलद्धविजया, अण्णया तेहिं अच्चंतविसमं दुग्गंगहियं, तेसिं तुट्ठो राया इच्छियं नगरे / ध्याय नियुक्तिः। पयारं देइ, जंते किंचि असणाइ वा वत्थाइगं च जणस्स गिहूति तस्स वेयणयंसव्वं राया पयच्छइ इति गाथार्थः॥१३२८ // नियुक्तिः नि०- इक्वेण तोसियतरो गिहमगिहे तस्स सव्वहिं वियरे / रत्थाईसुचउण्हं एवं पढमंतु सव्वत्थ // 1329 // 1328-29 तेसिं पंचण्हं पुरिसाणं एगेण तोसिययरो तस्स गिहावणट्ठाणेसु सव्वत्थ इच्छियपयारं पयच्छइ, जो एते दिण्णपयारे महिकादिआसाएज्जा तस्स राया दंडं करेइ, एस दिटुंतो, इमो उवसंहारो- जहा पंच पुरिसा तहा पंचविहा- सज्झाइयं, जहा सो एगोल अब्भहिततरो पुरिसो एवं पढमं संजमोवघाइयं सव्वं तत्थ ठाणासणादि, तंमि वट्टमाणे ण सज्झाओ नेव पडिलेहणादिकावि चेट्ठा कीरइ, इयरेसु चउसु असज्झाइएसु जहा ते चउरो पुरिसो रत्थाइसु चेव अणासाइणिज्जा तहा तेसु सज्झाओ चेव न स्थानभाषादि परिहियते / इह पञ्चविधास्वाध्यायिकस्य, तत् कथं परिहर्त्तव्यमिति?, तत्प्रसाधकोऽयं दृष्टान्तः-0 एकस्य राज्ञः पञ्च पुरुषाः, ते बहुसमरलब्धविजयाः, अन्यदा तैरत्यन्तविषमो दुर्गो गृहीतः, तेभ्यस्तुष्टो राजा ईप्सितं नगरे प्रचारं ददाति, यत्ते किञ्चिदशनादि वा वस्त्रादिकं वा जनस्य गृह्णन्ति तस्य वेतनं सर्व राजा प्रयच्छति / 0 तेषां पश्चानां पुरुषाणामेकेन तोषिततरः, तस्मै गृहापणस्थानेषु सर्वत्रेप्सितं प्रचारं प्रयच्छति, य एतान् दत्तप्रचारान् आशातयेत् तस्य राजा दण्डं करोति, एष दृष्टान्तो 38 // 1295 // ऽयमुपसंहार:- यथा पञ्च पुरुषास्तथा पञ्चविधास्वाध्यायिकम्, यथा स एकोऽभ्यधिकतरः, पुरुष एवं प्रथम संयमोपघातिकं सर्वं तत्र स्थानासनादि, तस्मिन् वर्तमाने न 8 स्वाध्यायो नैव प्रतिलेखनादिकाऽपि चेष्टा क्रियते, इतरेषु चतुर्षु अस्वाध्यायिकेषु यथा ते चत्वारः पुरुषा रथ्यादिष्वेवानाशातनीयास्तथा तेषु स्वाध्याय एव न -
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1296 // ध्याय कीरइ,सेसा सव्वा चेट्ठा कीरइ आवस्सगादि उक्वालियं च पढिज्जइ / महियाइतिविहस्स संजमोवघाइस्स इमं वक्खाणं 4. चतुर्थभा०- महिया उगब्भमासे सच्चित्तरओ अईसिआयंबो। वासे तिन्नि पयारा बुब्बुअतव्वज फुसिए य // 218 // (216) मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, महिय त्ति धूमिया, सायकत्तियमग्गसिराइसुगब्भमासेसु हवइ, साय पडणसमकालंचेव सुहुमत्तणओसव्वं आउकाय 4.6 अस्वाभावियं करेति, तत्थ तक्कालसमयं चेव सव्वचेट्ठा निरंभंति, ववहारसच्चित्तो पुढविक्काओ अरण्णो वाउब्भूओ आगओरओ नियुक्तिः। भन्नइ, तस्स सचित्तलक्खणं वण्णओ ईसिं आयंबो दिसंतरे दीसइ, सोवि निरंतरपाएण तिण्हं- तिदिणाणं परओ सव्वं नियुक्तिः पुढवीकायभावियं करेति, तत्रोत्पातशङ्कासंभवश्च / भिन्नवासं तिविहं- बुद्बुदादि, जत्थ वासे पडमाणे उदगे बुद्दा भवन्ति तंज |1328-29 बुब्बुयवरिसं, तेहिं वज्जियं तव्वजं, सुहुमफुसारेहिं पडमाणेहिं फुसियवरिसं, एतेसिं जहासंखं तिण्हपंचसत्तदिणपरओ सव्वं महिकादि स्वरूपम्। आउकायभावियं भवइ॥१३२९॥ संजमघायस्ससव्वभेदाणं इमो चउव्विहो परिहारो दव्वे खेत्ते' पच्छद्धं, अस्य व्याख्या- भाष्यः भा०- दव्वे तंचिय दव्वं खित्ते जहियं तु जच्चिरं कालं। ठाणाइभास भावे मुत्तुं उस्सासउम्मेसे // 219 // (217) 218-219 दव्वओतंचेव दव्वं महिया सच्चित्तरओ भिण्णवासंवा परिहरिजड़ खेत्तेजहिं पडइत्ति-जहिं खेत्तेतं महियाइ पडइ तहिं क्रियते शेषा सर्वा चेष्टा क्रियते आवश्यकादि उत्कालिकं च पठ्यते। महिकादित्रिविधस्य संयमोपघातिकस्येदं व्याख्यानं-0 महिकेति धूमिका, सा च & कार्तिकमार्गशिर आदिषु गर्भमासेषु भवति, सा च पतनसमकालमेव सूक्ष्मत्वात् सर्वमप्कायभावितं करोति, तत्र तत्कालसमयमेव सर्वां चेष्टां निरुणद्धि, व्यवहारसचित्तः पृथ्वीकाय आरण्यं वायुद्धतं आगतं रजो भण्यते, तस्य सचित्तलक्षणं वर्णत ईषदातानं दिगन्तरे दृश्यते, तदपि निरन्तरपातेन त्रिदिन्याः परतः सर्व पृथ्वीकायभावित करोति। भिन्नवषस्त्रिविधः, यत्र वर्षे पतति उदके बुद्रुदा भवन्ति स बुद्रुदवर्षः, तैर्वर्जितस्तद्वर्जः, सूक्ष्मैर्बिन्दुभिः पतद्भिः बिन्दुवर्षः। एतेषां यथासंख्यं त्रिपञ्चसप्तदिनेभ्यः // 1296 // परतः सर्वं अप्कायभावितं भवति, संयमघातकानां सर्वभेदानामयं चतुर्विधः परिहार:-'खेत्ते जहिं पडइ जच्चिरं कालं' इत्यपि पुस्तकान्तरे। मोत्तुं उस्सासउम्मेसं' इति पाठान्तरं। 0 द्रव्यतस्तदेव द्रव्यं महिका सचित्तरजो भिन्नवर्षों वा परिह्रियते, क्षेत्रे यत्र पतति- यत्र क्षेत्रे तत् महिकादि पतति तत्रैव
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1297 // चेव परिहरिजइ, जच्चिरकाल न्ति पडणकालाओ आरब्भ जच्चिरं कालं भवति ठाणाइभास भावे त्ति भावओठाणे त्ति काउस्सग्गं 4. चतुर्थन करेति, न य भासइ, आइसद्दाओ गमणपडिलेहणसज्झायादि न करेति, मोत्तुं उस्सासउम्मेसे त्ति मोत्तुं ति ण पडिसिज्झंति प्रतिक्रमणं, उस्सासादिया, अशक्यत्वात् जीवितव्याघातकत्वाच्च, शेषाः क्रियाः सर्वा निषिध्यन्ते, एस उस्सग्गपरिहारो, आइण्णं पुण। सच्चित्तरए तिण्णि भिण्णवासे तिण्णि पंच सत्त दिण्णा, अओ परं सज्झायादि सव्वं न करेति, अण्णे भणंति- बुब्बुयवरिसे नियुक्तिः। बुब्बुयवज्जिए य अहोरत्ता पंच, फुसियवरिसे सत्त, अओ परं आउक्कायभाविए सव्वा चेट्ठा निरंभंतित्ति गाथार्थः // 219 // नियुक्तिः ४.६अस्वाध्याय कह? 1330 संयमोपघातिके यतना। नि०- वासत्ताणावरिया निक्कारण ठंति कजि जयणाए। हत्थत्थंगुलिसन्ना पुत्तावरिया व भासंति // 1330 // निकारणे वासकप्पं-कंबली(ता) एपाउया निहुया सव्वब्भंतरे चिट्ठति, अवस्सकायव्वे वत्तव्वे वा कज्जे इमा जयणाहत्थेण भमुहादिअच्छिवियारेण अंगुलीए वा सन्नत्ति- इमं करेहित्ति, अह एवं णावगच्छइ, मुहपोत्तीयअंतरियाए जयणाए। भासंति, गिलाणादिकज्जे वासाकप्पपाउया गच्छंति त्ति // 1330 // संजमघाएत्ति दारं गयं / इयाणिं उप्पाएत्ति, तत्थक परिहियते, यावच्चिरं कालमिति पतनकालादारभ्य यावच्चिरं कालं भवति, स्थानादिभाषा भाव इति भावतः स्थानमिति कायोत्सर्गं न करोति, न च भाषते, आदिशब्दात् गमनप्रतिलेखनास्वाध्यायादि न करोति, मुक्त्वोच्छ्रासोन्मेषानिति मुक्त्वेति न प्रतिषिध्यन्ते उच्छ्रासादयः / एष उत्सर्गपरिहारः, आचरणा पुनः सचित्तरजसि 8 त्रीणि भिन्नवर्षे त्रीणि पञ्च सप्त दिनानि, अतः परं खाध्यायादि सर्वं न करोति, अन्ये भणन्ति- बुदवर्षे बुदवर्जिते च अहोरात्राणि पञ्च बिन्दुवर्षे सप्त, अतः8 परमप्कायभावितत्वात् सर्वाश्चेष्टा निरुणद्धि। कथं। 0 निष्कारणे वर्षाकल्पः- कम्बलः तेन प्रावृता निभृताः सर्वाभ्यन्तरे तिष्ठन्ति, अवश्यकर्त्तव्ये अवश्यवक्तव्ये वा कार्ये इयं यतना- हस्तेन भ्रकुट्याद्यक्षिविकारेणाङ्गल्या वा संज्ञयन्ति- इदं कुर्विति, अथैवं नावगच्छति मुखवस्त्रिकयाऽन्तरितया यतनया भाषन्ते, ग्लानादिकार्ये वर्षाकल्पप्रावृता गच्छन्तीति। संयमघातक इति द्वारं गतम् / इदानीमौत्पातिकमिति, तत्र /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1298 // ध्याय नि०- पंसूअमंसरुहिरे केससिलावुट्ठि तह रउग्घाए।मंसरुहिरे अहोरत्त अवसेसे जच्चिरं सुत्तं // 1331 // 4. चतुर्थधूलीवरिसं मंसवरिसं रुहिरवरिसं केस त्ति केसवरिसं करगादि सिलावरिसं रयुग्घायपडणं च, एएसिं इमो परिहारो- मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मंसरुहिरे अहोरत्तं सज्झाओ न कीरइ, अवसेसा पंसुमाइया जच्चिरं कालं पडंति तत्तियं कालं सुत्तं नंदिमाइयं न पढंतित्ति 4.6 अस्वागाथार्थः / / 1331 // पंसुरयुग्घायाण इमं वक्खाणंनि०- पंसूअच्चित्तरओ रयस्सिलाओ दिसा रउग्घाओ। तत्थ सवाए निव्वायए य सुत्तं परिहरंति / / 1332 // | नियुक्तिः। | नियुक्तिः धूमागारो आपंडुरो रओ अच्चित्तो य पंसू भणइ, महास्कन्धावारगमनसमुद्भूत इव विश्रसापरिणामतः समन्ताद्रेणुपतनं |1331-33 रजउद्घातो भण्यते, अहवा एस रओ उग्घाडउ पुण पंसुरिया भण्णइ / एएसुवायसहिएसुनिव्वाएसु वा सुत्तपोरिसिं न करेतित्ति। चैत्रीय कायोत्सर्गे गाथार्थः॥१३३२॥ किं चान्यत् नि०-साभाविय तिन्नि दिणा सुगिम्हए निक्खिवंति जइ जोगं / तो तंमि पडतंमी करंति संवच्छरज्झायं // 1333 // एए पंसुरउउग्घाया साभाविया हवेज्जा असाभाविया वा, तत्थ असब्भाविया जे णिग्यायभूमिकंपचंदोपरागादिदिव्वसहिया, एरिसेसु असाभाविएसु कएवि उस्सग्गे न करेंति सज्झायं, सुगिम्हए त्ति यदि पुण चित्तसुद्धपक्खदसमीए अवरण्हे | 0 धूलिवर्षो मांसवर्षो रुधिरवर्षः केशेति केशवर्षः करकादिः शिलावर्षः रजउद्धातपतनं च, एतेषामयं परिहार:- मांसरुधिरयोरहोरात्रं स्वाध्यायो न क्रियते, अवशेषाः पाश्वादिका यावच्चिरं कालं पतन्ति तावन्तं कालं सूत्रं- नन्द्यादिकं न पठन्तीति / पांशुरजउद्धातयोरिदं व्याख्यान-0 धूमाकार आपाण्डुश्च रजः अचित्तश्च पांशुर्भण्यते अथवैष रज उद्घातस्तु पुनः पांशुरिका भण्यते, एतेषु वातसहितेषु निवातेषु वा सूत्रपौरुषर्षी न करोतीति। एतौ पांशुरजउद्धातौ स्वाभाविको भवेतामस्वाभाविको वा, तत्रास्वाभाविको यो निर्घातभूमिकम्पचन्द्रोपरागादिदिव्यसहितौ, ईदृशयोरस्वाभाविकयोः कृतेऽपि कायोत्सर्गे न कुर्वन्ति स्वाध्यायम्, सुग्रीष्मक इति यदि पुनश्चैत्रशुद्धपक्षदशम्या अपराहे - स्वाध्यायः। // 1298 //
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1299 // जोगं निक्खिवंति दसमीओ परेण जाव पुण्णिमा एत्थंतरे तिण्णि दिणा उवरुवरिं अचित्तरउग्घाडावणं काउस्सग्गं करेंति तेरसिमादीसुवा तिसु दिणेसु तो साभाविगे पडतेऽवि संवच्छरं सज्झायं करेति, अह उस्सग्गं न करेंति तो साभाविए य पडते सज्झायं न करेतित्ति गाथार्थः // 1333 // उप्पाएत्ति गयं, इदाणिं सादिव्वेत्ति दारं, तच्च नि०- गंधव्वदिसाविजुक्कगजिए जूअजक्खआलित्ते / इक्विक्क पोरिसी गज्जियं तु दो पोरसी हणइ // 1334 // गंधर्वं- नगरविउव्वणं, दिसादाहकरणं विजुभवणं उक्कापडणं गज्जियकरणं, जूवगो वक्खमाणलक्खणो, जक्खादित्तंजक्खुद्दित्तं आगासे भवइ / तत्थ गंधव्वनगरं जक्खुद्दित्तं च एए नियमा दिव्वकया, सेसा भयणिज्जा, जेण फुडं न नजंति तेण तेसिं परिहारो, एए पुण गंधव्वाइया सव्वे एक्केक्कं पोरिसिं उवहणंति, गज्जियं तु दो पोरिसी उवहणइत्ति गाथार्थः // 1334 // नि०-दिसिदाह छिन्नमूलो उक्क सरेहा पगासजुत्ता वा। संझाछेयावरणो उ जूवओ सुक्कि दिण तिन्नि // 1335 // अन्यतमदिगन्तरविभागे महानगरप्रदीप्तमिवोद्योतः किन्तूपरि प्रकाशोऽधस्तादन्धकारः ईदृक् छिन्नमूलो दिग्दाहः, उक्कालक्खणं-सदेहवण्णं रेहं करेंती जा पडइ सा उक्का, रेहविरहिया वा उज्जोयं करेंती पडइ सावि उक्का / जुवगो त्ति संझप्पहा योग निक्षिपन्ति दशमीतः परतः यावत् पूर्णिमा अत्रान्तरे त्रीन् दिवसान् उपर्युपरि अचित्तरजउद्घातनार्थं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति त्रयोदश्यादिषु वा त्रिषु दिवसेषु तदा स्वाभाविकयोः पततोरपि संवत्सरं स्वाध्यायं कुर्वन्ति, अथोत्सर्गं न कुर्वन्ति तदा स्वाभाविके पतति स्वाध्यायं न करोति / औत्पातिकमिति गतम्, इदानीं सादिव्यमिति द्वारम्, तच्च-0 गान्धर्वं नगरविकुर्वणं दिग्दाहकरणं विद्युद्भवनं उल्कापतनं गर्जितकरणं यूपको- वक्ष्यमाणलक्षणः यक्षादीप्तं- यक्षोद्दीप्तमाकाशे भवति, तत्र गान्धर्वनगर यक्षोद्दीप्तं च एते नियमात् देवकृते, शेषाणि भजनीयानि, येन स्फुटं न ज्ञायन्ते तेन तेषां परिहारः। एते गान्धर्वादिकाः पुनः सर्वे एकैकां पौरुषीमुपघ्नन्ति, गर्जितं तु द्वे ॐ पौरुष्यावुपहन्ति। उल्कालक्षणं- स्वदेहवर्णां रेखां कुर्वन्ती या पतति सोल्का रेखाविरहिता वोद्योतं कुर्वन्ती पतति साप्युल्का / यूपक इति सन्ध्याप्रभा - |4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1334-35 सादिव्यं। अकालस्वाध्याये दोषाः। // 1222 //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1300 // ध्याय चंदप्पहा य जेणं जुगवं भवंति तेण जूवगो, सा य संझप्पहा चंदप्पभावरिया णिप्फिडंती न नजइ सुक्तपक्खपडिवगादिसु / 4. चतुर्थदिणेसु, संझाछेयए अणज्जमाणे कालवेलं न मुणंति तओ तिन्नि दिणे पाउसियं कालं न गेण्हंति-तिसु दिणेसु पाउसिय प्रतिक्रमणं, सुत्तपोरिसिं न करेंति त्ति गाथार्थः॥१३३५ / / 4.6 अस्वानि०- केसिंचि हुंतिऽमोहा उ जूवओ ता य हुंति आइन्ना / जेसिं तु अणाइन्ना तेसिं किर पोरिसी तिन्नि // 1336 // नियुक्तिः। जगस्स सुभासुभकम्मनिमित्तुप्पाओ अमोहो- आइच्चकिरणविकारजणिओ, आइच्चमुदयत्थमआयंतो(बो)किण्हसामो नियुक्तिः वा सगडुद्धिसंठिओ दंडो अमोहत्ति स एव जुवगो, सेसं कंठं॥१३३६ / / किं चान्यत् 1336-37 सादिव्यं। नि०- चंदिमसूरुवरागे निग्घाए गुंजिए अहोरत्तं / संझा चउ पाडिएया जंजहि सुगिम्हए नियमा॥१३३७॥ अकालचंदसूरूवरागोगहणं भन्नइ-एयं वक्खमाणं,साभ्रे निरभ्रे वा गगने व्यन्तरकृतो महागर्जितसमो ध्वनि निर्घातः, तस्यैव वा स्वाध्याये दोषाः। विकारो गुञ्जावञ्जितो महाध्वनिर्गुञ्जितं।सामण्णओ एएसुचउसुवि अहोरत्तं सज्झाओन कीरइ, निग्घायगुंजिएसु विसेसोबितियदिणे जाव सा वेला णो अहोरत्तछेएण छिज्जइ जहा अन्नेसु असज्झाएसु, संझा चउ'त्ति अणुदिए सूरिए मज्झण्हे चन्द्रप्रभा च येन युगपद् भवतस्तेन यूपकः, सा च सन्ध्याप्रभा चन्द्रप्रभावृता गच्छन्ती न ज्ञायते शुक्लपक्षप्रतिपदादिषु, दिनेषु, सन्ध्याच्छेदेऽज्ञायमाने कालवेलां न जानन्ति ततस्त्रीन् दिवसान् प्रादोषिकं कालं न गृह्णन्ति त्रिषु दिवसेषु प्रादोषिकसूत्रपौरुषीं न कुर्वन्तीति। 0 जगतः शुभाशुभकर्मनिमित्त उत्पातोऽमोघः-8 आदित्यकिरणविकारजनितः आदित्योद्गमनास्तमयने आताम्रः कृष्णश्यामो वा शकटोर्द्धिसंस्थितो दण्डोऽमोघ इति स एव यूपक इति, शेषं कण्ठ्यम्। 0 चन्द्रसूर्योपरागो // 1300 // ग्रहणं भण्यते, एतत् वक्ष्यमाणम्, सामान्यत एतेषु चतुर्ध्वपि अहोरात्रं स्वाध्यायो न क्रियते, निर्घातगुञ्जितयोर्विशेषः- द्वितीयदिने यावत् सा वेला नाहोरात्रच्छेदेन है छिद्यते यथाऽन्येष्वस्वाध्यायिकेषु, 'सन्ध्याचतुष्क' मिति अनुदिते सूर्ये मध्याह्ने,
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् ध्याय भाग-B // 1301 // अस्थमणे अडरत्ते य, एयासु चउसु सज्झायं न करेंति पुव्वुत्तं, पाडिवए त्ति चउण्हं महामहाणं चउसु पाडिवएसु सज्झायं न 4. चतुर्थकरेंतित्ति, एवं अन्नपि जंति- महं जाणेजा जहिंति- गामनगरादिसु तंपि तत्थ वजेज्जा, सुगिम्हए पुण सव्वत्थ नियमा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, असज्झाओ भवति, एत्थ अणागाढजोगा निक्खिवंति नियमा आगाढा न निक्खिवंति, न पढंतित्ति गाथार्थः // 1337 // के 4.6 अस्वाय ते पुण महामहाः?, उच्यन्ते नियुक्तिः। नि०- आसाढी इंदमहो कत्तिय सुगिम्हए य बोद्धव्वे / एए महामहा खलु एएसिं चेव पाडिवया // 1338 // नियुक्तिः आसाढी- आसाढपुनिमा, इह लाडाण सावणपुन्निमाए भवति, इंदमहो आसोयपुन्निमाए भवति, कत्तिय त्ति कत्तियपुन्निमाए 1338-39 चेव सुगिम्हओ- चेत्तपुण्णिमा, एए अंतिमदिवसा गहिया, आई उ पुण जत्थ जत्थ विसए जओ दिवसाओ महमहा पवत्तंति सादिव्यं। अकालतओ दिवसाओ आरब्भ जाव अंतदिवसो ताव सज्झाओ न कायव्वो, एएसिं चेव पुण्णिमाणंतरंजे बहुलपडिवया चउरोल स्वाध्याये तेवि वज्जियत्ति गाथार्थः॥१३३८॥ पडिसिद्धकाले करेंतस्स इमे दोसा दोषाः। नि०- कामंसुओवओगो तवोवहाणं अणुत्तरं भणियं / पडिसेहियंमि काले तहाविखलु कम्मबंधाय // 1339 // - अस्तमयने अर्धरात्रे च, एतासु चतसृषु स्वाध्यायं न कुर्वन्ति पूर्वोक्तम्, 'प्रतिपद' इति चतुर्णा महामहानां चतसृषु प्रतिपत्सु स्वाध्यायं न कुर्वन्तीति, एवमन्यमपि / यमिति महं जानीयात्, यत्रेति ग्रामनगरादिषु तमपि तत्र वर्जयेत्, सुग्रीष्मके पुनः सर्वत्र नियमादस्वाध्यायो भवति, अत्रानागाढयोगा निक्षिप्यन्ते नियमातू आगाढान न8 निक्षिपन्ति, न पठन्तीति। के च पुनस्ते महामहाः?, उच्यन्ते-0 आषाढी आषाढपूर्णिमा इह लाटानांश्रावणपूर्णिमायां भवति, इन्द्रमह अश्वयुक्पूर्णिमायां भवति,8 कार्तिक इति कार्तिकपूर्णिमायामेव सुग्रीष्मकः- चैत्रपूर्णिमा, एतेऽन्त्यदिवसा गृहीताः आदिस्तु पुनर्यत्र यत्र देशे यतो दिवसात् महामहाः प्रवर्तन्ते ततो दिवसादारभ्य यावदन्त्यो दिवसस्तावत् स्वाध्यायो न कर्त्तव्यः, एतासामेव पूर्णिमानामनन्तरा याः कृष्णप्रतिपदश्चतस्रस्ता अपि वर्जिता इति / प्रतिषिद्धकाले कुर्वत इमे दोषाः // 1301 //
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1302 // नि०- छलया व सेसएणं पाडिवएसुंछणाणुसज्जंति / महवाउलत्तणेणं असारिआणंच संमाणो॥१३४०॥ 4. चतुर्थनि०- अन्नयरपमायजुयं छलिज अप्पिट्टिओन उण जुत्तं / अद्धोदहिट्ठिइपुण छलिज जयणोवउत्तंपि॥१३४१॥ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सरागसंजओसरागसंजयत्तणओ इंदियविसयाअन्नयरपमायजुत्तो हविज्ज स विसेसओ महामहेसुतं पमायजुत्तं पडणीया 4.6 अस्वादेवया छलेज्ज / अप्पिड्डिया खेत्तादि छलणं करेज, जयणाजुत्तं पुण साहुं जो अप्पिड्डिओ देवो अद्धोदहीओ ऊणठिईओ न ध्याय नियुक्तिः। चए छलेउ, अद्धसागरोवमठितीओ पुण जयणाजुत्तंपि छलेज्जा। अत्थि से सामत्थं जं तंपि पुव्ववरसंबंधसरणओ कोइ नियुक्तिः छलेजत्ति गाथार्थः॥१३३९-१३४०-१३४१॥ चंदिमसूरुवरागत्ति अस्या व्याख्या 1340-42 नि०- उक्कोसेण दुवालस चंदु जहन्नेण पोरिसी अट्ठ।सूरो जहन्न बारस पोरिसि उक्कोस दो अट्ठ॥१३४२॥ सादिव्यं। अकालचदो उदयकाले गहिओ संदूसियराईए चउरो अण्णं च अहोरत्तं एवं दुवालस, अहवा उप्पायगहणे सव्वराइयं गहणं, स्वाध्याये सग्गहो चेव निबुड्डो संदूसियराईए चउरो अण्णं च अहोरत्तं एवं बारस / अहवा अजाणओ, अब्भछण्णे संकाए न नजइ, दोषा:। केवलं ग्रहणम्, परिहरिया राई पहाए दिळं सग्गहो निब्बुडो अण्णंच अहोरत्तं एवं दुवालस। एवं चंदस्स, सूरस्स अत्थमणगहणे सरागसंयतः सरागसंयतत्वादिन्द्रियविषयाद्यन्यतरप्रमादयुक्तो भवेत् स विशेषतो महामहेषु तं प्रमादयुक्तं प्रत्यनीका देवता छलेत्- अल्पर्द्धिका क्षिप्तादिच्छलनां / कुर्यात्, यतनायुक्तं पुनः साधुं योऽल्पर्द्धिको देवोऽ|दधित ऊनस्थितिको न शक्नोति छलयितुम्, अर्धसागरोपमस्थितिकः पुनर्यतनायुक्तमपि छलेत्, अस्ति तस्य सामर्थ्यं यत्तमपि पूर्वापरसम्बन्धस्मरणतः कश्चित् छलेदिति / चन्द्र उदयकाले गृहीतः संदूषितरात्रेश्चत्वारः अन्यच्चाहोरात्रमेवं द्वादश, अथवा उत्पातग्रहणे सर्वरात्रिकंठ ग्रहणम्, सग्रह एव ब्रूडितः संदूषितरात्रेश्चत्वारः अन्यच्चाहोरात्रमेवं द्वादश, अथवा अजानतः अभ्रच्छन्ने शङ्कायां न ज्ञायते, केवलं ग्रहणम्, परिहता रात्रिः, प्रभाते दृष्टम्,8 सग्रहो बडितः, अन्यचाहोरात्रमेवं द्वादश, एवं चन्द्रस्य, सूर्यस्य तु अस्तमयनग्रहणे, 2 //
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1303 // सग्गहनिब्बुडो, उवहयरादीए चउरो अण्णं च अहोरत्तं एवं बारस / अह उदयंतो गहिओ तो संदूसिए अहोरत्ते अट्ठ अण्णं चला अहोरत्तं परिहरइ एवं सोलस, अहवा उदयवेलाए गहिओ उप्पाइयगहणेण सव्वं दिणं गहणं होउं सग्गहो चेव निब्बुडो, प्रतिक्रमणं, संदूसियस्स अहोरत्तस्स अट्ठ अण्णं च अहोरत्तं एवं सोलस / अहवा अब्भच्छन्ने न नजइ, केवलं होहिति गहणं, दिवसओ 4.6 अस्वासंकाए न पढियं, अत्थमणवेलाए दिटुं गहणं सग्गहो निब्बुडो, संदूसियस्स अट्ठ अण्णं च अहोरत्तं एवं सोलसत्ति गाथार्थः ध्याय नियुक्तिः। // 1342 // नियुक्तिः नि०- सग्गहनिब्बुड एवं सूराई जेण हुंतिऽहोरत्ता / आइन्नं दिणमुक्के सुच्चिय दिवसो अराई य॥१३४३॥ 1343 सादिव्यं। सग्गहनिब्बुडे एग अहोरत्तं उवहयं, कहं?, उच्यते, सूरादी जेण होंतिऽहोरत्तं, सूरउदयकालाओ जेण अहोरत्तस्स आदी अकालभवति तं परिहरित्तुं संदूसिअं अण्णंपि अहोरत्तं परिहरियव्वं / इमं पुण आइन्नं-चंदो रातीए गहिओ राई चेव मुक्को तीसे राई स्वाध्याये सेसं वज्जणीयं, जम्हा आगामिसूरुदए अहोरत्तसमत्ती, सूरस्सवि दियागहिओ दिया चेव मुक्को तस्सेव दिवसस्स मुक्कसेसं राई दोषाः। य वजणिज्जा / अहवा सग्गहनिब्बुडे एवं विही भणिओ, तओ सीसो पुच्छइ- कहं चंदे दुवालस सूरे सोलस जामा?, सग्रहो ब्रूडितः, उपहतरात्र्याश्चत्वारोऽन्यच्चाहोरात्रमेवं द्वादश, अथोद्गच्छन् गृहीतः ततः संदूषिताहोरात्रस्याष्टौ अन्यच्चाहोरात्रं परिहियते एवं षोडश, अथवोदयवेलायां गृहीतः औत्पातिकग्रहणेन, सर्वं दिनं ग्रहणं भूत्वा सग्रह एव ब्रूडितः, संदूषितस्याहोरात्रस्याष्टौ अन्यच्चाहोरात्रमेवं षोडश, अथवाऽभ्रच्छन्ने न ज्ञायते केवलं भविष्यति ग्रहणम्, दिवसे शड्या न पठितम्, अस्तमयनवेलायां दृष्टं ग्रहणं सग्रहो ब्रूडितः, संदूषितस्याष्ट अन्यच्चाहोरात्रमेवं षोडशेति। 0 सग्रहे बडिते एकमहोरात्रमुपहतम,8 कथं ? उच्यते, सूर्यादीनि येन भवन्त्यहोरात्राणि- सूर्योदयकालात् येनाहोरात्रस्यादिर्भवति, तत् परिहत्य संदूषितमन्यदप्यहोरात्रं परिहर्त्तव्यम्, इदं पुनराचीर्णं- चन्द्रो रात्रौल गृहीतो रात्रावेव मुक्तस्तस्या रात्रेः शेषं वर्जनीयम्, यस्मादागामिनि सूर्योदयेऽहोरात्रसमाप्तिः, सूर्यस्यापि दिवा गृहीतो दिवैव मुक्तस्तस्यैव दिवसस्य मुक्तशेषं रात्रिश्च / वर्जनीया। अथवा सग्रहे ब्रूडिते एवं विधिर्भणितः, ततः शिष्यः पृच्छति- कथं चन्द्रे द्वादश सूर्य षोडश यामाः?,, // 1303 //
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1304 // आचार्य आह- सूरादी जेण होंतिऽहोरत्ता, चंदस्स नियमा अहोरत्तद्धे गए गहणसंभवो, अण्णं च अहोरत्तं, एवं दुवालस, 4. चतुर्थसूरस्स पुण अहोरत्तादीए संदूसिएयरं अहोरत्तं परिहरिज्जइ एएसोलसत्ति गाथार्थः॥१३४३ ॥सादेवत्तिगयं, इयाणिं वुग्गहेत्ति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, दारं, तत्थ 4.6 अस्वानि०- वोग्गह दंडियमादी संखोभे दंडिए य कालगए। अणरायए य सभए जच्चिर निद्दोच्चऽहोरत्तं // 1344 // ध्यायअस्या एव व्याख्यानान्तरगाथा नियुक्तिः। नियुक्तिः नि०-सेणाहिवई भोइय मयहरपुंसित्थिमल्लजुद्धे य। लोट्टाइभंडणे वा गुज्झग उड्डाहमचियत्तं // 1345 // 1344-45 इमाण दोण्हविवक्खाणं-दंडियस्स वुग्गहो, आदिसहाओ सेणाहिवस्स, दोण्हं भोइयाणंदोण्हंमयहराणं दोण्हं पुरिसाणं दण्डिकादिदोण्हं इत्थियाणं दोण्हं मल्लाणं वा जुद्धं, पिट्ठायगलोट्टभंडणे वा, आदिसद्दाओ विसयप्पसिद्धासु भंसलासु / विग्रहाः प्रायो व्युद्गहे विधिः। व्यन्तरबहुलाः। तत्थ पमत्तं देवया छलेज्जा, उड्डाहो निढुक्खत्ति, जणो भणेज्जा- अम्हं आवइपत्ताणं इमे सज्झायं करेंति, अचियत्तं हवेज्जा, विसहसंखोहो परचक्कागमे, दंडिओ कालगओ भवति, अणरायए त्ति रण्णा कालगए निब्भएवि जाव अन्नो राया न ठविज्जड़, सभए त्ति जीवंतस्सवि रणो बोहिगेहिं समंतओ अभियं, जच्चिरं भयं तत्तियं कालं सज्झायं न करेंति, - सूर्यादीनि येनाहोरात्राणि भवन्ति, चन्द्रस्य नियमादहोरात्रेऽर्धे गते ग्रहणसंभवः अन्यच्चाहोरात्रमेवं द्वादश, सूर्यस्य पुनरहोरात्रादित्वात् संदूषितेतरे अहोरात्रे परिहियेते, एते षोडश / सादिव्यमिति गतम्, इदानीं व्युद्ह इति द्वारम, तत्र-0 अनयोर्द्वयोरपि व्याख्यानं- दण्डिकस्य व्युद्गहः, आदिशब्दात सेनाधिपतेः, द्वयोर्भोजिकयोर्द्वयोमहत्तर-18 योर्द्वयोः पुरुषयोर्द्वयोः स्त्रियोर्द्वयोर्मल्लयोर्वा युद्धम्, पृष्ठायतलोट्टभण्डने वा, आदिशब्दाद्विषयप्रसिद्धासु भंसलासु (कलहविशेषेषु)। तत्र प्रमत्तं देवता छलयेत् / उड्डाहो // 1304 // निर्दुःखा इति, जनो भणेत्- अस्मासु आपत्प्राप्तेषु इमे स्वाध्यायं कुर्वन्ति, अप्रीतिकं भवेत्, वृषभसंक्षोभः परचक्रागमे, दण्डिकः कालगतो भवति, राज्ञि कालगते निर्भयेऽपि यावत् अन्यो राजा न स्थाप्यते, सभय इति जीवतोऽपि राज्ञो बोधिकैः समन्ततोऽभिद्रुतम्, यावच्चिरं भयं तावन्तं कालं स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, 2
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1305 // जद्दिवसं सुयं निद्दोच्चं तस्स परओ अहोरत्तं परिहरइ / एस दंडिए कालगए विहित्ति गाथार्थः / / 1345 / / सेसेसु इमो विही 4. चतुर्थनि०- तद्दिवसभोइआई अंतो सत्तण्ह जाव सज्झाओ। अणहस्सय हत्थसयं दिट्ठि विवित्तंमिसुद्धंतु // 1346 / / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अस्या एव व्याख्यानगाथा 4.6 अस्वानि०- मयहरपगए बहुपक्खिए य सत्तघर अंतरमए वा। निद्दक्खत्तिय गरिहा न पढंति सणीयगंवावि // 1347 // ध्यायइमीण दोण्हवि वक्खाणं- गामभोइए कालगए तद्दिवसंति- अहोरत्तं परिहरंति, आदिसद्दाओ गामरट्ठमयहरो अहिगार नियुक्तिः। नियुक्तिः निउत्तो बहुसम्मओय पगओबहुपक्खिउत्ति-बहुसयणो, बाडगरहिए अहिवेसेज्जायरे अण्णंमि वा अण्णयरघराओ आरब्भ 1346-47 जाव सत्तघरंतरं एएसु मएसु अहोरत्तं सज्झाओ न कीरइ, अह करेंति निहुक्खत्तिकाउंजणो गरहति अक्कोसेज वा निच्छुब्भेज्ज दण्डिकादि व्युद्गहे वा, अप्पसद्देण वा सणियं करेंति अणुपेहंति वा, जो पुण अणाहो मरति तं जइ उब्भिण्णं हत्थसयं वजेयव्वं, अणुब्भिन्नं विधिः। असज्झायं न हवइ तहवि कुच्छियंतिकाउं आयरणाओऽवट्ठियं हत्थसयं वजिजइ। विवित्तंमि-परिट्ठवियंमि सुद्धं तु तं ठाणं सुद्धं भवइ, तत्थ सज्झाओ कीरइ, जइ य तस्स न कोइ परिठवेंतओ ताहे // 1347 // यद्दिवसे श्रुतं निदौत्यं तस्मात्परतोऽहोरात्रं परिहियते / एष दण्डिके कालगते विधिः / शेषेष्वयं विधिः। अनयोर्द्वयोर्व्याख्यानं- ग्रामभोजिके कालगते तद्दिवसमिति अहोरात्र परिहरन्ति, आदिशब्दात् ग्रामराष्ट्रमहत्तरोऽधिकार नियुक्तो बहुसंमतश्च प्रकृतः, बहुपाक्षिक इति बहुस्वजनो, वाटकरहितेऽधिपे वा शय्यातरे अन्यस्मिन् वा ली अन्यतरगृहादारभ्य यावत् सप्तगृहान्तरं एतेषु मृतेषु अहोरात्रं स्वाध्यायो न क्रियते, अथ कुर्वन्ति निर्दु खा इतिकृत्वा जनो गर्हते आक्रोशेद्वा निष्काशेद्वा. अल्पशब्देन वा: शनैः कुर्वन्ति अनुप्रेक्षन्ते वा, यः पुनरनाथो म्रियते तस्य यदि पुनरुद्धिन्नं हस्तशतं वर्जयितव्यम्, अनुदिन्नं अस्वाध्यायिकं न भवति तथापि कुत्सितमितिकृत्वा 8 आचरणातोऽवस्थितं हस्तशताद् वर्जयितव्यम्, विविक्ते- परिष्ठापिते शुद्धमिति तत् स्थानं शुद्धं भवति-तत्र स्वाध्यायः क्रियते, यदि च तस्य न कोऽपि परिष्ठापकस्तदा // 1305 //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1306 // नि०- सागारियाइ कहणं अणिच्छ रत्तिं वसहा विगिचंति / विक्किन्ने वसमंताजं दिट्ठ सढेयरे सुद्धा // 1348 // 4. चतुर्थजदि नत्थि परिट्ठवेंतओ ताहे सागारियस्स आइसद्दाओ पुराणसवस्स अहाभद्दगस्स इमं छड्डेह अम्ह सज्झाओ न सुज्झइ, मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, जदि तेहिं छड्डिओ सुद्धो, अह न छड्डेति ताहे अण्णं वसहिं मग्गंति, अह अण्णा वसही न लब्भइ ताहे वसहा अप्पसागारिए / 4.6 अस्वाविगिचंति / एस अभिण्णे विही, अह भिन्नं ढंकमादिएहिं समंता विक्किण्णं दिटुंमि विवित्तंमि सुद्धा, अदिढे ताव गवेसेंतेहिं जं ध्याय नियुक्तिः। दिटुं तं सव्वं विवित्तंति छड्डियं, इयरंमि अदिटुंमि तत्थत्थेवि सुद्धा- सज्झायं करेंताणवि न पच्छित्तं, एत्थ एवं पसंगओ नियुक्तिः भणियंति गाथार्थः॥ 1348 / / वुग्गहेत्ति गयं, इयाणिं सारीरेत्ति दारं, तत्थ 1348 दण्डिकादि_ नि०-सारीरंपिय दुविहं माणुस तेरिच्छियं समासेणं / तेरिच्छं तत्थ तिहा जलथलखहजं चउद्धा उ॥१३४९॥ व्युद्गहे सारीरमवि असज्झाइयं दुविहं- माणुससरीररुहिरादि तेरिच्छं असज्झाइयं च / एत्थ माणुसं ताव चिठ्ठउ, तेरिच्छं ताव विधिः। भणामि, तं तिविहं-मच्छादियाण जलजंगवाइयाण थलजं मयूराइयाण खहयरं / एएसिं एक्केकंदव्वाइयं चउव्विहं, एक्केकस्स नियुक्तिः 1349 वा दव्वादिओ इमो चउद्धा परिहारोत्ति गाथार्थः॥१३४९॥ जलस्थल0 यदि नास्ति परिष्ठापकस्तदा सागारिकस्य आदिशब्दात् पुराणश्राद्धस्य यथाभद्रकस्येमं त्यज अस्माकं स्वाध्यायो न शुध्यति, यदि तैस्त्यक्तः शुद्धः, अथ न खचराणां शोणितादौ त्यजन्ति तदाऽन्यां वसतिं मार्गयन्ति, अथान्या वसतिर्न लभ्यते तदा वृषभा अल्पसागारिके त्यजन्ति, एषोऽभिन्ने विधिः, अथ भिन्नं ढङ्कादिभिः समन्तात् विकीर्णे दृष्टे विविक्ते शुद्धाः अदृष्टे तावत् गवेषयद्भिर्यदृष्टं तत् सर्वं परिष्ठापितम्, इतरस्मिन्- अदृष्टे तत्रस्थेऽपि शुद्धाः- स्वाध्यायं कुर्वतामपि न प्रायश्चित्तम्, अत्रैतत् प्रसङ्गतो 3 8 // 1306 // भणितम् / व्युद्ह इति गतम्, इदानीं शारीरमिति द्वारं तत्र-0 शारीरमपि अस्वाध्यायिकं द्विविधं- मानुष्यशरीररुधिरादि तैरश्वमस्वाध्यायं च, अत्र मानुष्यं तावत्तिष्ठतु 8 तैरश्चं तावद्भणामि- तत्त्रिविधं- मत्स्यादीनां जलजं गवादीनां स्थलजं मयूरादीनां खचरजम्, एतेषामेकैकं द्रव्यादिकं चतुर्विधम्, एकैकस्य वा द्रव्यादिकोऽयं चतुर्धा परिहार इति। 8 विधिः।
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1307 // नि०- पंचिंदियाण दवे खेत्ते सट्ठिहत्थ पुग्गलाइन्नं / तिकुरत्थ महंतेगा नगरे बाहिं तु गामस्स // 1350 // पंचिंदियाणरुहिराइदव्वं असज्झाइयं, खेत्तओ सहित्थब्भंतरे असज्झाइयं, परओन भवइ, अहवा खेत्तओ पोग्गलादिण्णंपोग्गलं मंसं तेण सव्वं आकिण्णं- व्याप्तं, तस्सिमो परिहारो- तिहिं कुरत्थाहिं अंतरियं सुज्झइ, आरओ न सुज्झइ, अणंतरं दूरट्ठियं न सुज्झइ / महंतरत्था- रायमग्गो जेण राया बलसमग्गो गच्छइ देवजाणरहो वा विविहा य आसवाहणा गच्छंति, सेसा कुरत्था, एसा नगरे विही, गामस्स नियमा बाहिं, एत्थ गामो अविसुद्धणेगमनयदरिसणेण सीमापजंतो, परगामे सीमाए सुज्झइत्ति गाथार्थः // 1350 // नि०- काले तिपोरसिऽट्ट व भावे सुत्तं तु नंदिमाईयं / सोणिय मंसंचम्मं अट्ठी विय हुंति चत्तारि // 1351 // & तिरियमसज्झायं संभवकालाओ जाव तइया पोरुसी ताव असज्झाइयं परओ सुज्झइ, अहवा अठुजामा असज्झाइयंतिते जत्थाघायणट्ठाणं तत्थ भवंति / भावओ पुण परिहरंति सुत्तं, तंच नंदिमणुओगदारं तंदुलवेयालियं चंदगविज्झयं पोरुसिमंडलमादी, अहवा असज्झायं चउव्विहं इमं- मंसं सोणियं चम्मं अट्ठियत्ति गाथार्थः // 1351 // मंसासिणा उक्खित्ते मंसे पश्चेन्द्रियाणां रुधिरादिद्रव्यं अस्वाध्यायिकम्, क्षेत्रतः षष्टिहस्ताभ्यन्तरेऽस्वाध्यायिकम्, परतो न भवति, अथवा क्षेत्रतः पुद्गलाकीर्ण- पुद्गलं- मांसं तेन सर्वमाकीर्णम्, तस्यायं परिहारः- तिसृभिः कुरथ्याभिरन्तरितं शुध्यति, आरात् न शुध्यति, अनन्तरं दूरस्थितेऽपि न शुध्यति, महद्रथ्या- राजमार्गः येन राजा बलसमग्रो गच्छति देवयानरथो वा विविधान्यश्ववाहनानि गच्छन्ति, शेषाः कुरथ्याः, एष नगरे विधिः, ग्रामात् नियमतो बहिः, अत्र ग्रामोऽविशुद्धनैगमनयदर्शनेन सीमापर्यन्तः, परग्रामे सीमनि शुध्यति / एतैरवमस्वाध्यायिकं संभवकालात् यावत्तृतीया पौरुषी तावदस्वाध्यायिकं परतः शुध्यति, अथवा अष्ट यामान् अस्वाध्यायिकमिति- ते यत्राघातस्थान तत्र भवन्ति, भावतः पुनः परिहरन्ति सूत्रम्, तच नन्दी अनुयोगद्वाराणि तन्दुलवैचारिकं चन्द्रावेध्यकं पौरुषीमण्डलादि, अथवा अस्वाध्यायिकं चतुर्विधमिदं- मांसं शोणितं चर्म अस्थि चेति / मांसाशिनोत्क्षिप्ते मांसेऽयं - 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1350-51 जलस्थलखचराणां शोणितादी विधिः।
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ P4688 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1308 // इमा विही 4. चतुर्थनि०- अंतो बहिं च धोअंसट्ठीहत्थाउ पोरिसी तिन्नि / महकाएँ अहोरत्तं रद्ध वुद्दे असुद्धंतु // 1352 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, व्याख्यानगाथा 4.6 अस्वानि०- बहिधोयरद्धपक्के अंतो धोए उ अवयवा हुंति / महकाय बिरालाई अविभिन्ने केइ इच्छंति // 1353 // ध्यायइमीणं वक्खाणं- साहु वसहीओ सट्ठीहत्थाणं अंतो बहिं च धोअन्ति भंगदर्शनमेतत्, अंतोधोयं अंतो पक्कं, अंतोधोयं नियुक्तिः। नियुक्तिः बहिपक्कं बाहिं धोयं अंतो पक्कं, अंतग्गहणाउ पढमबितिया भंगा बहीग्गहणाउ ततिओ भंगो, एएसु तिसुवि असज्झाइयं, 1352-53 जंमि पएसे धोयं आणेत्तु वा रद्धं सो पएसो सट्ठिहत्थेहिं परिहरियव्वो, कालओ तिन्नि पोरुसिओ। तथा द्वितीयगाथायां जलस्थल खचराणां पूर्वार्द्धन यदुक्तं बहिधोयरद्धपक्के एस चउत्थभंगो, एरिसं जड़ सट्ठीए हत्थाणं अब्भंतरे आणीयं तहावितं असज्झाइयं न भवइ, पढमबितियभंगेसु अंतो धोवित्तु तीए रद्धे वा तंमि ठाणे अवयवा पडंति तेण असज्झाइयं, तइयभंगे बहिं धोवित्तु अंतो पणीए मंसमेव असज्झाइयंति, तं च उक्खित्तमंसं आइण्णपोग्गलं न भवइ, जं कालसाणादीहिं अणिवारियविप्पइन्नं निजइ तं आइन्नपोग्गलं भाणियव्वं / महाकाए त्ति, अस्या व्याख्या- जो पंचिंदिओ जत्थ हओ तं आघायठाणं वज्जेयव्वं, खेत्तओ विधिः- 0 अनयोर्व्याख्यानं- साधुवसतेः षष्टिहस्तानामन्तर्बहिश्च धौतमिति, अन्तधौतं अन्तःपक्कं अन्तधौतं बहिः पक्वं बहिधौतमन्तः पक्वम्, अन्तर्ग्रहणात् प्रथमद्वितीयौ भङ्गौ गृहीतौ बहिर्ग्रहणात्तु तृतीयो भङ्गः। एतेषु त्रिष्वप्यस्वाध्यायिकम्, यस्मिन् प्रदेशे धौतं आनीय वा राद्धं स प्रदेशः षष्टिहस्ताभ्यन्तरे परिहर्त्तव्यः, // 1308 // कालतस्तिस्रः पौरुषीः, बहिधौतपक्वम्, एष चतुर्थो भङ्गः, ईदृशं यदि षष्टेर्हस्तेभ्योऽन्तरमानीतं तथाऽपि तदस्वाध्यायिकं न भवति, प्रथमद्वियीयभङ्गयोरन्तः प्रक्षाल्य 8 तत्र राद्धे वा तस्मिन् स्थानेऽवयवाः पतन्ति तेनास्वाध्यायिकम्, तृतीयभने बहिः प्रक्षाल्यान्तरानीते मांसमेवास्वाध्यायिकमिति, तचोत्क्षिप्तमांसं आकीर्णपुद्गलं न भवति, यत् कालश्वादिभिरनिवारितं विप्रकीर्णं नीयते तत् आकीर्णपुद्गलं भणितव्यम् / महाकाय इति, यः पञ्चेन्द्रियो यत्र हतस्तत् आघातस्थानं वर्जयितव्यम्, क्षेत्रतः
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1309 // सट्ठिहत्था, कालओ अहोरत्तं, एत्थ अहोरत्तछेओ सूरुदएण, रद्धं पक्कं वा मंसं असज्झाइयंन हवइ, जत्थय धोयं तेण पएसेण महंतो उदगवाहो बूढो तं तिपोरिसिकाले अपुन्नेवि सुद्धं, आघायणं न सुज्झइ, महाकाए त्ति अस्य व्याख्या- महाकाएत्ति पच्छद्धं, मूसगादि महाकाओ सोऽवि बिरालाइणा आहओ, जदितं अभिन्नं चेव गलिउंघेत्तुं वा सट्ठीए हत्थाणं बाहिं गच्छा तंकेइ आयरिया असज्झाइयं नेच्छंति ।गाथायांतु यदुक्तं केइ इच्छंति, तत्र स्वाध्यायोऽभिसंबध्यते, थेरपक्खो पुण असज्झाइयं &चेवत्ति गाथार्थः / / 1353 // अस्यैवार्थस्य प्रकटनार्थमाह भाष्यकार: भा०- मूसाडू महाकाय मज्जाराईहयाघयण केई / अविभिन्ने गिण्हेउं पढंति एगे जइऽपलोओ।। 220 / / (218) गताथैवेयम् ॥"तिरियमसज्झाइयाहियागार एव इमं भन्नइ नि०- अंतो बहिं च भिन्नं अंडग बिंदूतहा विआया य / रायपह वूढ सुद्धे परवयणे साणमादीणं ॥१३५४॥दारं // व्याख्या त्वस्या भाष्यकार एव प्रतिपदं करिष्यति / लाघवार्थं त्विह न व्याख्यायते अंतो बहिं च भिन्नं अंडग बिंदु त्ति अस्य गाथाशकलस्य व्याख्या भा०- अंडगमुज्झियकप्पे न य भूमि खणंति इहरहा तिन्नि / असज्झाइयपमाणं मच्छियपाओ जहि न बुडे / / 221 / / (219) षष्टेर्हस्तेभ्यः कालतोऽहोरात्रम्, अत्राहोरात्रच्छेदः सूर्योद्रमेन, राद्धं पक्कं वा मांसं अस्वाध्यायिकं न भवति, यत्र च धोतं तेन प्रदेशेन महान् उदकप्रवाहो व्यूढस्तर्हि 3 त्रिपौरुषीकालेऽपूर्णेऽपि शुद्धम्, आघातनं न शुध्यति, महाकाय इत्यस्य व्याख्या- महाकाय इति पश्चार्धम्, मूषकादिर्महाकायः सोऽपि मार्जारादिनाऽऽहतः यदि तमभिन्नमेव गृहीत्वा गिलित्वा वा षष्टेर्हस्तेभ्यो बहिर्गच्छति तत् केचिदाचार्या अस्वाध्यायिकं नेच्छन्ति। केचिदिच्छन्ति स्थविरपक्षः पुनरस्वाध्यायिकमेवेति / तैरश्चास्वाध्यायिकाधिकार एवेदं भण्यते। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। भाष्य: 220 नियुक्तिः 1354 अण्डभेदे विधिः। भाष्यः 221 // 2309 //
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-3 // 1310 // साहुवसहीएसट्ठीए हत्थाणंतो भिन्ने अंडए असज्झाइयं बहिभिन्ने न भवइ / अहवा साहुस्स वसहिए अंतो बहिं च अंडयं 4. चतुर्थभिन्नंति वा उज्झियंति वा एगर्छ, तं च कप्पे वा उज्झियं भूमीए वा, जड़ कप्पे तो कप्पं सठ्ठीए हत्थाणं बाहिं नीणेऊण धोवंति मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तओ सुद्ध, अहं भूमीए भिन्नं तो भूमी खणेउं ण छड्डिज्जइ, न शुध्यतीत्यर्थः / इयरह त्ति तत्थत्थे सट्ठिहत्था तिन्नि य पोरुसीओ 4.6 अस्वापरिहरिजइ, असज्झाइयस्स पमाणं ति, किं बिंदुपरिमाणमेत्तेण हीणेण अहिययरेण वा असज्झाओ भवइ?, पुच्छा, उच्यते, ध्यायमच्छियाए पाओ जहिं(न) बुड्डइ तं असज्झाइयपमाणं / इयाणिं वियायत्ति तत्थ नियुक्तिः। नियुक्तिः - भा०- अजराउ तिन्नि पोरिसि जराउआणं जरे पडे तिन्नि / रायपह बिंदु पडिए कप्पइ वूढे पुणऽन्नत्थ / / 222 // (220) 1354 जरूं जेसिं न भवति तेसिं पसूयाणं वग्गुलिमाइयाणं, तासिं पसूइकालाओ आरब्भ तिण्णि पोरुसीओ असज्झाओ अण्डभेदे विधिः। मुत्तुमहोरत्तं छेदं, आसन्नपसूयाएवि अहोरत्तछेदेण सुज्झइ, गोमादिजराउजाणं पुण जाव जरूं लंबइ ताव असज्झाइयं जरे भाष्य:२२२ पडिए त्ति जाहे जरूं पडियं भवइ ताहे ताओ पडणकालाओ आरब्भ तिन्नि पहरा परिहरिजंति / रायपह बूढ सुद्धे त्ति अस्या 0 साधुवसतेः षष्टेर्हस्तेभ्योऽर्वाग् भिन्नेऽण्डेऽस्वाध्यायिक बहिर्भिन्ने न भवति, अथवा साधोर्वसतेरन्तर्बहिर्वाऽण्डं भिन्नमिति वोज्झितं वैकार्थों, तच्च कल्पेवोज्झितं भूमौ वा, यदि कल्पे तर्हि कल्पं षष्ठेर्हस्तेभ्यो बहिः नीत्वा धोवन्ति ततः शुद्धम्, अथ भूमौ भिन्नं तर्हि भूमिः खनित्वा न त्यज्यते। इतरथेति तत्रस्थे षष्टिर्हस्ताः तिम्रश्च पौरुष्यः परिहियन्ते, अस्वाध्यायिकस्य प्रमाणमिति- किं बिन्दुमात्रपरिमाणेन हीनेनाधिकतरेण वाऽस्वाध्यायो भवति?, पृच्छा, उच्यते, मक्षिकायाः पादो यत्र न ब्रूडते तदस्वाध्यायिकप्रमाणम् / इदानीं प्रसूतेति, तत्र। ॐ जरायुर्वेषां न भवति तेषां प्रसूतानां वल्गुल्यादीनाम्, तासां प्रसूतिकालात् आरभ्य तिस्रः पौरुषीरस्वाध्यायः, 8 // 1310 // मुक्त्वाऽहोरात्रच्छेदं- आसन्नप्रसूतानामपि अहोरात्रच्छेदेन शुध्यति, गवादीनां जरायुजानां पुनर्यावत् जरायुर्लम्बते तावदस्वाध्यायिकं जरायौ पतिते इति यदा जरायुः पतितो भवति तदा तस्मात् पतनकालात् आरभ्य त्रयः प्रहराः परिहयन्ते। राजपथव्यूढे शुद्धमिति . 8
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1311 // 1355 व्याख्या- रायपह बिंदु पच्छद्धं साहुवसही आसण्णेण गच्छमाणस्स तिरियस्स जदि रुहिरबिंदु गलिया ते जड़ रायपहंतरिया 4. चतुर्थतो सुद्धा, अह रायपहे चेव बिंदू पडिओ तहावि सज्झाओ कप्पतित्तिकाउं, अह अण्णपहे अण्णत्थ वा पडियं तो जड़ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, उदगवुड्डवाहेण हियं तो सुद्धो, पुणो त्ति विशेषार्थप्रतिपादकः, पलीवणगेण वा दड्डे सुज्झइत्ति गाथार्थः॥ 221 // मूल 4.6 अस्वागाथायां परवयणं साणमादीणि'त्ति परोत्ति चोयगो तस्स वयणं जइ साणो पोग्गलं समुद्दिसित्ता जाव साहुवसहीसमीवे ध्याय नियुक्तिः। चिट्ठइ ताव असज्झाइयं, आदिसहाओ मंजारादी। आचार्य आह भाष्य: 223 भा०- जइ फुसइ तहिं तुंडं अहवा लिच्छारिएण संचिक्खे। इहरा न होइ चोयग! वंतं वा परिणयं जम्हा / / 223 // (221) नियुक्तिः साणो भोत्तुं मंसं लिच्छारिएण मुहेण वसहिआसण्णण गच्छंतो तस्स जइ तोंडं रुहिरेण लित्तं खोडादिसु फुसति तो मनुष्यअसज्झाइयं, अहवा लेच्छारियतुंडो वसहिआसन्ने चिट्ठइ तहवि असज्झाइयं, इयरह त्ति आहारिएण चोयग! असज्झाइयं ण रुधिरादौ भवति, जम्हा तं आहारियं वंतं अवंतं वा आहारपरिणामेण परिणयं, आहारपरिणयं च असज्झाइयं न भवइ, अण्ण- अस्वाध्यायः। परिणामओ, मुत्तपुरीसादिवत्ति गाथार्थः / / 222 // तेरिच्छसारीरयं गयं, इयाणिं माणुससरीरं, तत्थ8 राजपथे बिन्दवः / पश्चार्धम् / साधुवसतेरासन्नेन गच्छतस्तिरश्चो यदि रुधिरबिन्दवो गलितास्ते यदि राजपथान्तरितास्तर्हि शुद्धाः अथ राजपथ एव बिन्दुः पतितस्तथापि स्वाध्यायः कल्पते इतिकृत्वा, अथान्यपथेऽन्यत्र वा पतितः तर्हि यादकवेगेन व्यूढं तर्हि शुद्धः, प्रदीपनकेन वा दग्धे शुध्यतीति / पर इति नोदकस्तस्य वचनं यदि श्वा : पुद्गलं भुक्त्वा यावत् साधुवसतिसमीपे तिष्ठति तावदस्वाध्यायिकम्, आदिशब्दात् मार्जारादयः। ॐ श्वा भुक्त्वा मांसं लिप्तेन मुखेन वसत्यासन्नेन गच्छन् (स्यात्),8 तस्य मुखं यदि रुधिरेण लिप्तं स्तम्भकोणादिषु स्पृशति तदाऽस्वाध्यायिकम्, अथवा लिप्तमुखो वसत्यासन्ने तिष्ठति तथापि अस्वाध्यायः, इतरथेति आहारितेन चोदक! अस्वाध्यायिकं न भवति, यस्मात् तदाहारितं वान्तमवान्तं वाऽऽहारपरिणामेन परिणतम्, आहारपरिणामपरिणतं चास्वाध्यायिकं न भवति, अन्यपरिणामात्, मूत्रपुरीषादिवत्। तैरश्च शारीरं गतम्, इदानीं मानुषशरीरम्, तत्र // 1311 //
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1312 // नि०- माणुस्सयं चउद्धा अढि मुत्तूण सयमहोरत्तं / परिआवन्नविवन्ने सेसे तियसत्त अद्वैव // 1355 / / तं माणुस्ससरीरं असज्झाइयं चउब्विहं चमं मंसं रुहिरं अट्ठियं च, (तत्थ अट्ठियं) मोत्तुं सेसस्स तिविहस्स इमो परिहारोखेत्तओ हत्थसयं, कालओ अहोरत्तं, जं पुण सरीराओ चेव वणादिसु आगच्छइ परियावण्णं विवण्णं वा तं असज्झाइयं न होति, परियावण्णं जहा रुहिरं चेव पूयपरिणामेणं ठियं, विवण्णं खइरकक्कसमाणं रसिगाइयं, सेसं असज्झाइयं हवइ। अहवा सेसं अगारीउ संभवति तिण्णि दिणा, वियाए वा जो सावो सो सत्त वा अट्ठ वा दिणे असज्झाओ भवतित्ति। पुरुसपसूयाए सत्त, जेण सुक्कुक्कडा तेण तस्स सत्त, जंपुण इत्थीए अट्ठ एत्थ उच्यते // 1355 // नि०- रत्तुक्कडा उ इत्थी अट्ठ दिणा तेण सत्त सुक्कहिए। तिन्नि दिणाण परेणं अणोउगंतं महोरत्तं // 1356 // निसेगकाले रत्तुक्कडयाए इत्थिं पसवइ, तेण तस्स अट्ट दिणा परिहरणिज्जा, सुक्काहियत्तणओ पुरुसं पसवइ तेण तस्स सत्त दिणा / जंपुण इत्थीए तिण्हं रिउदिणाणं परओ भवइ तं सरोगजोणित्थीए अणोउयं तं महोरत्तं परओ भण्णइ, तस्सुस्सग्गं काउं सज्झायं करेंति / एस रुहिरे विहित्ति गाथार्थः॥१३५६॥ जं पुव्वुत्तं अर्हि मोत्तूणं ति तस्सेदाणी विही भण्णइ Oतत् मानुषशारीरमस्वाध्यायिकं चतुर्विध- चर्म मांसं रुधिरं अस्थि च, तत्रास्थि मुक्त्वा शेषस्य त्रिविधस्यायं परिहारः- क्षेत्रतो हस्तशतं कालतोऽहोरात्रम्, यत् पुनः शरीरादेव व्रणादिष्वागच्छति पर्यापन्नं विवर्ण वा तत् अस्वाध्यायिकं न भवति, पर्यापन्नं यथा रुधिरं पूयपरिणामेन स्थितम, विवर्णं खदिरकल्कसमानं रसिकादिकम्, शेषमस्वाध्यायिकं भवति, अथवा शेषमगारिणीतः संभवति त्रीन दिवसान् प्रसूतायां वा यः श्रावः स सप्ताष्टौ वा दिनानु अस्वाध्यायिक (करोतीति)। पुरुषे प्रसूते सप्त, येन शुक्रोत्कटा तेन तस्य सप्त, यत् पुनः स्त्रिया अष्ट, अत्रोच्यते-ॐ निषेककाले रक्तोत्कटतायां स्त्रिं प्रसूते, तेन तस्या अष्टौ दिनाः परिह्रियन्ते, शुक्राधिकत्वात् पुरुषं प्रसूते तेन तस्य सप्त दिनाः। यत् पुनः स्त्रियास्त्रिभ्यः ऋतुदिनेभ्यः परतो भवति तत् सरोगयोनिकायाः स्त्रिया अनृतुकं तत् अहोरात्रं परतो भण्यते तस्योत्सर्ग कृत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति, एष रुधिरे विधिरिति / यत्पूर्वमुक्तं 'अस्थि मुक्त्वे'ति तस्येदानीं विधिः-- 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1356-57 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1312 //
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1313 // नि०- दंते दिट्ठि विगिचण सेसट्ठी बारसेव वासाइं। झामिय वूढे सीआण पाणरुद्दे य मायहरे / / 1357 // जइ दंतो पडिओ सो पयत्तओ गवेसियव्वो, जइ दिट्ठो तो हत्थसया उपरि विगिंचिजइ, अह न दिट्ठो तो उग्घाडकाउस्सग्गं काउं सज्झायं करेंति / सेसट्ठिएसु जीवमुक्कदिणाऽऽरब्भ उ हत्थसतब्भंतरठिएसु बारसवरिसे असज्झाइयं, गाथापूर्वार्द्धम्, पश्चार्द्धस्य तु भाष्यकार एव व्याख्यां कुर्वन्नाह, भा०-सीयाणे जं दिळं तं तं मुत्तूणऽनाहनिहयाणि / आडंबरे यरुद्दे माइसु हिट्ठट्ठिया बारे / / 224 // (222) सीयाणे त्ति सुसाणे जाणिऽट्ठियाणि दहाणि उदगवाहेण वूढाणि न ताणि अट्ठियाणि असज्झाइयं करेंति, जाणि पुण तत्थ अण्णत्थ वा अणाहकडेवराणि परिट्ठवियाणि सणाहाणि वा इंधणादिअभावे निहय त्ति निक्खित्ताणि ते असज्झाइयं करेंति / पाणत्ति मायंगा, तेसिं आडंबरो जक्खो हिरिमेक्कोऽवि भण्णइ, तस्स हेट्ठा सज्जोमयट्ठीणि ठविजंति, एवं रुद्दघरे मादिघरे य, ते कालओ बारस वरिसा, खेत्तओ हत्थसयं परिहरणिज्जा इति गाथार्थः // 223 // नि०- आवासियंच बूढं सेसे दिलृमि मग्गण विवेगो।सारीरगाम वाडग साहीइन नीणियं जाव / / 1358 / / एताए पुव्वद्धस्स इमा विभासा0 यदि दन्तः पतितः स प्रयत्नेन गवेषणीयो यदि दृष्टस्तर्हि हस्तशतात् उपरि त्यज्यते, अथ न दृष्टस्तदोद्घाटकायोत्सर्गं कृत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति। शेषास्थिषु जीवमोचनदिनादारभ्य तु हस्तशताभ्यन्तरस्थितेषु द्वादश वर्षाण्यस्वाध्यायिकम्। रुसीयाणमिति श्मशाने यान्यस्थीनि दग्धानि उदकवाहेन व्यूढानि न तान्यस्थीनि | अस्वाध्यायिकं कुर्वन्ति, यानि पुनस्तत्रान्यत्र वाऽनाथकलेवराणि परिष्ठापितानि सनाथानि वा इन्धनाद्यभावे निक्षिप्तानि तान्यस्वाध्यायिकं कुर्वन्ति / पाणा इति मातङ्गास्तेषामाडम्बरो यक्षो हीमैकोऽपि भण्यते, तस्याधस्तात् सद्यो मृतास्थीनि स्थाप्यन्ते, एवं रुद्रगृहे मातृगृहे च, तानि कालतो द्वादश वर्षाणि, क्षेत्रतो हस्तशतं परिहरणीयानि। 0 एतस्याः पूर्वार्धस्येयं विभाषा / 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1358-59 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। भाष्य:२२४
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1314 // ध्याय नि०- असिवोमाघयणेसुबारस अविसोहियंमि न करंति / झामिय वूढे कीरइ आवासिए सोहिए चेव / / 1359 // 4. चतुर्थअस्य गाथाद्वयस्य व्याख्या-जंसीयाणंजत्थ वा असिवोमे मताणि बहूणि छड्डियाणि, आघातणं ति जत्थ वा महासंगामे मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मया बहू, एएसु ठाणेसु अविसोहिएसु कालओ बारस वरिसे, खेत्तओ हत्थसयं परिहरंति, सज्झायं न करतीत्यर्थः / अह एए 4.6 अस्वाठाणा दवग्गिमाइणा दवा उदगवाहो वा तेणंतेण वूढो गामनगरेण वा आवासंतेण अप्पणो घरट्ठाणा सोहिया, सेसंपि जं गिहीहि न सोहियं, पच्छा तत्थ साहू ठिया अप्पणो वसही समंतेण मग्गिन्ता जं दिटुंतं विगिंचित्ता अदितु वा तिण्णि दिणा नियुक्तिः। नियुक्तिः उग्घाडणकाउस्सग्गं करेत्ता असढभावा सज्झायं करेंति / सारीरगाम पच्छद्धं, इमा विभासा सरीरेत्ति मयस्स सरीरयं जाव 1358-59 डहरग्गामे ण निष्फिडियं ताव सज्झायं ण करेंति, अह नगरे महंते वा गामे तत्थ वाडगसाहीउ जाव न निप्फेडियं ताव मनुष्य रुधिरादौ सज्झायं परिहरंति, मा लोगो निढुक्खत्ति भणेजा। तथा चाह भाष्यकार: अस्वाध्यायः। ____ भा०- डहरगगाममए वा न करेंति जाव ण नीणियं होइ। पुरगामे व महंते वाडगसाही परिहरंती // 225 // (223) भाष्य: 225 उक्तार्थेयम्, चोदक आह-साहुवसहिसमीवेण मयसरीरस्स निजमाणस्स जइ पुप्फवत्थादि पडइ असज्झाइयं, आचार्य 0 यत् श्मशानं यत्र वाऽशिवावमयोर्मुतकानि बहूनि त्यक्तानि, आघातनमिति यत्र वा महासङ्ग्रामे मृतानि बहूनि, एतेषु स्थानेष्वविशोधितेषु कालतो द्वादश वर्षाणि / क्षेत्रतो हस्तशतं परिहरन्ति- स्वाध्यायं न कुर्वन्तीत्यर्थः / / अथैतानि स्थानानि दवाग्न्यादिना दग्धानि उदकवाहो वा तेनाध्वना व्यूढः ग्रामनगरेण वाऽऽवसताऽऽत्मनो गृहस्थानानि शोधितानि शेषमपि यद्गृहस्थैर्न शोधितं पश्चात् तत्र साधवः स्थिताः, आत्मनो वसतिः समन्तात् मार्गयन्तो यदृष्टं तत् त्यक्त्वाऽदृष्टे वा त्रीन् दिवसान् ब्ल उद्घाटनकायोत्सर्ग कृत्वाऽशठभावाः स्वाध्यायं कुर्वन्ति / शारीरग्राम पश्चार्धम्, इयं विभाषा- शरीरमिति मृतस्य शरीरं यावल्लघुग्रामे न निष्काशितं तावत् स्वाध्यायं न8।। 1314 / / कुर्वन्ति, अथ नगरे महति वा ग्रामे तत्र वाटकात् शाखाया वा यावन्न निष्काशितं तावत् स्वाध्यायं परिहरन्ति, मा लोको निर्दुःखा इति भणेत्। 0 साधुवसतेः समीपे मृतकशरीरस्य नीयमानस्य यदि पुष्पवस्त्रादि पतेत् अस्वाध्यायिकम् /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1315 // मनुष्यरुधिरादौ आह - 4. चतुर्थनि०- निजंतं मुत्तूणं परवयणे पुष्फमाइपडिसेहो। जम्हा चउप्पगारं सारीरमओन वजंति // 1360 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, मयसरीरं उभओ वसहीए हत्थसतब्भंतरं जाव निजइ तावतं असज्झाइयं, सेसा परवयणभणिया पुप्फाई पडिसेहियव्वा 4.6 अस्वाअसज्झाइयं न भवति, जम्हा सारीरमसज्झाइयं चउब्विहं- सोणियं मंसं चम्मं अट्ठियं च तओ तेसु सज्झाओ न वज्जणिज्जो |ध्याय नियुक्तिः। इति गाथार्थः॥१३६०॥ नियुक्तिः नि०- एसो उ असज्झाओ तव्वजिउऽझाउ तत्थिमा मेरा / कालपडिलेहणाए गंडगमरुएहिं दिटुंतो॥१३६१ // 1360-62 एसोसंजमघाताइओपंचविहो असल्झाओ भणिओ, तेहिंचेवपंचहिं वज्जिओ सज्झाओ भवति, तत्थ त्ति तंमि सज्झायकाले इमा वक्ष्यमाणा मेर ति सामाचारी-पडिक्कमित्तु जाव वेलान भवति ताव कालपडिलेहणाए कयाएगहणकाले पत्ते गंडगदिटुंतो भविस्सइ, गहिए सुद्धे काले पट्ठवणवेलाए मरुयगदिद्रुतो भविस्सतित्तिगाथार्थः ॥१३६१॥स्यागुद्धिः-किमर्थं कालग्रहणं?, अत्रोच्यते नि०-पंचविहअसज्झायस्स जाणणट्ठाय पेहए कालं / चरिमा चउभागवसेसियाइ भूमिंतओ पेहे // 1362 // Oमृतकशरीरं वसतेरुभयतः हस्तशताभ्यन्तरं यावन्नीयते तावत्तदस्वाध्यायिकम, शेषाः परवचनभणिताः पुष्पादयः प्रतिषेद्धव्याः- अस्वाध्यायिकं न भवन्ति, यस्मात् शरीरमस्वाध्यायिकं चतुर्विध- शोणितं मांसं चर्म अस्थि च, ततस्तेषु स्वाध्यायो न वर्जनीयः।। एतत् संयमघातादिकं पञ्चविधमस्वाध्यायिकं भणितम्, तैरेव 8 पश्चभिर्वर्जितः स्वाध्यायो भवति, तत्रेति तस्मिन स्वाध्यायकाले इयं-वक्ष्यमाणा मेरेति- समाचारी- प्रतिक्रम्य यावद्वेला न भवति तावत् कालप्रतिलेखनायां कृतायां ग्रहणकाले प्राप्ते गण्डकदृष्टान्तो भविष्यति, गृहीते शुद्धे च काले प्रस्थापनवेलायां मरुकदृष्टान्तो भविष्यतीति। अस्वाध्यायः। // 1315 //
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1316 // __ पञ्चविधः संयमघातादिकोऽस्वाध्यायः तत्परिज्ञानार्थं प्रेक्षते (काल) कालवेलाम्, निरूपयतीत्यर्थः / कालो निरूपणीयः, कालनिरूपणमन्तरेण न ज्ञायते पञ्चविधसंयमघातादिकम् / जइ अग्घेत्तुं करेंति ता चउलहुगा, तम्हा कालपडिलेहणाए इमा मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, सामाचारी-दिवसचरिमपोरिसीए चउभागावसेसाए कालग्गहणभूमिओततो पडिलेहियव्वा, अहवा तओ उच्चारपासवण 4.6 अस्वाकालभूमीयत्ति गाथार्थः॥१३६२॥ ध्यायनि०- अहियासियाइं अंतो आसन्ने चेव मज्झि दूरे य / तिन्नेव अणहियासी अंतो छ छच्च बाहिरओ॥१३६३ // नियुक्तिः। नियुक्तिः अंतो त्ति निवेसणस्स तिन्नि- उच्चारअहियासियथंडिले आसण्णे मज्झे दूरे य पडिलेहेइ, अणहियासियाथंडिलेवि अंतो 11363-64 एवं चेव तिण्णि पडिलेहेति, एवं अंतो थंडिल्ला छ, बाहिं पि निवेसणस्स एवं चेव छ भवंति, एत्थ अहियासिया दूरयरे मनुष्य रुधिरादौ अणहियासिया आसन्नयरे कायव्वा // 1363 / / अस्वाध्यायः। नि०- एमेव य पासवणे बारस चउवीसतिं तु पेहेत्ता / कालस्सय तिन्नि भवे अह सूरो अत्थमुवयाई॥१३६४ // पासवणे एएणेव कमेणं बारस एवं चउवीसं अतुरियमसंभंतं उवउत्तो पडिलेहेत्ता पच्छा तिन्नि कालगहणथंडिले पडिलेहेति। जहण्णेणं हत्थंतरिए, अह त्ति अनंतरं थंडिलपडिलेहाजोगाणंतरमेव सूरो अस्थमेति, ततो आवस्सगं करेइ॥१३६४॥ तस्सिमो (r) यद्यगृहीत्वा कुर्वन्ति तर्हि चतुर्लघुकम्, तस्मात् कालप्रतिलेखनायामियं सामाचारी- दिवसचरमपौरुष्यां चतुर्भागावशेषायां कालग्रहणभूमयस्तिस्त्रः प्रतिलेखितव्याः, अथवा तिस्त्र:- उच्चारप्रश्रवणकालभूमयः। Oअन्तरिति- निवेशनस्य त्रीणि उच्चारस्याध्यासितस्थण्डिलानि आसन्ने मध्ये दरे च प्रतिलेखयति.. अनध्यासितस्थण्डिलान्यपि अन्तरेवमेव त्रीणि प्रतिलेखयन्ति, एवमन्तः स्थण्डिलानि षट् , बहिरपि निवेशनादेवमेव षट् भवन्ति, अत्राध्यासितानि दूरतरे अनध्यासितानि आसन्नतरे कर्तव्यानि। 0 प्रश्रवणेऽनेनैव क्रमेण द्वादश, एवं चतुर्विंशतिमत्वरितमसंभ्रममुपयुक्तः प्रतिलिख्य पश्चात् त्रीणि कालग्रहणस्थण्डिलानि प्रतिलेखयन्ति, जघन्येन हस्तान्तरिते, अथेत्यनन्तरं स्थण्डिलप्रतिलेखनायोगानन्तरमेव सूर्योऽस्तमेति, तत आवश्यकं कुर्वन्ति / तस्यायं विधिः // 1316 //
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1317 // 4. चतुर्थनि०- अह पुण निव्वाघाओ आवासं तो करंति सव्वेऽवि / सडाइकहणवाघाययाइ पच्छा गुरू ठति // 1365 / / मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, अथेत्यानन्तर्ये सूरत्थमणाणंतरमेव आवस्सयं करेंति, पुनर्विशेषणे, दुविहमावस्सगकरणं विसेसेइ- निव्वाघायं वाघाइमं 4.6 अस्वाच, जदि निव्वाघायं ततो सव्वे गुरुसहिया आवस्सयं करेंति, अह गुरू सद्देसु धम्मं कहेंति तो आवस्सगस्स साहूहिं सह ध्यायकरणिज्जस्स वाघाओ भवति, जंमि वा काले तं करणिज्जं तं ह्रासेंतस्स वाघाओ भन्नइ, तओ गुरू निसिज्जहरो य पच्छा नियुक्तिः। नियुक्तिः चरित्तातियारजाणणट्ठा काउस्सग्गं ठाहिति // 1365 // 1365-66 नि०- सेसा उ जहासत्तिं आपुच्छित्ताण ठंति सट्ठाणे / सुत्तत्थकरणहेउं आयरिऍ ठियंमि देवसियं / / 1366 // मनुष्य रुधिरादौ सेसा साहू गुरुं आपुच्छित्ता गुरुगणस्स मग्गओ आसन्ने दूरे आधाराइणियाए जंजस्स ठाणं तं सठाणं, तत्थ पडिक्कमंताणं अस्वाध्यायः। इमा ठवणा / गुरू पच्छा ठायतो मज्झेण गंतुंसठाणे ठायइ, जे वामओते अणंतर सव्वेण गंतुंसठाणे ठायन्ति, जे दाहिणओ अणंतरसव्वेण गंतुं ठायंति, तं च अणागयं ठायंति सुत्तत्थसरणहेउं, तत्थ य पुव्वामेव ठायंता करेमि भंते! सामाइयमिति सुत्तं 0 सूर्यास्तमयनानन्तरमेवावश्यकं कुर्वन्ति, द्विविधमावश्यककरणं विशेषयति- निर्व्याघातं व्याघातवच्च, यदि निर्व्याघातं ततः सर्वे गुरुसहिताः आवश्यकं कुर्वन्ति, अथ गुरुः श्राद्धानां धर्मं कथयति तदाऽऽवश्यकस्य साधुभिः सह करणीयस्य व्याघातो भवति, यस्मिन् वा काले तत् कर्त्तव्यं तं ह्रासयतो व्याघातो भण्यते, ततो गुरुर्निषद्याधरश्च पश्चात् चारित्रातिचारज्ञानार्थं कायोत्सर्ग स्थास्यतः। ॐ शेषाः साधवो गुरुमापृच्छ्य गुरुस्थानस्य पृष्ठत आसन्ने दूरे यथारात्निकतया यस्य यत् स्थानं तत् स्वस्थानम्, तत्र प्रतिक्राम्यतामियं स्थापना- गुरुः पश्चात् तिष्ठन् मध्येन गत्वा स्वस्थाने तिष्ठति, येवामतस्तेऽनन्तरं सव्येन गत्वा स्वस्थाने तिष्ठन्ति, ये दक्षिणतोऽनन्तरापसव्येन 8 गत्वा तिष्ठन्ति, तत्र चानागतं तिष्ठन्ति सूत्रार्थस्मरणहेतोः, तत्र च पूर्वमेव तिष्ठन्तः करोमि भदन्त! सामायिकमिति सूत्रं - // 1317 //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1318 // करेंति, पच्छा जाहे गुरू सामाइयं करेत्ता वोसिरामित्ति भणित्ता ठिया उस्सग्गं, ताहे देवसियाइयारं चिंतंति, अन्ने भणंतिजाहे गुरू समाइयं करेंति ताहे पुव्वट्ठियावि तं सामाइयं करेंति, सेसं कंठं॥१३६६॥ नि०- जो हुन्ज उ असमत्थो बालो वुड्डो गिलाण परितंतो। सो विकहाइ विरहिओ अच्छिज्जा निजरापेही // 1367 // परिस्संतो- पाहुणगादि सोवि सज्झायझायणपरो अच्छति, जाहे गुरू ठंति ताहे तेवि बालादिया ठायंति एएण विहिणा // 1367 // नि०- आवासगंतु काउंजिणोवइटुंगुरूवएसेणं / तिण्णि थुई पडिलेहा कालस्स इमा विही तत्थ // 1368 // जिणेहिं गणहराणं उवइ8 ततो परंपरएण जाव अम्हं गुरूवएसेण आगयं तं काउं आवस्सयं अण्णे तिण्णि थुतीओ करिति, अहवाएगा एगसिलोगिया, बितिया बिसिलोइया ततिया (त) तियसिलोगिया, तेर्सिसमत्तीए कालपडिलेहणविही कायव्वा // 1368 // अच्छउ ताव विही इमो, कालभेओ ताव वुच्चइ नि०- दुविहो उ होइ कालो वाघाइम एतरोय नायव्वो / वाघातो घंघसालाएँ घट्टणं सडकहणं वा // 1369 // पुव्वद्धं कंठं, पच्छद्धस्स व्याख्या-जा अतिरित्ता वसही कप्पडिगसेविया य सा घंघसाला, ताए अतिताणं घट्टणपडणाइ कर्षयन्ति, पश्चाद्यदा गुरवः सामायिक कृष्ट्वा व्युत्सृजामीति भणित्वा स्थिता उत्सर्गे तदा दैवसिकातिचारं चिन्तयन्ति, अन्ये भणन्ति- यदा गुरवः सामायिकं कुर्वन्ति तदा पूर्व स्थिता अपि तत् सामायिकं कुर्वन्ति शेषं कण्ठ्यम् / परिश्रान्तः- प्राघूर्णकादिः सोऽपि स्वाध्यायध्यानपरस्तिष्ठति, यदा गुरवस्तिष्ठन्ति तदा तेऽपि बालाद्यास्तिष्ठन्ति एतेन विधिना। Oजिनैर्गणधरेभ्य उपदिष्टं ततः परम्परकेण यावदस्माकं गुरूपदेशेन आगतं तत् कृत्वाऽऽवश्यकं अन्ये तिस्रः स्तुतीः कुर्वन्ति, अथवा एका एकश्लोकिका द्वितीया द्विश्लोकिका तृतीया त्रिश्लोकिका, तासां समाप्तौ कालप्रतिलेखनाविधिः कर्त्तव्यः / तिष्ठतु तावत् विधिरयम्, कालभेदस्तावदुच्यते। 0 पूर्वार्धं कण्ठ्यम्, पश्चार्धस्य व्याख्या- याऽतिरिक्ता वसतिः कार्पटिकासेविता च सा घवशाला तस्यां गच्छतां घट्टनपतनादि--- 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.६अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1367-69 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1318 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1319 // वाघायदोसो, सडकहणेण य वेलाइक्कमणदोसोत्ति / एवमादि॥१३६९॥ 4. चतुर्थनि०- वाघाए तइओ सिं दिज्जइ तस्सेव ते निवेएंति / इयरे पुच्छंति दुवे जोगं कालस्स घेच्छामो॥१३७०॥ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, तमि वाघातिमे दोण्णि जे कालपडियरगा ते निगच्छंति, तेसिं ततिओ उवज्झायादि दिज्जइ, ते कालग्गाहिणो आपुच्छण 4.6 अस्वासंदिसावण कालपवेयणं च सव्वं तस्सेव करेंति, एत्थ गंडगदिटुंतो न भवइ, इयरे उवउत्ता चिठ्ठति, सुद्धे काले तत्थेव ध्याय नियुक्तिः। उवज्झायस्स पवेएंति / ताहे दंडधरो बाहिं कालपडिचरगो चिट्ठइ, इयरे दुयगावि अंतो पविसंति, ताहे उवज्झायस्स समीवे नियुक्तिः सव्वे जुगवं पट्ठवेंति, पच्छा एगो नीति दंडधरो अतीति, तेण पट्टविए सज्झायं करेंति,॥१३७० ॥निव्वाघाए पच्छद्धं अस्यार्थ:- 1370-71 मनुष्यनि०- आपुच्छण किइकम्मे आवासिय पडियरिय वाघाते। इंदिय दिसा य तारा वासमसज्झाइयं चेव // 1371 // रुधिरादौ निव्वाघाते दोन्नि जणा गुरुं आपुच्छंति कालंघेच्छामो, गुरुणा अणुण्णाया कितिकम्मं ति वंदणं काउं दंडगं घेत्तुं उवउत्ता अस्वाध्यायः। आवासियमासनं करेन्ता पमज्जन्ता य निग्गच्छंति, अंतरे य जइ पक्खलंति पडंति वा वत्थादि वा विलग्गति कितिकम्मादि किंचि वितहं करेंति ततो कालवाघाओ, इमा काल भूमीपडियरणविही, इंदिएहिं उवउत्ता पडियरंति, दिस त्ति जत्थ चउरोवि ाघातदोषः, श्राद्धकथनेन च वेलातिक्रमणदोष इति, एवमादि। तस्मिन् व्याघातवति द्वौ यौ कालप्रतिचारकौ तौ निर्गच्छतः, तयोस्तृतीय उपाध्यायादिर्दीयते, तौ कालग्राहिणौ आपृच्छासंदिशनकालप्रवेदनानि सर्वं तस्मै एव कुरुतः, अत्र गण्डगदृष्टान्तो न भवति, इतरे उपयुक्तास्तिष्ठन्ति, शुद्धे काले तत्रैवोपाध्यायाय प्रवेदयतः, तदा दण्डधरो बहिः कालं प्रतिचरन् तिष्ठति, इतरौ द्वावपि अन्तः प्रविशतः, तदोपाध्यायस्य समीपे सर्वे युगपत् प्रस्थापयन्ति, पश्चादेको निर्गच्छति दण्डधर आगच्छति,8 8 तेन प्रस्थापिते स्वाध्यायं कुर्वन्ति। निर्व्याघाते द्वौ जनौ गुरुमापृच्छेते कालंग्रहीष्यावः, गुरुणाऽनुज्ञातौ कृतिकर्मेति वन्दनं कृत्वा दण्डकं गृहीत्वोपयुक्तौ आवश्यिकीमाशय्यां कुर्वन्तौ प्रमार्जयन्तौ च निर्गच्छतः, अन्तरा च यदि प्रस्खलतः पततो वा वस्त्रादि वा विलगति कृतिकर्मादि वा किञ्चिद्वितथं कुरुतस्तदा कालव्याघातः, अयं कालभूमिप्रतिचरणविधिः, इन्द्रियेषूपयुक्तौ प्रतिचरतः, दिश इति यत्र चतस्रोऽपि - // 1319 // /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1320 // मनुष्य दिसा दीसंति, उडुमि जइ तिन्नि तारा दीसंति, जइ पुण न उवउत्ता अणिठ्ठो वाइंदियविसओ दिसत्ति दिसामोहो दिसाओवा ४.चतुर्थतारगाओ वा न दीसंति वासंवा पडइ, असज्झाइयं वा जायं तो कालवहोत्ति गाथार्थः // 1371 // किं च मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- जइ पुण गच्छंताणं छीयंजोईततो नियत्तेति / निव्वाघाए दोण्णि उ अच्छंति दिसा निरिक्खंता // 1372 // 4.6 अस्वातेसिं चेव गुरुसमीवा कालभूमी गच्छंताणं अंतरे जइ छीतं जोति वा फुसइ तो नियत्तंति / एवमाइकारणेहिं अव्वाहया ते ध्याय नियुक्तिः। दोवि निव्वाघाएण कालभूमी गया, संडासगादिविहीए पमजित्ता निसन्ना उद्धट्ठिया वा एक्केको दो दिसाओ निरिक्खंतो नियुक्तिः अच्छइत्ति गाथार्थः॥१३७२ // किं च-तत्थ कालभूमिए ठिया 1372-74 नि०-सज्झायमचिंतता कणगंदळूण पडिनियत्तंति / पत्ते य दंडधारी मा बोलं गंडए उवमा॥१३७३ // रुधिरादौ तत्थ सज्झायं(अ) करेंता अच्छन्ति, कालवेलं च पडियरेइ, जइ गिम्हे तिण्णि सिसिरे पंच वासासु सत्त कणगारंति अस्वाध्यायः। (पडंति) पेच्छेन्ज तहा विनियत्तंति, अह निव्वाघाएणं पत्ता कालग्गहणवेला ताहे जो दंडधारी सो अंतो पविसित्ता भणइबहुपडिपुण्णा कालवेला मा बोलं करेह, एत्थ गंडगोवमा पुव्वभणिया कज्जइत्ति गाथार्थः // 1373 / / नि०- आघोसिए बहूहिं सुयंमि सेसेसु निवडए दंडो। अह तं बहूहिं न सुयं दंडिज्जइगंडओ ताहे // 1374 // दिशो दृश्यन्ते, ऋतौ यदि तिम्रस्तारका दृश्यन्ते, यदि पुनर्नोपयुक्तौ अनिष्टो वेन्द्रियविषयो दिगिति दिग्मोहो दिशो वा तारका वा न दृश्यन्ते वर्षा वा पतति अस्वाध्यायिकं वा जातं तर्हि कालवधः। 0 तयोरेव गुरुसमीपात् कालभूमिं गच्छतोरन्तरा यदि क्षतं ज्योतिर्वा स्पशति तदा निवर्त्तते. एवमादिकारणैरव्याहतौ तौ8 द्वावपि निर्व्याघातेन कालभूमिं गतौ संदंशकादिविधिना प्रमृज्य निषण्णौ ऊर्ध्वस्थितौ वा एकैको द्वे दिशे निरीक्षमाणस्तिष्ठति, तत्र कालभूमौ स्थितौ / तत्र स्वाध्यायं कुर्वन्तौ तिष्ठतः कालवेलां च प्रतिचरतः, यदि ग्रीष्मे त्रीन् शिशिरे पञ्च वर्षासु सप्त कणकान् पश्येतां पततस्तदा विनिवर्तेते, अथ निर्व्याघातेन प्राप्ता कालग्रहणवेला तदा यो दण्डधरः सोऽन्तः प्रविश्य भणति- बहुप्रतिपूर्णा कालवेला मा बोलं कुरुत, अत्र गण्डकोपमा पूर्वभणिता क्रियते। // 1320 //
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1321 // "जहा लोए गामादिदंडगेण आघोसिए बहूहिं सुए थेवेहिं असुए गामादिठिई अकरेंतस्स दंडो भवति, बहुहिं असुए गंडस्से दंडो भवति, तहा इहंपि उवसंहारेयव्वं / ततो दंडधरे निग्गए कालग्गही उढेइत्ति गाथार्थः // 1374 // सोय इमेरिसो नि०- पियधम्मो दढधम्मो संविग्गोचेव वज्जभीरू य।खेअण्णो य अभीरू कालं पडिलेहए साहू // 1375 // पियधम्मो दढधम्मो य, एत्थ चउभंगो, तत्थिमो पढमभंगो, निच्चं संसारभउव्विग्गो संविग्गो, वजं- पावं तस्स भीरू- जहा तं न भवति तहा जयइ, एत्थ कालविहीजाणगो खेदण्णो, सत्तवंतो अभीरू / एरिसो साहू कालपडिलेहओ, प्रतिजागरकश्च ग्राहकश्चेति गाथार्थः // 1375 // ते य तं वेलं पडियरंता इमेरिसं कालं तुलेंति नि०- कालो संझा य तहा दोविसमप्पंति जह समं चेव / तहतं तुलेंति कालं चरिमंच दिसं असञ्झाए॥१३७६॥ संझाए धरेतीए कालग्गहणमाढत्तं तं कालग्गहणं सञ्झाए यजं सेसं एते दोवि समं जहा समप्पंति तहा तं कालवेलं तुलंति, अहवा तिसु उत्तरादियासु संझाए गिण्हंति चरिमं ति अवराए अवगयसंझाएविगेण्हंति तहाविन दोसोत्ति गाथार्थः॥१३७६ // सो कालग्गाही वेलं तुलेत्ता कालभूमीओ संदिसावणनिमित्तं गुरुपायमूलं गच्छति / तत्थेमा विहीO यथा लोके ग्रामादिदण्डकेनाघोषिते बहुभिः श्रुते स्तोकैरश्रुते ग्रामादिस्थितिमकुर्वतो दण्डो भवति, बहुभिरश्रुते गण्डकस्य दण्डो भवति तथेहाप्युपसंहारयितव्यम्, ततो दण्डधरे निर्गते कालग्राह्युत्तिष्ठति। स च ईदृशः-6 प्रियधर्मा दृढधर्मा च, अत्र चत्वारो भङ्गाः, तत्रायं प्रथमो भङ्गः, नित्यं संसारभयोद्विनः संविग्नः, वज्र- पापं तस्माद् भीरु :- यथा तन्न भवति तथा यतते, अत्र कालविधिज्ञायकः खेदज्ञः, सत्त्ववानभीरुः, ईदृशः साधुःकालप्रतिचरकः, तौ च तां वेलां प्रतिचरन्तौ ईदृशं कालं तोलयतः, 0 सन्ध्यायां विद्यमानायां कालग्रहणमादृतम्, तत् कालग्रहणं सन्ध्यायाश्च यत् शेषं एते द्वे अपि समं यथा समाप्नुतस्तथा तां कालवेलां तोलयतः, अथवोत्तरादिषु तिसृषु सन्ध्यायां गृह्णन्ति चरमामिति अपरस्यामपगतसन्ध्यायामपि गृह्णन्ति, तथापि न दोष इति / स कालग्राही वेलां तोलयित्वा कालभूमिसंदिशननिमित्तं & गुरुपादमूले गच्छति, तत्रायं विधिः 4. चतुर्थमध्ययन प्रतिक्रमणं, ४.६अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1375-77 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1321 //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1322 // नि०-आउत्तपुव्वभणियं अणपुच्छा खलियपडियवाघाओ।भासंत मूढसंकिय इंदियविसए तु अमणुण्णे // 1377 // 4. चतुर्थजहा निग्गच्छमाणो आउत्तो निग्गतो तहा पविसंतोवि आउत्तो पविसति, पुव्वनिग्गओ चेव जइ अणापुच्छाए कालं मध्ययनम् गेण्हति, पविसंतोवि जइ खलइ पडइ जम्हा एत्थवि कालुव्व उग्घाओ, अहवा घाउत्ति लेटुइंगालादिणा / भासंत मूढसंकिय प्रतिक्रमणं, ४.६अस्वाइंदियविसए अमणुण्णे इत्यादि पच्छद्धं सांन्यासिकमुपरि वक्ष्यमाणम् / अहवा इत्थवि इमो अत्थो भाणियव्वो- वंदणं देतो ध्यायअन्नं भासंतो देइ वंदणदुगं उवओगेण उ न ददाति किरियासु वा मूढो आवत्तादीसु वा संका कया न कयत्ति वंदणं देंतस्स नियुक्तिः। इंदियविसओ वा अमणुण्णमागओ॥१३७७॥ नियुक्तिः 1378 नि०- निसीहिया नमुक्कारे काउस्सग्गे य पंचमंगलए। किड़कम्मंच करिन्ता बीओ कालंतु पडियरइ // 1378 // पविसंतो तिण्णि निसीहियाओ करेड़ नमो खमासमणाणं च नमुक्कारं करेइ, इरियावहियाए पंचउस्सासकालियं उस्सगं रुधिरादौ अस्वाध्यायः। करेइ, उस्सारिए नमो अरहंताणं पंचमंगलं चेव कहइ, ताहे कितिकम्मं ति बारसावत्तं वंदणं देइ, भणइ य-संदिसह पाउसियं कालं गेण्हामो, गुरुवयणं गेण्हहत्ति, एवं जाव कालग्गाही संदिसावेत्ता आगच्छइ ताव बितिओ दंडधरो सो कालं पडियरइ, गाथार्थः॥१३७८ // पुणो पुव्वुत्तेण विहिणा निग्गओ कालग्गाही 0 यथा निर्गच्छन्नायुक्तो निर्गतस्तथा प्रविशन्नपि आयुक्तः प्रविशति, पूर्वनिर्गत एव यद्यनापृच्छ्य कालं गृह्णाति प्रविशन्नपि यदि स्खलति पतति यस्मादत्रापि काल इवोद्धातः, अथवा घात इति लेष्वङ्गारादिना, भाषमाणेत्यादि, अथवाऽत्राप्ययमर्थो भणितव्यः- वन्दनं ददद् अन्यत् भाषमाणो ददाति वन्दनद्विकमुपयोगेन न ददाति क्रियासु वा मूढ आवर्तादिषु वा शङ्का कृता न कृता वेति वन्दनं ददतोऽमनोज्ञो वेन्द्रियविषय आगतः 0 प्रविशन् तिम्रो नैषेधिकीः करोति क्षमाश्रमणांश्च नमस्करोति 8 ईर्यापथिक्यां पञ्चोच्छ्रासकालिकमुत्सर्ग करोति, उत्सारिते नमोऽर्हद्भ्यः (कथयित्वा) पञ्चमङ्गलमेव कथयति, तदा कृतिकर्मेति द्वादशावर्त वन्दनं ददाति, भणति च-8 संदिशत प्रादोषिकं कालं गृह्णामि, गुरुवचनं गृहाणेति, एवं यावत् कालग्राही संदिश्यागच्छति तावद्द्वितीयो दण्डधरः स कालं प्रतिचरति, पुनः पूर्वोक्तेन विधिना निर्गतः 8कालग्राही। // 13
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ ध्याय // 1323 // श्रीआवश्यक नि०-थोवावसेसियाए संझाए ठाति उत्तराहुत्तो। चउवीसगदुमपुफियपुव्वगमेक्वेक्कि अदिसाए॥१३७९ // 4. चतुर्थनियुक्ति उत्तराहुत्तो उत्तरामुखः दंडधारीवि वामपासे ऋजुतिरियदंडधारी पुव्वाभिमुहोठाति, कालगहणनिमित्तं च अट्ठस्सासकालियं मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० काउस्सग्गं करेइ, अण्णे पंचुस्सासियं करेइ, उस्सारिते चउवीसत्थयं दुमपुप्फियं सामण्णपुव्वं च, एते तिण्णि अक्खलिए 4.6 अस्वावृत्तियुतम् अणुपेहेत्ता पच्छा पुव्वाए एते चेव अणुपेहेति, एवं दक्खिणाए अवराए इति गाथार्थः // 1379 // गेण्हंतस्स इमे उवघाया भाग-३ नियुक्तिः। जाणियव्वा नियुक्तिः नि०- बिंदूछीए (य) परिणय सगणेवासंकिए भवे तिण्हं / भासंत मूढ संकिय इंदियविसए य अमणुण्णे // 1380 // 1379-81 गेण्हंतस्स अंगे जइ उदगबिंदू पडेज्जा, अहवा अंगे पासओ वा रुधिरबिंदू , अप्पणा परेण वा जदि छीयं, अज्झयणं वा रुधिरादौ करेंतस्स जइ अन्नओ भावो परिणओ, अनुपयुक्त इत्यर्थः, सगणे त्ति सगच्छे तिण्हं साहूणं गज्जिए संका, एवं विजुच्छीयाइ-8 अस्वाध्यायः। सुवि, // 1380 // भासंत पच्छद्धस्स पूर्वन्यस्तस्य वा विभासा नि०- मूढोव दिसिज्झयणे भासंतो यावि गिण्हति न सुज्झे / अन्नं च दिसज्झयणे संकंतोऽनिट्ठविसए वा // 1381 // दिसामोहो से जाओ अहवा मूढो दिसं पडुच्च अज्झयणं वा, कहं?, उच्यते, पढमे उत्तराहुत्तेण ठायव्वं सो पुण पुव्वहुत्तो 80 दण्डधार्यपि वामपार्श्वे ऋजुतिर्यग्दण्डधारी पूर्वाभिमुखः तिष्ठति, कालग्रहणनिमित्तमष्टोच्छ्रासकालिकं कायोत्सर्ग करोति, अन्ये (भणन्ति)-पञ्चोच्छ्रासिक करोति, उत्सारिते चतुर्विंशतिस्तवं द्रुमपुष्पिकां श्रामण्यपूर्वकं च, एतानि त्रीण्यस्खलितान्यनुप्रेक्ष्य पश्चात् पूर्वस्यामेतान्येवानुप्रेक्षते एवं दक्षिणस्यामपरस्याम् / गृह्णत इमे उपघाता ज्ञातव्याः-0गृहृतोऽड्ने यधुदकबिन्दुः पतेत् अथवाउने पार्श्वयोर्वा रुधिरबिन्दुः, आत्मना परेण वा यदि क्षुतम्, अध्ययनं वा कर्षतो यद्यन्तो भावः परिणतः, स्वगच्छे त्रयाणां साधूनां गर्जिते शङ्का, एवं विद्युत्क्षुतादिष्वपि, भाषमाणः-पश्चार्धस्य विभाषा। 0 दिग्मोहस्तस्य जातोऽथवा मूढो दिशं प्रतीत्याध्ययनं वा, कथं?,8 उच्यते, प्रथममुत्तरोन्मुखेन स्थातव्यं स पुनः पूर्वोन्मुख-- 930
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ध्याय भाग-३ श्रीआवश्यक Wठायति, अज्झयणेसुवि पढमंचतुवीसत्थओसोपुण मूढत्तणओ दुमपुष्फियं सामण्णपुव्वयं कद्दति / फुडमेव वंजणाभिलावेण 4. चतुर्थनियुक्तिभासंतो वा कवति, बुडुबुडेतो वा गिण्हइ, एवं न सुज्झति, संकतो त्ति पुव्वं उत्तराहुत्तेण ठातियव्वं, ततो पुव्वहुत्तेण ठातव्वं, मध्ययनम् भाष्य प्रतिक्रमणं, श्रीहारि० सो पुण उत्तराउ अवराहुत्तो ठायति, अज्झयणेसु वि चउवीसत्थयाउ अन्नं चेव खुड्डियायारगादि अज्झयणं संकमइ, अहवा 4.6 अस्वावृत्तियुतम् संकइ किं अमुगिए दिसाए ठिओ ण वत्ति, अज्झयणेवि किं कट्टियं णवित्ति / इंदियविसए य अमणुण्णे त्ति अणिट्ठो पत्तो, नियुक्तिः। जहा सोइंदिएण रुइयं वंतरेण वा अट्टहासं कयं, रूवे विभीसिगादि विकृतरूपं दृष्टम्, गंधे कलेवरादिगन्धो रसस्तत्रैवल // 1324 // नियुक्तिः स्पर्शोऽग्निज्वालादि, अहवा इ8सुरागंगच्छइ, अणिद्वेसुइंदियविसएसु दोसन्ति गाथार्थः // 1381 // एवमादिउवघायवज्जियं |1382 मनुष्यकालं घेत्तुं कालनिवेयणाए गुरुसमीवं गच्छंतस्स इमं भण्णइ रुधिरादौ नि०-जो गच्छंतमि विही आगच्छंतंमि होइ सोचेव / जं एत्थंणाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं // 1382 // एसा भद्दबाहुकया गाहा-तीसे अतिदेसे कएवि सिद्धसेणखमासमणो पुव्वद्धभणियं अतिदेसं वक्खाणेइनिसीहिआ आसनं अकरणे खलिय पडिय वाघाए। अपमज्जिय भीए वा छीए छिन्ने व कालवहो // 1 // (प्रसिद्ध०) स्तिष्ठति, अध्ययनेष्वपि प्रथमं चतुर्विंशतिस्तवः स पुनर्मूढत्वात् द्रुमपुष्पिकं श्रामण्यपूर्वकं वा कथयति / स्फुटमेव व्यञ्जनाभिलापेन भाषमाणो वा कथयति,8 ब्रूडबडायमानो वा गृह्णाति, एवं न शुध्यति, शङ्कमान इति पूर्वमुत्तरोन्मुखेन स्थातव्यं ततः पूर्वोन्मुखेन स्थातव्यं स पुनरुत्तरस्या अपरोन्मुखस्तिष्ठति, अध्ययनेष्वपि चतुर्विंशतिस्तवादन्यदेव क्षुल्लकाचारादि- अध्ययनं संक्राम्यति, अथवा शङ्कते किममुकस्यां दिशि स्थितो नवेति, अध्ययनेऽपि किं कष्ट नवेति, इन्द्रियविषयश्चामनोज्ञ8 // 1324 // इत्यनिष्टः प्राप्तः यथा श्रोत्रेन्द्रियेण रुदितं व्यन्तरेण वाऽट्टाहासं कृतं रूपे बिभीषिकादि विकृतं रूपं दृष्ट गन्धे कलेवरादिगन्धः / अथवेष्टेषु रागं गच्छति अनिष्टेष्विन्द्रियविषयेषु द्वेषमिति / एवमायुपघातवर्जितं कालं गृहीत्वा कालनिवेदनाय गुरुसमीपं गच्छत इदं भण्यते। एषा भद्रबाहुकृता गाथा एतस्यां अतिदेशे कृतेऽपि सिद्धसेनक्षमाश्रमणः पूर्वार्धभणितं अतिदेशं व्याख्यानयति। अस्वाध्यायः।
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1325 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। 1383 मनुष्य जदिणितो आवस्सियं न करेइ, पविसंतो निसीहियं करेइ अहवा करणमिति (आसज्जं अकरणे इति) आसजं न करे। कालभूमीउ गुरुसमीवं पट्ठवियस्स (पट्टियस्स) जइ अंतरेण साणमज्जाराई छिंदंति, सेसपदा पुव्वभणिया, एएसु सव्वेसु कालवधो भवति॥१॥ गोणाइ कालभूमीइ हुन्ज संसप्पगा व उठ्ठिज्जा / कविहसिअविजुयंमी गन्जिय उक्काइ कालवहो // 2 // (प्र० सिद्ध०) पढमयाए आपुच्छित्ता गुरू कालभूमिं गओ, जइ कालभूमिए गोणं निसन्नं संसप्पगादि वा उठ्ठि(ट्ठि)यादि पेच्छेन्ज तो नियत्तए, जइ कालं पडिलेहंतस्स गिण्हंतस्स वा निवेयणाए वा गच्छंतस्स कविहसियादि, तेहिं कालवहो भवति, कविहसियं नाम आगासे विकृतं मुखं वानरसरिसं हासं करेजा। सेसा पया गतार्था इति गाथार्थः॥ 2 // कालग्गाही णिव्वाघातेण गुरुसमीवमागतो नि०- इरियावहिया हत्थंतरेऽवि मंगल निवेयणा दारे। सव्वेहि वि पट्ठविए पच्छा करणं अकरणं वा // 1383 // जदिवि गुरुस्स हत्थंतरमेत्ते कालो गहिओतहावि कालपवेयणाए इरियावहिया पडिक्कमियव्वा,पंचुस्सासमेत्तकालंउस्सग्गं 0 यदि निर्गच्छन्त आवश्यिकीं न कुर्वन्ति प्रविशन्तो नैषेधिकी (न) कुर्वन्ति अथवाऽऽशय्यमकरणे- आशय्यं न करोति कालग्रहणभूमेः प्रस्थितस्य गुरुसमीपं यद्यन्तरा श्वमार्जारादि छिन्दति, शेषाणि पदानि पूर्व भणितानि, एतेषु सर्वेषु कालवधो भवति। 0 प्रथमतया आपृच्छ्य गुरुं कालभूमिं गतः यदि कालभूमौ गां निषण्णं संसर्पकादि वा उत्थिता(ष्ट्रा) दि पश्येत् तर्हि निवर्तेत, यदि कालं प्रतिलिखतो गृह्णतः निवेदने वा गच्छतः- कपिहसितादि, तैः कालवधो भवति, कपिहसितं नामाकाशे वानरसदृशं विकृतं मुखं हासं कुर्यात्, शेषाणि पदानि गतार्थानि / कालग्राही गुरुसमीपे निर्व्याघातेनागतः। यद्यपि गुरोर्हस्तान्तरमात्रे कालो गृहीतस्तथापि कालप्रवेदने ईर्यापथिकी प्रतिक्रान्तव्या, पञ्चोच्छ्रासमात्रकालमुत्सर्ग 2 रुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1325 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1326 // करेंति, उस्सारिएऽवि पंचमंगलयं कईति, ताहे वंदणं दाउं निवेएंति- सुद्धो पाओसिओ कालोत्ति, ताहे डंडधरं मोत्तुं सेसा 4. चतुर्थसव्वे जुगवं पट्ठवेंति, किं कारणं?, उच्यते, पुव्वुत्तं जं मरुगदिटुंतोत्ति // 1383 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- सन्निहियाण वडारो पट्ठविय पमादिणो दए कालं। बाहि ठिए पडियरए विसई ताएऽविदंडधरो॥१३८४ // 4.6 अस्वावडो वंटगो विभागो एगटुं, आरिओ आगारिओ सारिओ वा एगट्ठ, वडेण आरिओ वडारो, जहा सो वडारो सन्निहियाण ध्यायमरुगाण लब्भइ न परोक्खस्स तहा देसकहादिपमादिस्स पच्छा कालं न देंति, 'दारे'ति अस्य व्याख्या बाहि ठिए पच्छद्धं नियुक्तिः। नियुक्तिः कंठं // 1384 // सव्वेहिवि पच्छद्धं अस्य व्याख्या 1384-85 नि०- पट्टविय वंदिए वा ताहे पुच्छंति किं सुयं? भंते! / तेवि य कहेंति सव्वं जंजेण सुयं व दिटुं वा // 1385 // मनुष्य रुधिरादौ दंडधरेण पट्ठविए वंदिए, एवं सव्वेहि वि पट्ठविए वंदिए पुच्छा भवइ- अज्जो! केण किं दिटुं सुयं वा? दंडधरो पुच्छइल अस्वाध्यायः। अण्णोवा, तेवि सच्चं (व्वं) कहेंति, जति सव्वेहिवि भणियं-न किंचि सुयं दिह्र वा, तो सुद्धे करेंति सज्झायं / अह एगेणवि किंचि विजुमादि फुडं दिटुंगजियादि वा सुयं तो असुद्धे न करेंतित्ति गाथार्थः॥१३८५॥ अह संकियं कुर्वन्ति, उत्सारितेऽपि पञ्चमङ्गलं कथयन्ति, ततो वन्दनं दत्त्वा निवेदयतः- प्रादोषिकः कालः शुद्ध इति, तदा दण्डधरं मुक्त्वा शेषाः सर्वे युगपत् स्वाध्याय प्रस्थापयन्ति, किं कारणं?, उच्यते, पूर्वमुक्तं यस्मात् मरुकदृष्टान्त इति। 0 वाटो वण्टको विभागः एकार्थाः, आरिक आगारिकः सारिक इति एकार्थाः / वाटेनारिको 8 वाटारः, यथा स वाटारः सन्निहितैर्मरुकैर्लभ्यते न परोक्षेण, तथा देशादिविकथाप्रमादवतः पश्चात् कालं न ददति / द्वारमित्यस्य व्याख्या- बाह्यस्थितः पश्चार्धं कण्ठ्यम्। सर्वैरपि पश्चार्धम् / ॐ दण्डधरेण प्रस्थापिते वन्दिते, एवं सर्वैरपि प्रस्थापिते वन्दिते पृच्छा भवति- आर्य! केनचित् किञ्चिद् दृष्टं श्रुतं वा?, दण्डधरः पृच्छति अन्यो वा, // 1326 // तेऽपि सत्यं कथयन्ति, यदि सर्वैरपि भणितं- न किञ्चित् दृष्टं श्रुतं वा, तदा शुद्धे कुर्वन्ति स्वाध्यायम्, अथैकेनापि किञ्चिद्विधुदादि स्फुटं दृष्टं गर्जितादि वा श्रुतं तदाऽशुद्धे 8 न कुर्वन्ति / अथ शङ्कितं
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमण, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1327 // नि०- इक्कस्स दोण्ह वसंकियंमि कीरइन कीरती तिण्हं / सगणंमि संकिए परगणं तु गंतुंन पुच्छंति // 1386 // जदि एगेण संदिद्धं- दिटुं सुयं वा, तो कीरइ सज्झाओ, दोण्हवि संदिद्धे कीरति, तिण्हं विजुमादि एगसंदेहे ण कीरइ सज्झाओ, तिण्हं अण्णाण्णसंदेहे कीरइ, सगणंमि संकिए परवयणाओऽसज्झाओ न कीरइ। खेत्तविभागेण तेसिं चेव असज्झाइयसंभवो॥१३८६॥ जं एत्थं णाणत्तं तमहं वोच्छं समासेणं ति अस्यार्थः - नि०-कालचउक्के णाणत्तगंतु पाओसियंमि सव्वेवि।समयं पट्ठवयंती सेसेसुसमंच विसमंवा // 1387 / / एयं सव्वं पाओसियकाले भणियं, इयाणिं चउसु कालेसु किंचि सामण्णं किंचि विसेसियं भणामि पाओसियं दंडधर एवं मोत्तुं सेसा सव्वे जुगवं पट्ठवेंति, सेसेसु तिसु अद्धरत्त वेरत्तिय पाभाइए य समं वा विसमं वा पट्ठति // 1387 // किं चान्यत् नि०-इंदियमाउत्ताणं हणंति कणगाउ तिन्नि उक्कोसं। वासासुय तिन्नि दिसा उउबद्धे तारगा तिन्नि // 1388 // सुट्ट इंदियउवओगउवउत्तेहिं सव्वकाला पडिजागरियव्वा-घेत्तव्वा, कणगेसु कालसंखाकओ विसेसो भण्णइ तिण्णि गिम्हे उवहणंतित्ति, तेण उक्कोसं भण्णइ, चिरेण उवघाउत्ति, तेण सत्त (तिण्णि) जहण्णं सेसं मज्झिमं, अस्य व्याख्या यद्येकेन संदिग्ध- दृष्टं श्रुतं वा, तर्हि क्रियते स्वाध्यायः, द्वयोरपि संदेहे क्रियते, त्रयाणां विद्युदादिके एक (समान) संदेहे न क्रियते स्वाध्यायः, त्रयाणामन्यान्यसंदेहे * क्रियते, स्वगणे शङ्किते परवचनात् अस्वाध्यायो न क्रियते, क्षेत्रविभागेन तेषामेवास्वाध्यायिकसंभवः / यदत्र नानात्वं तदहं वक्ष्ये समासेनेति। एतत् सर्वं प्रादोषिककाले भणितम्, इदानीं चतुर्ध्वपि कालेषु किश्चित् सामान्य किश्चित् विशेषितं भणामि- प्रादोषिकं दण्डधरमेकं मुक्त्वा शेषाः सर्वे युगपत् प्रस्थापयन्ति, शेषेषु त्रिषु अर्धरात्रिके & वैरात्रिके प्राभातिके च समंवा वियुक्ता वा प्रस्थापयन्ति। सष्ठ इन्द्रियोपयोगोपयुक्तै : सर्वे कालाः प्रतिजागरितव्या- ग्रहीतव्याः, कनकविषये कालकृतः संख्याविशेषो भण्यते- त्रयो ग्रीष्मे उपघ्नन्तीति तेनोत्कृष्ट भण्यते चिरेणोपघात इति, तेन सप्त जघन्यतः शेषं मध्यमम्। ४.६अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1386-88 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1327 //
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ नि०-कणगा हणंति कालं तिपंच सत्तेव गिम्हि सिसिरवासे / उक्का उसरेहागा रेहारहितो भवे कणओ॥१३८९॥ कणगा गिम्हे तिन्नि सिसिरे पंच वासासु सत्त उवहणंति, उक्का पुणेगावि, अयं चासिं विसेसो-कणगो सण्हरेहो पगासरहिओ य, उक्का महंतरेहा पकासकारिणी य, अहवा रेहारहिओ विप्फुलिंगो पभाकरो उक्का चेव // 1389 // वासासु तिण्णि दिसा अस्य व्याख्या नि०- वासासुय तिन्नि दिसा हवंति पाभाइयंमि कालंमि / सेसेसुतीसुचउरो उडुमि चउरो चउदिसिंपि / / 1390 // जत्थ ठिओ वासाकाले तिन्निवि दिसा पेक्खइ तत्थ ठिओ पाभाइयं कालं गेण्हइ, सेसेसु तिसुवि कालेसु वासासु (उडुबद्धे सव्वेसु) जत्थ ठिओ चउरोवि दिसाभागे पेच्छइ तत्थ ठिओऽविगेण्हइ॥१३९०॥उडुबद्धे तारगा तिन्नि अस्य व्याख्या नि०-तिसु तिन्नि तारगाओ उडुमि पाभातिए अदिढेऽवि। वासासु (य) तारगाओ चउरो छन्ने निविट्ठोऽवि // 1391 // "तिसुकालेसुपाओसिए अङ्करत्तिए वेरत्तिए, जति तिन्नि ताराओजहण्णेण पेच्छंति तो गिण्हंति, उडुबद्ध चेव अब्भादिसंथडे जइवि एक्वंपि तारं न पिच्छंति तहावि पाभाइयं कालं गेण्हंति, वासाकाले पुण चउरोवि काला अब्भाइसंथडे तारासु अदीसंतासुवि गेण्हति / / 1391 // छन्ने निविट्ठो त्ति अस्य व्याख्या कनका ग्रीष्मे त्रयः शिशिरे पञ्च वर्षासु सप्तोपघ्नन्ति, उल्का पुनरेकापि, अयं चानयोर्विशेषः- कनकः श्लक्ष्णरेखः प्रकाशरहितश्च, उल्का महद्रेखा प्रकाशकारिणी च, अथवा रेखारहितो विस्फुलिङ्गः प्रभाकर उल्कैव। वर्षासु तिम्रो दिशः 0 यत्र स्थितो वर्षारात्रकाले तिम्रोऽपि दिशः प्रेक्षते तत्र स्थितः प्राभातिकं कालं गृह्णाति, शेषेषु त्रिष्वपि कालेषु वर्षासु यत्र स्थितश्चतुरो दिग्विभागान् प्रेक्षते तत्र स्थितोऽपि गृह्णाति / ऋतुबद्धे तारकास्तिस्रः। 0 त्रिषु कालेषु प्रादोषिके अर्धरात्रिके वैरात्रिके यदि तिम्रस्तारका जघन्येन प्रेक्षेत तदा गृह्णीयात्, ऋतुबद्धे एव अभ्राद्याच्छादिते यद्यपि एकामपि तारिकां न पश्यन्ति तथापि प्राभातिकं कालं गृह्णन्ति, वर्षाकाले पुनश्चत्वारोऽपि काला अभ्राद्याच्छादिते तारास्वदृश्यमानास्वपि गृह्णन्ति / छन्ने निविष्ट इति / 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1389-91 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1328 // // 93
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ मध्ययनम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1329 / / नि०- ठाणासइ बिंदूसु अगिण्हं चिट्ठोवि पच्छिमं कालं / पडियरइ बहिं एक्को एक्को (व) अंतट्टिओ गिण्हे // 1392 // 4. चतुर्थजदिवि वसहिस्स बाहिं कालग्गाहिस्स ठाओ नत्थि ताहे अंतो छण्णे उद्धट्टिओगेण्हति, अह उद्धट्ठियस्सवि अंतो ठाओ प्रतिक्रमणं, नत्थि ताहे छण्णे चेव निविट्ठो गिण्हइ, बाहिडिओवि एक्को पडियरइ, वासबिंदुसुपडंतीसु नियमा अंतो ठिओ गिण्हइ, तत्थविल 4.6 अस्वाउद्धट्टिओ निसण्णो वा, नवरं पडियरगोवि अंतो ठिओ चेव पडियरइ, एस पाभाइए गच्छुवग्गहट्ठा अववायविही, सेसा ध्यायकाला ठाणासति न घेत्तव्वा, आइण्णतोवा जाणियव्वं // 1392 // कस्स कालस्स कं दिसमभिमुहेहिं ठायव्वमिति भाष्यते नियुक्तिः। नियुक्तिः नि०- पाओसि अड्डरत्ते उत्तरदिसि पुव्व पेहए कालं / वेरत्तियंमि भयणा पुव्वदिसा पच्छिमे काले // 1393 / / 1392-94 पाओसिए अङ्करत्तिए नियमा उत्तराभिमुहो ठाइ, वेरत्तिए भयण त्ति इच्छा उत्तराभिमुहो पुव्वाभिमुहो वा, पाभाइए नियमा / मनुष्य रुधिरादौ पुव्वामुहो॥१३९३ // इयाणिं कालग्गहणपरिमाणं भण्णइ अस्वाध्यायः। नि०- कालचउक्कं उक्कोसएण जहन्न तियं तु बोद्धव्वं / बीयपएणं तु दुगंमायामयविप्पमुक्काणं // 1394 // उस्सग्गे उक्कोसेणं चत्तारि काला घेप्पंति, उस्सग्गे चेव जहण्णेण तिगं भवति, बितियपए त्ति अववाओ, तेण कालदुर्ग 7 यद्यपि वसतेर्बहिः कालग्राहिणः स्थानं नास्ति तदाऽन्तश्छन्ने ऊर्ध्वस्थितो गृह्णाति, अथोर्ध्वस्थितस्याप्यन्तः स्थानं नास्ति तदा छन्ने एव निविष्टो गृह्णाति, बहि:स्थितोऽप्येकः प्रतिचरति, वर्षाबिन्दुषु पतत्सु नियमादन्तः स्थितो गृह्णाति, तत्राप्यूर्ध्वस्थितो निषण्णो वा, नवरं प्रतिचरकोऽपि अन्तः स्थित एव प्रतिचरति, एष. प्राभातिके गच्छोपग्रहार्थायापवादविधिः, शेषाःकालाः स्थानेऽसति न ग्रहीतव्याः, आचरणातो वा ज्ञातव्यम् / कस्मिन् काले कां दिशमभिमुखैः स्थातव्यमिति। 2329 // प्रादोषिके अर्धरात्रिके नियमादुत्तरोन्मुखस्तिष्ठति, वैरात्रिके भजनेति इच्छा उत्तराभिमुखः पूर्वाभिमुखो वा, प्राभातिके नियमात् पूर्वोन्मुखः / इदानीं कालग्रहणपरिमाणं भण्यते-0उत्सर्गे उत्कृष्टतश्चत्वारः काला गृह्यन्ते, उत्सर्गे एव जघन्येन त्रिकं भवति, द्वितीयपदमिति अपवादः, तेन कालद्विकं.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1330 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1395 मनुष्य भवति, अमायाविनः कारणे अगृह्यमाणस्येत्यर्थः, अहवा उक्कोसेणं चउक्कं भवति, जहण्णेण हाणिपदे तिगं भवति, एक्कमि अगहिए इत्यर्थः, बितिए हाणिपदे कए दुगं भवति, द्वयोरग्रहणत इत्यर्थः, एवममायाविणो तिन्नि वा अगिण्हंतस्स एक्को भवति, अहवा मायाविमुक्तस्य कारणे एकमपि कालमगृह्णतो न दोषः,प्रायश्चित्तं न भवतीति गाथार्थः // 1394 // कहं पुण कालचउक्वं?, उच्यते नि०- फिडियंमि अड्डरत्ते कालं घित्तुंसुवंति जागरिया। ताहे गुरू गुणंती चउत्थि सव्वे गुरू सुअइ॥१३९५ // पादोसियं कालं घेत्तुं सव्वे सुत्तपोरिसिं काउं पुन्नपोरिसीए सुत्तपाढी सुवंति, अत्थचिंतया उक्कालियपाढिणो य जागरंति, जाव अडरत्तो, ततो फिडिए अवरत्ते कालं घेत्तुं जागरिया सुयंति, ताहे गुरू उठूत्ता गुणेति, जाव चरिमो पत्तो, चरिमजामे सव्वे उट्ठित्ता वेरत्तियं घेत्तुं सज्झायं करेंति, ताहे गुरू सुवंति / पत्ते पाभाइयकाले जो पाभाइयं कालं घेच्छिहिति सो कालस्स पडिक्कमिउं पाभाइयकालं गेण्हइ, सेसा कालवेलाए पाभाइयकालस्स पडिक्कमंति, ततो आवस्सयं करेंति, एवं चउरो काला भवंति // 1395 // तिण्णि कह?, उच्यते, पाभाइए अगहिए सेसा तिन्नि, अहवा- भवति / अथवोत्कृष्टतश्चतुष्कं भवति, जघन्येन हानिपदे त्रिकं भवति, एकस्मिन्नगृहीते। द्वितीयस्मिन् हानिपदे कृते द्विकं भवति, एवममायाविनस्त्रीन् वाऽगृह्णत एको भवति, अथवा, कथं पुनः कालचतुष्कं? | 0 प्रादोषिकं कालं गृहीत्वा सर्वे सूत्रपौरुषीं कृत्वा पूर्णायां पौरुष्यां सूत्रपाठिनः स्वपन्ति, अर्थचिन्तका उत्कालिकपाठकाश्च जागरन्ति यावदर्धरात्रः, ततः स्फिटितेऽर्धरात्रे कालं गृहीत्वा जागरिताः स्वपन्ति, तदा गुरव उत्थाय गुणयन्ति यावच्चरमः प्राप्तः, चरमे यामे सर्वे उत्थाय वैरात्रि गृहीत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति, तदा गुरवः स्वपन्ति, प्राप्ते प्राभातिककाले यः प्राभातिकं कालं ग्रहीष्यति स कालं प्रतिक्रम्य प्राभातिककालं गृह्णाति, शेषाः कालवेलायां प्राभातिककालस्य प्रतिक्राम्यन्ति, तत आवश्यकं कुर्वन्ति, एवं चत्वारः काला भवन्ति, त्रयः कथं?, उच्यते, प्राभातिके गृहीते शेषास्त्रयः, अथवा रुधिरादौ अस्वाध्यायः। // 1330 //
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1331 // नि०- गहियंमि अवरत्ते वेरत्तिय अगहिए भवइ तिन्नि / वेरत्तिय अड्डरत्ते अइ उवओगा भवे दुण्णि // 1396 / / 4. चतुर्थनि०-पडिजग्गियंमि पढमे बीयविवज्जा हवंति तिन्नेव / पाओसिय वेरत्तिय अइउवओगा उ दुण्णि भवे / / 1397 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, गाथाद्वयस्यापि व्याख्या- वरत्तिए अगहिए सेसेसुतिसु गहिएसु तिण्णि, अड्डरत्तिए वा अगहिए तिण्णि, दोण्णि कहं ?, 4.6 अस्वाउच्यते, पाउसियअङ्करत्तिएसुगहिएसुसेसेसुअगहिएसुदोण्णि भवे, अहवा पाउसियवेरत्तिए गहिए यदोन्नि, अहवा पाउसियपा- ध्याय नियुक्तिः। भाइएसु अगहिएसु दोण्णि, एत्थवि कप्पे पाउसिए चेव अणुवहएण उवओगओ सुपडियग्गिएण सव्वकालेण पढंति न नियुक्तिः दोसो, अहवा वेरतिय अङ्करत्तियेऽगहिए दोण्णि अहवा अड्डरत्तियपाभाइयगहिएसुदोण्णि अहवा वेरत्तियपाभाइ एसुगहिएसु, |1396-97 जहा एक्को तदा अण्णतरं गेण्हइ / कालचउक्ककारणा इमे कालचउक्के गहणं उस्सग्गविही चेव, अहवा पाओसिए गहिए मनुष्य रुधिरादौ उवहए अड्डरत्तं घेत्तुंसज्झायं करेंति, पाभाइओ दिवसट्ठाघेतव्वोचेव, एवं कालचउक्कं दिळं, अणुवहए पाओसिए सुपडियग्गिए अस्वाध्यायः। सव्वं राइं पढंति,अडरत्तिएणवि वेरत्तियं पढंति,वेरत्तिएणवि अणुवहएण सुपडियग्गिएण पाभाइय असुद्धे उद्दिटुंदिवस ओवि. पढंति / कालचउक्के अग्गहणकारणा इमे- पाउसियं न गिण्हंति असिवादिकारणओ न सुज्झति वा, अडरत्तियं न गिण्हति 0 वैरात्रिकेऽगृहीते शेषेषु त्रिषु गृहीतेषु त्रयः, अर्धरात्रिके वाऽगृहीते त्रयः, द्वौ कथं?, उच्यते, प्रादोषिकार्धरात्रिकयोर्गृहीतयोः शेषयोरगृहीतयोगी भवतः, अथवा प्रादोषिकवैरात्रिकयोर्गृहीतयोगी च अथवा प्रादोषिकप्रभातिकयोरगृहीतयोगी, अत्रापि कल्पे प्रादोषिकेणानुपहतेनैवोपयोगतः सुप्रतिजागरितेन सर्वकालेषु पठति न दोषः, अथवा वैरात्रिके अर्धरात्रिकेऽगृहीते द्वौ अथवा अर्धरात्रिकप्रभातिकयोर्गहीतयोद्वौं, अथवा वैरात्रिकप्राभातिकयोर्गहीतयोगी, यदैकस्तदाऽन्यतरं गृह्णाति / कालचतु-8 ककारणानीमानि- कालचतुष्कग्रहणं उत्सर्गविधिरेव, अथवा प्रादोषिके गृहीते उपहतेऽर्धरात्रं गृहीत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति, प्राभातिको दिवसार्थं ग्रहीतव्य एव, एवं // 1331 // कालचतुष्कं दृष्टम्, अनुपहते प्रादोषिके सुप्रतिजागरिते सर्वां रात्रिं पठन्ति, अर्धरात्रिकेणापि वैरात्रिके पठन्ति, वैरात्रिकेणाप्यनुपहतेन सुप्रतिजागरितेन प्राभातिके 8 कालेऽशुद्ध उद्दिष्ट दिवसतोऽपि पठन्ति / कालचतुष्केऽग्रहणकारणानीमानि- प्रादोषिकं न गृह्णन्ति अशिवादिकारणतः न शुध्यति वा, अर्धरात्रिकं न गृह्णन्ति -
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1332 // कारणतो ण सुज्झति वा पाओसिएण वा सुपडियग्गिएण पढंति न गेण्हंति, वेरत्तियं कारणओ न गिण्हंति न सुज्झइ वा, 4. चतुर्थपाओसिय अड्डरत्तेण वा पढंति, तिन्नि वा णो गेण्हंति, पाभाइयं कारणओ न गिण्हइ न सुज्झइ वा वेरत्तिएणेव दिवसओ मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, पढंति / / 1397 // इयाणिं पाभाइयकालग्गहणविहिं पत्तेयं भणामि 4.6 अस्वानि०-पाभाइयकालंमि उसंचिक्खे तिन्नि छीयरुन्नाणि / परवयणे खरमाई पावासुय एवमादीणि // 1398 // ध्यायव्याख्या त्वस्या भाष्यकारः स्वयमेव करिष्यति / तत्थ पाभाइयंमिकाले गहणविही पट्ठवणविही य, तत्थ गहणविही इमा नियुक्तिः। नियुक्तिः भा०- नवकालवेलसेसे उवग्गहियअट्ठया पडिक्कमइ / न पडिक्कमइ वेगो नववारहए धुवमसज्झाओ! / / 226 / / (224) 1398 दिवसओ सज्झायविरहियाण देसादिकहासंभववजणट्ठा मेहावीतराण य पलिभंगवजणट्ठा, एवं सव्वे- सिमणुग्गहट्ठा मनुष्य रुधिरादौ नवकालग्गहणकाला पाभाइए अणुण्णाया, अओ नवकालग्गहणवेलाहिं सेसाहिं पाभाइयकालग्गाही कालस्स पडिक्कमति, अस्वाध्यायः। सेसावि तं वेलं पडिक्कमंति वा न वा, एगो नियमा न पडिक्कमइ, जड़ छीयरुदिदादीहिं न सुज्झइ तो सो चेव वेरत्तिओ सुपडि- भाष्य: 226 यग्गिओ होहितित्ति / सोवि पडिक्कंतेसु गुरुणो कालं निवेदित्ता अणुदिए सूरिए कालस्स पडिक्कमति, जइ घेप्पंतो नववारे कारणतो न शुध्यति वा, प्रादोषिकेण वा सुप्रतिजागरितेन पठन्ति न गृह्णन्ति, वैरात्रिक कारणतो न गृह्णन्ति न शुध्यति वा, प्रादोषिकार्धरात्रिकाभ्यामेव पठन्ति, त्रीन् / वा न गृह्णन्ति, प्राभातिकं कारणतो न गृह्णाति न शुध्यति वा, वैरात्रिकेणैव दिवसे पठन्ति / इदानीं प्राभातिककालग्रहणविधिं पृथक् भणामि-तत्र प्राभातिके काले ग्रहणविधिः प्रस्थापनविधिश्च- तत्र ग्रहणविधिरयं-0 दिवसे स्याध्यायविरहितानां देशादिकथासंभववर्जनाय मेधाविनामितरेषां च विघ्नवर्जनार्थम्, एवं सर्वेषामनुग्रहार्थाय नवकालग्रहणकालाः प्राभातिकेऽनुज्ञाताः, अतो नवकालग्रहणवेलासु शेषासु प्राभातिककालग्राही कालस्य प्रतिक्राम्यति, शेषास्तु तस्यां वेलायां प्रतिक्राम्यन्ति वा न वा, एको नियमान्न प्रतिक्राम्यति, यदि क्षुतरोदनादिभिर्न शुध्यति तदा स एव वैरात्रिकः सुप्रतिजागरितो भविष्यतीति। सोऽपि प्रतिक्राम्य गुरोः कालं निवेद्यानुदिते सूर्ये कालात् प्रतिक्राम्यति, यदि गृह्यमाणो नववारा-- // 1332 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1333 // उवहओ कालो तो नजइ धुवमसज्झाइयमस्थित्ति न करेंति सज्झायं // 225 // नववारगहणविही इमो- संचिक्खे तिण्णि छीतरुण्णाणि त्ति अस्य व्याख्या भा०- इक्किक्क तिन्नि वारे छीयाइहयंमि गिण्हए कालं / चोएइ खरो बारस अणिट्ठविसए अकालवहो // 227 // (225) एक्कस्स गिण्हओ छीयरुदादिहए संचिक्खइत्ति ग्रहणाद्विरमतीत्यर्थः, पुणो गिण्हइ, एवं तिण्णि वारा, तओ परं अण्णो अण्णंमि थंडिले तिण्णि वाराउ, तस्सवि उवहए अण्णो अण्णंमि थंडिले तिण्णि वारा, तिण्हं असई दोण्णि जणा णव वाराओ पूरेइ, दोण्हवि असतीए एक्को चेव णववाराओ पूरेइ, थंडिलेसुवि अववाओ, तिसु दोसु वा एक्कंमि वा गिण्हंतीति // 226 // परवयणे खरमाई अस्य व्याख्या चोएइ खरो पच्छद्धं चोदक आह- जदि रुदतिमणिढे कालवहो ततो खरेण रडिते बारह वरिसे उवहंमउ, अण्णेसुवि अणिट्ठइंदियविसएसु एवं चेव कालवहो भवतु?, आचार्य आह _भा०-चोअग माणुसऽणिढे कालवहो सेसगाण उपहारो। पावासुआइ पुव्विं पन्नवणमणिच्छ उग्घाडे // 228 // (226) माणुससरे अणिढे कालवहो सेसग त्ति तिरिया तेसिं जइ अणिट्ठो पहारसद्दो सुव्वइ तो कालवधो, पावासिय त्ति मूलगाथायां योऽवयवः अस्य व्याख्या-पावासुयाय पच्छद्धं,जइ पाभाइयकालग्गहणवेलाए पावासियभज्जा पइणो गुणे संभरती नुपहतः कालस्तर्हि ज्ञायते ध्रुवमस्वाध्यायिकमस्ति इति न कुर्वन्ति स्वाध्यायम् / नववारग्रहणविधिरयं-0एकस्मिन् गृह्णति क्षुतरुदितादिभिर्हते प्रतीक्षते / पुनर्गृह्णाति, एवं त्रीन् वारान्, ततः परमन्योऽन्यस्मिन् स्थण्डिले त्रीन वारान्, तस्याप्युपहतेऽन्योऽन्यस्मिन् स्थण्डिले त्रीन वारान्, त्रिष्वसत्स द्वौ जनौ नव वारान् पूरयतः, द्वयोरप्यसतोरेक एव नव वारान् पूरयति, स्थण्डिलेष्वप्यसत्सु अपवादः, त्रिषु द्वयोर्वा एकस्मिन् वा गृह्णन्ति / चोदयति खरः पश्चार्धम्, यदि रोदत्यनिष्टे कालवधो रटिते ततः खरेण द्वादश वर्षाण्युपहव्यताम्, (कालं) अन्येष्वपि अनिष्टेन्द्रियविषयेष्वप्येवमेव कालवधो भवतु। ॐ मनुष्यस्वरेऽनिष्टे कालवधः शेषाः- तिर्यश्चस्तेषां यदि अनिष्टः प्रहारशब्दः श्रूयते तर्हि कालवधः, यदि प्राभातिककालग्रहणवेलायां प्रोषितपतिका स्त्री पत्युर्गुणान् स्मरन्ती 2 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः |1398 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। भाष्यः 227-228 // 1
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1334 // दिवे दिवे रोएती, रुवणवेलाए पुव्वयरो कालो घेत्तव्वो, अहवा सावि पच्चुसे रोवेज्जा ताहे दिवा गंतुंपण्णविजइ, पण्णवणमनिच्छाए उग्घाडणकाउस्सग्गो कीरइ // 227 // एवमादीणि त्ति अस्यावयवस्य व्याख्या भा०- वीसरसद्दरुअंते अव्वत्तगडिंभगंमि मा गिण्हे / गोसे दरपट्ठविए छीए छीए तिगी पेहे // 229 / / (227) अच्चायासेण रुयंतं वीरसं भन्नइ, तं उवहणए, जं पुण महुरसदं घोलमाणं च तं न उवहणति, जावमजंपिरं तामव्वत्तं, त अप्पेणवि वीसरेण उवहणइ, महंतं उस्सुंभरोवणेण उवहणइ, पाभाइयकालग्गहणविही गया,इयाणिं पाभाइयपट्ठवणविही, गोसे दर पच्छद्धं, गोसि त्ति, उदितमादिच्चे, दिसालोयं करेत्ता पट्ठवेंति, दरपट्ठविए त्ति अद्धपट्ठविए जइ छीतादिणा भग्गं पट्ठवणं अण्णो दिसालोयं करेत्ता तत्थेव पट्ठवेति, एवं ततियवाराए। दिसावलोयकरणे इमं कारणं नि०- आइन्न पिसिय महिया पेहित्ता तिन्नि तिन्नि ठाणाई। नववारहए काले हउत्ति पढमाइन पढंति // 1399 // आइण्णा पिसिय त्ति आइण्णं- पोग्गलं तं कागमादीहिं आणियं होज्जा, महिया वा पडिउमारद्धा, एवमाई एगठाणे ततो वारा उवहए हत्थसयबाहिं अण्णं ठाणं गंतुं पेहंति- पडिलेहेंति, पठ्ठविंतित्ति वुत्तं भवति, तत्थवि पुव्वुत्तविहिणा तिन्नि वारा दिवसे 2 रोदिति, रोदनवेलायाः पूर्वमेव कालो ग्रहीतव्यः, अथ च साऽपि प्रत्युषसि रुद्यात् तदा दिवसे गत्वा प्रज्ञाप्यते, प्रज्ञापनामनिच्छन्त्यां उद्घाटनकायोत्सर्गः क्रियते। 0 अत्यायासेन रोदनं तत् विरसं भण्यते, तदुपहन्ति, यत् पुनर्घोलमानं मधुरशब्दं च तन्नोपहन्ति यावदजल्पाकं तावदव्यक्तम्, तदल्पेनापि विस्वरेणोपहन्ति, महान् उदश्रुभररोदनेनोपहन्ति, प्राभातिककालग्रहणविधिर्गतः, इदानीं पाभातिकप्रस्थापनविधिः- उदिते आदित्ये दिगवलोकं कृत्वा प्रस्थापयन्ति, अर्धप्रस्थापिते यदि क्षतादिना भग्नं प्रस्थापनं अन्यो दिगवलोकं कृत्वा तत्रैव प्रस्थापयति, एवं तृतीयवारायामपि, दिगवलोककरणे इदं पुनः कारणम्। आकीर्ण- पुद्गलं तत् काकादिभिरानीतं | भवेत् महिका वा पतितुमारब्धा, एवमादिभिरेकस्थाने उपहते त्रीन् वारान् हस्तशतात् बहिरन्यस्मिन् स्थाने गत्वा प्रतिलेखयन्ति प्रस्थापयन्ति इत्युक्तं भवति, तत्रापि पूर्वोक्तविधिना तिम्रो वाराः . 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, ४.६अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1399 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। भाष्य:२२९ // 1334 //
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1335 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्ति: 1400-01 मनुष्य रुधिरादौ पट्ठवेंति, एवं बितियठाणेवि असुद्धे तओवि हत्थसयं अन्नं ठाणं गंतुं तिन्नि वारा पुव्वुत्तविहाणेण पट्ठवेंति, जइ सुद्धं तो करेंति सज्झायं, नववारहए खुताइणा णियमा हओ, (ततो) पढमाए पोरिसीए न करेंति सज्झायमिति गाथार्थः।।१३९९ / / नि०- पट्टवियंमि सिलोगे छीए पडिलेह तिन्नि अन्नत्थ / सोणिय मुत्तपुरीसे घाणालोअंपरिहरिज्जा // 1400 / / जंदा पट्ठवणाए तिन्नि अज्झयणा समत्ता, तदा उवरिमेगो सिलोगो कट्टियव्वो, तंमि समत्ते पट्टवणं समप्पड़, बितियपादो गयत्थो सोणिय त्ति अस्य व्याख्या नि०-आलोअंमि चिलमिणी गंधे अन्नत्थ गंतु पकरंति / वाघाइयकालंमी दंडग मरुआ नवरि नत्थि॥१४०१॥ जत्थ सज्झायं करेंतेहिं सोणियवञ्चिगा दीसंति तत्थ न करेंति सज्झायं, कडगं चिलिमिलिं वा अंतरे दातुं करेंति, जत्थ पुण सज्झायं चेव करेन्ताण मुत्तपुरीसकलेवरादीयाण गंधे अण्णंमि वा असुभगंधे आगच्छंते तत्थ सज्झायं न करेंति, अण्णंपि बंधणसेहणादिआलोयं परिहरेज्जा, एयं सव्वं निव्वाघाए काले भणियं ॥वाघाइमकालोऽपि एवं चेव, नवरं गंडगमरुगदिटुंता नसंभवंति // 1401 // प्रस्थापयन्ति, एवं द्वितीयस्थानेऽप्यशुद्धे ततोऽपि हस्तशतात्परतोऽन्यस्मिन् स्थाने गत्वा त्रीन् वारान् पूर्वोक्तविधानेन प्रस्थापयन्ति, यदि शुद्ध तर्हि कुर्वन्ति स्वाध्यायम्, नववारहते क्षुतादिना नियमात् हतस्ततः प्रथमायां पौरुष्यां न कुर्वन्ति स्वाध्यायम्। 0 यदि प्रस्थापने त्रीण्यध्ययनानि समाप्तानि तदोपर्येकः श्लोकः कथयितव्यः, तस्मिन् समाप्ते प्रस्थापनं समाप्यते, द्वितीयपादो गतार्थः, ॐ यत्र स्वाध्यायं कुर्वद्भिः शोणितवर्चिका दृश्यन्ते तत्र न कुर्वन्ति स्वाध्यायम्, कटकं चिलिमिलिं वाऽन्तरा दत्त्वा कुर्वन्ति, यत्र पुनः स्वाध्यायमेव कुर्वतां मूत्रपुरीषादिकलेवरादिकानां गन्धोऽन्यो वा गन्धोऽशुभ आगच्छति तत्र स्वाध्यायं न कुर्वन्ति,अन्यमपि बन्धनसेधनाद्यालोकं परिहरेत्, एतत् सर्वं निर्व्याघाते काले भणितम्, व्याघातकालोऽप्येवमेव, नवरं गण्डगमरुकदृष्टान्तौ न संभवतः / अस्वाध्यायः। 335 //
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1336 // नि०- एएसामन्नयरेऽसज्झाए जो करेइ सज्झायं / सो आणाअणवत्थं मिच्छत्त विराहणं पावे // 1402 // निगदसिद्धा॥१४०२॥ असज्झाइयं तु दुविहं इत्यादिमूलद्वारगाथायां परसमुत्थमस्वाध्यायिकद्वारं सप्रपञ्चंगतम्, इदानीमात्मसमुत्थास्वाध्यायिकद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह नि०- आयसमुत्थमसज्झाइयं तु एगविध होइ दुविहं वा। एगविहं समणाणं दुविहं पुण होइ समणीणं // 1403 // पूर्वार्द्धं कण्ठ्यम्, पश्चार्द्धव्याख्या त्वियं- एगविहं समणाणं तच्च व्रणे भवति, समणीणं दुविह-व्रणे ऋतुसंभवे चेति गाथार्थः // 1403 / / एवं व्रणे विधानं नि०-धोयंमि उ निप्पगले बंधा तिन्नेव हुंति उक्कोसं / परिगलमाणे जयणा दुविहंमि य होइ कायव्वा // 1404 // पढम चिय वणो हत्थसय बाहिं धोवित्तु निप्पगलो कओ, ततो परिगलंते तिण्णि बंधा जाव उक्कोसेणं गालंतो वाएइ, तत्थ जयणा वक्खमाणलक्खणा, दुविह मति दुविहं वणसंभवं उउयं च / दुविहेऽवि एवं पट्टाजयणा कायव्वा // 1404 // नि०-समणो उ वणिव्व भगंदरिव्व बंधं करित्तु वाएइ / तहविगलंते छारंदाउंदो तिन्नि बंधा उ॥१४०५ / / वणे धोवंमि निप्पगले हत्थसय बाहिरओ पट्टगं दाउंवाएइ, परिगलमाणेण भिन्ने तंमि पट्टगे तस्स उवरिं छारं दाउं पुणो 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1402 मनुष्यरुधिरादौ अस्वाध्यायः। नियुक्तिः 1403-05 आत्मसमुत्थेऽस्वाध्याये व्रणविधिः। // 1336 // एकविधं श्रमणानां तच व्रणे भवति, श्रमणीनां द्विविधम् / एवं व्रणे विधानं-0प्रथममेव व्रणो हस्तशतात् बहिः प्रक्षाल्य निष्प्रगलः कृतः, ततः परिगलति त्रयो बन्धाः यावदुत्त्कृष्टेन गलनान्वितो वाचयति, तत्र यतना वक्ष्यमाणलक्षणा, द्विविधं व्रणसंभवमार्त्तवं च, द्विविधेऽप्येवं पट्टकयतना कर्त्तव्या। 0 व्रणे धौते निष्प्रगले हस्तशतात् बहिः पट्टकं दत्त्वा वाचयति, परिगलता भिन्ने तस्मिन् पट्टके तस्योपरि भस्म दत्त्वा पुनः 2
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. चतुर्थ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1337 // स्वाध्याये पट्टगं देइ वाएइ य, एवं तइयंपि पट्टगं बंधेज वायणं देजा, तओ परं गलमाणे हत्थसय बाहिरं गंतुं व्रणपट्टगे य धोविय पुनरनेनैव क्रमेण वाएइ। अहवा अण्णत्थ पढंति // 1405 // मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- एमेव यसमणीणं वर्णमि इअरंमि सत्त बंधा उ।तहविय अठायमाणे धोएउं अहव अन्नत्थ // 1406 // 4.6 अस्वाइयरंतु- उतुतं, तत्थवि एवं चेव नवरं सत्त बंधा उक्कोसेणं कायव्वा, तहवि अट्ठायंते हत्थसय बाहिरओ धोवेउं पुणो वाएति। ध्याय नियुक्तिः। अहवा अण्णत्थ पढंति // 1406 // नियुक्तिः नि०- एएसामन्नयरेऽसज्झाए अप्पणो उ सज्झायं / जो कुणइ अजयणाए सो पावइ आणमाईणि // 1407 // 1406-08 आत्मसमुत्थेनिगदसिद्धा / / 1407 / / न केवलमाज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति, इमे य___नि०- सुअनाथमि अभत्ती लोअविरुद्धं पमत्तछलणा य / विजासाहणवइगुन्नधम्मया एव मा कुणसु // 1408 / / व्रणविधिः। सुयणाणे अणुपयारओ अभत्ती भवति, अहवा सुयणाणभत्तिराएण असज्झाइए सज्झायं मा कुणसु, उवएसो एस, जंपि लोयधम्मविरुद्धं च तं न कायव्वं, अविहीए पमत्तो लब्भइ, तं देवया छलेज्जा, जहा विज्जासाहणवइगुण्णयाए विजा न सिज्झइ तहा इहंपि कम्मक्खओ न होइ। वैगुण्यं-वैधयं विपरीतभाव इत्यर्थः / धम्मयाते सुयधम्मस्स एस धम्मो जं असज्झाइए - पट्टकं ददाति वाचयति च, एवं तृतीयमपि पट्टकं बध्नीयात् वाचनां च दद्यात्, ततः परं गलति हस्तशतात् बहिर्गत्वा व्रणं पट्टकांश्च धावित्वा वाचयति, अथवाऽन्यत्र पठन्ति / 0 इतरत्त्वार्तवम्, तत्राप्येतदेव नवरं सप्त बन्धाः उत्कृष्टेन कर्त्तव्याः, तथाप्यतिष्ठति हस्तशताहिर्धावित्वा पुनर्वाचयति, अथवाऽन्यत्र पठन्ति, इमे च। 08 // 1337 // श्रुतज्ञानेऽनुपचारतोऽभक्तिर्भवति, अथवा श्रुतज्ञानभक्तिरागेणास्वाध्यायिके स्वाध्यायं मा कार्षीः, उपदेश एषः, यदपि लोकधर्मविरुद्धं च तन्न कर्त्तव्यम. अविधौ प्रमत्तो जायते, तं देवता छलयेत्, यथा विद्यासाधनवैगुण्यतया विद्या न सिध्यति तथेहापि कर्मक्षयो न भवति / धर्मतया- श्रुतधर्मस्यैष धर्मो यदस्वाध्यायिके.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1338 // सज्झाइयवजणं, करंतो य सुयणाणायारं विराहेइ, तम्हा मा कुणसु॥ 1408 // चोदक आह- जइ दंतमंससोणियाए 4. चतुर्थअसज्झाओ नणु देहो एयमओ एव, कहं तेण सज्झायं कुणह?, आचार्य आह मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, नि०- कामं देहावयवा दंताई अवजुआ तहविवज्जा / अणवजुआन वज्जा लोए तह उत्तरे चेव // 1409 // 4.6 अस्वाकामं चोदकाभिप्रायअणुमयत्थे सच्चं तम्मओ देहो, तहवि जे सरीराओ अवजुत्तत्ति- पृथग्भूताः ते वजणिज्जा / जे पुण ध्याय नियुक्तिः। अणवजुत्ता- तत्थत्था ते नो वजणिज्जा, इत्युपदर्शने / एवं लोके दृष्टं लोकोत्तरेऽप्येवमेवेत्यर्थः // 1409 // किं चान्यत्- नियुक्तिः नि०- अम्भिंतरमललित्तोवि कुणइ देवाण अच्चणं लोए। बाहिरमललित्तो पुण न कुणइ अवणेइ यतओणं // 1410 // 1409-11 आत्मसमुत्थेअभ्यन्तरा मूत्रपुरीषादयः तहिं चेव बाहिरे उवलित्तो न कुणइ, अणुवलित्तो पुण अन्भिंतरगतेसुवि तेसु अह अच्चणं करेइ ऽस्वाध्याये // 1410 // किं चान्यत् - व्रणविधिः। नि०- आउट्टियाऽवराहं संनिहिया न खमए जहा पडिमा। इह परलोए दंडोपमत्तछलणा इह सिआउ॥१४११॥ जा पडिमा सन्निहिय त्ति देवयाहिट्ठिया सा जइ कोइ अणाढिएण आउट्टिय त्ति जाणंतो बाहिरमललित्तो तं पडिमं छिवइ अच्चणं व से कुणइ तो ण खमए-खित्तादि करेइ रोगं वा जणेइ मारइ वा, इय त्ति एवं जो असज्झाइए सज्झायं करेइ तस्स स्वाध्यायस्य वर्जनम्, कुर्वश्व श्रुतज्ञानाचारं विराधयति, तस्मात् मा कार्षीः / यदि दन्तमांसशोणितादिष्वस्वाध्यायिकं ननु देह एतन्मय एव, कथं तेन स्वाध्याय कुरुत?.0 चोदकाभिप्रायानुमतार्थे, सत्यं तन्मयो देहः, तथापि ये शरीरात् पृथग्भूतास्ते। वर्जनीयाः, ये पुनः तत्रस्थास्ते न वर्जनीयाः10 तैरेव बहिरुपलिप्तो न8॥१३३८॥ करोति, अनुपलिप्तः पुनरभ्यन्तरगतेष्वपि तेष्वथार्चनां करोति, Oया प्रतिमा देवताधिष्ठिता सा यदि कोऽपि अनादरेण जानानो बाह्यमललिप्तस्ता प्रतिमा स्पृशति अर्चनं वा तस्याः करोति तर्हि न क्षमते- क्षिप्तचित्तादिं करोति रोग वा जनयति मारयति वा, एवं योऽस्वाध्यायिके स्वाध्यायं करोति तस्य 2
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1339 // णाणायारविराहणाए कम्मबंधो, एसो से परलोए उ दंडो, इहलोए पमत्तं देवया छलेज्जा, स्यात् आणाइ विराहणा धुवा 4. चतुर्थचेव // 1411 // कोई इमेहिं अप्पसत्थकारणेहिं असज्झाइए सज्झायं करेजा मध्ययनम् प्रतिक्रमणे, नि०- रागेण व दोसेण वऽसज्झाए जो करेइ सज्झायं। आसायणा व का से? को वा भणिओ अणायारो? // 1412 // 4.6 अस्वारागेण वा दोसेण वा करेजा, अहवा दरिसणमोहमोहिओ भणेजा- का अमुत्तस्स णाणस्स आसायणा? को वा तस्स ध्याय नियुक्तिः। अणायारो?, नास्तीत्यर्थः॥१४१२॥ तेसिमा विभासा नियुक्ति: नि०-गणिसद्दमाइमहिओरागे दोसंमिन सहए सई / सव्वमसज्झायमयं एमाई हुंति मोहाओ॥१४१३॥ 1412-14 महितो त्ति हृष्टस्तुष्टो नन्दितो वा परेण गणिवायगो वाहरिजंतो वा भवति, तदभिलाषी असज्झाइएवि सज्झायं करेइ, आत्मसमुत्थे ऽस्वाध्याये एवं रागे, दोसे किं वा गणी वाहरिजति वायगो वा, अहंपि अहिज्जामि जेण एयस्स पडिसवत्तीभूओ भवामि,जम्हा व्रणविधिः। जीवसरीरावयवो असज्झाइयं तम्हा असज्झाइयमयं-न श्रद्दधातीत्यर्थः॥१४२३॥ इमे य दोसा नि०- उम्मायं च लभेज्जा रोगायकं वपाउणे दीहं / तित्थयरभासियाओ भस्सइ सो संजमाओवा॥१४१४॥ खेत्तादिगो उम्माओ चिरकालिओ रोगो, आसुघाती आयंको, एतेण वा पावेजा, धम्माओ भंसेज्जा- मिच्छदिट्ठी वा 8 ज्ञानाचारविराधनया कर्मबन्धः, एष तस्य पारलौकिकस्तु दण्डः, इहलोके प्रमत्तं देवता छलयेत्, आज्ञादिविराधना धूवैव। कश्चिदेभिरप्रशस्तकारणैरस्वाध्यायिके स्वाध्यायं कुर्यात् / रागेण वा द्वेषेण वा कुर्यात् , अथवा दर्शनमोहमोहितो भणेत्- अमूर्तस्य ज्ञानस्य काऽऽशातना ? को वा तस्यानाचारः?, तेषामियं विभाषा-08 @ परेण गणी वाचको व्याह्रियमाणो वा भवति। अस्वाध्यायिकेऽपि स्वाध्यायं करोति, एवं रागे, द्वेषे किं वा गणी व्याहियते वाचको वा, अहमप्यध्येष्ये येनैतस्य 8 प्रतिसपत्नीभूतो भवामि, यस्मात् जीवशरीरावयवोऽस्वाध्यायिकं तस्मादस्वाध्यायिकमयम् / इमे च दोषाः-0 क्षिप्तचित्तादिक उन्मादः चिरकालिको रोग आशुघाती है आतङ्कः, एतेन वा प्रा यात्, धर्मात् भ्रश्येत्- मिथ्यादृष्टिा - // 1339 //
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक भवति, चरित्ताओ वा परिवडइ // 1414 // नियुक्ति नि०- इहलोए फलमेयं परलोऍफलं न दिति विजाओ। आसायणा सुयस्स उ कुव्वइ दीहं च संसारं / / 1415 // भाष्यश्रीहारि० सुयणाणायारविवरीयकारी जो सोणाणावरणिज्जं कम्मं बंधति, तदुदया य विज्जाओ कओवयाराओवि फलं न देंति, न वृत्तियुतम् सिध्यन्ति इत्यर्थः / विहीए अकरणं परिभवो, एवं सुयासायणा, अविहीए वर्सेतो नियमा अट्ठ पगडीओबंधति हस्सठितियाओ भाग-३ यदीहठितियाओ करेइ मंदाणुभावा य तिव्वाणुभावाओ करेइ, अप्पपदेसाओ बहुपदेसाओ करेइ। एवंकारी य नियमा // 1340 // दीहकालं संसारं निवत्तेइ / अहवा नाणायारविराहणाए दंसणविराहणा, णाणदंसणविराहणाहिं नियमा चरणविराहणा, एवं तिण्ह विराहणाए अमोक्खे, अमोक्ने नियमा संसारो, तम्हा असज्झाइएण सज्झाइव्वमिति गाथार्थः॥१४१५॥ नि०- असज्झाइयनिजुत्ती कहिया भे धीरपुरिसपन्नत्ता ।संजमतवडगाणं निग्गंथाणं महरिसीणं // 1416 // नि०- असज्झाइयनिजुत्तिं जुंजता चरणकरणमाउत्ता। साहू खवेंति कम्मं अणेगभवसंचियमणंतं // 1417 / / असज्झाइयनिजुत्तीसमत्ता॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धम् // 1416-1417 // अस्वाध्यायिकनियुक्तिः समाप्ता॥ तथा सज्झाए न सज्झाइयं तस्स मिच्छामिदुक्कडं तथा स्वाध्यायिके- अस्वाध्यायिकविपर्ययलक्षणे न स्वाध्यायितम् / we भवेत्, चारित्राद्वा परिपतेत् / 0 श्रुतज्ञानाचारविपरीतकारी यः स ज्ञानावरणीयं कर्म बघ्नाति, तदुदयाच्च विद्याः कृतोपचारा अपि फलं न ददति, विधेरकरणं परिभवः एवं श्रुताशातना, अविधौ वर्तमानो नियमात् अष्ट प्रकृतीर्बध्नाति हस्वस्थितिकाश्च दीर्घस्थितिकाः करोति मन्दानुभावाश्च तीव्रानुभावाः करोति अल्पप्रदेशाग्रा बहुप्रदेशाग्राः करोति, एवंकारी च नियमात् दीर्घकालिकं संसारं निर्वर्त्तयत्ति, अथवा ज्ञानाचारविराधनायां दर्शनविराधना ज्ञानदर्शनविराधनयोर्नियमाच्चरणविराधना, एवं त्रयाणां विराधनयाऽमोक्षः, अमोक्षे नियमात् संसारः, तस्मादस्वाध्यायिके न स्वाध्येयमिति। 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.6 अस्वाध्यायनियुक्तिः। नियुक्तिः 1415-17 आत्मसमुत्थेऽस्वाध्याये व्रणविधिः। // 1340 //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1341 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 26-27 (27-28) नमो इत्थमाशातनया योऽतिचारः कृतस्तस्य मिथ्यादुष्कृतमिति पूर्ववत्। एयं सुत्तनिबद्धं अत्थेणऽण्णंपिहोति विण्णेयं / तं पुण अव्वामोहत्थमोहओ संपवक्खामि॥१॥तेत्तीसाए उवरिं चोत्तीसं बुद्धवयणअतिसेसा। पणतीस वयणअतिसय छत्तीसं उत्तरज्झयणा ॥२॥एवं जह समवाए जा सयभिसरिक्ख होइ सततारं / तथा चोक्तं-सयभिसया नक्खत्ते सएगतारेतहेव पण्णत्ते॥इय संखअसंखेहिं तहय अणंतेहिं ठाणेहिं॥३॥संजममसंजमस्स य पडिसिद्धादिकरणाइयारस्स। होति पडिक्कमणं तू तेत्तीसेहिं तु ताई पुण॥ 4 // अवराहपदे सुत्तं अंतग्गय होति णियम सव्वेवि।सव्वो वऽइयारगणो दुगसंजोगादि जो एस ॥५॥एगविहस्सासंजमस्सऽहव दीहपज्जवसमूहो। एवऽतियारविसोहि काउं कुणती णमोकारं // 6 // ॥अथ चतुर्थाऽध्ययने जिननमस्कारादिः॥ णमो चउवीसाए इत्यादि, अथवा प्राक्तनाशुभसेवनायाः प्रतिक्रान्तः अपुनःकारणाय प्रतिक्रामन् नमस्कारपूर्वकं प्रतिक्रमन्नाह नमो चउवीसाए तित्थगराणं उसभादिमहावीरपज्जवसाणाणं ॥सूत्रम् 26 // (27) नमश्चतुर्विंशतितीर्थकरेभ्य ऋषभादिमहावीरपर्यवसानेभ्यः, प्राकृते षष्ठी चतुर्थ्यर्थ एव भवति, तथा चोक्तं-बहुवयणेण दुवयणं छट्ठिविभत्तीएँ भन्नइ चउत्थी। जह हत्था तह पाया नमोऽत्थुदेवाहिदेवाणं॥१॥इत्थं नमस्कृतस्य प्रस्तुतस्य व्यावर्णनायाह इणमेव निग्गंथं पावयणंसच्चं अणुत्तरं केवलियंपडिपुण्णं नेआउयं संसुद्धंसल्लगत्तणं सिद्धिमग्गंमुत्तिमग्गं निजाणमग्गं निव्वाणमग्गं (r) बहुवचनेन द्विवचनं षष्ठीविभक्त्या भण्यते चतुर्थी। यथा हस्तौ तथा पादौ नमोऽस्तु देवाधिदेवेभ्यः / / 1 // चउवीसाए इणमेव निग्गंथं। // 1341 //
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1342 // अवितहमविसंधिं सव्वदुक्खप्पहीणमग्गं, इत्थं ठिया जीवा सिझंति बुझंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति // 4. चतुर्थसूत्रम् 27 // (28) मध्ययनम् प्रतिक्रमणं, इदमेवे ति सामायिकादि प्रत्याख्यानपर्यन्तं द्वादशाङ्गंवा गणिपिटकम्, निर्ग्रन्थाः- बाह्याभ्यन्तरग्रन्थनिर्गताः साधवः 4.7 जिननिर्ग्रन्थानामिदं नैर्ग्रन्थ्यं प्रावचन मिति प्रकर्षणाभिविधिनोच्यन्ते जीवादयो यस्मिन् तत्प्रावचनम्, इदमेव नैर्ग्रन्थ्यं प्रावचनं नमस्कारादिः। किमत आह-सतां हितं सत्यम्, सन्तो-मुनयो गुणाः पदार्था वा सद्भूतं वा सत्यमिति, नयदर्शनमपिस्वविषये सत्यं भवत्यत सूत्रम् 26-27 (27-28) आह- अणुत्तरं ति नास्योत्तरं विद्यत इत्यनुत्तरम्, यथावस्थितसमस्तवस्तुप्रतिपादकत्वात् उत्तममित्यर्थः, यदि नामेदमीत्थम्भूत- नमो मन्यदप्येवम्भूतं भविष्यतीत्यत आह-केवलियं केवलमद्वितीयं नापरमित्थंभूतमित्यर्थः यदि नामेदमित्थभूतं तथाप्यन्यस्याप्य चउवीसाए इणमेव संभवादपवर्गप्रापकैर्गुणैः प्रतिपूर्ण न भविष्यतीत्यत आह- पडिपुन्नं ति प्रतिपूर्णमपवर्गप्रापकैर्गुणैर्भूतमित्यर्थः- भृतमपि निणथं। कदाचिदात्मभरितया न तन्नयनशीलं भविष्यतीत्यत आह-नेयाउयं ति नयनशीलं नैयायिकं मोक्षगमकमित्यर्थः, नैयायिक-2 मप्यसंशुद्धं-संकीर्णं नाक्षेपेण नैयायिकं भविष्यति इत्यत आह-संसुद्धं ति सामस्त्येन शुद्धंसंशुद्धम्, एकान्ताकलङ्कमित्यर्थः, एवंभूतमपिकथञ्चित्तथास्वाभाव्यान्नालंभवति बन्धननिकृन्तनाय (इदमपि तथा) भविष्यतीत्यत आह-सल्लगत्तणं ति कृन्ततीति कर्त्तनं शल्यानि-मायादीनि तेषां कर्त्तनं भवनिबन्धनमायादिशल्यच्छेदकमित्यर्थः, परमतनिषेधार्थं त्वाह- सिद्धिमग्गं मुत्तिमग्गं सेधनं सिद्धिः-हितार्थप्राप्तिः सिद्धेर्मार्गः सिद्धिमार्गः, मोचनं मुक्ति:- अहितार्थकर्मविच्युतिस्तस्या मार्गो मुक्तिमार्ग इति, मुक्तिमार्ग- केवलज्ञानादिहितार्थप्राप्तिद्वारेणाहितकर्मविच्युतिद्वारेण च मोक्षसाधकमिति भावना, अनेन च केवलज्ञानादिविकलाः सकर्मकाश्च मुक्ता इति दुर्नयनिरासमाह, विप्रतिपत्तिनिरासार्थमाह- निजाणमग्गं निव्वाणमगं यान्ति तदिति यानं // 1342 //
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1343 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, | 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 28 (29) श्रद्धानादि स्वरूपम्। कृत्यल्युटो बहुलं (पा० 3-3-113) इति वचनात् कर्मणि ल्युट्, निरुपम यानं निर्यानम्, ईषत्प्राग्भाराख्यं मोक्षपदमित्यर्थः, तस्य मार्गो निर्याणमार्ग इति, निर्याणमार्ग:-विशिष्टनिर्वाणप्राप्तिकारणमित्यर्थः, अनेनानियतसिद्धिक्षेत्रप्रतिपादनपरदुर्णयनिरासमाह, निर्वृतिनिर्वाणं- सकलकर्मक्षयजमात्यन्तिकं सुखमित्यर्थः, निर्वाणस्य मार्गो निर्वाणमार्ग इति, निर्वाणमार्गः परमनिर्वृतिकारणमिति हृदयम्, अनेन च निःसुखदुःखा मुक्तात्मान इति प्रतिपादनपरदुर्णयनिरासमाह, निगमयन्नाह- इदंच अवितहमविसंधिंसव्वदुक्खप्पहीणमगंअवितथं-सत्यं अविसन्धि-अव्यवच्छिन्नम्, सर्वदा अवरविदेहादिषुभावात्, सर्वदुःखप्रहीणमार्ग-सर्वदुःखप्रहीणो-मोक्षस्तत्कारणमित्यर्थः, साम्प्रतं परार्थकरणद्वारेणास्य चिन्तामणित्वमुपदर्शयन्नाह-एत्थट्ठि (इत्थंट्ठि) या जीवा सिझंति त्ति अत्र नैर्ग्रन्थे प्रवचने स्थिता जीवाः सिध्यन्तीत्यणिमादिसंयमफलं प्राप्नुवन्ति बुझंती ति बुध्यन्ते केवलिनो भवन्ति मुच्चंति त्ति मुच्यन्ते भवोपग्राहिकर्मणा परिनिव्वायंति त्ति परि-समन्तात् निर्वान्ति, किमुक्तं भवति?सव्वदुक्खाणमंतं करिति त्ति सर्वदुःरवानां शारीरमानसभेदानां अन्तं- विनाशं कुर्वन्ति- निवर्त्तयन्ति / इत्थमभिधायाधुनाऽत्र चिन्तामणिकल्पे कर्ममलप्रक्षालनसलिलौघं श्रद्धानमाविष्कुर्वन्नाह तं धम्म सद्दहामि पत्तियामिरोएमि फासेमि अणुपालेमि, तं धम्मंसद्दहतो पत्तिअंतो रोयंतो फासंतो अणुपालंतो तस्स धम्मस्स अब्भुट्टिओमि आराहणाए विरओमि विराहणाए असंजमं परिआणामि संजमं उवसंपज्जामि अबंभं परिआणामि बंभं उवसंपजामि अकप्पं परियाणामि कप्पं उवसंपज्जामि अण्णाणं परिआणामि नाणं उवसंपज्जामि अकिरियं परियाणामि किरियं उवसंपन्जामि मिच्छत्तं परियाणामि सम्मत्तं उवसंपन्जामि अबोहिं परियाणामि बोहिंउवसंपज्जामि अमग्गं परियाणामि मग्गंउवसंपज्जामि ।।सूत्रम् 28 // (29) // 1343 //
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1344 // 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 28 (29) | श्रद्धानादि स्वरूपम्। य एष नैर्ग्रन्थ्यप्रावचनलक्षणो धर्म उक्तः तं धर्मं श्रद्दध्महे (धे) सामान्येनैवमयमिति पत्तियामि त्ति प्रतिपद्यामहे (o) प्रीतिकरणद्वारेण रोएमि त्ति रोचयामि, अभिलाषातिरेकेणासेवनाभिमुखतया, तथा प्रीती रुचिश्च भिन्ने एव, यतः क्वचिद्दध्यादौ प्रीतिसद्भावेऽपिन सर्वदा रुचिः, फासेमि त्ति स्पृशामि आसेवनाद्वारेणेति अणुपालेमि अनुपालयामि पौनःपुन्यकरणेन तं धम्मं सद्दहंतो इत्यादि, तं धर्मं श्रद्दधानः प्रतिपद्यमानः रोचयन् स्पृशन् अनुपालयन् तस्स धम्मस्स अब्भुट्ठिओमि आराधनाए त्ति तस्य धर्मस्य प्रागुक्तस्य अभ्युत्थितोऽस्मि आराधनायां- आराधनविषये विरतोमि विराधनाए त्ति विरतोऽस्मि-निवृत्तोऽस्मि विराधनायां- विराधनाविषये, एतदेव भेदेनाह- असंजमं परियाणामि, संजमं उवसंपज्जामि असंयम- प्राणातिपादादिरूपं प्रतिजानामीति ज्ञपरिज्ञया विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्यामीत्यर्थः, तथा संयम-प्रागुक्तस्वरूपं उपसंपद्यामहे (o), प्रतिपद्याम (हे) इत्यर्थः, तथा अबंभं परियाणामि बंभ उवसंपज्जामि अबह्म- बस्त्यनियमलक्षणं विपरीतं ब्रह्म, शेषं पूर्ववत्, प्रधानासंयमाङ्गत्वाचाब्रह्मणो निदानपरिहारार्थमनन्तरमिदमाह, असंयमाङ्गत्वादेवाह-अकप्पं परियाणामि कप्पं उवसंपज्जामि अकल्पोऽकृत्यमाख्यायते कल्पस्तु कृत्यं इति, इदानीं द्वितीयं बन्धकारणमाश्रित्याह, यत उक्तं (च)-अस्संजमो य एक्को अण्णाणं अविरई य दुविहं इत्यादि। अण्णाणं परियाणामि नाणं उवसंपज्जामि अज्ञानं सम्यग्ज्ञानादन्यत् ज्ञानं तु भगवद्वचनजम्, अज्ञानभेदपरिहरणार्यवाह- अकिरियं परियाणामि किरियं उवसंपज्जामि अक्रिया- नास्तिवादः क्रिया- सम्यग्वादः। तृतीय बन्धकारणमाश्रित्याह- मिच्छत्तं परियाणामि सम्मत्तं उवसंपज्जामि मिथ्यात्वं- पूर्वोक्तं सम्यक्त्वमपि, एतदङ्गत्वादेवाह- अबोहिं परियाणामि बोहिं उवसंपज्जामि अबोधिः- मिथ्यात्वकार्य बोधिस्तु सम्यक्त्वस्येति, इदानीं सामान्येनाह- अमग्गं परियाणामि मगं उवसंपज्जामि अमार्गो- मिथ्यात्वादिः मार्गस्तु सम्यग्दर्शनादिरिति / इदानीं छद्मस्थत्वादशेषशुद्ध्यर्थमाह // 1344 //
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-३ // 1345 // जंसंभरामि जंचन संभरामि जंपडिक्कमामि जंचन पडिक्कमामि तस्स सव्वस्स देवसियस्स अइयारस्स पडिक्कमामि समणोऽहं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मो अनियाणो दिट्ठिसंपण्णो मायामोसविवजिओ।सूत्रम् 29 // (30) यत् किश्चित् स्मरामि यच्च छद्मस्थानाभोगान्नेति, तथा जं पडिक्कमामि जंच न पडिक्कमामि यत् प्रतिक्रमामि आभोगादिविदित यच्चन प्रतिक्रमामि सूक्ष्ममविदितम्, अनेन प्रकारेण यः कश्चिदतिचारः कृतः तस्स सव्वस्स देवसियस्स अतियारस्स पडिक्कमामि त्तिकण्ठ्यम्, इत्थं प्रतिक्रम्य पुनरकुशलप्रवृत्तिपरिहारायात्मानमालोचयन्नाह- समणोऽहं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मो अणियाणो दिट्ठिसंपन्नो मायामोसविवज्जिओ त्ति श्रमणोऽहं तत्रापि न चरकादिः, किं तर्हि?, संयतः सामस्त्येन यतः इदानीम्, विरतो-निवृत्तः अतीतस्यैष्यस्य च निन्दासंवरणद्वारेण अत एवाह-प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, प्रतिहतं- इदानीमकरणतया प्रत्याख्यातमतीतं निन्दया एण्यमकरणतयेति, प्रधानोऽयं दोष इतिकृत्वा तत्शून्यतामात्मनो भेदेन प्रतिपादयन्नाह-'अनिदानों' निदानरहितः, सकलगुणमूलभूतगुणयुक्ततां दर्शयन्नाह-'दृष्टिसंपन्नः' सम्यग्दर्शनयुक्त इत्यर्थः / वक्ष्यमाणद्रव्यवन्दनपरिहारायाह-मायामृषाविवर्जकः (विवर्जितः)- मायागर्भमृषावादपरिहारीत्युक्तं भवति / एवंभूतः सन् किं? अड्डाइजेसुदीवसमुद्देसुपनरससुकम्मभूमीसुजावंति केइ साहूरयहरणगुच्छपडिग्गहधारा पंचमहव्वयधारा / अड्डारसहस्ससीलंगधारा अक्खयायारचरित्ता ते सव्वे सिरसा मणसा मत्थएण वंदामि // सूत्रम् 30 // (31) अर्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु- जम्बूद्वीपधातकीखण्डपुष्कराते॒षु पञ्चदशसु कर्मभूमिषु- पञ्चभरतपञ्चैरावतपञ्चविदेहाभिधानासु यावन्तः केचन साधवः रजोहरणगुच्छप्रतिग्रहधारिणः, निह्नवादिव्यवच्छेदायाह- पञ्चमहाव्रतधारिणः, पञ्च महाव्रतानि- प्रतीतानि, अतस्तदेकाङ्गविकलप्रत्येकबुद्धसङ्गहायाह-अष्टादशशीलाङ्गसहस्रधारिणः, तथाहि-केचिद् भगवन्तोरजोहरणादिधारिणो 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 29 (30) असंयमादित्यागः। सूत्रम् 30 (31) मुनिवन्दनम्। PAN000000 // 1345 //
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ अ० श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ / / 1346 / / 322535890638538888888888888888888 व० का० / न भवन्त्यपि, तानि चाष्टादशशीलाङ्गसहस्राणि दर्श्यन्ते, तत्रेयं करणगाथा- जोए करणे ण का० सन्ना इंदिय भोमाइ समणधम्मे य / सीलंगसहस्साणं अड्डारसगस्स निष्फत्ती॥१॥ मै० प० / स्थापना त्वियं| घा० / र० फा० इयं भावना- मणेण ण करेइ आहारसण्णाविप्पजढो वा० | व० बे० ते० च० पं० अ० सोतिंदियसंवुडो खंतिसंपन्नो पुढवीकायसंरक्खओ 1, आ० / मु० त० सं० स० सो० आ० बं० मणेण ण करेड आहारसण्णाविप्पजढो सोर्तिदियसंवुडो खंतिसंपन्नो आउक्कायसंरक्खओ 2 एवं तेउ 3 वाउ 4 वणस्सति 5 बि०६ ति०७च०८ पं०९जे नो करिति मणसा निज्जिय आहारसन्नसोइंदि पुढवीकायारंभे खंतिजुआ ते मुणि वन्दे॥१॥ N अजीवेसुदस भेदा, एते खंतिपयं अमुयंतेण लद्धा / एवं मद्दवादिसु एक्कक्के दसरलब्भति, एवं सतं, एते सोतिदियममुयंतेण लद्धा, एवं चक्खिदियादियेसुवि एक्कक्के सयं 2 जाता सता 500, एतेवि आहारसण्णाऽपरिच्चायगेण लद्धा, भयादिसण्णादिसुवि पत्तेयं 2 पंच सया, जाता दो सहस्सा, एते न करेंतित्ति एतेण लद्धा न कारवेदिएतेणवि दो करते णाणुजाणति एतेणवि दो सहस्सा 2000, जाता 6 सहस्सा, एते मणेण लद्धा 6000, वायाएवि 6000, काएणवि छत्ति 6000, जाता अट्ठारसत्ति १८०००।अक्षताचारचारित्रिणः अक्षताचार एव चारित्रम्, तान् सर्वान् गच्छगतनिर्गतभेदान् शिरसा उत्तमाड़ेन मनसा-अन्तःकरणेन मस्तकेन वन्दत (वन्दे) इति वाचा, इत्थमभिवन्द्य साधून पुनरोघतः सकलसत्त्वक्षामणमैत्रीप्रदर्शनायाह | 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 29 (30) असंयमादित्यागः। सूत्रम् 30 (31) मुनिवन्दनम्। // 1346 //
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-३ // 1347 // खामेमि सव्व जीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे। मेत्ती मे सव्वभूएसु, वेरं मझं न केणइ॥१॥ एवमहं आलोइय निन्दिय गरहिय दुगुंछियं सम्मं / तिविहेण पडिक्कतो वंदामि जिणे चउवीसं ॥२॥सूत्रम् 31 // (32) निगदसिद्धा एवेयम्, सव्वे जीवा खमंतु मेत्ति, मा तेषामप्यक्षान्तिप्रत्ययः कर्मबन्धो भवत्विति करुणयेदमाह। समाप्तौ स्वरूपप्रदर्शनपुरःसरं मङ्गलगाहा- एवेत्यादि निगदसिद्धा, एवं दैवसिकं प्रतिक्रमणमुक्तम्, रात्रिकमप्येवम्भूतमेव, नवरं यत्रैव दैवसिकातिचारोऽभिहितस्तत्र रात्रिकातिचारो वक्तव्यः। आह- यद्येवं 'इच्छामि पडिक्कमिउंगोयरचरियाए' इत्यादि सूत्रमनर्थकम्, रात्रावस्य असंभवादिति, उच्यते,स्वप्नादौ संभवादित्यदोषः / इत्युक्तोऽनुगमः, नयाः प्राग्वत् // इत्याचार्यश्रीमद्धरिभद्रसूरिशक्रविहितायां आवश्यकवृत्तौ शिष्यहितायां प्रतिक्रमणाध्ययनं समाप्तम् / / 4. चतुर्थमध्ययनम् प्रतिक्रमणं, 4.7 जिननमस्कारादिः। सूत्रम् 31 (32) सर्वजीवक्षामणानि। // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतायां शिष्यहिताख्याऽऽवश्यकवृत्ती प्रतिक्रमणाख्यं चतुर्थमध्ययनं समाप्तम् / / ॥इति सूरिपुरन्दरभवविरहोपाधिशोभितश्रीमद्धरिभद्रसूरिविहितविवृतियुतः श्रीआवश्यकसूत्रीयद्वित्रिचतुरध्ययनशतकाऽस्वाध्यायादिनियुक्तिमयतृतीयो विभागः समाप्तः॥ // 1347 //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
_