Kumarpal Charita

Author(s): Shankar Pandurang Pandit
Publisher: Bhandarkar Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002235/1

Page #1

The Department of Public Instruction, Bombay
THE
KUMĀRAPĀLACARITA
( PRĀÍRTA DVYĀSRAYA KAVYA)
OF HEMACHANDRA
ILLUSTRATING THE EIGHTH CHAPTER OF HIS · SIDDHA-HEMACANDRA OR PRAKRIT GRAMMAR
WITH A COMMENTARY BY PŪRNAKALASAGANI
EDITED.BY THE LATE : SHANKAR PANDURANG PANDIT, M. A.
Socoad Elitioa Revised by P. L. VÄIDYA, M. A, D. LITT.
Published by The Bandarkar Oriental Research Institute
POONA
Bombay Sanskrit aud Prakrit Series Bo. LX
1936

Page #2


Page #3

आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितं
कुमारपालचरितं
नाम
प्राकृतद्याश्रयकाव्यम्
पूर्णकलशगणिविरचितया टीकया
परिशिष्टे च सिद्धहैमव्याकरणस्याष्टमाध्यायेन सहितम् ।
पण्डिताभिधानेन पाण्डुरङ्गसूनुना शंकरेण
संपादितम्
तस्येदं द्वितीयं संस्करणं
वैद्योपाढेन परशुरामशर्मणा संशोधितम् ।
भाण्डारकरप्राच्यविद्यासंशोधनमन्दिराधिकारिभिः
प्रकाशितम् ।

Page #4


Page #5

INTRODUCTION* .
THIS rovised edition of the Kumārapālacarita of Homarandra is based upon the same manuscript material as was used for the first edition by the late Mr. S. P. Pandit and his Shastri, Pandit Shivram Shastri Tatke. The material prosented in the first edition required a thorodgh revision and rearrangement, particularly in view of the great advance made in the Prakrit studies since the days of the late Mr. Pandit. Mr. Pandit used three M88. for the text and the commentary of the Kumārapalmokrita, and one Ms, and two printed editions of the eighth chapter of Hemacandra's Grammar dealing with the Prakrit dialects which he gave as an Appendix. I give below the description of the material: 3. (A) THE KUMĀBAPĀLACARITA AND ITS.COMMENTARY
B. This Ms. consists of 67 leaves and has 17 lines to a page. The leaves are 113" x 4]". The colophon at the end runs as follows:
. संवत् १५७१ वर्षे कार्तिकवदि चतुर्दशी बुधे सालीवाडामध्ये वास्तव्यपंडितकोठलसुतपंडितलटकणलिखितं ॥१॥ यादृशं पुस्तकं दृष्ट्वा तादृशं लिख्यते मया । यदि शुद्धमशुद्ध वा मम दोषो न दीयताम् ॥ २॥ शुभं भवतु ॥ कल्याणमस्तु ॥१॥ संवत् १५५० वर्षे श्रीअणहिल्लपुरनगरे श्रीखरतरगच्छे श्रीजिनसागरसूरिपट्टे श्रीजिनसुंदरसूरिपापूर्वविल (2) सहस्रकरावतारश्रीजिनहर्षसूरिशिष्यैः श्रीकमलसंयमोपाध्यायः श्रीप्राइसम्याश्रयवृत्तिलेखयांचके ॥१॥
This Introduction embodies a good deal of material from the Introduc, tion to the first edition. P. L. V,

Page #6

vi
KUMĀRAPALACARITA
It shows that the Ms. was written at Patan in Gujrat, in Samvat 1570 or 1514 A. D. This Ms. was obtained for the late Mr. Pandit by his friend the late Mr. Hariprasad Santokhrambhai Desai of Bhavnagar.
C. This was a Ms. obtained by the late Mr. Pandit through the same gentleman. It was written in Bhavnagar and completed on 10th March 1883. It consists of 131 leaves, 12" x 9". It does not give any more details.
D. This Ms., forming the collection of the Deccan College and now deposited at the Bhandarkar Oriental Research Institute, is one of the whole of the Dvyās'raya Kāvya (now printed in BSS. Nos. LXIX and LXXVI) and consists of 473 leaves, 10"x4" with 17 lines to a page. The first 387 leaves contain the Sanskrit Dvyāśraya Kāvya and its Vrtti illustrating Sanskrit grammar; and the remaining leaves contain the Prakrit Dvyāsraya Kāvya with its Vrtti. The first and the last of the leaves are unfortunately lost and hence it is not possible to ascertain its age.
(B) THE APPENDIX A. This Ms. of the eighth chapter of Siddha-Hemacandra or Sabdānusāsana consists of 44 leaves, 105" x 4", and has 15 to 16 lines to a page. It was written in Avanti or Ujjain, in Samvat 1612 or 1555 A.D. It was obtained by the late Mr. Pandit from the library of Seth Manibhai Premabhai of Ahmedabad.
P. This is the printed edition of R. Pischel, "Grammatik der Prakrit Sprachen, Halle, 1877. This edition is based on a collation of six MSS. and B for which see below,
B. This is the printed edition entitled "Prākrita Bălabhāsā Magadhi" by Krishnashastri Mahabalesvar of Bombay and published in Samvat 1929 or 1873 A.D.

Page #7

INTRODUCTION
nii
; . The importance of this Appendix in the progent Felumê cannot be exaggerated as it is extremely useful, firstly, for the proper appreciation of the Dvyāśraya kāvya, and secondly for the text of the commentary., For, the commentary embodies a very large portion of Hemacandra's grammar and also of his Vrtti. Thus the proparation of the text of this Appendix was an important stage in the preparation of the Dvyāśraya Kāvya and its commen-? tary. It will be seen from the critical apparatus that the Kāvya and the commentary are based on the text of the Appendix ! where the MSS. failed to give a clue to tho accurate text. ; A few observations are necessary here about the method of recording variants from MSS. of a work written in Prakrit. Firstly, MSS. are at variance in writing .and it when they are followed by a conjunot congonant, ag an option is allowed in such cases to share
and 3 substituted by Hema, ii 85 and i. 116; and fur, ther by iv. 410 and iv. 411. The result of the promisouous operation. of these rules is complete chaos. The variants, therefore of ş and 3 in place of g and 37 are not recorded. Secondly, the scribes often write a ast; but when the stroke above 3 is obliterated or misplaced, we decided the correct reading on the strength of the metrical value and ignored the variants. Thirdly, the promisouous use of Tela by Jain writers may be tolerated elsewhere but cannot be so tolerated in the present work which obviously illustrates a system of grammar; we have not recorded variants due to guia. Fourthly, certain formas allow an option, e.g., हिं may be written as हि, हि or हिं; we ignored the variants of this type, metrical needs being our sóle guide. In fact MSS. do not use the sign of apunāsika at all, even in cases where the use of anunāsika is to be illustated. Fifthly, the MSS. make promis

Page #8

viii
KUMĀRAPĀLACARITA
cuous use of a and out; although a su Titafa TCI should in Such cases be the guiding principle for modern editors we have followed, on principle, the readings of our Ms. B, and have not noted the variants.
As Hemacandra's Prakrit grammar is one of the exhaustive works on the subject, and as there is no aid for its proper understanding by way of notes in English, we have added in this revised edition a few notes on the first three pādas, while we have made them a little bit more exhaustive on the portion clealing with the A pabliransa dialect. We hope that in this way the utility of this part is considerably enhanced.
II
:
The present, work riz., Sri Kumārapālacarita-PrākịtaDvyāstays-Mahākāvya is strictly speaking not a complete poem by itself, but is only a part; and though several M98 are devoted to this part only, there are many others which contain the entire Dvyāšraya Mahākāvya. The first seven parts of the poem, as a whole, are devoted to the description of the Arahilla pura princes, including Prince Kumarapāla, and the illustration of the first seven chapters or adhyā yas of Hemācārya's Sūtras of Sanskrit Grammar, The eighth part is devoted exclusively to the description of Princo Kumāra pāla, his excellences and exploits, and to the illustration of the rules of the grammar of the Prakrit language which form the eighth and last chapter. The whole poem, the first twenty cantos of which are in Sanskrit and the last eight cantos in Prakrit, is thus the work of one and the same author, but the commentary is written by two different scholars. The colophon of the commentary on the poemļillustrating the Sanskrit part of the grammar runs as follows:

Page #9

INTRODUCTION इति श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यलेशाभयतिलकगणिविरचितायांश्रीहेमचन्द्राभिधानशब्दानुशासनद्वधाश्रयवृत्तौ विंशः सर्ग: समर्थितः ।
Two verses at the end of the commentary illustrating the Prakrit part are as follows :
दत्तो मुदा तैर्जिनरत्नसूरिक्षमाधिपर्बोधमणिप्रदीपः । श्रीप्राकृतद्वयाश्रयहेमगर्भस्थितं यदादर्शयदर्थजातम् ॥
falgaariai AFITIशिक्षोत्र पूर्णकलशो गणिरल्पबुद्धिः। अन्योपकारिषु पदं परिलब्धुकामो
वृत्त्यानया किमपि तत्प्रकटीचकार ॥ It is evident from this, that Abhayatilakagani was the author of the commentary on the part of the poem illustrating the seven adhyāyas and that Pūrņakalaśagani was the author of the commentary on the part illustrating the eighth adhyāya; and, that both were the pupils of Jinešvarasūri. One Lakşmitilakagani, a common friend of these two 'commentators has looked over and corrected both these commentaries, and his service is thankfully acknowledged at the end of the commentaries on both • the parts. So the ruling prince who forms the hero of this part of the poem is Kumārapāla of Anahillapura (Pattaņa); the author of the poem and of the grammar to illustrate which the poem is intended is Hemācārya or Hemacandra and the author of the commentary on the - poem is Pūrnakalasagani.
III
All that is known of Purnakalasagani is that Abhayatilakagani and Lakşmitilakagani were his fellowstudents and that he was the pupil of Jinacandrasūri, whose succession as the head of the Candra religious sect is thus given at the end of the commentary :
97 377€°?

Page #10

KUMĀRAPALA CARITA 1... Abhayadevasūri; 2.. Jinayallabha; 3, Jinadatta; 4. Jinacandra; 5. Jinapati; Jipesyara.
Next we give a short account of the subject of the poem. The poem begins with the description of the capital, Pattana and takes up the hero as being already on the *throne and with representatives of rulers of all provinces attending on him. The first five cantos and a part of the sixth are devoted to the description of Anahillapura, the wealth of the king, the splendour of the royal temples of Jina, the grandeur of the procession in which the king visited thom, the liberality and devotion with which he worshipped the images, the beauty of the kitig's gardens, and the pleasures and luxuties of the king and his subjècts it all the seasonts' of 'the year. The latter part of the sixth canto contaibs are accbunt of the warfare between the armies of Kumārapāla' and Mallikárjuna, the king of the Konkan, which ended in the defeat and death of the latter, and a brief abcount of the relattionis of Kumārapála with contemporánebus kings. The last two cantos are devoted to the expression of moral and religious reflections; in the seventh, they are placed in the mouth of the hero; and in the eighth, they comie as instructions from the goddess Srutadepí to the herb given by her at his prayer.
As this poem does not contain any account of the genealogy of the hero and the interesting events of his life previous to his attainment of sovereignty, we propose to give here, for the information of the uninformed reader, a brief account of the same, as mainly based on the Prabandhachintāmani of Merutunga;: and also a":short
*See I, 28.

Page #11

INTRODUCTION Hummary of the incidents mentioned in the latter part of the sixth canto and of the reflexions contained in the seventh and the eighth cantos.
The author of Prabandhacintāmani. states that Bhimadeva, the King of Anahillapura, admitted into his harem one, Caulādevi, who though not a Kșatriya virgin, and once, a courtezan by profession, was admired for her strength of character and devotion to her master. Their son was Haripāla. His son was Tribhuvanapāla and Tribhuvanapāla's son was Kumārapāla. It was predicted by those who were proficient in chiromancy that Kumārapāla would succeed Siddharāja on the throne of Anahillapura (Pattana); that ruling king, however, on account of the flaw in the parentage of the youth disliked the idea and always remained on the watch to put him to death. Kumārapāla, who'suspected this, passed several years in other countries as an ascetic. Once he returned to Pattana and resided in a convent. It happened to be the day on which Siddharāja had invited all the ascetios in the town for worshipping them by way of celebrating the anniversary of the death of his father Karņa. Kumārapāla was, therefore, obliged to be present along with all the ascetics. Siddharāja, when washing the feet of this assembly with earnest devotion, came to Kumārapāla and was struck when he noticed the extreme delicacy of the soles of his feet and such marks thereon as: had been described to him to be sure prognostications of sovereignty. Kumārapāla did not.fail to observe the change which had come over the face of the king and immediately fled away. Pursued by the soldiers of Siddharāja, he first hid himself in the work-house of a potter, and thon in a heap of thorny branches of troos in the field of
oultivator, and thus eluded the search of his pursuers,

Page #12

xii
KUMARAPALACARITA
During his flight while resting under a tree, he noticed & rat bringing out from a hole twenty-one silver coins, one by one. When the rat afterwards began to restore them, he allowed it to go into the hole with one of them and then took possession of the rest. The rat on its return, not finding the treasure, was so deeply grieved that it died immediately on the spot. Kumārapāla was much pained to see this incident. On the way, while going without food for three days and tormented by hunger, he happened to meet a lady with a large retinue on the way to her father's house. She invited him with affection. as a sister and treated him to rich food. Thus journeying for several days through the country, he arrived at Stambhatirtha, Khambhat-Cambay, where Hemācārya, the great Jaina saint, resided at the time. There he called at the minister Udayana's house to ask for food. Again Udayana saw him in the convent, where iu reply to his questions, Hemācārya, on the strength of the marks he noticed on his person, prophecied that Kumārapāla was going to be the ruler of the whole land. Noticing that Kumārapāla hesitated to trust in the prediction, Hemācārya made two copies of the statement of his prophecy and handed over one to the minister and the other to Kumārapāla. The statement ran thus ;-*"If you will not be anointed king on Sunday the second day of the dark fortnight of the month of Kārtika when the moon will be in the constellation hasta in the year 1199 Samvat, I shall give up the work of prophecying hereafter." On seeing this, Kumārapāla and Udayana agreed to abide by the orders of Hemācārya if the prophecy should be realised.
* garuferalniot : p. 194. line 4.
सं० ११९९ वर्षे कार्तिक वदि २ रवी हस्तनक्षत्रे यदि भवतः पहाभिषेको न भवति तदातः परं निमित्तावलोकसंन्यासः ।

Page #13

INTRODUCTION
xiii
Hemācārya at the same time, exacted from Kumārapāla a promise that he would accept the Jaina creed if he should become a king. Kumārapāla then went to the housc of Udayana who entertained him heartily and, providing him with all requisites, sent him on to Mālvā.
There in the temple of Kudangeśvara he noticed a verse, inscribed on the tablet containing the account of the foundation of the temple, which ran as follows: *“ When eleven hundred and ninety-nine years will have been completed, there will be king Kumāra who, oh Vikramarāya, will be like you.” Astonished to read this inscription and having about the same time learnt that Siddharāja was dead, Kumārapāla started back for Anahillapura.
Returning to the town at night, hungry and exhausted, and having got no money, he appealed for his meals to the charity of a confectioner; and then went to the house of his sister's husband, Kānhadadeva who was the foremost among the ministers to whom Siddharāja had entrusted the work of placing a suitable ruler on the throne, Kānhadadeva who had gone to thə Court, found - Kumārapāla in the house on his return home, and treated him with great respect, and, next morning, accompanied by his army in a state of readiness for action, took him to the palace. When all the courtiers were assembled, a young relation of the deceased king was first placed on the throne, but he appeared to be extremely careless,as he did not mind even his clothes when they fell off and left his limbs naked; and was, therefore, regarded as unfit for the honour. Another relation was then placed in the post,
___ * पुण्ये वर्षसहस्र शते वर्षाणां नवनवत्यधिके भवति कुमारनरेद्रस्तव विक्रमT19 HET. P. 194, yaralTAO.

Page #14

KUMARAPALAGARITA
but he, too, was regarded as undeserving, as he sat inapi extremely humble position joining his hands in an attain tude of prayot. Kāṇhadadova then put forward Kumārad para, who won the applause of all that were thereby aking his seat on the throne in a neat and majestic posiu tion and handling his sword adroitly. The state priest then immediately performed the ceremony of coronation and Kāṇhadadova rendered to him the prostration due to a king. Kumārapāla being of a mature age of 55 years when he ascended the throne, and having gathered vast experience in his numerous travels, conducted the government of the state independently and became anpopular among the old ministers who combined together and onoo employed assassins to murder him when he was to pass through a dark part of the palace. But a relation of his secretly gave him the information ; and he evaded their effort and put to death the hostile ministers. Kāohadadeva, too, feeling proud of the relation he bore to him and of the service he had rendered to him on the occasion of his installation on the throne, began to insult him by, publicly speaking of his low origin and poor antece-, dents.. Kumārapāla frequently asked him to reserve his criticism for private interviews, but finding that Kanhda. døya.. persisted in his insulting behaviour, without showing apy outward signs of dissatisfaction, caused his eyes to be extracted and sent him home. This established his influence thoroughly on all courtiers and subordinate princes who bore well the following truth in their heart
आदौ मयैवायमदीपि नूनं न तद्दहेन्मामवहलितोपि ॥ sta A1CT12qda Pyara ( asta? ) in garaafiq: 1987
A lamp should not be touched by a man even with the tip of his finger with the false idea that sinoe it was he who lighted it at first, so indeed it would not burn him

Page #15

T'INTRODUCTION though treated with diskogard', suoh is the oase" withi na *king too. 411000 )
. When Kumārapāla felt he was firm on the throne, he proved his gratitude to the potter, Alinga, who had given him shelter when he was being pursued by the soldiers of Siddharāja, by appointing him one of his ministers and conferring upon him a grant of land consisting of 700 villages. The descendants of that potter assumed the name Sagara in order to conceal their original low profession. Udayana, nobleman of Stambhatirtha (Cambay), who had also obliged him, was not forgotten by him. One of his sons, Vāgbhatadeva by name, was made, the prime minister.... .
. . .!* But another son of the game nobleman, *Vāháda, who was' a' favourits of Siddharāja, could not bear thé dignity of Kumārapāla and disobeyed his orderg. By and by he joined the army of SĀnāka, the king of Nagor. The
young man having bribed many of the dependents of * Kumāräpala itduced Ānāka to undertake an invasion on Gujarat': The great efforts of Vāhàda, who had pròpared nearly every thing for the completo defeat and destruci tiset of 'Kutnāra pāla" by way of spreading disaffection: atdong his followers and servants, were frustrated by a stranger incident. Kumārapāla had an excellent elephant Whogeneity was Katabápañcānana ( a lion in a fight :). His driver, Catlinga by name, whom Vāhada bad bribed 6f8r.H8 His side; happening once to be svołded:by Kumārapala 'took offence and left his service. Dāmala, another, slephant driver, who was unequalled in his honesty and professional'skill, was appointed in his place. When the tims of the meeting of the forces of Kumārapāla and
*Thig young manis name is variously written as Cahada and Bahada also. $ This name is written as STIG also.

Page #16

xvi
KUMĀRAPĀLACARITA Āņāka arrived, Kumārapāla was informed by his spies of the disaffection that had been created among his followers, but being naturally brave made up his mind to fight alone with Anāka, and ordered Sāmala to take his elephant against him. Finding that Sāmala hesitated to obey his order, Kumārapāla charged him with treachery. Sāmala denied the charge and explained his hesitation by saying that in the opposite army there was Vāhada, also riding an elephant, whose voice was so shrill that it terrified even elephants. He however, removed the danger by previously stopping the ears of his elephant by his wearing garment and then driving him against that of: Anāka. Vāhada who was not aware of the change of the elephant-driver, being fully confident that he would receive help from the elephant-driver of Kumārapăla, forced his elephant on Kumārapāla's and tried to step on his head, sword in hand. Sāmala, who foresaw the attack, slightly withdrew his elephant, so that Vāhada fell down between the two elephants, where he was seized and taken prisoner by the foot-soldiers of the brave king. Immediately Kumārapāla hastened against Ānāka, and, challenging him to fight as the best of Ksatriyas' with his usual practice, shot an arrow exactly in his face, and when he lay prostrate on his elephant, shouted victory, waving his garment with great joy. When the two leaders were thus defeated, all rendered obedience to Kumārapāla whose victory was thus complete.
The next great encounter of Kumārapāla's men was with Mallikārjuna, the king of the Konkan. Once while Kumārapāla was sitting in his court surrounded by his generals and dependents, a bard described Mallikarjuna as having assumed the title, “the grand father of kings." Kumārapāla, unable to bear the insult looked around and was astonished to see one of his councillors, Āmbada by

Page #17

INTRODUCTION
xvii name, showing to him his joint hands in an attitude of prayer ; 80 after the council was seperated, the king sent for him and asked him what he meant. Ambada said that from the demeanour of the king he inferred that the king wished to find out whether there was any warrior in the assembly by sending whom he could reduce Mallikārjuna who being vainglorious had assumed false dignity; and that, being himself competent to execute the commission, he had made that silent request. Immediately the king brought together the various sections of his army and his dependents, and despatched them against Mallikārjujia with him. Having made several long and Qo'nsecutive marches Ambada had just crossed the river Kalavini and was pitching tents when Mallikārjuna attacked him and routed his army. Being thus defeated and driven to the other side of the river, he attired himself in black' clothes and, having used black flags in his army, lived in black tents. Kumārapāla, who was in that part of the country, having seen the dismal camp and being informed that it was Ambada's and that the appearance he had assumed was owing to his being unable to bear the disgrace of the defeat he had met with, was struck with the highly sensitive nature of that general and sent another army and some more of his powerful feudatory princes to his aid. Being thus assisted Āmbada again crossed the river Kalaviņi, and after constructing a road, again assailed the army of Mallikārjuna. Directing his attention particularly towards the king and getting up to the head of his elephant, he used his tusks as a ladder, challenged him to a single fight and called upon him to invoke his favourite deity and to be the first to strike. Then Ambada throw him down and out off his head, the feudatory princes who had been sent to his aid being in the meanwhile engaged in plundering the town. Having

Page #18

e service
.
xviii
KUMARAPALACARITÀ thus promulgated the authority of Kumārapāla in the Konkan, he returned to Anahillapura and in the Court of the King offered his salute with Mallikārjuna's head covered in gold in the presence of 72 feudatories." He also presented the enormous *wealth he had brought from the treasury of Mallikārjuna to the king who rewarded him by conferring upon him the title of the grand-father of kings” which was as it were thus wrested from Mallikārjuna.
After giving a poetio description of this victory, the Prākệta Dvyāšraya Kāvya mentions briefly how Kumārapāla extended his power further by conquering Srinagara, Kānci and Tilinga. From the North-west also the king of Sindhu is described as devoting himself t of Kumārapāla.
The Prākṣta section of Dvyāśraya Mabākāvya is extremely brief in mentioning the submission tendered by princes of other countries to Kumārapāla. The king of Javana is described as abandoning all pleasures owing to the fear he fools for him. “Uvveśvara "I is spoken of as presenting to him abundant wealth and excellent horses. The Prince of Vārāṇasī ( Benares ) is mentioned as daily waiting at the portico of the palace for his visit. Kumārapāla receives presents of rich gems from the country of Magadha and excellent elephants from Gauda. His army devastates the country of Kānyakubja and terrifies the king. The sufferings of the country of Daśārņa are extreme; the king is terrified to death. The wealth of the vast capital is carried away by his soldiers
* शृङ्गारकोडीसाडी १ माणिकउपछेडउ २ पापखउहारु ३ संयोगसिद्धिसिप्रा ४ तथा हेमकुम्भा ३२ तथा मौक्तिकानां सेडउ ६ चतुर्दन्तहस्ती १ पात्राणि १२० RICH HE 98 FOURT TOS: I See garantinio p. 203.
The commentary does not say whether this shows the name of a king, town, or country.

Page #19

INTRODUCTION
xit
and several generals of that king meet with death at their hands. After reducing the power and pride of the king of Cedi ( Tripuri, modern Tipparah ) the army of Kumārapāla is described as establishing its camp on the banks of the Revā; the crooodiles in its deep waters and the gardens on its spacious banks are mentioned as suffering at the hands of his brave soldiers. The army then crosses the river Jamunā and assails the king of Mathurā, who being aware of his weakness, protects his town by gratifying the assailants by presents of gold. The potentates finally mentioned as contributing to the greatness of Kumārapāla are " the king of Jangala”, “the ruler of Turkish Mahomedans", and "the Emperor of Delhi, " This takes us to the end of the sixth canto of the poem, at the end of which the poet describes the hero as hearing the praises offered by the king of Jangaia and then going to sleep. . The seventh canto introduces the hero as waking up early in the morning and meditating on the serious duties of man and the verses in the canto are couched in the words of the hero. The last two cantos do not refer to
any historical events but contain moral and religious · reflexions. After describing how the sinful acts of a man cause his soul to wander about in the universe and how saints are happy in holy places when free from the influence of love, and after effectively denouncing the conduot of vicious men and women and the evil consequences of yielding to the influence of women, the hero is made to bestow praises on such individual saints as Sthūlabhadra, Vajra, Gajasukumāra, Gautama, Abhayakumāra, Sudharma, Jambū, Prabhava, and to extol the Jaina doctrine and Jaina teachers and ascetics generally. Then after describing the necessity of confining devotion to the five principal Jaina deities, the hero offers prayer

Page #20

**
KUMARAPALÁCARITA. to śrutadevi and requests her to give him proper counsel concerning his duties.
The last and eighth oanto is couched in the words of the goddess, Śrutadevi who is represented by the poet as imparting knowledge to Kumārapāla in compliance with his prayer. The substance of the advice contained in the canto is as follows:-Patient thought, freedom from anger, freedom from sinful operations, a mind devoted to absolution, righteous conduct, sharp intelligence, kindness towards the whole world, following the path of saints, making no distinction between friend and foe, looking upon all with a kind eye, speaking short 'and sweet, and the constant thought that lust and other hostile passions have to be kept always, in check, are some of the means of attaining absolution. The repetition of the prayer of Arhat and other deities, viz., what is known in the Jaina doctrine as Pañca-Parameșthi-Namaskāra, and abstaining from taking life and saving a man of whatever caste he may be; the repetition of the sacred spell, TARAFT &c, and the constant contemplation of the feet of Arhat, enable a man to be free from attachment to all objects of senses; to carry on the practice of all the particular postures recommended in Yogašāstra ; to acquire perfect acquaintance of, and control over, all the passages of the vital airs and fluids ; and to abstraot the mind from all worldly objects and to concentrate it on Brahma, which gives freedom from the fear of disease, old age and death and secures final absolution. “Save all life from destruction" is the best religious instruction that a man can confer upon man. The praise or censure coming from others should not cause one to bestow praise or censure on them. One should always secure the favour of his religious preceptor and thus attain the purity of

Page #21

INTRODUCTION his own mind. By following the words of saints by means of severe self-discipline one should destroy the effoots of bad actions. Those preceptors should be abandoned who by the desire of wealth bring their pupils into difficulties. One that has faith in the words of Arhat naturally understands the philosophy of such subjects as birth, death, creation, absolution, &c. Doctrines which are false (other than Jaina doctrines) should be avoided as leading to evil consequences. The attainment of absolution should be preferred even to the attainment of. godhead, as the happiness of the former is eternal while that of the latter is temporary. One should always bow to the preceptor who puts down in public discussion the preachers of false doctrines. Without the three 'gems'
-faith (FM)—knowledge of religious truths (Fra) and good conduct (ata)-absolution cannot be obtained, as valuables do not fall from the skies, but can only be purchased with money.. Mercy practised daily towards living beings leads to salvation; and it makes no difference whether one is in a holy place or in a jungle or in his own house. Those who violate religious binding by eating at night fall into depths of sins and have to pass through innumerable lives. To attain heaven one should be merciful towards living beings and to attain absolution one should practise self-control ; all other efforts are · utterly useless. Those ears and hearts are blessed which every moment receive, and hold fast, fresh words of sound sense coming from saints. The distinction between
mine' and 'thine' altogether disappears from the minds of those into whose ears even the mention of the revelation of Jina has found its way. Thoughts should be fixed on religion in order to make one's heart free from passions, to make one's word true and to make one's con duot pure. Can waters have the power of bestowing

Page #22

xxji
KUMARAPALACARITA,
good, that people go to the Narmadā, the Sarasvati, the Yamunā and the Bhāgirathi and throw themselves like beasts into them? Jina should be fixed firmly in mind as if he were made a resident there or as if he were painted or engraved or reflected there or as if he were there by nature. Without mercy all show of holiness is worthless ; and one possessed of mercy cannot fail to get salvation.
Some important events in the life of king Kumārapāla may be summarised here. He was born in Samyat 1149 or 1092 A.D., and came to the throne in Samvat 1199 or 1142 A.D. The first ten years of his reign were taken up by the consolidation of his position as King. He was a great warrior and extended the kingdom of Gujarat largely. Hemacandra,mentions in his Mahāviracarita that the conquests of king Kumārapāla would extend to Turkistan in the North, the Ganges irr the East, mount Vindhya in the South, and the ocean in the west.
स कौबेरीमातुरुष्कमैन्द्रीमात्रिदशापगाम् ।
JIRA-Ethique qui fathsafat ul IV. 52. · The most important victories over the Sāmbhara King Arņorāja and the Silāhāra king Mallikārjuna have already been mentioned above. When peace was established in the country he devoted himself zealously to religious matters. His minister Bāhadadeva introduced Hemacandra to him, and his learning made such a strong impression on him that he became converted to Jainism in Samvat 1209 or 1152 A.D., took the twelve vows of the faith, built numerous temples throughout his kingdom, stopped the seven vices, and issued orders for the prohibition of slaughter in the kingdom. Two edicts on noninjury to beings issued by the feudatories of Kumārapāla, Panapākṣa and Alhapadeva, have come to light. He made

Page #23

INTRODUCTION
xxiii
pilgrimage to mount Girnar and mount Satrumjaya. He died in Samvat 1229 or 1172 A.D. at the mature age of 80.
[Material on the life of king Kumārapāla :-Kumārapala-pratibodha of Somaprabhācārya, GOS. XIV. 1920; Moharāja-parajaya of Yasahpala, GOS. IX, 1918; Prabhavakacarita; Prabandhacintamani; Kumarapalacarita of Caritrasundara; Kumarapalaprabandha of Jinamandana; Rasamālā edited by Forbe; Bombay Gazetteer ; the present work, i. e., Dvyasraya Kavya of Hemacandra; Kumarapalacarita of Jayasimhasūri..]
V
caste.
Acarya Hemacandra was born in Samvat 1145 or 1088 A.D. at Dhandhuka in a family of Modha bania His name at birth was Cangadeva or Camgodeva, his mother's name was Pahini or Cahiņi and his father's name was Cacca, Caca or. Caciga. The father professed Hinduism and the mother was an ardent follower of Jainism. When Cangad eva was just five years old, or, according to Rāsamālā, eight years old, acarya Devacandra happened to visit Dhandhuka. The mother used to go to the Jain Temple with her son, There ācārya Devacandra who was staying in the temple noticed on the person of the boy signs of high spiritual life as also of intelligence of high order. Devacandra persuaded the mother to entrust the boy to him so that he might receive initiation as a Jain ascetic. This took place in Samvat 1154 or 1098 A.D. The mother agreed with great difficulty. The father of the boy was away all the while, and when on his return he found his son to have become a monk, he got angry, went to Devacandra to demand his son back, but was persuaded by Udayana, minister of Jaya

Page #24

xxiv
KUMĀRAPĀLACARITA
simha alias Siddharāja, to give up the boy to follow the religious life. The boy was given the name of Somacandra on his entering the order of ascetios. Ho thereafter studied various branches of Hindu and Jain sciences. In recognition of his scholarship, his old ācārya gave him the Mantra and the title of Sūri and re-named him as Hemacandra. This ceremony was performed at Nagor in Samvat 1162 or 1105 A.D. Hemacandra thereafter visit ed Arahillapura, the capital of Gujarat, and was introduced to king Jayasimha alias Siddharāja. It was at the suggestion of Siddharāja that he wrote his Grammer and, for the high patronage that he received from the king; named it Siddha-Hema-Šabdānuśāsana, and himself wrote a commentary on it. During the reign of Siddharāja, Hemacandra composed a few more works such as Abhi-. dhānacintāmani and Anekārthasam graha. Siddharāja honoured Homacandra as a learned monk at first, but gradually came under the influence of his religious tenets also. It is said that under Hemacandra's instruction Siddharāja built two Jain temples Rājavihāra in the capital and Siddhavibāra at Siddhapura. The work which Hemacandra began in the reign of Siddhårāja was completed in the reign of his successor, king Kumārapāla ; for Siddharāja only favoured Jainisin, while Kumārapāla adopted Jainism as the religion of the state.
Hemacandra is a versatile and encyclopaedio writer. The tradition says that his writings extend to three orores and a half of slokas. The Prabhāvakacarita says:
व्याकरणं पञ्चाङ्गं प्रमाणशास्त्रं प्रमाणमीमांसाम् । छन्दोलंकृतिचूडामणी च शास्त्रे विभुळधित ॥१॥ एकार्थानेकार्था देश्या निर्घण्ट इति च चत्वारः । विहिताश्च नामकोशा भुवि कवितानटयुपाध्यायाः ॥ २॥

Page #25

INTRODUCTION
XXV
1914
19
युत्तरषष्टिशलाका नरेशव्रतगृहिव्रतविचारे । अध्यात्मयोगशास्त्रं विदधे जगदुपकृतिविधित्सुः ॥ ३ ॥ लक्षणसाहित्यगुणं विदधे च द्याश्रयं महाकाव्यम् । चक्रे विंशतिमुच्चैः स वीतरागस्तवानां च ॥ ४ ॥ इति तद्विहितग्रन्थसंख्यैव हि न विद्यते ।
नामापि न विदन्त्येषां मादृशा मन्दबुद्धयः ॥५॥ Many of the works of Hemacandra are however in imitation of similar works of other writers; yet in each of them there is something new. For instance, his work, SiddhaHema-Śabdānušāsana is written mainly on the lines of Pāṇini's grammar, but Hemacandra adds sections on Prakrit and Apabhramsa dialects which to this day stands as a standard and exhaustive work on the subject. His Desināmamālā is similarly the standard lexicon of Prakrit words. His Chandonuaägana, a treatise on metrics deals
exhaustively with Prakrit and Apabhramsa metres. His · works on poetics, Kāvyānusāsana and Alamkāracūdāmaņi have similarly a touch of originality here and there. His works on Jain philosophy and mythology such as Pramānamimãñgā, Yogaśāstra, Trişastiśalā kāpuruşacarita are also important. He wrote twenty devotional songs called Virastutis including Ayogavyavacchedikā and Anyayogavyavacchedikā. Of these, works of a general nature were composed during the reign of Siddharāja and those of a religious nature were composed during the reign of Kumārapāla. Hemacandra died at the mature age of 84 in Samvat 1229, i. e., 1172 A.D., only six months before Kumārapāla. The King was very much afflicted at the death of his spiritual teacher, and it is said, abandoned all care for worldly affairs and spent time in deep and devout meditation till death.
[ Sources on the life of Hemacandra:-Introductions to (1) Kumārapālapratibodha, GOS, (2) Moharājaparājaya, GOS. (3) Pramānamimānsā, AMP. (4) Syādvāda

Page #26

xxvi
KUMARAPALACARITA
mañjri, B. S. S. (5) Forbe's Rāsamālā, (6) Prabandhacintāmani of Merutunga, Prabandhakosa of Candrasekhara, Prabhāvakacarita of Candraprabha, and Kumārapālapratibodha of Somaprabha. (7) Dr. Bühler's Ueber das Leben des Jaina Monches Hemacandra.]

Page #27

ABBREVIATIONS USED
Out of the three figures following ( which is an abbreviation of the word H413707 ) at the top of the right hand page, the first figure shows the number of the chapter ( 357 ) of grammar, the second figure shows the quarter (979) of the chapter and the last figure shows the number of the last Sūtra quoted or illustrated on the page. For example : [ c. 9. 99. ] on page 7 means that the last Sūtra quoted at the end of the page is the eleventh in the first quarter of the eighth chapter. In the commentary the number of the Sūtra quoted for illustration is shown by the single figure in brackets following that Sūtra; other Sūtras are shown by two figures in brackets: the first showing the quarter, and the second, the number of that Sūtra. For example: irt“ 379 99TH " [9] on page 4., in line 23, the figure [ 9 ] shows the number
of the Sūtra “ 379 TIBH ;” and on page 5 in line : 20, the quarter and number of the Sūtra referred
to in the word alleaiz are shown respectively by
the figures 9 and 2€ in brackets, thus:-[ 9.78 ). III. The examples regularly intended for the illustra.. tion of Sūtras, occurring in the verses and the
grammatical portion of the commentary given in smaller type, are underlined; e. g., atais on page
5., in lines 1, and 20. IV. Where a prosodially long vowel is intended to be
road as short, it is shown by the mark on the top of the letter; e. g., f in line 2, page 3; and 3 in line 4, page 11.

Page #28

xxviii
ABBREVIATIONS
V. In all cases of two or more words joined in a
compound, the combination of the words is shown by a hyphen as in सिरि-वद्धमाण-सामि in line 3. on
page 3, provided the last vowel of the preceding .. word is not modified by the Sandhi.. VI. The letters or words which the editor thought
were omitted in the MSS. by inattention of the
scribes are supplied as suggestions in brackets...: VII. Where in brackets following a Sūtra the letter šo
oro is followed by two figures the first figure shows the number of the Chapter or Adhyāya and : the second figure shows the number of the quarter
or Päda of Haima Vyākarana, VIII. In the foot notes to Kumārapāla, A means the
Deccan College MS. of Haima' Vyākara na consisting of chapter VIII, and printed as the Appendix to the present work.

Page #29

विषयानुक्रमः
मङ्गलाच
७४
प्रथमः सर्गः मङ्गलाचरणम् । २-२७ अणहिलनगरवर्णनम् । २८ तत्र कुमारपालनृपस्थितिः। । २९-४७ नृपस्य वर्णनम् । ४८ महाराष्ट्रादिदेशागतसूतवचनप्रस्तावः । ४९-७० सूतोक्तिप्रकारः ।
राज्ञः शयनोत्थानम् । ७२,७३ राज्ञः प्रातस्त्यं कृत्यम् ।
र ज्ञोग्रे अन्यनृपस्थितिः । ७५-७८ राज्ञः पार्श्व चामरधारिवारयुवतिस्थितिः । ७९,८. राजानं प्रति द्विजाशीर्वादः । ।
राशस्तिलकधारणम् ।। ८२ - धृष्टाधृष्टलोकविज्ञप्तिनिशमनम् ।
तिथिश्रवणम् । राज्ञो मातृगृहगमनम् । मातृणां रत्नादिसमर्पणम् । देवानां देवीनां चाग्रे गीतम् ।
कुलजरत्यादीनां वसुसमर्पणम् । ८८.. लक्ष्मीपूजनम् । ८९,९० ततो गुणनिकां कर्तुं श्रमगृहगमनम् ।
..
द्वितीयः सर्गः १-२० राज्ञो मलश्रमादि । २१ बहिर्गमनार्थ कुञ्जरानयनम् । २२-३१ कुञ्जरवर्णनम् । १२ राज्ञः कुञ्जरारोहणम् ।

Page #30

xxx
कुमारपालचरितस्य
५२
५३
३३-३९ आरूढस्य राज्ञो वर्णनम् । ४०-५१ राजनामाङ्कितस्य जिनमन्दिरस्य तत्प्रविशतो राज्ञश्च वर्णनम् । .
तन्मन्दिरं शत्रूणामपि धर्मोन्मुखत्वकारकम्
जिनस्तवनप्रस्तावः । ५४-६१ स्तुतिप्रकारः । ६२-६५ राज्ञो जिनस्नपनम् ।
जिनाग्रे स्त्रीसंगीतप्रस्तावः । . ६७-७७ संगीतम् ।
राज्ञो मरुबकपूजाविषयमनुशोचनम् । अनुशोचनप्रकारः। शासनदेवीवचनम् ।
उद्यानस्य सर्वर्तुकुसुमसमृद्धावाशीर्वादः । ८२ . राज्ञो गुरुप्रणामः ।
जिनमन्दिराद्राजनिर्गमनम् । ८४-९० राजाश्वस्य वर्णनम् ।
राज्ञो धवलगेहं प्रति गमनम् ।
Vorm
तृतीयः सर्गः राज्ञ उद्यानं प्रति गमनम् । __ वसन्तर्तुवर्णनम् २-८९. वसन्तर्तुप्रवृत्तिः। मदनाधिक्यम् । . मदनप्रतापः । चूतः। मलयानिलः सिन्दुवारपरागः । अशोककुसुमम् । अन्दोला । दोलाविलासः । तिलकपुष्पविकासः । मधूकतरुः । अशोकतरुः।
६-१५
१७
१८
१९-२६
२७

Page #31

विषयानुक्रमः
KEE
9
४६
पलाशतरुः । पाटलिपुष्पम् । कुरबकपुष्पम् ।
शिषिपुष्पलग्ना भ्रमरावलिः । ३४,३५ पिकीगानम् । ३६ . लवली।
पिकी । ३८ मध्याह्नतरुः। ३९ . किंशुकाः । .
अलयः । ४२.
शिरीषः । ४३,४४ कर्णिकारः ।
विचकिलः । पुष्पितलवली। पलाशकुसुमम् । प्लक्षपल्लवाः । कुसुमावचयकलाः । नवचूतः ।। बकुलदाम । मलिकामाला। जपादाम । माधवीस्रक । लवली। अमनोज्ञमाला। बकुलपुष्पाणि ।
लवलीकलिकाः । ५९,६० कुरबकाः ।
केषांचित्प्रेयसीभिः सह सस्नेह आलापः ६१-७२. वर्णकुसुमत्रोटने प्रार्थनम् । तिलककुसुमम् । लवलीकुसुमानि । बकुलाशोकपुष्पाणि । हिन्तालमञ्जरी।
..
rrer ur

Page #32

irrii
कुमारपाल चरितस्य
9
पलाशकुसुमम् । रम्भावतंसः। पुन्नागः । पूगफलीबालपुष्पम् ।। जपाकुसुमम् । फुल्लविचकिलम् ।
क्रीडनप्रस्तावः ७४-८९ क्रीडा। ९० राज्ञो ग्रीष्मदर्शनम् ।
.
चतुर्थः सर्गः
ग्रीष्मर्तुवर्णनम् १-७७ . राजानं प्रति दौवारिकस्य ग्रीष्मश्रीविषयकं वचनम् । पथिकस्य लपनम् । काञ्चनारवृक्षः । नवकाञ्चनकेतकी । ग्रीष्मश्रीस्पष्टत्वम् । नवमालिकामलोजपाः । चीरीशब्दे ग्रीष्मश्रीर्गायतीत्युत्प्रेक्षा । चीरीणां पथिकान्प्रत्युल्लपनम् । मल्लिकावचयका भणनम् । वारवनितानां संबद्धासंबद्धलपनकीणां द्राक्षारसपान आम्रमधूको । खर्जूरप्रियालपनसानामुद्यानम् । शिरीषकिंशुकबकुलगन्धः । राज्ञो धारागृहगमनम् । जलयन्त्रस्य पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरभागेभ्यो जलौघप्रवर्तनम् । वेदिकामकरमुखादिभ्यो पञ्चालिकाकर्णादिभ्यो यन्त्रनिःसृतजलबिन्दुव्याप्तत्वादृक्षेषु रोमाञ्चोत्प्रेक्षा । जलक्षणदर्शने तत्र सर्वत्र जनप्रवर्तनम् । .. सालभाञ्जिकाकरगतघटेभ्यः सर्वत्र समं जलनिर्गमनम् ।
१०-२१
-arm»r७१varrrrrrrrrma

Page #33

३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०
४१
४२
४३-४५
४६
४७
रूपाधिकस्त्रीरुद्दिश्य तटस्थयुवजनवचनम् । कस्यचित्प्रियागण्डूषप्राप्तथा प्रमोदः । कस्यचित्प्रियाकर्तृकं जलताडनम् । अबलानां प्रियैः सह जलकेलौ प्रवृत्तिः । तासां जलेनाक्षिकज्जलक्षालनेपि शोभातिशयः । हरिद्रागौरीणां स्वसमानवर्णाभिः सह जलकेलिः । जले भर्तुर कस्याश्चिदुक्तिः ।
जले वस्त्राकर्षणपरं प्रियं प्रत्यबलाकृत निर्भर्सनम् । अन्यासक्तं प्रियं दृष्ट्वा कस्याश्चिद्रोदनम् ।
अकृत्यकारिणा सह रिरंसन्तीं प्रति सख्या निषेधः । जामातूनुद्दिश्य संभली जल्पनम् ।
५६-५८
जलक्षण प्रसादयितुमागते प्रिये मानिन्या रोदनम् । ५९-७७ कुमारपालं प्रति दौवारिकस्य जलक्रीडाप्रवृत्तराजसमूह विज्ञापनम् ।
७८
प्रावृट्कालप्रवृत्तिः ।
४८
४९
५०
विषयानुक्रमः
जलपूरेण क्रीडागिरितरुसेचनम् । विटलोक कल्पितं जले दधिमधुसादृश्यम् । जलप्रवाहाणां मलयवायुतोपि मदनानिप्रदीपकत्वम् । जलवायूनामपि विशेषतो मदनाग्निप्रदीपकत्वम् । तत्रत्यक्रीडागिरितरूणां जलेन लावण्योपेतत्वम् । क्रीडागिरितरुतले कुसुमाभरणराशीकरणम् । चन्दन घुसृणयुक्तक्रीड। गिरिजलानां दधिमधुशोभाहारकत्वम् । लीला गिरिनिर्झरजलानां कामजयवैजयन्ती सादृश्यम् | तदा तरुणमिथुनमनसां परस्परं मेलनम् ।
स्त्रीणां जलकेल्युत्सवे प्रवृत्तिः । जलकेलिः ४२-७७
मृगाक्षीणां जलगाहनम् |
५३.
५४.
५.५
पञ्चमः सर्गः प्रावर्णनम् १-४५.
गन्धस्य सर्वत्र प्रसरणम् | मयूरपिकीगायनश्रवणे प्रोषितविलापः । सर्वत्र मालतीगन्धप्रसरणम् ।
***

Page #34

riv
कुमारपालचरितस्य
..
GMAKWW.
सुगन्धिवायुपरिभ्रमणेन प्रोषितानां निःश्वासपरिमोचनम् । मालतीलतया पूर्वानिलेन च पथिकचित्तस्य विक्लवत्वम् । कुमारपालं प्रति आरामिककर्तृकं वनोद्देशमनोहरत्वस्य विज्ञापनम्। श्रीफलवृक्षः। जम्बुदाडिमीफलानि । नीपकुटजार्जुनतापिच्छाः। लागलीयूथिकाकूष्माण्डीबिम्बीनां पुष्पितानि वनानि । केतकीवनम् । कुटजार्जुनसर्जपरिमलः। मालतीगन्धः। उद्यानजनस्य अम्लिकाकुसुमदर्शनेन हर्षः । लागलीकुसुमस्य सकलजनमनोहरत्वम् । सालयूथीसिलिन्ध्राणामुल्लसनम् । कुटजविकसनं यूथिकागन्धप्रसरणं वेणुकुडङ्गकन्दलनं च।... लीलापुष्करिणी मेघमुक्तजलं कलमाङ्क्राश्च । तापिच्छः कमलिनी भेककुलं च। , निचुलादीनां वने वायोः सौरभ्यम् । प्रावृषिकं पद्मावतीदेवीपूजानिमित्तं मालिनीनामन्योन्यं
जल्पनम् २१-४५. . नीपकुसुमानयने आसनदाने चाज्ञा । स्नाने कहारपत्रिकानयने च निदेशः । दर्दुरभयेन स्नाता किमिति प्रश्नः । दूर्वाः किं नानीयन्त इति प्रश्नः । तुलसीग्रहणे निदेशः। केतक्या आनयने निदेशः। दाडिमीफलत्रोटनम् । मुस्ताधूपकरणम् । पल्वलजलस्नानं कुतो विस्मृतमिति प्रभः । नीपावचये कुत आलस्यमिति जलानयनविस्मरणे जलकलुषणं कुतः कृतमिति पूजाप्रस्तावे बलाकाभिः सह क्रीडने ,,
२१
२२ २३
२४
२६
ل م
سم .
مم سم سم
م
س سه

Page #35

विषयानुक्रमः
३७
३८
४२
...४४
४७
४८
५०
यूथिकापुष्पानयने निदेशः। पद्मिनीपत्रानयने , जम्बुफलसमर्पणे बिल्वकिसलयलोध्रकुसुमानां ग्रहणम् । आमलकफलानयने प्रार्थना । यवग्रहणे अभिवचनम् । कुटजकुसुमग्रहणे , चम्पककलिकाग्रहणे ,, धवप्रसूनस्रजः। . स्थलनलिनीकसमाहरणे प्रार्थना । सल्लकीकुसुमाहरणे प्रार्थना ।
शरदर्णनम् ४६-६५ सारसशुकहंसाः । कुरुरखञ्जनपलाशपत्राणि । सारसदर्शनम् । पङ्कजमालाहंसवधूभ्रमर्यः ।. सप्तपर्णर्द्धिदर्शनेन पथिकानां मोहनिद्रा । शालिगोपिकागायनेन सुरवधूगतिस्खलनम् । बाणकुसुमदर्शनेन पथिकवधूनां मूर्छनम् । सारसादिभ्यः शालिवनगोपनम् । केसरसुगन्धिवायोः सर्वत्र प्रसरणम् । . अगस्तिपुष्पसुगन्धिवायोर्वहनम् । अगस्तिपङ्कजरजसां स्फुरणम् । पद्ममालावीक्षणे तृस्यभावः। असनवृक्षपुष्पं कामदेवस्य बाणः । पुष्पितनिर्गुण्डीदर्शनेनापि विरहिणीनां वधः । फुलभण्डीरभ्रमरावलेवनश्रीवेणिसादृश्यम् । फुल्लासनवृक्षात्पथिकस्य दूरे गमनम् । कनकपङ्कजैर्जिनार्चनम् । बिम्बकर्कटीफले । कुमुदकासपुष्पाणां चलनविकसने । सहस्रलिङ्गाख्यं सरः। . अर्धन शरदुपसंहारः।
५० ५८
६२
६३

Page #36

कुमारपालचरितस्य
० uru ,१०,
rm»
अनशमनापागात
ur
हेमन्तशिशिरवर्णनम् ६६-८६. ६६,६७ कलकण्ठानां विक्षोभादि कुन्दलतादर्शनं भ्रमरविस्फुरणं च । ।
फुल्लल वलीफलिनीलताः । कृष्णेक्षुरक्षकस्त्रीणां गीतम् । चणकादिरक्षकस्त्रीणामुद्यमः । वनितानामन्योन्यं लपनम् । नवकेशररक्षकस्त्रीणां परस्परं वार्ता । मुचुकुन्दकुसुमाहरणम् । पारत्तीमूलकालिगुञ्जितादि। यवरक्षकगोपीगीतम् । मरुबकमाला।
कुन्दलवलीपुष्पाणि । ७८ युवगोपीमूलको युवगोपानां हर्षः।
नारङ्गफलानि। स्त्रीणां नामग्रहणपूर्वकं कुन्दपुष्पावचयविषयकं लपनम् । फलिनीलोध्रकुसुमानां विकसनम् । , वारुणीपुष्पविकसनम् । फलितबयः। 'नागलवलीकुन्दपुष्पाण्यनङ्गस्य जयसाधनानि । फलिनीकुसुमैः सर्वेषामक्षिसुखहर्षों । . उद्यानवर्णनोपसंहारो राज्ञः सौधगमनं संध्याकर्म च । । राजानं प्रति सूतानां संध्याकालादिबोधकं पठनम् ।
चक्रवाकविरहः। ९०-९२ मुनिबटुकजल्पनम् । ९३-९७ वासकसजाया भोगादिचिन्तनपूर्वकं प्रियशय्याकरणम् । ९८-१०५पांसुलानां मिथो भाषणम् । १०६ चन्द्रोदयः ।
८०.८१
m»
ur 90
८९
षष्ठः सर्गः
चन्द्रोदयवर्णनम् १-२१ कैरविण्याः शशिनं प्रति प्रश्नः । रथाङ्गया दूरस्थरथाङ्गं प्रति दुःखकथनम् ।
१-३ ४

Page #37

विषयानुक्रमः
xxxvii:
rur , vrrrrrrrrr mmm
प्रियाविरहण रथाङ्गस्य क्षुधितस्याप्यबुभुक्षा । मुनीनामवश्यकृत्ये प्रवृत्तिः । सर्वेषां चन्द्रिकेक्षणे प्रवृत्तिः । चकोराणां चन्द्रिकापानमलीनां निर्गुण्डीपुष्परजापानम् । कुलटानां विटपार्श्वगमनम् । भ्रमरस्य कुमुदरसस्नानव्यापृतत्वादिव कमलमुकुलत्यागः । चन्द्रिकया सर्वस्य सुखितत्वम् ।
चन्द्राय किंनरीणामर्थ्यदानम् । १३-२१ आकाशारूढशशिवर्णनम् ।
२-२६ ___मण्डपिकामध्यारूढस्य नृपतेर्वर्णनम् । २७
कुमारपालस्य मण्डपिकायामुपवेशनम् । पृथ्वीशश्रेयोथै पुरोहितस्य मन्त्रपठनम् । राजसमीपे चामरग्राहिणीनामुपसरणम् । अनन्तरं तूयेरवः । स्वस्वकर्मकरणाय स्त्रीणामुपसरणम् ।
वारविलासिनीकृतो नीराजनाविधिः । .३३ इतरनृपाणामञ्जलिबन्धः।
राज्ञः पुरो महाजनिकानामुपवेशनम् । . इतरराजदूतानां सभायां दूरत उपवेशनम् ।
सभाया राजैकाग्रचित्तत्वम् । मणिवेदिकादिषु प्रतिबिम्बितत्वाजनस्य शतगुणत्वम् । नीराजनविध्यनन्तरं वारवनितानामुपवेशनम् । . स्वर्गश्रुतविभवादित्वात्सभाया उत्कृष्टत्वम् ।
सांधिविग्रहिकस्य राजविज्ञपनप्रस्तावः । • विज्ञप्तिका ४१-१०६ कुणाधीशवृत्तान्तनिशमने प्रार्थनम् । राशो योधानां कुङ्कुणगमनम् । तेषां परबलमनु प्रसरणम् । कुणाधिपस्य स्वपुराबहिनिःसरणम् । दुर्गानिःसृतानां तद्योधानां कुमारपालयोधैः सह युद्धम् । अमरीभिः कृतं योधानां वरीतुमादरणम् । असंभाव्ययुद्धविधानाद्योधाः शिवस्य गणा इवेत्युत्प्रेक्षा । केषांचिन्मल्लिकार्जुनयोधानां स्नानाद्यपहाय युद्धप्रवृत्तत्वम् ।
mmmmmm »
४२-४७
४९
५२..

Page #38

xxxviii
कुमारपालचरितस्य
..
..
५५
r
५८-६०
" m » urururururururur r ,
ur
७१,७२
मल्लिकार्जुननृपस्य गूर्जरसुभटान् प्रहर्तु प्रवृत्तिः । अपक्वमांसाशनेभ्यो मांसदानम् । राज्ञः सिंहध्वनिः । राज्ञ इभमारुह्य युद्धप्रवृत्तत्वम् । कुमारपालसैन्ये मल्लिकार्जुनकृतः स्वसेनाया अवकाशः । कुमारपालसैन्यस्य मल्लिकार्जुनस्योपरि बाणवृष्टिः। तथावृष्टं दृष्ट्वा हतोयमिति कुमारपालसैन्यस्य गर्जनम् । कुमारपालभटानां राजितवर्मादित्वम् । युद्धे रुधिरप्रवाहः । कुमारपालभृत्यैमल्लिकार्जुनस्य लजां प्रापितत्वम् ।। मल्लिकार्जुनकृतं केषांचिद्योधानां शरताडनम् । सिंहनादेन केषांचिद्भटानां निरसनम । कुमारपालसैन्यकृतं मल्लिकार्जुनहस्तिभेदनम् । तत्सुभटादीनां नाशः। राज्ञो शिरसश्छेदनम् । . ततः कुमारपालस्य दक्षिणदिस्वामित्वम् ।... पश्चिमदिक्स्वामिसिन्धुपतेः कुमारपालाशावर्तित्वम् । जवनदेशाधीशस्य कुमारपालाराधनोपायाध्यायकत्वम् । उव्वेश्वरस्य तन्मित्रभूतत्वम् । वाराणसीस्वामिनस्तद्द्वारमण्डकत्वम् । मगधदेशाधिपस्य प्राभृतंदातृत्वम् । गौडदेशाधिपतेर्महेभकुलदातृत्वम् । तत्सेनायाः कन्यकुब्जेशभयकर्तृत्वम् । तच्छिबिरस्य दर्शनांदशार्णनृपतेर्भयेन मरणम् । तत्सैन्यकृतं दशार्णपतिनगरविलुण्टनम् । तत्कनकहरणम् । तच्चमूपच्छेदनम् । तत्सप्ताङ्गसंपद्धरणम् । कुमारपालसेनाकृतं चेदीनगरीशमानखण्डनम् । तत्कृतं रेवागतनक्रादीनां मर्दनम् । रेवातटे कुमारपालबलस्य निवेशः । मथुराधीशेन कनकादिसमर्पणेन कुमारपालसैन्यात्स्वपुरस्य रक्षणम् । म कुमारपालाश्रयहेतोर्जङ्गलपतिकृतं गजसमर्पणम् । .
७४
م
ه
ه
م
ه
^^^^GG GGG
مم
ل
س
ه
८८-९३

Page #39

विषयानुक्रमः
xxxix
९५-२०६
जङ्गलपते राजानं प्रति विज्ञप्तिः । कुमारपालस्य स्वपनम् ।
.
.
mrur , vr
..
सप्तमः सर्गः स्वापान्ते राज्ञः परमार्थचिन्ता १-८४ चिन्ताप्रस्तावः। जीवस्य कुकर्मभिः संसारे भ्रमणम् । मन्मथमोहाभावे सिद्धक्षेत्रेषु संचरणम् । मदनेनाभ्रमितस्य धन्यत्वम् । स्त्रीभिरभ्रान्तचित्तस्य प्रशमराज्यम् । त्यक्त युवतिसङ्गस्य सौख्यादिप्राप्तिः । विषयाभिलाषिणः प्रशमाभावः । कामवशगतस्य मित्रादिभार्यागमनम् । महिलावसंगतस्य गम्यागम्येति विवेकाभावः । स्त्रीरक्तस्यार्यक्षेत्रे व्यर्थमागमनम् । स्त्रीविरक्तस्य ज्ञानादिप्राप्तिः । . शान्तचित्तस्य संसारे पुनरागमनाभावः। महात्मनां स्त्रीभिः सह रमणाभावः । विचक्षणस्य स्त्रीष्वनुरागाभावः । स्त्रीणां मायादिपूर्णत्वम् । स्त्रीणामस्थिरप्रेमानुबन्धत्वम् । स्त्रीणां धीरधैर्यहन्तृत्वम् । स्त्रीसङ्गेन पुरुषस्य शक्त्यादेर्नाशः । रमण्यधरपानकर्तुः पाण्डित्यादेविफलत्वम् । स्त्रीणां बहीरम्यत्वादिन्द्रवारणफलसमत्वेनानुरागाविषयत्वम् । तासां कफपूर्णेप्यानने मूढस्यानुरक्तत्वम् । युवतिसक्तानां शीलादिनाशः । स्त्रीसङ्गे युक्तायुक्तविचाराभावात्तासां दर्शनानहत्वम् । स्त्रीविलोकनं त्रिकाल निषिद्धम् । स्त्रीपार्श्वस्थस्य गुर्वाद्यनादरकरत्वम् । स्त्रिया असच्चेष्टितं ज्ञात्वापि तत्स्पर्शकर्तुः सोपहासो नमस्कारः । स्त्रीस्पर्शस्य पुण्यहानिकरत्वम् ।
१७
१९. .
२५ २६ . २७

Page #40

कुमारपालचरितस्य ।
३०
__mmmm
mr
m
»
»
४२.
४६
२८ स्त्रीणां न्यग्जातीयेष्वपि प्रेमानुबन्धित्वम् ।
तासां परलोकादिनाशकत्वम् ।
तासां शुनीनामिव अकाङ्क्षणीयत्वम् । ३१,३२ स्थूलभद्रमुनेः प्रशंसा । ३३-३५ वर्षेः
गजसुकुमारस्य ,, गौतमस्वामिनः , अभयकुमारमुनेः, सुधर्मस्वामिनः ।, जम्बूमुनेः प्रभवप्रभोः जिनवचनस्य , गुरुभ्यो लब्धसम्यक्त्वस्य संसारभयाभावः । हृदयालसितजिनागमानां प्रशंसा । उल्लसितजिनसमयस्य ज्ञानोल्लासः ।।
विवेकिनो जिनमतावगाहनम् । , ४७
अवगाहितजिनवचनस्य मोक्षप्राप्तिः । भगवद्वचनं गृह्णतः कर्मगणस्य नाशः ।
गृहीतप्रवचनानां मुक्तिः। . ५० गृहीतव्रतानां गुणप्रशंसा। .
महामुनीनां तपस्याचरणम् ।
अर्हतां वर्णनं नमस्कारश्च । ६० सिद्धान्प्रति शरणार्थ गमनम् ।
सर्वसिद्धानां नमस्कारः । ६२ सन्मार्गस्य बोधकानामाचार्याणां ध्यानम् ।
आचार्यान्प्रति ज्ञानप्राप्तये प्रार्थना । ६४,६५ उपाध्यायप्रशंसा । ६६,७७ साधुप्रसंशा । ६८ पञ्चपरमेष्ठिध्याने निदेशः । ६९-८३ श्रुतदेवीप्रशंसा।
श्रुतदेवीमुद्दिश्य राज्ञो बोधार्पणविषये प्रार्थना ।
श्रुतदेवी विधेयमुपदिशत्विति प्रार्थनां । ८६-९१ कुमारपालं प्रति श्रुतदेव्याः प्रत्यक्षदर्शनम् ।।
४९

Page #41

९२
९३
९४
९५
९६
९७
९८
९९
१००
१०१
१०२
१
२-४
१०
११
१२
१.३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
विषयानुक्रमः
श्रुतदेवीवाक्यप्रस्तावः । श्रुतदेवीवाक्यम् ९३-१०० राज्ञ इन्द्रमित्रत्वप्रतिपादनम् । राजानं प्रति जिनपतिकर्तृकरक्षणाशंसा । राजानं प्रति कृतकृत्योसीति प्रतिपादनम् । जगदुत्तंसरूपायां कीर्तों आशंसा ।
एकछत्र राज्यकरणे
इन्द्रसमत्व प्राप्तौ आस्वर्गरसातलं कीर्तिप्रसरणे,, वरयाचनेनुज्ञा ।
""
""
राज्ञाः श्रुतदेवीं प्रति विज्ञपयितुमारम्भः । उपदेशकरणे प्रार्थना ।
अष्टमः सर्गः
सरस्वतीकृतोपदेशस्य प्रस्तावः ।
उपदेशप्रकारः २-८२
मोक्षस्य साधनानि ।
शत्रुमित्रयोर्विषये अहमिति बुद्धिकरणम् ।
मदनाद्या आन्तराः षट् शत्रवो बिजेतव्या इति चिन्तनम् । मोक्षपदं गतस्य योगिनः पुनः संसारागमनाभावः । कुवासनानां सर्वकर्मणां च नाशस्य साधने द्वे । अर्हतां परममन्त्रपठने सर्वजनस्यापि निर्वृतिः । विषयपरित्यागं विना अरण्यगमनादेरपि निष्फलत्वम् । चत्वारिमङ्गलमित्यादिमन्त्रपठने मुक्तिश्रीप्राप्तिः । सर्वज्ञराजचरणानुध्यानेन योगिनः शठाशठबन्धुत्वादिप्राप्तिः । स्थिरसमाधेर्योगिनो धन्यत्वम् ।
सर्वविषयपरित्यागे निदेशः ।
आत्मनः सुषुम्णायां स्थितौ मुक्तिप्राप्तिः । ज्ञानादिरक्षणार्थं रागद्वेषादीनां नाशः | पद्मासनादिभिरेव मोक्षः ।
इडापिङ्गलयोर्मध्ये मनसः संचारणम् । विरागवासनाया दुष्करत्वम् । समयाचारमनःशुद्धयोर्मुक्तिसाधनत्वम् ।
தக

Page #42

ILU
कुमारपालचरितस्य
२१
१२
२४ २५
س
س
س
س
سه
विषयत्यागपूर्वकं समाधिलीनचित्तत्वेनावस्थानम् । मनःपवनयोमिथोवष्टम्भनेन मुक्तिः । नाडीपवनसंयोगज्ञानं योगसाधनम् । समाधिनिष्ठानां जरामरणार्तिभयाभावः । ब्रह्मरन्ध्रे मनोनियोजनं मुक्तेः साधनम् । शत्रुमित्रयोः समभावेन दर्शनम् । अहिंसाप्रधानो धर्मः क्रियतामित्युपदेशः । अहिंसावचनस्य प्रशंसा । तपसा जन्मनः साफल्यम् । सामान्यजनस्य निर्वाणस्वरूपविचाराभावः ।
राजानं प्रति श्रुतदेवीवाक्यम् ३१-३६ संसारकान्तारे मा निपततेति उपदेशस्त्वया सर्वेषां कार्यः । सर्वत्र समभावं कुर्वित्यादिः जीवदया कर्तव्येत्यादिः . महर्षिसेवनं कर्तव्यमित्यादिः
. धर्मप्रतिपादकसिद्धान्ते ग्रहं कुर्वित्यादिः,, ,
युष्माकं संयमश्चेन्मोक्षो न दूरे इत्यादिः, ३७-४२ देव्याः कुमारणा प्रति परकृतनिन्दासहनादुपदेशः ।
स्त्रीवचनेऽनासक्तस्य मोक्षसुखम् । . सत्यवचनादि निर्वाणस्य कारणम् । . साधूनां वचनानि गृहीत्वा तपसा कर्मनाशः कर्तव्यः । गुरुजनकथितश्रुतार्थधारणेन जीवितसाफल्यम् । शिरसा गुरुपादस्पर्शस्तदुपदेशेन प्रियवचनादि । धनलिप्सया विपत्तिकरस्य गुरोस्त्यागः । दयाधर्मप्रशमाचरणं कर्मच्छेदनं च । जिनवचनप्रमाणस्य पुरुषस्य जगजन्मकारणादिज्ञानम् ।। मिथ्याधर्माचरणनिषेधः । यत्रतत्रापि स्थितेन सम्यक्त्वमनुरागश्च कार्यः । इन्द्रियजये क्रोधादिरूपकषायजयः कषायक्षये कर्मनाशश्च । कर्माणि तपसा विना दुर्जयानि । तपसः फलं त्वपरिज्ञेयम् । मोक्षसुखं शाश्वतं देवादीनां सुखं त्वल्पकालम् । कर्तृत्वप्रयोजकत्वबुद्धिरहितस्य विवेकोपरिमितः । मिथ्यादर्शनखण्डकस्य गुरुजनस्य प्रणिपातः कार्यः । ..
४३
४
१४:57.
.

Page #43

विषयानुक्रमः
xLili
५८ .
रागाद्यकलुषितचित्तस्य ब्रह्मपरस्य तस्मिन्नेव भवे निर्वाणप्राप्तिः । संतोषामृतेन विना सुखप्राप्तेरभावः। . ज्ञानदर्शनचारित्ररूपरत्नत्रयं विना मुक्तेरभावो भाण्डेन विना
क्रेतव्यवस्तुन इव । जिनागमालोकनं विना भवहानोपायमोक्षसंप्राप्त्युपाययोरभावः । चञ्चला संपत् ध्रुवं मरणमिति सर्वस्मिन् वदत्यपि न कस्यापि महा
मुनिसमागमसाध्यसंयमाभावः । मुक्तिमुखस्य साधनानि । यत्र. कुत्रापि स्थितौ जीवदयाया मुक्ति प्रति कारणत्वम् । तपसा सह संयमाद्यभावे साधुमध्ये गणनाया अभावः । धर्महीनादावपि दयां कृतवतोत्रैव सिद्धिः । मनसः सुस्थिरत्वकरणे संसारस्थितं विषण्णं प्रत्युपदेशः । रात्रिभोजनात्पापे पतनं ततः संसारे परिभ्रमणम् । तपःपरिपालनौत्सुक्यात्संसारे गमनागमनक्रियाया अभावः । जीवदयोपशमयोरेव कर्तव्यत्वं नान्यस्य कर्मणः । परिग्रहालीकभाषणे परित्यज्य उपशमस्य स्वीकर्तव्यत्वम् । शरीरजीवितयोरस्थिरत्वं ज्ञात्वाऽशुभभावस्त्याज्यः । श्रुतार्थस्य श्रवणे कर्णयोः श्रुतार्थस्य स्थिरीकरणे ह्रदयस्य च कृतार्थ- त्वम् । यस्य कर्णे जिनागमवचनमात्रमपि प्रविष्ठं तस्य त्वदीयं मदीयमिति · ममत्वाभावः । यावजीवं दमकरणे सिद्धलोकगमनम् । भद्रत्वादीनां सिद्धिं प्रति प्रशमादीनामुत्तरोत्तरमुच्यमानानां कारण
त्वम् । क्रोधमानमायाजाललोभानामन्तं कृत्वा निवर्तने निदेशः । संसारत्यागशिवसौख्यसंवेदनयोरतिनिश्चलं मनः कारणम् । चित्तादीनामनाकुलत्वादिकरणे निश्चलं ध्यानं कारणम् । यमुनादिनदीजले स्नानेपि शिवशर्मप्राप्त्यभावः । मनसि जिनमवतीर्ण कुर्वित्यादेशः । दयावतामेव निवृतिर्न वेषधारिणाम् । इति भाषाविनिमयेन परमतत्त्वं कथयित्वा नृपोरसि निजकण्ठ
मालां स्थापयित्वा मङ्गलं चोक्त्वा देवीगमनम् ।
८.
८१

Page #44


Page #45

TABLE OF CONTENTS
INTRODUCTION
:
rrir
१-२९९
विषयानुक्रमः कुमार पाल च रि तम्
प्रथमः सर्गः द्वितीयः सर्गः तृतीयः सर्गः चतुर्थः सर्गः पञ्चमः सर्गः
१४२
::::::::::::
षष्ठः सर्गः
१८०
२२१ २६१
सप्तमः सर्गः
अष्टमः सर्गः अक्षरांनुक्रमविशिष्टा शब्दसूची... परि शिष्टम् .
सिद्धहेमशब्दानुशासनस्याष्टमोध्यायः ... NOTES ON THE APPENDIX
४२५ 635

Page #46


Page #47

॥कुमारपाल चरितम्॥

Page #48


Page #49

पृष्टं
१५
२६
३३
३५
५१
५३
६६
८५
९६
• १२७
४७६
४९९
५४५
. ५६.८
५७.
५७७.
पंक्तिः
९
६
४
२१
३.
६
१२
२१
१९
१४
१९
५
१०
शुद्धिपत्रम्
अशुद्धम्
नया
तेत्तिअमेत्त
नूउर मणि
पृष्ठे "वानु
नभम्मि
कयकीला
O
सुण्ह
अनूर्ध्व
कलाभणित्वः
द्रावीयस्त्व
भिदिपाले
विष्टर
घत्वादेशी
फट्ट
गुजोल
चिन्हिवि
शुद्धम्
नथणाई
तेत्तिअमेत्तं
नूउर-मि
"पृष्ठे वानु
नभम्मि
कयकीलो
सुहा
अनूर्ध्व
कला भण
द्राघीयस्त्व
भिन्दिपाले
विष्टर
र्धात्वादेशी
फुड
गुञ्जल
चिव्विeिs

Page #50


Page #51

श्रीः ॥
ओं नमः श्रीजिनेश्वरपादपद्मेभ्यः ||
पुण्याङ्कराः शिवसुखफलं श्रोतृजन्तून् नु नेतुं तैरग्रेऽस्ताः किमुत . लिखितुं मङ्गलान्यष्ट लाजाः । यस्यन्ते सदसि दशनाभीशवो देशनायां स श्रीचन्द्रप्रभजिनपतिः प्रातिभं नस्तनोतु ॥ १ ॥ अधोविहितदुर्गतिं प्रकटदिव्यगोत्रोद्गतं वृतं सुमनसां भरैः प्रियतरामृतोद्यत्फलम् । सुराजितशुभश्रियं भुवनसन्तमामोदकं जिनेश्वरमभिष्टुवे गुरुमभीष्टकल्पदुमम् ।। २ ।।
यत्पार्श्वे याचितुं किं किमपि शशिरवी कुण्डलद्वन्द्वदम्भाद् भेत्तुं दारिद्र्यवृत्तेः स्रुतिमति युगपद् दीप्रचक्रे नु भातः । सद्वीणापुस्तमुक्ताक्षवलयकमलातुल्यहस्ताब्जलक्ष्मीवाग्देवी सा सुधाभा मम मनसि सदा स्तात् प्रकृत्य प्रसादम् ॥ ३ ॥
यः प्राकृतव्याकरणं नु शब्दैः साहित्यसर्वस्वमिवार्थभङ्गया । सं द्व्याश्रयः काव्यमनल्पबुद्धिज्ञेयः कथं मादृश एव गम्यः ॥ ४ ॥
अभीष्टकल्पद्रुगुरुप्रसादप्रादुर्भवत्प्रातिभवैभवोद्दम् ।
स्वान्यावबोधाय तथापि किंचिद् यत्नं विधास्ये विवरीतुमेनम् ॥ ५ ॥
इह हि सदिङ्नागनागपतिकूर्मकुलाचलाचलाभाराङ्गीकार व्यावृत्तदोर्दण्डकलिताकर्णाकृष्टकाण्डलितमचण्डकोदण्डटङ्काराडम्बरत्रासितदुर्धर -

Page #52

कुमारपालचरिते . . वैरिवारबलस्य अगणितगुणगणतारतारकद्युतिद्योतितदिङमण्डलस्य प्रसरत्कीर्तिचन्द्रिकाधवलितनभस्तलस्य दीनानाथजन्तुजातविघातरक्षणक्षमबलस्य परोपकारकरणवणशीलस्य (°व्रत ?) नानाप्रकारभाक्तिप्राग्भारवन्दारुचतुःसमुद्रवसुंधराधिपकोटाकोटिकिरीटकोटिकान्तिपिञ्जरितचरणयुगलस्य चौलुक्यवंशमुक्ताफलस्य परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालस्य संस्कृतघ्याश्रयप्रतिपादितावशेषं प्राकृतलक्ष्यै रुचिरं चरितं वक्तुकामः साहित्यव्याकरणाद्यनेकशास्त्रनिर्माणाप्रेत्नप्रजापतिः श्रीहेमचन्द्रयतिपतिः प्राकृतढ्याश्रयं महाकाव्यं चकार ॥ अथ व्याश्रय इति कः शब्दार्थः । उच्यते । द्वयोः महाकाव्यलक्षणशब्दलक्षणयोराश्रयो व्याश्रयः । एवं तर्हि सर्वमहाकाव्यानां व्याश्रयत्वप्रसङ्गः । न हि तत्र कापि महाकाव्यलक्षणशब्दलक्षणे न स्तः । इति चेत् न । अत्र हि " यथापा प्रायः " इत्यादि महाकाव्यलक्षणमस्ति । तथा व्याकरणाष्टमाध्यायोक्त" अथ प्राकृतम् "-इत्यादिसर्वसूत्रानुक्रमन्यस्तमूलोदाहरणव्यावृत्त्युदाहरणप्रस्तावायातमतान्तरोदाहरणप्रतिपादनेन सकलं प्राकृतलक्षणमपि । न चैवमन्यत्रेति नातिप्रसङ्गः ।।
१ B परोपकारणवणशीलस्य. २ C प्रयत्न.

Page #53

॥ अहं ॥
अह पाईआहिँ भासाहिँ संसयं बहुलमारिसं तं तं ।
अवहरमाणं सिरि-वद्धमाण-सामि नमसामो ॥ १ ॥ - अत्रे च साधुसमाचारपरिपालनार्थ निर्विघ्नेन शास्त्रपरिसमाप्त्यर्थमासन्नोपकारित्वादभिमतदैवतस्य निखिलमङ्गलालयस्य श्रीवीरस्वामिनो प्रन्थकारः अभिधेयसंबन्धप्रयोजनसूचकं नमस्कारमादौ आविश्चकार ।।
१. आदौ अथशब्दो मङ्गलार्थः अनन्तरार्थश्च । यदमरः । .." मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्स्न्र्येष्बथो अथ' इति । अथ संस्कृतव्याश्रयानन्तरं प्राकृतव्याश्रयमहाकाव्यं चिकीर्षवो वयं श्रीवर्धमानस्वामिनं नमस्यामः । भगवति गर्भस्थिते ज्ञातकुलं हास्तिकाश्वीयरथकट्यापादातधनकनकमाणिक्यादिभिर्वर्धत इति वर्धमानः । श्रिया अष्टमहाप्रातिहार्यशोभया युक्तो वर्धमानः । स चासौ स्वामी च तं श्रीवर्धमानस्वामिनम् । अत्र च श्रीशब्देन पूजातिशयः प्रतिपादितः ॥ त्रिभुवनविभुं प्रति एकवचनम् आत्मानं प्रति तु बहुवचनं विरुद्धमिति न वाच्यम् । यतः अयं निरुपमत्वाद् एकः । वयं च प्राकृतप्रायाः प्रभूता इति सूचनार्थम् एकत्वबहुत्वे स्तः ॥ किंभूतम् । प्राकृतीभिर्भाषाभिः कृत्वा संशयं संदेहं आर्ष प्रचुरच्छात्रपरिवृतेन्द्रभूत्यादिऋषिसंबन्धिनं तं तं अतिशयप्रसिद्धं बहुलं
जीवकर्मादिविषयत्वेन प्रभूतम् । यदुक्तम् । ..१० पायआहिं. २ D अथ. ३ BC अभिधेयप्रयोजन. ४ BC ज्ञाति'.
५ BO °महापाती.

Page #54

कुमारपालचरिते . जीवे' कम्मे तज्जीव-भूअ-तारिसय-बन्धमोक्खे य ।। देवा नेरइया वा पुन्ने परलोय-निव्वाणे ॥
अपहरमाणं विनाशयन्तम् । इत्यनेन वचनातिशय उक्तः । स च न ज्ञानातिशयं विनेति तेन ज्ञानातिशयाक्षेपः । सोपि न अपायापगमातिशयं विनेति तेनापि च अपायापगमातिशयाक्षेपः । अपायभूता रागादयः तेषामपगमः । स . एव अतिशयः । अथवा। वर्ध च्छेदनपूरणयोः । चौरादिकत्वाणिचि कृते वय॑ते छिद्यतेसाविति स्वरान्तत्वात् कर्मण्यल् । ततो वर्धः छिन्नः मानः अहंकारो येनेति व्युत्पत्त्या वर्धमान इति नाम्नैव सूचितः । इत्थं चतुस्त्रिंशदतिशयज्ञापकमतिशयचतुष्कमुक्तम् । पाइआहिँ · भासाहिँ इत्यत्र बहुवचनमशेषान्यभाषासंग्रहार्थम् । अत्र च संस्कृतढ्याश्रयप्रतिपादितव्याकरणसप्ताध्यायसिकललक्ष्यतळ्यावर्ण्यमानश्रीमूलराजनृपादि - चरितरूपाभिधेयानुक्रमायातप्राकृताष्टमाध्यायोदाहरणश्रीकुमारपालभूपालचरित्रस्वरूपमभिधेयमथशब्देन सूच्यते । अनेन च अभिधेयेन सह अस्य महाकाव्यस्य प्रतिपाद्यप्रतिपादकलक्षणः संबन्धः । प्रयोजनं च अनन्तरं सकलप्राकृतलक्षणश्रीकुमारपालचरितपरिज्ञानम् । परं परं च निःश्रेयसम् । यदुक्तम् ।
व्याकरणात् पदसिद्धिः पदसिद्धेरर्थनिर्णयो भवति । अर्थात् तत्त्वज्ञानं तत्त्वज्ञानात् परं श्रेयः ॥ १ ॥ सुकृतं जनयत्यादावसुरसुरवामितां ततः क्रमशः । निर्वृतिवनितावाप्तिं धार्मिकगुणकीर्तनं विदुषाम् ॥२॥ "अहे पाइआहिं" "बहुलं” “आरिसं" इति पदभणितिव्याजेन साक्षात् “अथ प्राकृतम्' [१], "बढुलम्" [२], "आर्षम्" [३], इति सूत्रत्रयं प्रतिपादितम् । तच्च अग्रे यथालक्ष्यम् अत्र ग्रन्थे व्यक्तीभविष्यति ॥
१ BC जीवो. २ D °लोग'. ३ BC °णिति. ४ Comits प्रतिपाद्य. ५ Domits अह......व्यक्तीभविष्यति.

Page #55

[ है ० ८.१.३]
प्रथमः सर्गः ।
अत्थि अणहिल-नगरं अन्ता - वेईसमाइ - निव-निचिअं । सत्तावीसह - मुत्तिअ-भूसिअ - जुवइ - जण पइ - हरयं ॥ २ ॥ तिअस- वई - हर- वहु- मुह- आदरिसीहूय-फलिह - सिल - सिहरो । जसि पुइ-वहू- मुह-अवयंसो सहर पायारो ॥ ३ ॥
२. अधुना श्रीकुमारपालस्य चरितं विवर्णयिषुः सकलेन्दिरामन्दिरं तद्राजधानीनगरं वर्णयति । अन्तर्वेदिः गङ्गायमुनयोर्मध्यदेशः तस्य ईशः स आदिर्येषां ते च ते नृपाश्च तैर्निचितं व्याप्तम् । प्रतापपराभूतमार्तण्डमण्डलस्य श्रीकुमारपालभूपालस्य प्रसादनाय सकलदिङ्मण्डलमिलिताखिलनरपालचक्रवालेन सर्वकालमस्य कलितसप्तविंशतिमौक्तिकाभिर्नक्षत्रमालानामहारविशेषैः भूषितो
त्वात् ।
·
युवतिजनो येषु एवंभूतानि पतिगृहाणि ईश्वरसदनानि यत्र तत् अणहिलनगरम् अस्तीति संबन्धः । तत् पुनः कथम् ' अणहिलनगरम् ' इत्यभिधीयते । अभिधीयते । पूर्वं किल वनराजराजेन नूतननगरविधानविहितचित्तेन प्रधानभूमिखण्डगवेषणार्थं विचरता एकदा अरण्यमध्ये गवादींश्चारयन् अणहिलो नाम गोपालो दृष्टः । तदग्रे च चित्ताभिप्रायो निवेदितः । तेनापि तत्कार्यकरणार्थं शकुनगवेषणं कुर्वता एकत्र प्रदेशे शृगालो बलिष्ठकुक्कुरं निर्धारयन्नवलोकितः । तत्रैव च अणहिलेन वनराजराजो नगरनिवेशं स्वनाम्ना कारित इति अणहिलनगरम् ॥
वेईसमाइ इत्यत्र वक्रादित्वाद् [१.२६] अनुस्वारः । बाहुलकौत् [ १.२४] क्वचिद् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मः ॥
३. अर्धुना षड्विंशतिगाथामानेन
आदिमहाकुलकेन एतदेव नगरं यच्छब्देन निर्दिशन् वर्णयति । तृतीया दशा येषाम् । मयूरव्यंसकादित्वान्निपातः । तेषां पतिः इन्द्रः तस्य गृहं स्वर्गः तत्र या
१ D अणहिल्ल°. २ BC ° कुर्कुरं ३ BC बाहुलकत्वात् ४ D अथ.

Page #56

६
कुमारपालचरिते निव-सह-मुहावयंसा बिइया गुरुणो अबीय-गुण-निवहा । निवसन्ति अणेग-बुहा जस्सि पुहवीस-सलहिजे ॥४॥ न हु अस्थि न वि अ हूअं इह लोए अइसएण जस्स समं ।
सुंउरिस-ठाणमसूरिस-रहिअं सालाहण-पुरं पि ॥५॥ वध्वस्तासां यानि मुखानि तेषाम् उन्नतत्वाद् उज्ज्वलत्वोच्च अनादर्शा आदर्शाः संपन्नानि आदर्शीभूतानि स्फटिकशिलाशिखराणि यस्य । पृथिव्येव वधूः सुखहेतुत्वात् तस्या मुखं सर्वनगरप्रधानत्वात् इदमेव नगरं वक्त्रम् तस्य अवतंसः शोभाकारित्वात् शेखरः इत्थंभूतः प्राकारः कोट्टो यत्र राजते ॥
अन्तावेईस । सत्तावीसइ-मुत्तिअ-भूसिअ । “दीर्घह्रस्वौ मिथो वृत्तौ' [४] इति स्वराणां समासे दीर्घहस्वौ । क्वचिन्न । जुवइ-जण । क्वचिद् वा । पइ-हरयं वई-हर । दीर्घस्य ह्रस्वः । सिल-सिंहरो । क्वचिद् वा । वहु-मुह वहू-मुह ॥
४. नृपस्य सभाया रम्यत्वात् मुखस्य अन्यथानुपपत्तेश्च कान्तात्वम् । सा तस्या मुखम् तत्र अवतंसाः शोभाकृत्त्वेन आपीडा इव । किल गगनाङ्गणगत एक एव गुरुः प्रसिद्धः । परम् एते विशदप्रज्ञर्द्धितः उत्प्रेक्ष्यन्ते द्वितीया गुरवः । अविद्यमानो द्वितीयः उपमानतया यस्य सः अद्वितीयो निरुपमः । एवंभूतो गुणनिवहो येषाम् । न एकः अनेकः अनेकश्च ते बुधाश्च ते तथा । पृथिवीशैरन्यनगरापेक्षया श्लाघ्ये प्रशस्ये यस्मिन् निवसन्ति ।
मुह-अवयंसो मुहावयंसा । “पदयोः संधिर्वा" [५] इति संस्कृतोक्तः सर्वः संधिर्वा । पदयोरिति किम् । सहइ । बहुलाधिकारात् क्वचिद् एकपदेपि। बिइया अबीय ॥
५. सकलनगरतिलककल्पं किल सातवाहनस्य राज्ञो नगरं
__१ B सुयरिस'; C सउरिस'. २ C उजलत्वाचानादर्शा; B उज्जलत्वाद्वानादर्शा. ३ B आदर्शासं'; C आदर्शसं. ४ om. सर्वः.

Page #57

[३०८.१.११]
प्रथमः सर्गः ।
जसि नमन्त- सीसो तियसीसो वि हु तवं तवन्ताण । तेलुक - सजणाणं थुणइ स - भिक्खूण सद्धाए ॥ ६ ॥ जत्थोन्नय-थण - नीसह - वहु - दंसण- निस्सहं नरा जन्ति । दुसहाउ दुस्सहेणं मयणेण हयन्तरप्पाणो ॥ ७ ॥
प्रतिष्ठानं नाम । यतः सत्पुरुषाणां सदाचारनराणां स्थानं पदम् । असुपुरुषैः नीचैश्च रहितं विवर्जितम् । परं तदपि न खलु अस्ति नापि च आसीत् इह लोके अस्मिन् जगति अतिशयेन माहात्म्येन कृत्वा यस्य समं तुल्यम् । एतदनुमानेन अग्रेपि अनेन समं तन्न भावीति विज्ञायते ॥
८८
निवसन्ति अणेग । हु अस्थि । न युवर्णस्यास्वे ” [६] इति न संधिः । अस्व इति किम् । पुहवीस | युवर्णस्येति किम् । गुरुणो अबीय ||
लोए अइसएण । " एदोतोः स्वरे " [ ७ ] इति न संधिश्च । एदोतोरिति किम् | पुहवीस ||
'विअ । हूअं । लोए। अइसएण । रहिअं । " स्वरस्योद्वृत्ते " [८] इति न संधिः । बाहुलकात् कचिद् वा । सुउरिस असूंरिस । क्वचित् संधिरेव । । सालाहण ||
निवसन्ति अणेग । " त्यादेः " [ ९ ] इति न संधिः ॥
६. यस्मिन् बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्वादशप्रकारं तपः तप्यमानानां चरतां त्रयो लोकास्त्रैलोक्यम् । भेषजादित्वाद् यण् । ऊर्ध्वाधोमर्त्यलोकलक्षणम् । तात्स्थ्यात् प्राणिचयोपि । तस्य परिपालनादिभिः कृत्वा सज्जना बान्धवास्तेषां सद्भिक्षूणां प्रधानमुनीनां श्रद्धया अन्तरङ्गबहुमानेन आस्तां सुरासुरखचरनरनिकरः त्रिदशेशोपि । हु इति निश्चितम् । नमच्छीर्षः स्तौति ॥
८८
तियसीसो । लुक् " [ १० ] इति लुक् ॥
तवं । अन्त्यव्यञ्जनस्य [ ११ ] इति लुक् । वाक्यविभक्त्यपेक्षायां हि
66
""
अन्त्यत्वम् अनन्त्यत्वं च । तेन उभयम् । सजणाण साभक्खूण ||
७. दुःसहात् असह्यशीतातपादेरपि दुःसहेन असह्येन मदनेन १ BC बाहुलकत्वात् ..

Page #58

कुमारपालचरिते
अ- दुरालोएहिं अन्तो- उवरिं घराण रयणेहिं । छूढ व्व निरवसेसा सरिआहिव संपया जत्थ ॥ ८ ॥ विज्जु-चलं महुर-गिरो दिन्तो लच्छि जणो छुहत्ताण । भिसओ खु जहा सरओ दिसाण पाउस - किलन्ताण ॥ ९ ॥ हन्तान्तरात्मानस्तिरकृतान्तः सत्त्वाः उन्नतस्तनैर्निःसहा गमनागमनादिकार्ये मन्दा या वध्वस्तासां दर्शनेन संजातरणरणकत्वाद् निःसहम् अधीरं यथा भवति एवं नरा भोगिनो यत्र यन्ति यान्ति वेति ।
८८
सद्धाए । उन्नय । न श्रदुदो: " [१२] इति न लुक् ॥
नीसह निस्सहं । दुसहाउ दुस्सहेणं । “निर्दुरोर्वा " [१३] इति न लुक् ॥
८. गृहाणाम् अन्तः मध्यप्रदेशे उपरि उपरितनभागे च तेजोदुरालोकैः प्रेङ्खत्प्रभामण्डलखण्डितनेत्रप्रसरै रत्नैः मुक्ताफलप्रवालाद्यैः कृत्वा सरिदधिपसंपदो रत्नाकरविभूतयः निरवशेषाः समस्ताः क्षिप्ता विन्यस्ता यत्र मन्यन्ते ॥
अन्तरप्पाणो । दुरालोएहिं । निरवसेसा । "वरेन्तरश्च” [१४] इति लुक् न । क्वचिद् भवत्यपि । अन्तो- उवरिं ||
९. मधुरगीः प्रियवाक्यः सन् जनः क्षुधार्तेभ्यो बुभुक्षाक्षामकुक्षिभ्यः विद्युच्चलां क्षणदृश्यविनश्वरीम् अतो ददत् कारुण्यात् प्रयच्छन् लक्ष्मीम् स्वास्थ्यजनकत्वेन खु इति संभाव्यते भिषग् वैद्यः । यत्रेति प्रक्रमाज्ज्ञेयम् । अत्रार्थे पूर्णोपमामाह । यथा शरत्कालः प्रावृट्क्कान्तानां वर्षाकालकलुषितानां दिशां लक्ष्मी प्रसादरूपां शोभां ददाति ॥
सरिआ । “स्त्रियाम् आद् अविद्युत:" [१६] इति आत्त्वम् । बाहुलकाद् ईषत्स्पृष्टतरयश्रुतिरपि । संपया । अविद्युत इति किम् । विज्जु-चलं ॥
""
[ १६ ] इति रौ ॥
महुर - गिरो । “रो रा छुहत्ताण । क्षुध
CC
""
[ १७ ] इतिहा | आर्षे तु खहेत्यपि ।
१D कारणात्. २ BC रा. ३ BC आर्षेति .

Page #59

.
[है० ८.१.२५] प्रथमः सर्गः ।
जत्थच्छरस-मण-हरो वहूहि रमिरो वि अच्छर-समाहिं । दीहाऊ वि अदीहाउस-माणी सइ विवेइ-जणो ॥ १० ॥ कुसुम-धणू धणुह-धरो कउहा-मुह-मण्डणम्मि चन्दंमि।
रजं तमेग-छत्तं असंकमुवभुंजए जस्थ ॥ ११ ॥ भिसओ । सरओ । “ शरदादेरत् ” [१८] इति अन्त्यव्यञ्जनस्य अत् ॥ दिसाण । पाउस । “ दिक्प्रावृषोः सः" [ १९] ॥
१०. यत्र अप्सरोमनोहरः त्रिदशाङ्गनामानसावर्जकः अप्सरःसमाभिः देवीकल्पाभिर्वधूभिः कान्ताभिः सह रन्तापि रमणशीलोपि दीर्घायुरपि परिपूर्णजीवितव्योपि “ मूलविस ” इत्यादिसुगुरूपदेशवशप्रादुर्भूतानित्यत्ववासनावासितान्तःकरणत्वेन अदीर्घायुषम् आत्मानं मन्यते सदा विवेकिजनः युक्तायुक्तविमर्शकृल्लोकः ॥
अच्छरस । अच्छर । दीहाउ । अदीहाउस । “आयुरप्सरसोर्वा" [२०] इति सः॥
११. ककुम्मुखमण्डने चश्चकिरणनिकुरुम्बप्रकृतदिक्कान्तावदनविलेपने चन्द्रे कुसुमधनुः पुष्पधन्वा राज्यम् आधिपत्यं तत् सर्वलोकप्रसिद्ध सर्वोत्कृष्टं वा एकच्छत्रम् अद्वितीयातपत्रम् . अशङ्क निर्भय . यत्र उपभुनक्ति पालयति । तदा तदाज्ञोल्लङ्घनासमर्थत्वाजगत इति । . कउहा । " ककुभो हः '' [२१] इति हः ॥ धणू । धणुह । “धनुषो वा” [२२ ] इति वा हः ॥ रजं । "मोनुस्वारः"[ २३ ] इति मस्य अनुस्वारः । क्वचिद् अनन्त्यस्यापि । चन्दमि ॥
छत्तं असंकमुव । “वा स्वरे मश्च" [ २४ ] इति वा अनुस्वारः । पक्षे लुगपवादो मस्य मः । बाहुलकाद् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मः । तमेग ॥
१C omits °वासिता.

Page #60

१०
कुमारपालचर
रोमंच - कंटइल्लो संझाए वंक - जंपण - छल्लो |
जत्थ मणंसिल-तिलओ विलसइ अहिसारिआ - लोओ।। १२ ।। जत्थ भवणाण अवरं देव - नागोह विम्या दिडो ।
रमइ मणो सिल- गोरो मणसिल- लित्तो मयच्छि - जणो ॥ १३ ॥
पव्वेसु अपव्वेसुं जत्थ मुणीणं कमेण अकमेणं । काऊणं पडिवत्तिं हरिसं काऊण देइ जणो ॥ १४ ॥
१२. अभिसरति अभिसारयति वा कामार्ता कान्तम् इत्यभि सारिका । तल्लक्षणो लोकः अभिसारिकालोकः मनः शिलातिलकः वक्रजल्पने छेकः भाषितेतरवाच्यवचनरचनायां निपुणः अत एव रोमान कण्टकवान् संध्यायां यत्र विलसति क्रीडति । तथाविधंजल्पनविलसनयोः अन्यथानुपपत्तितः कामिभिरिति अनुक्तमपि ज्ञेयम् ॥ असंक । उवभुंजए । रोमंच । कंइटलो । संझाए । “ङञणनो व्यञ्जने [ २६ ] इत्यनुस्वारः ॥
"5
66
१३. देवनागैः अमरनागकुमारैः कथमत्र मनुष्यः अप्सरोभ्यो नागाङ्गनाभ्यश्चाभ्यधिकागण्यलावण्यशालिन्यो दृश्यन्त इति विस्मयात् आश्चर्याद् दृष्टः गगनाङ्गणे कस्यचित् कार्यस्य संसिद्धये विचरद्भिः अवलोकितः मनःशिलावगौरः । सुवर्णवर्णत्वात् । मनःशिलालिप्तः अङ्गशोभातिरेकहेतुतिलकादिकरणेन । मृगाक्षिणी इव अक्षिणी यासां ताश्च से जनश्च भवनानाम् उपरि यत्र रमते । कामिभिरिति शेषः ॥
वक जंपण इति आद्यस्य, मणसिल इति द्वितीयस्य, अवरिं इति तृतीयस्य,
" वक्रादावन्तः [ २६ ] इत्यन्तोनुस्वारः । कचिच्छन्दः पूरणेपि । देवं नागेहिँ । क्वचिन्न । मणसिल | आर्षे मणोसिल ||
१४. पर्वसु उत्तरपारणपारणादिरूपेषु अपर्वसु तद्व्यतिरिक्तान्यदिनेषु क्रमेण प्रथमम् एकस्य पश्चाद् द्वितीयस्येत्यादिपरिपाट्या
१D ता.

Page #61

[ है: ८.१.२९ ]
प्रथमः सर्गः ।
११
are - गुणो तीस - गुणो कलि-कालो नूण जत्थ कय- जुगओ । नूणं अणभुञ्जन्ते लोए मासं स - मंसं व ।। १५ । जसि सकलंकं विहु रयणी - रमणं कुणन्ति अकलङ्कं । सङ्खधर-संख-भङ्गोजलाओं भवसु-भंगीओ ॥ १६ ॥ विज नाघं वञ्चिजड़ न हु अवंचणि च । छ न वि जस्सि अवछणिजं च केणावि ॥ १७ ॥
,,
अक्रमेण समकालं प्रतिपत्तिम् " अभिमुह-गमणं ” इत्यादिसिद्धान्तोक्तभक्तिं कृत्वा, हर्षं कृत्वा च मुनीनां यत्र जनो दाति ॥
भवणा । पसु अपव्त्रेसुं । मुणाणं । कभेण अकमेणं । काऊणं काऊण । " क्त्वास्यादेर्णस्वोर्वा ” [ २७ ] इत्यन्तो वानुस्वारः ॥
१५. किल अयं कलिकालः सर्वकालं सर्वकालेषु अधमतमः । परं सोपि सदाचारधार्मिकजुनवंत्त्वेन कृतयुगाद् विंशतिगुणस्त्रिंशद्गुणश्च यत्र । नूनम् इत्युत्प्रेक्ष्यते । नूनं निश्चितं मांसं स्वमांसवत् अभुञ्जाने अनअति लोके नरपत्यादौ सति । कृतयुगेपि हि केषांचित् पापात्मनां मांसाशित्वाद् अत्र च सर्वथा तदभावात् ततोधिकत्वम् ||
वीस । तीस । “विंशत्यादेर्लुक् " [ २८ ] इति अनुस्वारलुक् ॥ मासं मंसं । नूण नूणं । " मांसादेर्वा " [ २९ ] इति वा अनुस्वारलुक् ॥
१६. यस्मिन् शङ्खधरशङ्खभङ्गोज्ज्वलाः चक्रधरपाञ्चजन्यच्छेद विशदा भवनांशुभङ्गन्यः सदनकिरणविच्छित्तयो रजनीरमणं चन्द्रम् । अपिविस्मये । सकलङ्कमपि समलमपि । हु इति निश्चितम् । अकलङ्कं निर्मलं कुर्वन्ति ॥
१७. अलङ्घयम् अनवज्ञेयं पूज्यं गुरुमातरपितरादिकं न लङ्घते । तदाज्ञातिक्रमेण न पराभूयते । न च खलु अवचनीयम् अविप्रतार्य

Page #62

कुमारपालचरिते - बंजिअ-सत्ती सत्ती-अणजिओ सत्ति-वंझ-जण-वञ्झो ।
लुटाय-लुण्टणो संठे सण्ठो जत्थ निव-लोओ ॥ १८ ॥ उदंड-बाहु-दण्डा-जस्सि कुंढासहा सयमकुण्ढा । . कंतंगा कन्त-गुणा नय-पंथे पन्थिआ पुरिसा ॥ १९ ॥
मित्रादि वश्चयते विप्रतार्यते । नापि च अवाञ्छनीयम् अनभिलंषणीयं . परद्रव्यपरदारादि वाच्यते अभिलष्यते सदाचारनिरतत्वात् केनापि यस्मिन् ॥
१८. व्यञ्जिता प्रोद्धरकन्धररणकण्डूलदोर्दण्डप्रचण्डशात्रवत्रासने प्रकटिता शक्तिः स्वसामर्थ्य येन । शक्त्या अनञ्जितः अगतशक्तिः । । शक्तिवन्ध्यजनवन्ध्यः। पराक्रमवति अभियुक्तः । लुण्टाके चोरे लुण्टनो मोषकः । शठे मायाविनि शठश्छद्मपरः । मीतिमतां हि राज्ञां तथाविधेषु प्रतिकूलाचरणं न दोषाय । यदाह भारविः । ..
ब्रजन्ति ते मूढधियः पराभवं. भवन्ति मायाविषु ये न मायिनः । । प्रविश्य दिनन्ति शठास्तथाविधान् ।
असंवृताङ्गान् निशिता इवेषवः ॥ यत्र नृपलोको राजानः ॥ ... १९. उद्दण्डौ शात्रवत्रासकृत्त्वेन प्रचण्डौ बाहुदण्डौ येषाम् । कुण्ठाः क्रियासु मन्दाः तान् न सहन्ते न क्षमन्ते इति कुण्ठासहाः । स्वयम् आत्मना च अकुण्ठाः देवार्चनादिक्रियासु अमन्दाः । कान्ताङ्गाः मनोज्ञहस्तपादाद्यवयवाः । कान्ता मनोज्ञा विश्वेन वाञ्छिता वा गुणाः शौयौंदार्यस्थैर्यगाम्भीर्यादयो येषाम् । नयपथे न्यायमार्गे पान्थाः पथिकाः पुरुषा यत्र ॥
. १ BC omit प्रकटिता. २ BC विश्वविश्वेन.

Page #63

[है० ८.१.३१] प्रथम सर्गः।
चंदुजाण व चन्दो वंफिअ-बंधूण बन्धवो जस्सि । --- अणुकंप-कम्पिअ-मणो विहवि-जणो वम्फए धम्मं ॥२०॥ लंबंत-लुम्बि-रंभारम्भिय-तोरण-निरुद्ध-संरंभो । सरए वि पाउसम्मि व न जत्थ दीसइ फुडो तरणी॥२१॥ जत्थ चुलुक्क-निवाणं परिमल-जम्मो जसो कुसुम-दामं । नहमिव सव्व-गओ दिस-रमणीण सिराइँ सुरहेइ ॥२२॥ २०. चंदुज्जेति देश्यः कुमुदवाची। ततो यथा कुमुदानां चन्द्रो बान्धवः एवं काङ्क्षिता निराश्रयत्वेन अभिलषिता बान्धवा यैस्तेषाम् उपकारकारित्वाद् अनुकम्पाकम्पितमना दयावशगतचेताः सन् बान्धवः विभविजनः ईश्वरलोको यस्मिन् धर्म काङ्क्षति ।।
२१. लम्बमाना लुम्ब्यः फलसमूहा यासु ताश्च ता रम्भाश्च कदल्यस्ताभिः आरब्धानि प्रतिगृहं कृतानि यानि तोरणानि वन्दनमालास्तैनिरुद्धः निषिद्धः संरम्मः किरणनिकरप्रसररूप आटोपो यस्य स एवंभूतस्तरणिमिणिः स्फुटः प्रकटो न यत्रं दृश्यते प्रावृषीव प्रावृट्काल इव शरद्यपि शरत्कालेपि । प्रावृषि हि सजलजलधरान्तर्हितत्वाद् न दृश्यते । अत्र तु निवृत्तघनायां शरद्यपि न दृश्यत इति विरुद्धार्थः अपिशब्दः ।
सकलंक अकलकं । सङ्घ संख । भगो भंगीओ । लविजइ लंघं । वञ्चिजइ अक्चणिज । वञ्छिजइ अवंछणिज । वंजिअ अणञ्जिओ । वंझ वझो । लुटाय लुण्टणो । संठे सण्ठो । उदंड दण्डा । कुंढा अकुण्ढा । कंतंगा कन्त । पंथे. पन्थिआ। चंदुजाण चन्दो । बंधूण बन्धवो । अणुकंप कम्पिअ । [ वंफिअ ] वम्फए । लंबंत लुम्बि । रंभा रम्भिअ । “ वर्गेन्त्यो वा" [३०] इति वा अनुस्वारस्य वर्गान्त्यः ॥
सरए । पाउसम्मि । तरणी । “प्रावृटशरत्तरणयः पुंसि"[३१] इति पुंलिङ्गे प्रयोक्तव्याः ॥ -- २२. यत्र चौलुक्यनृपाणां मूलराजप्रभृतीनां नभ इव गगनमिव
9 BC add 196.27 before degut instead of before at g.

Page #64

कुमारपालचरिते सव्व-बयाणं मज्झिम-वयं व सुमणाण जाइ-सुमणं व । सम्माण मुत्ति-सम्मं व पुहइ-नयराण जं सेयं ॥ २३ ॥ चम्मं जाण न अच्छी गाणं अच्छी ताण वि मुणीण । विअसन्ति जत्थ नयणा किं पुण अन्नाण नयणाई ॥२४॥ गुरुणो वयणा वयणाइँ ताव माहप्पमवि य माहप्पो । ताव गुणाई पि गुणा जाव न जस्सि बुहे निअइ ॥२५॥
सर्वगतम् ऊर्ध्वाधामर्त्यलोकप्राप्तं परिमलस्य सौरभ्यस्य जन्म उत्पत्तिस्थानं यशः कुसुमदाम पुष्पमाल्यं दिग्रमणीनां शिरांसि सुरभयति सुरभीणि करोति । एतन्नगरम् आरभ्य सकलदिक्चक्रवालव्यापि चौलुक्यनृपाणां यश इत्यर्थः ॥
२३. यथा सर्ववयसां कौमारयौवनवार्धकानां मध्यमवयः तारुण्यं श्रेयः । यथा सुमनसां बकुलविचकिलपाटलादिपुष्पाणां जातिसुमनाः । यथा शर्मणां चक्रवर्तिदेवेन्द्रादिसौख्यानां मुक्तिशर्म तथा पृथिवीनगराणां प्रतिष्ठानादीनां मध्ये यत् श्रेयः प्रशस्यतरम् ॥
२४. येषाम् अक्षीणि न चर्म किं तु ज्ञानं तत्त्वावबोधरूपम् अक्षीणि । तेषामपि मुनीनां सातिशयज्ञानिनाम् ऋषीणां यत्र नयनानि विकसन्ति अत्यद्भुतधर्मधर्मस्थानादिवीक्षणात् प्रीयन्ते । किं पुनरन्येषां चर्मचक्षुषां सामान्यजनानां नयनानि सविकासानीति ।।
जम्मो । जसो । “ स्नम् अदामशिरोनभः ” [ ३२ ] इति पुंस्त्वम् । अदामशिरोनभ इति किम् । दामं । नहं । सिराइँ । बाहुलकात् । वयं । सुमणं । सम्मं । सेयं । चम्मं ॥
२५. गुरोः सुराचार्यस्य वचनानि तावद् वचनानि । आश्चर्यकारीणीत्यर्थः । माहात्म्यं गौरवमपि तावद् माहात्म्यम् गुणा बुद्धिमत्त्वादयोपि तावद् गुणाः यावत् न यस्मिन् बुधान् पश्यति ।

Page #65

१५
[है० ८.१.३६]
प्रथमः सर्गः ।
हरि-हर - विहिणो देवा जत्थन्नाइँ वि वसन्ति देवाई | याए महिमाए हरिओ महिमा सुर-पुरीए ।। २६ ॥ जत्थञ्जलिणा कणयं रयणाइँ वि अञ्जलीइ देइ जणो ।
कण-निही अक्खीणो रयण-निही अक्खया तह वि ॥ २७ ॥ तत्थ सिरि-कुमेर-वालो बाहाए सव्वओ विधरिअ-धरो । सुपरिट्ट परीवारो सुपट्टो आसि राइन्दो || २८ ॥ एतन्नगरबुधविलोकने तु बृहस्पतेर्वाग्मित्वं माहात्म्यं गुणाश्च न प्रतिभान्तीति भावः ॥
अच्छी अच्छीइँ । नयणा नयणाइँ । वयणा वयणाई | माहप्पं माहप्पो । “ वाक्ष्यर्थवचनाद्याः " .[ ३३ ] इति वा पुंस्त्वम् ॥
२६. हरिहरविधयो देवाः अन्येपि सूर्यसुगतफणिपत्यादयो देवा यत्र वसन्ति । अनेन महिना सुरपुर्या स्वर्गलोकस्य महिमा प्रभावः हृतस्तिरस्कृतः । सुरपुर्यां हि इन्द्र एव एकः प्रवरो वसति । अत्र च महाप्रभावाण्यनेकानि दैवतानि । अतो युक्तस्तन्महिमापहारः ॥
गुणाई गुणा । देवा देवाई । “गुणाद्याः क्लीचे वा” [३४] इति वा क्लीबत्वम् ॥
२७. यत्र कनकम् अञ्जलिना हस्तेन रत्नान्यपि पद्मरागगारुत्मतहीरकमौक्तिकादीन्यपि अञ्जलिना यत्र जनो ददाति । कृपापात्रदीनानाथाद्यर्थिषु इति शेषः । तथापि कनकनिधिः सुवर्णशेवधिः अक्षीणः परिपूर्णः । रत्ननिधिश्व अक्षीणः । प्रतियाचकं तथा दाने शेवधीनां ह्रासः संभवति । परं वैश्रवणकल्पत्वाज्जनानां तत्परिपूर्णतैवेत्यर्थः । आदिमहाकुलकम् ॥
महिमाए महिमा | अञ्जलि | अञ्जलीइ । निही निही । "वेमाञ्जल्याद्याः स्त्रियाम् ” ३६ ] इति स्त्रीत्वम् ॥
२८. सर्वतः सकलदिग्वलयावनिपालेभ्यो दिग्गजकूर्मकुलाचल
१ BC ° कुमार

Page #66

कुमारपालचरिते .... - तुह आणा-ओमालं सिरम्मि धरिमो जहा अणिम्मल्लं ।
अम्हे. एस्थाम्हेत्थ य इअ भणिउं जो निवेहि नओ॥२९॥
तुह हरि-पिआ जइ इमा किंपि पिआ किमवि मेइणी जइमा। '' ता किं ति मए त्ति रुसेव जस्स कित्ती गया दूरं ॥ ३० ॥ फणिपतिभ्यो वा बाहौ स्वदोर्दण्डे धृतधरः संस्थापितवसुंधरः सुप्रतिष्ठः सन्नयायमार्गस्थितः परीवारो मित्रामात्यादिवर्गो यस्य । सुप्रतिष्ठः प्रतिज्ञाशूरः तत्र अणहिलनगरे श्रीकुमारपालो राजेन्द्र आस्ते ॥ .
बाहाए । “ बाहोरात् ” [३६ ] इत्याकारोन्तादेशः ॥ . वालो । सव्वओ । धरो । वारो । सुपइट्ठो । राइन्दो । “ अतो डो.. विसर्गस्य ' [ ३७ ] इति विसर्गस्थाने डोः ॥
२९. अधुनी एकानविंशत्या गाथाभिः अस्यैव राज्ञो वर्णनंम् आह । तव आज्ञैव शासनमेव निर्माल्य शेषां शिरसि शीर्षे धरामः वहामः । किमिव । यथा अनिर्माल्यं तत्कालविकसितशतपत्रिकाचम्पकादिदाम । अत्र सिन्धुदेशादौ वयम् अत्र कुङ्कणदेशादौ च वयं वर्तामहे इति भणित्वा यो नृपैर्नतः ॥ - सुपरिट्ठ सुपइट्ठो । ओमालं अणिम्मलं । “निष्प्रती ओत्परी माल्यस्थो', [३८] । निरप्रती माल्ये स्थाधातौ च यथासंख्यम् ओत्परी वा ॥ ___३०. तव इयं हरेः प्रिया भार्या यदि किमपि अनाख्येयं यथा भवति एवं प्रिया मेदिनी च चाण्डाली इयं यदि किमपि प्रिया तदा किमिति किम् एवं सति मयेति अस्माद्धेतो रुषेव यस्य कीर्तिर्गता दूरम् ॥ कान्ता हि यदा नीचान्यकान्तासक्तं भर्तारम् अवलोकयति तदा रोषाद् अन्यत्र व्रजति । कीर्तेरपि तथा सर्वत्र भ्रमणाद् इत्थम् उत्प्रेक्षा । अत्र च हरिप्रिया लक्ष्मीः मेदिनी पृथ्वी ।।
"आदेः " [३९] । आदेरित्याधिकारः कगचजेत्यादिसूत्रात् प्राग् अविशेषे बेदितव्यः ॥ - अम्हे एत्थ अम्हेत्थ । जइ इमा जहमा । " त्यदाद्य " इत्यादिना [४०] स्यदादेरव्ययाच्च तयोरेवादेः स्वरस्य बहुलं लुक् ।।

Page #67

[१० ८.१.४२ ]
प्रथमः सर्गः ।
जो दूसासण- -रिउणो आसत्थामस्स राम-सीसस्स । वीसामिअ- जस-पसरो स-जसेणं कासवि-तलम्मि ॥ ३१ ॥ वसुं वासा - नीसित्त-महि - अले ऊस- मालि-ते अस्स । रजे जस्स न कास वि नीसत्तं नीसहत्तं वा ॥ ३२ ॥ गुण-सामिद्धी पयडा कला-समिद्धी वि पायडा जस्स । जो दाहिण -पवण-निहो दक्खिण्ण-निही गुणि-वणाण ॥ ३३ ॥
किं पि किमवि । “पदाद् अपेर्वा ” [४१] पदात् परस्य अपेः आदेर्लुग् वा ॥ किं ति भए त्ति । “इते: स्वरात् तश्च द्विः” [४२] इति पदाद् इते: आदेलुक् स्वराच्च तकारो द्विः ॥
३१. दुःशासनस्य रिपुर्भीमस्तस्य । अश्वत्थाम्नः द्रोणाचार्याङ्गजस्य । रामस्य परशुरामस्य शिष्यो भीष्मस्तस्य च विश्रमितयशः प्रसरः प्रशमितसुश्लोकप्रपञ्चः स्वयशसा कृत्वा यः काश्यपीतले पृथ्वीपीठे | भीमादीनां शौर्यादिगुणगणेभ्योपि अद्भुतगुणत्वाद् अस्य सुघटस्तद्यशः प्रशमः । अथ च चिरभ्रमणखिन्नं विश्राम्यते ॥
• ३२. उस्रमालितेजसः दुःसहत्वाद् मार्तण्डकल्पप्रतापस्य यस्य विष्वक् समन्ताद् वर्षासु प्रावृङ्काले निषिक्तं धाराधरधाराधोरण्या उक्षितं महीतलं · यत्र तस्मिन् राज्ये न कस्यापि निःस्वत्वं निर्द्रव्यत्वं निःसहत्व असमर्थत्वं वा । राजन्वत्यां हि पृथ्व्यां स्वकालं वृष्टिः ईश्वराः समर्थाश्व लोका • इत्यादि सर्व सुघटमिति ॥
दूसासण | आसत्थामस्स । सीसस्स । वीसामिअ । कासवि । वीसुं । चासा । नीसित्त । ऊस । कास । 'नीसत्तं । नीसहत्तं । " लुप्तयरव ०" इत्यादिना [४३] लुप्तयाद्यानां शषसानाम् आदेः स्वरस्य दीर्घः ॥
३३. गुणानां शौर्यादीनां समृद्धि: संपत् प्रकटा अत्युत्कर्षप्राप्तत्वात् प्रसिद्धा । कलानां गीतपठितादिद्विसप्ततिसंख्यानां समृद्धिरपि यस्य 2 [ कुमारपालचरित ]
ह

Page #68

कुमारपालचरिते सिविणम्मि वारण-बलं सुमिणम्मि अ आस-साहणं जस्स। दिण्ण-भयं पिच्छन्ता दत्त-करा रिउ-निवा जाया॥३४॥ अङ्गार-पिक-गोल्ले खाए इङ्गाल-पक्क-कन्दे अ।
तत्त-निलाडा रिउणो जस्स णलाडं-तवे तवणे ॥३५॥ प्रकटा । दाक्षिण्यस्य अनुकूलताया निधिः शेवधिः । गुणिनः सन्तः त एव सर्वसाधारणत्वेन वनानि । तेषां फलसमृद्धयादिजनकत्वेन दक्षिणपवननिभो योस्ति ॥
सामिद्धी समिद्धी । पयडा पायडा। "अतः समृद्धयादौ वा" [४४] इति आदेरस्य दीर्घो वा ॥ दाहिण । “दक्षिणे हे" [४५] इति आदेरस्य दीर्घः। हे इति किम् । दक्खिण्ण ॥
३४. स्वप्ने वारणबलं गजसैन्यं स्वप्ने अश्वसाधनं तुरगकटकं च दत्तभयं वितीणेत्रासं यस्य प्रेक्षमाणा दत्तकरा अर्पितदण्डा रिपुनृपा जाताः। तद्गजादिबलं चरेभ्यः सभयं निशम्य स्वप्ने साक्षादिव पश्यन्तनस्तचित्ता रिपुनृपाः स्वसौस्थ्याय यं दण्डादिना प्रसादयन्तीति भावः ॥
सिविणम्मि । दिण्ण । “इ: स्वप्नादौ" [४३] इति इत्वम् । आर्षे उकारोपि । सुमिणम्मि । बाहुलकाण्णत्वाभावे न । दत्त ॥
३५. ललाटतपे अत्युने तपने मार्तण्डे सति तप्तललाटाः संतप्तभालस्थला रिपवो यस्य अङ्गारपक्कानि यानि गोल्लेति देश्यत्वाद् बिम्बीफलानि तानि । अङ्गारेषु पक्का ये कन्दास्तांश्च खादन्ति भक्षयन्ति । यद्भयाद् अरण्यानीमध्यम् अध्यासीना अङ्गारपकबिम्बीफलकन्दादिभिः शत्रवः प्राणधारेणं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ __ अङ्गार इङ्गाल । पिक्क पक्क । निलोड णलाडं । “पक्काङ्गारललाटे वा" [४७] इति वा इत्वम् ॥
१D णडालं. २ BC°धारणां.३ D णिडाल णडालं.

Page #69

[है० ८.१.५३] प्रथमः सर्गः । कइमं मज्झिम-लोए रिऊहिँ चत्तं न छत्तिवण्ण-वणं । नव-छत्तवण्ण-परिमल-मए गए जस्स संभरिउं ॥ ३६ ॥ अमयमइओ व्व अहवा अमयमयाओ वि समहिओ जस्स । हर-हीर-पिआहि वि जस-गीअ-झुणी सुव्वए वीसुं॥३७॥ अखुडिअ-पडिहा-पसरस्स अग्गओ जस्स दप्प-कण्डूलं । खण्डिअ-नाण-प्पडिहं बुंह-चुडं गउअ-चण्डं व ॥ ३८ ॥
३६. मध्यमैलोके मर्त्यलोके कतमत् सप्तपर्णवनं सप्तच्छदकाननं रिपुभिर्न त्यक्तम् नवसप्तपर्णपरिमलमदान् गजान् यस्य संस्मृत्य ॥
कइमं । मज्झिम । " मध्यमकतमे द्वितीयस्य" [ ४८ ] इति अत इत्वम्।।
छत्तिवण्ण छत्तवण्ण । “सप्तपणे वा" [४९ ] इति अत इत्वं वा ॥ .. ३७. अमृतस्य विकारः अमृतमयः स इव अथ वा अमृतमंयादपि सुधाविकारादपि समधिकः समग्रीलो यस्य यशसो गीतस्य गानस्य ध्वनिर्निनादः आस्तां तावद् अन्यजनैः किं तु हरः ईश्वरः हरप्रिया गौरी ताभ्यामपि विष्वक् समन्तात् श्रूयते ॥
अमयमइओ अमयमयाओ। "मयट्यइर्वा" [५०] इति आदेरतो अइः वा ।। हर हीर । " ईहरे वा" [५१] इति आदेरतो वा ईः ॥
झुणी वीसुं । "ध्वनिविष्वचोरुः" [५२] इति आदेरस्य उत्वम् ॥ - ३४. अखण्डितः अच्छिन्नः प्रतिभा । नवनवोल्लेखशालिनी प्रज्ञा प्रतिभा । तस्याः प्रसरो यस्य तस्य यस्य अग्रतः पुरतो दर्पण सकलशास्त्रोदुतावबोधाभिमानेन पूर्व कण्डूलं खर्जूलं खण्डिता निरुत्तरत्वाच्छिन्ना ज्ञानप्रतिभा यस्य तद् बुधचण्डम् । उत्प्रेक्ष्यते । गवया गवाकृतयः सानारहिता आरण्यकपशवः तेषां चण्डैमिव ॥ - अखुडिअ खण्डिअ । चुडं चण्डं । "चण्डखण्डिते णा वा" [५३] इति । आदेरस्य णेन सह उत्वम् ॥
१ BC वुहुँचुंद्रं गउवचंद्रव; D बुहबुन्द्र गउअबद्रष. २ D मध्यलोके. ३ BC omit प्रज्ञा. ४ D °द्भुतबोथा'. ५ B C °चंद्र; D बंदं. ६ BC चंद्रमिष, D चद्रमिव. ७ BO चंद्रं चंद्रं । चंद्रखंडिते &e; D बुद्रं । बन्द्रं.

Page #70

२०
कुमारपालचरिते आसि-पुढुमो धणु-पुढमो छुरिया-पढुमो अ सेल्ल-पढमो य । सवण्णु व्व अहिण्णू जो सयल-कला-कलावस्स ॥ ३९॥ उर-सेजाइ वि हरिणो सुन्देर-घरम्म सइ सिरी अथिरा । जस्स गुण-वेल्लि-तरुणो थिरासि भू-वल्लि-पेरन्ते ॥४०॥ जस्स य दिस-पज्जन्ते अहरिअ-जोण्होकरो जसोकेरो । अच्छेर-निरीहाण वि अच्छरिअं किं व न करेइ ॥४१॥ गउअ । " गवये वः" [५४] इति वस्य उत्वम् ॥ ...
३९. असौ प्रथमः धनुषि प्रथमः छरिकायां प्रथमश्च । सेल्लेति देश्यः प्रासवाची । तस्मिन् प्रथमश्च । असिधनुऋछुरिकासेल्लशब्दैः एतक्रियापटवः सुभटा उच्यन्ते । तेषु प्रवरः स्वघातदानंपरघातवश्चनादिक्रियानिपुणत्वात् । किंबहुना यः सकलकलाकलापस्य अभिज्ञो विचक्षणः । किंवत् सर्वज्ञ इव सर्ववेदीव ।। .
पुढुमो पुढमो पढुमो पढमो । “प्रथमे पथोर्वा" [५५] इति पंथयोः अस्य युगपत् क्रमेण च उर्वा ।।
सवण्णु । अहिण्णू । "शो णत्वेभिज्ञादौ" [५.६] इति शस्य णत्वे शस्यैव अत उत्वम् ॥
४०. आस्तां तावत् स्वावासकमलादौ अस्थिरा । सौन्दर्यगृहे हरेः उरःशय्यायामपि [सदा] श्रीः अस्थिरा चश्वला । परं सापि गुणा एव यशःप्रसूनजनकत्वाद् वल्लयः वल्लयः तासां तरुरिव आधारभूतत्वात् । तस्य यस्य भूवल्लिपर्यन्ते सकले पृथ्वीवलये स्थिरा आसीत् । चापलम् अपास्य अस्मिन् गुणगणनिधौ लक्ष्मीः स्थितेति भावः ।। सेजा । सुन्देर । “एच्छज्यादौ" [५७] इति आदेरस्य एवम् ॥
४१. पूर्ववर्णनापेक्षया चः समुच्चये । यस्य दिक्पर्यन्ते अंधरितः पराभूतो ज्योत्स्नायाश्चन्द्रिकाया उत्करो राशिर्येन स यशउत्करो

Page #71

[है० ८.१.६२] ..
प्रथमः सर्गः ।
जो. आसि बम्भर - ग्गहण गुरू पर - विओअ - विहुरस्स । रण्णन्तग्गय - रिउ अन्तेउर - पोम्मच्छि-लोअस्स ॥ ४२ ॥ मनमोकारे परोपरामद - तुट्ट-हारेहिं । जस्स सहाइ निवेहिं ओप्पिअमिव मुत्तिआहरणं ॥ ४३ ॥ जत्थप्पिअ-भू-भारो सुवइ फणी - तत्थ सोवइ हरी वि । जोन्नत्थ-दिन्न-भारो न उणाइ सयालुओ न उणा ॥ ४४ ॥ न केवलम् अन्येषाम् आश्चर्ये कौतुके निरीहाः सद्ध्यानविन्यस्तचित्तत्वात् निराकाङ्क्षास्तेषां योगिनामपि आश्चर्यं किमिव न करोति । किंतु सर्व आश्चर्यं वितनोतीत्यर्थः ॥
वेल्लि वल्लि । पेरन्ते पज्जन्ते । जोण्होक्करो जसोक्केरो । अच्छेर अच्छरिअं ।
२१
८८
वल्लयुत्करपर्यन्ताश्चर्ये वा” [ ५८ ] इति वा आदेरस्य एवम् ॥ ४२. ब्रह्मचर्यं मैथुनंसेवनविरमणं तस्य ग्राहणे अङ्गीकारणे गुरुः दीक्षादाता य आसीत् पत्युर्वियोगेन विधुरस्य संकष्टस्य अरण्यस्य अन्तः मध्ये गतो यो रिपूणाम् अन्तःपुरपद्माक्षीलोकः अवरोधवधूजनस्तस्य । सर्वशत्रूणां निर्मूलकाषंकषितत्वात् तेन्नायिकानां ब्रह्मचर्यदीक्षादानम् । ब्रह्मचारी प्रायः अरण्यचारी भवतीत्युक्तिलेशः ॥
बम्भचेर । "ब्रह्मचर्ये चः " [ ५९ ] इति चस्यात एत्त्वम् ||
1
अन्तेउरं । “ तोन्तरि " [६०] इति तस्यात एत्त्वम् । कचिन्न । रण्णन्तग्गय ॥ ४३. पदपद्मनमस्कारे । क्रियमाणे इति शेषः । परस्परामर्देन अन्योन्यसंघर्षेण त्रुटिताः स्रस्ता ये हारास्तैः कृत्वा नृपैर्यस्य सभाया मौक्तिकाभरणमिव अर्पितं दत्तम् ॥
पोम्म । " ओत् पद्मे " [६१] इति आदेरतः ओत्त्वम् । “पद्मछद्म ०" [२.११२] इति विश्लेषे न । पउम ॥
नमोक्कारे । परोप्परा । " नमस्कारपरस्परे द्वितीयस्य" [६२] इति अत ओत्त्वम् ॥
४४. यत्र अर्पितभूभारः स्वपिति फणी शेषः तत्रैव अर्पितभूभारः १ D कष्टस्य २ D नायिकानां.

Page #72

कुमारपालचरिते
जर सको न उण नरो न उणो नारायणो वि सारिच्छो । जस्स पुणाइ पुणाई वि भुवणाभय-दाण- ललिअस्स ।। ४५ ।। रणे अरण्ण-साणाउलम्मि लाऊ - लया -हरे रुनं । जस्सारिवहूहि तहा अलाउ- कुल्ला जह कयाओ ॥ ४६ ॥ उक्खय-संठविअ-निवेण जेण वच्छत्थलाओं हरिणो वि । उक्खाया भुय-दण्डे निअम्मि संठाविया लच्छी ।। ४७ ।।
२२
हरिरपि स्वपिति । यः पुनः अन्यत्र न दत्तो भारः अर्थाद् भुव एव येन । अत एव च न पुनः शयालुः आलस्योपहतः ॥
ओप्पिअ जत्थप्पिअ " वाप” [ ६३ ] इति अर्पयतेः आदरस्य ओत्त्वं वा ॥ सुवइ सोवइ । “स्वपावुच्च” [ ६४ ] इति स्वपितौ आदरस्य ओत् उच्च ॥
४५. यस्य यदि शक्रः इन्द्रः सदृक्षो न । पुनः नरः अर्जुनो न पुनर्नारायणोपि । कुतः पुनः पुनरपि भूयोभूयोपि भुवनस्य सकलसचराचरलोकस्य यद् अभयदानं वधनिवर्तनं तेन ललितस्य मनोहरस्य । यदीति संभावने । शौर्यादिभिः इन्द्रो यत्तुल्यः संभाव्यते । परमार्थतस्तु सोप्यविरतत्वाद् यत्तुल्यो नास्तीत्यर्थः ॥
न उणाइ न उणा । “नात् पुनर्यादाइ वा " [ ६५ ] इति आदेरस्य आ आइ इत्यादेशौ वा । पक्षे । न उण न उणो । केवलस्यापि दृश्यते । पुणाइ ||
४६. अरण्ये अरण्यश्वभिः वृकैः आकुले संकीर्णे अलाबूलतागृहे तुम्बिनीवल्लिमण्डपे यस्य अरिवधूभिः तथा अनवरताश्रुपनीपतनेन रुदितं यथा अलाबूनां सेकाय कुल्याः सारणयः कृताः ॥
रण्णे अरण्ण । लाऊ अलाउ । "वालाब्वरण्ये लुक्” [ ६६ ] इति आदेर्लुक् ॥
४७. अहम् एवं मन्ये । येन हरेरपि वक्षःस्थलात् लक्ष्मीः उत्खाता उत्पाटिता ततो निजभुजादण्डे संस्थापिता । कथम् एवं ज्ञायत इति विशेषणद्वारेण हेतुमाह । पूर्वम् उत्खाताः अभक्तत्वात् स्वस्थानाच्याविताः १ D omits गृहे .., । " वालाब्व"

Page #73

३
[है० ८.१.६९.] प्रथमः सर्गः ।
अह कइया वि दिवा-मुह-पत्थावे पत्थवोचिअं तस्स । अणुरागागय-मरहट्ठमाइ-सूएहि इअ पढिअं ॥४८॥ हय-मसल-तम-पसरो सइ वामो पंसुलाण पञ्चूसो ।
सामय-वय-दिन्नग्धो तं व पयट्टो सया पुनो ॥४९॥ पश्चात् सेवावशवर्तित्वात् संस्थापिता देशाधिपत्ये नियोजिता नृपा अनेनेति नृपस्वभावेन हरेः प्रियाया अपि इत्थं संभाव्यते । कविमार्गे विभूतिहरिप्रिययोरैक्याद् एवं वर्णना ॥ ____तहा जह । उक्खय उक्खाया । संठविअ संठाविया । “वाव्ययोत्खातादावदातः" [६०] इति आदेराकारस्य अत् वा ॥
४८. अथ अनन्तरं कदाचिदपि कस्मिंश्चित् काले दिवामुखप्रस्तावे वासरप्रारम्भावसरे तस्य श्रीकुमारपालभूपालस्य प्रस्तावोचितं प्रभातपठनीयम् अनुरागेण अत्यद्भुतगुणगणश्रवणसंजातदर्शनस्नेहन आगता ये ते च ते महाराष्ट्रः आदिर्येषां देशानां ते तथा तेषां सूताश्च मङ्गलपाठकास्तैः इति वक्ष्यमाणं पेठितम् ॥
पत्यावे पत्थयो । “घवृद्धा'' [६८] इति आदेराकारस्य अत् वा। कचिन्न । अणुरागा॥
मरहह । "महाराष्ट्र' [६९ ] इति आदेराकारस्य अत् । वक्रादित्वाद् अनुस्वारः । बाहुलकाद् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मः॥
४९. अथ द्वाविंशत्या गाथाभिः सूतोक्तम् एवाह । हतः नवदिनकरकरसंपर्काद् ध्वस्तः मांसलः सूचिभेद्यस्तमःप्रसरः तिमिरप्रवृत्तियेन सदा वामः विटादिगृहगतिनिषेधकत्वेन प्रतिकूलः । कासाम् । पांसुलानां स्वैरिणीनाम् । श्यामाकपयोभिः आरण्यव्रीहिजलैः दत्तः त्रिःप्रदक्षिणापूर्वे मार्तण्डमण्डलं प्रति क्षिप्तः अर्घः पूजा यत्र । प्रत्यूषः अहर्मुखम् । पुण्यः सकललोकलोचनान्ध्यपटलविध्वंसकत्वेन प्रशस्यः ..१ B पुंसलाण. २ BC पाठितम् . ३ BC °राकारः स्यात् for °राकारस्य भत् . ४ D द्वाविंशतिगाथाभिः,

Page #74

कुमारपालचरिते
दिसं- कुप्पिसन्त-जस - भर देवय-हरए तुमं सकुप्पासा । दिक्खाहरिआ सिक्खायरिएहि सहोवसप्पन्ति ॥ ५० ॥ गय-थी- तिमिर-केसे खल्लीडे नह-सिरम्मि संवृत्ते ।
थुवआ हैवन्ति लोआ एहि सुण्हाल- चिन्धस्स ॥ ५१ ॥ प्रवृत्तः संजातः । त्वमिवेति । भवानप्येवंविधः । जिनवचनावबोधाद् ध्वस्तनिबिडाज्ञानप्रवृत्तिः । पांशुलानां पाप्मिनां सदा वामः दुःखदायित्वात् । सामजव्रजैः हस्तिघटाभिर्दत्तः अर्घः उपायनं यस्मै । सदाचारनिरतत्वात् पवित्रश्चेति ॥
मंसल | पंसुला । " मांसादिष्वनुस्वारे " [ ७०] इति मांसप्रकारेष्वनुस्वारे सति आदेशतोऽत् ॥
सामय । " श्यामाके मः
[ ७१] इति मस्य आत अत् ॥
७०. दिक्षु कूर्पासः कञ्चुलिका तद्वद् आचरन् यशोभरो यस्य स तथा तस्यामन्त्रणम् । हे दिक्कूर्पासद्यशोभर देवतागृहे सकूर्पासाःसकञ्चुका दीक्षाचार्या बटुककरणादिसंस्कारकरिणः शिक्षाचार्यैः शास्त्रपाठकैः सह त्वाम् उपसर्पन्ति । आशीर्वादप्रदानार्थं समीपम् आगच्छन्ति । इदानीम् इति प्रक्रमाज्ज्ञेयम् । एवम् अन्यत्रापि ॥
सइ सया । कुप्पिसं कुप्पासा । "इः सदादौ वा ” [७२] इति आत इत्वं वा । दिक्खाइरिआ सिक्खायरिएहि । “आचार्ये चोऽच्च” [८३] इति चस्य आत इत्वम् अत्त्वं च ॥
५१. गतं नष्टं स्त्यानं घनं तिमिरमेव श्यामवर्णत्वात् केशा यत्र । अत एव खल्वाटे खलतौ नभ एव सकललोकस्य उपरिवर्तित्वात् शिरस्तस्मिन् संवृत्ते जाते सति सास्नालचिह्नस्य वृषभध्वजस्य भगवत आदिनाथस्य शूलिनश्च इदानीं प्रत्यूषे लोका आर्हतमाहेश्वराः स्तावकाः स्तोतारो भवन्ति ॥
थीण । खल्लीडे । “ई स्त्यानखल्वाटे " [७४] इति आदेरातः ई" ॥ थुवआ । सुण्हाल | उः सास्नास्तावके " [ ७५ ] इति आदेरातः उत्वम् ॥
८८
२४
""
१ D दिसि. २ BC वहुति. ३ Domits मंसल... 'रातोत्. ४ BC °संस्कारिणः, ५ D omits ई...रातः.

Page #75

[ है ० ८.१.७९ ]
प्रथमः सर्गः ।
गयणे तुहिणोसांििण तुहिणासारं पडन्तमगणन्ता । उट्ठन्ति वहूओं पुरो अज्जूणं विणय-गेज्झाण ।। ५२ ।। कुट्टिम - चउ वारेसुं सतिण्हमिहि कुणन्ति रमणीओ । देरागय- पारावय- रावोट्ठिअ - पिअ - परीरम्भं ॥ ५३ ॥ पारेवय-मणिएहिं तेत्तिअमेत्तं रमेसुं वेसाओ । तेत्तिअमत्तं मग्गन्ति चलिअ - मेत्ते भुअङ्गमि ॥ ५४ ॥
२५
५२. तुहिनस्य प्रालेयस्य आसारो वेगवद्वर्षो विद्यते यस्मिन् एवंभूते गगने सति तुहिनासारं पतन्तं शरीरे लगन्तम् अगणयन्त्यः अमन्यमाना विनयग्राह्याणां भक्त्या आवर्जनीयानाम् आर्याणां श्वश्रूणां पुरः पूर्वं वध्वः उत्तिष्ठन्ति ॥
तुहिणोसरिणि तुहिणासारं । " ऊद् वासारे” [ ७६ ] इति आदेशत् ऊत् वा ॥ अज्जूणं । "आर्यायां यः श्वश्र्वाम्” [७७] इति र्यस्य आत ऊः ॥ गेज्झाण। “एद् ग्राह्ये” [७८] इति एत्त्वम् ॥
५३: कुट्टिमानि मण्यादिभिर्बद्धतेलानि यानि चतुर्द्वाराणि चतुर्मुखगृहविशेषास्तेषु सतृष्णं दिने आशङ्कितभाविबहुविरहत्वेन सतर्ष यथा भवति एवम् इदानीं प्रातःक्षणे द्वारेषु आगता ये पारापस्तास्तेषां रावैः शब्दैरुत्थिता. जागरिता ये प्रियास्तेषां परीरम्भम् आलिङ्गनं रमण्यः कुर्वन्ति ॥
देरा । “द्वारे वा” [७९] इति आत एत्त्वं वा । पक्षे वारे ॥ दुआरं । दारं इति प्रयोगद्वयंम् अनुक्तमपि ज्ञेयम् ॥
५४. पारापतमणितानीव कलरवकूजितानीव यानि मणितानि रतकूजितानि तैः कृत्वा यावान् प्रतिज्ञातः कालस्तावन्मात्रं वेश्याः पण्याङ्गना अरंसिषत अक्रीडिषुः । भुजङ्गे विटे चलितमात्रे गमनोन्मुख एव तावन्मात्रं प्रतिज्ञातकालमनितं मार्गयन्ति गवेषयन्ति । पूर्वार्धे जित्तिअमित्तं इति तु रम्यः पाठः ॥
१ B. सारणि. २ D रमिंसु. ३ B सारणि ४ BC °तलानि चतु . ५ D omits दिने...... रुत्थिता.

Page #76

कुमारपालचरिते अद्द-नहङ्काण पियाण अल्ल-आलावयाण विलयाओ। उल्लन्ति अङ्कमंसुअ-ओल्लीहिं ओल्ल-नक्खङ्का ॥ ५५॥ . निअ-ठाण-मीलणं पिक्खिऊण चिन्ता-परा मिउल्लावा । नीलुप्पल-पेण्डे पिण्डिऊण भसला रुअन्ति व्व ॥ ५६ ॥
पारावय पारेवय । “पारापते रो वा' [८०] इति रस्य आत एत्त्वं वा ॥
तेत्तिअमेत्त तेत्तिअमत्तं । “मात्रटि वा' [ ८१] इति आत एत्त्वं वा । बाहुलकात् क्वचिन्मात्रशब्देपि । चालअ-मेत्ते ॥
५५. आर्द्रास्तत्कालदत्तत्वात् सरसा नखाङ्का कररुहव्रणानि येषाम् आर्द्राः स्नेहमिश्रा आलापाः परस्परोक्तयो येषां ते तथा । तेषां प्रियाणाम अङ्कम् उत्सङ्गम् आर्द्रनखाङ्का वनिता.योषितः अश्वालिभिः नेत्रबाष्प-, पङ्क्तिभिः आर्द्रयन्ति आर्द्र कुर्वन्ति । सर्वरात्रं सुरतादिसुखनिमग्ना वयम् इदानीं च तदुच्छेदजनकः प्रियविप्रयोगो भवितेति दुःखाद् रुदन्तीत्यर्थः॥
उल्लन्ति ओल । “उदोद् वाट्टे" [८२] इति आदेरातः उत् ओच्च वा पक्षे अद्द । अल ॥
ओलीहिं । "ओदाल्यां पड्तौ” [८३] इति आत ओत्त्वम् । ५६. प्रातः संकोचात् प्रागेव नीलोत्पलेभ्यो निर्गत्य रारट्यमानान् तत्कोशस्थांश्च भ्रमरान वीक्ष्य कविः एवम् ऊहमानः प्राह । निजस्थानमीलनं स्वावाससंकोचं प्रेक्ष्य विलोक्य चिन्तापराः क वयम् इदानीं निराश्रयाः स्थास्याम इत्यादिविकल्पसंकल्पनिष्ठाः । मृदुः सकष्टत्वात् कृशः उल्लापः अन्योन्यजल्पनं येषां ते तथा सन्तो भसला नीलोत्पलपिण्डे असितोत्पलकोशे पिण्डयित्वा मिलित्वा रुदन्तीव । येषां किल राजादिना गृहं मुड्यते तेपि मिलित्वा रुदन्तीत्युक्तिलेशः ॥ मिउल्लावा “हस्वः संयोगे" [८४] इति यथादर्शनं ह्रस्वः ॥

Page #77

[ है ० ८.१.८७ ]
प्रथमः सर्गः ।
किंसुअ - कुसुमाम्बो केंसुअ-दल-सामलं विगय- मेरं । दलिऊण अन्धयारं दंसह पुहवीर पहमरुणो ॥ ५७ ॥ काउं महाविलं अतम मूसयं कय-पडसुए सूरे । लक्ख- हलद्द- बहेडय - रत्त व्व करा विअम्भन्ति ।। ५८ ।। विरइअ - हेलद्दि- कन्दाभ- दीवओ नव- हेलिद्दि-रत्त - करो | अहलिद्दा - राओ कामउ व्व पुव्वं भअइ सूरो ।। ५९ ।।
-
२७
पेण्डे पिण्डिऊण । "C इत एद्वा " इति आदेरिकारस्य एत् वा । क्वचिन्न | चिन्ता ॥
५७. किंशुकदलश्यामलं पलाशपलाशनीलं विगतमेरं सर्वत्र उच्छृङ्खलम् अन्धकारं दलयित्वा विध्वस्य किंशुककुसुमानीव आताम्रः आरक्तः अरुणः सूर्यः तत्सारथिर्वा पृथिव्याः पन्थानं दर्शयति ॥
I
किंसुअ केंसुअ । “ किंशुके वा " [८६ ] इति आदेरितः एत्त्वं वा ।। मेरं । “ मिरायाम्,” [८७] इति इत एत्त्वम् ||
•
.
५८. महाबिलं कन्दरादिकम् अविद्यमानस्तम एव मूषिको यत्र तत् यथाभूतं कर्तुं कृतंप्रतिश्रुति विहितप्रतिज्ञे सूर्ये सति करा अंशवो विजृम्भन्ते ऊर्ध्वाधः प्रसरन्ति । कीदृशाः । लाक्षाहरिद्राविभीतकै रक्ता इव || प्रातःक्षणे दिनकरकराणां क्रमेण तथाभावाद् इत्थम् उत्प्रेक्षा ॥
५९. विरचिता विहिता विष्वग्विसारिप्रभारहितत्वेन हरिद्राकन्दाभा दीपा येन । नवहरिद्रया रक्ता इव करा यस्य स सूरः पूर्वं भजति । अँहरिद्रारागो निबिडस्नेहैः कामुक इव । तस्मिन्नप्यागच्छति कान्तया दीपः क्रियते । कुङ्कुमादिना आरक्तकरश्च स भवति । अत्र कामुक इत्युपमानात् पूर्वस्याः कान्तात्वं निरूप्यते ।।
पुहवी | पह | मूसयं । पडसुए । हलद्द | हलद्दि | बहेडय | "पथिपृथिवी " १ D °हलिद्दि°. २ D ' हलद्द°. ३ BC omit अ° ४ BC 'स्नेहकामुक

Page #78

२८
कुमारपालचरिते पिकङ्गु व निवडइ पिकिङ्गुअ-धूसरो ससी एस। ... सिढिल-करो सढिलङ्गो तित्तिर-मइल-प्फुड कलङ्को ॥ ६०॥ इअ आसंसन्ति नि-सीह सिंहदत्ताइणो दिआ तुज्झ । वीसं तीसं कप्पे जयसु दुजीहारि-नीसङ्क ॥६१॥ अदुइअ-रवि-भा-विइए गयणे जह पाइयम्मि दो-वयणं । कस्थ वि नस्थि तमो अहि-निवास लोअम्मि व णुमम्रो ॥६२॥
इत्यादिना [८८] आदेरितः अकारः । हरिद्रायां विकल्प इत्यन्ये । हलिद्दी । अहलिद्दा ॥
६०. शिथिलकरो मन्दकिरणः शिथिलाङ्गो मन्दबिम्बः । 'तित्तिरिलावकः । तद्वन्मलिनः स्फुटः कलङ्को यस्य । पक्केङ्गुदवत् परिपाकप्राप्ततापसतरुफलवद् धूसरो धूम्रः एष शशी पक्केङ्गुदवत् निपतति अस्ताचले स्रंसते ॥
पिक्कङ्गु पिक्किङ्गुअ । सिढिल सढिल । " शिथिलेङ्गुदे वा" [ ८९ ] इति आदेरितः अद् वा ॥ तित्तिर । “तित्तिरौ रः” [९०] इति रस्य इतः अत् ।। ६१. हे नृसिंह नरोत्तम सिंहदत्तादयों द्विजाः तव इति आशंसन्ति आशीर्वादं कुर्वन्ति । तदेवाह । हे द्विजिह्वारिर्गरुडस्तद्वद् निःशङ्क, निर्भय त्वं विंशतिं त्रिंशतं कल्पान् जय । कल्पो देवयुगसहस्रद्वयम् ॥
इअ । " इतौ तो वाक्यादौ " [९१] इति इतितस्य इतः अत् ॥ निसीह । वीसं । तीसं । जीहा । " ईर्जिह्वा " इत्यादिना [९२] जिह्वादिषु इकारस्य तिना ईः । बाहुलकात् क्वचिन्न । सिंहदत्त ॥
नीसङ्क । “लुकि निरः" [९३] इति रलोपे इत ईः॥ ६२. यथा प्राकृते कापि द्विवचनं नास्ति । " द्विवचनस्य बहु१ B C पिकंगुअ.

Page #79

है० ८. १. ९८] .. प्रथमः सर्गः। जरढोच्छु-रुई चन्दो निस-पिअ-पावासुओ व्व नो सहइ । सच्च-जैहुट्ठिल सूरे भू-सग्ग-दुहाइअ-करोहे ॥ ६३ ॥ धम्मे जहिट्ठिला दोहाइअ-पवहा दुहा वि मल-पटलं ।
ओज्झर-निर्झरिणीसुं ण्हाऊण खिवन्ति वम्हाणों ॥ ६४ ॥ वचनम् " [३. १३०] इति वचनात् । तथा अद्वितीयरविभाद्वितीये निरुपमभास्करप्रभायुक्ते गगने सति तमः क्वापि नास्ति । तिर्यगू;दिदेशेषु तद् अपश्यन् कविरेवम् ऊहते । अहीनां सर्पाणां वासे लोके पाताल इव निमनं प्रविष्टम् ।।
दुजीहा। णुमन्नो। "द्विन्योरुत्"[९४] इति द्विनिशब्दयोः इत उत्॥ बाहुलकात् क्वचिद् वा । अदुइअ । विइए ॥ क्वचिन्न। दिआ । निवास।।ओत्वम्।दो-वयणम् ।।
६३. हे सत्ययुधिष्ठिर. भूस्वर्गयोर्द्विधाकृतः पश्चशत्या पञ्चशत्या पृथग्विहितः करौघो येन तस्मिन् सूरे सति जरठः परिपक्को य इक्षुस्तद्वद् रुचिर्यस्य स तथाभूतश्चन्द्रो नो राजते । अत उत्प्रेक्ष्यते । निशैव प्रिया ततः प्रवासीव वियुक्त इव । अन्योपि यः प्रियावियुक्तः स विच्छायो भवति ।
जरढोच्छु । पावासुओ । "प्रवासीक्षौ” [९५] इति आदेरित उत्त्वम् ॥ .
६४. धर्मे सदाचारे युधिष्ठिराः द्विधाकृतो मध्यप्रवेशेन खण्डितः प्रवाहः ओघो यैस्ते निर्झरनिर्झरिणीषु झरनदीषु स्नात्वा शौचं कृत्वा द्विधापि बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विप्रकारमपि मलपटलं रजःस्तोमं ब्राह्मणाः क्षिपन्ति ॥
जहुट्ठिल जहिट्ठिल । “ युधिष्ठिरे वा" [९६] इति आदेरित उत्त्वम् ॥
दुहाइअ दोहाइअ । “ओच द्विधाकृगः" [९७] इति इत ओत्त्वम् उत्त्वं च।। कचित् केवलस्यापि । दुहा ॥
ओझर निज्झर । “वा निर्झरे ना" [९८] इति नेन सह इत ओत्त्वं वा।।
7 BC ई. २ BC जुहिट्रिल. ३ D पडलं. ४ B निझरणी'. ५ B वहाण C तन्हाणा; ६ BC °निर्झरणीषु.

Page #80

कुमारपालचरिते
हय-कम्हार- हरडई-चिकिण - तिमिरस्स गहिय- पाणीया । पाणिय- तडम्मि विप्पा अजुण्ण- सूरस्स देन्तग्यं ॥ ६५ ॥ जिण्ण- तमं मल - हीणा अहूण- तेअं विहीण - अन्न-पहं । अहूणं तूह - दिआ थुणन्ति तित्थे रविं तं वः ॥ ६६ ॥ पेऊसासण- साभिय- दिस-आमेले रविम्मि उअ तारा ।.
रिस - एरिसिआओ बहेडयाभाओं नह- पेढे ॥ ६७ ॥
३०
६५. हतं विदारितं कश्मीराणां हरीतकीव चिक्कणं निबिडं तिमिरं येन तस्य । अजीर्णो नवः स चासौ सूर्यश्च तस्य पानीयस्य निर्झरन्द्यादिसंबन्धिजलस्य यत् तटं तस्मिन् । गृहीतं करपुटे कृतं पानीयं यैस्ते विप्रा अर्घम् अर्घाञ्जलिं ददति त्रिः प्रदक्षिणापूर्व वितरन्ति ॥
(6
66
हरडई | हरीतक्याम् ईतोऽत् " [ ९९ ] इति आदेरीतः अंत् ॥ कम्हार । आत् कश्मीरे ” [ १०० ] इति ईत आत् ॥ पाणिअ।“ पानीयादिष्वित् ” [ १०१ ] इति ईत इत् ॥ क्वचिद् वा । पाणीय ॥
६६. जीर्णं ध्वस्तं तमस्तिमिरम् अज्ञानं च येन । अविहीनतेजसम् अन्यूनद्युतिम् उग्रप्रतापं च । विहीनः सन्मार्गप्रदर्शनेन विध्वस्तः अन्यो विपरीतः पन्था मार्गः अन्यायश्च येन । अविहीनम् अत्युच्चं पूर्वाचलचूलासंस्थं सकलभूपालप्रवरं च । तीर्थे आदित्यालये नद्याद्यवतारे वा तीर्थस्य तीर्थभूता वा द्विजा रविं त्वामिव स्तुवन्ति । रविं त्वां च स्तुवन्तीत्यर्थः ॥
अजुण्ण । " उज्जीर्णे” [१०२] इति ईत उत् ॥ क्वचिन्न । जिष्ण ॥ हीण अहूण । विहाण अविहूणं । ऊ हीनविहीने वा [ १०३ ] इतिईत वा ॥
""
""
तूह । “तीर्थे हे" [१०४] इति ईत ऊः । हे इति किम् | तित्थे ॥
६७. पीयूषाशना देवास्तेषां स्वामी इन्द्रः तस्य दिक् पूर्वा तस्या आपडे शोभाकत्त्वेन अवतंसे रवौ सति उअ इति पश्य । विभीतक -
१ BC केरिस एरिसआओ. २ Domits त्वामिव... रविं...

Page #81

[ है ८. १. ११२.] प्रथमः सर्गः । .. चत्तूण नेड-पीढं नीड-घरा मउलिआ मही-मउड ।
विदाय-निद्दमुड्डन्ति घरोवरि रुक्ख-अवरि च ॥ ६८ ॥ गरुआ वि गुरुअ-भिउडीहिँ वार-वालेहि पडिखलिजन्ता ।
बहु-पोरिसा वि पुरिसा निरुद्ध-छीआ इहं एन्ति ॥ ६९ ।। वद् आभा सादृश्यं यासां तास्तारा नभःपीठे कीदृश्य ईदृश्यः । न कीदृश्योपीत्यर्थः ॥
पेऊसा । आमेले । केरिस । एसिआओ। बहेडया । “ एत् पीयूष " [ १०५ ] इत्यादिना एषु ईत एत्त्वम् ॥
६८. हे पृथ्वीमुकुट पूर्व मुकुलिता रात्रौ एकत्र स्थितास्ततो नीडपीठं कुलायतलं त्यक्त्वा नीडगृहाः पक्षिणो विद्रुतनिद्रं गततन्द्रं यथा भवति एवम् उड्डीयन्ते गृहस्योपरि वृक्षस्योपरि च ॥
पेढे पीढं । नेड नीड । “ नीडपीठे वा" [१०६ ] इति ईत एत्त्वम् ॥ __ मउलि आ । मउड । " उतो मुकुलादिष्वत्" [१०७ ] इति एषु आदेरुतः अत्त्वम् ।। क्वचिद् आत्त्वमपि । विद्दाय ॥ - घरोवरिं अवरिं । “ वोपरौ' [ १०८ ] इति उतः अत् वा ॥
६९. गुरुकधुकुटिभिरपालैः प्रतीहारैः प्रतिस्खल्यमांना निरुध्यमाना गुरुका अपि कुङ्कणादिदेशस्वामिनोपि बहुपौरुषा अपि प्रचुरप्रराक्रमा अपि पुरुषाः मा भूत् अस्मत्स्वामिनः क्वापि कार्ये अशकुनम् इति निरुद्धक्षुता इह युष्मत्पादपद्मान्तिके आयन्ति आगच्छन्ति ।। · गरुआ गुरुअ । " गुरौ के वा" [१०९ ] इति स्वार्थिके के आदेरुतः अत् वा ॥ भिउडीहिँ । " इर्भृकुटौ" [११०] इति आदेरुतः इः ॥ पोरिसा । पुरिसा । " पुरुष रोः" [१११] इति रोख्त इत्वम् ॥ छीआ । " ई क्षुते" [ ११२ ] इति आदेरुत ई॥ १B पुरिसा रुद्ध-च्छीआ. २ D ईदृश्योपीत्यर्थः.

Page #82

कुमारपालचरिते
मुसल-धर- बाहु - मूसल रइ-मूहव-सुहय तुज्झ मुह-कमलं । दडुं ऊसुअ- नयणा पुणो पुणो ऊससन्ति निवा ॥ ७० ॥ अणउच्छन्नोच्छाहो रिउ - दुसहो दूसह - प्यावेण । वोक्कन्त निद्द-पसरो अह राया ओडिओ सयणा ।। ७१ ।। कोऊहल- कुसलेहिं कुऊहलत्थेसु कोउहल्ली वि । सहाण व सुहयरं परमप्पं थुणिय सव्वण्णुं ॥ ७२ ॥ अमलोब्बी दुअल्लो उब्बूढ-दूऊल - दण्डि दिन्न -करो । सो अत्थाणि पत्तो दुगुल्ल उल्लोअ सोहिलं ॥ ७३ ॥
७०.
मुसलधरबाहू इव बाहुमुसलौ यस्य तस्य आमन्त्रणम् । तथा रतिसुभगः कन्दर्पः तद्वत्सुभग सकललोकप्रिय हे राजन् तव मुखकमलं दृष्ट्वा उत्सुकानि सोत्कण्ठानि नयनानि येषां ते नृपाः पुनः पुनः उच्छ्वसन्ति भूयोभूयः पुलकिताङ्गा भवन्ति ॥
(6
मुसल मूसल । सूहव सुहय । ऊत् सुभग० इत्यादिना [ ११३ ] आदेरुत ऊद् वा ॥
""
७१. अनुच्छिन्नोत्साहः अखण्डितोद्यमः दुःसहप्रतापेन उग्रतेजसा रिपुदुःसहः अथ एवंमङ्गलपाठकपठितानन्तरं व्युत्क्रान्तनिद्राप्रसरो जागरितः सन् राजा शयनाद् उत्थितः ।।
ऊसुअ । ऊससन्ति । " अनुत्साहोत्सन्ने त्सच्छे " [ ११४ ] इति आदेरुत ऊत् ॥ अनुत्साहोत्सन्न इति किम् । उच्छन्नोच्छाहो ॥
दुसहो दूसह । “लुकि दुरो वा ” [११५ ] इति रलोपे उत उत् वा ॥ वोक्कन्त । ओडिओ । 'ओत् संयोगे " [११६] इति संयोगे परे आदेरुत ओम् ॥
66
७२. ७३. अधुना राज्ञः प्रातस्त्यं कृत्यम् आह । युग्मम् । कुतू
1 B is wanting in the commentary on the two couplets from कुतूहलकुशलैः up to करो यस्येति.

Page #83

३३
[है० ८.१.१२१] प्रथमः सर्गः। • तस्स. भुमयाइ वसगा अवाउला पेसणिक-हणुमन्ता ।
बल-कण्डुअमाण-भुआ पुरो निविट्ठा निवा नमिरा ॥७४॥ पासम्मि ठिआ तस्स य महूअ-गोरीओं महुअ-महुर-गिरा।
वजन्त-कणय-नूउर मणि नेउर-वइर-निउराओ ॥ ७५ ॥ हलकुशलैः कौतुकनिपुणैः कृत्वा कुतूहलार्थेषु कुतुकवस्तुषु कुतूहल्यपि सूक्ष्माणां परमाण्वादीनां मध्येपि सूक्ष्मतरं दुर्जेयत्वाद् अणुतरं सर्वज्ञं लोकालोकपैदार्थसार्थपरिज्ञानचतुरं परमात्मानं स्तुत्वा स कुमारपालभूपः दुकूलानाम् उल्लोचैः शोभावतीम् आस्थानी प्राप्तः । किंभूतः सन् । अमलानि उज्ज्वलानि उड्यूढानि परिहितानि दुकूलानि सितपट्टांशुकानि येन उड्यूढदुकूलेन दण्डिना दत्तो गमनकाले वितीर्णः करो यस्येति ॥ __कोऊहल कुऊहल कोउहल्ली । “कुतूहले वा हस्वश्च" [११७] इति उत ओत् वा तत्संनियोगे हवंश्च वा ॥
सण्हाण । सुण्ह । “अदूतः सूक्ष्मे वा"[११८] इति ऊतः अत् वा ॥ आर्षे सुहुमेति शेयम् ॥ . . - . दुअल्लो दुऊल । " दुकूले वा लश्च द्विः” [११९] इति उकारस्य अस्वं
वा तत्संनियोगे च लस्य द्विः ॥ [ आर्षे] । दुगुल्ल ।। .. अमलोव्वीढ उव्वूढ । “ईर्वोद्वयूढे ' [ १२० ] इति ऊत ईत्वं वा ।। . ७४. तस्य राज्ञो भ्रुवो वशगाः । भूक्षेपमात्रेण समस्तकार्यसाधका
इत्यर्थः । अवातूलाः युक्तकारिणः । प्रेषणे स्वामिनिरोणे एके .. अद्वितीया हनूमन्तः । बलेन कण्डूयमानौ कण्डूलौ । सदर्पावित्यर्थः ।
तथाभूतौ भुजौ येषां ते नम्रा नृपाः पुरः अग्रे निविष्टाः ।। . भुमयाइ अवाउला । हणुमन्ता । कण्डुअमाण । “उद्धृह" [१२१] इत्यादिना ऊत उत्वम् ॥
७५. चतुर्भिः कलापकम् । चामरदर्पणहस्ता वारयुवत्यस्तस्य राज्ञः
१ BD नविरा. २ BC °पदार्थपरि'. ३ BC शत°. ४ D omits 'हखश्च...लस्य द्विः'. ५ D °निरोपे.
3. [ कुमारपालचरित]

Page #84

कुमारपालचरिते कोहण्डि-कुसुम-मउवीओं काम-तोणीर-थार-कबरीओ। निम्मोल्लङ्गय-मण्डिअ-कोप्परया गहिअ-तम्बोला ॥ ७६ ॥ विब्भम-गलोइ-मेघा रम्भा-थोणा-निहोरु-थूणाओ। . तोणीहविअ सयं चिअ रइ-वइणो तूण-छड्डवणा ॥ ७७॥ सरउग्गय-मय-लञ्छण-सरिच्छ-वयणाओं वार-जुवईओ ।
चामर-दप्पण-हत्था अकास-कन्ती किसङ्गीओ ॥ ७८ ॥ पार्श्वे स्थिताः । किंभूताः । मधूकवद् गुडपुष्पवद् गौर्यः गौरागन्यः । मधूकवन्मधुरा मनोज्ञा गीर्यासाम् । वदन्तौ चङ्क्रमणवशात् सिञ्जानौ कनकस्य नूपुरौ मञ्जीरौ मणयः पद्मरागाद्याः तत्खचितौ नूपुरी वज्राणि हीरकाणि तत्खचितौ च नूपुरौ यासाम् ।। - ७६. कूष्माण्डीकुसुमवद्, मुंब्यः कोमलाङ्गयः । कामतूणीरवत् तद्वाणानां पुष्पाणां तत्र प्रक्षेपात् स्थूलाः कबर्यः घना वेणयो यासाम् । निर्मूल्याङ्गदण्डितकूर्पराः अनर्थ्यकेयूरभूषितभुजमध्या गृहीतताम्बूलाः।।
७७. विभ्रमा विलासास्त एव गुडूची अमृता तत्र वृद्धिजनकत्वेन मेघाः । रम्भायाः स्थूणां स्तम्भस्तत्संनिभा ऊरुस्थूणा यासां स्वयमेव तूणीभूय रतिपतेस्तूणमोचनाः ।
७८. शरदुद्गतमृगलाञ्छनसदृक्षवदनाः अकृशा .सर्वत्र विस्तृतत्वाद् धना कान्तिर्यासाम् कृशाङ्गयस्तनुशरीराः ॥ .
महूअ महुअ । “ मधूके वा” [ १२२ ] इति ऊत उत् वा ।
नेउर निउराओ। "इदेतौ नूपुरे वा”[१२३]इति ऊत इत् एत् वा । पक्षे। नूउर ॥
कोहण्डि । तोणीर । थोरै । निम्मोल्ल । कोप्परया । तम्बोला । गलोइ । "ओत् कूष्माण्डी " इत्यादिना [ १२४ ] एषु ऊत ओत् ॥ . १ BC स्थूणास्तम्भसंनिभा. २ BC थोरो.

Page #85

[है० ८.१.१२९]- प्रथमः सर्गः ।
३५ मत्तेभ-मउअ-गमणे तस्सि माउक-आसणासीणे। माउक्के अमउत्ते वि सुइ-गिराणं फुड-गिरेहिं ॥ ७९ ॥ आसंसिअं दिएहिं किवालु-हिअओ हवेहि महि-बडे । तुह पिट्ठ-चरा देवा हवन्तु नागा वि पट्ट-चरा ।। ८० ॥ अह खग्गि-सिङ्ग-पत्ते मसिणे मसणेण चन्दणेण गहे । अच्चिअ राय-मयको अकासि तिलयं मिअङ्क-निहं ॥ ८१ ॥
थोणा थूणा । तोणी तूण । “स्थूणातूणे वा' [१२५] इति ऊत ओत् वा । मय । “ऋतोऽत् ” [१२६] इति ऋतः अत्त्वम् ॥
७९. युग्मम् ॥ मत्तेभस्येव मृदुकं मन्थरं गमनं यस्य । मृदुकं हंसरूतपूरितत्वेन कोमलं यद् आसनं गष्टिकादि तस्मिन्नासीने उपविष्टे सति तस्मिन् राज्ञि श्रुतिगिरां वेदवाक्यानां मृदुत्वे अमृदुत्वेपि स्फुटगीर्भिः । वेदवाक्येषु यथास्थानम् उदात्तादिस्वरन्यासेन व्यक्त
वाग्भिरित्यर्थः॥ . ८०. द्विजैः इति आशंसितम् आशीर्वादः कृतः । तदेवाह । कृपालुहृदयो महीपीठे त्वं भव । तथा तव पृष्ठचराः पश्चांद्यायिनो देवाः पृष्ठचरा नागा अपि भवन्तु । तव क्षुद्रोपद्रवव्रातविकर्तनं सुरफणिपत्यादयः कुर्वन्त्वित्यर्थः । इतीत्यध्याहार्यम् ।।
अकास. किसङ्गीओ । मउअ माउक । माउके अमउत्ते । " आत् कृशा" इत्यादिना [१२७] एषु ऋत आत् वा । -- किवाल । हिअओ। "इत् कृपादौ" [१२८] इति आदेः ऋत इत्त्वम् ।।
पिट्ठ पट्ठ। पृष्ठे “वानुत्तरपदे" [१२९] इति ऋत इत् वा ॥ अनुत्तरपदे इति किम् । महि-वट्ठ ।।
८१. अथ द्विजाशीर्वादानन्तरं ममृणे श्लक्ष्णे खङ्गिनो गण्डकस्य शृङ्गं विषाणं तस्य पात्रे भाजने यच्चन्दनं तेन मसृणेन ग्रहान्

Page #86

દ્
कुमारपालचरि
मिच्चु - अवमचु-हरणे दिजे विसजिअ निसामिआ तेण । रिउ-सङ्ग-भञ्जणं धिट्ठाधट्ठाण विन्नत्ती ॥ ८२ ॥ पुहवीस- उउ - वसन्तो निवुत्तं - तिलय क्खणो कलि-निअत्तो । वन्दारय-बुन्दारय-समो पयट्टो तिहिं सोउं ॥ ८३ ॥ . अर्चयित्वा राजैव सौम्याह्लादकत्वादिगुणोपेतत्वाद् मृगाङ्कः मृगाङ्कनिभं वृत्तत्वशुक्लत्वाभ्यां चन्द्रतुल्यं तिलकम् अकार्षीत् ॥
८२. मृत्युः आयुषः परिसमाप्तौ मरणम् अपमृत्युः अकालमरणम् । तयोर्हरणान् विध्वंसकान् द्विजान् विसृज्य संमाननापूर्व प्रेष्य रिपूणां शृङ्गस्य उत्कर्षस्य भञ्जकेन विनाशकेन [ तेन राज्ञा ] धृष्टाधृष्टानां प्रगल्भाप्रगल्भानां विज्ञप्तयो निशामिताः परिभाविताः ॥
सिङ्ग सङ्ग । मसिणे मसणेण । मयङ्को मिअङ्क । मिच्चु मच्चु । धिट्ठाधाण | 'मसृणमृगाङ्कमृत्युशृङ्गधृष्टे वा " [१३०] इति एषु ऋत इत् वा ।
८३. निवृत्तः समाप्तस्तिलकस्य मन्त्राभिमन्त्रितविशेषकस्य क्षणः अवसरः उत्सवो वा यस्य । निवृत्तः समग्रसचराचरलोकाभयप्रदानविधानाद् गतः कलिः कलियुगं यस्मात् । वृन्दारका देवास्तेषु योगक्षेमवाहित्वाद् वृन्दारकः श्रेष्ठः । इन्द्र इत्यर्थः । तेन समः सदृक्षः । पृथ्वीश एव निखिलभूमण्डलमोदकत्वाद् ऋतुवसन्तः तिथिं श्रोतुं प्रवृत्तः । वसन्तर्तुरपि निवृत्तः संजातस्तिलकानां तिलककुसुमानां क्षणः अवसरो यत्र । निवृत्तः कामवशैवर्तित्वेन उपरतः कलिः कामिकलहो यत्र । वृन्दारकेषु निरतिशयरूपोपेतत्वेन वृन्दारको मनोहरः । कन्दर्प इत्यर्थः । तेन समः तादृक्प्रकारः विकारकारित्वात् मित्रं च मित्रेण समं भवतीति ।। कलि-निअन्त्तो इत्यत्र प्राकृतत्वाद् निअत्तो इत्यस्य परनिपातः । यथा
66
'भूअङ्कुरावयंसं छणपसर-महग्घ-मण-हर-सुरामोअं ।
<<
अपणामिअं पि गहिअं कुसुमसरेण महु-मास - लच्छीऍ मुहं ॥ " इत्यत्र महग्घेत्यस्य परनिपातः ॥
१ BCD निअत्त... निवृत्तो. २ B हिं ३D धृष्टानां प्रगल्भानाम्. ४ C निर्वृत्तः. ५ D कामवर्तिस्वेन,

Page #87

[है ० ८.१.१२६] प्रथमः सर्गः। . निव-उसहो दिय-वसहे पिउ-कम-माउ-हर-आगए तत्तो। दाणेण तप्पिऊणं संपत्तो माइ-हरयम्मि ॥ ८४ ॥ माईण अमोसासीसयाण राया अमूस-परिवारो । अमुसा-वाई वुट्ठो धण-बुट्ठी-रयण-विट्ठीहिं ॥ ८५॥ विट्ठ-घण निम्मलेणं देवाणं पिहय पुहय देवीणं । . तेणादिहें गीअं मुईङ्गि-कर-ताडिय-मिइङ्गं ॥८६॥ उउ । उदृत्वादौ [ १३१ ] इति आदेर्ऋतः उत् ॥ निअत्तो निवृत्त । वन्दारय वुन्दारय । “निवृत्तवृन्दारके वा" [१३२] इति ऋत उत्त्वं [वा] .. ८४. ततः तिथिश्रवणानन्तरं पितृक्रमात् पितृवंशात् मातृगृहात् मातृवंशाच आगतान् द्विजवृषभान् प्रधानब्राह्मणान् दानेन तर्पयित्वा संतोष्य नृपवृषभो मातृगृहे संप्राप्तः ॥ वृषभशब्दस्य उत्तरपदस्थस्य प्रधानार्थाभिधायित्वम् । यद् अमरः ।।
. स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुंगवर्षभकुञ्जराः ।
सिंहशार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थगोचराः ॥ उसहो वसहे । " वृषभे वा वा" [१३३] इति वेन सह ऋत उत् वा ॥ पिउ-कम । माउ-हर । “गौणान्त्यस्य" [१३४] [इति] गौणपदस्य योन्त्य ऋत् तस्य उत् ।
८५. न विद्यते मृषा कूटभाषणं यस्य स परिवारो यस्य । अमृषावादी राजा अमृषा सत्या आशिषः प्रणामे कृते चिरं जीवेत्याद्याशीर्वचनानि यासां तास्तथा ताभ्यो [मातृभ्यः] धनवृष्टिरत्नवृष्टिभिवृष्टो वर्षति स्म । ताभ्यो धनं रत्नानि [च ] ददावित्यर्थः । _माउ-हर माइ-हर । "मातुरिद्वा" [१३५] इति मातुर्गौणस्य ऋत इत् वा। क्वचिद् अगौणस्यापि । माईण ॥
अमोसा अमूस अमुसा । "उदूदोन्मृषि"[१३६]इति ऋत उत् ऊत् ओत् ॥ ८६. देवानाम् । अप्रत इति शेषः । पृथक् असांकर्येण देवीनां १ BCD मुअंगिकरताडियमिअंगं. २ BC °पदस्थस्याप्र.

Page #88

कुमारपालचरिते कुल-जरईणं नत्तिअ-नत्तुअ-सहिआण सो वसु अदासि । . धरणि-बिहप्फइ-सीसी बुहप्फइ-सरिच्छ गुरु-पुरओ ॥ ८७ ॥ सो कुसुम-विण्ट-तिक्ख-प्पण्णाइ बहप्फइ व्व लच्छीए । काही पूअं सह-वेण्ट-फलेहिँ स-वोण्ट-फुल्लेहिं ॥ ८८॥ रिद्धि-हय-अणत्त-रिणो राय-रिसी धणुह वेअ-राम-इसी ।
रिज्जू सहुज्जुएहिं नर-उसहेहि चलिओ निवइ-रिसहो॥८९॥ पृथग् वृष्टो मुक्तजलो यो घनस्तद्वन्निर्मलेन गतकलुषेण तेन राज्ञा गीतम् आदिष्टं कारितम् । कीदृशम् । मृदङ्गिकरैः मार्दङ्गिकहस्तैस्ताड़िता आहता मृदङ्गा यत्र तत् तथाभूतम् ॥ . .
८७. कुले जरत्यो वृद्धस्त्रियः ताभ्यः । नप्तकैर्युक्ता. नतृकाः ताभिः सहितास्ताभ्यः पौत्रपौत्रीयुक्ताभ्यो धरण्यां बृहस्पतेः शिष्य उद्धवः तद्वत् । हेयोपादेयविचारचतुरत्वात् । स राजा बृहस्पतेः सदृक्षः . अद्भुतविशदप्रज्ञर्द्धियुक्तत्वेन समो यो गुरुः पुरोहितस्तस्य पुरतो वसु द्रव्यम् अदात् ॥
वुट्ठो विट्ठ । वुट्ठी विट्ठीहिं । पिहय पुहय । मुइंग मिइङ्ग । नत्तिअ नत्तुअ । " इदुतौ वृष्ट० " इत्यादिना [१३७] एषु ऋतः इकारोकारौ ॥
८८. कुसुमवृन्तवत् तीक्ष्णा या प्रज्ञा तया नूनं बृहस्पतिः स राजा लक्ष्म्या सवृन्तफलैः सवृन्तपुष्पैश्च पूजाम् अकार्षीत् ॥
बिहप्फइ बुहप्फइ । “वा बृहस्पतौ" [१३८] इति ऋत इदुतौ वा । पक्षे बहप्फइ ॥ .. विण्ट वेण्ट वोण्ट । इदेदोद॒न्ते'' [१३९] इति ऋत इत् एत् ओच ॥
८९. ऋद्ध्या हतं स्वधनेन निवर्तितम् ऋणेन ऋताः पीडितास्तेषाम् ऋणं येन । राजैव जीवरक्षाविधायित्वेन ऋषिः । धनुर्वेदे धनु:कलाप्रतिपादकशास्त्रे रामर्षिः परशुरामः । ऋजुः अकुटिलः ऋजुभि१ D धरिण्यां. २ BCD मुअंग मिअंग...

Page #89

[है० ८.१.१४४] प्रथमः सर्गः । सोवसन्त-रिउ-सरि-विलासओ तह य गिम्ह-उउ-सरिस-लीलओ। महुर-तिव्व-तेआसरिच्छओ सम-हरं दरिअ-आढिअं गओ ॥१०॥ नरऋषभैः सह नृपतिऋषभश्चलितः गुणनिकां कर्तुं प्रस्थितः ॥ रिपुच्छन्दा छन्दः ॥
रिद्धि । “ रिः केवलस्य” [१४०] इति व्यञ्जनेन असंपृक्तस्य ऋतो रिः॥
९०. मधुरं सदाचारिप्रमोदकत्वेन प्रियं तीव्र शत्रुसंतापकत्वेन प्रचण्डं यत् तेजो माहात्म्यं तेन असदृक्षः निरुपमः । अत एव वसन्ततुसदृक्षः विलासो विलसितं यस्य । तथा ग्रीष्मर्तुसदृक्षा लीला केलिर्यस्य च । मित्रामित्रेषु शान्ततीव्रवृत्तिरित्यर्थः । स राजा दृप्ताहतं बलिष्ठभटवृतं श्रमगृहं गुणनिकास्थानं गत इति उत्तरसर्गार्थसूचनम् ॥ पश्चिमान्तिका छन्दः । वदनकं वा ॥
अण रिणो । रिसी राम-इसी। रिज्जू सहुज्जुएहिं । उसहेहि रिसहो । रिउ उउ । “ऋणर्वृषभर्वृषौ वा” [१४१] इति ऋतो रिर्वा ॥
सरि । सरिस । सरिच्छ । " दृशेः क्विप्टक्सकः "। [१४२] क्विप् टक् सक् इत्येतदन्तस्य दृशो धातोः ऋतो रिरादेशः।
. आढिंअं । " आहते ढिः" [१४३] इति ऋतो ढिः ॥ . . . दरिअ । “अरिदृप्ते" [१४४ ] इति ऋतः अरिः ॥ . इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृतद्वयाश्रयमहा
काव्यवृत्तौ प्रथमः सर्गः समाप्तः॥

Page #90

पतय-केसर-कन्ती अकिलिन्नो हरि-चवेल-चविलो सो।. स-किसर-किलित्त-दामो निवो पयट्टो समं काउं ॥१॥. गुरु-मण-थेणो रेवइ-देअर-सीअ-दिअराण बल-थूणो। । काही विअणं सो सयमवेअणो मल्ल-सेलाण ॥२॥ . . .
१. त्रिक षट द्विक चतुष्क द्विक एक एक एक इत्येवं विंशत्या गाथाभिर्यथासंख्यं राज्ञो मल्लश्रमं धनुःश्रमम् असिश्रमं शक्तिश्रमं चक्रश्रम सेल्लश्रमं परशुश्रमं शूलसीरश्रमम्.आह ॥ पङ्कजकेसरः कमलकिञ्जल्कस्तद्वत् कान्तिः शरीरच्छविर्यस्य । स्वर्णवर्ण इत्यर्थः । अक्लिन्नः धर्मरहितः । हरिचपेटावत् सिंहतलप्रहारवत् चपेटा यस्य सकेसरं क्लप्तं कण्ठकन्दले स्थापितं दाम पुष्पमाला यस्य स नृपः श्रमं मल्लकलाभ्यास कर्तुं प्रवृत्त इति ॥
अकिलिन्नो । किलित्त । "लत इलिः क्लप्तक्लन्ने" [१५४] इति लत इलिः॥
२. गुरोः कलाचार्यस्य मनःस्तेनः निरवधिकलाकौशलकरणेन चित्तहारकः । बलस्य सामर्थ्यस्य स्तेनश्चोरः । कयोः । रेवती रामप्रिया तस्या देवरः कृष्णः स च सीताया जानक्या देवरो लक्ष्मणश्च तयोः । तद्वत्पराक्रमवान् इत्यर्थः । स राजा स्वयम् अवेदनः मल्ला एव उच्चत्वाद् दृढत्वाच्च शैलास्तेषां वेदनां संतापम् अकार्षीत् ॥ __ केसर किसर । चवेल चविलो। देअर दिअराण । विअणं वेअणो । “एत इद्वा' [१४६] इति एत इत् वा ॥
थेणो थूणो । “ऊः स्तेने वा" [१४७ ] इति एत ऊत् वा ॥ सेलाण । “ऐत एत् " [१४८] इति आद्यैकारस्य एत् ॥

Page #91

[है० ८.१.१५२]
द्वितीयः सर्गः
४१
तस्स साणिच्छर-पिउणो व्व कर - हयं सिन्धवं व मल्ल - कुलं । धम्म- जलोल्लं जायं स - सिन्न -पर- सेन - महिअं पि ॥ ३ ॥ मुर-वेरिओ व्व रक्खिअ - दइच्च - कर्य - वइर-दइवय-सहन्नो । hurta स तत्थ धणु कइलास - सओ व्वं केलासे ॥ ४ ॥ देव्वाक्खो दवे व असङ्को महि-अले नव-दइव्वं । उच्च-नीच अ- लक्खे अणचुक्को अवर - धीर-हरो ।। ५
३. तस्य राज्ञः शनैश्चरपिता रविस्तस्यैव कराहतं हस्तताडितं किरणतापितं च सत् स्वसैन्यपरसैन्ययोर्महितं पराक्रमवत्त्वेन श्लाघितमपि कुलं सैन्धवम लवणवद् धर्मजलार्द्र क्षरत्स्वेदबिन्दु जातम् । अपिर्विस्मये ॥
सणिच्छर । सिन्धव । “इत् सैन्धवशनैश्चरे ” [१४९] इति ऐत इत्त्वम् ॥ सिन्न सेन्न । “सैन्ये वा ” [१५०] इति ऐत इत् वा ॥
""
४. मुरवैरीव नारायण इव रक्षितं दैत्यकृत वैरं दैवतसैन्यं येन [स इव] तत्र श्रमगृहे स राजा धनुरग्रहीत् । किंवत् । यथा कैलासे कैलासशयो हर इति ।
दइच्च । दइवय । सइन्नो । “अइर्दैत्यादौ च " [ १५१]इति सैन्ये दैत्यादिषु च ऐतः अइः ॥
वेरि वइर । कइलास केलासे । “ वैरादौ वा ” [१५२] इति ऐतः अइर्वा ॥
५. युग्मम् । स राजा शरान् वृष्टो वर्षति स्म । किंभूतः । शरग्रहसंधानादि कुर्वन् दैववद् अलक्ष्यः फलानुमेयप्रारम्भत्वात् । दैवेपि अशङ्कः लोकोत्तरधैर्यधारित्वाद् निर्भयः महीतले नवः साक्षाच्छिष्टप्रतिपालकत्वेन दुष्टनिग्रहेण च अपूर्वो दैवः । उच्चैर्नीचैश्च लक्ष्ये वेध्ये अभ्रष्टः सम्यक्कलाचातुरीचुँश्चुत्वाद् अस्खलितः । अपरस्य विपक्षस्य धैर्यहरः ॥
I
१. BC °कइ. २ BC पराक्रमित्वेन. ३ BC चचु..

Page #92

४२.
कुमारपालचरिते अन्ननं जोहेहिं सलाहिओ तह बुहेहि अन्नोन्नं । मण-हर-सरलिअकुश्चिअ-उहय-पवट्ठो सरे वुट्ठो ॥६॥ . कण्णो वलिअ-मणोहर-पउट्टकर सररुहेण नर-वइणो । लम्बिर-नाल-सरोरुहवतंसिओ व्वासि संधाणे ॥७॥ .. कय-दुजण-सिर-विअणं सिर-कुसुमाहरणमणसिरो-विअणं । आवजिअ-बाइअ-आउज्जस्सादिट्ठ-पुड-दलणं ॥ ८॥ .. सूसास-वलिअ-चिबुओ अकासि सो गउअपुञ्छ-पमुहेहिं । गाअङ्क-कोञ्चरिउ-सुन्देरं पत्तो धणुह-सुण्डो ॥९॥ ..
६. अन्योन्यं योधैस्तथा बुधैश्च श्लाघितः प्रशंसितः । मनोहरसरलितः सरलः कृतः आकुञ्चितः कुटिलः कृतः उभयप्रकोष्ठः कलाचिको येन तथाविधः । स इति राजवाचकम् अनुक्तमपि प्रक्रमाज्ज्ञेयम् ॥
दव्वा दइवे दइव्वं । “एच्च दैवे" [१५३] इति ऐत एत् अइश्चादेशः ॥ उच्चअ । नीचअ । “उच्चैर्नीचैस्यअः" [१५४] इति ऐतः अअः ॥ . धीर । “ ई?” [१५५] इति ऐत ईत् ।।
७. संधाने शरासनशरारोपे वलितः आकर्णाकर्षणे पश्चाद्गतो मनोहरप्रकोष्ठो यः करः स एव सरोरुहं तेन कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते । लम्बमाननालं यत् सरोरुहं तेन अवतंसितः शेखरितो नरपतेः कर्ण आस्ते ।।
८. युग्मम् । कृता दुर्जनानां शिरोवेदना संतापो यत्र । शिरसि कुसुमान्येव अलंकारो यत्र । शेषालंकारान् मुक्त्वेत्यर्थः । अशिरोवेदनं यथा भवति एवं राजा आतोधिकैर्वादितं यद् आतोद्यं मृदङ्गपटहादिकं तस्य अर्दृष्टपुटं दलनं च गोपुच्छप्रमुखैः शरविशेषैरकार्षीत् ॥
९. किंभूतः । सोच्छ्वासं वलितं तिर्यग् नामितं चिबुकम् अधराधः
१C °वयणं. २ B°वअणं. ३ D मनोहरः सर° ४ BC ° पुटदलनं,

Page #93

[८.१.१६२] द्वितीयः सर्गः । . अह कुच्छेअय-हत्थो कोच्छेअय-कउसलेण सो दिट्ठो।
कोवेस कउच्छेअय-सिद्धो नि असेस-पउरेहिं ॥१०॥ अब्भास-गारवेणं गोविअ-सव्वङ्ग-गउरवो फलए।
नावाकारे तेरह-तेतीस-गुणो व्व सो आसि ॥ ११ ॥ प्रदेशो येन । धनुषि प्रसक्तः शौण्डः धनुःशौण्डः । सप्तमी शौण्डाबैरिति समासः । धनुःकलाकुशल इत्यर्थः । अत एव गवाङ्कक्रौञ्चरिप्वोहरभार्गवयोः सौन्दर्य सौभाग्य प्राप्तः प्राप्नोति स्मेति ॥
अन्नन्नं अन्नोन्नं । मणहर मणोहर । पवट्ठो पउट्ठ । सररहेण सरोरुह । सिर-विअणं सिरो-विअणं । आवजिअ आउजस्स । “ओतोऽद् वान्योन्य " इत्यादिना [१५६] एषु ओतः अत्वं वा तत्संनियोगे च यथासंभवं कतयोर्वादेशः॥
सूसास । “ ऊत् सोच्छ्वासे " [१५७] इति ओत ऊत् ॥ गउअ गाअङ्क। “ गव्य उआअम् ” [१५८] इति ओतः अउ आअश्च ॥ कोश्च । “ औत ओत् ' [१५९] इति आद्यौतः ओत् ॥ सुन्दरं । सुण्डो। " उत् सौन्दर्यादौ " [१६०] इति औत उत् ॥ .१०. अथ अदृष्टपुटव्यधनानन्तरं कौक्षेयककौशलेन हेतुना कोपि लोकोत्तरः कश्चिदप्येषः कौक्षेयकसिद्धः खड्गविद्यासिद्ध इत्यशेषपौरैः निखिलनागरैः कौक्षेयकहस्तः सन् स राजा दृष्टः ॥
कुच्छेअय कोच्छेअय । " कौक्षेयके वा” [१६१] इति औत उर्वा ॥ - कउसलेण । कउच्छेअय । पउरेहिं । " अउः पौरादौ च" [१६२] इति औतः अउः ॥ - ११. नावाकारे फलके अभ्यासगौरवेण शिक्षामहत्त्वेन गोपितसर्वाङ्गगौरवस्तिरोहितसमस्तगात्रगुरुत्वोपि स राजा आसीत् त्रयोदशत्रयस्त्रिंशगुण इव । स तदा अनेकभटप्रहारदानाद् अनेकस्तैख़त इत्यर्थः । अपिः विरोधार्थोत्र द्रष्टव्यः । यः किल तिरोहितगात्रः स एकोपि
१ BOD सः for समासः.

Page #94

४४ .
कुमारपालचरिते घडिआ अथेर-एक्कारएहि बहुएहिँ दुव्वहा सत्ती । वेइल्ल-केल-कोरयं व भामिय भुवि निहित्ता ॥ १२॥ विअइल्ल-कण्णिआरय-कयलेहिं ऐ-अइ त्ति भणिरेहि। . जोहेहि बोर-पोप्फल-पोरं-मन्नेहिँ सा महिआ ॥१३॥ नोमालिअ-नोहलिआ-सोमालाहिं सलोण-मोहाहिं ।
तस्सोब्भमि लवण सुकुमाल-मऊह-मालिस्स ॥१४॥ न लक्ष्यते कथं पुनस्त्रयोदशगुणस्त्रयस्त्रिंशद्गुणो वेति विरोधः । परिहारस्तु . उक्त एव ॥
गारवेणं गउरवो । “ आच्च गौरवे" [१६३] इति औत आत्वम् अउश्च॥ . नावा । “ माव्यावः” [१६४] इति औत आवादेशः ॥ ..
तेरह । तेतीस । “ एत् त्रयोदशादौ” इत्यादिना [१६५] त्रयोदशन् इत्ये. वंप्रकारेषु संख्याशब्देषु आदेः स्वरस्य सस्वरेण व्यञ्जनेन सह एत् ॥
१२. बहुभिः अस्थविरायस्कारैः दुर्वहा शक्तिः आयुधविशेषो घटिता निर्मापिता विचकिलकदलकर्णिकारमिव भ्रमयित्वा उपरि समन्तश्चलयित्वा तेन राज्ञा भुवि निक्षिप्ता । तेनेति अत्र ज्ञेयम् ॥
१३. अयि अयि भो भो इति मणितृभिः ब्रुवाणैः बदरपूगफलपूतरवद् आत्मानं मन्यन्ते ये ते तथा । तैर्योधैः विचकिलकर्णिकारकदलैः पुष्पफलैः सा शक्तिः महिता अर्चिता ॥
अथेर । एक्कार । वेइल्ल । “स्थविरविचकिलायस्कारे" [१६६] इति पूर्ववद् एद्वा । विअइल्ल इत्याद्यपि दृश्यते ॥
केल कयलेहिं । " वा कदले " [१६७] इति पूर्ववद् एत् वा ॥ कन्नेरयं कण्णिआरय । “वेतः कर्णिकारे" [१६८] इति पूर्ववद् एत् वा ॥ ऐ-अह । “अयौ वैत् " [१६९] इति पूर्ववद् ऐत् वा ॥ १४. नवमालिका यूथिका नवफलिका नूतनम् अल्पं फलं

Page #95

द्वितीयः सर्गः
[है० ८.१.१७० ]
४५
चोह - मणु-चोग्गुणओ भुवण - चउद्दहय-वह- चउग्गुणओ । चोत्थे वि जुगे ति-पुरिस - चउत्थओ लक्खिओ स तया ॥ १५ ॥ सागोक्खल-खइरोहल- लोहोऊखल-सिला - उलूखलया । चकेण तेण दलिआ चोव्वारं पुण चउव्वारं ॥ १६ ॥ अ अ - कोउलो कोहल - दक्खेहिँ तक्किओ राया । उअ कहो एस इहं भरहेसर - चक्कवट्टी ओ ॥ १७ ॥
1
[ यस्याः सा ] तद्वत्सुकुमाराभिः सलवणा लावण्ययुक्ता मयूखाः कान्तयो यासां ताभिः स्त्रीभिः सुकुमारमयूखमालिनः दर्शनीयद्युतिधारिणस्तस्य राज्ञः लवणम् उद्भमितम् उत्तारितम् । विशेषणान्यथानुपपत्या अत्र स्त्रीभिरिति ज्ञेयम् ॥
बोर । पोष्फल । पोरं । नोमालिअ । नोहलिआ । " ओत् पूतर" इत्यादिना [ १७० ] पूर्ववद् ओत् ।
१५. चतुर्दशानां मनूनां स्वायंभुवानृषीणां समाहारश्चतुर्दशमनु । तस्माच्चतुर्गुणः । सर्वजनहितत्वेन अधिक इति भावः । भुर्भुवः स्वर्महर्जनस्तपः सत्येति सप्त । तान्येव सप्तभिर्वायुस्कन्धैः सह चतुर्दश भुवनानि । तेषां चतुर्दशकम् । तस्य पतिर्विष्णुः तस्माच्चतुर्गुणः । चतुर्थेपि युगे कलावपि त्रिपुरुषस्य ब्रह्मविष्णुमहेश्वररूपस्य सकल- लोकमहनीयत्वेन चतुर्थः स राजा तदा लवणोत्तारणक्षणे लक्षितः ।
१६. शाकस्य उलूखलश्च खदिरस्य उलूखलश्च लोहस्य उल्लेखलश्च शिलाया उलूखलश्च ते तथा तेन राज्ञा चक्रेण आयुधविशेषेण दलिताः । कथम् । चत्वारो वारा यत्र दलने तत् तथा । पुनश्चतुर्वारं च । ते तेन भूयो भूयो भग्ना इति भावः ॥
१७. इति धनुःखड्गशक्तिचक्रादिकलाकौशलप्रकारेण रचितकुतूहलो राजा कुतूहले कौतुकहेतुकर्मणि धनुः कलादौ दक्षैः प्रवीणैस्तर्कितः पर्यालोचितः । कथम् । इह पृथ्व्याम् उत किं कृष्णः उत अथवा भरतेश्वरचक्रवर्तीति ॥
१. D उदूखलश्च. २ D उदूखलश्च.

Page #96

कुमारपालचरिते ...... ओआरे अवयार-क्खमेण तेणावसद-रहिएण । सेल्ल-कला-अवयासे भग्गो जोहाण ओआसो ॥ १८॥ . पन्नास-पलोऽवगओ किं जलणो उअ रवि त्ति तस्स करे ।
उवहसिअ-परसुरामस्संहसिअ-पवी महा-परसू ॥१९॥ . सोमालाहिं सुकुमाल । सलोण लवणं । मोहाहिं मऊह । चोदह चउद्दहय । चोग्गुण चउग्गुणओ । चोत्थे चउत्थओ । सागोक्खल खइरोहल लोहोऊखल उलूखलया । चौव्वारं चउव्वारं । कोउहल्लो कोहल । “न वा मयूख०" इत्यादिना [१७१] पूर्ववद् ओत् वा ॥
१८. अपकारे अपकारक्षमेण । सापराधे शिक्षाकरणसमर्थेनेत्यर्थः । अपशब्देन अयशसा रहितेन । कचिदपि स्खलिताभावात् । तेन राज्ञा । सेल्लेति देश्यः प्रासवाची। तस्य कलावकाशे योधानाम् अवकाशः स्फूर्तिः भग्नः । प्रासेन वेध्यव्यधनम् अस्य विलोक्य तथाविधकलाविकलत्वेन सभोपहासपात्रं स्वं तर्कयन्तो भटा न प्रासं करेपि चरित्यर्थः ॥
१९. पञ्चाशत् पलानि मानम् अस्य स्यात् । °मात्रडिति संशये मात्रट् । द्विगोः संशये चेति तस्य लुप् । उपहसितः दीप्रितक्ष्ण्याभ्यां तिरस्कृतः पविर्वजं येन स महापरशुः उपहसितस्तथाविधप्रहरणाङ्गीकारण अनुकृतः परशुरामो येन स तथा तस्य राज्ञः करे गतः सन् ऊह्यते किं ज्वलनः उत रविरिति ॥ - उअ ओ। ओआरे अवयार । अवयासे ओआसो । “अवापोते"[१७२] इति पूर्ववद् ओत् वा ॥ क्वचिन्न । अवसद्द । अवगओ । उअ रवि ॥
उवहसिअ रामस्सूहसिअ रामस्सोहसिअ । “ ऊच्चोपे" [ १७३ ] इति पूर्ववद् ऊत् ओच वा ॥
१ BC °स्सोह'. The author means that we should read ० रामस्साहसिअ (=° रामस्स ओहसिअ° ) as well as ° रामस्सूहसिअ° (= रामस्स ऊहसिअ.)

Page #97

[है० ८.१.१७५] द्वितीयः सर्गः । .सूल-कलाइ णुमण्णो सौर-णिसण्णो अ कित्ति-पङ्गुरणो ।
सो किच्ची-पाउरणं सिइ-पावरणं च अणुकाही ॥२०॥ अह राय-वाडिअत्थं नाओ आणाइओ रिउ-घरट्टो । पुहइ-सईसेणागरु-सुरहि-मओ सुकुसुम-सुतारो ॥२१॥ सचमर-कण्णो विदुरो गय-पावो देव-दुजओ विजणे । सो धरिओ पर-बारण-कवलण-नत्तंचर-चरित्तो ॥२२॥ बालक-मुहो सुहकर-गजी सुहयर-गई अ इअ थुणिओ । जग-आगभिओ बहुतर-आअमिअ-कलेहिँ बहुअरयं ॥२३॥
२०. कीर्तिस्त्रिजगतीश्लाघा प्रावरणं यस्य [स] राजा शूलकलायां निषण्णो व्यापृतः । सीरे हलरूपायुधे निषण्णश्च कृत्तिप्रावरणम् ईश्वरं शितिप्रावरणं बलभद्रं [च] अन्वकार्षीत् अनुकृतवान् ॥
णुमण्णो णिसण्णो.। " उमो निषण्णे”[१७४] इति पूर्ववद् उमादेशो वा ॥ पङ्गुरणो पाउरणं पावरणं । " प्रावरणेऽङ्ग्वाऊ' [ १७५] इति पूर्ववद् अङ्गु आउ इत्येतो आदेशौ वा ।।
२१. अथ शस्त्राभ्यासानन्तरं रिपुषु उपमर्दकत्वेन घरट्टः अगरुरिव सुरभिर्मदो दानजलं यस्य सुकुसुमा सुतारा शोभन आभरणविशेषो यस्य स तथाविधो नागः कुञ्जरो राजपाटिकार्थं चतुरङ्गसैन्यश्रमकरणाय बहिर्गन्तुं पृथिवीशचीशेन पृथिवीन्द्रेण आनायितः ॥ ...'२२. अधुना गाथादशकेन तद्वर्णनम् आह । सचमरौ समीपप्रेङ्खप्रकीर्णको कौँ यस्य विदुरः हस्तिपकाभिप्रेतकृत्यकरणाद् विचक्षणः गतं भद्रजातीयत्वेन नष्टं पापं कुचेष्टा यस्य देवदुर्जयः सुरैरपि दुरभिभवः । परेषां शत्रूणां परे अन्ये वा पराः प्रकृष्टा वा वारणास्तेषां कवलने प्रसने नक्तंचरचरित्रः अत एव स गजो विजने एकान्ते धृतः॥
२३. बालार्क इव अरुणत्वाद् मुखं यस्य सुखकरा शुभकरा वा १ BCD नक्क.

Page #98

कुमारपालचरिते
.. जलयर-अजलचर-वई जस्स य इन्धं रुसा-पिसाजी सो।
सुहदेसु वि सुहओ जइ एरिसओ सो उण सुरेहो ॥ २४॥ . अमुगो कर-आउण्टण-रम्मो चाउँण्ड-काउँए तुट्टे ।
लब्भइ अणिउत्तय-सुरहि-जउँण-जल-बहुल-मय-बट्टो ॥२५॥ गर्जिहितं यस्य शुभे करगर्जी यस्येति वा शुभतरगतिः जगता आगमितो ज्ञातश्च स गजः इति वक्ष्यमाणप्रकारेण बहुतरा आगमिता.. ज्ञाता कला यैः पुरुषैस्तैर्बहुतरकम् अतिशयेन स्तुतः श्लाषितः । स इति प्रक्रमात् ज्ञेयम् ॥ ... २४. जलचराजलचरयोः । हस्तिनोरिति गम्यम् । उत्कृष्टत्वेन पतिः . यस्य चिह्न रुषापिशाची । कोपेन चण्डाल इत्यर्थः । शुभदेष्वपि राज्यसमृद्धिकृत्त्वेन शुभदः स गजः ॥ अथवा अलं बहुनोक्तेन । यदि पुनरीदृशः एतत्समः स त्रिभुवनप्रसिद्धः सुरेभ ऐरावणः । यदीति संभावने ॥
२५. अमुकोयं गजः करस्य शुण्डादण्डस्य आकुञ्चनं मण्डलीकरणं तेन रम्यः । अतिमुक्तकानीव माधवीलताकुसुमानीव सुरभिः यमुनाजलवद् बहुलः शितिः मदपट्टो दानप्रवाहो यस्य स तथा । चामुण्डाकामुके चन्द्रशेखरे तुष्टे परितोषं गते लभ्यते प्राप्यते । ." स्वराद् असंयुक्तस्यानादेः [ १७६] । अधिकारोयम् । यद् इत उर्ध्वम् अनुक्रमिष्यामः तत् स्वरात्परस्य असंयुक्तस्य अनादेर्भवतीति वेदितव्यम् ॥
राय-वाडिअत्थं । नाओ। आणाइओ। रिउ । पुहइ-सईसेण । मओं । “कगचजतदपयवां प्रायो लुक् " [१७७] इति कादीनां लुक् ॥प्रायोग्रहणात् क्वचिन्न।। अगरु । सुकुसुम-सुतारो । समचर । विदुरो । गय-पावो। देव । विजणे ॥ स्वराद् इत्येव । नत्तंचर ॥ असंयुक्तस्येति किम् । दुजओ । चरित्तो । बालक्क । गजी॥ क्वचित् संयुक्तस्यापि । नत्तंचर ॥ अनादेरिति किम् । विदुरो । गय । विजणे । पर । जग । यस्य तु जत्वम् आदौ वक्ष्यते ।। समासे तु वाक्याविभक्त्यपेक्षया भिन्न
१B अणिउतय; C आणउतय. २ BC पूर्वोक्त°. ३ BCD नक्कं. ४ BCD नक्कं.

Page #99

[है. ८.१.१८०] द्वितीयः सर्गः।
४९ • अइमुतंय-बिन्दु-करो अइमुत्तय-गोर-दन्तओ एस ।
सविमोखु साव-चविओ तिअस-गय-वरो महि-अलम्मि।।२६ अच्छ-कय-कण्ण-चिउओ महु-पिङ्गल-नयणओ मयङ्क-नहो ।
पियइ व लायण्णमिमो अखुज-कुम्भो पर-गयाण ॥२७॥ पदत्वमपि । तेन तत्र यथादर्शनम् उभयमपि । सुहकर सुहयर । आगमिओ आअमि। बहुतर बहुअर । जलयर अजलचर । सुहदेसु सुहओ ॥ क्वचिद् आदेरपि । इन्धं । उण ॥ कंचित् चस्य जः । पिसाजी ॥ अमुगो इत्यादिषु तु "व्यत्ययश्च"[४.४४७] इति कस्य गत्वम् ।। आर्षे अन्यदपि दृश्यते । आउण्टण । अत्र चस्य टः॥ ____२६. अतिमुक्तकानीव करे बिन्दवो यस्य अतिमुक्तकवद् गौरदन्तः एष राजगजो ज्ञायते । सोयं त्रिदशगजो मुनेः कस्यचिच्छापेन आक्रोशेन च्युतो भ्रष्टः, स्वर्गाद् महीतले ॥ मनसा प्रत्यक्षमिव परिकल्प्य सुरेभम् इदमा निरदिक्षत् ॥ . ..चाउँण्ड-काउँए । अणिउँत्तयं । जउँण । “यमुना" इत्यादिना [१७८]मस्य
लुक् । लुकि च मस्य स्थाने अनुनासिकः ।। क्वचिन्न । अइमुंतय अइमुत्तय ॥ ... साव । “नावर्णात् पः" [१७९] इति न पस्य लुक् ॥
२७. अच्छं मलरहितं कचकर्णचिबुकं यस्य । मधुवत् पिङ्गले नयने यस्य । मृगाङ्कवद् निर्मलत्वाद् नखा यस्य । अकुब्जौ उन्नतौ कुम्भौ .. यस्य स गजः परगजानां लावण्यं पिबतीव निखिललावण्यस्य तत्र 'दर्शनाद् इति भावः ॥ " गय । कय । नयणओ। मयङ्क । लायण्ण। गयाण । “अवर्णो यश्रुतिः"[१८०] "कगचज'इत्यादिना[१७७]लुकि शेषोऽवर्णःअवर्णात् परो लघुप्रयत्नतरयश्रुतिः। अवर्ण इति किम् । चिउओ ।। अवर्णादित्येव । तिअस।। कचिद् भवति । पियइ ।।
१ BC कस्यचित्थानाज्ञासेन च्युतो. २ BC आणिउँतय. 4 [ कुमारपालचरित]

Page #100

49
कुमारपालचर
खप्पर-खीलय-कुञ्जय - कुसुम - समा जस्स सेल - खम्भ-दुमा | रुन्धिअ-खासिअ छिक्कं पिक्खिज्जइ मये-गलो एस ॥२८॥ मरगय-गेन्दुअ-सरिसालि-गुच्छ - गण्डे निवो इहारूढो । जयइ चिलाए व परे सिरिकण्ठ- किराय - वीरे वि ||२९|| जिअ - घण - सीभ - गङ्गा-सीहर- चन्दिम- सुसीअ-सीअरओ । फलिहामल - बीस - नहो निहस - प्पह- चिहुरओ एस . ||३०||
२८. कर्परश्च घटखण्डं कीलकश्च शङ्कुः कुब्जकः शतपत्रिकाविशेषः तस्य कुसुमानि च तैः समाः । एतान् अनायासेन उत्पाटयतीत्यर्थः । यस्य शैलस्तम्भद्रुमाः । एष मदकलो मदोत्कटः रुद्धकाशितक्षुतं यथा भवति एवं प्रेक्ष्यते ॥
अखुज्ज । खप्पर । खीलयं कुब्जं " [१८१] इत्यादिना एषु कस्य खः। पुष्पं चेत् कुब्जाभिधेयं न । अपुष्प इति किम् । कुजय | आर्षेयत्रापि । खासिअ ॥
(C
२९. मरकतकन्दुकसदृशा अलिगुच्छा ययोस्तौ तथाभूतौ गण्डौ यस्य तस्मिन्निह गजे आरूढः स नृपः श्रीकण्ठ किरातवद्वीरानपि परान् शत्रून् किरातानिव पुलिन्दानिव जयति ॥
मय-गलो । मरगय । गेन्दुअ । " मरकत " [१८२] इत्यादिना कस्य गः । कन्दुके तु आद्यस्य गः ॥
चिलाए। “किराते चः " [१८३] इति कस्य चः । कामरूपिणि तु नेष्यते ॥ किराय ॥
३०. जिताः शैत्येन अभिभूता घनशीकरा गङ्गाशीकराश्च यैः अत एव चन्द्रिकावत् सुशीताः शीकरा मदबिन्दवो यस्य । स्फटिक -
१ D गयवरो. २ BC डुअ

Page #101

[१०] ८.८१८७]
द्वितीयः सर्गः ।
६१
पिहु-जहणो साहु-मुहो सरिसव - खल- कडुअ-सलिलओ अथिरो । इह एसो निव-जोग्गो पत्तो चोत्थिं मयावत्थं ॥ ३१ ॥ निव - धम्म - रओ अह सो नभम्मि पाउस - घणो व्व पिधमिन्दो | अपिहं व आसणाओ असङ्कलं तं समारूढो ॥ ३२ ॥
वद् अमला विंशतिर्नखा यस्य । निकषः कषपट्टः । तस्य प्रभावत् चिकुरा यस्य स तथाभूत एष गजः ॥
""
सीभर सीहर । " शीकरे भहौ वा [१८४] इति कस्य भहौ वा । पक्षे सीआरओ ॥
चन्दिम । " चन्द्रिकायां मः "" [ १८५ ] इति कस्य मः ॥ फालेह् । निहस | चिहुरओ । " निकषस्फटिकचिकुरे हः [ १८६ ] इति कस्य हः । चिद्दुरः संस्कृतेपीति दुग्ग: ( दुर्गः ) ॥
३१. पृथुजघनो विकटकटीतटः साधुमुखः सौम्यवदनः सर्षपखलवत् कटुकं सलिलं मदजलं यस्य । अस्थिरः निरन्तरं हस्तकर्णतालचलनेन चञ्चलः एषः गजः चतुर्थी मदेन उपलक्षिताम् अवस्थां प्राप्तः । त्रिंशद्वर्षदेश्यः संपन्न इत्यर्थः । अत एव नृपयोग्यः । एता`वता भद्रजातीयत्वम् उक्तम् । तथा च तल्लक्षणम् ।
महु-गुलिय- पिङ्गलक्खो अणुपुव्वि - सुजाय - दीह - नङ्गुलो | पुरओ उद्ग्ग - धीरो सव्वङ्ग- समाहिओ भदो || इत्यादि ॥
३२. [अथ ] नृपस्य धर्मे दुष्ट निग्रहशिष्ट्रप्रतिपालनादौ आचारे रतः । पृथक् भूतलस्थितत्वेन भिन्नः इन्द्रः स श्रीकुमारपालभूपः आसनाद् अपृथगिव शरीरसौस्थ्यकृत्त्वेन सिंहासनकल्पे अशृङ्खले अपासितनिगडे तस्मिन् हस्तीन्द्रे समारूढः । यथा नभसि प्राबृद्धनः । सप्तम्या द्वितीया " [ ३.१३७] इति तम् इत्यत्र सप्तम्याः स्थाने द्वितीया ॥
"6
नहो । पह | पिहु । जहणो । साहु । मुहो । " खघथघभाम्” [ १८७ ] इति
१ D गयावत्थं.

Page #102

कुमारपालचरिते पुन्नाम-दामवन्तो पुलोइओ भामिणीहि पउरीहिं। . छालङ्क-देव-तेओ सुहओ रइ-मूहवो व्व निवो ॥३३॥ इन्दो दुहओ चन्दो वि दूहवो आसि खेअर-वहूणं । तस्सि दिटे तइआ मणि-खसिआहरण-खइअङ्गे ॥३४॥
खादीनां हः । असंयुक्तस्यैव । चोत्थि। मयावत्थं ॥ प्राय इत्येव । सरिसव-खल । अथिरो । निव-धम्म । नभम्मि || पिध अपिहं । " पृथकि धो वा” [१८८] इति थस्य धो वा ॥ असङ्खलं । "शृङ्खले खः कः [१८९] इति खस्य कः ॥ .
३३. गाथासप्तकेन राजवर्णनम् आह । पुन्नागदामवान् 'सुरपर्णिकाकुसुममालायुक्तः । छागाङ्कदेवो वह्निः । तद्वद् द्विषदारुदाहकत्वात् तेजो यस्य । सुभगः अनुकूलाचरणेन जगजनप्रियः नृपः रतिसुभगः इव कन्दर्पवद् भागिनीभिः भाग्ययुक्ताभिः पौरीभिः नागराङ्गनाभिः प्रलोकितः सोत्कण्ठम् ईक्षितः ॥ पुन्नाम । भामिणी हि । “पुन्नागभागिन्योगों मः''[१९०] इति गस्य मः ॥ छालङ्क । “ छागे लः'' [ १९१] इति गस्य लः ॥ ३४. तदा राजवीथीचलन्मदकलपृष्ठतलारोहकाले मणिखचिताभरणैः पद्मरागेन्द्रनीलादिरत्नरोचिष्णुकटककेयूरमुकुटाद्यलंकारैः खचितानि युक्तानि अङ्गानि हस्तचरणोत्तमाङ्गप्रमुखा अवयवा यस्य तस्मिन् राज्ञि दृष्टे सति खेचरवधूनाम् इन्द्रो दुर्भगश्चन्द्रोपि दुर्भग आसीत् ।। सौम्यसौभाग्यलावण्योपततेत्तनुविलोकने सर्वाङ्गीणनयनसहस्रेण भीषणत्वाद् इन्द्रः अन्तर्मलीमसत्वेन च चन्द्रस्तासां न प्रियंभावुकतां जगामेत्यर्थः ॥
. . सूहवो । दूहवो । “ऊत्वे दुर्भगसुभगे वः' [१९२] इति गस्य वः ॥ ऊत्व इति किम् । सुहओ । दुहओ ।।

Page #103

[ है ० ८.१.१९५]
द्वितीयः सर्गः ।
५३
वेस- पिसाओ मुत्ती- पिसल्लओ अ झडिलो अजडिलो य । खट्टङ्ग - घण्ट - भूसो निवारिओ न जह अटइ पुरो ।। ३५ ।। के ढव-सयढारि - सढाल - विक्कमो फालह-विमल-नेवच्छो । चविला - फालिअ - कुम्भो नहं व चविडाइ फाडन्तो ।। ३६ ।। अकोल्ल-तेल्ल - णिद्धो असढो पिहडो कलाण सयलाण । लहु - जढर - पिढर- पडियार - पाडणत्ताण कय-कीला ॥ ३७ ॥
३५. वेषेणं पिशाचः जीर्णविवर्णविकृतवेषवान् ग्रहिलप्रायः । मूर्त्या पिशाचश्च भीषणदर्शनः । जटिलः सर्वत्र उद्गतरोमा । अजटिल: मुण्डितशिरमुण्डः कापालिकादिः । खट्वाङ्गघण्टाभ्यां भूषा यस्य । स मृतककपाळघण्टादिकलित ईश्वररूपधारी । जटाधर इत्यर्थः । निवारितो दुःशकुनकारणाद् निषिद्धः यथा येन पुरः अग्रे न अटति नागच्छति ॥ " खचित ● इत्यादिना
""
खासअ खइअङ्गे । प्रिसाओ पिसलओ । [ १९३ ] यथासंख्यं सल्लौ वा ॥
झडिलो अजडिलो । " जटिले जो झो वा " वा । "टो डः "" [१९५ ] इति टस्य डश्च ॥ असंयुक्तस्येत्येव । खट्टङ्ग || क्वचिन्न | अटइ ||
[ १९४ ] इति जस्य झो स्वरादित्येव । घण्ट ॥
३६. चतुर्भिः कलापकम् । कुमारेण कुमारपालेन कारितो विहारः कुमारविहारस्तंस्मिन् श्रीपार्श्वनाथचैत्ये प्राप्तः । राजेति प्रक्रमात् ज्ञेयम् । कीदृशः । कैटभशकटौ दैत्यौ तयोर्यः अरिभूतः सटालो नरसिंहस्तद्वद् विक्रमो यस्य । स्फटिकवद् विमलनेपथ्यः । चपेटया पाटितस्ताडितः कुम्भो येन स तथाभूतः । श्यामकुम्भस्थलास्फालनात् अत्युच्चत्वेन अदृश्यकुम्भस्थलदत्तचपेटोत्थप्रतिरवाद् वा उत्प्रेक्ष्यते नभश्वपेटया पाटयन्निति ।
३७. अङ्कोठतैलवत् स्निग्धः अरूक्षकायः अशठः शाठयवर्जितः
१ D मृत्कपाल°. २ B अच्छव्युतत्वेन; C अव्यतत्वेन.

Page #104

६४
कुमारपालचरिते
दढ - खन्ध-हार-नार्डि पेलन्तो निबिड - कच्छ-नालिमिभं । उब्वेल-अचुच्छङ्कुस - अछुच्छ - वेणूहि आवरिओ ॥ ३८ ॥ अणतुच्छ-टयर-कप्पूर - धूव - महमहिअ - टसर - सुइ-वत्थो । कुमर-विहारे पत्तो टूवर- पडिहार - दिन करो ॥ ३९ ॥ संकलानां कलानां पिठरो भाजनम् । लघु जठरं बुभुक्षाक्षामकुक्षिः तदेव पिठरस्तस्य प्रतीकारो भोजनलाभः तेन पातनम् इतस्ततो भ्रमणं तेन ऋताः । पीडिता इत्यर्थः । तेषां कृता मनोरथातिगवस्तुदानेन जनिता क्रीडा स्वेच्छाविलसनं येन स तथा ॥
. ३८. दृढा स्कन्धे हारभूता नाडिर्वरत्रा यस्य । निबिडा निश्चला कक्षायां मध्येच नाडिर्यस्य स तथा । तम् इभं क्षिपन् प्रेरयन् । उद्वेणवः उद्द्भूर्णवंशदण्डास्ते च अतुच्छाङ्कुशाच एवंभूता ये अतुच्छा वेणवः प्रभूता राजविशेषास्तैरार्वृतः । वेणुर्वंशे नृपान्तरे इति वेणुशब्दो राजविशेषवाच्यपि ॥
३९. अतुच्छं तगरश्च सुरभिद्रव्यभेदः कर्पूरो घनसारः धूपश्च नानासुरभिद्रव्यक्षोदः तैः । अर्थात् तद्भूमैः प्रसृतानि व्याप्तानि त्रसरः सूत्रभेदस्तस्य शुचीनि वस्त्राणि यस्य । तूवरः अनुद्भिन्नश्मश्रुर्मुण्डितश्मश्रुर्वा यः प्रतीहारस्तेन दत्तः करो यस्य स तथा ॥
" सटे शकटकैटभे ढः
""
केढव । सयढारि । मढाल । टस्य ढः ॥ फलिह | " स्फटिके लः चविला चविडाइ । फालिअ फाडन्तो । इति चपेटायां ण्यन्ते पाटौ वातौ च टस्य लो वा ॥ "" ठोढः जदर । अङ्कल । अङ्कोठे लः [२०० ] ॥ पिहडो पिढर | " पिठरे हो वा रश्च डः तत्संनियोगे च रस्य डः ॥
""
[ १९९ ] इति ठस्य ढः ॥
८८
""
""
१ BC अतुच्छाः २ D शटा.
""
[ १९६ ] इति
[ १९७ ] इति टस्य लः ।। " चपेटापाटौ वा
55.
[ १९८ ]
[ २०१ ] इति ठस्य हो वा

Page #105

[है. ८.१.२०५] . द्वितीयः सर्गः । सुपइई सुपडायं वेडिस-दल-नील-भित्ति-गम्भिणयं । अणिउत्तय-फुल्ल-हरं बालाण वि रुण्ण-अवहरणं ॥ ४०॥ बाहत्तरि-कल-सालाहण-सम-जणमलभि-कुसुम-कय-सोहं । पलिल-सिर-पलिअ-पीवल-करण-घुसणुमीस-ण्हवण-जलं ४१
कीलो। " डो लः" [२०२] इति डस्य लः ॥ क्वचिद् वा । नाडिं नालिं । क्वचिन्न । निबिड ॥
उव्वेल वेणूहि । “वेणौ णो वा' [२०३ ] इति णस्य लो वा ॥ अचुच्छ अछुच्छ अणतुच्छ । “ तुच्छे तश्चछौ वा" [२०४ ] इति तस्य चछौ वा ॥ टयर । टसर । टूवर । “ तगरत्रसरतूवरे टः” [२०५] इति तस्य टः ।।
४०. अधुना यादृशं तजिनमन्दिरं यादृशश्च सन् राजा प्रविष्टस्तद् गाथाद्वादशकेनाह ॥ द्वादशभिः कुलकम् । निजनाना अङ्कितम् उपलक्षितं यद् निजकीर्तनम् । कुमारविहार इत्यर्थः । तद् भक्त्या आदरेण ततः प्राप्त्यनन्तरं स श्रीकुमारपालभूपः प्रविष्टः प्रविशति स्म । कीदृशं तत् । सुप्रतिष्ठं शास्त्रविधिविहितविधानविशेषम् अतिशयप्रसिद्धं वा । सुपताकं चनद्वैजयन्तीकं वेतसो वानीरस्तस्य दलानीव नीलमणिनिर्मितत्वेन या नीला भित्तयस्ताभिर्गर्भितं गःपुरोर्ध्वशिखरान्तराले युक्तम् । अतिमुक्तकफुल्लानां गृहाणि पूजार्थ कृता गृहाकारा विच्छित्तयो यत्र । किं बहुना । बालानामपि रुदितापहरणम कौतुकात् कृतसस्मितबालकम् इत्यर्थः॥
४१. द्विसप्ततिः कला येषाम् अत एव सातवाहनसमा जनाः श्रावकलोका यत्र । अतसीकुसुमकृतशोभं क्षुमाप्रसूनजनितान्तराविच्छित्ति । पलितशिरसां यानि पलितानि तेषां पीतकरणं स्वर्णवर्णा
.१ BC अणिउतय”. २ BCD °घुसणुम्मीस'. ३ BC अचुछं. ४ B गर्तो
पूरो

Page #106

कुमारपालचरिते . . . . . पीअल-धाउ-विणिम्मेिअ-विहत्थि-पम-माहुलिङ्ग-आहरणं। . भरह-जिण-भवण-सरिसं मङ्गल-वसहिं सिरी-वसई ॥ ४२ ॥ अध काहल-भव्व-जणं सिढिलिअ-कलि-कालमसढिलाणन्दं । नयरस्स मेढिभूयं पढमं तित्थं व पुढवीए ॥४३॥.. पुहवी-निसीढ-तम-भर-निसीहिणीनाह-सरिस-जिण-बिम्बं । । खण्डिअ-डम्भिअ-दम्भं उद्दण्ड-सुवण्णमय-डण्डं ॥४४॥ डरिआणं दर-हरणं उड्डागरु-दड्ड-धूव-सुह-गन्धं । अहि-डसण-डट्ट-सरणं दसण-कवाडंसु-दट्ट-तमं ।। ४५॥ पादनं यद् घुसृणं कुङ्कुमं तेन उन्मिश्रं स्नपनजलं यत्र तत् तथा । स्नानजलचन्दनेन यत्र पलितशिरसः स्वर्णवर्णकचा भवन्तीत्यर्थः ।।. ___४२. पीतधातुना गाङ्गेयेन विनिर्मितं वितस्तिप्रमं मातुलिङ्गाभरणं यत्र । भरतजिनभवनसदृशं मङ्गलानां कल्याणानां वसतिं स्थानं श्रियः शोभाया लक्ष्म्या वा वसतिम् ।।
४३. अथ कातराः पापभीरवो भव्यजना यत्र । शिथिलितः अनवरतधर्मनिष्ठजनतापूर्णत्वेन मन्दीकृतः कलिकालो येन । आशथिलः निबिडः आनन्दो यस्मात् । नगरस्य मेथिभूतं नाभिभूतम् । अन्यतीर्थपरित्यागेन तदाराधनधानिकलोकदर्शनाद् उत्प्रेक्षते । पृथिव्यां प्रथम तीर्थम् ॥
४४. पृथिव्यां निशोथे अर्धरात्रे यस्तमोभरस्तत्र निशीथिनीनाथसदृशं निर्मूलकाषंकषत्वेन चन्द्रकल्पं जिनबिम्बं यत्र खण्डितंदाम्भिकदम्भम् । विघ्नविधानेन ध्वस्तमायिकमायम् इत्यर्थः । उद्दण्डसुवर्णमयदण्डम् ॥
४५. दरितानां भीतानां दरहरणं भयध्वंसकम् । दग्धागरूदग्ध.१ B °विणम्मि'; C °विणमि; D omits विहत्यिः भव्वजणं. २ BC सिढलिअ.

Page #107

[है० ८.१.२०५] द्वितीयः सर्गः । • डाहत्त-दाह-हरणं कय-डोहलयाण पुन-दोहलयं । । कडण-मइ-चत्त-कदणं डब्भङ्कुर-नील-नीलमणिं ॥ ४६॥ दब्भग्ग-मई दर-डोलिर-सीसमदोलिरेण हिअएण । दूरमहरं डसन्ते डहमाणो मिच्छ-दिहि-जणे ॥४७॥ थुणिरो देवं बारह-रवि-तेअं भत्ति-गग्गर-गिराए। . धम्म-करि-करलि-हूओ कयलि-मिऊ कोह-अपलित्तो॥४८॥
धूपाभ्यां शुभगन्धम् । अहिदशनदष्टानां शरणं त्राणस्थानम् । लग्नगाढविषाशिषोपि तत्रागता जीवन्तीत्यर्थः । दशनानां दन्तिदन्तानां कपटानि तेषाम् अंशवः तैर्दष्टं प्रस्तं तमो येन ॥
१६. दाहार्तदाहहरणं भवदावसंतापापनोदकम् । कृतदोहदानां संजातदोहदानां पूर्णदोहदम् । पूरिताभिप्रेतम् इत्यर्थः । कदनमतिभिः हिंसाबुद्धिभिः । पापिष्टैरित्यर्थः । तैरपि त्यक्तं कदनं यत्र । दर्भाधैरवद् नीला नीलमणयः प्राङ्गणादिषु यत्र तत् तथा ॥
.. ४७. स च कीदृशः । दर्भस्य कुशस्य अयं तद्वत् सूक्ष्मार्थपरि. च्छेदकत्वेन मतिर्यस्य । अदोलावता निश्चलेन हृदयेन उपलक्षितः ।
दरदोलावत् । शीर्ष जिनबिम्बरामणीयकविलोकनविस्मयेन ईष.. ' चलन्मस्तकं यथा भवति एवं प्रविष्टः जिनप्रवचनप्रभावनामात्सर्येण विनाशक्ततया च दूरम् अतिशयेन अधरं दशतो मिथ्यादृष्टिजनान् दहन संतापयन् ॥
४८. द्वादशरवितेजसं देवं वीतरागं भक्तिगद्गदगिरा जयजयेत्यादिवाचा स्तोता स्तवनशीलः । धर्म एव करी तत्र कदलीभूतः शोभाकृत्त्वेन पताकातुल्यः । कदलीवद् मृदुः कोमलाङ्गः । क्रोधेन अप्रदीप्तः । प्रशान्त इत्यर्थः ॥

Page #108

कुमारपालचरिते दोहल-दुउणिअ-धाराकयम्ब-धूलीकलम्ब-कण्टइओ। धिप्पिर-सुवन्न-दिप्पिर-तणु-कन्ति-कवट्टिअन्न-पहो ॥४९॥ चइउं निव-कउहाई निसंढाइ-निवाण धम्म-सिक्खाओ ।
ओसहमोसढिओ इव दिन्तो स निसीहिअं काउं॥५०॥ निअ-नामङ्किअ-णिअ-कित्तणयं अनिला ब्व अतुल-थामेण । पज्जलिआनल-तेओ भत्तीइ तओ पइट्ठो सो ॥५१॥
४९. दोहदेन स्वसमयोद्धृतधूलिधाराधरधाराधोरेणीछोटनरूपदौहृदपरिपूर्त्या द्विगुणितौ वृद्धिं गतौ यौ धाराकदम्बधूलीकदम्बौ ताविव कण्टाकतः संजातरोमाञ्चः । दीप्रसुवर्णवद् दीप्रा या तनुकान्तिस्तया कदर्थितान्यप्रभः ॥ एकस्यैव कदम्बस्य द्विधा अभिधा । यदुक्तम् ।
ग्रीष्मसमैये विकासी कथितो धूलीकदम्ब इति लोके । ..
जलधरसमयप्राप्तौ स एव धाराकदम्बः स्यात् ॥ ५०. नृपककुदानि छत्रखगवाहनमुकुटचामररूपराजचिह्नानि त्यक्त्वा निषधादिनृपेभ्यो धर्मशिक्षाः धर्मोपदेशान् ददत् वितरन् । किंवत् । यथा औषधानि पण्यम् अस्य औषधिकः गान्धिकः औषधम् इति । स चतुःसमुद्रवसुंधराप्रसिद्धः नैषेधिों कृत्वा ।।
५१. अतुलस्थाना अमितबलेन कृत्वा अनिल इव वायुसदृक्षः प्रज्वलितानलतेजा जाज्वलितज्वलनप्रतिमप्रताप इति ।।
पडिहार सुपडायं । " प्रत्यादौ डः" [ २०६ ] इति तस्य डः ॥ आर्षे दुक्कडादि ज्ञेयम् ।। प्राय इत्येव । सुपइटुं ।।
वेडिस । “ इत्वे वेतसे" [ २०७ ] इति तस्य डः ॥ गब्भिणयं । अणिउर्त्तय । “गर्भितातिमुक्तके णः [२०८] इति तस्य णः ॥ रुण्ण । “ रुदिते दिना ण्णः " [२०९ ] इति दिना सह तस्य ण्णः । बाहत्तरि । “ सप्तरौ रः" [ २१० ] इति तस्य रः ॥ . सालाहण । अलसि । “अतसीसातवाहने लः ” [२११] इति तस्य लः॥ १ BC निसिढाइ . २ BC °धोरिणी. ३ BC °समय . ४ BC प्राप्तो स एव. ५ D निषेधिकी. ६ BC अणिउतय.

Page #109

५९
[ है ० ८.१.२२९] द्वितीयः सर्गः ।
लिम्बासय-निम्बगिरा कलि-हाविअ-पाव-नाविआदरिसा । धम्म-रिउणो वि तस्सि दिट्टे धम्मोम्मुहा हूया ॥ ५२ ॥ पलिल पलिअ । “पलिते वा" [२१२] इति तस्य लो वा ॥ [ पीवल ] पीअल । “पीते वो ले वा' [२१३] इति तस्य वो वा स्वार्थे ले परे॥ विहत्थि। माहुलिङ्ग। भरह । वसहिं । काहल । “वितस्ति'[२१४] इत्यादिना तस्य हः ।। बाहुलकात् कचिन्न । वसई ॥
सिढिलिअ। असढिला। मेढि । पढमं । "मेथि ''[३१५]इत्यादिना थस्य ढः॥
पुढवीए पुहवी । निसीढ निसीहिणी । “निशीथपृथिव्यो' [२१६] इति थस्य ढो वा ॥ ___ डम्भिअ दम्भं । उद्दण्ड डण्डं । डरिआणं दर । डड्डा दड्ड । डसण दसण । डट द। डाह दाह । डोहलयाण दोहलयं । कडण कदणं । डब्भ दब्भ । डोलिर अदोलिरेण । “दशन" इत्यादिना [२१७] दस्य डो वा॥दरस्य भयार्थवृत्तेरेव । अन्यत्र दर ॥ ... डसन्ते । डहमाणो । “ दंशदहोः ? [२१८] इति दस्य डः ॥
बारह । गग्गर । " संख्यागद्गदे रः" [२१९] इति दस्य रः ॥ करलि । "कंदल्याम् अद्रुमे''[२२०]इति दस्य रः।।अद्रुम इति किम् । कयलि।।
पलित्तो । दोहल । “प्रदीपिदोहदे लः'' [२२१] । प्रदीप्यतौ धातौ दोहदे च दस्य लः ॥
कयम्ब कलम्ब । " कदम्बे वा” [२२२] इति दस्य लो वा ॥ . चिप्पिर दिप्पिर । " दीपौ धो वा” [२२३] इति दस्य धो वा ॥ कवट्टिअ । “कर्थिते वः" [२२४] इति दस्य वः ।। कउहाई । " ककुदे हः" [२२५] इति दस्य हः ॥ निसढाइ ।" निषधे धो ढः " [२२६] इति धस्य ढः ॥
ओसहं ओसढिओ । “ वौषधे" [२२७] इति धस्य ढो वा ॥ कित्तणयं । “नो णः''[२२८] इति नस्य णः।।आर्षे अनिलो । अनल इत्यादि। निअ । णिअ । " वादौ” [२२९] इति नस्य णो वा ॥ ५२. निम्बवत् कटुः । क्रूर इत्यर्थः । एवंभूत आशयः अभिप्रायः

Page #110

कुमारपालचरिते सो फणस-फालिहद्दय-दीहर-भुअ-फलिह-जोडिअ-णडालो । अफरुस-गिराइ फालिअ-मोहो इअ जिण-थुइमकासि ॥५३॥ फलिहा-जलं बहुत्तम्बुजेहि जह जह वणं च नीमहि । जग-सिरि-नीवावेडय संहइ मही तह तुह पएहिं ॥ ५४॥ तुह कय-कुसुमामेला पण?-पारद्धि-पमुह-पाव-मला। .
मुत्ताहल-विमला इह हवन्ति रेभ व्व मुद्धन्ना ॥ ५५ ॥ ।' तथा निम्बवद् गीश्च येषाम् । कलिरेव कुत्सितकर्मणा नापितः पापमेव नापितः तयोः उपकरणभूतत्वेन ज्ञापकत्वेन च आदर्शाः अतं एव. धर्मरिपवोपि तस्मिंस्तथाविधनृपे दृष्टे सति धर्मोन्मुखा भूतो जाताः । . अपिर्विस्मये ॥
लिम्बा निम्ब । पहाविअ नाविअ । “निम्बनापिते लण्हं वा” [२३०] :, इति नस्य लण्हो वा । “पो वः ” [३३१] इति पस्य च वः । प्राय इत्येव । रिउणो॥
५३. पनसपारिभद्राविव यौ दीघौं भुजपरिघौ ताभ्यां योजितं ललाटं भालस्थलं येन । ललाटयोजितकर इत्यर्थः । पाटितमोहो विनाशितविपरीतावबोधः सन् अपरुषगिरा मृदुस्वरेण · इति वक्ष्यमाणरीत्या स राजा जिनस्तुतिम् अकार्षीत् ॥ .
५४. स्तुतिमेव गाथाष्टकेनाह । परिखा खातिका तस्या जलं यथा प्रभूताम्बुजैः वनं च यथा नीपैः राजति । जगतां श्रियो नीपानां कदम्बकुसुमानाम् आपीड शोभाकृत्त्वेन [हे] शेखर तथा तव पादैर्मही राजति।।
फणस । फालिहद्दय । फलिह । अफरुस । फालिअ । फलिहा । “पाटि" इत्यादिना [२३२] ण्यन्ते पटिधातौ परुषादिषु च पस्य फः ॥
वहुत्तं । " प्रभूते वः ” [२३३] इति पस्य वः ।।
५५. तव कृतकुसुमापीडाः, प्रनष्टपापर्द्धिप्रमुखपापमलाः अत एव मुक्ताफलवद् विमला विगतकर्ममला इह अस्मिन् जन्मनि भवन्ति .१० तह सहइ मही तुह पएहिं.

Page #111

[है० ८.१.२४१ ]
द्वितीयः सर्गः ।
सहलो जम्मो सभलं च जीविअं ताण देव फणि- चिन्ध | जे तं चम्पय-सवलेहिं भिसिणि- कुसुमेहिं अच्चन्ति ॥ ५६ ॥ असिर-कमन्धे अकयन्ध - सिरे समरम्मि तुज्झ झाणेण । Para-root or निवा विसढाविसमं न जाणन्ति ॥ ५७ ॥ वम्मह - पिआहिवन्नू अहिमन्नु - पिआ य अहरिओ तेण । तुह भसल - साम पय- पङ्कएस भमराइअं जेण ॥ ५८ ॥
रेफवद् मूर्धन्याः सकललोकाग्रस्थाः । सिद्धा भवन्तीत्यर्थः । रेफोपि “ ऋवर्णटवर्गरषा मूर्धन्याः” इति मूर्धन्यः ॥
नहि । नीव | आवेडय कुसुमामेला । " नीपापीडे मो वा " [२३४] इति पस्य मो वा ॥
" पापद्धरः
27
[ २३५ ] इति अपदादौ पस्य रः ॥ ५६. हे देव पार्श्व फणिचिह्न तेषां जन्म सफलम् जीवितं च सफलम् । ये त्वां चम्पकशबलैर्बिसिनीकुसुमैः अर्चन्ति पूजयन्ति ॥
क्वचिद् भः।रेभ||क्वचित्तु हः । मुत्ताहल ॥ क्वचिद् उभावपि । सहलो । सभलं । " फो भहौ ” [२३६ ] इत्यनेन ||अनादेरित्येव । फणि ॥
is
""
सवलेहिँ । बो वः [ २३७ ] इति बस्य वः ॥
भिसिणि । " बिसिन्यां भः
[ २३८ ] इति बस्य भः ॥
५७. आशरांसि कबन्धानि यत्र अविद्यमानकबन्धानि शिरांसि यत्र तस्मिन् समरे तव ध्यानेन भवतः स्मरणेन कैटभरिपव इव विष्णव sa [ नृपा ] विषमाविषमं न जानन्ति ॥ सर्वत्र विजयवैजयन्तीं प्राप्नुवन्तीति भावः ॥ अशिर इति कबन्धविशेषणं स्वरूपभणनार्थम् । केढव-रिउणो इत्यत्र बहुत्वं मत्स्याद्यवतारापेक्षया ॥
कमन्धे अकयन्ध । “ कबन्धे मयौ [ २३९ ] इति श्रस्य मयौ ।
""
[ २४० ] इति भस्य वः ॥
""
केदव । "कैटभे भो वः " विषमे मो ढो वा विसदा विसमं । ५८. मन्मथपिता विष्णुः अभिमन्युः अर्जुनाङ्गजः अभिमन्यु
[ २४१ ] इति मस्य ढो वा ॥
पारद्धि ।
""

Page #112

कुमारपालचरिते ' पहु तुम्हकेर-अह-खाय-संजमे सोवओग-साहूण । न समो अह जाओ तव-किसङ्ग-लट्ठी वि हु कुदिट्ठी ॥५९॥ करणिजाकरणीअं पेआपिजं च जे न वि मुणान्ति ।
ते दोस-दुइजा वि हु गुण-वीआ हुन्ति तइँ दिढे ॥६० ॥ पिता च तेन अधरितः न्यकृतः । स सर्वोत्कृष्ट इत्यर्थः । हे भसलवत् श्यामल तव पदपङ्कजयोः येन भ्रमरायितं चश्चरीकवद् आचरितम् । यस्त्वां प्रणत इत्यर्थः ॥
वम्मह । “ मन्मथे वः” [ २४२ ] इति मस्य वः ॥ पिआहिवन्नू अहिमन्नु । " वाभिमन्यौ " [२४३ ] इति मो वो वा ।। भसल भमराइअं । " भ्रमरे सो वा” [ २४४.] इति मस्य सो वा ॥
___५९. हे प्रभो पार्श्व त्वदीये भवत्संबन्धिनि यथाख्यातसंयमे पञ्चमचारित्रे सोपयोगसाधूनां सावधानयतीनाम् । हु इति निश्चितम् । न समो न सदृक्षः । कः।यथाजातः शीतातपाद्यपद्रवसहनाय प्रावरणरहितः तपसा कृशाङ्गयष्टिः दुर्बलगात्रोपि कुदृष्टिर्जमदग्न्यादिः ॥
जेण । “ आदेर्यो जः [२४५] इति यस्य जः॥ आदेरिति किम् । भमराइअं। बाहुलकात् सोपसर्गस्य अनादेरपि । संजमे ॥ क्वचिन्न । सोवओग ॥ आर्षे लोपोपि । अह-खाय । अह-जाओ ॥
तुम्हकेर । युष्मद्यर्थपरे तः " [२४६ ] इति यस्य तः ॥ लट्ठी । “ यष्टयां लः ” [ २४७ ] इति यस्य लः॥
६०. हे देव करणीयाकरणीयं पेयापेयं च ये नैव जानन्ति ते दोषद्वितीया अपि गुणद्वितीयाः सगुणास्त्वयि दृष्टे सति भवन्ति । संबोधनपदम् अत्र ज्ञेयम् ॥
... १ BC सोवओ. २0 ° चरित्रे. ३ C शांततापायु.
..

Page #113

[है० ८.१.२५१.]
द्वितीयः सर्गः ।
वेकक्ख - उत्तरीआ धवल - दुगूलोत्तरिञ्ज - पिहिअ-मुहा
तुह कय- हवणा घण - छाय-छत्त - छाहीओं माणन्ति ॥ ६१ ॥ इय सच्छाओ कइवाह - परिणो कड़अवं थुई काउं । आइ - किडि व्व अभेडो जिण - ण्हवणे अह पयट्टो सो ॥ ६२ ॥ पल्लाणिअ - अपडायाणिअ - हयमाएहि अवर - राएहि । कणवीरच्चिय- कलसो हलिछ- गोरो स किर दिट्ठो ॥ ६३ ॥
६१. हे देव वैकक्ष्ये उत्तरासङ्गे उत्तरीयम् उपरितनं वस्त्रं येषाम् धवलं तदेव धौतत्वाच्छुचि यद् दुकूलं क्षौमं तच्च तद् उत्तरीयं च तेन पिहितं विगन्धोष्णोच्छ्रासलगनाशातनाशङ्कया स्थगितं मुखं यैस्ते तथा । तव कृतस्नपना घना सान्द्रा छाया आतपाभावो यस्मात् तच्च तच्छत्रं च तेन याश्छायाः शोभास्ता अनुभुञ्जते अनुभवन्ति ॥
करणिजा करणअं । पेआपिजं । दुइजा वीआ । उत्तरीआ दुगूलोत्तरिज । "वोत्तरीयानीयतीयकृद्ये ज: " [ २४८ ] इति यस्य जो वा ॥
•
६२. इति पूर्वोक्तरीत्या कतिपयां स्वशक्तधुचितां स्तुतिं कृत्वा स. च्छायः शोभनकान्तिः कतिपयपरिजनः मितपरिवारः । आदिकिरिः आदिवराहः स इव अभेरः अकातरः स श्रीकुमारपालभूपः जिनस्नपने - अथ स्तवनभणनानन्तरं प्रवृत्तः ॥ अत्र स्तुतिं कृत्वेति क्त्वाप्रत्ययेन स्नानप्रवृत्तेरानन्सर्यमात्रे उक्तेपि अत्यानन्तर्यप्रतिपादनार्थम् अथशब्दः । यथा देवदेवं प्रणम्यादौ इत्यत्र आदिशब्दः अतिसामीप्यप्रतिपत्त्यर्थः ॥
""
""
छाय छाहीओ । छायायां होऽकान्तौ वा [ २४९ ] इति हो वा ॥ कान्त इति किम् । सच्छाओ ॥
कइवाह कइअवं । " डाहवौ कतिपये
पर्यायेण ॥
किडि । अभेडो । " किरिभेरे रो डः
"
[२५० ] इति यस्य डिदाह-व
"
[२५१ ] इति रस्थ डः ॥
६३. पर्याणं गृह्णन्ति हयाः । णिज् बहुलम् इत्यादिना णिच् । ते

Page #114

कुमारपालचरिते
. तेण जिणम्मि दुवालस-रवि-तेए मुहल-घण्ट-थोर-रवं । णङ्गलि-लङ्गलिभायर-सरिसेण पलोट्टिआ कलसा ॥ ६४ ॥ णलिणाहलत्तण-अपुण-भवत्थं निवेण करुणाए । ललि-लाहला वि हु सित्ता जिण-ण्हवण-सलिलेण ॥६५॥
सैन्यपालैः प्रयुज्यन्ते स्म । प्रयोक्तव्यापारे णिगि क्तः । ततः पर्याणिता . ग्राहितपल्ययना अपर्याणिताश्च हया यत्रेति । एवम् आयातैः अपरराजैः करवीरैः करवीरकुसुमैः अर्चितकलशः । हरिद्रावद् गौरः स राजा किल दृष्टः । सविस्मयोत्कण्ठं विलोकितः । किलेति प्रसिद्धौ ॥
पल्लाणिअ अपडायाणिअ । “पर्याणे डा वा' [२५२] इति रस्य डा वा ॥ कणवीर । " करवीरे णः” [ २५३ ] इति आद्यरस्य णः ॥
६४. लाङ्गलिलाङ्गलिभ्रातृसदृशेन बलभद्राच्युततुल्येन तेन राज्ञा मुखराः प्रतिरवैर्वाचाला या घण्टास्तासां स्थूलो रवो यत्र इत्येवं जिने जिनबिम्बे द्वादशरवितेजसि पर्यस्ताः कर्पूरकुङ्कुमादिसुरभिद्रव्यक्षोदामिश्रजलमोचनाय अवाश्चः कृताः कलशाः सुवर्णमणिमृन्मयादिकुम्भाः ॥ हलिद्द। मुहल। " हरिद्रादौ लः" [२५४] इति रस्य लः । आर्षे दुवालस।
थोर । " स्थूले लो रः” [२५५] इति लस्य रः ॥ - ६५. लालिलाहलत्वयोः तिर्यक्त्वम्लेच्छविशेषत्वयोः अपुनर्भवार्थ पुनरप्रादुर्भावाय नृपेण करुणया । आस्ताम् अन्ये । लाङ्गलिलाहला अपि । हु इति निश्चितम् । सिक्ताः आर्द्राः कृता जिनस्नपनसलिलेन ॥
णङ्गलि लङ्गलि । गङ्गलि । णाहल लाहला । "लाहललाङ्गललाङ्गले वादेर्णः" [ २५६ ] । एषु आदेर्लस्य णो वा ।
१. १D सुवर्णदुर्वर्णमणि'.

Page #115

[१०] ८.१.२६० ]
६५
| सास-खण्ड-डालाहिं समरी -भासाइ दूसिमिण - हरणं । सिवि वि दुलहमणुजिणमकारि संगीयमित्थीहिं ॥ ६६ ॥ दाढ सुनीविआहिं नीमीओ नच्चणीहिँ तक्कालं । सविसेस - सह - गीए सजाइ - कमोक्कम - पयट्टे ॥ ६७ ॥
द्वितीयः सर्गः
ः।
६६. शशिखण्डवद् अष्टमीचन्द्रवत् ललाटं भालस्थलं यासां ताभिः स्त्रीभिः शबरीभाषया गायनप्रसिद्ध पुलिन्दीभाषया उपलक्षितं दुःस्वप्नहरणम् । जिनगुणगणोत्कीर्तनाकर्णनैर्दुःस्वप्नसूचितोपद्रवविघातात् । स्वप्ने' किल दुःप्रापमपि प्राप्यते । परं तत् स्वप्नेपि दुर्लभं जिनमनु पार्श्वनाथं लक्षीकृत्य संगीतकं प्रेक्षणीयकम् अकारि प्रारब्धम् ॥
[णडालाहिं । “ललाटे च" [२५७] इति आदेर्लस्य णः ॥ ] समरी । " शबरे बो मः 1 [२५८] इति बस्य मः ॥
""
६७. गाथैकादशकेन तद्वर्णनम् आह । शोभनाः । रचनया बन्धुरा इत्यर्थः । नीवयी वस्त्रग्रन्थयो यासां ताभिर्नर्तनीभिः नीवयः तत्कालं प्रेक्षणक्षणे द्रढिता: नर्तनाय निश्चलीकृताः । कदा । षड्भ्यो जातः षड्जः । • यदुक्तम्
नासां कण्ठमुरस्तालु जिह्वां दन्तांश्च संस्पृशन् । षड्भ्यः संजायते यस्मात् तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ।।
स आदिर्येषाम् ऋषभादिस्वराणां तेषां क्रमेण नादाध्यारोहपरिपाठ्या उत्क्रमेण च तथैव व्याघुटनेन ताभ्यां प्रवृत्ते । एतेन शुद्धरागयुक्तत्वम् अत्रोक्तम् । सविशेषा निर्दोषसदृशसार्थकत्वेन रम्याः शब्दा यत्र तच्च तद् गीतं च तस्मिन् सति ॥
१ BC स्वप्नेपि. ५ [ कुमारपालचरित ]
सिमिण सिविणे । सुनीविआहिं नीमीओ | "स्वप्ननीव्योर्वा " [२५९] इति वस्य मो वा ॥
सविसेस | सद्द | सज्जाइ । " शषोः सः " [२६०] इति शषयोः सः ॥

Page #116

कुमारपालचरिते .. तइआ वणिअ-सुसाहिं निव-सुण्हा-वल्लहाओं ता दिट्ठा । पाहाण-पुत्तिआहि व पासाण-त्थम्भ-लग्गाहिं ॥ ६८॥ वञ्जिअ-दस-विह-धाऊ जणणी लासस्स दह-विहस्सावि । दिवसे दिवहावगमे अ सुह-यरी वाइआ वीणा ॥ ६९॥ रञ्जिअ-नर-सिंघेणं वंसिअ-सीहेण वाइओ वंसो। । दापत्त-दाह-हरणो छुह-धवले जिण-गुणे गाउं ॥७॥
६८. तदा प्रेक्षणीयकक्षणे नृपस्नुषाणां राजवधूनामपि वल्लभाः विलोकनाय ईप्सितास्ता नर्तक्यः पाषाणस्तम्भे लग्नाभिः संकीर्णत्वेन प्रेक्षणीयकस्य दुर्दर्शत्वेन संबद्धाभिर्वाणिजस्नुषाभिः दृष्टाः । नर्तनरामणीयकलोलुपत्वेन निर्निमेषनिश्चलत्वादिना तथावस्थानात् पाषाणपुत्तिकाभिरिवेत्युत्प्रेक्ष्यते ॥
सुसाहिं सुण्ह । “ स्नुषायां ग्रहो न वा" [२६१] इति षस्य ण्हो वा ॥
६९. व्यञ्जितः तत्प्रदेशकोणसारणया प्रकटितो दशविधो दशभेदो धातुः भरतादिशास्त्रप्रसिद्धः आलत्तिकौविशेषो यया । दशविधो गेयपदाद्यङ्गभेदेन दशप्रकारः । यदुक्तम्
गेयपदं स्थितैपाठ्यं आसीनं पुष्पगण्डिका । प्रच्छेदकस्त्रिमूढं च सैन्धवाख्यं द्विमूढकम् ॥
‘उत्तमोत्तमकं चैव उक्तप्रत्युक्तमेव च । इति दश लास्याङ्गानि । तस्यापि लास्यस्य जननी उत्पादिका। तत्स्वरानुसारेण नर्तकीनां नर्तनात् । दिवसे दिवसापगमे च । अहर्निशम् इत्यर्थः। अमृतास्वादकल्पस्वरकलितत्वेन सुखकरी वीणा वादिता काणिता ॥
पाहाण पासाण । दस दह । “दशपाषाणे हः" [२६२] इति शषयोर्यथादर्शनं हो वा ॥ दिवसे दिवहा । " दिवसे सः" [२६३] इति सस्य हो वा ।।
७०. रञ्जितः आह्लादितः नरसिंहः कुमारपालराजो येन तेन ___ 1 BC omit 'रामणीयक...त्प्रेक्ष्यते'. २ C आलतिक्य'. ३ स्थितं. ४ BC पाठ्यं मासीनं.

Page #117

[है० ८.१.२६६.] द्वितीयः सर्गः ।
६७ छमि-छत्तिवण्ण-गोरी छट्ठी भल्लि व्व पञ्च-बाणस्स। मय-छावच्छी वर-मुहर-गायणी गिहिउं तालं ॥७१॥ अमय-छिरा-महुर-सरा अमय-सिरोवम-सराहि अणुगमिआ । जिण-गाणम्मि पयट्टा गुण-भायण-दाण-भाणं तो ॥ ७५ ॥
दणु-कुल-दणुअ-कुलाराइ-दुल्लहं तीइ रा-उल-विहारे । . .. राय-उल-पियमवी गीअं सोउं न को आओ ॥ ७६ ॥ वांशिकसिंहेन । वंशवादनं शिल्पम् अस्य वांशिकश्रेष्ठेन दाहार्तानां दाहस्य हरणः श्रुतिसुखकृत्त्वेन संतापस्य विनाशको वंशो वेणुर्वादितः सुधावत् मक्कोलवत् निर्मलान् जिणगुणान् गातुम् ।।
सिंघेणं सीहेण । “ हो घोऽनुस्वारात् '' [ २६४ ] इति हस्य घो [वा] । क्वचिद् अननुस्वारादपि । दाघत्त दाह ॥ __७१. युग्मम् । ततः, वीणावेणुवादनानन्तरं वरमुखरगायनी तालं कांस्यिकां गृहीत्वा जिनगाने प्रवृत्ता । कीदृशी । शमिसप्तपर्णवत् शमीसप्तच्छदपुष्पवद् गौरी गौरवर्णा । पञ्च बाणाः उन्मादनमदनमोहनतापनशोषणाख्याः शरा यस्य स पञ्चबाणः कन्दर्पस्तस्य षष्ठी भल्लिरिक । तया हि बाणैरिव स सर्व स्ववशं करोतीति भावः । मृगशावस्येव आक्षिणी यस्याः ।।
७२. अमृतशिरावत् सुधाधारावत् मधुरः स्वरो यस्याः सा तथा अमृतशिरोपमः स्वरो यासां ताभिः अनुगता । आलतिकाक्षणे अन्यगायनीभिः कृतपृष्ठनिनादेत्यर्थः । गुणभाजनानां गुणपात्राणां यद् दानं जिनसद्गुणोत्कीर्तनोत्थपरितोषाद् धनवितरणं तस्य भाजनम् ।।...
छुह । छमि । छत्तिवण्ण । छट्ठी। छावच्छी । “ षट्शमी" [२६५] इत्यादिना आदेर्वर्णस्य छः ॥ .
छिरा सिरो। " सिरीयां वा" [२६६ ] इति आदेश्छो वा ।। . . ७३. दनुजकुलस्य दैत्यसमूहस्य दनुजकुलारातयो देवास्तेषां च .१ BC कांश्यिकां. २ BCD शिरायां.

Page #118

कुमारपालचरिते सक्य-वारण-पाइअ-वायरण-पउत्त-सह-कय-गीए । . आउजिअ-पायारे रङ्गे पुण आसि गुणि-पारो ॥७४॥ तत्थागओ अ कालायस-सम-कालास-अहिअ-हिअओ जो । सो केलि-किसलयासोअ-किसल-कोमल-
हिओ आसि ॥७५॥ दुग्गावी-पा-वीढं दुग्गा-एवीस-पाय-वीटं च ।
मोत्तुं गण-गन्धव्या तं गीअं सोउमोच्छरिया ॥७६॥ दुर्लभं राजकुलस्य नरनाथयूथस्य प्रियं श्रोत्रसुखकृत्त्वेन हृद्यम् अद्वितीयं तस्या वरमुखरगायन्या गीतं श्रोतुं राजकुलविहारे कुमारविहारे को नायातः । किं तु सर्वोप्यायातः ॥
भायण भाणं । दणु दणुअ । रा-उल राय-उल । “ लुग्भाजन " [२६७ ] इत्यादिना सस्वरस्य जस्य लुग् वा ॥
७४. संस्कृतव्याकरणप्राकृतव्याकरणयोः प्रयुक्ताः प्रतिपादिता ये शब्दास्तैः कृतं गीतं यत्र आतोद्यिकानां मृदङ्गादिवादकानां प्राकारो मण्डलं यत्र तस्मिन् रङ्गे पुनः गुणिप्राकार आसीत् ।। संगीतकाकर्णनाय समागतसमस्तलोकेपि प्रासादे रङ्गभूमौ विचक्षणा एव उपवेशिता इति पुनःशब्दार्थः ॥
७५. तत्र च रङ्गे कालायसं लोहजातिस्तेन समं कालायसाद् अधिकं च हृदयं यस्य स तथाविधो य आगतः स केलिकिसलयाशोककिशलयवत् रम्भाकङ्केल्लिदलवत् कोमलहृदय आसीत् ॥ चित्तचमत्कारकारिजिनेन्द्रगुणस्फीतगीतश्रवणात् सोपि साहृदयः संवृत्त इति यावत् ॥
वारण वायरण । पायारे पारों । आओ तत्थागओ। " व्याकरणप्राकारागते कगोः" [२६८] इति को गश्च लुग् वा ।। ___ कालायस कालास । किसलया किसल हिअओ । हिओ। " किसलय" [२६९ ] इत्यादिना यस्य लुगू वा ॥
७६. दुर्गादेव्याः गौर्याः पादपीठं पादासनम् । अत्र च सामीप्यात्

Page #119

[है० ८.१.२७०] द्वितीयः सर्गः । जिण-पाय-वडण-गुरु-पा-वडणाई चइअ तत्थ उब्भ-जणो पुलयडरेहि कलिओ उउम्बरो उम्बरेहिं व ॥ ७७॥ जाव निवो कय-पूओ आरत्तिय-मङ्गलं न जा कुणइ । ता देव-उले मरुवय-पूअं अणुसोइउं लग्गो ॥ ७८ ॥ मइ ताव देउलमिमं निम्मविअं सहल-जीविअमणेण । सव्व-रिउ-कुसुम-पूआ नो जइ जी न मे सहलं ॥ ७९ ॥
चरणान्तिकम् इत्यर्थः । दुर्गादेवीशस्य पादपीठं मुक्त्वा गणा नन्दिवन्दिप्रभृतयस्ते च ते ते गन्धर्वाश्च किंनरास्तद् गीतं श्रोतुं कर्णाञ्जलिभिः पातुम् अवस्तृता आगताः ॥ . __७७. जिनपादपतनगुरुपादपतनानि त्यक्त्वा तत्र रङ्गस्थाने ऊर्ध्वजनः आसीत् । किंभूतः । पुलकाङ्करैः कलितो युक्तः । किंवत् । यथा उदुम्बरो जन्तुफलः उदुम्बरफलैरिति ।। .: दुग्गावी दुग्गा एवी । पा-वाढ पाय वीढं। पाय-वडण पा-वडणाई । उउ. म्बरो उम्बरेहिं । "दुर्गादेवी" [२७० ] इत्यादिना दस्यान्तर्मध्ये लुग् वा । अन्तरिति किम् । दुर्गादेष्याम् आदौ मा भूत् ॥
७८.. यावत् कृतपूजो नृपः तथा आरात्रिकेन सहितं मङ्गलं आरोत्रिकमङ्गलम् । आरात्रिकं माङ्गलिक्यं चेत्यर्थः । न यावत् करोति तावद् देवकुले कुमारविहारे मरुबकपूजाम् अनुशोचितुं लग्नः । पूजाविषयं पश्चात्तापं कर्तुं प्रवृत्तः ॥
७९. अनुशोचनमेवाह । मया तावद् देवकुलम् इदं निर्मापितम् । अनेन च सफलं जीवितं निर्मापितम् । मम चेत्यर्थात् । परं सर्वर्तुकुसुमपूजा नो यदि चेन्न तदा जीवितं न मे सफलम् ॥ देवगृहविधानाजीवितं सफलमपि तथाविधपूजाया अभावाद् नातिशयेन सफलम् इति यावत् ॥
१D आरत्रिकेन. २ D आरात्रिक

Page #120

कुमारपालचरिते अह भणिअं खे सासण-देवीए एवमेव मा जूर । आवत्तमाण-जस तुममेमेअ किमत्तमाण-मणो ॥ ८०॥ . गुणि-पावारय-पारय दुह-अड-चिन्तावडेसु मा पडसुः । . होही तुह उजाणं सई सव्व-रिऊहि कय-कुसुमं ॥८१॥ .
८०. अथ इत्थं चिन्तानन्तरं खे गगनाङ्गणे शासनदेव्या भणितम् । आवर्तमानं त्रिलोक्यां बम्भ्रम्यमाणं यशो यस्य । तस्य आमन्त्रणम् । हे आवर्तमानयशः त्वम् एवमेव मा खिद्यस्व निरर्थकं मा दैन्ययुक्तो भव । तथा एवमेव किम् आवर्तमानमनाः सर्वर्तुकुसुमपूजा भविष्यति वा न वेति किं चिन्तापरचित्तः ॥
८१. खेदचिन्तयोर्निरर्थकत्वमेवाह । गुणिन एव प्रावारकाः पटास्तेषां प्रावारक अनुपमागणितगुणयुक्तत्वेन आच्छादक । दुःखं खेदः तदेव अवटश्च कूपः । चिन्ता अभीप्सितार्थं प्रति संदेहः सैव अवटश्च । तयोस्त्वं मा पत मा निमज्ज ।। ननु किमिति भगवत्या एवं निषिध्यते तत्राह । तव उद्यानं भवेत् आरामवनं सदा सर्वकालं सर्वर्तुभिः कृतकुसुमं जनितप्रसून भविष्यति । मम प्रसादाद् इति शेषः ॥
जाव जा ता । ताव । देव-उले देउल । जीविअ जाअं । एवमेव एमेअ। आवत्तमाण अत्तमाण । पावारय पारय । अड चिन्तावडेसु । " यावत्ताव" [२७१ ] इत्यादिना यावदादिषु वकारस्य अन्तर्वर्तमानस्य लुग् वा ।। अन्तरित्येव । एवमेवेति अन्त्यस्य न ।।
इति प्राकृतव्याश्रये महाकाव्ये अष्टमस्याध्यायस्य उदाहरण
प्रतिपादनद्वारेण प्रथमः पादः संपूर्णः ।।।
१ B किमित्त; C किमत्त°. २ D सय.

Page #121

[ है ० ८.२.२] .
द्वितीयः सर्गः ।
आरत्तियमह काउं मुक्क-मलो अपरिमुत्त-माउको । तव सत्तं गुण- सक्कं माउत्त- निहिं गुरुं पणओ ॥ ८२ ॥ विअ - डक्कोर - दट्ठ- जीव-जीवाउ-चरण-रेणु-कणं । लुक्क कलिं लुग्ग-भवं तं समुपासिअ गओ राया ||८३ || लक्खण - पुण्णमखीणं अछीण-गमणं अझीण-तणु तेअं । खन्धाइ - सत्त-पिहुलं पोक्खर - गन्धं धुवावत्तं ॥ ८४॥
७१
८२. अथ अभीप्सितार्थसाधकशासनदेवीवचनानन्तरम् आरात्रिकं कृत्वा मुक्तमलः गतविकल्पकालुष्यः । अपरिमुक्तमृदुत्वः आर्जवयुक्तो राजा श्रीकुमारपाल : ' तपसि " अणसणमूणोअरिआ " इत्यादिसिद्धान्तप्रसिद्धे शक्तं समर्थम् । तन्निष्ठम् इति यावत् । गुणेषु क्षान्त्यादिषु शक्तं मृदुत्वनिधिं गुरुं प्रणतः प्रणमति स्म ॥
८३. वृश्चिकदष्टाश्व उरगदष्टाश्च ये जीवास्तेषां जीवातवो जीवनौषधानि चरणरेणुकणा यस्य । रुग्णः सावद्यव्यापारप्रध्वंसकत्वेन भग्नः कलिः कलहः कलिकालो वा येन । रुग्णभवं मुक्तपदवीप्रदाभयदानादिधर्मानुष्ठानविधापनेन निर्दलितचातुर्गतिकसंसारं तं गुरुं समुपास्य संसेव्य । तदन्तिके देशनाश्रवणादिधर्मानुष्ठानं कृत्वेत्यर्थः । राजा श्रीकुमारपालो गतः देवगृहान्निःसृतः ॥
" संयुक्तस्य " [१] । अधिकारोयम् " ज्यायाम् ईत् ” [२.११५] इति
यावत् ॥
८८
• मुक्क-मुत्त । माउको माउत्त । सत्तं सकं । डक्को दट्ठ | लुक्क लुग्ग | शक्तमुक्त [२] इत्यादिना एषु को वा ॥
""
८४. अथ नृपाध्वारोहार्थम् आनीतस्य अश्वोरसस्य गाथासप्तकेन वर्णनम् आह । सप्तभिः कुलकम् । अश्वम् आरूढः । राजा इति प्रक्रमात् । कीदृशम् । लक्षणपूर्ण शालहोत्रशास्त्रोक्तसमस्तप्रशस्यचिह्नभृतम् अक्षीणं परिपूर्णसर्वाङ्गोपाङ्गम् अक्षीणगमनम् ॥
१ BC विञ्छुअ. २ BC जीवाश्च तेषां; D ते जीवास्तेषां.

Page #122

७२
कुमारपालचरिते खन्दपिउ-कन्द-सरिसावणीस-जुग्गं असुक्क-रोम-छविं। अणसुक्ख-मउलि-कुसुमं खेडय-जर खेडअङ्ग-रजं ॥८५॥ . सिहि-सीह-वसह-वग्घाण हत्थि-हंसाण चास-नंउलाण ।
तह तित्तिरस्स सरिसी सुहा गई होइ तुरयाण ॥ इति शास्त्रोक्तगतिसंपूर्णम् इत्यर्थः । अक्षीणतनुतेजसम् अन्यूनकायकान्तिम् । स्कन्धादिषु सप्तसु सप्तस्थानेषु पृथुलं विस्तृतम् । यदुक्तम् ।
वच्छ-यल-भाल-कक्खन्तराई तह कडिअ-खन्ध-गत्ताई। '
पिहुलाइँ सत्त सुपसत्थ-पाय-पट्ठीय-सहियाई ।। पुष्करगन्धं कमलवत् सुरभिम् । यदुक्तम् ।
महु-कमल-कुट्ठ-कुङ्कुम-कयम्ब-कप्पूर-कुन्जय-सुअन्धा ।
घय-चन्दण-बिल्लोसीर-जाइ-गन्धा सुहा तुरया ॥ ध्रुवा ध्रुवनामानः आवर्ता दशसंख्या भ्रमरका यस्य स तथा तम् । . यदुक्तम् ।
दो सीसे दुन्नि उरे इक्को भालम्मि फुरणए इक्को । दो रन्धे दो अवरन्धयम्मि इअ धुअ-दसावत्ता.॥ तुरय-मत्थइ बे जि आवत्त ते चन्द-सूरइं । पयड बिन्नि उरह अस्सिणि-कुमारइं। वेयसन्नरु भाल-यलि वसइ। वाउ फुरणम्मि सारइ। . रन्धह उवरन्धहैं जि ठिअ बिण्णि बिन्नि आवत्त । तिहिं तिहिँ कमि निवसहिँ सयल सोमि विसाह पवित्त ।। जो हीणो धूआवत्तएहिँ सो हीण-लक्खणो तुरओ।
जो तेहिँ जुओ सो कुल कोसल-जस-सुक्ख संजणणो । ८५. स्कन्दपितृस्कन्दाभ्यां श्रीकण्ठकार्तिकेयाभ्यां सदृशा ये अवनीशास्तेषां योग्यः अर्हः तम् । अशुष्का अरूक्षा । लावण्योपेतेति यावत् । इत्थंभूता रोम्णां छविः कान्तिर्यस्य । अशुष्कमौलिकुसुमं साईशिरोमाल्यम् । श्वेटकज्वरस्फेटकं देवताधिष्ठितत्वेन विषतापविध्वंसकम् अङ्गरजो यस्य स तथा तम् ॥ . १ BCD निउ. २ ० वेय'. ३ BC °ग्गि. ४ B उवरंध. ५ D सामि.

Page #123

[है० ८.२.२] .. द्वितीयः सर्गः । थाणु-पिया-जल-पुण्णं अखाणु-वायं जणेहि दीसन्तं । पडिखम्भिअट्ट-थम्भय-थम्भिअ-तणु-ठम्भिअच्छेहिं ।। ८६ ॥ रग्गं पिग-रत्त-सरं रवि-हय-सुकं व नील-किच्चि-छविं । सुङ्ग-करणग्ग-चच्चर-चइत्त-ठिअ-दिहि-दुच्चजं ॥ ८७॥ पञ्चूहा पञ्चसं पि पञ्च-धारासु अकय-णिव्वे । णचा बुज्झा पिच्छीइ वण्णिअं सिक्ख-विजं ति ॥ ८८ ॥ ८६. स्थाणोः ईश्वरस्य प्रिया गङ्गा तस्या यजलं तद्वत् पुण्यम् । आविद्यमानः स्थाणौ पातो यस्य जात्यत्वात् तम् । यद्वा अस्थाणुवातं रोगविशेषरहितम् । प्रतिस्तम्भिता इव तत्क्षणे तदङ्गसङ्गाद् दत्तान्यस्तम्भा इव ये अट्टानां हट्टानां स्तम्भकास्तेषु स्तम्भिता अवष्टब्धास्तनवो यैस्ते च ते स्तम्भिताक्षाश्च निश्चलनेत्रास्तैर्जनैदृश्यमानं भ्रूक्षेपम् ईक्ष्यमाणम् ॥
८७. रक्तं सादिशिक्षास्वनुरक्तम् । पिकवद् रक्तः कलः । गम्भीर इत्यर्थः । एवंभूतः स्वरो हेषारवो यस्य स यथा तम् । यदुक्तम् ।
- अच्छिन्न-गहिर-सदा सुपसत्था हयवरा हुन्ति । नीलकृत्तिच्छविं नीलवर्णत्वकान्तिम् । यदुक्तम् । . सेअङ्ग-सामकन्नो अण्णो जो सेअ-चरण-नयणो य ।
सिअ-केसरो अ नीलो ते तिण्णि वि सुप्पसत्थाई ॥ अत उत्प्रेक्ष्यते । रवेर्ये हया अश्वास्तेषां शुल्कमिव दानमिव । यथा अन्यो वणिग् मण्डपिकायां दानं दत्त्वा चलति तथा रविणापि एतदेशोपरि विचरता एतद् अनुष्ठितमेवेत्यभिप्रायः । शुल्ककरणस्य मण्डपिकाया अग्रे चत्वरे बहुमाया॑ चैत्येषु देवकुलेषु [च ] स्थितानां दृष्टिभिर्दुस्त्यजम् । कौतुकाद् निर्निमेषम् ईक्ष्यमाणम् इत्यर्थः ॥
८८. प्रत्यूषात् प्रत्यूषमपि । प्रतिप्रभातम् इत्यर्थः । पञ्चधाराः। १८ पञ्चसेवि; पञ्चसा पञ्चूसं पि. २ From °क्ष्यते C wants the Com. mentary and grammer (not the text), up to लि° in लिच्छूहिं under 91 as also the couplet 91. See note 2 on page 76. ३ B प्रत्यूषेपि.

Page #124

कुमारपालचरिते . विञ्चुअ-अहिविञ्छिअ-अच्छीविस-विस-हरण-छेत्त-सेअ-जलं। खुर ताडण-अखम-छमं रिक्ख-पवङ्गेस-सम-वेगं ॥ ८९॥ . अवि रिच्छ-सरिच्छेहिं सणिच्छयं सच्छणं च लोएहि । अच्छी-पच्छं लिच्छूहिँ पेच्छिअं आसमारूढो ॥९॥
..आस्कन्दितं धौरितकं रेचितं वल्गितं प्लतम् ।। इति गतिविशेषाः । तासु अकृतनिर्वेदम् । तत्रासक्तम् इत्यर्थः । तथा . ज्ञत्वाद् विचक्षणत्वाद् बुद्धा अवगम्य पृथ्व्या पृथ्वीस्थजनेन वर्णितं. श्लाषितम् । कथम् । शिक्षया विद्वान् इति सर्वगतिकरणनिपुण इलि ॥
८९. वृश्चिकाश्च घुणाः । आहिमूत्रोद्भवा वृश्चिका अहिवृश्चिकाश्च , तीव्रविषघुणविशेषाः । अक्षिषु विषं येषां तेच ते अक्षिविषाः सर्पविशेषाः । तेषां यद् विषं गरलं तस्य हरणं ध्वंसकं क्षेत्रस्य शरीरस्य स्वेदजलं घर्माम्बु यस्य । खुराणां ताडने आघाते अक्षमा असमर्था । वेपमानेति यावत् । इत्थंभूता क्षमा पृथिवी यस्मात् । ऋक्षाश्च जाम्बवदादयः । प्लवङ्गाश्च हनूमदादयः । तेषाम् ईशः सुग्रीवः तेन समवेगं तुल्यत्वरितगतिम् ॥
९०. ऋक्षसक्षैरपि चापल्याद् अच्छभल्लकल्पैरपि सनिश्चयम् एकाग्रचित्तम् । यद्वा ऋक्षसदृक्षैरपि चञ्चच्चारुहारादिमनोहरत्वेन तारककल्पैरपि सक्षणं सोत्सवं च यथा भवति एवम् अक्षिपथ्यं लिप्सुभिलोकैः प्रेक्षितम् ।
लक्खण अखीणं । " क्षः खः'[३]इति क्षस्य खः॥ वाचत्तु छझार्वेपि । अछीण । अझीण ॥
१C लोगेहिं. २ B निर्वेदः. ३ B °घुणशेषाः. ४ B छत्सावमि.

Page #125

[है० ४.२.१९] द्वितीयः सर्गः धवलगेहमइ-निच्चलाकिदी वच्छलो चुलग-वंस-दीवओ। तच्च देवय-वरेण तक्खणोसारिआखिल-दुहो पहुत्तओ ॥९१॥
खन्धाइ । पोक्खर । " कस्कयो म्नि" [४] इति खः ॥ खन्द कन्द । असुक्क अणसुक्ख । “शुष्कस्कन्दे वा" [५] इति खो वा॥ खेडय । खेडअ । “श्वेटकादौ” [६] इति खः ॥ अखाणु । “स्थाणावहरे' [७] इति खः । अहर इति किम् । थाणु ॥ पडिखम्भिों अट्ट-थम्भय । “ स्तम्भे स्तो वा' [८] इति स्तस्य खः । थम्भिअ । ठम्भिअ । “थठावस्पन्दे' [९] इति स्तम्भे स्तस्य थठौ ॥ रग्गं रत्त । “रक्ते गो वा.” [१०] इति गो वा ।। सुक्कं सुङ्ग । “शुल्के ङ्गो वा” [११] इति ङ्गो वा ।। किच्चि । चच्चर । “कृत्तिचत्वरे चः" [१२] इति चः ॥ दुच्चजं । " त्योऽचैत्ये”[१३] इति त्यस्य चः। अचैत्य इति किम् । चइत्त॥
पञ्चूहा पञ्चूसे । “प्रत्यूषे षश्च हो वा”.[१४] इति त्यस्य चः। तत्संनियोगे 'षस्य हो वा ॥
णच्चा । बुज्झा । पिच्छीइ । विजंति । " त्वथ्वद्वध्वां चछजझाः क्वचित् " [१५] । एषां यथासंख्यम् एते क्वचित् ॥ विञ्चुअ विञ्छिअ । " वृश्चिके श्वेश्च॑ा "[१६] इति चुः ।।
अच्छी । छेत्त । सरिच्छेहिं । अच्छी । “छोऽक्ष्यादौ”[१७] इति खस्यापवादस्छः ॥ आर्षे तु इक्खू । खीरं । सौरिक्खं । इत्याद्यपि दृश्यते ॥
छमं । "क्षमायां कौ" [१८] इति छः । काविति किम् । अखम ॥ रिक्ख रिच्छ । “ऋक्षे वा” [१९] इति छो वा ॥
९१. अतिनिश्चलाकृतिः अतिस्थिरस्वभावः वत्सलः विदयाप्रवर्तकत्वात् सर्वजनीनः चौलुक्यवंशस्य प्रकाशकत्वाद् दीपक इव तथ्यः सत्यो यो देवतायाः शासनदेवताया वरः । होही तुह उज्जाणं
१B पडिखंभि. २ D पञ्चूहा पञ्चूसं. ३ B श्चेञ्चुर्वा. ४ BD सरिक्खं. :

Page #126

७६
कुमारपालचरिते
.
सइ सव्व-रिऊहिँ कय कुसुममिति [८१] प्रसादस्तेन क; तत्क्षणे तस्मिन्नेव काले उत्सारिताखिलदुःखः अपगतसमस्तचिन्तः धवलगेहं.. प्रासादं प्राप्तः । राजेति शेषः ॥ वैतालीयापरान्तिका छन्दः । वदनक वा छन्दः । “तच्च-देवय-वरेण" इति उत्तरसर्गार्थसूचनम् ॥
सच्छणं । “क्षण उत्सवे" [२०] इति छः । उत्सव इति किम् । तक्खणो।।
सणिच्छयं । पच्छं। लिच्छूहिं । वच्छलो। "ह्रस्वात् थ्यश्चत्सप्साम् अनिश्चले". [२१] इति ह्रस्वात् परेषाम् एषां छः । अनिश्चल इति किम् । निच्चला ॥ आर्षे तथ्ये चोपि । तच्च ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृताद्वयाश्रयमहा
काव्यवृत्तौ द्वितीयः सर्गः समाप्तः ॥
१ BD have षचचाहो वदनकमिति before वदनकं. २ See note 2 on
page 73.

Page #127

कय-वम्मह-सामच्छं वर- सामत्था कओसवमुऊहि । ओ निवो उच्छुओ दहूं ॥ १ ॥ जय- छिह-ऊसुअ-मयणो अवज्ज-निष्पिह-सभज - जुव - लोओ | अलि-सेज- चूअ - कलिओ तओ पयट्टो वसन्त - उऊ ॥ २ ॥
१. कृतमन्मथसामर्थ्यम् उद्दीपन विभावत्वाज्जनितकन्दर्पप्रकर्षम् वरसामर्थ्यात् देवताप्रसादोत्कर्षाद् ऋतुभिर्वसन्ताद्यैः कृतोत्सवं युगपत् तत्तत्पुष्पफलप्रवालपटलैः - प्रारब्धमहामहिम । नयनानां रम्यत्वाद् उत्सवम् उद्यानं क्रीडाकाननम् उत्सुकः सोत्कण्ठो नृपो द्रष्टुम् ईक्षितुं
गतः ॥
२. तत्र युगपत् सर्वर्तुप्रादुर्भावेपि वाचः क्रमवृत्तित्वाद् ऋतुषु च वसन्तस्य सम्राट्कल्पत्वाद् अष्टाशीत्या गाथाभिरादौ तमेव वर्णयति ॥ जयस्पृहायां धर्मार्थादिपराभवेच्छायाम् उत्सुको मदनो यत्र । अवधे कुव्यापारे निःस्पृहाः विमुखाः सभार्या युवलोकास्तरुणपुरुषा यत्र । अलिशय्य़ा भ्रमरवसतयो ये चूता आम्रवृक्षास्तैः कलितः । ततः देवतावरानन्तरं वसन्तऋतुः प्रवृत्तः ।।
सामच्छं सामत्था | कओसव नयणोच्छव । उच्छुओ ऊसुअ । स्कोत्सवे वा " [२२] इति छो वा ॥
छिद्द | << 37 स्पृहायाम् [ २३ ] इति फस्य अपवादश्छः || बाहुलकात् कचिद् अन्यदपि । निष्पिह ॥
अवज । सभज । सेज ।
" द्यय्यर्या जः
" सामर्थ्यो
""
[ २४ ] इति एषां जः ॥

Page #128

कुमारपालचरिते 'अहिमज्जु-जणय-अहिमञ्जु-माउ-भायाहिमचु-पमुहाण ।
अहिउच्चिआसि मयणो वणवञ्झासज्झ-कुसुम-सरो ॥३॥ . गय-सज्झसस्स मयरद्धयस्स कुसुमज्झओउ-दुइअस्स । कङ्केल्लि-पल्लव-मिसा आसि पयावो समिज्झन्तो ॥४॥ पट्टण-बहु-वलयाइअ-बट्ट-पयट्टालि-मण्डलो चूओ। पवण-कवट्टिअ-कुसुम-रज-सुरहि-महि-मट्टिओ जाओ ॥५॥
३२मत्त ।
. .
३. आभिमन्युजनकश्च अर्जुनः अभिमन्युमातृभ्राता बलदेवः ' अभिमन्युश्च ते प्रमुखा धुर्या येषां वीराणां ते तथा तेभ्यः अवन्ध्याः । कार्यसाधकत्वेन सफलाः असह्याः क्षन्तुम् अशक्याः कुसुमान्येव शरा यस्य स तथाभूतो मदनः आधिक एव त्रैलोक्यवशवर्तिकारित्वेन अभ्यर्हित एवासीत् । अधिकापेक्षया• अनुपात्तक्रियेपादाने पमुहाणेति । पञ्चमीप्राप्तौ " क्वचिद् द्वितीयादेः ” [ ३. १३४ ] इति षष्ठी ॥
अदिमज्जु अहिमञ्ज । “ अभिमन्यौ जौ वा" [२५] इति जो अश्च वा। पक्षे । अहिमन्नु ॥ .. ४. गतसाध्वसस्य स्वरिपोरीश्वरस्यापि तदाज्ञाविधायित्वेन निर्भयस्य मकरध्वजस्य कुसुमान्येव ध्वजचिह्नं यस्य स चासौ ऋतुश्च स द्वितीयो यस्य । वसन्ततुयुक्तस्येत्यर्थः । कङ्केलिपल्लवमिषात् प्रतापः समिन्धान समन्ताद् दीप्यमान आसीत् ।। प्रतापो हि आरक्तो वर्ण्यते । अशोककिशलयानि च तथा । इतीत्थम् उत्प्रेक्ष्यन्ते ।
अणवत्र्झ । असन्झ । सज्झसस्स । “साध्वसध्यह्यां झः”[२६] इति झः।। द्धयस्स ज्झओ । " ध्वजे वा" [२७] इति झो वा ॥ समिझन्तो । “ इन्धौ झा" [२८] इति इन्धौ धातौ झा ॥
५. पत्तनमेव वधूः कान्ता तस्या वलयायितं कङ्कणवद् आचरितम् यतः वृत्तं यथा भवति एवं प्रवृत्तं गन्तुम् उद्यतम् आलिमण्डलं

Page #129

[है० ८.२.२९] .. तृतीयः सर्गः
कामिणि-धुत्तिम-वत्ता-निवत्तणो वल्लि-नईण नडो । पयडिअ-वम्मह-वट्टो सिढिलिअ-वासन्तिआ-वेण्टो ॥६॥ विरहिणि-विसण्ठुलट्ठी-करणो रइणाह-रइ-महु-चउट्ठो । कामहत्थो सुहओ चउत्थ-पुरिसत्थगाणं पि ॥ ७॥ ठीणम्बु-सीअलो थीण-चूय-लट्ठि-महु-बिन्दु-चुम्बणओ । वम्मह-संदट्टेसुं इट्टाघाओ महुट्टिअओ ॥ ८॥ यस्मिन् । पवनेन कदर्थितानि प्रेङ्खोलितानि यानि कुसुमानि तेषां यद् रजः परागस्तेन सुरभिः सुगन्धिर्महींमृत्तिका यस्मात् स तथाभूतश्चूतो जातः ॥ पट्टण । वट्ट । पयट्ट । कवट्टिअ। मट्टिओ। "वृत्तप्रवृत्त'[२९] इत्यादिना टः॥
६. गाथादशकेन वसन्तत॒सर्वस्वभूताः सुरभिशीतमृदुगुणयुक्ता मलयानिला वर्ण्यन्ते ।। दशभिः कुलकम् । पर्यस्तलतम् इतस्ततः प्रेङ्खोलितशाखं यथा भवति एवं मलयानिलो वातो वाति स्म । कीदृशः । कामिनीनां धूर्तत्ववार्ताया मानहेतुप्रावीण्यवृत्तान्तस्य निषेधकः । मलयानिले हि वाति निर्विचार तासां प्रियाभिसरणात् । वल्लय एव नर्तक्यस्तासु नटः पल्लवकरप्रेङ्खकत्वेन नृत्योपाध्यायः । प्रकटितमन्मथवार्तः प्रख्यापितकन्दर्पोदन्तः शिथिलितानि कम्पनाद् अदृढीकृतानि वासन्तिकावृन्तानि माधवीलताप्रसवबन्धनानि येन स तथा ॥
७: विरहिणीनाम् अचैतन्याङ्गसादादिकृत्त्वेन विसंस्थुलास्थिकरणः । रतिनाथरतिमधूनां कन्दर्पतत्प्रियावसन्तानां पृष्ठानुचरत्वेन चतुर्थः । कामस्य अर्थः प्रयोजनम् अर्थो धनं यस्य । चतुर्थपुरुषार्थगानामपि मोक्षमार्गप्रवृत्तानामपि शरीरसंतापनिर्वापणात् सुखदः ॥ ..
८. स्त्यानाम्बु हिमं तद्वच्छीतलः । स्त्याना घना ये चूतयष्टिमधुबिन्दवः आम्रलतामकरन्दविग्रुषः तेषां चुम्बनः अन्तर्वहनात् स्पर्शकः ।
१ BC °सर्वर्तु २ BC माने हेतु'. ३ 0 प्रावीण्यं. ४ C प्रसूनप्रसव', ..

Page #130

कुमारपालचरिते
मुह - गड- निबुड्डेहिं व उच्च - विअड्डि डिएहिं पिजन्तो । छड्डिअ-मलउज्जाणो मड्डि - वेल्ल - विच्छड्डो ॥ ९ ॥ रय-संमह - सम-हरो कवड्डि-सिर- सरिअ-सलिल-सीअलओ । लंघिय - गडवाहण-पुरो मयण - गद्दहिअ - लोओ ॥ १० ॥ मलयाचल-कण्डलिआ - आउह - सालाउ भिण्डिवालो व्व । ठड्डेण वुड्ड-जग-जय- छिहाइ गहिओ महु-भडेण ॥ ११॥
८०
मन्मथसंदष्टेषु इष्टाघातः कामार्तप्राणिपीडाप्रद इत्यर्थः । मधोर्वासन्तस्य कार्यकरणाद् औष्ट्रिकः । भृत्य इत्यर्थः ।।
९. मुखस्य गर्तोपचाराद् बाहुल्यम् । तत्र निमग्नैरिव । अनवरत - सुरतव्यासक्तैरित्यर्थः । उच्चा चासौ वितर्दिश्च वेदिस्तत्र स्थितैर्मत्तवारणभूमिगतैः पीयमानो रतक्लमापनोदार्थं सेव्यमानः । छर्दितं तदानीं दक्षिणस्या उत्तरस्यां गमनाद् वान्तम् । त्यक्तम् इत्यर्थः । मलयोद्यानं येन । मर्दितः अन्तर्भ्रमणेन कदर्थितः विचकिलानां विच्छर्दो विस्तारो येन स तथा ॥
१०. रतसंमर्दात् सुरतासक्तेः श्रमः खेदस्तस्य हरो विध्वंसकः । यतः किंभूतः । कपर्दी ईश्वरः तस्य यच्छिरस्तत्र या सरिद् गङ्गा तस्या यत् सलिलं तद्वत् शीतलः । लङ्घितं गर्दभवाहनस्य रावणस्य पुरं लङ्काख्या नगरी येन । मदनेन गर्दाभितो गर्दभवद् आचरति स्म लोको यत्र स तथा ॥
११. मलयाचलकन्दरिकैव आयुधशाला तस्या भिन्दपालः शस्त्रविशेषः स इव स्तब्धेन साहंकारेण वृद्धा महती या जगज्जयस्पृहा तयाँ मधुभटेन वसन्तवीरेण गृहीतः ॥

Page #131

[है० ८.२.२९] तृतीयः सर्गः ।
दड्डोजीविअ-मयणो विरहिणि-नीसास-बुडि-परिविद्धो । अविअड्ड-असड्ड-अणिड्डीणं पि विइण्ण-रइ-सद्धो ॥१२॥ रिद्धिं पत्तो कम्पिअ-लवली-मुड्डो वसन्त-मुद्धन्नो । अड्डद्धीकय-माणिणि-माणो पज्जुण्ण-दिण्णाणो ॥ १३ ॥ पण्णास-गुणं मयणं पण्णरह-गुणं महुं च पयडन्तो।। मन्तुमइ-मन्नु-दलणो समत्त-लय-तम्ब-वित्थरणो ॥१४॥ अविरहि-विरहि-थवातव-पत्तं पल्लस्थ-लयमपल्लट्टो । उच्छाहकरोणुत्थारयाण मलयाणिलो वाऊ ॥१५॥
१२. दग्धोपि ईश्वरतृतीयनेत्रार्चिषा भस्मसात्कृतोपि उज्जीवितः शरीरीकृतो मदनो येन विरहिणीनिःश्वासवृद्ध्या परिवृद्धः विस्तृतः । अविदग्धाश्च कामप्रवृत्तौ अनिपुणाः अश्रद्धाश्च तदनिच्छवः अनृद्धयो दरिद्रास्तेषामपि वितीर्णरतिश्रद्धः उत्पादितसुरताभिलाषः ।। . १३. ऋद्धिं सौरभ्यादिसंपदं प्राप्तः कम्पिता अन्दोलिता लवलीलतानां मूर्धानः शिरांसि येन । वसन्ते मूर्धन्यः प्रधानः । अर्धाकृतः रतोत्कण्ठाकरणात् खण्डशो विहितो मानिनीनां मानो येन । प्रद्युम्नस्य कन्दर्पस्य दत्ता आज्ञा येन । जनानाम् इति शेषः । कन्दर्पराज्यम् अधुना • जनेषु उदघोषयद् इत्यर्थः ।। . १४. पञ्चाशद्गुणं मदनं पञ्चदशगुणं मधुं च प्रकटयन् । तयोराधिक्यं जनयन्नित्यर्थः । मन्युमतीनां प्रियविप्रियेण सक्रोधानां प्रेयसीनां मन्युदलनः । सख्यादिचाटुकारम् अन्तरेणापि प्रसादनकारक इत्यर्थः । समस्तलतास्तम्बानां विस्तरणः अनुकूलत्वेन वृद्धिजनकः ॥
१५. अविरहिणश्च युवतियुक्ताः विरहिणश्च तद्विपरीताः । तेषां
१ B omits 'वसन्ते...आज्ञा येन. २ C संखत्सो; B wanting. 6 [ कुमारपालचरित]

Page #132

कुमारपालचरिते . स्तवास्तवयोः शीतसंतापोद्दीपकत्वेन प्रशंसाप्रशंसयोः पात्रम् । पैर्यस्ता लता यस्मिन् कर्मणि तथा अपर्यस्तः । इतरवायुभिरसंमिश्र इति भावः। अनुत्साहानां कामार्थे अनुद्यमानाम् उत्साहकरः आसक्तिजनकः ।
नईण । " तस्याधूर्तादौ” [३०] इति तस्य टः । अधूर्तादाविति किम् । धुत्तिम । वत्ता । निवत्तणो । बाहुलकाद् वट्टो ।।
वेण्टो । “वृन्ते ण्टः" [३१] इति ण्टः ॥ .. ... विसण्ठुलट्री । “ठोऽस्थिविसंस्थुले” [ ३२ ] इति ठः ॥
चउट्ठो चउत्थ । अटुत्थो । पुरिसत्थ । ठीण थीण । “स्यानचतुर्थार्थे वा.' [३३] इति ठो वा। परम् अर्थशब्दे व्यवस्थितविभाषया ठत्वम् । धनार्थे न भवति।। __लट्ठि । “ष्टस्यानु" [ ३४ ] इत्यादिना ष्टस्य ठः। अनुष्ट्रष्टासंदष्ट इति किम् । संदट्टेसुं । इट्टा । महुट्टिअओ ॥
गड्ड । “गर्ते डः" [३५] इति तस्य डः। टापवादः ॥ विअड्डि । छड्डिअ। मड्डिअ । विच्छड्डो। संमड्ड।। कवड्डि । 'संमर्द'[३६] इत्यादिना दस्य डत्वम् ।।
गड्डह गद्दहिअ । “गर्दभे वा” [३७ ] इति दस्य डो वा ॥ कण्डलिआ । भिण्डिवालो । “कन्दरिकाभिन्दिपाले ण्डः” [३८] इति
ण्डः
॥
ठड्डेण । “ स्तब्धे ठढौ' [३९] इति यथाक्रमं ठढौ ॥ बुड्डु । दड्डो । बुड्डि । अविअड्ड। “दग्ध” [ ४० ] इत्यादिना ढः ।। कचिन्न । परिविद्धो ॥
असड्ड सद्धो । अणिड्डीणं रिद्धिं । मुड्डो मुद्धन्नो। अड्डद्धी । “ श्रद्धर्द्धि " [४१] इत्यादिना ढो वा ॥
पज्जुण्ण । आणो। " म्नज्ञोर्णः " [ ४२ 1 इति णः ॥ दिण्णा । पण्णास । पण्णरह । “पञ्चाशत्पञ्चदशदत्ते" [ ४३ ] इति णः॥ मन्तु मन्नु । " मन्यौ न्तो वा" [ ४४ ] इति न्तो वा ॥ . १ BC सात°. २ BC omit 'पर्यस्ता...तथा'. ३ BC. omit मुड्डो.

Page #133

[है० ८.२.५१] तृतीयः सर्गः । - भमरालिद्धे झसचिन्धय-चिण्हे आसि सिन्दुवारम्मि। भस्सिय-झसिन्ध-जीवाउ-भप्प-चुम्नं किर पराओ ॥१६॥ अप्पाणत्ता मुक्को भरियप्प-पिएहि पहिअ-सत्थेहिं । कङ्किल्लि-कुम्पलं रुप्पिणि-सुअ-बाणं व दगुण ॥ १७ ॥ रुच्मि-निव-सरिस-जोव्वण-गुणेहि तस्सि कया जुआणेहि । पुस्फिअ-असोअ-विपिणे परोप्पर-फद्धमन्दोला ॥ १८ ॥ वित्थरणों । “स्तस्य' [ ४५ ] इत्यादिना स्तस्य थः । असमस्तस्तम्घ इति किम् । समत्त । तम्ब ॥ .
थवातव । “स्तवे वा”.[४६] इति स्तस्य थो वा । पल्लत्थ पल्लहो । “ पर्यस्ते थटौ” [ ४७ ] इति पर्यायेण थटौ ।। . उच्छाह अणुत्थारयाण । “वोत्साहे थो हश्च रः” [४८] इति थो वा ।। तत्संनियोगे च हस्य रः॥ - १६. भ्रमरैराश्लिष्टे सौरभ्यलोभाद् आलिङ्गिते झषचिह्नकस्य कामस्य चिह्ने उत्कण्ठादायकत्वेन व्यञ्जके सिन्दुवारे निर्गुण्डे भस्मितः समाधिभङ्गप्रकुपित यम्बकतृतीयनेत्रजाज्वल्यमानज्वलनज्वालया भस्मसात्कृतो यो झपचिह्नस्तस्य जीवातोर्जीवनौषधस्य भस्मसदृशचूर्णमिव संभाव्यते परागः।। .. आलिद्धे । “ आश्लिष्ट लधौ' [४९] इति यथासंख्यं लधौ ॥ . . . चिन्ध झसिन्ध । “चिह्न न्धो वा" [५०] इति न्धः । ण्हापवादः । पक्षे
सोपि । चिण्हे || ..१७. रुक्मिणीसुतबाणमिव जगन्मोहनात् पञ्चशरशरमिव कङ्केल्लिकुडलम् अशोकाविकसितकुसुमं तत्प्रवालं वा दृष्ट्या स्मृता सौस्थ्याय अनुध्याता आत्मप्रिया यैस्ते तथा तैः पथिकसाथैः आत्मनः आत्मा स्वजीवो मुक्तः । ते तदा तदर्शनात् क्षोभेण मृता इत्यर्थः ॥
भस्सिय भप्प । अप्पाणत्ता अप्प । " भस्मात्मनोः पो वा' [ ५१ ] इति इति पो वा ॥
१८. पुष्पिताशोकविपिने तस्मिन् उद्याने रुक्मी रुक्मिणीभ्राता १D जाज्वलज्ज्वलन

Page #134

८४
कुमारपालचरिते
सो विबुहफ-सीसो बुहप्पई सो वि तत्थ ओच्छरिओ । निप्पहिअ-तिअस-लीलं दोला - लीलोसवं दहुं ॥ १९॥ विरहिअ - भिष्फं असिलिम्ह - कण्ठयं विगय- सेफ - कण्ठेहिं । तम्बम्ब-दलोत्तंसं दोलिर - तरुणीहि अह गीअं ॥ २० ॥
स चासौ नृपश्च तेन सदृशं यौवनं गुणाश्च येषां तैर्युवभिः परस्परम् अन्योन्यं स्पर्धा अभिभवेच्छा यत्र तद् यथा भवति एवम् अन्दोल्यते अस्याम् इत्यन्दोला प्रेङ्खा कृता ॥
1
कुम्पलं। रुप्पिणि । “जक्मोः " [५२] [इति]पः ॥ क्वचित् च्मोपि | रुच्मि||
१९. अथ वसन्तक्रीडापीडं दोलाविलासं गाथाष्टकेन वर्णयति । सोपि भूमण्डलाखण्डलत्वेन प्रसिद्धोंपि बृहस्पतेः बृहस्पतिनामोपाध्यायस्य शिष्यः श्रीकुमारपालनृपः सोपि तदुपाध्यायत्वेन विशदप्रज्ञार्द्धयुक्तत्वेन च उत्कृष्टोपि बृहस्पतिः तत्र उद्याने निष्प्रभिताः स्वातिशयात् पराभूतास्त्रिदशानां लीलाः क्रीडा येन तत् तथाभूतं दोलालीलोत्सवं द्रष्टुम् अवस्तृतः आगतः । अपिशब्दः समुच्चये ॥
पुष्अि । फ । " पस्पयोः फः " [ ५३ ] इति फः || बाहुलकात् क्वचिद् वा । बुहम्फइ । बुहम्पई ॥ क्वचिन्न | परोप्पर । निप्पहिअ ||
२०. विरहितं त्यक्तं भीष्मं श्रुतिकटुकत्वं येन तत् । सुकुमारम् इत्यर्थः । अथवा विरहितानां वियुक्तानां भीष्मं भयावहं विरहोद्दीपकत्वात् । अविद्यमानः श्लेष्मा कफो यत्र स तथा एवंभूतः कण्ठो यत्र । ताम्राणि यान्याम्रदलानि तेषाम् उत्तंसः आपीडो यत्र तद् यथा भवति एवम् । विगतश्लेष्मकण्ठैः । तरुणैः सहेत्यर्थात् । दोलयन्तीत्येवंशीला दोलयियः । ताश्च ताः तरुण्यस्ताभिः अथ दोलाध्यारोहानन्तरं गीतं गीयते स्म ।। कान्तैः सह दोलाध्यारूढाभिस्तरुणीभिर्गीतं कृतम् इत्यर्थः ।।
१ BC स्पर्धा यत्र अन्दोलने तद्.

Page #135

[है० ८. २. ५६] तृतीयः सर्गः ।
अखलिअ-जिब्भं पइ-नाम पुच्छिआ तत्थ खलिअ-जीहाओ । मय-विहलाहिं मय-भिब्भलाओं लट्ठीहि विव्भलिआ॥२१॥ उब्भमणुद्धं च ठिआ दोलासुं विज-विजिय-कम्हारा । कम्भारजम्म-पीवल-कर-जुग्गय चरण-जुम्माओ ॥ २२ ॥ कय-बम्भचेर-भङ्गा सुन्दरेणं स-बम्हचरिआण । चल नेउर-जय-तृराहिअ-सर-सोडीर-धीराओ ॥ २३ ॥ भिप्फ । “ भीष्मे ष्म:" [ ५४ ] इति ध्मस्य फः ॥ असिलिम्ह सेफ । “ श्लेष्मणि वा” [ ५५ ] इति ष्मस्य फो वा ।। तम्बम्ब । “ ताम्राम्बे म्बः" [५६ ] इति मयुक्तो बः ॥
२१. षड्भिः कुलकम् । धरणिबृहस्पतिशिष्येण पृथ्वीपुरंदरेण । राज्ञेत्यर्थः । सकलकलाकौशले बृहस्पतिना सुराचार्यसदृशेन उपनतानि आरामिकैौकितानि वनस्पतीनि वनस्पतिफलानि यस्य स तथा । तेन वनस्पतिवने वृक्षवने,। वनं जलाद्यपीति तद्व्यवच्छेदार्थ वनस्पतिग्रहणम् । वनिता अङ्गना दृष्टाः ॥ कीदृश्यः । स्खलिताः पतिपुरतः. पतिनामप्रच्छनोद्भूतलज्जया अविस्पष्टा जिह्वा रसना यासां तास्तथा । यतो मदेन क्षीबतया विह्वला विसंस्थुला यष्टिभिर्यष्टिघातैः कृत्वा विह्वला व्याकुलीकृता अस्खलितजिह्वम् । व्यक्तम् इत्यर्थः । एवं तत्र उद्याने मदविह्वलाभिः । वयस्याभिरिति गम्यते । पतिनाम पृष्टाः॥ . .. २२. विद्यया जितकाश्मीराः कलाकौशल्येन विजितसरस्वतीदेशकश्मीरपण्डिताः । कश्मीरजन्मना कुङ्कुमेन पीतं पीतवर्ण करयुग्मं चरणयुग्मं च यासां ताः । तथा दोलासु प्रेङ्खासु उर्ध्वम् अनूय च स्थिताः ॥ काश्चिद् उपविष्टा अन्दोलयन्ति काश्चिद् ऊर्ध्वा एवेति भावः॥ ___ २३. सब्रह्मचर्याणां नियमितमैथुनसेवानां सौन्दर्येण अङ्गोपाङ्गा
१ D°कश्मीराः.

Page #136

कुमारपालचरिते .. धिज-गुरु-घुम्मण-समुन्नय-पय-पेरन्त-हणिअ-पजन्ते । खण-पुप्फिए असोए अच्छेरस्स वि कयच्छरिआ ॥ २४ ॥ अच्छअर-सोअमल्ला कयच्छरीआ पिअच्छरिजाण । . पल्लत्थ-दीहरोरुअमभिपल्लाणिअ-पिअ-कडीओ ॥ २५ ॥ .
द्भुतरम्यत्वेन कृत्वा कृतब्रह्मचर्यभङ्गा जनितब्रह्मव्रतलोपाः । चला नूपुरा एव जयतूर्याणि तैः आहिते स्मरस्य शौण्डीर्यं च पराक्रमो धैर्य च अकातरत्वं यकाभिः ॥ वीराणां हि जयतूरश्रवणात् समराय उत्साहधैर्ये प्रादुर्भवतः तथा मञ्जीरझङ्कारे च स्मरस्य अत्यन्तोल्लासाद् इत्थम् उक्तिः ॥
२४. धैर्येण गुरुघूर्णनं बहुभ्रमणं यस्य स चासौ समुन्नतपादश्च तस्य पर्यन्तन प्रान्तेन हतः पर्यन्तो यस्य । अत एव क्षणपुष्पिते तत्कालमेव संजातकुसुमे अशोके सति । आश्चर्ययोगात् पुमानप्याश्चर्यः । तस्यापि तादृक्कान्तादर्शनेन सकौतुकस्यापि कृताश्चर्याः । तत्कालं स्वपादप्रहारमात्रेण अशोकपुष्पोत्पादनेन जनितकौतुकान्तरा इत्यर्थः ।।
२५. आश्चर्यम् अत्यद्भुतं सौकुमार्य मृदुत्वं यासाम् । प्रियाश्चर्याणां कृताश्चर्याः उत्पादितकुतूहलाः । पर्यस्तौ पार्श्वतः क्षिप्तौ दी ऊरू सक्थिनी यत्र इत्येवम् अभिपर्याणिताः पल्ययनीकृताः प्रियाणां कट्यो यकाभिस्तास्तथा ॥ जिब्भं जीहाओ । “ ह्वो भो वा" [ ५७ ] इति बस्य भो वा ॥ विहलाहिं भिब्भलाओ विब्भलिआ । “ वा विह्वले वौ वश्च" [५८] इति ह्वस्य भो वा तत्संनियोगे च वेवस्य वा भः ॥
उब्भं अणुद्धं । " वो " [ ५९ ] इति भो वा ।। कम्हारा कम्भार । 'कश्मीरे म्भो वा' [६० ] इति म्भो वा ॥ जम्म । “न्मो मः” [ ६१ ] इति न्मस्य मः । अधोलोपापवादः ॥
१BC °सोमला.

Page #137

[है ० ८.२.७१] तृतीयः सर्गः । . धरणि-बहस्सइ-सीसेण सयल-कल-कोसले बहप्फहणा ।
विलया वणस्सइ-वणे दिट्ठा उवणय-वणप्फइणा ॥२६॥ बप्फुल्ल-वयण-बाहुल्ल-लोयणीकय-पउत्थमुल्लसि । दस-काहावण-वीस-कहावण-मुल्लं तिलय-फुल्लं ॥२७॥ जुग्गय जुम्माओ। "ग्मो वा' [६२] इति ग्मस्य मो वा ॥ बम्भचेर । सुन्देरेणं । सोडीर। तूरा । "ब्रह्मचर्य'' [६३] इत्यादिना यस्य सः। जापवादः । चौर्यसमत्वाद् बम्हचरिआण ॥
धीराओ धिज । “धैर्ये वा” [६४] इति यस्य रो वा ।।
पेरन्त । " एतः पर्यन्ते" [६५] इति एकाराद् यस्य रः । एत इति किम् । पजन्ते ॥
अच्छेरस्स । “आश्चर्ये '' [६६] इति एकाराद् यस्य रः । एत इत्येव । कयच्छरिआ । अच्छअर । कयच्छरीआ । पिअच्छरिजाण । " अतो रि" [६७] इत्यादिना अकाराद् यस्य रिअ अर रिज रीअ इत्यादेशाः । अत इति किम् । अच्छेरस्स ॥ • सोअमला। पल्लत्थ । अभिपल्लाणिअ । “पर्यस्त'[६८] इत्यादिना यस्य ल्लः।।
• बहस्सइ बहफइणा । वणस्सइ वणप्फइणा । "बृहस्पतिवनस्पत्योः सो बा" [६९] इति सो वा ॥ . २७. बाष्पेण ऊष्मणा । प्रियाविरहसंतापोत्थस्वेदेनेति यावत् ।
आाणि क्लिन्नानि वदनानि येषां ते च बाष्पैः कान्तावियोगोत्थाश्रुभिः . 'आाणि लोचनानि च येषां ते च । ततशिवप्रत्यये बाष्पार्द्रवदनबाष्पा
लोचनीकृताः प्रोषिता येन । दश कार्षापणाः विंशतिः कार्षापणाश्च मूल्यं यस्य तत् तथाभूतं तिलकफुल्लं वृक्षविशेषपुष्पम् उल्लसितं विकसितम्॥
बाहुल्ल । “बाप्पे होऽश्रुणि" [७०] इति हः । अश्रुणीति किम् । बप्फुल्ल ।
काहावण । “कार्षापणे" [७१] इति हः ॥ कथं कहावणेति । "ह्रस्वः संयोगे"[१.८४.] इति प्रागेव ह्रस्वत्वे पश्चात् हादेशे कहावणेति भविष्यति ॥
१ BC सोमला.

Page #138

कुमारपालचरिते दुहिआण दुक्ख-हरणम्मि दक्खिणो काम-दाहिण-करो व्व। उम-तिथिआण तूहं फुड-फुल्लो आसि महुअ-तरू ॥२८॥ पायाहओ असोओ कोहलि-सामाहिँ पम्हलच्छीहिं। ..
कोहण्डी-कुसुमो कम्हारज-किसलो अ हवइ म्ह ॥२९॥ २३नव-रवि-रस्सि-पसूणो सर-उम्ह-करो अलक्खि बम्ह-तरू ।
रोलम्ब-सह-रव-कय-सागय-पण्हो महु-सिरीए ॥३०॥
२८. दुःखितानाम् अननुकूलकलत्रत्वेन पीडितानां दुःखहरणे दक्षिणः तदभीप्सितार्थसाधकत्वेन हितः । अत उत्प्रेक्ष्यते कामस्य दक्षिणकर इव । तत्करसाध्यकार्यस्य तेनापि निष्पादनात् । उमातीथिकानां गौरीभक्तानां तीर्थम् । तत्र गौरी वसतीति श्रुतेः । तेषां भक्तिस्थानम् स्फुटफुल्लो विकसितकुसुमः मधूकतरुरासीत् ॥ उमेति " दीर्घह्रस्वौ मिथो वृत्तौ” [१.४] इति ह्रस्वः ॥ .
दुहिआण दुक्ख । दक्खिणो दाहिण । तिथिआण तूहं । “ दु:खदक्षिणतीर्थे वी" [७२] इति हो वा ॥
२९. कूष्माण्डीवत् श्यामाः श्यामवर्णास्ताभिः पक्ष्मलाक्षीभिः अशोकः पादेन आहतः । ततः कूष्माण्डीकुसुमवत् कुसुमानि यस्य स तथा । कश्मीरज कुङ्कुमं तद्वत् किशलयानि च यस्य स तथाभूतश्च भवति स्म । स्वदोहदसंप्राप्तितः शाङ्कलः संवृत्त इति भावः ॥
कोहलि कोहण्डी। “कूष्माण्ड्यां मोलस्तु ण्डो वा" [७३] इति ष्मा इत्यस्य हः । ण्ड इत्यस्य तु वा लोऽपि ॥
३०. नवरविरश्मिवद् रक्तानि प्रसूनानि यस्य । स्मरस्य उष्मकरः दर्शनकारिलोकस्य स्मरघरजनकः । मधुश्रियाः वसन्तलक्ष्म्या रोलम्बा भ्रमरास्तेषां सूक्ष्माः श्लक्ष्णा वा ये रवा गुञ्जितानि तैः कृतस्वागतप्रश्न इव ब्रह्मतरुः पलाशः अलक्षि मन्यते स्म ॥
१ BCD हे for वा.

Page #139

[है० ८. २. ७६] तृतीयः सर्गः । जण्हवि-जल-ससि-जुण्हा-सीयलमलि-पडल-कसण-कसिण-दलं अवरह-विअसिअं आसि पाडलं रइअ-पल्हायं ॥ ३१ ॥
अक्खलिअ-सुत्त-निच्चल-अणिट्ठरोग्गीव-छच्चरण-भुत्तं । विरहिणि-दुक्खोप्पायन्तप्पायं कुरवयं फुडिअं ॥ ३२ ॥ खग्गि-पिअ-सेर-मुद्धय-सिरीस-लग्गा अलक्खि भमरोली । नासीकय व्व भल्ली विक्कमि-कन्दप्प-वीरेण ॥ ३३ ॥
पम्हल । कम्हार । म्ह । उम्ह । बम्इ । “ पक्ष्मश्म ' [७४] इत्यादिना पक्ष्मस्थस्य श्मस्य ३मध्ममां च म्हः ॥ क्वचिन्न । रस्सि । सर ॥
३१. जाह्नवीजलशशिज्योत्स्नावत् शीतलम् अलिपटलैः कृत्वा कृष्णानि नीलानि कृत्स्नानि समस्तानि दलानि यस्य तत् तथा अपराह्नकाले विकसितं रचितप्रह्लादं सौरभ्यादिना कृतप्रमोदं पाटलं पाटलिपुष्पम् आसीत् ॥ . .
सण्ह । पण्हो । जण्हवि । जुण्हा । अवरण्ह । "सूक्ष्म '[७५] इत्यादिना सूक्ष्मस्थस्य श्मस्य नष्णस्नह्नलक्ष्णां च ण्हः ॥ विश्लेषे तु कृष्णकृत्स्नयोः कसण कसिण ॥ .. पल्हायं ॥ " हो ल्हः” [७६ ] इति ह्रस्य ल्हः ॥
.३२. अम्खलितं निरुपद्रवं यथा भवति एवं सुप्ता अत एव निश्वला अप्रकम्पा' आनिष्ठरोनीवाः कोमलोर्ध्वकन्धरा ये षट्चरणास्तैर्भुक्तम् आस्वादितमधु । विरहिणीनां दुःखोत्पादे कष्टविधाने अन्तप्रायं मृत्युप्रायं कुरबकं स्फुटितं विकसितम् ॥ ... ३३. खगिनां गण्डकानां प्रियाणि स्मेराणि विकचानि मुग्ध* कानि मनोज्ञानि यानि शिरीषाणि शिरीषपुष्पाणि तेषु लग्ना मकरन्द
१ BCD कुरुवयं. २ D सूक्ष्मस्थक्ष्मस्य. ३ B दुःखोत्पादेकविधानोऽन्तप्रायं.

Page #140

कुमारपालचरिते भव्व-सरा वण-वारे सद्दिअ-विक्कव-पउत्थ-बहु-चन्द्रा। भद्रं व भद-सिरिणो पढिउं लग्गा पिगी महुणो ॥ ३४ ॥ वक्कलि-दिआण सव्वाणोव्वेय-करी अकम्मसाणं पि।
आबल्ल-विरत्ताण वि दारन्ती हियय-दाराई ॥ ३५ ॥ लोभाद् आसक्ता भ्रमरालिः अलक्षि उत्प्रेक्षिता । यदुत विक्रमिकन्दर्पवीरेण पराक्रमकलितस्मरसुभटेन भल्लिर्बाणविशेषः सैव न्यासीकृता प्रस्तावे ग्रहीष्ये [इति ] स्वमित्रवसन्तर्तुप्रधाने शिरीषवृक्षे स्थापिता ॥
अक्खलिअ । सुत्त । निच्चल । अणिटुरीग्गेवि । छच्चरण। भुत्तं दुक्खोपाय । अन्तप्पायं । खग्गि । मुद्धय। “कगट०"[७७] इत्यादिना एषाम् ऊर्ध्वस्थितानां लुक् ॥
सेर । लग्गा । नासी । “अधो मनयाम्" [७८] इति मनयाम् अधःस्थानां लुक्॥
३४. युग्मम् । वनद्वारे काननमुखे शब्दितानि कूजितव्याजेन नूनम् अधुना युष्मत्प्रेयानागमिष्यतीति कार्तितानि विक्लवानि स्मरविह्वलानि प्रोषितवधूनां वन्द्राणि [वृन्दानि ], यया सा तथा । भव्यस्वरा सती । उत्प्रेक्ष्यते । भद्रश्रियः सर्वर्तुरम्यत्वेन मनोज्ञलक्ष्मीकस्य मधोर्वसन्तस्य भद्रमिव मङ्गलवाक्यमिव पठितुं लग्ना पिकी कोकिला । अन्यापि गाथिकी ईश्वरगृहद्वारे मङ्गलं गायतीति ।।
३५. भूयः किंभूता । सर्वेषां वल्कलिद्विजानां तरुत्वक्परिधानतापसानाम् उद्वेगकरी संतापजननी । स्मरज्वरोत्पादनात् । अकल्मषाः शुभध्यानक्षिप्तपापाः तेषामपि आबाल्यं शैशवाद् आरभ्य विरक्ता भवभीरवस्तेषामपि हृदयद्वाराणि चित्तमध्यानि दारयन्ती पीडयन्ती ॥
विक्कमि । कन्दप्प । सद्दिअ । विक्कव । वक्कलि । “सर्वत्र लबराम् अवन्द्रे" [७९] इत्यूर्वाधःस्थितानाम् एषां लुक् ॥ संयुक्तानाम् उभयप्राप्तौ यथादर्शनं लोपः।
१ BC °विरत्ताणं. २ BC युष्मत्प्रिया नागमिष्यन्तीति.

Page #141

[ है ० ८.२.८३]. तृतीयः सर्गः ।
अगणिअ धाइं धारी-सुआणुसरिआओं कोउहल्लेण । फुल्लन्धुअ-धत्तिं धाविआओं बाला नवं लवलिं ॥३६॥ मायन्द-निउञ्जे कूजिएहिँ अन्नाण-जाणि-मण-हरणा । मत्ता अतिण्ह-सर-सर-तिक्खण-विण्णाणिणि व्व पिगी ॥३७
क्वचिद् ऊर्ध्वम् । सव्वाणो । अकम्मसाणं ॥ क्वचित्त्वधः। दिआण । आबल्ल ॥ क्वचित् पर्यायेण । वारे दाराई । अवन्द्र इति किम् । वन्द्र । संस्कृतसमोयं प्राकृतशब्दः । अत्र उत्तरेण विकल्पोपि न निषेधसामर्थ्यात् ।।
भद्रं भद्द । “द्रे रो न वा.' [८०] इति द्रे रस्य वा लुक् ।
३६. धात्रीम् आमलकी बालधारिकां वा अगणयित्वा अनादृत्य धात्रीसुताभिः अनुसृताः पृष्ठतोनुगता बालाः कुमारिकाः । फुल्लन्धुअ इति देश्यो भ्रमरार्थः । तेषां मकरन्ददुग्धदायित्वेन धात्रीमिव नवां तत्क्षणप्रादुर्भूतकोरकत्वेन प्रत्यग्रां लवली धाविताः कुतूहलेन । पुष्पादिरामणीयकातिशयकौतुकेन तां प्रति गताः ॥
धाई.धत्ति । “ धान्याम् ” [८१] इति रस्य लुक् । पक्षे धारी ।।
३७. चूतनिकुळे आम्रगहने कूजितैः कृत्वा अज्ञाना मूर्खाः ज्ञानिनो विद्वांसः । तेषां मनसां हरणी। रणरणककृत्त्वेन वैक्लव्यकारिकेत्यर्थः । अतस्तय॑ते । अतीक्ष्णाः स्वकार्यकरणासमर्थत्वेन कुण्ठा ये स्मरशरास्तेषां तक्षिणने उत्तेजने विज्ञानिनीव विचक्षणेव । मत्ता आम्रमञ्जरीस्वादनेन पुष्टा पिकी अस्ति ॥ चूतस्य माकन्दादेशो “गोणादयः " [२.५७४] इत्यनेन । संस्कृतेपीत्यन्ये ।। तीक्ष्णं करोति “णिज् बहुलम्" [हे । ३.४ ] इति णिजि अन्त्यस्वरलोपे तीक्ष्ण्यते इति धुटि तीक्ष्णनम् ॥
अतिण्ह तिक्खण । " तीक्ष्णे णः '' [८२] इति णस्य लुग् वा ।।
. अन्नाण जाणि । “ज्ञो ञः" [८३] इति ञस्य लुग् वा ।। क्वचिन्न । विण्णाणिणि ॥

Page #142

कुमारपालचरिते . मज्झण्हतंरू मज्झण्ण-पुप्फ-जीविअ-दसार-वइ-पुत्तो। महु-जुव-मंसु-सरिच्छालि-गुच्छओ आसि मण-हरणो॥३८॥ हरिअन्द-रुप्पि-सरिसाण वि पहिआणं वणं मसाणं व। . रत्तीसु अराईसु वि कसिण-पलासेहि खोहयरं ॥ ३९॥
३८. मध्याह्नपुष्पैर्मध्याह्नकालविकासिभिः प्रसूनैर्जीवितः समाधिभङ्गप्रकुपितत्रिनेत्रतृतीयनेत्रज्वालया भस्मितोपि प्राणितः दशार्हपते. विष्णोः पुत्रः अनङ्गो येन स तथा । मधुयूनो वसन्ततरुणस्य श्मश्नुसदृशो दंतिकाकल्पः अलिगुच्छो भ्रमरस्तबको यत्रं स तथा मध्याह्नतरुः अत्यन्तरक्तमध्याह्नविकाशिपुष्पो वृक्षभेदो मनोहरणः अतिरम्यत्वात् सकललोकचित्तावर्जक आसीत् ॥
मज्झण्ह मज्झण्ण । “ मध्याह्ने हः” [ ८४ ] इति हस्य लुक् वा ॥ .. दसार । “ दशाहे " [ ८५ ] इतिं हस्य लुक् ॥
३९ हरिश्चन्द्रो राजर्षिः रुक्मी च रुक्मिणीभ्राता । तयोः सह• क्षाणामपि । निःप्रकम्पानामपीत्यर्थः । पथिकांनां वनं काननं श्मशानवत् पितृवनवत् । रात्रिषु अरात्रिष्वपि । अहर्निशम् इत्यर्थः । कृत्स्नपलाशैः समस्ततरुजातिपर्णैः समस्तकिंशुकैी कृत्वा क्षोभकरं प्रियावियोगवेदनाजनकम् आसीत् । श्मशानमपि पलाशैर्मांसास्वादिभिभूतशाकिनीप्रभृतिभिर्धाराणामपि भीतिम् आवहति ॥ .
मंसु । मसाणं । “ आदेः श्मश्रुश्मशाने ' [ ८६ ] इति आदेलुक् ।। आर्षे श्मशानस्य सीआणं सुसाणं इत्यपि ।। हरिअन्द । “चो हरिश्चन्द्रे' [ ८७ ] इति च इत्यस्य लुक् ।। रत्तीसु अराईसु । “ रात्रौ वा” [८८ ] इति लुग् वा ॥
रुप्पि । रत्तीसु । “अनादौ शेषादेशयोर्द्वित्वम् '[८९] इति द्वित्वम्।। क्वचिन्न। कसिण । अनादाविति किम् । खोह ॥
१ BC मज्झण्णतरू, २D पथिकानां पान्थानां वनं.

Page #143

[है ० ८.२.८९] .. तृतीयः सर्गः। मुच्छिर-सरा कय-गुणक्खाण व्व अविग्ध-कट्टमहु-पाणे । नीसास-निज्झरा इव चउ-कटुं सिसिर-सिरि-मुक्का ॥४०॥ निब्भर-महद्धि-गन्धे वण-सिरि गुप्फत्थ-नील-मणि-निउरा । अच्छि-पडिक्खण-मज्झे अवुड्ड-बउले गया अलिणो॥४१॥ भसलालिंद्ध-पसत्थोग्गय-पुप्फो आसि कामि-भिब्भलणो । दिग्घामोओ दीहं ऊससिअ-रईसरो सिरिसो ॥ ४२ ॥
४०. युग्मम् । अवृद्धबकुले नवकेसरे अलयो गताः । मूर्च्छितो वर्धनशीलः स्वरो गुञ्जितं येषां ते तथा सन्तः । उत्प्रेक्ष्यन्ते । कृत. गुणोख्याना इव विहितमाधुर्यादिप्रशंसा इव । क । अविघ्नं निरुपद्रवं यत् काष्ठमधुनः कुसुममकरन्दस्य पानं स्वादनं तत्र । तथा निःश्वासनिर्झरा इव । वसन्तश्रीपराभूतत्वेन सकष्टत्वानिः श्वसनप्रवाहा इव चतुःकाष्ठं चतसृषु दिक्षु शिशिरश्रिया शीतकाललक्ष्म्या मुक्ताः ।।
४१. वनश्रियो गुल्फस्थाश्चरणग्रन्थिस्था गुञ्जितश्यामलत्वयुक्तत्वेन नीलमणीनां नूपुरा इव निर्भरः सकलदिक्चक्रव्यापी महर्द्धिगन्धो यस्य. तस्मिन् आक्षिप्रतीक्षणमध्ये । चक्षुर्निमेषमात्र इत्यर्थः ।
४२. भसलैः आश्लिष्टानि मकरन्दपानाय आश्रितानि प्रशस्तानि मनोहराणि प्रादुर्भूतानि उद्गतानि पुष्पाणि यस्मिन् स तथा कामिनां विह्वलनः । प्रियां प्रति उत्कण्ठाजननाद् अभिमानहारक इत्यर्थः । दीर्घामोदः सर्वत्र प्रसृमरपरिमलः ( दीर्घम् अत्यर्थ यथा भवति एवम् उच्छसितरतीश्वरः उज्जीवितकन्दर्पः शिरीष आसीत् ॥
मुच्छिर । गुणक्खाण । अविग्ध । कट्ठ । निझरा । कटुं। निब्भर । महद्धि । गुप्फत्थ । अच्छि। पडिक्खण । मज्झे । अवुड्ड। आलिद्ध । पसत्थो । पुप्फो ।
__ १० उत्पेक्ष्यते. २ BD गुणख्या ३ 0 उछासित°.

Page #144

कुमारपालचरिते .. .. वम्मह-तंस-सरोवम-संझा-सुन्देर-हारि-कुंपलओ। विहलिअ-पहिओ धट्ठज्जुण-भाउ-समे वि कामकरो॥४३॥ कणिआर-तरू नव-कण्णिआर-सुन्देर-दरिअ-सब्भावो । हर खन्द-जुग्ग-कुसुमो जाओ रञ्जिअ-हर-क्खन्दो ॥४४॥ .
भिन्भलणो । “द्वितीयतुर्ययोरुपरि पूर्वः' [९०] इति द्वित्वप्रसङ्गे उपरि पूर्वः।
दिग्घा दीहं । " दीर्घ वा” [ ९१ ] इति घस्योपरि पूर्वो वा ॥ ..
४३. युग्मम् । हरस्कन्दयोर्योग्यानि पूजार्हाणि कुसुमानि यस्य अत एव रञ्जितहरस्कन्दः प्रमोदितशंकरकार्तिकेयः कर्णिकारतरुः जातः । कीदृशः । मन्मथस्य त्र्यस्रास्त्रिकोणा ये शरास्तैरुपमा येषां तानि तथा । ताम्रत्वेन संध्यासौन्दर्यस्य हारीणि [अपहर्तृणि ] कुङ्मलानि उद्भिद्यमानपत्राणि यस्मिन् स तथा । विह्वलिताः प्रियास्मरणाद् उद्वेजिताः पथिका येन स तथा । आस्ताम् अन्यस्मिन् । धृष्टद्युम्नभ्राता शिखण्डी नपुंसको द्रुपदपुत्रस्तेन समस्तुल्यः तस्मिन्नपि कामकरः सुरतेच्छोत्पादकः ॥
४४. नवानि यानि कर्णिकाराणि स्वपुष्पाणि तेषां यत् सौन्दर्य चारुता तेन दृप्तसद्भावः अन्यवृक्षपुष्पसमृद्ध्याधिक्यात् साहंकारप्रकृतिः ॥
ऊससिअ । रईसरो। तंस । संझा । कुंपलओ। "न दीर्घानुस्वारात्'' [९२] इति न द्वित्वम् ॥
सुन्देर । विहलिअ । रहोः” [ ९३ ] इति न द्वित्वम् ।। धट्ठज्जुण । “ धृष्टद्युम्ने णः [९४ ] इति न द्वित्वम् ।। कणिआर कण्णिआर । “कर्णिकारे वा” [९५] इति वा न द्वित्वम् ।। . दरिअ । " हप्ते" [९६] इति न द्वित्वम् ।

Page #145

[ है० ८.२.९९ ] ..
तृतीयः सर्गः 1
९५
पिअ - कुसुम - पयर - पूरिअ - कुसुम-प्पयरो पमुक्क-मेर - सिरी । तेल्ल-सणिवालि-कुलापम्मुको आसि वेइल्लो ॥ ४५ ॥ कोल्ला-सोत्त-पडिच्छन्दीकय-रय - सेव्व - धम्म-सलिलाण । पुष्अि - लवली जाया सेवा - जुग्गा मयच्छीणं ॥ ४६ ॥ महु-नक्ख-आउह-नह व्व आसि सारङ्गि - वत्थ- कन्तीहं । छमरुह - रयण- पलासे कुसुमाइँ सलाह - पत्ताई ॥ ४७ ॥
४५. प्रियः केशकलापादिसौरभ्याय अभिप्रेतः कुसुमप्रकरो येषां ते तथा तेषां पूरितः संपादितः कुसुमप्रकरो येन । प्रमुक्तमेर श्रीः निरवधिसमृद्धिः । तैलवत् स्निग्धम् अरूक्षकान्ति यद् अलिकुलं तेन मधुपानलोभाद् अप्रमुक्तः विचकिल आसीत् ।।
[हर - खन्द हर - क्खन्दो ] । कुसुम-पयर कुसुम-पयर । “समासे वा” [९७] इति द्वित्वम् || बाहुलकाद् अशेषादेशयोरषि । पमुक्क । पम्मुक्क इत्यादि ॥
४६ कुल्या कृत्रिमा संरित् तद्रूपं यत् स्रोतः प्रवाहस्तस्य प्रतिच्छन्दीकृतं सदृशं रतसेवया धर्मसलिलं यासां तासां मृगाक्षीणां पुष्पितलवली सेवायोग्या रतिश्रमापनोदाय सेवनीया जाता ॥
CC
तेल । वेइल्लो | सोत्त 1 तैलादौ [९८] इति द्वित्वम् । आर्षे । पडिसोओ। विस्सोअसिआ ।
४७. मधुर्वसन्तः स एव पान्थभीषकत्वाद् नखायुधः सिंहः तस्य आरक्तकुटिलत्वेन मन्यन्ते नखा इव । शार्ङ्ग पीताम्बरस्तस्य वस्त्राणामिव कान्तिः । पीतरक्तयोः कविसमये ऐक्यात् । प्रभा येषाम् क्षमारुहा वृक्षास्तेषु सश्रीकत्वाद् रत्नम् । प्रधान इत्यर्थः । यः पलाशस्तस्मिन् कुसुमानि श्लाघापात्राणि रम्यत्वादिविषयलोकप्रशंसास्थानानि आसन् ।
"
सेब्ब । सेवा । नक्ख । नह । “सेवादौ वा [ ९९ ] इति वा द्वित्वम् ॥
१ BC येषां पूरितः .

Page #146

कुमारपालचरितं
· जुव जण - जणिअ-संणेहा पउत्थ - विरहागणिम्मि णेह समा । मयण- पयावग्ग - णिहा पलक्ख - तरु- पल्लवा जाया ॥ ४८॥ सिरि-नन्दण - किरिआरिह-तरुणीहिं चइअ - कसिण-हिरिआहिं । अह कुसुमावचय-कलाओं दंसिआ दिट्टिआ भणिउं ।। ४९ ।।
66
सारङ्गि । शार्हे ङात् पूर्वोऽत् ” [ १०० ] इति ङात् पूर्वः अत् । छम । रयण । सलाह | "क्ष्मश्लाघा ० " [१०१] इत्यादिना अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्वः अत् ॥
४८. युवजनानां जनितस्नेहाः प्रियायाम् उत्पादिताभिलाषाः प्रोपितानां विरह एव प्रियावियोग एव संतापकत्वाद् अग्निस्तस्मिन्स्नेहसमाः तद्वृद्धिजननाद् घृतादिसदृशाः । मदनप्रताप एव सोदुम् अशक्यत्वेन अग्निः तेन निभास्तुल्याः लक्षतरोः पल्लवाः किशलयानि
जाताः ॥
सणेहाणेह । अगणिम्मि अग्गि । " स्नेहाग्न्योर्वा ” [१०२] इति संयुक्तान्त्यात् पूर्वः अत् ॥
66
पलक्ख । प्लक्षे लात् ” [ १०३ ] इति लात् पूर्वः अत् ॥
४९. त्यक्तकृत्स्नह्रीकाभिः मुक्तसख्यादिसक्त समस्तलज्जाभिः । श्रीनन्दनः स्मरः तस्य याः क्रियाः कटाक्षविक्षेपसहास्यकथाद्यास्तासाम् अर्हा योग्या यास्तरुण्यस्ताभिः अथ सर्ववनराजिपुष्पोद्गमान्तरं कुसुमावचयकलाभणित्वा एवमेवं क्रियन्ते इति परस्परम् उक्त्वा दिष्ट्या आनन्देन दर्शितः प्रकटिताः ॥
सिरि । किरिआरिह । कसिण । हिरिआहिं । दिट्ठिआ । " श्री० [१०४ ] इत्यादिना एषु संयुक्तान्त्यात् पूर्व इः ।
१ BC सिहा.

Page #147

[है० ८.२.१०६] तृतीयः सर्गः ।
वासेणं वरिसेहि वि नामरिसो किर पियाइ जो गमिही । सो दरिसिअ-नव-चूए पिए गओ झत्ति हरिस-बसा ॥५०॥ मयण-वहरग्गि-तत्तेण तोसिआ सुदढ-माण-तविअ-पिआ । कवि वज-कढिण-हिअया केण वि दाउं बउल-दामं ॥५१॥ कीइ वि किलन्त-कम-विप्पव-हरणा मल्लिआण मालाओ । महु-सुक्क-पक्ख-जुण्हा-पव व्व उप्पाविआ गयणे ॥५२॥
५. वसन्तकुसुमोच्चयमेव गाथात्रयोविंशत्या प्राह ॥ वर्षेण एकेन वरपि बहुभिः । किलेति संभावने । प्रियाया योऽमर्षः मानो नागमत स दर्शितनवचूते इतः पश्येत्यङ्गल्या प्रकटितमाकन्दे प्रिये झटिति तत्क्षणादेव हर्षवशात् चूतदर्शनोद्भतरणरणकोपशमप्रियदर्शनोत्थप्रमोदाद् गतः ॥ ___५१. मदन एव वज्राग्निः अनुपशमकवह्निस्तेन तप्तेन दग्धेन केनापि [सुदृढमानतप्तप्रिया] सुदृढमानेन अनिवर्तकाहंकारेण तप्ता अत्यन्तम् असहना वज्रकठिनहृदया प्रिया कापि बकुलदाम दत्त्वा तोषिता ॥ . दंसिआ दरिसिअ । वासेणं वरिसेहि । वइर वज । तत्तेण तविअ । “शर्ष" [१.०५] इत्यादिना संयुक्तान्त्यात् पूर्व इयं ।। व्यवस्थितविभाषया क्वचिन्नित्यम् । नामरिसो । हरिस ॥ . ५२. [कयापि ] क्लान्तानां खिन्नानां क्लमः खेदः तेन विप्लवः अङ्गविसंष्टुलता तस्य हरणीः शैत्याद् अपहारिका मल्लिकानां विचकिलकुसुमानां मालाः स्रजो गगने उत्प्लाविता उत्क्षिप्ताः सत्यः उत्प्रेक्ष्यन्ते मधुरेव सर्वत्र पुष्पोद्गमैः शौक्लयकरणात् शुक्लपक्षः । तस्य ज्योत्स्नाप्लवा इव चन्द्रिकापूरा इव ॥ ___किलन्त । “लात्" [१०६] इति संयुक्तान्त्यलात् पूर्व इः। कचिन्न । कम । विप्पव । सुक-पक्ख । पव । उप्पाविआ ॥ .. BD°कढण°. २ B °संस्थुलता. ३.B हरणी शौ....
7 [ कुमारपालचरित]

Page #148

९८
कुमारपालचरिते गुम्फन्ती जव-दामं भविअ-सिआवाइ-चेइअ-निमित्तं । का वि जुबई जुवाणय-मण-थेरिअ-चोरिअमकासि ॥५३॥ सिविणम्मि वि अइदुलहा सिणिद्ध-कुसुमा सणिद्ध-मयरन्दा। परिमल-णिद्धा कीइ वि रइआ वासन्तिआ-माला ॥५४॥ कण्ह-कसिणालि-कसणा लवली गन्धारिहा वि नोचिणिआ। केण वि कजल-कण्हं सुमरिअ कबरिं पिअयमाए ॥५५॥
५३, भृव्यं यत् स्याद्वादिनो जिनस्य चैत्यं तन्निमित्तं जपादाम गुम्फन्ती प्रश्नती कापि युवती युवमनसां यत् स्थैर्य निर्विकारतादाऱ्या तस्य सलीलपुष्पग्रहणगुम्फादिना हरणम् अकार्षीत् ॥ ..
भविअ । सिआवाइ । चेइअ । थेरिअ । चोरिअ।" स्याद्भव्य "[१७] इत्यादिना स्यादादिषु चौर्यसमेषु च यात् पूर्व इः ॥,
५४. स्वप्नेप्यतिदुर्लभा तथाविधाया आजन्माप्यदर्शनात् । स्निग्धानि अरूक्षाणि । सरसानीत्यर्थः । एवंभूतानि कुसुमानि यस्यां सा तथा स्निग्धमकरन्दा सार्द्रपरागा अतएव परिमलेन स्निग्धा भ्रमराणां प्रिया वासन्तिकामाला माधवीलतास्रक् कयापि रचिता प्रथिता ॥
सिविणम्मि " स्वप्ने नात् " [१०८] इति नात् पूर्व इः ॥
सिणिद्ध सणिद्ध । “स्निग्धे वादितौ” [१०९] इति नात् पूर्वी अदितौ वा । पक्षे णिद्धा ॥
५५. कृष्णवत्कृष्णा ये अलयस्तैः कृष्णा । मकरन्दपानाय षट्पदाच्छादितेत्यर्थः । गन्धेन सौरभ्येण अर्हा षुष्पोच्चययोग्यापि कज्जलपत्कृष्णां प्रियतमायाः कबरी वेणि स्मृत्वा सादृश्यात् केनापि लवली नोचिता । प्रियानुध्यानविह्वलत्वेन न तत्कुसुमावचयः कृत इत्यर्थः॥

Page #149

[है० ८.२.११२] तृतीयः सर्गः ।
९९ अणरह अणरुह-दामं रे मुक्ख-मुरुक्ख करसि इअ भणिउं । पोम्मच्छीए हणिओ को वि पिओ पाय-पउमेण ॥५६॥ छउमेण अछम्मेण य साम-दुवारेण दण्ड-वारेण । केण वि का वि अगेज्झा बउलेहि पसाइआ तणुवी ॥ ५७॥ गरुवीओ लवलीओ सुहुँमे वत्थे सुरुग्धजे खित्ता। कीए वि हु मुद्धाए सुवे विहसिरा वि कलिआओ ॥ ५८ ॥ कसिण । कसणा कण्हं । "कृष्णे वर्णे वा” [११०] इति संयुक्तान्त्यात् पूर्वी अदितौ वा । वर्ण इति किम् । विष्णौ कण्हं ।। . ५६. अनर्ह विप्रियकरणाद् अयोग्य रे मूर्खमूर्ख वठरवठर अनर्हदाम अमनोज्ञत्वाद् मम अयोग्यां मालां करोषीति भणित्वा पद्माक्ष्या कोपि प्रियः पादपद्मेन हतः ।। मुक्ख-मुरुक्ख इत्यत्र कोपे “संमत्यसूया" [हे० ७.४ ] इत्यादिना द्विरुक्तिः ॥ .. अरिहा अणरह अणरुह । " उच्चाईति" [१११] इति संयुक्तान्त्यात् पूर्व उत् अदितौ च ॥ . ५७. छद्मना शाठ्येन अच्छद्मना आर्जवेन सामद्वारेण प्रियवाक्यमुखेन दण्डः यदि त्वं मदुक्तं न करिष्यसि तदा न त्वं मम प्रिया नाहं तव प्रियः इत्यादिरूक्षवाक्यद्वारेण च कापि तन्वी मृद्वङ्गी अगृह्या अनावर्जनीया केनापि बकुलैः केसरकुसुमैः प्रसादिता प्रसन्नीकृतां ॥ __ मुक्ख मुरुक्ख । पोम्म पउमेण । छउमेण अछम्मेण । [ दुवारेण वारेण] " पद्मच्छममूर्खद्वारे वा” [११२] इति संयुक्तान्त्यात् पूर्व उत् वा ।।
५८. सूक्ष्मे सुघ्नजे देशविशेषोत्पन्ने वस्त्रे । हु इति निश्चितम् । कयापि मुग्धया अविचक्षणया गुर्वीतो महत्या लवलीतः श्वः आगामिदिने विहसियोपि विकसनशीला अपि कलिकाः कोरकाः क्षिप्ताः १B सुहमे C सुहुमे. २ BD प्रेयान्.

Page #150

१००
कुमारपालचरिते . . कुसुमाकर-रिउ-स-जणा सुवे जणा पारिजाय-तरुणो व्व । सर-जीआभालि-कुला सर-ठग-वाणारसि-पएसा ॥ ५९॥ आणाल व्व कणेरूहि कुरवेया दढयरं समालिद्धा ।
वर-विलयाहि अहरिआलचपुर-मरहट्ठ-जुवईहिं ॥ ६० ॥ न्यस्ताः । विचक्षणा हि प्रतीक्ष्य स्वयं विकसिता एक ता गृह्णाति तया तु अन्यथा कृतम् इति मुग्धत्वम् ।।
तणुवी । गरुवी । उकारान्ता ङीप्रत्ययान्तास्तन्वीतुल्यास्तेषु “ तन्वीतुल्येषु" [११३] इति संयुक्तान्त्यात् पूर्व उः॥ क्वचिद् अन्यत्रापि। सुरुष ॥ आर्षे । सुहुमं।
५९. युग्मम् । कुसुमानाम् आकरः उत्पत्तिस्थानं य ऋतुः । वसन्त इत्यर्थः । तस्य स्वजना इव तदुदये तेषां समृद्धिभावाद् बन्धव इव । तथा पुष्पपत्रादिसादृश्याद् मन्यन्ते स्वज़ना इव सहोदररूपा बान्धवा इव पारिजाततरोवृक्षस्य । स्मरस्य ज्या प्रत्यञ्चा तदाभम् अलिकुलं येषु ते तथा । स्मर एव ठको विप्रतारकस्तस्य वाराणसीप्रदेशा इव । यथा वाराणसी ठकानां स्थानं तथा एते दंपत्योरुत्कण्ठादिजननात स्मरस्येति भावः ॥
६०. एवंवर्णितस्वरूपाः कुरबकाः अधरिता लावण्यप्रशस्यसंस्थानादिना पराभूताः अचलपुरं च नगरविशेषः । महाराधे च सुरामम् । तयोयुवत्यो यकाभिस्ताभिर्वरवनिताभिः दृढतरम् अत्यर्थं पुष्पोच्चयाय समाश्लिष्टाः । यथा आलानानि आलानस्तम्भाः करणुभिः ॥ "वाक्ष्यर्थवचनाद्याः" [१.३३] इति आलानस्य पुंस्त्वम् ॥ __ सुवे । सुवे । “एकस्वरे श्वः स्वे" [११४] इति श्वःस्वयोरन्त्यव्यसनातन पूर्व उत् । एकस्वर इति किम् । सर्जणा ॥
जीआ। “ज्यायाम् ईत् ” [११५] इति अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्व ईत् ॥
वाणारसि। कणेरूहि । “करेणू” [११६] इत्यादिना रणयोर्व्यत्ययः । करेणू इति स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् पुंसि न । . १ D आलाण. २ BD कुरु°. ३ BD दढतर, ४ D कष्ठाधिन ५ D सुराष्ट्रा तयोर्युवतयो. ६ BD सयणा.

Page #151

[ है० ८.२. ११९] तृतीयः सर्गः ।
लवणिम-जल-द्रह निह-नाहि-मण्डले उच्चिणेसु लहुअमिमं । हलिआर-गोरि हरिआल-वनयं हलुअममिलायं ॥ ६१ ॥ वण-सिरि-णडाल-तिलयं तिलयं गेय्हं तए वर-णलाडे । गेज्झाथोब-परिमलं अथोक-जहणे अथेव-सिरि ॥ ६२ ॥ दाही अथोअ-कुसुमेहि सेहरं दिट्ठिएहं बिम्बोट्टि । धूआ-बहिणी-भइणी-दुहिअ व्व तुह प्पिआ लवली ॥ ६३॥ आणाल । “आलाने लनोः" [११७ ] इति लनोयंत्ययः ॥ अलचपुर । “अचलपुरे चलोः" [ ११८ ] इति चलयोर्व्यत्ययः ॥ मरहट्ठ । " महाराष्ट्र हरोः" [ ११९] इति हरयोर्व्यत्ययः ॥ ६१. [७२] द्वादशभिः कुलकम् । बहिः अबहिः स्फुटप्रेमभिः मनोवाक्कायेषु व्यक्तानुरागैः कैरपि तरोरधः रतेर्मातृष्वमृदुहितर इव निरतिशयसौन्दर्याद् उत्प्रेक्ष्यन्ते स्मरप्रियाया जननीभगिनीपुत्रिका इव प्रेयस्यो वल्लभाः इति पूर्वोक्तरीत्या आलपिताः सस्नेहं भणिताः ॥ [६१] । आलपनप्रकारमेवाह । लवणिमा लावण्यं स एव दृष्ट्याप्यायकत्वेन जलं तस्य हृदनिभं नदकल्पं नाभिमण्डलं यस्यास्तस्या आमन्त्रणम् । तथा हरितालवद् गौरि गौरवणे हरितालवद् वर्णो यस्य तत् लघुकं सूक्ष्मम् इदं पुरोवर्ति अमिलातकं वर्णपुष्पं लघुकं शीघ्र यथा भवति एवम् उच्चिनु त्रोटय ॥
६२. हे वरललाटे रम्यभालस्थले अस्तोकजघने विसंकटकटीतटाग्रभागे त्वया वनश्रीललाटस्य तिलकमिव शोभाकृत्त्वात् पुण्ड्रकमिव । ग्राह्यो नासिकापेयः अस्तोकः परिमलो यस्य तत् तथा अस्तोकाश्र मभूतशोभं तिलककुसुमं प्राह्यम् ॥
६३. दुहिता च पुत्रिका भगिनी च स्वसा भगिनीदुहिता च ता इव प्रिया लवली । बिम्बषद् ओष्ठौ यस्यास्तस्या आमन्त्रणम् । हे
१ BC हि. . D तिलकं कुसुमं.

Page #152

१०२
कुमारपालचरिते छूढासव--गण्डूसे खित्त-पउत्ताडणे समुच्चिणसु । पुप्फाइँ बउल-वच्छे असोअ-रुक्खे अ विलय-वरे ॥ ६४॥ सुर-वणिआ-नाग-स्थी-अकूर-कय-हरिसमीसि-उल्लसि। पिच्छेत्थी-धिइ-जणई दिहि-मइ हिन्ताल-मञ्जरिअं ॥६५॥ सिसु-मञ्जर-जुव-बञ्जर-जर-मजारेहँ पल-भमा दिटुं।... वेरुलिअ-केसि वेडुज-भूसणे किंसुअं लेसु ॥ ६६॥ एण्हि पिच्छेत्ताहे गिण्हसु रम्भं कुणेसु अ इमाए । ....
पुरिमाणं पि अपुव्वं आमेलं हित्थ-हरिणच्छि ॥ ६७॥ बिम्बोष्ठि तव इह अत्र उद्याने अस्तोककुसुमः शेखरं दिष्टया प्रीत्या दास्यति । लवल्याः कुसुमभरनम्रत्वाद् इत्थम् उक्तिः । बन्धुश्च बन्धवे पुष्पशेखरादि ददाति ॥
६४. क्षिप्तासवगण्डूषे बकुलवृक्षे । क्षिप्तं कृतं पदोत्ताडनं यत्र तत्र अशोकवृक्षे च हे वनितावरे अङ्गनाश्रेष्ठे पुष्पाणि समुच्चिनु । त्वद्गण्डूषक्षेपपदाघाताभ्यां पूर्णदोहदत्वेन बकुलाशोकयोः सांप्रतं पुष्पावचयसमयः संवृत्त इति भावः ॥ ___६५. सुरवनितानागस्त्रीणाम् अनीषत् अत्यर्थं सौरभ्यादिना कृतहर्षाम् ईषत् मनाग् उल्लसिताम् उद्भिन्नकोरकां स्त्रीणां धृतेः सौस्थ्यस्य शैत्यात् जनिकाम् । धृतिः संतोषो विद्यते यस्या यद्वा धृतौ मतिर्यस्यास्तस्याः संबोधनम् । हे धृतिमति धृतिमते वा पश्य हिन्तालस्य मञ्जरिकां पुष्पितलताम् ॥
६६. शिशुमार्जारयुवमार्जारजरन्मार्जारैः बालतरुणवृद्धबिडालैः पलभ्रमात् आरक्तत्वेन मांसभ्रान्त्या दृष्टं किंशुकं पलाशकुसुमम् हे वैडूर्यकेशि नीलमणितुल्यचिकुरे हे वैडूर्यभूषणे मरकतखचितालंकारे लाहि गृहाण ॥
६७. इदानीं सांप्रतं पश्य रम्भाम् इदानीं गृहाण रम्भाम् कुरुष्व १०° उन्भसिअं, २ BD रब्भं; C रस्तं. ३ अङ्गनाप्रधाने,

Page #153

[है. ८.२.११९]. तृतीयः सर्गः।
तट्ठातस्थालि-कुलो भयस्सई अट्ठमो व्व पहिआण । तुह जुग्गो पुन्नामो रूवेण बहस्सइ-घरिल्ले ॥६८ ॥ अमइल-तणु परिगुम्फिअ-पोप्फलि-मउरेण भसल-मलिणेण । अवह-कुचोवह हत्थोभय-चलेणे तुज्झ भूसेमि ॥ ६९ ॥ सिप्पि-पिहु-नयण-छुत्तोत्तंसे आढत्त-संझ-रायमिमं ।
उचिणसु भमर-छिकं महु-पाइकं जवा-कुसुमं ॥ ७० ॥ च अस्या अनया वा रम्भाया रम्भया वा पूर्वासामपि पूर्व कृतापीडानामपि नायिकानाम् अपूर्वम् असंजातपूर्वम् । आश्चर्यकारीति भावः। आपीडम् अवतंसम् हे त्रस्तहरिणाक्षि चकितकुरङ्गनेत्रे ॥
६८. त्रस्तात्रस्तमिव चञ्चलत्वान्मन्यते चकिताचकितमिव अलिकुलं यत्र स तथा बृहस्पतिरिव अष्टमः पीडाकारित्वात् पथिकानाम् । यदुक्तम् . द्वादशदशमचतुर्थे जन्मनि षष्ठाष्टमे तृतीये च ।
व्याधिं विदेशगमनं मित्रविरोधं च सुरगुरुः कुरुते ॥ १ ॥ पुन्नागस्तव योग्यः । विकस्वरपुष्पभास्वरत्वात् कुसुमावचयोचित इत्यर्थः । हे रूपेण कृत्वा बृहस्पतिगृहिणि ॥
६९. भसलैर्मलिनेन मकरन्दपानासक्तैः षट्पदैः श्यामलेन । परिगुम्फितो यः पूगफल्या मुकुरो बालपुष्पं तेन कृत्वा हे अमलिनतनु विशदमूर्ते तव उभयकुचोभयहस्तोभयचरणान् भूषयामि अलंकरोमि ।।
. ७०. शुक्तिवत् पृथुनी विस्तीर्णे ये नयने ताभ्यां छुप्तौ स्पृष्टौ उत्तंसौ कर्णपूरौ यया तस्याः संबोधनम् । हे शुक्तिपृथुनयनच्छुप्तोत्तंसे आरब्धः अरुणत्वात् प्रकृतः संध्याराग इव येन तत् तथा भ्रमरैः सौरभ्यात् लुप्तं मधोर्वसन्तस्य पदातिं कामिमोहनादितत्कर्मकारित्वेन भृत्यम् इदं पुरोवर्ति जपाकुसुमम् उच्चिनु ।। १ BD° चरणे. २ BO पूर्वकृता.

Page #154

कुमारपालचर
आरद्ध-बहल - परिमल - के लि-पयाईकयन्न - तरु-कुसुमं । किडि - दाढ - सुत्ति-भङ्गोज्जलमुचिण फुल्ल - वेल्लं ॥ ७१ ॥ बाहिं अबाहिरे फुडे-पेमेहिं पेअसीओं तरु-हेट्ठे | केहिं पि इआलविआ रईइ माउच्छ धूअ व्व ॥ ७२ ॥
१०४
७१. आरब्धा या बहलपरिमलस्य केलिर्विलासः तथा पदातीकृतानि । अधः कृतानीत्यर्थः । अन्यतरूणां कुसुमानि येन तत् तथा । किरिः शूकरस्तस्य दंष्ट्रा च शुक्तिश्च तयोर्यो भङ्गश्छेदः तद्वद् उज्ज्वलं फुल्लविचकिलं विकसितमल्लिकाकुसुमं त्वम् उच्चिनु ||
1
८८
द्रह । “हृदे हदोः” [१२० ] इति हृदयोर्व्यत्ययः । आर्षे हरए मह - पुण्डरिए ॥ हलिआर हरिआल । “हरिताले रलोर्न वा ” [१२१] इति रलयोर्व्यत्ययो वा । लहुअं हलुअं । लघुके लहोः ” [१२२] इति लहोर्व्यत्ययो वा ॥ णडाल णलाडे । “ललाटे लडोः " [ १२३ ]. इति लडोर्व्यत्ययो वा । आदेर्लस्य णविधानाद् [ १. २५७ ] द्वितीयो लः स्थानी || गेहं गेज्झ । ८८ ह्ये ह्यो: " [ १२४ ] इति हययोर्व्यत्ययो वा । अथोव अथोक अथेव । " स्तोकस्य थोक्कथोवथेवाः स्तोकस्य त्रय आदेशा वा । पक्षे अथोअ ।
[ २५ ] इति
""
CC
-
धूआ दुहिअ । बहिणी भइणी । “दुहितृभगिन्योर्धूआचहियौ ” [१२६]
इति अनयोः एतावादेशौ वा ॥
छूढा खित्त । वच्छे रुक्खे ।
""
वृक्षक्षिप्तयो रुक्खछूढौ ” [ १२७ ] इति
अनयोर्यथासंख्यं रुक्खछूढौ वा ॥
विलय वणिआ । " वनिताया विलया ” [१२८] इति विलयादेशो वा ।
विलयेति संस्कृतेपीति केचित् ॥
""
अकूर । “ गौणस्य' [१२९] इत्यादिना ईषतो गौणस्य कूरो वा । पक्षे ईसि ॥ थी [ इत्थी ] | " स्त्रिया इत्थी” [१३०] इति स्त्रिया इत्थी वा ॥
१ BC फुडपेम्मेहिं पीअसीओ.

Page #155

[ हे० ८.२.१४३] तृतीयः सर्गः । “निअ-माउसिआ-पिउसिअ-पिउच्छ-तणया-घरे ब्व उजाणे । मिहुणेहिं हित्थ-तिरिच्छि-पिच्छिरेहिं रमिअमेअं ॥ ७३ ॥ धिइ दिहि । “धृतेर्दिहिः” [१३१] इति धृतेर्दिहिर्वा ॥
मञ्जर वञ्जर । “ मार्जार ” [१३२] इत्यादिना मार्जारस्य मञ्जरवखरौ । पक्षे मजारेहिं ॥
वेरुलिअ वेडुज । " वैष्ठूर्यस्य वेशलिअं" [१३३] इति वेरुलिनं वा ॥. एहि एत्ताहे । “एण्हि एत्ताहे इदानीमः" [१३४] । पक्षे इआणि । पुरिमाणं । " पूर्वस्य पुरिमः " [१३५] । पक्षे अपुष्वं ।। हित्थ तट्ठा । " त्रस्तस्य हित्थतट्ठौ" [१३६] । पक्षे तत्थ ॥ भयस्सई । “बृहस्पतौ बहो भयः" [१३७] प्रक्षे बहस्सइ । महल मलिण । अवह उभय । सिप्पि सुस्ति । छुत्तो छिकं । आढत्त आरद्ध । पाइकं पयाई । “मलिनोभ'' [१३८] इत्यादिना एषां यथासंख्थं * मइलादयो वा । उवहं इत्यपि केचित् ॥ आर्षे उभओकालं इति शेथम् ॥
दाढ । “ दंष्ट्राया दाढा” [१३९] । दाढा संस्कृतेप्यस्ति ॥
बाहिं अबाहिरे । “ बहिसो बाहिंबाहिरौ” [१४०] ॥ ... हे? । “ अधसो हेटुं" [१४१] ॥
७३. निजा चासौ मातुःस्वसा च पितुःस्वसा च पितृष्वासुस्तनया च तासां गृहं. तस्मिन्निव उद्याने परस्परं तारामेलके सति त्रस्तं सभयं तिर्यक् तिरश्चीनं यथा भवति एवं प्रेक्षणशीलैमिथुनैः स्त्रीपुरुषरूपद्वन्द्वैः एतद् वक्ष्यमाणं रतं रमणं कृतम् ॥
माउच्छ माउसिआ। पिउसिअ पिउच्छ । “मातृपितुः " [ १४२ ] इत्यादिना मातृपितृभ्यां परस्य स्वसुः सिआ छा इत्यादेशौ ॥
तिरिच्छि । “ तिर्यंचस्तिरिच्छिः" [१४३]॥ आर्षे तिरिआ इति शेयम् ।। १ BC तिर्यच.

Page #156

१०६
कुमारपालचरिते • आसण-ठिआइ घरिणीइ गह-चई झम्पिऊण अच्छीई।
हसिरो मोत्तुं सर्वं चुम्बिअ अन्नं सढो मुइओ॥ ७४ ॥ मा सोउआण अलिअं कुप्प मईआ सि तुम्हकेरो हैं । इअ केण वि अणुणीआ णिअय-पिआ पाणिणीअजडा ॥७५॥ किं हवसि पारकेरा न हु पारको तुहाहमिअ भणिआ। . राइक-वार-विलया केणावि हु रायकेरेण ॥ ७६ ॥
७४. रमणमेव गाथाषोडशकेनाह । आसनस्थिताया उपविष्टाया . गृहिण्या अक्षिणी झम्पिऊणेति हस्ताभ्यां पिधाय शङ्कां भीतिं मुक्त्वा. अन्याम् अपरां स्त्रियं चुम्बित्वा हसिता चस्करिकरणशीलः शठो . गूढापराधो गृहपतिर्मुदितः ॥ " भ्रमेष्टिरिटिल्ल ” [ ४.१६१] इति भ्रमेझम्पादेशे " धातवोऽर्थान्तरेपि' [ ४.२५१ ] इति पिधानार्थत्वम् ॥ ..
घरिणी । “ गृहस्य घरोऽपतौ” [१४४] इति घरः । अपताविति किम् । गह-वई॥
पिच्छिरेहिं । हसिरो । “शीलाद्यर्थस्येरः" [१४५ ] इति “ तृन् शील [ हे ० ५.२ ] इत्यादिभिर्विहितस्य प्रत्ययस्य इरः ॥ ____७५. अलीकं सख्यायुक्तकूटं श्रुत्वा आकर्ण्य त्वं मा कुप्य मा रोषं कुरु । मदीया त्वम् त्वदीयोहम् इति अनया रीत्या केनापि पाणिनीयेन पाणिनीयव्याकरणेन अजडा विचक्षणा निजकप्रिया स्ववल्लभा अनुनीता प्रसादिता । विचक्षणो हि सुखेनैव प्रसाद्यते ॥
झम्पिऊण । मोत्तुं । चुम्बिअ । सोउआण । "क्त्वस्तुम" [१४६] इत्यादिना तुम् अत् तूण तुआण इत्येते आदेशाः ॥ वन्दित्तु इति अनुस्वारलोपात् । वन्दित्ता [इति] सिद्धसंस्कृतस्यैव वलोपेन । कटु इत्याचे शेयम् ॥ ___ तुम्हकेरो । " इदमर्थस्य केरः" [१४७] इति इदमर्थस्य केरः । न च भवति । मईआ । पाणिणीअ ॥
७६. किं त्वं परकीया भवसि यतः । हु इति निश्चितम् । नाहं १ BD सठो.

Page #157

१०७
[ है ० ८.२.१५३] तृतीयः सर्गः
तुम्हेच्चया य अम्हेच्चया य एगव्व होउ तणु-लट्ठी । इअ जम्पिऊण दइआ केण वि सव्वङ्गिअं गहिआ॥ ७७॥ तुह पय-पह-पहिओ हं अप्पणयो पीणिम-प्पणइ-जहणे । पीणत्तण-सालि-थणे इअ केण वि तोसिआ रमणी ॥ ७८ ॥ तव परकीयः । किं तु तावकीन इत्यर्थः । ततस्त्वयापि मदीययैव भवितव्यम् इति भावः । इति अनया रीत्या केनापि राजकीयेन राजसंबन्धिना राजवारवनिता भणिता ॥
पारकेरा । पारको । राइक्क । रायकेरेण । “परराजभ्यां कडिक्को च”[१४८] इति आभ्यां यथासंख्यं क डित् इक्कश्च । चकारात् केरश्च ॥ __७७. यौष्माकी च आस्माकी च तनुयष्टिः एकवद् भवतु । आवयोः संयोगो जायताम् इति भावः । इति पूर्वोक्तं कथयित्वा केनापि सर्वाणि अङ्गानि व्याप्नोति यद् ग्रहणं तत् सर्वाङ्गीणं यथा भवति एवं दयिता प्रिया गृहीता ॥ . . . . .. तुम्हेच्चया । अम्हेच्चया। "युष्मद' [१४९] इत्यादिना अञ एच्चयः॥
. एगव्व । “वतेवः” [१५०] इति वतेः प्रत्ययस्य व्वः ॥ . . सव्वङ्गिअं । “सर्वाङ्गादीनस्येकः''[१५१]इति “सर्वादेः पथ्यङ्ग'[हे ० ७.१] • इत्यादिना विहितस्य ईनस्य स्थाने इकः ॥
७८. पीनत्वप्रणयि काठिन्ययुक्तं जघनं यस्यास्तस्याः संबोधनम् । तथा हे पीनत्वशालिस्तनि तव अहम् आत्मीयः स्वकीयः पदपथपान्थः । अनुचर इत्यर्थः । इति अनया रीत्या केनापि रमणी तोषिता तोषं नीता ॥
पहिओ। "पथो णस्येकट्' [१५२] । “नित्यं णः” [ हे० ६.४ ] इति यः पथो णो विहितस्तस्येकट् ।।
अप्पणयो । “ ईयस्यात्मनो णयः" [१५३] इति ईयस्य णयः ॥ . . १ D गृहीता आलिङ्गिता.

Page #158

१०८
कुमारपालचरिते पीणत-निहि-निअम्बे तिलेल्ल-अङ्कोल्लतल्ल-कन्तिल्ले । मा तित्तिएण कुप्पेत्ति इत्तिों को वि पियमाह ॥ ७९ ॥ जिचिअमतं रचो म्हि एति रच एत्तिलं किमिमं । केग वि एदहमुचा तुहिका माणिणी जाआ ॥ ८ ॥ ... सिहिओ सि जेत्तिअंजेत्तिलं च भणिओ सि जेदहं थविओ। .. न हु तेत्तिएण होसि त्ति पई कीड वि उवालद्धो ॥ ८१॥
७९. पीनत्वस्य निधिः स्थानं नितम्बो यस्यास्तस्याः संबोधनम् । तिलस्य स्नेहस्तिलतैलं तच्च अङ्कोठतैलं च ते इव कान्त्रिमति तद्वस्निग्धकान्तियुक्ते त्वं तावता सख्याधुक्तालीकव्यलीकमात्रेण मा कुप्य । इति इत्थम् एतावत् इथन्मानं कोपि कश्चित् प्रियाम् आह ॥
पीणिम पीणत्तम । “त्वस्य डिमात्तणौ वा"[१५४] इति त्वस्य डिमासणौ। पक्षे पीणत्त ॥ .. तिलेल्ल । “अनोठ' [१५५] इत्यादिना तैलस्य डेलः। अनङ्कोठाद् इति किम् । अङ्कोलतेल्ल ॥
८०. कश्चिन्मानिनी प्रसादयन् तया च तत्संयुक्तस्त्वं न मयि तव . प्रेमानुबन्ध इत्यादि सक्रोधं निर्भय॑मानः तां प्रति आह । यावन्मानं रक्तः अनुरागयुक्तोस्मि अहं त्वमपि इयत् एतावद् वा रज्यस्व अनुरागं कुरु । नाहम् अधिकम् अर्थये इत्यर्थः । इयत् एतावद् वा इदं क्रोधाडम्बरं किम् । निरर्थकम् इत्यर्थः । केनापि इयत् एतावद् वा उक्ता सती मानिनी तूष्णीका जाता । निश्चितस्ववाल्लभ्यतया न किंचिद् उपालेभे इत्यर्थः॥
तित्तिएण । इत्तिअं । जित्तिअ । “ यत्तद" [१५६] इत्यादिना एभ्यो डावादेरतोः परिमाणार्थस्य इत्तिअः एतदो लुक् च ॥
८१. यावत् यत्परिमाणं स्पृहितः चेतसि वाछितोसि यावद् १ BC मि.

Page #159

[है० ८.२.१५८] तृतीयः सर्गः ।
१०९ तं तेत्तिल-पेम्मं तुह न केत्तिअं तेदहा य अणुवित्तीं। न हु केतिला वि केदहमित्थं कीइ वि सढो भणिओ॥ ८२ सयहुत्वं विणइलो दइओ जोण्हाल-चन्द-सिरिमन्तो। णेहालूए कीइ बि बाहुल्लच्छीइ अहिसित्तो ॥ ८३॥ गविर न माणइत्ता सहन्ति गव्वं ति भणिअ कीए वि ।
दइओ हणिओ हणुमा-लङ्गल-पलम्ब-लट्ठीए ॥ ८४ ॥ भणितः आगच्छागच्छ त्वं मत्प्रिय इत्युक्तोसि यावच्च स्तुतः न त्वत्समः सौभाग्यपात्रम् अपरोस्तीति श्लाषितः । हु इति निश्चितम् । न तावता तावन्मात्रेण भवसि । अनुरज्यसे इत्यर्थः । इति अन्या रीत्या कयापि पतिर्भर्ता उपालब्धः रेरे धृष्ट दुराचार आराध्योसि इति निर्भर्त्सतः॥
८२. तत् तावत् प्रेम तव न कियत् कियन्मात्रम् । तावती च अनुवृत्तिरपि अनुकूलकरणमपि तव नैव कियती। असत्यायप्रेमानुवृत्तिरसीत्यर्थः । इत्थम् अनया रीत्या कियदपि कयापि शठः गूढापराधो भणितः ॥
'एत्तिअं एत्तिलं एद्दहं । जेत्तिअं जेत्तिलं जेद्दहं । तेत्तिएण तेत्तिल तेदहा । केत्ति केत्तिला केद्दह । " इदंकिमच" [१५७] इत्यादिना इदंकिया यत्तदेतद्भयश्च अतोर्डावतोर्वा डित् एत्तिअ एत्तिल एद्दह एतल्लुक् च ॥ ... ८३. शतकृत्वः । अनेकश इत्यर्थः । विनयवान् । अलीकापनयनाय पादप्रणत इत्यर्थः । ज्योत्स्नावञ्चन्द्रस्य या श्रीः आह्लादिका शोमा तद्वान् सचन्द्रिकचन्द्रशोमायुक्तो दयितः प्रियः स्नेहवत्या कयापि बाष्पवदक्षिमिः स्नेहवशोद्भताचप्रवाहयुक्तलोचनैः अभिषिक्तः आकृतः।। • सयहुसं । “कृत्वसो हुत्तं " [१५८] । वारे विहितकृत्वसः हुत्तं ।।
८४. रे गर्विन साहंकार न मानवत्यः अहंकारवत्यो नायिका गर्व - १ BC बाहुल्लच्छीहि. २ C गर्वित ; D गर्वक्न् .

Page #160

૨૦
कुमारपालचरिते
अन्नत्तो अन्नहि एसि तह वि अन्नत्थ अन्नदो जासि । एक्कसि न खुत्थिरो सित्ति पिओ की वि उवालद्धो ॥ ८५ एक्कसिअं चिअ भणिओ एकइआ गया य गामिलिं । अप्पुल्ल-पियं वच्चेत्ति भच्छिओ को वि अन्नाए ।। ८६ ।।
सहन्ते । ताः प्रियाणां गर्वापनोदं कुर्वन्तीत्यर्थः । इति भणित्वा क्यापि हनुमल्लाङ्गूलवत् प्रलम्बा द्राघीयसी या यष्टिश्वतादिलता तया दयितो हतस्ताडितः ।।
विणइलो | जो हाल । सिरिमन्तो । हालूए । बाहुल । गव्विर । माणइत्ता । “आल्विल्लो”[१५९] इत्यादिना मतोः स्थाने आलुइत्यादयो नव आदेशा यथायोगम् । केचिद् मादेशमपि इच्छन्ति । हणुमा ॥
८५. अन्यतः सपत्नीतः अन्यत्र अपरसपत्न्याम् एषि गच्छसि । तत्रापि एवमपि सति अन्यतः अपरसपत्नीतः अन्यत्र प्रतिपक्षनायिकायां यासि । एकत्र एकस्यां दयितायां नैव स्थिरोसि । इति अनया रीत्या कयापि प्रिय उपालब्धः ॥
अन्नत्तो अन्नदो । "त्तो दो तसो वा ” [१६०] ॥ अन्नहिं । तह । अन्नत्थ । " त्रपो हिहत्थाः " [१६१] ॥
८६. एकदैव भणितस्त्वम् एकदा अनेकदा च ग्राम्याम् आत्मीयाम् आत्मनो वा प्रियां व्रज । एकवाक्येनैव त्वदप्रतस्तावद् एतद् उक्तम् यद् उत त्वं यथेच्छं स्ववल्लभाम् अभिसर । न मम त्वया किमपि प्रयोजनम् इत्यर्थः । इति इत्थम् अन्यया कोपि भत्सितः ॥
एक्कसि एक्कसिअं एकइआ । क " [१६२] इत्यादिना एकाद् दाप्रत्ययस्त्र सिसिअं इआ । पक्षे गया ||
गामिलिं । अप्पुल्ल । “ डिलडुलो भवे " [ १६६ ] इति डितौ इल्लोलौ ।।

Page #161

[ है० ८.२.१६८] . तृतीयः सर्गः। १११ निच-नवल्लय-रचिर में एक-मणं नवाणुराइल्लं । ... एकल्लं चिअ मुश्चसि कीइ वि रमणम्मि इअ रुन्नं ॥ ८७॥ अवरिल्लञ्चल-गहिओ भालोवरि-निहिअ-भुमयमन्नाए । भमया-दासो व्व पिओ विहसन्तो सणिअमवगूढो ॥ ८८ ॥ · मणयं च मुच्छिरो वेविरो अ मणि पिओ मणा हसिरो । कीइ वि रइ-मीसाए वम्मह-मीसालिओ रमिओ ॥ ८९॥
८७. नित्यं नवे अन्यान्यनायिकारूपे रागवन् रागपर एकस्मिन् त्वय्येव मनो यस्याः सा तथा तां नवानुरागाम् उदीयमानस्नेहाम् एकाम् असहायामेव मां मुञ्चसि कयापि रमणे इति इत्थं रुदितं साश्रुपातं जल्पितम् ॥
अप्पुल । नवल्लय । राइल्लं । “ स्वार्थे कश्च वा” [ १६४ ] इति कः । चकारात् डितौ इल्लोल्लौ ॥ नवल्लय । एकलं । “लो नवैकाद् वा”.[१६५] इति लः। पक्षे एक । नव ।
८८. भालस्य उपरि ऊर्ध्व निहिते धृते ध्रुवौ यत्र ग्रहणे तत् तथा । सकोपम् इत्यर्थः । एवम् उपर्यञ्चलेन . उत्तरीयांशुकान्तेन गृहीतः . अवष्टब्धः ध्रुवो दास इव तदुत्क्षेपमात्रेण कृत्यकरणात् मन्यते किंकर
इव प्रियः अन्यया विहसन् धृष्टत्वाद् विकसन् शनैर्मन्दम् अवगूढः 'आलिङ्गितः ॥ ज्ञातापराधत्वेन पादपतनादिभिराराधयन्नपि निर्भसितत्वाद् गन्तुं प्रवृत्तः सन् कृतकोपं चेलाञ्चलेन गृहीत्वा मन्दम् आलिङ्गित इति भावः ॥
अवरिल। "उपरेः संव्याने[१६६]इति लः॥[संव्यान इति किम्। भालोवरि]॥ भुमय भमया । “भ्रुवो" [१६७] इत्यादिना मया डमया इत्येतौ ॥ सणिों । " शनैसो डिअं" [१६८] इति डित् इअं ॥ .. .
८९. मनार मूर्छावान् मनाग वेपवान् मनाक् च हास्यवांश्च । शठत्वात् तदावर्जनाय किंचित् तत्तद्भावभाग् इति भावः । मन्मथेन १० इक्कमणं; D एकमणं. २ BCD उवरिल्ल.

Page #162

११२
कुमारपालचरिते गिम्हो दीह-गन्ध-अन्धालिणि-दीहर-पत्त-चम्पओ मण-मउअत्तयाइ कामन्धल-विजुलिआ-दुरिक्खओ । दिट्ठो विज्जु-पीअ-नव-किंसुअ-पत्तल-पीवलोवणो
तत्ताऊ विओअ-विहुरीकय-पन्थिअ-गोण-खेअणो ॥ ९० ॥ रतेच्छया मिश्रः प्रियः रतिमिश्रया सुरताभिलाषयुतया कयापि . रमितः कामितः ॥ ___मणयं मणिअं । “ मनाको न वा डयं च " [१६९] इति डयं डिअंच। फ्क्षे मणा | मीसालिओ। “मिश्राड्डालिअः" [१७०] । पक्षे मीसाए ॥ . . ९०. दीर्घगन्धेन पुष्पोत्थप्रभूतपरिमलेन अन्धाः । व्याप्ता इत्यर्थः।। एवंभूता अलिन्यो यत्र स चासौ दीर्घपत्रश्च एवंभूतश्चम्पको यत्र स: तथा । मनसो मृदुत्वेन अकठिनत्वेन : कामान्धैर्विद्युद्वद् दुरीक्षः . धनतरतापकृत्त्वेन द्रष्टुम् अशक्यः । विद्युद्धत् पीतानि पीतवर्णानि यानि नवकिंशुकपत्राणि प्रत्यग्रपलाशपुष्पपलाशानि तैः पीतानि उपवनानि यत्र स तथा । तप्तापः संतप्तपानीयः । वियोगेन विधुरीकृता दुःखिता ये पान्थास्त एव अचेतनत्वाद् गावस्तेषां खेदनः खेदजनको ग्रीष्मो दृष्टः इति उत्तरसर्गार्थसूचनम् । राज्ञेति शेषः ॥ षस्तुगौ द्वितीयषष्टौ जोली द्विपदी एकः षण्मात्रः पञ्चचतुर्मात्रा गुरुश्च । तथा द्वितीयषष्ठौं च गणौ जोली; द्विपदी ॥ . दीह दीहर । " रो दीर्घात् " [१७१] इति रो वा ॥ मठअसयाइ । “स्वादेः सः" [१७२] इति स एव त्वादिर्वा ॥
अन्धा अन्धल । पत्त पत्तल । विज्जुलिआ विजु-पीअ पीअलो “ विद्युत्पत्र " [१७३] इत्यादिना एभ्यः स्वार्थे लो वा ।
तत्साऊ । गौण । “ गोणादयः" [ १७४ ] । गोणादयः शब्दा अनुक्तप्रकृतिप्रत्ययलोपागमवर्णविकारा बहुलं निपात्यन्ते ॥ ___ इत्याचार्यहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितद्याश्रयमहा
काव्यवृत्तौ तृतीयः सर्गः ॥ १ BC डिमं. २ ० खेदन . ३ ० ते तथा. ४ D °चरितप्राकृतघ्या.

Page #163

तं निव- पुच्छि - दोवारिएण भणिअं ति आम गिम्ह-सिरी । उन्हेह सीअला णवि कयलि-वणे पेच्छ पुणरुत्तं ॥ १ ॥ हन्दि विदेसो जीव हन्दि पिआ हन्दि किं पिआ मुक्का । हन्दि मरणं जमो गिम्हो हन्दि लवन्ति इअ पहिआ ॥ २ ॥
१. अधुना सप्तसप्तत्या गाथाभिग्रष्मर्तुं वर्णयन् आह । नृपेण कुमारपालभूपालेन पृष्टः. वसन्तर्त्वसंभविपुष्पादिदर्शनात् कः संप्रति ऋतुरिति नोदितो यो दौवारिकः प्रतीहारस्तेन इति अमुना प्रकारेण भणितम् । तं इति वाक्योपन्यासे । विवृत्य उक्तम् इत्यर्थः । तदेव वाक्यार्थकर्मणा आह आमेत्यादि । आमेति अभ्युपगता अङ्गीकृता । ज्ञातेति यावत् । ग्रीष्मश्रीः इह उद्यानेस्ति । णवीति वैपरीत्यार्थत्वाद् अप्यर्थो ज्ञेयः । उष्णापि शीतला कदलीवने पश्य । राजन् इति “ शेषः । पुणरुत्तम् इति एकवारं दृष्ट्वा भूयोपि अवलोकयेति । एवम् • अपि राजन् इति संबोधनपदं ज्ञेयम् ॥
[ " अव्ययम् ” । १७५ । अधिकारोयम् । इतः परं ये वक्ष्यन्ते आ
. पादसमास्ते अव्ययसंज्ञका ज्ञातव्याः ] ॥
तं । “ तं वाक्योपन्यासे " [१७६ ] ॥
""
आम । आम अभ्युपगमे " [१७७] ॥
८८
- णवि । णवि वैपरीत्ये ” [१७८] ॥
पुणरुत्तं । “ पुणरुत्तं कृतकरणे ” [१७९] ॥
२. हन्दि इति विषादे । कष्टं विदेशोऽस्माकम् || हन्दीति विकल्पे | जीवति प्रिया न वा ॥ हन्दीति पश्चात्तापे । किं प्रिया अस्माभिर्विरह
१ B सप्तत्या.
8 [कुमारपालचरित]

Page #164

११४
कुमारपालचरिते हन्द महु हन्दि परिमलमिमं व भणिरेहि भसल-मिहुणेहि। उअ सहइ कञ्चणारो मउडो इव गिम्ह-लच्छीए ॥३॥ जणणिं मिव धूअं पिव नत्तिं विअ सोअरं विव सहिं व । : मालारीओं सिणेहा नव-कश्चण-केअइमुवेन्ति ॥४॥ जेण अहुल्ला लवली वोलीणा णइ वसन्त-उउ-लच्छी ।
फुलं च धूलिकम्बं तेण फुडा चेअं गिम्ह-सिरी ॥५॥ दुःखम् अविचार्यैव मुक्ता । एवं च हन्दीति निश्चितं मरणम् अस्माकम् । यतो हन्दीति सत्यम् यमः कृतान्तकल्पो ग्रीष्मः इति पान्था लपन्ति परस्परं जल्पन्ति ॥ 'हन्दि । " हन्दि विषादविकल्पपश्चात्तापनिश्चयसत्ये " [१८०] ॥ . ..
३. हन्द इति । गृहाणेत्यर्थः । मधु मकरन्दम् । हन्दीति । गृहाणेत्यर्थः । परिमलं गन्धम् इदमिव भणितृभिः । मञ्जुगुञ्जितकरणाद् उत्प्रेक्ष्यते । एतद् मधु इदं परिमलं गृह्णीत इत्यन्योन्यं भणनशीलैभैसलमिथुनैः षट्पदद्वन्द्वैः कृत्वा । उअ इति पश्येत्यर्थः । काञ्चनारो राजति । नीलमणिकल्पालिकलितसुवर्णवर्णप्रसूनत्वेन तय॑ते मुकुट इव ग्रीष्माश्रियः ॥ ___ हन्द । हन्दि । " हन्द च गृहाणार्थे ' [१८१] ॥
४. जननीमिव । दुहितरमिव । नप्त्री पौत्री तामिव । सोदरा भगिनी तामिव । सखीमिव स्नेहाद् नवकाञ्चनकेतकी नूत्नस्वर्णकेतकी मालाकार्यः उपयान्ति । तत्कुसुमावचयार्थ समीपे गच्छन्ति ॥ ग्रीष्मे हि स्वर्णकेतक्यः पुष्प्यन्तीति ॥ ___ इमं व । जणणि मिव । धूअं पिव । नत्तिं विअ । सोअरं विव । सहिं व । " मिवपिव" [ १८२ ] इत्यादिना एते इवार्थे अव्ययसंज्ञकाः प्राकृते प्रयुज्यन्ते वा । पक्षे मउडो इव ॥ - ५. वसन्त लक्ष्मीरतिक्रान्तैव । कथम् । येन लक्ष्यीकृत्य । काः ।
१B कम्मं; C कम्मंबं. २ BO चेव.

Page #165

[है० ८.२.१४८] चतुर्थः सर्गः । फुल्ल च सुगन्ध चिअ लयाण नोमालिआ बले रम्मा । जा किर मल्ली जा इर जवा बले ते. मयण-बाणा ॥६॥ सुत्ते जणम्मि जो हिर सद्दो चीरीण सुव्वए णवर । गाअइ किल तस्स मिसा णवरि वसन्तस्स गिम्ह-सिरी ॥७॥
अफुल्ला लवलीः ॥ तथा ग्रीष्मश्रीः स्फुटैव । कथम् । तेन लक्षीकृत्य । किम् । फुल्लं धूलिकदम्बम् ॥ “गौणात् समया" [ हे ० २.२ ] इत्यादिना येनतेनयोगे द्वितीया । फुल्लं चेति चकारः पृथग्वाक्यद्योतनार्थः ॥ - जेण । तेण । “जेण तेण लक्षणे" [१८३] ॥
६. फुल्लैव सुगन्धैव । बले इति निर्धारणे । लतानां मध्ये नवमालिका रम्या ॥ तथा या । किलेति संभावयामि । मल्ली । या किल जपा । बले इति निश्चितम् । ते मदनस्य बाणौ । तत्साध्यपान्थमोहनादिकार्यस्य ताभ्याम् अनुष्ठानात् ॥
णह । चेअ । च । च्चिअ । “णइ चेअ चिअ च अवधारणे" [१८४] ॥ . बले । “बले निर्धारणनिश्चययोः" [१८५] ॥ .. ७. सुप्ते जने यः किल शब्दश्वीरीणां भृङ्गारीणां श्रूयते । किलेति प्रसिद्धौ । लोकस्वापवेलायां चीरीनादः श्रूयत इति लोकप्रसिद्धिः । णवरेति केवलम् । तस्य मिषात् चीरिकाध्वनिव्याजात् । णवरि इति आनन्तर्ये । वसन्तस्य अनन्तरम् किलेति संभावयामि । ग्रीष्मश्रीर्गायति हंषाद् गानं करोतीव ॥ किर । इर । हिर। "किरेर हिर किलार्थे वा" [१८६] । पक्षे किल ॥ . णवर । “णवर केवले" [१८७] ॥ णवरि । "आनन्तर्ये णवरि" [१८८] ।
१B महाराणी

Page #166

११६
कुमारपाल चरिते
पहिआ अलाहि गन्तुं अणदइआण कुसलाइँ इह णाई । माइँ इह एध हद्धी इअ व्व चीरीहि उल्लविअं ॥ ८ ॥ समुह अम्मि भमरे वेव्वे त्ति भणेइ मल्लिउच्चिणिरी । वारण- खेअ भएहिं भणिउं वेव्वे वयंसे त्ति ॥ ९ ॥ वेव्व सहि चिट्ठसु हला निसीद मामि रम जासि कत्थ हले ! दे पसिअ किमसि रुट्ठा हुं गिण्हसु कणय - भायणयं ॥ १० ॥
८. भोः पान्थाः । अलाहि इति निवारणे । अलं गत्वा । गमनेन स्मृतम् इत्यर्थः । अण इति नञर्थे । अदयितानां कान्तारहितानाम् । rt इति नर्थे । इह अस्मिन् वने न कुशलानि । अतः | माई
मार्थे । मा इह वने एत । अपि तु स्वपत्नीपार्श्वे गच्छतेत्यर्थः ! इतीव । हद्धी इति निर्वेदे । सनिर्वेदं यथा भवति एवं चीराभिल्लपितम् । कूजितव्याजेन पान्थान् प्रति चीरिकाभिरिदम् उक्तम् इत्यर्थः ॥
अलाहि । “अलाहि निवारणे" [१८९] ॥
अण । णाई । "अग णाई नञर्थे” [१९०] ॥
माई । "माई मार्थे” [१९१] ॥
हद्धी । “हद्धी निर्वेदे” [१९२] ॥
९. वेव्वे इत्यामन्त्रणे । हे वयस्ये इति भणित्वा संमुखोत्थिते 'भ्रमरे वारणम् अलेर्हस्ततलचालनेन निषेधनम् खेदस्तन्निवारणादेव प्रयासः भयम् अलिदशनात् त्रासः तैः कृत्वा वेव्वे इति मल्लिकाम उच्चेत्री मल्लिकापुष्पावचयकर्त्री भणति ।।
वेब्वे । “वेव्वे भयवारणविषादे” [१९३] ॥
१०- २१. अधुना गाथाद्वादशकेन ग्रीष्मपानक्रीडाम् आह । द्वादशभिः कुलकम् । ग्रीष्मसुखं मानयितुम् अनुभवितुं प्रवृत्ता एता
१ BD सृतम् . २ C अमुना.

Page #167

[ ३० ८.२.१९३]
चतुर्थः सर्गः
११७
।
डुं तुह पिओ न आओ हुं किं तेणञ्ज सो हु अन्न-रओ । तुमयं खु माणइत्ता तस्स हु जुग्गा सिसा खु न तं ॥ ११ ॥ सहि वव्वरो खु अह धीवरो हुं एसो खु तुज्झ ऊ रमणो । ऊ इअ हसेइ लोओ इमम्मि ऊ किं मए भणिअं ॥ १२ ॥ ऊ अच्छरा मह सही थू रे निक्किट्ठे कलह - सील अरे । दासों सि इमाइ हरे सढो सि ओ ओ किमसि दिट्ठो ॥ १३ ॥
वारवनिताः इति पूर्वोक्तरीत्या यदपि तदपि क्षीबतया संबद्धासंबद्धं लपित्र्यो भाषणशीलाः पक्काः परिपाकप्राप्ता या द्राक्षास्तासां रसं पिबन्ति पानपात्रैर्धयन्ति ।। १०. लपनप्रकारमेवाह । वेव्व इति आमन्त्रणे । हे सखि तिष्ठ । हलेति हे सखि निषीद् । मामीति हे सखि रमस्व asi कुरु । हले इति हे सखि क यासि । दे इति सामान्येन संबोधने सख्यामन्त्रणे वा । हे सखि [ प्रसीद ] । किम् असि रुष्टा । हुं इति दाने । वितीर्णम् इत्यर्थः । कनेकभाजनं गृहाण ।
• ११. हुं इति पृच्छायाम् । पृच्छाम्यहं तव प्रियो नायातः । हुं इति निवारणे श्रुतम् । अस्माकं किं तेनाद्य । नाधुना तेन प्रयोजनम् इत्यर्थः । हु इति निश्चितम् । सोऽन्यस्यां रतः । खु इति निश्चितम् । त्वं मानवती । हु इति ऊहे । संभावयामि च तस्य योग्या सा अन्या । 'खु इति ऊ । संभावयामि च तस्य न योग्या त्वम् असि ॥
१२. हे सखि । खु इति संशये । वर्वरो वा । हु इति संशये । धींवरो वा । खु. इति विस्मये । एवं हुशब्दोपि । आश्चर्यम् एष समीप - वर्ती तव । ऊ इति गर्हायाम् । निन्दितो रमणः । ऊ इति सूचने । दोषाविष्करणपूर्वम् इति अनया रीत्या इमं त्वत्प्रियं लोकः सखीजनरूपो हसति । अथ वा ऊ इति आक्षेपे । किं मया भणितं लोको हुसति ईदृशम् अमुम् इति । एतद् मम वक्तुं न युक्तम् इत्यर्थः ।
१३. ऊ इति आश्चर्यम् । अप्सरा मम सखी । थू इति कुत्सायाम | १ BD खु. २ Bomits कनक० ३ CD सृतं.

Page #168

११८
___ कुमारपालचरिते अव्वो नओ तुह पिओ अव्वो तम्मसि कीस किं एसो । अव्वो अन्नासत्तो अव्वो तुज्झेरिसो माणो ॥१४॥ अव्यो पिअस्स समओ अव्वो सो एइ रूसणो अश्वो । अव्वो कटुं अव्वो किं एसो सहि मए वरिओ ॥१५॥ अइ एसि रइ-घराओ वणे मिलाणा सि दइअ-दरवलिआ । मुणिमो वणे न मुणिमो तं न वणे कहइ न जमङ्गं ॥१६॥
रे इति संभाषणे । निकृष्ट अधम कलहशील । अरे इति रतिकलहे। रतिकलहकारकेत्यर्थः । हरे इति संभाषणे रतिकलहे क्षेपे च । दासोसि अस्या मत्सख्याः । ओ इति सूचने । शठोसि गूढापराधो वर्तसे । ओ इति पश्चात्तापे । किम् असि दृष्टः । त्वदर्शनात् पश्चात्तापो जात इत्यर्थः॥
१४. अव्वो इति सूचने । नतस्त्वां प्रियः। अव्वो इति कष्टम् । किं ताम्यसि । अव्वो इति संभाषणे । किम् एष समीपवर्ती अन्यासक्तः । अव्बो इत्यपराधे विस्मये च । तव ईदृशो मानः । सप्रणये प्रणयिनि मानकरणाद् अपराध आश्चर्य च ॥
१५. अव्वो इति आनन्दे । प्रियस्य समयः आगमनलक्षणः । अव्वो इति आदरे । एति आगच्छति स मद्वल्लभ: । अव्वो इति भये । बिभेमि रोषणः स्तोकापराधेपि कोपनः सः । अव्वो इति खेदे विषादे च । कष्टं यथा भवति एवं खिन्ना विषण्णा चाहम् इत्यर्थः । अव्वो इति पश्चात्तापे । अनुतप्तास्मि किम् एष सखि मया वृतः॥
१६. अयोति संभावयामि । त्वम् एषि आगच्छसि रतिगृहात् । वणे इति संभावयामि । यतो दयितेन उपभुक्ता सती म्लाना विच्छायासि । वणे इति विकल्पे । जानीमो वा न जानीमः । परं वणे इति निश्चितम् । तद् नास्ति यद् अङ्गं न कथयति । दन्तक्षतादिप्रकट
१० तुन्भेरिसो. २ D गिलाणा. .

Page #169

[१० ८.२.१९३ ]
चतुर्थः सर्गः ।
११९
दासो बणे न मुच्चइ मणे पिओ तुज्झ मुच्चइ स अम्मो । पत्तो खु अप्पणो च्चिअ तए सयं चेअं निउणाए ॥ १७ ॥ पाडिकं दइआओ ताण वयंसीओं पाडिएकं च । पत्तेअं मित्ताई उअ एसो एइ भासन्तो ॥ १८ ॥ देख तुहेसो दइओ कहमिहरा पुलइआ सि दट्टुमिमं । भणिमो न वयमिअरहा मुणिअमिमं एकसरिअं ति ॥ १९ ॥
उपभुक्तस्य तक्षादित्वात्
नाद् अङ्गमेवं सुरतक्रीडितं प्रतिपादयतीत्यर्थः । [ ४. ३९५ ] दरवलः ॥
१७. वणे इत्यनुकम्प्ये । मणे इति विमर्शे । अन्ये मन्ये इत्यर्थेपि इच्छन्ति । अहं विमृशामि मन्ये वा प्रियस्तव दासः अनुकम्प्य इति न मुच्यते । स प्रियैः अम्मो इति आश्चर्यम् स्वयमेव प्राप्तः खु आर्यम् त्वया निपुणया [ स्वयमेव ] मुच्यते ॥ निपुणयेति सोल्लुण्ठम् । ज्ञातं तव नैपुण्यं यद् • अत्यन्तप्रणतं प्रेयांसं स्वयं गृहम् आगतम् अवमन्यस इत्यर्थः ॥
१८. काचित् सखी कलिकौतुकिनी कांचन प्रति प्रियव्यलीकानि साक्षादेव दर्शयति । प्रत्येकं दयिता अन्या वल्लभाः प्रत्येकं तासां दयितामा वयस्यश्च प्रत्येकं मित्राणि च तासाम् अनुकूलानि भाषमाणः आवर्जनार्थम् आलपन् । उअ इति पश्य । एष त्वत्प्रियः एति आगच्छति ॥
१९. पश्य तव एष दयितः । कथम् इतरथा इमं दृष्ट्वा पुलकितासि । न च कूटभाषिकात्वम् अस्मासु आरोप्यम् यतो न वयम् इतरथा पुलकावलोकनं विना भणामः । अतः एक्कसरिअंति झि सांप्रतमेव वा इदं तवायं वल्लभ एवेति ज्ञातम् ।
१ C तुब्भ. २ BC चैव. ३ BC पि. ४BC स्वप्रियः ५ B वस्यश्च; ६ BD एक्कसरिअमिति.

Page #170

१२०
कुमारपालचरिते मा तम्म मोरउल्ला दर-विअसिअ-बन्धुजीव-कुसुमोहि। अणुसोचसि धुत्तमिमं सरल-सहावे किणो रमणं ॥२०॥ वार-विलया इ एआ गिम्ह-सुहं माणिउं पर्यट्टा जे। इअ जैवि तं पिलविराओं पिअन्ति र पिक्क दक्ख-रसं ॥२१॥
२०. दर इति अर्धेन ईषद् वा विकसितं यद्. बन्धुजीवकुसुमं जपापुष्पं तद्वद् ओष्ठौ यस्यास्तस्याः संबोधनम् । मोरउल्ला इति मुधा त्वं मा ताम्य । तथा । किणो इति प्रश्ने । हे सरलस्वभावे धूतं शठम् इमं रमणं किम् अनुशोचसि । मायाविनोऽस्य अनुशोचनं कर्तुं नोचितम् इत्यर्थः ॥ - वेब्वे । वेव्व । “ वेव्व चामन्त्रणे" [१९४] ॥
हला । मामि । हले । “मामि हला हले सख्या वा" [१९५] पक्षे सहि।
दे। “दे संमुखीकरणे च" [१९६] ॥ . . "हुं । " हुं दानपृच्छानिवारणे" [१९७] ॥ . हु । खु । " हु खु निश्चयवितर्कसंभावनविस्मये " [१९८] ऊ। " ऊ गांक्षेपविस्मयसूचने" [१९९] ॥ थू । “ थू कुत्सायाम् " [२००] ॥ . रे । अरे । “ रे अरे संभाषणरतिकलहे " [२०१] ॥ हरे । " हरे क्षेपे च” [२०२] ॥ . ओ। "ओ सूचनापश्चात्तापे' [२०३] ।
अव्वो । “ अव्वो सूचनादुःखसंभाषणापराधविस्मयानन्दादरभयखेदविषादपश्चात्तापे" [२०४ ॥
अइ । “अइ संभावने" [२०५] ॥ वणे । “वणे निश्चयविकल्पानुकम्प्ये च" [२०६] ॥ मणे । " मणे विमर्श" [२०७] ॥ अम्मो । “ अम्मो आश्चर्ये' [२०८] ॥
१BC पयट्टो. २ BD जं पि.

Page #171

[है० ८.३.५] चतुर्थः सर्गः।
१२१ एक्कक्कमेस स महू अम्बो वि हु एक्कमेक्कमेसो सो। लोआ हंणिही पहिआऽलीण रवेणेममाह वणं ॥ २२॥ अप्पणो । “ स्वयमोथै अप्पणो न वा” [ २०९] पक्षे सयं ॥ पाडिकं । पाडिएक्कं । “प्रत्येकमः पाडिक्कं पाडिएक्कं"[२१०]। पक्षे पत्तेअं॥ उअ । " उअ पश्ये" [२११] । पक्षे देक्ख ॥ इहरा । " इहरा इतरथा' [ २१२ ] पक्षे इअरहा ।। एक्कसरिअं । “ एक्कसरिअं झगिति संप्रति ” [ २१३ ] ॥ . मोरउल्ला । " मोरउल्ला मुधा ” [ २१४ ] ॥ दर । " दरार्धाल्पे.” [ २१५] ॥ किणो । " किणो प्रश्ने" [२१६] ॥ [इ। जे । र । " इजेराः पादपूरणे" [२१७ ] ॥ वि । पि । " प्यादयः" [२१८ ॥ इति प्राकृतद्याश्रयमहाकाव्ये अष्टमस्याध्यायस्य उदाहरणप्रतिपादनद्वारेण
द्वितीयः पादः संपूर्णः ॥
२२. एकैकं पृथक्पृथग् यथा भवति एवम् एष स मधुः मधूकः तथा एकैकम् आम्रोपि । हु इति संभावयामि । भो लोकाः पान्थान् हनिष्यति इदम् आह अलीनां रवेण गुञ्जितव्याजेन वनं काननं कर्तृ । अन्योपि अध्वन्यान् प्रति कृपालुतया कचिद् अवस्थितांश्चौरादीन् घातकान् कथयतीत्युक्तिलेशः ॥ .एक्कमेक्कम् । “वीप्स्यात् स्यादेः” [१] इत्यादिना वीप्सार्थात् पदात् परस्य स्यादेः स्थाने स्वरादौ वीप्सार्थे पदे परे मो वा । पक्षे एकेकम् ॥ ...
अम्बो । " अतः से?ः" [२ ] इति डो ॥ - एस एसो । स सो। "वैतत्तदः" [३] इति डो वा ॥ लोआ । पहिआ । “ जश्शसोर्लक् ' [४] इमं । "अमोऽस्य'[५]इति अमोऽस्य लुक् । “शेषेऽदन्तवत्"[३.१२४].
इत्यदन्तवत्वात् ॥

Page #172

कुमारपालचरिते
खज्जूरेहि पिआलेहिं फणसेहिँ अवि दंसिअ - फलत्तो । हरिसाओ दूराउ वि उज्जाणमिमं न को सिहइ ॥ २३ ॥ सिरिसीहिन्तो तह किंसुआहि बउला य महमहिअ गन्धो । देसतो गामाओ नयराउ वि कं न आणेइ ॥ २४ ॥ पत्थाहिन्तो रामेसुन्तो देवेसराहि वि अणूणो । धारा - हरस्स मज्झे तओ गओ सजिअम्मि निवो ॥ २५ ॥ अलीण । रवेण । टामोर्णः " [ ६ ] इति टाया आमश्च णः ॥
१२२
२३. खर्जूरैः प्रियालैः राजादनैः पनसैश्च कृत्वा दर्शितं च तत् फलं 'च एतस्मात् प्रकटितफलाद् अत एव हर्षाद् दूराद् अनासन्नदेशादपि को न उद्यानम् इदं स्पृहयति । अपि तु तत्तद्वृक्षफलास्वादवाञ्छया सर्वोपि सहर्षम् इदम् अभिलषतीति भावः ॥
खज्जूरेहि । पिआलेहिं । फणसेहिँ । " भिसो हि हि हिं " [७] ॥
२४. शिरीषात् तथा किंशुकाद् बकुलाच्च प्रसृत्य गन्धः कर्ता देशेभ्यो मामेभ्यो नगरेभ्योपि कं न आनयति किं तु तेन गन्धेन कृष्टः सर्वतः सर्वोप्यागच्छतीत्यर्थः ॥
फलन्तो । हरिसाओ । दूराउ । सिरिसाहिन्तो । किंसुआहि । बउला । “ङसेस् तो दो दुहि हिन्तो लुक् " [ ८ ] इति ङसेः षड् आदेशाः ||
२५. अथ ग्रीष्मर्तुविलाससर्वस्वभूतं जलकेलिक्षणं विवर्णयिषुः जलयन्त्रगृहनृपप्रवेशपूर्वं जलयन्त्रगृहवामादिदेशतद्वितर्दिमकरमुखस्फटिक
स्तम्भद्वारोत्तरङ्गपञ्चालिकाकर्णादिप्रदेशेभ्यस्तत्साधनभूतं जलनिर्गमम् आह । पार्थेभ्यः पाण्डवेभ्यः रामेभ्यः रामचन्द्रपरशुरामबलभद्रेभ्यः इन्द्रेभ्योपि अनूनः । सर्वोत्तम इत्यर्थः । नृपः धारागृहस्य जलयन्त्रगेहस्य सज्जिते सकलोपकरणोपेते मध्ये ततो दौवारिकाद् ग्रीष्मप्रादुर्भावश्रवणानन्तरं गतः प्रविष्टः ॥
१ BD सिरसा°. २ BC किं. ३ B सिरसा ..

Page #173

[है ०८.३.१२] .. चतुर्थः सर्गः
रेल्लन्ता वण-भागा तओ पलोट्टा जवा जलाणोघा । वामाउ दाहिणाओ समुहत्तो पच्छिमाहिन्तो ॥२६॥ वेइअ-मयर-मुहाहि अ आ-मूल-सिरं च फलिह-थम्भाओ । वारोत्तरङ्गयाओ नीहरिआ वारि-धाराओ ॥२७॥ पश्चालिआहि मुक्कं कन्नेसुन्तो जलं मुहासुन्तो।। हत्थेहिन्तो चरणाहिन्तो वच्छाहि उअरेहि ॥ २८॥
देसत्तो । गामाओ। नयराउ। पत्थाहिन्तो। रामसुन्तो। देवेसराहि । " भ्यसस् तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो" [९] इति भ्यसः षड् आदेशाः ॥ धारा-हरस्स । “ ङसः स्सः" [१०] ॥ मज्झे । सजिअम्मि । "डे म्मि डेः" [११] इति डेर्डित् एकारः म्मिश्च ॥ २६. ततो राज्ञो यन्त्रगृहप्रवेशाद् ऊवं वनभागान् प्लावयन्तो जवात् जलौघाः प्रवृत्ताः । कथम् । वामात् । दक्षिणात् । संमुखात् । पश्चिमात् । पार्श्वपृष्ठाग्रप्रदेशस्थजलयन्त्रप्रादुर्भूतजलप्रवाहैर्वेगेन काननान्तराला व्याप्ता इत्यर्थः ॥ प्लावयतेः तक्षादित्वात् [४.३९५] रेल्लादेशः ॥ ___२७. वेदिकायां वितौ यानि मकरमुखानि तेभ्यश्च मूलं च शिरश्च ते अभिव्यायामूलशिरो यथा भवति एवं स्फटिकस्तम्भेभ्यश्च द्वाराणां यान्युत्तराङ्गाणि ऊर्ध्वदारूणि तेभ्यश्च वारिधारा निःसृताः ॥
रेल्लन्ता । वण-भागा । जवा । जलाण । वामाउ । दाहिणाओ। समुहत्तो। पच्छिमाहिन्तो । मुहाहि । थम्भाओ । गयाओ। "जश्शस्ङसित्तोदोद्वामि दीर्घः" [१२] । एषु अतो दीर्घः । ङसिनैव सिद्धे त्तोदोदुग्रहणं भ्यसि एत्वबाधनार्थम् ॥ . २८. कर्णेभ्यः मुखेभ्यः हस्तेभ्यश्चरणेभ्यो वक्षोभ्यः उदरेभ्यः पञ्चालिकाभिः शालभञ्जिकाभिर्जलं मुक्तम् ।।
१BC नगराउ..
..
..
..

Page #174

१२४
कुमारपालचरिते वेएणं सम-विसमे पूरन्तेहिं जलेहि कूवेहि । .. खन्धेसु तुसार-मिसा तरूहि पुलउ ब्व पायडिओ ॥२९॥ . दटुं तं छणमच्छीहिँ जणो उजाण-भूमिसु अमन्तो । तत्थ गिरीसु तरूओ गओ गिरीओ तरूसुं च ॥ ३०॥ पक्खेसु चउसु दारेसु चऊसु चऊहि सालभञ्जीहि । . चउहि करएहि तुल्लं पलोट्टिअं वारि धारीए ॥ ३१॥ कन्नेसुन्तो । मुहासुन्तो । हत्थेहिन्तो । चरणाहिन्तो । वच्छाहि । उअरेहि । . " भ्यसि वा" [१३] । भ्यसादेशे अतो दीर्घो वा ॥
२९. कूपेभ्य इति उपात्तविषये अपादाने पञ्चमी । ततः कूपाद् निःसृत्येत्यर्थः । वेगेन दक्षपुरुषप्रेरितकूपान्तर्वर्तियन्त्रवत्त्वाजवेन समविषमान प्राञ्जलनिम्नोन्नतप्रदेशान् पूरयद्भिर्जलैः कृत्वा तरुभिः कर्तृभिः । मूलात् शाखावधयः प्रकाण्डाः । तेषां मस्तकानि स्कन्धास्तेषु पुलक इव वेगविनिःसृतजलप्रवाहोच्छलिततद्विन्दुसंदोहविष्वग्व्याप्तत्वेन रोमाश्व इव प्रकटितः व्यक्तीकृतः ॥
वेऐणं । सम-विसमे । “टाणशस्येत्” [१४] इति एकारः ॥
कन्नेसुन्तो इत्यादि । पूरन्तेहिं । जहि । कूवेहि । खन्धेसु । "भिस्भ्यस्सुपि" [ १५ ] एषु अत ए॥
३०. तत्र सर्वतपुष्पजातियुक्तत्वात् प्रसिद्धासु उद्यानभूमिषु अमान संकीर्णत्वेन अवस्थातुम् अपारयन् त आश्चर्यकारिक्षणं मकरमुखादिजलेयन्त्रनिर्गममहोत्सवम् अक्षिभिर्द्रष्टुं जनस्तरुभ्यो गिरिषु गिरिभ्यस्तरुषु च गतः । निरन्तरायम् अवलोकयितुम् उच्चोच्चतरप्रदेशेष्वारूढ इत्यर्थः॥
तरूहिं । अच्छीहिं । गिरीसु । तरूओ। गिरीओ । तरूसुं । " इदुतो दीर्घः " [१६] ॥ क्वचिन्न । भूमिसु ॥ . ३१. पक्षेषु स्तम्भादिपार्श्वेषु चतुर्पु द्वारेषु पार्श्वपृष्ठाग्रगृहमुखेषु .
१D धाराए. २ D वेगेणं. ३ D तं तत्राश्चर्य. ४ D °यन्त्रजल',

Page #175

[है० ४.३.१९] चतुर्थः सर्गः । १२५ ... थम्भ-सिहराहि चउओ चऊओं वेई-मुहाहि सिञ्ची । . कील-गिरी कील-तरू जल-पूरो उरुं अमन्द-गई ॥ ३२॥
साऊ जलोह-पन्ती जइ एसा किं दहिं महुं किं वा । .. इअ नम्म-पडू जल-पाण-रई लवइ म्ह विड-लोओ ॥३३॥ मयणग्गउ तह विरहग्गओ वि संधुकिआ चिरं जेहि । अइ-मलय-वायओ वायउ व्व हुआ जल-प्पवहा ॥ ३४ ॥
चतुर्पु वर्तमानाभिश्चतसृभिः शालभञ्जिकाभिः चतुर्भिः करकैर्वारिघटिकाभिः कृत्वा तुल्यं युगपद् धारया वारि पर्यस्तं मुक्तम् ॥ -
३२. स्तम्भशिखरेभ्यश्चतुर्यः वेदिकामुखेभ्यश्चतुर्थ्यः अमन्दगतिः शीघ्रप्रवृत्तिः उरुर्महान् जलपूरः क्रीडार्थ कृता गिरयः क्रीडागिरयस्तान तथा क्रीडातरून असिञ्चत् औक्षत् ॥
चउसु चऊसु । चउहि चऊहि । चउओ चऊओ। "चतुरो वा "[१७] इति दी| वा ॥ . कीलगिरी । कील-तरू । " लुप्ते शसि " [ १८ ] इति दीर्घः ॥ . ३३. स्वादुः जलौघपङ्क्तिः मकरमुखादिनिर्गतजलप्रवाहपरंपरा • योषा तदा किं दधि किं वा मधु । शरीरसौस्थ्यस्य अमृतमधुरया __ अनयैव कृतत्वाद् नैताभ्यां प्रयोजनम् इत्यर्थः । इति नर्मणि परस्परं
वस्करौ पटुः जलपानरतिर्विटलोकः षिङ्गजनो लपति स्म ॥ .... . साऊ । पन्ती । पडू । रई । “अक्लीबे सौ" [१९] इति दीर्घः । अक्लीब इति किम् । दहिं । महुं । केचिद् दीर्घत्वं विकल्प्य मादेशमिच्छन्ति । उ6 अमन्द-गई ॥ ___३४. मदनामयस्तथा विरहानयोपि यैश्चिरं संधुक्षिताः संदीपिताः ते वायव इव जलप्रवाहा भूता जाताः । तत् किं मलयवायव इव । नेत्याह । अतिक्रान्तमलयवायवः । पान्थसार्थस्य अधिकतरं मदनानि

Page #176

२२६
कुमारपालचरिते - . जलिअग्गिणो व्व जल-वाउणो वि विरहीण साहवो नासि । अह वा विहिम्मि वामे साहू वि न साहुणो हुन्ति ॥३५॥ कीला-गिरिणो साहउ कीला-तरुणो वि साहओ जाया । नीक-पवाहेहि जओ गिरी तरू वा जल-सलोणा ॥३६॥ उच्चिणिअ बहू तरुणो काउं गिरिणो व्व बहु-कुसुम-रासी । गिरिणो तरुणो अ तले कुसुमाभरणाइँ रइआई ॥३७॥ विरहाग्निदीपनात् तेभ्योप्युत्कृष्टा इत्यर्थः । अत्र तच्छब्दो ज्ञेयः ॥
३५. ज्वलितामय इव जलेन मिश्रा वायवो जलवायवस्तेपि विरहिणां पान्थानां ज्वलितामय इव साधवः उपकारका नासन् । अधिकतरं संतापमेव चरित्यर्थः । अथ वा युक्तमेवैतत् । विधौ वामे प्रतिकूले सति साधवोपि हिता अपि न सांधवो हिता भवन्ति ॥
मयणग्गउ विरहग्गओ । वायओ वायउ । “ पुंसि जसो डउ डओ वा" [२० ] इति अउ अओ इत्यादेशौ । पक्षे अग्गियो । वाउणो ॥
३६. नीकानां कुल्यानां प्रवाहैः कृत्वा क्रीडागिरयः साधवः प्रधानाः क्रीडातरवोपि साधवो जाताः । यतो गिरयस्तरवो वा जलेन सलवणा लावण्योपेता भवन्ति ॥ 'साहवो। “वोतो डवो"[२१]इति जसो डित् अवो । पक्षे साहू । साहुणो। साहउ । साहओ ॥
३७. उच्चित्य बहूंस्तरून् ततः कृत्वा गिरीनिव अत्युच्चत्वात् पर्वतानिव बहुकुसुमराशीन् गिरेस्तरोश्च तले अधः कुसुमाभरणानि जलकेलिक्षणोचितानि कर्णपूरादीनि रचितानि । दंपतिभिरिति शेषः ॥
कीला-गिरिणो । कीला-तरुणो ।तरुणो। गिरिणो । “जश्शसोर्णो वा"[२२] इति णो । पक्षे गिरी । तरू । बहू । रासी ।
...
BCD दंपतीभि.

Page #177

[० ८.३.२५ ]
'चतुर्थः सर्गः ।
१२७
गुरुकीला - गिरिणो निवडिअ निज्झर जलाइँ जायाई । चन्दण- घुसिणल्लाई दहिणो महुणो सिरि-हराई ॥ ३८ ॥ लीला - गिरीउ चङ्गिम-गुरूउ निज्झर - जलाइँ सहिआई । अखलिअ - गइस्स किर रह - पहुस्स जय - वेजयन्तीओ ॥ ३९ ॥ रह-अहिवरणा पहुणा तइआ पबलेण तरुण- मिहुणाण | दहिणा दहिं व महुणा महुं व मिलिअं मणेण मणं ॥ ४० ॥
३८. गुरोः महतः क्रीडागिरेः सकाशाद् निपत्य निर्झरजलानि चन्दन घुसृणवन्ति, सन्ति चन्दनमिश्रितत्वाद् दध्नः घुसृणमिश्रितत्वाच्च . मधुनः सकाशात् श्रियं हरन्ति चोरयन्ति दध्नो मधुनो वा संबन्धिनीं श्रियं हरन्ति श्रीहराणि जातानि । तदधिकशोभाकलितानि संवृत्तानीत्यर्थः ॥
३९. चङ्गत्वेन प्रधानत्वेन गुरोर्गरिष्ठात् लीलागिरेः सकाशाद् निर्झरजलानि अस्खलितगतेः अविलङ्घिताज्ञस्य रतिप्रभोः किर इति इवार्थत्वात् जयवैजयन्त्य इव राजितानि द्रावीयस्त्वनिर्मलत्वाभ्यां जयपताका इव शोभितानि ॥
""
गिरि । तरुणो । गुरुणो । कीला गिरिणो । दहिणो । महुणो । " ङसिङसोः क्लीबेवा [ २३ ] इति णो । पक्षे गिरीउ । गुरूउ । 'गइस्स । पहुस्स ॥ ४०. प्रभुणा स्वाज्ञाविधापनात् समर्थेन तदा लीलागिरिनिपतन्नि
".
• र्झरवारिप्रवाहावसरे प्रबलेन सर्वसामग्रीयुक्तत्वेन प्रचण्डेन रत्यधिपतिना तरुणमिथुनानां युवदंपतीनां दध्ना दधीव मधुना मध्विव मनसा मनो मेलितम् ऐक्यं प्रापितम् ॥
हवा | पहुणा । दहिणा । महुणा । "टो णा" [ २४ ] इति णा । ङसि - ङसोरित्यस्य व्यावृत्तिरपि । इदुत इत्येव । मणेण । ट इति किम् । दहिं महुं ॥ मणं । “ क्लीबे स्वरान्मू सेः ''[२५] इति सेः म् । केचिद् अनुनासिकमपीच्छन्ति तदा । दहिँ हुँ |

Page #178

१२८
कुमारपालचरिते ...... : कुल्ल-जलाइं अइसीअलाइँ विमलाणि पेच्छ पवहन्ति । इअ भणिरा महिलाओ जल-केलि-छणे पयट्टाउ ॥४१॥ . हारावलि-मुत्ताउ वि जलाहयाओ जलम्मि निवडन्ता । अगणिअ जले विलुलिआ का वि मयच्छी हसन्तीआ॥४२॥
मउवीओ तणुवीआ पेच्छ जले संचरन्ति लीला। ..... . रम्माइ बहु-विहाए ठाणं अच्छर-सरिच्छाओ ॥ ४३ ॥
'' ४१. अतिशीतलानि विमलानि कुल्याजलानि प्रवहन्ति स्रोतो- . रीत्या गच्छन्तीति पश्य इति भणियः परस्परं भाषमाणा महिला . युवत्यः जलकैलिक्षणे प्रवृत्ताः । कान्तैः सहेति शेषः । जलाई । अइसीअलाइँ। विमलाणि। “जश्शस इंणयः सप्राग्दीर्घाः"[२६]॥
४२. अधुना तदेव जलकेलिक्षणं षट्त्रिंशता गाथाभिः प्राह । जलैराहतास्ताडिताः अत एवं जले निपतन्तीः भ्रश्यन्तीः हारावलिमुक्ता 'अपि आस्तां वस्त्रादिकं मुक्ताकलापमुक्ता अपि अगणयित्वा अनाहत्य हसन्ती 'प्रियैः सह चस्करिपरा कापि मृगाक्षी जले विलुलिता बुडिता ।।
महिलाओ पयट्टाउ । मुत्ताउ जलाहयाओ । “स्त्रियाम् उदोतौ वा' [२७] इति जश्शसोः [ प्रत्येकम् ] उदोतौ सप्राग्दी? । पक्षे भणिरा । निवडन्ता । ..४३-४५. त्रिभिर्विशेषकम् । अहिलोकवध्वाः पातालकन्यकायाः सुरवध्वा देवाङ्गनायाः तथा यक्षश्च पुण्यजनः किंनरश्च किंपुरुषस्तयोर्वध्वाः सकाशाद् रूपाधिकाः। ताभ्योपि प्रधाना इत्यर्थः । वध्वा इति जातिविवक्षया एकवचनम् । दयितास्तटस्थतरुणैः पार्श्वस्थयुवभिः इति पूर्वोक्तं भणिताः ॥ ४३. तदेवाह । मृद्ध्यः कोमलच्छवयः अप्सरःसदृक्षा देवाङ्गनातुल्यास्तन्व्यो नायिका रम्याया बहुविधाया लीलायाः
१D प्रियेण.

Page #179

[ है. ८.३.२९] चतुर्थः सर्गः । . पिच्छ ह जल-लहरीए एन्तीइ उदश्चिरीअ पडिरीआ ।
खेलन्ति मज्झ-लुलिआ सभराइअ-तरल-कबरीओ ॥४४॥ अहि-लोअ-वहुए सुर-वहूइ तह जक्ख-किंनर-वहूअ । रूवाहिआउ दइआ तडत्थ-तरुणेहि इअ भणिआ ॥४५॥ को वि वहूओ अइखेअराउ खे खेअरीण पञ्चक्खं । रममाणीउ अकालीउ लहिअ गण्डूसमुद्धसिओ ॥४६॥ स्थानं रस्यया बहुविधया लीलया [वा] जले संचरन्तीति पश्य इति योजनायां मृत्य इत्यादिषु प्रथमा । मृद्वीः अप्सरःसदृक्षास्तन्वीः पश्य जले संचरन्ति लीलयेत्यादियोजनायां तु द्वितीया ।
४४. यत्याम् आगच्छन्त्याम् उदञ्चिव्याम् ऊर्ध्वं यान्त्यां पतिच्याम् अधोभवित्र्यां जललहयां मध्ये लुलिता गताः सफरायिताः तदाकारत्वाद् मीनवद् आचरितास्तरलाश्चञ्चलाः कबर्यो वेणयो यासां तास्तथा खेलन्ति क्रीडन्ति इति पश्य ॥४॥
हसन्तीआ । तणुत्रीआ। "ईतः सेश्चा वा'[२८] इति आः । पक्षे मयच्छी। मउवीओ ॥ - ४६. अतिक्रान्ता रूपसौन्दर्याद्याधिक्यात् पराभूताः खेचर्यो विद्याधरवध्वो यया तस्या रममाणायाः क्रीडन्त्याः अकालाया अनुकूलाचरणाद् अक्षेपिकाया [वध्वाः ] सकाशात् खे गगनाङ्गणे खेचरीणां प्रत्यक्षं यथा भवति एवं गण्डूषं मुखजलं लब्ध्वा प्राप्य कोपि उघुषितः । मूर्तप्रेमायमाणप्रियागण्डूषप्रादुर्भवत्प्रमोदतया पुलकितः । घुषिः सौत्रः॥ .. लीलाअ रम्माइ वहु-विहाए । लहरीए एन्तीइ उदञ्चिरीअ पडिरीआ। वहूए वहूइ । वहुआ। वहूआ इति वा पाठः। “टाङस्डे रद् आद् इद् एद्वा तु ङसेः" . १ BC उद्वसिओ. २ B omits लीलया. ३ C तथाका.° ४ BC repeat here महिलाओ पयट्टाउ । मुत्ताउ जलाहयाओ। स्त्रियाम् उदोती वा इति जश्शसोः प्रत्येकम् उदोती सप्राग्दी? । पक्षे भणिरा ॥. ५ CD insert प्राप्ति after गण्डूष. 9 [ कुमारपालचरिते]

Page #180

कुमारपालचरिते रममाणाए कालाइ इमीए कीड काइ अं इमाए । रे अज अजाइ रमसे त्ति का वि भणिउं हणीअ पिअं॥४७॥ . जीओ तीओ मुद्धा जाओ ताओ वि तह विअड्डाओ । तरुणीण जाण ताण वि जल-दन्द-रणे पयट्टाओ ॥४८॥ अच्छीण कजल-सिरी जा सा गलिआ न काण उम्मीही । कं पि हु तं नयण-सिरिं ता पत्ता जं जणो सिहइ ॥४९॥ [२९] इति प्रत्येकम् अत् आत् इत् एत् इत्यादेशाः । ङसेस्तु वा। पक्षे वहओ इत्यादि । ठादीनाम् इति किम् । सरिच्छाओ इत्यादि ।
लीलाअ । रम्माइ । बहुविहाए इत्यादि । 'नात आत् " [ ३० ] इति स्त्रियाम् आदन्ताट्टादीनाम् आ आदेशो न ॥
खेअरीण । “प्रत्यये ङीन वा" [३.१] । अणादिसूत्रेण प्रत्ययनिमित्तो यो डीरुक्तः [ है ० २. ४. २० ] स स्त्रियां नाम्नो वा । पक्षे खेअराउ ॥ . ४७. रममाणया क्रीडन्त्या कालया तिरस्कारपरया कया कुत्सितया अनया कया तथा अनया च अजया भर्तृप्रसादनकलाविकलत्वेन पशुप्रायया साध रे अज कान्ताप्रसादनानिपुणत्वेन पशो त्वं रमसे इति पूर्वोक्तं भणित्वा कापि प्रियं जघान जलैरताडयत् ॥
रममाणीउ। अकालीउ । इमीए। “अजातेः पुंसः"[३२]। अजातिवाचिनः पुंलिङ्गात् स्त्रियां वर्तमानाद् ङीर्वा । पक्षे रममाणाए । कालाइ । इमाए ॥
४८. यासां तासामपि तरुणीनां मध्ये यास्ता मुग्धा अकृत्रिममनोहराः तथा यास्ता अपि विदग्धाः कटाक्षविक्षेपादिभिः प्रियावर्जने प्रवीणा जलद्वन्द्वरणे प्रियैः सह जलकेलौ प्रवृत्ताः ॥
४९. अक्ष्णां या कजलश्रीः अञ्जनशोभा सा कासाम् ऊर्मिभिः कलोल्लैः न गलिता । किं तु सर्वासां सा सलिलैः क्षालितेत्यर्थः ॥ परं कामपि । हु इति आश्चर्यम् । ताम् अद्भुतां नयनश्रियं ता नायिकाः प्राप्ताः यां जनः काङ्क्षति । कजलापगमे हि नयनयोनिःश्रीकता

Page #181

[है० ८.३.३५] चतुर्थः सर्गः ।
१३१ . घण-छाहि-कयलि-छाये हलद्दि-गोरी हलद्द-गोरीहि । विलया जलम्मि रमिआ ससाउ दुहिआउवनोन्नं ॥५०॥ तर फलिहं कट्ठ अरे न लवसि किं अज मा लवसु अजो।
पइ नेसि पई मेसु व भणीअ इअ का वि जल-मज्झे ॥५१॥ भवति । परम् एतन्नयनानां तथाभावेपि स्वभावमनोहरत्वाद् एतानि सर्वोपि सतृष्णम् ईक्षत इत्यर्थः ॥
कीइ काइ । जीओ तीओ । जाओ ताओ । " किंयत्तदोऽस्यमामि" [३३] । एभ्यः स्त्रियां ङीर्वा । अस्यमामीति किम् । का। जाण ताण । जा सा । काण । कं तं जं ॥ ____५०. घना चासौ छाया च आतपाभावो घनच्छाया तया युक्ताः. कदल्यो रम्भास्तासां छाया पङ्क्तिस्तस्यां जले च हरिद्रावद् गौर्यः गौरवर्णास्ताभिः सह हरिद्रागौर्यो वनिता रताः क्रीडिताः । निरुपम
नेहयुक्तत्वाद् यकाभिर्हरिद्रागौरीभिः सार्धं ता रमन्ते तासां मन्यन्ते - स्वसारो भगिन्यस्ता इव दुहितरः पुत्रिकास्ता इव वेति ॥
- छाहि छाये । हलेद्दि-गोरी हलद्द-गोरीहि । “छायाहरिद्रयोः '' [३४] । अनयोः आप्प्रसङ्गे स्त्रियां ङीर्वा ॥ . संसाउ । दुहिआउं । " स्वस्रादेर्डा' [३५] इति स्त्रियां डित् आः ॥ . ५१. अरे इति संभाषणे । हे काष्ठ नीरसत्वाद् दारो त्वं परिखां खातिं तर अतिक्रमय । सरसविचक्षणोचिते जलकेलिक्षणे किं मम पार्श्वे तिष्ठसीत्यर्थः । काष्ठं किल तीा तटीं गच्छतीत्युक्तिलेशः । तथा किम् अर्य आर्य वा न लपसि भैणिते प्रत्युत्तरं न ददासि । मा वा अर्य आर्य वा लप । तथा पते भर्तः नैषि मत्पार्श्व नागच्छसि । मा वा पते एहि । स्वसमीहितं कुर्वित्यर्थः । इति पूर्वोक्तं कापि जलमध्ये बभाण भर्तुरने उवाच ॥
१ BC हलिदि. २ D भणितेपि.

Page #182

१३२
कुमारपालचरिते निग्घिणया सढ-पिअरं ओसर निग्धिणय मुश्च धिट्ठ-पिअ । का वि जलन्तर-कड्डिअ-कडिल्लयं इअ भणीअ पिकं ॥५२॥ कत्तार कया किमहं सुणसु वयंसे निरिक्खसु वयंसा । अम्मो अन्नाइ पिओ रमए कीए वि इअ रुन्नं ॥ ५३॥ सहि वर-बहु चयसु इमं गामणिमिव खलपुणो वहूइ इह । वारिणि इमाइ रमिरं इअ का वि सहीइ सिक्खविआ॥५४॥. फलिहं । “ ह्रस्वोऽमि" [३५] इति ह्रस्वः ॥ कट्ठ । “ नामन्त्र्यात् सौ मः" [ ३७ ] इति “ क्लीबे स्वरान्म सेः". . [ ३. २५ ] इति यो म उक्तः स न ॥
५२. हे निघृण निःकृप हे शठानां पितः अतिशयकूटकरणाद् मायाविनाम् आद्य त्वम् अपसर मदृष्टिगोचराद् गच्छ । तथा हे निघृण । धृष्टानां व्यक्तापराधानां पितस्त्वं मुश्च. मा मद्वस्त्रादिकं स्पाक्षीः । जलस्य अन्तरं मध्यं तस्मिन् कृष्टम् अपासितं कट्यम् अध्रस्तनवस्त्रं येन तं प्रियं कृतव्यलीकं दयितम् इति पूर्वोक्तं कापि बभाण निरभर्स्यत् ॥
अज अजो । पइ पई । निग्घिणया निग्धिणय । “ डो दी? वा" [३८] इति डो दी? वा ॥ पिअ । “ ऋतोऽद् वा" [३९] इति अकारः अन्तादेशः । पक्षे पिअरं ।
५३. हे कर्तः स्रष्टः किमहं कृता । एवं प्रियापमाने सति मजन्मनो निरर्थकत्वात् किमहं सृष्टा । तथा हे वयस्ये सखि शृणु मद्वाक्यम् आकर्णय । तथा वयस्ये निरीक्षस्व । तथा हे अम्ब मातः अन्यस्याम् अपरकान्तायां प्रियो रमते इति अनया रीत्या कयापि रुदितम् ॥ . पिअरं । “नाम्नथरं वा' [४०] इति अरं । पक्षे पिअ । नाम्नीति किम् । कत्तार ॥
वयंसे । " वाप ए" [४१] इति आप एत्वम् । पक्षे वयंसा ॥ बाहुलकात् कचिद् ओत्वमपि । अम्मो ॥
५४. सखि वरवधु प्रधानपत्नि इह ग्रीष्मे वारिणि जलमध्ये . १ B गामिणि.

Page #183

[है० ८.३.४३] - चतुर्थः सर्गः ।
१३३ जामाउणो रमन्ते उअ वारिणि अपुरवं खु लडहत्तं । को अभो लडहो सम्भलीहि काहिं पि इअ भणिअं ॥५५॥ रे धुत्त-पिआ सि तुमं जग-पिअरा गोरि-संकरा सविमो ।
मा सवसु अप्प-पिअरं तं भत्तारो किमम्हाण ॥५६॥ अनया त्वत्सपल्या सह रन्तारं रमणशीलम् इमं पुरोवर्तिनं प्रियम् खलप्वः कर्षकस्य वध्वा ग्रामणीः भर्ता तमिव । अकृत्यकारितया हालिकम् इत्यर्थः । त्यज मा अङ्गीकार्षीः इति अनया रीत्या कापि सख्या शिक्षिता ॥
सहि । वर-वहु । " ईदूतोहस्वः ” [ ४२ ] ॥ गामणि । खलपुणो । “किपः" [४३] इति ह्रस्वः ॥
५५. जामातरो दुहितृपतयः वारिणि रमन्ते अस्मत्पुत्रिकाभिः सह जलकेलिं कुर्वन्ति । उअ पश्य जामातॄन् । इति एकया उक्ते सति अपरा प्राह । खु आश्चर्यम् अपूर्व लोकोत्तरम् । जातिविवक्षया एकवचनात् जामातुः । लडह इति देश्यो लटभशब्दः संस्कृतो वा सुन्दरार्थः । ततो लडहत्तं लटभत्वं वा सौन्दर्यम् । ततस्तदन्यापि आह । कोन्यः अपरो जामातुंः सकाशात् लटभः प्रधानः । किंतु इत्थं यौवनमाननाद् एष एवेत्यर्थः । इति अनया रीत्या काभिरपि सम्भलीभिः तत्क्रीडावलोकनागततटस्थकुट्टिनीभिर्भणितं जल्पितम् ॥
५६. त्रिभिर्विशेषकम् । अन्यस्याः सपत्न्याः । उक्षेस्तक्षादित्वात् [४. ३९५ ] छण्ठादेशः । उक्षणे जलेन आहनने कृते सति प्रकटेन अनेन मदीयापरान निश्चितम् इयं मानिनी बहु किमपि कुपिता भविष्यतीति प्रसादयितुं समागते प्रियतमे इति अनया रीत्या कयापि रुदितं साश्रुपातम् उक्तम् । तदेवाह । रे त्वं धूर्तानां पिता। शाठ्याचरणाद् मायाविनां मुख्य इत्यर्थः । असि वर्तसे । अत्रार्थे जगतः पितरौ गौरीशंकरौ । आत्मानं बहुमन्यमाना बहुवचनेन निर्दिशति । वयं तुभ्यं शपामहे तच्छपथं कुर्मः । ततोसौ तद्रञ्जनाय मम त्वमेव प्रिया तस्यास्तु सेचनं मया एवमेव कृतम् .१ B गामिणि. २ CD add परस्परं before जल्पितम्.

Page #184

कुमारपालचरिते
भत्तारा जाण वसे धन्ना इत्थीण ताण माआओ । माआए किं जणिआ किं महिआ माअराउ मए ॥ ५७ ॥ देवा पिअरा सरणं संहर कत्तार भुअण-कत्ता मं ।
अन्नाइ छण्ठणे पिअयमम्मि कीए वि इअ रुण्णं ॥ ५८ ॥ इत्यर्थे पितृशपथं कुर्वाणस्तया ऊचे । त्वं मह्यं मा शपस्व आत्मपितरम् तच्छपथं मा कार्षीः । यतस्त्वं किम् अस्माकं भर्ता । किं तु तस्या एवेत्यर्थः ॥
५७. एवं भर्तारं निर्भर्त्स्य सनिर्वेदम् आकाशोक्तिमेवाह । भर्तारो यासां वशे आज्ञायां धन्याः कृतपुण्यास्तासां स्त्रीणां मातरो जनन्यः । न पुनस्त्वद्भर्तृकाया मम मातेत्यर्थः । तथा किं मात्रा अहं जनिता उत्पादिता । अयम् अभिसंधिः । यद्यहं तया नोत्पादिता स्यां तदा नैवं पराभवभाजनं स्याम् इति । तथा किं मातरः ।
ब्राह्मी माहेश्वरी चैन्द्री वाराही वैष्णवी तथा । कौमारी चर्ममुण्डा च कालसंकर्षणीति च ॥ इत्यष्टौ देवताविशेषाः । अथ वा ।
- १३४
अमृताद्या ब्रह्माणी सिद्धिर्माहेश्वरी च कौमारी । वैष्णव्यथ वाराही चामुण्डा मातरः सप्त ॥
इत्येवं सप्त वा मया महिताः पूजिताः । किल एतन्मातृपूजनं भर्तृवाल्लभ्याय कृतम् । तच्च नास्ति । तस्मात् तदपूजनमेव श्रेयः ।
५८. देवाः हरिहरब्रह्माणः पितरो मातृपित्राद्याः शरणम् । एवंविधदुःखदग्धाया मम त्राणं सन्तु । तथा भुवनत्रयकर्तः जगत्त्रयनिर्माणकर्तः स्रष्ट: मां संहर । येन नैवैतस्माद् आधिर्भवतीत्यर्थः ॥
"
माउण CC ऋतामुद ० [४४] इति ऋदन्तानाम् उत् वा । बहुवचनस्य व्याप्तयर्थत्वाद् यथादर्शनं नाम्न्यपि । पक्षे भत्तारा । अस्य मौस्विति किम् । पिआ । पिअरा । पिअरं ॥
भत्तारो । भत्तारा । आरः स्यादौ ” [ ४५ ] इति आरः ॥
८८
१ BC सिद्धी मा°.

Page #185

१३५
[है० ८.३.४८].. चतुर्थः सर्गः।
दे विनवोमि राया रायाणो देसु सव्वओ दिढि । उअ रायाणो के वीह के वि राया इह रमन्ते ॥ ५९ ॥ वाणारसीइ रण्णो कुरूण रायाउ अहिअमम्बु-छणो । रण्णो तिउरीए महुराए रायस्स य पयट्टो ॥ ६० ॥ हूणाण राइणा इह उअ रायाणो इमे पहु रमन्ते । अङ्गाणं रण्णा राइणो तह सगेण राएण ॥ ६१ ॥ माआओ । माआए । माअराउ । “ आ अरा मातुः” [ ४६ ] इति बाहुलकात् जनन्यर्थस्य आ.देवतार्थस्य तु अरा इत्यादेशौ ॥ पिअरा । " नाम्न्यरः" [ ४७ ] इत्यरः ॥ कत्ता । " आ सौ न वा” [ ४८ ] इति आः । पक्षे कत्तार ॥
५९-७७. एकोनविंशत्या महाकुलकम् । यस्मिन् काले जलेन पूर्ण शालभञ्जिकादिकर्णादिस्थानेभ्यः प्रपतन्नीरेण निभृतं यन्त्रगृहं धारागृहम् यस्मिन् काले [च] जलक्षणो. वारिक्रीडा भूतः संवृत्तस्तस्मिन् काले नरेन्द्रस्य श्रीकुमारपालभूपालस्य दौवारिकेण इदं पूर्वोक्तं प्रति. पादितम् । तदेवाह । - दे संबोधने । हे राजन् विज्ञपयामि । किं विज्ञपयसि । हे राजन् सर्वतो दृष्टिं देहि । समन्ताद् राजादीनां जलोक्षणम् ईशस्वेत्यर्थः । राजनिति संबोधनपदं प्रतिक्रियम् अग्रेपि योज्यम् । ततस्तत्परं भूपं ज्ञात्वा. आह । उअ पश्य राज्ञः । केपि राजानः इह अस्मिन् प्रदेशे रमन्ते । उअ पश्य राज्ञः । केपि राजान इह रमन्ते ॥
६०. वाराणस्याः काशे राज्ञः सकाशात् तथा कुरूणां राज्ञः सकाशाद् अधिकं गाढतरं यथा इति एवं त्रिपुर्याश्चेदिनगर्या राज्ञो मथुराया राज्ञश्च अम्बुक्षणः प्रवृत्तः ॥ .६१. हे प्रभो उअ पश्य राज्ञः । हूणा देशविशेषाः । तेषां राज्ञा १ D पूर्वोक्त विज्ञपितं प्रति.

Page #186

१३६
कुमारपालचरिते परओ जदूण रण्णो परओ चेदीण राइणो तह य । राइम्मि अराअम्मि अ एगागारं जले कीला ॥ ६२॥ इह वारि-मजण-छणे राईणमराइणं च समभावो । रायं अराइणं तह कीलन्तं पिच्छ राईहिं ॥ ६३॥ राईहिन्तो राईसु जन्ति राईण मण-हरा विलया। इण्हि रायाणेहिं उअ जल-कीला-पयडेहिं ॥ ६४॥ . रण्णा अराइणा वि हु उच्छालिजन्ति नीर-लहरीओ। . . .
मगहाण राइणो कोसलाण रण्णो अ सविहम्मि ॥६५॥ सह इमे पुरोवर्तिनो राजानः इह अत्र प्रदेशे रमन्ते । तथा उअ पश्य राज्ञः । अङ्गानां राज्ञा शकानां राज्ञा.च सह राजानो रमन्ते ॥
६२. यदूनां यादवानां राज्ञः परतः परत्र देशे तथा चेदयो देशविशेषास्तेषां राज्ञः परतश्च राज्ञि अराज्ञि च तत्पन्यादौ एकाकारं प्रतिपत्तिभावाशङ्कारहितत्वेन निर्विशेषं जले क्रीडा अनयोरन्योन्यं नीरैरभ्युक्षणम् अस्ति । राज्ञ इत्यत्र परतस्तसन्तस्य योगे " प्रभृत्यन्यार्थ° " [हे° २. २. ७५ ] इति दिक्पञ्चमी । अतसन्तस्य तु योगे " शिरिष्टात् " [ हे २. २. ८२ ] इति षष्ठी ॥
६३. इह अत्र प्रदेशे वारिणा मजनं स्नानं तस्य. क्षणः कालस्तस्मिन् राज्ञाम् अराज्ञां च पौरजनानां समभावः मिथो जलाघातात् तुल्यत्वम् । तथा इह राजानम् अराजानं च राजभिः सह क्रीडन्तं पश्य ॥
६४. उअ पश्य इदानीं सांप्रतं जलक्रीडायां प्रवृत्तैर्व्यापृतै राजभिः सह राजभ्यः राज्ञः सकाशाद् राज्ञां मनोहरा मनोज्ञाश्चित्तावर्जिका वा वनिता वारविलासिन्यो राजसु यान्ति । राजसहिता एकान् राज्ञ उक्षित्वा अन्यान् उक्षितुम् उपगच्छन्तीत्यर्थः ॥ .
६५. मगधानां राज्ञः सकाशात् कोसलानां राज्ञः सविधे समीपे

Page #187

१३७
[ है ० ८.३.४८] चतुर्थः सर्गः । -को वि जुआ सजुआणो अप्पणिआ सह पिअं जले नेउं । रूसविअप्पाणेणं अतोससी अप्पणइआ वि ॥६६॥ सव्ये अन्ने वि निवा खिवन्ति धारा-हरम्मि सव्वस्सि । सव्वत्थ त्थी-लोए सबम्मि जलं तहन्नम्मि ॥ ६७॥ अन्नत्थ कुन्तला अन्नस्सि कुसुमाइँ अन्नहिं हारा । पिच्छ मयच्छि-जणे सव्वहिं पि रहसेण जल-रमिरे ॥६८॥ काहिं जाहिं ताहिं इत्थीए रमइ नेस राय-वडू । . कीए जीए तीए वि विअड्डाए निहिय-चित्तो ॥६९ ॥ कोसलानां राज्ञः सकाशाद् मगधानां राज्ञः सविधे राज्ञा अराज्ञापि खु निश्चितं नीरस्य लहर्यः कल्लोला उच्छाल्यन्ते ।
६६. प्रियाम् अभीष्टां गणिकाम् आत्मना सह जले नीत्वा आत्मना रोषयित्वा सकोपां कृत्वा सयुवा तरुणमित्रपरिवृतः कोपि युवा आत्मनैव अतूतुषत् वचनवैचित्र्येण आवर्जयत् । अपिः एवार्थे ।
६७. सर्वस्मिन समस्ते धारागृहे सर्वस्मिन् स्त्रीलोके तथा सर्वस्मिन् अन्यत्र मित्रादिषु सर्वे अन्येपि पूर्वोक्तेभ्योऽपरेपि नृपा जलं क्षिपन्ति उच्छालयन्ति । • ६८. अन्यस्मिन् स्कन्धादिदेशे । विसंस्थुला इति भावः । कुन्तलाः केशपाशाः । अन्यस्मिन् कुसुमानि । अन्यस्मिन् हाराः । इति रंभसेन औत्सुक्येन जले रन्तरि रमणशीले सर्वस्मिन्नपि मृगाक्षिजने पश्य । इति ज्ञेयम् ॥
६९. कस्यां यस्यां तस्यामेव विदग्धायामेव कटाक्षादिन्यासनिपुणस्त्रियां निहितचित्तः न्यस्तमनाः सन् कस्यां यस्यां तस्याम् । अविदग्धस्त्रियाम् इत्यर्थः । एष पुरोवर्ती राजबटुः न रमते । अपिः एवार्थे ॥
१ B°न्यासे.

Page #188

१३८
कुमारपालचरिते एअस्सि ठाणे जल-छणे इमस्सि हवन्ति नक्खङ्का । सव्वेसि अन्नेसि जुआण जुअईण य पयासा ॥ ७० ॥ सव्वाणं अन्नाण वि जुआण जुअईण एत्थ हलवोलो । न हु कास तास रम्मो केसिं तेसिं न देइ दिहिं ॥७१ ॥ कास वि तास सरिच्छा किंनर-नारीइ किंनरस्स तहा। . . गायन्ति इत्थ रमिरा वारिणि तरुणीउँ तरुणा य ॥ ७२ ॥ कस्स वि तस्स जुआणस्स काइ ताए अ एस्थ जुअईएं। . न हु दीसइ तणु-लट्ठी जा न सरोमञ्च-कञ्चइआ ॥७३॥
७०. एतस्मिन् स्थाने यन्त्रगृहरूपे अस्मिन् जलोक्षणे सति सर्वेषां सर्वासां यूनां युवतीनां संबन्धिनो नखाङ्का नखक्षतानि अन्येषाम् अन्यासां यूनां युवतीनां च प्रकाशाः. अङ्गरागापगमात् स्वपरप्रकटा भवन्ति ॥ ... ७१. अत्र जलकेलिकाले सर्वेषाम् अन्येषां यूनां सर्वासाम् अन्यासां युवतीनामपि संबन्धी । हलवोलो देश्यः कोलाहलार्थः । ततः कोलाहलः हु निश्चितं केषां तेषां न रम्यः काम्यः । किं तु सर्वेषां श्रोत्रपुरैः पेय इत्यर्थः । केषां तेषां यूनां कासां तासां युवतीनां न धृतिं ददाति किं तु सर्वेषां हृदयम् आह्लादयतीति भावः ॥ ____७२. तथा कस्या अपि तस्याः सर्वोत्कृष्टायाः किंनरनार्याः अमररमण्यास्तथा कस्यापि तस्य सर्वप्रसिद्धस्य किंनरस्य देवगायनस्य सदृक्षा रूपवेषनिनादादिना तुल्याः रन्थ्यो रन्तारश्च क्रीडापरास्तरुण्यस्तरुणाश्च अत्र धारागृहे वारिणि गायन्ति गानं कुर्वन्ति ॥ . ७३. कस्यापि तस्य यूनः कस्यास्तस्याश्च युवत्यास्तनुयष्टिः अत्र यन्त्रगृहे हु निश्चितं यत्तदोर्नित्यसंबन्धात् सा न दृश्यते या न रोमाञ्चः पुलकः स एव तनुव्यापकत्वात् कञ्चुकः सह रोमाञ्चकञ्चुकेन
१ BC तरुणीइ. २ BC जुअईण. ३ BC खु.

Page #189

[है० ८.३.४९]
चतुर्थः सर्गः ।
१३९
पुं- सदो जास मणं जस्स य जल - केलि - काल-दुल्ललिओ । किस्सा तिस्सा जिस्सा सो जुवईए अणुसरेण ॥ ७४ ॥ कीसे तीसे जीसे पणालिआए पलुट्टिअं नीरं । की जीए ती विहिरं तं न जुअईए || ७५ ॥ are faar - लो काला विन वा अमच्च - लोगम्मि । कआ विन भू-लोए जल - जन्तं एरिसं आसि ॥ ७६ ॥
वर्तते सरोमाञ्चकञ्चुक्रिका । किं तु सर्वस्य शैत्यहर्षादिना अङ्गयष्टिः सपुलका अभूद् इति भावः ॥
७४. यस्य पुम्शब्दः धर्मादिपुरुषार्थासाधनात् पुमान् इति नाम. मात्रम् यस्य च मनः चित्तम् । सचेतन इत्यर्थः । जलकेलेः कालस्तत्र दुर्ललितः भोगवाञ्छातत्परः स कां यां तां युवतिम् अनुसरति । पञ्चशरशराघातभीतः स्त्रीमात्रस्यापि पृष्ठानुयायी भवतीति भावः । कचिद् द्वितीयादेः [ ३.१३४ ] इति द्वितीयायाः षष्ठी ॥
•
66
७५. कस्या यस्यास्तस्याः प्रणालिकायाः सकाशाद् यद् नीरं पर्यस्तं पतितं तत् कस्या यस्यास्तस्या अपि युक्त्याः न बहिरभूत् किं सर्वस्यास्तद् अङ्गसङ्गम् आपेत्यर्थः । " क्वचिद् द्वितीयादेः” [३.१३४] इति पञ्चम्याः षष्ठी । पूर्वार्धे यच्छन्दो ज्ञेयः ||
७६. कस्मिन्नपि काले न अहिलोके नागसद्मनि । कस्मिन्नपि काले नैव अमर्त्यलोके त्रिदशालये । कस्मिन्नपि काले न भूलोके पृथ्वीपृष्ठे जलयन्त्रम् ईदृशम् आसीत् । अवलोकनपरविश्वलोकालक्षितसततविश्वतोमुखोच्छलितशुचि सुरभ्यमृतधाराधोरणीवहनाद् नैतत्समं 'बभूव ॥
राया । " राज्ञः ” [४९ ] इति नलोपे अन्त्यस्य सौ आत्वं वा । पक्षे रायाणो ॥

Page #190

.१४०
कुमारपालचरिते .. . .जाला जलेण पुन जन्त-हरं जल-छणो हुओं जाहे। दोवारिएण ताहे विनत्तमिमं नरिन्दस्स ॥ ७७॥
गयाणो । रण्णो । रण्णो । । “जश्शस्ङसिङसां णो" [५०] इति णो। पक्षे । राया। रायाउ । रायस्स ॥ __ राहणा । “टो णा" [५१] इति णा । पक्षे रण्णा । राएण ॥ - राइणा । राइणो । राइणो । राइम्मि । "इर्जस्य णोणाडौं" [५२ ] इति जस्य इः । पक्षे रायाणो । राएण । रण्णो । अराअम्मि । '
अराइणं । अराइणं । “ इणम् अमामा " [५३] इति जस्य अमाम्भ्यां सह इणम् । पक्षे राईणं । रायं ॥ ___ राईहिं । राईहिन्तो । राईसु । राईण । "ईद्भिस्भ्यसाम्सुपि" [५४ ] इति जस्य ई । पक्षे रायाणेहिं इत्यादि ॥
रण्णा । रण्णो। “आजस्य"[५५] इति टाङसिङस्सु णा णो इत्यादेशापन्नेषु अण् । पक्षे अराइणा । राइणो । सणाणोषु इति व्यावृत्तेः रायाउ रायस्स राएण इति प्राग् [६०,६१ ] उक्तोदाहरणानि इह ज्ञेयानि ॥ .
सजुआणो। "पुंस्यन"[५६]इति अन्नन्तस्य आणः। पक्षे यथादर्शनं "राज्ञः" [३.४९] इत्यादिभिः राजवत् कार्यम् । पक्षे जुआ।
अप्पणिआ । अप्पणइआ । “आत्मन"[५७] इति टाया णि आ णहआ। पक्षे । अप्पाणेणं ॥
सव्वे अन्ने । “ अतः सर्वादेः" [५८] इति सर्वांदेः अदन्ताजसः डित् ए । जस इति किम् । सव्वस्सि ॥ सव्वत्थ । सव्वम्मि । अन्नम्मि । अन्नत्थ । अन्नस्सि । “डेसिम्मित्थाः"[५९]॥
अन्नहिं । सबहिं । "न वानिद''[६०]इति हिं वा । बाहुलकात् किंयत्तद्भयः स्त्रियामपि । काहिं । जाहिं । ताहिं । पक्षे सव्वस्सि । सव्वत्थ । सव्वम्मि इत्यादि। स्त्रियां तु पक्षे कीए । जीए । तीए । इदमेतद्वर्जनं किम् । इमस्सि। एअस्सि ॥
सम्वेसिं । अन्नेसि । “आमो डेसिं'।[६१]इति डेसिं । पक्षे सव्वाणं । अन्नाण। बाहुलकात् स्त्रियामपि । केसिं । तेसिं ॥

Page #191

१४१
-
[है. ८.३.६५ चतुर्थः सर्गः । जइआ गिम्हो पयट्टओ तइअ चिअ किर आसि पाउसो । जाए ताला जल-च्छणे पत्तो अच्छि-वहं खणे तहिं ॥७८॥ कास । तास । “किंतद्भयां डासः” [६२] इति डासः। पक्षे केसि । तेसिं॥
कास । तास । जास । " किंयत्तद्भयो ङसः" [६३] इति डासः । पक्षे कस्स । तस्स । जस्स । बाहुलकात् किंतद्भयाम् आकारान्ताभ्यामपि डासो वा । कास । तास । पक्षे काए । ताए ।
किस्सा । जिस्सा । तिस्सा । कीसे । जीसे । तीसे । “ ईद्भयः स्सा से "[६४] इति स्सा से । पक्षे कीए । जीए । तीए ॥
७८. तदा ग्रीष्मकाले तस्मिन् क्षणे ग्रीष्मप्रवृत्त्यनन्तरमेव जलक्षणे नानाजलयन्त्रादिधारासारादिभिर्जलोत्सवे जाते संपन्ने सति । किल इति संभाव्यते । यदा ग्रीष्मः प्रवृत्तस्तदैव प्रावृड् अक्षिपथं प्राप्ता समस्तजनप्रत्यक्षासीद्' इति । अथ च यौगपद्येन ऋतुसंभवेन ग्रीष्मकाले प्रावृड् आसीद् इति भङ्गयोक्तम् । उत्तरसर्गार्थसूचनमपि कृतम् । ‘वैतालीयं छन्दः ॥ . काहे । काला । कइआ। जाला । जाहे । ताहे । जइआ । तइआ । ताला । "डेटहे" [६५] इति आहे आला इति डितो इआ च । पक्षे तहिं इत्यादि ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृतद्वयाश्रयमहा
. काव्यवृत्तौ चतुर्थः सर्गः समाप्तः॥

Page #192

कम्हा जम्हा तम्हा वि वण-निउजाउ तत्थ महमहिओ । काओ जाओ ताओ वि पक्खओ नीव-गन्धो तो ॥१॥... गायन्ति किणो मोरा कीस पिगी गाइ जम्बु-फल-मत्ता । कम्हा वयं जिआमो तत्थ पउत्थेहिँ इअ लविअं ॥२॥ इमिणा इमेण एएण एदिणा किण वि जेण तेण किर। सव्व-दिसाण मुहेणं महमहिओ मालई-गन्धो ॥३॥ १. अथ पञ्चचत्वारिंशता गाथाभिीष्मानन्तरभाविनी प्रावृषं वर्णयति । ततो ग्रीष्मानन्तरं कस्माद् यस्मात् तस्मादपि । सर्वस्माद् इत्यर्थः । वननिकुञ्जात् कस्माद् यस्मात् तस्मादपि पक्षात् पार्थात् समीपदेशात् तत्र प्रावृषि नीपगन्धः धाराकदम्बसौरभ्यं प्रसृतः उच्छलितः॥ कम्हा । जम्हा । तम्हा । "सेम्हा" [६६] । पक्षे काओ । जाओ । ताओ।। तो । “तदो डोः" [६७] इति ङसे? । पक्षे तम्हा ॥ ..
२. कस्माद् मयूरा गायन्ति केकायन्ते । कस्मात् जम्बुफलैर्मत्ता पुष्टा सती पिकी कोकिला गायति मधुरं कूजति । अथ यदि एतयोः शब्दितम् उल्लसति तदा कस्माद् वयं जीवामः । एवं सति न प्राणितुं समय इति भावः । इति तत्र प्रावृषि प्रोषितैः पान्थैर्लपितं परस्परम् उक्तम् ॥ किणो। कीस । “किमो डिणोडीसो'[६८]इति ङसेर्डिणोडीसौ । पक्षे कम्हा ॥
३. येन केनापि तेन लोकप्रसिद्धेन सर्वदिशां मुखेन । केन तेने

Page #193

[है० ८.३.७१] पञ्चमः सर्गः । . वायं वारण तिणा केणावि जिणा खु णेहि पहिएहि ।
परिमुक्को नीसासो भरिऊणं दइअ-रइ-केलिं ॥४॥ मालइ-लयाइ णाए णेण य पुवांणिलेण पहिआण । कत्तो वि को वि कत्थ वि अहूव-पुवो हुओ मोहो ॥५॥ अह विनत्तं आरामिएण पेच्छसु इमं वणोद्देसं ।
वल्लीहि इमाहि इमो बहल-दलाहिं मणो हरइ ॥ ६॥ त्याह । अनेने प्राच्येन अनेने अवाच्येन एतेन प्रतीच्येन एतेन उदीच्येन कृत्वा । किर इति किलार्थे । स च आप्तवादे । मालतीगन्धो जातिपरिमलः प्रसृतः ॥
४. तेन केनापि वातेन वातं परिभ्रान्तम् येन कृत्वा खु निश्चितं दयितारतिकेलिं प्रियासुरतक्रीडां स्मृत्वा विचिन्त्य तैः पथिकैः निःश्वासः परिमुक्तः । तथाविधपवनस्य उद्दीपनविभावत्वात् । बहिर्मुखाद् उष्णवातः परित्यक्तः ॥. ___ इमिगा । इमेण । एएण। एदिणा । किण । जेण । तेण । तिणा । केण । जिणा ॥ " इदमेतत्कियत्तद्भयष्टो डिणा" [६९] इति टाया डित् इणा वा ।।
५. तया मालतीलतया तेन च पूर्वानिलेन पथिकानां कस्मादपि कुंतश्चित्कारणात् कुत्रापि उद्यानोद्देशे कोप्यनिर्वचनीयः अभूतपूर्वः अ
संजातचरो मोहः चित्तवैक्लव्यम् अभूत् । अपिः संदेहे ॥ ... णेहि । णाए । णेण । “तदो ण" [७०] इति स्यादौ णो लक्ष्यानुसारेण । - कत्तो । को । कत्थ । “किमः कः” [७९] इति स्यादौ त्रतसोश्च कः ॥
६. अथ प्रावृड्विजृम्भणानन्तरम् आरामिकेण उद्यानपालकेन विज्ञप्तं श्रीकुमारपालभूपालस्य पुरः प्राञ्जलि प्रतिपादितम् । किं तत् तदेवाह । इमं प्रत्यक्षवर्तिनं वनोद्देशं काननसमीपं पश्य प्रेक्षस्व वा सावधानं विलोकय । सामान्येन वनदर्शनविषयं विज्ञाप्य विशेषेण वर्षासंभवि
१ BC इमेन. २ BC इमेन. ३ B अप्राच्येन; C अपाच्येन,

Page #194

कुमारपालचरिते इमिआ पाउस-लच्छी कहइ अयं सिरिफंलो वणे अस्सि ।। समए इमस्सिमलि-किङ्किणी-रवं काम-छत्तं व ॥७॥ उअ अस्स जम्बु-तरुणो इमस्स दाडिमि-दुमस्स य फलाई । एसु रमिजइ आहिं सुगीहि एहिं सुगेहिं च ॥ ८ ॥. इह उजाणे समए इमम्मि णं पिच्छ विहसियं नीवं ।
कुडयं च इमं णे अज्जुणे अ ताविच्छए अ इमे ॥ ९ ॥ वृक्षलतापत्रादिसंपदं वनगतां दर्शयन् विज्ञपयति । इमाभिः बहलदलाभिः सान्द्रपत्रपङ्क्तिभिः वल्लीभिः व्रततिभिः कृत्वा अयं वनोद्देशो. मनो हरति हृदयम् आवर्जयति ॥ - इमं । इमाहि । इमो । “ इदम इमः " [७२] । ____७. अस्मिन् समये सांप्रतम् अस्मिन् . वने अयं श्रीफलः बिल्वः अलयः सौरभ्यलोभलग्ना भृङ्गास्त एव तदाकारत्वात् किङ्किण्यः क्षुद्रघण्टिकास्तषां रवो यत्र तत् तथा एवंविधं कामच्छमिव । तेन कन्दर्पस्य सच्छायत्वात् । इति इयं प्रावृड्लक्ष्मीः कथयति सामर्थ्यात्स्तनयित्लुस्तनितैः प्रतिपादयति ॥ . ___ इमिआ । अयं । "पुंस्त्रियोः'[७३] । इति न वा अयं इमिआ। पक्षे इमो ॥
८. अस्य जम्बुतरोः अस्य दाडिमीद्रुमस्य च फलानि उअ पश्य । तथा एषु फलेषु आभिः शुकीभिः कीरीभिः एभिः शुकैश्च रम्यते परस्परं क्रीड्यते ॥
अस्ति । अस्स । “स्सिस्सयोरत्” [७४] । इमादेशोपि । इमस्सि । इमस्स।। बाहुलकाद् अन्यत्रापि । एसु । आहिं । एहिं ।।
९. अस्मिन् समये सांप्रतम् अस्मिन्नुद्याने इमं नीपं धाराकदस्वम् इमं च कुटजं च वत्सकाख्यवृक्षविशेषं विकसितं पुष्पितम् इमान् अर्जुनांश्च ककुभान् इमान् तापिच्छांश्च तमालान् । अर्थवशाद् वचनव्यत्ययः। इति विकसितान् पश्य ॥ १B रिसि; C रिस'. २ BC °लक्ष्मी.

Page #195

१४५
[ है• ८.३.७९] पञ्चमः सर्गः। . लङ्गलि-वणेण णेणं फुल्लं जूही-वणेण य इमेण ।
कोहलि-वणेहिँ णेहिं इमेहिँ बिम्बी-वणेहिं च ॥ १० ॥ भू-भागमिणं तह नह-भागमिमं परिमलेण रुन्धन्तं । इदमिणमिणमो अ वणं कोआसइ केअईण उअ ॥ ११ ॥ उअ किं पि हु सुन्देरं पाउस-समयस्स से पयट्टस्स । सिं कुडयज्जुण-सज्जाण परिमलो इत्थ परिमिलिओ ॥१२॥ इह । “डेर्मेन हः”[७५]। इदमः कृतेमात् ः स्थाने मेन सह हः। पक्षे इमस्सि। इह । इमम्मि । " न त्थः " [७६ ] । इदमः डे: त्थो न ॥
१०. एतेन लागलीनां शारदीलतानां वनेन अनेन यूथिकानां माधवीलतानां वनेन च एभिः कूष्माण्डीनाम् ओषधिविशेषाणां वनैः एभिर्बिम्बीनां रक्तफलानां वनैश्च फुल्लम् । एतानि लाङ्गल्यादिवनानि
पुष्पितानीत्यर्थः ॥ .. । णे ॥ णेणं । [णेहिं]] “गोम्शस्टाभिसि''[७७]इति णः। पक्षे इमं । इमे । इमेण । इमेहि ॥
११. इमं भूभागं पृथ्वीपृष्ठप्रदेशं तथा इमं नभोभागम् आकाशदेशं परिमलेन सौरभ्यण रुन्धत् व्याप्नुवद् इदम् इदम् इदं च । समस्तमपीति भावः । केतकीनां वनं विकसति पुष्पति उअ पश्य ॥ . . इणं । “ अमेणं " [७८] । पक्षे इमं ॥ - इदं । इंणं । इणमो। “क्लीवे स्य" [ ७९ ] इति सिअम्भ्यां सह इदं इणमो इणं च ॥ . १२. प्रवृत्तस्य प्रमृतस्य । प्रौढिं प्राप्तस्येत्यर्थः । अस्य प्रावृट्समयस्य हु निश्चितम् आश्चर्य वा किमपि लोकोत्तरं सौन्दर्यम् अस्ति
१ D पुष्प्यति. 10 [ कुमारपालचरित]

Page #196

१४६
कुमारपालचरिते से चन्दणस्स तह मयनांभीए सिं च अगरु-कलिआण । कप्पूर-पारियोण य अहिअयरो मालई-गन्धो ॥ १३ ॥ चिश्वणिअ-तरूणेमाणेआण य कुसुम-दंसणे हरिसो। कह वि न माइ इमस्सेअस्स य आराम-लोअस्स ॥ १४ ॥ ताण ललिआण ठाणं तस्साणङ्गस्स लङ्गली-कुसुमं । . एआओ एत्ताहे एत्तो अ न एत्थ को लेइ ॥ १५ ॥ ..
.
उअ पश्य । तथा अत्र प्रावृषि एषां कुटजार्जुनसर्जानां वत्सकककुभशालाख्यद्रुमाणां परिमलः परिमिलितः पिण्डीभूतः । तद्गन्धवैविक्त्यं न ज्ञायत इत्यर्थः ॥
किं । " किमः किं" [ ८० ] ॥ १३. अस्माद् उपलभ्यमानात् तस्मात् पूर्वम् उपलब्धात् एतस्मात् आसन्नोपलभ्यमानाद् वा चन्दनात् । एषाम् अत्यासन्नोपलभ्यमानपत्तनादिनगराणां तेषां लोकदृष्टमलयाँदिदेशानां वा चन्दनात् । तथा अस्यास्तस्या एतस्या वा मृगनाभेः आसां तासां वा पुरां मृगनाभेः । आभ्यस्ताभ्य एताभ्यश्च अगुरुकलिकाभ्यः । एभ्यस्तेभ्य एतेभ्यश्च कर्पूरपारिजातेभ्यः । सामर्थ्यात् चन्दनादिगन्धेभ्य इत्यर्थः। मालत्या जातेर्गन्धः परिमलः अधिकतरः । प्रावृद्काले हि मालत्या अतिरुचिरप्रचुरतरसौरभ्यास्पदत्वात् ॥ से चन्दणस्स इत्यादिषु " क्वचिद् द्वितीयादेः" [ ३.१३४ ] इति पञ्चम्याः षष्ठी ॥ . १४. एषाम् एतेषां च चिश्चणिकातरूणाम् अम्लिकावृक्षाणां कुसुमदर्शने सति अस्य एतस्य आरामलोकस्य उद्यानजनस्य कथमपि केनापि प्रकारेण हर्षो न माति अतिवर्तते ॥ .. १५. तस्य अनङ्गस्य तेषां ललितानां विलसितानां स्थानं पदं
१ So BC. २ BD °पारयाण. ३ B wants °मानपत्त° up to गन्धेभ्यः in line 16. ४ CD °मलयजादि. ५ अभिवर्तते.

Page #197

[ है० ८.३.८४] पञ्चमः सर्गः।
१४७ एअम्मि वणोद्देसे ईअम्मि तहा अयम्मि ऊसलइ।.. इणमिणमो एस फुडं सालो जूही सिलिन्धं च ॥१६॥ कुडेयं दलइ तमेअं एसा सा जूहिआ महमहेइ ।
एसो सो कन्दलिओ वेणु-कुडङ्गो वि पडिसाहं ॥ १७ ॥ लागलीकुसुमं शारदीलताप्रसूनम् एतस्मात् [ एतस्मात् ] एतस्माच्च । सर्वसमीपवर्तिदेशाद् इत्यर्थः । अत्र उद्याने को न लाति । परिमलविकासिसौन्दोद्यावर्जितचेताः सर्वोपि एतद् गृह्णातीति भावः ।। - से। सिं । “वेदंतदेत"[८१] इत्यादिना इदम्तद्एतदां स्थाने ङस्अम्भ्यांसह यथासंख्यं सेसिमौ । पक्षे इमाण । एआण । इमस्स । एअस्स । ताण । तस्स ॥ ___एताहे । एत्तो। “वैतदो"। [८२] इति एतदो ङसेः स्थाने तो ताहे । पक्षे एआओ ॥ .... ...: एत्ताहे। एत्तो । एत्थ । “त्थे च तस्य लुक्' [८३] एतदः त्थे परे त्तो ताहे एतयोश्च परयोस्तस्य लुक् ॥
१६. एतस्मिन्नेतस्मिन् एतस्मिन् समीपवर्तिनि वनोद्देशे एष सालः अर्जुनः । एषा यूथी मागधीलता। एतत् सिलिन्धं च भूमिस्फोटः स्फुटम् उल्लसति पुष्पपत्रप्रवालादिभिर्वर्धते ॥ .
ईअम्मि। अयम्मि। “एरदी"[८४] इति एतदः एकारस्य ङयादेशे म्मौ अत्ईतौ । पक्षे एअम्मि ॥
१७. तद् एतत् पूर्वदृष्टम् अधुना अनुभूयमानं कुटजं दलति विकसति । एषा सा यूथिका महमहेइ ईति गन्धेन प्रसरति । सौरभ्येण सर्व व्याप्नोतीत्यर्थः । एष स वेणुकुडङ्गोपि वंशगहनमपि प्रतिशाखं सर्वशाखासु कन्दलितः संजातनवाङ्कुरः ॥ १B कुडलं. २ ० शिलिम्भ्रं. ३ BCD महमहेइत्ति for महमहेइ इति.

Page #198

१४८
कुमारपालचरिते अह लीला-पोक्खरिणी अह नीरं बड्डवास-मुकं च । अह पवण-वेवमाणो नवो अ कलमङ्कुरुक्केरो ॥ १८ ।।.. ताविच्छो बहल-दलो अमू अमू कमलिणी अ गय-कमला। मत्तममुं भेग-कुलं अमूसु लीला-तलाईसु ॥ १९ ॥ निचुलाण अयम्मि वणे इअम्मि तह सल्लई-निउञ्जम्मि । साल-वणम्मि अमुम्मि अ परिमल-बहलो वहइ पवणो ॥२०॥
इणं । इणमो । एस । “ वैसेण° " [८५] इति एतदः सिना सह एस इणं इणमो । पक्षे एअं। एसा । एसो ॥
एसा । सा । एसो । सो । “तदश्च तः सोऽक्लीबे" [८६] अक्लीबे । अक्लीब
इति किम् । तं एअ॥
.
. .
१८. असौ लीलापुष्करिणी क्रीडावापिका.। वडुवास इति देश्यो मेघार्थे । वड्डुवासमुक्कं मेघमुक्तम् अदो नीरं च । पवनेन वेपमानः कम्पमानः नवः अधुना उद्गतः असौ कलमाडरोत्करश्च सुरभिशालिविशेषाङ्कुरपूरोस्ति ।
१९. बहलदलः सान्द्रच्छदः असौ तापिच्छंस्तमालः । तथा अमूषु लीलातडागिकासु क्रीडादीर्घिकासु गतानि प्रावृद्सद्भावाद् नष्टानि कमलानि यस्याः सा तथा असौ कमलिनी च पद्मिनी मत्तम् अदो भेककुलं दर्दुरवृन्द चास्ति ।
अह ३ । “वादसोद' [८७] इति अदसो दस्य सौ होवा। तस्मिंश्च कृते अतः से?" [३.२] "आत्" [है ० २.४] इत्याप् । क्लीबे स्वरान्मसे:” [३.२५] इति मश्च न भवति । पक्षे उत्तरेण मुः आदेशः ॥ - अमू। अमू । अमुं । अमूसु । "मुः स्यादौ” [८८] ॥
२०. निचुलानां वञ्जुलानाम् अमुष्मिन् वने तथा अमुष्मिन्
2 B एसा.

Page #199

[है० ८.३.८९] पञ्चमः सर्गः।
१४९ - तं तुं तुवं तुह तुम आणेह नवाइँ नीव-कुसुमाई ।
भे तुब्भे तुम्होय्हे तुम्हे तुज्झासणं देह ॥ २१ ॥ सल्लकीनिकुञ्ज गजप्रियागह्वरे अमुष्मिन् सालवने च परिमलबहलः सौरभनिचितः पवनो वहति वाति ॥
अयम्मि । इअम्मि । “म्मावयेऔ वा”[८९] । अदसः अन्त्यव्यञ्जनलुकि दकारान्तस्य स्थाने ङ्यादेशे म्मौ अय इअ । पक्षे अमुम्मि ॥
२१.-४५. अथ मालिनीपरस्परोक्तिप्रत्युक्तिनिवेदनेन उद्यानपालः श्रीकुमारपालभूपालं विज्ञपयति । पञ्चविंशत्या महाकुलकम् ॥
४५. पद्मावतीदेव्याः पूजने पूजानिमित्तं तिसृभिः द्वाभ्यां द्वाभ्यां गुणिते ते च ते द्वे च द्विगुणितद्वे ताभ्याम् । चतसृभिश्चेत्यर्थः । . सखीभिः सह मालिन्यो मालायुक्ता अन्योन्यम् इति पूर्वोक्तं जल्पन्ति
कथयन्ति ॥ .: तदेवाह । २१ सखि त्वम् ५। कोर्थः । सर्वा अपि यूयम् । नवानि
नीपकुसुमानि आनयतेति । अत्र तंतुमादिभिः सह सखिशब्दस्य प्रत्येकं योगः । एवम् उत्तरत्रापि युष्मदादेशैः भे तुब्भे इत्यादिभिः. अस्मदादेशैश्च अम्मि म्मीत्यादिभिश्च संबन्धः कार्यः । हे सख्यः यूयम् ६ • आसनं पूजाविलोकनार्थागतोपवेशनार्थ विष्टरं दत्त वितरत ॥
...-B तुम्होम्हे. २ B तुब्भा'. तुभ would give us one more form तुज्झ (III. 104). It would be far-fetched to suppose that you is the correct form but that gra is not to be formed under III. 104 since out of an and Trs that are form• able from तुब्भ, तुम्ह is expressly given in III. 91 so as to indicate that is not to be formed. Neither in the Vrtti of the Sūtras nor in commentary on our text is there any indication of such a Jnāpaka, on and on closely resemble in the MSS. ३ BC कथयति जल्पंति.

Page #200

१५०
कुमारपालचरिते
तुम्हे तुझे हायह अहिणव - कल्हार - पत्तिआणयणे । तं तुं तुमं तुवं तुह तुमे तुए संपयं भणिमो ॥ २२ ॥ वो तुम्भे तुज्झो हे तुम्हे तुज्झे अ भे अ तुम्हे अ । भणिमो न किमिह पहाएह पल्लले ददुर भएण ॥ २३ ॥
ते दि देत तर तुमाइ तुमए तुमे तुमं तुमइ । किं नाणिजइ दुव्वा पउमावर - देवि - पूयत्थं ॥ २४ ॥ भे तुब्भेहिँ अ तुझेहिँ अ तह तुम्हेहिँ तुलसिआ गिज्झा । उज्झेहिँ अ उम्हेहिँ अ तुम्हेहिं तह य उच्हेहिं ॥ २५ ॥
२२. हे हला यूयं यूयं स्नात स्नानं कुरुत । हे वयस्याः त्वाम् ७ अभिनवा नूतना या कहारस्य वनस्पतिभेदस्य पत्रिका तस्या आनयने सांप्रतं वयं भणामः आदिशामः ॥
२३. . हे आल्यः युष्मान् ८ भणामः यथा इह पल्वले अल्पसरसिं दर्दुरभयेन किं यूयं न स्नात । भेकभीतिं त्यक्त्वा, स्नानम् आधत्तेत्यर्थः ।
२४. हे सध्रीच्यः त्वया ११ पद्मावतीदेव्याः पूजार्थम् । इ आक्षेपे । किं दूर्वा नानीयते । अपरव्यापारम् उत्सृज्य आनीयताम् इति भावः ॥
२५. हे सख्यः युष्माभिः ८ तुलसिका 1 सुरसाख्यः प्रसिद्धसुरभिवनस्पतिभेदः । ग्राह्या उच्चेया ॥
9 BC are both confused and wanting in this distich. B merely has वो तुब्भे तुब्भोम्हे तुज्झे य; C वो तुब्भे तुब्भोय्हे तुम्हे न्भे अ ते अ तुम्हे य. Bm reads the Sūtra thus : वो तुब्मे उज्झे तुम्हे उन्हे भे शसा (III. 93 ) where P substitutes तुब्भ for उज्झे. Metre in our text makes impossible, and go would give two more forms besides the right one, viz, तुज्झ and तुम्ह. तुज्झ appears to be the correct reading and the Sutra should therefore read वो तुज्झ तुब्भे तुम्हे उन्हे भे शसा in Jain Mss. ज्झ and are very similar. That is the correct form and not as given by P (III. 95) is plain from the fact that we should thereby have one more form which the grammar would not recognise. See note on page 149 above.

Page #201

[हे० ८.३.८९ ] . पञ्चमः सर्गः।
१५१ तुब्भत्तो तुम्हत्तो तुज्झत्तो केअइं तुहत्तो वि । आणाएमि तुमत्तो तहा तुवत्तो तइत्तो अ॥ २६ ॥ तुय्ह तहिन्तो तुब्भ य तुम्ह य तुज्झ य सवेण्ट-पिकाई । देवीइ ढोवणत्थं तोडामो दाडिमि-फलाई ॥ २७ ॥ तुब्भत्तो तुम्हत्तो उयहत्तो तह य तह य उम्हत्तो।। तुम्हत्तो तुज्झत्तो मुत्था-धूवं करावेमि ॥ २८॥ तेइ ते तुहं तुह तुमे तु तुम्ह तुव तुम तुमो तुमाइ इ ए । दे दि तहा विम्हरिशं किमिमं पल्लल-जले पहाणं ॥ २९ ॥ २६. हे हलाः त्वत् ७भवत्या भवत्याः पार्थात् केतकम् आनयामि।।
२७. हे वयस्याः त्वत् ५ भवत्या भवत्याः सकाशाद् देव्याः पद्मावत्या ढौकनार्थ बलिकरणार्थं सवृन्तानि च तानि पक्कानि च तानि तथा प्रसवबन्धनपरिपाकयुक्तानि दाडिमीफलानि वयं त्रोटयामः अवचयामः ॥
२८. हे आल्यः युष्मत् ६ भवतीनां भवतीनां सकाशाद् मुस्तानां गुन्द्राणां धूपं कारयामि॥
२९. हे सध्रीच्यः तैव १५ किमिदं पल्वलजले स्नानं विस्मृतम् । येन न कृतम् इति भावः ॥
१ B reads the first halves of the two stanzas 29 and 30 thus;
तइ ते तुहं तुमे तु तुम्ह तुव तुमो तुमाइ ई ए । दे हि * - * *
तुब्भ ( ? उब्भ) य तम्हं तुब्भ य तुब्भ य उयह तह उंम्ह तह तुज्झ. C. तइ तं दुहं तुमे तु तुम्हं तुव तुम तुमो तुमइ ई ए। . दे हि * * *
तुन्भ य तम्हि य तुब्भ य उब्भ य उज्ज तह उम्हु उम्हे । २ B यथा. ३ B तव ११.

Page #202

१५२
कुमारपालचरिते उब्भ य तुम्हं तुब्भ य उम्ह य उयह तह उज्झ तह तुज्झ । पुप्फञ्जलि-दाण-कए नीवावचए किमालस्सं ॥ ३० ॥ भे तुब्भ तु वो तुभं तुब्भाण तुवाण तुम्ह तुम्हं च । . तुम्हाण य पल्ललओ विम्हरिअं किं जलाणयणं ॥ ३१ ॥ . तुझं तुज्झ तुमाणं तुमाण उम्होण अवि अ उम्हाणं । मत्त-जलवायसुड्डावणेण जल-कलुसणं किमिमं ॥ ३२ ॥ तुंब्भाणं तुज्झाणं तुहाण तुम्हाणमह तुवाणं च । तुज्झाण तुहाणमिमं मत्त-वलायासु किं रमणं ॥ ३३ ॥. तुमए तए तइ तुमे तुमाइ तुज्झम्मि तुम्मि तुब्भम्मि। तुम्हम्मि तुहम्मि तुवम्मि तुमम्मि भणाम जूहि-कए ॥३४॥
३०. हे सख्यः तव ७ पुष्पाञ्जलिदानकृने कुसुमाञ्जलिविधाननिमित्तं किं नीपानां धाराकदम्बकुसुमानाम् अवचये चुण्टने आलस्यम् । न मन्दादरत्वं कर्तुं युक्तम् इति भावः ॥
३१. हे हलाः युष्माकं १० पल्वलाजलानयनं किं विस्मृतम् ॥
३२. हे वयस्याः युष्माकं ६ मत्तजलवायसोडायनेन पुष्टमद्क्षेपणेन कृत्वा किमिदं जलकलुषणम् । तत्संमुखं लेष्टक्षेपणादिना पानीयाविलीकरणं नोचितम् इति भावः ।।
३३. हे आल्यः युष्माकं ७ मत्तबलाकासु पुष्टसारिकासु किमिदं रमणम् । पूजाप्रस्तावे न क्रीडितुं युक्तम् इति भावः ॥
३४. हे सध्रीच्यः त्वां १२ यूथीकृते मागधीनिमित्तं भणामः आदिशामः । “द्वितीयातृतीययोः सप्तमी" [३.१३५ ] इत्यनेन द्वितीयायाः सप्तमी ॥
१ B तुभं; C doubtful between तुन्भं and तुझं. २ C तुम्हाण. ३ B अम्हाणं. ४ D omits 33,34 and 35. ५ BC हल्यः, ६ Bयुष्माकं ८.

Page #203

[ है० ८.३.८९] पञ्चमः सर्गः ।
१५३ तुसु तुज्झेसु तुहेसु अ तुवेसु तुम्हेसु तुवसु तुब्भेसु । । तुमसु तुमेसु अतुहसु अभिसिणि-दलाहरणमादिसिमो॥३५॥ तुब्भासु तुब्भसु तहा तुम्हसु तुम्हासु तह य तुज्झासु । तुज्झसु अ आइसामो नव-जम्बु-फलोवहारम्मि ॥ ३६ ॥ अम्मि म्मि अम्हि अहयं हमहं मालूर-पल्लवे लेमि । अम्हम्हे अम्हो मो भे वयमवि लोद्ध-कुसुमाइं ॥ ३७ ॥ णे णं मि अम्मि अम्ह य मम्ह अहं मं ममं मिमं भणह । अम्हे अम्हो णे अम्हामलय-फलेहि जइ कजं ॥ ३८॥ मे मि ममं ममए मइ ममाइ णे तह मए मयाइ तहा। अम्हाहि अम्ह अम्हे णे अम्हेहि अ जवा गेज्झा ॥ ३९ ॥
३५. हे सख्यः युष्मासु १० बिसिनीदलाहरणं पद्मिनीपत्रानयनम् आदिशामः ॥
३६. हे हलाः युष्मासु ६ नवजम्बुफलैः उपहारः पद्मावतीदेव्याः पूजनं तस्मिन् तन्निमित्तम् आदिशामः ॥
३७. हे वयस्याः अहं ६ मालूरपल्लवान् बिल्वकिसलयान् लामि गृह्णामि । हे सख्यः वयं ६ लोध्रकुसुमानि मार्जनप्रसूनानि । अर्थवशात् वचनव्यत्यय इति लामीत्येकवचनान्तमपि बहुवचनान्तम् लामः॥
३८. हे आल्यः मां १० तथा अस्मान् ४ भणत यदि आमलकफलैः कार्यम् । एतद् भवत्प्रयोजनं वयमेव निष्पादयाम इति भावः । .. ३९. हे सध्रीच्यः मया ९ तथा अस्माभिः ५ यवा ग्राह्या उपादेयाः ॥
१ B अम्हि. २ D °नान्तमिति लामः.

Page #204

१५४
कुमारपालचरिते मज्झत्तो वि महत्तो तहा मइत्तो तहा ममत्तो वि। अम्हत्तो तह गिण्हेह कुडय-तरुणो पसूणाई ॥ ४० ॥ मे मइ मम मह मज्झं महं तहा मज्झ अम्ह अम्हं च । । णे णो अम्हे अम्हो चम्पय-कलिआउ गिज्झाओ ॥४१॥ अम्हाणं मज्झाणं ममाण ममाण महाण य महाणं ।.... अम्हाण य मझोणं हत्थे धव-पसर्व-दामाई ॥ ४२ ॥ मि मइ ममाइ मए वि अ अम्हम्मि ममम्मि मे तह महम्मि। मज्झम्मि अ थल-नलिणी कुसुमाहरणे निउत्तव्वं ॥४३॥
अम्हेसु ममेसु तहा महेसु मझेसु तह य अम्हासु । .' आदिसह सल्लई-तरु-नव-कुसुमाहरण-कम्मम्मि ॥ ४४ ॥
४०. हे सख्यः मत् ४ मम मम सकाशात् । तथा अस्मत् अस्मत् अस्माकम् अस्माकं सकाशाच्च कुटजतरोः प्रसूनानि यूयं गृहीत अङ्गीकुरुत ॥
४१. हे हला मम ९ तथा अस्माकं ७ चम्पककलिका हेमपुष्पककोरका ग्राह्याः ॥
४२. हे वयस्याः अस्माकं ८ हस्ते धवप्रसवदामानि शाखिविशेषप्रसूनस्रजः सन्ति ।
४३. हे आल्यः मयि ९ स्थलनलिनीकुसुमाहरणे स्थलपमिनीपद्मानयनंनिमित्तं नियोक्तव्यम् आदेष्टव्यम् ॥ -- ४४. हे सख्यः अस्मासु ५ सल्लकीतरुनवकुसुमाहरणकर्मणि
१ BC मज्झाणं. २ B मज्झाण य for मज्झाणं. ३ BC पसम'.

Page #205

[ है ० ८.३.११९]
पचमः सर्गः ।
इअ पउमावर - देवीइ पूअणे मालिणीउ जम्पन्ति 1 तीहिं दोहिं दुगुणिअ-वेहिं च सहीहि अन्नोनं ॥ ४५ ॥ सरय-समयम्मि एत्थ य मिहुण-सरूत्रेण पिच्छ विलसन्ति । देव दुवे सारसया दुण्णि सुगा वेण्णि हंसा य ॥ ४६ ॥
गजप्रियापादपप्रसूनानयनरूपव्यापारनिमित्तं यूयम् आदिशत भणत । अत्र च महाकुलके तथाचापिशब्दाः सखीं सखीं प्रति समुच्चयेद्योतक - त्वेन नियोक्तव्याः ॥
१५५
7
तथा अत्रैव च “युष्मदस्तं तुं तुवं "[९० ]इत्यादि “ सुपि” [११७] इत्यन्तसूत्राणां तं-तुं-तुवं-इत्यादि - अम्ह मम मह - मज्झ इत्यन्तानि उदाहरणानि युष्मदस्मदोः सर्वविभक्तिसंबन्धे स्पष्टान्येव । नवरं सुपि एत्वविकल्पम् इच्छन्त्येके । तन्मते तुवसु तुमसु इत्यादि । तुब्भस्य आत्वमपि इच्छत्यन्यः । तेन तुब्भासु । तुम्हासु । तुज्झासु । अम्हस्य आत्वमपीच्छत्यन्यः । तेन अम्हासु इति विशेषः ॥
तीहिं । “त्रेस्ती तृतीयादौ” [११८] ॥
दोहिं । वेहिं । “द्वेर्दो वे” [११९] ॥
४६. प्रावृडनन्तरं शरत्संपदं दर्शयन् आरामिकः कुमारपालनृपं विज्ञपयति । हे देव महाराज अत्र च अस्मिन् पुनः शरत्समये द्रौ सारसश्च सारसी च सारसौ । “ पुरुषः स्त्रिया " [ है ० ३.१] इति पुरुषशेषे । सारसौ लक्ष्मणौ । एवम् अग्रेपि । द्वौ शुकौ कीरौ द्वौ च हंसौ सितच्छदौ मिथुनस्वरूपेण स्त्रीपुंसयुग्मरूपेण पश्य विलसतः क्रीडां कुरुत: । द्वौ इति पश्येत्यपेक्षया द्वितीया । विलसत इत्यपेक्षया च प्रथमा । एवम् अग्रेपि पश्येत्यपेक्षया द्वितीया भ्राम्यतः उड्डयन्ते संन्तीति योगे प्रथमा ॥
१ B समुच्चयावद्याकत्वेन C समुच्चयावंघातकत्वेन. २ C त्रैस्तीस्तृ

Page #206

१५.६
कुमारपालचरिते
दो दो कुरुरा वे वे अ खञ्जणा नह-यले उअ भमन्ते । पण्णाइँ तिवण्णस्स य उअ तिण्णि वि जुण्ण-नीलाई ॥ ४७ ॥ उअ चउरो चत्तारो चत्तारि इमे नहम्मि उडन्ते । दंसे सारसे इअ मुद्धा दुहं वयंसीणं ॥ ४८ ॥ दुह नयणाण सुहदा उअ माला पङ्कयाण तासुं च । कमल-सही हंस-बहू अली बहू पिच्छ रममाणा ॥ ४९ ॥
४७. द्वौ द्वौ कुरुरौ उत्क्रोशाख्यपक्षिविशेषौ द्वौ द्वौ च खञ्जनौ खञ्जरीटौ नभस्तले उअ पश्य भ्राम्यतः । त्रिपर्णस्य च पलाशस्य त्रीण्यपि पर्णानि जीर्णान्यपि पुरातनप्रायाण्यपि नीलानि । समयमाहात्म्यात् हरितानि । सश्रीकाणीति यावत् । उअ पश्य सन्ति ।
दुवे । दोण्णि । वेण्णि । दो । दो। वे । वे । “ दुवे दोणि वेण्णि च जस्शसा” [१२० ] | दुणि । विण्णि इति पाठे तु " ह्रस्वः संयोगे ” [१. ८४ ] इति ह्रस्वः ॥
-
तिण्णि । "त्रेस्तिण्णिः ” [१२१] ॥
४८. मुग्धा अप्रगल्भा द्वयोर्वयस्ययोः सारसान् इति अनेन प्रकारेण दर्शयति । तमेवाह । चतुर इमान् सारसान् नभसि उअ पश्य । उडुयन्ते विचरन्ति ॥
चउरो । चत्तारो । चत्तारि । " चतुरश्वत्तारो चउरो चत्तारि ” [१२२] ॥
४९. द्वयोर्नयनयोः सुखदाः पङ्कजानां मालाः स्रजः उअ पश्य सन्ति । तासु च कमलसख्यः सहचारित्वाद् वयस्याः । हंसवधूः वरटा । अलिवधूः भ्रमरी । रममाणाः पश्य सन्ति ॥
दोण्हं । दोण्ह । “संख्याया आमो व्ह व्हं” [१२३] ॥

Page #207

[है० ८.३.१२३] पञ्चमः सर्गः।
१५७ अखलिअ-परिमल-रिद्धिं पहिआ ददृण छत्त-वण्ण-तरुं । वच्चन्ति मोह-निदं मरण-सहिं भरिअ अप्प-वहुं ॥ ५० ॥ हाहाण समा हेढे तरूण सालीण गोविआ गन्ती । खे जन्तीणं मिलिआण सुर-वहूणं गई खलइ ॥ ५१ ॥ अलि-मालाहि सणाहेहिँ बाण-कुसुमेहि परिमल-गुरूहि । दिद्वेहि वि मुच्छिाइ दुहिणीहिं पन्थिअ-वहिं ॥ ५२ ॥ सारस-मालाहिन्तो सुग-मालाओ अ चडय-मालाउ । अखलिअ-गईउ धेणूउ रक्खिमो सालि-वणमेअं ॥ ५३॥ ५०. अस्खलितपरिमलऋद्धिं निरर्गलसौगन्ध्यसमृद्धिं सप्तपर्णतरुम् अयुक्छदवृक्षं दृष्ट्वा पथिका आत्मवधू स्वभार्या स्मृत्वा मरणसखीम् अचैतन्यादितत्कार्यकारित्वाद् वयस्यां मोहनिद्रां तमोगुणमयीं मूर्छानिद्रां व्रजन्ति आसादयन्ति । . ५१. तरूणाम् अधः अधस्तनभागे हाहा देवगायनस्तेन तेषां वा समा । निरुपमनिनादोपेतत्वात् । शालीनां गोपिका गायन्ती गानं कुर्वती खे यान्तीनां व्रजन्तीनां मिलितानां क्रीडार्थ समुदितानां सुरवधूनां गतिं स्खलयति निषेधयति । दिवि गच्छन्त्योप्सरसः अत्याश्चर्य गोपीगीतं श्रुत्वा तत्रैव तिष्ठन्तीत्यर्थः ॥ . ५२. अलिमालाभिः सनाथैः युक्तैः परिमलगुरुभिः सौरभाढ्यैः दृष्टैरपि बाणकुसुमैः असनप्रसूनैर्हेतुभूतैः दुःखिनीभिः स्मरज्वराभितापात् सकष्टाभिः । पन्थेन चरन्ति पान्थिकाः । पथिवत् पन्थशब्दोप्यस्ति । तेषां वध्वस्ताभिर्मूछर्यते मुह्यते ॥
५३. सारसा लक्ष्मणास्तेषां मालास्तस्यास्ताभ्यो वा । शुकाः कीरास्तेषां मालास्तस्यास्ताभ्यो वा। चटकाः कलविङ्कास्तेषां मालास्तस्यास्ताभ्यो वा । अस्खलिता अप्रतिहता । अनिवार्येति यावत् ।
१ BC सत्त.

Page #208

कुमारपालचरिते कुङ्कुम-कलिआसुन्तो सुरहिस्स मिउस्स एन्त-पवणस्स । पसरो गिरिम्मि इह तह तरुम्मि सव्वं पि सुरहेइ ॥ ५४॥ फुल्ला मुणी इह तरू न मुणीउ तरूउ दूरगा भमरा ।। वाइ मुणीण तरूणं नव-परिमल-मासलो वाऊ ।। ५५ ॥ उद्दीविय दढ-मयरद्धयग्गिणो वाउणो फुरन्ति रया । मुणि-मालत्तो पङ्कय-मालाहिन्तो पराय-कणा ॥ ५६ ॥
एवंभूता गतिर्यस्या यासां वा तस्यास्ताभ्यो वा धेनोर्धेनुभ्यश्च शालि-. वनम् एतद् वयं रक्षामः तन्निवारणेन पालयामः । अत्र आरामिकेण स्वनियोग एव विज्ञप्तः ॥. - ५४. कुङ्कुमकलिकाभ्यः केसरकोरकसकाशाद् आयंश्चासौ पवनश्च तस्य अत एव सुरभेः मृदोः सुखस्पर्शस्यं प्रसरः उज्जृम्भणम् इह शरदि गिरौ तथा तरौ सर्वमपि उपत्यकाधित्यकाप्रस्थादि मूलपत्रपुष्पादि सुरभयति स्वगन्धवासेन एकतानतां नयति ॥
५५. इह शरदि मुनयः अगस्तयस्तरवः फुल्लाः पुष्पिताः । अतो न मुनेस्तरोः सकाशाद् दूरगा विरलाः । किं तु मकरन्दलोभात् समीपस्था इत्यर्थः । भ्रमराः। तथा मुनीनां तरूणां नवपरिमलमांसलः नूतनसौरभसमृद्धो वायुर्वाति ॥
माला कमल-सही हंस-बहू इत्यादीनि मुणीउ तरूउ मुणीण तरूणं इत्यन्तानि चोदाहरणानि “शेषेऽदन्तवत्'' [१२४] इत्येतद्वृत्त्यनुसारेण स्वयम् उपयुज्य परिभावनीयानि ॥ : ५६. उद्दीपितः वृद्धिं नीतः दृढो बलवान् मकरध्वज एव संतापकत्वाद् आग्निस्ते. तथा वायवः स्फुरन्ति सर्वतः परिभ्रमन्ति तथा उद्दीपितमकरध्वजाग्नेर्वायोः वायुं प्राप्य । वायुयोगाद् इति यावत् ।.
१ D यन् वहन् स चासौ पवनश्च. २ B वायुवोगोदिति.

Page #209

१५९
[है. ८.३.१३०] पञ्चमः सर्गः।
चारुम्मि एत्थ पल्लल-वारिम्मि विसट्ट-पोम्म-मालाओ । दोहिं चिअ नयणेहिं होइ न तित्ती नियन्ताणं ॥ ५७ ॥ मच्च-गणस्स सुराण य अलं खु कामो हवेइ इह सरए। . कामाय पवट्टन्ते बाणं कामस्स य घडन्ते ॥ ५८ ॥
रयाद् वेगेन मुनिमालायाः अगस्तिपुष्पपरंपरायाः मुनिमालाभ्यो वा सकाशात् [ तथा पङ्कजमालायाः पङ्कजमालाभ्यो वा सकाशात् ] परागकणा एतद्रजोलवाः स्फुरन्ति इतस्तत उल्लसन्ति ॥
अग्गिणो । वाउणो । “ न दी| णो” [ १२५ ] ॥ मालत्तो । मालाहिन्तो । "ङसेढुंक्” [१२६]। भ्यसश्च हिः"[१२७]।न।।
५७. अत्र शरदि चारुणि पल्वलवारिणि । विसट्ट इति देश्यम् । विकसितानि यानि पद्मानि तेषां मालाः मालाभ्यो वा सकाशाद् द्वाभ्यामेव नयनाभ्यां पश्यतां वीक्षमाणानां न तृप्तिर्भवति । न तदर्शनवाञ्छा व्युपरमत इति भावः ॥ मालाओ इति पश्यताम् इति संबन्धविवक्षया द्वितीया । न भवतीति संबन्धविवक्षया तु पञ्चमी ।
• चारुम्मि । वारिम्मि । “ हेर्डे " [ १२८ ] । न ॥ .. मालत्तो । मालाहिन्तो । मालाओ । “ एत् ” [ १२९] । न ॥
दोहिं । नयणेहिं । " द्विवचनस्य बहुवचनम् " [ १३० ] ॥ .
..'. ५८. कामाय स्मरार्थं प्रवर्तमानायाम् कामाय बाणः असनः स
एव विरहिमनोभेत्तृत्वाद् बाणः शरः तं घटमानायाम् उत्पादयन्त्याम् । " प्रावृटशरत्तरणयः पुंसि" [ १. ३१ ] इति प्राकृते पुंस्त्वम् । इह शरदि बाणाख्यपुष्पेण कृत्वा मर्त्यगणाय सुरेभ्यश्च विशिखं प्राप्तुं समर्थः कामो भवति ॥ शरदुपष्टम्भेन स्मरस्तान् स्ववशवर्तिनो विहितवान् इत्यर्थः ॥
____१ D शरदि मर्त्यगणाय सुरेभ्यश्च खु निश्चितं अलं समर्थः.

Page #210

१६.
कुमारपालचरिते .. मयणम्मि विरहिणीणं वहाइ रुट्टम्मि को व न वहाय । ... जं ताण वहस्स हुअं फुल्लं सेहालिअ-वणं पि ॥ ५९॥ . वन्दे भण्डीरस्स वि चिरस्स फुल्लम्मि जैम्मि अलि-ओली । नील-मणीण न इअरा वण-सिरि-पिट्ठीइ कबरि व्व ॥६०॥ एइ न पहिओ पासे इमस्स असणेसु भूसिअ-वणस्स । गन्ध-विसेहि व तेहिं बीहन्तो नस्सए दूरे ॥ ६१ ॥ मच्च-गणस्स । सुराण । " चतुर्थ्याः षष्ठी" [ १३१ ] ॥ . . कामाय । कामस्स । “ तादर्थ्यडेर्वा " [ १३२ ] || '५९. विरहिणीनां प्रोषितभर्तृकाणां वर्धाय विनाशाय कुपिते सति मदने । वा इवार्थे । स च संभावनायाम् । को वा क इव न वधाय न संभाव्यते । असौ यस्तासां वधाय न भवतीत्यर्थः । यत् तासां वधाय फुल्लं पुष्पितं शेफालिका निर्गुण्डी तस्या वनमपि भूतम् ॥ - वहाइ । वहाय । वहस्स । " वधाड्डाइश्च वो” [ १३३ ] इति तादर्थ्यअॅडित् आइः षष्ठी च वा ॥
६०. भण्डीरमपि वृक्षविशेषमपि चिरेण वर्णनीयसौरभादिगुणप्रामस्य असंख्यत्वाद् बहुकालेन वन्दे वर्णयामि । यस्मिन् फुल्ले पुष्पिते 'सति नीलमणिभ्यो न इतरा । अतिसादृश्यात् ता इवैवेत्यर्थः । अल्याली भ्रमरश्रेणिः वनश्रियः पृष्ठे कबरीव वेणिरिवास्ति ।
भण्डीरस्स । चिरस्स । मणीण । पिट्ठीइ । " क्वचिद् द्वितीयादेः " [१३४] इति द्वितीयादीनां विभक्तीनां स्थाने षष्ठी ॥ .
६१. अस्य प्रत्यक्षवर्तिनः असनैः बीजकैः कृत्वा भूषितं च तद् वनं च तस्य पार्श्व न एति नायाति । किं तु गन्ध एव मारणाद् १० तमि. २ D वधाय विनाशनिमित्तं रुष्टे कुपिते. ३ So BC. See P.
५ Dन पथिक एति । किं तु.
४B

Page #211

[ है. ८.३.१३८] पञ्चमः सर्गः
१६१ इह कणय-पङ्कएहिं रत्तिं विजुञ्जलेहि चउ-वीसं । अच्चिजन्ति जिणा तेण तेण कालेण सयराहं ॥ ६२ ॥ उजाण-मण्डवेसुं गरुआअइ लोहिआइ बिम्ब-फलं ।
गुरुआइ लोहिआअइ एवारु-फलं च कच्छेसु ॥ ६३ ॥ विषं येषां ते तथा विषवृक्षविशेषास्तेभ्य इव दूर तेभ्योऽसनेभ्यो बिभ्यत् त्रस्यन् नश्यति ॥
पासे । असणेसु । " द्वितीयातृतीययोः सप्तमी' [ १३५ ] ॥ विसेहि । तेहिं । दूरे । “पञ्चम्यास्तृतीया च [१३६] इति तृतीयासप्तम्यौ।। ६२. इह शरदि विद्युद्वद् उज्ज्वलैः कनैकवर्णानि पङ्कजानि । "मयूरव्यंसकेत्यादयः''[हे ० ३.१) इतिवर्णशब्दलोपात् । कनकपङ्कजानि तैः कृत्वा रात्रौ तस्मिन् तस्मिन् काले रावेरेव आद्यन्तरूपे । सयराहं इति देश्यं शीघ्रार्थे । चतुर्विंशतिर्जिना अय॑न्ते पूज्यन्ते ।।
रतिं । " सप्तम्या द्वितीया' [ १३७ ] ।।
प्रथमार्थेपि द्वितीया दृश्यते । चउँ-बीस ॥ आर्षे तृतीयापि दृश्यते । तेण तेण कालेण ॥
६३. उद्यानमण्डपेषु बिम्बाख्यफलं गुरु इव आचरति । क्यङ् । गुरूयते । अगुरु गुरुं भवति गुरूयति । अलोहितं लोहितं च भवति "डाच् लोहितादिभ्यः षित् ” [ हे० ३.४ ] इति क्यङ् वा । गुरूयति । लोहितायति । तथा कच्छेषु जलप्रायेषु वाटेषु एर्वारुः कर्कटी तस्याः फलं च गुरूयते लोहितायते । एतद् एतच्च फलं समग्रस्वकारणसामग्रीवशाद् महद् अरुणं च संपद्यत इति भावः ।
गरुआअइ । लोहिआइ। गरुआइ। लोहिआअइ। "क्यडोर्यलुक्''[१३८] ।।
१ BC दूरं पथिकः तेभ्यो. २ D उज्ज्वलैः दीप्रैः. ३ C कंचन for कनक'. ४ D°लोपे. ५ D देश्य युगपत् , ६ B चउव्वीसं. ७ BC गुरुर्भ. ८ BC गुरु. ९ B क्यडो क. __11 [ कुमारपालचरित ]

Page #212

१६२
कुमारपालचरिते वेवइ हसइ अ कुमुझं पवेवए विहसए अ कासं च ।। देव जलम्मि थलम्मि अ इह पेक्खसि पेक्खसे इत्थ ॥६४॥ न हससि न वोवहससे जइ ता भासेमि किं पि बन्नेमि । अमुणा सरेण हंसाण माणसं तं पि विम्हरिकं ।। ६५ ॥ बहु वनिउं न सकं जाई दीसन्ति सरय-चिन्धाई। चरिआइँ विप्फुरन्ते इदो अ हेमन्त-सिसिराण ॥ ६६ ॥ . ६४. देव कुमारपाल भूपाल इह जले कुमुदम् । जातावेकवचनम् । कुमुदानीत्यर्थः । एवम् अन्यत्रापि । वेपते वायुवशाच्चलति । हसति । चन्द्रचन्द्रिकया विकसतीत्यर्थः । त्वं प्रेक्षसे । तथा देव अत्र स्थले कासं कासकुसुमं च प्रवेपते विहसति च त्वं प्रेक्षसे ।
वेवइ हसई । पवेवए विहसए । "त्यादीनाम्" इति [१३९] इचेचौ ॥
६५. हे राजन् यदि त्वं न हससि जल्पाकोयम् इति न हास्य करोषि । न वा उपहससि अहो अस्य वर्णनाचार्तुयम् इति न विप्लवयसि तदा भापे भणामि किमपि किंचिच्च वर्णयामि श्लाघे । वर्णन मेवाह । अमुना परतो वर्तमानेन सरसा सहस्रलिङ्गाख्यसरोवरेण हंसानां तदपि सततस्वविलासास्पदत्वेन श्रेष्ठमपि मानसं देवसरो विस्मृतम् ॥ पेक्खसि पेक्खसे । हससि उवहससे । “द्वितीयस्य सि से" [१४०] ।।
६६. शरद्वर्णनम् उपसंहरन् हेमन्तशिशिरयोः सार्धेकविंशत्या गाथाभिर्वर्णनम् आह । यानि शरचिह्नानि धनात्ययलक्षणानि दृश्यन्ते वीक्ष्यन्ते तानि बहु प्रभूतं वर्णयितुं न शक्नोमि असंख्यत्वात् सामस्त्येन इलाधयितुं न पारयामि । तथा इतश्च अस्मिन् उद्यानप्रदेशे पुनः हेमन्तशिशिरयोश्चरितानि तत्कालप्रभावप्रभविष्णुकलकण्ठस्वरह्रासकुन्दलतादिप्रसवपुष्पफलादिलक्षणविलसितानि विस्फुरन्ति उज्जृम्भन्ते ।
१ D प्रेष्ठमपि. २ BCD स्फुरन्ति.

Page #213

[है० ८.३.१४३] पञ्चमः सर्गः ।
१६३ विच्छुहिरे कलयण्ठा मूसइरे ताण तारिसो कण्ठो । दीसन्ते कुन्द-लयाउ विप्फुरन्तीह रोलम्बा ।। ६७ ॥ इह पेक्खह पेक्खित्था इहेह पासह इहावि पासित्था । लवली-लयाउ फलिणी-लयाउ फद्धा इवाफुल्ला ॥ ६८॥ नोवदिसामो नो संदिसामु न य आदिसाम किं तु इमा ।
गायन्ति इह सयं चिअ मिलिआ कसणेच्छु-गोवीओ ॥६९॥ उभयोरपि लक्षणानाम् उभयत्रापि प्रायो दर्शनात् सममेव हेमन्तशिशिरयोर्वर्णनम् ॥
भासेमि । वन्नेमि । " तृतीयस्य मिः " [ १४१ ] ॥ बाहुलकाद् मिः स्थानीयस्य मेः इकारलोपश्च । सक्कं ॥
६७. तान्येवाह । कलकण्ठाः पुंस्कोकिला बिक्षुभ्यन्ति भन्दायन्ते । तेषां कलकण्ठानां तादृशो मधुरध्वनिधुर्यः कण्ठो गल: शुष्यति परपीभवति । कुन्दलतास्तु माध्यशाखाः पुनदृश्यन्ते सश्रीकतया सतर्प जनैर्विलोक्यन्ते । इह आसु कुन्दलतासु रोलम्बाः भ्रमरा विस्फुरन्ति भकरन्दपानलोभाद् उपरि स्फुरन्ति ।
दीसन्ति । विष्फुरन्ते । विच्छुहिरे । दीसन्ते । विप्फुरन्ति । " बहुप्वाद्यस्य न्ति न्ते इरे' [ १४२ ] ॥ क्वचिद् इरे एकत्वेपि । सूमइरे ।।
६८. इह अस्मिन् प्रत्यक्षवर्तिनि प्रदेशे प्रेक्षध्वम् इह प्रेक्षध्वम् इह पश्यत इहापि यूयं पश्यत । लवलीलताः फलिनी श्यामा तस्या .लताश्च स्पर्धादिवं अन्योन्यस्य न्यचिकीर्षयेव उत्फुल्लाः कुसुमिताः ॥ ..
पेक्खह । पेक्खित्था । पासेह । पासेत्था। "मध्यमस्येत्थाह चौ” [१४३] ।। ७०. नोपदिशामः उपचिकीर्षया भणामः । न च संदिशामः अन्य
१ D पासेह. २ BC आदिसामु. ३ BC मिथः. ४ So BC. स्पर्धा इव would probably have explained the text more correctly. Or bave we to read फद्धाइ वाफुल्ला or फदाइ बोकुला (व-इव ) ५D पासेह.

Page #214

___ कुमारपालचरिते तुवरामो चणएसुं नव-सरिसव-कन्दलीसु तुवरामं ।।... तुवरामु मूलएK इअ कच्छ-त्थीण संरम्भो ॥ ७० ॥ . . हसए अ तुवरए तह लेइ अ पुंनामयाइँ एस जणो। ..
कीस न हससिन तुवरसि न लेसि विलया इअ लवन्ति ।।७१ मुखेन कथयामः । न च आदिशामः नियोगं दद्मः तर्हि कथं गायन्तीत्याह । किं तु अपितु इह अनयोर्हेमन्तशिशिरकालयोः स्वयमेव कथितमन्तरेणापि इमाः कृष्णाश्च ते इक्षवश्व कृष्णेक्षवस्तान् गोपायन्त इति । "कर्मणोऽण्' [ हे ० ५.१] इत्यणि कृष्णेक्षुगोप्यः इक्षुवाटरक्षिका लियो मिलिता एकत्रोपविष्टा गायन्ति मधुरध्वनिगीतं कुर्वन्ति ॥ ... __ ७०. चणकेषु हरिमन्थकनिमित्तं वयं त्वरामहे उद्यम कुर्मः। नवसर्षपकन्दलीषु नूत्नसिद्धार्थककिशलयार्थ त्वरामहे । मूलकानि शाकविशेषास्तन्निमित्तं च त्वरामहे । इति भणितरीत्या कच्छस्त्रीणाम् इक्षुणकचिर्भटिकादिवाटकरक्षकाबलानां संरम्भः उद्यमः ॥
उवदिसामो । संदिसामु । आदिसाम | तुवरामो। तुवराम । तुषरामु । " तृतीयस्य मोमुमाः ” [ १४४ ] ॥
७१. हे सखि एष जनः इक्षुगोपिकादिलीलोकः हसति हास्य करोति त्वरते च उद्यच्छते । तथा पुंनागानि सुरपर्णिकापुष्पाणि लाति च गृह्णाति । अतस्त्वं किं न हससि न त्वरसे न लासिः। अप्रीतिकं मुक्त्वा एतत् कर्तुं तवापि युक्तम् इति भावः । इति एवं वनिता लपन्ति : अन्योन्यम् आभाषन्ते ॥
हसए । तुवरए । एस्थाने तु सेपाठे । हससे तुवरसे। " अत एवैसे "" [ १४५ ] । अत इति किम् । लेह । लेसि । एवकारः अत् एच् से एवेति विपरीतावधारणनिषेधार्थः । तेन अकारान्तादपि इच् सिन्ध सिद्धौ । हससि ।। तुवरसि । इच उदाहरणं तु हसइ इति शेयम् ॥
१ BCD चनके . २ BC °मंथनकनिमित्तं. ३0 अप्रतिकिं. ४ D एः स्थाने.

Page #215

[है० ८.३.१४८]
पञ्चमः सर्गः ।
१६५
तंसि तहा एस म्हि अ अंम्हत्थि जुव म्ह सम-गुण म्हो अ । गायाम इअ नव-लट्ट - गोविआणं इदो वत्ता ॥ ७२ ॥ . अस्थि अहं तुममेसा दरिसेइ न का वि कुसुम - विन्नाणं । इअ भणिअ का विकारइ मुचुकुन्दाओ कुसुम- हरणं ॥ ७३ ॥ अलि-गुखिअं करावर मालिणि- हल्लप्फलं करावेह | जाणावइ रह- लीलं मयणं भावेइ पारती ॥ ७४ ॥
७२. हे सखि त्वम् असि तथा एषा अहम् अस्मि वयं च स्मः । तथा युताः स्नेहाद् एकत्र मिलिता वयं स्मः । समगुणाः तारुण्यतारमधुरस्वरत्वादिना तुल्याश्च वयं स्मः । तथा वयं गायामः गीतं कुर्मः । इतः अस्मिन् हेमन्तशिशिरकाले नवलद्वागोपिकानां नूनमहारजैत-रक्षकत्रीणाम् इति एवं वार्ता परस्परम् आलापाः ॥
तंसि । ८८
सिनाऽस्तेः सिः ” [ १४६ ] ॥
७३. हे सखि अहम् अस्मि । त्वम् असि । एषास्ति । परं न कापि कुसुमविज्ञानम् अद्भुतमाल्यादिग्रथनकलां दर्शयति प्रकटयति । इति एवं भणित्वा उक्त्वा [ कापि ] मुचुकुन्दात् वृक्षविशेषात् कुसुमाहरणं पुष्पमाल्यादिरचनाचातुर्यख्यापनाय पुष्पावचयं कारयति सखीपाशर्वाद् विधापयाति ॥
" मिमोमै म्हिम्होम्हा वा । म्हो ।
""
म्हि | [१४७] | पक्षे अम्हत्थि । अस्थि । “अस्थिस्त्यादिना” [१४८] इति च अस्तेस्त्यादिभिः सह अत्थि ।
७४. पारत्ती कुसुमविशेषः अलीनां गुञ्जितं कारयति मकरन्दपानदानेन हर्षकारित्वाद् रुतं विधापयति । मालिनीनाम् औत्सुक्यम् अपरपुष्पेभ्यः सौरभादिना विशिष्टत्वेन त्वरां कारयति । रतिलीलां
१ B अम्हि° २ D°रजन'. ३ D स्वस्य माल्या ..

Page #216

कुमारपाल चरि
तोसविअ - तरुण - गोवं तोसिअ - हरिणं इदो अ जव - गोवीं । । * खे भामइ गीअ - झुणिं पउत्थ- सत्थं भमाडेह ॥ ७५॥ कारिr - अलि-कुल- रोला मरुवय- माला कराविअच्छि - छणा । उअ कारीअइ जीए जयं करावीअइ अणङ्गो ॥ ७६ ॥ कुन्देहि करावि तह कारिज नवेहि लवलेहि ।
जं ताण परिमल - वहो गन्धवहो मारइ पउत्थे ॥ ७७ ॥
१६६०
सुरतक्रीडां ज्ञापयति बोधयति । कामिनः कारयतीत्यर्थः । यतो मदनं भावति कामिषु भवन्तं भावयति प्रवर्तयति ॥
दरिसेई । कारइ । करावइ । करावेइ । " णेरदेदावावे" [१४९] इति णे: . अत् एत् आव आवे । बाहुलकात् क्वचित् एत् न ।' जाणावइ । क्वचित् आवे न । भावेइ ॥
७५. इतश्च एतस्मिन् प्रदेशे तोषिततरुणगोपम् आवर्जितयुवबल्लवं माधुर्यातिशयात् तोषितहरिणं गीतध्वनिं गेयस्वरं यवगोपिका खे भ्रमयति- अतितारत्वाद् अम्बरे उल्लासयति प्रोषितसार्थं भ्रमयति च उद्दीपनविभावत्वाद् मोहयति ।
तोसविअ । तोसिअ । " गुर्वादेरविर्वा ॥ [ १५० ॥ भाडे | भ्रमेराडो वा [ १५१] । पक्षे भामइ ॥
७६. कारितः विधापितः अलिकुलस्य । रोल इति देश्यः । कोलाहलो यया सा तथा कारिताक्षिक्षणा हरितवर्णत्वात् जनितनेत्रानन्दा मरुबकमाला अस्ति उअ पश्य । सास्ति यया अनङ्गः कार्यते कामिभिः क्रियमाणः अनङ्गो यया प्रयुज्यते । तथा अनङ्गो जयं कार्यते जगत् स्वकुर्वन् प्रयुज्यते ॥
७७. यत् तेषां कुन्दलवल पुष्पाणां परिमलवहः सौरभधारको गन्धवहो वायुः प्रोषितान् पान्थान् मारयति मारणाख्यां दशमीम
१ BCD करावीअइ. २ BC कुंददललवल'.

Page #217

है. ८.३.१५३] _ पञ्चमः सर्गः,।
१६७ .. कारेखा के न हरिसं कारावेइ अन कं रउच्छाहं ।
हासाविस जुन मोवा जुव-गोखी कारिआणङ्गा ॥ ७८ ॥ जापामिन हि न जाणमि नारङ्ग-फलाइँ वन्निउं देव । वण-सिहि-बहुएँ षटुंसुआ सोहन्ति एआई ॥ ७९ ॥ अवस्थां प्रापयति सत् कुन्दैः पुष्पजातिविशेषैः कार्यते विधाप्यते । तथा तत् लवैर्लवलैः लवलीकुसुमैः कार्यते । तत् कुन्देलवलकर्तृकं विधापनम् इति भावः । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् तद् इति पूर्वार्धे ज्ञेयम् । यत्तदी-क्रियाविशेषणे ॥ .... कारिअ । कराविअ । कारीअइ । करावीअइ । [कराविजइ । ] कारिजइ । " लुगाश्री क्तभावकर्मसु " [१५२] ॥
७८. हासिताः कुतुककृजल्पनेन स्मापिता युवगोपास्तरुणबल्लवा यथा सा तथा कारितः मनोहरतया जनितः अनङ्गो यया सा तथा .युवगोपी कं न हर्ष कारयति कं न न रतोत्साहं कारयति । अपि तु सर्वमपि लोकं प्रमोदं च सुरतप्रयत्नं च कुर्वन्तं मनोभिप्रेतत्वात् अयुद्धे इति भावः ॥ . · कारिजइ । मारइ । कारेइ । कारिआ । “अदेलुक्यादेरत आ' [१५३]।. अदेल्लुकीवि किम् । करीवीअइ । आदेरिति किम् । कारिअ । इह अन्त्यस्य मा भूत् । आवेआव्यादेशयोरपि आदेरत आत्वम् इच्छन्ति । कारावेइ । हासावि।।
७९. हे देव कुमारपाल भूपाल नारङ्गफलानि वर्णयितुं श्लाघितुं जानामि अवगच्छामि । न हि न पुनने जानामि । वर्णनमेवाह । वनस्य श्रीदेव. रागजननाद् वधूस्तस्या. एतानि समीपवर्तिनारङ्गफलानि । घटुंसुआई इति देश्यः । प्रान्तस्यूतपट्टांशुकघटीनि कौसुम्भवस्त्राणीव-सोभन्ते । उत्प्रेक्षाद्योतक इवशब्दो ज्ञेयः ॥ .
१B कुंदललवलक'; C कुंददललवक. २ C विधानं. ३ BC Omit आ. ४ BC कारा.

Page #218

१६८
कुमारपालचरिते पउमसिरि तं भणामो भणिमो तं लच्छि भणिमु-तं-गउरि। भणमु तमिले भणाम य तं गङ्गे तं भणाम कमलच्छि ॥८०॥ तं सिरि भणमो भणिम तमुमे जए तं च भणम कुन्द-वणं । उच्चिणह गहिअ-नाम लवन्ति विलया. इअबोनं ॥ ८१ ॥ फलिणि-कुसुमं विहसिउं विहसेउं लोद्धेय पयरेइ । ..... हसिऊणं विहसेऊण निअ इमं अणहसेअव्वं ॥ ८२ ॥ जाणामि । जाणमि । “ मौ वा" [१५४ ] इंति अत आ वा ॥ ..
८०. युग्मम् । वनिताः परस्परप्रेमप्रतिबद्धा योषितो गृहांतनाम नामग्रहणपूर्वकम् इति एवम् अन्योन्यं मिथो लपन्ति, जल्पन्ति । तदेवाह । हे पद्मश्रीस्त्वां भवन्ती भंणामः आदिशामः । हे लक्ष्मि त्वां भणामः । हे गौरि त्वां भणामः । हे इले त्वां भणामः । हे गङ्गे त्वां भणामः । हे कमलाक्षि त्वां च भणामः ।
८१. तथा हे श्रीस्त्वां भणामः । हे उमे त्वां भशामः।हेजये त्वां च भणामः । किं तद् इत्याह । कुन्दवनम् उचिनुत । एतत्कुसुमानि गृह्णीतेति भावः । अत्र युग्मे आद्या आर्यागीतिः ॥
भणामो । भाणमो । भणिम् । भणाम । भणामु । भणिम । “इल मोमुमे वा" [१५५] इति अत इत्त्वं चाद् आत्वं वा । पक्षे भणमु । भणमो । भणम ॥
गहिअ । "ते" [ १५६] ।
८२. फलिनीकुसुमं प्रियङ्गुलतापुष्पं विहसितुं विकसितुं लोभ्रं मार्जनाख्यद्रुप्रसूनं च विहसितुं प्रवर्तते । इदम् एतत् अहसनीयं श्लाघ्यम् । हसित्वा सकपोलविकासं स्मित्वा. विहस्य च सशब्दहसनं कृत्वा हे सखि पश्य ॥ १ BC लोयं. २ BO °नामा. ३ D भवती.

Page #219

पञ्चमः सर्गः ।
१६९
[है० ८.३.१६७ ] "गन्घेण अहसिअव्वं विहसेहिइ इममिमं च विहसिहि । विहसेर इमं विहसइ इमं च वारुणि-वणे पुष्कं ॥ ८३ ॥ ह ह पहिअ - लोओ हसेउ उज्जाण - वालिआ - लोओ । विहसन्त-हिओ विहसेन्त-लोअणो फलिअ - बोरीहि ॥८४॥ जय अणङ्गो कह पहु सुणाउ विहसेज जइ न पुंनांगो । न य विहसेज्जा लवली होईअइ न वि अ कुन्देहि ॥ ८५ ॥
८३. गन्धेन अहसितव्यम् अनुपहसनीयम् । श्लाघ्यम् इति यावत् । इदम् एतत् प्रत्यक्षवर्ति विहसिष्यति विकचं भविष्यति । इदं च विहसिष्यति । तथा इदं विहसति । इदं च वारुणीवने पुष्पं विहसति ॥
विहसिउं । विहसेउं । हसिऊणं । विहसेऊण । अणहसे अव्वं । अहसिअव्वं । विहसेहिह । विहसिहिइ । "C एच्च क्त्वातुम्तव्यभविष्यत्सु " [१५७] इति • एत् । चकाराद् इत्वं च ॥ .
८४. फलिताश्च ता बदर्यश्च ताभिर्हेतुभूताभिः विहसहृदयः तुष्यचेता विहसल्लोचनः विकसन्नयनः इह अस्मिन्नुद्यानप्रदेशे पथिकलोको हसतु स्मितपरो भवतु । वाटिकाऽविनाभूत उद्यानपालि कालोकश्च हसतु । यथा एताः संप्रत्युपभोगयोग्या एवं यूयमपि इत्यभिसंधिना . उद्यानपालिका लोकमुद्दिश्य पथिकलोको हसतु । तदभिप्रायं च ज्ञात्वा उद्यानपालिकालोको हसतु । हसने प्राप्तावसर इति भावः || हसउ इति - प्रैषानुज्ञावसरे कृत्यपञ्चम्यौ ” [ हे० ५४ ] इत्यनेन अवसरे पञ्चमी ॥
((
८५. प्रभुः कुमारपालस्वामी शृणोतु अवधारयतु । किम् | यदि पुंनागो न विहसेत् विकसेत् न च लवली विहसेत् नापि च कुन्दैर्भूयते
०
१ D पुंनामो २ C संत्युप ३ D लोकश्च.

Page #220

१७०६०
कुमारपालचरिते होइजइ फलिणी-कुसुमेहि लहिजेज केहि नच्छि-सुहं । केहि न लहिज्ज हरिसो जह दीसइ वुच्चइ तहेअ ॥ ८६ ॥ इअ राया उजाणं तं कासी नयण-गोअरं सव्वं ।
काही सउहे गमणं संझा-कम्मं च काहीअ ॥ ८७ ॥ .. उत्पद्यते तदा कथम् अनङ्गो जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते । पुंनागपुष्पादिभिरेव पुष्पशरः सर्व स्ववशम् आधत्त इति भावः । । _ विहसेइ। विहसइ । हसउ । हसेउ । विहसन्त । विहसेन्त । “ वर्तमानपञ्चमीशतृषु वा" [१५८] इति एर्वा ॥ क्वचिन्न । जयइ॥ क्वचिद् आत्वमपि । सुणाउ। . विहसेज । विहसेजा । " जाजे" [१५९ ] इति ए॥
८६. भूयते उत्पद्यते फलिनीकुसुमैः । तथा तैः कृत्वा कैर्न अक्षिसुखं लभ्येत कैश्च न हर्षो लभ्येत । अपि तु सर्वैः फुल्लदक्षैः स. हर्षैश्च भूयत इति यावत् । ननु न भविष्यत्येवम् इत्याह । यथा दृश्यते तथैव उच्यते । स्वानुभूतमेव भण्यत इति भावः ॥ ... होईअइ । होइजइ । लहिजेज । " ईअ-इजौ क्यस्य ” [१६०] ॥
बाहुलकात् क्वचित् क्योपि विभाषया । लहिज ॥ -- दीसइ । वुच्चइ । “ दृशिवचेर्डीसडुच्चम् ' [ १६१] इति क्यस्य डीसडुचौ।
८७. अथ उद्यानवर्णनम् उपसंहर्तुम् आह । इति पूर्वोत्तरीत्या तत् शासनदेवताप्रसादप्रादुर्भूतसर्वर्तुकपुष्पादिसमृद्धिसंपन्नम् उद्यानं राजा श्रीकुमारपालदेवः सर्वम् अखिलं नयनगोचरं चकार । ददशेत्यर्थः । ततः सौधे गमनम् अकार्षीत् । तत्र च संध्याकर्म : देवपूजादिकं च अकार्षीत् ॥ - कासी। काही। काहीअ । “सी ही हीअभूतार्थस्य" [१६२] इति भूतार्थविहिताद्यतन्यादेः सी ही हीअ ।
१D आरामिकोक्त. २ D पालभूपालः.

Page #221

[ है० ८.३.१६६ ]
पञ्चमः सर्गः ।
अह पढिअं सूएहिं हुवीअ- संझा अहेसि अत्थमणं । अम्ह खणो आसि तमो हुजइ ससि उग्गमो हुञ्ज ।। ८८ ।। होस्सामि ही होहिमि दीणो होहामि असरणो इहि ।
१७१
अ चिन्तन्तो विरहं सहइ रहङ्गो रहङ्गीए ।। ८९ ।। वायव्व ण्हाण - व्हाया होस्सामो होहिमो अणज्झयणा । होहामो कय-गेड्डी - खेड्डा होस्साम विगय-भया ।। ९० ।।
८८. अथ संध्याकर्मानन्तरं सूतैः मागधैः पठितं राज्ञः पुरः प्रति-.. पादितम् । किं तद् इत्याह । हे देव संध्या अभूत् अभवत् बभूव वा समपद्यत । अस्तमनं सूर्यस्य अस्ताचलेन तिरोधानम् अभूत् । अस्माकं ... क्षणः पठनाय: अवसरः अभूत् । तथा तमः अन्धकारः अभूत् । शश्युद्गमः अभूत् । अधुना एतयोर्भवने प्राप्तः कालः ॥
66
हुवी व्यञ्जनाद् ईअः [ १६३ ] ॥
22
अहेसि । आसि । " तेनास्तेरास्य हेंसी [ १६४ ] ॥
"C
हुजइ । हुज जात् सप्तम्या इर्वा " [१६५] इति सप्तम्यादेशात् जात् पर इव ।।
८९.. २. अथ सूता एव संध्यादिकालभाविचक्रादिचेष्टितं सप्तदशभिर्गाथाभी राज्ञे निवेदयन्ति । इदानीं सांप्रतम् अहं दुःखी सकष्टो... भविष्यामि भविता वा । एवम् अग्रेपि यत्र भविष्यन्ती दर्शिता तत्र श्वस्तन्यपि ज्ञेया । दीनः करुणापात्रं भविष्यामि । अशरणो निर्नाथो भविष्यामि इति एवं चिन्तयन् पर्यालोचयन् रथाङ्गश्चक्रवाकः रथाङ्गन्या सह विरहं मिथो वियोगं सहते तितिक्षते ॥
66
होहिमि । भविष्यति हिरादिः ''[१६६ ] इति भविष्यदर्थविहिते प्रत्यये परे तस्यैव आदिर्हिः प्रयोक्तव्यः ॥
९०. त्रिभिर्विशेषकम् । गवां धेनूनां संमुखम् आत्मीयात्मीय१ BC हुजा.
प

Page #222

१७२
कुमारपालचरिते
होहाम मुक्क-मेरा होहिम गोवाल-गुजरी-गाया । · होस्सामु मित्त-मिलिआ होहामु तहेअ कय-नट्टा ॥ ९१॥ होहिमु रमिरा भमिरा होहिस्सा निव्वुआ य होहित्था ।
इअ मुणि-वडुआ जम्पन्ति गावि-समुहं वणे जन्ता ॥ ९२॥ गव्यानयनार्थम् अभिमुखं वने यान्तो गच्छन्तः मुनिबटुकास्तापसकुमारका इति एवं कथयन्ति। किं तद् इत्याह । “वायव्यं तु गवीरजः" इति वचनाद् वायव्यस्नानं सुरभिखुरोत्खातपवनोल्लासितपांशुत्रानं तेन स्नाताः शुचयो भविष्यामः संपत्स्यामहे । अनध्ययनाः विकालत्वाद् पठनगुणनरहिता भविष्यामः । कृतः । गेड्डीति देश्यः । शङ्खलाख्या वक्राग्रा यष्टिः तया आरामः क्रीडा येषां ते तथा भविष्यामः । विगतभयाः पठनगुणनायोग्यकाले रमणाद् उपाध्यायविमोपनोत्थदरवर्जिता भविष्यामः ॥
९१. मुक्ता निर्जनत्वात् त्यक्ता मेरा मर्यादा यैस्ते तथा । निःशङ्का इत्यर्थः । भविष्यामः ॥ गोपालगूर्जरी भैरवरागप्रियां भाषाविशेष गायन्ति ते गोपालगूर्जरीगायका भविष्यामः । "कचग० [१.१७७] इति कलुकि क्वचिद् एकपदेपि संधौ दीर्घत्वे गाथा इति रूपम् । मित्रमिलिताः क्रीडावसरत्वात् सखियुक्ता भविष्यामः । तथैवेति निपातसमुदायः समुन्धये । कृतनाट्याः रचितनर्तनाश्च भविष्यामः । मिर्मिलित्वा नाट्यं करिष्याम इत्यर्थः ॥
९२. रन्तारः नानाक्रीडनकैः क्रीडनशीला भविष्यामः । भ्रमितारः इतस्ततः पर्यटनशीला भविष्यामः । एवं च निवृताश्च सुखिताश्च भविष्यामः॥
होस्सामि । होहामि । होस्सामो । होहामो । होस्साम । होहाम । होस्सामु । होहामु । " मिमोमुमे स्सा हा न वा” । [१६७] पक्षे होहिमि । होहिमो । होहिम । होहिमु॥
१ B omits from गोपाल...भविष्यामः.

Page #223

[t०८.३.१६८] पञ्चमः सर्गः
होस्सं कय-नेवच्छा काहिमि कुरले णडालिअं काहं । दाहिमि वासं केसेसु दाहमलिअम्मि तिलयं च ॥ ९३ ॥ पिअ-संमुहं च गच्छं सोच्छं गीअं च हरिसओ रोच्छं । । तारुन-फलं वेच्छे देच्छं मोच्छं च संतावं ॥ ९४ ॥
होहिस्सा । होहित्था । "मोमुमानां हिस्सा हित्था" [ १६८]। पक्षे होस्सामो । होहिमो । होहामो इत्यादि ।
९३-९७. पञ्चभिः कुलकम् । वासकसज्जा नायिकाविशेषः । तद् उक्तम्
परिपाट्यां फलौर्थे वा नवे प्रसव एव वा । दुःखे चैव प्रमोदे च षडेते वासकाः स्मृताः ॥ १॥ उचिते वासके स्त्रीणामृतुकालेपि वा बुधैः ।
द्वेष्याणामथ वेष्टानां कर्तव्यमुपसर्पणम् ॥२॥ इति नयेन वासके रतिसंभोगलालसतया अङ्गरागादिना सज्जा वासक- । सज्जा इति चिन्तयन्ती परिभावयन्ती प्रियार्थ शय्या प्रियशय्या तो सज्जति प्रगुणीकरोति । चिन्तामेवाह । अहं कृतनेपथ्या विरचितवेषा भविष्यामि । कुरलान् केशविच्छित्तिविशेषान् करिष्यामि । ललाटिका चन्दनादिभिर्ललाटमण्डनं करिष्यामि । केशेषु आर्द्रालकेषु वासं दन्दह्यमानकालागुरुकर्पूरादिसुरभिद्रव्यभावनां दास्यामि । अलिके ललाटे तिलकं च कस्तूर्या विशेष दास्यामि निवेशयिष्यामि ॥ - ९४. प्रिये संमुखं गृहं प्रविशति प्रियाभ्युपगमनदानाद्यर्थ तदमिमुखं च गमिष्यामि । गीतं च प्रियेण गीयमानं श्रोष्यामि आकर्णयिध्यामि । हर्षतो रोदिष्यामि । प्रियप्राप्तेरानन्दानुवर्ष विधास्यामी.'
१BO देच्छं. २ So BC, should we not read फलेथें ? ३ 0 चे. ४ D विशेषक: ५ B drops from here up to रोदिष्यामि in the : commentary on the next couplet. ६ C लक्षण for °गमन: ७० रोदयि?.

Page #224

.४१७४
कुमारपालचरिते छेच्छे भेछ नक्खेहि पिअं वोच्छं च तेण भोच्छं च । । सोच्छिस्सं पिअयम-चाडुआई मोहं च गच्छिस्सं ।।९५॥
हसउ अरमउ अ तुह सहि-अणो हसामु अरमामु अ अहं पि। हससु अरमसु अतं पि हु इअ भणिही मह पिओइण्हि ॥९६ सहिमेवं च भाणिस्सं तम्बोलं देहि. देसु पुष्पं च ।
इअ चिन्तन्ती वासय-सज्जा सजेइ पिअ-सेजं ॥ ९७ ॥ ... त्यर्थः । तारुण्यफलं वेदिष्यामि । प्रियपरिरम्भादि अनुभविष्यामि । द्रक्ष्यामि प्रियं सप्रेम वीक्षिष्ये । संतापं च मनःखेदं मोक्ष्यामि यौवनमाननात् त्यक्ष्यामि ॥
९५. नखैः करजैः कृत्वा प्रियं छेत्स्यामि भेत्स्यामि । पाटयिष्यांमीत्युभयार्थः । प्रियेण सह वक्ष्यामि रहसि वदिष्यामि । तेन प्रियेण सह भोक्ष्ये च संभोगसुखं मानयिष्यामि । प्रियतमस्य वल्लभस्य चाटुकानि प्रियवचनानि श्रोष्यामि । मोहं च रतिसातास्वादवशात् किंकतेंव्यतामूढतां गमिष्यामि । ...९६. तव सखीजनः हसतु च रमतां च । बहिर्गच्छत्वित्यर्थः। अहमपि हसामि च रमे च । त्वमपि हस रमस्व. च । आवां तु इतो विजने सहासं रमणं कुर्व इत्यर्थः । इति एवम् इंदानी मम प्रियो भणिष्यति विजनकरणार्थे विदग्धत्वाद् इत्थं प्रतिपादयिष्यति । अथ च प्रियोप्यागतो युष्मान् बहिः प्रेषयिष्यति तस्मात् स्वयमेव गच्छतेति वैदग्ध्येन सैव सखीर्वक्ति ॥ २१.-९७. ताम्बूलं पूगीफलनागवल्लीदलादिरूपं देहि मह्यं वितर । - पुष्पं च । जातावेकवचनम् । कुसुमानि देहि । अहं च एवम् इति सखीं स्वपरिचारिकां प्रति भणिष्यामि ।।
१ BC पुष्पं. २ D प्रियं वक्ष्यामि वक्षसि धरिष्यामि. ३ BCD om: वि. ४' अथ च प्रियेप्यागतो युष्माद्वाहि प्रेषयिष्यामि तस्मात् . ५ BCD प्रति for
परि.

Page #225

[है० ८.३.१७४] पञ्चमः सर्गः ।
तं रमसु तं रमेजसु तुम रमेजे रमिजहि तुम पि । । रम तं पि वयं रमिमो रमन्तु एआ रमह तुम्भे ।। ९८॥
एआ हसन्तु तुम्हे हसह हसामो वयं पि नीसङ्कं । दइएण रमिज इमा इमा रमेजा इमा रमइ ॥ ९९ ॥
होस्सं । " मेः स्सं' [१६९] इति स्सं वा ॥ काहं । दाहं । " कृदो हं "[ १७० ] । पक्षे काहिमि । दाहिमि ॥ गच्छं । सोच्छं । रोच्छं । वेच्छं । दच्छं । मोच्छं । छेच्छं । भेच्छं । वोच्छं । भोच्छं । " श्रुगभि० [ १७१ ] इत्यादिना वादीनां सोच्छमादयः ॥
सोच्छिस्सं । गच्छिस्सं । “सोच्छादयः'[१७२] इत्यादिना वादीनं स्थाने इजादिषु भविष्यदादेशेषु यथासंख्यं सोच्छादयः त एव आदेशा अन्त्यस्वराद्यवयव"वर्जा हिलुक् च वा ॥ .
हसउ । रमउ । हसामु । रमामु । हससु। रमसु । “दु सु मु विध्यादिष्वेकस्मिस्त्रयाणाम् ” [१७३] । विध्याद्यर्थोत्पन्नानाम् एकत्वेर्थे वर्तमानानां त्रयाणामपि त्रिकाणां यथासंख्यं दु सु मु आदेशाः ॥
देहि । देसु । " सोहिर्वा ” [ १७४ ] इति पूर्वसूत्राविहितस्य सोहिर्वा ॥
९८-१०५. अष्टभिः कुलकम् । पांसुलानां स्वैरिणीनाम् इति एवं संप्रति आलापो मिथो भाषणम् । कोसावित्याह । हे सखि त्वं रमस्व । त्वं रमस्वत्वं रमस्व । त्वमपि रमस्व । वयं रेमामहै । एता रमन्ताम् । यूयं रमध्वम् । सांप्रतं स्वेच्छया रमणे प्राप्तोऽवसर इत्यर्थः ॥ - ९९. हे हले एता हसन्तु । यूयं हसत । वयमपि निःशकं स्वैरित्वानिर्भये हसामः । तथा दयितेन सह इयं रमते । इयं रमते'। इयं
रमते ॥
Bd रमामहे. २ BC प्राप्तेऽवस'.

Page #226

१७६
कुमारपालचरिते
एसा रमिहिइ एसा रमिज एसा वि संपइ रमेजा । एसा रमिज एसा रमउ रमेजा य एसा वि ।। १०० ।। होम्हाणं समओ होजा स-च्छन्द-गो जणो एस । ण हु होज जइ पओसो ता एस जणो कहं होजां ॥ १०१ ॥ होअर अङ्ग-त्थम्भो सेओ होजाइ होज रोमचो । होजा कम्पो होइ अ वेवणं ऐण्हिमभिसरणे ।। १०२ ।।
१००. हे वयस्ये संप्रति इदानीम् एषा रमिष्यते स्वेच्छया क्रीडां करिष्यति । एषा रमिष्यते । एषापि रमिष्यते । तथा एषा रमताम् ।. [ एषा रमताम् । ] एषापि रमतां च ॥
१०१. हे आलि अस्माकं समयः स्वेच्छया विचरंणावसरः अभवत् । अभूत् बभूव । जज्ञे । अतः एष जनो मल्लक्षणः स्वच्छन्दगः स्वेच्छाचारी भवति भवेत् भवतु भूयात् भविता भविष्यति । तथा हु निश्चितं यदि प्रदोषो रजनीमुखं नाभविष्यत् वद एष जनः अस्मै लक्षणः कथम् अभविष्यत् । प्रदोषाभावे प्रियविरहवह्निना भस्मसात् समपत्स्यतेत्यर्थः ॥
१०२. हे सध्रीचि इदानीम् अभिसरणे प्रियसमीपगमने अङ्गस्तम्भः हर्षादिवशाद् यत्नेपि अङ्गाक्रिया भवति संपद्यते । स्वेदः श्रमादिना रोमजलस्रावो भवति । रोमाञ्चः प्रियदर्शनादे रोमहर्षः । कम्पः मा मां कश्चिद् अभिसरन्तीं द्राक्षीद् इति भयादिना गात्रस्पन्दो भवति । बैवर्ण्य सपम्यादिक्षेपादिना छायाविकारश्च भवति । इदानीम् अस्मा कम् अभिसरणं कुर्वतीनाम् अङ्गस्तम्भादि वर्तत इत्यर्थः ॥
१ C होजो. २ BC एम्हि ३ C यथा ४BC तथा ५ C मल्लक्षणः.

Page #227

[है० ८.३.१७५] पञ्चमः सर्गः ।
१७७ होजहिइ इट्ठ-गोट्ठी होजा पिअ-मेलओ दिही होज । होहिइ परमाणन्दो होजाहिइ चित्त-वीसामो ॥ १०३ ॥ होज किलकिंचिअं विवोओ होजाउ विब्भमो होउ । मोट्टाइअं च होजउ होजा ललिअं च अम्हाणं ॥ १०४ ॥ होज न संझा होजा न निसा तिमिरं पि जइ न होमाणं । ता होन्ता कह अम्हे इअ संपइ पंसुलालावो ॥ १०५ ॥ १०३. हे सखि इष्टगोष्ठी प्रेमवैदग्ध्यगर्भपरस्परालापपूर्व प्रियेण सह एकत्र अवस्थानं भविष्यति । प्रियेण सह मेलकः संबन्धः । अन्योन्याश्लेष इत्यर्थः । भविष्यति । धृतिः संतोषो भविष्यति । परमानन्दः हर्षातिरेको भविष्यति । चित्तविश्रामः विपक्षाभावाच्चेतोदायं च भविष्यति ॥
१०४. हले अस्माकं किलकिंचितं भवतु भवेद् वा संपद्यताम् । विव्वोको भवतु । विभ्रमो भवतु । मोट्टायितं भवतु । ललितं च भवतु। किलकिंचितादिलक्षणानि च अमूनि । स्मितहसितरुदितभयरोषदुःखगर्वश्रमाभिलाषसंकरः किलकिंचितम् । इष्टेप्यवज्ञा विव्वोकः । वागङ्गभूषणानां व्यत्यासो विभ्रमः । प्रियकथादौ तद्भावभावनोत्था चेष्टा मोट्टायितम् । मसृणोङ्गन्यासो ललितम् ॥
१०५. हे सखि संध्या यदि नाभविष्यत् निशा यदि नाभविष्यत् तिमिरमपि यदि नाभविष्यत् तदा कथं वयमभविष्याम । अभीष्टमेलकः संध्यादिसद्भाव एवास्माकं जीवितप्रदः संपन्न इति भावः ॥
रमेजसु । रमेजे । रमिजहि । रम। "अत इजस्विजहीजे-लुको वा”[१७५]। पक्षे रमसु ॥
१ BCD किलि°. २ C दृष्टे'. 12 [ कुमारपालचरित]

Page #228

१७८
कुमारपालचरिते . विहसन्त-पहा-हसन्तओ अह उइओ चन्दो कुणन्तओ। उवहसमाणिं सरोरुहं विहसन्ति हसई व कुमुइणिं ॥१०६॥
रमिमो । रमन्तु । रमह । हसन्तु । हसह । हसामो । “बहुषु न्तु ह मो" [ १७६] ॥
रमिज ३ । रमेजा ३ । “वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज जा वा” [१७७] पक्षे रमइ । रमिहिइ । रमउ ॥ अन्ये त्वन्यासामपीच्छन्ति । होज । होजा ॥ __ होजइ । होजाइ । होज । होजा । होजाहिइ । होजा । होज । होजाहिई । होज । होजाउ। होजउ। होजा। "मध्ये च स्वरान्ताद् वा" [१७८ ] इति स्वरान्ताद्धातोः प्रकृतिप्रत्यययोर्मध्ये चकाराद्वर्तमानाभविष्यन्तीविध्यादिप्रत्ययानां च ज जा वा । पक्षे होइ । होहिइ । होउ ॥ ..
होज । होजा । " क्रियातिपत्तेः " [ १७९] ॥ होमाणं । होन्ता । “न्त-माणौ" [१८०] इति क्रियातिपत्तेः न्तमाणौ ॥
१०६. अथ तिमिरविलसनानन्तरं सरोरुहं कमलम् उपहसन्तीम् । सश्रीकत्वात् तद् विप्लवयन्तीम् इत्यर्थः । विहसन्ती विकासम् आसादयन्ती हसन्तीमिव विकसद्विशददलत्वात् स्मयमानामिव कुमुदिनी कैरविणीं कुर्वन् । विहसन्ती चासौ प्रभा च तया समुच्छलञ्चन्द्रिकया कृत्वा हसन्निव हसन् हास्यं कुर्वाणश्चन्द्र उदितः उदयाचलचूलावलम्बिबिम्बः संवृत्तः । अनेन उत्तरसर्गार्थसूचनम् ॥ मागधी छन्दः । तल्लक्षणं चेदम् । ओजे चौ युजि षचौ लदलदन्तौ मागधी ॥ विषमे चौ चतुर्मात्रौ द्वौ गणौ लदलदन्तौ । समे षचौ षण्मात्रचतुर्मात्रौ च लदलदन्तौ मागधी ॥
विहसन्त । हसन्तओ । कुणन्तओ । “शत्रानशः' '[ १८१ ] इति प्रत्येक न्तमाणौ ॥
१ D विकसन्तीं. २ BC शत्रानसः.

Page #229

[है. ८.३.१८२] पञ्चमः सर्गः।
१७९ . उवहसमाणिं । विहसन्ति । हसई । " ई च स्त्रियाम् ” [१८२]इति ई ।
चकारात् न्तमाणौ ॥ ___ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रप्राकृतद्याश्रये अष्टमास्याध्यायस्य उदाहरणप्रति
पादनद्वारेण तृतीयः पादः संपूर्णः॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृतद्याश्रय
महाकाव्यवृत्तौ पञ्चमः सर्गः समाप्तः ॥

Page #230

वजर थको सि कहिं पज्जर कत्तो अ एण्हिमाओ सि । .. जम्पसु विम्हरिआ हं सीससु अणुसासणिज्जो सि ॥१॥ साहसु कीए रत्तो बोल्लसु अन्ना वि किं पिआ तुझं । ... सङ्घसु किमहं मुक्का चवसु मए किं कयं विलिअं ॥२॥ पिसुणसु किं जुत्तमिणं उप्पालसु किं चिराउ दिट्ठो सि। इअ भमर-गुञ्जिएहिं ससिणं पुच्छीअ कइरविणी ॥३॥ १. अथैकविंशत्या गाथाभिश्चन्द्रोदयं वर्णयति । त्रिभिर्विशेषकम् । भ्रमराणां गुञ्जितानि झंकाररवास्तैः कृत्वा शशिनम् इति एवम् कैरविणी अपृच्छत् । अत्र उत्प्रेक्षार्थ इवशब्दो ज्ञेयः । ततश्चावार्तयदिव । पृच्छामेवाह । हे प्रिय कथय प्रतिपादय कस्मिन् कुत्र प्रदेशे असि त्वं स्थितः उषितः । कथय कस्माञ्च कुतः प्रदेशाद् इदानीम् आगतोसि । कथय विस्मृता एतावन्तं कालं स्मृतिपथं न गताहम् । येन चिरम् अन्यत्रावस्थितोसीति भावः । एतत् सर्व कथय । येने अनुशासनीयः इयच्चिरम् अन्यत्रावस्थानेन शिक्षणीयोसि ॥
२. कथय कस्यां कान्तायां रक्तः सानुरागः । किं क्षेपे। कथय किम् अन्यापि मव्यतिरिक्तापि तव प्रिया वल्लभा । कथय किम् अहं मुक्ता परित्यक्ता । कथय किं मया व्यलीकम् अपराधः कृतम् ॥
३. कथय किमिदं भवदनुष्ठितं युक्तम् । कथय किं चिरात् प्रभूतकालाद् दृष्टो वीक्षितोसि ॥
१० तुब्भ. २ C यतः.

Page #231

[है० ८.४.५]
षष्ठः सर्गः ।
णिव्वरही चक्क - बहू दूरस्थ - पिए जुगुच्छिअत्ताणा । झुणिअ-रखेहिं अदुगुच्छिअं पि भिसिणिं दुगुञ्छन्ती ॥४॥ न बहुक्खिओ विचको निय-छाहिं निवि णीरवीअ विसं । निअ - पक्ख-वीजणेहिं वोज्जन्तो घरणि-सङ्काए ॥ ५ ॥
१८१
" इदितो वा ” [१] इत्यधिकारसूत्रेण अग्रेतनसूत्रेषु ये इदितो धातवस्तेषां वक्ष्यमाणा आदेशा वा भवन्ति इति एतदुदाहरणानि तत्तत्सूत्रसंबन्धीन्येव ॥ वजरपज्जरेत्यादय आदेशाः " कथेर्वजर " [२] इत्यादिसूत्रेण भवन्ति ॥
४. जुगुप्सितः प्रियविप्रयोगेपि अवस्थानाद् निन्दितः आत्मा यया सा । तथा जुगुप्सिताः दैन्यसूचनाद् अप्रशस्यास्ते च ेते रवाश्च तैः कृत्वा अजुगुप्सितामपि स्वस्य लीलागृहत्वेन अनिन्द्यामपि बिसिनीं पद्मिनीं जुगुप्समाना विकत्थमाना चक्रवधूश्चक्रवाकवल्लभां दूरस्थः अनिकटवर्ती स चासौ प्रियश्च रथाङ्गस्तस्मिन् दुःखं कथयामास ॥
""
णिष्वरही । ८८ दुःखे णिव्वरः [ ३ ] दुःखविषयस्य कथेर्णिव्वरो वा ॥ झुणिअ । अदुगुच्छिअं । दुगुञ्छन्ती । जुगुप्सेर्झण- दुगुच्छ दुगुञ्छाः [४] । पक्षे जुगुच्छि ॥
५. निजच्छायां दृष्ट्वा निजच्छायामेव गृहिणीशङ्कया प्रियाभ्रमेण निजपक्षावेव व्यजने संतापापहरणात् तालवृन्ते ताभ्यां कृत्वा वीजयन् सन् बुभुक्षितोप बुभुक्षाक्रान्तोपि चक्रः कोकः न बिसं मृणालम् अबुभुक्षत प्रियासंगमसुखनिमग्नतया न भोक्तुम् ऐच्छत् । न कवलीचकारेति भावः ॥
८८
. बैहुक्खिओ । णीरवीअ || वीजणेहिं । वोजन्तो ।
वो " [५] ॥
१ B नियवि. २ B om. ते वाश्च. ३ B बहु; C बहु .
बुभुक्षि-वीज्योर्णीरव

Page #232

१८२
कुमारपालचरिते गायन्ता सज्झायं झायन्ता धम्म-झाणमकलकं । जाणन्ता मुणिअव्वं मुणिणो आवस्सए लग्गा ॥६॥ दिण-नाव-उद्धमाओ सद्दहिउं दाह-पसमिणिं जुण्हं । को अमय-पिजणिज्जं अच्छीहि न घोट्टिउं लग्गो ॥७॥ पट्टीअ चन्दिम-रसं चन्दिम-रस-डल्लिरं चओर-कुलं । .... पिअइ म्ह अलि-कुलमणोरुम्मिअ-सेहालिअ-परायं ॥ ८॥
६. स्वाध्यायं गायन्तः मधुरध्वनिना पूर्वपठितस्वाध्यायपरावर्तनं कुर्वन्तः । अकलङ्कम् आर्तरौद्रपरिणामपरिहारान्निर्दोष · धर्मध्यानं शुभाध्यवसायविशेष ध्यायन्तः अभ्यस्यन्तः । ज्ञातव्यं जीवाजीवादि. तत्त्वनवकं बोद्धव्यं जानन्तः अर्हत्प्रणीतप्रकारेण अवगच्छन्तः आवश्यकम् अवश्यकृत्यं सामायिकादिधर्मानुष्ठानं तस्मिन् मुनयः साधवो लग्नाः व्यापृताः ॥
गायन्ता । झायन्ता । " घ्या-गोर्खा-गौ” [६] ॥ जाणन्ता । मुणिअव्वं । " जो जाण-मुणौ" [७] ॥
७. दाहप्रशमिनीं वपुःसंतापनिर्वापजननीम् , अमृतवत् पानीयां पातव्यां ज्योत्स्ना श्रद्धाय निश्चित्य । तापः देदीप्यमानमार्तण्डमण्डलोष्मा। तेन उद्ध्मातः संतापितः सन् कः अक्षिभ्यां कृत्वा न पातुं लग्नः अपि तु सर्वोपि संतापिताङ्गः सन् चन्द्रिकां सतर्षम् ईक्षितुं प्रवृत्त इति भावः ॥
उद्धुमाओ । " उदो ध्मो धुमा [८] ॥ सद्दहिउं । " श्रृंदो धो दहः ॥ [ ९] ॥
८. चन्द्रिकारसं पिबतीत्येवंशीलं चन्द्रिकारसपातृ ज्योत्स्नाद्रवपानशीलं चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तेषां कुलं निकुरम्बं कर्तृ चन्द्रिका
१ BC °पसमिणं. २ C °शमनीं. ३ D संतप्ताङ्गः, ४ B drops from here upto R: in the next line.

Page #233

[है० ८.४.१३] षष्ठः सर्गः ।
१८३ . पवणेणोव्वाय-विलेवणाउ वसुअन्त-सम-जला कुलंडा। .
उकेन्ते ससुर-जणे ओहीरन्ते पिए य गया ॥९॥ निदायन्तं कमलं भमरो नाइग्धिउं पि ओच्छरिओ । अग्घायन्तो कुमुअं अब्भुत्तन्तो ब्व मयरन्दे ॥ १० ॥ . न्हाउं उदय-त्थिअ-सप्ति-संखायाथक्क-जुण्ह-जल-वरिसे ।
निअ-ठाणे चिट्ठन्तो वि को न सुहिओ निरप्पीअ ॥११॥ रसम् अपिबत् । तथा अलिकुलं कर्तृ । अनुद्वानः सरसो यः शेफालिकापरागः निर्गुण्डीपुष्परजः तं पिबति स्म ॥
पिजणिजं । घोटिउं। पट्टीअ । डल्लिरं। पिअइ। “पिबेः पिज-डल-पट्ट-घोट्टाः।" [१०] ॥
९. पवनेन उद्वानं शुष्कं विलेपनं यासां तास्तथा । उद्वात् शुष्यत् श्रमजलं साशङ्कगमनखेदोद्भवधर्माम्बु यासां तास्तथा कुलटाः स्वैरिण्यः श्वशुरजने पतिपित्रादिके निद्राति स्वपति सति प्रिये च निद्राति सति गताः विटपार्श्व प्राप्ताः ॥ • अणोरुम्मिअ । उव्वाय । वसुअन्त । "उद्वाकेरोरुम्मा वसुआ" [११] ॥
.१०. निद्रात् मुकुलीभवत् कमलम् आघ्रातुमपि आस्तां स्थातुं शिवितुमपि भ्रमरो नावस्तृतः उपस्थितः । अत्रोत्प्रेक्ष्यते । आजिघ्रन् कुमुद मकरन्दे तद्रसे स्नात् इव स्नानव्यामृत इव ॥ - उछैन्ते । ओहीरन्ते । निद्दायन्तं । “ निद्राकेरोहीरोद्यौ ” [१२] ॥
आइग्घिउं । अग्घायन्तो । “ आप्रेराइग्धः " [ १३ ] ॥
११. उदयस्थितः उदयशिखरिशिखरारूढः स चासौ शशी च तस्य संस्त्याना सान्द्रा अस्थिता सर्वत्रप्रसरणशीला यासौ ज्योत्स्ना चन्द्रिका सैव संतापापहरणाजलं तस्य वर्षो निरन्तरं निपात१० कुडला. २ B उघंते; C ओघते. ३ BC उघते. ४ B °शिखर'.

Page #234

१८४
कुमारपालचरिते उदयुट्ठिअस्स ससिणो समुहोकुक्कुरिअ-किंनरीहि कओ। अमिलाण-पारिजायापव्वाइअ-कप्प-कुसुमग्यो ॥ १२ ॥ वाय-मुह-विहिअ-कमलो निम्मविआझिजमाण-कुमुअ-सिरी। निम्माणिअ-हरिसमणिज्झरन्त-रुइ-णुमिअ-सव्व-दिसो ॥१३ स्तस्मिन् स्नात्वा अङ्गं धौत्वा निजस्थाने स्वावासे स्थितोपि सुखसाधनविषयप्रयत्नरहितोपि को न सुखितस्तस्थौ । अपि तु सर्वोपि निवृतो जात इति भावः ॥ अब्भुत्तन्तो । न्हाउं । स्नाकरब्भुत्तः" [१४] संखाय । “ समः स्त्यः खा" [१५] ॥
अथक्क । ठाणे । चिट्ठन्तो। निरप्पीअं। "स्थष्ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः '[१६] बाहुलकात् क्वचिन्न । थिअ॥
१२. उदयोत्थितस्य उदयाचले प्राप्तोद्गमस्य शशिनः अम्लानानि विकसितानि यानि पारिजातानि पारिजातप्रसूनानि अम्लानानि कल्पस्य कल्पद्रुमस्य कुसुमानि च । तेषाम् अर्घः अंञ्जलिना क्षेपः संमुखोत्थिता भक्तिवशाद् अभिमुखीभूताः याः किंनर्यः किंपुरुषाङ्गनास्ताभिः कृतः ॥
उट्टिअस्स । उकुक्कुरिअ । " उदष्ठ-कुक्कुरौ [ १७ ] ॥ ... १३-२१. नवभिः कुलकम् । खं गगनतलं शशी आरूढः अध्यासीनः । कथंभूत इत्याह । म्लानमुखानि विच्छायाग्राणि विहितानि कमलानि येन स तथा । निर्मिता क्लप्ता अक्षीयमाणा अभ्रश्यमाना कुमुदश्रीर्येन स तथा । निर्मितः हर्षो यत्रेति छादनक्रियाविशेषणम् । अक्षयन्ती ह्रासम् अनुपगच्छन्ती या रुचिर्योत्स्ना तया छादिता व्याप्ता दिशो येन स तथा ।।
१ BC उदय.२ C °रइ. ३ B om. पारिजातानि. ४ BCD om. उ°.

Page #235

[ है ० ८.४. १७३
१८५
षष्ठः सर्गः । नूमिअ-गयणो सन्नुमिअ-महि - अलो ढक्कओडु-पह - पसरो । अम्बालिअ - दीव - रुई पव्वालिअ - माणिणी - माणो ॥ १४ ॥ छाइअ - जणच्छि-पसरं तम-पुत्रं सव्वओ णिहोडन्तो । अणिवारिअ - पह-पसरो पाडिअ - दूमिअ-पउत्थ-कुलो ||१५|| किरणेहिँ खं दुमन्तो धवलण - कुच्चय - सिरिं तुलन्तेहि । ओहामन्तो अमओलुण्डिर - नव - रुप्पमय - कुम्भं ॥ १६ ॥ जलमुण्डावन्तो ससि - कन्ताउ अमयं विरेअन्तो । पल्स्थाविअ - गुज्झो रह चावड - मिहुण - हिअआओ ॥ १७ ॥
१४. छादितं कान्त्या व्याप्तं गगनं येन स तथा । छादितमहीतलः रोचिरावृतपृथ्वीपृष्ठः । छादितोडुप्रभाप्रसरः तिरोहितनक्षत्रद्युतिविस्तारः ! छादितदीपरुचिः अपह्नुतप्रदीपप्रभः । छादितः रणरणकजननाद् गोपितः मानिनीमानो येन स तथा ॥
१५. छादितजनाक्षिप्रसरं निरुद्धलोकलोचनव्यापारं तमः पुत्रं ध्वान्तस्तोमं सर्वतः समन्तात् निवारयन् निषेधन् निपातयन् विनाशयन् वा यतोऽनिवारितः मेघादिभिरनिरुद्धः प्रभाप्रसरो यस्य स तथा । पातितं मूर्छाजननाद् अधः क्षिप्तं दावितं विरहानलोद्दीपनात् तापितं धवलितं वा पाण्डुवर्णं कृतं प्रोषितकुलं पान्थसार्थो येन स तथा ॥
१६. धवलनाय अभ्रकादिना प्रासादश्वेतीकरणाय कूर्चको मुञ्जादिमैं धवलनोपकरणम् । तस्य श्रियं तोलयद्भिः अनुकुर्वाणैः किरणैः कृत्वा खं व्योमाङ्गणं धवलयन् मण्डयन् । अमृतं विरेचयतीत्येवंशीलः अमृतविरेचयिता नवस्तत्कालोद्भवो रूप्यमयो दुर्वर्णनिर्मितो योसौ कुम्भस्तं तोलयन् अनुविदधत् ॥
१७. शशिकान्तात् जलं विरेचयन् क्षारयन् अमृतं विरेचयन्
१ B उमालिअ ं; C ओमालिअ. ° २ BC पल्ल° ३ D ' मानो कामिन्यभिमानो येन. ४ BC मधव. २ BC कांता.
O

Page #236

१८६
कुमारपालचरिते आहोडिअ-धणुह-गुणे सर-ताडिअ-तिहुअणम्मि रइ-नाहे । दूर-विहोडिअ-सज्झस-असईणं दइअ-मेलवणो ॥ १८ ॥ नीहार-मीसिआहि व छुह-रस-वीसालिआहि व पहाहि । तिमिरोद्धूलिअ-भुवणं गुण्ठन्तो भामिआहि नहे ॥ १९ ॥ कामि-मण-तालिअण्टिर-वम्मह-आणं जगे तमाडन्तो ।
नासविअ-भओ अहिसारिआण हारविअ-लजाण ॥ २० ॥ स्रवन् । रतौ संभोगे व्यापृतानि यानि मिथुनानि तेषां हृदयेभ्यः .. विरोचितगुह्यः बहिःकृतान्तरङ्गाभिप्रायः । सर्वत्र रिचिर्बहिनिःसारणमात्रे । . ततश्च णिग्यपि विरेचनार्थ एव भवति । विरेचनं बहिनिःसारणम् ॥
१८. ताडितः आस्फालितः धनुर्गुणः कोदण्डप्रत्यञ्चा येन स तथा तस्मिन् । शरैः मदनोन्मादनमोहनतापनशोषणाख्यबाणैस्ताडितं निधुवनोन्मादादिभावजननाद् उपद्रुतं त्रिभुवनं त्रैलोक्यं येन स तथा तस्मिन् रतिनाथे सति दूरादेव ताडितम् अपास्तं साध्वसं पतिपित्रादिभयं यासां तास्तथा ताश्च ता असत्यश्च कुलटास्तासां दयिता नटविटादिका वल्लभास्तेषां मिश्रणः संपर्कजनकः । त्रिभुवनास्खलिताज्ञे मन्मथे गृहीतधनुषि पित्रादीन् अवगणय्य स्ववल्लभान् अभिसमुरित्यर्थः । राजभये पित्रादिभयं न किंचिद् इत्युक्तिलेशः ॥
१९. नीहारमिश्रिताभिरिव श्वैत्यशैत्याभ्यां प्रालेययुक्ताभिरिव सुधारसमिश्रिताभिरिव अमन्दानन्दजननात् पीयूषद्रवसंपृक्ताभिरिव नभसि भ्रमिताभिः व्योमाङ्गणे प्रसारिताभिः प्रभाभिः कृत्वा तिमिरोद्धूलितभुवन ध्वान्तावगुण्डितविश्वम् उठूलयन् व्याप्नुवन् ॥ ___२०. कामिमनो भ्रमयति चालयति इत्येवंशीलः कामिमनोभ्रमयिता स चासौ मन्मथश्च तस्य आज्ञा जगति भ्रमयन् विस्तारयन् ।
१° BCD °धनुषगु.

Page #237

[है० ८.४.२८] षष्ठः सर्गः।
१८७ विउडिअ-चओर-तण्हो जुण्हाए विप्पगालिअ-दिणोम्हो । नासिअ-चक्को विरहिणि-पलावणो खं ससी चडिओ ॥२१॥
नाशिता कामार्तत्वात् त्यक्ता लज्जा यकाभिस्तास्तथा तासाम् अभिसारिकाणां स्वैरिणीनां नाशितं लज्जापनोदाद् अपनीतं भयं येन स तथा ॥
२१. [ज्योत्स्नया] नाशितचकोरतृष्णः अपनीतज्योत्स्नाप्रियपिपासः । तथैव च नाशितो विद्रावितो दिनाष्मा वासरसंतापो येन स तथा । नाशितः प्रियतमाया विघटितश्चक्रो येन स तथा । विरहिणीनां प्रोषितप्रियाणां नाशनः कथाशेषताकारी ॥
अमिलाण । पध्वाइअ । वाय । “ म्लेर्वा-पव्वायौ" [१८] निम्मविआ । निम्माणिअ । “निमों निम्माण-निम्मवौ ” [१९] . झिजमाण [ अणिज्झरन्त । " क्षेणिज्झरो वा" [२०] ॥
णुमिअ । नूमि। सन्नुमि । ढक्किओ। ओम्बालिअ । पव्वालिअ । छाइअ । “ छदेणैर्गुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्बाल-पव्वालाः" [२१] ॥
णिहोडन्तो। अणिवारिअ । पाडिअ । “ निवि-पत्योर्णिहोडः" [२२] ॥ दूमिअ । ' दूङो दूमः " [२३] ॥
दुमन्तो । धवलण । “धवलेर्दुमः" [२४] ॥ "स्वराणां स्वराः"[४.२३८] बहुलम् इति दीर्घत्वमपि । दूमिअ ॥ तुलन्तेहि । ओहामन्तो । “ तुलेरोहामः " [२५] ॥
ओलुण्डिर । उल्लुण्डावन्तो । विरेअन्तो । पल्हत्थाविअ । “ विरिचेरोलुण्डोलुण्ड-पल्हत्याः" [२६] ॥
आहोडिअ । विहोडिअ । [ताडि । " तडेराहोड-विहोडौ" [२७] ॥ मेलवणो । मीसिआहि । वीसालिआहि । “मिश्रेर्वीसाल-मेलवौ" [२८] ॥ १ BCD °ढकोम्बाल.

Page #238

१८८
कुमारपालचरिते
अह दोवारिअ - दाविअ-नरवइ - दंसिअ - अणेग पाहुडओ । आभरण-कन्ति-दक्खविअ-सुरघणू दरिसिभ गई || २२ ॥ उदउग्गअ-रवि-तेओ उग्घाडिअ - ससिंह - जण - मणाणन्दो | संभावि उविन्दो इन्दो आसंघिओ अह वा ॥ २३ ॥ उल्लालिअ-णेवत्थणमुत्थंघिअ - कर- पुढं नमन्त - निवे । गुलुगुञ्छिअच्छि उप्पेलिअच्छिणो सणिअमिक्खन्तो ॥ २४
उद्धूलिअ । गुण्ठन्तो । “ उद्भूलेर्गुण्ठः ” [२९] ॥
ण्ट-तमाडौ”[३०]।।
भामिआहि । तालिअण्टिर । तमाडन्तो । "भ्रमेस्तालिअण्टनासविअ । हारविअ । विउडिअ । विप्पगालिअ । नासिअ । पलावणो । " नशेर्विउड-न इ-नासव-हारव - विप्पगाल - पलावा: [३.१] ॥
""
२२-२६. पञ्चभिः कुलकम् । [अथ ] नृपः कुमारपालनरपतिः कनकमण्डपिकां सुवर्णनिर्मितह्रस्वमण्डपम् अधिष्ठितः अध्यासीनः । कथंभूतोसौ इत्याह । दौवारिकेण दर्शिता निवेदिता ये नरपतयस्तैर्दर्शितानि पुरो धरणात् प्रत्यक्षीकारितानि [ अनेकानि ] प्राभृतानि सुवर्णरत्नादिढौकनानि यस्य स तथा । आभरणानाम् उत्तमाङ्गश्रवणभुजादिदेशसंस्थकोटीरकुण्डलकेयूराद्यलंकाराणां कान्त्या दर्शितं जनानां प्रत्यक्षं विधापितं सुरधनुर्येन स तथा । दर्शिता साक्षात्कारिता इभगतिः गजपदन्यासो येन स तथा । हस्तिलीलया गच्छन्नित्यर्थः ॥
२३. उदद्ये उद्घटितं निःशेषाशिष्टवैरिवारशिक्षणात् सर्वत्र उल्लासितं विवत् तेजो येन स तथा । उद्घटितो विस्तारितः सस्पृहा धनाद्यभिलाषुका ये जनास्तेषां मनांसि तेषाम् आनन्दः समीहितवसुदानात् प्रमोदो येन स तथा । एवंविधः सन् उपेन्द्रः कृष्णः संभावितः ऊहितः । वेति पक्षान्तरे । इन्द्रो वा संभावितः ॥
२४. उन्नभितम् ऊर्ध्वकृत्य एकपार्श्वाद् अपरपार्श्व नीतम् ।

Page #239

[है. ८.४.३५] षष्ठः सर्गः ।
१८९ उन्नामिअ-भुमयाए चण्डारे पाहुडाइँ पेण्डविरो। नरवइ-पट्ठविआई देवय-पट्टाविआई च ॥ २५ ॥ वोकन्त-महामञ्चो निवो अवुकन्त-पणइ-मण्डलिओ ।
विण्णत्ति-दिन-कण्णो अहिडिओ कणय-मण्डविरं ॥२६॥ उत्तारितम् इति यावत् । नेवत्थणमिति देश्यः । निरुञ्छनं यत्र नमने तत्तथा । सम्राट्स्वान्ततोषाय विहितोत्तरीयचेलस्फोरणम् इति यावत् । उन्नमितकरपुटम् ऊर्वीकृत्य योजितपाणिसंपुटं च यथा भवति एवम् उन्नमिताक्षान् भयादरपरीतचेतस्त्वाद् विस्फारितक्षणान् नमतो नृपान् उन्नमिताक्षं तद्भक्तथा प्रसन्नतया कीदृशोयम् इति ज्ञातुं विस्तारितनेत्रं शनैर्मन्दम् । लीलयेति यावत् । ईक्षमाणः ॥ गुलुगुञ्छिअच्छीत्यत्र समासान्तविधेरनित्यत्वाद् न समासान्तः ॥
२५. नरपतिभिः कुङ्कणमालवकदेशादिदेशभूपतिभिः प्रस्थापितानि मनःप्रसादनाय मुत्कलितानि देवताप्रस्थापितानि मन्त्रादिवशीकृतदेवप्रेषितानि च प्राभृतानि ढौकनानि उन्नमितभ्रुवा । भ्रूक्षेपेण कृत्वेत्यर्थः । भाण्डागारे प्रस्थापयिता न्यसनशीलः ॥
२६. विज्ञपयन्तः कार्य निवेदयन्तो महामात्या यस्य स तथा । विज्ञपंयन्तः प्रणयिनः प्रीतियुक्ता मण्डलिकाः कतिपयदेशस्वामिनृपा यस्य स तथा । विज्ञप्तौ महामन्त्रिमण्डलिककार्याकर्णने दत्तो वितीर्णः कर्णो येन स तथा ॥ दाविअ । दंसिअ । दक्खविअ । दरिसिए । “दृशेर्दाव-दस-दक्खवाः"[३२]॥ उग्गिअ । उग्घाडिअ । “ उद्धटेरुग्गः " [३३] ॥ ससिह । “ स्पृहः सिहः” [ ३४ ] ॥ संभाविओ । आसचिओ । “ संभावेरासङ्घः" [ ३५ ] ॥ ..
१ निरूछनं. २ BD °स्फेरण'; C °स्फुरण'. ३ BC विज्ञपितो. :

Page #240

१९०
कुमारपालचरिते पणमिर-पणइ-पणामिअ-दिट्ठी सो तत्थ अल्लिविअ-हरिसो । अणचनुप्पिअ-हिअओ अप्पिअ-निव-खोहमासीणो॥२७॥ जाविअ मुहुत्तमेगं पुरोहिओ जविअ-दुट्ठ-कलि-ललिओ । दन्त-रुई-ओम्वालिअ-गयणो उच्चारही मन्तं ॥ २८ ॥
उल्लालिअ । उत्थचिअ । गुलगुञ्छिअ । उप्पेलिअ । उन्नामिअ । उन्न- : मेरुत्यकोलाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः" [३६] ॥
पेण्डविरो । पट्ठविआई । पट्ठाविआई । “प्रस्थापेः पटुव-पेण्डवौ"[३७]॥ वोकन्त । अवुक्कन्त । विष्णत्ति । " विज्ञपेर्वोक्काबुक्कौ ” [ ३८ ] ॥ .
२७. प्रणम्रप्रणतौ सेवार्थसमागतवन्दारुसकलभूपालकृतपादपतने प्रणम्रप्रणयिषु प्रहप्रार्थकलोकेषु वा अर्पिता प्रसन्नतासूचनाय मनाग्. न्यस्ता दृष्टिः चक्षुर्विन्यासो येन स तथा । • अर्पितहर्षः स्वदर्शनप्रदानसंपादितसभाजनसंतोषः । अनर्पितहृदयः गम्भीरत्वाद् अनवतीर्णस्वाभिप्रायः स कुमारपालावनिपः । अर्पितनृपक्षोभं किम् एषोधुना नो विधास्यतीति उत्पादितप्रत्यर्थिनृपतिततिचित्तसंभ्रमं यथा भवति एवं तत्र कनकमण्डपिकायाम् आसीनः उपविष्टः ॥
पणामिअ । अलिविअ । अणचचुप्पि। अप्पिअ । “अरल्लिव-चचुप्पपणामाः [३९] ॥ - २८. एकं मुहूर्त यापयित्वा उपवेशानन्तरं स्वावसरप्राप्त्यर्थ नृपस्य सावधानार्थ च क्षणमात्रं प्रतीक्ष्य यापितं स्वमहिम्ना गमितं दुष्टस्य लोकदुःखदायित्वाद् अप्रियस्य कलेः कलिकालस्य ललितं विलासो येन स तथा । दन्तरुचिभिः शशधरकरकल्पदशनरश्मिभिः प्लावितं व्याप्तं गगनं येन स तथा । पुरोहितः पृथ्वीशश्रेयोर्थ मन्त्रम् उदचारीद् अभणत् ॥ जाविअ । अविअ । “ यापेर्जवः” [ ४० ] ॥
१B उव्वा'; C उच्चा.

Page #241

[ है० ८.४.४३ ]
षष्ठः सर्गः ।
१९१
हार - प्पह-पव्वालिअ - हिओ निवो पाविओ व्व अमएण । पक्खोडिअ - चमराहिं विकोसिअच्छीहि उवसरिओ ।। २९ ।। ओग्गालिर-सहाणं वग्गोलिर-करहयाण वारम्मि । रोमन्थ-भङ्ग - जणणो अहासि गम्भीर - तूर - खो ॥ ३० ॥ णुव्वन्तो सिरि-हिवय - सिरिमुम- कामय- सिरिं पयासन्तो । विच्छोलिअ-भुमयांहिं राया विलयाहि परिअरिओ ||३१||
२९. हाराणां नानाविधमुक्ताकलापानां प्रभाभिः प्लावितं हृदयं वक्षःस्थलं यस्य स तथा । अतः उत्प्रेक्ष्यते । अमृतेन प्लावित इव व्याप्त इव । विकोशितानि वारंवारं चालनेन स्फारीकृतानि चामराणि यकाभिस्तास्तथा ताभिः । विकोशिताक्षीभिः विकसितनेत्राभिः नृपः उपस्सृतः चामरव्यग्रकरवनिताभिः शोभार्थं पार्श्वतः सेवित इत्यर्थः ॥
,,
1
ओम्वालिअ । पव्वालिअ । पाविओ । “लावेरोम्वाल - पव्वालौ ” [४१] ॥ पक्लोडिअ । विकोसिअ । विकोशेः पक्खोडः " [ ४२ ] ॥
(6
,,
३०. रोमन्थं कुर्वन्ति " णिज् बहुलं नाम्नः ' [हे० ३.४] इति णिजि रोमन्थयन्ति इत्येवंशीला रोमन्थयितारः उद्गीर्य चर्वणकरिष्णवो ये वृषभा बलीवर्दास्तेषां रोमन्थयितृकरभाणां च वारे समूहे । रोमन्धयनं भावे घञ रोमन्थस्तस्य भङ्गः प्रतिरवसंवलिततादृग्ध्वानश्रवणेन संजातक्षोभत्वाद् विच्छेदस्तस्य जनकस्तूर्यरवो नान्दीनिनादः अथ स्वर्णमण्डपिकार्या सिंहासनोपविष्टे नृपे पुरोहितमन्त्रोच्चारणचामरिकीचामरग्रहणानन्तरम् आसीत् ॥
I
ओग्गालिर । वग्गोलिर । रोमन्थ । “ रोमन्थेरोग्गाल वग्गोलौ” [४३] ॥ ३१. श्रियं कामयते " शीलिकामि " [ हे० ५.१] इति णे श्रीकामः स एव १ BD भुमयाए. २ उपाश्रितः ३ B रोमंथयमं. ४ B स च for स एव.

Page #242

१९२
कुमारपालचरिते अणकम्पिर-कर-वलिअ-त्थाले आरोविउं अदोलि-सिहं । रतोलिर-ताडका वर-विलयारत्ति काही ॥ ३२॥ जण-रञ्जणेहि राविउमुव्वीसं तत्थ पणमिर-निवेहि ।
परिवाडिअञ्जलीहिं खे घडिआ कमल-कोस व्व ॥ ३३ ॥ श्रीकामकस्तस्य श्रियं प्रकाशयन् उमाकामकश्रियं प्रकाशयन् । संप्रत्यपि स्वविभूत्या माधवपार्वतीपतिलक्ष्मी प्रकटयन्नित्यर्थः । कम्पिता अभीष्टकामिनाम् अर्धाक्षनिरीक्षणार्थ चालिता भ्रुवो यकाभिस्तास्तथा ताभिर्वनिताभी राजा कुमारपालनृपः परिवृतः स्वस्वकृत्यकरणाय उपसृतः ॥ णिहुवय । कामय । “ कमेणिहुवः " [ ४४ ] ॥ णुव्वन्तो । पयासन्तो । “ प्रकाशेणुव्वः ".[ ४५] ॥
३२. अकम्प्रौ अकम्पनशीलौ । निश्चलावित्यर्थः । यौ करौ हस्तौ तयोरारोपितं धृतं यत् स्थालं रत्नखचितकाञ्चनपात्रं तस्मिन् आरोप्य संस्थाप्य आरत्रिकं नीराजनाय दीपकमण्डलम् । न दोलयतीति ग्रहादिभ्यो णिनि अदोलिनी स्थिरा शिखा कलिका यस्य तत्तथा तद् दोलिनौ लीलावशात् चलनशीलौ ताडकौ कुण्डले यस्याः सा तथा । वरवनिता वारविलासिनी अकार्षीत् । उदतारयदित्यर्थः ॥
विच्छोलिअ । अणकम्पिर । “कम्पेर्विच्छोलः " [ ४६] ॥
वलिअ । आरोविउ । “ आरोपेलः " [ ४७] ॥ - अदोलि । रङ्खोलिर । " दोले रङ्खोलः " [ ४८] ॥
३३. जनरञ्जनैः नीतिशालितया लोकावर्जकैः प्रणम्रनृपैः घटिताअलिभिः योजितैः करसंपुटैः कृत्वा तस्यां कनकमण्डपिकायां नृपं कुमारपालनृनाथं रञ्जयितुम् आत्मनि सानुरागं कर्तुं खे शीर्षोपरिदेशे कमलकोशा इव कमलकुड्मलानीव घटिता विरचिताः॥ ... रञ्जणेहि । राविउं । " रञ्जे रावः " [४९] ॥ परिवाडिअ । घडिआ। “ घटेः परिवाडः " [ ५० ] ॥

Page #243

[० ८.४.५४.]
षष्ठः सर्गः ।
- कणय - परिआलिएहिं रयणाहरणेहि वेढिअङ्गुलिआ । चिकण - किणण- छल्ला पुरो निविट्ठा महाजणिआ ॥ ३४ ॥ विकेन्तोद्धरिआ इव भायन्ता अवि अबीहिरा निच्चं । भीएहि सहचरेहिं निव-दुआ दूरमल्लीणा ।। ३५ ।।
३४. कनकेन वेष्टितैर्नियमितै रत्नाभरणैर्मरकतपद्मरागादिमुद्रिकाभिः कृत्वा वेष्टितागुलयः व्याप्तानामिकाद्यर्यः । विक्रयणक्रयणयो छेकाः महार्घ प्रवालमौक्तिकमाणिक्यादिवस्तुनो मूल्येन प्रदानोपादानयोर्विचक्षणा महाजनिकाः श्रेष्ठिसार्थवाहप्रमुखपौरलोकाः पुरः युष्मत्प्रसादाद् वयं सुखिन इत्यादिनिजवार्ताप्रतिपादनाय राज्ञोऽग्रे निविष्टा आसीनाः ॥
परिआलिएहिं । वेढिअ । " वेष्टेः परिआलः
३५. नृपदूताः प्रत्यर्थिपृथ्वीशसंदेशहारिणो भीता अपि प्रतापपरा - भूततपनमण्डलैश्रीकुमारपाल भूपालालंकृततथाविधसभादर्शनात् चकिता अपि अभीताः स्वप्रभुंसामर्थ्यचिन्तनात् सावष्टम्भा भीतैः सहचरैः सभादर्शनादेव क्षुब्धैः स्वानुचरैः सह दूरम् आलीनाः । प्रस्तावे सति संदेष्टव्यं विज्ञपयिष्याम इति सभाया दूरदेशे स्थिताः । एवंविधाः सन्तो विज्ञायते विक्रीणदुद्धरिता इव विक्रीणत्सु सत्सु उद्धरिताः केनापि अगृहीतास्त इव । यत् किल विक्रीणताम् उद्धरति तत् पृथग् भवति ॥
""
१९३
[ ५१ ] ॥
विकिण । किणण । विकेन्तो । "क्रियः किणो वेस्तु के च" [५२] इति क्रीणातेः किणो वा वेः परस्य तु द्विरुक्तः क्के । चकारात् किणश्च । णेरिति निवृत्तम् ॥ भायन्तीं । अबीहिरा। “भियो भा- बीहौ” [ ५३ ] || बाहुलकात् क्वचिन्न । भीएहि ॥ अल्लीणा । “ आलीङोऽल्ली ” [ ५४ ]
१ BC विकिणिण°. २ BC विकतो. ३ C विक्रयक्रयण° ४ B मंडन'. ५ B एव. ६ BC विकिणिण. ७ BC किणिण ८ BC विकतो. ९ BC णे इति . १० BC भाअंता.
13 [ कुमारपालचरित ]

Page #244

१९४
कुमारपालंचरिते भत्ति-णिरिग्घिअ-हिअआ मउलि-णिलीअन्त-पाणि-संपुडया निव-पय-कमल-णिलुक्कन्त-लोअणा सा सहा आसि॥३६॥ आसि मणि-वेइआसु लुकन्तो मणि-महीऍ लिकन्तो। ल्हिक्कन्तो मणि-थम्भेसु सय-गुणो पडिकिदीइ जणो॥३७॥ निवइ-निलीइर-नयणा अविराय-सिरी विलीइर-जुआणा । अलि-रुञ्जिअ-जइ-रुण्टिअ-किङ्किणि-नीवीउ आसीणा॥३८॥
३६. भक्तौ नृपाराधने निलीनम् आसक्तं हृदयं यस्याः सा तथा । मौलौ मस्तके निलीयमानम् आश्लिष्यत् पाणिसंपुटं यस्याः सा तथा । राजानम् उद्दिश्य योजितहस्तेत्यर्थः । नृपपदकमले निलीयमानलोचना संश्लिष्यन्नयना सा सर्वोत्कृष्टा सभा आसीत् । अपरव्यापारं परित्यज्य सेवैकताना संवृत्तेति भावः ॥ .
३७. मणिवेदिकासु रत्ननिर्मितवितर्दिषु निलीयमानः। मणिमयां निलीयमानः मणिस्तम्भेषु च निलीयमानः । प्रतिकृत्या प्रतिबिम्बेन तत्र तत्र संक्रामन् शतगुणः प्रभूतो जनः आसीत् संपन्नः ॥
३८. नृपतौ निलेतृ सञ्जनशीलम् । वीक्षणपरम् इति यावत् । नयनं यासां तास्तथा । अविलीनश्रियः अभ्रष्टशरीरशमेभाः विलेतारः धैर्यध्वंसाद् द्रवणशीला युवानो यकाभ्यस्तास्तथा । अलिरुतजयि रुतं यासां तास्तथा एवंविधाः किङ्किण्यः क्षुद्रघण्टिका यासु तथाभूता नीवयो यासां तास्तथा नार्यः आसीनाः आरत्रिकादि कृत्वा वारवनिताः कुमारपालनृपपार्श्वे उपविष्टाः ॥ .
णिरिग्घिअ । णिलीअन्त । णिलुक्न्त । लुक्कन्तो । लिक्कन्तो। लिहक्वन्तो । निलीहर । “निली.र्णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक्क-ल्हिक्काः" [५५] ॥
अविराय । विलीहर । " विलीङेविरा" [५६] ॥ रञ्जिअ । रुण्टिअ । “ रुके रुञ्ज-रुण्टौ" [५७] ॥ १ BC कमाल . २ B0 °डिय.

Page #245

[है. ८.४.६०.] षष्ठः सर्गः
१९५ -सग्गे वि हणिअ-विहवा असुणिअ-दोसा तिलोअ-सिरि-धुवणी।
कुमर-नरिन्द-सहा सा धुणिआरि-मणोरहा हुआ ॥ ३९ ॥ हुन्ताणन्दो अहुवन्त-संसओ निवइमुब्भुअन्त-मई । पहवन्तो अपरिहवो विण्णविही संधिविग्गहिओ ॥ ४० ॥ देव विवक्खीहुन्तो णिव्वडिअ-बलेण सो पहुप्पन्तो । हूओ कुङ्कुण-नाहो जहा तहा कुणसु अवहाणं ॥ ४१ ॥
३९. स्वर्गेपि । आस्तां मर्त्यलोके । श्रुतविभवा विख्यातसमृद्धिः अश्नुतदोषा स्वपरदेशानाकर्णितास्थितिः । त्रैलोक्यश्रीधूयते स्ववैभवेन अभिभूयते अनयेति करणे अनटि त्रैलोक्यश्रीधवनी सा प्राग्व्यावर्णितस्वरूपा“ते लुग् वा" [हे० ३.२] इति कुमारपालेत्यत्र उत्तरपदलोपे कुमारः । स चासौ नरेन्द्रश्च तस्य सभा धुतारिमनोरथा विष्वगवस्थितप्रासनिविंशशक्तिशूलचक्राद्यस्त्रकलितानेकसुभटविसंकटत्वात् परास्तप्रत्यर्थिसार्थविरूपकाभिप्राया भूता संजाता ॥
हणिअ । असुणिअ । " श्रुटेर्हणः" [ ५८ ] ॥ ..धुवणी । धुणिअ । “धूगेधुवः " [ ५९] ॥ • ४०. भवदानन्दः नृपाग्रतोऽभिप्रेतनिवेदनात् संपद्यमानप्रमोदः । अभवत्संशयः विज्ञातस्वपरसैन्यवृत्तान्तत्वाद् अविद्यमानप्रतिपाद्य'विषयसंदेहः । उद्भवन्मतिः सप्रतिभत्वाद् उल्लसद्बुद्धिः । प्रभवन स्ववचनचातुर्येण इतरविज्ञपकेभ्यः समर्थः संजायमानः । अपरिभवः कुत्रापि असंपन्नतिरस्कारः । सांधिविग्रहिकः संधानविग्रहविनियुक्तप्रधानपुरुषः व्यजिज्ञपत् वक्ष्यमाणं न्यवीविदत् ॥'
हूआ । होन्त । अहुवन्त । अपरिहवो । “ भुवेर्हो हुव-हवाः ” [६०] ।। क्वचिद् अन्यदपि । उन्मुअन्त ॥
४१. विज्ञप्तिकामेव गाथाषषष्टया आह । हे देव महाराज

Page #246

कुमारपालचरिते दूर-ट्ठिआहि करिउं णिआरिअं सुर-वहूहि दीसन्ता। संदाणन्ता अइनिहावणा वेरि-सुहडाण ॥ ४२ ॥ वावम्फिरा कलासुं अमोघ-णिव्वोलणं पयासन्ता । अपयल्लिर-असि-फलया णीलुञ्छन्ता रिउ-दलम्मि ॥४३॥
पृथग्भूतम् इतरो-शसैन्यतो विशिष्टं स्पष्टभूतं सर्वत्र प्रकटं वा यद् बलं चतुरङ्गवाहनं तेन कृत्वा विपक्षीभवन् बलावलेपेन संपद्यमानः प्रभवन् शत्रुतिरस्कारेण समर्थः संजायमानः स लोगविख्यातः कुङ्कुणानां नाथः कुकुणदेशाधीशः यथा यादृशो भूतः संपन्नस्तथा अवधानं कुरु । तद्वृत्तान्तनिशमनपरो भवेति भावः ॥ . हुन्तो । “ अविति हुः" [ ६१] ॥
.. [णिव्वडिअ । “ पृथक्स्पष्टे णिव्वडः" [६२ ] ॥] पहुप्पन्तो । “ प्रभौ हुप्पो वा” [ ६३ ] । पक्षे.पहवन्तो ॥ हूओ । “क्ते हू" [ ६४ ] ॥ .
४२. षङ्गिः कुलकम् । हे महाराज तव योधाः कुङ्कुणं प्राप्ताः । कीदृशाः । काणेक्षितकृतम् अर्धाक्षनिरीक्षणकरणं कृत्वा दूरस्थिताभिः गगनाङ्गणगताभिः सुरवधूभिः अप्सरोभिदृश्यमानाः एते रणाजिरे वैरिभिरदृष्टपृष्ठा वैकुण्ठस्वर्गम् आसाद्य नः पतयो भविष्यन्तीति सस्पृहं विलोक्यमाना अवष्टम्भं कुर्वन्तः चित्तधैर्यम् आदधाना वैरिसुभटानां च अतिविष्टम्भकरणाः " बहुलम् एतन्निदर्शनम्" इति चुरादिवचनाद् रामो राज्यम् अकारयद् इतिवत् स्वार्थे णिचि निश्चेष्टताजनकाः ॥ .
४३. कलासु शस्त्रादिशिक्षासु श्रमं करिष्णवः अभ्यासं विधातारः । अमोघं वैरिविजयेन सफलं मन्युना ओष्ठमालिन्यकरणं तत् प्रकाशयन्तः दर्शयन्तः । अशिथिलीभवनम् अलम्बनं च करिष्णवः । सप्रयत्नग्रहणाद् निश्चलाः सुस्थानस्थाश्चेत्यर्थः । एवंभूता असयश्च 1 BC वैकुंत.

Page #247

[ है ० ८.४.६४.] षष्ठः सर्गः ।
१९७ • कम्मन्तमत्त-मनिअ-रिउणो गुललन्त-सामिणो विजये । दाउं वसुमझरन्ता पहु-आदेसं च झूरन्ता ॥ ४४ ॥ जुद्धेण भरावन्ता राम-कहं भारहं भलावन्ता । निअ-कुल-कम लढन्ता सुमरन्ता खत्तिआचारं ॥ ४५ ॥ वीर-चरणं सरन्ता पयरन्ता सामिणो पसायं च ।
बावण्ण-वीर-कह-विम्हरावणा वइर-पम्हुहणा ॥ ४६ ॥ फलकाः खेटकाश्च येषां ते तथा । दल इति देश्यः सैन्यार्थे । रिपुसैन्ये निःपतनम् आच्छोटनं वा कुर्वन्तः ॥
४४. क्षुरं कुर्वाणा एव क्षुरकुर्वाणमात्राणि । अत्र च क्षुरशब्देन क्षुरविधेयं शिरस्तुण्डमुण्डनादि कर्मोच्यते । अतो नापितमात्राणि मनिता रिपवो यैस्ते तथा । स्वामिनः स्वप्रभोविजये विजयनिमित्तं स्वकुलदेवतादि प्रति चाटु कुर्वाणाः । वसु विभूतिं दत्त्वा वर्णनापरबन्दिजनाय वितीर्य अस्मरन्तः दानशौण्डत्वाद् अजानानाः प्रभ्वादेशं स्वामिप्रदत्तशिक्षां च स्मरन्तः मनसि धारयन्तः ॥
४५. युद्धेन तादृक्संग्रामेण कृत्वा रामकथां रामरावणयुद्धवृत्तान्तं स्मरयन्तो ज्ञापयन्तः । भारतं च कौरवपाण्डवयुद्धप्रतिपादकग्रन्थविशेषम् । कौरवपाण्डवयुद्धमित्यर्थः । स्मरयन्तः निजकुलक्रमं रणाङ्गणभङ्गपराङ्मुखवपूर्वपुरुषसमाचारं स्मरन्तः। क्षत्रियाचारं नष्टपृष्ठानुसरणपतितप्रहारपरिहाररूपं वीरव्रतं स्मरन्तः ॥
४६. वीरवरणम् अनेन सह मया योद्धव्यमिति प्राकृतप्रतिसुभटयुद्धाङ्गीकारं स्मरन्तः अवबुध्यमानाः स्वामिनः प्रसादं च स्मरन्तः । द्विपञ्चाशद्वीरकथायाः शूद्रकांदिवीरचरित्रस्य विस्मरणाः तत्कथां विस्मरतो लोकान् प्रयुञ्जानाः । वैरस्य स्मरणाः एतैः सह अस्मद्भर्तुर्विरोध इति स्मर्तारः ॥ ..BD °मंत.° २ B सरा.° ३ BC शूद्रकावीरादिचरि'.

Page #248

कुमारपालचरिते
पम्हुसिअ - अन्न- कजा विम्हारिअ - वाणरिन्द-बल- ललिआ । वीसारिअ - रिउ - मन्ता तुह जोहा कुकुणं पत्ता ॥ ४७ ॥ सीह-रव- पोकणा ते कोक्कन्ता किं पि सच्च-वाहरणा । उव्वेल्लिर-तुरय-पयल्लिरेभ - चडिआ पसरिआ अ ॥ ४८ ॥
१९८
४७. विस्मृतान्यकार्याः । रणरसिकतया त्यक्तापरप्रयोजना इति भावः । विस्मारितं निजानुपमपराक्रमेण लोकानां स्मृतिपथम् अवतरत् निषिद्धं वानरेन्द्रबलस्य सुग्रीवशौण्डीर्यस्य ललितं स्फूर्तिर्यैस्ते तथा । विस्मारितः विस्मरन् स्मृतिपथाद् उत्तरन् प्रमुक्तः रिपुमन्त्रः अस्माभिरेवमेवं योद्धव्यम् इत्यादिशत्रुपर्यालोचो यैस्ते तथा । अस्मटारब्धानां प्रतिभटानां सर्वं युद्धकरणं विस्मृतम् इति भावः ॥
कुणसु । करिउं । “कृगेः कुणः”[६५]। कृगेरित्यधिकारः उत्तरसूत्राष्टके ज्ञेयः ॥ णिआरिअं । “ काणेक्षिते णिआरः " [६६] ॥ संदाणन्ता । अइनिद्रुहावणा । निष्टभावष्टम्भे णिङ्कुह-संदाणं ” [६७]” वावफिरा । “ श्रमे वावम्फः ” [६८] ॥
८८
णिव्वोलणं । “ मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोल : " [६९] ॥
अपयल्लिर | शैथिल्यलम्बने पयल: " [७० ] ॥
णीलुञ्छन्ता । " निष्पाताच्छोटे णीलुञ्छ : ” [७१] ॥
कम्मन्त । " क्षुरे कम्मः” [७२] ॥
" चाटौ गुलल:" [ ७३] ॥
अझरन्ता । झूरन्ता । भरावन्ता । भलावन्ता । लढन्ता । सुमरन्ता । सरन्ता । पयरन्ता । विम्हरावणा । पम्हुहणा । " स्मरेर्झर-झूर-भर-भल- लढ-विम्हर- सुमरपयर - पम्हुहा:" [७४] ॥
पम्हुसिअ । विम्हारिअ । वीसारिआ । “विस्मुः पम्हुस - विम्हर- वीसराः” [७५] ॥ ४८. सिंहरवस्य व्याहरणाः प्रतिभटान् प्रति सिंहनादान्
गुललन्त ।

Page #249

[है. ८.४.८०.].. षष्ठः सर्गः ।
१९९ अह महमहन्त-णीहरिअ-मद-जले सिन्धुरम्मि चडिऊण । ठाणाओं नीलिओ कुडणाहिवो नीसरन्त-बलो ॥ ४९ ॥ वरहाडिआ गढाओ रण-धाडिअ-रक्खणा भडा तस्स । जग्गिअ-खग्गा रण-जागरा य आअड्डिआ तत्तो ॥ ५० ॥
मुश्चन्तः । किम् अपरे मृता इदानीम् इत्यादि व्याहरन्तो जल्पन्तः । सत्यव्याहरणाः स्ववचनप्रतिपन्नार्थनिर्वाहकत्वाद् अवितथभाषकाः । प्रसृत्वराः सत्वरं गमनशीला ये तुरंगमाः प्रसृमराश्च य इभाः कुञ्जरास्तेषु आरूढाः स्थिताः । प्रसृताः परबलमनु प्रचलिताश्च ॥ पोकणा । कोकन्ता । वाहरणाः । “ व्याहगेः कोक-पोक्को" [७६] ॥ उव्वेलिर । पयालिर । पसरिआ । “प्रसरेः पयल्लोवेलो" [७७ ] ॥
४९. अथ युष्मद्योधप्रसरणानन्तरं प्रसरगन्धं निःसृतं गण्डादिस्थानसप्तकाद् निर्गतं मदजलं यस्य स तथा तस्मिन् सिन्धुरे कुञ्जरे आरुह्य स्थानात् स्वपत्तनमध्याद् निःसरत् पृष्ठतो निर्गच्छद् बलं सैन्यं यस्य स तथा कुडणाधिपो मल्लिकार्जुनांख्यनृपः निसृतः ॥ महमहन्त । "महमहो गन्धे" [७८] ॥ ५०. गढेति देश्यो दुर्गे । तस्माद् निमृताः। रणान्निःसृतानां कातरतया संग्रामाङ्गणानिर्गतानां रक्षणाः तद्व्याघातपरापरसुभटनिवारकत्वेन त्रायकाः। जागरिताः शत्रुप्रहाराय कोशेभ्यो निःकाशिता इत्यर्थः । खना यैस्ते तथा । जाग्रतीत्यचि जागराः रणाय जागराः सावधानाश्च तस्य कुणाधशिस्य भटास्ततः दुर्गनिर्गमानन्तरं व्यापृताः परस्परं युद्धाय प्रवृत्ताः॥
णीहरिअ । नीलिओ। नीसरन्त । वरहाडिआ । धाडिअ । " निःसरेीहर-नील-धाड-वरहाडाः " [७९]॥ जग्गिअ । जागरा । " जाग्रेर्जग्गः" [८.] ॥
१B0 पयल्लोवेल्लो.

Page #250

२००
कुमारपालचरिते समरम्मि वावरन्ता साहट्टिअ-पर-बला असंवरिआ। ... अणसाहरिअ-प्पेम्मामरीहि सन्नामिआ वरिउं ॥५१॥ . आदरिअ-वीर-वरणा मारन्ते पहरिउं पयट्टा व । अणओहिअ-भड-माणा ओरसिआ इव सिवस्स गणा॥५२॥
ओअरिअ दीहिआओ अचयन्तीकय-तरन्त-सुहडेहिं ।.... तीरन्ताण वि पारन्तएहिँ तेहिं कयं जुझं ॥५३॥
५१. समरे व्याप्रियमाणाः प्रवर्तमानाः संवृतं युगपद् अभिथावप्रवृत्तत्वेन भयजननात् पिण्डीकृतं परबलं यैस्ते तथा । असंवृताः भयाभावाद् यथेच्छं विचरिताः । असंवृतम् उच्छलत् प्रेम यासां ताः असंवृतप्रेमाणस्ताश्च ता अमर्यश्च ताभिर्वरितुं वरणं कर्तुम् आताः अङ्गीकृताः ॥
आअड्डिआ । वावरन्ता । " व्याप्रेराअड्डः" [८१ ] ॥ साहट्टिअ । असंवरिआ । अणसाहरिअ । “संवृगेः साहर-साहटो"[८२]॥
.. ५२. आइतवीरवरणाः । अनेन परबलवीरेण सह मया योद्धव्यम् इति कृतप्रतिज्ञा इत्यर्थः । अनवतीर्णः अभ्रष्टः भटमानः सुभटाभिमानो येषां ते तथा । प्रहरतः प्रहारान् ददतः प्रहर्तुं प्रवृत्ताः । एवं च मासंभाव्यतथाविधयुद्धविधानाद् मन्यन्ते शिवस्य गणा इव अवतीर्णाः स्वर्गलोकाद् आयाताः ॥
सन्नामिआ । आदरिअ । “ आगेः सन्नामः ” [ ८३ ] ॥ सारन्ते । पहरिउं । " प्रहगेः सारः ” [ ८४ ] ॥
५३. अशक्नुवत्कृताः असमर्थीकृताः शक्नुवत्सुभटा यैस्ते तथा तैः शक्नुवतामपि मध्ये शक्नुवद्भिस्तैः कुडणाधिपभटैः दीर्घिकातः

Page #251

[ है. ८.४.९० ]. षष्ठः सर्गः।
२०१ सकन्तो अणथकिअ-सलहिअ-सर-वरिसणो निवो ताण । मणि-खचिअ-कणय-वेअडिअ-माडिओ पहरिउं लग्गो ॥५४ दिन्नमसोल्लिअ-मंसासणाण अणपउलि तओ मंसं । अरि-पयण-पयावेणं तेणं सर-मिल्लिरेण रणे ॥ ५५ ॥
अवतीर्य युद्धं कृतम् । समरतूर्यनिर्घोषश्रवणप्रवृद्धोत्साहत्वेन तदैव खानाद्यपहाय संग्रामः प्रारब्ध इति भावः ।।
अणओहिअ । ओरसिआ । ओअरिअ । “अवतरेरोह-ओरसौ” [८५]॥
५४. शक्नुवन् इतरसुभटापेक्षया समर्थः । अफक्कितम् अनीचैर्गतम् । सर्वोत्कृष्टमित्यर्थः । अत एव श्लाघितं शरवर्षणं यस्य स तथा । मणिभिः खचितः कनकेन खचितो माठिर्यस्य स तथा । मणिस्वर्णनिर्मितसंनाह इत्यर्थः । [नृपः] ताण इति द्वितीयायाः षष्ठी [३.१३४ ] इति तान् गूर्जरसुभटान् प्रहर्तुं लग्नः ॥ .' अचयन्तीकय । तरन्त । तीरन्ताण | पारन्तएहिं । सक्कन्तो । “ शकेश्चयतर-तीर-पाराः" [ ८६ ] ॥
अणथक्किअ । " फक्कस्थक्कः ” ! ८७ ] ॥ ... सलहिअ । “ श्लाघः सलहः” [ ८८ ] ॥
खचिअ । वेअडिअ । " खर्वेअडः" [ ८९] ॥
५५. अरीणां पचनो दाहकः प्रतापो यस्य स तथा तेन शरमोक्षणशीलेन रणे तेन नृपेण अपकमांसस्य अशनानां भक्षकाणां गृध्रादीनाम् अपकं मांसं ततः शरमोक्षणानन्तरं दत्तम् । अनेके सुभटास्तेन व्यापादिताः सन्तो गृध्रादिभक्ष्या अभूवन्निति भावः ॥
असोल्लिअ । अणपउलिअं । पयण । “पचेः सोल्ल-पेउलौ" [ ९० ॥
१B सत्सतूर्यनिघो; C ममतूर्यनि?". २ BC °पउल्लौ.

Page #252

२०२
कुमारपालचरिते · उस्सिक्किअ-सङ्केणं पच्छा अवहेडिउं नि पि दलं ।
अणछड्डिअ-कुल-धम्मं सीह झुणी तेण रेअविओ ॥५६॥ . णिल्लुञ्छिअ-भय-पसरो धंसाडिअ-भयमिभं समारूढो । मुश्चन्तो बाणे णिच्चलीअ सो कोह-दुहिअप्पा ॥ ५७ ॥ जूरवणेहि उमच्छन्तेसुं जय-सिरि-अवश्चिओ समरे । नाह अवेहविरेहिं पाईक्केहिं न वेलविओ ॥ ५८ ॥
५६. मुक्तशङ्केन अवगणितपरपक्षभयेन तेन नृपेण अमुक्तकुलधर्मम् अत्यक्तक्षत्रियाचारं निजमपि । दलेति देश्यः सैन्ये । तत् पश्चाद् मुक्त्वा । अतिवीर्यात् स्वबलस्य अग्रे भूत्वेत्यर्थः । सिंहध्वनिर्मुक्तः । अयम् अहं युष्माकं कृतान्त इह आगत इति अस्मद्वलस्य निकटीभूय रणे जगजेत्यर्थः ॥ . ५७. मुक्तभयप्रसरः मुक्तभयं तथाविधानेकास्त्रपातेपि निर्भीकम् इभं समारूढः क्रोधदुःखितात्मा रोषाग्निसंतप्तगात्रः स नृपः बाणान् मुश्चन दुःखम् अमुञ्चत् ॥
मिल्लिरेण। उस्सिक्किअ । अवहेडिउं। अणछड्डिअ । रेअविओ। णिलञ्छि । धंसाडिअ । मुञ्चन्तो । “ मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रेअव-णिल्लुञ्छधंसाडाः" [ ९१ ]॥ णिचलीअ । “ दुःखे णिच्चलः '' [ ९२ ] ॥
५८. त्रिभिर्विशेषकम् । हे नाथ कुमारपाल नृप कुकुणाधीशः रचितव्यूहे विहितरचनाविशेषे गूर्जरसैन्ये प्रदेशम् अरचयत् । प्रतिभटपरासनेन आत्मसैन्यस्य अवकाशं चकारेत्यर्थः । तथा निजां यशोलक्ष्मी समारचयत् । कीदृशः । वश्चयत्सु विप्रतारकेषु वश्चकैः । अतिच्छलयुद्धकुशलैरित्यर्थः । तैः सह समरे सति जयश्रिया - १ B निलुठिअ. २ ० पायके'. ३ CD add सन्. ४ B निल्लुडिअं. ५ D°पाल स कु.

Page #253

[है० ८.४.९६.]
षष्ठः सर्गः ।
२०३
उगहि-जय-पन्नो अवहिअ - वूहम्मि गुजर - दलम्मि । विडविड्डी पएसं तक्कालं रइअ - रोमचो ।। ५९ ॥ सारविए रण- छेत्ते उवहस्थिअ - आउहेहिँ जुज्झन्तो । केलाइआउहो सो निअं समारीअ जस-लच्छि ॥ ६० पहु-कज-समारंचणेण सिञ्चिओ तुह बलेण बाणेहिं । सीभर - सिम्पिअ-वसुहो मय - सेअणओ इभो तस्स ॥ ६१ ॥ अवचितः । अवञ्चयितृभिः अवञ्चनाशीलैः पदातिभिः न वञ्चितः न विप्रलब्धः । छलयुद्धे प्रकटयुद्धे च अस्यैव जयोभूदित्यर्थः ॥
५९. रचितजयंप्रतिज्ञः कृंतपरबलभङ्गाङ्गीकारः । तत्कालं युद्धावसरे रचितरोमाञ्चः विहितपुलकः ॥
६०. रणक्षेत्रे समारचिते काष्ठकण्टकपाषाणाद्यपनयनेन समीकृते समारचितायुधैः उत्तेजितास्त्रैः सह समारचितायुधो युध्यमानः संप्रहरन् ॥
" वञ्चे
जूरवणेहि । उमच्छन्तेसुं । अवञ्चिओ । अवेहविरेहिं । वेलविओ
र्वेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः " [ ९३ ] ॥
उग्गहिअ । अवहिअ । विडविड्डीअ ।
८८
रइअ । रहावह
'विडविड्डाः " [ ९४ ] ॥
६१. हे महाराज प्रभुकार्यसमारचनेन स्वामिकार्यविधायकेन व बलेन बाणैः कृत्वा तस्य कुङ्कणाधीशस्य शीकरैर्नासाप्रमुक्तपृषत्कैः सिक्ता वसुधा येन स तथा मदेन सप्तस्थानक्षरन्मदजलेन सेचकः भूतलस्य उक्षक: इभः सिक्तः । प्रोत इति भावः ॥
सारविए । उवहत्थिअ । केलाइअ । समारीअ । समारचणेण । “समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलायाः " [ ९५ ] ॥
सिञ्चिओ । सिम्पिअ । सेअणओ । “ सिचेः सिञ्च-सिम्पौ ” [ ९६ ] ॥
१ BC समाचरणेण, २ BD add सति. ३ BC समाचरणेण.

Page #254

२०४
कुमारपालचरिते
पडिसुहडे पुच्छन्ता गजन्ता ढिकमाण-वसह व्य। अह बुकिआ तुह भडा कुङ्कण-देसाहिवं दटुं ॥ ६२॥ . अग्घिअ-वम्मा छजिअ-सिरक्कया मण्डलग्ग-सहिअ-करा । रोहिअ-सेन्ना रीरिअ-रणङ्गणा राइआ ते अ॥ ६३ ॥ आउड्डिअ-रह-चकं खुप्पन्त-हयं णिउड्डमाणेभं । बुड्डन्त-भडं करि-रुहिर-मजणे ताण आसि रणं । ६४ ॥
६२. गर्जद्वृषभा इव सदर्पनिनदद्गवेन्द्रा यथा गर्जन्तो निनादं कुर्वाणाः सन्तः प्रतिसुभटान् पृच्छन्तः अथ हस्तिनि शरवर्षानन्तरं तव भटाः कुकुणदेशाधिपं दृष्ट्वा अयमसाविहास्त इति विज्ञाय गर्जिताः हतोयं जितमस्माभिरित्यादि सदर्प निनदिताः ॥
पुच्छन्ता । " प्रच्छः पुच्छः" [ ९७] ॥ गजन्ता । बैंक्किआ । “ गर्जेर्बुक्कः ” [ ९८ ] ॥ , ढिक्कमाण । “ वृषे ढिक्कः” [ ९९ ] ॥
६३. राजितवर्माणः प्रदीप्तसंनाहा राजितशिरस्काः शोभितशिरस्त्राणा मण्डलाग्रराजितकराः खड्गविभ्राजितहस्ता राजितं सैन्यं यैस्ते तथा राजितरणाङ्गणास्ते तव भटा राजिताश्च ॥
अग्घिअ । छजिअ । सहिअ । रोहिअ । रीरिअ । राइआ । ." राजेरग्घछन्न-सह-रीर-रेहाः " [१००] ॥
६४. मज्ज्यते अस्मिन् इति मजनं करिरुधिरं च तद् मजनं च तस्मिन् । यावति करिरुधिरे मज्ज्यते तावतीत्यर्थः। करिणां रुधिराणि तेषु मजने बुडने सति वा । मग्नरथचक्रं बुडितरथपादं मजद्धयं मजदिभं मज्जद्भटं रणं तेषां गूर्जरकुङ्कुणभटानाम् आसीत् जातम् ॥
१० चुकिआ. २ C सरिक°. ३ C चुक्किआ. ४ So BC and A too, though the vrtti appears to consider : as the reading. ५ D राजिताश्च कामिताश्च. ६ B om. तद् मजनं च.

Page #255

[० ८.४.१०४ ]
पष्ठः सर्गः ।
२०५
आरोलिअ-सर-माला-वमालणो मल्लि अज्जुणो राया । पुञ्जअ -पहु-लजिर-गुजरेहि जीहाविओ तेहि ॥ ६५ ॥ ओसुकन्तो अण-गिराहि सो खत्त - धम्म - लुहण -भडे । उग्घुसिअ-सेल्ल रोसाणिआसिणो के वि सिक्खविही ॥ ६६ ॥ लुञ्छन्ता घम्म-जलं कज्जल - पुञ्छिअ-मुह व्व तेण भडा । पर - तेअ पुंसणेणं फुसिअ - जसा हक्कआ के वि ॥ ६७ ॥ आउड्डिअ । खुप्पन्त । णिउड्डुमाण | बुड्डन्त । मजणे । मजेराउड्डुणिउड्डु - बुड्डु खुप्पा:" [ १०१ ] ॥
(C
६५. पुञ्जिता राशीकृता याः शरमालास्तासां पुञ्जको विस्तारकः मल्लिकार्जुनो राजा पुञ्जिता भयवशात् पिण्डीभूता अत एव प्रभोः स्वस्वामिनो लज्जितारः कथं वयम् एवंविधा मुखं दर्शयिष्याम इति लज्जनशीला ये मूर्जरास्तैः लज्जितः कथम् एतैर्भृत्यमात्रैर्युध्ये इति लज्जमानः तैस्तथाभूतैर्लज्जितो लज्जां प्रापितः ॥
आरोलिअ । वमालणो । पुँजिअ ।
लजिर | जीहाविओ ।
CC
८८
लर्जीह : " [ १०३ ]॥
६६. तेजन्यः अमर्षजनिका या गिरः उक्तयस्ताभिः रे रे क्षत्रिया मा पलायध्वम् इत्यादिवाग्भिः । संस्कृते सनम् अन्तरेण गुप्तिजादीनाम् अप्रयोग इति ओसुक्कन्तो इत्यस्य धात्वन्तरेण अर्थः कथ्यते । दीपयन् । यन्मते सनम् अन्तरेणापि प्रयोगस्तन्मते तेजमान इत्यपि भवति । स मल्लिकार्जुन नृपो मृष्टाः उत्तेजिताः। सेल्लेति देश्यः । कुन्ता यैस्ते तथा । ते च मृष्टा'सयश्च ते तथा तान क्षत्रधर्ममार्जन भटान् क्षत्रियाचारनिर्मलीकारकसुभटान् कानपि अशिक्षयत् शस्त्रैरताडयत् ॥
ओसुक्कन्तो । तेअण । " तिजेरोसुक्कः " [ १०४]॥
६७. घर्मजलं स्वेदोदबिन्दून् मृजन्तः वस्त्रादिना उत्पुंसयन्तः ।
पुञ्जेरारोल-वमालौ ” [१०२ ] ॥
१ BC om. णिउड्डु, though they give the example णिउडुमाण २ BC भटावशात् ३ Bom. पुञ्जिअ.

Page #256

२०६
कुमारपालचरिते · पहु-नामापुसणो धम्माहुलणो वेरि-नाम-मञ्जणओ। तं मूरीअ गइन्दं गुजर-लोओ अवेमइओ ॥ ६८ ॥ सूडिअ-सुहडो सूरिअ-तुरंगमो विरिअ-बाण-पसरो य । मुसुमूरिअ-सिरताणो करञ्जिओ कुङ्कुणाहिवई ॥६९॥ . पविरञ्जिआतवत्तो नीरञ्जिअ-विजय-जयन्तीओ।
सो लूण-सीस-कमलो कओ तुहाभञ्जिअ-भडेहि ॥ ७० ॥ जेष्यत्यधुनास्मान् असाविति विच्छायवदनत्वाद् उत्प्रेक्ष्यन्ते । कजलमृष्टमुखा इव अञ्जनलिप्तानना इव । मृष्टयशसः अपासितकीर्तयो भटाः परतेजोमार्जनेन शत्रुप्रतापविध्वंसकेन तेन मल्लिकार्जुननृपेण निषिद्धाः अग्रतो विचरन्तः सिंहनादेन निरस्ताः ॥
६८. प्रभुनाम्नः अमार्जनः तादृश्यपि संग्रामे संमुखीनत्वाद् अनुत्पुंसकः । प्रकटीकारक इत्यर्थः। धर्मामार्जनः क्षत्रधर्मानपासकः । वैरिनाममार्जकः वैरिविनाशेन तन्नानोपि ध्वंसकः । अभग्नो गूर्जरलोकः अस्मदलवीरजनः तं प्राग्व्यावर्णितस्वरूपं गजेन्द्र मल्लिकार्जुननृपहस्तिनम् अभाङ्क्षीत् शस्त्रैरभैत्सीत् ॥
लुहण । उग्घुसिअ। रोसाणिअ। लुञ्छन्ता । पुञ्छि। पुसणेणं । फुसिअ । अपुसणो । अहुलणो । मजणओ। “ मृजेरुग्घुस-लुञ्छ-पुञ्छ-पुंसफुस-पुस-लुह-हुल-रोसाणाः” [ १०५ ] ॥
६९. भनसुभटः रणाङ्गणनष्टपदातिवर्गो भग्नतुरंगः ध्वस्तहयो भन्नबाणप्रसरः खण्डितशरप्रपञ्चो भग्नशिरस्त्राणः लूनशिरस्कश्च कुङ्कुणाधिपतिर्भग्नः शस्त्रभिन्नः ॥
७०. भग्नातपत्रः छिन्नच्छत्रो भग्नविजयवैजयन्तीकः छिन्नविजयसुवार्तो/कृतपताकः स मल्लिकार्जुननृपः लूनशीर्षकमलः तव
१ BC °पुसुणो though they have °पुसणो in the commentary. २ B मुसमू'. ३ BD °सूचार्थो; C °सूवार्तो.

Page #257

[है. ८.४.१.९] पष्ठः सर्गः
२०७ . नय-पडिअग्गिर अणुवच्चिओ सि दाहिण-दिसाइ तुममिहि ।
विढविअ-कुडण-सत्तङ्ग-संपओ अजिअ-जसोह ॥ ७१ ॥ पहु सिरि-नयर-सिरीए जुजसि जुप्पसि तिलङ्ग-लच्छीए । जुञ्जसि कश्चि-सिरीए भुञ्जन्तो दाहिणि इण्हि ॥ ७२ ॥ सिन्धु-वई तुह चमढण-वेलिल्लो तुमइ दिन्न-चड्डणओ।
न जिमइ दिवसे जेमइ निसाइ पच्छिम-दिसाइ तह ॥७३॥ अभमभटैः महासंग्रामविमर्देपि अपराङ्मुखैर्वीरैः कृतः विहितः । व्यापादित इत्यर्थः ॥ . . मूरीअ । अवेमइओ । सूडिअ । सूरिअ । विरिअ । मुसुमूरिअ । करञ्जिओ । पविरजिअ । नीरञ्जिअ । अभञ्जिअ । " भञ्जर्वेमय-मुसुमर-मूर-सूर-सूड-विरपविरञ्ज-करञ्ज-नीरजाः" [१०६] ॥ ___७१. हे नयानुव्रजितः नीत्यनुगमनशील अर्जिता आत्मसात्कृता कुडणानां सप्ताङ्गसंपत् स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलरूपलक्ष्मीर्येन स तथा । अत एव अर्जितयशओघ, असि त्वं दक्षिणदिशा अनुव्रजितः
अमुगतः । दक्षिणदिक्स्वामी संवृत्त इत्यर्थः॥ • . पडिअग्गिर । अणुवचिओ । “ अनुव्रजेः पडिअग्गः" [१०७] । - विढविअ । अजिअ । “ अर्जेविढवः " [१०८] ॥ .....७२. हे प्रभो कुमारपालनृप दक्षिणाम् अवाची दिशम् इदानीं भुञ्जानः उपभोगयन् श्रीनगरश्रिया युनक्षि युक्तो वर्तसे । तिलङ्गलक्ष्म्या युनक्षि । काञ्चीश्रिया च युनक्षि । दक्षिणदिग्विजयात् तदन्तर्वर्तिदेशस्वामित्वम् आप्तोसीति भावः ॥ जुजसि । जुप्पसि । जुञ्जसि । “ युजो जुञ्ज-जुज-जुप्पाः" [१०९] ॥ ७३. तथा तव भोजनस्य वेला विद्यते यस्य स भोजनवेलावान् । १B °वजिओ.२ So BO; A has मुसमू.३ B om. this example.

Page #258

२०८
कुमारपालचरिते तम्बोल न समाणइ कम्मण-काले वि नण्हए जवणो । विसए अ नोवभुञ्जइ भएण तुह वसुह-कम्मवण ॥ ७४ ॥ मणि-गढिअ-कणय-घडिआहरणे उव्वेसरो वर-तुरङ्गे । संगलिअ लक्ख-सङ्के पेसइ तुह रिउ-असंघडिओ ॥७५ ॥ हरिस-मुरिआणणो सो महि-मण्डण कासि-रीडणो.राया। टिविडिक्कइ तुह वारं हय-चिश्चिअ-हत्थि-चिञ्चइअं ॥ ७६॥ भवतो वेलाधर इत्यर्थः । त्वया दत्तभोजनः जीवत्वसौ वराक इत्यनुकम्पया वितीर्णग्रासमात्रजनकैदेशः पश्चिमदिशः सिन्धुपतिः प्रतीचीदिक्संबन्धिस्वामी दिवसे न भुङ्क्ते निशायां भुते । स्वाम्यसाक्षात्कारे वेलाधरा रात्रौ भुञ्जत इति स्थितिः ॥ ___७४. हे वसुधोपभोजक पृथ्वीपालक तव .भयेन हेतुना जवनः जवनदेशाधीशः ताम्बूलं न भते । भोजनकालेपि न भते । विषयांश्च शब्दादीन् देशान् वा नोपभुड़े । सर्व ताम्बूलास्वादनादि मुक्त्वा केवलत्वदाराधनोपायान् अधीत इत्यर्थः ।
भुञ्जन्तो । चमढण । चड्डणओ । जिमइ । जेमइ.। समाणइ । कम्मण । अण्हए । “ भुजो भुज-जिम-जेम-कम्माण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः" [११०] । उवभुञ्जइ । कम्मवण । “ वोपेन कम्मवः” [१११] ॥ .
७५. रिपुभिः असंघटितः भवद्विपक्षपृथग्भूतः सन् उव्वेश्वरः मणिघटितकनकघटिताभरणानि संघट्य मेलयित्वा लक्षसंख्यान् । प्रभूतान् इत्यर्थः। वरतुरंगमांश्च तव प्रेषयति भवन्निमित्तम् उपढौकयति ।।
गढिअ । घडिअ । “ घटेर्गढः " [११२] ॥ संगलिअ । असंघडिओ। " समो गलः" [११३] ॥ ७६. हे महीमण्डन धरित्रीभृषक हर्षेण प्रसन्नो मयि महाराज १० उच्चेसरो. २ B om. °क°. ३ B om. from भुंक्त to रात्रौ. ४० कारै वेला'. ५ C °विपक्षे. ६ C उच्चैश्चरः. ७ B °घहित°. .. .

Page #259

[है० ८.४.११५] षष्ठः सर्गः
२०९ चिञ्चिल्लिओ अखुट्टिअ-भत्तीइ तुमम्मि मगह-देस-निवो । उक्खुडिअ-पुव्व-गव्वो अतुट्टि पाहुडं देइ ॥ ७७ ॥ अखुडिअ-गमणमतोडिअ-मदमतुडिअ-लक्खणं महेभ-कुलं । अणिलुक्न्त सिणेहो गउडो पेसीअ तुज्झ कए ॥ ७८ ॥ लुक्किअ-जसमुल्लूरिअ-पयावमुल्लकिअ-मेइणिं काही । घोलन्ती तुह सेणा भय-घुलिअं कन्नउजेसं ॥ ७९ ॥
इति प्रमोदेन स्फुटिताननः विकसितमुखः काशेर्मण्डनः शोभाजनकः । वाराणसीस्वामीत्यर्थः । स सर्वप्रसिद्धः तव हयैर्मण्डितं शोभितं तत्तथा तञ्च तद्धस्तिमण्डितं च तत्तथाभूतं द्वारं मण्डयति । मध्यम् आविशन् प्रत्यहं दौवारिकेण निषिद्धः प्रायः सिंहद्वारमेव अलंकरोतीत्यर्थः ।। मुरिअ । “ हासेन स्फुटेर्मुरः ” [ ११४ ] ॥
७७. त्वयि अतुडितभक्त्या अखण्डितबहुमानेन मण्डितो भूषितः तुडितपूर्वगर्वः गलितप्राच्याभिमानो मगधदेशनृपः अतुडितं निरन्तरं प्राभृतं रत्नादिढौकनं ददाति तुभ्यं प्रयच्छति ॥ . मण्डण । रीडणो । टिविडिक्कइ । चिञ्चिअ । चिञ्चइअं । चिञ्चिलिओ। ." मण्डेश्चिञ्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल-रीड-टिविडिक्काः ” [ ११५] । ... ७८. अतुडितस्नेहः अनपगतप्रीतिः गौडः गौडदेशाधिपतिस्तव
कृते अतुंडितगमनम् अखण्डितपादन्यासम् अतुडितमदं निरन्तरानिवृत्तदानप्रवाहम् अतुडितलक्षणं संपूर्णलक्षणोपेतं महेमकुलं प्रेषीत् प्राहिणोत् ॥
७९. हे नृप तव सेना घूर्णमाना चलन्ती सती तुडितयशसं विगलितकीर्ति तुडितप्रतापं गततेजसं तुडितमेदिनीकं भग्नावनिम् ।
14 [ कुमारपालचरित ]

Page #260

२१०
कुमारपालचरिते तुज्झ पहल्लिर-सिविरे घुम्माविअ-दंसमाण-कुम्मम्मि । दिवे वि दसण्ण-वई विवट्टमाणो भए मरही ॥ ८॥ अणकढिअ-दुद्ध-सुइ-जस पयाव-धम्मट्टिआरि-जस-कुसुम । तुह गण्ठिअ-चूहेणं विरोलिओ तस्स पुर-जलही ।। ८१ ।।
बाहुलकाद् अत्र कप्रत्ययाभावः । भयघूर्णितं साध्वसचकितं कन्यकुब्जेशम् अकार्षीत् ॥
अखुट्टिअ । उक्खुडिअ । अतुट्टिअं। अखुडिअ । अतोडिअ । अतुडिअ। अणिलुक्कन्त । लुक्किअ । उल्लरिअ । उल्लुकिअ । “ तुडेस्तोड-तुद्व-खुट्ट-खुडोक्खुडोल्लुक-णिलुक्क-लुक्कोल्लूराः ” [ ११६ ] ॥
८०. हे भूपते तव घुर्णितश्चलितो विवर्तमानः धराधस्तिष्ठन् कूर्मों येन स तथा तस्मिन् घूर्णयित विचरणशीलं यच्छिबिरं स्कन्धावारस्तस्मिन् दृष्टेपि । आस्तां युध्यमाने । दशार्णपतिः भये विवर्तमानः सन् अम्रियत प्राणान् अमुचत् ॥ .
घोलन्ती । घुलिअं। पहल्लिर । घुम्माविअ। “घूणों घुल-घोल-घुम्म-पहल्लाः" [ ११७] ॥ ढंसमाण । विवट्टमाणो । " विवृतेसः " [११८] ॥
८१. हे अकथितदुग्धशुचियशः अग्न्यनावर्तितक्षीरनिर्मलकीर्ते प्रतापधर्मकथितारियशःकुसुम तेजस्तापग्लापितरिपुकीर्तिपुष्प तव प्रथितव्यूहेन दृब्धेन सेनानिवेशेन का तस्य दशार्णपतेः पुरमेव अतिविस्तीर्णत्वात् जलधिः मथितः रत्नाश्वगजादिलिप्सया . विलोडितः। तन्नगरं विलुण्टितम् इत्यर्थः ॥
अणकढिअ । अहिअ । " कथेरट्टः" [११९॥ गण्ठिअ । “ ग्रन्थो गण्ठः "[ १२०] ॥
१D लुण्टितम् .

Page #261

[है. ८.४.१२४] कुमारपालचरिते
२११ मन्थिअ-दहिणो तुप्पं व घुसलिआ तस्स नयरओ कणयं । गिण्हन्तेहिं तुह सेणिएहिँ अवअच्छिआ अम्हे ॥ ८२ ॥ तस्स चमूवा समरे णुमजिआ तुह भडेहि णिव्वरिआ । णिज्झोडणेहि णिलेरणा वि अणलूरिअ-पयावा ॥ ८३॥ छिन्दिअ-छत्त-दुहाविअ-सिरक्क-णिच्छल्लिउत्तमङ्गाण । उद्दालिआ दसण्णाण सिरी चालुक्क-सुहडेहिं ॥ ८४ ॥
८२. हे धराधीश मथितदन्नः तुप्प इति देश्यत्वाद् नवनीतं तदिव तस्य दशाणपतेः मथिताद् नगरात् कनकं तव सैनिकैस्तैः प्रसिद्धैर्गृहद्भिः आददानवयं हादिता हर्षिताः ॥ विरोलिओ । मन्थिअ । घुसलिओं । " मन्थेघुसल-विरोलौ ” [१२१] ॥ . अवअच्छिऔ । ह्रादेरवअच्छः " [१२२] ।
८३. हे महाराज तस्य दशार्णपतेः छेदनाः शस्त्रैः प्रतिभटानां विदारकाः अत एव अच्छिन्नप्रतापा अखण्डिततेजसोपि । चमूपाः सैनिकास्तव छेदनविदारकैर्भटैश्छिन्नाः सन्तः समरे निषण्णाः स्थिताः । मृता इत्यर्थः । ये छेदना अच्छिन्नप्रतापाश्च ते कथं छिन्ना इति विरोधाभासः अपिशब्दार्थः ॥ णुमजिआ । “नेः सदो मजः " [१२३] ॥
८४. छिन्नानि विदारितानि च्छत्राणि येषां ते च छिन्नाः शिरस्का येषां ते च छिन्नानि उत्तमाङ्गानि येषां ते च तथा । तेषां दशार्णानां दशार्णदेशक्षत्रियाणां श्रीः सप्ताङ्गसंपत् चौलुक्यसुभटैः आच्छिन्ना गृहीता ॥
णिवरिआ । णिज्झोडणेहि । णिलरणा । अणलूरिअ । छिन्दिअ । दुहाविअ । णिच्छल्लिअ । “छिदेर्दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः" [१२४]॥
१० सिण्णिएहिं. २ BCD णिच्छो'. ३ BC छंदिअ. ४ BOD °सिरि'.. ५ BC घुसलियं. ६ BOD अवअच्छइ.

Page #262

२१३
कुमारपालचरिते · तिहुअण-जस-ओअन्दण-रिउ-अच्छेदण-चमूइ पहु तुज्झ । मलिऊण बलं तिउरीसरस्स परिहट्टिओ माणो ॥ ८५ ॥ चड्डिअ-नका मड्डिअ-महा-तडा खड्डिआखिलारामा । पन्नाडिअ-द्रह-पङ्का तुज्झ चमूए कया रेवा ॥ ८६ ॥ पय-मढिअ-पंसु-मसिणे चुलुचुलैमाणाणिलेण कय-फन्दे । रेवा-तड-लय-गहणे निव्वलिओ तुह बल-निवेसो ॥ ८७ ॥
८५. हे प्रभो तव । त्रिभुवनयशस आच्छेदमा शत्रुभ्यो हठाद् ग्राहिका अत एव रिपूणाम् आच्छेदना ध्वंसिका या चमूः सेना तया त्रिपुरीश्वरस्य चेदिनगरीशस्य बलं सैन्यं मृदित्वा मानो मृदितः भग्नः ॥
उद्दालिआ । ओअन्दण । अच्छेदण । “आङा ओअन्दोद्दालौ" [१२५]॥
८६. मृदितनका पिष्टजलचरजीवविशेषा मृदितमहातटा विदारितबृहत्कूला मृदिताखिलारामा भग्नानेकोद्याना मृदितहदपङ्का विलोडितान्त. स्थितनदकर्दमा रेवा नर्मदा तव चम्वा कृता ॥...
८७. पादाभ्यां मृदितो यः पांसुस्तद्वद् मसृणे कोमले स्पन्दमानानिलेन किंचिद्वहद्वातेन कृत्वा कृतस्पन्दे विहितमनाकम्पे रेवातटलतागहने तव बलनिवेशः स्कन्धावारो निष्पन्नः संजातः॥
मलिऊण । परिहडिओ । चड्डिअ । मड्डिअ । खड्डिों । पन्नाडिअ । मढिअ । " मृदो मल-मढ-परिहट्ट-खड्ड-चड्डु-मड्ड-पन्नाडाः" [१२६] ॥ चुलुचुलेमाण । फन्दे । “ स्पन्देश्चलुचुलः" [१२७] ॥
१ BC दलं. २ BC चुलुचुलु'. ३०°वारोपि. ४ B खडिअ. ५B चुलचुल'; C चुलुचलु.

Page #263

[है० ८.४.१३० ]
षष्ठः सर्गः ।
-नीपाइअ - जये-कळं अत्रिअट्टिअ - विक्कमं बलं तुज्झ । अविलोडिअ-जय-महुराहिवस्स फंसावही विजयं ॥ ८८ ॥ अविसंवाह - परिक्खा तणु- पक्खोडण - झडन्त - पंसु- कणा । णीहरिअ - नक्क-चक्कं तुह तुरया जँउणमुत्तिन्ना ॥ ८९ ॥ रिउ - अक्कन्दावणयं अखिजमार्णे - हयमजुरिएभकुलं । अविरन्त - चमूत्रं पत्तं महुराइ तुह सेनं ।। ९० ।।
२१३
८८. निष्पादितजयकार्य प्रसाधितप्रत्यर्थिभङ्गप्रयोजनम् । अविसंवदितः समरसंमर्देपि निर्व्यूढो विक्रमः शौर्य यस्य तत् तथा [ तव ] बलम् | अविसंवदितः अतिपराक्रमित्वाद् निश्चितो जयो यस्य स तथा । स चासौ मथुराधिपश्च तस्य विजयं विसमवादयत् । त्वत्सैन्यं तं जिगायेत्यर्थः ॥
निव्वलिओ । नीपाइअ । " निरः पदेर्वलः " [ १२८ ]॥
८९. हे नृप तव अविसंवादिनी अविघटनशीला परीक्षा एते शनैर्भिन्ना अपि सुभटान् रणाङ्गणे न पातयन्तीति विचारो येषां ते तथा । तनुशदनेन वपुर्धूननेन शीयमानाः पतन्तः पांसुकणा येभ्यस्ते तथा तुरगाः । आक्रन्दितम् उपरिष्टात् तुरगगमनेन सकरुणं शब्दितं नत्राणां चक्रं समूहो यस्यां सा तथा यमुनां कालिन्दीम् उत्तीर्णाः परं पारं प्राप्ताः ॥
अविअट्टि । अविलोट्टिअ | फंसावही । अविसंवाद । “ विसंवदेर्विअट्ट
विलोट्टफंसाः " [ १२९]॥
पक्खोडण | झडन्त । " शदो झड पक्खोडौ ” [ १३० ] ॥
९०. हे क्षोणीपते तव रिपूणाम् आक्रन्दनकम् आक्रन्दविधायकम्
१ BD जह°. २ BC फंसाविही. ३ BC जउण ४ B अखिजमाहयमजूर; C अखिज्जमणेहयमजूरि ; it would be admissible to read अखिज्जमाणहयजूरि° ( = अखिज्जमाणय + अजूरि° ) ५ C निव्यूढो. ६ B मधुरा°. ७ BCD फंसाविही.

Page #264

२१४
कुमारपालचरिते उत्थविअ-वारेहिं रुन्धिअ-मग्गेहि हकमाणेहिं । कुज्झन्तेहिं तुह सेणिएहिँ जुराविआ रिउणो ॥ ९१ ॥ तुह जायन्त-पवेसे सिन्ने जम्मन्त-परिहवो तत्तो। तडिअ-भओ महुरेसो न तडवीआजि-संरम्भं ॥ ९२ ॥ तड्डिअ-कणय-चएणं विरल्लि थिप्पिऊण तुह सेनं। .. महुरेसो तणिअ-दिही रक्खीअ नि पुरि महुरं ॥ ९३ ॥ अखिद्यमानहयम् अखिन्नेभकुलम् अखिद्यमानचमूपं सैन्यं मथुरायां प्राप्तम् । सुखसुखेन तत् तस्यां गतम् इत्यर्थः ।।
णीहरिअ । अक्कन्दावणयं । “आक्रन्देीहरः । [१३१] ॥ अखिजमाण । अरिए । अविसूरन्त । " खिदेर-विसूरौ "[ १३२ ]॥
९१. हे नरेन्द्र तव रुद्धद्वारैः वेष्टितप्रतोल्यादिनगरमुखैः अत एव रुद्धमार्गः निषिद्धवर्त्मभिः । निवारितलोकप्रचारित्यर्थः । निषेधद्भिः प्रतिभटान निवारयद्भिः क्रुध्यद्भिः सकोपैः सैनिकै रिपवः क्रोधिताः क्रोधं प्रापिताः ॥
उत्थचिअ । रुन्धिअ । “ रुधेरुत्थङ्घः ” [ १३.३ ] ॥ हक्कमाणेहिं । " निषेधैर्हक्कः ' [ १३४] ॥ . कुज्झन्तेहिं । जूराविऔं । “ क्रुधेरः [ १३५ ] ॥
९२. हे महीपाल तव जाय मानप्रवेशे सैन्ये सति ततः सैन्यात् जायमानपरिभवः अल्पसैनिकत्वाद् उत्पद्यमानतिरस्कारः । अत एव ततभयः प्रभूतसाध्वसः मथुरेशः आजिसंरम्भं समराटोपं नातनिष्ट न चकार ॥
जायन्त । जम्मन्त । “ जनो जा-जम्मौ" [ १३६ 1॥
९३. तर्हि किं चकारेत्याह । हे नरेन्द्र ततकनकचयेन कृत्वा __ १ BD आक्रदेणीहरः. २ B om. this example. ३ BC जराविअ.
B मधु'.

Page #265

[है० ८.३.१४२] षष्ठः सर्गः।
२१५ - सग्गल्लिअन्त-जस-भर जङ्गल-वहणोवसप्पिउं दिण्णा । तुह रिउ-झङ्खावण-घण-पयाव-संतप्पिएण गया ॥ ९४ ॥ जस-ओअग्गिअ-तिहुअण तेण कया भत्ति-वाविअ-मणेण ।
असमाणिअ-गुण वहरं समाविउं तुज्झ विनती ॥ ९५॥ ततं तव सैन्यं तृप्त्वा संतोष्य मथुरेशस्ततधृतिः विहितचित्तसौस्थ्यः सन् निजां पुरी मथुराम् अरक्षत् ॥ .
तडिअ । तविअ । तडिअ । विरल्लिअं । तणिअ । " तनेस्तड-तडुतडुव-विरलाः" [१३७]॥ . थिप्पिऊण । “ तृपस्थिप्पः" [ १३८ ] ॥
९४. हे स्वर्गोपसर्पद्यशोभर त्रिदिवोल्लसत्कीर्तिनिकर उपसर्पितुं त्वाम् आश्रयितुं जङ्गलपतिना सपादलक्षाधिपेन रिपूणां संतापको यो घनप्रतापः प्राज्यं त्वदाज्ञानङ्गीकारेण विरोधैकं यत् तेजस्तेन संतप्तेन सता तव गजा दत्ताः ॥ . . 'अलिअन्त । उवसप्पिडं । " उपसरल्लिअः" [१३९] झजावण । संतप्पिएण । “ संतेपेजः' [ १४० ]॥
९५. हे यशोव्याप्तत्रिभुवन असमाप्ताः अनिष्ठिताः । असंख्याता इत्यर्थः । गुणा यस्य स तथा तस्य संबोधनम् । तव वैरं समाप्य त्वदाझाङ्गीकारेण विरोधं निष्ठां नीत्वा वैरं समाप्तं निष्ठां नेतुं वा भक्तिव्याप्तमनसा तेन जङ्गलपतिना विज्ञप्तिः कृता॥
ओअग्गिअ । वाविअ । " व्यापेरोअग्गः" [ १४१] ॥ असमाणिअ । समाविउं । " समापेः समाणः " [ १४२] ॥
१ BCD A for सतं. २ B मधु'. ३ BCD om. °न. ४ BC विरोधं. ५ So emended from संतपे झंखः of B, and संतपे डंखः of C; A संतापेझखः; Seo Pisohel, foot-note ad loc.

Page #266

२१६
कुमारपालचरिते तइ पेल्लिओ तुरुक्को दिल्ली-नाहो गलस्थिओ तह य । अड्डक्खिओ अ कासी रिउ-धत्तण छुह महाएसं ॥ ९६ ॥ सोल्लिजइ जह लुद्धो तह मं गोल्लेसु रिउ-हुलण-कजे । कं कं परीसि न तुमं किणा वि खिविआ न तुज्झाणा ॥९७॥ गुलगुञ्छिऊण हत्थं उत्थसिअ तजणि भणामि इमं । ..... हक्खुविशं तुमए चिअ मह दुग्गं वेरि-उक्खिवण ॥ ९८॥
९६. एकादशभिर्गाथाभिर्विज्ञप्तिकामेवाह । हे रिपुक्षेपण वैरिनिरा: सक त्वया तुरुष्को म्लेच्छाधिपतिः क्षिप्तः । तथा ढिल्लीनाथः योगिनीपुरेश्वरश्च क्षिप्तः । काशिः वाराणसीशश्च क्षिप्तः । यः कश्चिद् आत्ममानी नृपः स सर्वस्त्वया तिरस्कृत इत्यर्थः । मम जङ्गलपतेरादेश क्षिप , विसृज । मम निरोपं ददस्वेत्यर्थः॥ ____९७. हे क्षोणीपते यथा लुब्धः स्वसेवकः क्षिप्यते सर्वस्मिन् कार्ये नियुज्यते तथा रिपुक्षेपणकार्ये स्वशत्रुतिरस्कारप्रयोजने मां क्षिप नियुक्ष्व । तथा कं कं त्वं न क्षिपसि । अपि तु सर्वमपि शत्रुवर्ग निरस्यसि । अत एव केनापि तवाज्ञा न क्षिप्ता । सर्वोपि त्वन्निरोपपरः संवृत्त इत्यर्थः ॥
पेल्लिओ । गलत्थिओ । अड्डक्खिओ । घत्तण । छुह । सोलिजइ । णोलेसु । हुलण । परीसि । खिविआ। " क्षिपेर्गलत्थाडक्ख-सोल्ल-पल्ल-गोल्लछुह-हुल-परी-घत्ताः ” [ १४३ ] ॥
९८. हे वैर्युत्क्षेपण अरातिनिरासक त्वयैव मम दुर्ग कोट्टः उत्मिप्तम् उत्पाटितम् । नान्योस्य संमुखमपि निरीक्षितुं क्षम इत्यर्थः । इदम् एतत् हस्तम् उत्क्षिप्य ऊर्वीकृत्य तर्जनी प्रदेशिन्यङ्गुरीं च उत्क्षिप्य भणामि सकलभूपालमण्डलीप्रत्यक्षं प्रतिपादयामि ॥
१ B डि°. २ B°लुणु . ३ BD गुलु'.

Page #267

[है ० ८.४.१४६] षष्ठः सर्गः:
२१७ • अल्लस्थिअ-विजय-धजा उन्भुत्तिअ-गुरु करा तुहं करिणो ।
उस्सिक्कन्ति गिरिं पि हु रिउ-णीरव कं न अक्खिवसि ॥९८॥ कमवसइ जुण्ण-कोलो लुट्टइ सेसो सुअन्ति दिक्करिणो । कुम्मो वि लिसैइ अणवेविरम्मि तइ पहु मही-धरणे ॥१०॥ आयम्बमाण-हिअया आयज्झन्तीउ विलविरा रणे। .. झलन्त-सिम तुह रिउ-बहूउ दइए वडवडन्ति ॥ १०१ ॥
९९. रिपून आक्षिपति तिरस्करोति । “ कर्म गोऽण' [ हे ० ५.१ ] इत्यणि रिप्वाक्षेपस्तत्संबोधनम् । तव उत्क्षिप्तविजयध्वजाः ऊर्वीकृतविजयवैजयन्तीकाः। उत्क्षिप्तगुरुकराः उल्लालितबृहच्छुण्डादण्डाः करिणः। हु इति संभावयामि । गिरिमपि उत्क्षिपन्ति उत्पाटयन्ति । अतस्त्वं कं नाक्षिपसि । यस्य तव एवंविधा दन्तिनः स त्वं सर्वमपि विजयसे इत्यर्थः ॥ ..
गुलगुच्छिऊण । उत्थचिअ । हक्खुविअं । उक्खिवण । अल्लथिअ । उन्मुत्तिअ । उस्सिक्कन्ति । "उत्क्षिपेर्गुलगुच्छोत्यङ्घालत्थोब्भुत्तोसिक्क हक्खुवाः" [१४४.] ॥ ' . णीरव । अखिवसि । “ आक्षिपेीरवः ” [ १४५ ] ॥
१००. हे प्रभो अवेपितरि अकम्प्रे निश्चले महीधरणे पृथ्वीप्राग्भारधारके त्वयि सति जीर्णकोलः आद्यवराहः स्वपिति । शेषः फणिपतिः स्वपिति । दिक्करिणो दिग्गजाः स्वपन्ति । कूर्मः कमठः स्वपिति । एतत्कार्यस्य भवता करणाद् एते निश्चिन्ताः संवृत्ता इत्यर्थः ।।
कमवसइ । लोट्टइ । सुअन्ति । लिसइ । " स्वपे: कमवस-लिस-लोहाः " [१४६ ] ॥
१०१. हे नरेन्द्र तव वेपमानहृदयाः साध्वसवशात् कम्पमानमानसाः।
१ BCD अब्भु°. २ B°णीवर. ३ B लसइ. ४ B गुलु°. ५ BC अन्भु.

Page #268

२१८
कुमारपालचरिते मय-लिम्पिअ-वसुहा तुह न णडन्ति गया विरन्ति न य तुरया .. अणगुप्पन्त-परक्कम अवहावसु को तुह दुइजो ॥ १०२॥ .. संदुमइ घरं संधुक्कड पुरमब्भुत्तए तहोजाणं ।
तुज्झ पयावग्गि-पलीविआण सव्वं पि तेअविरं ॥१०३ ॥ वेपमानाः कायेपि वेपथुभृतः । विलपित्र्यो विलपनशीलाः । विलपच्छिशवो रुदद्वालका रिपुवध्वः अरण्ये दयिते विलपन्ति । हा नाथा युष्मान् विना कथं वयं प्राणान् धरिष्याम इति दयितविषयान् विलापान् कुर्वन्तीत्यर्थः ॥
अणवेविरम्मि । आयम्बमाण । आयज्झन्तीउ । । वेपेरायम्बोयज्झौ.१ . [१४७ ]॥ विलविरा । झडन्त । वडवडन्ति । " विलपेसङ्ख-वडवडौ” [ १४८ ]॥'
१०२. हे अगुप्यत्पराक्रम स्थिरशौण्डीर्य तव मदलिप्तवसुधाः दानसिक्तभूमयो गजा न गुप्यन्ति प्रधानत्वाद् रणसंमर्देपि न व्याकुलीभवन्ति । तुरगाश्च न गुप्यन्ति अतः क्रपस्व । मयि प्रसीदेत्यर्थः । यस्मात् कस्तव द्वितीयः । न कश्चित् तव प्रतिपक्षभूतोस्तीति भावः ॥ लिम्पिअ । “ लिपो लिम्पः ” [ १४९ ] णडन्ति । विरन्ति । अणगुप्पन्त । " गुप्येविर-णडौ" [ १५० ] अवहावसु । "क्रपोऽवहो णिः” [ १५१ ] १०३. हे महीश तव प्रतापाग्निना प्रदीप्तानां प्रज्वलितानां गृहं प्रदीप्यते तेथा पुरं प्रदीप्यते तथा उद्यानं प्रदीप्यते । किं बहुना । सर्वमपि प्रदीप्तम् । स्वच्छत्रूणां चन्दनविलेपनचन्द्रिकाद्यपि संतापहेतुः संवृत्तम् इत्यर्थः ॥
१B °रायम्वावज्झो; C °रायम्बायब्भो. २ C डंखंत. ३ ( °र्डख°. / B 'शोडीर्य. ५ B om. तथा पुरं प्रदीप्यते. ६ ० तच्छ.

Page #269

[है ० ८.४.१५५ ] षष्ठः सर्गः ।
२१९ जइ संभावसि सग्गे लुब्भसि अह वा आहिन्द-लोगम्मि । खउरइ इन्दो पड्डहइ वासुगी ता खु अक्खोह ॥ १०४ ॥ आरभिअ मए भत्ति आढविअं पहु तुमम्मि दासत्तं । आरम्भिरं खु निव्वाहिस्सं कत्तो उवालम्भो ॥ १०५ ॥ पञ्चारन्ति न गरुआ झङ्खण-जोग्गो वि मारिसम्मि जणे । जइ कह वि अभत्तो हं वेलवणिजो तुह अहं. ता ॥ १०६॥
संदुमइ । संधुक्कइ । अब्भुत्तए । पलीविआण । तेअविअं । “प्रदीपेस्तेअव-संदुम-संधुक्काब्भुत्ताः " [ १५२ ] ॥
.१०४. हे अक्षोभ निःप्रकम्प यदि त्वं स्वर्गे स्वर्गनिमित्तं लुभ्यसि गायं करोषि । अथवा अहीन्द्रलोके नागलोकनिमित्तं लुभ्यसि तदा । खु इति संभावयामि । इन्द्रः क्षुभ्यति । वासुकिः शेषः क्षुभ्यति । किमयम् अत्रापि नै स्थातुं दास्यतीत्यसावसौ क्षोभं वहतीत्यर्थः ॥
संभावसि । लुब्भसि । “ लुभेः संभावः ” [ १५३ ] ॥ . खउरइ । पड्डहह । अक्खोह । “ क्षुभेः खउर-पड्डहौ” [ १५४ ]॥
१०५. हे प्रभो भक्ति सेवाम् आरभ्य त्वयि दासत्वम् आरब्धम् । ननु आरब्धमपि नै निर्वाहयिष्यसीत्याह । आरब्धम् अङ्गीकृतं च दासत्वम् । खु इति निश्चितम् । निर्वाहयिष्यामि । ततः कुत उपालम्भः । न कथमपि एवं मम वचनीयता भविष्यतीति भावः ॥
आरभिअ । आढविअं। आरम्भिअं । " आङो रभे रम्भ-ढवौ'' [१५५]
१०६. किंच हे नराधिप गुरुका युष्मत्सदृशा महीयांसः उपालम्भ
१० तो. २ B न । स्था'; CD नः स्था'. ३ C om. न.

Page #270

२२०
कुमारपालचरिते इअ विनत्ति सोउं राया जम्भायन्त-जणम्मि निसीहे। लच्छि-विअम्भिअ-णिसुढिर-सयणे णिवाओ लोअण-वीसौमे ।। योग्येपि निर्भर्त्सनापि मादृशे जने नोपालभन्ते न विरूपकं प्रतिपादयन्ति । परं यद्यहं तव कथमपि अभक्तः अवज्ञापरस्तदा उपालम्भनीयः शिक्षणीयः ॥
उवालम्भो । पञ्चारन्ति । झङ्खण । वेलवणिजो। " उपालम्भेझङ्ख-पच्चारवेलवाः " [ १५६ ] ॥
१०७. इति पूर्वोक्तप्रकारेण विज्ञप्तिं सांधिविग्रहिकोक्तविज्ञपनं श्रुत्वा निशम्य जृम्भमाणः निद्रातुकामत्वात् जृम्भां गृह्णन् जनो यत्र तस्मिन् निशीथे अर्धरात्रे लक्ष्म्या विजृम्भितं यत्र तत्तथा । महाघम इत्यर्थः । तञ्च तन्ननं च निम्नमध्यं यच्छयनं शय्या तस्मिन् राजा कुमारपालभूपो लोचनयोर्विश्रामे खेदापनोदनिमित्तं विश्रान्तः । सुष्वापेत्यर्थः । पादाकुलकं छन्दः ॥
जम्भायन्त । " अवेर्जुम्भो जम्भा" [ १५७ ] ॥ अवेरिति किम् । विअम्भिअ।
णिसुढिर । " भाराक्रान्ते नर्णिसुढः '' [ १५८ ] । शिवाओ । वासामे । “ विश्रमणिव्वा ” [ १५९ ] ॥ . इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपाल चरितप्राकृतद्वयाश्रप
महाकाव्यवृत्तौ षष्ठः सर्गः समाप्तः ॥ .
१C °विअंभणि. २ BC °वीसामो. ३ BC °ले.° ४ BC शिष्य'. ५० निद्रानुकारिमत्वात्. ६ C °°; D महर्घ्यं.

Page #271

ओहाविअ -सयल - बलो उत्थारिअ - अन्तरङ्ग - रिउ - वग्गो । थुन्दिअ - करणो राया निद्दन्ते चिन्तमिअ काही ॥ १ ॥ अकमिआ विसएहिं टिरिटिन्ता पुरन्धि सेवाए । ही दुल्हन्ति भवे चकम्मविआ कुकम्मेहिं ॥ २ ॥
१. अथ प्रबोधकाले परमश्रावकसमुचितां स्त्रीविरक्तव्यासक्तगुणदोषस्त्रीजुगुप्सास्थूलभद्रादिमहर्षिजिनवचनतदुक्तानुष्ठाननिरतप्रशंसापश्च
परमेष्ठिस्तवश्रुतदेवताप्रभावव्यावर्णनरूपां चिन्तामेव चतुरशीत्या गाथाभिराह । आक्रान्तानि स्वबलेन पराभूतानि सकलबलानि समस्तप्रत्यर्थिपार्थिवसैन्यानि येन स तथा । आक्रान्तान्तरङ्गरिपुवर्गः विजितमद्मानमनोभवसंमदक्रोधलोभरूपान्तरारातिसमूहः । आक्रान्तकरणः वशीकृतेन्द्रियो राजा कुमारपाल भूपो निद्रान्ते स्वापविरामे इति वक्ष्यमाणां चिन्ताम् अकार्षीत् ॥
२. कथंकथं चिन्ताम् अकरोद् इत्याह । विषयैः शब्दरूपरसगन्धस्पर्शैराक्रान्ताः वशीकृताः पुरंध्रीसेवया सीमन्तिनीसंभोगेन हेतुना भ्राम्यन्तः पर्यटन्तः कुकर्मभिः ज्ञानावरणीयादिभिर्भ्रमिताः भ्रमं प्रापिता जीवाः । हीति खेदे । भवे चातुर्गतिकसंसारे भ्रमन्ति विचरन्ति ॥
ओहाविअ । उत्थारिअ । थुन्दिअ । अक्कमिआ ।
थुन्दाः ” [ १६० ] ॥
(( आक्रमेरोहावोत्थार
१ BC छिंदि . २ C °तिल्लिता. ३ BC बुंदिअ ४ BC च्छंदा: or त्थंदाः.

Page #272

२२२
कुमारपालचरिते काम-गह-भमडिएहिं भमाडिओ भम्मडेइ को न भवे । गय-काम-झण्टणो पुण तलअण्टइ सिद्ध-भूमीसु ॥३॥ ढण्ढल्लिअ-भुमयं भुमिअ-धणू जग-झम्पणो गुमिअ-आणो । जं न फुमावइ मयणो अफुसिअ-बुद्धी खु सो धन्नो ॥४॥ ढुमइ पुरे ढुसइ वणे परइ थलीसुं परीइ जल-मज्झे । . अभमिअ-चित्तो इत्थीहि णीइ धन्नो पसम-रजं ॥ ५ ॥
३. कामग्रहेण भ्रान्तैः भ्रान्तिम् आप्तैर्नीलपटादिदर्शनिकैः कृत्वा भ्रान्तः मोहम् उपगतः को भवे न भ्राम्यति अपि तु तादृशः प्राणी सर्वोपि संसारे सरतीत्यर्थः । गतं कामभ्रमणं मन्मथमोहो. यस्य स तथाविधः पुनः सिद्धभूमिषु सिद्धक्षेत्रेषु भ्रमति गच्छति ॥
४. भ्रान्तनु चलितनेत्रोर्ध्वरोमपद्धति यथा भवति एवं भ्रमितं विश्ववशीकरणाय चलितं धनुर्येन स तथा । अत. एव जगद्भमणः भुवनभ्रान्तिकारको भ्रमिताज्ञश्च सर्वत्र विलसितशासनो मदनो यं कमपि पुरुषं न भ्रमयति न चालयति सः अभ्रमितबुद्धिः निश्चलमतिः खु निश्चितं धन्यः प्रशस्यः ।।
५. स्त्रीभिरभ्रान्तचित्तः अमूढमनाः सन् पुरे भ्राम्यति वने भ्राम्यति स्थलीषु भ्राम्यति जलमध्ये च भ्राम्यति । शीलप्रभावाद् कापि देवतादिकृतं स्खलितं संपद्यत इत्यर्थः । किं बहुना । सकलानर्थहेतुस्त्रीव्यावृत्तमनस्त्वाद् वनं परमपदं लब्ध्वा धन्यः प्रशमराज्यं गच्छति । निरुपमसुखहेतूपशमैकतानः संपद्यत इति भावः ॥ ..
टिसिटिलन्ता । ढुण्ढुल्लन्ति । चक्कम्मविआ। भमडिएहिं । भमाडिओ । भम्मडेइ। झण्टणो । तलअण्टइ । ढण्ढल्लिअ । भुमिअ । झम्पणो । गुमिअ । फुमावइ ।
१ B तण'; C तणअंतइ; D तणअंटइ. २ C अच्छीहि. ३ D संसारे संसर. ४ B om. स्थलीषु नाम्यति.

Page #273

[है० ८.४.१६१ ] सप्तमः सर्गः ।
२३३
सोचिअ सोक्खमइच्छह पसमं उक्कसह अक्कसइ सग्गं । मोक्खं पि हु अणुवजह अईह न हु जो जुवइ - सङ्गं ॥ ६ ॥ तारुण्णे णिम्महिए अवञ्जसन्तेसु हाणिमक्खेसु । ही पच्चss वुड्डो विन पसमं काम - पच्छन्दी ॥ ७ ॥ णीणन्ति मित्त-भ रम्भन्ति सुअं वहुं पि पदअन्ति । णीकन्ति च गुरु-गेहिणिं पि काम-वस-परिअलिआ || ८ ||
अफुसिअं । दुइ । दुसइ । परइ । परीइ । अभमिअ । " भ्रमेष्टिरिटिल्लदुण्डुल ढण्डल - चकम्मे भम्मड भमड- भमाड-तल अण्ट - झण्ट झम्प - भुम-गुमफुम-फुस-दुम-दुस-परी-पराः " [ १६१ ] ॥
६. हु इति निश्चितं यो युवतिसङ्गं न गच्छति । रमणीं न सेवत इत्यर्थः । स एव सौख्यं गच्छति । प्रशमं गच्छति । स्वर्गं गच्छति । किंबहुना | मोक्षं चिदानन्दरूपपरमपदमपि गच्छति ॥
७.
तारुण्ये यौवने गते गलिते सति अक्षेषु इन्द्रियेषु च हानिं हासं गच्छसु प्राप्नुवत्सु सत्सु । हीति खेदे । वृद्धोपि जराजर्जरिततनुः पुरुषोपि कामं विषयाभिलाषं गच्छति याति इत्येवंशीलः कामगामी सन् न प्रशमं गच्छति । तादृशोपि कामविह्वलो न परं हितम् आचरतीत्यर्थः ॥
८. कामवशगताः मन्मथपारतन्त्र्यप्राप्ता मित्रभार्यां गच्छन्ति । सुतां स्वपुत्रिकां गच्छन्ति । वधूं स्नुषामपि गच्छन्ति । किं बहुना । गुरोः पितृकल्पस्यात्मोपाध्यायस्य गेहिनीं कलत्रमपि गच्छन्ति च । लोकधर्मविरुद्धं तस्यास्तस्याः सीमन्तिन्याः सेवनं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥
०
१ B सोक्खं. २ B° चक्कम्मभम्मडतलअंट°, omitting भमड and भमाड; C° चक्क मभम्मडभमाडतलअंट' omitting भमड. ३ C परहितं. ४ B तस्या for तस्मास्तस्याः.

Page #274

कुमारपालचरिते
महिलाण वसे परिअल्लिऊण वोलन्त - हरिअमिह पावा । अवसेहन्ति तिरिच्छीउ वि अवहरिउज्जल - विवेआ ॥ ९ ॥ जे णिरिणासिअ - मेरा वम्मह-वस-गा समं न णिवहन्ति । अहिपचुआ नूणं ते मुहिआ कम्म भूमिम्मि ॥ १० ॥ महिलाण पेम्म- संगयमागच्छन्तीण जो न अब्भिड़इ । उम्मत्थइ नाण- सिरी तस्सन्भागच्छर विवेओ ॥ ११ ॥
२२४
९. महिलानां वशे गत्वा । तत्परतन्त्रीभूयेत्यर्थः । गच्छद्धीकं.. भ्रश्यल्लज्जं यथा भवति एवं गतोज्ज्वलविवेकाः नष्टविशदकृत्याकृत्यविचाराः । अत एव पापाः कुत्सितकर्माचरणाद् अधर्माणः इह जगतिं तिरश्चीः गोगर्दभ्यादिका अपि । आस्ताम् उभयलोकविरुद्धा मानुषीः । गच्छन्ति कामयन्ते ॥
१०. गतमेरा ः नष्टमर्यादा मन्मथवशगाः स्त्रीसंभोगंपरा ये शर्म रागाद्यभावं न गच्छन्ति कर्मभूमौ आर्यक्षेत्रे नूनं निःसंदेहं ते मुधा और्यक्षेत्रोत्पत्त्येक साध्यस्य शमस्य असाधनान्निरर्थकम् आगता उत्पन्नाः।।
णीइ । अइच्छइ । उक्कसइ । अक्कसइ । अणुवजइ । अईइ । णिम्महिए । अवज्जसन्तेसु । पच्चड्डुइ । पच्छन्दी । णीणन्ति । रम्भन्ति । पदअन्ति । नीलुक्कन्ति । परिअलिआ । परिअल्लिऊण । वोलन्त । अवसेहन्ति । अवहरिउ । णिरिणासिअ । णिवहन्ति । “ गमेरई-अइच्छाणुवजावज सोर्कै साकस-पच्चड्डुपच्छन्द - णिम् मह - णी णीण णीलुक्क पदअ रम्भ-परिअल-वोल-परिअल- णिरिणासणिवहाव सेहावहराः " [ १६२ 11
११. प्रेम्णा संगतं सप्रेम यथा भवति एवम् आगच्छन्तीनां रन्तुं
१ B विवेय. २ Bपचुइआ. ३ C आर्या ४B ' वज्जसोक्कुसाक्कस'; C° वज्जसोक्कुसाकुसु; A 'वज्जसोक्कसपच्चड omitting two letters. In the text and the examples both B and C have and अक्कसइ.

Page #275

[है. ८.४.१६७] सप्तमः सर्गः।
२२५ . न भवे पञ्चागच्छइ अपलोट्टिअ-माणसो जुवइ-सङ्गे ।
पडिसाय-मणो परिसामिएहिँ कहिओवसम-मग्गो ॥१२॥ संखुड्डण-कुसलाणं उब्भावन्तीण के वि रमणीण । किलकिंचिअ-मोट्टाइअ-कोडेमिएहिं न खेड्डन्ति ॥ १३ ॥
ढौकमानानां महिलानां यो न संगच्छते न संयुक्तो भवति । महिलासु न रज्यतीत्यर्थः। तस्य ज्ञानश्रीः अभ्यागच्छति संमुखम् आढौकते। विवेकश्च अभ्यागच्छति । सकलसमीहितपैदविज्ञानप्रेक्षापूर्वकारितापात्रम् असौ संजायत इत्यर्थः ॥
अहिपञ्चुइआ । आगच्छन्तीण । “आङा अहिपचुअः" [१६३ ] || संगय । अभिडइ । “समा अभिडः ?' [ १६४ ] " उम्मत्थइ । अब्भागच्छइ । “ अभ्याडोम्मत्थः ” [ १६५ ] ॥
१२. युवतिसङ्गे अप्रत्यागतमानसः प्रतिनिवृत्तचित्तः शान्तमनाः कषायानुपप्लुतस्वान्तः शान्तैः शमयुक्तैश्च कथितोपशममार्गः उपदिष्टप्रशमवा न भवे प्रत्यागच्छति । रागद्वेषाद्यनर्थहेतुवामाभिष्वङ्गनिवृत्तत्वाजरामरणविषयपरमपदम् आसादयतीत्यर्थः ॥
पञ्चागच्छह । अपलोट्टिअ । “ प्रत्याङा पलोट्टः " [ १६६] ॥ पडिसाय । परिसामिएहिँ । उवसम । शमेः पडिसा-परिसामौ'[ १६७]। . १३. रमणकुशलानां सुरतक्रीडानिपुणानां रममाणानां भोगिभिः सह क्रीडन्तीनां रमणीनाम् “निर्विशेषं न सामान्यम्” इति रमिः क्रीडामात्रेप्युक्तो विशेषक्रीडने वर्तते । अतो रतरतरतैरिति। कोर्थः । किलेकिंचितमोट्टायितकुट्टमितैः कृत्वा केपि नीरागाः केचन महा
१ 80 किलि . २ C कोड'. ३ BD °प्रद°. ४ D विषयं परम°. ५ BC किलि.
15 [ कुमारपालचरित]

Page #276

२२६
कुमारपालचरिते रममाणीओ रामा णीसरणिजं अवेल्लणिजं च । अग्धविअ-वम्महाओ को अग्घाडइ सिणेहेण ॥ १४ ॥ . मायाइ उद्धुमाया अहिरोमअ-तुच्छयाइ अङ्गुमिआ। चवलत्त-पूरिआओ को तुवरइ दडुमित्थीओ ॥ १५ ॥
त्मानो न रमन्ते । नानाकामचेष्टाविशिष्टास्ता न सेवन्त इत्यर्थः । तत्र स्मितहसितरुदितभयरोषगर्वदुःखश्रमाभिलाषसंकरः किलोकिंचितम् । प्रियकथादौ तद्भावभावनोत्था चेष्टा मोट्टायितम् । अधरादि: ग्रहाद् दुःखेपि हर्षः कुट्टैमितम् । संस्कृतैरेव किलेकिंचितादिशब्दैः किलकिंचेत्यादिसिद्धौ रमेरेतदादेशविधानम् अनेकधा शब्दव्युत्पत्तिरिति न्यायप्रदर्शनार्थम् । प्राकृते रमणमात्रेपि च एते प्रयुज्यन्त इति ज्ञापनार्थ वेति ॥
१४. रमयतीति “प्रवचनीयादयः” इति हे० ५.१] कर्तरि अनीये रमणीयं कमनीयरूपपुरुषम् अरमणीयं जराकुष्ठाद्यभिभूतपुरुषं च रममाणाः सेवमानाः पूर्णमन्मथाः आङ्गिकसात्त्विकविकारकरणविचक्षणत्वाद् अन्यूनमनसिजा रामाः कः स्नेहेन पूरयति ।, गम्यागम्यविचारविकलासु तासु न कोपि विचक्षणोऽनुरागम् आधत्त इति भावः ॥
संखुड्डण । उब्भावन्तीण । किलकिंचिअ । मोट्टाइअ। कोड्डमिएहिं । खेड्डुन्ति । रममाणीओ । णीसरणिजं । अवेल्लणिजं । “ रमे संखुड्ड-खेड्डोभाव-किलकिंचकोडम-मोट्टाय-णीसर-वेल्लाः ” [१६८ ] ॥
१५. मायया पूर्णा भृताः । पूर्णतुच्छतया समग्रागाम्भीर्येण पूर्णाः । चपलत्वपूर्णाः अस्थैर्यव्याप्ताः स्त्रीर्द्रष्टुं कस्त्वरते । न कोपि विद्वान् सस्पृहम् अवलोकितुम् उद्यच्छत इत्यर्थः ।।
१ BC अहरे'. २ BC किलि'. ३ BC °कुटि.

Page #277

[है. ८.४.१७३] . सप्तमः सर्गः ।
२२७ तूरन्ति अतूरन्तं पि हु जअडावन्ति तुरिअ-मयणाओ । अहह हलिद्दी-राया खिरन्त-सेएहिँ अङ्गेहिं ॥ १६ ॥ पच्चडमाण-सरीरा झरन्त-खाल व्व पज्झरिअ-रमणा । धीरा अणिड्डअन्ते वि णिचलावेइ ही महिला ॥ १७ ॥
अग्धविअ । अग्घाडइ । उद्धुमाया । अहिरेमिअ । अङ्गुमिआ । पूरिआओ। " पूरेरग्घाडाग्घवोद्भुमाङ्गुमाहिरेमाः ” [१६९] ।।
१६. त्वरितमदनाः उल्लसितमनोभवा हरिद्रावद् रागो यासां तास्तथा । अस्थिरप्रेमानुबन्धाः । अहहेति खेदे । तादृश्योपि कष्टं क्षरत्स्वेदैः सात्त्विकविकारवशात् स्विन्नैरङ्गैः कृत्वा त्वरन्ते स्वयं भोगिसंभोगाय उत्सहन्ते । अत्वरमाणं संभोगानुद्यतं पुमांसं त्वरयन्ति तथाविधविलासकरणेन प्रेरयन्ति ॥
तुवरइ । जअडावन्ति । " त्वरस्तुवर-अअडौ ” [१७०] ।।
तूरन्ति । अतूरन्तं । " त्यादिशत्रोस्तूरः ” [१७१] ।। - तुरिअ । “ तुरोऽत्यादौ ” [१७२] ॥
. . .१७. क्षरच्छरीरा निर्गच्छत्स्वेदोदबिन्दुप्रवाहतनुः । क्षरत् वहद् यत् । खालेति देश्यः । अशुचिजलनिर्गमस्थानम् । तदिव क्षरितं रमणं स्मरकूपिका यस्याः सा तथा । महिला अक्षरतः अनार्द्रहृदयानपि धीरांन् । हीति खेदे । क्षारयति आर्द्रहृदयान् करोति । सत्त्वाच्चालयतीति यावत् ॥
खिरन्त । पच्चडमाण । झरन्त । पज्झरिअ । अणिड्डअन्ते । णिच्चलावेइ । "क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिच्चल-णिड्डाः ” [१७३] ।।
१ BC अहरे'. २ C °डोग्य'. ३ BC संभोगानुयंतं. ४ BC °आ.

Page #278

२२८
कुमारपालचरिते
उत्थाल्लिअ-परिफाडिअ-भेगोवम-रमाणि-रमण-रमिराण । .. सत्ती विअलइ थिप्पइ कन्ती बुद्धी अणिटुंहइ ॥ १८ ॥ तस्स विसट्टउ हिअयं सयहुत्तं दलउ बुद्धि-कोसल्लं । जो लिहइ वलिअ-भत्तं व वम्फि-लालं रमणि-अहरं ॥१९॥
१८. पूर्वम् उच्छलितः परिवृत्तः पश्चात् परिस्फाटितः । विदारितोदरदेश इत्यर्थः। यो भेको मण्डूकस्तेन उपमा सादृश्यं यस्य तत् तथा । एवंविधं यद् रमणीरमणं तद्रन्तारो रमणशीलास्तेषाम् । तादृशवराङ्गसक्तानाम् इत्यर्थः । शक्तिर्बलं विलगति भ्रश्यति । कान्तिर्निगलति बुद्धिश्च विगलति । उपलक्षणमात्रम् एतत् । अन्यदपि कम्पादि रूयादिसक्तानां संजायते । यदुक्तम् । .
कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा भ्रमिग्लानिलक्षयः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥
उत्थल्लिअ । “ उच्छल उत्थल्लः " [१७४] ॥ विअलइ । थिप्पइ । णिटुहइ । “ विगलेस् थिप्प-णि?हौ" [१७५] ॥
-
-
१९. वलितभक्तमिव वान्तभोजनमिव । वलिन्यः अधःपतनशीला लाला यत्र तत् तथाविधं रमण्यधरं सुन्दरीदशनच्छदं यो लेढि पिबति । तस्य पुरुषस्य शतकृत्वः शत वारान् हृदयं दलतु भेदम् आप्नोतु । बुद्धिकौशलं च दलतु । तथाविधाकार्यनिरतस्य चैतन्यपाण्डित्यादि विफलम् इत्यर्थः ॥
विसट्टउ । दलउ । वम्फि । वलिअ । " दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फो"[१७६]॥
१० णिडहइ. २ D तादृशवराङ्गनावराङ्ग.

Page #279

[है० ८.४.१७७] सप्तमः सर्गः ।
२२९ • अणफुडिअ-इन्दवारण-रम्मा रामा अफिट्ट-कडुअत्ता। रे हिअय फुट्ट चुक्कसि किं मग्गा ताहि भुल्लविरं ॥२०॥ अब्भंसि-दूसिअच्छं अफिडिअ-कहमाणणं महेलाण । रचैइ तत्थ वि मूढो नसिअ-मई णिवहिअ-विवेओ ॥२१॥ सेहइ सीलं पडिसन्ति धी-गुणा संजमो वि अवहरइ । णिरणासइ सुअमवसेहइ सचं जुवइ-सत्ताण ॥ २२ ॥
२०. अभ्रष्टम् अविदैणि यद् इन्द्रवारणं विशालाफलं तद्वद् रम्या बहिर्मनोहराः । अभ्रष्टं क?कत्वम् अन्तरमधुरपरिणामो यासां तास्तथा रामाः । तस्मात् हे हृदय भ्रष्ट दुःशीलस्वभाव ताभिभ्रंशितं सत् किं मार्गाद् भ्रश्यसि । तथाभूतासु तासु अनुरागम् उत्सृज्य धर्मध्यानैकतानं हे मनो भवेत्यर्थः ।
. २१. अभ्रष्टदूषिकाक्षम् अनपगतमलनेत्रम् अभ्रष्टकफम् अप्रच्युत
श्लेष्म महेलानाम् आननम् । परं तत्रापि तादृशेपि आनने नष्टमतिर्नष्टविवेको मूढो रजति । तदवलोकनचुम्बने रागम् आधत्त इत्यर्थः॥
. . अणफुडिअ । अफिट्ट । फुट्ट। चुक्कसि । भुल्लविअं । अँब्भंसि । अफिडिअ । " भ्रंशेः फिड-फिट-फुड-फुट-चुक्क-मुल्लाः ” [ १७७ ] ॥
.. २२. युवतिसक्तानां स्त्रीलम्पटानां शीलं सदाचारो नश्यति प्रयाति।
शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊहापोहोर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः ॥ इति ।
१CD °बहु. २ ० रयइ. ३ 0 °चीर्ण . ४ ( °डु. ५ B °ति. ६ BC • °चंबनं. ७ B om. this example. ८ BC om. फुदृ. ९ B भुल्ला. १० D
ऊहोपोहो.

Page #280

कुमारपालचरिते ओवासइ न विवेओ थी-सङ्गे इअ गुरूहि संदिसि । अप्पाहामो ता तत्त-पिच्छिरो ताउ को निअइ ॥ २३ ॥ जे भावि-पुलेअणा भूअ-देखणा वट्टमाण-सच्चवणा । तेहि निअच्छिअ भणि मा इत्थीओ पुलोएह ॥ २४ ॥
ते नश्यन्ति । संयमः शुभानुष्ठानमपि नश्यति । श्रुतं सिद्धान्तो नश्यति । सत्यं च नश्यति । न किंचिदपि परत्र परित्राणहेतुः शुभं तेषां संभवतीति भावः ॥
नसिअ । णिवहिअ । सेहइ। पडिसन्ति । अवहरइ। णिरणासइ । अवसेहइ । " नशेर्णिरणास-णिवहावसेह-पडिसा-सेहावहराः " [ १७८] ॥ ..
२३. स्त्रीसङ्गे योषित्संपर्के विवेकः युक्तायुक्तविचारो नावकाशते नावकाशं लभते इति गुरुभिः अस्मत्पूर्वाचार्यैः संदिष्टम् अस्माकं पुरः प्रतिपादितम् । तस्मात् तत्त्वद्रष्टा विज्ञातपरमार्थः कस्ताः स्त्रीः पश्यतीति वयमपि संदिशामः मुक्त्यर्थिनं प्रतिपादयामः ॥
ओवासइ । “ अवात् काशो वासः” [ १७९] ॥ संदिसिअं । अप्पाहामो । “ संदिशेरप्पाहः" [ १८० ] ॥
..
२४. भाविनो भविष्यदर्थस्य दर्शनाः द्रष्टारः । भूतदर्शनाः अतीतार्थवीक्षकाः । वर्तमानदर्शनाः विद्यमानार्थविलोकयितारः त्रिकाल. वेदिन इत्यर्थः । एतैर्महात्मभिदृष्ट्वा सकलाकुशलकारणं स्त्रिय इति विज्ञाय भणितम् । किम् । स्त्रीर्मा पश्यत । यदि स्वस्य क्षेमम् अभिलषत तदा स्त्रीणां विलोकनमपि मा कुरुतेत्यर्थः ॥ ..
१ B पुण°. २ BC दक्खणा. ३ BC °लषत. . .

Page #281

[ है ० ८.४,१८१ ]
सप्तमः सर्गः ।
२३१
अवयच्छन्तो व जो नोअक्खड़ कामिणि अवक्खन्तो । न गुरुं चजइ नन्नं पासइ जं तीइ पासत्थो ॥ २५ ॥ असरीरिणमवअक्खड़ अवआसइ सील - जाइ - रहिअं पि । अवयज्झिऊण तं पि हु जो इस्थि छिवह तस्स नमो ||२६||
२५. कामिनीं पश्यन् सस्पृहं वीक्षमाणो जनः पश्यन्नपि यकृच्छकृन्मलश्लेष्ममज्जास्थिपरिपूरिताः ।
स्नायुस्यूता बहीरम्याः स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः ॥
इत्यादिकामिनीस्वरूपं जानन्नपि न पश्यति न मनस्यवधारयति । यस्मात् तस्याः कामिन्याः पार्श्वस्थः संभोगाय समीपवर्ती न गुरुं पश्यति । नान्यं मातापित्रादिकं पश्यति । तदेकतानो न गुर्वादिकं गुरुत्वादिना मन्यत इत्यर्थः । यदुक्तम्
न देवान् न गुरून् नापि
इत्यादि ॥
२६. अशरीरिणं गैलिताङ्गोपाङ्गं पश्यति सानुरागदृष्ट्या विलोकते । शीलजातिरहितमपि पश्यति । तदपि एवंविधमपि योषिदसच्चेष्टितम् हु इति निःसंदेहम् दृष्ट्व यः स्त्रियं स्पृशति आलिङ्गति तस्मै नमः । उप`हासपरोयं नमस्कारः । तेन निर्विवेकचूडामणेस्तस्य धिक्कारोस्त्वित्यर्थः ॥
पिच्छिरो । निअइ । पुलअणा । दक्खणा । सच्चवणा । निअच्छिअ । लोह | अवयच्छन्तो । अक्खइ । अवक्खन्तो । चज्जइ । पासइ । अवअक्खइ । अवआसइ । अवयज्झिऊण । " दृशो निअच्छ-पेच्छावयच्छावयज्झचज-सच्चव-देक्खोअक्खावक्खावयक्ख- पुलो पुल अनि आवआस-पासाः " [ १८१ ] ॥
१ C अवि. २ BC °क्ष्य ३ C मलि° ४ B drops from विलोकते to दृष्ट्वा. ५ BC अक्खइ. ६ BC° पुलोपुलअ°.

Page #282

कुमारपालचरिते
फोसिजर कविकच्छू फँसिजर अहव कुविअ - वग्घी वि । फरिसिजइ न उणेथी धम्म- सरीरं हणइ छिहिआ ॥ २७ ॥ आलिहह नरमणाङ्गणिअमवि नीअ - रचणी नारी । मूढाण रिअर सावि हु हिअए पविसन्त - कामम्मि ||२८|| नाउ हिअय पम्हुस मा ताओ पम्हुसन्ति पर - लोअं । रोचन्ति धम्म - बीजं न य रोहइ चड्डिअं तं च ॥ २९ ॥
२३२
२७. कपिकच्छूः स्पृश्यते । अथवा कुपिता व्याघ्री अपि स्पृश्यते । शरीरमात्रानर्थकारिण्योरेतयोः स्पर्शो वरम् इत्यर्थः । न पुनः स्त्री स्पृश्यते । यतो धर्मशरीरम् अत्रामुत्र अनेककल्याणप्रदसुकृततनुं स्पृष्टा सती हन्ति विनाशयति ॥
२८. नीचरञ्जनी हीनकृतप्रेमानुबन्धा सती नारी अस्पर्शनीयं न्यग्जातीयमपि नरं स्पृशति । परं मूढानाम् प्रविशन् स्थितिम् आसादयन् कामो यत्र तस्मिन् । कामोद्रेकयुक्त इत्यर्थः । हृदये सापि अगम्यगामुकापि प्रविशति पदम् आदधाति । रच्चणीत्यत्र " व्रज-नृत-मदां च: " [ ४.२२५ ] इति बहुवचनाद् रर्जस्य चत्वम् ॥
८८
छिवइ । फासिज्जइ । फंसिजइ । फरिसिंजइ । छिहिआ । आलिहइ । • अणालुङ्खणिज । स्पृशः फास-फंस-फरिस - छिव - छिहालुङ्खालिहाः " [१८२ ] रिअर | पविसन्त ।
"C
"प्रविशे रिअः " [ १८३ ] ॥
२९. रे हृदय स्वान्त नारीर्मा स्पृश मा स्प्रष्टुम् अभिलष । यतस्ता नार्यः परलोकं प्रमुष्णन्ति । स्पर्शमात्रेण परभवहितं पुंसां निघ्नन्तीत्यर्थः । तथा ता धर्मबीजं पिंषन्ति चूर्णयन्ति । तच्च धर्मबीजं पिष्टं सत् न प्ररोहति । न स्वर्गापवर्गफलदायि भवतीत्यर्थः ॥
पहुँस । पम्हुंसन्ति । " प्रान्मृश-मुषोहुसः " [ १८४ ] ॥
१ B पा°. २ BC पं°. ३ C उण°. ४ BC रोच° ५ C श्लिष्टां; D स्पृष्टा श्लिष्टा. ६ C °रजनी. ७ B चः; C वः. ८ BC चत्वम्.९ B म्ह.

Page #283

२३३
[है ० ४.४.१८६] सप्तमः सर्गः।।
णिरिणासिअ-मेरं णिरिणजिअ-हिरिअंच णिवहिअ-गुणं च । पीसिअ-सीलं नारिं भुक्किर सुणइं व को सिहइ ॥ ३० ॥ विलयाहि असाअड्डिअ-हिअओ अणकडिओ अ विसएहिं । अश्चिअ-निव्वाण-सिरी सो धन्नो थूलभद्द-मुणी ॥ ३१ ॥ कामेण करिसिअ-सरेणावि अणाइञ्छिओ अणच्छेइ । मह मणमयञ्छिरेहिं गुणेहि सिरि-थूलभद्द-मुणी ॥ ३२ ॥
३०. पिष्टमेरां ध्वस्तमर्यादां पिष्ठह्रीकां परास्तलजां च । पिष्टा गुणा गाम्भीर्यादओ यया सा तथा ताम् । पिष्टशीलां विदारितसदाचारां च नारी भषित्री भषणशीला या शुनकी कुकुरी तामिव कः काङ्क्षति । न कोपे विवेकी तदङ्गसङ्गम् अभिलषतीति भावः ॥ .
- रोचन्ति । चड्डि । णिरिणासिअ । णिरिणजिअ । णिवहिअ । पीसिअ । "पिषोर्णवह-णिरिणास-णिरिणज-रोञ्च-चड्डाः ” [ १८५] ॥
· · भुक्किर । " भषे(क्कः " [ १८६ ] ॥
३१. वनिताभिरकृष्टहृदयः अनावर्जितचित्तः । विषयैश्च शब्दादिभिरकृष्टः । तद्वशं न गत इति यावत् । कृष्टनिर्वाणश्रीः
समीपीकृतमोक्षलक्ष्मीः स तथाविधाहारनिवासवेश्यासंप्राप्तावपि मथित.मन्मथमानत्वेन प्रसिद्धः स्थूलभद्रमुनिर्धनं धर्मरूपं लब्धा धन्यः ॥ __ ३२ कृष्टशरेणापि मनोभेदाय आकर्णानीतेषुणापि कामे नाकृष्टः न वशीकृतः श्रीस्थूलभद्रमुनिः कट्टभिः कर्षणशीलैः । आवर्जकैरिति यावत् । गुणैः कृत्वा मम मनः कर्षति आवर्जयति ॥
१० सिरि०.२ B वलआ. B°टिभ'; 0 °ठिअ. ४ C °ट्टि'.५ B om. या. ६ B कुक्कारी. ७ BC रोच'. ८ BC अणकृष्ट°. ९ 0 °नि. १० C 'ब्ध्वा. ११ B कामेनाकृष्टः; C कामनाकृष्टः,

Page #284

२३४
कुमारपालचरिते अक्खोडिआसि-तिक्खं धन्नो बम्हं चरिंसु वइर-रिसी । दुण्दुल्लण-कुसला जस्स तुल्लमज वि गमेसन्ति ॥ ३३॥ . ढण्ढोलिआगमत्थं पत्तिअ तत्तं गवेसिअप्पाणं । एक्को चिअ वइर-रिसी परिअन्तिअ-परम-बम्ह-सिरी ॥३४॥ बम्ह-सिरीइ सिलिसि तव-सिरि-सामग्गिअंच आजम्म । नाण-सिरीए अवयासि च वरं नमसामो ॥ ३५॥
असाअडि। अणकडिओ। अञ्चिअ। करिसिअ । अणाइञ्छिओ । अणच्छेइ। अयञ्छिरेहिं । " कृषः कड्ड-साअड्डौञ्चाणच्छायञ्छाइञ्छाः " [१८७] ॥ . .
३३. कोशात् कृष्टासिवत् तीक्ष्णं ब्रह्मचर्य चरितवान् अनुष्ठितवान् .. वर्षिर्धन्यः । यस्य तुल्यं गवेषणकुशला अद्यापि गवेषयन्ति गवेषणेन अदर्शनं गम्यते । ततश्च अद्ययावत् तत्सदृशं न, पश्यन्तीत्यर्थः । चरिंसु इत्यत्र आर्षत्वात् क्तवतुः स्थाने इंसुः ॥
अक्खोडिअ । " असावक्खोडः" [१८८] ॥.
३४. आगमार्थ गवेषयित्वा निभाल्य तत्त्वम् आगमार्थरहस्यं गवेषयित्वा आत्मानं स्वस्वरूपं च गवेषयित्वा एक एव वर्षिः श्लिष्टपरमब्रह्मश्रीः अङ्गीकृतसर्वोत्कृष्टब्रह्मचर्यलक्ष्मीकः । यथा आबाल्यतो वर्षिः श्रामण्यं प्रपेदे तथा नान्य इत्यर्थः ॥
ढुण्दुल्लण । गमेसन्ति । ढण्ढोलि । घत्तिअ। गवेसिअ । “गवषेर्दण्दुल्लढण्ढोल-गमेस-घत्ताः" [१८९] ॥
३५. आजन्म ब्रह्मश्रिया श्लिष्टं तपःश्रिया श्लिष्टं च ज्ञानश्रिया श्लिष्टं च कर्णाभ्यटनैकादशाङ्गीपाठात् । वनं वनस्वामिनं नमस्यामः ॥ १० मि. २ B °ट्ठा. ३ BC ढंढोलि. ४ D कर्णाभ्यष्टनिका.

Page #285

[ है ० ८.४.१९२ ]
सप्तमः सर्गः ।
मक्खन्तं वसुहाए चोप्पडमाणं व चन्दण-रसेण । के मुक्ख आहन्ता गयसुकुमालं न वम्फन्ति ॥ ३६ ॥ जो अहिल धम्मं मुक्खं अहिलङ्कए महइ सुक्खं । सो वच्च सिहणि सिरि-गोअम - सामिणो मग्गं ॥ ३७ ॥ अविलुम्प - भव-सुक्खो जीव दयं जम्मओ वि कङ्क्षन्तो । अज वि सामइअ - जसो भवाविहीरो जयइ अभओ ।। ३८ परिअन्ति । सिलिसिअं । सामग्गिअं । अवयासिअं । " श्लिषेः सामग्गाI वयासपरिअन्ताः” [ १९० ] ॥
२३५
३६. सुधया म्रक्षयन्तम् इव चन्दनरसेन म्रक्षयन्तम् इव स्वचरितावदातेन परमनिर्वृतिजननात् तद्विलेपनं कुर्वन्तम् इव मोक्षं काङ्क्षन्तः के गजसुकुमालं न काङ्क्षन्ति अपि तु सर्वेपि तत्सदृशीभवितुम् अभिलषन्तीत्यर्थः ॥
मक्खन्तं । चोप्पंडमाणं । “ म्रक्षेश्चोप्पडः " [१९१ ] ॥
३७. यो धर्मं काङ्क्षति मोक्षं काङ्क्षति सौख्यं च काङ्क्षति स धर्माद्यर्थी पुरुषः काङ्क्षणीयम् आत्मनिस्ताराय भव्यैरभिलषणीयं श्रीगौतमस्वामिनो मार्गं धर्माचारं काङ्क्षतु इच्छतु । अनेनैवं तल्लाभात् ।
३८. न काङ्क्षितं भवसौख्यं येन स यथा । जन्मतोपि जन्मप्रभृत्यपि जीवदयां दीनानाथजन्तुजातप्राणरक्षां काङ्क्षन् अद्यापि . सर्वार्थसिद्धिप्राप्तेः पश्चादपि । संप्रत्यपीति यावत् । प्रतीक्षितं जगत्यस्थितं यशो यस्य स तथा । भवे न प्रतीक्षते भवाप्रतीक्षः संसारोद्विग्न इत्यर्थः । अभयकुमारमुनिर्जयति ॥
आहन्ता । वम्फन्ति । अहिलङ्घइ । अहिलङ्खए । महइ । वच्चउ । सिणिज्जं । अविलुम्प | कङ्क्षन्तो । काङ्ग्रेराहाहिलँङ्घाहिलङ्ख-वच्च-वम्फ-मह-सिह
८८
विलुम्पाः ” [ १९२ ]॥
१ B अनैव. २ BD अविभवाप्रतीक्ष; तु भवने प्रतीक्षते अविभावप्रतीक्ष. ३ BC सिहि. ४ B कांक्षेराहाहिलंघवञ्चवस्पुमह..

Page #286

२३६
कुमारपालचरिते विरमालिअ संसारे जेण पडिक्खाविआ समय-सत्था । जयइ सुधम्मो तच्छिअ-कम्मो चच्छिअ-कुतित्थि-मओ ।३९। सिर्व-रम्पण-मिच्छा-दिट्ठि-रम्फणो तक्खिऊण अवमग्गे । विअसाविअ-सिद्धन्तो भयवं जम्बू-मुणी जयइ ॥ ४०॥ कोआसिअ-गहिअ वओ दर-वोसट्टिअ-सरोज-हसिर-मुहो । . अणगुञ्जाविअ-स-कुलो भयवं पहव-प्पहू जयइ ॥ ४१॥
३९. संसारे प्रतीक्ष्य स्थित्वा येन समयशास्त्राणि सिद्धान्तग्रन्थाः । . द्वादशाङ्गानीत्यर्थः। प्रतीक्षितानि स्थापितानि । कृतानीत्यर्थः । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् सः तष्टानि चूर्णितानि कर्माणि येन स तथा । तष्टकुतीर्थिमदः मृदितकुमताभिमानः सुधर्मा सुधर्मस्वामिगणभृत् जयति । सत्या इत्यत्र " वाक्ष्यर्थवचनाद्याः " [ १.३३ ] इति पुंस्त्वम् ॥
सामइअ । अविहीरो । विरमालिअ । पडिक्खाविआ । “ प्रतीक्षेः सामयविहीर-विरमालाः "[ १९३ ] ॥
४०. शिवस्य तक्षणा विनाशका ये मिथ्यादृष्टयस्तेषां तक्षणो वित्रासकः अपकृष्टा मार्गाः कुमतानि तान् तक्षित्वा उपमृद्य विकाशितसिद्धान्तः प्रकटितागमो भगवान् पूज्यो जम्बूमूनिः जम्बूस्वामिमहर्षिर्जयति ॥
तच्छिअ । चच्छेिअ । रम्पण | रम्फणो । तक्खिऊण । “ तक्षेस्तच्छचच्छ-रम्प-रम्फाः ” [ १९४ ] ॥ .
४१. विकसितो दीप्तः सन् गृहीतव्रतः अङ्गीकृतचारित्रः । विकासितं वा अनेकशिष्यकरणेन विस्तारितं गृहीतं व्रतं येन स तथा । दरम् ईषद् विकसित स्फुटितं यत् सरोज तद्वत् हसित स्मेरं मुख
१C विस°. २ BC सिवि'. ३ BC अणु. ४ CD insert अपामार्गाः ( = अपमार्गाः ? ) after मार्गाः. ५ B drops the example.. .

Page #287

सतमः सर्गः ।
२३७
[है० ८.४.१९९] अणडिम्भन्त - ल्हसाविअ-कुतित्थिअं थिरमसंसि जिण-वयणं । जर - मरण - वोजिराणं भव- डरिआणं हरउ तासं ॥ ४२ ॥ सो वजह न भवाओ गुरूहिँ साहूहिं णुमिअ-सम्मत्तो । णिमिअ-मणो जिण - समए कया वि जो न हु पलोट्टेह ||४३||
यस्य स तथा । अहासितस्वकुलः अलज्जितनिजक्षत्रियवंशस्तादृग्वीरव्रतेन तत्त्वं विज्ञाय प्रव्रज्याङ्गीकारात् भगवान् प्रभवप्रभुः प्रभवसूरिर्जयति ॥
""
विअसाविअ । कोआसिअ । वोसट्टिअ । “ विकसे:- को आस-वोसट्टौ ' [ १९५ ] ॥
हसिर । अंणगुञ्जाविअ । " हसेर्गुञ्जः " [ १९६] ॥
४२ अस्रंस्ताः स्वमतोद् अभ्रष्टाः सन्तः स्रंसिता भ्रंशम् आपिताः कुतीर्थिका येन तत् तथा । स्थिरं ध्रुवं महाविदेहादिक्षेत्रेषु सर्वदा सद्भावात् अतएव अस्रंसि न कथमपि स्रंसते जिनवचनं जरामरणत्रस्तानां 1. भवत्रस्तानां त्रासं भयं हरतु ॥
अणडिम्भन्त । ल्हसाविअ । असंसि । संसेर्व्हस-डिम्भौ ” [१९७] ॥
८८
४३. गुरुभिः धर्माचार्यैः । कैर्गुरुभिः । साधुभिः । न्यस्तसम्यक्त्वः आरोपितसम्यक्त्वः न्यस्तमनाश्च सन् जिनसमये हु निश्चितं यः कदापि न पर्यस्यति न विपरीतो भवति स भवाद् न बिभेति । परमपदप्राप्तिहेतुसम्यक्त्वार्हत्समयनिश्चल मनस्त्वाद् न भीतिं करोतीत्यर्थः ॥
वोजिराणं । डरिआणं । तासं । वज्जइ । " त्रसेर्डर - वोज - वब्बाः " [ १९८ ] ॥
मिअ । णिमिअ " न्यसो णिम-णुमौ ” [ १९९] ॥
१ C अणु. २ B°दा° ३ B om. तत्. ४ BCD पर्यवस्यति.

Page #288

२३८
कुमारपालचरिते . पल्लट्टिअ-पावा पल्हत्थिअ-कलिणो अ नीससण-जोग्गे। विग्घे वि अझङ्खिरया पिल्लसिअ-जिणागमा हुन्ति ॥४४॥ . ऊसलिअ-गुणोसुम्भिअ-संजम-पुलआअमाण-हिअयस्स । गुञ्जोल्लिअ-जिण-वयणस्सारोअइ कस्स नो नाणं ॥ ४५ ॥ उल्लसिअ-भिसन्त-सिरी भासिर-नाणेण गसिअ-मिच्छत्तो । मोहाधिसिअ-विवेओ जिण-मयमोवोहए धन्नो ॥ ४६ ॥
४४. पर्यस्तपापाः क्षिप्ताशुभप्रकृतयः । पर्यस्तकलयश्च परास्तपर- . स्परविरोधाः । निःश्वसनयोग्येपि दुःखदायित्वात् कदुष्णबाष्पजननापि विघ्ने अनिःश्वसितारः अनिःश्वसनशीलाः। धीरा इति यावत् । उल्लसितजिनागमाः स्वान्तोद्बुद्धार्हत्समया भवन्ति ।
पलोट्टई । पल्लटिअ । पहँत्थिअ । ' पर्यसः पलोट्ट-पलट्ट-पहँत्थाः " [२०० ] ॥
नीससण । अझङ्खिरया । " निःश्वसेसृङ्खः" [२०१॥
४५. उल्लसिता उद्धृता गुणाः क्षान्त्यादयो यस्य स तथा । स चासौ उल्लसितसंयमश्व प्रकटीभूतचारित्रः स तथा । स चासौ उल्लसद्धृदयश्च धर्मोत्साहमानमनाश्च स तथा । तस्य उल्लसितजिनसमयस्य अन्तःपरिस्फुरिताहत्सिद्धान्तस्य कस्य न ज्ञानम् उल्लसति । अपि तु तादृक्षस्य सर्वस्य सम्यगवबोधः प्रादुर्भवतीति भावः ॥
४६. उल्लसिता प्रादुर्भूता भासमाना दीप्यमाना श्रीः धर्मसाधनसंपद् यस्य स तथा। भास्वरज्ञानेन दीप्रसम्यगवबोधेन ग्रस्तमिथ्यात्वः मथितमिथ्यादर्शनः मोहेन अज्ञानेन अग्रस्तः विवेको युक्तकारिता यस्य स तथा । धन्यः पुण्यवान् जिनमतम् अवगाहते परिभावयति ।
१ B°घ°. २ BCD ओहावए. ३ BC पलोटिअ. ४ B पल्ल°. ५ B ग्रस्तो.

Page #289

[० ८.४.२०७]
सर्गः 1
२३९
गहि-जि-वयो गुण-ठाण - वलग्गिओ चडर मुक्खं । भव-सुह अणगुम्मडिओ अगुम्मिओ मोहणिजेहिं ॥ ४७ ॥ अहिऊलइ कम्म-गणं आलुबइ इन्धणं जहा डहणो ॥ वलणिज-हरण - बुद्धी गिण्हन्तो भयवओ वयणं ॥ ४८ ॥
सप्तमः
णिल्लसिअ । ऊसलिअ । ऊसुम्भिअ । पुलआश्रमाण । गुञ्जोल्लिअ । अरोअइ । उल्लसिअ । उल्लसेरूसलोसुम्भ- णिल्लस- पुल आअ-गुञ्जोल्लारोआः ” [ २०२ ] ॥ भिसन्त । भासिर । “ भासेर्भिसः " [ २०३ ] ॥ गसिअ । अघुिसिअ || " ग्रसेर्धिसः " [ २०४ ]ll
४७. अवगाहितजिनवचनः परिभावितार्हद्भाषितः गुणस्थानानि मिथ्यात्वादीनि तेषु आरूढः । आद्ये सर्वदावस्थानाद् आरोहो न घटत इति उत्तरोत्तरगुणस्थानेषु कृतावस्थान इत्यर्थः । भवसुखेन अमुग्धः अमोहितो वा । मोहयन्तीति मोहनीयाः स्यादिविषयास्तैरमोहितः . अमूर्छितो मोक्षम् आरोहति • अध्यास्ते ॥
ओवाहए । ओगाहिअ । " अवाद्गाहेर्वाह: " [ २०५] ॥ आरुहेश्वड- वलग्गौ ” [ २०६ ]॥
वलग्गिओ | चडइ । (( अणगुम्मडिओ । अगुम्मिओ । मोहणिजेहिं । “मुहेर्गुम्म-गुम्मडौ” [२०७] ॥
४८. . प्राह्यग्रहणबुद्धिः उपादेयार्थोपादानमतिः अत एव भगवतः अर्हतो वचनं सकलोपादेयमूर्धमुकुटं भगवत्सिद्धान्तं गृह्णन् अङ्गीकुर्वन् । तदुपदिष्टं समाचरन्नित्यर्यः । कर्मगणं ज्ञानावरणादिवातं दहति भस्मसात् करोति । विनाशयतीति यावत् । इन्धनं यथा दहनो दहति ॥
१ C आरो°. २ C अपरोहिति. ३ B उहावए; C ओहावए. ४ B drops गुम्म ५ C वराणीदि.

Page #290

२४०
कुमारपालचरिते पङ्गिअ-संजम-भारा निरुवारिअ-पवयणे अणुसरन्ता ॥ अहिपञ्चुअन्ति मुत्तिं जोअं घेत्तूण सील-धणा ॥ ४९ ॥ गेण्हिअ वयाइँ घेत्तुं घेत्तव्वं वोत्तुमवि अ वोत्तव्वं ॥ जे उज्जैआ खु ताणं वोत्तूण गुणे कयत्थु म्हि ॥ ५० ॥
अहिऊलइ । आलुङ्खइ । डहणो । “ दहेरहिऊलालुङ्खौ'' [२०८] ॥ .
४७. गृहीतसंयमभारान् अङ्गीकृतव्रतभरान् । गृहीतप्रवचनान् सूत्रतोर्थतश्च विज्ञातद्वादशाङ्गान् अनुस्मरन्तः। सफलजन्मान एत इति भावनया पूर्वमहर्षीन् ध्यायन्त इत्यर्थः । शीलं चारित्रं धने येषां ते शीलधना मुनयो योगं परमसमाधि गृहीत्वा आसाद्य मुक्ति निर्वृतिं गच्छन्ति ॥
- वलणिज । हरण । गिण्हन्तो । पैङ्गिअ । निरुवारिअ । अहिपञ्चुअन्ति । "ग्रहो वल-गेल-हर-पंङ्ग-निरुवाराहिपञ्चुआः " ॥ [ २०९] ॥
५०. व्रतानि गृहीत्वा ग्रहीतव्यम् अर्हत्प्रणीतोपादेयतत्त्वं ग्रहीतुं ज्ञातुं वक्तव्यं सदुपदेशादिप्रतिपाद्यमपि च वक्तुं भणितुं ये निश्चितम् उद्यताः । स्वपरोपकारकरणतत्परा इति यावत् । तेषां गुणान् क्षान्त्यादीन् उक्त्वा कृतार्थः कृतकृत्योस्मि ॥
घेत्तूण । घेत्तुं । घेत्तव्वं । " क्त्वातुम्तव्येषु घेत् ” [ २१० ] ॥ क्वचिन्न भवति । गेण्हिअ ॥ वोत्तुं । वोत्तव्वं । वोत्तूण । “ वचो वोत् ” [ २११]॥
१ BC पिङ्गिअ. २ B उज्जुवा. ३ B om. अङ्गीकृतनतभरान्. ४ BC येषु.

Page #291

[है ० ८.४.२१३] सप्तमः सर्गः ।
भोत्तूणं भोत्तव्वं भोत्तुं निव्वुइ-सुहाइँ मोत्तु-मणा । मोत्तव्वारम्भं मोत्तूण महन्ता तवस्सन्ति ॥५१॥ सोअ-वसा रोत्तूण वि रोत्तु-मणा विम्हरन्ति रोत्तव्यं । दद्ण जाण मुत्तिं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥५२॥ जे दट्ठव्वे दडे इन्दो काहीअ लोअण-सहस्सं । दंसण-तत्तिं काउं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५३ ॥
५१. भोक्तव्यं शुभाशुभम् अनुभवनीयं भुक्त्वा संवेद्य । निर्वृतिसुखानि भोक्तुं संवेदयितुम् । मोक्तव्यारम्भं हेयव्यापारं मुक्त्वा परित्यज्य । मोक्तुमनसो निर्वरीतुकामा महान्तः महामुनयस्तपस्यन्ति । बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नं द्वादशविधं तपः कुर्वन्ति ॥
५२. शोकवशात् स्वबन्धुवियोगसमुद्भवदुःखपरतन्त्रत्वाद् रुदित्वापि रोदनं कृत्वापि रोदितुमनसः रोदनपरायणचेतसः प्राणिनः येषां मूर्तिं वपुदृष्टा रोदितव्यं विपन्नस्वबान्धवादिकं विस्मरन्ति न स्मृतिपथम् आनयन्ति तेभ्योऽर्हद्भयो नमः नमस्कारोस्तु ॥ .
भोत्तूणं । भोत्तव्वं । भोत्तुं । मोत्तु। मोत्तव्वा । मोत्तूण । रोत्तूण । रोत्तु। रोत्तव्वं । " रुद-भुज-मुचा तोन्त्यस्य " [ २१२ ] ॥
.५३. यान् द्रष्टव्यान् लोकातीतसौभाग्यादियुक्तत्वाद् वीक्षणीयान् द्रष्टुं दर्शनाय लोचनसहस्रम् इन्द्रः अकरोत् अकार्षीत् चकार वा । दर्शनमपि किमर्थम् इत्याह । दर्शनेन निर्निमेषवीक्षणेन तृप्तिम् आत्मनः संतोषं कर्तुम् । तेभ्योर्हद्भ्यो नमः ।। दद्रूण । टुट्वे । दटुं । " दृशस्तेन टुः" [ २१३ ] ॥
16 [ कुमारपालचरित ]

Page #292

२५२
कुमारपालचरिते . काऊणं कायव्वं कम्मं काहिन्ति जे ण पुणरुत्तं । .. जग-बोहमिच्छिराणं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५४ ॥ जो अणुगच्छइ जच्छइ छिन्दिउमच्छइ तणुं च तेसि पि । अणभिन्दिअ-भावाणं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५५ ॥ सविहे न जाण कुज्झइ जुज्झइ मुज्झइ भवे अगिज्झन्तो । देही बुज्झइ सिज्झइ अरहन्ताणं नमो ताणं ॥५६॥
५४. कर्तव्यं सकलकर्मक्षयं कृत्वा ये पुणरुत्तम् इति भूयोपिं न कर्म करिष्यन्ति कर्तारो वा। वीतरागत्वात् नै मुक्तिम् अपहाय बुद्धबत् स्वदर्शनतिरस्कारनिवारणाय इह जन्म आसाद्य पुनरपि कमें भन्स्यन्तीत्यर्थः। तेभ्यो जगद्बोधम् एषितृभ्यः अभिलाषुकेभ्योहद्भयो नमः ॥
काहीअ । काउं। काऊणं । कायव्व। काहिन्ति । “आ कृगो भूतभविष्यतोश्च" [२१४] ॥
५५ योनुगच्छति भक्त्या पृष्ठलग्नः प्रयाति । तथा यो यच्छति सादरं स्ववस्तु ददाति । यस्तु तनुं छेत्तुम् आस्ते । तेष्वपि अभिन्नभावेभ्यो निर्विशेषमनस्केभ्यस्तेभ्यो जगत्प्रसिद्धेभ्योर्हद्भ्यो नमः ॥ इच्छिराणं । अणुगच्छइ । जच्छइ । अच्छइ । “गमिष्यमासां छः" [२१५]॥ छिन्दिउं । अणभिन्दिअ । " छिदि-भिदो न्दः" [ २१६ ] ॥
५६. येषां सविधे समीपे भवे अगृध्यन् गाय॑म् अगच्छन् । संसारविरक्तो भवन्निति यावत् । देही जन्तुर्न क्रुध्यति नै कोपं
१ B दाहिति. २ B drops छिन्दिउम् अच्छइ. ३ Bom. कर्म. ४ C ननु. ५ B om. अच्छइ. ६ B om. न.

Page #293

( है० ८.४.२२१३ सप्तमः सर्गः ।
२४३ रुन्धिअ-करणं रुम्भिअ-पवणं रुज्झिअ-मणं अपडिएहिं । झायव्वाण मुणीहिं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५७ ॥ सडिअ-रया कढिअ-मला वड्डिअ-तव-तेअ-वेढिअङ्गा य । जाणज्ज वि वर-मुणिणो अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५८ ॥
गच्छति । तथा न युध्यते ने युद्धं करोति यतो न मुह्यति न मोहम उपगच्छति । मोहमूलत्वात् क्रोधयुद्धंयोः । किंतु बुध्यते अवगततत्त्वो भवति । तथा च सति सिध्यति सिद्धो भवति । तेभ्योहद्भ्यो नमः ॥
कुज्झइ । जुज्झई । मुज्झइ । अंगिज्झन्तो । बुज्झइ । सिज्झइ । “युध बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः" [ २१७ ] ॥
५७. रुद्धकरणम् । रुद्धपवनम् । रुद्धमनः कृतेन्द्रियोच्छासनिःश्वासचित्तनिरोधं यथा भवति एवम् अपतितैः ध्यानाद् अस्खलितैर्मुनिभिर्ध्यातव्येभ्यस्तेभ्यः प्रसिद्धेभ्योर्हद्भयो नमः ॥
रुन्धिअ । रुम्भिअ । रुझिअ । “ रुधो न्ध-म्भौ च " [ २१८] ॥
: ५८. सन्नरजसः गलितबध्यमानकर्माणः । कथितमलाः भस्मीकृतबद्धकर्माणः । यतो वृद्धं वृद्धिं गतं यत् तपस्तेजस्तेन वेष्टितं व्याप्तम् अङ्गं येषां ते तथा च वरमुनयः अद्यापि दुष्षमाकालेपि वर्तन्ते येषाम् अहंताम् । यन्मतसंस्थिता इत्यर्थः । तेभ्योहद्भयो नमः ॥
अपडिएहिं । सैडिअ । “ सद-पतोर्डः" [ २१९] ॥ कढिअ । वडिअ । “ कथ-वर्धा ढः " [ २२० ] ॥ वेढिअ । " वेष्टः" [ २२१] ॥
१ BD om. न. २ ० °ति. ३ B अडिअ.

Page #294

कुमारपालचरिते
दुक्कड-संवेल्लिअओ भव- पासोव्वेढणोज्जओ लोओ । उव्वेल्लिज जेहिं अरहन्ताणं नमो ताणं ॥ ५९ ॥ जे झाडं संप अणखिजिर - सिजिराण सा सिद्धी । ते वच्चामो सरणं नचिर - मच्चिर - मणा सिद्धे ॥ ६० ॥ आन्द - रोविराणं जेसु नवन्ताण होइ नोव्वेवो । धाइ समुहं च मुत्ती ताण नमो सव्व- सिद्धाणं ॥ ६१ ॥
२४४
५९. दुष्कृतेन अशुभकर्मणा संवेष्टितो व्याप्तः । परं भवपाशोद्वेष्टने संसारबन्धनमोक्षणे उद्यतः कृतप्रयत्नो लोको यैरुद्वेष्टयते बन्धनमुक्तः क्रियते तेभ्योद्भूयो नमः ॥ दुक्कड इत्यत्र आर्षत्वात् तस्य डः ॥
संवेल्लिअओ । “ समो लः
""
उवेढण । उव्वेल्लिजइ ।
66
[ २२२ ] ॥
वोदः ” [ २२३ ]॥
६०. यान् ध्यात्वा स्मृत्वा अखेत्तृस्वेत्तृणाम् अखेदनखेदनशीलानाम् खेदस्वेदरहितानाम् इति यावत् । अस्माकं सा सिद्धिः तत् सिद्धत्वं संपद्यते । तान् सिद्धान् नर्तितृ नर्तनशीलम् । भक्तिवशाद् उत्कलिकाकलितम् इत्यर्थः । तथा मदितृ तोषणशीलं मनो येषां ते तथाभूता वयं शरणं व्रजामः ॥ झाउं इत्यत्र सेधनक्रियापेक्षया प्राक्काल्यम् न संपद्यते इत्यपेक्षया । तच्च भांवितमेवेति ॥
८८
"
संपजइ । अणखिजिर । सिजिराण । स्विदां जः [ २२४ ] ॥
वच्चामो । नच्चिर | मच्चिर । व्रज-नृत-मदां च्चः
८८
""
[ २२५ ] ॥
६१. यान् आनन्दरोदितॄणां हर्षाश्रुमोचनशीलानां सतां नमतां नमस्कुर्वतां न उद्वेगो भवति । किंतु यान् नमतां मुक्तिः संमुखम्
१ B भावित्तमे ; C भविति'.

Page #295

[ है ० ८.४,२२८]
सप्तमः सर्गः ।
२४५
कुप धावन्ति खादिमं च खादन्ति तेहि वि समं जो । धावइ खाइ अ तं पि हु बोहन्ते झामि आयरिए ॥ ६२ ॥ कम्माहँ वोसिरन्ता अतुट्टिरेणं तवेण सक्कन्ता । अफुडिअ - अचलिअ - महिमा आयरिआ दिन्तु ते बोहिं ॥ ६३ ॥
4
अभिमुखं च धावति सत्वरम् आयाति । तेभ्यः सर्वसिद्धेभ्यो नमः ॥ जेसु इति " द्वितीया तृतीययोः सप्तमी ” [ ३.१३५ ] इति सप्तमी ॥ रोविराणं । नवन्ताण । रुद-नमोर्वः [ २२६ ] ॥ उव्वेवो ।
८८
८८
उद्विजः ” [ २२७ ]
६२. ये कुपथे अमार्गे । अनीताविति यावत् । धावन्ति । तथा खाद्यते यत् तत् खादं तस्य भावः खादत्वं न विद्यते खादत्वं यस्य तत् तथा अखाद्य वस्तु खादन्ति । तैरपि समं यो धावति कुपथे गच्छति खादति -अभक्षणीयं भक्षयति च । हु इति निश्चितम् । तमपि तादृशमपि प्राणिनं स्वयम् अधर्मम् अधर्मविप्रलब्धं च । अस्मादृशम् इत्यर्थः । बोधयतो धर्मदेशनयां सन्मार्गे प्रवर्तयत आचार्यान् ध्यायामि संस्मरामि ॥
'धाइ । खाइ। “खाद-धावोर्लुक्” [२२८ ] ॥ बहुलाधिकाराद् वर्तमानाभविष्यद्विध्याद्येकवचन एव । तेनेह न । धावन्ति । अखादिमं । खादन्ति ॥ क्वचिन्न । धावर ॥
४. ६३. कर्माणि व्युत्सृजन्तः आत्मनो दूरीकुर्वन्तः । ननु अनादिकालालीनकर्मणां कथं व्युत्सर्ग इत्याह । अत्रोटिनाँ अच्छिदुरेण । संपूर्णेनेति यावत् । तपसा शक्नुवन्तः सामर्थ्यं बिभ्रतः । अस्फुटितः अन्यौजसा अखण्डितः अत एव अचलितः अकम्पितः । स्थिर इत्यर्थः । महिमा माहात्म्यं येषां ते तथा । ते सर्वप्रसिद्धा आचार्या बोधिं जिनधर्मावाप्तिं ददतु प्रयच्छन्तु ॥
१ B drops अखादिमं च खादन्ति २ CD स्वयमधर्मविप्र ३ BC अत्रोटिता.

Page #296

२४६
कुमारपालचरिते फुट्टिअ-मोहो लोओ चल्लइ अपमिल्लिअ-व्वओ मोक्खे । जेहि अपमीलिअच्छं पेच्छामो ते उवज्झाए ॥ ६४ ॥ अणउम्मिल्लिअ-नाणोम्मीलणा हरिस-पसविरा लोए । सुअ-जलमोज्झाया पवरिसन्तु वित्थरिअ-गुण-भरिआ॥६५॥ वोसिरन्ता । " सृजो रः" [ २२९] ॥ अतुट्टिरेणं । सक्कन्ता । " शकादीनां द्वित्वम् " [ २३० ] ॥
६४. यैः कृत्वा स्फुटितः विदारितो मोहो येन स तथा । अपमीलितव्रतः उद्बुद्धचारित्रः लोको मोक्षे चलति गच्छति । तान् उपाध्यायान् अपमीलिताक्षं निर्निमेषनयनं यथा भवति एवं पश्यामः । उपाध्यायदर्शने वयं सतृष्णा इत्यर्थः॥ .
अफुडिअ । अचलिअ । फैटि। चलइ । " स्फुटि-चलेः ' [२३१] ॥
६५. अनुन्मीलितम् अनुद्धतं यज्ज्ञानं तस्य उन्मीलना व्यञ्जकाः । हर्ष प्राणिप्रमोदं प्रसवितारः जननशीलाः । विस्तृताः सर्वत्र प्रसृता ये गुणास्तै ताः निचिता उपाध्याया लोके जनमध्ये श्रुतमेव निर्मलपावित्र्यहेतुत्वात् जलं प्रवर्षन्तु । निर्वृतिफलोत्पत्तये अस्मभ्यं प्रयच्छन्त्वित्यर्थः ।।
अपमिलिअ । अपमीलिअ । अणउम्मिल्लिअ । उम्मीलणऔं । "प्रादेर्मीलेः" [२३२] ॥ पसविरा । " उवर्णस्यावः " [ २३३ ] ॥ वित्थरिअ । भरिआ । “ ऋवर्णस्यारः ” [ २३४ ] ॥ पवरिसन्तु । " वृषादीनामरिः" [२३५ ] ॥
१ BC °णओ. २ B om. this and the following example. ३ BC om. this example. ४ C°णओ; B उम्मील: for उम्मीलणआ. ५० प्रादेलिः.

Page #297

२४७
[है० ८.४.२३९] सप्तमः सर्गः ।
नो रूसइ नो तूसइ जेऊण मणं लयम्मि जो नेन्तो । मोत्तुं भवं विणीअं तं साहु-जणं नमसामि ॥ ६६ ॥ उप्पाइअ-सद्दहणो अंसदहाणे वि देह जो बोहिं । संसार-नासिरो हं तं साहुं चिय विहेमि गुरुं ॥ ६७ ॥ पश्च वि अरहन्ताई परमेट्ठी झाह झाअह किमनं । होऊण निश्विकप्पा पसम-रया होऊण तहा ॥ ६८॥
६६. यो भवं मोक्तुं त्यक्तुं मनो जित्वा वशीकृत्य लये साम्यावस्थायां नयन् सन् नो रुन्यति अमित्रे रोषं न करोति । नो तुष्यति मित्रे तोषं न करोति । तं विनीतं जितेन्द्रियं साधुजनं नमस्यामि ॥
रूसइ । तूसइ । “ रुषादीनां दीर्घः " [ २३६] ॥
जेऊण । नेन्तो । मोत्तुं । “ युवर्णस्य गुणः " [ २३७ ] :॥ क्वचिन्न । विणीअं ॥ .. . ६७. अश्रद्दधाने जिनप्रणीतजीवादिपदार्थे तथेति प्रत्ययरहितेपि
उत्पादितश्रद्दधानः जनितास्तिक्यबुद्धिर्यो बोधिं ददाति । संसाराद् . नशिता नशनशीलोहं तमेव साधुं गुरुं विदधामि ॥
सद्दहणो । असद्दहाणे । “स्वराणां स्वराः" [२३७] ॥ क्वचिन्नित्यम् । देह । नासिरो। विहेमि ॥ .. - सइ । तूसइ । “ व्यञ्जनाद् अद् अन्ते " [ २३९ ] ॥
६८. भो भव्याः निर्विकल्पाः एते ध्येया नवेति संशयरहिता भूत्वा तथा प्रशमरता उपशमपरा भूत्वा पश्चापि अहंदादीन् ध्यायत । किमन्यं
१ Bom. असद्दहाणे'. २ BO होइऊण. ३ BO put रूसइ । तूसइ । “व्यश्चनाद् अद् अन्ते" after विणीअं। and before सद्दहणो &c; A, Pisohel and the Bombay edition all read स्वराणां स्वराः । व्यजनाददन्ते ॥

Page #298

२४८
कुमारपालचरिते जिणउ कलिं अघ चिणिअंधुणिअ-सिरं सुणिअ-गुण-गणा थुणिआ इन्देहि वि जग-पुणेणी सुअ-देवी सयल-अघ-लुणणी ॥ ६९ ॥
सो हुणइ भप्प-मज्झे ख-पुप्फमुच्चेइ पङ्कयाइँ थले । तह उचिणेइ मोत्तुं सुअ-देविं महइ जो अन्नं ॥ ७० ॥
हरिहरादिकं ध्यायत । हरिहरादिध्यानम् अपहाय अर्हद्ध्यानपरा भवतेति भावः ॥
झाह । झाअह । होऊण । होअऊँण । “स्वराद् अनतो वा' [ २४०.].॥
६९. श्रुतगुणगणा सकलजनश्रवणगोचरप्राप्तवरप्रदानादिगुणनिचया इन्द्रैरपि आस्ताम् अन्यैः धुतशिरो यथेत्येवं स्तुता श्लाघिता जगतः, पवनी पावित्र्यजनिका सकलाघस्य लवनी विच्छेदिका श्रुतदेवी अघेन चितं स्फीतं कलिं कलहं जयतु । आश्रितम् अस्मादृशं निर्मत्सरं विदधात्वित्यर्थः ॥
__७०. स पुरुषो भस्ममध्ये जुहोति हवनं करोति । खपुष्पम् उच्चिनोति । तथा पङ्कजानि स्थले उच्चिनोति । यः श्रुतदेवीं मुक्त्वा अन्यां महति पूजयति काङ्गति वा । श्रुतदेवीतोन्यासां देवतानाम् आराधनं भस्महुतादिकल्पम् इत्यर्थः । .
__ जिणउ । चिणिअं । धुणिअ । सुणिअ । थुणिआ । पुणणी । लुणणी । हुणइ । “ चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो ह्रस्वश्च" [२४१] ॥ बाहुलकात् क्वचिद् वा । उच्चेइ उच्चिणेइ ।
१ B थुहिय. २ BC °पुलणी. ३ C भब्भ'. ४ D अहंदादिध्यान". ५ BC होइऊण; The Dhundhika has: एच्च क्त्वातुम्तव्य [III. 157 ॥ अत् । इ। होऊण । होइऊण ।.

Page #299

२४९
[ है ० ८.४.२४१.] सप्तमः सर्गः । • लक्खेहिं पि हुणिजइ हुव्वइ कोडीहिँ अहव मन्ताणं ।
सुअ-देवया थुणिजइ न जा न ता चिव्वए नाणं ॥ ७१ ॥ तेण चिणिजइ नाणं जिव्वइ मोहो जिणिजए कालो । सुअ-देवी अन्नेहि वि थुव्वन्ता सुव्वए जेण ॥ ७२ ॥ स-जसं सयं सुणिजइ लुब्वइ कम्मं लुणिजए पावं । पुवइ अप्पप्प-कुलं पुणिजए महिअ सुअ-देविं ॥ ७३ ॥ भव-भय-धुव्वन्तेहिं पवण-धुणिजन्त-तूल-तरलस्स । फलमाउअस्स चिम्मइ सुअ-देवीए पसाएण ॥ ७४ ॥ ..
७१. मन्त्राणां लक्षैहूयते । अथ वा कोटिभिर्हयते । कामपि देवताम् उद्दिश्य होमः क्रियते । परं न यावच्छ्रतदेवता स्तूयते न तावत् ज्ञानं चीयते वृद्धिम् उपैति । अत्र कर्मकर्तरि क्यात्मनेपदे ॥
७२. येन आस्तां यत् स्वयं स्तूयते अन्यैरपि स्तूयमाना श्रुतदेवी श्रूयते तेन पुरुषेण ज्ञानं चीयते स्फीतीक्रियते । मोहः अज्ञानं जीयते पराभूयते तथा कालो मृत्युश्च जीयते अचिराद् मोक्षप्राप्तेः ॥ - ७३. महित्वा पूजयित्वा श्रुतदेवीम् स्वयशः स्वयं श्रूयते । स्वय श्रोतव्यतया श्लाघ्यं यशस्तेन लभ्यत इत्यर्थः । कर्म लूयते । पापं • लूयते । आत्मा पूयते । पवित्रः क्रियते । आत्मकुलं पूयते । अर्चक'पुरुषेणेति शेषः ॥
७४. भवभयेन धूयमानैः कम्पमानपुरुषैः पवनेन धूयमानं यत् तूलं बैतं तद्वत् तरलं चश्चलं तस्य आयुषः फलं श्रुतदेव्याः प्रसादेन चीयते उपचितं क्रियते । परमपुरुषार्थमहानन्दः प्राप्यत इत्यर्थः ॥ - १० पञ्चइ. २ B श्रूयते. ३ B स्तूयते. ४ BC रुतं. ५ ८ चमर'; D चरम'.

Page #300

कुमारपालचरिते
'चिव्वर अह न चिणिजई जिव्वर अहवा जिणिजए नावि । सुव्वइ अह न सुणिजइ हुव्वर ने हुणिञ्जए अहवा । ७५ ॥ थुव्वइ अह न थुणिजइ पुव्वर णाई पुणिञ्जए अहवा । लुव्वइ अह न लुणिजइ धुव्वर न धुणिजए अहवा ||७६ || खम्मइ अह न खणिजइ हम्मर नो वा हणिजए जेण । सर्व्वपि तस्स सहलं सुअ - देवि - विइण्ण - पुण्णस्स ॥ ७७ ॥
२५०
७५. त्रिभिर्विशेषकम् । येन चीयते अध्यात्मादिषु उपचितेन भूयते । अथ वा न चीयते । जीयते । इन्द्रियादिषु वशिना भूयत इत्यर्थः । अथ वा नापि जीयते । श्रूयते गुरुमुखात् सर्वशास्त्रेषु श्रवणं क्रियते । अथ न श्रूयते । हूयते हवनं क्रियते अथ वा न हूयते ।
७६. स्तूयते देवतादिषु स्तवनं क्रियते । अथ न स्तूयते । पूयते जलादिना पवित्रेण भूयते । अथ वा न पूयते । लूयते अशुभलवनं क्रियते । अथ न लूयते । धूयते पापरजःप्रकम्पनपरेण भूयते । अथवा न धूयते ॥
७७. खन्यते निध्यादिनिमित्तं भूम्यादिखननं क्रियते । अथ न खन्यते । हन्यते शत्रुविनाशनं क्रियते नो वा हन्यते । परं श्रुतदेवीवितीर्णपुण्यस्य तस्य । अपिरेवार्थे । सर्वमेव सफलम् । यत् किंचित् कुर्वतोपि श्रुतदेवीप्रसादात् सर्वं समीहितं तस्य संजायत इत्यर्थः ॥
हुणिजइ हुम्वइ । थुणिजइ थुव्वता । चिव्वए चिणिजइ । जिव्वईं जिणिजए । सुए सुणिजइ । लुव्वइ लुणिजए । पुव्वइ पुणिजए । धुव्वन्तेहिं धुणिजन्त । चिव्वइ चिणिजइ । जिव्वइ जिणिजए । सुव्वइ । सुणिजइ । हुव्वइ । हुणिजए । थुव्वइ
१ Bom. 'इ जिव्वइ अहवा जिणिज २ C नु. ३ B हणजइ. ४ B om. अथ न to क्रियते. ५ Bom. थुणिजइ. ६ BC put थुम्बन्ता beforeसुव्वए. ७ B om. जिव्वइ जिणिजए. ८ Bom. सुव्वए.

Page #301

[है० ८.४.२४४] सप्तमः सर्गः ।
२५१ खम्मइ कुबोह-सेलो खणिजए मूलओ वि पाव-तरू । हम्मइ कली हणिजइ कम्मं सुअ-देवि-झाणेण ॥ ७८ ॥ सुअ-देविं झाअन्तो अव्वाहय-भत्ति-निच्चल-मणेण । . हम्मइ संसार-दुहं मोहं हन्तूण हन्तव्वं ॥ ७९ ॥ .. दुब्भउ गाई वुब्भउ भारो लिब्भउ खडं च तेणं खु । पवयण-गाई-बोहि-क्खीरं न दुहिजए जेण ॥ ८०॥ युणिजइ । पुष्वइ । पुणिजए । लुब्वइ लुणिजइ । धुव्वइ धुणिजए । “न वा कर्मभावे ध्वः क्यस्य च लुक् " [ २४२ ] ॥ . चिम्मइ चिव्वइ चिणिजई । “ म्मश्चेः" [ २४३ ] ॥
७८. श्रुतदेवीध्यानेन कृत्वा पुरुषेण कुबोध एव सन्मार्गरोधकत्वात् शैलः खन्यते विदार्यते । पापमेव अशुभफलदायित्वात् तरुः मूलतोपि खन्यते । कलिः रादिर्हन्यते क्षिप्यते । कर्भ ज्ञानावरणादि हन्यते ।।
७९. अव्याहता अखण्डिता या भक्तिस्तस्यां निश्चलं यद् मनस्तेन कृत्वा श्रुतदेवीं ध्यायन् सन् हन्तव्यम् अपायजनकत्वाद् ध्वंसनीयं मोहम् अज्ञानं हत्वा संसारदुःखं हन्ति मोहमूलत्वात् संसारदुःखस्य ।। 'खम्मइ । खणिजइ । हम्मइ । हणिजएँ । खम्मइ । खणिजएँ । हम्मइ । हणिजइ । “ हन्खनोऽन्त्यस्य" [ २४४ ] ॥ बाहुलकात् हन्तेः कर्तर्यपि । '. हम्मइ ॥ कचिन्न । हन्तूण । हन्तव्वं ॥ -- ८०. येन प्रवचनरूपा गौरेवं गौः बोधिमेव क्षीरं न दुह्यते क्षार्यते । तेन पुरुषेण खु इति निश्चितम् गौर्दुह्यताम् । भार उह्यतात् । खटस्तृणानि लिह्यताम् । कर्तव्यकरणविकलस्य तस्य आभीरभारवाहकबलीवर्दभाव एव परमार्थत इति भावः ॥ ..१ B °इ. २ BC चिणिजए . ३ BC °इ. ४ B °इ. ५ B गौरेवेव, ६ C °स्तृणेमे.

Page #302

२५२
कुमारपालचरिते जेण वहिजइ हिअए सुअ-देवी तेण रुब्भए कम्मं । रुन्धिजइ कलि-ललिअं लिहिजए अमयमाकण्ठं ।। ८१॥ डज्झइ भवो डहिजइ पावं ताणं खु बज्झइ न धम्मो। बन्धिजइ जेहि थुई पवयण-देवीइ भावेणं ॥ ८२॥ .. भावाउ जाणुरुज्झइ अणुरुन्धिजइ थवांउ पूआए। उवरुज्झइ उवरुन्धिजइ तवओ सा जयउ वाणी ॥ ८३॥ .
८१. येन हृदये श्रुतदेवी उह्यते धार्यते तेन पुरुषेण कर्म रुध्यते .. निवार्यते । कलिललितं कलिकालविजृम्भितं रुध्यते । अमृतम् आ-. कण्ठं लिह्यते आस्वाद्यते । निर्वृतेन भूयत इत्यर्थः ॥
दुब्भउ दुहिजए । वुब्भउ वहिजइ । रुब्भए रुन्धिजइ । लिम्मत लिहिजए । “ भो दुइ-लिह-वह-रुधामुच्चातः " [ २४५ ] ॥
८२. यैर्भावेन प्रवचनदेव्याः स्तुतिर्बध्यते प्रथ्यते । खु इति निश्चितम् । तैः पुरुषैर्भवो दह्यते भस्मसात् क्रियते । विनाश्यत इति यावत् । पापं दह्यते तथा धर्मो न बध्यते कर्मान्तरेण नावष्टभ्यते ॥ ताणं इति तृतीयायाः षष्ठी ॥
डज्झइ डहिजइ । “दहो ज्झः" [ २४६ ] ॥ बज्झइ बन्धिजइ । “बन्धो न्धः " [ २४७ ] ॥
८३. सा वाणी वाग्देवता जयतु सर्वोत्कर्षेण वर्तताम् । या भावाद् अन्तरङ्गबहुमानतः अनुरुध्यते प्रसाद्यते । सुप्रसन्ना क्रियत इति यावत् । स्तवाद् अनुरुध्यते । पूजाया अर्चनाद् उपरुध्यते अनुकूल्यते । तपसो द्वादशविधतपश्चरणाद् उपरुध्यते ॥
१ C थवाअ. २B om. this example. ३ Bom. this example, ४ B बंधो धः; C बंधो वः.

Page #303

[१० ८.४.२४९ ]
सप्तमः सर्गः ।
भत्ती - संरुज्झन्ता संरुन्धिजन्तआण मोहेण ।
न कह व अवगम्मती सुअ- देवी देउ मह बोहिं ॥ ८४ ॥ भण्णन्ती सुअ-देवि त्ति भणिजन्ती ति-लोअ - माअ ति । कम्मेण व भावेणाणुगम्ममाणा दिसउ कर्ज ।। ८५ ।। भत्तीए कीरन्तीइ अहीरन्तीइ सह हरिजन्ती । वेडी - करिजमाणा तीरन्ते मोह - जलहिम्मि ॥ ८६ ॥
२५३
८४. भक्त्या संरुध्यमाना आत्मायत्तीक्रियमाणा । तथा मोहेन संरुध्यमानैर्न कथमपि अवगम्यमाना ज्ञायमाना श्रुतदेवी मह्यं बोधं सर्वपदार्थविषयविज्ञानं ददातु ||
अणुरुज्झइ अणुरुन्धिजइ । उवरुज्झइ उवरुन्धिजइ । संरुज्झन्ता संरुन्धिजन्तआण । समनूपाद् रुधेः " ॥ [ २४८ ]
1
८५. श्रुतदेवतेति भण्यमाना उत्कीर्त्यमाना त्रिलोकमातेति भण्यमाना । वेति चार्थे । कर्मणा पूजादिक्रियया भावेन अन्तरङ्ग - बहुमानेन अनुगम्यमाना आश्रीयमाणा भगवती सरस्वती कार्यं प्रस्तावाद मम कुमारपालस्य विधेयं दिशतु आज्ञापयतु ॥
अवगम्मन्ती । भण्णन्ती । भणिजन्ती । अणुगम्ममाणा । द्वित्वम् ” [ २४९ ] ॥
८६. अथ कुमारपालभूपस्य कर्तव्यम् उपदिशत्विति मनोरथानन्तरोपस्थितश्श्रुतदेवतादर्शनं गाथाषट्केनाह । षड्भिः कुलकम् । अथ प्रयोजन पृच्छानन्तरं प्रशमाक्रान्तस्य उपशमव्याप्तस्य नृपोत्कृष्टस्य भूपपुंगवस्य कुमारपालस्य श्रुतदेवी प्रत्यक्षा दृष्टिगोचरासीत्
१ D भावेन च अन्त.
८८ गमादीनां

Page #304

२५४
कुमारपालचरिते . अजरिजन्त-मयं पि हु जीरन्त-मयं जयं पि पकुणन्ती । पतरिजन्त-भवोदहि-सेऊवम-चरण-रेणु-कणा ॥ ८७॥ जेहि विढप्पइ कित्ती विढविजइ जेहि उज्जलं नाणं । अजिञ्जइ जेहि सिरी सव्वेहि वि तेहि झायव्वा ॥ ८८ ॥ सव्वं णव्वइ जेहिं अणजमाणा बुहेहि तेहिं पि । अमुणिजन्त-सरूवा 'सिद्धेहि वि वाहरिजन्ती ॥ ८९ ॥ ..
किंभूता । अह्रियमाणया अन्येनानपास्यमानया । निश्चलयेति यावत् ।। क्रियमाणया विधीयमानया भक्त्या अन्तरङ्गबहुमानेन कृत्वा सदा द्वियमाणा आवय॑माना । आत्मसात् क्रियमाणेत्यर्थः । मोहोऽज्ञानम् तदेव जलधिस्तस्मिंस्तीर्यमाणे लङ्घयमाने वेडा प्रवहणं क्रियमाणा ।। संसाराद् उत्तितीर्षुभिराश्रीयमाणेत्यर्थः ॥ ..
८७. हु इति निश्चितम् । जगदपि न जनमात्रम् अजीर्यमाणमदमपि अभ्रश्यमानाभिमानमपि जीर्यमाणमदम् । विनयपरम् इत्यर्थः । प्रकुर्वती विदधाना प्रतीर्यमाणः आराधकैर्विलङ्घयमानो यो भवोदधिस्तत्र निस्तारकत्वात् सेतूपमाश्चरणरेणुकणा यस्याः सा तथा ॥ .
८८. यैः कीर्तिरज्यंते आसाद्यते यैरुज्ज्वलं निर्मलं ज्ञानम् अय॑ते यैः श्रीरयंते तैः पुरुषैः सर्वैरपि ध्यातव्या ॥
८९. यैः सर्वमपि ज्ञायते तैरपि बुधैरज्ञायमाना एवंस्वरूपेत्यबुध्यमाना। सिद्धैरपि आणिमाद्यैश्वर्यसंपन्नपुरुषैरपि अज्ञायमानस्वरूपा व्याह्रियमाणा भण्यमाना । श्रुतदेवताध्यानेनैव कीर्तिज्ञाने संपद्यते इत्यर्थः ॥
१ BD सव्वेहि वि; C सद्धेहि वि. २ B अह्रियमाणयाऽन्येनानपा"; C अह्रियमाणयोऽन्योनानपा; D अपह्रिय. ३ BC °सत्. ४ C °कृत्वात् .

Page #305

[ है० ८.४.२५६] सप्तमः सर्गः । वाहिप्पन्ताढप्पन्त-मङ्गले गिण्हणिज्ज-अभिहाणा। . आढविअ-थुईहि सया सिप्पन्ती भत्ति-धिप्पन्ती ॥९० ॥ सुर-बहु-छिप्पन्त-पया छिविजमाणा थुईहि सुअ-देवी । पसमाप्फुण्णस्स निवोकुसस्स अह आसि पच्चक्खा ॥९१॥
९० व्याह्रियमाणं नैमित्तिकादिना भण्यमानम् आरभ्यमाणं बन्ध्वादिना क्रियमाणं च यन्मङ्गलं शुभकार्य तस्मिन् गृह्यमाणाभिधाना त्वत्प्रसादानिर्विघ्नं भवत्विति उत्कीर्त्यमाननामा । आरब्धस्तुतिभिः भक्तजनकृतस्तवनैः कृत्वा सदा स्निह्यमाना स्निहेरन्तर्भूतण्यर्थत्वात् स्नेहवती क्रियमाणा । सिच्यमाना स्तावकेन आत्मनि आर्द्रहृदया क्रियमाणा । भक्त्या गृह्यमाणा आत्मसात् क्रियमाणा । न दुराराधेत्यर्थः॥ ....
९१. सुरवधूभिः स्पृश्यमानौ प्रणामावसरे भालेन घृष्यमाणौ पादौ यस्याः सा। तथा स्तुतिभिः कविस्तोत्रैश्च स्पृश्यमाना विषयीक्रियमाणा।।
. . कीरन्तीइ । अहीरन्तीइ । हरिजन्ती । करिजमाणा । तीरन्ते । अजरिजन्त । जीरन्त । पतरिजन्त । " ह-कृ-तृ-जामीरः " [ २५० ] ॥ ..
विढप्पइ विढविजइ अजिजइ । “ अर्जेविढप्पः " [ २५१] ॥
णव्वइ । अणजमाणा । अमुणिजन्त । " शो णव्व-णजौ" [२५२ ] ॥ ... वाहरिजन्ती वाहिप्पन्त । " व्याहगेर्वाहिप्पः " [ २५३ ॥
आढप्पन्त आढविअ । “ आरभेराढप्पः " [ २५४ ] ॥ सिप्पन्ती । " स्नेह-सिचोः सिप्पः " [२५५ ] ॥ गेण्हणिज घेप्पन्ती । “ अहेर्धेप्पः" [ २५६ ] ॥
१ B°पुण्णस्स; C °पुणस्स. २ B क्सस्स. ३ B हासि. ४ BCD °दादनिर्वि'. ५ BC °तेनर्थत्वा for °तण्यर्थत्वा . ६ C स्तव.

Page #306

२५६
कुमारपालचरिते अणथकन्त-गिराए अमयासाराणुहारिणीइ तदो। इअ उत्तं देवीए वच्छल्लेणं महन्देणं ॥ ९२॥ तइ इन्दो निश्चिन्दो विहरदु अन्देउरम्मि सो दाव। इन्दस्स ताव मित्तं हवेसि महि-सामिआ तुमयं ॥ ९३ ॥
छिप्पन्त छिविजमाणा । " स्पृशेश्छिप्पः" [ २५७ ] ॥ अप्फुण्ण । उकुसस्स । “क्तेनाप्फुण्णादयः " [२५८] ॥
९२. ततो नृपप्रत्यक्षानान्तरं महता वात्सल्येन अनुकूलतया देव्या श्रुतदेवंतया । अमृतस्य आसारः वेगवद्वर्षस्तम् अनुहरति सदृशीकरोतीत्यवंशीला णिनि ड्याम् अनुहारिणी तया अर्फकन्ती अन्तरा अत्रुट्यन्ती या गीर्वाक तया कृत्वा इति वक्ष्यमाणम् उक्तम् ।।
अणथक्वन्त । " धातवोर्थान्तरेपि" [ २५९] ॥ केचित् कैश्चिद् उपसर्गनित्यम् । अणुहारिणीइ ॥ .
[इति ] प्राकृतभाषा समाप्ता ॥ तदो । “ तो दोऽनादौ शौरसेन्याम् अयुक्तस्य" [ २६०] ॥ अयुक्तस्येति किम् । उत्तं ॥
९३. उक्तमेव गाथाष्टकेनाह । त्वया कृत्वा । तावद् इति अभ्युप
१ BCD स्पृश. २ B आपुन्न । उक्कोसस्स । क्तनापुन्नदयः। ; C अफुन्न । उक्कोसस्स । तेनापुन्नादयः ।. A reads the sutra thus: क्तेनाफुन्नादयः ।. ३ 8 °देवया. ४ BC अप°. ५ BC उपसर्गे. ६ After उपसर्गे which it reads for उपसर्गः, C differs from B up to the end of the Sarga, giving a different commentary from the latter. See Note at the end of the Sarga,

Page #307

है० ८.४.२६५.] सप्तमः सर्गः ।
२५७ . हहो मणस्सि रायं जं अव भयवं ति विनवेदि भवं ।
रक्खिजसु तेण तुमं जिण-वइणा मेइणी-मघवं ॥ ९४ ॥ अय्यावत्ते सयले कद-कजो तं खु थाम-सिरि-णाह । जिण-नाध-सुमरणे इधमजिद-इह-लोअ-पर-लोअ ॥ ९५ ॥
गमे । ततश्च अभ्युपगतम् एतत् । स विश्वप्रसिद्ध इन्द्रो निश्चिन्तः । एतदरातीनां सकलदानवानां त्वया हननाद् निःशङ्कः सन् अन्तःपुरे विहरतु रमताम् । तथा तुमयं इति अयं त्वम् । अथ वा युष्मदः सिना सह तुमयं इति कश्चित् तदा तुमयं इति त्वम् । हे महीस्वामिन् पृथ्वीपते इन्द्रस्य तावद् मित्रं बान्धवो भवसि संजातः । भवसीति संत्सामीप्ये [ हे ०. ५. ४] इत्यादिना वर्तमाना ।। महन्देणं । निच्चिन्दो । अन्देउरम्मि । “ अधः क्वचित् " [२६१] ॥ दाव ताव । “ वादेस्तावति ।" [२६२] ।
. . ९४. मनस्विन् अभिमानिन् हंहो राजन् भवान् , अव भगवन् इति,
यं विज्ञपयति भक्तिपूर्व वदति । तेन जिनपतिना मेदिनीमघवन् त्वं रक्ष्यस्व त्रायस्व । तेन तव पालनं क्रियताम् इति यावत् ।। ' महि-सामिआ । मणस्सि । “ आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः" [२६३] ।
राय । “ मो वा" [२६४]॥ .....
- भयवं । भवं । " भवद्भगवतोः" [२६५] ॥ क्वचिद् अन्यत्रापि । मघवं ॥
९५. स्थामश्रीः पराक्रमलक्ष्मीः तस्या नाथ इह अस्मिन् जगति जिननाथस्मरणे सति अर्जितेहलोकपरलोक सफलीकृतेहपरभव खु निश्चितं . सकले आर्यावर्ते समस्तार्यजनपदेषु त्वं कृतकृत्यः निष्पन्नप्रयोजनः ।
१ B तत्सा: C wanting. 17 [ कुमारपालचरित]

Page #308

२५८
कुमारपालचरिते तायध समग्ग-पुहविं तायह सग्गं पि भोदु तुह भदं । होदु जयस्सोत्तंसो तुह कित्तीए अपुरवाए ॥ ९६ ॥ सत्तीइ अपुव्वाए होदूण हरि व्व हविय सेसो व्व। होत्ता भरहो व्व तुमं एग-च्छत्तं कुणसु रजं ॥ ९७ ॥ करियावणि-उद्धारं गुरु-भावं गडुय कडुय बलि-बन्धं । . गच्छिय लच्छिमुविन्दो भोदि भवं भोदु इन्द-समो ॥९८॥ अय्यावत्ते कजो। " न वा यो य्यः" [२६६] ॥ . सिरि-णाह जिण-नाध । “थो धः” [२६७] । अपदादावित्येव । थाम ॥ .
९६. हे नरेन्द्र समग्रपृथिवीं त्रायस्व पालय । स्वर्ग दिवमपि त्रायस्व। तथा तव भद्रं भवतु । तव अपूर्वया लोकोत्तरया कीर्त्या कृत्वा जगत , उत्तंसः शिरःशेखरश्च भवतु ॥ इध इह । तायध तायह । " इह-हचोर्हस्य '' [२६८] ॥
भोदु होदु । " भुवो भः" [२६९] । ... ९७. अपूर्वया शक्तया पराक्रमेण कृत्वा हरिः इन्द्रः कृष्णो वा स इव भूत्वा संपद्य शेषः अनन्तः स इव भूत्वा भरतः आद्यचक्री स इव भूत्वा च त्वम् एकच्छत्रं राज्यम् आधिपत्यं कुरु ॥
अपुरवाए अपुव्वाए । “ पूर्वस्य पुरवः " [२७०] ॥ होदूण । हविय । होत्ता । "क्त्व इय-दूणौ” [२७१] ॥
९८. अवनेः उद्धारं द्विषद्विपद्भयो रक्षणं कृत्वा गुरुभावं गत्वा बलिनां बन्धं कृत्वा लक्ष्मी गत्वा आसाद्य च भवान् उपेन्द्रो भवति । यतः सोपि कृतप्रलयकालसमुद्रमग्नपृथिव्युद्धारः बलिबन्धने संजातमहाप्रमाणः विहितबलिदानवबन्धः समासादितलक्ष्मीकश्चेति । तथा भवतु भवान् इन्द्रसमः । परमैश्वर्येण अधुना शक्रकल्पः संजायताम् इति भावः ॥ १ BD °दादित्ये'. २ C इधं. ३ D °वं गौरवं ग'.

Page #309

.
[ है ० ८.४.२७८] सप्तमः सर्गः ।
२५९ • अम्हेहि तुह पसंसा किजदि अन्नेहि किन्जदे न कहं ।
कित्ती रमिस्सिदि तुहा सग्गादु रसातलादो वि ॥ ९९ ॥ दाणिं तुह तुट्ठा ता देमि वरं इअ तुमम्मि जुत्तमिमं । .. जुत्तं णिमं खु मग्गसु इह किं णेदं ति मा चिन्त ॥१०॥ भणिओ निवो किमेदं तिहुयण-रजं पि तुमइ तुहाए । तुज्झ य्येव पसाया सुरीओं ह त्ति भण्णन्ति ॥ १०१ ॥ करिअ । गडुअ । कडुअ । गच्छिअ । “कृ-गमो डडुअः" [२७२ ] ॥ भोदि । “ दिरिचेचोः ” [ २७३ ] ॥
९९. हे महाराज अस्माभिः । सकललोकनमस्करणीयाभिरित्यर्थः । तव प्रशंसा श्लाघा क्रियते अतः कथम् अन्यैर्विबुधैः न क्रियते । अपि तु विधीयत एवं । तथा तव कीर्तिः आ स्वर्गाद् आ रसातलादपि स्वर्ग रसातलं च व्याप्य रमिष्यते विचरिष्यति ।।
किजदि । किजदे । " अतो देश्च" [ २७४ ] ॥ अत इति किम् । भोदि ।। . रमिस्सिदि । “ भविष्यति स्सिः” [ २७५ ] ॥ ..सग्गादु । रसातलादो । " अतो उसे दो-डादू" [ २७६ ।। .. १००. हे नृप इदानीं तव तुष्टा । तस्मात् त्वयि वरं ददामीति युक्तम् .. इदम् । युक्तं भगवत्या वरवितरणम् । परम् अहं कथं याच्यां करोमी
त्याह । खु इति निश्चितम् युक्तम् इदम् । मम पाश्र्वाद् याचनं समुचि'तम् इति भावः । अतो मार्गय वरं याचस्व । इह मयि विषये किम् एतद् इति मा चिन्तय । अस्याः सकाशात् किं वरमार्गणेन इतीदं मा पर्यालोचयेति भावः ॥
दाणिं । " इदानीमो दाणिं" [२७७ ] । ता। " तस्मात् ताः " [२७८] ॥
१०१. हे भगवति त्वया तुष्टया किम् एतद् वरप्रदानमात्रम् । न किंचिद् इत्यर्थः । यतस्त्रिभुवनराज्यमपि । आस्तां पृथिवीपतित्वमात्रम् इति
१ BD रमिस्सदि; C रम्मिसिदि. २ BD सर्गा'. ३ BD रंमिस्सदि ।,

Page #310

२६०
कुमारपालचरिते हीमाणहे देवि तुमं सि दिट्ठा हीमाणहे हं चकिदो भवादो। .
णंअम्महे किं पिभणोवएसं हीही भणन्ता वि समन्ति जेण ॥ मृपो भणितः विज्ञपयितुम् आरब्धवान् । तथा तवैव प्रसादात् सुर्यो देव्यः हले त्ति चेटिका इति भण्यन्ते चेटिकावद् आहूयन्त इत्यर्थः ॥
जुत्तमिमं जुत्तं णिमं । किं णेदं किमेदं । "मोन्त्याण्णो वेदेतोः "[२७९] ॥ तुज्झ य्येव । " एवार्थे य्येव" [ २८० ] ॥ हले त्ति । “हले चेट्याह्वाने " [ २८१]॥ .
१०२. हीमाणहे इति आश्चर्ये । देवि श्रुतदेवते त्वं दृष्ठा विलोकिता असि भवसि । हीमाणहे इति निर्वेदे । अतः निर्विण्णत्वाद् अहं भवात् चकितस्त्रस्तः। णमिति नन्वर्थे । अम्महे इति हर्षे । सतः हे भगवति ननु सहर्ष कमपि कंचन उपदेशं भण आदिश । येन उपदेशेन कृत्वा । हीहीति विदूषकाणां हर्षद्योबने । ततो हीही भणन्तः हर्षेण हीहीशब्दं कुर्वन्तः निरन्तरं हसनशीला विदूषका अपीत्यर्थः । शाम्यन्ति उपशमिनो भवन्ति । भण उपदेशम् इत्यनेन उत्तरसर्गार्थसूचनम् । इन्द्रवज्रा छन्दः ॥
हीमाणहे । हीमाणहे । " हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे" [२८२] ।। णं । “णं नन्वर्थे ' [ २८३.] ॥ अम्महे । “ अम्महे हर्षे ” [२८४ ] ॥ हीही ॥ " हीही विदूषकस्य ” [ २८५] ॥
" शेषं प्राकृतवत् " [ २८६ ] । शौरसेन्यां यत् कार्यम् उक्तं ततोन्यत् प्राकृतवदिति । अतः जेणेति " टा-आमोणः " [३.६ ] " टा-ण-शस्येत् " [ ३.१४ ] च प्रवर्तते ॥
[इति ] शौरसेनी भाषा समाप्ता ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरंचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृतद्याश्रय
महाकाव्यवृत्तौ सप्तमः सर्गः समाप्तः ॥ १ BD किं वि. २ C भणोपदेसं. ३ BD आश्चर्य. ४ D हे देवि. ५ BC 'वदिति; D °वदेव. ६ BCD टामोर्णः,

Page #311

कधिदे शुभोवदेशे शलश्शदीए तदो अपस्खलिदे । भव-कस्ट-गिम्ह-पदहण - विघस्टणे शुस्टु-मेघे व ॥ १ ॥ अदिस्तिदं निविस्टे चदुस्त-वग्गं विवय्यिद - कशाए । शावय्य-योग-लहिदे शाहू शाहदि अणञ्ञ मणे ॥ २ ॥
१. ततः नृपविज्ञप्तिकानन्तरं भवकष्टमेव ग्रीष्मप्रदहनं निदाघ - संतापस्तस्य विघट्टणे अपनयने सुष्ठुमेघ इव वर्षुकजलद इव । अप्रस्खलितः अबाधितः शुभोपदेशः सरस्वत्या कथितः प्रतिपादितः ।। कधिदे | शुभोदेशे । (C अंत एत् सौ पुंसि मागध्याम् ” [ २८७ ] ॥ शलश्शदीए । “ र सोर्ल-शौ ” [ २८८ ] ॥
अपस्खलिदे | कस्ट " स-षोः संयोगे सोऽग्रीष्मे " [ २८९ ] ॥ अग्रीष्म इति किम् । गिम्ह |
" दृष्ठयोः स्टः
विघटणे । शुस्टु |
""
[ २९० ] ॥
२. उपदेशमेव एकाशीत्या गाथाभिराह । अतिसुस्थितम् अतिसमाहितं यथा भवति एवं निविष्टः धर्मध्याननिरतः अत एव विवर्जितकषायः क्रोधादिरहितः । सावद्ययोगरहितः सपापव्यापारवैर्जितः। अनन्यमनाः मोक्षैकतानमानसः साधुः संयतः चतुर्थवर्गं निर्वाणं साधयति निष्पादयति । आत्माधीनम् आधत्त इति यावत् ॥
(C
आदिशस्तिदं । चदुस्तं । स्थ-र्थयोः स्तः [ २९१ ] ॥ विवय्यिद । शावय्य - योग । “ ज-द्य-यां यः " [ २९२] ॥
१ BD निविष्टे; C निविष्ठे. २ D विवर्जितः.

Page #312

२६२
कुमारपालचरिते .. पुझे निशाद-पझे सुपञ्जले यदि-पधेण वचन्ते।
शयल-यय-वश्चलत्तं गश्चन्ते लहदि पलम-पदं ॥ ३॥ . श-पल-विव का-लहिदे पेस्कन्ते सव्वमोल्ल-दिस्टीए । मिद-पियमाचस्कन्ते चिष्ठदि मग्गम्मि मो कस्स ॥ ४ ॥ एदस्स वधं कलिमो भत्तिं एदाह इदि मदी जाहँ ।
ताणं दोण्हं पि हगे हिदे त्ति बुद्धी पउद्दव्वा ॥ ५ ॥ ____३. पुण्यः सुकृती निशातप्रज्ञः कुशाग्रीयबुद्धिः सुप्राञ्जलः कौटिल्यरहितः यतिपथेन साधुमार्गेण वजन् प्रयान् सकलजगद्वत्सलत्वं त्रिजगदानुकूल्यं च गच्छन् समाचरन् सन् पुरुषः परमपदं मुक्ति । लभते प्राप्नोति ॥
अणञ-मणे । पु । पर्छ । सुपञ्चले। "न्य-ण्य-ज्ञ-जा ञः"[२९३]॥ वन्ते । “ व्रजो जः " [ २९४ ] ॥ ,. गश्चन्ते । “छस्य वोनादौ ' [ २९५ ] ॥ लाक्षणिकस्यापि । वश्चलत्तं ॥
४. स्वपरविवक्षारहितः शत्रौ मित्रे च समभावः । अत एव सर्व समस्तलोकम् आर्द्रदृष्टया सकरुणदृशा प्रेक्षमाणः विलोकयन् मितं प्रियं च आचक्षाणः वदन् मोक्षस्य मार्गे पदव्यां तिष्ठति ॥ विव का । मोरकस्स । “क्षस्य कः” [ २९६ ] ॥ पेस्कन्ते । आचस्कन्ते । “ स्कः प्रेक्षाचक्ष्योः '' [ २९७ ] || चिष्ठदि । “ तिष्ठश्चिष्ठः" [ २९८ ] ॥
५. एतस्य वधं कुर्मः भक्तिम् एतस्य कुर्मः इति मतिः आत्मानं प्रति एवं. बुद्धिर्ययोः । ताणं दुण्हमिति षष्ठीसप्तम्योः अर्थ प्रत्यभेदात् तयोर्द्वयोरपि विषये अहं वयं वा इति हिता बुद्धिः प्रयोक्तव्या।
9 None of the three MSS. have taken care to distinguish all cases of anunāsika by the particular concave mark. २BD पउदव्वा.

Page #313

[ है ० ८.४.३.०८] अष्टमः सर्गः।
२६३ . पञान राचिना गुन-निधिना रञा अनञ-पुञ्जेन । चिन्तेतव्वं मतनाति-वेरिनो किळ विजेतव्वा ॥ ६ ॥ सुद्धाकसाय-हितपक-जित-करन-कुतुम्ब-चेसटो योगी ।
मुक्क-कुटुम्ब-सिनेहो न वलति गन्तून मुक्ख-पतं ॥ ७॥ अहमेवायं वयमेव एते इत्यनुकूलः अभेदभावः करणीय इत्यर्थः । अत्र भक्तिकरणमतौ इति उपमानार्थः । अन्यथा भक्तिं चिकीर्षों सर्वस्यापि आत्मभावो भवत्येव । ततश्च यथा भक्तिं चिकीर्षों आत्मभावस्तथा जिघांसावपि कर्तव्य इति भावः ॥
एदस्स एदाह । " अवर्णाद्वा ङसो डाहः” [ २९९] ॥ जौहँ । ताणं । “आमो डाहँ वा ' [ ३०० ] ॥ हगे । “अहं-वयमोहंगे" [ ३०१ ] ॥
"शेषं शौरसेनीवत् ''[३०२]। मागध्यां यदुक्तं ततोन्यत् शौरसेनीवद् द्रष्टव्यम् । अतः हिदे त्ति । " तो दोऽनादौ ०" '[४.२६०] इति तस्य दः ॥ पयोद्दव्वा " अधः क्वचिद् [४.२६१ ].इति तस्य दः ।
। इति ] मागधी भाषा समाप्ता॥ ६. प्राज्ञानां राज्ञा विचक्षणाधीशेन गुणनिधिना गाम्भीयौदार्यधैर्यादिशेवधिना । न अन्यः पुण्यो यस्मात् स तथा । तेन राज्ञा नृपेण मदनादिवैरिणः आन्तराः षट् शत्रवः किल इति प्रसिद्धौ विजेतव्याः अभिभवनीया इति चिन्तयितव्यं पर्यालोच्यम् ॥ ___ पञा । " जो ञः पैशाच्याम् ' [ ३०३ ] ।
राचिना। [रञा।] “राज्ञो वा चिञ्" [३०४ ] ॥ अनञ-पुञ्जेन । “ न्य-ण्योज़ः" ॥ [३०५] गुन । वेरिनो । “णो नः" [ ३०६] ॥ मतनाति । विजेतव्वा । " त-दोस्तः" [ ३०७ ] ॥ किळ । " लो ळ:" [ ३०८ ]॥ ____७. शुद्धं निर्मलम् अकषायं क्रोधादिरहितं हृदयं यस्य । अत एव
१ BCD जाणं.

Page #314

२६४
कुमारपालचरिते यन्ति कसाया नत्थून यन्ति नडून सव्व-कम्माई। सम-सलिल-सिनातानं उज्झित-कत-कपट-भरियान ॥८॥ यति अरिह-परम-मन्तो पढिय्यते कीरते न जीव-वधो ।
यातिस-तातिस-जाती ततो जनो निव्वुतिं याति ॥९॥ करणानि इन्द्रियाणि तान्येव आत्मनो मोहजननात्. कुटुम्ब तस्य चेष्टा स्वस्वविषये व्यापारः । जिता परास्ता करणकुटुम्बचेष्टा च येन से तथा मुक्तकुटुम्बस्नेहः परित्यक्तबन्धुवर्गानुरागः योगी शुभध्यानकतानः संयमी मोक्षपदं गत्वा प्राप्य न वलते न संसारे समायाति ॥
सुद्धाकसाय । “श-घोः सः" [ ३०९] ॥ हितपक । " हृदये यस्य पः" [ ३१० ] ॥ कुतुम्ब कुटुम्ब । “ टोस्तुर्वा " [.३११] ॥ गन्तून । " क्त्वस्तूनः" [ ३१२] ॥ .
८. शम एव कोपसंतापहारकत्वात् सलिलम् । तेन त्रातानाम् । निर्धूतान्तरकुवासनामलानाम् इत्यर्थः । उज्झिता त्यक्ता कृतकपटा दर्शितालीकस्नेहत्वाद् रचितनिकृतिः भार्या यैस्तेषां पुरुषाणां कषाया नष्टा तान् मुक्त्वा यान्ति गच्छन्ति सर्वकर्माणि च नष्ट्वा यान्ति ॥ नत्थून । नन । “ढून-त्थूनौ ष्वः” [ ३१३ ] ॥
चेसटो । सिनेहो । सिनातानं । भरियान। "य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित्।। [३१४ ॥
९. यदि अर्हताम् इत्युपलक्षणम् । अर्हदादीनाम् इत्यर्थः। परममन्त्रः। पञ्चपरमेष्ठिनमस्कार इति भावः । पठ्यते परावर्त्यते । जीववधश्च न क्रियते । ततः अहंदादिमन्त्रगुणनात् जीववधविरतेर्वा यादृशतादृशजातिः हीनोत्तमकुलोपि जनो निवृतिं याति ।।
पैढिय्यते । “ क्यस्येय्यः '' [ ३१५] ॥ १ BD पठि°. २ BC कृतकपटपटा, ३ BC पठि . .

Page #315

[है८.४.३२४] अष्टमः सर्गः ।
२६५ अच्छति रन्ने सेले वि अच्छते दढ-तपं तपन्तो वि । ताव न लभेय्य मुकं या न विसयान तूरातो ॥ १० ॥ तूरातु नेन घेप्पति मुत्ति-सिरी नाइ योग-किरियाए । चत्तारि-मङ्गलं-पभुति-मन्तमुक्खोसमानेन ॥ ११ ॥ कीरते । “ कृगो डीरः" [ ३१६ ] ॥ यातिस । तातिस । “ यादृशादेर्दुस्तिः [ ३१७ ] ॥ याति । " इचेचः " [३१८] ॥
१०. अरण्य आस्ते शैलेपि आस्ते दृढं तीन तपस्तप्यमानोपि कुर्वनपि । परं तावद् न मोक्षं लप्स्यते प्राप्स्यति यावद् विषयाणाम् । " क्वचिद् द्वितीयादेः" [ ३.१३४ ] इति पञ्चम्याः स्थाने षष्ठी । अतः विषयेभ्य इत्यर्थः । न दूरात् । विषयेषु यावद् न विरज्यतीत्यर्थः ॥ .
अच्छति । अच्छते । “आत् तेश्च"[३१९]॥ आत् इति किम् । याति ॥ लभेय्य । " भविष्यत्येय्य एव ?' [ ३२० ] ॥
११. चत्तारिमङ्गलं इति पदं प्रभृति यस्य चत्तारिमङ्गलं अरहन्ता मङ्गलं इत्यादिदण्डकस्य स तथा । स चासौ मन्त्रश्च तम् उद्घोषता उच्चरता तेन सर्वोत्कृष्टपुरुषेण तया योगक्रियया अर्हदादिध्यानानुष्ठानेन कृत्वा दूराद् मुक्तिश्रीः गृह्यते । अनासन्नापि सिद्धिः आत्मसात् क्रियत इति भावः ॥ ___ तूरातो । तूरातु । " अतो ङसेर्डातो-डातू" [३२१] ।
- नेन । नाए । “ तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए" [ ३२२]॥ . - " शेषं शौरसेनीवत्" [३२३]। पैशाच्यां यद् उक्तं ततोन्यत् शौरसेनीवत् ज्ञेयम् । तदुदाहरणानि चात्र स्वयम् अभ्यूह्यानि ॥
योग-किरियाए । पभुति । " न क-ग-च-जादि° ” [ ३२४ ] इत्यनेन कगचजादीत्यादिषट्शम्यन्तइत्याद्यन्तसूत्रैर्यदुक्तं तत् न भवति ॥
[इति ] पैशाची भाषा समाप्ता ॥ १ BC जोग. २ BCD पभिति.

Page #316

कुमारपालचरिते वन्यू सठासठेसु वि आलम्पित-उपसमो अनालम्फो । सव्वच-लाच-चलने अनुझायन्तो हवति योगी ॥ १२ ॥ . झच्छर-डमरुक-भेरी-ढक्का-जीमूत-गफिर-घोसा वि । बम्ह-नियोजितमप्पं जस्स न दोलिन्ति सो धज्ञो ॥१३॥
१२. सर्वज्ञराजचरणान् अनुध्यायन् योगी अशठेषु अमायाविषु शठेष्वपि बन्धुः हितपरत्वाद् बान्धवकल्पः आलम्बितोपशमः आश्रितशान्तभावः । अनारम्भः विवर्जितसावधव्यापारः अनालम्भो वा परित्यक्तजीववधो भवति ॥
उक्खोसमानेन । वन्थू । आलम्पिँत । अनालम्फो । सव्वञ्च-लाच । "चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ " [ ३२५ ] ॥ सव्वञ-लाच-चलने । “ रस्य लो वा " [ ३२६] ॥
१३. झेच्छरश्च अडाउजेति प्रसिद्धः । डमरुकश्च भेरी च दुन्दुभिः ढक्का च पटहः । तेषां जीमूतवद् ये गम्भीरा मन्द्रा घोषाः शब्दा अपि। आस्तां रूपादयः । ब्रह्मनियोजितम् आत्मानं यस्य न दोलयन्ति न चालयन्ति । शब्दादिविषया यदात्मानं परमतत्त्वलीनं न क्षोभयन्तीति यावत् । स धन्यः ॥
इच्छर । डमरुक । मेरी । ढक्का । जीमूत । गफिर । घोसा । नियोजितं । "नादियुज्योरन्येषाम् ' [ ३२७ ] ॥ " शेषं प्राग्वदिति ” [३२८]॥ धो इत्यत्र "न्यण्योः '[४.३०५] ॥
[इति ] चूलिकापैशाचिकभाषा समाप्ता ॥
-
१ CD बंधू. २ BC त्सच्छर. ३ BC धन्नो. ४ । आलंबिता. ५ BC त्सच्छर'. ६ BC त्सच्छर'.

Page #317

[ है ० ८.४.३३१] अष्टमः सर्गः।। २६७
उब्भिय बाह असारउ सव्वु वि . म भमि कु-तिथिअ-पढें मुहिआ । परिहरि तृणु जिम् सव्वु वि भव-सुहु. पुत्ता तुह मइ एउ कहिआ ॥ १४ ॥ गङ्गहें जम्वुणहें भीतरु मेल्लइ सरसइ-मज्झि हंसु जइ झिल्लइ । तय सो केत्थु वि रमइ पहुत्तउ
जित्थु ठाइ सो मोक्खु निरुत्तउ ॥ १५॥ १४. हे पुत्र त्वं मया ऊर्ध्वबाहु यथा भवति एवमीक् एवंविधं कथितः । किं तत् तद् आह । सर्वमपि पुत्रमित्रकलत्रादिकम् असारं . संसारदुःखात्राणतया तुच्छम् । तथा कुतीर्थिकपृष्ठेन मुधा मा भ्रम । परमपुरुषार्थलिप्सुः पाषण्ड्याश्रितो मा भूः इति भावः । तथा तृणमिव सर्वमपि भवसुखं स्रक्चन्दनवनिताविषयशर्म परिहर । मा अत्र इच्छां कृथा इत्यर्थः । वदनकं छन्दः ।। - बाहं । पढें । “ स्वराणां स्वराः प्रायोपभ्रंशे ” [ ३२९] ॥
पुत्ता । कहिआ । ': स्यादौ दीर्घ-ह्रस्वौ ” [ ३३० ] ॥ असारउ । सव्वु । तृणु । सव्वु । भव-सुहु । "स्यमोरस्योत्" [३३१]॥
१५. गङ्गायाः इडाया यमुनायाः पिङ्गलाया भीतरु इति शीघ्रादित्वाद् अभ्यन्तरं हंसः आत्मा मुश्चति । ततः सरस्वत्यां सुषुम्णायाम् । मध्यमायाम् इति यावत् । हंसो यदा झिल्लइ इति तक्षादित्वाद् नाति । तदा स हंसः कुत्रापि कस्मिन्नपि स्थाने प्रभूतः प्राप्तः सन् रमते क्रीडति। यत्र सः अनाख्येयः मोक्षः महानन्दः । निरुत्तउ इति शीघ्रादित्वाद् निश्चिन्तस्तिष्ठति । यदुक्तम् ___१० पठे; D पट्टे. २ B पुत्ता ह मइ एहउ. ३ BC भित्तर. ४ D द्वाइ.

Page #318

२६८
कुमारपालचरिते केण वि जोग-पओगेंण कह वि हु घरि रुद्धे सव्वेहिँ वि वारिहिँ । जोअन्तहें वि निहेलण-नाहहु घर-सव्व-स्सु वि निजइ चोरेंहिं ॥ १६ ॥
मध्यमा सुषुम्णाख्याता सिद्धिनिर्वाणकारणम् इति । इडापिङ्गलामध्यम् अपास्य यदा आत्मा सुषुम्णाभ्यन्तरम् आसादयति तदा सर्वत्र समभावत्वाद् मुक्तिम् आप्नोतीत्यर्थः ॥ ___ इडा गङ्गेति विज्ञेया पिङ्गला यमुना नदी ।
मध्ये सरस्वती विद्यात् प्रयागः संगमो मतः ।। इति वाक्याद् गङ्गादीनाम् इडादिपर्यायत्वं बोद्धव्यम ॥ हंसु । सो। सो। मोक्खु । "सौ पुंस्योद्वा” [३३२]॥ पुंसीति किम् । भीतरु ॥ ..
१६. केनापि अनाख्येयेन योगप्रयोगेण बाह्यविनिवृत्तिरूपसमाधिविधानेन हेतुना कथमपि महता प्रयत्नेन सर्वैरपि आत्मनो बाह्यार्थ प्रति प्रवृत्तिहेतुत्वाद् द्वारैरिव द्वारैः । करणैरित्यर्थः । कृत्वा गृहे शरीरे रुद्धे नियन्त्रितेपि परं द्योतमानादपि जाग्रतोपि । सावधानादपीत्यर्थः । निहेलणेति देश्यो गृहे । तस्य नाथः आत्मा तस्माद् गृहस्य शरीरस्य सर्वस्वमपि तत्स्थात्मगतसमस्तज्ञानादिकमपि न तु स्तोकस्वं चौरैः रागादिभिर्नीयते गृह्यते । रागादियुक्तस्य तादृगपि ध्यानं न स्वार्थसंसिद्धये अलं भवतीति भावः । यत्र किल गृहे द्वाराणि स्थगितानि भवन्ति गृहपतिश्च जाग्रद् भवति तत्र नान्यचौरावकाशः । रागद्वेषादिचौरास्तु एवमपि प्रभवन्तीति ज्ञानादिरक्षणाय रागद्वेषादय एव हन्तव्या इति भावार्थः ॥
केण । पओगेण । “ एट्टि" [ ३३३] ॥ घरि । रुद्धे । “ ङिनेच" [ ३३४ ] ॥
१ BCD निहलणेति. २ D तत्स्वात्म.

Page #319

[है० ८.४.३३८]
अष्टमः सर्गः
करणाभासहुँ मणु उत्तार हु करणाभासेंहिँ मुक्खु न कसु हिवि । आसणु सयणु वि सव्वहों करणेंहिँ करणहुँ मुक्खु तो निरु सव्वस्व ॥ १७ ॥
विसयहँ पर-वस मच्छहु मूढा
बन्धुहुँ सहिहुँ वि घङ्खलि छूढा । दुहुँ ससि - सूरिहिँ मणु संचारहु बन्धुहँ सहिहँ व वढ विणु साहु || १८ ||
""
भयेद्वा [ ३३५ ] ॥
सव्वेहिं । वारिहिं । " जोअन्त । निहेल - नाहहु । ङसेर्हे - हू " [ ३३६ ] ॥
२६ए
१७. भो लोकाः करणाभासेभ्यः यथोक्तपद्मासनादिविपरीतासनेभ्यः मनः उत्तारयत व्यावर्तयत । तानि मा कुरुतेत्यर्थः । यस्मात् कारणात् करणाभासैः कृत्वा न कस्यापि मोक्षः निर्वृति. र्भवति । तथा सर्वस्य योगिनः करणैः प्रशस्तपद्मासनादिभिः कृत्वा आसनं लगंडादिभिश्च कृत्वा शयनं निद्रा भवति । ततः तस्मात् करणेभ्यः सर्वस्यापि निरु इति निश्चितम् मोक्षः । निषिद्धासनपरिहारेण कर्मक्षपणार्थं पद्मासनादीनि कुर्वन् मुक्तिम् आप्नोतीत्यर्थः ॥
करणाभासहुं । " भ्यसो हुं " [ ३३७ ] ॥
कसु । सव्वहों । सव्वस्सु ।
66
ङसः सु-हो-स्सवः " [ ३३८ ] ॥
१८. भो मूढाः विषयाणां परवशाः बन्धूनां बान्धवानां सखीनां मित्राणामपि । घङ्खलेति शीघ्रादित्वात् झगटके । मोहे इत्यर्थः । क्षिप्ताश्च पतिता माध्वम् । तर्हि किं कुर्म इत्याह । द्वयोः शशिसूरयोः इडापिङ्गलयोः मनः संचारयत शुभभावाय तदन्तर्निवेशयत । तथा तृतीयायाः १ BC °ओ; D °उ.

Page #320

२७०
कुमारपालचरिते
गिरिहें वि आणिउ पाणिउ पिजइ तरुहें वि निवडिउ फलु भक्खिजइ । गिरिहुँ व तरुहुँ व पडिअउ अच्छइ विसयहिं तह वि विराउ न गच्छइ ॥ १९ ॥ जइ हिम-गिरिहि चडेविणु निवडइ . . . . अह पयाय-तरुहि वि इक-मणु । . निक्कइअ विणु समयाचारेण
विणु मण-सुद्धिएँ लहइ न सिवु जणु ॥ २० ॥ षष्ठी [३.१३४] इति तृतीयायाः षष्ठी । अतो बन्धुभिः सखिभिश्च विना। वढेति शीघ्रादित्वात् मूढाः सारयत । धातूनाम् अनेकार्थत्वात् तिष्ठत ॥ विसयहं । “ आमो हं" [३३९] ॥
बन्धुहुँ । सहिहं । बन्धुहं । सहिहं । “हुंचेदुद्भयाम्' [३४०]।। प्रायोधिकारात् क्वचित् सुपोपि हुँ । दुहुँ ॥
१९. गिरेरपि आनीतं पानीयं पीयते तरोरपि निपतितं फलं भक्ष्यते । तथा गिरिभ्यस्तरुभ्यो वा पतित्वा आस्ते तथापि विषयेषु न विरागं गच्छति । वनवासः कालिंजरगिर्यादिप्रयागवटवृक्षादिपातोपि च सुकरः । विरागवासना पुनर्दुःकरेति भावः ॥
२०. यदि हिमगिरौ आरुह्य अथ प्रयागतरौ प्रयागवटेपि आरुह्य एकमनाः । पतने कृतनिश्चय इत्यर्थः । निपतति तथापि निष्कतवेन समयाचारेण विना मनःशुद्ध्या च विना न शिवं जनो लभते । गिरितरुभ्यः पातः केवलम् अङ्गभङ्गाय । सिद्धान्तोक्तानुष्ठानरागद्वेषराहित्ये च मुक्तये ज्ञेये इति भावार्थः ॥
गिरिहे । तरुहे गिरिहुं । तरुहुँ । हिम-गिरिहि । पयाय-तरुहि । "डसि. भ्यस्ङनिां हे-हुं-हयः" [ ३४१] ॥
निक्कइअवें । समयाचारेण । “" आहो णानुस्वारौ' [ ३४२ ] ॥

Page #321

[है० ८.४.३४७] अष्टमः सर्गः
विणसइ माणुसु विसयासत्तिं . डज्झइ तरु-गण जिम्ब दावग्गिण । विसु जिम्व विसय पमिल्लिउ दूरे अच्छह चित्तें जोअ-विलग्गेण ॥ २१ ॥ विसय म पसरु निरङ्कसु दिजउ लोअहों विसऍहिँ मणु कड्डिजइ । मणु थम्भेविणु पवणि निजोजहु मण-पवणिहिँ रुद्धहिँ सिज्झिज्जइ ॥ २२ ॥
२१. यथा दावाग्निना तरुगणा दह्यन्ते विनाश्यन्ते तथा विषयासक्तया मनोज्ञशब्दादिलाम्पट्येन कृत्वा मानुषो विनश्यति । तथा विषं यथा विषयान् दूरेण प्रमुच्य योगविलग्नेन समाधिलीनेन चित्तेन आध्वं तिष्ठत ॥
मण-सुद्धिएँ । विसयासत्तिं । दोवग्गिण । “ एं चेदुतः ” [ ३४३ ] ॥ एवम् उतोपि दृश्याः ॥ .. माणुसु । तरु-गण । विसु । विसय । “स्यम्-जश्शसां लुक्" [ ३४४ ] ॥
- २२. भो लोकाः निरङ्कुशं निरर्गलं यथा भवत्येवं विषयाणां प्रसरः युष्माभिः मा दायि । विषया निरुध्यन्ताम् इत्यर्थः । ननु विषयप्रसरदाने किं भविष्यति इत्याह । विषयैर्मनः कृष्यते । स्वस्मिन् सतृष्णं क्रियत इत्यर्थः । तर्हि किं कुर्म इत्याह । मनः स्तम्भित्वा नियम्य पवने इडापिङ्गलान्तर्वहमानवायौ नियुध्वम् । मनसा पवनम् अवष्टन्नीतेत्यर्थः । यतः मनःपवनयो रुद्धयोः मिथः अवष्टब्धयोः सिध्यते मुक्तीभूयते ॥ विसय । “ षष्ठयाः" [ ३४५ ] ॥ लोअहो । " आमन्व्ये जसो होः" [३४६] ॥ विसएहिं । मण-पवणिहिं । रुद्धहिं । " भिस्सुपोर्हि " [ ३४७ ] ॥

Page #322

२७२
कुमारपालचरिते नाडिउ इड-पिङ्गल-पमुहाओ जाणेवाओ पवणेण रुद्धा। ताउ न जाणइ जो सव्वाओ जोगिअ-चरिअएँ चरइ सु मुद्धा ॥ २३ ॥ गयण-ढलन्त-सुधा-रस-निकहें अमिअ पिअन्तिहु जोगिअ-पन्तिहु। . ससहरु बम्भि धरन्तिहु कत्थ वि
भउ नोप्पजइ जर-मरणत्तिहु ॥ २४ ॥ . ... २३. इडापिङ्गलाप्रमुखा नाड्यः शरीरे अनेकशिरासद्भावेपि त्रिकालज्ञानहेतुत्वेन प्रधानत्वाद् वामदक्षिणमध्यमा धमनयः पवनेन पार्थिवादिवायुपञ्चकेन रुद्धाः प्रत्येकं सार्धघटिकाद्वयं यावद् अवष्टब्धा ज्ञातव्याः । तथा चोक्तम् ।
नाडीमध्ये तथा भुक्तिः सार्धं तु घटिकाद्वयम् ।
घटिकार्धेन भवेद् भूतम् एवं वा लक्षयेद् बुधः ॥ एकैका नाडी सार्ध घटिकाद्वयं संततं वहति । तत्रापि पञ्चापि पार्थिवादिवायवः स्वस्वभुक्तिं भुञ्जते । सा च कियती भवति । पञ्चानामपि प्रत्येकं घटिकाधं भुक्तिर्भवति । भवन्ति च पश्च घटिकार्धानि सार्धघटिकाद्वये इति अस्यार्थः । ता इडाद्या नाडीः सर्वाः समस्ता यो न जानाति स पुरुषो योगिकचर्यया योगिनाम् आचारेण मुधा निरर्थकं चरति । नाडीपवनसंयोगपरिज्ञानविकलेन बहु क्लिश्यतापि योगः साधयितुं न शक्यते इति भावः ॥ ___ नाडिउ । पमुहाओ । जाणेवाओ । ताउ। सव्वाओ। "स्त्रियां जश्शसोरुदोत्" [ ३४८] ॥
जोगिअ-चरिअए । “ट ए" [३४९ ] ।
२४. गगनं ब्रह्मरन्ध्रम् दशमद्वारम् इति यावत् । तस्मात् ढलन्तेति तक्षादित्वात् [४.३९५] क्षरन् वहन सुधारसो यस्यां सा तथा । सा चासौं
१ BD चरिए.

Page #323

[है. ८.४.३५४] अष्टमः सर्गः।
२७३ वजइ वीण अदिहिहि तन्तिहि उहइ रणिउ हणन्तउँ ठाणइँ । जहि वीसाम्वू लहइ तं झायहु
मुत्तिहें कारणि चप्फल अन्न. ॥ २५ ॥ नीका च इडाख्या वामनासिका । तस्याः सकाशात् तत्संबन्धि वा अमृतं पिबन्तीनाम् आस्वादयन्तीनां शशधरम् इडाख्यां नासिकां ब्रह्मणि दशमद्वारे धरन्तीनाम् अमृतक्षारणाय निवेशयन्तीनां योगिपङ्कीनां कापि कस्मिन्नपि स्थाने जरामरणार्तिभ्यो भयं न भवति । उक्तरीत्या अमृतपानं योगिनां मुक्तये संपद्यते इति भावः ।।
निक्कहे । उस्-ङस्योहे " [ ३५० ] ॥ पिअन्तिहु । जोगिअ-पन्तिहु । धरन्तिहु । जर-मरणत्तिहु । "भ्यसामोर्तुः" [ ३५१ ] ॥ ,
२५. अदृष्टायाम् इन्द्रियाविषयभूतायां तन्त्र्यां नाडीलक्षणे गुणे वीणा शरीरलक्षणा वल्लकी वाद्यति । परब्रह्मलीनस्य योगिनः स्वयमेव अभिहन्यत इति भावः । ततः स्थानानि उरःकण्ठप्रभृतीनि नत् ताडयत् रणितम् उत्तिष्ठते प्रयत्नम् अन्तरेण उल्लसति । अनाहतो • ध्वनिः उत्पद्यत इति यावत् । तथा तदेव रणितं यत्र यस्मिन् स्थाने · विश्रामं लभते तद् ध्यायत ब्रह्मरन्ध्रे मनो नियुध्वम् इत्यर्थः । किमित्येवं कार्यत इत्याह । मुक्तेः कारणे अन्यानि तपउपसर्गसहनप्रभृतीनि कष्टानुष्ठानानि चप्फलेति शीघ्रादित्वात् चाटुफलानि उपचारवाक्यानि असत्यानि वाकूटानि । सिद्धिसाधने असमर्थानीति भावः ।।
अदिट्ठिहि । तन्तिहि । “ डेहि [ ३५२ ] ॥ ठाणइं । अन्नई । " क्लीबे जश्शसोरिं" [ ३५३ ] ॥ हणन्तउं । “कान्तस्यात उं स्यमोः" [ ३५४ ] ॥
१ BC कष्टानि. 18 [ कुमारपालचरित ]

Page #324

२७४
कुमारपालचरिते जो जहाँ होतउ सो तहाँ होतउ सत्तु वि मित्तु वि किहें वि हुँ आवउ । जहिं वि हु तहिँ वि हु मग्गे लीणा एक्कएँ दिद्विहि दोनि वि जोअहु ॥ २६ ॥ कासु वि जासु वि तासु वि पुरिसहों कहें वि हु जहें वि हु तहे वि हु नारिहें । त्रं हितु वयणु चविजइ थोवउँ ।
धं परिणम्वइ समत्त-पयारेहिं ॥ २७॥ २६. यः यस्मात् भवन् जायमानः स तस्मात् कस्मादपि । किचिदपि कारणम् आश्रित्येति भावः । शत्रुरपि मित्रमपि भवन् संपद्यमानः । हीति स्फुटम् । आवतु प्रतिकूलम् अनुकूलं प्रकर्तुं समीपम् आगच्छतु । परं यस्मिन्नपि तस्मिन्नपि मार्गे लीनाः यदपि तदपि जिनशिवादिदर्शनम् आश्रिता इत्यर्थः । एकया दृष्ट्या समभावेन द्वे अपि शत्रुमित्रे द्योतयतेति । धातूनाम् अनेकार्थत्वात् पश्यत । हुशब्दो पादपूरणे । एवम् अग्रगाथायामपि हुशब्दाः ॥
जहां । तहां " सर्वादेर्डसेहो ” [ ३५५.] ॥ किहे । " किमो डिहे वा" [ ३५६ ] ॥ . जहिं । तहिं । “ डेहि " [ ३५७ ] ॥
२७. कस्यापि यस्यापि तस्यापि पुरुषस्य अयम् आत्मीयः अयम अन्यः इत्यभिप्रायपरिहारेण मनुष्यमात्रस्य । सर्वस्येत्यर्थः । कस्या
१ The Commentator's text reads हि for हु. २ CD परिणमइ. The nasal mark ( - ) is not intended to make the vowel 37 nasal but is iutended to affect the consonant q and to produce the nasal q which is known in Grammar in the vartika यवलपरे यवला वा and in the example कि हलयति. ( See हे० ८. ४.३९७.).

Page #325

[है. ८.४.३६२ ] अष्टमः सर्गः ।
२७५ "तं बोल्लिअइ जु सच्चु पर इमु धम्मक्खरु जाणि । ऍहों परमत्था एहु सिवु ऍह सुह-रयणहँ खाणि ॥ २८ ॥ एइ सुसावग ओइ मुणि पिच्छह तवहिँ तवाई।
आयहाँ जम्महों एहु फल नायइँ विसय-सुहाई ॥ २९ ॥ अपि यस्या अपि तस्या अपि नार्याः तद् हितं वचनम् अहिंसाप्रधानो धर्मः क्रियताम् इत्युपदेशः स्तोकं मितं कथ्यते यत् समस्तप्रकारैः करणकारणानुमितिरूपैः परिणमति रोचते ॥ कासु । जासु । तासु । " यत्तत्किभ्यो ङसो डासुर्न वा " [ ३५८ ] ॥ कहे । जहे । तहे । " स्त्रियां डहे" [ ३५९] ॥
२८. यद् वचः अहिंसादिकं सत्यम् अविसंवादि तत् परं केवलं कथ्यते । इति इदं धर्माक्षरं धर्मरहस्यं जानीहि अवगच्छ । तथा एष परमार्थः उत्तमार्थः । एतत् शिवं मङ्गलम् । एषा च सुखान्येव काम्यत्वाद् रत्नानि तेषां खनिः आकरः । यत् सत्यम् उच्यते इति सर्वत्रापि संबन्धः ॥ · । धुं । तं । जु । " यत्तदः स्यमोधैं त्रं" [ ३६० ] ॥ '. । इमु । " इदम इमुः क्लीबे" [३६१] ॥
एहो । एहु । एह । " एतदः स्त्रीपुंक्लीवे एह एहो एहु" [ ३६२ ] ॥
२९. एतान् सुश्रावकान् अमून मुनीन् पश्यत । किं पश्याम इत्याह । एते सुश्रावकाः अमी मुनयस्तपांसि एकासनकनिर्विकृतिकाचाम्लोपवासरूपाणि तप्यन्ते कुर्वन्ति । अथवा युक्तमेवैतद् यद् एते एवम् अनुतिष्ठन्ति । यतः अस्य जन्मनः परमपुरुषार्थसाधकस्य मानुषत्वस्य एतत्तपस्तपनरूपं फलं साध्यम् एतत्फलपरमपुरुषार्थहेतुत्वात् । न इमानि विषयसुखानि फलम् । परमपुरुषार्थविघातकत्वात् ॥ १० कथ्यते इदानीम्. २ BC °निर्वृकृति'.

Page #326

દ્
कुमारपालचरित
साहु वि लोउ तडप्फडइ सव्वु वि पण्डिउ जाणु । कवणु वि एहु न चिन्तवइ काइँ वि जं निव्वाणु ॥ ३० ॥ सव्वों कासु वि उवरि तुहुँ ऍहु चिन्तसु निम्मोह | तुम्हें म निवड भव- गहणि तुम्हइँ सुहिआ होह ॥ ३१ ॥ तुम्हें निरिक्खे अप्पु जिम्वँ तुम्हइँ जिम्वँ अप्पाणुः । पइँ अणुसासउँ पसमु करि तइँ नेउं अक्खउ ठाणु ॥ ३२ ॥
८८
66
एइ । एइर्जश्शसोः ” [ ३६३]॥ ओइ | अदस ओइ " [ ३६४]॥ आयो । आयइँ | इदम आयः [ ३६५ ] ॥
८८
""
३०. सर्वोपि लोकः तडफडइ इति तक्षादित्वात् चपलायते मोक्षनिमित्तं प्रयतते । तथा सर्वोपि पण्डितः विचक्षणोस्तीति त्वं हे नृप जानीहि । परं कोपि एतद् न चिन्तयति न विचारयति । यत् किमिति किंस्वरूपं निर्वाणम् ।
.
साहु । सव्वु । “ सर्वस्य साहो वा " [ ३६६ ] ॥
८८
कवणु | काई । किम: काई- कवणौ वा " [ ३६७ ] ॥
•
३१. षभिः कुलकम् । श्रुतदेवी कुंमास्पालं प्रति प्राह । हे महाराज अहं युष्माकं बान्धवः स्वजन इति भणित्वा एतद् वक्ष्यमाणं सर्वेषु कथयत यूयम् उपदिशत । किं तद् इत्याह । हे. निर्मोह अज्ञान. रहित भव्यलोक त्वम् एतद् इदं सर्वस्य कस्यापि उपरि । स्वपक्षे परपक्षे चेत्यर्थः । चिन्तय परिभावय । किं तद् इत्याह । यूयं भवगहने संसारकान्तारे मा निपतत निमज्जत । तथा यूयं सुखिताः कर्माष्टककृतकष्टरहिता भवत ।
३२. तथा अहम् आत्मानं यथा युष्मान् निरीक्ष्य, युष्मान् यथा आत्मानं निरीक्ष्य | आत्मपरौ समभावेन दृट्वेत्यर्थः । त्वाम् अक्षयं स्थानं परमपदं नेतुं त्वामेव अनुशास्मि शिक्षयामि । किं तद् इत्याह । प्रशमं सर्वत्र समभावं कुरु ॥
१ BCD निवडउ. २ BC निरक्खउ. ३ D किमपि ४-D नेतुं प्रापयितुं

Page #327

[है ० ८.४.३७०] अष्टमः सर्गः।
पइँ करिअव्वी जीव-दय तइँ बोल्लेवउ सन्चु । पर सुहु तइँ कल्लाण तउ तउ होहिसि कय-किच्चु ॥३३॥ सेवेअव्वा साहु पर तुम्हेंहिँ इह जम्मम्मि । तुज्झु समत्तणु तुध्र खम तउ संजमु चिन्तेमि ॥ ३४ ॥ कलि-मल तुज्झु पर्णसिही तउ बच्चेही पावु । मुक्खु वि तुध्र न दूरि ठिउँ करि धम्मक्खरि ढोवु ॥३५॥ तुम्हहँ मुक्खु न दूरि ठिउ जइ संजमु तुम्हासु । हउँ तुम्ह बन्धवु इअ भणिवि ऍहु जम्पहु सव्वेसु ॥ ३६॥
३३. तथा त्वया जीवदया कर्तव्या । त्वया सत्यं च कथयितव्यं वक्तव्यम् । ततो जीवदयादेः त्वयि सुखं त्वयि कल्याणं शिवं भविष्यति। ततः कृतकृत्यः विहितपरमपुरुषार्थः भविष्यसि ॥
३४. तथा इह जन्मनि युष्माभिः परं केवलं साधवः महर्षयः सेवितव्याः पर्युपास्याः । तथा तव सम्यक्त्वं तव क्षमां तव संयमं च चिन्तयामि सुसाधुसेवया अहं परिभावयामि ॥ - ३५. तथा धर्माक्षरे धर्मप्रतिपादके सिद्धान्ते ढावु इति शीघ्रादित्वात् ग्रहं प्रतिबन्धं कुरु । एवं च त्वत् भवतः सकाशात् कलिमलम्
इहजन्मभवं पापं प्रण (न?) क्ष्यति । तथा त्वत् पापम् अनन्त• पूर्वभवकृतं दुष्कृतं ब्रजिष्यति । ततश्च त्वत् मोक्षोपि न दूरे स्थितः।
अपि तु समासन्न एव आस्ते । धर्मप्रभावादेव कलिमलनाशः परम'पदवीप्राप्तिश्च जायत इत्यर्थः॥ . ३६. तथा यदि युष्मासु संयमश्चारित्रं तदा युष्मत् युष्माकं वा मोक्षो न दूरे [स्थितः] ॥ तुहूं " युष्मदः सौ तुहुँ” [३६८] ॥ तुम्हे । तुम्हई । तुम्हे । तुम्हई । “जश्शसोस्तुम्हे तुम्हइं" [३६९] ॥ पई । तइं । पई । तई । पई । तई । “टा-यमा पई तई" [३७०] । | BC पणसिही. २ BC ढाउ. ३ BC तुहं.

Page #328

२७८
कुमारपालचरिते . . अम्हे निन्दउ को वि जणु अम्हइँ वण्णउ को वि। .. अम्हे निन्दहुँ कं वि न वि नम्हइँ वण्णहुँ कं वि ॥ ३७॥ मइँ मिल्लेवा भव-गहणु मइँ थिर एही बुद्धि । मत्था हत्थउ सु-गुरु मइँ पावउँ अप्पहों सुद्धि ॥ ३८ ॥ अम्हेंहिँ केण वि विहि-वसिण ऍहु मणुअत्तणु पत्तु । मज्झु अदूरे होउ सिवु महु वच्चउ मिच्छत्तु ॥ ३९॥ तुम्हेहिं । “ भिसा तुम्हेहिं ” [३७१] ॥
तुज्झु । तुध्र । तउ । तुज्झु । तउ। तुध्र । " सि-ङस्भ्यां तउ-तुज्झु-तुध्राः" [३७२] ॥
तुम्हहं । “ भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं" [३७३] ॥ तुम्हासु । “तुम्हासु सुपा” [३७४] ॥ . हउं । " सावस्मदो हउं" [३७५] ॥
३७. षभिः कुलकम् । हे कुमारपाल नृप इणपरीति शीघ्रादित्वात् अनया रीत्या अनेन भण्यमानप्रकारेण आत्मानं शिक्षय संबोधय । रीतिमेव आह । अस्मान् कोपि जनः निन्दतु जुगुप्सताम् । अस्मान् कोपि जनः वर्णयतु श्लाघताम् । परं वयं नापि कमपि निन्दामः नापि कमपि वर्णयामः । निन्दितरि द्वेषं स्तोतरि रागं च न कुर्म इत्यर्थः ॥
३८. मया भवगहनं मोक्तव्यम् इत्येषा मयि स्थिरा अविनश्वरा बुद्धिः । तथा सुगुरुः मां मस्तके हस्तयतु प्रसन्नमना मच्छिरसि हस्तं निदधातु । ततश्च अहम् आत्मनः शुद्धिं नैर्मल्यं प्राप्नोमि ।
३९. अस्माभिः केनापि विधिवशेन शुभकर्मयोगेन एतद् मनुजत्वं प्राप्तम् । तथा मत् मत्सकाशाद् मम वा शिवम् अदूरे निकटे एव भवतु। मत् मम वा मिथ्यात्वं व्रजतु। मिथ्यात्वविनाशेन निःश्रेयसं संजायताम् इत्यर्थः ॥

Page #329

२७९
] है ० ८.४.३८१] अष्टमः सर्गः । . अम्हहँ मोह-परोहु गउ संजमु हुउ अम्हासु । विसय न लोलिम महु करहिँ म करहि इअ वीसासु ॥४०॥ रे मण करसि कि आलडी विसया अच्छहु दूरि । करणइँ अच्छह रुन्धिअ कड्डउँ सिव-फल भूरि ॥ ४१॥ इणपरि अप्पउ सिक्खविसु तुह अक्खहुँ परमत्थु । सुमरि जिणागम धम्मु करें संजमु वचु पसत्थु ॥ ४२ ॥ ४०. अस्मत् अस्मत्सकाशात् अस्माकं वा मोहप्ररोहः अज्ञानोद्भवो गतः विनष्टः । अस्मासु संयमः भूतः संजातः । विषयाश्च न लोलत्वं मम कुर्वन्तीति विश्वासं विश्रम्भं मा कार्षीः । विचित्रा हि कर्मणां गतिः इति चतुर्थपुरुषार्थ साधयिष्यता विषयाणाम् अवकाशः कथंचिदपि न देय इति भावः ॥
४१. रे मनः किं किमर्थम् आलिं परस्यादिप्रार्थनरूपानर्थ करोषि । आलिं मा कार्षीरित्यर्थः । तथा रे विषयाः यूयं दूरे आध्वं मद्गोचरे मा आगमत । रे करणानि च रुद्धानि नियन्त्रितानि यूयम् आध्वम् । किमित्येवं नियोग इत्याह । अहं भूरि प्रभूतं शिवफलं कर्षामि आत्मसात् करोमि ॥
४२. तथा जिनागमान् स्मर धर्म धर्मानुष्ठानं कुरु कुरुष्व वा । प्रशस्तं संयमं च सर्वविरतिं व्रजेति च तव वयं परमार्थम् आचक्ष्महे । - अम्हे । अम्हई । अम्हे । अम्हई । “ जश्शसोरम्हे अम्हई ” [३७६] ॥ मई । मई । मई । “टा-यमा मई" [ ३७७ ] ॥ अम्हेहिं । " अम्हेहिं मिसा" [३७८] ॥ मज्दु । महु । " महु मज्झु ङसिङस्भ्याम् " [ ३७९] ॥ अम्हहं । अम्हहं । " अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ' [ ३८० ] ॥ अम्हासु । “ सुपा अम्हासु" [ ३८१ ] ॥

Page #330

कुमारपालचरिते
संजम - लीणंहों मोक्ख - सुहु निच्छइँ होसइ तासु ।
पिय बलि की भणन्तिअउ णाइँ पहुच्चेहिँ जासु ॥ ४३ ॥ सच्चइँ वयणइँ जो ब्रुवइ उवसमु वुञइ पहाणु । प्रस्सदि सत्तु वि मित्तु जिम्वँ सो गृण्हई निव्वाणु ॥ ४४ ॥
२८०
करहिं ।
करहि ।
""
" त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हिं न वा
८८
[ ३८२ ] ॥
मध्यत्रयस्याद्यस्य हिः " [ ३८३ ] । पक्षे करसि ॥
८८
८८
""
बहुत्वे हुः [ ३८४ ] | पक्षे अच्छह ॥
अच्छहु । कड्ढउं ।
८८
अक्खहुँ । बहुत्वे हुं " [ ३८६ ]॥
अन्त्यत्रयस्याद्यस्य उं
""
[ ३८५ ] ॥
८.
सुमरि । करे । वच्चु । 'हि- स्वयोरिदुदेत् " [ ३८७ ] ॥
४३. हे कुमारपाल नृप । इति संबोधनपदम् अपि आसर्गान्तं योजनीयम् । हे प्रिय बलिः क्रिये हे वल्लभ तव अहम् अवतारणकं विधीये इति भणन्त्यः रागवृद्धये प्रतिपादयन्त्यो वनिताः यस्य न प्रभवन्ति समाधिध्वंसनाय न समर्थाः संजायन्ते । संयमलीनस्य व्रतपरस्य तस्य निश्चयेन निःसंदेहं मोक्षसुखं भविष्यति ॥
होसइ । " वर्त्स्यति स्यस्य सः
27
[ ३८८ ] ॥
कीसु । “ क्रियेः कीसु ” [ ३८९ ] ॥ पहुचाहिं | भुवः पर्यासौ हुच्च: ” [ ३९० ] ॥
cc
४४. सत्यानि वचनानि यो ब्रूते प्रधानम् उपशमं च यो ब्रजति शत्रुमपि मित्रं यथा यः पश्यति स निर्वाणं गृह्णाति आत्मसात् करोति ॥
((
""
ब्रुवइ । बूगो ब्रुवो वा [ ३९१ ] ॥
८८
वुञइ । व्रजेर्बुञः ” [ ३९२ ]॥
१ C लीणस्महो. २ BCD पहुच इ.

Page #331

२८१
[है. ८.४.३९५] अष्टमः सर्गः ।
तव-छुरै छोल्हु अप्पणा कम्म खुडुक्कन्ताई। साहुहुँ पासहु सुद्धि-गर सुधैं गृहिअ वयणाई ॥ ४५ ॥ स-भला जीविदु कि न करहा मन वच्चह अकयस्थ । पुलय-पफुल्लिअ मणि धरह गुरु-अण-कधिद-सुअत्थ ॥४६॥
प्रस्सदि । “ दृशेः प्रस्सः " [ ३९३ ] ॥ गृहइ । “ ग्रहेण्हः” [ ३९४ ] ॥ ४५. साधूनां पार्थात् । साधुभ्य इत्यर्थः । शुद्धिकराणि ।
पुध्वि दुञ्चिन्नाणं दुपडिकन्ताणं कम्माणं वेइत्ता ।
मुक्खो नत्थि अवेइत्ता तवसा वा झोसइत्ता वा। इत्यादिकर्ममलापासनोपायप्रतिपादकसदुपदेशान् सुखेन गृहीत्वा प्राप्य आत्मीयानि खुडुक्कन्ताई इति अवतरन्ति स्खलन्ति शल्यायमानानि वा। आत्मनि अवस्थिति बध्नन्ति बाधां कुर्वन्ति महाव्यथाजननाद् अन्तःप्रविष्टतोमरादिकल्पानीति क्रमेण तात्पर्यार्थः । कर्माणि तपःक्षुरेण यूयं तक्ष्णुत तनूकुरुत । विनाशयतेति यावत् ॥
छोलह । “ तक्षादीनां छोल्लादयः '' [ ३९५ ] । आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना दृश्यन्ते ते उदाहार्याः । यथा खुड्डक्कन्ताई । इत्यादि ॥
४६. यूयं सफलं जीवितं किं न कुरुत । अपि तु विधत्तेत्यर्थः । तथा अकृतार्थाः असाधितधर्मार्थाः । मन इति देश्यः निषेधार्थः । तथा च प्रयोगः ॥
मन विरमउ तुह गुण-गहणि मज्झ जीह सय काल ॥ ततो मा व्रजत संसारं पर्यटत । कथं जीवितं सफलं भवतीत्याह । पुलकैः रोमाञ्चैः प्रफुल्लिताः संजातपुष्पोद्गमा इव गुरुजनकथितान् धर्माचार्योक्तान् श्रुतार्थान् आगमोक्तजीवाजीवादिपदार्थान् मनसि धरत वहत चित्ताद् मा विस्मारयतेति भावः ॥

Page #332

२८२
कुमारपालचरिते गुरु-वय-अम्बलइँ निवु छिवह भत्तिं सिर-कमलेण । प्रिउ बोल्लंहु पिउ आचरहु तासु जि उवएसेण ॥४७॥ . वाया-संपय बास जिम्वे धरहिँ जि संपइ-लुद्ध । ते गुरु परिहरि विवइ-गर आवइ-डरिआ मुद्ध ॥ ४८॥
४७. यूयं शिरःकमलेन भक्त्या गुरुपदकमलानि नित्यं स्पृशत ।.. प्रणामं कुरुतेत्यर्थः । तथा तस्यैव गुरोरेव उपदेशेन शिक्षया प्रियं सर्वस्यापि अनुकूलं कथयत । प्रियं च आचरत अनुतिष्ठत ॥ .
सुद्धि-गर.। सुधे । सभला । जीविदु । कधिद । गुरु-वय । " अनादौ खरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-ध-ब-भाः " [३९६ ]॥ अनादाविति किम् । कि । करहा । पुलय । असंयुक्तानामिति किम् । अकयत्थ । सुअत्य । भत्तिं ॥ प्रायोधिकारात् कचिन्नं । पफुल्लिअं।
अम्बलई । कमलेण । “ मोनुनासिको वो वा” [ ३९७ ] ॥ प्रिउ । पिउ । " वाधो रो लुक्" [३९८] ॥
४८. संपल्लुब्धो व्यासो यथा [ ये] वाक्संपदं व्याख्याने वाग्मितां धरन्ति । धनलिप्सया जनरञ्जनाय व्याख्यान्तीत्यर्थः । तान् विपत्करान् असदुपदेशदानेन संसारदुःखजनकान् मुग्धान् मुक्तिप्रतिकूलाचरणान् मूर्खान् गुरून् हे आपत्त्रस्त जन्मजरामरणादिविपत्तिभीत परिहर मा अङ्गीकुरु ॥
बास । “ अभूतोपि क्वचित् " [ ३९९] ॥
संपइ । विवइ । आवइ । “आपद्विपत्संपदां द इ:" [ ४०० ] ॥ प्रायोधिकारात् संपय ॥
1 BC कमलइ; D कम्मलइ. २ BC बोलहु प्रिउ. ३ D कम्वलई.

Page #333

[है० ८.४.४०२] अष्टमः सर्गः ।
२८३ जेम्ब इ तेम्व इ करुण करि जिम्ब तिम्व आचरि धम्मु । जिह वि हु तिह वि हु पसमु धरि जिधतिध तोडहि कम्मु ४९ किम्ब जम्मणु केम्वँ य मरणु किह भवु किध निव्वाणु । एहउ तेण परिजाणियइ जसु जिण-वैयण पैम्वाँणु ॥ ५० ॥ जेहउ केहउ होइ तरु तेहउ फल-परिणाम । कइसउ जइसउ तइसउ वि मन करि मिच्छा-धम्मु ॥५१॥
४९. यथा तथा येन तेन प्रकारेण करुणां प्राणिषु दयां कुरु । यथा तथा धर्मम् आचर अनुतिष्ठ । यथापि तथापि प्रशमं धर । यथा तथा कर्म त्रोटय छिन्द्धि । हुशब्दौ पादपूरणे ॥
५०. कथं केन प्रकारेण जन्म भवति । कथं मरणम् । कथं भवश्चातुर्गतिकसंसारः । कथं निर्वाणं च ईदृक एवंविधं जन्मादि तेन परिज्ञायते यस्य जिनवचनं समस्तार्थप्रतिपादकः अर्हत्सिद्धान्तः प्रमाणं तथेति प्रतीतो भवति ॥ . ___ जेम्वइ । तेम्वइ । जिम्वँ । तिम्व । जिह । तिह । जिध। तिध । किम्व । केम्वय । किह । किध । “ कथं-यथां-तथा थादेरेमेमेहेधा डितः" [४०१॥
. ५१. यादृक् कीदृक् तरुर्भवति तादृक् फलपरिणामः फलनिष्पत्तिर्भवति । अंतः कीदृशं यादृशं तादृशमपि मिथ्याधर्मम्। मन इति निषेधे । 'मा कुरु । यथा कटुकवृक्षस्य कटुकं फलं मधुरवृक्षस्य मधुरं फलम् तथा मिथ्याधर्मस्य दुर्गतिरूपं कटुकं फलं सुधर्मस्य सुगतिरूपं च फलम् इति मिथ्याधर्मम् अपहाय सद्धर्मम् आचरेति भावः ॥
एहउ । जेहउ । केहउ । तेहउ । “ यादृक्तादृक्कीदृगीदृशां दादेहः" [ ४०२] ॥
. १ D वयणु. २ BC प्रम्वाणु.३ BCD तथायथां.४ 0 ततः.५D शुद्धधर्म".

Page #334

२८४
कुमारपालचरिते अइसउ भणमि समत्तु करि थक्का जेत्थु वि तेत्थु । जत्तु वि तत्तु वि रइ करसु सुह-गर परइ तहेत्थु ॥ ५२ ॥ जाम्ब न इन्दिय वसि ठवइ ताम्ब न जिणइ कसाय । जाउँ कसायहँ न किउ खउ ताउँ न कम्म-विधाय ॥५३॥ ताम्वहिं कम्मइँ दुद्धरइँ जाम्बहिं तवु न वि होइ । जेवडु फलु तर्विं साहिअइ तेवडु मुणइ न कोइ ॥ ५४॥
५२. अहम् ईदृक् भणामि । किं तद् इत्याह । यत्र तत्रापि देशे काले वा स्थितः सम्यक्त्वं कुरु । तथा परस्मिन् अन्यजन्मनि तथा अत्र इह जन्मनि शुभकरां पुण्यजनिकां रतिम् । तीर्थकरादिपु अनुरागम् इत्यर्थः । यत्र तत्रापि स्थितः कुरुष्व ।। कइसउ । जइसउ । तइसउ । अइसउ । “ अतां डइसः '' [४०३] ।। जेत्थु । तेत्थु । जत्तु । तत्तु । " यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्थ्यत्तु '' [४ ० ४] ।
एत्थु । “ एत्थु कुत्रात्रे " [ ४०५ ] ॥ केत्थु । इति प्राक्पुरोप्युदाहृतम् आस्ते ।।
५३. यावद् इन्द्रियाणि वशे स्वतन्त्रतायां प्राणी न स्थापयति धरति तावत् कषायान् क्रोधादीन् न जयति पराभवति । ध्वंसयतीति यावत् । यावच्च कषायाणां क्षयो न कृतस्तावत् न कर्मविघातः । इन्द्रियजयपूर्वकः कषायजयः । तत्पूर्वकश्च कर्मक्षय इति भावः ।।
५४. तावत् कर्माणि दुर्धराणि दुर्जयानि यावत् तपो नापि नैव भवति । यावच्च यत्परिमाणं फलं तपसा साध्यते जन्यते तावत् तत्परिमाणं कोपि न जानाति । सर्वज्ञं विना न कोप्यपरस्तपःफलं सामन्त्येन ज्ञातुम् ईश इति भावः ॥
जाम्व । ताम्व । जाउं । ताउं । ताम्वहिं । जाम्वहिं । “यावत्तावतोर्वादेर्मउं महिं" [ ४०६ ] ॥

Page #335

[है० ८.४.४०९ ]
अष्टमः सर्गः ।
जेल मोक्खे सोक्खडा तेल के वि णाई ।
तुलु केतु देवहँ वि अवरुप्परहु सुहाई ।। ५५ ॥ तसु वडउ विवेगु भणि जसु मणि एवडु ढावु । न करावउँ न करउँ कमवि सुधें अच्छउँ नीराउ ॥ ५६ ॥ अक्खहुँ त नमि गुरु-जणहों तव तेऍहिँ दुसहस्सु । बहुहुँ विमिच्छा - दंसणहँ जो मउ दलइ अवस्सु ॥ ५७ ॥
३८५
५५. यावद् मोक्षे सौख्यं तावत् कुत्रापि नास्ति । तत् किं संसारे सौख्यं क्वापि नास्तीत्याह देवानामपीति । देवानां देवीनां च परस्परस्य मिथः इयत् कियत् । स्तोककालम् इत्यर्थः । सुखानि । देवानामपि सुखानि परिमितकालक्षयीणि मुक्तिसुखं तु शाश्वतम् इति भावः ॥
८८
जेडु | डु | वा यत्तदोतोर्डेवडः " [ ४०७ ] ॥ पक्षे । जेत्तुल । तेत्तुलु ॥
अवरुप्परहु । “ परस्परस्यादिरः ” [ ४०८ ] ॥
५६. कमपि कंचिदपि सावद्यव्यापारं न कारयामि नान्येन विधाप- यामि । न करोमि नात्मना वितनोमि । करणकारणयोरुपलक्षणत्वाद् नान्यमपि सावद्यं व्यापारं कुर्वन्तम् अनुजानामि । अतएव सुखेन नीरागः सन् आसे वर्ते इति यस्य मनसि इयान् एतावन्मात्रः ढावु ' इति आग्रहो निर्बन्धः तस्य पुरुषस्य भण कियान् किंपरिमाणो विवेकः । न तद्विवेकस्य मितिरस्तीति भावः ॥
एत्लु । केतुलु ! केवडउ | एवड्डु ।
<<
वेदं-किमोर्यादेः ” [ ४०९]॥
५७. बहूनामपि मिध्यादर्शनानां बौद्धादिकुमतानां मदम् अवश्यं यो दलयति राजसभायां विदग्ध सभ्यसमक्षं दर्पम् अपनयति । [ तसु ]
१ BC केत्थ वि णाइ.

Page #336

૨૮૬
कुमारपालचरिते
बम्भु अणन्नाइसु चरइ जो अणवराइस-चित्तु । प्राइव प्रावर तहिँ जि भवि सो निव्वाणु पवित्तु ॥ ५८ ॥ प्राइम्व भवि सुहु दुल्लहउँ पग्गिम्व जण सुह-लुद्ध । तं संतोसामऍण विणु प्राउ प्रमग्गहिँ मुद्ध ॥ ५९ ॥
" द्वितीयायाः षष्ठी " ( ३.१३४ ) इति षष्ठी । अतः तं तपस्तेजसा दुस्सहम् अजय्यं गुरुजनं नम प्रणिपत इति आचक्ष्महे वयं भवन्तं प्रतिपादयामः ॥
।। कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् ” [ ४१० ] ॥
अच्छउँ । अक्खहुँ । तेएहिँ । बहुहुँ । दंसणहँ ।
1
""
८८
काराणाम् [ ४११ ] ॥
५८. अनन्यादृशं रागाद्यकलुषितत्वाद् अनन्यसमं चित्तं यस्य स - तथाभूतो य अनन्यादृशं लोकोत्तरं ब्रह्म शीलं चरति अनुतिष्ठति प्रायः बाहुल्येन स जन्तुस्तस्मिन्नेव भवे पवित्रं निर्वाणं प्राप्नोति ॥
८८
बम्भु । म्हो भो वा " [ ४१२ ] ॥
अणन्नाइसु । अणवराइस ।
" पदान्ते उं-हुं-हिं-हं
१ BC षष्ठीतस्तं.
“ अन्यादृशोन्नाइसावराइसौ
22
[ ४१३ ] ॥
५९. प्रायः बाहुल्येन भवे सुखं दुर्लभम् । जनाश्च प्रायः सुखलुब्धाः । तच सुखं संतोषामृतेन विना प्रायो मुग्धाः हेयोपादेयपरिज्ञानविकला मार्गयन्ति गवेषयन्ति । अनुत्तरसुख १ दुःखसुखसमानमहामुनि २ संतोषाभासमुक्त्यर्थितीर्थान्तरीय ३ व्युदासार्थं प्रायः शब्दाः ॥
प्राइव | प्राइम्व । पग्गिम्व । प्राउ । " प्रायसः प्राउ - प्राइव - प्राइम्व-पग्गिम्वाः " I
[४१४] ॥

Page #337

[है. ८.४.४१७] अष्टमः सर्गः ।
२८७ रयण-तउ फुडु अणुसरहु अन्नह मुत्ति कहं ति। भण्डइ लब्भहिँ पउर धण अनु किं नहउ पडन्ति ॥ ६० ॥ कउ वढ भमिअइ भव-गहणि मुक्ख कहन्तिहु होइ । ऍहु जाणेवउँ जइ मणसि तो जिण-आगम जोइ ॥ ६१ ॥ चञ्चल संपय ध्रुवु मरणु सव्वु वि एम्ब भणेइ । मिलिवि समाणु महामुणिहिँ पर संजमु न करेइ ॥ ६२ ॥
६०. रत्नत्रयं ज्ञानदर्शनचारित्राणि स्फुटम् अनुसरत यूयम् आश्र. यत । अन्यथा रत्नत्रयं विना कथं मुक्तिरिति । इतिः वाक्यपरिसमाप्तौ। अत्रार्थे युक्तिं दर्शयन् आह । भाण्डेन क्रयाणकेन कृत्वा प्रचुराणि धनानि क्रेतव्यकर्पूरकस्तूरिकासुवर्णादिवस्तूनि लभ्यन्ते पुंसा आसाद्यन्ते । अन्यथा किं नमसः पतन्ति । भाण्डं विना न तानि संपद्यन्त इति भावः ॥ .
अन्नह । अनु । “ वाऽन्यथोनुः" [४१५] ॥ . ६१. कुतः कस्मात् कर्मणः भवगहने भ्रम्यते पर्यट्यते । कुतश्च . मोक्षो भवति । इति एतद् ज्ञातुं वढेति शीघ्रादित्वात् मूढ यदि मन्यसे
ततस्तदा वा जिनागमान् द्योतय इति धातूनाम् अनेकार्थत्वाद् गवेषय । 'अर्हत्समयं विना भवहानोपायः शिवसंप्राप्त्युपायश्च न ज्ञायत इति भावः ॥ कउ। कहन्तिहु । “कुतसः कउ कहन्तिहु" [४१६] । तो। " ततस्तदोस्तोः " [४१७] ॥
६२. संपत् चञ्चला । मरणं ध्रुवं निश्चितम् । एवं सर्वोपि भणति । परं महामुनिभिः समं मिलित्वा संबन्धम् अवाप्य संयम न करोति ॥

Page #338

कुमारपालचरिते
.
२८८
म करि मणाउ वि मणु विवसु में करि दुक्कय-कम्मु । वायारम्भु वि मा करहि जइ किर इच्छसि सम्मु ॥६३॥ तिस्थि वि अच्छउ अहव वणि अहवइ निअ-गेहे वि । दिवेंदिवे करइ जु जीव-दय सो सिज्झइ सव्वो वि ॥६४॥ तवें सहुँ संजमु नाहिँ जसु एम्बइ गॅम्वइ जु दाह । .... पच्छइ-तावु न जो करइ तासु फुसिज्जइ लीह ॥ ६५॥
६३. मनागपि विवशं विषयलाम्पट्यपरं मनः मा कुरु । दुष्कृतकर्म सपापव्यापारं च मा कुरु । वागारम्भमपि सावधवचनप्रतिपादनमपि मा कार्षीः यदि किल इति प्रसिद्धौ शर्म मुक्तिसुखम् इच्छसि ।।
ध्रुवु । एम्व । समाणु । पर । मणाउ । मं । " एवं-परं-सम-ध्रुवं-मा-मनाक एम्व-पर-समाणु-ध्रुवु-मं-मणाउ' [४१८] ॥ प्रायोग्रहणात् म मा ॥
६४. तीर्थेपि आस्तां प्रयागादौ वसतु । अथवा वने सर्वसङ्गं मुक्त्वा वनस्थस्तपस्तप्यताम् । अथवा निजगेहेपि आस्ताम् । परं दिवादिवा प्रतिदिनं यो दयां करोति स सर्वोपि सिध्यति मुक्तो भवति । मुक्तिं प्रति जीवदयैव कारणं न तीर्थाद्यवस्थानम् इत्यर्थः ॥
६५. यस्य तपसा सह संयमो न हि अस्ति । तथा एवमेव संयमरहितः यो दिवसानि गमयति । तथा यः पश्चात्तापं धिङ् मां धर्मरहितम् इत्यात्मनिन्दां न करोति तस्य जन्तोः रेखा साधुमध्ये गणना मृज्यते । तादृशः साधुमध्ये न गण्यत इति भावः ॥
किर । अहवइ । दिवेदिवे । सहुं । नाहिं । “किलाथवा- दिवा-सह-नहेः किराहवइ-दिवे-सहुं-नाहिं [४१९] ॥ प्रायोधिकारात् अहव ॥
१D स तादृशः.

Page #339

[० ८४.४२२]
अष्टमः सर्गः 1
सिज्झउ सो नरु एम्वहिँ जि एत्तहि माणुस - जम्मि | जो पडिकूलिवि कृव करइ पञ्चलिउ गय धम्मि ॥ ६६ ॥ जइ संसारहों विच्चि ठउ बुन्नउत्त सों
एहु । पवण - वहिल्लउँ अप्पणउ मणु वढ सुथिरु करेहु || ६७ ॥ रहि वि खाहिँ जि कसरकेहिं ।
-
हुरु पन्ति ति पाव - द्रहि भमडहिँ भव - लक्खेहिं ॥ ६८ ॥
२८९
६६. यः प्रत्युत किंतु गतधर्मे निःपुण्ये प्रतिकूलेपि वैरिण्यपि कृपां करोति स नरः इतः अस्मिन् मानुषजन्मनि इदानीमेव सिध्यतु सिद्धिम् आप्नोतु । तेन सिद्धिः प्राप्तैवेत्यर्थः ॥
(6
एम्वर । पच्छइ । एम्वहिं । जि । एत्तहि । पच्चल्लिउ । 1 पश्चादेवमेवैवेदानप्रत्युतेतसः पच्छइ-एम्वइ-जि- एम्वहिं पञ्चलिउ - इत्त हे " [४२०] ॥
•
६७. यदि संसारस्य वर्त्मनि स्थितः प्राणी विषण्णः जन्मजरामरणादिव्यसनैर्निर्वेदम् आपन्नस्तदा सत्यम् एतद् उक्तः मया इदं प्रतिपादितः । किं तद् इत्याह । हे मूढ पवनवत् शीघ्रम् आत्मीयं मनः सुस्थिरं हु इति निश्चितम् कुर्याः । मनसि नियन्त्रिते सति महानन्दसंपत् संपत्स्यत इति भावः ॥
विश्चि । वुन्नउ । वुत्तु । “विषण्णोक्त - वर्त्मनो वुन्न - वृत्त-विच्चं” [४२१] ॥ वलिउं । अप्पणउ । वढ । " शीघ्रादीनां वहिल्लादयः” [४२२] ॥
६८. नियमविहीना अभिग्रहरहिता ये रात्रावपि कसरत्कैः खादन्ति कसरत्कशब्दं कुर्वाणा भक्षयन्ति ते पापमेव दुरवगाहत्वात् ह्रदः तस्मिन्
रु इति हुहुरुशब्दपूर्व पतन्ति निमज्जन्ति । भवलक्षेषु भ्राम्यन्ति च । रात्रिभोजनात् पापं ततश्चातुर्गतिकसंसारे परिभ्रमणं भवतीति भावः ।।
१ B पम्बलिउ २ BC ° भवलक्षेषु च भ्रा. 19 [ कुमारपालचरित ]

Page #340

२९०
कुमारपालचरिते तव-परिपालणि जसु मणु वि मक्कड-घुग्घिउ देइ । आहर-जाहर भव-गहणि सो घई न हुँ प्राम्वेइ ॥ ६९ ॥ सग्गहों कॅहिँ करि जीव-दय दमु करि मोक्खहाँ रेसि । कहि कसु रेसिं तुहुँ अवर कम्मारम्भ करेसि ॥ ७० ॥ . कसु तेहिं परिगहु अलिउ कासु तणेण कहेसु । .... जसु विणु पुणु अवसे न सिवु अवस तमिकसि लेसु ॥७१॥
६९. यस्य मनः तपःपरिपालने मर्कटस्य घुग्धिकाम् इति तञ्चेष्टाम् । औत्सुक्यम् इति यावत् । ददाति वितरति । स पुरुषः। घई. इति पादपूरणे । भवगहने हु इति निश्चितम् एहि रे याहि रे इति गमनागमनक्रिया न प्राप्नोति । मुक्तो भवतीत्यर्थः ॥
हुहुरु । घुग्घिउ । “हुहुरु-घुग्धादयः शब्दचेष्टानुकरणयोः" [४२३] ।आदिग्रहणात् आहर । जाहर ।।
घई । “घइमादयोनर्थकाः” [४२४] ।
७०. स्वर्गस्यार्थे त्वं जीवदयां कुरु । मोक्षस्यार्थे च दमम् उपशमं कुरु । तथा त्वं कस्य अर्थे किंनिमित्तम् अपरान् कर्मारम्भान् करोषीति कथय । न कोपि अन्योर्थः आत्मनः सुखायेत्यर्थः ॥
७१. कस्यार्थे परिग्रहः हस्त्यश्वरथपादातधनधान्यादिरूपसंग्रहः । अलीकं कूटभाषणं च कस्यार्थे इति कथय । दुर्गतिहेतुत्वात् एते सुखाय क्रियमाणे अपि आत्मनो दुःखायैवेत्यर्थः । तर्हि किं गृह्णामीत्याह । जसु इति द्वितीयायाः षष्ठी [ ३.१३४ ] इति षष्ठी । अतः यं विना पुनः अवश्यं निश्चितं शिवं मुक्तिः न भवति । अवश्यं तं मुक्तिसाधनम् उपशमादिकम् एकशः लाहि । एकवारमपि चेत् तं भवान् गृहीतवांस्तदा मुक्तिः स्वाधीनेति भावः ॥

Page #341

२९१
[ है. ८.४.४३०] अष्टमः सर्गः ।
काय-कुडुल्ली निरु अथिर जीवियर्डउ चलु एहु ।' ए जाणिवि भव-दोसडा असुहउ भावु चएहु ॥ ७२ ॥ ते धन्ना कन्नुल्लैडा हिअउल्ला ति कयस्थ । जे खणि-खणि वि नवुल्लडअ घुण्टहिँ धरहिँ सुअत्थ ॥७३॥
केहिं । रेसि । रेसिं । तेहिं । तणेण । “तादर्थ्ये केहि-तेहिं-रेसि-रेसिं-तणेणाः" [४२५] इति तादयें पञ्च निपाताः ॥ विणु। पुणु । "पुनर्विनः खार्थे डुः" [४२६] ।
अवसें । अवस । “अवश्यमो डें-डौ" [४२७] ।। एकसि । “एकशसो डिः" [४२८] ॥
७२. कायकुटीरं निरु निश्चितम् अस्थिरं विनश्वरम् । जीवितकं प्राणधारणं च एतत् चलम् । एते कायजीवितचापल्यरूपे भवदोषौ ज्ञात्वा अशुभं भावं त्यज । अशुभभावत्यागे न एते भविष्यत इत्यर्थः॥
.. कुडुल्ली। जीवियडैउ ।दोसडा । “अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिककलुक्च''[४२९]॥
७३. ये कर्णकाः क्षणे क्षणे । अपीति पादपूरणे । नवान् श्रुतार्थान् पिबन्ति सुगुरुसमीपे शृण्वन्ति । यानि च हृदयकानि धरन्ति श्रवणानन्तरं स्थिरीकुर्वन्ति ते कर्णका धन्याः । तानि च हृदयकानि कृता. र्थानि । विधेयविधानात् ते कृतकृत्या इत्यर्थः ॥
कर्नुलडा । हिअउल्ला । नवुल्लडअ । “योगजाश्चैषाम्" [४३०] इति अडडडुलानां योगभेदेभ्यो ये स्युस्ते डडअइत्यादयः स्वार्थे भवन्ति ।।
१० जीविवड; D जीविअडउ. २ BCD कनुल्लुडा. ३ B यवियडउं; C जीवियडउं; D जविअडउ. ४ B कनुल्लुडा; BC कन्नुलुडा.

Page #342

।
२९३
कुमारपालचरिते ... पईठी कनि जिणागमहों वत्तडिआ वि हु जासु । अम्हारउँ तुम्हारउँ वि एहु ममत्तु न तासु ॥ ७४ ॥ जीवु जित्तुलु जिअइ जिय-लोइ जइ तित्तुलु दम करइ । गणइ विहवु एत्तुलु न केत्तुलु तो इत्तहे नाणु लहि जाइ लोइ तेत्तहि निरुत्तउ ॥ ७५ ॥ . ...
७४. यस्य कर्णे जिनागमस्य वार्तिकापि वचनमात्रमपि प्रविष्टा श्रुता. तस्य पुरुषस्य एतत् इदं वस्तु अस्मदीयम् एतद् युष्मदीयमपि । अपिः स्वार्थे । एवं न ममत्वं प्रतिबन्धो भवति ।।
पईठी। "स्त्रियां तदन्ताड्डीः''[४३१]इति प्राक्तनसूत्रद्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्यो डी:। वत्तडिआ। “आन्तौन्ताड्डाः'' [४३२] इति डौः । “अस्येदे"[४३३]इति अस्य इः॥
अम्हारउं । तुम्हारउं । “युष्मदादेरीयस्य डारः" [४३४] ॥
" ७५. जीवो यावन्तं कालं जीवति जीवलोके यदि तावन्तं कालं दम करोति विभवं च एतावत् कियत् न गणयति । तृणायापि न मन्यत इति भावः । तदा अत्रैव ज्ञानं लब्ध्वा तत्र लोके सिद्धलोके निरुत्तउ इति निश्चितम् याति । निर्वृतो भवतीत्यर्थः । मात्रानामकं छन्दः ॥
जित्तुलु । तेत्तुलु । एत्तुलु । केत्तुलु ! “ अतोडैत्तुलः' [ ४३५ ] ॥ .... एत्तहे । तेत्तहे । “ त्रस्य डेत्तहे " [ ४३६ ] !!
१८ पइट्टी. २ BC पइट्ठी. ३ All the three MSS. read- स्त्रियां सदंताड्डा इति अप्रत्ययांताड्डाः । तदंताच्च । before " अस्येदे" instead of Satra 482,

Page #343

[हे. ८.४.४३९] अष्टमः सर्गः ।
२९३ . भल्लत्तणु जइ महर्सि' भल्लप्पणु पसमेण ।
जइ करिएव्वउं पसमु विजउ तो करेल्वउं करणीं । जइ अ करेवा करण-विजउ तो मणु निच्चलु धरहु । निच्चलु मणु पुणु धरहु करिउ जउ राग-दोसहँ । तह विजउ करहि रागाइअहं अविचलु सामाइउँ करिवि । अविचलु सामाइउँ करहि निम्ममत्तु निम्मलु करवि ॥७६॥
• ७६. भल्लेति शीघ्रादित्वात् भद्रम् तस्य भावो भद्रत्वम् भद्रता वा । गदि त्वं काङ्गसि तदा भद्रत्वं प्रशमेन लभसे । ननु स एव नास्ति अतस्तदुपायो वाच्य इत्याह । यदि प्रशमः कर्तव्यस्तदा करणानां विजयः कर्तव्यः । ननु तद्विजयेप्युपायं न विद्म इत्याह । यदि च करणविजयः कर्तव्यस्तदा मनो निश्चलं विषयेषु अगामुकं यूयं धरत बिभृत । ननु तत् स्थिरं कथं बिभृम इत्याह । रागद्वेषयोर्जयं कृत्वा मनः पुनः निश्चलं धरत । रागद्वेषजय एव. मनोनिश्चलताकारणम् इत्यर्थः । ननु तद्विजयमपि कथं करोमीत्याह ।तथा अविचलं सामायिकं कृत्वा रागादीनां विजयं कुरु । ननु तदपि कथं रचयामीत्याह । निर्ममत्वं निर्मलं कृत्वा अविचलं सामायिकं कुरु । एकस्मिन्नपि वृत्ते हेतुहेतुमद्भतानि • बहूनि वाक्यानि । तेषु च संबोध्यस्य सामान्यविवक्षया एकत्वं विशेषविवक्षया च बहुत्वम् इति तक्रियायामपि काङ्गसि धरतेत्यादौ एकवचनबहुवचनानि न विरुद्धानीति । वस्तुवदनककर्पूरयोर्योगे साँध छन्दः।।
भल्लप्पणु । " त्व-तलोः प्पणः” [४३७]॥ प्रायोधिकारात् भलत्तणु ॥ :- करिएव्वउं । करेव्वउं । करेवा । " तव्यस्य इएव्वउं-एव्वउं-एवाः " [४३८] ॥
लहि । करिउ । करिवि । करवि । "क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः"[४३९]॥
१.D °महसि लहसि लहसि भल्लप्पणु. २B °हउं; C °हउ. ३D सार्धच्छंदः

Page #344

२९४
कुमारपालचरिते . अन्तु करोप्पि निरानिउ कोहहों अन्तु करेप्पिणु सव्वह माणहों । अन्तु करेविणु माया-जालहों
अन्तु करेवि नियत्तसु लोहहों ॥ ७७॥ जइ चएवं मणसि संसारु सिव-सुक्ख भुञ्जण तुरिउ । तो किर सङ्गु मुश्चणहिं करि मणु । तह सुह गुरु सेवणहं निम्ममत्तु अइ-दढु करेविण ॥ ७८.॥ चित्तु करेवि अणाउलउँ वयणु करेप्पि अचप्पलउं । । कम्मु करेप्पिणु निम्मलउँ झाणु पजुञ्जसु निचलउं ॥७९॥
७७. निरानिउ इति निश्चितम् क्रोधस्य अन्तं विनाशं कृत्वा सर्वस्य मानस्य अन्तं कृत्वा मायैव जालं सुगतिगमननिरोधकत्वात् आनायः तस्य अन्तं कृत्वा लोभस्य अन्तं कृत्वा निवर्तस्व तिष्ठ । कषायरहितो भवेति भावः । वदनकं छन्दः ॥ ___ करेप्पि । करोप्पिणु । करेविण । करेवि । “एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः"[४४०]॥
७८. यदि संसारं त्यक्तुं मन्यसे अभिलषसि शिवसौख्यं च भोक्तुं संवेदयितुं त्वरितः उत्सुकः तदा किल इति आप्तवादे । सङ्गं पुत्रभित्रकलत्रादिस्वजनसंबन्धं मोक्तुं तथा शुभं गुरुं सेवितुं निर्मम त्वं च कर्तुं मनः अतिदृढम् अतिनिश्चलं कुरु । निर्ममत्वं वा अतिदृढम् अतिनिश्चलं कर्तुं मनः कुरु । अभिलषस्वेत्यर्थः । एवं मनसि कृते संसारोच्छेदो मुक्तिप्राप्तिश्च ध्रुवं भविष्यतीति भावः। मात्रा छन्दः ॥
७९. चित्तम् अनाकुलं विषयैः अनुपप्लतं कर्तुं वचनम् अचप्पलउं इति सत्यं कर्तुम् कर्म कायव्यापारं निर्मलं निष्पापं कर्तुम् ध्यानं निश्चलं - १ विरोधकत्वात्.

Page #345

२९५
[ है० ८.४.४४४] अष्टमः सर्गः।
जमुण गमेप्पि गमेप्पिणु जन्हवि गम्प्पि सरस्सइ गम्प्पिणु नर्मद । लोउ अजाणउ जं जलि बुड्डइ
नं पसु किं नीरइं सिव-सर्मद ॥ ८० ॥ नाइ निवेसिउ नंउ लिहिउ नावइ टङ्कुक्किण्णु ।
जणि पडिबिम्बिउ जणु सहजु करि जिणु मणि ओइण्णु॥८१ प्रयुङ्व । धर्मध्याने निश्चले सति मनोवाकायसंयमो भविष्यतीति मावः । झंवटकं छन्दः ॥ - चएवं । भुञ्जण । मुञ्चणहिं । सेवणहं । करेविण । करेवि । करेप्पि । करेप्पिणु । "तुम एवमणाणहमणहिं च" [४४१]। चकाराद् एप्पि-एप्पिणु-एवि-एविणवः ॥
८०. यमुनां गत्वा जाह्नवीं गत्वा सरस्वतीं गत्वा नर्मदां च गत्वा यत् अज्ञाता युक्तायुक्ताविवेचनशीलो लोकः पशुरिव महिषादितिर्यगिव जले बुडति निमजति तत् किं नीराणि शिवशर्मदानि । न तजलानि स्वमध्यपातिभ्यः संदास्वान्तःस्थितेभ्यो मत्स्यादिभ्य इव मुक्तिशर्म प्रयच्छन्तीति भावः । वदनकं छन्दः ॥
[गेमेप्पि । गमेप्पिणु । गम्प्पि । गम्प्पिणु। “गमेरेप्पिण्वेप्प्योरेलुंग्वा' [४४२]। · अजाणउ । "तृनोणः” [४४३] । तृन्प्रत्ययस्य अणअः ।। ] ..'. ८१. निवेशितः स्थापितः तम् इव । लिखितः कुड्यादौ चित्रितः
तम् इव । टङ्काभिः उत्कीर्णः प्रस्तरे विलिखितः तम् इव । प्रतिबिम्बितः दर्पणादौ लब्धप्रतिबिम्बः तम् इव । सहजः स्वभावः तम् इव च जिनं मनसि अवतीर्ण कुरु । दोहक छन्दः ॥
नं । नाइ । नउ । नावइ । जणि । जणु । "इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणिजणवः" [४४४] ॥ .१ BCD नं. २ This part of grammar is not given in BCD.

Page #346

२९६
कुमारपालचरिते
लिङ्गु अतत्रउँ जइ नो कृवा । लहर कृवालू निव्वुदि नृवा ॥ ८२ ॥ इअ सव्व-भास-विनिमय-परिहिं परम तत्तु सव् वि कहिवि । निअ-कण्ठ- माल ठवि नृव - उरसि गइअ देवि मङ्गल भणिवि ॥ ८३ ॥
८२. हे नृप यदि कृपा प्राणिषु दया नास्ति तदा लिङ्गं दर्शनिनां वेषधारणम् अतन्त्रम् अप्रधानम् । दुर्गतौ पततः कृपां विना न तेन परित्राणं किमपि भवतीति भावः । ननु कृपापरस्यापि समीहितसिद्धिर्न भविष्यतीत्याह । कृपालुः निर्वृतिं लभते समासादयति । सुमनोरमा छन्दः ॥
इह अपभ्रंशोदाहरणेषु क्वापि क्वापि पूर्वे लिङ्गव्यभिचारो दर्शितोस्ति अतस्तत्सिद्धयर्थम् अत्र “लिङ्गम् अतन्त्रम्” [४४५] इति लक्षणं वचोभङ्गयन्तरेण उक्तम् ॥
निव्वुदि । "शौरसेनीवत् " [४४६ ] इत्यनेन अपभ्रंशे शौरसेनीवत् कार्यम् । अतः " तो दोऽनादौ शौरसेन्याम् ” [ ४.२६०] इत्यादिना तस्य दः । एवम् अन्यदपि ऊह्यम् ॥
अपभ्रंशभाषा समाप्ता ॥
८३. अधुना श्रुतदेवताया उपदेशं समर्थयन् स्थानगमनपूर्व च तस्याः परमार्हतश्रीकुमारपाल भूपतिं प्रति प्रसादातिशयं प्रकटयन् तदुदीरितमङ्गलव्याजेन च महाकाव्यपरिसमाप्तौ प्रन्थकारो मङ्गलम् आह । इति पूर्वोक्तयुक्त्या सर्वभाषाणां प्राकृतादिभाषाणां विनिमया व्यत्ययाः । परिहिं इति शीघ्रादित्वात् गीतयस्ताभिः कृत्वा सर्वमपि परम
१ C निवृतिं .

Page #347

[ है. ८.४,४४८] सप्तमः सर्गः ।
२९७ तत्त्वं कथयित्वा निजकण्ठमालां च नृपोरसि श्रीकुमारपालभूपकण्ठकन्दले स्थापयित्वा विन्यस्य देवी श्रुतदेवतामङ्गलं त्वं जिनप्रवचनप्रोत्सर्पणां कुर्याश्चिरं नन्द्या इत्यादि श्रेयोभिधायकं वाक्यं भणित्वा निजभुवनं संप्राप्ता ॥
प्राकृतादिभाषाकार्याणाम् अन्योन्यं तेषु तेषु प्रागुदाहरणेषु विनिमयो दर्शितः। स च न सूत्रं विना सिध्यति । अतः विनिमयतिपदेन पर्यायान्तरेण " व्यत्ययश्च" [ ४४७ ] इति सूत्रं विनिमयार्थम् उक्तम् ॥
उरसि । “शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ” [४४८] । शेषं यद् अत्र प्राकृतादिभाषासु अष्टमाध्याये नोक्तं तत् सप्ताध्यायीनिबद्धसंस्कृतवदेव सिद्धम् । अतः यथा उरस्शब्दस्य ड्याम् उरे उरम्मि भवतः तथा क्वचिद् एतदपीति । एवम् अन्योदाहरणेष्वपि रूपविशेषो ज्ञेयः ॥ अष्टमस्याध्यायस्य उदाहरणप्रतिपादनद्वारेण चतुर्थः पादः संपूर्णः ॥ एवं च व्याकरणाष्टमाध्यायलक्ष्यभूताः प्राकृतादिभाषाः समर्थिताः ।।
.. इति शुभम् ॥ .. इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितश्रीकुमारपालचरितप्राकृतयाश्रयमहाकाव्यवृत्तौ
__अष्टमः सर्गः समाप्तः ॥ तत्समाप्तौ च समाप्तं चेदं वृत्तितः प्राकृतयाश्रयमहाकाव्यम् ।।
संतापापहदर्शनं शिवकलादानोदिताशंसनं विश्वार्ष्यामृतदायिपादभजनं रत्नाकरानन्दनम् ।
श्रीकल्पद्रुमसोदरं कुवलयामोदप्रमोदोद्धरं कामोद्भासि कुरङ्गहारि सकलं भात्यत्र चान्द्रं कुलम् ॥ १ ॥ __ तस्मिन् सोभयदेवसूरिरभवत् क्लुप्ताङ्गवृत्तिस्ततः संविग्नो जिनवल्लभो युगवरो विद्यालिताराम्बरम् । - तत्पट्टे जिनदत्तयोगितिलकः सन्मार्गपद्मार्यमा ख्यातः श्रीजिनचन्द्रसद्गुरुरतः सौभाग्यभङ्गयेकभूः ॥ २॥

Page #348

२९८
कुमारपालचरिते विज्ञाः केचन लक्षणेथ कतिचित् तर्केपरेप्यागमे . काव्येन्ये च समग्रशास्त्रचतुराः प्रायेण नामून् विना।
व्यक्तुं नूनमिदं निधिर्बहुविधैः शास्त्रैविजाप्यसमान् प्राज्ञान् राजसभास्वलम्भयदतो यान् जैत्रपत्राण्यरम् ॥३॥
भृङ्गायमाणपदपुष्करराजहंसा __ वर्णप्रतापजितपुष्करराजहंसाः। श्रीजैनचन्द्रपदपङ्कजराजहंसा
___स्ते जज्ञिरे जिनपतिप्रभवोत्थहंसाः ॥ ४ ॥ चातुर्विद्यक्रमाढ्या विजिततदमृतक्षीबभूतीरहस्यो- . त्सर्गाख्यद्वन्द्वशृङ्गा स्तनितवरतपोभावना दानशीलाः । - दुःप्रापाः स्वल्पपुण्यैः स्थगितपरगवीस्फूर्तिकीर्तिप्रपञ्चा येषां पादप्रसादाद्भवति सुरगवी कामितार्थाय पुंसाम् ॥ ५॥ विष्वग्व्यतिष्ठितजिनालयदम्भट्टब्ध
प्रालेयशैलजनितोत्तरदिग्वितर्काः । संघोपदं दधति संप्रति जैनपत्यं
ते श्रीजिनेश्वरयुगप्रवरा मुनीशाः ॥ ६॥ तेषामादेशमासाद्य कामकल्पद्रुमोपमम् ।। मूर्छाच्छेदसुधासारं श्रेयः श्रेयोद्रुनन्दनम् ॥ ७ ॥ नासिद्धं न विपक्षगामि च नवा नैकान्तिकं साधनं
येषां सत्प्रतिपक्षकं न विषयेसौवेपि नो बाधितम् । जात्युद्भावननिग्रहच्छलपरव्याघातविश्राणकं दृष्ट्वा यानपरे श्रयन्ति समितौ धीरा बताज्ञापराः ॥ ८ ॥ .
दत्तो मुदा तैर्जिनरत्नसूरि
क्षमाधिपैर्बोधमणिप्रदीपः । श्रीप्राकृतघ्याश्रयगेहगर्भस्थितं यदादर्शयदर्थजातम् ॥ ९ ॥
१ CD क्षीर. २ D सेघे पदं. ३ य आद?

Page #349

[० ८.४.४४८]
अष्टमः सर्गः ।
श्रीमज्जिनेश्वरयतीश्वरदत्तदीक्षाशिक्षोत्र पूर्णकलशो गणिरल्पबुद्धिः । अन्योपकारिषु पदं परिलब्धुकामो
वृत्त्यानया किमपि तत् प्रकटीचकार ॥ १० ॥
साहित्यतर्कागमशब्दविद्या
शाणानिशातीकृतबुद्धिधारः । चिच्छेद लक्ष्मीतिलको गणिर्मे
सब्रह्मचारी स्खलितोक्तिवल्लीः ॥ ११ ॥
यदत्र वितथं किंचित् बुद्धिमान्द्यात् प्रजल्पितम् । प्राज्ञैर्मयि कृपां कृत्वा तच्छोध्यं शुद्धमानसैः ॥ १२ ॥ नीराज्यार्केण पूर्व मरकतघटिते भाजने व्योनिं धृत्वा
पुष्पाण्यृक्षाणि सार्विः कुमुदवनसुहृन्माङ्गलिक्यप्रदीपम् । धाता शान्त्यै विधत्ते सकलदिगधिपौनत्वलं यावदेषा स्तात्तावन्मौक्तिकस्रग् बुधहृदि विवृतिः प्राकृतद्व्याश्रयस्य ॥ १३ ॥
समर्थिता विक्रमराजवर्षे हयान्तरिक्षज्वलनेन्दुसंख्ये । पुष्यार्कशस्यामलफाल्गुनैका
दशीतिथौ व्याश्रयवृत्तिरेषा ॥ १४ ॥ मानं त्रिंशदधिकद्विचत्वारिंशच्छतान्यभूत् । प्रत्यक्षरं गणनयामुष्या वृत्तेरनुष्टुभाम् ॥ १५ ॥ ॥ प्र० ५२१ ।। निखिलग्रन्थानं ४२३०॥
२९९
१. सार्चिः कु ? २ पानामलं ?

Page #350


Page #351

अक्षरानुक्रमविशिष्टा शब्दसूची ।
अ
अकसाय ( अकषाय ) ८. ७. अकाली ( अकाला ) ४. ४६. अकास ( अकृश ) १.७८. अकिलिन्न ( अक्लिन्न ) २.१.
कुण्ट ( अकुण्ठ ) १.१९. अकूरं ( अनीषत् ) ३.६५. अक्क ( अर्क) २. २३. अक्कन्दावणय ( आक्रन्दकारक ) ६. ९०.
अ s. च.
अइ ( संभावने ) ४. १६. अइखेअरा ( अतिखेचरा ) ४. ४६. ~ अइच्छ P ( गम् )
अइच्छइ ( गच्छति ) ७. ६. अइदढ ( अतिदृढ ) ८.७८. अइदुलह (अतिदुर्लभ) ३.५४. अइनिश्चल (अतिनिश्चल) २.९१. अइनिद्रुहावण (अतिविष्टम्भकरण ) | / अक्कस P. ( गम् )
६. ४२.
अइमलय ( अतिमलय ) ४.३४. अइतय ( अतिमुक्तक ) २.२६. अइमुत्तय ( अतिमुक्तक ) २.२६. १ • अइसअ ( अतिशय ) १.५. २ अइसअ ( ईदृक् ) ८. ५२. अइसीअल (अतिशीतल) ४. ४१. अई P. ( गम् )
अईइ ( गच्छति ) ७. ६. - अंग ( अङ्ग ) १. १९.
अंसु (अंशु ) १. १६; २. ४५. अंसुअ (अश्रु ) १.५५. अकम (अक्रम ) १. १४. अकस्मस ( अकल्मष ) ३. ३५. अकय (अकृत ) २. ८८; ८. ४६. अकयन्ध ( अकबन्ध ) २.५७. अकरणीअ ( अकरणीय ) २.६०. अकलङ्क ( SK ) १. १६; ६. ६.
अक्सर ( गच्छति ) ७.६. अक्ख (अक्ष) ७. ७. अक्खअ ( अक्षय ) ८.३२. अक्खय ( अक्षीण ) १.२७. अक्खर (अक्षर) ८. २८, ३५. अक्खलिअ ( अस्खलित ) ३. ३२. अक्खाण ( आख्यान ) ३.४०. अक्खीण (अक्षीण ) १.२७. / अक्खोड P. ( कृष्)
अक्खोडिअ (कृष्ट ) ७.३३. अक्खोह ( अक्षोभ ) ६. १०४. अखम ( अक्षम ) २.८९. अखलिअ ( अस्खलित ) ३. २१; ४. ३९; ५. ५१, ५३. खाणु (अस्थाणु ) २. ८६. अखादिम ( अखाद्य ) ७.६२.. अखिजमाण (अखिद्यमान ) ६.९०. अखिल ( SK . ) २. ९१; ६.८६

Page #352

३०२
कुमारपालचरिते [अखीण-अच्छिंर · अखीण ( अक्षीण ) २. ८४. अकोल्लतल्ल (अङ्कोठतैल) ३. ७९. .
अखुज (अकुब्ज)२. २७. १ अङ्ग (SK.) १. ६०; २. ११, . अखुट्टिअ (अतुडित) ६. ७७. | ३४, ५९, ८५, ४. १६:५. अखुडिअ (अखण्डित) १. ३८; १०२, ७. १६,५८. ६. ७८.
| २ अङ्ग ( SK=देश ) ४. ६१. अगणन्त ( अगणयत् ) १. ५२. | __अङ्गण (SK.) ६. ६३. अगणि (अग्नि) ३. ४८. १ अङ्गय ( अङ्ग) ४. २७. अगणिअ (अगणयित्वा)३. ३६; | २ अङ्गय (अङ्गद ) १. ७६. . ४. ४२.
अङ्गार (SK.) १. ३५. अगरु (sK.) २.२१,४५,५.१३. ___ अङ्गुअ (इङ्गुद ) १. ६०. अगिज्झन्त ( अगृध्यत् ) ७. ५६. | अङ्गुम P (पृ) अगुम्मिअ ( अमोहित) ७. ४७. ___अङ्गुमिअ (पूर्ण) ७. १५. . . अगेज्झा (अगृह्या) ३. ५७. । अङ्गुलि (SK.) ६. ३४. अग्ग (अग्र )२. ४७, ८७. । अचप्पलअ ( सत्य) ८. ७९. अग्गओ ( अग्रतः) १. ३८. . अंचयन्तीकय ( अशक्नुवत्कृत) अग्गि (अग्नि) ३. ४८, ५१, ४. ६. ५३. , .
३४, ३५; ५. ५६, ६.१०३. - अचल ( SK.) ३. ११. १ अग्घ P (राज्)
अचलिअ (अचलित ) ७. ६३. अग्घिअ (राजित) ६. ६३. । अचुच्छ ( अतुच्छ) २. ३८. २ अग्घ (अर्घ) १.४९,६५,६. १२. | १ अच्छ (.SK.)२. २७. अग्धव F. (पू)
२°अच्छ (अच्छि अक्षि) २. ८६; अग्घविअ (पूर्ण) ७. १४.
७. २१, ६४. अग्घाड (पृ)
अच्छअर ( आश्चर्य ) ३. २५. अग्घाडइ (पूरयति) ७. १४. अच्छर (अप्सरस्) १.१०,४.४३. अघ (SK.) ७. ६९.
अच्छरस (अप्सरस्) १. १०. अघिसिअ (अग्रस्त) ७. ४६. अच्छरा (अप्सरस्) ४. १३.
अच्छरिअ (आश्चर्य ) १. २४. अङ्किअ ( अङ्कित ) २. ५१. अच्छरिज (आश्चर्य ) ३. २५. १ अङ्क ( SK. उत्सङ्ग ) १. ५५. अच्छरीअ (आश्चर्य ) ३. २५. २ अङ्क ( SK.=चिह्न) १.५५,४.७०. अच्छि ( अक्षि ) १. २४, २.७१,
अङ्कुर (SK)२.४६, ७७,५. १८. ___९०; ३. ४१, ७४, ८३, ४. अङ्कुस ( अङ्कुश )२. ३८.
३०, ४९, ७८, ५. ७६, ८६; अङ्कोल्ल (अकोठ-वृक्षविशेष)२.३७. | ६. ७, १५, २४, ९९. .
अङ्क

Page #353

अच्छीविस-अणजमाण ]
शब्दसूची ।
अच्छीविस (अक्षिविष) २.८९. अच्छेर (आश्चर्य) १.४१;३.२४. अछम्म (अछद्म ) ३.५७. अछीण (अक्षीण) २.८४. अछुच्छ (अतुच्छ ) २. ३८. अज (SK) ४. ४७. अजडा (SK) ३. ७५. अज़डिल (अजटिल) २. ३५. अजरिजन्त (अजीर्यमाण ) ७.८७
अजलचर (SK) २. २४. अजा (SK) ४. ४७. अजाण (अज्ञात) ८. ८०. अजुण्ण (अजीर्ण ) १. ६५. अजूरिअ ( अखिन्न ) ६. ९०. १ अज (अर्य आर्य वा ) ४. ५१.
२ अज ( अ ) ४. ११; ३८, ५८..
७.३३,
अज्जुण (अर्जुन) ५. ९, १२. अज्जू (आर्या) १. ५२. अजो (अर्य आर्य वा ) ४. ५१. • अझङ्खिर (अनिःश्वसनशील ) ७.४४ अझरन्त (अस्मरत् ) ६. ४४. अझिजमाण (अक्षीयमाण ) ६. १३ अझीण (अक्षीण) २. ८४. अञ्च P. (कृष्)
अञ्चिअ (कृष्ट) ७. ३१. अञ्चल (SK) ३. ८८. ~ अञ्ज
""
+ वि. वंजिअ (व्यञ्जित) १. १८. - वञ्जअ २. ६९. अञ्जलि (SK) १.२७; ५. ३०; ६. ३३.
३०३
अट्
अटइ (अटति) २. ३५. १ / अट्ट P. ( कथ् )
अट्टअ (क्वथित) ६. ८१.
२ अट्ट (SK.) २.८६. अट्ठ (अर्थ = प्रयोजन ) ३. ७. अट्टम (अष्टम ) ३.६८.
अट्टि (अस्थि) ३. ७. अड (अवट) २. ८१.
अड्डुक्ख P. (क्षिप् )
अड्डक्खअ (क्षिप्त ) ६. ९६. अड्डू (अर्ध) ३. १३. अण (ऋण) १.८९. अणउच्छन्न (अनुत्सन्न) १.७१. अणउम्मिल्लिअ (अनुन्मीलित) ७.
६५.
अणओहि (अनवतीर्ण) ६. ५२. अणकडिअ (अकृष्ट) ७. ३१. अणकढिअ (अक्कथित) ६. ८१. अणकम्पिर (अकम्पनशील ) ६. ३२ अणखिज्जिर (अखेदनशील ) ७.६०. अगुञ्जाविअ ( अहासित) ७.४१ अणगुप्पन्त (अव्याकुलीभवत् ) ६. १०२.
अणगुम्मडिअ (अमोहित) ७.४७ अणङ्ग(अनङ्ग)५.१५,७६,७८,८५. अणचञ्चुप्पिअ (अनर्पित) ६.२७. अणचुक्क (अभ्रष्ट ) २. ५. अणच्छ P. (कृष्)
अणच्छेइ (कर्षति) ७. ३२. अणछडिअ (अमुक्त) ६. ५६. अणजमाणा (अज्ञायमाना) ७.८९

Page #354

३०४
कुमारपालचरिते
अणज्झयण (अनध्ययन ) ५.९०. अञ्जि (अनजित) १. १८. अणज्ञ (अनन्य ) ८. २. अणडिम्भन्त (अस्रस्त) ७.४२. अणतुच्छ (अतुच्छ) २.३९. अणथक्कन्त (अत्रुट्यत् ) ७.९२. अणथक्किअ (अफक्कित - अनचैिर्गत) ६. ५४.
अणदइअ (अदयित) ४. ८. अणन्नाइस (अनन्यादृश) ८. ५८. अणपउलिअ ( अपक्क) ६. ५५. अणफुडिअ (अस्फुटित ) ७.२० . अणभिन्दिअ (अभिन्न) ७.५५. अणभुञ्जन्त (अभुञ्जान) १.१५. अणरह (अनर्ह) ३. ५६. अणरुह (अनर्ह ) ३. ५६. अणलूरिअ (अच्छिन्न) ६.८३. अणवञ्झ (अवन्ध्य ) ३. ३. अणवराइस (अनन्यादृश ) ८. ५८. अणवेविर (अकम्प्र ) ६.१००. अणसाहरिअ (असंवृत) ६.५१. अणसिरोविअण (अशिरोवेदन )
२. ८.
अणसुक्ख (अशुष्क ) २. ८५. अणह से अव्व (अहसनीय ) ५. ८२. अणहिल (अणहिल) १.२. अणाइञ्छ (अनाकृष्ट ) ७.३२. अणाउलअ (अनाकुल ) ८. ७९. अणालुङ्खणिज्ज (अस्पर्शनीय )
७. २८.
अणिउँत्तय (अतिमुक्तक) २.२५,
[ अणज्झयण-अतोडिअ
अणिड्डुअन्त (अक्षरत्) ७.१७. आणड्डि (अनृद्धि) ३. १२. अणिमल्ल (अनिर्माल्य ) १.२९. अणिल (अनिल) ६.८७. अणिलुक्कन्त (अतुडित) ६.७८. अणिवारिअ ( अनिवारित) ६.१५ अकंप (अनुकम्पा ) १.२०. अणु जिण (अनुजिन ) २. ६६. अणुत्थाय (अनुत्साह) ३. १५. अणुद्ध (अनूर्ध्व ) ३. २२. अणुराइल्ल (अनुरागशील) ३.८७ अणुराग (अनुराग) १. ४८. अणुवज P. ( गम् )
अणुवज्जइ (गच्छति) ७.६. अणुवित्त (अनुवृत्ति) ३.८२. अणुसासणिज (अनुशासनीय ) ६.१ अणुहारिणी (अनुकारिणी) ७.९२ अणूण (अन्यून) ४. २५. अणेग ( अनेक) १. ४; ६. २२. अणोरुम्मिअ (अनुद्वान = अशुष्क ) ६. ८. अण्ह P. ( भुज् )
अण्हए (भुङ्क्ते) ६. ७४. अतत्थ (अत्रस्त) ३.६८. अतन्त्रअ (अतन्त्र ) ८. ८२. अतम (अतमस् ) १.५८. अतव (अस्तव) ३. १५. अतिण्ह (अतीक्ष्ण) ३.३७. अतुट्टि ( अतुडित) ६. ७७. अतुट्टिर (अच्छिदुर) ७.६३. अतुडिअ ( अतुडित) ६. ७८. अतुल (SK) २.५१. अतुरन्त (अत्वरत् ) ७. १६. अतोडिअ (अतुडित) - ६. ७८.
४०.
अणिज्झरन्त (अक्षीयमाण ) ६. १३. अणिङ्कुर (अनिष्ठुर) ३. ३२.

Page #355

अत्त-अन्धल
शब्दसूची। अत्त (आर्त) १. ९, ८९; २. ३७ अदिट्टि (अदृष्टा) ८. २५.
अदिशुस्तिद (अतिसुस्थित) ८.२. अत्ति (अर्ति) ८. २४.
अदीह (अदीर्घ) १. १०. १ अत्थ (अर्थ-अभिधेय) ७. ३४. अदुइअ (अद्वितीय) १. ६२. २ अत्थ (अर्थ=धन) ३. ७.
अदुगुच्छिआ (अजुगुप्सिता)६.४. ३ अत्थ (अर्थ-वस्तु) १.७२; ८.४६, | अदूर (SK) ८. ३९.
अदोलि° (अदोलिनी) ६. ३२. ४ अत्थ (अर्थ=प्रयोजन) २.२१,६५; / अदोलिर (दोलारहित) २. ४७. ५. २४, २७; ७. ५०.
अद्द (आर्द्र) १. ५५. अत्थमण (अस्तमन) ५. ८८. अद्धीकय (अधीकृत) ३. १३. अत्थाणी (आस्थानी) १. ७३.
अध (अथ)२. ४३. अथक (प्रसरणशील) ६. ११.
अधट्ट (अधृष्ट) १. ८२. अथिर (अस्थिर) १.४०; २.३१;
अनञ्ज (अनन्य)८.६. ८. ७२.
अनल (SK) २. ५१. अथेर (अस्थविर) २. १२.
अनालम्फ(अनारम्भ अनालम्भ व) अथेव (अस्तोक) ३. ६२.
८. १२. अथोअ (अस्तोक) ३. ६३.
अनिल (SK) २. ५१, ५. ५. अथोक (अस्तोक) ३. ६२.
अनु (अन्यथा) ८. ६०. अथोव (अस्तोक) ३. ६२.
अन्त (SK) ७. १; ८. ७७. . अंदस्
अन्तग्गय (अन्तर्गत) १. ४२. . अह (असौ) ५. १८.
अन्तप्पाय (अन्तःपात) ३. ३२. .. अह (असौ) ५. १८,
अन्तर (sK) ४. ५२. " अह (अदः) ५. १८.
अन्तरङ्ग (SK) ७. १. • अमू (असौ) ५. १९.
अन्तरप्पा (अन्तरात्मा) १. ७. . अमुं (अदः) ५. १९.
अन्तावेइ (अन्तर्वेदि) १. २. ओइ (अमी अमून् वा) ८. २९.
अन्तेउर (अन्तःपुर) १. ४२. अमुणा (अमुना) ५. ६५. . अन्तोउरिं (अन्तरुपरि) १. ८. इअम्मि (अमुष्मिन् ) ५. २०.
अन्देउर (अन्तःपुर) ७. ९३. अमुम्मि ." ५. २०. अन्दोला (SK) ३. १८. . अयम्मि, " ५. २०. अन्ध (SK) ३. ९.. अमूसु (अमूषु) ५. १९.
अन्धयार (अन्धकार) १. ५७. अदिट्ट (अदृष्ट) २. ८..... अन्धल (अन्ध) ३. ९.. 20 [ कुमारपालचरित]

Page #356

कुमारपालचरिते [अन्न-अभिसरण ' अन्न (अन्य) १. २४, २६, ६६; अपुसण (अमार्जन) ६. ६८.
२. ४९; ३. ७१, ७४, ८६, | अप्पणअ (आत्मीय) ८. ६७. ..
८८ ४. ११, १४, ५३, ५५, अप्पणय (आत्मीय) ३. ७८. ..:५८, ६५, ६८, ७०, ७१; ६. अप्पणा (आत्मीय) ८. ४५. . ..२, ४७, ७. २५, ६८, ७०, | अप्पणो (स्वयम् ) ४. १७. ७२, ९९; ८. २५.
अप्पाह P. (सम्-दिश्) . अन्नत्तो (अन्यतः) ३. ८५. ___ अप्पाहामो (संदिशामः)७. २३. अन्नत्थ (अन्यत्र) १. ४४; ३.८५
अप्पुल्ल (आत्मीय)३. ८६. .. अन्नदो (अन्यतः) ३. ८५.
अफरुस (अपरुष) २. ५३. अन्नन्न (अन्योन्य) २. ६.
अफिट्ट (अभ्रष्ट) ७. २०. ... अन्नह (अन्यथा) ८. ६..
आफिडिअ ,, ७.२१. अन्नहि (अन्यत्र) ३. ८५.
अफुडिअ (अखण्डित) ७. ६३.. अन्नाण (अज्ञान) ३. ३७.
अफुसिअ (अभ्रमित).७. ४. अन्नोन (अन्योन्य) २. ६; ४.५०.
अबाहिर (अबहिस्) ३. ७२... ५. ४५, ८१.
अबीहिर (अभीत) ६. ३५. अपडायाणिय(अपर्याणित)२.६३
अब्भसि (अभ्रंशिन्) ७. २१. अपडिअ (अपतित) ७. ५७.
अब्भास (अभ्यास) २. ११. अपम्मुक्क (अप्रमुक्त) ३. ४५..
अभिड P. (सम्-गम् ) अपयल्लिर(अशैथिल्यकृत् अलम्बन- |
अभिडइ (संगच्छते) ७. ११. - कृत् वा) ६. ४३. अपरिमुत्त (अपरिमुक्त) २. ८२.
1 अब्भुत्त,P. (प्र-दीप्) । अपरिहव (अपरिभव) ६. ४०.
__अब्भुत्तए (प्रदीप्यते) ६. १०३. अपलित्त (अप्रदीप्त)२. ४८.
| २ अब्भुत्त P. (ना) अपलोट्टिअ (अप्रत्यागत) ७.१२.
___ अब्भुत्तन्त (स्नात्) ६. १०. अपल्लट्ट (अपर्यस्त) ३. १५.
अभअ (अभय अभयकुमारमुनि) अपव्व (अपर्वन् ) १. १४.
७. ३८. अपव्वाइअ (अम्लान) ६. १२.
अभञ्जिअ (अभग्न) ६. ७०. अपस्खलिद (अप्रस्खलित) ८. १. | अभत्त (अभक्त) ६. १०६. अपिज (अपेय) २. ६०. अभमिअ (अभ्रान्त) ७. ५. अपिहं (अपृथक्) २. ३२.
अभय (SK) १. ४५. अपुणभव (अपुनर्भव) २. ६५. । अभिपल्लाणिअ (अभिपर्याणित) अपुरव (अपूर्व) ४. ५५; ७.९६. ३.२५ अपुत्र (अपूर्व) ३. ६७; ७. ९७. | अभिसरण (sx) ५. १०२.

Page #357

अभिहाण-अलंघ] शब्दसूची। • अभिहाण (अभिधान) ७. ९०. अम्हेच्चया (आस्माकी) ३. ७७.
अभेड (अभेर-अकातर) २. ६२.. अयच्छिर (कर्षणशील) ७. ३२. अमअ (अमृत) ६.१६,२९,८.५९ । अय्यावत्त (आर्यावर्त) ७. ९५. अमय २. ७२; ६. ७, १७; अरण्णसाण (अरण्यश्वन् )१. ४६. ७. ८१,९२.
अरहन्त (अर्हत् ) ७.५२,५३,५४, अमइल (अमलिन) ३. ६९.
५५, ५६, ५७, ५८,५९, ६८. अमउत्त (अमृदुत्व) १. ७९. अराअ (अराजन् ) ४. ६२. अमञ्च (अमर्त्य) ४. ७६. १ अराइ (अराति) २. ७३. अमन्त. (अमात्) ४. ३०. २ अराइ (अरात्रि) ३. ३९. अमन्द (SK.) ४. ३२. .
१ अराइणं (अराज्ञाम् ) ४. ६३. अमय S. अमअ.
२ अराइणं (अराजानम्) ४. ६३. अमयमई (अमृतमयी) १. ३७. अराइणा (अराज्ञा) ४. ६५. अमयमय (अमृतमय) १. ३७.
अरि (SK) १. ४६, ६१,२. ३६; अमरिस (अमर्ष) ३. ५०.
६. ३९, ५५, ८१ अमरी (SK.) ६. ५१.
१ अरिह (अर्ह) ३. ४९, ५५. अमल (SK.) १. ७३; २. ३०.
२ अरिह (अर्हत् ) ८. ९. अमिअ (अमृत) ८. २४. . अमिलाण (अम्लान) ६. १२:
अरुण (SK) १. ५७.
अरे Inter (रतिकलहे) ४. १३; आमिलाय(अमिलातक-पुष्पविशेष)
(संभाषण) ४. ५१. .. ३.६१.
अरोअ P. (उद्-लस्) अमुग (अमुक) २. २५.
अरोअइ (उल्लसति) ७. ४५. अमुणिजन्त (अज्ञायमान)७.८९.
अर्च अमुसावाइ (अमृषावादिन् )१.८५
अच्चन्ति (अर्चन्ति) २. ५६. अमूस. (अमृष) १. ८५.
अचिजन्ति (अय॑न्त) ५. ६२. . अमोघ (SK.) ६. ४३.
अच्चिअ (अर्चित) २. ६३. . अमोसा (अमृषा) १. ८५.
अच्चिअ (अर्चयित्वा) १. ८१. अम्ब (आम्र) ३. २०; ४. २२.
अर्जु अम्बु (SK.) ३. ८; ४. ६०. अम्बुज (SK.) २. ५४.
अजिजइ (अय॑ते) ७. ८८. अम्महे Inter (हर्षे) ७. १०२. अजिअ (अर्जित) ६. ७१.. १ अम्मो Inter (आश्चर्ये) ४. १७.. अजिद ,, ७. ९५. . २ अम्मो (हे अम्ब) ४. ५३. अलं (SR) ५.५८.
अम्हारअ (अस्मदीय) ८. ७४. अलंघ (अलङ्घय) १. १७.

Page #358

३०८
कुमारपालचरिते
.
[अलक्ख-अवसें
अलक्ख (अलक्ष्य) २. ५.
अवक्ख P. (दृश्) अलचपुर (अचलपुर) ३. ६०. अवक्खन्त (पश्यत्) ७. २५. अलसि (अतसी) २. ४१. अवगम (SK) २. ६९. अलाउ° (अलाबू) १. ४६. अवचअ (अवचय) ५. ३०. अलाहि (निवारणे) ४. ८.
अवचय (SK) ३. ४९. अलि (SK) २. २९, ३. २, ५, अवज (अवद्य) ३. २.
३१, ३८, ४१, ४५,५५, ५९, अवजस P. (गम्) . ६८; ४. २२; ५. ७,५२,६०, ___ अवज्जसन्त (गच्छत्).७. ७.
७४, ७६; ६. ८, ३८. अवश्चिअ (अवञ्चित) ६. ५८. अलिअ (अलीक) ३.७५;५. ९३; अवड (अवट) २. ८१.. .. ८.७१.
अवणि (अवनि) २. ८५, ७.९८. अलिणी (अलिनी) ३. ९०. अवतंसिअ (अवतंसित) २. ७. अलीवहू (अलिवधू ) ५. ४९. अवस्था (अवस्था) २. ३१. अल्ल (आर्द्र) १. ५५.
अवमग्ग (अपमार्ग) ७. ४०. अल्लत्थ P. (उद्-क्षिप् ) . अवमच्च (अपमृत्यु) १. ८२. 'अल्लत्थिअ (उत्क्षिप्त) ६. ९९.. अवयंस (अवतंस) १. ३, ४, अल्लिअ P. (उप-सृप् )
अवयंच्छ P. (दृश्) . आल्लिअन्त (उपसर्पत् ) ६. ९४. ! अवयच्छन्त (पश्यत्) ७. २५. अल्लिव P. ( अर्पय्)
-अवयज्झम अल्लिविअ (आर्पित) ६. २७. - अवयज्झिऊण (दृष्टा) ७. २६.. अल्ली P.(आ-ली).
अवयार (अपकार) २. १८. अल्लीण (आलीन) ६. ३५. १ अवयास P. (श्लिष्) अव्
अवयासिअ (श्लिष्ट) ७. ३५. - अव (रक्ष) ७. ९४. । २ अवयास (अवकाश) २. १८.
+आ. आवउ (आगच्छतु)८.२६ : अवर (अपर) २. ५, ६३, ८.७० अवअक्ख P. (दृश्)
अवरण्ह (अपराह्न) ३. ३१. ., अवअक्खइ (पश्यति) ७. २६. : अवरि (उपरि) १. १३, ६८. अवअच्छ P. (ह्राद्)
अवरिल्ल (उत्तरीय) ३. ८८. __अवअच्छि अ (ह्लादित) ६. ८२. अवरुप्पर (परस्पर) ८. ५५. अवआस P. (दृश्)
°अवॅल (कमल) ८. ४७. - अवआसइ (पश्यति) ७. २६. अवस (अवश्य) ८. ७१. अवंचणिज (अवञ्चनीय) १. १७. अवसद्द (अपशब्द) २. १८. अवंछणिज (अवाञ्छनीय)१.१७. अवसे (अवश्य) ८. ७१.
Hinlan

Page #359

अवसेह-अस् ] शब्दसूची।
३०९ १/अवलेह P. (नश्)
अविसम (अविषम) २. ५७. अवसेहइ (नश्यति) ७. २२. अविसूरन्त (अखिद्यमान) ६. ९० २ /अवसेह P. (गम्)
अविहीर (अप्रतीक्ष) ७.३८. . अवसेहन्ति (गच्छन्ति) ७. ९. अविहूण (अविहीन) १. ६६.
अवस्स (अवश्य) ८. ५७. अवीअ (अद्वितीय) २. ७३. १/अवह P. (रच्)
अवीय ,, १.४. अवहिअ (रचित) ६. ५९.
अवुक P. (वि-ज्ञपय् ) २ अवह (उभय) ३. ६९.
___ अवुकन्त (विज्ञपयत् ) ६. २६. १ अवहर P. (गम् )
अवुड्ड (अवृद्ध) ३. ४१, ___ अवहरिअ (गत) ७. ९.
अवेअण (अवेदन) २. २. २ अवहर P. (नश्)
अवेमइअ (अभग्न) ६. ६८. ___ अवहरइ (नश्यति) ७. २२. अवेल्लणिज (अरमणीय) ७. १४. अवहरण (अपहरण) २. ४०. अवेहविर (अवञ्चनाशील) ६. ५८. अवहाण (अवधान) ६. ४१. अव्वाहय (अव्याहत) ७. ७९. अवहाव P.(कप्)
अव्वो Inter (सूचने) ४. १४; अवहावसु (कैपस्व) ६. १०२. (दुःखे) ४; १४; (संभाषणे) ४. अवहेड P. (मुच्) .. १४; (अपराधे आश्चर्ये च)४.१४; अवहेडिउं (मुक्त्वा ) ६. ५६..
(भये) ४. १५; (आदरे) ४.१५; ... अवाउल (अवातूल) १. ७४. (आनन्दे) ४. १५; (पश्चात्तापे)
अवि. (अपि) १.१७, २५, ३०;२. ४. १५;(खेदे विषादे च) ४.१५. ... ९०; ३.७६; ४. २३; ५. ४,१ असू - ३२, ३५, ६८; ६. ३५; ७. अत्थि (अस्ति) १. २, ५, ६२.
२८, ३२, ५०, ७५, ८. ५६. . अत्थि(अस्ति आसि अस्मि वा)५.७३ अविअट्टिअ (अविसंवदित)६.८८. अस्थि (स्मः) ५. ७२. अविअड्ड (अविदग्ध) ३. १२. असि ४.००, १३. अविग्घ (अविघ्न) ३. ४०.
सि (असि) ३. ७५,८१,८५,४. अविचल (SK.) ८. ७६.
११, १३, १६, १९, ५६; ५. अविरहि (अविरहिन् ) ३. १५. ७२; ६. १, ३, ७१; ७.१०२. अविराय (अविलीन) ६. ३८. म्हि (अस्मि) ५. ७२; ७. ५०. अविलुम्पिअ(अकाक्षित)७. ३८. म्ह (स्मः) ५. ७२. अविलोट्टिअ(अविसंवदित)६.८८. . . म्हो ,, ५. ७२.. अविसंवाइ (अविसंवादिनी)६ ( ° आसि (आसीत् )१.२८,४०,४२,
अ

Page #360

३१.०
कुमारपालचरिते
२. ७, ११, ३४, ७४, ७५; ३. ३, ४, १६, २८, ३१, ३८, ४२, ४५, ४७; ४.७६, ७८; ५. ८८; ६. ३०, ३६, ३७, ६४; ७. ९१.
आसि (आसन्) ३.४७; ४. ३७. अहेसि (अभूत् ) '९. ८८.
२/ अस्
+परि.पल्लत्थ (पर्यस्त)३.१५,२५.
असई (असती) ६. १८. असंक (अशङ्क) १. ११. असंघडिअ (असंघटित ) ६. ७५. असंवरिअ (असंवृत ) ६.५१. असंसि (असंसिन्) ७.४२. असङ्क (अशङ्क) २. ५. असङ्कल (अशृङ्खल) २.३२..
असज्झ (असह्य ) ३.३. असठ (अशठ) ८. १२. असड्डू (अश्रद्ध) ३. १२. असढ (अशठ) २. ३७. असढिल (अशिथिल) २. ४३ . असण (असन) ५. ६१. असद्दहाण (अश्रद्दधान) ७.६७. असमाणिअ (असमाप्त) ६.९५.
असरण (अशरण) ५. ८९. असरिच्छअ (असदृक्ष ) १.९०. असरीर (अशरीरिन् ) ७ २६. असह (SK) १. १९.
असाअड्डिअ (अकृष्ट) ७. ३१.
असारअ (असार) ८. १४. असि (SK) १.३९; ६.४३, ६६;
७. ३३.
असिर (अशिरस् ) २.५७.
अस्-अस्मद्
असिलिम्ह (अश्लेष्मन्) ३. २०.
असुक्क (अशुष्क) २. ८५. असुणिअ ( अश्रुत) ६. ३९. असुहअ (अशुभ) ८. ७२. असूरिस (असुपुरुष ) १.५. असेस (अशेष) २.१०.
असोअ (अशोक) २. ७५;३.१८, २४, २९, ६४.
असोल्लिअ (अपक्क) ६. ५५. अस्मद्
अम्मि ( अहम् ) ५. ३७.
अम्हि
५. ३७.
अहं.
३. ७६; ४. ५३;
५. ३७, ७३, ९६; ६.२, १०६:
अहयं
म्मि
""
""
अम्हो
भे
मो
ވ
,,
हउँ,
39
हगे (अहं वयं वा ) ८. ५.
अम्ह (वयम् ) ५, ३७, ७२. अम्हई ८. ३७.
अम्हे
ܝܕ
"
५. ३७.
३. ८०, ५. ३७. ३. ७५, ७८; ५. ३७;६. १, १०६; ७. ६७, १०२. ८. ३६.
""
"
१. २९; ५. ३७, १०५; ६. ८२; ८. ३७.
५. ३७.
५. ३७.
५. ३७.
""
ai ( वयम् ) ४.
१९; ५. २,
३७, ९८, ९९.
अम्मि (माम्) ५. ३८.

Page #361

अस्मद्-अस्मद् ]
शब्दसूची।
अम्हेहि (अस्माभिः) ५.३९.
अम्ह अम्हि अहं
, ५. ३८.
५.३८. , ५. ३८.
نه نه نه شو نو
अम्हेहिं
,
८. ३९.
.
.
* .
,, ३. ८७, ४. ५८;
५. ३८; ६. ९७. . , ८. ३८. ममं , ५. ३८. मम्ह ,, ५. ३८.. मि , ५. ३८. मिमं , ५. ३८. अम्ह(अस्मान्)५.३८. अम्हइं, ८. ३७. अम्हे ,, ५. ३८; अम्हो , ५. ३८.
मइत्तो (मत्) ५. ४०.. मज्झत्तो ,, ५. ४०. ममत्तो , ५. ४०. महत्तो , ५. ४०. मज्झु ,, ८. ३९. महु , ८. ३९. अम्हत्तो (अस्मत्) ५. ४०. अम्हहं , ८. ४०. ममत्तो , ५. ४०. अम्ह (मम अस्माकं वा) ५. ४१. अम्हं , ५. ४१. मइ (मम)५. ४१. . . . मज्झ (मम अस्माकं वा)५.४१. मज्झु (मम) ८. ३९. . मज्झं ,, ५. ४१. - मम , ५. ४१. मह ,, ४. १३; ५. ४१, . ९६, ६. ९६, ९८;
७. ३२, ८४. महं ,, ५. ४१. महु ,, ८. ३९, ४०. मे ,, २. ७९; ५. ४१. अम्ह (अस्माकम्) ५.८८. अम्हहं , ८.४०. अम्हाण ,, ४. ५६;
५.४२. अम्हाणं ,,५.४२,१०१,१०४. अम्हे ,,५. ४१. अम्हो ,,५. ४१.
णे (मया) ५. ३९. . ,, २. ७९; ५. ३९;
८. १४. ,, ८. ३८. , १. ३०. ४. १२,
१५, ५७; ५.३९; . ६. २, १०५. ममए ,, ५. ३९. ममं ५.३९. ममाइ ,, ५. ३९. मयाइ ,, ५. ३९. मि , ५. ३९. मे , ५. ३९. अम्ह (अस्माभिः)५. ३९. अम्हाहि (अस्माभिः) ५. ३९. अम्हे , ५. ३९.
'.

Page #362

३१२
कुमारपालचरिते . .
[अह-आहलच
نه
. ४२.
نه
13
نه
و نه
و
मई
,,
५. ४३.
. णे (अस्माकम्) ५. ४१. णो
५. ४१. मज्झाण , मज्झाणं ममाण ममाणं महाण ,, महाणं ,, अम्हम्मि (मयि) ५. ४३.
५. ४३. मई , ८. ३८. मए , ५. मज्झम्मि ,, ५. ममम्मि ,, ५. महम्मि ममाइ ,, ५. ४३. मि ,, ५. ४३. . मे । ५. ४३. अम्हासु (अस्मासु)५.४४;८.४० अम्हेसु ,, ५. ४४. . मज्झेसु ,, ५.४४ ममेसु ,, ५. ४४.. महेसु , ५. ४४. अह (अथ)१. १, ३७, ४८, ७१, ८१; २. १०, २१, ३२, ६२, ८०,८२, ३.२०, ४९; ४.१२, ३५, ५. ६, ३३, ८८, १०६; ६. २२, २३, ३०, ४९, ६२, १०४; ७. २७,७१, ७५, ७६,
७७, ९१, ८. २०, ६४. अह S. अदस्.
अहखाय ( यथाख्यात) २.५९. अहजाअ ( यथाजात)२. ५९. अहर (अघर) २. ४७; ७. १९. अहरिअ (अधरित) १. ४१;
२. ५८, ३.६०.. अहरेम P. (पू) ___ अहरोमिय (पूर्ण) ७. १५. अहलिद्दा (अहरिद्रा) १.५९. अहवइ (अथवा) ८. ६४. अहसिअव्व (अहसितव्य) ५.८३. अहह Inter (SK) ७. १६. अहि (SK) १. ६२; २.. ४५; .४.४५, ६०.. अहिअ (अधिक)२. ७५; ३. ३;
४. ४५, ७६. अहिअयर (अधिकतर) ५. १३.
अहिऊल P (दह्) ___ अहिऊलइ (दहति) ७. ४८. अहिणव (अभिनव) ५. २२. अहिण्णु (अभिज्ञ) १. ३९.
अहिन्द (अहीन्द्र) ६. १०४. १ /अहिपञ्चुअ P. (ग्रह)
- अहिपचुअन्ति (गृह्णन्ति) ७.४९. २ /अहिपचुअ P. (आ-गम्) ___ अहिपञ्चुइअ (आगत) ७. १०. अहिमजु (अभिमन्यु) ३. ३. अहिमञ्ज , . ३.३. . अहिमन्नु , २. ५८, ३. ३. अहिलङ्क P. (काङ्क्ष) ____ अहिलङ्खए (काङ्क्षति) ७. ३७. अहिलङ्घ P. (काङ्क्ष)
अहिलङ्घइ (काङ्क्षति) ७. ३७.

Page #363

अहिव-आत्मन ]
अहिव (अधिप ) १.८; ६. ४९,
६२.
अहिवइ ( अधिपति ) ४. ४० ; ६. ६९. अहिवन्नु (अभिमन्यु) २. ५८. अहिविञ्छि (अहिवृश्चिक )
शब्दसूची |
२. ८९.
अहिसारिआ (अभिसारिका ) १. १२; ६. २०.
अहीरन्ती (अह्रियमाणा ) ७. ८६. अहुलण (अमार्जक ) ६.६८. अहुल्ला (अफुल्ला ) ४.. ५. अहुवन्त (अभवत् ) ६.४०. अहूण (अविहीन) १.६६. अहूव - पुव्व (अभूतपूर्व) ५. ५.
आ
आ (SK) ७.९९.
आअ S. गम्. आअड्ड P. (व्या-पृ)
आअड्डअ (व्यापृत) ६. ५०. आइ (आदि) १.२, ४८, ६१; २.
५०, ६२, ६७, ८४: ८. ७६. आइग्घ P. ( आ-घ्रा )
आइग्धिउं (आघ्रातुम् ) ६.१०. 'आइरिअ (आचार्य) १. ५०. १. आउ ( आयुस् ) १. १०. २ आउ (अप् ) ३. ९०.
आउज्ज (आतोद्य) २. ८. आउजिअ ( आतोधिक) २. ७४. आउड P. (मस्ज्)
आउड्डिअ (मग्न) ६. ६४. आउण्टण (आकुचन ) २.२५.
आउल (आकुल) १.४६. आउस (आयुष् ) ७. ७४. आउ - माणी ( आयुर्मानिन )
१. १०.
आउह (आयुध) ३.११; ६. ६० आएस (आदेश) ६. ९६. आकण्ठ (SK) ७. ८१. आकर (SK) ३.५९. आकार (SK) २.११. आकिदि (आकृति) २. ९१. आगम (SK) ७.३४, ४४;
३१३
८. ६१, ७४.
आघाअ (आघात) ३.८. आचार (SK) ६.४५; ८. २०. आच्छेदण (आच्छेदन) ६.८५. आजम ( आजन्म ) ७.३५. आजि (SK) ६.९२. / आढप P. ( आ-रभ् )
आढप्पन्त (आरभ्यमाण) ७.९० आणण ( आनन ) ६. ७६; ७. २१ आनन्द (आनन्द) २. ४३; ५.
१०३; ६. २३, ४०; ७. ६१. आणायण (आनयन) ५.२२; ३१. आणा (आज्ञा ) १.२९; ३. १३;
६. २०, ९७; ७. ४. आणाल (आलान) ३.६०. आतवत्त (आतपत्र) ६. ७०. आति (आदि) ८. ६.
आत्मन्
अत्ता (आत्मा) ३. १७. 'अत्ताणा ६. ४.
,
अप्प° ३. १७; ४. ५६ ५.
. ५०; ७. ७३.

Page #364

३१४
कुमारपालचरिते
[ आदरिस-आवेडय
. अप्पा (आत्मा)६. ५७; ७. ७३. - आ-मूल-सिर(आमूलशिरः)४.२७ अप्पाण° ३. १७.
आमेल (आपीड)१. ६७; २.५५; अप्पअ (आत्मानम् ) ८. ४२. अप्पं , ८. १३. .
आमोअ (आमोद) ३. ४२. अप्पाणं ,, ७. ३४. आयज्झ P. ( वेप ). अप्पाणु , ८. ३२. ____ आयज्झन्ती (वेपमाना) ६. १०१ अप्पु . , ८. ३२. १/आयम्ब P. (वेप् ) अप्पणइआ (आत्मना) ४. ६६. __ आयम्बमाण (वेपमान)६. १०१.. अप्पणिआ ,, ४. ६६. २ आयम्ब (आताम्र) १. ५७. अप्पाणेणं ,, ४. ६६.. आयरिअ (आचार्य) १. ५०; .
अप्पहो (आत्मनः) ८. ३८. ७. ६२, ६३. आदरिस (आदर्श) २. ५२. आरत्तिअ (आरात्रिक) ६. ३२... आदरिसीहूय (आदर्शीभूत) १.३.. आरत्तिअ ,, २. ७८, ८२... आदेस (आदेश) ६. ४४.
आरम्भ (SK) ७.५१; ८. ६३, . Wआप् +प्र. प्रावइ (प्राप्नोति) ८. ५८.
आराम (SK).५. १४; ६. ८६. -प्राम्वेइ . ,, ८. ६९.
आरामिअ (आरामिक) ५. ६. -पावलं (प्राप्नोमि)८.३८.
आरिस (आर्ष) १. १. -पत्त (प्राप्त) १. ७३; २. ९, आरोल P. (पुञ्ज) ३१, ३९; ३. १३; ४. १७, . आरोलिअ (पुन्जित) ६. ६५. ४९, ७८; ६. ४७, ९०; ८. आलडी (आलि)८. ४१. ३९.
आलस्स (आलस्य) ५. ३०. + वि. वाविअ (व्याप्त) ६.९५.। आलाव ( आलाप ) १. ५५; +सम्. समाविउं (समाप्य समाप्तुं वा) ६. ९५.
आलिह P. (स्पृश्) - +संप्र. संपत्त (संप्राप्त) १. ८४.
___ आलिहइ (स्पृशति) ७. २८. आबल्ल (आबाल्य) ३. ३५.
| आलुङ P. (दह्) आभरण (SK) ४. ३७, ६. २२ ___ आलुङ्खइ (दहति) ७. ४८. आभा (SK) १.५९,६७, ३.५९. आवइ (आपत्) ८. ४८. . आभास (SK) ८. १७.
आवजिअ (आतोधिक) २. ८. आम (अभ्युपगमे) ४. १.
आवत्त (आवर्त) २. ८४. आमद्द (आमर्द) १. ४३.
आवस्सअ (आवश्यक) ६. ६. . आमलय (आमलक) ५. ३८. आवेडय (आपीड) २. ५४.

Page #365

आस-इच्छु.]
शब्दसूची।
३१५
३१५
/आस्
अच्छइ (आस्ते) ७.५५; ८.१९. 1/इ अच्छति ,, ८.१०.
एइ (एति) ४.१५, १८:५.६१. अच्छते ,, ८. १०.
एन्ति (यन्ति) १. ६९. अच्छउं (आसे) ८. ५६. ! जन्ति ,, १. ७. . अच्छउ (आस्ताम् ) ८. ६४. एसि (एषि) ३.८५;४.१६,५१. अच्छह (आध्वम् ) ८. ४१.
एसु (एहि) ४. ५१. अच्छहु ,,८. १८, २१, ४१.
एध (एत) ४.८. आसीण (आसीन ) १. ७९;
एन्त (आयन्) ५. ५४. ६.२७, ३८..
एन्ती (यन्ती) ४. ४४. +समुपा. समुपासिअ (समुपास्य)
+उद् . उइअ (उदित) ५.१०६. २. ८३. .
+उप. उवेन्ति (उपयन्ति) ४. ४.
२ इ (पादपूरणे) ४. २१. आस (अश्व) १. ३४; २. ९०. आसङ्घ P. (संभावय्)
इअ (इति) १. २९, ४८, ६१,२.
१७, २३, ५३, ३. ५६, ७२, ___ आसचिअ (संभावित) ६. २३. ।
७५; ७६, ७७, ७८, ८७, ४. आसण (आसन) १. ७९; २. ३२;
२, ८, १२, २१, ३३,४१, ४५. .. ३. ७४; ५. २५, ८. १५.
५१, ५२, ५३, ५४, ५५, ५८; आसत्ति (आसक्ति).८. २१.
५. २, ४५, ४८, ७०,७१,७२, आसत्थाम (अश्वत्थामन्) १. ३१. ७३, ८१, ८७, ८९, ९२, ९६, आसय (आशय) २. ५२.
९७, १०५, ६. ३, १०; ७. १, . आसव (SK) ३.६४.
२३, ९२, १००; ८.३६,४०, आसार (SK) १. ५२; ७. ९२.
८३. इय २. ६२. आसीसय (आशिष् ) १. ८५. इअर (इतर) ५. ६०. . आह. P. (काङ्क्ष) .
इअरहा (इतरथा) ४. १९. . ___ आहन्त (काङ्क्षत् ) ७. ३६;
इक्क (एक) १. ७४. आहर (एहि रे)८. ६९.
इक्क-मण (एकमनस् ) ८. २०. १ आहरण (आभरण) १. ४३; २.८,
इक्कसि (एकशः) ८. ७१. ३४, ४२; ६. ३४, ७५. इङ्गाल (अङ्गार) १. ३५. २ आहरण (SK) ५.३५, ४३, ४४. . इङ्गुअ (इङ्गुद) १. ६०. /आहोड P.(तड्)
इच्छिर (एषित) ७. ५४. . .. आहोडिअ (ताडित) ६. १८. । इच्छु (इक्षु) ५. ६९. .

Page #366

३१६ कुमारपालचरिते
[ इट्ट-इदम् इट्ट (इष्ट) ३.८.
इमे (इमान्) ५. ९, ४८. इंट्ठ ,, ५. १०३.
णे , ५. ९. इड (इडा) ८. २३.
इमिणा (अनेन) ५. ३. इण-परि (अनया रीत्या) ८. ४२.
इमेण , ५. ३, १०.
णेणं , ५. १०. इम्हि s एण्हि
इमेहिं (एभिः) ५. १०.. इत्तहे (अत्र) ८. ७५.
एहिं , ५. ८. . इत्ति (इति) ३. ७९, ८६.
णेहिं ,, ५. १०. . इत्तिअ (एतावत्) ३. ७९.
इमाइ (अनया) ४. ५४. इत्थ s. एतद्.
इमाए , ३.६७; ४.४७. इत्थं (SK.) ३. ८२.
इमीए , . ४. ४७. . . इत्थी (स्त्री) २. ६६.; ३. ६५,४.
आहिं (आभिः) ५. ८.. . ५७, ६९, ७. ५, १५, २४,
इमाहि , ५. ६. . . २६, २७.
अस्स (अस्य) ५. ८. . . इदम्
आयहो ,, ८. २९. - अयं (अयम्) ५. ७, ७. ९३.
इमस्स ,, ५. ८, १४, ६१. इमो ,, २. २६, २७, ५. ६,
से , ५. १२, १३. इमे ,, ४. ६१.
इमाण ( एषाम् )५. १४. इमा (इयम्) १. ३०; ५. ९९. ।
सिं , ५. १२. इमिआ ,, ५. ७. इमा (इमाः) ५. ६९.
इमाइ (अस्याः ) ४. १३. इणं (इदम्) ५. ११; ६, ३ .
सिं (आसाम् ) ५. १३. इणमो ,, ५. ११.
आस्सिं (अस्मिन्) ५. ७. इदं , ५. ११.
इमम्मि ,, ४. १२; ५.९. इमं ,, २. ७९;३६१, ८०;
इमस्सि ,, ४. ७०; ५. ७. ४. ३, १९, २२, २३,७७;
एसु (एषु) ५. ८. ५. २९, ३२, ३३, ८२,
इदो (इतः) ५. ६६, ७२, ७५. ८३; ६. ९८; ७. १००. इह १.५:२. २९, ३१, ५५; ३. इमु ,, ८. २८.
६३; ४.१,८,५४,५९,६१, आयइं (इमानि) ८. २९.
६३; ५. ९, २३, ५४, ५५, इमं ( इमम् ) ३. ७०, ४.१९,
५८,६२,६४,६७,६८, ६९, २०, ५४, ५. ६,९,११.
८४;७. ९,१००; ८. ३४.. णं , ५. ९,
इह (इह) १. ६९; २.१७...

Page #367

इदि-उक्कुस 1 .
धं (इ) ७.९५. इदि (इति) ८. ५.
इन्द (इन्द्र) २.३२, ३४,६. २३,
१०४; ७. ५३, ६९,९३,९८. इन्दवारण (इन्द्रवारण ) ७.२० . इन्दिय (इन्द्रिय) ८. ५३. √ इन्ध
+ सम्. समिज्झन्त (समिन्धान) ३. ४.
इन्ध (चिह्न) २. २४. इन्धण (इन्धन) ७. ४८. इभ (SK) १. ७९; २: ३८; ६. २२, ४८, ५७, ६१, ६४, ९०. इय 5. इअ. इर (किल ) ४. ६.
इला (स्त्रीविशेष) ५. ८०.
इव (SK) १.२२, ३०, ४३; २. ५०; ३. ४०; ४. ३, ५४; ५. ६८; ६. ३५, ५२; ८. १.
√ इंष्
इच्छसि ८. ६३.
+ प्र. पेसइ (प्रेषयति ) ६. ७५.
पेसीअ (प्रैषीत् ) ६. ७८.
-
शब्दसूची ।
.. १ इह
इदम् . २ इह (इभ) २. २४. इहं इदम्
इहरा ( इतरथा ) ४. १९. इह-लोअ ( इहलोक ) ७.९५.
ई.
√ ईव्
इक्खन्त (ईक्षमाण) ६. २४. + निर् निरिक्खर (निरीक्षस्व )
४. ५३.
- निरिक्खउ ( निरीक्ष्य ) ८. ३२.
+ प्र. पेक्खसि (प्रेक्षसे) ५.६४. - पेक्खसे ५. ६४. - पेक्खित्था (प्रेक्षध्वम्) ५. ६८. - पेक्खह +37 ५.६८. पिक्खिज्जइ (प्रेक्ष्यते) २. २८. पेस्कन्त (प्रेक्षमाण) ८.४.
- पिक्खिऊण (प्रेक्ष्य ) १.५६.
+ प्रति. पडिक्खाविअ ( प्रतीक्षित )
ܙܕ
७. ३९.
ईरिस ( ईदृश) ४. १४.
ईस (ईश) १.२, ४, ६, ८३; २. ७६, ८५, ८९; ६.८९. ईसर (ईश्वर) २.१७; ६. ८५. ईसि (ईषत् ) ३. ६५.
उ
१ उअ (उत) २. १७, १९. २ उअ (पश्य) १. ६७.४. ३. १८,
५५, ५९, ६१, ६.४ ५.८, ११, १२, ४७, ४८, ४९, ७६. अक्ख P (दृश् )
उअक्खइ (पश्यति) ७. २५. उअर (उदर) ४. २८.
उउ (ऋतु) १. ८३, ९०; ३. १,
२, ४; ४. ५.
उउम्बर ( उदुम्बर) २. ७७. उऊखल (उलूखल) २. १६. उक्कम (उत्क्रम) २. ६७. उक्कर (उत्कर) १. ४१. उक्कस P. ( गम् )
उक्कसइ (गच्छति) ७.६. उक्कुस (उत्कृष्ट) ७. ९१.

Page #368

३१८
- उक्केर (उत्कर) १. ४१; ५ १८. उaar (उत्क्षेपण) ६. ९८. उक्खुड P. (तुड् )
उक्खडिअ (तुडित) ६. ७७. √ उग्ग P. (उद्-घट्)
उग्गअ (उद्घटित) ६.२३. उग्गम ( उद्गम ) ५. ८८ .
कुमारपालचरि
उग्गह P. ( रच्)
उगहिअ ( रचित) ६. ५९. उग्गीव ( उद्ग्रीव) ३.३२.
उग्घुस P. (मृज्)
उग्घुसिअ (मृष्ट) ६. ६६. उङ्घ P. ( निद्रा )
उङ्घन्त ( निद्रात् ) ६. ९. उचिअ (उचित) १. ४८. उच्च (SK) ३. ९. उच्चअ (उच्चैस्) २. ५. उच्चिणिरी (उच्चेत्री) ४.९. /उच्छल्ल P. (उद्-शल्)
उच्छल्लिअ (उच्छलित) ७.१८. उच्छव (उत्सव ) ३.१. उच्छाह (उत्साह) १.७१; ५.७८. उच्छाहकर ( उत्साहकर) ३.१५. उच्छु (इक्षु) १. ६३. उच्छुअ (उत्सुक ) ३.१. उज्जल ( उज्ज्वल) १. १६; ३. ७१; ५. ६२; ७.९, ८८. उज्जाण ( उद्यान ) २. ८१; ३.
१, ९, ७३; ४. २३, ३०,५. ९, ६३, ८४, ८७; ६. १०३. उज्जुअ ( ऋजु ) १.८९. √उज्झ
उज्झित ( त्यक्त) ८. ८.
[ उक्केर उद्धार
उट्टि (औष्ट्रिक) ३. ८. उट्ठसिअ s. घुष. उडु (SK) ६. १४. उड्डाण ( उड्डायन) ५. ३२. उण s. पुण.
उणा s. पुण.
उणाइ s. पुण.
उणो s. पुण.
उहा (उष्णा) ४.१.
उत्तंस (SK) ३. २०,७०; ७.९६. उत्तमङ्ग (उत्तमाङ्ग) ६. ८४. उत्तरङ्ग (SK) ४. २७. उत्तरिज (उत्तरीय) २.६१. उत्तरीअ ( ) २. ६१. उत्ताडण (उत्ताडन) ३.६४. १ / उत्थङ्घ P. (उद्-नमयू)
""
उत्थचिअ (उन्नमित) ६.२४. २ / उत्थङ्घ P. (उद् - क्षिप )
उत्थाअ (उत्क्षिप्य ) ६. ९८. ३./उत्थङ्क P. (रुध्)
उत्थचिअ (रुंद्ध) ६. ९१. उत्थार P. (अ-क्रम्)
उत्थारिअ ( आक्रान्त) ७. १. उदअ (उदय) ६.२३. उदय ६. ११, १२.
उदचिरी (उदश्चित्री) ४. ४४. उदहि (उदधि) ७. ८७. उद्दंड (उद्दण्ड ) १. १९. उद्दण्ड (SK) २. ४४. उद्दाल P. ( आ-छिद्)
उद्दालिअ (आच्छिन्न) ६.८४. . उद्देस (उद्देश) ५.६, १६. उद्धार (SK) ७. ९८..

Page #369

उद्धम-उवालम्भ ]
शब्दसूची।
३१९
. /उद्यम P. (पृ)
उर (उरस्) १. ४०. उद्धुमाय (पूर्ण) ७. १५. उरग (SK) २. ८३. उलय
उरस् (SK) ८. ८३. . उद्धूलिअ ( उद्धूलित) ६. १९. |
उरु (SR) ४. ३२. उपदेस (उपदेश) ७. १०२. उपसम (उपशम) ८. १२.
उलूखलय (उलूखल) २. १६. उप्पल (उत्पल) १. ५६.
उल्ल (आर्द्रय्) उपाय (उत्पाद) ३. ३२.
उल्लन्ति (आर्द्रयन्ति) १. ५५. /उप्पाल P. (कथ्)
उल्ल (आई) २. ३, ३. २७. उप्पालसु (कथय) ६. ३. Jउल्लाल P. (उद्-नम्) Jउप्पेल P. (उद्-नम् )
उल्लालिअ (उन्नमित) ६. २४. उप्पेलिअ (उन्नमित) ६. २४. उल्लाव (उल्लाप) १. ५६. उब्भ (ऊर्ध्व) २. ७७, ३. २२.
उल्लक P. (तुड्) उब्भाव P. ( रम)
__उल्लुकिअ (तुडित) ६. ७९. . उब्भावन्ती (रममाणा) ७. १३. उब्भिय (ऊर्ध्व) ८. १४.
उल्लुण्ड P. (वि-रेचर ) उन्भुत्त P. (उद्-क्षिप) .
__उल्लुण्डावन्त (विरेचयत् )६.१७ - उन्मुत्तिअ (उत्क्षिप्त) ६. ९९. .
१९. | /उल्लर P. ( तुड्) . उभय (SK) ३. ६९.
उल्लूरिअ (तुडित) ६. ७९. .. उम’ (उमा) ३. २८.
उल्लोअ (उल्लोच) १. ७३. • उम-कामय (उमाकामक)६. ३१. उवएस (उपदेश) ८. ४७. उमच्छ P. (वञ्च )
उवज्झाअ (उपाध्याय) ७. ६४. - उमच्छन्त (वञ्चयत्) ६. ५८.
उवदेश (उपदेश) ८. १. उमा (स्त्रीविशेष) ५. ८१.
उवमा (उपमा) २. ७२; ३. ४३; ... उमीस (उन्मिश्र) २. ४१.
७. १८, ८७. उम्बर (उदुम्बर) २. ७७.
उवरि (उपरि) ३. ८८; ८. ३१. उम्मत्थ P. (अभ्या-गम्)
उवरिं (उपरि) १. ६८. ___ उम्मत्थइ (अभ्यागच्छति)७.११.
उवसम (उपशम) ७. १२; ८.४४. उम्मि (ऊर्मि) ४. ४९.
उवह (उभय) ३. ६९. . उम्मीलणअ (उन्मीलन) ७. ६५. | Jउवहत्थ P. ( समा-रच ) उम्मुह (उन्मुख) २. ५२.
उवहत्थिा (समारचित)६. ६०. उम्ह (उष्मन्) ६. २१. जान६.२१.
उवहार (उपहार) ५. ३६. उम्ह-कर (उष्मकर) ३. ३०. उवालम्भ (उपालम्भ) ६. १०५.

Page #370

३२०
कुमारपालचरिते
उविन्द (उपेन्द्र) ६. २३; ७. ९८. उव्वीस (उर्वीश) ६. ३३. उव्वेढण ( उद्वेष्टन) ७. ५९. उव्वेय-करी (उद्वेगकरी) ३. ३५. उव्वे (उद्वेणु) २. ३८. उव्वेल्लिजइ s. वेष्ट. उब्वेल्लिर (सत्वरगमनशील ) ६. ४८. उव्वेव (उद्वेग) ७.६१. उव्वेसर ( उब्वेश्वर=राजविशेष )
६. ७५.
१ उसह (वृषभ) १. ८४.२
२ सह (ऋषभ ) १. ८९. १ / उस्लिक्क P. (उद्-क्षिप् )
उसिक्कन्ति (उत्क्षिपन्ति ) ६. ९९. २ / उस्सिक्क P. (मुच्)
उस्सिक्किअ (मुक्त) ६. ५६. उहय (उभय ) २.६. ऊ
ऊ (गर्हायाम् ) ४. १२; (आक्षेपे ) ४. १२; (सूचने) ४. १२; (विस्मये)
४. १३.
ऊरु (SK.) १. ७७; ३. २५. ऊस- मालि (उस्रमालिन् ) १.३२. ~ ऊसल P. (उद्-लस्)
ऊसलइ (उल्लसति) ५. १६. ऊसलिअ (उल्लसित) ७. ४५. ऊसव (उत्सव) ३. १, १९. ऊसारि (आसारिन्) १.५२. ऊसुअ (उत्सुक ) १. ७०; ३. २. ऊसुम्भ P. (उद्- लस् )
ऊसुम्भिअ (उल्लसित) ७.४५.
ऋ
अप्पिअ (अर्पित) १. ४४; ६. २७.
√ऋ
ओप्पिअ (अर्पित) ९.४३.
ए
एअ (एव) ५. ८६, ९१. एउ (एवम्) ८. १४. एकइआ (एकदा) ३.८६. एकल (एक) ३. ८७. एक ""
२६.
एकमेक ( एकैक) ४. २२. एक्कसरिअं (झगिति संप्रति वा ) ४.१९ एक्कासि (एकत्र ) ३. ८५. एक्कसिअं (एकदा) ३.८६. एक्कारअ (अयस्कार) २.१२. एक्केक्क (एकैक) ४. २२. एग (एक) १. ११; ३. ७७;
एतद्
६. २८; ७. ९७. गागार (एकाकार) ४. ६२. एहि (इदानीम् ) १.५१; ३.६७;
५. १०२; ६. १. इण्हि १.५३ ; ४. ६.४ ५. ८९, ९६; ६. ७१, ७२.
[ उविन्द एतद्
सो
इणम् (एषः) ५. १६.
एस
३. ८७; .७. ३४; ८ः
"
१. ६०; २. १०, १७, २६, २८. ३०; ४. २२, ६९; ५. ७१, १०१. २. ३१; ४. १२, १४, १५, १८, १९, २२; ५. १७.
35
८. २८.
""
इमो (एषा) ५. १६.
एसा
55
४. ३३; ५. १७, ७२, ७३. १००.

Page #371

एतहि-ओष ] शब्दसूची।
३२१ एह (एषा) ८. २८.
एत्तिअ (इयत् एतावद्वा) ३. ८.. एही , ८. ३८.
एत्तिल , ३. ८०. एभा (एताः) ४. २१; ५. ९८, १ एत्तुलु (इयत्) ८. ५५.
२ एत्तुलु (एतावत्) ८. ७५. एअं (एतत्)३.७३; ५.१७,५३. एत्थु (अत्र) ८. ५२. एदं ,, ७. १०१.
एदह (इयत् एतावद्वा) ३. ८०. एस , ५. १६.
एमेअ (एवमेव) २. ८०. एहु , ८.२८, २९, ३०, ३१,
एम्व (एवम्) ८. ६२. ३६, ३९, ६१, ६७,७२, ७४.
एम्वइ (एवमेव) ८. ६५. ए (एते) ८. ७२. .
एम्वहिं ( इदानीम् ) ८. ६६.
एरिस ( ईदृश)४. ७६. एआई (एतानि) ५. ७९.
एरिसअ , २. २४. एइ (एतान्) ८. २९.
एरिसिआ (ईदृशी) १. ६७. एएण (एतेन) ५. ३.
एव (SK) २. ८०. एदिणा , ५. ३.
एवं (sK) २. ८०. ५. ९७. एयाए (एतया) १. २६.
एवड (इयत्) ८. ५६. एआओ (एतस्मात्) ५. १५..
एव्वारु (एरुि) ५. ६३. एत्ताहे , ५. १५. .
एहउ (ईदृक्) ८. ५०. एत्तो , ५.१५. एअस्स (एतस्य) ५. १४. एदस्स ८. ५.
ऐ-अइ (अयिअयि).२. १३. एदाह , ८. ५. एआण (एतेषाम्) ५. १४.
१ ओ (सूचने) ४. १३; (पश्चात्तापे) अयम्मि (एतस्मिन्) ५. १६.
४. १३. ईअम्मि ,, ५. १६.
२ ओ (उत) २. १७. एअम्मि ,, ५. १६.
J ओअग्ग P (वि-आप) . एअस्सि ,, ४.७०.
__ओअग्गिअ (व्याप्त) ६. ९५. एत्थ ( एतस्मिन्) १. २९,४.
ओअन्दण (आच्छेदन) ६. ८५. ७१, ७३; ५. १५, ४६, ५७.
ओआर (अपकार) २. १८. इत्थ ४.७२; ५. १२, ६४.
ओआस (अवकाश) २. १८.
ओक्खल (उलूखल) २. १६. एत्तहि (इतः) ८. ६६.
ओग्गालिर (रोमन्थकरणशील). एत्तहे s इत्तहे. एत्ताहे ( इदानीम् ) ३. ६७. ओघ (sK) ४. २६.
21 [ कुमारपालचरित ]
ओ

Page #372

३२२
कुमारपालचरिते [ औज्झर-कडिल्लय ओझर (निर्झर) १. ६४. कइरविणी (कैरविणी) ६. ३. ओज्झाय (उपाध्याय) ७. ६५. कइलास-सअ (कैलासशय)२.१ ओट्ट (ओष्ठ) ४. २०.
कइवाह (कतिपय) २. ६२, ओमाल (निर्माल्य) १. २९. कइसअ (कीहक्) ८. ५१. | ओम्बाल P (छादय् )
कउ (कुतः) ८. ६१. . ___ ओम्बालिअ (छादित) ६. १४. कउच्छेअय (कोक्षेयक) २. १०. ओम्वाल P (प्लवय्)
कउसल (कौशल) २. १०. ओम्वालिअ (प्लावित) ६. २८.
कउह (ककुद) २. ५०... | ओरस P (अव-तृ)
कउहा (ककुम्) १. ११. ओरसिअ (अवतीर्ण) ६. ५२.
कए (कृते) ५. ३०, ३४, ६.७८.
कंटइल (कण्टकवान् ) १..१२, ओली (आलि पङ्क्ति) १. ५५; ३. ३३. ५. ६०.
कंत (कान्त) १. १९. . . ओलुण्डिर (विरेचनशील) ६.१६.
कङ्किलि (कङ्केल्लि) ३. १७.
कङ्केल्लि (SK) ३. ४. ओल्ड (आई) १. ५५. ८. ४.
कच्छ (कक्षा) ३. ३८. ओवण (उपवन) ३. ९०.
कच्छ (SK) ५. ६३, ७०. ओसढिअ (औषधिक) २. ५०:
कज (कार्य)५. ३८, ६, ४७,६१, ओसह (ओषध) २. ५०.
८८, ९५, ७. ८५, ९५. Jओसुक्क P (तिज्).
कजल (SR) ३. ५५, ४. ४९; __ ओसुकन्त (तेजमान) ६.६६. ओह (ओघ) १. ६३, ४. ३३; ६. कञ्चण-केअई(काञ्चनकेतकी)४.४.
कञ्चणार (काञ्चनार) ४. ३. ओहल (उलूखल) २. १६.
कश्चि (काञ्ची) ६. ७२. ओहाम P (तोलय)
कञ्चइआ (कञ्चकिता) ४. ७३. ओहामन्त (तोलयत्) ६. १६.
कद Jओहाव P (आ-क्रम् ) ___ ओहाविअ (आक्रान्त) ७. १.
+प्र. पयडिअ (प्रकटित) ३. ६.
-पायडिअ , ४. २९. Jओहीर P (नि-द्रा)
१ कट्ट (कष्ट) ४. १५. ओहीरन्त (निद्रात् ) ६. ९.
२ कट्ट (काष्ठ) ४. ५१.
कट्टमहु (काष्ठमधु) ३. ४०. कइअव (कतिपय) २. ६२. कडण (कदन) २. ४६. कइम (कतमत्) १. ३६.
कडि (कटि) ३. २५. कइया s किम्.
कडिल्लय (कट्य) ४. ५२.
क

Page #373

कडुअ-कमल ]
कडुअ ( कटुक) २. ३१. कडुअत्त (कटुकत्त्र) ७. २०.
कढण (कठिन) ३. ५१.
शब्दसूची ।
कण (SK) २.८३; ५. ५६; ६. ८९, ७. ८७.
कणय ( कनक) १.२७, ७५; ४. १०; ६.२६, ३४, ५४, ७५, ८२, ९३.
- पङ्कअ ( कनकपङ्कज़) ५.६२. कणवीर (करवीर) २.६३. कणिआर (कर्णिकार) ३. ४४. कणेरू (करेणु) ३. ་६०. कण्टइअ ( कण्टकित) २.४९. कण्ठ (SK). ३. २०, ५.६७, ८. ८३.
कण्डलि (कन्दरिका ) ३. ११. कण्डूय
कण्डुअमाण (कण्डूयमान) १. ७४. कण्डूल (खर्जूल ) १. ३८. कण्ण (कर्ण) २. ७, २२,२७; ६.
२६.
"
कण्णआर (कर्णिकार) ३.४४. कण्णआरय २. १३. - १कण्ह (कृष्ण = हरि) २.१७; ३.५५. २ कण्ह (कृष्ण = वर्णविशेष ) ३. ५५. कत्ता (कर्तः) ४. ५८. कतार," .४.५३, ५८. कत्तो (कुतः ) ५. ५; ६.१, १०५. कत्थ (क) १.६२,४.१०; ५. ५;
८. २४.
कथ्
कहइ (कथयति) ४. १६;५. ७.
३०३
""
कहेसु (कथय ) ८. ७१.
८.७०.
कहि कहिअ (कथित) ७.१२;८.१४. कधिद ८. १, ४६.
""
कहिवि (कथयित्वा ) ८. ८३.
कद 5. कृ.
कदण (कदन) २. ४६. कन्त (कान्त) १. १९. कन्ति (कान्ति) १.७८;२.१, ४९;
३. ४७; ६. २२; ७. १८. कन्तिल्ला कान्तिमती ) ३. ७९. १ कन्द (SK) १.३५, ५९. २कन्द (स्कन्द ) २. ८५. कन्दप्प (कन्दर्प) ३. ३३. कन्दलिअ (कन्दलित) ५. १७. कन्दली (SK) ५. ७०. कन्न (कर्ण) ४. २८; ८. ७४. कन्नउज (कान्यकुब्ज ) ६. ७९. कन्नुल्लड (कर्णक) ८. ७३. कन्नेर (कर्णिकार) २.१२. कपट (SK) ८. ८.
१ कप्प (कल्प=काल विशेष ) १. ६१. २कप्प (कल्प = द्रुमविशेष) ६. १२. कपूर (कर्पूर) २. ३९;५. १३. कबरी (SK) १.७६; ४. ४४. १कम (क्रम) १.१४; २. ६७; ६.
४५.
२कम (क्लम) ३. ५२. कमन्ध ( कबन्ध ) २.५७.
कमल (SK) १. ७०; ५.१९,४९; ६. १८, १३, ३३, ३६, ७०; ८. ४७.

Page #374

३२४
कुमारपालचरिते . [ कमलच्छी-कलि कमलच्छी (कमलाक्षी) ५.८०. ! /करा P.(भञ्ज) कमलिणी (कमलिनी) ५. १९. । करञ्जिअ (भम) ६. ६९. कमवस P. (स्वप्)
१करण (sk=कर्तृ)२.४१, ३. ७. कमवसइ(स्वपिति) ६. १००. २करण (SK=अधिकरण) २.८७. कम्प
३करण (SR=इन्द्रिय) ७. १, ५७; कम्पिअ(कम्पित) १.२०;३.१३.
८. ४१, ७६. कम्प (SK) ५. १०२.
४करण (SK=पद्मासनादि) ८. १७. कम्भारजम्म (कश्मीरजन्मन्) ३. करणिज (करणीय) २.६०. • . २२.
करन (करण इन्द्रिय) ८.७. कम्म (कर्म)५.४४,८७; ७. १०,
करलिहूअ (कदलीभूत) २..४८. ३९, ४८, ५४, ६३, ७३, ७८,
करहय (करभक) ६. ३०. ८१, ८५, ८. ८, ४५,४९,५३, करि (करिन्) २.४८;६.६४,९९. ५४, ६३, ७०, ७९.
करिअव्वी (कर्तव्या) ८. ३३. कम्मण (भोजन) ६. ७४. . करिएव्वउं (कर्तव्य) ८.७६. कम्मन्तमत्त (नापितमात्र) ६. ४४." करुण (करुणा) ८. ४९. कम्मवण (उपभोजक) ६. ७४. । करुणा (SK) २. ६५. कम्हार (कश्मीर) १. ६५;३.२२. करेवा (कर्तव्य) ८. ७६. कम्हारज (कश्मीरज) ३. २९. करेव्वउं,, ८. ७६. . १कय s.कृ. २कय (कच) २. २७.
कलिअ (कलित) २.७७; ३.२. . कय-जुग (कृतयुग) १. १५. कलङ्क (SK) १. ६०. कयल (कदल) २. १३.
कलम (SK) ५. १८. कयलि (कदली)२.४८;४.१,५०.
कलयण्ठ (कलकण्ठ) ५. ६७. कया (कदा) ७. ४३.
कलस (कलश) २. ६३, ६४. . १कर (sx=किरण) १. ५८, ५९,
कलह (SK)४. १३. २कर (SK. हस्त) १.७३, ८६,२.
कला (SK) १.३३,३९; २. १८, ३,७, १९, ३९; ३. २२, २८;
२०, २३, ३७, ४१; ३. २६, ६. २४, ३२, ६३. ३कर (SK=राजग्राह्य) १. ३४. कलाव (कलाप) १. ३९. ४कर (SK=शुण्डा) २. २५, २६; १कलि (SK=कलियुग) १.१५,८३;
२. ४३, ५२, ८३, ६. २८; करअ (करक) ४. ३१.
७. ७८, ८१, ८. ३५.

Page #375

काल-काहल ] शब्दसूची।
३२५ . २ कलि (SK=कलह) ७.४४, ६९. कहावण (कार्षापण) ३. २७.
कलिआ (कलिका) ३. ५८; ५. कहिं (कुत्र) ६. १. - १३, ४१, ५४.
काई (किम्) ८. ३०. कलुसण (कलुषण) ५. ३२. काउँअ (कामुक) २. २५. कल्लाण (कल्याण) ८. ३३.
| काङ्क्ष कल्हार (कहार) ५. २२.
कंखन्त (काङ्क्षत्) ७. ३८. कवट्टिअ (कदर्थित) २.४९; ३.५.
. कवड्डि (कपर्दिन्) ३. १०.
१ काम (SK= मदन) १.७६; ३.७, कवण (किम् ) ८. ३०.
२८, ९०, ५. ७,५८; ७. ३, कवरी (कबरी) ३. ५५; ५. ६०.)
२८, ३२.. कवलण (कवलन) २. २२. ! २ काम (SK=विषयाभिलाष) ७. ७. कवाड (कपाट) २. ४५. . !
कामकर (SK) ३. ४३. कविकच्छ (कपिकच्छू) ७. २७. | काम-वस (कामवश) ७. ८. कशाअ (कषाय) ८. २.
कामि (कामिन्) ३. ४२; ६.२०, कस्
कामिणी (कामिनी)३. ६;७.२५. + वि. विअसन्ति (विकसन्ति)
कामुअ (कामुक) १. ५९. १. २४. .
काय (SK) ८. ७२. -विअसिअ (विकसित) ३. ३१;
कायव्य (कर्तव्य) ७. ५४. ... . ४. २०.
कारण (sK) ८. २५. ... -विअसाविअ(विकासित)७.४०.
काल (sK) १. १५; २. ४३, ४. कसण (कृष्ण) ३.३१,५५,५.६९.
____७४; ५. ६२; ६. ७४;७ ७२. कसरक्क (कसरत्क) ८. ६८.
काला (तिरस्कारपरा) ४. ४७. कसाय (कषाय) ८. ८, ५३.
कालास (कालायस) २. ७५. १ कसिण (कृत्स्न) ३.३१,३९,४९.
कालायस (SK) २. ७५. २ कसिण (कृष्ण-वर्णविशेष)३.५५. काशय कस्ट (कष्ट) ८. १.
+ प्र. पयासन्त (प्रकाशयत्) ६. १ कह (कफ) ७. २१.
३१, ४३. २ कह (कथम्) ५. १४, ८५,१०५; / कास
६. १०६, ७. ८४; ८. १६. । ___ खासिअ (कासित) २. २८. कहं " ४. १९; ५. १०१, ७. कास ५. ६४. ९९; ८. ६०.
कासवि (काश्यपी) १. ३१. कहन्तिहु (कुतः) ८. ६१. कासि (काशि) ६. ७६, ९६. कहा (कथा) ६. ४५, ४६. काहल (कातर) २. ४३.

Page #376

३२६
कुमारपालचरिते
[काहावण-किम्
काहावण (कार्षापण) ३. २७. कि s. किम्. किंसुअ (किंशुक) १. ५७, ३.
६६. ९०; ४. २४. किङ्किणी (SK) ५. ७; ६. ३८. किञ्च (कृत्य) ८. ३३. किच्चि (कृत्ति)२. ८७. किच्ची-पाउरण (कृत्तिप्रावरण = __ शंकर) २. २०. किडि (किरि) २. ६२; ३. ७१. | किणण (क्रयण) ६. ३४. | किणो (प्रश्ने) ४ २०. कित्तणय (कीर्तन) २. ५१. कित्ति (कीर्ति) १. ३०; २. २०;
७. ८८, ९६, ९९. किध (कथम्) ८. ५० किंनर (SK) ४. ४५, ७२. किंनरी (sK) ६. १२.
२४, ३३, ५१, ५३, ५६, ५५; ५. १२, २३, २४, २९, ३०, ३१, ३२, ३३, ६५, ६९; ६. २, ३, ४८, ७. २०, ६८,
१०१, १०२. ८. ६०, ८०. कि ८. ४१, ४६.
. कं (कम्) ५. ७८; ६. ९७, ९१ .
८. ३७, ५६. कं (काम) ४. ४९. . . किणा (केन) ५. ३, ६. ९७. . . केण " १. १७, ३. ५१,
५५, ५७, ७५, ७६, ७७, __७८, ८०, ५. ४, ८. १६,
केहि (कैः) ५. ८६. केहि " ३.७२. .. काइ (कया) ४. ४७. कीइ ” ३. ५२, ५४, ८१, __८२, ८३, ८५, ८७, ८९, ४.
किम्
को (कः) २. १०,७३; ३.५६, । ७९, ८६, ४. २३, ४६, ५५, ६६; ५. ५, १५, ५९; ६.७, ११, १०२; ७. ३, १४, १५, २३, ३०;८.३७, ५४. के ४. ५९; ६.६६, ६७, ७. १३, ३६. का ३. ५१,५३, ५७, ४. ४२, ४७, ५१, ५२,५४, ५. ७३. .. 'किम्)१. २४,३०,४१; २. 1',८०,३. ७६, ८०; ४. २, १०, ११, १२, १३, १४,१५,
कीए " ३. ५८, ८४, ४.
५३, ५८. . . काहिं (काभिः) ४. ५५. कम्हा (कस्मात्) ५. १, २. काओ " ५. १. . किणो " ५. २. किहे " ८. २६. . कीस " ४. १४,५. २,७१. कस्स (कस्य) ४. ७३; ७. ४५. . कसु " ८. १७, ७०, ७१. कास " १. ३२: .

Page #377

शब्दसूची।
किं णेदं-कुण.]
३२७ , कासु (कस्य) ८. २७, ३१,७१. किसल (किसलय) २.७५;३ २९.
कास (केषाम्) ४. ७१. किसलय (SK) २. ७५.
केसि (केषां कासां वा) ४. ७१. | किह (कथम् ) ८. ५०. .. कास (कस्याः ) ४. ७२. कील (क्रीडा) ४. ३२ काइ , ४. ७३.
कीला ,, २. ३७; ४. ३६, ३८, कहे , ८. २७.
६२, ६४. किस्सा ,,. ४. ७४.
कुऊहल (कुतूहल) १. ७२. कीए , ४. ७५. कीसे
कुंढ (कुण्ठ) १. १९. , ४. ७५. काण (कासाम्) ४. ४९.
| कुकम्म (कुकर्मन्) ७. २. कइआ (कस्मिन् काले) ४.७६. कुकुर P. (उद्-स्था) कइया । १. ४८...
__+उद्. उकुक्कुरिअ (उत्थित) ६. काला , ४. ७६.
१२. काहे , ४. ७६. कुङ्कुण (SK) ६. ४१, ४७, ४९, ... काहिं (कस्याम्) ४. ६९. . ! .६२, ६९, ७१. ... कीए , ४. ६९, ६. २. कुङ्कुम (SK) ५. ५४.
किं णेदं (किमेतत् ) ७. १००.. कुच (SK) ३. ६९. किं पि (किमपि) १. ३०..
कुच्चय (कूर्चक) ६. १६. . किर(किल)२.६३,३. १६, ५०; |
कुच्छेअय ( कौक्षेयक) २. १०. ४. ६, ३९, ७८, ५. ३, ८. कुजय(कुब्जक-शतपत्रिका,२.२८.
कुञ्च .किरण (SK) ६. १६.
+आ. आकुञ्चिअ (आकुञ्चित) २. ६, किराय (किरात) २. २९. कुटुम्ब (SK) ८. ७.
किरिआ (क्रिया)३. ४९. किरिया कुट्टिम (SK) १. ५३. '.. ८. ११.
कुडङ्ग (SK) ५. १७. किल (sK) ४. ७, ८. ६. कुडय (कुटज)५.९,१२,१७,४०. किलकिंच P. (रम्)
कुडुल्ली (कुटीर) ८. ७२. किलकिंचिअ (किलकिंचित) ५. .
कुण P. (कृ) १०४; ७. १३..
कुणइ (करोति) २. ७८. कि (कथम्) ८. ५०.
कुणन्ति (कुर्वन्ति) १. १६, ५३. किवालु (कृपालु) १. ८०.
कुणसु (कुरु) ६. ४१; ७. ९७. किस (कृश) २. ५९.
कुणेसु ,, ३. ६७. . किसङ्गी (कृशाङ्गी) १. ७८. कुणन्त (कुर्वत्) ५. १०६.

Page #378

३२८
कुमारपालचरिते . .
[कुतित्यिक
+प्र. पकुणन्ती(प्रकुर्वती)७.८७. | कुतित्थि (कुतीर्थिन्) ७. ३९. । कुतित्थिअ(कुतीर्थिक)७. ४२; ८.
१४. कुतुम्ब (कुटुम्ब) ८. ७. कुदिट्टि (कुदृष्टि) २. ५९. कुन्तल (SK) ४. ६८. कुन्द (SR) ५. ६७, ७७, ८१,
कुप्
कुलडा (कुलटा) ६. ५. . कुल्ल° (कुल्या) ४.४१. कुल्ला " १. ४६. . कुसल (कुशल)१.७२, ४.८७.
१३, ३३. कुसुम (SK) १. २२, ५७, ७६,
८८;२.८,२८,४१,५५, ५६, ७९, ८१, ८५, ३.५, २९, ४४, ४५, ४७, ४९, ५४, ५९, ६३, ७०, ७१; ४. ३७, ६८; ५. १४, १५, २१, ३७, ४३, ४४, ५२, ७३, ८२, ८६, ६.
१२, ८१. . कुसुम-ज्झअ (कुसुमध्वज)३. ४. कुसुम-धणु (कुसुमधन्वन्)१.११. कुसुम-सर (कुसुमशर) ३. ३. कुसुमोट्टी (°कुसुमोष्ठी) ४. २०. कूज .. कृजिअ (कूजित) ३. ३७. कूर्पास
कुप्पिसन्त (कूर्पासवदाचरत् ) १.
कुप्प (कुप्य) ३. ७५, ७९.
कुविअ (कुपित) ७. २७. कुपह (कुपथ) ७. ६२. कुबोह (कुबोध) ७. ७८. कुमर (कुमार) २. ३९; ६. ३९. | कुमरवाल (कुमारपाल) १. २८. कुमुअ (कुमुद) ५. ६४, ६. १०,
१३. कुमुइणी (कुमुदिनी) ५. १०६.
कुम्पल (कुड्मल) ३. १७, ४३: १ कुम्भ (SR=गण्डस्थल) २. २७,
कूव (कूप) ४. २९.
२ कुम्भ (SR=पात्र) ६. १६.. कुम्म (कूर्म) ६. ८०. १००. कुरल (sK) ५. ९३. कुरवय (कुरबक) ३. ३२, ६०. कुरु (SR) ४. ६०. कुरुर (SK) ५. ४७. कुल (SK) १. ८७; २. ३, ७३;
३.४५,५९, ६८;५.१९,७६; ६. ८, १५, ४५, ५६, ७८, ९. ७. ४१, ७३.
करइ (करोति) ८. ६४, ६५,
६६, ७५. करेइ , १. ४१; ८. ६२. करहिं (कुर्वन्ति) ८.४०. करसि(करोषि) ३.५६, ८.४१. करेसि , ८. ७.. करउ (करोमि) ८. ५६. कलिमो (कुर्मः) ८. ५.

Page #379

-] .. ..
शब्द-सूची। काहिन्ति (करिष्यन्ति कारो वा) कारिजइ (कार्यते) ५. ७७. ७. ५४.
कअ (कृत) ३.१; ६. १२,७०. काहं (करिष्यामि) ५. ९३.
कत , ८. ८. काहिमि ,, ५. ९३.
कद ,, ७. ९५. करसु (कुरु) ८. ५२. करहि ,, ८. ४०, ६३, ७६.
कय ,,१. ४६, ५८, २. ४, करि ,, ८. ३२, ३५,४९,५१,
८, ३७, ४१, ४६,५५, ५२,६३,७०,७८,८१,
६१, ७४, ७८,८१, ३. करे ,, ८. ४२. .
१, १८, २३, २४, २५,
३०, ४०, ६५, ४.५३; करहा (कुरुतं) ८. ४६.
५. ९०, ९१, ९३, ६. करेहु (कुर्याः) ८ ६७.
२, ५३, ८६, ८७,९५; अकासि ( अकार्षीत् )१. ८१;
७. ५०, ८. ३३, ७३. . २.९,५३, ३. ५३.. कासी ,, ५. ८७.
किस ,, ८. ५३. काही ,, १.८८, २. २; ५.
कराविअ (कारित) ५. ७६. ८७; ६. ३३, ७९;
कारिअ , ५. ७६, ७८, ७. १. ..
कीरन्ती (क्रियमाणा) ७. ८६. • काहीअ ,, ५. ८७; ७. ५३. ।
काउं(कर्तुम् )१.५८,२.१;७.५३. किजदि (क्रियते) ७. ९९. .
करेप्पि , ८. ७९. किजद्ने , ७. ९९.
करेप्पिणु , ८. ७९. . कीरते , ८. ९.
करेवि ,, ८. ७९. कासु (क्रिये) ८. ४३. .
करेविणु ,, ८. ७८. अकारि (अकार्यत) २. ६६. काउं (कृत्वा) २.५०, ६२,८२; करावइ (कारयति) ५. ७४.
३. ३७, ८. २. करावेइ ,, . . ५. ७४.
काऊण ,, १. १४. कारइ , ५. ७३.
काऊणं ,, १. १४; ७. ५४. कारावेइ , ५. ७८.
कडुय , कारेइ , ५. ७८.
करवि करावउं (कारयामि) ८. ५६. करावेमि
करिउ , ५. २८. कारीअइ (कार्यते) ५. ७६. करावीअइ , ५. ७६.
करिय कराविजइ , ५. ७७.
करिवि
करिउं
iii

Page #380

कुमारपालचरिते
. [कृत-कोहण्डी
करेप्पि (कृत्वा) ८. ७७. | २ केलि (SK=क्रीडा) ३. ७१; ४. करेप्पिणु ,, ८. ७७.
४१, ७४,५. ४. करेवि , ८. ७७. केवँ (कथम्) ८. ५.. . करेविणु , ८. ७७. केवडअ (कियत्) ८. ५६. +अनु. अणुकाही (अन्वकार्षीत्) केस (केश) १. ५१; ५. ९३. २. २०.
केसर (SR) २. १: +दुर्, दुक्कय (दुष्कृत) ८. ६३. केहअ (कोट्टक्) ८. ५१. कृव (कृपा) ८.६६.
केहिं (तादर्से) ८. ७०. .... कृवा , ८. ८२.
कोआस P (वि-कस्) । कृवालु (कृपालु) ८. ८२.
कोआसइ (विकसति) ५. ११.
कोआसिम (विकसित) ७. ४१. कृष्
कोउहल्ल (कुतूहल)२.१७,३.३६. कड्ड (कर्षामि) ८. ४१.
कोउहल्ली (कुतूहलिन् ) १. ७२: कड्डिजइ (कृष्यते) ८. २२.
कोऊहल (कुतूहल) १. ७२. कड्डिअ (कृष्ट) ४. ५२.
|./ कोक P (व्या-हृ) करिसिअ ,, ७. ३२.
कोकन्त (व्याहरत्) ६. ४८.
कोच्छेअय (कौक्षेयक) २. १०. +उद्, उक्किण्ण (उत्कीर्ण) ८. ८१. कोश्चरिउ (क्रौञ्चरिपु) २. ९.. केअई (केतकी) ५. ११, २६. . कोडि (कोटि) ७. ७१. केंसुअ (किंशुक) १. ५७.
/ कोडम P (रम्) केढव (कैटभ) २. ३६. .
___ कोड्डुमिअ (कुट्टमित) ७. १३. केढव-रिउ (कैटभरिपु) २. ५७.
कोप्परय (कूपर) १. ७६. केत्तिअ (कियन्मात्र) ३. ८२.
कोमल (SK) २. ७५. केत्तिला (कियती) ३. ८२... कोल (SK) ६. १००. केतुल (कियत्) ८. ५५, ७५. कोल्ला (कुल्या) ३. ४६. केत्यु (कुत्र) ८. १५, ५५. कोस (कोश) ६. ३३. केदह (कियत्) ३. ८२.
१ कोसल (sk=देशविशेष) ४.६५. केरिस (कीदृश) १. ६७.
२ कोसल (कौशल) ३. २६. . केल (कदल) २. १२.
कोसल्ल (कौशल्य) ७. १९. केलाय P (समा-रच्)
कोह (क्रोध) २. ४८; ६. ५७;८. केलाइअ (समारचित) ६. ६०. केलास (कैलास) २. ४.
कोहण्डी (कूष्माण्डी) १. ७६; १ केलि (कदली) २. ७५.
३. २९.

Page #381

कोहल - खण्ड ]
कोहल (कुतूहल) २.१७. कोहलि' ( कूष्माण्डी) ३.२९; ५.
१०.
क्खण s. खण.
क्खन्द s. खन्द.
क्खम (क्षम) २. १८.
क्खीर (क्षीर) ७. ८०.
/ क्रम् .
+आ. अक्कमिअ ( आक्रान्त) ७.२.
७.९१.
""
- अप्फुण्ण + व्युद्. वोक्कन्त ( व्युत्क्रान्त) १.
७१.
की
+ वि. विक्केन्त (विक्रीणत् ) ६. ३५. क्रीड़
कीलन्त (क्रीडत् ) ४.६३.
√ क्रुध्
कुज्झइ (क्रुध्यति) ७. ५६.
कुज्झन्त (क्रुध्यत् ) ६.९१.
शब्दसूची ।
'क्लम्
किलन्त (क्लान्त) १. ९; ३. ५२.
क्लप्
किलित्त (क्लप्त ) २. १.
कथ्
कढि (कथित) ७. ५८.
क्षिप्
खिवन्ति ( क्षिपन्ति ) १.६४, ४.
६७.
खित्त (क्षिप्त ) ३.५८, ६४. खिविआ (क्षिप्ता ) ६. ९७ . . छूट (क्षिप्त ) १. ८; ३. ६४; ८.
१८..
३३१
+आ. अक्खिवास (आक्षिपसि)
६. ९९
√ क्षुभ्
+वि. विच्छुहिरे विक्षुभ्यन्ति ) ५.
६७.
ख
ख ( SK . ) २. ८०; ४. ४६, ५.
५१, ७५; ६. १६, २१, २३. खअ (क्षय) ८. ५३.
खइर (खदिर) २. १६. खउर P. (क्षुभ्)
खउरइ (क्षुभ्यति) ६. १०४. खग्ग (खज) ६. ५०. खग्ग (खजिन्) १. ८१; ३. ३३.
खच्
""
खइअ ( खचित) २. ३४. खचिअ ६. ५४. खसिअ २. ३४. खजूर (खर्जूर) ४.२३. खञ्जण (खञ्जन) ५. ४७. खट्टङ्ग (खट्वाङ्ग) २. ३५. खडं (तृण) ७. ८०.
33
खड्ड P. (मृद्)
खड्डिअ (मृदित) ६. ८६. १ खण (क्षण = उत्सव ) ४. ७८.. २ खण ( क्षण = कालविशेष) ३. २४;
५. ८८.
क्खण १. ८३. खणि-खणि (क्षणे क्षणे ) ८. ७३,
खण्ड्
खण्ड (खण्डित) १.३८; २.
४४.
खण्ड (SK.)२. ६६.

Page #382

Jखन्
३३२ कुमारपालचरिते
. [ खत्त-गइ खस(क्षत्र) ६.६६.
खीलय (कीलक)२ २८. खत्तिअ (क्षत्रिय) ६. ४५. खु (निश्चये)१. ९, २. २६; ३.
८५,४. ११, ५. ४, ५८; खम्मइ (खन्यते) ७. ७७, ७८. ६. १०५, ७. ४, ५०, ८०, खणिजइ , ७. ७७. ८२,९५, १००; (ऊहे) ४. ११; खणिजए, ७. ७८.
६. १०४; (संभावने) ४. ११; · +उद्. उक्खय (उत्खात)१.४७. (विस्मये) ४. १२, १७, ५५; ..
-उक्खाय , १.४७. (संशये) ४. १२. . खन्द (स्कन्द) २. ८५, ३. ४४. | खुडुक्क P.(अवतृ स्खल् शल्याय वा) . °क्खन्द ३. ४४. .
|, खुडुक्कन्त (अवतरत् स्खलत् शल्या-. १ खन्ध (स्कन्ध शरीरावयव) २.३८, । __यमान वा) ८. ४५.
खुप्प P. (मस्) २ खन्ध(स्कन्ध प्रकाण्डमस्तक)४.२९ खुप्पन्त (मजत्) ६.६४. . . .
ख-पुप्फ (खपुष्प) ७. ७०. खुर (sK.) २.८९... खप्पर (कर्पर) २. २८. खेअ (खेद)४.९. खम (क्षमा) ८. ३४.
खेअण (खेदन) ३. ९० खम्भ (स्तम्भ)२. २८४. २७. खेअर (खेचर) २. ३४. खल (SK.) २. ३१.
खेअरी (खेचरी) ४. ४६. खलपु (खलपू)४. ५४
खेडअ(स्फेटक नाशक) २. ८५.. खल्लीड (खल्वाट)१. ५१. खेडय (केटक-ज्वरविशेष)२.८५. Jखा P. (सम् स्त्य)
खेड P. (रम्) +सम्. संखाय (संस्त्यान) ६. __खेड्डन्ति (रमन्ते) ७. १३. ११.
खेड्डा (क्रीडा) ५. ९०. खाणि (खानि) ८. २८.
खेल Jखाद्
खेलन्ति (क्रीडन्ति) ४. ४४. खाइ (खादति) ७. ६२.
खोह (क्षोभ) ६. २७. खाए , १.३५.
खोहयर (क्षोभकर) ३. ३९. खादन्ति ७. ६२.
खाहिं (भक्षयन्ति) ८. ६८. गअ (गज) १. ३६. गय २. २७; खाला (अशुचिजलनिर्गमस्थान) ७. ! ६. ९४, १०२.
गइ s. गम्. खिर P. (क्षर)
। २गइ (गति) २. २३, ४.३२, ३९; खिरन्त (क्षरत) ७. १६.
५.५१, ५३, ६. २२.

Page #383

महन्द-गम]
शब्दसूची।
. गइन्द (गजेन्द्र) ६. ६८... गभिणय (गार्भत) २. ४०. गउअ (गवय) १. ३८,
! गम् गउअपुच्छ (गोपुच्छ=शरविशेष)
गच्छइ (गच्छति) ८. १९. .. २. ९.
गच्छं (गमिष्यामि) ५. ९४. गउड (गोड) ६. ७८.
गच्छिस्सं " ५. ९५. गउरव (गौरव) २. ११.
गमिही (अगमत् ) ३.५०. गउरी (गौरी स्त्रीविशेष) ५. ८०.
गम्वइ (गमयति) ८. ६५. गग्गर (गद्गद) २. ४८.
गअ (गत) १. २२, ९०; २. १ गङ्गा (श्रीविशेष) ५. ८०.
८३, ३. १, ५०, ४. २५, २ गङ्गा (SR) २. ३०, ८. १५.
३०;८.४०. गजि (गर्जि-बंहित) २. २३.
गय " १. ३०, ५१,२. २२; गड्ड (गर्त) ३. १.
३. ४, ४१, ५. १९, ६. ९; गड्डह-वाहण (गर्दभवाहन-रावण)
७. ३, ८. ६६. ३. १०.
गइ (गता) ८. ८३. . गढ P. ( घट )
गश्चन्त (गच्छत) ८. ३. ___ गढिअ (घटित) ६. ७५.
गन्तुं (गत्वा) ४. ८. गढा ( दुर्ग) ६. ५०. . गच्छिय " ७. ९८. गण
गडय " ७. ९१. . गणइ (गणयति) ८, ७५.
गन्तून " ८.७. १ गण (SK=नन्दिप्रभृति ) २. ७६; | गमेप्पि. " ८.८०.
गमेप्पिणु " ८.८०. २ गण (SK=समुदाय) ५ ५८, ७. गम्प्पि " ८.८०. ४८, ६९, ८. २१.
गम्प्पिणु " ८. ८.. गण्ठ P. (ग्रन्थ्)
+अनु. अणुगच्छइ (अनुगच्छति) ..'. गण्ठिअ (प्रथित) ६. ८१.
७.५५. गण्ड (SR) २. २९.
-अणुगमिअ (अनुगत) २. ७२. गण्ड्स (गण्डूष) ३. ६४.४.४६. -अणुगम्ममाण (अनुगम्यमान) गन्ध ( SK.) २. ४५, ८४, ३.
७. ८५. ४१, ५५, ९०, ४. २४, ५. +अभ्या. अब्भागच्छइ (अभ्या१, ३, १३, ६१, ८३.
गच्छति ) ७. ११. गन्धवह (SR.) ५. ७७.
+अव. अवगअ (अवगत) २. १९. गन्धव्व (गन्धर्व) २. ७६.
-अवगम्मन्ती(अवगम्यमाना) गफिर (गम्भीर) ८. १३.
०
०
०

Page #384

३३४
कुमारपालचरिते [गमण-गिम्ह · +आ.आअ (आगत) २. ६३, ७३; +वि. विअलइ (विगलति) ७. ४. ११, ६. १.
१८. -आगअ " १.८४, २. ७५. गल P. (सम्-घट्) -आगय " १.४८, ५३. ।
। संगलिअ (संघव्य) ६. ७५. -आगमिअ (आगमित) २. २३.
गलत्थ P. (क्षिप) -आगच्छन्ती ७. ११. +उद् . उग्गय (उद्गत) १. ७८ ।
गलत्थिअ (क्षिप्त) ६. ९६. . ३. ४२.
गलोइ° (गुडूची) १.७७. ... + प्रत्या. पच्चागच्छइ (प्रत्यागच्छति) | /गवेष ७. १२.
गवेसिअ (गोषित) ७. ३४. . . +वि. विगय (विगत) १.५७, ३. गव्व (गर्व) ३. ८४, ६.७७. . . . २०७५.९०.
गव्विर (गर्विन् ) ३. ८४. . +सम्. संगय (संगत) ७. ११. गह (ग्रह) १. ८१, ७. ३. गमण (गमन) १. ७९; २. ८४,५. गहण (गहन) ६. ८७, ८. ३१, . ८७, ६. ७८.
• ३८,६१, ६९. गमेस P.( गवेष् )
गह-वइ (गृहपति) ३. ७४. गमेसन्ति (गवेषयन्ति) ७. ३३.
गाअङ्क (गवाङ्क-हर)२. ९... गम्भीर (SK.)६. ३०.
गाई (गौः) ७.८०. गय s. गअ.
गाण (गान) २. ७२. गयण (गगन) १. ५२, ६२, ३. गाम (ग्राम) ४. २४. ५२, ६. १४, २८, ८. २४. .
गामणि (ग्रामणी) ४. ५४. गय-वर (गजवर)२. २६.
गामिल्ली (ग्राम्या) ३. ८६.
गाय (गायक)५. ९१, गयसुकुमाल(गजसुकुमार)७. ३.६ .
गायणी (गायनी) २.७१. गरुअ (गुरुक) १. ६९; ६. १०६.
गारव (गौरव) २. ११. गरुवी (गुवीं) ३. ५८.
गावी (गौः)५. ९२. . गर्ज
/गाह गजन्त (गर्जत) ६. ६२.
+अव. ओगाहिम (अवगाहित) गर्द गद्दहिअ (गर्दभवदाचरत्)३.१०.
गिज्झs. गेज्झ
गिम्ह (ग्रीष्म) १. ९०, ३. ९., गल
४. १, २, ३, ५, ७, २१,७८ गलिअ (गलित) ४. ४९.
८.१.

Page #385

गिरा-गेड्डी ]
शब्दसूची।
३३५
• गिरा (गीः) १. ९, ७५, ७९; | गुम्फ २.४८, ५२, ५३; ६. ६६;७.
गुम्फन्ती (ग्रनती) ३. ५३. ९२.
+परि. परिगुम्फिअ (परिगुम्फित) गिरि(SK)४. ३०, ३२, ३६, ३७,
३. ६९.
१ गुरु (SK=बृहस्पति) १. ४, २५. ३८, ३९; ५. ५४; ६. ९९;८.
| २ गुरु (SK=उपदेशकर्तृ)१.४२,८७, १९.
२. २, ७७, ८२; ७. ८, २३, गुच्छ (SK) २. २९; ३. ३८. २५, ४३, ६७, ८. ४८, ७८. गुजर (गूर्जर) ६. ५९, ६५, ६८. | २ गुरु (SK=महत्) ३. २४; ४. गुज्झ (गुह्य) ६. १७. ।
३८, ३९; ५. ५२; ६. ९९. /गु
गुरुअ (गुरुक) १. ६९. ___ गुञ्जिअ (गुञ्जित) ५.७४; ६. ३. गुरु-अण (गुरुजन) ८. ४६. गुओल्ल P. (उद्-लस्)
गुरु-जन (SK) ८. ५७. गुजोल्लिअ (उल्लसित) ७. ४५. .
गुरु-वय (गुरुपद) ८. ४७.
गुरु-भाव (SK) ७. ९८. १ गुण ( SK=शोर्यादि ) १. ४, १९, २५, ३३, ४०; २. ६०, ७०,
गुरूय ७२. ८२, ३. १८, ४०;.५.।
गरुआअइ (गुरूयते) ५. ६३. - ७२; ६. ९५; ७. २२, ३०,
__ गरुआइ (गुरुयति) ५. ६३. ___३२, ४५, ४७, ५०, ६५, ६९. गुलगुच्छ P. (उद्-क्षिप् ) . २ गुण (SK=प्रत्यञ्चा) ६. १८. गुलगुञ्छिऊण (उत्क्षिप्य)६.९८. .३ °गुण (आवृत्त) १. १५; २. ११; गुलल. P. (चाटौ कृ) ३. १४; ६. ३७.
गुललन्त (चाटुकुर्वाण) ६. ४४. - गुणि (गुणिन् ) १. ३३; २. ७४,
गुलुगुञ्छ P. (उद्-नमय)
गुलुगुञ्छिअ (उन्नमित) ६. २४. गुण्ठ P. (उद्बलय्) - गुण्ठन्त (उद्धूल यत्) ६. १९.
- +अव. अवगूढ (आलिङ्गित) ३. गुन (गुण) ८. ६.
८८. . गुप्
गृण्ह . ग्रह. गोविअ (गोपित) २. ११. गेज्झ (ग्राह्य) १. ५२; ३. ६२; ५. गुप्फत्थ (गुल्फस्थ) ३. ४१. ३९. गिज्झ ५. २५, ४१. गुम P. (भ्रम्) ..
गेडी (शङ्खलाख्या वक्रामा यष्टिः)५. गुमिभ (भ्रमित) ७. ४.

Page #386

३३६
कुमारपालचरिते
[गेह-पहसुन
. गेण्ह s. ग्रह
Jग्रस् गेन्दुअ (कन्दुक) २. २९.
गसिअ (ग्रस्त) ७. ४६. गेरह (ग्राह्य) ३. ६२.
ग्रह . गेह (SK) ८. ६४.
गृण्हइ (गृह्णाति) ८. ४४. गेहिणी (गेहिनी) ७. ८.
गिण्हसु (गृहाण) ३. ६७ ४. -/गै
१०. गाअइ (गायति) ४. ७. . गिण्हेह (गृह्णीत) ५. ४०.... गाइ , ५. २.
गेण्हीअ (अग्रहीत् ) २. ४. गायन्ति ४. ७२; ५. २, ६९.
घेप्पति (गृह्यते) ८. ११. . गायामो (गायामः) ५. ७२. गहिअ (गृहीत)१. ७६; ३. ११, गीअ (गीत) १. ३७, ८६; २.
, ८८; ५..८१;. ६७, ७३, ७४, ७६; ३. २०;
७. ४१.. .. ५. ७५, ९४.
गहिय ,, १. ६५.. .. गायन्त (गायत्) ६. ६.
गिण्हन्त (गृह्णतू) ६. ८२; ७.' गन्ती (गायन्ती) ५. ५१. गाउं (गातुम्) २. ७०.
गिण्हणिज (ग्रहणीय) ७. ९०. +सम् . संगीय (संगीत) २. ६६.
घिप्पन्ती (गृह्यमाणा) ७. ९०. गोअम (गौतम) ७. ३७.
घेत्तुं (ग्रहीतुम्) ७. ५०. गोअर (गोचर) ५. ८७.
गिहिउं (गृहीत्वा) २. ७१. गोट्टी (गोष्ठी) ५. १०३.
चित्तूण ,,, ७. ४९. गोण (गौः) ३. ९०.
गेण्हिअ , ७. ५०.
गिहिअ ,, ८.४५. गोर (गौर) १. १३; २. २६, ६३.! १गोरी (गौरी-गौरवर्णा) १.७५;२.
घइं (पादपूरणे) ८. ६९. ७१, ३. ६१; ४. ५०. २ गोरी (गौरी-पार्वती) ४. ५६.
घवल (मोह) ८. १८. . गोल्ल (बिम्बीफल) १. ३५. Jघट गोव (गोप) ५. ७५, ७८.
घडिअ (घटित)२. १२; ६. ३३, गोवाल-गुजरी (गोपालगुर्जरी)५. ७५. ९१.
घडन्त (घटमान) ५. ५८. गोविआ (गोपिका) ५. ५१, ७२. | +उद्. उग्घाडिअ (उद्घटित) ६. गोवी (गोपी) ५. ६९, ७५, ७८. २३. ग्गहण (पाहण) १. ४२. घट्टसुअ (घव्यंशुक) ५. ७९.

Page #387

घण-च ] . शब्दसूची।
३३७ १ घण (घन मेघ) १. ८६; २.३०. घुसण (घुसृण) २. ४१. २ घण (धन-सान्द्र) २.६१,४.५०; |
घुसल P (मन्थ्)
घुसलिअ (मथित) ६. ८२. घण्ट' (घण्टा) २. ३५, ६४.
घुसिणल्ल (घुसृणवत्) ४. ३८. चित्त P (गवेष)
घेत्तव्व (ग्रहीतव्य) ७. ५०. घत्तिअ (गवेषयित्वा) ७. ३४.
घोट्ट P (पा) घत्तण (क्षेपण) ६. ९६. घम्म (धर्म) २. ३; ३. ४६; ६. |
घोटिउं (पातुम् ) ६. ७. - ६७, ८१.
./घोल P (चूर्ण) घर (गृह) १. ८, ४०, ६८; ३.
घोलन्ती (घूर्णमाना) ६. ७९. ७३, ४. १६:६.१०३;८. १६.
घोस (घोष) ८. १३. हर १. ३, ४६, ९०; २.४०: | Jघ्रा °हरअ १. ५०, हरय १.
+आ. अग्घायन्त ( आजिघ्रत्)
. ६. १०. घरट्ट (SK) २. २१. . घरणी (गृहिणी) ६. ५. घरिणी , ३: ७४. . च (SK) १. १७, ६८; २. २०, घरिल्ला , ३. ६८. .
५४,५६,६०,७६,९०; ३. १४, 'घिप्प (घेप्प) ग्रहः
२२,८१,८९; ४. ५, १८, २७, घुग्घिी (घुग्घिका-मर्कटचेष्टा) :.
३०, ६३; ५. ८, ९, १०, १३,
१६, १८, ३१, ३३, ४१, ४५, घुण्ट P (पा)
४९, ६३, ६४, ८१, ८३, ८७, घुण्टहिं (पिबन्ति) ८. ७३.
९३, ९४, ९५, ९७, १०४; ६. ../घुम्म P (चूर्ण)
२५, ४४, ४६, ७. ८, १४, '. घुम्माविअं (घूर्णित) ६. ८०.
२९, ३०, ३५, ५५, ६१, ६२, घुम्मण (घूर्णन) ३. २४.
८०. अ १.५, ३४, ३५, ३९;
२. २०, २३, ३५, ६९, ७५; Jघुल P (पूर्ण)
३. २९, ६४, ६७, ८९; ४. घुलिअ (पूर्णित) ६.. ७९.
२७, ३७, ४७, ६२, ६५,७३;
५.९, ११, १५, १८, १९,२०, +उद् . उक्खोसमान (उद्घोषत् ) २३, २५, २६, ३२, ३५, ३६, ८.११.
३९, ४३, ४७, ५३, ६४, ६६, -उट्ठिसिअ (उद्बुषित) ४. ४६. । ७१,७२, ७५, ७८, ८५, ९६, 22 [ कुमारपालचरित]
Jघुष्

Page #388

३३८
कुमारपालचरिते
[चअ-चतुर्
१०२; ६. १, ४८, ६३, ७४, चकम्म P (भ्रम्) ९६, ७. १८, ३१, ४४, ५०,
चकम्मविअ (भ्रमित) ७. २. . ६२, ८. ७६, ८३. य १. २५,
चक्कपट्टि (चक्रवर्तिन् ) २. १५. २९, ३४, ३९, ४१, ७५,९०; चश् २. २४, ३५, ५८, ३. ५७, +आ. अक्खडं (आचक्ष्महे) ८. ७७, ८२, ८६, ४. २४, ६०,
४२, ५७. ६२, ७०, ७२, ७४; ५.५,८,
-आचस्कन्त (आचक्षाण)८.४. . १०, १३, १४, २५,२७, २८, चङ्गिम (SK=प्रधानत्व) ४. ३९... ३०, ३१, ३६, ३८, ४२,४४, चच्चर (चत्वर) २. ८७. ४६, ४७, ५८, ६९, ८०,८५, | चच्छ P (तक्ष) ९२, १००; ६. ९, ५०, ५२,
चच्छिअ (तष्ट) ७. ३९. . . ६९, ९६, १०२; ७. २९,५८, चज P (दृश्)
. ८. ५०.
___ चज्जइ (पश्यति) ७. २५. चअ (चय) ६. ९३.
चञ्चल (SK) ८. ६२. ..
| चड् P (आ-रुह ) चइत्त (चैत्य) २. ८७.
___ चडइ (आरोहति) ७. ४७. चउ-कट्ट (चतुःकाष्ठ) ३. ४०.
चडिअ (आरूढ) ६. २१. ४८. चउग्गुणअ (चतुर्गुण) २. १५. चडिऊण (आरुह्य) ६. ४९. चउ? (चतुर्थ) ३. ७.
चडेविणु , ८. २०. चउत्थ ,,
| चडय (चटक) ५. ५३. चउत्थअ,, २. १५. १ /चडु P (मृद्) चउद्दहय (चतुर्दशक) २. १५.
चड्डिय (मृदित) ६. ८६.
| २ /चडु P (पिष्) चउ-वार (चतुर्दार) १. ५३..
चड्डिअ (पिष्ट) ७. २९. . चउ-वीस (चतुर्विंशति) ५. ६२.
चड्डण (भोजन) ६. ७३. चउव्वार (चतुर्वार) २. १६. चणअ (चणक.) ५. ७०. चओर (चकोर) ६. ८, २१. चण्ड (SK) १. ३८. चंदुज (कुमुद) १. २०.
चण्डार (भाण्डागार) ६. २५. . चकिद (चकित) ७. १०२.
चतुर
चउरो (चत्वारः) ५. ४८. १ चक्क (चक्ररथाङ्ग) ६. ६४.
चत्तारि ,, ५. ४८;८.११. २ चक्क (चक्र आयुधविशेष) २.१६.
चत्तारो , ५.४८. . ३ चक्क (चक्र चक्रवाक)६.४,५,२१, | चउहि (चतुर्भिः) ४. ३१. ४ चक्क (चक्र-समूह) ६. ८९. चऊहि , ४. ३१..

Page #389

चदुस्त-वग्गु-चि] शब्दसूची।
३३५ चउओ (चतुर्भः) ४. ३२. चरित्त (चरित्र) २. २२. चऊओ " ४३२.
चल चउसु (चतुर्प) ४. ३१.
चल्लइ (चलति) ७. ६४. चऊसु ” ४ ३१.
चलिअ (चलित) १. ८९. चदुस्त-वग्ग ( चतुर्थवर्ग=निर्वाण) चल (SK) १. ९, ३. २३: ८.७२. .८.२.
चलण (चरण) ३. ६९. चन्द (चन्द्र) १. ११, २०, ६३; चलन " ८. १२.
२. ३४, ३. ८३; ५. १०६. | चलिअ-मेत्त (चलितमात्र) १.५४. चन्दण (चन्दन) १. ८१; ४. ३८; | चव P. (कथ् )
५. १३; ७. ३६.. । चवसु (कथय) ६. २. चन्दिम (चन्द्रिका).२.३०,६. ८. | चविजइ (कथ्यते)८. २७. चप्फल (चाटुफल) ८: २५. | चवलत्त (चपलत्व) ७. १५. चमढण (भोजन) ६. ७३.
चविडा (चपेटा) २. ३६.
चविला ” २. १, ३६. चमर (चामर) ६. २९.
चवेल° " २.१. चमू (SK) ६. १५, ८६.
चाउँण्ड (चामुण्डा) २. २५. चमूव (चमूप) ६. ८३. ९०. .
चाइअ (चाटुक) ५. ९५. चम्मअ (चम्पक) ३. ९०. चम्पय चामर (SK) १. ७८. २. ५६, ५. ४१.
चारु (SK) ५. ५७. चम्म (चर्म) १. २४.
चालुक (चौलुक्य) ६. ८४. चर
/चि . चरइ (चरति)८. २३, ५८. | चिणिजइ (चीयते) ७. ७२.७५,
चरिअ (चरित) ५.६६. . चिम्मइ " ७. ७४. ... . +आ. आचरि (आचर) ८. ४९.
चिव्वइ " ७. ७५.. - -आचरहु (आचरत) ८. ४७. दिव्वए " ७. ७१.
+ उद्. उच्चारही ( उदचारीत् )| चिणिअ ( चित) ७. ७९. ६. २८.
+उद् . उच्चिणेइ (उचिनोति) ७. + सम्. संचरन्ति ४. ४३. -संचारहु (संचारयत) ८.१८. -उच्चेइ ” ७. ७०. चरण ( SK ) २. ८३; ३. २२; / -उच्चिण (उच्चिनु) ३. ७१. . . ४. २८,७. ८७.
-उच्चिणसु " ३. ७.. चरिंसु (चरितवान्) ७. ३३. -उचिणेसु ” ३. ६१.

Page #390

३४०
- उच्चिणह (उच्चिनुत) ५. ८१. - उच्चिणिअ (उच्चित) ३.५५. - उच्चिणिअ (उच्चित्य) ४. ३७. + नि. निचिअ (निचित ) १.२. +समुद्. समुच्चिणसु (समुच्चिनु )
३. ६४.
चिअ (एव) १. ७७;३.८६, ८७; ५. ५७, ६९. चिय ७. ६७. च्चिअ ३. ३; ४. ६, १७, ७८; ६. ९८; ७. ६, ३४. चिउअ (चिबुक) २. २७. चिक्कण (चिकण ) १.६५.
कुमारपालचरिते
चिञ्च P (मण्डू)
चिञ्चिअ (मण्डित) ६. ७६. चिञ्च (मण्ड् )
चिञ्चल्लिअ (मण्डित) ६. ७६. चिञ्चणिअ (चिञ्चा) ५. १४. चिश्चिल P. (मण्ड् )
चिञ्चिलिय (मण्डित) ६. ७७.
चिट्ठ P. (स्था)
चिट्ठसु (तिष्ठ) ४. १०. चिट्ठन्त ( तिष्ठत् ) ६. ११.
चिन्ह (चिह्न) ३. १६. चित्त (SK) ४. ६९; ५. १०३; ७. ५; ८. २१, ५८, ७९.
Wa
[ चिअ - चोत्थ
चिन्ता (SK). १.५६, २. ८१;
७.१.
चिन्तेतव्व ( चिन्तयितव्य ) ८. ६. चिन्ध (चिह्न) ५. ६६. चिबुआ (चिबुक) २. ९. चिय 8. चिr. चिरं (SK) ४. ३४. चिरस्स (चिरस्य ) ५.६०. चिराउ ( चिरात् ) ६.३. चिलाअ (किरात) २. २९.. चिष्ठ P. (स्था)
चिष्ठदि ( तिष्ठति ) ८. ४. चिहुर ( चिकुर) २. ३०. चीरी (SK) ४. ७, ८. 'चुक्क P, (अंश)
चुक्कसि (भ्रश्यसि ) ७. २०. चुड (चण्ड) १.३८. चुन्न (चूर्ण) ३. १६.
चुम्बू
चिन्तवइ (चिन्तयति ) ८. ३०. चिन्तेमि (चिन्तयामि ) ८. ३४. चिन्त ( चिन्तय) ७. १००. चिन्तसु " ८. ३१. चिन्तन्त ( चिन्तयत् ) ५. ८९. चिन्तन्ती ( चिन्तयन्ती) ५. ९७.
चुम्बिअ ( चुम्बित्वा ) ३. ७४. चुम्बणअ ( चुम्बन ) ३.८. चुलुक्क (चौलुक्य) १. २२. चुलुग चुलुचल P. (स्पन्द्)
२. ९१.
""
चुलुचुलमाण (स्पन्दमान) ६.८७. चूअ (चूत) ३. २, ५, ५०. चुय ३.८.
चेअ ( अवधारणे ) ४.५, १७. चेइअ (चैत्य) ३. ५३. चेदि (SK) ४.६२. चेसटा (चेष्टा ) ८. ७. चोग्गुणअ (चतुर्गुण) २. १५. बोत्थ (चतुर्थ) २.. १५.

Page #391

च्यु
चोस्थी-छुह ] शब्दसूची।
चोत्थी (चतुर्थी) २. ३१. छवि (sk) २. ८५, ८७. चोदह (चतुर्दश) २. १५.
Wछादय् चोप्पड P. (म्रक्ष)
छाइअ (छादित) ६. १५. . चोप्पडमाण (म्रक्षयत्) ७. ३६. छाया (SK) २. ६१, ४. ५०. चोर (SR) ८. १६.
छालङ्क (छागाङ्क अग्नि) २. ३३. चोरिअ (चौर्य) ३. ५३.
छाव (शाव) २. ७१. चोव्वार (चतुर्वार) २. १६. छाहि (छाया) ४. ५०. च (अवधारणे) ४. ६.
छाही ,, २. ६१; ६. ५. चिअ s. चिअ.
छिक्क (क्षुत) २. २८.
छिद् चविअ (च्युत) २. २६.
छेच्छं (छेत्स्यामि) ५. ९५. छिन्दिअ (छिन्न) ६. ८४.
छिन्दिउं (छेत्तुम् ) ७. ५५. छइल्ल (विदग्ध) १. १२; ६. ३४.
छिप्प P. (स्पृश्) छउम (छद्म) ३. ५७.
... छिप्पन्त (स्पृश्यमान) ७. ९१. छञ्चरण (षट्चरण) ३. ३२.
छिरा (शिरा) २. ७२. छन्ज P. (राज)
Jछिव P. (स्पृश्) छजिअ (राजित) ६. ६३. . छिवइ (स्पृशति) ७. २६. छट्ठी (षष्ठी) २. ७१.
छिवह (स्पृशत) ८. ४७. छड्डवण (मोचन) १. ७७.
छिविजमाणा (स्पृश्यमाना) ७. १ छण (क्षण-कालविशेष) ४. ६३. २ छण (क्षण-उत्सव) ४. ३०, ४१, छिह P. (स्पृश्)
६०, ७०, ७७, ७८; ५. ७६. छिहिआ (स्पृष्टा) ७. २७. छण्ठण (उक्षण) ४. ५८.
छिह (स्पृहा) ३. २. छत्त (छत्र) १. ११; २. ६१; ५. छिहा , ३.११. ___७६.८४, ७. ९७.
छीअ (क्षुत) १. ६९. छत्तवण्ण (सप्तपर्ण)१.३६;५.५०. | छुप छत्तिवण्ण ,, १.३६, २.७१. | छिक्क (छुप्त) ३. ७०. छमरुह (क्षमारुह) ३. ४७.. छुत्त , ३. ७०. छमा (क्षमा) २. ८९.
छुर (क्षुर) ८. ४५. छमि (शमी) २. ७१.
छुरिया (छुरिका) १. ३९. छर्द
Jछुह (क्षिप्) . छड्डिअ (छर्दित) ३. ९. । छुह (क्षिप) ६. ९६,
2
/
.
९१.

Page #392

३४२
कुमारपालचरिते
- [छुह-ज
छुह° (सुधा=अमृत) ६. १९. छुह° (सुधा मक्कोल) २. ७०. छुहा (क्षुधा) १. ९.
छूढ s. क्षिप्. १ छेत्त (क्षेत्र-भूमि) ६. ६०. २ छेत्त (क्षेत्र शरीर) २. ८९. छोल्ल P. (तक्ष)
छोलहु (तक्ष्णुत) ८. ४५.
ज (यत्) जो (यः)१.२९, ३१, ३३, ३९,
४२, ४४, २. ७५; ३. ५०; ४. ५; ७. ६, ११, १९, २६, ३५, ४३, ५५, ६२, ६६, ६७, ७०; ८. २३, २६,
४४,५७,५८, ६५, ६६. जु ,, ८. ६४, ६५. जे (ये)२. ५६, ६०; ७. १०,
२४, ५०, ५४; ८. ७३. जि ,, ८. ६८. जा (या) ४.६, ४९, ७३; ७.
८३. जाओ (याः) ४. ४८. जीओ ,, ४. ४८. जं (यत्) १. २३, ४. १६, २१;
५. ५९, ७७; ७. २५;
८. ३०, ८०. जु ,, ८. २८. 5 ,, ८. २७. जाइं (यानि) ५. ६६. जं (यम्) ७. ४, ९४. जे (यान्) ७. ५३, ६..
मं (याम्) ४. ४९. जिणा (येन) ५. ४. जेण ,, १. ४७; २. ५८;
५. ३; ७. ३९, ७२, ७७,
८०, ८१, १०२. . जेहि (यैः)४.३४;७. ८२, ८८. . जेहिं ,, ७. ५९, ६४, ८९. . जीए (यया) ५. ७६. . .. जम्हा (यस्मात् ) ५.. १. . जहां . ,, ८. २६. . . जाओ , ५. १. . जस्स (यस्य) १. ५, ३०, ३२, .
३३, ३४, ३५, ३६. ३.७, ३८, ४०, ४१, ४३, ४५, ४६, २. २४, २८, ४. ७४;
७. ३३; ८. १३. जसु , ८.५०, ५६, ६५,
. ६९, ७१. जास ,,. ४. ७४. जासु ,, ८.२७, ४३, ७४. जाण (येषाम् )१. २४; ७. ५२,
- ५६, ५८.. जाहं , ८. ५, जिस्सा (यस्याः)४. ७४. जीए , ४. ७५. . जीसे , ४. ७५. जहे , ८. २७. जाण (यासाम् ) ४. ४८, ५७. जम्मि (यस्मिन् ) ५. ६०. जस्सि , १. ३, ४, ६, .
१६, १७, १९, २०, २५.

Page #393

जअ-जम्प ..
शब्दसूची।
। ३४३
जहिं (यस्मिन्) ८. २५,२६. जइआ (यस्मिन् काले) ४. ७८. जाला , ४. ७७. . जाहे , ४. ७७.
जेसु (येषु) ७. ६१. जीए (यस्याम्) ४. ६९.
जाहिं ,, . ४. ६९. जअ (जय) ८. ७६. जिअड.P. (त्वर्)
जअडावन्ति (त्वरयन्ति) ७.१६. जआ (जया स्त्रीविशेष) ५. ८१. १ जइ (जयिन्) ६. ३८ः २ जइ (यदि) १. ३०, ४५,२. २४,
७९; ४. ३३, ५. ३८, ६५, ८५, १०१, १०५, ६. १०४, १०६, ८..१५, २०,३६, ६१,
६३, ६७, ७५,७६, ७८, ८२: जइमा (जइ इमा-यदि इयम्) १.
जण (जन) १. २, ९, १०, १३,
१४, १८, २०, २७, २. ४१, ४३, ४७, ७७, ८६, ३. ४८, ५९, ४. ७, ३०, ४९, ६८; ५. ७१, १०१, ६. ९, १५, २३,३३,३७,१०६, १०७, ७.
२५,६६, ८. २०, ३७, ५९. जणइ (जनिका) ३. ६५. जणण (जनन) ६. ३०. जणणी (जननी) २. ६९, ४. ४. जणय (जनक) ३. ३. जणि (इवार्थे) ८. ८१. जणु , ८. ८१. जण्हवि (जाह्नवी) ३. ३१; ८. .
८०.
जइसअ (याक्) ८. ५१. जउँण (यमुना) २. २५. जउँणा , ६. ८९. . जओ (यतः) ४. ३६.
जंपण (जल्पन) १. १२. • जक्ख (यक्ष) ४. ४५. जग (जगत्) २.२३. ५४; ३. ११;
४. ५६, ६. २०, ७.४, ५४, ६९. जय ७. ८७, ९६. जग्ग P (जागृ)
जग्गिअ (जागरित) ६. ५०. जङ्गल-वइ (जङ्गलपति) ६. ९४. जढर (जठर) २. ३७.
जत्तु (यत्र) ८. ५२. जत्थ (यत्र) १. ७, ८, १०, ११,
१२, १३, १४, १५, १८, २१,
२२, २४, २६, २७, ४४. जदु (यदु) ४. ६२. जन्
जणिअ (जनित) ४.५७.
जणिय , ३. ४८. जन (SR) ८. ९. जन्त-हर (यन्त्रगृहम् )४. ७७. जम (यम) ४. २. जमुण (यमुना) ८. ८०... जम्प P. (कथ्)
जम्पन्ति (कथयन्ति)५.४५,९२. जम्पसु (कथय) ६. १. जम्पहु (कथयत) ८. ३६. जम्पिऊण (कथयित्वा) ३. ७७.

Page #394

ज
३४४
कुमारपालचरिते [ जम्बू-जाण जम्बु (जम्बू) ५. २, ८, ३६. जलहि (जलधि) ६. ८१; ७.८६. . जम्बू-मुणि (जम्बूमुनि) ७. ४०. जम्मा
जविअ (यापित) ६.२८. P. (जृम्भ ) जम्भायन्त (जृम्भमाण) ६.१०७. |
२ जव (SK) ४. २६. . १/जम्म (जन्)
(यव) ५. ३९, ७५. जम्मन्त (जायमान) ६. ९२. ।
जव (जपा) ३. ५३. . .
जवणा (जवन) ६. ७४. .. २ जम्म (जन्मन् ) १. २२, २. ५६ ;
जवा (जपा) ३. ७०; ४. ६. . .
जhण (यमुना) ८. १५. जम्मण ,, ८.५०.
जस (यशस्) १. २२, ३१, ३७, . . जम्मओ (जन्मतः) ७. ३८.
४१, ५०; २.८०;६.६०, ६७, १ जय s. जग.
७१, ७९, ८१, ८५, ९४, ९५;. २ जय (SR) ३. २, ११, २३, ४. ७. ३८, ७३. .
३९,५. ७६; ६.५८, ५९, ८८. जह (यथा) १. ४६,६२,२. ३५, १जर (ज्वर) २. ८५.
• ५४,५. ८६; ६. ९७. .. २जर (जरत् ) ३. ६६.
जहण (जंघन) २.३१,३.६२,७८. जर' (जरा) ७. ४२. ८. २४. जहा (यथा) १. ९, २९;६. ४१; जरई (जरती) १. ८७.
७. ४८. . जरढ (जरठ) १. ६३.
जहिट्ठिल (युधिष्ठिर) १. ६४. जल (sh) २. ३, २५, ४१, ५४,
जहुट्ठिल , १. ६३. ८६,८९; ३.३१, ६१; ४. २६,
१/ जा P. (जन्) २८, २९, ३२, ३३, ३४ ,३५,
जाअ (जात) ३. ५, ४४, ३६, ३८, ३९, ४१, ४२, ४३,
८०, ४. ७८. ४४, ४८, ५०, ५१, ५२, ६२,
जाय ,, १.३४;२. ३; ३. ६४, ६६, ६७, ६८, ७०, ७४,
__ ४६, ४८; ४. ३६, ३८. ७७, ७८, ५. २९, ३१, ३२,
जायन्त (जायमान) ६. ९२. ६४, ६. ९, ११, १७, ४९, २ जा (यावत्) २. ७८; ७. ७१.
६७, ७. ५, ६५, ८. ८०. १ जाइ (जाति-पुष्पविशेष) १. २३. जल-केलि (SK.) ४. ४१. २ जाइ (जाति-जात) ७. २६. जल-जन्त (जलयन्त्र) ४. ७६, जाउं (यावत्)८.५३. जलण (ज्वलन) २. १९.
जागर (sK) ६. ५०. . जलयर (जलचर) २. २४.
जाण P. (ज्ञा) जलवायस (SK.) ५. ३२.
जाणइ (जानाति) ८. २३.

Page #395

जाणि-जीव.]
शब्दसूची।
३४५
जोऊण (जित्वा) ७. ६६.
+वि. विजिय (विजित) ३. २२. २ जि (एव) ८. ४७, ४८, ५८, ६६, जिण (जिन) २. ४२, ४४, ५३,
६२, ६४, ६५, ७०, ७२, ७७;
जाणन्ति (जानन्नि) २. ५. जाणमि (जानामि) ५. ७९ जाणामि , ५. ७९. जाणि (जानीहि) ८. २८. जाणु , ८. ३०. जाणावइ (ज्ञापयति) ५. ७४ जाणन्त ( जानत् )६. ६. जाणेवळं (ज्ञातुम् ) ८. ६१. जाणिवि (ज्ञात्वा)८ ७२. +परि. परिजाणियइ (परिज्ञायते)
८.५०. जाणि (ज्ञानिन्) ३. ३७. जाणेय (ज्ञातव्य) ८. २३.. जाति (SK) ८. ९. जामाउणो (जामाता) ४. ५५ जाल (SK) ८: ७७. जाव (यावत्) १.२५, २. ७८, . जाव , ८. ५३. . जावहि ,, ८. ५४.
जाहर (याहि रे) ८. ६९. .१/जि . जयइ (जयति)२. २९, ५.८५;
७.३८,३९,४०, . . . ४१. . जिणइ .. ८.५३. जयउ (जयतु) ७. ८३. जिणउ ,, ७. ६९. जयसु (जय) १. ६१. जिव्वइ (जीयते) ७. ७२, ७५. जिणिजए ,, ७.७२, ७५. जिअ (जित) २. ३०. जित ८. ७.
४५, ४६, ४७, ८. ४२, ५०,
६१, ७४, ८१. जिण-नाध (जिननाथ) ७. ९५. जिण-वइ (जिनपति) ७. ९४. जित्तिअमत्त (यावन्मात्र)३. ८०. जित्तुलु (यावत्) ८. ७५. जित्थु (यत्र) ८. १५. जिध (यथा)८. ४९. जिब्भा (जिह्वा) ३. २१. जिम P. (भुज्)
जिमइ (भुङ्क्ते) ६. ७३. जिय (जीव) ८. ७५. जिव (यथा) ८. १४,२१,३२,४४,
४८, ४९. जिह ,, ८. ४९. जीआ (ज्या) ३. ५९. जीमूत (SK.) ८. १३.
/जीव
जिअइ (जीवति)८.७५. जीवइ , ४. २. जिआमो (जीवामः) ५. २. जीअ (जीवित) २. ७९. जीविअ ,, २.५६,७९, ३.
जीविद
,
८.४६.

Page #396

कुमारपालचरिते
-
जीव-जेम
+उद्. उज्जीविअ (उज्जीवित) ३. | जुत्तं णिमं (युक्तमिदम् ) ७.१००.. १२.
जुद्ध (युद्ध) ६. ४५. जीव (SR) २. ८३, ७. ३८, ८.
जुप्प P. (युज्) ९, ३३, ६४, ७०, ७५.
जुप्पसि (युनक्षि) ६. ७२. जीवाउ (जीवातु) २. ८३,३.१६.
जुम्म (युग्म) ३. २२. . जीवियडउ (जीवितक) ८. ७२.
जुव . जुअ.
जुवइ s. जुअइ. /जीह P. (लस्ज्)
जुवाणय s. जुआण.. जीहाविअ (लजित) ६.६५.
१/जूर P. (खिद्) जीहा (जिह्वा) ३. २१.
जूर (खिद्यस्व) २. ८०. जुअ (युवन् ) ४.६६,७०, ७१.
| २/जूर P. (क्रुध् ) जुव ३. २, ३८, ४८, ६६; ५.
जूराविअ (कोधित) ६. ९१,
जूरवण (वञ्चक) ६. ५८. जुअइ (युवति) ४. ७०, ७१, ७३, |
जूहि (यूथी) ५. ३४. ७५. जुवइ १. २, ७८; ३.
..
'जूहिआ (यूथिका) ५. १७. .. ५३, ६०, ४. ७४, ७. ६, ।
जूही (यूथी),५. १०, १६. १२, २२. जुआण (युवन् ) ३. १८,४. ७३; |
जृम्भ ६.३८, जुवाणय ३. ५२.
+वि. विअम्भन्ति (विजृम्भन्ते) जुग (युग) २. १५. जुगुप्स
-विअम्भिअ(विजृम्भित)६.१०७ जुगुच्छिअ (जुगुप्सित) ६. ४. | ज़ जुग्ग (योग्य) २. ८५, ३. ४४, |
जिण्ण (जीर्ण) १. ६६. ४६, ६८:४. ११.
जुण्ण ,, ५.४७; ६.१००. जुग्गय (युग्म) ३. २२.
जीरन्त (जीर्यमाण) ७. ८७. जुज P. (युज्)
जे (पादपूरणे) ४. २१.
जेण (लक्षणे) ४. ५. जुज्जसि (युनक्षि) ६. ७२.
जेत्तिअ (यावत् ) ३. ८१. जुज्झ (युद्ध) ६. ५३.
जेत्तिल , ३. ८१. . जुञ्ज P. (युज्)
जेत्तुलु ,, ८. ५५ जुञ्जसि (युनक्षि) ६. ७२. जेत्थु (यत्र) ८. ५२.
+प्र. पजुञ्जसु (प्रयुङ्व) ८.७९ । जेद्दह (यावत्) ३. ८१. जुण्हा (ज्योत्स्ना) ३. ३१, ५२;६. / जेम P. (भुज्) ७, ११, २१.
जेमइ (भुङ्क्ते) ६: ७३.

Page #397

जेवँइ - झूर ] ..
. जेवइ ( यथा ) ८ ४९. जेवड ( यावत् ) ८. ५४. जेहउ ( यादृक् ) ८. ५१. जोअ (योग) ७.४९; ८. २१.
जोग
८. १६.
जोगिअ (योगिक ) ८. २४. जोगिअ - चरिअ (योगिकचर्यां )
४७.
√ ज्ञपय्
"
८. २३..
जोग (योग्य) २. ३१; ६. १०६; ७. ४४.
जोहा (जोत्स्ना ) १. ४१. जोण्हाल (जोत्नावत् ) . ३. ८३. जोव्वण ( योवन ) ३.१८. जोह (योध) २.६, १३, १८; ६.
शब्दसूची |
+वि. विन्नवेदि (विज्ञपयति) ७.
./ज्वल्
९४.
-विन्नत्रेमि (विज्ञपयामि) ४. ५९. - विष्णविही (व्यजिज्ञपत् ) ६. ४०. - विन्नत्त (विज्ञप्त ) ४. ७७; ५.६.
जलिअ ( ज्वलित) ४. ३५. +प्र.पज्जलिअ (प्रज्वलित) २.५१.
झङ्ख
झ P. (वि-लप् )
झङ्खन्त ( विलपत् ) ६. १०१. झङ्खण ( उपालम्भ ) ६. १०६. झङ्खावण (संतापक) ६.९४. झच्छर (अडाउज = वाद्यविशेष)
८. १३.
/ झड P. (शद् )
झडन्त (शीयमान) ६.८९. झडिल ( जटिल ) २. ३५.
झटण (भ्रमण) ७. ३. झन्ति ( झटिति ) ३. ५०.
މލ
/ झम्प P. (म्)
झम्पिऊण (पिधाय ) ३. ७४. झम्पण (भ्रमण) ७. ४. झर P. (क्षर् )
झरन्त (क्षरत् ) ७.१७. · झसचिन्धय ( झषचिह्नक = काम ) ३. १६.
झसिन्ध ( झषचिह्न) ३. १६. / झा P. (ध्यै )
झामि ( ध्यायामि) ७.६२. झाअह ( ध्यायत) ७. ६८. झाह ७. ६८. झायद्दु," ८. २५. झाअन्त ( ध्यायत्) ७. ७९.
55
झायन्त ६ ६. झाउं ( ध्यात्वा) ७, ६० + अनु. अणुझायन्त ( अनुध्यायत् ) ८. १२.
झाण ( ध्यान ) २.५७; ६. ६, ७. ७८; ८. ७९.
झायव्व ( ध्यातव्य ) ७.५७, ८८. झिल P. (ना)
झिल (नाति) ८. १५. VP. (जुगुप्स)
झुणिअ ( जुगुप्सित) ६. ४. झुणि (ध्वनि) १.३७; ५. ७५; ६. ५६.
३४७
झूर P. ( स्मृ )
झुरन्त ( स्मरत्) ६. ४४.

Page #398

३४८
कुमारपालचरिते
. . [ टङ्क-णगृलि.
टङ्क (SR) ८. ८१.
Jढंस P. (वि-वृत्) टयर(तगर) २. ३९.
__ ढंसमाण (विवर्तमान) ६. ८०. टसर (सर) २. ३९.
Vढक P. ( छद् ) टिरिटिल्ल P. (भ्रम्)
ढक्किअ (छादित) ६. १४. टिरिटिल्लन्त (भ्राम्यत्) ७. २.
ढका (SR.) ८. १३. . /टिविडिक P. (मण्ड्) Vढण्ढल्ल P. (भ्रम् )
टिविडिक्कइ (मण्डयति) ६. ७६. ___ढण्ढल्लिअ (भ्रान्त) ७. ४... टूवर (तूवर) २. ३९.
Jढण्ढोल P. (गवेष) 'ट्राण s. ठाण.
___ढण्ढोलिअ (गवेषयित्वा) ७.०३४..
ढल P. (क्षर्) ठग (ठक) ३.५९.
ढलन्त (क्षरत्) ८. २४. . . ठा s. स्था.
Vढव P. (आ-रम्) . ठाण (स्थान) १.५, ५६, ४. ४३, |
___+आ. आढविअ (आरब्ध) ६. ७०, ५. १५, ६. ११, ४९;
- १०५, ७. ९०. ७. ४७; ८. ३२. 'ट्ठाण ८.२५: । ढावु (आग्रह) ८. ३५, ५६. ठीण s. स्त्यै.
ढिक P. (गर्ज)
ढिकमाण (गर्जत) ६. ६२.. डण्ड (दण्ड) २. ४४.
दिल्ली-नाह (ढिल्लीनाथ) ६. ९६. डब्भ (दर्भ) २. ४६.
दुण्दुल्ल P. (भ्रम्) डमरुक (SR) ८. १३.
ढण्डल्लन्ति (भ्रमन्ति) ७. २. डम्भिअ (दाम्भिक) २. ४४. .
दुण्ढुल्लण (गवेषण) ७. ३३. डर P. (त्रस्)
दुम P. (भ्रम्) डरिअ (त्रस्त) ७. ४२; ८.१ ८. ढुमइ (भ्राम्यति) ७. ५. डल्लिर (पानशील) ६. ८. -दुस P. (भ्रम्) - डसण (दशन) २. ४५. __ ढुसइ (भ्राम्यति) ७. ५. डहण (दहन) ७. ४८.
ढोवण (ढौकन) ५. २७. डाह (दाह) २. ४६. /डी
ण (न) ५. १०१, ७. ५४. +उद्. उड्डन्ति उड्डीयन्ते)१.६८
णइ (अवधारणे) ४. ५. -उड्डन्ते (उड्डयन्ते) ५. ४८.
णं (नन्वर्थे) ७. १०२. डोलिर (दोलावत् ) २. ४७.
णङ्गलि (लाङ्गलिन् ) २. ६४. . . डोहलय (दोहद) २. ४६. णङ्गलि (लातलिन् )२. ६५.

Page #399

णच्च-णिध्वड़ ] शब्दसूची। . णच (ज्ञत्व) २. ८८.
/णिम P. (नि-अस्) Vणड P. (गुप्)
णिमिअ (न्यस्त) ७. ४३. ___णडन्ति (गुप्यन्ति) ६. १०२. । /णिम्मह P. (गम्) णडाल (ललाट) २.५३, ६६, ३.
जिम्महिअ (गत) ७. ७.
/णिरिग्घ P. (नि-ली) णडालिआ (ललाटिका) ५. ९३. णिरिग्घिअ (निलीन) ६. ३६. णलाड (ललाट) ३. ६२. /णिरिणज P. (पिष) णलाडं-तव (ललाटंतप) १. ३५. णिरिणज्जिअ (पिष्ट) ७.३०. णवर (केवले) ४. ७.
१/णिरिणास P. (गम्) णवरि (आनन्तर्ये) ४. ७:
. णिरिणासिअ (गत) ७. १०. णवि (वैपरीत्ये) ४. १.
२णिरिणास P. (नश्) Vणव्व P. (ज्ञा) . . .
__णिरिणासइ (नश्यति)७. २२. णव्वइ (ज्ञायते) ७. ७९. ३/णिरिणास P. (पिष) गाई (नअर्थे) ४. ८, ७. ७६, ८ | णिरिणासिअ (पिष्ट) ७. ३०.
णिलीअ P. (नि.ली) णाण (ज्ञान) १,२४.
निलीअन्त (निलीयमान) ६. ३६. णाह (नाथ) ७. ९५.
णिलुक्क P. (नि-ली) णाहलत्तण (लाहलत्व) २. ६५. णिलुक्कन्त (निलीयमान) ६. ३६. .णिअ (निज) २. ५१.
जिल्लस P. ( उद्-लस्) .णिअय (निजक) ३. ७५.
पिल्लसिअ (उल्लसित) ७. ४४ णिआर P. (काणेक्षिते कृ)
जिल्लुञ्छ P. (मुच्) .. णिआरिअ(काणेक्षितकृत)६. ४२. ___णिलुञ्छिा (मुक्त) ६. ५७. ' /णिउडु P. (मस्ज्)
णिल्लरण (छेदन) ६. ८३. णिउड्डमाण (मजत्) ६. ६४.
१/णिवह P. (गम्) :णिञ्चल P, (मुच्) णिच्चलीअ (अमुञ्चत् ) ६. ५७
णिवहन्ति (गच्छन्ति) ७. १०. २.णिच्चल P. (क्षर् )
२/णिवह P. (नश्) -णिचलावेइ (क्षारयति) ७. १
णिवहिअं (नष्ट) ७. २१. /णिच्छल्ल P. (छिद्)
३णिवह P. (पिष) णिच्छल्लिअ (छिन्न) ६. ८४.
णिवहिअ (पिष्ट) ७. ३०. णिज्झोडण (छेदन) ६. ८३. णिन्वड P. (पृथक्स्पष्टे भू) /णिडुह P. (वि-गल्)
णिव्वडिअ (पृथग्भूतं स्पष्टभूतं वा) - णिड्डहइ (विगलति) ७. १८.
६.४१.

Page #400

३५०
कुमारपालचरिते
[णिव्वर-त
१/णिव्वर P. (दुःखे कथ्) २णीहर P. (आ-क्रन्द) णिव्वराही (दुःखं कथयामास) ६. णीहरिअ (आनन्दित) ६. ८९. .
१ /णुम P. (छादय्) १२ /णिव्वर P. (छिद्)
णुमिअ (छादित) ६. १३. __णिव्वरिअ (छिन्न) ६. ८३. २/,म P. (नि-अस्) णिव्वा P. (वि श्रम्)
__णुमिअ (न्यस्त) ७. ४३. . णिव्वाअ (विश्रान्त) ६. १०७.. Vणुव्व P. (प्र-काशय्) . ... णिव्वेअ (निर्वेद) २. ८८.
____णुव्वन्त (प्रकाशयत्) ६.३१. णिव्योलण (मन्युना ओष्ठमालिन्य
गया (अनेकदा) ३. ८६. . करण) ६. ४३. .
णेवत्थण (निरुञ्छन) ६. २४. . णिसीहिणी-नाह (निशीथिनीनाथ) णेह (स्नेह) ३. ४८. . ... २. ४४.
णेहालु P. (स्नेहवती)३. ८३... णिसुढिर (नम्र) ६. १०७.
Vणोल्ल P. (क्षिप) .. णिह (निभ) ३. ४८.
•णोल्लेसु(क्षिप) ६. ९७. /णिहोड P. (नि-वारय्)
ण्हवण (स्नपन) २. ४१. णिहोडन्त (निवारयत्) ६. १५.
पहाण (स्नान) ५. २९, ९०.. Vणी P. (गम्)
पहाविअ (नापित) २. ५२. . ___णीइ (गच्छति) ७. ५. Vणीण P. (गम्) णीणन्ति (गच्छन्ति)७ ८.
त (तत्) १/णीरव P. (बुभुक्ष)
स (सः) २. ४, १५, ५०, ६३; णीरवीअ (अबुभुक्षत) ६. ५.
४. १७, २२. २णीरव (आक्षेपक) ६. ९९. .
सु ,, ८. २३. ..
सो,, १. ७३, ८७, ८८, णीलुक्क P. (गम्)
९०; २. १, २, ९, णीलुक्कान्त (गच्छन्ति) ७. ८.
१०, ११२०, २२, Jणीलुन्छ P. (निष्पताच्छोटे कृ)
२४, २६, ३२,५१, णीलुञ्छन्त ( निःपतनं आच्छोटनं
५३, ६२, ७५; ३. __ वा कुर्वत्) ६. ४३.
१९, ५० ४.११, णीसराणिज (रमणीय) ७. १४.
१५, २२, ७४: ५. १Jणीहर P. (निस्-स)
१७; ६. २७, ४१; णीहरिअ (निःसृत) ४. २७; ६.
५७, ६०, ६६,७०, ७६, ७. ४,६, ३१,

Page #401

त त] .
शब्दसूची।
३५१
३५, ४३, ७०, ९३; ८. १३, १५, २६, ४४, ५८, ६४, ६६,
ते (ते) २. ६०; ४. ६; ६.
४८, ६३, ७. १०, ६३;
ति ,, ८. ६८, ७३. सा(सा)२. १३; ४. ११, ४९; . ५. १७; ६. ३६, ३९;
७. २८, ६०, ८३. ता (ताः) २. ६८; ४. ४९. | ताओ ,, ४. ४८; ७. २९. | ताउ ,, ७. २३; ८. २३.. तीओ ,, ४. ४८. . तं (तत्) १. ११; २. ७६; ३..
८२; ४. १६,२१,५५; ५. १७, ६५, ८७; ७. २६, २९; ८. २५, २८,
७. ७२, ८१, ९४;
८. ५०. तेणं (तेन) ६. ५५; ७. ... नेन , ८. ११. णेहि (तैः) ५. ४. तेहि ,, ६.६५; ७. २४,६१. तेहिं ,, ५.६१, ६. ५३; ७.
८८, ८९. णाए (तया) ५. ५. नाइ , ८.११. ताहि (ताभिः) ७. २०. तम्हा (तस्मात्) ५. १. तहां , ८. २६. ता , ७. २३, १... ताओ ,, ५. १. तो , २. ७२, ५. १. तस्स (तस्य) १.४८,७४, ७५;
२. ३, १४, १९; ४. ७, ११, ७३; ५. १५; ६. ५०, ६१,८१,८२,८३, ७.११, १९, २६,
. त्रं ,, ८. २७. ___तं (तम्)१. १; २. ३२, ८३;
४. ३०; ६. ६८; ७.
६२, ६६, ६७,८.७१. ते (तान्) ७.६०, ६४;८.४८. तं (ताम्) ४. ४९. णेण (तेन) ५. ५. तिणा ,, ५. ४. . तेण ,, १.८२,८६,२.१६,
१८, ५८, ६४; ४. ११,५.३,६२,९५, ६. ५६, ६७, ९५;
तसु , ८.५६, ५७. तासु , ८.२७, ४३, ४५,
६५, ७४. ताण (तेषाम् ) १.२४,२.५६;
४.१८,४८,५७; ५.१५,५९,६५, ७७,६.५४,६४;
७. ६१. ___ ताणं ,, ७.५०,५२,५३,
५४, ५५, ५६,

Page #402

३५२
कुमारपालचरिते
[तइसउ-तत्थ
५७, ५८, ५९. तच्च (तथ्य) २. ९१. ८२; ८. ५.
तिच्छ P. (तक्ष्) तास (तेषाम्) ४. ७१.
तच्छिअ (तष्ट) ७. ३९. तेसिं , ४.७१; ७.५५. | तज्जणी (तर्जनी) ६. ९८. तहे (तस्याः ) ८. २७.
तट्ट (त्रस्त) ३. ६८. तास , ४. ७२.
तड् ताए ,, ४. ७३.
ताडिअ (ताडित) ६. १८... तिस्सा ,, ४. ७४.
ताडिय ,, १. ८६... तीइ , २. ७३; ७. २५. | १ तड P. (तत्) तीए , ४. ७५.
तडिअ (तत) ६. ९२. . . . तीसे ,, ४. ७५. २तड (तट) १. ६५; ६. ८७... तेसिं (तासाम् ) ४. ७१. तडत्थ (तटस्थ) ४.. ४५. .. तस्सि (तस्मिन् ) १.७९,२. ३४,
| तडफड P. (चपलाय्) ५२. ३. १८. तडप्फडइ (चपलायते) ८.. ३०.
, तहि , ४.७८:८.२६. | .तड्ड 'P. (तन्)
तड्डिअ (तत) ६. ९३. तइआ(तस्मिन् काले)२.३४,६८;
Vतडव P. (तन्) ४. ४०, ७८.
तड्डवीअ (अतनिष्ट) ६. ९२.
तणया (तनया) ३. ७३. ताला , ४. ७८. ताहे , ४. ७७.
तणु (तनु) २.८४, ८६; ३. ६९,
७५४. ७३; ६. ८९, ७. ५५. ताहिं (तस्याम् ) ४. ६९.
तणुवी (तन्वी) ३. ५७. तीए , ४. ६९.
तणुवीआ ,, ४. ४३. तासुं (तासु) ५. ४९.
तणेण (तादर्से) ८.७१.. तइसउ (ताहक्)८. ५१.
तण्हा (तृष्णा) ६. २१. तउ (ततः) ८. ३३, ३५.।
ततो (ततः) ८. ९. तओ, २. ५१; ३. २, ४.
तत्त (तत्त्व) ७. २३,३४; ८. ८३. २५, २६, ६. ५५. तं (वाक्योपन्यासे) ४. १.
तत्ति (तृप्ति) ७. ५३. तत्त (तत्र) ८. ५२.
१२. तंस (व्यश्र) ३. ४३.
तत्तो (ततः) १. ८४; ६.५०, ९२. तकाल (तत्काल)२. ६७; ६.५९.
तत्थ (तत्र) १. २८, ४४; २. ४, तक्ख ण (तक्षण) २. ९१.
७५, ७७, ३. १९, २१;.४. तिश्
३०; ५. १, २, ६. २७, ३३; तक्खिऊण (तक्षित्वा) ७. ४०. | ७. २१. ..

Page #403

तन्
तदो-तहा
शब्दसूची। तदो (ततः) ७. ९२; ८. १. तरल (SK) ४. ४४; ७. ७४.
तरु (sK) १. ४०, ३. २८,४४, तणिअ (तत) ६. ९३.
४८, ५९, ७१, ७२, ४. २९, तनु (SK) २. ४९.
३०, ३२, ३६,३७; ५.८, १४, तन्ति (तन्त्री) ८. २५.
४०, ४४, ५०, ५१, ५४, ५५, तप्
७, ७८; ८.१९, २०,२१,५१. तवहिं (तप्यन्ते) ८. २९.
तरुण (SK) ४. ४०, ४५, ७२;
५. ७५. तत्त (तप्त) १. ३५, ३. ५१, | ९..
. तरुणी (SK) ३. २०, ४९; ४. तविंअ ,,३. ५१. .
___४८, ७२. तपन्त (तप्यमान) ८. १०. तर्क तवन्त
१.६. +सम्. संतप्पिअ(संतप्त) ६.९४, तक्किअ (तर्कित) २. १७. तप (तपस्) ८. १०.
तल (sK) १. ३१; ४. ३७. तपस्य . तवस्सन्ति(तपस्यन्ति) ७. ५१.
| तलअण्ट P (भ्रम्)
तलअण्टइ (भ्रमति) ७. ३. तिम्
तलाई ( तडागिका) ५. १९. तम्मेसि (ताम्यसि) ४. १४. तम्म (ताम्य) ४. २०.
तव (तपस्) १. ६; २. ५९, ८२; .तम (तमस्) १. ४९, ६२, ६६;
७. ३५, ५८, ६३, ८३, ८. २.४४,४५, ५. ८८; ६.१५.
२९, ४५, ५४, ५७, ६५, ६९. तमाड P. (भ्रम्)
तवण (तपन) १. ३५. __ तमाडन्त. (भ्रमयत्) ६.२०.
तह (तथा) १. २७, ९०; २. ६, १ तम्ब (स्तम्ब) ३. १४,
५४, ३. ८५; ४. २४, ३४, २ तम्ब (ताम्र) ३. २०.
४५, ४८, ६१, ६२, ६३, - तम्बोल (ताम्बूल) १.७६,५.९७.
६७; ५. ११, १३, २०, २५, ६. ७४.
२८, ३०, ३६, ३९, ४०, तय (तदा) ८. १५.
४३, ४४, ५४, ७१, ७७, तया , २. १५.
८६, ९१; ६. ७३, ९६, ९७, तर P (शक्)
१०३; ७. ७०, ८. १९, ५२, तरन्त (शक्नुवत् ) ६. ५३. तरणि (SK) १. २१.
तहा ,, १. ४६, ४. ७२, ५. 23 [ कुमारपालचरित]

Page #404

३५४
कुमारपालचरिते
[ता-तुट्ट १६, २६, २९, ३६, ३९, ४०, तित्तिअ (तावत् ) ३. ७९.
४१, ४४, ७२; ६.४१;७.६८. तित्तिर (तित्तिरि) १. ६०. १ ता (तदा) १. ३०, ५.६५, १०१, तित्तुलु (तावत्) ८. ७५.
१०५, ६. १०४, १०६. तित्थ (तीर्थ) १. ६६; २. ४३; २ ता (तावत्) २. ७८; ७. ७१.
८.६४. ताउं , ८. ५३.
तिथिअ (तीर्थिक) ३. २८. ताडङ्क (SK) ६. ३२.
तिध (तथा) ८. ४९. ... ताडण (ताडन) २. ८९.
तिमिर (SK) १. ५१, ६५, ५. तातिस (तादृश) ८. ९.
१०५, ६. १९.. तारा (sK) १. ६७.
तियस तिअस. तारिस (तादृश) ५. ६७. तिरिच्छि (तिर्यक्) ३. ७३.. तारुण्ण (तारुण्य) ७. ७. तिरिच्छी (तिरश्ची) ७. ९: तारुन्न , ५. ९४. तिलअ ( तिलक ललाटस्थचिह्न) ताल (SK) २. ७१.
• १. १२. तालिअण्टिर (भ्रमयितृ ) ६.२०. तिलङ्ग (SK) ६. ७२. १ ताव (ताप) ६. ७.
१तिलय(तिलक-ललास्थचिह्न)१.८१, २ ताव (तावत्) १. २५,२. ७९; ७.
८३३. ६.२; ५. ९३.. ९३; ८. १०.
२ तिलय (तिलक-वृक्षविशेष) ३.२७.
३ तिलय (तिलक-पुष्पविशेष)३. ६२. तावँ , ८. ५३.
तिलेल्ल (तिलतैल) ३. ७९. तावहिं , ८.५४. .
तिलोअ (त्रिलोक)६. ३९;७.८५. ताविच्छ (तापिच्छ) ५. १९.
तिवण्ण(त्रिपर्ण-पलाशवृक्ष)५.४७. ताविच्छअ ,, ५. ९. .
तिव्व (तीव्र) १. ९... तास (त्रास) ७. ४२.
तिह (तथा) ८. ४९. °ति s 'त्ति.
तिहि (तिथि) १. ८३. ति (त्रि) २. १५, ५. ४५.
तिहुअण (त्रिभुवन) ६. १८,८५. तिअस (त्रिदश) १. ३, २. २६; __ ९५. तिहुयण ७. १०१.
८५; ३. १९. तियस १. ६. तीर P. (शक) . तिउरी (त्रिपुरी) ४. ६०; ६.८५. | तीरन्त (शक्नुवत्) ६. ५३. तिक्ख (तीक्ष्ण) १. ८८; ७. ३३. तीस (त्रिंशत्) १. १५, ६१. तिक्खण (तीक्ष्णन) ३. ३७. तु () ५. ६९. . तिण्णि (त्रीणि) ५. ४७.
तुच्छया (तुच्छता) ७. १५. तित्ति (तृप्ति) ५. ५७.
तुट्ट (त्रुटित) १. ४३.

Page #405

तुड्-तेत्तुलु]
शब्दसूची।
३५५
तूल (SK) ७. ७४. तूह (तीर्थ) १. ६६; ३. २८. तृण (SK) ८. १४. तृप् तप्पिऊणं (तर्पयित्वा) १. ८४.
तोडहि (तोड) ८. ४९.
तोडामो (तोडामः) ५. २७. तुहिक्का (तूष्णीका) ३. ८०. तुप्प (घृत) ६, ८२. तुम्हकेर (त्वदीय)२.५९, ३. ७५. तुम्हारउं (युष्मदीय) ८. ७४. तुम्हेश्चया (योष्माकी) ३. ७७. तुर त्वर. तुरङ्ग (SK) ६. ७५. तुरङ्गम (SR) ६. ६९. तुरय (तुरग) ६.४८, ८९, १०२. तुरुक्क (तुरुष्क) ६. ९६. तुल
तुलन्त (तोलयत्) ६. १६. तुलसिआ (तुलसिका) ५. २५. तुल्ल (तुल्य) ४. ३१; ७. ३३.
तुवर त्वर. .. ' Vतुष्
: तूसइ (तुष्यति) ७. ६६. __ अतोससी (अतूतुषत्) ४. ६६. तुट्ट (तुष्ट) २. २५, ७. १००,
१०१.. तोसविअ (तोषित) ५. ७५. . तोसिअ , ३. ५१, ७८;
तर (अतिक्रमय) ४. ५१. तीरन्त (तीर्यमाण) ७. ८६. +अव. उइण्णु (अवतीर्णं कुरु)
८. ८१. -ओअरिअ (अवतीर्य) ६. ५३. +उद्. उत्तारओ ( उत्तारयत )
८. १७. -उत्तिन (उत्तीर्ण) ६. ८९. : +प्र. पतरिजन्त (प्रतीर्यमाण) ७
.:
.
+वि. विइण्ण (वितीर्ण) ३. १२;
७. ७७. तेअ (तेजस्) १. ८, ३२, ६६, ९०;
२. ३३, ४८, ५१, ६४, ८४;
६. २३, ६७, ७. ५८; ८ ५७. तेअण (तेजन) ६. ६६. तेअव P (प्र-दीप्)
तेअविअ (प्रदीप्त) ६. १०३. तेण (लक्षणे) ४. ५. तेतीस (त्रयस्त्रिंशत्) २. १. तेत्तहि (तत्र) ८. ७५. तेत्तिअ (तावत्) ३. ८१. तेत्तिअमत्त (तावन्मात्र) १. ५४. तेत्तिअमेत्त ,, १. ५४. तेत्तिल (तावत्) ३. ८२. तेत्तुलु , ८. ५५.
तुसार (तुषार) ४. २९. तुहिण (तुहिन) १. ५२. तूण (SK) १. ७७.
तूर s त्वर. १ तूर (तूर्य) ३. २३; ६. ३०. २ तूर (दूर) ८. १०, ११.
।

Page #406

३५६
तेत्थु (तत्र) ८. ५२. तेहा (तावती) ३.८२. तेरह (त्रयोदश) २. ११. लुक (त्रैलोक्य) १.६. तेल्ल (तैल) २. ३७; ३. ४५. तेवँइ (तथा) ८. ४९.
डु (तावत्) ८. ५४. उ ( तादृक् ) ८. ५१. तेहिं (तादर्थ्ये) ८. ७१. १ तो (ततः) २. ७२; ८. १७, ६१. २ तो ( तदा ) ८. ६१, ७५, ७६, ७८. तोणी (तूणीर) १.७६. तोणीहविअ ( तूणीभूय ) १.७७. तोरण (SK) १.२१. 'तअ (त्रय) ८. ६०. त्ति (इति) १. ३०; २.१०, १३.
१९, ८८ ३.८१, ८५; ४. ९, ४७, ७. ८५, १०११८. ५. °ति १.३०; २. ८८; ३. ८४; ४. १, १९; ७. ९४, १००; ८. ६०, ६८, ७३.
त्थम्भ s थम्भ. 'स्थाल ( स्थाल ) ६. ३२. 'त्थर थिर.
त्थी थी.
थुन्दP (आक्रम्)
थुन्दिअ ( आक्रान्त) ७.१.
त्यज्
कुमारपालचरिते
चयसु (त्यज) ४. ५४. चहु चइअ (त्यक्त) ३. ४९.
८. ७२.
"
चत्त
""
१. ३६; २. ४६.
·
चएवं (त्यक्तम्) ८. ७८, चइअ ( त्यक्त्वा ) २. ७७. २. ५०. १.६८.
चइउं
चतूण
वर
35
तायध ( त्रायस्व) ७. ९६.
तायह
७.. ९६.
"
[ तैत्थु थाम
ފ
तुवरइ (त्वरते ) ७. १५.
तुवरए
५. ७१.
"
तूरन्ति (त्वरन्ते ) ७ : १६. • तुवरसि (त्वरसे) ५. ७१.
थक्क P (स्था)
"
तुवराम (त्वराम हे) ५. ७०. तुवरामो ५. ७०. तुरिअ ( त्वरित) ७. १६; ८.७८.
""
थ
थक्क (स्थित) ६. १.
थक्का
८. ५२. थण (स्तन) १. ७; ३. ७८. थम्भ (स्तम्भ) ४ २७, ३२; ६. ३७. 'त्थम्भ २. ६८;५.१०२. थम्भय (स्तम्भक ) २.८६. थल (स्थल) ५. ६४; ७. ७०. थल-नलिणी (स्थलनलिनी) ५.४३. थली (स्थली ) ७. ५. थव (स्तव) ३. १५; ७. ८३.
थाणु ( स्थाणु) २ ८६. थाम (स्थामन् = पराक्रम) २.५१;
७. ९५.

Page #407

थप्प - दन्द ]
१ /थिप्प P (वि-गल् ) थिप्पइ (विगलति) ७. १८.
२ / थप्पP (तृप् )
शब्दसूची ।
४. ६७; ५. ७०. थीण s स्त्यै.
थुइ (स्तुति) २.५३, ६२; ७.८२,
९०, ९१.
थुणिर (स्तोतृ) २. ४८. थुवअ (स्तावक ) १.५१. थू (कुत्सायाम्) ४. १३. थूण (स्तन) २. २. थूणा (स्थूणा) १.७७.
थिप्पिऊण (तृप्त्वा ) ६.९३. थिर (स्थिर) १.४०; ७. ४२;८. ३८. °त्थिर ३. ८५.
थी (स्त्री) ७, २३. °त्थी ३. ६५१ / दंस P
थूलभद्द (स्थूलभद्र ) ७.३१, .३२.
थेण (स्तन) २. २.
•
थेरिअ (स्थैर्य) ३. ५३. थोणा (स्थूणा ) १.७७. थोर (स्थूल ) १.७६; २. ६४. थोवअ ( स्तोक ) ८. २७.
दंश्
द दइअ ( दयित) ३.८३, ४४; ४. १६, १९; ५. ९९; ६. १८, १०१.
दइआ ( दयिता) ३. ७७; ४. १८, ४५; ५. ४.
दच (दैत्य) २. ४.
दइव (देव) २. ५. दइवय (दैवत) २. ४. दइव्व (देव) २. ५.
डक्क (दष्ट) २. ८३. डट्ठ,, २. ४५.
३५७
दट्ठ,, २.४५, ८३. डसन्त (दशत्) २. ४७.
+ सम्. संदट्ट (संदष्ट) ३.८.
(दर्शय्)
दंसइ (दर्शयति) १. ५७.
""
दंसेइ ५. ४८. दंसिअ(दर्शित) ३. ४९; ४. २३.
६. २२.
दंसण (दर्शन) १. ७; ५. १४; ७.
५३.
दक्ख (दक्ष) २. १७.
दक्ख' ( द्राक्षा) ४. २१. दक्खण (दर्शन) ७. २४. दक्खव P ( दर्शय्)
दक्खविअ ( दर्शित) ६. २२. दक्खिण (दक्षिण) ३. २८. aar (दाक्षिण्य) १.३३. दव (द्रष्टव्य) ७. ५३. दढ (दृढ ) २. ३८, ५. ५६; ८.
१०.
दढयर (दृढतर) ३. ६०. दणु ( दनुज) २. ७३. दणुअ" २. ७३.
दण्ड (SK) १.१९, ४७;३. ५७. दण्ड ( दण्डिन् ) १.७३. दद्दुर
(दर्दुर) ५. २३.
दन्त (SK) ६.२८.
दन्तअ ( दन्त) २. २६. दन्द (द्वंद्व) ४. ४८.

Page #408

३५८
कुमारपालचरिते
.
[ दप्प-दाढ . .
___ डड्ड (दग्ध) २. ४५.
दड्ढ ,, २. ४५; ३. १२. . २. / दह P (श्रद्धा )
+श्रद्. सद्दहिउँ (श्रद्धाय) ६. ५. दह-विह (दशविघ) २. ६९. दहि (दधि) ४. ३३, ३८, ४०, ६...
८२. . ...
दा
दप्प (दर्प) १. ३८. दप्पण (दर्पण) १. ७८. दब्भ (दर्भ) २. ४७. दम (SK) ८. ७०, ७५. दम्भ (SK) २. ४४. दय (दया) ८. ३३, ६४, ७०. दया (SK) ७. ३८. १ दर (SK=भय) २. ४५. २ दर (SK=ईषत् )२. ४७,४. २०;
७. ४१. दरवल P (उप-भुज्)
दरवलिआ (उपभुक्ता) ४. १६. . दल
दलइ (दलति) ५. १७; ८. ५५ दलउ (दलतु) ७. १९. दलिअ (दलित) २. १६.
दलिऊण (दलयित्वा) १. ५७. १ दल (SK=पत्र) १. ५७;२. ४०.
३. २०, ३१; ५. ६.,
१९, ३५. . २ दल (सैन्य)६. ४३, ५६,५९, ८५. दलण (दलन) २. ८; ३. १४. दस (दश) ३. २७. दसण (दशन) २. ४५. दसण्ण (दशार्ण) ६. ८४. दसण्ण-वइ (दशार्णपति) ६. ८०. दस-विह (दशविध) २. ६९. दसार वइ (दशाहपति) ३. ३८. दह
डज्झइ (दह्यते) ७. ८२;८.२१. डहिज्जइ ,, ७. ८२.
देइ (ददाति) १. १४, २७ ४.. ७१, ६. ७७;७. ६७, ८.६९. देन्त (ददति) १.६५. . . दाही (दास्यति) ३. ६३. दाहं (दास्यामि) ५. ९३. .. दाहिमि ,, ५. ९३. देउ (ददातु) ७. ८४. दिन्तु (ददतु) ७. ६३. देसु (देहि)४. ५९, ५ ९७. देहि ,, ५. ९७. 'देह (दत्त) ५. २१. देंमि (ददामि) ७. १००. अदासि (अदात्) १. ८७. दिजउ (दीयताम् ) ८. २२. दत्त १. ३४. दिण्ण (दत्त) १. ३४; .३ १३;
दिन्न । १. ४४, ४९,७३,
२. ३९; ६. २६, ५५, ७३. दिन्त (ददत्) १. ९; २. ५०.
दाउं (दत्त्वा) ३. ५१, ६. ४४. दाघ (दाह) २. ७०. . दाडिमि' (दाडिमी) ५. ८, २७. दाढ° (दंष्ट्रा) ३.७१. .

Page #409

दिश
४४.
दाण-दीहर] शब्दसूची।
३५९ • दाण (दान) १.४५, ८४, २.७२; / दिवेदिवे (दिवादिवा) ८. ६४.
५. ३०. दाणिं (इदानीम् ) ७. १०..
दिसउ (दिशतु) ७. ८५. दाम (sk=माला) १. २२; २. १;
+आ. आदिसह (आदिशत) ५. ३. ५१, ५३, ५६, ५. ४२. दामवन्त (दामवत् )२. ३३.
-आइसामो(आदिशामः)५.३६. दार (द्वार) ३. ३५; ४. ३१.
-आदिसाम , ५. ६९. १ दाव (दर्शय्)
-आदिसिमो , ५. ३५. दाविअ (दर्शित) ६. २२.
-आदिट्ठ (आदिष्ट) १. ८६. २ दाव (तावत्) ७. ९३.
+उप. उवदिसामो (उपदिशामः) दावग्गि (दावामि) ८. २१. दास (SK) ३. ८८;४. १३, १७. +सम्. संदिसामु (संदिशामः) दासत्त (दासत्व) ६.१०५. दाह (SK) २. ४६, ७०; ६. ७. -संदिसिअ (संदिष्ट) ७. २३. दाहिण (दक्षिण) १. ३३; ३. २८/ दिस (दिक् ) १. २२, ४१, ५०,
४. २६. . . दाहिणी (दक्षिणा) ६: ७१, ७२. दिसा ,, १. ९, ५. ३, ६. दिअ (द्विज) १. ६१, ६६, ८०;
१३, ७१, ७३. ... ३. ३५. दिय १. ८४.
दिस्टि (दृष्टि) ८. ४. दिअर (देवर) २. २.
दिहि (धृति) ४. ७१; ५. १०३; दिक्करि (दिक्करिन्) ६. १००. . . दिक्खा (दीक्षा) १. ५०.. दिहिमई (धृतिमती) ३. ६५. दिग्ध (दीर्घ) ३. ४२.
दीण (दीन) ५. ८९. दिज (द्विज) १. ८२. दिट्टि (दृष्टि) २.८७, ४. ५९; ६.
दीए २७, ८. २६..
+उद्. उद्दीविय (उद्दीपित )५ दिट्रिआ (दिष्टया) ३. ४९, ६३. दिण (दिन) ६. ७, २१.
+प्र. पलीविअ (प्रदीप्त) ६. १०३. दिप्पिर (दीप्र) २. ४९.
दीव (दीप) ६. १४. दिय दिअ.
दीवअ (दीपक) १. ५९; २. ९१, दिवस (SK) २. ६९, ६. ७३.. १दीह (दिवस) ८. ६५. . दिवह (दिवस) २. ६९.
२ दीह (दीर्घ) १. १०,३.४२, ९०. दिवा-मुह (दिवामुख) १. ४८, । दीहर (दीर्घ)२. ५३.३; २५, ९०.

Page #410

कुमारपालचरिते
[दीहिआ-दूसासण
दीहिआ (दीर्घिका) ६. ५३. दुअल्ल (दुकूल) १. ७३. दुइअ (द्वितीय) ३. ४. दुइज्ज , २.६०; ६. १०२. | दुउणिअ (द्विगुणित) २. ४९. दुऊल (दुकूल) १. ७३. दुकड (दुष्कृत) ७. ५९. दुक्कय ,, ८. ६३.। दुक्ख (दुःख) ३. २८, ३२. दुगुञ्छ P (जुगुप्स)
दुगुञ्छन्ती (जुगुप्समाना) ६. ४. दुगुणिअ (द्विगुणित) ५. ४५. । दुगुल्ल (दुकूल) १. ७३. दुगूल , २. ६१. . दुग्ग (दुर्ग) ६. ९८. दुग्गा-एवी (दुर्गादेवी) २. ७६. दुग्गावी , २. ७६. दुच्चज (दुस्त्यज) २. ८७. दुजीह (द्विजिह्व) १. ६१. दुजअ (दुर्जय) २. २२. दुज्जण (दुर्जन) २. ८. दुट्ठ (दुष्ट) ६. २८. दुद्ध (दुग्ध) ६. ८१. । दुद्धर (दुर्धर) ८. ५४. दुम P (धवलय्)
दुमन्त (धवलयत्) ६. १६.
दूमिअ (धवलित) ६. १५. २ दुम (द्रुम) २. २८; ५. ८.
दुरालोअ (दुरालोक) १. ८.
दुरिक्ख अ (दुरीक्ष) ३. ९०. /दुल दोलिन्ति (दोलयन्ति) ८. १३. ।
दुलह (दुर्लभ) २. ६६. दुल्लह ,, २. ७३. . दुल्लहअ ,, ८. ५९. दुवार (द्वार) ३. ५७. . दुवालस (द्वादश) २. ६४. दुव्वहा (दुर्वहा) २. १२. दुव्वा (दूर्वा) ५. २४. . . दुसह (दुःसह)१.७,७१, ८. ५७. दुस्सह (SK) १. ७. दह
.. दुहिजए (दुह्यते) ७. ८०...
दुब्भउ (दुह्यताम्) ७.८०. दुह (दुःख) २.८१,९१,७. ७९. दुहअ (दुर्भग) २. ३४. .. दुहा (द्विधा) १. ६४.
दुहाइअ (द्विधाकृत) १. ६३. -दुहाव P (छिद्)
दुहाविअ (छिन्न) ६. ८४. दुहि (दुःखिन्) ५. ८९. । दुहिरं (दुःखित) ३. २८; ६.५७. दुहिआ (दुहिता)३. ६३. ४. ५०. दुहिणी (दुःखिनी) ५. ५२. दूअ (दूत) ६. ३५. -दूम P (दूङ्) __ दूमिअ (दावित) ६. १५. दूर (SR) १. ३०; २. ४७, ४.
२३; ५. ६१, ६. १८, ३५, __४२; ८. २१, ३५, ३६, ४१. दरग (SK) ५. ५५. दूरस्थ (दूरस्थ) ६. ४. . दूसह (दुःसह) १. ७१. दूसासण (दुःशासन) १. ३१.

Page #411

दूसिअ-दोहाइअ] शब्दसूची।
दूसिआ (दूषिका) ७. २१... दे (संमुखीकरणे सख्या आमन्त्रणे च) दूसिमिण (दुःस्वप्न) २. ६६.
४. १०, ५९. दूहब (दुर्भग) २. ३४.
देअर. (देवर) २. २.
देउल (देवकुल) २, ७९. __ +आ- आढिअ (आदृत) १. ९० देक्ख P ( दृश्) ___-आदरिअ ,, ६. ५२. देक्ख (पश्य) ४. १९.
देर (द्वार) १. ५३. दरिअ (दृप्त) १. ९०; ३. ०४. | देव (SK) १. १३, २६, ८०, दृश्
८६; २. २२, ३३, ४८, ५६;
... ४.५८:५. ४६, ६४, ७९, ६. . दच्छं (द्रक्ष्यामि) ५. ९४.
४१; ८. ५५. दीसइ (दृश्यते) १. २१, ४.७३.
देव-उल (देवकुल) २. ७८. दीसन्ति (दृश्यन्ते) ५. ६६. देवय (देवता) १. ५०; २. ९१; दीसन्ते .. ५.६७.
६. २५; दरिसेइ (दर्शयत्रि) ५. ७३. देवी (SK) १, ८६; ५. २४, २७; दिट्ठ (दृष्ट) १. १३,२. १०,३४, ४५,७.८२, ९२, १०२,८. ५२, ६०, ६३, ६८,३.२६,
८३. ६६, ९०, ४. १३;५. ५२; देवेसर (देवेश्वर) ४. २५. .. ६. ३, ८०; ७. १०२. देव्य ( दैवं ) २. ५. दरिसिअ (दर्शित) ३. ५०, ६ देस (देश) ४. २४; ६. ६२, ७७.
देहि (दहिन्) ७. ५६. दीसन्त (दृश्यमान) २. ८६, ६ दोला (SK) ३. १९, २२.
दोलिर (दोलयित) ३. २०. ___.. दटुं (द्रष्टुम्) ३. १, १९, ७. दो-वयण (द्विवचन) १. ६२. १५,५३.
दोवारिअ (दौवारिक) ४. १, ७७; दटुं (दृष्ट्वा) १. ७०; ४. १९, ६. २२.
३०; ६. ६२. दोस (दोष) २. ६०; ६. ३९, ८. दटूण ,, ३. १७; ५. ५०; ७. ५२.
दोसडा (दोष) ८. ७२..
दोहल (दोहद) २. ४९. . . दरिअ (भीत) २. ४५. .. दोहलय , २. ४६. दारन्ती (दारयन्ती) ३. ३५. दोहाइअ (द्विधाकृत) १. ६४.
...
२२.
४२.

Page #412

३६२
त्
जो ( द्योतय) ८.६१. जोअद्दु ( द्योतयत) ८. २६. जोअन्त ( द्योतमान) ८. १६.
द्रढय्
ढि ( द्रढित) २. ६७. द्रह (हृद) ३.६१; ६.८६; ८.६८. √द्रा
+ नि.निद्दायन्त ( निद्रात् ) ६. १०.
√द्भु
+ वि. विद्दाय (विद्रुत) १.६८.
द्वि.
दुण (द्वौ ) ५.४६,
दोन्नि ८. २६..
"
99
दुवे ५. ४६. दो ५. ४७.
""
५. ४७.
कुमारपालचरिते
"
वेण्ण ५. ४६.
"
दोहिं ( द्वाभ्याम्) ५.४५, ५७.
हिं
५. ४५.
33
दुह (द्वयोः) ५.४९.
दुहं ५. ४८. दों ८. ५. दुहुं ८. १८.
33
ध
धंसाड P
(मुच्) धंसाडिअ (मुक्त) ६. ५७. धज ( ध्वज ) ६.९९.
धञ ( धन्य ) ८. १३.
"
"
घट्ट जुण ( धृष्टद्युम्न ) ३. ४३. धण (धन) १. ८५, ७. ४९; ८.
६०.
[ द्युत्-धाड
धणु (धनुस् ) २. ४, ७. ४. धगुह " २. ९; ६. १८. धणुह-धर ( धनुर्धर) १. ११, Page-ar (धनुर्वेद) १.८९. धत्ती (धात्री ) ३. ३६. धनु (धनुस् ) १. ३९. धन्न ( धन्य ) ४. ५७; ७. ४, ५, ३१, ३३, ४६; ८. ७३: धम्म (धर्म) १. २०, ६४, २.३२, ४८, ५०, ५२; ६. ६, ५६, ६६, ६८, ७. २७, २९, ३७, ८२; ८. २८, ३५, ४२, ४९, ५१, ६६.
धरण (धारक) ६. १००. धरणि (SK) १. ८७; ३. २६. धरा (SK) १. २८.
धव (SK) ५. ४२.
धवल (SK) २.६१, ७०. धवल - गेह (SK) २. ९१. धवलण. (धवलन ) ६. १६. √ धा
"""
+आ. आहिअ (आहित) ३.२३. + अपि पहिअ (पिहित) २.६१. + नि. निहिअ ( निहित ) ३.८८. -निहि ४. ६९ - निहित्ता (मिहिता) २. १२. +वि. विहेमि (विदधामि ) ७.६७. - विहिअ (विहित ) ६. १३. धाई (धात्रि) ३. ३६.
धाउ (धातु) २. ४२, ६९; - धाड P (निस्-सृ)
धाडिअ (निःसृत) ६. ५०.

Page #413

धारा-न 1..
शब्दसूची।
• धारा (sK) २. ८८; ४. २७. । धूआ (दुहिता)३.६३, ७२; ४.४.
धाराकयम्ब (धाराकदम्ब)२.४९. धूलिकम्ब (धूलिकदम्ब) ४. ५. धारा-हर (धारागृह) ४. २५,६७.
धूलिकलम्ब ,, २. ४९. १धारी (धात्री) ३. ३६.
धूव (धूप) २. ३९, ४५, ५. २८. २धारी (धारा) ४. ३१. धाव
धूसर (sK) १. ६०. धाइ (धावति) ७. ६१.
धृ धावइ., ७ ६२.
धरहिं (धरन्ति) ८. ४८, ७३. धावन्ति ७.६२.
धरिमो (धरामः) १. २९. धाविअ (धावित) ३. ३६.
धरि (धर) ८. ४९. धिइ (कृति) ३. ६५. धिज्ज (धैर्य) ३. २४.
धरह (धरत) ८. ४६. धिप्पिर (दीप्र) २. ४९.
धरहु , ८. ७६. धी (SK) ७. २२.
धरिअ (धृत) १. २८२. २२. १धीर (GK) ७. १७.
धरन्ती (निवेशयन्ती) ८. २४. २धीर (धैर्य) ३. २३.
धृष् धीर-हर (धैर्यहर) २. ५. .
घिट्ट (धृष्ट) १. ८२, ४. ५२. धीवर (SR) ४. १२. .
घेणु (धेनु) ५. ५३. धुश्
ध्यै s झा. . ... +सम्. संधुक्किअ (संधुक्षित) ४.
ध्रुव (SK) ८. ६२. धुत्त (धूर्त) ४. २०, ५६.. धुत्तिम (धूर्तत्व) ३. ६.
न (SK) १. ५, १७, २१, २४, Vधुमा P (उद्-ध्मा)
२५, ३२, ३६, ४१, ४४, ४५, .... +उद्. उद्धमाअ (उद्ध्मात)६.७.
६२, २. ३५, ५७, ५९, ६०, धुव(ध्रुवनामक अश्वशरीरावर्त)२.८४
७३, ७८, ७९; ३. ५०, ५५, - धुवणी (कम्पयित्री) ६. ३९.
. ७६, ८१, ८२, ८४, ८५, ४.
११, १६, १७, १९, २३, २४, धुव्वइ (धूयते) ७.७६.
३५, ४९, ५१, ६९, ७१, ७३, धुणिजए ,, ७. ७६. ७५, ७६; ५. १४, १५, २३, धुणिअ (धूत) ६. ३९; ७ ६९. २४, ५५, ५७, ५९, ६०, ६१, धुव्वन्त (धूयमान) ७. ७४. ६५, ६६, ६९, ७१, ७३, ७८, धुणिजन्त ,, ७ ७४. । ७९, ८५, ८६, १०५, ६. ५,

Page #414

३६४
कुमारपालचरिते
. [ नउ-नर सिङ्घ
७, १०, ११, ५८, ७३, ७४, नअ (नत) १. २९; ४. १४. ९२, ९७, ९९, १०२, १०६; नमन्त (नमत्) १. ६; ६. २४... ७. ३, ४, ६, ७, १०, ११, नवन्त ,, ७. ६१. १२, १३, २३, २५, २७, २९, +उद्, उन्नय (उन्नत) १. ७. . . ३६, ४३, ५६, ६१, ७१, ७५, -उन्नामिअ (उन्नमित)६. २५. ७६, ७७, ८०, ८२, ८४, ९९; +उप. उवणय (उपनत) ३. २६. ८.७, ९, १०, १३, १७, १९, +परि. परिणवँइ (परिणमति)८, . २०, २३, २४, २९, ३०, ३५, २७. ३६, ३७, ४०, ४६, ५३, ५४, +प्र. पणअ (प्रणत) २. ८२. ५६, ६२, ६५, ६९, ७१, ७४, +समुद्. समुन्नय (समुन्नत) ३. . . ७५.
२४. नउ (इवार्थे) ८. ८१.
नमस्य नं , ८. ८०.
नमसामि (नमस्यामि) ७. ६६. नक्क (नक) ६.८६, ८९.
• नमसामो (नमस्यामः) १. १;७... नक्ख (नख) १.५५; ४. ७०; ५.
नमिर (नम्र) १. ७४. नक्ख-आउह (नखायुध-सिंह) ३. नमो (नमः) ७. २६, ५२, ५३, ४७.
५४,५५, ५६, ५७, ५८, ५९, नगर (SK) १. २.
६१. नच्चणी (नर्तनी) २. ६७. नमोकार (नमस्कार) १. ४३. नञ्चिर (नर्तनशील) ७. ६०. . नम्म (नर्म) ४. ३३. नट्ट (नाटय) ५. ९१.
नय (SK) १. १९; ६. ७१. नट्टई (नर्तकी) ३. ६.
नयण (नयन) १.२४, ७०; २. नड (नट) ३. ६.
२७, ३. १, ७०, ४. ४९; ५. नत्तंचर (नक्तंचर) २. २२.
४९, ५७, ८७; ६. ३८. नत्तिअ (नप्तृक) १. ८७.
नयर (नगर) १. २३; २.४३, ४. नत्ती (नप्त्री) ४. ४.
२४; ६.८२, नतुअ (नप्तृक) १. ८७.
| १ नर (SK) १. ७, ८९; ७. २८, ८. नन्दण (नन्दन) ३. ४९. नभ (नभस्) २. ३२.
| २ नर (SK=अर्जुन) १. ४५. निम्
। नर-वइ (नरपति)२.७;६.२२.२५. नमि (नम) ८. ५७.
नर-सिङ्घ (नरसिंह) २. ७०.

Page #415

न
नरिन्द-निउञ्ज ] शब्दसूची।
३६५ नरिन्द (नरेन्द्र) ४. ७७, ६. ३९. | नाम (SK) २. ५१; ३. २१, ५. नर्मद (नर्मदा) ८. ८०.
८१, ६. ६८. नव (SK) १. ३६,५९, २. ५;३. नारङ्ग (SK) ५. ७९. ३०, ३६, ४४, ५०, ८७, ९०. नारायण (SK) १. ४५. ४. ४, ५. १८,२१, ३६,४४, नारी (sK)४ ७२; ७. २८,२९, ५५, ७०, ७२, ७७, ६. १६. __३०; ८. २७. नवल्लय (नव) ३. ८७.
नाल (SK) २. ७. नवुल्लडअ ,, ८. ७३.
नालि (नाडि) २. ३८.
.नावइ (इवार्थे) ८. ८१. नस्सए (नश्यति) ५. ६१.
नाविअ (नापित) २. ५२. नसिअ (नष्ट) ७. २१.
• नासव P (नश्) नासिअ (नाशित) ६.२१.
नासविअ (नाशित) ६, २०. नत्थून (नष्टा) ८. ८..
नासिर (नशित) ७. ६७. नदून ,, ८. ८.
नासीकय (न्यासीकृत) ३. ३३. . + प्र. पणसिही (प्रनझ्यति) ८;
नाह (नाथ) ६. ४१,५८,८. १६. नाहि (नाभि) ३. ६१.
नाहिं (नहि) ८. ६५. -पण? (प्रनष्ट) २. ५५. - +वि,विणसइ (विनश्यति)८.२१.१/निअ P (दृश्) १ नह (नख) १.५५; २. २७, ३०;
निअइ (पश्यति) १.२५;७.२३. निअ (पश्य) ५, ८२.
नियन्त (पश्यत्)५. ५७. २ नह (नभस्) १. २२, ५१, ६७;
निअवि (दृष्टा) ६. ५ . . २. ३६; ५. ११, ४८; ६. १९; ८. ६०.
२निअ (निज) १. ४७,५६,२, ५१; . नह-यल (नभस्तल) ५. ४७.
३. ७३; ६.५, ११,४५, ५६, 'नाअ (नाग) २. २१.
६०, ९३, ८. ६४, ८३. निय नाइ (इवार्थे) ८. ८१. नाग (SK) १. १३, ८०; ३.६५. | निअच्छ P (दृश्) १ नाडि (SK=वरत्रा) २. ३८. निअच्छिअ (दृष्ट्वा) ७. २४. .२ नाडि(SK=शरीरसंबन्धिनी)८.२३. | निअम (नियम) ८. ६८. __ नाण (ज्ञान) १. ३८;७. ११, ३५, |
निअम्ब (नितम्ब) ३. ७९. ... ४५, ४६, ६५, ७१, ७२, ८८;
निउञ्ज (निकुञ्ज) ३. ३७, ५.१,
२०

Page #416

२५
कुमारपालचरिते निउणा-निवास निउणा (निपुणा) ४. १७.
निम्मविअ (निर्मापित) २. ७९... निउत्तव्व (नियोक्तव्य) ५. ४३. | निम्माण P (निर्मा) निउर (नूपुर) १. ७५, ३. ४१. निम्माणिअ (निर्मित) ६. १३. निक (नीका) ८. २४.
निम्मोल्ल (निर्मूल्य) १. ७६. निक्कइअव (निष्कतव) ८. २०. निम्मोह (निर्मोहे) ८. ३१.. निकिट्ट (निकृष्ट) ४. १३. निय निअ. निग्घिणय (निघृण) ४. ५२. निरङ्कुस (निरङ्कश) ८. २२. ... निचुल (sK) ५. २०. .
निरप्प P (स्था) निश्च (नित्य) ३. ८७; ६. ३५.
___ निरप्पीअ (तस्थौ) ६. ११. निश्चल (निश्चल) ३. ३२, ७.
निरवसेस (निरवशेष) १.८... ७९; ८. ७६.
निरानिउ (निश्चित) ८. ७७. . निचलअ ,, ८. ७९.
निरीह (SK) १. ४१. . .. निश्चिन्द (निश्चिन्त) ७. ९३.
निरु (निश्चित)८. १७, ७२. निच्छई (निश्चयेन) ८. ४३.
१निरुत्तउ (निश्चिन्त) ८. १५. निज्झर (निर्झर) ३. ४०, ४. ३८,
| रनिरुत्तठ (निश्चित) ८. ७५..
/निरुवार P (ग्रह) निज्झरिणी (निर्झरिणी) १. ६४.
__निरुवारिअ (गृहीत) ७. ४९. निद्दा (निद्रा)१. ६८, ७१; ७. १.
निलाड (ललाट) १. ३५. निधि (SK) ८. ६.
निलीइर (निलेतृ) ६. ३८. .. निन्द्
निव (नॅप) १. २, ४, १८, २२, निन्दउ (निन्दतु) ८. ३७. .
२९, ३४, ४३, ४७, ७०,७४, निन्दहुं (निन्दामः) ८. ३७. ८४, २. १, २९, ३१, ३२, निप्पिह (निस्पृह) ३. २.
३३, ५०, ५७, ६५,६८,७८; निबिड (SK)२. ३८.
३. १, १८; ४. १, २५, ६५; निब्भर (निर्भर) ३. ४१.
६. २४, २६, २७, २९, ३३, निमित्त (SK) ३. ५३.
३५, ३६, ५४, ७७; ७. ९१, निम्ब (SK) २. ५२.
१०१; ८. ४७. निम्ममत्त (निर्ममत्व)८. ७६,७८. | निवड (नृपति) १. ८९; ६. ३८, निम्मल (निर्मल) १.८६, ८. ७६. ४०. निम्मलअ,, ८. ७९. | निवत्तण (निवर्तन) ३. ६. /निम्मव P (निर-मा) । निवह (sK) १. ४.
निम्मविअ (निर्मित) ६. १३. निवास (sK) १. ६२.

Page #417

निवेस-नीसास] शब्दसूची। निवेस (निवेश) ६. ८७.
-आणेह (आनयत) ५. २१. निव्वाण (निर्वाण) ७. ३१; ८. -आणिजइ (आनीयते)५. २४. __३०, ४४, ५०, ५८.
-आणिअ (आनीत) ८. १९. निश्विकप्प (निर्विकल्प) ७. ८, -आणाइअ (आनायित)२. २१. निव्वुइ (निर्वृति) ७. ५१.
+वि. विणीअ (विनीत) ७. ६६. निव्वुति ,, ८. ९.
नीअ (नीच) ७. २८. निव्वुदि , ८. ८२. नीक (नीका) ४. ३६. निस (निशा) १. ६३.
नीचअ (नीचैः) २. ५. निसढ (निषध) २. ५०.
नीड (SK) १. ६८. निसा- (निशा) ५. १०५, ६. ७३. । नीम (नीप) २. ५४. निसीढ (निशीथ)२. ४४.
नीमी (नीवि) २. ६७. १ निसीह ,, . ६. १०७. । नीर (SR) ४. ६५, ७५; ५. १८; २ नि-सीह (नृसिंह) १..६१.
८. ८०. निसीहिअ (नषेधिकी) २. ५०. | नीरञ्च P (भञ्) निसीहिणी-नाह (निशीथिनीनाथ) नीरजिअ (भग्न) ६. ७०. २. ४४. .
नीराअ (नीराग) ८. ५६. निस्सह (sK) १. ५. १/नील P (निस्-सृ) निह (निभ) १.३३, ७७, ८१, ३. नीलिअ (निःसृत) ६. ४९.
२ नील (sK)२. ४०, ४६, ८७; .निहस (निकष) २. ३०.
५. ४७, ६०. . निहि (निधि) १. २७, ३३; २. नीलमणि (SK)२. ४६; ३. ४१. ८२; ३. ७९.
नीलुप्पल (नीलोत्पल) १. ५६. निहेलण (गृह) ८. १६.
नीव (नीप) २. ५४, ५. १, ९.
२१, ३०. निजइ (नीयते) ८. १६.
नीवी (SK) ६. ३८. नेन्त (नयत्) ७. ६६.
नीसङ्क (निःशङ्क) १.६१,५. ९९. नेउं (नेतुम् ) ८ ३२.
नीसत्त (निःसत्त्व) १. ३२. नेउं ( नीत्वा ) ४. ६६.
नीससण (निःश्वसन) ७. ४४. +अनु. अणुणीअ (अनुनीत) ३. नीसह (निःसह) १. ७.
नीसहत्त (निःसहत्व) १. ३२. +आ.आणेइ (आनयति)४.२४. | नीसास (निःश्वास) ३. १२, ४०; .आणएमि (आनयामि)५. २६. ५. ४,
• .
नी.

Page #418

३६८
कुमारपालचरिते
. [ नीहार-पञ्चार
नीहार (SK) ६. १९.
२पउर (पौर) २. १०. नूउर (नूपुर) १. ७५.
पउरी (पौरी) २. ३३. नूण (नूनम् ) १. १५.
पएस (प्रदेश) ३. ५९; ६. ५९.. नूणं " १. १५; ७. १०. पओग (प्रयोग) ८. १६. नूम P (छादय्)
पओस (प्रदोष) ५. १०१.
पंथ (पथिन् ) १. १९. नूमिथ (छादित) ६. १४.
पंसु (पांसु) ६. ८७, ८९. नृव (नृप) ८. ८२, ८३.
पंसुला (पांसुला) १.४९,५. १०५: नेउर (नूपुर) १. ७५; ३. २३. नेड (नीड) १. ६८.
१पक्ख (पक्ष-मासार्ध) ३. ५२.
२पक्ख (पक्ष=पार्श्व) ४. ३१; ५. १.. नेवच्छ (नेपथ्य)२. ३६; ५. ९३.
३पक्ख (पक्ष-पतत्र) ६. ५. ... नो (SK) १. ६३, २. ७९; ५.
पक्खोड P (विकोशय्.) ... ६९;७.४५, ६६, ७७, ८. ८२.
पक्खोडिअ (विकोशित) ६. २९. नोमालिअ (नवमालिका) २. १४.
पक्खोडण (शदन) ६. ८९. . .. नोमालिआ , ४. ६. नोहलिआ° (नवफलिका)२. १४.
पग्गिम्व (प्रायस्) ८. ५९.
पङ्क (sk) ६. ८६. नौ (SK) २. ११.
पङ्कअ (पङ्कज) २. ५८. पङ्कय २. न्हवण (स्नपन) २.६१, ६२, ६५
. १; ५. ४९, ५६, ७. ७०. .
पङ्गुरण (प्रावरण) २. २०. . पअ (पाद) २. ५४; ३. ६४. पय | पच्
. १. ४३; २. ५८, ३. २४, ७८; ६. ३६, ८७; ७. ९१.
पक्क (पक्क) १. ३५.
पिक्क ,, १. ३५, ६०; ४. २१; पइ (पति) १. २, ४२; ३. २१, | ८१, ४. ५१. °वइ १. ३, २.
पच्चक्ख (प्रत्यक्ष) ४. ४६. ... पइन्ना (प्रतिज्ञा) ६. ५९.
पञ्चक्खा (प्रत्यक्षा) ७. ९१. पउट्ट (प्रकोष्ठ) २. ७.
-पञ्चड P (क्षर्) पउहव्व (प्रयोक्तव्य) ८. ५.
पञ्चडमाण (क्षरत्) ७. १७. पउम (पद्म) १. ४३; ३. ५६. पच्चड्डु P (गम्) पउमसिरि (पद्मश्री-स्त्रीविशेष) ५. __पच्चड्डइ (गच्छति) ७. ७. ८०.
पञ्चलिअ (प्रत्युत) ८. ६६. पउमावइ (पद्मावती) ५.२४,४५. /पचार P (उपा-लम्भ) १पउर (प्रचुर) ८. ६०.
पच्चारन्ति (उपालभन्ते) ६. १०६.

Page #419

७१.
पच्चूस-पण्डिअ शब्दसूची । . पचूस (प्रत्यूष) १. ४९; २. ८८. पडिअग्गिर (अनुव्रजनशील) ६.
पञ्चूह , २. ८८. पच्छ (पथ्य) २. ९०.
पडिकिदि (प्रतिकृति) ६. ३७. पच्छइ-ताव (पश्चात्ताप) ८. ६५. | पडिकूल (प्रतिकूल) ८. ६६. °पच्छन्दी (गमनशील) ७. ७. | पडिक्खण (प्रतीक्षण) ३. ४१. पच्छा (पश्चात्) ६. ५६.
पडिच्छन्दीकय (प्रतिच्छन्दीकृत) पच्छिम (पश्चिम) ४. २६;६.७३.
३.४६. पजन्त (पर्यन्त) १. ४१; ३.२४.
पडिबिम्बिअ (प्रतिबिम्बित) ८.
८१. -पजर P (कथ्) पजर (कथय) ६. १.
पडियार (प्रतीकार) २. ३७.
पडिरी (पतित्री) ४. ४४. पज्जुण्ण (प्रद्युम्न) ३. १३. पिज्झर P (क्षर).
पडिवत्ति (प्रतिपत्ति) १. १४.
१/पडिसा P (नश्) - पज्झरिअ (क्षरत्) ७. १७.
पडिसन्ति (नश्यन्ति) ७. २२. पञ्च (SK) २. ८८; ७. ६८.
२/पडिसा P (शम्) . पञ्चबाण (SR)२. ७१. .
पडिसाय (शान्त) ७. १२. . पञ्चालिआ (पञ्चालिका) ४. २८.
पडिसाह (प्रतिशाख) ५. १७. पञ (प्राज्ञ) ८. ६..
पडिसुहड (प्रतिसुभट) ६. ६२. पञ्जा (प्रज्ञा) ८. ३.. .
पडिहा (प्रतिभा)१.३८. °प्पडिहा . पटल (SK) १. ६४..
१. ३८. पट्ट P (पा)
पडिहार (प्रतीहार) २. ३९. - पट्टीअ (अपिबत् ) ६. ८. पडु (पटु) ४. ३३. पट्टण (पत्तन) ३. ५..
/पड्डह P (क्षुभ्) पट्ट (पृष्ठ) ८. १४.
पड्डहइ (क्षुभ्यति) ६. १०४. पट्ट-चर (पृष्ठचर) १. ८०. पढम (प्रथम) १. ३९; २. ४३. V-पट्टव P (प्रस्था)
पदुम , १. ३९. . पट्टविअ (प्रस्थापित) ६. २५. । १पणइ (प्रणति) ६. २७. - पट्ठाविअ ., ६. २५.
२पणइ (प्रणयिन्) ६. २६. °प्पणइ Vपट
पढिय्यते (पठ्यते) ८. ९. पणमिर (प्रणम्र) ६. २७, ३३. '. पढिअ (पठित) १. ४८:५.८८. पणाम P (अर्पय्)
पढिउं (पठितुम्) ३. ३४. ____पणामिअ (अर्पित) ६. २७. पडंसुआ (प्रतिश्रुत्) १. ५८. पणालिआ (प्रणालिका) ४. ७५. पडल (पटल) ३. ३१. ... पण्डिअ (पण्डित) ८. ३०.
24 [ कुमारपालचरित]

Page #420

३७०
पण (पर्ण) ५.४७. पण्णरह (पञ्चदश) ३. १४.
कुमारपालचरिते
पण्णास (पञ्चाशत् ) ३. १४. पह (प्रश्न ) ३. ३०.
√ पत्
पडन्ति (पतन्ति ) ८. ६०, ६८. / पन्नाड P (मृद्)
पडसु (पत) २. ८१. पाडिअ ( पातित) ६. १५.
पडन्त (पतत्) १. ५२. पडिअउ (पतित्वा ) ८. १९. + नि. निवडइ (निपतति ) १. ६०;
८. २०.
- निवडहु ( निपतत) ८. ३१. - निवडिअ ( निपतित ) ८. १९. - निवडन्त ( निपतत् ) ४. ४२. - निवडिअ ( निपत्य) ४. ३८. १पत्त (पात्र) १. ८१; ३.१५, ४७. २पत्त (पत्र) ३. ९०.
पत्तल (पत्र) ३.९०. पत्ति
(पत्रिका) ५. २२.
पत्ते अं (प्रत्येकम् ) ४. १८. पत्थ (पार्थ) ४. २५.
पत्थव (प्रस्ताव ) १. ४८. पत्थाव १. ४८.
"
√ पद्
+उद्. उप्पज्जइ (उत्पद्यते ) ८.२४. - उप्पाइअ (उत्पादित) ७.६७. + निस्. नीपाइअ (निष्पादित ) ६.
८८.
+सम्. संपज्जइ (संपद्यते ) ७. ६०.
V पदअ P ( गम् )
पदअन्ति ( गच्छन्ति) ७. ८.
[ पण्ण-पयास
पदहण (प्रदहन) ८. १. प (पथिन् ) ८. ३.
पन्ति (पति) ४. ३३; ८. २४. पन्थि (पान्थ ) १. १९; ३. ९०; ५. ५२.
पन्नाडिअ ( मृदित) ६. ८६. पन्नास (पञ्चाशत् ) २. १९. पबल (प्रबल) ४. ४०. भुति (प्रभृति) ८.११. पमा (मा) २.४२. मुह (प्रमुख) २९, ५५; ३.
८.. २३. पम्हलच्छी (पक्ष्मलाक्षी) ३. २९. पस P (विस्मृ)
पम्हुसिअ (विस्मृत) ६. ४७. • पम्हुण ( स्मर्तृ) ६. ४६.
पय 8 पअ.
पयड ( प्रकट) १. ३३. पयण ( पचन ) ६. ५५.
१ / पयर P (स्मृ
पयरन्त ( स्मरत्) ६. ४६. २पयर (प्रकर) ३. ४५. प्पयर ३.
४५.
पयलिर ( प्रसृमर) ६. ४८. पाईक ( पदातीकृत) ३. ७१. पाय (प्रयाग) ८. २०. पयार (प्रकार) ८. २७. पयाव (प्रताप ) ३.४, ४८;६.५५,
७९, ८१, ८३, ९४, १०३. 'प्याव १. ७१. पयास (प्रकाश) ४... ७०.

Page #421

पर-पलिल] -
शब्दसूची।
६
.
८
५
१०पर P (भ्रम्)
परिपालण (परिपालन) ८. ६९. परह (भ्राम्यति) ७. ५.
परिमल (SE) १. २२, ३६, ३. २पर (SK-तत्पर) १. ५६.
५४, ६२, ७१; ४.३; ५.११, ३पर (SK=शत्रु) २. ३, २२, २७, १२, २०, ५०, ५२, ५५. २९, ६. ५१, ६७.
परिमल-वह (SR) ५. ७७. ४पर (परम्-केवलम्) ८. २८, ३४, | परिवाड P (घटय्) ६२.
परिवाडिअ (घटित) ६. ३३.. परर (परत्र) ८, ५२. . ! परिवार (SK) १. ८५. परओ (परतः) ४. ६२. परिसाम P (शम्) परक्कम (पराक्रम) ६. १०२. । ___ परिसामिअ (शान्त) ७. १२. परम (sx) ५. १०३; .७. ३४; परिहट्ट P ( मृद् )
८. ९, ८३. . . परिहटिअ (मृदित) ६. ८५. परमत्थ (परमार्थ) ८. २८, ४२. परिहव (परिभव) ६.९२. परमप्पा (परमात्मा) १. ७२. १परी P ( क्षिप् ) परमेट्ठी (परमेष्ठिन्) ७. ६८. परीसि (क्षिपसि) ६. ९७. पर-लोअ (परलोक) ७. २९,९५. २/परी P ( भ्रम् ) पर-वस (परवश) ८. १८. . . परीइ (भ्राम्यति) ७. ५. परंसुराम (परशुराम) २. १९.. परीरम्भ (SK) १. ५३. पराअ (पराग) ३. १६. पराय ५. परीवार (SK) १. २८. .
। परोप्पर (परस्पर) १.४३; ३.१८ परि (गीति) ८. ८३. . . परोह (प्ररोह) ८. ४०. परिअण (परिजन) २. ६२. पर्याणय परिअन्त P (श्लिष् ) ___ पल्लाणिअ (पर्याणित) २. ६३.
परिमन्तिअ (श्लिष्ट) ७. ३४. १पल (SK-मानविशेष) २. १९. परिअल P (गम् )
२पल (SK-मांस) ३. ६६. - परिअलिअ (गत) ७. ८. ३पल (पर) ८.४. परिअल्ल P (गम्)
पलक्ख (प्लक्ष) ३. ४८. परिअलिऊण (गत्वा) ७. ९. पलम-पद (परमपद)८. ३. परिआल P (वेष्टय)
पलम्ब (प्रलम्ब) ३. ८४. परिआलिअ (वेष्टित) ६. ३४. पलावण (नाशन) ६. २१. परिक्खा (परीक्षा) ६. ८९. पलास (पलाश) ३. ३९, ४७. परिगह (परिग्रह) ८. ७१. पलिअ (पलित) २. ४१. परिणाम (sK) ८. ५१.
पलिल , २. ४१.
___५६, ६. ८..

Page #422

३७२
कुमारपालचरिते पलोट-पहु पलोड P (परि-अस्)
पवेस (प्रवेश) ६. ९२. +परि. पलोट्टेइ(पर्यस्यति)७.४३. पव्व (पर्व) १. १४. .पलोह (पर्यस्त) ४. २६. |१/पव्वाल P (छादय) -पलोडिअ ,, २. ६४;
पन्वालिअ (छादित) ६. १४. . ४. ३१.
२पव्वाल P (प्लावय) -पलुटिअ , ४. ७५.
पव्वालिअ (प्लावित) ६. २९.... पल्लट्ट P (परि-अस् )
पसंसा (प्रशंसा) ७. ९९. .
पसत्थ (प्रशस्त) ३.४२, ८.४२... पल्लष्टिअ (पर्यस्त) ७. ४४.
पसम (प्रशम) ७. ५,६, ७, ६८, पल्लत्थ s अस्.
९१; ८. ३२, ४९,७६. .. पल्लल (पल्वल) ५. २३, २९,३१,
पसमणी (प्रशमनी) ६. ७. ..
पसर (प्रसर) १. ३१, ३८, ४९, पल्लव (SK) ३. ४, ४८, ५.३७.
७१, ५. ५४; ६. १४, १५, १/पल्हत्थ P (परि-अस्)
५७, ६९; ८. २२.
. पल्हत्थिअ (पर्यस्त) ७. ४४. पसव (प्रसव) ५. ४२. २ पल्हत्थ P (वि-रिच्)
पसविर (प्रसवितृ) ७. ६५. पल्हत्थाविअ (विरोचित) ६.१७.
पसाअ (प्रसाद) ७. ७४. पसाय . पल्हाय (प्रह्लाद) ३. ३१.
६. ४६, ७. १०१. पव (प्लव) ३. ५२.
पसु (पशु) ८. ८०. पवङ्ग (प्लवङ्ग) २. ८९.
. पसूण (प्रसून) ३. ३०; ५. ४०. पव? (प्रकोष्ठ) २. ६.
पह (पथिन्) १. ५७,६६;३.७८. पवण (पवन) १. ३३, ३. ५; |
पहल्लिर (घूर्णयितृ) ६. ८०. ५. १८, २०, ५४;६. ९, ७. पहव-प्पहु (प्रभवप्रभु) ७. ४१.
५७, ७४, ८. २२, २३, ६७. पहा (प्रभा) २. ४९; ५. १०६; पवयण (प्रवचन) ७.४९,८०,८२. ६.१४, १५, १९. °प्पहा २. पवह (प्रवाह) १. ६४. °प्पवह ४. ३०; ६.२९. ३४.
पहाण (प्रधान) ८. ४४. पवाँण (प्रमाण) ८. ५०. पहिअ (पान्थ) ३. १७, ३९, ४३, पवाह (प्रवाह) ४. ३६. . ६८, ७८; ४. २, ८, २२, ५. पवि (GK) २. १९.
४, ५, ५०, ६१, ८४. पवित्त (पवित्र) ८. ५८.
पहु (प्रभु) २. ५९; ४. ४०, ६१ पविरञ्ज P (भङ्ग्)
५. ८५, ६. ४४, ६१, ६५, पविरजिअ (भग्न) ६. ७०. ६८, ७२, ८५, १००, १०५..

Page #423

पा-पि] शब्दमूची।
३७३ . पा
पारकेरा (परकीया) ३. ७६. पिअइ (पिबति) ६. ८.
पारक (परकीय) ३. ७६. पियइ , २. २७. पारत्ती (SK=कुसुमविशेष)५.७४. पिअन्ति (पिबन्ति) ४. २१; ८. पारद्धि (पापार्द्ध) २. ५५. २४.
पारय (प्रावारक) २. ८१.. पिजइ (पीयते) ८. १९. पारावय (पारावत) १. ५३.
पिज्जन्त (पीयमान) ३. ९. पारिजाय (पारिजात) ३. ५९; ६. पाइअ (प्राकृत)१.१,२.७४. पाइय | १२. १. ६२.
पारिय (पारिजातक) ५. १३. पाइक्क (पदाति) ३.७०; ६. ५८. पारेवय (पारावत) १. ५४. पाउस (प्रावृष्)१. ९,२१,२. ३२; | पाव (पाप)२. २२, ५२, ५५, ७. ४. ७८; ५. १, १२.
९, ४४, ७३, ७८, ८२, ८. पाटय
फालिअ (पाटित) २. ३६, ५३. पा-वडण (पादपतन) २. ७७. . ... फाडन्त (पाटयत्) २. ३६. . पावारय (प्रावारक) २. ८१. पाडण (पातन) २. ३७. पावासुअ (प्रवासिन्) १. ६३. पाडल (पाटल) ३. ३१. पा-वीढ (पादपीठ) २. ७६. पाडिएक्कं (प्रत्येकम्)४. १८: |१ पास P (दृश्) पाडिकं , ४. १८. पासइ (पश्यति) ७. २५. प्राण (पान) ३. ४०, ४. ३३. पासह ( (पश्यत) ५. ६८. पाणि (SK) ६. ३६.
पासित्था , ५. ६८. 'पाणिअ (गनीय).८. १९.. | २ पास (पाश) ७. ५९. पाणिणीअ (पाणिनीय) ३. ७५. | ३ पास (पाव) १. ७५, ५. ६१;८.
पाणिय (पानीय) १. ६५. • 'पाणीयं , १.६५..
पासत्थ (पावस्थ) ७. २५. पाय (पाद) ३. २९, ५६.
पासाण (पाषाण) २. ६८. पायड (प्रकट) १. ३३.
पाहाण , २.६८. पाय-वडण (पादपतन) २. ७७..
पाहुड (प्राभृत) ६. २५, ७७. पाय-वीढ (पादपीठ) २. ७६.
,पाहुडअ (प्राभृतक) ६. २२. पायार (प्राकार) १. ३, २. ७४. पि (अपि) १.५, २५, २. ३३. १ पार P (शक्)
७, १२, ३५, ६७,७२,४. २१, .... पारन्तअ (शक्नुवत्) ६. ५३. । ४९, ५५, ६८, ५. १२, ५४, २ पार (प्राकार) २. ७४.
५९, ६५,९६, ९८,९९,१०५

Page #424

कुमारपालचरिते . . [पिअ-पीअल . ६. ४, १०, ४८, ५६, ९९, पिच्छी (पृथ्वी) २. ८८. .
१०३, ७. ६, ८, १६, २६, पिजणिज (पानीय) ६. ५.. ५५, ६२, ७१, ७७, ८७,८९, पिट्र-चर (पृष्ठचर) १.८०. ९६, १०१, ८. ५.
पिट्टि (पृष्ठ) ५. ६०. . ..१ पिअ(प्रिय-कान्त)१.५३; ३.२५, पिढर (पिठर) २. ३७.
५०, ५६, ८५, ८८, ८९, ४. पिण्डय ११, १४, १५, १७, ४७, ५२, पिण्डिऊग (पिण्डयित्वा)१. ५६. ५३, ५. ९४, ९५, ९६, ९७, पितृ १०३, ६.४, ९. पिय १. ५५; । पिआ (पिता) २. ५८, ४. ५६. ८. ४३.
पिअ (पितः) ४. ५२. , . . २ पिअ(प्रिय इष्ट)३. २५, ३३, ४५; | पिअरं ,, ४. ५२. . .
८. ४७. पिय २. ७३; ८. ४. पिअरा (पितरौ) ४. ५६. पिअ (प्रिया) १. ६३.
पिअरा (पितरः) ४. ५८. पिअअम (प्रियतम) ४. ५८. पिअं (पितरम्) ४. ५२. पिअयम , ५. ९५. । पिअरं " ४, ५६. ' पिअयमा (प्रियतमा) ३. ५५.. पिउणो (पितुः) २.३. पिआ s पितृ.
पिउ” (पितृ) २. ८५. पिआ (प्रिया) १. ३०, ३७, ३. | पिधं (पृथक्) २. ३२.
१७, ५१, ७५; ४.२, ६६, ६. पिव (इवार्थे) ४. ४. २. पिया २. ८६, ३. ५०, ७९, | पिष
८६. °प्पिआ ३. ६३. . पीसिभ (पिष्ट) ७. ३०.. पिआल (प्रियाल) ४. २३. . पिसल्लअ (पिशाची) २. ३५. पिउ-कम (पितृक्रम) १. ८४. पिसाअ ,, २. ३५. पिउच्छ (पितृष्वसृ) ३. ७.३. पिसाजी (पिशाच) २. २४. पिउसिआ (पितुःस्वसृ) ३. ७३. पिसुण P (कथ्) पिग (पिक) २. ८७.
पिसुणसु (कथय) ६. ३. पिगी (पिकी)३. ३४, ३७,५. २.. पिहड (पिठर) २. ३७ १/पिङ्ग P (ग्रह)
पिहय (पृथक् ) १. ८६. पिजिअ (गृहीत) ७. ४९. पिहु (पृथु) २. ३१, ३. ७०. २ पिङ्ग (SK) २. २७.
पिहुल (पृथुल) २. ८४. पिङ्गल (SK) २. २७, ८. २३. पिच्छिर (प्रेक्षणशील)३. ७३, ७. पीअल (पीत) २. ४२. पीवल २. २३.
४१, ३. २२, ९..

Page #425

पीअसी-पुइय ]
शब्दसूची।
पीअसी (प्रेयसी) ३. ७२. पीढ (पीठ) १. ६८. पीणत्त (पनित्व) ३. ७९. पीणत्तण ,, ३. ७८. पीणिम , ३. ७८. पीवल s पीअल. पुंसण (मार्जन) ६. ६७. पुं-सह (पुंशब्द) ४. ७४. पुच्छ P (प्रच्छ्)
पुच्छीअ (अपृच्छत्) ६. ३. पुच्छिअ (पृष्ट) ३. २१, ४. १. पुच्छन्त (पृच्छत्).६. ६२. . पुञ्छ (मृज्) .
पुञ्छिा (मृष्ट) ६. ६७. पुञ्ज (K) ६. १५. पुञ्जिय (पुञ्जित) ६. ६५.
पुष्य (पुण्य) ८. .३,. ६. . . पुड (पुट) २.८; ६. २४. • . पुढम (प्रथम) १. ३९.
..पुढवी (पृथिवी) २. ४३. -: पुदुम (प्रथम) १. ३९.
- पुण (पुनः) १. २४, २. १६, ७४; . . ७. ३. उण १. ४५, २. २४;
७. २७. उणा १. ४४. उणाइ .... १. ४४. उणो १. ४५.
पुणणी (पवनी) ७. ६९. पुणरुत्तं (कृतकरणे)४.१;७.५४. पुणाइ-पुणाइ (पुनःपुनः) १. ४५. पुणु (पुनः) ८. ७१, ७६. पुणो-पुणो (पुनःपुनः) १. ७०. । पुण्ण (पुण्य) २.८६, ७. ७७. पुत्त (पुत्र) ३. ३८,८. १४. पुत्तिआ (पुत्रिका) २. ६८.
पुन्न (पुण्य) १. ४९. 'नाग (SK) ५. ८५. पुन्नाम (पुंनाग) २. ३३, ३. ६८. पुंनामय , ५.७१. पुप्फ (पुष्प) ३. ३८, ४२, ६४;
५. ३०, ८३, ९७. पुष्फिअ (पुष्पित) ३.१८,२४,४६. पुर () १.५; ३. १०, ६.८१,
१०३, ७. ५. पुरओ (पुरतः) १. ८७. पुरन्धि (पुरन्ध्री) ७. २. पुरिम (पूर्व) ३. ६७. पुरिस (पुरुष) १. १९, ६९; २.
१५, ८. २७. पुरिसत्थग (पुरुषार्थग) ३. ७. पुरी (SR) ६. ९३. पुरो (पुरः) १. ५२, ७४; २. ३५;
६. ३४. पुरोहिअ (पुरोहित) ६. २८. पुलअ (पुलक) ४. २९. पुलय २.
७७; ८. ४६. पुलअण (द्रष्ट) ७. २४. पुलआअ P (उद्-लस्)
पुलआअमाण (उल्लसत्) ७. ४५. पुलइआ (पुलकिता) ४. १९.. पुलोए P (दृश्) . पुलोएह (पश्यत) ७. २४. पुव्व (पूर्व):५. ५, ६. ७७. पुव्वा (पूर्वा) १. ५९. पुहई (पृथिवी) १. ३, २३, २.२१.
पुहवी १. ४, ५७, ८३, २. ४४.
७.९६. पुहय (पृथक्) १. ८६.

Page #426

३७६
कुमारपालचरिते
पू
पुणिज्जए (पूयते) ७. ७३, ७६;
पुव्वइ , ७. ७३, ७६. पूअण (पूजन) ५. ४५. . पूआ (पूजा) १. ८८,२.७८, ७९;
७. ८३. पूया ५. २४. पुर (SK) ४. ३२.
- [पू-प्राउ पेरन्त (पर्यन्त) १. ४०, ३. २४. पल्ल P (क्षिप्) पिल्लिअ (क्षिप्त) ६. ९६.
पेल्लन्त (क्षिपत्) २. ३८. पेसण (प्रेषण) १. ७४... पोकण (व्याहरण) ६. ४८. पोक्खर (पुष्कर) २. ८४. . . पोक्खरिणी (पुष्करिणी) ५. १८.. पोप्फल (पूगफल)२. १३.. पोप्फलि° (पूगफली) ३. ६९. . पोम्म (पद्म) ५. ५७. . . पोम्मच्छी (पद्माक्षी) १: ४२, ३.
+व्या. वावड (व्यापृत) ६. १७. -वावरन्त (व्याप्रियमाण)६. ५१,
..
.
पुण्ण(पूर्ण) २. ८४. पुन्न ,, २. ४६, ४. ७७. पूरिअ,, ३. ४५; ७. १५.
पूरन्त (पूरयत्) ४. २९. पेअ (पेय) २. ६०. पेऊसासण (पीयूषाशन) १. ६७. /पेच्छ P (दृश्)
पेच्छामो (पश्यामः) ७. ६४. पिच्छ (पश्य) ३. ६५, ६७,४.
६३, ६८; ५. ९,
पेच्छ ,, ४. १, ४१, ४३: । पेच्छसु ,, ५. ६. पिच्छह (पश्यत)४, ४४; ८.२९ पेच्छिअ (प्रेक्षित) २. ९०. पिच्छन्त (प्रेक्षमाण) १. ३४. पेढ (पीठ) १. ६७. पेण्ड (पिण्ड) १. ५६. पेण्डविर (प्रस्थापयित) ६. २५. । पेम्म (प्रेमन्)३.७२, ८२;७. ११.
प्पेम्म ६.५१.
पोरंमन्नं (पूतरंमन्य) २. १३.. पोरिस (पौरुष) १. ६९.. प्पडिहा s पडिहा. प्पणइ पणइ. °प्पण्णा (प्रज्ञा) १. ८८. प्पयर रु पयर. प्पयावs पयाव. प्पवह पवह. प्पहा पहा. पिआ s पिआ. प्पेम्म s पेम्म. °फद्धा (स्पर्धा) ३. १८. प्फुड फुड. प्रकटय्
पयडन्त (प्रकटयत्) ३. १४. प्रस्स P (दृश्) - प्रस्सदि (पश्यति) ८. ४४. प्राइव (प्रायः) ८.५८. प्राइम्व ,, ८.५९. प्राउ , ८.५९. ...

Page #427

प्रिअ-बम्भ ]
शब्दसूची।
। ३७७
३. ५२.
प्रिअ (प्रिय) ८. ४७.
Jफास P (स्पृश्) प्लावय
फासिजइ (स्पृश्यते) ७. २७. पाविअ (प्लावित) ६. २९.
Jफुट्ट P (भ्रंश्) . + उद्. उप्पाविअ (उत्प्लावित) फुट (भ्रष्ट) ७. २०.
फुड (स्फुट) १. २१, ७९; ३.
२८, ७२, ४. ५, ५. १६; ८.
६०. प्फुड १. ६०. १ फंस P (विसम्-वद्)
| Vफुम P (भ्रम्) ... फंसाविही(विसमवादयत्)६.८८..
फुमावइ (भ्रमयति) ७. ४. २ फंस P (स्पृश्)
फंसिजइ (स्पृश्यते) ७. २७. ... ___+प्र. पफुल्लिअ(प्रफुल्लित)८. ४६. फणस (पनस) २.. ५३; ४. २३. १ फुल्ल (पुष्प) १. ८८,२. ४०; ३. फणि-चिन्ध (फणिचिह्न)२. ५६.
२७, २८, ७१; ४. ५. फणी (फणिन्) १. ४४. २ फुल्ल (पुष्पित) ५. १०, ५५, फद्ध (स्पर्ध) ५. ६८. फन्द (स्पन्द).६. ८७.
फुल्लन्धुअ (भ्रमर) ३. ३६. फरिस P (स्पृश्).
फुल्ला (पुष्पिता) ४. ६; ५. ६८. • फरिसिजइ (स्पृश्यते) ७. २७. | Jफुस P (मृज्)
फुसिज्जइ (मृज्यते) ८. ६५. . फलिअ (फलित) ५. ८४. फुसिअ (मृष्ट) ६. ६७. - फल (SK) १. ८८; ४. २३; ५.
ब . . २, ८, २७, ३६, ३८, ६३, . ७९, ९४; ७. ७४; ८. १९,
बउल (बकुल)३.५१,५७; ४.२४. २९, ४१, ५१, ५४.
बंधु (बन्धु) १. २०. .. फलअ.(फलक) २. ११. फलय | बन्ध
बज्झइ (बध्यते) ७. ८२. फलिणि° (फलिनी) ५. ८२.
बन्धिजइ ,, ७. ८२. . फलिणी , ५. ६८, ८६. बन्ध (SK) ७. ९८. १ फलिह (परिघ) २. ५३. बन्धव (बान्धव) १.२०; ८. ३६. २ फलिह (स्फटिक) १.३; २.३०, बन्धु (sK) ८. १८. - ३६; ४. २७.
बन्धुजीव (sK) ४. २०. . फलिहा (परिखा) २. ५४,४.५१. | बप्फ (बाष्प) ३. २७. फालिहहय (पारिभद्र) २. ५३. . बम्भ (ब्रह्मन्) ८. २४, ५८.

Page #428

३७८
कुमारपालचरिते
बम्भचेर (ब्रह्मचर्य) ३.२३. बम्ह (ब्रह्मन्) ७.३३, ३४, ३५;
८. १३.
बम्ह-तरु (ब्रह्मतरु) ३.३०. . १ बल ( SK = सामर्थ्य) १. ७४; २. २; ६. ४७.
२ बल (SK=सैन्य) १. ३४; ६. ४१,
४९, ५१, ६१, ८७,८८; ७.१. बलि (SK) ७. ९८. बले (निश्चये) ४. ६; (निर्धारणे ) ४.
६.
बहर (बृहस्पति) १.८८;३.२६. बहल (SK) ३. ७१; ५.६, १९,
२०.
बहस्सइ (बृहस्पति) ३.२६, ६८. बहिणी ( भगिनी) ३.६३. बहु (SK) १. ६९; ४. ३७, ५. ६६; ८. ५७.
बहुअ (बहु) २.१२. बहुअर ( बहुतरक) २ २३. बहुतर (SK) २.२३.
१ बहुल ( SK = बहु ) १. १. २बहुल (SK=कृष्णवर्ण) २. २५. बहु-विहा (बहुविधा ) ४. ४३ . बहेड (विभीतक ) १.५८, ६७. १ बाण ( SK =शर) ३.१७; ४. ६; ५. ५८, ६. ५७, ६१, ६९. २बाण ( SK = वृक्षविशेष ) ५. ५२. बारह ( द्वादश) २. ४८.
बाल (SK) २.२३, ४०. बाला (SK) ३.३६. बावण (द्विपञ्चाशत् ) ६.४६.
[- बम्भचेर-बुह
बाह (बाष्प) ३. २७. बाहत्तर (द्विसप्तति) २.४१. बाहा (SK) १. २८; ८. १४. बाहिं (बहि;) ३. ७२. बाहु (SK) १. १९, ७०. बाहुल (बाष्पवत् ) ३.८३. १ बिन्दु (SK) २. २६; ३. ८. बिम्ब (SK=प्रतिमा) २. ४४. २ बिम्ब (SK= बिम्बाख्यफल) ५.६३. विम्बी (SK) ५. १०. बिम्बोट्ठी (बिम्बोष्ठी) ३.६३. बिस (SK) ६.५. बिहफ (बृहस्पति) १.८७. बीज (SK) ७.२९. बहP ( भी )
बीहन्त ( बिभ्युत् ) ५.६१. बुक P (गर्ज्)
बुक्किअ (गर्जित) ६. ६२.
बुड्डु P (मज्)
बुड्डुइ (मज्जति) ८. ८०. बुड्डन्त (मज्जत् ) ६. ६४. + नि. निबुड्डु (निमग्न ) ३.९. बुद्धि (SK) ७.४, १८, १९,४८; ८.५, ३८.
बुध्
बुझइ (बुध्यते) ७. ५६.
बोहन्त ( बोधयत् ) ७. ६२. बुज्झा (बुद्ध्वा ) २. ८८.
बुभुक्ष
हुक्खअ ( बुभुक्षित) ६.५.
बुह (बुध) १.४, २५, ३८, २. ६;
७. ८९.

Page #429

बुहप्पइ-भण् ] शब्दसूची।
३७९ बुहप्पइ ( बृहस्पति) ३. १९. भड (भट ) ३. ११; ६. ५०, ५२, बुहप्फइ ,, १. ८७, ३. १९. ६२, ६४, ६६, ६७, ७०, ८३. बोर (बदर ) २. १३.
भण बोरी (बदरी ) ५. ८४. /बोल्ल P (कथ् )
भणेइ (भणति) ४. ९; ८. ६२.
भणामि ६. ९८. बोल्लसु (कथय)६. २.
भणमि (भणामि ८. ५२. बोल्लहु ( कथयत) ८. ४७.
भणम (भणामः) ५. ८१. बोल्लिअइ (कथ्यते ) ८. २८. बोल्लेवउ (कथयितव्य ) ८. ३३.
भणसु , ५. ८०. बोह ( बोध) ७. ५४..
भणमो , ५. ८१.
भणाम ५.३४. ८०. बोहि (बोधि ) ७. ६३, ६७, ८०, ८४. . .
भणामु , ५.८०. भणामो ,, ५. ८०.
भणिम , ५.८१. . ब्रुवइ (ब्रूते) ८. ४४. _आह ३. ७९; ४. २२.
भणिमु ,, ५. ८०. भणिमो ,, ४. १९; ५. २२,
२३, ८०. भअ (भय ) ४. ९; ५. २३; ६.
भणीअ (बभाण) ४. ५१, ५२. . २०,७४,८०,९२, ८. २४. भय भणिही ( भणिष्यति) ५. ९६. . १, ३४, ५. ९०; ६. ५७,७९;
भणिस्सं (भणिष्यामि )५. ९७. . : ७, ७४.
भण
७. १०२. • . भइणी (भगिनी ) ३. ३३.
भणि (भण)८. ५६. . भंगी (भङ्गी ) १. १६.
भणह (भणत) ५. ३८. भश्
भण्णन्ति ( भण्यन्ते ) ७. १०१. ... भक्खिजइ (भक्ष्यते) ८. १९. - भङ्ग (SK ) १. १६; ३. २३,,
भणिअ ( भणित ) २.८०; ३. . .. ७१; ६. ३०.
७६, ८१, ८२, ८६; ४. १, भज्
१२,४५, ५५, ७. २४, १०१. भअइ ( भजति) १. ५९.
भणिअ (भणित्वा) ३. ८४; ५. भन्जा (भार्या ) ७. ८.
___७३. भन्
भणिउं , १. २९, ३. ४९, भग्ग (भन )२. १८.
५६, ४.९, ४७. भक्षण (8K ) १. ८२.
भणिवि , ८. ३६,.८३.

Page #430

३८०
دو
७. ८५.
भणन्त ( भणत् ) ७. १०२, भणन्तिअउ ( भणन्त्यः ) ८. ४३. भणिजन्ती ( भण्यमाना ) ७. ८५. भण्णन्ती भणिर ( भणितृ ) २. १३; ४. ३. भणिरा (भणित्री ) ४. ४१. भण्ड (भाण्ड ) ८. ६०. भण्डीर (SK) ५.६०. भक्त ( भक्त ) ७. १९. भत्तार ( भर्तृ ) ४. ५६, ५७. भक्ति ( भक्ति ) २. ४८, ५१; ६.
५,
३६, ७७, ९५, १०५; ७. ७९, ८४, ८६, ९०, ८. ४७.
कुमारपाल चरिते
भद्द (भद्र ) ३. ३४; ७. ९६. भद्र (SK) ३. ३४.
भप्प ( भस्मन् ) ३.१६; ७. ७०. भम (भ्रम) ३. ६६.
भड P (नम्)
भमडहिं (भ्राम्यन्ति) ८.६८. भमडिअ (भ्रान्त) ७.३.
भमया (नू) ३. ८८. भमर (भ्रमर) ३. १६, ३३, ७०; ४. ९; ५. ५५; ६.३, १०. / THIS P ( भ्रम)
भमाडिअ (भ्रान्त) ७.३. अमिर ( भ्रमणशील ) ५.९२. THIS P ९ (भ्रम् )
भम्मडेइ (भ्राम्यति) ७.३.
भय s भअ
भयव ( भगवत्) ७. ४०, ४१, ४८, ९४.
भयस्सइ (बृहस्पति) ३. ६८.
१ /भर P (स्मृ)
भरिय (स्मृत) ३. १७. भरावन्त ( स्मरयत्) ६. ४५. भरिअ (स्मृत्वा ) ५.५०. भरिऊणं ५. ४. +सम्. संभरिउं (संस्मृत्य ) १. ३६. २ भर ( SK ) १. ५०; २. ४४; ६. ९४.
[ भणिर-भा
33
भरह (भरत) २. १७, ४२; ७.९७. भरिया (भार्या ) ८. ८.
/भर्त्स
भच्छि ( भसित) ३.८६० भल P (स्मृ)
भलावन्त ( स्मरयत्) ६. ४५. भलत्तण (भद्रत्व) ८. ७६. भल्लप्पण ८. ७६. भल्लि (SK) २. ७१; ३. ३३. १भव (SK=संसार) २. ८३; ७. २,
25
३, १२, ३८, ४२, ४३, ४७, ५६,. ५९, ६६, ७४, ८२, ८७, १०२; ८. १, १४, ३१, ३८, ५०, ५८, ५९ ६१, ६८, ६९, ७२.
१ भा
२ भव ( भवत् ) ७. ९४, ९८. भवण (भवन) १.१३,१६,२.४२. भविअ ( भव्य ) ३. ५३. भव्व २. ४३; ३. ३४. भसल (SK) १.५६; २. ५८; ३.
"
४२, ६९; ४. ३. भस्सिय ( भस्मित) ३. १६.
+निष्प्र. निप्पहिअ (निष्प्रभित) ३.
१९.

Page #431

भा-भुल्ल] शब्दसूची।
३८१ २/भा P (भी)
/भिस P (भास्) भायन्त (बिभ्यत्) ६. ३५. __भिसन्त (भासमान) ७. ४६. ३ भा (SK) १. ६२.
भिसअ (भिषक्) १. ९. भाउ° (भ्रातृ) ३. ४३. -
भिसिणी (बिसिनी) २. ५६, ५. भाग (SK) ४. २६; ५. ११. भाण (भाजन) २. ७२.
भी भामिणी (भागिनी) २. ३३. - भीअ (भीत) ६. ३५.. भाय (भ्रातृ) ३. ३.
भीतरु (अभ्यन्तर) ८. १५. भायण (भाजन) २. ७२.
भुअ (भुज) १. ७४, २. ५३. भायणय , ४.१०.
भुय १. ४७. भायर (भ्रातृ) २. ६४.
भुअङ्घ (भुजङ्ग) १. ५४. भार (SR) १: ४४, ७. ४९,८०. भुअण (भुवन) ४. ५८. भुवण भारह (भारत) ६. ४५.
१. ४५; २. १५, ६. १९. भाल (SR) ३. ८८.
भुकिर (भषणशील) ७. ३०. . भाव (SK) ७. ५५, ८२, ८३, | भुज् ८५, ८. ७२.
भोच्छं (भोक्ष्यामि) ५. ९५. भानि
भुत्त (भुक्त) ३. ३२. /भाष
भुञ्जण (भोक्तम्) ८. ७८. __ भासेमि (भाषे) ५. ६५.
भोत्तुं , ७. ५१. • भासन्तो (भाषमाण) ४. १८.
भोत्तूणं (भुक्त्त्वा .) ७. ५१. . भास (भाषा) ८. ८३. | भुञ्ज P (भुज़)
भासा , १. १; २. ६६. भुञ्जन्त (भुञ्जान) ६. ७२. भासिर (भास्वर) ७. ४६.
+उप. उवभुञ्जइ (उपभुके) ६. भिउडी (भ्रुकुटि) १. ६९. भिक्खु (भिक्षु) १. ६.
-उवभुञ्जए (उपभुनक्ति) १.११. भिण्डिवाल (मिन्दिपाल)३. ११.
| भुम P. (भ्रम्) भित्ति (sK) २. ४०.
भुमिअ (भ्रमित) ७. ४. भिद्
भुमया (६) १. ७४; ३. ८८; भेच्छं (भेत्स्यामि) ५. ९५. ६. २५, ३१; ७. ४. भिप्फ (भीष्म) ३. २०.
भुय s भुअ. भिब्भल (विह्वल) ३. २१. भुल्ल P (भ्रंश्) भिन्भलण (विह्वलन) ३. ४२. भुल्लविअ (भ्रंशित) ७. २०.
वि (SR) ७.. २४.

Page #432

३८२
نه
نه نه
نه
९१.
होहिमु
نه
نه
कुमारपालचरिते
. . [ मुंवण.भुवण 8 भुअण.
होस्साम (भविष्यामः)५. ९.. १/भू
होस्सामु ,, ५.९१.
होस्सामो हवइ (भवति) ३. २९.
होहाम हवति , ८. १२.
होहामु हवेइ , ५. ५८.
होहामो होइ . , ५. ५७, १०२; होहिम
७ ६१, ८. ५१,५४, ९६. | भोदि ,, ७. ९८.
होहिमो होज , ५. १०२.
होहित्था , ५. ९२. . होजइ ,, ५ १०२.
होहिस्सा -, ५. ९२... होजा ,, ५. १०२. होउ (भवतु) ३. ७७, ५.१०४; होजाइ ,, ५. १०२.
८. ३९. हवन्ति (भवन्ति)१.५१,२. ५५; |
भोदु , ७. ९६, ९८. .
होदु , ७. ९६. ४. ७०.
होज , ५..१०४. हुन्ति , २. ६०;४.३५; होजउ ,, ५. १०४. ७. ४४.
होजा ,, ५. १०४.. हवसि (भवसि) ३. ७६. होजाउ,, ५. १०४. हबेसि , ७. ९३.
हवन्तु (भवन्तु) १. ८०. होसि , ३. ८१.
हवेहि (भव) १.८०. होज (भविष्यति)५. १०३. होह (भवत) ८. ३१. होजा , ५. १०३. हुवीअ (अभूत् अभवत् पभूव वा) होजहिइ, ५. १०३.
५. ८८. होजाहिइ,, ५. १०३.
होज , ५. १०१. होसइ , ८. ४३.
हुज (भवेत्) ५.८८. . होहिइ , ५. १०३.
हुजइ ,, ५.८८. होही , २. ८१.
होजा (भवति भवेत् भवतु भूयात् होहिसि (भविष्यसि) ८. ३३.
भविता भविष्यति) ५.१०१. होस्सं (भविष्यामि) ५. ९३.
होज (अभविष्यत्) ५. १०१, होस्सामि ,, ५. ८९.
१०५. होहामि , ५. ८९.
होज्जा , ५. १०१, होहिमि , ५. ८९.
१०५:

Page #433

होटल
भ्रम्
भू-मह] शब्दसूची।
३८३ होमाणं (अभविष्यत्) ५.१० ५. भूष होन्ता (अभविष्याम) ५. १०५. | ___ भूसेमि (भूषयामि) ३. ६९. भावेइ (भावयति) ५. ७४. । भूसिअ (भूषित) १. २, ५.६१.
६ (भूयत) ५. ८६. भूसण (भूषण) ३. ६६. होईअइ , ५.८५. भूसा (भूषा) २. ३५. हुअ (भूत) ४. ७७; ५. ५, | भृ ५९;. ८. ४०.
भरिअ (भृत) ७.६५. हूँ. ,, १. ५, ४. ३४ | भेग (भेक) ५. १९; ७. १८.
६. ३९, ४१. . भेरी (SK) ८. १३. हूयं ,, २. ५२.
भोत्तव्व (भोकव्य) ७. ५१. भूत , ७. २४. . हुन्त (भवत्) ६..४०. .
भमन्ते (भ्राम्यतः)५. ४७. होन्तउ ,, ८. २६.
भमि (भ्रम) ८. १४. होइऊण (भूत्वा) ७. ६८.
भामइ (भ्रमयति) ५.७५. होऊण ,, ७. ६८. ..
भमाडेइ , ५. ७५. होदूण , ७. ९७.
भमिअइ (भ्रम्यते) ८. ६१. हविय ,, . ७. ९७. .
भामिअ (भ्रमित) ६. १९. होत्ता , ७, ९७..
भामिय (भ्रमयित्वा) २. १२. +उद्. उन्भुअन्त (उद्भवत् ) ६. |
___+उद्. उन्भमिअं (उद्भमित) २.
१४. +प्र. पहुच्चहिं (प्रभवन्ति) ८.४३. | भ्रमराय -पहवन्त (प्रभवत्) ६. ४०. | भमराइअ (भ्रमरायित) २. ५८. -पहुप्पन्त ,, ६. ४१. -पहुत्तम (प्राप्त) २.९१.८.१५.
। म (मा) ८. १४, १८, २२, ३१, -वहुत्त (प्रभूत) २. ५४. +सम् संभाविअ (संभावित) ६. २३.
श्मअ (मद-मदजल) १. ३६; २.
२१. मय २. २५, ३, ६. २भू (SR) १. ४४, ६३, २. १२;
६१, १०२. ४. ७६; ५. ११.
२मअ (मद अभिमान) ७. ३९, ८. ३भू (5) १. ४०.
५७. मय ३. २१; ७, ८७.। भूमि (sK) ४. ३०; ७. ३, १०. मइ (मति) २. ४६, ४७, ६. ४०; भूरि (sK) ८. ४१.
७. २१. .
___४०, ६३.

Page #434

३८४
कुमारपालचरिते मइल-मणोरह मइल (मलिन) १. ६०.
मञ्जर (मार्जार) ३. ६६. मईआ (मदीया) ३. ७५. मारिआ (मञ्जरिका) ३. ६५. मउअ (मृदुक) १. ७९.
मट्टिआ (मृत्तिका) ३. ५. मउअत्तया (मृदुत्व) ३. ९०.
मड्ड P (मृद्) मउड (मुकुट) १.६८; ४. ३. मउर (मुकुर बालपुष्प) ३. ६९. | मड्डिअ (मृदिन्) ६. ८६.. मउलि (मौलि) २. ८५, ६. ३६. मढ P. (मृद्) मउलिअ (मुकुलित) १. ६८. मउवी (मृद्वी) १.७६, ४. ४३.
मढिअ (मृदित्) ६. ८७. . मऊह (मयूख) २. १४.
मण (मनस्) १. २०; २. २, ७९, . मं (मा) ८. ६३. .
८०; ३. ३७, ३८, ५३, ८७, मंस (मांस) १. १५, ६. ५५. ९०; ४. ४०, ७४, ५. ६; ६.. मंसल (मांसल) १. ४९.
२०, २३ ९५, ७. १२, ३२, मंसासण (मांसाशन) ६. ५५. ४३, ५७, ६०, ६६, ७९; ८. मंसु (श्मश्रु) ३. ३८.
.२, १७, १८, २०, २२, ४१, मकड (मर्कट)८. ६९. मगह (मगध) ४. ६५, ६. ७७.
७८, ८१. . मग्ग (मार्ग) ६. ९१; ७. १२, मणंसिल (मनःशिला) १. १२.
२०, ३७; ८. ४, २६.. मणयं (मनाक्) ३. ८९. मङ्गल (SK) २. ४२, ७८, ७. | मणसिल (मनःशिला) १. १३. . ९०; ८. ११, ८३.
मणस्सि (मनस्विन्) ७. ९४. मञ्च (मर्त्य) ५. ५८.
मणहर (मनोहर) १. १०, २. ६; मच्चिर (मदित) ७. ६०.
४. ६४. . मज P. (नि-सद्)
मणा (मणाक्) ३. ८९. +नि. णमन्जिभ(निषण्ण)६. ८३. मणाउ ,, ८. ६३. मजण (मजन) ४. ६३, ६. ६४. मणि (SK) १. ७५, २. ३४,५. मजणअ (मार्जक) ६. ३८.
६० ६. ३७, ५४, ७५. मजार (मार्जार) ३. ६६. मणि (मणित) १. ५४. . मज्झ (मध्य) ३. ४१. ४. २५, |
मणिअं (मनाक्) ३. ८९. ४४, ५१, ७. ५, ७०, ८.१५. मणु (मनु) २. १५. मज्झण्ण (मध्याह्न) ३. २८. मणुअत्तण (मनुजत्व) ८.३९. मज्झण्इतरु (मध्याहृतरु) ३.३८. मणे मज्झिम (मध्यम) १. २३, ३६. . मणोरह (मनोरथ) ६. ३९. . .

Page #435

मणोसिल - मरुण ]
मणोसिल (मनःशिला ) १. १३. मणोहर ( मनोहर ) २. ७. / मण्ड्
मण्डि (मण्डित) १.७६. मण्डण (मण्डन) १. ११.६. ७६. मण्डल (SK) ३.५, ६१. मण्डलग्ग (मण्डलाग्र) ६.६३. मण्डलिअ ( माण्डलिक ) ६. २६. मण्डव (मण्डप) ५. ६३. मण्डविआ (मण्डपका ) ६. २६. मतन ( मदन) ८.६.
मत्था (मस्तक) ८. ३८.
मदु
मत्त १. ७९; ३. ३७; ५.२, १९, ३२, ३३.
मद (SK) ६..४९, ७८. मदि (मति) ८. ५.
√ मन्
शब्दमूची ।
मसि ( मन्यसे ) ८.६१, ७८. मय (मत) ७.४६.
मन्निअ (मनित) ६.४४. मन (निषेधे ) ८.४६, ५१.
१ मन्त ( मन्त्र = जप्य) ६. २८; ७. ७१;
८. ९, ११.
२ मन्त (मन्त्र = गुप्त विचार ) ६.४७. मन्तुमइ (मन्युमती) ३. १४. √ मन्थ्
मन्थि ( मथित) ६.८२. मन्नु (मन्यु ) ३. १४. ममत्त (ममत्व ) ८. ७४.
१ मय s मअ.
२ मय (मृग ) २. ७१.
25 [ कुमारपालचारत ]
३८५
मय-गल (मदकल) २. २८. मयङ्क (मृगाङ्क ) १. ८१; २. २७. मयच्छी (मृगाक्षी) १. १३;३.४६; ४. ४२, ६८.
मयण ( मदन) १.७; ३. २, ३, १०, १२, १४, ४८, ५१; ४. ६, ३४, ५ ५९, ७४, ७. ४, १६.
मयनाभि ( मृगनाभि ) ५. १३. मयरद्धय (मकरध्वज) ३. ४; ५. ५६.
मयरन्द (मकरन्द ) ३. ५४; ६.१०. मयर- मुह (मकरमुख) ४. २७. मय-लञ्छण (मृगलाञ्छन) १.७८. मरगय ( मरकत) २. २९. मरण (SK) ४.२; ५. ५०; ७.
४२; ८. २४, ५०, ६२. मरहट्ठ (महाराष्ट्र) १. ४८; ३.६०. मरुवय ( मरुत्रक) २ ७८; ५. ७६. १ / मल P (मृद्)
मलिऊण ( मृदित्वा ) ६. ८५.
२ मल (SK) १. ६४, ६६, २.५५, ८२; ७. ५८; ८. ३५. मलअ ( मलय ) ३.९. मलय (SK) ३.११. मलयाणिल (मलयानिल) ३. १५. मलिण (मलिन ) ३.६९. मल्ल (SK) २.२, ३. मल्लि अज्जुण (मल्लिकार्जुन ) ६, ६५० मल्लिआ (मल्लिका) ३. ५२; ४. ९. मल्ली (SK) ४.६. मसण (मसण) १८१.

Page #436

__ ९३.
कुमारपालचरिते मसाण-माइ मसाण (स्मशान) ३. ३९. महिला (sE)४. ४१; ७.९, ११, मसिण (मसृण) १. ८१; ६. ८७. १७. मस्ज्
महि-चट्ठ (महीपृष्ठ) १. ८०. +नि. णुमन्न (निमग्न) १. ६२. |
महि-सामिआ (महीस्वामिन् ) ७. मह
मही (sK) १. ६८, २. ५४, ६.. महइ (पूजयति) ७. ७०.
३७, १००. महिअ (महित) २. ३, १३, ४.
| १ महु(मधु-वसन्त)३.७,८, ११,१४, .. महिअ (महित्वा) ७. ७३.
३०, ३४, ३८, ४७, ५२, ७०.
२ महु (मधु-क्षौद्र) २. २७, ३. ८; . 'मह P (काङ्क्ष )
४. ३, ३३, ३८, ४०. महइ (कांक्षति) ७. ३७.
३ महु (मधु-मधूक) ४. २२. . महास (कांक्षसि) ८. ७६. महुअ (मधूक) १. ७५, ३. २८. महद्धि (महार्द्ध) ३. ४१. महुर (मधुर) १. ९, ७५, ९०,२: महन्त (महत्) ७. ५१. महन्द ,, ७. ९२. महुरा (मथुरा) ४. ६०६. ९०. महमह P (प्रसृ)
. ९३. ., महमहेइ (प्रसरति) ५. १७. महुराहिव (मथुराधिप) ६. ८८.
महमहिअ (प्रसृत) २. ३९; ५. | महुरेस (मथुरेश) ६. ९२, ९३. १, ३.
महूअ (मधूक) १. ७५. महमहन्त (प्रसरत्) ६. ४९. ।
महेभ (GK) ६. ७८. महमहिअ (प्रसृत्य) ४. २४. महेला (SK) ७. २१. महव (मघवत्) ७. ९४.
| १/मा. महाजणिअ (महाजनिक) ६.३४. माइ (माति) ५. १४. महातड (महातट) ६. ८६.
मिद (मित) ८. ४. महापरसु (महापरशु) २. १९.
+विनिर. विणिम्मि(विनिर्मित) महामञ्च (महामात्य) ६. २६.
२. ४२. महामुणि (महामुनि) ८. ६२. २ मा (sK) २. ८०, ८१, ३. ७५, महाविल (महाबिल) १. ५८. ७९; ४. २०, ५१, ५६, ७. महि° (मही) ३. ५, ६. ७६. २४, २९, १००, ८. ६३. महि-अल (महीतल) १.३२,२.५,
माअरा (मातृ) ४. ५७. . २६६. १४.
माआ , ४.५७, ७. ८५. महिमा (महत्त्व) १. २६; ७. ६३. माइ° , १. ८४, ८५. ..

Page #437

माई - मिलाणा ]
. माई (मार्थे) ४. ८. माउ° (मातृ) ३. ३. १ माउक्क (मृदुक) १.७९. २ माउक्क (मृदुत्व ) १. ७९; २. ८२. माउच्छ (मातृष्वसृ) ३. ७२. माउत (मृदुत्व) २. ८२. माउसिआ (मातुःस्वसृ ) ३. ७३. माउ-हर (मातृगृह) १. ८४. माढिअ (माठी = संनाह ) ६.५४. माण (मान) ३.१३, ५१; ४. १४; ६. १४, ५२, ८५, ८. ७७. माइत्ता (मानवती) ३.८४; ४ . .
११.
१ माणस (मानस= देवसरस् ) ५.६५. २ माणस (मनस् ) ७. १२. माणिणी (मानिनी) ३. १३, ८०; ६. १४. माणुस ( मानुष) ८. २१, ६६. मान्
माणन्ति (मानयन्ति ) २.६१. माणिउं (मानयितुं ) ४. २१. मामि (सख्या आमंत्रणे ) ४. १०. मायन्द ( माकन्द ) ३.३७. माया (SK) ७. १५; ८. ७७. मारिस (मादृश) ६. १०६. मार्ग
मग्गन्ति (मार्गयन्ति ) १. ५४. मग्गसु (मार्ग) ७. १००. +प्र. प्रमग्गहिं(मार्गयन्ति) ८.५९.
माल (माला ) ८. ८३.
मालइ° (मालती) ५. ५.
माल
शब्दसूची ।
39
५. ३, १३.
३८७
माला (SK) ३. ५२, ५४, ५. ४९, ५२, ५३, ५६. ५७, ७६; ६. ६५. मालारी (मालाकारी) ४. ४. मालि (मालिन् ) २. १४. मालिणी (मालिनी) ५.४५, ७४. मालूर (SK) ५.३७. मास (मांस) १.१५. मासल (मांसल) ५. ५५. माह (माहात्म्य) १.२५. माहुलिङ्ग (मातुलिङ्ग) २. ४२. मिअङ्क (मृगाङ्क) १.८१. मिङ्ग ( मृदङ्ग) १. ८६. मिउ (मृदु ) १.५६; २. ४८; ५.
५४.
मि (मृत्यु) १. ८२. मिच्छत्त ( मिथ्यात्त्व) ७. ४६; ८. ३९.
मिच्छ-दिट्ठि (मिथ्यादृष्टि) २.४७. मिच्छा ( मिथ्या ) ८. ५१. मिच्छा-दंसण ( मिथ्यादर्शन ) ८.५७ मिच्छा - दिट्टि (मिथ्यादृष्टि ) ७.४०. मित्त (मित्र) ४. १८; ५. ९१; ७. ८, ९३; ८. २६, ४४.
√ मिल
मिलिअ (मिलित) ५. ५१, ६९,
९१.
मिलिअ (मेलित ) ४. ४०. मिलिवि (मिलित्वा ) ८.६२. +परि. परिमिलिअ (परिमिलित)
५. १२.
मिलाणा ( म्लाना ) ४. १६.

Page #438

३८८
कुमारपालचरिते . . [मिल्लिर-भुद्धयं मिल्लिर (मोचनशील) ६.५५. मोत्तुं (मुक्त्त्वा )२.७६; ३.७४; मिल्लवा (मोक्तव्य) ८. ३८.
७. ७०. मिव (इवार्थे) ४. ४.
मोत्तूण ,, ७.५१. Jमिश्र
+परि. परिमुक्क (परिमुक्त) ५.४. मीसिअ (मिश्रित) ६. १९.
+प्र. पमुक्क (प्रमुक्त) ३. ४५. मिस (मिष) ३. ४,४.७, २९. ।
मुचुकुन्द (SR) ५. ७३. मिहुण (मिथुन) ३. ७३, ४.३, । १ मुच्छिर(मूर्छित-वर्धनशील)३.४०.
४०; ५. ४६; ६. १७. २मुच्छिर (मूळवत्) ३.८९. मिल्
मुड्ड (मूर्धन्) ३. १३. +अप. अपमिल्लिअ (अपमीलित)
मुण P (ज्ञा) ७. ६४.
मुणइ (जानाति) ८.५४.
___ मुणन्ति (जानन्ति).२. ६०. -अपमीलिअ " ७. ६४. मीलण (मीलन) १. ५६.
मुणिमो (जानीमः) ४. १६. .
. - मुणिअ (ज्ञात) ४. १९.', मासा (मिश्रा) ३. ८९.
। १ मुणि (मुणि साधु) १. १४, २४; मीसालिअ (मिश्र)३. ८९.
५. ९२; ६. ६, ७. ३१, ३२, मुइङ्गि (मृदङ्गिन्) १. ८६.. | मुक (मोक्ष) ८. १०.
५७, ५८, ८. २९. १ मुक्ख (मूर्ख) ३. ५६.
। २ मुणि (मुनि-वृक्षविशेष) ५. ५५, २ मुक्ख (मोक्ष) ७. ३६, ३७, ४७; ८. १५, १७, ३५, ३६, ६१. |
मुणिअव्व (ज्ञातव्य) ६. ६. मुक्ख-पत (मोक्षपद) ८. ७.
मुत्ता (मुक्ता) ४. ४२.
मुत्ताहल (मुक्ताफल) २. ५५. मुन्
१ मुत्ति (मूर्ति) २. ३५; ७. ५२. मुच्चसि ३. ८७.
२ मुत्ति (मुक्ति) १. २३, ७. ४९, मोच्छं (मोक्ष्यामि) ५. ९४.
६१;८. ११, २५, ६०. मुच्च ४. ५२.
मुत्तिअ (मौक्तिक) १. २, ४३. मुच्चइ (मुच्यते)४. १७.
मुत्था (मुस्ता) ५. २८.. मुञ्चन्त (मुञ्चत्) ६. ५७. मुक्त (मुक्त) २. ८२; ३. १७, |
४०, ४. २, २८; ५. १८, | ___ मुइअ (मुदित) ३. ७४. ९१;६.२,८. ७.
मुद्ध (मुग्ध) ८. ४८, ५९. मोत्तुं (मोक्तुम्) ७. ६६. मुद्धन्न (मूर्धन्य) २. ५५; ३. १३. मुञ्चणहिं , ८. ७८. | मुद्धय (मुग्धक) ३. ३३.

Page #439

मुद्धा-म्ह ] .. शब्दसूची। १ मुद्धा (मुग्धा) ३. ५८; ४. ४८; | मृद्
मड्डिअ (मर्दित) ३. ९. २ मुद्धा (मुधा) ८. २३.
मेइणी (मेदिनी) १. ३०; ६.७९; मुर P (स्फुट)
७. ९४. मुरिअ (स्फुटित) ६. ७६. मेघ (SR) १. ७७, ८. १. मुर-वेरिअ (मुरवैरिन् )२. ४. मेढिभूय (मेथिभूत) २. ४३. मुरुक्ख (मूर्ख) ३. ५६. मेरा (मर्यादा) १. ५७; ३. ४५; मुर्छ
५. ९१; ७. १०, ३०. मुच्छिजइ (मूर्च्यते) ५. ५२. मेलअ (मेलक) ५. १०३. मुल्ल (मूल्य) ३. २७. .. मेलवण (मिश्रण) ६. १८. Jमुसुमूर P (भङ्ग)
| मेल्ल P (मुच्) मुसुमूरिअ (भन) ६. ६९,
मेल्लइ (मुञ्चति) ८. १५. मुसल-धर (SK) १. ७०
___ +प्र. पमिल्लिअ (प्रमुच्य) ८.२१.
मोरक (मोक्ष) ८. ४. मुज्झइ (मुह्यते) ७. ५६.
मोक्ख " ७. ६, ६४; ८. मूढ ७. २१, २८; ८. १८.
४३, ५५, ७०. मुह (मुख) १. ३, ४, ११, ७०;
मोट्टाय P (रम् ) • २. २३, ३१, ६१, ३..९; ४:
___ मोटाइअ (मोहायित) ५. १०४; - २८, ३२, ५. ३; ६. १३, .
७. १३. ६७, ७. ४१. मुहर (मुखर) २. ७१.
मोत्तव्व (मोक्तव्य) ७. ५१. मुहल " २. ६४.
मोत्तुमणा (मोक्तुमनस्) ७.५१. मुहिआ (मुधा) ७.१०,८. १४.
मोर (मयूर) ५. २. मुहुत्त (मुहूर्त) ६. २८.
मोरउल्ला (मुधा) ४. २०. मूर- (भञ् )
१मोह (मयूख) २. १४. . मूरीअ (अभाङ्क्षीत्) ६.६८. | २मोह (SK) २. ५३; ५. ५, ९५, मूलअ (मूलक) ५. ७०.
७. ४६, ६४, ७२, ७९, ८४, मूलओ (मूलतः) ७.७८.
८६८. ४०. मूसय (मूषिक) १. ५८. मोहणिज (मोहनीय) ७. ४७. मूसल (मुसल) १. ७०.
मोह-निद्दा (मोहनिद्रा) ५. ५०.
Jम्रक्ष मरही (अम्रियत) ६. ८.. मक्खन्त (म्रक्षयत्) ७. ३६.. . मारह (मारयति) ५. ७७. म्ह (स्म) ३. २९, ४. ३३, ६. ८.

Page #440

५९.
३९०
कुमारपालचरिते [म्हुस-युष्मद् १ म्हुस P (मुष्)
-नियोजित ८. १३.. ___ +प्र. पम्हुसन्ति (प्रमुष्णन्ति) ७. ___ +प्र. पउत्त (प्रयुक्त)२. ७४. २९.
युध २ म्हुस P (मृश्)
जुज्झइ (युध्यते) ७. ५६. . +प्र. पम्हुस (मृश) ७. २९.
जुज्झन्त (युध्यमान) ६. ६.. य
युष्मद् यच. यति (यदि)८. ९.
___ तं (त्वम्) १: ४९; ४. ११, यदि (यति) ८. ३.
५६; ५.२१ ७२,
___९६,९८,७. ९५. यम्
तुं , ५. २१; ७..९३. जच्छइ (यच्छति) ७. ५५.
तुमं , २. ८०४. ५६; +उद्. उजअ (उद्यत) ७. ५०, |
५. २१, ७३, ९८;
. ६.७१, ९५, ७. यय (जगत्) ८. ३.
. ९४, ९५, १०२. या
तुमयं, , ४. ११; ७. ९३. याति ८.९.
,, ५. २१. जाइ (याति) ८. ७५.
५. २१, ८. १४. जन्ति (यान्ति) ४. ६४.
८. ३१, ७०. यन्ति , ८. ८. . उम्हे (यूयम्) ५. २१. जासि (यासि) ३. ८५; ४. १०. तुज्झ ५. २१. . जन्त (यात्)५. ९२.
तुज्झे ,, ५. २२. जन्ती (यान्ती) ५. ५१.
तुब्भे ,, ५. २१, ९८. जाविअ (यापयित्वा) ६. २८. तुम्ह , ५. २१. यातिस (यादृश) ८. ९.
तुम्हई , ८. ३१. याव (यावत्) ८. १०.
तुम्हे , ५. २२, ९९, ८. यु
३१. जुअ (युत) ५. ७२.
तुम्हे , ५. २१. युज
भे , ५. २१. जुत्त (युक्त) ६. ३; ७. १००. तं (त्वाम् ) १. ६६; २. ५६,५. जोडिअ (योजित) २. ५३.
२२, ८०, ८१. +नि. निजोजहु (नियुध्वम्) ८. तई ,, ८. ३२. २२.
तुए ,, ५.२२. .
तुवं

Page #441

युष्मद्-युष्मद् ]
शब्दसूची ।
३९१
उव्हेहिं (युष्माभिः ) ५. २५. तुज्झेहिं तुब्भेहिं , ५. २५. तुम्हेहिं , ५. २५, ८.
५.२५
तुं (त्वाम्) ५. २२. तुम ,, १. ५०, ५. २२. तुमे ,, ५. २२. तुवं , ५. २२. तुह , ५. २२. पई , ८. ३२. उय्हे (युष्मान् ) ५. २३. तुज्झ , ५. २३. तुज्झे ., ५. २३. तुन्भे , ५. २३. तुम्हइं , ८. ३२. तुम्हे ,
८. ३२. तुम्हे , ५. २३. . भे , ५. २३. वो , ५. २३. तइ (त्वया) ५. २४; ६. ९६;
७.९३. . तई , ८. ३३. तए , ३. ६२,४. १७;
. ५. २४. तुमइ ,, ५. २४, ६. ७३,
७. १०१. तुमए ,, ५. २४, ६. ९८. तुमं , ५.२४. तुमाइ ,, .५. २४.
.२७.
तुय्हेहिं , ५. २५. भे , ५. २५. तइत्तो (त्वत्) ५. २६. तउ , ८. ३५. तहिन्त , ५. २७. तुज्झ , ५. २७. तुज्झत्तो, ५. २६. तुज्झु , ८. ३५. तुध्र , ८. ३५. तुब्भ , ५. २७. तुब्भत्तो ,, ५. २६. तुमत्तो ,, ५. २६. तुम्ह , ५. तुम्हत्तो ,, ५. २६. तुय्ह , ५. २७. तुवत्तो ,, ५. २६. तुहत्तो .,, ५. २६. उम्हत्तो (युष्मत् ) ५. २८. उय्हत्तो ,, ५. २८. तुज्झत्तो ,, ५. २८. तुब्भत्तो ,, ५. २८. तुम्हत्तो ,, ५. २८. तुम्हहं , ८. ३६. तुम्हत्तो ,, ५. २८. इ (तव) ५. २९. उज्झ ,, ५. ३०. उब्भ ,, ५. ३०,
"
५. २४.
ते दि
, ५. २४. , ५. २४.
पई , ८. ३३. भे ,, ५. २४. उज्झेहिं (युष्माभिः) ५. २५. उम्हेहिं , ५. २५.
।

Page #442

५.३२.
५. ३२.
३९२
कुमारपालचरिते . [युष्मद्-युष्मद् उम्ह (तव) ५. ३०.
७९, ८१, ८२, ८३, उयह ,, ५. ३०.
८७, ८९, ९०, ९१, ए , ५. २९.
९२, ९३, ९४, तइ ,, ५. २९.
१०१, १०२, १०६; तउ ,, ८. ३४.
७. ९६, ९९, १०० तु , ५. २९.
८. ४२. तुं , ५. २९.
सुहं (तव) ५. २९; ६. ९९. तुज्झ , १. ६१, ७०, २. ते . , ५. २९. .
५७, ३. ६९; ४. दि , ५. २९. १२, १४, १७, ५. दे , ५. २९. . . ३०, ६. २, ७८, उब्भाणं (युष्माकम् ) ५. ३३: ८०, ८५, ८६, ८८, उम्हाण ९५, ९७, १३०; उम्हाणं ७. १०१.
५.३१.. तुज्यु , ८. ३४.
५. ३२.
५. ३२. तुब्भ ,,
तुज्झाण तुम ,, ५. २९.
तुज्झाणं
५. ३३. तुमाइ ,, ५. २९. तुम ,, ५. २९.
५. ३१. तुब्भाण
५. ३१. तुब्भाणं
५. ३३. तुम्हं ,, ५.
तुमाण तुव , ५. २९.
५. ३२. तुह , १. २९, ३०, ८०;
५. ३१, ८. २. ५४, ५५, ५८, ६१, ८१, ३, ६३,
५. ३१. ६८, ७६, ७८, ८२; तुम्हहं
८. ३६. ४. ११, १४, १९; तुम्हाण
५. ३१. तुम्हाणं
५. ३३. ४७, ६१, ६२, ७०,
तुवाण ७३, ७४, ७५, ७६, । तुवाणं . ५.३३.
" "
तु... तुज्झ . तुज्झं ,
तुध्र
,
نو نو نو
५. ३३.
तुब्भ तुभं
نه
तुमो , तुम्ह
نه
तुमाणं
,,
तुम्हं
५.३१.

Page #443

तुहाणं
युष्मद्-रच्] शब्दसूची।
३९३ तुहाण (युष्माकम्) ५. ३३. तुहसु (युष्मासु) ५. ३५.
५. ३३. तुहेसु , ५. ३५.
योग (SK) ८. २, ११.
योगि (योगिन्) ८.७, १२. तइ (वयि) ५. ३४, ६. १००. य्येव (एव) ७. १०१. तई , २, ६०; ८. ३३. 'तए , ५. ३४.
र (पादपूरणे) ४. २१. तुज्झम्मि,, ५. ३४. तुब्भम्मि,, ५. ३४.
१ रइ (रति-कामप्रिया) ३. ५, ७२;
४. ४०. तुमए , ५. ३४. तुमम्मि ,, ५. ३४; ६. ७७,
२ रइ (रति-सुरत) ३. १२, ८९;४. १०५; ७. १००.
१६; ५. ४, ७४; ६. १७.
३ रइ (रति प्रीति)४.३३; ८. ५२. तुमाइ ,, ५. ३४.
रइ-णाह (रतिनाथ) ३. ७. तुमे , ५. ३४. तुम्मि ,,. ५. ३४.
रइ-नाह , ६. १८. . तुम्हम्मि,, ५. ३४.
रइ-पहु (रतिप्रभु) ४. ३९.
रइ-वइ (रतिपति) १. ७७. तुवम्मि ,, ६. ३४.
रइ-सूहव (रतिसुभग) १.७०; २. तुहम्मि ,, ५. ३४. .
३३. पई " ८. ३३.
रईसर (रतीश्वर) ३. ४२. तुज्झसु (युष्मासु) ५. ३६.
रंभा (रम्भा) १. २१. तुज्झासु , ५. ३६.
रक्खण (रक्षण) ६. ५०. तुज्झेसु ,
रिक्ष तुब्भासु . ,
रक्खिमो (रक्षामः) ५. ५३. तुन्भेसु - ५. ३५.
रक्खीअ (अरक्षत) ६. ९३. तुमसु
रक्खिज्जसु (रक्ष्यस्व) ७. ९४. तुमेसु
रक्खिअ (रक्षित) २. ४. तुम्हसु , ५. ३६.
रहोलिर (चलनशील) ६. ३२. तुम्हासु , ५.३६;८.३६. | रङ्ग (SK) २. ७४. तुम्हेसु , ५. ३५. रच् तुवसु . , ५. ३५. रइअ (रचित) २. १७, ३. ३१, तुर्वसु , ५. ३५.
५४; ४. ३७, ६. ५९. तुसु , ५. ३५.
+वि. विरइअ (विरचित)१.५९.
نو
उभसु
,
५. ३६.
نی

Page #444

३९४
रच्चणी ( रञ्जनी) ७. २८. रचिर ( रागपर) ३.८७.
रज (रजस्) २. ८५; ३. ५. रय ५. ५६; ७. ५८.
रज ( राज्य ) १. ११, ३२; ७.५, ९७, १०१.
√रञ्ज्
रचर (रज्यते ) ७. २१.
रच (रज्यस्व ) ३. ८०.
रञ्जिअ ( रञ्जित) २. ७०; ३.४४. रग्ग (रक्त) २. ८७.
रत्त
33
१. ५८, ५९; २. ८७; ३. ८०; ६.२. + वि. विरक्त्त (विरक्त) ३. ३५. रञ्जण (रञ्जन ) ६. ३३.
√रण्
रणिअ (रणित) ८. २५.
रण (SK) ४. ४८; ६. ५०, ५५, ६०, ६३, ६४.
रण (अरण्य) १.४२, ४६; ६. १०१.
रत्ति (रात्रि) ३. ३९; ५.६२;
६८.
रन्न (अरण्य) ८. १०. √रभ्
कुमारपालचरिते
√रम्
+आ. आढत्त (आरब्ध ) ३. ७०. -आरद्ध ३. ७१. - आरभिअ ( आरभ्य ) ६.१०५.
""
रमए
८.
रमइ (रमते) १. १३; ४. ६९;
५. ९९; ८. १५.
४. ५३.
""
रमिज (रमते) ५. ९९.
रज्जा
५. ९९.
रमन्ते ४. ५५,५९, ६१.
रमसे
४. ४७.
रमामु (रमे) ५. ९६. रमिमो (रमामहे ) ५. ९८. रमिज्जइ ( रम्यते) ५. ८. रमिज (रमिष्यते ) ५. १००..
रमिस्सदि ७. ९९.
रमिहि
५. १००..
रमेज्जा
५. १००.
""
रमउ (रमताम् ) ५.९६, १००. रमन्तु ( रमन्ताम् ) ५. ९८ रम (रमस्व ) ४. १०; ५.९८. रमसु ५. ९६, ९८.
""
रमिज्जहि,, . ५. ९८. रमेजसु ५. ९८. रमेजे ५. ९८.
""
35
33
४९.
रममाणी १४.
""
33
मह (रमध्वम् ) ५. ९८. रमेसु (अरंसिषत) १. ५४.
रअ (रत) २.३२; ४. ११; ५.
७८.
[ रचणी - रमण
55
रय ३. १०, ४६, ७. ६८. रमिअ,, ३. ७३; ४. ५०. रमिअ ( रमित) ३.८९. रममाणा (क्रीडन्ती) ४.. ४७; ५.
33
४. ४६; ७.
१ रमण ( SK = कान्त ) १. १६, ३. ८७ ४. १२, २०.
२ रमण ( SK = क्रीडन ) ५ ३३.

Page #445

३९५
रमण-राअ]
शब्दसूची।
३ रमण(SK.स्मरकूपिका)७.१७,१८. | रह
रमणि (रमणी) ७. १८, १९. । रहिअ (रहित) १. ५; २. १८;
रमणी (SK) १. २२, ५३, ३. ७. २६. . ७८, ७. १३.
लहिद " ८. २, ४. रमिर (रमणशील) १. १०,४.५४. +वि. विरहिअ (विरहित) ३.२०. . ६८, ७२, ५. ९२; ७. १८. रह (रथ) ६. ६४. रम्पण (तक्षण) ७. ४०.
रहङ्ग (रथाङ्ग) ५.८९. रम्फण ,, ७. ४०.
रहङ्गी (रथाङ्गी) ५. ८९. १/रम्भ P (गम्)
रहस (रभस)४. ६८. रम्भन्ति (गच्छन्ति) ७. ८. १राअ (राग) १. ५९. राय ३. ७०;
७. १६. २ /रम्भ P (रम्)
२ राअ (राजन्) +आ. आरम्भिअ (आरब्ध) ६.
राय° १.८१, ४. ६९. १०५.
राया (राजा) १. ७१, ८५, २. -आरम्भिअ " .१.२१. |
१७, ८३, ५. ८७, ६. ३१, रम्भा (SK) १. ७७, ३. ६७. ६५, ७६, १०७; ७. १. रम्म (रम्य) २. २५, ४. ७१. राइणो (राजानः राज्ञो वा)४.६१.
रम्मा (रम्या) ४.६,४३, ७.२०. राया (राजानः) ४. ५९. १रय s रज. .
रायाणो ,, ४. ५९, ६१, : २ रय (sK=वेग) ५. ५६.
रायं (हे राजन् ) ७. ९४. रयण (रत्न) १. ८, २७, ८५,३.
राया , ४. ५९. . ४७; ६. ३४, ८. २८, ६०.
रायाणो ,, ४. ५९.
रायं ( राजानम् ) ४. ६३. रयणी (रजनी) १. १६. स्व (SK) २. ६४, ३. ३०, ४.
राइणा (राज्ञा) ४. ६१. - २२: ५. ७, ६.४, ३०, ४८.
राएण , ४. ६१..
रण्णा , ४. ६१, ६५. रवि (SK) १. ६२, ६६, ६७,२.
राचिना ,, ८.६. १९, ४८, ६४, ८७, ३. ३०;
रञा , ८.६. ६. २३.
राईहिं (राजभिः) ४. ६३. रस (SK) ४. ४१; ६. ८, १९; राएहि , २. ६३. ७.३६, ८. २४.
रायाणेर्हि ,, ४. ६४. रसातल (SK) ७. ९९.
रण्णो (राज्ञः) ४. ६०. रस्सि (रश्मि) ३. ३०.
रायाउ ,, ४. ६०.

Page #446

३९६
राई हिन्तो (राजभ्यः) ४. ६४. राइनो (राज्ञः ) ४.६२, ६५. रणो
४. ६०, ६२, ६५.
""
रायस्स
४. ६०.
"
राई (राज्ञाम् ) ४. ६४. ४. ६३. राइम्म (राशि) ४.६२.
33
राईसु ( राजसु ) ४. ६४. लाच°
८. १२.
राइक (राजकीय) ३. ७६. राइन्द (राजेन्द्र) १. २८. रा-उल (राजकुल) २.७३. राग (SK) ८. ७६.
राज्
इअ (राजित) ६.६३. राम (SK) १.३१; ४. २५; ६.
४५.
. राम- इसि ( रामर्षि) १.८९. रामा (SK) ७.१४, २०. राय s राअ.
राय-उल (राजकुल) २. ७३. रायर (राजकीय) ३. ७६. राय - रिसि (राजर्षि) १.८९. राय वा डिआ (राजपाटिका चतुरङ्गसैन्यश्रमकरण) २. २१.
१ / राव P (रज्)
कुमारपालचरिते
राविउं ( रञ्जयितुम् ) ६. ३३.
२ राव (SK) १.५३.
रासि (राशि) ४. ३७.
√रिअ P (प्र-विश्)
रिअर (प्रविशति) ७. २८.
[ राइक-रुण्ट
१ रिउ (ऋतु) १.९०; २. ७९, ८१; ३. ५९.
२ रिउ (रिपु ) १.३१, ३४, ३५, ३६, ४२, ७१, ८२; २. २१, ५२, ५७; ६. ४३, ४४, ४७, ७५, ८५, ९०, ९१, ९४, ९६, ९७, ९९, १०१; ७. १. रिक्ख (ऋक्ष) २.८९.
रिव्
+ वि. विरेअन्त (विरेचयत् )
१७.
रिच्छ (ऋक्ष) २.९०. रिज्जु (ऋजु) १. ८९. रिण (ऋण) १. ८९. रिद्धि (का) १.८९; ३. १३५.
५०.
रिसह (ऋषभ = श्रेष्ठ) १.८९. रिसि (ऋषि) ७.३३, ३४. रीडण (मण्डन ) ६. ७६. रीर P ( राज्)
रिअ (राजित) ६. ६३. रुइ (रुचि) १.६३; ६.१३, १४,
२८.
रुक्ख (वृक्ष) १.६८; ३. ६४. रुचिम ( रुक्मिन् ) ३. १८.
रुज्
लुक्क (रुग्ण) २. ८३. लुग्ग रुञ्ज P (रु)
२.८३.
35
रुजिअ (रुत) ६. ३८.
रुण्ट P (रु)
रुष्टिअ (रुत) ६. ३८.

Page #447

रुद्-रोमञ्च
शब्दसूची।
रूसविअ (रोषयित्वा) ४. ६६. रुसा (रोषेण) १. ३०. रुसा (रोष) २. २४.
रोहइ (रोहति) ७. २९. +आ. आरूढ २. २९, ९०. -आरोविउं (आरोग्य) ६. ३२. +समा. समारूढ २. ३२; ६.
रुअन्ति (रुदन्ति) १. ५६. रोच्छं (रोदिष्यामि) ५. ९४. | रुण्ण (रुदित) २. ४०,४. ५८. रुन्न ” १. ४६; ३. ८७;
४. ५३. रोत्तूण (रुदित्वा) ७. ५२. रुध्
रुन्धिजइ (रुध्यते) ७. ८१. रुब्भए , ७. ८१. रुज्झिअ (रुद्ध) ७. ५७. . रुद्ध ; : ६९;८. १६,
२२, २३. रुन्धिअ , २. २८, ६.९१;
- ७.५७, ८. ४१. रुम्भिअ , ७. ५७. रुन्धन्त (रुन्धत् ) ५. ११.. | +अनु. अणुरुज्झइ (अनुरुध्यते) |
७. ८३. -अणुरुन्धिजइ ,, ७. ८३. +उप. उवरुज्झइ (उपरुध्यते)७.
रुहिर (रुधिर) ६. ६४. रूव (रूप) ३. ६८, ४. ४५. रूसण (रोषण) ४. १५. रे (संभाषणे) ३.५६,४.९३, ४७,
५६, ७. २०; ८. ४१. . रेअव P (मुच्) __रेअविअ (मुक्त) ६. ५६. रेणु (SK)२. ८३,७. ८७. रेभ (रेफ) २. ५५.
रेल्ल P (प्लावय्) __ रेल्लन्त (लावयत् ) ४. २६. रेवइ (रेवती) २. २. रेवा (SK) ६. ८६, ८७. रेसि (तादर्थ्य) ८. ७०. रोसिं " ८.७०. रेह P (राज्)
रेहिअ (राजित) ६. ६३. रोच P (पिष्)
रोञ्चन्ति (पिंषन्ति) ७. २९. रोत्तव्य (रोदितव्य) ७. ५२. रोत्तु-मण (रोदितुमनस्) ७. ५२. रोम (SK)२. ८५. रोमंच (रोमाञ्च) १. १२.. रोमञ्च , ५.१०२, ६.५९.
-उवरुन्धिजइ ,, ७.८३. | +नि. निरुद्ध १. २१, ६९. । +सम्. संरुज्झन्त (संरुध्यमान)|
७. ८४. -संरुन्धिजन्तअ ,, ७. ८४. रुप्पमय (रुप्यमय) ६. १६.
रुप्पि (रुक्मिन्) ३. ३९. रुप्पिणी (रुक्मिणी) ३. १७. रुष् रूसइ (रुष्यति) ७. ६६. रुट्ठ (रुष्ट) ४. १०; ५.. ५९

Page #448

३९८
कुमारपालचरिते
[ रोमन्थ-लम्
. रोमन्थ (SK) ६. ३०.
रोल (कोलाहल) ५. ७६. रोलम्ब (SK) ३. ३०, ५. ६७. रोविर (हर्ष श्रुमोचनशील)७.६१. रोसाण P (मृज्)
रोसाणिअ (मृष्ट) ६. ६६.
४. ३, ५, ५. ७, ८०; ६. ६०, ७२; ७. ९८. लज्जा (SK) ६. २०.
. लजिर (लजनशील) ६. ६५... लट्ट (लट्टा केशरवृक्ष) ५. ७२. लट्टि (यष्टि) २. ५९; ३.८, २१. ___७७, ८४; ४. ७३.. ... लडह (प्रधान) ४. ५५. . लडहत्त (सौन्दर्य)४. ५५.. लढ P (स्मृ)
लढन्त (स्मरत्) ६. ४५. ...
.
१ लक्ख (लक्ष-संख्याविशेष) ६. ७५. |
७. ७१; ८. ६८. २ लक्ख (लक्ष्य वेध्य) २. ५. ! लक्ख° (लाक्षा) १. ५८. लक्ख ण (लक्षण) २.८४; ६. ७८. लक्ष् अलक्खि (अलक्षि) ३. ३०,
३३. लक्खिअ (लक्षित) २. १५. लग् लग्ग (लग्न) २. ६८, ७८; ३.
३३, ३४; ६. ६, ७, ५४. +वि. विलग्ग (विलग्न)८. २१. लङ्गलि (लाङ्गलिन्-बलभद्र)२. ६४ लङ्गलि (लाङ्गली-शारदीलता) ५.
१०. लङ्गली , ५. १५. लङ्गल (लाडूल) ३. ८४. लङ्गलि (लाङ्कलिन् ) २. ६५. लङ्
लचिज्जइ (लद्ध्यते) १. १७.
लङ्घिय (लचित) ३. १०. लच्छि (लक्ष्मी) ६. १०७. लच्छी ,, १. ४९, ७, ८८; !
___ लवइ. (लपति) ४. ३३. . - लवन्ति (लपन्ति)४. २,५. ७१.
८१. , . लवसि (लपसि) ४. ५१. लवसु (लप) ४. ५१. लविअ (लपित) ५. २. +आ. आलविअ (आलपित) ३.
७२. +उद् . उल्लविअ (उल्लपित)४.८.
लहइ (लभते) ८. २०, २५, ८२. लहदि ,, ८. ३. . लभेय्य (लप्स्यते) ८. १०. लब्भइ (लभ्यते) २. २५. लब्भहिं (लभ्यन्ते)८. ६०. लहिज (लभ्येत) ५. ८६. लहिजेज ,, ५. ८६. . लहिअ (लब्ध्वा ) ४. ४६.. लहि ,, ८.७५.

Page #449

.
८७
.
लल्
लम्ब्-लिङ् ]
शब्दसूची। +उपा. उवालद्ध (उपालब्ध) ३. | लहिद s रइ. ८१, ८५.
लहु (लघु)२. २७. लम्बू
लहुअ (लघुक) ३. ६१. लंबंत (लम्बमान) १. २१.
ला +आ. आलम्पित (आलम्बित) लेइ (लाति) ५.१५, ७१, ८०. ८. १२.
लेसि (लासि) ५. ७१. लम्बिर (लम्बमान) २. ७.
लेमि (लामि) ५. ३७. लय (SK=मनसः साम्यावस्था) ७.. लेसु (लाहि)३. ६६, ८. ७१.
लाऊ (अलाबू) १. ४६. लया (लता) १. ४६; ३. १४, १५; लाच s राअ. ४.६,५.५, ६७, ६८; ६. लायण्ण (लावण्य) २. २७.
लालां (SK) ७. १९. लास (लास्य) २. ६९.
लाहल (SK=म्लेच्छविशेष)२.६५. ललिअ(ललित)१. ४५; ५.१५,
/लिक P (नि-ली) __ १०४;.६. २८, ४७; ७.
__ लिकन्त (निलीयमान) ६. ३७. ८१. . .
. · +दुर्, दुललिअ (दुर्ललित) ४.
लिख
लिहिय (लिखित) ८. ८१. . लवण (sK) २. १४.
लिङ्ग (SK)८. ८२, लवणिम (लावण्य) ३. ६१. लिच्छु (लिप्सु) २. ९०. - लवल (SK=पुष्पविशेष) ५. ७७. लिप् लवली (SR) ३. १३, ३६, ४६, __ लित्त (लिप्त) १. १३. ५५,५८, ६३, ४. ५, ५. ६८, लिम्प P (लिप्)
___ लिम्पिअ (लिप्त) ६. १०२. लविरा (लपित्री) ४. २१.
लिम्ब (निम्ब) २. ५२. /लिस P (स्वप्)
लिसइ (स्वपिति) ६. १००. +उद्. उल्लसिअ (उल्लसित) ३. २७, ६५; ७. ४६.
लिह +वि. विलसइ (विलसति) १.१२ लिहइ (लेढि) ७. १९. .
-विलसन्ति ५. ४६. | लिहिज्जए (लिह्यते) ७. ८१. लहरी (SK) ४. ४४, ६५. लिब्भउ (लिह्यताम्) ७. ८०.

Page #450

लोट्ट P (स्वप्
कुमारपालचरिते
- [ली-व . Vली
४५, ६७, ७६; ५. १४, ८४; लीण (लीन) ४. २२, ८. २६, ६. ६८; ७. ५९, ६४, ६५; ४३.
८. २२, ३०, ७५. ८०. लोग लीला (SK) १. ९०; ३. १९; ४. ४. ७६. ६. १०४.
३९, ४३, ५. १८, १९ ७४. लोअण (लोचन) ५.८४; ६. ३६, लीह (रेखा) ८. ६५.
१०७, ७. ५३. लुटाय (लुण्टाक) १. १८. लाअ-माआ (लोकमातृ) ७..८५. १लुक्क P (नि-ली)
लोक् लुकन्त (निलीयमान) ६. ३७. ___ +प्र. पुलोइय (प्रलोकित)२.३३. २ लुक P (तुड्)
लोग लोअ. लुकिअ (तुडित) ६. ७९. लुञ्छ (मृज्)
___ लुइ (स्वपिति) ६. १००.. . लुञ्छन्त (मृजत्) ६. ६७.
लोदय (लोध्र) ५. ८२. लुणणी (लवनी) ७. ६९.
लोद्ध, ५. ५७. लुण्टण (लुण्टन) १. १८.
लोयणीकय (°लोचनीकृत)३.२७ Jलुभ
लोलिम (लोलत्व) ८. ४०. लुब्भसि (लुभ्यसि) ६. १०४.
१ लोह (SK) २. १६. लुद्ध (लुब्ध) ६. ९७, ८. ४८,
२ लोह (लोभ) ८. ७७.
लोहिताय लुम्बि' (लुम्बी) १. २१.
लोहिआइ.(लोहितायति)५. ६३. Jलुल
लोहिआअइ (लोहिआयते)५.६३ लुलिआ (लुलिता) ४. ४४.
Vल्हस P (संस् ) +वि. विलुलिआ (विलुलिता) ४.
___ ल्हसाविअ (संसित) ७. ४२. ४२.
/ल्हिक्क P (नि-ली) लुहण (मार्जन) ६. ६६.
___ल्हिक्कन्त (निलीयमान) ६. ३७.
लुणिजइ (लूयते) ७. ७६. लुणिजए , ७. ७३. लुव्वइ , ७.७३, ७६.
लूण (लून) ६. ७०. लोअ (लोक) १. ५,१२, १५,१८,
३६, ४२, ५१, ६२; २. ९०, ३. २,१०; ४. १२, २२, ३३,!
१व (इव) १. १५, २०, २१, २३,
३८,४१, ४९, ६०, ६२, ६६, २. ३, १२, २७, ३२, ३६, ४३, ६८, ७७, ८७, ३. ९, १७, ३४, ३९, ४. ४, ४०, ५०; ६. ७, ६१, १०६, ६.

Page #451

व-वणिआ] शब्दसूची।
४०१ . १९, ८२; ७. १९, ३०, ३६; १वच्छ (वृक्ष) ३. ६४. ८.१.
२वच्छ (वक्षस्) ४. २८.. २व (चार्थे) ७. ८५; ८. १८. | वच्छ-स्थल (वक्षःस्थल)१. ४७. ३ व (वार्थे) ४. ५१, ७. २७,७१, | वच्छल (वत्सल)२. ९१. । ८. १९, ६४..
वच्छल्ल (वात्सल्य) ७. ९२. ४ व (वा) (इवार्थे) ५. ५९. १ वज P (त्रस्) : -.
वअ (व्रत) ७. ४१. वय ७. ५०. वजइ (त्रसति) ७. ४३. ___ °व्वअं ७. ६४..
| २ वज (वज्र) ३. ५१. . वइ पइ.
| Vवजर P (कथ) १ वदर (वैर) २. ४;६. ४६, ९५. | वज्जर (कथय) ६. १. २वहर (वज्र-हीरक) १. ७५. .
व ३ वहर (वज्र-विद्युत्) ३. ५१. ४ वहर (वज्र-वज्रर्षि) ७. ३३, ३४,
___वञ्चिजइ (वञ्च्य ते) १. १७. ३५.
वञ्जर (मार्जार) ३. ६६. वउल (बकुल) ३. ४१, ६४.
वञ्झ (वन्ध्य) १. १८. . वंक (वक्र) १. १२.
°वट्ट (पट्ट-प्रवाह) २. २५. वंझ (वन्ध्य) १. १८.
वट्टा (वार्ता) ३. ६. वंस (वंश) २. ७०, ९१. . वडवड P (वि-लप) . वंसिअ (वांशिक) २: ७०,
वडवडन्ति (विलपन्ति) ६.१.१. वक्कलि (वल्कालेन्) ३. ३५. वडु (बटु) ४. ६९. वग्ग.(वर्ग) ७. १.
वडुअ (बटुक) ५. ९२. .. वग्गोलिर (रोमन्थशाल) ६. ३०. वडुवास (मेघ) ५. १८.
वग्घी (व्याघ्री) ७. २७. . वढ (मूढ) ८. १८, ६१, ६७. विच
वण (वन) १. ३३, ३६; २. ५४;
३. २६, ३४, ३९, ४१, ६२; वोच्छं (वक्ष्यामि) ५. ९५.
४. १, २२, २६, ५.१, ६,७, बुच्चइ (उच्यते) ५. ८६.
१०, ११, १६, २०, ५३,५९, उत्त (उक्त) ३. ८०, ७. ९२.
६०; ६१, ७९, ८१, ८३,९२; वुत्त , ८.६७.
७. ५, ८. ६४. वोत्तुं (वक्तुम्) ७. ५०.
वणप्फइ (वनस्पति) ३. ६८. वोत्तूण (उक्त्वा ) ७. ५०.
वणस्सइ " ३. २६. / वच्च P (काङ्क्ष )
वणिअ (वाणिज) २. ६८.. ___ वञ्चउ (काङ्क्षत) ७. ३७. वणिआ (वनिता) ३. ६५. 26 [ कुमारपालचारित]

Page #452

४०२
कुमारपालचरिते
..
[वणे-वल्
वन्द्
वणे (निश्चये) ४. १६, (संभावने)| ३ वय (वयस्) १. २३. .. ४. १६; (विकल्पे) ४. १६; वयंसा (वयस्या) ४. ९, ५३. (अनुकम्प्ये) ४. १७.
वयंसी " ४. १८; ५. ४८. वत्तडिआ (वार्तिका) ८. ७४. १ वयण (वदन) १. ७८, ३. २७. वत्ता (वार्ता) ३. ६; ५. ७२. | २ वयण (वचन) १. २५; ७. ४२, वत्थ (वस्त्र) २. ३९; ३.४७,५८. ४५, ४७, ४८; ८. २७, ४४,
४५, ५०, ७९. विद्
१ वर (SK=देवादिकांद् वृत) २.९.१; वजइ (वाद्यति) ८. २५.
३. १; ७. १००. वाइअ (वादित) २. ८,६९,७०. वजन्त (वदत्) १. ७५.
| २ वर (SK=श्रेष्ठ) २. ७१; ३. ६०, . वद्धमाण (वर्धमान) १. १.
६२, ६४, ४. ५४, ६. .७५ वध (SK) ८. ५, ९. वन (SR) ५. ७९, ९२.
वरण (SK) ६. ४६, ५२.... वन्थु (बन्धु) ८. १२.
वर-विलया (वारवनिता) ६. ३२. :वरहाड P (निस्-स)
____ वरहाडिअ (निःसृत) ६. ५०. वन्दे ५. ६०. वन्दारय (वृन्दारक) १. ८३.
| १ वरिस (वर्ष संवत्सर) ३. ५०. वन्द्र (वृन्द) ३. ३४.
२ वरिस (वर्ष-वृष्टि) ६. ११. वनय (वर्णक) ३. ६१. .. | वरिसण (वर्षण) ६. ५४. वमालण (पुञ्जक) ६. ६५. . वर्ण Vवम्फ P (काङ्क्ष )
वनेमि (वर्णयामि) ५. ६५. वम्फए (कान्ति ) १. २०.
. वण्णहुं (वर्णयामः) ८. ३७. वम्फन्ति (काक्षित) १. २०.
वण्णउ (वर्णयतु) ८. ३७. वम्फिअ (काश्ति ) १. २०.
वाण्णिअ (वर्णित) २. ८८. वम्फि (वलिन्) ७. १९.
वनिउं (वर्णयितुम्) ५. ६६,७९. वम्भचेर (ब्रह्मचर्य) १.४२,३.२३. वम्म (वर्मन्) ६. ६३.
वर्ध वम्मह (मन्मथ) २. ५८; ३. १, वड्डिअ (वृद्ध) ७. ५८.
६, ८, ४३, ८९; ६. २०; ७.
१०, १४. वम्हाण (ब्राह्मण) १. ६४.
वलति (वलते) ८. ७. १°वय (पयस्) १. ४९.
वलिअ (वलित) २. ५, ९, ७. २वय वअ.
१९. ..
वल

Page #453

वल-वा)
शब्दसूची। १/वल : (निर्-पद्)
वसुआ P (उद्-वा) · +निर्. निव्वलिम (निष्पन्न) ६. वसुअन्त (उद्वात) ६. ९.
वसुह' (वसुधा) ६. ८४. २४वल P (आरोपय् )
वसुहा ” ६. ६१, १०२. वलिअ (आरोपित) ६. ३२.
वह वग्लग P (आ-रुङ्)
वहइ (वहति) ५. २०. वलग्गिअ (आरूढ) ७. ४७. वहिज्जइ (उयते) ७. ८१. वलणिज (ग्रहणीय) ७. ४८. बुब्भउ (उह्यताम् ) ७. ८०.
. +उद्वि.उव्वीढ (उचूढ) १. ७३. वलयाय .
-उव्वूढ , १.७३. वलयाइअ (वलयायित) ३. ५. . +निर्. निव्वाहिस्सं (निर्वाहयिष्यावलाया (बलाका) ५. ३३.
मि) ६.१०५. वलि (SK) ८. ४३. .
+प्र. पवहन्ति (प्रवहन्ति)४. ४१. वल्लहा (वल्लभा) २. ६८. |
१°वह (पथिन् ) ४.७८. वल्लि° (वल्ली) १. ४०; ३. ६. वल्ली (sK) ५. ६.
| २ वह (वध) ५. ५९. वव्वर (वर्वर) ४. १२.
वहिल्लअ (शीघ्र) ८. ६७. वश्चलत्त (वत्सलत्व) ८.३. . वहु (वधू) १. ३,७३.५, ३४.
वहुत्त । भू. वस्
वहू (वधू) १. ३, १०,४६, ५२; वसन्ति १. २६.
२. ३४; ४. ४५, ४६, ५४; +नि. निवसन्ति १. ४.
५. ४९, ५०, ५१, ५२, ७९; +प्र. पउत्थ (प्रोषित) ३. २७, ६. ४, १०१; ७. ८. - ३४, ४८, ५. २, ७५, ७७,१ वा P (म्ले)
वाअ (म्लान) ६. १३. .वस (वश), ३. ५०, ४. ५५, ७. ९, ५२, ८. ३९, ५३.
२वा वसह (वसति) २. ४२.
वाइ (वाति) ५. ५५. वसग (वशग) १. ७४; ७. १०. वाय (वात) ५. ४. वसन्त (SK)१. ८३, ९०, ३.२, +उद्. उव्वाय (उद्वान) ६. ९.
१३, ४. ५, ७. || ३ वा (sK) १. ३२, ३७, ४. ३३, वसह (वृषभ)१. ८४,६.३०,६२. ३५, ३६, ७६; ५. ६५; ६. वसहि (वसति) २.४२.. । २३, १०४; ७. ७५, ७६,७७. वसु (SK) १. ८७७ ६. ४४. ४वा (अपि) २. १..
m
.
.

Page #454

६०.
४०४
कुमारपालचरिते . [वाअ-वि वाअ (वात) ५. ४. . ! वावम्फिर (करिष्णु) ६. ४३. वाउ (वायु) ३. १५, ४. ३५; ५. | १/वास P (अव-काश्)
५५, ५६. वायु. ४. ३४. +अव. ओवासइ (अवकाशते) ७. Vवाञ्छ
२३. वञ्छिजइ (वाञ्छयते) १. १७. | २वास (वर्ष) ३. ५०.. वाणारसी (वाराणसी) ३. ५९;४. | ३ वास (SK=सुगन्ध) ५. ९३.
__ वासन्तिआ(वासन्तिका)३.६,५४. वाणी (SR) ७. ८३.
वासय-सजा(वासकसज्जा)५:९७. वानरिन्द (वानरेन्द्र) ६. ४७. वासा (वर्षा) १. ३२. १वाम (SK=प्रतिकूल) १. ४९; ४. वासुगि (वासुकि) ६. १०४. . .
Vवाह P (अव-गाह्) । २वाम (SK=सव्य) ४. २६. °वाय (पात) २. ८६.
_ +अव. ओवाहए (अवगाहते) ७. वायरण (व्याकरण) २. ७४. वायव्व (वायव्य) ५. ९०.
वाहरण (व्याहरण) ६. ४८. . . वाया (वाक् ) ८. ४८, ६३. वाहिप्प,P (व्या-द्रिय) वायु वाउ.
वाहिप्पन्त (व्याड्रियमाण)७.९०. १ वार (SK-समूह) ६. ३०.
वाहिर (बहिस् ) ४. ७५. २ वार (द्वार) ३. ३४, ५७; ४.२७;
| १वि (अपि)१. ५, ६,१०,१६, १७, ६. ७६, ९१; ८. १६. . वार-जुवइ (वारयुवति) १. ७८.
२१, २४, २६, २७, २८, ३२,
३३, ३५, ४०, ४१, ४४, ४५, १ वारण (SK-गज) १. ३४, २. |
४७, ४८, ६२, ६४, ६९, ७२, २२.
७९, ८०; २. ५, १५, २४, २ वारण (SK=निवारण) ४. ९. २९, ३४, ४०, ५२, ५९, ६०, ३वारण (व्याकरण) २. ७४. . ६५, ६६, ६९, ८८; ३. १९, वार-वाल (द्वारपाल) १. ६९. २४, ३५, ३९, ४३, ५०, ५१, वार-विलया (वारवनिता) ३.७६; ५२, ५३, ५४, ५५, ५६, ५७, ". ४. २१.
५८,७५, ७७, ७८, ७९, ८०, वारि (SK) ४. २७, ३१, ५४, ८१, ८२, ८३, ८४, ८५, ८६, . ५५, ६३, ७२, ५. ५७.
८७, ८९; ४. २१, २२, २३, वारुणी (SK) ५. ८३.
२४,२५,३४,३५,३६,४२,४६, वालिआ (पालिका) ५. ८४. ४७, ४८, ५१, ५२, ५३, ५४,

Page #455

वि-विणइल्ल ]
५८, ५९, ६५, ६६, ६७, ६९, ७१, ७२, ७३, ७५, ७६, ५.१, ३, ५, १४, १७, २६,४०, ४३, ४७,५२, ६०, ७३, ८५, १००; ६. २, ५, ११, ३९, ५३, ६६, ६७, ७४, ८०, ८३, ९७, १००, १०६, ७, ७, ९, १३, १७, २१, २२, २५, २७, ३३, ३८, ४३, ४४, ५२,५८, ६२, ६७, ६८, ६९, ७२, ७८, ८४, ८८, ८९,९९, १०२; ८. १०, १२, १३, १४, १५, १६, १७, १८, १९, २०, २४, २६, २७, ३०, ३१, ३५, ३७, ३९, ४४, ४९, ५१, ५२, ५५,५७, ६२, ६३, ६४, ६६, ६८, ६९, ७३, ७४, ८३. °इ ८. ५४. रवि (एव) २. ६०,४.६६,८. ५४. विअ (इवार्थे ) ४. ४.
विअइल्ल (विचकिल) २. १३. विअड्डि (वितर्दि) ३. ९. विअड्डा (विदग्धा ) ४. ४८, ६९. विअणा (वेदना) २. २, ८. विइअ (द्वितीय) १. ६२. विइय
१. ४.
वउड P (नाशय्)
विउडिअ (नाशित) ६.२१. विओअ (वियोग ) १. ४२;३.९०.
विकिण (विक्रयण) ६. ३४.
A
शब्दसूची ।
४०५
विकोशय्
विकोसिअ (स्फारीकृत) ६.२९. विक्कम (विक्रम) २. ३६; ६.८८. विक्कमि (विक्रमिन् ) ३.३३. विक्कव (विक्लव) ३. ३४. विग्ध (विघ्न ) ७ : ४४. विघस्टण (विघट्टन ) ८. १. विद्याय (विघात) ८. ५३. · विश्व (वर्त्मन्) ८. ६७. विच्छडु (विस्तार) ३.९. 'विच्छाल P (कम्प्)
. विच्छोलिअ (कम्पित) ६. ३१. विजअ (विजय) ८. ७६. विजण (विजन) २. २२. विजय (SK) ६.४४,७०,८८,९९. विजेतव्व (विजेतव्य) ८. ६. विजं (विद्वान् ) २.८८. विज्जा (विद्या) ३. २२. विज्जु (विद्युत) १९ ३. ९०; ५. ६२.
विज्जुलिआ,, ३. ९०. विश्चुअ (वृश्चिक) २. ८३, ८९. विट्ठि (वृष्टि) १. ८५.
विड (विट) ४. ३३. / fasas P (च्)
विडविड्डीअ ( अरचयत्) ६. ५९, √ विढप्प P (अ )
विढप्पइ (अर्ज्यते) ७. ८८. /विढव P (अर्ज्)
विढविज्जइ (अर्ज्यते) ७. ८८. विढविअ (अर्जित) ६. ७१. वेणइल (विनयवान् ) ३.८३.

Page #456

कुमारपालचरिते [विणय-विश्वोअ विणय (विनय) १. ५२. विरमाल P (प्रति-ईश्) विणु (विना) ८.१८,२०,५९,७१ विरमालिअ (प्रतीक्ष्य) ७. ३९. विण्ट (वृन्त) १, ८८. विण्णत्ति (विज्ञप्ति) ६, २६.
विरल्ल P (तन् ) विण्णाणिणी (विज्ञानिनी)३.३७.
_ विरल्लिअ (तत) ६. ९३. वित्थरण (विस्तरण) ३. १४.।
विरह (SK) ३.४८, ४. ३४, ५. -/विद्
विरही (विरहिन् ) ३. १५,४.३५. वेच्छं(वदिष्यामि) ५. ९४. विदुर (SK) २. २२.
विरहिणी (विरहिणी)३. ७,१२, विदेस (विदेश) ४. २.
- ३२, ६. २१. .. विनिमय (SK) ८. ८३. विरहिणी (SK) ५. ५९.... विन्नत्ति (विज्ञप्ति) १.८२;६.९५, | विराअ (विराग) ८. १९... १०७.
विरोल P (मन्थ्) .. विनाण (विज्ञान) ५. ७३. विपिण (विपिन) ३. १८.
विरोलिअ (मथित) ६. ८१. विप्प (विप्र) १. ६५.
विलया (वनिता) १.५५; ३. २६, /विप्पगाल P (नाशय)
६०, ६४; ४. ५०, ६४, ५. _ विप्पगालिअ (नाशित) ६. २१.
७१, ८१; ६. ३१, ७. ३१. विप्पव (विप्लव) ३. ५२.
विलविर (विलपनशील) ६.१०१. विब्भम (विभ्रम) १.७७,५.१०४.
विलास (sK) १. ९०.
विलिअं(व्यलीक) ६. २. विमल (SK) २. ३६, ५५, ४.
विलीइर (द्रवणशील) ६. ३८. ४१.
विलेवण (विलेपन) ६. ९. विम्हय (विस्मय) १. १३. . /विम्हर P (वि-स्मृ)
विव (इवार्थे) ४.४. विम्हरन्ति (विस्मरन्ति) ७.५२.
विवइ-गर (विपत्कर)८. ४८.. विम्हरिअ (विस्मृत)५.२९,३१,
विवका (विवक्षा) ८. ४.. ६५, ६.१.
विवक्खीहुन्त विपक्षीभवत्)६.४१ विम्हारिअ (विस्मारित) ६. ४७.
विवस (विवश) ८. ६३. विम्हरावण (विस्मारण) ६. ४६.
विवेअ (विवेक) ७. ९, ११, २१, १/विर P (गुप्)
२३, ४६. विरन्ति (गुप्यन्ति) ६. १०२. विवेइ (विवेकिन्) १. १०.. २ /विर P (भञ्)
विवेग (विवेक)८. ५६. विरिअ (भम) ६. ६९. विव्वोअ (विव्वोक) ५.१०४.

Page #457

विश् - बृ] .
विश्
शब्दसूची ।
+ नि. निविट्ठ (निविष्ट) १.७४;
६. ३४.
८. २.
""
- निविस्ट - निवेसिअ (निवेशित) ८. ८१. + प्र. पइट्ठ (प्रविष्ट) २. ५१. -पइठी (प्रविष्टां ) ८. ७४. - पविसन्त (प्रविशत् ) ७. २८. विस (विष) २. ८९; ५. ६१; ८.
२१.
विसअ (विषय) ६.७४;७.२,३१; ८. २२. विसय ८. १०, १८, १९, २१, २२, २९, ४०, ४१. १ / विट्ट P (दल् )
विसहर (दलतु) ७. १९. २ विट्ट (विकसित) ५. ५७. बिसढ (विषम) २. ५.७. . विसण्डुल (विसंस्थुल ) ३. ७. . विसम (विषम) ४.२९. . विसय s विसअ. विहत्थि ( वितस्ति) २. ४२. विहला (विह्वला) ३. २१. . विहव (विभव) ६. ३९; ८. ७५. . विहवि ( विभविन्) १. २०. · विहसिरा ( विहसित्री ) ३.५८. विहार (SK) २.३९, ७३. १ विहि (विधि = ब्रह्मदेव) १. २६. २ विहि (विधि = दैव) ४. ३५; ८.३९. विहीण (विहीन) १.६६. विहुर (विधुर) १. ४२. विहुरीकय (विधुरीकृत) ३.९०. विहूण ( विहीन ) ८.६८.
४०७
Nas P (ताडय्) विहोडिअ ( ताडित) ६. १८
वीअ (द्वितीय) २. ६०. वीजण (व्यजन ) ६.५. वीणा (SK) २. ६९; ८. २५. वीर (SK) २.२९; ३.३३; ६. ४६, ५२.
वीस (विंशति) १.१५, ६१; २. ३०; ३. २७.
वीसाम (विश्राम ) ५. १०३; ६.
१०७.
वीसार P (वि-स्मृ)
वीसारिअ (विस्मारित) ६.४७. वीसाल P (मिश्रय् )
सालिय (मिश्रित) ६. १९. वीसावँ (विश्राम ) ८. २५. वीसास (विश्वास) ८. ४०. वीसुं (विष्वक्) १. ३२, ३७.
वुञ P (व्रज्)
वुइ ( व्रजति) ८. ४४. बुद्धि (दृष्टि) १. ८५. बुड्डू (वृद्ध) ३. ११; ७. ७. बुड्डि (वृद्धि) ३. १२. बुन्दारय (वृन्दारक) १. ८३. बुन्नअ (विषण्ण) ८.६७. वूह (व्यूह ) ६.५९, ८१.
√a
वरिअ (वृत) ४. १५. वरिउ (वरितुम् ) ६. ५१. + आ. आवरिअ ( आवृत ) २. ३८. +नि. निवारिअ (निवारित) २.
३५.

Page #458

४०८
+ निर् . निव्वुअ (निर्वृत) ५.९२. + परि.परिअरिअ (परिवृत) ६.
३१.
√वृज्
+ वि. विवध्यद (विवर्जित) ८. २.
√ वृत्
कुमारपालचरिते
व (वृत्त) ३. ५.
वाण (वर्तमान) ७. २४, +आ. अत्तमाण (आवर्तमान) २.
८०.
- आवत्तमाण
२. ८०.
"
+नि. नियत्तसु (निवर्तस्व) ८.
७७.
- नित्त (निवृत्त) १.८३. - निवृत्त १. ८३. + प्र. पयट्टेइ (प्रवर्तते) ५. ८२.
- पयट्ट ( प्रवृत्त) १.४९, ८३,२.
"
33
√वृष्
-पयट्टअ ४. ७८.
- पन्त (प्रवर्तमान) ५. ५८.
+वि. विवट्टमाण (विवर्तमान) ६.
१,६२,६७,७२;
३. २, ५; ४.
२१, ४१, ४८, ६०, ६४; ५. १२: ६. ५२.
८०.
+ सम् . संवृत्त (संवृत्त) १.५१. √वृध्
+ परि. परिविद्ध (परिवृद्ध ) ३. १२.
विट्ठ (वृष्ट) १. ८६.
वुट्ठ
""
१. ८५; २. ६. +प्र. पवरिसन्तु (प्रवर्षन्तु ) ७.६५.
[ वृज् - वेविर
वेअ (वेग) ४. २९. /वेअड P (खच्)
वेअडिअ ( खचित) ६. ५४. घेई (वेदि) ४. ३२. वेइआ (वेदिका ) ४. २७; ६. ३७. वेल (विचकिल) २.१२; ३.९,
४५, ७१.
वेकक्ख (वैकक्ष्य) २. ६१.६ वेग (SK) २.८९. वेजयन्ती (वैजयन्ती) ४. ३९; ६.
७०
वेडिस ( वेतस ) २. ४०. वेडीकरिजमाणा (प्रवहणत्वेना
श्रीयमाणा ) ७. ८६.
वेडुज. (वैडूर्य) ३. ६६. १वेणु ( SK = कीचक) ५.१७. २वेणु (SK = राज विशेष ) २. ३८. वेण्ट (वृन्त) १. ८८; ३. ६.
Ja
वेवइ '(वेपते) ५. ६४. वेवमाण ( वेपमान) ५. १८. + प्र. पवेवए (प्रवेपते) ५. ६४. वेरि (वैरिन्) ६. ४२, ६८, ९८;
८. ६.
वेरुलिअ-केसी(वैडूर्यकेशी ) ३.६६ वेलव P (व)
वेलविअ ( वञ्चित) ६. ५८. वेलवणिज (उपालम्भनीय) ६.१०६. वेलिल्ल (वेलावत) ६. ७३. वेल्लि (वल्ली) १. ४०. वेवण (वैवर्ण्य) ५. १०२. वेविर (वेपनशील ) ३. . ८९.

Page #459

वेश्व-शम् ]
शब्दसूची।
४०९
वेव्व (आमन्त्रणे) ४. १०, वास (व्यास) ८. ४८. वेवे ,, ४. ९. (भय- |१ व्व (वत्) २. ५५, ३. ७७.
. वारणविषादे ) ४. ९. |२व्व (इव) १. ८, ३७, ३९, ५६, Vवेष्ट
५८, ५९, ६३, ८८; २. ३,४, वेढिअ (वेष्टित) ६. ३४;७.५८. ७, ११, २९, ३२, ३३, ५१, .. +उद्. उव्वेल्लिज्जइ (उद्वेष्टयते) ५७, ६२, ७१, ३. ११, २८, ७. ५९.
३३, ३७, ४०, ४७,५२,५९, +सम् . संविल्लिअअ (संवेष्टित) ६०, ६३, ६८, ७२,७३, ८८; .. ७. ५९. .
४. ३, ८, २९, ३४,३५,३७, वेस (वेष) २. ३५.
५. ६०; ६.. १०, २९, ३३, वेसा (वेश्या) १. ५४.
६२, ६७, ७. १७, ९७. वोक P (विज्ञपय्).
व्वअवअ. वोकन्त (विज्ञपयत्) ६. २६. Vवोज P (वीज् )
श (स्व) ८. ४. ____वोजन्त (वीजयत्) ६. ५. शंस् वोजिर (त्रस्त) ७. ४२.
+ आ. आसंसन्ति (आशंसन्ति) वोत्तव्व (वक्तव्य).७. ५०.
१६१. वोल P (गम्) . .
-आसंसिअ (आशंसित) १.८०. वोलन्त (गच्छत्) ७. ९.
+प्र. पसत्थ (प्रशस्त) ३. ४२. वोलीणा (अतिक्रान्ता) ४. ५.
Jशक् 'वोसट्ट P (वि-कस्) .. वोसहिअ (विकसित) ७. ४१.
सक्कं (शक्नोमि) ५. ६६. विज्
सक्क (शक्त) २. ८२,
सत्त ,, २. ८२.. वञ्चन्ति (वजन्ति) ५. ५०.
सकन्त (शक्नुवत् ) ६. ५४;७. वच्चामो (बजामः) ७. ६०. वच्चेही (व्रजिष्यति) ८. ३५. वच्चउ (व्रजतु) ८. ३९. | शप् वच्च (व्रज) ३. ८६.
__ सविमो (शपामहे) ४. ५६. वच्चु ,, ८. ४२.
सवसु (शपस्व) ४. ५६. वच्चह (बजत) ८. ४६.
शब्द वसन्त (बजत्) ८. ३.
सद्दिअ (शब्दित) ३. ३४.. +अनु. अणुवच्चिअ (अनुव्रजित) | शम्
___समन्ति (शाम्यन्ति) ७. १०२.
६३.

Page #460

४१० .
कुमारपालचरिते .. [शमि-स +नि. निसामिअ (निशामित) १. ८२.
सोच्छं (श्रोष्यामि) ५. ९४. शमि (शमी) २. ७१.
सोच्छिस्सं " ५. ९५. शयल (सकल) ८. ३.
सुणाउ (शृणोतु) ५. ८५. Jशल
सुणसु (शृणु) ४. ५३. +उद्. उच्छालिज्जन्ति (उच्छा- 1 सुणिज्जइ (श्रूयते) ७. ७३.७५.. ल्यन्ते)४. ६५.
सुवइ " .७. ७५. . . शलश्शदी (सरस्वती) ८. १. । सुव्बए " १.३७,४.७..
शावय्य (सावद्य) ८. २. Jशास्
सुअ (श्रुत) ७. २२, ६५, ८... +अनु. अणुसासउं (अनुशास्मि) ४६, ७३. .. ८. ३२.
सुणिअ" ७. ६९. . .... शाहु (साधु) ८. २.
सोउं (श्रोतुम् ) १. ८३,२,७३, /शिक्ष
सिक्खविसु (शिक्षय) ८. ४२. . • सोउआण (श्रुत्वा) ३. ७५. .' सिक्खविही (अशिक्षयत् )६.६६. सोउं - - " ६. १०७.
सिक्खविअ (शिक्षित) ४. ५४. | श्लाए । शुच
____ सलाहिअ (श्लावित) २. ६. +अनु. अणुसोचसि (अनुशोचसि)| /श्लिष् ४. २०.
सिलिहिअ (श्लिष्ट) ७. ३५. -अणुसोइउं (अनुशोचितुम् ) २.
+आ. आलिद्ध (आश्लिष्ट) ३.. ७८.
१६, ४२. Jश
+समा. समाति सोहन्ति (शोभन्ते) ५. ७९.
३. ६०. . शुभ (SR) ८. १. शुष्
x उद्. ऊससन्ति (उच्छ्रुसन्ति) सूसइरे (शुष्यति) ५. ६७.
१.७०. शुटु (सुष्टु) ८. १.
-ऊससिअ (उच्छ्रसित) ३. ४२. Jशो +नि. निशाद (निशात) ८. ३.
१ स (सत् ) १. ६. +वि. वीसामिअ (विश्रमित) १. २ स (स्व) १. १५, ३१, २. ३,३. ३१.
५९; ७. ४१, ७३, ८. १६.
श्वस्
Jश्रम्

Page #461

सइ-सजुआण]
शब्दसूची ।
४११
. सइ (सदा) १. १०,४०, ४९,२. संमुह (संमुख) ५. ९४. ____८१; ७. ८६.
संरम्भ (SK) १. २१, ५. ७०; सइन्न (सैन्य) २. ४.
६. ९२.. सईस (शचीश) २. २१. संविल्लिअअ s वेष्. सउह (सौध) ५. ८७.
संसअ (संशय)६.४०, संसय १.१. संकर (शंकर) ४. ५६.
संसार (SR) ७. ३९, ६७, ७९; संख (शङ्ख) १. १६.
८.६७, ७८. संगीय (संगीत) २. ६६.
सकलंक (सकलङ्क) १. १६. संजम (संयम) २. ५९; ७. २२, सकिसर (सकेसर) २. १.
४५, ४९; ८ ३४, ३६, ४०, । सकुप्पास (सकूर्पास) १. ५०. ४२, ४३, ६२, ६५.
सक (शक) १. ४५. संझ (संध्या) ३. ५०. . सक्कय (संस्कृत) २. ७४. संझा ,, १. १२; ३. ४३; सग (शक) ४. ६१. ५. ८७, ८८, १०५.
सग्ग (स्वर्ग) १. ६३, ६.३९,९४, संठ (शठ) १. १८.
१०४; ७. ६,९६,९९, ८.७०. संताव (संताप) ५. ९४.
सङ्का (शङ्का) ३. ७४; ६. ५,५६. संतोस (संतोष) ८.५९.
सङ्खधर (शङ्खधर) १. १६. संदाण ? (अवष्टम्भे कृ) . सङ्खा (संख्या) ६. ७५, संदाणन्त (अवष्टम्भं कुर्वत्)६.४२.
सङ्खड्डण (संक्रीडन) ७. १३. संधाण (संधान) २. ७.
१ सङ्ग (श्रृङ्ग-उत्कर्ष) १. ८२. ... संधिविग्गहिअ (सांधिविग्रहिक) | २ सङ्ग (SK) ७. ६, १२, २३, ८.
६.४०.. . संपआ (संपत्) ६. ७१.
सङ्घ P (कथ्) ..१ संपइ .,, ८. ४८.
___ सङ्घसु (कथय) ६. २. . २ संपइ (संप्रति) ५. १००, १०५. सचमर (SK) २. २२. ___ संपय (संपत्) ८. ४८, ६२. सञ्च (सत्य) १. ६३, ६. ४८; ७.
संपयं (सांप्रतम् ) ५. २२. __ २२; ८. २८, ३३, ४४. संपया (संपत्) १. ८.
सच्चवण (दर्शन) ७. २४. संपुडय (संपुट) ६. ३६. सच्छण (सक्षण) २. ९.. संभाव P (लुभ)
सच्छन्दग (स्वच्छन्दग)५.१०१. ___ संभावसि (लुभ्यसि) ६. १०४. सच्छाअ (शोभनकान्ति) २. ६२. संमडु (संमर्द) ३. १०.
सजुआण (सयुवन्) ४. ६६.

Page #462

४१२
१ सज्ज (षड्ज) २.६७. २ सज्ज ( सर्ज = वृक्षविशेष) ५. १२. सजण (सज्जन) १.६.
कुमारपालचरि
सज्झस (साध्वस) ३. ४;६. १८. सज्झाय ( स्वाध्याय) ६६.
√सञ्ज्
सत्त (सक्त) ७. २२. + आ. आसत्त (आसक्त) ४.१४. सठ (शठ) ८.१२. सढ ३. ७४, ८२, ४. १३;
25
५२.
सढाल (सटाल) २. ३६. सढिल (शिथिल) १.६०. साह (सनाथ ) ५. ५२. सणिअं (शनैस्) ३. ८८; ६. २४. सणिच्छय (सनिश्चय ) २.९०. सणिच्छर ( शनैश्चर) २.३. सणिद्ध (स्निग्ध) ३. ४५. सणेह (स्नेह) ३. ४८. सण्ठ (शठ) १. १८. १ सह (सूक्ष्म) १. ७२: ३. ३०.
२ सह (श्लक्ष्ण) ३.३०. सतिण्ह (सतृष्ण) १.५३. सत्त (सप्त) २.८४. सत्तङ्ग (सप्ताङ्ग) ६. ७१. सत्तावीसइ ( सप्तविंशति ) १.२.
१ सत्ति (शक्ति= सामर्थ्य) १.१८; ७. १८, ९७.
२ सत्ति (शक्ति=आयुधविशेष) २.१२. सत्तु (शत्रु) ८. २६, ४४. १ सत्थ (सार्थ) ३. १७; ५. ७५. २ सत्थ (शास्त्र) ७.३९.
सद्
[ सज्ज - समअ
सडिअ (सन्न) ७. ५८.
33
+ नि. निसीद (निषद) ४.१०. - णिसण (निषण्ण) २. २०. - णुमण्ण २..२०. + प्र. पसिअ ( प्रसीद ) ४.१०. -पसाइअ (प्रसादित) ३.५७. सद्द (शब्द) २.६७, ७४; ४. ७. सहण ( श्रद्दधान) ७.६७. सद्धा (श्रद्धा) १.६; ३. १२. सन्दुP (प्र- दीपू )
सन्दुमइ (प्रदीप्यते ) ६. १०३.. / सन्धुक्क P. ( प्र - दीपू )
सन्धुक (प्रदीप्यते ) ६. १०३. / सन्नाम P (आ-दृ)
सन्नामिअ (आदृत) ६. ५१. सन्नुम (छादय् )
स ुमिअ (छादित) ६. १४. फराय
समराइअ (संफरायित) ४.४४. सबम्हचरिअ (सब्रह्मचर्य) ३.२३. सब्भाव (सद्भाव) ३. ४४. सभज ( सभार्य) ३. २.
सभल (सफल ) २. ५६; ८. ४६. १ सम ( SK = तुल्य) १.५, १०,८३;
२. २८, ४१, ५९, ७५, ८९; ३. ४३, ४८; ४.२९; ५.५१. ७२; ७. ९८.
२ सम (शम) ७.१०; ८. ८. ३सम (श्रम) १.९०; २. १; ६.९. . १ समअ ( समय = काल ) ४. १५५.
७,९,१०१. समय ५:१२,४६.

Page #463

समअ-सरीर]
शब्दसूची।
२ समअ (समय=सिद्धान्त) ७. ४३..
समय ७. ३९; ८. २०. समं (समम्) ७. ६२. समग्ग (समग्र) ७. ९६. १ समत्त (समस्त)३. १४; ८. २७. | २ समत्त (सम्यक्त्व) ८. ५२.
समत्तण ,, ८. ३४. समभाव (SK) ४. ६३. समय समअ. समर (SK)२. ५७; ६.५१,५८,
८३. समरी (शबरी) २.६६. सम-हर (श्रमहर) ३. १०. समहिअ (समधिक) १. ३७. समाण P (भुज)
समाणइ (भुङ्क्ते) ६. ७४. समाणु (समम्.) ८. ६२. .
समार P (समा-रच्) .. समारीअ (समारचयत् ) ६. ६०.
समारचण (समारचन) ६. ६१. समिद्धि (समृद्धि) १. ३३. समुह (संमुख) ४. ९, २६; ५.
.. ९२, ६. १२, ७. ६१. .. सम्भली (शंभली) ४. ५५. . सम्म (शर्मन् ) १. २३, ८. ६३.
सम्मत्त (सम्यक्त्व) ७. ४३. सय (शत) ६. ३७. सयं (स्वयम्)१.१९, ७७,२.२;
४.१७; ५. ६९; ७. ७३. सयढ (शकट) २. ३६. सयण (शयन) १. ७१; ६. १०७; . ८. १७.
सयराहं (शीघ्र) ५. ६२. सयल (सकल) १. ३९; २. ३७;
३. २६, ७. १, ६९, ९५. सयहुत्तं (शतकृत्वः) ३. ८३, ७.
१९. सया (सदा) १. ४९; ७. ९०.
सयालुअ (शयालु) १. ४४. १ सर (शर)२.६;३. ३, ३७, ४३;
६. १८, ५४, ५५, ६५, ७.
३२. २ सर (स्वर) २. ७२, ८७, ३. ३४,
४०. ३ सर (स्मर) ३. २३, ३०, ३७, ५९. ४ सर (सरस्) ५. ६५. सरअ (शरद् ) १. ९. २१, ७८,
५. ५८. सरय ५. ४६, ६६. सरण (शरण)२. ४५; ४. ५८;
७. ६०. सररुह (सरोरुह) २. ७. सरल (SK) ४. २०. सरलिअ (सरलित) २. ६. सरसइ (सरस्वती) ८. १५. सरस्सइ , ८.८०. सरि (सहक्) १. ९०. सरिआ (सरित्) १. ८; ३. १०. सरिच्छ (सदृक्ष)१. ७८, ८७,२.
९०; ३. ३८४. ४३, ७२. सरिस (सदृश) १. ९०; २. २९, - ४२, ४४, ६४, ८५, ३. १८.
सरिसव (सर्षप) २. ३१; ५.७०. सरीर (शरीर) ७. १७, २७.

Page #464

४१४
कुमारपालचरिते
[ सरूव-सही
सरूव (स्वरूप) ५. ४६, ७. ८९. ससा (स्वस्) ४. ५०. सरोज (sK) ७. ४१.
ससि (शशिन्) १. ६०; २. ६६; सरोमञ्च (सरोमाञ्च) ४. ७३. ३. ३१; ५. ८८; ६. ३, ११, सरोरुह (SK)२.७; ५. १०६. १२, २१; ८. १८. सर्मद (शर्मद) ८. ८०.
ससि-कन्त (शशिकान्त) ६. १७. सलह P (श्लाघ)
ससिह (सस्पृह) ६. २३...
ससुर (श्वशुर) ६. ९. सलहिअ (श्लाघित) ६. ५४. सलहिज (श्लाध्य) १. ४.
सस्ज् सलाह (श्लाघा) ३. ४७.
सजेइ (सज्जति) ५. ९७. सलिल (SR) २. ३१, ६५; ३.
सज्जिअ (सज्जित) ४. २५. १०, ४६, ८. ८. | सद्द सलोण (सलावण्य) २. १४; ४. सहइ (सहते) ५. ८९. . . ३६.
सहन्ति (सहन्ते) ३. ८४... . सल्लई (सल्लकी) ५. २०, ४४. १ /सह P (राज) सवल (शबल) २. ५६.
सहइ (राजते) १. ३, ६३; २. सविसेस (सविशेष) २. ६७.
___५४; ४. ३. सविह (सविध) ४. ६५, ७. ५६. सहिअ (राजित)४.३९; ६.६३. सवेण्ट (सवृन्त) ५. २७.
२ सह (SK) १. ५०, ८८, ८९; ४. सवोण्ट ,, १.८८. सव्व (सर्व) १. २२, २३, २. ११, सह (सभा) १.४.
७९, ८१, ३. ३५, ४. ६७, सहचर (SK) ६. ३५. ६८, १०, ७१, ५. ३, ५४, | सहज (SR) ८. ८१. . ८७, ६. १३, १०३, ७. ६१, सहल (सफल) २. ५६, ७९; ७. ७७, ८८, ८९; ८. ४, ८, १४, १६, १७, २३, ३०, ३१, सहस्स (सहस्र) ७. ५३. ३६, ६२, ६४, ७७, ८३. सहा (सभा) १. ४३; ६. ३६, ३९. सव्वओ (सर्वतः) १. २८,४.५९, / सहाव (स्वभाव) ४. २०.
सहिअ (सहित) १ ८७. सव्वाङ्गिअ (सर्वाङ्गीण) ३. ७७. सहि-अण (सखीजन) ५. ९६. सव्वञ (सर्वज्ञ) ८. १२. सही (सखी) ४. ४, १०, १२, सवण्णु, १.३९, ७२.
१३, १५, ५४, ५. ४५, ४९, . ससहर (शशधर) ८. २४.
५०, ९७, ८. १८.

Page #465

सहु-सिञ्च]
सहुं (सह) ८.६५. साउ (स्वादु) ४. ३३. साग (शाक) २. १६. सागय (स्वागत) ३.३०.
साध्
शाहदि ( साधयति ) ८. २. साहिअइ (साध्यते) ८. ५४.
शब्दसूची ।
१ साम (श्याम) २. ५८. २ साम (SK) ३.५७. सामंग्ग P (श्लिष्)
सामग्गिअ ( श्लिष्ट) ७. ३५. सामच्छ (सामर्थ्य) ३.१. सामत्थ ३. १. १ / सामय P (प्रति - ईक्ष्)
25
सामइअ (प्रतीक्षित) ७. ३८. २ सामय ( श्यामाक) १. ४९. सामल (श्यामल ) १.५७. सामा (श्यामा) ३. २९. साम (सामायिक) ८. ७६. • सामि (स्वामिन् ) १. १; ६.४४,
४६; ७. ३७. सामिद्धि (समृद्धि) १. ३३. सामिय (स्वामिन् ) १. ६७.
P (ST)
सारन्तं (प्रहरत् ) ६. ५२. सारङ्गि (शार्ङ्गिन् ) ३. ४७. सारव P (समा-रच् )
सारविअ ( समारचित) ६. ६०. सारस (SK) ५.४८. ५३. सारसय (सारस ) ५. ४६. सारिच्छ (सदृक्ष ) १. ४५. साल (SK) ५. १६, २०.
४१५
सालभञ्जी (शालभञ्जिका ) ४.३१. साला (शाला) ३. ११. सालाहण (सातवाहन) १.५ २.
४१.
सालि (शालि ) ५. ५१, ५३. 'सालि (शालिन् ) ३.७८. साव (शाप) २.२६. सासण- देवी (शासनदेवी ) २.८०. १ / साह P (कथ् )
सासु (कथय ) ६.२. २ / साह (सर्व) ८. ३०. /साहट्ट P (सम्-वृ)
साहट्टि (संवृत) ६.५१. साण (साधन) १.३४. साहु (साधु) २. ३१, ५९; ४.
३५, ३६; ७. ४३, ६६, ६७, ८. ३४, ४५.
सिआवाइ (स्याद्वादिन् ) ३.५३. सिइ - पावरण (शितिप्रावरण=
बलराम ) २. २०. सिंहदत्त (SK) १६१. सिक्ख (शिक्षा) २.८८. सिक्खा सिङ्ग (शृङ्ग) १. ८१.
,,
सिच्
१. ५०; २.५०.
सित्त (सिक) २.६५. + अभि. अहिसित्त (अभिषिक्त )
३. ८३.
+निर्. नीसित्त(निःषिक) १.३२. सिजिर ( स्वेत्तृ) ७. ६०. / सिञ्च P (सिच्)
सिच्चीअ (असिञ्चत् ) ४. ३२. सिञ्चिअ (सिक्त) ६. ६१.

Page #466

कुमारपालचरिते
[सिढिल-सिसु
सिढिल. (शिथिल)१.६०. सिढिलिअ (शिथिलित) २. ४३; |
सिरा (शिरा)२. ७२, सिरि' (श्री) १. १, २८,२. ५४;
३. ४०, ४१, ४९, ६२, ५. ___६०,७९; ६. ३१, ३९, ५८, __७२; ७. ३२, ३५, ३७,९५. सिरिकण्ठ (श्रीकण्ठ) २.२९. सिरि-णिहुवय (श्रीकाम) ६.३१.. सिरि-नयर (श्रीनगर) ६. ७२. ... सिरिफल (श्रीफल) ५. ७. सिरिमन्त (श्रीमत्) ३. ८३. सिरिस (शिरीष) ३. ४२.४.२४... सिरि-हर (श्रीहर-श्रीहरणकर्तृ) ४. :
सिणेह (स्नेह) ४. ४, ६. ७८;७.
१४. सिद्धन्त (सिद्धान्त) ७. ४०. सिद्धि (SK) ७. ६०. Jसिध् सिज्झइ (सिध्यति) ७. ५६; ८. |
६.६१ ८९. सिज्झउ (सिध्यतु) ८. ६६. सिज्झिज्जइ (सिध्यते) ८. २२. | सिद्ध २. १०, ७. ३,
६०, ६१, ८९. सिनेह (स्नेह) ८. ७. सिन्दुवार (SK) ३. १६. सिन्धव (सैन्धव) २. ३. सिन्धुर (SK) ६. ४९. सिन्धु-वइ (सिन्धुपति) ६. ७३. सिन्न 5 सेन्न. सिप्प P (स्निह् वा सिच्वा) - सिप्पन्ती (स्निह्यमाना वा
सिच्यमाना वा) ७. ९०. सिप्पि (शुक्ति) ३. ७०. -सिम्प P (सिच)
सिम्पिअ (सिक्त) ६. ६१. सिर (शिरस्) १. २२, २९, ५१;
२. ८, ४१, ५७, ३. १०; ७.
६९; ८. ४७. सिरक्क (शिरस्क) ६. ६३, ८४. सिरताण (शिरस्त्राण) ६. ६९. ।
१सिरी (श्री) १. ४०; २. ४२; ३. .
.३०, ३४, ४५, ४. १, ५, ७, · ४९; ६. १३, १६, ३१, ३८,
७२, ८४, ७. ११, ३१, ३४, . ३५, ४६, ८८.८. ११.. २सिरी (श्री स्त्रीविशेष) ५. ८१. सिरीस (शिरीष) ३. ३३. .. सिल° (शिंला),१. ३. सिला , २. १६.. सिलिन्ध (शिलीन्ध्र) ५. १६. १सिव (शिव-सदाशिव).६. ५२.. रसिव (शिव कल्याण) ७. ४०, ८.
२०, २८,३९, ४१, ७१, ७८,
सिविण (स्वप्न) १.३४; २. ६६
सिविर (शिबिर) ६. ८०. सिसिर (शिशिर) ३.४०, ५.६६. सिसु (शिशु) ३.६६, ६.१०१.

Page #467

सिह-सुनीविआ] शब्दसूची।
४१७ १/सिह P (स्पृड्)
। १सुइ (शुचि)२. ३९;६. ८१. सिहइ (स्पृहयति) ४. २३. २सुइ (श्रुति) १. ७९.
सिहिअ (स्पृहित) ३. ८१. सुउमाल (सुकुमार) २. १४. २/सिह P (काङ्क्ष )
सुउरिस (सुपुरुष) १. ५. सिहइ(काङ्क्षति) ४.४९;७.३०
सुकुसुम (SK) २. २१. सिहणिज्ज (काङ्क्षणीय) ७. ३७.
१सुक्क (शुक्ल) ३. ५२. सिहर (शिखर) १. ३, ४. ३२.
२सुक्क (शुल्क) २. ८७. सिहा (शिखा) ६. ३२.
सुक्ख (सुख) ७. ३७, ३८; ८. सीअ (सीता)२. २. सीअर (शीकर) २. ३०.
सुग (शुक) ५. ८, ४६, ५३. सीअल (शीतल)३. ८, ४. १. सुगन्ध (SR) ४. ६.
. सीयल ३. ३१. . सुगी (शुकी) ५. ८. सीअलअ ,, ३. १०: : सुगुरु (sK) ८. ३८. सीभर (शीकर)२. ३०; ६. ६१.
सुघ (सुख) ८. ४५, ५६. सीर (SK)२. २०.
सुङ्ग (शुल्क) २. ८७. सील (शील)४:१३;७. २२,२६,
सुणई (शुनकी) ७. ३०. ३०, ४९. . . . सुण्ड (शौण्ड) २. ९. : १ सीस P ( कथ् ) ..
सुण्हयर (सूक्ष्मतर) १. ७२. __ सीससु (कथय) ६.१.
सुण्हा (स्नुषा) २. ६८.
सुण्हाल-चिन्ध (सास्नालचिह्न .. २सीस (शिष्य) १. ३१, ८७; ३.
वृषभचिह्न) १.५१. .. १९, २६.
सुतारा (SK=आभरणविशेष) २. . . सीस (शिरस्) १. ६; २. ४७; ६.
२१.
सुत्ति (शुक्ति) ३. ७१. सीह (सिंह)२. ७०, ६. ४८,५६. | सुथिर (सुस्थिर) ८. ६७. . . सीहर (शीकर) २. ३०.
सुदढ (सुदृढ) ३. ५१ सुअ (सुत) ३. १७.
सुद्ध (शुद्ध) ८. ७. सुअs श्रु.
सुद्धि (शुद्धि) ८. २०, ३८. सुअ-देवआ (श्रुतदेवता) ७. ७१. सुद्धि-गर (शुद्धिकर) ८. ४५. सुअ-देवी (श्रुतदेवी) ७.६९, ७०. सुधम्म ( सुधर्मन्-सुधर्मस्वामिन् )
२.लष्मन् ७४, ७७, ७८, ७९, सेय (श्रेग , ८५, ९१.
सुधा (SK) ८. २४. . सुआ (सुता) ३. ३६; ७. ८. । सुनीविआ (सुनीविका) २.६७, 27 [ कुमारपालचरित]

Page #468

८४.
४१८
कुमारपालचरिते [ सुन्देर-स सुन्देर (सौन्दर्य) १. ४०; २.९; | १सुह (सुख) ४. २१; ५. ८६, ७.
३. २३, ४३, ४४, ५. १२. । ४७, ५१; ८. १४, २८, २९, सुपइट्ठ (सुप्रतिष्ट) १.२८; २.४०. ३३, ४३, ५५, ५९. सुपझल (सुप्राञ्जल) ८. ३. २सुह (शुभ) २. ४५, ८. ७८. सुपडाय (सुपताक) २. ४०. १सुहअ (शुभद) २. २४. सुपरिट्ट (सुप्रतिष्ठ) १. २८.
२सुहअ (सुभग) २. ३३. सुहय१.७० सुमण (सुमनस्) १. २३.
३सुहअ (सुखद) ३. ७. सुमर P (स्मृ)
सुह-कर (सुखकर शुभकर वा) २...
२३. सुमरन्त (स्मरत्) ६. ४५.
सुह गर (शुभकर) ८. ५२. सुमरण स्मरण) ७. ९५.
सुहड (सुभट) ६. ४२, ५३, ६, . सुमिण (स्वप्न) १. ३४. सुर (SK) २. २४; ३. ६५; ४.
४. १सुहद (शुभद)२. २४. ४५; ५. ५१, ५८.
२सुहद (सुखद) ५. ४९. सुर-धणु (सुरधनुष ) ६. २२.
सुहय s सुहअ. सुर-पुरी (sK) १. २६.
सुहयर (शुभतर) २. २३. सुरभय्
सुह-यरी (सुखकरी) २. ६९. सुरहेइ (सुरभयति) १. २२; ५.
सुहा (सुधा) ७. ३६.
सुहिअ (सुखित) ६. ११: ८. ३१. सुर-वहु (सुरवधू) ७. ९१.
सुहुम (सूक्ष्म) ३. ५८. सुर-वहू , ६. ४२.
सूअ (सूत) १. ४८; ५. ८८. सुरहि (सुरभि) २. २१, २५; ३. सूड P (भञ्ज ) ५,५. ५४.
सूडिअ (भग्न) ६. ६९. सुरी (SK) ७. १०१.
१ सूर P (भज्) सुरुग्घज (नज) ३. ५८.
सूरिअ (भग्न) ६. ६९. सुव (स्व) ३. ५९.
२सूर (SK) १. ५८, ५९, ६३, सुवण्णमय (सुवर्णमय)२. ४४
६५, ८. १८. सुवन्न (सुवर्ण) २. ४९.
सूल (शूल) २. २०. सुवयंसा (सुवयस्या) ४. ५३.
सूसास (सोच्छ्रास) २. ९. सुवे (श्वस्) ३. ५८. सुसा (स्नुषा) २. ६८.
सारहु (सारय , १८. सुसावग (सुश्रावक) ८. २९. +अनु. अणुसरे सुसीअ (सुशीत) २. ३०.
७४.
स

Page #469

सेव्
सृज्-स्खल्.] शब्द-सूची।
४१९ -अणुसरहु (अनुसरत) ८.६०. सेल (शैल) २. २, २८; ७. ७८; -अणुसरिअ (अनुसृत) ३. ३६. ।
८. १०. +अप. ओसर (अपसर)४. ५२. | सेल्ल (कुन्त) १. ३९; २. १८; +उद्. ऊसारिअ (उत्सारित)
२. ९१. +उप.उवसरिअ(उपसृत)६.२९. सेवणहं (सेवितुम् ) ८. ७८. +निस्. नीसरन्त (निःसरत्) ६. | सेवा (sK) ३. ४६. ७. २. ४९.
सेवेअब्ब (सेवितव्य) ८. ३४. +प्र. पसरिअ (प्रसृत) ६. ४८. /
सेव्व (सेवा) ३. ४६.
सेस (शेष) ६. १००; ७. ९७. सृज्
सेह P (नश) +व्युद्. वोसिरन्त (व्युत्सृजत्) | सेहइ (नश्यति) ७. २२. ७. ६३.
सेहर (शेखर) ३. ६३. +वि. विसज्जिअ (विसृज्य) १.
सेहालिआ (शेफालिका) ५. ५९;
८२.
.
.
+उप. उवसप्पन्ति.(उपसर्पन्ति) १. ५०. -उवसप्पिउं (उपसर्पितम् ) ६.
९४. सेअ (स्वेद) २. ८९; ५. १०२; . ७. १६.
. सेअणअ (सेचनक) ६. ६१.
सेउ (सेतु) ७. ८७. 'सेज (शय्या) ३. २.
सेजा ” १. ४०; ५. ९७. सेणा (सेना) ६. ७९. सेणिअ (सैनिक) ६. ८२, ९१. | सेन्न (सैन्य) २. ३; ६. ६३,९०,
९३; सिन्न २. ३; ६. ९२. सेफ (श्लेष्मन्) ३. २०. सेय (श्रेयस्) १. २३. सेर (स्मेर) ३. ३३.
सोअ (शोक) ७. ५२. सोअमल्ल (सौकुमार्य) ३. २५. सोअरा (सोदरा) ४. ४. सोक्ख (सौख्य) ७.६. सोक्खडा" ८.५५. सोडीर (शौटीर्य) ३. २३. सोत्त (स्रोतस्) ३. ४६. सोमाल (सुकुमार) २. १४. सोल्ल P (क्षिप् ) __ सोल्लिज्जइ (क्षिप्यते) ६. ९७. सोवओग (सोपयोग) २. ५९. सोहा (शोभा) २. ४१. सोहिल्ल (शोभावत्) १. ७३. स्खल खलइ (स्खलति) ५. ५१. खलिअ (स्खलित) ३. २१. +प्रति. पडिखलिजन्त (प्रतिस्ख
ल्यमान) १. ६९.

Page #470

४२०
स्तम्भू
ठड्ढ (स्तब्ध) ३. ११.
अि ( स्तम्भित) २. ८६. थंम्भिअ
""
२. ८६.
अम्भेविणु ( स्तम्भित्वा ) ८. २२. +प्रति.पडिखाम्भअ (प्रतिस्तम्भित)
कुमारपालचरिते
२. ८६.
स्तु
थुणइ (स्तौति) १. ६.
""
थुणन्ति ( स्तुवन्ति ) १.६६. थुणिजइ ( स्तूयते ) ७. ७१,७६. थुव्वइ ७. ७६. थविअ (स्तुत ) ३. ८१. थुणिअ २. २३; ७.६९.
39
थुव्वन्त ( स्तूयमान) ७. ७२. थुणिय ( स्तुत्वा ) १. ७२.
√स्तृ
+ अव. ओच्छरिअ (अवस्तृत) ३. १९; ६. १०. -ओच्छरिय (अवस्तृत) २.७६. + वि. वित्थरिअ (विस्तृत) ७. ६५.
√स्यै
ठी (स्त्यान ) ३.८.
थीण
99
१. ५५; ३. ८.
स्था
ठाइ (तिष्ठति) ८. १५. ठवइ (स्थापयति) ८. ५३. ठिभ (स्थित) १. ७५; २. ८७;
३. २२, ७४; ८.
३५, ३६, ६७.
""
●ट्टिभ ३, ९; ६. ४२. "त्मिभ "
६. ११.
[ स्तम्भ्-स्फुरं
ठवि (स्थापयित्वा ) ८. ८३. + अधि. अहिट्ठिअ (अधिष्ठित ) ६. २६.
+ उद्. उट्ठइ (उत्तिष्ठते ) ८. २५. - उट्ठन्ति ( उत्तिष्ठन्ति ) १. ५२. - उट्ठअ (उत्थित ) १. ५३; ४.
९; ६. १२.
-ओट्ठि
9.5 १. ७१.
+सम् . संठविअ (संस्थापित )
१.४७.
ना
न
- संठाविय
""
हाए ( स्नात) ५. २३: हायह ५. २२.. हाय (कृतस्नान ) ५.९०. सिनात "" ८. ८. हाऊण ( स्नात्वा) १.६४. न्हाउं ६. ११.
""
१. ४७.
'णिद्ध (स्निग्ध) २. ३७; ३.५४ सणिद्ध, ३. ५४. सिणिद्ध ३. ५४.
स्फाट
/ स्फुट्
22
+परि, परिफाडिअ(परिस्फाटित)
७. १८.
/ स्फुर्
"
फुट्ट (स्फुटित) ७.६४. फुड ३. ३२.
""
फुरन्ति ( स्फुरन्ति ) ५. ५६. +वि. विप्फुरन्ति (विस्फुरन्ति)
५. ६७. - विप्फुरन्ते
""
५. ६६.

Page #471

स्मृ-हरि ] ..
√स्मृ
सुमरि (स्मर) ८. ४२. सरन्त ( स्मरत् ) ६. ४६.
. सुमरिअ (स्मृत्वा ) ३. ५५. + अनु. अणुसरन्त (अनुस्मरत् )
७. ४९.
स्वप्
सुवइ (स्वपिति) १.४४,
१. ४४.
"3
सो सुअन्ति ( स्वपन्ति ) ६. १००. सुत्त (सुप्त ) ३. ३२; ४. ७.
<
शब्दसूची ।
ह
ܕܕ
१हंस (SK) ५.४६, ४९, ६५. २ हंस (SK = आत्मा ) ८. १५. हंहो ( SK = संबोधने ) ७.९४. /हक्क P (नि-सिध्)
हक्विअ (निषिद्ध) ६. ६७. हकमाण (निषेधत् ) ६. ९१. Vera P (उद् - क्षिप् )
हक्खुविअ ( उत्क्षिप्त ) ६.९८. . हञ्जे (चेट्याह्वाने ) ७. १०१. ./ हंण P (3)
हणि (श्रुत) ६. ३९. हणुमन्त ( हनूमत्) १. ७४. हेमा ३. ८४. हत्थ (हस्त) १. ७८; २. १०; ३.
""
६९; ४. २८; ५. ४२; ६. ९८. हत्थि ( हस्तिन् ) ६ ७६. हद्धी (निर्वेदे) ४. ८.
हन्
ers (हन्ति) ७. २७.
हम्मइ
७. ७९.
हणीअ ( जघान ) ४. ४७. हणिही (हनिष्यति) ४. २२. हणिजइ ( हन्यते ) ७. ७८. हणिज
७. ७७.
""
४२१
७. ७७, ७८.
हम्मइ हणिअ (हत) ३. २४, ५६, ८४.
""
हय १. ७, ४९, ६५, ८९; २. ३; ४. ४२. हन्त (घ्नत् ) ८. २५.
तू (हवा) ७. ७९.
,"
+ आ. आहअ (आहत) ३. २९. - आहय ४. ४२. हन्तव्व ( हन्तव्य ) ७. ७९. हन्द (गृहाणार्थे ) ४. ३. हन्दि (विकल्पे ) ४ . २ ( सत्ये ) ४. २; (पश्चात्तापे ) ४. २ ; ( निश्चये ) ४.२. (विषादे ) ४. २; (गृहाणार्थे ) ४. ३.
हय (SK) २.६३, ८७; ६.६४, ७६, ९०.
"
१हर (SK) १.२६, ३७; ३. ४४. २° हर घर
'रअs घर
. हरडई ( हरीतकी) १. ६५. १हरण (SK) १. ८२; २.४५, ४६,
६६, ७०, ८९; ३. २८, ३७, ३८, ५२, ५. ७३.
२हरण (ग्रहण) ७. ४८, हरयs घर.
१ हरि ( SK = विष्णु ) १. २६, ३०,
४०, ४४, ४७.
२हरि (SK=इन्द्र) ७. ९७.

Page #472

४२२
कुमारपालचरिते .. [हरि-हस् . ३ हरि (SK=सिंह)२. १.
हसउ (हसतु) ५. ८४, ९६.' हरिअन्द (हरिश्चन्द्र) ३. ३९. हसेउ , ५. ८४. .. हरिआ (ह्रीका) ७. ९.
हसन्तु ५. ९९. हरिआल (हरिताल) ३. ६१. हससु (हस) ५. ९६. . हरिण (SK) ५. ७५.
हसह (हसत) ५. ९९. हरिणच्छी (हरिणाक्षी) ३. ६७.
हासाविअ (हासित) ५.७८. हरिस (हर्ष) १.१४,३.५०, ६५;
हसन्तअ (हसत) ५. १०६. ४. २३, ५. १४, ७८, ८६; हसई (हसन्ती) ५. १०६. ६. १३, २७, ७६, ७. ६५.
हसन्तीआ ,, ४. ४२.. हरिसओ (हर्षतः) ५. ९४.
हसिऊणं (हसित्वा) ५. ८२.. , हरे (संभाषणे रतिकलहे क्षेपे च) ४. +उप. उवहससे. (उपहससि) ५.
१.३. हलद्द (हरिद्रा) १. ५८, ४. ५०. --उवहसिअ (उपहसित)२. १९. हलहि ,, १. ५९, ४. ५०. -ऊहसिअ , २. १९. हलबोल (कोलाहल) ४. ७१. . -ओहसिअ , २. १९. हला (SK) ४. १०.
-उवहसमाणी (उपहसन्ती) ५. हलिआर (हरिताल) ३. ६१.
१०६.. हलिद्द (हरिद्रा) २. ६३.
+वि. विहसइ(विहसति)५. ८३. हलिद्दि , १. ५९.
' -विहसए " ५.६४. हलिद्दी ,, ७. १६. . -विहसेइ , ५.८३. हलुअ (लघुक) ३.६१.
-विहसिहिइ(विहासिष्यति)५.८३ हले (सख्या आमन्त्रणे) ४. १०.
-विहसेहिइ ., ५. ८३. हल्लप्फल (औत्सुक्य) ५ ७४.
-विहसेज (विहसेत् ) ५. ८५: .
-विहसेजा, ५. ८५. . हव s भू.
-विहसिय (विहासत) ५. ९. Jहस्
-विहसन्त (विहसत्) ३.८८,५. हसइ (हसत) ५. ६४.
८४, १०६. हसए , ५. ७१.
-विहसेन्त , ५. ८४. हसेइ , ४. १२.
विहसन्ती ५. १०६. हससि ५. ६५, ७१. विहसिउं (विहासतुम्) ५. ८२. हसामु (हसामि) ५. ९६.
विहसेउं , ५. ८२. हसामो (हसामः) ५. ९९. . । -विहसेऊण (विहस्य) ५. ८२.

Page #473

हसर - हूण ] .
- हसिर ( हसनशील ) ३.७४, ८९;
७. ४१.
.
हस्त
हा
हथउ (हस्तयतु) ८. ३८.
हीण (हीन) १. ६६.
हाणि (हानि) ७.७.
शब्दसूची ।
हार (SK) १.४३; २. ३८; ४. ६८; ६. २९.
हरवP (नाशय् )
हारविअ ( नाशित) ६. २०. हारावल (SK) ४. ४२. हारि (हारिन ) ३. ४३. हाहा (SK) ५.५१. हि (SK) ५. ७९; ८. १७. हिअ (हृदय) २. ७५; ५. ८४; ६..२९.
""
हिअअ १. ८०; २. ४७, ७५; ६. १७, २७, ३६; ७. - २८,३१,८१. हिअय ३. ५१; ६. १०१; ७. १९, २०, २९, ४५. हियय ३. ३५. हिअउल (हृदयक) ८. ७३. हित (SK) ८. २७. हितपक (हृदय) ८. ७. हित्थ ( त्रस्त ) ३.६७, ७३. हिदा (हिता) ८. ५.
हिन्ताल (SK) ३. ६५. हिम- गिरि (SK) ८. २०.
हियय s हिअअ. हिर (किलार्थे) ४. ७.
४२३
हिरिआ (हाका) ३.४९; ७. ३०. ही (खेदे) ७, २, ७, १७. हीमाणहे (निर्वेदे ) ७. १०२; (आश्चर्ये) ७. १०२.
हीर (हर) १.३७.
हीही (विदूषकाणां हर्षद्योतने ) ७.
१०२.
१ √ हु
हुइ ( जुहोति ) ७. ७०.
हुण
(हूयते ) ७. ७१.
हुणिज
७. ७५.
हुव्वाइ
७. ७१, ७५.
""
""
२ हु (निश्चये ) १.५, ६, १६, १७, २. ५९, ६०, ६५, ३. ५८, ७६, ८१, ८२; ४. ११, ६५, ७१, ७३; ५. १२, ९६, १०१; ७. ६, १६, २६, २८, ४३, ६२, ८७, ८. १६, २४, ६९, ७४; ( ऊहे ) ४. ११; ( संभावने ) ४. ११, २२; ६. ९९; (संशये ) ४. १२; (विस्मये) ४. १२, ४९. ३ हु (पादपूरणे ) ८. २६, २७, ४९. हुं (दाने) ४. १० ; ( पृच्छायाम् ) ४. ११; (निवारणे) ४. ११.
हुच्च s भू.
हुप्प s भू.
हुलण (क्षेपण) ६.९७.
हुव भू.
हुहुरु ( एतद्रूपशब्द ) ८. ६८. हूण (SK) ४.६१.

Page #474

४२४
कुमारपालचरिते
[ह-हल्
Jह
हरइ (हरति) ५. ६. हरउ (हरतु) ७. ४२. हरिअ (हृत) १. २६. हरिजन्ती (ह्रियमाणा) ७. ८६.. + अप. अवहरमाण (अपहरमाण) |
१. १. + उद्.उद्धरिअ(उद्धरित)६.३५. + परि. परिहरि (परिहर) ८. १४, ४८. + प्र. पहरिउं (प्रहर्तुम् ) ६. ५२, ५४.
+ वि. विहरदु (विहरतु)७. ९३.. + व्या. वाहरिजन्ती (व्याहियमाणा) ७. ८९.
+ सम्. संहर ४. ५८. .. हे? (अधःस्थल)३. ७२; ५.५१. हेमन्त (sK) ५. ६६... हो s भू. ..
+ वि. विब्भलिआ (विह्वला) ३. -विहलिअ (विह्वलित) ३. ४३.
२१.

Page #475

APPENDIX
BEING
THE EIGHTH ADHYAYA ( Chapter)
OF
SIDDHA-HEMA-SABDANUSASANA
( HEMACANDRA'S PRAKRIT GRAMMAR )
WITH
HIS OWN COMMENTARY, PRAKASIKA
परिशिष्टम् ।
आचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितस्य - सिड हेमचन्द्राभिधस्य शब्दानुशासनस्य प्रकाशिकानामस्वोपज्ञवृत्तिसहितस्याष्टमोध्यायः ॥

Page #476


Page #477

ॐ ।। अथ प्राकृतम् ॥ १ ॥
अथशब्द आनन्तर्यार्थोधिकारार्थश्च ॥ प्रकृतिः संस्कृतम् । तत्र भवं तत आगतं वा प्राकृतम् । संस्कृतानन्तरं प्राकृतमधिक्रियते । संस्कृतानन्तरं च प्राकृतस्यानुशासनं सिद्धसाध्यमानभेदसंस्कृतयोनेरे तस्य लक्षणं न देश्यस्य इति ज्ञापनार्थम् । संस्कृतसमं तु संस्कृतलक्षणेनैव गतार्थम् । प्राकृते च प्रकृतिप्रत्ययलिङ्गकारकसमाससंज्ञादयः संस्कृतवद् वेदितव्याः ।। लोकाद् इति च वर्तते । तेन ऋ-ऋ-ल-लु-ऐ-औ-ङ-श-ष-विसर्जनीय- प्लुत-वैर्जो वर्णसमाम्नायो लोकाद् अवगन्तव्यः। ङ-बौ स्वर्वंर्ग्यसंयुक्तौ भवत एंव । ऐदौतौ च केषांचित् । कैतवम् । कैअवं ॥ सौन्दर्यम् | सौंअँरिअं ॥ कौरवाः । कौरवा ॥ तथा अस्वरं व्यञ्जनं द्विवचनं चतुर्थीबहुवचनं च न भवति ॥
बहुलम् ।। २ ।।
बहुलम् इत्यधिकृतं वेदितव्यम् आ शास्त्रपरिसमाप्तेः । ततश्च । क्वचित् प्रवृत्तिः क्वचिद् अप्रवृत्तिः क्वचिद् विभाषा क्वचिद् अन्यदेव भवति । • तच्च यथास्थानं दर्शयिष्यामः ॥
आर्षम् ।। ३ ।।
ऋषीणाम् इदम् आर्षम् । आर्षं प्राकृतं बहुलं भवति । तदपि यथास्थानं दर्शयिष्यामः । आर्षे हि सर्वे विधयो विकल्प्यन्ते ॥ मिथो वृत्तौ ॥ ४ ॥
दीर्घ -
वृत्तौ समासे स्वराणां दीर्घस्वौ बहुलं भवतः । मिथः परस्परम् ।। तत्र ह्रस्वस्य दीर्घः ॥ अन्तर्वेदिः । अन्ता - वेई || सप्तविंशतिः । सत्ता
१ P ॐ नमः सिद्धेभ्यः २ B°रं प्रा° ३ A प्राकृतानु ४ B योनेरिव. ५ B ' ज्यों. ६ PB 'वर्ग'. ७ AB सौअ ' ८ B था च अ.

Page #478

४२८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं .. [१.५वीसा ॥ कचिन्न भवति । जुवइ-अणो । कचिद् विकल्पः । वारी-मई वारि-मई ॥ भुजयन्त्रम् । भुआ-यन्तं भुअ-यन्तं ॥ पतिगृहम् । पई-हरं पइ-हरं ॥ वेलू-वणं वेलु-वणं ॥ दीर्घस्य ह्रस्वः । निअम्बसिले-खलिअवीइ-मालस्स ॥ कचिद् विकल्पः। जउँण-यडं जउँणा-यडं । नइ-सोत्तं नई-सोत्तं । गोरि-हरं गोरी-हरं । वहु-मुहं वहू-मुहं ॥
पदयोः संधिर्वा ॥ ५॥ संस्कृतोक्तः संधिः सर्वः प्राकृते पदयोर्व्यवस्थितविभाषया भवति । वासेसी वास-इसी । विसमायवो विसम-आयवो । दहि ईसरो दहीसरो । साऊअयं साउ-उअयं ॥ पदयोरिति किम् । पाओ । पई.।. वैच्छाओ । मुद्धाइ । मुद्धाए । महइ । महए ॥ बहुलाधिकारात् क्वचिद् . एकपदेपि । काहिइ काही । बिइओ बीओ ॥
न युवर्णस्यास्वे ॥६॥ इवर्णस्य उवर्णस्य च अस्वे वर्णे परे संधिर्न भवति । न वेरि-वग्गे वि अवयासो ॥ वन्दामि अज-वइरं । · दणुइन्द-रुहिर-लित्तो सहइ उइन्दो नह-प्पहावलि-अरुणो ।
संझा-वहु-अवऊढो णव-वारिहरो व्व विज्जुला-पडिभिन्नो ।। युवर्णस्येति किम् ।
गूढोअर-तामरसाणुसारिणी भमर-पन्ति व्व ।। अस्व इति किम् । पुहवीसो ।
एदोतोः स्वरे ॥७॥ एकार-ओकारयोः स्वरे परे संधिर्न भवति । वहुआइ नहुल्लिहणे आबन्धन्तीऍ कञ्चअं अङ्गे । मयरद्धय-सर-धोरण-धारा-छेभ व्व दीसन्ति ॥ १ ॥ १ B °२ । वेणुवनं । वेलू'. २ A °ल-अख°. ३ B गौरिहरं. ४ B गौरीहरं. ५ A वत्था . ६ B छेउ व्व.
धिन भवति ॥

Page #479

प्राकृतव्याकरणम्।
४२९
___उवमासु अपज्जत्तेभ-कलभ-दन्तावहासमूरुजु ।
तं चेव मैलिअ-बिस-दण्ड-विरसमालक्खिमो एहि ॥२॥ अहो अच्छरिअं ॥ एदोतोरिति किम् । अत्थालोअण तरला इअर-कईणं भमन्ति बुद्धीओ । अत्थै चेअ निरारम्भमेन्ति हिअयं कइन्दाणं ।। ३॥
स्वरस्योद्वत्ते ॥ ८॥ व्यञ्जनसंपृक्तः स्वरो व्यञ्जने लुप्ते योवशिष्यते स उद्वृत्त इहोच्यते । . स्वरस्थ उद्वृत्ते स्वरे परे संधिर्न भवति ।। विससिज्जन्त महा-पसु-दसण-संभम-परोप्परारूढा ।
गयणे चिअ ग़न्ध-उडिं कुणन्ति तुह कउल-णारीओ ॥ १॥ निसा-अरो । निसि-अरो । रयणी-अरो । मणुअत्तं ॥ बहुलाधिकारात् कचिद् विकल्पः । कुम्भ-आरो कुम्भारा । सु-उरिसो सूरिसो।। क्वचित् संधिरेव । सालाहणो । चक्काओ ॥ अत एव प्रतिषेधात् समासेपि स्वरस्य संधौ भिन्नपदत्वम् ।।
त्यादेः ॥९॥ . तिबादीनां स्वरस्यं स्वरे परे संधिर्न भवति ॥ भवति इह । होइ इह ॥
‘लुक् ॥ १०॥ स्वरस्य स्वरे परे बहुलं लुग् भवति ॥ त्रिदशेशः । तिअसीसो । निःश्वासोच्छासौ । नीसासूसासा ॥ - अन्त्यव्यञ्जनस्य ॥११॥ शब्दानां यद् अन्त्यव्यञ्जनं तस्य लुग् भवति ॥ जाव । ताव । जसो। तमो । जम्मो । समासे तु वाक्यविभक्यपेक्षायाम् अन्त्यत्वम् अनन्त्यत्वं च । तेनोभयमपि भवति । सद्भिक्षुः । संभिक्खू ॥ सज्जनः । सजणो ॥ एतद्गुणाः । एअ-गुणा ॥ तद्गुणाः । तग्गुणा ॥
१ B चेअ. २ A मिलिअ. ३ Bअच्छ च्चिअ. ४ B °भामति. ५ B°यणिभ. ६ B सब्भिक्खू. ७ B सजणो.

Page #480

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ १.१२न श्रदुदोः ॥ १२॥ श्रद् उद् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य लुग् न भवति ॥ सहहिअं । सद्धा । उग्गयं । उन्नयं ॥
निर्दुरोर्वा ॥१३॥ निर् दुर् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य वा लुग् भवति ॥ निस्सहं नीसहं । दुस्सहो दूसहो । दुक्खिओ दुहिओ ॥
स्वरेन्तरश्च ॥१४॥ अन्तरो निर्दुरोश्चान्त्यव्यञ्जनस्य स्वरे परे लुग् न भवति ॥ अन्त-. रप्पा ॥ निरन्तरं । निरवसेसं ॥ दुरुत्तरं । दुरवगाहं ॥ कचिद् भवत्यपि । अन्तोरि ॥
स्त्रियामादविद्युतः ॥ १५॥ . स्त्रियां वर्तमानस्य शब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य आत्वं भवति विद्युच्छब्द वर्जयित्वा । लुगपवादः ॥ सरित् । सरिआ ॥ प्रतिपद् । पाडिवआ ।। संपद् । संपआ ॥ बहुलाधिकाराद् ईषत्स्पृष्टतरयश्रुतिरपि । सरिया । पॉडिवया । संपया । अविद्युत इति किम् । विज्जू ।। .
रो री ॥ १६॥ स्त्रियां वर्तमानस्यान्त्यस्य रेफस्य रा इत्यादेशो भवति । आत्त्वापवादः ॥ गिरा । धुरा । पुरा ॥
क्षुधो हा ॥१७॥ क्षुधशब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हादेशो भवति ॥ छुहा ॥
शरदादेरत् ॥१८॥ शरदादेरन्त्यव्यञ्जनस्य अत् भवति ॥ शरद् । सरओ ॥ भिषक् । भिसओ ॥
१P °न्त्यस्य व्य'. २ A लुग न भवति ३ B °वरि ।. ४ P द्युतं व. 1 A पडि. ६ A राः.

Page #481

१.२६ . प्राकृतव्याकरणम् ।
दिक्-प्रावृषोः सः॥ १९ ॥ एतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य सो भवति ।। दिसा । पाउसो॥
आयुरप्सरसोर्वा ॥ २० ॥ एतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य सो वा भवति ॥ दीहाउसो दीहाऊ । अच्छरसा अच्छरा ॥
ककुभो हः ॥ २१ ॥ ककुभ्शब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हो भवति ॥ कउहा ॥
धनुषो वा ॥ २२ ॥ धनुःशब्दस्यान्त्यव्यञ्जनस्य हो वा भवति ॥ धणुहं धणू ॥
मोनुस्वारः ।। २३ ॥ अन्त्यमकारस्यानुस्वारो भवति ॥ जलं फलं वच्छं गिरिं पेच्छ । कचिद् अनन्त्यस्यापि । वणम्मि । वर्णमि ॥
वा स्वरे मश्च ।। २४ ॥ अन्त्यमकारस्य स्वरे परेनुस्वारो वा भवति । पक्षे लुगपवादो मस्य मकारश्च भवति ॥ वन्दे उसमं अजिअं । उसभमजिअं च वन्दे ॥ बहुलाधिकाराद् अन्यस्यापि व्यञ्जनस्य मकारः ॥ साक्षात् । सक्खं । यत् । जं ।। तत् । तं ॥ विष्वक् । वीसु ॥ पृथक् । पिहं । सम्यक् । · सम्मं ।। इहं । इहयं । आले?अं इत्यादि ।।
' ङ-अ-ण-नो व्यञ्जने ।। २५ ॥ कु बण न इत्येतेषां स्थाने व्यञ्जने परे अनुस्वारो भवति ॥ है। · पङ्क्तिः । पंती ॥ पराङ्मुखः । परंमुहो ॥ ब । कञ्चुकः । कंचुओ ॥ लाञ्छनम् । लंछणं ॥ ण । षण्मुखः छंमुहो ॥ उत्कण्ठा। उत्कंठा ॥ न । सन्ध्या । संझा ॥ विन्ध्यः । विंझो ।
वक्रादावन्तः ॥ २६ ॥ वक्रादिषु यथादर्शनं प्रथमादेः स्वरस्य अन्त आगमरूपोनुस्वारो
.१ P आले अं. २ B इत्येषां. ३ A अन्ते आ.

Page #482

४३२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ १.२७
1
भवति ।। वंकं । तसं । असुं । मंसू । पुंछं । गुंछं । मुंढा। पंसू । बुधं । कंकोडो | कुंपलं । दंसणं । विंछिओ । गिंठी । मंजारो । एष्वाद्य॑स्य । वयंसो | मैणसी | मैणंसिणी । मणसिला | पडंसुआ । एषु द्वितीयस्य ॥ अवरिं । अणिउँतयं । अइमुंतयं । अनयोस्तृतीयस्य ॥ वक्र । व्यस्र | अश्रु । श्मश्रु । पुच्छ । गुच्छ । मूर्द्धन् । पर्शु । बुध्न । कर्कोट । कुल | दर्शन । वृश्चिक । गृष्टि । मार्जार । वयस्य । मनस्विन् । मनस्विनी । मनःशिला । प्रतिश्रुत् । उपरि । अतिमुक्तक । इत्यादि ॥ क्वचिच्छन्दः पूरणेपि । देवं नाग - सुवण्ण ॥ कचिन्न भवति । गिट्ठीं । मज्जारो । मणसिला । मणासिला || आर्षे ।। मणोसिला । अइमुत्तयं ॥
स्यादेर्ण - स्वोर्वा ॥ २७
क्त्वायाः स्यादीनां च यौ णसू तयोरनुस्वारोन्तो वा भवतिं । क्त्वा । काऊणं काऊण । काउआणं काउआण ॥ स्यादि । वच्छेणं वच्छेण । वच्छेतुं वच्छेसु || णस्वोरितिं किम् । करिअ । अग्गिणो ॥
विंशत्यादेर्लुक् || २८ ॥
'विंशत्यादीनाम् अनुस्वारस्य लुग् भवति । विंशतिः । वीसा || त्रिंशत् । तीसा || संस्कृतम् । सक्कयं ॥ संस्कारः । सक्कारो इत्यादि ।
मांसादेर्वा ॥ २९ ॥
1
मांसादीनामनुस्वारस्य लुग् वा मंसलं । कासं कंसं । पासू पंसू । आणि इआणि । दाणि दाणिं । समुहं । केसुंअं किंअं । पांसु । कथम् । एवम् । किंशुक | सिंह । इत्यादि ॥
भवति । मासं मंसं । मासलं कह कहूं । एव एवं । नूण नूणं । कि करेमि किं करेमि । समुहं सीहो सिंघो ॥ मांस मांसल | कांस्य | नूनम् । इदानीम् । किम् । संमुख ।
।
१ B अंसू ; A अंसूं . २ A मंसूं. ३ B द्यस्यासीत् ४P माणंसी ५P माणं. ६ B कुड्मल. ७ A मनःसिला. ८P च्छन्दसः पू. ९ B मांसादेर. १. B किसुअं. ११ A पशु. १२A adds दार्णि after इदानीम्.

Page #483

१.३३ ]
• वर्गेन्त्यो वा ॥ ३० ॥
i
अनुस्वारस्य वर्गे परे प्रत्यासत्तेस्तस्यैव वर्गस्यान्त्यो वा भवति ॥ पङ्को पंको । सो संखो । अङ्गणं अंगणं । लङ्घणं लंघणं । कञ्चुओ कंचुओ । ञ्छणं लंछणं । अञ्जिअं अंजिअं । सञ्झा संझा । कण्टओ. कंटओ । उक्कण्ठा । उक्कंठा । कण्डं कंडं । सण्ढो संढो । अन्तरं अंतरं । पन्थो पंथो । चन्दो चंदो । बन्धवो बंधवो । कम्पइ कंपइ | वम्फइ वंफइ । कलम्बो कलंबो । आरम्भो आरंभो ॥ वर्ग इति किम् । संसओ । संहरइ ॥ नित्यमिच्छन्त्यन्ये ॥
प्राकृतव्याकरणम् ।
४३३
प्रावृट् - शरत्तरणयः पुंसि ॥ ३१ ॥
प्रावृष् शरद् तरणि इत्येते शब्दाः पुंसि पुल्लिङ्गे प्रयोक्तव्याः || पाउसो | सरओ । एस तरणी ॥ तरणिशब्दस्य पुंस्त्रीलिङ्गत्वेन नियमार्थमुपादानम् ॥
नमदाम - शिरो नभः ।। ३२ ।।
दामन्शिरस्नभस्वर्जितं सकारान्तं नकारान्तं च शब्दरूपं पुंसि प्रयोक्तव्यम् ॥ सान्तम् । जसो । पओ । तमो | तेओ । उरो || नान्तम् । जम्मो नम्मो | मम्मो || अदामशिरोनभ इति किम् । दामं । सिरं । नहं ॥ यच्च सेयं वयं सुमणं सम्मं चम्ममिति दृश्यते तद् बहुलाधिकारात् ॥
वाक्ष्यर्थ-वचनाद्याः ॥ ३३ ॥
अक्षिपर्याया वचनादयश्च शब्दाः पुंसि वा प्रयोक्तव्याः । अर्थाः । अज्ज वि सो सवइ ते अच्छी । नच्चावियाइँ तेणम्ह अच्छी ॥ अञ्जल्यादिपाठादक्षिशब्दः स्त्रीलिङ्गेपि । एसा अच्छी । चक्खू चक्खूइं । नयणा नयणाई | लोअणा लोअणाई ॥ वचनादि । वयणा वयणाई | विज्जुणा विज्जूए । कुलो कुलं । छन्दो छन्दं ।
१ PB °त्रृट् श°. २ A सान्त. ३ A नान्तः ४ A अक्ष्यर्थ. ५B 'नादिः . ६ B विज्जुए.
28 [ कुमारपालचरित ]

Page #484

हेमचन्द्राचार्यविरचितं - - [१.३४माहप्पो माहप्पं । दुक्खा दुक्खाइं ॥ भायणा भायणाई। इत्यादि । इति वचनादयः ॥ नेत्ता नेत्ताइं । कमला कमलाई इत्यादि तु संस्कृतबदेव सिद्धम् ॥
गुणाद्याः क्लीवे वा ॥ ३४ ॥ गुणादयः क्लीबे वा प्रयोक्तव्याः ॥ गुणाइं गुणा । विहवेहिं गुणाइँ मग्गन्ति । देवाणि देवा । बिन्दूई बिन्दुणो । खग्गं खरंगो। मण्डलग्गं मण्डलग्गो। कररुहं कररुहो । रुक्खाइं रुक्खा। इत्यादि । इति गुणादयः ॥
वेमाञ्जल्याद्याः स्त्रियाम् ॥ ३५॥ इमान्ता अञ्जल्यादयश्च शब्दाः स्त्रियां वा प्रयोक्तव्याः ॥ एसा गरिमा एस गरिमा । एसा महिमा एस महिमा । एसा निलंन्जिमा एस निल्लजिमा । एसा धुत्तिमा एस धुत्तिमा ॥ अञ्जल्यादि । एसा अञ्जली एस अञ्जली । पिट्ठी पिटुं । पृष्ठमित्वे कृते स्त्रियामेवेत्यन्ये ।। अच्छी अच्छि । पण्हा पण्हो । चोरिआ चोरिअं । एवं कुच्छी। बली । निही। विही । रस्सी। गण्ठी । इत्यञ्जल्यादयः ॥ गड्डा गड्डो इति तु संस्कृतवदेव सिद्धम् ।। इमेति तन्त्रेण त्वादेशस्य डिमा इत्यस्य पृथ्वादीम्नश्च संग्रहः । त्वादेशस्य स्त्रीत्वमेवेच्छन्त्येके ॥
बाहोरात् ॥ ३६॥ बाहुशब्दस्य स्त्रियामाकारोन्तादेशो भवति ॥ बाहाए जेण धरिओं एक्काए ॥ स्त्रियामित्येव । वामेअरो बाहू ॥
अतो डो विसर्गस्य ॥ ३७ ।। संस्कृतलक्षणोत्पन्नस्यातः परस्य विसर्गस्य स्थाने डो इत्यादेशो भवति ॥ सर्वतः । सव्वओ ॥ पुरतः । पुरओ ॥ अग्रतः । अग्गओ ।। मार्गतः । मग्गओ ॥ एवं सिद्धावस्थापेक्षया । भवतः । भवओ ॥ भवन्तः । भवन्तो ॥ सन्तः । सन्तो ॥ कुतः । कुदो ॥ .
१ BP °त्यादि व. २ A °त्यादि सं°. ३ P °वाई दे'. ४ B °च्छन्त्यन्ये.

Page #485

१.४३ ] . प्राकृतव्याकरणम् ।
४३५ निष्प्रती ओस्परी माल्य-स्थोर्वा ॥ ३८॥ निर् प्रति इत्येतौ माल्यशब्दे स्थाधातौ च परे यथासंख्यम् ओत् परि इत्येवंरूपौ वा भवतः। अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः ॥ ओमालं । निम्मल्लं । ओमालयं वहइ । परिठ्ठा पइट्ठा । परिट्ठिअं पइटिअं ॥
आदेः ॥३९॥ आदेरित्यधिकारः कगचज [१.१७७] इत्यादिसूत्रात् प्रागैविशेषे वेदितव्यः ॥
त्यदाद्यव्ययात् तत्स्वरस्य लुक् ॥ ४०॥ त्यैदादेरव्ययाच्च परस्य तयोरेव त्यदाद्यव्यययोरादेः स्वरस्य बहुलं लुग् भवति ।। अम्हेत्थ अम्हे एत्थ । जइमा जइ इमा । जइहं जइ अहं ॥
पदादपेर्वा ॥४१॥ पदात् परस्य अपेरव्ययस्यादे ग् वा भवति ॥ तं पि तमवि । किं पि किमवि । केण वि । केणावि । कहं पि कहमवि ।। ...इतेः स्वरात् तश्च द्विः॥ ४२ ॥ पदात् परस्य इतेरादेलुंग् भवति स्वरात् परश्च तकारो द्विर्भवति ॥ किं ति । जं ति । दिटुं ति । न जुत्तं ति ॥ स्वरात् । तह त्ति । झ त्ति । पिओ त्ति । पुरिसो त्ति ॥ पदादित्येव । इअ विञ्झ-गुहा-निलयाए ।
लुप्त-य-र-व-श-ष-सां श-प-सां दीर्घः ॥४३॥ प्राकृतलक्षणवशाल्लुप्ता याद्या उपरि अधो वा येषां शकारषकारसकाराणां तेषामादेः स्वरस्य दीर्घो भवति ॥ शस्य यलोपे । पश्यति । पासइ ॥ कश्यपः । कासवो । आवश्यकं । आवासयं ॥ रलोपे । विश्राम्यति वीसमइ ॥ विश्रामः । वीसामो ॥ मिश्रम् । मीसं ॥ संस्पर्शः । संफासो ॥ वलोपे । अश्वः । आसो ॥ विश्वसिति । वीससइ ॥ विश्वासः । वी
१ A निःप्र. २ B उत्प". ३ B प्राग् वि . ४ A तदा'. ५ A °इ अहं. ६ A तमवि । केण वि कहं पि. ७ B परस्य. ८ A संफासं. ९ A विश्वसति.

Page #486

४३६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.४४सासो । शलोपे । दुश्शासनः । दूसासणो ॥ मनःशिला । मणासिला ॥ षस्य यलोपे । शिष्यः सीसो ॥ पुष्यः । पूसो ॥ मनुष्यः। मणूसो ॥ रलोपे । कर्षकः । कासओ । वर्षाः । वासा ॥ वर्षः । वासो ॥ वलोपे। विष्वाणः । वीसाणो ॥ विष्वक् । वीसुं ॥ षलोपे । निषिक्तः । नीसित्तो ॥ सस्य यलोपे । सस्यम् । सासं ॥ कस्यचित् । कासइ ॥ रलोपे । उस्रः । ऊसो ॥ विस्रम्भः । वीसम्भो ॥ वलोपे । विकस्वरः । विकासरो । निःस्वः । नीसो ॥ सलोपे। निस्सहः। नीसहो । न दीर्घानुस्वारात् [२.९२] इति प्रतिषेधात् सर्वत्र अनादौ शेषादेशयोर्द्वित्वम् [ २.८९] इति द्वित्वाभावः ॥
अतः समृद्धयादौ वा ॥ ४४ ॥ समृद्धि इत्येवमादिषु शब्देषु आदेकारस्य दी? वा भवति । सामिद्धी समिद्धी । पासिद्धी पसिद्धी । पायडं । पयंडं । पाडिवआ पडिवआ। पासुत्तो । पसुत्तो। पाडिसिद्धी पडिसिद्धी । सारिच्छो सरिच्छो । माणंसी मणंसी । माणंसिणी मणंसिणी। आहिआई अहिआई। पारोहो परोहो। । पावासू पवासू । पाडिप्फद्धी पडिप्फद्धी ।। समृद्धि । प्रासद्धि । प्रकट । प्रतिपत् । प्रसुप्त । प्रतिसिद्धि । सदृक्ष । मनस्विन् । मनस्विनी । अभियाति । प्ररोह । प्रवासिन् । प्रतिस्पर्द्धिन ॥ आकृतिगणोयम् । तेन । अस्पर्शः । आफंसो ॥ परकीयम्। पारकेरं। पारकं ॥ प्रवचनम् । पावयणं ॥ चतुरन्तम् । चाउरन्तं इत्याद्यपि भवति ॥
दक्षिणे हे ॥४५॥ दक्षिणशब्दे आदेरतो हे परे दीर्घो भवति ॥ दाहिणो ॥ ह इति किम् । दक्खिणो ॥
इः स्वभादौ ॥४६॥ स्वप्न इत्येवमादिषु आदेरस्य इत्वं भवति ॥ सिविणो । सिमिणो ॥ आर्षे उकारोपि । सुमिणो । ईसि । वेडिसो। विलिअं । विअणं ।
१ A °सन. २ B मणसिला. ३ A वर्षा. ४ A उस्र. ५ A °म्भो । विक. 5. A निस्वः. ७ B °| भ°. ८ A °द्धि । प्रसि. ९ A °स्विन् । अभिजाति. १. B चउरन्तं; A चतुरन्त चातुरन्तम्.

Page #487

१.५४ ]
प्राकृतव्याकरणम् । मुइङ्गो । किविणो । उत्तिमो । मिरिअं । दिण्णं ॥ बहुलाधिकाराण्णत्वाभावे न भवति । दत्तं । देवदत्तो ॥ स्वप्न । ईषत् । वेतस । व्यलीक । व्यजन । मृदङ्ग । कृपण । उत्तम । मरिच । दत्त । इत्यादि ।
पक्काङ्गार-ललाटे वा ॥४७॥ एष्वादेरत इत्वं वा भवति ॥ पिकं पकं । इङ्गालो अङ्गारो । णिडालं णडालं ॥
मध्यम-कतमे द्वितीयस्य ॥४८॥ मध्यमशब्दे कतमशब्दे च द्वितीयस्यात इत्वं भवति ॥ मज्झिमो । कइमो॥
सप्तपणे वा ॥४९॥ सप्तपर्णे द्वितीयस्यात इत्वं वा भवति ॥ छत्तिवण्णो । छत्तवण्णो ॥
मयंव्यइर्वा ॥५०॥ मयद्प्रत्यये आदरतः स्थाने अइ इत्यादेशो भवति वा ॥ विषमयः। विसमइओ विसमओ ॥ . ... ईहरे वा ॥५१॥ . हरशब्दे आदेरत ईर्वा भवति ॥ हीरो हो ।
ध्वनि-विष्वचोरुः ॥५२॥ अनयोरादेरस्य उत्वं भवति ॥ झुणी। वीसु ॥ कथं सुणओ । शुनक इति प्रकृत्यन्तरस्य ॥ श्वनशब्दस्य तु सा साणो इति प्रयोगौ भवतः ।। - वन्द्र-खण्डिते णा वा ॥ ५३ ॥ अनयोरादेरस्य णकारेण सहितस्य उत्वं वा भवति ॥ बुन्द्रं वन्द्र । खुडिओ खण्डिओ॥
गवये वः ॥५४॥ गवयशब्दे वकाराकारस्य उत्वं भवति ॥ गउओ । गउआ ॥
A छत्तिपण्णो. २ P बन्द्र; B चण्ड. ३ P बुद्रं बन्दं; B चुडं चण्डं, ४ A वकारस्य उ.

Page #488

४३८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [१.५५प्रथमे प-थोर्वा ।। ५५॥ प्रथमशब्दे पकारथकारयोरकारस्य युगपत् क्रमेण च उकारो वा भवति । पुढुमं पुढमं पढुमं पढमं ॥
ज्ञो णत्वेभिज्ञादौ ।। ५६॥ अभिज्ञ एवंप्रकारेषु ज्ञस्य णत्वे कृते ज्ञस्यैव अत उत्वं भवति ॥ अहिण्णू । सव्वण्णू । कयण्णू । आगमण्णू ॥ णत्व इति किम् । अहिजो । सव्वज्जो ॥ अभिज्ञादाविति किम् । प्राज्ञः । पण्णो ॥ येषां ज्ञस्य णत्वे उत्वं दृश्यते ते अभिज्ञादयः ।।
एच्छय्यादौ ।। ५७॥ शय्यादिषु आदेरस्य एत्वं भवति ॥ सेज्जा । सुन्दरं । गेन्दुअं । एत्थ ॥ शय्या । सौन्दर्य । कन्दुक । अत्र ॥ आर्षे पुरेकम्मं ॥ .
वल्लयुत्कर-पर्यन्ताश्चर्ये वा ॥ ५८ ॥ .. एषु आदेरस्य एत्वं वा भवति ॥ वेल्ली वल्ली । उक्केरो उकरो । पेरन्तो पज्जन्तो। अच्छेरं अच्छरिअं अच्छअरं अच्छरिजं अच्छरीअं॥
ब्रह्मचर्ये चः ॥ ५९॥ ब्रह्मचर्यशब्दे चस्य अत एत्वं भवति ।। बम्हचेरं ॥ ,
तोन्तरि ॥६०॥ अन्तरशब्दे तस्य अत एत्वं भवति ।। अन्तःपुरम् । अन्तेउरं ॥ अन्तश्वारी । अन्तेआरी ।। क्वचिन्न भवति । अन्तग्गयं । अन्तो-वीसम्भ-निवेसिआणं ॥
ओत्पझे ।। ६१॥ पद्मशब्दे आदेरत ओत्वं भवति ।। पोम्मं ।। पद्म-छद्म० [२. ११२ ] इति विश्लेषे न भवति । पउमं ।।
१ A अभिण्णू. २ A अहिजो । अभि'. ३ B°त्वं वा भ°. ४ B एत्थं.. ५ बम्भचेरं.

Page #489

१.६७]
प्राकृतव्याकरणम् ।
नमस्कार - परस्परे द्वितीयस्य ॥ ६२ ॥
अनयोर्द्वतीयस्य अत ओत्वं भवति ।। नमोक्कारो | परोप्परं ॥
वाप ॥ ६३ ॥
४३९
अर्पयतौ धातौ आदेरस्य ओत्वं वा भवति || ओप्पेइ अप्पेइ । ओपिअं अप्पि |
स्वपावुच्च ॥ ६४ ॥
स्वपितौ धातौ आदेरस्य ओत् उत् च भवति ॥ सोवइ । सुवइ ॥ नात्पुनर्यादाई वा ॥ ६५ ॥
नमः परे पुनः शब्दे आदेरस्य आ आइ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ न उणा । न उणाइ | पक्षे । न उण । न उणो ॥ केवलस्यापि दृश्यते । पुणा ॥
वालाब्वरण्ये लुक् ॥ ६६ ॥
अलाब्वरण्यशब्दयोरादेरस्य लुग् वा भवति ॥ लाउं अलाउं । लाऊ अलाऊ । रण्णं अरण्णं ॥ अत इत्येव । आरण्ण - कुञ्जरो व्व वेल्लन्तो ॥ वाव्ययोत्खातादावदातः ॥ ६७ ॥
भवति ॥
अव्ययेषु उत्खातादिषु च शब्देषु आदेराकारस्य अद् वा अव्ययम् । जह जहा । तह तहा अहव अहवा । व वा । ह हा । इत्यादि ॥ उत्खातादि । उक्खयं उक्खायं । चमरो चामरो । कलओ कालओ । ठविओ ठाविओ । परिट्ठविओ । परिट्ठाविओ । संठविओ संठाविओ । पययं पाययं । तलवेण्टं तालवेण्टं । तलवोण्टं तालवोण्टं । हलिओ हालिने । नराओ नाराओ । बलया बलाया । कुमरो कुमारो | खरं खाइरं ॥ उत्खात । चामर । कालक स्थापित । प्राकृत । तालवृन्त । हालिक । नाराच । बलाका । कुमार । खादिर | इत्यादि । केचिद् ब्राह्मणपूर्वायोरपीच्छन्ति । बम्हणो बाम्हणो ।
१ P°इव २ A अव्यय; B अव्यये .

Page #490

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [१.६८पुव्वण्हो पुव्वाण्हो ॥ दवग्गी । दावग्गी । चडू । चाडू । इति शब्द-. भेदात् सिद्धम् ॥
घवृद्धेवा ॥ ६८॥ घनिमित्तो यो वृद्धिरूप आकारस्तस्यादिभूतस्य अद् वा भवति ।। पवहो पवाहो । पहरो पहारो । पयरो पयारो । प्रकारः प्रचारो वा । पत्थवो पत्थावो ॥ क्वचिन्न भवति । रागः । राओ ॥ . महाराष्ट्रे ॥ ६९ ॥ महाराष्ट्रंशब्दे आदेराकारस्य अद् भवति ।। मरहटुं । मरहट्ठो ॥
मांसादिष्वनुस्वारे ॥ ७० ॥ मांसप्रकारेषु अनुस्वारे सति आदेरातः अद् भवति ॥ मंसं । पंसू। पंसणो । कंसं । कंसिओ। वंसिओ। पंडवो । संसिद्धिओ। सर्जत्तिओ ॥ अनुस्वार इति किम् । मासं । पासू ॥ मांस । पांसु । पांसन । कांस्य । कांसिक । वांशिक । पाण्डव । सांसिद्धिक । सांयात्रिक । इत्यादि ।
श्यामाके मः ॥ ७१ ॥ श्यामाके मेस्य आतः अद् भवति ॥ सामओ ॥
इः सदादौ वा ॥ ७२ ॥ सदादिषु शब्देषु आत इत्वं वा भवति ॥ सइ सया। निसि-अरो निसा-अरो । कुप्पिसो कुप्पासो ।
आचार्ये चोच्च ॥ ७३ ॥ आचार्यशब्दे चस्य आत इत्वम् अत्वं च भवति ॥ आइरिओ । आयरिओ ॥
ईः स्त्यान-खल्वाटे ॥ ७४ ।। स्त्यानखल्वाटयोरादेरात ईर्भवति ॥ ठीणं । थीणं । थिण्णं । खल्लीडो॥ संखायं इति तु समः स्त्यः खा [४.१५] इति खादेशे सिद्धम् ॥ १B °राष्ट्रे श°. २ B°अद् वा भ° ३ B मारहट्ठो. ४ A संजित्तिओ.५B°मस्याद्भव'

Page #491

४४१.
१.८२]
प्राकृतव्याकरणम् । उः साना-स्तावके ॥ ७५ ॥ अनयोरादेरात उत्वं भवति ॥ सुण्हा । थुवओ ।
ऊद्वासारे ॥ ७६ ॥ आसारंशब्दे आदेरात कैद वा भवति ॥ ऊसारो । आसारो॥ .. आर्यायां यः श्वश्वाम् ॥ ७७ ॥ आर्याशब्दे श्वश्वां वाच्यायां यस्यात ऊर्भवति ॥ अज्जू । श्वश्वामिति किम् । अजा ।। .
एद् ग्राह्ये ॥ ७८॥ प्राह्यशब्दे आदरात्. एद् भवति ॥ गेझं ।
द्वारे वा ॥७९॥ द्वारशब्दे आत ऎद् वा भवति ॥ देरं । पक्षे । दुआरं दारं बारं । कथं नेरइओ नारइओ । नैरयिकनारकिकशब्दयोर्भविष्यति ॥ आर्षे
अन्यत्रापि । पच्छेकम्मं । असहेज देवासुरी ॥ . पारापते रो वा ॥ ८० ॥
पारापतशब्दे रस्थस्यात एंद् वा भवति ।। पारेवओ पारावओ ॥ . . मात्रटि वा ॥ ८१ ॥
मात्रटप्रत्यये आत एद् वा भवति । एत्तिअमेत्तं । एत्तिअमत्तं ॥ बहुला.' धिकारात् कचिन्मात्रशब्देपि । भोअण-मेत्तं ।।
उदोद्वाट्टै ॥ ८२॥ आईशब्दे आदेरात उद् ओच्च वा भवतः ॥ उल्लं । ओल्लं । पक्षे । अल्लं । अदं । बाह-सलिल-पवहेण उल्लेइ॥
१ AB आसारे आ°. २ P ° त ऊद्भ' ३ A ° यां यः श्व. ४ A यस्या. ५ A द्वारे श. ६ A एत्वं. ७ B बारं. ८ B नारयिक. ९ B सुर. १० A पबाहेण.

Page #492

४४२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.८३-- ओदाल्यां पतौ ॥ ८३॥ आलीशब्दे पङ्क्तिवाचिनि आत ओत्वं भवति । ओली ॥ पङ्क्ताविति किम् । आली सखी ॥
हस्वः संयोगे ॥ ८४॥ दीर्घस्य यथादर्शनं संयोगे परे ह्रस्वो भवति ॥ आत् । आम्रम् । अम्बं ॥ ताम्रम् । तम्बं ॥ विरहाग्निः । विरहग्गी ॥ आस्यम् । अस्सं ॥ ईत् । मुनीन्द्रः । मुणिन्दो ॥ तीर्थम् । तित्थं ॥ ऊत् । गुरूल्लापाः । . गुरुल्लावा ॥ चूर्णः । चुण्णो॥ एत् । नरेन्द्रः । नरिन्दो ॥ म्लेच्छः ।। मिलिच्छो ॥ दिदिक्क-थण-वढे ॥ ओत् । अधरोष्ठः । अहरुटुं ॥ नीलोत्पलम् । नीलुप्पलं ॥ संयोग इति किम् । आयासं। ईसरो । ऊसवो॥
इत एद्वा ॥ ८५॥ संयोग इति वर्तते । आदेरिकारस्य संयोगे परे एकारो वा भवति ॥ ., पेण्डं पिण्डं । धम्मेल्लं धम्मिलं । सेन्दूरं सिन्दूरं । वेण्हू विण्हू । पेटुं पिटुं । बेल्लं बिल्लं ।। क्वचिन्न भवति । चिन्ता ।।
किंशुके वा ॥ ८६॥ किंशुकशब्दे आदेरित एकारो वा भवति ॥ केसुअं किंसुअं॥
मिरायाम् ॥ ८७॥ मिराशब्दे इत एकारों भवति ॥ मेरा ॥ ..
पथि-पृथिवी-प्रतिश्रुन्मूषिक-हरिद्रा-बिभीतकेष्वत् ।। ८८ ॥ एषु आदेरितोकारो भवति ॥ पहो । पुहई । पुढवी । पडंसुआ । मूसओ। हलद्दी। हलद्दा । बहेडओ ॥ पन्थं किर देसिचेति तु पथिशब्दसमानार्थस्य पन्थशब्दस्य भविष्यति ॥ हरिद्रायां विकल्प इत्यन्ये । हलिद्दी हलिहा ॥
१ B°गे दीर्घस्य ॥ ८४ ॥ य°. २ A °रो वा भ'. ३ B पथिशब्दार्थसमा ४. A पथिश.

Page #493

४४३
१.९४]
प्राकृतव्याकरणम् । शिथिलेङ्गुदे वा ।। ८९॥ अनयोरादोरतोद् वा भवति ॥ सढिलं । पसढिलं । सिढिलं । पसिढिलं । अङ्गअं । इङ्गअं ॥ निर्मितशब्दे तु वा आत्वं न विधेयम् । निर्मातनिर्मितशब्दाभ्यामेव सिद्धेः ॥ .. तित्तिरौ रः ॥९॥ तित्तिरिशब्दे रस्येतोद् भवति । तित्तिरो ॥ - इतौ तो वाक्यादौ ॥९१ ।। वाक्यादिभूते इतिशब्दे यस्तस्तत्संबन्धिन इकारस्य अकारो भवति । इअ जम्पिआवसाणे । इअ विअसिअ-कुसुम-सँरो ॥ वाक्यादाविति किम् । पिओ त्ति.। पुरिसो त्ति ॥
ईर्जिह्वा-सिंह-त्रिंशद्विशतौ त्या ॥ ९२॥ जिह्वादिषु इकारस्य तिशब्देन सह ईर्भर्वति ॥ जीहा । सीहो । तीसा । वीसा ॥ बहुलाधिकारात् कचिन्न भवति । सिंह-दत्तो । सिंह-राओ॥ . .
लुकि निरः॥९३॥ निपसर्गस्य रेफलोपे सति इत ईकारो भवति ॥ नीसरइ । · नीसासो । लुकीति किम् । निण्णओ । निस्सहाइँ अङ्गाइं ॥
द्विन्योरुत् ।। ९४ ॥ • द्विशब्दे नावुपसर्गे च इत उद् भवति ॥ द्वि । दु-मत्तो । दु-आई।
दु-बिहो । दु-रहो । दु-वयणं ॥ बहुलाधिकारात् कचिद् विकल्पः । दु-उणो बि-उणो । दुइओ। बिइओ ॥ कचिन्न भवति । द्विजः । दिओ। द्विरदः। दिरओ ॥ क्वचिद् ओत्वमपि । दो-वयणं । नि । णुमजइ । णुमन्नो ॥ कचिन्न भवति । निवडइ ।।
१ A अत्वं. २ A°यं । निर्मि°.३ P°ति । इअविअ..४A सरे.५ B पिउत्ति. ६ A ईद्भ. ७ B लुकीति. ८ B निन्नओ. ९ A दुआई. १० P णुमण्णो.

Page #494

४४४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [१.९५. प्रवासीक्षौ ॥९५॥ अनयोरादेरित उत्वं भवति ।। पावासुओ । उच्छू ॥
युधिष्ठिरे वा ॥९६॥ युधिष्ठिरंशब्दे आदेरित उत्वं वा भवति ।। जहुट्ठिलो । जहिट्ठिलो॥
ओच्च द्विधाकृगः ॥९॥ द्विधाशब्दे कृग्धातोः प्रयोगे इत ओत्वं चकारादुत्वं च भवति । दोहा-किज्जइ । दुहा-किजइ ॥ दोहा-इअं । दुहा-इशं ॥ कृर्ग इति किम् । दिहा-गयं । कचित् केवलस्यापि ॥ दुहा वि सो सुर-वहू-सत्थो॥
वा निर्झरे ना ॥९८॥ निर्झरशब्दे नकारेण सह इत ओकारो वा भवति ॥ ओझरो निज्झरो॥ __ हरीतक्यामीतोत् ॥ ९९ ॥ . . हरीतकीशब्दे आदेरीकारस्य अद् भवति ॥ हरडई ।।
आत्कश्मीरे ॥ १०० ॥ कश्मीरशब्दे ईत आद् भवति ॥ कम्हारों ॥
पानीयादिष्वित् ॥ १०१॥ , पानीयादिषु शब्देषु ईत इद् भवति ॥ पाणि । अलिअं । जिअइ । जिअउ । विलिअं । करिसो । सिरिसो। दुइअं । तइअं । गहिरं । उवणिरं । आणि । पलिविअं । ओसिअन्तं । पसिअ । गहिअं । वम्मिओ । तयाणि ॥ पानीय । अलीक ॥ जीवति । जीवतु । ब्रीडित। करीष । शिरीष । द्वितीय । तृतीय । गभीर । उपनीत । आनीत । प्रदीपित । अवसीदत् । प्रसीद । गृहीत । वल्मीक । तदानीम् । इति पानीयादयः ॥ बहुलाधिकारादेषु कचिन्नित्यं कचिद् विकल्पः । तेन । पाणीअं । अलीअं । जीअइ । करीसो । उवणीओ । इत्यादि सिद्धम् ।।
१ P °ष्ठिरे श°. २ P कृनः. ३ P कृञ्°. ४ P कृञ. A कम्हारो. ६°A °णिं । इयाणि । पा.

Page #495

१. १०९ ]
प्राकृतव्याकरणम् ।
उञ्जीर्णे ॥ १०२ ॥
जीर्णशब्दे ईत उद् भवति || जुण्ण-सुरा ॥ क्वचिन्न भवति । जिणे भोअणमत्ते' |
ऊहन - विहीने वा ॥ १०३ ॥
अनयोरीत ऊत्वं वा भवति ।। हूणो हो । विहूणो विहीणो || विहीन इति किम् । पहीण - जर मरणा ॥
एरिसो ॥
४४५
हे ।। १०४ ॥
तीर्थशब्दे हे सति त उत्वं भवति ॥ तूहं ॥ ह इति किम् । तित्थं ॥ एत्पीयूषपीड- विभीतक - कीदृशेदृशे ।। १०५ ॥
त्वं भवति ॥ ऊसं आमेलो । बहेडओ | केरिसो ।
नीड - पीठे वा ।। १०६॥
अनयोरीत एत्वं वा भवति || नेडं नीडं । पेढं पीढं ॥
I
उतो मुकुलादिष्वत् ॥ १०७ ॥
1
मुकुल इत्येवमादिषु शब्देषु आदेरुतोत्वं भवति ।। मउलं । मउलो । मउरं । मउडं । अगरुं । गरुई । जहुट्ठलो । जहिट्ठिलो । सोअमल्लं । गलोई || मुकुल | मुकुर । मुकुट । अगुरु । गुर्वी । युधिष्ठिर । सौकुमार्य । गुडूची । ई॑ति मुकुलादयः ।। क्वचिदाकारोपि । विद्रुतः । विदाओ ॥
वोपरौ ॥ १०८ ॥
उपरावुतोद् वा भवति ॥ अवरिं । उवरिं ॥
।। १०९ ॥
गुरौ स्वार्थे के सति आदेरुतोद् वा भवति ॥ गरुओ गुरुओ ॥ क इति किम् | गुरू ॥
१ AB °मत्तेओ. २ Bऊ हीन. ३ P नेडुं, ४ A इत्यादि मु..

Page #496

४४६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
कुटौ ॥ ११० ॥ कुटावादेरुत इर्भवति ॥ भिउडी ।। पुरुषे रोः ॥ १११ ॥
पुरुषशब्दे रोरुत ईर्भवति ।। पुरिसो । पउरिसं ॥ 'ई: क्षुते ॥ ११२ ॥
क्षुतशब्दे आदेरुत ईत्वं भवति ॥ छीअं ॥
[ १.११०
ऊत्सुभग-मुसले वा ॥ ११३ ॥ अनयोरादेरुत ऊद् वा भवति ।। सूहवो सुहओ । मूसलं मुसलं ॥ अनुत्साहोत्सने त्सच्छे ॥ ११४ ॥
उत्साहोत्सन्नवर्जिते शब्दे यौ त्सच्छौ तयोः परयोरादेरुत ऊद् भवति ॥ त्स । ऊओ । ऊसवो । ऊसितो । ऊसरइ ॥ छ । उद्गताः शुका यस्मात् सः ऊसुओ ऊससइ ॥ अनुत्साहोत्सन्न इति किम् । उच्छाहो । उच्छन्नो ॥
कि दुरो वा ॥ ११५ ॥
दुर्रपसर्गस्य रेफँस्य लोपे सति उत ऊत्वं वा भवति ॥ दूसहो दुसहो । हवो दुहवी || लुकीति किम् । दुस्सहो विरहो ॥
ओत्संयोगे ।। ११६ ॥
संयोगे परे आदेरुत ओत्वं भवति ।। तोण्डं । मोण्डं । कोट्टिमं । पोत्थओ । लोद्धओ । मोत्था । मोग्गरो । कोण्ढो । कोन्तो । वोक्कन्तं ॥
.
1
पोक्खरं । पोग्गलं ।
कुतूहले वा हस्वश्च ॥ ११७॥
कुतूहलशब्दे उत ओद् वा भवति तत्संनियोगे हस्वश्च वा ॥ कोऊंहलं कुऊहलं कोउल्लं ॥
१ B इत्वं भ°. २ B ई क्षुते . ३ A °होछने. ४ P तयोरा° ५ B ऊसओ. ६ A उत्साहो. ७ PB रेफलो. ८ A दुहओ. ९ AB कोउहलं.

Page #497

४४७
४७
१.१२६7 प्राकृतव्याकरणम् । • अदूतः सूक्ष्मे वा ॥ ११८॥ सूक्ष्मशब्दे ऊतोद् वा भवति ॥ सण्हं सुण्डं ॥ आर्षे । सुडमं ॥
दुकूले वा लश्च द्विः ॥११९ ॥ दुकूलशब्दे ऊकारस्य अत्वं वा भवति तत्संनियोगे च लकारो द्विर्भवति॥ दुअल्लं दुऊलं ॥ आर्षे दुगुल्लं ॥
ईर्वोद्वयूढे ॥ १२०॥ उद्वघूढशब्दे ऊत ईत्वं वा भवति ॥ उव्वीढं । उव्यूढं ।।
उर्ध-हनूमत्कण्डुय-वातूले ॥ १२१॥ एषु ऊत उत्वं भवति ॥ भुमया । हणुमन्तो । कण्डुअइ । वाउलो ।। - मधूके वा ॥१२२॥ मधूकशब्दे ऊत उद् वा भवति ।। महुअं महूअं ॥
इदेतौ नूपुरे वा ॥ १.२३॥ नूपुरशब्दे ऊत इत् एत् इत्येतौ वा भवतः ॥ निउरं नेउरं । पक्षे नूउँरें।। : ओस्कूष्माण्डी-तूणीर-कूर्पर-स्थूल-ताम्बूल-गुडूची-मूल्ये १२४ एषु ऊत ओद् भवति ॥ कोहण्डी कोहली । तोणारं । कोप्परं । थोरं । तम्बोलं । गलोई । मोल्लं ॥ . स्थूणा-तूणे वा ॥ १२५॥ · अनयोरुत ओत्वं वा भवति ॥ थोणा थूणा । तोणं तूणं ॥
ऋतोत् ॥ १२६॥ आदेर्ऋकारस्य अत्वं भवति ॥ घृतम् । घयं ॥ तृणम् । तणं ॥ कृतम् । कयं ।। वृषभः । वसहो । मृगः । मओ ॥ घृष्टः । घट्टो ॥ दुहाइअमिति कृपादिपाठात् ॥
१P उत्त्वं. २ B नूपुरं.

Page #498

४४८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.१२७आत्कृशा-मृदुक-मृदुत्वे वा ॥ १२७॥ एषु आदेरृत आद् वा भवति ॥ कासा किसा । माउकं मउअं । माउकं मउत्तणं ॥
इत्कृपादौ ॥ १२८ ॥ कृपा इत्यादिषु शब्देषु आदेब्रत इत्वं भवति ॥ किवां । हिययं ।.. मिटुं रसे एव । अन्यत्र मढें । दिटुं । दिट्ठी । सिटुं । सिट्ठी । गिण्ठी । पिच्छी । भिऊ । भिगो । भिङ्गारो । सिङ्गारो । सिआलो । घिणा । घुसिणं । विद्ध-कई । समिद्धी। इंद्धी । गिद्धी। किसो । किसाणू । किसरा । किच्छं । तिप्पं । किसिओ । निवो । किच्चा । किई। . धिई । किवो । किविणो । किवाणं । विचओ । वित्तं । वित्ती । हिअं । वाहित्तं । बिहिओ । विसी । इसी । विइण्हो । छिहा । सइ । उक्किटुं । निसंसो ॥ क्वचिन्न भवति । रिद्धी । कृपा । हृदय । मृष्ट । दृष्ट । दृष्टि । सृष्ट । सृष्टि । गृष्टि । पृथ्वी । भृगु । भृङ्ग । भृङ्गार । शृङ्गार । शृगाल । घृणा । घुमृण । वृद्धकवि । समृद्धि । ऋद्धि । गृद्धि । कृश । कृशानु । कृसरा । कृछ । तृप्त । कृषित । नृप। कृत्या । कृति । धृति । कृप । कृपण । कृपाण । वृश्चिक । वृत्त । वृत्ति । हृत । व्याहृत । बृंहित । वृसी । ऋषि । वितृष्ण । स्पृहा । सकृत् । उत्कृष्टं । नृशंस ॥
पृष्ठे वानुत्तरपदे ॥ १२९ ॥ पृष्ठशब्देनुत्तरपदे ऋत इद् भवति वा ॥ पिट्ठी पट्ठी । पिट्ठिपरिटुविअं ॥ अनुत्तरपद इति किम् । महि-वढें ॥
मसृण-मृगाङ्क-मृत्यु-शृङ्ग-धृष्टे वा ॥ १३०॥ एषु ऋत इद् वा भवति ॥ मसिणं मसणं । मिअङ्को । मयको । मिच्चु मञ्चु । सिङ्गं । सङ्गं । धिट्ठो धट्ठो ॥
__ १ A इः कृपा. २ A गिट्टी. ३ A इड्डी. ४ B विञ्छिओ. ५ BP उकिटं । क. ६ B उत्कृष्ट. ॥ पृ: P उत्कृष्ट इत्यादि ॥ पृ. ७ A पृष्ठेऽनु:

Page #499

१.१३६] प्रांकृतव्याकरणम् ।
४४९ उदृत्वादौ ॥ १३१॥ ऋतु इत्यादिषु शब्देषु आदेरृत उद् भवति ॥ उऊ । परामुट्ठो । पुट्ठो। पउट्ठो । पुहई । पउत्ती । पाउसो । पाउओ । भुई। पहुडि । पाहुडं । परहुओ। निहुअं । निउअं । विउअं। संवुअं। वुत्तन्तो । निव्वुअं । निव्वुई । वुन्दं । वुन्दावणो । वुड्डो । वुड्डी । उसहो । मुणालं । उज्जू । जामाउओ । माउओ। माउआ । भाउओ। पिउओ । पुहुँवी ।। ऋतु । परामृष्ट । स्पृष्ट । प्रवृष्ट । पृथिवी । प्रवृत्ति । प्रावृष् । प्रावृत । भृति । प्रभृति । प्राभृत । परभृत । निभृत । निवृत । विवृत । संवृत । वृत्तान्त । निर्वृत । निर्वृति । वृन्द । वृन्दावन । वृद्ध । वृद्धि । ऋषभ । मृणाल । ऋजु । जामातृक । मातृ । मातृका । भ्रातृक' । पितृक । पृथ्वी । इत्यादि ।
निवृत्त-वृन्दारके वा ॥ १३२ ॥ अनयोत उद् वा भवति ॥ निवुत्तं निअत्तं । वुन्दारया वन्दारया ।। . वृषभे वा वा ॥ १३३ ॥ वृषभे ऋतो वेन सह उद् वा भवति ।। उसहो वसहो । .. गौणान्त्यस्य ॥ १३४॥ गौणशेब्दस्य योन्त्य ऋत् तस्य उद् भवति ॥ माउ-मण्डलं । माउहरं । पिउ-हरं । माउ-सिआ । पिउ-सिआ । पिउ-वणं । पिउ-वई ॥
मातुरिद्वा ॥ १३५ ॥ मातृशब्दस्य गौणस्य ऋत इद् वा भवति ॥ माइ-हरं । माउ-हरं ।। . कचिदगौणस्यापि । माईणं ॥ - उदोन्मृषि ॥ १३६ ॥ मृषाशब्दे ऋत उत् ऊत् ओच्च भवन्ति । मुसा । मूसा। मोसा । मुसा वाओ । मूसा-वाओ । मोसा-वाओ ।
१ B उज. २ A जामाउओ। माउओ। भाउआ। भा'; P जामाउओ। माउआ । भा'. ३ AB पुहवी. ४ A मातृक । भ्रा. ५ PB °णपदस्य. ६ B माईण. ७ P भवति.
29 [ कुमारपालचरित ]

Page #500

हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.१३७इदुतौ वृष्ट-वृष्टि-पृथङ्-मृदङ्ग-नप्तृके ॥ १३७ ॥ एषु ऋत इकारोकारौ भवतः ॥ विट्ठो वुट्ठो। विट्ठी वुट्ठी । पिहं पुहं । मिइङ्गो मुइङ्गो । नत्तिओ नत्तुओ ॥ . वा बृहस्पतौ ॥ १३८ ॥ बृहस्पतिशब्दे ऋत इदुतौ वा भवतः ॥ बिहप्फई बुहप्फई । पक्षे । बहप्फई ॥
इदेदोढन्ते ॥ १३९ ॥ वृन्तशब्दे ऋत इत् एत् ओच्च भवन्ति ॥ विष्टं वेण्टं वोटं ॥ . . . .
रिः केवलस्य ॥ १४०॥ केवलस्य व्यञ्जनेनासंपृक्तस्य ऋतो रिरादेशो भवति ॥ रिद्धी । रिच्छो॥
ऋणर्वृषभवृषौ वा ॥ १४१ ॥ ऋणऋजुऋषभऋतुऋषिषु ऋतो रिर्वा भवति ॥ रिणं अणं । रिज उज्जूं । रिसहो उसहो । रिऊ उऊ । रिसी इसी ॥
दृशः विप्-टक्सकः ॥ १४२ ॥ किप् टक् सक् इत्येतदन्तस्य दृशेर्धातोर्ऋतो रिरादेशो भवति ॥ सदृक् । सरि-वण्णो । सरि-रूवो । संरि-बन्दीणं ॥ सदृशः । सरिसो ।। सदृक्षः। सरिच्छो ॥ एवम् एआरिसो। भवारिसो । जारिसो। तारिसो । केरिसो । एरिसो । अन्नारिसो । अम्हारिसो। तुम्हारिसो।। टक्सक्साहचर्यात् त्यदाद्यन्यादि [ हे० ५.१ ] सूत्रविहितः किबिह गृह्यते ॥
आदृते दिः ॥ १४३ ॥ आदृतशब्दे ऋतो ढिरादेशो भवति ॥ आढिओ ॥
अरिदृप्ते ॥ १४४ ॥ इप्तशब्दे ऋतोरिरादेशो भवति ॥ दरिओ । दरिअ-सीहेण ॥ .
१ A मुयङ्गो. २ B °तौ श. ३ P भवति. ४ B रिजू, B५ उजू. ६ Bदृशेः.

Page #501

१.१५१]. प्राकृतव्याकरणम् । • लत इलिः क्लृप्त-कृन्ने ॥ १४५ ॥
अनयोलत इलिरादेशो भवति ॥ किलिन्न-कुसुमोवयारेसु ॥ धाराकिलिन्न-वत्तं ॥
एत इद्वा वेदना-चपेटा-देवर-केसरे ॥ १४६ ॥ वेदनादिषु एत इत्त्वं वा भवति ॥ विअणा वेअणा । चविडा । विअडचवेडा-विणोआ । दिअरो देवरो ॥ महमहिअ-देसण-किसरं । केसरं ॥ महिला महेला इति तु महिलामहेलाभ्यां शब्दाभ्यां सिद्धम्॥
ऊः स्तेने वा ॥ १४७॥ . स्तेने एत ऊद् वा भवति ॥ थूणो थेणो॥
ऐत एत् ॥ १४८ ॥ ऐकारस्यादौ वर्तमानस्य एत्त्वं भवति ॥ सेला । तेलोक्कं । एरावणो । केलासो । वेजो । केढवो । वेहव्वं ॥
इत्सैन्धव-शनैश्चरे ॥ १४९ ॥ एतयोरैत इत्त्वं भवति ॥ सिन्धवं । सणिच्छरो॥ - सैन्ये वा ॥ १५० ॥ सैन्यशब्दे ऐत इद् वा भवति ॥ सिन्नं सेन्नं ॥
अइदैत्यादौ च ॥ १५१ ॥ सैन्यशब्दे दैत्य इत्येवमादिषु च ऐतो अइ इत्यादेशो भवति । एत्वापवादः ।। सइन्नं । दइच्चो । दइन्नं । अइसरिअं । भइरवो। वइजवणो। दइवरं । वइआलीअं । वइएसो । वइएहो । वइदब्भो । वइस्साणरो। कइअवं । वइसाहो । वइसालो। सइरं । चइत्तं ॥ दैत्य । दैन्य । ऐश्वर्य । भैरव । वैजवन । दैवत । वैतालीय । वैदेश । वैदेह । - १P वन्ने; B वन्तं. २ P°विडा। चवेडा। विअ. ३ B दंसण. ४ P महेलाशब्दा; B°महेलाभ्यां सि.५ B सेला । सेन्नं । ते..

Page #502

४५६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [१.१५२वैदर्भ । वैश्वानर । कैतव । वैशाख । वैशाल । स्वैर । चैत्य । इत्यादि ॥ विश्लेषे न भवति । चैत्यम् । चेइअं॥ आर्षे । चैत्यवन्दनम् । ची-वन्दणं ॥
वैरादौ वा ॥ १५२ ॥ वैरादिषु ऐतः अइरादेशो वा भवति ॥ वइरं वरं । कइलासो केलासो । कइरवं केरवं । वइसवणो वेसवणो । वइसम्पायणो वेसम्पायणो । पइआलिओ वेआलिओ। वइसिअं वेसिअं। चइत्तो चेत्तो ॥ वैर । कैलास । कैरव । वैश्रवण । वैशम्पायन । वैतालिक । वैशिक । चैत्र । इत्यादि ॥
एच्च दैवे ॥ १५३ ॥ दैवशब्दे ऐत एत् अइश्चादेशो भवति ॥ देवं दइव्वं दइवं ।। ...
उच्चैर्नीचस्यैः ॥ १५४ ॥. .. अनयोरैतः अअ इत्यादेशो भवति ॥ उच्चअं । नीचरं । उच्चनीचाभ्यां के सिद्धम् । उच्चैर्नीचैसोस्तु रूपान्तरनिवृत्त्यर्थ वचनम् ॥
ईद्धैर्ये ॥ १५५॥ धैर्यशब्दे ऐत ईद् भवति ॥ धीरं हरइ विसाओ ।। ओतोद्वान्योन्य-प्रकोष्ठातोद्य-शिरोवेदनों-मनोहर-सरोरुहे
तोश्च वः ॥ १५६॥ एषु ओतोत्त्वं वा भवति तत्संनियोगे च यथासंभवं ककारतकारयो
देशः ॥ अन्नन्नं अन्नुन्नं । पवट्ठो पउट्ठो। आवजं आउजं । सिरविअणा सिरो-विअणा । मणहरं मणोहरं । सररुहं सरोरुहं ॥
ऊत्सोच्छासे ॥ १५७ ॥ सोच्छ्वासशब्दे ओत ऊद् भवति ॥ सोवासः । सूसासो ॥ - १ Pऐतोऽइ इत्यादे'. २ B देव्वं देवं दइव्वं. ३ P रैसोऽअ इ.. B केपि सि', ५ A वेदनम'. ६ A सिरिवि०. ७ B°च्छासे श.

Page #503

१.१६४].
प्राकृतव्याकरणम् ।
४५३
गव्यउ - आअः ॥ १५८ ॥
गोशब्दे ओतः अउ आअ इत्यादेशौ भवतः । गउओ । गउआ । गाओ । हरस्स एसा गाई ॥
औत औत् ॥ १५९ ॥
औकारस्यादेरोद् भवति ॥ कौमुदी कोमुई || यौवनम् । जोव्वणं || कौस्तुभः । कोहो ॥ कौशाम्बी । कोसम्बी ॥ क्रौञ्चः कोचो ॥ कौशिकः । कोसिओ ॥
उत्सौन्दर्यादौ ॥ १६० ॥
सौन्दर्यादिषु शब्देषु औत उद् भवति ॥ सुन्दरं सुन्दरिअं । मुञ्जायो । सुण्डो । सुद्धोअणी । दुवारिओ । सुगन्धचणं । पुलोमी । सुवणओ || सौन्दर्य । मौञ्जायन । शौण्ड । शौद्धोदनि । दौवा - रिक । सौगन्ध्य । पौलोमी । सौवर्णिकः ॥
कौक्षेयके वा ॥ १६१ ॥
कौक्षेयकशब्दे औत उद् वा भवति ॥ कुच्छेअयं । कोच्छेअयं ॥ अउः पौरादौ च ॥ १६२ ॥
1
कौक्षेयके पौरादिषु च औत अउरादेशो भवति ॥ कउच्छेअयं ॥ पौरः । पउरो । पउर-जणो ॥ कौरवः । कउरवो ॥ कौशलम् । कउसलं ।। पौरुषम् । पउरिसं ॥ सौधम् । सउहं ॥ गौडः । गउडो ॥ मौलिः । मउली । मौनम् । मरणं ॥ सौराः । सउरा ॥ कौलाः ॥ -
कउला ॥
आच्च गौरवे ॥ १६३॥
गौरवशब्दे औत आर्त्वम् अउश्च भवति ॥ गारवं । गउवं ॥
नाव्यावः ॥ १६४ ॥
नौशब्दे औत आवादेशो भवति ॥ नावा ॥
१ B °आअं ॥ ५८ ॥ २ B शब्दे अउ. ३ B सौवर्णिक. ४ B आत्वं भ..

Page #504

४५४ हेमचन्द्राचार्यविरचितं .. [१.१६५
एत्त्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन ॥ १६५ ॥ त्रयोदर्श इत्येवंप्रकारेषु संख्याशब्देषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरेण ब्यञ्जनेन सह एद् भवति ।। तेरह । तेवीसा । तेतीसा॥
स्थविर-विचकिलायस्कारे ॥ १६६॥ एषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह एद् भवति ॥ थेरो । वेइल्लं । मुद्ध-विअइल्ल-पसूणपुञ्जा इत्यपि दृश्यते । एक्कारो ॥. ..
वा कदले ॥ १६७ ॥ कदलशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह एद् वा भवति ।। केलं कयलं । केली कयली ॥
वेतः कर्णिकारे ॥ १६८ ॥ कर्णिकारे इतः सस्वरव्यञ्जनेन ‘सह एद् वा भवति ॥ कणेरो
कण्णिआरो॥ . अयौ वैत् ॥ १६९ ॥
अयिशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ऐद् वा भवति । ऐ बीहमि । अइ उम्मत्तिए । वचनादैकारस्यापि प्राकृते प्रयोगः ॥
ओत्पूतर-बदर-नवमालिका-नवफलिका-पूगफले ॥ १७० ।। पूतरादिषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओंद् भवति ॥ पोरो । बोरं । बोरी । नोमालिआ । नोहलिआ । पोप्फलं । पोप्फली ।। न वा मयूख-लवण-चतुर्गुण-चतुर्थ-चतुर्दश-चतुर्वार-सुकुमार
कुतूहलोदूखलोलुखले ॥ १७१ ॥ मयूखादिषु आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओद् वा भवति ।। मोहो मऊहो । लोणं । इअ लवणुग्गर्मा । चोग्गुणो। चउग्गुणो । ___१ B °शन्नित्ये . २ B °स्वरव्य'. ३ P तेत्तीसा. ४ B कणे. ५ P अइ. ६ A °ग्गम. ७ P चउगुणो.

Page #505

१.१७६ ].
प्राकृतव्याकरणम् ।
४५५
चोत्थो चत्थो । चोत्थी चउत्थी । चोद्दह । चउद्दह । चोद्दसी चउइसी । चोव्वारो चउव्वारो । सोमालो सुकुमालो । कोहलं कोडहल्लं । तह मन्ने कोहलिए । ओहलो उऊहलो । ओक्खलं । उलूहलं || मोरो मऊरो इति तु मोरमयूरशब्दाभ्यां सिद्धम् ॥
अवापोते' ॥ १७२ ॥
अवापयोरुपसर्गयोरुत इति विकल्पार्थनिपाते च आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ओद् वा भवति ।। अव । ओअरइ | अवयरइ | ओआसो अवासो ॥ अप । ओसरइ अवसरइ । ओसारिअं अवसारिअं । उत । ओ वणं । ओ घणो । उअ वणं । उअ घणो ॥ क्वचिन्न भवति । अवगयं । अवसहो । उअ रवी ॥
ऊच्चोपे ॥ १७३॥
उपशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह ऊत् ओच्चादेशौ वा भवतः ॥ ऊहसिअं ओहसिअं उवहसिअं । ऊज्झाओ ओझाओ उवज्झाओ । ऊआसो ओआसो उववासो ॥
उमो निषण्णे ॥ १७४ ॥
निषण्णशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह उम आदेशो वा भवति ॥ णुमण्णो । णिसण्णो ॥
प्रावरणे अङ्ग्वाऊ ॥ १७५॥
प्रावरणशब्दे आदेः स्वरस्य परेण सस्वरव्यञ्जनेन सह अङ्गु आउ इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ पङ्कुरणं पाउरणं पावरणं ॥
स्वरादसंयुक्तस्यानादेः ॥ १७६ ॥
अधिकारोयम् । यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्भवतीति वेदितव्यम् ॥
१ B सुउमालो. २ B° पोते च ॥ ७२ ॥ ३ P पातस्य चादेः ४ P शब्दस्यादेः :

Page #506

४५६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.१७७क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् ॥ १७७॥ खरात्परेषामनादिभूतानामसंयुक्तानां कगचजतदपयवानां प्रायो लुग् भवति ॥ क । तित्थयरो । लोओ । सयढं ॥ ग । नओ। नयरं । मयको ॥ च । सई । कय-ग्गहो ॥ ज । रययं । पयावई । गओ ॥ त । विआणं । रसा-यलं । जई ॥ द । गया । मयणो ॥ ५ । रिऊ । सुउरिसो ॥ य । दयालू । नयणं । विओओ ॥ व । लायण्णं । विउहो । वलयाणलो ॥ प्रायोग्रहणात्वचिन्न भवति । सुकुसुमं । पयागजलं । सुगओ । अगरू । सचावं । विजणं । सुतारं । विदुरो। स-. पावं । समवाओ । देवो । दाणवो ॥ स्वरादित्येव । संकरो । संगमो । नकचरो । धणंजओ । विसंतवो । पुरंदरो । संवुडो , संवरो ॥ असंयुक्तस्येत्येव । अक्को । वग्गो । अञ्चो । वजं । धुत्तो । उहाँमो । विप्पो । कजं । सव्वं ॥ क्वचित्संयुक्तस्यापि । नक्तंचरः ।. नकंचरो ॥ अनादेरित्येव । कालो । गन्धो । चोरो। जारो । तरू। दवो । पावं । वण्णो ॥ यकारस्य तु जत्वम् आदौ वक्ष्यते । समासे तु वाक्यविभक्त्यपेक्षया भिन्नपदत्वमपि विवक्ष्यते । तेन तत्र यथादर्शनमुभयमपि भवति । सुहकरो सुहयरो । आगमिओ आयमिओ । जलचरो जलयरो। बहुतरो बहुअरो । सुहदो। सुहओ । इत्यादि । कचिदादेरपि । स पुनः। स उण ॥ स च । सो अ॥ चिह्न । इन्धं ॥ कचिच्चस्य जः । पिशाची । पिसाजी ॥ एकत्वम् । एगत्तं ॥ एकः । एगो ।। अमुकः । अमुगो । असुकः । असुगो ।। श्रावकः । सावगो ॥ आकारः । आगारो ॥ तीर्थकरः । तित्थगरो॥ आकर्षः। आगरिसो॥ लोगस्सुज्जोअगरा इत्यादिषु तु व्यत्ययश्च [४.४४७] इत्येव कस्य गत्वम् ॥ आर्षे अन्यदपि दृश्यते । आकुञ्चनं आउण्टणं । अत्र चस्य टत्वम् ॥
१ A विज°. २ B नत्तंचरो. ३ A °स्येति किम् । अको. ५ B उद्दामो । कजं. ५ A °देरिति किम्. ६. P °यरो। सहकारो। सहयारो। आग'. GA उणो.

Page #507

१.१८३] प्राकृतव्याकरणम् ।
४५७ • यमुना-चामुण्डा-कामुकातिमुक्तके मोनुनासिकश्च ॥१७८॥ एषु मस्य लुग् भवति लुकि च सति मस्य स्थाने अनुनासिको भवति ॥ जउँणा । चाउँण्डा । काउँओ। अणिउँतयं ॥ कचिन्न भवति । अइमुंतयं । अइमुत्तयं ॥
नावर्णात्पः ॥ १७९ ॥ अवर्णात्परस्यानादेः पस्य लुग् न भवति ॥ सवहो । सावो ॥ अनादेरित्येव । परउट्ठो ॥
अवर्णो यश्रुतिः ॥ १८० ॥ कगचजेत्यादिना लुकि सति शेषः अवर्णः अवर्णात्परो लघुप्रयत्नतरयकारश्रुतिर्भवति ॥ तित्थयरो। सयढं । नयरं । मयको । कयग्गहो । काय-मणी । रययं । पयावई । रसायलं । पायालं । मयणो । गया । नयणं । दयालू । लायण्णं ॥ अवर्ण इति किम् । सउणो । पउणो । पउरं । राईवं । निहओ । निनओ । वाऊ । कई । अवर्णादित्येव । लोअस्स । देअरो ॥ क्वचिद् भवति । पियइ ॥
कुब्ज-कर्पर-कीले कः खोपुष्पे ॥ १८१ ॥ एषु कस्य खो भवति पुष्पं चेत् कुब्जाभिधेयं न भवति ॥ खुज्जो ।
खप्परं । खीलओ ॥ अपुष्प इति किम् । बंधेउ कुज्जय-पसूणं । · आर्षेन्यत्रापि । कासितं । खासिअं । कसितं । खसि ॥ ..'. मरकत-मदकले गः कन्दुके त्वादेः ॥ १८२ ॥
अनयोः कस्य गो भवति कन्दुके त्वाद्यस्य कस्य ॥ मरगयं । मयगलो । गेन्दुअं॥
किराते चः ॥ १८३ ॥ किराते कस्य चो भवति ॥ चिलाओ ॥ पुलिन्द एवायं विधिः । कामरूपिणि तु नेष्यते । नमिमो हर-किरायं ॥ १B कीलके कः. २ B खासितं. ३ A कषितं. ४ B °द्यस्य । म°.'

Page #508

४५८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ १.१८४. शीकरे भ-हौ वा ॥ १८४ ॥ शीकरे कस्य भहौ वा भवतः ॥ सीभरो सीहरो। पक्षे । सीअरो॥
चन्द्रिकायां मः ॥ १८५ ॥ चन्द्रिकाशब्दे कस्य मो भवति ॥ चन्दिमा ॥ ... ..... - निकष-स्फटिक-चिकुरे हः ।। १८६ ॥ .. ... एषु कस्य हो भवति ॥ निहसो । फलिहो । चिहुरो । चिहुरशब्दः संस्कृतेपि इति दुर्गः ॥
ख-घ-थ-ध-भाम् ॥ १८७ ॥ स्वरात्परेषामसंयुक्तानामनादिभूतानां ख घ: थ ध भ इत्येतेषां वर्णानां प्रायो हो भवति ॥ ख । साहा । मुहं । मेहला । लिहइ ॥ घ । 'मेहो । जहणं । माहो । लाहइ ॥ थ । नाहो । आवसहो । मिहुणं । कहइ ॥ ध । साहू । वाहो । बहिरो। बाहइ । इन्द-हेणू ॥ . भ । सहा । सहावो । नहं । थणहरो। सोहइ ॥ स्वरादित्येव । संखो । संघो । कंथा । बंधो । खंभो ॥ असंयुक्तस्येत्येव । अक्खइ । अग्घइ । कत्थइ । सिद्धओ । बन्धइ । लब्भइ ॥ अनादेरित्येव । गजन्ते खे मेहा । गच्छइ घणो ॥ प्राय इत्येव । सरिसव-खलो। पलय-घणो । अथिरो । जिण-धम्मो । पण?-भओ । नभं ॥
पृथकि धो वा ॥ १८८ ॥ पृथक्शब्दे थस्य धो वा भवति ॥ पिधं पुधं । पिहं पुहं ॥ .
शृङ्खले खः कः ॥ १८९ ॥ शृङ्खले खस्य को भवति ॥ सङ्कलं ॥
__ १ B °करे भ. २ P हुग्गः . ३ P सुहं. ४ B मोहो. ५ A इंदुधण. ६ B लुब्भइ. ७ P गज्जंति. ८ B °हा फुल्ला नीवा पणत्थिरा मोरा । नट्ठो चंदुजोउ वासारत्तो हला पत्तो । गच्छ०. ९ B अत्थिरो. १. A नह....

Page #509

१.१९८] - प्राकृतव्याकरणम् ।
४५९ · पुन्नाग-भागिन्योर्गो मः ॥ १९०॥ अनयोर्गस्य मो भवति ॥ पुन्नामाइँ वसन्ते । भामिणी ॥
छागे लः ॥ १९१॥ छागे' गस्य लो भवति ॥ छालो । छाली ॥
ऊत्वे दुर्भग-सुभगे वः ॥ १९२ ॥ अनयोरूत्वे गस्य वो भवति ॥ दूहवो। सूहवो ॥ ऊत्व इति किम् । दुहओ । सुहओ ॥ .
खचित-पिशाचयोश्चः स-ल्लौ वा ॥१९३॥ ..... अनयोश्चस्य यथासंख्यं स ल इत्यादेशौ वा भवतः ॥ खसिओ खइओ । पिसल्लो पिसाओ । - जटिले जो झो वा ॥ १९४ ॥ जटिले जस्य झो वा भवति ॥ झडिलो जडिलो ॥
टो डः ॥ १९५॥ .. स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेष्टस्य डो भवति ॥ नडो । भडो। घडो। घडइ ।। स्वरादित्येव । घंटा ॥ असंयुक्तस्येत्येव । खट्टो ॥ अनादे.रित्येव । टक्को । कचिन्न भवति । अटति । अटइ ॥ . सटा-शकट-कैटभे ढः ॥ १९६॥ एषु टस्य ढो भवति ॥ सढा । सयढो । केढेवो ॥ . स्फटिके लः ॥ १९७ ॥ स्फटिके टस्य लो भवति ।। फलिहो ।
चपेटा-पाटौ वा ॥ १९८ ॥ चपेटाशब्दे ण्यन्ते च पटिधातौ टस्य लो वा भवति॥ चविला चविडा। • फालेई फाडेइ ॥ - A छागग'. २ B खटा. A ३ कैढवो. ४ P °ते च पाटौ धा'; B°ते पाटौ धा'. ५ B फालइ.

Page #510

४६०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.१९९• ठो ढः ॥ १९९ ॥ स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेष्टस्य ढो भवति ॥ मढो । सढो । कमढो । कुढारो । पढइ ॥ स्वरादित्येव । वेकुंठो ॥ असंयुक्तस्येत्येव । चिट्ठइ ॥ . अनादेरित्येव । हिअए ठाइ ॥
अङ्कोठे ल्लः ॥ २००॥ अकोठे ठस्य द्विरुक्तो लो भवति । अङ्कोल्लतेल-तुप्पं ।।
पिठरे हो वा रश्च डः ॥ २०१॥ पिठेर ठस्य हो वा भवति तत्संनियोगे च रस्य डो भवति ॥ पिहडो पिढरो॥
डो लः ॥ २०२॥ स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्डस्य प्रायो लो भवति ॥ वडवामुखम् । वलया-मुहं ॥ गरुलो। तलायं । कीलइ ॥ स्वरादित्येव । मोंडं । कोंडं ॥ असंयुक्तस्येत्येव । खग्गो ॥ अनादेरित्येव । रमइ डिम्भो ॥ प्रायोग्रहणात् कचिद् विकल्पः । वलिसं वडिसं । दालिमं दाडिमं । गुलो गुडो । णाली णाडी । णलं णडं । आमेलो आवेडो॥ कचिन्न भवत्येव । निबिडं । गउडो । पीडिअं । नीडं । उडू । तडी ॥
वेणौ णो वा ॥ २०३॥ वेणौ णस्य लो वा भवति ॥ वेलू । वेणू ॥
तुच्छे तश्च-छौ वा ॥ २०४॥ तुच्छशब्दे तस्य च छ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ चुच्छं । छुच्छं । तुच्छं ॥
तगर-त्रसर-तूबरे टः ॥ २०५॥ एषु तस्य टो भवति ॥ टगरो । टसरो । टूवरो ।।
१ B नडं. २ A आमेडो. ३ A °शौ म.

Page #511

४६१
प्राकृतव्याकरणम् । . प्रत्यादौ डः॥२०६॥ प्रत्यादिषु तस्य डो भवति ॥ पडिवन्नं । पडिहासो । पडिहारो। पाडिप्फद्धी । पडिसारो । पडिनिअत्तं । पडिमा । पडिवया । पडंसुआ । पडिकरइ । पहुडि । पाहुडं । वावडो । पडाया । बहेडओ। हरडई । मडयं ॥ आर्षे । दुष्कृतम् । दुक्कडं ॥ सुकृतम् । सुकडं ॥ आहृतम् । आहडं ॥ अवहृतम् । अवहडं । इत्यादि ॥ प्राय इत्येव । प्रतिसमयम् । पइसमयं ॥ प्रतीपम् । पईवं ॥ संप्रति । संपइ ॥ प्रतिष्ठानम् । पइट्ठाणं ॥ प्रतिष्ठा । पइट्टा ॥ प्रतिज्ञा । पइण्णा ॥ प्रति । प्रभृति । प्राभृत । व्यापृत । पताका । बिभीतक । हरीतकी । मृतक । इत्यादि ।
इत्वे वेतसे ॥२०७॥ वेतसे तस्य डो भवति इत्वे सति ॥ वेडिसो ॥ इत्व इति किम् । वेअसो ।। इः स्वप्नादौ [ १.४६ ] इति इकारो न भवति इत्व इति व्यावृत्तिबलात् ।। . . . गर्भितातिमुक्तके णः ॥ २०८॥
अनयोस्तस्य णो भवति ॥ गन्भिणो । अणिउँतयं ॥ कचिन्न भव'त्यपि । अइमुत्तयं ॥ कथम् एरावणो । ऐरावणशब्दस्य । एरावओ
इति तु ऐरावतस्य ॥ ... रुदिते दिना ण्णः ॥ २०९ ॥
रुदिते दिना सह तस्य द्विरुक्तो णो भवति ॥ रुण्णं ॥ अत्र केचिद् ऋत्वादिषु द इत्यारब्धवन्तः स तु शौरसेनीमागधीविषय एव दृश्यते इति नोच्यते । प्राकृते हि । ऋतुः । रिऊ । उऊ ॥ रजतम् । रययं ॥ एतद् । एअं ॥ गतः । गओ | आगतः । आगओ॥ सांप्रतम् । संपयं ॥ यतः । जओ ॥ ततः । तओ ॥ कृतम् । कयं ।।
- १ P°रो विकल्पेन भ; B°रो विकल्पेन भवति । इत्त्वव्या . २ P°षु तस्य द.

Page #512

४६२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [१.२१०हतम् । हयं ।। हताशः । हयासो ॥ श्रुतः। सुओ ।। आकृतिः । आकिई॥ निर्वृतः । निव्वुओ ॥ तातः । ताओ ।। कतरः । कयरो ॥ द्वितीयः । दुईओ इत्यादयः प्रयोगा भवन्ति । न पुनः उदू रयदं इत्यादि । कचित् भावेपि व्यत्ययश्च [ ४.४४७ ] इत्येव सिद्धम् ॥ दिही इत्येतदर्थ तु धृतेर्दिहिः [ २.१३१ ] इति वक्ष्यामः ॥
सप्ततौ रः ॥ २१०॥ सप्ततौ तस्य रो भवति ॥ सत्तरी ।
अतसी-सातवाहने लः ॥२११॥ अनयोस्तस्य लो भवति ॥ अलसी । सालाहणो । सालवाहणो । सालाहणी भासा ॥
पलिते वा ॥२१२॥ पलिते तस्य लो वा भवति ॥ पलिलं । पलिअं ॥
पीते वो ले वा ॥ २१३॥ पीते तस्य वो वा भवति स्वार्थलकारे परे ॥ पीवलं । पीअलं ॥ ल इति किम् । पीअं ॥
वितस्ति-वसति-भरत-कातर-मातुलिङ्गे हः ॥२१४॥ एषु तस्य हो भवति ॥ विहत्थी । वसही ॥ बहुलाधिकारात् कचिन्न भवति । वसई । भरहो । काहलो। माहुलिङ्गं । मातुलुङ्गशब्दस्य तु माउलङ्गं ॥
मेथि-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः ॥२१५॥ एषु थस्य ढो भवति । हापवादः ॥ मेढी । सिढिलो । सिढिलो । पढमो ॥
१ B हृतं २ B दुईओ. ३ B रुदू. ४ B स्वार्थे ल.'

Page #513

१,२२२] प्राकृतव्याकरणम् ।
४६३ . निशीथ-पृथिव्योर्वा ॥ २१६॥ अनयोस्थस्य ढो वा भवति ॥ निसीढो । निसीहो । पुढवी ॥ पुहवी ॥ दशन-दष्ट-दग्ध-दोला-दण्ड-दर-दाह-दम्भ-दर्भ-कदन-दोहदे
दो वा डः ॥२१७॥ एषु दस्य डो वा भवति ॥ डसणं दसणं । डट्ठो दट्ठो। डड्डो दड्डो । डोला दोला । डण्डो दण्डो । डरो दरो । डाहो दाहो । डम्भो दम्भो । डब्भो दब्भो । कंडणं कयणं । डोहलो दोहलो । दरशब्दस्य च भयाथेवृत्तेरेव भवति । अन्यत्र दर-दलिअ॥
दंश-दहोः ॥ २१८॥ अनयोर्धात्वोर्दस्य डो भवति ॥ डसइ । डहइ ॥
संख्या-गद्गदे रः ॥ २१९ ॥ संख्यावाचिनि गद्गदशब्दे च दस्य रो भवति ॥ एआरह । बारह ॥ तेरह । गग्गरं ॥ अनादेरित्येव । ते दस ॥ असंयुक्तस्येत्येव । चउहह ॥
कदल्यामद्रुमे ॥ २२० ॥ कंदलीशब्दे अद्रुमवाचिनि दस्य रो भवति ॥ करली ॥ अद्रुम इति किम् । कयली । केली ॥ - प्रदीपि-दोहदे लः ॥ २२१ ॥ प्रपूर्व दीप्यतौ धातौ दोहदशब्दे च दस्य लो भवति ॥ पलीवेइ । पलित्तं । दोहलो॥
कदम्बे वा ॥ २२२ ॥ कदम्बशब्दे दस्य लो वा भवति ॥ कलम्बो । कयम्बो॥
१ B @ो । डक्को । ड°.२ B दलिअं.३Bहंसइ.४ P °ह । ग. ५ P°व। दस,

Page #514

४६४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
दीपौ धो वा ।। २२३॥
दीप्यतौ' दस्य घो वा भवति ॥ धिप्पइ | दिप्पइ ॥
कदर्थिते वः ।। २२४ ॥
कदर्थिते दस्यवो भवति ॥ कवट्टिओ ||
ककुदे हः ।। २२५ ॥
ककुदे दस्य हो भवति ॥ कहं ॥
निषधे धो ढः ।। २२६॥ निषधे धस्य ढो भवति ॥ निसढो ।
वौषधे ।। २२७ ।।
ओषधे धस्य ढो वा भवति ।। ओसढं । ओसहं ॥
नो णः ।। २२८ ॥
[ १.२१३
स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्नस्य णो भवति ॥ कणयं । वयणं । नयणं । माणइ || आर्षे । आरनालं । अनिलो । इत्याद्यपि ॥
मयणो ।
अनलो ।
वादौ ॥ २२९ ॥
असंयुक्तस्यादौ वर्तमानस्य नस्य णो वा भवति ।। णरो नरो । गई नई । इ इ || असंयुक्तस्येत्येव । न्यायः । नाओ ॥
निम्ब- नापिते ल - हं वा ।। २३० ।।
अनयोर्नस्य ल ण्ह इत्येतौ वा भवतः ॥ लिम्बो निम्बो । हाविओ नाविओ ॥
१ P°तौ धातौ द. २ B स्य हो भवति वा ॥ ओसहं । ओखढं ॥ ३ B अनिलो ४P नई । अ°. ५ P °स्य यथासंख्यं ल.

Page #515

१.२३६ 1. प्राकृतव्याकरणम्। , पो कः॥२३१॥ स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेः पस्य प्रायो वो भवति ॥ सवहो । सावो । उवसग्गो । पैईवो । कासवो । पावं । उवमा । कविलं । कुणवं । कलावो । कवालं । महि-वालो । गो-वइ । तवइ । स्वरादित्येव । कम्पइ ।। असंयुक्तस्येत्येव । अप्पमत्तो ॥ अनादेरित्येव । सुहेण पढइ ॥ प्राय इत्येव । कई । रिऊ ॥ एतेन पकारस्य प्राप्तयोर्लोपवकारयोर्यस्मिन् कृते श्रुतिसुखमुत्पद्यते स तत्र कार्यः ।।
पाटि-परुष-परिघ-परिखा-पनस-पारिभद्रे फः॥२३२ ॥ ण्यन्ते पैटिधातौ परुषादिषु च पस्य फो भवति ॥ फालेइ फाडेइ । फरुसो । फलिहो । फलिहा । फणसो । फालिहद्दो ॥
प्रभूते वः ॥२३३॥ प्रभूते पस्य वो भवति । वहुत्तं ॥
नीपापीडे मो वा ॥ २३४॥ अनयोः पस्य मो वा भवति ॥ नीमो नीवो । आमेलो आमेडो । - पापद्धौं रः ॥ २३५॥ पापर्द्धावपदादौ पकारस्य रो भवति ॥ पारद्धी ॥ - फो भ-हौ ॥ २३६॥ स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेः फस्य भहौ भवतः ॥ कचिद् भः । रेफः । रेभो ॥ शिौ । सिभा ॥ कचित्तु हः । मुत्ताहलं ॥ कचिदुमावपि । सभलं सहलं । सेभालिआ सेहालिआ । सभरी सहरी । गुभइ गुहइ ।। स्वरादित्येव । गुंफह ॥ असंयुक्तस्येत्येव । पुप्फ ॥ अनादेरित्येव । चिट्ठइ फणी ॥ प्राय इत्येव । कसण-फणी ।।
१ B परस्य. २ P °वो । पावं. ३ P पाटि°. ४ B सिफा. 30 [ कुमारपालचरित]

Page #516

४६६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ १.२३७
बो वः ।। २३७ ॥
स्वरात्परस्यासंयुक्तस्यानादेर्बस्य वो भवति ॥ अलाबू । अलावू |
अलाऊ || शबलः । सवलो ॥
बिसिन्यां भः ।। २३८॥
बिसिन्यां बस्य भो भवति ॥ भिसिणी ॥ स्त्रीलिङ्गनिर्देशादिह न भवति । बिस-तन्तु-पेलवाणं ॥
कबन्धे म-यौ ॥ २३९ ॥
कबन्धे बस्य मयौ भवतः ॥ कमन्धो । कन्धो ॥
कैटभे भो वः ।। २४० ॥
कैटभे भस्य वो भवति ॥ केढवो ॥
विषमे मो ढो वा ॥ २४१ ॥
विषमे मस्य ढो वा भवति ॥ विसढो । विसमो ॥
मन्मथे वः ।। २४२ ॥
मन्मथे मस्य वो भवति ॥ वम्महो ||
वाभिमन्यौ ॥ २४३ ॥
अभिमन्युशब्दे मो वो वा भवति || अहिवन्नू अहिमन्नू ॥
भ्रमरे सो वा ॥ २४४ ॥
भ्रमरे मस्य सो वा भवति ॥ भसलो भमरो ॥
आदेर्यो जः ।। २४५ ॥
पदादेर्यस्य जो भवति ॥ जसो । जैमो । जाइ ॥ आदेरिति किम् । 'अवयवो T विओ ॥ बहुलाधिकारात् सोपसर्गस्यानादेरपि । संजमो । संजोगो । अवजसो ॥ क्वचिन्न भवति । पओओ || आर्षे लोपोपि । यथाख्यातम् । अहक्खायं ॥ यथाजातम् । अहाजायं ॥
१ P अलाबूः । अलावू । श° २ B जो वा भ° ३ B जम्मो.
·

Page #517

१.२५३ प्राकृतव्याकरणम् ।
४६७ • युष्मद्यर्थपरे तः ॥ २४६ ॥ युष्मच्छब्देर्थपरे यस्य तो भवति ॥ तुम्हारिसो । तुम्हकेरो ॥ अर्थपर इति किम् । जुम्हदम्ह-पयरणं ॥
यष्टयां लः ॥ २४७॥ यष्ट्यां यस्य लो भवति ॥ लट्ठी । वेणु-लट्ठी। उच्छु-लट्ठी । महु-लट्ठी ॥
वोत्तरीयानीय-तीय-कृये जः॥ २४८ ॥ उत्तरीयशब्दे अनीयतीयकृद्यप्रत्ययेषु च यस्य द्विरुक्तो जो वा भवति । उत्तरिजं उत्तरीअं । अनीय । करणिजं करणीअं । विम्हयणिज्जं विम्हयणीअं । जवणिजं जवणीअं ॥ तीय । बिइजो बीओ ॥ कृद्य । पेज्जा पेआ ॥ ___ छायायां होकान्तौ वा ॥ २४९ ॥ अकान्तौ वर्तमाने छायाशब्दे यस्य हो वा भवति ॥ वच्छस्स च्छाँही वच्छस्स च्छाया । आतपाभावः । सच्छाहं सच्छायं ॥ अकान्ताविति किम् ॥ मुह-च्छाया । कान्तिरित्यर्थः ॥
डाह-वौ कतिपये ॥२५० ॥ कतिपये यस्य डाह व इत्येतौ पर्यायेण भवतः ॥ कइवाहं । कइअवं ॥
किरि-भेरें रो डः ॥ २५१ ॥ अनयो रस्य डो भवति ।। किडी । भेडो । - पर्याणे डा वा ॥ २५२ ॥ पर्याणे रस्य डा इत्यादेशो वा भवति ॥ पडायाणं पल्लाणं ॥
करवीरे णः ॥ २५३ ॥ करवीरे प्रथमस्य रस्य णो भवति ॥ कणवीरो॥
१B विम्हणि°. २ A पेजो. ३ B छाया.. ४ B छाहा. ५ B डो वा भ.

Page #518

४६८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ १.२५४
हरिद्रादौ लः ।। २५४ ॥
हरिद्रादिषु शब्देषु असंयुक्तस्य रस्य लो भवति ॥ हलिद्दी । दलिदाइ | दलिद्दो | दालिद्दं । हलिहो । जहट्ठिलो । सिढिलो | मुहलो । चलो । वलुणो । कलुणो । इङ्गालो । सक्कालो । सोमालो । चिलाओ । फलिहा । फलिहो । फालिहद्दो । काहलो | लुक्को । अवद्दालं । भसलो। जढलं । बढलो । निठुलो || बहुलाधिकाराञ्चरणशब्दस्य पादार्थवृत्तेरेव । अन्यत्र चरण-करणं ॥ भ्रमरे ससंनियोगे एव । अन्यत्र भ्रमरो ।। तथा । जैढरं । बढरो । निङ्कुरो इत्याद्यपि ॥ हरिद्रा । दरिद्राति । दरिद्र || दारिद्र्य । हरिद्र । युधिष्ठिर । शिथिर । मुखर । चरण । वरुण । करुण । अङ्गार । सत्कार । सुकुमार किरात । परिखा । परिघ । पारिभद्र । कातर । रुग्ण । अपद्वार । भ्रमर । जरठ । बठर । निष्ठुर । इत्यादि । आर्षे दुवालसने इत्याद्यपि ॥ स्थूले लो रः ।। २५५ ॥
स्थूले लस्य रो भवति ॥ थोरं ॥ कथं थूलभद्दों । स्थूरस्य हरिद्रादिलत्वे भविष्यति ॥
लाहल-लाङ्गल-लाङ्गूले वादेर्णः ॥ २५६ ॥
एषु आदेर्लस्य णो वा भवति ।। णाहलो लाहलो ॥ णङ्गलं । लङ्गलं । णङ्गूलं । लङ्गूलं ॥
ललाटे च ।। २५७ ॥
ललाटे च आदेर्लस्य णो भवति ॥ चकार आदेरनुवृत्त्यर्थः ॥ णिडालं डालं ॥
शबरे बो मः ।। २५८ ॥
शबरे बस्य मो भवति ॥ समरो ॥
स्वप्न- नव्योर्वा ॥ २५९ ॥
अनयोर्वस्य मो वा भवति ।। सिमिणो सिविणो । नीमी नीवी ॥
१ A पदार्थ°. २B जठरं । बठरो. ३ 4 इत्यपि . ४ Bथूर.

Page #519

१.२६७ 1. प्राकृतव्याकरणम्।
४६९ , श-पोः सः ॥ २६० ॥ शकारषकारयोः सो भवति ॥ श । सहो । कुसो । निसंसो । 'वंसो । सामो । सुद्धं । दस । सोहइ। विसइ ॥ ष । सण्डो निहसो । कसाओ । घोसइ । उभयोरपि । सेसो । विसेसो ।।
सुषायां हो न वा ॥ २६१ ॥ स्नुषाशब्दे षस्य ण्हः णकाराक्रान्तो हो वा भवति ॥ सुण्हा सुसा ॥
दश-पाषाणो हः ॥ २६२ ॥ दशनशब्दे पाषाणशब्दे च शोर्यथादर्शनं हो वा भवति ॥ दह-मुहो दस-मुहो । दह-बलो. दस-बलो. । दह-रहो दस-रहो । दह दस । एआरह । बारह । तेरह । पाहाणो पासाणो ॥
दिवसे सः॥ २६३॥ दिवसे सस्य हो वा भवति ॥ दिवहो । दिवसो ।
हो घोनुस्वारात् ॥ २६४ ॥ अनुस्वारात्परस्य हस्य धो वा भवति ॥ सिंघो। सीहो ॥ संघारो संहारो । कचिदननुस्वारादपि । दाहः । दाघो ॥
षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेश्छः ॥ २६५ ॥ एष आदेर्वर्णस्य छो भवति ॥ छट्टो । छट्ठी । छप्पओ। छम्मुहो । छमी । छावो । छुहा । छत्तिवण्णो ॥ ....शिरायां वा ॥ २६६ ॥ शिराशब्दे आदेश्छो वा भवति ॥ छिरा सिरा ॥
लुग् भाजन-दनुज-राजकुले जः सस्वरस्य न वा ॥ २६७ ।। एषु सस्वरेजकारस्य लुग् वा भवति ॥ भाणं भायणं । दणु-वहो । दणुअ-वहो । रा-उलं राय-उलं ॥
१ B दंसी. २ A सामो. ३ B दसा. ४ B ण्हो वा. ५ B °स्य णका ६ P°शश'. . B हो भ. . B घो भ'.९ B °स्वारात् ।..१० Pएस्य ज,

Page #520

४७०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [१.२६८व्याकरण-प्राकारागते कगोः ॥ २६८॥ एषु को गश्च सस्वरस्य लुग् वा भवति ॥ वारणं वायरणं । पारो पायारो ॥ आओ आगओ ॥
किसलय-कालायस-हृदये यः ॥ २६९ ॥ एषु सस्वरयकारस्य लुग् वा भवति ॥ किसलं किसलयं । कालासं कालायसं । महण्णव-समा सहिआ। जाला ते सहिअएहिं-घेपन्ति । निसमणुप्पिअ-हिअस्स हिअयं ॥
दुर्गादेव्युदुम्बर-पादपतन-पादपीठेन्तर्दः ॥ २७० ॥ .. एषु सस्वरस्य दकारस्य अन्तर्मध्ये वर्तमानस्य लुग् वा भवति ॥ दुग्गा-वी। दुग्गा-एवी। उम्बरो उउम्बरो । पा-वडणं पाय-वडणं । पा-वीढं पाय-वीढं ॥ अन्तरिति किम् । दुर्गादेव्यामादौ मा भूत् ॥
यावत्तावजीवितावर्तमानावट-प्रावारक-देवकुलैवमेवे वः२७१ यावदादिषु सस्वैरवकारस्यान्तर्वर्तमानस्य लुग् वा भवति ।। जा जाव । ता ताव । जीअं जीविअं । अत्तमाणो आवत्तमाणो । अडो अवडो । पारओ पावारओ । दे-उलं देव-उलं । एमेव एवमेव ॥ अन्तरित्येव । एवमेवेन्त्यस्य न भवति ॥ . . , इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञ
शब्दानुशासनवृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः॥ यद् दोर्मण्डलकुण्डलीकृतधनुर्दण्डेन सिद्धाधिप क्रीतं वैरिकुलात् त्वया किल दलत्कुन्दावदातं यशः । भ्रान्त्वा त्रीणि जगन्ति खेदविवशं तन्मालवीनां व्यधादापाण्डौ स्तनमण्डले च धवले गण्डस्थले च स्थितिम् ॥ १ ॥
१ PB °रस्य य°.२ A उम्बरे। उउम्बरे. ३ PB°रस्य व. ४ AB वेत्यस्य. ५ B °अष्टमाध्या'. ६ P omits this verse. ७ B सिंहा. ८ B °वस्थि'.

Page #521

॥ अहं ॥
संयुक्तस्य ॥ १ ॥
अधिकारोयं ज्यायामीत् [ २.११५ ] इति यावत् । यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्संयुक्तस्येति वेदितव्यम् ॥
शक्त-मुक्त-दष्ट-रुग्ण-मृदुत्वे को वा ॥ २ ॥
एषु संयुक्तस्य को वा भवति । सक्को सत्तो । मुक्को मुत्तो । डक्को दट्ठो | लुक्को लुग्गो । माउक्कं माउत्तणं ॥
क्षः खः कचित्तु छ- झौ ॥ ३ ॥
1
क्षस्य खो भवति । खओ । लक्खणं ॥ कचित्तु छझावपि । खीणं । छीणं । झीणं । झिज्जइ ॥
ष्क-स्कयोर्नाम्नि ॥ ४ ॥
अनयोर्नानि संज्ञायां खो भवति ॥ ष्क : पोक्खरं । पोक्खरिणी । निक्खं ॥ क । खन्धो । खन्धावारो । अवक्खन्दो || नाम्नीति किंम् । दुक्करं । निक्कम्पं । निक्कओ । नमोक्कारो । सक्कयं । सक्कारो । तक्करो ॥
शुष्क- स्कन्दे वा ॥ ५॥
अनयोः ष्कस्कयोः खो वा भवति । सुक्खं सुकं । खन्दो कन्दो || कदौ ॥ ६ ॥
क्ष्वेटकादिषु संयुक्तस्य खो भवति ॥ खेडओ | क्ष्वेकशब्दो विषपर्यायः । वोटकः । खोडओ ॥ स्फोटकः । खोडओ । स्फेटकः । खेडओ ॥ स्फेटिकः । खेडिओ ॥
१ A मउत्तणं. २ B छडौ ३ AB भवति । क्वचित्तु छझावपि । खओ, ४ B छडा°. ५ PB टश,

Page #522

४७२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.७स्थाणावहरे ॥ ७॥ स्थाणौ संयुक्तस्य खो भवति हरश्चेद् वाच्यो न भवति ॥ खाणू ॥ अहर इति । किम् । थाणुणो रेहा ॥
स्तम्भे स्तो वा ॥ ८॥ स्तम्भशब्दे स्तस्य खो वा भवति ॥ खम्भो । थम्भो । काष्ठादिमयः॥
थ-ठावस्पन्दे ॥ ९॥ स्पन्दाभाववृत्तौ स्तम्भे स्तस्य थठौ भवतः ॥ थम्भो । ठम्भो ॥ स्तम्भ्यते । थम्भिज्जेइ ठम्भिजइ ॥
रक्ते गो वा ॥ १०॥ रक्तशब्दे संयुक्तस्य गो वा भवति ॥ रग्गो रत्तो ॥ . .
शुल्के ङ्गो वा ॥ ११ ॥ शुल्कँशब्दे संयुक्तस्य ङ्गो वा भवति ॥ सुङ्गं सुकं ॥
कृत्ति-चत्वरे चः ॥ १२ ॥ अनयोः संयुक्तस्य चो भवति । किच्ची । चञ्चरं ॥
त्योचैत्ये ॥ १३॥ चैत्यवर्जिते त्यस्य चो भवति ॥ सच्चं । पञ्चओ ॥ अचैत्य इति किम् । चइत्तं ॥
प्रत्यूषे षश्च हो वा ॥ १४ ॥ प्रत्यूषे त्यस्य चो भवति तत्संनियोगे च षस्य हो वा भवति ॥ पचूहो । पञ्चूसो ॥
त्व-थ्व-द्व-ध्वां च-छ-ज-झाः क्वचित् ॥ १५ ॥ एषां यथासंख्यमेते कचिद् भवन्ति ॥ भुक्त्वा । भोच्चा ॥ ज्ञात्वा । __ १B स्तभ्यते. २ A थम्भिजइ ॥र'. ३ B शुक्ले गो; P शुक्ले गो. ४ PB
शुकश.

Page #523

२.१९]
प्राकृतव्याकरणम् ।
४७३
far || श्रुत्वा । सोचा । पृथ्वी । पिच्छी ॥ विद्वान् । विज्जं ॥
बुद्धा बुझा ॥
भोश्चा सयलं पिच्छि विज्जं बुज्झा अणण्णय-ग्गामि' । चइऊण तवं काउं सन्ती पत्तो सिवं परमं ॥
वृश्चिके
॥ १६ ॥
वृश्चिके वेः सस्वरस्य स्थाने ञ्चुरादेशो वा भवति । छापवादः । विचुओ विंचुओ | पक्षे । विञ्छ ||
छोक्ष्यादौ ॥ १७ ॥
1
अक्ष्यादिषु संयुक्तस्य छो भवति । खस्यापवादः ॥ अच्छि । उच्छू | लच्छी । कच्छो । छीअं । छीरं । सरिच्छो । वच्छो । मच्छिआ । छेत्तं । छुहा । दच्छो । कुच्छी । वच्छं । छुण्णो । कच्छा । छारो । कुच्छेअयं । छुरो । उच्छा । छयं । सारिच्छं || अक्षि । इक्षु | लक्ष्मी । कक्ष क्षुत । क्षीर । सदृक्ष । वृक्ष । मक्षिका । क्षेत्र | क्षुध् । दक्ष । कुक्षि | वक्षस् । क्षुण्ण । कक्षा । क्षार | कौक्षेयक । क्षु । उक्षन् | क्षत | सादृश्ये ॥ कचित् स्थगितर्शंब्देपि । छइअं ।। आर्षे । इक्खू । खीरं । सारिक्खमित्याद्यपि दृश्यते ॥
I
क्षमायां कौ ॥ १८ ॥
कौ पृथिव्यां वर्तमाने क्षमाशब्दे संयुक्तस्य छो भवति ॥ छमा पृथिवी || लाक्षणिकस्यापि क्ष्मादेशस्य भवति । क्ष्मा । छमा | काविति किम् । खमा क्षान्तिः ॥
ऋक्षे वा ।। १९ ।।
ऋक्षशब्दे संयुक्तस्य छो वा भवति ॥ रिच्छं । रिक्खं । रिच्छो । रिक्खो ॥ कथं छूढं क्षिप्तं । वृक्ष - क्षिप्तयो रुक्ख छूढौ [ २.१२७] इति भविष्यति ॥
१ P ग्गामि ॥ वृश्चि°. २ B विंचुवो. ३ A छोऽक्षादौ ४ A अक्षादि - ५ P सादृक्ष्य. ६ A शब्दोपि ७B स्य छो भ..

Page #524

४७४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[२.२०
क्षण उत्सवे ॥ २० ॥
क्षणशब्दे उत्सवाभिधायिनि संयुक्तस्य छो भवति ॥ छणो ॥ उत्सव इति किम् । खणो ॥
ह्रस्वात् थ्य-श्व-त्स- प्सामनिश्चले ॥ २१ ॥
ह्रस्वात्परेषां ध्यश्चत्सप्सां छो भवति निश्वले तु न भवति ॥ थ्य | पच्छं । पच्छा | मिच्छा ॥ श्व । पच्छिमं । अच्छेरं । पच्छा ॥ त्स । I उच्छाहो । मच्छलो । मच्छरो । संवच्छलो । संवच्छरो । चिइच्छइ || प्स | लिच्छइ । जुगुच्छइ । अच्छरा ॥ ह्रस्वादिति किम् । ऊसारिओ । अनिश्चल इति किम् । निश्चलो || आर्षे तथ्ये चोपि । तच्चं ॥
सामर्थ्यात्सुकोत्सवे वा ॥ २२ ॥
एषु संयुक्तस्य छो वा भवति ।। सामच्छं सामत्थं । उच्छुओ ऊसुओ । उच्छवो ऊसवो ॥
स्पृहायाम् ।। २३॥
स्पृहाशब्दे संयुक्तस्य छो' भवति । फस्यापवादः ।। छिहा ।। बहुलाधिकारात्क्वचिदन्यदपि । निपिहो ||
द्य-य्य - जः ॥ २४ ॥
एषां संयुक्तानां जो भवति ॥ द्य । मज्जं । अवज्जं । वेज्जो । जुई । जोओ ॥ य । जज्जो । सेज्जा ॥ य । भज्जा । चौर्यसमत्वात् भारि । जं । वजं । पज्जाओ । पज्जतं । मज्जाया ।।
अभिमन्यौ ज- वा ।। २५ ।।
अभिमन्यौ संयुक्तस्य जो अश्व वा भवति || अहिमञ्जू | अहिमञ्जू । पक्षे । अहिमन्नू || अभिग्रहणादिह न भवति । मन्नू ॥
१ B छो वा भ° २P कज्जं । प°.

Page #525

२.३० ] प्राकृतव्याकरणम् ।
४७५ . साध्वस-ध्य-ह्यां झः ॥ २६ ॥
साध्वसे संयुक्तस्य ध्यह्ययोश्च झो भवति ॥ सज्झसं ॥ ध्य । वज्झए । झाणं । उवज्झाओ । सज्झाओ । सज्झं । विझो ॥ ह्य । सज्झो । मैझं ॥ गुज्झं । णज्झइ ॥
ध्वजे वा ॥ २७ ॥ ध्वजशब्दे संयुक्तस्य झो वा भवति ॥ झओ धओ ॥
इन्धौ झा ॥ २८ ॥ इन्धौ धातौ संयुक्तस्य झा इत्यादेशो भवति ॥ समिज्झाइ । विज्झाइ ॥ . वृत्त-प्रवृत्त-मृत्तिका-पत्तन-कदर्थिते टः ॥२९॥ एषु संयुक्तस्य टो भवति ॥ वट्टो । पयट्टो । मट्टिआ । पट्टणं । कवट्टिओ ॥ . .
तस्याधूर्तादौ ॥३०॥ तस्य टो भवति धूर्तादीन् वर्जयित्वा ।। केवट्टो । बट्टी । जट्टो । पयदृइ ।। वट्ठलं । रायवट्टयं । नट्टई । संवट्टिअं ॥ अधूर्तादाविति किम् । धुत्तो। कित्ती । वत्ता । आवत्तणं । निवत्तणं । पवत्तणं । संवत्तणं । आवत्तओ । निवत्तओ । निव्वत्तओ । पवत्तओ । संवत्तओ । वत्तिआ । वत्तिओ । कत्तिओ। उक्कत्तिओ । कत्तरी । मुत्ती । मुत्तो । मुहुत्तो ।। बहुलाधिकाराद् वट्टा ॥ धूर्त । कीर्ति । वार्ता । आवर्तन । निवर्तन । प्रवर्तन । संवर्तन । आवर्तक । निवर्तक । निवर्तक । प्रवर्तक । संवर्तक । वर्तिी । वार्तिक । कार्तिक । उत्कर्तित । कर्तरी । मूर्ति । मूर्त । मुहूर्त । इत्यादि ॥
१B बज्झए. २ B संज्झं. ३ A मज्झो. ४ B शो वा भ'. ५.B पवट्रो, ६ B°ओ। प°. ७ A कित्तिओ। उकित्तिओ. ८ Bधत. ९ B तक । प्रव. 1. B वर्तिक. ११ A उत्कीर्ति :- १२ A मुहूर्तः ॥

Page #526

४७६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ २.३१- वृन्ते ण्टः ॥३१॥ वृन्ते संयुक्तस्य ण्टो भवति ॥ वेण्टं । तालवेण्टं ॥
ठोस्थि-विसंस्थुले ॥३२॥ अनयोः संयुक्तस्य ठो भवति ॥ अट्ठी । विसंठुलं ॥
स्त्यान-चतुर्थार्थे वा ॥ ३३॥ एषु संयुक्तस्य ठो वा भवति ।। ठीणं थीणं । चउट्ठो । अटो प्रयोजनम् । अत्थो धनम् ॥
टस्यानुष्ट्रेटासंदष्टे ॥ ३४॥ उष्ट्रादिवर्जिते ष्टस्य ठो भवति ॥ लट्ठी । मुट्ठी । दिट्टी । सिट्ठी । पुट्ठो। कटुं । सुरक्षा । इट्ठो । अणिटुं । अनुश्रेष्टासंदष्ट इति किम् । उट्टो । इट्टाचुण्णं व्व । संदट्टो ॥
गर्ने डः ॥३५॥ गर्तशब्दे संयुक्तस्य डो भवति । टापवादः ॥ गड्डो । गझं ॥ ___ संमई-वितर्दि-विच्छर्द-च्छर्दि-कपर्द-मर्दिते र्दस्य ॥३६॥ एषु र्दस्य डैत्वं भवति ।। संमडो । विअडी । विच्छेहो । छडुइ । छड़ी । कवड्डो । मडिओ । संमडिओ ॥
गर्दभे वा ॥ ३७॥ गर्दभे र्दस्य डो वा भवति ॥ गडहो । गहहो ॥
कन्दरिका-भिदिपाले ण्डः ॥ ३८ ॥ अनयोः संयुक्तस्य ण्डो भवति ॥ कण्डलिआ । भिण्डिवालो ॥ .
स्तब्धे ठ-दौ ॥ ३९॥ स्तब्धे संयुक्तयोर्यथाक्रमं ठढौ भवतः ॥ ठड्डो ॥ १B °न्ते ण्टो. २ B डो. ३ B°ो । छड्डी.

Page #527

२.४७1. प्राकृतव्याकरणम् ।
४७० . दग्ध-विदग्ध-वृद्धि-वृद्धे ढः ॥४०॥ एषु संयुक्तस्य ढो भवति ॥ दडो । विअडो । वुडी । बुडो ॥ कचिन भवति । विद्ध-कइ-निरूविरं ॥
श्रद्धर्द्धि-मू?र्धन्ते वा ॥४१॥ एषु अन्ते वर्तमानस्य संयुक्तस्य ढो वा भवति ॥ सड्डा सद्धा । इडी रिद्धी । मुण्ढा मुद्धा । अड् अद्धं ॥
नझोर्णः ॥४२॥ अनयोर्णो भवति । म्न । निण्णं । पज्जुण्णो ॥ ज्ञ । णाणं । सण्णा । पण्णा । विण्णाणं ॥
पञ्चाशत्पश्चदश-दत्ते ॥ ४३॥ एषु संयुक्तस्य णो भवति ॥ पण्णासा । पण्णरह । दिणं ॥ ___ मन्यौ न्तो वा ॥४४॥ .मन्युशब्दे संयुक्तस्य न्तो वा भवति ॥ मन्तू मन्नू ॥ : स्तस्य थोसमस्त-स्तम्बे ॥ ४५ ॥
समस्तस्तम्बवर्जिते स्तस्य थो भवति ॥ हत्थो । धुई । थोचं। थो। - पत्थरो । पसत्थो । अस्थि । सस्थि ॥ असमस्तस्तम्ब इति किम् ।
समतो । तम्बो । . स्तवे वा ॥ ४६॥ स्तवशब्दे स्तस्य थो वा भवति ॥ थवो तवो ॥ - पर्यस्ते थ-टौ ॥४७॥ पर्यस्ते स्तस्य पर्यायेण थटौ भवतः ॥ पल्लत्यो पट्टो ॥
.
A पण्पदह.

Page #528

हेमचन्द्राचार्यविरचितं .. [२.४४. वोत्साहे थो हश्च ॥४८॥ ...... उत्साहशब्दे संयुक्तस्य थो वा भवति तत्संनियोगे च हस्य रः ।। . उत्थारो उच्छाहो ॥
आश्लिष्टे ल-धौ ॥ ४९॥ .. आश्लिष्टे संयुक्तयोर्यथासंख्यं ल ध इत्येतौ भवतः ॥ आलिद्धो ।
चिह्ने न्धो वा ॥ ५० ॥ . . . . चिह्ने संयुक्तस्य न्धो वा भवति । ण्हापवादः ॥ पक्षे सोपि ॥ चिन्धं इन्धं चिण्हं ॥
भस्मात्मनोः पो वा ॥ ५१ ॥ अनयोः संयुक्तस्य पो वा भवति ॥ भप्पो भस्सो । अप्पा अप्पाणो । पक्षे । अत्ता ॥ ..
ई-क्मोः ॥ ५२ ॥ हुक्मोः पो भवति ॥ कुड्डलम् । कुम्पलं । रुक्मिणी । रुप्पिणी ।। कचित् च्मोपि । रुमी रुप्पी ॥
ष्प-स्पयोः फः ॥ ५३॥ . ष्पस्पयोः फो भवति ।। पुष्पम् । पुप्फ ॥ शष्पम् । सप्फ ॥ निष्पेषः । निप्फेसो ॥ निष्पावः । निप्फावो ॥ स्पन्दनम् । फन्दणं । प्रतिस्पर्धिन् । पाडिप्फद्धी ॥ बहुलाधिकारात् कचिद् विकल्पः । बुहप्फई. बुहप्पई ॥ कचिन्न भवति । निप्पहो । णिप्पुंसणं । परोप्परम् ॥ भीष्मे ष्मः ॥ ५४॥..
. . भीष्मे ष्मस्य फो भवति ॥ भिप्फो ॥
श्लेष्मणि वा ॥ ५५॥ श्लेष्मशब्दे ष्मस्य "फो वा भवति ॥ सेफो सिलिम्हो ।
१ P टुक्मोः . २ B पो वा भ°. ३ P कुटमल.४ P पडिप्फद्धी. ५ B फो भ'.

Page #529

२.६४ } प्राकृतव्याकरणम् ।
४७९ • ताम्राने म्बः ॥ ५६ ॥ अनयोः संयुक्तस्य मयुक्तो बो भवति ॥ तम्बं । अम्बं ॥ अम्बिर तम्बिर इति देश्यौ ॥
हो भो वा ॥ ५७ ॥ ह्वस्य भो वा भवति ॥ जिब्भा जीहा ।।
वा विह्वले वौ वश्च ॥ ५८॥ विह्वले ह्वस्य भो वा भवति तत्संनियोगे च विशब्दे वस्य वा भो भवति ।। भिब्भलो विब्भलो विहलो ॥
वोर्चे ॥ ५९ ॥ ऊर्ध्वशब्दे संयुक्तस्य भो वा भवति ॥ उम्भं उद्धं ।। - कश्मीरे म्भो वा ॥६०॥ कश्मीरशब्दे संयुक्तस्य म्भो वा. भवति । कम्भारं। कम्हारा ।
न्मो मः ॥ ६१ ॥ न्मस्य मो भवति । अधोलोपापवादः ॥ जम्मो । वम्महो । मम्मणं ॥ . ग्मो वा ॥ ६२॥ • ग्मस्य मो वा भवति ॥ युग्मम् । जुम्मं जुग्गं ॥ तिग्मम् । तिम्म
तिग्गं ॥ - ब्रह्मचर्य तूर्य-सौन्दर्य-शौण्डीर्ये र्यो रः ॥ ६३ ॥ एषु यस्य रो भवति । जापवादः ॥ बम्हचेरं । चौर्यसमत्वाद् बर्हेचरिअं । तूरं । सुन्दरं । सोण्डीरं ॥
धैर्ये वा ॥ ६४॥ धैर्य यस्य रो वा भवति ।। धीरं धिजं । सूरो सुजो इति तु सूरसूर्य. प्रकृतिभेदात् ॥
१P विह्वलशब्दस्य ह. २ AB कम्भारो कम्हारो. ३ Bबम्भचेरं, ४B बम्भव'

Page #530

४८०
__ हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.६५ - · एतः पर्यन्ते ॥६५॥ पर्यन्ते एकारात्परस्य यस्य रो भवति ॥ पेरन्तो ॥ एत इति किम् । पज्जन्तो ॥
आश्चर्ये ॥६६॥ आश्चर्ये ऐतः परस्य यस्य रो भवति ॥ अच्छेरं ॥ एत इत्येव । अच्छरि।
अतो रिआर-रिज-रीअं ॥ ६७॥ आश्चर्ये अकारात्परस्य यस्य रिअ अर रिज रीअ इत्येते आदेशा. भवन्ति ।। अच्छरिअं अच्छअरं अच्छरिजं अच्छरीअं ॥ अत इति किम् । अच्छेरं ॥ ___ पर्यस्त-पर्याण-सौकुमार्ये लः ॥ ६८ ॥ . ऐषु यस्य ल्लो भवति । पर्यस्तं पल्लय़ पल्लत्थं । पल्लाणं । सोअमलं ॥ पल्लङ्को इति च पल्यङ्कशब्दस्य यलोपें द्वित्वे च ॥ पलिअको इत्यपि चौर्यसमत्वात् ॥
बृहस्पति-वनस्पत्योः सो वा ॥ ६९ ॥ अनयोः संयुक्तस्य सो वा भवति ॥ बहस्सई बहप्फई । भयस्सई भयप्फई । वणस्सई वणप्फई ॥
बाष्पे होश्रुणि ॥ ७० ॥ बाष्पशब्दे संयुक्तस्य हो भवति अश्रुण्यभिधेये ॥ बाहो नेत्रजलम् ।। अश्रुणीति किम् ।। बप्फो ऊष्मा ।।
कार्षापणे ॥ ७१॥ कार्षापणे संयुक्तस्य हो भवति ॥ काहावणो ॥ कथं कहावणो । हस्वः संयोगे [१.८४] इति पूर्वमेव ह्रस्वत्वे पश्चादादेशे । कर्षापणशब्दस्य वा भविष्यति ॥
१B ॥ ६६ ॥ एतः. २ PB ॥ ६८ ॥ पर्यस्त-पर्याण-सौकुमार्य एषु. ३ P बिह. ४ A बाप्फो.

Page #531

२.७६] प्राकृतव्याकरणम् ।
४८१ दुःख-दक्षिण-तीर्थे वा ॥ ७२ ॥ .... . एषु संयुक्तस्य हो वा भवति ॥ दुहं दुक्खं । पर-दुक्खे दुक्खिआ विरला । दाहिणो दक्खिणो । तूहं तित्थं ॥
कूष्माण्ड्यां ष्मो लस्तु ण्डो वा ॥ ७२ ॥ कूष्माण्ड्यां ष्मा इत्येतस्य हो भवति ण्ड इत्यस्य तु वा लो भवति । कोहली कोहण्डी ॥
पक्ष्म-रम-ष्म-स्म-मां म्हः॥ ७४ ॥ पक्ष्मशब्दसंबन्धिनः संयुक्तस्य इमष्मस्ममां च मकाराक्रान्तो हकार आदेशो भवति ॥ पक्ष्मन् । पम्हाइं । पम्हल-लोअणा ॥ श्म । कुश्मानः । कुम्हाणो। कश्मीराः । कम्हारा । ष्म । ग्रीष्मः । गिम्हो । ऊष्मा । उम्हा । स्म । अस्मादृशः । अम्हारिसो । विस्मयः । विम्हओ ॥ ह्म । ब्रह्मा बम्हा ॥ सुह्माः । सुम्हा । बम्हणो । बह्मचेरं ॥ क्वचित् म्भोपि दृश्यते । बम्भणो । बम्भचेरं । सिम्भो । कचिन्न भवति । रश्मिः । रस्सी । स्मरः । सरो ॥ .
· सूक्ष्म-श्न-ष्ण-न-ह-ह-क्ष्णां ण्हः ॥ ७५ ॥ सूक्ष्मशब्दसंबन्धिनः संयुक्तस्य इनष्णनहक्ष्णां च णकाराकान्तो 'हकार आदेशो भवति ॥ सूक्ष्मं । सण्हं ॥ न । पण्हो । सिण्हो॥ ष्ण । विण्हू । जिण्हू । कण्हो । उण्हीसं ॥ स्त्र । जोण्हा । पहाओ । पण्हुओ ॥ ह। वही । जण्हू ॥ ह। पुव्वण्हो । अवरण्हो ॥ क्ष्ण । सण्हं । तिहं ॥ विप्रकर्षे तु कृष्णकृत्स्नशब्दयोः कसणो। कसिणो ।'
हो ल्हः ॥ ७६ ॥ हः स्थाने लकाराकान्तो हैकारो भवति ॥ कल्हारं । पल्हाओ ॥
... १ B °क्खेण दु. २ Bइत्येतस्य. ३ A पक्ष्म. ४ P पक्ष्मलालो.५ Bबम्हा । .. बद. ६A भो ..A संभो. ८ B°कारादे'. ९Bविण्हू ।क. १० R°न्तो हो भ. - 81 [ कुमारपालचरित ]

Page #532

४८२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ २.७७‘क-ग-ट-ड-त-द-प-श-ष-स-x-क-पामूर्ध्व लुक् ॥ ७७ ॥ एषां संयुक्तवर्णसंबन्धिनामूर्ध्व स्थितानां लुम् भवति ॥ के । भुतं । सित्थं ।। ग । दुद्धं । मुद्धं ॥ ट । षट्पदः । छप्पओ ॥ कट्फलम् । कप्फलं ।। ड । खड्गः । खग्गो ॥ षड्जः। सज्जो ॥ त । उप्पलं । उप्पाओ ।। द । मद्गः । मग्गू । मोग्गरो ॥ प । सुत्तो । गुत्तो ॥ श । लण्हं । णिञ्चलो । चुअइ ॥ष । गोट्ठी । छट्ठो। निट्टरो ॥ स । खलिओ। नेहो ॥ क । दु:खम् । दुक्खं ॥ -प। अंत:पातः । अंतप्पाओ ॥
अधो म-न-याम् ॥ ७८ ॥ मनयां संयुक्तस्याधो वर्तमानानां लुम् भवति ।म । जुग्गं । रस्सी । सरो । सेरं ॥ न । नग्गो । लग्गो ॥ य । सामा । कुई। वाहो ॥
सर्वत्र ल-ब-रामवन्द्रे ॥ ७९ ॥ . वन्द्रशब्दीदन्यत्र लबरां सर्वत्र संयुक्तस्योर्ध्वमधश्च स्थितानां लुग् भवति ॥ ऊर्ध्वं ॥ ल । उल्का । उक्का । वल्कलम् । वक्कलं ।। ब । शब्दः । सद्दो॥ अब्दः। अहो ॥ लुब्धकः लोंद्धओ ॥ र । अर्कः । अक्को । वर्गः । वग्गो । अधः । श्लक्ष्णम् । सण्हं । विक्लवः । विक्कवो । पक्कम् । पक्कं पिकं ।। ध्वस्तः । धत्थो । चक्रम् । चक्कं । प्रहः । गहो । रात्रिः । रत्ती ॥ अत्र द्व इत्यादिसंयुक्तानामुभयप्राप्तौ यथादर्शनं लोपः ॥ कचिदूर्ध्वम् । उद्विग्नः । उव्विग्गो ॥ द्विगुणः । वि-उणो ॥ द्वितीयः । बीओ । कल्मषम् । कम्मसं ॥ सर्वम् । सव्वं ॥ शुल्बम् । सुब्बं ॥ कचित्त्वधः । काव्यम् । कव्वं ।। कुल्या । कुल्ला ॥ माल्यम् । मल्लं । द्विपः। दिओ॥ द्विजातिः । दुआई ॥ कचित्पर्यायेण । द्वारम् । बारं । दारं ॥ उद्विग्नः। उव्विग्गो। उव्विण्णो ॥ अवन्द्र दृति किम् । चन्द्रं । संस्कृतसमोयं प्राकृतशब्दः । अत्रोत्तरेण विकल्पोपि न भवति निषेधसामर्थ्यात् ॥
१ B क । भुक्तं । भु. २ B °तं । सिक्थं । सि. ३ A तप्पाओ. ४P बन्ने; B °चन्द्रे. ५ P बन्द्र; B चंद्र. ६ B पक्कं । पि°. P अबन्द्र; B अचंद्र. ८ P बन्द्र; B चंद्रं.

Page #533

२.८६ ] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
४८३ द्रे रो न वा ॥ ८० ॥ द्रशब्दे रेफस्य वा लुग् भवति ॥ चन्दो चन्द्रो । रुद्दो रुद्रो । भई भद्रं । समुद्दो समुद्रो ॥ हृदशब्दस्य स्थितिपरिवृत्तौ द्रह इति रूपम् । तत्र द्रहो दहो । केचिद् रलोपं नेच्छन्ति । द्रहशब्दमपि कश्चित् संस्कृतं मन्यते ॥ वोद्रहादयस्तु तरुणपुरुषादिवाचका नित्यं रेफसंयुक्ता देश्या एव । सिक्खन्तु वोद्रहीओ। वोद्रह-द्रहम्मि पडिआ ॥
धात्र्याम् ॥ ८१॥ धात्रीशब्दे रस्य लुग् वा भवति ॥ धत्ती । ह्रस्वात् प्रागेव रलोपे धाई । पक्षे । धारी॥
तीक्ष्णे णः ॥ ८२ ॥ तीक्ष्णशब्दे णस्य लुग् वा भवति ।। तिक्खं । तिण्हं ॥
ज्ञो जः ॥ ८३ ॥ . ज्ञः संबन्धिनो अस्य लुग् वा भवति ।। जाणं णाणं । सव्वजो सव्वण्णू ।
अप्पज्जो अप्पण्णू । दइवज्जो दइवण्णू । इङ्गिअन्जो ईङ्गिअण्णू । मणोजं । मणोण्णं । अहिजो अहिण्णू । पज्जा पण्णा । अज्जा आणां । संजा
सण्णा ॥ कंचिन्न भवति । विण्णाणं ॥ . . . मध्याह्ने हः ॥ ८४ ॥ मध्याह्ने हस्य लुग् वा भवति ॥ मज्झन्नो मज्झण्हो ॥
दशाहे ॥ ८५॥ पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् । दशार्हे हस्य लुग भवति ॥ दसारो॥ - आदेः श्मश्रु-श्मशाने ॥ ८६ ॥ अनयोरादे ग् भवति ॥ मासू मंसू मस्सू । मसाणं ॥ आर्षे श्मशानशब्दस्य सीआणं सुसाणमित्यपि भवति ॥
१ B °ब्दे परे रे . २ A अंगि'. ३ B अण्णा. । सज्जा । सं.

Page #534

४८४ हेमचन्द्राचार्यविरचितं.. [ २.८७
वो हरिश्चन्द्रे ॥ ८७॥ हरिश्चन्द्रशब्दे श्व इत्यस्य लुग् भवति ।। हरिअन्दो ॥
रात्रौ वा ॥ ८८ ॥ रात्रिशब्दे संयुक्तस्य लुग् वा भवति ॥ राई रत्ती ॥
अनादौ शेषादेशयोर्द्वित्वम् ॥ ८९ ॥ पदस्यानादौ वर्तमानस्य शेषस्यादेशस्य च द्वित्वं भवति॥शेष । कप्पतरू। भुत्तं । दुद्धं । नग्गो । उक्का । अको । मुक्खो ॥ आदेश । डक्को । जक्खो । रग्गो । किच्ची । रुप्पी ॥ क्वचिन्न भवति । कसिणो ॥ अनादाविति किम् । खलिअं । थेरो । खम्भो । द्वयोस्तु द्वित्वमस्त्येवेति न भवति । विश्नुओ। भिण्डिवालो ॥
द्वितीय-तुर्ययोरुपरि पूर्वः ॥ ९० ॥ द्वितीयतुर्ययोर्द्वित्वप्रसङ्गे उपरि पूर्वी भवतः । द्वितीयस्योपरि प्रथमश्चतुर्थस्योपरि तृतीय इत्यर्थः ॥ शेष । वक्खाणं । वग्यो । मुच्छा । निज्झरो । कटुं । तित्थं । निद्धणो । गुप्फ । निब्भैरो ॥ आदेश । जक्खो ॥ घस्य नास्ति ।। अच्छी । मझं । पट्ठी । वुड्डो । हत्थो । आलिद्धो । पुप्फ । भिब्भलो ॥ तैलादौ [२.९८] द्वित्वे ओक्खलं ॥ सेवादौ [२.९९] नक्खा । नहा ॥ समासे । कइ-द्धओ कइ-धओ ।। द्वित्व इत्येव । खाओ ॥
दीर्घ वा ॥ ९१॥ दीर्घशब्दे शेषस्य घस्य उपरि पूर्वो वा भवति ॥ दिग्घो दीहो ॥
न दीर्घानुस्वारात् ॥ ९२ ॥ दीर्घानुस्वाराभ्यां लाक्षणिकाभ्यामलाक्षणिकाभ्यां च परयोः शेषादेशयोर्द्वित्वं न भवति ॥ छूढो । नीसासो । फासो ॥ अलाक्षणिक ।
१ B °ौ॥. २ B निब्भरो. ३ B निज्झरो. ४P उक्खलं.५ B से वा । क. ६ B °णिकं.

Page #535

२.९७] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
४८५ पार्श्वम् । पासं ॥ शीर्षम् । सीसं ॥ ईश्वरः । ईसरो ॥ द्वेष्यः। वेसो ॥ लास्यम् । लासं ॥ आस्यम् । आसं ॥ प्रेष्यः । पेसो ॥ अवमाल्यम् ।
ओमालं ॥ आज्ञा । आणा । आज्ञप्तिः । आणत्ती ॥ आज्ञपनं । आणवणं ॥ अनुस्वारात् । व्यस्रम् । तंसं ॥ अलाक्षणिक । संझा । विंझो । कंसालो ॥
र-होः ॥ ९३ ॥ रेफहकारयोर्द्वित्वं न भवति ॥ रेफः शेषो नास्ति ॥ आदेशै । सुन्दरं । बम्हेंचरं । पेरन्तं ॥ शेषस्य हस्य । विहलो ॥ आदेशस्य । कहावणो ॥ ... धृष्टद्युम्ने णः ॥ ९४ ॥ धृष्टद्युम्नशब्दे आदेशस्य णस्य द्वित्वं न भवति ॥ धट्ठज्जुणो ॥
कर्णिकारे वा ॥ ९५ ॥ कर्णिकारशब्दे शेषस्य णस्य द्वित्वं वा न भवति ॥ कणिआरो कण्णिआरो॥
दृप्ते ॥ ९६ ॥ दृप्तशब्दे शेषस्य द्वित्वं न भवति ॥ दरिअ-सीहेण ॥ · · समासे वा ॥ ९७ ॥
शेषादेशयोः समासे द्वित्वं वा भवति ॥ नइ-ग्गामो नइ-गामो । कुसुमप्पंयरो कुसुम-पयरो। देव-त्थुई देव-थुई । हर-क्खन्दा हर-खन्दा । आणाल-क्खम्भो आणाल-खम्भो ॥ बहुलाधिकारादशेषादेशयोरपि । स-प्पिवासों स-पिवासो । बद्ध-प्फलो बद्ध-फलो । मलय-सिहरक्खण्डं मलय-सिहर-खण्डं । पम्मुकं पमुक्कं । अईसणं अदंसणं । पडिक्कूलं पडिकूलं । तेल्लोकं तेलोकं इत्यादि ।
...१ B°ज्ञापनं. २ B °णिकं. ३ PB °देशे, ४ B बम्भचे . ५ B°स्य द्वि.
६ P वा भ.P °स्य तस्य द्वि.

Page #536

४८६ हेमचन्द्राचार्यविरचितं.
[२.९८. तैलादौ ॥ ९८॥ तैलादिषु अनादौ यथादर्शनमन्त्यस्यानन्त्यस्य च व्यञ्जनस्य द्वित्वं भवति ॥ तेल्लं । मण्डुक्को । वेइल्लं । उज्जू । विड्डा । वहुत्तं ॥ अनन्त्यस्य । सोत्तं । पेम्मं । जुव्वणं ॥ आर्षे । पडिसोओ । विस्सोअसिआ ॥ तैल । मण्डूक । विचकिल । ऋजु । ब्रीडा । प्रभूत । स्रोतस् । प्रेमन् । यौवन इत्यादि ।
सेवादौ वा ॥ ९९ ॥ सेवादिषु अनादौ यथादर्शनमन्त्यस्यानन्त्यस्य च द्वित्वं वा भवति । सेव्वा सेवा ॥ नेईं नीडं । नक्खा नहा । निहित्तो निहिओ । वाहित्तो वाहिओ । माउकं माउअं । एक्को एओ। कोउहल्लं कोउहलं । वाउल्लो वाउलो । थुल्लो थोरो । हुत्तं हूअं । दइव्वं दइवं । तुण्हिक्को तुण्हिओ । मुक्को मूओ । खण्णू खाणू। थिणं थीणं ॥ अनन्त्यस्य । अम्हक्केरं अम्हकेरं । तं च्चेअ तं चेअ । सो चिअ सो चिअ ॥ सेवा । नीड । नख । निहित । व्याहृत । मृदुक । एक । कुतूहल । व्याकुल । स्थूल । हूत । दैव । तूष्णीक । मूक । स्थाणु । स्त्यान । अस्मदीय । चेअ । चिअ । इत्यादि ।
शाङ्गै ङात्पूर्वोत् ।। १०० ॥ , शाङ्गे ङात्पूर्वो अकारो भवति ॥ सारङ्गं ॥
क्ष्मा-श्लाघा-रत्नेन्त्यव्यञ्जनात् ॥ १०१ ॥ एषु संयुक्तस्य यदन्त्यव्यञ्जनं तस्मात्पूर्वोद् भवति ॥ छमा । सलाहा । रयणं ॥ आर्षे सूक्ष्मेपि । सुहमं ॥
स्नेहान्योर्वा ॥ १०२ ॥ अनयोः संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्वोकारो वा भवति ॥ सणेहो नेहो । अगणी अग्गी ॥
१ B नेडं. २ A थेरो.

Page #537

२.१०७].
प्राकृतव्याकरणम् ।
प्लक्षे लात् ॥ १०३ ॥
प्लक्षशब्दे संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनाल्लात्पूर्वोद् भवति || पलक्खो ॥
४८७
- श्री ही कृत्स्न-क्रिया - दिष्ट्यास्विंत् ॥ १०४॥
एषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व इकारो भवति || है | अरिहइ । अरिहा । रिहा । बरिह || श्री । सिरी ॥ ह्री । हिरी ॥ ह्रीतः । हिरीओ ॥ अह्नीकः | अहिरीओ ॥ कृत्स्नः । कसिणो ॥ क्रिया । किरिआ || आर्षे तु । इयं नाणं किया -हीणं ॥ दिष्ट्या । दिट्ठिआ ||
र्श - - तप्त वजे वा ॥ १०५ ॥
शर्षयोस्तप्तवत्रैयो
संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व इकारो वा भवति ॥
शै । आयरिसो आयंसो । सुदरिसणो सुदंसणो । दरिसणं । दंसणं ॥ र्ष । वरिसं वासं । वरिसा वासा । वरिस - सयं वास सयं ॥ व्यवस्थितविभाषया क्वचिनित्यम् । परामरिसो । हरिसो । अमरिसो ॥ त । तविओ तत्तो ॥ व । वरं वज्जं ॥
लात् ।। १०६ ।।
संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनाल्लात्पूर्व इद् भवति || किलिन्नं । किलिङ्कं । सिलिङ्कं । पिलुङ्कं । पिलोसो । सिलिम्हो । सिलेसो । सुक्किलं । सुइलं । सिलोओ । किलेसो । अम्बिलं । गिलाइ । गिलाणं । मिलाइ । मिलाणं । किलम्मइ । किलन्तं ।। क्वचिन्न भवति । कमो । पवो । विप्पवो । सुक्क पक्खो || उत्प्लावयति । उप्पावेइ ॥
- स्याद्-भव्य-चैत्य- चौंर्यसमेषु यात् ।। १०७ ।।
स्यादादिषु चौर्यशब्देन समेषु च संयुक्तस्य यात्पूर्व इद् भवति ॥ सिआ । सिआ-वाओ । भविओ । चेइअं ॥ चौर्यसम । चोरिअं । थेरिअं । भारिआ । गम्भीरिअं । गहीरिअं । आर्यरिओ । सुन्दरिअं । सोरिअं । वीरिअं । वरिअं । सूरिओ । धीरिअं । बम्हचरिअं ॥
1
१ Bष्ट्यामित्. २ B अरिहो. ३ PB हिरिओ. ४ B अहरिओ B योः सं, ६ PB तप्तः, ७ PB वज्रं. ८ P सुकिलं. ९ P आइरिओ. १०B बंभच',

Page #538

४८८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.१०८स्वप्ने नात् ॥ १०८॥ स्वप्नशब्दे नकारात्पूर्व इद् भवति ॥ सिविणो ॥
स्निग्धे वादितौ ॥ १०९॥ स्निग्धे संयुक्तस्य नात्पूर्वी अदितौ वा भवतः ॥ सणिद्धं सिणिद्धं । . पक्षे निद्धं ॥ - कृष्णे वर्णे वा ॥ ११०॥ कृष्णे वर्णवाचिनि संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्वी अदितौ वा भवतः ॥ कसणो कसिणो कण्हो । वर्ण इति किम् ॥ विष्णौ कण्हो ॥ .. ' उच्चार्हति ॥ १११ ॥ अर्हत्-शब्दे संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उत् अदितौ च भवतः ॥ अरहो अरहो अरिहो । अरुहन्तो अरहन्तो अरिहन्तो ॥ __ पद्म-छद्म-मूर्ख-द्वारे वा ॥ ११२ ॥ एषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उद् वा भवति ॥ पउमं पोम्मं । छउम छम्मं । मुरुक्खो मुक्खो । दुारं । पक्षे । वारं। देरं। दारं ॥ - तन्वीतुल्येषु ॥ ११३॥ उकारान्ता ङीप्रत्ययान्तास्तन्वीतुल्याः । तेषु संयुक्तस्यान्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उकारो भवति ॥ तणुवी । लहुवी । गरुवी । बहुवी । पुहुवी । मउवी ।। क्वचिदन्यत्रापि । नुन्नम् । सुरुग्धं ॥ आर्षे । सूक्ष्मम् । सुहुमं ॥
एकस्वरे श्वः-स्वे ॥ ११४ ॥ एकस्वरे पदे यौ श्वस् स्व इत्येतौ तयोरन्त्यव्यञ्जनात्पूर्व उद् भवति ।। श्वः कृतम् । सुवे कयं ।। स्वे जनाः ।। सुवे जणा ॥ एकस्वर इति किम् । स्व-जनः । स-यणो ।।
. १ B नात्पू. २ P णिद्धं. ३ B°क्तव्य'. ४ P रं । बारं । दे°. AB °न्तात् ङी. ६ A पहुवी. ७ A °न्यदपि.

Page #539

२.१२३]
प्राकृतव्याकरणम् ।
ज्यायामीत् ॥ ११५ ॥
ज्याशब्दे अन्त्यव्यञ्जनात्पूर्व ईद् भवति || जीआ ॥
करेणू-वाराणस्यो र णोर्व्यत्ययः ॥ ११६ ॥
अनयो रेफणकारयोर्व्यत्ययः स्थितिपरिवृत्तिर्भवति ॥ कणेरू । वाणारसी || स्त्रीलिङ्गनिर्देशात्पुंसि न भवति । एसो करेणू ॥
आलाने लनोः ।। ११७॥
आलानशब्दे लनोर्व्यत्ययो भवति ॥ आणालो । आणाल खम्भो ||
अचलपुरे चलोः ॥ ११८ ॥
अचलपुरशब्दे चकारलकारयोर्व्यत्ययो भवति ॥ अलचपुरं ॥
४८९
महाराष्ट्रे ह-रोः ॥ ११९ ॥
महाराष्ट्रशब्दे हरोर्व्यत्ययो भवति || मरहट्टं ॥
हृदे ह - दोः ॥ १२० ॥
हृदशब्दे हकारदकारयोर्व्यत्ययो भवति ॥ हो || आर्षे । हरए मण्डर ||
हरिताले र- लोर्न वा ॥ १२१ ॥
हरितालशब्दे · रकारलकारयोर्व्यत्ययो वा भव ॥ हलिआरो . हरिआलो ।
लघुके ल-होः ।। १२२ ॥
लघुकशब्दे घस्य हत्वे कृते लहोर्व्यत्ययो वा भवति । हलुअं । लहुअं ॥ घस्य व्यत्यये कृते पदादित्वात् हो न प्राप्नोतीति हकरणम् ||
ललाटे ल-डोः ॥ १२३ ॥
ललाटशब्दे लकारडकारयोर्व्यत्ययो भवति वा ॥ णडालं । णलाङः । १. P°लखम्भो. २ B° पुरे श° ३ P दहो.

Page #540

४९०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [२.१२४ललाटे च [१.२५७] इति आदेर्लस्य णविधानादिह द्वितीयो लः स्थानी॥
ह्ये ह्योः ॥ १२४ ॥ ह्यशब्दे हकारयकारयोर्व्यत्ययो वा भवति ॥ गुह्यम् । गुय्हं गुज्झं ॥ सह्यः । सय्हो सज्झो॥
स्तोकस्य थोक-थोव-थेवाः ॥ १२५॥ स्तोकशब्दस्य एते त्रय आदेशा भवन्ति वा ॥ थोकं थोवं थेवं । पक्षे । थोअं॥
दुहित-भगिन्यो—आ-बहिण्यौ ॥ १२६ ॥ अनयोरेतावादेशौ वा भवतः ॥ धूआ दुहिआ । बहिणी भइणी ॥
वृक्ष-क्षिप्तयो रुक्ख-छूढौ ॥१२७॥ वृक्षक्षिप्तयोर्यथासंख्यं रुक्ख छूढ इत्यादेशौ वा-,भवतः । रुक्खो वच्छो। छूढं खित्तं । उच्छूढं । उक्खित्तं ॥
वनिताया विलया ॥ १२८ ॥ वनिताशब्दस्य विलया इत्यादेशो वा भवति ॥ विलया वणिआ ॥ विलयेति संस्कृतेपीति केचित् ॥ .
गौणस्येषत कूरः ॥ १२९॥ ईषच्छब्दस्य गौणस्य कूर इत्यादेशो वा भवति ।। चिंच व्व कूर-पिक्को । . पक्षे । ईसि ॥
स्त्रिया इत्थी ॥ १३०॥ स्त्रीशब्दस्य इत्थी इत्यादेशो वा भवति ॥ इत्थी थी ॥ .
धृतेर्दिहिः ॥१३१॥ धृतिशब्दस्य दिहिरित्यादेशो वा भवति ॥ दिही धिई । १P °पक्का. २ B वा ॥ दिही.

Page #541

२.१३८]
प्राकृतव्याकरणम् ।
माजीरस्य मञ्जर-अरौ ॥ १३२ ॥
मार्जारंशब्दस्य मञ्जर वञ्जर इत्यादेशौ वा भवतः । मञ्जरो वञ्जरो । पक्षे | मज्जारो ||
वैडूर्यस्य वेरुलिअं ॥ १३३ ॥
वैडूर्यशब्दस्य : वेरुलिअ इत्यादेशो वा भवति || वेरुलिअं । वेडुजं ॥
1
एहि एता इदानीमः ॥ १३४ ॥
अस्य एतावादेशौ वा भवतः ॥ एहि । एत्ता । इआणि ॥ पूर्वस्य पुरमः ॥ १३५ ॥
पूर्वस्य स्थाने पुरिम इत्यादेशो वा भवति ।। पुरिमं पुव्वं ॥ त्रस्तस्य हित्थ - तद्वौ ।। १३६ ॥
४९१
त्रस्त शब्दस्य हित्थ तट्ट इत्यादेशौ वा भवतः ॥ हित्थं तङ्कं तत्थं ॥ बृहस्पतौ बहो भयः ॥ १३७ ॥
बृहस्पतिशब्दे बह ं इत्यस्यावयवस्य भय इत्यादेशो वा भवति ।। भय: सई भयफई भयप्पई || पक्षे | बहस्सई | बहरफई । बहप्पई || वा बृहस्पती [ १.१३८ ] इति इकारे उकारे च बिस्साई | बिहई | बिप्पई । बुहस्स | बुहई |पई ||
मलिनो भय- शुक्ति छुप्तारब्ध- पदातेर्मइलावह - सिप्पि-छिका
- दत्त - पाइकं ॥ १३८ ॥
मलिनँ ।
मलिनादीनां यथासंख्यं मइलादय आदेशा वा भवन्ति ॥ मइलं मलिणं || उभयै । अवहं । उवहमित्यपि केचित् । आसं । उभयत्रलं ।। आर्षे । उभयोकालं ॥ शुक्ति । सिप्पी सुंत्ती ॥
अवहो -
१ B मार्जारस्य. २ B वैडुजं. ३ B ' तट्ठावित्या . ४ P इत्येतस्य भ. ५ B बिहृप्पई । मलि°. ६ PB मलिनं. ७ PB उभयं. ८P शुक्तिः ९ B ती ॥ सुप्त । छुप्त ॥

Page #542

४९२
हमचन्द्राचार्यविरचितं . [ २.१३९छुप्त । छिक्को छुत्तो ॥ आरब्ध । आढत्तो आरद्धो ॥ पदौति । पोइक्को पाई ॥
दंष्ट्राया दाढा ॥ १३९ ॥ पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् । दंष्ट्राशब्दस्य दाढा इत्यादेशो भवति ॥ दाढी । अयं संस्कृतेपि ॥
• बहिसो बाहिं-बाहिरौ ॥ १४० ॥ . ... बहिःशब्दस्य बाहिं बाहिर इत्यादेशौ भवतः ॥ बाहिं बाहिरं ॥
अधसो हेहूँ॥ १४१॥ अधस्शब्दस्य हेट्ठ इत्ययमादेशो भवति ॥ हेढें ॥
मातृ-पितुः स्वसुः सिआ-छौ ॥ १४२॥ मातृपितृभ्यां परस्य स्वसृशब्दस्य सिआ छा इत्यांदेशौ भवतः ॥ माउसिआ । माउ-च्छा । पिउ-सिआ । पिउ-च्छा ॥ - तिर्यचस्तिरिच्छिः ॥ १४३ ॥. तिर्यचशब्दस्य तिरिच्छिरित्या देशो भवति ॥ तिरिच्छि पेच्छइ ॥ आर्षे तिरिओं इत्यादेशोपि । तिरिआ ॥
गृहस्य घरोपतौ ॥ १४४ ॥ गृहशब्दस्य घर इत्यादेशो भवति पतिशब्द श्चेत् परो न भवति ॥ घरो। घर-सामी । राय-हरं ॥ अपताविति किम् । गह-वई ॥
शीलाद्यर्थस्येरः ॥ १४५ ॥ शीलधर्मसाध्वर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य इर इत्यादेशो भवति ।। हसनशीलः हसिरो । रोविरो । लजिरो । जम्पिरो। वेविरो। भमिरो। ऊससिरो॥ केचित् तृन एव इरमाहुस्तेषां नमिरगमिरादयो न सिध्यन्ति । तृनोत्र रादिना बाधितत्वात् ॥
१P छुप्तः. २ Pआरब्धः. ३ PB पदातिः. ४ Aपायको. ५ Pदाढा । बहि. ६ PB इत्यादे'. ७ B तिर्यच. ८ P°च्छि इत्या . ९A तिरिअ. १: B °यघरं.

Page #543

१.१५१] प्राकृतव्याकरणम् ।
४९३ + क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः ॥ १४६ ॥ क्त्वाप्रत्ययस्य तुम् अत् तूण तुआण इत्येते आदेशा भवन्ति ॥ तुम् । दुटुं । मोत्तुं ॥ अत् । भमिअ । रमिअ ॥ तूण । घेत्तूण । काऊण ॥ तुआण । भेत्तुआण । सोउआण ॥ वन्दित्तु इत्यनुस्वारलोपात ॥ वन्दित्ता इति सिद्धसंस्कृतस्यैव वलोपेन ।। कट्टै इति तु आर्षे ।
इदमर्थस्य केरः ॥ १४७ ॥ इदमर्थस्य प्रत्ययस्य केर इत्यादेशो भवति ॥ युष्मदीयः । तुम्हकेरो ॥ अस्मदीयः । अम्हकेरो ॥ न च भवति । मईअ-पक्खे । पाणिणीआ ॥
पर-राजभ्यां क्व-डिकौ च ॥ १४८ ॥ पर राजन् इत्येताभ्यां परस्येदमर्थस्य प्रत्ययस्य यथासंख्यं संयुक्तो को डित् इक्कश्चादेशौ भवतः । चकारात्केरश्च ॥ परकीयम् । पारकं । परकं । पारकेरं ॥ राजकीयम् । राइकं । रायकेरं ॥
.. युष्मदस्मदोज एच्चयः ॥ १४९ ॥ . आभ्यां परस्येदमर्थस्याल एञ्चय इत्यादेशो भवति ॥ युष्माकमिदं यौष्माकम् । तुम्हेच्चयं । एवम् अम्हेच्चयं ।।
वर्चः ॥ १५ ॥ वतेः प्रत्ययस्य द्विरुक्तो वो भवति ॥ महुरव्व पाडलिउत्ते पासाया ।।
सर्वाङ्गादीनस्येकः ॥ १५१॥ सर्वाङ्गात् सर्वादेः पथ्यङ्गं [हे. ७.१] इत्यादिना विहितस्येनस्य स्थाने इक इत्यादेशो भवति ॥ सर्वाङ्गीणः । सव्वङ्गिओ ॥ ... १A आणा इ° २ B सिद्धं सं°. ३ B कटु. ४ B भवंति मईअपक्खे पा;
P भवति ॥ मईअ पक्खो । पा. ५ B °को क डित्. ६ PB °कं । पा.

Page #544

४९४ हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ २.१५२. पथो णस्येकः ॥ १५२ ॥ नित्यं णः पन्थश्च [हे. ६. ४] इति यः पथो णो विहितस्तस्य इकट् भवति ॥ पान्थः । पहिओ ॥
ईयस्यात्मनो णयः ।। १५३ ॥ आत्मनः परस्य ईयस्य णय इत्यादेशो भवति ॥ आत्मीयम् । अप्पणयं ॥
त्वस्य डिमा-त्तणौ वा ॥ १५४ ॥ त्वप्रत्ययस्य डिमा त्तण इत्यादेशौ वा भवतः ॥ पीणिमा । पुल्फिमा।. पीणत्तणं । पुप्फत्तणं । पक्षे । पीणत्तं । पुप्फत्तं ॥ इम्नः पृथ्वादिषु नियतत्वात् तदन्यप्रत्ययान्तेषु अस्य विधिः ॥ पीनता इत्यस्य प्राकृते पीणया इति भवति । पीणदा इति तु भाषान्तरे । तेनेह तलो दा न .. क्रियते ॥
अनङ्कोठात्तैलस्य डेल्लः ॥ १५५॥ अङ्कोठवर्जिताच्छब्दात्परस्य तैलप्रत्ययस्य डेल्ल इत्यादेशो भवति ॥ सुरहि-जलेण कडुएल्लं ।। अनङ्कोठादिति किम् । अङ्कोल्लतल्लं ॥
यत्तदेतदोतोरित्तिअ एतल्लुक् च ॥ १५६ ॥ एभ्यः परस्य डावादेरतोः परिमाणार्थस्य इत्तिअ इत्यादेशो भवति एतदो लुक् च ॥ यावत् । जिक्तिअं ॥ तावत् । तित्तिरं ॥ एतावत् । इत्तिअं॥
इदंकिमश्च डेत्तिअ-डेत्तिलँ-डेदहाः ॥१५७ ॥ इदकिंभ्यां यत्तदेतद्भयश्च परस्यातोर्डावतोर्वा डित एत्तिअ ऐत्तिल एहह इत्यादेशा भवन्ति एतल्लक् च ॥ इयत् । एत्तिअं । 'एत्तिलं । एदहं ॥ कियत् । "केत्ति। कत्तिलं । केदहं ॥ यावत् । जेतिरं।
१B °कट नित्यं णः ॥ ५२ ॥ पन्थ . २ A नोऽणयः, ३ A पुष्फत्तं. ४P अनकोठव. ५ A सुरहीज. ६ A डित्तिल. ७ B°ल्ल°. ८ B डित्. ९ A इत्तिल. १० A इत्तिलं. ११ A कित्तिअं. १२ A कित्तिलं..

Page #545

२.१६१]..
प्राकृतव्याकरणम् ।
४९५
'जेत्तिलं । जेद्दहं ॥ तावत् । तेत्तिअं । तेत्तिलं । तेहहं ॥ एतावत् ।
1
एत्तिअं । एत्तिलं । एद्दहं ॥
कृत्वसो हुतं ॥
१५८ ॥
वारे कृत्वस् [ हे० ७ २ ] इति यः कृत्वस् विहितस्तस्य हुत्तमित्या देशो भवति ॥ सयहुतं । सहस्सहुत्तं ॥ कथं प्रियाभिमुखं पियहुत्तं । अभिमुखार्थेन हुत्तशब्देन भविष्यति ॥
आल्विल्लोल्लाल-वन्त-मन्तेत्तेर - मणा मतोः ।। १५९ ॥
आलु इत्यादयो नव आदेशा मतोः स्थाने यथाप्रयोगं भवन्ति ॥ आलुँ । नेहालू | दयालु | ईसालू । लज्जालुआ || इल्ल | सोहिल्लो | छाइल्लो । जामइल्लो ॥ उल्ल । विआरुल्लो । मंसुल्लो | प्ल्लो || आल | सालो । जालो । डालो । रसालो । जोण्हालो || वन्त ॥ धणवन्तो । भत्तिवन्तो ॥ मन्त | हणुमन्तो । सिरिमन्तो । पुण्णमन्तो ॥ इत्त । कव्वइत्तो । माणइत्तो ॥ इर ॥ णमो ॥ केचिन्मादेशमपीच्छन्ति । । अथओ |
गव्विरो । रेहिरो || मण । हणुमा । मतोरिति किम् ।
तो दो तसो वा ॥ १६० ॥
तसः प्रत्ययस्य स्थाने तो दो इत्यादेशौ वा भवतः ॥ सव्वत्तो सव्वदो ।
जत्तो जदो । तत्तो
एकतो एकदो । अन्नत्तो अन्नदो । कत्तो को । तदो । इतो इदो । पक्षे । सव्वओ । इत्यादि ॥
पो हि-ह- त्थाः ॥ १६१ ॥
प्रत्ययस्य एते भवन्ति ॥ यत्र । जहि । जह । जत्थ ॥ तत्र । तहि । तह । तत्थ । कुत्र । कहि । कह । कत्थ || अन्यत्र | अन्नहि | अन्नह । अन्नत्थ ||
१ A जित्तिलं. २ B°लं. ३ A तित्तिलं. ४ A इत्तिलं. ५ B दय आ. ६ B आलू. ७ B लज्जालुआ. ८ A दप्फुल्लो. ९ B देशौ भ° १० A एगदो. ११ P °त्रलो. १२ P .

Page #546

हेमचन्द्राचार्यविरचितं [२.१६२• वैकादः सि सि इआ ॥ १६२॥ एकशब्दात्परस्य दाप्रत्ययस्य सि सिअं इआ इत्यादेशा वा भवन्ति ॥ . एकदा । एक्कसि । एक्कसि । एक्कइआ । पक्षे । एगया ॥
डिल्ल-डुल्लौ भवे ॥ १६३ ॥ भवेर्थे नाम्नः परौ इल्ल उल्ल इत्येतौ डितौ प्रत्ययौ भवतः ॥ गामिलिआ । पुरिल्लं । हेट्ठिल्लं । उवरिल्लं । अप्पुल्लं ॥ आल्वालावपी-. . च्छन्त्यन्ये ॥
स्वार्थे कश्च वा ॥ १६४॥ स्वार्थे कश्चकारादिल्लोल्लौ डितौ प्रत्ययौ वा भवतः ॥ क । कुकर्मपिञ्जरयं । चन्दओ। गयणयम्मि । धरणीहर-पक्खुब्भन्तयं । दुहिए राम-हिअयए । इहयं । आलेटुंअं । आश्लेष्टुमित्यर्थः ॥ द्विरपि भवति । बहुअयं । ककारोच्चारणं पैशाचिकभाषार्थम् । यथा । वतनके वतनकं समप्पेतून ॥ इल्ल । निजिआसोअ-पल्लविल्लेण । पुरिल्ला । पुरा पुरो वा ।। उल्ल । मह पिउल्लओ। मुंहुल्लं । हत्थुल्लो। पक्षे । चन्दो। गयणं । इह । आलेटुं । बहु । बहुअं । मुहं । हत्था ॥ कुत्सादिविशिष्टे तु संस्कृतवदेव कप सिद्धः ॥ यावादिलक्षणः . कः प्रतिनियतविषय एवेति वचनम् ॥
ल्लो नवैकाद्वा ॥ १६५ ॥ आभ्यां स्वार्थे संयुक्तो 'लो वा भवति ॥ नवल्लो । एकल्लो ॥ सेवादित्वात् कस्य द्वित्वे एकल्लो । पक्षे । नवो । एक्को । एओ।
उपरेः संव्याने ॥ १६६ ॥ संन्यानेर्थे वर्तमानादुपरिशब्दात् स्वार्थे ल्लो भवति ।। अवरिल्लो ॥ संव्यान इति किम् । अवरिं ॥ . १ B इआदेशा. २ A °एकइआ. ३ P°मरसपि०. ४ B°हियअए; A°हिअए. ५P आलेध्दुअं. ६ B °त्तूण, ७ P पुरिल्ला. ८ A महुल्लं. ९ B हत्थुल्लो. १. B °व कसि'; P कः. ११ B °नियत एवे°. १२ AB लो..१३ P अवरि.

Page #547

२.१७४ ] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
४९४ - भ्रुवो मया डमया ॥ १६७ ॥ . भ्रूशब्दात्स्वार्थे मया डमया इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः ॥ भुमया । भमया ॥
शनैसो डिअम् ॥ १६८॥ शनैस्शब्दात्स्वार्थे डिअम् भवति ॥ सणिअमवगूढो ॥ - मनाको न वा डयं च ॥ १६९ ॥ मनाक्शब्दात्स्वार्थे डयम् डिअम् च प्रत्ययो वा भवति ॥ मणयं । मणियं । पंक्षे । मणा ॥
मिश्राड्डालिअः ॥ १७० ॥ . . मिश्रशब्दोत्स्वार्थे डालिअंः प्रत्ययो वा भवति ॥ मीसालिअं। पक्षे । मीसं ॥ . रो दीर्घात् ॥ १७१ ॥ दीर्घशब्दात्परः स्वार्थे रो वा भवति ॥ दीहरं । दीहं ॥ .: स्वादेः सः ॥ १७२ ॥ ..
भावे त्व-तल [ हे० ७.१ ] इत्यादिना विहितात्वादेः परः स्वार्थे स . एव त्वादिष् भवति ॥ मृदुकत्वेन । मउअत्तयाइ ।। आतिशायिका
त्त्वातिशायिकः संस्कृतवदेव सिद्धः । जेट्टयरो । कणि?यरो॥ - विद्युत्पत्र-पीतान्धाल्लः ॥ १७३ ॥ एभ्यः स्वार्थे लो वा भवति । विज्जुला । पत्तलं । पीवलं । पीअलं । अन्धलो । पक्षे । विज्जू । पत्तं । पीअं। अन्धो ॥ कथं जमलं । यमलमिति संस्कृतशब्दाद् भविष्यति ॥ .. गोणादयः ॥ १७४ ॥ गोणादयः शब्दा अनुक्तप्रकृतिप्रत्ययलोपागमवर्णविकारा बहुलं नि
१ B मनाको वा डयं डियं च; A °का डयश्च, २ B प्रत्ययौ वा भवतः, ३.A 'ब्दाडा . ४ B°यो भ. ५ B°ब्दात् स्वा. ६ विहितत्वा'. ७ B कनि?.
82 [ कुमारपालचरित] :
--..

Page #548

४९८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [२.१७४पात्यन्ते ॥ गौः। गोणो। गावी ॥ गावः । गावीओ ॥ बलीवर्दः । बइल्लो ॥ आपः । आऊ ॥ पञ्चपञ्चाशत् । पञ्चावण्णा । पणपन्ना ॥ त्रिपश्चाशत् । तेवण्णा । त्रिचत्वारिंशत् । तेआलीसा ॥ व्युत्सर्गः । विउसंग्गो ॥ व्युत्सर्जनम् । वोसिरणं ॥ बहिर्मैथुनं वा । बहिद्धा ॥ कार्यम् । णामुक्कसि ।। क्वचित् । कत्थइ । उद्वहति । मुव्वहइ ॥ अपस्मारः । वम्हलो ॥ उत्पलम् । कन्दुह ॥ धिधिक । छिछि । धिद्धि । धिगस्तु । धिरत्थु । प्रतिस्पर्धा । पंडिसिद्धी । पाडिसिद्धी ।। स्थासकः । चच्चिकं ॥ नित्यः । निहेलणं ॥ मघवान् । मघोणो । साक्षी । सक्खिणो ॥ जन्म । जम्मणं ॥ महान् । महन्तो ।। भवान् । भवन्तो ॥ आशीः । आसीसा ॥ कचित् हस्य इंभौ ॥ बृहत्तरम् । वड्डयरं ॥ हिमोरः । भिमोरो ॥ लस्य ः। क्षुल्लकः । खुडुओ ।। घोषाणामतनो गायनः। घायणो ॥ वैडः । वढो ॥ ककुदम् । ककुधं ॥ अकाण्डम् । अत्थक ॥ लैजावती ।. लजालुइणी ॥ कुतूहलम् । कुहूं ॥ चूतः । मायन्दो । माकन्दशब्दः संस्कृतेपीत्यन्ये ॥ विष्णुः । भट्टिओ ॥ श्मशानम् । करसी ॥ असुराः । अगया । खेलम् । खेडु । पौष्पं रजः। तिङ्गिच्छि । दिनम्। अल्लं ॥ समर्थः । पकलो ।। पण्डकः । णेलच्छो ॥ कर्पासः । पलही ॥ बली । उजेलो ॥ ताम्वूलम् । असुरं ॥ पुंश्चली। छिंछई ॥ शाखा । साहुली। इत्यादि ॥ वाधिकारात्पक्षे यथादर्शनं गउओ इत्याद्यपि भवति ॥ गोला गोआवरी इति तु गोदागोदावरीभ्यां सिद्धम् ॥ भाषाशब्दाश्च । आहित्थ। लल्लक । विडिर । पञ्चड्डिअ । उप्पेहड । मडप्फर । पइिच्छिर । अट्टमट्ट । विहडप्फड । उज्जल्ल । हल्लप्फल इत्यादयो महाराष्ट्रविदर्भादिदेशप्रसिद्धा लोकतोवगन्तव्याः ॥ क्रिया
१B गावा. २ A पञ्चावन्ना. ३P पणवण्णा; B पणअन्ना. ४ B विउस्सग्गो. ५A सरिणं. ६ A पडिसिद्धी । स्था. ७ B °सिद्धा. ८ B साक्खिणो. ९ B आशीसा. १० B डभौ. ११ B डः, १२ P वटः. १३ B वटो. १४ P अच्छकं. १५ B लज्जावली. १६ B°तोपी. १७B पक्कले. १८ Bपंडितः, १९B उजलो. २० B ताम्बूलः, २१ P ऊसुरं; B कुसुरं. २२ B छिच्छई. २३ B भाहिच्छ. २४ B ललक. २५ B पडिस्थिर.२६ Bहलप्फल, .

Page #549

२.१८० प्राकृतव्याकरणम् ।
४९९ शब्दाश्च । अवयासइ । फुम्फुल्लइ । उप्फालेइ । इत्यादयः । अतएव च कृष्ट-घृष्ट-वाक्य-विद्वस्-वाचस्पति-विष्टरश्रवस्--प्रचेतस्-प्रोक्त-प्रोतादीनां किबादिप्रत्ययान्तानां च अग्निचित्सोमत्सुग्लसुम्लेत्यादीनां पूर्वैः कविभिरप्रयुक्तानां प्रतीतिवैषम्यपरः प्रयोगो न कर्तव्यः शब्दान्तरैरेव तु तदर्थोभिधेयः । यथा कृष्टः कुशलः । वाचस्पतिगुरुः । विष्टरश्रवा हरिरित्यादि । घृष्टशब्दस्य तु सोपसर्गस्य प्रयोग इष्यत एव । मन्दरयड-परिघटुं । तद्दिअस-निहट्ठाणङ्ग इत्यादि ॥ आर्षे तु यथादर्शनं सर्वमविरुद्धम् । यथा । घट्ठा । मट्ठा । विउसा। सुअ-लक्खणाणुसारेण । वक्कन्तरेसु अ पुणो इत्यादि ।
अव्ययम् ।।.१७५ ॥ .. अधिकारोयम् । इतः परं ये वक्ष्यन्ते आ पादसमाप्तेस्तेव्ययसंज्ञा ज्ञातव्याः ॥
तं वाक्योपन्यासे ॥ १७६ ॥ तमिति वाक्योपन्यासे प्रयोक्तव्यम् ॥ तं तिअस-बन्दि-मोक्खं ।। .. आम अभ्युपगमे ।। १७७॥
आमेत्यभ्युपगमे प्रयोक्तव्यम् ।। आम बॅहला वणोली ॥ . ...णवि वैपरीत्ये ॥ १७८ ॥
णवीति वैपरीत्ये प्रयोक्तव्यम् ।। णवि हा वणे ।। ... पुणरुत्तं कृतकरणे ॥ १७९ ॥ पुणरुत्तमिति कृतकरणे प्रयोक्तव्यम् । . अइ सुप्पइ पंसुलि णीसहेहि अङ्गेहि पुणरुत्तं ॥
हन्दि विषाद-विकल्प-पश्चात्ताप-निश्चय सत्ये ॥ १८० ॥ हन्दि इति विषादादिषु प्रयोक्तव्यम् ।
१ BP एव कुष्ट'. २ A सुग्लु. ३ B°घड. ४ B°व्यसंशका.५ B बहुला,

Page #550

५००
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.१८९... हन्दि चलणे णओ सो ण माणिओ हन्दि हुन्ज एत्ताहे।
हन्दि न होही भणिरी सा सिज्जइ हन्दि तुह कजे ॥ हन्दि । सत्यमित्यर्थः ॥
हन्द च गृहाणार्थे ॥ १८१॥ हन्द हन्दि च गृहाणार्थे प्रयोक्तव्यम् ॥ हन्द पलोएसु इमं । हन्दि । गृहाणेत्यर्थः ॥
मिव पिव विव व्व व विअ इवार्थे वा ॥ १८२॥ एते इवार्थे अव्ययसंज्ञकाः प्राकृते वा प्रयुज्यन्ते ।। कुमुअं मिव । चन्दणं पिव । हंसो विव । साअरो व्व । खीरोओ सेसस्स व. निम्मोओ । कमलं विअ । पक्षे । नीलुप्पल-मालो इव ॥ ..
जेण तेण लक्षणे ॥ १८३॥ जेण तेण इत्येतो लक्षणे प्रयोक्तव्यौ ॥ भमर-रु जेण कमल-वणं । भमर-रुअं तेणं कमल-वणं ॥
णइ चेअ चिअ च अवधारणे ॥१८४॥ . एतेवधारणे प्रयोक्तव्याः ॥ गईए णइ । जं चेअ मउलणं लोअणाणं । अणुबद्धं तं चिअ कामिणीणं । सेवादित्वाद् द्वित्वमपि । ते चिअ धन्ना । ते चेअ सुपुरिसा ॥ च । स च ये रूवेण । स च सीलेण ॥
बले निर्धारण-निश्चययोः ॥ १८५॥ बले इति निर्धारणे निश्चये च प्रयोक्तव्यम् ॥ निर्धारणे । बले पुरिसो धणंजओ खत्तिआणं । निश्चये । बले सीहो । सिंह एवायम् ॥
किरेर हिर किलार्थे वा ॥ १८६ ॥ किर इर हिर इत्येते किलार्थे वा प्रयोक्तव्याः ॥ कल्लं किर खरहिअओ । तस्स इर । पिअ-वयंसो हिरै ॥ पक्षे । एवं किल तेण सिविणए भणिआ ॥
१ B खारोओ. २ B माल. ३ B °तौ प्र. ४ A सुवुरिसा. ५ B पक". ६ B हिरं माणणिज्जो.

Page #551

२.१९३ ] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
५०१ .. णवर केवले ॥ १८७॥ केवलार्थे णवर इति प्रयोक्तव्यम् ॥ णवर पिआई चिअ णिव्वडन्ति ॥
आनन्तर्ये णवरि ॥१८८ ॥ आनन्तर्ये णवरीति प्रयोक्तव्यम् ॥ णवरि अ से रहु-वइणा ॥ केचित्तु केवलानन्तर्यार्थयोर्णवरणवरि इत्येकमेव सूत्रं कुर्वते तन्मते उभावप्युभयाौँ ।
अलाहि निवारणे ॥१८९॥ . अलाहीति निवारणे प्रयोक्तव्यम् ॥ अलाहि किं वाईएण लेहेण ॥
अण जाइं नअर्थे ॥ १९०॥ अण णोइं इत्येतौ नबोर्थे प्रयोक्तव्यौ ॥ अणचिन्तिअममुणन्ती । णाई करेमि रोसं ॥ .
माई मार्थे ॥ १९१॥ माइं इति मार्थे प्रयोक्तव्यम् ॥ माइं काही रोसं । मा कार्षीद् रोषम् ।। ___ हद्धी निर्वेदे ॥ १९२॥ हद्धी इत्यव्ययमत एव निर्देशात् हाधिक्शब्दादेशो वा निर्वेदे प्रयोक्त
यम् ॥ हद्धीहद्धी । हा धौहधाह ॥ - वेव्वे भय-वारण-विषादे ॥१९३॥ भयवारणविषादेषु वेव्वे इति प्रयोक्तव्यम् ॥ - वेव्वे ति भये वेव्वे त्ति वारणे जूरणे अ वेव्वे त्ति। .
उल्लाविरीइ वि तुहं वेव्वे त्ति मयच्छि कि णेअं ॥१॥ किं उल्लावन्तीए उअ जूरन्तीऍ किं तु भीआए । उव्वाडिरीऍ वेव्वे त्ति तीऍ भणि न विम्हरिमो ॥२॥
१ B णवरं. २ PB केवलेर्थे. ३ B निव्वडंति. ४ B वाउएण. ५ A णाई. ६ PB नजथे. ७ B°णन्ति. ८ A मा. ९ A काईहीअ. १० A व्यं । हद्धीहाधा. ११ B पाहा. १२ A उल्लावन्तीए. १३ A ओअ. १४ P नु. १५ B उच्चाडि.

Page #552

५०२
हेमचन्द्राचार्यविरीचतं
[ २.१९४
वेव्व च आमन्त्रणे ॥ १९४ ॥
वेव्व वेब्वे च आमन्त्रणे प्रयोक्तव्ये ॥ वेव्व गोले । वेव्वे मुरन्दले वहसि पाणिअं ॥
मामि हलाहले सख्या वा ।। १९५ ।
एते सख्या आमन्त्रणे वा प्रयोक्तव्याः ॥ मामि सरिसक्खराण वि ॥ पणवह माणस्स हला || हले हयासस्स । पक्षे । सहि एरिसि चिअ गई ॥ दे संमुखीकरणे च ॥ १९६ ॥
संमुखीकरणे सख्या आमन्त्रणे च दे इति प्रयोक्तव्यम् ॥ दे पसिअ ताव सुन्दरि ॥ दे आ पसिअ निअत्तसु ।
हुं दान-पृच्छा - निवारणे ॥ १९७ ॥
हुं इति दानादिषु प्रयुज्यते ॥ दाने । हुं गेण्ह अप्पणो चिअ || पृच्छायाम् । हुँ साह सब्भावं || निवारणे । हुं निल्लज्ज समोसर ॥
हु खु निश्चय-वितर्क-संभावन - विस्मये ॥
१९८ ॥
1
खु इत्येतौ निश्चयादिषु प्रयोक्तव्यौ । निश्चये । तं पि हु अच्छिन्नसिरी । तं खु सिरीऍ रहस्सं ॥ वितर्कः ऊहः संशयो वा । ऊहे । न हु वरं संगहिआ । एअं खु हसइ ॥ संशये । जलहरो खु धूमवडलो खु || संभावने । तैरीउं ण हु णव इमं । एअं खु हसइ || विस्मये । को खु एसो सहस्स-सिरो || बहुलाधिकारादनुस्वारात्परो हु प्रयोक्तव्यः ॥
ऊ गर्हाक्षेप - विस्मय- सूचने ॥ १९९ ॥
ऊ इति गर्हादिषु प्रयोक्तव्यम् ॥ गर्हा । ऊ णिल्लज्ज || प्रक्रान्तस्य वाक्यस्य विपर्यासाशङ्काया विनिवर्तनलक्षण आक्षेपः ॥ ऊ किं मए भणिअं || विस्मये । ऊ कह मुणि अहयं ॥ सूचने । ऊ केण न विणायं ॥
B
१ B पाणीयं. २ B °ते । हुं गेहण्ह अप्पणोव्विअ. ३ A साहस; साहुसु. ४ P° सिरिं; B ° सिरीयर° ५ B तरिउं. ६ B णवरं. ७B. मुणिणा.

Page #553

२.२०४].. प्राकृतव्याकरणम् ।
५०३ .. थू कुत्सायाम् ॥ २००॥ ) इति कुत्सायां प्रयोक्तव्यम् ॥ थू निल्लज्जो लोओ ॥
रे अरे संभाषण-रतिकलहे ॥ २०१॥ अनयोरर्थयोर्यथासंख्यमेतौ प्रयोक्तव्यौ ॥ रे संभाषणे । रे हिअय मडह-सरिआ ॥ अरे रतिकलहे । अरे मर समं मा करेसु उवहासं ॥ -- हरे क्षेपे च ॥ २०२॥ क्षेप संभाषणरतिकलहयोश्च हरे इति प्रयोक्तव्यम् ॥ क्षेपे । हरे णिलज ॥ संभाषणे । हरे पुरिसा ॥ रतिकलहे । हरे बहु-वल्लहै ॥ .. ओ सूचना-पश्चात्तापे ॥ २०३ ॥
ओ इति सूचनापश्चात्तापयोः प्रयोक्तव्यम् ॥ सूचनायाम् । ओ अविणय-तत्तिल्ले ॥ पश्चात्तापे । ओ न मए छाया इत्तिआए ॥ विकले
तु उतादेशेनैवौकारण सिद्धम् ।। ओ विरएमि नहयले ॥ .: अब्बो सूचना-दुःख-संभाषणापराध-विस्मयानन्दादर-भय
- खेद-विषाद-पश्चात्तापे ॥ २०४॥ • अव्यो इति सूचनादिषु प्रयोक्तव्यम् ॥ सूचनायाम् । अव्वो दुक्कर'यारय । दुःखे । अव्वो दलन्ति हिययं ॥ संभाषणे । अव्वो किमिणं फिमिणं ॥ अपराधविस्मययोः ।
अव्यो हरन्ति हिअयं तह वि न वेसा हवन्ति जुवईण ।
अव्वो कि पि रहस्सं मुंणन्ति धुत्ता जणब्भहिआ ॥१॥ आनन्दादरभयेषु ।
अव्वो सुपहायमिणं अव्वो अजम्ह साफैलं जी।
अव्वो अइअम्मि तुमे नवरं जइ सा न जूरिहिई ॥२॥
१ A ) कु. २ B सिरिआ. ३ A °वल्लभ. ४ A °यतित्तिले. ५ B °शेन .. ओकारेणैव सि. ६ P हिअयं अव्वो किं पि. ७ A सुगंति. ८ A सफलं.
SA सो. १० A °हइ.

Page #554

५०४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.२०५खेदे । अव्वो न जामि छत्तं ॥ विषादे।
अव्वो नासेन्ति दिहिं पुलयं वड्डेन्ति देन्ति रणरणयं । .
एम्हि तस्सेअ गुणा ते चिअ अव्वो कह णु एअं ॥३॥ पश्चात्तापे । __ अव्वो तह तेण कया अहयं जह कस्स साहेमि ॥
अइ संभावने ॥ २०५॥ संभावने अइ इति प्रयोक्तव्यमें ॥ अइ दिअर किं न पेच्छसि ॥
वणे निश्चय-विकल्पानुकम्प्ये च ॥ २०६॥ वणे इति निश्चयादौ संभावने च प्रयोक्तव्यम् ॥ वणे देमि । निश्चयं ददामि ॥ विकल्पे । होइ वणे न होइ । भवति वा न भवति ॥ अनुकम्प्ये । दासो वणे न मुच्चइ । दासोनुकम्प्यो न त्यज्यते ॥ संभावने । नत्थि वणे जं न देइ निहि-परिणामो । संभाव्यते एत-, दित्यर्थः ॥
मणे विमर्शे ॥ २०७॥ मणे इति विमर्शे प्रयोक्तव्यम् ॥ मणे सूरो। किं स्वित्सूर्यः ॥ अन्ये मन्ये इत्यर्थमपीच्छन्ति । ... अम्मो आश्चर्ये ॥ २०८ ॥ अम्मो इत्याश्चर्ये प्रयोक्तव्यम् ।। अम्मो कह पारिजइ ॥
स्वयमोर्थे अप्पणो न वा ॥ २०९ ॥ स्वयमित्यस्यार्थे अप्पणो वा प्रयोक्तव्यम् ॥ विसयं विसन्ति अप्पणो कमल-सरा । पक्षे । सयं चेों मुणसि करणिजं ॥
प्रत्येकमः पाडिकं पाडिएकं ॥ २१० ॥ प्रत्येकमित्यस्यार्थे पाडिकं पाडिएकं इति च प्रयाक्तव्यं वा । पाडिक्कं । पाडिएकं । पक्षे । पत्तेअं॥
१P छित्तं; A क्खित्तं. २ AP °दे । अव्वो कह णु (P कह नु) एअं. ३ A°योक्तव्यः. ४ A नरपे'. ५ A°म्प्यो वने न. ६ AB जन्न. ७ B चेव सुणसि. ८ A °ति प्र.

Page #555

२.२१७]
प्राकृतव्याकरणम् ।.
उअ पश्य ।। २११ ॥
इति पश्येत्यस्यार्थे प्रयोक्तव्यं वा ॥
अनिच्चल- निदा भिसिणी-पत्तंमि रेहइ बलाआ । निम्मल-मरगय-भायण - परिट्टिआ सङ्घ-सुत्ति व्व ।।
पक्षे पुलआदयः ।।
५०५
इहरा इतरथा ।। २१२ ॥
इरा इति इतरथार्थे प्रयोक्तव्यं वा ॥ इहरा नीसामनेहिँ । पक्षे । इअरहा ||
एक्कसरिअं झगिति संप्रति ॥ २९३ ॥
एक्कसरिअं झगित्यर्थे संप्रत्यर्थे च प्रयोक्तव्यम् ॥ एक्कसरिअं । झगिति सांप्रतं वा ॥
मोरउल्ला मुधा ॥ २१४॥
मोरउल्ला इति मुधार्थे प्रयोक्तव्यम् || मोरउल्ला | मुधेत्यर्थः ॥
दरार्धाल्पे ॥ २१५ ॥
दर इत्यव्ययमर्धार्थे ईषदर्थे च प्रयोक्तव्यम् ॥ दर - विअसिअं . अर्धेनेषद्वा विकसितमित्यर्थः ॥
किणो प्रश्न ।। २१६॥
किणो इति प्रश्ने प्रयोक्तव्यम् || किणो धुवसि || ई - जे-राः पादपूरणे ॥ २१७ ॥
इँ जे र इत्येते पादपूरणे प्रयोक्तव्याः || न उणा ईं अच्छाई । अणुकुलं वो जे । गेहइ र कलम - गोवी || अहो | हो । " हो । हा ।
१ B पश्ये. २ AP निष्कंदा । पक्षे. ३ B नीसासन्नेहिं. ४ B ईजेइरा : . ५ B ई जे इर; A इजेरा. ६ B ई. ७ A इच्छाई ८ B°ई. ९ A वोतूं. १. B मागोवि. ११ B हे । हाहा । ना°.

Page #556

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [२.१८नाम । अहह । 'ही सि । अयि । अहि । अरि रि हो इत्यादयस्तु संस्कृतसमत्वेन सिद्धाः ॥
प्यादयः ॥ २१८॥ प्यादयो नियतार्थवृत्तयः प्राकृते प्रयोक्तव्याः ॥ पि वि अप्यर्थे ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितायां सिध्दहेमचन्द्राभिधान: खोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ द्विषत्पुरक्षोदविनोदहेतोर्भवादवामस्य भवढुजस्यः । अयं विशेषो भुवनैकवीर परं न यत्काममपाकरोति ।। १ ।।
१ P हो । सि । अपि. २ A अहोह. ३ P अरि । रि । हो. ४ P omits this verse. ५ B करोषि.

Page #557

॥ अहं ॥ वीप्स्यात्स्यादेवींप्स्ये स्वरे मो वा ॥ १ ॥ वीप्सार्थात्पदात्परस्य स्यादेः स्थाने स्वरादौ वीसार्थे पदे परे मो वा भवति ।। एकैकम् । एक्कमेकं । एक्कमेक्केण । अङ्गे अङ्गे । अङ्गमङ्गम्मि । पक्षे । एकेक्कमित्यादि ॥
अतः सें?ः ॥ २॥ अकारान्तानाम्नः परस्य स्यादेः सेः स्थाने डो भवति ।। वच्छो ।
वैतत्तदः॥३॥ एतत्तदोकारात्परस्य स्यादेः से? वा भवति ॥ एसो एस । सो णरो। स रो॥
जस्-शसोर्लक् ॥ ४ ॥ - अकारान्तानाम्नः परयोः स्यादिसंबन्धिनोर्जस्-शसोलुंग् भवति । वच्छा एए । वच्छे पेच्छ ।
अमोस्य ॥ ५॥ अतः परस्यामोकारस्य लुग् भवति ॥ वच्छं पेच्छ ।
टा-आमोर्णः ॥६॥ अतः परस्य टा इत्येतस्य षष्ठीबहुवचनस्य च आमो णो भवति ॥ वच्छेण । वच्छाण ॥
भिसो हि हिं हिं ॥ ७ ॥ अतः परस्य भिसः स्थाने केवलः सानुनासिकः सानुस्वारश्च हिर्भवति ॥ वच्छेहि । वच्छेहिँ । वच्छेहिं कया छाही । . १ B वीप्सात्स्या . २ A वीप्स्यार्था'. ३ A वीप्स्यार्थे . ४ B एक्कमेकं. . A ?.

Page #558

५०८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [३.८ङसेस् तो-दो दु-हि-हिन्तो-लुकः ॥ ८॥ अतः परस्य डसेः तो दो दु हि हिन्तो लुक् इत्येते षडादेशा भवन्ति ।। वच्छत्तो । वच्छाओ। वच्छाउ । वच्छोहि । वच्छाहिन्तो। वच्छा ॥ दकारकरणं भाषान्तरार्थम् ।।
भ्यसस् तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो ॥ ९ ॥ अतः परस्य भ्यसः स्थाने तो दो दुहि हिन्तो सुन्तो इत्यादेशा भवन्ति ॥ वृक्षेभ्यः । वच्छत्तो । वच्छाओ । वच्छाउ । वच्छाहि । वच्छेहि । वच्छाहिन्तो । वच्छेहिन्तो । वच्छासुन्तो। वच्छेसुन्तो.॥.
ङसः स्सः ॥ १० ॥ अतः परस्य ङसः संयुक्तः सो भवति ॥ पियस्स । पेम्मस्स । उपकुम्भं शैत्यम् । उवकुम्भस्स सीअलत्तणं ॥
डे म्मि ः ॥ ११॥ . . . अतः परस्य उर्डित् एकारः संयुक्तो मिश्च भवति ।। वच्छे । वच्छम्मि ॥ देवम् । देवम्मि । तम् । तम्मि । अत्र द्वितीयातृतीययोः सप्तमी [ ३. १३५ ] इत्यमो ङिः ।।
जस्-शस्-ङसि-तो-दो-द्वामि दीर्घः ॥ १२ ॥ एषु अतो दीर्घो भवति ।। जसि शसि च । वच्छा ।। ङसि । वच्छाओ। वच्छाउ । वच्छाहि । वच्छाहिन्तो । वच्छा ।। त्तोदोदुषु । वृक्षेभ्यः । वच्छत्तो । ह्रस्वः संयोगे [१.४] इति ह्रस्वः ॥ वच्छाओ । वच्छाउ ॥ आमि । वच्छाण ॥ ङसिनैव सिद्धे त्तोदोदुग्रहणं भ्यसि एत्वबाधनार्थम्।।
भ्यसि वा ॥ १३ ॥ भ्यसादेशे परे अतो दी? वा भवति ॥ वच्छाहिन्तो वच्छेहिन्तो । वच्छासुन्तो वच्छेसुन्तो । वच्छाहि वच्छेहि ।
....१ B लुक्. २ A °क् एते ते ष'. ३ A °हि । वच्छेहि । व॰. ४ B स्सो.
कुम्भशै.

Page #559

३.१८] . प्राकृतव्याकरणम् ।
५०९ . टाण-शस्येत् ॥१४॥ टादेशे णे शसि च परे अस्य एकारो भवति ॥ टाण । वच्छेण ॥ णेति' किम् । अप्पणा । अप्पणिआ । अप्पणइआ । शस् । वच्छे पेच्छ ।
भिस्भ्यस्सुपि ॥ १५॥ एषु अत एर्भवति ॥ भिस् । वच्छेहि । वच्छेहिँ । वच्छेहिं ॥ भ्यस् । वच्छेहि । वच्छेहिन्तो । वच्छेसुन्तो ॥ सुप् । वच्छेसु ॥
इर्दुतो दीर्घः ॥१६॥ इकारस्य उकारस्य . च भिस्भ्यस्सुप्सु परेषु दीर्घो भवति ॥ भिस् । गिरीहिं । बुद्धीहिं । दहीहिं । तरूहिं । धेणूहिं । महूहिं कयं ॥ भ्यस् । गिरीओ। बुद्धीओ । दहीओ । तरूओ । धेणूओ । महूओ आगओ ॥ एवं गिरीहिन्तो । गिरीसुन्तो आगओ इत्याद्यपि ॥ सुप् । गिरीसु । बुद्धीसु । दहीसु । तरूसु । धेणूसु । महूसु ठिअं । कचिन्न भवति । दिअ-भूमिसु दाण-जैलोल्लिआई ॥ इद्रुत इति किम् । वच्छेहिं । वच्छे'सुन्तो । वच्छेसु ।। भिस्भ्यस्सुपीत्येव । गिरिं तरं पेच्छ । _चतुरो वा ॥ १७ ॥ चतुर उदन्तस्य भिस्भ्यस्सुप्सु परेषु दीर्घो वा भवति ॥ चऊँहि चउँहि । चऊओ चउओ । चऊसु चउसु ।
लुप्ते शसि ॥ १८ ॥ इदुतोः शसि लुप्ते दीर्घो भवति ॥ गिरी । बुद्धी । तरू । धेणू पेच्छ ॥ . लुप्त इति किम् । गिरिणो । तरुणो पेच्छ । इदुत इत्येव । वच्छे पेच्छ ।। जस्-शस् [३.१२] इत्यादिना शसि दीर्घस्य लक्ष्यानुरोधार्थो योगः । लुप्त इति तु णवि प्रतिप्रसवार्थशङ्कानिवृत्त्यर्थम् ॥
१ Bणे इति. २ B एद्भ. ३ A °हि । वच्छेहिं. ४ B °तोर्दी. ५ A °स्य भि. ६ B जलेल्लि°. ७ B इत्उत्किं. ८ B चतुरस्य उ°. ९ B °हिं. १० PB °र्थोऽयं यो.

Page #560

५१० हेमचन्द्राचार्यविरचितं .. [३.१९
अक्लीचे सौ ॥ १९ ॥ इदुतोक्लीबे नपुंसकादन्यत्र सौ दीर्घो भवति ॥ गिरी । बुद्धी । तरू । घेणू ॥ अक्लीब इति किम् । दहिं । महुँ । साविति किम् । गिरिं । बुद्धिं । तरूं । घेणुं । केचित्तु दीर्घत्वं विकल्प्य तदभावपक्षे सेआदेशमपीच्छन्ति । अग्गि । निहिं । वाउं । विहुं ।। .. पुंसि जसो डउ डओ वा ॥ २० ॥ इदुत इतीह पञ्चम्यन्तं संबध्यते । इदुतः परस्य जसः पुंसि अउ. अओ इत्यादेशौ डितौ वा भवतः ॥ अग्गउ अग्गओ । वायउ वायओ चिट्ठन्ति । पक्षे । अग्गिणो । वाउणो ॥ शेषे अदन्तवद्भावाद् अग्गी । वाऊ ॥ पुंसीति किम् । बुद्धीओ । धेणूओ । दहीई । महूई। जस इति किम् । अग्गी । अग्गिणो । वाऊ । वाउणो पेच्छइ ।। इदुत , इत्येव । वच्छा ।।
वोतो डवो ॥२१॥ उदन्तात्परस्य जसः पुंसि डित् अबो इत्यादेशो वा भवति ॥ साहवो। पक्षे । साहओ। साह उ । साहू । साहुणो. ।। उत इति किम् । वच्छा ॥ पुंसीत्येव । धेणू । महूइं ॥ जस इत्येव । साहू । साहुणों पेच्छ ।
जस्-शसोर्णो वा ॥२२॥ इदुतः परयोर्जस्-शसोः पुंसि णो इत्यादेशो वा भवति ॥ गिरिणो । तरुणो रेहन्ति पेच्छ वा । पक्षे । गिरी । तरू ॥ पुंसीत्येव । दहीइं । महूई । जस्-शसोरिति किम् । गिरिं । तरुं ॥ इदुत इत्येव । वच्छा । वच्छे ॥ जस्-शसोरिति द्वित्वमिदुत इत्यनेन यथासंख्याभावार्थम् । एवमुत्तरसूत्रेपि ॥
१ A नहिं. २ P बुद्धीउ. ३ P घेणूउ.

Page #561

३.२६.]
प्राकृतव्याकरणम् ।
ङसिङसोः पुं-क्लीचे वा ॥ २३ ॥
पुंसि क्लीबे च वर्तमानादिद्रुतेः परयोर्डसिङसोर्णो वा भवति ॥ गिरिणो । तरुणो । दहिणो । महुणो आगओ विआरो वा । पक्षे । ङसेः । गिरीओ । गिरीउ । गिरीहिन्तो । तरूओ । तरूउ । तरूँहितो || हलुकौ निषेत्स्येते ।। ङसः । गिरिस्स । तरुस्स ॥ ङसिङसोरिति किंम् । गिरिणा । तरुणा कयं ॥ पुंक्लीच इति किम् । बुद्धीअ । घेणूअ लद्धं समिद्धी वा ॥ इदुत इत्येव । कमलाओ ।
कमलस्स ॥
५११
टोणा ।। २४ ।।
4
पुंक्कीत्रे वर्तमानादिदुतः परस्य टा इत्यस्य णा भवति ॥ गिरिणा । गामणिणा । खलपुणा । तरुणा । दहिणा । महुणा || टॅ इति किम् । गिरी । तरू । दहिं । महुं ॥ पुंकीब इत्येव । बुद्धीअ । धेणूअ कयं ॥ दुइत्येव । कमलेण ॥
क्लीबे स्वरान्म सेः ॥ २५ ॥
क्लीचे वर्तमानात्स्वरान्तान्नाम्नः से: स्थाने म् भवति ॥ वेणं । पेम्मं । दहिं । महुं ॥ दहि महु इति तु सिद्धापेक्षया । केचिदनुनासिकमपीच्छन्ति । दहिं | महुँ । क्लीब इति किम् | बालो । बाला । स्वरादिति इदुतो निवृत्त्यर्थम् ॥
जस्-शस हूँ-इं-णयः सप्राग्दीर्घाः ॥ २६ ॥
क्लीत्रे वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस् - शसोः स्थाने सानुनासिकसानुस्वाराविकारौ णिश्वादेशा भवन्ति सप्राग्दीर्घाः । एषु सत्सु पूर्वस्वरस्य दीर्घत्वं विधीयते इत्यर्थः ॥ हूँ । जाइँ वयणाइँ अम्हे । इं । उम्मीलन्ति पङ्कयाइं चिट्ठन्ति पेच्छ वा । दहीहं हुन्ति जेम वा । महूई मुख
१ B °दिदुतोः २ B गिरिहिन्तो. ३ AB तरु हिन्तो. ४ B °ति ॥ गाम. ५B टा. ६ P तणं. ७ B तोर्नि ८ AB शस्

Page #562

५१२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ३.२७
वा ॥ णि । फुल्लति पङ्कयाणि गेण्ह वा । हुन्ति दहीणि जेम वा । एवं महूण || क्लब इत्येव । वच्छा । वच्छे || जस-शस इति किम् । सुहं ॥
स्त्रियामुदोतौ वा ॥ २७ ॥
स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस् - शसोः स्थाने प्रत्येकम् उत् ओत् इत्येतौ प्राग्दी वा भवतः ॥ वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ॥ मालाड मालाओ । बुद्धीउ बुद्धीओ । सहीउ सहीओ । घेणूड घेणूओ । वहू हूओ | पक्षे | माला | बुद्धी । सही । घेणू | वहू || स्त्रियामिति किम् । वच्छा । जस्-शस इत्येव । मालाए कयं ॥
ईतः सेवा वा ।। २८ ।
स्त्रियां वर्तमानादीकारान्तात् सेर्जस्-शसोश्च स्थाने आकारो वा भवति ॥ एसा हसन्तीआ । गोरीआ चिट्ठन्ति पेच्छ वा । पक्षे | हसन्ती' | गोरीओ ॥
1
टा-उस-डेरदादिदेद्वा तु ङसे: ।। २९ ।।
स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परेषां टाङस्ङीनां स्थाने प्रत्येकम् अत् आत् इत् एत् इत्येते चत्वार आदेशाः सप्राग्दीर्घा भंवन्ति । ङसेः पुनरेते प्राग्दी वा भवन्ति ।। मुद्धाअ । मुद्धाइ । मुद्धाए कयं मुहं ठिअं वा ॥ कप्रत्यये तु मुद्धिआअ । मुद्धिआइ । मुद्धिआएँ । कमलिआअ । कमलिआइ । कमलिआए || बुद्धीअ । बुद्धीआ । बुद्धीइ । बुद्धीए कयं विहवा ठिअं वा ॥ सहीअ । सहीआ । सहीइ । सहीए कयं वयणं ठिअं वा ॥ घेणूअ । धेणूआ । घेणूइ । धेणुए कयं दुद्धं ठि वा ॥ वहूअ । वहूआ । वहूई । वहूए कयं भवणं ठिअं वा ॥ ङसेस्तु वा । मुद्धाअ । मुद्धाइ । मुद्धाए । बुद्धीअ । बुद्धीआ । बुद्धीइ । बुद्धीए || सहीअ । सहीआ । सहीइ । सहीए ॥ घेणूअ । घेणूआ ।
..१ B उत ओत इ . २ B चिट्टति. ३ B हसंतीओ. ४B ५P सुहं. ६ PB °ए । बु.

Page #563

३. ३३] ..
प्राकृतव्याकरणम् ।
५१३
घेणूइ । धेणू ॥ वहूअ । वहूआ । वहूइ । वहूए आगओ | पक्षे ॥ मुद्धाओ । मुद्धाउ । मुद्धाहिन्तो ॥ रईओ । रई । रईहिन्तो ॥ ओ । घेउ । घेणूहिन्तो । इत्यादि ॥ शेषेदन्तवत् [ ३.१२४] अतिदेशात् जस् शस्- ङसि -तो- दो- द्वामि दीर्घः [ ३.१२ ] इति दीर्घत्वं पक्षेपि' भवति ॥ स्त्रियामित्येव । वच्छेण । वच्छस्स । वच्छमि । वच्छाओ || टादीनामिति किम् । मुद्धा | बुद्धी | सही | णू | बहू |
नात आत् ॥ ३० ॥
परेषां
स्त्रियां वर्तमानादादन्तान्नाम्नः टाङङिङसीनामादादेशो न भवति ॥ मालाअ । मालाइ । मालाए कयं सुहं ठिअं आगओ वा ॥
प्रत्यये डीन वा ॥ ३१ ॥
अणादिसूत्रेण [ हे० २.४ ] प्रत्ययनिमित्तो यो ङीरुक्तः स स्त्रिय' वर्तमानान्नाम्नो वा भवति ॥ साहणी । कुरुचरी । पक्षे । आत् [हे० २.४] इत्याप् । साहणा । कुरुचरा ।।
अजातेः पुंसः ॥ ३२ ॥
अजातिवाचिनः पुल्लिङ्गाद् स्त्रियां वर्तमानात् ङीर्वा भवति ॥ नीली नीला | काली काला । हसमाणी हसमाणा । सुप्पणही सुप्पणहा | इमीए इमाए । इमीणं इमाणं । एईए एआए । एईणं एआणं ॥ अजातेरिति किम् । करिणी । अया । एलया । अप्राप्ते विभाषेयम् । तेन गोरी कुमारी इत्यादौ संस्कृतवन्नित्यमेव ङीः ॥
किं-यत्तदोस्यममि ॥ ३३ ॥
सिअम आम्वर्जिते स्यादौ परे एभ्यः स्त्रियां ङीर्वा भवति ॥ कीओ। काँओ । कीए । काए । की । कासु । एवं। जीओ । जाओ । तीओ । ताओ । इत्यादि । अस्यमामीति किम् । का ।
1
1
जा । सौं । कं । जं । तं । काण । जाण । ताण ॥
1
१ B°क्षे भ° २ A इमाणं । अजा° ३ B प्राप्तवि° ४ B डी. ५ B ● मिसि ॥ ३३ ॥ अम्. ६ P°उ. ७ B ता. 33 [ कुमारपालचरित ]

Page #564

५१४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
छाया - हरिद्रयोः ॥ ३४ ॥ अनयोराप्प्रसङ्गे नाम्नः स्त्रियां ङीर्वा भवति ॥ छाही छायो ।
हलही हलद्दा ||
[ ३.३४
स्वस्रादेर्डा ।। ३५ ॥
स्वस्रादेः स्त्रियां वर्तमानात् डा प्रत्ययो भवति । ससा । नन्दी | दुहि । दुहिहिं । दुहिआसु । दुहिआसुओ । गउआ ॥
ह्रस्वोमि || ३६ ।।
स्त्रीलिङ्गस्य नाम्नोमि परे ह्रस्वो भवति ॥ मालं । नई | बहुं । हस - माणि । हमाणं पेच्छ । अमीति किम् । माला | सही । वहू || नामन्त्र्यात्सौ मः ॥ ३७ ॥
आमन्त्र्यार्थात्परे सौ सति क्लीबे स्वरान्म् से: [ ३.२५] इति यो म् उक्तः स न भवति ।। हे तण । हे दहि । हे महु
डो दीर्घौ वा ॥ ३८ ॥
आमन्त्र्यार्थात्परे सौ सति अतः सेर्डोः [३२] इति यो नित्यं डोः प्राप्तो यश्च अक्कीबे सौ [३.१९] इति इदुतोरकारान्तस्य च प्राप्तो दीर्घः स वा भवति ॥ हे देव हे देवो ॥ हे खमा- समण है खमा-समणो । हे अज्ज हे अज्जो ॥ दीर्घः । हे हरी हे हरि । हे गुरू हे गुरु | जाइ-विसुद्धेण पहू । हे प्रभो इत्यर्थः । एवं दो पहू जि-लो | पक्षे । हे पहु । एषु प्राप्ते विकल्पः । इह त्वप्राप्ते हे गोअमा हे गोअम । हे कासवा हे कासव । रेरे चष्फलैया । रेरे निग्विणया ||
ऋतोद्वा ॥ ३९ ॥
ऋकारान्तस्यामन्त्रणे सौ परे अकरोन्तादेशो वा भवति ॥ हे पितः । हे पिअ ।। हे दातः । हे दाय । पक्षे । हे पिअरं । हे दायार ॥
१ B छाहा. २ A डाः ३ B°दा । दुहिआहि. ४ A ° दीर्घौ ५ B आमंव्यापरे. ६ B°ति नित्यं. ७ B डो. ८ A चाप्रा° ९ B दोणि. १० Bजीअ . ११ B चष्फला. १२ B अकारांता. १३ B दाअर.

Page #565

३.४४ ] .
प्राकृतव्याकरणम् ।
५१५
नान्यरं वा ॥ ४० ॥
ऋदन्तस्यामन्त्रणे सौ परे नाम्नि संज्ञायां विषये अरं इति अन्त देशो वा भवति' ।। हे पितः । हे पिअरं । पक्षे । हे पिअ || नाम्नीति किम् । हे कर्तः । हे केत्तार ॥
वाप ए ।। ४९ ।
आमन्त्रणे सौ परे आप एत्वं वा भवति ॥ हे माले । हे महिले । अजिए 1. पजिए | पक्षे । हे माला । इत्यादि । आप इति किम् । हे पिउच्छा । हे माउच्छा || बहुलाधिकारात् कचिदोत्वमपि । अम्मो भणामि भणि ॥
ईद्रतोर्हस्वः ॥ ४२ ॥
आमन्त्रणे सौ परे ईदूदन्तयोर्ह्रस्वो भवति ।। हे नइ । हे गामणि' | हे समणि । हे वहु । हे खलपु ॥
क्विर्षैः ॥ ४३ ॥
क्किबन्तस्येद्दन्तस्य ह्रस्वो भवति ॥ गामणिणा । खलपुणा । गामणिणो । खलपुंणो ॥
• ऋतामुदस्यमौसु वा ॥ ४४ ॥
सिअम्वर्जिते अर्थात् स्यादौ परे ऋदन्तानामुदन्तादेशो वा भवति । जस् । भत्तू | भत्तणो । भत्तउ । भत्तओ । पक्षे । भत्ता || शस् । भचू । भणो । पक्षे भत्तारे || टा । भत्तणा । पक्षे । भत्तारेण | भिस् । भचूहिं | पक्षे । भत्तारेहिं ॥ ङसि । भत्तुणो । भओ । भक्तूंउ | भत्तूहि । तूहिन्तो । पक्षे । भत्ताओ । भत्ताराउ । भत्ताराहि ।
१ P°ति । हे पिअरं. २ B हे तर. ३ B°ले । आर्यिका । अ° ४ A त्वमिति ५ A° । हे बहु. ६ B क्विप्. ७P °णो । गामणिसुओ । खलपुमुहं ॥ ; B °णो । गामणिसुओ खलपुसुओ ॥ क्र° ८ P° ते स्या° ९B भत्तारो १० B°उ । भत्तूहितो. ११ A°ओ । भत्ताराहि.

Page #566

५१६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . . [३.४५भत्ताराहिन्तो । भत्तारा । ङस् । भत्तुणो । भत्तुस्स । पक्षे । भत्तारस्स । सुप् । भत्तूसु । पक्षे । भत्तारेसु ॥ बहुवचनस्य व्याप्त्यर्थत्वात् यथादर्शनं नाम्न्यपि उद् वा भवति जस्शस्ङसिङस्सु । पिउणो । जामाउणो । भाउणो । टायाम् । पिउणा ॥ भिसि । पिऊहिं ।। सुपि । पिऊसु । पक्षे । पिअरा । इत्यादि । अस्यमौस्विति कि । सि । पिआ ।। अम् । . पिअरं । औ । पिअरा ॥
आरः स्यादौ ॥ ४५ ॥ स्यादौ परे ऋत आर इत्यादेशो भवति ॥ भत्तारो । भत्तारा । भत्तारं । भत्तारे । भत्तारेण । भत्तारेहिं । एवं ङस्यादिषूदाहार्यम् ।। लुप्तस्याद्यपेक्षया । भत्तार-विहि ॥
आ अरा मातुः ॥ ४६॥ मातृसंबन्धिन ऋतः स्यादौ परे आ अरा इत्यादेशौ भवतः ॥ माआ। माअरा । माआउ । माआओ । माअराउ । माअराओ । माअं । माअरं इत्यादि ॥ बाहुलकाजनन्यर्थस्य आ देवतार्थस्य तु अरा इत्यादेशः । माआए कुच्छीए । नमो माअराण ॥ मातुरिद् वा [१.१३५] इतीत्त्वे माईण इति भवति ॥ ऋतामुद॰ [३.४४] इत्यादिना उत्त्वे तु माऊए सर्भनिरं वन्दे इति ॥ स्यादावित्येव । माइदेवो । माइ-गणो॥
नाग्यरः ॥४७॥ ऋदन्तस्य नाम्नि संज्ञायां स्यादौ परे अर इत्यन्तादेशो भवति । पिअरा । पिअरं । पिअरे। पिअरेण । पिअरेहिं । जामायरा । जामायरं । जामायरे । जामायण । जामायरेहिं । भायरा । भायरं । भायरे । भायरेण । भायरेहिं ।।
१ B °। ॥ भ्यस् । भत्तू । भत्तूओ। भत्तूहिन्तो। भत्तूसुन्तो । पक्षे । भत्ताराओ। भत्ताराउ । भत्ताराहि । भत्तारेहि । भत्ताराहिन्तो । भत्तारेहिन्तो । भत्तारासुन्तो । भत्तारेसुन्तो।. २ B °स्स । आम् । भत्तणं । भत्तूण । पक्षे। भत्ताराणं । भत्ताराण । ङि । भत्तुम्मि । पक्षे । भत्तारे । भत्तारम्मि।. ३ B पिउसु. ४ B किं । पिआ. ५ P भत्तारे है. ६ A समुनिअं. ७ माइमणो. ८ P पिअहि. ९.BI जामाअरेण,

Page #567

३.५३] ..
प्राकृतव्याकरणम ।
A
५१७
आ सौ न वा ॥ ४८ ॥
ऋदन्तस्य सौ परे आकारो वा भवति ।। पिआ । जामाया । भाया । कत्ता | पक्षे । पिअरो । जामायरो | भायरो | कत्तारो ॥
राज्ञः ।। ४९ ।।
राज्ञो नलोपेन्त्यस्य आत्वं वा भवति सौ परे ।। राया । हे राया । पक्षे | आणादेशे । रायो || हे राया । हे रायं इति तु शौरसेन्याम् । एवं पं । हे अप्प |
जस् - शस्- ङसि -ङसां णो ॥ ५० ॥
राजन्शब्दात्परेषासेषां णो इत्यादेशो वा भवति ।। जस् । रायाणो चिट्ठन्ति | पक्षे | राया ॥ शम् । रायाणो पेच्छ । पक्षे । राया । राए ॥ ङसि । राइणो रण्णो आगओ । पक्षे । रायाओ "। रायाउ । रायाहि । राया हिन्तो । राया ॥ ङस् । राइणो रण्णो धणं । पक्षे | रायस्स |
टोणा ।। ५१ ।।
राजन्शब्दात्परस्य टा इत्यस्य णा इत्यादेशो वा भवति || राइणा । रण्णा । पक्षे । राएण कयं ॥
इर्जस्य णो णा - ङौ ॥ ५२ ॥
'राजन शब्द संबन्धिनो जकारस्य स्थाने णोणाडिषु परेषु इकारो वा भवति ॥ राइणो चिठ्ठन्ति पेच्छ आगओ धणं वा ॥ राइणा कयं । राइम | पक्षे । रायाणो । रंण्णो । रायणीं । राएण । रायम्नि ॥
इणममामा ॥ ५३ ॥
राजनशब्द संबन्धिनो जकारस्य अमाम्भ्यां सहितस्य स्थाने इणम् इत्यादेशो वा भवति ॥ राइगं पेच्छ । राइणं धणं । पक्षे । रायं । राईणं ॥
१ A °र्पेऽतस्य. २ B हे राअ. ३ A हे अप्पं । जस°. ४ A चेट्टंतु. ५ B ओ गआउ, ६ B रण्णा राए. ७ A°द्वस्य संं. ८ A चे ंति, ९ P रण्णो । रण्णा । राएण. १० A णा । रायम्मि.

Page #568

५१८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ ३.५४- ईद्भिस्भ्यसाम्सुपि ॥ ५४॥ राजनशब्दसंबन्धिनो जकारस्य भिसादिषु परतो वा ईकारो भवति । भिस् । राईहि ॥ भ्यसै । राईहि । राईहिन्तो । राईसुन्तो ॥ आम् । राईणं ॥ सुप् । राईसु । पक्षे । रायाणेहि । इत्यादि ।
आजस्य टा-ङसि-ङस्सु सणाणोष्वण् ॥ ५५ ॥ राजन्शब्दसंबन्धिन आज इत्यवयवस्य टाङसिङस्सु णा णो इत्यादेशापन्नेषु परेषु अण् वा भवति ॥ रण्णा राइणा कयं । रण्णो राईणो आगओ धणं वा ॥ टाङसिङस्विति किम् । रायाणो चिट्ठन्ति पेच्छ । वा ॥ सणाणोष्विति किम् । राएण । रायाओ । रायस्स ॥ .. .
पुंस्यन आणो राजवच्च ॥ ५६ ॥ पुंलिङ्गे वर्तमानस्यान्नन्तस्य स्थाने आण इत्यादेशो वा भवति । पक्षे । यथादर्शनं राजवत् कार्यं भवति ।। आणादेशे च अतः से?ः [ ३.२ ] इत्यादयः प्रवर्तन्ते । पक्षे तु राज्ञः जस्-शस्-ङसिङसां णो [३.५० ] टो णा [ ३.२४ ] इणममामा [ ३.५३ ] इति प्रवर्तन्ते । अप्पाणो । अप्पाणा । अप्पाणं । अप्पाणे । अप्पाणेण । अप्पाँहि । अप्पाणाओ । अप्पाणासुन्तो । अप्पाणस्स । अप्पाणाण ।.अप्पाणम्मि । अप्पाणेसु । अप्पाण-कयं । पंक्षे । राजवत् । अप्पा । अप्पो । हे अप्पा । हे अप्प । अप्पाणो चिट्ठन्ति । अप्पाणो पेच्छ ॥ अप्पणा । अप्पोहिं । अप्पाणो । अप्पाओ। अप्पाउँ । अप्पाहिः । अप्पाहिन्तो । अप्पा । अप्पासुन्तो ॥ अप्पणो धणं । अप्पाणं । अप्पे । अप्पेसु ॥ रायोणो । रायाणा । रायाणं । रायाणे । रायाणेण । रायाणेहिं । रायाणाहिन्तो । रायाणस्स । रायाणाणं । रायाणम्मि । रायाणेसु । पक्षे । राया । इत्यादि । एवं जुवाणो । जुवाण-जणो । जुआ ॥ बम्हाणो । बम्हा ॥ अद्धाणो ।
----
-
१ B राईहिं. २ B भ्यस् । राईहितो. ३ B °णाणेष्व'. ४ B राईणो. ५ B °णाणेष्वि. ६ A °णं । अप्पाणो । अप्पणो । अप्पाणेण. ७ B अप्पाणेहिं. ८ A °प्पा । अप्पाणो. ९ A चेटुंति. १० A °उ । अप्पेहि । अप्पा. ११ A धणं । अप्पे. १२ A रायणो. १३ A रायाणाहि. १४ A रायाणासु.. .

Page #569

३.६० ] . प्राकृतव्याकरणम्।
५१९ अद्धा ॥ उक्षन् । उच्छाणो । उच्छा ॥ गावाणो । गावा ॥ पूसाणो। पूसा ॥ तक्खाणो । तक्खा ॥ मुद्धाणो । मुद्धा ॥ ३वन् । साणो । सा ॥ सुकर्मणः पश्य । सुकमाणे पेच्छ । निऐइ कह सो सुकम्माणे । पश्यति कथं स सुकर्मण इत्यर्थः ॥ पुंसीति किम् । शर्म । सम्मं ॥
आत्मनष्टो णिआ णइआ ॥ ५७॥ आत्मनः परस्याष्टायाः स्थाने णिआ जइआ इत्यादेशौ वा भवतः । अप्पणि पाउसे उवगयम्मि । अप्पणिआ य विअड्डुि खाणिआ । अप्पणइआ । पक्षे । अप्पाणेण ॥ .
अतः सर्वादेर्डेजसः ॥ ५८ ॥ सर्वादेरदन्तात्परस्य जसः डि ए इत्यादेशो भवति ॥ सव्वे । अन्ने । जे । ते । के । एक्के । कयरे । इयरे । एए ॥ अत इति किम् । सव्वाओ रिद्धीओ ॥ जर्स इति किम् । सव्वस्स ॥ . डेः स्सि-म्मि-त्थाः ॥.५९ ॥ सर्वादेरकारात्परस्य डे: स्थाने स्सिं म्मि स्थं एते आदेशा भवन्ति ।
संव्वस्सिं । सव्वम्मि । सव्वत्थ ॥ अन्नस्सिं । अन्नम्मि । अन्नत्थ ।। · एवं सर्वत्र ॥ अत इत्येव । अमुम्मि ॥ . ____ न वानिदमेतदो हिं ॥ ६ ॥ इदम्एतद्वर्जितात्सर्वादेरदन्तात्परस्य डेहिमादेशो वा भवति ॥ सव्वहिं । अन्नहिं । कहिं । जहिं । तहिं ॥ बहुलाधिकारात् किंयत्तद्भ्यः स्त्रियामपि । काहिं । जाहिं । ताहिं ॥ बाहुलकादेव किंयत्तदोस्यमामि [ ३. ३३ ] इति ङीर्नास्ति । पक्षे । सव्वस्सिं । सव्वम्मि ।
- १ B °म्माणोपे'. २ B निएकह. ३ PB °म्माणो. :४ B °डेज'. ५A °देरतःप. ६ B°त ए आदे”. ७ P बुद्धीओ. ८ B जसीति. ९ P °कारान्तात्प १० B °त्था. ११ A °द्वर्जितस्य सर्वादेरतः प°.

Page #570

५२०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं ... [३.६१सव्वत्थ । इत्यादि ॥ स्त्रियां तु पक्षे । काए। कीए । जाए। जीए । ' ताए । तीए ॥ इदमेतद्वर्जनं किम् । इमस्सि । एअस्सि ॥
आमो डैसिं ॥ ६१ ॥ सर्वदेरकारान्तात्परस्यामो डेसिमित्यादेशो वा भवति ॥ सव्वेसि । अन्नसिं । अवरेसिं । इमेसिं । एएसिं । जेसिं । तेसिं । कोसं । पक्षे । सव्वाण । अन्नाण । अवराण । इमाण । एआण । जाण । ताण । काण ।। बाहुलकात् स्त्रियामपि । सर्वासाम् । सव्वेसिं ॥ एवम् अन्नेसिं । तेसिं ॥
किंतयां डासः ॥ ६२ ॥ किंतद्भ्यां परस्यामः स्थाने डास इत्यादेशो वा भवति ॥ कास । तास । पक्षे । केसिं । तेसिं ॥
किंयत्तद्भयो ङसः ॥ ६३॥ .. एभ्यः परस्य ङसः स्थाने डास इत्यादेशो वा भवति । सः स्सः [३.१०] इत्यस्यापवादः । पक्ष सोपि भवति ॥ कास । कस्स । जास। जस्स । तास । तस्स । बहुलाधिकारात् किंतद्भयामाकारान्ताभ्यामपि डासादेशो वा । कस्या धनम् । कास धणं ॥ तस्या धनम् । तास धणं । पक्षे । काए । ताए ।
ईद्भयः स्सा से ॥ ६४ ॥ किमादिभ्य ईदन्तेभ्यः परस्य डसः स्थाने स्सा से ईत्यादेशौ वा भवतः । टा-ङस्-डेरदादिदेवा तु ङसेः [३. २९] इत्यस्यापवादः । पक्षे अदादयोपि ॥ किस्सा ! कीसे । कीअ । कीआ। कीइ। कीए ॥ जिस्सा । जीसे । जीअ । जीआ । जीइ । जीए ॥ तिस्सा । तीसे। तीअ । तीआ । तीइ । तीए ।
१ B सव्वत्थ । अन्नास्स । अन्नम्मि । अन्नत्थ इत्यादि. २ B इदमस्सि. ३ B : सिम् . ४ A °रात्प°. ५ B : सि. ६ A °रस्य सर्वादरामः ७ A सेः. 4 PB इत्येतावादे'.

Page #571

५२१
३.७० ] ..
प्राकृतव्याकरणम् ।
ङेर्डा डाला इआ काले ॥ ६५ ॥
किंयत्तद्भ्यः कालेभिधेये ङे: स्थाने आहे आला इति डितौ इआ इति च आदेशा वा भवन्ति । हिंस्सिम्मित्थानामपवादः । पक्षे तेपि भवन्ति ॥ काहे । काला । कइआ ॥ जाहे । जाला । जइआ ॥ ताहे । ताला । तइआ ॥
ताला जातिगुणा जाला ते सहिअएहिं घेप्पन्ति ।
पक्षे । कहिं । कस्सि । कम्मि । कत्थ ॥
ङसेम्ह ॥ ६६ ॥
किंयत्तद्भूयः परस्य ङसेः स्थाने म्हा इत्यादेशो वा भवति ।। कम्हा | जम्हा । तम्हा | पक्षे । काओ । जाओ । ताओ ॥
तदो डोः ॥ ६७ ॥
तदः परस्य ङसेर्डो इत्यादेशो वा भवति ।। तो । तम्हा ॥
किमो डिणो-डीसौ ॥ ६८ ॥
किमः परस्य ङसेर्डिंणो डीस इत्यादेशौ वा भवतः ॥ किणो । की | कहा ॥
इदमेतत्किं यत्तद्भ्यष्टो डिणा ॥ ६९ ॥
एभ्यः सर्वादिभ्योकारान्तेभ्यः परस्याष्टायाः स्थाने डित् इणा इत्यादेशो वा भवति ॥ इमिणा । इमेण || एदिणा । एदेण ॥ किणा । केण ॥ जिणा । जेण ॥ तिणा । तेण ॥
तदो णः स्यादौ क्वचित् ॥ ७० ॥
तदः स्थाने स्यादौ परे ण आदेशो भवति क्वचित् लक्ष्यानुसारेण ॥ णं पेच्छ । तं पश्येत्यर्थः ॥ सोअइ अ णं हुवई । तमित्यर्थः । स्त्रियामपि । हत्थुन्नामिअ- मुही णं तिअडा । तां त्रिजटेत्यर्थः ॥ णेण
१ B °न्ति ॥ रवि-किरणाणुग्गहिआई हुन्ति कमलाई कमलाई ॥ प° २ A कीसा ३. A एभ्योऽकारांतेभ्यः परस्याः सर्वादेष्टा° ४ A °त्यर्थः । णेण .

Page #572

५२२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ३.७१
भणिअं । तेन भणितमित्यर्थः ।। तो णेण कर - यल- डिआ । तेनेत्यर्थः ॥ भणिअं च णाए । तयेत्यर्थः ॥ णेहिं कयं । तैः कृतमित्यर्थः ॥ नाहिं कथं । ताभिः कृतमित्यर्थः ॥
किमः कस्त्र - तसो
॥ ७१ ॥
1
किम को भवति स्यादौ त्रतसोश्च परयोः ॥ को । के । कं । के । केण ॥ त्र । कत्थ ।। तस् । कओ । कत्तो । कदो ||
इदम इमः ।। ७२॥
इदमः स्यादौ परे इम आदेशो भवति ।। इमो । इमे । इमं । इमे । इमे ॥ स्त्रियामपि । इमा ॥
पुं- स्त्रियोर्न वायमिमिओ सौ ॥ ७३ ॥
इदमशब्दस्य सौ परे अयमिति पुल्लिङ्गे इमिआ इति स्त्रीलिङ्गे आदेशा वा भवतः ।। अहवायं कय- कज्जो । इमिंआ वाणिअ-धूआ । पक्षे । इमो । इमा |
स्सि स्सयोरत् ।। ७४ ॥
इदमः स्सि स्स इत्येतयोः परयोरद् भवति वा ।। अस्सि । अस्स । पक्षे इमादेशोपि । इमस्सि । इमस्स ॥ 'बहुलाधिकारादन्यत्रापि भवति । एहि । सु । आहि । एभिः एषु आभिरित्यर्थः ॥
ङेर्मेन हः ।। ७५ ।
इदमः कृतेमादेशात् परस्य ङे: स्थाने मेन सह ह आदेशो वा भवति ॥ FE | पक्षे । इमस्सि । इम ि॥
न त्थः ।। ७६ ॥
इदमः परस्य ङेः स्सि - म्मि-त्थाः [ ३.५९.] इति प्राप्तः त्थो न भवति ॥ इह । इमस्सि । इमम्मि ॥
१ B कृतं ॥ णा° २ A °मितिआ. ३ A आभिः । ङे. ४ A इमस्सि.

Page #573

५२३
३.८१1. प्राकृतव्याकरणम् । . णोम्-शस्टा-भिसि ॥ ७७॥ इदमः स्थाने अम्शस्टाभिस्सु परेषु ण आदेशो वा भवति ॥ गं पेच्छ । णे पेच्छ । णेण । णेहि कयं । पक्षे । इमं । इमे । इमेण । इमेहि ॥
'अमेणम् ॥ ७८॥ इदमोमा सहितस्य स्थाने इणम् इत्यादेशो वा भवति ॥ इणं पेच्छ । पक्षे । इमं ॥
क्लीबे स्यमेदमिणमो च ॥ ७९ ॥ नपुंसकलिङ्गे वर्तमानस्येदमः स्यम्भ्यां सहितस्य इदम् इणमो इणम् च नित्यमादेशा भवन्ति ॥ इदं इणमो इणं धणं चिट्ठइ पेच्छ वा ॥
किमः किं ॥ ८०॥ . किमः क्लीबे वर्तमानस्य स्यम्भ्यां सह किं भवति ॥ किं कुलं तुह । किं किं ते पडिहाई॥
वेद-तदेतदो ङसाम्भ्यां से-सिमौ ॥ ८१ ॥ इदम् तद् एतद् इत्येतेषां स्थाने ङस् आम् इत्येताभ्यां सह यथासंख्यं से सिम् इत्यादेशौ वा भवतः ॥ इदम् । से सीलम् । से गुणा । • अस्य शीलं गुणा वेत्यर्थः ।। सिं उच्छाहो । एषाम् उत्साह इत्यर्थः । तद् । से सीलं । तस्य तस्या वेत्यर्थः ॥ सिं गुणा । तेषां तासां वेत्यर्थः ॥ एतद् । से अहिअं। एतस्याहितमित्यर्थः ॥ सिं गुणा । सिं सीलं । एतेषां गुणाः शीलं वेत्यर्थः । पक्षे । इमस्स । इमेसिं । इमाण ॥ तस्स । तेसिं । ताण ।। एअस्स । एएसिं । एआण । इदंतदोरामापि सेआदेशं कैश्चिदिच्छति ।।
. १ PB णेहिं. २ B इमेहिं. २ A °हाअइ. ४ B शीलं. ५ B केचिदिच्छंति.

Page #574

५२४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ३.८२
वैतदो सेतो ताहे ॥ ८२ ॥
एतदः परस्यः ङसेः स्थाने तो चाहे इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ तो । ताहे । पक्षे । एआओ । एआउ । एआहि । एआहिन्ती ।
एआ ।
त्थे च तस्य लुक् ॥ ८३ ॥
एतदस्त्थे परे चकारात् तो ताहे इत्येतयोश्च परयोस्तस्य लुगूभवति ॥ एत्थ । एत्तो । एत्ताहे ॥
रदीतौ मौ वा ॥ ८४ ॥
एतद एकारस्य ङघादेशे म्मौ परे अदीतौ वा भवतः ॥ अयम्मि । ईमि । पक्षे | अम्मि ||
वैसेणमिणमो सिना ॥ ८५ ॥ .
एतदः सिना सह एस इणम् इणमो इत्यादेशा वा भवन्ति ॥ सन्स वि एस गई ॥ सव्वाण वि पत्थिवाण एस मही ॥ एस . सहाओ चिअ ससहरस्स | एस सिरं । इणं । इणमो । पक्षे । एअं । एसा । एसो ॥
तदश्व तः सोक्लीवे ॥ ८६ ॥
तद् एतदश्च तकारस्य सौ परे अक्कीचे सो भवति ॥ सो पुरिसो । सा महिला । एसो पिओ । एसा मुद्रा ॥ सावित्येव । ते एए धन्ना | ओ एआओ महिलाओ || अक्लीब इति किम् । तं एअं वणं ॥ वादसो दस्य होनोदाम् ॥ ८७ ॥
अदसो दकारस्य सौ परे ह आदेशो वा भवति तस्मिंश्च कृते अतः सेर्डोः [ ३.३ ] इत्योत्वं शेपं संस्कृतवत् [ ४.४४८ ] इत्यतिदेशाद् आत् [हे०२.४] इत्याप् क्लीचे स्वरान्म् सेः [ ३.२५ ] इति मश्च
१ P तहे. २ A °ओ। एआहि ३ ' A °तो । त्थे ४P इअम्मि. ५B मुद्दा. ६ ता ए. ७ B धणं.

Page #575

३.९२] .
प्राकृतव्याकरणम् ।
न भवति ।। अह पुरिसो । अह महिला । अह वणं पर - गुण - लहुअयाइ । अह णे हिअएण हसइ असावस्मान् हसतीत्यर्थः । अह कमल - मुही । पक्षे देशः । अमू पुरिसो । अमू महिला । अमुं वणं ॥
मुः स्यादौ ॥ ८८ ॥
५२५
। अह मोहो
मारुय - तणओ | । उत्तरेण मुरा
अदसो दस्य स्यादौ परे मुरादेशो भवति ॥ अमू पुरिसो । अमुणो पुरिसा । अमुं वणं । अमूहं वैणाई । अमूणि वाणि । अमू माला । अमूड अमूओ मालाओ । अमुणा । अमूहिं ॥ ङसि । अमूओ । अमू । अमूहिन्तो ॥ भ्यस् । अमूहिन्तो । अमूसुन्तो ॥ ङस् । अमुणो । अमुस्स । आम् । अमूण ॥ ङि । अमुमि ॥ सुप् । अमूसु ॥
माव वा ।। ८९ ।
अदसोन्त्यव्यञ्जनलुकि दकारान्तस्य स्थाने ङयादेशे म्मौ परतः अय इअ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ अयम्मि । इयम् । पक्षे अमुम्म ॥
युष्मदस्तं तु तु तुह तुमं सिना ।। ९० ।।
युष्मदः सिना सह तं तुं तुवं तुह तुमं इत्येते पञ्चादेशा भवन्ति ॥ तं तुं तुवं तुह तुमं दिट्ठो ॥
भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उय्हे जसा ॥ ९१ ॥
'युष्मदो जसा सह भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उन्हे इत्येते षडा'देशा भवन्ति ॥ भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उन्हे चि ह । ब्भो म्हज्झौ वा [ ३.१०४ ] इति वचनात् तुम्हे । तुज्झे । एवं चाष्टरूप्यम् ॥ तंतुं तुमं तुवं तुह तुमे तुए अमा ॥ ९२ ॥
युष्मदोमा सह एते सप्तादेशा भवन्ति ॥ तं तुं तुमं तुवं तुह तु तु वन्दामि ॥
१ PB हुआई. २ B धणाई, ३ P तुब्भ तु° ४ B उज्झे. ५ B उच्छे चिट्ठह. ६ A चेट्ठह. Bटरूपाणि

Page #576

५२६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [ ३.९३-- - वो तुज्झ तुब्भे तुम्हे उव्हे भे शसा ॥ ९३ ॥ युष्मदः शसा सह एते षडादेशा भवन्ति ॥ वो तुज्झ तुब्भे । ' ब्भो म्हज्झौ वेति वचनात् तुम्हे तुज्झे तुम्हे उरहे भे पेच्छामि ॥
भे दि दे ते तइ तए तुमं तुमइ तुमए तुमे तुमाइ टा॥९४॥ युष्मदष्टा इत्यनेन सह एते एकादशादेशा भवन्ति ।। भे दि दे ते तइ तए तुमं तुमइ तुमए तुमे तुमाइ जम्पिअं॥
भे तुब्भेहिं उज्झेहिं उम्हेहिं तुम्हेहिं उव्हेहिं भिसा ॥९५॥ युष्मदो भिसा सह एते षडादेशा भवन्ति । भे। तुब्भेहिं । ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्हेहिं तुज्झेहिं उज्झेहिं उम्हेहिं तुम्हेहि उय्हेहिं भुत्तं । एवं चाष्टरूप्यम् ॥
तइ-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङसौ ॥.९६॥ युष्मदो उसौ पञ्चम्येकवचने परत एते पञ्चादेशा भवन्ति । ङसेस्तु त्तोदोदुहिहिन्तोलँको यथाप्राप्तमेव ॥ तइत्तो तुवत्तो । तुमत्तो ॥ तुहत्तो तुब्भत्तो । ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्हत्तो। तुज्झत्तो ॥ एवं दोदुहिहिन्तोलुक्ष्वप्युदाहार्यम् ॥ तत्तो इति तु त्वत्त इत्यस्य वलोपे सति ॥
तुय्ह तुब्भ तहिन्तो असिना ॥ ९७॥ युष्मदो उसिना सहितस्य एते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ तुय्ह तुब्भ तहिन्तो आगओ । ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्ह । तुज्झ । एवं च पञ्च रूपाणि ॥
तुब्भ-तुय्होय्होम्हा भ्यासि ॥९८॥ युष्मदो भ्यसि परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ भ्यसस्तु यथाप्राप्तमेव ॥ तुब्भत्तो । तुय्हत्तो । उय्हत्तो । उम्हत्तो । ब्भो म्ह
१ B तुब्भे उज्झे तु°. २ B तुन्भे उज्झे तु. ३ A °हि. ४ P उन्भेहि. ५ B तुज्झेहिं तुम्हेहिं. ६ B °तेषां पं०. ७ A लुक्य.

Page #577

३.१०२ ]. प्राकृतव्याकरणम् ।
५२७ ज्झौ वेति वचनात् तुम्हत्तो । तुज्झत्तो ॥ एवं दोदुहिहिन्तोसुन्तोष्वप्युदाहार्यम् ॥ तई-तु-ते-तुम्ह-तुह-तुहं-तुव-तुम-तुमे-तुमो-तुमाइ-दि-दे-इ-ए
तुब्भाब्भोव्हा ङसा ॥ ९९ ॥ युष्मदो ङसा षष्ठयेकवचनेन सहितस्य एते अष्टादशादेशा भवन्ति ॥ तइ । तु । ते । तुम्हें । तुह । तुहं । तुव । तुम । तुमे। तुमो । तुमाइ । दि। दे । इ । ए । तुब्भ । उब्भ । उयह धणं । ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्ह । तुज्झ । उम्ह । उज्झ । एवं च द्वाविंशती रूपाणि ॥ तु वो में तुब्भ तुब्भं तुब्भाण तुवाण तुमाण तुहाण उम्हाण
आमा ॥ १० ॥ युष्मद आमा सहितस्य एते दशादेशा भवन्ति ॥ तु। वो। भे। तुब्भ । तुब्भं । तुब्भाण । तुवाण । तुमाण । तुहाण । उम्हाण । क्त्वा-स्यादेर्णस्वोवा [ १.२७ ] इत्यनुस्वारे तुब्भाणं । तुवाणं । तुमाणं । तुहाणं । उम्हाणं ॥ ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्ह । तुज्झ । तुम्हें । तुझं । तुम्हाण । तुम्हाणं । तुज्झाण । तुज्झाणं । धणं । एवं च त्रयोविंशती रूपाणि ॥
तुमे तुमए तुमाइ तइ तए ङिना ॥ १०१ ॥ .युष्मदो डिना सप्तम्येकवचनेन सहितस्य एते पश्चादेशा भवन्ति ॥ . तुमे तुमए तुमाइ तइ तए ठिअं ॥
तु-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङौ ॥ १०२ ॥ युष्मदो डौ परत एते पश्चादेशा भवन्ति । डेस्तु यथाप्राप्तमेव ॥
१ B°सुन्तेष्व. २ A तइतुमेतेतुम्हंतु'. ३ B तुं. ४ B तुम्ह. ५ B°शतिरू. ६ B भेतुय्हतुब्भउब्भ. ७ PB तुम्हाण. ८ B°ते आदे'. ८ B भे । तुम्ह । तुम । उब्भ. १० PB तुम्हाणं ११ B उम्ह । उज्झ. १२ B तुज्झाणं । एवं.

Page #578

५२८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ ३.१०३तुम्मि । तुवम्मि। तुमम्मि । तुहम्मि । तुब्भम्मि । ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्हम्मि । तुज्झम्मि । इत्यादि ।
सुपि ॥ १०३ ॥ युष्मदः सुपि परतः तु-तुव-तुम-तुह-तुब्भा भवन्ति ॥ तुसु । तुवेसु । तुमेसु । तुहेसु । तुब्भेसु ॥ ब्भो म्ह-ज्झौ वेति वचनात् तुम्हेसु । तुज्झेसु ॥ केचित्तु सुप्येत्वविकल्पमिच्छन्ति । तन्मते तुवसु । तुमसु । तुहसु । तुब्भसु । तुम्हसु । तुज्ासु ॥ तुब्भस्यात्वमपीच्छत्यन्यः । तुब्भासु । तुम्हासु । तुज्झासु ॥
ब्भो म्ह-ज्झौ वा ॥ १०४ ॥ युष्मदादेशेषु यो द्विरुक्तो भस्तस्य म्ह ज्झ इत्येतावादेशौ या भवतः ॥ पक्षे स एवास्ते । तथैव चोदाहृतम् ॥
अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि हं अहं अहयं सिना ॥ १०५॥ अस्मदः सिना सह एते षडादेशा भवन्ति ॥ अज म्मि हासिआ मामि तेण ॥ उन्नमै न अम्मि कुविआ । अम्हि करेमि । जेणे हं विद्धा । किं पम्हुट्ठम्मि अहं । अहयं कय-प्पणामो ।
अम्ह अम्हे अम्हो मो वयं भे जसा ॥ १०६॥
अस्मदो जसा सह एते षडादेशा भवन्ति ॥ अम्ह अम्हे अम्हो मो वयं भे भणामो ॥
णे णं मि अम्मि अम्ह मम्ह मं ममं मिमं अहं अमा ॥१०७॥
अस्मदोमा सह एते दशादेशा भवन्ति ॥णे णं. मि अम्मि अम्ह मम्ह मं ममं मिमं अहं पेच्छ ।
अम्हे अम्हो अम्ह णे शसा ॥ १०८॥ अस्मदः शसा सह एते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ अम्हे अम्हो अम्ह णे पेच्छ ।।
१ B°च्छंति इत्यन्ये. २ P °वास्ति।. ३ B °म अ. ४ P तेग हं दिवा. ५ PB'टुम्हि अ°. ६ B मिममहं. ७ A अम्हा.

Page #579

३. ११४ ]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५३९
ममाइ मइ मए मयाइ णे टा ॥ १०९ ॥
मि मे ममं मम अस्मदष्टा सह एते नवादेशा भवन्ति ।। मि मे समं ममए ममाइ मइ म मयाइ णे कथं ॥
अम्हेहि अम्हाहि अम्ह अम्हे णे भिसा ॥ ११० ॥
अस्मदो भिसा सह एते पञ्चादेशा भवन्ति || अम्हेहि अम्हाहि अम्ह अम्हे कयं ॥
मइ-मम-मह-मज्झा ङसौ ॥ १११ ॥
अस्मदो सौ पचम्येकवचने परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति । सेस्तु यथाप्राप्तमेव ॥ मइत्तो ममत्तो महत्तो मज्झत्तो आगओ || मत्त इति तु मत्त इत्यस्य । एवं दो -दु-हि- हिन्तो-लक्ष्वप्युदाहार्यम् ॥
ममाम्हौ भ्यसि ।। ११२ ॥
अस्मदोभ्यसि परतो मम अम्ह इत्यादेशौ भवतः । भ्यसस्तु यथाप्राप्तम् || ममन्तो । अम्हत्तो । ममाहिन्तो । अम्हाहिन्तो । ममासुन्तो । अम्हासुन्तो । ममेसुन्तो । अम्हेसुन्तो ॥
मे मइ मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं ङसा ॥११३॥ . अस्मदो ङसा षष्ठयेकवचनेन सहितस्य एते नवादेशा भवन्ति ॥ मे मइ मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं धणं ॥
णे णो मज्झ अम्ह अम्हं अम्हे अम्हो अम्हाण ममाण महाण मज्झाण आमा ।। ११४ ॥
अस्मद आमा सहितस्य एते एकादशादेशा भवन्ति ॥ णे णो मज्झ अह अहं अम्हे हो अम्हाण ममाण महाण मज्झाण धणं ॥ क्त्वा स्यादेर्ण - स्वोर्वा [ १ २७ ] इत्यनुस्वारे । अम्हाणं । ममाणं । महाणं । मज्झाणं । एवं च पञ्चदश रूपाणि ॥
34 [ कुमारपालचरित ]

Page #580

हेमचन्द्राचार्यविरचितं .३.११५ - ..मि मइ ममाइ मए मे ङिना ॥ ११५॥ __ अस्मदो ङिना सहितस्य एते पञ्चादेशा भवन्ति ॥ मि मइ ममाइ मए मे ठिअं॥ __ अम्ह-मम-मह-मज्झा ङौ ॥११६॥ अस्मदो ङौ परत एते चत्वार आदेशा भवन्ति । उस्तु यथाप्राप्तम् ॥ अम्हम्मि ममम्मि महम्मि मज्झम्मि ठिअं॥
सुपि ॥ ११७ ॥ अस्मदः सुपि परे अम्हादयश्चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ अम्हेसु । ममेसु । महेसु । मझेसु । एत्वविकल्पमते तु । अम्हसु । ममसु। महसु । मज्झसु ॥ अम्हस्यात्वमपीच्छत्यन्यः । अम्हासु ॥
त्रैस्ती तृतीयादौ ॥ ११८ ॥ .. वे स्थाने ती इत्यादेशो भवति तृतीयादौ ॥ तीहिं कयं । तीहिन्तो आगओ । तिण्हं धणं । तीसु ठिअं॥
द्वेर्दो वे ॥ ११९ ॥ द्विशब्दस्य तृतीयादौ दो वे इत्यादेशौ भवतः ॥ दोहि वेहि कयं । दोहिन्तो वेहिन्तो आगओ । दोण्हं. वेण्हं धणं । दोसु वेसु ठिअं॥..
दुवे दोण्णि वेण्णि च जस्-शंसा ॥ १२० ॥ जस्-शस्भ्यां सहितस्य द्वेः स्थाने दुवे दोणि वेण्णि इत्येते दो वे इत्येतौ च आदेशा भवन्ति ॥ दुवे दोण्णि वेण्णि दो वे ठिआ पेच्छ वा । ह्रस्वः संयोगे [१.८४] इति ह्रस्वत्वे दुण्णि विण्णि ॥
१ A °न्ति । अ°. २ B°च्छत्यन्ये. ३ P त्रेस्तिस्तृ. ४ A °दौ । तीहितो. ५ B °शौ वा भ'. ६ A वणं. ७ P °शसो. ८ B °ते आदेशा भवंति । चकाराहो वे इत्येतो भवतः ॥.

Page #581

३.१२४] प्राकृतव्याकरणम् ।
५३१ __ स्तिण्णिः ॥ १२१॥ जस्-शस्भ्यां सहितस्य त्रेः स्थाने तिणि इत्यादेशो भवति ॥ तिण्णि ठिआ पेच्छ वा ॥
चतुरश्चत्तारो चउरो चत्तारि ॥ १२२ ॥ चतुशब्दस्य जस्-शस्भ्यां सह चत्तारो चउरो चचारि इत्येते आदेशा भवन्ति ॥ चत्तारो । चउरो । चत्तारि चिट्ठन्ति पेच्छ वा ॥
संख्याया आमो ण्ह एहं ॥ १२३ ॥ संख्याशब्दात्परस्यामो ह ण्हं इत्यादेशौ भवतः ॥ दोण्ह । तिण्ह । चउणह । पञ्चण्ह । छण्हं । सत्तण्ह । अट्ठण्ह ॥ एवं दोण्हं । तिण्हें । चउण्हं । पञ्चण्हं । छण्हं । सत्तण्हं । अट्ठण्हं । नवण्हं । दसण्हं । पण्णरसण्हं दिवसाणं । अट्ठारसण्हं समण-साहस्सीणं ॥ कतीनाम् । कइण्हं ॥ बहुलाधिकाराद् विंशत्यादेर्न भवति ॥ .. शेषेदन्तवत् ॥ १२४ ॥ उपयुक्तादन्यः शेषस्तत्र स्यादिविधिरदन्तवदतिदिश्यते । येष्वाकारा· द्यन्तेषु पूर्व कार्याणि नोक्तानि तेषु जस्-शसोर्लुक् [ ३. ४ ] इत्यादीनि अदन्ताधिकारविहितानि कार्याणि भवन्तीत्यर्थः ॥ तत्र जस्शसोर्लुक् इत्येतत्कार्यातिदेशः । माला गिरी गुरू सही वहू रेहन्ति पच्छ वा ॥ अमोस्य [३.५ ] इत्येतत्कार्यातिदेशः। गिरिं गुरुं सहिं वहुं गामणिं खलपुं पेच्छ ॥ टा-आमोर्णः [३.६] इत्येतत्कातिदेशः । हाहाण कयं । मालाण गिरीण गुरूण सहीण वढूण धणं । टायास्तु । टो णा [ ३.२४ ] । टा-ङस्-डेरदादिदेवा तु ङसेः [ ३. २९ ] इति विधिरुक्तः ॥ भिसो हि हिँ हिं [ ३. ७ ] इत्येतत्कातिदेशः । मालाहि गिरीहि गुरूहि सहीहि वहूहि कयं । एवं सानुनासिकानु
१ B सहितस्य च . २ A तिण्हं । नवण्हं. ३ P °शः । मालाण,

Page #582

५३२
हेमचन्द्राचायविरचितं [३.१२५स्वारयोरपि ॥ ङसेस् त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-लुकैः [ ३.८ ] इत्येतत्कार्यातिदेशः । मालाओ। मालाउ । मालाहिन्तो ॥ बुद्धीओ । बुद्धीउ । बुद्धीहिन्तो ॥ घेणूओ। घेणूउ । घेणूहिन्तो आगओ । हिलुको तु प्रतिषेत्स्येते [३.१२७,१२६] । भ्यसस् त्तो दो दु हि हिन्तो सुन्तो [ ३.९] इत्येतत्कार्यातिदेशः । मालाहिन्तो। मालासुन्तो । हिस्तु निषेत्स्यते [३.१२७]। एवं गिरीहिन्तो इत्यादि । ङसः स्सः [३.१०] . इत्येतत्कातिदेशः । गिरिस्स । गुरुस्स । दहिस्स । महुस्स. ॥ स्त्रियां तु टा-ङस्-२ः [ ३. २९ ] इत्याद्युक्तम् ॥ डे म्मि उः [ ३. ११] . इत्येतत्कार्यातिदेशः । गिरिम्मि । गुरुम्मि । दहिम्मि । महुम्मि । डेस्तु निषेत्स्यते [३.१२८]। स्त्रियां तु टा-उस्-डेः [३.२९] इत्याद्युक्तम् ।।. जस्-शस्-ङसि-तो-दो-द्वामि दीर्घः [ ३. १२. ] इत्येतत्कार्यातिदेशः । गिरी गुरू चिट्ठन्ति । गिरीओ गुरूओ आगओ। गिरीण गुरूण धणं ।। भ्यसि वा [ ३. १३ ] इत्येतत्कातिदेशो न प्रवर्तते । इदुतो दीर्घः [३.१६] इति नित्यं विधानात् ॥ टाण-शस्येत् [३.१४] भिस्भ्यस्सुपि । [ ३. १५ ] इत्येतत्कार्यातिदेशस्तु निषेत्स्यते [ ३. १२९ ] ॥ . न दी| णो ॥ १२५॥ इदुदन्तयोराजस्-शस्ङस्यादेशे णो इत्यस्मिन् परतो दी? न भवति ॥ अग्गिणो । वाउणो ॥ णो इति किम् । अग्गी । अग्गीओ ॥
ङसेलृक् ॥ १२६ ॥ आकारान्तादिभ्योदन्तवत्प्राप्तो उसे ग् न भवति ॥ मालत्तो । मालाओ । मालाउ । मालाहिन्तो आगओ ॥ एवं अग्गीओ। वाऊओ। इत्यादि ॥
भ्यसश्च हिः ॥ १२७॥ आकारान्तादिभ्योदन्तवत्प्राप्तो भ्यसो उसेश्च हिर्न भवति ॥ माला
१ AB लुक्. २ A मुहस्स. ३ B डेस्तु. ४ P°न्ति पेच्छ वा। गि°. ५ B °देशो णो. ६ B°रादि°. P°ति । मालाओ. ८ B°ओ। मालाहिन्तो।

Page #583

३.१३३] . प्राकृतव्याकरणम् ।
५३३ हिन्तो। मालासुन्तो। एवं अग्गीहिन्तो। इत्यादि ॥ मालाओ। मालाउ । मालाहिन्तो ॥ एवम् अग्गीओ । इत्यादि ।
डेः ॥ १२८ ॥ आकारान्सादिभ्योदन्तवत्प्राप्तो डेर्डे ने भवति ॥ अग्गिम्मि । वाउम्मि । दहिम्मि । मैहुम्मि ॥ ___एत् ॥ १२९ ॥ आकारान्तादीनामर्थात् टाशस्भिस्भ्यस्सैंप्सु परतोदन्तवद् एत्वं न भवति ॥ हाहाण कयं ॥ मालाओ पेच्छ । मालाहि कयं ।। मालाहिन्तो । मालासुन्तो आगओ ॥ मालासु ठिअं ॥ एवं अग्गियो । वाउणो । इत्यादि ॥ . • द्विवचनस्य बहुवचनम् ॥ १३० ॥
सर्वासां विभक्तीनां स्यादीनां त्यादीनां च द्विवचनस्य स्थाने बहुवचनं भवति ॥ दोणि कुणन्ति । दुवे कुणन्ति । दोहिं । दोहिन्तो । • दोसुन्तो। दोसु । हत्था । पायाँ । 'थणया । नयणा ॥
चतुर्थ्याः षष्ठी ॥ १३१॥ चतुर्थ्याः स्थाने षष्ठी भवति ॥ मुणिस्स । मुणीण देइ ॥ नमो देवस्स ।
. देवाण ॥
तादर्थ्यङेर्वा ॥ १३२॥ तांदयविहितस्य अॅश्चतुर्थ्येकवचनस्य स्थाने षष्ठी वा भवति ॥ देवस्स . देवाय । देवार्थमित्यर्थः ॥ डेरिति किम् । देवाण ॥
वधाड्डाइथं वा ॥ १३३॥ वधशब्दात्परस्य तादर्थ्यङेर्डिद् आइः षष्ठी च वा भवति ॥ वहाइ वहस्स वहाय । वधार्थमित्यर्थः ।।
१. B डंडें. २ P डेन. ३ A मुहम्मि. ४ B °स्सु प'. ५ A दोहि. ६ B या। न. ७ B °दर्थ्य वि. ८ B °श्च ॥.

Page #584

५३४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ३.१३४
कचिद् द्वितीयादेः ॥ १३४ ॥
द्वितीयादीनां विभक्तीनां स्थाने षष्ठी भवति क्वचित् ॥ सीमाधरस्स वन्दे । तिस्सा मुहस्स भरिमो | अत्र द्वितीयायाः षष्ठी ॥ धणस्स लेद्धो । धनेन लब्ध इत्यर्थः । चिरस्स मुक्का । चिरेण मुक्तेत्यर्थः । तेसिमेअमणाइण्णं । तैरेतदनाचरितम् । अत्र तृतीयायाः ।। चोरस्स बीइ | चोराद्विभेतीत्यर्थः । इअराइं जाण लहुअक्खराई पायन्तिमिलसहिआण | पादान्तेन सहितेभ्य इतराणीति । अत्र पैचम्याः ॥ पिट्ठीऍ केस भारो | अत्र सप्तम्याः ||
1
द्वितीया - तृतीययोः सप्तमी ।। १३५ ।।
द्वितीयातृतीययोः स्थाने क्वचित् सप्तमी भवति ॥ गामे वसामि । नयरे न जामि । अत्र द्वितीयायाः ॥ मइ वेविरीएं मलिआई ॥ तिसु ते अलंकिआ पुहवी । अत्र तृतीयायाः ॥
पञ्चम्यास्तृतीया च ॥ १३६ ॥
पञ्चम्याः स्थाने क्वचित् तृतीयासप्तम्यौ भवतः ।। चोरेण बीहइ । चोराद्विभेतीत्यर्थः ॥ अन्तेउरे रमिउमागओ राया । अन्तःपुराद् रन्त्वागत इत्यर्थः ।।
सप्तम्या द्वितीया ॥ १३७ ॥
सप्तम्याः स्थाने क्वचिद् द्वितीया भवति ॥ विज्जुज्जोयं भरइ रतिं ॥ आ तृतीयापि दृश्यते । तेणं कालेणं । तेणं समएणं । तस्मिन् काले तस्मिन् समये इत्यर्थः ॥ प्रथमाया अपि द्वितीया दृश्यते । चडवीसं पि जिणवरा । चतुर्विंशतिरपि जिनवरा इत्यर्थः ॥
१ P °यार्थे ष ं. २ B लुद्धो. ३ B धणेण लुब्ध. ४ Bदनाचीर्णमित्यर्थः . ५°यार्थे ॥ ६ P विहइ. ७P चम्यर्थे. ८ P प्तम्यर्थे ९ B जानामि . १० B वेवरिए. ११B मार्थेपि.

Page #585

३.१४२J.
प्राकृतव्याकरणम् ।
५३५ • क्यडोर्यलुक् ॥ १३८ ॥ क्यजन्तस्य क्यक्षन्तस्य वा संबन्धिनो यस्य लुग् भवति ॥ गैरआइ । गरुआअइ । अगुरुर्गुरुर्भवति गुरुरिवाचरति वेत्यर्थः । क्यतं । दमदमाइ । दमदमाई ॥ लोहिआइ । लोहिआअइ ॥
त्यादीनामाद्यत्रयस्याद्यस्येचेचौ ॥ १३९ ॥ त्यादीनां विभक्तीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च संबन्धिनः प्रथमत्रयस्य यदाचं वचनं तस्य स्थाने इच् एच् इत्येतावादेशौ भवतः ॥ हसइ । हसए । वेवइ । वेवए । चकारौ इचेचः [४.३१८] इत्यत्र विशेषणाौँ ।
द्वितीयस्य सि से ॥ १४ ॥ त्यादीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च द्वितीयस्य त्रयस्य संबन्धिन आर्धवचनस्य स्थाने सि से इत्येतावादेशौ भवतः ॥ हससि । हससे । वेवसि । वेवसे ॥
तृतीयस्य मिः ॥ १४१ ॥ त्यादीनां परस्मैपदानामात्मनेपदानां च तृतीयस्य त्रयस्याद्यस्य वच· नस्य स्थाने मिरादेशो भवति ॥ हसामि । वेवामि ॥ बहुलाधिकाराद् मिवेः स्थानीयस्य मेरिकारलोपश्च ॥ बहु-जाणय रूसिउं सकं । शक्नोमीत्यर्थः ॥ न मरं । न म्रिये इत्यर्थः ॥
बहुष्वाद्यस्य न्ति न्ते इरे ॥ १४२ ॥ त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानामाद्यत्रयसंबन्धिनो बहुषु वर्तमानस्य
___१ B°ङो यलुक्. २ B °स्य क्यजंतस्य क्यपंत'; P स्यक्यषन्तस्य.३A गुरु'. ४ Pक्यष् ; Bक्यच. ५B°इ। क्यष् । लो . ६ A °स्यद्य. ७ B इचेच् इ. ८B द्यस्य व. ९ P मिवेस्था'; B मिवस्था. १० A रूसिअ; B रूसिमो. ११ B °दानामात्मनेपदानां च आद्य'.

Page #586

५३६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [३.१४३वचनस्य स्थाने न्ति न्ते इरे इत्यादेशा भवन्ति ॥ हसन्ति । वेवन्ति हसिजन्ति । रमिज्जन्ति । गज्जन्ते खे मेहा ॥ बीहन्ते रक्खसाणं च ।। उप्पजन्ते कइ-हिअय-सायरे कव्व-रयणा ॥ दोण्णि वि न पहुप्पिरे बाहू । न प्रभवत इत्यर्थः ।। विच्छुहिरे । विक्षुभ्यन्तीत्यर्थः ॥ क्वचिद् इरे एकत्वेपि । सूसइरे गाम-चिक्खल्लो । शुष्यतीत्यर्थः ॥ . मध्यमस्येत्था-हचौ ॥ १४३ ॥ त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानां मध्यमस्य त्रयस्य बहुषु वर्तमानस्य स्थाने इत्था हच् इत्येतावादेशौ भवतः ॥ हसित्था । हसह । वेवित्था । . वेदँह ॥ बाहुलकादित्थान्यत्रापि । यद्यत्ते रोचते । जं जं ते रोइत्था । हच् इति चकारः इह-हचोर्हस्य [४.२६८] इत्यत्र विशेषणार्थः ॥
तृतीयस्य मो-मु-माः ॥ १४४ ॥ त्यादीनां परस्मैपदात्मनेपदानां तृतीयस्य त्रयस्य संबन्धिनो बहुषु वर्तमानस्य वचनस्य स्थाने मो मु म इत्येते आदेशा भवन्ति ।। हसामो । हसामु । हसाम । तुवरामो । तुवरामु । तुवराम ।। ____अत एवैच् से ॥ १४५ ॥ त्यादेः स्थाने यो एच् से इत्येतावादेशावुक्तौ . तावकारान्तादेव भवतो नान्यस्मात् ॥ हसए । हससे ॥ तुवरए । तुवरसे। करए । करसे ॥ अत इति किम् । ठाइ । ठासि ॥ वसुआइ । वसुआसि ॥ होइ । होसि ॥ एवकारोकारान्ताद् एच् से एव भवत इति विपरीतावधारणनिषेधार्थः। तेनाकारान्ताद् इच् सि इत्येतावपि सिद्धौ ॥ हसइ । हससि ॥ वेवइ । वेवसि ।।
सिनास्तेः सिः ॥ १४६ ॥ सिना द्वितीयत्रिकादेशेन सह अस्तेः सिरादेशो भवति ॥ निट्ठरो जं सि ॥ सिनेति किम् । सेआदेशे सति अत्थि तुमं ॥
१B कविहियअसा. २ A °दाआत्मने°. ३ B °स्य वचनस्य स्था'.४ B वेविह. ५ P बहुलाधिकारात्, ६ B °स्य स्था'. ७ B इत्यादे. ८ A. सि. .

Page #587

३.१५१] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
मि-मो-मैम्हि-म्हो-म्हा वा ॥ १४७ ॥ अस्तेर्धातोः स्थाने मि मो म इत्यादेशैः सह यथासंख्यं म्हि म्हो म्ह इत्यादेशा वा भवन्ति ।। एस म्हि । एषोस्मीत्यर्थः ॥ गय म्हो । गय म्ह । मुकारस्याग्रहणादप्रयोग एव तस्येत्यवसीयते । पक्षे अत्थि अहं । अत्थि अम्हे । अत्थि अम्हो ॥ ननु च सिद्धावस्थायां पक्ष्म-श्मष्म-स्म-मां म्हः [ २. ७४ ] इत्यनेन म्हादेशे म्हो इति सिध्यति । सत्यम् । किं तु विभक्तिविधौ प्रायः साध्यमानावस्थाङ्गीक्रियते अन्यथा वच्छेण । विच्छेसु । सव्वे । जे । ते । के इत्याद्यर्थ सूत्राण्यनारम्भणीयानि स्युः ॥ . अत्थिस्त्यादिना ॥ १४८ ॥ अस्तेः स्थाने त्यादिभिः सह अस्थि इत्यादेशो भवति ॥ अत्थि सो। अत्थि ते' । अत्थि तुमं । अत्थि तुम्हे । अत्थि अहं । अत्थि अम्हे ॥
णेरदेदावावे ।। १४९ ॥ .णेः स्थाने अत् एत् आव आवे एते चत्वार आदेशा भवन्ति ।
देरिसइ । कारे' । करावइ । करावेइ॥ हासेइ । हसावइ । हसावेइ ॥ .उवसामेइ । उवसमावइ । उवसमावेइ ॥ बहुलाधिकारात् कचिदे
नास्ति । जाणावेइ ॥ कचिद् आवे नास्ति । पाएइ । भावेइ ॥ · गुर्वादेरविर्वा ॥ १५० ॥ गुर्वादेणेः स्थाने अवि इत्यादेशो वा भवति ॥ शोषितम् । सोसविअं । सोसि ॥ तोंषितम् । तोसविरं । तोसि ॥
भ्रमेराडो वा ॥ १५१ ॥ भ्रमेः परस्य णेराडे आदेशो वा भवति ॥ भमाडइ । भमाडेइ । पक्षे । भामेइ । भमावइ । भमावेइ ॥
- १ B °ते । अत्थि अम्हे ॥. २ A दरसइ. ३ A °इ । हासेइ. ४ B °राड इत्यादे'.

Page #588

५३८
हेमचन्द्राचार्यावरचितं [ ३.१५२• लुगावी क्त-भाव-कर्मसु ॥ १५२ ॥ णेः स्थाने लुक् आवि इत्यादेशौ भवतः क्ते भावकर्मविहिते च प्रत्यये परतः ॥ कारिअं । कराविअं ॥ हासिअं । हसाविअं॥ खामि । खमाविरं । भावकर्मणोः । कारीअइ । करावीअइ । कारिजइ । कराविजइ । हासीअइ । हसावीअइ । हासिज्जइ । हसाविजइ ।।
अदेल्लुक्यादेरत आः ॥ १५३ ॥ णेरदेल्लोपेषु कृतेषु आदेरकारस्य आ भवति ।। अति । पाडइ । मारइ। एति । कारेइ । खामेइ ॥ लुकि । कारिअं। खामिअं। कारीअइ । ' खामीअइ । कारिजइ । खामिजइ । अदेल्लुकीति किम् । कराविरं। : करावीअइ । कराविजइ ॥ आदेरिति किम् । संगामेइ । इह व्यवहितस्य मा भूत् ॥ कारिअं । इहान्त्यस्य मा भूत् ॥ अत इति किम् । दूसेइ ॥ केचित्तु आवेआव्यादेशयोरप्यादेरत आत्वमिच्छन्ति । कारावेइ । हासाविओ जणो सामलीए ॥
मौ वा ॥ १५४ ॥ अत आ इति वर्तते । आदन्ताद्धातोमौं परे अत आत्त्वं वा भवति ॥ हसामि हसमि । जाणामि जाणमि । लिहामि लिहमि ॥ अत इत्येव । होमि ॥
इच्च मो-मु-मे वा ॥ १५५ ॥ अकारान्ताद्धातोः परेषु मोमुमेषु अत इत्त्वं चकाराद् आँत्वं च वा भवतः ॥ भणिमो भणामो । भणिमु भणामु । भणिम भणाम । पक्षे । भणमो । भणमु । भणम ॥ वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा [ ३. १५८ ] इत्येत्वे तु भणेमी । भणेमु । भणेम । अत इत्येव । ठामो । होमो ॥
ते ॥ १५६ ॥ ते परतोत इत्त्वं भवति ॥ हसि। पढिअं । नविअं। हासि।
१ A कारिज. २ A °ति । पा. ३ B °वी. ४ A परे आत्वं. ५ B आका°. ६ B आत्वं वा भवति.

Page #589

३. १६०.]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५३९
- पाढिअं || गयं नयमित्यादि तु सिद्धावस्थापेक्षणात् ॥ अत इत्येव । झायं । लुअं । हूअं ।।
एच्च क्त्वा तुम्-तव्य- भविष्यत्सु ।। १५७ ।
क्त्वातुम्तव्येषु भविष्यत्कालविहिते च प्रत्यये परतोत एकारश्चकारादिकारश्च भवति ।। क्त्वा । हसेऊण । हसिऊण || तुम् । हसेउं । हसिउं ॥ तव्य । हसेअव्वं । हसिअव्वं ॥ भविष्यत् । हसेहिइ । सिहि । अत इत्येव । काऊण ||
वर्तमाना - पञ्चमी - शतृषु वा ।। १५८ ।।
वर्तमानापञ्चमीशतृषु परत अकारस्य स्थाने एकारो वा भवति ॥ वर्तमाना । हसेइ हसइ । हम हसिम | हसेमु हसि ॥ पञ्चमी । हसे हसउ । सुणेउ सुणउ ॥ शतृ । हसेन्तो हसन्तो ॥ कचिन्न भवति । जयइ ॥ क्वचिदात्वमपि । सुणाउँ ॥
जा-जे ।। १५९ ।।
ज्जा ज्ज इत्यादेशयोः परयोरकारस्य एकारो भवति ॥ हसेज्जा । • हसेज्ज | अत इत्येव । होज्जा । होज्ज ॥
ईअ-इज्जौ क्यस्य ।। १६० ॥
चिजिप्रभृतीनां भावकर्मविधिं वक्ष्यामः । येषां तु न वक्ष्यते तेषां • संस्कृतातिदेशात्प्राप्तस्यै क्यस्य स्थाने ईअ इज्ज इत्येतावादेशौ भवतः ॥ हसीअइ । हसिज्जइ । हसीअन्तो । हसिज्जन्तो । हसीअमाणो । हसिज्ज माणो । पढीअइ । पढिज्जइ । होईअइ । होइज्जइ ॥ बहुलाधिकारात् क्वचित् क्योपि विकल्पेन भवति । मॅए नवेज्ज । मनविज्जेज्ज । तेण लहेज्ज । तेण लहिज्जेज्ज । तेण अच्छेज्जं । तेण अच्छिज्जेज्ज । तेण अच्छीअइ ॥
1
१ B°दिषु तु . २ P° मु । हसेमो । हसिमो । प° ३ B सुणाओ. ४ A स्य स्थाने ईत्ये. ५ Pमए न वेज्ज. ६ Pमए न विज्जेज ७B°ज्ज । तेण अच्छी इ.

Page #590

५४०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [३.१६१दृशि-वचेमस-डुच्चं ॥१६१॥ दृशेर्वचेश्च परस्य क्यस्य स्थाने यथासंख्यं डीस डुच्च इत्यादेशी भवतः ॥ ईअइज्जापवादः ।। दीसइ । वुच्चइ ॥
सी ही हीअ भूतार्थस्य ॥ १६२॥ भूतेर्थे विहितोद्यतन्यादिः प्रत्ययो भूतार्थः तस्य स्थाने सी ही हीअ इत्यादेशा भवन्ति ॥ उत्तरत्र व्यञ्जनादीअविधानात् स्वरान्तादेवायं विधिः ॥ कासी। काही। काहीअ । अकार्षीत् । अकरोत् । चकार वेत्यर्थः । एवं ठासी। ठाही। ठाहीअ ॥ आर्षे । देविन्दो इणमब्बवी इत्यादौ सिद्धावस्थाश्रयणात् हस्तन्याः प्रयोगः ॥ ___ व्यञ्जनादीः ॥ १६३॥ व्यञ्जनान्ताद्धातोः परस्य भूतार्थस्याद्यतन्यादिप्रत्ययस्य ईअ इत्यादेशो भवति ॥ हुवीअ। अभूत्। अभवत् । बभूवेत्यर्थः ॥ एवं अच्छीअ । आसिष्ट । आस्त । आसांचके वा । गेहीअ । अग्रहीत् । अगृह्णात् । जग्राह वा ॥
तेनास्तेरास्यहेसी ॥१६४ ॥ अस्तेर्धातोस्तेन भूतार्थेन प्रत्ययेन सह · आसि अहेसि इत्यादेशौ भवतः ॥ आसि सो तुम अहं वा । जे आसि। ये आसन्नित्यर्थः । एवं अहेसि ॥
जात्सप्तम्या इर्वा ॥१६५॥ सप्तम्यादेशात् जात्पर ईर्वा प्रयोक्तव्यः ॥ भवेत् । होज्जइ । होज ।
भविष्यति हिरादिः ॥१६६॥ भविष्यदर्थे विहिते प्रत्यये परे तस्यैवादिर्हिः प्रयोक्तव्यः॥ होहिइ भविष्यति भविता वेत्यर्थः ॥ एवं होहिन्ति । होहिसि । होहित्था। हसिहिइ । काहिइ॥
१ B °डुच्चा, २ A न्यादि. ३ A अगृहीत् . ४ A ये. ५ B°र्वा भवति॥. ६ PB °दर्थवि. ७ B वादेर्हिः.

Page #591

३.१७१] प्राकृतव्याकरणम् ।
५४१ मि-मो-मु-मे स्सा हा न वा ॥ १६७ ॥ भविष्यत्यर्थे मिमोमुमेषु तृतीयत्रिकादेशेषु परेषु तेषामेवादी स्सा हा इत्येतौ वा प्रयोक्तव्यौ । हेरपादौ ॥ पक्षे हिरपि ॥ होस्सामि होहामि । होस्सामो होहामो । होस्सामु होहामु । होस्साम होहाम ॥ पक्षे । होहिमि । होहिमु । होहिम ॥ कचित्तु हा न भवति । हसिस्सामो । हसिहिमो॥
मो-मु-मानां हिस्सा हिस्था ॥ १६८ ॥ धातोः परौ भविष्यति काले मोमुमानां स्थाने हिस्सा हित्था इत्येतौ वा प्रयोक्तव्यौ । होहिस्सा । होहित्था । हसिहिस्सा। हसिहित्था । पक्षे । होहिमो। होस्सामो । होहामो । इत्यादि ।
मेः स्सं ॥१६९ ॥ धातोः पैरो भविष्यति काले म्यादेशस्य स्थाने स्सं वा प्रयोक्तव्यः ॥ होस्सं । हसिस्सं । कित्तइस्सं । पक्षे । होहिमि । होस्सामि । होहामि । कित्तइहिमि ॥ .
-दो हं ॥ १७० ॥ ..करोतेर्ददातेश्च परो भविष्यति विहितस्य म्यादेशस्य स्थाने हं वा 'प्रयोक्तव्यः ॥ काहं । दाहं । करिष्यामि दास्यामीत्यर्थः ॥ पक्षे । काहिमि । दाहिमि । इत्यादि ।
श्रु-गमि-रुदि-विदि-दृशि-मुचि-वचि-छिदि-भिदि-भुजा सोच्छं गच्छं रोच्छं वेच्छं दच्छं मोच्छं वोच्छं छेच्छं भेच्छं भोच्छं ॥ १७१ ॥ वादीनां धातूनां भविष्यद्विहितम्यन्तानां स्थाने सोच्छमित्यादयो निपात्यन्ते । सोच्छं । श्रोष्यामि ॥ गच्छं । गमिष्यामि ॥ संगच्छं ।
१P°वादः. २ A P °ति । हसिहिमो. ३ B परे. ४ A °ष्यत्काले. ५ B कच्छं. ६ PB °यो वा नि.

Page #592

५४२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं .[३.१७२संगस्ये ॥ रोच्छं । रोदिष्यामि ॥ विद ज्ञाने । वेच्छं। वेदिष्यामि ॥ दच्छं । द्रक्ष्यामि ॥ मोच्छं । मोक्ष्यामि । वोच्छं । वक्ष्यामि ॥ छेच्छं। छेत्स्यामि ॥ भेच्छं । भेत्स्यामि । भोच्छं । भोक्ष्ये ॥
सोच्छादय इजादिषु हिलुक् च वा ॥ १७२ ॥ श्वादीनां स्थाने इजादिषु भविष्यदादांदेशेषु यथासंख्यं सोच्छादयो भवन्ति । ते एवादेशा अन्त्यस्वराद्यवयववर्जी इत्यर्थः । हिलुक् च.. वा भवति ॥ सोच्छिइ । पक्षे । सोच्छिहिइ । एवं सोच्छिन्ति । सोच्छिहिन्ति । सोच्छिसि । सोच्छिहिसि। सोच्छित्था। सोच्छिहित्था। । सोच्छिह । सोच्छिहिह । सोच्छिमि । सोच्छिहिमि । सोच्छिस्सामि । : सोच्छिहामि । सोच्छिस्सं । सोच्छं । सोच्छिमो । सोच्छिहिमो । सोच्छिस्सामो । सोच्छिहामो । सोच्छिहिस्सा. । सोच्छिहित्था । एवं मुमयोरपि ॥ गच्छिइ । गच्छिहिइ । गच्छिन्ति । गच्छिहिन्ति । गच्छिसि । गच्छिहिसि। गच्छिों । गच्छिहित्था । गच्छिह । गच्छिहिह । गच्छिमि । गच्छिहिमि । गच्छिस्सामि । गच्छिहामि । गच्छिस्सं । गच्छं । गच्छिमो । गच्छिहिमो । गच्छिस्सामो । गच्छिहामो । गच्छिहिस्सा । गच्छिहित्था । एवं मुमयोरपि ॥ एवं रुदादीनामप्युदाहार्यम् ॥
दु सु मु विध्यादिष्वेकस्मिस्त्रयाणाम् ॥ १७३ ॥ विध्यादिष्वर्थेषूत्पन्नानामेकत्वेर्थे वर्तमानानां त्रयाणामपि त्रिकाणां स्थाने यथासंख्यं दुसु मु इत्येते आदेशा भवन्ति ॥ हसउ सा । हससु तुमं । हसामु अहं ॥ पेच्छउ । पेच्छसु । पेच्छामु ॥ दकारोच्चारण भाषान्तरार्थम् ॥
सोहिर्वा ॥ १७४ ॥ पूर्वसूत्रविहितस्य सोः स्थाने हिरादेशो वा भवति ॥ देहि देसु ।
१ A विदक्. २ B°दादिषु. ३ B°वा . ४ A गच्छित्थ. ५B°नामनेकत्वे.

Page #593

५४३
३.१७८] प्राकृतव्याकरणम् ।
अत इजस्विजहीजे-लुको वा ॥ १७५ ॥ अकारात्परस्य सोः इज्जसु इज्जहि इज्जे इत्येते लुक् च आदेशा वा भवन्ति ॥ हसेजसु । हसेजहि । हसेजे । हस । पक्षे । हससु ॥ अत इति किम् । होसु । ठाहि ॥
बहुषु न्तु ह मो ॥ १७६ ॥ विध्यादिषूत्पन्ननां बहुष्वर्थेषु वर्तमानानां त्रयाणां त्रिकाणां स्थाने यथासंख्यं न्तु ह मो इत्येते आदेशा भवन्ति ॥ न्तु । हसन्तु । हसन्तु हसेयुर्वा ॥ ह । हसह । हसत । हसेत वा ॥ मो । हसामो । हसाम । हसेम वा ॥ एवं तुवरन्तु । तुवरह । तुवरामो ॥
वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज जा वा ॥ १७७॥ वर्तमानाया भविष्यन्त्याश्च विध्यादिषु च विहितस्य प्रत्ययस्य स्थाने ज ज्जा इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ पक्षे यथाप्राप्तम् ॥ वर्तमाना। हसेज्ज । हसेजा। पढेज । पढेजा । सुणेन्ज । सुणेज्जा ॥ पक्षे । हसइ । पढइ । सुणइ ॥ भविष्यन्ती। पढेज । पढेजा । पक्षे । पढिहिइ ॥ विध्यादिषु । हसेज । हँसिज्जा । हसतु । हसेद्वा इत्यर्थः । पक्षे । हसउ ॥ एवं सर्वत्र । यथा तृतीयत्रये । अइवाएज्जा । अइवायावेज्जा । न समणुजाणामि । न समणुजाणेजा वा ॥ अन्ये त्वन्यासामपीच्छन्ति । होजे । भवति । भवेत् । भवतु । अभवत् । अभूत् । बभूव । भूयात् । भविता । भविष्यति । अभविष्यद्वेत्यर्थः ।।
मध्ये च स्वरान्ताद्वा ॥ १७८ ॥ स्वरान्ताद्धातोः प्रकृतिप्रत्यययोर्मध्ये चकारात्प्रत्ययानां च स्थाने ज जा इत्येतौ वा भवतः वर्तमानाभविष्यन्त्योर्विध्यादिषु च ॥ वर्तआना । होजइ । होजाइ । होज । होजा । पक्षे । होइ ॥ एवं होजसि । होजासि । होज । होज्जा । पक्षे । होहिइ ॥ एवं होजहिसि । होजाहिसि । होज । होज्जा । होहिसि । होजहिमि । होज्जाहिमि । होज
१ B हसिजहि. २ B सहइ. ३ PB हसेजा. ४ B°याविना. ५ B होजा. ६ A अभूव. ७ Bहोजिहिमि.

Page #594

५४४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ३.१७९
सामि । होज्जहामि । होज्जस्सं । होज्ज । होज्जा । इत्यादि ॥ विध्यादिषु । होज्जउ । होज्जाउ । होज्ज । होज्जा । भवतु भवेद्वेत्यर्थः । पक्षे ॥ होउ । स्वरान्तादिति किम् । हसेज्ज | हसेज्जा । तुवरेज्ज । तुवरेज्जा ।। क्रियातिपत्तेः ॥ १७९ ॥
क्रियातिपत्तेः स्थाने ज्जज्जावादेशौ भवतः ॥ होज्ज । होज्जा | अभविष्यदित्यर्थः । जइ होज्ज वण्णणिज्जो ॥
न्त - माणौ ॥ १८० ॥
क्रियातिपत्तेः स्थाने न्तमाणौ आदेशौ भवतः ॥ होन्तो । होमाणो अभविष्यदित्यर्थः ॥
हरिण ट्ठाणे हरिणङ्क जइ सि हरिणाहिवं निवेन्तो । न सैहन्तो ञ्चिअ तो राहुपरिवँ से जिअन्तस्स ॥
शत्रानॅशः ।। १८१ ॥
शतृ अनिश् इत्येतयोः प्रत्येकं न्त माण इत्येतावादेशौ भवतः ॥ शतृ । हसन्तो हसमाणो || आनं । वेवन्तो वेंवमाणो ॥
ई च स्त्रियाम् ।। १८२ ॥
. स्त्रियां वर्तमानयोः शत्रानशोः स्थाने ई चकारात् न्तमाणौ च भवन्ति ॥ हसई | हसन्ती | हसभाणी | वेवई । वेवन्ती । वेवमाणी ॥ इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ||३||
ऊर्ध्वं स्वर्गनिकेतनादपि तले पातालमूलादपि त्वत्कीर्तिर्भ्रमति क्षितीश्वरमणे पारे पयोधेरपि । तेनास्याः प्रमदास्वभावसुल भैरुच्चावचैश्चापलैस्ते वाचंयमवृत्तयोपि मुनयो मौनव्रतं त्याजिताः ॥ १ ॥
१ B तुरखे. २ P °र्थैः ॥ जइ. ३ B हसतो. ४P वं ॥ श° ५B नवा
६ A आनशई' ; B आनइ° ७ A आनश; B आनश्च ८ B भवतः ९ A हसमाणा. १० B अष्टमाध्या' ११ PB 'दः समाप्तः ॥ १२ Pom this
verse.

Page #595

॥ अहं ॥ .इदितो वा ॥१॥ सूत्रे ये इदितो धातवो वक्ष्यन्ते तेषां ये आदेशास्ते विकल्पेन भवन्तीति वेदितव्यम् । तत्रैव चोदाहरिष्यते ॥ कथेवजर-पजरोप्पाल-पिसुण-संघ-बोल्ल-चव-जम्प-सीस
साहाः ॥२॥ कथेर्धातोर्वजरादयो दशादेशा वा भवन्ति ॥ वजरइ । पजरइ । उप्पालइ । पिसुणइ । संघइ । बोल्लइ । चवइ । जम्पइ । सीसइ । साहइ ॥ उब्बुक्कइ इति तूत्पूर्वस्य बुक्क भाषणे इत्यस्य । पक्षे । कहइ॥ एते चान्यैर्देशीषु पठिता अपि अस्माभिर्घात्वादेशीकृता विविधेषु प्रत्ययेषु प्रतिष्ठन्तामिति ॥ तथा च । वरिओ कथितः । वज्जरिऊण कथयित्वा । वज्जरणं कथनम् । वज्जरन्तो कथयन् । वज्जरिअव्वं कथयितव्यमिति रूपसहस्राणि सिध्यन्ति । संस्कृतधातुवच्च प्रत्ययलोपागमादिविधिः ॥ - दुःखे णिव्वरः ॥३॥ दुःखविषयस्य कथेणिव्वर इत्यादेशो वा भवति ॥ णिवरइ । दुःखं कथयतीत्यर्थः ॥ __ जुगुप्सेझुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छाः ॥ ४ ॥ जुगुप्सेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ झुणइ । दुगुच्छइ । दुगुञ्छइ । पक्षे । जुगुच्छइ ।। गलोपे । दुउच्छइ । दुउञ्छइ । जुउच्छइ ।।
१ B तत्रैवोदाहियते. २ B °शा भ'. ३ B भषणे. ४ B °तिष्ठिता इ. ५ B णिचर'. ६ B जुगुत्सइ. 85 [ कुमारपालचरित]

Page #596

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.५-. बुभुक्षि-वीज्योीरव-वोजौ ॥ ५॥ बुभुक्षेराचारकिबन्तस्य च वीजेर्यथासंख्यमेतावादेशौ वा भवतः ॥ णीरवइ । बुहुक्खइ । वोज्जइ । वीजइ ।।
ध्या-गोह-गौ ॥६॥ अनयोर्यथासंख्यं झा गा इत्यादेशौ भवतः ॥ झाइ । झाअइ । णिज्झाई । णिज्झाअइ । निपूर्वो दर्शनार्थः । गाइ। गायइ। झाणं । गाणं ॥
ज्ञो जाण-मुणौ ॥ ७॥ .. जानाते॥ण मुण इत्यादेशौ भवतः ॥ जाणइ । मुणइ । बहुलाधिकारात्कचिद्विकल्पः । जाणिअं। णायं । जाणिऊण । णाऊण । जाणणं । णाणं । मणइ इति तु मन्यतेः ।। - उदो ध्मो धुमा ॥ ८॥ उदः परस्य ध्मो धातोर्धमा इत्यादेशो भवति ।। उद्धुमाइ । . श्रदो धो दहः ॥९॥ श्रदः परस्य दधातेर्दह इत्यादेशो भवति ॥ सद्दहइ । सहहमाणो जीवो ॥
पिबेः पिज्ज-डल्ल-पट्ट-घोट्टाः ॥ १० ॥ पिबतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ पिज्जइ । डॅल्लइ । पट्टइ । घोट्टइ । पिअइ ॥
उातेरोरुम्मा वसुआ ॥ ११ ॥ उत्पूर्वस्य वातेः ओरुम्मा वसुआ इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ ओरुम्माइ । वसुआइ । उव्वाइ ॥ - १ B बुभुक्षुबीजोती. २ A बहु. ३ A °इ । निपू. ४ B णणइ इति तु मन्यते. ५ B धमाधा. B°डुल्ल°. ७ B डुल्लइ. ८ Our Sutra and Kumārpālacarita Mss read to instead of à in Sūtras 11, 12 & 14. ९ B इत्यादे'.

Page #597

प्राकृतव्याकरणम् ।
५४७
निद्रावरोहीरोचौ ॥ १२॥ निपूर्वस्य द्रातेः ओहीर उंच ईत्यादेशौ वा भवतः ॥ ओहीरइ । उचाइ । निहाइ ।। - आघेराइग्घः ॥ १३ ॥
आजिघ्रतेराइग्घ इत्यादेशो वा भवति ॥ आइग्घइ । अग्धाइ ॥ .. नातेरेब्भुत्तः ॥ १४ ॥ स्नातेरब्भुत्त इत्यादेशो वा भवति ॥ अब्भुत्तइ । हाइ ॥
समः स्त्यः खाँः ॥ १५॥ संपूर्वस्य स्स्यायतेः खा इत्यादेशो भवति ॥ संखाइ। सखायं ।।
स्थष्ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः ॥ १६ ॥ तिष्ठतेरेते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ ठाइ । ठाअइ। ठाणं । पट्टिओ। उट्टिओ। पट्ठाविओं। उट्ठाविओ । थक्कइ । चिट्ठइ । चिट्ठिऊण । निरप्पइ । बहुलाधिकारात्कचिन्न भवति । थिअं । थाणं । पत्थिओ । उत्थिओ । थाऊण ॥ . उदष्ठ-कुकुरौ ॥ १७॥ उदः परस्य तिष्ठतेः ठ कुकुर इत्यादेशौ भवतः ॥ उट्ठइ । उक्कुकुरइ ।
म्लेर्वा-पव्वायौ ॥ १८॥ म्लायतेर्वा पव्वाय इत्यादेशौ वा भवतः ।। वाइ । पव्वायइ । मिलाइ।
निर्मो निम्माण-निम्मवौ ॥ १९ ॥ निरपूर्वस्य मिमीतेरेतावादेशौ भवतः ॥ निम्माणइ । निम्मवइ ॥ ..
9 Our Sūtra and Kumārapālacarita Mss, read & instead of ते in Sutras 11, 12 & 14. २ B°हीरौधौ. ३ B ओङ्घ, ४ B इत्येतावादे'. ५ B ओङ्घइ. ६ B आग्घा. ७ PB °ग्घाअइ. ८ B खा ॥ ९ B °शो वा भ°. १० B संखाइयं. ११ B°ओ । था'. १२ B उकुक्कुरइ. १३ A °शौ वा भ'..

Page #598

५४८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.२०क्षेणिज्झरो वा ॥ २० ॥ क्षयतेणिज्झर इत्यादेशो वा भवति ॥ णिज्झरइ । पक्षे । झिजइ ॥ __ छदेशृणुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ॥ २१ ॥ छदेय॑न्तस्य एते षडादेशा वा भवन्ति ॥ णुमइ । नूमइ । णत्वे णूमइ । सन्नुमइ । ढक्कइ । ओम्वालइ । पव्वालइ । छायइ ॥ ..
निविपत्योर्णिहोडः ॥ २२ ॥ निवृर्गः पतेश्च ण्यन्तस्य णिहोड इत्यादेशो वा भवति ॥ णिहोडइ । पक्षे । निवारेइ । पाडेइ ॥
दूङो दूमः ॥ २३ ॥ द्डो ण्यन्तस्य दूम इत्यादेशो भवति ॥ दूमेइ मज्झ हिअयं ॥ ..
धवले?मः ॥ २४ ॥ . धवलयतेय॑न्तस्य दुमादेशो वा भवति ॥ दुमइ । धवलइ ॥ स्वराणां स्वरा (बहुलम्)[४.२३८] इति दीर्घत्वमपि । दूमि । धवलितमित्यर्थः॥
तुलेरोहामः ॥ २५॥ तुलेर्ण्यन्तस्य ओहाम इत्यादेशो वा भवति ॥ ओहामइ । तुलइ ॥ .
विरिचरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्थाः ॥ २६ ॥ . . विरेचयतेर्ण्यन्तस्य ओलुण्डादयत्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ ओलुण्डइ । उल्लण्डइ । पल्हत्थइ । विरेअइ ।।
तडेराहोड-विहोडौ ॥ २७ ॥ तडेर्ण्यन्तस्य एतावादेशौ वा भवतः ॥ आहोडइ । विहोडइ । पक्षे । ताडेइ ॥
१ PB निवृप?. २P निवृतः. ३ B विरेचो. ४ B°य आ°. ५ AB °शा भो.

Page #599

४. ३५]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५४९
मिश्रेर्वीसाल-मेलवौ ॥ २८ ॥
मिश्रयतेर्ण्यन्तस्य वीसाल मेलव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ वीसालइ ।
मेलवइ । मिस्सइ ॥
उद्धलेर्गुण्ठः ॥ २९ ॥
उन्दूलेर्ण्यन्तस्य गुण्ठ इत्यादेशो वा भवति । गुण्ठइ | पक्षे । उद्भूलेइ ॥
भ्रमेस्तालिअण्ट- तमाडौ ॥ ३० ॥
भ्रमयतेर्ण्यन्तस्य तालिअण्ट तमाड इत्यादेशौ वा भवतः । तालिअण्टइ । तमाडइ । भामेइ । भमाडेई । भमावेइ ॥
नशेर्विउड- नासव- हारव - विप्पगाल- पलावाः ॥ ३१ ॥
शेर्ण्यन्तस्य एते पचादेशा वा भवन्ति । विउडइ । नासवइ । हारवइ । विप्पगालइ | पलावईं । पक्षे । नासइ ॥
दृशेर्दाव-दंस-दक्खवाः ॥ ३२ ॥
दृशेयन्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति ।। दावइ । दंसइ | दक्खवइ । दरिसइ ||
उद्धटेरुग्गः ॥ ३३ ॥
उत्पूर्वस्य घटेर्ण्यन्तस्य उग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ उग्गइ ।
उग्घाडइ ॥
स्पृहः सिंहः ॥ ३४ ॥
हो ण्यन्तस्य सिह इत्यादेशो वा भवति ॥ सिहइ ॥ संभावेरासंघः ॥ ३५ ॥
संभावयतेरासङ्घ इत्यादेशो भवति ।। आसङ्घइ | संभावइ ||
१ B भ्रमते'. २ B डइ. ३ Bप्पइ । गा°. PB ° इ । ना° ५B स्पृहेत. ६ B शो वा भ

Page #600

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . . [४.३६___उन्नमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः ॥ ३६ ॥ उत्पूर्वस्य नमेय॑न्तस्य एते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ उत्थञ्चइ । उल्लालइ । गुलंगुञ्छइ । उप्पेलइ । उन्नामइ ॥
प्रस्थापेः पट्टव-पेण्डवौ ॥ ३७॥ प्रपूर्वस्य तिष्ठतेर्ण्यन्तस्य पट्टव पेण्डव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ पट्टवइ । पेण्डवइ । पट्ठावइ ॥
विज्ञपेर्वोक्कावुक्कौ ॥ ३८ ॥ विपूर्वस्य जानातेर्ण्यन्तस्य वोक अवुक्क ईत्यादेशौ वा भवतः ॥ वोक्कइ । अवुक्कइ । विण्णवइ ॥ __ अपैरल्लिव-चचुप्प-पणामाः॥ ३९॥ अर्पर्ण्यन्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ अल्लिवइ । चञ्चुप्पइ । पणामइ । पक्षे । अप्पेइ ॥
यापेर्जवः ॥ ४० ॥ यातेर्ण्यन्तस्य जव इत्यादेशो वा भवति ॥ जवइ जावेइ ॥
प्लावरोम्बाल-पव्वालौ ॥४१॥ लवतेय॑न्तस्य एतावादेशौ वा भवतः ।। ओम्वालई । पव्वालइ ।
पावेइ ॥
विकोशेः पक्खोडः ॥ ४३ ॥ विकोशयते मधातोर्ण्यन्तस्य पक्खोड इत्यादेशो वा भवति ॥ पक्खोडइ । विकोसइ ॥
रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ॥ ४३ ॥ रोमन्थे मधातोर्ण्यन्तस्य एतावादेशौ वा भवतः ॥ ओग्गालइ । वग्गोलइ । रोमन्थइ ।
१ B °रुच्छंघो". २ P गुलगु. ३ B उच्छंघ°. ४ AB उन्नावइ. ५ AB विज्ञापे.° ६ PB इत्येतावादे°. ७ B आवुक्कइ. ८ A यातेर्जवः. ९ B°इ। पावेइ.

Page #601

प्राकृतव्याकरणम्।
५५१
कमेणिहुवः ॥४४॥ कमेः स्वार्थण्यन्तस्य णिहुव इत्यादेशो वा भवति ॥ णिहुवइ । कामेइ ॥
प्रकाशेणुव्वः ॥ ४५ ॥ प्रकाशेर्ण्यन्तस्य णुव्व इत्यादेशो वा भवति ॥ णुव्वइ । पयासेइ ॥
कम्पेर्विच्छोलः ॥ ४६॥ कम्र्ण्यन्तस्य विच्छोल इत्यादेशो वा भवति ॥ विच्छोलइ । कम्पेइ ॥
आरोपेर्वलः ॥४७॥ . आरुहेर्ण्यन्तस्य वल इत्यादेशो वा भवति ॥ वलइ । आरोवेइ ॥
दोले रङ्खोलः ॥४८॥ दुलेः स्वार्थे ण्यन्तस्य रोल इत्यादेशो वा भवति ॥ रङ्खोलइ । दोलँइ ।।
रजे रावः ॥ ४९॥ . . रओर्ण्यन्तस्य राव इत्यादेशो वा भवति ॥ रावेइ । रञ्जेइ ॥
घटेः परिवांडः ॥ ५० ॥ घटेर्ण्यन्तस्य परिवाड इत्यादेशो वा भवति ॥ परिवाडेइ । घडेइ ॥ ___ वेष्टेः परिआलः ॥ ५१॥ वेष्टेय॑न्तस्य परिआल इत्यादेशो वा भवति ॥ परिआलेइ । वेढेइ ॥
क्रियः किणो वेस्तु के च ॥ ५२ ॥ रिति निवृत्तम् । क्रीणातेः किण इत्यादेशो भवति । वेः परस्य तु द्विरुक्तः केश्चकारात्किणश्च भवति ॥ किणइ । विक्केइ । विक्किणइ ॥
१ PB स्वार्थे ण्य . २ B रोहे'. ३ P दोलेः. ४ P दोलेइ. ५ A °शो वा भ'. ६ A केश्चका; B केचका.

Page #602

५५२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . . [४.५३भियो भा-बीहौ ॥ ५३॥ बिभेतेरेतावादेशौ भवतः ॥ भाई । भाइअं । बीहइ । बीहि ॥ बहुलाधिकाराद् भीओ ॥
आलीङोल्ली ॥ ५४ ॥ आलीयतेः अल्ली इत्यादेशो भवति ॥ अल्लियइ । अल्लीणो ॥...
निलीडोर्णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक-ल्हिक्काः॥५५॥ निलीङ एते षडादेशा वा भवन्ति ॥ णिलीअइ । णिलुक्कइ । णिरिग्घइ । लुक्कइ । लिक्कइ । ल्हिक्कइ । निलिज्जइ ॥ .
विलीङेविरा ।। ५६ ॥ विलीविरा इत्यादेशो वा भवति.॥ विराइ । विलिज्जइ ।। ...
रुते रुञ्ज-रुण्टौ ॥ ५७॥ रौतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ रुञ्जइ । रुण्टइ । स्वइ ॥
श्रुटहणः॥ ५८ ॥ शृणोतेर्हण इत्यादेशो वा भवति ॥ हणइ । सुणइ ॥
धूगेधुंवः ॥ ५९ ॥ धुनातेधुंव इत्यादेशो वा भवति ॥ धुवइ । धुणइ ॥
भुवेर्हो-हुव-हवाः ॥ ६०॥ भुवो धातोर्हो हुव हव इत्येते आदेशी वा भवन्ति ॥ होइ । होन्ति । हुवइ । हुवन्ति । हवइ । हवन्ति ॥ पक्षे । भवइ । परिहीण
१ A °इ। भाअइ । बीह°. २ B अल्लीअइ. ३ B°लीङो णि. ४ P णिलिबइ; B निलिजिइ. ५ B विलीङो विरा. ६ PB विलीङो विरा. ७ P रुके रु. • P रुवइ. ९ P धूजेधुं॰. १० B धुनोते . ११ A °शा भ'.

Page #603

४.६७.]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५५३
विवो । भविडं । पभवइ । परिभवइ । संभवइ ॥ कचिदन्यदपि । उब्भुअइ । भेत्तं ॥
अविति हुः ॥ ६१ ॥
विद्रैर्जे प्रत्यये भुवो हु इत्यादेशो वा भवति ।। हुन्ति । भैवन् । हुन्तो । अवितीति किम् । होइ ॥
पृथक्-स्पष्टे णिव्वडः ॥ ६२॥
पृथक्भूते स्पष्टे च कर्तरि भुवो णिव्वड इत्यादेशो भवति ॥ णिव्वडइ । पृथक् स्पष्टो वा भवतीत्यर्थः ॥
भौ हुप्पो वा ॥ ६३ ॥
प्रभुकर्तृकस्य भुवो हुप्प इत्यादेशो वा भवति ॥ प्रभुत्वं च प्रपूर्वस्यैवार्थः । अनि पहुप्पs | पक्षे | पभवेइ ॥
1
क्ते हूः ॥ ६४ ॥
भुवः प्रत्यये हूरादेशो भवति ॥ हूअं । अणुहूअं । पहूअं ॥ कुंगे: : कुणः ॥ ६५ ॥
कृगः कुण इत्यादेशो वा भवति ।। कुणइ । करइ ॥
काणेक्षिते णिआरः ॥ ६६ ॥
काणेक्षितविषयस्य कुंगो णिआर इत्यादेशो वा भवति ।। णिआरइ । तं करोति ॥
निष्टम्भावष्टम्भे णिडुह- संदाणं ॥ ६७ ॥ निष्टम्भविषयस्यावष्टम्भविषयस्य च कुंगो यथासंख्यं णिडुह संदाण
१ B भुतं. २ P अचिति; B अवित्ति. ३ P चिद्व°. ४ B ° शोभ. P भुवन्. ६ P अदिती ; B अवित्ती°. ७ A चिअ ८ B ते प्र° ९P कृञः. १० P कृष्णः ; B कुगे:, ११P कृञो णि; B कुग°ि १२P कृञो.
O

Page #604

५५४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.६८इत्यादेशौ वा भवतः ॥ णिट्ठहइ । निष्टम्भं करोति । संदाणइ । अवष्टम्भं करोति ॥
श्रमे वावम्फः ॥ ६८ ॥ श्रमविषयस्य कृगो वावम्फ इत्यादेशो वा भवति ॥ वावम्फइ । श्रमं करोति ॥
मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः ॥ ६९ ॥ मन्युना करणेन यदोष्ठमालिन्यं तद्विषयस्य कृगो णिव्योल इत्यादेशी वा भवति ॥ णिव्वोलइ । मन्युना ओष्ठं मलिनं करोति ॥ . .
शैथिल्य-लम्बने पयल्लः ॥ ७० ॥ शैथिल्यविषयस्य लम्बनविषयस्य च कृगैः पयल्ल इत्यादेशो वा भवति पयल्लइ । शिथिलीभवति लम्बते वा ॥
निष्पाताच्छोटे णीलुञ्छः ॥ ७१ ॥ . . निष्पतनविषयस्य आच्छोटनविषयस्य च कृगो णीलुञ्छ इत्यादेशो भवति वा ॥ णीलुञ्छइ । निष्पतति । आच्छोटयति वा ।
क्षुरे कम्मः ॥ ७२ ॥ क्षुरविषयस्य कृगः कम्म. इत्यादेशो वा भवति ।। कम्मइ । क्षुरं करोतीत्यर्थः ॥
चाटौ गुललः ॥ ७३ ॥ चाटुविषयस्य कृगो गुलल इत्यादेशो वा भवति ॥ गुललइ । चाटु करोतीत्यर्थः ॥
१ A °शौ भ°. २ B °रोतीत्यर्थः. ३ P कृञो. ४ A°शो भ°. ५ Pकृनाः. ६ B निष्पता. ७ A °टणवि. ८ A °ति । णी'. ९ A °शो भ.

Page #605

४.८१] . प्राकृतव्याकरणम् ।
स्मरझर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हुहोः ॥७४॥ स्मरेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ झरइ । झुरइ । भरइ । भलइ । लढइ। विम्हरइ । सुमरइ । पयरइ । पम्हुहइ । सरइ ॥
विस्मुः पम्हुस-विम्हर-वीसराः ॥ ७५ ॥ विस्मरतेरेते आदेशा भवन्ति ॥ पम्हुसइ । विम्हरइ । वीसरइ ॥
व्याहगेः कोक-पोक्कौ ॥ ७६ ॥ व्याहरतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ कोक्कइ । ह्रस्वत्वे तु कुक्कइ । पोकइ । पक्षे । वाहरइ ॥ . .
प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ ॥ ७७ ॥ प्रसरतेः पयल्ल उवेल्ल इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ पयल्लइ । उवेल्लइ । पसरइ॥
महमहो गन्धे ॥७८ ॥ . प्रसरतेर्गन्धविषये महमह इत्यादेशो वा भवति ॥ महमहइ मालई । मार्लंई-गन्धो पसरइ ॥ गन्ध इति किम् । पसरइ ॥
निस्सरेणीहर-नील-धाड-वरहाडाः ॥ ७९ ॥ निस्सरतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ णीहरइ । नीलइ । धाडइ । वरहाडइ । नीसरइ ॥
जाग्रेजग्गः॥ ८० ॥ जागर्तेर्जग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ जग्गइ। पक्षे । जागरइ ॥ ___ व्याप्रेराअड्डः ॥ ८१ ॥ व्याप्रियतेराअडु इत्यादेशो वा भवति ।। आअड्डेइ । वावरेइ ॥
१ A °पम्हहः. २ P ° होः. ३A उव्वे . ४ B मालइ. ५ B नीह'. ६ B वावारइ.

Page #606

५५६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . . [४.८२'संगेः साहर-साहट्टौ ॥ ८२ ॥ संवृणोतेः साहर साहट्ट इत्यादेशौ वा भवतः ॥ साहरइ । साहट्टई । संवरइ॥
आहेः सन्नामः ॥ ८३ ॥ आद्रियतेः सन्नाम इत्यादेशो वा भवति ॥ सन्नामैइ । आदरैइ ॥
प्रहेंगेः सारः ॥ ८४॥ प्रहरतेः सार इत्यादेशो वा भवति ।। सारइ । पहरइ ॥
अवतरेरोह-ओरसौ ॥ ८५ ॥ अवतरतेः ओह ओरस इत्यादेशौ वा भवतः ॥ ओहँइ । ओरसइ । ओअरइ ॥
शकेश्चय-तर-तीर-पाराः ॥ ८६ ॥. शक्नोतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ चयइ । तरइ । तीरइ । पारइ । सक्कइ ॥ त्यजतेरपि चयइ । हानि करोति ॥ तरतेरपि तरंइ ।। तीरयतेरपि तीरइ ॥ पारयतेरपि पारेइ । कर्म समाप्नोति ॥
फकस्थकः ॥ ८७॥ फक्कतेस्थक्क इत्यादेशो भवति ।। थक्कइ ।।
श्लाघः सलहः ॥ ८८ ॥ श्लाघतेः सलह इत्यादेशो भवति ॥ सलहइ ।
खचेर्वेअडः ॥ ८९ ॥ खचतेर्वेअड इत्यादेशो वा भवति ॥ वेअडइ । खचइ ॥
पचेः सोल्ल-पउँलौ ॥ ९० ॥ पचतेः सोल्ल पउल इत्यादेशौ वा भवतः । सोल्लइ । पउलेइ । पयइ ।।
१ वृक्षः. २ B आदङः. ३ PB सन्नामेइ. ४ B आदरेइ. ५ P°होः. ६ A ओसर. ७ B °हरइ. ८ A त्यजेर°. ९ A तरइ । पार°. १० B °उल्लौ. ११ B पउल्ल. १२ B पउल्लइ.

Page #607

४.९८] .. प्राकृतव्याकरणम ।
५५७ मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक-रेअव-णिल्छुञ्छ-धंसाडाः ॥९१॥ मुञ्चतेरेते सप्तादेशा वा भवन्ति ॥ छडुइ । अवहेडइ । मेल्लइ । उस्सिंकइ । रेअवइ । णिल्लुञ्छइ । धसाडइ । पक्षे । मुअइ ।।
दुःखे णिवलः ॥ ९२ ॥ दुःखविषयस्य मुंनेः णिव्वल इत्यादेशो वा भवति ॥ णिव्वलेइ । दुःखं मुञ्चतीत्यर्थः ।।.
वञ्चेर्वेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः ॥ ९३ ॥ वचतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ वेहवइ । वेलवइ । जूरवइ । उमच्छइ । वश्चइ ।।
रचेरुग्गहावह-विडविड्डाः ॥ ९४ ॥ रचेर्धातोरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ उग्गहइ । अवहइ । विडविडुइ । रयइ ॥ ..
समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलायाः ॥ ९५ ॥ समारचेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ उवहत्थइ । सारवइ । समारइ.। केलायइ । समारयइ ॥
सिचेः' सिञ्च-सिम्पौ ॥ ९६ ।। सिनतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ सिञ्चइ । सिम्पइ । सेअइ ॥
प्रच्छः पुच्छः ॥ ९७॥ . पृच्छेः पुच्छादेशो भवति ॥ पुच्छइ ॥ __गर्जेर्बुक्कः ।। ९८॥ गर्जतेर्बुक्क इत्यादेशो वा भवति ।। बुक्कइ । गजइ ।।
१ AB °ल्लोसिक. २ B णिलुञ्छ'. ३ A मुंचतेः स. ४ B उसिक्कइ. ५ B णिच. ६ B मुचो. ७ B णिच्चलेइ. ८ B °शा भ°. ९ P °बिडाः, १०P °विडइ. ११ A सिंचेः. १२ B प्रच्छेः,

Page #608

५५८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.९९- वृषे 'ढिक्कः ॥ ९९ ॥ वृषकर्तृकस्य गर्जेक्कि इत्यादेशो वा भवति ॥ ढिक्कइ । वृषभो गर्जति ॥
राजेरग्घ-छज-सह-रीर-रेहाः ॥ १० ॥ राजेरेते पञ्चादेर्शी वा भवन्ति ॥ अग्घइ । छज्जइ । सहइ । रीरइ । रेहइ । रायइ ।।
मैस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ॥ १०१ ।। मज्जतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ आउड्डुइ । णिउड्डइ .। . . बुड्डइ । खुप्पइ । मज्जइ ॥
पुञ्जरारोल-वमालौ ॥ १०२ ॥ पुञ्जरेतावादेशौ वा भवतः ॥ आरोलइ ! वमालइ । पुञ्जइ ॥
लस्जे हः ॥ १०३॥ . लज्जतेर्जीह इत्यादेशो वा भवति ॥ जीहइ । लज्जइ ।।
तिजेरोसुक्कः ॥ १०४ ।। तिजेरोसुक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ ओसुक्कइ । तेअणं ।।
मृजेरुग्घुस-लुञ्छ-पुञ्छ-पुंस-फुस-पुस-लुह-हुल-रोसाणाः १०५ मुंजेरेते नवादेशा वा भवन्ति ।। उग्घुसइ । लुञ्छइ । पुञ्छइ । पुंसइ । फुसइ । पुसइ । लुहइ । हुलइ । रोसाणइ । पक्षे । मज्जइ ॥ भञ्जर्वेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-मूड-विर-पविरों-करञ्ज
नीरजाः ।। १०६॥ भञ्जरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ वेमयइ । मुसुमूरइ । मूरइ । सूरइ । सूडइ । विरइ । पविरञ्जइ । करञ्जइ । नीरञ्जइ । भञ्जइ ॥
१ PB वृषे°ि. २ B °शो भ°. ३ B गर्जतीत्यर्थः. ४ B °शा भ°. ५. P मजे . ६ B°ड्डचुड्डथुड्डखु. ७ B°ते पंच, ८ B°इ । चुड्डइ । थुड्डइ । खु. ९ B °फुस. १० B मृजते. ११ A उग्घसइ. १२ B फुसइ. १३ A °विरंजनीरं.

Page #609

४.११५]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५५९
अनुव्रजेः पडिअग्गः ॥ १०७ ॥
अनुव्रजेः पडिअग्ग इत्यादेशो वा भवति || पडिअग्गइ | अणुवच्चइ ॥
अर्जेर्विवः ॥ १०८॥
अर्जेर्विव इत्यादेशो वा भवति । विढवइ । अज्जइ ॥
युजो जुञ्ज - जुञ्ज - जुप्पाः ।। १०९ ।।
युजो जुञ्ज जुज्ज जुप्प इत्यादेशा भवन्ति ॥ जुञ्जइ । जुज्जइ । जुइ ॥
भुजो भुञ्ज - जिम जेम - कम्माण्ड- चमढ - समाण- चड्डाः ॥ ११० भुज एतेष्ठादेशा भवन्ति ।। भुञ्जइ । जिमइ । जेमइ । कम्मेइ । अण्हइ । समाणइ । चमढइ । चड्डुइ ||
वोपेन कम्मवः ॥ १११ ॥
उपेन युक्तस्य भुजेः कम्मव इत्यादेशो वा भवति ॥ कम्मवइ । उवहुञ्जइ ||
घर्गः ः ॥। ११२ ।।
घटतेर्गढ़ इत्यादेशो वा भवति || गढइ । घइ ॥ समौ गलः ।। ११३॥
सम्पूर्वस्य घटतेर्गल इत्यादेशो वा भवति । संगलइ | संघइ ॥ हासेन स्फुटेर्मुरः ॥ ११४ ॥
हासेन करणेन यः स्फुटिस्तस्य मुरादेशो वा भवति ।। मुरइ । हासेन स्फुटति ॥
मण्डेश्चिश्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड - टिविडिक्काः ॥ ११५ ॥
मण्डेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति ॥ चिञ्चइ । चिचअइ | चिचिल्लइ । iss | टिविडिes | मँण्डइ ॥
१ B युजेरेते त्रय आहे. २ B कम्मइ. ३ P भुज: ४B घटइ. ५ B 'शो भ° ६ P मुण्डे'. ७ P मुण्डइ.
.

Page #610

हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.११६
तुडेतोड तुट्ट- खुट्ट- खुडो क्खुडोछुक- णिलुक लुकोनूराः ॥
तुडेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ तोडइ । तुट्टइ । खुट्टइ | खुडइ । उक्खुडइ । उल्लुक्कइ । णिलुक्कइ | लुक्कइ । उरइ । तुडइ ॥
घूर्णो घुल-घोल - घुम्म-पहल्लाः ।। ११७ ।।
घूर्णरेते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ घुलइ । घोलइ । घुम्मइ । पहल्लइ ॥
५६०
विवृते सः ॥ ११८ ॥
विवृतेस इत्यादेशो वा भवति ।। ढंसइ । विवट्टई ॥
क्कथेरट्टः ।। ११९ ।
कथेरट्ट इत्यादेशो वा भवति || अट्टइ | कढइ ॥ ग्रन्थो गण्ठः ।। १२० ॥
प्रथेर्गण्ठ इत्यादेशो भवति । गण्ठइ । गण्ठी ॥
मन्थेर्घुसल - विरोलौ ॥ १२१ ॥
मन्थेर्घुसल विरोल इत्यादेशौ वा भवतः ।। घुसलइ । विरोलई । मन्थइ । ह्लादेरवअच्छंः ।। १२२॥
ह्रदतेर्ण्यन्तस्याण्यन्तस्य च अवअच्छे इत्यादेशो भवति ।। अवअच्छंइ । होते | हृदयति वा ॥ इकारो ण्यन्तस्यापि परिग्रहार्थः ॥
नेः सदो मजः ।। १२३ ॥
निपूर्वस्य दो मज्ज इत्यादेशो भवति ॥ अत्ता एत्थ मज्जइ ॥
छिदेर्दुहाव- णिच्छल्ल- णिज्झोड- णिव्वर - णिल्लूर - लूराः ॥ १२४ छिदेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ दुहावइ । णिच्छल्लइ णिज्झोss | णिव्वरइ । णिल्लूरइ । लूरइ । पक्षे । छिन्दइ ॥
१ B°णिलुक्क°. २ B ° कोच्छूराः ३ B णिलुक्कइ ४ B उच्छूरइ. ५B घूर्णेर्घु. ६ B ग्रंथो गं° ७ B°शौ भ° ८ B°इ ॥ ल्हा' ९B ल्हा. १० B °अत्थ ं. ११ B सदेर्म .
.

Page #611

४.१.३३] ..
प्राकृतव्याकरणम् ।
आङा ओअन्दोद्दालौ ॥ १२५ ॥
आङा युक्तस्य छिदेरोअन्द उद्दाल इत्यादेशौ वा भवतः ।। ओअन्दइ । उद्दालइ । अच्छिन्दइ ||
A
५६१
मृदो मल-मढ - परिहट्ट- खड्ड - चड्ड-मड्ड-पन्नाडाः ।। १२६ ।। मृद्वातेरेते सप्तादेशा भवन्ति । मलइ | मढइ | परिहट्टइ । खड्डुइ । चडुइ । मड्डुइ । पन्नाडइ ||
1
स्पन्देललः ॥ १२७ ॥
स्पन्देश्वलुचुल इत्यादेशो वा भवति ।। चुठुचुलइ | फन्दइ ॥ निरः पदेर्वलः ।। १२८ ॥
निपूर्वस्य पदेर्वल इत्यादेशो वा भवति । निव्वलइ | निप्पज्जइ ॥
विसंवदेर्विअट्ट - विलोट्ट-फंसाः ।। १२९ ।।
विसंपूर्वस्य वदेरेते त्र्य आदेशा वा भवन्ति ॥ विअट्टइ | विलोट्टइ । फंसइ । विसंवयइ ॥
शदो झड - पक्खोडौ ॥ १३० ॥
शीयतेरेतावादेशौ भवतः ।। झंडइ । पक्खोडइँ |
आक्रन्देर्णीहरः ॥ १३१ ॥
आक्रन्देर्णीहर इत्यादेशो वा भवति ।। णीहरइ | अक्कन्दइ ॥
खिदेर्जूर - विसूरौ ॥ १३२ ॥
खिदेरेतावादेशौ वा भवतः । जूरइ । विसूरइ । खिज्जइ ॥ रुघेरुर्थंङ्गः ।। १३३ ॥
रुधेरुत्थम इत्यादेशो वा भवति || उत्थवइ । रुन्धइ ॥
१ B आच्छिंद. २ A शा वा भ° ३ A निष्फ° ४ Bज्झड.
इ ॥ खदे. ६ P त ७P उत्त.
36 [ कुमारपालचरित ]
".
B

Page #612

५६२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
निषेधेर्हक्कः ॥ १३४ ॥
निषेधतेर्हक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ हक्कइ | निसेहइ ॥
क्रुधेर्जूरः ।। १३५ ।
धेर्जूर इत्यादेशो भवति ।। जूरइ । कुज्झइ ॥
जो जा - जम्मौ ॥ १३६ ॥
जायतेर्जा जम्म इत्यादेशौ भवतः ॥ जाअइ | जम्मइ ॥
[ ४. १३४
तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः ।। १३७ ।।
तनेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । तडइ । तडुइ । तडुवइ । विरल्लइ । तणइ ॥
तृपस्थिप्पः ।। १३८ ॥
तृप्यतेस्थिंप इत्यादेशो भवति ।। थिप्पइ |
उपसर्पेरल्लिअः ।। १३९ ॥
उपपूर्वस्य सृपेः कृतगुणस्य अल्लिअ इत्यादेशो वा भवति ।। अल्लिअइ । उवसप्पइ ॥
संतपेर्झङ्खः ॥ १४० ॥
सर्तेपेर्झङ्के इत्यादेशो वा भवति ॥ इ । पक्षे | संतप्पइ ॥
व्यापेरोअग्गः ॥ १४१ ॥
व्याप्नोतेरोअग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ ओअग्गइ | वावेइ ||
समापेः समाणः ॥ १४२ ॥
समाप्नोतेः समाण इत्यादेशो वा भवति ।। समाणइ । समावेइ ॥
१ B'शौ वा भ° २ A तेः स्थि° ३ B पेर्डखः ४ PB ' तप्यतेर्झ' . ५ B पेर्डख ६ B डंखइ.

Page #613

४.१५०.]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५६३
क्षिपेर्गलत्थाडुक्ख-सोल्ल - पेल्ल-गोल - छुह- हुल परी - घत्ताः ॥ क्षिपेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ गलत्थइ । अड्डुक्खइ । सोल्लइ । पेल्लइ । गोल्लइ । ह्रस्वत्वे तु गुल्लाइ । छुहइ । हुलइ । परीइ । घत्तइ । खिवइ ॥
1
उत्क्षिपेगुले गुञ्छोत्थं घालत्थोव्भुत्तोस्सिकै-हक्खुवाः ॥१४४ उत्पूर्वस्य क्षिपेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ गुलगुच्छइ । उत्थङ्घइ । अल्लत्थइ । उब्भुत्तइ । उस्सिक्कइ । हक्कुँवइ । उक्खिवइ ।।
आक्षिपरिवः || १४५ ॥
आङ्पूर्वस्य क्षिपेर्णीरव इत्यादेशो वा भवति || णीरवइ | अक्खिवइ || स्वपेः कमर्वस-लिस- लोट्टाः ॥ १४६ ॥
स्वपेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ कमवसइ । लिसइ | लोट्टई । सुअइ ॥
वेपेरायम्बायज्झौ ।। १४७ ॥
वेषेरायम्ब आयज्झ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ आयम्बइ | आयज्झइ | वेवइ ॥
विलपेर्झङ्ख-वडवडौ ॥ १४८ ॥
• विलपेर्झङ्ख वडवड इत्यादेशौ वा भवतः ॥ झङ्खइ । वडवडइ । विलव ॥
- लिपो लिम्पः ॥ १४९ ॥
लिम्पतेर्लिम्प इत्यादेशो भवति || लिम्प ||
गुंप्येर्विर - णडौ ॥ १५० ॥
गुप्यतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ विरइ | गडइ | पक्षे । गुप्पइ ॥
१P B°त्वेणु ं. २ A गुलुगं . ३ P°वालत्थो'. ४ A तोसिक्क हक्खुवः. ५ B हक्खप्पाः ६ AB गुलुगुं ७ B हक्खुप्पइ. ८ B कमठस° ९ B लिप १. P गुपेर्वि

Page #614

५६४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.१५१
पोवहो णिः ॥ १५१ ॥
*पेः अवह इत्यादेशो ण्यन्तो भवति ॥ अवहावेइ । कृपां करोतीत्यर्थः ॥
प्रदीपेस्तेअव-सैन्दुम-सन्धुकाब्भुत्ताः ॥ १५२ ॥
प्रदीप्यतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । तेअवइ । सन्दुमइ । सन्धुक्कइ | अब्भुत्तइ | पलीवइ ।
लुभेः संभावः ॥ १५३ ॥
लुभ्यतेः संभाव इत्यादेशो वा भवति ॥ संभावइ । लुब्भइ || क्षुभेः खउर-पड्डुहौ ॥ १५४ ॥
क्षुभेः खउर पड्डेह इत्यादेशौ वा भवतः ॥ खउरइ । पहुँहुई ।
खुब्भइ ॥
आङो रभे रम्भ-ढवौ ॥ १५५ ॥
आङः परस्य रमे रम्भ ढव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ आरम्भइ । आढवइ । आरभइ ॥
उपालम्भेर्झङ्ख-पच्चार-वेलवाः ।। १५६ ।।
उपालम्भेरेते त्रय आदेशां वा भवन्ति ॥ झङ्खइ । पञ्चारइ | वेलवइ । उवलम्भइ ॥
अवेर्जुम्भो जम्भा ॥ १५७ ॥
जृम्भेर्जम्भा इत्यादेशो भवति वेस्तु न भवति ॥ जम्भाइ । जम्भाअइ || अवेरिति किम् । केलि-पसरो विअम्भइ ॥
१ B कृपोऽव°. २ B कृपेः २ A सुंदम ४B पडुहौ ५ B पडुह. ६ B पडुहइ. ७ A उपालं. ८ B जृंभेज.

Page #615

४. १६२] प्राकृतव्याकरणम् ।
५६५ . भाराकान्ते नमेणिसुढः ॥ १५८ ॥ भाराक्रान्ते कर्तरि नमर्णिसुढ इत्यादेशो भवति ॥ णिसुढई । पक्षे । णवइ । भाराक्रान्तो नमतीत्यर्थः ॥
विश्रमेणिव्वा ॥ १५९ ॥ विश्राम्यतेर्णिव्वा इत्यादेशो वा भवति ॥ णिव्वाइ । वीसमइ ॥
आक्रमरोहावोत्थारच्छुन्दाः ॥ १६० ॥ आक्रमतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ ओहावइ । उत्थोरइ । छन्दइ । अक्कमइ.॥ भ्रमेष्टिरिटिल्ल-दण्डल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम-भम्मड-भमड-भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प-भुम-गुम-फुम-फुस-ढुम-ढुस-परी-पराः॥१६१॥ भ्रमेरेतेष्टादशादेशा वा भवन्ति ।। टिरिटिल्लइ । दुण्दुल्लइ । ढण्ढल्लइ । चक्कम्मइ । मम्मडइ । भमडइ । भमाडइ । तलअण्टइ। झण्टइ । झम्पइ । भुमइ । गुमइ । फुमंइ । फुसइ । दुमइ । दुसइ । परीइ । परइ । भमइ ॥ . गमेरई-अइच्छाणुवजावजंसोकुसाकुस-पच्चड्ड-पच्छन्द-णिम्मह
णी-णीण-णीलुक-पदअ-रम्भ-परिअल्ल-वोल-परिअल
णिरिणास-णिवहावसेहावहराः ॥ १६२ ॥ गमेरेते एकविंशतिरादेशा वा भवन्ति । अईइ । अइच्छइ । अणुवजइ । अवैजसइ । उकुसइ । अकुसइ । पच्चडुइ । पच्छन्दइ । णिम्महइ । णीइ । णीणइ । णीलुक्कइ । पदअइ । रम्भइ । परिअल्लइ । वोलइ । परिअलइ । णिरिणासइ । णिवहइ । अवसेहइ । अवहरइ ।
१ AB इ । भा'. २ B आक्रामे'. ३ B°वोच्छार'. ४ B आक्रमेरे". ५ B उच्छार'. ६ B °म्मभमडभम्माडभमाडत?. ७ A °5ट'. ८ B भमडइ भम्माडइ. ९ A रुंटइ. १० B °वसजोक्कुसा. ११ B अवसजइ.

Page #616

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.१६३पक्षे । गच्छइ ॥ हम्मइ । णिहम्मइ । णीहम्मइ । आहम्मइ । पहम्मइ इत्येते तु हम्म गतावित्यस्यैव भविष्यन्ति ॥
आङा अहिपञ्चुअः ॥ १६३ ॥ आङा सहितस्य गमेः अहिपचुअ इत्यादेशो वा भवति ॥ अहिपञ्चुअइ । पक्षे । आगच्छइ ॥
समा अभिडः ॥ १६४ ॥ समा युक्तस्य गमेः अभिड इत्यादेशो वा भवति ॥ अभिडइ । संगच्छइ ॥
अभ्याडोम्मत्थः ॥ १६५॥ . अभ्याभ्यां युक्तस्य गमेः उम्मत्थ इत्यादेशो वा भवति ॥ उम्मत्थइ । अब्भागच्छइ । अभिमुखमागच्छतीत्यर्थः ।।..
प्रत्याङा पलोट्टः ॥ १६६ ॥ प्रत्याड्भ्यां युक्तस्य गमेः पलोट्ट इत्यादेशो वा भवति ॥ पलोट्टइ । पञ्चागच्छइ ॥
शमेः पडिसा-परिसामौ ॥ १६७ ॥ शमेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ पडिसाइ । परिसामइ । समइ ॥ रमेः संखुड्ड-खेड्डोब्भाव-किलिकिश्च-कोटुम-मोट्टाय-णीसर
वेल्लाः ॥ १६८॥ रमतेरेतेष्टादेशा वा भवन्ति ॥ संखुड्डुइ । खेडुइ । उब्भावइ । किलिकिश्चइ । कोट्ठमइ । मोट्टायइ । णीसरइ । वेल्लइ । रमइ ॥
१ A °माऽभिडः.

Page #617

४.१७६] प्राकृतव्याकरणम् ।
५६७ . पूरेरग्घाडग्धिवो माङ्गुमाहिरेमाः ॥१९॥ पूरेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति ॥ अग्घाडइ । अग्घवइ । उद्धुमाइ । अङ्गुमइ । अहिरेमइ । पूरइ ॥
त्वरस्तुवर-जअडौ ॥ १७० ॥ त्वरतेरेतावादेशौ भवतः ॥ तुवरइ ॥ जअडइ । तुवरन्तो । जअडन्तो।
त्यादिशत्रोस्तुरः ॥ १७१ ॥ त्वरतेस्त्यादौ शतरि च तूर इत्यादेशो मवति ॥ तूरइ । तूरन्तो ।
तुरोत्यादौ ॥ १७२ ॥ त्वरोत्यादौ तुर आदेशो भवति ॥ तुरिओ । तुरन्तो ॥
क्षरः खिर-और-पज्झर पञ्चड-णिञ्चल-णिड्डुआः ॥ १७३ ॥ क्षरेरेते षड् आदेशा भवन्ति ॥ खिरइ । झरइ । पज्झरइ । पञ्चडइ । णिश्चैलइ । णिटुंअझ् ॥ .. ... उच्छल उत्थल्लः ॥ १७४ ॥ उच्छलतेरुत्थल्ल इत्यादेशो भवति ॥ उत्थंल्लइ ॥ . विगलेस्थिप्प-णिटुंहा ॥ १७५ ॥ विगलतेरेतावादेशौ वा भवतः । थिप्पइ । गिट्ठहइ । विगलइ । .. दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फौ ॥ १७६ ॥ दलेर्वलेश्च यथासंख्यं विसट्ट वम्फ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ विसट्टइ । वम्फइ । पक्षे दलइ । वलइ ।।
१B डोग्य. २ B उग्घव. ३ B उद्भूमइ. ४ B °ज्झर'. ५ B°व्वल, ६ B 8. ७ B °च्छल्ल.८ B .

Page #618

५६८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं. [४.१७७भ्रंशेः फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्लाः ॥ १७७॥ . नंशेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ फिडइ । फिट्टइ । फुडइ । फुट्टइ । • चुकइ । भुल्लइ । पक्षे । भंसइ ॥
नशेर्णिरणास-णिवहावसेह-पडिसा-सेहावहराः ॥ १७८ ॥ नशेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ णिरणासइ । णिवहइ । अवसेहइ । पडिसाइ । सेहइ । अवहरइ । पक्षे । नस्सइ ॥
अवात्काशो वासः ॥ १७९ ॥ .. अवात्परस्य काशो वास इत्यादेशो भवति ॥ ओवासइ ॥ .
संदिशेरप्पाहः ॥ १८० ॥ संदिशतेरप्पाह इत्यादेशो वा. भवति । अप्पाहइ । संदिसइ । दृशो निअच्छापेच्छावयच्छावयज्झ-वैज-सव्वव-देक्खौअक्खा
वैक्खावअक्ख-पुलोअ-पुलअ-निआवआस-पासाः ॥१८१॥ दृशेरेते पञ्चदशादेशा भवन्ति ॥ निअच्छइ । पेच्छइ । अवयच्छइ । अवयज्झइ । वैजइ । सर्ववइ । देक्खइ । ओअक्खइ । अवेक्खइ । अवअक्खइ । पुलोएइ । पुलएई । निअइ । अवआसइ । पासइ ।। निज्झाअइ इति तु निध्यायतेः स्वरादत्यन्ते भविष्यति ॥
स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहालुङ्खालिहाः ॥१८२ ॥ स्पृशतेरेते सप्त आदेशा भवन्ति ॥ फासइ । फंसइ । फरिसइ । छिवइ । छिहइ । आलुङ्खइ । आलिहइ ॥
१ B णिरिणा. २ AB णिरिणा'. ३ B °चज्जसच्चवदे°. ४ B °चक्खा'. ५ B°पुलोए°. ६. °न्ति वा. ७ B चज. ८ B सच्च. ९ B अच'. १० B °अइ. ११ B निपूर्वस्य ध्यायतेः स्वरादंत्यतेर्भ°.

Page #619

४.१८९] प्राकृतव्याकरणम् ।
५६९
५६९ • प्रविशे रिअः ॥ १८३ ॥ प्रविशेः रिअ इत्यादेशो वा भवति ॥ रिअइ । पविसइ ॥
प्रान्मृश-मुषोर्हसः ॥ १८४ ॥ प्रात्परयोर्मेशतिमुष्णात्योर्व्हस इत्यादेशो भवति ॥ पम्हुसइ । प्रमृशति । प्रमुष्णाति वा ॥
पिपर्णिवह-णिरिणास-णिरिणज-रोश्च-चड्डाः ॥ १८५ ॥ पिरेते पञ्चादेशा भवन्ति वा । णिवहइ । णिरिणासइ । णिरिणजइ। रोश्चइ । चडुइ । पक्षे पीसइ ॥
भषेर्मुकः ॥ १८६॥ भषेर्धक्क इत्यादेशो वा भवति । भुक्कइ । भसइ ॥
कृषेः कडे-साअड्डाश्चाणच्छायञ्छाइञ्छाः ॥ १८७ ॥ कृषरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ कट्टैइ । साअर्दुइ । अञ्चइ। अणच्छइ । अयञ्छइ । आइञ्छइ । पक्षे । करिसइ ॥ . ... असावक्खोडः ॥ १८८॥
असिविषयस्य कृषेरक्खोड इत्यादेशो भवति ॥ अक्खोडेई । असिं
कोशात्कर्षतीत्यर्थः ॥ - गवेषेर्दण्दुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः ॥ १८९ ॥
गवेषेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ ढुण्दुल्लइ । ढण्ढोलइ । गमेसइ । घत्तइ । गवेसइ ॥ ___१ B °मुष्णाति ॥. २ B °र्णिव्वह'. ३ B °रिणिज. ४ B कट्ट. ५ B °साअट्ठा. ६ B साअट्ठइ. ७ B °क्खोडइ.

Page #620

हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.१९०लिपेः सामग्गावयास-परिअन्ताः ॥ १९० ॥ श्लिष्यतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ सामग्गइ ।अवयासइ । परिअन्तइ । सिलेसइ ॥
प्रक्षेश्चोप्पडः ॥ १९१॥ नक्षेश्वोप्पड इत्यादेशो वा भवति ॥ चोप्पडइ । मक्खइ ।। ___ काङ्ग्रेराहाहिलङ्घाहिलङ्ख-बच्च-वम्फ-मह-सिह-विलुम्पाः ।१९२ .. काङ्क्षतेरेतेष्टादेशा वा भवन्ति ॥ आहइ । अहिलङ्घइ । अहिलङ्खइ । वञ्चइ । वम्फइ । महइ । सिहइ । विलुम्बई । कङ्खइ॥ .
प्रतीक्षेः सामय-विहीर-विरमालाः ॥ १९३ ॥ . . प्रतीक्षेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ सामयइ । विहीरइ । विरमालइ । पडिक्खइ ॥
तक्षेस्तच्छ-चच्छ-रम्प-रम्फाः ॥ १९४ ॥ तक्षेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ तच्छइ । चच्छइ.। रम्पइ । रम्फइ । तक्खइ॥
विकसेः कोआस-वोसट्टौ ॥ १९५ ॥ विकसेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ कोआसइ । वोसट्टइ । विअसइ ।
हसेर्गुञ्जः ॥ १९६॥ हसेर्गुञ्ज इत्यादेशो वा भवति ।। गुञ्जइ । हसइ ।।
स्रंसेर्व्हस-डिम्भौ ॥ १९७ ॥ स्रंसेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ ल्हसइ । परिल्हसई सलिल-वसणं । डिम्भइ । संसइ ॥
१ B°अत्ताः. २ A श्लिषरे'. ३ B 'अत्तइ. ४ A मृक्षेश्चो . ५ A °लुम्फाः . ६ A आहिइ; B आहाइ. ७ A °लुंफइ. ८ A °रंफा ॥ ९B °इ । सलिलवसणं . डिम्भइ.

Page #621

४.२०७]
प्राकृतव्याकरणम् ।
त्रसेर्डर - बोज-वजाः ॥ १९८ ॥
त्रसेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ।! डरइ । बोज्जइ । वज्जइ । तसइ ॥
न्यसो णिम - णुमौ ॥ १९९॥
न्यस्यतेरेतावादेशौ भवतः ॥ णिमइ । णुमइ |
५७१
पर्यसः पलोड-पल्लट्ट - पल्हत्थाः ॥। २०० ।। पर्यस्यतेरेते त्रय आदेशा भवन्ति || पलोट्टइ | पल्लट्टइ । पल्हत्थइ ।।
निःश्वसेर्झङ्खः ॥ २०१ ॥ निःश्वसेर्झङ्ख इत्यादेशो वा भवन्ति ॥ झङ्खइ । नीससइ ॥
उल्लसेरूसलोसुम्भ-पिल्लस- पुलआअ - गुजोल्लारो आः ॥ २०२ ॥ उल्लसेरेते षडादेशा वा भवन्ति ।। ऊसलइ । ऊसुम्भइ । णिल्लसइ । पुलआअइ । गुञ्जोल्लइ । ह्रस्वत्वे तु । गुल्लइ | आरोअइ | उल्लसइ ||
भासेर्भिसः ॥ २०३ ॥
भासेर्भिस इत्यादेशो वा भवति ॥ भिसइ । भासइ ॥
ग्रसेर्धिसः ।। २०४ ॥
प्रसेसि इत्यादेशो वा भवति ॥ घिसइ | गसइ ॥ अवाद्गाहेर्वाहः || २०५ ॥
'अवात्परस्य गाहेर्वाह इत्यादेशो वा भवति ।। ओवाहइ । ओगोes || आरुहेश्वड-वलग्गौ ॥ २०६॥
आरुहरेतावादेशौ वा भवतः । चडइ । वलग्गइ | आरुहइ || मुगुम्म - गुम्मडौ ॥ २०७ ॥
मुहेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ गुम्मइ । गुम्मडइ । मुज्झइ ॥
.१ B उवा° २: B उगा .

Page #622

५७२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [ ४.२०९... दहेरहिऊलालुङ्खौ ॥ २०८ ॥ दहेरेतावादेशौ वा भवतः ।। अहिऊलइ । आलुङ्खइ । डहइ ।
ग्रहो वल-गेण्ह-हर-पङ्ग-निरुवाराहिपचुआः ॥ २०९ ॥ ग्रहेरेते षडादेशा भवन्ति ॥ वलइ । गेण्हइ । हरइ । पङ्गइ। निरुवारइ । अहिपञ्चुअइ ॥
क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ॥ २१० ॥ ग्रहः क्त्वातुम्तव्येषु घेत् इत्यादेशो भवति ॥ क्त्वा । घेतूण । . घेत्तुआण ॥ कचिन्न भवति । गेण्हिअ ॥ तुम् ।' घेत्तुं ॥ तव्य । ... घेत्तव्वं ॥ .
वचो वोत् ॥ २११॥ वक्तैर्वोत् इत्यादेशो भवति क्त्वातुम्तव्येषु ॥वोत्तूण । वोत्तुं । वोत्तव्व।।
रुद-भुज-मुचां तोन्त्यस्य ॥ २१२ ॥ एषामन्त्यस्य क्त्वातुम्तव्येषु तो भवति ॥ रोत्तूण । रोत्तुं । रोत्तव्वं ॥ भोत्तूण । भोत्तुं । भोत्तव्वं ।। मोतूण । मोत्तुं । मोत्तव्वं ।।
दृशस्तेन हूँः ॥ २१३ ॥ . . , दृशोन्त्यस्य तकारेण सह द्विरुक्तष्ठकारो भवति ॥ दट्टण । दटुं । दृट्ठव्वं ॥
आ कृगो भूत-भविष्यतोश्च ॥ २१४ ॥ .. कृगोन्त्यस्य आ इत्यादेशो भवति भूतभविष्यत्कालयोश्चकारात् क्त्वातुम्तव्येषु च ॥ काहीअ । अकार्षीत् । अकरोत् । चकार वा ॥ काहिइ । करिष्यति । कर्ता वा ॥ क्त्वा । काऊण ।। तुम् । काउं ॥ तव्य । कायव्वं ॥
१ B °चुइ. २ B ग्रहः. ३ AB घेत्तूआण. ४ A °र्वोदादे'. ५ P क्षुद ६ B त्तो'. ७ B °षु परतः त्तो. ८ A ठः. ९ A °ष्यतेश्च, .

Page #623

४.२२३]. प्राकृतव्याकरणम् ।
५७३ . गमिष्यमासां छः ॥ २१५ ॥ एषामन्त्यस्य छो भवति ॥ गच्छइ । इच्छइ । जच्छइ । अच्छइ ॥
छिदि-भिदो न्दः ॥ २१६ ॥ अनयोरन्त्यस्य नकाराक्रान्तो दकारो भवति ॥ छिन्दइ । भिन्दइ ॥
युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः ॥ २१७ ॥ एषामन्त्यस्य द्विरुक्तो झो भवति ॥ जुज्झइ । बुज्झइ । गिज्झइ । कुज्झइ । सिज्झइ । मुज्झइ ॥
रुधो न्ध-म्भौ च ॥ २१८ ॥ रुधोन्त्यस्य न्ध म्म इत्येतौ चकारात् ज्झश्च भवति ॥ रुन्धइ । रुम्भइ। रुज्झइ ॥
सद-पतोर्डः ॥ २१९ ॥ अनयोरन्त्यस्य डो भवति । सडइ । पडइ ।।
क्थ-वर्धा ढः ॥ २२० ॥ अनयोरन्यस्य ढो भवति ॥ कढइ । वडइ पवय-कलयलो ॥ परि
अड्डइ लायण्णं ॥ बहुवचनाद् वृधेः कृतगुणस्य वर्धेश्वाविशेषण - ग्रहणम् ॥
वेष्टः ॥ २२१ ॥ वेष्टे वेष्टने इत्यस्य धातोः कगटड इत्यादिना [ २. ७७ ] षलोपेन्त्यस्य ..ढो भवति ॥ वेढइ । वेढिजइ ॥ .. समो ल्लः ॥ २२२ ॥ संपूर्वस्य वेष्टतेरन्त्यस्य द्विरुक्तो लो भवति ॥ संवेल्लइ ॥
वोदः ॥ २२३ ॥ • उदः परस्य वेष्टतेरन्त्यस्य लो वा भवति ॥ उव्वेल्लइ उव्वेढइ ॥ - १ A °मंतस्य. २ P भवन्ति. ३ A °रंतस्य. ४ A वेष्ठः; B वेष्टेः. ५A विष्ठि. ६ B वेष्टेर'.

Page #624

हेमचन्द्राचार्यविरचितं
५७४
स्विदां जः ।। २२४॥ स्विदिप्रकाराणामन्त्यस्य द्विरुक्तो जो भवति । सव्वङ्ग - सिज्जिरीए । संपज्जइ । खिज्जइ ॥ बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् ॥
[ ४.२२४
व्रज - नृत-मदां चः ॥ २२५ ॥
एषामन्त्यस्य द्विरुक्तश्वो भवति || वञ्चइ । नञ्चइ | मञ्चइ || रुद-नमोर्वः ।। २२६ ॥
अनयोरन्त्येस्य वो भवति ।। रुवइ । रोवइ । नैवइ ॥
उद्विजः ।। २२७ ॥
उद्विजतेरन्त्य॑स्य वो भवति ।। उव्विवइ । उव्वेवो ॥
खाद-धावोर्लुक् ।। २२८ ॥
अनयोरन्त्येस्य लुग् भवति || खाइ खाअइ । खाहिइ । खाउ । धाई । धाहि । धाउ || बहुलाधिकाराद्वर्तमानाभविष्यद्विध्याद्येकवचन एव भवति । तेनेह न भवति । खादन्ति । धावन्ति ॥ कचिन्न भवति । धावइ पुरओ ॥
सृजो रः ।। २२९ ॥
सृजो धातोरन्त्यस्य रो भवति ॥ निसिरइ । वोसिरइ । वोसिरामि ॥
शकादीनां द्वित्वम् ।। २३० ॥
शकादीनामन्त्यस्य द्वित्वं भवति ॥ शक् । सक्कइ || जिम् । जिम्मइ || लग् | लग्गइ || मग् | मग्गइ || कुप् । कुप्पइ ॥ नशू । नस्सइ ॥ अट् । परिट्ट || लुट् । पलोट्टइ || तुट् । तुट्टइ || नद् | नट्टइ ॥ सिं । सव्वइ । इत्यादि ॥
१A मंतस्य २ A तस्य. ३ P णवइ. ४ B खाओ. ५ B इ धाइ । धाहि°. ६ B धाओ. ७ AB सिच् । सिच्चइ.

Page #625

४.२३७].
प्राकृताकरणम्। . स्फुटि-चलेः ॥ २३१ ॥ अनयोरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति ॥ फुट्टइ फुडइ । चल्लइ चलइ ।
प्रादेर्मीलेः ॥ २३२॥ प्रादेः परस्य मीलेरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति ॥ पमिल्लइ पमीलइ । निमिल्लइ निमीलइ । संमिल्लइ संमीलइ । उम्मिल्लइ उम्मीलइ ॥ प्रादेरिति किम् । मीलइ ॥
उवर्णस्यावः ॥ २३३॥ . धातोरन्त्यस्योवर्णस्य अवादेशो भवति ॥ न्हुङ् । निण्हवई ॥ हु । निहवइ ॥ च्युङ् । चवइ ॥ रु। रवइ ॥ कु। कवइ ॥ सू । सवइ । पसवइ ॥ - ऋवर्णस्यारः ॥ २३४ ॥ धातोरन्त्यस्य ऋवर्णस्य अरादेशो भवति ॥ करइ । धरइ । मरईं। वरइ । सरइ । हरइ । तरइ । जरइ ॥ . वृषादीनामरिः ॥ २३५ ॥ वृष इत्येवंप्रकाराणां धातूनाम् ऋवर्णस्य अरिः इत्यादेशो भवति । वृष् । वरिसइ ॥ कृष् । करिसई ॥ मृष् । मरिसइ ॥ हृष् । हरिसइ ॥ येषामरिरादेशो दृश्यते ते वृषादयः ॥
रुषादीनां दीर्घः ॥ २३६ ॥ .रुष इत्येवंप्रकाराणां धातूनां स्वरस्य दीर्घो भवति ॥ रूसइ। तूसइ । सूसइ । दूसइ । पूसइ । सीसइ । इत्यादि ॥
युवर्णस्य गुणः ॥ २३७ ॥ धातोरिवर्णस्य च कित्यपि गुणो भवति ॥ जेऊण । नेऊण ।
१ A °मीलः. २ A उमीलइ. ३ B °शो वा भ°. ४ PB °इ। नि. ५A °रंतस्य. ६ A °इ । स°. ७ B °इ । दृष् । दरिसइ । मृ.

Page #626

५७६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.२३८
नेइ । नेन्ति । उड्डेइ | उड्डेन्ति । मोत्तूण । सोऊण ॥ कचिन्न भवति । नओ । उड्डीणो ॥
स्वराणां स्वराः ॥ २३८ ॥
धातुषु स्वराणां स्थाने स्वरा बहुलं भवन्ति । हवइ । हिवइ ॥ चिणइ । चुइ || सद्दहणं | सहाणं || धावइ । धुवइ ॥ रुवइ । रोवइ ॥ क्वचिन्नित्यम् । देइ । लेइ । विहेइ । नासइ || आर्षे । बेमि ॥ -
व्यञ्जनाददन्ते ।। २३९ ॥
व्यञ्जनान्ताद्धातोरन्ते अकारो भवति ।। भमई। हसइ | कुणइ | चुम्बइ | भणइ | उवसमइ । पावइ । सिचाइ । रुन्धइ । मुसइ । हरइ । करइ || शबदीनां च प्रायः प्रयोगो नास्ति ॥
स्वरादनतो वा ।। २४० ॥
अकारान्तवर्जितात्स्वरान्ताद्धातारेन्ते अकारागमो वा भवति ॥ पाइ पाअइ | धाइ धाअइ । जाइ जाअइ | झाइ झाअइ । जम्भाइ जम्भाअइ | उव्वाइ उव्वाअइ । मिलाइ मिलाइ | विक्केइ विक्केअइ । होऊण होऊण || अनत इति किम् । चिइच्छइ । दुगुच्छइ ॥
चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो ह्रस्वश्च ।। २४१ ॥
च्यादीनां धातूनामन्ते णकारागमो भवति एषां स्वरस्य चे हस्वो भवति || चि । चिणइ || जि । जिणइ ॥ श्रु । सुणइ ॥ हु । हुणइ ॥ खँ । थुणइ || छु । लुणइ ॥ पू | पुणइ ॥ धूग् । धुणइ ॥ बहुलाधिकारात्क्वचिद्विकल्पः । उच्चिणइ | उच्चइ || जेऊण । जिणिऊण || जयइ | जिइ ॥ सोऊण । सुणिऊण ॥
न वा कर्म-भावे व्वः क्यस्य च लुक् ॥ २४२ ॥
च्यादीनां कर्मणि भाँवे च वर्तमानानामन्ते द्विरुक्तो वकारागमो
१ A°इ । कणइ | चुं. २ B शवा° ३ AP होअऊण ४B ५ PB च दीर्घस्य हृ. ६ Bटु. ७ B°वे वर्त°.

Page #627

४.२४६ ].
प्राकृतव्याकरणम् |
वा भवति तत्संनियोगे च क्यस्य लुक् ॥ चिव्वइ चिणिज्जइ । जिव्वइ जिणिज्जइ । सुव्वइ सुणिजइ । हुब्बइ हुणिज्जइ । थुव्वइ थुणिजइ । लुग्बइ लुणिज्जइ । पुव्वइ पुणिज्जइ । धुव्वइ धुणिज्जइ ॥ एवं भविष्यति । चिव्विहिइ । इत्यादि ॥
५७७
म्मश्चेः ॥ २४३ ॥
चिगः कर्मणि भावे च अन्ते संयुक्तो मो वा भवति तत्संनियोगे' क्यस्य च लुक् ॥ चिम्मइ । चिव्वइ । चिणिज्जइ ॥ भविष्यति । चिम्मिहि । चिव्हिविइ । चिणिहिइ ||
हन्खनोन्त्यस्य ।। २४४ ॥
अनयोः कर्मभावेन्त्यस्य द्विरुक्तो मो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ हम्मइ हणिज्जइ । खम्मइ खणिज्जइ । भविष्यति । हम्मि - हिइ हणिहिइ । खम्मिहिइ खणिहिइ || बहुलाधिकाराद्धन्तेः कर्तर्यपि ।। हम्मइ । हन्तीत्यर्थः ॥ कचिन्न भवति ॥ हन्तव्वं । हन्तूर्णे । हओ ॥
ब्भो दुह-लिह-वह- रुधामुच्चातः ।। २४५ ॥ दुहादीनामन्त्यस्य कर्मभावे द्विरुक्तो भो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् वहेरकारस्य च उकारः ॥ दुब्भइ दुहिज्जइ । लिब्भइ . लिहिज्जइ । वुब्भइ वहिज्जइ । रुँब्भइ रुन्धिज्जइ । भविष्यति । दुब्भिss दुहिहि । इत्यादि ॥
दहो ज्झः ।। २४६ ॥
दहोन्त्यस्य कर्मभावे द्विरुक्तो झो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ डज्झइ | डैहिज्जइ । भविष्यति । डज्झिहिइ । डहिहिइ ॥
१ B°गे च क्यस्य लुक्. २ A ° नतस्य. ३ A हंतेः खनूगः कर्मणि भावे संयुक्त मोवा भ° ४ B हंतूणं. ५A मंतस्य ६ B ब्भो. ७ B भइ. A°न्तस्य ९B ज्झो. १० B तित्स'. ११ PB दहि १२ A डज्झहिइ.
37 [ कुमारपालचरित ]

Page #628

५७८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.२४७बन्धो न्धः ॥२४७॥ बन्धेर्धातोरन्त्यस्य न्ध इत्यवयवस्य कर्मभावे ज्झो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ बज्झइ । बन्धिजइ ॥ भविष्यति । बैंज्झिहिइ । बन्धिहिइ ॥
समनूपाद्रुधेः ॥ २४८॥ समनूपेभ्यः परस्य रुधेन्त्यस्य कर्मभावे ज्झो वा भवति तत्संनि-. योगे क्यस्य च लुक् ।। संरुज्झइ । अणुरुज्झइ । उवरुज्झइ । पक्षे । संरुन्धिजइ । अणुरुन्धिजइ । उवरुन्धिजइ ॥ भविष्यति । संरुज्झि- . हिइ । संरुन्धिहिइ । इत्यादि ॥
गमादीनां द्वित्वम् ॥ २४९ ॥ गमादीनामन्त्यस्य कर्मभावे द्वित्वं वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ गम् । गम्मइ । गमिजइ ॥ हस् । हस्सइ । हसिज्जइ ।। भण् । भण्णई । भणिजइ । छुप् । छुप्पइ । छविज्जइ॥ रुद-नमोवेः[४.२२६] इति कृतवकारादेशो रुदिरā पठ्यते । रुव् । रुव्वइ । रुविजइ ।। लभ् । लब्भइ । लहिज्जइ ॥ कथ् । कत्थइ । कहिज्जइ । भुज् । भुज्जइ ॥ भुञ्जिजइ ॥ भविष्यति । गम्मिहिइ । गमिहिइ । इत्यादि ।।
हृ-के-तृ-ज्रामीरः ॥ २५० ॥ एषामन्त्यस्य ईर इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे च क्यलुक् ॥ हीरइ हरिजइ । कीरइ करिजइ । तीरइ तरिजइ । जीरइ जरिजइ ॥
अर्जेर्विढप्पः ॥ २५१ ॥ अन्त्यस्येति निवृत्तम् । अर्जेविढप्प इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ।। विढप्पइ । पक्षे । विढविजइ । अज्जिज्जइ ॥
१ A °रंतस्य, २ B °त्यस्याव'. ३ B वज्झेहिइ. ४ B रुधेः क. ५ A मंतस्य. ६ P भण्णए । भणिजए. ७ A °दित्यत्र प. B °दिरत्रोच्यते. ८ B रुविजइ. ९ B °कृ° १० P गे क्यलुक् च, B °गे क्यस्य च लुक्.

Page #629

४.२५७ ]. प्राकृतव्याकरणम ।
५७९ ज्ञो णव्व-णजौ ॥ २५२ ॥ जानातेः कर्मभावे णव्व णज इत्यादेशौ वा भवतः तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ णव्वइ णजइ । पक्षे । जाणिज्जइ । मुणिजइ ।। म्र-शोर्णः [ २.४२] इति णादेशे तु । णाइज्जइ ॥ नपूर्वकस्य । अणाइजइ॥
व्याहगेर्वा हिप्पः ॥ २५३ ॥ व्याहरतेः कर्मभावे वाहिप्प इत्यादेशो वा भवति तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ वाहिप्पइ । वाहरिजइ ॥
आरभेराढप्पः ।। २५४ ॥ आङ्पूर्वस्य रमेः कर्मभावे आढप्प इत्यादेशो वा भवति क्यस्य च लुक् ।। आढप्पइ । पक्षे । आढवीअइ ।। ' सिंह-सिचोः सिप्पः ॥ २५५ ॥
अन्योः कर्मभावे सिप्प इत्यादेशो भवति क्यस्य च लुक् ।। सिप्पइ । नियते । सिच्यते वा ॥ • ग्रह'प्पः ॥ २५६ ॥ प्रहः कर्मभावे घेप्प इत्यादेशो वा भवति क्यस्य च लुक् ॥ घेप्पइ । गिहिजइ ॥
स्पृशेश्छिप्पः ॥ २५७॥ स्पृशतेः कर्मभावे छिप्पादेशो वा भवति क्यलुक् च ॥ छिप्पइ । छिविजइ ॥
A °पूर्वस्य. ३ PB क्यलुक् च ।. ३ B स्नेह. ४ A °शो वा भ'. ५ B गेण्हि.

Page #630

५८०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.२५८. तेनाप्फुण्णादयः ॥ २५८ ॥ अप्फुण्णादयः शब्दा आक्रमिप्रभृतीनां धातूनां स्थाने क्तेन सह वा निपात्यन्ते । अप्फुण्णो । आक्रान्तः ॥ उक्कोसं । उत्कृष्टम् ॥ फुडं । स्पष्टम् ॥ वोलीणो । अतिक्रान्तः ।। वोर्सट्टो । विकसितः । निसुट्टो । निपातितः ॥ लुग्गो । रुग्णः ॥ ल्हिक्को । नष्टः ॥ पम्हट्टो । प्रमृष्टः प्रमुषितो वा ॥ वित्तं । अर्जितम् ।। छित्तं । स्पृष्ठम्. । निमिअं.। स्थापितम् ।। चक्खिअं। आस्वादितम् ।। ढुंअं।लूनम् ।। जढं । त्यक्तम् ।। झोसिअं । क्षिप्तम् ॥ निच्छूटं । उदृत्तम् ।। पल्हत्थं पलोट्टं च । पर्यस्तम् ।। हीसमणं । हेषितम् । इत्यादि ।
धातवोर्थान्तरेपि ॥ २५९ ॥ उक्तादर्थादर्थान्तरेपि धातवो वर्तन्ते ॥ बलिः प्राणने पठितः खादनेपि वर्तते । बलइ । खादति प्राणनं करोति वा ॥ एवं , कलि. संख्याने संज्ञानेपि । कलइ । जानाति संख्यानं करोति वा ।। रिगिर्गतौ प्रवेशेपि ॥ रिंगई। प्रविशति गच्छति वा ॥ कांक्षतेबम्फ आदेशः प्राकृते । वम्फइ । अस्यार्थः । इच्छति खादति वा ॥ फक्कतेस्थक्क आदेशः । थक्कइ । नीचां गतिं करोति विलम्बयति वा ॥ विलप्युपालम्भ्योति आदेशः । झङ्खइ । विलेपति उपालभते भाषते वा ॥ एवं पडिवालेई । प्रतीक्षते रक्षति वा ॥ केचित् कैश्चिदुपसर्गेनित्यम् । पहरइ । युध्यते ॥ संहरइ । संवृणोति ॥ अणुहरइ । सदृशीभवति ॥ नीहरइ । पुरीपोत्सर्ग करोति ।। विहरइ । क्रीडति ॥ आहरइ । खादति ॥ पडिहरइ । पुनः पूरयति ।। परिहरइ । त्यजति ॥ उवहरइ । पूजयति ॥ वाहरइ । आह्वयति ॥ पवसइ । देशान्तरं गच्छति ।। उ पैइ । चटति ॥ उल्लुहइ । निःसरेति ॥
१ A °नाऽफुण्णा. २ B सह नि. ३ A अफुण्णो. ४ B ° सड्ढो. ५ B °सुडो. ६ A वेढत्तं. ७ A लूअं. ८ A ज्झासिअं. ९ B उद्धृतं. १० B पल्लोट्टं. ११ P रिग्गइ; B रिंगइ. १२ B पृच्छति. १३ B विडंब. १४ A °पालंभे झंख°. P °पालभ्यो . १५ A °पइ. १६ PB ° वालइ. १७ A क्रीणाति. १८P उच्चप्पइ. १९ B°ति ॥ अथ शौरसेनी॥तो.

Page #631

प्राकृतव्याकरणम् ।
४.२६५ ] .
५८१ ..तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ॥ २६० ॥ शौरसेन्यां भाषायामनादावपदादौ वर्तमानस्य तकारस्य दकारो भवति न चेदसौ वर्णान्तरेण संयुक्तो भवति ॥ तदो पूरिद-पदिओण मारुदिणा मन्तिदो ॥ एतस्मात् । एदाहि । एदाओ । अनादाविति किम् । तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीआ भोमि । अयुक्तस्येति किम् । मत्तो । अय्यउत्तो । असंभाविद-सक्कारं । हला सउन्तले ॥.
अधः क्वचित् ॥ २६१॥ वर्णान्तरस्याधोवर्तमानस्य तस्य शौरसेन्यां दो भवति । कचिल्लक्ष्यानुसारेण ॥ महन्दो । निश्चिन्दो । अन्देउरं ॥
वादेस्तावति ॥ २६२॥ शौरसेन्या तावच्छब्दे आदेस्तकारस्य दो वा भवति ॥ दाव । ताव ॥ .
ओं आमन्व्ये सौ.वेनो नः ॥ २६३ ॥ शौरसेन्यामिनो नकारस्य आमन्व्ये सौ परे आकारो वा भवति ॥ भो कञ्चइआ । सुहिआ । पक्षे । भो तवस्सि । भो मणस्सि ॥ . .मो वा ॥ २६४ ॥ शौरसेन्यामामध्ये सौ परे नकारस्य मो वा भवति ॥ भो रायं । भो विअयवम्मं । सुकम्मं । भयवं कुसुमाउह । भयवं तित्थं पवत्तेह । पक्षे । सयल-लोअ-अन्तेआरि भयव हुदवह ॥
भवद्भगवतोः ॥ २६५ ॥ आमन्य इति निवृत्तम् । शौरसेन्यामनयोः सौ परे नस्य मो भवति ॥ किं एत्यमैवं हिदएण चिन्तेदि । एदु भैवं । समणे भगवं महावीरे ॥
... AB °लेन मारुदिना म. २ A अज्जउ'. ३ B°ति शौरसेन्यां ॥ ६२ ॥
ताव..४ A आमन्त्र्ये. ५P भो सुहिआ. ६ A भयवं. ७B भवं. ८ Pभयवं.

Page #632

५८२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.२६६पज्जलिदो भयवं हुदासणो ॥ कचिदन्यत्रापि । मघवं पागसासणे । संपाइअवं सीसो । कयवं । करेमि काहं च ॥
न वा यो व्यः ॥ २६६॥ शौरसेन्यां यस्य स्थाने य्यो वा भवति ॥ अय्यउत्त पैय्याकुलीकदम्हि । सुय्यो । पक्षे । अज्जो । पज्जाउलो । कज-परवसो ।
थो धः ॥ २६७ ॥ शौरसेन्यां थस्य धो वा भवति ॥ कधेदि कहेदि । णाधो णाहो । कधं कहं । राज-पधो राज-पहो ॥ अपदादावित्येव । थामं । थेओ ॥
इह-हचोर्हस्य ।। २६८॥ इहशब्दसंबन्धिनो मध्यमस्येत्था-हचौ [ ३. १४३ ] इति विहितस्य हचश्च हकारस्य शौरसेन्यां धो वा भवॆति ॥ इध । होध । परित्तायध । पक्षे । इह । होह । परित्तायह ॥
भुवो भः ॥ २६९ ॥ भवतेर्हकारस्य शौरसेन्यां भो वा भवति ॥ भोदि होदि । भुवदि हुवदि । भवदि हवदि ।
पूर्वस्य पुरवः ॥ २७० ॥ शौरसेन्यां पूर्वशब्दस्य पुरव इत्यादेशो वा भवति ॥ अपुरवं नाडयं । अपुरवागदं । पक्षे । अपुव्वं पदं । अपुव्वागदं ॥
क्त्व इयं-दूणौ ॥ २७१ ॥ शौरसेन्यां क्त्वाप्रत्ययस्य इयं दूण इत्यादेशौ वा भवतः ॥ भविय भोदूण । हविर्यं होदूण । पढिय पढिदूंण । रमिय रन्दूण । पक्षे भोत्ता। होत्ता । पढित्ता । रन्ता ॥
१ A °सो । संपादितवान् शिष्यः । क. २ A अय्या'. ३ B थोधः शौरसेन्यां ॥ ६७ ॥ थ'. ४ A °ति ॥ इह । इध. ५ A °रवयं ना. ६ B°वादग'. ७ A °दं । अपुव्वागदं. ८ PB °अ. ९ A °ण । मरिय । मरिदूण । र'.

Page #633

४.२७८]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५८३
कु - गमो डडुअ: ।। २७२ ॥
आभ्यां परस्य क्त्वाप्रत्ययस्य डित् अडुअ इत्यादेशो वा भवति ॥ कैडुअ । गडुअ । पक्षे । करिय । करिदूण । गच्छिय । गच्छिदूण |
दिरिचेचोः ॥ २७३ ॥
त्यादीनामाद्यत्रयस्याद्यस्येचेचौ [ ३. १३९] इति विहितयोरिचेचोः स्थाने दिर्भवति । वेति निवृत्तम् । नेदि । देदि । भोदि । होदि ||
अतो देश्च ।। २७४ ॥
अकारात्परयोरिचेचोः स्थाने देवकाराद् दिश्च भवति || अच्छदे । अच्छदि ं ।। गच्छदे । गच्छदि । रमदे । रमदि । किज्जदे । किज्जदि । अत इति किम् । वसुआदि । नेदि । भोदि ॥
भविष्यति सिः ॥ २७५ ॥
शौरसेन्यां भविष्यदर्थे विहिते प्रत्यये परे स्सिर्भवति । हिस्साहामपवादः ॥ भविस्सिदि । करिस्सिदि । गच्छिस्सिदि ।
अतो
दो-डा ॥ २७६ ॥
अतः परस्य ङसेः शौरसेन्यां आदो आदु इत्यादेशौ डितौ भवतः ॥ दूरादो य्येव । दूरादु ॥
इदानीमो दाणिं ॥ २७७ ॥
शौरसेन्यामिदानीमः स्थाने दार्णि इत्यादेशो भवति ॥ अनन्तरकरयंदा आणवेदु अय्यो || व्यत्ययात्प्राकृतेपि । अन्नं दाणिं बोहिं ॥ तस्मात्ताः ॥ २७८ ॥
शौरसेन्यां तस्माच्छब्दस्य ता इत्यादेशो भवति ॥ ता जाव पविसामि । ता अलं एदिणा माणेर्ण ॥
१ P° दुअ° २ P° शो भ° ३ P कदुअ । गदुअ ४ A दे च ५A दि । रम° ६ B नोदि. ७ B अकारात्प ८ AB आदू ९B माणेन.

Page #634

५८४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.२७९मोन्त्याण्णो वेदेतोः ॥ २७९ ॥ शौरसेन्यामन्त्यान्मकारात्पर इदेतोः परयोर्णकारागमो वा भवति ॥ इकारे । जुत्तं णिम जुत्तमिणं । सरिसं णिमं सरिसामिणं । एकारे । किं णेदं किमेदं । एवं णेदं एवमेदं ॥
एवार्थे य्येव ॥ २८० ॥ एवार्थे य्येव इति निपातः शौरसेन्यां प्रयोक्तव्यः ॥ मम य्येव बम्भणस्स । सो य्येव एसो ॥
हले चेट्याह्वाने ॥ २८१ ॥ शौरसेन्यां चेट्याह्वाने हले इति निपातः प्रयोक्तव्यः ॥ ·हले च?रिके॥
हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे ॥ २८२ ॥ शौरसेन्यां हीमाणहे इत्ययं निपातो विस्मये निर्वेदे च प्रयोक्तव्यः ।। विस्मये । हीमाणहे जीवन्त-वच्छा मे जणणी ॥ निर्वेदे । हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण निय-विधिणो दुव्ववसिदेण ।।
णं नन्वर्थे ॥ २८३ ॥ , शौरसेन्यां नन्वर्थे णमिति निपातः प्रयोक्तव्यः ॥ णं अफलोदया । णं अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणतं । णं भवं मे अग्गदो चलदि । आर्षे वाक्यालंकारेपि दृश्यते । नमोत्थु णं । जया णं । तया णं ॥
अम्महे हर्षे ॥ २८४ ॥ शौरसेन्याम् अम्महे इति निपातो हर्षे प्रयोक्तव्यः ॥ अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं ॥
१ A °ति । जु. २ B ज्जु'. ३ A °मं । सरिसामणं. ४ B°°तः प्र. ५ B चतु. ६ A °स्मयनि?. ७ PB दुव्वसि. ८ B आगंतं.

Page #635

४.२८८] प्राकृतव्याकरणम्।
५८५ हीही विदूषकस्य ॥ २८५ ॥ शौरसेन्यां हीही इति निपातो विदूषकाणां हर्षे द्योत्ये प्रयोक्तव्यः ॥ हीही भो संपन्ना मणारधा पिय-वयस्सस्स ॥
शेष प्राकृतवत् ॥ २८६ ॥ शौरसेन्यामिह प्रकरणे यत्कार्यमुक्तं ततोन्यच्छौरसेन्यां प्राकृतवदेव भवति ॥ दीर्घ-हस्वौ मिथो वृत्तौ [ १.४ ] इत्यारभ्य तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य [ ४.२६० ] एतस्मात्सूत्रात्प्राग् यानि सूत्राणि एषु यान्युदाहरणानि तेषु मध्ये अमूनि तदवस्यान्येव शौरसेन्यां भवन्ति अमूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभागः प्रतिसूत्रं स्वयमभ्यूह्य दर्शनीयः ॥ यथा । अन्दावेदी । जुवदि-जणो । मणसिला । इत्यादि ।
अत ऐत्सौ पुंसि मागध्याम् ॥ २८७ ॥ मागध्यां भाषायां सौ परे अकारस्य एकारो भवति पुंसि पुल्लिङ्गे ॥ एष मेषः । एशे मेशे ॥ एशे पुलिशे ॥ करोमि भदन्त । करेमि भन्ते । अत इति किम् । णिही । कली । गिली ॥ पुंसीति किम् । जलं ॥ यदपि "पोराणमद्ध-मागह-भासा-निययं हवइ सुत्तं” इत्यादिनार्षस्य अर्धमागधभाषानियतत्वमाम्नायि वृद्धैस्तदपि प्रायोस्यैव विधानान्न वक्ष्यमाणलक्षणस्य ॥ कयरे आगच्छइ ॥ से तारिसे -दुक्खसहे जिईन्दिए । इत्यादि ।
-र-सोल-शौ ॥ २८८॥ मागध्यां रेफस्य दन्त्यसकारस्य च स्थाने यथासंख्यं लकारस्तालव्यशकारश्च भवति ॥ र ॥ नले । कले ॥ स । हंशे । शुदं । शोभणं ।। उभयोः । शालशे । पुलिशे ॥
लहश-वश-नमिल-शुल-शिल-विअलिद-मन्दाल-लायिदहि-युगे । वील-यिणे पक्खालदु मम शयलमवय्य-यम्बालं ॥ १ ॥
१ B°दि ॥अथ मागधी ॥ १A एतत्पुं०. ३ B आका?. ४ B करेमि. ५P भदन्ते. ६ P जिएन्दि'. . B °लिअ. ८ B °यियं . ९ A जंबालं.

Page #636

५८६
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.२८९स-पोः संयोगे सोग्रीष्मे ॥ २८९ ॥ मागध्यां सकारषकारयोः संयोगे वर्तमानयोः सो भवति ग्रीष्मशब्दे तु न भवति । उर्ध्वलोपाद्यपवादः ॥ स । पक्खलदि हस्ती। बुहस्पदी । मस्कली । विस्मये ॥ ष । शुस्क-दालु । कस्टं । विस्नु । शस्प-कवले । उस्मा । निस्फलं । धनुस्खण्डं ॥ ॥ अग्रीष्म इति किम् । गिम्ह-वाशले ॥
ट्ट-ष्ठयोस्टः ।। २९० ॥ द्विरुक्तस्य टैस्य षकाराकान्तस्य च ठकारस्य मागध्यां सकाराक्रान्तः टकारो भवति ॥ दृ। पस्टे । भस्टालिका । भस्टिणी ॥ ष्ठ । शुर? कदं । कोस्टागालं ॥ ___ स्थ-र्थयोस्तः ॥२९१ ॥ स्थ थे इत्येतयोः स्थाने मागध्यां सकाराक्रान्तः तो भवेति ॥ स्थ । . उवस्तिदे । शुस्तिदे ॥र्थ । अस्त-वढी । शस्तवाहे ॥ .
ज-द्य-यां यः ॥ २९२ ॥ मागध्यां जद्ययां स्थाने यो भवति ॥ ज । याणदि । यणवदे । अय्युणे । दुय्यणे । गय्यदि । गुण-वय्यिदे ॥ द्य । मय्यं । अय्य किल विय्याहले आगदे ।। य । यादि । यधाशट्रुवं । याण-वत्तं । यदि ॥ यस्य यत्वविधानम् आदेर्यो जः [ १.२४५ ] इति बाधनार्थम ॥
न्य-ण्य-ज्ञ-ां ञः ॥२९३ ॥ मागध्यां न्य ण्य ज्ञ ञ्ज इत्येतेषां द्विरुक्तो ओ भवति ॥ न्य । अहिमञ्ज-कुमाले । अञ्च-दिशं । शामञ्च-गुणे । कञका-चलणं ॥ ण्य । पुजवन्ते। अबम्हनं। पुमाहं । पुनं ॥ ज्ञ. । पञ्चाविशाले । शैव्वले । अवैश्या ॥ ज । अञ्जली । धणञए । पञ्चले ॥
१ B°स्ती । म. २ A उस्सा. ३ B टकारस्य. ४ B सुस्टु. ५ B °ति ॥ उ. ६ B यथाश°. ७ A °लूवमया . ८ B ञो. ९ A °मझाकु: १० B °काचल°. ११ B°वन्तो. १२ A सव्व. १३ A सव्वज्ञा । अञ्ज । अगली.

Page #637

४.२९९]
प्राकृतव्याकरणम् ।
५८७
जो जः ॥ २९४ ॥
मागध्यां व्रजेर्जकारस्य जो भवति । यापवादः । वैञदि ||
छस्य श्रोनादौ ।। २९५ ॥
मागध्यामनादौ वर्तमानस्य छस्य तालव्यशकाराक्रान्तश्वो भवति ॥ गश्च । उश्चलदि । पश्चि । पुश्चदि || लाक्षणिकस्यापि । आपन्नवत्सर्लंः । आवन्न वचले || तिर्यक् प्रेक्षते । तिरिरच्छिं पेच्छइ । तिरिश्चि पेस्कँदि || अनादाविति किम् । छाले ॥
क्षस्य कः ।। २९६ ॥
मागध्यामनादौ वर्तमानस्य क्षस्य को जिह्वामूलीयो भवति || | ल-कैशे ॥ अनादावित्येव । खय-यलहला । क्षयजलधरा इत्यर्थः ॥
स्कः प्रेक्षाचक्षोः ।। २९७ ॥
मागध्यां प्रेक्षेराचक्षेश्च क्षस्य सकाराक्रान्तः को भवति ॥ जिह्वामूलीयापवादः ॥ पेस्कदि । आचस्कदि ||
तिष्ठश्चिष्ठैः ।। २९८ ॥
मागध्यां स्थाधातोर्यस्तिष्ठ इत्यादेशस्तस्य चिष्ठे इत्यादेशो भवति ॥ चिदि ॥
अवर्णाद्वा ङसो डाहः ॥ २९९ ॥
मागध्यामवर्णात्परस्य ङसो डित् आह इत्यादेशो वा भवति ।। हगे न "ऍलिशाह कम्माह काली । भगदत्त- शोणिदाह कुम्भे ! पक्षे । भीमशेणस्स पश्चादो हिण्डीअदि । हिडिम्बाए डुक्कय-शोके उवशमदि ॥
ण
१ B व्रजेर्जः २ B जो. ३ B वजदि. ४B २९५ ॥ अनादौ ५B 'श्च। उ°. ६ B °ल: । आवन्नवच्छले । आ. ७ A तिरश्चि ८ Bपेश्चदि. ९ A°स्य क. १० A यशक. ११ B ° कसे. १२ B° चक्ष्योः १३ A °चिट्ठः १४ A चिट्ठ १५ P ईदिशा. १६ B भदन्त १७P णश्श. १८ P घुड्डु .

Page #638

५८८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.३०० - आमो डाहँ वा ॥ ३०० ॥ मागध्यामवर्णात्परस्य आमोनुनासिकान्तो डित् आहादेशो वा भवति || शयणाहँ सुहं । पक्षे । नलिन्दाणं ॥ व्यत्ययात्प्राकृतेपि । ताहँ । तुम्हाहँ । अम्हाहँ । सरिआहँ । कम्माहँ ॥
अहं-वयमोर्हगे ॥ ३०१ ॥ मागध्यामहंवयमोः स्थाने हगे इत्यादेशो भवति ॥ हगें शक्कावदालतिस्त-णिवाशी धीवले । हगे शंपत्ता ॥
शेषं शौरसेनीवत् ॥ ३०२ ॥ . मागध्यां यदुक्तं ततोन्यच्छौरसेनीवद् द्रष्टव्यम् ॥ तत्र तो दोनादौ. शौरसेन्यामयुक्तस्य [४. २६०] ॥ पविशंदु आवुत्ते शामि-पशादाय ॥ अधः कचित् [४.२६१] ॥ अले किं एशे महन्दे कलयले ॥ वादेस्तावति [ ४.२६२ ] ॥ मालेध वां धलेध वा । अयं दाव शे आर्गमे ॥ आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः [ ४.२६३ ] ॥ भो कञ्जइआ ।
मो वा [४.२६४] ॥ भो राँयं ।। भवद्भगवतोः [४.२६५] । एदु भवं · शमणे भयवं महावीले । भैयवं कैदन्ते ये अप्पणो पकं उज्झिय पलस्स 'पै.कं पमाणीकलेशि ॥ न वा र्यो य्यः [ ४.२६६ ] ॥ अय्य एशे खु कुमाले मलयकेदू ॥ थो धः [ ४.२६७ ] ॥ अले कुम्भिला कधेहि ॥ इह-हचोर्हस्य [४.२६८] || ओशलध अय्या ओशलध ॥ भुवो भः [४.२६९]॥ भोदि ।। पूर्वस्य पुरवः[४.२७ ०] । अपुरैवे।।क्त्व इय-दूणौ [४.२७१] ।। किं खु शोभणे बह्मणे शित्ति कलिय ला पलिग्गहे दिण्णे ॥ कृ-गमो डडुः [४.२७२] ॥ कडु। गडु ॥ दिरिचेचोः [४.२७ ३] ॥ अमच्च-ल कशं पिक्खेिंहूँ इदो य्येव आग
१ PB मुहं. २ A °तित्थ'. ३ B °वासी. ४ A °विसदु. ५ P आउत्ते. ६A एसे. ७ B महेंदे. ८ B °वाय । यदा. ९ A°मे ॥ आम. १० P लायं. ११B भगवं. १२Bकयते. १३Aपक्ख. १४ A अय्ये एसे खु. १५ Bक्खु. १६ B ऊशलध अय्य । कुश'. १७ P अपुलवे. १८ PB इअ. १९P °दु. २० PB
पक्खिदुं.

Page #639

४.३०३. प्राकृतव्याकरणम् ।
५८९ -श्चदि ॥ अतो देश्च [४. २७४] ॥ अले किं एशे महन्दे कलयले शुणीअदे ।। भविष्यति सिः [४. २७५] || ता कहिं नु गदे लुहिलप्पिए भविस्सिदि । अतो उसे दो-डादू [४. २७६] ॥ अहं पि भागुलायणादो मुहं पावेमि ॥ इदानीमो दाणिं [४. २७७] ॥ शुणध दाणिं हगे शकावयाल-तिस्त-णिवाशी धीवले ॥ तस्मात्ताः [४. २७८] ।। ता याव पविशामि ।। मोन्त्याण्णो वेदेतोः [४. २७९] ॥ युत्तं णिमं । शलिशं णिमं ॥ एवार्थे य्येव [४. २८०] ॥ मम य्येव ॥ हले चेट्याह्वाने [ ४. २८१ ] ॥ हले चलिके ॥ हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे [ ४. २८२ ] ॥ विस्मये । यथा उदात्तराघवे । राक्षसः । हीमाणहे जीवन्त-वश्चा मे जणणी ॥ निर्वेदे ॥ यथा विक्रान्तभीमे । राक्षसः । हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण निय-विधिणो ढुव्ववशिदेण ॥ णं नन्वर्थे [४. २८३] । णं अवर्शलोपर्शप्पणीया लायाणो ॥ अम्महे हर्षे [४. २८४] ॥ अम्महे एआए शुम्मिलाए शुपलिगढिदे भवं ॥ हीही विदूषकस्य [४. २८५] ॥ हीही संपन्ना मे मणोलधा पियवयस्सस्स ।। शेष प्राकृतवत् [४. २८६] ॥. मागध्यामपि दीर्घ-हस्वौ मिथो वृत्तौ [१. ४] इत्यारभ्य तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य [४. २६०] इत्यस्मात्प्राग् यानि सूत्राणि तेषु यान्युदाहरणानि सन्ति तेषु मध्ये अमूनि बदवस्थान्येव मागध्याममूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभागः स्वयमभ्यूह्य दर्शनीयः ॥
__शो ः पैशाच्याम् ॥ ३०३ ॥
पैशाच्या भाषायां ज्ञस्य स्थाने यो भवति ॥ पञ्चा। सञ्चा। सव्वयो। बौन । विज्ञानं।।
१ B महेंदे. २ P यदे. ३ B °वेम्मि. ४ P °वदाल°. ५ A °तित्थ. ६P चडुलिके. ७ A °व्वविशेदे°. ८ P °लोवशप्प. ९ A °सप्पिणी. १: A का म°. ११ B °यः ॥ अथ पैशाची ॥ ज्ञो. १२ Bति । स. १३ AB आनं. १४ A ° ॥रा.

Page #640

५९०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
राज्ञो वा चिञ् ॥ ३०४ ॥
पैशाच्यां राज्ञ इति शब्दे यो ज्ञकारस्तस्य चित्रे आदेशो वा भवति ॥ राचिन लपितं । रञ्ञ लपितं । राचिनो धनं । रज्ञ धनं । ज्ञ इत्येव । राजा ॥
1
न्य-ण्योर्ञः ।। ३०५ ॥
पैशाच्यां न्यण्योः स्थाने पुन- कम्मो । नाहं ॥
णो नः ।। ३०६ ।
पैशाच्यां णकारस्य नो भवति || गुन-गन-युँत्तो । गुनेन ॥
लोकैः ।। ३०८ ॥ पैशाच्यां लकारस्य सैळिळं । कमळं ॥
[ ४.५५
तदोस्तः ॥ ३०७ ॥
पैशाच्यां तकारदकारयोस्तो भवति । तस्यं । भगवती । पव्वतीं । सतं । दस्य । मतन - परवसो | सतनं । तामोतरो । पतेसो । वतनकं । हो । रतुं ॥ तकारस्यापि तकारविधानमादेशान्तरबाधनार्थम् तेन पताका वेतिसो" इत्याद्यपि सिद्धं भवति ॥
श - षोः सः ।। ३०९ ॥
१ B चिञः . ६ जुत्तो; B युक्तो. मातो । मातु। पैशाच्यां ॥७॥ ल°.
भवति ॥ कञ्ञका । अभिमञ्जु ।
93
93
कारो भवति । सीळं । कुळं । जळं”।
पैशाच्यां शषोः सो भवति । श । सोभति । सोभनं । ससी । सक्को । सङ्ग्रो ।। ष । विसमो | किसानो ॥ न कगचजादिषट्शम्य - न्तसूत्रोक्तम् [४. ३२४] इत्यस्य बाधकस्य बाधनार्थोयं योगः ॥
२ B चिञ. ३ B राया. ४ A °ण्योर्ञः. ५ A पुन्नाई. ७ B स्तः पैशाच्यां ॥ ६ ॥ त° ८ A पव्वत्ती ९° तु । ममातो । ममातु । त° १० PB वेतसो. ११ B°लः १२ A ळो; B लकारो १३°लं. १४ सलिलं. १५P विसानौ,

Page #641

४.३१६ 1. प्राकृतव्याकरणम् । . हृदये यस्य पः ॥ ३१० ॥ पैशाच्यां हृदयशब्दे यस्य पो भवति ॥ हितपकं । किं पि किं पि हितपके अत्थं चिन्तयमानी ॥
टोस्तुर्वा ॥ ३११॥ पैशाच्यां टोः स्थाने तुर्वा भवति ॥ कुतुम्बकं । कुटुम्बकं ॥
क्त्वस्तूनः ॥ ३१२ ॥ पैशाच्यां क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने तून इत्यादेशो भवति ॥ गन्तून । रन्तुन । हसितून । पठितून । कधितून ॥
दूंन-त्थूनौ ष्ट्वः ॥ ३१३ ॥ पैशाच्यां श्वा इत्यस्य स्थाने ठून त्थून इत्यादेशौ भवतः । पूर्वस्यापवादः ।। नळून । नत्थून । तद्भूनें । तत्थून ।
र्य-स्म-ष्टां रिय-सिन-साः कचित् ॥ ३१४ ॥ पैशाच्यां यस्नष्टां स्थाने यथासंख्यं रिय सिन सट इत्यादेशाः कचिद् भवन्ति । भार्या । भारिया ॥ स्नातम् । सिनातं ॥ कष्टम् । कसटं ।। कचिदिति किम् । सुज्जो । सुनुसा । तिट्ठो ॥ - क्यस्येय्यः ॥ ३१५ ॥ पैशाच्यां क्यप्रत्ययस्य इय्य इत्यादेशो भवति ॥ गिय्यते । दिय्यते । रमिय्यते । पठिय्यते।
कुगो डीरः ॥ ३१६॥ पैशाच्यां कृगः परस्य क्यस्य स्थाने डीर इत्यादेशो भवति । पुधुमतंसने सख्वस्स य्येव संमानं कीरते ॥
१P पढितूने. २ P टुन. ३ Bष्टः ॥ १२ ॥ष्टा. ४ P ° सताः. ५ A B किम् । सुनु. ६ PB पढिय्यते. ७ A °स्य स्था'.

Page #642

५९२
हेमचन्द्राचार्याविरचितं [४.३१७. यादृशादेर्दुस्तिः ॥ ३१७॥ पैशाच्यां यादृश इत्येवमादीनां द इत्यस्य स्थाने 'तिः इत्यादेशो भवति ॥ यातिसो । तातिसो । केतिसो । एतिसो । भवातिसो । अआतिसो । युम्हातिसो। अम्हातिसो ॥
इचेचः ॥ ३१८॥ पैशाच्यामिचेचोः स्थाने तिरादेशो भवति ॥ वसुआति । भोति ।। नेति । तेति ॥
आत्तेश्च ॥ ३१९॥ पैशाच्यामकारात्परयोः इचेचोः स्थाने तेश्चकारात् तिश्चादेशो भवति ।। . लपते । लपति । अच्छते । अच्छति । गच्छते । गच्छति । रमते । रमति ॥ आदिति किम् । होति । नेति ।। भविष्यत्येय्य एव ॥ ३२०॥ . पैशाच्यामिचेचोः स्थाने भविष्यति एय्य एव भवति न तु स्सिः ॥ तं तद्धन चिन्तितं रक्षा का एसा हुवेय्य ।।
अतो उसे तो-डातू ॥ ३२१॥ पैशाच्यामकारात्परस्य उसेर्डितो आतो आतु इत्यादेशौ भवतः ॥ ताव च तीए तूरातो य्येव तिट्ठो । तूंरातु । तुमातो । तुमातु । ममातो। ममातु ॥ ___ तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए ॥ ३२२ ॥ पैशाच्यां तदिदमोः स्थाने टाप्रत्ययेन सह नेन इत्यादेशो भवति । स्त्रीलिङ्गे तु नाए इत्यादेशो भवति ॥ तत्थ चै नेनं कत-सिनानेन । स्त्रियाम् । पूजितो चैं नाए पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन ॥ टेति किम् । एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताएं समीपं ।।
१ PB तिरादे'. २ P °सो । ए°. ३ P °सो । अ°. ४ B उम्हा: Dhundhika here reads तुम्हा', in accordance with I. 246. ५ ABते चका?. ६ P तटुन. ७ B व. ८ AB दूरातो. ९ B दूरातु. १. P नेन । कतसिन । नेन. ११ A चिंचय?. १२ A तीए. १३ B समीवे.

Page #643

__५९३
४.३२५] प्राकृतव्याकरणम् । . शेषं शौरसेनीवत् ॥ ३२३॥ पैशाच्यां यदुक्तं ततोन्यच्छेषं पैशाच्यां शौरसेनीवद् भवति ॥ अध ससरीरो भगवं मकर-धजो। एत्थ परिब्भमन्तो हुवेय्य । एवंविधाए भगवतीए कधं तापस-वेस-गहनं कतं ॥ एतिसं अतिट्ठ-पुरवं महाधनं तळून । भगवं यति मं वरं पयच्छसि रॉजं च दाव लोक । ताव च तीए तूंरातो य्येव तिठ्ठो सो आगच्छमानो राजा ॥
न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्त-सूत्रोक्तम् ॥ ३२४ ॥ पैशाच्यां क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् [ १. १७७ ] इत्यारभ्य षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेछः [ १. २६५] इति यावद्यानि सूत्राणि तैर्यदुक्तं कार्य तन्न भवति ॥ मकरकेतू । सगर-पुत्त-वचनं । विजयसेनेन लपितं । मतनं । पापं । आयुधं । तेवरो ॥ एवमन्यसूत्राणामप्युदाहरणानि द्रष्टव्यानि ॥ .
चूंलिका-पैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ ॥ ३२५॥ चूलिकापशाचिके वर्गाणां तृतीयतुर्ययोः स्थाने यथासंख्यमाद्यद्वितीयौ भवतः ॥ नगरम् । नकरं ॥ मार्गणः । मक्कनो ॥ गिरि-तटम् । किरि-तटं ॥ मेघः । मेखो ॥ व्याघ्रः । वक्खो ॥ धर्मः । खम्मो ॥ राजा । राँचा ॥ जर्जरम् । चच्चरं ॥ जीमूतः। चीमूतो ॥ निर्झरः । निच्छरो॥ झर्झरः । छैच्छरो ॥ तडागम् । तटॉकं ॥ मण्डलम् । मण्टलं ॥ डमरुकः । टमरुको । गाढम् । काठं ॥ षण्ढः । सण्ठो ।। ढक्का । ठक्का । मदनः । मतनो । कन्दर्पः। कन्तप्पो ॥ दामोदरः ॥ तामोतरो ॥ मधुरम् । मथुरं ॥ बान्धवः । पन्थवो ॥ धूली । थूली । बालकः । पालको ॥ रभसः । रफैसो ॥ रम्भा। रम्फा ॥ भगवती । फकवती ॥ नियोजितम् । नियोचितं । कचिल्लाक्षणिकस्यापि । पडिमा इत्यस्य स्थाने पटिमाँ । दाढा इत्यस्य स्थाने ताठा ॥
१ P°रद्धजो; B °रध्वजो. २ P तत्थून. ३ABयदि. ४P°य च्छसे;Bयत्थसे. ५Bरायं. ६Pलोके. ७B°व ती. ८ABदूरा .९Bअग°.१०Bराआ॥अथ चूलिकापैशाची॥न. ११B°श्च. १२Aपतनं. १३Aचौलिका. १४Aमार्गनगः. १५Bरावा १६A छर्छरो. १७ B तटागं. १८ B पन्धवो. १९ A °सो । भग°.२०Bपढिमा.
38 [ कुमारपालचरित]

Page #644

५९४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.३२६रस्य लो वा ॥ ३२६ ॥ चूलिकापैशाचिके रस्य स्थाने लो वा भवति ।।
पनमथ पनय-पकुप्पित-गोली-चलेनग्ग-लग्ग-पति-बिम्बं । तससु नख-तप्पनेसु एकातस-तनु-थैलं लुई ॥ १ ॥ नच्चन्तस्स य लीला-पातुक्खेवेन कम्पिता वसुर्थी । उच्छल्लन्ति समुद्दा सइला निपतन्ति तं हलं नमथ ॥ २ ॥ नादि-युज्योरन्येषाम् ॥ ३२७ ॥ चूलिकापैशाचिकेपि अन्येषामाचार्याणां मतेन तृतीयतुर्ययोरादौ वर्तमानयोयुजिधातौ च आद्यद्वितीयौ न भवतः ॥ गतिः । गती॥ धर्मः । घम्मो ॥ जीमूतः । जीमूतो ॥ झर्झरः । झच्छरो ॥ डमरुकः । डमरुको । ढक्का । ढक्की ।। दामोदरः । दामोतेरो ।। बालकः । बालको । भगवती । भैकवती ॥ नियोजितम् । नियोजितं ॥
शेषं प्राग्वत् ॥ ३२८ ॥ चूलिकापैशाचिके तृतीयतुर्ययोरित्यादि यदुक्तं ततोन्यच्छेषं प्राक्तनपैशाचिकवद् भवति ॥ नकरं । मक्कनो । अनयो! णत्वं न भवति । णस्य च नत्वं स्यात् ॥ एवमन्यदपि ॥ .
स्वराणां स्वराः प्रायोपभ्रंशे ॥ ३२९ ॥ अपभ्रंशे स्वराणां स्थाने प्रायः स्वरा भवन्ति ॥ कञ्जु । काच । वेण । वीण ॥ बाह । बाहा । बाहु ॥ पट्टि । पिट्टि । पुट्टि ।। तणु । तिणु । तृणु । सुकिदु । सुकिओ। सुकृदु । किन्नओ। किलिन्नओ ॥ लिह । लीह । लेह ॥ गउरि । गोरि ॥ प्रायोग्रहणाद्यस्यापभ्रंशे विशेषो वैश्यते तस्यापि कचित्प्राकृतवत् शौरसेनीवञ्च कार्य भवति ॥ __ १ B°यप्पकु. २ B °नग्गपइबि. ३ P थळं. ४ B लुद्धं. ५ B °तस्य. ६ B वसुधा. ७Bउच्छलंति. ८ A°का । दामोतरो. ९Bदामोदरो. १०B भगवती. ११ A नियोचितं. १२ A °क्तनं पै?. १३ B मकरो. १४ B°त्वं च न. १५ B तु. १६ B°पि ॥ अथ. अपभ्रंशभाषा ॥ स्वरा'. १७ A वीणा. १८ A सुकिउ. १९ B वक्ष्यति.

Page #645

५९५
४.३३२] . प्राकृतव्याकरणम् ।
स्यादौ दीर्घ-हस्वौ ॥ ३३० ॥ अपभ्रंशे नानोन्त्यस्वरस्य दीर्घह्रस्वौ स्यादौ प्रायो भवतः ॥ सौ ॥
ढोल्ला सामला धण चम्पा-वण्णी ।
णाइ सुवण्ण-रेह कस-वट्टइ दिण्णी ॥ १ ॥ आमन्त्र्ये ॥
ढोल्ला मैइँ तुहुँ बारिया मा कुरु दीहा माणु ।
निदए गमिही रत्तडी दडवड होइ विहाणु ॥ २॥ लियाम् ॥ .
बिट्टीए मइ भणिय हुँ मा करु वड्की दिट्टि ।
पुत्ति सकणी भल्लि जिवँ मारइ हिअइ पइट्ठि ॥ ३ ॥ जसि ॥
.. एइ ति घोडा एह थलि एइ ति निसिआ खग्ग।
- एत्थु मुणीसिम जोणिअइ जो न वि वालइ वग्ग ॥ ४ ॥ एवं विभक्त्यन्तरेष्वप्युदाहार्यम्॥ . ‘स्यमोरस्योत् ॥ ३३१ ॥ अपभ्रंशे.अकारस्य स्यमोः परयोः उकारो भवति ॥
दहमुडे भुवण-भयंकर तोसिअ-संकरु णिग्गउ रहे-वरि चडिअउ । चउमुहे छंमुहे झाइवि एक्कहिं लाइवि णावइ दइवें घडिअउ ॥१॥
सौ पुंस्योद्वा ॥ ३३२ ॥ अपभ्रंशे पुल्लिङ्गे वर्तमानस्य नानोकारस्य सौ परे ओकारो वा भवति ।
अगलिअ-नेह-निवट्टाहं जोअण-लक्खु वि जोडे । वरिस-सएण वि जो मिलइ सहि सोक्खहँ सो ठाँउ ॥ १ ॥
१P नाइ. २ A मई; B मइ. ३ PB वारिओ. ४ B करु. ५ P तुहु; B तुहं. ६ B वकिदिट्टी. ७ B°कण्णिभ'. ८ A जिम्ब; B जिम. ९ A हिअय;
B हीअइ. १० B एत्थ. ११ B जाणीअइ. १२ B °मुह. १३ B रहेवडिं च'. . १४ AB°रो भ. १५ A जाओ. १६ Bढाउ; A ठाओ.

Page #646

हेमचन्द्राचार्यविरचितं
५९६.
पुंसीति किम् । अङ्गह
न मिलिउ हलि अहेरें अहरु न पत्तु ।
पिअ जोअन्तिहें मुह- कमलु एम्बइ सुरउ समन्तु ॥ २ ॥ एट्टि ।। ३३३ ।।
[ ४.३३३
अपभ्रंशे अकारस्य टायामेकारो भवति ॥
जे महु दिणा दिअहडा दईएँ पवसन्तेण । तार्णं गणन्तिँएँ अङ्गुलिउ जज्जरिआउ नहेण ॥ १ ॥ ङिनेच्च ॥ ३३४ ॥
अपभ्रंशे अकारस्य ङिना सह इकार एकारश्च भवतः ॥ साय उपरि णु धरइ तलि घल्लइ रयणाई | सामि सुभिच्च वि परिहरड़ संमाणेइ खलाई ॥ १ ॥ तले घल्लइ ॥ भिस्येद्वा ।। ३३५ ॥
अपभ्रंशे अकारस्य भिसि परे एकारो वा भवति ॥
गुणहिँ न संपईँ कित्ति परें फल लिहिआ भुञ्जन्ति । केसरि न लहइ बोडिअ वि गय लक्खहिं घेप्पन्ति ॥ १ ॥ ङसेर्हे-हूँ ।। ३३६ ॥
७
अस्येति पञ्चम्यन्तं विपरिणम्यते । अपभ्रंशे अकारात्परस्य ङसेहे हुँ इत्यादेशौ भवतः ।।
वच्छहें गृण्हइ फलइँ जणु कडु-पल्लव वज्जेइ ।
तो वि महद्दुमु सुअणु "जिवँ ते उच्छङ्गि धरेइ ॥ १ ॥ वच्छहुँ गृण्हइ ॥
१ P मिलिअउ. २ A हले, ३ B अहरे. ४ A दिना. ५ AB दइए. ६ Bताणं. ७Aगणंतिअ. ८Aभवति. ९ Bसायर. १० Bउपरि. ११ B°रो भ° १२ Bगुणेहिं. १३Pसंपय. १४Bपरं. १५° हू:. १६° हू. १७B° शौ वा भ° १८ A ग्रन्हइ. १९ AB जिम्व. २० P उच्छ. २१ B वच्छडू.

Page #647

प्राकृतव्याकरणम् ।
४.३४० ] ..
५९७ भ्यसो हुँ॥ ३३७ ॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्य भ्यसः पञ्चमीबहुवचनस्य हुँ इत्यादेशो भवति ॥
दूरुड्डाणे पडिउ खलु अप्पणु जणु मारेई । जिहे गिरि-सिङ्गहुं पडिअ सिल अन् वि चूरु करेइ ॥ १ ॥ जसः सु-हो-स्सवः ॥ ३३८ ॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्य सः स्थाने सु हो स्सु इति त्रय आदेशा भवन्ति ॥ __ जो गुण गोवइ अप्पणा पर्यंडा करइ परस्सु।
तसु हउँ कलि-जुगि दुल्लहहो बलि किज्जउँ सुअणस्सु ॥ १ ॥ आमो हं ॥ ३३९॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्यामो हमित्यादेशो भवति ॥ ... तणहँ तइज्जी भङ्गि न वि तें अवड-यडि वसन्ति ।
अह जणु लैग्गिवि उत्तरइ अह सह सई मज्जन्ति ॥ १ ॥ हुं चंदुद्याम् ॥ ३४०॥ अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्यामो हुं हं चादेशौ भवतः ॥
दइवु घडावइ वणि तरुहुँ संउणिहँ पक्क फलाई ।
सो वरि सुक्खु पइट्ठ ण वि कण्णहिँ खल-वयणाइं ॥ १ ॥ प्रायोधिकारात् क्वचित्सुपोपि हुँ ।
धवलु विसूरइ सामिअहो गरुआ भैरु पिक्खेवि । हउँ कि न जुत्तउ दुहुँ दिसिहिं खण्डइँ दोण्णि करेवि ॥ २॥
, B मारइ. २ P जिहं; B जिहिं. ३ Bअन्न वि. ४A पइडा. ५B°लियुगि. ६ B ते. ७ B भग्गिवि. ८ B सहि. ९ B वेदु. १० B वादे. ११ B सणिहं. १२ B °होमिअहोग'. १३ B भरपेक्खे'. १४ B हुँ कि.

Page #648

५९८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.३४१सि-भ्यस् ङीनां हे-हुं-हयः ॥ ३४१ ॥ अपभ्रंशे इदुःद्भ्यां परेषां उसि भ्यस् ङि इत्येतेषां यथासंख्यं हे हुं हि... इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ उसेहें।
गिरिहें सिलायलु तरुहें फलु घेप्पइ नीसावन्नु ।
घरु मेल्लेप्पिणु माणुसहं तो वि न रुच्चइ रैन्नु ॥ १ ॥ भ्यसो हुँ।
तरुहुँ वि वक्कलु फलु मुणि वि परिहणु असणु लहन्ति ।
सामिहुँ एत्तिउ अग्गल आयरु भिच्च गृहन्ति ॥ २ ॥ डेहि।
अह विरल-पहाउ जि कलिहि धम्मु ॥ ३ ॥ आट्टो णानुस्वारौ ॥ ३४२ ॥.... अपभ्रंशे अकारात्परस्य टावचनस्य णानुस्वारावादेशौ भवतः ॥
दइएं पवसन्तेण ॥ [३३३.१]
एं चेदुतः ॥ ३४३ ॥ अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्य टावचनस्य . 'एं चकारात् णानुस्वारौ च भवन्ति ॥ एं।
अग्गिएँ उण्हउ होइ जगु वाएँ सीअलु तेवँ ।
जो पुणे अग्गि सीअला. तसु उण्हत्तणु केव ॥१॥ णानुस्वारौ।
विप्पिअ-आरउ जइ वि पिउ तो वि तं आणहि अर्छ ।
अग्गिण दड्डा जइ वि घरु तो तें अगिंग कज्जु ॥ २॥ एवमुकारादप्युदाहार्याः ॥
१ AB °साम्वन्नु. २ B मेलप्पिणु. ३ B रण्णु. ४ PB °लउ. ५ B°शो वा भ°. ६ Bएँ. ७ A वाउएं. ८ AB तेम्व. ९ B पुण. १० AB केम्व. ११ A आणहिं. १२ - अज्झ.

Page #649

४.३४८]
प्राकृतव्याकरणम्।
५९९
स्यम्-जस्-शसां लुक् ॥ ३४४॥ अपभ्रंशे सि अम् जस् शस् इत्येतेषां लोपो भवति ॥ एइ ति' घोडा एह थलि । [३३०.४ ] इत्यादि । अत्र स्यम्जसां लोपः ॥
जिवें जिव वंकिम लोअणहं णिरु सामलि सिक्खेइ ।
तिव तिव वम्महु निअय-सरै खर-पत्थरि तिक्खेइ ॥ १ ॥ अत्र स्यम्शसां लोपः ॥
षष्ठयाः॥ ३४५॥ अपभ्रंशे षष्ठया विभक्त्याः प्रायो लुग् भवति ॥
संगर-सऍहिँ जु वणेिअइ देक्खु अम्हारा कन्तु ।
अइमत्तहं चत्तङ्कुसहं गय कुम्भई दारन्तु ॥ १॥ पृथग्योगो लक्ष्यानुसारार्थः ॥ .
आमन्त्र्ये जसो होः ॥ ३४६ ॥ . अपभ्रंशे आमन्त्र्येर्थे वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसो हो इत्यादेशो भवति । लोपापवादः ॥ ___ तरुणहो तरुणिहो मुणिउ 'मइँ करहु मैं अप्पहों घाउ ॥ १ ॥
भिस्सुपोहि ॥ ३४७ ॥ अपभ्रंशे भिस्सुपोः स्थाने हिं इत्यादेशो भवति ॥ गुणहिँ न संपइ कित्ति पर [ ३३५.१ ]॥ . सुप् ॥ भाईरहि "जिव भारइ मग्गेंहिँ तिहिं वि पयट्टइ ॥ १॥
स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ॥ ३४८॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसः शसश्च प्रत्येकमुदोतावादेशौ भवतः। लोपापादौ ॥
जसः। अंगुलि जजरियाँउ नहेण ॥ [३३३.१] . शसः । सुन्दर-सव्वङ्गाउँ विलासिणीऔं पेच्छन्ताण ॥१॥ वचनभेदान्न यथासंख्यम् ॥
१Bते. २ AB जिम्मजिम्व. ३ A निरु. ४ B साम्बलि. ५ AB तिम्वतिम्व. ६AB सरु. ७ P°भक्तः. ८ P सअहि. ९ A वन्नि. १० A कुंभइ; Bकुंभय. ११ AB मइं. ३२ B मप्पहो. १३ A°पोहिं. १४ B गुणेहिं. १५AB जिम्व. १६ P°बादः. १७B°लीउ. १८ A °रिआओ. १९ PB °गाओ. २०Pणी,

Page #650

६००
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
ट ए ।। ३४९ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्याष्टायाः स्थाने ए इत्यादेशो भवति ॥
[ ४.३४९
निअ - मुंह- करहिं विमुद्ध कर अन्धारइ पडिपेक्ख इ । ससि-मण्डल- चन्दिमऍ पुणु काइँ न दूरे देवखइ ॥ १ ॥ जहिं मरगय-कन्तिऍ संवलिअं ॥ २ ॥
ङस्-ङस्योर्हे ।। ३५० ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोर्डस् ङसि इत्येतयोर्हे इत्यादेशो भवति ।। ङसः ।
ङसेः ।
तुच्छ - मज्झहे तुच्छ - जपिरहे ।
तुच्छच्छ- रोमावलिहे तुच्छ-राय तुच्छयर-हासहे । पिय-वयणु अलहन्ति अहे तुच्छकाय - वम्मह-निवासहे । अन्नु जु तुच्छउँ तर्हे धणहे तं अक्खणहे न जाइ । कटरि थैंणंतरु मुंद्धडहे जें मणु विच्चि ण माइ ॥ १ ॥
'फोडेन्ति जें" हिर्यडउँ अप्पणउँ ताहँ पराई कवण घृणें । रक्खेज्जहु लोअहो अप्पणा बालहे जाया विसम थेण ॥ २ ॥ भ्यसामोहुः || ३५१ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य भ्यस आमच हु इत्यादेशो भवति ॥
भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि महारा कन्तु । लज्जेज्जन्तु वयंसिअहु जइ भग्गा घरु एन्तु ॥ १ ॥ वयस्याभ्यो वयस्यानां वेत्यर्थः ॥
१ A रस्यायाः २ B मुकरहिं. ३ B सुद्ध; A मुद्द. ४ P किर. ५A दूरें; B हूरे. ६ B गयं कंति ७ B हंहिअ ' ८ B थणहे. ९ Pणउं. १० AB घणं.. ११ B मुद्वडहे. १२ A जे; Bजं. १३PB न, १४B फोडंति. १५.जि. १६ B - हिंअ १७ Bधण; P घण ॥ भ्यसा° १८ P तरुणहो. १९B स्थण. २० चेत्य'.

Page #651

४.३५६ ]
प्राकृतव्याकरणम् ।
ङेर्हिः ।। ३५२ ।।
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य ङे: सप्तम्येकवचनस्य हि
इत्यादेशो भवति ॥
वायसु उड्डावन्तिअए पिउ दिट्ठउ सहसै त्ति । अद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट्ट त ति ॥ १ ॥
६०१
ε
क्लीबे जस्- शसोरिं ॥ ३५३ ॥
अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस् - शसोः इं इत्यादेशो भवति ॥ कमलइँ मेल्लवि अलि-उलई करि-गण्डाइँ महन्ति । असुलहमेच्छण जाहुँ भलि ते ण वि दूर्र गणन्ति ॥ १ ॥ कान्तस्यात उं स्यमोः ।। ३५४ ॥
अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानस्य ककारान्तस्य नाम्नो योकारस्तस्य स्यमोः परयोः उं इत्यादेशो भवति ।। अन्नु जु तुच्छउँ तहँ धणहे [३५०.१]॥ भग्गउँ देखिंवि निअय-बैल बलु पसेरिअउँ परस्सु । उम्मिल्लइ ससि-रहै' 'जिव करि करवालु पियतुं ॥ १ ॥
१२ १३
सर्वादे से ।। ३५५ ॥
अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य ङसेह इत्यादेशो भवति ॥ जहां होतं आगदो । तहां होन्त आगदो । कहां होतं आगदो || किमो डिहे वा ॥ ३५६ ॥
१७
૨૪
अपभ्रंशे किमोकारान्तात्परस्य ङसेर्डि हे " इत्यादेशो वा भवति ॥ जइ त तुट्ट नेहा मइँ सहुँ न वि तिल-तारै । तं "किहें वङ्केहिं लोअणेंहिं" जोइज्जउँ सय-वर ॥ १ ॥ १ A ङेहिं. २ A हिं. ३ B° सन्ति. ४ A महिहिं. ५ B तडुन्ति ६ B °रिं ॥ ५३ ॥ क्ली°. ७ B मेत्थण. ८ B दूरे. ९ B देक्खवि. १० B बलुप . ११ B पस्सरिठं परस्स १२ A 'हसिजि . १३ AB जिम्ब १४B वाल. १५ B °यस्य. १६ B होतउ. १७ B हिहे. १८ B 'कारात्प' १९ B देशा वा वा भवन्ति. २० A सहु; B सह. २१ P तारु. २२B किहि. २३ F चङ्कहि. २४ B 'आणिहिं. २५ वारु.

Page #652

६०२
हेमचन्द्राचार्याविरचितं . . [४.३५७ - डेहि ॥ ३५७॥ अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य ..सप्तम्येकवचनस्य हिं इत्यादेशो भवति ॥
जहिं कप्पिज्जइ सरिणे सरु छिज्जइ खग्गैिण खग्गु । . तहि तेहइ भड-घड-निवहि कन्तु पयासइ मग्गु ॥ १॥ एक्कहिं अक्खिहिं सावणु अन्नहिं भद्दवउँ . माहउँ महिअल-सत्थरि गण्ड-त्थले सरउँ । अङ्गिहिं गिम्ह सुहच्छी-तिल-वीण मग्गसिरु । तहें मुंद्धहें मुह-पङ्कइ आवासिउँ सिसिरु ॥२॥ हिअडा फुट्टि तेंड त्ति करि कालक्खेवें काई ।
देवखउँ हय-विहि कहिँ ठवइ पइँ वि] दुक्ख-सयाइं ॥३॥ यत्तत्किभ्यो ङसो डासुन वा ॥ ३५८॥ .. अपभ्रंशे यत्तत्किम् इत्येतेभ्योकारान्तभ्यः परस्य ङसो डासु इत्यादेशो वा भवति ॥
कन्तु महारउ हलि सहिए निच्छइँ रूसइ जासु । अस्थिहिं सैथिहिं हेथिहिँ वि ठाउ वि फे.इ तासु ॥ १॥ जीविउ कासु न वल्लहउँ धणु पुंणु कासु न इठ्ठ ।
दोणि वि अवसरै-निर्वे डिई तिण-सम गणेई विसिट्ट॥२॥ स्त्रियां डहे ॥ ३५९ ॥ अपभ्रंशे स्त्रीलिङ्गे वर्तमानेभ्यो यत्तत्किंभ्यः परस्य ङसो डहे इत्यादेशो वा भवति ॥ जहे केरउ । तहे केरेउ । कहे केर उ ॥
१B °कारात्प. २ P सरें; B सरेण. ३ P खग्गे; B खग्गेण. ४ Pणिवहि. ५A आंखिहिं. ६ B °ओ. ७ P अङ्गहि गिम्हु. ८ B सुहत्थीति°. ९ B वहिणि. १. P तहि. ११ B मुद्वमु. १२ A तडित्ति. १३ B °क्खेवं. १४ B देक्खं ह. १५ B विदुणुक्ख. १६ B तिच्छएँ. १७ Pअत्थ',Bअत्थे. १८Pसत्य'; B°सत्थे. १९ P हत्थ'; B हत्थे. २० B °डइइ. २१ B पुण. २२ B दोन्नि वि. २३ B 'सरि. २४. A °रवडिआइं. २५ AB °डिआइं. २६ P सर्वं. २७ B गॅणई. २८ A स्त्रियां व २९ B°उ ॥ य.

Page #653

४.३६४] प्राकृतव्याकरणम् । . यत्तदः स्यमोळू त्रं ॥ ३६०॥ अपभ्रंशे यत्तदोः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासंख्यं धुं त्रं इत्यादेशौ वा भवतः ॥
प्रङ्गणि चिट्ठदि नाहु धं त्रं रणि करदि न अन्तिं ॥१॥ पक्षे । तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ ।।
इदम इमुः क्लीबे ॥ ३६१॥ अपभ्रंशे नपुंसकलिङ्गे वर्तमानस्येदमः स्यमोः परयोः इमु इत्यादेशो भवति ॥ इमु कुलु तुह तणउं । इमु कुलु देक्खु ॥
एतदः स्त्री-धुं क्लीवे एह एहो एहु ॥ ३६२॥ अपभ्रंशे स्त्रियां पुंसि नपुंसके वर्तमानस्यैतदः स्थाने स्यमोः परयोयथासंख्यम् एह एहो एहु इत्यादेशा भवन्ति ।
एह कुमारी एहो नरु एहु मणोरह-ठाणु । . एहउँ वढ चिन्तन्ताहं.पच्छइ होइ विहाऍ ।। १॥ - एइर्जस्-शसोः ॥ ३६३॥ . अपभ्रंशे एतदो जस्-शसोः परयोः एइ इत्यादेशो भवति ॥ एइ ति
घोडा एह थलि [३३०. ४] । एइ पेच्छ । . अदस ओइ ॥ ३६४ ॥ अपभ्रंशे अदंसः स्थाने जस्-शसोः परयोः ओई इत्यादेशो भवति ॥
जइ पुच्छह घर वडाइं तो वडा घेर ओइ।
विहलिअ-जण-अब्भुद्धरणु कन्तु कुडीरइ जोइ ॥ १॥ अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा ॥
B नाहूं. २ B भ्रंशि, ३ B बोलिजइ. ४ B के च व. ५ B इति त्रय आदे. ६ Bठाउ. . B विहाण, ८B ते. ९ Bओइत्या. १०B वड्डाइ. ११Bघरं.

Page #654

६०४
हेमचन्द्राचार्यविरचितं .. [४.३६५इदम आयः ॥ ३६५ ॥ अपभ्रंशे इदमशब्दस्य स्यादौ आय इत्यादेशो भवति ॥
आयइँ लोअहों लोअणइँ जाई सरइँ न भन्ति । अप्पिएँ दिट्टई मउलिअहिं पिएँ दिट्टई विहसन्ति ॥ १ ॥ सोसउ म सोसउ चिअ उअही वडवानलस्स किं तेण । जं जलइ जले जलणो आएण वि किं न पज्जत्तं ॥ २ ॥ आयहाँ दई-कलेवेरहो जं वाहिउँ तं सारु ।
जइ उट्टब्भइ तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ॥३॥ सर्वस्य साहो वा ॥ ३६६ ॥ अपभ्रंशे सर्वशब्दस्य साह इत्यादेशो वा भवति ॥
साहु वि लोउं तडप्फडइ वडुत्तणहों तणेण ।
वडुप्पणु परि पौविअइ हतिथं मोकलडेण ॥१॥ पक्षे । सव्वु वि॥ - किमः काइं-कवणौ वा ॥ ३६७ ॥ अपभ्रंशे किमः स्थाने काइं कवण इत्यादेशौ वा भवतः ॥
जइ न सु आवइ दुइ घरु काइँ अहो मुंहुँ तुज्झु ।
वयं] जु खण्डइ तउ सहिए सो पिउ होइ न मज्झु ।। १ ॥ काइँ न दूरे देवखइ ॥ [ ३३९. १ ] . 'फोडेन्ति जे हिॲडउँ अप्पणउँ ताहँ पेराई कवण घृण ।
रक्खेजहु लोहों अप्पणा बालहें जाया विसम थण ॥ २ ॥ १ B°ब्दस्यादौ. २ B दिट्टइं. ३ B पिअ. ४ B दट्ट. ५ P कडेव. ६ B 'हिउं. ७ B ओटब्भ'. ८ B च्छारु. ९ B लोओ. १• B°होत्तणेण. ११ A वड्डत्तणु; B वड्डप्पण. १२ B °पावीअ° १३ P हत्थे; B हत्थे. १४ P काइँ. १५A घर. १६ B मुह तुज्झ. १७ B वयणज्जुखं°. १८ B देक्खइ. १९ B फोडंति: P and B write रक्खज्जह as the first and फोडेन्ति° as the secoud half, २० A जि. २१ B हीअ. २२ B पराइ. २३ P घण; B थिण. २४ PB तरुणहो.

Page #655

४.३७० ]..
पक्षे |
६०५
प्राकृतव्याकरणम् ।
सुपुरिस कङ्गुहें अणुहरेहिं भण कैज्जें कवणेण ।
जिवँ जिव वन्त लहहिं तिवँ तिवँ नवाह सिरेण ॥ ३ ॥
जइ ससंणेही तो मुइँअ अह जीवइ निन्नेह |
. बिहिं" विपयारेंहिं गइअ धण किं गज्जैंहि खल मेह ॥ ४ ॥ युष्मदः सौ हुँ ।। ३६८ ।। अपभ्रंशे युष्मदः सौ परे तु इत्यादेशो भवति ।
भमर म रुणझुण रण्णडइ सा दिसि जोइ म रोइ । सा मालइ देसन्तरिअ जसु 'तुहुँ मरहि विओइ ॥ १ ॥
जस् - शसो तुम्हे तुम्हइं ॥ ३६९ ॥
अपभ्रंशे युष्मदो जसि शसि च प्रत्येकं तुम्हे तुम्हई इत्यादेशौ भवतः ॥ तुम्हे तुम्ह जाण । तुम्हे तुम्हइं पेच्छइ || वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ॥
टा-ङयमा 'पई तई ॥ ३७० ॥
अपभ्रंशे युष्मदः टा डि अम् इत्येतैः सह 'पई 'तई इत्यादेशौ
भवतः ॥ टा ।
'पॅइँ मुक्काहँ वि वर-तरु फिट्टेइ पत्तत्तणं न पत्ताणं ।
पुणे छाया जइ होज्जें कह वि ता तेहि पत्तेहिं ॥ १ ॥ हिउँ त हुँ स वि न्नें विनडिज्जइ ।
पिों कोई करउँ हउँ कोई तुहुँ मच्छे मच्छु गिलिज्जइ ॥२॥
१ A सपुरिस कंगुहिं. २ B हरीहिं. ३ B कजे. ४A B जिम्बजिम्व
९A खसि
५ B त्तण. ६ B लहइ. ७ A B तिम्वतिम्व ८ B नवहि. १० A मुईअअह; B मुईअह. ११ B बेहिं वि. १२P °यारहिं. १४ P तुहुँ. B तुहं. १५P रुणु १६ A १९.A वरु. २० B पुण. २१ B होइज २४ B अन्ने. २५ P प्रिअ; B प्रिय. २६ P काइँ. २७ B मच्छे.
१३B गजहिं. तुम्ह तुम्हे. १७P पहूँ. १८ P तहूँ. २२P तइँ. २३ P तुइँ. B तुहं.

Page #656

६०६
ङिना ।
पेइँ मेइँ बेहिं वि रण-गयहिं को जयसिरि तक्केइ । केसहिँ लेप्पिणु जम-र्धरिणि भण सुहु को थक्केइ ॥ ३ ॥ एवं तँई || अमा ।
पइँ मेल्लन्तिर्हे महु मरणुं 'भइँ मेल्लन्तों तु । सारस जसु जो वेग्गला सो वि कृदन्तों सञ्जु ॥ ४ ॥
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
एवं तई ॥
[ ४. १७१
भिसा तुम्हेहिं ॥ ३७१ ॥
अपभ्रंशे युष्मदो भिसा सह तुम्हेहिं इत्यादेशो भवति ।। तुम्हेंहिँ अम्हें हैं जं किअउं दिट्ठउँ ” बहुअ-जणेण । तं तेवडु सर-भरु निज्जिउ एक्क-खणेण ॥ १ ॥ ङसिङस्भ्यां तर तुज्झ तु ॥ ३७२ ॥
अपभ्रंशे युष्मदो ङसिङस्भ्यां सह तउ तुज्झ तु इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ तउ होतँउ आगदो । तुझे होन्तडें आगदो । तुभ्र होतं आगदो || ङसा ।
तर गुण-संपइ तुझे मदि तु अणुत्तर खन्ति ।
जइ उप्पत्तिं अन्न जैण महि-मंडल सिक्खन्ति ॥ १ ॥
भ्याम्भ्यां तुम्हहं ॥ ३७३ ॥
अपभ्रंशे युष्मदो भ्यस् आम् इत्येताभ्यां सह तुम्हहं इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हहं होतं आगदो | तुम्हहं केरडं धणु ॥
तुम्हासु सुपा || ३७४ ॥
अपभ्रंशे युष्मदः सुपा सह तुम्हासु इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हा ठिअं ॥
१ P पइँ. २ P मइँ. ३ A वेहिवि. ४ B थक्केइ, ५A लिप्पिणु. ६ A धरणि. ७ P तहूँ. ८ P पइँ.९ A मे ंतिहिं. १० B मरण. ११P मइँ; B मई. १२ A तुज्झ. १३ B जस, १४ B °ज्झ ॥ भ° १५B दिट्ठउ. १६ Bडमरु. १७ Pधाः, १८B होतउ. १९ A तुज्झु. २० A हुंतउ; B होतउ. २१ B तुज्झ. २२ P जुणा,

Page #657

४.३७८ ] ..
प्राकृतव्याकरणम् ।
૦૯
. सावस्मदो हउं ।। ३७५ ।।
अपभ्रंशे अस्मदः सौ परे हउं इत्यादेशो भवति ।। तसु हउँ कलिजुगि दुल्लहहो [ ३३८.१ ]॥
जस् - शसोरम्हे अम्हई ।। ३७६ ।।
अपभ्रंशे अस्मदो जसि शसि च परे प्रत्येकम् अम्हे अम्हइं इत्यादेशौ भवतः ॥
अम्हे थोवा रिउ बहुअ कायर एवं भणन्ति ।
मुद्धि निहालहि गणे-यल कइ जण जोह करैन्ति ॥ १ ॥ अम्बणु लाइव जे गया पहि पराया के वि ।
अवस न सुअहँ सुर्हेच्छिअहिं जिव अम्हइँ तिवँ' ते वि ॥ २ ॥ अम्हे देक्खइ । अम्हई देक्खइ । वचनभेदो यथासंख्यानिवृत्त्यर्थः ॥
टा-ड्यमा मई ॥ ३७७ ॥
अपभ्रंशे अस्मदः टा ङि अम् इत्येतैः सह मंई इत्यादेशो भवति ॥
टा
इँ जाउँ पिअ विरहिअहं क वि धर होइ विआलि । र्णवंर मिअङ्कु वि तिह तवइ जिहै दिणयरु खय- गालि ॥ १ ॥ ङिना । 'पेई मई बेहिं वि रण-गयहिं [ ३७०.४] ।। अमा । महँ मेल्लन्तों तुज्झु [ ३७९.३ ]॥
अम्हेहिं भिसा || ३७८ ।।
अपभ्रंशे अस्मदो भिसा सह अम्हेहिं इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हेंहि अम्हेंहिं जं किॲउँ [ ३७१.१ ] ॥
१ B एस्व. २ B गयणुत. ३ A करेंति. ४ P पहिआ. ५ B अच्छि .. ६ AB जिम्व. ७A B. तिम्व ८ P मइँ ९A जाणिउ. १० B नवर. ११ १४ B कीअं.
जिहि; B जिण. १२P पहूँ. १३
Aबेहि वि.

Page #658

६०८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . . [ ४.३७९.. महु मज्झु ङसि-ङस्भ्याम् ॥ ३७९ ॥ अपभ्रंशे अस्मदो ङसिना ङसा च सह प्रत्येकं महु मज्यु इत्यादेशौ भवतः ॥ महु होन्तउ गदो । मज्झु होन्तउ गदो ॥ उसा।
महु कन्तहों बे दोसडा हेल्लि म सँङ्खहि आलु ।' देन्तहों हउं पर उव्वरिअ हुँझन्तहों करवालु ॥१॥ जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि मज्झु पिएंण ।
अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥ २ ॥ अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ॥ ३८० ॥ अपभ्रंशे अस्मदो भ्यसा आमा चे सह अम्हहं इत्यादेशो भवति ।।. अम्हहं होन्तउँ आगदो ॥ आमा॥ अह भग्गा अम्हहं तणा [३७९.२] ॥ .
सुपा अम्हासु ॥ ३८१ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः सुपा सह अम्हासु 'इत्यादेशो भवति ॥ अम्हासु
ठि॥
त्यादेराद्य-त्रयस्य संबन्धिनो हिं न वा ॥ ३८२ ॥ त्यादीनामाद्यत्रयस्य संबन्धिनो बहुष्वर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्यापभ्रंशे हिं इत्यादेशो वा भवति ।
मुह-कबरि-बन्ध तहे सोह धरहिं ' नं" मल्ल-जुज्डं ससि-राहु करहिं ।। तहे सहहिँ कुरल भमर-उल-तुलिअ
नं तिमिर-डिम्भ खेल्लन्ति मिलिअ ॥१॥ मध्य-त्रयस्याद्यस्य हिः ॥ ३८३ ॥ त्यादीनां मध्यंत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्यापभ्रंशे हि इत्यादेशो वा भवति ।
१ B होतउ. २ B कंतह. ३ A हिल्लि. ४ B झंखलिहिं. ५ B दिंत'. ६B पार. ७ A जुझतहो. P झुज्झन्तहो. ८ P प्रिएण. ९ A ते. १० P अमा. ११ B च अम्ह°. १२ P °उ गदो . १३ A °र्थे व°. १४ A B °शो भ. १५ B न. १६ B जुज्झ. १७ B करेहि. १८ B °ध्यमत्र.

Page #659

४.१८५]
प्राकृतव्याकरणम् । बप्पीहा पिउ पिउ भणवि कित्ति रुअहि हेयास ।
तुह जलि मैहु पुर्ण वल्लहइ बिहुँ वि न पूरिअ आस ॥१॥ आत्मनेपदे।
बप्पीहा कॅइ बोल्लिएंण निग्घिण वार इ वार ।
सायरि भरिअइ विमल-जलि लहहि न एक्कइ धार ।। २ ।। सप्तम्याम् ।
आयहिँ जम्महि अन्नहिँ वि गोरि सु दिहि कन्तु । ...
गय मत्तहँ चत्तङ्कसहं जो अभिडइ हसन्तु ॥ ३ ॥ पंक्षे । रुअसि । इत्यादि ॥
बहुत्वे हुः ॥ ३८४ ॥ त्यादीनां मध्यमत्रयस्य संबन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्यापभ्रंशे हु इत्यादेशो वा भवति ।
बलि-अब्भत्थणि महु-महणु लहुईहूँआ सोइ ।
जइ इच्छेहु वडुत्तणउं देहु म मग्गहु कोइ ॥ १ ॥ पक्षे । इच्छह । इत्यादि ॥ । अन्त्य-त्रयस्याद्यस्य उं ॥ ३८५ ॥ 'त्यादीनामन्त्यत्रयस्य यदाचं वचनं तस्यापभ्रंशे उ इत्यादेशो वा भवति ॥
विहि विणडउ पीडन्तु गैह मं धणि करहि विसाउ । ...'. संपइ केड्डउँ वेस जिव छुडु अग्धइ ववसावे ॥१॥ बलि किजउँ सुअणस्हुँ । [३३८. १] पक्षे । कड्डोमि । इत्यादि ।।
१PB केत्तिउ. २ Bअयास. ३ A मुह. ४ A B पुण. ५P काइँ.६ P बोल्लिए. ७ P जहि महु अ°; Bजमि महु अ° ८Aअन्नहि. ९A स. १० P देजहि; Bदेजहिं. ११ B मत्तह. १२ P मध्यत्र. १३ A°थे व°. १४ A तस्य हु. १५ B°शो भ. १६ B अच्छणि, १७ B°ईहुआ. १८ B इच्छह. १९ B ग्गह. २० B °रहिं. २१ PB काउ. २२ ABजिम्व. २३ A°ओ. २४ B °स्स. २५ P B कट्टामी.
89 [ कुमारपालचरित ]

Page #660

६१०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.३८६बहुत्वे हुँ ॥ ३८६ ॥ त्यादीनामन्त्यत्रयस्य संबन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्य हुं इत्यादेशो वा भवति ॥
खग्ग-विसाहिउँ जहि लहडं पिय तहिं देसहिं जाहुँ।
रण-दुभिक्खें भग्गाई वि] जुज्झें न वैलाहुं ॥१॥ पक्षे । लहिमु । इत्यादि ॥
हि-स्वयोरिदुदेत् ॥ ३८७॥ पञ्चम्यां हिस्वयोरपभ्रंशे इ उ ए इत्येते त्रय आदेशा वा भवन्ति ।
कुञ्जर सुमरि म सल्लइउ सरला सास म मेल्लि। ..
कवल जि पाविय विहि-वसिण ते चैरि माणु म मेल्लि ॥१॥ उत् ।
भमरा एत्थु वि लिम्बडइ के वि दियहडा विलम्बु । '
घण-पत्तलु छाया-बहुल फुल्लइ जाम कयम्बु ॥२॥ एत् ।
प्रिय ऍम्वहिं करें सेल्लु करि छेड्डहि तुहुँ करवालु ।
जं" कावालिय बप्पुंडा लेहिं अभग कवालु ॥ ३ ॥ पक्षे । सुमरँहि । इत्यादि ॥
वय॑ति-स्यस्य सः ॥ ३८८ ॥ अपभ्रंशे भविष्यदर्थविषयस्य स्यादेः स्यस्य सो वा भवति ॥
१B°त्यसंबंधिषु ब.२A खग्गिवि'. ३ P°साहिउं. ४ A लहुहूं. ५B°सहि. ६ A दुन्भिक्खि; B दुन्भिक्खे. ७ B विण जुज्झे. ८ P चलाईं; B विलाएं. ९ B पंचम्यां. १० Bज. ११ A वसिणि; Bवसेण. १२Bचर. १३ A किविं. १४ Bपत्तल° १५B बहुल, १६ A B जाम्व. १७ P पिअ. १८Aएमहिं. १९B करि. २०Aछडुहि; B छट्टहि. २१ P जे. २२ B बप्फडा. २३ B अभग्ग. २४ A सुस्वमर'; B सुमुर°. २५ A °दर्थे वि.

Page #661

A
४.१९२]
प्राकृतव्याकरणम् । दिअहा जन्ति झडप्पडहिं पडहि मनोरह पच्छि।
जं अच्छइ तं माणिअइ होसइ करतु म अच्छि ।। १ ॥ .. पक्षे । होहिइ ॥
क्रियेः कीसु ॥ ३८९॥ क्रिये इत्येतस्य क्रियापदस्यापभ्रंशे कीसु इत्यादेशो वा भवति ।
सन्ता भोग जु परिहरइ तसु कन्तहों बलि कीसु । - तसे दइवेण वि मुण्डियउँ जसु खल्लिहडउँ सीसु ॥ १ ॥ पक्षे । साध्यमानावस्थात् क्रिये इति संस्कृतशब्दादेष प्रयोगः । बलि किजउ सुअर्णस्सु [३३८.१ ]॥ ___ भुवः पर्याप्तौ हुश्चः ॥ ३९० ॥ अपभ्रंशे भुवो धातोः पर्याप्तावर्थे वर्तमानस्य हुच्च इत्यादेशो भवति ॥
अइतुंगतणु जं थणहं सो छेयउ नै हु लाहु ।।
सहि जइ केवई तुड़ि-वसेंण अहरि पहुच्चइ नाहु ॥ १ ॥ . बेगो ब्रुवो वा ॥ ३९१ ॥
अपभ्रंशे बेगो धातो व इत्यादेशो वा भवति ॥ वह सहासिउ . किं पि ॥ पक्षे ।
इत्तउँ ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ पुणु दूसासणु ब्रोप्पि ।
तो हउँ जाणउँ एहो हरि जइ महु अग्गइ ब्रोप्पि ॥ ब्रजेवुनः ॥ ३९२ ॥ अपभ्रंशे व्रजतेर्धातोवुन इत्यादेशो भवति ॥ वुबइ । वुमेप्पि । वुलेप्पिणु ॥
१ A भोगु. २ B तसुं. ३ A °इविणवि. ४ A °स्थातः क्रियेत : B° स्थानात् क्रिये इ.५B किज्जउ.६B सुअण्णसु. ७ B°शो वा भ'.८ B °तण, .९ A नउ ला. १० A केम्वइ; B किम्वइ. ११ P वसिण. १२ B बुगो. १३ Bधवह. १४ P ठिउ. १५ A पणु.

Page #662

६.१२
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . ४.३९६दृशेः प्रस्सः ॥ ३९३॥ अपभ्रंशे दृशेर्धातोः प्रस्स इत्यादेशो भवति ।। प्रस्सदि ॥
अहेरॅण्हः ॥ ३९४ ॥ अपभ्रंशे ग्रेहेर्धातोगुण्ह इत्यादेशो भवति ॥ पढ गृहेप्पिण प्रतुं ॥ ... तक्ष्यादीनां छोल्लादयः ॥ ३९५ ॥ अपभ्रंशे तक्षिप्रेभृतीनां धातूनां छोल्ल इत्यादय आदेशा भवन्ति ।
'जिव ति तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोलिजन्तु । . . .
तो जइ गोरिहें मुह-कमलि सरिसिम का वि लहन्तु ।। १.।। आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना उपलभ्यन्ते ते उदाहार्याः ।।
चूडुल्लउ चुण्णीहोइ सइ मुद्धि कवोलि निहित्तउ। . सासॉनल-जाल-झलक्किअउ.वाह-सलिल-संसित्तउ ॥२॥ अब्भडवंचिउ बे पयई पेम्मु निअत्तइ जावें। सव्वासण-रिउ-संभवहो कर परिअत्ता ताँव ॥ ३॥ हिअइ खुडुक्कइ गोरडी गयणि घुडुक्कइ मेहुँ । वासा-रत्ति-पवासुअहं विसमा संकडु ऐहु ॥ ४ ॥ अम्मि पओहर वजमी नि " संमुह थन्ति । महु कन्तहों समरङ्गणइ गय-घड भजिउ जन्ति ॥५॥ पुतें जाएँ कवणु गुण अवगुण कवणु मुएण। . जा बप्पीकी मुंहडी चम्पिंजइ अवरेण ॥६॥
१ A गृहेर्गुन्हः । गृहे . २ A न्ह. ३ A गृन्हे. P व्रतु. ५ Bतक्षप्र. ६ AB जिम्व. ७ A तिम्व, B जिम्व. ८ A छोलेजं. ९ B नो. १. P कवलि; B कमले. ११ A सरसि. १२ B °शीयेषु. १३P °साणल. १४ A °लज्झल. १५ AB जाम्व, १६ B करि. १७ AB ताम्य. १८ B गोरडि. १९ A धुडु. २० B मेह. २१ B एह. २२ P वज्जवाँ. २३ P निध; B निव, २४ B जि. २५ B महकंतइहोइस. २६ A पुत्ति. २. B• जाए. २८B°ण. २९ B भूह. ३. B चंपीजइ.

Page #663

Yes]
प्राकृतव्याकरणम् ।
तं तेत्ति जेल सायरहों सो तेवडु वित्थारु ।
तिसर्व्हे निवारणु पळु वि न वि परै घुट्टुअइ असारु ॥ ७ ॥
अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-धब-भाः ।। ३९६ ।
अपभ्रंशेपदादौ वर्तमानानां स्वरात्परेषामसंयुक्तानां कखतथपफां स्थाने यथासंख्यं गघदधबभाः प्रायो भवन्ति ॥
कस्य गः ।
जं दिउँ सोम-गहणु असहिँ हसिउँ निसङ्कु । पिअ - माणुस - विच्छाहरु गिलि गिलि राहु मयङ्कु ॥ १ ॥
६१३
खस्य घः ।
अम्मी सत्थावत्थेहिं सुधि चिन्तिज्जइ माणु । पिए दिट्ठे' हल्लोहलेण को चेअइ अप्पाणु ॥ २ ॥
तथपफानां दधबभाः ।
सबधु करेपि कधिदु मँइँ त पैर सभलेड जम्मै । जासु न चाउ न चोर्रेहडि न य पेम्हटुड धम्मु ॥ ३ ॥ अनादाविति किम् । सबधु करेप्पिणु । अत्र कस्य गत्वं न भवति ॥ स्वदिति किम् । गिलि गिलि राहु मयङ्क || असंयुक्तानामिति किम् । . एकर्हि अंक्खिहिं सावर्णे [३५७.२ ] ॥ प्रायोधिकारात्कचिन्न भवति । जइ केवई पवीस पिउ अकिआ कुंड करीसु ।
पाणि नवइ सरावि जिव सव्वैङ्गे पइसीसु ॥ ४ ॥ उअ कणिआरु पफुल्लिअँड कण-कन्ति पयासु । गोरी-वयण-विणिज्जिअउ नं सेवइ वण-वासु ॥ ५ ॥
७
१ P तेत्तिओ; २ B ज्जल. ३ P पर धुडुअइ; B पर घुट्टुइ. ४ P दिट्ठउ. ५ A असइहि; B असईहिं. ६ 4 गुरु. सुर्वे, B सुग्धे. ९. A. विट्ठइ. १०P महूँ. ११ Bपुर. १२ B भलुज १३ १५ B पम्हुहु. १६ A स्वरादाविति १७ A अंखिहिं. सावण. १९ AB केम्बर २०. B पावेसु. २१ B कडु. २२ सब्वंगि; B सम्बंगिइं, २४ B पफुल्लिउ.
जम्म १४ Bवार .
१८ A सावर्णु; B
AB जिम्व. २३ 4

Page #664

६१४ .
हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.३९७मोनुनासिको वो वा ॥ ३९७ ॥ अपभ्रंशेनादौ वर्तमानस्यासंयुक्तस्य मकारस्य अनुनासिको वकारो वा भवति ॥ कैवलु कमलु । भैवरु भमरु | लाक्षणिकस्यापि । जिव । तिवँ । जेवँ । तेवँ । अनादावित्येव । मयणु ॥ असंयुक्तस्येत्येव ॥ तसु पर समलेउ जम्मु ॥ [३९६.३]
वाधो रो लुक् ॥ ३९८ ॥ अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुग्वा भवति ॥ जइ केवई पावीसु पिउँ॥ [३९६.४] पक्षे ।
जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झु प्रियेण ॥ [३७९.२] अभूतोपि क्वचित् ॥ ३९९ ॥ अपभ्रंशे कचिदविद्यमानोपि रेफो भवति ॥ :
बासु महारिसि ऍउ भणइ जई सुइ-सत्थु पमाणु ।
मायेहँ चलण नवन्ताहं दिवि दिवि"गङ्गा-हाणु ॥ १॥ कचिदिति किम् । वासेण वि भारह-खम्भि बद्ध ।। ..
आपद्विपत्संपदां द इः ॥ ४००॥ अपभ्रंशे आपद् विपद् संपद् इत्येतेषां दकारस्य इकारो भवति ॥ .
अणउ करन्तहो पुरिसहों आवइ आवइ । विवइ । संपइ ॥ प्रायोधिकारात् । गुणहिँ न संपय कित्ति पर [३३५.१] ॥
कथं-यथा-तथां थादेरेमेमेहेधा डितः॥४०१॥ अपभ्रंशे कथं यथा तथा इत्येतेषां थादेरवयवस्य प्रत्येकम् एम इम इह इध इत्येते डितश्चत्वार आदेशा भवन्ति ।
१ A कम्बलु. २ A भम्वरु. ३ A °पि । जेम्व । तेम्व । अना. ४ Bते । जावं. ता। अना°.५ B°भलज.६ A B केम्वइ. ७ A पिउ।जइ.८ P प्रिएण. ९ P मायहे. १०A नमंताहं. ११ PB दिवेदिवे. १२ P °र इकारो भो. १३ B इर्भ। १४ B परा. १५ A°था था.

Page #665

४.४०३ ] प्राकृतव्याकरणम ।
६१५ केम समप्पउ दु? दिणु किध रयणी छुडु होइ । नव-वहु-दंसण-लालसउँ वहइ मणोरह सोइ ।। १ ।। ओ गोरी-मुह-निजिअउ वदलि लुक मियङ्कु । अन्न वि जो परिहविय-तणु सो किव भवई निसङ्क ॥ २ ॥ बिम्बाहरि तणु रयण-वणु किह ठिउ सिरिआणन्दै । निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु सेसहों दिण्णी मुद्द ॥ ३ ।। भैण सहि निहुअउँ तेव" 'मैइं जइ पिउ दिटुं सदोसु ।
जैव न जाणइ मज्यु मणु पक्खावडिअं तासु ॥ ४ ॥ जिव"जिव वकिम लोअणहं।।ति तिवँ वम्महुनिअय-सर[३४४.१]।।
"मइँ जाणिवे प्रिय विरहिअहं क वि धर होइ विआलि ।
नवर मिअङ्कु वि तिह तवइ जिह दिणयरु खय-गालि ॥ ५ ॥ [३७७. १] एवं तिध-जिधावुदाहायौँ ।
यादृक्तादृक्कीगीदृशां दादेहः ॥ ४०२ ॥ अपभ्रंशे यादृादीनां दादेरवयवस्य डित् एह इत्यादेशो भवति ।।
मइं भणिउ बलिराय तुहु केहउ मग्गण ऐहु ।
जेहु तेहु न वि होइ वढ सइँ नारायणु ऍहु ।। १ ।। अतां डइसः ॥ ४०३ ॥ अपभ्रंशे यादगादीनामदन्तानां यादशैतादृशकीदृशेशानां दादेरवयवस्य डित् अइस इत्यादेशो भवति । जइसो । तइसो । कइसो। अइसो ॥
1 P केव. २B दुट्ठ.३०किम्व. ४ B°सहु. ५A सुहिनि.६ B लुक.७Bअन्नवि. ८ A किम्ब;B किम.९ A भम्मइ;Bभमइ. १० P आणन्दु. ११ A° वम्व. १२ B पिएंवि पि०. १३ P भणु. १४ AB तेम्ब, १५ A मइ; B मइं. १६ B दिटु. १७AB जेम्व. १८ P° वडिउं. १९ A B जिम्बजिम्ब. २० AB तिम्वतिम्ब. २१ P जाणिउं, २२ A पिअ. २३P नवरि. २४ A°दृशादी.° २५ A भणिअउं, २६ P तुहुँ; B तुहं. २७ P मगण्णु. २८ A एहो. २९ A यादृशकी.

Page #666

हेमचन्द्राचार्यविरचितं . [४.४०४___ यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेस्थ्यत्तुं ॥ ४०४॥ अपभ्रंशे यत्रतत्रशब्दयोस्रस्य एत्थु अत्तुं इत्येतौ डितौ भवतः ॥ . ... जइ सो घडदि प्रयावदी केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ।
जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि भण तो तहि सारिक्खु ॥२॥ जत्तुं ठिदो । तत्तुं ठिदो ॥
एत्थु कुत्रात्रे ॥ ४०५॥ अपभ्रंशे कुत्र अत्र इत्येतयोस्त्रशब्दस्य डित् एत्थु इत्यादेशो भवति । केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ॥ जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि॥ [४०४.१]
यावत्तावतोदर्म उं महिं ॥ ४०६॥ . अपभ्रंशे यावत्तावदित्यव्यययोर्वकारादेवयवस्य म उ महिं इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥
जाम न निवडइ कुम्भ-यडि सीह-चवे चडक्क । ताम समत्तहँ मयगलहं पइ पइ वजई ढक्क ॥१॥ तिलहँ तिलत्तणुं ताउँ पर जाउँ न नेह गलन्ति । नेहि पण?इ ते जि तिल तिल फिट्टवि खले 'होन्ति ॥२॥ जामहिँ विसमी कज-गइ जीवहँ मज्झे एइ । तौहिँ अच्छउ इयरु जणु सुअणु वि अन्तर देइ ॥ ३॥ वा यत्तदोतो.वडः ॥४०७॥ अपभ्रंशे यद् तद् इत्येतयोरत्वन्तयोर्यावत्तावतोर्वकारादेवयवस्य डित् एवड इत्यादेशो वा भवति ।।
जेवडु अन्तरु रावण- महँ तेवडु अन्त पट्टण-गामहँ ॥ पक्षे । जे लो । तेत्तुलो ॥
१ B° त्रु. २ A पयावदी. ३ PB तहे. ४ B चपेड, ५ Bवज्जइं. ६ Aतिलह. ७ B° त्तण. ८ P ते जि. ९ Bखलु.१० P हन्ति. ११Aजाम्वहिं. १२ Aजीवह. १३ A ताम्वहि. १४A रामहुं; B रामह. १५ A अंतर. १६B जेत्रुग्यो । तेत्रुल्लो.

Page #667

६१७
४.४१२] प्राकृतव्याकरणम्। . वेदं-किमोर्यादेः॥४०८॥ अपभ्रंशे इदम् किम् इत्येतयोरत्वन्तयोरियत्कियतोर्यकारादेरवयवस्य डित् एवंड इत्यादेशो वा भवति ॥ एवडु अन्तरु । केवडु अन्तरु ।। पक्षे । एत्लो । केत्तुलो॥
परस्परस्यादिरः ॥ ४०९॥ अपभ्रंशे परस्परस्यादिरकारो भवति ॥
ते मुग्गडा हराविआ जे परिविट्ठा ताहं ।
अवरोप्पर जोअन्ताहं सामिउ गञ्जिउ जाहं ॥१॥ कादि-स्थैदोतोरुच्चार-लाघवम् ॥ ४१० ॥ अपभ्रंशे कादिषु व्यञ्जनेषुःस्थितयोः ए ओ इत्येतयोरुच्चारणस्य लाघवं प्रायो भवति ॥
सुधैं चिन्तिजइ माणु [३९६.२] ॥ तसु हउँ कलि-जुगि दुल्लहहाँ [३३८.१] ॥ पदान्ते उं-हुं-हिं-हंकाराणाम् ॥ ४११॥ अपभ्रंशे पदान्ते वर्तमानानां उ हुं हिं हं इत्येतेषां उच्चारणस्य लाघवं प्रायो भवति ॥
अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे [३५ ०.१] । बलि किन्जउँ सुअणस्सु [३३८.१] ।।. दइउँ घडावइ वणि तरुहुँ [३४०.१] ।।
तरुहुँ वि वक्कलु [३४ १.२] ॥ ___ खग्ग-विसाहिउँ' जहिं लेहहुँ [३८६.१] ॥
तणहँ तइज्जी भङ्गि न वि [३३९.१[ ॥ म्हो म्भो वा ॥४१२॥ अपभ्रंशे म्ह इत्यस्य स्थाने म्भ इति मकाराक्रान्तो भकारो वा १ Aएवडु. २ B एत्रुल्लो । केतुल्लो.३ B°रशद्वस्या . ४ P मुग्घडा; B मुग्गुडा. ५ B. °प्पर. ६A जोअताहं; B जोहंताहं. ७ A°रस्य. ८ B कलिज्जुगि, ९ A दइवु. १० A वक्कल. ११ A °हिओ; P °हिउं. १२ A °हहु. १३ A तिणहं; B तेणहंतइजी. १४ B नविहुं. ॥
:

Page #668

६१८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.४१३
भवति ॥ म्ह इति पक्ष्म-श्म-ष्म स्म ह्मां म्हः [२.७४] इति प्राकृतलक्षणविहितोत्र गृह्यते । संस्कृते तदसंभवात् । गम्भो । सिम्भो ॥
म्भ ते विरला के वि नर जे सव्वङ्ग छइल्ल । जेङ्का तेवर जे उज्जुंअ तें बइल ॥ १ ॥
अन्यादृशोभाइसावराइसौ ।। ४१३ ।।
अपभ्रंशे अन्यादृशशब्दस्य अन्नाइस अवराइस इत्यादेशौ भवतः ।। अन्नाइसो । अवराइसो ||
प्रायसः प्राउ - प्राइव-प्राइव - परिगम्वाः ॥ ४१४ ॥
अपभ्रंशे प्रायस् इत्येतस्य प्राउ प्राइव प्राइव पग्गिम्व इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥
अन्ने ते दीहर लोअण अन्नु "तं
अ-जुअलु अन्नु सु घण-ण-हारु तं अनु जि मुह-कमलु । अनु जि केस - कला सु अन्नु जि प्राउ विहि
जेण णिअम्बिणि घडिअ स गुण - लायण- णिहि ॥ १ ॥
99
प्राइव मुणिह वि भन्तडी " तें मणिअंडा गणन्ति । अखइ निरामइ परम-पइ अज्ज वि लउ ने लहन्ति ॥ २ ॥
असु-जलें प्राइव गोरिअहे सहि उव्वत्ता नयण- सर । तें" संमुह संपेसिआ देन्ति" तिरिच्छी घत पैर ॥ ३ ॥
एसी पिउ रूसेसुँ हउँ रुट्ठी मइँ अणुइ । for इ मणोरहइं दुक्करु दइउ करेइ ॥ ४॥
१ B बँकातेवँच'. २A उज्जु. ३ P प्राइवँ पग्गिवाँ: ४P प्राइवँ पग्गिव, ५ B ते. ६ B घणहार. ७ B°लाउ ८ P निअम्बिणि; Bणिअम्बणि ९ A लायन्न. १०Pणिविविभं°. ११ B ते. १२ B नहंति. १३ B असुज्जलें; P अंसुजलि. १४ P प्राइवँ. १५P गोरिअहि. १६ P उवन्ता; B उच्चत्ता, १७ A. सरा. १८ Bतं. १९B दिंति. २० A तिरच्छी. २१ A परा. २२ B रूसेस हुउं. २३ P महूँ. २४ - P पग्ग.

Page #669

प्राकृतव्याकरणम् ।
६१९ . वान्यथोनुः ॥ ४१५॥ अपभ्रंशे अन्यथाशब्दस्य अनु इत्यादेशो वा भवति ॥
विरहाणल-जाल-करालिअउ पहिउँ को वि बुडिवि ठिअउँ ।
अनु सिसिर-कालि सीअल-जलँहु धूमु कहन्तिहु उठ्ठिअउ ॥१॥ पक्षे । अन्नह ॥
कुतसः कउ कहन्तिहुँ ॥ ४१६ ॥ अपभ्रंशे कुतस्शब्दस्य कउ कहन्तिहु इत्यादेशौ भवतः ॥
महु कन्तहों गुट्ठ-ट्ठिअहो कउ. झुम्पडा वलन्ति ।
अह रिउ-रुहिरें.उल्हवइ अह अप्पणे न भन्ति ॥ १॥ धूमु कहन्तिहु उट्ठिअउ [४१५. १] ॥
ततस्तदोस्तोः ॥ ४१७॥ अपभ्रंशे ततस् तैदा इत्येतयोस्तो इत्यादेशो भवति ॥
जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झु पिएण । .. अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥ १ ॥ [३७९.२] . : एवं-पर-सम-ध्रुवं-मा-मनांक एम्ब पर समाणु ध्रुवु में ... मणौउं ॥ ४१८ ॥
अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादय आदेशा भवन्ति । .एवम एम्व ।
पिय-संगमि कउ निहडी पिअहों परोक्खहों केम्व। .
'मैइँ बिन्नि वि विन्नासिंआ निद्द न एम्व न तेम्व ॥ १ ॥ परमः परः । गुणहि न संपइ कित्ति पैर॥ [३३५. १]
१ A°हिओ कोइ. २ B चुड्डवि. ३ B अन्नु. ४ B जललहुधूम. ५ AB °अओ. ६A तिहुः.७B डुंपडा.८Bअम्ह. ९ AR°अओ.१०B त तदो. ११Bअम्हतणा. १२ A मनाक्. १३ Bमणाउ. १४ B किम्व. १५A मइ; B मई. १६ B विगिवि. १७ A °सिआं.१८ B गुणही. १९ PB संपय. २० B परा.

Page #670

६२०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.४१९सममः समाणुः ।
कन्तु जु सीहहों उवमिअइ तं महु खण्डिउ माणु ।
सीहु निरक्खय गय हणई पिउ पय-रक्ख-समाणु ॥ २॥ ध्रुवमो ध्रुवुः ।
चर्चालु जीविउ ध्रुवु मरणु पिों रूसिजई काइं ।
होसहि दिअहा रूसणा दिव्वइँ वरिस-सयाइं ॥ ३ ॥ मो में । मं धणि करहि विसाउ [३८५. १] ॥ प्रायोग्रहणात् ।
माणि पंगट्टइ जइ न तणु तो देसडा चइज । मा दुजण-कर-पल्लवेंहिं दंसिजन्तु भमिज ॥ ४ ॥ लोणु विलिज्जइ पाणिऍणे अरि खल मेह म गजें ॥
वालिउ गलई सु झुम्पडा गोरी तिम्मइ अज्जु ॥ ५॥ मनाको मोउं ।
विहवि पण?इ वडउ रिद्धिहिँ जैण-सामन्नु ।
किं पि मउं महु पिअहो ससि अणुहरइ न अन्नु ॥ ६ ॥ . किलाथवा-दिवा-सह-नहेः किराहवइ दिवे सहुँ नाहिं॥४१९॥ अपभ्रंशे किलादीनां किरादय आदेशा भवन्ति ।। किलस्य किरः ।
किर खाइ न पिअँइ न विद्दवइ धम्मि न वेच्चई रूअडउ ।
इह किवेणु न जाणइ जह जेमहो खणॆण पहुच्चइ दूअडउ ॥१॥ अथवोहवइ । अहवइ न सुवंसह. एह खोडि ।। प्रायोधिकारात् ।
जाइजइ तहिं देसडइ लब्भइ पियहाँ पमाणु ।
जइ आवइ तो आणिअइ अहवा तं जि निवाणु ।। २ ॥ दिवो दिवे । दिविदिवि गङ्गा-हाणु ॥ [३९९. १]
१ A समाणु. २ B ज्जु. ३ B°अइं. ४ P? क्खइ. ५ B हणइं. ६ B चंचल, ७ B पिइ. ८ A रूसीजइ. ९ B कांइं. १० P होसइ. ११ B माम. १२ B करहिं विसाउं.१३ B पइटइ. १४ Bत्तणु. १५P चएज.१६ P °विहे. १७ BP भमेज. १८ B लोण.१९ Pपाणिएं. २०P अरे.२१ A गजे. २२ A°इ झुपडइ गो .२३ B मणाउ.२४ P जणु. २५P साहुँ. २६ Bपीअइ. २७ Bवेचरू. २८ Bकिविणु.२९ B°होथख° ३० P खणे प°. ३१ B सह. ३२ B आणीइ. ३३ P B दिवेदिवे.

Page #671

४.४२१]
प्राकृतव्याकरणम् ।
सहस्य सहूं।
जैउ पवसन्तें सहुँ न गय न मुअ विओएँ तस्सु ।
लजिजइ संदेसडा दिन्ताह सुहय-जणस्सु ॥ ३ ॥ नहेर्नाहिं।
एत्तहें मेह पिअन्ति जलु ऍत्तहें वडवानल आवट्टइ । पेक्खु गहीरिम सायरहो एक वि कणिअ नाहिं ओहेट्टइ ॥४॥ पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ एम्बइ जि एम्वहिं
पञ्चलिउँ एत्तहे ॥ ४२० ॥ अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादय आदेर्शी भवन्ति ॥ पश्चातः पच्छइ । पच्छइ होइ विहाणु [ ३६२.१] ॥ एवमेवस्य एम्वइ । एम्वइ सुरउ समत्तुं [ ३३२.२] ।। एवस्य जिः ।
जाउ म जन्तउ पल्लवह देवखउँ कइ पय देइ ।
हिअइ तिरिच्छी 'हउँ जि पर पिउ डम्बरइँ करेइ ॥ १॥ इदानीम एम्वहिं।
हरि नच्चाविउँ पैङ्गणइ विम्हइ पाडिउ लोउ । ___ एम्वहिं सह-पओहरहं जं भावइ तं होउ ॥ २ ॥ प्रत्युतस्य पञ्चलिउ।
__ साव-सलोणी गोरडी नवखी क वि विस-गण्ठि । . भडु पैञ्चलिओ"सो मरइ जासु न लग्गइ कण्ठि ॥ ३ ॥ . इतस एत्तहे । एत्तहें मेह पिअन्ति जलु [४१९.४ ] ॥ ... ' . विषण्णोक्त-वर्त्मनो उन्न-वुत्त-विच्चं ॥ ४२१ ॥
अपभ्रंशे विषण्णोदीनां वुन्नादय आदेशा भवन्ति । १P जओ पवसन्तेण सहुँ न मुइअ विउएं तस्स; B जउ पविसंते न सहुँ मुइअ तसु अ विउएं तस्स. २P देन्तिहिं; B देंतेहिं. ३ A एत्तहि. ४ A °नले; P°णल. ५ B उहट्टइ. ६ A °म्वहि. ७ P पच्चल्लिउ; B पञ्चुलिउ. ८ B °शावाभ'. ९ B समत्रु. १. PB दिक्खउं. २१ B°पइ. १२ B हीइ. १३ A तिरच्छी. १४ B हुजि. १५ B°विउं. १६ P प्रा. १७ B राअ°. १८ B पञ्चुलिउ. १९ PB °लिउ. २० B°षण्णदी.

Page #672

६३२
विषण्णस्य वुन्नः ।
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.४२२
भइँ बुत्तेउ तुहुँ धुरु धरहि कसरेहिं विगुत्ताई ।
पैइँ विणु धवल न चडइ भरु ऐम्बइ वुन्नउ काँई ॥ १ ॥ [ ४२१.१ ] ॥ वर्त्मनो विश्वः । जें मणु
उक्तस्य वृत्तः । मई वृत्त विश्चि न माई [ ३५०.१ ]॥ शीघ्रादीनां वल्लिादयः ॥ ४२२ ।। अपभ्रंशे शीघ्रादीनां वहिल्लादय आदेशा भवन्ति ॥ ऐकु कइअह वि" न ओवही अन्न वल्लिउ जाहि । ममितैा प्रमाणिॲड पेइँ जेउ खलु नहिं ॥ १ ॥ झकट घङ्खलः ।
जिवँ” सुपुरिस तिवँ" घङ्खलेई जिव" नइ तिवँ वलणाई | जिवँ” डोङ्गर तिवँ कोट्टरइं हिआ विसूरहि काई ॥ २ ॥ अस्पृश्यसंसर्गस्य विट्टालः ।
जे छवि रयणनिहि अप्पें तडि घल्लन्ति । "हं सङ्ग्रहं विट्टालु पेरु फुक्किज्जन्त भमन्ति ॥ ३ ॥ भयस्य द्रवक्कः ।
२७ दिवों वित्तउँ खाहि वढ संचि म एक्के वि द्रम्मु । को विद्रवक्कउ सो पडइ जेण समप्पइ जम्मु ॥ ४ ॥ आत्मीयस्य अप्पणः । फोडेन्ति जे हिअडउं अप्पणउं ।। [ ३६७.२ ] दृष्टेर्द्वेहिः । एकमेक्कउं जइ वि जोएदि हरि सुटु सव्वायरेण ॥
२३
तो वि द्रेहि जैहिं कहिं
॥ को सकैइ संवरेंवि द-नया नेहिं पट्टा ॥ ५ ॥
૧૩
१ ABमइं. २Bवुन्नउं. ३ AB तुहुं. ४ B धुरधरदि क°. ५ AB पई. ६ P एम्बई वुन्नउं. ७ Pकाइँ. ८ A जं. ९ B माई. १० Bएकु. ११Bवि आ. १२ P 'वहि. १३ Bमितडा, १४ A प्रवा. १५B °णियउं. १६ B जेहउं. १७ B नाहि. १८ A झगडकस्य. १९ AB जिम्व. २०AB तिम्व २१B लइ. २२ A जिम्व डोंगर तिम्व कोट्ट'; B जिम डुंगर तिम कुट्ट. २३ A निधि; B निहिं. २४P अप्पर, २५A तेहं; Bतहुँ. २६ B पर. २७ A दिविहिं. २८ A एकु विद्रम्म. २९ B सुट्ट. ३० B देहिं. ३१ Bजहि. ३२ A सक्कई. ३३ B संचरेवि. ३४ A दट्ठ; P. ३५ A नयण. ३६P नेहें. ३७ A पलोहा.

Page #673

४.४२२ प्राकृतव्याकरणम् ।
६२३ . गाढस्य निश्चट्टः॥
विहवे कस्सै थिरत्तणउं जोव्वणि कस्सु मर१।
सो लेखंडउ पठाविअइ जो लग्गइ निच्चे? ।। ६ ॥ साधारणस्य सड्डुलः ।
कहिँ संसहुरु कहिँ मयरहरु कहिँ बरिहिणु कहिँ मेहु ।
दूर-ठिआहँ वि सजणहं होई असड्डल नेहु ॥ ७ ॥ कौतुकस्य कोडुः । .
कुऑरु अन्नहँ तरु-अहं कुडेणे घल्लइ हत्थु ।
मणु पुणु एकहिँ सल्लइहिं जैइ पुच्छह परमत्थु ॥ ८॥ क्रीडायाँः खेडुः ।
खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं किं पयम्पह ।
अणुरत्ताउँ भत्ताउँ अम्हे मा चय सामिअ ॥ ९ ॥ . रम्यस्य रवण्णः। . .
सरिहि न सरेहिँ न सरवरेंहिँ न वि उज्जाण-वणेहिं ।
देस रवण्णा होन्ति वढ निवसन्तेंहिं सुअणेहिं ॥ १० ॥ अद्भुतस्य ढक्करिः।
हिअडा पई ऍह बोल्लिओ महे अग्गैइ सय-वार । ... फुट्टिसु पिएँ" पवसन्ति हउँ भण्डय ढकरि-सौर ॥११॥
हेसखीत्यस्य हेल्लिः । हेल्लि म झर्केहि आलु [३७९.१] ॥
१ Bनिव्वट; २ B कस्स. ३B°E. ४ A लेहडप. ५Bनिव्व. ६ Bसङ्कलः, ७Bससिहर. ८ A°रटुिआ. ९ B°आणवि. १० Bहोइं. ११B कुंजर. १२ Pअन्नाहि. १३ B रहिं; B°रह. १४ P कोड्डिण; B कोडेण. १५ B जह. १६ B °याखे. १७ B °त्ताओ. १८ B सरिहिं न सरवरेहिं. १९ A °वना. २० P वोलि . २१ B बोलिउ, २२ A महुं. २३ A°ग्गय. २४ B फुद्धिसु. २५A पिअ. २६ P सन्ते. २७ B सडहुं.२८A सारु. २९ जाखं.

Page #674

हेमचन्द्राचार्यविरचितं
६३४
पृथक्पृथगित्यस्य जुअंजुअः ॥
[ ४.४१२
एक्क कुडुल्ली पञ्चहिँ रुद्धी तहँ पञ्चहँ वि जुअंजुअ बुद्धी । हितं घरे कहि कँव नन्दउँ त्थु कुडुम्बउँ अप्पर्ण- छन्दउँ ।। नाल-ढौ ।
मूढस्य
जो पुर्णुमणि जि खसफसिंहू अउ चिन्तइ देइ न देंम्मु न अउ । रइ-वस-भमिरु करर्गुहालिउ घरहिँ जि कोन्तु गुणइ सो नार्लिङ || दिवेंहिं विढत्तउँ खाहि " वढ [४२२.४] ॥ नवस्य नवखः । नक्खी. कं विविसगण्ठि [४२०.३ ] || अवस्कन्दस्य दडवडः ।
चैलेहि चलतेंहिँ लोअणेंहि जे तेंइँ दिट्ठा बालि । तहिँ मँयरद्धय-दंडवडउ पडइ अपूरइ कालि ॥ १४ ॥
यदेश्छुर्डेः । छुडु अग्घइ वर्वैसाउ [३८५.१ ] ॥ संबन्धिनः केर-तणौ । गयउ सु केसरि पिअहु जलु निच्चिन्तैइँ हरिणाइं । जसु केरेंऍ हुंकारैडएं मुहैहुँ पंडन्ति तृणाई ।। १५॥ अह भग्गा अहं तणा [ ३७९.२ ] ।। माभैषीरित्यस्य मब्भीसेति स्त्रीलिङ्गम् ।
सत्थावत्यैह आलवणु साहु विलोड करेइ | आदन्नहँ मब्भीसडी जो सज्ज सो देइ ॥ १६॥ यद्यद्दृष्टं तत्तदित्यस्य जाइट्ठिऔं ।
जइ रच्चसि जाइट्ठिए हिअडा मुद्ध-सहाव ।
लोहें फुट्टणएण जिवँ" घणा सहसइ ताव ॥ १७ ॥
१ A पृथगित्यस्य २ P° गित्येतस्य ३ A एकु. ४ A वहिणए. ५B घर. ६ किम्व; B किम. ७ B नंदउं ८ A जत्थु ९ A अप्पणु. ८ A नालिय. ११. A पुण. १२B °सिअ°.१३B दम्म. १४ A रूउ. १५ A वसु. १६ A° ग्गुलालि. १७B कोनु. १८ B°लिअउ. १९ Aखाइ २० B क्खः २१ Bनवक्खीवक. २२Aचलहिं,२३B °लचित्तेहिं°. २४Pतइ;Bतलई. २५Aमयरद्धहद ; Bमरयद्धयद. २६ D 'डुः; २७ B°ड्डु. २८Bवचसा°. २९ P°तइँ. ३० B°रए. ३१रडई;B°रउए. ३२Åमहुहु. ३३ A पडेंति. ३४ Bतणाई. ३५Bजइ. ३६ म्हंत'; B म्हहत. ३७ A° वत्थह ३८ B सज्जण. ३९ A° ट्ठिया; B ट्ठिअ ४० AB सुद्ध° ४१ AB जिम्व

Page #675

४.४२५] प्राकृतव्याकरणम् ।
६२५ हुहुरु-घुग्घादयः शब्द-चेष्टानुकरणयोः ॥४२३॥ अपभ्रंशे हुहुर्वादयः शब्दानुकरणे घुग्घादयश्चेष्टानुकरणे यथासंख्यं प्रयोक्तव्याः ॥ - मइँ जाणिउँ बुड्डीसु हउँ पेम्म-द्रहि हुहुरु त्ति ।
नवरि अचिन्तिय संपडिय विप्पिय-नाव झ. त्ति ॥१॥ आदिग्रहणात् ।
खजइ नउ कसरकेहिं पिजइ नउँ घुण्टेहिं ।
एम्वई होइ सुहच्छडी पिएँ दिढें नयणेहिं ॥२॥ इत्यादि ।
अन्ज वि नाहु महु जि घरि सिद्धत्था वन्देइ ।
ताउँ जि विर? ग़वक्खेंहिं मक्कडे-घुग्घिउ देई ॥३॥ आदिग्रहणात् ।
सिरि जर-खण्डी लोअडी गलि माणियडा न वीस ।
तो वि गोटेंडा कराविआ मुद्धएँ उट्ट-बईस ॥ ४ ॥ इत्यादि । .: घहमादयोनर्थकाः ॥ ४२४ ॥
अपभ्रंशे घइमित्यादयो निपाता अनर्थकाः प्रयुज्यन्ते ॥ . .: अम्मडि पच्छायावडा पिउ कलहिअउ विआलि । .
घई विवररी बुद्धडी होइ विणासों कालि ॥१॥ आदिग्रहणात् खाइं इत्यादयः ।। .... तादर्थ्ये केहि-तेहिं-रोसि-रेसिं-तणेणाः ॥४२५ ॥
अपभ्रंशे तादर्से द्योत्ये केहिं तेहिं रेसि रोसिं तणेण इत्येते पञ्च निपाताः प्रयोक्तव्याः ॥
१ AB मइं. २ A जाणीउं. ३ B पेमद्रहे. ४ B°हुरत्ति. ५B°त्ति। खजइ. ६ A नहु. ७ A घुटेहि. ८ P एम्वइं. ९ B दिढे. १० A महजि. ११ B विरह. १२ A P मक्कडु. १३ A देउ. १४ B गोठडा. १५ B विविरी . ___40 [कुमारपालचरित]

Page #676

हेमचन्द्राचार्यविरचितं [४.४२६ढोल्ला ऍह परिहासडी अई भण कवर्णहिँ देसि ।
हउँ झिजउँ तउ केहिँ पिअ तुहुँ पुणु अन्नहि रेसि ॥१॥ एवं तेहिरोसिमावुदाहायौँ । वद्दुत्तणहों तणेण ॥ [३६६.१]
पुनर्विनः स्वार्थे डुः ॥ ४२६॥ अपभ्रंशे पुनर्विना इत्येताभ्यां परः स्वार्थे डुः प्रत्ययो भवति ॥
सुमरिजइ तं वल्लहँउँ जं वीसरइ मणाउँ ॥
जहिँ पुणु सँमरणु जाउं गउ तेहों नेहहों कई नाउँ ॥ १ ॥ विणु जुज्झें 'ने वलाहुं । [३८६.१].
अवश्यभो डे-डौ ॥४२७॥ अपभ्रंशेवश्यमः स्वार्थे डें ड इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः ॥
जिभिन्दिउ नायगु वसि करहुँ जसु अधिन्नइँ अन्नई।
मूलि विण?इ तुंबिणिहे' असें सुकहिँ पैण्णइं ॥१॥. अवस न सुॲहिँ सुहँच्छिअहिं ॥ [३७६.२]
एकशसो डिः ॥४२८॥ अपभ्रंशे एकशश्शब्दात्स्वार्थे डिर्भवति ॥
एक्कसि सील-कलंकिअहं देजहिँ पच्छित्तगई ।
जो पुणु खण्डइ अणुदिअहु तसु पच्छित्ते काई ॥ १॥ .. अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिक-क-लुक् च ॥४२९॥ अपभ्रंशे नाम्नः परतः स्वार्थे अ डड डुल्ल इत्येते त्रयः प्रत्यया भवन्ति तत्संनियोगे स्वार्थे कप्रत्ययस्य लोपश्च ॥
१ A अइ भन; B अहिइ. २ PB कवणहि. ३ A तुडं; P तुहुँ. ४ P अन्नहे; B अन्नह. ५B वडुत्त°. ६B °भ्यां स्वा. ७ B °लहंजं. ८ B समरणं.९ A तहु; B ताहो. १०P कई; B कइ. ११ P जुज्झे; B जुज्झे; १२ P न च ला. १३ P नायगउँ. १४ B° हु सु. १५B अद्विन्न'. १६ B विणिट्ट. १७ A °णिहि. १८ A अवसइं. १९ A सुक्कइं; B सुक्केहिं.२० B पणइं. २१ A अवसु. २२ A 'अहि. २३ B सुअच्छि°. २४ B°च्छिताइं. २५A खुन्डइ. २६ A पछिंतें. २७ A°र्थिकल २८ P स्वार्थे प्र; B स्वार्थिकस्य कप्र.

Page #677

४.४३१] .. प्राकृतव्याकरणम् ।
६२७ . विरहाणल-जाल-करालिअउ पहिउ पन्थि जं दिट्टई ।
तं मेलवि सव्वहि पन्थिअहिं सो जि किअउ अग्गिट्टई ॥ १॥ डडें । महु कैन्तहों बे दोसडा [ ३७९. १] ॥ डुल्लें । एक कुडुल्ली पञ्चहिँ रुद्धी [ ४२२. १२] ॥
योगजाश्चैषाम् ॥४३०॥ अपभ्रंशे अडडडुल्लानां योगभेदेभ्यो ये जायन्ते डडअ इत्यादयः प्रत्ययास्तेपि स्वार्थे प्रायो भवन्ति ॥ डडअ । 'फोडेन्ति जे हिअडउं अप्पणउं [३५०.२] ॥ अत्र किसलय [१.२६९] इत्यादिना यलुक्॥ डुल्लअ । डुल्लउ चुन्नीहोइसइ ६३९५. २] ॥ डुल्लडड । . सामि-पसाउँ सलज्जु पिउ सीमा-संधिहिँ वासु ।
पेखिंवि बाहु-बलुल्लडा धण मेल्लइ नीसासु ॥ १॥ अत्रामि" स्यादौ दीर्घ-ह्रस्वौ [ ४. ३३० ] इति दीर्घः ॥ एवं बाहुबलुल्लडउ । अत्र त्रयाणां योगः ॥ .
स्त्रियां तदन्ताड्डीः ॥ ४३१ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानेभ्यः प्राक्तनसूत्रद्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्यो डीः२१ प्रत्ययो भवति ॥
___ पहिआ "दिट्ठी गोरडी दिट्ठी मग्णु निअन्त । ...' अंसूसैसिहि कञ्चुआ तिंतुव्वाण करन्त ॥ १ ॥ एक कुडुल्ली पञ्चेहि रुद्धी [३७९. १] ॥
. १B°लिउ. २ A °ओ. ३ Bसव्वेहि. ४P कयउ.५Pडडः.६Aकांतहो;Bकंतह. UPहुल्लः.८ A एक .९A°चहि. १० A°ते ते ड°. ११ B फोंडंति. १२ Bचुड़. १३P चुण्णीहो; Bचुनीहो. १४A पसाओ. १५ P सलज्ज. १६ Aपक्खिवि; Pपेक्खवि. १७ P बाहब.१८B नीसास.१९ B°मित्यस्या . २० A°णां प्रयो'. २१ B डीप्र. २२ B दिदि. २३ B मग्ग. २४ B सासहिं. २५ P°व्वाणु.

Page #678

६२८
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
[ ४.४३२
आन्तान्ताड्डाः ।। ४३२ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानादप्रत्ययान्तप्रत्ययान्तात् डाप्रत्ययो भवति । ड्यपवादः ॥
पिउ आइउ सुअ वत्तँडी झुणि कडइ पट्टु | तहों विरहों नासन्तअह धूलडिआ वि न दिट्ठ ॥ १ ॥
अस्येदे ॥ ४३३ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानस्य नाम्नो योकारस्तस्य आकारे प्रत्यये परे इकारो भवति ॥ धूलडिआ वि न दिट्ठ [४३२. १] ।। स्त्रियामित्येव । झुणि कन्नड पट्ट । [४३२. १]
युष्मदादेयस्य डारः ॥ ४३४ ॥
अपभ्रंशे युष्मदादिभ्यः परस्य ईर्यप्रत्ययस्य डार इत्यादेशो भवति |. 'संदेसें कीं तुहारेण जं सङ्ग्रहों न मिलिज्जइ । सुइणन्तरि पिएँ" पाणिऍण पिअ पिआस किं छिज्जइ ॥ १ ॥ दक्खि अम्हारा कन्तु [ ३४५.१] । बहिणि महारा कन्तु [३५१.१ ] ॥ तोर्डेतुलः ।। ४३५ ॥
अपभ्रंशे इदंकिंयत्तदेतद्भ्यः परस्य अतोः प्रत्ययस्य डेतेल इत्यादेशो भवति ॥ ऐतुलो । केर्नैलो । जेलो । तेलो" । एचुलो ||
त्रस्य डेत्तहे ।। ४३६ ॥
अपभ्रंशे सर्वादेः सप्तम्यन्तात्परस्य त्रप्रत्ययस्य डेत्तहे इत्यादेशो भवति ॥
·
१ Pआता° २ B ताड्डा, ३ P डाः प्र° ४ B आउइओसु° ५ B वत्तडि. ६ P कण्णड°. ७ P कण्णड ७Aइ. ९ Aसदेसएं. १० A कई; B कांई. ११ B पिए पाणिपिएनपिआ°. १२ देखि १३B माहारा १४ B अतोडेल:; A. ल.
१५ B डेल. १६ B° त्रुल्लो. १७P लो ॥ त्र े; B लो ॥ त्र°.

Page #679

४.४३९].
प्राकृतव्याकरणम् ।
एतत्त वारि घरि लच्छि विसण्ठुल धाइ । पिअ - पब्भट्ट व गोरडी निश्चल केहि वि न ठाइ ॥ १ ॥
स्व-तलोः प्पणः ॥ ४३७॥
अपभ्रंशे त्वतलोः प्रत्येययोः प्पण इत्यादेशो भवति ॥ वड्डप्पणु परि पाँविअइ [३६६.१] ।। प्रायोधिकारात् । वङुत्तणहों तणेण [ ३६६.१] ॥
तव्यस्य इएव्वेउं एव्व एवाँ ।। ४३८ ॥
६२९
अपभ्रंशे तंव्यप्रत्ययस्य इएर्व्वउं एवँउ एवा इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥
ऍउ गृहेप्पिणु धुं मई जइ प्रिउ उव्वारिज्जइ ।
महु करिएवँउँ किं पि ण वि मरिव्वउँ' पर देर्जंइ ॥ १ ॥
देसुच्चाणु सिहि- कढणु घण-कुट्टेणु जं लोइ ।
मंजिऍ अइरत्तिए सव्व सहेव्वउँ होइ ॥ २ ॥ सोवा पर वारिआ पुष्फे वहिं समाणु । जग्गेवा पुणु को धरइ जइ सो वेउ पमाणु ॥ ३॥
क्व इ-इउ - इवि - अवयः ॥ ४३९ ॥
अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य इ इउ इवि अवि इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ इ ।
हिअड़ा जइ वेरिअ घणा तो किं अब्भि चडाहुं । अम्हहिं बे हत्था जइ पुणु मारि मराहुं ॥ १ ॥ इउ । गय-घड भज्जिउ जन्ति [ ३९५.५ ] ॥
१ P कह; B कहिं नविठा° २ A प्रत्ययस्य; B प्रत्ययोः तण. ५ A एव्वओ एव्वओ. ६ B एम्बउं. ७ PB एवाः १० PB दिज्जइ. ११ A चाडुणु. १२B कुट्टण 'इहिं. १५ B पुण. १६ P अम्हहं.
३ A रिप्रावि. ४B
८ A ° ओ. ९ B ध्रु.. १३ B° हैवउं. १४ A

Page #680

६३०
हेमचन्द्राचार्यविरचितं ...
[४.४४.
इवि।
रक्खइ सा विस-हारिणी बे' कर चुम्बिवि जीउ ।
पडिबिम्बिअ-मुंजालु जलु जेहिँ अडोहिउ पीउँ ॥२॥ अवि।
बाह विछोडवि जाहि तुहुँ हउ तेवई को दोहुँ । हिअय-ट्ठिउँ जइ नीसरहि जाणउँ मुञ्ज सरोसु ॥३॥... एप्प्यप्पिण्वेव्येविणवः ॥ ४४० ॥ अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य एप्पि एप्पिणु एवि एविणु इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥
जेप्पि असेसु कसाय-बलु देप्पिणु अभंउँ जयस्सु । ..
लेवि महव्वय सिवु लहहिं झाएविणु तत्तस्सु ॥ १॥ पृथग्योग उत्तरार्थः ॥
तुम एवमणाणहमणहिं च ॥४४१॥ . अपभ्रंशे तुमः प्रत्ययस्य एवं अण अणहं अणहिं इत्येते चत्वारः, चकारात् एप्पि एप्पिणु एवि एविणु इत्येते, एवं चाष्टावादेशा भवन्ति ॥
देवं दुक्करु निअय-धणु करण न तउ पडिहाइ । एम्वइ सुहु भुञ्जणहँ मणु पर भुञ्जणहिं न जाइ ॥ १ ॥ जेप्पि चएप्पिणु सयल धर लेविणु तेवु पालेवि । विणु सैन्ने तित्थेसरेण को सक्कइ भुवणे वि ॥२॥
१PB ते. २ B°असुंजालज°. ३ P अजोहिउ. ४ B पिउ. ५A तुहूं. ६ A B तेम्वइ.७ Bदोस.८A °यठिओ. ९ Bनीहरइ. १० A Bरोस.११ A अप्पेएप्पि. १२ A असेस. १३ A°भयउ; B °भय. १४ A लहहि. १५B तुमप्र. १६ BP आदेशा भवन्ति ॥चका. १७B एवं चाष्टौ. १८ A देवें. १९ B सुह भंजण. २० B तव. २१ P सन्ति ति'; B संतिति?.

Page #681

४.४४४ ]
प्राकृतव्याकरणम् ।
गमेरेप्पण्वेप्प्योरेर्लुग् वा ॥ ४४२ ॥
अपभ्रंशे गमेर्धातोः परयोरेप्पिणु एप्पि इत्यादेशयोरेकारस्य लुग्
भवति वा ॥
पक्षे ।
गम्पणु वाणासिहि नर अह उज्जेणिहिँ गम्पि । मुआ परावहिं परमैं- पर दिव्वन्तरेंइँ म जम्पि ॥ १ ॥
गङ्गगैमेष्पिणु जो मुअइ जो सिव- तित्थ गमेप्पि । कीलदि तिदसावास - गउ सो जम-लोड जिणेप्पि ॥ २ ॥ तृनोअः ॥ ४४३ ॥
अपभ्रंशे तृर्नः प्रत्ययस्य अणअ इत्यादेशो भवति ॥ हत्थि मारणर्ड लोउ बोल्लणड पडहु वज्जउ सुर्ण भसणउ ॥ १ ॥ इवार्थे नं- नउ-नाइ - नाव - जणि - जणवः ॥ ४४४ ॥
नाइ ।
अपभ्रंशे इवशब्दस्यार्थे नं नउ नाइ नावइ जणि जणु इत्येते द भवन्ति ॥ नं । नं मेल - जुलै ससि -राहु कैरहिं ॥ [ ३८२.१ ] नउ । रवि-अत्थैमणि समाउलेण कण्ठि विष्णु न छिणु ।
खण्डु मुणालिअहे नउ जीवग्गल दिण्णुं ॥ १ ॥
६३१
वलयावलि-निवडण-भऍण घण उद्धब्भ्रअ जाइ । वल्लह-विरह-महादहहो थाह गवेसइ नाइ ॥ २ ॥
नावइ ।
पेक्खे विणु मुँह जिण - वरै हो दीहर - नयण सलोर्णे । नावइ गुरु-मच्छेरै-भरिर्डे जलणि पवीसइ लोणु ॥ ३ ॥
१ B स्य लोपो वा भवति. २ A उज्जेणिहि. ३ A ° मप्पउ. ४ B तरिइं. ५A गमिप्प. ° ६ P मुअउ; B मुअओ. ७ B°नो अण° ८ B तॄन्प्र° ९ B 'ओ. १० B° हु. ११ P षट् आदेशा भ° १२ B मछु. १३A जुज्झ. १४ B करंहि. १५ A अत्थंविणि १६ A विअन्नु B विष्णु. १७ A छिन्नु. १८ B चक्के. १९AB दिन्नु. २० B उट्ठब्भु. २१ Bथाहं गविस २२ A महु. २३ A वरह. २४ A सलोण. २५ B मच्छरि. २६ A °रिओ.

Page #682

६३२
जणि ।
हेमचन्द्राचार्यविरचितं
चम्पय-कुसमहों मज्झि सहि भसलु पइट्ठउ । सोइ इन्दनी जणि कणइ बइट्ठउ ॥ ४ ॥ जणु । निरुवमे - रस पिएं पिएँवि जणु ॥ [ ४०१.३ ] लिङ्गमतन्त्रम् ।। ४४५ ॥
अपभ्रंशे लिङ्गमतन्त्रं व्यभिचारि प्रायो भवति ॥
गय कुम्भई दारन्तु [ ३४५.१ ] अत्र पुल्लिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । अब्भा लग्गा डुङ्गरिहिं पहिउ रडन्तउ जाइ ।
जो एहा गिरि-गिलण-मणु सो किं धणहें धणाइ ( घणाई ? ) ॥ १ ॥ अत्र अभी इति नपुंसकस्य पुंस्त्वम् ॥
पाइ विलग्गी अडी सिरु ल्हसिउं खन्धस्सु । तो वि कटारइ हत्थडउ बलि' किज्जउँ कन्तस्सु ॥ २ ॥
अत्र अन्डी इति नपुंसकस्य स्त्रीत्वम् ॥
सिरि चडिआ खन्ति फैलई पुणु डालई मोडन्ति । तो वि महद्दुम सउणाहं अवराहिउ न कैरन्ति ॥ ३॥
अत्र डालई इत्यत्र स्त्रीलिङ्गस्य नपुंसकत्वम् ॥ 'शौरसेनीवत् ॥ ४४६ ॥
अपभ्रंशे प्रायः शौरसेनीवत् कार्यं भवति ॥
[ ४.४४५
१५
सीसि" सेहरु खणु विणि विदु
खणु कण्ठ पालंबु किंदु रदिए ।
विहिदुखणु मुण्डमालिऍ जं पणएण तं महुँ कुसुम-दाम- कोर्दण्डु कामहो ॥ १ ॥
१ P° नील; B° नीलमणिज २. वमु. ३ Pपिअवि. ४ A डोंगरिहिं; B डुंगरे हिं. ५ अभ्रा. ६ A अंतडी ७ A लसिअउं. ८ B खंधस्स. ९ B तस्स १० A अंतडी. ११ B फल° १२ A° हदुम. १३Aकरेंति. १४A शेषं शौ. १५ Bसासि सेहर. १६ णिम्मिवि॰. १७ B क्विदु. १८ B° महुं. १९B ड

Page #683

४.४४८ ].
प्राकृतव्याकरणम् ।
६३३
• व्यत्ययश्च ॥ ४४७ ॥ प्राकृतादिभाषालक्षणानी व्यत्ययश्च भवति ॥ यथा मागध्यां तिष्ठश्चिष्ठः [ ४.२९८ ] इत्युक्तं तथा प्राकृतपैशाचीशौरसेनीष्वपि भवति । चिष्ठदि ॥ अपभ्रंशे रेफस्याधो वा लुगुक्तो मागध्यामपि भवति । शद-माणुश-मंश-भालके कुम्भ-शहश्र-वाहे शंचिदे इत्याद्यन्यदपि द्रष्टव्यम् ॥ न केवलं भाषालक्षणानां त्याद्यादेशानामपि व्यत्ययो भवति । ये वर्तमाने काले प्रसिद्धास्ते भूतेपि भवन्ति । अह पेच्छइ रहु-तणओ ॥ अथ प्रेक्षांचक्रे इत्यर्थः ॥ आभासइ रयणीअरे । आबभाषे रजनीचरानित्यर्थः ॥ भूते प्रसिद्धा वर्तमानेपि' । सोहीअ एस वण्ठो । शृणोत्येष. वण्ठ इत्यर्थः ॥
शेषं संस्कृतवत्सिद्धम् ॥ ४४८ ॥ शेष यदत्र प्राकृतादिभाषासु अष्टमे नोक्तं तत्सप्ताध्यायीनिबद्धसंस्कृतवदेव सिद्धम् ॥
हे?-ट्टिय-सूर-निवारणीय छत्तं अहो इव वहन्ती। - जयइ ससेसा वराह-सास-दूरुक्खुया पुहवी ॥१॥ अत्र चतुर्थ्या आदेशो नोक्तः स च संस्कृतवदेव सिद्धः । उक्तमपि
कचित्संस्कृतवदेव भवति। यथा प्राकृते उरस्शब्दस्य सप्तम्येक. वचनान्तस्य उरे उरम्मि इति प्रयोगौ भवतस्तथा क्वचिदुरसीत्यपि
भवति ॥ एवं सिरे । सिरम्मि । सिरसि ॥ सरे । सरम्मि । सरसि ॥ सिद्धग्रहणं मङ्गलार्थम् । ततो ह्यायुष्मच्छ्रोतृकताभ्युदयश्चेति ॥ '. इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञ
शब्दानुशासनवृत्तावष्टमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः॥ - समाप्ता चेयं सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनवृत्तिः प्रकाशिका नामेति ॥
१P°नां प्रायो व्य'. २ A °क्तं । प्रा. ३ A °भशहस्र'; B°भसहस्रा. ४ AB °वसा. ५ B शं वंदै. ६ B °न्यपि. ७ B त्तणउ; P तणउ. ८ B रयणिअ. ९ A °पि भवंति: १० B°कृतभा'. ११ B°प्तमाध्या . १२ A हिट्ट. १३ PB °य । अत्र. १४ P °देव भवति यथा प्रा. १५ A °चनस्य. १६ B °म्मि॥ १७ B °नलघुवृ. १८ B °ष्टमाध्या'. १९ B पादः॥४॥

Page #684

६३४
प्राकृतव्याकरणम् ।
[ ग्रन्थकृप्रशस्तिः ]
आसीद्विशां पतिरमुद्रचतुःसमुद्र
मुद्राङ्कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः । श्रीमूलराज इति दुर्धरवैरिकुम्भि
कण्ठीरवः शुचिचुलुक्यकुलावतंसः ॥ १ ॥ तस्यान्वये समजनि प्रबलप्रताप
तिग्मद्युतिः क्षितिपतिर्जयसिंहदेवः । । येन स्ववंशसवितर्यपरं सुधांशी
श्रीसिद्धराज इति नाम निजं व्यलेखि ॥ २ ॥ सम्यग् निषेव्य चतुरश्चतुरोप्युपायान् . जित्वोपभुज्य च भुवं चतुरब्धिकाश्चीम् । विद्याचतुष्टयविनीतमतिर्जितात्मा .
काष्ठामवाप पुरुषार्थचतुष्टये यः ॥ ३ ॥ तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्ण
शब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन । अभ्यर्थितो निरवमं विधिवढ्यधत्त शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः ॥ ४ ।।
॥ ग्रंथानं ११८५ श्लोकाः ॥
१P does not contain any of the following verses, २ B. °ब्धिमात्रां. ३ B°तिर्यता. ४ B॥राजहंसो नभोभोजे क्रीडतो यावदन्वहम्। वाच्यमानं बुधस्तावत्पुस्तकं जयतादिदम् ॥ ५॥

Page #685

NOTES
I.
(N. B.-The Arabic figure refers to the number of the sutra, H. stands for Hemacandra).
"
1. The word in this has two meanings; it means 'after' or 'now,' i. e., after giving a complete treatment. of Sanskrit grammar; it also indicates the opening of a new topic, viz., Prakrit. Hemacandra's system of grammar consists of eight chapters; the first seven deal with Sanskrit Grammar and the last chapter .with six dialects of Prakrit, viz., माहाराष्ट्री, शौरसेनी, मागधी, . पैशाची, चूलिकापैशाची and अपभ्रंश. The word Prakrit is derived from which, according to the author, means Sanskrit. संस्कृतानन्तरं च Hemacandra classifies Prakrit words into तद्भव, तत्सम and देशी. He does not treat of तत्सम here as he has already done so in the preceding chapters. He does not speak off words here, but discusses only "words of both types, सिद्ध and साध्यमान. Prakrit does not use ऋ, ऋ, ऌ, लु, ऐ, औ, ङ्, ञ, श, ष, विसर्ग, प्लुत, consonant without vowel, dual and Dative plural.
...
2. means' generally', there being many exceptions to rules of the Prakrit Grammar.
3. H. says: The Prakrit of the s is called an which also generally follows the rules of Prakrit given here. By आर्ष H understands अर्धमागधी.

Page #686

636
APPENDIX
4. वृत्ति means समास or compound where a short vowel at the end of the first member takes the place of a long vowel and vice versa. वारीमई, Sk. वारिमति, sense of water, वारि इति बुद्धिः निअम्ब सिलखलिअवीइमालस्स, Sk. नितम्बशिलास्खलितावीचि - मालस्य. H. illustrates his rules by quoting passages from various standard works in Prakrit such as उत्तराध्ययन, दशवैकालिक, सेतुबन्ध, कर्पूरमञ्जरी, पउमचरिय, वसुदेवहिण्डी, गउडवहो, दोहापाहुड, परमात्मप्रकाश etc. Some of the passages are his own ren derings in a particular dialect from similar passages in standard works.
5. वासेसी, Sk. व्यासऋषिः, विसमायवो, Sk. विषमातपः .
6. अस्ववर्ण is dissimilar vowel, न वेविग्गे वि अवयासो, the whole verse runs thus :
भी परित्ताणमहं पइण्णमसिणो तुहाधिरूढस्सं । मन्ने संकाविहुरे न वेविग्गे वि अववासो ॥
The rendering in Sk. is :
भीतपरित्राणमयीं प्रतिज्ञां असेः तवाधिरूढस्य । मन्ये शङ्काविधुरे न वैरिवर्गेऽप्यवकाशः ॥ इन्दरुहिर etc.
दनुजेन्द्ररुधिर लिप्तः शोभते उपेन्द्रो नखप्रभावल्ल्यरुणः । सन्ध्या वधूपगूढो नववारिधर इव विद्युत्प्रतिभिन्नः ॥
These verses illustrate the rule that or followed
by a dissimilar vowel do not form a Sandhi.
गूढोअर etc.
गूढोदरतामरसानुसारिणी भ्रमरपङ्क्तिवि.
7. ए and ओ followed by vowels do not form Sandhi. वहुआइ. etc.
वध्वा नखोल्लेखने आबध्नत्या कञ्चुकमङ्गे । मकरध्वजशरधोरणिधाराछेदा इव दृश्यन्ते ॥
The next verse is an illustration of a followed by & vowel in आलक्खिमो एहि.
उवमासु अ etc.

Page #687

687
NOTES : I. 4-36 उपमासु अपर्याप्तभदन्तावभासमूरुयुगम् । __ तदेव मृदितबिसदण्डविरसमालक्षयामह इदानीम् ॥
अच्छरिअं is अ The next verse shows that vowels other than ए and ओ may form a संधि, e. g., अत्य + आलोमण अत्थालोअण. The Sk. rendering of the verse is:
अर्थालोचनतरला इतरकवीनां भ्रमन्ति बुद्धयः। . अर्था एव निरारम्भं यन्ति हृदयं कवीन्द्राणाम्.
8. उत्तस्वर is defind as a vowel which is leftover when consonant associated with it is dropped. Such a vowel does not form संधि with the preceding one, e. g., गन्धउडि = गन्धकुटीम्. The verse is not quite clear in its meaning. सालाहण is सातनाहन; चक्काओ is चक्रवाकः where the उदृत्त vowel does form Sandhi.
_11, समासे तु etc,-In a compound the ending consonant of the first member may or may not be regarded as final. Thus, from सद्भिक्षु we may have सभिक्खु by dropping द् or from सज्जन, सज्जणो, by retaining it.
24. आलेटुअं is आश्लेष्टुम् with क termination by स्वार्थे कश्च . वा, II. 164.
27. क्त्वा becomes ऊण as in काऊण when an अनुस्वार on ण as an आगम is possible: but when it becomes इअ as in करिअ, there is no place for अनुस्वार as there is no ण. ण as declensional termination is possible in the Instrumental sing., Gen. plu., and सु in Loc. plu.
.30. प्रत्यासत्ति is सांनिध्य or सामीप्य. Thus, e. g., अनुस्वार followed by a letter from Anot would be changed to é, and so forth.
31-36. These six Sátras give rules of genders of certain words in Prakrit. Normally the gender of a word in Prakrit is determined by the gender of its corresponding word in Sanskrit. Daviations from this alone are mentioned here. तरणि in Sk. is both mas. and fem., but

Page #688

638
APPENDIX
by this rule it is always mas. in Prakrit, 32 etc., Neuter words ending in and become mas. in Prakrit; e. g., जसो from यशस् and जम्मो from जन्मन् 33 अज वि सा सवइ ते अच्छी = अद्यापि सा शपति ते अक्षिणी, where अच्छी is mas. Nom. Plu. नचावियाइँ तेणम्ह अच्छीइं = नर्तितानि तेनास्माकमक्षीणि, where अच्छीई retains its orginal gender. नेत्ता... संस्कृतवदेव सिद्धम् — It appears that according to H. the words and are mas. even in Sk., and so they need not be included in the q दिगण, 34. विहवेहि गुणाइँ मग्गन्ति = विभवैः गुणाः मृग्यन्ते. 35. इमेि etc.-The termination 4 stands for of the abstract noun as also for इम, a possessive termination. 36 बाहाए जेण धरिओ एक्काए = बाहुना येन धृत एकेन.
❤
37. संस्कृतलक्षण is the grammar ( लक्षण ) of the Sanskrit language. is really ; the indicates that the last vowel of a word together with the consonant is to be dropped before this .
43. When one member of the conjunct is dropped the preceding short vowel is lengthened to keep up the quantity of the word. Thus a first becomes q, and when
is dropped the preceding is lengthened. Similarly GRYY = HEA¶ = G. See also II. 89 and 92. The conjuncts enumerated_here are : श्य, श्र, र्श, श्व, श्श, ष्य, र्ष, ष्व, ष्ष, स्य, त्र, स्व and स्स.
44-66. These Sutras describe the changes. that, first or second in the word, undergoes. Thus & is changed to आ as in सामिद्धी for समृद्धि; to इ as in सिविण or सिमिण for स्वप्न; to अइ as in विसमइअ for विषमय; to ई as in हीर for हर; to उ as in झुणि for ध्वनि; to ए as in सेज्जा for शय्या; to ओ as in पोम्म for पद्म; it is dropped in words अलाबु and अरण्य.
67-83. These Sutras describe the changes that in Sanskrit words undergoes.
67. H. says: दवग्गी and दावग्गी do not come under this

Page #689

689
and both of which
NOTES: I. 37-91
rule but are to be traced to
exist in Sanskrit. " दवदावौ वनारण्यवह्नी ” इत्यमरः.
68. घञ् is one of the कृदन्त terminations which requires the of the first of the word; this after the f is reduced, under the present rule, to er in Prakrit.
70. The rule should have rather been: A long vowel followed by a is shortened; which is one of the fundamental rules of Prakrit. If however the is dropped by I. 29, the long vowel will naturally remain intact. 77. 3 has serveral meanings; when it means mother-in-law it is changed to .Similarly in 1.88
below.
84. This is one of the fundamental rules of Prakrit: A long vowel followed by a conjunct consonant is shortened. दिट्टिक्कत्थणवट्टं, Sk. दृष्टैकस्तनपृष्ठम् संयोगे इति किम् – If one of the members of the conjunct is dropped or if there be no conjunct at all, the vowel would remain as it is. आयास stands for 3 where, cannot be shortened. In r and ऊसव which stand for ईश्वर and उत्सव, a member of the conjunct is dropped and hence the original long vowel remains in while the short vowel is lengthened in ऊसव.
85-98. Changes of . 85. In Prakrit g and a nounced long as well as short, and ; the quantity of the word as they are followed by conjucts.
have two values and are proand stand for shortened however is not changed Compare I. 116 below.
88. According to this rule is changed into ; how is then far to be explained? H. proposes
that may be a synonym of in Sk., from which q, Aco. sing., may be had.
91. इति is changed to इअ if the word occurs at the beginning of a sentence.

Page #690

APPENDIX
93.
This rule appears to us to be superfluous when we remember that निस्सरइ and निस्सास can become नीसरइ and after dropping a member of the conjunct.
640
94. दुआई Sk. द्विजाति.
97. दुहा वि सो सुरबहूसत्थो, Sk. द्विधापि सं सुरवधूसार्थः .
99-106. These rules describe the changes of §. 104. Compare II. 72.
107-117. These rules describe the changes of 3.
114. In Mss. , and are written very similarly. H. seems to sanction the confusion. ऊसुओ, Sk. उच्छुक: which is explained as उद्गताः शुकाः यस्मात्.
115. Compare I. 93.
116. Compare I. 85.
118-125. These rules describe the changes of . 126-144. These rules describe the changes of . 126. कृपादिपाठात्, compare I. 128.
129., .., when it is not the second member of & compound. Thus, we can have पिट्ठि and पट्टी; पिट्ठिपरिट्ठविअं when yg is the first member of a compound; but fa¿, when чg is the second member of a compound.
133. वेन सह, i. e., the whole syllable
becomes 3.
of a word which compound;
134. m, i.e., of the ending is subordinate, i. e., first member in a o.g., मातृमण्डल becomes माउमण्डल and so forth. माउसिआ and पिउसिआ stand respectively for मातृष्वसा and पितृष्वसा See II. 142. fag is faчfa, i. e., god of manes.
142. The three कृदन्त terminations, क्विप्, टक् and सक्, added to after a pronoun or respectively form indefinite pronouns ending in दृश्, दृश and दृक्ष, ०.g., ईदृशू, ईदृश and . The of a in such forms becomes R, and is dropped.
144. दरिअसीहेण, Sk. दृप्तसिंहेन.

Page #691

641
NOTES : I. 93-173
145. This rule describes the change of ल. किलितकुसुमौवयारेसु, Sk. क्लृप्त कुसुमोपचारेषु धारा etc - The full verse is : धाराकिलिन्नवत्तं आसुरहिक सायकेसरद्धन्तं । परिणमइ बन्धणुच्चियपरिजरढं जूहिआकुसुमं ॥ (धाराक्लिन्नपत्रं आसुरभिकषाय के सरध्वान्तम् । 'परिणमति बन्धनोच्चितपरिजरठं यूथिका कुसुमम् ॥)
146-147. These rules speak of the changes of ए. विअडचवेडाविणोआ, Sk. विकटचपेटाविनोदा. महमहिअ means प्रसृत; IV. 78.
see
148-166. These rules describe the changes of ऐ. 149-150. These Sūtras seem to be superfluous as by I. 148 can become ए and subsequently इ by I. 84. 155. धीरं हरइ विसाओ, i. e., धैर्यं हरति विषादः .
156-158. These rules describe the changes of ओ. 166. ओ in words अन्योन्य etc. is optionally changed to अ, and क and त occurring in words प्रकोष्ठ and आतोद्य are. then changed. to व. Thus प्रकोष्ठ becomes पवट्ठ and आतोय becomes आवज्ज.
159-164. These rules speak of the changes of औ.
165-175. This group of rules describes miscellaneous changes that take place in Sk. words when they are turned into Prakrit. Thus in the first vowel, i. e., अ; together with the whole of the following syllable, संस्वरव्यंजन ( consonant and vowel ), यो, is changed to, and it is in this way that we get ar. In the same manner स्थविर becomes थेर and so forth.
166. विचकिल according to this rule becomes वेइल, but the form विअइल्ल is also found; eg., मुद्धविअइल्लपसूणपुञ्जा ( कर्पूरमञ्जरी, I. 19 ) ie, मुग्धविचकिलप्रसूनपुञ्जाः.
170. The word पूतर is unknown to Sk. language. . त्रिविक्रम explains it as अधम: जलजन्तुर्वा.
173. ऊज्झाओ — As the आदेश mentioned has ऊ, it cannot be shortened even though it is followed by a conjunct. 41 [ कुमारपालचरित. ]

Page #692

642
APPENDIX 176–271. These rules describe changes that consonants undergo in Prakrit.
176. 'This is an afbrey and each of the three words Faria , consonant after a vowel, (rynet ), of a non-conjunct, and stare:, non-initial, are to be borrowed in interpreting each subsequent Sætra.
177. The eight non-conjunct, i. e., single, non-initial consonants, $, T, etc., occurring after 'vowel, are generally dropped. This is one of the fundamental rules of Prakrit phonetics with far-reaching consequences. AHTË G etc.-In a compound the first syllable of the second word may be regarded, at will and according to instances found in literature, as initial or non-initial. Thus , at etc., may or may not be dropped in the first syllable of the second member of a compound word ; o, g., gent. or gay from TT or gat; ge.or get from gaz. #in Jain Prakrit and Ardha-Māgadhi is aften changed to t; e. g., TT, TT, 3TITIT, 3111718 etc.; H, however, tries to explain the change of 7 to ot by IV. 447.
180. When 6, 7, 71, etc., are dropped the remaining stat, i, . 37 or 371, if preceded by sy or 31, is pronounced like a lightly articulate ( लघुप्रयत्नतर ) य. Thus नगर becomes 7977; 19H1o becomes F1AHIT; Tratas becomes q1213 and uns, after first dropping its natural I, becomes murs with a लघुप्रयत्नतरयकारश्रुति. This यश्रुति is possible only after अवर्ण according to H. Thus 1967, according to him, would be लोअस्स and not लोयस्स. The Jain manuscripts however, have this यश्रुति in instances like लोयस्स and also after इ, ई, T; and in some cases even after 5. The rule as given by मार्कण्डेय seems to be better:
___ अनादौ अदितौ वर्णों पठितव्यो यकारवत् । इति पाठशिक्षा ।
i..., non-initial 37 and should be pronounced like t. He adds further:

Page #693

NOTES I 176-198
प्रायोग्रहणतश्चात्र कैश्चित्प्राकृतकोविदैः ।
यत्र नश्यति सौभाग्यं तत्र लोपो न मन्यते ॥ प्राकृतसर्वस्व, II. 2. 181-186. These rules describe changes of in Sk.
643
words.
181. कुब्ज has two meanings: a dwarf and a kind of flower. H. Says becomes when it does not mean a flower.
183., when it means a hunter and also a kind of melical herb ( Marathi चिराईत or काढेचिराईत ) changes its क to चं. If the f is a hunter in disguise, is not changed to . Thus we have नमिमो हरकिरायं, we salute god disguised.as a hunter (to fight with f).
187. This is one of the fundamental rules of Prakrit. The five hard and soft aspirates, ख, घ, थ, ध and भ are regarded as conjuncts of, 7, 7, and with the aspirate ह. These letters retain only the aspirate element, i, e., ₹ while portion etc., is dropped. For explanation see 1. 177.
188. The change of mentioned after I, 208. .of place.
to in 4 should have been Here the sutra seems to be out
189, The change of to which is an exception to the general rule I. 187 is instanced in which becomes. Of course in this word could not be changed to as it comes after an R.See I. 187 above, 190-192. These rules describe the changes of π.
192. ग in दुर्भग and सुभग is changed to व only when उ is lengthened by I. 115 in the case of and by false analogy in the case of सुभग.
193. This rule describes the change of . 194. This rule describes the change of . 195-198. These rules speak of the changes of z.

Page #694

APPENDIX
198. ण्यन्ते पटिधातौ (पाटौ ), i. e., in the causal form of पट्. फालेइ and फाडेइ however do not in reality come from पटू causal, but from स्फट् and स्फल्.
199-201. These rules speak of the changes of 3. 202, according to this rule is generally changed
to ਨ
644
204-214. These rules describe changes of a.
207. In a, a is changed to when er in a is changed to by I. 46.
209. In, along with the preceding fa is changed to . etc.-Some grammarians here speak of the change of a to . H. says he did not give this rule because the change of to is peculiar to and मागधी and not to Prakrit, i. e, to माहाराष्ट्री. धृति becomes fa by II. 131 according to H. In reality the in ga is resolved in to and and after dropping a by I. 177 and changing to we can get the form ff.
211. We get , after dropping
and having by I. 8. g, i. e. Prakrit dialect peculiar to सातवाहन, i. e., dialect of गाथासप्तशती.
213. पीत changes its त to व only when a स्वार्थे ल termination is added.
215-216. These rules speak of the changes of 4, which form an exception to the fundamental rule I. 187. 217-225. These rules speak of the changes of a when it is not dropped by I. 177.
217. changes its to
but when it means a as in
only when it means ' fear'; it remains unchanged. 220. meaning a flag on the head of an elephant ( हस्तिपताका ) changes its द to र.
226-227. These rules speak of the changes of when by I. 187 it is not changed to .
228-230. These rules speak of the changes of 7.

Page #695

NOTES: I 198-246
228. Non-initial is invariably changed to UT according to this rule, which is one of the fundamental rules of Prakrit, माणइ Sk. मानयति. In the आर्ष प्राकृत, i. e in Ardhamagadhi even non-initial is changed. to σ
645
optionally.
229. The initial in Prakrit is optionally changed to . The practice of the later Jains is to prefer a initial and to put non-initial; it is not however, uniform. The Eastern school of grammarians advocates the change of to indiscriminately, whether it is initial or non-initial. 231-235. These rules describe changes of 4. 231. q is usually changed to
rule. See also I. 177 and 179.
according to this etc.- stands for Here is not changed to a by this rule, as in that case there would be a confusion of sense between and a. gà etc.-See note on I. 180.
236. By this rule is changed to or to . See note on I. 187.
237-239. These rules speak of the changes of a. 237. The change of a to a is natural and normal in Prakrit.
238. स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् etc. - बिसिनी (f) changes its ब to भ; but fa(n) does not.
240. in is changed to a against I. 187. 241-244. These rules describe the changes of . 245-250. These rules speak of the changes of . 245. The initial is changed to, even in words beginning with preceded by a preposition; for संयमः, संजोगो for संयोगः, आर्षे etc. – In Amg dropped, especially in the word ; thus अहक्खायं.
e. g., initial य is becomes
246, अर्थपरे means in its full natural sense of a pro-. noun in the second person, and so we cannot have of y changed to a by this rule in the expression

Page #696

646
APPENDIX
THEFTUĦ which means the topic of the declension of TGHz and .
248. अनीय and तीय are the terminations of the potential passive participle as also 7. This is here called कृद्य, i. e., कृदन्त य, and is to be distinguished from other य terminations,
249. छाया changes its य to ह when it does not mean complexion ( 378169); thus the shade of the tree would be qeZFA JIT; but the complexion or the expression on the face would be th1.
250. Gi is a termination in which 5 signifies that the ending vowel of the word is to be dropped,
251-254. These rules speak of the changes of t.
252. In the word gehor, is substituted by 51, so the word becomes पडायाण.
254. Tot meaning foot is changed to 7507:(nigietania), but in other senses it does not change its र to ल. भ्रमरे ससंनियोगे एव,-In भ्रमर र is changed to ल only when म is changed to # by I. 244,
255-257. These rules speak of the changes of s.
255. The word FPT changes its to T by this rule, which then becomes ini. See I. 124. "How are we to explain then the form थूलभद्दो ? H. proposes that in थूलभद्द the first member is not स्थूल but स्थूर with the change of र to by I. 254.
257. fugid stands for 55. See also II. 128. 258-259. These rules speak of the changes of a.
258. In art, a is changed to H. In the natural order of alphabet we expect a here instead of a. This could be explained by the fact that a and a are often confounded.
260. This is one of the fundamental rules of Prakrit. Thus there is only one sibilant in Prakrit and it is .
261. 0177178: : is a conjunct of u as first member and & as second member.

Page #697

647
NOTES: I 248-269
264. ea is regarded in this grammar as a con. sonant and so the mention of a comes after all letters of alphabet. Thus fg becomes fa by this rule.
267-271. These rules speak of the dropping of a whole syllable.
269. महण्णवसमा सहिआ is महार्णवसमाः सहृदयाः जाला ते, etc. - The whole verse is:
ताला जायन्ति गुणा जाला ते सहिअएहि घेप्पन्ति । रविकिरणाणुग्गहिआईं होन्ति कमलाइँ कमलाई ॥ (तत्र जायन्ते गुणाः यत्र ते सहृदयैः गृह्यन्ते । रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानि कमलानि ॥ ) निसमणप्पिअहिअस्स stands for निशमनार्पितहृदयस्य.
SYNOPSIS OF THE FIRST PADA. 1-4. General and introductory.
5-10. Rules of Sandhi.
11-25. Rules about words ending in consonants.
26-30, Rules about
. 31-36. Rules adout the gender of words.
37. About faeri.
38-43. Miscellaneous.
44-175. Changes in vowels.
177-271. Changes in consonant.
II.
This Pada treats of the changes that conjunct consonants undergo in Prakrit. The fundamental rules about the changes of conjuncts are: (a) Conjuncts with dissimilar members, e. g.,,,, etc., undergo a process of assimilation, i. e. one of the members assimilates the other. The grammarian however says that one member

Page #698

648
APPENDIX
of the conjunct is dropped and the other is then doubled (II. 89). (b) If the second or the fourth letter of a f is doubled, e. g.,, or , the conjunct would not be or but or , i. e., the second letter is substituted by the first and the fourth by the third letter, of the same class. (II. 90). (c) The quantity of the word is maintained either by lengthening the preceding vowel if a member of the conjunct is dropped or by shortening a long vowel in case the conjunct is kept intact.
1-88. These rules give various substitutes for conjuncts. The rules are arranged not according to conjunct but according to the substitute, etc. for the conjunct. Whenever a conjunct is substituted by a letter, it is doubled according to the fundamental rules, viz., II, 89 and II. 90.
1. This is an
and runs up to II. 115.
4. ष्क and स्क in a substantive are changed to ख, but in adjectives by .
7. स्थाणु meaning a post or pillar is changed to खाणु but when it means god शिव it is changed to थाणु.
8-9. स्तम्भ meaning piller is changed to खंभ ( compare Marathi a) but meaning stupifaction or want of motion ( अस्पन्द ) it becomes थम्भ or ठम्भ.
15. भोच्चा सयलं etc.,
भुक्त्वा सकलां पृथ्व। ̈विद्वान् बुद्धा अनन्यकगामि । त्यक्त्वा तपः कृत्वा शान्त्या प्राप्तः शिवं परमम् ॥
24. चौर्यसमत्वात् — See II 107. 25. अभिमन्यु becomes अहिमञ्जू becomes मन्नू.
30. रायवट्टयं stands for राजवार्तिक, a commentary on the तत्त्वार्थाधिगमसूत्र.
43. दत्त changes its conjunct to ण्ण; अ in द is changed to by I. 46.
मज्जाया stands for मर्यादा.
and अहिमज्जू, but मन्यु

Page #699

NOTES: II 1-92
649
61. The conjunct न्म becomes म्म अधोलोपावादः - See
II. 78.
68. पलङ्क comes from Sk. पल्यङ्क by dropping of य by II. 78 and then by doubling of .
71. कथं कहावणो — The Sk. word is कार्षापण which changes its conjunct to ; thus the normal form would be काहावणो and not कहावणो. H. explains कहावणो by shortening its first vowel by I. 84 and then by changing the conjunct into ; or suggests that it may come from 19. This word however is unknown to Sk.
75. fas etc.,-See II. 110.
77-79. These three rules are general rules on the treatment of conjunct consonants in Prakrit.
77., etc., as first members of conjuncts are dropped. ff followed by or and or is respectively called जिह्वामूलीय and उपध्मानीय and written as as in दुःख
and as in अन्त:पात.
78. म, न and य as second members of conjuncts are dropped.
79. Excepting the conjunct in a,, (and) and , whether first or second members of conjuncts are dropped.nyai etc.-In conjuncts, like, the dropping of by II. 77 and of a by II. 79 is allowed; in such cases one or the other, according to instances found, is to be dropped.
see
80.. हृदशद्वस्य etc., — For स्थितिपरिवृत्ति ( Metathesis ) below II. 116 - 124 वोद्रह m. and वोद्रही f. are देशी words meaning a young man and woman. fg gin, Sk. शिक्षन्तां तरुण्यः, वोद्रहद्रहम्मि पतिता, Sk. तरुणहृदे पतिता.
89-93. These are fundamental rules on the treatment of conjuncts and their importance has already been emphasised in the introductory note to this Pada.
92. लाक्षणिक दीर्घ or अनुखार is that which comes in on account of the application of a rule of grammar; e. g.,

Page #700

650
नीसास from निश्वास and तंस from त्र्यश्र अलाक्षणिक is natural or original.
93. रेफः शेषो नास्ति, bacause of II. 79.
100-115. This group of rules treats of a philological change called स्वरभक्ति or विश्लेष or anaptyxis. The general principle underlying anaptyxis in Prakrit is that whenever a conjunct contains a nasal or a semivowel or , its two members are separated by an insertion of a vowel, 3, or and in one instance by .
APPENDIX
116-124. This group of rules treats of the philolo gical change called व्यत्यय or स्थितिपरिवृत्ति or Motathesis. The list of words undergoing this change is not complete us. words like उपानह्, धृति, दीर्घ etc., are not even mentioned. For f on the contrary see II. 171.
118. अचलपुर becomes अलचपुर, modern Ellichpur.
125-144. This group of rules treats of miscellaneous words which, according to H. are substituted by others. Many of so-called as can be explained under some recognised principle of philology, while others are altogether new words, probably.
129. गौणस्य when subordinate member of a componnd.
180. इत्थी for स्त्री by the philological principle called Prothesis.
142. For 13, compare Marathi 1.
145-173. This group of rules speaks of the af terminations in Prakrit.
168. कथं प्रियाभिमुखं पियहुतं - Here हुत्तं is not a substitute for the termination कृत्वसू, but for the word अभिमुख.
164, This termination is added in Prakrit to any form, even an infinitive like which becomes यावादिलक्षणः कः - Compare पाणिनि. V. 4. 29.
174. The word etc; are mentioned as substitutes for गो etc., without mentioning their प्रकृति, प्रत्यय and other

Page #701

NOTES: II 93-217
651
this
changes. Some of the words mentioned under sutra may be traced to Sanskrit words but there are others which are real देशी or देश्य words.
175-218. This group of sūtras give the list of indeclinables () with their senses.
211. etc.
पश्य निश्चल निष्पन्दा बिसिनी पत्रे राजते बलाका ।
निर्मलमरकतभाजन प्रतिष्ठिता शंखशुक्तिरिव । Hala. V. 4. 217. अरि रि हो i. e. अरि ( Marathi अरे ), रि ( i. e. रे ) and which are vocative particles.
SYNOPSIS OF THE SECOND PADA
1-76. Rules about conjuncts in specified words according to the order of the letters of आदेशs.
77-88. General rules about the dropping of one member or the other of conjuncts with exceptions.
89-99. Rules on the doubling of certain letters. 110-115. Instances of स्वरभक्ति or विश्लेष or Anaptysis. 116-124. Instances of स्थितिपरिवृत्ति
or
Metathesis.
125-144. Substitutes for Sk words or S. 145-173. Terminations in Prakrit. 174. Unspecified substitutes.
175-218. Indeclinables or
or
III
1, वीप्स्य is a word that is repeated; eg एकमेकं where the word is repeated: The rule means that whenever a word is so repeated, the Nom. termination of the first word becomes, or in other words is inserted between the two if the word has an initial vowel; e. g., ч, *** etc.

Page #702

652
APPENDIX
भ्यस्.
भ्यस्
2-15. These sūtras describe the declension of masculine words ending in 37. To facilitate the understanding of rules I give below the technical names of declensional terminations. Sing.
Plural Nom. Voc. सि
जस् ( अस्) Acc. अम्
शस् ( अस्) Inst. टा (आ)
भिस । Dative.
डे (ए) Abl.
ङसि ( अस्) Genitive ङस् ( अस् )
आम् Locative
These terminations undergo changes according to the ending and gender of words. It would not serve any useful purpose to explain these şātras; I am therefore i giving only the results in an intelligible form for the benefit of the beginner.
MASCULINE WORDS ENDING IN अ..
वच्छ, Sk. वृक्ष. Sing.
Plural Nom. वच्छो
वच्छा . . Acc.
वच्छे-वच्छा Inst. वच्छेण-वच्छेणं
वच्छेहि, वच्छेहिं, वच्छेहि Abl. वच्छा, वच्छत्तो, वच्छाओ, वच्छत्तो, वच्छाओ, वच्छाउ,
वच्छाउ, वच्छाहिं, वच्छाहिंतो, वच्छेहि, वच्छाहिंतो, वच्छेहितो, वच्छासुंतो.
वच्छासुंतो वच्छेसुंतो. Gen. वच्छस्स
वच्छाण-णं वच्छे, वच्छम्मि
वच्छेसु, वच्छेसुं Voc. वच्छ, वच्छा, वच्छो
वच्छा . Sūtras 8 and 9 mention two terminations and which become ओ and उ in the principal Prakrit ; in शौरसेनी they retain their दकार. .
16-24. These Sūtras give the declension of Masculine Words ending in and 3.
वच्छं
Loc.

Page #703

Nom. Acc. Inst. Abl.
NOTES : III 2-30
668 गिरि Sing.
Plu. गिरी
गिरी, गिरओ, गिरउ, गिरिणो. गिरि
गिरी, गिरिणो. गिरिणा
गिरीहि-हि-हि. गिरिणो, गिरित्तो,गिरीओ, गिरित्तो, गिरीओ, गिरीउ, गिरीउ, गिरीहिंतो
गिरी हिंतो-संतो. गिरिणो, गिरिस्स
गिरीण-णं. 'गिरिम्मि
गिरीसु-सुं. . गिरि, गिरी री .
गिरिणो, गिरओ, गिरउ, गिरी.
Gen. Loc. Voc.
तरु
Sing. तरू
तरूं
Abl.
•
Loc..
Plu. Nom.
तरू, तरवो, तरओ,तरउ,तरुणो. Acc.
तरू, तरुणो. Inst, तरुणा
तरूहि-हिं-हि. तरुणो, तरुत्तो, तरुओ, तरुउ, तरुत्तो, तरूओ, तरूउ, तरूहिंतो
तरूहिंतो-संतो. Gen. तरुणो, तरुस्स .
तरूण-णं. तरुम्मि..
तरूसु-सुं. ____Voc. तरु, तरू
तरू, तरुणो,तरवो, तरउ, तरओ. 25.-26. These Sūtras give the declension of neuter nouns.
वण Nom. & Ace. वर्ण
वणाणि, वणाई, वणाई .Voc. -
वण The rest like qts.
दहि Nom. & Acc. दहिं ।
दहीणि, दहीइंVoc.
The rest like fift. महु, n. is declined like दहि.
27-30; 36 and 41-42. These Sūtras give the declension of Feminine Nouns ending in आ, इ, ई, उ and s.

Page #704

654
APPENDIX
माला
Voc.
Gen.
. Nom. माला
माला, मालाओ, मालाउ. Acc.
मालं Inst. मालाअ, मालाइ, मालाए
मालाहि-हिं-हि. Abl. मालाअ, मालाइ, मालाए,मालत्तो, मालत्तो, मालाओ, मालाउ,
मालाओ, मालाउ, मालाहिंतो मालाहिंतो-सुतो. Gen. मालाअ, मालाइ, मालाए मालाण-णं. Loc.
मालासु-सुं. माले, माला
माला, मालाओ, मालाउ. .
बुद्धि. Nom. बुद्धी
- बुद्धी, बुद्धीओ, बुद्धीउ .. Acc. बुद्धिं Inst. - बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीइ, बुद्धीए बुद्धीहि-हिं-हि Abl. बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धित्तो,बुद्धीइ, बुद्धित्तो, बुद्धीओ-उ-हिंतो-संतो
बुद्धीए, बुद्धीओ-उ-हिंतो . बुद्धीअ-आ-इ-ए
बुद्धीण-पं. Loc.
बुद्धीसु-सुं.. - Voc. बुद्धि, बुद्धी
__बुद्धी, बुद्धीओ, बुद्धीउ. • घेणु, सही and वहू are declined exactly like बुद्धि.
28. Words ending in ई add आ in Nom. Sing. and Nom. and Ace. Plural ; e. g., हसन्तीआ, गोरीआ etc.
31-32. ई ( ङी ) which is added to masculine bases as termination of the feminine is optional in Prakrit except in the case of class names (जाति) which nouns take ई as well as 3TT.
39-40; 44-48. These Sūtras give the declension of words ending in F. Masculine words ending in # are of two kinds, substantives ( nouns ) and adjectives. Except Nom. and Acc. sing. both nouns and adjectives change their ending syllable to 3 optionally. Nouns change their ending syllable to 377 and adjective to 3715. Nouns have their Voc. sing. in 3. Both nouns and adjectives have their Voc. sing. in अ; e. g., पिअ, दाय etc. The bases

Page #705

NOTES : III 28-55
655
Plu.
Plu.
ending in 37 and 3711 are declined like qes and those ending in i like तरु. Thus:
[1] पिउ, पिअर (पितृ) Sing. Nom. पिआ, पिअरो पिअरा, पिउणो, पिअवो, पिअओ, पिअउ, पिऊ. Acc. पिअरं
पिअरे, पिअरा, पिउणो, पिऊ. Inst. पिअरेण-णं, पिउणा पिअरेहि-हिं-हि, पिऊहिं-हि-हि . etc.
etc. Voc. पिअ, पिअरं. like Nom.
[2 ] दाउ, दायार ( दातृ) Sing. Nom. दाया, दायारो दायारा, दाउणो, दायवो, दायओ, दायउ, दाऊ. Acc. दायारं - दायारे, दायारा, दाउणो, दाऊ. Inst. दायारेण-णं, दाउणा दायारेहि-हिं-हि, दाऊहि-हिं-हि etc.
etc. Voc. दाय, दायार like Nom.
____46. The word मातृ has, according to this Sātra twe bases, #1371 and Alafar ( HITTI). He says that these two bases have got different senses, A13T1 meaning mother and Histi meaning goddess. We can have two more bases from this word, माउ by III. 44 and माइ by I. 135. of . these माआ and माअरा are declined like माला; माउ like घेणु
and माइ like बुद्धि. • 49-55. These Sutras give the declension of राजन्.. ''Sing,
Plu. Nom. राया
राया, रायाणो, राइणो Acc. राय, राइणं
राये, राया, रायाणो, राइणो. Inst. राइणा, रण्णा, राएण-णं राएहि-हिं-हि, राईहि-हिं-हि. Abl. रण्णो, राइणो, रायत्तो etc. रायत्तो etc. राइत्तो etc. Gen. रणो, राइणो, रायस्स राईण-णं, रायाण-णं. Loc. राये, रायम्मि, राइम्मि राईसु-सुं, राएसु-सुं. Voo. राया, राय
like Nom.

Page #706

APPENDIX
56-57. These two Satras give the declension of आत्मन् which in its base as अप्प is declined like राजन् and in its] base as अप्पाण like वच्छ. All words ending in अन् in Sk. are similarly declined. in the Inst. sing. has got
two more forms, अप्पणिआ and अप्पणइआ.
656
58-86. These Satras give the declension of pronouns सर्व, यद्, तद्, किम् एतद् and इदम् I give first the. normal declension of and then give only additional,
forms for other pronouns.
Sing.
Nom. सव्वो
Acc. सव्वं
Inst. सव्वेण णं
Abl.
Gen.
Loc.
सम्बत्तो eto.
सव्वस्स
सव्वस्ति सव्वम्मि
सव्वहिं सव्वस्थ
"
स, सो
सब्व m.
तिणा
,
तद् m.
Plu.
सव्वे
सव्वे, सव्वा सव्वेहि-हिं-हि
सव्वत्तो etc. सब्बेसिं, सव्र्वाण-णं
सव्वे-मुं
Nom. स
Acc.
तं,
Inst.
तेण, पेण,
Abl.
तम्हा
Gen.
तस्स, तास
तास,
Loo.
तस्सि ताहे, ताला, तइआ
तेसु, सु, तेसुं, सुं.
यद् becomes ज ( जा and in some cases जी in f), and किं becomes क ( का and sometimes की in f. ), इदं becomes इम and एतद् becomes एय or एअ. They are declined almost alike. किम् has in Abl. किणो and कीस इदम् m. has अयं in Nom. sing. as also g; in feminine it has as also इमा; in Acc. इणं, इमं in Gen. अस्स, इमस्स; in Loo. अस्सि, इमस्सि इह etc. This word also has the defeotive forms from the base as in the case of in Acc. sing. and
तेणे. ते, ता,
afé etc.
तेहिं eto.
of, 911.
तेसिं.

Page #707

NOTES: III 56-137
687
"
plu, Inst. sing. and plu.; eg., णं, णे णेण णेहिं. इदम्, तद् and have in their Gen. sing. 87-89. Declension of
and in Gen. plu.. f.
.
The base is er for all the three genders. Nom. sing. has erg in all genders and Loc. sing. masculine has अयम्मि, इयम्मि and अमुम्मि. The rest is a regular declension.
90-116. Declension of युष्मद् and अस्मद् The Sūtras give all the forms in due order of cases and numbers.
117-123. Declension of numerals. g in its forms and g, is, as numeral, declined in the singular, while the remaining in the plural only. f becomes or à and we have Nom, and Acc. a, a,; Inst. f, af; Abl. दोहिंतो, वेहिंतो; Gen. दोन्हं, वेण्हं; Loc. दोसु, वेसु. त्रि has as the base; and we have तिण्णि, तीहिं, तीहिंतो, तिन्हं and तीसु. चतुर् has चत्तारो, चउरो and चत्तारि in Nom. and Acc. चऊहि, चऊहिंतो, चउन्हं and in the remainiug. It is to be noted that fa, and ag have got the same forms for all genders. All numerals are to be declined similarly, the Gen. plu. termination being or .
124. The rest of the declension of words is like that of.words ending in . The commentary gives numerous illustrations how this and is to be applied to parti
cular cases.
125-129. These Sutras speak of the miscellaneous exceptions to previous rules on declension.
130.. In Prakrit there is no dual number. Prakrit uses the plural number where dual is used in Sk.
on
131-137. These Satras speak of the rules Syntax. The Dative is replaced by the Genitive, though occasionally Dative sing. is used. Genitive is the most general case in Prakrit. Loc. may be used in place of Acc. and Inst. and Inst. in place of Abl.
42 [ कुमारपालचरित ]

Page #708

608
APPENDIX
138-182. This group of rules treats of Conjugation of Verbs.
138. क्यङ् and क्य ङ्क्ष are the two terminations which make denominatives, i. e., verbs from nouns. In Sk., is retained but in Prakrit this J is dropped.' FATHI is a kind of kettle drum from which we have the denominative THदमाइ or दमदमाअइ.
139-145. These Sūtras give the scheme of terminations of the Present tense. It is to be noted that the consonant ending roots in Sk. take 34 and thus become 34 ending in Prakrít. There is no distinction of the CREÀ 1€ and strate as also of the ten tots as in Sk. The sending base changes its 37 to 5 optionally before the terminations of the Present, Imperative and Optative. There are only three tenses, Present, Past and Future, and three moods, Imperative, Optative and Conditional, called respectively adalar, tar and stiacerdi; and qua, H and Fisiatier. The Present serves the purpose of all the tenses, Optative of all tenses and moods. In literature however the forms of finite verbs are rarely used, the past passive participle with the auxiliary verb serving their purpose.
THE PRESENT TENSE 1 st person .
, , A." 2nd person
Tì, a ca, 6. 3rd person
, T FT, a, st. Of these terminations è is added to verbs ending in 37 only. (1) Before fH the ending 37 of the root is optionally changed to 31. (2) Before 1, 9, # the ending 37 of the root is optionally changed to 31 and 5. (3) The ending 37 of the root is optionally changed to g before all terminations. Thus from # we have in the 1st person, EAIA GATH, Cal and even i see III. 141 ) and so on.

Page #709

NOTES: III 138-161
659
146-148. Conjugation of the auxiliary verb er, to be, in the Present.
1st.
2nd.
3rd.
fte, enfer
fa, enfer
enfeer
म्हो, म्ह, अस्थि
अस्थि
erfer
In fact the root is in a way defective, there being no forms for the 2nd and 3rd person plural. the purpose irrespective of person or number.
serves
149-153. The Causal forms. The normal terminations to make the causal form from the primitive base are अ, ए, आव and आवे; eg, दरिसइ, कारेइ, करावs and करावेइ, (कारावेइ also, see III. 163) अवि is the termination of the Causal if the first vowel of the root is a long vowel,e.g.,विअं from शोषितम्, तोसार्वअं for तोषितम्. The Causal termination is either dropped or changed to a before the termination() of the past passive participle and terminations of the passive (see III. 160 below ); e. g., Rei, कराविअं, कारिजइ, कराविज्जइ.
156. Before sive participle, the 6. g., हसिअं, पढिअं etc.
157. Before
(a), the termination of the past pasending er of the root is changed to;
(of the Absolutive, (of the Infinitive), (of the Potential passive participle) and terminations of the Future, the ending of the root is changed to इ as well as ए; eg, हसिऊण, हसेऊण etc.
159. and I are really speaking terminations of the Optative; they are however generalised (see III. 177 below) and used to denote, Persent, Future and Imperative. They serve all persons and all numbers. Before them the ending of the root is changed to g.
160-161. These two Sutras speak of the passive forms. dai etc.,-See IV. 241 and the following Satras. The of the passive is changed to r and ; e.g.,

Page #710

660
APPENDIX gehiens, ERSTE. From Et and age we get respectively ate and qe as passive bases.
.
THE PAST TENSE 162-164. Roots ending in vowels like & G1 etc. have , gist as terminations of the Past tense, and roots ending in consonants like a have gist for the same tense. These terminations seem to be those of the 3rd person sing., though the rule does not specifically mention it. In literature we get for the 3rd person plu. इंसु and अंसु, e. g., गञ्छिसु and गच्छंसु and also अब्बवी etc. from' Sk. In the case of 3ty we have me and Prelet for all : persons and numbers. The use of the Past tense is very limited.
THE OPTATIVE 165. The Optative base is formed by adding after which the terminations of the Present tense are added. We can thus have होजइ, होज्जेइ and होज्जा etc. . .
THE FUTURE. 106-172. The terminationsof the Future tense are:1st. Fi, FALA, ETA, ICIA FIAT, EIA, REHFTIA,ETA, PEA,
FITŲ, Tiy, fes, ferit, fecer. 2nd. Rit, igen
PERII, IEE. 3rd. Res, fog
pelaa, paa, itat E. g., EIERİ, Tienei etc.
170. The roots and i have in addition #18 and are in the 1st person sing. of the Future.
171-172. The ten roots etc. have the corresponding ten substitutes for Future 1st sing.; e.g., hasi etc. To Hira etc. we can add the terminations of the Future and have सोच्छिमि, सोच्छिहिमि, सोच्छिस्सामि, सोच्छिहामि, सोच्छिस्सं and सोच्छं and so forth.

Page #711

NOTES: III 162-180
THE IMPERATIVE.
173-176. Prakrit grammarians make hardly any distinction between Imperative, Potential, Optative and Conditional. The proper terminations of the Imperative however are the following:
661
1st
मो
2nd
ह
3rd
न्तु
We thus got हसामु, हसमु, हसिमु, हसेमु etc. The terminations of the 2nd person are dropped after bases ending in अ.
मु
•, सु, इज्जसु, इज्जहि, इज्जे, हि
उ
177. ज and ज्जा for all persons and numbers are, according to this Satra, the terminations of the Present and the Future. अन्ये त्वन्यासामपीच्छन्ति, — According to some grammarians these terminations serve for all tenses and moods. So होज, होजा stand for भवति, भवेत्, भवतु, अभवत्, अभूत्, बभूव, भूयात्, भविता, भविष्यति and अभविष्यत्.
178. In the case of vowel-ending roots and are prefixed to all terminations of conjugation; e. g., होजई, होजाइ, होज्जहिइ, होजाहिइ, होज्जउ, होज्जाउ etc.
179-180. For the Conditional mood ( क्रियातिपत्ति ) .we have the same forms as for Optative in and . The present participle in and coupled with the auxiliary अस् also serves the purpose of the Conditional; o g, हरिणट्ठाणे etc.
हरिणस्थाने हरिणाङ्क यदि हरिणाधिपं न्यवेशयिष्यः ( निवेसन्तो सि ) । नासहिष्यथा एव तदा राहुपरिभवं अस्य जेतुः ( lit. जयतः)॥
"O moon, ( हरिणाङ्क ), had you placed lion ( हरिणाधिप ) ( on your body ) in place of the deer, you would not have suffered defeat from the eclipsing planet ( राहु ) से जिअन्तस्स presents a difficulty, राहु is called सैंहिकेय, the son of सिंहिका and might have been frightened by the lion on the disc of the moon if the moon had been सिंहाङ्क.

Page #712

662
APPENDIX
PRESENT PARTICIPLES ____181-182. शतृ and शानच are the terminations of the Present participle in Sk.; they become and for in Prakrit. For the feminine form, we add , and hoff (also ATT ); e. g., a, , Ehaf.
SYNOPSIS OF THE THIRD PADA 1- 57. Declension of Nouns and Adjectives: 584124. Declension of Pronouns. 125-130. Miscellaneous rules about Declension. 131–137. Syntax. 138—182. Conjugation.
-X
IV
The fourth Pāda treats, from Sūtra 1 to 259, of the various so-called substitutes for Sanskrit roots in Prakrit. This section of calcets is not arranged on any systematic plan, but gives roots and their substitutes at random.Some of these substitutes are pure dan roots while others can be traced to Sk. by applying rules in I and II. Sir George Grierson, in his monograph on the “Prakrit Dhātvādeśas" ( Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, Vol. VIII: No. 2, 1924 ) says that Prakrit roots may be looked upon as falling into four classes, viz, :--"(1) Those which are identical with the corresponding Sankrit roots; such a root is a which is identical in both languages. (2) Those which are regularly derived, according to the ordinary phonetic rules, from the corresponding Sanskrit forms. Thus under the phonetic rule that Sanskrit medial 3 becomes Prakrits, the Sanskrit root is becomes is in Prakrit. Such a root cannot be called an BIT, substitute, as there is no substitution, but only development. (3) Those which cannot be connected with

Page #713

663
NOTES: IV 181-260
any corresponding Sanskrit roots by any admitted phonefic rule. Thus, an आदेश for the Sanskrit root चलु is चल with the doubled, so that the Sanskrit may be represented by चल्लइ as well as by चलइ. These are all true आदशाs, and a great number of them are borrowed देश्यशब्दs and cannot be referred to Sanskrit at all. (4) Those which are regularly derived from Sanskrit roots, but which have changed their meaning, and which are therefore, by Prakrit grammarians equated with and substituted for some other Sanskrit root which has a meaning more nearly akin to the acquired meaning of the Prakrit word. Being substitutes they are also आदेशs." In my opinion words change their meaning pretty often leaving a history behind them and therefore those Prakrit roots which can show even a remote relation in form to Sankrit roots should not be called as but only those that cannot show such similarity.
From Sutra 260 to end of the Pada H. treats of five Prakrit dialects, viz., शौरसेनी, मागधी, पैशाची, चूलिकापैशाची and अपभ्रंश. All these dialects are based on the principal Prakrit, i. e., . H. therefore treats them only in their deviations from the principal Prakrit.Of these and I have some common features, e. g., the change of a to द. पैशाची and चूलिकापैशाची are closely related and the latter seems to be merely a sub-dialect or patois of the former.
260-286. These Sutras discribe the characteristics of
शौरसेनी.
260. The change of a to is the chief characteristic of this dialect. Non-initial, non-conjunct is changed to according to this rule. There are a few instances in which त in the conjunct is changed to द; 8., सउन्दला, महन्द,

Page #714

664
APPENDIX area and 37€5T. An initial a is also optionally changed to in 197.
263-265. These three rules speak of the declensional peculiarities of the dialect. Words ending in 1 in Sanskrit optionally get आ in Voc. sing. as also अनुस्वार; t. g., कञ्चुइआ for 8571, LIESTI for GIEI; T for 1977, lakini for falta वर्मन्. Of these instances कञ्चुइआ and सुहिआ may be explained as vocative forms of words ending in I with the addition of a # termination, while in the other instances the final a is changed into BFTIT; the same may be said of 1797 ( present participle ) and Hat, but in these cases .' the Stageait is found in Nom. sing. also.
266, f is optionally changed to sy, the other alternative being ज as in माहाराष्ट्री.
267. The change of a to a forms one of the characteritios of the dialect.
271. In the nice dialect Fear of the Absolutive is changed to इय or दूण; thus we have भविय and भोंदूण from भू. TTT, niequ from 98, as also the usual forms #AII, ni etc.
272. Roots * and TĄ have #get and Tger as additional forms of the Absolutive.
273-275. These three rules speak of the conjugational peculiarities of the pricaali dialect. Of these the first two refer to the 3rd per. sing. termination at and a which are changed to f@ anda. The third rule lays down that the Future tense in शौरसेनी will show स्सि and not हि, स्स or ह of HIEITIET. Thus we have waitaie, efter etc.
276. आदो and आदु are Ablative sing. terminations for the base ending in 37.
277-285. These Sūtras give the indeclinables and particles peculiar to शौरसेनी.
286. This Sūtra means that the base of authat is H167Tigt or the principal Prakrit, and only deviatins from it

Page #715

NOTES : IV 263-287
665 are mentioned here from 260 to 285. In brief the special characteristics of size ait are :
(a) The change of a in Sanskrit words to 7, and of 7, to g. (See Sūtras 260-262; 273-274, 276 and 267 - 268 ).
(b) The change of f to s4 and retention of 7 in the root :( See 266; 269 ).
(0) Some peculiar forms of declension of words ending in consonants. (See 263-265 ).
(d) Forms of the Absolutive in ge and cut in addition to त्ता, and कडुअ and गडुअ from the roots कृ and गम्. ( See 271-272 ):
(e) The future tense with fee instead of R, FH or E. ( See 275 ).
(f) A few additional particles such as, atid, ai, a, OI, BIHIUTE, ETT, trng and ziet. (See 277-285 ).
287-302. These Sūtras. describe the characteristics of ATTEN. This dialect rotains all the characteristics of
TITAA which is as it were the base of this dialect. .: 287. The Nom. sing. form of masculine words ending in अ is obtained in मागधी by changing this a to ए; e.g., एशे, for एषः, मेशे for मेषः etc. यदपि etc. There is an old saying "ITTHGATE raad 69 H, The old Sūtras of the sacred canon of the Jains are written in the dialect called
Artefi.” Now H.. asks : What is that dialect ? Is it related to atteft? and replies that that dialect is obtained by the application of this rule and not the next rule. The meaning is that in STEHITTf Nom. sing. of words ending in er ends in g as in potent, but I and H are not changed to s . and 7 as is required by the next rule, nor any other phonetic change peculiar to मागधी. Thus in अर्धमागधी we have put for $, À AIRÀ for JET: and not ad, at तालिशे etc.

Page #716

666
APPENDIX
288. and are respectively changed to
and in A. This also is one of the principal rules of this dialect. शालशे stands for सारसः and पुलिशे for पुरुषः .
लहशवश etc.;
. रभस-वश- नम्र सुर-शिरो- विगलित-मन्दार-राजितांघ्रियुगः । वीरजिनः प्रक्षालयतु मम सकलमवद्यजम्बालम् ॥
"May, the Conqueror, wash away all dirt () of sinful deeds,-the Conqueror, whose pair of feet are decked by मन्दार flowers dropped down ( विगलित ) from heads of gods bent (before him) in haste and reverence." This verse illustrates all the characteristics of the dialect, namely, the ch;6nge of र, स, त, ज, and द्य to ल, स, द, य, घ्यः and Nom. sing. in .
289-298. These Sutras describe the changes that conjuncts undergo in . From these rules it will be seen that the operation of the process of assimilation is partially suspended in मागधी. Thus we can have in मागधी conjuncts like स्ख, स्प, स्न, स्ट, स्त, श्व, स्क and y which are not found in other Prakrit dialects. It may be remarked here that the passages found in dramas in classical Sanskrit do not always show the dialect in accordance with these rules probably because copyists are responsible for their corruption.
292. ज, द्य and य become य in मागधी. In माहाराष्ट्री य is changed to, but in this dialect it is not. Initial also is changed to य; ०.g, यणवदे for जनपद; यधाशलूवं is यथास्वरूपम् and याणवत्त is यानपात्र, a boat.
295. Non-initial 296. Non-initial
जिह्वामूलीय.
is changed to; e. g., for . is substituted by, i. e. by
299-300. The Gen. sing. termination for words ending in अ is आह and the plural आहँ in मागधी; eg., एलिशाह for ईदृशस्य, शोणिदाह for शोणितस्य; शय्यणाहँ for सज्जनानाम् etc. The usual forms in Prakrit are also found; e. g., भीमशेणस्स, नलिन्दाणं for नरेन्द्राणाम् etc.

Page #717

NOTES : IV 288-309
667
: 301. अहं and वयं are substituted by हगे in मागधी. * 302. In other particulars the left dialect follows the rules of start. Thus following are the special characteristics Arifi:
( a ) , # and 5 are respectively changed to , T and ; and is not changed to .
(b) A conjunct of which # or is a member retains # (i. e. in conjuncts # is not changed to T; e. g. HATTUTE and not fHRIUT.)
(०) and d are changed to स्ट; स्थ and र्थ to स्त; द्य to य्य; न्य, ण्य, ज्ञ and ञ to म; च्छ to श्व; क्ष to ४ क ( to स्क in w and 31797)
(d) fag is changed to fay.
(2) In the case of nouns ending in 37, the Nom. sing. ends in T; Gen. sing. in se or f; and Gen. pulral in se or .'
(f) हगे is substituted for अहं and वयम्.
303-324. These Sūtras describe the characteristics of dati,
303. 7 in otrafi is changed to 551; e. g., 95511 for 950. etc. .. 304. T in the declensional forms of fish is changed optionally to id; e. g., tifsit, tilasit for it and tig:.
305. - and oy are changed to 551; e. g., 555141, पुनकम्मो for कन्यका, पुण्यकर्मा. .:. 306. In asia, is changed to a; it means there cannot be of in daai, or in other words, I. 228 and 229 are not applicable to पैशाची.
307. In denar, a is not dropped nor changed to as in STITÀ; on the contrary is changed to a. Thus we have Acta for ATA; That for HCT.
308. In get, is changed to m.
309. 7 and are changed to in dem eft as in other Prakrits. The necessity for this rule arises because in

Page #718

668
APPENDIX"*
IV.324 it is said that Sūtras from I. 177 to 1.265 are not . applicable to deteft; these rules include 1.260 (3791: #:) and so ordinarily it would not be applicable to getreft; now that a separate p is given in this section, and would be changed to in this dialect.
___310. य in हृदय is changed to प. किं पि etc.,-किमपि किमपि हृदयेऽर्थ चिन्तयन्ती.
311. I is changed into g in this dialect. $9748 for .. कुटुम्बकम् .
312-313. क्त्वा of the Absolutive is changed to तून as in raga; when this Fal is changed to get it is changed to .. ढून and त्थून as in नळून and नत्थून for नद्धा from नद् and तळून .. and treat for egal.
314. f, F and E in some places are changed to fee, · fa and . Really speaking these conjuncts admit the insertion of a vowel ( 5 or 37 ) as in FHRI.
315. RT of the passive voice is changed to Cu; 0. g., गिय्यते or गीयते.
317. Ein words Jiezt etc., is changed to a; e. g., maal, acei etc.
318-19. As a is retained in ORTIZ, the 3rd person sing. terminations fa and à remain unchanged. The Rai dialect adds a and à after roots ending in 37 whether the root is TICHÀYICT or TTECT..
323. The Future in Qatia has in palce of feet of शौरसेनी. Really speaking पैशाची does not retain the proper forms of the Future but serves its propose by the Optative. å taget etc.—ai Egal faradi TIFT -1 TOT Hiacula (or aa).
321. The Ablative sing. termination of words ending in अ is आतो and आतु as त is substituted for द in पैशाची: gaat for ca.
322. The Inst. sing. of ag and F# is dat in the Masculine gender and नाए in the feminine gender. पातम्गकुसुम

Page #719

NOTES : IV 310-326
669 is पादाप्रकुसुम or प्रत्यग्रकुसुम, the second seems to yield better sense.
323. piasi etc.—ERİ BEE HETUR EFET.
324. In azalt, rules beginning with I. 177 and ending with I. 265 are not applicable. These rules prescribe the dropping of certain consonants and changes in others. The principal characteristics of this dialéct may be summarised as under:
(a) Consonants as a general rule are not dropped, they remain as in Sanskrit. .
द is changed to त; ण toन; ल to ळ; श and ष to स.. (c) Of conjuncts T, - and on are changed to 551; in 1977 to fag. . (d) य in हृदय is changed to प; टु to तु; in यादृश etc.to ति.
(e) क्त्वा of the Absolutive is changed to तून, but ट्वा toga and .
(f) The passive form is indicated by 354.
(g) The Future form is indicated by you of the Optative.
. (h) The Ablative sing. of words ending in 37 has sniai and eng as terminations.
1.325-328. These sūtras describe the characteristics of gj@1619 at which in reality is a sub-dialect of diefit; the only additional rules are : (a) the third and fourth letters of a class are substituted by first and second; and (b) is -optionally changed to ल; e. g., नकर for नगर and मेख for मेघ. 326. 99764 etc.
प्रणमत प्रणय-प्रकुपित-गौरी-चरणाप्र-लम-प्रतिबिम्बम् । दशसु नखदर्पणेषु एकादश-तनु-धरं रुद्रम् ॥ नृत्यतश्च लीलापादोत्क्षेपण कम्पिता बसुधा ।
उच्छलन्ति समुद्राः शैला निपतन्ति तं हरं नमत ॥ “Salute god se who assumes the eleventh formwhen, ( kneeling), his figure is reflected in ten mirrorlike nails of the feet of nit, angry in love."." While

Page #720

APPENDIX
dancing, the earth shakes by the graceful tossing of his ( रुद्र's) feet ; oceans rise up and the mountains fall ; bow down to that हर ( god शिव ).
670
329-446. These Sūtras describe the characteristics of अपभ्रंश, which is the predecessor of modern Indian vernaculars, such as मराठी, गुजराथी, हिंदी, बंगाली etc.
29. In अपभ्रंश one vowel may be substituted for another vowel. कच्चु and काश्च stand for कंचित्; वेण and वीण - for वेणी; बाह, बाहा, बाहु for बाहु; पट्टि, पिट्ठि, पुट्ठि for पृष्ठ; तणु, तिणु, शृणु for तृण; सुकिदु, सुकिउ, सुकृदु for सुकृतम् ; किन्नउ, किलिन्नउ for क्लिन ; लिह, लीह, लेह for लेखा; and गउरी, गोरी for गौरी . The . word : indicates that even where a specific rule is given, the Prakrit and forms may be used.
330. The ending vowel of words is shortened or longthened before declensional terminations in अपभ्रंश. To illustrate the process of lengthening and shortening we have the following illustration : -- ढोल्ला etc. in Nom.
( 1 ) विट: श्यामलः धन्या चम्पकवर्णा ।
इव सुवर्णरेखा कषपट्टके दत्ता ॥
“ The man has a dark complexion, and the fair one ( धन्या प्रिया ) has the complexion of & चंम्पर्क flower ; she seems to be a streak of gold on the (black) touch-stone. " Here and m. have their ending vowel lengthened, and धण and सुवणरेह f. have their long vowel shortened. ढोल is rendered by commentators either as विट or नायक. धण is Sk. धन्या; the Com. says :-- प्रियायाः धण आदेशः णाइ or णाइँ in the sense of इव; see IV. 444 In Vocative we have ढोला मँइ etc.
=
( 2 ) विट मया त्वं वारितः मा कुरु दीर्घ मानम् ।
निद्रया गमिष्यति रात्रिः शीघ्रं ( दडवड ) भवति विभातम् ॥
• " Man ( Friend ), I warned you not to be proud (not to hold out) for long; for, the night would pass away in sleep, and it will dawn quickly." Here is Voc.

Page #721

NOTES : IV 329-332
671
with the long ending vowel; दीहा Acc. For रत्तडी see IV. 481. दडवड is a देशी word meaning शीघ्रम्. Cf. झटपट in Marathi.
In the feminine gender we have :--- (3) पुत्रि (मिट्टीए ) मया भणिता त्वं मा कुरु वक्रो दृष्टिम् । . पुत्रि सकर्णा भल्लियथा मारयति हृदये प्रनिष्टा ॥
"O girl, I told you : do not send side-glances (941 दृष्टि ); for (these glances ), entering into the heart ( of others ), kill them as a spear with sharp and curved edge does." For बिट्टी compare बेटी, बेटा in Marathi, Hindi. ___ In Nom. plural we have :-- (4) एते ते अश्वाः (घोडा ) एषा स्थली एते ते निशिताः खड्गाः । .
अत्र मनुष्यत्वं (पौरुषं) ज्ञायते यः नापि वल्गां वालयति ॥ " Here are the horses ; here is the battle-field ; here are the sharp swords; manliness or valour is tested here when one does not turn the reins ( 'of horses ) buck ( but still fights on the field )." Here Fiat has its final vowel lengthened in Nom. plu. .
331. In अपभ्रंश the ending अ of a word becomes उ before Nom. and Acc: sing. terminations ( सि and अम् ). (1.) दशमुखः भुवनभयंकरः तोषितशंकरः निर्गतः रथवरे (or रथोपरि) आरूढः।
चतुमुखं षण्मुखं ध्यात्वा एकस्मिन् लगित्वा इव देवेन घटितः ॥
“The ten-faced demon, terrible to the world, got into his excellent chariot after having propitiated godशंकर; he was fashoned by deities as if by thinking of god 'Brahma ( who has four faces ) and कार्तिकेय ( who has six) and by putting both these deities into one; ( staur thus gets his ten faces )." Here we have दहमुहु, भयंकरु, संकरु, निग्गउ etc. in Nom. sing. and चउमुहु and छंमुहु in Acc. sing. with the उ ending..
332. In अपभ्रंश the masculine nouns ending in अ change their 37 to 311 optionally; ... (1) अगलितस्नेहनिर्वृत्तानां योजनलक्षमपि जायताम् ।
वर्षशतेनापि यः मिलति सखि सीख्यानां स स्थानम् ॥

Page #722

672
APPENDIX
"Let there be (a distance of) a lac of yojanas between those that stand separated but do not lose their affection ( artesaas ); for, O friend, he is the source ( store ) of joy who meets ( with unchanged affection ] once in hundred years." Here we have and in Nom. sing. with it ending. In the neuter gender however we shall have Gending only. :. (2) 37: BTT a Aladi Aia ( Efes ) FETTO SPET: 91A: 1 :
: प्रियस्य पश्यन्त्याः मुखकमलं एवं सुरतं समाप्तम् ॥
"My body ( limbs ) did not come in contact with his; my lip did not touch his; friend, our love-sport came to an end when I was only looking at the lotus-like face : of my lover.” Here we have stu in neuter Nom. sing. and in Acc. sing; we cannot have it here. fqət is Gen. sing. See IV. 345. For geas see IV. 420.
333. In 1985T the ending st becomes. T in the Instrumental sing.
(1) HA TAT: fqqet: grada saat i
तान् गणयन्त्याः (मम ) अङ्गुल्यः जर्जरिताः नखेन । "My fingers are shattered (wounded) by nails while I was ( engaged in ) counting the days that were given to me by my lover when he started on journey )." Here we have दइए (दइएं ) and नहेण as Inst. sing. forms. ताण though Gen. plu. in form has the sense of Acc. according to Sanskrit idiom.
334. In 8983 the ending 3 becomes & and g in Loc. sing. i (1) Art: 9h al applat alergia ( 5 ) Trai
स्वामी सुभृत्यमपि परिहरति संमानयति खलान् ॥ “The ocean keeps grass on its surface and puts the gems at the bottom; the master despises the good servant but honours the wicked." We have here in ora in the Loc. sing.

Page #723

NOTES : IV 333-341 336. In अपभ्रंश the ending अ of words is optionally changed to ए before भिस; (1) गुणैः न संपत् कीर्तिः परं (जनाः ) फलानि लिखितानि भुञ्जन्ति ।
केसरी कपर्दिकामपि (बोड्डिअ) न लभते गजाः लक्षैः गृह्यन्ते ॥ " By virtues (one can get) only fame but not wealth; people get fruit which is written ( on their forehead by destiny ); a lion is not worth even a cowrie but elephants cost lacs." Here we get गुणहिं and लक्खेहिं to illustrate the rule.
. 386. In अपभ्रंश the Ablative sing. termination of words ending in अ is हे or हु... (1) वृक्षात् गृह्णाति फलानि जनः कटुपल्लवान् वर्जयति ।
तथापि महाद्रुमः सुजन इव तान् उत्सङ्गे धरति॥ “ People take fruit from a tree but neglect the bitter leaves; and yet the great tree, like a noble man, places them on its lap." Here we have वच्छहे or वच्छहु.
337. In अपभ्रंश, the Ablative plural termination of '. words ending in अ is हूं.'
(1) दूरोड्डाणेन पतितः खलः आत्मानं जनं (च) मारयति । _
यथा गिरिशृङ्गेभ्यः पतिता शिला अन्यदपि चूर्णीकरोति ॥ “À wicked man, by taking a long jump, kills him. ___self as well as others; a stone fallen from the mountain
top powders others along with itself." गिरिसिंगहुं is Abla
tive plural. ... 338.. The Gen. sing. terminations of words ending in अ are सु, हो, स्सु. (1) यः गुणान् गोपयति आत्मीयान् प्रकटान् करोति परस्य ।
तस्य अहं कलियुगे दुर्लभस्य बलिं करोमि सुजनस्य ॥ " I offer my homage to the noble man, rare in this Kali-age, who conceals his own virtues and manifests those of others." We get here परस्सु, तसु, दुल्लहहो as Gen. sing. forms.
43 [कुमारपालचरित]

Page #724

674
APPENDIX . 339. The Gen. plural termination of words ending in अ is हुं. (1) तृणानां तृतीया भङ्गी नापि ( =नैव ); तानि अवटतटे वसन्ति ।
अथ जनः लगित्वा उत्तरति अथ सह स्वयं मजन्ति ॥ “There is no third course possible for grass; it grows on the slopes of a ditch; men either cross (the ditch ) by holding it or the grass sinks along with them.” The commentator adds: अन्योऽपि यः प्रकारद्वयं कर्तुकामो भवति स विषमस्थाने वसति । प्रकारद्वयं किम् । म्रियते वा शत्रून् जयति वेति भावार्थः.Here we have तणहं as Gen, Plu. सई stands for स्वयं, i.e. आत्मना सह.
340. The Gen. Plu. termination of words ending in इ and उ, is हु as also हं. .. (1) देवः घटयति वने तरुणां शकुनीनां ( कृते) पक्कफलानि ।
तद् वरं सौख्यं प्रविष्टानि नापि कर्णयोः खलवचनानि ॥ “God has created ripe fruits on trees in the forest for birds; it is better to have that pleasure, but not to have words of the wicked falling on our ears." Here तरुडं and सउणिहं are the Gen. plu. forms. सो वरि सुक्खु-Here the word सौख्य, in.,is used in the mas. gender; see IV.445 and hence agrees with सो. हुं can also be used for the Loc. plural.
(2) धवलः खिद्यति ( विसूरइ) स्वामिनः गुरुं भारं प्रेक्ष्य। .
अहं किं न युक्तः द्वयोर्दिशोः खण्डे द्वे कृत्वा ॥ " The white ( bull) sinks ( feels pained ) on seeing a very heavy load of his master, (and says to itself): "why am I not yoked at two ends of the yoke having done mo into two pieces ?” We have here ce in the Loc. plural. पिक्खेवि and करेवि are Absolutive forms from ईक्ष with प्र and कृ. See IV. 440.
341. Words ending in s and उ, take हे, हुँ and हि respectively as the terminations of Abl. sing. and plu. and Loc. sing.
(1) गिरेः शिलातलं तरोः फलं गृह्यते निःसामान्यम्।
गृहं मुक्त्वा मनुष्याणां तथापि न रोचते अरण्यम् ॥

Page #725

NOTES : IV 339-343
676
"Any body can get without any distinction a slab of stone from the mountain ( to lie ) and fruit from tree ( to eat ); and still men do not like the forest when they leave home." Here we have गिरिहे and तरुहे as Abl. sing. forms. नसावन्नु is निःसामान्यम् ; the commentator takes it to be सर्वः but in that case we have to interpret घेप्पइ as गृह्णाति; the commentator does not seem to be correct, and we should interpret घेप्पइ as गृह्यते.
(2) तरुभ्यः अपि वल्कलं फलं मुनयः अपि परिधानं अशनं लभन्ते ।
• स्वामिभ्यः इयत् अधिकं (अग्गलु) आदरं भृत्याः गृह्णन्ति ॥ “Even ascetics get barks from trees to wear and fruits to eat; the servants get from their masters only courtesy (or have to show courtesy or respect to their masters) over and above these (clothing and food)." Here we have तरुईं and सामिहुँ as Abl. plu. अग्गललं from अग्र+ल+क. Compare erat in Marathi.
The Loc. sing. termination is fe:
(3) अथ विरलप्रभावः एव कलौ धर्मः । . . "Indeed piety has very little power left in this Kaliagė.” Here we have a fesie as Loc. sing.
342. ए, the Inst. sing. termination of words ending in अ, gets ण and अनुस्वार; we have thus दइएं from दयित and पवसन्तेण from पवसन्त ( Pres. parts from प्र + वस् ). See IV. 388.1. ___ 343. The Instrumental sing. of words ending in इ and-उ is एं as well as ण and अनुस्वार; . (1) अग्निना उष्णं भवति जगत् वातेन शीतलं तथा। . .
. यः पुनः अमिना शीतलः तस्य उष्णत्वं कथम् ॥ "The world feels warm by fire and cold by wind; how can heat affect him ( the ascetic ) who feels cold by the side of fire?" Here we have अग्गिएं, वाएं, ending in एं and अग्गिं ending in अनुस्वार.
(2) विप्रियकारकः यद्यपि प्रियः तदपि तं आनय अद्य ।
अग्निना दग्धं यद्यपि गृहं तदपि तेन अमिना कार्यम् ॥

Page #726

616
APPENDIX « Bring me ( back ) my lover to day though he has given me offence; for, one has to do with fire even though it has burnt one's house." Here we have अग्गिण in ण; तें in Q and अग्गिं in अनुस्वार.
344. In अपभ्रंश the Nom. and Acc. terminations, both sing. and plu., are (generally ) dropped. For एइ ति घोडा See 330. 4. . (1) यथा यथा वक्रिमाणं लोचनयोः नितरां श्यामला शिक्षते।
तथा तथा मन्मथः निजकशरान् खरप्रस्तरे तीक्ष्णयति ॥ " The more does the darkish (young woman=श्यामला) learn the crookedness (side glances ) of the - eyes, the more does the god of love sharpen his arrows on a sharp ( hard ) stone." Here we have वंकिम in Acc. sing., सामलि in Nom. sing. and: निअयसर in Acc. plu. .
345. The Gen. terminations are often dropped in अपभ्रंश. (1) संगरशतेषु यो वर्ण्यते पश्य अस्माकं कान्तम् ।
अतिमत्तानां त्यक्ताङ्कुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तम् ॥ “ Behold my lover who is mentioned in hundreds of battles ( as ) breaking open temples of elephants who are excessively maddened and ungovernable by goads." Here गय stands for गजानाम्..
346. In Voc. plural हो is added to nouns in अपभ्रंश. हे तरुणाः, हे तरुण्यः (च) ज्ञातं मया आत्मनः घातं मा कुरुत. “Ye, young men and women, I have got the ( true) knowledge: do not ruin yourselves.”
347. भिस् and सु are substituted by हिं in अपभ्रंश;. For गुणहिं न संपय see 835. 1.
__ भागीरथी यथा भारते त्रिषु मार्गेषु प्रवर्तते ॥ “ As the Ganges in this land of wa proceeds in three ways (streams)." मग्गेहिं तिहिं is Loc. plu.
848. Nom. and Acc. plu. terminations of feminine words (irrespective of the ending vowel ) are 3 and sit.

Page #727

NOTES : IV 344-360
677
This rule is an exception to IV. 344. For अङ्गुलिउ etc. see 388.1.
सुन्दरसर्वाङ्गीः विलासिनीः प्रेक्षमाणानाम् ।
"Of (young men ) looking at lovely women having all-beautiful limbs."
349. The Inst. sing. termination of feminine words is ए.. (1) निजमुखकरैः अपि मुग्धा करं अन्धकारे प्रतिप्रेक्षते ।
शशिमण्डलचन्द्रिकया पुनः किं न दूरे पश्यति ॥ “ The fair lady sees her hand in darkness by the help of the rays of her ( moon-like ) face; why should she not see the object at a distance when she has the light of the full-moon?" Pischel reads Pet in place of in the first line which gives better sense. काई is किम् and not कथम् as the Com. takes it. We get here चान्दमए Inst. sing. जहिं etc. (2) यत्र मरकतकान्त्या संवलितम्, "where ( an object )is surrounded by the lustre of emerald.” Here we have कन्तिए as Inst. sing..
. 360. The Abl. and Gen. Sing. termination of feminine nouns is हे. . .... (1) तुच्छमध्यायाः तुच्छजल्पनशीलायाः ।
तुच्छाच्छरोमावल्याः तुच्छरागायाः तुच्छतरहासायाः । प्रियवचनमलभमानायाः तुच्छकायमन्मथानवासायाः ॥ अन्यद् यत्तुच्छं तस्याः धन्यायाः तदाख्यातुं न याति ।
आश्चर्य स्तनान्तरं मुग्धायाः येन मनो वर्त्मनि न माति ॥ .... " It is impossible to mention what is small ( तुच्छ)
or atomic of that fair lady who has slender waist, who talks little, who has a small and pretty line of hair (on her belly), who shows but little affection and very faint smile, who has got her form slender as she did not hear any news of her lover; and wonder, the space between her breasts is so small that even) mind or spirit (that is atomic) is not contained (has no room) in the way (i. e., the space between her breasts). The Com.

Page #728

678
APPENDIX
takes Teaty as Vocative, meaning the lover who shows but scant courtesy to his sweet-heart. Aeft or af is a particle expressing sense of surprise; for even the mind which is atomic in size has no room between her breasts. fara means Hia; see IV. 421. Here all words in are Gen. sing. forms. (2) F98724A: ETİ BAHIZI ait: q29121 (=qzlage ) #1 muni Ha 11: BITCAIO aparit:, giat fach
. “What kindness can those breasts have or others when they burst out (come out by. bursting ) her own heart; O young men, keep yourself away from the young woman (ata); (for) her breasts have now become full (fach ), heart-rending." As the author takes arose as Ablative sing, I am forced to construe the verse as above against the Com. The word egy is used in a double sense, heart and breast..
351. The Abl. and Gen. plu. termination of feminine nouns is g. (1) Hai (=819) N TanTA: TA 2777212: $17: I.
अलजिष्यत् वयस्याभ्यः यदि भग्नः गृहं ऐष्यत् ॥ " It was well, O sister, that my husband was killed (in battle); he would have been put to shame in the presence of my friends if he had returned home defeated.” ET, compare भले Marathi, भला Hindi; for महारा and हमारा, compare हमारा Hindi. लजिज्जन्तु and एन्तु are the present participles used as conditional. See III. 180. piftste is either Abl. or Gen. Plural.
352. The Loc. sing. of faminine nouns takes it as termination.
(1) 17h JET: ITT ET: HENTI .
. अर्धानि वलयानि मह्यां गतानि अर्धानि स्फुटितानि तटिति ॥ “As the lover was all of a sudden sighted by a lady who was driving away the ( crowing ) crows, half of her bracelets dropped down on the earth and the (rest) half

Page #729

NOTES : IV 351-354
679 cracked with a noise,” There is a common belief that the crowing of a crow indicates the coming of a guest. The lady on hearing this sound of the crow did not see her lover returning and was probably disappointed and wanted to frighten the crow. While doing so she saw her lover suddenly. The result is that from her emaciated hand dropped down some bangles before the husband was sighted, but after he was seen the lady became fat with joy and so the rest of the bangles cracked. There is an teith in the description. Here is Loc. sing.
353. The Nom. and Acc. plu, of nouns in the neuter gender take as the termination. (1) 46Ta utcall slags of TVETI #jafari
असुलभं एष्टुं येषां निर्बन्धः (भलि) ते नापि (=नैव ) दूरं गणयन्ति ।
* Swarms of bees leave the lotuses and desire ( to go to ) the temples of elephants; those that insist on (aim at) getting what is difficult, do not mind the distance." 64€, pese and office are Nom. and Acc. plu. forms, · 354, Before the Nom. and Acc. sing. terminations
the 3 (#) of words in neuter gender is changed to J; ..0. g., goes for geest, His for 1413, Targ for snø, etc.
.. (1) ega asta am ati senti RETI : . Jatitefa afteSET TATT gitara: 12FT II
"On seeing his own army routed and the enemy's army spreading, the sword in the hand of my lover flashes like the crescent moon.”
We may here take a resume of the declension of nouns in 344* according to H. :
MASCULINE NOUNS ENDING IN 3T. Nom. da, qar, da, da
देव, देवा Aco. 2a, gai, a
देव, देवा Inst. dana, ao (aran) (fa) qafë, qara Abl. de dag
देवई

Page #730

देव, देवहं
.
APPENDIX Gen. देव, देवसु, देवस्सु, देवहो, देवह Loc. देवे, देवि
देवहिं Voc. देव, देवा, देवु, देवो
देव, देवा, देवहो MASCULINE NOUNS ENDING IN इ. Nom. गिरि, गिरी
गिरि, गिरी Acc. गिरि, गिरी
गिरि, गिरी Inst. गिरिएं, गिरिण, गिरि
गिरिहिं Abl. गिरिहे
गिरिहुं ... Gen. गिरि, गिरिहे
गिरि, गिरिहं, गिरिहुं Loc. गिरिहि
गिरिएं Voc. गिरि, गिरी
गिरि, गिरी, गिरिहो Masculine nouns ending in 3 are deolined exactly like गिरि.
NEUTER NOUNS. Nom. Acc. कमल, कमला . कमल, कमला, कमलई, कमलाई
वारि, वारी - वारि, वारी, वारिइं, वारीइं महु, महू
महु, महू, महुई, महूई The rest like masculine words. .
Neuter nouns ending in क, e.g. तुच्छक. Nom. Acc. sing. तुच्छउं.. The rest like कमल.
FEMININE NOUNS.
. ( मुद्धा-मुग्धा) Nom.मुद्ध, मुद्धा
मुद्धाउ, मुद्धाओ Acc. मुद्ध, मुद्धा
मुद्धाउ, मुद्धाओ Inst. मुद्धए (मुद्धइ)
मुद्धहिं Abl. मुद्धहे (मुद्धहि) Gen. मुद्धहे ( मुद्धहि)
मुद्धहु Loc. मुद्धहि
मुद्धहिं Voc. मुद्ध, मुद्धा
मुद्ध, मुद्धा, मुद्धहो, मुद्धाहो Fem. words ending in इ, ई, उ, ऊ, e. g., मति, तरुणी, धेनु, वधू, are declined like मुद्धा.

Page #731

NOTES : IV 354-357
681
355. Pronouns ending in a have i as Abl. sing. ^termination, eg. जहां etc. यस्मात् भवान् आगतः, कस्मात्, तस्मात्, etc. होन्तउ is भवान्, from Pres. part. of हो ( भू ).
356. The Abl. sing. Mas of किम् has किहे.
( 1 ) यदि तस्याः त्रुटयतु स्नेहः मया सह नापि तिलतार : ( 2 ) |
तत् कस्माद् वक्राभ्यां लोचनाभ्यां दृश्ये ( अहं ) शतवारम् ॥
“ If her intense ( तिलतार, literally in which the pupil of the eye is full of love like the sesamum) love for me is lost, and then nothing is left of it, why am I looked at hundred times with side-glances ? " तहे is तस्याः and not तव as understood by the Com. जोइज्जरं is 1st sing. pass. of जोव. Compare जोवो in Gujerati.
367. Pronouns ending in अ have हिं as Loc. sing. termination.
(1) यत्र or यस्मिन् कल्प्यते शरेण शरः छिद्यते खङ्गेन खङ्गः । तस्मिन् तादृशे भटघटानिवहे कान्तः प्रकाशयति मार्गम् ॥
“ My lover shows the way ( to other warriors ) in the midst of a host where an arrow is cut (met) by an arrow and sword is cut by sword" जहिं and तहिं are Loc. sing. forms.
( 2 ) एकस्मिन् अक्ष्णि श्रावणः अन्यस्मिन् भाद्रपदः ।
माधवः ( or माघः ) महीतलस्रस्तरे गण्डस्थले शरत् । अङ्गेषु · ग्रीष्मः सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः ।
तस्याः मुग्धायाः मुखपङ्कजे आवासितः शिशिरः ॥
This verse describes the condition of a lady seperat
ed from her lover. "The month of п has settled in one eye of the fair lady, while the month of in another; on her couch the spring (as the bed was made of tender leaves ); on her cheeks the autumn; on her limbs the summer; and in the field of sesamum of सुखासिका ( sitting at ease) मार्गशीर्ष; the winter ( शिशिर ) on her lotus-like face." The meaning is that the lady is shedding tears profusely like the rain in the months of श्रावण and भाद्रपद; she got a bed of leaves as in the spring; her cheeks are

Page #732

682
APPENDIX
pale as the clouds (or 17 flower ) in the autumn; her limbs are warm as in summer; her sitting at ease is all shattered ( gone ) like the field of sesamum in the month of मार्गशीर्ष; and her face is withered like the lotus in winter. The commentary on this passage is interesting and runs thus:-अनयोरर्थः । तस्याः मुग्धाया एकस्मिन्नक्ष्णि श्रावणः अन्यस्मिन् अक्षिण भाद्रपदः। को भावः । यथा एतौ द्वौ मासौ स्राविणौ तथाक्षिद्वयमप्यश्रुजलस्रावित्वान्मासद्वयतुल्यम् । महीतलस्रस्तरे माधवो वसन्तः । पल्लवमयत्वात् । गण्डस्थले शरत् । तस्याः काशकुसुमादिना पाण्डुत्वात् । अङ्गेषु ग्रीष्मः तापबाहुल्यात् । सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः । यथा मार्गशीर्षे तिलवनानामुच्छेदः स्यात्तथा सुखावस्थानस्योच्छेदः । मुखपङ्कजे शिशिरः आवासितः । यथा शिशिरे . पङ्कजानां म्लानत्वं तथा मुखपङ्कजस्यापि । स्त्रीणां वियोगावस्यायां एतानि चिह्नानि स्युः। Here we have एक्कहिं and अन्नहिं as Loc. sing. forms : (३) हृदय स्फुट तटिति (शद्वं ) कृत्वा कालक्षेपेण किम् । . .
पश्यामि हतविधिः क्व स्थापयति त्वया विना दुःखशतानि॥ “O heart, burst with noise; why delay ? I shall see at what place (other than thyself) would the ill luck keep these hundreds of miseries ( that thou art experiencing at present.)". We get here कहिं as Loc. sing.
368. The pronouns यत्, तत्, and किम्, when ending in अ, have आसु as Gen. sing. termination optionally.
(1) कान्तः अस्मदीयः हला सखिके निश्चयेन रुष्यति यस्य (=यस्मै)। .
___ अस्त्रैः शस्त्रैः हस्तैरपि स्थानमपि स्फोटयति तस्य॥
" My lover, when angry with some one, o friend, certainly breaks even the place the enemy occupies by means of weapons, missiles or even by hand. '' We have here sig and aig as Gen. sing. forms.
(2) जीवितं कस्य न वल्लभकं धनं पुनः कस्य नेष्टम् ।
द्वे अपि अवसरनिपतिते तृणसमे गणयति विशिष्टः॥ __ " To whom is life not dear ? Who does not wish for wealth? But a noble man (Alte: ) counts them as straw in hours of difficulty.” We have here 18 as Gen. sing.

Page #733

NOTES : I 358-365
683 ___359. The pronouns यत् , तत् and किम् have अहे (डहे) as the Gen. sing. termination in the feminine gender. जहे केरउ, i. e., यस्याः कृते etc.
360. The Nom. and Acc. sing. of यत् and तत् have respectively j and optionally.
(1) प्राङ्गणे तिष्ठति नाथः यत् तद् रणे करोति न भ्रान्तिम् । ." As my lover stands in the courtyard, he does not wander on the battle-field. The Com. takes plan to mean संदेह. I take it to mean भ्रमण.
(2) तत् जल्प्यते यनिर्वहति । " That is uttered (said ) which he accomplishes. "
361. The Nom. and Acc. sing. of इदम् , n. is इमु; इमु कुलु is इदं कुलम्. . .
362. The Nom. and Acc. sing. of एतद् is एह, f.; एहो m.; and एडु, n.
(1) एषा कुमारी एष ( अहं ) नरः एतन्मनोरथस्थानम् ।
एतत् मूर्खाणां चिन्तमानानां पश्चाद् भवति विभातम् ॥ " "This is the young maid, and here (I am) the man; this is the seat of my cherished desire ;' when fools are thus thinking (without trying to satiate their love ) the dawn comes immediately after." ___363. The Nom. and Acc. plu. of एतद् is एइ. For illustration see 330. 4.
364. The Nom. and Acc. plu. of अदसू is ओइ. ... (1) यदि पृच्छथ महान्ति ( वड्डाइं ) गृहाणि तद् महान्ति गृहाणि अमूनि ।
विह्वलितजनाभ्युद्धरणं कान्तं कुटीरके पश्य ॥
"If you inquire about big houses, then there they are ; but behold my lover in the hut here who helps people in distress."
365. The pronoun gw becomes are for declensional purposes.. (1) इमानि लोकस्य लोचनानि जाति स्मरन्ति न भ्रान्तिः ।
अप्रिये दृष्टे मुकुलन्ति प्रिये दृष्टे विकसन्ति ॥

Page #734

684
APPENDIX " There is no doubt that the eyes of the people recollect their previous birth incidents of the previous birth); (for) they are closed when they see things they do. not like ( 377914 ), and they dilate when they see things or persons they like." (2) शुष्यतु मा शुष्यतु एव ( = वा ) उदधिः वडवानलस्य किं तेन ।
यद् ज्वलति जले ज्वलनः एतेनापि किं न पर्याप्तम् ॥ “ What does it matter to the वडवानल, the sub-marine fire, whether the ocean is dried up or not? Is it not enough (to prove its valour) that it (fire) is ablaze in water? "
(3). अस्य दग्धकलेवरस्य यद् वाहितं ( = लब्धं ) तत्सारम् ।
___ यदि आच्छाद्यते तत्कुथ्यति यदि दह्यते तत्क्षारः ॥
“ Whatever is obtained of this wretched body is best; if it is covered it stinks, if it is. burnt it turns into ashes." ;
366. The pronoun a îs optionally substituted by साह in अपभ्रंश.
(1) सर्वोऽपि लोकः प्रस्पन्दते ( तडप्फडइ ) महत्त्वस्य कृते।
___ महत्त्वं पुनः प्राप्यते हस्तेन मुक्तेन ॥
“The whole world is striving for greatness ; but greatness is obtained only by hand that is freely distributing (charities)." तडप्फडइ is explained by the com. as चपलायते, प्रयतते इत्यर्थः; मोक्कलडेण is rendered as मुत्कलेन which word is unknown to Sk. I have rendered it as that. We have in vernaculars phrases like मुक्तहस्त. दानादिगुणैः is the meaning of the Ap. word. This verse is found with slight ohange in पाहुडदोहा, 88.
367. The pronoun fe is optionally substituted by काई and कवण in अपभ्रंश. (1) यदि न स आयाति दूति गृहं किं अधो मुखं तव।
वचनं यः खण्डयति तव सखिके स प्रियो भवति न मम ॥ The lady asks her messenger: “O messenger, if he does not come to my house, why is your face downcast ?

Page #735

4
NOTES : tv 366-368
686
My dear friend ( सखिके ), he who disrespects your word
cannot be dear to me. "
For काई न दूरे देक्खइ see 349. 1. For फोडेन्ति जे हियडउं, see 350, 2.
( 2 ) सुपुरुषाः कङ्गो: अनुहरन्ति भण कार्येण केन ।
यथा यथा महत्त्वं लभन्ते तथा तथा नमन्ति शिरसा ॥
" Please tell me for what reason a noble man imitates the plant; for the more it grows the more it bends. The verse illustrates the substitute कवण for किम्. ( 3 ) यदि सस्नेहा तन्मृता अथ जीवति निःस्नेहा |
"
द्वाभ्यामपि प्रकाराभ्यां गतिका (= गता ) धन्या, किं गर्जसि खल मेघ ॥ A lover, away from his beloved is here addressing the cloud. "If she loved me she must have been dead; if she is alive she does not love me; in either case that fair one is lost to me; why, O wicked cloud, are you thundering ( in vain ) ? ”
368-381. This group of the Sūtras gives the declension of युष्मद् and अस्मद्, which is tabulated below :— युष्मद्.
Nom. तुहुं
Acc.
Inst.
Abl.
Gen.
Loc:
Sing.
पई, तई
पई, तई
तर, तुझ, तुभ्र, (तुहु )
तर, तुज्झ, तुध
पई, तई
Sing.
Nom.
ह
Acc.
मई
Inst. मई
Abl.
Gen.
Loc.
महु, मज्झ
महु, मज्झ
मई
अस्मद्.
Plu.
तुम्हे तुम्ह तुम्हे, तुम्ह
तुम्हहिं
तुम्ह
तुम्हहं
तुम्हासु
Plu.
अम्हे, अम्ह
अम्हे, अम्ह
अम्हे हिं
अम्दहं
अहं
अम्हासु

Page #736

686
APPENDIX .368. (1) भ्रमर मा रुणझुणुशब्दं कुरु तां दिशं विलोकय मा रुदिहि ।
सा मालती देशान्तरिता यस्याः त्वं म्रियसे वियोगे॥ “O bee, do not make this humming sound; look in that direction or quarter, do not weep. That Ared flower at the separation of which you are dying, is away from you at a distance." 370. (1) त्वया मुक्तानामपि वरतरो विनश्यति (फिट्टइ) न पत्रत्वं पत्राणाम् ॥
. तव पुनः छाया यदि भवेत् कथमपि तदा तैः पत्रैः (एव)॥. “O good tree, the leaves do not lose the state of their being leaves because they are separated from you. If however you are to have your shade, you can have it only with those leaves." (2) मम हृदयं त्वया, तया त्वं सापि अन्येन विनाट्यते।
प्रिय किं करोम्यहं किं त्वं मत्स्येन मत्स्यः गिल्यते ॥ The commentator says : काचित् नायिका अन्यासक्तं पतिं वाक्त.. “My heart is captured by you, she has captured you and she is harassed by another; my lover, what shall I do? What will you do ? for a fish swallows another fish. @ais. जइ is rendered by the Com. as विनाट्यते, विभिद्यते and विनड्यते; I think this is a देशी root. Compare नाडणे, नडणे in Marathi. (3) त्वयि मयि द्वयोरपि रणगतयोः को जयश्रियं तर्कयति ।
केशैर्गृहीत्वा यमगृहिणी भण सुखं कस्तिष्ठति ॥ . " When you and I both are on the battle-field, who (else ) would expect to gain victory? Say who would be at ease by pulling Yama's wife in her hair?" The word तक्केइ is explained as अभिलषति. The speaker suggests that a combination of the great heroes would be too strong for the enemy. (4) त्वां मुञ्चन्त्याः मम मरणं मां मुञ्चतस्तव ।
सारसः (यथा ) यस्य दूरे (वेग्गळा ) स कृतान्तस्य साध्यः ॥ Com: स्त्री कथयति । त्वां मुञ्चन्त्याः मम मरणं मां मुञ्चतस्तव मरणम् । दृष्टान्तः । यथा सारसः पक्षी यस्य यो दूरे वर्तते सोऽपि कृतान्तस्य साध्यो भवति मरणं प्राप्नोतीत्यर्थः. If I leave you (it would be) my death; if you leave me it would be yours, like a nice bird; for

Page #737

NOTES : IV 368-377
687
whoever ( of the pair ) stands separated (वेग्गळा) becomes a victim of death. वेग्गळा is वेगळा in Marathi and has the sense of separation. 371. (1) युष्माभिः अस्माभिः यत् कृतं दृष्टं बहुकजनेन ।
तत् ( =तदा) तावन्मात्रः समरभरः निर्जितः एकक्षणेन ॥ “What yourselves and ourselves had done has been witnessed by many people; for, we have won (afsta: ) so great a battle in a moment." तेवड्डङ is तेवढा in Marathi. --- 372. (1) तव गुणसंपदं तव मतिं तव अनुत्तरां क्षान्तिम् ।
यदि उत्पद्य अन्यजनाः महीमण्डले शिक्षन्ते॥ “How I wish that other men born on this globe of earth learn (from you) your numerous virtues, your intelligence and your uncomparable forbearance."
375. For तसु हउं etc. see 338. 1. 376. (1) वयं स्तोकाः रिपवः बहवः कातराः एवं भणन्ति। ..
- मुग्धे निभालय गगनतलं कति जनाः ज्योत्स्ना कुर्वन्ति ॥ The warrior is consoling his beloved when out to go on the battle-field. “We are few and the enemies numerous, so say the timid ones; but, o fair one, behold the sky( and see ) how many ( are there that.) give the moon-light.” The Com. remarks:-एकश्चन्द्र एवेत्यर्थः. (2) अम्लत्वं लागायित्वा ये गताः पथिकाः परकीयाः केऽपि ।
अवश्यं न स्वपन्ति सुखासिकायां यथा वयं तथा तेऽपि ॥
"Those other travellers who have left this place or • home having left their love(अम्लत्व स्नेह)behind will certainly
not sleep at ease as we (at home) do not.” The lady speaks of her lover, a wanderer, who has left her at home. 377. (1) मया ज्ञातं प्रिय विरहितानां कापि धरा भवति विकाले।
केवलं (=परं) मृगाङ्कोऽपि तथा तपति यथा दिनकरः क्षयकाले ॥ "My dear, I thought that there was some support (धरा) (consolation, alleviation of pain) to separated lovers at sunset (विकाले संध्यायां ); but at the close (of the day

Page #738

688
APPENDIX
खयगालि) the moon torments ( me) as much as the sun during the day." धरा-आधारः अवलम्बनं वा. 379. (1) मम कान्तस्य द्वो दोषो सखि मा पिधेहि अलीकम् ।
ददतः परं अहं उर्वरिता युध्यमानस्य करवालः ॥ "My lover has (only) two laws; my friend, do not canceal the charge (आलु);when he makes gifts, I alone am left; and when he fights, the sword alone is left. दोसडा, see, IV. 429. आलु = मिथ्या, अलीक, अनर्थकम्; compare : आळ in Marathi.
(2) यदि भन्नाः परकीयाः तत्सखि मम प्रियेण।
____अथ भना अस्मदीयाः तत्तेन मारितेन॥ । "If the enemies are defeated, then, my friend, they must have been so by my lover; if our men are defeated then it must have been so by his being killed.” . .
380. अह भग्गा etc. see 379.2.
382-388. These sūtras give rules' about the conjugation of verbs. The system of conjugation in the अपभ्रंश is almost the same as in the principal Prakrit with a few additional forms in the Present, in the Imperative second person sing. and in the Future. The additional terminations in the Present are:
1st person 2nd person 3rd person
हिं The additional terminations for the Imperative are:2nd person sing. ई, उ, ए.
In addition to the Future forms with Pe F etc., we have in अपभ्रंश, with स as well. 382. (1) मुखकबरीबन्धौ तस्याः शोभा धरतः
ननु मल्लयुद्धं शशिराहू कुरुतः । तस्याः शोभन्ते कुरलाः भ्रमरकुलतुलिता
ननु भ्रमरडिम्भाः क्रीडन्ति मिलिताः॥ “Her face and the braid of hair (rolling on it) bear (respectively) the beauty of the moon end the Rāhu engaged in fight; her curly locks of hair, comparable to

Page #739

NOTES : IV 382-385
689
swarms of bees, look beautiful as if children of darkness, "having gathered together, are playing." 383. (1) चातक, "पिउ पिर" [पिबामि पिबामि and प्रियः प्रियः
इति] भणित्वा कियद्रोदिषि हताश । तव जले मम पुनर्वलभे द्वयोरपि न पूरिता आशा॥ "0 चातक, with your desire unfulfilled, how long will you cry: 'I shall drink ( water ), I shall drink ?' longings of us both, yours for water and mine for my lover, are never fulfilled." बप्पीह means चातक. पिउ पिउ has a double meaning as given in the Sanskrit rendering. (2) चातक किं कथनेन निघृण वारंवारम् ।
सागरे भृते विमलजलेन लभसे न एकामपि धाराम ॥ "0 ruthless चातक, what is the use of repeatedly telling you that you will not get a single drop (lit. Etiti = shower) even though the ocean is full of clear water". . (8) अस्मिन् जन्मनि अन्यस्मिन्नपि गौरि तं दद्याः कान्तमू ।
गजानां मत्तानां त्यक्तांकुशानां यः संगच्छते हसन् ॥ "OGauri; may you give me in this life and also in another such husband, 'who smilingly meets maddened elephants unmanageable (even) by means of goads."
. 384. (1) बलेः अभ्यर्थने मधुमथनो लघुकीभूतः सोऽपि । :
यदि इच्छथ महत्त्वं ( वडुत्तणउं ) दत्त, मा मार्गयत कमपि ॥ ... " Even that Madhumathana (God Visnu,) became a dwarf while begging (alms) of Bali ; if therefore you
desire greatness, give (to others), but do not beg of any 'One." - 385. (1) विधिर्विनाटयतु ग्रहाः पीडयन्तु मा धन्ये कुरु विषादम् ।
संपदं कर्षामि वेषमिव यदि अर्घति (=स्यात् ) व्यवसायः ॥ " Let my luck be unfavourable ; let the stars trouble me; O fair one, do not be depressed. I shall drag money like my dress if only I value work." Note that yg means यदि, if ; see IV. 422.
For बलि किजउं etc. see 338. 1. 44 [कुमारपालचरित]
.
.
.
.

Page #740

690
APPENDIX
८... 386. (1) खड्गविसाधितं यत्र लभामहे तत्र देशे यामः।
__ रणदुर्भिक्षेण भन्नाः विना युद्धेन न वलामहे ॥ "We shall go to that country where we shall gət. some work for our sword ; destitute as we are by the famine of fight, we cannot live (in happiness) without it." 387. (1) कुञ्जर स्मर मा सल्लकीः सरलान् श्वासान् मा मुञ्च ।
... कवलाः ये प्राप्ताः विधिवशेन तांश्वर मानं मा मुञ्च ॥ • "O elephant, do not think of the सल्लकी plants ; do... not breathe heavy (long) sighs ; eat only those morsels which luck brings you; do not give up your self-respect." Here सुमरि; मल्लि and चरि are the Imperative forms. ___ (2) भ्रमर अत्रापि निम्बके कति ( चित् ) दिवसान् विलम्बस्व ।
घनपत्रवान् छायाबहुलो फुल्लति यावत्कदम्बः॥ “O bee, please wait for a few days even on this filthy Nimba tree (Pag) until the Kadamba tree, having plenty of foliage and shade, bears blossom." Here विलम्बु is the Imperative form.
(3) प्रिय एवमेव कुरु भल्लं करे त्यज त्वं करवालम् । . येन कापालिका वराकाः लान्ति अभग्नं कपालम् ॥
“My lover, please keep this spear in hand as at present; throw away the sword, so that the poor 8191725768 will have at least their begging boul ( कपालं, an earthen pot or human skull ) unbroken." Here it is the Imperative form. 388. (1) दिवसा यान्ति वेगैः (= झडप्पडहिं) पतन्ति मनोरथाः पश्चात् ।
__ यदस्ति तन्मान्यते भविष्यति ( इति ) कुर्वन् मा आस्स्व ॥ " The days pass away quickly; the cherished desires lag behind ; whatever is (in possession) is to be respected (accepted ;) do not sit idle saying: 'it will come to me.' For झडप्पडहिं compare झटपट in Marathi. 389. सतो भोगान् यः परिहरति तस्य कान्तस्य बलिं क्रिये ।
तस्य देवेनैव मुण्डितं यस्य खल्वाटं शीर्षम् ॥ “ I offer my homage to that lover who rejects enjoyments offered, (for) he who has bald head, is shaved

Page #741

NOTES: IV 386-395
already by his fate." The meaning is that there is no question of restraint if there is no possibility of one's getting the enjoyments. Com. यस्य भोगा न सन्ति स तु स्वयमेव त्यजतीत्यर्थः । Compare:
691
वत्थगन्धमलंकारं इत्थीओ सयणाणि य ।
अच्छन्दा जे न भुञ्जति न से चाइ त्ति वुच्चइ ॥ जे य कन्ते पिए भोए लद्धे विप्पिट्ठिकुव्वइ ।
साहीणे चयइ भोए से हु चाइ त्ति वुच्चइ ॥ - दशवैकालिक, II.2,3. 390. (1) अतितुङ्गत्वं यत्स्तनयोः स च्छेदकः न खलु लाभः ।
सखि यदि कथमपि त्रुटिवशेन अधरे प्रभवति नाथः ॥
"Too much fullness of breasts is indeed not a gain but a loss, as my lord can reach the lip with great difficulty and much delay.” छेअउ is छेदकः, i. ०. हानि:, पहुन्चइ stands for प्रभवति.”
391. (1) ब्रुवह सुहासिउं किंचि = ब्रूत सुभाषितं किंचित् । (2) इयतू उक्त्वा शकुनिः स्थितः पुनर्दुः‍ : शासन उक्त्वा । तदा अहं जानामि एष हरिः यदि ममाग्रतः उक्त्वा ॥
"
Duryodhana says:-" Having said this much gia stopped; again : stopped having said that much; then I realised that it was हरि ( श्रीकृष्ण ) who stood before me having said (what he had to say ). ” दुर्योधन was so overpowered by the presence of that he was not at all in his senses during the speech; he however come round when he heard two more speeches. The verse illustrates
the various forms of ब्रू in अपभ्रंश.
394..पढगृहेप्पणु ऋतु-पठ गृहीत्वा व्रतमू.
395. This sūtra states that छोल and other देशी roots are synonymous with and others and gives a few illustrations.
(1) यथातथा तीक्ष्णान् करान् लात्वा यदि शशी अतक्षिष्यत । तदा जगति गौर्या मुखकमलेन सदृशतां कामपि अलप्स्यत ॥
"Had the moon been somehow deprived of his sharp rays (dark spots etc.) and been chiselled, he then would have attained some resemblance in the world with the

Page #742

APPENDIX
Some mss. readin
lotus-like face of the fair one." place of, i.e. ; the meaning would then be; If the moon had been scratched with sharp arrows. Here छोल is regarded as having the meaning of the root
.
692
(2) कङ्कणं चूर्णी भविष्यति मुग्धे कपोले निहितम् । श्वासानलज्वालासंतप्तं बाष्पजलसंसिक्तम् ॥
"O fair one, your bangles placed on your cheeks would be reduced to powder when heated by the flames of your hot breaths and sprinkled over with the water of your tears." The glass bangles heated and then dipped in water become brittle; the lady is therefore asked not. to rest her cheeks on her palm. For चूडुल्ल and झळक्किअ compare चुडा and झळ, झाळणे etc. The root is used in the sense of तापयू .
(3) अनुगम्य द्वे पदे प्रेम निवर्तते यावत् ।
सर्वाशनारपुसंभवस्य कराः परिवृत्ताः तावत् ॥
"As the beloved (4) having gone two steps, returns, the rays of the offspring of the enemy [i. e. water] of all devouring (fire) (the moon) began to set." - वंचिउ is an Absolutive (see IV. 439) from गमू with अभ i. e. सम् or अनु which is a देशी form.
( 4 ) हृदये शल्यायते गौरी गगने गर्जति मेघः । वर्षारात्रे प्रवासिकानां विषमं संकटमेतत् ॥
"The fair one strikes (pains) at heart; the cloud thunders in the sky; it is (thus) a great hardship to those who intend to leave their home on the evenings of a rainy season." Here खुडुक्कइ and घुडुक्कर are देशी forms which are approximately rendered into Sk. by शल्यायते and गर्जति.
( 5 ) अम्ब पयोधरौ वज्रमयो नित्यं यौ संमुखौ तिष्ठतः ।
मम कान्तस्य समराङ्गणके गजघटाः भङ्क्तुं यातः ॥
66
O mother, my breasts are adamantine as they always face my lover and go to break the array of elephants on the battle field."

Page #743

NOTES : IV. 395-396
698 (6) पुत्रेण जातेन को गुणः अपगुणः कः मृतेन ।
यद् पैतृकी ( बप्पीकी ) भूमिः आक्रम्यतेऽपरेण ॥ ___What is the gain by the birth of a son ? What is the loss if he dies? .when the ancestral property (land) is being appropriated by another." Here बप्पीकी
and चम्पिजइ are of देशी origin ; compare बाप and चापणे, चोपणे __ in Marathi.
(7) तत् तावत् जलं सागरस्य स तावान् विस्तारः ।
- तृषो निवारणं पलमपि नैव परं शब्दायते असारः ॥ - . So much water the ocean has; so vast is its extent; thirst, however, is not even a little ( पलमपि ) quenched ; ___only it thunders for nothing."धुट्टअइ or धुद्धअइ is ध्वनि करोति. Compare : निःसारस्य पदार्थस्य प्रायेणाडम्बरो महान् ।।
न सुवर्णे ध्वनिस्तादृगू यादृक्कांस्ये प्रजायते ॥ 396-399 and 410-412. These sūtras treat of the phonetic changes in अपभ्रंश..
396. In अपभ्रंश non-conjuct and non-initial क, ख, त, थ, प, फ,0ccuring after a vowel, are respectively changed to ग, ..घ, द, ध, ब, भ.
. क-ग. (1) यद् दृष्टं सोमग्रहणमसतीभिः हसितं निःशंकम् । ... . प्रियमनुष्यविक्षोभकरं गिल गिल राहो मृगाङ्कम् ॥
" When the unchaste women saw the eclipse of the • moon, they laughed fearlessly, (and said), O Rahu, do,
do swallow the moon that agitates the beloved person.” ... Here विच्छोहगरु stands for विक्षोभकरं. - ख-घ. (2) अम्ब स्वस्थावस्थैः सुखं चिन्त्यते मानः।
प्रिये दृष्टे व्याकुलत्वेन (हल्लोहल) कश्चेतयति आत्मानम् ॥ “O mother, people at ease ( FAFAITEST ) can very well think of becoming haughty or proud; when however, the lover is seen, who, on account of the rising emotion ( हल्लोहल, रभस ) is conscious of himself ? " Here सुख becomes सुध.
- त-द; थ=ध; प-ब; फ=भ.

Page #744

684
APPENDIX
(3) शपथं कृत्वा कथितं मया तस्य परं सफलं जन्म।
यस्य न त्यागः न च आरभटी न च प्रमृष्टः धर्मः ॥ . "On oath I tell you: His life alone is fruitful who . does not lose generosity, nor valour nor piety." Here सबधु, कधिदु and सभलउं illustrate the rule.
For एकहिं अक्सिहिं सावणु see 357. 2.
(4) यदि कथंचित् प्राप्स्यामि प्रियं अकृतं कौतुकं करिष्यामि । _ पानीयं नवके शरावे यथा सर्वाङ्गेण प्रवेक्ष्यामि॥
"If somehow I meet my lover I shall do something wonderful never done before; I shall enter into him with all my body as water pervades the new earthen jar.' For similar idea compare पाहुडदोहा, 177. This verse and : the following illustrate the fact that the changes prescribed by this sātra may not take place as an effect of प्रायोऽधिकार.
(6) पश्य कर्णिकारः प्रफुल्लितकः काञ्चनकान्तिप्रकाशः।
____गौरीवदनविनिर्जितकः ननु सेवते वनवासम् ॥ ..
“Behold the dat is in full blossom bearing the beauty of gold; indeed, being put into background ( lit. defeated ) by the face of the fair maid, it has taken to residence in forest.
397. In अपभ्रंश non-initial non-conjunct म is changed to nasalised व. Thus we have कवलु, भरु from कमल, भ्रमर; जिवँ, तिā from जिम, तिम etc...
- 398. रेफ as second member of any conjunct is optionally dropped in अपनंश.
For जइ केवइ see. 396. 4. For जइ भग्गा see. 379. 2.
399. रेफ is substituted for a member of the conjunct in some cases; e. g., वास for व्यास. (1) व्यासः महर्षिः एतद् भणति-यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणम् ।
मातृणां चरणौ नमतां दिवसे दिवसे गङ्गास्नानम् ॥ "Vyasa, the great sage, says thus : If the Veda and the Śāstra are to be regarded as authoritative, then those

Page #745

NOTES : IV 397-401
who pay homage to the feet of their mothers get the merit of bathing in the Ganges every day.”
(2) व्यासनोपि भारतस्तम्भे बद्धम् ।
" Vyasa. also has said this in the Bhārata books." The other reading gives: व्यासेनापि भारतं स्तम्भे बद्धम्. For want of context the meaning of the line is uncertain.
• 400. The द of आपद्, संपद् and विपद् is changed to s in अपभ्रंश.
(1) अनयं कुर्वतः पुरुषस्य आपद् आयाति । ".Calamity befalls a person who does wrong deed." For गुणहिं न संपय see. 335. 1.
401. कथं, यथा and तथा have केम (के) किम, (कि) किह, किध; जेम (जे) जिम (जे), जिह, जिध; तेम (तेवँ), तिम (ते), तिह, तिघ, in अपभ्रंश.
(1) कथं समाप्यतां दुष्टं दिनं कथं रात्रिः शीघ्रं (छुडु) भवति। . . नववधूदर्शनलालसकः वहति मनोरथान् सोऽपि ॥
" How will this wicked ( tedius) day come to an end? how will the night.come soon ? (so) he who is eager to meet his bride cherishes longings.” . (2) ओ गौरीमुखनिर्जितकः वार्दले निलीनः मृगाङ्कः।
. अन्योऽपि यः परिभूततनुः स कथं भ्रमति निःशङ्कम् ॥ .: "I think ( ओ सूचनायाम् ), the moon hides himself in • . the mass of clouds ( वद्दल वादळ in Marathi ) being defeated • by the face of the fair maid; how can he, who is this
defeated, wander fearlessly? " लुक्क is निलीनः, cf. लपमें, लुकणे . - in Marathi.
(3) बिम्बाधरे तन्व्याः रदनकणः कथं स्थितः श्रीआनन्द। . निरुपमरसं प्रियेण पीत्वेव शेषस्य दत्ता मुद्रा॥...
"0 आनन्द, how does the tooth-mark on the bimbalike nether lip of the fair one stand ( look )?” ( The reply is ): "Her lover has drunk its excellent ju
d has put a seal to the rest as it were (so that no one else should taste it)." ... (4) भण सखि निभृतकं तथा मयि यदि प्रियः दृष्टः सदोषः।
यथा न जानाति मम मनः पक्षापतितं तस्य ॥

Page #746

696
APPENDIX
"O friend, tell me in secret if you saw my lover in the wrong with me; tell me in such a manner that he would not know that my mind is now partial or in love with him."
For जिव जिव वंकिम see 344. 1.
For मइं जाणिउं प्रिय see 377. 1. 402. यादृशू, तादृश, कीदृशू, and ईदृशू become जेहु, तेढु, केहु, and एडु in अपभ्रंश.
(1) मया भणितः बलिराज त्वं कीदृग् मार्गणः एषः।
यादृक्तादृग् नापि भवति मूर्ख स्वयं नारायणः ईदृक् ॥ "o king Bali, I told you of what sort this begger is; . he is not an ordinary begger but right in person." " 403. यादृश etc. when ending in अ become जइस, तइंस, कइस and अइस.
404. यत्र becomes जेत्थु and जन्तु; तत्र becomes तेत्थु. and. तत्तु in अपभ्रंश. . (1) यदि स घटयति प्रजापतिः कुत्रापि लात्वा शिक्षाम् ।
यत्रापि तत्रापि अत्र जगति भण तदा तस्याः सदृक्षोम् ॥ “If the creator fashions persons after having learnt the art from somewhere, then he may fashion in this world a person similar to her.". .. 405. यावत् becomes जाम (जावॅ), जाउं, जामहिं तावत् becomes ताम, (ता) ताउं, तामहिं. ... 406. For केत्थु वि लेप्पिणु सिक्ख see 404 1. .. (1) यावत् न निपतति कुम्भतटे सिंहचपेटाचटात्कारः ।
तावत् समस्तानां मदकलानां (गजानां) पदे पदे वाद्यते ढक्का ॥ “As long as the slap of the claws of a lion does not strike the temples, so long is beaten the drum at every step of all maddened elephants."
(2) तिलानां तिलत्वं तावत् परं यावत् न स्नेहाः गलन्ति ।
स्नेहे प्रनष्टे ते एव तिलाः तिलाः भ्रष्टा खलाः भवन्ति ॥ " Sesamum can be so called so long as the oil ( स्नेह ) is not pressed out; but when it is pressed out, the same

Page #747

NOTES : IV 402-412
6910
sesamum, loses its quality of being a sesamum and becomes खल (oil-cake, wicked )."
(3) यावद् विषमा कार्यगतिः जीवानां मध्ये आयाति ।
तावद् आस्तामितरः जनः सुजनोऽप्यन्तरं ददाति ॥ " When evil destiny befalls men, even a good man would back out; let us not speak of an ordinary man.” :: 407. यावत् becomes जेवड, जेत्तुल; तावत् becomes तेवड, तेत्तुल,'
(1) यावद् अन्तर रावणरामयोः
- तावद् अन्तरं पट्टणग्रामयोः । “There is as much difference between a town and a. village as there is between रावण and राम." । 409. (1) ते मुद्गाः हारिताः ये परिविष्टाः तेषाम् ॥
- परस्परं युध्यमानानां स्वामी पीडितः येषाम् ॥ " The eatables (e. g., मुद्ग's) served to those fighting with one another, are lost if their master is in distress.". गंजिउ is पीडित; of. गांजणे in Marathi..
__410-411. • In अपभ्रंश, ए, ओ are pronounced short; and उं, हं, हिं and हुँ, standing at the end of a metrical foot are also pronounced. short. • For सुघि चिन्तिज्जइ माणु see 398. 2. . For तसु हउं कलिजुगि दुल्लहहो see 338. - For अन्न जु तुच्छउं see 350. 1. . For बलि किज्जलं see.338.1.
For दइउ घडावइ see 340. 1.
For तरुहिं वि वक्कलु see 341. 2. ... For खग्गविसाहिउं see 386. 1.
For तणहँ तइज्जी see 339. 1. - 412. (1) ब्रह्मन् ते विरलाः केऽपि नराः ये सर्वाङ्गच्छेकाः ।
.. ये वक्राः ते वञ्च (क) तराः ये ऋजवः ते बलीवर्दाः ॥ "0 Brahmin, rare are those persons who are good , or clever in all respects. Those who are crooked are great deceivers; those the that are straight-forward are (bulis) (dull).
45 [कुमारपालचरित]

Page #748

698
APPENDIX
414. (1) अन्ये ते दीर्घ लोचने अन्यत् तद् भुजयुगलमू
अन्यः स घनस्तनभारः तदन्यदेव मुखकमलम् । अन्य एव केशकलापः सः अन्य एव प्रायो विधिः
येन नितम्बिनी घटिता सा गुणलावण्यनिधिः॥ “Uncommon are her long eyes; uncommon her pair of arms; uncommon are her firm and heavy breasts; uncommon indeed is her lotus-like face; indescribable are her profuse hair; the creator also is altogether different. . who fashioned this lady having heavy hips and a store of virtues and beauty."
(2) प्रायो मुनीनामपि भ्रान्तिः ते मणीन् गणयन्ति ।
__अक्षये निरामये परमपदे अद्यापि लयं न लभन्ते॥
" Probably even the sages are wrong; they (simply) count the beads; they do not yet become merged in that highest place which is free from danger and is imperishable." Compare पाहुडदोहा, 169. .
( 3 ) अश्रुजलेन प्रायः गौर्याः सखि उद्वृत्ते नयनसरसी।
ते संमुखे संप्रेषिते दत्तः तिर्यग् घातं परम् ॥ “O friend, I think, the ponds of the eyes of the fair maid are overflowing; hence when directed towards ( others), they give a side-long stroke."
(4) एष्यति प्रियः रोषिष्यामि अहं रुष्टां मामनुनयति ।
__ प्रायः एतान् मनोरथान् दुष्करः दयितः कारयति ॥ “My lover will come; I shall get angry with him; he will console me when I am angry; so the cruel lover makes ( his beloved ) cherish such hopes.” 415. (1) विरहानलज्वालाकरालितः पथिकः कोऽपि मङ्क्त्वा स्थितः
अन्यथा शिशिरकाले शीतलजलात् धूमः कुतः उत्थितः॥ " A certain traveller, enflamed by the fire of separation, must have taken a plunge into the waters; how otherwise can vapor rise up from cold water in this season of winter ?"
416. (1) मम कान्तस्य गोष्ठस्थितस्य कुतः कुटीरकाणि ज्वलन्ति । अथ रिपुरुधिरेण आर्द्रयति (com. विध्यापयति) अथ आत्मना, न भ्रान्तिः॥

Page #749

NOTES: IV 414-418
699
"How are huts on fire when my lover is at home ( गोष्ठ ) ? He will certainly extinguish them either by the blood of his enemy or by his own ". Here वलन्ति stands for ज्वलन्ति.
"
For धूमु कहंतिहु see 415. 1.
417. For जइ भग्गा पारकडा see 379. 2.
418. ( 1 ) प्रियसंगमे कथं निद्रा प्रियस्य परोक्षे कथम् ।
मया द्वे अपि विनाशिते निद्रा नैवं न तथा ॥
"How can I get sleep when in company of my lover? How can I have it when he is away ? To me both ( kinds of sleep) are lost; I shall not have sleep this way or that
""
way.
For गुणहिं न संपय see 335. 1.
(2) कान्तः यत् सिंहेन उपमीयते तन्मम खण्डितः मानः । सिंहः नरिक्षकान् गजान् हन्ति प्रियः पदरक्षैः समम् ॥
“ It puts down my pride (I am ashamed to see) that my lover is compared to a lion; for a lion kills elephants without watchman, while my lover kills them along with bodyguards. ".
( 3 ) चवलं जीवितं ध्रुवं मरणं प्रिय रुष्यते कथम् ।
भविष्यन्ति दिवसा रोषयुक्ताः ( रूसणा ) दिव्यानि वर्षशतानि ॥ "Life is fickle; death is certain; my lover, how can one afford to be angry? For days on which one is angry, will appear (long like) hundred years of gods."
For मं धणि करहि विसाउ see 385.1.
( 4 ) माने प्रनष्टे यदि न तनुः तत् देशं त्यजेः । मा दुर्जनकरपल्लवैः दर्श्यमानः भ्रमः ॥
"When your honour is lost, you should abandon your country if not the body. Do not move in that country being pointed out by the fingers of wicked persons.
"
( 5 ) लवणं बिलीयते पानीयेन अरे खल मेघ मा गर्ज ।
ज्वालितं गलति तत्कुटीरकं गौरी तिम्यति अद्य ॥
" Salt ( beauty ) is melted by water; O wicked cloud, do not thunder; for the hut which is burnt, would dripple

Page #750

700
APPENDIX and the fair lady inside may get wet to-day.” Compare पाहुडदोहा 176.
(6) विभवे प्रनष्टे वक्रः ऋद्धौ जनसामान्यः ।
किमपि मनाक् मम प्रियस्य शशी अनुहरति नान्यः ॥ « The moon and none else imitates a little of my lover as he (the moon ) is crooked (crescent ) while in adverstiy and normal (ordinary=जनसामान्यः ) in prosperity." - 419. (1) किल न खादति न पिबति न विद्रवति धर्मे न व्ययति रूपकम्।
इह कृपणो न जानाति यथा यमस्य क्षणेन प्रभवति दूतः॥ “The miser neither eats nor drinks nor does he spend a rupee in pious gifts; he does not know that the messenger of Death-would overcome him in a moment.?" अहव etc.
अथवा न सुवंशानामष दोषः । Note that the word खोडी, खोड in Marathi, is.देशी. .(2) यायते ( गम्यते ) तस्मिन् देशे लभ्यते प्रियस्य प्रमाणम् ।।
यदि आगच्छति तदा आनीयते अथवा तत्रैव निर्वाणम् ॥ "I shall go to that region where I shall get trace (प्रमाण) of my lover ; if he comes I shall bring him, or I shall put an end (to my life) in that very place."
For दिवि दिवि गङ्गाण्हाणु see 399. 1.. (3) यत्प्रवसता सह न गता न मृता वियोगेन तस्य ।
लज्ज्यते संदेशान् ददतीभिः ( अस्माभिः) सुभगजनस्य ।। ** In as much as I did not accompany him when he went on his journey, nor did I die in his absence, I am ashamed to send messages to my lover.” (4) इतः मेघाः पिबन्ति जलं इतः वडवानलः आवर्तते ।
प्रेक्षस्व गभीरिमाणं सागरस्य एकापि कणिका न हि अपभ्रश्यते ॥ " Here clouds drink water ; here the sub-marine fire is agitating ; behold the depth of the ocean ; not a drop is lessened." 420. For पच्छइ होइ विहाणु see 362. 1.
For एम्वइ सुरउ समत्तु see 332. 2. यातु, मा यान्तं पल्लवत, द्रक्ष्यामि कति पदानि ददाति । हृदये तिरश्चीना अहमेव परं प्रियः आडम्बराणि करोति ।

Page #751

101
NOTES : IV. 419-422
" Let him go; do not call him back ; I shall see how many steps he goes; I am crossways at his heart, but my lover is only making a show (of going)."..... (2) हरिः नर्तितः प्राङ्गणे विस्मये पातितः लोकः ।
___ इदानीं राधापयोधरयोः यत् ( प्रति ) भाति तद् भवतु ॥ .
“ Hari was made to dance in the courtyard ; the people were struck with amazement ; may anything now befall the breasts of राधा." (3) सर्वसलावण्या गौरी नवा कापि विषग्रन्थिः ।
... . भटः प्रत्युत स म्रियते यस्य न लगति कण्ठे ॥
The fair maid is all beautiful like fresh विषग्रन्थि (a poisonous bulb .called बचनाग); the young man (भटः) however would die if she does not embrace him."
For एत्तहे मेह पिआन्ति जलु see 419. 4. 421. (1).मया उक्तं, त्वं धुरं धर, गलिवृषभैः ( कसर ) विनाटिताः ।
त्वया विना धवल नारोहति भरः, इदानीं विषण्णः किम् ॥ “I said ; 0 white bull, hold the yoke ;we are teased by the wicked bulls ; the load cannot be carried without * you ; why are you now depressed ?”
For मइं बुत्तउं see above. . . For जं मणु विच्चि न माइ see 360. 1. : 422. There are a number of aaft words for which Sk. equivalents are proposed in this sūtra.
शीघ्र = वहिल. . (1). एकं कदापि नागच्छसि अन्यत् शीघ्रं यासि । ..- मया मित्र प्रमाणितः त्वया यादृशः (त्वं यथा) खलः न हि ॥ ___. “ Sometimes (एकं ) you do not come; at other times you go away quickly ; I know, o friend, that there is no wicked person like you."
झकट = घंघल. (2) यथा सत्पुरुषाः तथा कलहाः यथा नद्यः तथा वलनानि ।
___ यथा पर्वताः तथा कोटराणि हृदय खिद्यसे किम् ॥
“ Just as there are many good men so there are many struggles ; there are rivers and there are turnings ;

Page #752

702
APPENDIX there are hills and there are hollows; o heart, why are you depressed ? " झकट is not a pure Sk. word. Compare झगडा in Marathi.
अस्पृश्यसंसर्ग = विद्याल. (8) ये मुक्त्वा रत्ननिधिं आत्मानं तटे क्षिपन्ति ।
तेषां शंखानां संसर्ग: केवलं फूत्क्रियमाणाः भ्रमन्ति ॥ "(I think with abhorrance) the contact with conchs that cast away themeselves on the shore after having abandoned the store of gems-the ocean ; they wander being blown off by others." For parallel see पाहुडदोहा 161 which indicates that we should read the last line as फुकिज्जन्ति ण भन्ति
भय = द्रवक्क. (4) दिवसैः अर्जितं खाद मूर्ख संचिनु मा एकमपि द्रम्मम् । .... ___ किमपि भयं तत् पतति येन समाप्यते जन्म ॥ ..
6 O fool, enjoy what you earn every day; do not hoard even a pice ; for there comes a danger from unknown source ( किमपि ) which puts on end to your life."
आत्मीय = अप्पण. For फोडेन्ति जे हियडउं see 367. 2. दृष्टि = द्रेहि. (5) एकैकं यद्यपि पश्यति हरिः सुष्टु सर्वादरेण ।
तथापि दृष्टिः यत्र क्वापि राधा ।
कः शक्नोति संवरीतुं नयने स्नेहेन पर्यस्ते ॥ “ Although Hari regards each and every person well and with all respect, still his eyes. are fixed where राधा stands. Who is able to check eyes overflowing with love?"
गाढ = निच्चट्ट. (6) विभवे कस्य स्थिरत्वं यौवने कस्य गर्वः ।
स लेखः प्रस्थाप्यते यः लगति गाढम् ॥ " Who is firm in prosperity ? Who can have pride ( मरट्ट) of youth ? (so) such a letter should be sent as would stick fast (appeal most).”
साधारण = सड्ढल.

Page #753

NOTES : IV 422-422
(7) कुत्र शशधरः कुत्र मकरधरः कुत्र बहीं कुत्र मेघः । दूरस्थितानामपि सज्जनानां भवति असाधारणः स्नेहः ।
"What a great distance there is between the moon and the ocean and between the peacock and the cloud? There is uncommon friendship of the good persons however distanced they may stand."
कौतुक = कोड्ड or कुड्ड.
( 8 ) कुञ्जरः अन्येषु तरुवरेषु कौतुकेन घर्षति हस्तम् । मनः पुनः एकस्यां सल्लक्यां यदि पृच्छथ परमार्थमू ॥
"The elephant passes his trunk on other trees (only) out of curiosity; but if you ask (me) the truth his heart is fixed on the plant alone."
क्रीडा = खेड.
(9) क्रीडा कृता अस्माभिः निश्चयं किं प्रजल्पत ।
अनुरक्ताः भक्ताः अस्मान् मा त्यज स्वामिन् ॥
८८
Sir, we only played ; why do you therefore say this ? Please do not leave us who are attached and devoted to you."
रम्य = रवण्ण.
(10) सरिद्भिः न सरोभिः न सरोवरैः नापि उद्यानवनैः ।
देशाः रम्याः भवन्ति मूर्ख निवसद्भिः सुजनैः ॥
703
“ O fool, countries are rendered beautiful not by rivers, nor by lakes nor by ponds nor by gardens or forests, but by the stay of the noble persons."
ढक्कर.
अद्भुत
( 11 ) हृदय त्वया एतद् उक्तं मम अग्रतः शतवारमू ।
--
स्फुटिष्यामि प्रियेण प्रवसता ( सह ) अहं भण्ड अद्भुतसार ॥
“ O heart, rogue, you_are of wonderfully strong structure; you said hundred times before me: 'I shall burst forth when or if the lover goes away on a journey":"
हे सखि = हेल्लि.
For हेल्लि म झंखहि आलु 800 379.1.
पृथक् पृथक् = जुअंजुअ.
( 12 ) एका कुटी पञ्चभिः रुद्धा तेषां पञ्चानामपि पृथक्पृथक् बुद्धिः ।
भगिनि तद् गृहं कथय कथं नन्दतु यत्र कुटुम्बं आत्मच्छन्दकम् ॥

Page #754

4704
APPENDIX “A simple hut is possessed by five (organs); all these five think differently ; O sister, how can such a "house live well where the whole family follows its own 'whim ?" कुडुल्ली, compare कुडले in Marathi. This is a metaphorical description of the human body.
मूढ = नालिअ. . (13) यः पुनः मनस्येव व्याकुलीभूतः चिन्तयति ददाति न द्रम्मं न रूपकम् ।
रतिवशभ्रमणशीलः कराग्रोल्लालितं गृहे एव कुन्तं गणयति स मूढः ॥
“He is a fool who, agitated in mind, thinks but does not give a pice or a rupee; he also. is a fool who, wandering at will, brandishes his spear in his hand only at home."
मूढ = वढ. For दिवहिं विढत्तउं खाइ वढ see 422. 4. नव = नवख. For नवखी क वि विसगंठी see 420. 3. .
अवस्कन्द = दडवड, (14) चलाभ्यां वलमानाभ्यां लोचनाभ्यां ये त्वया दृष्टाः बाले ।
तेषु मकरध्वजावस्कन्दः पतति अपूर्णे काले॥
“ O young girl, those that are seen by you with your quick side glances, are attacked by the god of love even before they attain youth (अपूरइ कालि)."
यदि = छुडु. For छुडु अग्घइ ववसाओ see 385.1.
संबन्धि = केर. (16) गतः स केसरी पिबत जलं निश्चितं हरिणाः।
__ यस्य संबन्धिना हुंकारेण मुखेभ्यः पतन्ति तृणानि ।
"O deer, the lion is gone; drink water without any fear-the lion at whose roaring, grass drops down from your mouths."
संबन्धि-तण. For अह भग्गा अम्हहं तणा see 379. 2. मा मैषीः मब्भीसा (f.) (16) स्वस्थावस्थानामालपनं सर्वोऽपि लोकः करोति।
आर्तानां मा मैषीः इति यः सुजनः स ददाति ॥ “Every one talks consoling words to those that are at ease; it is only the noble man who promises help to those in distress by saying: 'Do not be afraid' ".

Page #755

NOTES : IV 422-423
705
यद्यद् दृष्टं तत्तत्-जाइटिआ. (17) यदि रज्यसे यद्यद् दृष्टं तस्मिन् हृदय मुग्धस्वभाव।
___ लोहेन स्फुटता यथा घनः ( = तापः ) सहिष्यते तावत् ॥ "If O foolish heart, you feel affection for whatever you see, you will have to bear torments as iron bears the hammer (घन ) while it is being beaten."
- 423. हुहुरु and घुग्घ etc. are देशी words imitating the sound and action. . हुहुरु=शब्दानुकरण. (1) मया ज्ञातं मंक्ष्यामि अहं प्रेमहदे हुहुरुशब्दं कृत्वा ।
केवलं अचिन्तिता संपतिता विप्रियनौः झटिति ॥ “I thqught I would be drowned in the pond of love with a go sound; but all of a sudden came to me the boat - the painful news ( of separation ).” (2) खाद्यते न कसरत्कशब्दं कृत्वा, पीयते न घट्शब्दं कृत्वा ।
एवमपि भवति सुखासिका प्रिये दृष्टे नयनाभ्याम् ॥ “When the lover is seen with eyes, one (the beloved) is not devoured nor is one drunk with a gulp; and yet there is pleasure and happiness." कसरक्केहिं in the verse is a puzzle. We do not know what sound is represented by • this word. कसरत्कशद्धं कुर्वाणा भक्षयन्ति is the explanation found in one Com. त्रिविक्रम renders the word as कटाक्ष, and though it would make good sense it cannot be a word to denote शब्दानुकरण. घट is a sound which one makes in drinking quickly. Compare घुटकन् पिणे, घुटघुट, घटघटां प्याला in Marathi. - घुग्घ-चेष्टानुकरण.
(3) अद्यापि नाथः ममैव गृहे सिद्धार्थान् वदन्ते । .. तावदेव विरहः गवाक्षेषु मर्कटचेष्टां ददाति ॥
"My husband is still in the house saluting the holy images of Jinas ( has not yet gone out on a journey ). and still separation acts like monkey (peops inside like a monkey ) through the windows." (4) शिरसि जराखण्डिता लोमपुटी ( कम्बलं ) गले मणयः न विंशतिः ।।
. तथापि गोष्ठस्थाः कारिताः मुग्धया उत्थानोपवेशनम् ॥

Page #756

706
APPENDIX
“ The pretty one made the members of the assembly rise and sit although she had rags on her head and hardly twenty pieces of glass-balls on her neck." उट्ठबईस in Marathi उठबस, उठबशा etc. 424. (1) अम्ब पश्चात्तापः प्रियः कलहायितः विकाले।
(नूनं ) विपरीता बुद्धिः भवति विनाशस्य काले ॥ "O mother, I repent that I made my lover angry in the evening. Indeed, one thinks wrongly at the time of adversity.
425-437. These sūtras describe the terminations pecular to अपभ्रंश. 425. (1) विट एष परिहासः अयि भण कस्मिन् देशे।
__ अहं क्षीणा तव कृते प्रिय त्वं पुनः अन्यस्याः कृते॥ "0 lover, tell me in what country this joke ( is played ); that I languish for your sake and you for some one else."
For वड्डत्तणहो तणेण see 366.1 426. (1) स्मर्यते तद् वल्लभं यद् विस्मयते मनाक् ।
___ यस्य पुनः स्मरणं जातं गतं तस्य स्नेहस्य किं नाम ॥ “ That is called dear which is remembered though it may have been forgotten for a while; but what is the , name of that affection the recollection of which comes and goes away quickly?"
For विणु जुझें न वलाहुं see 386. 1. 427. (1) जिह्वेन्द्रियं नायकं वशे कुरुत यस्य अधीनानि अन्यानि ।
मूले विनष्ट तुम्बिन्याः अवश्यं शुष्यन्ति पर्णानि ॥ “Keep under control the sense organ called tongue which is the head and under which all others live; when the root of तुम्बिनी, gourd creeper (दुध्या भोपळा in Marathi) is completely killed, the leaves will certainly dry up."
For अवस न सुअहिं सुअच्छिअहिं see 376. 2. 428. (1) एकशः शीलकलाङ्कतानां दीयन्ते प्रायश्चित्तानि। ..
यः पुनः खण्डयति अनुदिवसं तस्य प्रायश्चित्तेन किम् ॥

Page #757

NOTES : IV. 424-423
707
"Atonements can be prescribed for those whose character is spoiled only once; what is the use of expiation for him who breaks his promise every day?” 429. (1) विरहानलज्वालाकरालितः पथिकः पथि यद् दृष्टः।
तद् मिलित्वा सर्वैः पथिकैः स एव कृतः आमिष्ठः ॥ " When a traveller was seen on the way surrounded by flames of the fire of separation, all other travellers gathered and consigned him to fire ( as he was dead )."
.. For महु कन्तहो बे दोसडा see 379. 1.
For एक कुडुली पंचहिं रुद्धी see 422. 12. 430. For फोडेन्ति जे हिअडउं see 360. 2. ___For चूडुल्लउ चुण्णीहोइ सइ see 396. 2. (1) स्वामिप्रसादं सलजं प्रियं सीमासंधौ वासम् ।
प्रेक्ष्य बाहुबलं धन्या मुञ्चति निश्वासम् ॥ “ The happy one ( fair maid ) breathes a heavy sigh . on seeing the favour of the master ( to her lover ), a bashful lover, a residence on the frontier and the strength of the arm ( of the lover ).”
.. 431. (1) पथिक दृष्टा गौरी ? दृष्टा मार्गमवलोकयन्ती । . . . अश्रूच्छासैः कञ्चुकं तिमितोद्वानं (आर्द्रशुष्कं ) कुर्वती ॥ .. One traveller is asking another about his beloved; ...o traveller, did you see my beloved, the fair maid ? " ( The other replies ); “Yes I saw her looking towards your path and making her , bodice, wet by tears and dry by hot sighis."
For एक कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी see 379. 1. 432. (1) प्रियः आयातः, श्रुता वार्ता, ध्वनिः कर्णे प्रविष्टः।
तस्य विरहस्य नश्यतः धूलिरपि न दृष्टा ॥ _" The lover has returned; (so) I heard the news; his voice has fallen on my ears; I do not now see even the dust ( ashes) of the separation that is disappearing, dying."

Page #758

708
APPENDIX 433. For धूलडिआ वि see 432. 1.
For झुणि कन्नडइ see 432. 1. 484. संदेशेन किं युष्मदीयेन यत्संगाय न मिल्यते।
स्वप्नान्तरे पीतेन पानीयेन प्रिय पिपासा कि छिद्यते॥ " What is the use of your messages when you do not give me your company ? Can thirst be quenched by water drunk in a dream ? "
For दिक्खि अम्हारा कंतु see 345. 1.
For बहिणि महारा कंतु see 351. 1. 436. (1) अत्र तत्र द्वारे गृहे लक्ष्मीः विसंष्ठुला भवति।
प्रियप्रनष्टेव गौरी निश्चला क्वापि न तिष्ठति ॥ " Fortune is fickle and runs here, there, at the door,: in the house, and does not stay firm at any place like the fair maid away from her lover." .
438. The तव्य termination of the potential passive :, participle becomes इएव्वउं, एव्वउं and एवाः . - (1) एतद् गृहीत्वा यन्मया यदि प्रियः उद्वार्यते ( त्यज्यते)।
मम कर्तव्यं किमपि नापि मर्तव्यं परं दीयते ॥ The commentator says : केनापि सिद्धपुरुषेण विद्यासिद्धये नायिका प्रति धनादिकं दत्वा भर्तरि प्रार्थिते नायिकाया उक्तिरियम्. “If I am to give up my lover by accepting this (money), then I have nothing else left for me exeept death."
(2) देशोच्चाटनं शिखिक्कथनं घनकुट्टनं यद् लोके।
___ मञ्जिष्ठया अतिरक्तया सर्व सोढव्यं भवति॥ . "The Hitgi plant which is excessively red (very much in love ) must bear all this in the world such as being uprooted from the field, boiling over fire and being crushed by hammer."
(3) स्वपितव्यं परं वारितं पुष्पवतीभिः समानम् ।
जागरितव्यं पुनः कः धरति यदि स वेदः प्रमाणम् ॥ The meaning is too obscene to be explained.
439. The fall of the Absolutive is substituted by", इउ, इवि, अवि, एप्पि, एप्पिणु, एवि and एविणु.

Page #759

NOTES IV. 433-441
(1) हृदय यदि वैरिणो घनाः तत् किं अभ्रे ( आकाशे ) आरोहामः । अस्माकं द्वौ हस्तौ यदि पुनः मारयित्वा म्रियामहे ॥
"O heart, if clouds are our enemies are we to scale heavens to kill them? We have two arms; if we are to die we shall die after killing them."
For गयघड भज्जिउ जन्ति see 395.5.
(2) रक्षति सा विषहारिणी द्वौ करौ चुम्बित्वा जविम् । प्रतिबिम्बितमुञ्जालं जलं याभ्यामनवगाहितं पतिम् ॥
"That water-carrying girl preserves her life by kissing both hands that have drunk water with the reflection of (as well as grass) without plunging into it.” डोहिउ comes from डोहू from which we have डुंबणें, डुंब
in Marathi.
(3) बाहू विच्छोट्य याहि त्वं भवतु तथा को दोषः ।
हृदयस्थितः यदि निःसरसि जानामि मुञ्जः सरोषः ॥
709
“0 मुञ्ज, you may go throwing off my arms; let it be so; what harm is there? I shall consider to be angry if you go out from my heart." The references to in the two verses above are regarded by some to the famous king of Malwa; by others to the minister of a king of the Calukya dynasty. In any case poems on before H. indicate that i was a popular dialect in that epoch. जित्वा अशेषं कषायबलं दत्वा अभयं जगतः ।
440.
लात्वा महाव्रतं शिव लभन्ते ध्यात्वा तत्त्वम् ॥
"Having conquered the whole army of passions, having offered protection to the world, having taken the great vow and having meditated upon the highest truth, (the sages) attain bliss.”
441. The Infinitive termination तुम् has in अपभ्रंश the following eight substitutes viz; एवं, अण, अणहं, अणहिं, एप्पि, एप्पिणु, एवि, and एविणु.
(1) दातुं दुष्करं निजकधनं, कर्तु न तपः प्रतिभाति ।
एवं सुखं भोक्तुं मनः, परं भोक्तुं न याति ॥

Page #760

710
APPENDIX
__. “ It is difficult to give away one's money; it does not . occur (to any one ) to perform ansterities; the mind desires to enjoy happiness but is unable to do so.”
(2) जेतुं त्यक्तुं सकलां धरां लातुं तपः पालयितुम् ।
विना शान्तिना तीर्थेश्वरेण कः शक्नोति भुवनेऽपि ॥ " Who except the तीर्थंकर शान्ति is able in this world to conquer and then abandon the whole earth, to take the vow and observe it?" 442. (1) गत्वा वाराणसी नराः अथ उजयिनीं गत्वा । .
मृताः प्राप्नुवन्ति परमं पदं दिव्यान्तराणि मा जल्प ॥ “ By going to Benares and then visiting Ujjain men attain the highest place after their death; do not speak of. other holy places."
(2) गङ्गां गत्वा यः म्रियते यः शिवतीर्थ गत्वा ।
क्रीडति त्रिदशावासगतः स यमलोकं जित्वा ॥ “He who dies after having visited the Ganges and Benares ( शिवतीर्थ), conquers यमलोक and enjoys pleasures in heaven. 443. हस्ती मारयिता लोकः कथयिता ।
पटहः वादयिता शुनकः भाषता ॥ " Elephant is in the habit of killing, people in the habit of-talking, the drum in the habit of resounding and the dog in the habit of barking." .
44. For नं मल्लजुज्झु see 382. 1. (1) रव्यस्तमने समाकुलेन कण्ठे वितीर्णः न छिन्नः।
चक्रेण खण्डः मृणालिकायाः ननु जीवागेल: दत्तः॥ “On the setting of the sun the 27 bird become excited ( at the idea of separation from his mate ) and did not eat the piece of the lotus fibre though he had put it into his mouth; it was as if put there as a bar so that his life should not depart."
(2) वलयावलीनिपतनभयेन धन्या ऊर्श्वभुजा याति ।
बल्लहविरहमहाह्रदस्य स्ताघं गवेषतीव ॥

Page #761

NOTES IV. 442-442
711
“On account of the fear of dropping down her brace. Iets the fair lady walks with her arms raised up as if to find out the depth of the great pond of separation from her lover."
(3) प्रेक्ष्य मुखं जिनवरस्य दीर्घनयनं सलावण्यम् ।
ननु गुरुमत्सरभरितं ज्वलने प्रविशति लवणम् ॥ "On seeing the face of ffarat having long eyes and possessing beauty, salt is very much jealous and enters fire."
. (4) चम्पककुसुमस्य मध्ये सखि भ्रमरः प्रविष्टः ।
___ शोभते इन्द्रनीलः ननु कनके उपवेशितः ॥ “My friend, a bee has entered into the flower of चम्पक and shines as if इन्द्रनील is set in gold."
For निरुवमरसु पिएं पिअवि जणु see 401. 3. 445. For गयकुंभइ दारन्तु see 345. 1. (1) अभ्रांणि लग्नानि पर्वतेषु पथिकः आरटन् याति ।
यः एषः गिरिग्रसनमनाः स किं धन्यायाः धनानि (घृणायते?)॥ "When the clouds appear on the top of the mountain the traveller goes on crying: Will the cloud spare the life (धनानि) of the fair one, the cloud that intends swallowing the mountain?" Or are we are to read घणाइ-घृणायते- घृणां करोति?
१ विलग्नं अन्त्रं शिरः स्रस्तं स्कन्धात् ।
तथापि कटारिकायां हस्तः बलिः क्रियते कान्तस्य ।। I pay homage to my lover who keeps his hand on his small sword even though the bowels hang on his foot and head is severed from the trunk."
(3) शिरसि आरूढाः खादन्ति फलानि पुनः शाखाः मोटयन्ति ।
___ तथापि महाद्रुमाः शकुनीनां अपराधितं न कुर्वन्ति ॥
"Climbing on the top they eat fruit; again they break the branches; still the great trees do no harm to birds or do not feel offended.
446. The characteristics of शौरसेनी are also noticeable in अपभ्रंश.

Page #762
APPENDIX (1) शीर्षे शेखरः क्षणं विनिर्मापितम् क्षणं कण्ठे प्रालम्बं कृतं रत्याः। विहितं क्षणं मुण्डमालिकायां तन्नमत कुसुमदामकोदण्डं कामस्य // "Bow down to the bow of cupid which is made of the wreath of flowers-the bow which he makes into a chaplet on his head for a moment, which he keeps hanging on the neck of pfa for a moment and which he places on his head for a moment." ___448. अधःस्थितसूर्यनिवारणाय छत्रं अधः इव वहन्ती। जयति सशेषा वराहश्वासदूरोत्क्षिप्ता पृथिवी // "The earth, thrown off by the breath of the boar incarnation of lacus with the hoods of the serpant to turned downwards, seems to hold an umbrella (in the form of hoods) to prevent the sun shining from downward.', Here निवारणाय is a Dative form taken. from Sanskrit. SYNOPSIS OF THE FOURTH PADA. 1-259. धात्वादेशs . 260-286. शौरसेनी. 287-302. मागधी. 303-324. पैशाची. . , 325-328. चूलिकापैशाची. 329-446. अपभ्रंश. 447-448. General-Conclusion.