Book Title: Madhya Asia aur Punjab me Jain Dharm
Author(s): Hiralal Duggad
Publisher: Jain Prachin Sahitya Prakashan Mandir Delhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003165/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAlAla duggar3a madhya eziyA aura paMjAba meM jaina dharma Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vyAkhyAna-divAkara, vidyAbhUSaNa hIrAlAla duggar3a nyAyatIrtha, nyAyamanISI, snAtaka, . nl Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakajaina prAcIna sAhitya prakAzana mandira, 1/2484 galI naM. 3 motIrAma mArga zAhadarA, dillI-110032 athavA kalAniketana 1/1210 (I--31 e) mAnasarovara pArka zAhadarA, dillI-110032 sarvAdhikAra lekhaka dvArA surakSita prathama AvRti vi0 saMvata 2036 I0 san 1976 bhArata : mUlya 85.00 rupaye videza : % 20.00 PS 8.00 mudraka aruNa kampArjiga ejansI, DI-102 naI bastI sIlamapura dillI dvArA kAlakA priMTarsa dillI / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa papanAkhA jilA gujarAMvAlA ( paMjAba ) nivAsI bIsA ghosavAla gaddahiyA gotrIya sva0 seTha paMjAbarAya zAha jaina kI supatima sna0 zrImatI accharAdeI jisane mujha 8 dina ke mAtRvihIna zizu kA apane dUdha se pAlana poSaNa kiyA una jIvanadAtR nAnI mA~ kI puNya smRti meM hIrAlAla dUgar3a Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda paMDita hIrAlAla jI dUgar3a kI isa bahu mUlya kRti ko pustaka ke rUpa meM prakAzita dekhakara mujhe bahuta prasannatA huii| ve jainadharma ke katipaya vidvAnoM meM se eka haiN| unhoMne jainadharma viSayaka upayogI jAnakArI eka sthAna para ekatrita karane kA jo bhAgIratha prayatna kiyA hai--vijJa pAThaka isase bharapUra lAbha uThAyeMge aisI aAzA hai / unakI dhArApravAha zailI ne gambhIra viSaya ko bhI paThanIya aura supAcya banA diyA hai| viSaya sAmagrI ko adhikAdhika upayogI banAne meM unhoMne koI kasara bAkI nahIM chodd'ii| unake parizrama kI jitanI sarAhanA kI jAe kama haiN| -sAdhvI zrI mRgAvatIzrI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa itihAsa ke lekhaka paM0 zrI hIrAlAla jI dUgar3a zAstrI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrI hIrAlAla jI dUgar3a apane tIna choTe bhAIyoM ke sAtha (4) zrI ramaNIka kumAra (1) zrI hIrAlAla dUgar3a (3) zrI mahendra lAla (2) zrI zAdIlAla Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya karmayogI zAstrI hIrAlAla jI dUgar3a maiM jisa vyakti kI carcA kara rahA hU~ ve haiM isa graMtha ke racayitA parama prAdaraNIya zAstrI hIrAlAla jI duugdd'| janma se lekara aba taka kA ApakA jIvana eka saMgharSamaya jIvana kI gAthA hai| ApakA janma paMjAba ke gujarAMvAlA nagara meM jo aba pAkistAna meM hai I0 sa0 1604 meM huaa| Apake pitA caudharI dInAnAtha jI prakhyAta samAjasevaka tathA jyotiSa ke acche vidvAna the| mAtR sneha se pApa sadaiva vaMcita rahe / jaba Apa kevala 6 dina ke the to pApakI mAtA suzrI dhanadevI jI kA dehAnta ho gyaa| pazcAt ApakI sagI mausI prApakI dUsarI mAtA huii| parantu jaba pApa 10 varSa ke the unakA bhI dehAnta ho gyaa| inakI mRtyu ke bAda Apa mAtA ke pyAra se sadaiva ke lie vaMcita ho ge| vi0 sa0 1675 meM Apake pitAjI kA tIsarA vivAha gujarAMvAlA ke zAha gulAbarAya barar3a ke suputra lA0 lachamanadAsa jI kI tIsarI suputrI suzrI mAyAdevI se huaa| 16 varSa kI prAyu meM maiTrika pAsa karake Apa apane pitAjI ke sAtha dhAtu ke baratanoM kA vyavasAya karane lge| parantu Apake mana para Apake bAbA lA0 mathurAdAsajI ke bar3e bhAI zAstrI va.rmacandajI aura apane pitA lA0 dInAnAtha jI ke saMskAra the| Apake mana meM dharma ke prati jijJAsA thii| vyavasAya meM ApakA mana na lgaa| ataH Apane gujarAMvAlA meM prAcArya zrI mad vijayavallabha sUrIzvarajI mahArAja dvArA sthApita zrI mAtmAnanda jainagurukula paMjAba ke kAleja saikzana (sAhitya maMdira) meM praveza le liyaa| pA~ca varSoM meM jaina nyAya, darzana zAstra, kAvya, sAhitya, vyAkaraNa, prakaraNa evaM prAgama Adi tathA prAkRta, saMskRta, hiMdI, baMgAlI, gujarAtI, paMjAbI, aMgrejI, urdU prAdi bhASAnoM kA abhyAsa kara gurukula kI snAtaka parIkSA acche aMkoM se uttIrNa kI aura "vidyAbhUSaNa" kI upAdhi se vibhUSita hue| usa samaya jabaki maiTrika taka kI zikSA hI paryApta samajhI jAtI thI Apane ucca zikSA prApta kara samAja ko eka naI dizA dii| isake eka varSa pazcAt Apane kalakattA saMskRta esosiyezana kalakattA yUnivarsiTI rekoganAijDa kI saMskRta meM jaina nyAya tarka-darzana zAstra meM "nyAyatIrtha" parIkSA uttIrNa kI dUsare varSa gAyakavAr3a sarakAra dvArA sthApita seNTrala lAyabrerI bar3audA se lAyabrerI keTelAgiMga tathA kArDa ekArDara kI sanada prApta kii| agale hI varSa Apa ajamera meM vyAkhyAna pratiyogitA meM baitthe| usameM uttama prakAra se saphalatA prApta karane para bhAratavarSIya vidvadapariSada ajamera ne prApako "vyAkhyAna divAkara" kI upAdhi se alaMkRta kiyaa| san 1935 meM mApane ajamera nivAsI zrI narotIlAla pallIvAla digambara jaina dharmAnuyAyI dvArA pUche gae zrI zvetAMbara mUrtipUjaka jainadharma ke viruddha 40 praznoM kA samAdhAna ajamera se prakAzita hone vAle sAptAhika patra "jaina dhvaja' meM prakAzita karavA kara saccoTa, yukti purassara, aitihAsika, tArkika evaM bhAratIya jaina zvetAMbara-digambara zAstroM tathA jainetara dharmagranthoM aura bhAratIya vAGmaya ke AdhAra se kiyaa| jo cha: mAsa meM samApta huaa| isase ApakI vidvatA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) se prabhAvita hokara ayodhyA saMskRta kAryAlaya ke manISImaMDala ne jisameM hiMdU dharmAnuyAyI jagadguru Adi bhI sammilita the Apa zrI ko "nyAyamanISI" padavI se sammAnita kiyA / Apa samAja ke vayovRddha kAryakartA haiM / vayovRddha hote hue bhI ApakA utsAha aura puruSArtha yuvA jaisA hai / sAdA jIvana, karmaTha vRtti, zramaniSThA ke sAkSAt pratIka haiM / dRr3ha pratijJa haiM / dharma zraddhAlu va jainadharma ke pracArakoM ke preraNA srota hone se jaina samAja ke sabhI saMpradAyoM ke kaI prAcAryo muniyoM aura zrAvaka-zrAvikAoM se ApakA acchA paricaya hai / ApakI zAstra pravacana paddhati atyanta rocaka aura prabhAvotpAdaka hai, zikSaNa dene kI zailI atyanta prazaMsanIya haiM / vaktRtva kalA zrAkarSaka hai / zaMkA samAdhAna karane kI zakti alaukika hai / isa varSa kAMgar3A meM hue zrI samudra sUri jainadarzana zivira meM Apane apanI isa kalA se vidyArthiyoM ko maMtramugdha kara diyA thaa| jaina saMpradAyoM tathA jainetara vAgaGmaya kA ciMtanazIla abhyAsa kiyA hai / paryuSaNa tathA dasalAkSaNI zrAdi parvo meM Apake zAstra pravacanoM se lAbhAnvita hone ke lie zvetAMbara aura digambara jainasaMgha samAna rUpa se sadA nimaMtrita karate haiM / lekhana zailI meM gambhIratA aura saralatA rUpa gaMgA jamunA kA saMgama rahatA hai| jainadarzana tathA itihAsa ke prati ApakI saccI AsthA aura anurAga atyanta prazaMsanIya hai jo ki Apake dvArA likhe hue graMthoM meM pratyakSa rUpa se dRSTigocara hotI hai / Apane apanI lekhanI dvArA rASTrabhASA hindI meM aneka uttama pustakoM kA sRjana tathA anya bhASAoM se bhASAMtara bhI kiyA hai / apanI samasta prakAzita va prakAzanIya pustakoM kI sUcI zAstrI jI ne isa pustaka meM anyatra dI hogI / 23 prakAzita aura lagabhaga 10 taiyAra ho rahI pustakoM kA yaha lekhaka abhinandanIya hai / ApakI adhikAMza pustakeM aba aprApya haiM / ApakI pustaka niggaMTha nAyaputta zramaNa bhagavAna mahAvIra tathA mAMsAhAra parihAra" maiMne prAdyopAMta par3hI hai / isa pustaka ke dvArA ApakI anupama pratibhA kI jhalaka milatI hai| isa eka pustaka dvArA yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ApakI anya pustakeM bhI kitanI uccakoTi kI hoNgii| isa pustaka ke lie prApako zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA uttarI bhArata ne vi.saM. 2022 ko prakSaya tRtIyA ke dina I. sa. 1665 ko zrI hastinApura meM varSIya tapa pAraNA mahotsava para catuvidha saMgha ke samakSa puraskRta kara sammAnita kiyA / isa mahatvapUrNa pustaka meM jaina nirgratha muniyoM tathA zramaNa bhagavAn mahAvIra para lagAe gae mAMsAhAra ke zrAropoM kA veda, purANa, upaniSada, jainAgama, itihAsa, tarka, cikitsA zAstra Adi ke dRSTikoNoM ko lekara pratikAra kiyA hai / dharma para agAdha zraddhA hote hue bhI prApa rUr3hivAdI nahIM hai / 27 varSa kI Ayu meM Apane antarjAtIya, antarprAntIya tathA antara sampradAya meM vivAha kara eka krAntikArI kadama uThAyA / vivAha bhI bar3e Adarza rUpa se huaa| Apa zvetAMbara haiM to ApakI patnI suzrI kalAvatI digambara sampradAya kI thiiN| Apa paMjAba ke aura prApakI patnI uttarapradeza kI thIM / Apa osavAla haiM aura prApakI patnI poravAla thIM / san 1966 meM ApakI dharmapatnI kA dehAnta ho jAne ke pazcAt zrApane dillI meM zAMtamUrti AcArya zrI vijaya samudra sUrijI se vidhivat sampUrNa brahmacarya vrata grahaNa kiyA / abhakSya anantakAya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) kA tyAga, rAtri ko tivihAra paccakkhANa, prAtaHkAla navakArasI-porasI kA paccakkhANa, pratidina sAmAyika pratikramaNa devadarzana-pUjana karane ko pratijJAbaddha haiM / ajamera, bIjApura, rAjakoTa, zrAjima - gaMja, kalakattA, gujarAMvAlA, madrAsa, ambAlA, dillI Adi aneka sthAnoM ke anekoM vyakti evaM sAdhu-sAdhviyAM Apake jJAna va zikSaNa se lAbha uThA cuke haiM / dharma saMbaMdhI zaMkAoM kA samAdhAna karane kI tarkayukta zailI jijJAsuoM ko maMtramugdha kie binA nahIM raha sakatI / jaina samAja kA gaurava hai ki use aise saccaritra samyagdRSTi vidvAna kI upalabdhi huI hai / kRzagAtra aura sAdhAraNa sI vezabhUSA meM prApakI pratibhA aura vidvatA ko pahacAna pAnA sAdhAraNa vyakti ke lie zrApake samparka meM prAe binA saMbhava nahIM to kaThina avazya hai / zAstrI jI jaba apane jIvana kI pichalI ghaTanAoM kA varNana karate haiM to lagatA hai mAno ve unake sAmane calacitra kI bhAMti ubhara rahI hoN| ApakI adbhuta smaraNa zakti ko dekhakara Azcarya hotA hai / parantu itanI pratibhAnoM kA dhanI yaha vyakti sadaiva prabhAva kA jIvana hI jItA rahA hai / munzI premacanda hiMdI aura urdU ke mahAna sAhityakAra hue haiM parantu unakA jIvana prabhAva aura kaSTa meM biitaa| isI prakAra zAstrI jI kA jIvana bhI prabhAva aura saMgharSa kI gAthA hai / Upara se kaThora, paraMtu aMdara se komala aura vyathA se bhare hRdaya ko vyakti unake samparka meM zrAkara hI jAna sakatA hai / kevala jaina samAja hI nahIM apitu sabhI samAjoM kI yaha vRtti rahI hai ki vaha vyakti ko kama se kama dekara adhika se adhika pAnA cAhatA hai / sAhityakAra sadaiva samAja se jitanA pAtA hai usase kahIM adhika detA hai| mujhe vizvAsa hai ki yadi zAstrI jI aArthika ciMtAoM se mukta hoM to ve apane jIvana ke zeSa kAla meM bhI samAja ko anUThI kRtiyA~ de sakate haiM / dinAMka -- 6-11-1676 -- nirmalakumAra jaina, bhAgarA maMtrI, zrI mahAvIra jaina yuvAsaMgha uttara - bhArata / saciva, prAcArya vallabha yaMga sosAyaTI AgarA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka chapane ke bAda prApta samAcAra bhaTiNDA (paMjAba) vi0 saM0 1236 (sana 1176) meM pratiSThita 30" UMcI atyanta bar3hiyA saMgamaramara kI banI huI bhagavAna zrI neminAtha jI kI tathA dUsarI bhagavAna dharmanAtha jI kI 23" UMcI zveta varNa-isa prakAra do pratimAeM akTUbara 1976 meM bhaTiNDA meM bhUgarbha se prApta huI haiN| bhagavAna neminAtha jI kI mUrti bhAmaNDala aura siMhAsana sahita hai / lekha se aisA pratIta hotA hai ki kinhIM rAjA korapAla ne apane pitA kI smRti meM banavAI thii| siMhAsana meM zera, hAthI prAdi bane hue haiM, jabaki toraNa meM nATya prAdi mudrA meM indrANiyAM citrita haiM / zrI dharmanAtha jI kI pratimA meM eka vizeSa lakSaNa yaha hai ki dAI bhujA para 3 // lambI 6" caur3I tathA 0 / " moTI paTTI kA nizAna hai / jaiseki kisI kapar3e yA cAdara kA nizAna banAyA ho / kapar3e kA aisA cinha isase pUrva kisI mUrti para saMbhavataH upalabdha nahIM huA hai / pratimAoM ke hAthoM aura caraNoM kI rekhAeM bilkula spaSTa haiN| kAnoM aura hoMToM para lAla raMga abhI taka vidyamAna hai / mUrtiyoM kA pASANa, prAkRti va zailI itane zreSTha haiM ki usa kAla ko vikasita mUrtikalA kA Adarza nidarzana haiN| bhaTiNDA pUrva kAla meM bhI jainoM kA mahatvapUrNa kendra rahA hai / jaina graMthoM meM sataluja nadI ke kinAre para bIdapura nAmaka kisI nagara ke hone kA ullekha milatA hai, yahAM para zrIpUjyoM kI gaddI bhI thii| uttarabhArata se mulatAna siMdha tathA rAjasthAna meM jAne ke lie yaha mArgadvAra thaa| kharataragacchIya zrI agaracanda nAhaTA ke anusAra zrI jinadatta sUri jI ne bhaTiNDA kI eka zrAvikA ke lie "sandeha dohAvalI" graMtha kI racanA kI thii| bhaTiNDA se maNDI DabavAlI jAne vAlI sar3aka para zahara ke samIpa hI paTiyAlA kAlonI ke pAsa zrI haMsarAja bAgalA apane phArma (kheta) ko TraikTara se samatala karavA rahe the, tabhI ye donoM bhUtiyAM upalabdha huI hai . isa kSetra ko sarakAra ne surakSita kSetra ghoSita kara diyA hai| adhika khudAI hone para aura tathya sAmane paaeNge| (inameM se eka mUrti bhaTiNDA ke jaina mandira meM A gaI hai| dUsarI kelie prayatna jArI hai) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya hameM harSa hotA hai ki Aja hama pAThakoM ke karakamaloM meM jaina vAr3a.maya ke mardhanya vidvAna zAstrI zrI hIrAlAla jI duggar3a dvArA likhita "madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma" nAmaka jaina itihAsa kA aisA anupama graMtha upasthita kara rahe haiM jisa viSaya para Aja taka kisI bhI vidvAna ne likhane kA prayAsa nahIM kiyA / jina-jina vidvad mahAnubhAvoM ne isakI pAMDulipi kA avalokana kiyA hai una sabane ise bhAratIya itihAsa kA, vizeSa rUpa se jaina itihAsa kA saMdarbha graMtha (Encyclopidia) kahA hai| zrI duggar3a jI ne isa graMtha ko likhane kA kitanA puruSArtha aura parizrama kiyA hai, kitanA vizAla aura praur3ha banAyA hai; itihAsa kI pracchanna kitanI kitanI paratoM ko kholA hai; jaina itihAsa ke sAtha kaI bhAratIya tathA videzI vidvAnoM dvArA kiye gaye khilavAr3a kA aitihAsika, zAstrIya tathA tAki ka DhaMga se kesA samAdhAna kiyA hai ; kitanI nayI-nayI zodha khoja kI hai; isakA pUrNa paricaya to pAThaka tabhI jAna pAyeMge jaba ve isa itihAsa graMtha kA AdyopAMta manana pUrvaka paThanapAThana kreNge| yaha bhAratIya itihAsa kI usa zrRMkhalA kI kar3I hai jisakI Aja taka itihAsakAroM ne upekSA kI hai / vizeSa rUpa se jaina itihAsa kA to yaha eka alaukika graMtha hai hI parantu bhAratIya itihAsa ke vidyArthiyoM ke liye zrI duggar3a jI kI yaha eka anupama dena hai| zrI duggar3a jI kI yaha tIsavIM pustaka prakAzita ho rahI hai| isa graMtha ratna kA pracAra va prasAra hokara bhArata ke jana-jana ke hAtha meM pahu~ce, sarakArI pustakAlayoM, vizvavidyAlayoM kI lAyabreriyoM tathA videzoM meM bhI sarvatra isakA prasAra ho, jisase itihAsa zodhakartA vidyArthiyoM ko bhI mArgadarzana mile / vidvadjanoM ke parizrama kI kadra vidvada jana hI kara sakate haiM aura yaha graMtha vidvAnoM ke paThana-pATha ke lie bhI atyaMta upayogI hai yaha bAta saMdeha rahita hai / isa graMtha ke prakAzana karane kA gaurava hameM prApta huA hai isake liye hama zrI duggar3a jI ke mAbhArI hai| ke. bI. prosavAla adhyakSa zrI jaina prAcIna sAhitya prakAzana maMdira kalA niketana E/31 mAnasarovara pArka ___ zAhadarA-dillI 110032 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMtha ke lie Arthika sahayogI seTha maNilAla jI DosI zrI zrAtmAnanda jaina sabhA rUpanagara dillI prAcAryazrI vijaya indra dinna sUri jI kI preraNA se tapasvI muni zrI basaMtavijaya jI kI preraNA se lAlA narapatarAya kharAyatIlAla dillI lAlA rAmalAla indralAla tailavAle lAlA makanalAla pyArAlAla munhAnI lAlA khajAnacIlAla eMDa sansa lAhaura vAle zrI hastinApura jainazvetAMbara tIrthasamiti lAlA mAnakacanda choTelAla dUgar3a lAlA jagananAtha dIvAnacanda dUgar3a lAlA dInAnAtha devarAja lAlA pannAlAla harabaMsalAla amRtasara vAle lAlA gaNezadAsa pyArAlAla barar3a lAlA munilAla kIrtiprasAda lor3hA lAlA sAgaracanda mahendrakumAra lAlA kapUracanda jaina lAlA khajAnacanda cimanalAla dUgar3a lAlA ratanacaMda rikhabadAsa lAlA devarAja ( vI0 ke0 hojarI ) lAlA rAmalAla jagadIzalAla lAlA jJAnacanda zIlakumAra lAlA manoharalAla candramohana lAlA jogendrapAla munhAnI (J. P. Jain ) ena Ara jaina zrI samarathamala maraDiyA surendrakumAra jaMDiyAlA guruvAle " lAlA cimanalAla lAhoravAle lAlA khetarAma satyapAla naulakhA zrI manasukhalAla mahatA 77 AgarA "1 33 dillI " "" aMbAlA 33 19 sAmAnA jAlaMdhara " dillI " dillI 39 27 11 jodhapura dillI "" jIrA dillI 2001.00 1500.00 1500.00 1001.00 1001.00 100100 1001.00 1001.00 1000.00 1001.00 1001.00 1001.00 1001.00 100100 1001.00 1000.00 1001.00 1001.00 1001.00 501.00 501.00 501.00 501.00 501.00 501.00 501.00 502.00 501.00 251.00 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA koI bhI jAti apane atIta kI upekSA karake apanI bhAvi kA nirmANa nahIM kara sktii| itihAsa hameM atIta kA samyagjJAna pradAna karake usake paripekSya meM vartamAna kA samucita mUlyAMkana karane kI tathA bhaviSya meM yathocita nirmANa karane kA mArgadarzana karAtA hai| manuSya ke vyaktitva vikAsa ke lie aitihAsika adhyayana kA prAyaH sarvopari mahatva rahatA hai| yadi vaha pUrvajoM ke mahatvapUrNa kAryakalApoM ko batalA kara unakA anukaraNa karane kI preraNA detA hai to unake dvArA kI gaI bhUloM se zikSA lekara, unheM sudhArakara apane mArga ko prazasta karane kI bhI preraNA detA hai / kintu itihAsa ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha prAmANika ho, niSpakSa ho, aura saMtulita buddhi se likhA jaave| itihAsa lekhaka ke sanmukha aneka vividha kaThinAiyA~ hotI haiM / svayaM apanI sAdhana suvidhAoM, kSamatA aura samaya kI sImAeM, upayukta sAmagrI kA prabhAva athavA viralatA, viveka, sAMpradAyika prAdi dRSTirAga se mukta rahakara satya kI taha taka pahuMcane kI manovRtti, kadAgraha kA abhAva, yathAsambhava svayaM nirNaya na dekara pAThakoM para nirNaya dene evaM niSkarSa nikAlane kA bhAra chor3anA Adi / jainadharma prAdi (atyaMta prAcIna) dharma hai / yaha eka aisI sanAtana dhArmika evaM sAMskRtika paramparA kA pratinidhitva karatA hai jo zuddha bhAratIya hone ke sAtha sabase adhika prAmANika evaM vizuddha mUla svarUpa meM prAcInatama jIvita paramparA hai| isake udgama aura vikAsa ke bIja sudUra prAgaitihAsika kAla meM nihita hai| mAnavI jIvana meM karmayuga athavA laukika sabhyatA ke udaya ke sAtha hI sAtha isa ahiMsA aura nivRtti pradhAna prAtmadharma kA avirbhAva huaa| vartamAna kalpakAla meM isake Adi puraskartA Adi puruSa, svayaMbhU prajApati bhagavAna RSabhadeva the jo caubIsa tIrthakaroM kI paramparA meM prathama the / uttara bhAratIya jagata meM isa mahAna dharma ke udbhava, vikAsa evaM vartamAna kA sampUrNa itihAsa prApta nahIM hai / aura isa mahatvapUrNa viSaya para likhane kA kisI ne prayAsa kiyA ho aisA hamAre par3hane aura sunane meM nahIM pAyA / vi0 saM0 1974 meM muni zrI buddhivijaya jI Adi pAMca paMjAbI munirAjoM ke caritroM ke saMkalana rUpa saddharma saMrakSaka nAmaka pustaka ko likhate samaya sphUraNA huI ki ina caritroM ko likhakara pUrNa karane ke pazcAt isI pustaka ke pariziSTha rUpa meM paMjAba ke jaina itihAsa kA bhI saMkSipta rUpa meM saMkalana kara diyA jAve / jaba isakI rUpa rekhA taiyAra kI to aisA lagA ki Aja taka jisa para likhane kI tarapha vidvAnoM kA lakSya nahIM gayA, paMjAba kA jaina itihAsa svataMtra pustaka ke rUpa se likhanA hI ucita hai / aisA nizcaya kara lene para isa itihAsa kI sAmagrI ekatrita karane kA kArya bhI cAlU kara diyA / ise taiyAra karane meM chaha varSoM kA lambA samaya vyatIta ho gyaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) jaina zvetAMbara-digambara vAMgamaya kA, vaidika brAhmaNIya vedoM, purANoM, smRtiyoM, upaniSadoM, bauddhavAMgamaya bhAratIya sAhitya evaM videzI, svadezI lekhakoM dvArA likhe gaye itihAsa graMthoM, zilAlekhoM, mUrtilekhoM, paTTAvaliyoM, prazastiyoM, vaMzAvaliyoM, sikkoM, stUpalekhoM, tAmrapatroM, pharamAnoM Adi evaM khaMDaharoM se upalabdha nAnAvidha sAmagrI ke AdhAra se zodha-khoja pUrvaka isa itihAsa graMtha ko satya aitihAsika dRSTikoNa se taiyAra kiyA hai / yatra-tatra vikharI par3I jaina itihAsa kI sAmagrI kA saMkalana karane ke liye paTiyAlA, jammU, zrInagara (kAzmIra) prAgarA, dillI, hoziyArapura Adi aneka vazvavidyAlayoM ke pustakAlayoM tathA khAnagI pustakAlayoM meM jAkara zodha kArya karanA par3A / aMbAlA ke zrI prAtmAnaMda jaina pustakAlaya, dillI dariyAgaMja meM digambarI zodha saMsthAna ke vIrasevA maMdira tathA dillI rUpanagara meM surakSita zrI vallabha smAraka jaina zAstra bhaMDAra ke hastalikhita tathA prakAzita graMthoM ke saMdarbho se, mAsika patra-patrikAoM se sAmagrI saMkalita karane meM sahayoga liyA gyaa| mAtra itanA hI nahIM apitu zrInagara, caMDIgar3ha, mathurA, lakhanaU, kAMgar3A, kurukSetra, hoziyArapura prAdi aneka sthAnoM ke sarakArI purAtattva saMgrahAlayoM, pAnIpata, hisAra, paMjaura tathA paMjAba ke anya sthAnoM para utkhanana se prApta purAtattva sAmagrI ko vahAM jAkara adhyayana se jo kucha prApta ho sakA use zuddha aitihAsika dRSTi se, sAMpradAyika Adi dRSTirAga se mukta rahakara satya taka pahuMcane kI manovRtti se, kadAgraha ke prabhAva, yathAsambhava svataMtra vicAradhArA se isa graMtha kI racanA karane meM pUrA-pUrA dhyAna rakhA gayA / itihAsa ke kaI gaNyamAnya vidvAnoM kA etada viSaya kI jAnakArI prApta karane ke liye sAkSAtkAra bhI kiyA aura patroM dvArA jAnakArI prApta karane ke prayAsa bhI kiye gaye / kyoMki digambara sampradAya kA prAcIna sAhitya paMjAba-siMdha Adi pradezoM meM pracAra aura prasAra ke viSaya meM ekadama mauna hai isaliye unake satya itihAsa ko vizeSa rUpa se jAnane ke liye digambara vidvAnoM se bhI pUcha-tAcha kI gaI parantu kisI ke vahA~ se saMtoSa janaka kucha bhI prApta na ho skaa| paMjAba meM vidyamAna sthAnakavAsI katipaya vidvAna sAdhunoM tathA pratiSThita, vidvAna zrAvakoM ko bhI patroM se tathA sAkSAt bheMTa karake bhI unake itihAsa ke viSaya meM vizeSa jAnakArI prApta karane ke liye kaI bAra prayAsa kiye gaye / parantu vahA~ se bhI kucha prApta na ho paayaa| ataH apanI zodha-khoja se jo kucha mila pAyA yA jAna pAyA usI ke AdhAra se isa graMtha kA nirmANa kiyA hai| pustaka prakAzana karane se pahale itihAsa ke katipaya jaina-jainetara skAlarja ko isakI presa kaoNpI kA avalokana bhI karAyA gayA hai / isa prakAra isa itihAsa graMtha ko saba prakAra se praur3ha aura samRddha banAne ke liye prayAsa karane aura likhane meM chaha varSa vyatIta karane par3e haiN| isa graMtha ke sAta adhyAya haiM-1. jainadharma kI prAcInatA aura lokamata, 2. paMjAba meM jaina dharma, 3. jainadharma aura zAsaka, 4. jainadharma ke sampradAya, 5. jaina maMdira saMsthAeM aura sAhitya, 6. paMjAba meM jaina krAMti, 7. paMjAba meM vidyamAna sAdhu-sAdhviyoM tathA 3 vaka-zrAvikAnoM kA pricy| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) isa itihAsa graMtha meM cIna, mahAcIna, tibbata, irAka, IrANa paziyA, zakastAna, yunAna, turkistAna praphagAnistAna, kamboja, bilocistAna, araba, kAbula, nepAla, bhUTAna, sImAprAMta, takSazilA, paMjAva, himAcala pradeza, hariyANA, kurukSetra, kAzmIra, siMdha, laMkA, haMsadvIpa, kroMcaTThIra ityAdi aneka kSetroM arthAt cIna se lekara dillI kI sImA taka ke itihAsa kA samAveza hai / yahI kAraNa ki isakA nAma madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma rakhA hai| isa pustaka meM zrI RSabhadeva, RgvedakAla se lekara Aja taka ke jaina itihAsa kA saMkalana isa graMtha meM kyA-kyA viSaya saMkalita kiye haiM usako pAThaka anukramaNikA (viSaya sUci) se par3hakara jAna paayeNge| isa graMtha meM jainadharma ke aneka pahalUoM para alocanAtmaka viSada vivecana bhI kiyA hai aura likhate hue dRSTi rAga athavA sAmpradAyika vyAmoha se pUrI taraha bacane ke liye viveka ko najara andAja (daSTi projhala) nahIM kiyA gayA / dhArmika bhAvanA jabasA~pradAyika rUpa dhAraNa kara letI hai taba bahuta aTapaTI bana jAtI hai| isase satyAMza aura nirbhayatA kA aMza daba jAtA hai / isameM sAMpradAyika athavA vAstavika dhArmika kisI bhI mudde para carcA aitihAsika dRSTi se karane para kaI pAThakoM ke mana meM sAMpradAyika bhAvanA kI gaMdha A jAnA sambhava hai| yaha bAta mere dhyAna se bAhara nahIM hai| Ajakala aitihAsika dRSTi ke nAma para athavA kisI kI bhAr3a meM sAMpradAyika bhAvanA ko poSaNa karane kI pravRtti athavA vicAraka mAne jAne vAle vyaktiyoM meM bhI dikhalAI par3atI hai| aisI bhAvanA se likhe gaye itihAsika graMthoM meM dekhA jAtA hai ki usameM itihAsa se khilavAr3a kI gaI hai / ina saba bhayasthAnoM ke hote hue bhI maiMne isa graMtha meM aneka aisI carcAeM bhI kI haiM jinheM sAmpradAyika vyAmoha ke parde ke pIche aitihAsika daSTi se satya parakhane kI AvazyakatA rahI huI hai| isa eka hI vicAraNA se ki jo asAMpradAyika athavA sAMpradAyika satya zodhaka hoMge, jo satya aura itihAsa ke abhilASI hoMge unheM yaha carcAeM kadApi sAMpradAyika bhAva se raMgI huI bhAsita nahIM hogI aura satya kI pratIti ke lie atyaMta upayogI mAlUma pdd'eNgii| itihAsa kA koI pArAvAra nahIM hai aura na hI koI ise pUrNa rUpa se likhane kA sAmarthya rakhatA hai| jaise-jaise zodha khoja hotI rahatI hai / vaise-vaise itihAsa ke naye-naye parata khulate rahe haiN| ataH jahA~ taka mujha se bana pAyA hai maiMne apanI sAmarthya ke anusAra likhane kA prayAsa kiyA hai| jainadharma ke itihAsa ko likhane ke lie saba aitihAjJoM ke sahayoga kI AvazyakatA rahatI hai| bahuta koziza se chaha varSa kI avadhi meM jo kucha likha pAyA hU~ use saMyojakara pAThakoM ke sAmane rakha diyA hai / isa kArya meM kahA~ taka saphalatA milI hai isakA nirNaya to pAThaka hI kara sakate haiN| vidvayaM zraddheya DA0 jyotiprasAda jI jaina M.A.L.L.B. lakhanaU vAloM ne mahatI udAratA karake itihAsa graMtha kI presakaoNpI ko adyopAMta par3hane kA parizrama uThAyA hai, unakA snehapUrNa sahayoga sadA cirasmaraNIya rhegaa| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) DA0 mahodaya ke vicAra se "adhyAya 5 meM paMjAba ke yati, zrIpUjya, bhaTTAraka, jaina bastiyAM jaina jAtiyAM aura gotra, purAtattva, maMdira aura saMsthAeM, sAhityakAra prAdi kA upayogI paricaya hai| graMtha kA yaha adhyAya to paryApta mahatvapUrNa hai aura bahuta sI navIna sAmagrI kA udghATana karatA hai| jina pUjA meM hiMsA kA prabhAva, jainoM kI mUrtimAnyatA kI prAcInatA aura tulanAtmaka pradhyayana bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai ityAdi / isa prakAra lagabhaga 650 pRSThoM meM isa graMtha meM vidvAna lekhaka ne avibhAjita bhArata ke pazcimottara prAMtoM ke jainadharma aura jainoM se sambandhita prabhUta sAmagrI evaM sUcanAeM saMkalita kara dI haiN| isa prasaMga meM yaha batA denA zAyada anucita na hogA ki isa pustaka meM yadi digambara jainoM ke kArya kalApoM para atyalpa prakAza par3apAyA hai to usakA mukhya kAraNa saMbhavatayA sAdhanAbhAva rhaa| punazca isakI pAMDulipi ko zrI vIrendra kumAra jI jaina B.A. sAhityaratna dillI tathA zrI mahendrakumAra masta sAmAnA ne prAdyopAMta par3hakara kucha sujhAva die haiM usake anusAra yathA saMbhava ucita saMzodhana se ise pramANika banAne meM apanI tarapha se pUrA prayatna kiyA hai| ataH isa sahayoga ke liye maiM donoM kA prAbhArI huuN| prUpha saMzodhana meM mere sutra zrI amRtakumAra ne pUrNa sahayoga diyA hai| ___ isa graMtha ke mudraka aruNa kampojiMga ejeMsI ke mAlika paM0 kuMvarakAnta caudharI jI ne isa graMtha ke prakAzana ke liye athaka parizrama kiyA hai jisase yaha graMtha samaya para prakAzita ho pAyA haiM, maiM inakA bhI dhanyavAda karatA huuN| zrI gokuladAsa bhAI kApar3iyA bambaI vAloM ne (1) ziva aura RSabha, (2) bhagavAna mahAvIra kamala para virAjamAna, (3) zrI RSabhadeva kA ca ra muSTi loca tathA praSTa prAtihArya sahita kevala jJAnAvasthA kA citra (4) zrI RSabhadeva kA paMcamRSTi loca vAlA nirvANasamaya kA nitra (cAra citroM) ko niHzulka banAkara bambaI se bhejane kI udAratApUrvaka mahat kRpA kI hai / maiM unake isa nisvArtha sahayoga ke liye jitanA bhI dhanyavAda karUM thor3A hai| ata: unakI udAratA aura saujanya kA bhI maiM vizeSa rUpa se AbhArI huuN| isa graMtha ke prakAzana meM jina-jina mahAnubhAvoM ne Arthika sahayoga diyA haiM, yadi unakA sahayoga na mila pAtA to yaha graMtha prakAzita hI na ho pAtA / ata: unakI yaha udAratA bhI prazaMsanIya hai / dAtAoM kI sUcI pahale dI hai| anta meM pAThakoM se nivedana hai ki isa graMtha ko par3hakara apanI-apanI sammati bhejakara avazya anugrahita kareM tathA etadviSayaka koI sAmagrI bhI ho to avazya bhejane kI udAratA rakheM tAki agale rasaMskaNa meM usakA upayoga karake isa graMtha ko samRddha banAyA jA sake / hIbAlAla duggar3a (dillI) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jainadharma vaidika srota se pRthaka evaM veda kAla se bhI prAcIna hai, aisA mantavya bhArata meM vizeSa rUpa se jaina vidvAnoM dvArA prastuta aura vistRta kiyA jAtA rahA hai / isa mantavya ko jaina saMgha ne bhI sAdara svIkAra kiyA hai / isa dizA meM bhAratIya jaina vidvAnoM kI vizeSa rUpa se calI pA rahI jo pravRtti dekhI jAtI hai, usa meM ve loga yadi apanI medhAvitA ko bhI avakAza deM to avazya kucha vizeSa pariNAma pAye jA sakate haiM / medhAvitA ke lie nitAMta Avazyaka hai ki jina jina jaina graMthoM meM jo jo isa viSaya ke pramANa pAye jAte haiM, una una graMthoM ke kalevara meM se upalabdha vidhAnoM tathA unake aMzoM kA talasparzI aMtaraMga parIkSaNa karane kI prAthamika prakriyA apanAyI jAe / jisase ki sAre graMthoM se vibhinna samaya samaya evaM vibhinna kartAoM ke vibhinna staroM ke darzana ho jAyeM tabhI hama una graMthoM ke staroM ke nIce pracchanna (dabA huA) usakA mUla prANa pA sakate haiN| tathA una graMthoM meM se liye hue pramANa maulika haiM athavA anya stara ke haiM isakA bhI hama nirNaya pA sakate haiN| prAcIna samaya kI kisI bhI kRti meM samaya samaya para paraMparA ke vidvAnoM dvArA kucha na kucha parivartana to hotA hI rahatA hai, jisase kRti kA maulika svarUpa badalatA jAtA hai / parivartana honA yaha doSa nahIM hai kintu vicAroM ke jIvaMta pravAha kA yaha dyotaka hai / ina saba bAtoM kA vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye / jainadharma kI prAcInatA sambandhI mAnyatAoM ko puSTa karane ke lie jainetara (dharma) sAhitya kA bhI aMtaraMga parIkSaNa karanA utanA hI prAvazyaka hai, jitanA jaina dharma ke sAhitya kaa| usake sAtha sAtha pAzcAtya, paurvAtya tathA praNAlIgata vidvada paramparAoM se prApta sabhI prakAra kI vicAra prakriyAnoM kA vimarza karanA bhI jarUrI hai| Rgveda kI bAta prAtI ho to "iNDo-yUropIyana" bhASAmoM kA talasparzI abhyAsa bhI jarUrI hai / jisakA abhyAsa hamAre bhArata meM vikasita nahIM hA hai| isa liye Rgveda prAdi ke aAdhAra para pravalaMbita hamArI prAyaH sabhI mAnyatAeM pramANabhata nahIM Thahara sakatIM / 'RSabha', 'vAtarazanA', 'muni' ityAdi jaise vaidika sAhitya ke zabdoM ke sAtha upayukta anya zabdoM evaM arthoM kI vicAraNA bhI jo "iNDo yUropiyana" bhASAvidoM ne kI ho usa meM sabase pramANabhUta vicAraNA kA svIkAra karanA yukti saMgata hotA hai / yaha bhI carcA Avazyaka hai ki bhagavAna pArzvanAtha ke alAvA bhagavAna mahAvIra ke pUrva kAlIna RSabhAdi tIrthakaroM kA ullekha prAcIna jaina sAhitya meM kyoM nahIM mila pAtA / ahiMsA evaM zramaNa (saMnyAsa) mArga kA mUla svarUpa nirdhAraNa karane ko gRhyasUtroM-dharmasUtroM ke evaM praupaniSadika sAhitya kA bhI aMtaraMga parIkSaNa pratyanta anivArya hai / ina saba ke sAtha bauddha sAhitya kI bhI upekSA karanA sAhasa mAtra hai| isa dRSTi se bhAratIya jaina vidvAna apanI sAdhana sAmagrI kA abhyAsa kareM aura jainadharma ke mala svarUpa sambandhI kucha tathya nikaaleN| jainadharma kI prAcInatA sambandhI mAnyatA ko vikasita karane ke liye pahale saba vidhAna sAmagrI kA saMkalana karanA paramAvazyaka hai jo ati duSkara kArya bhI hai| hameM pratIta hotA hai ki Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha duSkara sAdhana sAmagrI paM0 zrI hIrAlAla jI duggar3a kI " madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma" nAmaka isa kRti meM bharapUra hai / isake liye yaha kRti sacamuca eka "saMdarbha graMtha " ho sakatI hai / ( Upara nirdeza kiyA gayA hai, isase svAbhAvika khyAla A jAtA hai ki jainadharma kI saba (bhAratIya) dharmoM se bhI prAcInatA ko vaijJAnika taura se prastuta karanA AsAna aura sarala kArya nahIM hai varana duSkara prakriyA hai / yahI kAraNa hai ki aba taka yaha saba se prAcInatA kI ) mAnyatA puSTa huI ho aisA saba Adhunika "iNDo yUropiyana " bhASAvida evaM bahuza: anya vicakSaNa vidvAna loga bhI nahIM mAnate / kintu zrI dUggara jI ko isakA vistRta vizleSaNa karane meM paryApta saphalatA prApta huI hai| hameM prAzA hai ki zrI duggar3a jI kI isI sAmagrI ko apanA kara aura Upara diye gaye nirdeza anusAra koI bhAratIya jaina vidvAna saMzodhana kI isa saMkliSTi dizA meM prasthAna karane ko prayatnazIla banegA aura isa sAhasa ke liye avazya preraNA pAyegA / niHsaMkoca kaha sakate haiM ki zrI duggar3a jI dvArA paMjAba meM jainadharma sambandhI saMkalita kI huI yaha sAmagrI bahuta upayogI hai| aise to apane graMtha meM vidvAna se nirdiSTa sabhI vidhAnoM kI mAnyatA meM anya vidvAnoM kA koI na koI matabheda rahanA svAbhAvika hai / matabheda hI vidvatA ko Age bar3hAtA hai aura naI-naI zodha khoja kA mArga prastuta karatA hai / vizeSataH itihAsa kA viSaya hI aisA hai ki jisameM vidvAnoM kA matabheda rahatA hI hai / lekina yaha bAta nirvivAda hai ki hara koI itihAsavettA ko zrI duggar3a jI ke vidhAnoM ko vimarzArtha yogya avakAza avazya denA par3egA / sacamuca paM0 zrI hIrAlAla jI duggar3a isa kArya ke liye dhanyavAdA haiM / hama zrI paMDita jI kI isa kRti meM pratibiMbita unakI bhagamya vidvatA kI sAzcarya sarAhanA karate haiM aura zrAzA vyakta karate haiM ki yaha kRti zodha chAtroM meM aura vidvadd paramparAtroM meM ucca koTi ko prApta hogI / Patiala (Punjab) Date 1. January, 1980 Dr. Bhatt, Dr. Phil (Germany) Professor & Head : MAHAVIRA Chair for Jain Studies Punjabi University Patiala Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pR0 saM0 67 pR0 saM0 adhyAya 1 jainadharma kI prAcInatA 21. bebIlona kA zAsaka nebucandanejhAra 63 aura lokamata 22. jaina pratIkoM kA paricaya 2. vedapUrva bhAratIya saMskRti 23. tIrthaMkara aura pratIka pUjA 3. prAgvaidika saMskRti aura vaidika 24. jainadharma kA mahattva va arhata saMskRti meM bheda mahAvIra kA tyAgamaya jIvana 4. prAgvaidika Arhat-zramaNa-saMskRti 10 zramaNa bhagavAn mahAvIra kA tattva5. pAhat-zramaNa dharma ko mAnane vAlI jJAna jAtiyAM 26. zramaNa bhagavAn mahAvIra tathA 6. jainadharma ke nAma ahiMsA 7. mohana-jo-dar3o ( Mohan-Jo 27. nigraMtha zramaNa (jaina sAdhu-sAdhvI) Daro) kA prAcAra 8. pAzcarya hai 28. jaina zrAvaka-zrAvikA (gRhastha) kA 6. vaidika sAhitya meM RSabhadeva kI dharma avatArarUpa mAnyatA 10. vaidika sAhitya meM ariSTanemi kA adhyAya 2 paMjAba meM jainadharma ullekha va itihAsa 1. bharata aura bhArata 11. jainadharma kI prAcInatA ke viSaya meM 2. bhAratavarSa meM jainadharma lokamata 3. jainadharma ke pracAra kA mukhyAdhAra 12. pAhata RSabhadeva kA pravRti va 4. vartamAna kAla meM prAcIna itihAsa . nivRtimaya dharma kI durlabhatA kA kAraNa 13. caubIsa tIrthakaraM vivaraNa 5. videzoM meM jainasAhitya 18 14. dIrghAyu tulanA 6. prAcIna itihAsa jAnane ke sAdhana 100 15. RSabha aura ziva (ekarUpatA kI 7. paMjAba meM jainadharma ke aitihAsika tulanA) sAdhanoM ke prabhAva kA kAraNa 102 16. aSTApada yAni kailAza parvata 8. stUpa ke viSaya meM kucha vicAra 103 17. jainadharma kI sarvavyApakatA (madhya 6. jainasmArakoM kA bauddha hone kA eziyA) bhrama 104 18. anArya dezoM meM jainazramaNa-zramaNiyoM 10. paMjAba kA nAmakaraNa tathA sImA 106 kA vihAra 56 | 11. paMjAba meM jainadharma 107 16. purAtanakAla meM vizva ke vizAla 12. gAMdhAra aura puNDa janapada kSetra meM jainadharma kA prabhAva 61 / 13. kamboja aura gAMdhAra rASTra 20. phrAMsa ke myUjiyama meM zrI RSabhadeva ! 14. gAMdhAra janapada rAjadhAnI takSazilA 112 kI mUrti 63 | 15. takSazilA aura puNDavardhana (pezAvara) 114 mr Kro0 0 112 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16). 124 201 207 150 viSaya 10 saM0 | viSaya pR0 saM0 16. uccanagara (2) siMdha meM jainAcAryoM va jaina 17. takSazilA kA vizva vidyAlaya 128 ___ muniyoM Adi ke vihAra 186 18. kAzmIra meM jainadharma 131 (3) vizeSa ghaTanAyeM 163 16. kAzmIra meM zatrujayAvatAra tIrtha 133 36. paMjAba meM upakeza gaccha meM dIkSA 20. satyapratijJa azoka-mahAna kA samaya 135 lene vAle prAcArya 21. azoka maurya aura kumArapAla 37. IsA para jainadharma kA prabhAva 200 solaMkI kI tulanA 142 38. Jesus first trip to India 22. kAzmIra meM jainadharma kA hrAsa 145 | 36. bauddhadharma aura paMjAba 203 23. sultAna sikaMdara lodI butazikana 40. vaidika dharma aura paMjAba 204 mUrtibhaMjaka) 146 | 41. siMdha va paMjAba meM jainadharma ke hrAsa 24. oraMgajeba ne jabardastI musalamAna ke kAraNa 226 banAye 148 42. hastinApura meM jainadharma 25. bhadrajanapada meM jainadharma 146 (1) digambaroM kI mAnyatA 218 26. kuvalayamAlA meM udyotana sUri kI (2) jaina maMdira aura saMsthAeM 216 prazasti (3) digaMbara maMdira aura saMsthAeM 222 27. jammU 152 (4) prAcIna aura navIna 28. trigarta (jAlaMdhara-kAMgar3A kSetra) 153 hastinApura 224 26. kA~gar3A jilA (kilA nagarakoTa) 153 (5) vizeSa jJAtavya 226 30. kAMgar3A 156 31. kA~gar3A jilA va AsapAsa kA kSetra 167 43. paMjAba meM katipaya nagaroM kA jaina (1) kile kA prAMgaNa itihAsa 227 (2) kA~gar3A nagara ke smAraka 170 (1) sAmAnA 227 (2) jIrA nagara 232 (3) jvAlAmukhI meM jainapratimA 172 (3) lAhaura 235 (4) kI ragrAma (vaijanAtha-paparolA) maltAna 236 kA jaina maMdira 173 (5) paMjAba kA sUbA sarahaddI 241 (5) nUrapura kile meM jaina maMdira 173 (6) gujarAMvAlA 244 (6) riyAsata gulera meM jaina maMdiroM (7) sirahaMda ke magnAvazeSa (5) sirasA 252 32. DholabAhA jilA hozyArapura 44. paMjAba ke katipaya nagara jahA~ jainI prAbAda rahe haiN| 33. nagarakoTiyA gaccha aura koThIpurA | 45 paMjAba meM basane vAle jainoM ke gotra 253 gaccha 34. paMjaura (caMDIgar3ha ke nikaTa) 46 paMjAba se prApta purAtattva sAmagrI 254 35. siMdhu-sauvIra meM jainadharma adhyAya 3 jainadharma aura zAsaka (1) siMdhu-sauvIra kA rAjA / 1. maurya sAmrAjya aura jainadharma 257 udAyaNa va mahArAnI (1) yUnAnI sikaMdara kA paMjAba prabhAvatI 181/ _para AkramaNa 250 174 176 177 257 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) paMjAba 356 356 ls l sl 358 viSaya pR0 saM0 | viSaya pR0 saM0 (7) karAcI 354 7. prAtmAnanda jaina gurukula gujarAMvAlA 2. yatiyoM dvArA nirmita jaina maMdira 355 372 3. vartamAna bhArata ke paMjAba meM 8. AtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba jainamaMdira, upAzraya mAdi 355 (uttarI bhArata) 372 (1) amRtasara 355 6. paMjAba meM jaina sAhitya racanA 383 (2) ambAlA zahara 10. paMjAba meM jaina grantha lipikAra 3pha7 (3) ur3amar3a-mayAnI aphgaanaa| 11. prazasti saMgraha 461 (4) gar3ha dIvAlA jilA 12. granthakartA aura kavi 365 hozayArapura 356 (1) upAdhyAya bhAnucaMdra kI (5) kA~gar3A kilA racanAeM (6) jaMDiyAlA guru 357 (2) zrI siddhicandra jI kI (7) jammU kAzmIra racanAyeM (8) jAlaMdhara (3) bar3agacchIya kavi munimAla 357 (8) jIrA, laharA gAMva kI racanAeM 365 (10) jejoM, jilA hozayArapura, (4) megharAja RSi kI racanAeM 366 phirojapura, nakodara, nAbhA, (5) zrAvaka kavi harajasarAya kI 356 paTTI racanAeM 397 (6) zrAvaka kavi khuzIrAma duggar3a (11) paTiyAlA, phAjilakA, mAlera kI racanAeM koTalA, rAyakoTa (7) kavi caMdUlAla jaina (brAhmaNa) (12) rAhoM jilA jAlaMdhara, ropar3a, kI racanAeM 402 ludhiyAnA, vairovAla 361 (5) tapApacchIya prAcArya zrI (13) zAhakoTa, zAMkara jilA vijayAnanda sUri kI racanAeM 404 jAlaMdhara, sunAma, sADhaurA (6) tapAgacchIya AcArya zrI sAmAnA 362 vijaya vallabha sUri kI (14) hozayArapura racanAeM 405 (15) ror3I (sirasA), murAdAbAda 364 (10) hIrAlAla duggar3a dvArA graMtha (16) rAniyAM (sirasA), sirasA 365 racanA 405 (17) karanAla, carakhIdAdarI hanumAna- (11) sthAnakavAsI prAcArya prAtmAgar3ha koTa, meraTha, bar3auta 366 rAma kI racanAeM 405 (18) mujaphphara nagara, saradhanA, | 13. jainasAhitya kI bhahAnatA 406 vinaulI, hastinApura 367 adhyAya 6 paMjAba meM dharma krAMti (19) dillI kI kutubamInAra 366 1. satyavIra-saddharma saMrakSaka muni 4. paMjAba meM jaina zikSaNasaMsthAeM 370 buddhivijaya jI 5. jainadhAmika pAThazAlAeM 371 (1) zrI buddhivijaya jI dvArA dharma 6. jaina zilpavidyAlaya krAMti 414 361 363 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) viSaya 261 patra 344 10 saM0 | viSaya pR0 saM0 (2) sikandara mahAna ke samaya meM 2. lukA tathA DhUDhiyA (sthAnakavAsI) paMjAba meM jainadharma 260 mata 334 (3) candragupta maurya aura jainadharma 261 3. sthAnakavAsI mata se nikalA terApaMtha (4) candragupta maurya kA aMtima / mata 340 samaya 4. paMjAba meM yati-zrIpUjya 341 (5) maMtrI cANakya aura jainadharma 270 (1) uttarArdha laukAgaccha ke yati 342 (6) bindusAra maurya 270 (2) yati vimalacandra ko zrIpUjya (7) azoka maurya mahAn 271 padavI pradAna 342 (8) mazoka kA putra-kuNAla maurya 271 (3) yati vimalacandra ke nAma () paramArhata samrATa saMprati maurya 271 megharAja RSi kA kSamApaNA (10) yuddhavIra aura dharmavIra 344 mahAmAtya vastupAla tejapAla 277 (4) yati rAmacandra ko zrIpUjya 2: mugala sAmrAjya aura jainadharma 282 padavI pradAna (1) camatkArI zrI bhAvadeva sUri 282 (5) pArakara (siMdha) deza meM zrI (2) mugala samrAToM para jainadharma gaur3I pArzvanAtha kI stuti kA prabhAva 286 (3) jagadguru zrI hIravijaya sUri va stavana 346 tathA munisaMgha (6) zrIpUjya vimalacandra tathA 286 (4) kharataragacchIya prAcArya zrI rAmacandra kI paTTAvalI kA paTTAvalA 348 (7) sAmANA meM yatiyoM ke upAzraya jinacandra sUri kI akabara se prAdi bheMTa 348 261 (8) pharIdakoTa meM yatiyoM kI gaddI (5) mugala samrAToM para jainamuniyoM tathA zvetAMvara jaina maMdira 346 ke samparka kA prabhAva 261 (8) rUpanagara (ropar3a) meM yati (6) akabara dvArA jaina muniyoM ko gaddI 350 padaviyA~ pradAna (10) mulatAna meM yatiyoM kI (7) akabara kI zraddhA 304 gaddiyAM 350 (8) mugala samrAToM ke cAra pharamAna 311 (11) bhaTanera (hanumAnagar3ha) meM (8) tIna mugala samrATa va tIna yatiyoM kI gaddiyAM jainAcArya 350 317 3. mahArANA pratApasiMha aura hIra adhyAya 5 jainamaMdira, saMsthAeM aura sAhitya vijaya sUri 1. paMjAba aura siMdha meM jaina maMdira va 317 4 bhAmAzAha saMsthAeM 351 adhyAya 4 jainadharma ke sampradAyoM kA itihAsa (1) gujarAMvAlA nagara 351 (2) syAlakoTa 1. digaMbara paMtha-eka siMhAvalokana 320 (1) digaMbara paMtha kI utpatti 352 (3) lAhaura 321 (2) bhagavAna mahAvIra zAsana va (4) kasUra 353 digaMbara paMtha kI mAnyatA kA (5) mulatAna nagara 353 tulanAtmaka adhyayana 328 | (6) siMdha pradeza. 264 llh llh l m` mh lh sh sms s Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) 426 432 466 470 475 475 viSaya pR0 saM0 / viSaya pR0 saM0 (2) muhapatti carcA (5) zarAbabaMdI Adolana, harijanoM (3) jinapratimA ko mAnane aura ke lie suvidhaaeN| 466 pUjane kI carcA . (6) rASTra ke nAma saMdeza aura 2. gaNi muktivijaya (mUlacaMda jI jIvana kI bAjI lagA dI 467 kA paricaya 432 (7) saMgaThana ke agradUta 3. zAMtamUrti vRddhicandra jI kA () ekatA kI pratyakSa mUrti-guruparicaya bhakta vallabha 4. mahAtapasvI muni zrI khAMtivijaya (9) abhigrahadhArI, kSamatA, kAryajI kA paricaya 433 dakSatA 5. prAcArya zrI vijayAnaMda sari (10) pravacana kauzalya, saMkaTApanna (mAtmArAma) jI mahArAja 433 dezavAsiyoM kI sahAyatA 471 6. vIra paramparA kA akhaMDa pratinidhitva 434 (11) madhyama varga kI sahAyatA va (1) zvetAMbara paramparA meM vizeSa saMkrAMti mahotsava rUpa se evaM digaMbara va 435 (12) prabhAvazAlI prAcArya 475 sthAnakavAsI paramparAoM (13) khAtaragacchIya ghanazyAma jI meM kahA~ taka pratinidhitva hai 435 kI ghaTanA 7. jaina itihAsa meM mahArAja zrI kA (14) prApakA ziSyasamudAya 478 sthAna aura isakA kAraNa 451 (15) Apake upadeza se upAzraya (1) zraddhA buddhi evaM krAMtikAritA 451 dharmazAlAoM kA nirmANa 476 (2) virAsata meM vRddhi va Apake (16) Apa ke dvArA pratibodhita rAjA viSaya meM kucha vidvAnoM ke navAba aura deza ke netA 480 abhiprAya (17) jinamaMdiroM kI pratiSThA va (3) vizeSa jJAtavya 452 ajana zalAkA 8. pravartaka kAMti vijaya jI ko noTabuka 2. prAcArya zrI vijayasamudra sari ke AdhAra para (1) vizeSa jJAtavya adhyAya 7 prasiddha sAdhu-sAdhviyAM aura zrAvaka (2) jinazAsana ratna padavI 1. prAcArya zrI vijayavallabha sUri 456 3. muni sAgaravijaya (1) mahAna zikSApracAraka evaM 4. AcArya vijayendradinna sUri zikSA saMsthAeM sthApita karane (1) zrI hastinApura meM pAraNA kA uddezya tathA kalyANaka maMdira kI (2) dezasevaka, samAja sudhAraka, pratiSThA 488 rASTrapuruSa prAcAryazrI 463 (2) kAMgar3A tIrtha para nae maMdira (5) aAMdolana khilAphata kA nirmANa tathA tIrthoddhAra 486 (4) banArasa hindU vizvavidyAlaya (3) tapAgaccha paTTAvalI 486 hindU muslima ekatA 465 ' 5. prAcArya zrI vijaya kamala sUri 461 452 481 l 455 U SUSIS sh 487 487 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) viSaya pR0 saM0 | viSaya pR0 saM0 6. prAcArya zrI vijayalalita sUri 462 | 21. muni jayazekharavijaya, muni udyota. 7. AdarzopAdhyAya zrI sohanavijaya jI 464 | vijaya Adi 520 (1) DhUMDhaka dIkSA aura usakA (1) sAdhvI samudAya (1) pravartavItyAga tathA saMvegI dIkSA 465 devazrI jI 521 (2) samAja meM krAMti-samAja (2) paMjAba meM saMvegI sAdhviyoM sudhAra 466 kA prAgamana 522 (3) paMjAba meM krAMti kA zrIgaNeza 466 jIvIbAI kI dIkSA-nAma (4) sanakhatare meM caturmAsa 468 sAdhvI devazrI jI 522 (5) zarAratabAjI va thAnedAra (4) punaH paMjAva meM Agamana va para upadeza kA prabhAva 466 pravartanIpada se vibhUSita 524 (6) janmabhUmi jammU kI tarapha (5) deza vibhAjana ke samaya 525 vihAra va ekatA kA AhvAna 500 (6) svargagamana va jIvana kI (7) piMDadAdanakhA~ kA saubhAgya 501 vizeSa ghaTanAeM 527 (8) upAdhyAya padavI kA lAbha va / (7) ziSyAparivAra 528 pApa gajarAMvAlA meM 502 | 2. jaina bhAratI, kAMgar3A tIrthoddhArikA, (9) aMtima caturmAsa, abhinaMdanapatra / mahattarA, sAdhvIratna-zrI magAvAtI va Adarza gurubhakti zrI jI kI guruNI zIlaraMvatI jI (10) sArvajanika vyAkhyAnoM kI mahArAja tathA sAdhvI zrI- 528 sUci va caturmAsa vivaraNa 504 mRgAvatIzrI jI Adi ThANA 4 530 8. prAcArya vijayaprakAzacaMdra sUri 505 (1) kA~gar3A aitihAsika cAturmAsa 533 6. prAcArya zrI kailAzasAgara jI 508 (2) keMdra sarakAra dvArA pradatta 10. muni zrI ratanavijaya (hAkima rAya) anumati prAdeza jI 534 (3) vizeSa jJAtavya 535 11. AcArya vijayavidyA sUri va (4) sAdhvI sujyeSThAzrI jI 535 prazAMtamUrti muni vicAravijaya jI 510 (5) sAdhvI zrI suvratAzrI jI 12. muni zrI vivudhavijaya tathA muni vijJAnavijaya (6) sAdhvI suyaSAzrI jI 13. panyAsa jayavijaya jI gaNi 512 (7) dehalI meM vi0 saM0 2036 14. tapasvI muni zrI basaMtavijaya jI 514 kA cAturmAsa 537 15. muni zrI anekAMtavijaya tathA (5) valla ma smAraka yojanA unake ziSya 515 4. sAdhvI AnaMdazrI jI 538 16. muni zrI vizuddha vijaya jI 517 5. sAdhvI zrI jasavantazrI jI Adi ThANA 6 538 17. gaNi zrI janakavijaya jI mahArAja 517 (1) sAdhvI zrI priyadarzanAzrI jI 540 18. muni zrI hemacandra vijaya va muni (2) sAdhvI zrI praguNazrI jI 543 zrI yazobhadravijaya 518 (3) sAdhvI zrI priyadharmAzrI jI 543 19. muni candanavijaya jI 516 (4) sAdhvI zrI priyaratpAzrI jI 544 20. AcArya zrI vijayaumaMga sUri, muni (5) sAdhvI zrI harSaprabhAzrI jI 544 zivavijaya jI, muni jitendravijaya 520 (6) pramukha jainazrAvakoM kA paricaya 548 538 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 1 jainadharma kI prAcInatA aura lokamata OM hrIM zrI klI e arha sarvadoSa praNAzanyai nama : vedoM kI racanA ke bahuta pahale se hI do sAMskRtika dhArAe~ calI A rahI haiN| pArhat aura bArhat / prAcIna sAhitya meM ina donoM ke ullekha pAye jAte haiN| prArhat loga arhat ke upAsaka the aura bArhat veda aura brAhmaNa ko mAnane vAle yajJoM ke upAsaka the| bRhatI ko veda kahate haiM aura usake upAsaka bArhat the| 1. bArhat (vaidika) Arya loga sAMsArika bhautika sukhoM ko prApta kara vartamAna jIvanako sukhI banAne vAle pravRttimUlaka vicAroM ke tathA yajJoM ke upAsaka the| ye loga mUla meM bhArata vAsI nahIM the| vaidika sAhitya ke anuzIlana se tathA laghu eziyAyI purAtattva evaM mohana-jo-dar3o, harappA Adi sindhu-ghATI sabhyatA kI khudAI se prApta sAmagrI ke AdhAra se yaha bAta sunizcita ho cukI hai ki vaidika prArya gaNa laghu eziyA aura madhya eziyA ke dezoM se tretAyuga ke prArambha meM laga bhaga 3000 varSa IsA pUrva ilAvata aura uttara pazcima darrAkhaibara se hokara sarvaprathama paMjAba meM prAye aura dhIre-dhIre sAre bhArata meM phaila gaye / jo jAtiyA~ dakSibara ke rAste bhArata AI una saba kA praveza pahale paMjAba kI dharatI para huaa| isakA kAraNa yaha thA ki paMjAba kI dharatI kaI dRSTiyoM se sAre bhArata deza meM zreSTha hai| yahA~ jaisA uttama jalavAyu anyatra nahIM hai| jala kI pracuratA, sthala kI vizAlatA, vanaspati kI vipulatA, anAja kI bahulatA, phala drupatA aura puSTa kadAvara dudhArU pazuoM kI bahutAyata ke kAraNa isa deza ko sone kI cir3iyA tathA dUdha kI nadiyA~ bahane vAlA kahA jAtA thaa| atithya satkAra kI bhAvanA vAlI sarala mAnava prakRti, balavAn hRSTa-puSTa zarIra, vIratA bharA ojapUrNa sAhasa yahA~ kI prajA ko prakRtidatta varadAna hai / nadiyoM aura unase nikalatI huI naharoM 1. bhAratIya vicAradhArA hameM AdikAla (prAgaitihAsikakAla) se hI do rUpoM meM vibhakta huI milatI hai| pahalI vicAradhArA paramparAmUlaka brAhmaNa yA brahmavAdI rahI hai, jisakA vikAsa vaidika sAhitya meM vRhat svarUpa meM prakaTa huA hai| dUsarI vicAradhArA puruSArthamUlaka, pragatizIla zrAmaNya athavA zramaNa pradhAna rahI hai, jisameM AcaraNa ko pramukhatA dI gaI hai ye donoM vicAradhArAyeM eka dUsare kI paraka bhI rahI haiM aura virodhI bhI rahI haiM / rASTra kI bauddhika ekatA ko banAye rakhane ke liye ina donoM kA samAnataH mahatvapUrNa sthAna hai| (bhAratIya darzana pRSTha 86-vAcaspati gairolA-prayAga) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dvArA siMcita zasya zyAmalA upajAU dhrtii| bhArata ke anya pradezoM ko duSkAla ke samaya vahA~ kI pIr3ita janatA ko anna dekara duSkAla se rAhata dene kA saubhAgya prakRti ne isI dharatI ko pradAna kiyA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ ke loga anya dezoM ke samAna duSkAla se pIr3ita hokara apanA gharabAra chor3a anyatra bhaTakane nahIM jaate| isI kAraNa se paMjAba ko nadI-mAtrika deza ke nAma se kirAta kAvya meM yudhiSThira ke dUta vanacara (bhIla) ne varNana kiyA hai| rAjasthAna, saurASTra, bAgar3a, kaccha, gujarAta Adi pradezoM ke samAna paMjAba devamAtrika (varSA para nirbhara khetI) deza nahIM hai| ityAdi sarvazreSTha guNasampanna ramaNIyatA ke kAraNa bAhara se Agantuka jAtiyoM ke basane ke liye paMjAba sadA pAkarSaka rahA hai| vaidika Arya loga Rgveda, atharvaveda, sAmaveda, yajurveda ina cAroM vedoM ko apanA dharmagrantha mAnate haiN| kucha kA kahanA hai ki vartamAna vedoM kI racanA IsA pUrva 1500 varSa pahale huI aura aneka vidvAn 1000,600 varSa IsA pUrva mAnate haiM / vaidika darzana-sAhitya kI racanA paMjAba, kAzmIra se prArambha hokara brahmavarta, kAzI, mithilA, dakSiNa baMgAla Adi janapadoM meM huI hai| sabhI itihAsakAroM kA yaha mata hai ki vartamAna meM upalabdha vizva ke sAhitya meM Rgveda sabase prAcIna hai aura isakI racanA paMjAba meM huI hai| siMdhu ghATI sabhyatA kI khudAI se sira para jaTAjUTa vAlI arhat RSabha kI khar3e yoga (kAyotsarga) mudrA meM nagna; sira para pA~ca sarpa phaNavAlI arhat supArzvanAtha aura ziva (rudra) kI pASANa mUrtiyA~ to avazya milI haiN| parantu vaidika yajana sabhyatA kI koI sAmagrI, yajana kuMDa athavA cinha prApta nahIM hue| isa purAnI sabhyatA ke AdhAra se jo purAtattvajJoM ke mata se IsA pUrva tIna hajAra varSa prAcIna hai nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki isa samaya taka baidika va hiMsaka yAgayajJoM kA bhArata meM koI pracalana nahIM thaa| para arhatoM tathA ziva kI upAsanA prAgvaidika kAla se isa deza meM pracalita thii| RSabha aura ziva donoM pratIka RSabha ke hI haiN| isakA spaSTIkaraNa hama Age kreNge| ___ hamAre vicAra meM vedoM kI racanA paMjAba meM prArambha huI, inakA racanA kAla I0 pUrva 600 varSa se pahale kA nahIM hai| kAraNa yaha hai ina yajJoM meM hiMsaka yajJoM ke vidhividhAna kA vistRta pratipAdana hai jina yajJoM kA prasAra IsA pUrva 600 taka bhArata meM nahIM thaa| isa mata kI puSTi nIce likhe saMdarbho se hotI hai| (1) bAIsaveM arhat 'jaina tIrthaMkara' ariSTanemi kRSNa ke tAU samudra vijaya ke putra the| jainAgamoM meM unake caritra ko par3hane se jJAta hotA hai ki unake samaya meM bhArata meM vivAha-zAdiyoM ke prasaMgoM para prANyaMga mAMsa bhakSaNa kI prathA bhI thI, jisase unhoMne isa prathA kA ghora virodha kiyA paura isI prasaMga ko lekara saMsAra se virakta hokara AhatI dIkSA grahaNa kara lI, aura anagAra bana gaye parantu usa kAla meM hiMsaka yajJoM kA na to koI pracalana thA aura na hI isakA koI ullekha milatA hai| itihAsajJoM ne kRSNa kA samaya I0 pU0 tIna hajAra varSa mAnA hai| ataH ariSTanemi (jainoM ke bAIsaveM tIrthaMkara) aura kRSNa samakAlIna the| yadyapi zrI ariSTanemi kA tathA zrI kRSNa kA samaya jainAgama isa kAla se bahuta pUrva kA mAnate haiN| (2) jainoM ke teIsaveM tIrthaMkara arhat pArzvanAtha kA samaya IsA pUrva 6 vI 8 vIM zatAbdI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI prAcInatA aura lokamata 3 kA hai / kyoMki jainoM ke antima caubIsaveM tIrthaMkara zrahet mahAvIra kA nirvANa IsA pUrva 527 varSa meM huA, pArzvanAtha kA nirvANa mahAvIra se 250 varSa pUrva huA thA / pArzvanAtha kI zrAyu 100 varSa kI thI / ataH pArzvanAtha kA samaya IsA pUrva 877 se 777 ThaharatA hai / jainAgamoM (sAhitya) meM pArzvanAtha ke caritra meM kamaTha tApasa ke prasaMga ko lekara usake hiMsAmaya prajJAna tapa kA pratikAra to unhoMne kiyA hai; kintu hiMsaka yajJoM kA pracalana, prasAra athavA virodha ke prasaMgoM kA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai / isase spaSTa hai ki IsA pUrva 6 vIM zatAbdI taka bhArata meM hiMsaka yajJoM kA pracalana nahIM thA prathavA bahuta hI kama thA / yadi hotA to unake virodha kA athavA pracalana kA varNana avazya pAyA jAtA / zrataH hiMsaka yajJoM kA pracalana lagabhaga IsA pUrva 8 vIM zatAbdI ke bAda honA nizcita hotA hai / hamAre isa mata kI puSTi bauddha vidvAna adhyApaka dharmAnanda kausAMbI kI pustaka 'hindI saMskRti aura ahiMsA' meM isa prakAra hotI hai- "parIkSita aura janamejaya (buddha se 300 varSa pUrva) se pahale ke samaya meM hiMsA pradhAna yajJa-yAgAdi kA prAdhAnya na thA / unhoMne ( parIkSita aura janamejaya) ne hiMsA pradhAna yajJa-yAgAdi dharma ko adhika se adhika vega ra uttejana diyaa| (yaha samaya pArzvanAtha kA hai) jisakA virodha mahAvIra aura buddha ne kiyA / " ( 3 ) grarhat ( tIrthaMkara) mahAvIra tathA tathAgata gautama buddha ne IsA pUrva chaThI zatAbdI meM veda vihIta ina hiMsaka yajJoM kA DaTakara virodha kiyA aura unake isa bhagIratha prayatna ke phalasvarUpa isa prathA kI rokathAma tathA miTAne meM bahuta saphalatA prApta kI / isa bAta kI puSTi jaina zrAgamoM aura bauddha piTakoM se pUrNarUpa se ho jAtI hai / isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki vartamAna vedoM kI racanA I0 pU0 6 vIM 10 vIM zatAbdI se pahale kI nahIM hai / yadi Rgveda kI racanA isa kAla se pahale kI mAnI jAve to mAnanA hogA ki ina vedoM meM hiMsaka yajJa-yAgAdi ke vidhi-vidhAnoM kA prakSepa IsA pUrva 8 vIM zatAbdI ke bAda huA aura tatpazcAt ina hiMsaka yajJoM ne pracAra va prasAra pAyA / veda pUrva bhAratIya saMskRti vaidika AryoM ke bhArata zrAne se pahale yahA~ jo saMskRti thI aba usakI khoja hone lagI hai aura aneka vidvAna isa bAta ko mAnane lage haiM ki yaha zramaNa yA prArhat saMskRti honI cAhiye, jo yajJaparAyaNa vaidika saMskRti se bhinna thI / DA0 rAmadhArI siMha dinakara ne apanI pustaka "saMskRti ke cAra pradhyAya' meM likhA hai ki - "yaha mAnanA yuktiyukta hai ki zramaNa saMsthA bhArata meM AryoM ke Agamana se pUrva vidyamAna thI aura vedadharmAnuyAyI brAhmaNa isa saMsthA ko heya samajhate the / yaha zramaNa brAhmaNa saMgharSa bauddhoM se pUrva bhI thaa| kyoMki pANinI ne jisakA samaya IsA se 700 varSa pUrva mAnA jAtA hai, zramaNa brAhmaNa saMgharSa kA ullekha karate hue 'zAzvatika virodha' ke udAharaNa ke rUpa meM kiyA hai (pANinIya aSTAdhyAyI 2 / 1170 ke isI sUtra para pAtaMjalI ke mahAbhASya 3 | 416) yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH ityAvakAzaH zramaNaH brAhmaNam / ve Age likhate haiM ki 'paurANika dharma nigama aura zrAgama donoM ke AdhAra mAnA jAtA hai / nigama vaidika pradhAna hai aura Agama prAgvaidika kAla se AtI huI vaidiketara dhArmika paramparA kA vAcaka hai / jainoM ke pramukha dhArmika granthoM kA zrAja bhI Agama ke nAma se hI ullekha kiyA jAtA hai aura ye Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma pAgama arhatoM (tIrthaMkaroM) dvArA kahe gaye haiN| jaina, bauddha, AjIvaka (gozAlAmatI) Adi matAnuyAyI bhikSutroM ko zramaNa nAma se pahacAnA jAtA hai| bauddhadharma kI sthApanA tathAgata buddha ne kI, prAjIvaka mata kI sthApanA gozAlA ne kii| ye donoM tIrthaMkara mahAvIra ke samakAlIna the / isaliye ina donoM se pahale jo zramaNa saMskRti bhArata meM vidyamAna thI usake jaina saMskRti hone ke hI adhika pramANa va saMbhAvanA hai| tIrthaMkara pArzvanAtha kA nirvANa mahAvIra nirvANa se 250 varSa pUrva huA thaa| isaliye jaina zramaNasaMskRti bauddha aura AjIvaka zramaNa saMskRtiyoM se prAcIna hone ke aitihAsika pramANa bhI upalabdha haiN| - tathAgata gautama buddha ne pahale bhagavAna pArzvanAtha kI ziSya paramparA meM jaina zramaNa kI dIkSA lI thI, kintu unase isa nirgrantha kaThina caryA kA pAlana na ho sakA, isaliye unhoMne isa mArga kA tyAga kara madhyama mArga rUpa bauddha dharma kI sthApanA kii| isa bAta kI puSTi buddha kI tapaH caryA se ho jAtI hai| tathAgata gautama buddha ne bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ko svIkAra kiyA thA, isa bAta ko bauddha vidvAna adhyApaka dharmAnanda kausAmbI ne bhI apanI pustaka 'pArzvanAthA cA cAturyAma dharma' meM svIkAra kiyA hai / ' evaM jainoM kI anuzrutiyoM meM bhI buddha ke jaina zramaNa hone ke ullekha milate haiN| arhat pArzvanAtha se bhI pahale jina kA ullekha prAcIna kAla meM milatA hai ve ariSTanemi, ajitanAtha tathA RSabhadeva jainiyoM ke upAsyadeva bAI sarve- dUsare aura pahale tIrthaMkara the / isaliye adhika saMbhava yahI lagatA hai ki prAgvaidika kAla meM bhArata meM vaidika AryoM ke bhArata pAne se pahale jo zramaNa saMskRti thI, vaha jaina saMskati thI jo pAhata nAma se bhI prasiddha thii| jaina sAhitya bhI isI mata kI puSTi karatA hai ki jainadharma atyaMta prAcIna kAla se vidyamAna calA A rahA hai / jainoM ke paramapavitra navakAra mantra meM sarvaprathama arhatoM ko hI namaskAra kiyA gayA hai| "namoarahaMtANaM" arthAt arhatoM ko namaskAra ho| arhatoM zabda bahuvacana hai| isase spaSTa hai ki zrI RSabhadeva se lekara aneka arhat jainadharma meM hue haiN| arhatoM ke dharma ko mAnane vAle tathA unake upAsaka Arhat kahalAte the| AIt paramparA kI puSTi zrImadbhAgavata, padmapurANa, viSNupurANa, skandhapurANa, zivapurANa prAdi paurANika graMthoM se bhI hotI hai| inameM jainadharma kI utpatti ke viSaya meM aneka upAkhyAna upalabdha haiN| yathArtha meM prArhat dharma jisa paramparA kA pratinidhitva karatA hai vahI vedoM, upaniSadoM, mahAbhArata aura purANa sAhitya meM kucha parivartana ke sAtha spaSTa rUpa se dikhAI detA hai| nizcaya hI arhat tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya taka jaina dharma ke liye pAhat zabda hI pracalita thaa| bauddha pAlI graMthoM meM tathA azoka ke zilAlekhoM meM niggaMTha (nirgrantha) kA prayoga milatA hai / niragaMTha' yA nirgrantha zabda jainoM kA pAribhASika zabda hai| jisakA artha 1. dekheM lekhaka kI anya kRti "niggaMTha nAyaputta zramaNa bhagavAna mahAvIra tathA mAMsAhAra parihAra" : pRSTha 57 . se 61 / 2. dharmAnanda kauzAMbI kRta pArzvanAthA cA cAturyAmadharma (marAThI) : pRSTha 24 se 26 / 3... zrI madbhAgavata 5 // 3 // 20, padmapurANa 13 / 350, viSNupurANa 17,18, skanda purANa 31,37, 38 pra0, ziva purANa 5 / 4-5 / 4, enziyeMTa iMDiyA aija DiskrAibDa bAI megasthanIja eNDa irrayana : pRSTha 67-68 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata bhItarI (kAma-kaSAya Adi) bAharI jara (dhana-daulata Adi) joru (strI-mAtA pitA Adi samasta parivAra) tathA z2amIna (khetI, makAna, dukAna, dharatI Adi acala sampatti) parigraha kA sarvathA tyAgI zramaNa, bhikSu, sAdhu hai| yunAnI lekhakoM ne iNDogrIka aura iNDosiMthiyana rUpa meM brAhmaNa aura zramaNa dArzanikoM kA ullekha kiyA hai| kahane kA Azaya yaha hai ki aneka pramANoM se pramANita hai ki vaidika AryoM ke bhArata Ane se pahale tathA veda racanA kAla se pUrva isa deza meM jainadharma pracalita thaa| vaidika kAla meM yaha Arhat nAma se prasiddha thaa| Arhat loga arhatoM ke upAsaka the| ve vedoM aura brAhmaNoM ko nahIM mAnate the| Izvara ko sRSTikartA bhI nahIM mAnate the| jaina vAGgamaya meM arhat kI upAsanA kA bar3A mahatva batalAyA hai| yathA-- te janmabhAjaH khalu jIvaloke, yeSAM mano dhyAyanti arhannAtham / vANI guNAn stauti kathAM zRNoti zrotradvayaM te bhavamuttaranti // arthAt -- jinakA mana arhat kA dhyAna karatA hai, jinakI vANI unake guNoM kA stavana karatI hai aura jinake do kAna unakI kathA sunate haiM, isa loka meM vAstava meM unhIM kA janma sArthaka hai tathA ve hI saMsAra ko pAra karake mokSa prApta kreNge| pApaM lupati durgatidalayati vyApadayatyApadaM, puNyaM saMcinute zriyaM vitanute puSNAti nirogatAm / saubhAgyaM vidadhAti pallavayati prIti prasUte yazaH svarga yacchati niti ca racayatyacAhatAM nirmitA // arthAt-zrI arhatoM kI pUjA pApoM kA lopa karatI hai, durgati kA dalana karatI hai, ApadAoM kA nAza karatI hai, puNya kA saMcaya karatI hai, zrI kI vRddhi karatI hai, ArogyatA se pavitra karatI hai, saubhAgya ko detI hai, prIti ko bar3hAtI hai, yaza ko utpanna karatI hai, svarga ko detI hai aura anta meM mokSa kI racanA karatI haiM / isase spaSTa hai ki jainadharmAnuyAyI arhatoM ko apanA iSTadeva mAnate haiM aura unakI upAsanA se sarva prakAra ke kalyANoM kI kAmanA rakhate haiN| isIlie ye Arhat ke nAma se prasiddhi paaye| graMthaH karmASTavidhaM mithyAtvAvirati duSTayogAzca / tajjaya-hetorazaTha saMyatate yaH sa nirgranthaH / / (tattvArthakartAvAcakamukhya umAsvAti kRta prazamarati prakaraNa 142) artha-aSThakarma, mithyAtva, avirati, dRSTayoga ye graMtha kahalAte haiN| jo inheM jItane ke liye sarala bhAva se prayatna karatA hai vaha nigraMtha hai| Ajakala jainoM ke digambara sampradAya meM mAna naMge sAdhu ko hI nigraMtha mAnane kI ekAnta dhAraNA hai| parantu isa saMpradAya ke prAcIna mUlAcAra graMtha vaTTakerAcArya meM nigraMtha zabda kA naMge artha meM koI saMketa nahIM pAyA jAtA / yathA-nigraMtha zabda ke paryAyavAcI zabda 'samaNo tti saMjado tti risi muNi sAdhu ti vIdarAgo tti / NAmANi suvihidANaM aNagAra bhadaMta daMto yati // 120 / / arthAt-1-zramaNa, 2-saMyata, 3-RSi, 4-muni, 5-sAdhu, 6-vItarAga, 7-suvihita, 8-anagAra, 6-bhadaMta 10-daMta, 11-yati ye saba nigraMtha ke paryAyavAcI haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma arhat zabda Rgveda meM bhI AyA hai aura ise vizva kI rakSA karane vAlA zreSTha kahA hai / isa ullekha se lagatA hai ki Rgveda racanA kAla se pahale se hI bhArata meM prArhatoM kA prabhAva thaa| prArhatoM ke upAsya RSabhadeva ko vaidika AryoM ne apane yahA~ pUjya puruSoM meM sthAna diyA hai / Age calakara RSabhadeva ne brAhmaNoM ke 24 avatAroM meM sthAna pA liyA / RSabhadeva zramaNoM kI taraha vaidika brAhmaNoM ke bhI AdaraNIya bane / ___ vedoM meM RSabha zabda bhinna-bhinna arthoM meM prayukta huA hai| rudra, ziva, megha, baila, sAMDa aura agni ke rUpa meM bhI isakA ullekha humA hai| kaI sthAnoM meM kAmanAoM kI pUrti karanevAlA yA kAmanAoM kI varSA karanevAlA mAnA gayA hai| ye saba nAma bhI arhat RSabhadeva ke hI arthavAcI haiN| kintu Rgveda meM do jagaha RSabhadeva paramAtmA ke rUpa meM varNita hai| yadi jainAgamoM meM RSabhadeva ko isa avasarpiNI kAla meM dharma kA Adi pravartaka kahA hai to bhAgavata meM RSabhadeva ko bhavatAra rUpa meM mAnakara unakA uddezya vAtarazanA zramaNa RSiyoM ke dharma ko prakaTa karane vAlA batalAyA hai / zrImadbhAgavata meM RSabhAvatAra kA eka anya hetu bhI batalAyA hai-"prayamovatAro rajopluta kaMvalyo prazikSaNArthaH / arthAt bhagavAna kA yaha RSabhAvatAra rajoguNa vyApta manuSyoM ko kaivalya (mokSamArga) kI zikSA dene ke lie huA thaa| kintu ukta vAkya kA yaha artha bhI saMbhava hai ki yaha avatAra raja se uplupta arthAt rajodhAraNa-karana (maladhAraNa-karana) vRtti dvArA kaivalya kI zikSA ke lie huA thA / jaina sAdhuoM ke prAcAra meM asnAna, adantadhAvana, tathA malapariSaha Adi ke dvArA rajodhAraNa vRtti ko saMyama kA (sAdhucaryA kA) eka Avazyaka aMga mAnA hai| __bhArata ke prAcInatama sAhitya se spaSTa hai ki vAtarazanA (prANAyAma) tathA rajodhAraNa vRtti vAle sAdhuoM kI paramparA bahuta prAcIna hai / aSTamo'STaka Rgveda meM ullekha hai ki munayo vAtarazanAH pizaMgA vasate malA / vAtasyAnu dhAMji yati yad devAso avikSata // 2 // unmAditA maune yena vAtA~ A tAsthitA vayaM / zarIredasmAkaM yUyaM martA saH abhipazyatha / / 3 / / (Rgveda 11, 136, 2-3) arthAt-pratindriyArthadarzI vAtarazanA muni mala dhAraNa karate haiM jisase ve piMgalavarNa dikhalAI dete haiM / jaba ve vAyu kI gati ko prANopAsanA (prANAyAma) dvArA dhAraNa kara lete haiM taba ve apane tapa kI mahimA se dedIpyamAna hokara devatAsvarUpa ko prApta ho jAte haiM / vAtarazanA muni prakaTa karate haiM-samasta laukika vyavahAra ko chor3akara hama mauna vRtti ko unmatavat 'paramAnanda sampanna' vAyubhAva azarIrI dhyAna vRtti ko prApta hote haiM / tuma sAdhAraNa manuSya hamAre bAhya zarIra mAtra ko dekha pAte ho kintu hamAre sacce AbhyaMtara svarUpa ko nhiiN| vAtarazanA muniyoM ke varNana ke prArambha meM Rgveda meM 'kezI' nAmAMkita stuti kI gaI hai| jo isa tathya kI puSTi karatI hai ki 'kezI vAtarazanA muniyoM ke pradhAna the'| kezI 1. DaoN. rAjakumAra jaina ne apane RSabhadeva aura zivasambandhI prAvya mAnyatAoM ke viSaya meM vistRta spaSTIkaraNa kiyA hai| ziva aura RSabha eka vyakti the. isa viSaya para hama pAge prakAza ddaaleNge| 2. bhAgavata sa. 506 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata kI yaha stuti nimna prakAra hai-"kezI vizva svaze kezIdaM jyotirucyate / " (Rgveda 11, 136, 1) arthAt-kezI samasta vizva ke tattvoM kA darzana karAtA hai aura kezI hI prakAzamAna jJAnajyoti' kahalAtA hai| sAmAnyataH kezI kA artha kezadhArI hotA hai, para sAyanAcArya ne "kezasthAniya razmiyoM ko dhAraNa karane vAlA' kiyA hai, isase sUrya kA artha nikAlA hai| parantu prastuta sUkta meM jina vAtarazanA sAdhuoM kI sAdhanAmoM kA ullekha hai, unake sAtha isa artha kI koI saMgati nahIM baitthtii| kezI spaSTataH vAta razanA muniyoM ke adhinAyaka hI ho sakate haiN| jinakI sAdhanA meM maladhAraNa, maunavRtti aura unmAdabhAva (paramAnanda dazA) kA vizeSa ullekha hai / sUkta meM Age unheM hI-munirdevasya devasya saukRtyAya sakhA hitaH / " arthAt-devoM ke deva muni upakArI tathA hitakArI sakhA batalAyA gayA hai / bhagavAn RSabhadeva ke kezoM kA aMkana jaina mUrtikalA kI eka prAcInatama paramparA hai| zvetAMbara jainoM ke mAnya Agama kalpasUtra kI TIkA meM (vyAkhyAna 7) zrI RSabhadeva ke sira para kezoM kI vidyamAnatA kA ullekha hai - yAvat Atmavaiva catumauSTika locaM karoti, catusRbhirmaSTibhirloce kRte sati praviziSTaM ekAM muSTi suvarNavarNayoH skandhayorupari luThanti kanakakalazopari virAjamAnAnAM nIlakamalamiva vilokya hRSTacittasya zakrasya prAgraheNa rakSatvAn / arthAt-zrI RSabhanAtha ne gRhatyAga kara dIkSA grahaNa karate hue 'apane Apa cAramuSTi loca kii| cAra muSTiloca kara lene para sone ke kalaza para virAjamAna nIlakamala mAlA ke samAna bAkI rahe hue eka muSTi pramANa sunaharI bAloM ko kandhoM para girate hue dekhakara prasanna citta vAle indra ke prAgraha karane se prabhu ne rahane die| isakI puSTi bhaktAmara stotra ke 10veM zloka kI prAcArya guNAkara sUri ne apanI kI huI vivRtti meM bhI kI hai| yathA "zrI RSabhaprabhuH zakrAbhyarthanayA cAturmuSTikaM locaM karoti / " arthAt-zrI RSabhadeva prabhu ne zakrendra kI prArthanA se cAra muSTi loca kii|' jainoM ke digambara sampradAya kI mAnyatA hai ki zrI RSabhadeva ne paMcamaSTi loca kI thI jisase RSabhadeva ke kezoM kA sarvathA abhAva thaa| digambara prAcArya jinasena ne mAdi purANa meM likhA hai ki :tataH pUrvamukhaM sthitvA kRta siddha namaskriyaH / kezAnalucadAbaddha palyAMkaH paMcamuSTikam // nilucya bahumohAmavallarIH kezavallarIH / jAtarUpadharo dhIro jainI dIkSAmupAdade // parva 17 zloka // 200-201 // arthAt-tadanantara bhagavAn (RSamadeva) pUrva dizA kI ora muMha kara padmAsana meM virAjamAna hue aura unhoMne paMcamuSTi keza loca kii| dhIra bhagavAn ne mohanIya karma kI mukhya latAmoM ke samAna bahuta sI keza rUpI latAoM ko locakara yathAjAta avasthA ko dhAraNa kara jinadIkSA grahaNa kii| isase yaha spaSTa hai ki digambara paramparA zrI RSamadeva ke sira para kezoM kA sarvayA abhAva mAnatI hai|| ataH yaha bAta nirvivAda hai ki zrI RSabhadeva kI kezoM vAlI matiyAM bhI zvetAMbara jainoM kI mAnyatA vAlI hone ke kAraNa unhIM dvArA nirmita aura pratiSThita kI gaI haiN| aisI pratimAeM kaMkAlI TIle mathurA ke utkhanana se bhI prApta huI hai jo zvetAMbara prAcAryoM dvArA pratiSThita kI gaI thIM aise lekha aMkita haiN| 1. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma Rgveda ke ina kezI tathA vAtarazanA muniyoM kI sAdhanAmoM kI zrImadbhAgavata vAtazaranA zramaNa RSi aura unake adhinAyaka RSabha tathA unakI sAdhanAmoM kI pArasparika tulanA bhAratIya AdhyAtmika sAdhanA aura usake pravartaka ke nigar3ha prAgaitihAsika adhyAya ko bar3I sundaratA se prakAza meM lAtI hai| isa prakAra Rgveda ke kezI va vAtarazanA muni, evaM zrI bhAgavata ke RSabha tathA vAtarazanA zramaNa RSi, aura kezariyAnAtha, tathA RSabha tIrthaMkara aura unakA nigraMtha sampradAya eka hI siddha hote haiN| yathArthataH samasta tIrthaMkaroM meM kevala RSabhadeva kI hI matiyoM ke sira para kuTila tathA kaMdhoM taka laTakate hue kezoM kA rUpa dikhalAyA jAtA hai| RSabhadeva ke kezariyAnAtha ke nAmAMtara meM yahI rahasya nihita mAlUma hotA hai / kesara, keza aura jaTA ye tInoM zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| jisa prakAra siMha apane kezoM ke kAraNa kesarI kahalAtA hai, usI prakAra kezI aura kesariyAnAtha RSabhadeva ke vAcaka pratIta hote haiN| rAjasthAna ke udayapura jile meM dhulevA gAMva (vartamAna meM zrI riSabhadeva gAMva) meM zvetAmbara jainoM kA "eka tIrtha zrI kesariyAnAtha" ke nAma se prasiddha hai / jisa meM bhagavAna RSabhadeva kI eka atyanta prAcIna sAtizaya kAle pASANa kI pratimA pratiSThita hai| kesariyAnAtha para jo kesara car3hAne kI vizeSa mAnyatA pracalita hai, vaha nAma sAmya ke kAraNa pracalita pratIta hotI hai| Rgveda ke nimnAkita RcA se kezI aura RSabha ke ekatva kA hI samarthana hotA hai| karkadave vRSabho yukta AsIda, pravavAcIt sArathIrasya kezI / dadheryuktasya dravataH sahAnasa, RcchAMtimmA niSpado mudgalAnIm // (Rgveda 6, 102, 6) jisa sUkta meM yaha RcA AI hai usakI prastAvanA meM nirukta ke jo "mudgalasya haptA gAva:" Adi zloka Aye haiM unake anusAra-mudgala RSi kI gAyoM ko cora le gaye the, unheM lauTAne ke lie RSi ne kezI RSabha ko apanA sArathI banAyA, jisake vacana mAtra se ve gaueM Age ko na bhAga kara pIche kI ora loTa pdd'ii| prastuta RcA kA bhASya karate hue sAyanAcArya ne pahale to vRSabha tathA kezI kA vAcyArtha pRthaka batalAyA hai, kintu phira unhoMne prakArAntara se kahA hai : ___"athavA sArathiH sahAyabhUtaH kezI prakRSTa kezo vRSabho'vAvacIta bhRzama zabdayat" ityaadi| "sAyana ke isa artha ko tathA nirukta ke ukta kathA prasaMga ko dhyAna meM rakhate hue prastuta gAthA kA nimna artha pratIta hotA hai "mudgala RSi ke sArathI (vidvAna netA) kezI vRSabha jo zatrunoM kA vinAza karane ke liye niyukta the unakI vANI nikalI jisake phalasvarUpa jo mudgala RSi kI gaueM (iMdriyAM) jute hae durdhara ratha (zarIra) ke sAtha daur3a rahI thIM, ve nizcala hokara maudgalAnI (mudgala kI svAtmavRtti) kI ora lauTa pdd'ii|" 1. dekheM DA. hIrAlAla jaina kA "mAdi tIrthaMkara kI prAcInatA tathA unake dharma kI vizeSatA" zIrSaka lekha / (ahiMsA vANI varSa 7 aMka 1-2, 1657 IsvI) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata tAtparya yaha hai ki RSi kI jo indriyAM parAGgamukhI thIM ve unake jJAnayukta jJAnI netA kezI RSabhadeva ke dharmopadeza ko sunakara antarmukhI ho gii| Upara ke vivaraNa se spaSTa hai ki vaidika sAhitya meM bhI RSabhadeva kI jaTAoM kA varNana hai| isa prakAra Rgveda ke kezI aura vAtarazanA muni bhAgavata ke RSabha aura vAtarazanA zramaNa RSi evaM kesariyAnAtha RSabha tIrthakara aura unakA nigraMtha sampradAya eka hI siddha hote haiM / kyoMki RSabha aura kezI kA eka sthAna para vaidika RcA meM ullekha pAyA hai, jisase yaha anumAna nikalatA hai ki vAta razanA (yoga kI prakriyA vAle) muniyoM, nigraMtha sAdhuaoM tathA RSiyoM ke nAyaka kezI muni RSabhadeva haiM, jo arhat (tIrthakara) haiN| isase jaina dharma kI prAcInatA aura sarva vizvapriyatA, sarvatra vyApakatA para mahatvapUrNa prakAza par3atA hai / sindhughATI meM lArakAnA jilAMtargata mohana-jo-dar3o tathA paMjAba meM harappA (mAUMTagumarI nagara ke nikaTa) kI khudAI se jainadharma kI prAcInatA ke viSaya meM aura bhI adhika samarthana milA hai / (vartamAna meM ye donoM sthAna pAkistAna meM haiM) vahA~ jo RSabhadeva kI kAyotsarga dhyAnAvasthA kI mUrtiyAM milI haiM, aura una para baila ke citra khude hue milate haiM / usa se jainadharma kI prAcInatA kI kar3I kahAM taka jur3a jAtI hai vicAra karane se vaidikakAla se bhI yaha dharma prAcInatama siddha hotA hai| siMdha (pAkistAna) meM mIrapura khAsa ke pAsa kAhU-jo-Dero kI khudAI meM bhI atyanta prAcIna jaina-mUrtiyAM milI haiN| RSabhadeva kevala bhAratIya upAsyadeva hI nahIM the, para bhArata ke bAhara bhI unakA prabhAva honA cAhiye; aisA sAyaprasa se huI khudAI meM RSabhadeva kI jo kAMsyamUrti milI hai, usase tathA anya zodhoM se bhI patA calatA hai ki ijipta (misra), sumeriyana Adi saMskRtiyoM meM zramaNa saMskRti kA prabhAva thA / una prAcIna saMskRtiyoM kA adhyayana karane se patA calatA hai ki ve bahuta aMzoM meM jaina saMskRti se milatI julatI rahI haiM / prAgaitihAsika kAla meM prArhat zramaNa saMskRti aura usa saMskRti ke nAyaka arhatoM ne vaidika saMskRti para prabhAva DAlA thA tathA vaidika dharma meM zramaNa saMskRti ke prabhAva se upaniSada, bhArata, bhAgavata Adi granthoM kI racanA huii| uparyukta vaidika sAhitya meM zramaNa saMskRti ke prabhAva ke spaSTa darzana hote haiN| prAgvaidika saMskRti aura vaidika saMskRti meM bheda aba hameM yaha dekhanA hogA ki usa samaya kI vaidika saMskRti aura Arhat saMskRti meM kinakina bAtoM meM matabheda thA ? vedoM meM jisa yajJapradhAna saMskRti ke darzana hote haiM usameM vaha veda aura brahma ko sarvazreSTha ghoSita karatI hai aura brahma prApti ke lie yajanakarma ko paramapuruSArtha nirUpaNa karatI hai| yaha saMskRti Izvara ko sRSTikartA aura saMsArI jIvoM ko karmaphala pradAtA mAnatI hai / vaha Izvara sarvayApI, arUpI, sarvajJa, nitya, eka aura anAdi-ananta kAla taka vidyamAna rahatA hai / ye bArhat loga jisa saMskRti ko mAnate haiM vaha Aja bhI bhArata meM vaidika saMskRti ke nAma se prasiddha hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma prAgvaidika Arhat-zramaNa saskRti ahiMsA pradhAna prArhat saMskRti aura yajJa pradhAna vaidika saMskRti meM vaidikakAla meM tathA usake pUrva bhI virodha dikhalAI detA hai| vrAtya aura sAdhya loga pAhat zramaNa saMskRti ko mAnane vAle the| ve Izvara ko sRSTikartA aura karmaphala pradAtA nahIM mAnate the| unakA vizvAsa thA ki sRSTi prAkRtika niyamoM se bandhI huI hai| prakRti ke niyamoM ke jJAna se manuSya bhI naye saMsAra kI racanA kara sakatA hai| manuSya kI zakti sabase bar3I zakti hai / vaha samasta zaktiyoM se bar3I hai| vaha saba zaktiyoM se zreSTha hai| Arhat loga karma meM vizvAsa karate the, aura yahI unake sRSTikartA na mAnane kA kAraNa thaa| ye loga mukhya rUpa se kSatrIya the| rAjanIti kI bhAMti ve dhArmika pravRttiyoM meM bhI vizeSa ruci rakhate the aura samaya par3ane para vAdavivAdoM meM bhI bhAga lete the| ve arhat ke upAsaka the| unake devasthAna pRthaka the aura pUjA avaidika thii| Aja yahI saMskRti jainadharma ke nAma se pahacAnI jAtI hai| yaha saMskRti ahiMsAsamatA pradhAna tathA karmapradhAna thI, punarjanma ko mAnatI thI, jIvoM dvArA kRta karmoM kA phala unheM svataH hI milatA hai, karmaphala dene meM anya koI bhI zakti kA sambandha nahIM hai, isa bAta kA ise dRr3ha vizvAsa thA / yaha saMskRti prAdhyAtma pradhAna thii| vedoM meM arhat ko vizva kI rakSA karane vAlA aura zreSTha kahA hai / / zatapatha brAhmaNa meM arhat kA AhvAna kiyA gayA hai aura kaI sthAnoM para use zreSTha kahA hai| Rgveda meM do sthaloM para spaSTa rUpa se 'vRSabha' paramAtmA ke rUpa meM varNita haiM / vRSabha kA dUsarA nAma RSabha bhI hai| isI prakAra ariSTanemi kA artha "hAni rahita nemivAlA tripuravAsI asura pujita suta aura thotoM kA pitA kahA gayA hai| kintu zatapatha brAhmaNa meM ariSTa kA artha ahiMsA kI dhurI arthAt ahiMsA kA pravartaka kiyA hai / arhat vRSabha-RSabha ko vaidika sAhitya meM prazasta kahA hai| vRSabha ko dharma rUpa hI mAnA gayA hai aura jainAgamoM meM RSabha ko dharma kA Adi pravartaka kahA hai bRhaspati kI bhAMti ariSTanemi' kI stuti kI gaI hai aura jainAgamoM meM ariSTanemi ko bAIsavA~ tIrthaMkara mAnA hai| Ahata-zramaNa dharma ko mAnane vAlI jAtiyAM vedoM meM varNana hai ki vAtya aura paNi loga Arhat dharma ko mAnane vAle the 1. paNi-bhAratavarSa ke Adima vyApArI the / ve atyanta samRddha aura sampanna the| dhana meM hI nahIM jJAna meM bhI bar3he car3he the| isaliye yajJa-yAga parAyaNa saMskRti ko nahIM mAnate the| ve brAhmaNoM ko havi, dakSiNA, dAna nahIM dete the| deza kA lagabhaga sabhI vyApAra inhIM ke hAthoM meM thaa| ve kAravAM (kAphile) banAkara araba aura uttarI aphrIkA ko jAte the| bAda meM cIna tathA anya dezoM meM bhI paNika logoM ke vyApArika sambandha sthApita kiye the| 2. brAtya-ye loga Arya tathA kSatrIya the| unheM abrAhmaNa kSatrIya kahA jAtA thaa| ve 1. Rgveda 2/23/10; 2/3/1,3; 7/18/22; 10/2/22,16,7; 10/85/4; e o 5/2/2; zAM0 15/4, 18/2, 23/1;e 4/2 / 2. 3/4/1/3-6; te0 2/8/6/6; te prA0 4/5/7; 5/4/10 Adi 3. Rgveda 2/58/3;4/5/1] 4. ariSTanemi svAste no vhsptirddhaan| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamate brahma, brAhmaNa tathA yajJa-yAga vidhAna Adi ko nahIM mAnate the| kinhIM vidvAnoM ke anusAra ye dalita aura hIna varga ke the / unakI yaha mAnyatA ThIka pratIta nahIM hotI / kyoMki paMcavIzabrAhmaNa meM (17/1) vrAtyoM ke liye yajJa kA vidhAna kiyA gayA hai| vastuta: vrAtya loga vratoM ko mAnate the, arhatoM kI upAsanA karate the aura prAkRta bolate the / sAyaNa ne vrAtya kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki ; "kacidvidUttamaM mahAdhikAraM puNyazIlaM vizvasammAnyaM karmaparAhmaNavidviSTaM vrAtyamanulakSya vacanamiti mantavyam / arthAt---vahAM usa vrAtya se mantavya yaha hai ki --jo vidvAnoM meM uttama, mahAdhikArI, puNyazIla aura vizva pUjya hai tathA jisase karmakANDI brAhmaNa vidveSa karate haiM / arthavaveda meM vrAtya kA artha ghUmane vAlA sAdhU kiyA hai / vrAtyakAMDa meM pUrNabrahmacArI ko prAtya kahA gayA hai| isI veda meM vrAtya kI bhA~ti mahAvRSa bhI eka jAti kahI hai|' mahAvRSa loga Arya jAti ke kahe gaye haiN| isase patA lagatA hai ki vaidika kAla meM brAhmaNa vaidikadharma virodhI jAtiyAM bhI thI jo prAkRtika niyamoM se sRSTi kA vartana-pravartana mAnatIM thiiN| vastutaH yaha prAdhyAtmavAdI paramparA thii| AtmA ko sarvazreSTha mAnatI thI aura yaha kahatI thI ki AtmA hI sarvopari hai to alaga se brahma yA Izvara ko mAnane kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai / yadyapi vaidika yuga meM brAhmaNa jAti kI pradhAnatA thI, para usa samaya 3-sAdhyoM kA pUre samAja para pUrNa prabhAva evaM niyantraNa thaa| prAgaitihAsika kAla meM sAdhyoM ko devadrohI kahA jAtA thaa| ye loga bhI saMsAra kI racanA prAkRtika niyamoM se mAnate the| isa prakAra vedoM meM veda virodhi paNi, vrAtya, dAsa-dasyu, sAdhya aura mahAvRSa ina pAMca jAtiyoM kA nAma pAyA jAtA hai / isase yaha to patA calatA hai ki jisa yuga meM vedoM kI sRSTi huI thI aura vaidika Arya bhArata Aye the usa samaya yahAM pArhat loga vidyamAna the aura ve veda virodhI the| aAhat aura zramaNa saMskRti ko mAnane vAle jainadharmAnuyAyI kahalAte haiM; yaha bAta hama pahale bhI spaSTa kara cuke haiM / matsyapurANa meM jainadharma ko vedabAhya kahA hai jo vedoM ko nahIM maantaa| kahanA hogA ki atyanta prAcInakAla se hI jainadharma paMjAba meM bhI vidyamAna thA jo Aja taka vidyamAna aura pracalita hai / mAtra itanA hI nahIM parantu sAre bhArata tathA bhArata se bAhara ke anya dezoM meM bhI sarvatra Arhat dharma hI pradhAna thaa| ye Arhat bhArata ke mUla nivAsI tathA bhAratIya Arya jAti ke the| vaidikakAla meM paMjAba kI pA~ca nadiyoM aura gaMgA-yamunA ke nikaTavartI pradeza meM vaidika pAryoM kA nivAsa thaa| ina sAta nadiyoM ke kAraNa isa pradeza kA nAma saptasaiMdhava pdd'aa| vidvAnoM kA mata hai ki vizva ke prAcInatama sAhitya Rgveda kI racanA isI pradeza meM huI hai| 1. sUryakAntaH vaidika koza vArANaseya hindU vizvavidyAlaya 1963 / 2. atharvaveda 5/22; 4-5;8 / 3. devadatta zAstrI kRta ciMtana ke naye caraNa pRSTha 67-68 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jainadharma ke nAma 1- prAgvaidikakAla se pArzvanAtha taka zramaNa, muni, yati, mArhat dharma, 2 - bauddha graMthoM tathA azoka ke zilAlekhoM meM yaha niggaMTha (nigraMtha ) dharma ke nAma se prasiddha rahA / 3- iMDogrIka aura iMDosithiyana yuga meM zramaNa dharma ke nAma se deza-videzoM meM pahacAnA jAtA rahA / 4- - purANa kAla meM jina yA jainadharma ke nAma se vikhyAta huA | jainAgama tathA jaina zAstroM meM isake 5jina zAsana, 6 -- jaina tIrtha, 7 - syAdvAdI, 8--- anekAMtavAdI ha - zrArhat, 10 - zramaNa, 11nirgrantha, 12 - jaina Adi nAma milate haiM / jisa samaya dakSiNa meM bhakti Andolana jora pakar3a rahA thA usa samaya vahA~ para 13 - bhavyadharma ke nAma se prasiddha thA / 14 - siMdha, gAMdhAra, paMjAba meM vikrama ke pUrNakAla se vikrama kI bIsavIM zatAbdI taka bhAvar3A nAma se prasiddha rahA / 15- baMgAla aura bihAra meM sarAka (zrAvaka ) ke nAma se pahacAnA jAtA thA / 16- sarAvaga, 17 - sarAvagI, 18 - mahAjana ke nAma se rAjasthAna meM prAja bhI pracalita hai / bhAgavata meM 16 - vAtarazanA, 20- vAtarasana ke nAma se prasiddha thA / vartamAna zodhakartAoM ne utkhanana se milI vastunoM ke pratirikta mAnavavaMza zAstra, bhASA, dhArmika vicAra, sAhitya zraura upAsyadeva prAdi sAdhanoM kA bhI aitihAsika zodha-khoja meM upayoga kiyA hai / jisase ve loga isa nirNaya para pahu~ce haiM ki vaidika saMskRti ke pUrNa jo vaidika Aryetara jAtiyAM (sAdhyAdi) bhArata meM vidyamAna thIM, unake rahana-sahana makAna Adi saba suvidhAoM se yukta the | sthApatyakalA meM unakI acchI pragati thI / zrI devadatta zAstrI 'cintana ke naye caraNa' meM likhate haiM ki - sAdhyoM ne sarasvatI aura sindhu ke saMgama para eka vijJAna bhavana sthApita kiyA thA / isa vijJAna bhavana meM baiThakara unhoMne samasta brahmANDa kA sAkSAtkAra kiyA thA / kucha varSa pahale samajhA jAtA thA ki bhAratavarSa kI sabase purAnI saMskRti vaidika saMskRti hai aura sabase purAnI jAti vaidika Arya hai / kintu IsvI san 1922-23 kI khoja ne bhArata ke itihAsa ko kucha aura adhika prAcInatA pradAna kI hai / IsvI 1922-23 meM sindha (pAkistAna ) ke larakAnA jile ke mohana-jo-dar3o sthita eka TIle kI khudAI kI gaI hai / isa khudAI meM jo sAmagrI prApta huI hai usake AdhAra para pUrvasthita eka ke bAda dUsare kaI nagaroM ke viSaya meM jisa saMskRti kI jAnakArI prApta huI hai, vaha saMskRti IsA pUrva 3000 varSa pahale kI batalAI hai / bAda meM pazcima paMjAba meM mAUMTagumarI nagara ke nikaTa har3appA nAmaka sthAna kI khudAI huI / isa prakAra siMgha, bilocistAna, pazcimI paMjAba, kaccha, vAyavya sImA prAMta, aphagAnistAna, saurASTra, rAjaputAnA Adi pradezoM meM canhu-dar3o, lohuja-dar3o, kohIro, namrI, nAla, ropar3a, alImurAda, sakkara-jo-dar3o, kAhu-jo-dar3o prAdi bhinna-bhinna sATha sthaloM kI ( mAtra siMdhu nadI taTavartI pradezoM meM hI aisA nahIM hai parantu jehalama nadI aura byAsA nadI ke pradezoM taka ) vistRta kI gaI khudAI se jisa prAcIna saMskRti kI sAmagrI prApta huI hai, isa saMskRti ko purAtattvajJoM ne sindhughATI kI saMskRti kA nAma diyA hai| pazcima meM makarAnA, dakSiNa meM saurASTra, uttara meM himAlaya parvata kI zivAlika parvatamAlAoM taka siMdhu ghATI kI saMskRti kI puSkala sAmagrI prApta huI hai| jisake Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 13 IsA se tIna hajAra varSa pUrva taka prAcIna mAnA jAne lagA hai / dar3o se prApta arhat RSabha kI prAkRtiyA~ milI haiM; kI sIloM (mudrA) para eka tarapha khar3e AkAra meM mUrti banI huI hai, dUsarI tarapha baila kA cinha banA hai ke prathama tIrthakara haiM aura unakA pratIka baila hai| isa aitihAsika khoja ke liye jo rAya bahAdura zrI rAmaprasAda jI candA ke netRtva meM khudAI huI thI, isase prApta ina sIloM ke bAre meM ve likhate haiM ki AdhAra para eka bahuta purAnI saMskRti kI jAnakArI milI hai / isase bhAratavarSa ke itihAsa ko hama likha grAye haiM ki mohana-jounakA vivaraNa yahA~ diyA jAtA hai - miTTI bhagavAna RSabhadeva kI kAyotsarga mudrA meM zrarhat RSabha jainoM ke isa avasarpiNI kAla / Mohan-Jo-Daro (Sindh Five Thousand years ago) "Not only the seated deities engraved on some of Indus seals are in yoga posture and bear witness to the prevalance of yoga in the Indus valley in that remote age, the standing dieties on the seals also show "Kayotsarga posture" of yoga. Further that "The Kayotsarga posture' is peculiary Jaina. It is posture not of sitting but of standing. In the Adipurana a Book XV Vol III Kayotsarga posture is described in connection with the penences of Rishbha. A standing image of Jina Rishbha Kayotsarga posture on slab showing four such images assignable to the 2nd century A. D. in the Curzon Museum of Archaeology, Mathura is reproduced in figure 12. Among the Egyptian sculptures of time of the early dynasties there are standing statues with arms hanging on two sides. Although these early Egyptian statues and archaic Greek Kaurai show nearly the same pose, but they lock the jealing of abandon that characterises the standing figures on the Indus seal and images of Jainas in the Kayotsarga posture. The name Vrishbha means bull and bull is the emblem of Jina Rishabha.1 arthAt - sindhu ghATI kI aneka mudrAoM meM aMkita na kevala baiThI huI devamUrtiyAM yoga mudrA haiM aura usa sudUra atIta meM sindhu ghATI meM yoga mArga ke pracAra ko siddha karatI haiM, balki khar3I devamUrtiyA~ bhI yoga kI kAyotsarga mudrA meM haiM aura ye kAyotsarga dhyAna mudrAeM vizeSatayA jaina haiM / zrAdipurANa meM isa kAyotsarga mudrA kA ullekha vRSabha yA RSabhadeva ke tapazcaryA ke sambandha meM bahudhA huA hai| eka sIla para cAra khar3I mUrtiyAM kAyotsarga mudrA meM RSabha kI aMkita haiM / yaha ( mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta ) IsA kI dUsarI zatAbdI kI jina RSabha kI na0 12 kI pratimA se milatI haiM / jo pratimA purAtattva vibhAga ke karjana myujiyama mathurA meM surakSita hai / 1. 2. Modern Review, August 1932. mathurA se prApta kaMkAlI TIle meM se jina mUrtiyAM nagna aura anagna donoM prakAra kI milI haiN| una para jo lekha aMkita haiM ve saba zvetAmbara jainoM dvArA nirmANa karavAkara zvetAMbara jainAcAryoM, muniyoM dvArA pratiSThita kI gaI haiM / yahA~ ke isa dhvaMsa kiye gaye prasiddha stUpa kI sthApanA zvetAMbara jainoM dvArA IsA pUrva kI gaI thI / yaha stUpa devanirmita mAnA jAtA thA (jainAgama Avazyaka cUrNI) tathA pratiSThA karAne vAloM ke gaNa, kula, zAkhAeM zvetAMvaramAnya Agama kalpasUtra se barAbara mela khAte haiM / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma prAcIna misra ke prAraMbhika rAjyavaMzoM ke samaya kI donoM hAtha laTakAe hue khar3I mUrtiyAM milatI haiN| yadyapi una prAcIna misrI mUrtiyoM meM tathA prAcIna yunAnI kurAI nAmaka mUrtiyoM meM bhI prAyaH vahI AkRti hai tathApi unameM dehotsarga niHsaMgabhAva kA abhAva hai jo siMdhughATI kI mudrAoM para aMkita mUrtiyoM meM tathA kAyotsarga dhyAna mudrA se yukta jainamUrtiyoM meM pAyA jAtA hai, vRSabha kA artha hai baila aura vRSabha-RSabha kA paryAyavAcI bhI hai / tathA baMla jina vRSabha kA pratIka bhI hai| har3appA kI khudAI meM mUrtiyAM, mohareM, gahane Adi vibhinna sAmAna mile haiM / prApta sAmagrI meM nagna puruSa kA dhar3a (gardana se kamara ke kucha nIce taka) bhI hai / jisake sambandha meM vidvAnoM kA mata hai ki yaha kisI jina mUrti kA saMbhavataH RSabha kI mUrti kA hI aMza hai / yaha dhar3a una nagna mUrtiyoM ke dhar3a ke samAna hai jo paTanA ke samIpa lohaaniipur| kI khudAI meM milI haiN| jisake sambandha meM DA0 kAzIprasAda tathA e0 banarjI zAstrI kA kahanA hai ki ve jaina tIrthakaroM kI hI mUrtiyAM haiN| isake alAvA yahA~ se prApta anya sIloM para aMkita kucha aise citra bhI milate haiM jo kAyotsarga mudrA meM nagna dhyAnastha yogiyoM ke haiM / ina citroM ko jaina tIrthaMkaroM yA RSabhadeva ke citra mAnA gayA hai / isa mata kA samarthana rAmaprasAda candra ne kiyA hai| sIla moharoM para aMkita citra meM yogI ke sira para trizUla aura baila ke cinha aMkita haiN| trizUla ratnatraya (samyagdarzana-jJAnacAritra) kA pratIka hai aura baila RSabhadeva kA pratIka hai / anya bhI aneka moharoM para jainoM ke pratIkarUpa cinha pAye jAte haiN| eka mohara para yogamudrA-kAyotsarga mudrA meM khar3I puruSAkRti ke sira para pAMca sarpaphaNoM vAlI nagnamUti aMkita hai / zvetAMbara prAcArya hemacandra ke triSaSTi zalAkA puruSa caritra meM sAtaveM tIrthaka ra supAdarvanAtha ke sira para pAMca sarpapa.NoM kA varNana milatA hai| aisI pA~ca phaNoM vAlI supArzvanAtha kI pratimA kaMkAlI TolA mathurA kI khudAI se bhI prApta huI hai jo karjana myujiyama mathurA meM surakSita hai| isase spaSTa hai ki arhat RSabhadeva, aura arhat supArzvanAtha kI mAnyatA siMdhughATI se bhI pahale kI hai / jaTAjUTa sahita RSabha tathA pA~ca phaNa sahita supArzva kI mAnyatA zvetAMbara jainoM kI hai, digambara paMtha kI na to RSabha ke sira para jaTAjUTa aura na hI supArzva ke sira para sarpaphaNoM kI mAnyatA hai| ataH isase yaha bhI spaSTa hai ki yaha prAkRtiyAM zvetAMbara jaina paramparA ke anukUla hone se vaidika kAla ke pahale se hI yahA~ zvetAMbara jaina dharma kA pracAra tathA prasAra thA aura vrAtya, paNi, dAsa Adi jo jAtiyAM pAhat dharmAnuyAyI thIM ve saba isI paramparA kI thiiN| isase yaha bhI spaSTa hai vartamAna meM zvetAMbara jaina dharma vaidika kAla meM pAhata dharma ke nAma se prasiddha thA / zvetAMbara jaina dharma nagna aura anagna donoM prakAra kI arhat pratimAeM mAnatA hai / har3appA kI khudAI se kucha khaMDita mUrtiyAM bhI upalabdha huI haiN| una sabakA adhyayana karake zrI TI0 ena0 rAmacaMdrana DAyarekTara janarala bhAratIya purAtattva vibhAga likhate haiM ki 1. lohAnIpura se prApta RSama kI nagna mUrtiyoM ke sirapara jaTAjUTa tathA kaMdhoM para laTakate hue keza vidyamAna haiM / 2. dekheM jaina bhAratI nAmaka traimAsika patra ke mukhya pRSTha para diyA gayA citra / sva0 vanArasI dAsa jaina lAhaura vAlauM dvArA saMpAdita) (noTa sira para sarpakaNa vAlI jaina mUrtiyoM ko dekhakara loga mAtra pArzvanAtha kI mUrti mAna lete haiN| parantu 7, 6, athavA sahasra phaNI pArzvanAtha ko aura pAMca athavA tIna phaNI supArzvanAtha kI pratimA hotI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 15 These two ricks place before us the truth that we are perhaps recognising in the Harappa statues a full fledeged Jaina Tirthankra in the characteristicpose of Physical abandan (kayotsarga). The Statue under description is therefore a splendid representative specimen of this thought of Jainism at perhaps its very inception. arthAt- ina donoM riksa (dhar3oM) mUrtiyoM se isa bAta kI satyatA para rozanI par3atI hai ki zAyada yaha har3appA kAla kI jaina tIrthaMkara kI mUrtiyA~-jainadharma meM varNita kAyotsarga mudrA kI hI pratIka haiN| isaliye kathita mUrtiyA~ jaina dharma ke isa vicAra kA zAyada Arambha se hI jItA-jAgatA namUnA hai| ityAdi ___ inhIM sthAnoM se aisI sIleM bhI upalabdha huI haiM jina para svastika aMkita hai aura usake Age hAthI natamastaka khar3A hai| bhAratIya purAtattvavettA abhI taka isa pratIka kA rahasyodghATana karane meM asamartha rahe haiN| kintu jaina pratIka yojanA ke chAtra ko isake samAdhAna meM kucha bhI kaThinAI nahIM hogii| pratIkAtmaka rUpa meM svastika supArzvanAtha kA cinha hai aura hAthI unake yakSa mAtaMga tathA yakSiNI zAMtidevI ke vAhanoM kA dyotaka hai| arthAt supArzvanAtha ke yakSa-yakSiNI unako nata mastaka haiM / yaha mAnyatA bhI zvetAMbara jainoM kI hai / digambara inake vijaya yakSa kA vAhana siMha mAnate haiM aura yakSiNI puruSadattA athavA mAnavI kA vAhana baila mAnate haiN| bhAratIya itihAsa kA jaba vaijJAnika adhyayana zizu avasthA meM thA taba vidvAnoM ne usake vivecana kA kucha g2alata tarIkA apanA liyA thaa| ve isa pRthvI tala para DAvina ke prANI vikAsabAda ke anusAra bandara se manuSya kI utpatti batalAkara bhArata meM Adi sabhyatA kA darzana vaidika kAla se mAnate the| kAraNa yaha thA ki taba taka unake pAsa itihAsa jAnane ke sAdhana hI kama the tathA vizva ke sarvaprathama sAhitya ke rUpa meM Rgveda tathA bAda meM racita anya tIna veda hI unake sAmane the| para Aja bhArata ke vedakAlIna aura usake pazcAt yuga ke saMskRti aura itihAsa ko jAnane ke liye mAtra pracura likhita sAhitya hI nahIM apitu vizAla purAtattva sAmagrI bhI upalabdha hai tathA vaidika AryoM ke bhArata meM Agamana se pUrva kI bhAratIya saMskRti aura sabhyatA ke khoja pUrvaka jJAna ke liye bhI vidvAnoM ne aneka sAdhana juTA liye haiM / aAja vidvAna loga jina sAdhanoM kA prAzraya lekara usa sadUra atIta kA citra upasthita kara rahe haiM ve. mukhya tIna haiM : (1) mAnavavaMza vijJAna (Anthropology), (2) bhASA vijJAna (Philalogy) aura (3) purAtattva (Archaeology), prathama mAnavavaMza vijJAna ke dvArA manuSya ke zarIra kA nirmANa vizeSakara mukha, nAsikA ke nirmANa kA adhyayana kara vividha mAnava zAkhAoM kI pahacAna kI gaI hai / dvitIya bhASA vijJAna se bhASA ke vividha aMgoM ke vikAsa ke adhyayana ke sAtha vividha saMskRtiyoM ke pratinidhi zabdoM ko khoja nikAlA hai| bhASA vijJAna se tatkAlIna samAja kI vicAradhArA tathA sAMskRtika sthiti kA patA lagatA hai| tRtIya purAtattva sAmagrI itihAsa kA eka sudRr3ha AdhAra hai| jahA~ anya sAdhana mauna raha jAte haiM yA dhuMdhale dIkha par3ate haiM, vahA~ isa purAtattva kI gati hai| yaha anya nirbala se dIkhane vAle pramANoM meM sabalatA prApta karatA hai| isa purAtattva kI preraNA se hama bhAratIya saMskRti ke AdhAroM ko khojane meM samartha hue haiN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhAratIya itihAsa ko jaba hama vizva itihAsa kA eka bhAga mAnakara adhyayana karate haiM tathA vizeSakara nikaTa pUrva (near east) se saMbodhita kara vedoM kA adhyayana karate haiM to mAnava itihAsa kI aneka samasyAe~ sahaja hI sulajha jAtI haiN| vedoM meM varNita ghaTanAoM kA matalaba nikaTa pUrva (near east) kI ghaTanAe~ mAlUma hotI haiN| ina ghaTanAoM se vidvAnoM ne siddha kiyA hai ki vaidika Arya loga bhArata meM bAhara se Aye haiM, unheM bAhara se Ane para do prakAra ke zatruoM se sAmanA karanA pdd'aa| eka vrAtya kahalAte the jo sabhya jAti ke the| dUsare the dAsa yA dasyu jo vaidika Aryetara nagaroM meM rahane vAle the| vedoM meM inake bar3e-bar3e nagaroM (puroM) kA ullekha hai| unameM jo vyApArI the ve paNi kahalAte the, jinake sAtha vaidika AryoM ko aneka bAra yuddha karanA par3A thaa| Rgveda meM devAsa tathA purukutsa una puroM ke svAmiyoM se yuddha kA varNana hai| ina vaidika videzI AryoM ne bhAratavAsI pAryoM ko anArya kI saMjJA dI hai| ataH bhArata kI prAcInatama saMskRti zramaNa saMskRti hai aura vaha ahaMtoM (tIrthaMkaroM) kI upAsaka thI jo aba taka bhArata meM vidyamAna hai / zramaNa paramparA prAtma-vidyA kI paramparA hai, vaha itanI hI prAcIna hai jitanI AtmavidyA hai| bhAratIya vidyAoM (saMrakRtiyo) meM AtmavidyA kA sthAna sarvocca tathA prAcInatama hai| jo vyakti prAtmA ko nahIM pahacAnatA vaha bahuta kucha jAna kara bhI jJAnI nahIM bana paataa| prAtmavidyA kSatrIya paramparA ke adhIna rahI hai| purANoM ke anusAra kSatriyoM ke pUrvaja bhagavAn RSadeva' haiM aura ve jainoM ke prathama tIrthaMkara dharma pravartaka haiN| zrImadbhAgavat 1. yadyapi pravAha se kAla anAdi ananta hai kintu vyAvahArika suvidhA ke liye use sekiNDa, minaTa, ghaMTA, dina, rAta, mAsa, varSa aura saMvatsara grAdi meM vibhakta kiyA gayA hai| isake atirikta jainadarzana ne eka dUsarI daSTi se bhI kAla kA vibhAjana kiyA hai-utsapiNI aura avsrpinnii| eka samaya aisA AtA hai jaba jagata avanati kI ora DhulakatA jAtA hai| isa kAla ko avasapiNI kahA jAtA hai| eka samaya aisA AtA hai jaba jagata unnati kI aura hI agrasara hotA jAtA hai use utsapiNI kahate haiN| eka meM prANiyoM kA bala, Ayu, zarIra pramANa aura sukha-suvidhAeM ghaTatI jAtI haiM to dUsare meM bar3hatI jAtI haiN| yaha kAla cakra ghar3I ke samAna hotA hai| jaise ghar3I kI sUI chaha taka nIce kI aura phira chaha taka Upara kI ora calatI isI bhAMti donoM kAla 1-suSamA-suSamA, 2-suSamA, 3-suSamA-duSamA, 4-duSamA-suSamA, 5-duSamA, 6-duSamAduSamA ke chaha chaha cakroM meM avanati-unnati ke madhya ghUmate rahate haiN| ye chaha cakra AroM ke nAma se saMbodhita kiye jAte haiN| donoM ko milAkara eka kalpa hotA hai| jise Aja kI bhASA meM yuga bhI kahate haiN| upayukta avasarpiNI meM se tIna kAloM meM yahAM bhogabhUmi thii| taba logoM kI AvazyakatAeM binA zrama kiye hI kalpavRkSoM se pUrNa ho jAtI rthii| dhIre-dhIre unakI saMkhyA aura prabhAva kSINa hote gaye isa liye naI-naI samasyAeM utpanna hotI gyiiN| jaba tIsare kAla kI samApti meM kucha samaya zeSa thA aura kalpavRkSoM kA prabhAva aura saMkhyA kSINa hote hI jA rahe the taba una samasyAoM ko sulajhAne ke liye kAlakrama se 14 manuoM ne prajA kA mArgadarzana kiyaa| una kulakaroM ke nAma kramazaH isa prakAra hai-pratizruti, sanmati, kSemaMkara, kSemaMdhara, sImaMkara, sImaMdhara, vimalavAhana, cakSuSmAna, yazasvAna, abhicandra, candrAya, maruddeva, candrAbha, naabhiiraay| ina caudaha hI kulakaroM ne apane-apane kAla meM janopayogI kArya kiye| ina meM se nAbhi hama saba ke vizeSa rUpa se paricita haiN| unakA nAma vaidika aura zramaNa donoM paramparAmoM ke granthoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai| ve atyadhika prabhAvazAlI the| unake nAma para isa deza ko ajanAbhavarSa kahate the| zAzvata koza meM likhA hai ki-"prANyaMge kSatriye nAbhiH pradhAna nptaavpi"| isakA artha yaha hai ki jisa prakAra prANI ke aMgoM meM nAbhi mukhya hotI hai, usI prakAra saba rAjAroM meM nAbhi mukhya the| nAbhirAya kA yuga Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA zraura lokamata 1 purANa ke abhimata se bhagavAn RSabhadeva mokSa mArga ke pravartaka avatAra the 11 bhagavAna RSabha ke gRhasthAvasthA meM bharatAdi sau putra the / unameM se nau vAtarazanA zramaNa bane / ve AtmavidyA vizArada the / bhagavAn RSabha ne jisa zrAtmavidyA aura mokSavidyA kA pravartana kiyA thA vaha sudIrghakAla taka kSatriyoM ke adhIna rahI / vRhadAraNyaka aura chandogya upaniSad meM hama dekha pAte haiM ki aneka brAhmaNa kSatriya rAjAnoM ke pAsa Ate haiM aura AtmavidyA kA bodha lete haiM 12 vinTaranItsa ke mata meM dArzanika ciMtana ( athavA jAgaraNa ) brAhmaNa yuga ke pazcAt nahIM kintu isa yuga se pUrva zurU ho cukA thaa| svayaM Rgveda meM hI aise sUkta haiM jinameM devatAoM aura purohitoM kI adbhuta zakti meM janatA ke andhavizvAsa ke prati kucha saMdeha spaSTa ho cuke haiM / " Azcarya hai vaidika aura bauddha Adi paramparAmroM se jaina paramparA bhinna, svatantra, Astika tathA purAnI hai aura usake antima puraskartA vardhamAna mahAvIra buddha se bhinna vyakti haiM; isa viSaya meM kisI bhI jaina vyakti ko kabhI bhI sandeha nahIM thA / aisI satya aura asaMdigdha vastu ke qhilAfa bhI videzI vidvAnoM kI rAya prakaTa hone lagI / (1) vedoM, purANoM, smRtiyoM, upaniSadoM ne isa zrahet zramaNa zrAdhyAtmika dharma ko nAstika, zravaidika, zranAyaM zrabrAhmaNAdi dharma ke nAmoM se varNana kiyA hai / (2) gata zatAbdI meM pro0 lAsena ne likhA ki buddha aura mahAvIra eka hI vyakti the, kyoMki buddha aura mahAvIra kI mAnyatAoM meM anekavidha samAnatA hai aura jainadharma ko mahAvIra ne prArambha kiyA / ( 3 ) thor3e varSoM ke bAda adhika sAdhanoM kI upalabdhi aura vizeSa adhyayana ke bala para pro0 bevara Adi vidvAnoM ne yaha mata prakaTa kiyA ki jainadharma bauddhadharma kI eka zAkhA hai, vaha usase svatantra nahIM hai / (4) Age jAkara vizeSa sAdhanoM kI upalabdhi, saMkrAntikAla thA / unake samaya meM bhArata bhogabhUmi thI / kalpavRkSa phalate the| sabako unakA kAmanA vAMchita phala kalpavRkSoM se milatA thA, kintu unake jIvanakAla meM hI bhogabhUmi samApta ho gaI thI / kalpavRkSa nizeSa prAyaH ho cuke the| naye naye prazna upasthita hote gaye / unake naye hala cAhiyeM the / nAbhirAya ne dhairyapUrvaka apanI sUjhabUjha se unakA samAdhAna diyA / ve svayaM prANasaha bane, isaliye unheM kSatrIya kahA gayA / kSatrIyastrANa sahaH; unapara caritArtha hotA thA / Age calakara kSatrIya zabda nAbhi artha meM rUr3ha ho gayA / amarakozakArane "kSatriye nAbhiH ( 3 / 5 / 20 ) aura AcArya hemacandra ne bhI apane koSa abhidhAna ciMtAmaNi (1136) meM "nAbhizcakSatriye" likhA hai / unhoMne puruSArtha se satyuga ( karmabhUmiyuga) ko janma diyaa| jaba unhoMne usa samaya kI saba samasyAoM ke samAdhAna ke liye apane putra RSabha ko pUrNa samartha dekhA taba prajAnoM ko unhIM ke pAsa bhejanA prAraMbha kara diyA aura unheM rAjya sahAsanArUr3ha kara rAjyAbhiSikta kiyA / isa prasaMga ko kavi sUradAsajI ne sUrasAgara meM bhI likhA hai ki"bahuri risabha bar3e jaba bhaye, nAbhi rAja devana ko gaye / risabha rAja parajA sukha pAyo, jasa tAko saba jaga meM chaayo|" isIliye kSatriyoM ke pUrvaja zrI RSamadeva ko kahA hai| 1. bhAgavata skandha 5 pra0 6 / 2. chAMdogya upaniSad 513, 5 / 11 (ttIya saMskaraNa) 1 vRhadA 3. prAcIna bhAratIya sAhitya - prathama bhAga, prathama khaNDa pRSTha 186 4. 5. S. B. E. Vol 22 Introduction P. 18-19. 17 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vizeSa adhyayana tathA vizeSa parIkSA ke bala para jarmana ke pro0 harmana yakobI ne uparyukta matoM kA nirAkaraNa karake yaha sthApita kiyA ki jaina aura bauddha paramparA donoM svatantra haiM, mAtra itanA hI nahIM balki jainadharma bauddha dharma se purAnA bhI hai aura jJAtaputra mahAvIra to isa dharma ke antima puraskartA haiN| mahAvIra se pahale teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha jinakA nirvANa mahAvIra se 250 varSa pahale huA thA ve bhI aitihAsika haiN| karIba savA sau varSa jitane parimita kAla meM eka hI mudde para aitihAsikoM kI rAya badalatI rhii| para prAzcarya to isa bAta kA hai ki isa bIca meM kisI bhI tyAgI athavA gRhastha jaina vidvAna ne apanI yathArtha bAta ko bhI isa aitihAsika DhaMga se duniyAM ke sAmane na rkhaa| yaha kahanA bhI g2alata hai ki jainadharma vaidikadharma kI pratikriyArUpa athavA pAzrvanAtha se pracalita huaa| saccAI to yaha hai ki yaha sarvathA svataMtra dharma hai aura vaidika kAla se bhI prati prAcIna kAla se pahale calA AtA hai / isa bAta kI puSTi hama vaidika sAhitya tathA sindhu ghATI bhyatA kI prApta purAtattva sAmagrI se vistArapUrvaka kara pAye haiN| hamAre isa mata kI puSTi zrI .P C. Roy Chaudhary jo purAtattva vibhAga ke uccAdhikArI the unake nimnalikhita lekha se bhI ho jAtI hai "A common mistake has been made by some of the recent writers in holding that Jainism was born teccuse of discontent against Brahmanism. This wrong theory originates because these writers have taken Vardhmana Mahavira as the founder of Jainism. This is not a fact. It is true that the historicity of the other Jain slabs lies burried in the lap of harry times long before history came in to existance, but at least there is a certain amount of historicity regarding Parshwanatha the 23rd Tirthankra. The creed had already originated and spread and Mahavira propcgated it within historic time and that it is probably the reason why the mistake has been made by some of the eminent scholars whose name however need not be mentioned here. arthAt prAdhunika kucha lekhakoM ne yaha likhakara eka sAdhAraNa bhUla kI hai ki (vaidika) brAhmaNadharma ke viruddha asaMtoSa kI bhAvanAeM phaila jAne ke kAraNa jainadharma kI utpatti huI / isa g2alata dhAraNA kA sUtrapAta isalie huA ki unhoMne vardhamAna-mahAvIra ko jaina dharma kA prarvataka mAna liyA, para yaha tathya ThIka nahIM hai| yaha satya hai ki anya tIrthaMkaroM ke aitihAsika pramANa-jina pratimAeM itihAsa kAla zurU hone se bahuta pahale lambe kAla kI avadhi se nIce dabI par3I haiM / parantu teisaveM tIrthakara pArzvanAtha ke bAre meM to nizcita aitihAsika pramANa pAye jAte haiM / ataH jainadharma kI utpatti evaM prasAra bahuta pahale hI ho cukA thA aura mahAvIra ne isakA atyadhika pracAra kiyA thaa| yahI kAraNa hai ki isa prakAra kI galata dhAraNA kaI khyAti prApta vidvAnoM se ho gii| una vidvAnoM kA nAma denA yahAM Avazyaka nahIM hai| uparyukta vivecana se aura jainAgamoM se bhI pramANita hai ki jainadharma na kevala bhArata kA apitu vizva kA prAcInatama AdhyAtmika dharma hai| isakI prAcInatA ke sambandha meM kAfI pramANa die jA cuke haiM aura isakI vizeSa puSTi ke lie Age bhI likheNge| yadi saca kahA jAve to jainadharma vizva 1. S.B.E. Vol. Introduction p. 18-19 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata kI Adi sabhyatA kA srota hai aura bhArata kI sabhyatA evaM saMskRti kA eka aisA aMga hai ki use nikAla dene se hamArI saMskRti kA rUpa hI ekAMgI aura vikRta raha jaayegaa| vaidika sAhitya meM RSabhadeva ko avatAra rUpa meM mAnyatA kA jahA~ brahmA ne bhAgavata meM viSNu ke 24 avatAroM kA ullekha kiyA hai, vahA~ kahA hai ki (1) nAmera' sA vRSabhaH pAsa sudevi vRnuryoM va cacAra samadRgjaDayoga caryAna yat pAramahaMsyamRSayaH padamAtamanti svasthaH prazAMtakaraNaH parimuktasaMgaH // 3 arthAt -nAbhi kI supatni sudevi (marudevI) ke garbha se RSabhadeva ke rUpa meM janma liyaa| isa avatAra meM unhoMne samasta prAsaktiyoM se rahita hokara apanI indriyoM aura mana ko atyaMta zAMta karake evaM apane svarUpa meM sthira hokara samadarzI ke rUpa meM jar3oM kI bhAMti yogacaryA kA prAcaraNa kiyaa| isa sthiti ko maharSi loga para mahaMsa pada kahate haiN| isI graMtha meM zrI RSabhadeva ko avatAra hone kI bAta nArada ne bhI kahI hai (2) tamAhUrvAsudevAMzaM mokSadharma vivakSaya: // arthAt-zAstroM meM inheM (RSabhadeva ko) bhagavAna vAsudeva kA aMza kahA hai| mokSamArga kA upadeza dene ke liye unhoMne avatAra liyaa| zrImAla purANa meM kahA hai ki (3) prathama RSabho devo jainadharma prarvatakaH / ekAdaza sahasrANi ziSyANAM dhArito muniH / jaina dharmasya vistAro karoti jagati tale (a0 72 zlo0 11-12) 1. zrI nAbhirAjA aura RSamadeva kI vizvamAnya mahAnatA ke kAraNa nAbhirAja kevala vaidikoM va jainoM meM hI nahIM apitu musalamAnoM ne unheM Izvara kA dUta-rasUla-nabI-paigambara mAnA hai| yaha zabda saMskRta meM nAbhi aura. prAkRta meM nAbhi evaM NAbhi kA hI nabI rUpotAntara hai| nabI arabI bhASA kA eka zabda hai jisakA artha hotA hai, Izvara kA data. paigambara aura rasala / (urda hindI koza rAmacandra zarmA saMpAdita catartha saMskaraNa agasta I0 1953 pR0 224) nAbhi ke nAma para hI isa AryakhaNDa ko nAbhikhaNDa yA ajanAbhavarSa bhAgavata Adi purANoM meM kahA hai| bhAgavatakAra Age calakara likhatA hai ki ajanAbhavarSa hI Age cala kara nAbhi ke pautra cakravartI bharata ke nAma se bhAratavarSa saMjJA se prasiddhi paayaa| aneka vidvAnoM kI dhAraNA hai ki masalamAna loga zrI RSamadeva ko hI bAbA Adama ke nAma se apanA nabI mAnate haiM kyoMki nabI-nAbhi (RSamadeva ke pitA kA nAma) kA samAnArthaka hai aura isI nabI ke putra RSama ko Adi nabI mAnakara bAbA Adama kA nAma diyA gayA hai| isase yaha phalita hotA hai ki hajarata muhammada (musalima bhata saMsthApaka) ke samaya meM bhI araba prAdi dezoM meM bhI RSabha kI IzvararUpa meM mAnyatA thI isaliye vahA~ para bhI jainadharma kA prasAra thaa| ataH usa kAla se pahale se hI vahAM jainoM ke upAsya arhatoM (tIrtha karoM zrI RSabhadeva Adi) ke jaina maMdira bhA sarvatra vidyamAna avazya hoNge| yadi vahA~ para sarve kiyA jAve to bhUgarbha se prApta parAtatva sAmagrI se jainadharma ke itihAsa para atyadhika prakAza par3ane kI saMbhAvanA hai| 3. khaNDa 1 sakandha 2, adhyAya 7.10 4. sakandha 11 adhyAya 2, khaNDa 2 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma arthAt- zrI RSabhadeva jainadharma ke prarvataka, gyAraha haz2Ara ziSyoM ko dhAraNa karane vAle muni ne jagati tala para jainadharma kA vistAra kiyA hai| zrImadbhAgavata purANa meM kahA hai(4) "vAtarazanAnAM zramaNAnAmRSINAmUrdhvamaMthInAMzuklayA tanu vAvatAra / " arthAt-vAtarazanA (prANAyAma karanevAle) yogiyoM, zramaNoM, RSiyoM tathA UrdhvamaMthina (brahmacAriyoM) kA dharma prakaTa karane ke liye RSabha zuvala satvamaya vigraha se pragaTa hue| isI graMtha meM eka zloka hai(5) "nityAnubhUta nijalAbha nivRtti tRSNa: zreyasya tadvacanayA cira saptabuddheH / lokasya ya: karuNA'bhayamAtmalokamAsyAnnamo bhagavate RSabhAya tasmaiH // " arthAt-nirantara viSayabhogoM kI abhilASA ke kAraNa apane vAstavika zreya se cirakAla taka besudha hue logoM ko jinhone karuNAvaza nirbhaya prAtmaloka kA upadeza diyA thA aura jo svayaM nirantara anubhava hone vAle AtmasvarUpa kI prApti se saba prakAra kI tRSNAoM se mukta the, usa bhagavAna RSabhadeva ko namaskAra hai / skandha purANa meM kahA hai(6) : kailAse parvate ramye, vRSabho'yaM jinezvaraH / cakAra svAvatAraM yaH sarvajJaH sarvagaH zivaH // " arthAt-kevalajJAna dvArA sarvavyApI, sarvajJAtA, paramakalyANarUpa-ziva vRSabha (RSabha) deva jinezvara manohara kailAza (aSTApada) parvata para pdhaare| zrI RSabhadeva bhagavAna kA ullekha Rgveda ke atirikta anya vedoM meM bhI hai| (7) vaidika yaMtrAlaya ajamera se prakAzita Rgveda saMhitA (vi0 saM0 2010 pRSTha 144) maMtra 1 sUkta 160; maM0-1 (pR0 175); 22-23-16 (pR0 263); 5-28-4 (pR0 337); 6-1-8 (pR0 353); 6-16-11 tathA pRSTha 775 tathA (8) yajurveda saMhitA (vaidika yaMtrAlaya vi0 saM0 2007) pRSTha 31 maMtra 36-38 / tathA (8) atharvaveda (vaidika yaMtrAlaya vi0 saM0 2015) pR0 356 maMtra 42-4 meM bhI RSabhadeva kA ullekha hai| (10) isake atirikta kUrmapurANa a0 41, agnipurANa a0 10, vAyupurANa pUrvArddha a0 33, garur3a purANa a0 1, mArkaNDeya purANa (Arya mahilA hitakAriNI vArANasI) khaM02 pR0 320; (pAjiTara anudita pR0 274); brahmANDa purANa pUrvArddha a0 14; varAha purANa pra0 74; viSNu purANa aMza 2 a0 1; zrImAla purANa meM bhI RSabhadeva ke ullekha haiN| 1. zrImadbhAgavata-khaM0 550 4 zloka 20, 2. zrImadbhAgavata khaM0 150 3 zloka 13 tathA skandha 5 a06 3. kaumAra khaM0 a0 37 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata kucha uddharaNoM kA yahA~ ullekha karate haiM(11) "OM namo'haMto RSabho vA OM RSabhaM pavitram" vaidika sAhitya meM ariSTanemi (neminAtha) kA ullekha 1- OM rakSa rakSa ariSTanemi svAhA / vAmadeva zAntyarthamupa vidhIyate so'smAkaM ariSTanemi svAhAH / 2-"OM svasti: na indro vRddhazravAH svastinaH pUSA vizvavedAH / svasti nastAkSyo ariSTanemi svastino vRhaspatirdadhAtu // " (yajurveda a0 25) 3.---"revatAdro jino nemi yugAdi vimlaacle| RSiNAzramA deva muktimArgasya kAraNam // " (prabhAsa purANa) 4-"nAhaM rAmo na me vAMchA, bhAveSu na me manaH / zAMtimAsthAtumicchAmi cAtmanyeva jino tathA // darzanavama vIrANAM surAsura namaskRtya / nAti tritayaM kartA yo yugAdau prabho jinaH // " ___ bAisaveM tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha) kI aitihAsikatA zrI ariSTanemi ke viSaya meM hamane vaidika sAhitya ke uddharaNa diye haiN| aba unake viSaya meM katipaya vidvAnoM ke matoM kA yahA~ ullekha karate haiM / (1) DA0 phurahara epigrAphikA iMDikA vAlyuma 2 pR0 206-207 meM likhate haiM ki"jainiyoM ke bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha aitihAsika puruSa mAne gaye haiN|" (2) bhagavadgItA ke pariziSTa meM bhI zrIyuta barave svIkAra karate haiM ki zrI ariSTanemi zrIkRSNa ke (tAU samudavijaya ke putra) bhAI the aura ye jainiyoM ke bAIsaveM tIrthaMkara tathA zrIkRSNa ke samakAlIna the| yadi zrIkRSNa ko aitihAsika puruSa mAnate haiM to ariSTanemi unake bhAI aura samakAlIna hone se avazya aitihAsika puruSa mAne jAyaMge / (3) zrI neminAtha kI aitihAsikatA prAcIna tAmrapatra se bhI pramANita hai| yaha tAmrapatra prabhAsapaTTana se bhUmi khanana se prApta huprA hai / jisakA anuvAda DA0 prANanAtha vidyAlaMkAra ne kiyA hai| usameM bebIlona ke rAjA nebucandra ne bara ke dvArA saurASTra ke girinAra parvata para sthita nemi-maMdira ke jIrNoddhAra kA ullekha hai / bebIlona ke rAjA nebucandra nejara prathama kA samaya 1140 I0 pU0 hai (yaha pArzvanAtha se pahale huA) / dvitIya kA samaya 604-561 I0 pU0 ke lagabhaga kahA jAtA hai (yaha mahAvIra ke kevalajJAna se pahale hunaa)| isa rAjA ne apane deza kI usa pAya ko jo ise nAvikoM ke dvArA kara se prApta hotI thI, jUnAgar3ha ke girinAra parvata para sthita ariSTanemi kI pUjA ke liye pradAna kI thii| isase spaSTa hai ki zrI pArzvanAtha bhagavAna se bhI yaha pahale kA maMdira thaa| usa samaya zrI neminAtha antima nikaTavartI tIrthaMkara hone kA prApta pramANa unheM niHsaMdeha aitihAsika siddha karatA hai| 1. anekAnta mAsika hindI varSa 11 kiraNa 1 mohana-jo-dar3o kAlIna aura Adhunika jaina saMskRti pRSTha 48 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ( 4 ) IsA kI 7 vIM zatAbdI meM bauddhadharmAnuyAyI cInI yAtrI huenasAMga bhArata bhramaNa karatA huA siMhapura meM zrAyA / [ elegajeNDara kaniMgama isa pariNAma para pahuMcA hai ki yaha sthAna Ajakala kaTAsa athavA kaTAkSa jo paMjAba meM jehalama jile meM hai aura jehalama nadI ke kinAre para sthita hai] vaha usake varNana meM likhatA hai ki yahA~ azoka rAjA ke stUpa ke pAsa eka sthAna hai, jahA~ zveta-paTadhArI pAkhaMDiyoM ke prAdi upadeSTA ne bodhi prApta kI thii| isa ghaTanA kA sUcaka yahAM eka zilAlekha bhI hai / pAsa hI eka devamaMdira bhI hai| jo loga vahA~ darzanArtha jAte haiM ve ghora tapasyA karate haiM aura apane dharma meM sadA apramata rahate haiM / unake caritra apane-apane darje ke anusAra hI hote haiM bar3oM ko bhikSu tathA choToM ko zrAmaNetara kahate haiM | 2 yAtrI ne jina zvetapaTadhAriyoM tathA devamaMdira kA ullekha kiyA hai / ve zvetAMbara jaina zramaNa-zrAvaka tathA unake dvArA sthApita 13 ve tIrthaMkara zrI vimalanAtha evaM bAIsaveM tIrthakara ariSTanemi Adi ke maMdira the / isakI puSTi zrI jinaprabha sUri ke nimnalikhita ullekha se hotI hai / 33 "zrI siMhapure liMgAbhidhaH zrI neminAtha: // " "zrI siMhapure ca vimalanAthaH // " 3 arthAt -- siMhapura meM liMgabhidhaH zrI neminAtha tathA zrI vimalanAtha kA mahAtIrtha hai / "saMhapure pAtAla liMgAbhidhaH zrI neminAtha: / "4 arthAt - siMhapura meM liMgAbhidhaH zrI neminAtha kA mahAtIrtha hai / uparyukta ullekhoM se spaSTa hai ki isa mahAtIrtha meM aneka jaina maMdira hone cAhiyeM aura isake samIpa huenasAMga ne jisa stUpa kA ullekha kiyA hai vaha bhI jaina stUpa hI honA cAhiye / isa mahAtIrtha meM sthita jaina maMdiroM ko kaba aura kisane dhvaMsa kiyA yaha khoja kA viSaya hai / zrI jinaprabhasUri kA svargavAsa vi0 saM0 1360 meM huA / isase spaSTa hai ki vikrama kI 14 vIM zatAbdI taka yaha jaina mahAtIrtha vidyamAna thA / isase anumAna hotA hai ki saMbhavataH isa mahAtIrtha kA dhvaMsa sulatAna sikandara butazikana ne kiyA hogA / isakA samaya vikrama kI 15 vIM zatAbdI hai / isa atyAcArI ne afagAnistAna se lekara kAzmIra tathA sAre paMjAba meM devamaMdiroM kA dhvaMsa kiyA aura talavAra ke z2ora se bhAratIyoM ko musalamAna bnaayaa| isakA vivaraNa hama Age kAzmIra ke prakaraNa meM likheMge / DA0 bUlhara kI preraNA se DA0 sTAina ne siMhapura ke una jaina maMdiroM kA patA lagAyA / unheM mAlUma huA ki kaTAkSa se do mIla kI dUrI para mUrti nAmaka gAMva meM ina maMdiroM ke khaMDahara 1. zvetAmbara jaina maMdira 2. Budhist Readers of the western Vol. I P. 143-45 3. siMdhI jaina vidyApITha dvArA prakAzita jinaprabha sUrikRta vividha tIrthaMkalpa meM caturazIti (84) jaina mahAtIrtha nAmaka kalpa | ( liMgabhidhaH kA artha indra dvArA nirmita tIrthakSetra hai / ataH yaha tIrtha devanirmita nAma se prasiddha thaa| isase yaha spaSTa hai ki yaha tIrthaM itanA prAcIna thA ki isake nirmANa kA samaya kisI ko jJAta nahI thA ) 4. jinaprabha suri kRta kalpa 46 pR0 85,86 ( vividha tIrtha kalpa) 5. jina zAsanaprabhAvaka jinaprabha tathA unakA sAhitya pR0 61 6. siMhapura kA vartamAna nAma mUrti gAMva kA ullekha DA0 sTAIna ne kiyA hai| saMbhavataH jaina mUrtiyoM vAle jaina maMdiroM ke khaNDaharoM ke kAraNa isa sthAna kA nAma mUrtigAMva prasiddha ho gayA hogA / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata vidyamAna haiN| taba usane vahA~ pahuMcakara jhaTa khudAI zurU kii| bahuta sI jaina mUrtiyAM, jaina maMdiroM tathA stUpoM ke patthara prApta hue jo 26 U~ToM para lAdakara lAhaura lAye gaye aura vahAM ke myUjiyama meM surakSita kiye gye| (5) vijJapti triveNI graMtha meM kAMgar3A (himAcala) meM jaina zvetAMbara tIrtha kI sthApanA ariSTanemi ke samakAlIna vahA~ ke rAjA zivazarma ne kI thii| yaha kaTaucavaMzIya rAjA aMbikAdevI (zrI neminAtha kI zAsana devI) ko apanI kuladevI mAnatA thA / (isakA vivaraNa kAMgar3A ke prakaraNa meM kreNge| (6) kAzamIra ke itihAsa rAjataraMgiNi (kavi kalhaNa kRta) meM varNana hai ki vahAM kA rAjA satyapratijJa azoka mahAn jainadharmAnuyAyI thA isakA samaya neminAtha aura pArzvanAtha kA madhyavartI thaa| (isakA vivaraNa hama kAzmIra ke itihAsa meM Age kareMge) isane tathA isake patra Adi anekoM ne jaina maMdiroM kA nirmANa tathA jaina dharma kA prasAra kiyaa| isase bhI spaSTa hai ki pArzvanAtha se bhI pUrva jainadharma vidyamAna thaa| pArzvanAtha se pahale bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi the / ataH isase bhI neminAtha kA aitihAsika honA spaSTa siddha hotA hai| zrI neminAtha kA samaya itihAsakAroM ne IsA pUrva tIna hajAra varSa prAMkA hai| ye bAIsaveM tIrthaMkara the| inase pahale neminAtha se lekara RSabhadeva ke madhyavartI kAla meM kramazaH 20 tIrthaMkara aura ho cuke haiN| isa arhat paramparA kI puSTi vaidika sAhitya se bhI hotI hai| ina madhyavartI bIsa tIrthaMkaroM ke hone meM kitanA samaya vyatIta huA hogA ? isakA andAja pAThaka svayaM lagA leN| kahanA hogA ki yaha samaya aMkoM kI ginatI kI sImA se bAhara taka pahuMca jAtA hai| RSabhadeva kA samaya to isa kAla se bhI bahuta atIta thaa| ataH yaha bAta nirvivAda siddha ho jAtI hai ki prArhat (jaina) dharma na kevala aitihAsika yuga se prAcIna hai parantu vaidika kAla aura vaidika dharma se bhI sarvAdhika prAcIna hai / brAhmaNa sAhitya meM jaina tIrthoM zatrujaya, girinAra Adi ke mahatva ke paryApta ullekha upalabdha haiN| jainadharma itanA prAcIna hai ki isake prAraMbha kI nizcita tithi jJAta karanA koI sarala kArya nahIM hai apitu azakya hama likha pAye haiM ki vaidika brAhmaNa sAhitya meM jainadharma, jaina tIrthaMkaroM tathA jaina tIrthoM kI prazaMsA evaM pUjyabhAva ke bahuta ullekha pAye jAte haiN| isake bAvajUda brAhmaNa dharmAnuyAyiyoM ne Age calakara na kevala jainadharma kI upekSA hI kI, parantu usake prati avAcya vacana kahane meM bhI. koI kamI nahIM rkhii| isakA kAraNa yaha thA ki jainadharma apane vicAroM para dRr3ha rahA aura 1. dRSTvA zatrujayatIrtha natvA revatakAcalam / snAtvA gajapade kuNDe, pUnarjanma na vidyate // 1 // (skanda purANa) prarthAt zrIzatrujaya tIrtha ke darzana se, girinAra parvata ko namaskAra karane se, gajapadakuDa meM snAna karane se phira janma nahIM hotaa| 2. bhAgavat sa0 5 pra0 6; Agneya a0 46; viSNupurANa aM0 3 a0 17; viSNupurANa baMgalA AvRtti a. 18 a 3; zivapurANa rudra saM0 2 yuddhakhaMDa 5 . 4-5; jJAna saM0 a0 21-22; ma.sya yurANa pra0 24; skandha purANa; kUrmapurANa a0 22,36 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma usane brAhmaNoM ko kiMcit mAtra bhI mahattA nahIM dI / jo brAhmaNa tIrthaMkaroM kI zaraNa meM pAye ve pUrNataH arhatoM ke anuyAyI ho gaye / arthAt unhoMne bhI zramaNa saMskRti ko svIkAra kara liyaa| parantu tIrthaMkara mahAvIra ke samakAlIna tathAgata gautamabuddha ke anuyAyiyoM ne brAhmaNa varga se samajhaute kA prayAsa kiyaa| unhoMne buddha ke janma ke liye do kula batalAye-kSatrIya aura brAhmaNa / sa samajhaute kA yaha phala huA ki yadyapi zAkyamuni buddha ke samaya ke bauddhoM ko brAhmaNa graMthoM meM koI mahatva nahIM milA aura buddha sAhitya meM bhI rAma-kRSNa ko koI mahatva nahIM milaa| para bAda meM brAhmaNoM ne zAkyamuni ko apanA eka avatAra mAna liyA aura buddha kI gaNanA dasa avatAroM meM huI, apanI sa ukti ke pramANa meM hama yahA~ kaha deM ki mahAbhArata zAMtiparva 348 veM adhyAya meM dasa avatAroM kI sUci dI hai usameM buddha kA nAma nahIM hai / yathA-- haMsaH karmazca mastyazca prAdurbhAvA dvijottama : // 54 // varAho narasiMhazca vAmano rAma eva ca / rAmo dAzarathizcaiva sAtvataH kalkireva ca // 55 // ina dasa avatAroM meM RSabha aura buddha kA hindU paurANika avatAroM meM ullekha nahIM hai| isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki RSabha aura buddha ko pauraNika brAhmaNoM ne bAda meM avatAroM meM sammilita kara liyA / yadyapi brAhmaNa graMthoM meM aneka jaina saMdarbha aise vidyamAna haiM jinameM RSabha ajitanAtha, ariSTanemi tathA vardhamAna-mahAvIra Adi jaina tIrthakaroM ko Izvara ke rUpa meM svIkAra karake unase kalyANa kAmanA kI hai tathA bar3I zraddhA aura bhakti se namaskAra bhI kiyA hai| yaha bAta bhI dhyAna meM rakhane yogya hai ki vaidika Arya Izvara ko eka, svataMtra, anAdi, anaMta, sarvajJa-sarvavyApI, arUpI, karmaphaladAtA aura sRSTi kA kartA-haratA mAnate haiM / jisa se aise arUpI Izvara kA avatAra lenA aura janma-maraNa asaMbhava hai| tathApi jainoM ke caubIsa tIrthaMkara (arhat) jinako jaina saMskRti sarvadoSarahita, sarvajJa, sarvadarzI, sazarIrI mAnatI hai aura unake sazarIrI hone ke kAraNa jaba upAsanA aura ArAdhanA ke liye una tIrthaMkaroM kI pratimAeM nirmita karAkara jaina maMdiroM-tIrthoM kI sthApanAeM kI aura isake mAdhyama se logoM meM prabhu-Izvara bhakti ke liye pArkaSaNa bar3hatA gayA / taba brAhmaNoM ne bhI janadharma kI pratispardhA meM nigama (vedoM) aura Agama (jaina zAstroM) ke mAdhyama ko lekara upaniSadoM Adi granthoM kI racanA karake pahale azarIrI Izvara ke 10 avatAroM kI aura bAda meM 24 avatAroM kI kalpanA karake una avatAroM kI pratimAnoM kA nirmANa kiyA aura unake maMdiroM kI sthApanAeM kii| isa prakAra azarIrI, amUrti ka, sarvavyApI Izvara ko zarIra vyApI sAkAra-sazarIrI banAkara mUrti pUjA kA prAraMbha kiyaa| prAraMbha meM sazarIrI Izvara mAnane ke kAraNa kevala jaina hI mUrtipUjaka the vaidika loga mUrtipUjaka nahIM the| kyoMki azarIrI Izvara kA prAkAra na hone se Izvara kI mUrti nirmANa honA sarvathA asaMbhava thaa| ina avatAroM meM brahmA, viSNu tathA ziva kI gaNanA nahIM hai| kahane kA prAzaya yaha hai ki yajJayAMgAdi kriyAkAMDI vaidika brAhmaNa jainadharma kI pratispardhA ke lie paurANika kAla meM Izvara ke avatAroM kI kalpanA karake mUrtipUjaka bane / jainoM ke samajhautevAdI vicAradhArA se dUra rahane kA 1. kalpasUtra subodhikA TIkA 2. jAtaka kathA pRSTha 36 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 25 / yaha phala huA ki jo jaina-saMdarbha brAhmaNa graMthoM meM the unheM bAda meM vikRta kara diyA gyaa| udAharaNa ke liye arhat zabda ko hI lIjiye- isa zabda kI brAhmaNa sAhitya meM muktakaMTha se prazaMsA kI gaI hai| hanumAna nATaka meM AtA hai ki(1) ,'arhannityatha jainazAsana ratAH // " jaina zAsana jisako arhat kahakara (pUjatA hai)| (2) "ahavirbhASa sAyakAni dhanvAhanniSkaM yajataM vizvarUpaM / arhannidaM dayase vizvaM bhavabhuvaM na vA prAjIyo rudra tvadasti // 1 arthAt-he arhat deva ! tuma dharmarUpI bANoM ko sadupadeza rUpI dhanuSa ko, anantajJAna Adi rUpa prAbhUSaNoM ko dhAraNa kiye ho| Apa jagata prakAzaka kevalajJAna ko prApta kiye hue ho, saMsAra ke jovoM ke rakSaka ho, kAma-krodhAdi zatru samUha ke lie bhayaMkara ho, tathA Apake samAna anya koI balavAna nahIM hai / (3) "arhato ye sudAnavo naro asAmiSA vasaH / pra yajJaM yajJiyebhyo divo arcA marudbhyaH // "2 arthAt-jo manuSyAkAra ananta dAna dene vAle aura sarvajJa arhat hai ve apanI pUjA karAne vAle devoM se pUjA karAte haiM / (4) 'madrAsa prejIDeMsI (tamilanADa pradeza) kAleja ke philAsaphI ke prophesara zrI e. cakravartI ema. e. ela. TI. e. ne filAsaphI nAma ke lekha meM spaSTa likhA hai ki-- "RSabhadeva jo Adi jina, prAdIzvara bhagavAna ke nAma se bhI sambodhita haiM, Rgveda sUkti meM unakA arhat ke nAma se ullekha pAyA hai| jaina unheM prathama tIrthaMkara mAnate haiM (ve IkSvAku vaMzIya kSatrIya the) dUsare (anya teIsa) tIrthaMkara bhI saba kSatriya the|" (5) zrI svAmI virUpAkSa vaDiyara-dharmabhUSaNa, paMDita, vedatIrtha, vidyAnidhi, ema. e. prophesara saMskRta kAleja iMdaura likhate haiM ki "IrSA-dveSa ke kAraNa dharma pracAra ko rokane vAlI vipattiyAM Ane para bhI jaina zAsana kabhI parAjita nahIM huA; vaha sarvatra vijayI hI hotA rahA hai| arhatdeva aAkSAt paramezvara svarUpa haiN| isake pramANa AryagraMthoM meM pAye jAte haiM / arhat paramezvara kA varNana vedoM meM bhI AtA hai|" bAda meM TIkAkAroM ne hanumAna nATaka sarIkhe saMskRta graMya ke saMdarbha ke bAvajUda aura pUre jaina sAhitya meM pAribhASika zabda ke rUpa meM tathA vedoM meM bhI prayukta hone ke bAvajUda arhat zabda kA artha hI badala diyaa| aisI hI vikRti ariSTanemi zabda ke sAtha bhI kI gii| yajurveda adhyAya 6 maMtra 25 pR0 143 meM 1. Rgveda 2 / 4 / 33 / 10 pRSTha 134 2. vahI pRSTha 313 3. iMDiyana ribyu kA aktUbara san 1920 kA aNk| 4. citramaya jagata nAmaka pustaka meN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma "bAjasya nu prasava prAvabhUvemA ca vizvAnAni sarvata: / na nemirAjA pari rAti vidvAna puSTiM varddhamAno'smai svAhAH // " usI prakAra usI veda meM AtA hai ki"svasti nastArtho'riSTanemiH // " (yajurveda a0 25 maM0 16 pRSTha 142) para ariSTanemi athavA nemi zabda kI TIkAeM badala dI giiN| aisA hI vyavahAra kaI anya zabdoM ke sAtha bhI huA / 'vardhamAna' bhagavAna mahAvIra kA nAma hai| aisA nAma par3ane kA kAraNa jainagraMthoM meM yaha batalAyA hai ki jaba se ve garbha meM Aye taba se dhana bala prAdi sabakI vRddhi hone lagI isalie unakA nAma vardhamAna rakhA gayA / / yajurveda a0 3 maMtra 23 meM vardhamAna ko namaskAra kiyA hai"rAjantamadhvarANAM gopAmRtasya dIrivi varddhamAnaM svedame / " arthAt-mana aura iMdriyoM ko damana karane vAle (tIna guptiyoM yukta) zobhAyamAna, jJAna se prakAzamAna, Ananda ke dene vAle, mokSarUpa sthAna meM virAjamAna jagadIzvara vardhamAna ko namaskAra ho| para zaMkarAcArya ne viSNu sahasranAma jisa meM vardhamAna ko viSNu kA eka avatAra batAyA hai, vahA~ vardhamAna para TIkA karate hue likhA hai ki "prapaMca rUpeNa vardhate iti varddhamAnaH // " arthAt -prapaMca rUpa se bar3hate hue isaliye varddhamAna hai / / brAhmaNa graMthoM meM kevala aisI TokA kI hI vikRti nahIM huI hai parantu mUlagranthoM meM bhI jaina dharma ke sambandha meM nindAtmaka bAteM jor3I gaI haiM / aise prasaMga viSNupurANa, matsyapurANa, agnipurANa, vAyupurANa, zivapurANa, padmapurANa, skandapurANa, bhAgavata aura kUrmapurANa Adi meM bhare par3e haiM / aise prasaMgoM kA ullekha karate hue pAjiTara ne apanI pustaka "enzeNTa iMDiyana hisTArikala TraiDIzana" (pRSTha 261) meM likhA hai ki"jarAsaMdha da kiMga Afa magadha... iz2a sTimaTAiz2aDa aiz2a ena asura eNDa da buddhisTa eNDa janaz2a Ara TrITeDa aiz2a asurAz2a eNDa daityAz2a............. arthAt---magadha ke mahAna rAjA jarAsaMdha ko asura batAyA gayA hai..''aura bauddha tathA jaina asura evaM daitya ke rUpa meM varNita haiN| aisA hone para bhI jaina dharma kI sarvathA upekSA nahIM ho sakI taitirIya AraNyaka ke 10 veM prapAThaka ke anuvAdaka 63 meM sAyanAcArya ko bhI likhanA par3A hai ki kaMthA kopInottarAsaMgAdinAM tyAgino yathAjAta rUpadharA nigraMthaH niSparigrahAH / arthAt -zIta nivAraNa kaMthA kopIna uttarAsaMgoM Adi ke tyAgI aura yathAjAta rUpa ko 1. kalpasUtra subodhakA TIkA pRSTha 204 2. viSNu sahasranAma sTIka gItA presa gorakhapura pRSTha 208 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 jainadharma kI prAcInatA aura lokamata dhAraNa karane vAle jo haiM ve nigrNth| niSparigrahI-yAni mamatva rahita hote haiM / hamAre dvArA diye gaye jainadharma kI prAcInatA ke saMdarbho kI puSTi nimnalikhita katipaya vidvAnoM ke mata se bhI ho jAtI hai| ataH niHsaMdeha jainadharma itanA prAcIna hai ki jisa ke prAdi kAla ko jAnanA asaMbhava hai| jainadharma kI prAcInatA ke viSaya meM lokamata (1) phrAMsa ke DA0 gerinATa kA mata hai ki : aba yaha bAta niHsaMdeha rUpa se kahI jA sakatI hai ki pArzvanAtha aitihAsika vyakti the| jaina anuzruti ke anusAra ve eka sau varSa jIvita rahe aura mahAvIra ke nirvANa se 250 varSa pUrva nirvANa pAye, isalie unake kArya kalApa kA samaya IsApUrva AThavIM zatAbdI kA hai / mahAvIra ke mAtA-pitA pArzvanAtha ke dharma ke anuyAyI the| isa (avasarpiNI) kAla meM jainadharma ke [kramazaH] caubIsa prasthApaka hue| ve tIrtha kara kahe jAte haiN| teIsaveM tIrthaMkara pArva nAtha se hama aitihAsika kAla meM praveza karate haiM / jainadharma asAdhAraNa-svataMtra, vAstavika, vyavasthita siddhAMta hai| (2) jaina stUpa mathurA iMTroDakzana pR0 6 The discoveries have to a very large extent supplied carroboration to the written Jain tradition and they offer tangible in convertible proof of the antiquity of the Jain Religion and of its early existence very much in its present form. The series of twenty four pontiffs (Tirthankars), each with his distinctive emblem was evidently firmly believed in at the beginning of the Christian era. (3) jarmanI ke prasiddha itihAsavid va saMskRta prophesara DA0 harmana yakobI ema0 e0 pIeca0 DI0 kA mata hai ki jainadharma sarvathA svataMtra dharma hai / merA vizvAsa hai ki yaha kisI kA anu1. nirgrantha zabda jaina sAhitya kA pAribhASika zabda hai (bhagavAna mahAbIra ke bAda bhI unake ziSya pAMcaveM gaNadhara sudharmAsvAmI se lekara pAThaveM pATa taka jaina muniyoM ke liye nimrantha zabda kA hI prayoga hotA rahA hai / "zrI sudharmAsvAmino'STau sUrIna yAvat nirgranthAH" / (tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 253) azoka ke zilAlekhoM meM bhI nitha zabda AyA hai| "nigaMThesu pi me kaTe ive viyApaTA hohaMti / " (azoka ke dharmalekha pRSTha 66) / cInI bauddhayAtrI huenasAMga jaba vaizAlI, rAjagira Adi AyA thA, taba vahAM nigraMtha bahuta saMkhyA meM the| "bAvarsa ne apane grantha (bhAga 2 pRSTha 63) para nigraMtha ke sthAna para digambara likhA hai, para yaha isakI bhUla hai|" "nigraMtha kA artha hai gAMTha ke binaa|" jisake pAsa Antarika yA bAharI gAMTha bAMdha kara rakhane yA saMgraha karane jaisA kucha bhI na ho arthAt parigraha kA sarvathA tyaagii| jaina zAstra nigraMtha zabda kA svarupa isa prakAra batalAte haiM Nigga ThoM NIrAgo Nisallo sayaladosabimukko / NikkAmo Nikkoho NimmAno Nimmado appA // (samanasutta gAthA 187) isa gAthA meM naMgA yA digambara kA koI saMketa nahIM hai| isake vivecana hama Age kreNge| 2. Introduction of his essay of Jain Bibliography. 3. jaina stupa mathurA se prApta mUrtiyoM para khude hae lekhoM tathA jainAgamoM se patA lagatA hai ki yaha stUpa zvetAMbara jainoM dvArA sthApita kiyA gayA thaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma karaNa nahIM hai / isaliye prAcIna bhAratavarSa ke tattvajJAna kA tathA dharmapaddhati kA adhyayana karane bAloM ke lie bar3e mahattva kI vastu hai / yaha bAta bhI siddha karane kI AvazyakatA nahIM ki pArzvanAtha jainadharma ke saMsthApaka haiM / jaina anuzruti zrI RSabhadeva ko jainadharma kA saMsthApaka pUrNa rUpa meM mAnatI hai / (4) zrI kannUmala ema0 e0 jaja ( nyAyadhIza ) kA mata hai ki jainadharma eka aisA prAcIna dharma hai ki jisakI utpatti aura itihAsa ke prArambha kA patA lagAnA eka durlabha bAta hai / " tathA manuSyoM kI tarakkI ke lie jainadharma kA caritra bahuta lAbhakArI hai / yaha dharma bahuta hI asala, svataMtra, sAdA, bahuta mUlyavAna evaM brAhmaNoM ke matoM se bhinna hai aura buddha ke samAna nAstika nahIM hai / (5) mejara janarala fAralAMga kA mata hai ki It is impossible to find a beginning for Jainism thus appears an earliest faith of India.3 arthAt jaina dharma kA prArambha kAla pAnA asaMbhava hai / jainadharma bhArata kA sabase purAnA dharma mAlUma hotA hai / (6) DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa, ema0 e0 pI-eca0 DI0 epha0 AI0 Ara0 esa0 kA mata hai ki jainadharma tatra se pracalita huA hai, jaba se saMsAra kI sRSTi kA prArambha / (7) rASTranetA lokamAnya tilaka kA mata hai ki graMthoM tathA sAmAjika vyAkhyAnoM se jAtA jAtA hai ki jainadharma anAdi hai / yaha viSaya nirvivAda tathA matabheda rahita hai / sutarAM isa viSaya meM itihAsa ke dRr3ha pramANa haiM / (8) DA0 vizuddhAnanda pAThaka kA mata hai ki vidvAnoM kA abhimata hai ki yaha jainadharma prAgaitihAsika aura prAgvaidika hai | siMdhughATI kI sabhyatA se milI yogamudrA vAlI mUrti tathA Rgveda ke katipaya maMtroM se RSabha tathA prariSTanemi jaise tIrthaMkaroM ke nAma isa vicAra ke mukhya AdhAra haiN| bhAgavata aura viSNupurANa meM milane vAlI jaina tIrthaMkara RSabhadeva kI kathA bhI jainadharma kI prAcInatA ko vyakta karatI hai / (e) rAyabahAdura pUrNendu nArAyaNa siMha ema0 e0 kA mata hai ki - jainadharma vyavahArika yogAbhyAsa ke lie saba se prAcIna hai, yaha veda ke rIti-rivAjoM se pRthaka haiM / isameM hindU (veda) dharma ke pUrva kI prAtmika svataMtratA vidyamAna hai / jisako paramapuruSa ( tIrthaMkara) prakAza meM lAye haiM / -- (10) nyAyamUrti rAMganekara kA mata hai ki ki aitihAsika zodha se yaha niHsaMdeha prakaTa huA hai ki yathArtha meM brAhmaNa (vaidika) dharma ke sadbhAva athavA usake hindUdharma meM parivartita hone ke bahuta pahale se jainadharma isa deza meM vidyamAna thA / 1. thiprosI phisTa aMka disambara janabarI 2. tA0 2.12.1911 ke patra / 3. Studies in Science of comparative Religion p. p. 13-15 4. bhAratIya itihAsa aura saMskRti pRSTha 199-200 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jainadharma kI prAcInatA aura lokamata (11) DA0 zrI rAmadhArI siMha dinakara kA mata hai ki kaI vidvAnoM kA yaha mAnanA ayukti-yukta nahIM dIkhatA ki RSabhadeva vedoM ke likhane ke kAla se bhI pUrvakAla meM hue haiM / / (12) DA0 rAdhAkRSNana bhUtapUrva rASTrapati bhAratavarSa kA mata hai ki isameM koI saMdeha nahIM hai ki IsA se eka zatAbdI pahale se hI aise loga vidyamAna the jo prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI pUjA karate the / tathA yaha bAta bhI niHsaMdeha hai ki jaina dharma mahAvIra aura pArzvanAtha se bhI pahale vidyamAna thaa| yajurveda meM tIna tIrtha karoM ke nAmoM kA ullekha haiRSabha, ajitanAtha, ariSTanemi / bhAgavata purANa meM varNana hai ki RSabhadeva jainadharma ke saMsthApaka (13) ema0 ema0 DA0 esa0 sI0 vidyAbhUSaNa kahate hai ki mAnava sabhyatA ke prArambha kAla se hI bhArata ne vizva kI janatA ko sadA AdhyAtma mAtA kI dena dI hai| vAstava meM kahA jAya to yadi vizva meM bhArata adhyAtmavAda aura tatvajJAna ke vistAra karane se advitIya siddha hupA hai to isa bAta ke lie koI inkAra nahIM kara sakatA ki isakA zreya jainadharma ko brAhmaNa aura bauddha dharma se koI kama nahIM hai / punazca anya dharmoM se jainadharma eka prAcIna, supratiSThita, tejasvI aura mahAdharma hai| (14) sara SaNamukhama ceTI kahate haiM ki ---- It is beyond my capacity to say any thing about the greatness of the Jain religion. I have read sufficiently to warrant my saying that contribution which the Jains have culture is something unique. I personally believe that if only Jainism had kept its hold firmly in India, we would perhaps have had a more united India and certainly a greater India than today. Viewed as a religion the keynote of Jainism have been the realisation of the highest ideals that man's physical and moral nature points out as his final goal and which incidentally is the cardial canon of Univarsalism The Pali Sutras confirm good deal of what is contained in the Swetambera Jain canon. The ancient Jain sculptures of Mathura, dating from the first century A.D. guarantee the antiquity and authenticity of many of the Jain tradition. It is generally believed that there were Jain monks before Mahaveera belonging to the order founded by Parswanath.......... They had also their own Caityas (caitya) (15) pro0 rAmaprasAda cA~dA jo prasiddha purAtattvajJa haiM, ve kahate haiM ki jaina siddhAMtoM kI vizeSakara isake syAdvAda siddhAMta kI brAhmaNa tattvajJAniyoM, khyAti prApta vidvAnoM ne jaise ki bAdrAyana (vedAMta sUtra) tathA zaMkarAcArya ne khUba anucita pAlocanA kI hai| (16) je0 ena0 jhA0 kA kahanA hai ki zaMkarAcArya ne na to syAdvAda ke vAstavika rUpa ko samajhA hai aura na kabhI samajhane kA prayatna hI kiyA hai / (Arya samAja ke saMsthApaka) svAmI dayAnanda ne apane satyArthaprakAza (adhyAya 12) meM evaM hopkina ne apane (Religions in India) nAmaka pustaka meM kucha aAdhunika udAharaNa rUpa vaise hI jainadharma ko galata aura gumarAha karane kAlI AlocanAeM kI haiM / 1. saMskRti ke cAra adhyAya bRSTha 26 2. iMDiyana philAsaphI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ( 17 ) jo loga vAstavika itihAsa jAnate haiM athavA jAnane ke icchuka haiM unameM se koI bhI isa bAta se inkAra (virodha) nahIM kara sakatA ki buddha se lAkhoM-karor3oM varSa pUrva mAtra eka-do ho nahIM parantu bahuta tIrthaMkaroM ne ahiMsA kA upadeza diyA thaa| jainadharma bahuta prAcIna dharma hai aura isane bhAratIya saMskRti ko bahuta kucha pradAna kiyA hai / 30 (18) yadi Rev. A. Dubois ke zabdoM meM kaheM to vAstava meM jainadharma eka saccAI aura samAnya dharma hai / yaha mAnavamAtra kA sArvabhauma vizvAsa hai / TI. ena. zeSagiri aIyara ema. ela. e. bhUtapUrva nyAyAdhIza madrAsa hAIkorTa kA kathana hai ki--- (16) I have no desire to date the Jain religion at period subsequent to the Vedas, it might be simultaneous with them. Jainas are not the Hindu dissenters. I can fully out the statement that all Jainas are not Viasyas. They are of all castes and grades. (20) yadi esa. ena. gokhale ke zabdoM meM kaheM to - jainadharma kA jo mukhya siddhAnta ahiMsA kA hai vaha tattvajJAna vaidika prAryayuga se bhI pUrvakAlIna hai / (21) hindU, IsAI, musalamAna, sikha Adi saMskRtiyAM Izvara, gaoNDa, qhudA Adi nAmoM se eka asAdhAraNa sarvavilakSaNa, zaktizAlI tatva kI kalpaNA karatI haiM, aura use sRSTi kA kartA, hartA, niyaMtA mAnatI haiM / yaha Izvara sambandhI mAnyatA vaidika yuga ke anta meM (vi. pU. 1456 ) ke lagabhaga jainoM ke bAIsaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi, kRSNa aura jainoM ke teIsaveM tIrthaMkara ke antarAla kAla meM pracalita huii| taba yUropa meM dArzanika tattvavettA vidvAna eneksA goresa ne ( vi0 pU0 444 - 354 meM ) pahale - pahala Izvara ko sthApita kiyA / isase yaha bAta to nizcita hai ki bhagavAn mahAvIra aura pArzvanAtha ke samaya meM bhAratavarSa meM Izvara sambandhI uparyukta mAnyatA pracalita ho cukI thI / taba bhI jaina darzana ne isako bilkula svIkAra nahIM kiyA thaa| isase yaha bAta pAI jAtI hai ki jaina darzana ke tattva isa IzvarI mAnyatA ke pracalita hone se bahuta pahale hI nizcita ho cuke the / arhat RSabhadeva kA pravRtti tathA nivRttimaya dharma arhat RSabhadeva ne loka aura paraloka ke Adarza prastuta kiye| gRhasthadharma aura munidharma donoM kA svayaM prAcaraNa karate hue rAjyAvasthA meM vizva ko sarvakalAoM kA prazikSaNa diyA tathA bAda meM putroM ko rAjya bhAra sauMpakara zrAdhyAtmakalA dvArA sva-para kalyANa ke liye pravrajyA grahaNa kara prarhat bane / zAyada yahI kAraNa hai ki zrImadbhAgavata meM unheM bhagavAna kahA hai / 1. arhat kA artha hai--pUjA yogya / SaTkhaNDAgama kI prAcArya vIrasena kRta dhavalA TIkA meM kahA hai ki-"atizaya pUjArhatvAdvArhitaH / svargAvataraNa- janmAbhiSeka pariniSkramaNa- kevala jJAnotpatti-pari nirvANeSu devakRtAnAM devAsura- mAnava-prApta-pUjAbhyo'dhikatvAdatizayAnAmarhatvAdyogyatvAdarhataH // " arthAt-pratizaya pUjA ke yogya hone se arhat saMjJA prApta hotI hai, kyoMki svarga se avataraNa ( cyavana), janmAbhiSeka, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa ina pAMcoM kalyANakoM meM devoM dvArA kI gaI pUjAeM deva, asura aura manuSyoM ko prApta pUjAoM se adhika ( mahAn ) haiM / isalie ina atizayo ke yogya hone se arhat saMjJA samajhanA cAhie / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata "mahaSiH tasminnava viSNudattaH bhagavAna paramaSibhiH prasAditaH nAbheH privacikIrSayA tadavaroghAMyane marudevyAdhamAn darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNaH nAmRSINAmUrdhvamaMthinAM zuklayA tanuvAvatAra // (5 / 3 / 20 bhaagvt)| arthAt--he parIkSita ! usa yajJa meM maharSiyoM dvArA isa prakAra prasanna kiye jAne para bhagavAna mahArAja nAbhi kA priya karane ke liye unake antaHpura meM mahArAnI marudevI ke garbha se vAtarazanA (yogiyoM)zramaNoM aura urdhvagAmI muniyoM kA dharma prakaTa karane ke liye zuddha satvamaya zarIra se prakaTa hue| zrImadbhAgavatakAra ne hI likhA hai ki yadyapi RSabhadeva paramAnandasvarUpa the, svayaM bhagavAna the phira bhI unhoMne gRhasthAzrama meM niyamita AcaraNa kiyaa| unakA paha AcaraNa mokSasaMhitA ke viparItavata lagatA hai, kintu vaisA thA nhiiN| yathA "bhagavAn RSabhasaMjJa AtmatantraH svayaM nityanivRttAnarthaparamparaH kevalAnandAnubhavaH Izvara evaM viparItavat karmAraNyArabhyamAnaH kAlenAnurAtaM dharmamAcareNApaMzikSayannatadvidAM sama upazAMto maitraH kAruNiko dharmArtha yazaH prajAnandAmRtAvarodhena gRheSu loka niyamayat / " (bhAgavat 5 / 4 / 14) arthAt -- bhagavAna RSabhadeva yadyapi parama svataMtra hone ke kAraNa svayaM sarvadA hI saba prakAra kI anartha paramparA se rahita kevala prAnandAnurUpa svarUpa aura sAkSAt Izvara hI the to bhI viparItavata pratIta hone vAle karma karate hue unhoMne kAla ke anusAra dharma kA AcaraNa karake usakA satva na jAnane vAloM ko usI kI zikSA dii| sAtha hI sama (maitrI) zAMta (mAdhyastha) sahada (pramoda) aura kAruNika (kRpAparatva) rahakara dharma, artha, yaza, santAna rUpa bhoga sukha tathA mokSa sukha kA anubhava karate hue gRhasthAzrama meM logoM ko niyamita kiyaa| AvirbhatAnantajJAna-darzana-sukha-vIrya-virati-kSAyika-samyaktva-dAna-lAbha - bhAgopabhogAdyananta guNatvAdihaivAtmasAtkRtasiddha-svarUpA: sphaTika-maNi mahIdhara-garbhodbhUtAditya-bimbavadaidIpyamAnAH sva- zarIra-parimANA api jJAnena vyApta vizvarUpAH svasthitAzeSaprameyatvataH prApta vizvarUpAH nirgatAzeSAmayatvato nirAmayAH vigatazeSapAyAMjanapuJjatvena niraMjanA: doSakalAtItatvato niSkalAH / tebhyo'rhadbhyo namaH / / arthAt--ananta jJAna, ananta-darzana, ananta-sukha, ananta-vIrya, ananta-virati, kSAyika-samyaktva, kSAyika-dAna, kSAyika-lAbha, kSAyika-bhoga, kSAyika-upabhoga Adi pragaTa hue ananta guNasvarUpa hone se jinhoMne yahI para siddha svarUpa prApta kara liyA hai, sphaTikamaNi ke parvata ke madhya se nikalate hue sUryabimba ke samAna jo dedIpyamAna ho rahe haiM, apane zarIra pramANa hone para bhI jinhone apane jJAna ke dvArA sampUrNa vizva ko vyApta kara liyA hai| apane (jJAna) meM hI sampUrNa prameya rahane ke kAraNa (pratibhAsita hone se) jo vizvarUpatA ko prApta ho gae haiM, sampUrNa Amaya arthAt rogoM se dUra ho jAne ke kAraNa jo nirAmaya haiM. sampUrNa pApa rUpI ajana ke samUha ke naSTa ho jAne se jo niraMjana haiM aura doSoM kI kalAeM arthAt sampUrNa doSoM se rahita hone ke kAraNa jo niSkala haiM, aise una ahaMtoM ko namaskAra ho| (dhavalA TIkA 1,1,1.) 2. jainAcArya hemacandra RSabhadeva ke vivAha prasaMga kA varNana karate hue kahate haiM ki RSabhadeva ne logoM meM vivAha pravRtti cAlU rakhane ke lie vivAha kiyaa| ve kahate haiM ki sunaMdA ko svIkAra kara usakA anAthapana dUra kiyA, RSabha ne do vivAha eka sAtha kie the| eka sumaMgalA ke sAtha jo unake sAtha yugala rUpa meM janmI thI tathA dUsarI jisake sAtha usakA yugalarUpa meM janmA huaA bhAI thA, usakI ATha varSa kI avasthA meM mRtyu ho jAne ke kAraNa akelI raha jAne se anAtha ho gaI thI, aisI sunandA ke sAtha vivAha kiyA / ina donoM se do putriyoM tathA sau putroM kA janma huaa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma yaha satya hai ki unake sundara suDola zarIra, vipula kIrti, atula teja-bala, yaza, aizvarya, parAkrama aura zauryAdi guNoM ke kAraNa nAbhi rAya ne unakA nAma RSabha rakhA thA / RSabha kA eka artha dharma bhI hai| RSabhadeva sAkSAt dharma hI the| unhone svayaM kahA-- merA yaha zarIra durvibhAva hai arthAt zArIrika AcaraNAyeM saba kI samajha meM nahIM A sktiiN| mere hRdaya meM satva kA nivAsa hai, vahI dharma kI sthiti hai / maiMne dharmasvarUpa hokara adharma ko pIche dhakela diyA hai, ataeva mujhe Arya loga 'RSabha' kahate haiM / yathA "idaM zarIraM mama duvibhAvyaM, sattvaM hI me hRdayaM yatra dharmaH / pRSTe kRto me yadadharma ArAdhato hI mAM RSabhaM prAhurAryAH / / (bhAgavata 256) eka sthAna para parIkSita ne kahA hai--he dharmatattva ko jAnane vAle RSabhadeva ! Apa dharma kA upadeza kara rahe haiN| avazya hI Apa vRSabha rUpa meM svayaM dharma haiN| adharma karane vAle ko jo narakAdi sthAna prApta hote haiM, ve hI ApakI nindA karane vAle ko milate haiM / yathA-- "dharmabRvISI dharmajJa dharmosi vRSabha rUpa dhRk / yadadharmakRta: sthAnaM sUcakasyApi tadbhaveta // " (bhAgavata 1 / 11 / 22) bhagavAna ne dharma kA upadeza diyA kyoMki ve svayaM dharmarUpa the| tIrtha kA pravartana kiyA kyoMki ve svayaM tIrthaMkara the, yaha saba kucha satya hai kintu unhoMne prajA ko saMsAra meM jIne kA upAya bhI btaayaa| unhoMne sabase pahale kSAtradharma kI zikSA dii| mahAbhArata ke zAMtiparva meM likhA hai ki- kSAtradharma bhagavAna AdinAtha se pravRta huA aura zeSa dharma usake pazcAt pracalita hue| yathAkSAtro dharmo hyAdidevAt pravRttaH / pazcAdanye zeSabhUtAzca dharma // " (mahAbhArata zAMtiparva 16164 / 20) brahmANDa purANa (2 / 14) meM prArthivazreSTha RSabhadeva ko saba kSatriyoM kA pUrvaja kahA hai| 1- prajAoM kA rakSaNa kSAtradharma hai, aniSTa se rakSA tathA jIvanIya upAyoM se pratipAlana ye do gaNa prajApati RSabhadeva meM vidyamAna the| unhoMne svayaM donoM hAthoM meM zastra dhAraNa kara logoM ko zastravidyA sikhaaii| zastra zikSA pAne vAloM ko kSatriya nAma bhI pradAna kiyaa| kSatriya kA antanihita bhAva vahI thA ki jo hAthoM meM zastra lekara duSToM aura sabala zatruoM se nirbaloM kI rakSA karate haiM / unhoMne mAtra zastra vidyA kI zikSA hI nahIM dI apitu sarvaprathama kSatriya varNa kI sthApanA bhI kI thii| RSabhadeva kA yaha vacana adhika mahatvapUrNa hai ki kevala zatrunoM aura duSToM se yuddha karanA hI kSAtradharma nahIM hai apitu viSaya, vAsanA, tRSNA aura moha Adi jItanA bhI kSAtradharma hai / unhoMne donoM kAma kiye| zAyada isI kAraNa Aja kSatriyoM ko adhyAtma vidyA kA puraskartA mAnA jAtA hai / jitanA aura jaisA yuddha bAhya zatruoM ko jItane ke liye anivArya hai, usase bhI adhika mohAdi antazatrunoM ko jItane ke lie anivArya hai / RSabhadeva ne sArI pRthvI-samudroM para rAjya kiyA, sAre vizva ko vyavasthita kiyA aura phira mohAdi zatruoM kA vinAza karane meM bhI vilamba nahIM kiyaa| prAcArya samantabhadra ne nIce likhe zloka meM bar3A hI bhAva-bhInA varNana kiyA hai vihAya yaH sAgara-vAri-vAsasaM vadhUmivemAM vasudhA vadhUM satIm / mumukSurikSvAku kulAdirAtmavAn prabhu pravAja sahiSNuracyutaH // (svayaMbhU stotra 1 / 3) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata arthAt-samudra jala hI hai kinArA jisakA (samudra paryanta vistRta) aisI vasudhArUpI satI vadhU ko chor3akara mokSa kI icchA rakhane vAle ikSvAkuvaMzIya prAtmavAn sahiSNu aura acyuta prabhu ne dIkSA le lii| unhoMne apane aMtarzatrunoM ko apanI samAdhi teja se bhasma kara diyA aura kevalajJAna prApta kara acintya aura tInoM lokoM kI pUjA ke sthAna svarUpa arhat pada prApta kiyaa| tAtparya yaha hai ki kSatriya kA artha kevala sAMsArika vijaya hI nahIM hai apitu AdhyAtmika vijaya bhI hai| usake do zava haiM, eka bAhya hai to dUsarA Antarika / eka sthUla hai to dUsarA sUkSma / eka AsAna hai to dUsarA mushkil| donoM kA vijetA hI saccA kSatriya hai| isIliye to kahA hai ki-':je kamme sUrA te dhamme suuraa"| 2. prAkRtika avarodha ke kAraNa kalpavRkSoM se bhojanAdi kI vyavasthA nizeSa prAyaH ho gaI thii| taba bhagavAna ne prajAtroM ko kRSi kI zikSA dii| kRSi kA artha hai- "kRSiH bhUkarSaNe proktaH / ' pRthvI vilekhana ko kRSi kahate haiN| kRSi se annAdi paidA hote haiM / isaliye anna, cArA, vastra, iMdhana tathA lakar3I dvArA nirmita jIvanopayogI nAva, jahAja,makAna, hATa, hala prAdi saba sAmagriyAM khetI se prApta ranA sikhlaaiiN| jisase prANa rakSA ke lie upayogI sAdhana sAmagrI kA nirmANa karanA bhI sikhalAyA / ataH ve khetI ke prathama prAviSkartA the / RSabhadeva ne kevala hala aura baila ke dvArA khetI karanA hI nahIM sikhAyA apitu utpanna anna se bhojana taiyAra karane tathA khAne ko vidhi bhI btaaii| unhoMne pazupAlana bhI sikhlaayaa| dudhAru pazupoM ko pAlakara unakA cAre se pAlana poSaNa kara dUdha prApta karanA bhI sikhaayaa| tathA dUdha se dahI Adi miSTAnna taiyAra karanA bhI sikhlaayaa| bhojana banAne ke liye pAtra banAne bhI sikhalAye / ataH koI vyakti vastra, pAtra, bhojana, makAna Adi ke prabhAva se pIr3ita na rhaa| 3. RSabhadeva ne lipi aura gaNita kI zikSA apanI brAhmI, sundarI donoM putriyoM ko dii| brAhmI ko bhASA aura lipi ko mukhyarUpa se jJa na kraayaa| usI ke nAma para bhArata kI prAcIna lipi ko brAhmI lipi kahate haiM / bhASA vijJAna vettAoM kA kathana hai ki brAhmI lipi pUrNa aura sarvagrAhya thii| Age calakara isa lipi se aneka lipiyoM kA vikAsa huaa| aAja kI devanAgarI lipi usI kA vikasita rUpa hai| RSabhadeva ne apanI dUsarI putrI sundarI ko mukhya rUpa se aMkoM kA jJAna krvaayaa| usase gaNita vidyA kA vikAsa hokara samUce jagata meM prasAra huaaa| Aja jaina prAcAryoM dvArA likhe hae gaNita sambandhI aneka mahatvapUrNa graMtha vidyamAna haiN| jagadguru RSabhadeva ne puruSoM ko 72 kalAeM aura striyoM ko 64 kalAeM sikhlaaii| unhoMne eka suniyojita vyavasthArUpa meM prajAoM ko anuzAsita kiyaa| unhoMne karma ke AdhAra para samAja kA vargIkaraNa kiyaa| ve caturvarNI (kSatriya, vaizya, zUdra, aura brAhmaNa) vyavasthA ke sUtradhAra bane / cANakya kI arthanIti meM jisa caturvarNa vyavasthA para adhikAdhika bala diyA gayA hai, vaha RSabhadeva se prAraMbha ho cukI thii| 1. bhagavAna RSabhadeva ne tIna varSoM kI sthApanA kI aura brAhmaNa varNa kI sthApanA RSabha ke kevalajJAna pAne ke bAda caturvidha saMgha kI sthApanA meM jo bratadhArI zrAvaka-zrAvikAeM the, unako jinaU dekara unake prathama putra cakravartI bharata ne kI / (kalpasUtra vyAkhyAna 7) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhogabhUmi ke bAda karmabhUmi ke prAraMbha meM dharA aura dharAvAsiyoM kI AvazyakatAoM ke samAdhAna ke lie RSabhadeva ne jisa ghora parizrama kA paricaya diyA vahI parizrama AtmavidyA ke puraskartA hone para bhI kiyA / ve zramaNa zrArhat dhArA ke Adi pravartaka kahe jAte haiM / bhAgavatakAra ne unheM nAnA yogacaryAoM kA AcaraNa karane vAle "kaivalyapati kI saMjJA to dI hI hai / ( bhAgavata 5 | 6 |64 ) tathA sAtha hI unheM vAtarazanA ( yogiyoM), zramaNoM, RSiyoM aura UrdhvagAmI (mokSagAmI) muniyoM ke dharma kA Adi pratiSThAtA aura zramaNa dharma kA pravartaka mAnA hai ( 5/4/20 ) yahAM zramaNa se abhiprAya - 'zrAmyati tapaklezaM sahate iti zramaNaH' arthAt jo tapazcaraNa kareM ve zramaNa hai / zrI haribhadra sUri ne dazavaikAlika kI TIkA meM likhA hai ki- 'zrAmyantIti zramaNaH tapasyantItyarthaH / ' (113) isakA artha hai jo zrama karatA hai, kaSTa sahatA hai, tapa karatA hai vaha tapasvI zramaNa hai / bhAgavata ne vAtarazanA yogI, zramaNa, RSi ko UrdhvagAmI kahA hai / Urdhvagamana jIva kA svabhAva hai kintu karmoM kA bhAra use bahuta UMcAI taka nahIM jAne detA / jaba jIva karmabandhana se nitAMta mukta ho jAtA hai taba apane svabhAvAnusAra loka ke anta taka Urdhvagamana karatA hai / jaisA ki tattvArtha sUtra meM kathana hai ki - " tadanantaramUrdhva gacchatyA lokAntAt" (1015 ) arthAt sampUrNa kama ke kSaya hone ke bAda turanta hI muktajIva loka ke anta taka Uce jAtA hai / jaina zAstroM meM jahAM bhI mokSatattva kA varNana AyA hai vahAM para muktajIva ke Urdhvagamana kA vistAra se varNana milatA hai / isI saMdarbha meM vaidika RSiyoM ne vAtarazanA zramaNa muniyoM ke udhvaMmathI, urdhvaretA zrAdi zabdoM kA prayoga jana zramaNoM ke lie hI kiyA hai / aura RSabhadeva ko isakA pravartaka kahA hai / ataH RSabhadeva jainadharma ke prathama tIrthaMkara the yaha vaidika sAhitya bhI svIkAra karatA haiM / 34 zrI RSabhadeva ne bhArata meM isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama jainadharma kA pracalana kiyA / unakA samaya saMkhyAtIta varSa pahale kA hai ataH isakA patA lagAnA saMbhava nahIM hai / kahanA hogA ki arhat zramaNa nirgrantha saMskRti vizva kI prAcInatama Adi sabhyatA hai / isa yuga meM kramaza: caubIsa tIrthaMkara ho gae haiM / prathama RSabhadeva tathA antima vardhamAna mahAvIra the| mahAvIra kA janma IsA pUrva 566 varSa meM huA aura nirvANa 72 varSa kI Ayu meM IsA pUrva 527 varSa meM huA / yaha dharma bhArata sthApita hokara vizva meM vistAra paayaa| vizva ke saba dezoM, saba jAtiyoM ko sabhyatA pradAna karake anta meM simaTa kara bhArata meM hI vidyamAna rahA hai aura prAja bhI apane AdarzoM para pUrvavata kAyama hai / isa bAta kI puSTi rAjA zivaprasAda satAre hinda ne apanI " bhUgola stAmalaka" nAmaka pustaka meM isa prakAra kI hai / " do DhAI hajAra varSa pahale vizva kA adhika bhAga jainadharmaM kA upAsaka thA / " isa viSaya para hama Age calakara vistArapUrvaka prakAza DAleMge / RSabhadeva se lekara mahAvIra taka caubIsa tIrthaMkara saba bhAratavarSa meM hI hue haiM / unake viSaya meM saMkSipta vivaraNa yahAM nIce likhe koSTaka meM dete haiM / jisase patA laga jAve ki arhat (jaina) saMskRti kitanI purAnI hai / isa koSTaka meM caubIsa tIrthaMkaroM kI Ayu tathA unameM antarakAla Adi se zrApa spaSTa jAna pAyeMge ki jainadharma ke prArambhakAla kA patA lagAnA asaMbhava hai / tathA RSabhAdi kI lambI Ayu ke sAtha paurANika brahmA, viSNu aura ziva kI zrAyu kI tulanA karake yaha bhI batalAyeMge ki tIrthaMkaroM ke viSaya meM kalpanA mAtra nahIM para vAstavikatA hai / jainadharma kisI khAsa jAti yA sampradAya kA dharma nahIM hai; balki yaha antarrASTrIya, sArvabhaumika tathA lokapriya dharma hai| jaina tIrthaMkaroM kI mahAnAtmAoM ne saMsAra ko jItane kI cintA nahIM kI, unakA dhyeya rAjya jItane kA nahIM balki svayaM para vijaya prApta karane kA hai / rAjyoM kA jItanA kucha kaThina nahIM hai / lar3AiyoM se kucha dera ke lie zatru daba jAtA hai, duzmanI kA nAza nahIM hotA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 35 svayaM para vijaya pAnA yahI eka mahAna dhyeya hai aura manuSya jIvana kI sArthakatA isI meM hai / hiMsaka yuddhoM se saMsAra kA kalyANa nahIM hotA / yadi kisI ne Aja mahAna parivartana karake diyA hai to vaha hiMsA siddhAnta hI hai / ahiMsA siddhAnta kI khoja aura prApti saMsAra kI samasta khojoM zraura prAptiyoM se mahAna hai| manuSya kA svabhAva hai ki nIce kI ora jAnA / kintu jaina tIrthaMkaroM ne sarvaprathama yaha batAyA ki ahiMsA kA siddhAnta manuSya ko Upara uThAtA hai / (DA0 kAlIdAsa nAgaupakulapati kalakattA vizvavidyAlaya ) caubIsa tIrthaMkara vivaraNa nambara tIrthaMkara nAma 1 2 3 4 5 6 7 8 6 10 11 12 13 14 15 16 17 18 16 20 21 22 23 24 zrI RSabhadeva | zrI ajitanAtha zrI saMbhavanAtha zrI abhinaMdananAtha zrI sumatinAtha zrI padmaprabhu zrI supArzvanAtha zrI candraprabhu zrI suvidhinAtha zrI zItalanAtha zrI zreyAMsanAtha zrI vAsupUjya zrI vimalanAtha zrI anantanAtha zrI dharmanAtha zrI zAMtinAtha zrI kuMthunAtha zrI aranAtha zrI mallinAtha zrImuni suvratanAtha zrI naminAtha zrI ariSTanemi zrI pArzvanAtha zrI mahAvIra janma nagara AyuSya ayodhyA ayodhyA sAvatthI ayodhyA ayodhyA kauzAmbI vArANasI candrapurI kAkandI 84 lAkha pUrva' 72 lAkha pUrva 60 lAkha pUrva 50 lAkha pUrva 40 lAkha pUrva 30 lAkha pUrva 20 lAkha pUrva 10 lAkha pUrva 2 lAkha pUrva 1 lAkha pUrva 84 lAkha varSa bhaddilapura siMhapurI campApurI kampilapura ayodhyA ratnapurI hastinApura hastinApura 65 hajAra varSa 10 lAkha varSa 1 lAkha varSa hastinApura mithilA rAjagRhI 84 haz2Ara varSa 55 haz2Ara varSa 30 hajAra varSa 72 lAkha barSa 60 lAkha varSa 30 lAkha varSa 10 hajAra varSa 1 hajAra varSa mathurA zaurIpura vArANasI 100 varSa kSatriyakuNDa 72 varSa | chadmastha kAla 1000 varSa 12 varSa 14 varSa 18 varSa 20 varSa 6 mAsa 6 mAsa 3 mAsa 4 mAsa 3 mAsa 2 mAsa 1 mAsa 2 mAsa 3 varSa 2 varSa 1 varSa 16 varSa 3 varSa 1 dina-rAta 11 mAsa 6 mAsa 54 dina 84 dina 12 // varSa paraspara antara | pacAsa lAkha karor3a sAgara " tIsa lAkha karor3a sAgara dasa lAkha karor3a sAgara nau lAkha karor3a sAgara nabve haz2Ara karor3a sAgara nau hajAra karor3a sAgara nau sau karor3a sAgaropama | nabbe karor3a sAgara nau karor3a sAgara | eka karor3a sAgara 54 sAgara 30 sAgaropama 6 sAgara 4 sAgara 3 sAgara // patyopamaH * palyopama 1000 karor3a varSa 54 lAkha varSa 6 lAkha varSa 5 lAkha varSa 83750 varSa 1. caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAga, caurAsI lAkha pUrvAga kA eka pUrva arthAt 8400000X8400000= 70560000000000 saura varSoM kA eka pUrvaM / RSabhadeva kI Ayu caurAsI lAkha pUrva = 70560000000 000X8400000=5827000000000000000 saura varSa Ayu RSabhadeva kI / 2. dasa koTAkoTI palyopama kA eka sAgaropama (sAgara) / arthAt 10X10000000 X 10000000 100 0000000000000 palyopana (palya) kA eka sAgara athavA sAgaropama / 3. eka yojana lambA eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA khaDDA yugaliyoM ke sAta dina ke janme hue bAlaka ke eka-eka bAla (keza) ke 2067152 kie hue atisUkSa ma ma Tukar3oM ko Thosa - Thosakara isa prakAra bhareM ki agni se jaleM nahIM, pAnI se baheM nahIM, cakravartI kI senA ke Upara calane se dabeM nahIM / isa prakAra ke khaDDe meM se sau-sau varSa ke bAda eka-eka Tukar3A nikAleM / jitane kAla meM khaDDA khAlI ho yaha eka lyoya 1 250 varSa antima arhat (tIrthaMkara ) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dIrghAyu tulanA jainAgamoM meM varNita lambI Ayu ke viSaya meM adhikatara vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki yaha mAtra atizayokti hai jo apane mahApuruSoM kI mahattA batalAne ke lie kI gaI hai| parantu paurANika brAhmaNa sAhitya meM jo avatAroM kI Ayu batalAI hai, usake sAtha tulanA karane se jJAta hotA hai ki unakI bhI Ayu isI prakAra saMkhyAtIta varSoM kI batalAI gayI haiN| hama yahAM para mAtra brahmA, viSNu aura maheza (ziba) kI Ayu kA ullekha karake santoSa maaneNge| isa tulanA se Apa jAna pAyeMge ki isa viSaya meM prArhatoM (jainoM) aura bArhatoM (vaidika brAhmaNoM) kI mAnyatA meM kitanI samAnatA hai| hama likha Ae haiM ki vizva meM jitanI bhI saMskRtiyoM ne janma liyA unameM pAhata aura bArhat sabase prAcIna haiM / (1) brahmA kI Ayu brahmA kI 100 varSa kI Ayu thii| ye sau varSa kitanA lambA samaya thA isakA vivaraNa isa prakAra hai-vaidika AryoM ne kAla ke cAra vibhAga kie haiM-- 1- satayuga 1728000 saura varSoM kA, 2-tretAyuga 1266000 saura varSoM kA, 3--dvApara yuga 864000 saura varSoM yA aura kaliyuga 432000 saura varSoM kaa| cAroM yugoM ko milAkara eka mahAyuga hotA hai, isakA samaya 432000 0 saura varSoM kA hA / eka hajAra mahAyugoM kA brahmA kI prAyu kA eka dina hotA hai| arthAt 4320000000 maura varSoM kA brahmA kI Ayu kA eka dina huA / yahI eka dina 14 manvantaroM kA hotA hai| isa eka dina ko eka kalpa bhI kahate haiN| eka varSa meM 365.25 dina hote haiN| ata: 43200000004 27.25 = 1577880000000 saura varSoM kA brahmA kA eka varSa / to brahmA kI 100 varSa kI prAya 1577880000000x100-15778800000000 saura varSoM kI hii| (2) viSNu kI Ayu viSNa kI prAya bhI 100 varSa kI hai| ina sau varSoM kA vivaraNa isa prakAra hai| brahmA kI eka hajAra varSa prAyu viSNu kI eka ghar3I (24 minaTa) Ayu / eka ghar3I eka dina-rAta kA 1/60 hotA hai / ataH viSNu kI Ayu 157788000000000X 100060 365.254 100= 345762402000000000000000000 saura varSoM kI hai| (3) rudra (ziva) kI Ayu ziva kI Ayu 100 varSa kI hai| isakA vivaraNa isa prakAra hai / ziva kI prAya kI AdhI kalA-viSNa kI Ayu ke 1200000 guNA / arthAt eka ahorAtra (dina-rAta) kA 1/1800 samaya hotA hai| ataH ziva kI Ayu=12000004 18004 365.254 34576240200000000000000000 x 100 =272806457633880000000000000000000000000000 saura varSoM kI huii| (4) rudra (ziva) ke arbuda(1000000000) varSaakSara brahma kA samaya / (5) manusmRti ke anusAra kAla parimANa ke 18 nimeza kI 1 kASTA / 30 kASToM kI 1 kalA / 30 kalAoM kA eka mahUrta / 30 mahUrtoM kA eka ahorAtra (dina-rAta) hotA hai / (1) kArtika zuklA 6 ke prathama prahara meM zravaNa nakSatra vRddhi yoga meM satayuga kA janma huA / isa puga meM matsya, kacchapa, varAha, narasiMha ye cAra avatAra hue| (2) vaisAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10008690 GGG ziva aura RSabha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 37 somavAra rohiNI nakSatra zobhana yoga ke dvitIya prahara meM letA yuga kI utpatti huii| isa yuga meM vAmaNa, parazurAma, rAmacandra ye tIna avatAra hue / ( 3 ) mAgha kRSNA amAvasyA, zukravAra, dhaniSThA nakSatra, parigha yoga, vRSa lagna meM dvApara yuga kA prArambha huA / isameM kRSNa aura buddha do zravatAra hue| (4) bhAdrapada kRSNA 13 ravivAra azleSA nakSatra, vyatipAta yoga meM AdhI rAta ko mithuna lagna meM kaliyuga kA janma huaa| isa yuga meM kalkI nAma kA eka avatAra hogA / RSabha aura ziva RSabha aura ziva donoM hI prati prAcIna kAla se bhArata ke mahAna prArAdhya deva haiM / vaidikakAla se lekara madhya yuga taka prAcya vAGmaya meM donoM kA deva - devatAoM ke vividha rUpoM meM ullekha huA hai | upalabdha bhAratIya prAcya sAhitya ke adhyayana se spaSTa hai ki bhagavAna RSabhadeva ko jo mAnyatA aura pUjyatA jaina paramparA meM hai, hindU paramparA meM bhI unheM usI koTi kI hai / jisa prakAra jaina paramparA meM unheM mAnya aura saMstuta kiyA gayA hai usI prakAra hindU veda, purANa zAstra bhI unheM bhagavAn ke avatAra rUpa meM mAnya karate haiM / isakA ullekha hama vistArapUrvaka kara Aye haiM / aba to adhikatara purAtattvavettAoM kI dhAraNA dRr3ha hotI jA rahI hai ki ziva RSabha kA hI rUpAntara haiM / arthAt ziva aura RSabha donoM eka hI haiM / RSabha ko jainoM ne arhat rUpa meM isa kAla kA prathama tIrthaMkara aura jainadharma kA Adi saMsthApaka mAnA hai / adhikAMza itihAsakAra yaha svIkAra karate haiM ki ziva vaidika AryoM ke deva nahIM the| jaba vaidika Arya laghu eziyA aura madhya eziyA ke dezoM se hote hue lagabhaga 3000 haz2Ara varSa IsA se pUrva ilAvata aura uttara pazcima ke dvAra se paMjAba meM Aye the isa samaya ziva ke upAsakoM kI saMkhyA kI yahAM kamI nahIM thI / sindhu upatyakA aura mohana-jo-dar3o, har3appA zAkhA kI khudAI se ziva kI mUrtiyoM kI upalabdhi se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki prAcIna kAla meM bhArata meM ziva kI mAnyatA bahuta pracalita thii| unheM ziva, mahAdeva, rudra, vrAtapati, zaMkara, trinetra, mahezvara, girIza, giricara, tryambaka, RSabhadhvaja, kSatrapati Adi vividha nAmoM se saMbodhita kiyA jAtA rahA hai| mohana-jo-dar3o, har3appA Adi ke utkhanana se jo ziva aura RSabha kI zilAyeM milI haiM donoM kI dhyAnAvasthA, yogI, nagna aura khar3I mudrA meM milI haiN| jinako bar3I sUkSma dRSTi se dekhane se hI donoM meM kucha antara mAlUma par3atA hai / isase spaSTa hai ki sIloM meM aMkita mudrAoM meM ziva aura RSabha kI bahuta samAnatA hai / jaba vaidika Arya bhArata Ae to unhoMne paMjAba meM Akara Rgveda kI racanA kI aura usameM ziva ko yogI aura AdhyAtmika upAsyadeva ke rUpa meM citrita kiyA aura use apane upAsyadeva ke rUpa meM mAna liyA / para Azcarya aura kheda kA viSaya hai ki paurANika brAhmaNoM ne zrAge calakara zivapurANa, devI bhAgavata, matsya purANa, zrImadbhAgavata kI zrutasAgarI TIkA Adi purANoM meM ziva kA svarUpa ajJAnI, kAmI, strIlaMpaTa, krodhI, mAnI, lobhI, mAyAvI Adi atyanta vIbhatsa rUpa meM citrita karake prati vikRta kara diyaa| mahAdeva, devAdhideva, ziva svarUpa parama AdhyAtmika upAsya deva ko atyanta ghaTiyA darje kA banA diyaa| zivaliMga jo siddhAvasthA kA pratIka thA use strI-puruSa kI jananendriyoM ko maithuna karate hue badala diyaa| ziva ke aise vikRta caritroM ko par3hane sunane se sabhya samAja kA sira mAre zarama ke jhuka jAtA hai / adhika kyA likheN| bhUkhanana se DholavAhA jilA hoziyArapura se pASANa kA eka prAcIna zivaliMga purAtattva vibhAga ko milA hai jo bar3e thAla samAna golAkAra pASANa ke madhya bhAga meM golAkAra UMcA zivaliMga Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma sthita hai| dUsarA zivaliMga sulatAnapura lodhI se bhU-utkhanana se prApta huA hai, vaha bhI pahale vAle zivaliMga ke AkAra kA hI hai| isa zivaliMga kI vizeSatA yaha hai ki isake UparI mAga meM ekamukhiyA ziva kI mUti aMkita hai| ye donoM zivaliMga strI-puruSa kI jananendriya AkAra ke na hokara siddhazilA para RSabha kI muktAtmA ke rUpa meM golAkAra lambotare AkAra kA pratIka hai| siddhazilA ko jainoM ne thAlI ke samAna golAkAra mAnA hai aura muktAtmA ko zivaliMga ke AkAra kA mAnA hai| ataH ye donoM zivaliMga nirvikAra siddhAvasthA ke pratIka haiN| ye donoM zivaliMga vizvezvarAnanda zodha saMsthAna hoziyArapura (paMjAba) ke purAtattva vibhAga meM surakSita haiN| vAstava meM ziva-RSabha kA hI paryAyavAcI hai aura jo RSabha kA pavitra caritra hai vahI ziva kA hai| jainAcArya hemacandra ne somezvara ke ziva mandira meM jAkara mahAdeva stotrakI racanA dvArA ziva kI rAga-dveSa rahita nirvikAra vItarAga-sarvajJa deva ke rUpa meM stuti kI thii| ataH aise svarUpa ko lakSya meM rakhakara vaidika AryoM ke bhArata meM Ane se pahale ziva kI mAnyatA upAsyadeva ke rUpa meM thii| ataH mumukSa prAtmA ko aise nirvikAra vItarAga, sarvajJa, sarvadarzI zivarUpa RSabha ko mAnane se hI prAtma kalyANa saMbhava hai| RSabhadeva ziva kese bana gae usakA ullekha kaI granthoM meM milatA hai| IzAna saMhitA meM likhA hai ki . "mAgha vadi trayodazyAdidevo mhaanishi| zivaliMga tayobhUtaH koTisUrya samaprabhaH // " arthAt-mAgha vadi trayodazI kI mahAnizA (aMdherI rAtri) ko Adideva RSabha karoDoM sUryoM ke samAna prakAzamAna zivaliMga ke rUpa meM prakaTa hue| zivapurANa meM bhI spaSTa ullekha hai ki-'mujha zaMkara kA RSabha avatAra hogaa|' vaha sajjana logoM kI zaraNa aura dInabandhu hogA tathA usakA avatAra navAM hogaa| yathA-- "itthaM prabhavaH RSabho'vatAraH zaMkarasya me| satAM gatirdonabandhurnavamaH kathitastu naH // (ziva purANa 4 / 46) (1) nagna aura malina gAtra "bhagavAna RSabhadeva ne rAjapATa, gRhastha parivAra, ghana-daulata Adi kA tyAga kara muni dIkSA le lI arthAt saba prakAra ke parigraha kA tyAga kara diyA aura nirgrantha muni ho gye| zrImadbhAgavata ke anusAra unake zarIra mAtra parigraha raha gayA thaa| ve malina zarIra sahita aise dikhAI dete the mAno unheM bhUta laga gayA ho| jainAgama kalpasUtra meM bhI RSabhadeva ne dIkSA lene ke bAda 13 mAsa taka indra dvArA diyA huA ekamAtra devadUSya vastra rakhA, usake bAda devadUSya kA bhI tyAga kara diyA aura nagna rahane lge| smAna na karane ke kAraNa unakA zarIra malina dIkha par3atA thaa| .. purANoM meM ziva ko bhI nagna aura malina gAtra vAlA mAnA hai| unakI malinatA pradarzita karane ke lie unakI deha para bhabhUta dikhalAI jAtI hai / (2) jaTAoM kA sadbhAva aura dAr3ho mUchoM kA abhAva zvetAMbara jainAcArya zrI vimala sUri apane graMtha pauma cariyaM (padmacaritra) meM likhate haiM kizrI RSabhadeva prabhu ne dIkSA lene se lekara 400 dinoM taka nirdoSa AhAra na milane ke kAraNa nirjala Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata upavAsa kiyaa| taba ve baisAkha sudI 3 ko AhAra ke lie hastinApura pahu~ce, usa samaya unakI jaTAoM kA varNana isa prakAra karate haiM "jaM jaM uvaNei taM taM necchai jiNo vigaya moho / laMbaMta jaDA bhAro, naravaI bhavaNaM samaNupatto // (48) arthAt--jo jo vastu (RSabhadeva ko dene ke lie) manuSya lAte haiM, vaha vaha mohahIna bhagavAna nahIM cAhate the| (vaha RSabhadeva) jinakI lambI jaTAoM kA bhAra thA rAjA (somayaza) ke mahala ke pAsa phuNce| jainAgama kalpasUtra tathA bhaktAmara kI TIkA meM zrI RSabhadeva ne cAramuSTi loca karake pAMcavIM muSTi ke keza indra kI prArthanA karane para apane sira para rahane diye the, isakA ullekha hama pahale kara Aye haiM / yaha bhI likha pAe haiM ki zvetAmbara zAstra hI RSabha ke sira para jaTAjUTa mAnate haiM para digambara paramparA ise svIkAra nahIM krtii| ___zrI RSabhadeva ke sira para jaTAjUTa aura kaMdhoM para laTakate hue kezoM vAlI pratimAeM bhI jainamandiroM meM vidyamAna haiN| hama likha pAye haiM eka aisI hI kezoM vAlI (sAtizaya) RSabhadeva kI mUrti udayapura jile meM rikhabhadeva nAmaka gAMva meM zvetAmbara jaina mandira (jo ina kezoM ke kAraNa kezariyAnAtha ke nAma se prakhyAta hai) meM mUlanAyaka rUpa meM virAjamAna hai| mahArAjA zrIpAla (siddhacakra pArAdhaka) ne bhI ratnasAna parvata ke madhya ratnasaMcayA nAmaka nagara ke rAjA kanakaketu ke zrI RSabhadeva ke jinamandira meM aise hI kezoM vAlI zrI RSabhadeva kI pratimA ke sAmane stuti kI thii| aisA ullekha zvetAMbara prAcArya zrI ratnazekhara sUri ne apane prAkRtazrIpAla-caritra meM bhI kiyA hai| yathA "kallANakAraNuttama-tatta-kaNaya-kalisa-sarisa-saMThANa / kaMTha-TThia-kala-kutala-nIluppala-kaliya ! tujjha namo // 550 // AIsara ! joiisr-ly-gy-mnn-lkkhiy-sruuv| bhava-kuva-paDiya-jaMtu-tAraNa ! jiNanAha ! tujjha nmo||551|| (saMskRta) kalyANasya kAraNaM yat uttamaM taptaM kanaka-suvarNaM tasya yaH kalazaH tena sadRzaM saMsthAnaM AkAro yasya tasya tat saMbodhanaM-he kalyANakAraNa-saMsthAna ! punaHkaNThe sthita ye kalAmanoharaH kuMtalA:-paMcamamuSTi sambaMdhi--kuMDalAkAre (jaTA-jUTa) kezAsta eva nIlotpalAni jJeyAnikalita ! tubhyaM namaH // 550 / / he AdIzbara (RSabhadeva)! punaryogIzvarAnAM layaM gatAni-lInatAM prAptAni yAni manolakSaNAni tairlakSitaM svarUpaM yasya saH tatsaMbuddhau he yogIzvara! layagata mana lakSyalakSita svarUpa ! punarbhavakUpe patitAn jantUna ut-UrdhvaM tArayatIti bhavajantUtAraNastat saMbuddhau he bhavakUpapatita tAraka ! jinanAtha ! tubhyaM namaH / / 551 / / bhAvArtha-he kalyANa ke kAraNa uttama tape hue svarNa ke kalaza! ke tulya sundara zarIra vAle ! ____ 1. zrI RSabhadeva ke zarIra kA varNa agni meM tape hue svarNa ke samAna tejomaya thaa| unake sira para pAMcavIM . muSThi ke bace hue jaTAjUTa kaMdhoM para laTakate hue keza the| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma he kaMTha meM rahI huI manohara pAMcavIM muSTi ke bace hue sira para jaTA-jUTa kezoM se nikalatI huI kAle kezoM kI nIlotpala samAna mAlAoM se yukta ! jinanAtha (sAmAnya kevaliyoM ke bhI svAmI)! Apako namaskAra hai / / 550 // he AdIzvara-RSabhadeva prabho ! yogIzvaroM ke lIna mana se (dhyAna yogya) lakSita svarUpavAle yogIzvara layagata manalakSita (yoga meM layalIna) lakSaNa svarUpa ! he bhavakUpa meM patita jantuoM ke tAraka jinanAtha ! Apako namaskAra ho // 551 / / isase spaSTa hai ki zrI RSabhadeva ke sira para jaTAjUTa thA aura dAr3hI-mUchoM kA jhuMcana ke kAraNa sarvathA abhAva thA / jaina paramparA aisA bhI mAnatI hai ki dIkSA lene ke bAda tIrthakara ke keza aura nakha bar3hate nahIM haiN| yadyapi digambara paramparA RSabha ke jaTA-jUTa ko svIkAra nahIM karatI tathApi unake sAhitya meM RSabha kI jaTA-jUTa vAlI pratimAnoM kI vidyamAnatA ke pramANa upalabdha haiM / yathA ___ yatibRSabha (samaya vIra nirvANa 11 zatAbdI) ne tiloyapaNNatti meM likhA hai ki RSabha kI jaTA-jaTa vAlI pratimA para gaMgA avataraNa huii| raviSeNa (vIra nirvANa 13vIM zatAbdI) ne padmacaritra meM likhA hai ki- "vAtAddhRtA jaTastasya rejAkulamUrtayaH / (3 / 288) / punnATa saMghIya jinasena (vIrAt 14vIM zatI) ne harivaMza purANa (6 / 204) meM likhA hai ki- sapralamba jaTA-bhAra bhrAjiSNu / apabhraMza bhASA ke sukumAla caritra meM likhA hai ki ___ paDham jiNavaru NavivibhAveNa jaDa-mauDa vihUsiu visaha mayaNAri NAsuNu / amraasurnnr-thuy-clnnu| sattatattva Navapayattha NavaNayahi payAsaNu loyAloya payAsayaru jasu uppaNNau NAMNu / so paNaveppiNu risaha jiNu akkhaya-sokkha NihANu // ataH RSabha ke sira para jaTA-jUTa unake kaMdhoM para laTakate hue keza, aura dAr3hI-mUchoM kA abhAva zvetAMbara paramparA kI puSTi karatI hai aura isase yaha bhI phalita hotA hai ki atyanta prAcIna kAla se pArzvanAtha aura mahAvIra se bhI pahale isa mAnyatA ko mAnane vAle jainoM ne inakI sthApanAeM kI thiiN| ziva ke sira para bhI jaTAjUTa-vAMdhoM para laTakate keza, dAr3hI mUMchoM kA abhAva tathA yogiyoM ke dhyAna yogya evaM svayaM bhI dhyAnArUr3ha yogI haiM / ye saba lakSaNa RSabha aura ziva meM samAnarUpa se isa bAta kI puSTi karate haiM ki RSabha aura ziva ye donoM rUpa RSabhadeva ke hI dIkSA lene ke bAda ke haiM / (3) gale aura kezoM ke jaTA-jUTa meM sAMpoM ke veSTana zrI RSabhadeva ne muni avasthA meM deva-dAnava, pazu-pakSiyoM, sarpAdi viSaile prANiyoM, mAnavoM ke bahuta upasarga sahana kiye the| jisase unakI vItarAgatA aura samatA ke pratyakSa darzana hote the| tathA indriyoM rUpa mahAn sarpo ko jIta kara samabhAva se prAtmA meM lIna hokara tapazcaryA meM lIna ho gae the| hamAre isa mata kA samarthana liMgapurANa' ne bhI kiyA hai| yathA-- 1. liMgapurANa zivatattva (pada) kI mImAMsA kI dRSTi se eka mahatvapUrNa grantha hai / isameM 163 adhyAya aura 11000 zloka haiN| unameM bhagavAna zaMkara ke 38 avatAroM kA varNana hai| isake 47veM adhyAya ke zloka 16 se 23 meM yaha ullekha hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata nAbhistvajanayat putraM marudevyAM mahAmatiH / RSabhaM pArthivazreSThaM sarvakSatrasya mahAmatiH // 16 // RSabhAd bharato jajJe vIraH putrazatAgrajaH / so'bhiSicyAtha RSabho bharata putravatsalaH // 20 // jJAne vairAgyamAzritya jitvendriya mahoragAn / sarvAtmanAtmanyAsthApya paramAtmAnamIzvaram // 21 // nagno jaTo nirAhAro'cIvaro dhvAntagato hi sa: / nirAzastyakta sandehaH zaivamApa paramapadam // 22 // himAdrerdakSiNaM varSa bharatAya nyavedayata / tasmAt bhAratavarSa vasya nAmnA vidurbudhAH / / 23 // arthAt --mahAmati nAbhi ko marudevI nAma kI patnI se RSabha nAmaka putra utpanna huaa| vaha rAjAoM meM uttama thA aura sampUrNa kSatriyoM dvArA supUjita thaa| RSabha se bharata kI utpatti huI jo apane sau bhAiyoM meM bar3A thA / putravatsala RSabhadeva ne bharata ko rAjyapada para abhiSikta kiyA aura svayaM jJAna-vairAgya ko dhAraNa kara indriyarUpa mahAn saryoM ko jotakara sarvabhAva se IzvaraparamAtmA ko apanI AtmA meM sthApita kara tapazcaryA meM laga ge| ve usa samaya nagna the, jaTAdhArI, nirAhAra, vastrahIna tathA malina the| unhoMne saba AzAoM (icchAoM) kA tyAga kara diyA thaa| sandeha kA parityAga kara diyA thA aura parama zivapada (mokSapada) ko prApta kara liyA thaa| unhoMne himavAna (himAlaya) ke dakSiNa bhAga ko bharata ke lie diyA thaa| usI bharata ke nAma se vidvAna ise bhAratavarSa kahate haiN| ataH RSabhadeva ke sira para jaTA-jaTa, sarpo tathA, zivapada kI tulanA-ziva ke gale aura jaTAjUTa meM lipaTe hue sAMpoM se RSabha ke upasargoM ko baradAzta karane, mana aura indriyoM ko vaza meM karane kA paricaya aura samatA bhAva ke darzana hote haiN| tathA RSabha ke maukSapada prApta karane ke kAraNa unheM ziva ke rUpa meM aMkita kiyA gayA hai / arthAt RSabha ko zivarUpa meM pahacAnA jAne lgaa| (4) zyAma varNa ziva kA zyAma varNa hai| yadyapi RSabha kA svarNa varNa hai parantu tapasyA tathA asnAna rahane ke kAraNa malina gAna hone se zyAma varNa dikhalAI dete the| (5) trinetra (tIna AMkheM): ziva ke tIna netra batalAye gaye haiN| do unake cehare para aura tIsarA mastaka para / zrI RSabhadeva ke cehare para prAkRtika do netroM ke sAtha unakA tIsarA netra antarcakSa kevala jJAna rUpI thA / athavA jinhoMne tInoM kAloM (bhUta, bhaviSya, vartamAna ) tathA tInoM lokoM Urdhva, madhya, adho) ko viSaya kevalajJAnArjana karane rUpI tIna netroM se sakala padArthoM ke sAra ko dekha liyA hai / jJAna mastiSka kA viSaya hone se ziva ke mastaka meM tIsarA netra dikhalAyA gayA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (6-7) trizUla aura aMdhakAsura: jaina zAstroM meM zrI RSabhadeva ke kevalajJAna ke silasile meM aneka sthAnoM para alaMkArika varNana milatA hai ki unhoMne triratna (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak caritra) rUpa trizUla! se mohanIya karma rUpI mahAsura kA nAza kiyA athavA zuddha lezyA ke trizUla se moharUpa andhakAsura! kA vadha kiyA thA / athavA zukladhyAna ke prathama tIna bhedoM rUpa trizUla se mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya ina cAra ghAtiyA karmoM rUpa andhakAsura kA nAza karake kevaladarzana, kevala jJAna rUpa aAtmasvarUpa ko prApta kiyA thaa| mohanIya karma ko hI vAstava meM andhaka asura (andhakAsUra) kI upamA lAgU par3atI hai| mohanIya karma ke mUla do bheda haiM--darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / darzana mohanIya ke udaya se antarcakSa rUpa samyagdarzana kI jIva ko prApti na hone se vaha mithyAtva ke udaya se andhA kahA jAtA hai kyoMki aise prANI ko vastu ke satya svarUpa ke darzana nahIM hote aura cAritra mohanIya karma ke udaya se jIva kucAritra rUpa asura se grasita rahatA hai / isalie zrI RSabhadeva ne ratnatraya rUpa trizUla ke dvArA darzana mohanIya aura cAritna mohanIya rUpI andhakAsura kA nAza kiyA thA / mohanIya karma kI 28 uttara prakRtiyAM (bheda) haiN| isI prakAra ziva bhI trizUladhArI tathA andhakAsura ke saMhAraka rUpa 28 nara-kapAladhArI mAne jAte haiM / ziva kI mUrti athavA zivaliMga ke sAtha trizUla rahatA hai| (8) kAmadeva para vijaya : zrI RSabhadeva ne tapasyA karake kAmadeva para pUrNa vijaya prApta kI thii| ziva ne bhI kAmadeba kA saMhAra kiyA thA / kyA antara hai donoM meM ? (6) nIlakaMTha : devatAoM dvArA samudra maMthana se prApta viSa kA pAna karakaM ziva nIlakaMTha kahalAye, aura samudra ke maMthana se prApta amRta kA pAna devatAoM ko karAyA / __zrI RSabhadeva ne bhI prAtmamaMthana se prAtmasvarUpa rUpa amRta ko prApta kara use bhavya prANiyoM ko upadezAmata dvArA pAna karAkara divyasvarUpa prApta karAyA, aura svayaM AtmasAdhanAkAla meM aneka prakAra ke pariSahoM tathA upasargoM rUpI viSa kA pAna karake samatA tathA vItarAgatA kA paricaya diyaa| (10) nAMdI (vRSabha-baila) : caubIsa jaina tIrthaMkaroM ke pratyeka ko eka-eka pratIka cihna unakI jaMghA para hotA hai| tIrthakara pratimAoM para bhI ye cihna aMkita rahate haiM / unhIM cihnoM se kisa tIrthaMkara kI pratimA hai 1. daliya-mayaNa-ppayAvA tikAla visaehi tIhiM NayaNehiM / diTTha-sayalaTTha-sArA sudaddha-tiurA muni-vaiNo // 24 // ti-rayaNa-tisUladhAriya mohNghaasur-kbNdh-viNd-hraa| siddha-sayalapparUvA arahaMtA dugNaya-kayaMtA // 25 // (SaTkhaMDAgama khaMDa 1,1,1) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 jainadharma kI prAcInatA aura lokamata use pahacAnA jAtA hai| zrI RSabhadeva kA pratIka vRSabha- baila hai| jaMghA ko zarIra kI svArI mAnA gayA hai / ataH ziva kA vAhana bhI nAMdI [baila ] hai aura ziva ke maMdira meM ziva pratimA [zivaliMga ] ke sAmane nAMdI kI pratimA bhI hotI hai / (11) eka hajAra varSa taka tapasvI jIvana : purANoM meM varNana milatA hai ki ziva ne kailAza parvata para eka hajAra [ saura ] varSoM taka tapa kiyA thA aura usa samaya dhyAnArUr3ha hokara yogI ke rUpa meM sthira rahe / zrI RSabhadeva ne bhI dIkSA lene ke bAda eka hajAra varSa taka chadmasthAvasthA meM tapa kiyA aura pazcAt cAra ghAtiyA karmoM ko kSaya kara kevaladarzana, kevalajJAna prApta kara sarvadarzI sarvajJa bane / (12) gaMgAvataraNa : mAnyatA hai ki gaMgA nadI himavAna parvata ke padmasarovara se nikala kara pahale pUrva kI ora phira dakSiNa kI ora bahatI hai| vahAM gaMgAkUTa nAmaka eka cabUtare para jaTAjUTa mukuTa se suzobhita zrI RSabhadeva kI eka pratimA hai| sarva prathama usake jaTAjUTa para gaMgA kI dhArA par3atI hai / mAno gaMgA usakA abhiSeka hI kara rahI ho| isI prakAra ziva ke lie bhI mAnyatA hai ki gaMgA jaba AkAza se avatarita huI to ziva kI jaTAnoM meM Akara girI aura vahIM bahuta samaya taka vilIna rahI / pazcAt vahAM se nikalakara dharatI para calI / (13) saMsAra saMhAraka : hindU purANoM meM brahmA ko saMsAra kA sraSTA, viSNu ko pAlaka tathA ziva ko saMhAraka mAnA hai / zrI RSabhadeva ne bhI sarva karmoM ko kSaya karake janma-maraNa rUpa saMsAra meM AvAgamana ko nAza karake zAzvata mokSa ko prApta kara saMsAra kA anta kara diyA / ziva ke jisa tRtIya netra aura usake khulane para saMsAra ke saMhAraka rUpa meM kalpanA kI gaI hai / vahI RSabhadeva kA AtmajJAna rUpa kevalajJAna tRtIya netra hai / usakI prApti ( khulane ) ke bAda RSabhadeva ne janma-maraNa rUpa saMsAra kA nAza - anta (saMhAra) kiyA aura ajara-amara rUpa mokSa prApta kiyA thA / (14) ziva ora girajA : girajA ko ziva kI patnI kahA hai / hindU purANoM meM ziva kA zrAdhA aMga girajA ko mAnA hai / Rgveda Adi brAhmaNa sAhitya meM RSabhadeva kA eka nAma ziva bhI kahA hai / athavA ziva ne 1. Adi - jiNa - paDimA jaDa mauDa seharillAoo / paDimovarammi gaMgA abhisitta maNA va sA paDadi / (tiloyapaNNAti 4-230 ) sisa bukANiya sihAsaNaM jaDAmaMDalaM / jiNamabhitti, maNA vA o diNNA matthae gaMgA / / (tiloyapaNNatti 4-560 ) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hI svayaM RSabha ke rUpa meM avatAra liyA mAnA jAtA hai / girajA zabda gira+jA se niSpanna huA hai / gira aura girA ekArthavAcI zabda haiN| girA kA artha hai 'vANI' aura 'jA' kA artha hai usase utpanna / ataH girajA zabda kA artha huaA vANI dvArA utpanna athavA vANI dvArA pratipAdita zrutadhArA-pAgama / athavA ziva prAtmA ko bhI kahate haiM aura girA ko jJAna kahA hai / arthAta RSabhadeva kI vItarAga prAtmA aura kevalajJAna kA tadAtmya sambandha hI sarvajJa-RSabhadeva kA vAstavika svarUpa hai| aura unake mukha se mukharita dvAdazAMga vANI saMsAra ke prANiyoM ke lie kalyANakAriNI hai| ataH isase RSabha rUpa ziva kA dvAdazAMga vANI rUpa girajA kA tadAtmya sambandha batalAkara aura isase dvAdazAMga ko unakI AtmA se abhinna mAnakara abhinnatA batalAI hai| (15-16) ziva ko girajA se do putra : hindU zAstroM meM ziva ko girajA se do putroM kI prApti kA varNana hai / 1. gaNeza (gaNapati) aura 2. kArtikeya (SaNmukha-chaha muMhavAlA) / zrI RSabhadeva ko bhI unakI dvAdazAMga vANI se do putroM kI prApti huI thii| 1. gaNadhara (gaNeza-gaNapati) aura SaDdravyAtmaka pAgama / (15) gaNeza kA artha hai, gaNoM kA Iza (svAmI) tathA gaNapati kA artha hai gaNoM kA pati (netA) / ina donoM zabdoM kA eka hI artha gaNoM kA netA-svAmI hotA hai| jainAgamoM meM gaNa muniyoM ke usa samUha ko kahate haiM jo eka prAcArya ke adhipatya meM rahakara paThana-pAThana aura nirAticAra cAritra kA pAlana karatA hai / isa gaNa ke netA ko jaina grAgamika bhASA meM gaNadhara kahA hai| jisakA artha hotA hai maniyoM ke gaNa ko dhAraNa karane vAlA netA / yaha zabda gaNeza aura gaNapati kA paryAyavAcI hai / ye pratyeka tIrthaMkara ke mukhya ziSya hote haiM jo apane tIrthaMkara ke muniyoM ke gaNoM ko apanI nizrA meM lekara unako municaryA meM vyavasthita, sudRr3ha rakhate haiM aura cAritra ke pAlana meM sahayogI hote haiM / zrI RSabhadeva ke RSabhasena Adi 84 gaNadhara the| jo RSabhadeva kI vANI se bodha prApta kara unake ziSya rUpa putra kI saMjJA ko prApta hue the / ataH zrI RSabhadeva ko unakI vANI se gaNadhara rUpa putra samUha kI prathama putra rUpa meM prApti huii| jo gaNeza, gaNapati, gaNadhara kahalAye / isa prakAra prabhu ne muni saMgha kI sthApanA kara guru pada rUpa putra kI prApti kii| hindU purANakAra gaNeza ko lambI sUDa sahita hAthI ke mukha vAlA manuSya zarIrI mAnate haiM / gaNapati ziva kA bar3A putra hai aura gaNadhara tIrthaMkara kA mukhya (bar3A) ziSya hai| athavA sAdhu ko tIrthakara kA ziSya rUpa putra mAnA hai / jaina zramaNa brahmacArI hotA hai ataH usake isa avasthA meM patnI nahIM hotii| arhata ke ziSyoM ko hI unakI saMtAna kahA jAtA hai / gaNadhara rAga dveSa ke vijetA hokara kevalajJAna prApta karake vItarAga sarvajJa-sarvadarzI, vizva ke svarUpa ko hastAmalakavata jAnate haiM, aura sAmAnya kevalI banate haiM / anta meM nivINa prApta karake mukta ho jAte haiN| kazmIra kA itihAsakAra kavi kalhaNa apane rAjataraMgiNI nAmaka graMtha meM likhatA hai ki kazmIra meM gaNapati kA svarUpa isa prakAra se mAnA jAtA hai aura isakI puSTi Rgveda bhI karatA hai : 1. "gaNAnAM tvA gaNapati" (Rgveda 2:23:1) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 45 arthAt --gaNapati athavA gaNeza zabda kA artha gaNoM kA adhyakSa athavA lokatantra kA rASTrapati lagAyA jAtA hai| 2. "ilAdhyaH sa eva gaNavAna rAga-dveSa vhisskRtH| bhUtArtha kathane yasya stheprasyeva sarasvatI // " __ arthAt - vahI gaNavAna (gaNapati) zlAghanIya hai, jisakI vANI rAga-dveSa kA bahiSkAra karane vAlI hai tathA vaha eka nyAya mUrti ke samAna bhUtakAlIna ghaTanAvaliyoM ko yathArtha rUpa se prastuta karatA hai| ataH yaha spaSTa hai ki gaNadhara hI ziva kA gaNapati putra hai jise bAda meM purANakAroM ne gajamukha vAle gaNapati ke rUpa meM badala diyaa| aisA mAlama hotA hai ki bhArata meM jaba vaidika Arya prAye the aura unhoMne IsA pUrva havIM zatAbdI ke lagabhaga yajJa-yogoM kI prathA calAI thii| usa samaya janA ke teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha kA bahuta prabhAva thaa| pArzvanAtha kA pArzva yakSa nAma kA eka deva yakSa rUpa meM paramabhakta thaa| usakI prAkRti gajamakha mAnava zarIra kI mAnI jAtI hai| jahAM pArzvanAtha kA maMdira banAyA jAtA hai vahAM pAzrvayakSa kI pratimA bhI virAjamAna kI jAtI hai| jaba vaidika brAhmaNoM ne jainoM kI pratispardhA meM caubIsa avatAroM kI kalpaNA kI taba usI pratispardhA meM gaNapati ko bhI pArzvayakSa kI prAkRti meM badala diyA gyaa| usameM pArzvayakSa kI savArI galaharI hai usake badale cUhe kI savArI banA dI hogI, jo ho| purAtattvavettAoM ko kaMkAlI TIlAdi jaina stapoM tathA jaina maMdiroM ke khaMDaharoM se prAyaH gajamukhavAle pArzvayakSa kI pratimAeM bhI milatI rahatI haiN| jinheM ve loga apanI ajJAnatA ke kAraNa brAhmaNIya mAnyatA vAlA gaNeza mAnakara saMgrahAlayoM meM rakhate haiN| isI prakAra inhIM jaina sthApatyoM ke khaMDaharoM se prApta jaina yakSa ----yakSaNiyoM, zAsanadevoM-zAsanadeviyoM kI prApta mUrtiyoM ko bhI ajainoM ke devI-devatA ke rUpa meM mAnakara saMgrahAlayoM ke rekArDa taiyAra karake jaina saMskRti aura itihAsa ke sAtha khilavAr3a karake apanI ajJAnatA kA paricaya dete haiN| aparaMca pArzvayakSa kI aisI pratimAeM bhI milatI haiM ki jinakI mukhAkRti hAthI kI lambI sUDa vAlI mAnavAkRti ke sira para sarpaphaNa evaM . pAMvayakSa kachae para baiThI huI gaNezAkRti hotI hai, athavA pArzvayakSa kI pratimAnoM para koI cinha nahIM bhI hotA hai / (16) SaNmukha zrI RSabhadeva ne kevalajJAna prApta karane ke bAda jo vANI dvArA upadeza diyA vaha dvAdazAMga vANI ke nAma se prasiddha hai / prabhu ne jo artha' se padArthoM kA svarUpa apanI vANI dvArA batalAyA, use unake gaNadharoM ne bhI pratyakSa rUpa meM sunA aura sunakara unhoMne usa zrutadhArA ko sUtra rUpa meM guMthana karake unheM dvAdaza aMgoM meM vibhAjita kiyaa| isaliye prabhu kI vANI dvAdazAMgavANI khlaaii| isa dvAdazAMga vANI dvArA RSabhadeva ke dUsare putra rUpa Agama kI utpatti huI / isa putra kA nAma SaNmukha kyoM diyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki SaNmukha kA artha hai chaha muha vAlA / zrI RSabhadeva kI dvAdazAga vANI meM chaha dravyo-jIvAstikAya, padagalAstikAya, dhamAstikAya, adhamAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla dvArA vizva ke smasta padArthoM ke svarUpa kA varNana thA athavA sAre vizva 1. veda kI racanA pahale mUla meM sUtra rUpa meM huI aura usakA artha pIche bAda meM kiyA gayA jainAgamoM ko pahale tIrthakara ne artharUpa meM aura bAda meM gaNadharoM ne sUtra rUpa meM guMthana kiyaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kI vicAradhArAmoM ko SaDdarzana meM samAveza karake unakA samanvaya dvArA satya svarUpa kA pratipAdana thaa| isaliye unakA dUsarA putra 'Agama' SaNmukha nAma se prasiddha huaa| Agama dvArA pramU ne dharmapada kI sthApanA kI / Agama ko dUsarA putra mAnane kA yaha kAraNa hai ki vANIrUpa girA se artharUpa Agama utpanna hokara usakA poSaNa sUtrarUpa meM gaNadharoM ne kiyaa| isa prakAra RSabha-deva, gaNadhara-guru aura Agama-jJAna (dharma) tInoM deva, guru, dharma ke nAma se prasiddhi paaye| isalie bhI ziva-RSabha ko trinetra kahA gayA hai| ataH --zrI RSabha-deva, 2--gaNadhara Adi muni guru tathA 3 dvAdazAMgavANI kA saMkalanarUpa Agama zAstra, ina tInoM kA sarvaprathama prAdurbhAva zrI RSabha se huA / isalie bhI RSabha trinetra haiN| (17) DamarU - ziva ke hAtha meM DamarU hai jisako bajAne se Dima-Dima nAda hotA hai| RSabha kA apanI divya-dhvani nAda dvArA bhavya jIvoM ko kalyANakArI upadeza dene kA pratIka hai| (18) kailAza-aSTApada parvata zrI RSabhadeva ne kailAza (aSTApada) parvata para jAkara anazanapUrvaka nirvANa (zivapada) prApta kiyA thaa| ziva kA dhAma tathA tapasyA sthAna bhI kailAza mAnA jAtA hai| (16) nAsAgradRSTi-ziva kI bhI nAsAgradRSTi hai| yogIzvara RSabhadeva dhyAnAvasthA meM sadA nAsAgradRSTi rakhate the| (20) padmAsanAsIna- zrI RSabhadeva ne kailAza (aSTApada) parvata para padmAsana se dhyAnArUr3ha hokara zukladhyAna se mokSa prApta kiyA / ziva bhI padmAsana meM baiThe hue dikhalAI par3ate haiN| (21) zivarAtri-zrI RSabhadeva ne mAgha kRSNA trayodazI kI rAtri ko kailAza (aSTApada) parvata para nirvANa (mokSa) pada prApta kiyA thaa| kailAza parvata tibbata kI pahAr3iyoM para sthita hai| liMgapUjA kA zabda tibbata se hI prAraMbha huA hai| tibbatI bhASA meM liMga kA artha indra dvArA sthApita tIrtha athavA kSetra haiN| ataH liMgapUjA kA artha tibbatI bhASA meM tIrtha yA kSetra pUjA hai| jainAgamoM ke anusAra zrI RSabhadeva ke kailAza parvata para nirvANa hone se narendra (cakravartI bharata) tathA devendroM dvArA vahA~ Akara unake pArthiva zarIra kA dAha saMskAra kiyA thA, aura unakI citA sthAnoM para devendroM ne tIna stUpoM kA nirmANa kiyA, tathA cakravartI bharata ne una stUpoM ke samIpastha kSetra meM zrI 1, zrI RSabha ke gRhasthAvasthA meM sau putra aura do putriyAM thiiN| parantu dIkSA lene para unhoMne rAjapATa-parivAra prAdi saba parigraha kA tyAga kara diyA thA / isalie arhat avasthA meM unakI sAdhaka avasthA thI usa samaya unakI putra (beTe-beTiyAM) Adi koI saMtAna nahIM thii| ziva aura RSabha kI tulanA tyAgAvasthA se hI kI jA rahI hai| ata: yahAM RSabha ke kaivalya ke pazcAt gaNadhara tathA Agama do putroM kI tulanA kI gaI hai| 2. jainAcArya jinaprabha sUri ne apane vividha tIrthakalpa meM kaI jaina tIrthoM kA liMga ke nAma se ullekha kiyA hai| yathA siMhapure pAtAlaliMgA bhidhaH zrI neminAthaH / arthAt paMjAba meM siMhapura meM pAtAla liMga (indra dvArA nirmita tIrthakSetra) nAma kA neminAtha kA mahAtIrtha hai| (vividha tIrthakalpa pR0 86 caturaziti bhahAtIrthanAma saMgraha klp)| 3. It may be mentioned that linga is a Tibetan word of land. The Nor. thern most district of Bengal is called Darj-ling which means 'Thuderer's land, (indra dvArA nirmita kSetra-tIrtha) / (S, K. Roy pre-Historic Indian and Ancient Egypt P. 28) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata RSabhadeva se lekara vardhamAna mahAvIra taka caubIsa tIrthaMkaroM kI una tIrthaMkaroM ke zarIra tathA varNa ke anurUpa ratnoMmayI pratimAoM vAle jinamandira kA nirmANa karAyA thA / isa prakAra narendra aura devendr| dvArA isa tIrtha kI sthApanA huii| tabhI se (gujarAtI) mAgha vadi 13 ko RSabhadeva kI nirvANa rAtri ko devoM, dAnavoM, mAnavoM, devendroM, narendroM ne milakara prabhu RSabhadeva ke nirvANa kalyANaka kI pUjA karake mahAzivarAtri kA parva manAyA, jo Aja taka cAlU hai / koI zivaliMga ke udaya (tIrtha sthApanA) kI tithi mAgha vadi 14 mAnate haiN| isakA prAzaya yaha pratIta hotA hai ki zrI RSabhadeva ke nirvANa ke dUsare dina vahA~ jinamandira aura stUpoM kI nIMva rakhakara tIrthakSetra kI sthApanA kI hogii| isalie mahAzivarAtrI mAgha vadi 13 kI tathA tIrtha sthApanA (zivaliMga kA avatAra) mAgha vadi 14 kI mAnyatA cAlU huI / bharata cakravartI ne jisa jinamandira kA nirmANa karAyA thA usakA nAma siMhaniSadyA rakha diyaa| siMhaniSadyA ke nirmANa ke bAda bharata cakravartI ne kailAza parvata ko kArIgaroM dvArA tarAza karavAkara ekadama sIdhI bahuta UMcI-UMcI pATha sIr3hiyoM ke rUpa meM parivartita kara diyaa| tAki duSTa loga tathA matAMdha loga ise hAni na pahuMcA skeN| taba se isa parvata kA nAma aSTApada (ATha sIr3hiyoM vAlA) prasiddha huaa| dakSiNa bhArata tathA gajarAta saurASTra meM vahAM kI mAgha vadi 13 ko zivarAtri manAI jAtI hai| uttara bhArata meM phAlgUNa kRSNA (vadi) trayodazI ko mAnI jAtI hai| yaha antara dakSiNa aura uttara bhArata ke paMcAMgoM ke antara ke kAraNa mAlUma hotA hai| parantu vAstava meM donoM kI eka hI rAtri pAtI hai jisa rAtri ko yaha parva manAyA jAtA hai / 'kAlamAghakoyanAgara khaNDa' isa antara para spaSTa rUpa se prakAza DAlatA hai / jo isa prakAra hai "mAghasya zeSe yA prathame phAlgaNasya ca / kRSNA trayodazI sA tu zivarAtriH prakIrtitaH // " arthAt---dakSiNa (gujarAta saurASTra Adi) bhArata vAloM ke mAgha mAsa ke uttara pakSa kI tathA uttara bhArata vAloM ke phAlguNa mAsa ke prathama pakSa kI kRSNA trayodazI ko zivarAtri kahI hai| yAnI uttara bhArata vAle mAsa kA prArambha kRSNa pakSa se mAnate haiM aura dakSiNa evaM pazcima bhArata vAle mAsa kA prArambha zukla pakSa se mAnate haiM / pazcAt jo kRSNa pakSa prAtA hai vaha dakSiNa va pazcima bhArata vAloM kA mAgha mAsa kA kRSNa pakSa hotA hai aura vahI pakSa uttara bhArata vAloM kA phAlguNa mAsa kA kRSNa pakSa hotA hai / isa lie gajarAtI mAgha kRSNA trayodazI ko hI uttara bhArata kI phAlguNa kRSNA trayodazI ko zrI RSabhadeva kA nirvANa hone ke kAraNa, usI varSa kI rAtri se prArambha hokara Aja taka uttara bhArata kI phAlguNa vadI trayodazI kI rAtri ko hI mahAzivarAtri parva mAnane kI prathA calI A rahI hai| isalie isa parva kA sambandha zrIRSabhadeva ke nirvANa ke sAtha hI hai| aisA kahane meM koI atizayokti nahIM hai / zivopAsaka zaiva bhI isI rAtri ko zivaliMga kI upAsanA karate haiN| isase bhI RSabha aura ziva eka hI vyakti siddha hote haiN| aSTApada yAni kailAza parvata prAcIna samaya se yaha khoja aba taka ho rahI hai ki tIrtha aSTApada yAni kailAza parvata himAlaya meM kaunasI jagaha hai| graMthoM zAstroM meM pUrvAcAryoM ne jJAna rUpI vicAroM se aura jAnakAroM ne bhI aisA 1. indra zabda kA narendra cakravartI aura devatAoM kA rAjA devendra ina donoM ke lie prayoga hotA hai / 2. yaha lekha aura citra sva. lAlA sAgaracanda jaina sAmAnA vAloM dvArA likhita unake suputra zrI mahendrakumAra masta ke saujanya se prApta huaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma likhA hai ki yaha kailAza parvata himAlaya meM hai| jahA~ se gaMgA pAtI hai aura bhagavAna ziva yA zaMkara kalAzapati ke sthAna kI jagaha hai, jisakA pUrA patA nahIM laga skaa| jaina graMthoM meM isa parvata kA sthAna ayodhyA kI uttara dizA meM hai jisako hima-pradeza batalAyA gayA hai| jaina graMthoM meM isa parvata kA nAma aSTApada tIrtha kahA gayA hai| muni zrI jayantavijaya jI ne bhI apane eka gajAratI graMtha meM, jisakA nAma "pUrva bhArata nI jaina tIrtha bhUmiyo" hai batalAyA hai ki prAcIna jaina graMthoM meM kailAza ke nAma se aSTApada tIrtha hai| __aba isa parvata kI khoja karane vAlI pArTI ne patA lagAyA hai ki yaha parvata himAlaya ke bIca zikharamAlA meM sthita hai| uttara bhArata ke alamor3A zahara se yaha lagabhaga 250 mIla dUra tibbata pradeza meM hai| bhArata kI sImA isa parvata se lagabhaga 40-45 mIla para hai| yaha parvata prAkRtika nahIM hai balki kisI ne ise kATa kara tarAza karake banAyA hai-aisA mAlUma par3atA hai| prAkRtika parvata utarAI-car3hAI va DhalAnoM vAle hote haiN| jinameM kudartI lahareM Adi hotI haiM / lekina yaha parvata aisA nahIM hai| apanI zRkhalA meM sabase UMcA hai / yaha kailAza parvata dUra se dekhane para cAroM dizAoM se eka jaisA hI dikhAI detA hai| isake cAroM ora khaMdaka hai| parvata nIce kI tarafa cAroM ora kI golAI meM caukonA sA aura Upara kA bhAga gola hai| isa parvata kI coTI nicale bhAga se cAra, pAMca hajAra phuTa UMcI hogii| samudra tala se UMcAI 23 hajAra phuTa hai| isa parvata kI banA Ta aisI lagatI hai jaise samosaraNa kI racanA kI huI hotI hai| cAroM ora kI khaMdaka meM caubIsoM ghaTe ruI kI taraha barafa giratI rahatI hai / parvata cAroM ora barapha se DhakA huA hai| pahAr3oM para car3hane vAle loga isake naz2adIka nahIM jA sakate / jo jAte haiM unheM cAra mIla dUra rukakara hI isa dRzya ko dekhanA par3atA hai| car3hanA atyanta kaThina hai kyoMki coTI gola gumbada ke samAna hai aura himAcchAdita hai| zikhara ke bIcobIca kalaza ke samAna barafa meM DhakA huyA TIlA sA dikhalAI detA hai aura adhika UMcAI para suna harI camaka-sI bhI dikhalAI detI hai| isakI parikramA 40 mIla ghere kI hai| isa parvata ko koI kailAza yA zaMkara jI kA sthAna kahate haiN| tibbatI loga ise kA~garika pauca yA buddha kA nirvANa sthAna kahate haiN| isa parvata kI dakSiNa dizA meM sonA va uttara dizA meM cAMdI kI khAne haiN| garma pAnI ke jharane bhI kAfI haiN| alamor3A se paidala calanA par3atA hai| pahuMcane meM 25 dina lagate haiN| isa parvata ke 20 mIla dakSiNa meM mAnasarovara jhIla hai| isa jhIla kI lambAI va caur3AI 20-20 mIla hai| thor3I hI dUrI para "rakSa" jhIla hai jo uttara-dakSiNa 20 mIla va pUrva-pazcima 6--7 mIla hai / mAnasarovara kA pAnI bahuta hI nirmala hai tathA 400 phuTa gaharA hai / jaba havAnoM kI gati madhyama hotI hai tathA lahareM uThanI banda ho jAtI haiM taba jhIla ke pAnI meM nIce kI jamIna kA bhAga dikhAI detA haiN| isa jhIla para haMsa Adi pakSI kAfI saMkhyA meM Ate jAte rahate haiN| yahAM jaina muni svAmI praNavAnanda do-do sAla taka rahakara Ae the, aura unhoMne apanI pustaka "kailAza eNDa mAnasarovara" pRSTha 10 para isakA mahAtmya likhA hai| usameM aSTApada yAni kailAza kA phoTo bhI sAtha meM dikhAyA gayA hai| ___ kailAza (aSTApada) parvata tibbata kI pahAr3iyoM para sthita hai| isa lie liMgapUjA kA zabda Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KOLOVO UVUMIT VOLNOZOLTO COLOR 10. CF ge A COU va! Tan JA UUUUUUUUUUUUUWUDUDLUWUM VRUGT99999g9u30 516968 cAra muSTi loca sahita kevalajJAnI tIrthaMkara arhat zrI RSabhadeva Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTApada (kailAza) parvata-arhat RSabha deva nirvANakSetra citra zrI aSThApada tIrtha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata 46 tibbata se hI prArambha huA hai / kailAza (aSTApada) parvata kI DhalAna tibbata kI tarapha hai| aAja bhI tibbatI loga isa parvata kI bar3I zraddhA se pUjA karate haiN| (22 ) zivaliMga kA AkAra jaina zAstroM meM ziva mokSa ko kahA gayA hai / liMga kA artha indra dvArA nirmita kSetra yA tIrtha hai| indra dvArA nirmita tIrtha ke viSaya meM hama pahale likha pAe haiN| aba yahA~ kSetra ke viSaya meM prakAza ddaaleNge| zivaliMga kA artha 'mokSakSetra' huaaa| jaina zAstroM meM mokSakSetra siddhazilA' ko mAnA hai / jo lokAgra bhAga para sthita hai / mukta jIvoM kA nivAsasthAna isI siddhazilA para hai / siddha zilA kA AkAra arddhacandrAkAra' aMkita kiyA jAtA hai aura usa para siddha-mukta jIva kA bindu kA AkAra aMkita kiyA jAtA hai| donoM ko milAkara candrabindu ! kA AkAra aMkita kiyA jAtA hai jaina loga zrI jinamandira meM jAkara tIrthaMkara kI pUjA karate samaya unakI pratimA ke sAmane akSatoM (cAvaloM) se TippaNI naM0 5 meM diyA huA prAkAra banAte haiM / isa candrabindu ke nIce ina tIna binduoM kA prayojana ratnatraya (samyagdarzana-jJAna-cAritra) kA pratIka hai / isa prakAra ke aMkana kA prayojana yaha hai ki siddhakSetra (siddha zilA) para virAjamAna muktajIva ratnatraya svarUpa haiM / unakI upAsanA se pUjaka ko bhI isa pada kI prApti hotI hai| jaba isa pratIka kA aMkana pratimA meM kiyA gayA to pASANa khaNDa meM TippaNI naM0 7 meM diyA huA prAkAra banAnA pdd'aa| kAraNa yaha thA ki bindurUpa muktajIvoM ke AkAra ko arddhacandrAkAra rUpa siddhazilA meM binA aAdhAra ke UMcA rakhanA asambhava thA, aura ratnatraya rUpa tIna bindu siddhazilA ke prAkArake nIce alaga banAnA bhI asambhava hone se mukta jIvarUpa liMga para hI tIna rekhAoM ke rUpa meM aMkana karake zivaliMga kA rUpa de diyA gayA / aba yaha prazna hotA hai ki prarddha candrAkAra para bindu na banAkara lambatarA prAkAra kyoM banAyA gayA? isakA I0 sa0 1651 se 1656 ke varSoM meM nAgapura nivAsI eka boharA jAti ke jaina jo hills forest contractor the| tibbata meM mAnasarovara taka gaye the| vahAM para jAkara unhoMne aSTApada parvata ke phoTo khIMce the aura eka paripatra meM vahAM kA apanI prAMkhoM dekhA vivaraNa isa asalI phoTo ke sAtha prakAzita kara aneka vidvAnoM, jaina saMghoM ko bhejA thA aura aneka jainapatroM ne ise prakAzita bhI kiyA thaa| isa phoTo ko dekhate hI lagatA thA ki parvata vAstava meM hI jaina sAhitya meM varNita aSTApada hai| pahAr3a prAkRtika yA naisagika nahIM hai kintu mAnavIya hAthoM ne ise ghar3A hai aisA lagatA hai| cakravartI bharata dvArA banAI ATha sIr3hiyAM aura sagara cakravartI ke beToM dvArA banAI khAI bhI vidyamAna hai| usane eka paripana meM yaha bhI likhA thA ki sUrya kI dhUpa meM yaha pahAr3a barapha se DhakA hone para bhI sunaharI najara AtA hai| teja havAoM ke sAtha bar3I ajIba sI ghaMTiyoM kI AvAjeM sunAI par3atI hai| inhIM paripatroM ke AdhAra se sva. lAlA sAgaracandajI jaina samAnA vAloM ne isa parvata ke viSaya meM urdU bhASA meM eka lekha likhA thA jisakA hindI rUpAMtara unake suputra zrI mahendrakumAra jI masta ke saujanya se prApta hayA hai| ataH ise yahAM akSarazaH diyA gayA hai| 7. 000 000 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kAraNa (samAdhAna) yaha hai, ki jIva ko mAnava zarIra se hI mukti hotI hai aura mAnava kA zarIra bindu ke samAna golamaTola nahIM hotA / vaha U~ce lambUtarA AkAra lie hotA hai / isa liye aisA AkAra banAyA jAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki zivaliMga kA pratIka zrI RSabhadeva kA padmAsana sthita prakAra pratadAkAra sthApanA hai ( pratadAkAra kA artha hai-mAnava kI sAMgopAMga AkRti se bhinna AkAra ) | padmAsanAsIna mAnava kA zarIra golamaTola nahIM hotA, kintu laMbUtarA hone se liMga kA AkAra bhI lambUtarA rakhA gayA hai / tadAkAra sthApanA tIrthaMkara kI sAMgopAMga manuSyAkRti kI pratimA hai / zrI RSabhadeva kA nirvANa (mokSa) padmAsana meM baiThe hue dhyAnAvasthA meM huA thA / isa liye isI prakAra se RSabhadeva kI muktAtmA siddhazilA para virAjamAna hone se zivaliMga kA laMbUtarA zrAkAra banAyA gayA thA / yaha bhI ullekha hai ki siddhazilA ke Upara siddha kA jIva dhara rahatA hai, sAtha saTa kara nahIM rahatA / yahI kAraNa hai ki jinamaMdira meM pUjA karate samaya cAvaloM kA pR. 46 TippaNI 5 kA AkAra banAkara siddha jIva ke pratIka rUpa bindu ko arddhacandrAkAra siddha zilA se adhara banAyA jAtA hai / parantu pASANa pratimA meM aisA sambhava nahIM hai| hama likha zrAye tibbatI bhASA meM liMgapUjA kA artha kSetrapUjA hai / kailAza tibbatI kSa etra meM hai aura zrI RSabhadeva kA nirvANa bhI tibbatI parvata zrRMkhalA kI prati uttiMga coTI (aSTApada parvata) para huA thA / tibbatI loga kailAza parvata ko prAcIna kAla se hI prati pavitra mAnate A rahe haiM / jise ve liMga pUjA kahate haiN| ziva bhakta bhI liMga pUjA karate haiN| AryoM ke yahAM Ane se pahale liMga pUjA se siddha kI pUjA kAhI Azaya' thA kintu jaba zaivadharma tAMtrikoM ke hAthoM meM par3a gayA taba liMga 'kSetra' ke artha meM na rahakara puruSa kI jananendrIya ke artha meM liyA jAne lagA / itanA hI nahIM kintu unhoMne parvata para tapasyA ke phala svarupa prApta huI zrAtmasiddhi ko pArvatI nAma se eka svataMtra strI ke vyaktitva kA rUpa de diyA aura usa strI kI jananendrIya meM puruSa jananendrIya ko sthApana karake isa naI zrAkRti ko zivaliMga kI saMjJA de DAlI / zrAtmasiddhi rUpa dvAdazAMga jinavANI se prApta gaNapati ( gaNadhara ) tathA SaNmukha ( SaD dravyAtmaka) rUpa jainAgamarUpa saMtati dvaya ko kramazaH hAthI kI sUMDa vAle lambodara gaNeza tathA chaha muMha vAle kArtikeya kI mAnava AkRtiyoM kA rUpa dekara ziva aura pArvati kI saMtAna rUpa kalpanA kara DAlI tathA saMsAra saMhAraka ziva ke zivaliMga ko jananendrIya rUpa meM kalpaNA karake saMsAra sarjaka banA DAlA / ye sArI bAteM ziva ( RSabha ) ke caritra ke viparIta banAkara ziva liMga kA svarUpa vikRta banA diyA gayA / " (23) zivaliMga para tIna rekhAeM - zrI RSabhadeva kI AtmA nirvANa ke pazcAt siddhazilA para siddhAvasthA meM ratnatraya svarUpa meM sthita hai / isa liye siddhAvasthA ke pratIka rUpa ratnatraya kI tIna rekhAeM liMga para aMkita kI jAtI hai | ataH zivaliMga kA AkAra vAstava meM pR0 46 meM TippaNI naM. 7 ke samAna thA / 1. In fact Shiva and the worship of Linga and other features of popular Hinduism were well established in India long long before the Aryans came. ( K. M. pannker A survey of Indian history P. 4) 2. zivaliMga kA varttamAna svarUpa saMbhoga kA pratIka hone se jaina dRSTi se pUjane yogya nahIM haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI prAcInatA aura lokamata (24) caturmukha ziva __ zivaliMga para jaTAjUTadhArI ziva kI cAramukha vAlI mUrtiyAM bhI purAtattva saMgrahAlayoM meM surakSita haiM / aisI eka pratimA lakhanaU ke purAtattva saMgrahAlaya meM bhI surakSita hai| zrI RSabha deva Adi saba tIrtha kara jaba samavasaraNa meM baiThakara dharmopadeza dete haiM, usa samaya unake cAroM tarapha eka-eka (cAra) mukha dIkha par3ate haiM / (25) ziva aura mRgacarma ___ ziva kI katipaya mUrtiyoM aura citroM meM bAyeM kandhe se lekara kaTi taka mRgacarma bhI aMkita hotA hai / zrI RSabhadeva ne jaba muni dIkSA grahaNa kI thI to prAcIna jainAgamoM ke anusAra lagabhaga 1 varSa taka unake bAMyeM kandhe para devadUSya vastra rahA thA tatpazcAt vastra na rahane se ve nagna rhe| isa devadUSya vastra ne zivopAsanA tAMtrikoM ke hAthoM par3a jAne se ziva mUrtiyoM para mRgacarma aMkana kA sthAna prApta kara liyaa| (26) ziva aura RSabha kI pUjA vidhi meM eka rUpatAagni purANa meM ziva kI pUjA kA vidhAna isa prakAra kiyA hai patraH puSpaiH phalairvApi jalA vimalaiH sadA / kanavIraiH pUjyamAnaH zaMkaro varado bhavet / / arthAt patra, puSpa, phala, nirmala jala, sugandha naivedya Adi se ziva kI pUjA karane se varadAI hotA hai| isI prakAra zrI RSabhAdi arhatoM kI pUjA bhI jala, sugaMdha, puSpa, phala, naivedya Adi aSTa dravyoM se hotI hai| (27) RSi paMcamI, yaha RSabha paMcamI honI cAhiye bhAdoM sudi paMcamI jainetaroM meM RSi paMcamI ke rUpa meM sarvamAnya hai / jaina paraMparA meM yaha paMcamI sAMvatsarika parva mAnI jAtI hai| jaina paramparA meM yaha parva sarva paryoM meM uttama, utkRSTa aura AdhyAtmika hone ke kAraNa parvAdhirAja mAnA jAtA hai| yahI parva vaidika brAhmaNa paramparA meM RSi paMcamI ke rUpa meM ati pavitra mAnA jAtA hai / yaha paMcamI kisI eka athavA aneka vaidika paramparA ke RSiyoM kI smRti rUpa meM manAI jAtI ho, isa kA koI vivaraNa (pramANa) upalabdha nahIM hai| dUsarI tarapha jaina (grArhat) isI paMcamI ko sAMvatsarika parva mAna kara ise mahAparva se nAmAMkita karate haiM / isadina sarvottama AdhyAtmika jIvana kA anubhava karane ke liye mumukSa prayatnazIla rahate haiN| mujhe lagatA hai ki jaina aura vaidika paramparA ke judA-judA nAma ke eka hI dina meM manAye jAne vAle donoM parva bhAdoM sudI paMcamI ko mAnane kI mAnyatA kisI samAna tattva meM hai aura yaha tattva merI daSTi se RSabhadeva ke smaraNa ke liye hai |ek athavA dUsare kAraNa se vaidika Arya jAti meM RSabha 1. jaina zAstroM meM varNana hai ki tIrtha kara kevalajJAna pA lene para svayaM devatAoM dvArA nirmita samavasaraNa (vyAkhyAna maMca) para pUrva dizA meM mukha karake baiThate haiM tathA dakSiNa, pazcima aura uttara ina dizAmoM meM usa tIrtha kara ke devatA aise pratibimboM kI racanA kara virAjamAna kara dete haiM jo sAkSAt tIrtha kara hI mAlUma par3ate haiM / taba prabhu catumuMkha mAlUma par3ate haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma deva kA smaraNa cAlU thaa| isa liye bhAdoM sudi paMcamI parva sAmAnya rUpa meM ise vaidika Arya jAti bhI mAnatI thii| jainAgamoM meM varNana hai ki isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama bhAdoM sudi paMcamI ko AdhyAtmika zuddhi kA rUpa dekara isa dina ko sAMvatsarika parva ke rUpa meM cAlU kiyA / vAstava meM isa RSi paMcamI ke nAma meM hI RSabha kI dhvani samAyI huI hai / RSabha paMcamI hI zuddha nAma honA cAhiye / aura isI kA hI apabhraza rUpa RSi paMcamI nAma prasiddha hai| yadi yaha bAta ThIka ho to jaina-jainatara donoM vargoM meM prAcIna kAla se calI Ane vAlI RSabha kI mAnyatA kI puSTi hotI hai| isa prakAra RSabha aura ziva ke rUpa meM jo adbhuta samAnatA dikhalAI par3atI hai, vaha saMyogamAtra athavA Akasmika nahIM hai, balki lagatA hai ki donoM vyaktitva pRthaka-pRthaka nahIM haiN| indaura Adi kaI myujiyamoM meM yogalIna zivamUrtiyoM ko aura dhyAnalIna RSabha kI mUrtiyoM ko dekhane se RSabha aura ziva kI mUrtiyoM meM koI antara nahIM dikhAI pdd'taa| aisA pratIta hotA hai ki ziva kA cAritra jo brAhmaNIya purANoM meM alaMkArika bhASA meM varNita hai, yadi isa parata ko haTAkara cAritra kI taha meM jhAMkeM to ve RSabhadeva dikhalAI dene lgeNge| ataH yaha asaMdigdha rUpa se svIkAra kiyA jA sakatA hai ki RSabhadeva aura ziva nAma mAtra se hI bhinna hai, vastutaH bhinna nahIM hai| isI liye ziva purANa 7/2/6 meM 28 yogAvatAroM meM navAM avatAra RSabhadeva ko svIkAra kiyA hai|' (28) jainAgamoM meM RSabhadeva kA eka nAma RSabhadhvaja bhI kahA hai aura vedoM meM ziva kA eka nAma RSabhadhvaja bhI hai| yaha kahanA anucita na hogA ki RSabhadeva ko hI arhat aura ziva ke rUpa meM prAgvaidika kAla se hI bhAratavAsiyoM ne apanA ArAdhyadeva svIkAra karake RSabhadeva kI sAMgopAMga puruSAkAra kI tadAkAra sthApanA dvArA tathA atadAkAra zivaliMga pR0 46 kI TippaNI naM0 7 ke prAkAra dvArA upAsanA kA mAdhyama banAkara prAtmakalyANa kI sAdhanA kii| zivaliMga kA vartamAna pracalita svarUpa strI-puruSa kI jananendriyoM dvArA saMbhoga kA pratIka ho jAne se jaina dRSTi se pUjanIka nahIM hai / kyoMki yaha vikRta rUpa hai| sArAMza yaha hai ki yaha bAta nirvivAda hai-jainadharma jisako Rgveda meM prArhat dharma ke nAma sekahA hai, bhAratavarSa kI apanI mUla aura Astika saMskRti hai| prAgvaidika tathA prAgaitihAsika kAla se bhI ati prAcIna hai aura isakA svataMtra saMskRti ke rUpa meM prAdurbhAva huA hai jisakI kAlagaNanA aMkoM kI sImA se bAhara hai| yaha dharma na to vizva kI kisI saMskRti ke virodha meM athavA kisI saMskRti kI zAkhA rUpa utpanna huA hai aura na hI kisI kA rUpAMtara hai| prArhat saMskRti prAdhyAtma pradhAna hai aura vizva ko bhArata kI dena hai jo prAgvaidika kAla se vizva ne apanAI jisase vizva ke saba dezoM meM isakA sarvavyApaka pracAra tathA prasAra huaa| jaba vaidika Arya loga bhArata Aye usa samaya prArhat saMskRti phala-phUla kara sarvajanahitAya ho rahI thii| isaliye vedoM, smRtiyoM, purANoM upaniSadoM meM bhI isa saMskRti ko sarvocca sthAna milaa| vikrama kI sAtavIM zatAbdI taka Arhat saMskRti sAre vizva meM prasArita rhii| ziva ko zaMbhU bhI kahate haiM / zaMbhU do akSaroM ke mela se banA hai-zaM+bhU=zaMbhU / 'zaM' kA 1. paM0 sukhalAla kRta darzana aura ciMtana / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA artha hai sukha ke liye / bhU ke anya puruSa rUpa bhavati se hone vAle arthAt svabhAva vaale| isa artha ko lekara zaMbhU sukha ke dAtA haiM / ziva kA nAma zaMkara bhI hai / zaM karoti iti zaMkaraH arthAt sukha ko karane vAle shNkr| ataH ziva, mahAdeva, zaMkara aura jinezvara RSabha saba ekArthavAcI haiM / jainadharma kI sarvavyApakatA jainadharma mAtra bhArata meM hI nahIM, kintu turkistAna, nepAla, bhUTAna, brahmA, afag2AnistAna, cIna, mahAcIna, IrANa, irAka, paziyA, kocIna, tibbata, araba, laMkA, AsTreliyA, kAbula, kamboja (pAmIra), kapizA (begrAma), zakastAna Adi aneka videzoM meM bhI isake prasAra ke ullekha va smAraka milate haiN| yahAM para katipaya dezoM meM jainadharma ke prasAra kA vivaraNa dete haiN| isase hama jAna pAyeMge ki prAcIna samaya meM jainadharma kA sAre vizva meM prasAra va prabhAva thaa| (1) turkistAna (TarkI) meM jainadharma itihAsakAroM kA kathana hai ki turkistAna meM bhAratabarSa kI sabhyatA ke jo cinha mile haiM, usase sUcita hotA hai ki kisI z2amAne meM yaha deza vidyA vRddhi meM vizeSa unnata thaa| isameM sandeha nahIM ki bhAratIya sabhyatA ke jitane purAne cinha turkistAna meM mile haiM utane svayaM bhArata meM bhI abhI taka nahIM mile / Aja se lagabhaga 100 varSa pahale turkistAna ke pUrvI bhAga ke kisI sthAna para z2amIna khodate samaya vahAM jamIna meM par3I huI eka pustaka milI thI, vaha vRkSa kI chAla para likhI huI thii| aMgreja rejiDeNTa ne usa pustaka ko mola lekara kalakattA bheja diyA thaa| hArnala sAhaba ne use par3hakara usapara eka nibandha likhA / isase mAlUma huA ki yaha guptakAlIna devanAgarI lipi meM hai| viSaya usakA vaidyaka hai / yaha pandraha sau varSa purAnI hai| kaI sthAnoM se mUmi ko khodane se hastalikhita graMtha mile haiM jo 1700, 1800 varSa purAne haiM / prAkRta saMskRta ke graMtha tAr3apatra, bhojapatra, kASTha, camar3e Adi para likhe hue haiN| inameM adhikatara khorASTI lipi tathA prAkRta mASA meM likhe hue haiM / yaha bAta sarva vidita hai ki jaina zAstroM kI racanA prAcInakAla se hI prAkRta bhASA meM hotI rahI hai ataH yahAM se prApta graMtha jainadharma sambandhI hI hone cAhiye, vidvAnoM ke inake zodha-khoja, paThana-pAThana se jainadharma ke itihAsa para sundara prakAza par3ane kI sambhAvanA hai| ina graMthoM ko jApAnI, jarmanI, phrAMsIsI aura aMgreja loga jisake hAtha jo par3A vaha apane-apane dezoM meM le ge| prAkRta bhASA ke graMtha milane se jJAta hotA hai ki prAcInakAla meM isa deza meM jainadharma kA vyApaka astitva rahA hogaa| kintu Aja to vahAM jainoM kA tathA jaina smArakoM kA sarvathA abhAva hai| isa deza meM istambola nagara se 570 kosa kI dUrI para tArAtambola nAmaka eka bahuta bar3A nagara thaa| vahAM vikrama kI 17vIM zatAbdI taka bar3e-bar3e vizAla jaina mandira, jaina pauSadhazAlAeM, upAzraya lAkhoM kI saMkhyA meM jainadharmAnuyAyI caturvidha zrIsaMgha tathA saMghAdhipati jainAcArya apane ziSyoM praziSyoM ke muni samudAya ke sAtha vidyamAna the / AcArya zrI kA nAma udayaprabha sUri thA, ve yugapradhAna the| vahAM kA rAjA tathA sArI prajA jainadharmAnuyAyI the| samaya samaya para vahAM aneka dezoM se jaina loga yAtrA ke liye jAte the| bhArata se vahAM jAne vAle aneka yAtriyoM ke unake yAtrA vivaraNa sambandhI hastalikhita patra bhArata ke aneka jainazAstra bhaMDAroM meM surakSita haiM / yahAM para aise eka patra kA saMkSipta vivaraNa dete haiM / usa samaya bhArata meM mug2ala samrATa zAhajahAM kA rAjya thaa| vikrama saMvat Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1683 ko tArAtaMbola kI yAtrA se vApisa lauTakara mulatAna (paMjAba) ke jaina zvetAMbara mUrtipUjaka zrAvaka Thokura bulAkIdAsa ne apanI yAtrA kA saMkSipta vivaraNa kisI mitra athavA kuTumbiyoM ko likhA hai| vaha patra rAjasthAnI bhASA meM likhA hai| jo dillI kI rUpanagara kAlonI meM sthita jaina zvetAMbara zrI zAMtinAtha jI ke mandira meM vidyamAna hastalikhita zAstra bhaMDAra meM surakSita hai / / "tahAM istambola nagara base cha, tihAM thI 500 kosa babbarakoTa chai, tihA~ thI 70 kosa tArAtaMbola ch| picchima disa samiMdara kAMThau naur3I chai / taThe jaina par3AsAda (prAsAda-mandira). pauSadhasAla (upAzraya), sutapada (zAstra bhaMDAra) aneka maMDana mAMheM prathAva (vistAra) cha / zrAvaka-zrAvikA, sAdhu-sAdhvI aneka maMDana (makAnoM) mAheM ch| tihAM udayaprabha sUri yugapradhAna jati (prAcArya) cha / "taTha saba prajA-rAjA jaina ch|" (yati zvetAMbara mUrtipUjaka paramparA ke sAdhu kA paryAyavAcI zabda hai)| (2) I. sa. 1926 (vi. sa. 16.83) meM zrIyuta ena. sI. mahatA ne "sTaDIja ina iNDiyana paiTiMga" nAma kI pustaka prakAzita kI thI, usameM usane eka jarmana pustaka ke AdhAra para likhA hai ki cInI turkistAna meM jo aneka sthAnoM meM prAcIna citra milate haiM unameM jainadharma se sambandha rakhane vAlI ghaTanAeM bhI citrita haiM / (babiyAna bailI) 2. afag2AnistAna meM jainadharma-afag2AnistAna kI sImAeM--- uttara meM rUsa rAjya, pazcima meM julapukara, pUrva meM leka vikToriyA aura yahI isakA uttarI sImAMta hai| pUrvasImAMta pradeza citrAla se lagA huA hai aura dakSiNa meM bilocistAna hai / afag2AnistAna meM kaI parvata haiM, jinameM hindUkuza, kohabAbA aura saphedakoha pradhAna haiM / Akkhasa, helamanda aura kAbala nadiyAM aphagAnistAna se hokara bahatI haiN| aphagAnistAna meM bhI jaina mandira tathA jainadharma ko mAnane vAle the| isa bAta kI puSTi ke lie hama aitihAsika pramANa bhI dete haiN| prAcInakAla meM aphagAnistAna gAMdhAra deza meM hI sammilita thaa| isakA prAcIna nAma AzvakAyana bhI upalabdha hai| vahAM sira para tIna chatroM sahita RSabhadeva kI khaDI mUrti jo 175 phuTa UMcI thI aura usake sAtha 23 anya tIrthaMkaroM kI choTI pratimAeM pahADa ko tarAza kara banAI gaI thiiN| ina mandiroM meM AsapAsa ke tathA dUra-dUra ke loga yahAM yAtrA karane Ate the| (3) bauddha cInI yAtrI huenasAMga ne IsvI san 686 se 712 taka bhArata meM mramaNa kiyA thaa| vaha apanI yAtrA vivaraNa meM likhatA hai ki-"kapiza deza meM 100 saMghArAma haiN| unameM 6000 bauddha bhikSa nivAsa karate haiN| jo prAyaH mahAyAna sampradAya ke zAstroM kA abhyAsa karate haiN| yahAM dasa ke karIba debamandira aura eka hajAra ke karIba anya matAvalambiyoM ke mandira bhI hai| yahAM nirgrantha 1. hastalikhita prati naM0 A. 54/14 pRSTha 142 2. C. J. Shah Jainism in Northern India London, 1932 p. 194 3. Buddhist record of western world translated from the Chines of Hiuen Tsiang by Samual Beal. 2 Vols London 1884 Vol I.P.55. 4 haenasAMga ne apane yAtrA vivaraNa meM saba jagaha jainamaMdiroM kA ullekha devamaMdiroM ke nAma se kiyA hai| isa bAta kI puSTi usake "siMhapura ke jainamaMdira" ke ullekha se hotI hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA (jaina muni) bhI milate haiM / kapiza deza aphagAnistAna ke antargata hai| isakI rAjadhAnI kapizA thI / kapizA ko vartamAna meM begrAma bhI kahate haiN| yaha kamboja ke dakSiNa dizA meM hai| yahAM kapiza nAmAMkita zilAlekha prApta hue haiM / kamboja ko pAmIra bhI kahate hai / yaha bhI uttarApatha meM par3atA hai| jainAgama uttarAdhyayana sUtra kI nemicandrAcArya kRta vRtti ( 11:16 patra 166/2) tathA rAjapraznIya sUtra (kaMDikA 160 patra 301) meM kamboja kA ullekha milatA hai / vaidika iMDaiksa bhAga eka meM liye gae nakze meM kamboja ko gAMdhAra ke uttara meM dikhAyA gayA hai / yaha pAmIra kI madhya aiziyA sthita adhityakA hai| kamboja ke pUrva tArima nadI hai, usIke samIpa kachAra nadI hai| 3. parziyA aura misra meM jainadharma prAcInakAla meM yahAM para bhI jainadharma kA prasAra thaa| pro0 e0 cakravartI vol vii pR. 124, 125 meM likhate haiM ki __ In Persia there were two ZOROASTERS. Former lived about 6000 B.C. and other about 500 B. C. Former represented the early Aryans in Central Asia. These proclaimed that it was necessory to propitiate God by sacrificing animals. But the second ZOROASTER proclaimed a bloodless alter and attempted to destroy the teaching of the first, this clearly proves that the second ZOROASTER was already under the influence of the cult of Ahimsa preached by the fallowers Parsava Mitras in persia also was associated with a bloodless alter. (Pro. A. Chakrawarti) deza kA nAma-Mystical group Israch were also influence by the asceties who were called GYMNOSOPHISTS who were preaching in Alexandria in Egypt. Encyclopedia Britanica vol 25. 11th Edn proves GYMNOSOPHISTS used already by Megasthenese applies, very apply to Nirgranthas Travellers (Jain Munies) must have travelled upto Egypt. Preaching Ahimsa, They must have influence these people because they considered abolition from meat eating and drinking wine as important eithical aspect of their religion (Pro. A. chakarwarti vol vii P. P. 124. 125) The Egyptian philosophy do betroy Jain influence. (Confluence of opp.) 4. kAbula IrAna Adi dezoM meM bhI jainadharma kA prasAra thA / vartamAna kAla meM bhI vahAM se aneka bAra jaina tIrthaMkaroM kI pratimAeM milatI rahatI haiM / hama Age calakara prasaMgopAta isa para prakAza DAlate rheNge| 5. laMkA meM jainadharma--yahAM para bhI jainadharma kA sarvatra pracAra va prabhAva thaa| Aja bhI yahAM jainadharma ke avazeSa, smAraka, tathA tIrthaMkaroM kI pratimAeM pracura mAtrA meM pAye jAte haiN| vikrama kI 14 vIM zatAbdI meM ho gaye jainAcArya jinaprabha sUri ne apane caturaziti (84) mahAtIrtha nAmaka kalpa meM yahAM zrI zAMtinAtha tIrthaMkara ke mahAtIrtha kA ullekha kiyA hai / yathA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 'laMkAyAM, pAtAla-laMkAyAM zrI zAMtinAtha: 1" arthAt laMkA meM, pAtAlalaMkA meM zrI zAMtinAtha kA mahAtIrtha hai| The ruling monarch of Cylon built a Vihar and a monastray for Nirgranthas in 3rd century B. C. (On the Indian sect of Jain P. 15) __ arthAt-IsA pUrva tIsarI zatAbdI meM laMkA ke rAjA ne jaina maMdira tathA nigraMthoM (jaina sAdhuoM) ke liye dharmazAlA (upAzraya) banAye the| isa se spaSTa hai ki IsA pUrva tIsarI zatAbdI meM ta~kA kA rAjA jainadharmI thA / 6- bhUTAna, nepAla, tibbata, tAtAra, himAlaya ke AMcala meM cIna Adi dezoM meM bhI jaina dharma kA khUba vistAra thA / vahAM para jaina maMdira, jainatIrtha, jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM, jainasmAraka Adi; jaina rAjA, jaina prajA, jaina sAdhu-sAdhviyAM bahuta saMkhyA meM vidyamAna the| samaya samaya para ina sthAnoM ke tIrthoM, maMdiroM kI yAtrArtha bhArata, bhUTAna Adi dezoM se jaina loga jAte Ate rahe haiN| vi0 saM0 1806 meM digambara jainI kSatrIya lAmacIdAsa golAlAre brahmacArI bhUTAna deza se jaina tIrthoM kI yAtrA ke liye paidala calA aura yAtrA se vApisa lauTakara usane apanI yAtrA ke vivaraNa meM apanI A~khoM dekhA hAla likhakara usakI 108 pratiyAM bhinna-bhinna digambara jaina zAstra bhaMDAroM meM surakSita kii| isa paidala yAtrA meM jahA~-jahA~ vaha pahuMca pAyA aura maMdiroM Adi ke darzana kiye-vahA~ vahAM kA A~khoM dekhA vivaraNa likhA hai jo isa prakAra hai 7-kocIna mulka kI sImA para bahAvala pahAr3a kI ghATI para kosa 250 gaye / isa pahAr3a para bAhUbalI (prathama tIrthakara zrI RSabhadeva ke dvitIya putra) kI pratimAeM khar3e yoga (kAyotsarga) mudrA meM bar3I bar3I UMcI jagaha-jagaha para haiM / (bAhubali kA rAja isI kSetra meM thA jisa kI rAjadhAnI takSazilA thii)| 8-kocIna mulka ke bIdamadeza-hovI nagara-isa deza meM kaI nagaroM meM AmeDhanA (jAti) ke jainI haiN| inakI pratimAe siddha (tIrthaMkara ke nirvANa kalyANaka ) ke AkAra kI haiN| 6-cIna mulka ke giragamadeza,DhAMkula nagara meM yAtrI gayA / isa deza ke rAjA kI rAjadhAnI bhI isI nagara meM hai| yahAM ke rAjA tathA prajA saba jaina dharmAnuyAyI haiM / ye saba loga tIrthakara kI avadhijJAna kI pratimAnoM kA pUjana karate haiM / inhI pratimAnoM kI manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna kI bhI pUjA karate haiM / (cyavana, janma, dIkSA aura kevalajJAna ina cAra kalyANakoM kI athavA gRhastha, chadmastha sAdhu tathA tIrthakara avasthAoM kI pUjA karate haiN)| 10-cIna mulka ke paikina nagara meM yAtrI AyA vaha likhatA hai ki isa rAjya ke AdhIna 1-tAtAra, 2- donoM tibbata, 3-koriyA, 4-mahAcIna, 5-khAsa cIna, 6-kocIna tathA 7-aneka TApU haiN| yahA~ saikar3oM vidyAmaMdira haiM / isa kSetra meM kahIM-kahIM jainadharmAnuyAyI bhI AbAda hai / yAtrI isa kSetra meM eka varSa taka ghUmA / ina saba dezoM meM ATha taraha ke jainI haiM / khAsa cIna meM tunAvAre (jAti ke) jainI haiN| - 1. siMdhI granthamAlA dvArA prakAzita, jinaprabha sUri kRta vividha tIrthakalpa pR0 86 / 2. tijArA (rAjasthAna) meM jainazAstra bhaMDAra meM surakSita lAmacIdAsa dvArA likhita vivaraNa vAlI prati se yaha vivaraNa diyA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA 11-koriyA cIna meM--(1) pAtake (2) ghaghelavAla (3) bAghAnAre (jAtiyoM ke) jainI haiN| 12-tibbata meM--sonAvAre (jAti ke) jainI haiM / 13-mahAcIna meM-jAMgar3A (jAti ke) jainI haiN| 14-kocIna meM---amer3hanA (jAti ke) jainI haiN| 15-paikina zahara meM tunAvAre (jAti ke) jainiyoM ke 300 jinamaMdira haiN| ye saba maMdira zikharabaMdha haiM, saba jar3Ano jar3e haiN| jina pratimAeM khar3I kAyotsarga mudrA meM tathA padmAsana meM haiN| ina kA eka hAtha sira para loca kara rahA hai (ye dIkSA kalyANaka kI pratimAe haiN)| maMdiroM meM sone ke citrAma ho rahe haiM / chatra hare-panne, motiyoM ke DibbedAra haiM / sone cA~dI ke kalpavRkSa bana rahe haiN| maMdiroM meM vana kI racanA bhI bahuta hai| kyoMki dIkSA samaya ke sUcaka haiM (tIrthakara sadA vana meM jAkara dIkSA grahaNa karate hai) / yahAM ke jainiyoM ke pAsa jo pAgama hai ve cIna kI lipi meM haiN| khUba dharma kA udyota ho rahA hai| 16-tAtAra deza ke sAgara nagara meM yAtrI gyaa| yahAM ke jainamaMdira pAtake tathA ghaghelavAla (jAti ke) jainiyoM ke hai / jinabimba bahuta hI manohara haiM / ina pratimAno kA AkAra 3 // gaja UMcA aura 1 / / gaja caur3A hai| saba jina bimba cauthekAla (cauthe Are) ke anta samaya ke haiN| ina pratimAnoM ke donoM hAtha UMce uTha rahe haiN| pAtake jainI to yaha kahate haiM ki ye (tIrthaMkara) upadeza de rahe haiN| donoM hAtha uThAkara sadAkAla upadeza de rahe haiM / ghaghelavAla jainI kahate haiM ki ye tIna bhavana ke Izvara haiN| samavasaraNa meM donoM hAtha uThAkara bhavyajIvoM ko saMbodhita karate haiM (kevala jJAna kI prApti ke bAda tIrthaMkara samavasaraNa meM dezanA dete haiN)| 17- choTe tibbata ke muMgAra deza meM barajaMgala nagara meM yAtrI gyaa| vahAM bAghAnAre (jAti ke) jainI haiN| isa nagara meM jainiyoM ke 8000 ghara haiM / tathA 2000 bahuta sundara jaina maMdira bane haiM / maMdiroM ke gabaja kahIM tIna, kahIM pAMca, kahIM sAta haiM / eka eka maMdira para kalaza sau-sau, do-do sau virAjate haiN| ina maMdiroM meM arihaMta kI mAtA athavA zrI RSabhadeva kI mAtA marUdevI ke bimba virAjamAna haiM / ina maMdiroM meM ratnoM aura puSpoM ke barasane ke cinha chattoM meM aMkita haiN| tIrthaMkara ke apanI mAtA ke garbha meM Ane ke svapnoM ke citrAma bhI ho rahe haiN| phUloM kI zaiyA para mAtA leTa rahI hai| ye loga garbhAvasthA (cyavana kalyANaka) kI pUjA karate haiN| 18-yAtrI tibbata ke erUla nagara meM gayA / isa deza meM jainI rAjA rAjya karatA hai| vahAM ke jainI mAvare (jAti ke ) haiN| isa zahara meM eka nadI ke kinAre para 20000 (bIsa hajAra) jaina maMdira haiN| yahAM jeTha vadi 13, 14 ko' bar3I- bar3I dUra se yAtrI yAtrA karane ke liye Ate haiM / baDI dhamadhAma hotI hai| isa nadI ke kinAre para saMgamaramara para sunaharI kAma vAle pattharoM kA meruparvata banA haA hai / vaha 150 gaja UMcA mahAsundara hai tathA isake cAroM tarapha pUrva pazcima ke 1. solahaveM tIrtha kara zrI zAMtinAtha kA janma jeTha vadi 13 ko bhAratavarSa ke kurukSetra pradeza ke hastinApura nagara meM hayA thA / nirvANa bhI bhArata ke vihAra prAMta meM sammetazikhara (pAzvanAtha) parvata para isI tithi ko huA thA / dIkSA hastinApura meM jeTha vadi 14 ko huI thii| janma dIkSA aura nirvANa-ina tInoM kalyANakoM ke avasara para 64 indra apane deva-deviyoM ke sAtha 1008 jala se bhare kalazoM se tIrthaMkara ko abhiSeka karAte haiN| isIke upalakSa meM isa nagara ke jainI jeTha vadi 13, 14 ko prabhu kI pratimA ko merU parvata para le jAkara mahAbhiSeka karAte haiN| isase jJAta hotA hai ki yahAM mukhya rUpa se zAMtinAtha bhagavAna kI mAnyatA thii| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma mahAvideha ke sAgara bane hue haiN| ina videhoM meM bahuta hI sundara bar3I choTI nadiyAM bana rahI haiN| ina maMdiroM meM jina pratimAe janma samaya kI bahuta choTI-choTI haiM aura muTThiyAM bAMdhe hue haiM / yahAM ke loga janmAvasthA (janma kalyANaka) kI pUjA karate haiM / yahAM mele bhI lagate haiM una meloM meM bhagavAna kI pratimA ko, AbhUSaNa pahane hue eka manuSya indra kA rUpa dhAraNa karake merU parvata para le jAtA hai / usa merU para bahuta se manuSya car3hakara tIrthaMkara prabhu kI pratimA ko 1008 kalazoM se nhavana (prakSAlasnAna ) karAkara sakala deza milakara pUjA karatA hai| phira prabhu kI pratimA ratha meM virAjamAna karake pAMca dinoM taka bar3I dhUmadhAma se aneka prakAra ke bAje- gAjoM ke sAtha pAMca kosa taka rathayAtrA karake saMgha utsava karatA hai| pazcAt nagara meM vApisa Akara jinapratimA ko maMdira meM virAjamAna kara diyA jAtA hai / mAtra janma hone para hI tIrthaMkara ko indra meru para le jAkara janmotsava manAte haiM / 19-isI deza meM sohanA (jAti ke) jainI haiM / ye loga tIrya kara kI rAjya vibhUti ko vandana va pUjana karate haiM / inakI pratimAnoM ke sira para rAjya mukuTa virAjate haiM / ye rAjya vibhUti aura janma samaya ke vizeSa bheda haiM / (janma kalyANaka tathA rAjya vibhUti meM tIrthaMkara mukuTa Adi alaMkAroM se alaMkRta hote haiM isa liye) donoM meM virodha nahIM hai / utsava donoM ke eka hI hote haiM / (kuMDala mukuTa Adi se alaMkRta jina pratimAeM jIvita svAmI kI pratimAe kahalAtI haiM / jo zvetAmbara jainoM ke aneka maMdiroM meM vidyamAna haiN)| 20- tibbata meM hI dakSiNa dizA meM 80 kosa kI dUrI para khilavana nagara hai / yahAM aneka vana aura sarovara haiM / yAtrI yahAM eka varSa rahA / isa nagara ke jainI jainapaMthI haiM / ye loga (tIrthaMkara ke dIkSA) samaya ke pUjaka haiM / yAtrI ne inake Agama sunakara zrAvaka kI 11 pratimAoM ko dhAraNa kiyaa| isa nagara meM 104 zikharabandha jainamaMdira hai| ye saba maMdira ratna-jar3ita manojJa haiN| yahA~ ke vanoM meM bhI tIsa hajAra jaina maMdira haiM isa liye yahA~ ke maMdira banasthalI ke nAma se prasiddha haiM / ina meM naMdIzvara dvIpa kI nakala ke 52 caityAlaya bhI haiN| yahA~ aTThAiyoM meM bahuta bar3e-bar3e mele lagate haiM / ina meloM meM bar3I-bar3I dUra se yAtrI pAte haiM / parantu jaMgalI jAnavaroM kA bhaya bahuta hai / yAtrI likhatA hai ki maiM apanI jAna ko jokhama meM DAlakara bhI yahA~ kI yAtrA karane gayA / [varSa meM chaha aTThAiyA~ (ATha-ATha dinoM ke chaha parva) dharmArAdhanA ke liye prAcIna (zvetAMbara) jaina AgamoM meM vaNita haiN| unameM eka paryuSaNa parva kI bhI aTThAI hai|] 21-tibbata cIna kI sImA meM dakSiNa dizA kI ora hanuvara deza meM dasa-dasa, pandraha-pandraha kosa para jainapaMthiyoM ke bahuta jaina nagara paaye| jina meM bahuta jaina maMdira haiN| 22-hanuvara deza ke uttara sire para yAtrI eka dharmAva nAmaka nagara meM gyaa| yaha nagara mahA adbhuta svarga samAna hai| isa nagara kI uttara kI ora eka bahuta bar3A vana hai| isa vana meM bahuta jaina maMdira tIna-paMthiyoM, bIsa-paMthiyoM, teMtIsa-paMthiyoM, 53 paMthiyoM athavA aneka jaina paMthiyoM ke haiM / isa hanuvara deza ke rAjA-prajA saba jainI haiN| isa deza kI AbAdI kaI lAkha kI hai / jainamaMdiroM kI vediyAM svarNa kI ratnoM se jar3ita haiN| isa pradeza meM jaMgalI jAnavara bahuta haiM / isaliye yahA~ ke loga vana jantuoM se bhayabhIta rahate haiM / surakSA ke liye ina saba nagaroM ke koTa bane hue hai / jAna-mAla kI surakSA ke liye ina koToM ke dvAra eka prahara dina rahate hI banda kara diye jAte haiN| 23- yAtrI likhatA hai ki vaha vahAM se RSabhadeva kI nirvANa bhUmi zrI kailAza (aSTApada) parvata para yAtrA karane ke liye cala pdd'aa| mAnasarovara para pahuMca kara tele (tIna dina kA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA 56 upavAsa) ke tapa ke prabhAva se deva kI sahAyatA se usane aSTApada tItha kI yAtrA kii| jahAM-jahAM yAtrI yAtrArtha gayA vahA~-vahA~ kA prAMkhoM dekhA hAla usane likhA hai / parantu jahAM vaha nahIM jA pAyA vahAM-vahA~ bhI aneka nagaroM, sthAnoM meM jaina rAjA, jaina prajA, jainamaMdira Adi avazya hoNge| isase yaha pramANita hai ki jainadharma kA sarvavyApaka prasAra thA jisake kaI karor3oM kI saMkhyA meM parivAra anuyAyI the / yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanI cAhiye ki jainoM kA digambara paMtha mAtra tIrthaMkara kI naMgI mUrti ko mAnatA hai aura zvetAMbara jainI nagna anagna saba prakAra kI tIrthaMkaroM kI pratimAnoM ko mAnate haiM / isa uparyukta vivaraNa se yaha bAta sarvathA satya pramANita ho jAtI hai ki isa sAre kSetra ke jaina maMdira, zrAvaka-zrAvikAeM sAdhu-sAdhviyAM (catuvidha) saMgha tathA jaina rAjA ye saba zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI the / ataH isase isa bAta kI puSTi bhI hotI hai ki vizva kA jo dharma pAhat athavA nigraMtha dharma ke nAma se prasiddha thA vaha zvetAMvara jaina dharma hI hai| anArya dezoM meM jaina zramaNa-zramaNiyoM kA vihAra 24--- itihAsa lekhaka G. C. Moore kA vizvAsa hai ki haz2arata IsA masIha ke janma se AThavIM zatAbdI pUrva (bhagavAna pArzvanAtha ke samaya) IrAka, syAma, filistIna meM saikar3oM-hajAroM kI saMkhyA meM jaina muni sarvatra jainadharma kA pracAra kara rahe the / 25-vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM meM se zrI RSabhadeva, ariSTanemi, pArzvanAtha aura mahAvIra ne anArya dezoM meM bhI vihAra karake jainadharma kA prasAra kiyA thaa| isa kI puSTi meM sAhitya aura purAtattva sAmagrI se pramANa upalabdha haiM / __26-araba, IrAna, zakasthAna prAdi aneka anArya dezoM meM candragupta maurya ke prapautra samrATa samprati maurya ne jainadharma ke pracAraka tathA zramaNa bheje the / 27-IsA kI sAtavIM zatAbdI meM cInI bauddha yAtrI huenasAMga ne aphagAnistAna meM bahuta jainamaMdira, jaina-muni aura jaina-parivAra dekhe the| 28-siyAdata nAma kA enAsira likhatA hai ki isalAma dharma ke kalaMdarI saMpradAya para jaina dharma kA kAphI prabhAva par3A thA / sAdhutA (phakIrI) zuddhatA (pavitratA), satyatA, aparigrahavAda, aura ahiMsA para isa mata ke anuyAyI akhaMDa vizvAsa rakhate the| 29-nepAla meM jainadharma zru takevalI AcArya bhadrabAhu, sthUlibhadra Adi sAdhuoM; senA, venA, renA Adi sAdhviyoM ke vihAra, bhadrabAhu ke mahAprANAyAma kI sAdhanA, sthUlibhadra ke dRSTivAda (bArahaveM aMga ke caudaha pUrvo) ke abhyAsa kA varNana nepAla meM karane kA jainAgamoM meM milatA hai / 30-bhUTAna meM jainadharma uparyakta vivaraNa meM hama likha Aye haiM ki lAmacIdAsa golAlAre jAti ke jaina ne bhUTAna se calakara cIna Adi dezoM ke jaina tIrthoM kI yAtrA kii| ataH bhUTAna meM bhI jainadharma ke pramANa upalabdha haiN| 1. yAtrI ne yaha yAtrA 18 varSoM meM pUrI kii| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 31-svarNabhUmi (baramA) meM jainadharma IsA se eka zatAbdI pUrva jainAcArya kAlika tathA unake ziSya-praziSyoM ke baramA meM vihAra ke pramANa bhI jaina sAhitya meM milate haiN| 32-misra meM jaina dharma thIvara (sthavira) zabda kA prayoga jaina zramaNa ke artha meM kiyA gayA hai / itihAsa ke adhyayana se patA calatA hai ki IsA pUrva zatAbdioM meM misra meM jaina zramaNa-tapasviyoM ko therApUte kahA jAtA thaa| therApUte kA artha hai-maunI, aprigrhii| yathArtha meM thera yA therA athavA thavira zabda mUla sthavira zabda se niSpanna huaA hai| sthavira zabda kA artha hai nigraMtha muni / sthavira zabda kA prayoga jainAgamoM meM bhagavAna mahAvIra ke paMcamagaNadhara zrI sudharmAsvAmI ke gaNa ke sAdhuoM ke lie prayoga kiyA milatA hai| sudharmAsvAmI ke gaNa (gaccha) kA nAma nigraMtha gaccha thA jo ina ke AThava pATa taka cAlU rhaa| pazcAt yahI nigraMtha gaccha koTika gaNa Adi aneka nAmoM se prasiddhi pAtA gayA / vi0 saM0 136 meM nigraMthasaMgha se ekAMta nagnatva ke Agraha ko lekara sahasra mala-zivabhUti ne yApanIya paMtha kI sthApanA kI, para prAcIna jainAgama mAnya rakhe / tathA mahAvIra kA saMgha jo unake nivArNa ke bAda sudharmAsvAmI ke netRtva se calA A rahA thA, zvetAMbara (nigraMtha) saMgha ke nAma se prasiddhi paayaa| inhIM sAdhunoM kA eka nAma sthavira bhI hai / kannar3a bhASA meM thera kA artha hai tatvajJAnI / isake anya artha bhI hai ratha, UMcA / jainAgamoM kalpasUtra Adi meM sthavira ke liye tathA jina pratimAoM ke lekhoM meM bhI thera zabda kA prayoga milatA hai| prAcArya kundakunda ne bhI sthavira zabda ke liye thera kA prayoga kiyA hai / unake--guru- pAyariya-uvajhAyANaM pabvatitthera klayarANaM NamaMsAmi / / (nissiddhikaadnnddkm)| pavvatittherakulayarANaM-kA artha hai ki pravartita sthavira kulakarANAM / dakSiNa bhArata meM yApanIya paMtha se alaga hokara kuMdakaMda ne eka naye digambara paMtha kI sthApanA kI / jina sAdhunoM ne usako sahayoga diyA unako saMgaThita karake apane saMgha ko mUlasaMgha ke nAma se sthApita kiyaa| isane strI mukti, kevalI bhukti prAdi aneka bAtoM kA niSedha kiyaa| 33. prAsTariyA ke buddhApesTa grAma ke eka kisAna ke kheta meM bhUgarbha se mahAvIra ko pratimA nikalI thI jo vahA~ ke myujiyama meM rakhI hai| 34. vikrama kI caudahavIM zatAbdI meM ho gaye zvetAMbara jainAcArya zrI jinaprabha sUri ne apane vividha tIrthakalpa nAmaka graMtha meM caurAsI jaina mahAtIrthoM ke nAmoM meM likhA hai ki krauMcadvIpe siMhaladvIpe haMsadvIpe zrI sumatinAthadeva paadukaaH|| arthAt krauMcadvIpa meM, 35-siMhaladvIpa meM, 36-haMsadvIpa meM pA~caveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha ke caraNabimba sthApita haiM / (krauMcadvIpa-samarakanda bukhArA nagara kA nAma thA) 37--maMgoliyA ke bhUgarbha se aneka jaina smAraka nikale haiN| eka bhAratIya purAtattvavettA ne pAzcAtya dezoM kI yAtrA kI thii| usane apanI AMkhoM dekhA hAla bambaI samAcAra gujarAtI pana tA0 4-8-1934 ke aMka meM mudrita karavAyA thA ki-"aAja maMgoliyA meM kaI khaMDita jaina-mUrtiyAM aura jaina-mandiroM ke toraNa bhUgarbha se nikale haiN|" ____38-amarIkA ke bhUbhAga se eka tAMbe kA bar3A siddhacakra kA gaTTA milA hai| RSabhadeva kA 1. vividha tIrthakalpa siMdhI graMthamAlA dvArA prakAzita pa086 / / 2. yahAM jina sthAnoM kA varNana kiyA hai inake atirikta anya dezoM meM bhI jaina smAraka pAe gae haiN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma kI sarvavyApakatA 61 janma ayodhyA meM huA, ayodhyA hI ApakI rAjadhAnI thI aura ayodhyA meM hI apane sanyAsa (dIkSA) grahaNa kiyaa| Apake sAtha 4000 puruSoM ne bhI dIkSA grahaNa kii| eka hajAra varSa taka tapa kiyA, pazcAt purimatAla nagara meM Apane kevalajJAna prApta kiyA / taba arhat [ tIrthaMkara ] bane / muni dIkSA lene se pahale Apane sau putroM ko apane vizvavyApI rAjya kI suvyavasthA ke lie bAMTa diyA aura unheM pradatta apane-apane dezoM ke rAjya saMcAlana kI ghoSaNA kii| Apake prathama putra bharata vizva ke prathama cakravartI rAjA hue| Apane [ RSabhadeva ne] arhata hone ke bAda catuvidha saMgha [ sAdhusAdhvI, zrAvaka-zrAvikA] kI sthApanA kI aura vizva meM Arhat [ jaina ] dharma kA pracAra prArambha kiyA / taba Apake ziSyoM-praziSyoM ne pAda vihAra kara sAre vizva ke kone-kone meM Arhat dharma kA pracAra va prasAra kiyA / zrataH usa samaya jainadharma hI vizva dharma thA / gRhastha zrAvaka-zrAvikAoM neM arhat RSabhadeva kI pratimAoM kA nirmANa karavA kara jinamandiroM kI sthApanAeM kIM tAki apane upAsya RSabhadeva kI upAsanA bhakti karake unake batalAye hue mArga kA cintana-manana karake grAtmakalyANa kI paramparA kI prakSuNNatA kAyama rahe / bhakta zrAvakoM ne parvatoM meM guphAoM kA nirmANa karavA kara unameM arhat RSabha kI pratimAnoM ko aMkita kiyA tAki unameM ekAMta baiThakara RSabha kI kAyotsarga avasthA kI pratimAtroM ke sAmane dhyAnArUr3ha hokara prAtmacintana, yogAbhyAsa se karmoM ko kSaya karake prAtmA ke zuddha svarUpa ko prApta kara sakeM / RSabha ke bAda mahAvIra taka kramaza: teIsa tIrthaMkaroM ne tathA unake anuyAyI nirgrantha zramaNa zramaNiyoM ne yatra tatra sarvatra pAda vihAra karake jainadharma kA pracAra va prasAra kiyA / tathA unake zrAvaka-zrAvikAoM ne una tIrthaMkaroM kI vandanA, pUjA bhakti ke lie unakI pratimAoM kA nirmANa karA kara jaina tIrthoM, jaina mandiroM, jaina guphAoM kA nirmANa kraayaa| unakA hama prasaMgopAta Age varNana kareMge / purAtana kAla meM vizva ke vizAla kSetra meM jainadharma kA prabhAva isa bAta ke vizvasanIya pramANa milate haiM ki bhagavAna RSabha kI pUjA mAnyatA kA madhya eziyA, misra aura yUnAna ( grIsa) meM pracAra phinIziyanoM dvArA huA thA / ve nagna yogI ke rUpa baila bhagavAna mAnakara pUje jAte the / mizriyoM ke pUrvaja Adi bhAratavAsI hI the / phinIziyanoM kA bhI bhArata ke sAtha itihAsa ke pUrvakAla se hI sAMskRtika aura vyApArika saMparka thaa| videzoM meM RSabha meDiTareniyana vAsiyoM dvArA aneka nAmoM se jAne jAte the, jaise rekSebha, apolo, Tezaba, balI tathA baila bhagavAna / phinIziyana loga RSabha kI yUnAniyoM ke apolo ke nAma se pUjA karate the / rekSobha se tAtparya nAbhi aura marudevI kA putra svIkAra kiyA gayA hai / aura nAbhi calaDiyana devatA nAbU tathA marudevI mUrI yA murU hI svIkAra kie gaye haiM / zrAramIniyA nivAsiyoM ke RSabhadeva niHsandeha jainiyoM ke prathama tIrthaMkara RSabha hI 1 sIriyA kA eka nagara rASAphA hai / soviyata prAramIniyA meM dezAvAnI nAma kA eka nagara thaa| bebIlona kA nagara isabekajUra; riSabha nagara zabda kA apabhraMza jAna par3atA hai / phinIziyanoM ke atirikta keDiyA, sumeriyA aura mesopoTemiyA kA bhI sindhu nadI ke ghATI pradeza se sAMskRtika aura vyApArika samparka thA aura vahAM ke loga RSabha kA dharma apane dezoM meM le gaye / isa bAta ke bahuta pramANa haiM ki yUnAna aura bhArata meM samudrI samparka thA / yunAnI lekhakoM ke anusAra jaba sikandara bhArata se yunAna lauTA thA, taba takSazilA kA eka muni kolInAsa yA kalyANa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ni usake sAtha yunAna gaye aura aneka varSoM taka ve ethansa nagara meM rhe| kalyANa eka jaina muni mAne gaye haiM / unhoMne ethansa meM saMlekhanA kii| unakA samAdhi sthAna ethensa meM pAyA gayA hai| ___A naked sraman-acharya (Jainacharya) went to greece as his smadhi spot was found marked at Athens. (J. H. Q. vol. II p. 293) yunAna ke tattvajJAna para jaina tattvajJAna kA prabhAva hai yathA Greek philosophy do betray Jain influence (confluence of opposities). ___ mahAna yunAnI tattvajJAnI pIro ne jaina zramaNoM ke pAsa rahakara tattvajJAna kA abhyAsa kiyA thaa| pazcAt usane apane siddhAntoM kA yunAna meM pracAra kiyA thA (Historical Gleaning p. 42) / purAne yunAniyo ko zramaNa mile the jo jaina dharmAnuyAyI the ve loga ethopiyA aura ebesIniyA meM vicaraNa (vihAra) karate the (Asiatic Researches vol. III p. 6) / IsA pUrva 12 vIM zatAbdI kI eka kAMse kI reSebha (riSabha) kI mUrti inakApI ke nikaTa alAsiyA-sAiprasa meM milI thI / jo tIrthaMkara RSabha ke samAna hI thI / RSabha kI mUrtiyAM malAziyA, boghAjakyUla meM aura isabukajUra kI yAdagAroM meM hiTTaTI devatAoM meM pramukha devatAoM ke rUpa meM milI hai| soviyata prArameniyA kI khudAI meM erIvAna ke nikaTa kAramIra blUra TezAbAnI ke purAtana nagara yUrATiyana meM kucha mUrtiyAM milI haiM jinameM eka kAMse kI RSabha kI mUrti bhI hai| RSabhadeva kI tathA anya tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM dUsare dezoM meM bhI milI haiN| jinake viSaya meM sacitra lekha kucha bhAratIya patra-patrikAoM meM bhI chapa cuke haiN| ina dezoM meM jaina siddhAnta aura brAhmI lipi svIkAra kI gaI hai| sindhughATI kI lipi philistIna ke yahUdiyoM kI prAcIna lipi thii| misra kI prAcIna hIroliphiksa, prAcIna cInI lipi tathA sumeriyana lipi brAhmI lipi se milatI-julatI thI / amerikA kI kolambasa ke pUrva kI saMskRti kA prArambha bhArata se hI huA thaa| jo purAtana yUropa kI cAra pramukha prAcIna saMskRtiyAM jaise ki amerikA meM, dakSiNa-pazcima ke pyUbalo meM, ghATiyoM vAle ajaTeka meM, mavezIko ke UMce bhAga meM, vahAM ke yUkATana prAyaH dvIpa kI mAyA-saMskRti aura pIrU kI saMskRti ye saba prAcIna misra, mesopoTemiyA aura sindhughATI kI saMskRtiyoM se samAnatA rakhatI thiiN| Tokiyo vizvavidyAlaya ke prophesara nAkAmUrA ko cInI bhASA meM eka jaina sUtra milA thaa| isase pramANita hotA hai ki zatAbdiyoM pahale cIna meM bhI jainadharma pracalita thaa|(isko vistAra se hama pahale likha pAye haiM) bhAratIya aura yuropIya dhArmika itihAsa se isa bAta ke vizvasanIya pramANa milane sambhava haiM ki Arhat dharma duniyAM ke aneka bhAgoM meM mAnava samAja kA pramukha dharma thaa| uparyukta bAtoM ke samarthana meM eka prasiddha patrakAra aura lekhaka zrI camanalAla kI aneka varSoM kI zodha-khoja ke pariNAma svarUpa saMsAra meM bhAratIya saMskRti ke prabhAva para tA0 20 julAI 1975 IsvI ke hindustAna TAimsa dehalI meM lekha chape jinakA sAra nIce diyA jAtA hai prAcIna kAla meM bhArata sadiyoM taka bahuta acche prakAra ke jahAja banAtA thA jo pesIphika prAdi mahAsamudroM meM calAyA karate the aura meksiko,dakSiNa amerikA tathA dakSiNa pUrva eziyA se bhArata kA samparka karAte the| jisase una dezoM para bhAratIya saMskRti kA gaharA prabhAva pdd'aa| meksiko meM Aja bhI bhArata kI taraha capAtI, dAla aura peThe Adi sAga khAe jAte haiN| bhAratIya devI-deva Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA tAroM kI aneka mUrtiyAM vahAM milatI haiM aura bhArata ke mandiroM kI taraha vahAM bhI mandira haiM / vahAM bhI janma maraNa para bhArata ke rivAjoM ke samAna hI mRtaka zarIra ke agnidAha kA rivAja hai| zrI camanalAla ne apanI zodhakhoja meM vahAM 30 varSa vyatIta kie aura bhAratIyoM ke vahAM basa jAne ke pramANa ekatrita kie / yadyapi usa deza meM hAthI aura cIte nahIM haiM to bhI vahAM patthara para una ke citroM kI khudAyI bhAratIya prabhAva kI sAkSI hai|| IsvI san 400 meM cInI yAtrI zodhaka tathA vidvAna phAhIyAna bhArata Akara yahAM se 200 yAtriyoM ke baiThAne kI kSamatA vAlI nAva meM cIna vApisa gayA thaa| bhArata meM bane hue itanI kSamatA ke jahAja una samudroM ko pAra karate the jinameM bhayaMkara tUphAna pAyA karate the| aise jahAjoM ke lie eka itihAsavida ke vicAroM ke anusAra pesI phika mahAsAgara pAra karanA aura amerikA jAnA asaMbhava nahIM mAnA jA sktaa| bhArata ke jahAja banAne kI kSamatA ke viSaya meM sara johana mAlakoma ne kahA hai ki yorupa vAle vijJAna meM bar3he hue hone para bhI ve bhArata Ane-jAne ke lie inakI barAbarI karane yogya jahAja do zatAbdiyoM taka nahIM banA sake / phrAMsa ke myUjiyama meM zrI RSabhadeva kI mUrti phrAMsa kI rAjadhAnI perisa ke prasiddha myUjiyama ke saMgrahAlaya meM eka sundara kalAkRti kI zrI RSabhadeva kI pratimA surakSita hai / jisameM pAdapITha para tIna chatra ke nIce kAyotsarga mudrA meM ve khar3e haiN| (saM0naM0 ema jI0 3644) / unake sira para ghaMgharAle kAle keza jaTAjUTa rUpa meM donoM kandhoM para laTakate hue susajjita haiN| jisa pAdapITha para ve khar3e haiM vahAM eka vRSabha kI baiThI prAkRti aMkita hai| jisa se mUrti pahacAnane meM sahAyatA milatI hai| vichatra ke Upara azokavakSa kI pattiyoM kA aMkana hai, pratimA ke donoM ora aSTamaMgala tathA eka-eka mAlAdhArI deva kA citraNa hai jo puSpavRSTi karate hue pratIta hote haiM / pairoM ke nikaTa donoM tarapha cAmaradhArI sevaka indra khar3e haiM / pratimA ke sira ke pIche golAkAra prabhAmaMDala hai / vRSabha kI mUrti ke eka ora pratimA ke dAna kartA (pratiSThApaka) pati-patnI baiThe haiM tathA dUsarI aura pUjA kI sAmagrI rakhI hai, aisA akana hai| yaha pratimA nagna hai / yadyapi yaha RSadeva kI pratimA nagna hai tathApi yaha zvetAmbara pratimA hai kyoMki isake sirapara jaTAjUTa kandhoM taka laTakate keza hai| yaha pratimA zrI supArzvanAtha ke zvetAmbara stapa kaMkAlI TIle se prApta kezoM vAlI Rbhadeva kI mUrtiyoM tathA zrI kezariyAnAtha ke mandira meM malanAyaka zrI RSabhadeva kI nagna tathA kezoM vAlI pratimAoM ke sAtha milatI julatI hai| bebIlona kA zAsaka nebucandranejhAra grIsa, misra aura IrAna ke prAcIna lekhakoM kI kRtiyoM meM pAye jAne vAle ullekhoM, bebIlona caMpA (iNDo cAyanA), kamboja (kamboDiyA) ke bhUkhanana tathA madhya apharIkA, madhya amarIkA ke avazeSoM meM bikharI par3I jaina saskRti para prakAza DAlane athavA zodha-khoja karane kI tarapha na to jaina samAja ne aura na hI purAtattva vettAoM ne zrama kiyA hai, samrATa saprati ke vizva vyApI jainadharma pracAra tathA hamAre jaina cakravartiyoM ke vijaya mArgoM Adi ko aitihAsika rUpa dene meM hama logoM ne apane abhyAsa kA upayoga nahIM kiyaa| 1. Jain Gernal July 1970 V. G. Nayar. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma atiprAcIna kAla ke prasaMgoM kI bAta to jAne dIjie kintu zreNika putra abhayakumAra kI preraNA se pratibodha pAkara bhagavAna mahAvIra kI zaraNa meM AnevAlA anArya bhUmi kA rAjakumAra Ardra kumAra kauna thA, ise jAnane kA bhI hama logoM ne prayAsa nahIM kiyA / kucha varSa pahale DA0 prANanAtha ne prabhAsapATaNa ke tAmrapatra ko par3hane ke bAda likhA thA ki bebIlona ke rAjA nebucandranejhAra ne revatagiri (giranAra) para nAtha nemi ke mandira kA jIrNoddhAra karAyA thaa| yaha bAta purAtattvavettAoM ke samakSa Ane para bhI Ajataka kisI bhI tattvavettA, saMzodhaka, purAtattvavettA athavA jainadharmAnuyAyI ne isa viSaya ke saMzodhana kI tarapha dhyAna nahIM diyaa| aisA lagatA hai ki pArdra deza, Ardranagara kahAM haiM isake saMbandha meM to jaina saMzodhakoM ne zodha karane kI jarUrata hI nahIM smjhii| pazcima eziyA meM mesopoTemiyA deza ati prAcIna kAla meM uttara, madhya aura dakSiNa aise tIna vibhAgoM meM vibhakta thA / uttara vibhAga apanI rAjadhAnI asura nAma ke kAraNa esIriyA ke nAma se pahacAnA jAtA thaa| madhyavibhAga kI prAcIna rAjadhAnI kIza thI kintu hamarAvI ke samaya meM (IsA pUrva 2123 se 2081) bebIlona ke vizeSa vikAsa para pA jAne se madhya bhAga kI rAjadhAnI bebIlona banI aura samaya bItane para madhyavibhAga bebIlona ke nAma se prasiddhi pA gyaa| samudrataTavartI dakSiNa bhAga kI prAcIna rAjadhAnI erva (Erideu) baMdaragAha thii| kucha samaya bAda bebIlona ke zaktizAlI rAjAnoM ne ina tInoM bhAgoM para apanA adhikAra jamA liyA aura tInoM saMyukta pradezoM kI rAjadhAnI bebIlona ko bnaayaa| - jaina sAhitya meM vaNita pAnagara hI aidya nagara hone ke pramANa milate haiN| prAcInakAla meM samRddhizIla nagaroM meM pArdra ke samAna eka bhI nagara nahIM thaa| aidya bandara kI jAhojalAlI IsA pUrva 5000 varSa se prArambha hotI hai| jala pralaya ke pUrva ke cAra bandaroM meM se aidya bhI eka baMdara thaa| samudra taTavartI yukraTIsa nadI ke mukha (dahAne) para hone ke kAraNa isa bandaragAha kA bhArata ke sAtha sIdhA jalamArga kA sabaMdha thaa| . dhIre-dhIre nadI ke kaTAva ke kAraNa bandaragAha bharane lagI aura isakA mahatva ghaTatA calA gayA / Aja isa nagara ke khaNDahara ura se 12 mIla dakSiNa-pazcima meM phaile hue haiN| batarA se irAka jAnevAlI relave ina khaMDaharoM se teraha mIla pUrva se hokara jAtI hai| IsA pUrva 604 meM bebIlona kI gaddI para jagaprasiddha samrATa nebUcandra nejhAra baiThA usake pitA nebapolazAra ne use apane vizAla rAjya kA vArasA sauMpA / para nebucandranejhAra ne isa rAjya ko cAra cAMda lagA diye the / apane pitA kI maujUdagI meM (IsA pUrva 605 meM) isa ne esIriyA ko harAkara isake sAre pradeza ko bebIlona meM milA liyA thaa| bAda meM vaha digvijaya ke lie niklaa| neko ko harAkara usane eziyA se yUropa aura aphrIkA kI tarapha kUca kiyA tatpazcAt jina-jina rAjyoM ne bebIlona rAjya ko usakI azakta avasthA meM kSati pahu~cAyI thI, una sabako bhI isane jotanA zurU kiyaa| jur3A ke yahUdiyoM ne bebIlona kI samRddhi ko lUTA aura apanI rAjaghAnI yUrozalima meM apane iSTadeva ke mandira kA nirmANa usa kI samRddhi se kiyA / nebucandranejhAra ne apanA badalA lene ke lie isa deza ko jItakara lUTA / pazcAt dayAla bhAva se vahAM ke rAjA ko usa kA rAjya vApisa sauMpa 1. The Times of India 19-3-1935 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA diyA jaba yaha rAjA apane rAjya kI vyavasthA na kara pAyA taba isa ne usa rAjA ko badala kara dUsare rAjAko siMhAsanArUr3ha kiyaa| ___TAyara ke balave ko bhI isane sakhtI ke sAtha kucala DAlA isa prakAra nebUcandranejhAra pazcima eziyA kA yazasvI samrATa bana gyaa| bebIlona meM isane aneka devamandiroM kA nirmANa karAyA thaa| isane nagara kI rakSA ke lie nagara ko cAroM tarapha se gheratI huI bhavya U~cI dIvAla kA nirmANa karAyA thaa| hIrADoTasa ke kathanAnusAra isa nagara kA gherAva 56 mIla kA thA tathA yaha dIvAla isa nagara kA cAroM tarapha se lohe kI DhAla ke samAna saMrakSaNa karatI thii| cIna kI dIvAla para Aja sArA jagata vismita hai| vaha dIvAla bhI nebucandranejhAra kI isa dIvAla ke AdhAra para hI banAI gaI hai / isane bebIlona meM apane lie svargIya mahaloM kA nirmANa bhI karAyA, bAda meM isane ina mahaloM kI mamatA vaza inhe jhUlate bAgoM (Hanging gardens) kI upamA bhI de DAlI thii| isane apane nivAsa ke lie IsA pUrva 561 meM eka bhavya mahala kA nirmANa karAyA thA jo advitIya khlaayaa| yaha mahala pandraha dinoM meM banakara taiyAra huaA thA kintu isakI jAhojalAlI sadiyoM taka utanI hI anupama kAyama rahI / IsA pUrva 326 meM bhArata se vApisa lauTate hue yUnAnI sikandara isa mahala para atyanta mugdha ho gayA thA aura isI mahala meM usane apanA baserA rakhA aura kaI dinoM taka raMgaraliyAM mnaaiiN| tathA isI mahala meM usa kI hatyA bhI huii| nebucandranejhAra ne zilpa, sthApatya, kalA aura saMskAra ke eka sAtha vikAsa meM jo yogadAna isa mahala ko banAne meM diyA hai vaha mAtra vizva ke prAcIna itihAsa meM hI nahIM parantu arvAcIna itihAsa meM bhI advitIya hai| nebucandranejhAra sAre mesopoTemiyA kA samrATa thA, isa lie svAbhAvika hai ki vaha airya kA bhI svAmI thaa| bebIlona ke bhUkhanana se prApta prAcIna avazeSoM meM bebIlona nAma nahIM pAyA jaataa| ise dekhate hae aisA pratIta hotA hai ki yaha rAjya aidya ke prAcIna nAma se prasiddha huA hogA, aisI saMbhAvanA hai| yadi yaha ThIka ho to nebu vandra ne jhAra Ardrapati siddha hotA hai / aisA mAnane ke aura bhI aneka pramANa upalabdha haiN| vaha nebUcandrane jhAra bhagavAna mahAvIra tathA magadhapati zreNika kA samakAlIna thaa| magadhapati zreNika ne prArdra rAja nebucandranejhAra ko bheMTa bhejI aura isake putra abhayakumAra ne nebucandranejhAra ke rAjakumAra pArdra kumAra ko apanI tarapha se jina pratimA kI bheMTa bhejI jisako dekhane para prAkamAra pratibodha pA kara bhAratavarSa meM AyA / usa samaya ke vizva ke itihAsa kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki bhArata ke bAhara bebIlona rAjya ke sivAya dUsarA aisA eka bhI sAmrAjya nahIM thA ki jise magadhAdhipati bheMTa bhejtaa| prabhAsa pATaNa ke tAmrapatra se yaha pramANita huA hai ki nebucandranejhAra ne girinAra para bhagavAna neminAtha ke maMdira kA jirNoddhAra karAyA aura usake nirvAha ke lie amuka rakama vArSika rUpa meM bheMTa kii| isase yaha saMbhava hai ki jaba isa kA putra prArdra kumAra bhArata calA AyA aura usakI sArasaMbhAla ke lie usake pIche pAMca sau sainika bhI isane bheje / bAda meM saMbhavataH jaba ve sainika use chor3akara bhAga nikale taba nebu candrane jhAra apane putra kI khoja meM saurASTra svayaM AyA ho taba sambhavataH usapara jainadharma kA prabhAva par3ane se isane jainadharma ko apanA liyA ho| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma uttarAvasthA meM nebucandranejhAra kauna se dharma kA anuyAyI thaa| isa kA abhI nirNaya nahIM ho paayaa| sAyarasa ke zilAlekhoM se jo pramANa milate haiM ki bebIlona meM vaMza paramparAgata calI AtI maDUka kI pUjA aura balidAna kI prth| isane banda karAI thii| uttarAvasthA ke isake zilAlekhoM se patA calatA hai| isa viSaya meM prajA kI sUcanArtha DhiMDhorA piTavAyA thA, usa meM isane kahA thA ki maDUka ityAdi ko jinheM tuma loga apanA iSTadeva mAnate ho, vahAM balidAna banda kiyA jAtA hai tathA bAIbala ke purAne karAra meM nebucandranejhAra ke rAjakIya prabhutA ko svIkAra karane para bhI usake vArasoM kA bhayaMkara nAstikoM ke rUpa meM ullekha kiyA hai| jaba nebucandranejhAra ne jerozalima ko lUTA thA taba vahAM kAphI kSati pahu~cAyI thI / yaha dekhate hue yaha yahUdI dharma kA bhI nahIM ho sktaa| prArambha meM isake maDUka ke banAye hue bhavya mandira se yaha to nizcita hai ki pUrvAvasthA meM yaha maIka pujArI thaa| para uttarAvasthA meM putra kI dIkSA ke bAda bhArata Ane para isakA jainadharma svIkAra karanA vizeSa saMbhava hai| uttara-vaya meM isane bebIlona meM jo nau phuTa U~cI tathA nau phuTa caur3I eka svarNa pratimA ko nirmANa karAyA thA aura usI samaya apane banAye hue isa mukhya pUjana mandira meM eka mUrti ke samIpa sarpa tathA dUsarI ke samIpa siMha kA bimba banAyA thA / tathA isake dvArA nirmANa karAye hue isTAra ke daravAje kA kucha bhAga TUTa jAne se jisake Tukar3e balina aura konsTeTInopAla ke myUjiyamoM meM surakSita rakhe hue haiM unakA jo bhAga aba bhI vahAM maujUda hai usa para vRSabha (baila), gaiDA, sUara, sA~pa, siMha, bAz2a' ityAdi khude hue dikhalAI dete haiM / jo jaina tIrthaMkaroM ke pratIka cinha hai, lAMchana haiN| bAja mandira kI mUrtiyAM bebIlona ke purANoM meM athavA purAnI bAIbala meM varNita devoM meM se koI bhI mela nahIM khaatiiN| parantu unakI parakha khodakAma ke saMzodhaka abhI taka bhI nahIM kara ske| yaha vastusthiti yadi nebucandranejhAra ne jainadharma ko svIkAra kiyA ho to isa kI puSTi ke sAtha hI jaina saMzodhakoM ke lie abhyAsa ke kSetra ko khulA karatI hai / bebIlona ke mahAkAvya 'Epic of creation meM bebIlona kA eka rAjakumAra apane eka mitra ke sahayoga se svarga meM pahuMcane kA prayAsa karatA hai kintu vaha AdhabIca meM hI saraka par3atA hai aisA varNana milatA hai| yaha rUpaka jaina vAGmaya meM abhaya kumAra kI preraNA se AryAvarta (bhArata) meM pahu~cakara dIkSA lene kI prArdra kumAra kI bhAvanA tathA bAda meM dIkSA tyAga karane ke kathAnaka se mela khAtA hai| bebIlona kA bhArata ke sAtha sAMskRtika saMbandha to IsA pUrva paccIsa sau varSoM se thA aisA itihAsakAra svIkAra karate haiM / hamurAbI ke kAnUnI graMtha para bhI bhAratI nyAya prathA kA sampUrNa prabhAva hai| strI para vyabhicAra kA Aropa Ane para yadi strI usa Aropa ko jhUThA siddha na kara sake to use yUkreTisa nadI meM DUbo diyA jAtA thaa| tathApi yadi vaha nadI use jIvita bAhara nikAla de to mAnA jAtA thA ki strI pavitra hai| yaha prathA strI kI pavitratA, kar3I sajA tathA kudaratI camatkAra se nirdoSatA siddha karane kI bhAratIya nyAyazAstra kI praNAlI kI prAbhArI hai| tadoparAMta prAcIna pravAsiyoM ke lekhoM ke AdhAra se bhI jAna sakate haiM ki bharuca khaMbhAta aura sopArA kI bandaragAhoM 1. vRSabha-RSabhadeva kA, geMDA-zreyAMsanAtha kA, sUara-vimalanAtha kA, bAja-anantanAtha kA, sAMpa-pArzvanAtha kA aura siha-mahAvIra kA pratIka-lAMchana hai| ye kramazaH jainoM ke na0 1,11,13,14,23,24veM tIrtha karoM ke lAMchana 2. yaha bAz2a maMdira jainoM ke 14 veM tIrtha kara anantanAtha kA honA cAhiye / kyoMki bAz2a anantanAtha kA lAMchana hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI savavyApakatA ke dvArA bebIlona bhArata ke sAtha khUba vyApAra karatA thA / bebIlona ke zilpasthApatya para bhI bhAratIya zilpasthApatya kA prabhAva hai| isa prakAra Ardra deza, Ardranagara, Ardra rAja tathA Ardra kumAra ke aitihAsika svarUpa kA vicAra karane se paryApta pramANa meM sAmagrI upalabdha hai / isI prakAra anya bhI aneka sAhitya graMthoM ke aneka vidhAnoM para aitihAsika dRSTi se prakAza DAlA jA sakatA hai / isa prakAra kI sAmagrI hama khoja sakate haiM aura dUsare dharmoM ke samAna jainadharma kI bhI jagata vyApI mahimA siddha karane meM hama apane abhyAsa aura buddhi kA upabhoga kara sakate haiM / " jaina pratIkoM kA paricaya jaina mandiroM meM prAya: nimnalikhita pratIka milate haiM 1. prayAgapaTTa, 2. stUpa, 3. dharmacakra, 4. svastika, 5. naMdyAvarta, 6. caityastaMbha, 7. caityavRkSa, pa. zrIvatsa, 6. sahasrakUTa, 10 caitya, 11. sarvatobhadrikA, 12. triratna, 13. bhraSTamaMgala 14. aSTaprAtihArya, 15. caudaha svapna, 16. navanidhi, 17. navagraha, 18. makaramukha, 16. zArdUla, 20. kIrtimukha, 21. kIcaka 22. gaMgA-sindhu, 23. nAga-nAgina, 24. caraNa, 25. pUrNaghaTa, 26. zarAvasa puTa, 27 puSpamAlA, 28 grAmra gucchaka, 26. sarpa, 30 jaTA, 31. lAMchana, 32, yakSa yakSI, 33. padmAsana, 38. khar3agAsana, 35. eka tIrthaMkara kI pratimA se caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimA taka, 36. cauvIsa se adhika jina pratimAnoM ke paTT / ityAdi 1 AyAga paTTa - vargAkAra yA AyatAkAra eka zilApaTTa hotA hai jo pUjA ke uddezya se sthApita kiyA jAtA hai isa para kucha jaina pratIka utkIrNa hote haiM / kucha para madhya meM tIrthaMkara kI mUrti bhI hotI hai| bulahara ke anusAra arhatoM kI pUjA ke lie sthApita pUjApaTTa ko AyAgapaTTa hate haiM / ye stUpa ke cAroM dvAroM meM se pratyeka ke sAmane sthApita kie jAte the / 67 2. stUpa - yaha lambotarI prAkRti kA hotA hai| isake cAra vedikAyeM hotI haiM / 3. dharmacakra - gola phalaka meM banA huA cakra hotA hai / isa ke bAraha yA caubIsa are hote haiM / koI dharmacakra 1000 aroM kA bhI hotA hai / jinamUrtiyoM kI caraNa caukI para isakA aMkana hotA hai| 1. yaha lekha zrI mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI ke rajatamahotsava graMtha pR0 81 84 gujarAtI se sAbhAra hindI rUpAntara karake uddhRta kiyA hai| isa lekha ke lekhaka haiM-cimanalAla manasukhalAla saMghavI / lekhaka ne isa lekha kI taiyArI meM jina graMthoM tathA pattroM kA AdhAra liyA hai ve ye haiM- A History of Sumer and Akkad. 2. A History of Babilon. 3. A History of Assyria - by L. W. King. 4. Seven great Monarchy of the East. by Raweinson 5. Historians History ofthe world mAno bebIlona vibhAga / 6. Ur of the Chaldees by Leonard woolley. 7. Cambridge Ancient History VoL. I. 8. Ancient Geography. 9. Jews and jerusalam. 10. Encyclopedia Britannica meM se lekha meM prayoga kiye zabdoM kA bhAga / 11. triSaSTi zalAkA puruSa caritra parva 10 : 12. The Times of India 19.3.1935 13, Old Testament. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. svastika-eka dUsarI ko kATatI huI sIdhI rekhAe~ jo siroM se mur3I hotI haiM / isakA prayoga svatantra bhI hotA hai aura aSTamaMgala meM bhI hotA hai| 5. nandyAvata-- nandya kA artha sukhada hai yA mAMgalika hai aura pAvarta kA artha gherA hai| isakA rUpa svastika jaisA hotA hai kintu isake sire ekadama ghumAvadAra hote haiM jaba ki svastika kA mor3a sIdhA hotA hai| 6. caityastambha- eka cakora stambha hotA hai jisakI cAroM dizAoM meM tIrthaMkara pratimAe~ hotI haiM aura stambha ke zikhara para ladhuzikhA hotI hai| 7. caityavRkSa- tIrthaMkara ko jisa vRkSa ke nIce kevalajJAna hotA hai vaha caityavRkSa kahalAtA hai kintu kalA meM prAyaH azokavRkSa kA hI caityavRkSa ke rUpa meM aMkana huA hai / bahudhA vRkSa ke UparI bhAga meM tIrthaMkara pratimA kA bhI aMkana hotA hai| 8. zrIvatsa--tIrthaMkara kI chAtI para eka kamalAkAra cinha hotA hai / 6. sahasra kUTa--eka cakora pASANa stambha meM 1008 tIrthakara mUrtiyAM aMkita hotI haiN| 10. caitya-tIrthaMkara pratimA yA jinamandira / 11: sarvatobhadrikA ---- eka cakora pASANa stambha meM cAroM dizAoM meM eka-eka tIrthaMkara pratimA hotI hai| ye cAroM pratimAeM eka hI tIrthaMkara kI athavA bhinna-bhinna tIrthaMkaroM kI hotI hai / kaMkAlITIlA mathurA se aisI pratimAeM prApta huI haiN| isameM 1---- eka pratimA ke kandhoM taka kezoM kI jaTAe~ laTaka rahI haiM yaha pratimA prathama tIrthaMkara zrIRSabhadeva kI hai / 2. dUsarI pratimA ke sira para sAtamukhavAlA sarpaphaNa hai yaha teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha kI pratimA hai| : tIsarI pratimA ke caraNoM ke samIpa eka strI do baccoM ke sAtha baiThI hai, yaha zrI aMbikA devI kI mati hai / yaha devI bAIsaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi (neminAtha) kI zAsanadevI hai / ataH yaha pratimA zrI neminAtha kI hai / 4. cauthI pratimA ke caraNoM ke nIce ke pAdapITha para do siMhoM kI tathA donoM siMhoM ke madhya meM dharmacakra kI AkRti hai| ataH yaha pratimA cauvIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI kI hai| ye cAroM pratimAeM khar3agAsana meM khar3I aura nagna haiM / mathurA ke devanirmita supArzvanAtha ke stUpa mandira meM zvetAMbara prAcAryoM dvArA pratiSThita kI gaI thii| Ajakala mathurA tathA lakhanaU ke purAtattva myujiyamoM meM surikSita haiN| 12. triratna--samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra ye tIna ratna kahe jAte haiM jinheM triratna rat traya bhI kahate haiM / inake pratIka rUpa meM eka phalaka meM eka Upara tathA do nIce cheda kara diye jAte haiN| aise pratIka mathurA ke kaMkAlITIle se bahuta mile haiN| mauryakAla ke sikkoM para bhI ratnatraya ke cinha mile haiN| . 13. aSTamaMgala--svastika, dharmacakra, nandyAvarta, vardhamAnakya. zrIvatsa. mIna-yugala, padma aura darpaNa aSTamaMgalika kahalAte haiN| 14- aSTa prAtihArya-azokavRkSa, puSpavRSTi, duMdubhi,siMhAsana, divyadhvani, chatra vaya,cAmara, aura bhAmaMDala ye tIrthaMkaroM ke ATha prAtihArya hote haiM / tIrthaMkara kI pratimAnoM para ina kA aMkana milatA hai| 15 --caudaha svapna-hAthI, baila, siMha, lakSmI, puSpamAlA, candra, sUrya, dhvajA, kuMbha, padmasarovara, kSIrasamudra, devavimAna athavA bhavana, ratnarAzI, nirdhUma-agni ye caudaha svapna tIrthaMkara athavA cakravartI kI mAtA aise putra ke garbha meM Ane para dekhatI hai| 16-navanidhi--kAla, mahAkAla, pAMDu, mAnava, zaMkha, padma, naisarpa, piMgala, gAnAratna : Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI sarvavyApakatA (tiloya paNNatti mahAdhikAra 4,1384) 17-navagraha-ravi, candra, maMgala, buddha, guru, zukra, zani, rAhU, ketu, / inakA aMkana dvAroM, tIrthakara mUrtiyoM, deva-deviyoM kI mUrtiyoM ke sAtha bhI huA hai aura svatantra bhI huA hai| 18-makaramukha-maMdiroM ke dvAra, deha riyoM ke madhya meM tathA staMbhoM para milate haiM / 16--zArdUla-zArdUla ke pichale pairoM ke pAsa aura agale pairoM kI lapeTa meM eka manuSya dikhalAI par3atA hai aura zArdUla kI pITha para prAyudha liye hue koI manuSya baiThA rahatA hai| 20-kIrtimukha-isa kA aMkana prAyaH stambhoM, toraNoM aura koSThakoM Adi meM hotA hai / isa kI mAlAeM, lar3iyAM aura zRkhalAeM laTakatI dikhalAI par3atI haiN| 21-kocaka ---stambha ke zIrSoM para baiThA manuSya chana kA bhAravahana karatA hai| naM0 22 se 36 taka ke pratIka spaSTa hai ataH una kI vyAkhyA nahIM dI jaatii| tIrthaMkara aura pratIka pUjA pratIka do prakAra ke hote haiM -(1) atadAkAra tathA (2) tadAkAra / ye donoM tIrthakAroM kI smRti kA punarnavIkaraNa karate hai / aura janamAnasa meM tIrthaMkaroM ke Adarza kI preraNA jAgrata karate haiN| 1. atadAkAra pratIka- (a) ina meM stUpa, triratna, caityastambha, caityavRkSa ; pUrNaghaTa, zrAvasaMpuTa, puSpa, puSpapar3alaka Adi mukhya haiN| (prA) aSTamaMgala, tathA tIrthaMkaroM ke lAMchana bhI atadAkAra pratIkoM meM mAne gaye haiN| (i) aSTaprAtihArya aura AyAgapaTTa bhI mahatvapUrNa pratIka mAne gaye haiN| (I) kalA ke prAraMbhika kAla meM ina atadAkAra pratIkoM kA paryApta pracalana rahA hai| 2-tadAkAra pratIka----tIrthaMkaroM kI aneka prakAra kI prtimaae| prAgaitihAsika kAla se pUrva ke pASANa yuga meM mohana-jo-dar3o Adi siMdhughATI se prApta nagna tathA anagna dhyAnastha prAtimAoM kI prApti se jJAta hotA hai ki IsA pUrva tIna hajAra varSa kI tadAkAra pratimAeM bhI upalabdha haiM / isa se yaha bhI spaSTa haiM ki jainoM meM jinapratimA pUjana kI prathA atyanta / prAcIna kAla se calI A rahI hai| ____ mRNmaya mUrtiyA~-harappA, kauzAMbI, mathurA Adi ke utkhanana se bahuta saMkhyA meM miTTI kI / mUrtiyA~ bhI milatI haiM / ina ke adhika cirasthAI na rahane ke kAraNa inheM agni se pakAyA jAne lagA / thaa| aura ina kA adhika samaya taka sthAyitva na rahane ke kAraNa pASANamaya pratimAeM bhI banane lgiiN| devamUrtiyoM kA nirmANa sarvaprathama jainoM ne hI kiyaa| tIrthaMkara pratimAoM ke atirikta / AyAgapaTTa, stUpa, yakSa-yakSI, ajamukha, harinaigamaiSI, sarasvatI, sarvatobhadra-pratimA, mAMgalika cinha, 1 dharmacakra, caityavRkSa Adi jainakalA kI vividha prAkRtiyoM kA bhI nirmANa huaa| tIrthaMkara pratimAoM ke AjU-bAjU khar3e dAtA, upAsaka, unakI patnI, sAdhu aura sAdhviyoM kA / aMkana bhI milatA hai| maMdiroM kA nirmANa --prAcInakAla ke guphAmaMdira Aja bhI milate haiM / mathurA Adi ke hai maMdiroM ke khaMDahara bhI prAcIna kAla ke upalabdha haiN| atyanta prAcInakAla meM mUrtiyoM para prAyaH lAMchana aura lekha utkIrNa karane kI prathA nahI thii| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dharmacakra-maMdiroM meM, vedI para, tIrthaMkara ke siMhAsana para dharmacakra utkIrNa kiyA jAtA hai| kahIM-kahIM svatantrarUpa se bhI dharmacakra kI racanA milatI hai| pASANa staMbhoM, dvAra ke toraNa aura caityoM para bhI dharmacakra aMkita milate haiM / vizvamaitrI, ahiMsA aura jagatkalyANa ke pratIka dharmacakra ko tIrthakaroM kI AdhyAtmika vijaya kA pratIka mAnA gayA hai| dharmacakra saMsAra se pApa vijaya aura kaSAyoM ke vinAza ke pratIka rUpa tIrthaMkaroM ke Age-Age calatA hai| isakA Azaya aura prayojana yaha hai ki tIrthakara kA jahAM jahAM bhI vicaraNa hotA hai vahAM vahAM tIrthaMkara ke pahuMcane se pUrva hI aisA AdhyAtmika vAtAvaraNa paidA ho jAtA hai ki jisa se vahAM ke manuSyoM, tIrthacoM ke manoM se dveSa, hiMsA, aura anAcAra ke bhAva dUra hone lagate haiM / unheM antara se zAMti kA anubhava hone lagatA hai / dharmacakra 12,24 athavA 1000 aroM vAlA hotA hai / jainadharma kA mahatva __mAtra prAcIna hone se hI koI dharma zreSTha mAna liyA jAe, aisA nahIM hai kintu jisake prAcAra (AcaraNa) vicAra (siddhAnta) sadA-sarvadA sarva-prANi-hitAya hoM vahI zreSTha dharma hai / aura ye saba lakSaNa jainadharma meM hI pAye jAte haiM jisa kA zreya RSabhadeva se vardhamAna taka arhatoM ko hI hai| arhat mahAvIra kA tyAgamaya jIvana kSatrIyakuNDa (bihAra) ke mahArAjA siddhArtha kI mahArAnI trizalA ke putra rAjakumAra vardhamAna-mahAvIra svabhAva se hI vairAgyazIla evaM ekAntapriya the| unake mAtA-pitA tathA sArA parivAra bhagavAn pArzvanAtha ke anuyAyI the| unhoMne mAtA-pitA ke Agraha se gRhavAsa svIkAra kiyaa| rAjakumArI yazodA se vivAha bhI kiyA usase unakI eka putrI thI jisake do nAma the aNujjA aura priyadarzanA / putrI kA vivAha jamAlI se huA thaa| yahA~ para inakA saMkSipta paricaya dete haiM jaba mahAbIra 28 varSa ke hue aura unake mAtA-pitA kA dehAMta ho gayA taba unakA mana dIkSA lene(sAdhu hone) ke lie utkaNThita ho gayA / parantu bar3e bhAI nandivardhana tathA anya svajana varga ke aAgraha meM unhoMne do varSoM ke lie aura ghara ThaharanA svIkAra kara liyaa| kintu usameM zarta yaha thI ki "Aja se mere nimitta kucha bhI Arambha-samArambha na karanA hogaa|" aba vardhamAna gRhastha veSa meM rahate hue bhI tyAgI jIvana bitAne lage / apane lie bane hue bhojana, peya tathA anya bhoga sAmagrI kA bilakula upayoga (istemAla) na karate hue ve sAdhAraNa bhojanAdi se apanA nirvAha karane lge| brahmacAriyoM ke lie varjita taila-phulaila, mAlya-vilepana, aura anya zRMgAra sAdhanoM ko unhoMne pahale hI chor3a diyA thaa| gRhastha hokara bhI ve sAdagI aura saMyama ke Adarza bane hue zAMtimaya aura tyAgamaya jIvana bitAte the| ___ bhagavAna mahAvIra svAmI ne tIsa varSa kI Ayu meM sukha-vaibhava tathA gRhasthAzrama kA tyAga kara ekAkI 'jina dIkSA' grahaNa kii| Apane saba prakAra ke parigraha kA sarvathA tyAga kiyaa| vastra, pAtra alaMkAra Adi saba kA tyAga kara sAr3he bAraha varSa (12 varSa, 6 mahIne, 15 dina) taka ghora tapa kiyaa| itane samaya meM Apane kevala 346 dina AhAra kiyA, vaha bhI dina meM mAtra eka hI bAra / itanA samaya tapa karane ke bAda chadmasthAvasthA ko dUra kara kevalajJAna--kevaladarzana ko prApta kiyaa| isa sAdhanAvasthA meM prabhu mahAvIra ne bar3e-bar3e ghora pariSaha aura upasargoM ko sahana kiyA thaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahatva bar3I zAnti aura dhairya se mahAna kaSToM ko sahana karake pUrva-saMcita karmoM ko bhoga liyA, jisase Apake saba ghAtiyA karma kSaya ho gaye / yadi prabhu mahAvIra aise upasargoM tathA pariSahoM ko zAnti tathA dhairya ke sAtha sahana na karate aura kaThora tapa na karate to pUrvopArjita pApakarma kSaya na hote aura na hI ve kevalajJAna-kevaladarzana prApta karate; tathA na hI anta meM ve sarva karmoM ko kSaya kara mokSa prApta krte| kevalajJAna prApta karane ke bAda mahAvIra sarvajJa, sarvadarzI, arihaMta, jina, kevalI rUpa ho ge| vizva ke saba carAcara padArthoM kA sAkSAtkAra unheM isa prakAra ho gayA jaise hAthoM kI aNguliyaaN| bhagavAn mahAvIra ko bauddha granthoM meM nigaNTha nAthaputta' ke nAma se sambodhita kiyA hai| boddhoM ke 'suttapiTaka' nAmaka grantha se nirgranthoM (jainoM) ke mata kI kAphI jAnakArI milatI hai| inhIM ke "majjhimanikAya ke cUla dukkhakkhandha sutta" nAmaka grantha meM varNana hai ki rAjagaha meM nirgrantha khar3e-khar3e tapazcaryA karate the / nigaNTha nAthaputta (mahAvIra) sarvajJa-sarvadarzI the| calate hue yA khar3e rahate hue, sote hue yA jAgate hue, hara sthiti meM unakI jJAnadRSTi kAyama rahatI thii| bhagavAn mahAvIra kA AcAra bhagavAn mahAvIra pAMca mahAnata (caritra) dhArI tathA rAtri bhojana ke sarvathA tyAgI the / ina vratoM kA svarUpa jaina zramaNa ke prAcAra meM kaheMge / bhagavAna mahAvIra dIkSA (sanyAsa) lene ke bAda eka varSa taka mAtra eka devadUSya vastra sahita rahe, tatpazcAt sarvathA nagna rahate the / hAthoM kI hatheliyoM meM bhikSA grahaNa karate the| unake lie taiyAra kie hue annAdi AhAra ko ve svIkAra nahIM karate the aura na hI kisI ke nimantraNa ko svIkAra karate the / matsya, mAMsa, madirA, mAdaka padArtha, kanda-mUla Adi abhakSya vastuoM ko kadApi grahaNa nahIM karate the / prAyaH tapasyA tathA dhyAna meM hI rahate the| chaH cha: mAsa taka nirjala upavAsa (saba prakAra kI khAne pIne kI vastuoM kA tyAga) karate the| sira dAr3hI mUMcha ke bAla ukhAr3a kara kezaloca karate the| snAnAdi ke sarvathA tyAgI the / choTe se choTe tathA bar3e se bar3e kisI bhI prANI kI hiMsA na ho jAya isake lie ve bahuta satarkatA pUrvaka sAvadhAnI rakhate the| ve bar3I sAvadhAnI se calate-phirate, uThate baiThate the| pAnI kI badoM para bhI tIvra dayA rahatI thI / sUkSma-se-sUkSma jIva kA bhI nAza na ho jAya isake lie bahuta sAvadhAnI rakhate the| bhayAvane jaMgaloM meM, aTaviyoM Adi nirjana jagahoM meM dhyAnArUr3ha rahate the| ve sthAna itane bhayaMkara hote the ki yadi koI sAMsArika manuSya vahAM praveza karatA to usake roMgaTe khar3e ho jAte / jADoM meM himapAta kI bhayAnaka sardI meM bhI agni kI prAtApanA nahIM lete the| sakhta garmI ke mausama meM bhI paMkhe Adi se havA nahIM karate the / pRthivI para calate samaya vanaspati tathA pRthvIkAya ke jIvoM kI virAdhanA na ho jAya isakI pUrI-pUrI sAvadhAnI rakhate hue vihAra karate the| aisA AcaraNa sabhI jaina tIrthaMkaroM kA hotA hai / Aja bhI tapazcaryA tathA pAMca mahAvratoM ke abhyAsa se karma kSaya kiye jA sakate haiM / yaha paramparA Aja bhI jainoM meM kAyama hai| kevalajJAna prApti ke pazcAt mahAvIra prabhu vizva meM duHkha saMtapta prANiyoM ke uddhAra ke lie satata sarvatra ghUmakara kalyANakArI upadeza dete rahe aura 72 varSa kI Ayu meM unhoMne pAvApurI (bihAra) meM nirvANa (mokSa) prApta kiyaa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zramaraNa bhagavAn mahAvIra kA tattvajJAna kisI bhI mahApuruSa ke jIvana kA vAstavika rahasya jAnane ke lie do bAtoM kI AvazyakatA hotI hai :-(1) usa mahApurupa ke jIvana kI bAhya ghaTanAe~ aura (2) unake dvAga pracArita upadeza / bAhya ghaTanAoM se prAntarika jIvana kA yathAvat parijJAna nahIM ho sktaa| prAntarika jIvana ko samajhane ke lie unake vicAra hI abhrAnta kasauTI kA kAma de sakate haiN| upadeza, upadeSTA ke mAnasa kA sAra, unakI prAbhyantarika bhAvanAoM kA pratyakSa citraNa hai| tAtparya yaha hai ki upadeSTA kI jaisI manovRtti hogI vaisA hI usakA upadeza hogaa| yaha kasauTI pratyeka manuSya kI mahattA kA mApa karane ke lie upayogI ho sakatI hai| kyoMki vicAroM kA manuSya ke prAcAra para bar3A prabhAva par3atA hai / isalie eka ko samajhe binA dUsare ko nahIM samajhA jA sktaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke upadezoM ko hama do vibhAgoM meM vibhavata kara sakate haiM / (1) vicAra yAnI tattvajJAna (2) prAcAra yAnI AcaraNa athavA caritra / yahAM para unake vicAra athavA tattvajJAna kA saMkSipta paricaya deNge| kevalajJAna pAne ke bAda bhagavAn ne kahA- (1) yaha loka hai, isa vizva meM jIva aura jar3a do padArtha haiM, inake atirikta aura tIsarI maulika vastu hai hI nhiiN| isalie yaha kaha sakate haiM ki jIva aura jar3a ke samUha ko hI loka kahate haiM / (2) pratyeka padArtha mUla dravya kI apekSA se nitya hai aura paryAya kI apekSA se anitya-antavAna hai| (3) lokAloka ananta hai / (4) jIva aura zarIra bhinna haiM / jIva zarIra nahIM, zarIra jIva nahIM / (5) jIvAtmA anAdikAla se karma se baddha hai isaliye yaha punaH punaH janma dhAraNa karatI hai / (6) jIvAtmA karma rahita hokara mukta hotI hai| (7) jIva aura karma kA sambandha anAdi hai to bhI ahiMsA saMyama tathA tapazcaraNa dvArA karmoM ko sarvathA alaga kiyA jA sakatA hai / (8) aAtmA svatantra tattva hai tathA arUpI va svadehapramANa hai| (6) jIvAtmA-jJAna-darzana-maya svatantra padArtha hai / (10) vizva chaH dravyAtmaka hai:--jIvAstikAya pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla / inameM jIva caitanya hai, bAkI pA~ca dravya jar3a haiM, pudgala rUpI hai, bAkI pAMca dravya arUpI haiM / (11) vizva ke saba padArtha utpAda-vyaya dhrauvyAtmaka nityAnitya haiN| (12)jIva karma karane aura bhogane meM svatantra hai tathA apane puruSArtha bala se karmoM kA sarvathA kSaya karake siddha aura mukta hokara zAzvata Ananda kA upabhoktA banatA hai| (13) ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha Adi kI abhivRddhi evaM abhivyakti se prAtmA apanI svAbhAvikatA ke samIpa pahuMcate hue svayaM dharmamaya bana jAtA hai| (14) samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra ina tInoM kI paripUrNatA se jIvAtmA mukti prApta karatI hai| (15) muktAvasthA meM prAtmA kA svatantra astitva rahatA hai / (16) apane bhAgya kA nirmAtA jIva svayaM hai| (17) jIvAtmA mukta hone ke bAda punaH avatAra nahIM letii| (18) tattva nava hai-jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, baMdha, nirjarA aura mokSa / (16) mAnava zarIra se jIvAtmA saba karmoM ko kSaya karake Izvara banatI hai arthAt mukti prApta karanA hI Izvaratva kI prApti hai| (20) jIvAtmA rAga-dveSa (mohanIya karma) ke kSaya se vItarAgatA ko prApta karatI hai| yaha jJAnAvaraNIya prAdi cAra ghAtI karmoM ko kSaya karake kevalajJAna, kevaladarzana prApta kara sarvajJa sarvadarzI banatI hai| (21) Izvara jagata kA karttA nahIM hai; jagat to anAdikAla se pravAha rUpa se anAdi aura ananta hai / isa prakAra loka jIva, ajIva, Izvara Adi ke svarUpa kA vistAra pUrvaka vivecana kara apanI sarvajJatA kA pari. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahatva 73 caya diyA hai| sArAMza yaha hai ki prabhu mahAvIra ke parama pavitra pravacana (upadeza) kA AdhAra manaHkalpanA aura anumAna kI bhUmikA para nahIM thA, parantu unake pravacana meM kevalajJAna dvArA hAtha meM rakhe hue A~vale ke samAna samasta vizva ke svarUpa ko pratyakSa jAnakara lokAloka ke mUla-tatvabhUta dravya-guNaparyAya ke trikAlavartI bhAvoM kA digdarzana thA athavA Adhunika paribhASA meM kahA jAe to usameM virATa vizva yA akhila brahmANDa (Whole Cosmos) kI vidhi vihita ghaTanAeM (Natural phenomena) unake dvArA hotI huI vyavasthA (Organisation), vidhi kA vidhAna aura niyama (Law and order) kA pratipAdana tathA prakAzana thaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra tathA ahiMsA sAr3he bAraha varSa kI kaThina tapasyA aura ghora yogacaryA ke pazcAt bhagavAn mahAvIra-vardhamAna ko kevalajJAna-kevaladarzana kI prApti huii| ve sarvajJa sarvadarzI jIvana-mukta paramAtmA hue| aba tIrthakara karma prakRti kA pUrNa vikAsa unake mahAna vyaktitva meM huaa| kevalajJAna kI prApti se bhagavAna mahAvIra sAre vizva ke trikAlavartI samasta padArthoM ko hAtha kI aMguliyoM ke samAna pratyakSa jAnane lge| usa samaya ve anantajJAna, anantadarzana, ananta sukha aura ananta vIrya ke jIvita puJja the| jainAgamoM meM sarvatra bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa sarvadarzI mAnA hai| jJAtaputra mahAvIra ke samakAlIna bauddhoM ke piTakoM meM bhI bhagavAna mahAvIra ko sarvajJa aura sarvadarzI svIkAra kiyA hai / bauddhoM ke 'aMguttaranikAya' nAmaka graMtha meM likhA hai ki jJAtaputra mahAvIra sarvajJAtA aura sarvadarzI the| unakI sarvajJatA ananta thii| ve calate, baiThate, sote, jAgate hara samaya sarvajJa the|' 'majjhima nikAya' meM ullekha hai ki jJAtaputra mahAvIra sarvajJa haiM / ve jAnate haiM ki kisa kisane kisa prakAra kA pApa kiyA hai aura kisane nahIM kiyA hai| bhagavAn mahAvIra ahiMsA tattva kI sAdhanA karanA cAhate the| usake lie unhoMne saMyama aura tapa ye do sAdhana pasanda kie| unhoMne yaha vicAra kiyA ki manuSya apanI sukha prApti kI lAlasA se prerita hokara hI apane se nirbala prANiyoM ke jIvana kI Ahuti detA hai aura isa prakAra sukha kI mithyA bhAvanA aura saMkucita vRtti ke kAraNa vyaktiyoM aura samUhoM meM dveSa bar3hAtA hai, zatru tA kI nIMva DAlatA hai aura isake phalasvarUpa pIr3ita evaM padadalita jIva balavAna hokara badalA lene kA nizcaya tathA prayatna karate haiM aura badalA lete bhI haiN| isa taraha hiMsA aura pratihiMsA kA aisA viSacakra taiyAra ho jAtA hai ki loga saMsAra ke sukha ko svayaM hI naraka banA dete haiN| hiMsA ke isa bhayAnaka svarUpa ke vicAra se mahAvIra ne ahiMsAtattva meM hI samasta dharmoM kA, samasta kartavyoM kA aura prANimAtra kI zAnti kA mUla dekhaa| yaha vicAra kara unhoMne vairabhAva ko tathA kAyika aura mAnasika doSoM se hone vAlI hiMsA ko rokane ke liye tapa aura saMyama kA avalambana liyaa| sayama kA sambandha mukhyataH mana aura vacana ke sAtha hone ke kAraNa unhoMne dhyAna aura mauna ko svIkAra kiyA bhagavAn mahAvIra ke sAdhaka-jIvana meM saMyama aura tapa yahI do bAteM mukhya haiM 1. aM. ni01-220. 2. ma. ni0 2-214.28. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma aura unheM siddha karane ke lie unhoMne sAr3he bAraha varSoM taka jo prayatna kiyA aura usameM jisa tatparatA aura apramAda kA paricaya diyA vaisA Aja taka kI tapasyA ke itihAsa meM kisI vyakti ne kiyA ho vaha dikhalAI nahIM detA / gautama buddha prAdi ne mahAvIra ke tapa ko deha-duHkha aura dehadamana kaha kara usakI avahelanA kI hai / parantu yadi ve satya tathA nyAya ke lie bhagavAn mahAvIra ke jIvana para taTasthatA se vicAra karate to unheM yaha mAlUma hue binA kadApi nahIM rahatA ki bhagavAn mahAvIra kA tapa zuSka dehadamana nahIM thA / ve saMyama aura tapa donoM para samAna rUpa se jora dete the / ve jAnte the ki yadi tapa ke prabhAva se sahanazIlatA kama huI to dUsaroM kI sukhasuvidhA kI prAhuti de ra apanI sukhasuvidhA bar3hAne kI lAlasA bar3egI aura usakA phala yaha hogA ki saMyama na raha pAega isI prakAra sauMyama ke abhAva meM korA tapa bhI parAdhIna prANI para anicchA pUrvaka yA par3e deha kaSTa kI taraha nirarthaka hai / jyoM-jyoM saMyama aura tapa kI utkaTatA se mahAvIra ahiMsAtattva ke adhikAdhika nikaTa pahuMcate gae tyoM tyoM unakI gambhIra zAnti bar3hane lgii| jisake prabhAva se unhoMne rAga-dveSa ko sarvathA kSaya kara kevalajJAna kI prApti kara sarvajJatva prApta kiyA / bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna anekoM dharmapravartaka the unameM se 1 tathAgata gautamabuddha 2. pUrNakazyapa, 3. saMjaya belaTThiputta, 4. pakudhakaccAyana, 5. ajitakesa kambali aura 6. maMkhalI gozAlaka ke nAma milate haiM / (bhagavAn mahAvIra inake alAvA the ) / usa samaya ke sarva dharma-pravratakoM se bhagavAna mahAvIra ke tapa tyAga saMyama tathA ahiMsA kI janatA ke mAnasa para bahuta gaharI chApa par3I thI, kyoMki unhoMne rAga-dveSa Adi malina vRttiyoM para pUrNa vijaya prApta kI thI, jisase ve vItarAga bane the / isa sAdhya kI siddhi jisa zrahiMsA, jisa tapa yA jisa tyAga meM na ho sake vaha ahiMsA, tapa tathA tyAga kaisA hI kyoM na ho para AdhyAtmika dRSTi se anupayogI hai / grataH prabhu mahAvIra ne rAga-dveSa kI vijaya para hI mukhyatayA bhAra diyA thA aura apane AcaraNa meM AtmasAt kara unhoMne apanI kAyA, vANI tathA mana para kAbU pAyA thA arthAt apane daihika aura mAnasika satra prakAra ke mamatva kA tyAga kara rAga-dveSa ko sarvathA jItane se samadRSTi bane the / isI dRSTi ke kAraNa bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa jainadharma kA bAhya aura grAbhyantara, sthUla athavA sUkSma saba prakAra kA pracAra sAmyadRSTi-mUlaka, ahiMsA kI bhitti para hI nirmita huA hai / jisa AcAra ke dvArA ahiMsA kI rakSA aura puSTi na ho sake aise kisI bhI pracAra ko jaina paramparA mAnya nahIM rakhatI / yadyapi anya sava dhArmika paramparAoMoM ne ahiMsA tattva para nyUnAdhika bhAra diyA hai para jaina paramparA ne isa tattva para jitanA bhAra diyA hai aura use jitanA vyApaka banAyA hai, utanA bhAra aura utanI vyApakatA anya dharmaparamsa meM dekhI nahIM jAtI / jainadharma ne manuSya, pazu, pakSI, kITa, pataMga aura vanaspati hI nahIM kintu pArthiva, jalIya, Adi sUkSmAtisUkSma jantuoM taka kI hiMsA se AtmIpamya kI bhAvanAdvArA nivRtta hone ke lie kahA hai| ahiMsA ke isa uparyukta vivecana se bhagavAn mahAvIra ke pradarza ahiMsAmaya jIvana kA aura unake dvArA pradatta ahiMsA ke upadeza kA pUrA-pUrA paricaya mila jAtA hai / dIrgha tapasvI mahAvIra ne sthAna-sthAna para tathA samaya-samaya para apanI ahiMsaka vRtti kA apane Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahattva 75 jIvana meM aneka bAra paricaya diyA hai / 1. jaba jaMgala meM ve dhyAnastha khar3e the taba eka pracaNDa viSadhara (caNDakauzika) ne unheM Dasa liyA usa samaya ve na kevala dhyAna meM acala rahe parantu unhoMne maitrI bhAvanA kA usa viSadhara para prayoga kiyA jisase yaha sadA ke lie upazAMta ho gyaa| vaira se hone vAlI hiMsA ko rokane kA bharasaka prayatna to ve Ajanma karate hI rhe| isalie to unhoMne ahiMsA ko janazramaNoM tathA jaina zrAvikoM ke vratoM meM sarvaprathama sthAna diyA hai : "tathimaM paDhamaM ThANaM, mahAvIreNa desiyaM / ahiMsA niuNA diTThA, savvabhUesu sNjmo|| (da0 a0 6 gA06) evaM khu NANiNo sAraM, jaM na hiMsaI kaMcaNaM / ahiMsA saMyama ceva, etAvaMtaM vijANiyA // (sU0 1 0 1 a0 11 gA0 10) arthAt ahiMsA ko prabhu mahAvIra ne (sAdhu aura zrAvaka ke vratoM meM) sarvaprathama rakhA hai| ahiMsA ko unhoMne kalyANakArI hI dekhA hai| sarvajIvoM ke prati sayamapUrNa jIvanavyavahAra hI uttama ahiMsA hai| jJAniyoM ke vacanoM kA sAra yahI hai ki kisI bhI prANI kI hiMsA na kI jaaye| ahiMsA ke dvArA prANiyoM para samabhAva hI dharma samajhanA caahie| sArAMza yaha hai ki jaina tIrthakara ahiMsA kI surakSA ke lie Ajanma kaTibaddha rahe aura aneka kaThinAiyoM ke bIca bhI inhoMne apane AdarzoM dvArA vizva ko maitrI tathA karuNA kA pATha par3hAyA hai| unake aise hI AdarzoM se jaina saskRti utprANita hotI AyI hai aura aneka kaThinAiyoM ke bIca bhI usane apane AdarzoM ke hRdaya ko kisI na kisI taraha sabhAlane kA prayatna kiyA hai, jo bhArata ke dhArmika, sAmAjika aura rAjakIya itihAsa meM jIvita hai| isa uparyukta vivecana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra sarvajJasarvadarzI the| unake prAcAra aura vicAra yahAM taka pavitra the ki jaba ve ajIva padArthoM kA bhI istemAla (upayoga) karate the to isa bAta kI pUrI sAvadhAnI rakhate the- "mere dvArA kisI choTe se choTe prANI ko bhI kaSTa na phuce|" isa vizvavibhUti ne jagata ke prANiyoM ko jisa ahiMsA ke mahAn pavitra siddhAnta kA upadeza diyA thaa| arthAt jo kucha ve jagata ke prANiyoM ko AcaraNa karane ke lie upadeza dete the usako ve svayaM bhI pAlana karate the| unake roma-roma aura zabda-zabda se vizva ke pratyeka prANI ke prati vAtsalya bhAva pragaTa hotA thaa| unhoMne kevalajJAna prApta kara lene ke bAda sarvaprathama yahI upadeza diyA thA"mA haNa-mA haNa (mata mAro-mata mAro)" arthAt kisI bhI prANI kI hiMsA mata karo aura isI upadeza ke anusAra hI jo unake dharmamArga ko svIkAra karatA thA, use ve sarvaprathama jIva-hiMsA kA tyAga rUpa "prANAtipAta viramaNa vrata" dhAraNa karAte the| phira vaha cAhe zramaNa ho athavA zrAvaka isakA vivecana hama pahale kara pAe haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA ke viSaya meM bhArata ke mahAna dhArAzAstrI sara allAr3I kRSNA svAmI ayyara ne eka tArkika dalIla dI thii| unhoMne kahA thA ki maiM dhArA zAstra kA abhyAsI hone se dhArmika tattvajJAna meM vizeSa adhyayana kA lAbha nahIM uThA skaa| parantu Logically (tAkika Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma DhaMga se) kahanA par3atA hai ki mRga aura gAya prAdi prANI jo tRNa bhakSaNa se apanA jIvana vyatIta karate haiM ve yadi mAMsa bhakSaNa ke vimukha baneM to usameM vizeSatA hI kyA hai ? tattva to vahAM hai ki siMha kA baccA mAMsa kA virodha kare / yAni unake kahane kA abhiprAya yaha hai ki dhana-sonA, Rddhi-siddhi aura ezvarya ke jhule meM jhUlA huA aura khUnI saMskRti se bhare hue kSatriya kula ke vAtAvaraNa meM camakatI huI talavAra ke teja meM tallIna hotA huA bAlaka, kula paramparA kI kula devI samAna khUnI khaMjara ke viruddha mahAna Andolana karane ke lie sArI Rddhi-siddhi aura sampatti ko miTTI ke samAna mAna kara aura bhoga ko roga tulya samajha kara yoga kI bhUmikA meM khUnI vAtAvaraNa ko zAntimaya aura ahiMsaka banAne ke lie vanakhaNDa aura parvatoM kI kaMdarAtroM meM nispRhI bana kara jJAtRpUtra vardhamAna (mahAvIra) sArA jIvana vyatIta kare / mAtra dinoM taka hI nahIM kintu mahInoM evaM varSoM taka bhUpati dIrgha-tapasvI bana kara bhaTakatA phire / sAr3he bAraha varSa kI ghora saMyama yAtrA meM pragaliyoM para gine jAne vAle nAma mAtra ke dinoM meM pAraNe rUkhe-sUkhe Tukar3oM se kare aura sArA kAla ahiMsA ke Adarza siddhAnta ke pAlana karane aura karAne meM nimagna rahe / saMyama kI sarvotkRSTa sAdhanA karane meM tIvAtitIvra tapa kI jvAlAoM se apanI AtmA ko kaMcana samAna nirdoSa banAne meM tallIna rahe unakI isa ghora tapasyA-saMyama Adi amUlya jIvana-yAtrA ke parde meM bar3A bhArI rahasya thA ki jisameM mAtra mAnava-samAja hI kA nahIM, parantu prANI mAtra ke parama zreya kA lakSya thaa| mujhe to yaha tArkika anumAna bar3A hI sundara pratIta hotA hai| dayA ke paramparAgata saMskAroM vAle kala meM janma lene vAlA vyakti dayA kA pAlana kare aura usakI puSTi ke lie bAteM kare yaha to svAbhAvika hai tathA bhoga sAmagrI ke abhAva meM vairAgya ke vAtAvaraNa kA asara anekoM para honA saMbhava hai kintu rAjakula kI Rddhi aura aizvarya ke sAgara meM se bAhara kUda kara tyAga bhUmi para Ane vAle to koI alaukika vyakti hI najara Ate haiN| bhagavAn mahAvIra ne jo upasarga tathA pariSaha sahana kie unakA varNana karate hue hRdaya kA~pa uThatA hai| dhanya hai usa mahAprabhu mahAvIra ko jinake hRdaya meM mitroM ke zreya ke samAna zatra praoM ke zreya kA bhI sthAna thaa| jainAgamoM meM kahA hai ki ve mAtra kSamA meM hI vIra na the kintu dAnavIra dayAvIra, zIlavIra, tyAgavIra, tapovIra, dharmavIra, karmavIra aura jJAnavIra Adi sarva guNoM meM vIra ziromaNi hone se unakA vardhamAna nAma gauna hokara mahAvIra nAma vikhyAta huaa| bhagavAna ne kahA kisI deza rASTra aura jagata ko jIta kara vaza meM karane vAlA saccA vijetA nahIM, kintu jisane apanI prAtmA ko jItA (self conqueror) hai vahI saccA vijetA hai| unakA darzAyA huaA ahiMsAvAda, karmavAda, tattvavAda, syAdvAda, sRSTivAda, AtmavAda, paramANavAda, aura vijJAnavAda ityAdi pratyeka viSaya itanA vizAla aura gambhIra hai jinakA abhyAsa karane se unakI sarvajJatA spaSTa siddha hotI hai| unhoMne sarvasAdhAraNa janatA ko mAnava saMskRti vijJAna (Science of Human culture) ke vikAsa kI parAkASThA para pahuMcane ke lie mukti mahAtIrtha kA rAjamArga (Royal road) samyagdarzana samyagjJAna, aura samyakcAritra (Right faith, Right knowledge and Right conduct) rUpa apUrva sAdhana dvArA paddhatisara darzAyA / isalie ve tIrthaMkara khlaaye| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahattva oo ___ saMsAra meM tIrthaMkara pada sarvotkRSTa, sarvopari aura sarvapUjya hone ke kAraNa usa kAla meM bauddhadharmAdi bhinna-bhinna dharmoM ke saMsthApaka aura sacAlaka apane Apako tIrthakara kahalAne meM utsukatA pUrvaka pratispardhA kI daur3adhUma macA rahe the / arthAt usa samaya mata-pratispardhA (Religious rivalry) kI hor3A-hor3a maca rahI thii| jaise ki Aja sattA aura prasiddhi (Power and popularity) prApta karane ke lie hor3a maca rahI hai / parantu kahAvata hai ki "All that glitters is not gold" (pratyeka camakane vAlI vastu sonA nahIM hotii)| isa ukti ke anusAra zruti yukti aura anubhUti dvArA sUjJa aura vijJajana (People of Culture and common sense) ke lie yaha samajhanA koI kaThina bAta nahIM hai ki tIrthaMkara hone ke lie jisa yogyatA kA honA Avazyaka hai vaha bhagavAna mahAvIra ke sivAya unake samakAlIna anya kisI bhI dharma pravartaka meM nahIM thii| bhagavAn mahAvIra ke parama pavitra pravacana kA AdhAra manaH kalpanA aura anumAna kI bhUmikA para to thA hI nhiiN| unakA tattvajJAna vAstavikatA para avalambita hai| aisA kahanA koI atyukti na hogI ki unakA padArtha-vijJAna aura paramANuvAda Adhunika vijJAnake (Atomic and moleculer theories) aNuvAda kI mAnyatA se to kyA parantu DAkTara ensTIna, eDiMgaTana, spensara, DelTana aura nyuTana kI (theories) mAnyatAoM ko bhI mAta karatA hai| bhAratIya tathA pAzcAtya aneka vidvAnoM ne bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| jarmana vidvAna DA0 harmana jekobI kahate hai ki:aMta meM mujhe apanA nizcita vicAra prakaTa karane do, maiM kahUMgA ki jainadharma ke siddhAnta mUla siddhAnta haiM / vaha dharma svatantra aura anya dharmoM se sarvathA bhinna hai / prAcIna bhAratavarSa ke tattvajJAna kA aura dhArmikajIvana kA abhyAsa karane ke lie yaha bahuta uttama hai / ____ buddha ne kevala ahiMsA kA upadeza diyA thA parantu bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko mUla siddhAnta kA darjA dekara cAritra vrata meM sarvaprathama sammilita kiyaa| bauddha mata kI ahiMsA thothA upadeza banakara hI raha gayI / kyoMki tathAgata gautama buddha use apane AcAra aura vyavahAra meM utAra na sake / yadi unhoMne apane prAcAra aura vyavahAra meM utArA hotA to bauddha jagat kadApi mAMsAhArI na hotaa| isase spaSTa hai ki vaha ahiMsA dharma ke marma ko samajha hI na pAye / bhagavAn mahAvIra ne apane AcaraNa aura upadeza se jagata ke sAmane ahiMsA kA itanA sundara svarUpa rakhA ki Aja bhI jaina samAja pUrvavata kaTTara nirAmaSAhArI hai| unhoMne pharamAyA ki kisI ke asatitva ko na miTAyo jisa prakAra prANi hiMsA durgati kA kAraNa hai usI prakAra mAMsabhakSaNa bhI durgati kA kAraNa hai| Apa ne aise dharma ko dharma kahA jo saba prANiyoM kA rakSaka ho aura aise dharma ko nirvANa kA rAjamArga khaa| 1. pro 0 DI0 sI0 zarmA apanI pustaka 'hindUiz2ama meM likhate haiM :-- Buddhism only teaches the doctrine of the sanctity of animal life, but Jainism not only taught it, but also put it into practice. A Buddhist may not kill or do injury to any creature himself, but apparently he is allowed to purch Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ase meat from a butcher. A Jain on the other hand is bound to be a strict Vegetarian." arthAt-buddhadharma kevala pazu ke jIvana kI rakSA kA hI upadeza detA hai jainadharma ne kevala upadeza hI nahIM diyA parantu upadeza ke sAtha AcaraNa meM bhI utArA hai| eka bauddha kisI pazu kA svayaM vadha athavA hiMsA cAhe na kare parantu use niHsaMkoca kasAI kI dukAna se mAMsa kharIdane kI AjJA hai / dUsarI ora eka jaina nizcayarUpeNa dRr3ha zAkAhArI hai| mAMsa bhakSaNa se mAtra jaina hI alipta rahe haiM pro0 e0 cakravartI ema0 e0 tirukurala" pustaka pR0 30-31 meM likhate haiM ki : jina mAMsa bhakSaNa, madirApAna tathA vyabhicAra ko jainoM ne nindya mAna kara tyAga kiyA thA, unheM kApAlikoM ne zraddhA se mUla siddhAnta rUpa se svIkAra kiyA thaa| yAnI unhoMne mAMsAhAra, madirApAna tathA vyabhicAra sevana ko dharma rUpa svIkAra kiyA thaa| bauddhoM ne vedoM ko to prAmANika nahIM mAnA kintu mA~sa bhakSaNa kA tyAga nahIM kiyaa| bauddha gRhastha ahiMsA ke siddhAnta ko svIkAra karate hue bhI mAMsAhArI the aura haiM / ve ahiMsA ko isa rUpa se mAnate the ki pazutroM kI svayaM hatyA na krnaa| parantu unheM kasAI ke vahAM se aisA mAMsa kharIdane meM koI Apatti nahIM thI, jise unhoMne svayaM na mArA ho ; bauddha granthoM se hama aisA jAna sakate haiN| jaba tathAgata gautama buddha svayaM vidyamAna the taba bhI yaha prathA pracalita thii| jaba bauddha bhikSa isa prakAra (be roka-Toka) mA~sAhAra karate the taba vauddha gRhasthoM ko bhI mAMsabhakSaNa kA koI pratibandha nahIM thA / yadi bauddhoM se jainoM kI koI maulika vizeSatA khojane jAveM to hameM yaha niHsaMdeha kahanA par3egA ki jaina kaTTara zAkAhArI haiN| hama vaidika dharmAnuyAyI mana, bodhAyana tathA unake bAda ke vaidika siddhAnta nirmAtAoM ke dharmazAstroM meM se nIce likhe vicAra pAte haiM : madhuparka meM bodhAyana ne 25 yA 26 aise pazuoM kI sUcI dI hai, jo ki (mAMsAhAra ke lie) vadha karane yogya haiN| vaidika dharmazAstroM meM eka aura vizeSa bAta yaha bhI pAyI jAtI hai ki unhoMne khetI-bAr3I ko eka nikRSTa kArya mAnakara use cauthe varNa yAnI zUdroM ke karane ke yogya batalAyA hai| dvijoM ne khetI-bAr3I ke dhandhe ko svIkAra karanA apanI hInatA mAnA hai| mAtra itanA hI nahIM parantu UMce varNoM ke dharma pracArakoM ne to hala chUne taka kA vicAra mAtra karanA bhI nitAnta anucita mAnA hai| sArAMza yaha hai ki vaidika dharmAnUyAyI mAMsabhakSaNa ko uttama mAnate the tathA khetI-bAr3I ko nikRSTa / jainoM ne mAMsa bhakSaNa ko ekadama tyAjya mAnA aura khetI bAr3I ko jaina zramaNopAsakoM (zrAvakoM) ke lie tyAjya nahIM maanaa| upAsakadazAMga jainAgama meM bhagavAn mahAvIra ke jina dasa zrAvakoM kA caritracitraNa kiyA gayA hai, unakA mukhya vyavasAya prAyaH khetI-bAr3I hI thaa| nirgrantha zramaNa (jaina sAdhu-sAdhvI) kA prAcAra jainAgamoM meM tyAgamaya jIvana aGgIkAra karanevAle vyakti kI yogyatA kA vistRta varNana kiyA hai / prAyu kA koI pratibandha na hone para bhI jise zubha tattva-dRSTi prApta ho cukI hai, jisane AtmA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahattva 76 anAtmA ke svarUpa ko samajha liyA hai jo bhoga ko roga aura indriyoM ke viSayoM ko viSa samajha cakA hai tathA jisake mAnasa-sara meM vairAgya kI umiyAM laharAne lagI haiM vahI tyAgI nigraMtha banane ke yogya hai / pUrNa virakta hokara zarIra sambandhI mamatva kA bhI tyAga karake jo Atma-ArAdhanA meM saMlagna rahanA cAhatA hai vaha munidharma arthAt jaina dIkSA grahaNa karatA hai / use ghara-bAra, dhana-daulata, strI-parivAra, mAtA-pitA, kheta-jamIna Adi padArthoM kA sarvathA tyAga karanA par3atA hai| saccA zramaNa vahI hai jo apane Antarika vikAroM para vijaya prApta kara sakatA hai, vaha apanI pIr3A ko varadAna mAnakara taTastha bhAva se sahana kara jAtA hai,magara para-pIr3A usake lie asahya hotI hai / jaina sAdhu vaha naukA hai jo svayaM tairatI hai tathA dUsaroM ko bhI tAratI hai| bhagavAn mahAvIra kahate haiM - sAdhuno ! zramaNa nigraMthoM ke lie lAghava kama se kama sAdhanoM se nirvAha karanA, nirIhatA -- niSkAma vRtti, amurchA- anAsakti, agRddhi, apratibaddhatA, zAnti, namratA, saralatA nirlobhatA hI prazasta hai| jaina bhikSa ke lie pAMca mahAvrata anivArya haiM / unheM rAtri bhojana kA bhI sarvathA tyAga hotA hai / ina mahAvratoM kA bhalIbhAMti pAlana kie binA koI sAdhu nahIM kahalA sakatA / mahAvrata isa prakAra haiM :--- "pANivaha-musAvAyA-adatta-mehuNa-pariggahA viro| rAibhoyaNa virao, jIvo bhavai aNAsavo / " 1. ahiMsA mahAvata--jIvana paryanta trasa (halana-calana kI sAmarthya vAle) aura sthAvara (eka sthAna para sthira rahane vAle) sabhI jIvoM kI mana, vacana kAyA se hiMsA na karanA, dUsaroM se na karAnA, aura hiMsA karane vAle ko anumodana na denA ---ahiMsA mahAvrata hai| sAdhu prANimAtra para karuNA kI dRSTi rakhatA hai| ataeva vaha nirjIva hue acitta jala kA hI sevana karatA hai / agni kAya ke jIvoM kI hiMsA se bacane ke lie agni kA upayoga nahIM karatA paMkhA Adi hilAkara vAyu kI udIranA nahIM krtaa| pRthvI kAya ke jIvoM kI rakSA ke lie jamIna khodane Adi kI kriyAe~ nahIM krtaa| vaha acitta-jIvarahita AhAra ko hI grahaNa karatA hai| mAMsAhAra sarvadA sajIva hone se usakA sarvathA tyAgI hotA hai| mahAvratadhArI jaina sAdhu sthAvara aura calate phirate trasa jIvoM kI hiMsA kA pUrNa tyAgI hotA hai / jaina muni rAtri bhojana kA bhI tyAgI hotA hai, kyoMki rAtri bhojana meM prAsakti aura rAga kI tIvratA hotI hai tathA jIva jantu Adi ke gira jAne se hiMsA evaM mAMsAhAra ke doSa kA laganA bhI saMbhava hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra pharamAte hai ki : sUrya ke udaya se pahale tathA sUrya ke asta ho jAne ke bAda nigraMtha muniko sabhI prakAra ke bhojana pAna Adi kI mana se bhI icchA nahIM karanI cAhie / kyoMki saMsAra meM bahuta se trasa jIva (calane phirane, ur3ate vAle) aura sthAvara (eka sthAna para rahane vAle) prANI bar3e hI sUkSma hote haiN| __ jamIna para kahIM pAnI par3A hotA hai, kahIM bIja bikhare hote haiM aura kahIM para sUkSma kIr3e makaur3e Adi jIva hote haiM / dina meM unheM dekhabhAla kara bacAyA jA sakatA hai, parantu rAtri ko unheM bacAkara bhojana karanA saMbhava nahIM hai / rAtri ko bhojana Adi meM trasa jIvoM kA par3a jAnA prAyaH Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma saMbhava hone se hiMsA evaM mAMsAhAra ke doSa se prAyaH bacA nahIM jA sktaa| isa prakAra saba doSoM ko dekhakara hI jJAtaputra bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki "nigraMtha muni rAtri ko kisI bhI prakAra se bhojana na kre|" annAdi cAroM hI prakAra ke prAhAra (1. azana-vaha khurAka jisase bhUkha miTe, 2. pAna-vaha AhAra jisase pyAsa Adi miTe, 3. khAdya-yaha AhAra jisase thor3I tRpti ho, jaise kalAdi, 4. svAdya---- ilAyacI supArI Adi) kA rAtri meM sevana nahIM karanA caahie| itanA hI nahIM dUsare dina ke lie bhI rAtri meM khAdya sAmagrI kA saMgraha karanA niSiddha hai / ataH ahiMsA mahAvratadhArI zramaNa rAtribhojana kA sarvathA tyAgI hotA hai| 2. satya mahAvrata-mana se satya socanA, vANI se satya bolanA, aura kAya se satya kA AcaraNa karanA tathA sUkSma asatya kA bhI prayoga na karanA, satya mahAvrata hai| jaina sAdhu mana vacana tathA kAyA se kadApi asatya kA sevana nahIM krtaa| use mauna rahanA priyakara pratIta hotA hai, phira bhI prayojana hone para parimita, hitakara, madhura aura nirdoSa bhASA kA hI prayoga karatA hai / vaha binA soce vicAre nahIM voltaa| hiMsA ko uttejana dene vAlA vacana mukha se nahIM nikAlatA / ha~sI, majAka Adi bAtoM se, jinake kAraNa asatya bhASaNa kI saMbhAvanA rahatI hai, usase dUra rahatA hai| 2. acaurya mahAvrata-muni saMsAra kI koI bhI vastu, usake svAmI kI AjJA ke binA grahaNa nahIM karatA, cAhe vaha ziSyAdi ho, cAhe nirjIva ghAsAdi ho / dAMta sApha karane ke lie tinakA jaisI tuccha vastu bhI mAlika kI AjJA binA nahIM letaa| 4. brahmacarya mahAvrata----jaina muni kAma vRtti aura vAsanA kA niyamana karake pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai / isa durdhara mahAvrata kA pAlana karane ke lie aneka niyamoM kA kaThoratA se use pAlana karanA par3atA hai / una meM se kucha isa prakAra haiM--- (ka) jisa makAna meM strI, pazu, napuMsaka kA nivAsa ho usameM na rhnaa| (kha) strI athavA puruSa ke hAva-bhAva vilAsa Adi kA varNana na karanA / (ga) strI-puruSa kA eka Asana para na baitthnaa| (gha) strI athavA puruSa ke aMgopA~goM ko rAga dRSTi se na dekhnaa| (Ga) strI puruSoM ke kAmukatA pUrNa zabda na sunanA aura na bolnaa| (ca) apane gRhasthAvasthA ke pUrvakAlIna bhogamaya jIvana ko bhulA denA aura aisA anubhava karanA ki zuddha sAdhaka ke rUpa meM merA nayA janma huA hai| (cha) sarasa, pauSTika, vikArajanaka, rAjasa aura tAmasa AhAra na krnaa| (ja) maryAdA se adhika prAhAra nahIM karanA / adhika se adhika battIsa choTe kaura(kavala) bhojana krnaa| (jha) snAna, maMjana, zRMgAra Adi karake AkarSaka rUpa na bnaanaa| 1. brahmacarya pAlana ke ina nau niyamoM meM sAdhu ke lie jahAM strI ke lie ullekha kiyA hai| vahAM sAdhvI ke lie puruSa kA tyAga samajheM / brahmacarya pAlana ke lie ina nau niyamoM kA nau bAr3oM ke nAma se jaina zAstroM meM varNana hai| 2. sAdhvI 28 kaura se adhika bhojana na kreN| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahattva 5. aparigraha mahAvrata--sAdhu parigraha mAtra kA tyAgI hotA hai, phira bhale hI vaha ghara ho kheta ho, dhana-dhAnya ho, yA dvipada catuSpada ho, athavA anya bhI koI padArtha ho| vaha sadA ke lie mana vacana-kAyA se samasta parigraha ko chor3a detA hai| pUrNa asaga, anAsakta, aparigrahI aura saba prakAra ke mamatva se rahita hokara vicaraNa karatA hai / sAdhudharma kA pAlana karane ke lie use jina upakaraNoM kI anivArya AvazyakatA hotI hai unake prati bhI use mamatva nahIM hotaa| yadyapi mUrchA ko parigraha kahA gayA hai, tathApi bAhya padArthoM ke tyAga se anAsakti kA vikAsa hotA hai, ataeva bAhya padArthoM kA tyAga bhI Avazyaka mAnA gayA hai| __ jaina sAdhu kisI prANI athavA vAhana kI savArI nahIM krtaa| vaha sadA naMge pAMva naMge sira sarvatra pAda vihAra dvArA ghUma phirakara saba jIvoM ko Atma-sAdhaka banAne ke prayatna meM saMlagna rahatA hai / sardI-garmI bhUkha-pyAsa, varSA-dhUpa kI bhI paravAha na karake vaha satata dhyAna, tapa tathA prANiyoM ke upakAra ke lie paryaTaka banA rahatA hai / saba prakAra ke pariSahoM aura upasargoM ko saharSa sahana karate hue bhI apane jIvanalakSya kA tyAga nahIM krtaa| kisI sUkSma-se-sUkSma prANI kI bhI hiMsA usase na ho jAya isake lie vaha sadA sAvadhAna rahatA hai aura isa doSa se bacane ke lie vaha apane pAsa sadA rajoharaNa rakhatA hai tathA sacita kaccA, pakkA athavA doSa vAlA aisA vanaspati kA AhAra bhI kabhI grahaNa nahIM krtaa| vastu ke nikamme bhAga ko DAlane se kisI ekendriya jIva kI bhI hiMsA na ho jAya isakI pUrI sAvadhAnI rakhakara sthAna ko dekhabhAla kara tathA pUja-pramArjana karake DAlatA hai| jaina sAdhu-sAdhvI alaga-alaga sthAnoM meM rahate haiN| inakA na koI maTha-makAna Adi hotA hai aura na hI eka sthAna para adhika samaya nivAsa karate haiM / varSAkAla ke zrAvaNa se kAtika-cAra mAsa kisI grAma yA nagara meM eka sthAna para nivAsa karate haiM tathA varSA ke bAda pATha mahIne vicaraNa karake sva-para kalyANa karate haiN| isa prakAra nigraMtha zramaNa-jaina sAdhu ekendrIya se lekara paMcendriya jIva kI hiMsA se bacane ke lie sadA jAgarUka rahatA hai| jaina tIrthaMkaroM ne puruSa tathA strI donoM ko pAMca mahAvratadhArI aura nirvANa-mokSa kA adhikArI batalAyA hai| ataH sAdhu ke samAna hI sAdhvI kA AcAra bhI samajha lenA caahie| jaina zrAvaka-zrAvikA (gRhastha) kA dharma arhatoM ne jaba dharmazAsana kI sthApanA kI to svAbhika hI thA ki use sthAI aura vyApaka rUpa dene ke lie saMgha kI sthApanA karate / kyoMki saMgha ke binA dharma siddhAMta cirasthAI nahIM raha pAte / jaina saMgha cAra zreNiyoM meM vibhakta hai, isalie ise caturvidha saMgha kahate haiM-1. sAdhu, 2. sAdhvI, 3.zrAvaka, 4. shraavikaa| isa meM sAdhu (muni) sAdhvI (pAryikA) kA prAcAra eka jaisA hai aura zrAvaka zrAvikA kA prAcAra eka-sA hai| sAdhu-sAdhvI kA prAcAra hama likha Aye haiM / aba zrAvaka-zrAvikA ke prAcAra kA varNana karate haiN| kahA bhI hai ki -- do ceva jiNavarehi jAi-jarA-maraNa-vippamukkehi / logammi pahA bhaNiyA susamaNa susAvago vA vi / / 1. eka UnAdi narama vastu kA gucchA, jisase sthAna sApha karane para jIvAdi kI hiMsA kA bacAva hotA hai| 2. digambara bhAI manuSya strI ko na to pAMca mahAvratadhAriNI sAdhvI mAnate haiM aura na hI usama sarvakarma kSaya karane kI kSamatA svIkAra karate haiN| usake nirvANa ke ve ekadama niSedhaka haiM / jo ki tIrthakaro ke siddhAMta ke ekadama viparIta hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma arthAt ---janma, jarA, maraNa se mukta jinezvara prabhu ne isa loka meM do hI mArga batalAye haiM-eka hai uttama zramaNa-zramaNiyoM kA aura dUsarA hai uttama zrAvaka-zrAvikAoM kA / gRhasthoM meM puruSa ko zrAvaka kahate haiM tathA strI ko zrAvikA kahate haiN| zrAvaka-zrAvikA kA bhI Arhat zAsana meM mahatvapUrNa sthAna hai| zrAvaka kA prAcAra munidharma ke liye nIva ke samAna hai isIke Upara muni ke prAcAra kA bhavya prAsAda nirmita huA hai| zrAvaka pada kA adhikArI zrAvaka-zrAvikA hone ke lie bhI kucha Avazyaka zarte haiN| pratyeka gRhastha bhAva zrAvaka nahIM kahalA sakatA kintu viziSTa vratoM ko aMgIkAra karane vAlA gRhastha puruSa yA strI hI zrAvakazrAvikA kahalAne kA adhikArI hai / jo vyakti prabajita hokara aNagAra dharma (sAdhudharma) svIkAra nahIM kara sakatA, vaha jinezvara deva dvArA prarUpita zrAvaka dharma ke bAraha vratoM ko aMgIkAra kara AgAra (gRhastha) dharma kA pAlana karatA hai| zrAvaka dharma kI pUrvabhUmikA jaina paramparA ke anusAra zrAvaka-zrAvikA banane kI yogyatA prApta karane ke liye nimnalikhita sAta durvyasanoM kA tyAga karanA Avazyaka hai| yathA 1-juA khelanA, 2-mAMsAhAra, 3-madirA pAna, 4-vaizyAgamana, 5-- zikAra, 6corI, 7--para-strI-gamana (strI ke liye para-puruSa gmn)| ye sAtoM durvyasana jIvana ko adhaHpatana kI ora le jAte haiN| inameM se kisI bhI vyasana meM phaMsA huaA abhAgA mAnava prAyaH sabhI vyasanoM kA zikAra bana jAtA hai / ina sAtoM kA tyAga karane vAlA hI zrAvaka-zrAvikA banane kA pAtra hai| zrAvaka-zrAvikA banane ke liye uparyukta sAta vyasanoM ke tyAga ke atirikta gRhastha meM anya guNa bhI hone caahiye| jaina paribhASA meM unheM mArgAnusArI guNa kahate haiM / ina guNoM meM se kucha ye haiM ___ nItipUrvaka dhana upArjana karanA, ziSTAcAra kA prazaMsaka honA, guNavAna puruSoM kA mAdara tathA saMgati karanA, madhurabhASI, lajjAzIla, zIlavAna honA, ucita AcaraNa- mAtA, pitA, svAmI, upakArI, bhAI-bahanoM, apane se bar3oM, vidyAguru, dharmaguru, pati-patnI, santAna, riztedAroM kA bhakta evaM sevaka honaa| dharmaviruddha, kulaviruddha, deza viruddha kArya na karanA, AmadanI se adhika kharca na karanA, pratidina dharmopadeza sunanA, dharma graMthoM kA svAdhyAya karanA, deva (tIrthakara) guru (pA~ca mahAvratadhArI sAdhu-sAdhvI) kI bhakti karanA, niyamita samaya para parimita-sAtvika bhojana karanA, atithi dIna-hIna janoM kA evaM sAdhu-saMtoM kA yathocita satkAra karanA, guNoM kA pakSapAtI honA, apane Azrita janoM kA pAlana-poSaNa karanA, AgA-pIchA socakara kAma karanA, paropakAra parAyaNa honA, kAma krodhAdika prAntirika zatruoM ko damana karane ke liye udyata rahanA, iMdriyoM para kAbU rakhanA, ityAdi / ina guNoM se yukta gRhastha, zrAvaka dharma kA adhikArI hai / tathA pratyeka tattva ke svarUpa ko samyak prakAra se jAnane kI abhiruci se tattvoM ke Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadharma kA mahatva vAstavika svarUpa ko jAnate hue sat-zraddhA-vAlA (samyaktvavAna) gRhastha hI zrAvaka dharma kA adhikArI hai| zrAvaka kise kahate haiM saMpatta-dasaNAI paidiyahaM jaijaNA sunneiiy| sAmAyAri paramaM jo khalu taM sAvagaM biti / / arthAt-jo samyagdarzana prApta kara pratidina sAdhujanoM kI parama sAmAcArI (prAcAra viSayaka upadeza ) kA zravaNa karatA hai, use zrAvaka kahate haiN| zrAvaka-zrAvikA kA dharma jainAgama kA vidhAna hai- "cArittaM dhammo" arthAt caritra hI dharma hai / caritra kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki-- "asuhAmro viNivitti suhe pavittI ya jANa cAritaM // " arthAt-azubha kA tyAga karanA tathA zubha kA prAcaraNa karanA cAritra kahalAtA hai| vastutaH samyak cAritra yA sadAcAra hI mAnava kI mAnadatA hai| sadAcArahIna jIvana gandhahIna puSpa ke samAna hai| zrAvaka-zrAvikA ke cAritra (dharma) meM bAraha vratoM kA samAveza hai| zrAvaka-zrAvikA ke 12 vratoM ke nAma pAMca aNuvrata-1-sthUla prANAtipAta viramaNa (ahiMsA) aNuvrata, 2-satyANuvrata, 3-acauryANuvrata, 4-brahmacaryANuvrata, 5-parigraha parimANANuvrata / tIna guNavata-6-digparimANavrata, 7-bhogopabhoga parimANa vrata, 8-anarthadaMDa viramaNa vrata / cAra zikSAvrata-6-sAmAyika vrata, 10-dezAvakAzika vrata, 11-pauSadhopavAsa vrata, 12-atithi -saMvibhAga vrata / (1) ahiMsA aNuvrata pahalA vrata-'sthUla prANAtipAta viramaNa vrata hai / arthAt jIvoM kI hiMsA se virata honaa| saMsAra meM do prakAra ke jIva haiM-sthAvara aura trasa / jo jIva apanI icchAnusAra sthAna badalane meM asamartha haiM ve sthAvara kahalAte haiN| pRthvI kAya, apkAya (pAnI), agni kAya, vAyukAya tathA vanaspatikAya ye pAMca prakAra ke sthAvara jIva haiM / ina prANiyoM ke mAtra sparzanendriya hotI haiM / ataeva inheM ekendriya jIva bhI kahate haiM / / jo jIva eka sthAna se dUsare sthAna para apanI icchA ke anusAra Ate jAte haiM, jo calate, phirate aura bolate haiM ve trasa haiM / ina trasa jIvoM meM koI do indriyoM vAle, koI tIna indriyoM bAle, koI cAra indriyoM vAle, koI pA~ca indriyoM vAle hote haiM / saMsAra meM samasta jIva sthAvara aura trasa vibhAgoM meM samAveza pA jAte haiM / ___ sAdhu-sAdhvI donoM prakAra ke jIvoM kI hiMsA kA pUrNarUpa se tyAga karate haiM / parantu gRhastha aisA nahIM kara sakate / ataeva unake liye sthUla hiMsA ke tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai| nirAparAdha trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka kI jAne vAlI hiMsA ko hI gRhastha tyAgatA hai / jana zAstroM meM hiMsA cAra prakAra kI batalAI gaI hai Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1-prAraMbhI hiMsA, 2-udyogI hiMsA, 3-virodhI hiMsA aura saMkalpI hiMsA / ' 1-AraMbhI hiMsA-jIvana nirvAha ke lie, Avazyaka bhojana pAna ke lie, aura parivAra ke pAlana-poSaNa ke lie anivArya rUpa se hone vAlI hiMsA-prAraMbhI hiMsA hai| 2-udyogI hiMsA-gRhastha apanI prAjIvikA calAne ke lie kRSi, gopAlana, vyApAra Adi, kala-kArakhAne lagAtA hai aura una udyogoM meM hiMsA kI bhAvanA na hone para bhI hiMsA hotI hai / vaha udyogI hiMsA hai| 3-virodhI hiMsA-apane prANoM kI rakSA ke lie, kuTumba parivAra kI rakSA ke lie athavA AkramaNakArI zatruoM se dezAdi kI rakSA ke lie kI jAne vAlI hiMsA-virodhI hiMsA hai| 4-saMkalpI hiMsA -kisI nirAparAdhI prANI ko jAna bUjhakara mArane kI bhAvanA se hiMsA karanA-saMkalpI hiMsA hai| uparyukta cAra prakAra kI hiMsA se gRhastha pahale vrata se saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai| aura zeSa tIna prakAra kI hiMsA meM se yathAzakti tyAga karake-- ahiMsA kA pAlana karatA hai| ahiMsA vrata kA zuddha rUpa se pAlana karane ke lie ina pAMca doSoM se bacanA cAhie...2 1-kisI jIva ko mAranA, pITanA, trAsa denaa| 2-kisI kA aMga-bhaMga karanA, kisI ko apaMga banAnA, virUpa karanA / 3-kisI ko bandhana meM DAlanA, yathA tote-mainA Adi pakSiyoM ko piMjare meM banda rkhnaa| kutte Adi ko rassI se bAMdha rakhanA / aisA karane se una prANiyoM kI svAdhInatA naSTa ho jAtI hai aura unheM vyathA pahuMcatI hai| 4-ghor3e, baila, khaccara, UMTa, bhaise, gadhe Adi jAnavaroM para unake sAmarthya se adhika bojha lAdanA / naukaroM se adhika kAma lenA / 5- apane Azrita prANiyoM ko samaya para bhojana pAnI na denaa| gRhastha kI ahiMsA ke lie kahA hai ki----- "jIvA suhumA thUlA, saMkappAraMbho bhave duvihA / sAvarAha niravarAhA, sAvikkhA ceva nirvikkhaa"| arthAt - jagata meM jIva do prakAra ke haiM; sthAvara aura trasa / sthAvara do prakAra ke hai sUkSma aura bAdara / inameM se sUkSma jIvoM kI hiMsA hotI nahIM, kyoMki atisUkSma jIvoM ke zarIra ko bAhya zastra kA ghAva nahIM lagatA / parantu yahA~ to bAdara sthUla pRthvIkAya, jala kAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya sthAvara jIvoM se prayojana hai / gRhastha se isakI ahiMsA palatI nhiiN| kyoMki sacita pAhAra Adi tathA anya kAma kAja karate hue inakI avazya hiMsA hotI hai| isalie sthAvara kI hiMsA kA tyAga gRhastha ke liye asaMbhava hai| aba trasa jIva rhaa| isakI hiMsA ke bhI do bheda haiM-saMkalpa se tathA prArambha se / isameM prAraMbha hiMsA kA zrAvaka ko tyAga asaMbhava hai kyoM ki gRhastha ko makAna, dukAna Adi ke nirmANa Adi kAryoM meM hiMsA hotI hai| aba saMkalpa kI hiMsA 1. praznavyAkaraNasUtra-Azrava dvAra 2. upAsakadazAMga sUtra a0 1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahatva 8.5. rahI / isameM bhI do bheda haiM sAparAdha-niraparAdha / isameM jo niraparAdha jIva haiM unakI hiMsA nahIM karanA aura sAparAdha jIva ko hanane kI jayaNA karanA / kyoMki sAparAdha jIva ko ahiMsA zrAvaka se nahIM palatI / kAraNa yaha hai ki ghara meM cora corI karane yAve, athavA strI se koI balAtkAra kare athavA apaharaNa karane Ave to use mAranA par3e / siMha zrAdi hiMsaka prANI ghAta karane prAve to use mAranA par3e / zatru zrAkramaNa karane zrAve to apanI, muhalle kI nagara kI, deza kI surakSA ke liye zatru ko mAranA par3e / aisI avasthA meM saMkalpa ( irAde ) se bhI hisA kA tyAga nahIM ho sakatA / zrataH niraparAdha hiMsA ke bhI do bheda haiM- sApekSa nirapekSa / gRhastha sApekSa hiMsA kA bhI tyAga nahIM kara pAtA / kAraNa yaha hai ki zrAvaka jaba svayaM ghor3A gAr3I, ratha baila, TAMgA Adi kI savArI karatA hai to use cAbuka Adi bhI mAranI par3atI hai / yahA~ ghor3e, baila Adi ne usakA kucha aparAdha nahIM kiyA hotA, to bhI use calAne ke liye aisA karanA par3atA hai / isa liye zrAvaka se jo jIva dRSTi gocara ve una nirapekSa-niraparAdha saMkalpapUrvaka trasa jIva kI hiMsA kA tyAga karanA saMbhava haiM / ataH zrAvaka ko aisI ahiMsA kA pAlana avazya karanA cAhiye / ise saralatA se samajhane ke liye yahA~ nIce kA cArTa dete haiM / jIva sAdhu ke ahiMsA vrata kA solahavIM bhAga hI zrAvaka pAlana kara sakatA hai / jaise ki sthAvara aura trasa meM se sthAvara kI hiMsA kA tyAga na hone se solaha meM se ATha bhAga raha gaye | AraMbhI hiMsA kA tyAga na hone se cAra bhAga raha gaye / sAparAdhI hiMsA kA tyAga na hone se do bhAga raha gaye / sApekSa hiMsA kA tyAga na hone se eka bhAga rahA / * sApekSa nirapekSa ataH sAdhu-sAdhvI ko sthAvara trasa, sAparAdhaniraparAdha, saMkalpa - AraMbha, sApekSa-nirapekSa saba prakAra kI trividha-trividha hiMsA kA tyAga hotA hai| zrAvaka to sAdhu se 1 / 16 ahiMsA kA hI pAlana kara pAtA hai / kahane kA sArAMza yaha hai ki niSprayojana niraparAdha saMkalpa se trasa jIvoM kI hiMsA na karU~, isa pratijJA kA zrAvaka-zrAvikA avazya pAlana kareM / nidhvaMsapanA na rakhe / mana meM sadA aisI bhAvanA rakhe ki mere se koI jIva na mara jAe / ahiMsA anya vratoM kI apekSA pradhAna hone se isakA prathama sthAna hai / kheta kI rakSA ke lie jaise bAr3a hotI hai vaise hI anya saba vrata ahiMsA kI rakSA ke liye haiM / isI se ahiMsA kI pradhAnatA mAnI gayI hai / * sthAvara * prAraMbha * sAparAdha trasa saMkalpa niraparAdha hama likhA haiM ki azubha kA tyAga aura zubha kA AcaraNa - vrata ke ye do pahalU haiM / ina donoM ke hone se hI vaha pUrNa banatA hai / zubha ( satkArya ) meM pravRtta hone kA artha hai ki usake virodhI prasatkAryoM se pahale nivRtta honA / yaha apane zrApa prApta hotA hai / isa taraha asatkAryo se nivRtta hone kA matalaba yaha hai ki usa ke virodhI satkAryoM kI mana-vacana-kAyA se pravRtti karanA / yaha bhI svataH prApta hai / ahiMsA ko bhalI-bhAMti samajhane tathA use jIvana meM utArane * isa nizAna bAlI hiMsA kA tyAga zrAvaka-zrAvikA se saMbhava nahIM hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ke liye virodhI doSoM kA svarUpa yathArtha rUpa se samajhanA bhI jarUrI hai| ahiMsA satkArya hai aura isakA virodhI hiMsA asatkArya hai / hiMsA kA svarUpa isa prakAra hai-- pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / (tattvArthasUtra adhyAya 7 sUtra 8) arthAt--pramattayoga se hone vAlA prANavadha-yaha hiMsA hai / yahA~ hiMsA kI vyAkhyA do aMzoM meM kI gaI hai / pahalA aMza hai---pramattayoga arthAt rAga-dveSapUrvaka kiMvA asAvadhAna pravRtti / tathA dUsarA aMza hai-prANavadha / pahalA aMza kAraNa rUpa hai tathA dUsarA kArya rUpa hai| isase phalitArtha yaha huA ki jo prANavadha pramattayoga se ho vaha hiMsA hai| pramAdayoga ke binA prANavadha hiMsA kI koTI meM nahIM pAtA / ataH zAstrakAra ne jisako hiMsA kahA hai usase nivRtta honA hI ahiMsA hai| yaha zrAvaka zrAvikA kA pahalA sthUla prANAtipAta viramaNa vrata hai| (2) satyANuvrata dUsarA hai sthUla mRSAvAda viramaNa vrata- arthAt sthUla jhUTha kA tyAga / asat ciMtana, asat bhASaNa aura asat AcaraNa ye sabhI jhUTha (asatya) doSa meM A jAte haiM / arthAt asatya zabda ke saMkSepa meM do artha karane se yahA~ kAma cala jAtA hai -- 1-jo vastu astitva rakhatI ho usakA bilkula niSedha krnaa| athavA niSedha na bhI kareM lekina jisa rUpa meM vastu ho use usa rUpa meM na kaha kara anyathA kathana karanA- vaha asatya 2-gahita-asat-arthAt jo satya hone para bhI dUsare ko pIr3A pahuMcAve, aise durbhAvayukta kathana kahanA vaha bhI asatya hai| satya kA pAlana karane ke liye pAMca doSoM se bacanA cAhiye 1-mithyA upadeza-~ghara, dukAna, kheta Adi jamIna ke sambandha meM, pazu-pakSiyoM ke saMbaMdha meM, vara-kanyA ke sambandha meM asatya bolanA / zrI vItarAga kevalI bhagavantoM ke siddhAntoM ko unake kathana ke viparIta kahanA / dUsaroM ko duHkhI karane ke liye unmArga kA pratipAdana karanA / anAcArakadacAra ke sAdhanoM tathA pracAra kA upadeza krnaa| satya jAnane para bhI asatya kahanA yA kahalAnA / asatya upadeza denA / ityAdi / 2-nyAsApahAra-kisI vyakti kI amAnata rakhI huI vastu ko use vApisa dene se inakAra karanA athavA samaya para na denA, svayaM upayoga kara lenA, gAyaba kara denA, badala denaa| vyAja para rakhI huI vastu kI rakama pA lene para bhI use dene se inakAra karanA ityAdi / 3-rahasyAbhyAkhyAna-rahasya kA kathana bhAI, bahana, mAtA, pitA, patnI-pati, svajana, sambandhI prAdi kI gupta bAta ko pragaTa karanA / aisA karane se kabhI-kabhI to use bhArI AghAta pahuMcatA hai aura usa vyakti ko prAtmahatyA karane kA prasaMga bhI pA jAtA hai / 4-jhUThI sAkSI-jhUThA lekha pAgama viruddha kahanA athavA likhanA, kisI ke nAma jhUThA patra likhanA, jhUThe bahI-khAte banA lenA, jhUThI mohara chApa banA lenA, kama jyAdA likha lenA, aMkoM ko tor3a-maror3a-khuracakara badala denA tathA jhUThI sAkSI denaa| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahatva 5- sahasAbhyAkhyAna - kisI ko asat doSa kalaMka denA uparyukta pA~coM prakAra ke doSoM kA samAveza mithyA bhASaNa athavA garhita asatya meM ho jAtA hai | ataH isa vrata meM uparyukta pA~coM doSoM se zrAvaka-zrAvikA ko bacanA cAhie / yaha zrAvaka-zrAvikA kA dUsarA sthUlamRSAvAda vimaraNa vrata hai / 67 (3) acauryANuvrata tIsarA vrata hai-- sthUla zradattAdAna viramaNa vrata - arthAt sthUla corI kA tyAga | yahA~ para adattAdAna zabda kA prayoga huA hai / a + datta + pradAna ina tIna zabdoM ke mela se yaha zabda banA hai / a-arthAt nahIM; datta-prarthAt diyA huA; AdAna-prarthAt lenA / yAnI vastu ke mAlika dvArA na diyA huA lenA corI hai / hara lene kI buddhi se dUsare kI vastu ko lene ko corI kahate haiM / gRhastha ko sthUla corI avazya chor3anI cAhiye / kisI ko lUTanA, seMdha lagAnA, tAlA tor3anA, jeba kATanA, kama denA, adhika lenA, mArga meM kisI anya kI par3I vastu ko pAsa rakha lene kI niyata se uThA lenA, corI kA mAla lenA, cora kI madada karanA, corI karane kA tarIkA batAnA, corI karane kI anumati denA, bar3hiyA vastu dikhalAkara ghaTiyA vastu denA, vastu meM milAvaTa karanA, nakalI vastu ko asalI karake denA, apane rAjA athavA rASTra ke pratidvaMdvI rASTra meM rAjya kI sImA kA ulaMghana karake praveza karanA ityAdi corI hai | zrAvaka-zrAvikA ko isakA tyAga karanA cAhiye / "corazcorApako maMtrI bhevajJaH kANaka - krayI / annadaH sthAnadazcaiva, caura: saptavidhaH smRtaH / / " zrarthAt -- cora, corI karAne vAlA, corI kI vyavasthA karane vAlA, cora ke bheda ko jAna kara chipAne vAlA athavA usakA sahayoga karane vAlA, corI kI vastu kharIdane athavA becane vAlA, cora ko anna athavA dravya Adi dene vAlA, sthAna nizcaya karane vAlA - ye sAta prakAra ke cora kahe gaye haiM / ataH aisA koI bhI kArya nahIM karanA cAhiye jisase cora kahalAve / ghara kI corI -ghara kI saba vastunoM ke mAlika mAtA-pitA hote haiM / unako pUche binA athavA unakI icchA ke binA lenA bhI corI hai / udhAra lekara mukara jAnA athavA vApisa na lauTAnA bhI corI hai / bandhu, riztedAra, sambandhI ke ghara meM Ane-jAne kA aura khAne-pIne kA vyava - hAra ho yadi usakA dila duHkhe to binA pUche koI vastu lenA corI hai | zrAvaka-zrAvikA isakA bhI tyAga kare | yaha zrAvaka-zrAvikA kA tIsarA sthUla pradattAdAna viramaNa vrata hai / (4) brahmacaryANuvrata - maithuna ke tyAga ko brahmacaryaM kahate haiM / aura maithuna pravRtti brahma hai / maithuna kA artha hai mithuna kI pravRtti | 'mithuna' zabda ru. mAnya rUpa se 'strI-puruSa kA jor3A' isa artha meM prasiddha hai / phira bhI isakA artha jarA vistRta karane kI z2arUrata hai / jor3A arthAt strI-puruSa kA, puruSa puruSa kA, yA strI strI kA athavA napuMsaka puruSa kA ho sakatA hai / aura vaha bhI sajAtIya manuSyAdi eka jAti kA athavA vijAtIya manuSya, devatA, pazu Adi bhinna-bhinna jAti kA samajhanA cAhie / aise jor3e kI kAma rAga ke Aveza se utpanna mAnasika, vAcika, kiMvA kAyikA koI bhI pravRtti yaha maithuna arthAt brahma kahalAtA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jahAM para jor3A na ho, kevala strI yA puruSa koI eka vyakti kAmarAga ke Aveza meM Akara jar3a vastu ke AlaMbana se athavA apane hastAdi avayavoM dvArA mithyA prAcAra kA sevana kare aisI ceSTA ko bhI maithuna kahate haiM / kyoMki maithuna kA asalI bhAvArtha to kAmarAga janita koI bhI ceSTA hI hai / yaha artha kisI eka vyakti kI aisI kuceSTAnoM meM bhI lAgU ho sakatA hai| ataH isa meM bhI maithuna doSa hI hai| zrAvaka ke brahmacaryANuvrata kA nAma-svadArA saMtoSa-parastrIgamana viramaNa vrata hai| arthAt vivAhita strI-puruSa, Apasa meM saMtuSTa raheM apane vivAhita pati-patnI ke atirikta parastrI, parapuruSa, vaizyA, vidhavA, rakhaila, kuvArA-kuvArI, deva-devAMganA, tiyaM ca-tiryaMcI--prAdi anya bhI saba prakAra ke strI-puruSa; parastrI parapuruSa haiM / zrAvaka-zrAvikA una saba kA tyAga kare / svayaM dUsarA vivAha karanA, dUsaroM kA vivAha karAnA ise para-vivAha karanA kahate haiM / aisA karane se bhI isa vrata meM doSa lagatA hai| tathA svadArA saMtoSa kA Azaya yaha bhI hai ki apanI strI se bhI maryAdita rahe / yAni dina meM, paryoM meM, rajasvalA, rugna garbhAvasthA meM pati-patnI mathuna kA tyAga kareM anya avasthA aura dinoM meM bIca-bIca meM prathavA jaba taka baccA mAM kA dUdha pItA ho taba taka pUrNa brahmacarya kA pAlana kreN| anaMgakrIr3A-yAnI kAmAMga ke binA hI anya kisI prakAra se hastamaithuna, gudAmaithuna, pazu maithuna, aprAkRtika maithuna athavA liMga yA yoni ke sivAya anya aMgoM athavA vastuoM dvArA kAma krIr3A karanA / isakA bhI sarvathA tyAga karanA / gRhastha kA yaha cauthA brahmacaryANuvrata hai / (5) sthUla parigraha parimANavata pAMcavAM vrata hai-vAsanA- icchAtroM ko sImita karanA, saMgraha vRtti ko aMkuza meM lAnA / isa vrata kA nAma "parigraha parimANa vrata" hai / mUrchA-aAsakti ko parigraha kahA hai / vastu choTI bar3I, jar3a-cetana, bAhya-prAMtarika cAhe jo bhI ho usa meM bandha jAnA yA to usakI lagana meM hI viveka kho baiThanA-yahI parigraha hai / gRhastha ko apanI z2arUrata se adhika vastuoM kA saMgraha karanA tathA unheM prApta karane, rakSaNa karane ke liye aneka prakAra ke kleza karanA athavA apane svArtha kI pUrti ke liye dUsare prANiyoM ko kaSTa dekara dhanAdi kA saMcaya karanA- isa prakAra ke pApa parigraha se bacanA cAhie isa pApa se bacane ke liye apanI z2arUrata ke mAfika hI vastue~ rakhane kA niyama kre| yaha vrata nau prakAra kA hai| 1-dhana parimANa---yaha cAra prakAra kA hai / (1) jo ginA jAe-rupayA prAdi / (2) jo tolA jAya-gur3a Adi; (3) sonA-cAMdI-javAharAta jo parikSA karake liyA jAve, (4) jo nApakara kharIdA becA jAe---kapar3A, dUdhAdi; ina saba kA parimANa krnaa| 2--dhAnya parimANa-cAvala, gehU~ prAdi saba prakAra kA anAja, masAle, auSadhI, sAgasabjiyA~ Adi kA parimANa karanA / 3-kSetra parimANa-kheta, bagIcA, bhUmi Adi kA parimANa karanA / 4-vAstu parimANa - makAna, dukAna, mArkITa, havelI Adi kA parimANa krnaa| 5-rupya parimANa-- sikke binA kI cAMdI usake tola kA parimANa krnaa| 6-svarNa parimANa-sikke binA kA sonA isake tola kA parimANa karanA / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kA mahatva 7-kupya parimANa-sone-cAMdI ke sivAe bAkI dhAtuoM ke baratanoM kA parimANa karanA / 8 --dvipada parimANa---naukara-cAkara, dAsa-dAsI, vetana pAne vAlA gumAstA prAdi rakhane kA parimANa krnaa| 6- catuSpada parimANa-gAya, bhaiMsa Adi caupAye pazu, moTara-gAr3I savArI Adi kA parimANa krnaa| parigraha se moha kama karane ke liye, lobha kI vRttiyoM ko kAbU meM lAne ke lie, asaMtoSa aura icchAoM ko aMkuza meM lAne ke liye yaha pA~cavA~ aNuvrata hai| kahA bhI hai ki aparimita parigraha ananta tRSaNA kA kAraNa hai, vaha bahuta doSa yukta hai tathA naraka gati kA mArga hai| ataH parigraha parimANa vratI gRhastha ko kSetra, makAna, sonA, cA~dI, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, tathA bhaNDAra (saMgraha) Adi parigraha ke aMgIkRta parimANa kA atikrama nahIM karanA cAhie / ___ use saMtoSa rakhanA cAhie, aisA vicAra nahIM karanA cAhie ki Age Avazyaka hone para punaH bar3hA lUMgA / yaha gRhastha kA pAMcavAM sthUla parigraha parimANa vrata hai| tIna guNavrata - sAdhu ke vrata saMpUrNa rUpa se hone se una meM tAratamya nahIM hai / isalie unheM mahAvrata kahA gayA hai / parantu zrAvaka ke vrata alpAMza hone se una vratoM kI vividhatA ke kAraNa unakI pratijJA bhI aneka rUpa se alaga-alaga kI jAtI haiM / ye pAMca aNuvrata mUlabhUta arthAt tyAga ke prathama pAyA rUpa hone se mUlaguNa yA mUlavata kahalAte haiM / ina mUla vratoM kI rakSA, puSTi, vRddhi kiMvA zuddhi ke lie gRhastha dUsare bhI kitane vrata svIkAratA hai / jo uttara guNa yA uttara vrata ke nAma se prasiddha haiN| aise uttara vrata sAta haiM-tIna guNavrata tathA cAra zikSAbata / zrAvaka ke tIna guNavatoM kA svarUpa isa prakAra hai-prathama jo pA~ca aNuvrata batalAye haiM una vratoM ko jo vrata-guNa, puSTi, vRddhi kareM ve guNavrata kahalAte haiM / guNa kA artha hai-puSTi-vRddhi / ye tIna vrata haiM-(6) digparimANa vrata, (7) bhogopabhoga parimANa vrata, (8) anarthadaMDa viramaNa vrata / (6) dig parimANa vrata - dasoM dizAoM kA parimANa karanA / ___ vyApArAdi kSetra ko parimita karane ke abhiprAya se cAroM dizAe~, cAroM vidizAeM, Upara, nIce dasoM dizAoM meM gamanAgamana yA samparka Adi kI sImA bAMdhanA / arthAt nirdhArita sImAnoM kA ullaMghana karake sAvadya kAryoM ke na karane kI pratijJA gRhastha kA chaThA vrata-dig parimANa nAmaka prathama guNavrata hai| isa vrata kA uddezya lobha vRttiyoM para aMkuza karanA, dharma kI vRddhi evaM puSTi karanA, hiMsAdi pApoM ko rokanA hai| (7) bhogopabhoga parimANavata bhogopabhoga parimANa vrata do prakAra kA hai- 1-bhojanAdi rUpa aura 2-karma yA vyApAra rUpa / 1---kandamUla, anantakAyika vanaspati, 22 abhakSya, pA~ca udumbara phala kA tyAga yA parimANa tathA madya-mAMsAdi kA sarvathA tyAga karanA-bhojanAdi viSayaka bhogopabhoga parimANa vrata hai| 2-hiMsAparaka AjIvikA Adi kA tyAga-vyApAra viSayaka bhogopabhoga parimANa vrata hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1-eka bAra bhogane yogya AhAra Adi bhoga kahalAte haiM / jinheM punaH punaH bhogA jA sake aise vastra, pAtra, makAna, patnI-pati Adi upabhoga kahalAte haiM / yAnI-vrata ke pahale vibhAga meM vidhAna hai ki bhakSya (mAnava ke khAne-pIne yogya) bhojana padArthoM tathA upabhoga kI vastuoM kI maryAdA athavA tyAga karanA aura abhakSya (mAnava ke na khAne-pIne yogya---mAMsa-madirA mAdi) padArthoM kA sarvathA tyAga karanA / rAtri bhojana kA tyAga karanA aadi| 2-dUsare vibhAga meM vyApAra sambandhI maryAdA kara lene se pApa pUrNa vyavasAya kA tyAga ho jAtA hai / yaha sAtavAM vrata-dUsarA guNavrata hai| (8) anarthadaMDa viramaNa vrata-prayojana vihIna kArya karanA yA kisI ko satAnA anarthadaMDa kahalAtA hai| isa vrata meM aise kAryoM kA tyAga hotA hai| anarthadaMDa karane vAle viveka zUnya manuSyoM kI manovRtti cAra prakAra ke vyartha pApoM ko upArjana karatI hai| 1-apadhyAna ----apana tathA dUsaroM kA burA vicAranA / 2-pramAdAcaraNa-jAti kula prAdi kA mada tathA viSaya-kaSAya karanA, madya Adi nazIle padArthoM kA sevana karanA, ati nidrA, vikathA, nindA Adi karanA / 3-hisra pradAna-hiMsA ke sAdhana-talavAra, bandUka, topa, bama prAdi kA nirmANa karake, athavA kharIda kara yA apane pAsa se dUsaroM ko denA, saMhAraka zastroM kA AviSkAra krnaa| . 4-pApopadeza-pApajanaka kAryoM kA upadeza denaa| isa vrata ko aMgIkAra karane vAle zrAvaka-zrAvikA uparyukta saba kAryoM kA tyAga karate haiN| kAma-vAsanA-vardhaka vArtAlApa, hAsyapUrNa aziSTa-prazalIla vacana kA prayoga nahIM karate / kAmottejaka zArIrika kuceSTAe~ nahIM karate, asabhya phUhar3a vacanoM kA prayoga nahIM karate, hiMsA janaka zastroM kA saMyojana, nirmANa, vikrayAdi kI maryAdA kA atireka nahIM karate aura bhAga bhI nahIM lete, bhogopabhoga ke yogya padArthoM meM adhika prAsakta nahIM hote / yaha gRhastha kA pAThavAM--- tIsarA guNavrata hai| cAra zikSAvrata-(6) sAmAyika, (10) dezAvakAzika, (11) pauSadhopavAsa tathA (12) atithi sNvibhaag| zikSAvratoM se aNuvratoM va guNavatoM meM vizuddhatA, nirmalatA AtI hai| prAcArya haribhadra sUri ne kahA hai ki - sAdhu dharmAbhyAsa: zikSA - arthAt jisase zreSTha dharma (niyamoM) kA yogya abhyAsa ho vaha zikSA kahalAtI hai / ataH ina sAmAyika Adi cAra zikSAvratoM se aNuvratoM, guNavratoM kA yogya abhyAsa hotA hai / jisase vratoM meM puSTi, vRddhi aura zuddhi kA vikAsa hotA rahatA hai| pratidina abhyAsa karane yogya niyama zikSAvrata kahalAte haiM / (6)-sAmAyika vrata-samatA ko prApta krnaa| yaha zrAvaka-zrAvikA kA pahalA zikSA vrata hai / zrAvaka-zrAvikA ke lie pratidina kama se kama do ghar3I (48 minaTa) taka mana, vANI aura zarIra se hone vAle pApakArI vyApAroM ko tyAga karake samabhAva meM rahanA sAmAyika hai| rAga-dveSa bar3hAne vAlI pravRttiyoM kA tyAga kara moha mAyA ke saMkalpa--vikalpoM ko haTAnA sAmAyika kA mukhya uddezya hai| sAmAyika vrata kA svarUpa-1-saba jIvoM para samatA (samabhAva), pAMca indriyoM para niyaMtraNa, hRdaya meM zubha bhAvanA rakhanA / Ata-raudra duAnoM kA tyAga, dharmadhyAna, zukladhyAna kA cintana Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 jainadharma kA mahatva sAmAyika vrata hai / 2 - jIvita-mRtyu, lAbha- pralAbha, saMyoga-viyoga, mitra - zatru, sukha-duHkha Adi meM samatA rakhanA sAmAyika vrata haiM / 3 - rAga-dveSa rahita pravRtti ko samatA kahate haiM / rAga-dveSa kA tyAga hone se samarasI bhAva meM apane svarUpa meM lIna honA sAmAyika hai / sAmAyika kI zuddhatA ( saphalatA ) - 1 - jo sAdhaka sabhI jIvoM para samabhAva rakhatA hai usI kI sAmAyika zuddha hotI hai jisakI AtmA saMyama meM, tapa meM, niyama meM saMlagna ho jAtI hai, usI kI sAmAyika zuddha hotI hai / 3 - cAhe tinakA ho cAhe sonA ho, cAhe zatru ho cAhe mitra ho, sarvatra apane mana ko rAga-dveSa kI prAsakti se rahita aura zAMta rakhanA tathA pApa rahita ucita dhArmika pravRtti karanA sAmAyika hai / kyoMki samabhAva ho to sAmAyika hai / aisA kevalI bhagavAna ne kahA hai| sAmAyika kA mahatva -- sAmAyika mokSa prApti kA mUkhya aMga hai / jaba taka hRdaya meM samabhAva kA udaya nahIM hogA taba taka kadApi mokSa prApta nahIM ho sakatA / ataH sAmAyika meM samabhAva- samatA mukhya hai / samatA kyA hai ? Atma sthiratA - zrAtma bhAva meM rahanA hI caritra hai / zrAtma bhAva meM sthira hone vAle caritra se hI mokSa milatA hai / mAtra itanA hI nahIM Atma sthiratA rUpa caritra to siddhoM meM bhI hotA hai isase spaSTa hai ki sAmAyika kA kitanA mahatva hai / ataH pratidina sAmAyika pravazya karaNIya hai / yaha gRhastha kA navAM vrata - pahalA sAmAyika zikSAvrata hai / 10 -- dezAvakAzika vrata - yaha dUsarA zikSA vrata hai | chaThe vrata meM jo dasoM dizAoM kA parimANa kiyA hai vaha AjIvana hai / usameM kSetra bahuta adhika rakhA hai / itane kSetra meM roja Ane-jAne kA kAma to par3atA nahIM / isalie chaThe vrata meM rakhe hue kSetra meM yathAzakya eka dina ke lie athavA adhika samaya ke lie saMkSepa karanA hotA hai / isI prakAra dUsare vratoM meM bhI rakhI huI chUTa kA kucha samaya ke lie saMkSepa karanA isa vrata kA uddezya hai / yaha gRhastha kA dasavAM vrata hai | poSadhopavAsa vrata - yaha tIsarA zikSA vrata hai / Atma jAgRti kI vizeSa vRddhi ke lie cAra prahara (bAraha ghaMTe) yA ATha prahara (dina-rAta ) taka dharma dhyAna meM dRr3ha rahane kA niyama lekara sAmAyika meM rahanA caahie| Atma bhAva ko vizeSa rUpa se bar3hAne ke lie utane samaya AhAra tyAga rUpa upavAsa karanA caahie| brahmacarya pAlanA, ghara Adi ke vyApAra kA tyAga karanA, zarIra ke mamatva ko haTAnA, usakI zobhA zruSA kA tyAga karanA, ise pauSadhopavAsa vrata kahate haiM / isameM zrAvaka-zrAvikA sAdhu vRtti kA pAlana karate haiM / yaha gRhastha kA gyArahavAM vrata hai / 12 -- pratithi saMvibhAga zikSAvrata - yaha cauthA zikSAvrata hai / dene tathA zrAvaka-zrAvikAoM kA zrApatti tathA kaSToM se sahayoga dene kA zrAvaka-zrAvikA ko niyama lenA hotA hai / vAle jJAnI mAnavoM kA poSaNa ho jisase una kI sevA bhakti bhI apanI AtmA ke kalyANa sAdhanA meM sakSma bane raheM / yaha gRhastha kA bArahavAM vrata hai / nyAyojita lakSmI meM sAdhu jovana vyatIta karane vAle sAdhu-saMtoM ko unake yogya AhAra uddhAra karane ke liye tana, mana, dhana se isa vrata kA uddezya tyAgamArga meM calane dvArA apanA bhI uddhAra ho aura ve Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jainadharma ke pratyeka AcAra-vicAra kI kasauTI ahiMsA hI hai| jainadharma kI isI vizeSatA ke kAraNa vizva kA anya koI bhI dharma isakI samAnatA nahIM kara sktaa| Aja bhI jainoM ke ahiMsA, saMyama, tapa kA pAlana tathA madirA-mAMsAdi kA tyAga sAre saMsAra meM prasiddha haiM / isIliye yaha dharma "dayA-dharma" ke nAma se Aja bhI jagadvikhyAta hai| isakI alaukika ahiMsA ko dekhakara Aja ke vicakSaNa vidvAn maMtra-mugdha ho jAte haiN| DA0 rAdhA vinoda pAla Ex judge, International Tribunal for trying the Japanese War Criminals, ne apane abhiprAya meM kahA hai ki :-- If any body has any right to receive and welcome the delegates to any Pacifists' Conference, it is the Jain Community. The principle of Ahimsa, which alone can secure World Peace, has indeed been the special contribution to the cause of human development by the Jain Tirthankaras, and who else would have the right to talk of World Peace than the followers of the great Sages Lord Parshvanatha and Lord Mahavira ? -(Dr. Radha Vinod Paul) arthAta --vizvazAnti saMsthApaka sabhA ke pratinidhiyoM kA hArdika svAgata karane kA adhikAra kevala jainoM ko hI hai, kyoMki ahiMsA hI vizvazAnti kA sAmrAjya paidA kara sakatI hai aura aisI anokhI ahiMsA kI bheMTa jagat ko jainadharma ke prasthApaka tIrthaMkaroM ne hI kI hai| isaliye vizvazAMti kI AvAja prabhu zrI pArzvanAtha aura prabhu zrI mahAvIra ke anuyAyiyoM ke atirikta dUsarA kauna kara sakatA hai ? ___ sArAMza yaha hai ki jainadharma kA pAlana karane vAle vyakti kA jIvana kitanA Adarza hotA hai isa kA paricaya pA lene ke pazcAt pAThaka svayaM vicAra kara sakate haiM ki yadi ina siddhAntoM ko mAnava samAja AcaraNa meM lAve to vizva meM zAzvata zAnti kAyama ho sakatI hai| isalie jaina dharma vizva kA prAcInatama dharma hone ke sAtha sarva-jana-hitAya bhI hai| jisakI anya koI bhI siddhAnta-dharma barAbarI nahIM kara sakatA / yaha dharma sadA sarvadA janakalyANakArI rahA hai, aura rhegaa| isameM saMdeha nahIM hai| hamArA to dRr3ha vizvAsa hai ki yadi vizva Aja bhI ina siddhAntoM ko AcaraNa karane ke lie kaTibaddha ho jAve to Aja kA mAnava vizvavyApaka saMhArakAraka vAtAvaraNa se nijAta pA sakatA hai| hamAre isa mata kI puSTi isa adhyAya meM diye gathe lokamata saMgraha se zata pratizata pUrNataH ho jAtI hai / sujJeSu kiM bahunaH / EGIONSILS MOMO MOMVOMOVOVOM MOHIT MOVIE MOVOMOMOYOY MMXXXY M Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya do paMjAba meM jainadharma bharata aura bhArata yaha bAta sahaja siddha hai ki bhArata meM tIna bharata prasiddha hue haiM / eka RSabha ke putra bharata, dUsare duSyanta ke putra bharata, tIsare rAma ke bhAI bharata / rAma ke bhAI bharata kabhI rAjya gaddI para nahIM baiThe, isalie isa deza kA nAmakaraNa unake nAma se sambandhita nahIM ho sakatA / katipaya vidvAnoM kA mata hai ki duSyanta ke putra bharata ke nAma se isa deza kA nAma bhArata pdd'aa| isa kA kAraNa yaha hai ki sAyaNa Rgveda saMhitA ke bhASya meM yahI bhUla kI gaI hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki kavi kAlIdAsa ke zakuntalam nATaka kI vizvavyApI khyAti ne dauSyanti bharata ko janamAnasa meM pratiSThita kara diyaa| usI bharata ko loga isa deza ke bhArata nAma kA mUlyA~kana mAna baiThe / parantu prAcIna sAhitya isa bAta kI sAkSI nahIM detaa| usake anusAra to RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata hI bhArata nAma ke AdhAra haiN| isa bAta kI puSTi veda, purANa Adi brAhmaNIya sAhitya tathA jainoM kA sAhitya bhI karate haiM / jarA-mutyu-bhayaM nAsti dharmAdharmI yugAdikam / nA dharma mAdhyamaM tulyA himAdezAttu nAbhitaH // RSabho marudevyAM ca RSabhAd bharato'bhavat / RSabho'dAt zrIputra zAlyagrAme harigataH // bharatAd bhAratavarSa bharatAta sumatistvabhUta / / (agnipurANe 10 / 10-11) (1) arthAt ---usa himavata pradeza (bhAravarSa ko pahale himavata pradeza kahate the) meM jarA (bar3hApA) aura mRtyu kA bhaya nahIM thA / dharma aura ardhama bhI nahIM the| unameM mAdhyama samabhAva thaa| vahAM nAbhi rAjA se marudevI ne RSabha ko janma diyaa| RSabha se bharata hue| RSabha ne bharata ko rAjya pradAna kara sanyAsa le liyaa| bharata se isa deza kA nAma bhAratavarSa humA / bharata kA putra sumati thaa| isI Azaya ke ullekha- (2) mArakaNDeya purANa 50 / 36-42; (3) brahmANDa purANa pUrva khaNDa 2 / 14; (4) vAyupurANa 30 / 50-53; (5) bRhada nAradapurANa pUrva khaNDa 46 / 5-6; (6) liMgapurANa 46 / 16-23; (7) skandhapurANa 37157; (8) marAThI sArtha ekanAthI bhAgavata 24144-45; (6) zivapurANa 37 / 57 Adi meM pAye jAte haiM / digambara jaina natha-pramoda bharataH pramanirbhara bandhutA tadA / tamahAvad bharataM bhAvi samasta bharatAdhipam // tannAmnA bhArataM varSamiti hAsojjanAsvadam / himAdre rAsamudrAcca kSetraM cakrAbhUtAmidam // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma arthAt- - samasta bharatakSa etra ke usa bhAvi adhipati ko Ananda kI atizayatA se pragAr3ha sneha karane vAle bandhu samUha ne 'bharata' aisA kaha kara saMbodhana kiyaa| usa bharata ke nAma se himAlaya se samudra paryanta yaha cakravartiyoM kA kSetra bhAratavarSa nAma se pratiSThita huA / ( mahApurANa bhagavajjinasenAcArya kRta 15/158- 159) isI Azaya ke ullekha digambara mahApurANa 17 / 76 ; tathA purUdeva campU 6 / 32 Adi granthoM meM bhI haiM / 4 zvetAMbara jaina graMtha - vasudeva hiNDI prathama khaNDa pRSTha 186 meM likhA hai ki "iha surAsurendra vaMdiya calanAravido usabhI nAma paDhamo rAyA / jagappiyAmaho Asi / tassa putta sayaM / duve pahANA bharaho bAhubali ya / usabha sirI putta-sayassa pura-sayaM ca dAUNa pavvaiNo / tatttha bharaho bharahavAsacUr3AmaNi, tasseva nAmeNa iha bhArahavAsaM ti pavvuccati / " arthAt - yahA~ jagatpitA RSabhadeva prathama rAjA hue| sura aura asura donoM ke hI indra unake caraNa kamaloM kI vaMdanA karate the / unake sau putra the, unameM do pradhAna the / bharata aura bAhubalI / RSabha deva ne sau putroM ko rAjya bAMTa diyA aura svayaM pravrajita ho gaye / bharata ko bhAratavarSa kA rAja diyA ( bhAratavarSa kA cUr3AmaNi- ziromukuTa bharata huaa)| usI nAma se isa deza ko bhAratavarSa kahate haiM / isI prakAra jaMbudIpa paNNati nAmaka jainAgama yAdi meM bhI varNana milate haiM / ataH yaha bAta sarvathA satya hai ki himAlaya ke dakSiNa se lekara samudra taka ke kSetra kA nAma bhAratavarSa cakravartI bharata ke nAma se hI prasiddha huA / jo jainoM ke prathama tIrthaMkara prarhat RSabhadeva ke jyeSTha putra the / aba bAta raha jAtI hai ki rAjA to bahuta hue, pratApazAlI aura yazasvI bhI hue kintu una ke nAma para itane bar3e deza kA nAmakaraNa kyoM na huA ? yaha deza jo pahale grAryAvarta yA hemavata kahalAtA thA aura kinhIM brAhmaNa purANoM ke mata se RSabhadeva ke pitA nAbhi kulakara ke nAma se janAbha bhI kahalAtA thA vaha bharata ke uparAMta bhAratavarSa ho gayA, aura Aja taka hai / isa se pramANita hai ki bharata bhAratIya samrAToM kI mauktika mAlA meM indramaNi the / isakA ekamAtra kAraNa thA ki yadi unameM zArIrika bala thA to AdhyAtmika zakti bhI thI / bharata donoM ke samanvaya sthala para manistabha kI bhAMti khar3e the / una kA mana-vacana-kAyA eka the| unhoM ne vAtsalyatA se prajA kA pAlana kiyA aura unheM samunnati ke zikhara para pahuMcA diyA / unhoMne isa se bhI bar3A kAma yaha kiyA ki sAMsArika vyavahAra-vyApAra karate hue bhI una saba meM anAsakta rahe / yahI kAraNa thA ki unheM zIzamahala meM aMgulI se aMgUThI girane para anitya bhAvanA meM tallIna ho jAne ke kAraNa gRhastha veSa meM hI kevalajJAna ho gayA / ve rAjya bhogate hue aura saba prakAra ke sAMsArika sukha upalabdha rahane para bhI Asakta nahIM the / pazcAt indra ne Akara unheM muniveza diyA / isa bAta kI puSTi brAhmaNIya purANa tathA jainavAGmaya se hotI hai / jisake ekAda udAharaNa yahAM diye jAte haiM / bhAgavata purANa meM eka sthAna para likhA hai ki ArSabhasya rAjarSermanasApi mahAtmanaH / nAnuvartvArhati nRpo makSikeva garuDamanaH // yo dustyajAn dArasutAn suhRdarAjyaM hRdispRzaH / jaho yudeva malavaduttamazloka lAlasaH // ( bhAgavata 5 / 14 / 42-43 ) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratavarSa meM jainadharma 65 arthAta he rAjan ! rAjarSi bharata ke viSaya meM paMDita jana kahate haiM ki jaise garur3a kI barAbarI koI makkhI nahIM kara sakatI, usI taraha mahAtmA bharata ke mArga kA anusaraNa koI nahIM kara sktaa| arthAt unhoMne jisa taraha zAsana kiyA vaisA anya koI nahIM kara sktaa| una uttama zloka bharata ne dustyaja striyAM, putra, mitra, aura rAjya kI lAlasAnoM ko malavat tyAga diyA thaa| zrI vAgdevyai kupyati vAgdevI dveSTi satataM sakSamya / bharatamanugamya sAmpratamanayorAtyAntika prema // (jainAcArya hemacandra kRta ni0 za0 112 / 660) arthAt--bharata ke cAritra ne logoM ke hRdayoM meM alaukika bhAvanAoM ko janma diyA thaa| logoM ke mana meM yaha dhAraNA jama gaI thI ki bharata ke caritra ko sunane yA sunAne mAtra se kAmanAyeM svataH pUrNa ho jAtI haiN| ve bharata ko' sAdhAraNa jana nahIM mAnate the, apitu atimAnava tadanurUpa ve the bhii| AditIrthakRto jyeSThaputro rAjaSu SoDasaH / jayAyA~zacakrI muhUrtena muktoyaM kaistulA brajeta // ___ (di0 guNabhadrAcAryakRta uttarapurANa 47146 pR0446) arthAt-yaha bharata bhagavAna AdinAtha kA jyeSTha putrathA, solahavAM manu thA, prathama cakravartI thA aura eka muhUrta meM hI mukta ho gayA thaa| isalie yaha kisake sAtha sAdRzya ko prApta ho sakatA thA ? kisI ke sAtha nahIM, yaha to sarvathA anupama thaa| bharata vizva ke sarvaprathama cakravartI the| unhoMne SaTkhaNDa pRthvI ko jItA thA aura samudra paryanta pRthvI ke ekarATa samrATa bane / prajA kI cintA unakI apanI cintA thii| unhoMne apane pitAmaha aura pitA ke samAna hI vAtsalyabhAvoM se saba kucha kiyaa| ve mahAn the- vIryavAna, dharmajJa, satyavaktA dRr3havratI, zAstra aura zastra vidyAnoM ke pAragAmI, nigraha aura anugraha ke samartha tathA sarva prANiyoM ke hitaiSI the| ve vaibhava sampanna hote hue bhI vairAgI the| unakA mana saMsAra se virakta thaa| anta meM zIzamahala meM gRhastha rAjA ke veSa meM hI mUrchA se virakta hote hI unheM kevalajJAna ho gyaa| unhoMne eka sAtha rAga aura virAga, bhoga aura yoga, saMsAra aura mokSa kA jaisA prAdarza upasthita kiyA, phira isa dharA para koI na kara sakA / ve advitIya the| yahI kAraNa hai ki unhIM ke nAma se isa deza kA nAma AryakhaMDa-himavat pradeza ke sthAna para bhAratavarSa huaa| bhAratavarSa meM jainadharma bhAratavarSa meM jainadharma kA prAdurbhAva huA, phalA aura phuulaa| isake pravartaka caubIsa tIrthaMkara bhArata meM hI janme aura yahIM nirvANa paaye| isalie sAre bhArata meM AdinAtha (RSabha) ke samaya se lekara Aja taka isa kA pracAra aura prasAra rahA / isa deza meM sarvatra jaina maMdira, jainatIrtha tathA jaina smAraka vidyamAna hai / Aja bhI hajAroM kI saMkhyA meM jaina zramaNa-zramaNiyAM tathA lAkhoM kI saMkhyA meM jaina parivAra vidyamAna haiN| isakA vivaraNa denA isa graMtha kI sImA se bAhara hai kyoMki pezAvara se lekara dillI kI paMjAba, hariyANA kI sImA taka tathA siMdha pradeza taka hI jainadharma ke itihAsa para prakAza DAlane kA ipta grantha kA uddezya hai| 1. digambara bhI mAnate haiM ki bha rata ko zIzamahala meM hI ma hUta mAna meM kevala jJAna ho gayA thaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jainadharma ke pracAra kA mukhyAdhAra jainadharma ke pracAra kA mukhyAdhAra zramaNa-zramaNiyoM para AdhArita rahA huA hai / jaina sAdhusAdhviyAM sadA paidala calakara vicarate haiM / ve kisI bhI prakAra kI savArI nahIM krte| dravya, dhana-daulata ke vyavahAra se dUra rahate haiM / bhikSAvRtti se jo kucha bhI rUkhA-sUkhA bhojana mila jAtA hai usI se nirvAha kara lete haiN| indriyoM kA nigraha karate haiM, saMsArI pralobhanoM se dUra rahate haiN| zramaNiyAM (sAdhviyAM) puruSoM ke saMsarga se tathA zramaNa (sAdhu) striyoM ke saMsarga se dUra rahate haiN| rAtri bhojana tathA abhakSya padArthoM ke bhakSaNa ke sarvathA tyAgI hote haiM / pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiN| apane nivAsa ke lie koI maTha athavA Azrama nahIM bnaate| sadA gAMvoM aura nagaroM meM ghUma-phira kara janajana ko satpatha-gAmI banAte haiN| jisa nagara athavA gAMva meM kucha dina sthiratA karanI hotI hai vahAM kisI gRhastha se nivAsa sthAna mAMga kara Thaharate haiM / prAcIna samaya meM mArga meM bhayAnaka jaMgala par3ate the jo hiMsaka jantuoM se paripUrNa the| rAste meM bar3e-bar3e nadI nAloM ko lAMghakara jAnA par3atA thaa| cora DAkuroM ke upadrava aura rAjyopadrava bhI kama nahIM the / yasti (Thaharane kI jagaha) kI duSprApti tathA dubhikSajanita upadravoM kI bhI kamI nahIM thii| vikaTa aura bhayaMkara jaMgaloM, bihar3a-vanoM, pahAr3oM, registAnoM, raNoM Adi ko lAMgate hue dUra-dUra ke dezoM taka sva-para kalyANa ke lie naMge sira, naMge pAMva jAr3oM kI kar3akatI sardI meM tathA bhISaNa garmI se garma tave ke samAna tapatI dharatI para ghUma-phira kara prAMdhI aura tUphAnoM ko baradAzta karate hue aura aneka prakAra ke pariSahoM, upasargoM ko sahana karate hue sadA musApharI karate A rahe haiM / evaM janatA janArdana ke kalyANa ke lie saddharma kA pracAra prasAra karate A rahe haiN| vartamAna kAla meM prAcIna itihAsa kI durlabhatA kA kAraNa vartamAna kAla meM jainadharma ke bhUtakAlIna evaM prAcIna itihAsa ke na milane kA prazna saba janatA dvArA ho rahA hai| isakA uttara likhane se pahale hameM yaha kaha denA cAhie ki 1-eka to bhUtakAla meM bhArata meM janasaMhAraka bhISaNa duSkAla par3ate rahe aura vaha bhI eka do varSa nahIM kintu koIkoI akAla to 12-12 varSoM taka cAlU hI rahe ki jina kI bhISaNa yaMtraNAoM se anekoM nagara aura grAma zmazAna tulya bana gae the| jaba ki usa samaya jana-jIvana asta-vyasta o rahA thA, janatA janArdana apane jIvana ko TikAe rakhane kI samasyAoM meM ulajhA huA thA, aise kaTo-kaTI ke samaya meM navIna sAhitya kA nirmANa karanA to eka ora rahA parantu purAne kI rakSA bhI asaMbhava ho rahI thii| isalie zAstra bhaMDAra jahAM rakhe the, unakA bahuta bhAga vahIM rakhA rakhAyA naSTa ho gyaa| 2-dUsarA kAraNa videzI AkramaNakAriyoM ke lagAtAra aura eka ke bAda dUsare prAkramaNoM kA honA, jisake pariNAmasvarUpa grAmoM nagaroM ko janasaMhAra evaM agnidAha dvArA zUnya araNyavata banA diyA gayA / arthAt ina aAkramaNakAriyoM ne pramukha sAhitya bhaMDAra, aitihAsika sAdhana, prAcIna nagara-grAma,devasthAna bhI naSTa bhraSTa kara die| phira bhI jo kucha purAnA sAhitya tathA devasthAna smAraka Adi baca pAye athavA nae nirmANa kie gae unako bhI jainadharma ke virodhiyoM, anyadharmAdhoM, zaivoM, hindUoM, bauddhoM Adi ne yA to apane sampradAya ke rUpa meM badala liyA athavA unheM kSati pahuMcAI / evaM dharmAMdha muslamAnoM ke AkramaNoM se barbAda kara diye ge| karor3oM manuSyoM ko talavAra ke z2ora se musalamAna banA liyA gyaa| itane se hI saMtoSa nahIM ho pAyA apitu maMdiroM, mUrtiyoM, stUpoM Adi Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma pracAra kA mukhyAdhAra smArakoM ko tor3a-phor3a kara dharAzAyI kara diyA gyaa| aneka jainamaMdiroM, dharmasthAnoM ko masjidoM ke rUpa meM badala diyA gayA / jJAna bhaNDAroM, sAhitya-saMgrahAlayoM ko jalAkara bhasmIbhUta kara diyA gayA / tathya hai ki alAuddIna khilajI ke atyAcAroM ne to chaH mAsa taka nityaprati bhAratIya sAhitya ko bhaTTI meM jalAkara hamAma garma kie the / arthAt inako Aga meM jalA kara nahAne ke lie pAnI garma kiyA jAtA rahA / mAtra itanA hI nahIM parantu ina amUlya sAhitya ratnoM se kaI varSoM taka hindu kI holI jalAI gayI / isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki usa samaya se pahale, bhArata meM kitanA vizAla sAhitya hogA ? jise dveSiyoM ne krUratA ke sAtha bhasmIbhUta kara diyaa| hama jAnate haiM ki ur3IsA meM khAravela ke samaya, paTanA meM zrutakevalI bhadrabAhu - sthUlIbhadra ke samaya, mathurA meM prAcArya nAgArjuna ke samaya aura anta meM vikrama kI chaThI zatAbdI ke prathamacaraNa meM jainAcArya devaddhi gaNi kSamAzramaNa ke samaya meM saurASTra kI vallabhI nagarI meM zramaNasaMghoM kI kramazaH virATa sabhAoM kA Ayojana karake prAcIna jainAgamoM-zAstroM kA saMkalana karake tAr3apatroM para likha likhavA kara surakSita rakhane ke bRhatprayAsa kiye the / para varttamAna kAla meM bahuta khoja karane para bhI vallabhI kI lipi taka ke athavA usake prAsapAsa ke sau-do sau varSoM ke bAda taka ke lipi kie gae sAhitya kA eka patra bhI prApta nahIM huA / jisa sAhitya samUha ko saiMkar3oM hajAroM muniyoM ne apane hAthoM se tathA aneka vaitanika vidvAna lekhakoM saMkalana kiyA tatpazcAt yaha kArya itanA vyApaka ho gayA ki unake ziSyoM-praziSyoM ko abhyAsa karAne ke lie eka - eka grantha kI kaI-kaI pratiyAM likhane kI AvazyakatA par3atI rahI / grAge calakara jisane jo koI navIna racanA kI vaha tatkAla hI likha lI gaI / isa meM thor3A bhI sandeha nahIM ki jaina zramaNoM ne hajAroM hI nahIM lAkhoM graMtha likhe aura likhavAye / itanA hI nahIM ina mahAtyAgiyoM ne apane paThana-pAThana ke lie aneka jainetara sAhitya kI bhI pratilipiyAM kara karavA kara unako abhyAsa ke pazcAt graMthabhaMDAroM meM surakSita kiyA / jaina zrAvakoM ne bhI vidvatApUrNa aneka graMthoM kI racanAeM kiiN| aise prAcIna sAhitya ke upalabdha na hone se aisA anumAna niHsaMdeha hotA hai ki dharma dveSiyoM AtatA dvArA isa sAhitya ko burI taraha naSTa-bhraSTa kara diyA gayA / anyathA itanI bRhatsaMkhyA meM vallabhI taka ke likhe gae graMthoM kA kucha bhAga to milatA ! saMbhava hai ki kucha graMthabhaMDAra aise bhI hoMge jo duSToM se bacAne ke liye kahIM gupta rUpa se surakSita kiye gaye hoM parantu pIche ke logoM ko jJAta na hone se kahIM par3e hoM aura kucha vahIM par3e-par3e naSTa ho gaye hoM / jaisA hAla jaina - sAhitya kA hai / vaisA hI anya matAvalaMviyoM ke sAhitya kA bhI hai| Aja bhArata ke bAhara vikrama kI caturtha zatAbdI ke bAda kA bhAratIya sAhitya to mila jAtA hai para bhArata meM jo kucha sAhitya milatA haiM vaha vikrama kI AThavI navIM zatAbdI ke pahale kA lipi kiyA nahIM milatA hai / kahane kA Azaya yaha hai ki bhArata ke RSi muniyoM ne sAhitya sarjana meM kabhI kamI nahIM rakhI / gRhastha vidvAnoM ne bhI aneka prakAra ke sAhitya kI racanA kI / zraddhAlu aura bhagata gRhasthoM ne bhI una tyAgamUrti AcAryoM kI sAhitya racanA kI saphalatA ke lie apane athaka parizrama se nyAyopArjita lakSmI ko lagAkara mAnava bhava ko saphala banAne kamI nahI rkhii| kAraNa yaha thA ki isa kalikAla meM sarvajJoM, tIrthaMkaroM ke abhAva meM jinamandira-mUrti evaM Agama hI jainazAsana ko cirasthAI jIvita rakhane ke AdhAra haiM / ina mandiroM, mUrtiyoM, AgAmoM ke pracAra aura prasAra meM Aja taka jaina zramaNoM kA puruSArtha cAlU hai / yahI kAraNa hai ki vizva kA sabase prAcIna Arhata (jaina) dharma Aja taka 67 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jIvita hai| dUsarA kAraNa yaha bhI thA ki jaba koI prAcArya kisI zrAgama kI vAcanA prAraMbha karate to gRhastha loga isakA mahotsava karajJAna pUjA kiyA karate the / saba AgamoM meM bhagavatI sUtra kA vizeSa mahatva hai| aise bahuta se udAharaNa jaina sAhitya meM milate haiM ki amuka bhakta ne zrI bhagavatI sUtra zrAcArya zrI se vAMcavAyA thA, jisakI hIroM, pannoM, mANikyoM athavA sacce motiyoM se pUjA kI aura 36000 praznoM kI 36000 svarNamudrAoM zrAdi se pUjA kii| isa bhakti se Ae hue dravya se puna: Agama-zAstra Adi sAhitya likhavAyA jAtA rahA / isa sAhitya ko surakSita rakhane ke lie karoDoM dhana kharce se jaina loga jJAna-graMtha bhaMDAroM kI sthApanA karate Aye haiM / isa se pAThaka anumAna lagA sakate haiM ki usa samaya jaina samAja ko prAgama zAstra Adi para kitanI zraddhA-bhakti aura pUjyabhAva thA / isase yaha bhI spaSTa siddha ho jAtA hai ki sAhitya sarjana aura ise likhavAne meM jitanA hissA jainoM kA thA utanA dUsaroM kA zAyada hI ho| prAtatAyiyoM dvArA naSTa kie jAne para bhI bacA huA sAhitya kama na thA / kintu vaha avazeSa sAhitya aise logoM ke hAthoM meM par3a gayA ki jo prAyaH apar3ha, avivekI aura lakSmI ke dAsa the| ina logoM ne apanI viSayavAsanA kI pUrti ke lie athavA sArasaMbhAla kI kSamatA na hone se yA use apanI nijI sampatti samajha kara usa amUlya sAhitya-nidhi ko pAnI ke mUlya meM videziyoM ke hAthoM beca diyA jo Aja bhI una logoM ke pustakAlayoM meM vidyamAda hai / udAharaNa ke taura para videzoM ke kucha pustakAlayoM kA vyorA yahAM likha diyA jAtA hai, jahAM bhAratIya sAhitya vidyamAna hai / 68 videzoM meM jaina sAhitya ( 1 ) laMdana meM karIba hajAroM pustakAlaya haiM, jinameM se eka pustakAlaya meM koI 1500 hastalikhita bhAratIya graMtha haiN| una meM adhikatara graMtha prAkRta saMskRta bhASA meM haiM / (2) jarmanI meM lagabhaga 5000 pustakAlaya haiM jinameM barlina meM hI bahuta se pustakAlaya haiM evaM inameM se eka pustakAlaya meM 12000 (bAraha hajAra) bhAratIya hastalikhita graMtha haiM / taba vahAM ke saba pustakAlayoM meM kitane graMtha hoMge, isakA prandAjA lagAie / (3) amerikA ke vAziMgaTana va bosTana nagara meM hI 500 se adhika pustakAlaya haiM ina meM se eka pustakAlaya ye 4000000 ( cAlIsa lAkha) hastalikhita pustakeM haiM usa meM bhI 20000 pustakeM * saMskRta - prAkRta bhASA kI haiM jo bhArata se gaI huI haiM / vicAra karie ki bhArata se gaI huI saba pustakAlayoM meM kitanI pustakeM hoMgI ? (4) phA~sa meM 1111 bar3e pustakAlaya haiM jinameM pairisa ke eka bivaliyothika nAmaka pustakAlaya meM 4000000 ( cAlIsa lAkha) pustakeM haiM usameM bAraha hajAra pustakeM saMskRta-prAkRta bhASA kI bhArata se gaI huI haiM / (5) rUsa meM 1500 bar3e pustakAlaya haiM, unameM eka rASTrIya pustakAlaya bhI hai jisameM 4000000 pustakeM haiM unameM 22000 pustakeM saMskRta - prAkRta kI haiM jo bhArata se gaI huI hai / (6) iTalI meM koI 4500 pustakAlaya haiM una meM bhI pratyeka meM lAkhoM pustakoM kA saMgraha hai koI 60000 pustakeM prAkRta saMskRta kI haiM jo prAyaH bhArata se gaI huI haiM yaha to mAtra vizva ke chaha pustakAlayoM kA paricaya diyA hai, isase andAjA lagAie ki sAre vizva ke pustakAlayoM meM isa anupAta se kitane hastalikhita graMtha hoMge jo bhArata se vahA~ gae hoMge / (7) bhArata se videzoM meM graMtha le jAne kI pravRtti koI aMgrejoM ke kAla se hI prArambha nahIM huI kintu isase hajAroM varSa pUrva bhI apane deza kI isa amUlya nidhi ko videzI loga apane-apane dezoM meM le jAte rahe haiN| udAharaNa ke taura para dekhie vikrama kI pAMcavIM zatAbdI meM cInI yAtrI phAhI - - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videzoM meM jaina sAhitya ee yAna bhArata meM prAyA thA aura yahAM se tAr3apatroM para likhI huI 1520 pustakeM cIna le meM gayA thA / (5) vikrama kI 7 vIM zatAbdI meM cInI yAtrI huenasAMga bhArata meM AyA thA vaha bhI apane sAtha pahalI bAra 9550, dUsarI bAra 2175 aura IsvI san 764 ke AsapAsa 2550 tAr3apatroM para likhe hue grantha apane sAtha cIna le gyaa| isa prakAra videzoM se kitane hI yAtrI Ate rahe aura ve apane sAtha bhAratIya sAhitya le jAte rahe / ve loga bhArata se kitane graMtha le gae unakI saMkhyA kA anumAna kauna lagA sakatA hai ? 7 phira bhI hameM isa bAta kI khuzI hai ki jina mlecchoM prAtatAyiyoM, dharmadveSiyoM ne hamAre aMsakhya sAhitya ko jalA kara bhasmIbhUta kara diyA aura sa~dA ke lie usakA astitva miTA diyA unakI apekSA jo videzI yahAM se le gae vaha acchA hI rhaa| kAraNa yaha hai ki vahAM hamArA sAhitya acchI taraha surakSita hI hai aura unakA acche se acchA lAbha uThAyA jA rahA hai / jaina RSi-muniyoM aura vidvAna gRhasthoM ne aisA koI bhI viSaya achUtA nahIM rahane diyA ki jisa para kalama na uThAI ho / jaise AtmavAda, adhyAtmavAda, karmavAda, paramANuvAda, nIti, kAvya, kathA, alaMkAra- chandazAstra, vyAkaraNa, nimitta, kalA, saMgIta, jIva-jIva vijJAna, rAjanIti, lokAcAra, jyotiSa, vaidyaka, khagola, bhUgola, gaNita, phalita, darzana- dharmazAstra ityAdi / mAtra itanA hI nahIM kintu bhASA vijJAna, mAnasavijJAna, zilpavijJAna, pazu pakSI vijJAna ko bhI achUtA nahIM chor3A | haMsadeva nAma ke jaina muni ne mRga-pakSI zAstra nAma kA graMtha likhA thA jisameM 36 sarga aura 1600 zloka haiM, isameM 225 pazu-pakSiyoM kI bhASA kA pratipAdana kiyA gayA hai / isa graMtha ko jainoM ne hI nahIM jainetara vidvAnoM ne bhI mudrita karA diyA hai aura paThana-pAThana dvArA acchA lAbha bhI uThAyA hai / " Aja bhI jainazAstra bhaMDAroM meM aise alaukika graMtha vidyamAna haiM jo aise svArthI, anabhijJa, dhana ke mada se madonmatta tathA samAja ke netA hone se abhimAna kI parAkASThA taka pahuMce hue logoM ke hAtha meM hai ki jinakI asAvadhAnI se kSudra kITANuoM ( dImaka ) kI khurAka bana rahe haiM aura koI bhI vidvAna unase lAbha nahIM uThA sakatA / janakalyANa ke lie nirmANa kiyA huA sAhitya prAja avivekI, svArthI logoM kI sampatti bana gayA hai / athavA mUrkha yati- ziSya unheM kor3iyoM ke dAmoM meM be-khA jA rahe haiM / isa prakAra aitihAsika sAdhanoM kA vinAza, prabhAva aura milane kI durlabhatA ke ye sabase mahatvapUrNa kAraNa batalAye hai ki vidharmI prAtatAyiyoM ke dvArA sAhitya kA naSTa kiyA jAnA, videziyoM dvArA videza meM le jAnA, aura zeSa bace hue hamAre hI deza meM svArthI logoM ke adhikAra meM raha jAne se aprApya ho jAne ke kAraNa itihAsa anupalabdha ho rahA hai / yaha sAhitya itihAsa likhane meM sarvaprathama sAdhana kahA jA sakatA hai / 2 - aitihAsika sAdhanoM meM dUsarA nambara maMdira, mUrtiyAM, stUpa, smAraka Adi kA hai| bhArata prAcInakAla se jise hama aitihAsika kAla se pUrvakAla bhI kaha sakate haiM mUrtiyoM Adi kA mAnanA sAbita hai| vidvAnoM kA bhI mata hai ki mUrti mAnyatA kA pracalana sarvaprathama jainoM se hI huA hai / jaina zAstroM ke AdhAra se to mUrti kI mAnyatA anAdikAla se calI A rahI hai / kintu aitihAsika dRSTi se yadi dekhA jAya to mohana-jo-dar3o, har3appA Adi sindhughATI sabhyatA kI khudAyI se prApta sAmagrI jo IsA pUrva 3000 varSa purAnI purAtattva - vettAoM ne mAnI hai, usameM se bhI RSabha, supArzva Adi jaina tIrthaMkaroM se sambandhita pratimAeM prApta huI haiM / 1. dekheM IsvI san 1941 aktUbara kI mAsika patrikA hindI sarasvatI / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jaise jainasAhitya para romAMcakArI AtyAcAra gujare haiM, vaise hI jaina maMdiroM, mUrtiyoM, smArakoM, stUpoM Adi para bhI kama julama nahIM DhAye gaye / bar3e-bar3e jaina tIrtha, maMdira, smAraka, stUpa Adi mUrti bhaMjakoM ne dharAzAyI kara die| jaina mUrtiyoM ke TUka-TUka kara die, unapara aMkita lekhoM (zilAlekhoM) kA bhI saphAyA kara diyA gayA / stUpoM aura smArakoM ko tahasa-nahasa kara diyA, aneka jaina mandiroM ko hindU aura bauddha mandiroM meM parivartita kara liyA gyaa| hajAroM mandiroM ko tor3aphor3a kara masjidoM meM parivartita kara liyA gyaa| dillI kI kutubamInAra, ajamera kA DhAI dina kA jhopar3A Adi anaginata muslima ImArateM aura masjideM jainamandiroM ke avazeSoM se hI nirmita haiM / aneka jainamUrtiyoM, mandiroM, guphAoM, smArakoM, zilAlekhoM ko bauddhoM kA kaha diyA gayA / jo kucha baca pAe unakA jIrNoddhAra karate samaya asAvadhAnI, aviveka aura ajJAnatA ke kAraNa unake zilAlekhoM, mUrtilekhoM ko cUnA miTTI Adi se miTA diyA gayA / aneka khaMDita-akhaMDita mUrtiyoM ko nadiyoM, kuoM, samudroM meM DAla dene se hamArI hI nAsamajhI se prAcIna sAmagrI ko hamAre hI hAthoM se hAni pahuMcAyI gayI / pUjA karanevAle avivekI logoM ke hAthoM hI pratimAoM ko prakSAlAdi karAte samaya bAlAkUcI se betahAzA ragar3ane se aneka mUrtilekha ghisa gae aneka jainamandira, mUrtiyAM anyamatiyoM ke hAthoM meM calejAne se athavA anya devI-devatAoM ke rUpa meM pUje jAne ke karaNa jaina itihAsa ko bahuta kSati pahuMcI hai / jaina samAja meM hI mUrtipUjA virodhI saMpradAyoM dvArA jaina tIrthoM, mandiroM, mUrtiyoM ko hAni pahuMcAne ke kAraNa jaina itihAsa ko koI kama kSati nahIM uThAnI pdd'ii| mAtra itanA hI nahIM zvetAmbara digambara mAnyatA ke bheda ne bhI jaina itihAsa 100 dhuMdhalA banAyA hai / purAtatva vettAoM kI alpajJatA, pakSapAta, tathA upekSA ke kAraNa bhI jaina purAtatva sAmagrI ko anya matAnuyAyiyoM kI mAna kara jaina itihAsa se khilavAr3a kI gaI hai / visenTa e0 smitha ema0 e0 kA kahanA hai ki phira bhI nirantara zodha-khoja se prAja bhU-garbha se tathA idhara-udhara bikhare par3e thor3e bahuta jo pramANa milate haiM, ina kI khoja se ina meM 150 varSoM ke itihAsa meM jJAna kI jitanI vRddhi huI hai usa se jainadharma ke itihAsa para kAphI prakAza par3A hai / 3 - prAcIna itihAsa jAnane ke sAdhana 1 - purAtattva khoja ke anusAra likhita kathAnoM aura maukhika kathAoM ke pramANoM kI maryAdA bhI nizcita kI gaI hai / usa kI sahAyatA se vidvAna prAcIna bhArata kA kathAmaya itihAsa likhane ko samartha hue hai / 2. jaina maMdira - mUrtiyAM stUpa - smAraka prAdi jaina itihAsa ko jAnane ke amodha sAdhana haiM / mUrtiyoM para aMkita lekha, zilAlekha prAcIna itihAsa kI upalabdhi ke akATya pramANa haiM / 3, jainAgama, una para cUrNi niryukti, TIkA, bhASya Adi sAhitya bhI itihAsa ke mukhya haiN| 4. jamIna khodane se jo sikke, tAmrapatra, zilAlekha, imArateM, dharmapustakeM, citra aura bahuta taraha kI muftarika bacI khucI cIjeM milI haiM unakI sahAyatA se hamane prAcIna granthoM meM likhe hue bhAratIya itihAsa ke DhAMce kI pUrti kI hai / apanA jJAna jo pahale se aspaSTa thA use zuddha banAyA hai aura kAla-krama kI majabUta paddhati kI nIMva DAlI hai / jainoM ke adhikAra meM bahuta bar3e-bar3e zAstra - bhaMDAra, pustakAlaya haiM, jinakI rakSA ke liye ve Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna itihAsa jAnane ke sAdhana bar3A parizrama aura kharcA bhI karate haiM / maiM kucha aise sujhAva detA hU~ ki jinake anusAra calane se bahuta sI bahumUlya bAteM hAtha laga skeNgii| jaina loga purAtattva kI khoja kI ora dhyAna deM aura isa kAma ko apane hAtha meM lekara dharma aura itihAsa kI khoja kI ora vizeSa lakSya rakhate hue dhana kharca kre| Aja taka jo isa viSaya meM upekSAvRtti jainoM kI tarapha se rahI hai, isI ke kAraNa jaina itihAsa apane asalI svarUpa meM prakAza meM nahIM lAyA jA skaa| yaha kama kheda kI bAta nahIM hai / purAtattvAnveSaka adhikArI prAyaH jainetara haiM isa liye unheM jaina itihAsa ko prakAza meM lAne meM koI dilacaspI nahIM hai; yaha bAta svAbhAvika hai / ataH jaina samAja ko isa kArya ke lie svayaM sajaga hone kI AvazyakatA hai| 5. isa viSaya meM pAMcavA nambara hai paTTAvaliyoM kaa| paTTAvaliyoM meM adhikatara itihAsa jainAcAryoM, unake ziSyoM praziSyoM kA milatA hai| zAyada kahIM kahIM una zramaNoM ke sAtha sambandha rakhane vAle gRhasthoM kA itihAsa bhI mila jAtA hai kintu vaha bahuta thor3e pramANa meM / phira bhI itihAsa ke lie paTTAvaliyAM bahuta upayogI sAdhana haiN| ina paTTAvaliyoM ke atirikta kaI prAcAryoM ke likhe graMtha bhI itihAsa ke upayogI sAdhana haiM / jaise ki prAcArya hemacandra kA triSaSTizalAkA puruSa caritra aura pariziSTa parva ; prAcArya prabhAcandra sUri kRta prabhAvaka caritra, prAcArya merUtuMga sUri kRta prabandha ciMtAmaNi, jinaprabha sUri kRta vividha tIrtha-kalpa, prAcArya kakka sUrikRta abhinandana jIrNoddhAra aura upakezagaccha cAritra ityAdi / 6. itihAsa ke sAdhana ke viSaya meM chaThA nambara vaMzAvaliyoM kA hai| vaMzAvaliyAM jainatharma kA, gRhasthoM aura sAdhuoM kA itihAsa jAnane ke liye eka bahuta upayogI sAdhana hai| kAraNa ki jaina gRhasthoM kA mukhya rUpa se tathA jainadharma aura jaina sAdhanoM kA gauNa rUpa se itihAsa jitanA jaina vaMzAvaliyoM meM milatA hai utanA anya kahIM upalabdha nahIM haiM / 7. sAMtavA~ sAdhana saMgha kI tIrthayAtrAoM tathA vyaktigata tIrthayAtrAoM ke vivaraNoM ke patra tathA vijJapiyAM haiN| inase tIrthoM, maMdiroM, jainoM ke nivAsasthAnoM, vyavasAya Adi kA paricaya aura itihAsa upalabdha hotA haiN| 8. isake sivAya rAsA, DhAleM, caupAiyAM, siloko Adi apabhraMza tathA gajarAtI, hindI Adi bhASA kA sAhitya hai| jinameM prAcIna arvAcIna mahApuruSoM kI jIvana ghaTanAmoM Adi kA varNana milatA hai . 6. tathA rAjA, mahArAjA, bAdazAhoM Adi ke diye hue faramAna (AjJApatra), tAmrapatra, sanadeM (pramANapatna) bhI itihAsa ke sAdhana haiM / . 10. sAhitya graMthoM ke racayitAoM kI, lipikAoM Adi kI prazastiyA~ tathA ciTThI-patrI aura prAcIna lipiyoM, aneka prAcIna-arvAcIna dezI-videzI bhASAoM kA jJAna evaM jainAgamoM kA gahana mArmika jJAna vizeSa rUpa se itihAsa kI upalabdhi ke acUka sAdhana haiN| isaliye uparyukta sAmagrI jo jainoM ke pAsa bacI-khucI hai, usakI rakSA karanA yadi jainasamAja sIkha jAya to usase itihAsa ke bahuta se aMgoM kI pUrti ho sakatI hai / yadi jainasamAja isa bacI-khucI sAmagrI ko bhI aviveka, svArtha athavA lAparavAhI se kho baiThA to isakA bhayaMkara pariNAma yaha hogA ki jainasamAja kA bhI saMsAra ke itihAsa meM kevala nAmamAtra hI raha jAyegA / jo vidvAna jaina itihAsa kI khoja athavA lekhana kArya kara rahe haiM athavA karane kA sAmarthya rakhate haiM unako tana-mana Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadha meM dhana kA udAratA pUrvaka sahayoga dene se yaha kArya sahaja sAdhya hogA / kheda to isa bAta kA hai ki isa aura tyAgI aura gRhasthavarga kA durlakSya hI prAya: hai / 11. upalabdha sAdhana sAmagrI kA jaina samAja svayaM sa~rakSaNa, vyavasthA aura upayoga karanA siikhe| ise vidvAnoM ke sahayoga se prakAzita kara aura karavA kara pracAra aura prasAra kare yahI zrAja ke samaya kI mAMga hai / paMjAba meM jainadharma ke aitihAsika sAdhanoM ke abhAva kA kAraNa paMjAba meM saikar3oM nahIM, haz2AroM-haz2AroM kIrtistambha kAla kI kukSI meM cale gaye / unakA aba kahIM patA nahIM / purAne khaNDahara khodane se yadi unakA koI bhagnAMza nikala AtA hai to purAtattva yahAM kI sabhyatA ke bahuta purAne hone ke pramANa pA jAte haiM / yahAM ke aneka mandira, mahala, stUpa aura gar3ha Adi to kAla khA gayA / dharmAndhoM aura barbara videziyoM ne bhArata meM praveza karane para sarva prathama paMjAba kI dharatI para kadama rakhe aura dharmAndhatA athavA utpIr3ana kI preraNA se hI unheM naSTa - bhraSTa kara diyA / unakA asamaya meM vinAza kA vicAra karake kalejA muMha ko AtA hai / prAcIna kAla meM takSazilA, kAzmIra,kAMgar3A - kulu (himAcala pradeza) paMjaura, siMhapura, siMdha, hastinApura Adi anekAneka sthAna jaina saMskRti ke rUpa meM bar3I unnata avasthA meM the / ve lakSmI kI lIlA bhUmiyAM thIM / devamaMdiroM meM zaMkhadhvaniyoM aura bhaktajanoM ke divyanAdoM se gagana gUMja uThatA thaa| vidvAnoM, nirgrathoM (jaina zramaNoM) ke vihAra sthala aura bar3e-bar3e pratApI jaina rAjoM - mahArAjoM kI, dhana-kubera zreSThiyoM kI prabhutA kI paMjAba kI dharA niketana thI / paMjAba ke una jaina mahAtIrthoM ko, jainoM se vistRta AbAdI vAle nagaroM aura gAvoM ko; jinakA prAyAta bahuta vistRta thA videziyoM aura dharmAndhoM ne dharAzAyI kara diyA / isalie unameM se anekoM vikrAla kAla ke grAsa bana cuke haiM / anekoM jainamaMdiroM ko hindU aura bauddhamandiroM meM badala liyA gyaa| jainamUrtiyoM ko anyamatiyoM ne apane-apane iSTa devoM ke rUpa meM badala diyA aura musalamAnoM ne masjidoM ke rUpa meM parivartita kara liyA / aneka maMdiroM se jaina mUrtiyoM ko uThAkara nadiyoM, kutroM Adi meM pheMkakara una maMdiroM ko apane apane dharma sthAnoM ke rUpa adhikAra jamA liyaa| jaina zAstroM kI holI jalAI gaI / isa prakAra aitihAsika sAmagrI ko naSTa-bhraSTa kara diyA gayA / jainoM ne svabhAvataH stUpa bhI banAye the aura apanI pavitra imAratoM kI cAroM ora patthara ke ghere bhI lagAye the / jaina sAhitya meM aneka jainastUpoM ke hone ke ullekha milate haiM jainAcArya jinadatta sUri ke jaina stUpoM meM surakSita jaina zAstra bhaMDAroM meM se kucha jaina graMtha pAne kA bhI ullekha milatA hai / jaina sAhitya meM takSazilA. aSTApada, hastinApura, siMhapura, kAzmIra Adi meM bhI jaina stUpoM kA varNana milatA hai / samrATa samprati ne apane pitA kuNAla ke lie takSazilA meM eka jaina stUpa kA nirmANa karAyA thA / mathurA kA jaina stUpa to vizva vikhyAta thaa| cInI bauddha yAtriyoM phAhiyAna, sAMga Adi ne apanI yAtrAoM ke vivaraNa meM unake samaya meM bhArata vyApI ina jainadharma ke stUpoM ko dharmAndhatA ke kAraNa athavA ajJAnatA ke kAraNa azoka athavA bauddha stUpa likha diyA / una yAtriyoM ke sAre yAtrA bivaraNoM meM eka bhI jaina stUpa kA ullekha nahIM miltaa| jahAM jahA~ ina cInI yAtriyoM ne jaina nirgratha zramaNoM kI adhikatA batalAI hai aura una nirgrathoM kA jina stUpoM tathA guphAoM meM upAsanA karane kA varNana kiyA hai unheM bhI jainoM kA hone kA ullekha nahIM kiyA / yadyapi yaha bAta spaSTa hai ki jina stUpoM tathA guphAoM meM jaina nigraMtha zramaNa nivAsa karate the ve avazya jainastUpa aura Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 paMjAba meM aitihAsika sAdhanoM ke prabhAva kA kAraNa jaina guphAeM honI caahiye| satya-pratijJa azoka mahAnA, candragupta maurya, saMprati, khAravela, nava nanda, kAMgar3A nareza Adi aneka pratApI jainamahArAjA,samrATa hue haiM jinake samaya meM aneka jaina guphAoM, maMdiroM, tIrthoM aura stUpoM ke nirmANa karAne karavAne ke ullekha sAhitya aura zilAlekhoM meM bhare par3e haiM / to bhI ina bauddha yAtriyoM ne kisI bhI jaina-stUpa athavA jaina-guphA Adi kA ullekha nahIM kiyA / kavi kalhaNa kRta kAzmIra kA itihAsa rAjataraMginI meM bhI vahAM ke jaina narezoM dvArA aneka jainastUpoM ke nirmANa kA varNana milatA hai to bhI Aja taka kisI purAtattvavettA ne apanI yogyatA kA pradarzana nahIM kiyA jo bauddha aura jaina stUpoM kI alaga spaSTa pahacAna kara pAye / yadyapi jaina AgamoM-jaina zAstroM meM jaina-stUpoM ke nirmANa karane ke ullekha RSabhadeva ke kAla se lekara Aja taka vidyamAna hai to bhI parAtattvavettA Aja taka isase anabhijJa haiM yaha Azcarya kI bAta hai| pAzcAtya purAtattvavettAnoM kanidhama Adi ne bhI aise gheroM ko hamezA bauddha dhere kahA hai| aura jahAM kahIM bhI unako TUTe-phUTe stUpa mile taba yahI samajhA ki isa sthAna kA sambandha bauddhoM se hai| I. sa. 1867 meM bulhara sAhaba ke mathurA ke zvetAMbara jaina stUpa kA patA lagA lene ke pazcAt jaba taka eka kathA zIrSaka apanA nibandha prakAzita nahIM kiyA thA taba taka aisI hI bhrAMti calatI rahI / jaba yaha kathA I.sa. 1601 meM prakAzita huI taba se itihAsa ke vidyArthiyoM ko mAlUma huA ki bauddhoM ke samAna vauddha kAla ke pahale se hI jainoM ke stUpa aura ghere bahulatA se maujUda the| parantu kheda kA viSaya hai ki jamIna ke Upara ke stUpoM meM se Aja taka dezI athavA videzI, jaina athavA jainetara kisI bhI vidvAna ne jaina stUpoM ke viSaya meM zodha-khoja karane kA sAhasa nahIM kiyaa| stapa ke viSaya meM kucha vicAra stUpa ulTe kaTore ke AkAra kA hotA hai| yaha kisI mahApuruSa ke dAha saMskAra ke sthAna para banAyA jAtA thA yA siddhoM athavA tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM aura caraNa bimboM sahita usa ArAdhya deva vizeSa kI pUjA ArAdhanA ke lie nirmita kiyA jAtA thA / stUpa meM tIrthaMkara aura siddha kI pratimA hone kA spaSTa ullekha jaina graMtha tiloyapaNNatti meM hai / yathA-- "bhavana khidi-ppaNidhIsu vIhiM paDi hoti Nava-NavA thuuhaa| jiNa siddha paDimAhi appaDibhAhiM samAiNNA // " . arthAt-bhavana bhUmi ke pArzva bhAgoM meM pratyeka vithI ke madhya jinoM aura siddhoM kI anupama pratimAoM se vyApta nau-nau stUpa hote haiN| ina stUpoM kI pUjA bhI hotI thii| jainagraMthoM meM kitane hI sthaloM para tIrthaMkaradevoM kI pUjA sambandhI varNana pAte haiM / una meM eka utsava-yUvamaha bhI pAyA hai| isa zabda ke saMbaMdha meM rAjendrAbhidhAna koSa' meM likhA hai ki 1. satya pratijJa azoka mahAna bar3A pratApI jaina rAjA kAzmIra meM pAzrvanAtha ke kAla se pahale ho gayA hai .. isa kA paricaya hama kAzmIra meM jainadharma ke itihAsa meM deNge| - 2. jambUdvIpaprajJapti sTIka pUrva bhAga 1581 pRSTha meM ullekha hai ki bharata ne RSabhadeva bhagavAna kI citA bhUmi ... para aSTApada parvata kI coTI para stUpa kA nirmANa karAyA / "ceina thUbhe kareha / " ... 3. tiloyapaNNatti sAnuvAda cauttho mahAdhiyAro gAthA 844 pRSTha 254 4. jJAtAdharmakathAMga, bhagavatI sUtra, nizItha cUNi ityAdi / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma __ "mahapUjAyAmiti dhAtoH kvApi mhH|" (rAjendra 0 bhAga 6 pR0 170) AcArAMga sUtra kI TIkA meM likhA hai ki-: "pUjA viziSTa kAle kriyte|" ina pramANoM se spaSTa hai ki stUpoM meM mUrtiyAM hotI thIM aura unakI pUjA bhI hotI thii| merI yaha sthApanA zAstra pramANoM ke atirikta purAtattva ne bhI pramANita kara dI hai / yaha durbhAgya hai ki jainoM se sambandhita khudAI kA aura usake zilAlekhoM Adi ke vAMcana kA kAma bhArata meM nahIM ke barAbara huA hai| para mathurA ke kaMkAlI TIle kA eka jvalaMta pramANa jainastUpa sambandhI prApta hai usameM kitanI hI jaina mUrtiyAM prApta huI hai| jo IsA pUrva kAla meM zvetAMbara jainoM ne sthApita kI thiiN| jaina smArakoM ke bauddha hone kA bhrama kaI udAharaNa isa bAta ke milate haiM ki ve smAraka, mUrtiyA~, maMdira Adi jo asala meM jainoM ke haiM ve bauddhoM Adi ke mAna lie gaye haiM / eka kathA ke anusAra -Aja se lagabhaga aThAraha sau varSa hue ki mahArAjA kaniSka ne eka bAra eka jainastUpa ko bhUla se bauddha stUpa samajha liyA thaa| usa samaya bhI jaba aisI bhUla kara baiThate the taba kucha Azcarya nahIM ki Ajakala ke purAtattvavettA bhI jaina imAratoM ke nirNaya kA yaza kabhI-kabhI bauddhoM ko de dete haiM / mere vicAra se sara kanidhama ne kabhI nahIM jAnA ki bauddhoM se pahale athavA bauddho ke samaya hI svabhAvataH jainoM ne bhI stUpa banAye the| jaina itihAsa kI acchI taraha khoja ke liye purAtattvavettAoM ko cAhie ki ve pahale jaina stUpoM, smArakoM Adi kA gaMbhIra-talasparzI jJAna kreN| hindU avatAroM, bauddhoM kI mUrtiyoM, jaina tIrthakaroM kI zvetAMbara-digambara mAnyatA meM mUrti Adi kalA meM antara, yakSoM-yakSiyoM, devI-devatAoM ke svarUpa,AkAra kA jaina hindU aura bauddhoM kI mAnyatA meM apanI-apanI vizeSatAoM kA sAMgopAMga jJAna prApta kreN| ina mUrtiyoM meM kyA samAnatA hai aura kyA antara hai isakA bhI bar3I sUkSmatA se jAnakArI prApta kreN| tabhI ye loga jaina itihAsa kI satya khoja kara paaeNge| aba bhI bahuta sI jaina imArateM, mUrtiyAM, zilAlekha dharatI meM dabe hue haiM / evaM idhara-udhara bikhare par3e haiM jinakI tarapha 1. vizeSa vivaraNa ke liye dekhiye 'jainA stUpa eNDa adhara aiMTIkvITIz2a grApha mathurA / vIseMTa e. smitha (Arki pAlojikala sarve Apha iMDiyA nyU impiriyala sIrIja vAlyUma 20) / ahichatrA meM bhI jaina stUpa milA hai aura usa meM jainamUrtiyAM bhI milI haiN| isI prakAra madhyapradeza meM bhI IsA pUrva 600 varSa prAcIna jainamUrtiyAM tathA jainastUpa mile haiN| dekheM (dI saMDe sTaiMDarDa haidrAbAda eDIzana tA. 18. 2, 1976) Some of the ruined remains belong to the sixth century B. C. Idols of Hindu, Jain and Buddhist religions clearly marked for stupas have been found near about the monasteris and viharas. (S. S. 18-2-1979) 2. mathurA ke zvetAmbara jaina stUpa jo supArzvanAtha ke stUpa ke nAma se prakhyAti prApta thA aura jisake avazeSa kaMkAlI Tole kI khudAI se prApta hue hai| unheM purAtattva vibhAga ne mathurA, lakhanaU Adi aneka purAtattva saMgrahAlayo meM surakSita kiyA huA hai| vahAM aitihAsika khoja ke lie aneka bAra hameM jAnA par3A hai| para kheda kA viSaya hai ki vahAM ke adhikArI DAyarekTaroM Adi ko bhI isa viSaya kI vizeSa jAnakArI nahIM hai ki ve jijJAsuoM kI jijJAsA kA saMtoSa kAraka samAdhAna kara sakeM / ve to hamAre jaisoM se samAdhAna pAne kI tAka meM rahate haiN| unheM yaha bhI mAlUma nahIM hai ki isa stUpa tathA Asa-pAsa ke kSetra se prApta purAtatva sAmagrI meM makita lekhoM meM varNita jainAcArya Adi kisa paramparA se sambandha rakhate haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina aitihAsika sAdhanoM ke prabhAva kA kAraNa 10.5 khoja kA dhyAna hI nahIM diyA gayA / kheda kA viSaya to yaha hai ki paMjAba meM bhI aneka sthAnoM se prApta prAcIna jainamUrtiyoM ke lekhoM aura zilAlekhoM ko Ajataka purAtattvajJoM ne par3hane kA zreya prApta nahIM kiyA / ataH paMjAba meM jainadharma ke itihAsa kI jAnakArI ke liye unakA par3hA jAnA bhI z2arUrI hai / Ajakala jainoM kI AbAdI adhikatara gujarAta, saurASTra, rAjasthAna, pazcimI bhArata tathA dakSiNa bhArata meM hai aura bhArata ke anya prAntoM meM bhI jaina loga alpa saMkhyA meM prAbAda haiM / parantu hamezA aisI bAta nahIM rahI / hama jainadharma kI prAcInatA ke adhyAya meM likha Aye haiM ki RSabhadeva se lekara mahAvIra Adi arhatoM (tIrthaMkaroM) kA dharma sAre bhArata meM tathA isake bAhara bhI vizva ke dUra-dUra dezoM taka phailA huA thA / eka udAharaNa lIjiye- baMgAla, bihAra, ur3IsA, bhUTAna, nepAla, kAzmIra, baramA, pAkistAna, aphagAnistAna, bilocistAna, kAbula, cIna, IrAna, IrAka, zakastAna, tibbata, turkistAna, laMkA Adi dezoM meM prAcInakAla meM sarvatra jainadharma kA bolabAlA thA, Aja vahA~ para jainadharma kA nAma levA eka bhI vyakti vahAM kA mUla nivAsI nahIM rahA / vahAM na to koI jaina imArata, smAraka Aja vidyamAna hai na jainoM kI AbAdI | jaba ki vikrama kI sAtavIM zatAbdI meM jainoM kI saMkhyA una dezoM meM bahuta jyAdA thI / vikrama kI 16 vIM, 17 vIM zatAbdI meM bhI turkistAna, cIna Adi dezoM meM jaina yAtrI bhArata se yAtrA karane ke lie jAte the, jinakA varNana hama pahale kara Aye haiM / ye saba sthAna videziyoM kI barbaratA ra dharmAndhatA ke zikAra ho cuke haiN| isake atirikta jaina sAhitya arddhamAgadhI bhASA meM lipibaddha hai / usa lipi ko bhI baMgAliyoM ne baMgalA lipi meM parivartita karake jainavAMgamaya ko bahuta kSati pahuMcAI hai| jainadharma kA udgama sthAna mukhya rUpa se baMgAla, bihAra, uttarapradeza rahA hai ataH ina saba dezoM meM jainadharma kA ati prAcIna kAla se pracAra prabhAva aura prasAra rahA hai / isa deza kI prAcIna mAtRbhASA arddhamAgadhI thI / baMgAliyoM ne Aja se hajAra varSa pUrva usa lipikA rUpAMtara kiyA pazcAt una navIna lipiyoM kA zikSaNa aura prasAra ho jAne se jaina zramaNa zramaNiyoM ke vihAra ke prabhAva se, jainadharma kA upadeza na milane se anya prAMtoM ke jainasaMghoM ke sAtha samparka chUTa jAne se evaM jainetara vidvAnoM kA jainadharma ke viruddha aura apane siddhAntoM kA jorazora se pracAra aura prasAra pA jAne ke kAraNa ina kSetroM se jainadharma ekadama lupta ho gayA / paMjAba to videziyoM ke AkramaNoM, tor3a-phor3a aura lUTa-mAra kA sadA zikAra hotA rahA; isa liye yahAM kA prAcIna itihAsa likhane ke sAdhanoM kA prabhAva sA hI hai / yahI kAraNa hai ki Aja taka paMjAba kA sAMgopAMga itihAsa kisI ne likhA ho hamAre dekhane meM nahIM AyA / aura yaha bAta bhI sarvathA satya hai ki paMjAba ke jainadharma kA itihAsa Aja taka likhA hI nahIM gayA / phira bhI hamane isa dusAdhya duruha kArya ko pUrA karane kA saMkalpa kiyA hai / jahA~ taka hamArI sAmarthya aura yogyatA hai ise adhika se adhika prAmANika aura praur3ha banAne kA prayAsa kiyA hai| paMjAba meM dhvaMsakArI ghaTanAoM kA mAge prasaMgopAta prakAza DAlate raheMge / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 madhya eziyA bhora paMjAba meM jainadharma paMjAba meM jainadharma paMjAba kA nAmakaraNa tathA sImA bhArata meM musalamAnI zAsana se pahale ke kisI bhI itihAsa tathA sAhitya meM isa janapada kA nAma paMjAba nahIM pAyA jaataa| na hI mug2ala samrAoM se pahale paMjAba nAma kA koI sUbA (prAMta) thaa| akabara ke samaya meM lAhaura, mulatAna, sarahaMda, baThiMDA ye cAra sUbe the / bAda meM jaba akabara ne apane rAjya kA vistAra kiyA taba isake adhikAra kA kSetra aura bhI adhika ho gyaa| paMjAba zabda se bhI jJAta hotA hai ki isa pradeza kA paMjAba nAmakaraNa musalamAnoM ke kAla meM hI huA hai / paMjAba zabda phArasI aura urdU bhASA ke paMja+prAba ina do zabdoM se banA hai| phArasI aura urdU musalamAnoM kI bhASA hai / paMja kA artha hai pAMca aura pAba kA artha hai pAnI (ndiyaaN)| yAnI jisa bhUbhAga (kSetra) ko pAMca nadiyoM (jehalama, canAba, rAvI, byAsa aura sataluja) kA pAnI siMcana karatA hai use paMjAba ke nAma me saMbodhita kiyA jAne lgaa| aMgrejoM ke rAjyakAla meM rAvalapiMDI se lekara dillI kI sImA taka aura kAzmIra se karAMcI taka paMjAba aura siMdha kA vistAra thaa| rAvalapiMDI kI uttara dizA meM laMDIkotala taka pazcimottara sImAprAMta kA vistAra thaa| yadyapi jammU se lekara tibbata kI sImA taka kAzmIra eka svataMtra rayAsta thI jo ki aMgrejoM ke hI prAdhIna thii| prAcIna sAhitya meM isa pradeza kA nAma vAhika bhI pAyA jAtA haiM / takSazilA bhI vAhika deza meM thaa| mahAbhArata ke karNa parva meM a. 44 zyola 7 pRSTha 3813 (gItA presa gorakhapura se prakAzita) meM likhA hai ki "paMcAnAM sindhu SaSTanA nadInAM ye antarAzritaH vAhikAnAma dezaH" (jehalama, canAba, rAvI, byAsa aura sataluja) pAMcoM nadiyoM tathA chaThI sindhu nadI, ina chaha nadiyoM ke andara prAzrita deza vAhika nAma kA deza hai| isake andara 1. gAMdhAra, 2. puNDra, 3. bhadra, jammU, pUMcha, syAlakoTa tathA isakA samIpavartI deza aura 4. uzInIra, 5. trigarta (jAlaMdhara-kAMgar3A pradeza) 6. pArvatikA, 7. kulU aMcala (sahAranapura se ambAlA jilA taka) 8. sauvIra (jehalama canAba nadiyoM ke saMgama se 50 mIla adhobhAga taka) 9. sindhu (sindhu nadI ke pazcita-pUrva kSetra ke adhobhAga se karAcI taka) 10. hariyANA (pAnIpata, sonIpata, karanAla, kaithala, hisAra Adi se aMbAlA taka kA kSetra), 11. kAzmIra (jammU pUMcha kI uttara dizA se tibbata kI sImA taka) uparyukta chaha nadiyoM aura yamunA (ina sAta nadiyoM) ke antargata (dillI taka kI sImA vAle) kSetra ko arthAt-gAMdhAra (pezAvara se lekara) kAzmIra, sindhu, sauvIra, tathA vartamAna meraTha z2ilA taka ke vistRta kSetra ko hama paMjAba deza mAnakara - paMjAba meM jainadharma ke itihAsa para prakAza ddaaleNge| pAThaka isa bAta ko avazya dhyAna meM rakheM / ataH paMjAba meM pazcima pAkistAna (siMdha- paMjAba, sUbA sarahadI) kAzmIra, paMjAba, hariyANA, himAcala pradeza, kurukSetra pradezoM kA samAveza hai / kAraNa yaha hai ki paMjAba janapada kI sImAe~ sadA eka jaisI nahIM rhiiN| samaya-samaya para badalatI rahI haiM / isaliye hameM isa deza kI kisI eka sImA ko nirdhAraNa karanA hI pdd'egaa| isI bAta ko lakSya meM rakha kara hamane uparyukta (vAhika deza kI sImA ko svIkAra kiyA hai aura isI ko lakSya meM rakhakara likhane kA zrI-gaNeza kara rahe haiN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainadharma 107 rAjagRha thI vahAM zizu 642 varSa pahale zizunAga / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samaya meM magadha deza meM jisakI rAjadhAnI nAgavaMzI rAjA zreNika (bambasAra - bhibhIsAra) rAjya karatA thA / IsA se ne isa rAjya kI sthApanA kI thI / zreNika isa vaMza kA pAMcavAM rAjA thA IsA se 582 varSa pahale yaha rAjagaddI para baiThA / 28 varSa rAjya kiyA aura aMgadeza ko jItakara apane rAjya meM milAyA / zreNika ke dvArA isake rAjya meM jainadharma kA bar3A bhArI pracAra huA / yaha NAyaputta ( jJAtRputra ) bhagavAna mahAvIra kA paramabhakta thA aura unake pravacanoM ko sunanevAlA mukhya zrotA thA / hindU purANoM meM ise zizunAgavaMzI kahA hai / bauddhagraMthoM meM ise harSakula kA kahA hai| jainagraMthoM meM ise vAhikavAsI kahA hai / arthAt jJAtRputra mahAvIra aura tathAgata gautama buddha kA samakAlIna zra eNika rAjA zizunAgavaMzI harSa kakula kA thA, aura vAhika (paMjAba) deza nivAsI thA / isake pUrvaja paMjAba se magadha meM kaba gaye, yaha itihAsa kI khoja kA viSaya hai / yahI kAraNa thA ki zreNika ke mAMgane para bhI rAjA cer3A (ceTaka - bhagavAna mahAvIra ke mAmA ) ne apanI putrI celanA ko dene se yaha kaha kara inkAra kara diyA thA ki tuma vAhikavAsI ho, isa liye merI putrI kA riztA tumase nahIM ho sakatA / pazcAt celanA anumati se usakA vivAha zreNika se ho gayA / paMjAba meM jainadharma hama likha Aye haiM ki kucha varSa pahale yaha samajhA jAtA thA ki bhAratavarSa kI sabase purAnI saMskRti vaidika hai kintu IsvI san 1922 - 23 kI khoja ne bhArata ke itihAsa ko kucha aura adhika prAcInatA pradAna kI hai / usa varSa sindha ke lArkAnA jile meM mohana-jo-dar3oM sthita eka TIle kI khudAI huI / isa khudAI se jo sAmAna prApta hue haiM unake AdhAra para pUrva sthita eka ke bAda dUsare kaI eka zaharoM ke viSaya meM jAnakArI prApta huI hai / jinakI saMskRti kI aitihAsikatA IsA se 3000 varSa pahale kI batalAI hai / bAda meM pazcimI paMjAba ke mAuMTagumarI nAmaka nagara ke samIpa har3appA nAmaka sthAna para khudAI huI / unake AdhAra para pUrva sthita eka ke bAda dUsare kaI eka zaharoM ke viSaya meM jAnakArI prApta huI / isa prakAra siMdha, bilocistAna, pazcimI paMjAba, kaccha, uttara-pazcimI sImAprAnta, afag2AnistAna, saurASTra, rAjaputAnA Adi pradezoM meM - candu-dar3o, lohuMja dar3o, kohiro, amrI, nAla, ropar3a, pIlIbaMgA, alImurAda, sakkara-jo-dar3o, kAhU jo-dar3o, Adi sATha sthaloM meM mAtra sindhu nadI ke kinAroM ke pradezoM meM hI aisA nahIM hai kintu biyAsA zrIra jehalama nadI ke vistRta pradezoM taka vistRta kI gaI khudAI se bhI usa kAla kI prAcIna saMskRti kI sAmagrI prApta huI hai / isalie isa saMskRti ko purAtattvajJoM ne sindhu ghATI kI saMskRti kA nAma diyA hai | pazcima meM makarAta, dakSiNa meM saurASTra, uttara meM himAlaya parvata kI zivAlaka parvatamAlAoM taka siMdhu-ghATI kI saMskRti kI puSkala sAmagrI prApta huI hai / jisake AdhAra para eka purAnI saMskRti kI jAnakArI milI hai| isase bhAratavarSa ke itihAsa ko IsA se 3000 varSa pUrva taka kA prAcIna mAnA jAne lagA hai| mohana-jo-dar3o se prApta miTTI kI sIloM (mudrAoM ) para eka tarapha khar3e AkAra meM bhagavAna RSabhadeva kI kAyotsarga mudrA meM mUrti banI huI hai, dUsarI tarapha baila kA cihna banA hai / bhagavAn RSabhadeva jainoM (prAtoM) ke isa avasarpiNI kAla ke prathama arhat (tIrthaMkara) haiM aura unakA lAMchana baila hai / hama likha Aye haiM ki -- mohana -jo-dar3o kI aitihAsika khoja ke lie jo rAyabahAdura Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma pro0zrI rAmaprasAdajI candA ke netRtva meM yahA~ pRthvI kI khudAI huI thI usase prApta sIloM ke bAre meM likhate haiM ki (1) "mohana-jo-dar3o ke utkhanana se eka khar3I mUrti RSabha jina kI kAyotsarga mudrA meM milI hai jisa para aisI cAra mUrtiyA~ aMkita haiM jo ki (matha rA ke kaMkAlI TIle se prApta) IsA kI dUsarI zatAbdI kI RSabha jina kI naM0 12 kI pratimA se milatI hai|" (2) har3appA kI khudAI se RSabhadeva kI nagna mUrti kA dhar3a (gardana se kamara ke kucha nIce ke bhAga taka) milA hai| isake sambandha meM kAzIprasAda jAyasavAla tathA e0 banarjI zAstrI kA kahanA hai ki yaha dhar3a una nagna mUrtiyoM ke dhar3a ke samAna hai jo paTanA ke samIpa lohAnIpura kI khudAI se milI hai jo tIrthaMkaroM kI hI mUrtiyA~ haiN| (3) hama yaha bhI likha Aye haiM ki har3appA kI eka sIla kA citra lAhaura ke sva0 DA. banArasIdAsa jaina dvArA saMpAdita 'jaina vidyA' nAmaka traimAsika patra ke mukhya pRSTha para chapA thA isa avazeSa para kAyotsarga mudrA meM khar3e hue eka yogI kI mUrti hai jisake sira para sAMpa ke pA~ca phaNa haiM / jainoM ke sAtaveM tIrthaMkara zrI supArzvanAtha kI mUrtiyoM para sA~pa ke pA~ca phaNa hote haiM / isa pratimA ke pA~ca phaNa kaMkAlI TIlA mathurA se prApta baiThI huI supArzvanAtha mUrti ke sira para pAMca phaNoM se milate haiM jo mathurA ke karjana myujiyama meM surakSita hai| pAMcaphaNa vAlI supArzvanAtha kI mUrti rAjasthAna meM rANakapura ke jaina zvetAMbara mandira meM bhI hai| (4) har3appA kI khudAI se kucha khaMDita mUrtiyA~ bhI prApta huI hai| una sabakA adhyayana karake bhAratIya purAtattva vibhAga ke DAyarekTara janarala zrI TI. ena. rAmacandrana likhate haiM ki "ina donoM dhar3oM se isa bAta kI satyatA para rozanI par3atI hai ki ye har3appA-kAla kI jaina tIrthaMkara kI mUrtiyAM jainadharma meM varNita kAyotsarga mudrA kI hI pratIka haiN|" (5) siMhapura - IsA kI sAtavIM zatAbdI meM bauddha dharmAnuyAyI cInI yAtrI huenasAMga siMhapura meM aayaa| vaha usake varNana meM likhatA hai ki "vahAM azoka rAjA ke stUpa ke pAsa eka sthAna hai jahAM zvetapaTadhArI pAkhaMDiyoM ke Adi upadezaka ne bodhi prApta kI thii| isa ghaTanA kA sUcaka yahA~ para eka zilAlekha bhI hai / pAsa hI eka devamaMdira' bhI hai jo loga yahA~ darzanArtha jAte haiM ve ghora tapasyA karate haiM aura apane dharma meM sadA apramatta rahate haiN| ..."unake cAritra sambandhI prAcAra apane-apane darje ke anusAra hI hote hai / bar3oM ko bhikSa tathA choToM ko zrAmaNetara kahate haiM "13 _ yAtrI ne jina zvetapaTadhAriyoM tathA devamaMdira kA ullekha kiyA hai, ve zvetAMbara jaina zramaNa aura zrAvaka the aura jo stUpa aura devamaMdira the ve zvetAMvara jainoM dvArA nirmita stUpa tathA bAIsaveM tIrthakara zrI ariSTanemi Adi ke jaina-maMdira the / isakI puSTI zrI jinaprabha sUri ke nimnalikhita ullekhoM se hotI haiM / unhoMne apane catuzIti jaina mahAtIrtha nAmaka kalpa meM ullekha kiyA hai ki . "zrI siMhapure liMgAbhidhaH zrI neminAthaH"......zrI siMhapure ca vimalanAthaH // arthAt-indra dvArA nirmita zrI neminAtha kA tathA vimalanAtha kA zrI siMhapura meM jaina mahA1. jaina dharmAnuyAyiyoM kA yaha sthAna mahAtIrtha hone ke kAraNa yaha stUpa aura devamaMdira zvetAmbara jainoM dvArA ho 1. nirmita kie gae the| jisako bauddha yAtrI ne dharmAdhatA yA ajJAnatAvaza azoka kA stupa likhA hai| 2. caunI yAtrI ne jaina maMdiro kA sarvatra devamaMdira ke nAma se ullekha kiyA hai| 3. Buddhist Records of the western. Vol 1 p. p. 43-45. 4. siMdhI jaina vidyApITha dvArA prakAzita-jinaprabha sUri kRta vividha tiirthklp| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainadharma 106. tIrtha hai| (neminAtha bAIsaveM tathA vimalanAtha 13 veM tIrthaMkara haiM / ___siMhapure pAtAla liMgAbhidhaH zrI neminAthaH" / arthAt-siMhapura meM pAtAla liMga nAmaka (indra dvArA nirmita) zrI neminAtha kA mahAn jaina tIrtha haiN| elegjeMDara kaniMghama isa pariNAma para pahuMcA thA ki yaha siMhapura prAjakala kaTAsa athavA kaTAkSa jo jilA jehalama meM jehalama nadI ke kinAre para hai aura sikhoM kA prasiddha tIrtha sthAna bhI hai usake nikaTa honA caahie| DA0 bUlhara kI preraNA se DA0 sTAIna ne siMhapura ke una jaina-maMdiroM kA patA lagA liyA / DA0 mahodaya ko mAlUma huA ki kaTAkSa ke do mIla ke antara para mUrti nAmaka gAMva meM ina mandiroM ke khaNDahara vidyamAna haiN| taba usane vahAM pahuMcakara jhaTa khudAyI zurU kara dii| bahuta sI jaina mUrtiyAM aura jaina mandiroM tathA stUpoM ke patthara prApta hue jo 26 U~ToM para lAda kara lAhaura lAe gae aura vahAM ke sarakArI myujiyama meM surakSita kara die ge| hama likha pAe haiM ki liMga zabda kA artha indra dvArA nirmita kSetra athavA tIrtha hai / isalie yahA~ isa tIrtha kA nirmANa prAgaitihAsika kAla se honA nizcita hai / isIlie zrI jinaprabha sUri ne ise liMga zabda se saMbodhita karate hue yaha saMketa kiyA hai ki yaha mahAtIrtha atiprAcIna hone se logoM meM yaha dhAraNA thI ki yaha stUpa aura mandira devendroM dvArA nirmANa kiyA gayA hai| zrI jinaprabha sUri kA svargavAsa vikrama kI 14 vIM zatI kA aMtima caraNa (vi0 saM0 1360) 4 meM hanA thaa| isase spaSTa hai ki jainoM kA yaha mahAtIrtha vikrama kI paMdrahavIM zatAbdI taka vidyamAna thaa| isa tIrtha ko dhvaMsa kaba aura kisane kiyA isa ke viSaya meM anumAna hotA hai ki mahAtyAcArI musalamAna sulatAna sikandara butazikana (mUrtibhaMjaka) ne kiyA hogA / jisakA samaya vikrama saM0 1363-1416 kA hai| isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki isa dharmAdha atyAcArI ne aphagAnistAna se lekara kAzmIra taka tathA sAre paMjAba meM deva-mandiroM kA dhvaMsa kiyA thA aura talavAra ke z2ora se yahA~ ke nivAsiyoM ko musalamAna banAyA thA / siMhapura ke isa jainatIrtha kA varNana karate hue huenasA~ga likhatA hai ki isake upAsaka loga bhinna bhinna darje ke haiM aura inake caritra sambandhI niyama apane apane darje ke anusAra hote haiN| unake 1. adhyAya eka kI TippaNI meM hama liMga zabda ke artha ke indra nirmita tIrtha kSetra kA khulAsA kara pAe haiM / 2. Gazetter of the Jehlum District Lahore 1904 p.p. 43-45 3. tIrthakalpa 46 pR0 85-86 4. jina-zAsana prabhAvaka jina-prabha aura unakA sAhitya pR061 5. kAzmIra ke itihAsa meM isa atyAcArI ke viSaya meM vizeSa varNana kreNge| 6. huenasAMga 26 barSa kI Ayu meM I0 sa0 630 meM bhArata bhramaNa ke lie cIna se aayaa| usa samaya bhArata meM harSa kA rAjya thaa| yaha gAMdhAra-deza kI rAjadhAnI puruSapura (pezAvara) meM pAyA / vahAM se takSazilA gyaa| vahAM se kAzmIra, pucha, Taka hotA huA candrabhAgA (canAba nadI) ko pAra kara jayapura (jamma) meM phuNcaa| vahAM se vaha sAkala-nagara (syAlakoTa) gayA / Taka kI pUrvI sImA para eka bar3e nagara meM phuNcaa| vahAM adhikatara nAstika rahate the| jAlaMdhara se jagaradhana mayAtrI cAra mAsa ThaharA / vahAM se kulUraha (kulU) hotA humA huTa sutAdra nAmaka deza meM gayA / (huenasAMga kI bhArata yAtrA nAmaka pustk)| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dhArmika kRtya tathA jIvanacaryA bauddha bhikSuSoM se bahuta kucha milate julate haiM / bheda kevala itanA hI hai ki unake sira para choTA sA bAloM kA jUr3A hotA hai aura ve prAyaH nagna rahate haiM / jaba kabhI ve kapar3A dhAraNa karate haiM to sapheda kapar3A lete haiM / unako anya logoM se pRthaka karane ke lie yahI choTI-choTI vizeSatAeM haiN| unake dharma pravartaka kI pratimA tathAgata kI pratimA se milatI-julatI hai / vizeSatA mAtra itanI hI hai ki ve ise kapar3e pahanAte (prAMgI pUjA karate) haiM dUsare lakSaNa saba eka hI haiM / yahAM jina zramaNoM, zrAvakoM tathA devamandiroM mUrtiyoM kA yAtrI ne varNana kiyA hai ve zvetAmbara jaina paramparA se mela khAte haiN| jisa sthAna meM ina maMdiroM ke avazeSa mile the usa sthAna kA nAma pAkistAna banane se pahale mUrti grAma thA / ___ isI siMhapura meM eka kSINakula gotra kSatrIya rahatA thaa| daridratA ke kAraNa vaha gaue carA kara kaThinatA se parivAra kA pAlana poSaNa kara pAtA thaa| ekadA jaina muni ke upadeza se usa ne prati dina navakAra mantra aura bhaktAmara stotra ke pATha karane kI pratijJA lii| eka bAra use svapna meM aSTaprAtihArya sahita yugAdideva zrI RSabhadeva kI pratimA ke darzana hue| prAtaHkAla jaba vaha gaue carAne nadI kinAre gayA to varSA hone se dharatI meM se aSTaprAtihArya sahita zrI RSabhadeva prabhu kI pratimA pragaTa huI / usane jahalama nadI ke kinAre eka jhoMpar3I banAkara pratimA ko sthApita kara diyA aura bhakti se usakI pUjA karane lgaa| navakAra maMtra tathA bhaktAmara kA jApa bhI pratidina karatA rahA / isa prakAra chaha mAsa bIta gae / eka dina bhaktAmara ke 31 veM zloka kA jApa karate hue RSabhadeva kI zAsanadevI cakrezvarI ne prakaTa hokara ise rAjya pAne kA varadAna diyaa| yahAM ke rAjA kI mRtyu ke bAda yaha dAridra kSatrIya siMhapura kA rAjA banA / jIvana paryaMta jinapratimA kI pUjA karate hue prAtma kalyANa kiyA / isase yaha spaSTa hai ki paMjAba meM jainoM ke prathama tIrthaMkara kI mAnyatA aura upAsanA prAgvaidika kAla se hI rahI hai / arhat RSabhadeva ne svayaM paMjAba meM bhI vicaraNa kiyA thA isa ke pramANa upalabdha haiM yathA (6) zrI RSabhadeva ne apane dvitIya putra bAhubalI ko bahalI-gAMdhAra kA rAjya diyA thA isakI rAjadhAnI takSazilA thii| gA~dhAra deza kI sImA usa samaya kahAM taka thI isako jAnane ke sAdhana upalabdha nahIM hai / jaina vAMgamaya ke anusAra bAhubalI ke samaya ekadA chadmasthAvasthA meM bhagavAna RSabhadeva takSazilA padhAre the tathA isase pahale bAhubalI ke putra somayaza ke rAjyakAla meM hastinApura meM bhI padhAre the, vahAM Apane varSItapa kA pAraNA kiyA thaa| ina donoM ghaTanAoM kA vivaraNa kramazaH takSa Ta 1. siMhapura ke khaMDaharoM meM adhika bhUtiyAM hone ke kAraNa isakA nAma mUrti grAma prasiddha ho gayA hogaa| 2. Sinhapur near morden katasraj Jehlum District Sir Aural Stien and then the principal Oriental College Lahore, personally visited the place in 1889 A. D. and discvered the remain of Sinhapur Jain Temple buried near Murti a village two miles from Katas and collected from excavation a huge mass of idols which were brought to Lahore in 26 camal loads and were depiuted in punjab control musium. (Jain Journel April 1969 p. 163) 3. bhaktAmara zloka 31 para 16vIM kathA AcArya guNAkAra sUri kRta vivRtti| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainadharma 111 zilA aura hastinApura ke vivaraNa meM likheMge / zrataH paMjAba meM arhat RSabhadeva kA zrAgamana aneka bAra huA hogA / kevalajJAna ke bAda bhI yahAM unhoM ne zrarhat (jaina) dharma kA pracAra va prasAra kiyA thA / (7) solahaveM tIrthaMkara zrI zAntinAtha, sattarahaveM tIrthaMkara zrI kuMthunAtha, aThArahaveM tIrthaMkara zrI aranAtha kA cyavana, janma, cakravartI pada se rAjya, dIkSA, tapa tathA kevalajJAna, caturvidhasaMgha kI sthApanA, gaNadharoM aura gaNoM kI sthApanA Adi saba kArya hastinApura meM hue aura ina tInoM ne nirvANa prApti se pahale taka sarvatra dharmapracAra karate hue paMjAba meM bhI vicaraNa kiyA isakA vivaraNa bhI hama hastinApura ke prasaMga para kareMge / (8) unnIsaveM tIrthaMkara zrI mallinAtha, bIsaveM tIrthaMkara zrI muni suvratasvAmI, bAIsave zrI ariSTa nemi, teisaveM zrI pArzvanAtha tathA mahAvIra prabhu ke paMjAba meM dharmapracAra ke lie Ane ke ullekha milate haiM / evaM inake pazcAt zrAja taka bhI jaina zramaNa, zramaNiyA~ satat jainadharma ke pracAra va prasAra ke lie paMjAba ko pAvana karate A rahe haiM / isase spaSTa hai ki paMjAba meM vaidika AryoM ke Ane se pahale prAgvaidika kAla se zrI RSabhadeva ke samaya se lekara Aja taka jainadharma vidyamAna calA zrA rahA hai / aba pradezavAra paricaya dete haiM / 1 - gAMdhAra aura puNDra janapada sindhu nadI ra kAbula nadI ke bIca kA bhUbhAga gAMdhAra (gaMdhAra) deza ke nAma se prakhyAta thaa| gAMdhAra kA ullekha 'Adi pUrva mahAbhArata meM eka deza ke lie tathA " nIlamata purANa" meM bhI tA hai| 1. gAMdhAra, 2. kapizA, 3. vAlahIka, evaM 4. kamboja mahAjana- pada pANinI kAla meM bhArata ke uttara-pazcima meM the / 1. kamboja kAzagara ke dakSiNa kA pradeza thA / 2. hindUkuza ke dakSiNapUrva meM gAMdhAra pradeza thA / 3. dakSiNa-pazcima meM kapizA thA / 4. uttara-pazcima meM vAlahika tathA uttara pUrva meM kamboja janapada thA / 1--gAMdhAra janapada - samaya-samaya para isa kI rAjadhAniyA~ aura sImAeM badalatI rahIM / gAMdhAra janapada ko yUnAniyoM ne gadarAI nAma diyA hai / usa samaya yaha janapada takSazilA se kUmar3a nadI taka vistRta thA / pazcimI gAMdhAra kI rAjadhAnI puSkalAvatI (pezAvara) thii| jaina zAstroM meM isa janapada kA nAma bahalI bhI kahA hai / bauddha graMthoM meM bhI gAMdhAra deza kA vizeSa ullekha milatA hai / (1) eka samaya siMdhu nadI se kAbula nadI taka kA kSetra, mulatAna aura pezAvara isa gAMdhAra maMDala meM sammilita the / ( mahAbhArata kI nAmAnukramaNikA ke anusAra ) / (2) phira kamboja, bhadra, pazcimottarIya pradeza, pezAvara, rAvalapiMDI kA jilA, tathA uttara pazcimI paMjAba kA aMcala gAMdhAra nAma se zrabhihita hotA thA / (3) kaniSka kAzmIra aura gAMdhAra donoM meM rAjya karatA thA / ataH usa samaya ina donoM dezoM kA nikaTa sambandha thA / ( 4 ) kAzmIra nivAsI kavi kalhaNa kI rAjataraMginI aitihAsika graMtha meM gAMdhAra nivAsI brAhmaNoM kI gaNanA avamAnita varga meM kI hai / (5) gAMdhAra meM pazcimI paMjAba aura pUrvI aphagAnistAna sammilita the / isakI sImA prAcIna Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ma eziyA aura paMjAba meM jainadharma kAla meM kAbula nadI svAta se lekara jehalama nadI ke uttara dizA ke kinAre taka thii| yaha uttarApatha kA prathama janapada thA / prAcIna kAla meM arhat RSabhadeva ke dvitIya putra bAhubalI ke rAjyakAla meM isa janapada kI rAjadhAnI takSazilA thI / vartamAna pAkistAna ke adhIna paMjAba kI rAjadhAnI isalAmAbAda (rAvalapiMDI ke nikaTa) kI uttara dizA meM bIsa mIla kI dUrI para isa nagara ke dhvaMsAvazeSa (khaNDahara) vidyamAna haiM / takSazilA ko balika (bahalI) kI rAjadhAnI bhI kahA hai / gAMdhAra meM bAhubalI kA rAjya hone se isa janapada kA nAma bahalI bhI thaa| jainazAstroM meM isakI rAjadhAnI paNDravardhana bhI batalAI hai jo Ajakala pezAvara ke nAma se pahacAnA jAtA hai isakI pahicAna cArasahA se bhI kI jAtI hai / isa upayukta vivaraNa se mAlUma hotA hai ki gAMdhAra kI sImAe sadA badalatI rahI hai| kamboja aura gAMdhAra rASTra yaha rAjya ati vistAra vAlA thA aura bhArata ke vAyavya koNa meM thaa| sImA, rAjadhAnI aura bhASA sImA-1-kAzmIra, 2-citrAla, 3-afag2AnistAna tathA sArA paMjAba isa rASTra meM samA jAtA thaa| ___yA yoM kaho ki sataluja nadI kA sArA pravAha isa sAmrAjya kI pUrva aura dakSiNa dizA kI hada thii| isakI rAjadhAnI takSakSilA thii| rAjadhAnI--isa sAmrAjya ke bIco-bIca mahAsindhu nadI uttara se dakSiNa ko bahatI hone se isake do bhAga ho gae haiN| isake pazcima bhAga ko kamboja aura pUrvI bhAga ko gA~dhAra kahate the| kamboja kI rAjadhAnI puruSapura-puSkalAvatI (pezAvara) thii| gAMdhAra kI rAjadhAnI takSazilA thii| bhASA-kamboja kI khorASTI bhASA thI aura gAMdhAra kI brAhmI bhASA thI aura bolacAla kI bhASA donoM bhASAoM se mizrita thii| kAraNa yaha thA ki donoM deza samIpavartI the aura donoM kA Apasa meM sagI bahinoM kI taraha sambandha thA tathA donoM dezoM kI janatA kA AnA jAnA thaa| gAMdhAra janapada-rAjadhAnI takSazilA 1. takSazilA, 2. udyAna, 3, volora, 4. siMhapura, 5. uraSa 6. kAzmIra, 7. paMcha, 8. rAjaparI 6. Dhakka (vAhika), 10. chinnapati 11. jAlaMdhara, 12. kullaTa, 13. zatAdra , 14. parvata, 15. pAriyAtra ina sabakA gAMdhAra janapada meM samAveza thaa| yA yoM kaho ki ye saba pradeza gAMdhAra janapada meM sammilita the| 1. takSazilA-zAha kI DherI gA~va kI vAyavya (pazcimottara) koNa meM pATha mIla kI dUrI para hasana-abdala nAma kA gAMva / 2. udyAna-svAta nadI taTavartI pezAvara zahara se uttara dizA meM ; isameM citrAla deza aura hindUkuza parvata kA dakSiNa kA sarva pArvatIya deza samA jAtA thaa| 3.volora-isameM bAlTI aura batistAna (kAzmIra kA kucha bhAga) A jAtA thaa| 4. siMhapura-kaTAsa-jehalama nadI kA dakSiNa taTavartI bhAga / 5. uraSa-sindhu aura jehalama nadI kA madhyavartI bhAga / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA pradeza meM jainadharma 113 6. kAzmIra-yaha bahuta vistRta deza hai aura Aja bhI isI nAma se prasiddha hai / isakA prAcIna nAma kAzyapapura thaa| 7. pucha--yaha choTA sA pradeza hai| pazcima meM jehalama nadI, uttara meM pIrapAMjAla kI parvata mAlAeM, dakSiNa aura agnikoNa meM rAjaurI kA pradeza / 8. rAjapurI-rAjaurI kA pradeza yaha kAzmIra kI dakSiNa tathA punAka (Punach) kI agnikoNa meM hai| 6. Dhakka -yaha vAhika pradeza kahalAtA thA / eka samaya yaha gurjara prajA ke rAjya kA eka bhAga thaa| Dhakka loga mahAbalavAna prajA thii| inakA nivAsa canAba (caMdrabhAgA) nadI ke samIpa thaa| magadhadeza kA rAjA zreNika (biMbasAra) vAhika thA / 10. chinnapati --rAvI se sataluja nadI ke bIca kA pradeza / kaniMghama isakI rAjadhAnI cine (Chine) athavA cinIgarI (Chinigari) batalAtA hai| jisakA sthAna amRtasara se uttara dizA meM 11 mIla kI dUrI para thA / (dekheM Arch Servey Vol XIV) 11. jAlaMdhara--jAlaMdhara, kA~gar3A pradeza / 12. kUllaTa - kula kA deza vyAsa nadI ke uttara bhAga meN| isa pradeza kA kAlTa athavA kolaka bhI kahate the| 13. zatAdra -kaniMghama ke mata se lAr3akAnA jilA hai| isakA kSetraphala lagabhaga 400 mAila kA thaa| 14. parvata-pANinI ke mata se jammU-syAlakoTa kA pArvatIya pradeza thaa| yaha pradeza paMjAba deza meM takSazilA Adi samUha kA eka pArvatIya bhAga thA (i0 eTI0 Vol.I.P.P. 22) / 15. pAriyAtra-sataluja (zatAdra) kI naiRtya koNa meM 800 lI dUra kA pradeza / baThiMDA, rivAr3I prAdi kA pradeza / usa samaya gAMdhAra janapada meM samrATa putusAkI kA rAja thaa| isa prakAra samaya-samaya para gAMdhAra janapada kI sImAeM aura rAjadhAniyAM bhI badalatI rahI haiN| prAcIna sAhitya meM isakI rAjadhAniyoM ke pATha nAma milate haiN| 1. puSkalAvatI, 2. takSazilA, 3. puruSapura, 4. pukhkhalI, 5. puNDravardhana, 6. paNhavAhaNa, 7. praznavAhana aura 8. shaakmbhrii| 1. puSkalAvatI kI pahacAna 'cArasaddA' se kI jAtI hai| (e. gAiDa TU skalpacarsa ina iMDiyana myujiyama bhAga 11 pRSTha 104) / 2. puruSapura-~-vartamAna meM pezAvara ke nAma se pahacAnA jAtA hai (vahI pRSTha 104) 3. puMDravardhana-bhagavAna mahAvIra ke samaya meM puNDra janapada kA jaina rAjA naggati nAma kA thA, usakI rAjadhAnI puNDra vardhana thii| aisA varNana jainAgama uttarAdhyayana sUtra kI nemicandrAcArya kRta TIkA adhyayana 6 patra 141 meM pAyA hai| puNDrajanapada kA nAma jainAgama bhagavatI sUtra 15:36 va samarAicca-kahA 4:275 meM bhI pAyA hai| __yaha bhI vastutaH puSkalAvatI kA dUsarA nAma hai / pukkusAtI gAMdhAra deza kA rAjA magadharAja bimbhasAra (zreNika) kA samakAlIna thA / jJAta hotA hai ki isakI rAjadhAnI kA nAma pukkhalI 4-jainazAstroM meM pukkhalI zabda kA prayoga huA hai / (dazavakAlika cUNi patra 212-13) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma yaha pukkhalI bhI vastutaH puSkalAvatI kA dUsarA nAma hai / AIne akabarI meM bhI pukkhalI nAma AyA hai| peza kI bhUla se yadunAtha sarakAra ne apane anuvAda khaNDa 2 pRSTha 367 meM ise pakkhalI likhA hai / isakI sImA AIne akabarI meM isa prakAra batalAI hai - 'pUrva meM kAzmIra, uttara meM kaThora, dakSiNa meMgakhara aura pazcima meM aTaka - banAsa | ataH uparyukta 1. puSkalAvatI, 2. puruSapura, 3. puMDravardhana aura 4. pukkhalI ye saba nAma varttamAna pezAvara ke hI haiM / 5.6. paNhavAhaNa - saMskRta meM ise praznavAhana kahate haiM arthAt donoM nAma samAnArthaka haiM / ye bhI pezAvara ke nAma the aura isa rAjadhAnI ke antargata sAre janapada ko isa nAma se pahacAnA jAtA thaa| isakA puNDra janapada ke nAma se bhagavatI sUtra aura samarAicca kahA meM ullekha huA hai / 7-8 -- zAkambharI takSazilA kA dUsarA nAma hai / takSazilA ke prATha nAma milate haiM / (1) zAkambharI, (2) takSazilA, (3) TeksilA, (4) kuNAla deza, (5) g2az2anI, (6) zAha kI DherI, (7) dharmacakra bhUmikA aura ( 8 ) chedI mastaka / 3 1 - isakA prAcInatama nAma takSazilA hai, usake bAda isa kA nAma 2 - zAkambharI par3A / samrATa samprati maurya ne apane andha pitA kuNAla ke nivAsa ke lie takSazilA meM vyavasthA kI thI / vahA~ samprati ne kuNAla kI dharmopAsanA ke lie eka jainastUpa kA nirmANa bhI karavAyA thA kuNAla ke yahA~ nivAsa karane se isakA nAma kuNAla deza pdd'aa| isakI puSTi ke lie pArzvanAtha saMtAnIya upakeza gacchIya jainAcArya zrI kakka sUri ke caritra se hotI hai| usameM varNana hai ki kuNAla deza ke lohAkoTa (lAhaura) nagara meM Apa padhAre the / usa samaya yahAM kA mantrI nAgasena thA / usane 15 anya nara-nAriyoM ke sAtha prAcArya kakka sUri ke pAsa dIkSA lii| yahAM kuNAla deza meM lAhaura kahA hai jo pAkistAna banane se pahale paMjAba kI rAjadhAnI thI / spaSTa hai ki kuNAla deza takSazilA kA hI nAma thA / 4. TeksilA - aMgrejoM ke rAjya meM takSazilA ko isa nAma se saMbodhita kiyA jAtA thA / bauddhoM ne bhI ise gAMdhAra kI rAjadhAnI mAnA hai| 5. gaz2anI - mahamUda gajanI ke samaya meM isakA nAma gaz2anI par3A / 6. zAha kI DherI - takSazilA ke khaMDaharoM kI khudAyI hone se pahale isa kSetra kI janatA ise zAha kI DherI ke nAma se pahacAnatI thI / zrosavAla zvetAMbara jaina prAcInakAla se zAha kI upAdhi se vibhUSita the / 7 - prabhu RSabhadeva ke padhArane para bAhubalI ne yahA~ vizva ke sarvaprathama dharmacakra tIrtha kI sthApanA kI thI / isalie isa kA nAma dharmacakra bhUmikA par3A / ataH dharmacakra pravartana sarvaprathama jaina dharma ke upAsakoM dvArA huA / 8 - cIna deza kI bhASA meM isakA nAma chedImastaka hai / takSazilA aura puNDravardhana (pezAvara ) prAcIna kAla meM takSazilA bahuta prasiddha evaM jaina saMskRti kA mahatvapUrNa kendra rahA hai / bhagavAna RSabhadeva ne apane dvitIya putra bAhubalI ko takSazilA kA rAjya diyA thA / 1. ekadA chadmasthAvasthA ( dIkSA lekara kevalajJAna hone se pahale kI avasthA ) meM vihAra karate hue (paidala calate hue) arhat RSabha takSazilA meM pdhaare| bAhubalI ko rAta ke samaya prabhu ke padhArane ke samAcAra mile / usane socA ki kala prAtaHkAla hote hI maiM prabhu ko vaMdana karane ke lie udyAna meM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA pradeza meM jainadharma jAUMgA, jahA~ prabhu Akara Thahare haiM / prAtaHkAla hote hI jaba bAhubalI apane parivAra aura samasta mantrI-sAmaMta Adi ke sAtha udyAna meM pahuMcA taba prabhu anyatra vihAra kara gae the| bAhubalI ko prabhu ke darzana na hone se asahya duHkha huA aura use apane pramAda ke lie bahuta pazcAtApa huA / jisa sthAna para prabhu rAtri ke samaya kAyotsarga mudrA meM dhyAnarUr3a khar3e rahe the, vahAM unake donoM caraNoM ke nizAna par3e the / aMkita caraNa cinhoM para bAhubalI ne prabhu ke caraNabimba sthApita kara pAThapITha banAyI usa para dharmacakra kI sthApanA karake dharmacakra tIrtha ko sthapita kiyaa| vizva meM takSazilA meM sarvaprathama dharmacakra-tIrtha prakAza meM aayaa| 2. takSazilA meM rAjyasattA ke lie bharata aura bAhubalI donoM bhAIyoM meM ghora yuddha huA isa prasaMga kA varNana karate hue prAcArya vimala sUri apane pauma cariyaM graMtha meM likhate haiM ki "usabha-jiNassa bhagavao putta-sayaM canda-sUra-sarisANaM / samaNatta paDivannaM sae ya dehe nikhayakkhaM // 37 // takkhasilAe mahappa, bAhubalI tassa nicca pddikuulo| bharaha-niriMdassa sayA na kuNai ANA-pamANaM so||38|| jaha ruTTho cakkaharo, tassuvariM sayaNa sAhaNa samaggo / nayarassa turiya cavalo, viNiggao sayala-bala-sahio // 36 // patto takkhasilapuraM jaya sadudagghaTTha kalayala rAvo / jUjhassa karaNatthaM sammaddho takkhanaM bharaho // 40 // bAhubalI vi mahappA bharaha nariMdaM samAgamaM sAuM / bhaDacaDa vareNa mahayA takkhasilAo viNijjAo // 41 // paumariyaM 4 / 37-41 (isa graMtha kA racanAkAla digambaramata utpatti se pUrva hai) arthAt-RSabha-jina ke sUrya-candra samAna sau putroM ne zramaNatva dhAraNa kiyA / ve sabhI deha se nirapekSa (anAsakta) the| (dIkSA lene se pahale) takSazilA meM mahAtmA bAhubalI rahate the| ve sadA bharata ke pratikUla the, cakravartI bharata kI AjJA kadApi na mAnate the| isa se cakravartI ne ruSTa hokara sakala sAmagrI se sampanna senA ko lekara yuddha ke liye abhiyAna kiyaa| ve takSazilA phuNce| usa samaya jayaghoSa kA kalakala zora sarvatra phaila gayA / bharata tatkSaNa yuddhArtha sannaddha ho gaye / usa samaya mahAtmA bAhubalI bhI bhArI subhaTa senA ke sAtha bharata ke sAtha yuddha karane ke liye takSazilA se nikala pdd'e| ghanaghora yuddha meM bAhubalI vijayI huaa| para bar3e bhAI kA sammAna karate hue apanA rAjya bharata ko de diyA aura svayaM AhatI zramaNa kI dIkSA grahaNa kara lI / sarvaprakAra ke parigraha kA tyAga kara anagAra ho gaye / bharata ne bhI takSazilA kA rAjya apane adhIna kara cakravartI pada prApta kiyA aura bAhubalI ke putra somaprabha (somayaza) ko gAMdhAra (takSazilA) aura kurukSetra (hastinApura) janapadoM kA adhikArI banA kara siMhAsanArUr3ha kiyA / svayaM apanI rAjadhAnI ayodhyA ko lauTa gyaa| mahAtmA bAhabalI bhI dIkSA lekara vahIM khar3I kAyotsarga mudrA meM dhyAnArUr3ha ho gaye aura eka varSa taka binA kucha khAye-piye usI avasthA meM khar3e rahe / 1. triSaSTi zalAkApuruSa caritra parva 1 tathA jinaprabha sUri kRta vividha tIrtha kalpa pR0 85 = takSazilAyAM bAhu bali-vinirmita dharbhacakram iti / 2. triSaSTi zalAkA puruSacaritra parva 1 (prAcArya hemacandra kRta) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 3 - muni bAhubalI cAhate the ki unheM kevalajJAna kI prApti ho jAve, pazcAt vaha bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM jaaveNge| kintu saMjvalana mAna ke sadbhAva ke kAraNa eka varSa taka kaThora tapa karane para bhI unheM kevalajJAna kI prApti nahIM huii| aMta meM zrI RSabhadeva kI preraNA se brAhmI aura sundarI nAmaka do sAdhviyoM ne (jo RSabha kI putriyA~ aura bAhubalI kI bahaneM thIM) jahAM bAhubalI kAyotsarga mudrA meM khar3e the, vahAM prAyIM aura unhoMne bAhubalI muni ko vandanA karake hAtha jor3akara vinamrabhAva se kahA "bhAI ! jaba taka Apa mAnarUpI hAthI para ArUr3ha haiM taba taka Apa ko kevalajJAna kI prApti saMbhava hai / jaba taka saMjvalana mAna kaSAya kA bhI tyAga nahIM karoge taba taka Apa kI sarva dharmakaranI niSphala hai / ataH mAna kaSAya kA bhI tyAga karo / " bAhubalI ne apanI bhUla ko samajhA aura mAna kaSAya kA bhI sarvathA tyAga karake apane se pahale dIkSita hue 68 choTe bhAIyoM ko vandana karane ke liye kAyotsarga ko pAra kara calane ke liye kadama uThAyA aura prabhu ke samavasaraNa meM jAne ko taiyAra ho gaye / saMjvalana kaSAya ke tyAga karate hI zukla dhyAnArUr3ha ho gaye aura turanta takSazilA meM hI kevalajJAna ho gayA / ' pazcAt satata vicaraNa karate hue sAre paMjAba tathA bhArata meM jainadharma kA pracAra kiyA / isa se spaSTa hai ki zrI RSabhadeva ke samaya meM svayaM RSabhadeva tathA ina ke zramaNa zramaNiyoM ne sAre paMjAba janapada meM bhI jainadharma kA pracAra va prasAra kiyA / 4 - yadyapi ina ke bAda ke jaina tIrthaMkaroM ke vihAra ke sthaloM kA vivaraNa upalabdha nahIM hai tathApi solahaveM tIrthaMkara zrI zAMtinAtha, satrahaveM zrI kuMthunAtha, aThArahaveM zrI aranAtha ke janma, dIkSA kevalajJAna Adi hastinApura meM hone se, bAIsaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi kI sarvatra paMjAba meM mAnyatA hone se evaM unnIsaveM mallinAtha, bIsaveM munisuvrata svAmI, teIsaveM zrI pArzvanAtha, caubIsaveM zrI mahAvIra svAmI Adi aneka tIrthaMkaroM tathA unake zramaNa-zramaNiyoM ke (dillI se lekara kAzmIra-pezAvara, takSazilA, siMdha Adi) sAre paMjAba meM bhI vihAra tathA dharmapracAra ke saMketa milate haiM isa kA khulosA hama prasaMgopAta zrAge karate raheMge / bhagavAna mahAvIra ke samaya aura usa ke bAda ke samaya kA saMkSipta vivaraNa deMge / 116 5 - prabhu mahAvIra ke samaya meM puNDra janapada kI rAjadhAnI puNDravardhana ( vartamAna pezAvara pAkistAna meM ) thii| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM vahAM 'siMhastha' nAma kA rAjA rAjya karatA thA / ekadA uttarApatha ke kisI rAjA ne siMharatha ko do ghor3e bheMTa kiye| unameM se eka ghor3A ulTI zikSA pAye hue thaa| rAjA siMharatha usa vakra zikSA vAle ghor3e para baiThA aura apane putra tathA senA ke sAtha nagara se bAhara krIr3A karane ke lie nikalA / ghor3e kI cAla teja karane ke lie cAbuka mArI / cAbuka lagate hI ghor3A betahAzA daudd'aa| rAjA ghor3e ko rokane ke liye rAsa ko jitanA khecatA hai, ghor3A utanA hI teja daur3atA calA jA rahA hai, rukane kA nAma hI nahIM letA / isa prakAra ghor3A daur3atA huA rAjadhAnI se 12 yojana' dUra eka bhayAvane jaMgala meM pahuMca gyaa| rAsa khecate- khaicate thaka jAne ke kAraNa 1. digambara sAhitya bAhubalI kI rAjadhAnI podanapura (mahArASTra dakSiNa bhArata meM mAnatA hai / isa mata ke ana sAra RSabha, bAhubalI, bharatAdi kA saMbaMdha paMjAba se na hokara dakSiNa bhArata ke sAtha mAnA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki digambaroM ne bAhubalI kI aneka bar3I-bar3I khar3I pratimAyeM dakSiNa bhArata meM sthApita kI haiM / digambara sAhitya tathA zilAlekhoM meM digambara paMtha kA saMbandha paMjAba ke sAtha kadApi rahA ho aisA koI ullekha athavA saMketa nahIM milatA / 2. yojana cAra kosa kA hai / kosa do hajAra dhanuSa kA hai| dhanuSa do gaz2a ( 6phuTa) kA hai ata: 4 X 2000X 2=16000gaz2a kA eka yojana aura 12 yojana 162000 gaja lagabhaga 173 kilomITara kA huA / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA pradeza meM jainadharma 117 rAjA ne ghor3e kI rAsa DhIlI kara dii| rAsa DhIlI hote hI ghor3A eka dama ruka gayA / isa prakAra ghor3e ke rukajAne se rAjA ko jJAta huA ki ghor3A ulTI zikSA pAye hue hai| rAjA ne ghor3e ko eka vRkSa ke nIce bAMdha diyA aura vizrAma karake phalAdi khAkara peTa bharA / pazcAt rAta bitAne ke lie rAjA samIpavartI pahAr3a para cddh'aa| isa pahAr3a kA nAma thA puNDravardhana / jJAta hotA hai ki isI parvata ke kAraNa isake AsapAsa ke kSetra meM prAbAda isa nagara kA nAma puNDravardhana par3A hogA aura parvata zreNiyoM se ghire hue hone ke kAraNa rAjya surakSA hetu siMharatha ne ise apanI rAjadhAnI banAyA hogaa| sambhavataH . isI parvata ke nAma se hI isa sAre kSetra kA nAma puNDra janapada prasiddhi pAyA hogA / puNDravardhana kA nAma aAjakala pezAvara prasiddha hai / pezAvara takSazilA kI uttara dizA meM haiM / vahAM usane sAta maMz2ile U~ce makAna ko dekhA aura vaha usa mahala meM praveza kara gayA / praveza karate hI rAjA ne vahAM eka sundara yuvatI dekhii| rAjA ko dekhate hI vaha kanyA uTha kara khar3I ho gaI aura rAjA ko baiThane ke lie uccAsana diyA / eka dUsare ko dekhate hI donoM meM prema ho gayA / vahAM kucha dera baiThane ke bAda rAjA ne usa sundarI se usakA paricaya pUchA aura isa ekAnta vana meM akele hI parvata para isa mahala meM nivAsa karane kA kAraNa bhI pUchA / sundarI ne uttara diyA - pahale mere sAtha vivAha karo phira maiM Apako sabhI bAteM btaauuNgii| yaha sunakara rAjA usa bhavana meM vidyamAna zrI RSabhadeva ke jaina maMdira meM gyaa| usake nikaTa hI eka sundara vedikA thii| rAjA ne bar3I bhakti pUrvaka prabhu kI vandanA aura stuti kii| jinezvara prabhu ke darzana karake vApisa pAkara rAjA ne isa sundarI ke sAtha gAMdharva vivAha karake use apanI rAnI banAyA / jJAta hotA hai ki isa janapada meM RSabhadeva Adi ke aneka jaina maMdira hoNge| kyoMki zrI jinaprabha sUri ne apane vividha tIrthakalpa ke 45 veM kalpa meM 84 jaina mahAtIrthoM kA varNana kiyA hai usameM likhA hai ki- "paNDraparvate zrI vIraH" arthAt puNDraparvata para zrI mahAvIra prabhu kA jaina mahAtIrtha hai| rAjA siMharatha ne vivAha kara lene ke bAda apanI isa navavivAhitA patnI ke pAsa rAtrI bitAI / dUsare dina prAtaHkAla zrI jinendradeva kI vandanA karake rAjA usa bhavana ke maMDapa meM sthita siMhAsana para baiThA aura rAnI usake nikaTa baiTha gaI / phira usane apanI kathA prAraMbha kara sArA vRtAMta rAjA ko kaha sunaayaa| usa rAjakanyA kA nAma kanakamAlA thA / rAjA siMharatha kucha dina kana kamAlA ke pAsa rahakara apanI rAjadhAnI ko lauTa gyaa| rAnI kanakamAlA ke vahAM usa parbata para sthita mahala meM rAjA aAyA jAyA karatA thaa| ataH adhikatara parvata para rahane ke kAraNa siMharatha rAjA kA nAma naggati ho gyaa| naga kA artha parvata bhI hotA hai| _____ kArtika mAsa kI pUrNimA ke dina rAjA sasainya bhramaNa karane ke lie niklaa| vahAM usa ne nagara ke bAhara eka Ama kA vRkSa dekhA / rAjA ne usameM se eka maMjarI tor3a lI / usake pIche pAte hue logoM ne bhI usa per3a se bhaMjarI pallava Adi todd'e| lauTa kara pAte hue rAjA ne usa per3a ko dekhA ki vaha eka ThUTha mAtra raha gayA hai / kAraNa jAnane para rAjA ko vicAra AyA ki-- "aho lakSmI kitanI caMcala hai" / aisA vicAra Ane para use saMsAra se vairAgya ho gayA aura usane apane putra ko 1. to kAleNa jamhA nage haIi tamhA 'naggai esa ti' paiTThiyaM nAmaM loeNa raainno| (uttarAdhya yana sUtra nemicandra kRta TIkA pRSTha 1442) 2. bauddhagraMtha kuMbhakAra jAtaka meM isa ke pratibodha kA kAraNa kaMkana kI dhvani honA likhA hai / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma rAjya dekara svayaM pratibodha pAkara "pratyekabuddha"1 hokara jaina zramaNa kI dIkSA grahaNa kI aura ghAtI karmoM ko kSaya karake kevalajJAna prApta kiyaa| tatpazcAt pathvItala para vihAra kara sva-para kalyANakarate hue anta meM sarva karmoM ko kSaya karake mokSa prApta kiyA / yaha rAjarSi ujjayanI ke rAjA caMDapradyota kA tathA bhagavAna mahAvIra kA samakAlIna thaa| 6, mauryakAla meM samrATa samprati ke samaya meM jainAcArya Arya suhasti unake ziSya paTTadhara jainAcArya Arya susthita va Arya supratibaddha aura inake ziSya Arya indradinna vidyamAna the / samprati kA rAjyAbhiSeka vIra nirvANa saMvat 244 (IsA pUrva 283) meM huaa| do varSa bAda prArya suhasti se prati- . bodha pAkara isane zrAvaka ke samyaktva mUla bAraha vrata grahaNa kiye aura paramArhat banA / yadyapi isakA pitRvaMza jainadharmAnuyAyI thA isa liye isako janma se hI jainadharma ke saMskAra prApta the tathApi isake pUrvajanma ke bhikhArI avasthA se prArya suhasti uddhAraka the, isalie unase vidhivat bAraha brata dhAraNa kara usane unhe apanA dharmaguru svIkAra kiyaa| isane 54 varSa matAMtara se 50 varSa taka rAjya kiyaa| vIra saMvat 268 meM isakI mRtyu ho gii| isake guru Arya suhasti kA svargavAsa vIra saMvata 261 meM yAnI samprati se 7 varSa pahale huA thA Arya susti se zrAvaka ke 12 vrata svIkAra karane ke bAda samprati 52 varSa taka jIvita rhaa| __ Arya suhasti ke paTTadhara ziSya Arya susthita sUri tathA Arya supratibaddha sUri do guru bhAI the| grArya sasthita ne vIra saMvat 274 meM dIkSA grahaNa kI thii| prArya supratibaddha ne bhI thor3e-bahuta Age pIche dIkSA grahaNa kI hogii| kyoMki paTTAvalikAra likhate haiM ki inake jIvana sambandhI vivaraNa jJAta nahIM hone se dIkSA kA samaya likha nahIM ske| kiMtu yaha bAta to nizcita hai ki Arya suprasiddha Arya suhasti ke ziSya hone ke kAraNa samprati ke samaya meM hI yugapradhAna pada prApta kara cuke hoNge| Arya suhasti kA svargavAsa vIra saMvat 261 meM hone se prArya supratibaddha unake pazcAt yugapradhAna hue| usa samaya samprati jIvita thaa| Arya supratibaddha ke ziSya paTTadhara prArya indradinna sUri ne bhI dIkSA samprati ke jIvanakAla meM hI le lI hogI aisI dhAraNA anucita nahIM hai / kyoMki samprati kI mRtyu vIra nirvANa saMvat 268 meM huI thI aisA pahale hama likha cuke haiN| paTTAvaliyo meM mahAvIra ke nave pATa para prArya supratibaddha se lekara bArahaveM paTTadhara Arya siMha sari(cAra paTTadharoM) taka kA kucha bhI jIvana vRtAMta nahIM milatA aura na inake jIvana vRtAMta anyatra hI dekhane meM Aye haiM / isaliye jJAta hotA hai ki ina cAroM paTTadharoM kA vihAra apane ziSya parivAra ke sAtha paMjAba meM hA hogaa| isI kAraNa se paTTAvaliyoM ke lekhaka zramaNa puMgava gujarAta, saurASTra, rAjasthAna tathA matha rA Adi pradezoM meM vicaraNa karane vAle hone se paMjAba meM vicaraNe vAle muniyoM ke viSaya kI jAnakArI se anabhijJa the, isaliye unake jIvana paricaya dene meM asamartha rahe / aisA jJAta hotA hai| 1. pratyeka buddha-jo kisI bAharI eka vastu ko dekhakara vairAgyavAna hote haiN| jaina dIkSA lekara sAdhu ke samAna vihAra karate haiM, parantu gaccha meM nahIM rahate / sandhyA samaya ke bAdala jisa prakAra raMga badalate haiM, usI prakAra saMsAra meM paudgalika vastu kSaNabhaMgura hai, aisA vicAra Ane para ve kisI prakAra vairAgya janaka nimitta ko pAkara nigraMtha zramaNa kI dIkSA lete haiM aura kevalajJAna pAkara mokSa prApta karate haiN| unheM pratyeka buddha kahate haiN| unheM guru ke upadeza kI apekSA nahIM hotii| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA meM jaina dharma 116 aisA jAna par3atA hai ki prArya suhasti ne apane ziSyoM praziSyoM ko samprati kI preraNA se paMjAba meM bhI jainadharma ke pracAra ke liye bhejA hogA / ata: uparyukta cAroM paTTadhara apane ziSya parivAra ke sAtha tathA unake bAda bhI ziSyoM praziSyoM ke sAtha gAMdhAra se lekara sAre paMjAba meM vicare hoNge| isa bAta kI puSTi ke pramANa bhI upalabdha haiN| hama likha pAye haiM ki gAMdhAra kI rAjadhAnI prazna vAhana (paNhavAhaNa-pezAvara) bhI rahI hai / zrI kalpasUtra kI sthavirAvalI se jJAta hotA hai ki Arya susthita aura Arya supratibaddha kI ziSya paramparA se cAra kula nikale : 1 -- baMbhalijja, 2-vattha lijja, 3-vANijja aura 4- paNhavAhaNaya (praznavAhanaka)1 Arya sUsthita aura Arya supratibaddha (donoM gurubhAiyoM) kA sAdhu avasthA kA samaya vIra nirvANa saMvat 274 se 336 (vi0 pU0 196 se 131 athavA I0 pU0 253 se 188) kA hai| ataH ye kula vIra saMvat kI tIsarI cauthI zatAbdI athavA IsA pUrva dUsarI-tIsarI zatAbdI ke madhya kAla meM nikale haiM, yaha bAta nizcita hai| ___ upayukta tIna kuloM kA nAma par3ane kA kyA prAdhAra hai yaha aitihAsajJoM kI khoja kA viSaya hai / kintu praznavAhanaka kula kI utpatti gAMdhAra janapada kI rAjadhAnI praznavAhana (pezAvara) ke nAma se huI hai jo uparyukta prAcAryoM ke ziSya-praziSyoM ke isa kSetra meM rahane ke kAraNa isa kSetra ke nAma se prasiddhi paayaa| ___yahA~ para praznavAhanaka kula ke viSaya meM vizeSa vicAra karane kI AvazyakatA hai / hama likha Ae haiM ki praznavAhana---pezAvara bhI gAMdhAra kI rAjadhAnI thii| tathA gAMdhAra ke samIpa ke janapada kA nAma puNDra thaa| isakI rAjadhAnI bhI puNDravardhana ke nAma se pezAvara rahI hai / pezAvara bhArata kI pazcimottara dizA meM takSazilA kI uttara dizA meM avasthita hai / kula kA eka artha janapada bhI hai| yathA"kulaM janapade gotra sajAtIya gaNe'pi / " (amarakoza nirNayasAgara presa I0 sa0 1626 pR0 250) kula zabda kA artha janapada, gotra tathA sajAtIya gaNa bhI hotA hai / ataH praznavAhanaka kula kA artha yaha huA ki praznavAhana jisakI rAjadhAnI hai aise janapada meM vicaraNe vAle jaina zramaNoM kA sajAtIya gaNa (eka guruparamparA kA samudAya) / 1-hama likha pAye hai ki takSazilA, puNDravardhana, prazna vAhana (paNhavAhaNa) ye saba vAhika janapada meM the jo paMjAba kA prAcIna nAma thaa| prAcIna kAla meM takSazilA aura prazna vAhana paMjAba ke prasiddha nagara the aura jainadharma ke kendra the| zvetAMbara jainoM ke caurAsI gacchoM meM eka gAMdhArA gaccha kA nAma bhI AtA hai| gAMdhAra janapada meM vicaraNe vAle jaina zramaNa-zramaNiyA~ gAMdhArA gaccha ke nAma se prakhyAta hue| yaha gaccha vikrama ko 14vIM zatAbdI taka vidyamAna thA / 2-aisA jJAta hotA hai ki takSazilA dhvaMsa kara dene ke bAda isake nikaTastha uccanagara nAmaka nagara ne isakA sthAna le liyA thaa| uccanagara takSazilA ke samIpavartI parvata pradeza meM sindhu 1-kalpasUtra sthavirAvalI vyAkhyAna 8 / 2-jaina sAhitya saMzodhaka traimAsika khaMDa 3 aMka 1 pRSTha 32 gaccha naM0 64 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma nadI ke taTavartI prasiddha nagara thA / prArya indradinna sUri ke paTTadhara ziSya Arya dinna sUri kA samaya lagabhaga mauryakAla se eka zatAbdI bAda kA hai| ve samprati ke samakAlIna Arya supratibaddha ke praziSya the| inake ziSya prAcArya zAMtizreNika se nigraMtha gaccha (zvetAMbara jaina zramaNoM) kI uccanAgarI zAkhA niklii| 3- kamboja-isakA dUsarA nAma pAmIra bhI thA / yaha prazna vAhana se uttara kI tarapha thaa| hama likha pAe haiM ki yahA~ para bhI jainadharma kA vistAra thaa| isa janapada meM vicaraNe vAle zramaNa saMgha zvetAMbara jainoM ke caurAsI gacchoM meM se eka gaccha kambojA athavA kambojI ke nAma se bhI prasiddha thA / gAMdhArA gaccha aura kambojI gaccha vikrama kI 17vIM zatAbdI taka vidyamAna the / kyoMki jina paTTAvaliyoM meM inake nAma pAe haiM unameM bAraha matoM meM luMkAmata kA bhI nAma pAyA hai| lukAmata vikrama kI 16vIM zatAbdI meM sthApana huaA aura 84 gacchoM aura 12 matoM kI paTTAvalI jinameM ina gacchoM aura matoM ke nAmoM kA ullekha hai vi0 saM0 1831 meM likhI gaI hai| ataH vikrama kI 16vIM aura 18vIM zatAbdI ke madhya kAla meM ye donoM gaccha vidyamAna the| isase spaSTa hai ki praznavAhanaka kula, uccanAgarI zAkhA, kambojA evaM gAMdhArA gaccha ina cAroM kA prAdurbhAva paMjAba meM mauryakAla meM huaA jinako ziSya paramparA lagabhaga do hajAra varSoM taka paMjAba meM sarvatra vidyamAna rahI / unakA yahA~ prAvAgamana tathA sthiratA bhI rahI aura sAre paMjAba janapada meM vicaraNa karake jainadharma ko samRddha banAte rhe| ina gacchoM ke atirikta paMjAba ke aneka vibhAgoM ke nAma se bhI aneka gaccha vidyamAna the, jinakI carcA hama Age krege| jaba I0 sa0 1623 (vi0 saM0 1980) meM aMgrez2a sarakAra ke purAtattva vibhAga ne zAha kI DherI (takSazilA) ke khaNDaharoM kI khudAI kA kAma prAraMbha kiyaa| usa samaya sara jAna mArzala ne apane saMskRta ke vidvAna mitroM se prAcIna sAhitya meM Aye hue takSazilA sambandhI ullekhoM kA saMgraha kraayaa| una para vicAra karate hue vaha likhatA hai ki- "ina ullekhoM meM jo ullekha jainazAstroM se liye gaye haiM ve saba se adhika dhyAna dene yogya haiN| inameM mlecchoM aura yavanoM kA jikra hai; turuSkoM dvArA takSazilA ke ujAr3e jAne kA tathA unake bhaya se pASANa aura dhAtumayI pratimAnoM kI rakSA ke lie bhUmigRhoM meM banda karane kA jikra haiM / IsA kI pA~cavIM zatAbdI meM hUNoM ne dharmarAjikA stUpa kA vidhvaMsa kiyA to bauddhoM ne bhI apanI mUrtiyA~ pRthvI meM gAr3a dI thiiN| jaina ullekhoM se yaha bhI siddha hotA hai ki takSazilA meM bahuta se jaina mandira va stUpa the jinameM se kaI to niHsaMdeha ati vizAla aura sundara hoNge| aba merA vizvAsa hai ki sirakapa ke "epha" aura "jI" blaoNka ke choTe mandira unhIM meM se haiM / pahale maiM ina mandiroM ko bauddha mandira samajhatA thA / parantu aba eka to inakI racanA mathurA se nikale hue aAyAgapaTToM para utkIrNa jaina mandiroM se milatI hai / dUsare inameM aura takSazilA se nikale hue bauddha mandiroM meM kAphI bhinnatA hai / ina kAraNoM se aba maiM ina mandiroM ko bauddha kI apekSA jainamandira khyAla 1- kalpasUtra sthavirAvalI vyAkhyAna 8 / 2-jana sAhitya saMzodhaka traimAsika patrikA varSa 3 aM0 1 gaccha naM0 73, 74 pRSTha 33 / 3-jaina sAhitya. saMzodhaka traimAsika patrikA khaNDa 3 aMka 1 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA meM jainadharma 121 karatA huuN| 4-sara jAna mArzala kA anumAna jaina zvetAMbara prAcArya zrI mAnadeva sUri dvArA racita prabandha para AdhArita hai / jo isa prakAra hai ___"saptazatI nAmaka deza meM koraMTaka nAma kA nagara thA, jahA~ bhagavAna mahAvIra svAmI kA mandira thaa| vahAM upAdhyAya devacandra rahate the / phirate-phirate vaha eka bAra banAsa meM prAye, vahA~ unheM prAcArya pada milA aura ve devasUri ke nAma se prasiddha hue| jaba inakA zatrujaya tIrtha para svargavAsa ho gayA taba unake paTTa para pradyotana sUri pratiSThita hue| (zloka 4-.-16) / vihAra karate hue pradyotana sUri nakula meM praaye| vahA~ ke zrAvaka jinadatta ke putra mAnadeva ne inake pAsa dIkSA lI aura candragaccha ke prAcArya bane / jayA aura vijayA nAma kI do deviyAM mAnadeva (sUri) kI sevikAeM ho gaIM (zloka 17-25) / aba aisA humA ki takSazilA nagarI meM jahA~ pA~ca sau jaina mandira the, usa samaya vahA~ acAnaka bImArI (mahAmArI) phaila gayI aura loga dhar3Adhar3a marane lge| bahuta upAya karane para bhI mahAmArI kI zAMti nahIM huii| yaha dekhakara zAsanadevI ne prakaTa hokara kahA ki mlecchoM ke atyAcAra se saba devI-devatA yahA~ se cale gaye haiM aura prAja se tIsare varSa turuSkoM dvArA takSazilA kA dhvaMsa ho jaavegaa| isakA upAya yahI hai ki tuma saba loga takSazilA chor3akara dUsare sthAnoM meM cale jaago| dUsarA upAya pUchane para devI ne kahA ki naTTa la (nADola nagara rAjasthAna) meM guru mAnadeva sUri virAjamAna haiM unake caraNoM kA prakSAla jala (caraNoM ko dhokara prApta kiyA huA jala) lAkara apane-apane gharoM meM chir3aka do, mahAmArI miTa jAegI (zloka 31-43) / takSazilA ke jainasaMgha ne vIradatta zrAvaka ko vi0 saM0 280 (I0 sa0 223) meM prAcArya zrI ke pAsa nADola bhejaa| usakI vinatI para AcArya zrI mAnadeva sUri ne laghuzAMti stava kI (saMskRta meM) racanA karake use dii| takSazilA ke zrIsaMgha ne usa zAMti stava kA ghara-ghara meM jApa kiyA aura isase jala maMtrita karake apane-apane gharoM meM chir3akA, jisase mahAmArI roga kI zAMti huI (zloka 45-75) / tIna varSoM ke bAda turuSkoM ne isa prAcIna mahAnagarI kA vidhvaMsa kiyaa| bar3e-bUr3hoM se sunA hai ki vahA~ jo pASANa aura dhAtumayI mUrtiyAM thIM ve saba aba taka bhUmigRhoM meM vidyamAna haiN| (zloka 76-77) / 5-zrI dhanezvara sUrikRta zatrujaya mahAtmya meM varNana hai ki seTha bhAvar3a zAha ke putra jAvar3a zAha ne vi0 saM0 187 (I0 sa0 130) meM zatrujaya tIrtha kA uddhAra kiyaa| usa samaya usane takSazilA se bhagavAna zrI RSabhadeva kI mUrti le jAkara zatrujaya giri para sthApita kii| usa samaya takSazilA meM jagamala rAjA kA rAjya thaa| hama yahA~ para zrI kalpasUtra meM dI gaI nigraMtha gaccha (gaNa) kI sthavirAvalI kA ullekha karate haiM tAki hameM bhagavAna mahAvIra ke bAda ke jaina itihAsa ko jAnane meM suvidhA rhe| 1-Sir Johan Marshall; Archaeological Annual 1914-15 tathA prabhAcandra sUri kata prabhAvaka cAritra bambaI se prakAzita 1609 meM / mAnadeva sUri prabandha 162-198 / 2-zvetAmbara jainoM ke 84 gacchoM meM se koraMTiyA gaccha isI nAma se vikhyAta huaA pratIta hotA hai| (jaina sAhitya saMzodhaka varSa 3 aMka 1 pR0 31 meM gaccha naM0 6) / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ( 1 ) prabhu mahAvIra ke nirvANa ( IsA pUrva 527 ) ke bAda unake 11 gaNadharoM meM se eka mAtra unake pA~caveM gaNadhara zrI sudharmAsvAmI chadmastha the jo vIra zAsana ke uttarAdhikArI bane / kyoMki prabhu ke saMgha ko nigraMtha (parigraha kI gAMTha se rahita ) kahA hai / isa liye sudharmAsvAmI kI nizrA meM rahane vAlA munisaMgha nirgratha gaNa ( gaccha) ke nAma se prasiddhi pAyA bhagavAna mahAvIra ke (1) prathama paTTadhara sudharmAsvAmI hue, (2) inake paTTadhara jambUsvAmI hue ( ina donoM ne kevalajJAna pAkara nirvANa prApta kiyA) / jambUsvAmI kA nirvANa bhagavAna mahAvIra ke 64 varSa bAda rAjagRhI huA / ke bAda dasa bAtoM kA viccheda (abhAva) ho gayA 1 - manaH paryava jJAna, 2- - paramAvadhi jJAna, 3 - pulAklabdhi, 4 AhAraka zarIra, 5 - kSapaka zreNi, 6---upazama zreNi, 7- -jinakalpa, - tIna cAritra (parihAravizuddhi, sUkSmasaMprAya yathAkhyAta) 6 - - kevalajJAna, 10 - siddhapada | jambUsvAmI ke ( 3 ) -- paTTadhara zrI prabhavasvAmI, inake paTTadhara (4) -- zrI zayyaMbhava sUri, inake paTTadhara ( 5 ) - zrI yazobhadra, inake paTTadhara ( 6 ) - zrI saMbhUti vijaya aura bhadrabAhu, ' inake paTTadhara ( 7 ) - Arya sthUlabhadra, inake paTTadhara ( 5 ) - zrArya mahAgiri tathA Arya 8- 122 1 - - ( 1 ) saMbhUti vijaya jI ke 12 ziSya the - (1) nandanabhadra, (2) upananda, (3) tiSyabhadra, (4) yazobhadra, (5) sumanobhadra, (6) maNibhadra, (7) pUrNabhadra, (8) sthUlIbhadra, (9) Rjumati (10) jambU, (11) dIrghabhadra, (12) pAMDubhadra / - 2 - bhadrabAhu ke cAra ziSya the - (1) sthavira godAsa, (2) sthavira agnidatta ( 3 ) sthavira yajJadatta, (4) sthavira somadatta | (ba) sthavira godAsa se godAsa gaNa niklaa| isa gaNa se cAra zAkhAeM nikalIM :( 1 ) tAmraliptikA, (2) koTivarSakA (3) puNDravardhanikA, (4) dAsI khavaTikA / ye cAroM zAkhAeM pUrvI bhArata meM magadha deza ke nagaroM ke nAma se prasiddha huI / isa se jJAta hotA hai ki bhadrabAhu svAmI tathA unake ziSyoM kA mukhya bihAra kSetra adhikatara magadha rahA hogA aura bhadrahuzrutavalI kA svargavAsa bhI usI janapada meM huA hogA / 3 - ( 1 ) zrI prabhavasvAmI, (2) zrI zayyaMbhava sUri, (3) zrI yazobhadrasUri, (4) zrI saMbhUtivijaya, ( 5 ) zrI bhadrabAhu praura (6) zrI sthUlibhadra ; ye chaH zrutakevalI (caudaha pUrvI ) paTTadhara hue / yahA~ taka 11 aMga aura caudaha pUrva ke jJAtA zramaNa vidyamAna rahe / 4 -- zrAryaM mahAgiri ke 8 ziSya the - ( 1 ) sthavira uttara, (2) sthavira balissaha, (3) sthavira dhanADhya, (4) sthavira zrIbhadra, (5) sthavira kauDinya ( 6 ) sthavira nAga, (7) sthavira nAgamitra (8) sthavira rohagupta / 1 (1) sthavira rohagupta ne apanA nayA paMtha trairAzika mata nikAlA jo jainadharma ke siddhAntoM ke pratikUla thA / isaliye rohagupta ko zrAgama meM ninhava kahA hai / (2) zrArya mahAgiri ne jinakalpa kI tulanA kA zrAcAra svIkAra kiyA / (3) zrayaM suhasti ne samrATa samprati maurya kI salAha se apane ziSyoM praziSyoM ko sAre bhArata ke prArya -- zranArya dezoM meM tathA bhArata ke bAhara bhI jainadharma ke pracAra ke liye bhejA / zrArya susthita, (2) AyaM supratibaddha, (3) zrArya megha, (6) Arya kAmaddhi, (7) zrArya rakSita the - ( 1 ) 5 - zrArya suhasti ke 12 zrayaM rohaNa, (4) zrayaM bhadrayaza, ziSya (5) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA meM jainadharma suhasti hue| prArya suhasti ne maurya samrATa azoka ke pautra samrATa samprati maurya ko pratibodhita kara bArahavratI zrAvaka bnaayaa| ataH paramArhat samrATa samprati ke pApa dharmaguru the| 6-Arya suhasti ke paTTadhara-prArya susthita aura prArya supratibaddha the| 10- inake paTTadhara Arya indradinna sUri, inake paTTadhara 11-Arya dinna sUri, inake paTTadhara 12--Arya siMha sUri, inake paTTadhara 13-Arya vajrasvAmI aura inake paTTadhara 14-Arya vajrasena hue| (8) prArya rohagupta, (9) Arya RSigupta, (10) prArya zrIgupta, (11) prArya brahma aura (12) Arya soma / (1) Arya susthita se nigraMtha gaccha kA nAma koTiya gaNa prasiddhi paayaa| (2) Arya supratibaddha se nigraMtha gaNa kA nAma kAkaMdiya gaNa prasiddha huA / (3) Arya rohaNa se udeha gaNa humaa| (4) Arya bhadrayaza se uDavATiya gaNa humaa| (5) prArya kAddhi se vesavATika gaNa, (6) RSigupta se mANaka gaNa, (7) zrIgupta se cAraNa gaNa niklaa| 6-Arya suhasti ke 7 ziSyoM ke alaga-alaga sAta gaNa sthApita hue jisakA vivaraNa naM0 5 meM diyA hai / unake bAda unake ziSyoM praziSyoM kA vihAra kSetra dUra-dUra dezAMtaroM meM baTa jAne se unake aneka gaNa aura kula alaga-alaga nAmoM se vikhyAta hote gaye jisakA vivaraNa nIce diyA jAtA hai| (1) prathama gaNadhara indrabhUti gautama dvArA racita sUri maMtra kA prArya susthita ne eka karor3a bAra jApa kiyA isalie inase nimra tha gaNa kA nAma koTiya gaNa prasiddha ho gyaa| ___ isa gaNa se cAra zAkhAeM nikalIM-(1) uccanAgarI, (2) vidyAdharI, (3) vajI aura (4) mAdhyamikA evaM cAra kula nikale-(1) vajralipta, (2) vastralipta, (3) vANijyaM, aura (4) praznavAhanaka / (2) prArya susthita ke pAMca ziSya the| (1) prArya indradinna, (2) sthavira priyagraMtha, (3) sthavira vidyAdhara gopAlaka, (4) sthavira RSidatta, (5) sthavira arihadatta / sthavira priyanatha se 1-madhyamA zAkhA niklii| 2-sthavira vidyAdhara gopAlaka se vidyAbharI zAkhA niklii| (1) Arya indradinna ke prArya dinna ziSya the / (2) Arya dinna ke do ziSya the 1-Arya siMhagiri aura 2-prArya zAMtizreNika / Arya zAntizreNika se uccanagara (paMjAba ke eka nagara) meM uccanAgarI zAkhA niklii| (3) Arya siMhagiri ke cAra ziSya the-(1) sthavira dhanagiri, (2) sthavira Arya samita, (3) sthavira Arya vajra praura (4) sthavira prArya arhadinna / 1-mArya samita se brahmadIpikA zAkhA nikalI aura 2-mArya vajra se vajrI (vayarI) zAkhA niklii| inhIM zAkhAoM ke ziSya-praziSyoM se vANijya, praznavAhanaka (pezAvara paMjAba se), vatthalijja aura baMbhalijja ye cAra kula nikle| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma uccanagara yaha paMjAba kI pazcimottara sImApradeza kI eka prasiddha nagarI thI / yahA~ para bhI jainadharma 7- prarya pratibaddha kA jIvana vivaraNa paTTAvalIkAroM ko jJAta nahIM hai, isalie inake viSaya meM ve mauna haiN| sambhavataH ye paMjAba zrAdi janapadoM meM vicaraNa kiye hoMge / punaH anya pradezoM meM nahIM gaye hoMge ? yahI kAraNa hai ki inake jIvana prasaMgoM se paTTAvalIkAra anabhijJa rahe hoMge / ho sakatA hai ki isa paramparA sambandhI paTTAvaliyoM tathA jIvana prasaMgoM kA inake ziSyoM praziSyoM saMkalana kiyA ho, likhA bhI ho; kintu paMjAba meM likhA gayA sAhitya vikrama kI 16vIM zatAbdI se pahale kA lipibaddha kiyA huA upalabdha nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki sarva prathama dharmAndha videziyoM ne sadA bhArata meM paMjAba kI dharatI para padArpaNa karake isake sAhitya, smArakoM, maMdiroM, mUrtiyoM Adi ko naSTa-bhraSTa kiyA / (1) zrArya suhasti ke ziSya rohaNa se uddeha gaNa niklaa| unake ziSyoM praziSyoM dvArA cAra zAkhAeM aura chaH kula nikale / ( 1 ) uDuMbarikA, (2) mAsapUrikA, (3) mAtapatrikA, (4) pUrNapatrikA ye cAra zAkhAeM tathA ( 1 ) nAgabhUta, (2) somabhUta, (3) ullagaccha, (6) hastalipta, (5) naMdijja, (6) pArihAsika ye chaH kula nikale / (2) prArya suhasti ke ziSya Arya bhadrayaza ur3avATika gaNa niklaa| unake ziSyoM praziSyoM dvArA cAra zAkhAeM aura tIna kula nikale / (1) caMpijjiyA, (2) bhaddijjiyA, (3) kAdikA, (4) meghalijjiyA te cAra zAkhAeM aura ( 1 ) bhadrayazika, (2) bhadraguptika, (2) yazobhadra ye tIna kula nikale / (3) zrArya suhasti ke ziSya zrArya kAmAddhi se vesavATika gaNa niklaa| una ke ziSyoMpraziSyoM dvArA cAra zAkhAeM aura cAra kula nikale (1) zrAvastikA, (2) rAjyapAlikA, (3) antarijjiyA, aura ( 4 ) semalijjiyA ye cAra zAkhAeM tathA ( 1 ) gaNika, (2) medhika, (3) kAmadika, ( 4 ) indrapUraka ye cAra kula nikale / (4) prArya suhasti ke ziSya prArya RSigupta se mANaka gaNa nikalA, unake ziSyoM praziSyoM dvArA cAra zAkhAeM aura tIna kula nikale - ( 1 ) kAzyapikA, (2) gautamikA, (3) vAziSTikA, (4) saurASTrakA ye cAra zAkhAeM tathA (1) RSiguptaka, RSidattaka, (3) abhijayanta ye tIna kula nikale / (5) Arya suhasti ke ziSya -- zrIgupta se cAraNa gaNa nikalA / inake ziSyoM praziSyoM ke dvArA cAra zAkhAeM aura sAta kula nikale / (1) haritamAlagiri, (2) saMkAsikA, (3) gavedhukA, (4) vajranAgarI ye cAra zAkhAeM aura (1) vatsalijja, (2) prItirdhArmika, (3) hAlijja, (4) puSpamitrika, (5) bhAlijja, (6) grAryaveDaka, (7) kRSNasakha; ye sAta kula nikale / 8 - ucca nAgarI zAkhA saMsthApaka prArya zAMtizreNika ke cAra ziSya the| unase cAra zAkhAeM nikalIM / (1) Arya sainika se senikA zAkhA, (2) zrArya tApasa se tApasI zAkhA, (3) zrArya kuvera se kuverI zAkhA aura (4) RSipAlita se Arya RSipAlita zAkhA nikalI / 6 - vajrasvAmI ke tIna ziSya the, unase tIna zAkhAeM nikalIM ( 1 ) AryaM padma se Aryapadma zAkhA (2) zrArya ratha se jayanti zAkhA, (3) zrArya vajra sena se zrAryanAgilA zAkhA nikalI 1 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra- takSazilA meM jainadharmaM 125 kA bar3A prabhAva thA / yaha nagara kahIM para avasthita thA, isakA bhinna-bhinna prasaMgoM para jo varNana milatA hai, unake prAdhAra para hama yahA~ para kucha vicAra kareMge / 10 - Arya vajrasena ke cAra ziSya the, unase cAra zAkhAeM nikalIM / (1) Arya nAgila se Arya nAgilA, (2) prArtha pomila se Arya pomilA, (3) zrArya jayanta se prArya jayanti, (4) Arya tApasa se prArya tApasI zAkhA nikalI / 11 - sthavira uttara balissaha se uttara balissaha gaNa niklaa| unake ziSyoM praziSyoM dvArA cAra zAkhAeM nikalIM / (1) kozAMbikA, (2) kauTubinI, (3) sauritikI, (4) candranAgarI / aneka gaNa, kula, zAkhAoMoM kA sthavirAvalIkAra ko smaraNa nahIM rahA isa liye unakA ullekha nahIM huA / uparyukta saba gaNa, zAkhAeM kula samrATa samprati maurya ke dharmaguru Arya suhasti (vi0 pU0 tIsarI zatAbdI) se lekara vikrama kI dUsarI zatAbdI zrI vajrasena sUri vi0 saM0 150 taka bana cuke the / digambara mata vi0 saM0 136 meM nikalA ( vizeSAvazyaka bhASya ) / isa sthavirAvalI se spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIra ke bAda AThaveM pATha para prArya suhasti taka jaina zramaNa saMgha kA nirgratha gaNa hI cAlU rahA / isIlie azoka aura sampratti ke stUpa lekhoM para jaina sAdhuyoM kI inhIM paramparA ke lie nirgratha zabda kA ullekha kiyA gayA hai / kintu vartamAna digambara mata ke naMge sAdhunoM ke liye nahIM / digambara paMtha kI sthApanA taba taka huI hI nahIM thI / candragupta maurya ke samaya tathA usake bAda meM paMjAba meM vicaraNa vAle jina jaina zramaNoM, nigraMthoM, vaNavAsI RSiyoM Adi kA ullekha kiyA hai / ve saba isI paramparA ke the jo isa samaya zvetAMbara jaina mUrtipUjaka saMgha ke nAma se prasiddha hai / jJAta hotA hai ki paramArhat samrATa samprati maurya tathA usake dharmAcArya prArya suhasti ne bhArata tathA bhArata se bAhara Arya-anArya dezoM meM jainadharma ke sarvavyApaka pracAra ke lie jo yojanA banAI hogI usakI saphalatA ke lie dUra dUra taka vihAra ke kAraNa usa usa samaya ke yugapradhAna prAcAryoM ne alaga-alaga gItArtha muniyoM kI nizrA meM unake gaNoM, zAkhAnoM, kuloM ke rUpa meM vihAra kI vyavasthita yojanA banAI hogI tAki ve apane-apane netA kI AjJA se suniyojita kAryakrama ke anusAra apane lakSya kI prApti kara sakeM evaM gItArtha gurunoM kI zrAjJA meM rahate hue nirAticAra cAritra kA pAlana karate hue nirgratha sAdhu kI caryA meM bhI dRr3ha raheM / ina gaNoM, zAkhAoM, kuloM meM paraspara na to koI sAmAcArI kA bheda thA aura na hI koI birodha thA / ye saba gaNa, zAkhAeM aura kula zrI sudharmAsvAmI gaNadhara ke nirgratha gaNa ke hI the jo Aja-kala zvetAmbara jaina mUrtipUjaka saMgha ke nAma se sAre bhArata meM vidyamAna haiM / uparyukta sthavirAvalI ko dekhane se yaha bhI spaSTa hai ki isameM diye gaye gaNoM, gacchoM, zAkhAoM, kuloM ke nAma bhArata ke bhinna-bhinna kSetroM ke nAma meM sAre bhAratavarSa kA samAveza ho jAtA hai / una-una kSetroM meM vicaraNa ke kAraNa hI prAyaH sthAnoM ke nAma se unake gaNa prAdi prasiddha ho gae the athavA mukhya prAcAryoM ke nAma se prasiddha ho gae the / - 12 - Arya mahAgiri, Arya suhasti, guNasundara sUri, zyAmAcArya, skaMdalAcArya, revatImitra, zrIdharma, bhadragupta, vajra, zrIgupta taka dasapUrvI hue / yAni vikrama kI dUsarI zatAbdI taka tIrtha - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- madhya eziyA aura paMjAba meM jainamadha hama likha pAye haiM ki nigraMtha gaNa ke prArya suhasti (jo maurya samrATa samprati ke dharmaguru the) ke ziSya koTika gaNa ke prAcArya supratibaddha ke ziSyoM-praziSyoM dvArA praznavAhanaka kula, uccanAgarI zAkhA kA paMjAba meM prAdurbhAva huA / uccanAgarI zAkhA koTika gaNa se nikale hue praznavAhanaka Adi 4 kuloM se nikalane vAlI zAkhAoM meM se eka thii| yaha zAkhA prArya zAntizreNika se lagabhaga vIra nirvANa saMvat 420 (vikrama pUrva 50 varSa tathA IsA pUrva 107 varSa) meM uccanagara meM nikalI thI / prArya zAMti zreNika Arya siMhagiri ke guru bhAI the / isakI puSTi mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta pratimAoM ke lekhoM se bhI hotI hai / kara kI dvAdazAMga ke sampUrNa se mAtra cAra pUrva jJAna kama ke jJAtA zramaNa vidyamAna the| (11 aMga aura 10 pUrvo ke jJAtA the)----isa samaya taka digambara mata kI utpatti nahIM huI thii| 1-yunAniyoM ne paMjAba meM jina poreTAI aura vaireTAI (Arya aura vrAtya) jaina sAdhuoM kA ullekha kiyA hai ve zvetAmbara jaina sAdhuoM kI isI Arya paramparA ke the jo mahAvratadhArI tathA viziSTa jJAnavAna the, nispRha, aparigrahI, zAkAhArI, jJAnI, dhyAnI, tapasvI bhI the / zvetAmbara jaina sAdhunoM kA vaNavAsI gaccha bhI thA jo pANitala bhojI aura uparyukta guNoM se alaM kRta thaa| 2-kalpasUtra sthavirAvalI vyAkhyAna 8 2-kaMkAlI TIle mathurA se prApta caumukhI jina-pratimAnoM para uccanAgarI zAkhA ke lekha : (1) B/70 pASANa pratimA 10 / / iMca lambI caumukhI nagna kAyotsarga mudrA meM khar3I hai| eka hI pASANa meM cAroM tarapha eka-eka tIrthaMkara kI pratimA hai| aisI pratimAeM sarvatobhadra kahalAtI haiN| eka ke sira para sarpa ke sAtaphaNa haiM, yaha pArzvanAtha kI pratimA hai| pratyeka kI chAtI para zrIvatsa kA cinha hai| siMhAsana ke cAroM tarapha pratimA ko dAna karane vAloM kI do-do matiyAM banI haiN| isa pratimA ke UparI bhAga meM cheda hai| pratimA para lekha isa prakAra khadA hai : "siddhaM [saM0] 35 he 0 1 di0 12 asya pUrvAye koTiyato [gaNato] brahmadIpikA (ba bhalijja) [kula] to raccanAgarIto zAkhAto.....[zA] nI [yA] ..... vodhilAbhAya viSNu devA // isa pratimA ke lekha se spaSTa hai ki koTika gaNa se nikale hue vaMbhalijja kula kI uccanAgarI zAkhA ke kisI prAcArya dvArA isa pratimA kI pratiSThA huii| (2) B/71 pASANa pratimA khar3I nagna 10 iMca; cAroM tarapha khar3I cAra tIrtha karoM kI pratimAeM haiM / tIna pratimAoM para koI cinha nahIM hai / eka para nAga kA cinha hai| chAtiyoM para zrIvatsa kA cinha hai / isake cAroM tarapha lekha khudA huA haisiddhaM [saM0] 5 he 0 4 di0 20 asya pUrvAye ka [Toyato gaNato] uccanAgarIto zAkhAto bAhAdA... isa pratimA para bhI koTika gaNa kI uccanAgarI zAkhA ke kisI AcArya dvArA pratiSThA karAne kA ullekha hai |aisii caumukha pratimA para prAyaH cAra 1-zrI Rbhadeva, 2-zrI neminAtha, 3-zrI pArzvanAtha, 4-zrI mahAvIra ina cAra tIrthaMkaroM kI pratimAeM hotI haiM . koTika gaNa, vaMbhalijja kula, uccanAgarI zAkhA ye saba zramaNa zvetAmbara jainadharma ke anuyAyI the| (dekheM kalpasUtra sthavirAvalI vyAkhyAna 8) / isa se yaha bhI spaSTa hai ki zvetAmbara jaina dharmAnuyAyI tIrtha karoM kI nagna pratimAoM ko bhI mAnate haiM aura pUjA-upAsanA ke lie ina ko mandiroM meM sthApita bhI karate A rahe haiN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSAzilA meM jainadharma 127 tattvArtha sUtra ke kartA zrI umAsvAti bhI isa uccanAgarI zAkhA ke vAcaka (upAdhyAya) padavIdhara zvetAMbara jaina zramaNa the| unhoMne apane dvArA racI huI tattvArtha sUtra kI prazasti meM apane Apa ko uccanAgarI zAkhA kA batAyA hai| cInI bauddha yAtrI phAhiyAna IsvI 400 meM bhArata paayaa| vaha takSazilA se 16 mIla hIlo nagara meM phuNcaa| yaha nagarakSetra kI sImA meM sthita thaa| yahAM se eka yojana (bauddha mAnyatA ke anasAra 7 // mIla) dUra uccakSetra kI rAjadhAnI thii| isI kSetra meM eka nagara mahAnagarI kA nAma bhI pAyA hai / mahAna kA paryAyavAcI ucca bhI hai / uccanagara siMdhu nadI ke tIra para kahA gayA hai| ata: uccanagara sindhu nadI ke nikaTavartI pArvatIya pradeza meM avasthita thaa| paM0 kalyANa vijaya jI kA mata hai ki yaha nagara takSazilA ke nikaTavartI thaa| zrI jinaprabha sari ne apane vividha tIrthakalpa-kalpa naM0 45 meM caurAsI mahAtIrthoM kA ullekha kiyA hai / usameM "nagaramahAsthAne zrI bharatezvara kAritaH / zrI yugaadidevH|" tathA-"mahAnagarpA uddaNDa vihAre zrI AdinAthaH // " arthAta -- mahAnagara (uccanagara) sthAna meM cakravartI bharata ke dvArA nirmANa karAyA hayA yugAdideva (zrI RSabhadeva) kA mahAtIrtha hai / tathA mahAnagarI (uccanagarI) ke udaMDa mahAvihAra (vizAla jainamandira) meM zrI AdinAtha(zrI RSabhadeva) kI pratimA virAjamAna hai / (1) vikrama saMvat 1280 meM jinacandra sUri ne uccanagara meM kaI strI-puruSoM ko dIkSAe~ dI thiiN| isa prasaMga para bhI uccanagara kA ullekha sindhu pradeza meM pAyA hai| (2) vikrama saMvat 1282 meM prAcArya siddhi sUri ne uccana gara meM zAha lAdhA dvArA banAe hue jinamandira kI pratiSThA karAyI thI / usa samaya yahA~ 700 ghara jainoM ke the| yaha varNana bhI unake sindha meM vihAra kA hai / nyagrodhikA prasUtena viharatA puravare kusuma nAmni / kobhISaNinA svAti-tanayena vAtsI--sutenA ya'm // 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhAtaM ca durAgamavihatamati lokamAvalokya // 4 // idamuccainAgara vAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // arthAt ---jo gotra se kaubhiSiNI the aura jo svAti pitA aura vAtsI mAtA ke putra the, jinakA janma nyagrodhikA nagara meM huA thA, jo uccanAgarI zAkhA ke the, una umAsvAti vAcaka (upAdhyAya) ne guru paramparA se prApta hue zreSTha arhat upadeza ko bhalI prakAra dhAraNa karake tathA tuccha zAstroM dvArA hatabuddhi duHkhita logoM ke duHkha ke paritApa kI anukampA se prerita hokara vihAra karate hue yaha tattvArtha sUtra spaSTa zAstra kusumapura zreSTa nagara meM racA / (umAsvAtI AcArya padavI dhAraka nahIM the, ve vAcaka (upAdhyAya) padavI dhArI the isIliye prAcAryoM kI paTTAvaliyoM athavA nAmAvaliyoM meM una kA ullekha nahIM hai)| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (3) vi0 saM0 1667 meM vAcaka samayasundara jI ne uccanagara meM zrAvaka-pArAdhanA nAmaka graMtha banAyA thaa| (yahA~ bhI uccanagara kA sindha deza meM varNana hai) (4) muni vidyAvijaya jI (kAzIvAle zrI vijayadharma sUri jI ke ziSya) ne "mArI sindha yAtrA,' nAmaka pustaka meM likhA hai ki uccanagara sindha meM thaa| sindha kI sImAe~ badalatI rahatI haiM / eka bAra isakI sImA takSazilA taka bhI thii| aisA aitihAsakAra mAnate haiM / ataH isase bhI uccanagara ke takSazilA ke samIpavartI hone kI puSTi hotI hai| (5) uccanagara se jainoM kA ati prAcInakAla se sambandha calA A rahA hai tathA takSazilA ke samAna hI yaha jainoM kA kendra sthala rahA hai / isI uccanagara meM zAha Izvaracandra jI dUgar3a vikrama kI terahavIM zatAbdI meM mevAr3a meM udayapura ke nikaTastha mAghATapura nagara se saparivAra pAkara AbAda hue the| yaha dUgar3a parivAra sarvaprathama paMjAba meM AyA thaa| yathA ___ "Izvara [candraH] sa0 Izvaro rAjya-viruddha-bhayAt pazcimottara deze uccanagare samAgataH // (ye Izvaracandra jI dUgar3a vaMza saMsthApaka zAha dUgar3a jI kI havIM pIr3hI meM hue haiM) arthAt- zrI dUgar3a jI kI navIM por3hI meM zrI Izvaracandra hue| ve rAjya viruddha ke bhaya se bhArata ke pazcimotara sImA prAnta deza ke ucca nagara meM Aye / usa samaya vahA~ prosavAla zvetAMbara jainoM ke 700 ghara the| posavAla jainoM kI vaMzAvaliyoM meM vikrama kI 18vIM zatAbdI taka uccanagara meM prosavAla jainoM kI AbAdI kA ullekha hai| unameM prosavAloM ke aneka gotroM tathA parivAroM ke ullekha haiN| ataH takSazilA, puNDravardhana, uccanagara Adi prAcIna kAla meM bar3e mahatvapUrNa nagara rahe haiN| ina nagaroM meM hajAroM kI saMkhyA meM jaina parivAra AbAda the / isa kSetra meM zrI RSabhadeva se lekara vikrama kI 17vIM zatAbdI taka jaina sAdhu-sAdhviyoM ke AvAgamana ke pramANa upalabdha haiM / ___ isa kSetra meM saMskRta meM laghuzAnti stotra ke kartA prAcArya mAnadeva sUri bhI padhAre the, usa samaya unhoMne uccanagara Adi nagaroM meM aneka janetara parivAroM ko jainadharmAnuyAyI banAyA thaa| (paM0 kalyANa vijy)| vikrama kI 16vIM zatAbdI taka zvetAMbara jaina muniyoM ne aneka zrAvaka-zrAvikAoM ko dIkSAe~ bhI dii| takSazilA kA vizvavidyAlaya prAcInakAla meM yahA~ eka vizvavidyAlaya bhI thaa| isa vizvavidyAlaya meM aneka saMsAra prasiddha prAcArya zikSA dete the / bar3I-bar3I dUra se yahA~ vidyArthI loga zikSA pAne pAte the| mAtra bhArata se hI nahIM apitu videzoM ke vidyArthI bhI yahAM Akara zikSA prApta karane meM apanA gaurava samajhate the| bauddha jAtaka sAhitya se isa vizvavidyAlaya ke sambandha meM jo bAteM jJAta hotI haiM unheM hama saMkSepa se yahA~ ullikhita karate haiN| 1-isa vizvavidyAlaya meM zikSA prArambha karane kI prAyu 16 varSa kI thii| isase pUrva 1-dekheM isI graMthakartA dvArA likhita-saddharmasaMrakSaka zrI bUTerAya jI kA jIvana caritna pRSTha 160 / / 2-The Jatka edited by prof E. B. Cowell Vol I p. 126 Vol II p. 193 Vol v p.66. etc. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAra-takSazilA meM jainadharma 126 vidyArthI loga apane-apane nagaroM meM hI zikSA pAte the| pIche uccazikSA pAne ke liye yahA~ pAyA karate the| samajhA yaha jAtA thA ki takSazilA meM pAraMgata hone ko jAnA hai| zikSA apane yahA~ para bhI mila sakatI thii| para rAjA tathA anya dhanI loga bhI apane lar3akoM ko dUra dezoM se zikSA ke liye yahA~ bhejanA upayogI samajhate the| zikSA prabandha-(1) zikSA pAne kI phIsa eka haz2Ara kArSApaNa thI / / (2) jo vidyArthI phIsa nahIM de pAte the ve prAcArya ke ghara para dina meM kAma karate the aura rAta ko unake pAsa zikSA pAte the| (3) eka tIsare prakAra ke vidyArthI jo na to Avazyaka phIsa de pAte the aura na hI prAcArya ke ghara para kAma karate the| ve vAdA karate the ki hama par3hAI samApta karane para kucha samaya bAda nizcita phIsa eka hajAra kArSApaNa de deNge| una para vizvAsa kara liyA jAtA thA aura unheM zikSA bhI phIsa dene vAle vidyArthiyoM ke samAna hI dI jAtI thii| vidyArthI bhI zikSA samApta kara lene ke bAda thor3e samaya ke andara hI phIsa de jAte the| (4) takSazilA meM saMsAra prasiddha AcArya zikSA dene kA kArya karate the| una AcAryoM ke sAtha lagAye gaye vizeSaNoM se jJAta hotA hai ki usa samaya takSazilA vizvavidyAlaya apanI vidyA ke liye advitIya thaa| jAtakoM se yaha bhI jJAta hotA hai ki eka prAcArya ke pAsa 500 vidyArthI zikSA pAte the| aise saMsAra prasiddha prAcAryoM kI saMkhyA kama na thii| saMbhavataH yaha kalpanA anucita na hogI ki takSazilA vizvavidyAlaya meM aneka kAleja the / jinameM pratyeka meM 500 vidyArthI zikSA pAte the| aura una kAlejoM ke pratyeka pradhAnAdhyApaka ko prAcArya kahA jAtA thaa| vartamAna paribhASA meM yahI varNana takSazilA vizvavidyAlaya ke vAstavika rUpa ko prakaTa kara sakatA hai| (5) takSazilA vizvavidyAlaya meM zikSA samApta kara cukane para vidyArthI loga zilpa, vyavasAya tathA janatA Adi se kriyAtmaka anuzIlana karane ke lie tathA deza-dezAntara ke rItirivAjoM kA adhyayana karane ke lie aneka grAmoM nagaroM kA bhramaNa kiyA karate the| isa sambandha meM jAtakoM meM aneka nirdeza pAye jAte haiN| (6) takSazilA vizvavidyAlaya itanA prasiddha thA ki bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA, jamIMdAra, maMtrI, kSatrIya loga apane-apane lar3akoM ko yahA~ par3hane ke lie bhejate the / jAtaka sAhitya meM aneka rAjakumAroM ke yahA~ zikSA pAne ke vivaraNa milate haiN| : 1-vArANasI (kAzI) kA rAjakumAra brahmadatta / ' 2-magadharAja kA lar3akA aridamana / 1--The Jatka Vol IV p. 24. 2-The Jatka edited by prof E. B. Cowell Vol V p. 246; Vol I p. 148 Vol IV p. 182. etc. 3-The Jatka (Cowell) Vol IV p. 140 4-Abid Vol V p. 66, 67, Vol Ii p. p. 193. Vol III p. 173 etc. 5-Abid Vol III p. 154, Vol IV p. 32, Vol V p. 67, Vol I p. 183. 6-Abid Vol II p. 194. 7-Abid Vol V p. 66 etc. 8-Abid Vol Vp. 127. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 3-kurudeza kA rAjakumAra sutasoma / ' 4--mithilA kA rAjakumAra kumAra videha / ' 5-indraprastha (dillI) kA rAjakumAra dhanaJjaya / ' 6-kampalaka deza kA rAjakumAra / / 7-mithilA kA rAjakumAra suruci / 8-candragupta maurya kA maMtrI cANakya brAhmaNa / isa taraha anya bhI aneka rAjakumAroM Adi ke nirdeza jAtakoM meM pAye jAte haiM / (7) bhArata ke anya rAjakumAra bhI jinakI saMkhyA usa samaya 101 thI, usI prAcArya se zikSA pA rahe the / zikSA pA cukane ke bAda ve apane rAjyoM meM vApisa jAkara vahA~ ke zAsaka rAjA banate the| isase spaSTa hai ki eka prAcArya ke pAsa 101 rAjakumAra zikSA pAte the| jise hama rAjakumAra kAleja kaha sakate haiN| takSazilA nagara kA sthAna-pAkistAna meM rAvalapiMDI se 20 mIla kI dUrI para jo sarAyakAlA kA relave sTezana hai usase thor3I dUrI para uttara pUrva kI ora 12 mIla ke ghere meM takSazilA ke khaMDahara aura stUpa phaile hue haiM / yaha nagara jisa sthAna para basA huA thA pahAr3a kI eka bahuta ramaNIka tarAI hai| isa tarAI meM haro nadI tathA anya choTI-choTI nadiyA~ bahatI haiM jisase yaha sthAna aura bhI harAbharA aura ramaNIya ho gayA hai| isake cAroM ora pahAr3oM kI zRMkhalAye haiM, uttara-pUrva kI ora haz2ArA aura marI ke barafa vAle pahAr3a haiM tathA dakSiNa pazcima meM margalA kI ghATI aura kaI choTe-choTe pahAr3a haiN| isake alAvA yaha nagara usa sar3aka para basA huaA thA jo bhArata se sIdhI madhya eziyA (Central Asia) tathA pazcima eziyA (Western Asia) ko jAtI hai| isI sar3aka ke mAdhyama se madhya tathA pazcimI eziyA aura bhArata ke bIca prAcIna samaya meM vyApAra hotA thaa| inhIM saba bAtoM ke kAraNa koI Azcarya nahIM hai ki yaha nagara prAcIna samaya meM itane mahatva kA samajhA jAtA rahA hai| espina nAma kA eka grIka itihAsa lekhaka IsvI sana kI dUsarI zatAbdI meM ho gayA hai| usane bhAratavarSa aura sikandara ke itihAsa kI sAmagrI isa varNana meM khUba dI hai / vaha likhatA hai ki sikandara ke samaya meM takSazilA bahuta bar3A aura aizvaryazAlI nagara thaa| isameM sandeha nahIM ki sindhU aura jehalama nadiyoM ke bIca jitane nagara the unameM yaha nagara sabase bar3A aura sabase adhika mahatva kA samajhA jAtA thaa| IsA kI sAtavIM zatAbdI meM cInI bauddha yAtrI huenasA~ga bhArata meM bhramaNa ke lie AyA thaa| vaha bhI takSazilA kI upajAU bhUmi tathA hariyAlI kI prazaMsA kara gayA hai| ___ khaNDahara aura stUpa-jaisA ki Upara kahA gayA hai ki takSazilA ke khaNDahara tathA stUpa 12 mIla ke ghere meM phaile hue haiN| purAtattva vibhAga ne isakI khudAI karavAI hai / yaha isa pariNAma para 1-Abid Vol I p. 146. 2-Abid Vol II p. 27. 3-Abid Vol II p. 251 4-Ahid Vol III p. 52. 5-Abid Vol IV p. 198. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 131 pahuMcA hai ki ye khaNDahara tIna bhinna nagaroM ke aMza haiM / eka nagara jaba ujar3A to thor3I dUra haTa kara dUsarA nagara basAyA gayA / jaba vaha bhI ujar3A taba thor3I dUra haTa kara tIsarA nagara basAyA gyaa| inameM se saba se purAnA sthAna bhIr3a TIlA (Bhir Mound) hai / yaha sthAna mauryakAla se pUrva basA huA thaa| IsA pUrva dUsarI zatAbdI meM yaha nagara ujar3a gyaa| yahAM se haTAkara grIka logoM ne IsA pUrva dUsarI zatAbdI meM takSazilA nagara ko jise Aja sirakapa ke nAma se pahacAnA jAtA hai vahAM basAyA / yaha sthAna bhIr3a TIle se prAdhA mIla kI dUrI para hai / takSazilA kA tIsarA nagara siramukha hai| yaha sirakapa ke ujar3a jAne ke bAda basAyA gayA thaa| IsA kI pAMcavIM zatAbdI meM haNoM ne AkramaNa kiyA aura ise bhI dhvaMsa kara diyA / anta meM mahamUda g2az2anavI ke AkramaNa ke bAda yaha sadA ke lie samApta kara diyA gyaa| ina tIna nagariyoM ke sivAya aura bhI kaI TIle tathA khaNDahara haiN| inameM cIraTopa aura jhaMDiyAlA TIlA mukhya haiN| sikandara ke sAtha AnevAle itihAsakAroM ne likhA hai ki takSazilA bahuta hI dhanI aura raunakadAra pAbAda nagara thaa| isakA rAjyazAsana bahuta acchI taraha hotA thaa| loga bar3e prasanna, sukhI aura cintArahita mAlUma hote the / takSazilA kA rAjya vistAra sindhu nadI se jehalama nadI taka thaa| I0 pU0 323 meM sikandara kI mRtyu ke pazcAt candragupta maurya ne grIkoM ko paMjAba se nikAla bAhara kiyA aura takSazilA tathA paMjAba ke anya rAjyoM ko magadha rAjya meM milA kara apane adhikAra meM kara liyA thA / takSazilA candragupta maurya ke samaya meM bhI uttara bhArata kI rAjadhAnI rahI / isakA pautra azoka aura azoka kA putra kuNAla rAjya ke pratinidhi aura yuvarAja ho kara kaI varSoM taka yahA~ rahe / kuNAla ke putra samprati ke adhikAra meM bhI takSazilA rhaa| huenasAMga ne likhA hai ki takSazilA rAjya kA kSetraphala ATha hajAra varga kosa hai aura rAjadhAnI takSazilA kA vistAra 40 varga kosa kA hai| ___ gAMdhAra-takSazilA meM sarvaprathaNa buddhadharma ke pracAra aura praveza kA zreya azoka maurya ke vyaktigata prabhAva ko hI hai arthAt azoka ke prabhAva se hI isa kSetra meM buddhadharma kA praveza, pracAra va prasAra huprA / takSazilA kA sArA kSetra khaNDahara ho jAne ke bAda zAha kI DherI ke nAma se prasiddha thaa| sikandara ke samaya meM yahAM ke rAjA pAbhI ne sikandara se saMdhi kara lI thii| sikandara ne paurasa ko bhI yuddha meM harAyA thaa| paurasa kA rAjya vistAra jehalama aura canAba donoM nadiyoM ke bIca taka thaa| saba rAjAoM para vijaya prApta karate hue sikandara vyAsa nadI taka jA phuNcaa| isakI senA ne mAge bar3hane se inkAra kara diyA / isalie lAcAra hokara ise vApisa lauTanA par3A tathA pazcima paMjAba sindha ko jItate hue vApisa fArisa lauTa gyaa| isa samaya takSazilA gA~dhAra deza kI rAjadhAnI thii| usa samaya gA~dhAra janapada kA vistAra vartamAna ke pezAvara jilA, kAbula kI tarAI, svAt, buneTa, sindhu aura jehalama nadiyoM ke bIca kA sArA pradeza thA / takSazilA usa samaya gAMdhAra ke nAma se prasiddha thaa| ___ kAzmIra meM jainadharma 1-kAzmIra ke tIna nAma haiM-(1) himAdrikukSI, (2) satisara tathA (3) kAzmIra / (1) himAdrI kukSI kA artha hai-himAlaya parvata kI goda meM avasthita janapada / (vIramArta purANa tathA rAjataraMgiNI) / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (2-3) satisara aura kAzmIrapura do nAma1-satisarAsAraM zArikA zaila bhUSitam / 2-zrI jaina nagarAdasmAkAnopavana-vibhUSitam / / 2 / / 3- asti tribhuvannAraNyamuttamaM bhUSaNaM bhuve / zrI kAzmIrapura- ramyaM nAnopavana zobhitam // 3 // satisara meM-1-zArikA parvata, 2-jainanagara tathA 3-kAzmIrapura kA ullekha pAyA hai / dvIpa kI taraha isakA zikhara dikhalAI detA hai / isake jala kI gaharAI 300-400 phuTa taka thii| (itihAsakAroM kA mata hai ki jainanagara kA nAma musalamAna jenulahakka ke nAma se pdd'aa)| 2.himAlaya ke prAcIna nAma- (1) himavAna, (2) himAcala, (3) himavanta, (4) haimavanta (5) himazaila, (6) parvatarAja, (7) girirAja tathA (8) giraadhiraaj| kAzmIra ke itihAsa para likhI gaI pandraha rAjataraMgiNiyoM kA ullekha musalamAna jenula mAdi ne kiyA hai| parantu una meM se prAja eka bhI upalabdha nahIM hai aura na hI unake nAmoM kA patA hai| para Aja to mAtra cAra rAjatara giniyA~ upalabdha haiM jo unake bAda kI likhI huI haiN| (1) kavi kalhaNa kRta rAjataraMgiNI (IsvI san 1148-46) (2) jonarAja kRta rAjataraMgiNI (I0 sa0 1446-56); (3)zrIdhara kRta rAjataraMgiNI (I0 sa0 1456-86); (4) zuka kRta rAjataraMgiNI (I0 sa0 1513-14) / ina cAroM natana rAjataraMgiNiyoM meM se prathama rAjataraMgiNI ke lekhaka kavi kalhaNa ne isa taraMgiNI kI racanA kA uddezya batalAte hue kahA hai ki dRSTaM dRSTaM nRpovitaM baddhavA pramayami yUSAm / prakiAla bhavervArtA tatprabandheSu pUryat // 1:6 / / vAkSyaM kiyadidaM tasmAdasmin bhUtArtha varNane / sarva prakAraM skhalite ye jinAya mamAdhamaH // 1:10 // arthAt-jina lekhakoM ne apane samaya ke napoM kA itihAsa lipibaddha kiyA hai unake pazcAt arvAcIna kAla ke lie aura kyA bAta bAkI raha jAtI hai jo Apa ke isa nUtana prabandha meM pUrvakAroM se vizeSa hai ? isa bAta ke samAdhAna meM kavi kahatA hai ki-yaha prabandha likhane kI merI yojanA yaha hai ki maiM pUrNa sarvAgIna kramabaddha itihAsa upasthita karUM jo purAtana itihAsa kI skhalanA se vizRMkhalita hai| (1:9-10) sArAMza yaha hai ki yadi kalhaNa ke zabdoM meM kahA jAve to yaha rAjataraMgiNI kAzmIra ke itihAsa ko kramabaddha prAmANika rUpa se upasthita karatI hai / ataH hama bhI isI ke AdhAra para yahA~ kAzmIra ke itihAsa para prakAza DAlane kA prayAsa kareMge / 1-jainoM kI mAnyatA hai ki sarasvatI kA mUlasthAna kAzmIra meM hai, usakA ullekha rAjataraMgiNiyoM meM isa prakAra hai medagireH zRge gaMgoda meva zucau svayam / saro'nta zyate yaM ca haMsa-rUpo sarasvatI / / (kamhaNa rAjataraMgiNI-35) arthAt-gaMgA srota se pAvana medagiri ke zikhara para sthita sarovara meM devI sarasvatI haMsa rUpa meM dikhalAI detI hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazmIra meM camadharma 133 2-pAine akabarI meM abula faz2ala likhatA hai ki-- yaha zAradA maMdira zuklapakSa kI aSTamI ko pUrA hilane lagatA hai| 3-zAradA tIrtha (devasthAna) kRSNagaMgA tathA madhumatI ke saMgama para hai / yaha eka pahAr3I para sthita hai| kAzmIra meM jainadharma ko vidyamAnatA kA kAla kAzmIra meM bahuta prAcIna kAla se jainadharma kI vidyamAnatA ke pramANa upalabdha haiN| kAzmIra meM zatrujayAvatAra tIrtha jainAcArya zrI ratnazekharasUri zrAddhavidhi prakaraNa meM likhate haiM ki zatrujaya (vimalAcala) kI yAtrA kAzmIra deza meM aneka rAjAroM Adi ne kI jisa kA vivaraNa isa prakAra hai-yaha ghaTanA pA~caveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha se pahale kI hai| (1) malayadeza ke rAjA jitAri ke mana meM zaMkhapura se vimalAdrI nAmaka mahAtIrtha kI yAtrA ke liye nikale hue saMgha meM sammilita zrutasAgara prAcArya ke mukha se isa tIrtha kA mAhAtmya sunane para isa tIrtha kI charI-pAlita yAtrA karane kI utkaTa bhAvanA huI / isane maMtriyoM ko AjJA dI ki ve zIghra hI vimalagiri mahAtIrtha kI yAtrA kI taiyArI kreN| yaha kaha kara isane aisI pratijJA kI ki jabataka maiM paidala calakara charI pAlana karate hue saMgha ke sAtha vimalAcala tIrtha para pahu~cakara zrI RSabhadeva kI vandanA nahIM karUMgA taba taka anna-jala pAna nahIM kruuNgaa| haMsI, sArasI nAmaka isa kI donoM rAniyoM tathA anya logoM ne bhI aisA hI abhigraha kiyaa| rAjA sakuTumba, maMtriyoM tathA aneka parivAroM ke sAtha yAtrA ke liye prAcArya zrutasAgara ke sAtha cala pdd'aa| zIghratA se mArga kATate hue saMgha kAzmIra deza ke eka vana meM phuNcaa| usa samaya bhUkha-pyAsa, paidala calane se thakAvaTa ityAdi kAraNoM se rAjA aura donoM rAniyA~ vyAkula ho gye| taba siMha nAmaka maMtrI aura prAcArya zrutasAgara jI ne paccakkhANa daNDaka meM AgAroM ko batalAte hue rAjA ko abhigraha kA tyAga karake anna-jala lene kA Agraha kiyaa| rAjA jitAri tathA rAniyAM yadyapi zarIra se vyAkula the, tathApi dRr3ha nizcayI the, unhoMne kahA ki prANa jAeM to cintA nahIM hai, para hama apanA mabhigraha bhaMga nahIM kreNge| itane meM vimalAdrI ke adhiSTAyaka deva ne svapna meM prakaTa hokara rAjA Adi se kahA kimaiM rAjA jitAri ke abhigraha se santuSTa hokara apanI divyazakti se vimalAcala tIrtha ko yahIM para le pAtA huuN| jaba prAtaHkAla meM tuma loga prayANa karoge vaise hI tuma ko yahA~ para isa tIrtha ke darzana hoNge| yahA~ zrI RSabhadeva ke darzana karake apanA abhigraha pUrA karanA / prAtaHkAla jaba saMgha ne prayANa zurU kiyA, usI samaya yakSa ne kSaNamAtra meM kAzmIra deza ke usa vana meM parvata para naye vimalAcana tIrtha ko banAkara sthApita kara diyA ! prAtaH kAla hote hI zrI zrutasAgara sUrijI, rAjA jitAri, siMha maMtrI, rAniyAM saMgha ke sAtha 1-(1) ekAhArI-pratidina ekAsanA karanA / (2) sacita parihArI-sacita vastu kA tyAga krnaa| (3) brahma cArI-brahmacarya kA pAlana karanA / (4) pAdacArI-paidala calanA / (5) gurusahacArI-guru ke sAtha calanA / (6) bhUmi saMthAri-bhUmi para bichaunA bichA kara sonaa| jisa yAtrAsaMgha meM yAtrI uparyukta chaH prakAra ke niyamoM kA pAlana kareM, usakA nAma cha: rI pAlita yAtrA saMgha hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma saba logoM ne RSabhadeva bhagavAna kI vandanA kI / rAjA aura rAniyoM kA abhigraha pUrA huaa| isa samaya zrI bhagavAna ke darzana se utpanna hue harSa se unakA zarIra pulakita ho gayA / tatpazcAt sabane snAtra pUjA kI, dhvajA car3hAI, mAlA pahirAI tathA anya dharmakRtya karake saMgha vahA~ se vApisa vidA huA / rAjA sAta bAra mArga calA aura usane sAta bAra punaH punaH lauTakara isa tIrtha kI yAtrA ko / bAra-bAra aisA karane para siMha maMtrI ne jitAri rAjA se isakA kAraNa puuchaa| rAjA ne kahA ki --- bAlaka jisa taraha mAtA ko nahIM chor3a sakatA, vaise hI maiM isa tIrtharAja ko apanI A~khoM se ojhala nahIM kara sakatA, zrataeva mere yahIM rahane ke liye eka uttama nagara kI racanA karo / buddhimAna maMtrI ne apane mAlika kI AjJA pAte hI vAstu zAstra meM varNita rIti ke anusAra kAzmIra deza meM isa tIrtha kI talahaTI meM vimalapura nAma kA eka nagara basAyA / rAjA jitAri vahIM rahakara pratidina isa mahAtIrtha kI vandanA- pUjA karane lagA / isI ne isa tIrtha kA nAma zatruMjaya rakhA / (2) kAzmIra deza ke andara vimalAcala ke pAsa eka Azrama meM gAMgali nAmaka RSi kA zrAzrama, vimalAcala tIrtha kI rakSA ke lie cakrezvarI devI kA kAzmIra meM Agamana, kAzmIra deza meM yakSa ke sthApita kiye hue vimalAcala tIrtha kA jikra, haMsa pakSI dvArA apanI coMca meM phUloM ko lekara unase isI tIrtha para bhagavAna RSabhadeva kI pUjA karanA / zukarAja kA vimAna meM baiTha kara kAzmIra meM vimalAcala kI yAtrA karane AnA ityAdi [ zrAddhavidhi prakaraNa isase spaSTa hai ki kAzmIra meM pAMcaveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha ke samaya se bhI pahale jainadharma vidyamAna thA / isa tIrtha ko hamane vimalAcala - zatruM jayAvatAra ke nAma se sambodhita isa liye kiyA hai ki yaha tIrtha rAjA jitAri kA abhigraha pUrA karane ke lie yakSa dvArA nirmita kiyA gayA thA / (3) kavi kalhaNa ne apanI rAjataraMginI meM likhA hai ki zakuni kA prapautra satya pratijJa azoka mahAna kalayuga saMvat 1355 ( IsA pUrva 1445) meM kAzmIra ke rAjasiMhAsana para baiThA aura usane jinazAsana ( jainadharma) ko svIkAra kiyA / yaha samaya lagabhaga mahAvIra ke nirvANa se 818 varSa pUrva aura pArzvanAtha ke nirvANa se 568 varSa pUrva kA hai / kavi kalhaNa ke mata se satyapratijJa prazoka kA samaya pArzvanAtha ke nirvANa se 517 varSa pUrva kA ' hai / arthAt satyapratijJa prazoka kA samaya jaina ke bAIsaveM tIrthaMkara zrI prariSTanemi (neminAtha) ke tathA pArzvanAtha ke madhya kAla kA hai / "prapautra zakunestasya bhUpateH prapitRvyajaH / atha vRhadazokAsyaH satyasaMdho vasudharAm // 1:101 // yaH zAMtavRjino rAjA prapanno jinazAsanam / zuSkale vitastAtro vistAra stUpamaMDalaiH // 1:102 // dharmAraNya vihArAnnacinAstatra pure abhavat / yatkRtaM caityamutsAvadhi prAptyekSaya kSaNam // 1:103 // arthAt - tatpazcAt (niHsaMtAna rAjA zacInara ke bAda) rAjA zakunI ke prapautra satyapratijJa azoka mahAn ne (kAzmIra kI) vasundharA (pRthvI) para rAjya kiyA jaba usane jinazAsana (jainadharma) svIkAra kiyA thA taba isake pApa zAMta ho gae the / zuSkaletra tathA vitastAtra ina donoM nagaroM ko isane jaina stUpa maMDaloM (samuha ) se AcchAdita kara diyA thaa| aneka jainamaMdiroM tathA nagaroM kA bhI nirmANa kiyA thaa| jina meM se vistAnapura ke dharmAraNya vihAra meM itanA UMcA jainamandira banavAyA thA ki jisa kI UMcAI ko prAMkhe dekhane se prasamartha ho jAtI thIM / / 1:101-103 // 1 - saMbhava hai ki yaha pA. ni. pU0 568 meM siMhAsanArUr3ha hokara 51 varSa rAjyapAlana karake pArzva nirmANa pUrva 516 meM mRtya pAyA hogA / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 135 eka dUsare vizAla jainamandira kA bhI nirmANa karAyA thaa| jisameM jaina tIrthaMkaroM kI svarNamayI pratimAoM ko bahuta saMkhyA meM sthApita kiyA / isa mandira kA nAma ' azokezvara' rakhA thA / jisakA artha satyapratijJa azoka mahAna ke iSTadeva jinendraprabhu kA mandira hotA hai / / 1:106 // satyapratijJa azoka mahAna kA samaya ' Safar apanI rAjataraMgiNI meM likhatA hai ki "azoka eka rAjA kA nAma hai, jisa ke lava Adi pUrvajoM kA pUrva meM varAhamihira ne varNana kiyA hai / ( 1:20 ) itihAsakAra musalamAna hasana likhatA hai ki vaha azoka kalayuga saMvat 1655 ( I0 pU0 1445) meM apanI icchAnusAra kAzmIra ke rAjya siMhAsana para ArUr3ha ho gayA / usa ke pazcAt usane bhArata ke paraganA khAdara meM eka AlIzAna nagara basAyA / usameM bar3e-bar3e sundara hAToM bAjAroM kA nirmANa karAyA tathA bahuta majabUta aura suMdara bhavanoM kA bhI nirmANa kraayaa| prAcIna samaya ke lekhaka ina bhavanoM kI saMkhyA chaha lAkha batalAte haiM / isa nagara ko gheratI huI eka bahuta UMcI dIvAla banAI / panagalavA aura patekha nAmaka gAMva AbAda karake brAhmaNoM ko bheMTa kiye aura apane liye jainadharma pasanda kiyaa| usa dharma ke pracAra aura prasAra ke liye dilojAna se koziza kii| usane sAre kAzmIra deza kI prajA ko jainadharma ke 'anukUla AcaraNa ke liye niyama banAe / kasabA bijavAraha meM isane apane jainadharma ke bahuta hI AlIzAna aura majabUta maMdira banavAye / isake putra kA nAma jalauka thA / bAbU harizcandra ne apanI pustaka itihAsa samucaya meM likhA hai ki kAzmIra ke rAjavaMza meM 47 vAM rAjya azoka kA huA / isane 62 varSa taka rAja kiyA / zrInagara isI ne basAyA aura jainamata kA pracAra kiyaa| rAjA zacinara kA yaha bhatIjA thA / musalamAna itihAsakAroM ne ise zukarAja yA zakuni kA beTA kahA hai / isa ke samaya meM zrInagara meM chaha lAkha manuSyoM kI AbAdI thii| isakA sattA samaya I. sa. pUrva 1384 kA hai / saMbhavataH yaha samaya isakI mRtyu kA hogA / ( itihAsa samucaya pRSTha 18 ) / (4) rAjA jalauka- apane pitA satyapratijJa azoka mahAna kI mRtyu ke bAda 48 vAM zAsaka Tata kAzmIra kI rAjagaddI para baiThA / yaha bhI apane pitA ke samAna dRr3ha jainadharmI thA / isane apane rAjya meM jainadharma ke pracAra aura prasAra ke liye bahuta kArya kiyaa| kucha lekhakoM ne ise bauddhadharmI hone kA ullekha kiyA hai / parantu unakI yaha mAnyatA nirAdhAra hai, sAdhAra nahIM hai / isa viSaya meM 1 - pahalI bAta to yaha hai ki yaha rAjA IsA pUrva 14vIM zatAbdI meM huA hai aura buddhadharma kI sthApanA zAkya muni gautama ne IsA pUrva chaThI zatAbdI meM kI / tathAgata gautamabuddha nigraMtha mahAvIra ke samakAlIna / ataH satyapratijJa jalauka mahAna ke samaya buddhadharma isa vizva meM paidA hI nahIM huA thA / 2 yadyapi ise bauddhadharmAnuyAyI batalAne ke liye kisI lekhaka ne asaphala prayAsa kiyA hai aura usane jalauka ko eka strI dvArA bodhisatva kI upamA dete hue saMbodhita karane kA ullekha kiyA hai tathApi usakI saMgati baiThatI 1. satyapratijJa azoka mahAna kA samaya bhagavAna pArzvanAtha ke pUrva chaThI zatAbdI yAnI IsA pUrva 1445 varSa kA hai tathA candragupta maurya ke pote azoka kA rAjyArUr3ha hone kA samaya IsA pUrva 274 kA hai / isa prazoka maurya kI mRtyu IsA pUrva 232 meM huI / ina donoM prazoko ke rAjyArohaNa ke samaya meM 1971 varSo kA antara hai| yAnI 12 zatAbdiyoM kA antara hai / zrAja taka ke saba itihAsakAra ina donoM ko eka mAnakara dvitIya azoka ko jainadharmAnuyAyI siddha karane 'ceSTA meM bhUla ke pAtra bana rahe haiM / ataH itihAsakAroM ko isa bhUla kA avazya sudhAra karanA cAhie / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma nahIM hai| strI ne jaba jalauka ko bodhisatva ke nAma se saMbodhita kiyA taba jalauka ne usa strI se pUchA ki 'bodhisatva kise kahate haiM ?' isase spaSTa hai ki jalauka bodhisatva ke nAma se hI aparicita thA, use yaha bhI patA nahIM thA ki bodhisatva kauna hai ? ataH use buddhadharma kA anuyAyI mAnanA nitAnta bhUla hai / 3-usa samaya to buddhadharma kA astitva hI nahIM thA aura na hI isa viSaya kI use jAnakArI thii| ataH yaha spaSTa hai ki jalauka apane pitA ke samAna hI dRr3ha jainadharmI thaa| tathA isane jainadharma ke prasAra ke lie aneka jainamaMdiroM kA nirmANa aura jainadharma kA pracAra kiyaa| (5) rAjA jaineha-yaha satyapratijJa azoka mahAna kA bhatIjA thaa| yaha bhI apane cAcA ke samAna dRr3ha jainadharmI thA aura apane pUrvajoM ke samAna hI isane bhI jainadharma ko puSTa kiyaa| (6) rAjA lalitAditya-isakA samaya lagabhaga buddha aura mahAvIra kA hai| yaha bhI jaina dharma kA anuyAyI thA / isane bhI aneka jaina maMdiroM kA nirmANa karAyA thaa| cakre bRhaccatuHzAlA bRhaccatya bRhajjinaH / rAjA rAjavihAra satirajAH satato jinam // 4:200 / / arthAt - isa nirAbhimAnI rAjA ne bar3e-bar3e caumahale (cAramaMz2ile) bhavanoM (makAnoM) kA . nirmANa karAyA / vizAla caityoM(jinamaMdiroM) evaM vizAla jinamUrtiyoM yukta rAjavihAra kA nirmANa kraayaa| isa maMdira ke nirmANa meM isa ne caurAsI hajAra (84000) tole sone kA upayoga kiyA thaa| (kalhaNa rAjataraMgiNI 4:200) isa ke atirikta usa udAra jaina rAjA ne (1) rudra-ziva kA pASANa maMdira, (2) mArtaNDa (sUrya) bhagavAna kI sthApanA, (3) viSNu bhagavAna kI sthApanA (4) parihAsa kezavanAtha kI saptamukhI pratimA kI sthApanA, (5)54 hAtha (81phuTa) UMcA jainastUpa nirmANa karavA kara usa para garur3a kI sthApanA kI (garur3a jainoM ke prathama tIrthaMkara kI zAsanadevI cakrezvarI kI savArI hai| taraMga 4-kalhaNa rAjataraMgiNI) "tolakAnAM sahasrANi caturSyAdhikAni saH / azIti vidhade hemno muktA kezava vigrahe // (4:202) // riti prastha sahasrestu tena tAyAda bhairavaH saH / vyoma-vyApistu zrI manvRhad buddho vyAciyet // 4: 203 // arthAt-(1) caurAsI haz2Ara tole ke sone aura motiyoM kI kRSNa kI mUti (2) caurAsI haz2Ara prastha vaz2ana kAMse kI buddha kI mUrti ko gaganacumbI maMdira banAkara usa meM sthApita kiyaa| __uparyukta vivaraNa meM do bAtoM kA mukhya rUpa se ullekha hai / (1) rAjA lalitAditya ne jina pratimAoM sahita aneka jaina maMdiroM kA nirmANa kAzmIra meM karavAyA tathA svarNamayI jinapratimAoM se yukta eka vizAla rAjavihAra kA nirmANa karAyA jisa para caurAsI haz2Ara tolA sonA kharca hA / (2) rAjakoSa se usane paurANika brAhmaNoM kI mAnyatA ke chaha maMdiroM tathA eka vizAla bauddha maMdira kA bhI nirmANa karAkara una-una matAnuyAyiyoM ko sauMpa diye| rAjavihAra ke nAma se nirmita jainamaMdira kA artha hai ki rAjA ke apane mAnya iSTadeva jaina tIrthaMkaroM kA maMdira (jainamaMdira) / isa se yaha spaSTa hai ki yaha rAjA svayaM jainadharmAnuyAyI hote hue bhI itanA udAra thA ki paurANika brAhmaNoM tathA bauddhoM ke maMdiroM kA bhI nirmANa karavA kara una kI mAnyatA vAloM ko sauMpa diye / (3) isake jaina hone kA dUsarA pramANa yaha hai ki isake Adeza se Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 137 caGa kuNa nAmaka tukhAra nivAsI maMtrI ne tukhAra meM eka vizAla jainastUpa kA nirmANa karAyA thA jisa kA ullekha hama yahAM karate haiN| (7) caG kuNa maMtrI-yaha bhI jainadharmAnuyAyI thaa| isane tukhArameM jainamaMdira banavAyA thaa| tuHkhArAzcaMkuNa cakra, sa caMkugavihAra kRtaH / . bhUpacittonataM stUpaM jinAnhe mamayAstathA // 4:211 // arthAt-tukhAra nivAsI caMkuNa nAma ke maMtrI ne caMkuNavihAra kA nirmANa kraayaa| usa meM apane (svAmI rAjA lalitAditya) bhUpa kI icchAnukUla eka unnata jainastUpa kA nirmANa karAkara usa meM jinendra bhagavAna kI svarNamayI pratimAoM kI sthApanA kii| (8) rAjA kayya-zrI kayya rAjA bhI jainadharmAnuyAyI thaa| __ zrImAn kyya-vihAro'pi tenaiva vidadhe'dbhutam / dikSa : sarvajJamitro, 'bhUta kramAdyatra jinopamaH // 4:210 // arthAt-(lADha deza ke mAMDalIka rAjA) zrImAn kayya rAjA ne kayyasvAmI kA eka adbhuta jainamaMdira banavAyA, usa meM jinendraprabhu ke samAna tejasvI sarvajJamitra nAma kA eka jainabhikSa rahatA thA |(yhaaN kayyasvAmI yAnI rAjA kayya ke iSTadeva jinendraprabhu kA rAjya-maMdira) isa se spaSTa hai ki yaha bhI jainI thaa| (8) hama Age likheMge ki candragupta maurya se lekara usakI pAMcavI pIr3hI ke samrATa saMprati maurya (IsvI pUrva 4 thI zatAbdI se IsvI pUrva 2 rI zatAbdI) taka saba kA rAjya prAyaH sAre bhArata meM thA tathA bhArata kI sImAnoM se bAhara ke dezoM meM bhI thaa| kAzmIra kA bhI bahuta bhAga unhIM ke adhikAra meM thA / ye saba samrATa bhI jainadharmAnuyAyI the| inhoM ne apane-apane rAjyakAla meM kAzmIra meM bhI jainamaMdiroM kA nirmANa tathA jainadharma kA pracAra kiyA thaa| (10) bhagavAna pArzvanAtha kA vihAra bhI kAzmIra taka huA thaa| mejara janarala phAlAMga kA mata hai ki pArzvanAtha kAzmIra meM padhAre the| (11) bhagavAna mahAvIra kA kAzmIra meM Agamana (zrImAla purANa a073 zlo0 27-30) mahAvIro tapo tiSThat bahukAle gate sati / nirAhAro jitAtmA ca sarva vastraM tyajennRpaH // 27 // strI-pubhedAdi rahito paramarUpo bhvettdaa| evaM ca mahAvIro mahogna karo tapaH // 28 // tasya tapaH prabhAvena kiMcit jaina pravartate / mahAvIro yadA jAto, deze kAzmIrake yadA // 26 // tata: prabhRtI mArabhya, jainadharmaH pravartate / idRzaM jainadharma ca vartate svalpa mAtrakam // 30 // arthAt--bhagavAna mahAvIra (dIkSA lekara) bahuta kAla taka nirAhAra tapa karate rahe phira saba vastroM kA tyAga kara diyaa| usa samaya vaha strI-puruSa ke bheda se rahita hokara vicaraNe lge| isa prakAra mahA ugratapa karate hue jainadharma ke prabhAva ko bddh'aayaa| jaba mahAvIra kAzmIra deza meM gae taba vahAM bhI jainadharma kA pravartana huaa| isa prakAra yahAM jainadharma kA vizeSa rUpa se prasAra huaa| (bhagavAna mahAvIra dIkSA lene ke bahuta kAla bAda unake vastroM kA tyAga karane kA isa zrImAla purANa ke Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma lekha se yaha bAta bhI puSTa ho jAtI hai ki bhagavAna mahAvIra ne nigraMtha dIkSA grahaNa karane ke bAda vastra (devadUSya) rakhA thA aura bAda meM usakA tyAga kiyA thaa| isa mata se prAcIna jainAgamoM meM varNita mahAvIra caritra kI vAstavikatA pramANita ho jAtI hai| (12) kaliMgAdhipati paramAhata cakravartI khAravela mahAmeghavAhana yaha rAjA ur3IsA ke cedI vaMza ke rAjA kSemarAja kA pautra tathA vRddhirAja kA putra thaa| isakA pitAmaha, pitA tathA svayaM saba jainadharmAnuyAyI the| isakA janma ur3IsA meM IsA pUrva 197 meM huA thaa| isane 15 varSa kI Ayu taka jainadharma ke siddhAMtoM kA abhyAsa kiyA tathA rAjyazAsana calAne kI kalAoM kA vidhivata abhyAsa kiyA thaa| pazcAt isI alpAyu meM yuvarAja pada prApta kiyaa| varSa taka pitA ke sAtha rAjya saMcAlana meM hAtha bttaayaa| pitA kI mRtyu ke bAda (IsA pUrva 173) 24 varSa kI Ayu meM yaha rAjyagaddI para baitthaa| cedI vaMza kA ullekha vedoM meM bhI AtA hai| __ magadha deza ke rAjA prathama nanda ne I0 pU0 457 (vIra nirvANa saM070)meM ur3IsA para AkramaNa karake vijaya prApta kii| yahAM se vaha bahuta dhana lUTakara le gayA / sAtha meM yahAM ke rAjamaMdira se prathama tIrthaMkara zrI Adi-jina (zrI RSabhadeva prabha) kI pratimA ko bhI uThAkara le gyaa| isa nanda kI rAjadhAnI pATalIputra (paTanA) meM thii| isane vahAM jaina maMdira kA nirmANa karAkara usameM isa pratimA ko sthApita kiyaa| yaha pratimA vahAM para kaliMga-jina ke nAma se prasiddha huI / isase spaSTa hai ki nandarAjA bhI jainadharmAnuyAyI thaa| yadi vaha jaina na hotA to kaliMga-jina ko maMdira meM virAjamAna na karatA / yaha ghaTanA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 70 varSa bAda kI hai| isI varSa zrI pArzvanAtha 1. kaliMga-jina kI isa pratimA kI ghaTanA se spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 70 varSa bAda ise paTanA meM lejAyA gyaa| yaha pratimA isa kAla se kitanI prAcIna hogI isakA koI patA nahIM hai / bhagavAna mahAvIra ke 64 varSa bAda antima kevalI zrI jambUsvAmI kA nirvANa huA / ye bhagavAna mahAvIra ke pAMcaveM gaNadhara tathA prathama paTTadhara zrI sudharmAsvAmI ke ziSya aura paTTadhara the| jambusvAmI ke nirvANa ke 6 varSa bAda yaha pratimA paTanA meM lejAI gaI / jJAta hotA hai ki yaha pratimA prabhu mahAvIra ke nirvANa se pahale hI ur3IsA meM vidyamAna thI / bhagavAna mahAvIra svayaM ur3IsA meM padhAre the| ataH usa samaya ur3IsA meM bhI jainadharma kA bahuta prabhAva thaa| nanda rAjA kA ur3IsA se bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ko le jAnA tathA rAjA khAravela dvArA punaH vApisa ur3IsA meM le pAnA yaha eka satya prAmANika va aitihAsika ghaTanA hai| ur3IsA kI udayagiri va khaNDagiri kI guphAeM tathA ina guphAoM meM Aja se bIsa zatAbdiyoM kI pUrva kI isa ghaTanA ko zilpa meM citrita kiyA gayA hai / ye guphAeM IsA pUrva pahalI, dUsarI sadI kI banI huI haiN| bhagavAna mahAvIra ke kAla se yaha jinapratimA kI mAnyatA kA pratyakSa pramANa hai| __ jinapratimA pUjana ke virodhI jo apane Apako jaina hone kA gaurava mAnate haiM / ve loga er3I se coTI taka dAvA karate haiM ki jinapratimA kI mAnyatA arvAcIna hai, pratimA pUjana meM hiMsA hai, karmabandha hai, jainAgamoM meM jinapratimA pUjana kA koI ullekha nahIM hai ityAdi / isase yaha mAnyatA sarvathA anargala siddha ho jAtI hai| jainAgama tathA itihAsa se evaM upalabdha purAtattva sAmagrI se jinapratimA kI mAnyatA vedakAla se bhI prAcIna siddha ho jAtI hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 136 (teIsaveM tIrtha kara) santAnIya zrI ratnaprabha sUri ne upakezapura (prosiyA nagarI) meM vahAM ke rAjA, maMtrI, rAjaputroM tathA dhanI-mAnI seTha-sAhUkAroM ko jainadharmI banAkara mahAjana (prosavAla) vaMza kI sthApanA kI thii| zatAbdiyoM bAda cedIvaMza ke khAravela meghavAhana ne apane pUrvajoM ke parAjaya kA badalA lene ke lie pUrvajoM ke iSTadeva kaliMga-jina ko vApisa lAkara punaH apane yahAM sthApana karane ke lie IsA pUrva 165 meM magadha para AkramaNa karake vijaya prApta kI aura bahuta dhana-mAla ke sAtha kaliMga-jina kI pratimA ko vahAM se lAkara eka vizAla mandira meM virAjamAna kiyaa| yaha svayaM pratidina isa zrI AdinAtha (RSabhadeva) kI pratimA kA pUjana karake AtmakalyANa kI sAdhanA karatA thaa| yaha mandira rAjamandira ke nAma se prasiddha thA / isane apane rAjya ke terahaveM varSa meM kumArI parvata para jahA~ (jainadharma) kA vijayacakra pravRtta hai vahAM "prakSINa saMskRti kAya niSado" (jaina guphA) kA nirmANa karAyA / jinapUjA meM rakta khAravela ne jIva aura zarIra kI parIkSA kara lI (jIva aura zarIra ke bheda ko jAna liyaa)| bhArata kI cAroM dizAoM meM dUra-dUra taka apane rAjya kA vistAra kiyaa| apane rAjya ke bArahaveM varSa meM mahAmeghavAhana khAravela ne uttarApatha (uttara dizA meM avasthita kAzmIra Adi janapadoM) para AkramaNa karake unapara vijaya paaii| (13) paramAhat mahAmeghavAhana khAravela tathA isake vaMzajoM kI kAzmIra meM rAjasattA ur3IsA kI khaNDagiri udayagiri se prApta mahAmeghavAhana khAravela ke viSaya meM zilAlekha meM isake rAjyakAla ke terahaveM varSa (I0 pU0 160)taka kA varNana pAyA jAtA hai / parantu isase pAge ke jIvana kA koI vivaraNa abhI taka prakAza meM nahIM aayaa| isake rAjya ke terahaveM varSa ke Age ke jIvana kAla kA paricaya kAzmIra ke itihAsa lekhaka kavi kalhaNa ne apanI rAjataraMgiNI meM kiyA hai / mAtra itanA hI nahIM parantu isake prapautra pravarasena taka cAra pIr3hiyoM kA varNana bhI diyA hai| kAzmIra kA rAjA pravarasena ujjaina ke rAjA vikramAditya kA samakAlIna thaa| (pariziSTa azoka le0 1862 ke rAdhAkRSNa mukaji) isa rAjataraMgiNI meM kavi kalhaNa ne meghavAhana kA varNana isa prakAra kiyA hai : 1. hama likha pAe haiM ki 1-khAravela mahAmeghavAhana kA ur3IsA meM I0 pU0 197 meM janma huA aura I0 pU0 173 meM vaha rAjagaddI para baiThA, pazcAt 24 varSa rAjya karake paraloka sidhArA / I0 pU0 161 meM isane uttarApatha meM kAzmIra Adi para vijaya pAkara vahAM bhI apanI rAjyasattA sthApita kI / usakI mRtyu I0 pU0 148 meM huI / 2. isake bAda usakA putra zreSThasena rAjagaddI para baiThA / isakA dUsarA nAma tuMgIna prasiddha thaa| 3. isakA putra hiraNya, dUsarA nAma toramANa rAjA huaa| isa cedI vaMza ke rAjA toramANa kA vivAha ikSvAku vaMza ke rAjA vajendra kI putrI aMjanA se huA thA (rAjataraMgiNI 3:105) / yaha aMjanA apane pati ke sAtha kArAgAra meM rhii| vahAM rahate hue vaha garbhavatI huI / kArAvAsa se chUTakara usane eka kumhAra ke ghara meM eka putra ko janma diyaa| isa bAlaka kA nAma pravarasena rakhA (3:106) / pravarasena mAtA ko sAtha lekara tIrtha yAtrA ke lie gayA (3:265) mahAmeghavAhana ne kAzmIra tavA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma gAMdhAra para bhI rAjya kiyA thaa| yaha parama hiMsaka thaa| pazubali evaM narabali kA sakhta virodhI thaa| isane sAre bhArata meM tathA samudra pAra ke dvIpoM meM bhI rAjya sthApita kara cakravartI pada prApta kiyA thA / yajJoM tathA devI bali ke pratikAra ke lie isane aneka bAra apane zarIra taka ko bhI arpaNa karane kI udAratA kI thii| sAkSAt jinadeva ke samAna isa ahiMsaka rAjA ne apane rAjya meM jo loga yajJoM meM athavA devI ke lie bali ke lie pazuoM ko hanana karanA apanA paitrika dharma chor3ane ko taiyAra nahIM hue, unake yajJoM meM ghRta pazu ( ghI se banI huI pazuoM kI AkRtiyoM) aura pRSTa- pazu ( dAla kI pIThI se bane hue pazutroM ke AkAroM) kI bali se kAma calAne ke lie prerita kiyA / / / 3:7 / / parantu isa dayAlu rAjA ne pazubali aura narabali ke pakSapAti logoM para kaThoratApUrvaka rAjadaMDa se kAma nahIM liyaa| kAzmIra aura gAMdhAra meM bhI isane aneka jainamaMdiroM kA nirmANa kraayaa| isakI mRtyu IsA pUrva 148 ( vi0 pU0 61 ) meM huI / ataH isakI prAyu lagabhaga 50 varSa kI thii| isake bAda isake putra zreSThasena ne IsA pUrva 61 taka 30 varSa rAjya kiyA / tatpazcAt isake putra toramANa tathA usake putra pravarasena ne kAzmIra aura gAMdhAra para rAjya kiyA / kalhaNa ne pravarasena kA samaya vikrama kA samakAlIna likhA hai / ina donoM kA rAjyakAla lagabhaga 70 varSa rahA hogA / kalhaNa ne yaha bhI likhA hai ki meghavAhana kA pautra toramANa cedI vaMza kA thA / isa prakAra lagabhaga 175 varSoM taka cedIvaMza ke khAravela mahAmeghavAhana se lekara usake prapautra pravarasena ne cAra pIr3hiyoM taka jaina rAjAoM ne lagAtAra kAzmIra-gAMdhAra meM bhI rAjya kiyA / isa prakAra kAzmIra ke itihAsakAra kavi kalhaNa ne apanI rAjataraMgiNI meM IsvI san se pUrva 1445 varSa se satyapratijJa azoka mahAna ke rAjyArUr3ha hone se lekara vikrama rAjA ke kAla taka kAzmIra meM jainadharma saMbaMdhI itihAsa kA ullekha kiyA hai tathA jainAcArya ratnazekhara sUri ne apane zrAddhavidhi prakaraNa meM to prAgvaidika kAla meM pAMcaveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha se bhI pahale yahAM para jainadharma kA ullekha kiyA hai / jisakA ullekha hama bimalAdrI - zatru jayAbatAra ke prasaMga para kara cuke haiM tathA isI kAla meM seTha bhAvar3a nAmaka jaina zrAvaka ne 16 lAkha svarNa mudrAeM kharca karake kAzmIra deza meM zrI RSabhadeva, zrI puMDarika gaNadhara aura cakrezvarI devI kI tIna pratimAeM jainamaMdira kA nirmANa kara pratiSThita karAI | vahAM se usane zatruMjaya tIrthapara jAkara vahAM lepyamaya pratimAoM ko badalakara maNI ( ratna vizeSa) kI jinapratimAeM sthApita kIM / (zrAddhavidhi ) . isase aisA nahIM samajhanA cAhie ki isake madhyakAla meM yahAM jainadharma kA astitva nahIM thA athavA isake bAda jainadharma kA yahAM astitva nahIM thA / ina kAloM meM bhI yahA~ para jainadharma kA avazya prasAra rahA hai| jisakA ullekha hama prasaMgAnusAra Age kareMge / bhagavAna mahAvIra ke bAda maurya rAjAoM kA rAjya bhI kAzmIra-gAMdhAra Adi janapadoM meM rahA / ye saba samrATa jainadharmAnuyAyI the / inake samaya meM bhI yahAM jainadharma kA khUba prabhAva rahA / isakA varNana hama maurya sAmrAjya ke vivaraNa meM kareMge / (14) paramArhata mahArAjA kumArapAla solaMkI vikrama kI bArahavIM -terahavIM zatAbdI meM paramArhata kumArapAla solaMkI jainadharmI nareza thA / isake dharmaguru jainAcArya kalikAla sarvajJa zrI hemacandra sUri the| isakI rAjadhAnI gujarAta pradeza meM pATaNa thii| isakA rAjya vistAra 15 dezoM meM thaa| inake nAma isa prakAra haiM : 1. gurjara (gujarAta), 2. lATa 3. saurASTra, 4. siMdhu- sauvIra, 5. marudhara ( rAjasthAna ), 6. medapATa, 7. mAlavA, 8. sapAdalakSa, 6. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 141 jambherI, 10. kaccha, 11. uccanagara (takSazilA-gA~dhAra-puNDra Adi pradeza), 12. kAzmIra 13. jAlaMdhara (kAMgar3A Adi trigarta pradeza), 14. kAzI, 15. AbhIra, 16. mahArASTra, 17. kokaNa, 18. krnnaattdesh| isase yaha spaSTa hai ki isakA rAjya vistAra kAzmIra, gAMdhAra, sindhu-sauvIra, jAlandhara arthAt sAre paMjAba meM bhI thaa| paMjAba ke bAhara turkistAna taka bhI vistRta thaa| isakI rAjya sImA, uttara meM kAzmIra aura turkistAna, pazcima meM kuru, dakSiNa meM laMkA aura pUrva meM magadha taka thii| kumArapAla ne zve0 prAcArya hemacandra se vi0 saM0 1216 meM samyaktva mUla bAraha vratoM ko grahaNa kiyA aura jainadharmI zrAvaka banA / paramArhata virada prApta kara caritravAna aura eka patnIvrata kA pAlana karane vAlA banA tathA rAnI bhopala kI mRtyu ke bAda prAjIvana brahmacarya kA pAlana kiyaa| isane rAjya vistAra ke bAda yuddhoM se virAma liyA / rAjya meM pazu hiMsA, pazubali, zikAra, madyapAna, jugrA, vezyA vyasana Adi kA rAjyAjJA se niSedha kiyaa| mRtyudaMDa banda kara diyaa| sAre rAjya meM amArI(a+ mArI yAnI jIvo ko na mArane,ahiMsA pAlana)kI ghoSaNA kara dii| aisI prAjJA se isa dhaMdhAdhAriyo ko rAjyakoza se sahAyatA dekara anya ahiMsaka dhaMdho meM lagA diyaa| dIna dukhiyoM ko, sAdhanahIna vidhavAoM ko nirvAha kI byavasthA kara unake satva kI rakSA kii| niHsantAnI ke dhana kA tyAga, yajJoM meM pazu tathA narabali ke sthAna para anna ke havana kA pracalana kraayaa| (1) kumArapAla prajA kA pAlana putra vata karatA thaa| apane rAjya meM eka bhI prANI ko dukhI na rakhane kA manoratha rakhatA thA / prajA kI avasthA jAnane ke lie guptaveza meM nagaroM meM bhramaNa karatA thaa| taba bhramaNa ke samaya use koI dukhI dikhAI par3atA to usakA duHkha dUra karane kA prayatna karatA thaa| prAcArya hemacandra dvAzraya kAvya ke antima 20veM sarga meM mahArAjA ke caritra kA ullekha karate hue likhate haiM ki kumArapAla eka dina mArga meM eka garIba manuSya ko pIr3ita aura jamIna para ghasITate hue pAMca sAta bakaroM ko le jAte hue dekhA / vaha ina bakaroM ko kasAI ke yahA~ becane ke lie le jA rahA thaa| mahArAjA ke pUchane para usane kahA ki maiM inheM kasAI ke vahAM becakara apanA aura bAlabaccoM kA udara nirvAha kruuNgaa| yaha suna kara rAjA ko lagA ki mere aviveka se hI ye loga hiMsA meM pravRtta hote haiM / isalie mere prajApati nAma ko dhikkAra hai / rAjabhavana meM Akara usane adhikAriyoM ko sakhta zrAjJA dI ki-1- jo jhUThI pratijJA kare use zikSA (daNDa) dI jaavegii| 2.jo parastrI-lampaTa hogA use vizeSa zikSA dI jaavegii| 3-jo jIvahiMsA karegA use sabase adhika kaThora daMDa diyA jaavegaa| isa prakAra ke AjJApatra sAre rAjya meM apane adhikAriyoM dvArA bhejakara sArI prajA ko sAvadhAna kara diyaa| isase sAre mahAna rAjya meM trikUTAcala (laMkA taka amArI kA pravartana kiyaa| ___ saMghapati banakara caturvidha saMgha ke sAtha za@jaya, giranAra Adi aneka tIrthoM kI yAtrAeM aneka bAra kI / sAre rAjya meM 1440 naye jainamaMdiroM kA nirmANa karAyA aura una para svarNa kalaza car3hAye / 1600 purAne jainamaMdiroM kA jIrNoddhAra (murammata) kraayaa| apanI rAjadhAnI pATaNa meM aneka jaina maMdira banavAye jina meM sarvopari tribhuvanapAla vihAra thA / vidvAnoM kI saMgata tathA dharmacarcA meM bahuta ruci rakhatA thA / prAcArya hemacandra ke mArgadarzana se svayaM rAjakArya tathA sAMskRtika kAryoM kA saMcAlana karatA thaa| prAcArya zrI hemacandra tathA inake ziSya maMDala ne kumArapAla ke sahayoga se prabhUta sAhitya kI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma racanA kI, graMthalekhana aura unakI pratilipi karane-karAne kI zAkhAyeM sthApita kii| ikkIsa zAstrabhaMDAroM kI sthApanA kii| aneka kavi, cAraNa, paMDita aura vidvAna, sAdhu, tapasvI mahArAjA kumArapAla kI rAjasabhA kI zobhA bar3hAte the| brAhmaNa vidvAnoM, kaviyoM tathA Adhunika sAhityakAroM ne bhI isa Adarza evaM sarvataH saphala caritravAna jainarAjA kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai / kisI ne ise rAjarSi kahA hai to kisI ne azoka maurya se tulanA kI hai unhoMne zreNika, saMprati, mahAmeghavAhana khAravela, satya pratijJa azoka mahAna, jaise mahAna jaina samrAToM ke samakakSa ise sthAna diyA hai / isa kI samasta dinacaryA hI atidhArmika tathA zramaNopAsaka evaM Adarza nareza ke upayukta thI / mAtra jaina maMdira banavA kara hI saMtoSa nahIM kiyA kintu svayaM zraddhAlu bana kara nirantara jinapUjA bhI karatA thA / mAtra itanA hI nahIM apitu jainadharma kI mahimA ke prasAra ke liye aSTAhnikA (aTThAI) mahotsava Adi bhI bar3e utsAha aura ThATha se karatA thaa| ye mahotsava prativarSa caitra aura Azvina mAsa ke zukla pakSa ke aMtima ATha dinoM taka svayaM apanI rAjadhAnI pATaNa ke mukhya prasiddha kumAravihAra nAmaka maMdira meM karatA thaa| caitra aura Azvina mAsa kI pUrNimA ke dina sAyaM rathayAtrA kA varaghor3A pADambara sahita svayaM rAjakarmacAriyoM, maMtriyoM, vyApAriyoM, prajAjanoM sahita nikAlatA thaa| isI mahArAjA kI prAjJA se isa ke AdhIna 18 dezoM ke mAMDalika rAjAnoM tathA sAmanta rAjAoM ne bhI apane-apane rAjyoM meM kumAravihAra nAma ke jaina maMdiroM kA nirmANa karAyA aura una saba maMdiroM meM bhI aise mahotsava hamezA karavAtA thaa| apane AdhIna sAre rAjyoM meM jIvahiMsA bhI banda karavAI / mAtra gujarAta meM hI nahIM, sampUrNa bhAratIya itihAsa meM jainasamrATa solaMkI kumArapAla kA viziSTa sthAna hai / dhArmika sahiSNutA bhI isa meM aisI thI ki yadi vaha jainatIrtha zatrujaya Adi kA saMrakSaka thA to hindU tIrtha somanAtha ko mI vismaraNa nahIM kiyA, usakA bhI jIrNoddhAra kraayaa| yadi apanI rAjadhAnI aNahilapura pATaNa meM tIrthakara pArzvanAtha kA kumAravihAra jinAlaya banAyA to usa ke nikaTa zambhu kA kumArapAlezvara zivAlaya kA bhI nirmANa kraayaa| pro0 maNilAla nabhubhAI dvivedI likhatA hai ki gujarAta athavA aNahilavAr3a kI rAjya sImA bahuta vizAla mAlUma par3atI hai| dakSiNa meM TheTha kolhApura kA rAjya kumArapAla kI AjJA mAnatA thA aura bheMTa bhejatA thA / uttara meM kAzmIra se bhI bheMTa AtI thii| pUrva meM cedI deza tathA yamunApAra evaM gaMgApAra ke magadhadeza taka isakI AjJA kA pAlana hotA thA / pazcima meM saurASTra, sindhu tathA paMjAba kA bhI kitanA eka bhAga gujarAta ke prAdhIna thaa| AcArya hemacandra ne mahAvIra caritra meM likhA hai ki kumArapAla kI AjJA kA pAlana uttara dizA meM tukistAna, pUrva meM gaMgA nadI, dakSiNa meM vindhyAcala aura pazcima meM samudraparyanta dezoM taka hotA hai| isase spaSTa hai ki paramArhat mahArAjA kumArapAla kA rAjya kAzmIra paMjAba Adi meM bhI thA aura ina janapadoM meM jainamandiroM kA nirmANa tathA jainadharma kA pracAra aura prasAra bhI karAyA thaa| azoka maurya aura kumArapAla solaMkI kI tulanA ___ kumArapAla solaMkI kA rAja-jIvana kaI bAtoM meM samrATa azoka maurya se milatA-julatA hai| rAjagaddI para ArUr3ha hone para jisa prakAra samrATa azoka ko anicchA se pratipakSI rAjAoM ke sAtha lar3anA par3A, usI prakAra kumArapAla ko bhI pratipakSI rAjAoM ke sAtha lar3ane ke liye bAdhya honA pdd'aa| rAja-siMhAsanArohaNa ke bAda tIna sAla taka azoka kA zAsana asta-vyasta rahA, yahI hAla kumArapAla kA bhI thaa| jisa prakAra azoka 7-8 varSa taka zatra aoM ko jItane meM vyasta rahA, usI prakAra kumArapAla ko bhI utane hI samaya taka zatra aoM ke sAtha jUjhanA pdd'aa| isa prakAra ATha-dasa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma varSa ke yuddha ke uparAMta jIvana ke zeSa bhAga meM jisa prakAra azoka ne prajA kI naitika aura sAmAjika unnati ke liye kaI rAjAjJAyeM nikAlI tathA rAjya meM suvyavasthA aura zAMti banAye rakhane ke liye prayatna kiye usI prakAra kumArapAla ne bhI kiyaa| jisa prakAra azoka pahale anyadharmI thA, phira vaha bauddha ho gayA thA, usI prakAra kumArapAla bhI zaiva dharmAnuyAyI thA, phira jaina ho gayA thaa| azoka ne jo kucha bauddhadharma ke pracAra ke liye kiyA kumArapAla ne bhI jainadharma ke pracAra va prasAra keliye apanI sArI zakti lagA dI thii| jisa prakAra azoka ne bauddha dharma kI zikSAoM aura uccadhArmika niyamoM ko svIkAra kara paramasugatopAsaka kI padavI dhAraNa kI thI usI prakAra kumArapAla ne bhI jainadharma meM pratipAdita gRhastha jIvana ko Adarza banAne vAle zrAvaka ke bAraha vratoM ko zraddhA pUrvaka svIkAra karake 'paramAhata' pada pAyA thaa| azoka ke samAna hI isa ne bhI prajA ko durvyasano se haTAne ke liye kaI rAjAjJAeM nikAlI thiiN| azoka ke stUpoM kI bhAMti kumArapAla ne bhI kaI janavihAroM kA nirmANa karAyA thaa| (5) pethar3azAha vikrama saMvat 1620 ke lagabhaga mAMDavagar3ha ke jaina zrAvaka maMtrI pethar3akumAra (pRthvIdhara ) ne apane dharmaguru tapAgacchIya jaina zvetAMbara prAcArya zrI dharmaghoSa sUri ke upadeza se bhAratavarSa ke 84 nagaroM meM jaina maMdiroM kA nirmANa karAyA aura ina maMdiroM kI pratiSThAe bhI inhIM prAcArya se karabAI thiiN| bhArata ke vibhinna janapadoM ke nainatIrthoM ke yAtrAsaMgha bhI prAcArya zrI ke netRtva meM nikAle / itihAsakAra likhate haiM ki pethar3azAha jahA~-jahAM yAtrA karane gayA vahA~-vahA~ jainamaMdiroM kA nirmANa karatA gayA / tathA una maMdiroM kI pratiSThAeM apane dharmaguru prAcArya dharmaghoSa dvArA kraaii| una maMdiroM meM se 1-pArakara (sindhu janapada ) meM kaccha se uttara meM, 2-jAlaMdhara (trigarta kAMgar3A janapada), 3-hastinApura (kurukSetra), 4-depAlapura (sindha) 5-kAzmIra, 6-vIrapura (sindha) 7-uccanagara, 5-pAzunagara (pezAvara), 8-joginIpura (dillI) Adi paMjAba ke aneka nagaroM meM bhI jaina maMdiroM kA nirmANa kraayaa| pethar3azAha ke sAtha prAcArya dharmaghoSa sUri bhI apane ziSyoMpraziSyoM ke sAtha padhAre the aura kaI varSoM taka isa janapada meM jainadharma kA pracAra kiyA thaa| (3) kavi kalhaNa ne apanI rAjataraMgiNI meM anya aneka logoM ke nAma bhI diye haiM jo pazubali, narabali, prANivadha tathA hiMsA ke sakhta virodhI the aura parama ahiMsaka the / isa se bhI jJAta hotA hai ki ve bhI jaina dharmAnuyAyI the| una meM se katipaya ke nAma yahA~ diye jAte haiM / 1-anaMgapAla (7:147), 2-anantadeva (7:201), amRtaprabhA (2:148,3:6) anantIvarmA (5:32-34) Adi ne pazubali aura hiMsA banda krvaaii| 5-indUrAja yaha eka vyakti kA nAma hai (7:263 ) jisa ke putra aura pautra ke nAma kramazaH 6-buddharAja aura 7-siddharAja haiM / ye nAma bhI una ke jaina hone kA saMketa karate haiN| 8-udayarAja ne rAjA harSa ke samaya meM maMdiroM se dhAtunirmita mUrtiyoM aura vastuoM ko nikAla kara surakSita rakhane ke liye devotthAna nAmaka nigama banAyA (7:1061), indracandra jAlaMdhara janapada (kAMgar3A rAjadhAnI) kA jaina rAjA thA (7:150) vaha kaTauca vaMzI trigarta jinapada kA nivAsI thaa| Adi saba jainI the| (4) isa janapada meM eka uccajAti mahAjana nAma se hai / prAcIna kAla se lekara vartamAna taka sAre bhArata meM zvetAMbara jainoM kI eka vRhajjAti prosavAla nAmaka bhI vidhamAna hai / isa jAti ko rAjasthAna meM mahAjana kahate haiM / jammU kAzmIra janapadoM meM jo mahAjana loga vidyamAna Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 madhyaeziyA aura paMjAba meM jainadharma haiM, jJAta hotA hai ki ye loga posavAla jAti kA hI eka aMza hoNge| isa kSetra meM jaina sAdhunoM ke vihAra ke prabhAva ke kAraNa ye loga apane purakhAoM ke jainadharma ko bhUla gaye hoMge aura paurANika brAhmaNa paMDitoM ke prabhAva meM Akara paurANika dharmoM ke anuyAyI bana gaye hoNge| (5) jaba cInI yAtrI huenasAMga kAzmIra meM AyA thA taba usa samaya ke isa janapada kA varNana karate hue likhatA hai ki janatA kI kisI vizeSa dharma kI ora prAsthA nahIM hai| isa se bhI spaSTa hai ki usa samaya kAzmIra meM jaina, bauddha aura paurANika Adi saba dharmoM kA vistAra thA aura unakI dharmopAsanA ke liye unake iSTadevoM ke maMdira tathA smAraka Adi bhI maujUda the| kAzmIra meM jaina maMdiroM, jainatIrthoM kI yAtrA karane ke liye bhArata ke aneka nagaroM se yAtrI saMghoM ke Ane ke ullekha bhI milate haiM / yathA (6) vikrama saMvat 672 meM raNathaMbhora se osavAla jAti ke saMcetI gotrIya zAha candrabhAna charI palAtA paidala yAtrAsaMgha lekara bhArata ke aneka jainatIrthoM kI yAtrA karane ke liye niklaa| isa kA varNana pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa nAmaka graMtha meM prAcArya zrI devagupta (jJAnasundara) sUri ne isa prakAra kiyA hai| "navasau ne bAr3otare (672) gar3ha caTa koI na pAyo gaaj| viSamI vATa saMcetI vadiyA hApyo ne phAvyo hararAja // mAravAr3a mevAr3a sindhadharA soraTha sArI / kAzmIra kAMgarU (kAMgar3A), gavAr3a giranAra gaaNdhaarii|| alavara-dharA AgarA choDayo na [koI] tIrtha thAna / pUraba-pazcima uttara dakSiNa pRthvI pragaTayo bhAna // naraloka koI pUjyo nahIM saMcetI thAre saarkho| candrabhAna nAma yuga-yuga acala pahapalaTe dhana pArakho // arthAt --vikrama saMvat 672 meM zvetAMvara jaina zrAvaka zrosavAla vaMza meM saMcetI gotrIya candrabhAna ne raNathaMbhora se eka bahuta bar3A saMgha jainatIrtho kI yAtrA karane liye nikaalaa| saMgha ne aneka jainatIrthoM kI yAtrA karate hue paMjAba meM bhI sindha, kAMgar3A, kAzmIra, gAMdhAra (takSazilA uccanagara Adi aneka jainatIrthoM kI yAtrAeM kii| (7) kAzmIra meM jainadharma aura saMskRti kA kitanA prabhAva thA usake liye hama eka aura pramANa dete haiM / yadyapi hindU paramparA meM gaNapati kA svarUpa hAthI ke mukhavAle puruSa vizeSa kA hai aura use ziva kA putra mAnA jAtA hai| kintu jainadharma meM gaNapati kA artha gaNa+pati yAnI gaNoM kA adhyakSa-gaNadhara kiyA jAtA hai| hama likha Aye haiM ki ziva arhat RSamadeva kA dUsarA nAma hai / gaNapati ziva kA bar3A putra thA, gaNadhara tIrthaMkara kA bar3A mukhya ziSya hotA hai / tIrthaMkara athavA sAdhu una kA ziSya putra kahA jAtA hai / jaina zramaNa brahmacArI hotA hai ataH usa kI isa avasthA meM patnI nahIM hotii| arhat ke ziSyoM ko hI usa kI saMtAna kahA jAtA hai / gaNadhara tIrthaMkara ke mukhya zramaNa ziSya hote haiM tathA kevalajJAnI hone ke bAda ve sAre vizva ke svarUpa ko hastAmalaka vata jAnate haiM / kavi kalhaNa apanI rAjataraMgiNI meM likhatA hai ki kAzmIra meM gaNapati kA svarUpa aisA hI mAnA jAtA thA aura isa kI puSTi Rgveda Adi se bhI hotI hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 145 1-"gaNAnAM tvA gaNapati" (Rgveda 2:23:1) arthAt-gaNapati athavA gaNeza zabda kA artha gaNoM kA adhyakSa athavA lokataMtra kA rASTrapati lagAyA jAtA hai| "lAdhyaH sa eva gaNavAna-rAga-dvaSa vahiSkRtaH / bhUtArtha kathane yasya stheparasyeva sarasvatI // " arthAt-vahI gaNavAna (gaNapati) zlAghanIya hai jisakI vANI rAga-dveSa kA bahiSkAra karanevAlI tathA vaha eka nyAyamUrti ke samAna bhUtakAlIna ghaTanAoM ko yathArtha rUpa se prastuta karatA ho| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kAzmIra meM jainadharma kA mAtra prabhAva hI nahIM thA kintu usakI saMskRti para bhI jainadharma kI hI chApa thii| jisake pariNAmasvarUpa vahAM para gaNapati Adi zabdoM ke artha vahI kiye jAte the jo jainadharma ko mAnya the| uparyukta vivaraNa se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki pAMcaveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha se lekara IsA pUrva 15vIM zatAbdI tathA usake bAda IsA kI 15vIM zatAbdI taka kAzmIra meM jainadharma kI pradhAnatA thii| kAzmIra meM jainadharma kA hrAsavikrama kI 11vIM zatAbdI meM mahamUda g2az2anavI se lekara vikrama kI 15vIM zatAbdI taka musalamAna sikandara lodI jo butazikana (mUrtibhaMjaka) ke nAma se kukhyAta thA; ina pAMca zatAbdiyoM meM aneka musalamAna bAdazAhoM ne bhArata meM aneka bAra AkramaNa kiye evaM mug2ala bAdazAha auraMgajeba ke samaya taka yahAM ke hindU, bauddha, jaina Adi sampradAyoM ke maMdiroM-zAstroM ko dhvaMsa kiyA gayA / naSTabhraSTa karake Aga lagAkara unakA nAmonizAna miTA diyaa| cA~dI, sone, maNiyoM, motiyoM, javAharAtoM, ratnoM tathA saptadhAtu Adi se nirmita mUrtiyoM evaM akhUTa dhana-daulata ko lUTakara apane sAtha le 1. yahAM para prasaMgavaza mUrtipUjA aura usake lie aise aniSTa prAkramaNoM ke viSaya meM kucha vicAraNIya bAtoM para thor3I uhApoha karane kI icchA hotI haiN| vicArazIla jainoM ke lie ina vicAroM para manana ciMtana karake samajhane kI AvazyakatA hai| mUrtipUjA kI bhAvanAoM ne bhArata meM bar3e-bar3e utkarSa tathA apakarSa donoM hI kie haiN| mUrtipUjA ke nimitta deza meM lAkhoM maMdira bane, zilpakalA kA khUba vikAsa huA / mUrtipUjA ne logoM meM vistRta dharma bhAvanA utpanna kI aura usake nimitta logoM ko apanI sampatti vinimaya karane kA avasara prApta humaa| jisake pariNAma svarUpa tyAga aura udAratA ke uccaguNoM kA vikAsa huA / mUrtipUjA ne gAMva-gAMva, nagara-nagara meM sArvajanika sthAnoM kI sRSTi kI aura usake yoga se saba samAna dharmiyoM ko binA saMkoca aura binA bhedabhAva ke prAmavita kie binA eka sthAna meM sadA ekatrita hone kA evaM unake dvArA apanI vividha jIvana pravRttiyoM ko vyavasthita banAne kA utama tathA sarala sAdhana milaa| mUrtipujA ke kAraNa bhaktibhAva kA abhiSTa pravirbhAva humA pora usake liye sAhitya tathA saMgIta kA aneka prazoM meM ucca vikAsa humA / mUrtipUSA ne nirAdhAroM ko prAdhAra dilAkara, anAthoM ko sanAtha banAkara, pApiyoM ko puNyAtmA banAkara mAnava jAti ko bahuta zAMti dI hai aura vizeSakara jainoM kI mUrtipUjA se to tIrthaMkaroM ke janma,dIkSA, tapa,vihAra,kevalajJAna, nirvANa Adi ke gastavika sthAnoM ko saMrakSaNa prApta huA hai| jo dUsaroM ko nasIba nahIM hai / mUrtipUjA ne prAcIna aura navIna sAhitya kI zrRMkhalA ko jor3akara cirasthAI rakhane meM mahatvapUrNa sahayoga diyA hai| mUrtipUjA ne bhAratIya saMskRti, sabhyatA, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma gye| yahAM kI prajA ko talavAra kI noka se, jora-julama se musalamAna banA liyA gyaa| jo loga apane dharma para dRr3ha rahe unheM mauta kI ghATa utAra diyA gayA aura unake baccoM ko kAbula meM le jAkara musalamAnoM ke madarasoM (pAThazAlAoM) meM unake dhArmika kurAna Adi graMthoM kA evaM bhAratIya saMskRti ko kAfiroM kI saMskRti batalAkara unheM kaTTara musalamAna banA liyA gyaa| Aja bhI kAbula ke masalamAnoM meM eka osavAla-bhAbar3A-paThAna nAma kI jAti hai| ve loga yaha to nahIM jAnate ki unake pUrvaja kabhI jainadharmI the / prosavAla jAti zvetAMvara jaina dharmAnuyAyI hai| isa jAti ko paMjAba meM bhAbar3A kahate haiM isameM eka gotra paThAna bhI hai| gAMdhAra, kAzmIra, siMdha, paMjAba Adi meM jaina loga bhAbar3A nAma se hI prakhyAti prApta the| (prosavAloM meM paThAna gotra kA ullekha kharataragacchIya yati zrIpAla jI ne apanI jainasaMpradAya zikSA nAmaka pustaka ke pRSTha 659 meM gotroM kI tAlikA meM gotra naM0 316 saMkhyA meM kiyA hai|) sulatAna sikandara lodI butazikana (mUrtibhaMjaka) itihAsakAra likhate haiM ki IsvI san 1363 se 1416 (vi0 saM0 1450 se 1473) ke samaya meM sulatAna sindara lodI ne jainoM, hinduoM aura bauddhoM ke jitane bhI graMtha mile saba agni kI bheMTa kara diye / bace-khuce graMthoM ko jalasamAdhi de dI gaI athavA kisI bhI prakAra se naSTa kara diye itihAsa tathA mAnava ke AdarzoM ko citrita karake akSa NNa rakhA hai / mUrtipUjA meM tIrthaMkara bhagavantoM ke jIvana sambandhi aneka ghaTanAoM kI bhakti aura unake saMrakSaNa kA samAveza hai| snAna,aSTaprakArI,sattarahabhedI,ninAnave prakArI, alaMkAra-prAMgI pUjAeM bhI pAgama vihita hone ke kAraNa nirdoSa bhakti kA kAraNa haiN| inameM prADambara, hiMsA, parigraha prAdi kI gaMdha taka nahIM hai| (dekheM isa graMtha ke lekhaka dvArA likhI huI--jinapratimA pUjana rahasya tathA sthApanAcArya kI anivAryatA nAmaka pustk)| isa prakAra mUrti pAlambana rUpa hai, isake dvArA pAsaka ekAgratA prAptakara upAsya ko pA sakatA hai| yaha sAkSAta rUpa se nimitta mAtra hai| ise sarvazaktimAna Izvara mAnakara apane bhAgya ko usI ke bharose chor3akara jaba mAnava akarmanya banane lagA taba aisI avasthA meM ma tipUjA ne jahAM utkarSa kiyA usake badale dUsarI tarapha aphkarSa bhI kiyA hai / udAharaNa rUpa meM-- ____ mUrtipUjA ke kAraNa deza ko jo bar3e-bar3e devasthAna prApta hue unhoMne kAlAntara meM kaI logoM meM kalaha ke bIja boe aura kalaha ke bar3e-bar3e sAdhana upasthita kiye / kaI devamaMdiroM ke nimitta hajAroM lar3AI-jhagar3e hue / ina jhagar3oM meM lAkhoM-karor3oMrupaye svAhA kiye gaye aura lar3AiyoM meM kaiyoM kI jAneM bhI gaI / sAdharmI saMghoM, bhinna-bhinna paMthoM saMpradAyoM meM jana samUhoM meM prANadhAtaka vairabhAva utpanna huaa| ajJAnavaza mUrtipUjA ke bahAne daMbha aura anAcAra ko poSaNa milaa| tathA mUrtipUjA ke AcaraNa ke pIche svArtha aura ahaMkAra ko bar3hAvA milA / mUrti ke kAlpanika mahAtmya ke kAraNa Alasya aura akarmaNyatA ko uttejana milA / videziyoM tathA anya sampradAyoM ko ina maMdiroM kI prama lya nidhi sonA, cAMdI, javAharAtoM, maNiyoM, ratnoM tathA inase nirmita pratimAnoM ko lUTane ke lie deza para AkramaNoM tathA una mandiroM, matiyoM, stUpo, smArako ko tor3ane-phor3ane, naSTa-bhraSTa karane kA bhI avasara prApta huaa| isa prakAra ma tipUjA ke viSaya meM utkarSa aura apakarSa ke viSaya meM bahuta kucha likhA jA sakatA hai| mUrtipUjA ke viSaya meM kisa samaya deza aura jAtiyo para kaisI-kaisI ApatiyAM AI haiM aura pA sakatI haiM tathA aise samaya meM kalpita ma ti sAmarthya prajA ko kaisA sAmarthya zUnya banA detA hai| isake ullekha itihAsa meM bahuta upalabdha haiN| somanAtha aura mahama da gajanavI ke AkramaNa ke viSaya meM aise vicAra itihAsakAroM ko upalabdha haiM aura ye vidvAno ke lie carcA kA viSaya bana jAte haiN| zrI ciMtAmaNi vaidya mahAzaya apane madhyayugIna bhArata' marAThI bhASA ke aitihAsika graMtha bhAga 3 meM 'hinduoM kI mUrtipUjA' nAmaka svataMtra prakaraNa rUpajo Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 147 gye| kAzmIra ke musalamAna jenulAbdI ne 15 rAjataraMgiNiyoM kA patA lagAyA thaa| jinameM kAzmIra kA itihAsa likhA gayA thaa| unameM se Aja eka bhI upalabdha nahIM hai aura na hI unake nAmoM tathA lekhakoM kA patA milatA hai / IsvI san 1366 se 1416 taka 17 varSoM kA samaya kAzmIra ke lie itihAsa kA bhayaMkara kAla thaa| lagabhaga sabhI maMdira tathA mUrtiyAM naSTa kara dI gaI thiiN| evaM stUpasmAraka dharAzAyI kara diye gaye the / maMdiroM meM se prakhUTa sonA, cAMdI, javAharAta, dhana-daulata lUTa lI gaI thI (lUTa kA kucha vivaraNa Age kAMgar3A ke itihAsa meM deMge) sAre kAzmIra meM 11 brAhmaNa gharoM ke atirikta sabhI ko musalamAna banA liyA gayA thaa| isaliye isa janapada kI kucha bhI prAcIna itihAsa sAmagrI upalabdha nahIM hai| pariziSTa likhA hai aura usameM jo udgAra unhoMne prakaTa kiye haiM, yaha viSaya khAsa manana gogya hone se yahAM uddhRta karate haiM : vaidya mahodaya likhate haiM ki, "somanAtha saMbaMdhI mUrtibhaMga aura lUTa ke prasaMga para se hiMduoM kI mUrtipUjA ke viSaya meM sUjha gae kucha vicAra * hama yahAM pariziSTa rUpa meM dete haiM / IsA kI dasavIM zatAbdI ke anta meM bhArata meM mUrtipUjA ke viSaya meM logoM meM bahuta hI bholApana prasAra pA cukA thaa| isalie musalamAna mAkramaNa kAriyoM ko apanA phAyadA karane ke lie sAdhana mile the| mahamUda ke mUrtibhaMjaka AkramaNa hinduoM kI bholepana se bharI AMkhoM ko kholane ke lie hI hue the, aisA kaha sakate haiN| para ina aAkramaNoM se nikalane vAle bodha ko durbhAgyavaza Aja taka bhI hinduo ne grahaNa nahIM kiyA aisA kahanA anucita na hogA / mUrtipUjA vedoM meM kahI hai yA nahIM ? yaha dhArmika prazna maiM yahAM carcita karanA nahIM caahtaa| vartamAna meM hindUdharma meM mUrtipUjA pratyakSa mAnya hai aura Izvara praNidhAna kI dRSTi se yaha yogya rUpa se mAnya hai aisA kaha sakate haiM / para mUrtipUjA ke viSaya meM aneka bhrAMta mAnyatAeM manuSya ke mana meM ghara kara letI haiN| vizeSakara 1. isa mUti meM hI isa devatA kI zakti rahI huI hai aisI bhrAMta bhUlabharI mAnyatA ghara kara baiThI hai yaha mAnyatA mAtra hindunoM ko hI lAgU par3atI ho aisI bAta nahIM hai, kintu isase bhI prAcInakAla se jahAM-jahAM mUrtipUjA cAlU thI, vahAM-vahAM yaha bAta to thI hI / bauddhadharma ne prAraMbha meM to Izvara kA astitva hai athavA nahIM isa viSaya meM sarvathA mauna sAdhA thA / para bAda meM yaha mUrtipUjA mAnane vAlA banA aura cAroM tarapha buddha kI hI mUrtiyAM pUjI jAne lgiiN| huenasAMga cAhe kitanA hI vidvAna tathA tattvajJAnI thA para usakI buddha ke zarIrAvazeSo meM camatkArI sAmarthya thA aisI mAnyatA jAnakara Azcarya hotA hai| . mati meM rahA humA adbhuta sAmarthya aisI bhrAMta-anargala kalpaNA itanI adhika bar3ha gaI thI ki kanauja kA pratihAra samATa ma salamAno se ma latAna chIna lene ke lie samarthavAna hotA huA bhI jaba-jaba vaha ma salamAno ko jItane ke lie jAtA thA taba-taba vahAM ke musalamAna adhikArI "yadi tuma Age bar3hoge to yahAM kI jo sUrya kI prasiddha mUrti hai use hama tor3a deNge|" aisI dhamakiyAM dete aura vaha pIche calA jAtA / pazcima ke dezoM meM romana aura grIka loga dUsare logoM kI apekSA tattvajJAna meM bar3ha-car3he the tathApi unakA bhI kaI mUrtiyo meM adbhuta vizvAsa thA / IsAI dharma meM zuruprAta meM nirAkAra Izvara kA upadeza diyA gayA thaa| parantu Age calakara isakA prasAra mUrtipUjaka romana aura grIka logo meM jo huA vaha mati meM koI camatkAra athavA sAmarthya nahIM hai, yaha siddha karane ke lie huA / "somanAtha ke pujAriyoM kI mUrtibhaMjaka mahamUda gajanabI ko naSTa karane ke lie somanAtha kI mUrti ke Age nirarthaka gir3a-girAhaTapUrvaka kI gaI prArthanA ko par3hakara unake bholepana aura aboSatA ke lie kalejA muMha ko AtA hai|" yaha pUrvakAla meM chaha sau varSa pahale ho gae alekjeMDriyA kI sirasipa kI vikhyAta mUrti tor3a dI gaI, usa samaya kI ghaTanA kA varNana karate hue gibana likhatA hai ki : "alekjeMDriyA zahara sirasipa ko mUrti ke saMrakSaNa meM surakSita hai| vahAM ke logoM ke mana meM yaha dhAraNA bar3ha ho cukI thI ki jo koI isa mUrti ko hAni pahuMcAegA to tatkAla AkAza aura Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhayaMkara bhUkampa isa vinAza meM prakRti ne bhI sahayoga dene meM kamI nahIM rakhI / kAzmIra meM IsvI san 1552, 1680, 1828, 18.5 meM bhayaMkara bhUkampa prAye / san 1885 ke bhUkampa se eka lAkha tIsa hajAra vargamIla kSetra prabhAvita humA / lagabhaga 500 vargamIla kSetra to vizeSa rUpa se kSatigrasta huA thaa| lagabhaga tIsa hajAra makAna, tIsa hajAra pazu-pakSI aura tIna hajAra manuSya mAre gaye the / isase bAraha mUlA kSetra sabase adhika kSatigrasta huA thaa| vahAM eka kilA, yAtrI nivAsasthAna, zahara kA lagabhaga tIna cauthAI bhAga naSTa ho gayA thaa| auraMgajeba mug2ala bAdazAha auraMgajeba jo itihAsa prasiddha kaTTara musalamAna thA, usane yahAM ke maMdiroM, mUrtiyoM, dharmagraMthoM ko naSTa-bhraSTa karane meM koI kasara nahIM uThA rakhI thii| jabaradastI musalamAna banAyA gayA hindU Adi saba amusalimoM ko musalamAna loga kAfira ke nAma se sadA ghRNApUrvaka sabAdhita karate pAye haiM aura bhArata ko kAfaristAna kahate cale A rahe haiM / ina logoM ne sadA kAfiroM ko talavAra kI ghATa utArane meM svAba (puNya) mAnA hai| kAzmIra Adi kApharistAna janapadoM para kAlAMtara meM afag2AnistAna ke musalamAna amIra abdularahamAna kA adhikAra ho gyaa| yahAM ke logoM ko balAtkAra se musalamAna dharma meM pravartita kara liyA gyaa| unake baccoM ko kAbula Adi meM lejA kara isalAma dharma kI zikSA ke lie apane madarasoM (skUloM) meM bharatI karake kurAna Adi par3hAye gye| jinhoMne isalAma dharma svIkAra nahIM kiyA unakI hatyA kara dI gaI (bAbU krizciyana lossana lipajiMga rA0 66, 1874; astarbumsa kuNe bhAga 2 pRSTha 285) / isa prakAra kAzmIra meM hamAre devamaMdiroM, devamUrtiyoM, dharmagraMthoM tathA jainadharmAnuyAyiyoM kA saphAyA kara diyA gyaa| mAjakala sAre kAzmIra janapada meM jainoM ke bahuta thor3e parivAra jo anya janapadoM se jAkara vahAM basa gaye hue haiM vidyamAna haiN| hamane jammU, pUMcha prAdi kSetra ko kAzmIra janapada meM nahIM liyA, kyoMki prAcIna kAla meM isa pRthvI phaTakara pralaya ho jaaegaa|" ekadA eka vajUchAtI vAlA sipAhI kulhAr3I lekara Upara car3hA maura mUrti ke gAla para aise jora se kulhAr3I mArI ki vaha Tukar3e-Tukar3e hokara dharAzAyI ho gii| na phUTA AkAza paura na hI phUTI pRthvI / ve to pUrvavat apane asalI rUpa meM hI vidyamAna rahe / kucha bhI na huaa| givana ne yaha batalAyA hai ki mUrti ke adbhuta sAmarthya para satyAsatyatA kI mAnyatA kitanI hai| mUrti lakar3I, patthara, dhAtu mAdi kI banAI jAtI hai usameM vaiSamyamaya adbhuta sAmathrya honA kaise sambhava ho sakatA hai ? paitA sAmayaM to apanI bhakti meM ho rahA huA hai| mAno isa prakAra kI mUrtipUjA ke viSaya meM bholepana kI mAnyatAo ko dUra karane ke lie musalamAna mahamUda gajanavI mAdi logo ne mandiro aura mUrtiyo ko behisAba sone-cAMdI se lAdanA coro, DAkumo aura naTero ko nimantraNa denA hai| isI cinautI ke lie bhAkramaNa kie gae the| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIra meM jainadharma 146 kSetra kI parigaNanA "bhadra janapada" meM kI jAtI thI / ataH isakA hama pavvaiyA (pArvatika) pradeza ( jisameM syAlakoTa, jammu, puMcha, bhadravAha tathA himAlaya parvata kI talahaTI ke nikaTavartI lambe pradeza ke aneka nagaroM Adi kSetroM kA samAveza hai) ke vivaraNa meM prakAza DAleMge / bhArata meM aMgrejoM ke rAjyakAla meM kAzmIra ke rAjA pratApasiMha ke dIvAna (maMtrI) zrosavAla kulabhUSaNa dUgar3a gotrIya jainadharmAnuyAyI lAlA vizanadAsa jI the| jinake vaMzaja varttamAna meM jammUtavI (kAzmIra) meM vidyamAna haiM / tathA inhIM ke rAjyakAla meM lAlA harabhagavAnadAsajI jainadharmAnuyAyI zrosavAla kulabhUSaNa dUgar3a gotrIya gujarAMvAlA - paMjAba nivAsI rAjA pratApasiMhajI ke toSAkhAnA ke uccAdhikArI the / evaM rAjA pratApasiMha jI ke uttarAdhikArI rAjA harisiMha ke samaya meM sahAranapura nivAsI zrImAlakulabhUSaNa zrI phUlacaMdajI mogA jammU-kAzmIra sTeTa meM bar3e ucca pada para AsIna the / ApakA parivAra sahAranapura meM nivAsa karatA hai / sanakhatarA (paMjAba) nivAsI lAlA udayacandajI jaina zvetAbara khaMDelavAla jJAtIya isI samaya meM jammU meM pulisa supariTeMDeMTa the / zrApakA parivAra jammU meM nivAsa karatA hai / uparyukta cAroM mahAnubhAva zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI the / bhadrajanapada meM jainadharmaM isa janapada kI rAjadhAnI kabhI sAkala (syAlakoTa) aura kabhI pavvaiyA (pArvatika - jammU ke samIpavartI cinAba nadI ke taTapara avasthita nagara ) rahe haiN| isa kSa etra meM bhI prAcInakAla meM jainadharma kA prasAra rahA hai / vikrama kI chaThI sAtavIM zatAbdI meM ho gaye apane pUrvaja prAcAryoM sambandhI vikrama kI navIM zatAbdI kI Adi meM kuvalayamAlA nAmaka graMtha ke karttA zvetAMbara jainadharmAcArya zrI udyotana sUri apanI prazasti meM likhate haiM ki : "uttarApatha meM candrabhAgA ( cinAba ) nadI jahAM bahatI hai, vaha pavvaiyA (pArvatikA) purI nAmaka samRddhizAlI nagarI toramANa nAmaka rAjA kI rAjadhAnI thii| toramANa rAjA ke guru guptavaMzIya harigupta jainAcArya vahAM nivAsa karate the / unake ziSya mahAkavi devagupta, unake ziSya mahattara padadhAraka zivacandra ne jinavandana ( jaina tIrthoM kI yAtrA) karate hue ghUmate-phirate bhinnamAla ( zrImAla nagara, rAjasthAna) meM Akara sthiratA kI / unake ziSya yakSadatta gaNi nAmaka kSamAzramaNa mahAtmA yazaH zAlI hue / unake bahuta ziSya tapa- vIrya-vacanalabdhi sampanna hue| jinhoMne gurjara (gujarAta) deza ko devagRhoM (jinamaMdiroM) se ramya bnaayaa| unameM se nAga, vRnda, mammaTa, durga, AcArya zragnizarmA aura baTezvara ye chaha ziSya mukhya the / baTezvara ne AkAzavapra ( sindha janapada meM amarakoTa) nAmaka nagara meM eka bhavya jainamaMdira banavAyA / jisa maMdira kI mukhya pratimA ke darzana se krodhAtura vyakti bhI zAMta ho jAtA thaa| unake antima ziSya tattvAcArya tapazIla Adi kI zuddha AcaraNA ke kAraNa yathArtha guNa vAle the aura unake ziSya dAkSiNyacihna [ upanAmavAle ] udyotana sUri ne hI devI ke diye hue darzana ke prabhAva se vilasita bhAva hokara kuvalayamAlA kathA kI racanA kI / prAcArya vIrabhadra aura haribhadra ina vidyAguru the / toramANa - torarAya hUNoM kA prabala netA thA jisane gupta sAmrAjya ko tor3A aura mAlavA bhUmi ko bhI jItA / toramANa kI rAjadhAnI pavvaiyA (saMskRta meM pArvatikA athavA pArvatI ) himAlaya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma parvata meM jammU nagara ke nikaTavartI thii| isake putra mihirakula ne vi0 saM0566 meM apane pitA kI mRtyu ke bAda apanI rAjadhAnI sAkala (syAlakoTa-paMjAba) nagara ko banAyA thaa| kuvalayamAlA meM udyotana sUri ko prazasti jainAcArya harigupta sUri guptavaMza ke the| vaha gupta samrATa ko padacyuta karanevAle hUNa samrATa toramANa ke dharmaguru the| toramANa vikrama kI chaThI zatAbdI meM huA / kuvalayamAlA ke kartA jaina zvetAMbara AcArya candrakula ke udyotanasUri ne apane isa graMtha meM likhA hai ki eka devagapta nAma ke prAcArya kArya bhI hae haiN| kavalayamAlA ke kartA ne batalAyA hai ki gaptavaMzIya rAjarSi devagapta tripuruSa cAritra ke kartA haiN| yaha saMbhavataH uparyukta harigupta ke ziSya mahAkavi devagupta hoNge| prAcArya zrI harigupta ke ziSya devagupta ke ziSya zivacandra gaNi paMjAba se gujarAta gaye the| purAtattvajJoM kA mata hai ki haNa samrATa toramANa ne kandhAra, saurASTra yA Anarta, matsya, madhyadeza ko jItakara IsvI san 484 (vi0 saM0 541) meM eraNa jiitaa| phira buMdelakhaNDa aura mAlavA ko bhI jiitaa| yaha hUNa lagabhaga I0 sa0 500 meM samastaM uttara bhArata kA samrATa bana gayA thaa| bhArata kI sampUrNa pazcimottara sImA, paMjAba se mathurA paryanta uttarapradeza aura madhyabhArata meM gvAliyara eraNa Adi pradezoM para isakA adhikAra thaa| isake siMhAsana para isakA putra mihirakula baiThA / vaha bahuta bahAdura thA / isane kAzmIra jItA / I0 sa0 517 meM sindha tathA usake pAsa-pAsa kA pradeza bhI jIta liyaa| I. sa. 540 meM isakI matyU hii| isake bAda haNa sattA kA anta hyaa| vIra saMvat 650 (I. sa. 423) ke bAda turamaNI nagarI toramANa ke hAtha AI thI / turamaNI kA asalI nAma pabvaiyA nagarI hai / toramANa ne yahAM apanI rAjadhAnI sthApita kI thI isalie pavvaiyA nagarI kA nAma turamaNI nagarI par3a gayA hogaa| toramANa ne yahAM prathama tIrthakara zrI RSabhadeva kA jainamaMdira banavAkara apanI jina bhakti aura jainadharmI hone kA paricaya diyA thaa| udyotana sUri ne pavvaiyA nagarI ko bahuta samRddhizAlI likhA hai| pavvaiyA nagarI kahAM para thI aura usakA vartamAnakAla meM kyA nAma hai ? usakA isa samaya astitva bhI hai yA nahIM ? isakI khoja karane ke lie vidvAnoM ne prayAsa kiye haiM / sara kaniMghama pavvaiyA ko jhaMga athavA zorakoTa (pAkistAna ke) nagaroM se tulanA karatA hai| ye donoM nagara paMjAba meM haiN| (e. kaniMghama likhita enzyeMTa jyogrAfI mAfa iMDiyA navI AvRtti pRSTha 233-34) / vIsenTa e. smitha kAzmIra rAjya kA upanagara jammU kahatA hai / (vArTasa 'yavanacaMga bhAga 2 pRSTha 342), DA0 phlITa harappA (mauMTagumarI paMjAba-pAkistAna ke samIpa vAle) khaNDaharoM ko pavvaiyA kahatA hai / 1. kaniMghama sAhaba ko san 1884 IsvI meM ahichatA se eka tAMbe kA sikkA milA thaa| jisakI eka tarapha puSpa sahita kalaza hai aura dUsarI tarapha zrI mahArAja hariguptasya aisA vAkya likhA huA hai / isakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI ThaharatA hai / akSaro kI AkRti para se aura nAma kI tulanA se yaha sikkA kisI guptavaMzIya rAjA kA hI honA cAhie / isa sikke kI pichalI tarapha kI Akati isa rAjA ke dhArmika vizvAsa para prakAza DAlatI hai| yAjJika vaidika dharmAnuyAyI rAjAno ke sikko para yajJayI azva kI, viSNubhakta ke sikko para lakSmI kI, zivabhakta ke sikko para vRSabha kI, bauddha rAjAmo ke sikko para caitya kI prAkRtiyAM hotI haiM / jainadharma ke prayAyiyo kI dharma bhAvanA ko batalAne vAlI jo prAkRtiyAM aMkita kI jAtI haiM unameM se eka puSpasahita kalaza kI bhI prAkRti hai| isakA kAraNa yaha hai ki puSpasahita kalaza jaino meM suprasiddha kuMbhaka laza hone kI saMbhAvanA hai| jano ne kumbhakalaza ko eka mAMgalika vastuM mAnI hai aura pratyeka maMgala kArya meM zubhacinha mAnakara usakA mukhya rUpa se prAlekhana karate haiM / athavA ka laza meM jala athavA akSata bharakara usake mukha ko nAriyala puSpAdi se DhAMka aura sajAkara maMgala rUpa meM sthApita karate haiM / mathurA ke kaMkAlI TIle se kuzAnakAlIna jaina sthApatyo meM se isa kumbhakalaza kI prAkRtiyAM bhI milI haiN| tathA purAnI hastalikhita pratiyo me bhI aneka taraha ke kuMbhakalaza ke citra upalabdha hote haiN| (zrI jinavijaya kA kuvalayamAlA saMbaMdhI lekha) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadra janapada meM janadharma 151 (jarnala rAyala eziyATika sosAiTI san 1907 pRSTha 650), / cAhe jo ho para kuvalayamAlA ke ullekha se hama itanA to jAna pAye haiM ki toramANa kI rAjadhAnI pavvaiyA nAma kI nagarI thI aura vaha paMjAba kI candrabhAgA (cinAba) nadI ke kinAre basI huI thii| prAkRta bhASA kA pavvaiyA kA saMskRta rUpa pArvatikA hotA hai / jisase yaha spaSTa hai ki yaha nagara parvata para cinAba nadI ke kinAre para avasthita thaa| ataH jhaMga, zorakoTa, har3appA, mauMTagumarI Adi nagara maidAnI pradeza meM haiM, parvata para nahIM haiM / kaI vidvAnoM ne syAlakoTa ko. pavvaiyA kahA hai / parantu syAlakoTa na to cinAba ke kinAre para hai aura na hI parvata para avasthita hai / yaha nagarI jammU ke pazcima kI ora himAlaya kI talahaTI se lagabhaga 20 mIla kI dUrI para maidAnI ilAke meM aika nAle ke kinAre para avasthita hai| dUsarI bAta yaha hai ki kuvalayamAlAkAra ne likhA hai ki toramANa ke putra mihirakula kI rAjadhAnI sAlapura (syAlakoTa) thI aura yaha bhI likhA hai ki mihirakula ne apanI rAjadhAnI sAlapura meM bnaaii| isase bhI yaha spaSTa hai ki pavvaiyA aura sAlapura alaga-alaga haiM, eka nhiiN| arthAt toramANa kI rAjadhAnI pavvaiyA thI aura usakI mRtyu ke bAda isake putra mihirakala ne apanI rAjadhAnI pavvaiyA se sAlapura meM sthAnAntara kii| jammU nagara hai to parvata para kintu cinAba nadI ke kinAre para nahIM hai| yaha to rAvI nadI ke kinAre para AbAda hai / hama likha Aye haiM ki bhadra janapada kA vistAra jammU, puMcha, syAlakoTa tathA himAlaya kI talahaTI taka ke dUra nagaroM taka thaa| jammU aura puMcha bhI kramazaH isa janapada kI rAjadhAniyAM rahI haiM / ataH isI kSetra meM cinAva nadI ke kinAre para pabvaiyA nagarI avasthita thii| yAnI toramANa kI rAjadhAnI pamvaiyA nagarI, jammU ke nikaTavartI aura cinAba nadI ke taTa para avasthita honI caahie| ahichatrA nagara ke rAjA harigupta ne jainasAdhu kI dIkSA lekara pArvatipura aura syAlakoTa rAjadhAniyoM ke AdhIna isI kSetra meM akhaNDa jJAna jyoti jalAI thI aura ghora tapa kI sAdhanA bhI kI thii| sAgala (syAlakoTa) kA yunAnI rAjA mineDA bhI jaina dharmAnuyAyI thaa| pArvatikA ke liye hamAre isa mata kI puSTi pANinI ke mata se bhI hotI hai vaha likhatA hai ki-parvata kA pradeza paMjAba deza meM takSazilA Adi samUha kA eka bhAga hai / (IV 2, 143) / jainAcArya Arya harigupta sUri ne hUNa samrATa toramANa ko pavvaiyApurI rAjadhAnI meM dharmopadeza de kara jainadharmI banAyA thaa| isa samrATa kI prArthanA para kaI varSoM taka AcArya zrI apane ziSyoM praziSyoM sahita yahA~ rahe bhI the| isa nagara meM toramANa ne zrI RSabhadeva kA jainamaMdira bhI banavAyA thaa| tathA toramANa ke AdhIna isa sAre janapada meM jainadharma kA khUba vistAra bhI kiyA thaa| ye saba vikrama kI pAMcavIM-chaTI zatAbdI meM hue haiN| pazcAt toramANa ke putra mihirakula ne rAjagaddI para baiThate hI syAlakoTa ko apanI rAjadhAnI banAyo / isa ne rAjagaddI para baiThate hI jainoM para atyAcAra karane zurU kara diye / isaliye jainoM ko vivaza hokara pavaiyA aura bhadra janapada chor3ane par3e / jAna-parivAra, mAla aura dharma kI rakSA ke liye jaina loga apanI mAtRbhUmi ko chor3akara jainAcArya Arya devagupta ke ziSya prAcArya zivacandra ke sAtha lATa (gujarAta) deza kI tarafa jAne ko vivaza ho gaye aura bhinnamAla meM jAkara basa gaye / sAkalapura ke lie mahAbhArata meM (sabhAparva a0 32, zlo0 14) 'puTabhedana' zabda kA prayoga huaA hai / puTabhedana zabda kI vyAkhyA karate hue vRhatkalpasUtra bhASya sTIka (khaMDa 2 gAthA 1093) 1. i. eMTI. vA. 1 pRSTha 22 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma meM kahA hai ki jisa ke bAjAroM meM vividha prakAra kI sAmagrI vikrI ke lie Ave aura usakI gAMThe khuleM use puTabhedana kahate haiN| syAlakoTa meM parvata kI cATiyoM kI taraha saiMkar3oM aura hajAroM U~ce bhavana the| hAthI ghor3e ratha aura paidala calane vAle logoM se vahA~ cahala-pahala rahatI thii| jhuNDa ke jhuNDa strI-puruSa ghUmate phirate the / yaha nagara sabhI prakAra ke manuSyoM se gulaz2Ara thaa| kSatrIya, brAhmaNa, vaizya aura zUdra, gaNAcArya (jainAcArya), zramaNa (jainasAdhu), brAhmaNa (dharmopadezaka brAhmaNa) sabhI prakAra ke loga rahate the| yahAM bar3e-bar3e vidvAnoM ke kendra the| kAzI koTUmbara Adi sthAnoM ke bane kapar3oM kI bar3I-bar3I dukAneM thiiN| abhilaSita ratna bhare par3e the| sabhI prakAra ke phaloM aura sugaMdhita dravyoM kI dukAneM thIM / kArSApana, cAMdI, kAMsA Adi kI vastue~ aura kImatI pattharoM tathA ratnoM, javAharAtoM se paripUrNa nagara mAnoM bahumUlya ratnoM kA eka camakatA khajAnA thaa| sabhI prakAra ke dhana-dhAnyoM aura upakaraNoM ke bhaMDAra evaM koSa bharapUra the| vahA~ aneka prakAra ke khAdya, bhojya aura peya the| uttarakuru kI nAIM upajAU aura alakAnanda devakuru kI nAI zobhAyamAna vaha nagara thaa| prasiddha cInI yAtrI huenasAMga ne bhI isa nagarI kA varNana kiyA hai / kumArabhRtya kI takSazilA se mathurA taka kI yAtrA ke varNana meM kahA gayA hai ki vaha takSazilA se bhadraMkara, udumbara, rohitaka hotA huA mathurA phuNcaa| zrI prijulamkI ne bhadraMkara kI pahacAna sAkala se kI hai / sAkala nagara jammU kI pahAr3iyoM kA utAra samApta hote hI sapATa maidAna para aika nAmaka eka choTe se nAle ke kinAre para AbAda hai| yaha nAlA rAvI nadI meM jAkara mila jAtA hai / isa nagara kA Adhunika nAma syAlakoTa hai| isakA kilA sAmAnya U~cI TekarI para banA huA hai| prAcIna kAla meM isa nagara meM aneka jainamaMdira the| uttarArdha laukAgacchIya yati zrI haMsarAja ne vikrama saMvata 1706 meM yahAM ke eka jainamaMdira ke mUlanAyaka ke stavana kI racanA kI thii| pAkistAna banane se pahale yahA~ prosavAla bhAvar3oM ke 500 ghara the| tapAgacchIya prAcArya zrI madvivijaya vallabha sUri ne yahAM para vikrama saMvat 2003 meM eka vizAla jainamaMdira kA zrAvakoM ko upadeza dekara nirmANa karavAyA thA aura usameM cAra zAzvata tIrthakaroM kI pratimAnoM kI pratiSThA bhI kI thii| zugarAja puSyamitra ko pATalIputra (paTanA) se cakravartI khAravela ne mAra bhagAyA thaa| vaha vahAM se syAlakoTa meM calA AyA thaa| usa samaya bhI yahA~ aneka jaina maMdira the / prAcIna sAhitya meM isa nagara kA nAma sAkalA, sAgalA bhI thaa| jammU jammU kI pahAr3iyoM kA varNana sabase pahale yunAnI lekhakoM ne kiyA hai| unhoMne do pradezoM kA ullekha kiyA hai / 1--abhisAra (Abhisar) aura 2-kathinoI (Kathaui) abhisAra ko Aja pucha kahate haiM / kathinoI ko Aja kaThuA kahate haiM yaha rAvI nadI ke kinAre para pAbAda thaa| kaThyA aAjakala jammU jile meM hai isa kI rAjadhAnI bhI sAkala (syAlakoTa) thii| sTaraho ne ise eka bar3A gaNataMtra rAjya kahA hai| jo dAmane koha (parvata kI talahaTI) meM dUra-dUra taka rAvI nadI ke kinArekinAre phailA huaA thA / cinAba aura jehalama nadiyoM ke madhya vartamAna jammU aura kAzmIra kA bhAga bhI thA / abhisAra, takSazilA aura porasa kI senAeM bhI yunAnI sikandara mahAna ke kamAna meM thiiN| trigarta-zaSTA (Trigartta) yaha jammU aura kAMgar3A ke sAtha-sAtha phailA huA thA / jammU meM vartamAna kAla meM osavAla zvetAMbara jainoM ke lagabhaga eka sau parivAra AbAda haiN| yahA~ para eka mahAvIra svAmI kA zvetAbara jainamaMdira hai tathA aneka jaina saMsthAeM bhI haiN| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma 153 3-trigarta (jAlaMdhara-kAMgar3A) kSetra trigata deza-jo bhUmi rAvI, vyAsa, sataluja ina tIna nadiyoM dvArA siMcita hotI hai vaha kSetra trigata deza ke nAma se prasiddha thA / prAcArya zrI hemacandra sUri ne jAlaMdhara aura trigarta ko eka mAnA hai| rAjataraMgiNI (kAzmIra itihAsa) ke lekhaka kavi zrIdhara ne likhA hai ki-Jalandhras Trigartah syuh "Jalandhra ie. Trigartah. jAlaMdhara kA dUsarA nAma trigarta thaa| jo prAjakala apara davAba ke nAma se prasiddha hai / jisameM rAvI, vyAsa aura sataluja ina tIna nadiyoM ke pAnI se siMcita hone vAle sAre pradeza kA samAveza ho jAtA hai| jAlaMdhara deza-yaha eka samRddhizAlI deza thaa| isameM sAre aparadavAba kA kSetra samA jAtA thA / isa deza kI rAjadhAnI jAlaMdhara nagara thii| koTa kAMgar3A athavA nagarakoTa kA sudRr3ha kilA musIbata ke samaya isa deza kI surakSA ke lie nirmANa kiyA gayA thaa| isa deza kA nAma prasiddha jAlaMdhara daitya ke nAma se par3A thA jo gaMgA kA putra thaa| gaMgA nadI saba nadiyoM se pavitra mAnI jAtI hai / isa daitya kI kathA vistAra se padmapurANa meM AtI hai| maidAnI ilAke ke prAcIna jAlaMdhara athavA trigata pradeza meM jAlaMdhara zahara, paThAnakoTa kA kilA, nUrapura kA kilA, pahAr3I ilAke kA dharmerI kA z2ilA, kAMgar3e kA kilA, vaijanAtha kA maMdira, aura jvAlAmukhI kA maMdira nAmAMkita prasiddha sthAna haiN| kucha prAcIna zilAlekhoM vAle patthara jAlaMdhara ke Asa-pAsa pAye gaye haiN| parantu abhI taka ve par3he nahIM gye| isalie yahAM kA prAcIna itihAsa Aja taka prachanna hI rahA hai / (sara kaniMghama kI prAkiyAlojikala riporTa 1872-73 vA0 5) / jAlaMdhara zahara meM vartamAna meM eka zvetAMbara jaina maMdira hai jisakA nirmANa vikrama kI vIsavIM zatAbdI meM hoziyArapura nivAsI lAlA natthumala phatUmala gaddiyA bIsA prosavAla (bhAvar3A) ne karAyA thaa| kAMgar3A z2ilA (kilA nagarakoTa) koTa kAMgar3A athavA nagarakoTa kA prasiddha kilA jisakA musalamAna itihAsakAroM ne aksara varNana kiyA hai ki yaha kilA mahAbhArata ke yuddha ke samApta hone ke bAda turaMta kaTaucavaMzIya rAjA suzarmacaMdra ne banAyA thaa| mAMjhI aura bAnagaMgA ke saMgama para Aja bhI yaha kilA sudRr3hatA pUrvaka vidyamAna hai jo ki isakI prAcInatA ko pramANita karatA hai| kintu vartamAna meM yahA~ IsA kI navIM dasavIM zatAbdI se pahale kA koI cinha nahIM pAyA jAtA / mahamUda gaz2anavI se (IsvI san 1006 se) pahale kA isa kile kA itihAsa upalabdha nahIM hai| phira bhI mahamUda isa kile para car3hAI karake yahA~ se prakhUTa dhana-daulata lUTakara anaginata U~ToM para lAdakara gaz2anI le gyaa| itihAsakAra likhatA hai ki isa bezumAra dhana-daulata ko U~ToM kI pIThe uThAne meM asamartha ho giiN| bar3e-bar3e bartana bhI use pUrA bhara lene meM asamartha ho ge| lekhakoM ke pAsa isa saMkhyA ko likhane meM lekhanI asamartha ho gaI aura gaNita ke sAre aMka bhI isa kI saMkhyA likhane meM asamartha rhe| phira bhI jo kucha thor3A bahuta likhA jA sakatA hai use likhane kA dusAhasa mAtra kiyA jAtA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma sattara hajAra (70000) svarNa mudrAeM kAbula ke hindU rAjAoM kI chApavAlI pratyeka kA tola lagabhaga 50 grena / sone aura cAMdI kI silliyAM sattara karor3a mana jinake mUlya kA prAMkana karanA mAnava ke sAmarthya se bAhara hai| mAtra sone aura cAMdI ke sikke jo U~ToM para lAdakara le gayA thA unakA mUlya usa samaya 1750000 pauMDa (26250000 rupaye) se adhika thA / saMkhyAtIta sone cAMdI kI mUrtiyAM lUTa le gyaa| [javAharAtoM, ratnoM ke bhaMDAra tathA mUrtiyAM bhI le gayA musalamAna itihAsakAra aburahIma likhatA hai ki kAbula ke iMDo seMthiyana rAjAnoM kA sATha pIr3hiyoM taka kAMgar3A ke kile para adhikAra rhaa| isa AdhAra se yaha kahA jA sakatA hai ki kAMgar3A kile para kAbula ke rAjAoM kA mahamUda gaz2anavI ke samaya taka rAjya rahA hogaa| yaha bAta to nizcita hai ki kAMgar3A kile para kAbula ke hindU rAjAoM kA adhikAra thaa| kAbula ke rAjAoM ke hajAroM sikke sAre paMjAba meM milate rahate haiM parantu ina rAjAoM kA eka bhI sone kA sikkA mAjataka nahIM milaa| hAM inake cAMdI ke sikke avazya mile haiM, jisase jJAta hotA haiM ki nagarakoTa kA kilA usa samaya bhIma kA kilA kahalAtA thaa| para musalamAna uttavI aura pharizatA ise bhImanagara kahate haiN| kAMgar3A para mahamUda gajanavI ke prAkramaNa se pahale itihAsa meM isakA nAma kAMgar3A kahIM nahIM pAyA jAtA / para kAzmIra ke itihAsa (I0 sa0 470) meM isakA nAma trigarta kaI bAra pAyA jAtA hai / isase mahamUda gajanavI ke AkramaNa se 600 varSa pUrva ke itihAsa meM isakA nAma trigarta upalabdha hai / (sara e0 kaniMghama kI prAkiyAlojikala riporTa I0 sa0 1872-73 vA 5) kAMgar3A jilA vartamAna meM himAcala pradeza meM hai| prAcIna ullekhoM meM kAMgar3A jAlaMdhara janapada meM thA aisA varNana milatA hai| parantu aba jAlaMdhara janapada kA astitva na rahakara usakA kucha bhAga vartamAna paMjAba pradeza meM aura kucha bhAga himAcala pradeza meM zAmila kara liyA gayA hai / himAcala himAlaya parvata kA dUsarA nAma hai| kharataragacchIya jaina zvetAMbara prAcArya zrI jinaprabha sUri ne apane vividha tIrthakalpa ke caurAsI mahAtIrtha kalpa meM likhA hai ki "himAcale chAyA-pAvoM maMtrAdhirAjaH zrI sphuliMga" arthAt-himAcala meM chAyApArzva maMtrAdhirAja zrI sphuliMga nAma kA jaina mahAtIrtha hai| yaha tIrtha himAcala ke kisa nagara meM thA isakI khoja avazya honI cAhiye / nagarakoTa ko Ajakala kAMgar3A yA koTa kAMgar3A kahate haiN| isakA aAdhunika hAla bAba sAdhucaraNaprasAda ne apane 'bhArata bhramaNa' pustaka ke dvitIya khaNDa pR0 476 meM saMkSepa se isa prakAra kahA hai __ "paMjAba ke jAlaMdhara vibhAga ke kAMgar3A jile meM (32 aMza 5 kalA 14 vikalA uttara akSAMka; 76 aMza 17 kalA 46 vikalA pUrva dezAMtara meM) kAMgar3A kasabA hai| jise loga pahale nagarakoTa kahate the|" yaha kasabA eka pahAr3I ke donoM DhAloM para basA hai, vahA~ se bANagaMgA dIkha par3atI hai| dakSiNI DhAla para kasabe kA purAnA bhAga hai| uttarIya DhAla para bhavana kI zahara talI aura mahAmAyA devI kA prasiddha maMdira hai tathA khar3e caTTAna ke sira para kilA hai| kAMgar3A meM mahAmAyA devI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadhama kA maMdira prati prAcIna bhaura bahuta prasiddha hai, jahA~ dUra-dUra ke yAtrIgaNa vizeSakarake navarAtroM meM devI ke darzana ke lie Ate haiM / kA~gar3A jilA - isake pUrvottara meM himAlaya kA silasilA, jo tibbata deza se ise alaga karatA hai, dakSiNa pUrva meM basahara aura vilAsapura, dakSiNa pazcima meM cakkI nAmaka choTI nadI, bAda guradAsapura jile kA pahAr3I bhAga zraura caMbA kI sImA hai / kA~gar3A jilA kA kSetraphala 6066 vargamIla hai| jile meM maidAnI aura pahAr3I deza donoM haiN| kAMgar3A jile meM hokara cinAba ( candrabhAgA), rAvI aura vyAsa (pipAzA) nadiyA~ nikalatI haiM vyAsa kUla ke uttara rohataMga pahAr3iyoM se nikalakara lagabhaga 50 mIla dakSiNa-pazcima meM bahane ke bAda maMDI rAjya meM praveza karake use lAMghatI haiN| pazcAt kA~gar3A kI sampUrNa ghATiyoM meM bahatI huI paMjAba ke maidAna meM jAtI haiM / / 55 kAMgar3A kA pUrva itihAsa bhI isa pustaka meM saMkSipta rUpa se isa prakAra likhA hai "kA~gar3A kasbA - pUrvakAla meM kaTauca rAjya kI rAjadhAnI thaa| kaToca rAjakumAra aitihAsika kAla se lekara aMgrejoM ke bhArata Ane ke samaya taka kAMgar3A kI ghATI para hakUmata karate rahe haiM / san IsvI 1006 meM gaz2anI ke mahamUda ne hinduoMoM ko pezAvara se parAsta karake nagarakoTa kA kilA le liyA aura vahA~ ke maMdiroM meM se bahuta sonA, cAMdI aura ratnoM ko lUTakara apane sAtha g2az2anI le gyaa| parantu 35 varSa bAda pahAr3I logoM ne dillI ke rAjA kI sahAyatA se musalamAnoM se kilA chIna liyA / IsvI san 1360 meM phirojazAha tugalaka ne kAMgar3A para car3hAI kii| rAjA rUpacandra ne usakI prAdhInatA svIkAra kara lI aura apane rAjya para pUrvavata kAyama rahA / parantu musalamAnoM ne phira eka bAra maMdiroM kA dhana lUTA / san IsvI 1556 ko mug2ala bAdazAha akabara ne kAMgar3A kile ko le liyA / usa samaya ke rAjA dharmacandra ne akabara ko kara denA svIkAra kara liyA aura apane rAjya para kAyama rahA / mugala bAdazAhoM ke samaya meM kA~gar3A kI janasaMkhyA bahuta adhika thI / san IsvI 1774 meM sikha pradhAna jayasiMha ne chala se kAMgar3e kile ko le liyA aura san IsvI 1785 meM kAMgar3A ke rAjA saMsAracandra [ dvitIya] ko kilA vApisa lauTA diyA / IsvI san 1805 ke pazcAt tIna varSa taka gorakhoM kI lUTa se deza meM arAjakatA phailI rahI, pazcAt san IsvI 1806 lAhaura ke rAjA zere paMjAba raNajItasiMha ne gorakhoM ko parAsta kara saMsAra candra [dvitIya] ko punaH rAjyadhikArI banAyA / san IsvI 1824 meM saMsAracandra kI mRtyu ho gaI / pazcAt usakA putra anaruddhacandra rAjya kA adhikArI banA / cAra varSa pIche anaruddha udAsa hokara apanA rAjya siMhAsana chor3akara haridvAra calA gayA / taba raNajItasiMha ne AkramaNa karake rAjya kA eka bhAga le liyA / kile para anaruddha ke putra raNavIra kA rAjya rahA / san 1826 meM raNajIta siMha ne kile para bhI adhikAra kara liyaa| isa prakAra kAMgar3A meM kaTauca vaMza ke rAjya kA anta ho gayA / sara e0 kaniMghama ne apanI prakiAlojikala riporTa san 1872-73 bA0 5 meM kA~gar3A ke kaTIca jAti ke rAjapUta rAjAzroM kI rAjavaMzAvalI isa prakAra dI hai Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kA~gar3A ke kaTaucavaMzI rAjAoM kI rAjavaMzAvalI tathA samaya - krama | I0 sa0 vi0 saM0 rAjA kA nAma vivaraNa m` l | 1330 6 m sund202 | 1315 1372 | jayasiMha isa vaMzAvalI meM kaniMghama ne rAjAoM kA | 1387 | pRthvIcandra samaya aMdAjana diyA hai| 3 | 1345 1402 pUrabacandra 4 1360 1417 rUpacandra - 1. phirojazAha tug2alaka kI AdhInatA svIkArI 5 1375 1432 zrRMgAracandra 2. kile meM AdIzvara jaina maMdira kA mAlika / 1447 meghacandra 3. mahAvIra kI svarNapratimA tathA caubIsa tIrthaMkaroM kI javAharAtoM kI pratimAoM vAle maMdira ko kAMgar3A kile meM nirmANa kraayaa| 1405 | 1462 | harizcandra prathama -ye donoM bhAI the| 1420 / 1477 | karmacandra 1435 1462 saMsAracandra prathama dillI zAsaka muhammadasaiyada kA samakAlIna (karmacandra kA putra) 1450 | dIvAnacandra (dIvAnagA) 1465 1522 narendracandra -------- vijJapti triveNI se isakA samaya vi0 1484 1480 1537 suvIracandra kA hai isa samaya yahAM saMgha yAtrA karane pAyA 1465 | 1552 | parAjacandra (parAjagA)| thA / 1510 1567 rAmacandra 1528 1585 gharmacandra ------- (mRtyu vi0 saM0 1585) 1563 mANikyacandra ye cAroM dillI ke mug2ala bAdazAhoM ke prAdhIna . 1570 1627 jayacandra the aura unako kara dete the| 1585 viradhicaMdra (vidhicaMdra) 1610 1667 / trilokacandra jahAMgIra se rAjadroha kiyaa| 1630 1687 harizcandra (dvitIya) 1650 1707 candrabhAna auraMgajeba se rAjadroha kiyA / 1670 1727 vijayarAja mRtyu 1687 IsvI san 1687 bhImarAja 1667 IsvI taka rAja kiyA / 1667 1754 pAlamacandra 1700 1757 hamIracandra 1747. 1804 abhayacandra 1761 1818 ghamaMDarAja 1773 / 1830 tegarAja isase sikha saradAra jayasiMha ne san IsvI 1674 meM kilA chIna liyaa| 6 | 1776 - 1833 / saMsA | saMsAracandra (dvitIya) : IsvI san 1785 meM jayasiMha ne kilA loTA diyaa| bAda meM gorakhoM kI lUTa-mAra se 3 varSa taka arAjakatA rhii| 1824 1881 anaruddhacandra raNajItasiMha ne gorakhoM ko harA kara anaruddha ko rAja de diyaa| 1826 / 1886 raNavIrasiMha zere paMjAba mahArAjA raNajItasiMha ne kAMgar3A rAjya para pUrNa adhikAra kara liyA / 1620 WWWWWWWWW 16KWW. - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma vijJapti triveNI (kAMgar3A tIrtha ke yAtrI saMgha kI yAtrA ke varNana kA patra) prAdi aneka vivaraNoM se jJAta hotA hai ki isa kSetra meM vidyamAna jainamaMdiroM kI yAtrA ke liye bhArata ke aneka nagaroM se paidala yAtrA saMgha samaya-samaya para Ate rhe| unake samaya meM yahAM ke rAjA aura rAjavaMza jainadharma para AsthA rakhate the| usa samaya una rAjAoM ke banAye hue jainamaMdira bahuta vikhyAta the| inake rAjamahaloM aura kile meM vidyamAna jaina maMdira jo rAyavasahI, sovanavasahI ke nAma se vikhyAta the unameM svarNa aura ratnoM kI jinamUrtiyA~ thiiN| jinako yaha rAjaparamparA apanA iSTadeva mAnatI thii| yaha rAjavaMza aMbikAdevI (bAisaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi kI zAsanadevI)ko apanI kuladevI mAnatA thaa| ina rAjAoM kA vaMza kaTaucakSatrIya thA aura AdinAtha (jainoM ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva) ko apanA iSTadeva mAnatA thaa| isakA vizeSa varNana Age kreNge| ___ hama likha Aye haiM ki kAMgar3A z2ilA pUrvakAla meM jAlaMdhara yA trigartadeza ke antargata thaa| vijJapti triveNI meM bhI aisA hI ullekha hai / nagarakoTa kA dUsarA nAma suzarmapura bhI thA (vi0 tri0 pRSTha 23 va 40) / kIragrAma (paparolA-baijanAtha) jo kA~gar3A se 25 mIla kI dUrI para IzAnakoNa meM avasthita hai vahAM ke ziva baijanAtha ke prasiddha maMdira kI prazasti meM bhI suzarmapura nAma pAyA jAtA hai| aisA pratIta hotA hai ki zahara kA nAma nagarakoTa yA suzarmapura thA aura kile kA nAma kaGgadaka durga thA / isI "kaMgadaka' kA rUpAMtara vartamAna meM 'kAMgar3A' ke nAma meM pariNata ho gayA hai| kAMgar3A kA kilA pahale bar3I ronaka para thaa| kaTauca jAti ke rAjapUta jo ki asalI somavaMzI kSatrIya the, cirakAla se isa kile para apanA adhikAra rakhate the| kahA jAtA hai ki mahAbhArata ke virATa parva ke 30veM adhyAya meM duryodhana kI ora se virATa nagara para car3hAI le jAne vAle trigarta deza ke jisa suzarma nAmaka rAjA kA jikra hai, usI ne isa nagara ko basAyA thA aura apane nAma kI smRti ke liye isakA nAma suzarmapura rakhA thaa| 2 kaToca rAjapUta isI rAjA ke vaMzaja haiM / Ajakala bhI isa jAti ke rAjapUta vidyamAna haiN| ye loga Aja bhI aMbikAdevI ko apanI kuladevI mAnate haiN| para jainadharma ko bhUlakara anyamatI bana cuke haiN| mlecchoM-musalamAnoM ke atyAcArI AkramaNoM ke kAraNa yaha nagara aneka bAra dhvaMsa huA aura phira basA, parantu aMgrejI rAjya ke prAraMbha bAda yaha sthAna sadA ke liye gaurava zUnya ho gyaa| vartamAna kAla meM kAMgar3e kA eka bhI vyakti jainadharmI nahIM hai| ThIka-ThIka hAlata meM koI jainamandira bhI nahIM hai| vartamAna janasamAja meM se kucha varSa pahale yaha koI jAnatA bhI nahIM thA ki pUrvakAla meM yaha sthAna zvetAMbara jainoM kA eka prasiddha aura bar3A bhArI mahAtIrtha thaa| sAre kAMgar3A-kulu kSetra meM jainoM kI ghanI bastI thii| 1. dekho-Epigraphia Indica Vol. I, XVI. 2. vijJapti triveNI ke pRSTha 42 para nagarakoTa kI prAdinAtha bhagavAna kI mUrti kA jo aitihAsika vRtAMta kahA hai usase bhI isa kathana kI puSTi hotI hai| kyoMki vahA~ bhI likhA hai ki ariSTanemi tIrthaMkara ke samaya suzarma / nAma ke rAjA ne isa mUrti kI sthApanA kI thii| saMbhava hai ki isa nagara kI aura isa pratimA kI eka sAtha hI sthApanAeM huI hoN| vijJapti triveNI ke sivAya bhI isa mUrti kI sthApanA kA ullekha milatA hai ki aMbikAdevI dvArA yaha pratimA lAyI gayI thI jise yahA~ sthApita kiyA gayA thaa| isakA vivaraNa hama mAge kreNge| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dhanADhya samRddhizAlI zreSThiyoM kA yaha nivAsa sthAna thaa| jaina sAdhu-sAdhviyoM kA yaha vistRta vihAra kSetra thaa| dUra-dUra kA janasamAja ina tIrthoM kI yAtrA karane ke liye yahAM AyA karatA thaa| kAMgar3A saMkar3oM jaina parivAroM kA nivAsa sthAna thaa| kAMgar3A rUpacandra jaise rAjA ke pUrvajoM ke banAye hue jinabhavanoM se alaMkRta thA aura narendracandra jaisA rAjA vikrama kI 15vIM zatAbdI meM jainadharma ke prati niSThAvAna-zraddhAvAna thA, tathA una jainamaMdiroM meM jinapratimAnoM kA bhAvapUrvaka darzana aura pUjana kiyA karatA thaa| na jAne hamAre aise kitane kIticinhoM para aMdhakAra aura vismaraNa ke thara para thara jame hue haiM / paTa para paTa car3he hue haiN| isa triveNI se tathA anya caityaparipATiyoM, stavanoM, stutiyoM se jJAta hotA hai ki vikrama kI 17vIM zatAbdI ke anta taka yahA~ kAMgar3A meM zvetAMbara jainadharma ke anuyAyiyoM ke kaI bar3e-bar3e vizAla maMdira vidyamAna the| saMbhava hai ki yahAM bAdazAhI jamAne meM koI digaMbara jainamaMdira bhI banA ho| kyoMki janarala e0 kaniMghama ke kathanAnusAra jAnA jAtA hai ki bAdazAhI jamAne meM yahAM kA dIvAna digambara jaina dharmAnuyAyI thaa| tathA uparyukta triveNI, stavana, stutiyoM Adi se yaha bhI jJAta hotA hai ki kAMgar3A aura kulu pradeza meM bahuta saMkhyA meM zvetAMbara jainamaMdira the aura zvetAMbara jainoM kI AbAdI bhI hajAroM parivAroM kI thii| parantu kheda kA viSaya hai ki unameM se mAtra kA~gar3A kile meM virAjamAna zrI pAdinAtha (RSabhadeva) kI eka pratimA ke sivAya na to koI jainamaMdira sahI hAlata meM hai, na hI jinapratimA aura jainadharmAnuyAyI vidyamAna rahA hai| kucha prAcIna khaMDita-akhaMDita jana mUrtiyAM Aja bhI isa pUrvakAlIna vRtAMta kI satyatA ko pramANita kara rahI haiN| sarakArI purAtattva vibhAga kI kRpA se hameM hamAre ina avaziSTa kIticinhoM kA thor3A bahuta patA lagatA hai| Aja bhI isa kSetra meM kahIM kahIM para jainamUrtiyA~ hindU devI-devatAoM ke rUpa meM pUjI jAtI hai| aba isa viSaya meM janarala e. kaniMghama kyA kahatA hai ise bhI dekha liyA jAve / "IsvI san 2006 meM mahamada gajanavI ke kAMgar3A para AkramaNa se pahale itihAsa meM kAMgar3A kA nAma dekhane ko nahIM milatA aura na hI koI prAmANika itihAsa milatA hai / isase pahale isakA nAma trigarta kA ullekha milatA hai| sabase pahale kAzmIra ke itihAsa se jJAta hotA hai ki I0 san 470 meM dravarasena (ziva) ne trigartala nAma kA patthara rakhA aura trigatala bhUmi ko surakSita kiyaa| dUsarA pramANa yaha milatA hai ki IsvI san 520 meM dravarasena prathama ke pautra dravarasena dvitIya ne trigartala deza ko vijaya kiyA / aMtima tIsarA pramANa yaha milatA hai ki I0 san 600 meM trigartala ke rAjA pRthvIcandra ne zaMkaravarmA ke sAmane hathiyAra ddaale| isase yaha jJAta hotA hai ki mahamUda g2az2anavI se pahale chaha zatAbdiyoM taka trigartala para kaI alaga-alaga jAtiyoM ke rAjAoM ne rAjya kiyA tathA isake pazcAt bhI kaI bAra isa para AkramaNa hote rahe / trigartala kabhI musalamAna bAdazAhoM ke hAtha meM gayA aura punaH-puna: kaTocavaMzI rAjAoM ke hAtha meM AtA rahA / isakI kaI bAra tor3a-phor3a huI aura kaI bAra murammata tathA nirmANa hote rahe / atyAcArI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma 159 vijetAnoM ne isake dhana-mAla aura maMdiroM ko khaba lUTA aura jo kucha hAtha lagA apane sAtha le gaye / hama likha Aye haiM ki kAbula ke hindU rAjAoM ne to kaI pIr3hiyoM taka isa para apanI sattA jamAye rkhii| Age calakara trigartala kA nAma apabhraSTa hokara trigarta ho gayA / kAMgar3A bhArata ke prAcIna jainatIrthoM meM paMjAba (vartamAna meM himAcala pradeza) meM kAMgar3A eka atyanta prAcIna aura mahatvapUrNa tIrtha hai| jisakI yAtrA karane ke lie aneka sthAnoM se janasaMgha pAte rahe haiM tathA aneka jainasAdhu, jainAcArya, jainagRhastha tathA jainaparivAra bhI sadA yahA~ yAtrA ke lie Ate rahe haiM / inake dvArA kI gaI yAtrAoM ke likhita vivaraNoM meM se tathA unake dvArA racita isa kSetra ke tIrthoM ke stavanoM, vinatiyoM, caityaparipATiyoM, stutiyoM Adi se isa tIrtha ke itihAsa para sundara prakAza par3atA hai| vartamAna meM himAcala pradeza kI parvatIya zreNiyoM meM kAMgar3A apane jile kA vizeSa ramaNIya kSetra hai jisameM nagarakoTa-kAMgar3A nAmaka eka prAcIna aitihAsika nagara hai| nagara ke dakSiNa kI ora parvata kI ramaNIya coTI para eka prAcIna vizAla kilA hai / isake donoM ora bANagaMgA aura mAMjhI nAma kI do nadiyAM bahatI haiM / yaha nagara kilA (gar3ha) aura isake samIpa yA sudUravartI aneka grAmanagaroM vAlA pradeza prAcIna samaya meM jainadharma kA kendra thaa| yahAM ke rAjAoM kA mukhya dharma jainadharma hone ke kAraNa usa samaya yahAM kA rAjadharma tathA rASTradharma, jainadharma thaa| yaha bAta jana aura jaina anuzrutiyoM se spaSTa hai ki jaina tIrthaMkara bhagavAna zrI neminAtha (22 veM tIrthakara) ke samaya meM kRSNa ke samakAlIna mahAbhArata yuga meM caMdravaMzI (somavaMzI) kaTaucakula ke rAjA suzarmacandra ke karakamaloM se isa nagara tathA koTa kA nirmANa huA aura usI samaya yahAM ke kile meM suzarmacandra rAjA dvArA hI aMbikAdevI kI sahAyatA se zrI AdinAtha (RSabhadeva) jI ke maMdira kA nirmANa hokara isa mahAtIrtha kI sthApanA huI (aMbikAdevI jainoM ke bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha kI zAsanadevI hai)| isase yaha bhI siddha hotA hai ki kaTaucavaMzI rAjAoM kA zrI neminAtha ke sAtha sIdhA saMbaMdha hai| jinhoMne isa mahAtIrtha kI sthApanA kI thii| yahAM eka prazna avazya hotA hai ki yadi aMbikAdevI aura neminAtha ke sAtha suzarmacandra kA nikaTa sambandha thA aura vaha neminAtha kA samakAlIna bhI thA to usane neminAtha kA maMdira sthApita na karake zrI prAdinAtha kA maMdira sthApita kyoM kiyA? isakA samAdhAna vijJapti triveNI ke samakAlIna zrAvakoM tathA janazruti se ho jAtA hai, jo isa prakAra hai ___"rAjA suzarmacandra ke mana meM zatrujaya tIrtha kI yAtrA karane kA vicAra huaa| usane pratijJA kI ki jaba taka tIrtha kI yAtrA na kara pAUMgA taba taka anna-jala grahaNa nahIM kruuNgaa| para yahA~ se zatrujaya tIrtha bahuta dUra hone se usakI bhAvanA thor3e dinoM meM pUrI honA saMbhava nahIM thii| rAjA ko kaI upavAsa ho gye| taba aMbikAdevI ne use svapna meM darzana diye aura kahA ki prAtaH hote hI tumako yugAdideva zrI RSabhadeva ke yahIM darzana ho jAveMge, koI cintA mata kro| taba aMbikAdevI himagiri se zrI AdinAtha kI kAntimaya mUrti rAtorAta kAMgar3A kilA meM le pAI suzarmacandra rAjA ne prabhu zrI yugAdideva RSabhadeva kA darzana karake apanI kAmanA ko prApta kiyA aura Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vahA~ para vizAla janamandira kA nirmANa karavA kara zrI yugAdideva RSabhadeva ko isa pratimA ko mUlagaMbhAre meM virAjamAna karake sthira pratiSThA kraaii| isa maMdira kI bAMI ora eka maMdira meM aMbikAdevI kI pratimA bhI virAjamAna kii| yaha bhI janazra ti hai ki yaha maMdira aMbikAdevI ne apanI zakti se svayaM nirmANa kiyA thaa| isalie yaha tIrtha zatrujaya ke samAna hI mAnA jAtA thA / isa tIrtha kI yAtrA karane se zatrujaya kI yAtrA ke samAna hI lAbha hotA hai| aisI mAnyatA thii|" "vAraha nemIsara taNae. thApiya rAya susrNmi|| AdinAha aMbikA sahiya kaMgar3akoTa siharaM mi" // 3 / / (nagarakoTa vinati vi0 saM0 1488) arthAta-zrI neminAtha prabhu ke samaya meM rAjA suzarmacandra ne kAMgar3A koTa ke zikhara para zrI AdinAtha prabhu ko aMbikAdevI ke sAtha pratiSThita kiyaa| ___ kAMgar3A kI parvata kSeNiyoM kA nAma prAcIna kAla meM sapAdalakSa, savAlakSa aura zivAlaka thaa| aba isa parvata kSeNiyoM ko bhI kAMgar3A pahAr3a ke nAma se pukArA jAtA hai| vikrama kI 15 vIM zatAbdI meM isa maMdira ke viSaya meM yaha janazruti thI ki rAjA rUpacandra ko guru ne zatru jaya tIrtha kI yAtrA kA mAhAtmya sunAyA taba usa rAjA kI bhAvanA zatru jaya tIrtha kI yAtrA karane kI huI / isane zatrujaya tIrtha kI vandanA karake hI anna-jala karane kA abhigraha (pratijJA) kiyaa| jinazAsanonnati ke lAbha aura bhAvollAsa ke kAraNa guru ne aMbikAdevI kA dhyAna karake use apane samIpa bulAyA / aMbikAdevI ne guru se bulAne kA kAraNa pUchA / sArI bAta ko guru ke mukha se sunakara devI ne dhavalagiri se zrI AdinAtha kI pratimA lAkara rAtorAta jina maMdira kA nirmANa karake isa pratimA kI sthira sthApanA kii| svapna meM aMbikAdevI ne rAjA rUpacandra ko darzana die aura kahA- "uTho ! AdIzvara dAdA prasanna hue haiM, pUjA vandanA karake pAraNA kro| rAjA rUpacandra ne prAtaHkAla uThakara AdIzvara prabhu kI pUjA kara apanA abhigraha pUrA kiyA aura pAraNA kiyA / sarvatra jaya-jayakAra huaa| (kanakasoma racita nagarakoTa AdIzvara stotra vi0 saM0 1634) lagatA hai ki suzarmacandra ke samaya kA maMdira dhvaMsa kara diyA ho athavA jIrNazIrNa ho gayA ho aura usakA jIrNoddhAra rAjA rUpacandra ne karavAyA ho tathA Age calakara aMbikAdevI dvArA tIrtha kI sthApanA kI janazra ti rUpacandra ke nAma ke sAtha jor3a dI gaI ho| isa kile ke viSaya meM sara e0 kaniMghama apanI Aki pAlojikala riporTa meM likhatA hai ki From the suburb of Bhawan. The highest point is occupied by the palace below which is a courtyard containing the small stone temple of Lakshmi Narain, Ambika Devi and a Jain temple with a large figure of Adinath. The courtyard of the temples is closed by a gate called the Darshni Darwaza or "Gate of worshipping" and the gate leading from it to the palace is called the Mahlon Ka-Darwaza or "Palace Gate." Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma 161 arthAt (aMbikAdevI ke) bhavana ke bAharI bhAga meM kile kI sabase UMcI coTI para rAjamahala hai aura nIce ke prAMgana meM eka choTA-sA patthara kA maMdira lakSmInArAyaNa kA, eka aMbikAdevI kA aura eka jaina maMdira jisameM eka AdinAtha kI bar3I pratimA virAjamAna hai / maMdiroM vAlA prAMgana darzanI daravAje athavA pUjA ke daravAje se banda hotA hai aura jo daravAjA rAjamahala kA netRtva (surakSA) karatA hai use mahaloM kA daravAjA athavA rAjamahala daravAz2A kahate haiN| __kahane kA prAzaya yaha hai ki I0 sa0 1872-73 meM kile ke andara zrI AdinAtha kA maMdira tathA aMbikAdevIM ke ye do jaina maMdira maujUda the| kile ke AdinAtha ke maMdira kI adhiSThAtrI aMbikAdevI ke prabhAva se yaha tIrtha bahuta camatkArI huA tathA prAcInakAla se hI zrI AdinAtha prabhu iSTa deva ke rUpa meM aura aMbikAdevI kI kuladevI ke rUpa meM kacauTa rAjavaMza meM mAnatA calI A rahI thii| kahA jAtA hai ki bAda meM aMbikAdevI kI mUrti ko kisI ne yahA~ se gAyaba kara diyaa| Aja bhI zrI AdinAtha kI pratimA jahA~ virAjamAna hai / usakI bagala kI divAra ke pIche zrI neminAtha bhagavAna ke zAsanadeva tIna mukhavAle gomedha nAmaka yakSa kI mUrti tathA kSetrapAla maNibhadra Adi kI mUrtiyAM lagI huI vidyamAna haiN| zrI neminAtha ke samaya se lekara kAMgar3A meM tathA sAre jAlaMdhara-trigarta janapada meM arthAt sAre kAMgar3A-kulu aura jAlaMdhara kSetra ke aneka nagaroM aura grAmoM meM samaya-samaya para jainamaMdiroM kA nirmANa hotA rhaa| bIca-bIca meM aneka aAkramaNoM se inakA dhvaMsa bhI hotA rahA / aneka jaina maMdiroM ko jainetaroM ne apane maMdiroM ke rUpa meM parivartita bhI kara liyA aura masajidoM meM bhI badala liyaa| vikrama kI 17 vIM zatAbdI taka ina jainamaMdiroM aura jainatIrthoM kI yAtrA karane ke lie jainasaMgha Adi samaya-samaya para prAte rahe / parantu kheda kA viSaya hai ki isake bAda kA itihAsa jAnane kA koI sAdhana upalabdha nahIM haiM aura na hI jainoM kA isa tarapha lakSya hI rahA hai / vikrama kI 14 vIM zatAbdI se lekara 17 vIM zatAbdI taka lagabhaga cAra sau varSoM meM jo aneka jaina yAtrI aura yAtrIsaMgha ina tIrthoM kI yAtrAeM karane Ate rahe haiM unake dvArA likhita katipaya upalabdha vijJaptiyoM, caityaparipATiyoM, stavanoM, stutiyoM, vinatiyoM ke prAdhAra se jo kucha prakAza par3atA hai, usakA saMkSipta vivaraNa yahA~ diyA jAtA hai| "uttaradizA meM trigarta nAma kA deza hai| jisameM aneka acche-acche tIrtha sthAna haiN| unameM suzarmapura nAma ke nagara meM zrI AdinAtha bhagavAna kA jo tIrtha hai vaha sabase adhika pavitra, mahAna aura camatkArI hai / vaha dhAma anAdi hai| isa vartamAna kAla meM jabaki saba dezoM meM mlecchoMmusalamAnoM ke atyAcAroM se maMdira aura tIrtha naSTa-bhraSTa ho gaye haiM taba yaha tIrtha Aja bhI apane gaurava ko kAyama rakhe hue hai| jisane isa tIrtha ke darzana kara lie phira use auroM ke darzana karane kI z2arUrata nahIM hai / aisA yAtrI ke mukha se sunakara"-- vikrama saMvat 1484 (IsvI san 1427) ko siMdhadeza ke pharIdapura (pAkapaTana) nAmaka nagara (vartamAna meM pAkistAna ke paMjAba pradeza meM) se zvetAmbara jaina kharataragacchIya muni jaya Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma sAgaropAdhyAya apane munimaMDala aura aneka zrAvaka-zrAvikAoM ke sAtha isa kAMgar3A kSetra kI yAtrA karane ke liye Aye the / yAtrA karake vApisa pharIdapura lauTa jAne ke bAda upAdhyAya jI ne apane prAcArya jinabhadra sUri ko apanI isa yAtrA ke vivaraNa rUpa vi0saM0 1484 meM eka vistAra pUrvaka patra likhA thaa| jisakA nAma vijJapti triveNI hai aura jise zrI jinavijaya jI ne prAtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara se I0 sa0 1616 (vi0 saM0 1973) meM prakAzita krvaayaa| usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai ___"prAcArya jinabhadra kI AjJA lekara 1-zrI jayasAgaropAdhyAya, 2-megharAjagaNi, 3-satyaruci gaNi, 4-matizIla gaNi, 5-hemakuMjara muni Adi aneka ziSyoM praziSyoM ke sAtha siMdha deza meM vicaraNe ke lie Aye / vi0 saM0 1483 kA caumAsA mammanavAhana meM karake pharIdapura nagara (ajadhana-vartamAna meM pAkapaTana) meM pahuMce / zubha muhUrta meM sA0 somA ke saMgha ke sAtha nagarakoTa (kAMgar3A) kI yAtrA ke lie prasthAna kiyaa| pharIdapura se thor3I hI dUra para vipAzA (byAsa) nadI thii| jisake kinArekinAre calate hue eka retI (bAlU) ke maidAna meM saMgha ne pahalA par3Ava kiyaa| dUsare dina nadI pAra kara ke jAlaMdhara kI ora saMgha claa| rAste meM Ane vAle gAMvoM-nagaroM ko lAMghatA huA saMgha nizcindI pur| (ghAsa kA maidAna va jhIloM) ke pAsa maidAna meM eka sarovara ke kinAre Akara ThaharA / saMgha yahA~ se prasthAna kara krama se talapATaka (vartamAna meM talavAr3A-devAlapura) ke nikaTa pahuMcA / yahA~ para depAla pura (vartamAna meM devAlapura) kA saMgha muniyoM ko vandana karane ke lie praayaa| isa saMgha ne yAtrAsaMgha paura muniyoM ko depAlapura calane ke liye bahuta Agraha kiyA / para saMgha ne vahAM jAne ke liye manA kara diyA / saMgha ne yahA~ se Age prayANa kiyaa| byAsa nadI ke kinAre hotA huA krama se madhyadeza meM pahuMcA / saMgha jagaha-jagaha ThaharatA huA isa pradeza ko pAra kara rahA thA ki itane meM musalamAna sikandara butazikana aura SoSareza yazoratha kI senAoM meM paraspara AkramaNa ke samAcAra pAkara saMgha apane bacAva ke liye pIche lauTa gayA aura vyAsa nadI ke kuMguda (kaMganapura) nAma ke ghATa se hokara nadI ko vApisa pAra karake (madhyadeza, jA~gala, jAlaMdhara aura kAzmIra ina cAra dezoM kI sImAoM ke madhya rahe hue) hiriyANA (harikApattana-kAnakAyaka) ko nirupadrava sthAna jAnakara vahA~ para kAnuka yakSa ke maMdira ke najadIka saMgha ne Dere DAla diye / yahA~ para sA0 somA ko saMghapati kI padavI dI gaI tathA anya bhI kaiyoM ko alaga-alaga padaviyAM dI gaI, aura isa nagara ke saMgha kI bhI bhakti Adi kI / saMgha ko yahA~ pAMca dina ThaharanA pdd'aa| chaThe dina savere hI saMgha ne yahAM se kUca kara diyaa| sapAdalakSa (kA~gar3A) parvata kI taMga ghATiyoM ko lAMghatA huA saMgha phira vipAzA nadI ke taTa para pahuMcA / nadI ko sukhapUrvaka pAra karake aneka grAmoM aura bar3e-bar3e nagaroM meM hotA huprA saMgha ne dUra se sone ke kalazoM vAle prAsAdoM (jainamaMdiroM) kI paMktivAle nagarakoTa jisakA dUsarA nAma suzarmapura (vartamAna meM kAMgar3A) hai, use dekhA / nagarakoTa ke nIce bANagaMgA nadI bahatI hai use pAra karake saMgha nagara meM jAne ke lie taiyArI kara hI rahA thA taba saMgha kA Agamana sunakara nagarakoTa kA jainasamudAya svAgata ke lie sAmane pAyA aura nAnA prakAra ke bAjoM tathA jaya-jayakAra kI ucca dhvaniyoM ke sAtha saMgha kA nagara praveza kraayaa| saMgha nagara ke prasiddha 1. nizcindIpura / ghAsa kA maidAna va jhIloM bAlA kSetra / 2. hiriyANA / yahAM madhyapradeza, jAMgala, jAlaMdhara aura kAzmIra kI sImAyeM milatI thiiN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma prasiddha muhalloM aura bAjAroM meM ghUmatA huA-(1) sAdhu kSemasiMha (zrAvaka) ke pitA sAhU vimalacandra ke banAe hue zrI zAMtinAtha ke maMdira meM phuNcaa| vahA~ kharataragaccha ke prAcArya zrI jinezvara sUri dvArA (prahlAdanapura meM vi0 saM0 1309 mAgha sudi 10 ko) kI huI pratiSThita pratimA ke darzana kiye / yaha maMdira kharataravasahI ke nAma se prasiddha thaa| (2) phira saMgha rAjA narendracandra ke banAye hue janamaMdira meM gyaa| isa maMdira meM zrI mahAvIra svAmI kI svarNamayI pratimA ke darzana kiye| yaha mandira rAyavihAra (rAjavihAra), sovanavasahI (svarNavasti) kahalAtA thaa| jisakA artha hotA hai rAjA dvArA nirmita svarNamandira / (3) phira rAste meM saMgha ne yugAdideva (zrI AdinAtha-RSabhadeva) ke vizAla aura sundara mandira ke darzana kiye / yaha mandira vi0 saM0 1325 meM mAMDavagar3ha ke pethar3azAha ne nirmANa karAyA thaa| isane bhArata ke bhinna-bhinna nagaroM meM 84 jainamandiroM kA nirmANa karAkara pratiSThAeM karAI thii| una meM se eka mandira yaha bhI thA / isa mandira kA nAma pethar3avasahI thaa| jisakA artha hotA hai pethar3azAha dvArA nirmita mandira / isa prakAra nagara ke tIna mandiroM ke darzana karake saMgha ne isa dina vizrAma kiyaa| dUsare dina prAtaHkAla nagara ke pAsa pahAr3I para kaGgadaka (kAMgar3A) nAma kA jo kilA hai, vahA~ ke liye rAjamahaloM ke bIca meM hokara jAnA par3atA thaa| isa samaya yahAM ke rAjA narendracandra ne apane AtmIya 'haraMba' nAma ke naukara ko kile kA mArga batalAne ke liye bhejA / sagha rAjabhavanoM ke madhya meM hotA huA kile ke sAta daravAjoM ko lAMghatA huA kile ke andara phuNcaa| (4) saMgha ne vahAM para suzarmacandra rAjA ke banAye hue prAdiyugIna pratiprabhAvazAlI zrI prAdinAtha bhagavAna ke prAcIna sundara aura vizAla mandira ke darzana kiye| prabhu ke sanmukha vandanA aura stavanA kii| zrAvaka-zrAvikAnoM ne kesara-caMdana, phaloM-phUloM Adi aSTadravyoM se dravyapUjA karake bandanA aura stavanA sa bhAvapUjA bhI kI aura sAdhuoM ne vandanA-stavanA se mAtra bhAva pUjA kii| 1. nagarakoTa ke sAha kSemasiMha khataragaccha vidhi caitya-zAMtinAtha ke maMdira kI pratiSThA jinezvara sari ne vi0 saM0 1306 meM kii| zrIprahalAdanapure mArgazIrSa sudI 12 samAdhizekhara, guNazekhara, devazekhara sAdhubhakta-vIravallabha muninAM tathA muktisundarI sAdhvI dIkSA / tasminnava varSe mAgha sudI 10 zrIzAntinAtha-ajitanAtha-dharmanAtha-vAsupUjyamunisuvrata-sImaMdhara svAmI-padmanAbha pratimAyaH pratiSThA kAritAH ca sA. vimalacandra-hIrAdi samudAyena / tathAhi lAghu vimalacandra Na zrIzAMtinAtho nagarakoTa prAsAdastho mahAdravya-vyayena prtisstthaapitH| (agaracanda nAhaTA) 2. mAMDavagaDha (jarAta) ke seTha pethar3azAha (pRthvIdhara) ne tapAgacchIya prAcArya zrI dharmaghoSa sUri ke upadeza se " sAtAsaMgha nikaale| isane paMjAba ke tIrthoM kI yAtrAyeM bhI kI thiiN| bhArata meM 84 jainamandira banavAye the, jinameM hastinApUra, jAlaMdhara (kAMgar3A), kAzmIra, pezAvara, vIrapura, uccanagara, dillI Adi ke bhI zAmila haiN| isa dhanakuvera ne apane jIvanakAla meM akhUTa dhana kharca karake jainadharma kI prabhAvanA ke bahuta kAma kiye / isakA puna jhAMjhana nAma kA thaa| isakA vivAha dillI ke bhIma kI putrI saubhAgyadevI se huA thaa| jhAMjhana bhI apane pitA ke samAna dRr3ha jainadharmI thA aura jainadharma kI prabhAvanA ke lie bahuta kArya kiye the| isa prakAra isa parivAra kA pArivArika saMbandha dillI taka thaa| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma isa mandira kA nAma girirAjavasa hI thaa| jisakA artha hotA hai ki parvata para rAjA dvArA nirmita jainmNdir| (5) saMgha ko rAjA narendra candra ne apanA nijI devAgAra (jainamandira) dikhalAyA jisameM maNiyoM, ratnoM tathA sphaTika Adi kI caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM thiiN| isa mandira ke darzana karake saMgha bahuta harSita huA / yaha mandira prAligabastI ke nAma se prasiddha thaa| (isa mandira kA nirmANa rAjA rUpacandra ne IsA kI 14 vIM zatAbdI meM karAyA thA) tIsare dina saMgha ne zahara ke tInoM aura kile ke yugAdideva ke jainamandiroM meM bar3e ThATha-bATa se pUjAeM rcaaii| nagarakoTa meM saMgha 10 dina rahA / pazcAt saMgha ne apane nagara ko vApisa jAne ke liye prayANa kiyaa| rAste meM jo-jo jainamandira aura tIrtha Aye unakI yAtrA karate hue Age bddh'aa| (6) saMgha gopAcalapura (vartamAna meM gulera) tIrtha meM pahuMcA / yahA~ para saM0 dhirirAja ke banAye hue vizAla aura ucca mandira meM virAjamAna zrI zAMtinAtha bhagavAna ke darzana kiye| saMgha pAMca dina yahA~ tthhraa| yahAM se calakara vyAsa nadI ke taTa para base hue nandanavanapura meM saMgha phuNcaa| (7) nandanavanapura (vartamAna meM nandapura) meM saMgha ne zrI mahAvIra bhagavAna ke sundara mandira ke darzana kiye / yahA~ se calakara saMgha koTilagrAma meM phuNcaa| (8) koTilagrAma meM saMgha ne zrI pArzvanAtha bhagavAna kI yAtrA kii| vahA~ se saMgha koThIpura phuNcaa| (9) koThIpura (pahAr3oM se ghirA sthAna) meM saMgha ne zrI mahAvIradeva ke darzana kiye| yahAM ke saMgha ke aAgraha se yAtrIsaMgha 10 dina tthhraa| yahAM para zrAvakoM ke parivAroM kI bahuta saMkhyA thii| yahA~ para sAdharmIvAtsalya bhI hue / yahA~ ke mahAvIra ke mandira kI vikrama kI AThavIM zatAbdI meM upakezagacchIya prAcArya kakka sUri 6 veM ne pratiSThA karAI thii| pazcAt saMgha ne yahA~ se prayANa kiyaa| kucha dinoM bAda saMgha saptarudra jo bhArI pravAhavAlA jalAzaya hai usake nikaTa pahuMcA (isa tAlAba ke najadIka kAlezvara mahAdeva kA mandira hai)| vahAM se saMgha nAvoM meM baiThakara 40 kosa lambA jalamArga pAra karake sukhapUrvaka prAge bar3hatA huaa| (10) depAlapura pattana' meM phuNcaa| yahA~ ke jainasamudAya ne bhArI samAroha ke sAtha saMgha kA nagarapraveza kraayaa| yahAM para bhI koThIpura kI taraha sAdharmI-vAtsalya, saMghasatkAra Adi prema naa| 1. isa yAtrAsaMgha ko yahA~ ke bar3e-bUr3he puruSoM ne tIrtha ke camatkAroM tathA mahimA kA isa prakAra varNana kiyA "yaha mahAtIrtha zrI neminAtha ke samaya meM suzarmanAmaka rAjA ne aMbikAdevI kI sahAyatA se nirmANa karAyA thA / isa mandira meM virAjamAna jo mAdinAtha bhagavAna kI mUrti hai vaha kisI kI ghar3I (banAI) huI nahIM hai / svayaMbhU arthAt anAdi hai / isakA bar3A bhArI atizaya (camatkAra) hai jo Aja bhI pratyakSa hai| bhagavAna ke caraNoM kI sevAkarane vAlI jo aMbikAdevI hai, usake prakSAla kA pAnI aura bhagavAna ke prakSAla kA pAnI donoM nikaTa meM rahane para bhI Apasa meM kabhI nahIM milte| maMdira ke mulagaMbhAre meM cAhe kitanA snAna-jala kyoM na ho, vaha kSaNabhara meM sUkha jAtA hai / yadyapi isako nikalane kA mArga nahIM hai / 2. vartamAna meM kottlaa| 3. vartamAna meM devAlapura / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma 165 aura utsAhapUrvaka hue| jinamandiroM meM vividha prakAra ke mahotsava aura pUjA Adi kAryoM meM saMgha ne 10 dina vyatIta kiye / pazcAt saMgha yahA~ se pharIdapura ke lie ravAnA ho gyaa| rAste meM aneka nagaroM aura grAmoM ko lAMghatA humA saMgha sakuzala vApisa pharIdapura pahuMca gyaa| isa uparyukta vivaraNa se jJAta hotA hai ki jAlaMdhara-trigarta ke sAre janapada meM aneka gAMvoM aura nagaroM meM jainamaMdira tathA tIrthaM the evaM inako mAnanevAle bhI bahuta saMkhyA meM janaparivAra AbAda the| ___yAtrAsaMgha ne mAtra unhIM maMdiroM aura tIrthoM kI yAtrA kI, jo usake mArga meM par3ate the| isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki isa kSetra ke anya nagaroM aura gAMvoM meM jainamaMdira nahIM the| rAste meM aneka choTe bar3e jainamaMdiroM ke darzana bhI avazya kiye hoNge| isa bAta kI puSTi hama Age likheNge| isa yAtrAsaMgha ke kAMgar3A ke pAMca1 madiroM tathA anya pAMca tIrtho2 (paMcatIrthI) kI yAtrA kA vivAraNa diyA hai| - jayasAgaropAdhyAya ne vikrama saMvat 1483 kA caumAsA siMdha ke mammanavAhana nagara meM kiyaa| caumAse bAda saMghapati somA ke putra abhayacaMdra ne marukoTa (vartamAna maroTa nagara pAkistAna meM) mahAtIrtha kI yAtrA ke lie saMgha nikaalaa| upAdhyAya jayasAgara jI bhI apane munimaMDala ke sAtha isa saMgha se zAmila the / saMgha yAtrA karake vApisa mammanavAhana meM AyA / isa yAtrA ke bAda upAdhyAya jI apane munimaMDala ke sAtha pharIdapura gye| vahAM se mubAraSapura gaye (vartamAna meM mubArakapura) jahA~ jaina zrAvakoM ke 100 ghara the / sA0 zivarAja nAmaka zrAvaka ne apane pitA harizacandra seTha ke sAtha milakara bar3A saMghavAtsalya kiyA aura bar3e bhArI ThATha-bATha ke sAtha Adi jina (zrI RSabhadeva) kI pratimA kI pratiSThA jayasAgaropAdhyAya se krvaaii| upAdhyAya jI malikavAhana bhI padhAre vahA~ bhI zrAvakoM ne bar3I sevAbhakti kii| vi0 sa0 1345 meM uccanagara (sImAprAMta) se zrI dUgar3a jI kI caudahavIM pIr3hI ke zrI harizcandra ne kAMgar3A kI yAtrA kii| anya do cAra saMghoM sahita kAMgar3A kI yAtrAoM kA paricaya diyA jAtA hai| jisase aneka maMdiroM ke viSaya meM bhI kucha prakAza pdd'egaa| (1) nagarakoTa caityaparipATI vi0 saM0 1467, (2) zrI nagarakoTa tIrtha vinatI vi0 saM0 1400; (3) nayacandra sUri kRta vinatI vi0 saM0 1422-40, (4) abhayacandra gaNi kRta nagarakoTa kI vinatI vi0 17 vIM zatAbdI ityAdi meM isa prakAra varNana milatA hai1. (1) kharataravasahI, (2) pethar3avasahI, (3) rAyavihAra (sovanavasahI), (4) AligavasahI, (5) girirAjavasahI, (6) aMbikAdevI kA maMdira the| jinakI yAtrA saMgha ne kAMgar3A meM kii| 2. (1) gopIcalapura, (2) nandanavanapura, (3) koTilagrAma (4) koThIpura aura (5) depAlapura isa paMcatIrthI kI yAtrA bhI saMgha ne kii| 3. yaha vijJapti triveNI kA sAra (saMkSipta varNana) hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (1) gopIcalapura meM zAMtinApa kA maMdira tathA zrI neminAtha kA maMdira / (2) kAMgar3A kile meM suzarmacandra rAjA dvArA nirmita bugAdideva zrI RSabhadeva kA maMdira / (3) kAMgar3A meM rAjA kA devAgAra maMdira jisa meM maNiyoM, ratnoM, sphaTika Adi kI caubIsa tIrSa karoM kI tathA sImaMdara svAmI kI sphaTika kI pratimAeM thii| (4) kAMgar3A kilA meM-rAyavihAra-sovanavasahI maMdira meM zrI mahAvIra prabhu kI sone kI pratimA vAlA maMdira jo rAjA rUpacandra ne banAyA thaa| (5) pethar3avasahI-kAMgar3A zahara meM zrI prAdinAtha jainamaMdira tathA cakrezvarIdevI madira / (6) zrAvaka kakka dvArA nirmita jaina maMdira jisakA vi0 saM0 618 meM jIrNoddhAra huA thaa| yaha maMdira bhI kAMgar3A nagara meM thaa| (7) kAMgar3A zahara meM kharataravasahI meM zrI zAMtinAtha prabhu kA maMdira / (8) kAMgar3A zahara meM zrImAla pAriyA kA banAyA huA pArzvanAtha kA maMdira / (9) vi0 saM0 1560 meM sadAraMga dugar3a ne jainamaMdira kA nirmANa karAyA thaa| (10) aMbikAdevI kA maMdira kAMgar3A kile meM / (tathA dIvAla meM zrI neminAtha bhagavAna ke zAsanadeva tIna mukhavAle gomedha nAmaka yakSa aura maNibhadra kSetrapAla ko mUrtiyAM bhI haiM ) / (11) kAMgar3A meM bAvana-jinAlaya (bar3agacchIya yati mAla ne ullekha kiyA hai)| (12) ghaTiyAlA ke zilAlekha se jJAta hotA hai ki vi0 saM0 611 meM kAMgar3A meM jina pratimA kI pratiSThA huI thii| (13) kAMgar3A meM indra zvara (rAjA indracandra dvArA banAyA huA) vikrama ko 11 vIM zatAbdI kA jainamaMdira jisako zivaliMga sthApita karake zivamaMdira ke rUpa meM parivartita kara liyA gayA hai| (14) nandanavanapura meM zrI mahAvIra prabhu kA tathA zrI zAMtinAtha kA maMdira / (15) koThIpura nagara meM zrI mahAvIra prabhu kA tathA zrI pArzvanAtha kA maMdira / (16) indrApura meM zrI pArzvanAtha kA maMdira / (17) nandapura meM zrI zAMtinAtha kA maMdira / (18) siMhanada meM zrI pArzvanAtha kA maMdira / (16) talapATaka meM zrI pArzvanAtha kA maMdira / (20) koTilagrAma meM zrI pArzvanAtha kA maMdira / (21) depAlapura meM mAMDavagar3ha ke pethar3akumAra kA banAyA huA jainamaMdira / (22) lAhar3akoTa meM jinamaMdira / (23) kIragrAma (vaijanAtha paparolA-kAMgar3A se lagabhaga 35 mIla) meM mahAvIra mNdir| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma (24) kilA nUrapura-kile ke aMdara vizAla mainamaMdira jo Ajakala dhvaMsa par3A hai (yaha kilA paThAnakoTa se kAMgar3A jAnevAlI sar3aka para paThAnakoTa se 6 mIla kI dUrI para hai|) (25) DholabAhA jinaur3I-hoziyArapura ke nikaTa yahA~ para bahuta jainamaMdira the / jinake khaMDahara par3e the sarakAra ke purAtattva vibhAga ne yahA~ se aneka tIrtha karoM kI pratimAe~ prApta kI haiM / jo hoziyArapura meM vizvezvarAnanda vaidika saMsthAna meM surakSita kI gaI haiN| jahA~ se ye mUrtiyAM nikalI haiM usa sthAna kA nAma vartamAna meM jinaur3I hai| jisakA artha hotA hai jaina maMdira / yahAM para unhIM jaina maMdiroM jainatIrthoM kA ullekha kiyA hai jo pA~ca sAta yAtrA vivaraNoM se jJAta ho sakA hai| isase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki isa kSetra meM itane hI jainamaMdira the| prAcIna kAla meM isa kSetra meM jainamaMdiroM aura jainatIrthoM kA khUba hI vistAra thaa| parantu yAtAyAta ke sAdhana na hone ke barAbara hone se tathA pahAr3oM ke mArga durgama hone se saba sthAnoM para yAtrI loga pahu~ca bhI nahIM pAte the| isalie katipaya sthAnoM meM hI bahuta thor3e loga pahu~ca pAte the / __ kheda kA viSaya hai ki ina maMdiroM meM se Aja eka bhI vidyamAna nahIM hai| ina maMdiroM kA vinAza kaba kaba aura kisa-kisa AtatAyI ne kiyA, isakA patA nhiiN| tathA yahA~ ke jaina parivAroM kA kyA huA, ve kahA~ cale gaye, samApta ho gaye athavA unakA dharmaparivartita kara liyA gayA, isakA bhI kucha patA nhiiN| mAlUma hotA hai ki ina maMdiroM kA vinAza vikrama kI 17 vI 18 vIM zatAbdI meM auraMgajeva ke rAjyakAla meM huA hogA isase pahale nahIM / kyoMki kanakasoma racita nagarakoTa prAdIzvara stotra (vi0 saM0 1634) ke anusAra yahAM ke jainamaMdira vidyamAna hone cAhiye / vi0 saM0 1874 caitra sudi 7 ko zrI jJAnasAra jI racita 'jinapratimA sthApana' graMtha ke anusAra usa samaya se pUrva hI kAMgar3A kI janapratimA kSetrapAla ke rUpa meM pUjI jAne lagI thii| yathA __ "jisa uttaradizA meM tIrtha chai...... [jaina] pratimA ne kSetrapAla karI pUje cha te jainI ne vAMdavA pUjavI nhiiN|" "tathA aSTabhujA (zrI AdinAtha bhagavAna kI zAsanadevI cakrezvarI) mahisAsura ke nAma se pUjI jAne lagI thii|" tathApi ina maMdiroM ke smRti cinha isa kSetra meM kucha-kucha aba bhI vidyamAna hai / kucha prAcIna jaina mUrtiyAM Aja bhI isa pUrvakAlIna vRtAMta kI satyatA ko spaSTa prakaTa kara rahI hai| jisakA hama Age ullekha kreNge| (26) kharataragacchIya zrI jinapati sUri kI prAjJA se jinapAla upAdhyAya ne vikrama saMvat 1273 vRhadvAra meM nagarakoTIya rAjAdhirAja pRthvIcandra kI sabhA meM kAzmIrI paMDita manodAnanda ke sAtha zAstrArtha karake use parAjita kiyA thaa| rAjA pRthvIcandra ne upAdhyAya jI ko jayapatra pradAna kiyA thaa| kA~gar3A jilA tathA prAsa-pAsa kA kSetra kAMgar3A jilA hoziyArapura jile ke sAtha milatA hai| isa jile meM tathA pAsa-pAsa ke pradeza meM upalabdha jaina purAtattva sAmagrI kA yahAM saMkSipta vivaraNa dete haiM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 (1) kAMgar3A ke kile kA prAMgana (1) darzanI Dyor3hI athavA maMdira kA kSetra ( temple area) meM eka maMdira meM vidyamAna bhUre lAla varNake retIle pASANa kI zrI zrAdinAtha ( RSabhadeva ) kI eka vizAla mUrti haiM / jo rAjA saMsAracandra prathama ke samaya meM vi0 saMvat 1523 meM pratiSThita huI thI / (2) eka choTA-sA maMdira jisake dvAra para padmAsana meM virAjamAna 24 tIrthaMkaroM ke cinha dikhalAI dete haiM / madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (3) naM0 2 meM varNita maMdira ke bagala ke maMdira meM usI mApa kA dUsarA jainamaMdira haiM jisake dvAra kI caukhaTa para eka jinapratimA banI huI hai| (4) ina donoM maMdiroM kI pITha kI ora eka pASANapaTTa meM tIna choTI-choTI jina pratimAeM aMkita haiM / (5) naM0 1 ke jainamaMdira kI pITha kI ora eka vizAla zilApaTTa para kA bar3A AkAra dikhAI par3atA hai / mAlUma hotA hai ki yaha eka vizAla bhaMga ho cukA hai / usake UparI bhAga se yaha zilApaTTa sambandha rakhatA hai / (6) isa bar3e maMdira ke raMgamaMDapa meM khulanevAlA aMbikAdevI kA maMdira hai jahA~ isa 1. aMbikA (aMbA) devI jainoM ke bAisaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi kI zAsanadevI | ariSTanemi zrIkRSNa ke tAU (pitA ke bar3e bhAI ) samudravijaya ke putra the jaina anuzruti ke anusAra inakA nirvANa kA samaya caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra se 84000 varSa pUrva hai (bhAja se 86500 varSa pahale kA hai) / vartamAna itihAsakAroM kA mata hai ki zrI kRSNa kA samaya IsApUrva 3000 varSa hai, isa hisAba se neminAtha kA samaya bhI prAja se 5000 varSa pUrva kA ThaharatA hai / jo ho / kAMgar3A kilA do mIla ke vistAra meM hai jisa pahAr3a kI coTI para zrI AdinAtha kA maMdira hai kile kA yaha bhAga jaina mAnyatA ke anusAra vAstava meM kaTaucavaMzIya suzarma candra rAjA dvArA nirmANa karAyA huA eka bAvana - jinAlaya (jainamaMdira ) hai / isa bAta kI puSTi isa kile meM darzanI daravAje ke nAma se bhI hotI hai / aMbikAdevI kI madada se isa jaina rAjA ne apane iSTadeva zrI prAdinAtha kI pratimA ko mUlanAyaka rUpa meM sthApana karake cAroM tarapha jainamaMdiroM meM maMbikAdevI tathA anya tIrthaMkaroM kI pratimAoM ko pratiSThita kiyA / jo bAda meM isa bhAga ko bhI kile ke rUpa meM kAma meM liyA jAne lagA hogA / aisA saMbhava hai / fararaat kA paricaya zraura prabhAva - aMbikA devI jaina tIrthaMkara kI mUrti jainamaMdira thA jo aba jaina anuzruti ke anusAra isa devI ke pA~ca nAma haiN| aMbA, aMbikA, aMbiNI, kuSmANDI, aura kohaNDI / "bikA devI, kanakavaNI, siMhavAhaNAM, caturbhujAM mAtuliMgapAzayukta dakSiNakarAM putrAMkuzAnvitavAmakarAM ceti / arthAt -- ( prabhu neminAtha ke tIrtha meM) aMbikA nAma kI devI tapta svarNavarNa vAlI, siMha kI savArI karane vAlI, cAra bhujA vAlI, dAhine do hAthoM meM bijorA auaura pAza ( matAMtara se bijorA ke badale mraluba kahA hai), aura bAMye do hAthoM meM aMkuza aura putra ko dhAraNa karane vAlI hai / evaM mukuTa, motiyoM kA hAra kaMkaNa, nUpura Adi alaMkAroM se alaMkRta hai / caritra va prabhAva - saurASTra janapada meM kor3Inagara nAmaka nagara meM somadeva nAma kA eka vedavedAMga jJAna kA pAraMgata dhanADya brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma aMbiNI thA / inake siddha aura buddha pu the / ekadA inake Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) maiM jainadharma 166 samaya koI pratimA nahIM hai, parantu pASANa nirmita siMhAsana vidyamAna hai jisa para kabhI tIrthaMkara kI pratimA virAjamAna rahI hogii| (7) maMdira naM0 2 ke sAmane kI dIvAla meM sAta-ATha devatA-deviyoM kI pratimAe~ haiM / jinameM eka pratimA zrI neminAtha ke tInamukhavAle gomedha nAmaka zAsanadeva kI hai, eka pratimA jaina kSetrapAla mANibhadra kI bhI hai| (8) kAMgar3A zahara meM do jainamaMdiroM ke khaMDahara haiN| inheM yahA~ ke loga lakSmInArAyaNa kA maMdira mAnate haiN| (8) eka atyanta prAcIna ghisA huA patthara jise dhyAnapUrvaka dekhane se zrI pArzvanAtha kI pratimA spaSTa pratIta hotI hai / yaha pratimA aba bhI kile ke bAhara purAtattva vibhAga ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| (10) kucha varSa pahale dIvAna zrI narendranAtha sI0 e0 ne isa kile meM khudAI karAI thii| usa samaya yahA~ se eka gola pASANa milA thaa| usa para prAcIna lipi meM lekha khudA huA hai, usameM dhara eka jainasAdhu jinakI mAsakhamaNa (eka mahIne) kI tapasyA thI pAraNe ke lie padhAre / aMbiNI ne bar3I zraddhA aura bhakti se unheM prAhAra-pAnI diyaa| sAsU snAna kara rahI thii| usane jaba bAhara prAkara dekhA ki bahu ne jainasAdhu ko AhAra diyA hai taba use bahuta DAMTA aura kahA ki kuladevatA kI pUjA karane se pahale sAdhu ko prAhAra kyoM diyA hai ? somadeva bhaTTa ko bhI bahuta bhar3akAyA aura bahu aMbiNI ko ghara se bAhara nikAla diyA / bahu becArI donoM baccoM ko sAtha lekara, choTe ko godI meM aura bar3e ko hAtha kI aMgulI pakar3Akara ghara se cala pdd'ii| bahuta dUra nikala gaI, bhUkhe-pyAse bacce mAM se bhojana aura pAnI mAMgane lge| bar3I talAza ke bAda use eka sukhA tAlAba dikhAI pdd'aa| aMbikA ke zIla saMtoSa aura sAtha bhakti ke prabhAva se jalAzaya svaccha jala se bhara gayA tathA eka sUkhe hue grAma ke vRkSa para turanta pake hue hare-bhare pAmraphala laga gye| pAmraphala khAne tathA pAnI pIne se mAM-baccoM ne bhUkha pyAsa mittaaii| aMbikA ke ghara se nikala jAne ke bAda jaba usakI sAsu ghara ke andara gaI to kyA dekhatI hai ki jina bartanoM meM se muni mahArAja ko AhAra diyA thA ve saba sone ke ho gaye haiM aura jo una pAtro meM AhAra baca gayA thA ve saba kaNa motI bana gaye haiN| aisA camatkAra dekhakara sAsa ke Azcarya kA ThikAnA na rahA aura apane beTe somadeva ko kahA ki jAmo baha ko khoja kara vApisa ghara para le praayo| usake zIla-saMtoSa aura manibhakti ke prabhAva se pAna svarNamaya aura anna ke kaNa motI bana gaye haiN| aMbikA sarvathA nirdoSa hai / hama ne use nikAla kara baDI bhArI bhala kI hai| somadeva bhaTaTa ghara se cala par3A aura aMbikA ke padacinhoM ko dekhate hue jaMgala meM usake nikaTa pahacane hI vAlA thA ki aMbikA use dekhate hI bhayabhIta ho gii| usa ne socA ki merA pati merI hatyA karane ke liye calA A rahA hai| jaba se ghara se nikalI thI tabhI se vaha prabhu neminAtha ke dhyAna meM magna thii| usane Ava dekhA na tAva pati ke bhaya se kueM meM bacoM sameta kUda gayI aura mRtyu pAkara saudharma devaloka ke kohaMDa vimAna meM aMbikA nAma kI bahuta Rddhi vAlI devI huii| utpanna hone vAle vimAna ke nAma se kohaMDIdevI ke nAma se bhI prasiddha huii| somadeva bhI pAsa ke kue meM kUdakara mara gayA aura usI vibhAna se deva rUpa meM siMha rupa meM aMbikAdevI kI savArI (vAhana) banA / indra ne aMbikA ko neminAtha kI zAsanadevI sthApita kiyaa| __ isa kI ArAdhanA karane se samyagdRSTi prANiyoM ke manorathoM kI pUrNa karatI hai aura vighna bAdhAoM kA nivAraNa karatI hai tathA aneka prakAra kI Rddhi, samRddhi, aura siddhiyoM ko detI hai / bhUta-preta-pizAcarAkSasa-, zAkinI Adi ke upadrava zAMta ho jAte haiM aura naye hote bhI nahIM haiN| putrakalatra , mitra, dhana, dhAnya, rAjalakSmI Adi kI prApti hotI hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma jina' zabda par3hA jAtA hai| purAtattva vibhAga ne isa lekha ko par3hane ke liye deharAdana meM bheja diyA thaa| jisakA vivaraNa purAtatva vibhAga ne Aja taka prakAzita kiyA ho, hamAre dekhane meM nahIM paayaa| 2-kAMgar3A nagara ke smAraka (1) kAMgar3A ke bAjAra meM Ajakala jo zivamaMdira kahalAtA hai usake sAmane aAja bhI do janapratimAeM lagAI gaI maujUda haiM / eka pratimA para khaMDita lekha utkIrNa hai jo lagabhaga eka hajAra varSa purAnA hai| (2) isI zivamaMdira kI pITha ke pIche kucha khaNDita mUrtiyA~ par3I haiM, unameM eka pratimA jainatIrthakara kI bhI hai| jisakA dhar3a to padmAsanAsIna hai parantu sira nahIM hai / (3) zrI zrutikumAra jI ke makAna ke bAhara eka kuMgrA hai, jisakI dIvAra para eka pASANa meM jainapratimA khudI huI hai| ___ (4) isI kuMe ke samIpa bhUmi para eka patthara par3A thA, use uThAkara dekhA to usake madhya meM eka tIrtha kara kI khaMDita pratimA hai / isake donoM tarapha nRtya karatI huI deviyAM aMkita haiN| yaha vizAla pASANa khaMDa kAMgar3A jaina yAtrAsaMdha ke kAMgar3A ke sTora meM surakSita hai| (5) zrI zrutikumAra jI ke makAna ke pIche bhI tIna janapratimAe~ thIM jo aba vahA~ nahIM hai| (6) kAMgar3A ke purAne bAjAra kI mor3a para eka kuMe ke samIpa eka TUTI-phUTI prAcIna dharmazAlA hai / nagarapAlikA ke maMtrI mahodaya ne batAyA ki yaha kAMgar3A ke rAjA ke modiyoM (koThAriyoM) dvArA nirmANa karAI gaI thI aura vaha jaina dharmazAlA ke nAma se prasiddha thii| (7) ina modiyoM kA yahA~ para eka bAga bhI thA jo prAja nahIM hai / (8) kAMgar3A ke bAhara jo Tola-Teksa (kara) kI cuMgI hai usake samIpa kAMgar3A nagara ko Ane vAlI sar3aka ke kinAre kI pahAr3I para tIna gufAeM thiiN| kahate haiM ki ye tInoM guphAeM janoM kI thIM, jahA~ jaina sAdhu dhyAna-samAdhi ke lie Ate rahate the| (6) kAMgar3A kI purAnI nagarI ke eka muhalle meM eka vizAla kupA hai jisakI mer3a para do gRhastha zrAvakoM kI mUrtiyA~ aMkita haiM, jo gale meM dupaTTA DAle hue haiN| yaha bhAvar3ayAM kA kumA kahalAtA thaa| paMjAba meM zvetAMbara jaina prosavAloM ko bhAvar3A kahate the| 1 (10) prAcIna kAMgar3A nagara ke eka bAjAra meM jo vartamAna meM isa nagara meM sabase prAcIna maMdira indrezvara ke nAma se prasiddha hai| vaha kAMgar3A ke rAjA indracandra kA banavAyA huA hai / yaha rAjA kAzmIra ke rAjA anantadeva kA samakAlIna thaa| isaliye yaha I0 saM0 1028 se 1031 taka vidyamAna thaa| isa maMdira ke daravAje ke Age eka kamAna hai| maMdira ke madhya eka sAmAnya zivaliMga sthApita hai| kintu kamAna ke bAharI bhAga meM anaginata mUrtiyA~ paMktibaddha sthApita kara rakhI thiiN| inameM se do mUrtiyAM janoM kI haiM aura bahuta hI prAcIna hai / inameM se eka mUrti baiThI huI 1. uparyukta vivaraNa zrI zAMtilAla jana nAhara hoziyArapura vAloM ke saujanya se prApta huA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadhama 171 puruSAkRti kI hai jisake donoM hAtha khole meM rakhe hue haiM / usake siMhAsana para baila kI prAkRti khadI huI hai jo zrI RSabhadeva kA cinha mAnI jAtI hai| nIce ke bhAga meM pATha paMktiyoM meM lekha hai jisake prAraMbha meM OM saMvat 30 gacche rAjakule sUri' ye zabda aMkita haiM / isa pratimA ke lekha kI nakala (1) prom saMvat 30 gacche rAjakule sUribhU ca (da)(2) bhayacandraH [1] tacchiSyo [s] malacandrAsya [sta](3) tpadA (dAM) bhojaSaTpadaH [1] siddharAjastataH DhaGaga(4) DhaGa gAdajani [ca] STakaH / ralheti [haNa] [ta--](5) [sya] pA-dharma-yAyinI / ajaniSThAM suttau / (6) [tasya] 1 [jaina] dharmadha (pa) rAyaNau / jyeSTha: kuMDalako (7) [bhra] 1 [tA] kaniSThaH kumArAbhidhaH / pratimeyaM [ca] (8) -jinA..."nujJayA / kAritA... ................[1] bhASAMtara prom saMvat 30veM varSa meM rAjakula gaccha meM abhayacandra nAma ke prAcArya the jinake ziSya amalacandra hue| unake caraNakamaloM meM bhramara ke samAna siddharAja thaa| usakA putra DhaMga huA / DhaMga se caSTaka kA janma huaa| isakI strI rAlhI thI usake dharmaparAyaNa aise do putra hue| jinameM se bar3e kA nAma kuMDalaka thA aura choTe kA nAma kumAra / 'kI AjJA se yaha pratimA banAyI gyii|| isa lekha kI lipi prAcIna zAradA lipi hai aura (kIragrAma) baijanAtha kI prazasti se bilakula milatI hai| isalie isameM batalAyA gayA laukika saMvat 30 kadAcita I. sa. 854 ho sakatA hai| gaccha zabda para se jAnA jAtA hai ki abhayacandrAcArya zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI the| ghaTiyAlA ke I. sa. 861 ke zilAlekha se bhI pratIta hotA hai ki mihirabhoja gurjara pratihAra vaMza kA sarvAdhika prasiddha evaM sarva mahAna nareza thaa| isake pUrvaja kakkuka dvArA nirmApita jinAlaya meM kucha saMvardhana (vRddhi) huA thaa| kAMgar3A meM I. sa. 854 meM kisI jinapratimA kI pratiSThA huI thii| ____ suprasiddha jaina tarka graMtha "sammatitarka" ke prasiddha TIkAkAra tarka paMcAnana zrImad abhayadeva sUri rAjagaccha ke hI prAcArya the| kyA yahI abhayadevasUri isa lekhavAle abhayacandrAcArya na hoM ? vidvAnoM ko cAhie ki isa viSaya meM vizeSa khoja kreN| - dUsarI jo pratimA hai vaha isI pratimA ke pAsa meM rakhI thI (vijJapti triveNI kI prastAvanA jinavijaya) aura vaha baiThI huI strI kI prAkRti jaisI thii| isake bhI donoM hAtha khole meM rakhe hue haiM - 1. DA0 bulhara ne epigrAphikA iMDikA ke prathama bhAga meM saMkSipta noTa ke sAtha yaha lekha pragaTa kiyA hai| 2. san IsvI 1315 jayasiMha (kAMgar3A ke rAjA) se pahale ke yahAM ke rAjAoM kA vivaraNa prApta nahIM hai ataH isa samaya yahA~ para kisakA rAjya thA kaha nahIM skte| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma aura gaddI para do hAthavAlI strI kI AkRti khudI huI hai, jisakI dakSiNa dizA kI tarafa eka hAthI khar3A hai| ye donoM mUrtiyAM indrezvara' ke maMdira kI kamAna kI dIvAloM meM bar3I majabUtI ke sAtha lagA dI haiN| (11) kAMgar3A ke kAlImaMdira meM bhI pahale eka lekha thA / sara e. kaniMghahama apanI riporTa meM likhatA hai ki- "maiMne jaba isa maMdira kI mulAkAta lI taba yaha lekha nahIM mila skaa| yahAM para logoM se pUchane para isake viSaya meM kisI ne mujhase koI hAla hI nahIM khaa| saubhAgya se isa lekha kI do nakaleM mere pAsa haiM jo san IsvI 1846 meM maiMne apane hAtha se likha lI thiiN| isakI miti hai vi. saM. 1566 aura zaka saMvat 1431 jo donoM IsvI san 1506 ke barAbara hotI hai isa lekha ke prAraMbha meM-namo svasti jinAya / isa prakAra jina ko namaskAra kiyA gayA hai| (12) zrI abhayadeva sUri navAMgI TIkAkAra ke samakAlIna prAcArya guNacandra sUri jo vajrI zAkhA ke candragaccha ke prAcArya zrI abhayadeva sUri ke ziSya the aura vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM ho gaye haiN| unhoMne jAlaMdhara kAMgar3A pradeza meM vicaraNa kara aneka vAdiyoM ko jItA thA aura jainadharma kA pracAra-prasAra bhI kiyA thA jisakA varNana isa prakAra hai "zrImAn zrIvajramUlaH prabalatara mahottuMgazAkhA zatAdyA satejaH / sAdhu-saMghAdipadalapaTalograura kIrti prasUnaH / / zazcadvAMchAtiraktaM phala nivayamalaM punnybhaajaaN| prayacchatU gacche sa candragacchero jagati vijayate kalpavRkSaH // 1 // tasminprabhuH zrI gaNacandranAmaH sUrIzvaraH saMyaminAM dhuriNaH / vabhUva jAlaMdharapattanepi yo vAdivRdaM nikhilaM jigAyA // 2 // 3-jvAlAmukhI meM jainapratimA anya sabhI sthAnoM meM pASANa nirmita pratimAeM milatI haiM parantu jvAlAmukhI maMdira se do-DhAI mIla kI dUrI para nAgArjuna (prasiddha jainAcArya pAdalipta sUri ke ziSya ke nAma se) nAmaka prasiddha sthAna hai| vahAM para kucha varSa pahale dhAtu kI do jaina pratimAeM vidyamAna thiiN| inameM se eka choTI sI tIrthakara kI pratimA thI aura eka tAMbe kA golAkAra yaMtra thaa| jisa para 24 tIrthaMkaroM ke nAma khade ie the| parantu ve donoM pratimAeM prAja vahAM nahIM haiM / jvAlAmukhI maMdira ke pAsa kaI khaNDahara haiM jinameM / jaina mUrtiyoM ke prApta hone ke samAcAra milate rahate haiN| jJAta hotA hai ki ye jaina maMdiroM ke khaNDahara hoNge| isakI puSTi jayasAga ropAdhyAya dvArA racita nagarakoTa kI caitya paripATI se bhI hotI hai unhoMne likhA hai ki 1. yaha rAjA indracandra kA nirmANa karAyA huA jainamadira thaa| saMbhavata: jainoM ke yahAM na rahane para yahAM ke hinduoM ne isameM se jainamUrtiyoM ko haTAkara zivaliMga sthApita karake zivamaMdira meM badala liyA / hogaa| 2. Archaeological Survey of India Report 1972-73 vol II. Sir A. Cunnigham. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma iya nagarakoTa pamukkha ThANihiM jeya jiNa mai vNdiyaa| te vIra - laukaDa devI-jAlamukhiya mannai vaMdiyA / / 17 // arthAt--ye nagarakoTa pramukha sthAnoM meM maiMne jo jinezvara bhagavantoM ko vandana kiyA hai| vahAM vIra loMkar3iyA tathA devI jvAlAmukhI kI mAnyatA bhI anubhava kI hai| 4-koragrAma (baijanAtha paparolA) meM zrI mahAvIra kA jainamaMdira kAMgar3A jilA meM baijanAtha paparaulA jise prAcIna samaya meM kIragrAma kahate the usameM eka prasiddha vizAla zivamaMdira hai usameM aba bhI do choTe maMdiroM meM jainapratimAeM vidyamAna haiN| eka mUrti to vedI ke nIce ke bhAga meM lagI huI hai| yahAM pASANa kI eka caumukha jainapratimA bhI thI jo aba yahAM nahIM hai| bar3e maMdira ke bAharI bhAga meM khar3e eka khambhe para choTe se jinabimba kA AkAra aMkita hai| yaha prAcIna maMdira ziva vaidyanAtha ke nAma se prasiddha hai / Aja kala hinduoM kA yaha mukhyadhAma hai| yaha maMdira mahAvIra prabhu kA jaina maMdira thaa| yahAM bhagavAna mahAvIra kI eka jainapratimA ke siMhAsana para eka lekha khudA huA hai / yaha lekha epigrAfiyA iMDikA ke bhAga 1 pRSTha 118 DA0 jI balhara ne saMkSipta vivecana ke sAtha prakAzita kiyA hai| usakA upayogI bhAga yahAM diyA jAtA hai| 1-prom saMvat 1296 varSe phAlguNadi 5 ravI kIranAme brahmakSatra gotrotpanna vyaya0 mAnU putrAbhyA vya0 dolhaNa-AlhaNAbhyAM svakArita zrI manmahAvIra jainacaitye 2-zrI mahAvIra jina mUlabibaM Atmazreyo []] kAritaM / pratiSThitaM ca zrI jinavallabha sUri saMtAnIya rudrapallIya zrI madabhayadeva sUri ziSyaiH zrI devabhadra sUribhiH / bhASAMtara OM [laukika vi. saM.] varSa 1296 phAlguNa vadi 5 ke [dina] kIragrAma meM brahmakSatra gotra ke vyApArI mAna ke do putroM vyApArI dolhaNa aura pAlhaNa ne svayaM ke banAye hue zrIman mahAvIradeva ke maMdira meM zrI mahAvIra jina kI mUla (mukhya-mUlanAyaka) pratimA apane kalyANa ke lie karAyI jisakI pratiSThA zrI jinavallabha sUri ke santAnIya rudrapallIya zrImatsUri abhayadeva ke ziSya devabhadra sUri ne kii| yaha lekha (bhagavAna mahAvIra kI pratimA ke) siMhAsana para jaina nAgarI akSaroM meM do paMktiyoM meM hai| ye paMktiyAM siMhAsana ke tIna tarafa cAra bar3e aura choTe bhAgoM meM utkIrNa hai| lekha lagabhaga acchI avasthA meM hai| isase yaha spaSTa hai ki yaha zivamaMdira bhI pahale mahAvIra kA jainamaMdira thA pazcAt kisI samaya zivamaMdira ke rUpa meM parivartita ho gayA hai| 5-nUrapura kile meM jainamaMdira__paThAnakoTa se kAMgar3A kI tarafa jAte hue 6 mIla dUra nUrapura kA vizAla kilA hai isa kile ke bar3e khule maidAna meM prAcIna kalA aura kauzalayukta vizAla jaina maMdira thA jo Aja khaNDahara ke rUpa meM parivartita ho cukA hai / kacha sIr3hiyAM car3hakara maMdira ke mUlagaMbhAre kA bhAga hai jisameM tIna pratimAoM ke vidyamAna hone ke cihna haiM / isake prAMgana (raMgamaMDapa) kI dharatI para maMdira kI bhamatI (pherI) hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhama usameM aneka citra khude hue haiN| yahAM sIr3hiyoM ke samIpa kucha citra jaina tIrthaMkaroM ke AkAra ke padmAsanAsIna haiM jinako AtatAiyoM ne tor3ane-phor3ane kI pUrI koziza kI thI aisA pratIta hotA hai| isakA UparI bhAga to ekadama naSTa ho cukA hai| kile ke andara isa vizAla jainamaMdira ke hone se sAfa prakaTa hotA hai ki yahAM kA rAjya parivAra ke jainadharma se nikaTa sambandha thaa| 6--rayAsata gulera meM jainamaMdiroM ke bhagnAvazeSa (1) jilA kAMgar3A meM gulera eka prasiddha nagara hai| yahAM bhI nau dasa jaina maMdiroM ke khaMDahara haiN| inameM koI bhI pratimA virAjamAna nahIM haiN| saba maMdira khAlI par3e haiM / eka maMdira ke dvAra para eka ghisI huI jinapratimA dikhalAI par3atI hai| (2) gulera se koI 6 mIla kI dUrI para jaMgala meM eka vizAla bar3A mahatvazAlI maMdira hai jo pahAr3I ko khodakara banAyA gayA hai| isakI kalA se jJAta hotA hai ki yaha bhI jainamaMdira thaa| ise Ajakala masarUra kA maMdira kahate haiM / (3) mAlUma huaA hai ki sujAnapura TIro ke samIpa eka prAcIna maMdira meM eka vizAla pASANa pratimA hai jo kAMgar3A kilA meM vidyamAna jainamaMdira kI zrI AdinAtha kI pratimA se milatI-julatI DholabAhA jilA hoziyArapura hoziyArapura se hariyANA 6 mIla uttara kI tarafa hai aura hariyANA se 8 mIla uttara-pUrva kI dUrI para DholabAhA nAmaka sthAna hai| yahAM se do mIla kI dUrI para jinaur3I nAmaka sthAna hai / yahA~ se aneka khaMDita jainamUrtiyAM prApta huI haiN| sarakArI purAtattva vibhAga paMjAba ne ina pratimAoM ko hoziyArapura meM vizvezvarAnanda vaidika saMsthAna meM le jAkara vahAM ke saMgrahAlaya meM surakSita kara diyA hai / isa sthAna ke nAma jinaur3I se spaSTa hai ki yahAM aneka jainamaMdira the aura inako mAnane-pUjane vAle bahuta saMkhyA meM jaina parivAra bhI vidyamAna the| jinaur3I zabda jaina nAma kA hI sUcaka hai| aMgrejI ke dainika samAcAra patra TrIbyUna tA0 18-10-1967 pRSTha 3 meM eka lekhaPunjab State Archives zIrSaka prakAzita huA thA-vaha likhatA hai-- "The Archaeological organization of Punjab state Archives has locellated nearly 400 sculptures and good collection of the fossils of sea animals in DHOLBAHA The fossils found are of the period when whole area was under water, the fossils are of animals which are generlly in ocean. The age may be estimated 20 LAKH YEARS. Sculptures and broken architectural pieces and all along been scattered of 283 miles. These sculptures are mostly related Shivism and Jainism. Many of these sculptures are of very high Artistic order. Many more may be found if proper excavation is done.(Tribune Dated 18.10.1967 p.3) arthAt --paMjAba purAtattva vibhAga ne samudrI jAnavaroM ke asthipaMjara jina kA bIsa lAkha varSa purAne hone kA anumAna hai DholabAhA kI khudAI se prApta kiye haiM / ye asthipiMjara usa samaya ke haiM jaba ki yaha sArA kSetra samudra thA tathA atiprAcIna kAla kI mUrtiyA~ aura inake pattharoM ke Tukar3e (khaMDita Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 kAMgar3A (himAcala) meM jainadharma mUrtiyA~) jo lagabhaga 400 ke karIba haiM khudAI se prApta huI haiM / ye khaNDahara aura mUrtiyAM 283 mIla lambe kSetra meM phaile hue haiM / yadi isa sAre kSetra kI khudAI kI jAve to bahuta adhika mUrtiyAM tathA inake Tukar3e pAye jA sakate haiN| prApta mUrtiyAM adhikatara zivadharma aura jainadharma kI haiN| inameM kaI to bahuta UMcI kalApUrNa haiM / / sarakArI purAtattva vibhAga caMDIgar3ha se bhI mAlUma huA hai ki isa kSetra meM jainatIrthaMkaroM kI bahuta mUrtiyAM bikharI par3I haiN| saMghola (Sanghol) --uccApiMDa ke nAma se prasiddha hai| yaha samarAlA tahasIla meM hai| caMDIgar3ha, samarAlA ludhiyAnA roDa para eka UMce TIle para basA hai| yaha TIlA 70,80 phuTa kA hai| isIlie isakA nAma uccApiMDa prasiddha ho gayA hai / yahA~ kI khudAI se hAthIkhAnA, rAjamahala tathA jaina zvetAMvara pratimAe aura sikke nikale haiM / saMghola ko prAcInakAla meM saMgaladIpa kahate the| zatasaMga kI rAjadhAnI hone se saMga ke nAma se saMgaladIpa nAma pdd'aa| 8-nagarakoTiyA gaccha aura koThIpurA gaccha jaina sAhitya saMzodhaka traimAsika patrikA zrI jinavijaya jI dvArA saMpAdita meM prakAzita jo "vi. saMvat 1831 varSe miti dvi00 30dina ko likhI gaI hai vahAM 84 gacchoM kI nAmAvalI se jJAta hotA hai ki zvetAMbara jaina sAdhuoM ke caurAsI gacchoM meM 1-nagarakoTiyA gaccha tathA 2-koThIpurA gaccha bhI the| isase yaha jJAta hotA hai ki nagarakoTa (kAMgar3A) aura koThIpura nAma kA eka nagara jo pahAr3a kI coTiyoM se ghirA huA thA ke kSetroM meM jainoM kI aura jainamaMdiroM kI bahuta bar3I saMkhyA thI aura ina kSetroM meM jaina zvetAMbara sAdhu-sAdhviyA~ bhI sadA Ate-jAte rahate the tathA nivAsa karate the / ataH kAMgar3A kSetra meM vicaraNe vAlA zramaNasaMgha nagarakoTIyA gaccha ke nAma se aura koThIpurA kSetra meM vicaraNe vAlA zramaNasaMgha koThIpurA gaccha ke nAma se prasiddhi pA gaye the / aba to ye donoM gaccha vidyamAna nahIM haiM / na to ina gacchoM ke prAcAryoM, muniyoM Adi ke nAmoM tathA kAryakalApa ke viSaya meM jAnakArI prApta hai evaM na hI isa gacchavAloM dvArA racita sAhitya tathA pratimAoM, maMdiroM kI pratiSThAnoM kA koI vivaraNa pAyA gayA hai / na jAne ye gaccha kaba bane aura kaba samApta ho gye| athavA kisa gaccha meM zAmila ho gye| nagarakoTa (kAMgar3A) tIrtha kI yAtrA karane vAle UdA jo tolA ke putra the sAhitya, kavi, aura itihAsa ke premI the| unhoMne apanI yAtrA kA ullekha karake jvAlAmukhI prAsAda kA bhI ullekha kiyA hai vi. saM. 1570 phAlguNa sudI 4 ke dina maMgalavAra azvinI nakSatra meM nagarakoTa tIrtha ke 1. hama likha Aye haiM ki ziva aura RSabha bhArata meM prAgvaidika kAla ke upAsya deva haiN| ye donoM arhat RSabha ke hI rUpa haiN| hamArI isa mAnyatA kI puSTi isa lekha se bhI ho jAtI hai| tathA 283 mIla kSetra meM prAcIna jainamUrtiyoM ke avazeSa pAye jAne se yaha bhI nivivAda siddha ho jAtA hai ki jainadharma vizva meM sabase prAcIna hai, tathA paMjAba meM bhI aura sarvatra prAgvaidika kAla se hI yaha mUrtipUjA kI mAnyatA vAlA calA A rahA hai| 2. ina saba smArakoM ke viSaya meM zodhakhoja kI AvazyakatA hai| sarakAra aura jainasamAja ko isa ora pUrA pUrA dhyAna denA caahie| 3. jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa 3 aMka 1 pRSTha 32 gaccha saMkhyA 67 aura 44 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma AdinAtha aura aMbikAdevI ke maMdira kI yAtrA kI thii| rAjagaccha ke yatiyoM aura prAcAryoM kA vihAra nagarakoTa ke AsapAsa hotA rahA hai aura vahAM aneka sthAnoM meM jainoM ke bahuta se ghara the| agaracanda nAhaTA ko eka ati prAcIna hastalikhita guTakA milA hai jisa meM yahAM ke rAjAoM kI vaMzAvalI padya meM likhI huI hai| unameM se kaI rAjA jainI the tathA kucha jainadharma ke prati sadabhAva rakhane vAle the| harSa kA viSaya hai ki vartamAna meM kAMgar3A ke kile meM jo eka mAtra zvetAMbara jainoM kI zrI AdinAtha bhagavAna ko bhUre (gre kalara) kI pASANa kI vizAla pratimA jisake kaMdhoM para keza laTakate hue aMkita haiM kile sahita (jo vAstava meM bAvana jinAlaya thA) paMjAba (himAcala) sarakAra ke purAtattva vibhAga ke adhikAra meM hai| usa pratimA ko kile ke eka maMdira ko marammata karAkara virAjamAna kara diyA hai aura vi. saM. 2035 meM kAMgar3A meM tapAgacchIya zvetAMbara jaina paramparA ke AcArya zrI vijayavallabha sUri jI kI AjJAvartI kAMgar3A tIrthoddhArikA, mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI ne apanI tIna ziSyAoM ke sAtha caturmAsa kiyA aura una ke sadprayatnoM se purAtattva vibhAga ke adhikAriyoM tathA himAcala kI sarakAra se pratidina isakI pUjA-prakSAla tathA AratI utArane kA adhikAra zvetAMbara jainoM ko prApta ho gayA hai| maMdira para dhvajA car3hAne kI anumati bhI mila gaI hai| kaI varSoM se isa prAcIna tIrtha kI vizeSa rUpa se pUjA, sevA yAtrA, bhakti ke lie holI ke avasara para miti phAlguNa sudi 13,14. 15 ko vahA~ melA bharatA hai / yahA~ kile ke samIpa jaina dharmazAlA kA tathA navIna jainamaMdira kA nirmANa bhI cAlU hai| ha-nandanavanapura (nAdauna) meM racita jaina vidhi-vidhAna kA graMtha kharataragacchIya rudrapallIya zAkhA ke AcArya zrI vardhamAna sUri ne nandanavanapura meM rAjA anantapAla ke rAjya meM vi. saM. 1468 meM dIvAlI ke dina jaina-vidhi-vidhAna ke saba se bar3e graMtha "AcAra dinakara" kI racanA sampUrNa kI thii| graMthakAra isakA svayaM apanI prazasti meM paricaya dete haiM / pure nandanavanAkhye, zrI jAlaMdhara bhUSaNe / anantapAla bhUpAla rAjye kalpadrumopame // 27 // zrI madvikrama bhUpAlAd aSTaSaNmanu (1468) saMkhyake / varSe kAtikAyAM graMtho'yaM pUrtimAyayau // 28 // yaha graMtha lagabhaga 7500 zloka kA saMskRta bhASA meM hai / kula 41 adhikAroM meM yaha graMtha samApta huA hai| uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki sAre himAcala pradeza meM jainamaMdiroM aura jainatIrthoM kA jAlasA bichA huA thA / Aja bhI isa parvatIya kSetra meM jainamaMdiroM ke khaMDahara tathA jaina tIrthaMkaroM, jainazAsana-devI-devatAoM, jainamaMdiroM ke kSetrapAla-devoM kI khaMDita akhaMDita mUrtiyAM sarvatra pAI jAtI haiN| yaha bhI spaSTa hai ki sAre kSetra meM prAcIna kAla se hI jainadharma kA prasAra aura prabhAva thaa| jainamUrtiyAM isa kSetra meM prAja jainetara logoM dvArA apane upAsya devI-devatAoM ke rUpa meM pUjI jA rahI haiN| kahIM-kahIM para to pArzvanAtha aura supArzvanAtha kI mUrtiyoM para phaNa hone se inheM nAga devatA ke rUpa meM pUjA jAtA hai| isa kSetra meM prAcInakAla meM jainoM kI ghanI AbAdI thii| zramaNa zramaNiyA~ isa kSetra meM sadA vicarate rahate the jisase jainadharma khUba phalatA aura phUlatA rhaa| Aja to aneka sthAnoM para ina mUrtiyoM ko jainetara loga apane devI-devatAoM ke rUpa meM mAna kara inake sAmane pazuoM kI bali bhI dete haiN| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sindhu-sauvIra meM jainadharma 177 kula kSetra meM bhI sarvatra jainamaMdiroM ke khaMDaharoM tathA mUrtiyoM ke lie kahA hai ki Kulu is the valley of Gods. There are many temples with cilm place full National council of Educational research and training (New Delhi) 10-paMjaura (caMDIgar3ha ke nikaTa) vartamAna hariyANA sarakAra ne paMjaura meM mug2ala samrATa ke banAye hue bAg2a ko sudhArane aura sajAne meM stutya kArya kiyA hai| yaha bAg2a sAta maMjilA hai| isameM pAnI ke raMga-biraMge phavvAre, raMgabiraMge phUloM kI phalavAr3iyAM, cAroM tarafa hariyAlI hI hariyAlI aura bIca meM pakkI sundara nahara ne isa bAg2a kI sundaratA ko cAracAMda lagA diye haiN| isa bAg2a kI sundaratA kAzmIra ke bAgoM ko bhI mAta de rahI hai / sAre paMjAba (hariyANA, paMjAba, himAcala, siMgha) meM isakI jor3I kA koI bAg2abagIcA-upavana nahIM hai| caMDIgar3ha aura zimalA jAne vAle loga isa bAg2a ko dekhane aura saira karane ke lie sadA lAlAyita rahate haiN| garmiyoM ke mausama meM paryaTakoM kI yahAM bahuta cahala-pahala rahatI hai / nikaTavartI loga yahAM pikanika ke lie Ate rahate haiM / aisA yaha sundara darzanIya sthAna sabake mana ko moha letA hai| isa bAg2a kI khudAI se prApta aura bAg2a ke eka tAlAba ke kinAre para par3I huI jainatIrthakaroM kI khaMDita prAcIna mUrtiyoM ko sarakArI purAtattva vibhAga ne prApta kiyA hai, jo kucha varSa pahale kurukSetra vizvavidyAlaya ke itihAsa vibhAga meM hariyANA sarakAra ne surakSita kara dI haiN| ye mUrtiyAM vikrama kI svI 10vIM zatAbdI kI haiM / sarakArI purAtattva vibhAga kA kahanA hai ki paMjora ke Asa-pAsa ke kSetroM meM aneka sthAnoM para jaina maMdiroM-smArakoM ke khaNDahara tathA jainamUrtiyAM bikhare par3e haiM / Aja se 300 varSa pUrva paMjaura meM jaina zvetAMbara 52 jinAlaya (vizAla jainamaMdira) bhI vidyamAna thaa| isa samaya isa bAg2a ke Asa-pAsa eka bhI jainasmAraka vidyamAna nahIM hai| paMjaura kA purAnA nAma paMcapura, paMcaura jainagraMthoM meM milatA hai / jaina kavi (muni mAla)ne vi. kI 17vIM zatAbdI meM yahAM caturmAsa kiyA thaa| isa caturmAsa meM eka graMtha kI racanA prAraMbha kI aura samApti meM use pUrA kiyaa| 4 sindhu-sauvIra meM jainadharma Shri P. C. Dass Gupta Director of Archaeology West Bengal Indicating sound reasons in Jain Journal of July 1971 p.p. 8 to 13 has Proved existence of Jainism in Sindhu Desu.Multan and Punjab and established(First Tirthankra) Rishabhanath Journey to Texila. Shri U. P. Shah also supports the view of his studies in Jain Art. Marshal has also suggested in his "A Guied to Texila. Cambridge 1960P. P. 8 that a few stupas at Texila could be Jaina. Hiuen Tsang also gave such accounts of Sinhpur District Jehlum which indicate that there were Swetambras practising their religion (Jainism) in the area. Among the monuments of Texila to be noted in conection with the propogation of early Jainism in North Western frontiers. most important is-"Shrine of the doubleheaded Eagle" which was described as probably of Jaina a origin by marshal in "A Guied of Texila. Calcutta 1918 P. 72." Significance of Eagle here may be Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma recognised a farmalished cognisance of 14th Tirthankra Anantnath for detect. (Jain Journal July, 1971 P. 9) / arthAt -zrI pI. sI. dAsa guptA DAyarekTara purAtattva vibhAga pazcimI baMgAla ne apaneuparyukta aMgrejI lekha meM jo jaina jaranala mAsika patra 1971 pRSTha 8 se 13 meM chapA hai; likhA hai ki jainoM ke prathama tIrthaMkara zrI RSabhanAtha ne takSazilA kI masAfarI kI thI, zrI yU. pI zAha ne apanI 'jaina ArTa' nAmaka pustaka meM isakI puSTi kI hai / mArzala ne bhI apanI pustaka 'e gAIDa TU TeksilA kembrija 1960 pRSTha 8 meM likhA hai ki takSazilA meM prApta honevAle stUpoM meM se kucha stUpa avazya jainoM ke haiN| huenasAMga ne bhI likhA hai ki siMhapura (jehalama) meM eka stUpa ke samIpa zvetAMbara jainI apane dharma kI upAsanA karate the| takSazilA se prApta smArakoM meM se do siroMvAle bAz2a (Eagle) pakSI ke cinha vAle maMdira se jJAta hotA hai ki bhArata ke pazcimottara sImAprAMta meM prAcInakAla se jainadharma vidyamAna thaa| isakI puSTi ke lie mArzala ne apanI pustaka e gAIDa aAfa TeksilA kalakattA 1618 pR0 72' meM likhA hai ki bAz2a pakSI jainoM ke caudahaveM tIrthaMkara zrI anantanAtha kA lAMchana (cinha) thA, isalie yaha pramANita hotA hai ki do siroM vAle bAja pakSI vAlA maMdira jaino kA thaa| bhAratavarSa kI do bar3I nadiyAM haiM, gaMgA aura sindhu / ina donoM nadiyoM ko jaina zAstroM meM zAzvata kahA hai / sindhu nadI se prasiddhi pAyA huaA pradeza sindhu (siMdha) deza kahalAtA thaa| himAlaya parvata se nikalakara 1800 mIla kI lambAI vAlI sindhu mahAnadI apane uttara aura dakSiNa taToM se isa pradeza ko pUrva-pazcima do vibhAgoM meM vibhAjita kara detI hai / eka samaya thA jaba siMdha kI sImA Aja ke sindha se bahuta-bahuta vizAla thii| afag2AnistAna,bilocistAna,vartamAna bhArata (pAkistAna) kI pazcimottara sarahada, paMjAba (pAkistAna) aura uttarIbhAga, vartamAna siMdha (pAkistAna kA eka prAMta), bhAvalapura rAjaputAnA jesalamera kA kucha bhAga prAcIna siMdha meM samA jAte the| isameM gAMdhAra, kAzmIra, takSazilA aura pezAvara kA bhI samAveza thA / prAcIna kAla meM isa sindha janapada kA bhAratavarSa meM bahuta mahatvapUrNa sthAna thaa| paMjAba kA dakSiNI bhAga sauvIra kahalAtA thA jo kaccha ke raNa aura araba samudra taka vyApta thA aura pazcima meM hAlA parvata isa pradeza ko ghere hue thaa| bhArata meM tIna janapada ati vizAla the; magadha, gAMdhAra, sindhu-sauvIra / siMdhu-sauvIra magadha se cAra-pAMca gunA bar3A thaa| videzI AkramaNakAriyoM ke lie bhArata meM Ane ke lie eka mAtra uttara kA mArga hI khulA thaa| videzI senAoM ne yahAM se hI praveza karake sarva prathama isI pradeza para AkramaNa kiye the| yadi bhArata ke kisI bhI janapada ko videziyoM ke AkramaNoM se kSatigrasta honA par3A ho-~-sAmanA karanA par3A ho to yahI janapada hai / grIka AkramaNakAriyoM ne to pUre bhArata ko hI isa nadI ke nAmAnusAra pukAranA prAraMbha kiyA thaa| siMdhu ke 'si' ke sthAna para 'hi se hindU' zabda kA prAdurbhAva huA aura sAre bhArata deza ko 'hindustAna' ke nAma se pukArA jAne lgaa| tathA isa deza ke vAsI 'hindU khlaaye| IrAnI, arabI tathA yunAnI bola-cAla meM sa 'ko ha' bolA jAtA hai| saptama va saptAha fArasI va arabI bhASAoM meM 'haphtama va haftA' ho gaye haiN| sindha kA itihAsa bahuta hI purAnA hai| prAcIna kAla se 2500 varSa pahale se bhI ise jainadharma kI dRSTi se prAryadeza mAnA jAtA thaa| jaina zAstra bRhatkalpa bhASya ke janapada parIkSA prakaraNa meM batalAyA gayA hai ki Arya janapadoM meM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairATa sindhu-sauvIra meM jainadharma 17 vihAra karane se sAdhuoM ke darzana (samyaktva) kI zuddhi hotI hai| mahAnAcAryoM Adi kI saMgati se ve apane Apako dharma meM sthira rakha sakate haiM tathA vidyAmaMtrAdi kI prApti kara sakate haiM / zuddha vasti (nivAsasthAna) va zuddha AhAra-pAnI kI suvidhAeM prApta ho sakatI haiN| yahAM taka batalAyA gayA hai ki nigraMtha-nirgraNiyoM ko nAnA dezoM kI bhASAoM meM kuzala honA cAhiye / jisase ve pratyeka deza ke logoM ko unakI bhASA meM upadeza dekara sanmArga meM agrasara kara skeN| prAcIna kAla se hI jaina sAdhusAdhviyA~ (nigraMtha-nirgraNiyAM) sarvatra ghUmate rahate haiN| ye apanA koI maThAdi sthApita nahIM krte| phalataH unheM deza ke kone-kone se sAkSAt paricaya banA rahatA hai| unakI paTTAvaliyAM, vividha-prazastiyAM Adi prAcIna tathA navIna sacce itihAsa ke sarjana ke acUka sAdhana haiM / hama likha Aye haiM ki jaina zramaNa-zramaNiyoM ne apanI jAna ko hathelI meM rakhakara bhI saddharma kA sarvatrika pracAra va prasAra kiyA hai| jaina zAstroM meM bhArata meM 25 / / Arya dezoM (janapadoM) kA varNana milatA hai / jinakA vivaraNa isa prakAra hai| . janapada rAjadhAnI janapada rAjadhAnI 1. magadha rAjagRha 14. zAMDilya nandIpura 2. aMga campA 15. malaya bhaddalapura 3.baMga tAmralipti 16. matsya 4. kaliMga kAMcanapura 17. atsya (accha) varuNA 5. kAzI vArANasI 18. dazArNa mRtikAvatI 6. kozala 16. cedI zuktimati 7. kuru gajapura (hastinApura) 20. sindhu sauvIra vItabhayapattana zaurIpura 21. zUrasena mathurA 6. pAMcAla kAmpalyapura 22. bhaMgi pAvA 10.jAMgala ahichatrA 23. vaTTA (varta) mAsapurI 11, saurASTra dvAravatI (dvArikA) 24. kuNAla zrAvasti 12. videha mithilA 25. lAr3ha koTivarSa 13. vatsa kauzAmbI / 25 / / . kekayArddha (paMjAba) zvetaMbikA (syAlakoTa) samrATa samprati maurya ke samaya taka ye 25 // prAryadeza mAne jAte the| jahAM jainasAdhu sAdhviyoM ke lie vihAra sulabha thaa| uparyukta tAlikA se spaSTa hai ki (1) kurukSetra jisakI rAjadhAnI hastinApura thI, (2) sindhu-sauvIra jisakI rAjadhAnI vItabhayapattana thI (gAMdhAra jisakI rAjadhAnI kramazaH takSazilA athavA pezAvara thI tathA kAzmIra jo usa samaya gAMdhAra kA hI eka bhAga thA ina saba kA samAveza siMdhu deza meM thA) bhI prAryadeza the / evaM (3) kekaya (paMjAba) jisakI rAjadhAnI zvetaMbikA (syAlakoTa) thii| yaha bhI prAdhA pAryadeza kahalAtA thaa| ina janapadoM kA vivaraNa isa prakAra hai1. gAMdhAra aura kAzmIra inakA paricaya vistAra pUrvaka hama pahale likha pAye haiM / sAketa 8. kuzAvarta Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 2. kRru janapada - sarasvatI aura dRzadvatI nAmaka nadiyoM ke madhya kA pradeza kuru yA kurukSetra kahA jAtAthA (mahAbhArata vana parva tathA jainAgama jJAtAdharmakathAMga pra0 8 ) varttamAna 'ghagghara nadI ko kaiyoM ne prAcIna sarasvatI athavA usakI hI zAkhA mAnA hai / yaha caMDIgar3ha se ambAlA, sAmAnA, sirasA, hanumAnagar3ha (marukoTa) hokara sindhu nadI ke sAtha araba sAgara meM jAkara giratI thii| aba bhI varSA Rtu meM isakA yahI mArga hai / yadi kuru janapada kI uttarI sImA isa nadI ko mAnA jAe to varttamAna meM lagabhaga samasta hariyANA tathA dillI Adi kA samAveza kurukSetra janapada meM ho jAtA hai / jisakI rAjadhAnI hastinApura thI / isa mata kI puSTi do bAtoM se bhI ho jAtI hai / 1-- sirasA nagara ghagghara nadI ke kinAre para AbAda hai / sirasA ko jainasAhitya meM 'sarasvatI pattana' bhI kahA hai / jisakA artha hotA hai - 'sarasvatI nadI taTavartI nagara / ' varttamAna meM 'kurukSetra' nagara hariyANA prAMta meM hai / prAcIna kAla meM yaha nagara kurukSetra janapada kA mukhya nagara thA / ataH uparyukta sArA kSetra kurukSetra meM hI thA, aisA mAnanA anucita nahIM hai / kuru janapada kI rAjadhAnI hastinApura hai ( jJAtA0 a0 8 ) kuru janapada kI rAjadhAnI hastinApura hai ( mahAbhArata Adi parva ) zrAdhunika vidvAna meraTha se 22 mIla uttara pUrva meM aura bijanaura ke dakSiNa-pazcima meM isakI sthiti mAnate haiM / yaha gaMgA nadI ke taTa para AbAda thA / Aja gaMgA nadI yahAM se kaI mIla pUrva kI ora pIche haTa gaI hai (vividha tIrthakalpa jinaprabha sUri kRta meM ise gaMgA nadI ke kinAre kahA hai / ) hastinApura kA hI dUsarA nAma gajapura hai (jainAgama prajJApaNA pa0 1 ) 3. siMdhu- sauvIra janapada- - yaha do janapadoM kA saMyukta nAma hai ( dekhie pANi0 pR0 27 ) (a) sindhu nadI ke pUrvI kinAre kI tarafa paMjAba meM phailA huA prAcIna sindhu janapada thA / (A) varttamAna sindhu prAMta (jo pAkistAna meM hai) kA purAnA nAma sauvIra janapada hai ( pANi0 pR0 50) (i) janapadoM kI sImAeM sadA badalatI rahatI haiN| isa saMyukta janapada kI prativistRta sImA bhI thI jisakA ullekha hama pahale kara Aye haiM / vItabhayapattana - sindhu aura sauvIra janapadoM kI udAyana ke samaya saMyukta rAjadhAnI thI / kekayArddha -- kekaya janapada kA upaniveza thaa| kekaya janapada jehalama, zAhapura aura gujarAta ( paMjAba meM eka z2ilA) pradeza kA purAnA nAma hai ( dekhiye pANi0 pR0 67 ) kekaya janapada - vyAsa aura sataluja ke bIca kA bhUbhAga hai ( dekhiye mahAbhArata bhISma parva ) isa prakAra kekaya janapada ke lie do mata haiN| ho sakatA hai ki isakI sImAeM badalatI rahI hoM / kintu donoM matoM se yaha to spaSTa hai ki kekaya janapada paMjAba kA hI bhUbhAga thA / zvetaMbikA - yaha sAvatthI ke samIpa thI / yaha sAvatthI kuNAla janapada kI rAjadhAnI zrAvasti se bhinna thI / sAvatthI paMjAba ke syAlakoTa kA prAcIna nAma hai / arthAt zvetaMbikA rAjadhAnI syAla - koTa (paMjAba) ke nikaTavartI ( vartamAna meM pAkistAna meM ) thI / pAMcAla deza ko bhI aneka vidvAna varttamAna paMjAba ko mAnate haiM / isakI rAjadhAnI kAmpilya thii| ho sakatA hai ki sataluja nadI se Age ke paMjAba ke zeSa bhAga kA pAMcAla janapada meM samAveza Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu-sauvIra meM jainadharma 181 ho jAtA ho aura isakI rAjadhAnI kampilA ho| isalie yaha zodha kA viSaya hai| kyoMki prAcIna kAla meM thAnezvara tathA hisAra ke kSetra ko bhI pAMcAla deza meM mAnA hai| 1-sindhu-sauvIra kA rAjA udAyarA bhagavAna mahAvIra kA samakAlIna sindhu-sauvIra janapada kA rAjA udrAyaNa (udAyaNa) thA isakI rAjadhAnI vItabhayapattana thii| yaha zabda tIna zabdoM ke mela se niSpanna huA hai| vItabhAyA pattana / vIta kA artha hai 'dUra ho gayA hai', bhaya kA artha hai 'Dara' aura pattana kA artha hai 'nadI taTavartI nagara' / matalaba yaha hai ki sindhu-sauvIra janapada kI rAjadhAnI vItabhayapattana [sindhu nadI ke taTa para AbAda eka aisA mahAna nagara thA jahAM kA rAjA dharmaparAyaNa, prajAvatsala aura mahAna zaravIra thaa| isakI zUravIratA ke kAraNa zatra rAjA isa deza para AkramaNa karane kA sAhasa bhI nahIM karate the| rAjA ke dhArmika aura prajAvatsala hone ke kAraNa prajA kA utpIr3ana bhI nahIM hotA thaa| prajA ko na to svacakra kA aura paracakra kA bhaya thA aura na hI rAjA dvArA zoSita aura pIr3ita hone kA Dara thaa| ataH sAre rAjya kI prajA sarvathA nirbhaya hokara sukha aura zAMti se nivAsa karatI thii| yahI kAraNa thA ki isakA nAma vItabhayapattana sArthaka thaa| "yathA rAjA tathA prajA" kI ukti ko satya siddha karane ke lie yahAM kI prajA bhI dhArmika-pavitra vicAroM tathA nirdoSa AcaraNa vAlI thI / usa samaya yahAM kA mukhya dharma jainadharma thaa| isa rAjadhAnI ke prAdhIna 363 nagara 68500 grAma, aneka khAne aura solaha deza the| mahArAjA udAyana kI sevA meM mahAsena (caMDapradyota) Adi 10 mahAprAkramI mukaTadhArI rAjA rahate the| vItabhayapattana vyApAra kA bahuta bar3A kendra thA / isa nagara kA vistAra kaI mIloM meM thaa| udAyana kI paTarAnI kA nAma prabhAvatI thaa| yaha gaNataMtranAyaka mahArAjA ceTaka kI sabase baDI putrI thii| ceTaka bhagavAna mahAvIra ke mAmA ' tathA trizalA (mahAvIra kI mAtA) ke sage 1. jainAgama paMcamAMga bhagavatI sUtra zataka 13 uddezA 6 2. (1) pattana (2) nagara (3) pura (4) kSetra, ina cAra zabdoM kA prayoga isa prakAra hai-(1) pattana- nadI athavA samudrI taTa para avasthita zahara ko pattana kahA jAtA thaa| baMdaragAhoM ke lie vizeSa rUpa se prayukta hotA thA ! pattana zabda ke lie cANakya likhatA hai ki "cAristhala patha pattanAni nidezayata(adhyakSa pracAra dvitIya adhikaraNa) (2) nagara zaharI zabda kA dyotaka hai| (3) pura kisI vyakti ke nAma se basAye gaye nagara ke pIche jor3a diyA jAtA thaa| jaise jodhAjI dvArA basAyA gayA jodhapura, udayasiMha se udayapura ityAdi / (4) kSetra isa zabda kA apabhraMza kheta zabda hai| annotpAdaka bhUmi, utpattisthAna, pradeza, tathA tIrthasthAna ke lie kSetra zabda kA prayoga huA hai / kSetra bhUkhaNDa vizeSa kI niradhArita sImA ke lie bhI AtA hai| kSetra ke antargata nagara. pura, pattana grAma Adi saba A jAte haiN| 3. se NaM udAyaNe rAyA siMdhu-sauvIra ppamokhANaM solasaNhaM jaNavayANaM bItIbhayapamokkhANaM tiNhaM tesaTThINaM nagarAgAra sayANaM mahaseNappamokakhANaM dasahaNaM rAiNaM baddha mauDANaM (bhagavatI sUtra zataka 13 u0 6) aisA hI ullekha uttarAdhyayana nemicandrAcArya kI TIkA sahita patra 25211 meM bhI hai| 4. (a) tasya prabhAvatI rAjJI jajJe ceTakarAT sutA / vibhraminase jena (mA) udAyaNassa raNo mahAdevI ceDaga rAyadhyA samaNAvAsa yA pabhAvaI / (uttarAdhyayana sUtra nemicandra TIkA patra 253/1 (i) prabhAvatIdevI smnnovaasiyaa| (Avazyaka cUNi pUrvAddha patra 366) 5. uttarAdhyayana sUtra bhAvavijaya kI TIkA adhyAyana 18 zloka 6 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhama bhAI the / udAyana ke prabhAvatI se prabhIcI nAma kA eka putra thaa| udAyana kI bahana kA eka lar3akA ( bhAnajA ) thA, usa kA nAma kezI thaa| prabhAvatI rAnI jainazrAvikA thI para udAyana tApasoM kA bhagata thA / ' udAyana kA parivAra to isase bar3A thA, parantu yahAM para inhIM ke viSaya meM vivaraNa zrAvazyaka hone se mAtra inhIM ke nAmoM kA ullekhana paryApta hai / mahArAnI prabhAvatI ke mahala meM gauzIrSacandana kASTha kI mahAvIra svAmI kI eka atyanta sundara aura mahAcamatkArI prabhAvita pratimA vidyanamAlIdeva dvArA nirmita tathA kapila kevalI dvArA pratiSThita thI / isa pratimA para kuMDala, mukuTa, gale meM laTakate hAra, bAjubanda zrAdi aneka prakAra ke alaMkAra aMkita the / gale meM deva dvArA pradatta phUloM kI gAlA bhI thI jo kabhI kumhalAtI nahIM thI aura jisa kI sugaMdha se dasoM dizAeM mahaka uThatI thiiN| isa kI mahaka se AkarSita bhaMvare isa para sadA muMDalAte the| yaha pratimA mahAvIra kI gRhasthAvasthA kI kAyotsarga mudrA meM thI / prabhAvatI ne ise apane mahala meM ghara caityAlaya kA nirmANa karAkara mUlanAyaka rUpa meM virAjamAna kiyA huA thA / " jainAgamoM meM aisI pratimA ko jIvitasvAmI kI pratimA kahA hai / mahArAnI prabhAvatI isa pratimA kI trikAla ( prAtaH madhyAhna, sAyaM ) pUjA, vandanA, prAratI Adi kiyA karatI thI / 1 isa maMdira kI vyavasthA aura pUjA ke liye mahArAnI ne svarNagulikA nAma kI eka dAsI bhI rakhI huI thI / jo yuvA aura pratyanta rUpavatI thI / rAjA udAyaNa bhI prabhAvatI kI preraNA se isa maMdira meM darzanAdi karane kabhI-kabhI AyA karatA thA / rAnI prabhAvatI ne yahAM para virAjamAna jainAcArya se sAdhvI kI dIkSA grahaNa kI aura sAdhvI maMDala ke sAtha sva para prAtmakalyANa ke liye apanA jIvana niryApana karate hue isI janapada meM vicaraNe lagI / dAsI svarNagulikA bhI jIvatasvAmI kI mahArAnI ke samAna hI trisandhyA zraddhA aura bhakti se pUjA vandanA karane lagI / ekadA ujjayanI kA rAjA caMDapradyota dAsI aura isa pratimA kA apaharaNa karake ujjayanI le gyaa| isa pratimA ke badale vaise hI candana aura hUbahU vaisI hI prAkRti kI mUrti banavAkara rAtorAta yahAM virAjamAna kara gayA / prAtaH kAla jaba udAyana maMdira meM gayA to usane dekhA ki pratimA ke gale meM jo phUloM kI mAlA hai vaha kumhalAI huI hai use lagA ki yaha asalI pratimA nahIM hai, usa ke badale meM koI dUsarI hI hai / vahAM dAsI bhI nahIM thI / saMdeha huA ki dAsI sameta pratimA kA koI apaharaNa karake le gayA hai / khoja karane para jJAta huA hai ki ujjayanI kA rAjA caMDapradyota pratimA aura dAsI kA apaharaNa karake le gayA hai / udAyana ne ujjayanI meM yuddha karake caMDapradyota ko harAyA aura use bandI banAkara apane sAtha lekara vApisa lauttaa| usake mAthe para dAsIpati kI chApa lagAI, pratimA aura dAsI ujjayanI se vApisa nahIM lAye / devatA ke kahane se vahIM rahane dI / udAyana kI rAnI prabhAvatI sAdhvI kI dIkSA lene ke bAda Ayu pUrI karake devatA huI / isa devatA kI preraNA se rAjA udAyana dRr3ha jainadharmI banA 14 1. udAyaNa rAyA tAvasa bhatto (prAvazyaka cUrNi patra 369 ) / 2. uttarAdhyayana sUtra bhAvavijaya TIkA adhyAya 18 zloka 84 patra 183/1 3. kalpasUtra 4. uttarAdhyayana sUtra bhA0 a0 18 zloka 25 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara jainoM dvArA mAnya jina IsA pUrva kI pratimAyeM mahAbIra kI pratimA jIvitasvAmI tIrthaMkara kI kachoTavAlI pratimA zrI RSabhadeva cAramuSTi loca vAlI pratimA zrI RSabhadeva anya 23 tIrthaMkaroM ke sAtha zrI RSabhadeva kI nagna pratimA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI RSabhadeva paMcamuSTi lauca nirvANa-prApti ke samaya zrI vardhamAna mahAvIra AISA sa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdhu-sauvIra meM jainadhama 183 ekadA rAjA udArAna ne pauSadhazAlA meM pauSadha kiyaa| rAtrI ke samaya dharmajAgraNa karate hue mana meM vicAra kiyA ki yadi prabhu mahAvIra yahAM padhAreM to maiM zramaNa kI dIkSA le luuNgaa| usake manogata bhAvoM ko kevalajJAnI prabhu mahAvIra jAnakara caMpApurI se cala pdd'e| rAste meM sakhta garamI ke kAraNa sAthI ziSya sAdhunoM ko vihAra meM bahuta kaSTa sahane pdd'e| kosoM taka vasti na milatI / usa samaya apane bhUkhe-pyAse ziSyoM ke sAtha jaba bhagavAna mahAvIra cale A rahe the| taba rAste meM unheM tiloM se ladI huI bailagAr3iyAM miliiN| sAdhu samudAya ko dekhakara tiloM ke mAlika ne unheM tila lene ke liye prArthanA kI, jinheM khAkara ve apanI kSudhA zAMta kara skeN| parantu bhagavAna ne apane sAdhuoM ko tila lene kI AjJA nahIM dii| yadyapi bhagavAna jAnate the ki ye tila acita hai tathApi sacitaacita ke bheda ko na jAnane vAle ye sAdhu to aparicita the / ataH saMbhAvanA isa bAta kI thI ki yadi ye tila khAne kI AjJA dI jAtI hai to kAlAMtara meM chadmastha sAdhu sacita tila bhI khAne laga jaaeNge| isI vihAra meM pyAsa se vyAkula sAdhunoM ko tAlAba dikhalAyI diyaa| usakA jala acita thaa| para bhagavAna ne isa hRda(tAlAba)kA jala bhI pIne kI prAjJA apane sAthI sAdhuoM ko nahIM dii| kyoMki isase bhI saMbhava thA ki sacita-acita jala kA bheda na jAnane vAle chadmastha sAdhunoM meM tAlAba kA pAnI pIne kI prathA cAlU ho jaaegii| bhagavAna mahAvIra 17 vAM caumAsA rAjagRhI meM karake caMpApurI Aye aura yahAM se vihAra karate hue iMdrabhUti gautama Adi sAdhu samudAya ke sAtha vikrama pUrva 466-65 meM 47 varSa kI Ayu meM sindhusauvIra janapada kI rAjadhAnI bItabhayapattana meM pdhaare| isa nagara kI uttara-pUrva dizA meM mRgavana nAma ke udyAna meM Akara Thahare prabhu kA Agamana sunakara udAyana unheM vandanA karane ke liye gayA / pazcAt usane bhagavAna se vinatI kI--"prabho! jaba taka maiM apane putra ko rAjyasattA sauMpa kara Apa ke pAsa vApisa na pAUM, taba taka Apa yahAM se na jAiye" / prabhu ne kahA-"para isa prora pramAda mata krnaa|" lauTa kara rAjA ghara AyA to use vicAra huA ki-"yadi maiM apane putra ko rAjya dUMgA to vaha gajya meM phaMsA raha jAyegA,cirakAla taka bhava bhramaNa karatA rhegaa| isa vicAra se usane apane bhAneja kezI ko rAjya de diyA aura svayaM utsAha pUrvaka bhagavAna mahAvIra se bhAgavatI dIkSA grahaNa krlii| dIkSA dekara mahAvIra vApisa lauTa gaye aura rAjarSi udAyana isI kSetra meM vicaraNe lge| eka upavAsa se lekara eka mahIne ke lagAtAra upavAsoM taka kaThina tapa karane lge| ___ rUkhA-sUkhA, bacA-khucA AhAra karane se rAjarSi bImAra ho gaye / usa samaya vaidyoM ne unheM dahI khAne kI salAha dii| eka bAra vihAra karate hue rAjarSi vItabhayapattana meM padhAre / maMtriyoM ne kezI rAjA ko bhkaayaa| kahA ki udAyana tumase rAjya chInane AyA hai| isI AzaMkA se kezI rAjarSi ko dahI meM viSa dilAkara hatyA karane kI socane lagA / maukA pAkara rAjarSi ko viSa mizrita dahI diyA gayA aura ve anajAne meM use khAgaye / unheM kyA patA thA ki vaha dahI viSa mizrita 1. Avazyaka cUNi pUrvArdha patra 366 / 2. bRhaskalpa sUtra sabhASya vRtti sahita vibhAga 2 gAthA 667-666 / 3. triSaSTi zalAkA puruSa caritra parva 10 sarga 17 zloka 612-626 / 4. jainAgama paMcamAMga vivAhapaNNatti (bhagavatI sUtra) za0 13 u0 6 / 5. cauttha-chaTTha-aTThama-dasa ma-dUvAlasa-mAsaddha-mAsAiNi / tavo kammANi kuvvamANe viharai / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma xx hai| mAlUma hone se samatAbhAva se rAjarSi ne eka mAsa kA anazana kiyA aura kevalajJAna pAkara mokSa prApta kiyA / prabhAvatIdeva ne rAjarSi udAyana kI hatyA ke kAraNa ko jAna kara prakopa se vItabhayapattana ko dhUla vRSTi se dhvaMsa kara diyaa| usa meM caMDapradyota dvArA sthApita mahAvIra svAmI kI jIvitasvAmI kI candana kI pratimA bhI daba gayI vaha pratimA aAja taka bhUkhanana karane para bhI kahIM prApta nahIM huii| rAjA udAyaNa mahArAnI prabhAvatI 1. janma I0 pU0 600 varSa Ayu0 | 1. janma I0 pU0 564 varSa Ayu0 2. vivAha ,, 580 ,, 20 varSa | 2. vivAha , ,, 580 ,, 14 varSa 3. rAjyArohaNa 20 varSa / 3. rAjyArohaNa , , , , ,, , 4. putra kezava kA janma , | 4. putra kezava janma,, ,, 575 , 16 , 5. avaMti para car3hAI , xxx 6. dIkSA ,, 54 ,, 6. dIkSA ,,, 566 , 25 // 7. vItabhaya kA daTTana , 535 8. mRtyu " , , , , , 8. mRtyu ,,, 567 ,, 27 , devatA vidya nmAlI pradatta pratimA tathA caMDapradyota dvArA nirmita donoM pratimAe aisI thIM jina para kuDala, mukuTa, mAlAeM, bAjubanda Adi aneka prakAra ke alaMkAra aMkita the aura padmAsanAsIna kAyotsarga mudrA meM thiiN| isakA varNana kalpasUtrAdi jainAgamoM meM pAyA jAtA hai| ye donoM pratimAeM bhagavAna mahAvIra ke dIkSA lene se pahale kI gRhasthAvasthA kI thiiN| aisI jIvitasvAmI kI alaMkAra maMDita pratimAe saba tIrthaMkaroM kI prAcInakAla se hI pUjI jAtI prArahI haiM / ye pratimAe khaDgAsana tathA padmAsana meM dhyAnastha mudrA meM dhAtu, pASANa, kASThAdi kI hotI haiN| Aja bhI bhUmikhanana se aisI pratimAeM aneka sthAnoM se prApta hotI rahatI haiN| tathA aneka zvetAMbara jaina maMdiroM ke vidyamAna bhI haiN| __ eka aisI pratimA dhAtu kI khar3agAsana meM akoTA se prApta huI hai jo bar3odA myujiyama meM surakSita hai| isa pratimA ke nIce kA bhAga khaMDita ho jAne se lekha naSTa ho gayA hai| vartamAna sindhupradeza (pAkistAna) meM aneka prAcIna sthAna aise haiM jo purAtattva dRSTi se bahuta mahatvapUrNa haiN| (1) mohana-jo-dar3o----yaha sindhu meM sindhu nadI ke taTavartI pradeza meM eka Dhera ke rUpa meM vidyamAna thA / purAtattva vibhAga ne isa kA utkhanana kiyaa| isameM IsA se pUrva 3000 varSa purAne aneka avazeSa mile haiM / jina meM arhat RSabha, supArzvanAtha Adi tathA ziva kI sIleM milI haiM jo bar3e mahatva kI haiN| isa kA vivaraNa hama pahale kara Aye haiM / sindhu ke eka itihAsakAra pro0 bheromala ne 'mohana-jo-dar3o sambandhI aMgrejI meM eka pustaka likhI hai, usa meM mohana-jo-dar3o kA artha murdo kA Dhera' kiyA hai / pro. bheromala isakI utpatti sambandhI likhatA hai ki yaha nagara zrApa se rasAtala meM dhaMsa gayA thA aura vahAM murdo ke Dhera laga gaye the| yaha kathA prabhAvatIdeva dvArA isa nagara ko dhvaMsa kiye jAne kI ghaTanA ke sAtha kucha rUpAMtara se milatI julatI hai vidvAnoM kA mata hai ki yaha sthAna prAcIna kAla kA vItabhayapattana hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdhu-sauvIra meM jainadharma 185 larakAnA jilA meM vAkarANI sTezana se lagabhaga 25 mIla kI dUrI para mohana-jo-bar3o nAmaka jo sthAna hai usakI khudAI hone se eka purAnA zahara khaNDahara rUpa meM milA hai / z2amIna meM / nikale hue makAna tathA imArateM bahuta Azcarya utpanna karane vAle haiN| isa nagara meM se javAharAta, miTTI aura dhAtu ke baratana, mUrtiyAM Adi aneka purAnI cIje nikalI haiM / jaba se isakI badAI huI hai taba se purAtattva ke abhyAsiyoM meM khUba jijJAsA jAgI hai| isa zodha-khoja ne to jagata ke zodhakoM ko bhAratavarSa kI saMskRti kI atyaMta prAcInatA para mohara chApa lagA dI hai| (2) sakkara-jo-daDo-yaha dUsarA sthAna bhI larakAnA jilA meM hI hai / yahA~ se bhI bahuta prAcIna sikke mile haiN| (3) inake atirikta ThaTThA, sAdhabelA kA maMdira aura inake sivAya aise aneka sthAna haiM ki jahA~ ati prAcIna avazeSa mAlUma par3ate haiM / (4) kAhU-jo-dar3o-yaha sthAna mIrapura khAsa ke nikaTa milA hai| brAhmaNa vaMza ke dUsare rAjA caMdAra ke isa sthAna para banAe hue bauddha saMghArAma (maMdira) nikalA hai| jaina matiyAM bhI nikalI haiN| (5) harappA-yaha sthAna mAuMTagumarI nagara ke nikaTa hai| isakI khudAI se bhI prAcIna mUrtiyAM, sikke, baratana prAdi aneka prakAra kI sAmagrI prApta huI hai| purAtattvajJa isa sAmagrI ko sindhughATI kI sabhyatA kA nAma dete haiM aura ise IsA se 3000 varSa prAcIna mAnate haiN| isa sabhyatA ko bhArata meM vaidika Arya sabhyatA se pahale kI mAnate haiM isake atirikta-... (6) kAlIbaMgA ke utkhanana se yaha rahasya adhika spaSTa ho jAtA hai ki prAgaitihAsika yuga meM bhI jainadharma kA pracAra aura prasAra uttara-pazcima bhArata meM rahA thA / yahA~ se upalabdha jaina matiyAM IsA pUrva 300 varSa kI kahI jAtI haiM / maurya-kAla kI kucha mUrtiyAM paTanA (bihAra) myUz2iyama meM bhI surakSita haiN| isI prakAra lagabhaga IsA pUrva prathama zatAbdI kI jaina-citrakalA se bhI spaSTa hai| purAtana lipi meM vIra saMvat 84 kA sabase prAcIna zilAlekha milA hai| mathurA ke jaina matilekha to atyanta mahatvapUrNa haiM / ina lekhoM se to yaha spaSTa siddha hotA hai ki bhagavAna mahAvIra kI paramparA ke prakhaMDa anuyAyI zvetAMbara jaina mUrtipUjaka hI haiN| yahI mahAvIra kI nigraMtha paramparA ke vAstavika vArasAdAra haiN| vi0 saM0 136 meM digambara paMtha kI sthApanA hone ke pazcAt mahAvIra kA nigraMtha saMgha zvetAMbara jainasaMgha ke nAma se prasiddhi pAyA, vi0 saM0 1531 meM lukAmata aura 1706 meM DhaM Dhaka mata nikalane ke bAda mahAvIra kA nigraMtha saMgha zvetAMbara jaina mUrtipUjaka saMgha ke nAma se prasiddhi paayaa| (7) kadAcita kisI ko khabara na ho ki Aja jo gaur3I jI pArzvanAtha ke nAma se prasiddha hai| yaha gaur3I pArzvanAtha jI kA mUlasthAna sindha meM hI thA aura pAkistAna banane se pahale taka vidyamAna thaa| nagara pArakara se lagabhaga 50 mIla dUra tathA gaDarA roDa (bAr3amera) se lagabhaga 70-80 mIla dUra gaur3ImaMdira nAmakA eka gAMva hai| Asa-pAsa meM yahAM bhIloM kI bastI hai| zikharabaddha gaur3I pArzvanAtha jI kA maMdira hai para isa samaya vahA~ mUrti prAdi kucha nahIM hai| maMdira jIrNa___1. yArI siMdha yAtrA gujarAtI-muni vidyAvijaya jI IsvI san 1636 pR0 10-11 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zIrNa ho gayA hai / aMgrez2I sarakAra ne isakI murammata karAI thii| maMdira ke nikaTa eka bhoyarA bhI hai| usameM utarane kI prAja se lagabhaga 60 varSa pahale nagaraThaTThA ke asisTeNTa injIniyara zrIyuta phatehacanda jI bI0 idanANI ne koziza kI thI, para vahA~ ke bhIloM ke bhaya batalAne se vaha yahA~ utara nahIM paayaa| gaur3I jI ke maMdira ke koTa vagairaha ke patthara umarakoTa ke eka sarakArI baMgale ke barAMDe Adi meM lage hue haiN| vikrama kI 17 vIM zatAbdI meM bane hue eka stavana meM sUrata se eka saMgha ke nikalane kA varNana hai| saMgha ahamadAbAda, pAbU, saMkhezvara, rAdhanapura hotA huA soI jo siMdha meM jAne ke lie gujarAta kI sImA para aMtima bAMdha hai, vahA~ se raNa pAra kara siMdha kI tarapha gayA thaa| parantu vahA~ se Age bar3hane ke lie bahuta hI kaThina lagane se vahA~ hI gaur3I pArzvanAtha kI bhAvapUrvaka stuti kii| gaur3I pArzvanAtha ne vahA~ darzana diye / saMgha khuza huaA, usane vahA~ cAra dina sthiratA kI aura utsava kiyaa| pIlu ke vRkSa ke nIce gaur3I pArzvanAtha ke caraNabiMba sthApita kiye / tatpazcAt saMgha vahA~ se rAdhanapura calA gyaa| siMdha ke nagara pAra kara tathA gaur3I Adi gujarAta kI kaccha sImA ke bahuta nikaTa haiN| isake sivAya prAcIna tIrthamAlA meM bhI gaur3I jI kA mukhya sthAna siMdha hI kahA hai| I0 saM0 1971 meM ye sthAna eka varSa taka bhArata ke adhIna rahe the| dharmayugAdi hindI patra-patrikAoM meM ina nagaroM ke jaina maMdiroM ke citra bhI chape the / (dharmayuga janavarI se maI san 1972 iisvii)| Aja to gaur3I pArzvanAtha jI kI mUrtiyA~ aneka nagaroM ke jaina maMdiroM meM virAjamAna haiN| __ prAcIna paTTAvaliyoM aura prazastiyoM meM janasAdhunoM ke siMdha meM vihAra karane ke puSkala ullekha milate haiN| siMdhu nadI ke dUsarI pAra mArIiMDasa hai vahA~ para nAgaragAjana (nAgArjuna) nAmaka pahAr3a hai| usa pahAr3a kI eka TekarI para guphA kI dharatI meM se atiprAcIna mahAcamatkArI eka pratimA prApta huI thI, vahA~ para jaina zvetAMbara maMdira kA nirmANa huA / jaba vaha deza ekadama mlecchoM ke hAtha meM calA gayA taba usa pratimA ko padmAvatI devI khaMbhAta le gaI thii| siMdha meM jainAcAryoM aura jainamuniyoM Adi ke vihAra (1) teisaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha tathA caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra siMdha meM vItabhayapattana Adi meM bhI vicare the| (2) lagabhaga cAra sau varSa vikrama pUrva zrI ratnaprabha sUri ke ziSya zrI yakSadeva sUri sindha meM pAye / zivanagara meM caumAsA kiyaa| Apake upadeza se yahA~ ke rAjA ne eka AlIzAna jaina maMdira banavAyA jisameM bhagavAna mahAvIra kI pratimA virAjamAna kI / isakI pratiSThA bhI prAcArya zrI ne karAI / caturmAsa ke bAda yahA~ ke rAjA rudrATa tathA usake choTe putra kakava rAjakumAra ne lagabhaga 150 naranAriyoM ke sAtha dIkSA lI / yakSadeva sUri ne isa janapada meM aneka maMdiroM kI pratiSThAe~ krvaaii| yahA~ se zajaya kA charI pAlatA saMgha nikaalaa| kakkava rAjakumAra ne dIkSA lI usakA nAma kakka rakhA gayA aura prAcArya pada dekara unheM apanA paTTadhara bnaayaa| nAma kakka sUri rakhA / (3) yahI kakka sUri punaH zivapura apane 500 ziSyoM ke sAtha pdhaare| prAcArya ratnaprabha sUri (dvitIya) ne vikrama pUrva 213 meM paMjAba ke lAhaura nagara meM caumAsA kiyA aura dhanapAla ke Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu-sauvIra meM jainadharma 187 banAe hue janamaMdira kI pratiSThA karAI / maroTakoTa (marukoTa) jilA phirojapura paMjAba ke kile kI khudAI karate hue neminAtha bhagavAna kI mUrti nikalI thii| usa samaya yahAM kA rAjA kAkU thaa| usane zrAvakoM ko bulAkara mUrti de dii| yahA~ ke zrAvakoM ne eka sundara mandira banavAyA aura kakka sari dvArA usakI pratiSThA karAI / kakka sUri pArzvanAtha kI paramparA ke AThaveM AcArya the| vartamAna pAkistAna ke nagara multAna tathA bahAvalapura se bhI marukoTa (maroTakoTa) pAsa hI par3atA hai| (4) vikrama rAjA ke gaddI para Ane se pahale kI eka ghaTanA isa prakAra hai mAlave kI rAjadhAnI ujjayanI kA rAjA garddha bhilla mahA-atyAcArI thA / vaha jaina sAdhvI kA apaharaNa karake apane mahaloM meM le gyaa| yahAM ke janasaMgha ne garddha bhilla ko bahuta samajhAyA lekina vaha mAnA nhiiN| usa samaya ke mahAn jainAcArya kAlikAcArya ne bhI use bahuta samajhAyA ki vaha use chor3a de, para vaha haragiz2a nahIM mAnA / sarasvatI sAdhvI kAlikAcArya kI bahana tathA unhIM kI ziSyA thii| Akhira meM kAlikAcArya ne dRr3ha pratijJA kI aura kahA ki-rAjana ! jaba taka tumheM padacyuta na kara dUMgA taba taka caina se na bailuuNgaa| jainAcArya prajA ke pitR tulya hote haiM isalie rAjA kA yaha atyAcAra sahana nahIM kara ske| rAjA kI pAzavikatA se prajA kI bahana beTiyoM kI pavitratA kalaMkita hotI dekhakara ve cupa kaise baiTha sakate the ? unhoMne ujjayanI ko chor3A aura aneka pariSahoM ko sahate hue siMdha-paMjAba meM pAe / sindhu nadI ko pAra karake ve zakastAna meM pahuMce aura vahAM zaka rAjA se mile / ye rAjA sAkhI 'sithiyana' nAma se prasiddha the / sikandara ke bAda sithiyana logoM ne siMdha jItA thaa| kAlikAcArya bhinna-bhinna sthAnoM ke 66 sAkhI (zaka) rAjAoM se mile aura unheM mAlavA tathA dUsare prAMtAdi dilAne kI zarta para saurASTra hote hue mAlavA meM le pAe / sAkhI rAjAnoM kI senA ne kAlikAcArya kI adhyakSatA meM garddhabhilla se yuddha kiyA aura use parAjita kara usake rAjya para sAkhI rAjAmoM kA adhikAra sthApita kiyA aura jaina sAdhvI ko mukta karAyA / svayaM prAyazcita lekara sAdhucaryA ko nirAticAra pAlane meM dRr3ha bane rhe| ye kAlikAcArya zvetAmbara jainAcArya the| isa avasara para unake paMjAba, siMdha, irAna Adi prAne se pahale se hI ina janapadoM meM bahuta saMkhyA meM prosavAla Adi zvetAmbara jaina mahAjana sarvatra prAbAda the| kAlikAcArya kA gaccha bhAvar3Ara athavA bhAvar3A thaa| kahA jAtA hai ki vIra nirvANa saMvat 70 (vikrama saMvat se 400 varSa pahale) rAjasthAna meM jodhapura ke samIpa upake zapura (prosiyA) meM rAjapUtoM ko pArzvanAtha saMtAnIya zrI ratnaprabha sUri ne jainadharmI banAkara zrAvaka-zrAvikAe~ banAyA thA parantu osavAla samAja kA kahAM aura kaba nirmANa humA isakA itihAsa upalabdha nahIM hai| mAnadeva sari tathA aneka anya jainAcAryoM ne paMjAba aura siMdha meM bhI prosavAla banAye the isake samarthana meM bhaneka pramANa milate haiN| (a) pArzvanAtha saMtAnIya aneka AcAryoM ne paMjAba-siMdha meM jaina banAye aura unheM alagaalaga gotra diye / Aja bhI ve saba gotra osavAla jAtiyoM meM vidyamAna haiN| (A) bhagavAna mahAvIra ke 19veM pATa para laghuzAMti ke kartA zrI mAnadeva sUri ne uccanagara takSazilA Adi meM prosavAla jaina banAye / isa prakAra aneka prAcAryoM ne bhagavAna mahAvIra se pahale 1. phirojapura jile ke do vartamAna nagara maloTa tathA hindU malakoTa nagaroM meM se koI eka / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma tathA bAda meM jaina banAkara alaga-alaga gotra diye / yaha bAta aneka paTTAvaliyoM se jJAta hotI hai| kAlikAcArya nimittazAstra ke bar3e paMDita the, ve bar3e graMtha kartA bhI the, mahAprabhAvaka, mahAsamarthavAna, ucca prAcAra mora vicAra sampanna the| isaliye ApakA bhAvaDAra prathavA bhAvar3A gaccha hone se isa janapada kA prosavAla samAja bhAbar3A kahalAyA / kAlikAcArya kA bhAbar3A gaccha hone ke pramANa aneka pratimA---lekhoM meM upalabdha hai / yathA 1-saM0 1503 varSe mAggaM vadi 2 zanI zrI bhAvaDAra gacche zrI kAlikAcArya satAne zrIzrImAla sA0 hamIra de putra prAkA bhAryA koI pu0 karmaNa dhIrA udharaNa narabhaya chAMchAM svapaNyArtha zrI vAsa (su) pUjya biMba kArita zrI vIrasUribhiH / (prAcIna lekhasaMgraha lekha naM0 192) 2-saM0 1536 varSe prASAr3ha sudi 6 bhAvaDAra gacche prAgvATa tInAvI gotre maM0 mAkar3a bhA0 dhIro pu0 rAghava bhA0 pUrI pu0 dhAraNA bhA0 jeThI pu0 sahasakiraNa mA~gA bhA0 putalImatI puNyArthaM zrI sumatinAtha biMba kA0 pra0 kAlikAcArya saMtAne zrI bhAvadeva sUribhiH (lekha naM0 573prAcIna lekhasaMgraha bhAga 1 saM0 vijayadharma sUri) bhAvar3A gaccha vikrama kI 17vIM zatAbdI taka vidyamAna thA aisA pratimAlekhoM se pramANita hotA hai| uparyukta lekhoM meM kAlikAcArya kA bhAvaDAra-bhAvar3A gaccha kahA hai| (i) rAjasthAna meM bhI vi0 12 vIM zatAbdI se bhinna-bhinna zvetAmbara jainAcAryoM ne prosavAla prAdi jaina banAye aise pramANa paTTAvaliyoM aura vaMzAvaliyoM meM milate haiN| evaM bhinnabhinna aneka prAcAryoM ne bhinna-bhinna samaya meM bhinna-bhinna pradezoM aura nagaroM meM rAjapUta (kSatrIya) brAhmaNa, vaizya jAtiyoM ko pratibodha dekara jainI banAyA aura unake alaga-alaga gotra dekara saba ko eka samAja ke rUpa meM saMgaThita kiyA, jisakI saMjJA mahAjana dii| mahAjana kA artha hai mahAna jana arthAt jisa jAti ke prAcAra aura vicAra mahAna haiM aise jana-manuSya mahAjana ke nAma se prakhyAta hae / pIche jAkara ye prosavAla, poravAla, zrImAla, zrIzrImAla Adi aneka jaina jAtiyoM ke nAma se prasiddhi paaye| (5) umarakoTa eka samaya jainoM kA mukhya kendrasthAna thaa| pAkistAna banane se pahale taka yahA~ eka zvetAmbara jaina mandira aura 15-20 ghara jainoM ke the| (6) mAravAr3a kI hakUmata meM ginA jAne vAlA jUnA (purAnA) bAr3amera aura nayA bADamera pahale siMdha meM the / ye bhI eka samaya jainadharma kI jAhojalAlI vAle sthAna the / aisA vahA~ ke mandira aura prAcIna zilAlekha pratyakSa batalA rahe haiN| (7) AcArya ratnaprabha sUri dvitIya ne vi0 pU0 212 meM lohAkoTa (lAhaura) meM caumAsA kiyA / (E) prAcArya ratnaprabha sUri tRtIya ne paMjAba meM syAlakoTa, takSazilA, zAlIpura meM vicaraNa kiyaa| yahA~ ke mahAdeva maMtrI ne vi0 saM0 115 meM sammetazikhara kA saMgha nikAlA / vIrapura ke rAjakumAra ne dIkSA grahaNa kI, inakA nAma prAcArya padavI ke bAda yakSadeva sUri huaa| (6) prAcArya yakSadeva sUri tRtIya ne vi0 saM0 150 meM uccanagara meM rAva mAlade ke banAye hue zrI pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kI aura zivanagara meM caumAsA kiyaa| rAjakumAra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdhu-sauvIra meM jainadharma 186 kakka ko dIkSA dI isake sAtha 15 nara-nAriyoM ne bhI dIkSA lii| kakka ko AcArya padavI dI praura nAma kakka sUri rkhaa| (10) prAcArya kakka sUri tRtIya (vi0 saM0 157 se 174) ne lohAkoTa (lAhaura) meM caturmAsa kiyA / yahA~ 11 dIkSAeM huI aura supArzvanAtha ke mandira kI bhI pratiSThA kI / takSazilA padhAre / yahA~ Apake guru yakSadeva tRtIya kA svargavAsa huA / vIrapura meM zrAvaka pethA ko dIkSA dI, zivapura meM kSatrIya dAhar3a ko dIkSA dI aura lohAkoTa (lAhaura) meM ziva ko dIkSA dii| (11) AcArya siddha sUri tRtIya (vi0 saM0 177 se 166) ne pomA nagara meM pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kI / marukoTa (maroTa) meM upAdhyAya maMgalakalaza ke upadeza se zatrujaya kA saMgha niklaa| takSazilA aura vIrapura meM dIkSAeM diiN| (12) prAcArya ratnaprabha sUri caturtha (vi0 saM0 166 se 218) meM siMhapura (jehalama nadI ke taTavartI jaina mahAtIrtha), kuNAladeza (takSazilA) sAvatthI (syAlakoTa) lohAkoTa (lAhaura) nagaroM meM padhAre / takSazilA meM caturmAsa kiyaa| yahAM pAMca sau jainamandira the aura jainoM kI dhanI AbAdI thI / gosalapura meM gosala ko dIkSA dii| lAhaura meM mandira kI pratiSThA kii| syAlakoTa meM proMkAra zrAvaka ko dIkSA dii| gosalapura se zatrujaya kA saMgha nikAlA / siMdha ke vaDiyAra, malakApura, reNukoTa, solora, pAlora, Dabarela, sinapura, gagarakoTa, nArAyaNapura, samasaula, depAlakoTa, vIrapura, jhIjhATe, talapATaka, kaTipurA, kaNa joza, sItapura, sIMhapura, thanoda, caMDolI, cur3A, chicholI, korapura Adi nagaroM meM vicare / (13) AcArya kakka sUri (vi0 saM0 232 se 260) kuNAladeza (takSazilA) meM padhAre / dIkSAeM huiiN| lohAkoTa (lAhaura) meM mantrI nAgasena ko dIkSA dI / syAlakoTa meM dIkSAeM huiiN| vIrapura meM pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kI / uccanagara meM raNadeva ke banAye hue pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kI / vIrapura se vIrama ne zatrujaya kA saMgha nikAlA / (14) mahAvIra kI paTTaparamparA meM 16veM paTTa para prAcArya zrI mAnadevasUri ne takSazilA uccanagara, derAula Adi nagaroM meM bahuta kSatriyoM ko pratibodha dekara prosavAla jaina banAyA sva0 paMnyAsa kalyANavijayajI kA mata hai ki isase mAlUma hotA hai ki prosavAla jAti paMjAba se pazcima dizA (rAjasthAna Adi) meM gaI hogI / nADulAI (rAjasthAna) ke caturmAsa meM takSazilA meM mahAmArI roga phUTa jAne ke kAraNa takSazilA ke saMgha kI prArthanA para Apane vi0 saM0 280 meM laghuzAnti stava saMskRta bhASA meM banAkara vahA~ bhejA, jisake jApa se jalamaMtrita karake chir3akane se vahA~ mahAmArI kA upadrava zAMta huaa| (15) prAcArya yakSadeva sUri pA~cavAM (vi0 saM0 310 se 336) ne vIrapura nagara ke rAjA aura mantrI ko dIkSA dI, anya dIkSAeM bhI dIM, caturmAsa kiyA tathA pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kii| (16) prAcArya kakaka sUri pA~cavAM (vi0 saM0 336 se 357) ne vIrapura meM dIkSAeM diiN| mAlAzAha ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| lAhaura se raNavIra ne sammetazikhara kA saMgha nikAlA takSazilA se karaNATa gotrIya rAvata ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| maroTa meM mahAvIra ke mandira kI pratiSThA kii| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (17) AcArya siddha sUri pA~cavA (vi0 saM0 370 se 400) ne vIrapura meM caturmAsa kiyA / marukoTa (maroTa) meM zAMtinAtha ke mandira kI pratiSThA kii| (18) AcArya ratnaprabha sUri (vi0 saM0 400 se 424) ne siMdha ke Damarela nagara meM caumAsA kiyA / yahA~ sanyAsI se zAstrArtha karake vijaya pAI aura use ziSyoM sahita jaina sAdhuoM kI dIkSAeM diiN| vIrapura meM caumAsA kiyA, mUlA zrAvaka ko dIkSA dii| yahA~ ke zArdUla zrAvaka ne pUjA meM pratyeka zrAvaka-zrAvikA ko prabhAvanA meM laDDU meM pAMca-pAMca sonA mohare aura paharAmanI (pauzAka) dii| (16) prAcArya yakSadeva chaThA (vi0 saM0 424 se 440) ne siMdha ke Damarela nagara meM zrAvaka rUpA ko dIkSA dI / vIrapura se pAvazAha ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| maroTakoTa meM pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kii| (20) prAcArya kakka sUri chaThA (vi0 saM0 440 se 480 meM)-ApakI nizrA meM vIrapura ke zrAvaka nArAyaNa ne zatrujaya kA saMgha nikAlA / nArAyaNapura meM mahAvIra ke mandira kI pratiSThA kii| (21) prAcArya devagupta sUri chaThA (vi0 saM0 480 se 520) ne vIrapura meM zrAvaka DAlhaNa ko dIkSA dii| maroTakoTa meM bhUtA ne dIkSA lii| vIrapura se zAha mukanda ne zatrujaya kA sagha nikaalaa| (22) prAcArya siddha sUri chaThA (vi0 saM0 520 se 558) ne lohAkoTa (lAhaura) meM vIradeva ko dIkSA do aura caturmAsa kiyaa| Damarela meM caturmAsa kiyA, yahA~ sAta mahilAoM ko dIkSA dI, anekoM ko jaina banAyA, kaI puruSoM kI dIkSAeM bhI huii| zAlIpura, vIrapura, zivanagara meM Apane dIkSAe~ diiN| vIrapura se sA~kalA zrAvaka ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| marukoTa meM mahAvIra ke mandira kI pratiSThA kii| (23) vikrama kI dUsarI zatAbdI meM jainadharma ke kArya karane vAle rAjAoM ke nAma1-rAjA vIradhavala ke bar3e rAjakumAra vIrasena ne dIkSA lii| 2-rAjA devasena ne jaina maMdira banavAyA aura pratiSThA karAI / 3- rAjA ketUsena ke putra hAlu ne muni vIrasena se dIkSA lI / 4--rAjA rAyasena ne jainatIrthoM kA saMgha nikaalaa| 5-rAjA vIrasena ne vIrapura meM mahAvIra kA mandira banavAyA aura pratiSThA karAI / (24) prAcArya kakka sUri sAtavA~ (vi0 saM0 558 se 601) ne vIrapura meM dIkSAeM dii| Damarela meM dIkSAeM diiN| dezala ke mantrI rAjasI ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| vIrapura ke rAjA ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| (25) prAcArya devagupta sUri sAtavA~ (vi0 saM0 601 se 631) ne Damarela meM pArzvanAtha ke mandira kI pratiSThA kI / syAlakoTa meM rAMkA gotrIya khettA ke mallinAtha ke mandira kI pratiSThA kI / vIrapura meM prAgvATa pacA ne zatrujaya kA saMgha nikaalaa| (26) prAcArya siddha sUri sAtaveM (vi0 saM0 631 se 661) tathA devagupta sUri sAtaveM umarela hote hue mAlapura padhAre / zrAvaka prAsala ne nau lAkha rupayA kharca karake prAcArya zrI kA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu sauvIra meM jainadharma 161 nagara praveza kraayaa| isa avasara para isane sAdharmiyoM ko paharAmaNI bhI dI zraura yAcakoM ko dAna diyA / Apane yahIM caturmAsa kiyA, 42 nara-nAriyoM ko dIkSAeM dIM, mandira kI pratiSThA kI / zatru jaya, girinAra kA saMgha nikAlA, grAsala ko dIkSA dI aura prAcArya pada dekara siddha sUri nAma rakhA / siddha sUri se vIrapura meM desala ne dIkSA lI, zrAdU ke RSabhadeva ke mandira kI pratiSThA kI / lohAkoTa (lAhaura) ke maMtrI ThAkurasI ne yAtrA saMgha nikAlA / (27) zrAcArya devagupta sUri AThavA~ (vi0 saM0 680 se 724 ) - siMdha prAMta meM rAva gosala ne vi0 saM0 684 meM apane nAma se gosalapura nagara basAyA / devagupta sUri ne ise upadeza dekara jainadharmI bnaayaa| isakI vaMza paramparA siMdha meM vikrama kI 14vIM zatAbdI taka rahI / Akhira isakA vaMzaja luNAzAha nAmaka gRhastha huA jo rAjasthAna meM calA gayA / vahA~ usakA kula luNAvata nAma se prasiddha huA / ( 28 ) prAcArya siddha sUri prAThavA~ (vi0 saM0 724 se 778 ) - paMjAba meM sAvatthI (syAla - koTa) meM caturmAsa kiyA aura sAdhuoM ko padaviyAM pradAna kIM / gosalapura padhAre vahAM rAva gosala ke putra rAva zrAsala Adi ne AcArya zrI kA bar3I dhUmadhAma se praveza karAyA / caturmAsa yahIM kiyA aura dIkSAeM bhI diiN| Damarela, vIrapura aura uccanagara meM eka-eka caumAsA kiyA / sAdhunoM ko padaviyA~ dIM / uccakoTa, zivanagara, mAlapurA, nArAyaNapura tathA zrAsalapura meM pArzvanAtha ke mandiroM kI pratiSThAeM karAI / lohAkoTa (lAhaura) se bheroMzAha ne sammetazikhara kA saMgha nikAlA / ( 2 ) AcArya kakka sUri navA~ (vi0 saM0 778 se 837) zrAcArya siddha sUri AThaveM ne gosalapura meM kajjala ko dIkSA dI aura prAcArya padavI dekara kakka sUri nAma rakhA / paMjAba meM do caumAse kiye / hastinApura kI yAtrA kI / koThIpura (kAMgar3A) meM mahAvIra ke mandira kI pratiSThA kii| siMdha meM gagarakoTa, zivapura meM mahAvIra ke mandiroM kI pratiSThAeM karAI / vAdideva sUri ne kAzmIra meM vAdisAgara (30) bhagavAna mahAvIra kI paTTaparamparA ke brAhmaNa ko vAda meM parAjita kiyA / (31) zrAcArya devagupta sUri navAM (vi0 saM0 837 se 862 ) -- siMdha janapada meM vicaraNa karate samaya yakSa ne zrApa kI sevA meM rahane kA vacana diyA / sanyAsI ko pratibodha dekara ziSyoM sahita jainadharmI banAyA / pazcAt vIrapura ke rAva sonaga ne Apa zrI kA ADaMbara pUrvaka nagara praveza karAyA / caturmAsa yahIM para kiyA / rAva sonaga dvArA banavAye hue mahAvIra ke mandira kI pratiSThA kI / gosalapura meM caturmAsa kiyaa| vIrapura Damarela anekoM ne dIkSAeM grahaNa kIM / Damarelapura meM zrImAla devala ne vIra viharamAna ( jIvata svAmI) ke pratiSThA kraaii| zivanagara ke mantrI korapAla ne zatru jaya kA saMgha nikAlA / mandira kA nirmANa karAyA aura (32) zrAcArya siddha sUri navA~ (vi0 saM0 862 se 652 ) ne vIrapura padhAra kara dIkSAeM dIM aura mahAvIra ke mandira kI pratiSThA karAI / (33) AcArya kakka sUri dasavA~ ( vi0 saM0 152 se 1011) ne vIrapura meM dIkSAeM dIM vIsalapura meM mahAvIra tathA AdIzvara bhagavAna ke maMdiroM kI pratiSThAeM karAI / Damarela se arjuna zatruMjaya kA saMgha nikAlA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (34) prAcArya devagupta sUri dasavAM (vi0 saM0 1011 se 1033) ne vIrapura, Damarela meM aneka nara-nAriyoM ko dIkSAeM diiN| vIrapura meM sumatinAtha ke mandira kI pratiSThA karAI aura yahA~ se zatrujaya kA saMgha nikaalaa| (35) prAcArya siddha sUri dasavA~ (vi0 saM0 1033 se 1074) ne vIrapura meM AdinAtha ke mandira kI pratiSThA kii| 36) prAcArya kakka sUri gyArahavA~ (vi0 saM0 1074 se 1108) ne vIrapura meM sImaMdhara svAmI ke mandira kI pratiSThA kii| prArya sAhU ne yahA~ se zatrujaya kA saMgha nikaalaa| Damarelapura meM 42 nara-nAriyoM ko dIkSAeM diiN| __(37) AcArya devagupta sUri gyArahavA~ (vi0 saM0 1108 se 1226) ne vIrapura meM aneka nara-nAriyoM ko dIkSAeM diiN| zivapura meM zrImAla zUrA ne sAta sAdharmI vAtsalya kiye| saMghapUjA karake pratyeka ko svarNathAlI prabhAvanA meM dii| maroTakoTa ke jAiyA kSatrIya vaMza ke kAma nAmaka mAMDalika rAjA ko kile kI nIMva khodate hue zrI neminAtha kI vizAla mUrti milI / usane jainadharma ko svIkAra kiyA aura mandira banavA kara zrI neminAtha ko mUlanAyaka sthApita karake pratiSThA karAI / reNukoTa meM rAjA ke banAye hue jainamandira kI pratiSThA kI / caumAsA Damarela meM kiyaa| __ (38) prAcArya jinavallabha sUri (vi0 saM0 1130 lagabhaga) ne maru koTa (maroTa) meM eka mandira kI pratiSThA kI aura upadeza mAlA kI eka gAthA para chaha mahIne taka vyAkhyAna diyaa| (36) isI zatAbdI meM jinabhadra upAdhyAya ke ziSya vAcaka padmaprabha bhI tripurAdevI kI ArAdhanA karane ke lie siMdha Aye the / ve Damarelapura gaye vahA~ jasA nAma ke eka dAnI zrAvaka ne bar3A bhArI utsava kiyA / yahA~ zrAvakoM ne eka mandira banavAyA thA, vAcaka padmaprabha ne usakI pratiSThA kii| (40) prAcArya siddha sUri gyArahavA~ (vi0 saM0 1128 se 1174) ne Damarela, vIrapura, reNakoTa Adi nagaroM meM aneka nara-nAriyoM ko dIkSAeM diiN| takSazilA meM jhAMjhana pArakha ke dharmanAtha ke jainamandira kI pratiSThA kraaii| syAlakoTa meM zrAvaka nAr3A-gotra DiTU ke vimalanAtha ke jainamandira kI pratiSThA kraaii| jaina mahAjanoM ke bhArata meM mahAna prAdarza kAryoM ke kAraNa bar3e-bar3e rAjAnoM-maharAjAoM ne unheM zAha kI padavI se vibhUSita kiyA / zAhoM kI 74 // khyAtI haiM arthAt:74-75 zAhoM ne aise prAdarza kArya kiye haiM jinake udAharaNa khojane se bhI nahIM milte| inameM se hama yahAM siMdha-paMjAba meM hone vAle kucha zAhoM kA vivaraNa dete haiM 1-vi0 saM0 372 meM dhavala pi0 gosala sA gotra bhUri ne vIrapura se zrI zatrujaya kA saMgha nikAlA / sakala saMgha kI pUjA karake pratyeka vyakti ko sone kI supAriyoM kI prabhAvanA dii| 2- vi0 saM0 470 meM gokula sA ke putra somA-gotra corar3iyA ne maroTakoTa se zatrujaya prAdi tIrthoM kA saMgha niklaa| bhagavAna RSabhadeva ke mandira meM candanahAra arpaNa kiyaa| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu- sauvIra meM jainadharma 163 3 - vi0 saM0 552 meM sA gAMdhI ke putra dezala ne dillI meM sAta sAdharmIvAtsalya kiye saMgha ko ghara para bulAkara pratyeka vyakti kI eka-eka sone kI mohara se saMghapUjA kIM / 4 - vi0 saM0 613 meM mopata sA ke putra agaro- gotra golecchA ne joganIpura (dillI) se zatruMjaya Adi tIrthoM kA saMgha nikaalaa| dillI se zatru jaya taka jAte hue pratyeka gA~va aura nagara ke pratyeka sAdharmI ko eka-eka sonAmohara prabhAvanA meM dI / 5 - saM0 861 meM sA bhAnujI ke putra kAbar3a - gotra Arya ne gosalapura meM 84 nyAtoM kA cArabAra jImanavAra kiyA / pA~ca sAdharmIvAtsalya kiye| saMghapUjA meM sone kI eka-eka mohara dI / 6 - vi0 saM0 974 meM dedA sA ke putra kalyANa ne vIrapura se zatru jaya zrAdi tIrthoM kA saMgha nikAlA | zatru jaya tIrtha para bahattara lAkha ( 7200000) sonA moharoM kI bolI lekara dhvajA car3hAI | saMghapUjA meM pratyeka vyakti ko pAMca-pAMca sonA mohare aura pozAka dI / 7 - vi0 saM0 1312-15 meM sAre deza meM mahAbhayaMkara duSkAla par3A usa samaya bhosavAla mahAjanoM ne sAre deza meM anna- cArA Adi dezavAsiyoM ko dAna meM diyA / siMgha ke rAva pamIra ko 8000 mUr3hA dhAna diyA / dillI ke bAdazAha ko 21000 mUr3hA dhAna diyA | kaMdahAra (gAMdhAra) ke rAjA ko 12000 mUr3hA dhAna diyA / zeSa janatA ko 80000 mUr3hA dhAna diyA / 8 - vi0 saM0 1582 meM sA goraba ke putra sAcU - gotra pAlecA ne dillI se saMgha nikAla kara bhArata kI saba yAtrAeM kIM / tIrtha para nau lAkha mUlya kA hAra car3hAyA / 6 - vi0 saM0 1670 meM sA gokula ke putra sA hemarAja ne dillI meM mlecchoM ( musala - mAnoM) dvArA kaida kiye gaye hindunoM ko karor3oM dravya dekara chur3AyA | bAvana jinAlaya mandira banavA kara pratiSThA karAI / saMghapUjA karake pA~ca-pA~ca sonA mohareM pratyeka ko prabhAvanA meM diiN| vizeSa ghaTanAeM 1 - prAcArya yakSadeva ne siMdha ke zivanagara ke mAMDalika rAjA rUdrATa ke banAe hue mahAvIra ke jainamandira kI pratiSThA karAI / 2 - vi0 saM0 60 meM mAMDalika rAva ke rAjakuMvara kakkaba ne dIkSA lI aura prAcArya padavI pAkara kakka sUri bane / 3 - vi0 107 meM takSazilA meM jagamala rAjA rAja karatA thA / zrAvaka jAvar3ane zrI RSabhadeva kI pratimA zatru jaya parvata para yahA~ se le jAkara sthApita kara tIrtha kA uddhAra kiyA / 4 - vi0 saM0 198 meM rAjA kanakasena ne siMdha meM vIrapura nagara basAyA / 5 - vi0 saM0 280 meM mAnadeva sUri ne nAradapurI ( nADola - rAjasthAna) meM saMskRta meM laghu zAnti stava banAkara takSazilA ke zrAvaka ke sAtha takSazilA meM bhejA aura usake pATha dvArA mantrita jala ko gharoM meM chir3akane se mahAmArI kA nivAraNa huA / 6 - vi0 saM0 664 meM harSavardhana kA rAjyAbhiSeka huA / 7 - vikrama kI 11 vIM zatAbdI meM mahamUda g2az2anavI ne takSazilA ko jItA aura usa kA nAma gaz2anI rakhA | Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma paMjAba meM upakeza gaccha meM dIkSA lenevAle prAcArya 1--bhagavAna pArzvanAtha ke pAThaveM paTTadhara kakka sUri kA siMdha meM zivapura meM sUripada vIrAt 128 tathA svargavAsa vIrAt 182 meM huaa| 2-bArahaveM paTTadhara yakSadeva sUri kA paMjAba meM lohAkoTa (lahaura) meM vIrAt 288 meM sUripada tathA svargavAsa vIrAt 334 meM huaa| 3-sattarahaveM paTTadhara yakSadeva sUri kA siMdha ke vIrapura meM vikrama saMvat 115 meM sUri pada tathA svargavAsa vi0 saM 157 meM huaa| - 4 teisaveM paTTadhara kakka sUri kA paMjAba meM lohAkoTa (lAhaura) meM vi0 saM0 235 meM sUripada tathA vi0 saM0 260 meM svargavAsa huaa| 5-sattAisave paTTadhara yakSadeva sUri kA siMdha ke vIrapura meM vi0 saM0 310 meM sUripada tathA vi0 saM0 336 meM svargavAsa huaa| 6-bayAlIsave paTTadhara kakka sUri kA vi0 saM0 778 meM sUripada siMdha ke gosalapura nagara meM tathA svargavAsa vi0 saM0 837 meM huaa| 7-cavAlIsaveM paTTadhara siddha sUri kA siMdha ke DIDUpura meM vi0 saM0 862 meM sUripada tathA vi0 saM0 652 meM svargavAsa huaa| 8-paiMtAlIsaveM paTTadhara kakka sUri kA siMdha ke gosalapura meM vi0 saM0 652 meM sUripada tathA vi0 saM0 1011 meM svargavAsa huaaa| -unapacAsaveM paTTadhara devagupta sUri kA siMdha ke Damarelapura meM vi0 saM0 1108 meM saripada tathA vi0 saM0 1128 meM svargavAsa humaa| hama likha Aye haiM ki siMdha meM aneka jaina rAjA hue haiM aura sarvatra jainadharmAnuyAyI gRhastha aura sAdhu bar3I saMkhyA meM vidyamAna the / musalamAnoM ke siMdha para pahalI bAra ke AkramaNa ke samaya bhI yahAM para jainoM kI bahuta prAbAdI thI aura yahA~ kA rAjA bhI jainI thaa| isakI puSTi nIce likhe vivaraNa se bhI ho jAtI hai Elliot History of India Vol I meM likhA hai ki Muslims first attacked Sindh and found it full of people called "Sramanas'. (p. p. 146-158). The ruler of Sindh of that time was also a follower of Sramanas who observed the vow of Ahimsa minutly and had great confidence in their archacological predication (p. p. 158-161). The term Saman or Shramana stands for Jain asceties Indipendent evidence also proves excistence of Jainism in Sindh (Jina Vijay faufta fidot prstaavnaa)| arthAt-eligroTa hisTrI prApha iMDiyA vAlyuma eka meM likhA hai ki jaba musalamAnoM ne siMdha para pahalA AkramaNa kiyA aura ise aise logoM se bharapUra pAyA jo zramaNa [tathA zramaNopAsaka kahalAte the (pRSTha 146-158) / usa samaya sindha kA rAjA bhI zramaNopAsaka thA / jo sAvadhAnIpUrvaka ahiMsA ke pAlana karane-karAne kA pakSapAtI thA aura vaha purAtattva (mUrti-maMdira Adi) kI pUjA Adi para bahuta vizvAsa rakhatA thA / (pRSTha 158-161) / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu-sauvIra meM jainadharma 165 samana athavA zramaNa jaina tapasviyoM ko kahA jAtA thaa| arthAt ahiMsA kA pAlana, mUrtimaMdira Adi para zraddhA tathA tapasyA ye saba bAteM isa bAta ke svataMtra pramANa haiM ki usa samaya siMdha meM sarvatra jaina loga hI sarvAdhika saMkhyA meM prAbAda the / (jinavijaya jI kI vijJaptitriveNI kI prstaavnaa)| sAmAjika zikSA bhAga 3 pRSTha 21 meM likhA hai ki sindha kA rAjA dAhira jaina thA, jisa ne musalamAna AkramaNakAriyoM ko burI taraha se khuder3a DAlA thA, aura ve bhArata se vApisa apane vatana ko lauTa gaye the / tatpazcAt bhI siMdha meM jainadharma kA sArvatrika pracAra-prasAra aura prabhAva rahA / yathA (41) vi0 saM0 1218 meM jinacandra sUri ne uccanagara meM kucha nara-nAriyoM ko dIkSAeM dI thiiN| (42) vi0 saM0 1227 meM marukoTa meM (vartamAna meM maroTa-pAkistAna meM) jinapati sUri ne tIna prAdamiyoM ko dIkSAeM dI thiiN| vijJapti triveNI meM marukoTa ko mahAtIrtha ke nAma se saMbodhita kiyA hai| (43) vi0 saM0 1282 meM prAcArya siddha sUri bArahave ne uccanagara meM zAha lAdhA ke banAye hue jaina maMdira kI pratiSThA karAI / usa samaya yahA~ 700 ghara jainoM ke the / (44) vi0 saM0 1263 meM prAcArya kakka sUri bArahaveM kA caturmAsa marukoTa (maroTa) meM huA thA / coraDiyA gotra ke zAha kAnA aura mAnA ne sAta lAkha kA dravya kharca karake siddhAcala jI kA saMgha nikAlA thA / (45) vi0 1320 taka pethar3azAha ne bhArata ke 84 pramukha nagaroM meM 54 jaina maMdiroM kA nirmANa karAyA thaa| jina meM se jAlaMdhara (kAMgar3A), pAzunagara (pezAvara), hastinApura, vIrapura (siMdha), yoginIpura (dillI), uccanagara (bhArata kA uttara-pazcimI sImAprAMta), kAzmIra Adi paMjAba ke aneka nagaroM meM bhI eka-eka jaina maMdira nirmANa karAyA thaa| yaha pethar3azAha zvetAMbara jainadharmAnuyAyI thA aura mAMDavagar3ha kA nivAsI thaa| (46) vi0 saM0 1317 meM prAcArya devagupta sUri bArahaveM siMdha meM Aye mora reNukoTa meM caturmAsa kiyaa| tIna sau parivAroM ko jainadharmI banAyA aura mahAvIrasvAmI ke maMdira kI pratiSThA karAI / vi0 saM0 136 meM nigraMtha saMgha meM se digambara paMtha nikalA usake bAda nigraMtha gaccha (gaNa) zvetAMbara janasaMgha ke nAma se prasiddhi paayaa| isake 84 gaccha, haiM ina meM se eka bar3agaccha bhI hai| isa kI sthApanA vi0 saM0 664 meM bhagavAna mahAvIra ke 35 veM paTTadhara AcArya zrI udyotana sUri se huI thii| yaha nigraMtha gaNa kA pAMcavAM nAma prasiddha huaa|| (47) vikrama kI 14 vIM zatAbdI meM bar3agaccha ke bhaTTanera (vartamAna meM hanumAnagar3ha) zAkhA meM munizekhara sUri nAma ke prasiddha jainAcArya hue haiM, unake sambandha meM vRhadgaccha (bar3agaccha) guravAvalI meM nimnokta tIna paMktiyAM pAI jAtI haiM "yeSAM yugapradhAnAM prayopi kAyotsargo vidhIyate / yaH pUjyabhaTTopuGgasyAvyAkhyAnAvasare mudA / / zrI zatru jayagireragnihastAbhyAmapazAmitaH // 1 // " Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma isa se unake viziSTa prabhAva aura labdhi sampannatA kA patA cala jAtA hai| caukI para baiTha kara vyAkhyAna karate hue zatrujaya tIrtha para lagI huI agni ko Apane upazamita kara (bujhA) diyA thA / bAvana vIra aura causaTha yoginiyA~ pApa kI hAz2arI meM rahate the / isa camatkAra ke kAraNa bar3agaccha meM Aja taka ApakA kAyotsarga kiyA jAtA hai / isa taraha nitya-nirantara Apa kI ziSya paramparA ne Apa kI smRti banAye rakhI hai / Apa bar3agaccha ke dAdA ke nAma se prasiddha haiM / munizekhara sUri muni (maNi) ratna sUri ke ziSya the aura paTTadhara bhI the| saMsArAvasthA meM Apa zrI maNiratna sUri ke vaMzaja bhI the| muni zekhara sUri kA janma dUgar3a vaMza (gotra) ke Adi puruSa zrI dUgar3a jI kI dasavIM pIr3hI meM huA thA / Apa kA janma uccanagara (paMjAba) meM huA thaa| pApa kA vaMza paricaya isa prakAra hai ___ "zrI dUgar3a jI kI AThavIM pIr3hI meM zrI jasadevajI prAghATa (rAjasthAna) meM hue, inake putra zrI Izvaracandra jI vikrama kI 13vIM zatAbdI meM apane parivAra ko sAtha meM lekara uccanagara meM Akara basa gaye / Izvaracandra jI kI patnI Izvara de kI kukSI se do putroM kA janma huaa| 1 --thiradeva aura 2-zekhara / zekhara ne prAcArya muni ratna ri se uccanagara meM dIkSA lii| prAcArya padavI prApta karane para ApakA nAma munizekhara sUri huaa| Apa bAla brahmacArI the| vi0 saM0 1345 meM inake bhAI thiradeva ne zatrujaya Adi tIrthoM kA saMgha nikAlA aura saMghavI kA pada prApta kiyA / muni (maNi) ratna sUri tathA inake paTTadhara ziSya munizekhara sUri bhI apane ziSyoM praziSyoM sahita isa saMgha ke sAtha the| muni ratna sUri tapAgaccha saMsthApaka prAcArya zrI jagaccandra sUri ke saMsArAvasthA ke sage bhAI the / muni avasthA meM muniratna sUri guru aura jagaccandra sUri unake ziSya the / ye donoM zrI dUgar3a jI kI sAtavIM pIr3hI meM hue haiN| munizekhara sUri zrI jagaccandra sUri ke saMsArAvasthA ke prapautra the / munizekhara sUri kI pratimA bhaTTanera meM pUjI jAtI thii| (48) munizekhara sUri ke paTTadhara zrI tilaka sUri the| zrIpUjya bhAvadeva sUri bhI isI gaccha meM bar3e prabhAvazAlI aura camatkArI jainAcArya hue haiN| inake ziSya yati kavi mAla ne hindI aura rAjasthAnI bhASAnoM meM aneka granthoM kI racanAe kI haiM jo bhASA, kavitA tathA prastuta viSayoM kI praur3hatA ke bolate saMdarbha haiM / kavi mAla kA samaya vikrama kI 17 vIM zatAbdI hai| ina kI gaddI sirasA jilA hisAra meM bhI thii| munizekhara sUri kI kitanI pIr3hI ke bAda kauna se sAdhu gaddIdhara yati bane yaha jJAta nahIM hai| (46) vi0 saM 1345 meM prAcArya siddha sUri ke AjJAkArI muni zrI jayakalaza upAdhyAya ne siMdha meM vihAra karake jainadharma kI prabhAvanA ke bahuta zubha kArya kiye the / (50) vi0 saM0 1374 meM devarAjapura meM rAjendracandra kA prAcArya pada huA aura unhoMne aneka nara-nAriyoM ko dIkSAeM diiN| (51) gaNadharasArddha zataka (vi0 saM0 1265) kI bRhadvRtti meM ullekha prAcArya zrI jinaballabha sUri tathA ina ke ziSya prAcArya zrI jinadatta sUri kA apane ziSyoM praziSyoM sAdhunoM ke sAtha sindha meM prAgamana huA aura maroTa, uccanagara, mulatAna meM caturmAsa kiye / nAranaula meM pAye, bhaTTanera bhI gaye tathA siMdha deza meM pAMca pIroM ko saadhaa| 1. dekheM isa grantha ke lekhaka dvArA likhita "saddharma saMrakSaka' nAmaka pustaka / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu- sauvIra meM jainadhama~ (52) kharataragacchIya zrI jinapati sUri ne hisAra ke samIpa asInagara meM jinapratimA pratiSThA kraaii| (hisAra jile kA asInagara vartamAna meM hAMsI nagara athavA rohataka ke pAsa asthala bohara gA~va jahAM I0 sa0 1975-76 meM bhUkhanana se jaina zvetAMbara pratimAeM milI haiM) (53) vi0 saM0 1384 meM jinakuzala sUri siMdha meM uccanagara, derAvara, kyAsapura, baharAmapura, malikapura prAdi aneka nagaroM meM vicare / nau sAdhuSoM aura sAdhviyoM ko dIkSAeM diiN| kyAsapura aura reNukoTa meM jaina maMdiroM kI pratiSThAeM bhI kIM / Apa vi0 saM0 1384 se 1386 taka siMdha meM vicare / prApa kA svargavAsa derAvara (siMdha) meM vi0 saM0 1386 phAlguNa vadi paMcamI ko huA / Apa ke agni saMskAra ke sthAna para eka stUpa kA nirmANa kiyA gayA / (54) vi0 saM0 1356 jeTha sudi 6 ko haripAla zrAvaka kArita zrI zrAdinAtha kI pratimA, derAvara meM jinakuzala sUri kA stUpa, jesalamera aura kyAsapura ke liye zrI jinakuzala sUri kI 3 pratimAoM kA pratiSThA mahotsava huA / (55) jinacandra sUri ke guru jinamaNikya sUri derAula (derAvara) meM zrI jinakuzala sUri kI samAdhi ke darzana karane Aye the / vahAM se jesalamera jAte hue pAnI ke prabhAva se vi0 saM0 1611 meM rAste meM ho svargavAsI hue / (56) vi0 saM0 1460 meM bhuvanaratnAcArya ne drohadaTTA meM caturmAsa kiyA / (57) hama kAMgar3A ke prakaraNa meM likha Aye haiM ki - vikrama saM0 1483 meM jayasAgaropAdhyAya siMdha meM mubArakapura meM Aye usa samaya vahA~ jainoM ke 100 ghara the / unhoMne mammana vAhana meM caumAsA kiyA thA / ve saMgha ke sAtha marukoTa (maroTa) mahAtIrtha kI yAtrA karane bhI gaye the / tathA vi0 saM0 1484 meM Apa ne malikavAhanapura meM caumAsA kiyA / tatpazcAt saMgha ke sAtha kAMgar3A tIrtha kI yAtrA karane gaye the / ( malikavAhanapura kA nAma mUlasthAna, mulatAna ke nAma se sambaMdhita pratIta hotA hai / 167 (58) vikrama kI solahavIM zatAbdI meM jinacandra sUri ke ziSya jinasamudra sUri ne siMdha meM paMcanada kI sAdhanA kI thI / (56) vi0 saM0 1275 se 1303 meM paramArhata jaina dharmAnuyAyI mahAmAtya vastupAla va tejapAla donoM bhAiyoM ne sAre bhArata meM deza, samAja, rAjya, dharmaM ke lie araboM kharaboM rupayA kharca karake aneka mahAna kArya kiye the isa kA paricaya hama zrAge likheMge / unhoMne siMdha- paMjAba, kAzmIra meM bhI bar3e-bar3e janopayogI kArya kiye| isa kSetra meM jainamaMdiroM Adi kA nirmANa tathA jIrNodvAra bhI karAyA / mAtra itanA hI nahIM parantu jainetara maMdiroM kA nirmANa aura jIrNoddhAra bhI karAyA thaa| paMjAba meM mUlasthAna ( mulatAna ) meM hindutroM kA mahAprasiddha eka sUryamaMdira thA jisake liye logoM kI yaha dhAraNA thI ki isa maMdira kA adbhuta sAmarthya hai / isa maMdira ko musalamAnoM ne bhaMga kara diyA thA / mahAmAtya vastupAla tejapAla ne isa maMdira kA jIrNoddhAra karavA diyA thA / (darbhAvatI kI meghanAtha prazasti zloka 92 se 111) / isa prakAra paMjAba Adi janapadoM meM bhI inake puNyakAryoM kI kamI nahIM thI / (60) muhammada gaurI ke svadeza lauTa jAne ke bAda vAstava meM bhArata meM musalamAnI zAsana kI dRr3ha nIva kutubuddIna ebaka dvArA DAlI gii| yaha isalAma kA kaTTara anuyAyI thA / isa ne apanI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dharmAndhatA se anekoM jaina zraura hindU maMdiroM ko dhvaMsa kiyA / rAjA anaMgapAla tRtIya ke rAjya maMtrI naTTala dvArA banAye hue vizAla jainamaMdira ko bhI tor3akara use kubvatula isalAma (musalamAnoM kI zakti) nAmaka masjida meM parivartita kiyA / janarala e0 kaniMghama ko dillI kI isa masjida kI eka dIvAra para aMkita eka zilAlekha milA thA, jisameM likhA thA ki isa masjida kI nirmANa sAmagrI prApta karane ke liye 27 maMdiroM ko naSTa kiyA gayA hai / ukta prakAra ke kArya sAmAnyataH adhikAMza musalamAna bAdazAhoM ke zAsanakAla meM hote rahe | kintu isa vAtAvaraNa meM bhI jainasAdhunoM aura zrAvakoM ne apane dharma para zrArUDha raha kara tathA samucita kartavyoM ko nibhAkara apane sAhasa va dhairya ke anUThe udAharaNa upasthita kiye haiM / (61) IsvI san 1272 (vi0 saM0 1329) meM jaba ki dillI meM gulAmavaMza ke gyAsuddIna balabana kA zAsanakAla thA usa samaya zvetAMbara jainadharmAnuyAyI prAgvATa Thakkura pherU zAhI khajAnacI (rAjya koSAdhyakSa ) the, ve bahuta bar3e vidvAna bhI the / unhoMne kaI graMthoM kI racanA bhI kii| ve ratnaparIkSaka tathA TaksAla ke kArya meM dakSa the / unhoMne karanAla meM vAstusAra nAmaka graMtha kI racanA bhI kI thii| jisameM jainamaMdiroM, jainamUrtiyoM ke nirmANa tathA svarUpa kA sundara varNana hai evaM inakI pratiSThA prAdi saMbandhI viSayoM para sundara prakAza DAlA hai / (62) isI ke rAjyakAla meM jainazvetAMbara dharmAnuyAyI prAgvATa ( poravAla ) kula ke sura zraura vIra nAma ke do vIroM ko isa ne apane rAjya maMtrI banAye the / (63) IsvI san 1316 (vi0 saM0 1373) meM jana zvetAMbara zrAvaka devarAja ne dillI se zatru jaya tIrtha kA saMgha nikAlA thA / (64) tugalaka vaMza ke sarvaprathama zAsaka gyAsuddIna ke zAsanakAla meM vi0 saM0 1350 meM dillI nivAsI zvetAMbara jainadharmAnuyAyI zrImAla jJAtIya seTha harU ke putra zrAvaka rayapati ne tIrtha yAtrA ke liye zAhI faramAna prApta kiyA aura pAMca mAsa kI lambI yAtrA ke bAda dillI vApisa pahuMcA / (65) mubArikazAha ke zAsanakAla meM (vi0 saM0 1478-80 ) zAha hemarAja jainamaMtrI ne dillI meM eka jainamaMdira banavAyA thaa| bAda meM rAjya bhI kiyA jo hemU ke nAma se prasiddha thA / dillI ke rAjasiMhAsana para vaha isa kAla kA prathama jIna rAjA thA / (66) prAcArya jinaprabha sUri ne muhammada tug2alaka ke rAjyakAla meM hI apanA vividha tIrthakarUpa nAmaka graMtha dillI meM sampUrNa kiyA / hastinApura Adi paMjAba ke aneka tIrthoM kI yAtrAeM bhI kIM / hastinApura tIrtha ke stavana aura kalpa kI racanA bhI kI / (67) camatkArI zrIpUjya bhAvadeva sUri ne vi0 saM0 1604 meM zrIpUjya padavI pAI jinakI bhaTTanera meM gaddI thii| bahuta prabhAvaka aura camatkArI hue haiM siMdha aura paMjAba meM bhI inhoMne jainadharma kI bahuta prabhAvanA kii| ina kA vizeSa paricaya hama zrAge deMge / (68) jagadguru hIravijaya sUri vi0 saM0 1636 se mugala samrATa akabara para jaina dharma kA prabhAva DAlakara aneka prakAra ke faramAna prApta kiye tathA inake ziSyoM praziSyoM ne bhI akabara kI tIna pIr3hiyoM taka inake sAnidhya meM rahakara ina para aneka upakAra kiye jisake pariNAmasvarUpa janadharma kI prabhAvanA, janatIrthoM kA saMrakSaNa huA aura ina bAdazAhoM ko apane prabhAva meM lAkara unheM mAnavatA sikhalAI / isa kA vizeSa vivaraNa hama Age kareMge / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu- sauvIra meM jainadharmaM 166 ( 6 ) vi0 saM0 1646 meM kharataragacchIya jinacandra sUri ne lAhaura meM samrATa akabara se bheMTa kI aura caturmAsa karake bAdazAha se faramAna prApta kiyaa| isakA vivaraNa bhI hama Age deMge aura vi0 saM0 1652 meM ve paMjAba se lauTate hue paMcanada kI sAdhanA karane ke lie derAulanagara meM gaye vahAM jinakuzala sUri ke caraNa bimba (pagaloM) ke darzana kiye / (70) vi0 saM0 1667 meM zrI samayasundaru vAcaka ne uccanagara meM zrAvaka ArAdhanA nAma ke graMtha kI racanA kI thI / (71) hisAra kA sArA kSetra usa samaya zvetAMbara jainadharma kA kendra thA / isa kSetra meM aneka jaina maMdira the aura zrAvakoM kI bahuta saMkhyA thI / isa kSetra meM jo jainasAdhu munirAja nivAsa karate the ve hisAriyA gaccha ke nAma se pahacAne jAte the / zvetAMbara jainoM ke 84 gacchoM meM eka hisAriyA gaccha kA nAma bhI zrAyA hai / " isake atirikta mulatAna, khojAvAhana, parazuroDakoTa, talapATaka, malakavAhanapura, hAjI khAM DerA, isamAilakhAM DerA, gAjIkhAM DerA, bhaTTanerA, khAravArA, duniyApura, sakkInagara, dvAdaTTA, nayAnagara, navaraMga, lodIpura Adi aneka aise nagara aura gAMva haiM jahAM anekAneka jaina ghaTanAoM ke hone ke ullekha paTTAvaliyoM vaMzAvaliyoM, zilAlekhoM, prazastiyoM aura anya aneka sAdhanoM Adi se upalabdha haiM / isa para se yaha bAta niH sandeha hai ki vikrama kI 17vIM zatAbdI taka ( zrIraMgajeba ke kAla se pahale taka) siMdhAdi paMjAba ke sAre janapada meM bahuta bar3I tAdAda meM jainadharma kA bolabAlA thA / sAre janapada meM zvetAMbara jaina zramaNa zramaNiyoM kA satata zrAvAgamana rahA / sAre janapada meM jainoM kI bahuta saMkhyA thI / tathA upAsanA arcA ke liye sthAna-sthAna para jainamaMdiroM kA jAla bichA huA thA | jainadharma kI prabhAvanA pracAra aura prasAra ke liye aneka kArya hote rhe| dIkSAeM, jaina maMdiroM kA nirmANa tathA pratiSThAeM hotI rahI haiM / yahA~ para eka spaSTIkaraNa karanA Avazyaka hai ki siMdhu sauvIra janapada ke uparyukta jinajina nagaroM aura gAMvoM meM jaina sAdhunoM ke zrAne-jAne tathA anya vivaraNoM kA ullekha hai ve sabhI gAMva-nagara abhI sindha meM vidyamAna haiM; aisA nahIM hai / inameM se bahuta se nagaroM aura gAMvoM kA to patA hI nahIM / kucha nagara bahAvalapura sTeTa meM, kucha rAjasthAna meM, kucha paMjAba meM aura kucha to TheTha bhArata kI sarahada ke Upara haiM aisA hone kA eka hI kAraNa hai ki siMdha kI sImA Ajakala jahAM taka mAnI jAtI hai itanI pahale nahIM thI / ( sArA siMdha isa samaya pazcimI pAkistAna meM hai ) paMjAba, afag2AnistAna, bhArata kI pazcimottarI sarahada, balocistAna, kAbula, bahAvalapura sTeTa, rAjaputAnA zrIra jesalamera ina kA bar3A bhAga siMgha meM hI thA, isaliye hamane ina saba nagaroM aura gAMvoM kA siMdha meM hI samAveza kiyA hai| isa kA mukhya kAraNa yaha bhI hai ki prAcIna jaina vAGgamaya meM isa sAre kSetra kA sindhu-sauvIra deza ke antargata hI ullekha kiyA hai / hama uparyukta tAlikA se spaSTa jAna pAye haiM ki teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha ke pahale se lekara vikrama kI 17vIM zatAbdI taka siMdhu sauvIra paMjAba janapada meM zvetAbara jaina zramaNa 1. traimAsika jaina sAhitya saMzodhaka tRtIya khaMDa aMka 1 pR0 32 gaccha naM0 68 2. bauddha graMthoM ne isa janapada kI carcA nahIM kI isa se pAyA jAtA hai ki yahAM buddhadharma kA praveza hI nahIM ho pAyA thA / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zramaNiyoM ne sadA-sarvadA jainadhama kA palavalita kiyaa| isa ke bAda kA yahA~ kA itihAsa upalabdha nahIM hai / ataH isa sambandha meM jaba taka anya pramANa na mileM taba taka hama yaha mAna sakate haiM ki lagabhaga 300 varSoM taka isa janapada meM zvetAMbara jainazramaNoM kA AvAgamana banda rahA hogA, jisase jainadharma kA pracAra ruka jAne se tathA dUsare kAraNoM se hrAsa honA prAraMbha ho gayA / hA~ vikrama kI vIsavIM zatAbdI meM saddharmasaMrakSaka satyavIra muni zrI buddhivijaya jI (bUTerAyajI) tathA navayuga nirmAtA, nyAyAMvonidhi, jaina zvetAMbara tapAgacchIya AcArya zrI madvijayAnanda sUri (AtmArAma) jI ne isa janapada meM tIrthaMkara bhagavantoM ke vistRta satyadharma kI punaH jyoti pragaTAI | isa viSaya meM ina mahApuruSoM kI jIvanI para prAge prakAza DAleMge / isa bIca meM DhUMDhiyA mata jo prAjakala sthAnakavAsI mata ke nAma se prasiddha hai, (jisa mata ke sAdhu-sAdhviyA~ dIkSA lene ke samaya se lekara jIvana ke pratima zvAsoM taka apane mukha para kapar3e kI muMhapatti meM DorA DAlakara bA~dhe rahate haiM) isa janapada meM prasAra pA gyaa| yaha mata jaina tIrthakaroM kI pratimAnoM tathA maMdiroM ko nahIM mAnatA parantu apane sAdhuyoM ke citroM tathA unake dehAMta ke bAda unakI citA sthAnoM para unakI samAdhiyA~ banAkara zraddhA aura bhakti pUrvaka pUjA bhakti karatA hai / jinapratimA kI pUjA, upAsanA tathA jaina tIrthoM kI yAtrA Adi kA niSedha karatA hai / isa mata ke anuyAyI sAre janapada meM bahuta saMkhyA meM vidyamAna haiM / IsA para jainadharma kA prabhAva Jesus Christ (IsA) ke viSaya se usakI 13 se 30 varSa kI madhyAvadhi ke isa 18 varSoM kI Ayu ke viSaya meM bAIbala sarvathA mauna hai| kisI ko bhI jJAta nahIM ki itane varSoM taka IsA kahAM rahA aura usane apanA yaha jIvana kaise vyatIta kiyA / IsvI 16 vIM sadI ke aMtima caraNa meM rUsI yAtrI nikolAI noTAvica ( Nicolai Notavich ) ko kAzamIra - tibbata kI sImA para laddAkha ke bauddha lAmAgroM se surakSita hastalikhita kucha aisI dastAvejeM milI thIM jinameM IsA ke ina 10 varSoM ke nivAsa tathA kAryakalApa kA vivaraNa milA hai| usane likhA hai ki isa avadhi meM IsA bhArata AyA aura yahA~ usane jaina, vaidika tathA bauddha sAhitya kA abhyAsa una-una dharmAnuyAyiyI gurumoM ke pAsa raha kara kiyaa| tatpazcAt usane apane siddhAMtoM kA bhArata tathA isake bAhara isrAIla Adi meM pracAra prAraMbha kiyA / nikolAI noTAvica ke graMtha ke AdhAra se A. Faber Kaiser ne Jesus died in Kashmir ( IsA kI mRtyu kAzamIra meM huI ) nAmaka pustaka meM (jise Sphere book Ltd. London ne prakAzita kiyA hai aura isa pustaka kA vikretA Indian book house hai / ) ina 18 varSoM ke IsA ke jIvana vRtAMta kA vivaraNa diyA hai / isa sAhitya ke grAdhAra se aMgrejI mAsika Mirror ( mIrara ) aMka disambara 1678 meM eka lekha pRSTha 109 se 107 meM Jesus died in Kashmir ( IsA kI mRtyu kAzamIra meM huI) prakAzita huA hai| jisameM IsA ke jIvana ke ina 18 varSoM ke kAryakalApa kA paricaya diyA hai / usameM likhA hai ki ye 18 varSa IsA ne bhArata meM bitAye tatpazcAt isrAIla Adi gayA vahA~ usane IsAI mata kA pracAra prAraMbha kiyA aura antima samaya usakI kAzmIra meM mRtyu huI tathA use vahIM daphanA diyA gayA / likhA hai- Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghu-sauvIra meM jainadharma 201 Jesus first trip to India The manuscript its narration of the life of Jesus by saying that at the age of 13 he crossed Sind and established himself in the chosen land of God. His fame spread rapidly throughout the region north of Sind and, when he traversed the Ainjab (Punjab) the land of the five rivers the devotees of the God Jaina implored him the stay with them. But he left them and walked towards Jagannath in the land of Orissa where the remains of Vyasa-Krish were. There he was received with great joy by the priests of Barhma who taught him to read derstand the Vedas, to redeem himself through prayer, to explain the Holy Scriptures to the people and to expel the spirit of evil from the human body and return it to human form. Jesus lived six years in Jagannath Rajagriha, Benares and other holy cities, every-body liked him and lived in peace with the Vaishyas and Shudras, to whom he taught and Holy Scriptures. ----Jesus made his first enemies when he talked about the equality of men. The Brahmins insisted him to abandon the company of the Shudras and to embrace the Brahmin religion, but Jesus refused and went to preach to the Shudras against the Brabmins and Kashatriyas. He gravely condemned the doctrine that gives men the power to rob other men of their human rights, and taught that God had not established differences between his sons, all of whom he loved equally. The Brahmin priests hated him for this and with the intention of capturing him and putting him to death sent their servants in search of him. But Jesus was warned of danger by the Shudras. He left Jagannath by night reached the mountains and established himself in the land of the Gautamites. .... Having perfectly mastered the Pali language, he devoted himself to the study of the sacred serolls of the Sutras and within six years was qulified to explain them. He then left Nepal and the Himalayan mountains............. uparyukta lekha meM IsA 13 varSa kI Ayu meM bhArata ke siMdha deza meM pAyA aura vahA~ jaina gItArtha munirAjoM (jo Izvara svarUpa mAne jAte the) kI nizrA meM rahA unake pAsa jaina prAcAravinAra aura siddhAMta kA vidhivata abhyAsa kiyA aura jainadharma kI usa para gaharI chApa pdd'ii| jaina zramaNoM ne use apane pAsa sadA rahane ke liye kahA parantu usane inakAra kara diyA aura chaha varSo ke bAda vaha vahAM se calA gyaa| phira ur3IsA meM jagannAtha meM jAkara brAhmaNa vidvAnoM se vedoM kA abhyAsa kiyaa| jagannAtha, rAjagRhI, banArasa Adi aneka pavitra nagariyoM meM kula milAkara chaha varSa vyatIta kie / yahA~ isane vaizyoM aura zudroM meM dharma kA pracAra prAraMbha kiyA, unheM dharmazAstra par3hAne aura sunAne zurU kiye aura mAnava-mAnava saba samAna haiM inameM koI U~ca-nIca nahIM hai / Izvara ne saba mAnavoM ko samAna banAyA hai unameM koI choTA-bar3A nahIM hai / Izvara apane saba bandoM ko samAna rUpa se pyAra karatA hai| aisA pracAra karate hue vaha zUdroM meM bar3I zAntipUrvaka rahane lgaa| IsA ke isa pracAra se vedadharmAnuyAyI brAhmaNa kSubdha ho gaye aura ve isake kaTTara zatru bana gaye unhoMne use cunautI dI / ki vaha zUdroM kA sAtha chor3a de aura brAhmaNa dharma ko pUrNa rUpa se mAna le, varanA acchA na hogaa| parantu IsA ne isa bAta ko asvIkAra kara diyA aura jora-zora se Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zUdroM meM brAhmaNoM aura kSatriyoM ke viruddha Andolana zurU kara diyaa| usane kahA ki aisA siddhAMta jo mAnava aura mAnava ke bIca khAI paidA karatA hai, UMca-nIca kI bhAvanA ko protsAhita karatA haimAnava ko Izvara bhakti aura dharmazAstroM ke par3hane-sunane se vaMcita rakhatA hai vaha dharma nahIM hai vaha to mAnava ko gumarAha karane vAlA siddhAMta aisA pUre vega se pracAra zuru kara diyaa| ___isa pracAra se brAhmaNa AgababUlA ho gye| unhoMne usakI hatyA karane ke liye SaDayaMtra kI taiyAriyAM zurU kara dI aura naukaroM ko use khoja kara pakar3a lAne ke lie cAroM tarafa bheja diyaa| IsA ko zUdroM dvArA pahale se hI patA laga cukA thA ki usakI hatyA kara dI jaavegii| vaha capacApa rAta ke samaya vahAM se bhAga niklaa| isa prakAra 24 varSa kI Ayu meM 12 varSa ke bAda vaha himAlaya kI pahAr3iyoM para bauddha lAmAnoM ke vahA~ pahu~cA vahAM usane chaha varSa taka pAlI bhASA ke bauddha graMthoM kA abhyAsa kiyaa| isa prakAra 13 varSa kI Ayu se lekara 30 varSa kI Ayu taka 18 varSoM meM chaha varSa jainoM ke pAsa, chaha varSa brAhmaNoM aura chaha varSa bauddhoM ke bIca meM rahakara jaina, vaidika tathA bauddha siddhAMtoM kA IsA ne paricaya pAyA aura pazcAt 30 varSa kI Ayu meM bhArata se bAhara apane IsAI mata kA svataMtra rUpa se pracAra prAraMbha kiyaa| sArAMza (1) yadyapi lekhaka ne IsA ke siMdha meM rahakara jaina maharSiyoM ke pAsa rahane aura abhyAsa karane ke samaya kA ullekha nahIM kiyaa| parantu jainoM ke vahA~ se jAne ke bAda brAhmaNoM tathA bauddhoM ke vahA~ usane 12 varSa vyatIta kiye, isa bAta kA ullekha kiyA hai / IsA ne 13 varSa kI Ayu se lekara 30 varSa kI Ayu taka 18 varSa bhArata meM vyatIta kiye isase spaSTa hai ki usane sarvaprathama chaha varSa jainoM ke pAsa rahakara jainadharma ke prAcAra aura siddhAntoM kA abhyAsa kiyaa| (2) pazcAt brAhmaNoM ke vahA~ abhyAsa karane para use lagA ki jo jainadharma meM udAratA aura samAnatA kI bhAvanAe~ nihita haiM ve isa mata meM nahIM hai isaliye usane khulama-khullA usa mata ke viruddha prAndolana zurU kara diyA / isase yaha spaSTa hai ki IsA para jainadharma kI gaharI aura amiTa chApa par3a cukI thI aura usI ke anusAra usane apanI jAna ko jokhama meM DAlakara bhI zUdroM ko gale lagAyA tathA nara-nArI ko samAna rUpa se dharma kA adhikArI btlaayaa| jaisA ki tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra ne kiyA thaa| (3) buddhadharma kA abhyAsa usane donoM siddhAntoM ke pazcAt kiyA aura vahA~ se vaha turaMta isrAIla calA gyaa| isase bhI yaha spaSTa hai ki isa udAratA aura samAnatA ke Andolana meM usa samaya usa para bauddhadharbha kA koI samparka aura prabhAva nahIM thaa| (4) isase yaha bhI patA calatA hai ki siMdha-paMjAba meM sarvatra jainadharma kA hI prabhAva thA parantu brAhmaNoM aura bauddhoM kA ina janapadoM meM koI varcasva nahIM thaa| yadi ina donoM kA bhI yahA~ varcasva hotA to, IsA isI janapada meM vaidika brAhmaNoM tathA bauddhoM ke vahA~ hakara zikSA grahaNa kara sakatA thA, use jagannAtha, rAjagRhI, banArasa Adi meM brAhmaNoM ke vahA~ tathA himAlaya kI pahAr3iyoM meM laddAkha Adi nagaroM meM jAkara bauddha lAmAoM ke vahA~ jAne kI AvazyakatA nahIM hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu-sauvIra meM jainadharma 203 (5) yaha bAta niHsaMdeha hai ki IsA para jainadharma kA pUrA-pUrA prabhAva par3A thA aura isI ke siddhAntoM ke saMbala se isane mAnava samAja meM binA kisI bhedabhAva ke apane naye IsAI mata kA pracAra va prasAra kiyA thaa| mAnava mAnava meM samAnatA, prANI mAtra se sambhAva, nara-nArI ke samAnAdhikAra, brAhmaNa-kSatriyoM ke samAna hI vaizyoM aura zUdroM ko dharmAdhikArI banAnA, ahiMsA, samatA tathA udAratAmaya jIvana nirmANa karane-karAne kA pATha jaina-maharSiyoM ne hI use diyA thA aura inhIM siddhAMtoM ke pracAra tathA prasAra karane ke kAraNa IsA vizva meM amara ho gyaa| bauddhadharma aura paMjAba tathAgata gautama buddha ne mAtra madhyama deza meM hI vicaraNa karake bauddhadharma kA upadeza diyA thA / tathAgata buddha padacArikA karate hue pazcima meM mathurA (aMguttara nikAya 5.2 10, isa sUtra meM mathurA nagara ke pA~ca doSa dikhalAye gaye haiM) aura kuru ke thulla koThita nagara (2.3.32-dillI ke Asa-pAsa kA koI tatkAlIna nagara) se Age nahIM bar3he the / pUrva meM kajaMgalA nigama mukheluvana (majjhima nikAya 3.5.17-kaMkajola saMthAla paraganA, bihAra), pUrva-dakSiNa kI salilavatI nadI (vartamAna silaI nadI, hajArIbAga aura vIrabhUma) ke tIra ko pAra nahIM kiyA thaa| dakSiNa meM susumAragiri (cunAra z2ilA mirjApura) Adi viMdhyAcala ke pAsa-pAsa vAle nigamoM taka hI gaye the / uttara meM himAlaya kI talahaTI ke sApuga nigama (aMguttara nikAya 4.4.5.4) aura usIradhvaja parvata (haridvAra ke pAsa koI parvata) ke Upara nahIM gaye the| vinaya piTaka meM madhyama deza kI sImA isa prakAra batalAI gaI hai| ___ "1-pUraba meM kajaMgalA nigm.....| 2-pUrva dakSiNa meM salilavatI nadI 3 -- dakSiNa meM setakANika nigama (haz2ArI bAg2a jile meM koI sthaan.....| 4---pazcima dizA meM yUNa (Adhunika thenezvara) nAmaka brAhmaNoM kA grAma * * * / 5--uttara dizA meM usIradhvaja parvata (vinayapiTaka 5 3.2) / madhyama deza 300 yojana laMbA aura 250 yojana caur3A thaa| isakA parimaMDala 600 yojana thA / yaha jambUdvIpa (bhAratavarSa) kA eka bRhada bhAga thaa| tatkAlIna 16 janapadoM meM 14 janapada isI meM the| yathA-1-kAzI, 2-kozala, 3-aMga, 4-magadha, 5-vajjI, 6-malla, 7-cedI, 8-vatsa, ha-kUru, 10-pAMcAla, 11-matsya, 12-zUrasena, 13-azvaka, 14-avntii| zeSa do janapada 15-gAMdhAra aura 16-kamboja uttarApatha meM par3ate the| gAMdhAra kI rAjadhAnI takSazilA thii| bauddhoM ne inhIM 16 janapadoM ko Arya deza mAnA hai| bAkI ke saba janapadoM ko anArya mAnA haiN| 1. gautama buddha ke bAda samrATa azoka Adi ke samaya meM kAzmIra, gAMdhAra (takSazilA) aura kamboja (afag2AnistAna) janapadoM taka hI buddhadharma kA prasAra ho pAyA thaa| isake Age paMjAba, siMdhu-sauvIra, kurukSetra Adi janapadoM meM isa dharma ke prasAra ke viSaya meM itihAsa tathA bauddha vAGgamaya ekadama mauna haiM / 2. uparyukta vivaraNa se spaSTa hai ki siMdhu-sauvIra, paMjAba prAdi janapadoM ko bauddhoM aura vaidika prAryoM ne pranArya deza kahA hai| jabaki jainadharma inheM prArya dezoM meM hI mAnatA hai| isase spaSTa haiM ki prAcIna kAla se hI, siMdhu-sauvIra prAdi janapadoM meM jainadharma kA prabhAva hI mukhyarUpa se rahA hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 3. isa bAta kI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki mohana-jo-dar3o, har3appA, kAlIbaMgA, ropar3a, DholabAhA Adi ke utkhanana se na to bauddhoM kA koI avazeSa milA hai aura na hI vaidika sabhyatA kA koI cinha milA hai| 4. evaM fAhiyAna, huenasAMga Adi cInI bauddha yAtrI jo bhArata Aye the, unhoMne bhI paMjAba aura siMdhu janapadoM meM bauddha bhikSutroM, bauddha saMghArAmoM athavA buddhadharma ke prabhAba kA koI ullekha nahIM kiyaa| isase bhI yahI phalita hotA hai ki bauddha aura vaidika saMskRti kA ina janapadoM meM koI vizeSa prabhAva nahIM thaa| 5. mohana-jo-dar3o Adi sindhughATI sabhyatA ke utkhanana se arhat RSabha tathA ziva kI yogamudrA vAlI mUrtiyA~-sIle avazya milI haiN| isase jJAta hotA hai ki bhAratavarSa meM RSabha ke samAna hI ziva kI mAnyatA-upAsanA vaidika AryoM ke bhArata meM Ane se pahale se hI ati prAcIna kAla se pracalita thii| ataH ziva vaidika Arya sabhyatA ke pratIka nahIM haiN| yadi paMjAba, siMdhasauvIra Adi janapadoM meM koI prAcIna smArakoM ke avazeSa milate haiM to ve saba jainoM ke hI haiM / hameM yaha bhI nahIM bhUlanA cAhie ki ziva RSabha kA hI dUsarA nAma thaa| 6. paMjAba, sindha-sauvIra Adi janapadoM meM yadi koI prAcIna stUpa aAdi vidyamAna haiM athavA una ke avazeSa bhI yadi koI vidyamAna haiM, to ve bhI jainoM ke hI hone cAhiye, vaidika tathA bauddhoM ke nahIM / yadi ina stUpoM Adi ko koI purAtvavettA bauddhoM kA mAna letA hai to yaha usa kI anabhijJatA kA hI sUcaka hai| 7. yadyapi huenasAMga ne siMhapura meM jainazramaNoM ko jisa stUpa ke samIpa nAnA prakAra ke tapa karate hue dekhA thA use azoka stUpa likhA hai parantu yaha usa kI ajJatA athavA apane sampradAya kA mithyA vyAmoha hI pratIta hotA hai / kAraNa yaha ki 1. bauddha stUpa ke nikaTa jainoM kI upAsanA kA koI prayojana nahIM thA aura na hI koI mela khAtA hai / 2. tathA isa prasaMga kA jahAM isa ne ullekha kiyA hai, vahA~ bauddha bhikSuSoM, upAsakoM kA koI ullekha nahIM kiyaa| ataH vahA~ bauddhoM kA sarvathA abhAva thA yahI siddha hotA hai / 3. isI sthAna se jainamaMdiroM, stUpoM ke avazeSa mile haiM kintu bauddhoM kA koI avazeSa nahIM milaa| 8. arhat RSabha hI ziva ke rUpa meM bhAratavarSa ke upAsya the| isa kA spaSTIkaraNa hama pahale kara Aye haiN| vaidikadharma aura paMjAba hama likha Aye haiM ki gA~dhAra, sindhu-sauvIra, kurukSetra tathA kekaya (paMjAba) janapadoM ko jainAgamoM meM prArya deza kahA hai / vaidika dharma ke saiddhAntika graMtha bodhAyana meM sindhu-sauvIra ko aspRSTa deza kahA hai aura vahA~ jAne vAle brAhmaNoM ko phira saMskAra yogya batalAyA hai| isa ukti kI puSTi ke liye hama yahA~ devala smRti kA bhI uddharaNa dete haiN| yathA--- 'sindhu-sauvIra-saurASTrAstathA pratyantaravAsinaH / aMga-baMga-kaliMgAzca gatvA saMskAramarhatiH // 1 // arthAt- yadi koI (vaidika dharmAnuyAyI) siMdhu-sauvIra saurASTra, aMga, baMga, aura kaliMga ina anArya dezoM meM jAvegA use vApisa lauTane para saMskArita honA pdd'egaa| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMdhu-saivIra jainadharma 205 vaidika Arya loga janoM ko vrAtya, anArya, dasyu, dAsa Adi nAmoM se hIna saMbodhita karate the tathA isa prAcInatama jaina saMskRti ko anArya saMskRti kahate the| isa saMskRti ke prabhAvavAle janapadoM ko anArya janapada kahate the| jainadharma ke siddhAnta (vicAra) aura prAcAra (caritra) atyanta utkRSTa the| vaidikadharma bhoga pradhAna hone ke kAraNa una para jainadharma kI chApa par3anA anivArya thaa| ata: apane bacAva ke liye unheM aisI vyavasthAeM denI pdd'ii| isase bhI isa janapada meM jainadharma ke prabhAva kI puSTi hotI hai| vikrama kI bIsavI zatAbdI taka siMdha-paMjAba janapada meM caityavAsI yati bhI vidyAna the| yahA~ ye loga 'pUjya jI' ke nAma se pahacAne jAte the aura ina ke prAcArya 'zrIpUjya' jI kahalAte the| ina logoM ne isa janapada meM kisI na kisI rUpa meM prAcInatama zvetAMbara jainadharma ko eka dama lupta hone se bacAye rakhA / pariNAmasvarUpa saMvegI (zvetAMbara) sAdhuoM kA prAvAgamana na hone se aura mleccha pAtatAyiyoM jaise dharmAndha bAdazAhoM ke rAjyakAla meM vikaTa paristhiti meM bhI ina yatiyoM (pUjyoM) ke pratApa se jainamaMdiroM ka! nirmANa tathA thor3A bahuta saMrakSaNa bhI avazya hotA rhaa| hisAra, sarasA, pAnIpata, karanAla, kurukSetra, ambAlA, ludhiyAnA, jAladhara, nakodara, sADhaurA, sunAma, phagavAr3A, paTTI, amRtasara, jaMDiyAlA guru, lAhaura, mulatAna, bannu, kAlAbAga, gujarAMvalA, syAlakoTa, samAnA, farIdakoTa, bhaTanera Adi prAyaH sabhI bar3e-bar3e nagaroM meM ina pUjyoM kI gaddiyAM thIM aura inake jaina maMdira bhI the| inake apane prAcArya hote the unheM zrIpUjya athavA bhaTTAraka kahate the| ye loga jainazramaNa kI dIkSA lekara sAdhu ke veza ko dhAraNa bhI karate the, para sAdhu ke prAcAra kA pUrI taraha pAlana nahIM karate the| parigraha dhArI ye yati avasthA meM pUrNa brahmacArI aura pure AtmasAdhaka the / svayaM adhyayana-svAdhyAya karane, zAstroM ke gaMbhIra artha ko samajhane ke liye, tattvajJAna kI gaharAiyoM taka pahuMcane ke liye vyAkaraNa, nyAya, siddhAMta ke bar3ebar3e gahana grathoM kA guru kI nizrA meM rahakara talasparzI abhyAsa-svAdhyAya karate aura phira sAhitya sajana meM juTa jAte the| saMskRta, prAkRta, hindI, rAjasthAnI, paMjAbI, gujarAtI Adi desI bhASAoM meM bhI saba viSayoM ke uccakoTi ke graMthoM kI racanAyeM karate the| jaina Agama aura siddhAnta ke praur3ha vidvAna, cikitsA vijJAna ke marmajJa, jyotiSa tathA maMtra vidyA ke pAraMgata hone the| tapasvI jIvana, nirmala AcaraNa, yogAbhyAsa meM dakSa hote the| dharmAnuSThAna, dhArmika kriyA kAMDa, mandiroM-mUrtiyoM ke saMsthApaka va pratiSThAnoM ke kArya meM bhI pravINa the| jinamandiroM kI sthApanAeM tathA pratiSThAeM svayaM apane nIjI dravya se bhI karate the aura zrAvaka-zrAvikAoM ko upadeza dekara bhI karAte the / sampUrNa jIvana dharma-samAja aura saMskRti ke utkarSa ke lie lagA dete the| sarakAra kI ora se bhI ucita sammAna milatA thaa| bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA bhI inake paramabhakta bana jAte the aura inheM rAjaguru mAnate the| jainasamAja to inake vihAra meM palaka-pAvar3e bichAtI thI. apane nagara meM jaba ye loga padhArate the to bar3e aADambara aura ThATha-bATha ke sAtha inakA nagara praveza karAte the / dharmopadeza, dharmazAstroM kA adhyayana-adhyApana, dhArmika vidhi-vidhAnoM kA bhI zrAvakazrAvikAnoM ko abhyAsa karA kara unheM dharma meM custa aura dRr3ha banAte the / isaliye inake pratiSThA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma mAna-sammAna Adi jana samAja meM bar3e ucca koTi ke the| ghara gRhasthI ke tyAgI hote hue bhI calaacala sampatti ke svAmI the aura nara-nAriyoM ko dIkSA dekara apane ziSya-ziSyAyeM banAte the| ina ke dehAMta ke bAda mukhya ziSya unakI gaddI tathA sampatti kA uttarAdhikArI hotA thaa| inhIM ke sadprayAsoM tathA prabhAva ke kAraNa hI isa janapada meM aise vikaTa samaya meM bhI jainadharma lupta hone se bacA rahA tathApi vartamAna meM inake anuyAyI atyanta alpa saMkhyA meM raha gaye the| sindha-paMjAba janapada meM jainadharma ke hrAsa ke mukhya kAraNa isa janapada meM eka to musalamAnoM ke uparopari aAkramaNa, jinamandiroM tathA pratimAoM kA dhvaMsa, jainoM meM hI jinapratimA virodhI sampradAya tathA AryasamAja ke prasAra dvArA jainadharma-siddhAnta, mandiroM prAdi ke viruddha jabardasta pracAra evaM saMvegI zvetAMbara jaina sAdhu-sAdhviyoM kA AvAgamana eka dama banda ho jAne ke kAraNa yahA~ ke nivAsI jainadharma ke satya svarUpa ko bhUlane lage, mandira kI pUjA upAsanA ko tyAga kara pathabhraSTa ho gye| vikrama kI unnIsavIM zatAbdI taka to unakI saMtAneM jainadharma ke vAstavika svarUpa se eka dama anabhijJa ho cukI thiiN| jinamandiroM dvArA upAsanA karane vAloM kA prAyaH prabhAva ho cukA thaa| jinapratimA virodhI saMpradAyoM ke pracAra aura prasAra se jaina logoM ne maMdiroM se sambandha chor3a diyA thaa| dUsarI tarapha mleccha (musalamAna) inheM dhvaMsa karate rahe. jainasamAja ke pratimA, virodhI saMpradAyoM ne bhI jainamandiroM se mUrtiyA~ haTAkara apane-apane dharma sthAnoM ke rUpa meM parivartita kara liyA athavA jainetara mUrtipUjaka saMpradAyoM ne ina mandiroM se jaina matiyoM ko haTAkara apanI mAnyatA ke deva-deviyoM kI mUrtiyA~ sthApita kara apane dharmasthAnoM ke rUpa meM parivartana kara liyA athavA janapratimAoM ko hI apane devI-devatAoM, avatAroM ke rUpa meM apanAkara jainamandiroM para adhikAra jamA liyA / aneka mandiroM ko dhvaMsa karake masjidoM ke rUpa meM badala liyA athavA jinamUrtiyoM ko samApta hI kara diyaa| ina aneka kAraNoM se isa janapadoM meM prAcIna jainamandiroM kA lagabhaga abhAva sA ho gayA tathApi yati (jya) logoM ne apane gaddiyoM aura prabhAvavAle nagaroM meM jinamandiroM tathA pratimAnoM kA nirmANa, sthApanAeM. pratiSThAeM, pUjA-upAsanA unakA saMrakSaNa prAdi saba cAlU rakhe tathA apanI yogyatA ke anusAra saddharma kA pracAra aura prasAra bhI karate rahe jisake kAraNa jainadharma kI jyoti prakhaMDa prajvalita rhii| Age calakara yati loga bhI zithila ho gaye, anta meM inakI ziSya paramparA bhI samApta ho gii| Aja paMjAba meM eka bhI yati vidyamAna nahIM hai / . Azcarya kA viSaya to yaha hai ki jinapratimA virodhI lauMkAgacchIya yatiyoM ne bhI jina pratimA aura mandira kI mAnyatA ko kAyama rakhakara aneka jainamandiroM kA nirmANa karAyA tathA saMrakSaNa kiyA aura unakI pUjA-upAsanA svayaM bhI karate aura apane upAsakoM ko bhI karane kA upadeza tathA preraNA karate the / yadyapi isa mata ke pravartaka laukAzAha (vi0 saM0 1531) ne tathA unake pazcAt hone vAle lavajI svAmI (vi0 saM0 1706) ne aura inake anuyAyiyoM ne jina mandiroM kI mAnyatA ke virodha meM er3I se coTI taka pUre jora-zora ke sAtha koI kamI uThA nahIM rkhii| Aja bhI isa mata ke anuyAyI jinamandiroM aura jinamandiroM dvArA upAsanA karane ko mithyAtva mAnate haiN| isa mata kI utpatti kA varNana Age kreNge| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 207 ___ isa paMjAba janapada meM prosavAla, khaMDelavAla aura agravAla ye tIna jAtiyAM mukhyarUpa se jainadharmAnuyAyI haiM / prosavAla zrImAla khaMDelavAla mukhya rUpa se zvetAMbara tathA DhUMDhaka mata ke anuyAyI haiM aura ye loga isa janapada meM bhAvar3A kahalAte the / tathA agravAla mukhya rUpa se digambara tathA terApaMtha, DhUMDhiyA matoM ko mAnane vAle haiN| parantu adhikatara vaiSNava, sanAtanI tathA Arya samAjI haiN| zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI bahuta kama haiM / ye loga baniye athavA bAniye kahalAte haiM / zvetAMbara jainadharma paMjAba kA ati prAcIna mUla dharma hai / DhUMDhiyA mata kA pracAra prAraMbha vikrama saMvata 1731 meM isa janapada meM huA / digambara paMthI hariyANA pradeza meM musalamAna bAdazAhoM ke samaya meM prAbAda hue| paMjAba pradeza meM briTiza rAjya meM katipaya nagaroM meM aMgrejoM kI chAvaniyoM meM atialpa saMkhyA meM prAkara prAbAda hue / siMdha meM karAcI ke sivAya kahIM bhI inakI prAbAdI athavA mandira nahIM the| paMjAba pradeza meM pAkistAna banane se pahale rAvalapiMDI chAvanI, syAlakoTa chAvanI, lAhaura chAvanI, lAhaura zahara, phiroz2apura chAvanI, ambAlA chAvanI, ambAlA nagara, mulatAna, jagAdharI, sADhaurA meM digambara paMthinoM ke mandira tathA katipaya parivAra the| sva. DA0 banArasIdAsa agravAla jaina ema0 e0 pI0 eca0 DI pradhyApaka paMjAba vizvavidyAlaya kA mata bhI yahI hai ki digambara loga briTiza rAjya meM Akara paMjAba meM AbAda hue haiN| isa kI puSTi isa paMtha ke mandira briTiza kAla meM nirmita tathA AbAdI chAvaniyoM meM hone se bhI hotI hai| ye loga uttarapradeza se pAye aura briTiza milTrI ko mAvazyaka sAmAna kI saplAI karate the / pAkistAna banane se pahale ye loga vyApAra karate the / hariyANA prAMta meM aneka nagaroM aura gAMvoM meM digambara paMthiyoM kA Agamana uttarapradeza se musalamAna bAdazAhoM ke samaya meM huA / jahA~-jahA~ ye loga AbAda haiM vahA~-vahA~ inake mandira bhI musalamAna kAla ke vidyamAna haiM / isa pradeza meM ina kI AbAdI acchI saMkhyA meM hai / saMbhavataH mulatAna meM bhI do-cAra parivAra musalamAna bAdazAhoM ke samaya meM prAkara AbAda ho gaye hoNge| ina ke samparka se kucha prosavAla parivAra bhI digambara paMthI ho gaye the| vahA~ inake mandira kA nirmANa to IsA kI 21vIM zatAbdI ke prArambha meM hI huA thaa| pAkistAna bana jAne para vahA~ ke saba hindU, sikha, jaina bhArata cale pAe / aba vahA~ koI bhI jaina dharmAnuyAyI nahIM rahA / 6-hastinApura meM jainadharma prathama tIrthakara arhat RSabhadeva kA janma, dIkSA Adi ayodhyA meM hue| isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama RSabhadeva hI prArhatI dIkSA grahaNa kara anagAra bane / caitra vadi 6 ko dIkSA lekara pApa grAmAnugrAma vihAra karane lge| adhika samaya dhyAna, kAyotsarga tathA tapasyA meM vyatIta karate the| usa samaya bharatakSetra ko zrI RSabhadeva ne hI bhogabhUmi se karmabhUmi banAyA thaa| isalie jaina sAdhu ke prAcAra vyavahAra se usa samaya kI janatA ekadama anamijJa thii| muni ke yogya nirdoza AhAra dene kI vidhi to ve jAnate hI nahIM the| jahA~ prabhu jAte vahA~ ke loga unako ghor3A-hAthI, vastra-alaMkAra tathA muni ke ayogya khAna-pAna kI sAmagrI ko bar3I zraddhA aura bhakti se lene kI prArthanA karate the| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 madhya ezitA aura paMjAba meM jainadharma kAraNa yaha thA ki ve loga unheM aba bhI apanA rAjA hI samajhate the aura unake pAsa bhoga upabhoga kI vastuoM kA abhAva dekhakara zarIra DhAMpane, svArI karane, svAdiSTa bhojana sAmagrI Adi kI vastueM lene kI sAgraha vinamra prArthanA karate the / isase pahale aparigrahI muni ko kabhI unhoMne dekhA-sunA bhI na thA / parantu jaina muni ke liye ye saba vastueM anupayogI hone se prabhu svIkAra nahIM karate the| isaliye sArI prajA hataprabha tathA kiMkartavyavimUr3ha thI aura saba kahate the ki prabhu kucha nahIM lete-prabhu kucha nahIM lete, aba hama kyA kareM ! isa prakAra caitra vadi naumI se lekara dUsare varSa ke vaisAkha sudi 2 taka nirdoSa AhAra pAnI na milane se 1 varSa 1 mAsa aura 10 dina anna-jala liye binA 400 dinoM taka prabhu ne cauvihAra (nirAhAra-nirjala) upavAsa kA tapa kiyA / yaha tapa RSabha kA varSIya tapa ke nAma se vizvavikhyAta hai / satata vihAra karate hue pApa vaisAkha sudi 3 ko prAtaHkAla hastinApura padhAre / usa samaya hastinApura kurukSetra janapada kI rAjadhAnI thI (vartamAna meM yaha nagara uttara pradezAMtargata meraTha jile meM meraThanagara se 26 mIla kI dUrI para hai)| usa samaya yahA~ Apa ke dvitIya putra bAhubalI ke putra somayaza (somaprabha) kA rAja thaa| isakA putra rAjakumAra zreyAMsakumAra RSabhadeva kA prapautra thaa| jo isake bAda yahAM kI rAjyagaddI kA adhikArI thaa| (1) RSabhadeva ke hastinApura padhArane para sava loga apane sAtha prabhu ko dene ke lie kucha na kUcha lekara avazya jAte, para prabhu ke svIkAra na karane para loga yaha kahate hue ki prabha kucha nahIM lete, kucha nahIM lete, unake pIche ho lie prora zreyAMsakumAra ko jaba yaha patA lagA ki prabha dastinApara padhAre haiM taba prabha ve darzana karate hI use jAtismaraNa (pichale janmoM kA) jJAna ho gyaa| una janmoM meM vaha jisa prakAra janamuni ko grAhAra diyA karatA thA usa vidhi ko jAtismaraNa jJAna se jaanaa| itane meM kucha loga ikSurasa (ganne ke rasa) se bhare hue ghar3oM ko zreyAMmakumAra ko dene ke liye yahA~ prApahuMce / zreyAMsakumAra ne prabhu kI isa ikSarasa se cAra sau dinoM ke tapa kA pAraNA karAyA aura prabhu ne ikSurasa se vrata ko kholA / arthAt arhat RSabha ko cAra sau dinoM ke (varSIya) tapa kA pAraNA isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama hastinApura meM ikSurasa se zreyAMsakUmAra ne karAyA / ataH muni ko AhAra dene kA sarvaprathama zreya rAjakumAra zreyAMsakumAra ko prApta hayA aura logoM ne isa pAraNe ke avasara se jainamuni ko nirdoSa AhAra dene kI vidhi ko jAnA / zAstrakAra isa AhAradAna kI vizeSatA kA varNana karate hue pharamAte haiM ki "pAtraM zrI RSabhajina. zreyAMsaH dheyasA'nvito dAtA / vittaM zuddha kSuraso, na vidyate bhUtale'nyatra // " arthAt -zrI RSabhadeva ke samAna pAtra, zreyAMsa ke samAna zraddhA-bhakti aura bhAvapUrvaka dene vAlA dAtA, ikSurasa ke samAna zuddha-nirdoSa AhAra isa pRthvI para anyatra nahIM hyaa| vizva meM sarvaprathama muni ko AhAra dene kI vidhi kA jJAna isa avasarpiNI kAla meM karAne kA gaurava paMjAba meM vidyamAna hastinApura kI dharA ko hI prApta huA / arhata RSabha ke pAraNe ke sthAna para zreyAMsakumAra ne isa punIta ghaTanA kI yAdagAra meM eka stUpa kA nirmANa karAyA aura usa stUpa ke Age zrI RSabhadeva prabhu ke caraNabiMba sthApita kara pAdapITha kI sthApanA kii| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.9 hastinApura meM jainadharma jisase hastinApura vizva kA sarvaprathama tIrthadhAma bngyaa| yaha paMjAba kA bhI sarvaprathama jaina tIrtha sthApita huaa| (2) paMjAba meM dUsare dharmacakra nAmaka tIrtha kI sthApanA bAhubalI ne RSabhadeva ke takSazilA padhArane para unake caraNa cinhoM para caraNabiMba (pAdapITha) kI sthApanA kara usa para dharmacakra kI sthApanA kii| (3) zrI RSabhadeva ke samaya se lekara 12 cakravartI hue| inameM se cauthe se lekara 6 veM cakravartI (ina chaha cakravartiyoM) kI rAjadhAnI hastinApura meM thii| inakA janma bhI hastinApura meM hI huA thaa| ye saba pahale mAMDalika rAjA the, bAda meM chahakhaNDa ko jItakara cakravartI bane / ina chaha cakravartiyoM ke pitA bhI yahA~ ke mAMDalika rAjA the aura inake putra pautra Adi bhI kaI pIr3hiyoM taka yahIM janme aura yahIM mAMDalika rAjA hokara rAjya karate rhe| ina chaha cakravartiyoM meM se pAThavA cakravartI lobhavaza marakara naraka meM gyaa| cauthA aura navAM cakravartI dIkSA lekara sAmAnya kevalI bane aura prAyu pUrNa karake nirvANa pAye, sarva duHkhoM se mukta hue| pA~caveM se sAtaveM cakravartI kramazaH 16 veM tIrthaMkara zrI zAntinAtha, 17veM tIrthakara zrI kuthunAtha aura 18veM tIrtha kara zrI praranAtha hue aura sammetazikhara para jAkara nirvANa pAye / ataH pAThaveM cakravartI ke sivAya pAMca cakravatiyoM ne rAjapATa aura sarvaparigraha kA tyAga kara haz2AroM manuSyoM ke sAtha yahIM para zramaNa kI dIkSAeM grahaNa kii| sabane yahAM para kaThina tapa karake kevalajJAna prApta kiyaa| pitAoM, putroM, pautroM aura anekoM ne saba parigraha kA tyAga kara dIkSAeM grahaNa kI aura tapAdi karake isI dharA para kevalajJAna prApta kiyaa| anekoM ne isI bhUtalA para nirvANa bhI prApta kiyaa| ina tIrthaMkaroM, sAmAnyakevaliyoM tathA zramaNa-zramaNiyoM ne sAre bhArata meM aura vizeSa rUpa se sAre paMjAba janapada meM jainadharma kA prasAra kiyaa| aba ina cakravatiyoM ke viSaya meM kucha vizeSa vivaraNa likhate haiN| (4) cauthA cakravartI sanatakumAra pandrahaveM tIrthakara zrI dharmanAtha va solahaveM tIrthakara zrI zAMtinAtha ke madhyakAla meM huA / isake rAjA pitA kA nAma azvasena aura paTTarAnI mAtA kA nAma sahadevI thaa| isakA janma hastinApura meM huaa| yaha pitA ke bAda rAjya kA adhikArI mA~Dalika rAjA huaa| bAda meM chahakhaNDa ko jItakara cakravartI banA aura hastinApura ko apanI rAjadhAnI banAyA / anta meM rAjapATa Adi sarvaparigraha kA tyAga kara ArhatI dIkSA lI, tapa karake kevala jJAna pAkara sAmAnya kevalI bnaa| zeSa jIvanakAla meM sarvatra jainadharma kA pracAra va prasAra kiyaa| anta meM sarvakarma kSaya kara mokSa prApta kiyaa| (5) pAMcaveM cakravartI zAMtinAtha hue| prApake pitA rAjA vizvasena tathA mAtA paTTarAnI pacirA thii| ApakA hastinApura meM janma humA, yuvAvasthA prApta hone para Apa ne rAjA ke yogya saba vidyAmoM aura kalAoM kA abhyAsa kiyA / pitA kI mRtyu ke bAda Apa mAMDalika rAjA bane aura chahakhaMDa jIta kara cakravartI bne| isakA varNana AcArya zrI nandIsena sUri kRta ajita zA~ti stava gAthA 11 meM isa prakAra kiyA hai 1. triSaSTizalAkA puruSa caritra prAcArya hemacanda kRta parva 1 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma "kuru-jana vaya' -hatthinA uranarIsaro paDhamaM tao mahAcakkavaTTibhoe maha-ppabhAvo, jo bAvatari-puravara- sahassa vara nigama jaNavayavaI battIsA - rAyavara sahassANuyAya-maggo 'channavai-gAmakoDI sAmI zrAsI jo bhArahammi bhayavaM / / " arthAt 'zrI zAMtinAtha jI pahale to kurudeza hastinApura rAjadhAnI meM sAmAnya ( mAMDalika ) rAjA the / pazcAt chahakhaNDa bharatakSetra ke bar3e cakravartI rAjA hue| usa samaya mahAprabhAvazAlI zrI zAntinAtha svAmI bahattara haz2Ara ( 72000) nagaroM nigamoM tathA dezoM ke svAmI the / battIsa haz2Ara (32000) mukuTabaddha rAjA unake zrAdhIna the evaM chiyAnave karor3a (160000000) gAvoM ke svAmI bar3e prabhAvazAlI bhagavAna isa bharatakSetra meM hue / ApakI eka lAkha varSa kI Ayu ke antima caturtha bhAga paccIsa haz2Ara varSa bAkI rahane para Apane rAjapATa saba parigraha kA tyAga kara eka hajAra rAjAnoM ke sAtha hastinApura meM dIkSA grahaNa kI / eka varSa kaThora tapa karake ghAtI karmoM ko kSaya kara yahIM para kevalajJAna prApta kara vItarAgasarvajJa-sarvadarzI bane / yahIM para sarvaprathama samavasaraNa meM dharmadezanA dekara caturvidhasaMgha ( sAdhusAdhvI, zrAvaka-zrAvikA saMgha) ko sthApanA kI evaM 36 gaNadharoM ko sthApita kara svahasta dIkSita muniyoM ke 36 gaNa kAyama kiye / dvAdazAMga zruta tathA catuvidhasaMgha rUpa tIrtha kI sthApanA kara tIrthaMkara pada se vibhUSita hue / jambUdvIpa ke bharatazretra meM isa avasarpiNI kAla meM 16 veM tIrthaM kara hue | pazcAt eka varSa kama paccIsa hajAra (24969) varSa tIrtha kara avasthA meM sAre deza meM bhramaNa kara jainadharma kA prasAra kiyaa| paMjAba janapada meM bhI Apa ke aneka samavasaraNa dharmadezanA ke liye hue | ataH ApakA cyavana ( garbhAvataraNa), janma, dIkSA, tathA kevalajJAna ye cAra kalyANaka, caturvidhasaMgha, gaNadharoM, gaNoM Adi kI sthApanAeM saba hastinApura meM hI hue haiM / Apake dvArA pratibodhita 62000 zramaNa 61600 zramaNiyAM, 800 caudaha pUrvadhArI, 3000 avadhijJAnI, 4000 manaH paryavajJAnI, 4300 sAmAnyakevalI, 6000 vaikriyalabdhidhArI, 36 gaNadhara, 36 gaNa / kula zramaNa zramaNiyoM kI saMkhyA 144100 tathA ina zramaNa zramaNiyoM ke ziSyapraziSya bhI lAkhoM kI saMkhyA meM usa samaya the / lAkhoM kI saMkhyA meM zrAvaka-zrAvikAeM bhI the / 25000 varSa meM sarvatrika jainadharma kA prasAra karake auaura lAkhoM ko AtmakalyANakArI mArga kA anusaraNa karAkara anta meM bihAra prAMta ke sammetazikhara parvata para jAkara sarvakarmoM ko kSayakara nirvANa paMda pAye / 210 1. zrI RSabhadeva ke eka putra kA nAma kuru thaa| bhAratavarSa meM isI kuru ke nAma se kuru rASTra (janapada) vikhyAta humA / bauddhoM ke mAne hue 16 janapadoM meM kuru deza ko eka mahAjanapada mAnA hai / pAlI sAhitya meM isakA vistAra 8000 yojana batalAyA hai| bauddhoM ne yojana kA mApa 7 // mIla batalAyA hai / ( lagabhaga 12 kilomITara) jainAgama prajJApaNA sUtra meM jina 25 / / zrAryadezoM kA nirdeza kiyA gayA hai, ina meM kuru ko bhI eka zrAdeza mAnA hai| isa kurudeza ke kuru janapada, kuru jAMgala deza, kurukSetra, kururaTTha, kururASTra Adi nAma prAcIna sAhitya meM pAye jAte haiM / jainAgama prajJApaNA sUtra meM kuru janapada kI rAjadhAnI gajapura ( hastinApura ) batalAyA hai / kuru rAjA ke eka putra hasti ke nAma se isakA nAma hastinApura pdd'aa| gajapura, gayaura, gayapura, gayanayara, gajanagara, gajAhna, gajAhvaya, nAgapura tathA hastinApura evaM AsandIyata tathA Asandivata, brahmasthAna Adi aneka nAmoM se hastinApura kA ullekha milatA hai / .. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 211 (6) zrI zAMtinAtha prabhu ke mokSagamana ke prAdhe palyopama ke bAda chaThe cakravartI jo bAda 17 ve tIrtha kara zrI kuMthunAtha hue / inake bhI cyavana Adi cAroM kalyANaka, sAmAnya rAjya pada, cakravartI pada, rAjadhAnI, tapa, prathama samavasaraNa, prathama dezanA, dvAdazAMgazruta, caturvidhasaMgha tIrtha kI sthApanA, gaNadharoM-gaNoM Adi kI sthApanA tathA tIrthakara pada prApti zrI zAMtinAtha ke samAna saba isI hastinApura meM hue / sAre paMjAba meM bhI Apake aneka samavasaraNa hue jinameM dezanA (dharmopadeza) dekara paMjAba janapada meM bhI sarvatrika jainadharma kA prasAra kiyaa| ApakI mAtA padarAnI zrI tathA pitA sUra nAmaka rAjA the| kuMthunAtha kI Ayu 65000 varSa kI thii| zAMtinAtha ke samAna hI inhoMne apanI Ayu ke cAra vibhAgoM meM-yAnI 23750 varSa rAjakumAra avasthA, 23750 varSa mAMDalika rAjA tathA 23750 varSa cakravartI kI padavI bhoga kara kula 71250 varSa gRhasthAvasthA ke sukha ko bhoga kara zrI zAMtinAtha bhagavAna ke samAna vaibhavapUrNa chahakhaNDa rAjya aura sarvaparigraha kA tyAga karake eka hajAra rAjAoM ke sAtha zramaNa dIkSA grahaNa kii| chadmasthAvasthA meM 16 varSa kaThora tapa karake kevaladarzana-kevalajJAna kI prApti kara vItarAga-sarvajJa bane / tathA 23734 varSoM taka sAre bharatakSetra meM jainadharma kA prasAra kiyaa| anta meM sammetazikhara para mokSa prApta kiyaa| isa prakAra prApane 65000 varSa kI Ayu pUrNa kii| Apake dvArA pratibodhita 35 gaNadhara, 35 gaNa, 60000 zramaNa 60600 zramaNiyA~, 670 caudahapUrvI, 2500 avadhijJAnI, 3340 manaHparyava jJAnI, 3200 sAmAnya kevalI, 5000 vaikriyalabdhivAle, 2000 vAdalabdhivAle; isa prakAra Apake svahasta dIkSita sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA thI aura lAkhoM kI saMkhyA zrAvaka-zrAvikAoM kI thii| Apake svahasta dIkSita sAdhu-sAdhviyoM ke ziSya-praziSyoM kI saMkhyA bhI lAkhoM meM thii| (7) zrI kuMthunAtha ke nirvANa ke bAda lagabhaga 1/4 palyopama ke bAda sAtaveM cakravartI aura aThArahave tIrtha kara zrI praranAtha hue / inakI prAyu 84000 varSa kI thii| cyavana se lekara kevalajJAna kI prApti aura saMghasthApanA, dharmaprasAra Adi saba ghaTanAeM zrI zAMtinAtha aura zrI kaeNthanAtha ke samAna hastinApura meM hI huii| antara mAtra itanA hai ki prApa dIkSA lane ke bAda tIna varSa taka chadmastha rahe aura tapa karake pazcAt kevalajJAna prApta kiyA / 21000 varSa rAjakumAra, 21000 varSa sAmAnya mAMDalika rAjA, 21000 varSa cakravartI padavI bhogakara 63000 varSa gahasthAvasthA meM rahe pazcAt dIkSA lekara 3 varSa chadmastha tathA 20667 varSa taka tIrtha kara avasthA se sarvatra jaina dharma kA prasAra karake kula 84000 varSa prAyu pUrI karake sammetazikhara para mokSa prApta kiyaa| Apake pitA kA nAma sudarzana tathA mAtA kA nAma devI thaa| Apake svahasta dIkSita janasaMdha meM 33 gaNadhara, 33 gaNa, 50000 zramaNa, 60000 zramaNiyA~, 610 caudahapUrvadhara, 2600 avadhijJAnI, 2551 mana:paryavajJAnI, 2800 sAmAnyakevalI, 7300 vaikriyalabdhivAle, 1600 vAdalabdhivAle kula saMkhyA 127461 zramaNa-zramaNiyA~, 33 gaNadhara, 33 gaNa tathA lAkhoM kI saMkhyA meM zrAvaka-zrAvikAe~ thiiN|| (8) zrI aranAtha ke nirvANa ke bAda AThavAM cakravartI sabhUma nAma kA huA isakI mAtA kA nAma tArA aura pitA kA nAma kRtavIrya thaa| cakravartI avasthA meM isane jainadharma kA khUba pracAra kiyA, para anta meM ati lobhI hone ke kAraNa marakara naraka meM gayA / 1, triSaSTi zalAkA puruSa caritra 16, 17, 18veM tIrthaMkaroM ke caritna / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (e) unnIsaveM tIrtha kara zrI mallinAtha prabhu kevalajJAna ke bAda vicarate hue hastinApura padhAre aura yahAM para unhoMne samavasaraNa meM dharmadezanA dI aura bahuta saMkhyA meM logoM ne jainadharma svIkAra kiyaa| yahAM ke rAjA adInazatru ne bhI Apase zramaNa dIkSA grahaNa kii| saMbhavataH prApa paMjAba meM bhI avazya vicare hoNge| (10) bIsaveM tIrtha kara zrI munisuvratasvAmI bhI hastinApura padhAre aura samavasaraNa meM dezanA dii| aneka bhavyajIvoM ne jainadharma ko svIkAra kiyA / anekoM ne zramaNa-zramaNI kI dIkSAe~ grahaNa kii| jinameM se kucha kA vivaraNa yahA~ dete haiN| 1-gaMgadatta gRhapati ne sAta karor3a sonA moharoM evaM saba prakAra kI Rddhi-samRddhi prAdi parigraha kA tyAga karake apane aneka sAthiyoM ke sAtha prApa zrI ke karakamaloM se dIkSA grahaNa kii| dvAdazAMgoM kA abhyAsakara sarvatra bhramaNa kara jainadharma kA pracAra kiyA / anta meM eka mAsa kI saMlekhanA karake mara kara devaloka meM gayA / (2) kAtika seTha kI janmabhUmi bhI hastinApura thI / isane 1008 zreSThiputroM ke sAtha Apase dIkSA grahaNa kii| bAraha varSa taka caritra pAlana kara eka mAsa kI saMlekhanA karake marakara prathama devaloka meM indra huaa| (3) muni suvratasvAmI ke hastinApura meM aneka samavasaraNa hue jinameM dharmadezanA sunakara aneka bhavya jIvoM ne jainadharma svIkAra kiyaa| saMbhavataH paMjAba meM bhI padhAre hoMge aura vahA~ para bhI aneka bhavyajIvoM ne jainadharma svIkAra kiyA hogaa| Apake samaya meM hI rAma, lakSmaNa, rAvaNa Adi hue the| (11) bIsaveM tIrthaMkara zrI munisuvratasvAmI ke samaya meM hI hastinApura meM rAjA padmottara tathA viSNukumAra ne zrI suvratAcArya se dIkSAe~ grahaNa kara zramaNadharma svIkAra kiyaa| bAda meM yahAM kA rAjA nabhuci huaa| ekadA suvratAcArya kA caturmAsa apane ziSyoM ke sAtha hastinApura meM huprA / namuci ne dveSavaza jainasAdhunoM ko apane rAjya se sAta dinoM ke aMdara nikala jAne kA hukma diyaa| zramaNoM ne rAjA namuci ke pAsa eka zramaNa ko bhejakara caturmAsa taka hastinApura meM hI sthiratA karane kI prAjJA maaNgii| kintu namuci nahIM mAnA / taba muni viSNukumAra ne usase tIna kadama sthAna maaNgaa| namuci ne kahA ki- 'yadi tuma loga tIna kadama bhUmi kA ullaMghana karoge athavA usake pare rahoge to mAra die jaanoge|' muni viSNukumAra ne usakI zarta ko svIkAra kiyA aura vaikriyalabdhi se apane zarIra ko bar3hAkara eka lAkha yojana kA banAyA aura eka paga lavaNa samudra ke pUrva meM aura dUsarA paga lavaNa samudra ke pazcima meM rakhA tathA tIsarA paga namuci para rakhA jisase muniyoM kA upasarga dUra huA / ataH viSNukumAra muni kA nAma trivikrama prakhyAta huaa| (12) muni suvratasvAmI ke samaya meM hI navA~ cakravartI mahApadma hastinApura meM huaa| isakI mAtA kA nAma jvAlA tathA pitA kA nAma padmottara thA / anta meM rAjya aura sarvaparigraha ko tyAga kara jainazramaNa kI dIkSA grahaNa kii| tapa karake kevalajJAna prApta kiyA aura sAmAnya kevalI hokara sarvatrika jainadharma kA pracAra aura prasAra kiyaa| anta meM sabakarmoM ko kSaya karake nirvANa prApta kiyA aura sarvaduHkhoM se mukta huaa| (13) bAIsaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi (neminAtha) apane isa bhava se sAta bhava pahale hastinApura meM zaMkha nAma ke rAjA the| zaMkha ke pitA kA nAma zrI zeSa tathA mAtA kA nAma zrImatI 1. jinaprabhasUri kRta vividha tIrthakalpa pR0 27 (siMghIgraMthamAlA) 2. vividha tiirthklp| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 213 thaa| zeSa ne apane putra zaMkha ko rAjya dekara svayaM jainazramaNa kI dIkSA grahaNa kI aura nirAti cAra caritra pAlate hue kevalajJAna prApta kiyaa| sAmAnyakevalI hokara sarvatra jainadharma kA pracAra aura prasAra kiyaa| (14) kucha varSoM ke bAda zrI zeSa kevalI punaH hastinApura padhAre taba rAjA zaMkha ne apane do bhAiyoM, apanI yazomatI rAnI tathA rAjamaMtriyoM ko sAtha lekara inake pAsa bhAgavatI dIkSAeM grahaNa kii| jIvanaparyanta aneka kSetroM meM vihAra karate hue ina sabane jainadharma kA prasAra kiyaa| (15) zrIkRSNa bhagavAna neminAtha ke cAcA vAsudeva ke putra (bhAI) the aura samakAlIna the| kauravoM pAMDavoM kI rAjadhAnI bhI hastinApura thii| kaurava pAMDava bhagavAna neminAtha zrI tathA kRSNa ke samakAlIna the / unake rAjyakAla meM rAjarSi damavatta bhI yahIM hue haiM / ekadA yahA~ nagara ke bAhara yaha rAjarSi dhyAnArUr3ha khar3e the / udhara se jAte hue kauravoM ke Tole ne rAjarSi ko dhyAnArUr3ha dekhA aura unakI bharapeTa nindA bhartsanA kii| itane taka hI unheM saMtoSa na humaa| una para jo kucha hAtha lagA pattharoM, DheloM, phaloM kI bauchAra zurU kara dI / yahA~ taka ki rAjarSi pattharoM se pUre Dhaka gae aura aisA mAlUma hone lagA ki yahA~ patyage ke Dhera ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / kintu pattharoM Adi ke prahAroM se na to muni vicalita hue na hI dhyAna bhaMga hue| ve dhyAnArUr3ha hI bane rhe| ve itane tallIna the ki unheM apane zarIra kI sudhabudha bhI nahIM thI, Atmacintana ke sivAya unheM bAharI zarIra ke sAtha kyA bIta rahI hai kucha bhI patA nahIM thaa| para phira bhI kauravoM kA krodha zAMta na huA aura krodha kI bhaTTI meM jalate hue Age bar3ha ge| kauravoM ke cale jAne ke thor3e samaya bAda hI pAMDava apanI senA ke sAtha udhara pA nikle| unhoMne vahA~ pazuoM ko carAnevAle gvAloM se pUchA ki yahA~ rAjarSi dhyAnArUr3ha khar3e the ve kahAM gae aura unake sthAna para yaha pattharoM kA Dhera kisane lagA diyA hai ? gvAloM ne pAMDavoM se sArI ghaTanA kaha sunaaii| yaha sunakara unheM bahuta prAghAta lgaa| turaMta senA sahita una sabane turaMta pattharoM ko haTAyA aura munirAja ko kaSTamukta kiyA / rAjarSi ke tapa tyAga tathA sahanazIlatA kI prazaMsA tathA unake guNoM kI stuti, vandanA karake kauravoM ke aparAdha ke lie kSamA mAMgI / kSamAmUrti rAjarSi damadatta ko samabhAva pUrvaka zukla dhyAna se kevaladarzana-kevalajJAna kI prApti huI / sAmAnyake valI hokara sarvatrika jainadharma kA prasAra karate hue anta meM sarvakarmoM ko kSaya karake hastinApura meM nirvANa paayaa| (16) bhagavAna neminAtha ke samaya meM hI pAMDavakAla meM kaTaucavaMza ke prasiddha zUravIra rAjA suzarmacandra ke karakamaloM se paMjAba (vartamAna meM himAcala pradeza) kAMgar3A meM zrI RSabhadeva aura aMbikAdevI sahita vizAla 52 jinAlaya (jainamaMdira) kA nirmANa karAyA jo Ajakala kAMgar3A kilA ke nAma se prasiddha hai aura dhvaMsa par3A hai| Ajakala isameM eka maMdira meM mAtra zrI RSabhadeva kI eka prAcIna pratimA virAjamAna hai| isakA paricaya hama kAMgar3A ke itihAsa meM kara Ae haiN| (17) teisaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha hastinApura padhAre / samavasaraNa meM aneka bhavya jIvoM ko upadeza dekara jainadharmI banAyA / Apa sindhu-sauvIra, paeNDravardhana (pezAvara), gA~dhAra deza, kAzmIra Adi bhI padhAre aura bhavya jIvoM kA kalyANa kiyaa| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (18) mathurA kA yuvarAja zaMkhakumAra dIkSA lekara hastinApura zrAyA / usane yahA~ somadeva se bhikSA ke lie jAne kA rAstA pUchA / somadeva ne jAnabUjhakara garama tave ke samAna garamI se tapta bhayaMkara rAstA batalAyA / rAjarSi kI tapasyA ke prabhAva se garama rAstA bhI ThaMDA ho gayA / yaha jAnakara somadeva ko bahuta pazcAtApa huA aura prAyazcita rUpa se isane zrApase jaina muni ko dIkSA grahaNa kI parantu ucca jAti kA abhimAna na gayA, jisase mRtyu pAkara kAzI meM mRtagaMgA ke kinAre cAMDAla jAti meM janma liyA aura vairAgya pAkara dIkSA grahaNa kara ghora tapa kiyA tathA mAnava aura devatAoM kA pUjya banA / (19) mahAbala - rAjarSi - - bala rAjA ke putra mahAbala ne apane pitA ke uttarAdhikAra meM hastinApura kA rAjya prApta kiyA / parantu rAjyAbhiSeka hone ke turaMta bAda isane dharmaghoSa AcArya se dIkSA grahaNa kI aura sAdhu ho gayA / paMjAba prAdi janapadoM meM vicaraNa karake sarvatra jainadharma kA pracAra va prasAra kiyaa| Ayu pUrI karake pA~caveM devaloka meM gayA / (20) muni bala - bala gRhapati hastinApura meM bahuta dharmAtmA huA hai anta meM vaha sAdhu hokara sva para kalyANa sAdhate hue saMlekhanApUrvaka mara kara saudharma devaloka meM devatA huA / 214 (21) samUha muni -- samUha nAmaka gRhapati ne bhI hastinApura meM dIkSA grahaNa kI aura sAdhu jIvana vyatIta kara jainadharma kA prasAra karate hue marakara svarga meM gayA / (22) hastinApura meM prabhu mahAvIra - yahA~ prabhu ke kaI samavasaraNa hue| bhagavAna mahAvIra 27 vA~ caturmAsa (varSAvAsa) mithilA meM vyatIta karake vihAra karate hue apanI 57 varSa kI Ayu ( vItabhayapattana meM Agamana ke 10 varSa bAda) vi0 pU0 485 84 meM hastinApura pdhaare| usa samaya yahA~ para ziva rAjarSi ne pratibodha pAkara prabhu se jainazramaNa kI dIkSA grahaNa kii| jisakA vivaraNa isa prakAra hai jainAgama sthAnAMga sUtra meM prAThA rAjAoMoM ke nAma prAte haiM jinhoMne prabhu mahAvIra ke pAsa zramaNa dIkSAe~ liiN| unameM eka nAma rAjA ziva kA bhI AtA hai isa para TIkA karate hue navA~gI TIkAkAra prabhayadeva sUri likhate haiM ki - "ziva hastinApura meM isa rAjA kI carcA hastinAgapura rAjo" / " bhagavatI sUtra nAmaka nagara thA / usa nagara ke bAhara uttara-pUrva dizA meM yaha udyAna saba RtuoM meM phaloM-phUloM se samRddha thA aura nagara ziva nAma kA rAjA thaa| vaha rAjAoM meM zreSTha thA / usa ziva rAjA kI paTarAnI kA nAma dhAriNI thA / ukta ziva rAjA ko dhAriNI se eka putra thA, usakA nAma zivabhadra thA / eka dina rAjA ke mana meM rAtrI ke pichale prahara vicAra huA ki hamAre pAsa jo itanA sArA dhana hai, rAjya vaibhava hai, vaha hamAre pUrvajanma ke puNya kA phala hai / zrataH punaH puNya saMcaya - meM prAtI hai usa samaya meM hastinApura sahasra - zrAmra vana nAma kA udyAna thA / nandanavana ke samAna ramaNIka thA / isa 1. samaNeNa bhagavato mahAvIreNa rAyaNomuMDe bhavettA prAgArAto prANagaritaM pavvAvittA, taM jahA vIraMgaya, vIravase, saMjaya, eNijjatte ya rAyarisI / seya, sive, udAyaNe (vaTTa saMkhe kArivadveNa) / ( sthA0 sthAna 8 sUtra 621 uttarAddha) 2. sthAnAMga sUtra sTIka uttarArddha patra 431 / 3. bhagavatI sUtra sTIka zataka 11 udezA & patra 644, 658 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 215 karanA cAhie | isa vicAra se usane dUsare dina zrapane putra kA rAjyAbhiSeka kara diyaa| apane sagesambandhiyoM se anumati lekara lohI yadi lekara gaMgA kinAre rahane vAle tApasoM ke pAsa dIkSA lekara dizA prAkSaka' ho gayA aura niraMtara chaha TaMka upavAsa kA vrata le liyA / isa prakAra aneka prakAra ke tapa karate hue usane vibhaMga ( kuzravadhi) jJAna prApta kara liyaa| ziva rAjarSi ko isa jJAna se sAta dvIpa aura sAta samudra dikhalAI par3e / hastinApura meM yaha bAta phaila gaI / usI bIca mahAvIrasvAmI yahA~ Ae, unake ziSya indrabhUti gautama gaNadhara bhikSA lene nagara meM gaye / unhoMne vahA~ ziva rAjarSi kI kahI sAta samudra kI bAta sunii| bhikSA se lauTane para gautama ne bhagavAna mahAvIra bAta pUchI - - "bhagavana ! ziva rAjarSi kahatA hai ki vizva meM sAta hI dvIpa haiM aura sAta hI samudra haiM / yaha bAta kaise saMbhava hai ?" isa para bhagavAna mahAvIra svayaMbhUramaNa samudra taka asaMkhya dvIpa pharamAyA--- "he gautama ! yaha asatya hai / isa tiryakaloka meM aura asaMkhya samudra hai / " yaha bAta bhI nagara meM sarvatra phaila gaI / yaha sunakara zivarAja RSi ko zaMkA ho gaI / tatkAla usakA vibhaMgajJAna naSTa ho gayA / phira use jJAna huA ki bhagavAna mahAvIra vItarAga-sarvadarzI - sarvajJa tIrtha kara haiM / isalie usane bhagavAna ke pAsa nAne kA nizcaya kiyA / taba yaha sahasrAmravana meM prabhu mahAvIra ke pAsa AyA aura unheM vandana karake yogya sthAna para baiTha gayA / samavasaraNa meM prabhu ne ziva rAjarSi aura mahatI sabhA ko upadeza diyA caudaha rAjaloka (Urdhva, madhya, zradho tIna loka) kA svarUpa batalAyA / nirgratha pravacana sunakara rAjarSi parama saMtuSTa huA aura uThA, hAtha jor3akara natamastaka hokara bhagavAna se savinaya prArthanA karate hue kahA - bhagavana ! ApakA vacana sarvathA satya hai - yathArtha hai / maiM nirgratha pravacana para zraddhA rakhatA hUM / prabho ! mujhe bhI nirgratha dIkSA dekara mokSamArga kA pathika banAiye / prabhu ne svIkAra kiyA / ziva rAjarSi ne paMcamuSTi loca karake bhagavAna ke pAMca mahAvratoM ko dhAraNa kiyA-- svIkAra kiyA, dIkSA lene ke pazcAt zrAgamoM kA abhyAsa kiyA aura sarvatra vicara kara jainadharma kA prasAra kiyA / kaThora tapa karake cAra dhAtI karmoM kA kSayakara kevalajJAna - kevaladarzana prApta kara sarvajJa banA / jIvana ke antima zvAsocchavAsa taka sarvatra vihAra kara bhavyajIvoM ko nirgratha pravacana kA pAna kraayaa| sarvatrika jainadharma kA prasAra kara sarvakarmoM ko kSayakara nirvANa prApta kiyA 12 (23) poTTila Adi praneka prAtmArthiyoM kI dIkSAeM - isI yAtrA meM bhagavAna se poTTila ne bhI nirgratha dIkSA grahaNa kii| usakA janma bhI hastinApura meM huA thA / isakI mAtA kA nAma bhadrA thaa| isakI battIsa patniyA~ thIM saba prakAra Rddhi-samRddhi, patniyA~ parivAra Adi parigraha kA tyAga kara dIkSA lene ke bAda varSoM taka zuddha caritra kA pAlana karate hue satata sarvatra vicaraNa karate hue jainadharma kA pracAra aura prasAra kiyA / anta meM eka mAsa kA anazana karake anuttara vimAna meM devagati prApta kI / " 1. isa pATha kI TIkA karate hue prabhayadeva sUrI ne likhA hai "disAyo kkhiNo tti udakeNa dizaH prakSaye ye phalapuSpAdi samucinvati // " ( bhagavatI sUtra saTIka patra 554 ) bhagavatI sUtra zataka 11 a0 / aNuttarovavAiya (aMtagaDha- zraNuttarovavAiya modI saMpAdita pRSTha 7053 ) 2. 3. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (24) anya bhI aneka mumukSutroM ne prabhu se dIkSA grahaNa kara zramaNadharma svIkAra kiyaa| tathA aneka mahilAoM ne bhI yahA~ dIkSAe~ grahaNa kii| isa tIrthAdhirAja meM aneka tIrthakara, sAmAnyakevalI, labdhidhArI, RddhidhArI zramaNa tathA zramaNiyA~ padhAre / anaginata mumukSutroM ne isa dharatI para AtmakalyANa kiyaa| zrI RSabhadeva se lekara bhAjataka isa tIrtha kI yAtrA karane ke lie yAtrIsaMgha Ate rhe| aneka zrAvakoM ne samaya samaya para jaina maMdiroM, stUpoM tathA pAdapIThoM ke nirmANa tathA sthApanAeM kiiN| kisI samaya janoM kI yahA~ ghanI bastI thI, dhanADhya, samRddhizAlI zreSThiyoM kA yaha nivAsasthAna thaa| pethar3azAha, vastupAla-tejapAla apane-apane dharmaguru jainAcAryoM ke sAtha saMgha lekara yahA~ yAtrA karane Aye the| ina logoM ne bar3e-bar3e vizAla jinamandiroM kA nirmANa kraayaa| parantu AtatAyI dhvaMsakoM ne isa tIrtha ko aneka bAra dhvaMsa kiyaa| jinamandiroM-jinapratimAoM ko kSati pahuMcAI, sAthasAtha naye maMdiroM kA nirmANa bhI hotA rahA / jinapratimAoM kI pratiSThAeM bhI punaH punaH hotI rahIM / Aja to yaha sArA nagara jaMgala ke rUpa meM parivartita ho gayA hai| mAtra do tIna janamaMdiroM ke sivAya ina maMdiroM ke AsapAsa koI AbAdI nahIM rhii| vikrama kI 14 vIM zatAbdI meM jainAcArya zrI jinaprabha sUri ne caturvidha saMgha ke sAtha isa tIrtha kI yAtrA kii| usa samaya unhoMne likhA hai ki zrI yugAdiprabhorAdyA cokSarikSurasairiha / zreyA~sasya gRhe paMcadivyADhyA'jani pAraNA // 4 // jinAstrayo'trAjAyanta zAMti-kunthurarastathA / atraiva sArvabhauddhi babhujuste mahIbhujaH // 5 / / mallizca samAvAsApatina caityctussttyii| atra nirmApitA zrAdvairvIkSyate mahimAdbhutA // 6 // bhAste'tra jagannetrapavitrIkAra kAraNam / bhavanaM cA'mbikAdevyA yAtrikopaplavacchidaH // 7 // jAhnavI kSAlayatyetaccaityabhittI: svavIcibhiH / kallolocchAlitabhU yo bhaktyA snAtra cikIriva / / 8 / / arthAt -zrI hastinApura meM prathama tIrtha kara zrI RSabhadeva ne zreyAMsakumAra ke ghara meM ikSurasa se pAraNA kiyA aura vahAM devoM ne pAMca divya pragaTa kiye / zrI zAMtinAtha, zrI kuthunAtha zrI aranAtha yahA~ para cakravartI tIrthakara hue evaM zrI mallinAtha samavasare / ina cAroM ke alaga-alaga cAra jina maMdira tathA (zrI neminAtha bhagavAna kI zAsanadevI) ambikAdevI kA bhI mandira hai| ina mandiroM kI dIvAloM kA prakSAlana gaMgA nadI karatI hai yAnI ye pAMcoM maMdira gaMgA nadI ke kinAre para pravasthita haiM / inake pratirikta yahAM para stUpoM kA bhI varNana haiN| jo Ajakala niziyA~ jI ke nAma se prasiddha haiN| niziyA~ jI kA artha hai tIrtha karoM Adi kI tapasthalI, kevalajJAna bhUmi / jJAta hotA hai ki zrI RSabhadeva jI ke tapa kA pAraNA sthala tathA zA~tinAtha, kuMthunAtha, aranAtha ne kevalajJAna se pahale yahA~ tapa kiyA thA evaM zrI ziva rAjarSi athavA anya kisI munirAja ne yahA~ tapa karake kevala jJAna prApta kiyA hogA athavA kisI anya tIrtha kara ke samavasaraNa kI smRti meM isakA nirmANa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 217 huA hogaa| aise sthAnoM para pA~ca stUpoM kA nirmANa kiyA hogaa| jinaprabha sUri ke samaya meM pAMca jainamandira aura pA~ca jaina stUpa vidyamAna the| vartamAna meM ina mandiroM meM se yahA~ eka bhI vidyamAna nahIM hai aura ina stUpoM meM se mAtra eka stUpa vidyamAna hai jahA~ zrI RSabhadeva prabhu ne varSIyatapa kA pAraNA kiyA thaa| ye saba mandira kaba aura kaise dhvaMsa hue isakA patA nhiiN| saMbhavata: anya stUpa digambaroM ke adhikAra meM haiM aura unhoMne unheM tor3akara cabUtare banAkara vahA~ svastika banA diye haiN| pahA~ pAnevAle kucha jaina yAtrI saMghoM kA varNana - hama likha pAye haiM ki zrI hastinApura zAstrokta, Agamokta evaM aitihAsika eka mahAna tIrya hai| evaM 25 // prArya dezoM meM eka pramukha prArya deza kI rAjadhAnI hai| yahA~ anekAneka vibhUtiyoM dvArA pavitra huI dharatI kI sparzanA ke liye, yAtrA karane ke liye sadA-sarvadA aneka caturvidha saMgha, zramaNa saMgha tathA zrAvaka-zrAvikAyeM prAte rahe haiM aura prAjakala bhI Ate rahate haiN| sAre deza ke kone-kone se yahA~ tapasvI sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zravikAeM vaisAkha sudi 3 ko pAkara varSIya tapa kA pAraNA karate haiM kAraNa yaha hai ki zrI RSabhadeva kA varSIya tapa kA pAraNA yahIM para huA thA / (1) vikrama se 386 varSa pUrva zrI yakSa deva sUri 500 sAdhunoM ke sAtha marudhara se vihAra kara pUrvadeza kI tIrtha yAtrAeM karate hue hastinApura padhAre / yahA~ kI yAtrA karake rAste meM anya tIrthoM kI yAtrA karate hue marudeza vApisa cale gye| (2) vikrama se 247 varSa pUrva zrI siddha sUri pAMcAla deza meM caumAsA karane vAle muniyoM ke lie acchI vyavasthA karake 500 muniyoM ke sAtha zrI hastinApura tIrtha kI yAtrA karane padhAre bAda meM marudeza kI tarafa cale gaye / (3) vikrama saMvat 166 se 218 prAcArya zrI ratnaprabha sUri caturtha mathurA meM bauddhoM ke prAcArya ko zAstrArtha meM harAkara aura usake anuyAyiyoM ko jainadharmI banA kara vahA~ se vihAra kara hastinApura meM padhAre aura aneka muniyoM ke sAtha yahAM kI yAtrA karake anyatra cale gaye / (4) vi0 saM0 218 se 235 prAcArya zrI yakSadeva sUri caturtha lAhaura meM caturmAsa karake apane munimaMDala ke sAtha yahA~ yAtrA karane padhAre / (5) vikrama saMvat 235 se 260 prAcArya kI kakka sUri caturtha ne apane munimaMDala ko sAtha lekara Damarelapura (siMdha) meM zreSThivarya mahAdeva ke dvArA nikAle hue zrI sammetazikhara jI ke bahuta bar3e saMgha sahita yahA~ kI yAtrA ko aura yahA~ bar3A bhArI mahotsava kiyaa| isa prakAra anekAneka yAtrIsaMgha yahA~ kI yAtrA karane Ate rahate haiM / katipaya kA paricaya isa prakAra hai1. kevalotpatti-nirvANa yatrAbhUtAM mahAtmAnAm / tAni sarvAni tIrthAni vanditAnIhavandite // 50 // janma-niSkramaNa jJAnotpatti-muktiga motsavAH / vaiyastyAt kvApi sAmastyAjjinAnAM yatra jajJire // 51 // ayodhyA-mithilA-campA-zrAvastI-hastinApare / kauzAmbI-kAzI-kAkandI-kAmpilyai bhaddilAbhidhe / / 52 // (vividha tIrthakalpe zava jaya tIrthakalpe pR02 jinaprabhasUrI kRta) 2. 2 se 6. dekhiye bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa (muni jJAnasundarajI kRta tathA isa graMtha ke lekhaka dvArA likhita paramapAvana zrI hastinApura mahAtIrtha pR0 65-66) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vi0 saM0 1166 se 1232 paramArhat kumArapAla rAjA (pATaNa-gujarAta se) saMgha sahita yahA~ yAtrA karane pAyA / vi0 saM0 1325 se 1351 ke bIca meM zrI jinaprabha sUri saMgha ke sAtha yahAM yAtrA karane Aye / vi0 13 vIM zatAbdI meM zrI muniratnasUri, zrI munizekhara sUri uccanagara se saMgha sahita yahAM yAtrA karane aaye| vi0saM0 1320 meM mAMDavagar3ha ke mahAmaMtrI pethar3azAha ne tapa gacchIya jainAcArya zrI dharmaghoSa sUri ke upadeza se bhArata ke judA-judA nagaroM meM 84 jainamandiroM kA nirmANa karAyA / yahA~ bhI saMgha ke sAtha yAtrA karane Aye aura eka vizAla janamadira kA nirmANa kraayaa| vi0 saM0 1371 meM tilaMgadeza ke svAmI samarAzAha saghapati ne pATana se yahAM kI yAtrA kii| vi0 saM0 1664-1668 meM muni zrI vijayasAgara gaNi yahA~ yAtrArtha pdhaare| Apane usa samaya yahAM para pA~ca jainamandiroM tathA pAMca stUpoM kA ullekha kiyA hai / vi0 saM0 1627 meM prAcArya zrI jinacandra sUri ne apane ziSyoM ke sAtha yahA~ kI yAtrA kii| usa samaya Apane yahA~ cAra stayoM kA ullekha kiyA hai| kharataragacchIya prAcArya zrI jinazivacandra sUri ne vi0 saM0 1778 meM yAtrA kii| vi0 saM0 1640 ke lagabhaga jagadguru prAcArya zrI hIravijaya sUri ne apane ziSya parivAra ke sAtha yahA~ kI yAtrA kI / Apake sAtha muni padmasAgara ke ziSya muni guNasAgara bhI padhAre the| vi018vIM zatI meM yahA~ muni saubhAgyavijaya jI yAtrA karane padhAre usa samaya mApane yahA~ tIna stUpoM kA ullekha kiyA hai| vi016 vI 20 vIM zatAbdI meM bhI aneka yAtrI saMgha pdhaare| saddharmasaMrakSaka muni buddhivijaya (baTerAya) jI ne cAra bAra yahA~ ke tIrtha kI dillI saMgha ke sAtha yAtrA kI / prAcArya zrI vijayAnanda sari, prAcArya zrI vijayakamala sUri, upAdhyAya zrI vIra vijaya jI, pravartaka zrI kAnti vijaya jI, zAMtamUrti zrI haMsa vijaya jI, prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI, muni zrI darzana vijaya jI tripaTI, prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI prAdi aneka munirAjoM tathA yAtrIsaMghoM ne isa tIrtha kI yAtrA karake karmoM kI nirjarA kI hai / sAdhvI samudAya bhI yahA~ padhArate rahate haiN| __isa prakAra jana paramparA, anuzruti, tathA itihAsa meM aneka tIrtha karoM, cakravatiyoM, kevaliyoM mahAmaniyoM zrAvaka-zrAvikAoM, dharmavIroM, karmavIroM kA isa tIrtha ke sAtha sambandha rahA haiN| digambaroM kI mAnyatA rakSA-bandhana parva-digambaroM kI anuzruti ke anusAra rakSAbandhana athavA zrAvaNI mahAparva jisa ghaTanA ke kAraNa pracalita huA vaha hastinApura meM hI ghttii| isa anuzruti ke anusAra 1. yazaHpAlakRta mohaparAjaya-1-38 2. peyar3a zAha ne jainamaMdira banavAye, usa nAmAvalI meM hastinApura kA bhI ullekha hai yathA hastinApura-depAlapura-gogapureSu ca / jayasiMhapure nimbasthUrAdrI tadadhobhUvi // ityAdi dekheM isa graMtha ke lekhaka dvArA likhita paramapAvana zrI hastinApura mahAtIrtha pRSTha 67 TippaNI 56 3. paMca namUthUbha thApanA, paMca namujinamUrti // 15 // je mi tIratha sAMkalyA, nayaNi nihAlyA teha // 16 // (prAcIna tIrthamAlA saMgraha bhAga 1 pR0 12) 4 sa 6. dekheM isa graba ke lekhaka kRta paramapAvana zrI hastinApura mahAtIrtha pR. 68-69 TippaNI 62 prAdi Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 hastinApura meM jainadharma akampanAcArya ke munisaMgha se rAjA bali ko dveSa ho gayA / ekadA yahA~ ina sAta sau muniyoM kA saMdha padhArA / to bali ne vaira pratizodha kA avasara pAkara rAjyAdhikAra ke bala se naramedha yajJa dvArA ina saba muniyoM ko bhasma kara DAlane kA Ayojana kiyaa| RddhidhArI muni viSNukumAra ko jaba isa bAta kA patA calA to unhoMne vAmanarUpa dhArA aura yukti se bali ko vacanabaddha krliyaa| munisaMgha kA upasarga dUra huA aura dharma kI rakSA huii| tabhI se rakSAbandhana parva zurU huaa| bhaviSyadatta nAmaka eka vikhyAta vyApArI ke hastinApura meM hone kA ullekha pAyA jAtA haiM / vaNika hote hue bhI vaha eka paramavIra aura dhArmika thaa| usane bar3I vIratA ke sAtha zatruoM ke AkramaNoM kA nivAraNakara apane nagara, deza tathA rAjA kI rakSA kI / senApati jayakumAra--- cakravartI bharata ke pramukha senApati jayakumAra hastinApura meM rahate the| kAzI nareza akampana kI putrI sulocanA ne svayaMvara meM unake gale meM varamAlA DAlI / para bharata cakravartI ke putra arkakIti se yaha sahana na huaa| usane senApati se yuddha kiyA aura vijaya pAkara use bandI banA liyaa| use kSamA karake saphalatApUrvaka vivAha kiyA / - jainamaMdira aura saMsthAeM hama likha Aye haiM ki hastinApura meM zrI RSamadeva ke samaya se lekara sadA yahA~ janamaMdiroM, jaina stUpoM Adi kA nirmANa hotA rahA / tathA aneka aAkramaNakArI inako hAni pahuMcAte tathA dhvaMsa karate rahe / vikrama kI 14vIM zatAbdI meM jinaprabha sUri ke samaya yahA~ pA~ca maMdira aura pAMca stUpa vidyamAna the| zrI RSabhadeva, zrI zAMtinAtha, zrI kuthunAtha, zrI aranAtha, zrI mallinAtha ina pA~ca tIrthaMkaroM kI smRti meM nirmita pAMca stUpoM meM se prAja mAtra eka stUpa hI vidyamAna hai aura vaha yahA~ vidyamAna jaina maMdiroM se pUrva uttara kI ora lagabhaga do kilomITara kI dUrI para hai| isakA varNana hama isI prakaraNa meM prAge kreNge| isake sivAya vartamAna meM na to koI prAcIna jainamaMdira hai aura na hI koI stUpa hai tathA na inake avazeSa hI pAye jAte haiN| ina prAcIna maMdiroM, mUrtiyoM, stUpoM kA kyA huA, kaba aura kisa ne inheM ujAr3A? isa kI Aja taka koI aitihAsika khoja nahIM kI gaI / para vikrama kI 17 vI, 18 vIM zatAbdI ke yAtrA vivaraNoM se spaSTa hai ki isa kAla taka ye jainastUpa tathA jaina maMdira vidyamAna the| vartamAna meM jo yahA~ jaina maMdira-saMsthAe Adi haiM unakA paricaya dete haiM / jaina maMdira prAdi(1) zvetAMbara jainamaMdira mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAn vaha maMdira samatala bhUmi para zvetAMbara jaina dharmazAlAoM se ghirA huA hai| isa maMdira kA nirmANa bAbU gulAbacanda jI pArasAna ke putra bAbU pratApacanda jI pArasAna kalakattAvAloM ne apane nijI dravya se karavA kara isa prAcIna tIrtha kA punaruddhAra kiyaa| jisa kI pratiSThA vi0 saM0 1626 vaisAkha sudi 3 (AkhAtIja) ke dina zrI jinakalyANa sUri dvArA huii| isI maMdira kA punaH bhavya vizAla rUpa meM devavimAna samAna navanirmANa (jIrNoddhAra) paMjAbakesarI, kalikAlakalpataru, ajJAna-timira-taraNI, zAsana prabhAvaka, yugavIra prAcArya zrI madvijayavallabha sUri jI kI preraNA se zrI hastinApura jaina zvetAmbara tIrtha samiti ne seTha prAnanda jI kalyANajI kI per3hI kI Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dekharekha meM karavAkara vi0 saM0 2021 mArgazIrSa sudi 10 ko yugavIra prAcArya zrI madvijayavallabha sUri jI ke paTTadhara jinazAsana ratna, zAMtamUrti AcArya zrI madvijayasamudra sUri jI ke dvArA pratiSThA karavAI / yahA~ mUlanAyaka solahaveM tIrthaMkara zrI zAMtinAtha bhagavAna haiN| isa samaya yahA~ para janoM kA koI parivAra prAbAda nahIM hai / isake jIrNoddhAra para sAre bhAratavarSa ke zvetAMbara jainoM kA sahayoga rahA hai| (2) zrI RSabhadeva jI kA pAraNA tathA jina kalyANaka maMdira uparyukta zrI zAMtinAtha jI ke maMdira ke pIche pUrva dizA ke maidAna meM zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti ne zrI prAnandajI kalyANajI kI per3hI ke tattvAvadhAna meM isa maMdira kA nirmANa karavAkara vi0 saM0 2035 vaisAkha sRdi 3 (AkhAtIja) ko prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI ke paTTadhara paramAra kSatrIya uddhAraka prAcArya zrI vijayaindradinna sUri jI dvArA isakI pratiSThA karAI / isa maMdira ke madhya meM zrI RSabhadeva tathA unake prapautra zrI zreyAMsakumAra kI do khar3I pASANa pratimAe pratiSThita kI gaI hai| jo zreyAMsakumAra prabhu RSamadeva ko ikSurasa se pAraNA karAte hue kA dRzya upasthita kara rahI haiM / isI maMdira kI donoM pratimAnoM ke pIchevAlI dIvAla para zreyA~sakumAra kA mahala, prabhu kA pAraNe ke liye padhAranA, somayaza rAjA, nagaraseTha tathA zreyAMsakumAra ko Ane vAle svapnoM para ina tInoM ko mila kara vicAraNA krnaa| pAraNe ke pazcAt prabhu kA vahA~ se vihAra tathA zreyAMsakumAra dvArA pAraNe ke sthAna para stUpa nirmANa karavAkara pAdapITha tIrtha kI sthApanA karane ke dRzya saMgamaramara (mArbala) ke zilApaTToM para akiMta haiM / dakSiNa, pazcima tathA uttara dizA kI tInoM dIvAloM para zrI zAMtinAtha, zrI kughunAtha, zrI aranAtha ina tInoM tIrthaMkaroM ke cAra-cAra kalyANakoM [cyavana-(garbhAvataraNa) janma, dIkSA, kevalajJAna] ke dRzya, zilApaTToM para aMkita haiM / (3) zrI zAMtinAtha bhagavAn kA caumukha jI kA maMdira ___ yaha maMdira zrI zAMtinAtha jI ke zve0 bar3e maMdira se thor3I dUra pazcima kI ora tapAgacchIya tapasvI muni zrI prakAzavijaya jI (prAcArya vijayaprakAzacandra sUri) ke upadeza se sthApita zrI AtmAnanda jaina bAlAzrama ke prAMgaNa meM nirmita hai / isakI pratiSThA bhI jinazAsanaratna zAMtamUrti AcArya zrI vijayasamudra sUri ne vi0 saM0 2021 mArgazIrSa sudI 10 ke dina kii| (4) zvetAMbara jaina niziyAMjI bar3e zvetAMbara jainamaMdira kI uttara dizA meM lagabhaga do kilomITara kI dUrI para eka TIle para zrI RSabhadeva jI ke varSIya tapa ke pAraNe ke mUlasthAna para eka prAcIna stUpa nirmita hai| yaha stUpa una prAcIna stUpoM meM se eka hai jina kA varNana vividhatIrthakalpa meM kiyA gayA hai / parama varSa kA viSaya hai ki hastinApura meM jainoM kA prAcIna smArakarUpa yaha eka hI stUpa bAkI bacA hai| isake Age pUrva kI pora zrI RSamadeva prabhu ke caraNavimba sthApita haiM, jinakA ullekha bhaktAmara ke TIkAkAra ne zrI zreyA~sakumAra dvArA sthApita pAdapITha tIrtha ke nAma se kiyA hai| isa stUpa ke Upara chatrI banI huI hai / kucha varSa pahale isa prAcIna stUpa para zrI RSabhadeva jI kI jIvanI pattharoM para raMgIna citroM meM khudavAkara lagA dI gaI haiN| isa para citramaya jIvanI ke laga jAne para yaha stupa sundara tathA surakSita ho gayA hai / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 221 (5) isa stUpa ke pIche dAI ora tIna chatriyA~ ( vedikAeM ) eka sAtha hai / jinameM zrI zAMtinAtha, zrI kuMthunAtha, zrI aranAtha ke caraNapaTTa sthApita haiM / (6) eka chatrI isI stUpa ke pIche pazcima dizA meM banI hai isa meM 16 veM tIrthaMkara zrI mallinAtha kA caraNapaTTa sthApita hai / evaM isa samaya isa niziyA~ jI kI bilDiMga kI vistAra yojanA kA tIrtha samiti ne nirNaya kiyA hai / isa ke liye dillI ke udAramanA, vinayavAna, dAnavIra zrosavAlakulabhUSaNa dharmAnurAgI seTha zrI maNilAla jI sA0 DosI ne rupayA 111111 - kI dhanarAzi dI hai / isakA zilAnyAsa seTha maNilAla jI DosI ne miti phAlguNa vadi 2 vi0 saM0 2035 ko kiyA hai aura jIrNoddhAra kA nirmANa kArya bhAratavarSa ke zvetAMbara jainasaMgha ke sahayoga se cAlU ho gayA hai / (7) zrI prAtmAnanda jaina bAlAzrama kI uttara dizA meM vATikA ke bIca meM kharataragacchIya AcArya zrI jinadata sUri, AcArya zrI jinakuzala sUri, prAcArya zrI jinacandra sUri ke caraNa paTToM kI sthApanA vAlA gurumandira hai| isakA nirmANa tapAgacchIya zrAcArya zrI vijayalalita sUri ke praziSya zrI zrAtmAnanda jaina bAlAzrama ke saMsthApaka prAcArya zrI vijayaprakAzacandra sUri kI preraNA, prayAsa tathA upadeza se huA tathA isakI pratiSThA bhI inhIM ke dvArA huI / ( 5 ) bAlAzrama ke sAmane pazcima dizA meM zrI zrAtmAnanda jaina mahAvidyAlaya kI imArata kI dakSiNa dizA meM uparyukta prAcArya zrI ke upadeza se zrI RSabhadeva zraura zrI zrI yA~sakumAra kI do khar3I pratimAoM kI sthApanA kI gaI hai jo varSIya tapa kA pAraNA karane karAne kA dRzya upasthita kara rahI haiM / (e) isI mahAvidyAlaya kI bAUMDrI meM mahAvidyAlaya kI pUrva dizA meM prAcArya zrI vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI, tathA inake paTTadhara AcArya zrI vijaya vallabha sUri ke dAyeM zrIra bAyeM Amane-sAmane do alaga-alaga chatriyoM meM khar3e sTecyU sthApita kiye gaye haiM / (10) isI bAMuDrI ke prandara sva0 zrAcArya zrI vijayaprakAzacandra sUri kA samAdhi maMdira bhI hai / jaina saMsthAeM (11) zrI zAMtinAtha jI ke bar3e zvetAMbara jaina maMdira ko ghere hue tathA usake pIche tIna jaina zvetAMbara dharmazAlAeM haiM / (12) tIsarI dharmazAlA ke sAtha lagI huI uttaradizA meM vizAla bhojanazAlA hai jo pAraNA maMdira ke sAmane pazcimI dizA kI eka tarafa hai tathA isa bhojanazAlA aura pAraNA maMdira ke bIca ke maidAna meM varSIya tapa ke pAraNA karanevAloM ke liye vizAla A~gana hai / bhojanazAlA ke vizAla hAla kamare meM eka sAtha pA~ca sau vyakti baiTha kara bhojana kara sakate haiM / (13) zrI prAtmAnanda jaina bAlAzrama kI vizAla imArata meM bAlAzrama ke vidyArthiyoM ke liye boDiMga tathA bhojanazAlA hai aura isI bilDiMga meM jaina pustakAlaya bhI hai| (14) bAlAzrama ke sAmane sar3aka pAra karake pazcima dizA meM zrI zrAtmAnanda jaina hAyara saikenDrI skUla kI vizAla bilDiMga hai / isa meM AtmAnanda jaina bAlAzrama boDiMga meM, isa nagara ke aura ghAsa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma pAsa ke gAMvoM ke jaina-jainetara vidyArthI sarakArI zikSaNa pAThyakrama kI zikSA ke sAtha janadharma kI zikSA bhI pAte hai / (15) isI bilDiMga meM eka phI hAspiTAla (cikitsAlaya) bhI hai jahAM isa kSetra ke rogiyoM kI cikitsA tathA svAsthya surakSA ke saba sAdhana juTAye gaye haiM / (16) bAlAzrama meM vRddhAzrama bhI hai jisameM vRddha jaina strI-puruSa praveza pAkara nivRttimaya jIvana meM dharmArAdhana kara prAtmakalyANa karane meM tatpara rahate haiM / 222 (17) bAlAzrama se uttara dizA meM saTI huI isI sasthA kI bATikA bhI hai : (18) isa vATikA kI uttara dizA meM TIle ke nIce ke pArzvavartI maidAna meM sar3aka ke kinAre para bar3e zve0 jaina maMdira kI tarafa jAte hue eka upAzraya bhI hai aba tIrtha samiti kA vicAra hai ki isako vizAla rUpa dekara isakA uttama upayoga kiyA jAve / digaMbara maMdira tathA saMsthAeM ( 1 ) yahA~ digambara paMtha kA maMdira bar3e maMdira ke nAma se prasiddha hai / yaha jaina zvetAMbara zAMtinAtha maMdira kI sar3aka ke usa pAra pazcima dizA meM eka 40 phuTa UMce bar3e TIle para banA hunA hai aura isakA siMhadvAra bhI bhavya aura AkarSaka hai / yaha zvetAMbara zAMtinAtha jainamaMdira se lagabhaga 50 varSa pahale zAhapura nivAsI lAlA jayakumAramala digambarI ne banavAyA thA / vizAla cakora zrA~gana ke bIcobIca cabUtare para mUlamaMdira nirmita hai, isa kA nirmANa dillI nivAsI lAlA harasukharAya digambarI ne karavAyA thA / A~gana ke cAroM ora maMdira ko ghere hue dharmazAlA hai / jisa meM saiMkar3oM yAtriyoM ko Thaharane kI vyavasthA hai / siMhadvAra ke andara lagabhaga 15 varSa pahale mAnastaMbha bhI bana gayA hai| isI maMdira ke Asa-pAsa isI TIle para aneka naI vedikAe nirmANa karavAkara unameM tIrthaMkaroM ko pratimAeM sthApita kI gaI haiM / (2) isI maMdira kI uttara dizA meM tathA sAmane tIna cAra digambara jaina dharmazAlAeM haiM / (3) isI maMdira kI uttara dizA meM lagabhaga 1 kilomITara se 2 kilomITara ke bIca meM inakI tIna cAra niziyA~ jI haiM jina meM cabUtaroM para tIrthaMkaroM kI sthApanA ke rUpa meM svastika bane hue haiN| meM (4) niziyA~ jI jAte hue usI sar3aka para pUrva dizA kI ora digambara zrAryA jJAnavatI ke upadeza se jambUdvIpa kI racanA tathA usake madhya meruparvata kA nirmANa karAyA gayA hai / isI prAMgaNa meM lAyabrarI tathA eka kamare meM bAhubalI kI khar3I mUrti bhI sthApita kI gaI hai / jambUdvIpa tathA meruparvata kI pratiSThA vi0 saM0 2036 vaisAkha sudI 3 (5) bar3e maMdira se saTA huA uttara dizA meM digambara jaina gurukula hai jisa meM skUla, chAtrAlaya, aura bhojanazAlA hai / ke dina huI hai / (6) isI sthAna para dharmazAlA meM vRddhAzrama, tyAgiyoM kA nivAsa sthAna Adi haiM / (7) dAtavya zrAyurveda auSadhAlaya isa maMdira kI uttara dizA meM hai / kucha anya vizeSa smAraka (1) vidura kA TIlA - ise sAmAnyatayA ulTAkher3A kahate haiM / yaha kaI TIloM kA eka silasilA hai / jo dharAtala se lagabhaga 50-60 phuTa UMcA hai aura kaI pharlAMga meM phailA huA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 223 hai| kaI choTe-bar3e TIle isa se saMbaddha haiM / ina meM pradhAna bar3A TIlA hI vidura kA TIlA kahalAtA hai / kher3A bastI ko kahate haiN| ulTAkher3A zabda se dhvanita hotA hai ki janazruti ise eka ulaTapalaTa gaI bastI mAnatI hai / yaha TIlA meraTha hastinApura sar3aka ke sire para dAhinI ora aura zvetAMbara jaina maMdira kI dakSiNa pazcima dizA meM sar3aka ke usa pAra sthita hai| tathA Aja bhI pAMDavoM aura kauravoM ke dharmAtmA cAcA vidura mahArAja kI smRti ko akSuNNa banAye hue hai| yaha TIlA zvetAMbara jainoM kA thaa| kucha varSa hue bhArata sarakAra ne ise ekvAyara kara khudAI karabAI thii| isa kI khudAI se prAcIna imAratoM ke bhagnAvazeSa tathA kucha tIrthaMkaroM kI khaMDita pratimAeM milI thiiN| inameM se eka khaMDita mUrti kA citra yahA~ diyA hai| yaha pratimA sira binA kA dhar3a hai aura donoM kaMdhoM para kezoM kI jaTA-jaTa ke nizAna hai| isase spaSTa hai ki yaha khaMDita pratimA zvetAMbara jainoM kI mAnyatA vAlI prathama tIrthakara zrI RSabhadeva kI hai| isa TIle para zvetAMbara jainoM kI eka chatrI bhI thI jisameM prAcIna caraNapaTTa sthApita the / isa TIle kI khudAI se purAnI imAratoM kI dIvAleM bhI milI hai| (2) pAMDukezvara mahAdeva zivAlaya - yaha vaha choTA zivAlaya hai jo vidura TIle ke pIche kI ora nicalI bhUmi para banA humA hai / saMbhavataH prAcIna pAMDukezvara zivamaMdira isI sthAna para banA huA ho / janazruti isI zivAlaya ko pAMDava nirmita maMdira mAnatI hai| paranta vartamAna imArata do-Der3ha sau varSa se purAnI nahIM hai| (3) bur3ha gaMgA kA ghATa-pAMDava mahAla meM sthita aura ulTAkher3A TIle se lagabhaga 1 mIla dakSiNa-pazcima meM bar3hI gaMgA kA draupadI ghATa hai| usI ke nikaTa eka jhIla ko draupadI kaDa aura dUsarI ko varAha kuMDa kahate haiM / pAsa meM hI hAla meM banAyA huA eka choTA sA makAna draupadI kA rasoighara kahalAtA hai| (4) kaurava mahala meM sthita bur3a gaMgA kA jo ghATa hai / vaha koravoM ke sakhA aMgarAja karNa ke nAma se karNaghATa kahalAtA hai| kArtika pUrNimA ke parva para nikaTavartI grAmoM kI hinda janatA bar3I saMkhyA meM ukta donoM ghAToM para ekatrita hotI hai aura parva snAna kA puNya upArjana karatI hai| yahA~ aneka saMskAra bhI kiye jAte haiN| (5) bArahadarI-jaina niziyA~ jI ke mArga para digambaroM kI pahalI aura dUsarI nizi ke bIca sar3aka kI dAhinI ora vAlI TIloM kI zreNI ke madhya vAle TIle kI coTI para prastara aura cUne se nirmita bArahadarI numA eka prAcIna vizAla burja banA huA thaa| jo abhI kucha varSa hue gira kara naSTa ho gayA hai / isa ke patthara aba bhI vahA~ par3e haiN| yaha burja kisI vizAla rAjabhavana yA mahatvapUrNa ImArata kA UparI aMza pratIta hotA hai / (6) muslima rAjyakAla meM bhI zAha kabIra, zAha makhadUma, Adi kaI masalamAna fakIroM, pIroM aura saiyadoM ne isa sthAna ko apanI ibAdatagAha banAyA thA / ina fakIroM Adi se saMbaMdhita ImAratoM aura masjidoM ke khaMDahara aba bhI vahA~ mauja da haiM / (7) ina avazeSoM meM sarva pramukha mug2alakAlIna kAjIpura nagara ke bhagnAvazeSa haiN| jo hastinApura aura gaNezapura ke bIca sthita haiN| ina ke sAmane hI navIna hastinApura basAyA gayA hai| isa kAjIpura ko mugala samrATa zAhajahA~ ke eka afasara kAjI qayAmuddIna ne rAjakIya prAjJA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma se basAyA thaa| yaha mug2aloM dvArA prAcIna hastinApura ko punaH basAne kA prayatna thaa| ukta kAjI dvArA nirmita eka pakkI masjida aura makabare ke bhagnAvazeSa vahA~ aba bhI dRSTigocara hote haiM / (8) mahAla pAMDavAna meM eka makabarA khAnagAha mArU phazAha kabIra aura eka purAnI masz2ida hai| (9) paTTI kauravAna meM eka makabarA aura kucha pakkI kabareM haiN| una meM se kaI avazeSa to kAfI purAne mAlUma hote haiM / ... (10) hastinApura ke nikaTavartI bahasUmeM meM saiyada muhammada rajAzAha praura saiyada abdullAha kI akabarakAlIna kI daragAhe haiN| (11) hastinApura ke nikaTa hI eka prAcIna gajapura grAma hai jo isa prAcIna mahAnagarI ke sarva prathama nAma gajapura kI yAda banAye hue haiN| jisa prakAra dillI aura indraprastha kA saMbandha hai aisA hI hastinApura aura gajapura kA bhI rahA hogaa| (12) prAcIna avazeSoM paura smArakoM ke atirikta vartamAna hastinApura meM jo saba se adhika mAkarSaka vastueM haiM, vizeSakara purAtattvajJoM tathA itihAsakAroM ke liye yahA~ ke prAcIna TIle haiM, jinake andara na jAne purAtattva ko kitanI nidhiyAM chipI par3I haiN| (13) samrATa samprati maurya ne apanA eka lekhastambha prAcIna hastinApura ke eka sire para sthita meraTha nagara meM sthApita karAyA thaa| (14) navIna hastinApura TAuna ke sAmane sar3aka ke usa pAra hindUnoM ne eka navInamaMdira kA nirmANa kiyA hai / isa meM sItA-rAma, rAdhA-kRSNa tathA zivaliMga sthApita kiye haiN| prAcIna tathA navIna hastinApura zrI RSabhadeva ke samaya se lekara bhArata meM aMgrejI rAjya se pahale taka hastinApura anekabAra basA aura ujdd'aa| briTiza zAsana kAla se pahale hI hastinApura jaMgala rUpa meM parivartita ho cukA thA aura apanI prAcIna sudaratA tathA mahatva ko kho cukA thA / vikrama kI bIsavIM zatAbdI meM isI jaMgala meM punaH eka zvetAMbara jaina maMdira tathA eka digamvara maMdira kA nirmANa hunaa| briTiza sattA bhArata para se samApta ho jAne ke pazcAt svataMtra bhArata sarakAra ne hastinApura ke navanirmANa kI yojanA bnaaii| bhArata ke homa minisTara zrI vallabhabhAI paTela ne isako vRhat rUpa dene kI yojanA ko apane hAtha meM liyaa| isa yojanA meM (1) vizAla hastinApura kA navanirmANa, (2) praudyogika kendra (3) kuru kSetra vizvavidyAlaya tathA (4) relave kA bar3A kendra banAnA thaa| ___ zrI vallabhabhAI paTela ne hastinApura TAuna kI nIMva rakhI aura usakA nirmANa cAlU ho gyaa| isa arse meM kucha kala-kArakhAne bhI yahA~ cAlU kiye gye| parantu zrI paTela ke asamaya meM hI dehAMta ke bAda sArI yojanA dharIdharAI raha gyii| hastinApura TAUna kA una kI hayAtI meM jitanA nirmANa ho pAyA, utanA hI raha gayA / prAge pragati honI samapta ho gii| sArI yojanA dharI-dharAI raha gaI / na to hastinApura kA vistAra ho pAyA, na relave se jur3a hI pAyA aura na hI kalakArakhAne laga pAye / jo kalakArakhAne lagAye bhI gaye the ve bhI na cala pAye, Age calakara banda Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura meM jainadharma 225 ho gaye / vizvavidyAlaya kI yojanA bhI Thappa ho gii| isa kSetra meM bhUmi kI siMcAI ke liye gaMgA nadI se eka nahara kA nirmANa cAlU hai / isa nahara kI khudAI karate hue bhUmi meM se 1. zrI zAMtinAtha 2. zrI aranAtha tathA 3. zrI neminAtha kI zAsanadevI aMbikAdevI kI 20 jUna 1976 I0 ko tIna zvetAMbara jana pratimAyeM safeda pASANa kI padmAsana meM 21 iMca UMcI nikalI haiM / aMbikAdevI ke sira para neminAtha kI choTI pratimA banI hai / ye tInoM pratimAeM atyaMta sarvAga sundara kalApUrNa nirmita haiN| aMbikAdevI para kauTikagaNa ke kisI prAcArya dvArA pratiSThA karAne kA lekha aMkita hai| yaha lekha kaMkAlI TIle mathurA se prApta zvetAMbara jainamUtiyoM ke lekhoM se barAbara mela khAtA hai / zvetAMbara jainAgama kalpasUtra kI sthavirAvalI meM ullikhita prAcArya paramparA dvArA pratiSThita haiN| inakI kalA maurya samrATa samprati dvArA nirmita-pratiSThita mUrtiyoM ke sAtha tathA kaMkAlI TIlA mathurA se prApta padmAsanAsIna tIrthaMkara pratimAnoM ke sAtha mela khAtI haiN| vizeSa bAta yaha bhI hai ki digambara paMthI usI pratimA ko hI mAnate haiM jisa meM puruSa jananendriya banI ho| ina pratimAnoM meM puruSa jananendriya nahIM hai| isaliye ye pratimAeM niHsaMdeha zvetAMbara janoM kI hai| aMbikAdevI para aMkita lekha siddhaM [saM0] 5 he0 4 di0 10 asya pUrvAye koTiyato gaNato.............. isa pratimA para vi0 saM0 5 (I0 sa0 83) ko hemaMta mAsa 4thA miti dina 10 ko zvetAMbara jaina koTika gaNa ke kisI prAcArya ke pratiSThA karAne kA ullekha hai| yaha gaccha zvetAMbara jainoM kA hai / ata: ve tInoM pratimAeM do haz2Ara varSa purAnI zvetAMbara janoM kI haiN| isa nahara kI khudAI karAne vAlA prAfisara digambara janI thA isaliye usane ina tInoM mUrtiyoM ko digaMbara jaina maMdira meM pahuMcA diyA aura isa samaya ye tInoM pratimAeM digambara maMdira meM digambaroM ke kabje meM haiM / (15) hindU janatA bhI yahA~ prati varSa kArtika pUrNimA ko bur3a gaMgA nAmaka gaMgA kI eka prAcIna dhArA meM hajAroM kI saMkhyA meM snAna karane pAto hai / isa samaya yahAM ke janamaMdira, janasaMsthAe, pAraNA stUpa (niziyA~ jI) tathA anya niziyA~ jI se hI hastinApura logoM kA prAkarSaNa sthala banA huA hai| prativarSa bhArata ke saba sthAnoM se yahA~ yAtrI yAtrA ko pAte haiN| (16) mi0 mArgazIrSa sudi 10 ko zrI zAMtinAtha ke bar3e zve. jaina maMdira para prativarSa dhvajA car3hAI jAtI hai| (17) yahA~ para zvetAMbara janoM kI tarapha se varSa meM tIna utsava hote haiM isa samaya sAre bhArata se dUra aura samIpa ke hajAroM jana yAtrI yahA~ yAtrA karane Ate haiM / 1. phAlguNa zuklA 13-14-15 ko holI utsava / 2. vaisAkha sudi 3 (akSayatRtIyA) ko varSIya tapa ke pAraNA kA utsava / 3. kArtika sudi 15 ko kArtikI pUrNimA urasava / (18) digambaroM kI tarapha se yahA~ varSa meM do mele bharate hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 1. jyeSTha zukla pakSa kA melA / 2. kArtikI pUrNimA kA melA / madhya eziyA aura paMjAba meM jaunadharma vizeSa jJAtavya (1) bauddha graMthoM meM jainoM ke 18veM tIrthaMkara zrI praranAtha ko tIrthaMkara rUpa meM mAnA hai (aMguttaranikAya bhAga 3 pRSTha 256-57) / araka aura aranemi ke nAma se bhI aranAtha kA ullekha hai / likhA hai ki inake samaya meM manuSyoM kI Ayu 60000 varSa kI hotI thI / 500 varSa kI kumArikA pati ke yogya mAnI jAtI thI / jainoM ne ara kI Ayu 84000 varSa tathA unake bAda hone vAlI mallI tIrtha kara kI Ayu 55000 varSa kI mAnI hai tathA donoM ke madhyakAla kI 60000 varSa kI Ayu ke liye donoM kA eka mata hai / (2) dUsare tIrtha kara ajitanAtha kI pratiSThA bauddhoM, mahAbhArata tathA jainoM meM samAna rUpa se pAyI jAtI hai / (3) pA~caveM sumati, sAtaveM supArzva prAThava~ candra ina tInoM jaina tIrthaM karoM kI pratiSThA hindU paurANika mAnyatA ke anusAra sAmya rakhatI hai| vizeSa bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki ye tInoM asura haiN| paurANika mAnyatA ke anusAra jainadharma asuroM kA dharma hai (sorensana kRta mahAbhArata vizeSanAma koSa ) / (4) gyArahave zreyaMsa, caudahaveM ananta, pandrahaveM dharma, solahaveM zAMti, tIsare saMbhava ina pAMcoM tIrthaMkaroM ke nAma viSNu ke mAne haiM (ziva viSNu sahasranAma ) 1 (5) ziva ke nAmoM meM ananta, dharma, ajita, prathama tIrthaMkara RSabha ke nAma bhI prAte haiM / (6) bIsaveM tIrtha kara munisuvrata ke nAma meM yadi muni ko suvrata kA vizeSaNa mAnA jAya to mahAbhArata meM viSNu aura ziva kA eka nAma suvrata bhI hai aura inakA sambandha asuroM se jor3A hai / isase yaha bAta to spaSTa hai ki ye saba veda virodhI the / inakA veda virodhI honA jaina paramparA se inakA dRr3ha sambandha honA siddha karatA hai / isa prakAra (1) RSabha, (2) prajita, ( 3 ) saMbhava, (5) sumati, (7) supArzva ( 8 ) candra, (11) zreyAMsa, (14) ananta, (15) dharma, (16) zAMti, (18) ra ( 20 ) suvrata, (21) zrariSTanemi Adi jaina tIrtha karoM ke nAma vaidika, paurANika tathA bauddhagraMthoM meM bhI pAye jAte haiM aura ye saba asura the aisA kahA gayA hai / asura veda-purANa virodhI mAne jAte the tathA ye saba tIrtha kara bauddhadharma ke prAdurbhAva se bahuta pahale ho cuke haiM ataH yaha pramANita hotA hai ki jainoM ke caubIsa tIrtha karo kI mAnyatA kAlpanika nahIM hai parantu vAstavika hai / mAtra itanA hI nahIM kintu vaidika nAryoM ke bhArata meM Ane se pahale hI ve saba ho cuke the / isase yaha bhI siddha hotA hai ki jainadharma vizva meM anya saba dharmoM se prAcInatama hai tathA bhArata kI apanI sabhyatA hai / paMjAba meM bhI RSabhadeva se lekara prAja taka isa jainadharma kA pracAra va prasAra rahA hai / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba ke katipaya nagaroM kA jaina itihAsa 227 paMjAba ke katipaya nagaroM kA jaina itihAsa 1- sAmAnA sAmAnA paMjAba ke prAcIna nagaroM meM eka hai| pichalI chaha-sAta zatAbdiyoM se yahA~ musanamAnoM kA kAphI jora rahA hai / ina logoM ne kaI bAra isa nagara ko lUTA aura barabAda kiyA / auraMgaz2eba ke kAla meM yahA~ 22 navAba the / unhoMne jaina-jainetaroM ke kaI maMdira giravAye / z2abaradastI talavAra ke z2ora se bhArata vAsiyoM ko musalamAna banAyA / ina meM se yahA~ ke jaina prosa - bAla bhAbar3oM ke kucha parivAroM ko bhI jora julama se musalamAna banAyA gayA / ina meM eka parivAra osavAla dUgar3a gotrIya bhI thA / kisI samaya yahAM osavAla zvetAMbara jainoM (bhAvar3oM ) ke pA~ca sau parivAra AbAda the| zrI pUjoM (jaina yatiyoM) ke kaI upAzraya the / ina meM tapAgaccha, kharataragaccha, bar3agaccha, zraura aMcalagaccha ke upAzraya pradhAna the / vartamAna meM yahA~ para zvetAMbara tathA DhUMDhaka (sthAnakavAsI) donoM dharmAnuyAyI zrIsavAloM ke eka sau parivAra AbAda haiM / dUgar3a gaddahiyA, rAMkA tathA baMba gotra pradhAna haiM / kiMvadanti ke anusAra yahA~ bIsa zvetAMbara jaina mandira the| nagara ke dakSiNa kI ora eka dAdAvAr3I bhI hai / jisakI sthApanA vikrama kI 17vIM zatAbdI meM huI thI / zvetAMbara tathA sthAnakavAsI donoM Aja taka ise mAnate cale A rahe haiM / isa samaya yahA~ sAmAnA zahara meM eka zvetAMbara jaina maMdira hai jo vikrama saMvat 1961 meM sthApita huA thA aura uparyukta eka dAdAvAr3I hai| zrI pUja ( yati) jI ke eka purAne maMdira kI zrI RSabhadeva ko eka pratimA bhI isa maMdira meM lAkara virAjamAna kI gaI huI hai| dUsarA jainamaMdira maMDI meM hai, mUlanAyaka kuMthunAtha haiM / yahA~ gar3hI vAloM kA eka zivamaMdira hai| yaha pahale zvetAMbara jainamaMdira thA / isakA prAcIna nAma saradakhAnA athavA zaratakhAnA thA / pazcAt ise zivamaMdira meM badala diyA gayA / zrAja se 25 varSa pahale kaI jainamUrtiyAM aura purAne jainamaMdiroM ke avazeSa (khaMDahara ) yahA~ mile the / eka 3 || phuTa padmAsanAsIna UMcI jinamUrti bhI isa zivamaMdira ke tahakhAne ( bhUmigRha ) meM rakhI huI thI / yahA~ pahale jainI pUjA karane jAyA karate the / lekina isa maMdira ke adhikAriyoM ne isa pratimA ko kahIM sthAnAMtaraNa kara (chipA ) diyA hai / kahate haiM ki tahakhAne meM rakhI hai / jaba sthAnakavAsI saMpradAya kA paMjAba meM z2ora bar3ha gayA thA taba yahAM ke jainoM ne jinamUrti maMdira ko mAnanA chor3a diyA thaa| idhara zrIraMgaz2eba kA pralayaMkArI dhvaMsakArI abhiyoga cAlU thA taba mUrtiyoM ko chipAne, dabAne, tathA kunoM nadiyoM meM pheMkane evaM tor3ane phor3ane ke prayoga cAlU ho gaye the| mAlUma hotA hai ki usa samaya jisake hAtha jo jainamUrti AI use apane vahAM rakhakara jainamaMdiroM ko apane-apane maMdiroM ke rUpa meM athavA masjidoM ke rUpa meM parivartita kara diyA gayA / mug2ala samrATa akabara mahAna ke hukumanAme se jJAta hotA hai ki vi0 saM0 1643 meM rohiNI tapa ke udyApana ke avasara para bar3agacchIya zrI zIladeva sUri ne apane guru zrI bhAvadeza sUri ke pradeza se inake bhagata musalamAna bAdazAha 1 dvArA nirmANa kiye gaye jaina zvetAMbara mandira kA jIrNodvAra karavA kara usa jainamaMdira meM jinapratimAnoM kI pratiSThA karAI thI aura usa maMdira ke mUlanAyaka 14veM tIrtha kara zrI anantanAtha prabhu kI vandanA stavanA kI thii| kavitA meM isa prakAra kiyA gayA hai / jisakA varNana eka 1. dekheM isI graMtha meM bhAvadeva sUri ke varNana meM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma " ikku hukuma chatrapati akabara bhupati dIyau / udyama mukha nUri sIladeva sUri kIyau // kirs uddhAra nagara siMgAra maNohAra jiNahara siMdhi karayau / rohiNI UjavaNaiMjinabhavanadda pratimA thApI puNya bharayau || saba jagata vakhANai nagari samANai solaha tetAlai kiyau / zrI anantamAla (nAtha) prabhu bheTyau hukamu sAhi akabarI dIyau ||4|| yahA~ para gRha caityAlaya ( ghara jinamaMdira) bhI aneka the / jinameM se kucha ye the / 1. binA zikhara kA pUjoM vAle varttamAna upAzraya ke sAmane dAIM ora / 2. vartamAna jainamaMdira kI pichalI zrora / 3. kSatriyoM ke mohalle meM varttamAna khaMDahara ke sthAna para / 4. jainamaMdira ke daravAje ke andara dAkhila hote hI bAIM ora / 5. isake thor3A prAge bhojakoM ke muhalle meM 6. gaddahiyA gotrIya lAlA sakhIdAsa ke makAna meM unhIM ke dvArA banavAyA huA | isa maMdira ko vikrama kI 17vIM zatAbdI meM banAvAyA gayA thA / usa samaya kaI jina - pratimAoM kI yahAM pratiSThAeM bhI huI thIM / yadA-kadA yahA~ kuMtroM aura khaMDaharoM meM se jina - pratimAeM milatI rahatI haiM / eka pratimA AThaveM tIrthaMkara zrI candraprabhu kI khaMDita jisa kI pratiSThA vi0 saM0 1643 meM huI thI, padmAsanAsIna ATha iMca UMcI hare pASANa kI jisa para sacce motiyoM kA kAlA lepa hai, musalamAnoM ke muhalle ke ku~e meM se milI thI / jo vartamAna jaina zvetAMbara maMdira meM virAjamAna kara dI huI hai / 2 saMbhava hai ki isa pratimA kI pratiSThA bhI zIladeva sUri ne kI hogI / isa samaya pUjoM ke eka upAzraya ke sivAya uparyukta prAcIna upAzrayoM maura maMdiroM meM se eka bhI dharmasthAna vidyamAna nahIM hai / sAmAnA nagara ke uttara kI ora do mIla kI dUrI para eka pAnabar3acI athavA bar3eca nAma kA gA~va hai / yaha kile meM basA huA hai / yahAM purAne samaya meM zvetAMbara prosavAla jainoM ke kaI ghara the tathA eka ghara jinamaMdira bhI thA jo zrAja nahIM hai / zrI pUjyoM ke samaya meM sAmAnA meM jaina sAhitya kI racanA bhI khUba hotI rhii| yahA~ para aneka viSayoM ke naye graMtha likhe gae tathA purAne graMthoM kI pANDulipiyA~ bhI karAI gaI / isa graMtha saMgraha meM se aneka graMtha kaI sAdhu le jAte rahe jo unhoMne vApisa nahIM lauTAe / bAkI kA sArA hastalikhita zAstrabhaMDAra dillI meM rUpanagara zvetAMbara jainamaMdira meM isa samaya surakSita hai / isa zAstrabhaMDAra meM sAmAnA, sADhaurA, sunAma, sarasA, nAgapura, punerA gAMva, ropar3a, hoziyArapura, lAhaura ( lAbhapura- lohAnupura - lohAkoTa), nUnar3a nagara, aMbAlA, 'bA nagarI, hisAra, jaga rAmroM, mulatAna, rAjapurA, sulatAnapura, paMcAnera, jodhapura, mAlerakoTalA, piMDI ( rAvalapiDI), 1. bhojakoM ko sevaga bhI kahate haiN| ye loga osavAloM ke banAye hue jainamaMdiroM meM pUjA sevA kA kAma karate haiM aura prosavAloM ke sivAya anya kisI bhI dharma va jAti se ye loga yajamAnI kA saMbaMdha nahIM rakhate / 2. jJAta hotA hai ki yaha zrI candraprabhu kI pratimA bar3agacchIya prAcArya zrI zIladeva sUrI dvArA vi0 saM0 1643 meM sAmAnA ke anantanAtha ke maMdira meM pratiSThita kI gaI pratimAnoM meM se eka hai / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnA 226 bhaTanera (hanumAnagar3ha), rAnusara, rAhoM nagara, bAhar3avAsa gA~va ityAdi sthAnoM meM likhe gae graMtha haiM (bijayAnanda mAsika patra se sNklit)| sAmAnA meM jainadharma prabhAvaka jaina brAhmaNa nIlakaMTha sindha deza ke paMcapaTTaNa nagara meM prasari nAmaka eka bar3A pratApI rAjA huA hai| usane eka bAra kupita hokara dhvaMsalIlA macAte hue sAmAnaka (sAmAnA) nagara ko cAroM tarapha se apanI senA dvArA ghera liyaa| vahA~ bahuta se jainamaMdiroM, upAzrayoM aura janasaMgha kA vinAza hone tathA vidhvaMsa hone kI aAzaMkA se rakSA ke nimitta yahA~ ke nivAsI nIlakaMTha nAmaka brAhmaNa ne bIr3A utthaayaa| isa samaya yaha brAhmaNa jabaradasta vidvAna aura pratibhA sampanna vratadhArI jainazrAvaka bhI yahAM vidyamAna thaa| use mithyAdRSTiyoM kI vandanA, stuti Adi na karane kI pratijJA (niyama) thii| phira bhI isa vicakSaNa brAhmaNa ne isa Apatti kAla meM apanI jAna ko jokhima meM DAlakara nagara aura jainadharma kI rakSA ke lie nizcaya kiyA aura vaha nagara se nikalakara prasari rAjA ke nikaTa gyaa| rAjA brAhmaNoM kA bhakta thaa| usane nIlakaMTha brAhmaNa ko sammAna-svAgata pUrvaka namaskAra kiyaa| nIlakaMTha ne zloka vacanoM se use ArzIvAda diyA "sarvamaMgalAligI jaTAmukuTa-maMDitaH / muktAM bhUtaye bhUyAn mahAdevo RSabhadhvajaH / / (yaha zloka dvayarthaka hai) arthAt-(1) sarvamaMgala svarUpa, jaTAoM rUpI mukuTa se suzobhita mahAdeva (devAdhideva) zrI RSabhadhvaja (arhat RSabha) Apako mukti pradAtA hoM / (2) sarvamaMgaloM ke liMga rUpa, jaTAdhArI mahAdeva (ziva) jo RSabhadhvaja kahalAte haiM pApakA kalyANa kreN| (isa stuti se RSabha aura ziva donoM kA samAveza ho jAtA hai|)1 brAhmaNa nIlakaMTha samyaktvadhArI, bAraha vratadhArI jainazrAvaka thA isalie usane isa stuti dvArA apane iSTadeva devAdhideva arhat RSabha kI stuti kii| parantu prasari zaiva thA isalie usane apane iSTadeva ziva kI stuti smjhii| AzIrvAdAtmaka stuti sunakara rAjA bahuta prasanna huA / prasari ne pUchA-paMDitajI ! Apa kahA~ se Aye haiM ? paMDitajI ne kahA--sUrya ke maMDala se / rAjA ne pUchAvahAM kyA hai ? paMDitajI ne kahA ki vahAM sUrya ke do striyA~ haiN| eka zyAmAMgI chAyA aura dUsarI gaurAMgI kAnti / eka bAra samIpa sthita kAnti ne sahasrarazmi aMzumAlI (sUrya) se kahA "he chAye ! badare'tmA ki raNDe'smi dharma-dyuti / bruSe nAma kuto ripostvamapi meM kAnteH sapatni kutaH / / kiM zyAmA sthuyagUhitAsmi balataH ke pUrva dikyAthi vaiH / zyAmAMga prasarai pratApa zikhinA paluSTa-jaTina-divam" // 1 // isa camatkArapUrNa navya kAvya ko sunakara rAjA prasari prasanna humaa| usane nIlakaMTha ko icchita vara mAMgane ko kahA / nIlakaMTha ne kahA-- rAjan ! apane deza ko bApisa lauTa jAiye aura isa hiMsaka pravRtti kA tyAga kara diijie| 1. dekheM isI grantha ke adhyAya eka meM RSabha aura ziva kI tulanA / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma rAjA ne nIlakaMTha kI bAta ko mAna liyA aura use bahuta hAthI, ghor3e, vastrAlaMkAra Adi se puraskRta kiyA evaM usake kathanAnusAra apane deza ko vApisa lauTa gayA / 230 sAmAnaka ( sAmAnA) ke rAjA aura prajA ne apane upakArI paramArhat zrI nIlakaMTha brAhmaNa ko khUba dAna - mAna-sammAna se puraskRta kiyA / jisa prakAra kalikAla sarvajJa prAcArya hemacandra sUri ne mahAdeva kI stuti meM tIrtha kara kI stuti kI thI vaise hI nIlakaMTha ne bhI mahAdeva RSabhadhvaja ke rUpa meM zrI RSabhadeva kI stuti karake nagara, saMgha, jinamaMdiroM, prajA Adi tathA yahA~ ke rAjA kI apanI sUjha-bUjha se rakSA kI / tathApi loga aisA samajhakara ki nIlakaMTha ne anyadeva kI stuti kI hai jisake prabhAva se sabakI rakSA huI hai sArI ghaTanA kA rAjya sabhA meM jAkara saba nagaravAsiyoM ke sAmane spaSTIkaraNa kiyA aura mithyAdRSTi loga isakA durupayoga na kareM, isakI zrAlocanA karake prAyazcita kara liyA / tapa-saMyama tathA jinabhakti kI ArAdhanA karate hue bhranta samaya meM mRtyu pAkara mAhendra devaloka meM devatA huA / uparyukta vivaraNa zrI hemavimala gaNi kRta kathAratnAkara se liyA hai / isa vRtAMta meM varNita vyakti aitihAsika mAlUma hote haiN| bhArata meM musalamAnoM ke zrAgamana se pUrva siMdha deza meM paMcapaTTaNa meM prasari nAmaka rAjA kaba huA yaha zodha kA viSaya hai / sAmAnaka ( sAmAnA ) paMjAba meM aba bhI vidyamAna hai / Aja bhI yahA~ jainamaMdira, upAzraya tathA jainI AbAda hai / brAhmaNa nIlakaMTha paramArhat jaina dharmAnuyAyI avazya hI vidvAna, prabhAvaka, nirbhaya, parama vratadhArI zrAvaka thA / jisane apanI sUjha-bUjha tathA vidvatA se apane rAjA, deza, dharma apanI jAna ko jokhama meM DAlakara rakSA kii| usa samaya sAmAnA meM kauna rAjA thA, isa kathAnaka meM nahIM hai / aura prajA kI usakA nAma gata zatAbdI se aba taka sAmAnA nagara meM anekoM dhArmika va sAmAjika gatividhiyA~ huI haiN| vi0 saM0 1952 meM prAcArya zrI vijayAnaMda sUri jI ne aMbAlA zahara ke maMdira kI pratiSThA kraaii| unhoMne vIravijaya jI, saMpatavijaya jI Adi tIna cAra sAdhutroM ko yahAM bhejA / taba yahA~ ye saMvegI sAdhu do zatAbdiyoM bAda Aye the / punaH vi0 saM0 1961 meM muni (bAda meM prAcArya) zrI vallabhavijaya ne caumAsA kiyA tathA zatruMjaya tIrtha- pAlItAnA se zAntamUrti muni haMsavijaya jI ke prayatnoM se bha0 zAntinAtha jI Adi kI pA~ca jinapratimAeM yahA~ zrAI / bhAdoM vadI 14 saMvata 1661 ke dina ina pratimAoM kA bhavya nagara praveza huA / caumAse ke turanta bAda hI muni zrI vallabhavijaya jI ne yahA~ para eka khule zAstrArtha meM sthA0 muni (bAda meM prAcArya) zrI sohanalAla jI ko hraayaa| nae mandira kA nirmANa cAlu hunA tathA mAgha zukla 11 vi0 saMvat 1979 (23-1-1923 I0) ko zrI vijayavallabha sUri jI ne pratiSThA kraaii| mUlanAyaka bha0 zAntinAtha jI ko gAdI para virAjamAna karAne kI bolI yahA~ ke hI sadArAma sAgaracaMda jaina parivAra ne lI / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnA sAmAnA pratiSThA saMbaMdhI mUlalekha zrI milakA gama namaH svAssimvI varoM jinA emaH samAgana gare mItI sAdha su kelA eka dalI tI ma basare suna sana 19979 kI praH zrI zrI zAMtinAtha kA jI ke maMdara kI pratiSThAM karAI zrI zrIkA parata nagarI munibadhyamavijayonyasamuni lalita vijaya munigurU vijaya munipratAva vijayajI ne phUla cedamAI to hame lAla mu0 balAda jilA kara nada bAda pratiSThA karAne ke vIra zrI zrI zrI mAdhavI devI bhI bakAe bI rAjamAnacI jIvatama : te ke suputraH bAlamukaMdasadArAma tIja ke caMda gerAe~ banArasI dAsa dAla tarata sadArAma ke putra sAgara caMdanAcaMda gotra gadhi me samA lagana gare rAja pATipaoNTalA kA sabAla base hai: tuhA nAva DAkA hai nItI mAgha sudI 1.19 bI kI da. sadarAta nave ta usI varSa yahA~ para zrI zrAtmAnaMda jaina mahAsabhA kA vArSika khulA adhivezana prasiddha dezabhakta va samAjasevI zrI maNilAla koThArI kI adhyakSatA meM huA / 231 mukhya dharmiSTha va kAryakArI zrAvakoM meM zrI devIcaMda ( jaMnamandira meM kaI varSa mainejara rahe ); zrI rikhIrAma ( itihAsa tathA tatvoM ke marmajJa ) ; lA0 sadArAma ( zrIsaMgha ke 20 varSa sekreTrI va 8 varSa pradhAna rahe ); lA0 baMsIrAma lA0 ghaMTArAma; zrI kuzalacaMda va phummanamala Adi nAma ullekhanIya haiM / isase agalI pIr3hI meM zrI kuMdanalAla (zrIsaMgha ke pA~ca bAra pradhAna); zrI sAdhurAma (zrIsaMgha ke cAra bAra pradhAna ) ; lA0 sAgaracaMda dhUpavAle (zrIsaMgha ke chaH bAra pradhAna va mahAsabhA ke kAryakArI sadasya ); lA0 mukaMdIlAla (maMDI meM upAzraya banAkara zrIsaMgha ko bheMTa kiyA); lA0 nAjaracaMda (lekhaka, kavi va gAyaka) tathA lAlA caMbArAma Adi ke nAma prAte haiM / lagabhaga 150 varSa pUrva lA0 saradhArAma va sadArAma parivAroM ke pUrvajoM meM se do sage bhAIyoM maujIrAma va kanaujIrAma ne zrAjIvana saMyama sAdhanA apane ghara ke hI eka alaga kamare meM kI / dAdAbAr3I ke pAsa ina donoM kI samAdhiyA~ haiM / tapAgacchIya yatiyoM kI gaddI yahA~ kaI sau sAla taka Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma rahI / jaina parivAroM ko yahA~ lAkara basAne yA bAhara bhejane meM ina yatiyoM kA vizeSa yogadAna rahA hai / vartamAna meM yahA~ ke mukhya kAryakArI zrAvakoM meM sarvazrI - niraMjanadAsa, cimanalAla dugar3a, surendrakumAra, mahendrakumAra masta ( zrIsaMgha ke cAra bAra pradhAna va mahAsabhA ke sadasya rahe ) ; DAkTara surezakumAra, sumatisAgara va zAntikumAra zrAdi haiM / 2z2IrA nagara jIrA firoz2apura nagara kI pUrvadizA meM 18 mIla kI dUrI aura mogAmaMDI kI uttaradizA 14 mIla kI dUrI para hai / jIrA relave sTezana nahIM hai / yAtAyAta ke lie basoM kA suvidhAjanaka prabaMdha hai| ludhiyAnA, jAlaMdhara, amRtasara, bhaThiMDA, farIdakoTa, firoz2apura Adi se sIdhI baseM milatI haiM / jIrA kI janasaMkhyA dezavibhAjana se pahale chaha haz2Ara thI jo isa samaya pandraha haz2Ara se adhika hai / yahA~ kI nagarapAlikA kA kSetraphala isake phiroz2apura jile meM sabase bar3A hai / yahA~ kI mukhya upaja cAvala bhora gehUM haiM / vi0 saM0 1864 meM saMyada ahamadazAha ne gugerA se zrAkara jIrA nagara ko AbAda kiyA / saiyada ahamadazAha ko sikha saradAra moharasiMha nizAne vAle ne bhagA diyaa| phira saradAra moharasiMha ko mahArAjA raNajItasiMha ke dIvAna moha kamacanda ne yuddha meM parAsta karake isa nagara ko apane lAhaura rAjya ke sAtha milA liyA / pazcAt sikhayuddha ke anantara jIrA aMgrejI rAjya meM sammilita hu isa nagara meM vaiSNava saMpradAya ke do mahAna saMta bAlabrahmacArI svAmI zaMkarapurI aura svAmI satyaprakAza (sute prakAza) jI hue haiN| jo gaurakSaka the aura garIboM kI z2arUratoM ko pUrI karate the / yahA~ musalamAna sUphI bAbA maujuddIna (maujadIna) bhI ho gae haiM / jinhoMne jIrA ko varadAna diyA thA ki yahA~ na to kabhI bAr3ha AegI aura na DAkA par3egA tathA na hI bhayaMkara Aga lagegI evaM na hI koI katala hogA | jo bhAja taka sahI siddha huA hai / pAkistAna banane ke janUnI dinoM meM bhI yahA~ saba prakAra se zAMti rahI / jainoM kA zrAgamana jIrA basane ke sAtha hI osavAla ( bhAbar3e) jaina loga bhI yahA~ Akara nAbAda ho ge| jinameM naulakhA, dUgar3a botharA, gosala, rAMkA, paiMcA, nAhaTA prAdi gotroM ke parivAra mukhya rUpa se the / isa nagara meM naulakhA jaina parivAra sabase adhika hai jo Aja se lagabhaga do sau varSa pahale pAlI ( rAjasthAna) se Akara sarva prathama mulatAna meM base / vahA~ se lAhaura meM zrAe / lAhaura ke naulakhA thAnA aura naulakhA sTrITa (muhallA ) Aja bhI isa bAta kI sAkSI de rahe haiM / lAhaura se lAlA piMDIdAsa jI ke suputra lAlA phatehacanda jI naulakhA kA parivAra jIrA zrAbAda ho jAne para yahAM zrAyA / jainoM ke yahA~ zrAne ke bAda pUja ( yati) zrI jJAnacanda jI yahA~ Agae / ve jainadarzana, jyotiSa, cikitsA zAstra tathA maMtra, yaMtra ke marmajJa vidvAna the / zrApakI isa yogyatA ke kAraNa ApakI khyAti dUra-dUra taka phaila gaI / pUja jI apane sAtha eka jinapratimA tathA hastalikhita zAstra bhI yahA~ lAye the / vaha pratimA Aja bhI jIrA ke jaina zvetAmbara mandira meM virAjamAna haiM / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIrA nagara 233 usa samaya sAre paMjAba meM prAyaH DhUMDhiyA (sthAnakavAsI) mata kA prabhAva thaa| pUja jI kI jAyadAda ke vArasa zvetAmbara aura sthAnakavAsI donoM saMgha haiN| inhIM pUja jI kI jAyadAda kI AmadanI se yahA~ jaina samAja kI tarafa se eka phrI aspatAla calatA rahA hai| aspatAla kI bilDiMga tathA anya acala saMpatti Aja bhI TrasTa kI sampatti hai / isa nagara meM nyAyAmbhonidhi jainAcArya zrI madvijayAnanda sUri (AtmArAma) jI kA pAlana poSaNa lAlA jodhAmala jI naulakhA jaina ke yahAM huA thA / AtmArAmajI ke pitA zrI gaNezadAsa jI jo kapUrakSatrIya jAti ke the unake parama mitra the| zrI gaNezadAsa jI mahArAjA raNajItasiMha jI kI senA meM uccapadAdhikArI the| aMgrejoM ke viruddha vidroha meM jaba inheM senAkI kamAMDa karane ke liye bhejA gayA taba ve lAlAjo ko apane priyaputra prAtmArAma sauMpa gye| dIkSA lene se pahale taka kA sArA jIvana (prAtmArAma jI kA) inhIM lAlA jI kI chatrachAyA meM vyatIta huaa| prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI ke upadeza se yahA~ ke aneka parivAroM ne punaH apane prAcIna zvetAmbara jainadharma ko svIkAra kiyA unhIM ke upadeza se yahA~ kI eka zrAvikA suzrI rAdhA bAI dUgar3a ne apanI bhUmi dekara usa para apane kharce se zrI jainazvetAmbara mandira kA nirmANa kraayaa| yaha zrAvikA vidhavA aura niHsaMtAna thii| isa mandira nirmANa kA sArA kArya lAlUmala dUgar3a' jo isa zrAvikA ke khAnadAna meM se hI the, ne apanI dekha rekha meM kraayaa| yaha tIna maMjilA maMdira tIna varSoM meM banakara zikharabaddha taiyAra ho gyaa| vi0 saM0 1648 meM prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI ne isa maMdira kI pratiSThA kraayii| pratiSThA ke samaya mandira jI para dhvajA lAlA lAlUmala jI dUgar3a ne car3hAI / prativarSa paramparAnusAra zrI mandira jI para dhvajA unhIM ke parivAra vAle car3hAte haiN| isa maMdira meM mUlanAyaka zrI cintAmaNi pArzvanAtha sthApita kiye gaye / yaha pratimA pAlItAnA siddhagiri (saurASTra) se prAcArya zrI ne svayaM bhijavAI thii| isa maMdira kA nirmANa apane anya pA~ca sAthiyoM ke sAtha mistrI zerasiMha baMgA (z2ilA jAlaMdhara) nagara vAle ne kiyA thaa| yaha maMdira 105 phuTa U~cA aura tIna maz2ilA hai| isI mistrI zera siMha va meharasiMha ne apane sAthiyoM ke sAtha z2orA meM lAlA sAvanamala kI prasiddha sarAya (dharmazAlA) kA bhI nirmANa kiyA thaa| isa maMdira ke dUsare bhAga kA nirmANa bAda meM huA / isa bhAga ke nirmANa ke lie eka zrAvikA suzrI premIbAI ne apanI do dukAneM tathA lAlA rAdhAmala jI naulakhA ne apanI do dukAne dI thIM / isa bhAga kA nirmANa yahA~ ke zvetAmbara jainasaMgha ne kraayaa| isameM zAMtinAtha prabhu ko mUlanAyaka rUpa meM sthApita kiyA gyaa| bar3e maMdira jI ke mUlanAyaka zrI citAmaNi pArzvanAtha kI pratimA bar3I camatkArI hai| prativarSa poSa vadi 10 (zrI pArzvanAtha ke janma dina) ko sUrya kI pahalI kiraNa prabhu ke caraNa sparza karatI hai / pratimA dina meM tIna raMga badalatI hai| isa maMdira meM eka dhAtu kI pratimA vikrama kI 14vIM zatAbdI kI hai| zrI mandira jI kA kSetraphala 350 varga gaja hai| 1. lAlA lAlUmatanI dUgar3a ke prapautra lAlA nihAlacanda jI ke suputra lAlA rAjendrakumAra dUgar3a aba caMDIgar3ha makara AvAda ho gaye haiN| jo ki melArAma jI ke pautra haiN| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma isa nagara meM zrI vijayAnanda sUri jI kI puNya smRti meM gurumandira prAtmabhavana ke nAma se hai / jisameM gurudeva kA caraNapaTTa pratiSThita hai / pratiSThA prAcArya zrI vijayavidyA sUri tathA muni vicAra vijaya jI ne karAI / 234 paMjAba sarakAra ne paMjAba meM purAne dhArmika sthAnoM meM sikhoM ke pramRtasara ke darabAra sAhaba ( svarNa maMdira ) gurudvAre ko prathama tathA isa jIrA ke jainamaMdira ko dUsarA darjA diyA hai / isa mandira meM prAcIna itihAsa aura sAhitya kA anamola saMgraha sumati jaina hastalikhita zAstra bhaMDAra thA / jo sarva prasiddha thaa| jisameM navayuganirmAtA nyAyAmbhonidhi jainAcArya zrI vijayAnanda sUri jI kI hastalikhita pAMDulipiyA~ bhI haiM / yaha zAstrabhaMDAra paMjAba ke dUsare nagaroM ke jaina zAstrabhaMDAroM ke sAtha dillI rUpanagara ke mandira meM vallabhasmAraka ke lie bhejA jA cukA hai / yahA~ ke isa zAstrabhaMDAra kI sUci paMjAba vizvavidyAlaya lAhaura ne paMjAba ke katipaya anya jaina zAstrabhaMDAroM kI sUci ke sAtha prakAzita karAI thI ( pAkistAna banane se pahale) / yahA~ zrI zrAtmAnanda jainasabhA kI sthApanA IsvI san 1920 ke lagabhaga huii| usa samaya yahA~ ke pramukha zrAvaka 1 -lAlA dInAnAtha 1- lAlA kullAhamala, 3-lAlA rAdhAmala, 4-lAlA haradayAla mala naulakhA / dUgar3oM meM lAlA lAlUmala kA parivAra tathA botharA gotrIya zrI kharAyatIrAma jI ke pUrvaprAdi the / sakala zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha paMjAba ke saMgaThana rUpa zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba ( varttamAna meM uttarIya bhArata ) kI sthApanA prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya upAdhyAya sohanavijaya jI ke upadeza se vi0 saM0 1978 ( IsvI san 1921) jeTha sudi 8 ke dina gujarAMvAlA meM huii| isakA mukhya kAryAlaya sAta-ATha varSa taka jIrA meM rahA / usa samaya mahAsabhA ke pradhAna lAlA natthumala naulakhA the aura mahAmantrI lAlA khetarAma jI naulakhA the / yahA~ eka bAra zrAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kA vArSikotsava bhI huA thA jisake pradhAna jaina zvetAmbara mUrtipUjaka bIsA zrImAla bhAI zrI baMsIdharajI B.A. L. T. carakhIdAdarI nivAsI the / inakA adhyakSIya bhASaNa "jainakoma se khitAba ( jainasamAja se nivedana ) eka dastAveja kI haisiyata rakhatA hai / deza vibhAjana ke bAda mahAsabhA kA punarnimANa karake mahAsabhA kA mukhya kAryAlaya z2IrA meM kAyama kiyA gayA, jisake pradhAna lAlA bAbUrAma jI naulakhA ema. e. ela. ela. bI. aura mahAmantrI lAlA khetarAma jI naulakhA ko niyukta kiyA gayA / jinhoM ne kaI varSoM taka isa pada para raha kara zrIsaMgha paMjAba kI sevA kI / jIrA meM jaina zikSA kA pracAra pahale sAdhu-sAdhviyA~ karate rahe / phira brahmacArI zaMkaradAsa jI naulakhA ne kiyA / IsvI san 1944-45 se dharmazikSA pAThazAlA kI sthApanA kI jisameM zrI tilakacanda (bhrAtA) jI jaina nyAyatIrtha (zrI AtmAnanda jaina gurukula gujarAMvAlA ke vinIta) dharma zikSA dete the / yahA~ para mUrtipUjaka zvetAmbara saMgha prabhAvazAlI hai| jisakA nAma zrI prAtmAnanda jana sabhA hai| gujarAtI sAdhu zrI amIvijaya jI aura zrI ravivijaya jI ne yahA~ vi0 saM0 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAhaura 235 1966, 1972 ke do caumAse kiye aura prAcArya zrI vijayAnanda sUri dvArA banAye hue zrAvakazrAvikAroM ko dRr3ha saMskAra diye / vi0 saM0 1972 meM muni zrI amI vijaya jI ne yahA~ muni rAma vijaya ko dIkSA dii| aAja taka isa nagara ke caudaha zrAvaka-zrAvikAnoM ne dIkSAeM liiN| jinameM sAta zrAvaka paura sAta zrAvikAyeM thiiN| jinakA paricaya hama Age dege| jIrA nagara ko isa bAta kA zreya hai ki yahA~ Aja taka anya chaha dIkSAe~ zvetAmbara tathA sthAnakavAsI sAdhu-sAdhviyoM kI huI haiN| pAkistAna banane se pahale yahA~ zvetAmbara jainoM ke 30, 35 parivAra tathA sthAnakavAsI 30, 32 parivAra the| praba 8, 10 parivAra zvetAmbara tathA 10, 12 ghara sthAnakavAsiyoM ke haiN| jo parivAra yahA~ se cale gae hai unameM se adhika ludhiyAnA meM jAkara prAbAda ho gaye haiN| vAyoMki pAkistAna banane ke bAda jIrA nagara ke bhArata rAjya meM hote hue bhI yahA~ ke vyApAra vyavasAya meM bahuta kamI ho gaI hai| aAjakala yahA~ zvetAmbara saMgha meM zrI madanalAla naulakhA, zrI zAntidAsa rAMkA, zrI satya. pAla naulakhA, lAlA zAntidAsa suputra lAlA IzvaradAsa naulakhA, hakIma amaracanda naulakhA, lAlA pyArelAla naulakhA, lAlA bAbUrAma naulakhA, DAkTara rikhabadAsa naulakhA Adi pramukha zrAvaka haiN| 3-lAhaura lAhora paMjAba kA bar3A prAcIna nagara hai / yaha kaI sau varSoM se paMjAba kI rAjadhAnI rahA hai| paMjAbI loga ise 'lAhaura athavA lhaura' kahate hai / phArasI kitAboM meM isako lahAvara, lohAvara, lahAnUra lahavara, rahavara ityAdi likhA hai| amIra khusaro ne ise lAhAnUra ke nAma se bhI pukArA hai| jaise --aja hadde sAmAniyA tA lAhAnUra hica imArata nesta magara vAre kasUra / cha prAcIna jaina lekhakoM ne bhI ise yahI nAma diyA hai / jaise amRtasara jainazAstra bhaNDAra kI aNattAvavAiya prati kI puSpikA / (1) [vi.] saMvat 1561 varSe kArtika vadI 6 dine guruvAsare sahagala gotre parama puSa hIMgA tatputra mANika tatputra laddhA, zrI bRhatgacche zrI munIzvara santAne zrI puNyaprabha sUri ta / ziSya vA0 zrI bhAvadevAya siddhAntasya pustakaM svapuNyArthaM zrI laahaanuurpure| (2) paTTI jilA amRtasara--jaina zAstrabhaNDAra ko jambUdvIpapaNNatti kI puSpiH / [vi.] saMvat 1764 varSe miti 14 zuklapakSe vAra buddhavAre zrI 5 pUjya jI haridAsa jI tasya siya maNasAriSa tatra liSataM lAhAnUra madhye kutubaSAM kI mnnddii| (3) paTTI jilA amRtasara jaina zAstrabhaNDAra ko karmagraMtha kI puSpikA liSataM malUkA-RSi [vi.] saMvat 1765 azvana sudI 6 maNDI kutubaSAM kI gacche siMghAna [lokAgaccha] kA lAhAnUra madhye / 1. kiranuma adaina / 2. 3. 4-Catalogue of Manuscripts in the Punjab Jain Bhandars by Dr; Banarsidas Jain Lahore Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (4) paMjAba vizvavidyAlaya lAhaura kI saMskRta vibhAga ke hastalekha naM0 746 kI puSpikA [vi.] saMvat 1811 miti kArtika sudI 15 paurNamASAM tithau buddhavAsare lahAnUra nagara madhye "vANiyAM vaMze nauraMgapuriyA lAlA navanidhAna rAya / (5) sUrIzvara ane samrATa pRSTha 254 lAhanUragar3ha majjhi pravara prAsAda karAyau (kRSNadAsa kRta durjanasAla baavnii)| (6) 'jaina vidyA' prathama aMka hindI pRSTha 31 jaTamala kRta lAhaura kI g2az2ala kI agara canda nAhaTA kI prati meM lAhAnUra zabda pAyA hai| (7) rAjapUtoM ke itihAsa meM ise lohagar3ha-lohakoTa bhI kahA hai| (8) akabara ke samaya se jaina zAstroM meM isakA nAma lAhaura aura lAbhapura bhI milatA hai| jaise bhAnucandra caritra Adi meM : (6) brAhmaNa loga ise lavapura bhI kahate haiM / (10) aMgrejI speliMga Lahore ke prabhAva se gujarAtI-marAThI meM lAhaura likhate haiM / sthApanA-daMta kathA to yaha calI AtI hai ki zrI rAmacandra jI ke beTe lava ne lavapura arthAt lAhaura basAyA / dUsare beTe kuza ne kuzapura arthAt kasUra bsaayaa| kintu isa daMtakathA ke tathyAtathya jAnane kA koI sAdhana nahIM hai / lAhaura kile meM loha kA mandira hai aura amRtasara meM lohagar3ha kA daravAz2A hai / gujarAMvAlA meM lAhaurI daravAz2A hai / isakA sambandha lava se hai yA loha se hai; yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sktaa| kisI kisI kA khyAla hai ki grIka lekhaka hAlamI ne jisa lAbokala nagara kA ullekha kiyA hai, vaha lAhaura hai / aisA pratIta hotA hai ki lAhaura ko vikrama kI tIsarI-cauthI zatAbdI meM kisI rAjA loha ne basAyA thaa| isakI puSTi paTTAvalI samuccaya bhAga 2 gujarAtI se bhI hotI hai / "vikrama saMvat 348 lAhaura zahara vasyo" / arthAt vikrama saMvat 348 meM lAhaura zahara basA jo thor3e hI samaya meM bar3A bhArI nagara bana gyaa| avazeSa- yadyapi paMjAba meM jainadharma kA itihAsa bar3A ujjavala, mahatvapUrNa aura bahuta prAcInakAla se hai| yahA~ taka ki yaha itihAsa kI sImAoM meM bAMdhA nahIM jA sakatA / tathApi lAhaura meM isake avazeSa bahuta purAne nahIM milate / sabase prAcIna avazeSa mugala samrATa akabara ke samaya ke haiN| sambhava hai ki khoja karane para inase bhI purAne avazeSa mila jaaeN| lAhaura ke purAne jaina gharAne zvetAmbara jainadharma ko mAnanevAle osavAla haiN| jinako yahA~ kI Ama bolacAla meM "bhAvar3eM" kahate haiM / lAhaura nagara ke jisa bhAga meM prosavAloM kI bastI thI, use thar3iyoM bhAbar3ayAM kahate the / tathA koI 40 varSoM se ise jainasTrITa kahane lage the| yahAM makabara ke samaya kA zvetAmbara jaina mandira tathA upAzraya pAkistAna banane se pahale taka vidyamAna the / jinako pAkistAna banane 1. viseMTa smitha-bhArata kA prAcIna itihAsa / 2. isase pahale lAhaura meM thar3iyAM bhAbar3ayAM meM upAzraya nahIM thaa| eka dina akabara ke darabAra meM zvetAMbara muni bhAnucandropAdhyAya dera se phuNce| kAraNa pUche jAne para unhoMne kahA ki dUra se Ane ke kAraNa dera ho jAtI hai / taba akabara ne bhUmi dI aura zrAvakoM ne usa para upAzraya bnaayaa| (bhAnucandra gaNi caritra prakAza 2, eloka 122-30) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAhaura 237 kI ghoSaNA hone para musalamAna prAtatAyiyoM ne samUlanaSTa kara diyaa| lAhaura se sAta-ATha mIla dakSiNa kI tarapha eka gAMva hai jisakA nAma "bhAvar3A" hai / zAyada yahAM bhAvar3oM-prosavAloM kI bastI hogI jisase yaha nAma par3A hai / bhAbar3A grAma meM maMtrI karmacanda osavAla vacchAvata gotrIya ne prAcArya jinakuzala sUri ke caraNabimba sthApita kiye the| isake sAtha eka bAvar3I aura bahuta sI z2amIna bhI lagatI thI / lagabhaga savA sau varSa hue isa jamIna ko bhAbar3A grAma ke z2amIMdAroM ne dabA liyaa| taba vahA~ se usa caraNapAdukA ko haTA kara pAsavAle gA~va 'guru mAMgaTa' meM sthApita kara diyA gyaa| yaha caraNapAdukA purAnI ho jAne para zahara ke mandira meM lAkara virAjamAna kara dI gaI thii| jahAM pahale caraNapAdukA thI vahA~ pratimAsa jainoM kA melA lagatA thA / jisameM zvetAmbara jaina tathA sthAnakavAsI sabhI sammilita hote the / isake atirikta bahuta se aise graMtha milate haiM jo akabara aura usake bAda ke samaya meM lAhaura meM race gaye yA lipibaddha kiye gaye haiM / prasiddha zrAvaka-akabara ke samaya meM lAhaura meM do mukhya jaina zrAvaka the| 1-durjanasAlasiMha aura 2-karmacanda vacchAvata / 1-durjanasAlasiMha prosavAla (bhAbar3A) jadiyA gotrIya zvetAmbara jaina dharmAnuyAyI thA / inake pitA kA nAma nAnU tathA pitAmaha kA nAma jaggUzAha thA / yaha tapAgacchIya jagadguru zrI hIravijaya sUri kA ananya bhagata thaa| vi0 saM0 1651 meM kRSNadAsa ne lAhora meM durjanasAlasiMha bAvanI likhii| usake anusAra durjanasAlasiMha ne lAhaura meM eka jaina zvetAmbara mandira banavAyA thA aura saMgha sameta zrI zaurIpura tIrtha kI yAtrA karake vahA~ ke mandira kA jIrNoddhAra karAyA thaa| 2.maMtrI karmacanda vacchAvata-yaha bIkAnera kA rahane vAlA thaa| prosavAla vacchAvata gotrIya thA / kharataragacchIya zvetAmbara jainAcArya zrI jinacandra sUri kA bhagata thaa| isI kI preraNA se hI prakabara ne zrI jinacandra sUri ko lAhaura meM apane darabAra meM bulaayaa| ve apane munimaNDala ke sAtha vi0 saM0 1646 phAlguna sudi 12 Ida ke dina lAhaura phuNce| jagadguru hIravijaya sUri se 10 varSa bAda / inakI akabara ke sAtha bheMTa huI / inake sAtha jayasoma, samayasundara Adi anya sAdhu bhI the| / isa samaya bIkAnera ke rAya kalyAnamala kI tarapha se karmacanda vacchAvata akabara ke darabAra meM rahatA thaa| dharma prabhAvanA aura mahotsava-jainadharma ke mahotsavoM kA AdhAra haiM-jinapratimA aura sAdhumahArAja / 1-jinapratimA se sambandha rakhanevAle mahotsava maMdiranirmANa, mandirapratiSThA, sAmUhika pUjA, tathA tIrthayAtrA ke avasaroM para manAye jAte haiM / 2-sAdhu mahArAjoM se sambandha rakhane vAle mahotsava unakI dIkSA, prAcArya Adi padavI pradAna, praveza- mahotsava tathA svargavAsa Adi ke avasaroM para manAe jAte haiM / aAjakala jayanti, zatAbdI, jyubilI, vArSika sammelana Adi manAne kA rivAja cala par3A hai| jo mahotsava aura dharma prabhAvanA lAhaura ne akabara ke samaya meM dekhe the, zAyada use phira kabhI nasIba na hue hoN| unameM se kucha kA ullekha yahA~ karate haiM / 1. dekheM karmacanda vacchAvata critr| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1-samrATa akabara kA jinapUjA karAnA-akabara ke beTe salIma (jahAMgIra) ke yahAM mUla nakSatra meM eka lar3akI paidA huI / jyotiSiyoM ne batalAyA ki yaha lar3akI apane mAtA-pitA ke lie kaSTaprada hogI, isake lie kucha upAya karanA caahie| taba akabara ne apane adhyApaka jainazvetAMbara tapAgacchIya upAdhyAya zrI bhAnucandra jI se salAha kI / zrI upAdhyAya jI ne kahA ki zrI jaina tIrthaMkara bhagavantoM kI aSTottarazata (108) snAtrapUjA karAne se mUla nakSatra kA prabhAva jAtA rhegaa| isa para samrATa ne hukma diyA ki jo upAzraya abhI banakara taiyAra huaA hai, usameM phaurana jinapUjA karAI jAve / pUjA kA prabandha zvetAMbara jaina tapAgacchIya zrAvaka thAnasiMha jo Agare vAlI tapasvinI campAbAI ke jyeSTha putra the unake supUrda huprA / upAzraya ke samIpa eka vizAla paDAla banavAyA gyaa| isa pUjA meM karmacanda vacchAvata ko bhI bulAyA gayA thA / pUjA bar3e samAroha ke sAtha huI / svayaM akabara apane sAmantoM aura salIma ko sAtha lekara zAhI bAje gAje ke sAtha pUjA maNDapa meM pAyA / bar3I dhUma-dhAma se pUjA karAI, usameM janatA kI apAra bhIr3a bhI thii| pUjA kI samApti para thAnasiMha aura karmacanda ne akabara ko hAthI-ghor3e bheMTa kiye / salIma ko eka bahumUlya hAra diyaa| snAtrapUjA kA jala akabara aura salIma ne bar3I zraddhA aura bhakti se apanI prAkho para lgaayaa| kharataragacchIya lekhakoM ne isa ghaTanA kA sambandha zrI jinacandra sUri ke sAtha jor3a diyA hai, joki itihAsa kI zodha se asatya ThaharatA hai| isa kA kucha vivecana yahA~ kiyA jAtA hai| akabaranAmA ko dekhane se jJAta hotA hai ki jahA~gIra kI jisa putrI ke mUla nakSatra meM janma lene ke kAraNa lAhaura meM yaha aSTottarI snAtra pUjA huI thI, usakA janma 15 de san 34 IlAhI (27 disambara IsvI san 1586 tadanusAra vikrama saMvat 1646 pauSa vadi 14) ko huA thaa| usa samaya taka to akabara ko zrI jinacandra sUri kA patA bhI nahIM thaa| hama likha Aye haiM ki ina kI akabara se bheMTa vi0 saM0 1646 meM lAhaura meM sarva prathama huI thii| dUsarI bAta yaha hai ki yugapradhAna zrI jinacandra sUri ke jIvana caritra meM isa kanyA kA jo janma samaya batalAyA hai vaha Azvina vadi 2 vi0 saM0 1647 batalAyA hai| usa samaya taka to jinacandra sari lAhaura padhAre hI nahIM the / isa dina se lagabhaga Der3ha varSa bAda ina kI lAhaura meM akabara se bheMTa huii| jyotiSazAstra ke hisAba se isa dina to prAya: azvinI nakSatra athavA usa se pichalA yA agalA nakSatra hotA hai| ataH jyotiSa zAstra ke hisAba se bhI yaha asatya ThaharatA hai| (2) akabara dvArA jaina muniyoM ko padaviyAM pradAna --jainasAdhanoM ke caritra, jJAna, pAMDitya tathA sarvajana hitAya bhAvanA se akabara itanA prabhAvita huA thA ki usane unheM aneka padaviyA~ pradAna kI-vi0 saM0 1640 meM zrI hIravijaya sUri ko jagadguru aura muni zrI zAMticandra ko upAdhyAya pada diyaa| vi0 saM0 1646 meM zrI jinacandra sUri ko yugapradhAna aura muni mAnasiMha ko prAcArya pada diyaa| taba se mAnasiMha kA nAma jinasiMha sUri prasiddha huaaa| isa avasara para maMtrI karmacanda ne bar3A bhArI mahotsava kiyaa| jayasoma ko pAThaka pada, samayasundara ko upAdhyAya 1. dekheM bhAnucandra gaNi caritra / 2. dekheM akabaranAmA bhAga 3 phArasI pRSTha 572 aMgrejI anuvAdita pR0 865-66 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAhaura 236 pada milaa| isI prakAra bhAnucandra ko upAdhyAya pada diyA / isa avasara para abula faz2ala ne 600 rupaye aura 108 ghor3a e dAna diye / jaba vijayasena sUri ne brAhmaNa paMDitoM ko harAyA to akabara ne unheM savAI kI padavI dii| jisakA artha yaha hotA hai ki vartamAna meM saba vidvAnoM se savAye (10) nadire jamAM ( bar3ha-car3ha kara) haiN| muni nandivijaya aura muni siddhi candra ke avadhAna dekhakara akabara ne unheM khuzaphahama ( kuzAgra buddhi) kI padavI dI / saba padaviyAM saba ko eka dina nahIM dI giiN| para bhinnabhinna avasaroM tathA samayoM meM do gaI thIM / (3) zrAcAryapada - tapAgacchIya muni zrI vallabhavijaya jI ko vikrama saMvat 1682 meM paMjAba jaina zrIsaMgha ne prAcArya padavI dI / nAma vijayavallabha sRri huA / (4) graMtha racanA - 1 - aSTalakSI graMtha kI racanA kharataragacchIya muni zrI samayasundara ne kI thI / isa meM 'rAjA no vadate saukhyam' ke AThalAkha artha kiye the / isa para ratnAvalI TIkA bhI hai / yaha graMtha vikrama saMvat 1646 se prAraMbha hokara vi0 saM0 1676 (30 varSoM) meM samApta huA thA / vi0 saM0 1646 taka jitanA graMtha likhA gayA thA, use akabara ne lAhaura meM sunA thA / 2. upAdhyAya jayasoma ne lAhaura meM vi0 saM0 1657 meM maMtrI karmacandra prabandha likhA / 3. akabara kA pUrvajanma - prakabara pUrvajanma meM brahmacArI mukanda nAma kA brAhmaNa thA aura prayAga rahatA thA / vi0 saM0 1581 meM yaha mana se aise irAde se jalamarA ki agale janma meM rAjA ho / usa bhAvanA ( niyAnA) ke anusAra yaha mukunda isa janma meM isane isa janma meM jAtismaraNa (pUrvajanma ke ) jJAna se jAna liyA thA / kAraNa hI yaha sUryopAsanA karatA thA aura pratidina bhAnucandropAdhyAya se sUryasahasra nAma sunatA thA / bhAnucandropAdhyAya ne akabara ke anurodha se hI isa sUryasahasra nAma stotra kI racanA kI thI / 4. vi0 saM0 1651 meM kavi kRSNadAsa ne lAhaura meM durjanasAla bAvanI kI racanA kI / 5. vi0 saM0 1664 meM bRhadgacchIya zrI zIladeva sUri ne sarasA meM vinayadhara caritra kI racanA kii| samrATa akabara huA / pUrvajanma ke saMskAra ke 6. sattarahavIM zatAbdI vikrama meM ho gaye jaina kavi jaTamala nAhara ne hindI meM lAhaura kI g2ajala kI racanA kI / yaha lAhaura meM nahIM likhI gaI kintu lAhaura se saMbandha ke kAraNa yahA~ ullekha kiyA hai / inake atirikta lAhaura meM samaya-samaya para aneka graMthoM kI racanA hotI rahI, parantu vistAra bhaya se inakA ullekha nahIM kiyA hai / tathA aneka graMthoM kI pAMDulipiyAM bhI yahA~ likhI gaIM jinakA saMkSipta vivaraNa hama prAge deMge / 4 - mulatAna pAkistAna meM lAhaura se lagabhaga 200 mIla kI dUrI para pazcima dizA meM mulatAna nAmaka 1. isa graMtha kA paricaya hama Age deMge / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma nagara hai| yaha vi0 saM0 812 meM prAbAda huaA / / 1. prAcIna kAla meM isa pradeza meM mUlI jAti ke loga prAbAda the / isaliye isa kA nAma unhoMne mUlasthAna rakhA / 2. mUla nAma sUrya kA bhI hai / isa nagara meM ati prAcIna camatkArI sUrya kA maMdira thaa| isake upAsaka isa nagara meM bahuta rahate the, isaliye isakA nAma mUlasthAna prasiddha huaaa| jainamaMtrI vastupAla va tejapAla ne vikrama kI 13vIM zatAbdI meM isa sUrya maMdira kA svadravya se jIrNoddhAra bhI karavAyA thaa| taba taka isakA nAma mUlasthAna hI thaa| isa nagara meM likhe gaye athavA lipibaddha kiye gaye kaI graMthoM kI puSpikAnoM prazastiyoM meM bhI isa kA nAma mUlasthAna hI likhA pAyA jAtA hai / bAda meM bigar3akara isakA nAma 'mulatAna' ho gyaa| jaina graMthoM kI prazastiyoM meM isakA nAma mUlatrAna bhI likhA milatA hai| isa kA artha sUryadeva isa ke bhagatoM ke saba kaSToM kA nAza karane vAlA hotA hai / yaha nagara kaI bAra ujar3A aura kaI bAra basA / nagara ke cAroM tarapha bahuta dUra taka isa ke purAne khaNDahara bikhare par3e haiN| vidvAnoM kA mata hai ki yaha nagara 1200 varSoM se purAnA nahIM hai| nagara praveza ke liye chaha daravAz2e haiM / - 1. harama daravAjA, 2. bohar3a daravAz2A, 3. luhArI daravAz2A, 4. daulata daravAjA, 5. dillI daravAz2A, 6. pAka drvaaj'aa| mugala samrATa akabara ne mulatAna ko eka sUbA banAyA thaa| isa meM mAUMTagumarI se lekara sakkhara taka kA pradeza zAmila thA / IsvI san 1838 (vikrama saMvat 1895) meM sad dUjaI khAnadAna ke paThAna yahA~ ke navAba mukarrara hue| una meM se jAhidakhA prathama aura muz2afararaMga aMtima yahAM ke navAba the| mujafararaMga ne IsvI san 1878 se 1888 taka rAjya kiyaa| usa samaya yaha sUbA bahuta tarakkI para aura AbAda thaa| pazcAt zere paMjAba mahArAjA raNajItasiMha ne isa sUbe para apanA adhikAra kara liyaa| isa ke bAda gujarAMvAlA ke dIvAna sAvanamala ko raNajItasiMha ne isa kA hAkima banA kara vahA~ bhejaa| isa se pahale sukhadayAlasiMha ko bhI yahA~ kA hAkima banA kara bhejA thA / ina donoM ke suprabaMdha se sUbe kI bar3I unnati huI / sAvanamala kA itanA prabhAva thA ki badamAza, guNDe aura DAkU usa kA nAma sunakara thara-thara kAMpate the / yadi usakA beTA bhI koI aparAdha karatA to vaha use bhI kar3A daMDa detA thaa| raNajItasiMha ne DerAgAjikhAM ko bhI sabA mulatAna meM zAmila kara liyA thaa| sAvanamala ke bAda isa kA beTA mUlarAja hAkima banA / agrejoM ne mulatAna para kabjA karake mUlarAja ko kaida karake kalakattA bheja diyA aura vahA~ usakI hatyA kara dI gii| jainoM kI bastI tathA maMdira Adi pAkistAna banane se pahale yahA~ prosavAla bhAbar3A jainoM ke 80 ghara the / una meM se 40 ghara jainazvetAMbara mUrtipUjaka the tathA 40 ghara terahapaMthI digambarI the| isa kSetra meM zvetAMbara jaina munirAjoM kA vihAra na hone ke kAraNa Aja se lagabhaga 50 varSa pahale 40 ghara prosavAloM ke digambarI bana gaye the tathA inhoMne digambara maMdira kA yahA~ nirmANa bhI kara liyA thaa| yahA~ zvetAMbara jaina kharataragaccha ke yati (pUja) kI gaddI bhI thii| isake aMtima yati zrI sUryamala jI the 1. paTTAvalI samuccaya bhAga 1 gujarAtI pRSTha 234 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mulatAna va sUbA sarahaddI 241 jo bAda meM kalakattA cale gaye the aura vahIM unakA dehAMta bhI humA / ekadA digambara vidvAna ToDaramala ne yahA~ ke kisI digambarI dhAvaka kI zaMkAoM kA bhI apane patra dvArA samAdhAna kiyA thaa| saMbhavataH yaha koI rAjasthAna se vyApAra dhandhe ke liye usa samaya yahA~ pAyA hogaa| 1. isa nagara kI car3IsarAya meM eka prAcIna zvetAMbara jainamaMdira thaa| isake bIca ke mUla gaMbhAre meM zrI pArzvanAthajI mUlanAyaka the / yaha mulatAna kA mUla maMdira thaa| isakI bAIM tarapha ke mUlagaMbhAre meM laiyyA ke maMdira kI zrI pArzvanAtha jI kI pratimA virAjamAna thI aura bIca ke mUlagaMbhAre kI bAIM tarapha ke mUlagaMbhAre meM DerAgAjIkhAM nagara ke maMdira kI pratimAeM virAjamAna thii| isakA jIrNoddhAra vikrama saMvat lagabhaga 1670 meM hokara tapAgacchIya muni zrI labdhivijaya (prAcArya zrI vijayalabdhi sUri) jI ne pratiSThA karAI thii| 2. nagara ke bAhara kharataragaccha kI dAdAvAr3I bhI thii| 3. mulatAna meM aneka zvetAMbara jaina muniyoM tathA yatiyoM ke graMtha racanAoM tathA pAMDulipiyoM kI sUci Age deNge| pAkistAna banane para yahA~ ke saba jaina parivAra bhArata cale Aye aura dillI, jayapura, byAvara prAdi aneka nagaroM meM jAkara AbAda ho gaye haiN| 5-paMjAba kA sUbA sarahaddI isa sabA meM banna, kohATa, latambara, kAlAbAga Adi nagaroM kA samAveza hai| ye nagara sindhu nadI (sindhu deza) ke pahAr3I kSetra meM haiN| ina meM prosavAla bhAbar3e mUrti pUjaka zvetAMbara jaina parivAra prAbAda the / ina kA vyApAra-vyavasAya yahA~ ke musalamAna paThAnoM ke sAtha thA / paThAnoM para ina kI bar3I dhAka thii| ye loga isa sAre kSetra meM bhAbar3A zAha ke nAma se mazahara the / ye saba parivAra kharataragaccha ke anuyAyI the / isa kSetra meM DhaDhiye sAdhuoM kA prAvAgamana na hone se prAcIna kAla se hI zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI cale A rahe the| ina ke gotra sUrANA, lUNiyA, veda, bAgacara, nAhara, lor3hA, bAphaNA Adi the / pAkistAna banane ke bAda ye saba parivAra bhArata meM gAjiyAbAda, koTakapUrA, jayapura, hAtharasa prAdi nagaroM meM prAbAda ho gaye haiN| yaha eka aisA pradeza thA jahA~ zatAbdiyoM se sAdhu-munirAjoM kA AvAgamana banda ho gayA thaa| ina parivAroM ko jainadharma meM dRr3ha rakhane kA pUrA-pUrA zreya yati yoM (pUjoM)ko hI hai / unhIM kI kRpA se ye loga mAMsAhArI anArya jaise pradeza meM rahate hue bhI ekadama custa jainazrAvaka bane rhe| jinakA prAcAra (caritra) vyavahAra tathA vicAra jainAgamAnukUla adyAvadhi dRr3ha bane rahe / kharataragajcha, lauMkAgaccha, tapAgaccha prAdi yatiyoM kA yahA~ AvAgamana rahA / vikrama kI 19vIM, 20vIM zatAbdI meM to jaMDiyAlAguru (jilA amRtasara) ke laukAgacchIya yati zrI trilokARSi, zrI rAjaRSi adhikatara isa kSetra meM prAkara caturmAsa karate rahe, jisase inake dharmasaMskAra dRr3ha bane rhe| latambara, kAlAbAga (bAgA nagara) tathA bannU meM bhAbar3oM ke alaga muhalle the| unhIM meM unakA nivAsa tathA unake upAzraya aura maMdira bhI the| purAne samaya meM ina nagaroM tathA pradeza ke viSaya meM jainadharma kA itihAsa sarvathA mauna Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hai parantu vartamAna meM jo parivAra isa pradeza se nikala kara bhArata Akara prAbAda ho gaye haiM unake viSaya meM yahA~ kucha prakAza DAleMge / jainoM kA zrAgamana isa kSetra meM prosavAla parivAra kahA~ se zrAkara kaba zrAvAda hue, isake liye lAlA vizanadAsa jI lor3hA tathA lAlA hemarAja jI surANA jo Apasa meM mAmA-bhAnajA bhI haiM vayovRddha evaM saba prakAra se sampanna aura bar3a e parivAroM vAle bhI haiM, ye loga pAkistAna banane para gAjiyAbAda (dillI ke nikaTastha aura uttara pradeza) meM Akara prAbAda ho gaye haiM / ina kA kahanA hai ki unake purakhA kharataragacchIya samayasundara aura mugala samrATa zAhajahA~ ( vikrama kI 17vIM zatI) ke samaya meM rAjasthAna se uThakara jesalamera, bahAbalapura hote hue gaMDaliyA nagara meM Akara AbAda hue / inake rItirivAjoM se patA calatA hai ki ye loga nAgaura, jesalamera Adi se uThakara yahA~ Ae hoMge | gaMDaliyAnagarI bannU se pUrva dizA kI ora tIna mIla dUrI para avasthita thI / ekadA yati jI gaMDaliyA meM vyAkhyAna de rahe the / isa samaya gIdar3a bolaa| jisakI bhAvAja sunakara yati jI ne jAnA ki yaha nagara ujAr3a ho jAyegA / isaliye yati jI ne yahA~ ke parivAroM ko kahA ki- bhApa loga isa nagara ko chor3akara anyatra jAkara nAbAda ho jAiye kyoMki yaha nagara kucha samaya meM ujar3a jAvegA / isase kucha parivAra kAlAbAg2a aura latambara meM cale gaye aura bAkI vahIM rahe / gaMDaliyA meM bAkI rahe hue parivAroM meM se ekadA eka parivAra ke lar3ake kI bArAta laiyyA jA rahI thI / rAste meM nadI utarane para jabaradasta bAr3ha nAI / usameM bArAta ke saba loga baha gaye aura laiyyA nagara bhI baha gyaa| parantu yahAM kA jainamaMdira jinake mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAna the baca gayA / usake cAroM tarapha pAnI hI pAnI ho gayA aura maMdira vAlA sthAna eka TApU ke rUpa meM parivartita ho gayA / rAtrI meM gaMDaliyA ke mukhya zrAvaka ko svapna mAyA ki laiyyA vAle jainamaMdira meM se pArzvanAtha Adi tIrtha karoM kI pratimAnoM ko nikAla le | prAtaHkAla hote hI nAva meM vahA~ jAkara jaba mUrtiyoM ko utthApana karake zrAvaka loga maMdira se bAhara Aye taba tatkAla vaha maMdira Dhaha gayA / yaha pratimAeM mulatAna meM lejAkara vahAM ke maMdira meM sthApita kara dI gaI / mulatAna ke maMdira kA vaha vibhAga jahA~ ye pratimAeM virAjamAna thIM, laiyyA ke nAma se prasiddha thA / isa bArAta ke DUbane kI ghaTanA ke bAda laiyyA meM bAkI ke jo parivAra the ve bhI vahA~ se cale Aye / gaMDaliyA meM kharataragaccha ke dAdAguru tathA kSetrapAla kA sthAna zIzama ke eka vRkSa ke nIce thA / pAkistAna banane se pahale taka yaha sthAna maujUda thA / kSetrapAla bahuta camatkArI thA / latambara, bannU, kAlAbAga vAle prosavAla bhAbar3e parivAra apane baccoM ke janma aura vivAha ke samaya vahA~ jAkara kSetrapAla kI tela aura siMdUra se pUjA karate the / vahA~ jainoM kI AbAdI na rahane para bhI musalamAna loga bhI kSetrapAla kI prazAtanA nahIM karate the / kAlAbAga siMdhu nadI ke kinAre para prAbAda hai / yahA~ namaka kA pahAr3a bhI hai / yaha sArA pahAr3a namaka kI caTTAnoM se bharapUra hai / isake namaka ko saMdhava namaka kahate haiN| yAnI sindhudeza kA namaka / ise pahAr3I dhaura lAhaurI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba ke sUbA sarahaddI 243 namaka bhI kahate hai| khyor3A nagara jo kAlAbAga ke nikaTastha hai vahA~ agrejI sarakAra ne isa namaka ko pahAr3a se kATakara nikAlane kI kala-mazIneM lagA rakhI thIM aura vahA~ se deza-videzoM meM isakA niryAta kiyA jAtA thaa| saiMdhava namaka ko Ayurvedika cikitsA zAstra meM bahuta hI upayogI tathA svAsthyaprada mAnA hai aura aneka rogoM ke upacAra ke liye auSadha nirmANa meM isakA upayoga kiyA jAtA hai| isa samaya yaha sArAkSetra pAkistAna meM hai / kAlA bAg2a se sindhu nadI ke dUsare pAra jise mArI iMDasa bhI kahate haiM yahA~ para nAgaragAjana (nAgArjuna) nAma kA pahAr3a hai| usa pahAr3a kI TekarI para eka gufA hai / vahAM pratidina eka gAya pAtI thI aura usake stanoM se apane prApa dUdha nikala jAtA thA; jaba gAya vApisa jAtI to usake stanoM meM dUdha nahIM rahatA thaa| gAya kA svAmI bar3A parezAna thaa| lAcAra vaha eka dina gAya ke pIche holiyaa| guphA meM pahu~cate hI gAya ke stanoM meM se apane pApa dUdha nikalane lagA / dekhate hI dekhate gAya ke stanoM se dUdha samApta ho gayA / gavAle ke Azcarya kA koI ThikAnA na rhaa| cAroM tarapha U~ce-nIce vismita A~khoM se dekhane lagA, para vahAM use koI vyakti naz2ara na aayaa| itane meM usane dekhA ki vahAM kaI devI-devatA maujUda haiM aura gAya kA dUdha apane Apa nikalatA jA rahA hai| gavAlA gir3agir3A kara bolA ki 'Apa loga dUdha lekara mujha garIba ko hAni kyoM pahu~cA rahe haiM ?' taba una devoM ne bahuta se hIre-javAharAtoM se gavAle kI jholI bhara dii| usane patthara samajha kara pheMka diye / eka hIrA usakI jholI meM raha gayA / jisase vaha mAlAmAla (dhanavAna) ho gyaa| pazcAt yahAM dharatI se pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA pragaTa huii| vahA~ para jainazvetAMbara maMdira kA nirmANa huaa| jaba vaha deza ekadama mlecchoM ke adhikAra meM A gayA to usa pratimA ko padmAvatI devI khaMbhAta le gyii| latambara aura kAlAbAga ke jinamaMdiroM kI pratiSThAe~ vi0 saM0 1962 meM uttarArddha lauM kAgaccha ke yati rAmARSi ke ziSya yati rAjarSi ne krvaaii| isa kSetra meM adhikatara inhIM ke caturmAsa hote rahe haiM / inakI gaddI jaMDiyAlA guru jilA amRtasara meM thii| maroTakoTa jilA phirojapura paMjAba meM hai| vahAM kA kharataragaccha kA yati pUnamacanda bhI kabhI-kabhI idhara A jAyA karatA thaa| bAda meM vaha kalakattA calA gyaa| vahIM usakA dehAMta ho gyaa| latambara meM qhatarA hone se yahA~ ke do posavAla (bhAbar3A) parivAra kohATa jAkara basa gaye / kohATa bhI sindhu nadI ke taTa para AbAda hai| bannU meM 10-12 ghara prosavAla bhAbar3oM ke the| yahA~ para muhallA bhAbar3a yAna meM lAlA pannAlAla surANA ne tapAgacchIya AcArya zrI vijayavallabha sUri ke sahayoga se jinamandira kA nirmANa karAyA / jisakI pratiSThA vi0 saM0 1674 meM huI / bannU, kohATa, latambara, kAlAbAga, mulatAna, DerAgAjI khAM, DerAisamAIlakhAM vAle jainoM ke apane beTI-beToM ke vivAha Adi ke rizte inake apane kSetra taka hI sImita the / isaliye paMjAba se inakA rizte-nAtoM kA koI sambandha nahIM thaa| parantu saMgaThana ke nAte se zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA jo paMjAba aura siMdha ke zvetAMbara mUrtipUjaka jainoM kI eka mAtra saMsthA hai usake sAtha sambandhita the| paMjAba meM honevAle dhAmika Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma utsavoM meM bhI ye sadA sammilita hote the| mahAsabhA kI kAryakAriNI ke lAlA pannAlAla jI surANA bannUvAle sadasya bhI the| sAre paMjAba aura siMdha meM mAtra upayukta nagaroM meM hI kharataragacchIya jaina parivAra the, bAkI sAre paMjAba meM tapAgaccha ke anuyAyI the / para inameM gacchoM kI hAr3amArI bilkula nahIM thii| prasiddha zrAvaka 1-zAbAjanagara (gaMliyA nagarI se pUrva kI ora eka mIla kI dUrI para) meM bAgacara gotrIya prosavAla bhAvar3oM kA eka zvetAMbara jaina parivAra jA kara prAbAda ho gayA / isa parivAra meM lAlA somazAha jyotiSa aura vaidyika vidyA ke bahuta bar3e vidvAna the| unhoMne apane yahAM ghara-derAsara (ghara-caityAlaya) bhI banavAyA thaa| jisameM vaha sadA pUjApATha karate the| latambara nagara meM surANA parivAra ke purAne khAnadAna meM lAlA jeThAzAha bhAvar3A ho gaye haiN| vaha rAta ke samaya nagara se do-tIna mIla kI dUrI para jaMgala meM eka tAlAba ke kinAre dhyAna lagAyA karate the| eka dina pUrNamAzI kI madhyarAtrI ke samaya vahAM jaMgala meM ve kyA dekhate haiM ki vahAM eka prasiddha musalamAna maulavI marA par3A thaa| thor3I dera bAda vaha maulavI jIvita hokara apane-Apa uTha khar3A humA / jeThAzAha ne usa maulavI se pUchA ki yaha kyA bAta hai ? Apa mara kara jIvita kaise ho gaye? maulavI ne kahA ki merA yaha bheda kisI ko mata batalAnA aura varadAna diyA ki lAlA jI ! mApake ghara sadA lakSmI kA nivAsa rhegaa| usI dina se jeThAzAha ke parivAra meM lakSmI kA sampUrNa nivAsa humA / jisase unake vaMzajoM meM prAja bhI dhana kI kamI nahIM hai| usa maulavI ke vaMzaja pAkistAna banane se pahale taka jeThAzAha ke vaMzajoM se anAja taka le jAyA karate the / aAjakala inake parivAra meM zAha desarAja, zAha hemarAja, zAha dhanarAja tathA zAha zAmalAla va zAha anilakumAra surANA gAjiyAbAda meM nivAsa karate hai| 3 -kAlAbAga (bAgA nagare siMdhutaTe) yahA~ para bAphaNA gotrIya prosavAla bhAvar3e lAlA javAyAzAha jainAgamoM ke acche vidvAn ho gaye haiN| unhoMne aneka jaina zAstra svayaM lipibaddha kiye hai aura tatkAlIna yatiyoM (pUjoM) se bhI karAye the| yaha vikrama kI 19vIM zatAbdI meM vidyamAna the| 6--gujarAMvAlA gujarAMvAlA zahara lAhaura se 42 mIla (lagabhaga 66 kilomITara) uttara dizA kI tarapha pezAvara jAne vAlI relave mena lAIna para avasthita hai / yaha nagara jaranailI sar3aka (jI0TI0 roDa) kI dAI bAI donoM tarapha AbAda hai / pAkistAna banane(I0sa0 1947) se pahale yahA~ kI AbAdI (jana saMkhyA) lagabhaga eka lAkha kI thii| jaba isa nagara ko basAyA gayA thA taba yahAM kujara jAti nivAsa karatI thii| isa lie isakA nAma kujarAMvAlA par3A / bAda meM bigar3a kara gajarAMvAlA ho gyaa| isa nagara kI dharatI ke mAlika bhI kujara jAti ke jATa the / zere paMjAba mahArAjA raNajIta siMha ke dAdA saradAra caratasiMha (car3atasiMha) ne isa dharatI para I0 sa0 1750 (vi0 saM0 1807) ko apanI senA kI chAvanI ke rUpa meM sthApana kiyA thA aura apanA nivAsa sthAna bhI yahIM banAyA thaa| IsvI san 1770 (vi0 saM0 1827) meM isake putra saradAra mahAsiMha ne isa nagara ko basAyA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAMvAlA jainoM kA Agamana 245 thA / yaha apane pitA kI mRtyu ke bAda rAjyAdhikArI banA / rAjA mahAsiMha ke putra raNajItasiMha kA janma I0 sa0 1780 (vi0 saM0 1837) meM isI nagara meM huA thA / mahAsiMha kI mRtyu ke bAda raNajItasiMha rAjagaddI para baiThA / isane gujarAMvAlA nagara kI surakSA ke lie nagara ko gherate hue cahAradivArI kalAnumA banAI aura nagara meM zrAne-jAne ke lie isa dIvAra meM ATha daravAje rakhe / rAjA raNajItasiMha bahuta bahAdura aura niDara thA / isakA vicakSaNa aura mahAna vIra senApati DogarA jAti kA saradAra harisiMha nalavA thA / raNajItasiMha ne isake sahayoga se sAre paMjAba meM pezAvara taka apanI rAjyasattA jamA lI / lAhaura ko rAjadhAnI banAkara bar3e rAjya kA svAmI banA / lAhaura meM darabAra lagA kara isane zere paMjAba mahArAjA raNajItasiMha kA pada pAyA / saradAra harisiMha nalavA kI vIratA kI itanI dhAka thI ki zatru isase ghabarA kara bhAga nikalate the / kAbula ke paThAna isakA nAma sunate hI thara-thara kAMpate the / saradAra harisiMha nalavA ne apane rahane ke lie sAta maMjilA mahala banAyA thA jo gujarAMvAlA meM sAta maMjilA havelI ke nAma se prasiddha thA / isa bahAdura jaranaila kI, evaM car3atasiMha aura mahAsiMha kI mRtyu gujarAMvAlA meM huI thii| inakI citAsthAnoM para samAdhI nAma se smArakoM kA nirmANa kiyA gyaa| raNajItasiMha kI mRtyu hone para isakI samAdhi lAhaura meM banAI gaI / raNajItasiMha apanI janmabhUmi gujarAMvAlA ko bar3e Adara ke sAtha gokula kaha kara sambodhana kiyA karatA thA / isakI mRtyu ke bAda isake putra dalIpasiMha ko aMgrejI sarakAra kaida karake iMgalaiMDa le gaI aura raNajItasiMha ke sAre rAjya para aMgrejoM ne adhikAra jamA liyA / dalIpasiMha kI mRtyu iMgalaiMDa meM hI huI / use bhArata vApisa nahIM Ane diyA / jainoM kA zrAgamana rAjA saradAra mahAsiMha ne gujarAMvAlA basAne para ise anAja kI bar3I maMDI bnaayaa| yahAM anya nagaroM se Akara saba jAtiyoM ke loga basane lage / paMjAba ke bhinna-bhinna nagaroM se osavAla ( bhAvar3A) jaina parivAra bhI yahA~ prAkara sthAI rUpa se basa gae / inake gotra dUgar3a, barar3a, lor3hA, jakha, munhAnI, lIgA tirapeMkhiyA, pArakha, gaddahiyA Adi the / vyavasAya kapar3A, anAja, sarAphA, maniyArI ( basAtI), dhAtu ke baratana, lohA, ghI tela, attAra, kirANA, bAna sUtalI, lakar3I kA sAmAna, cikitsA Adi aneka prakAra ke the / ye loga prAyaH aise vyApAra karate the jinase hiMsA Adi doSoM se bacA jAve | / gujarAMvAlA meM AbAda ho jAne para gujarAta nagara (paMjAba) se jo gujarAMvAlA se lagabhaga 54 mIla uttara kI tarafa thA uttarArdhaM lauMkAgacchIya yati ( pUja) zrI dunIcanda jI apane ziSya yati baMsatArikha tathA praziSya paramArikha ko sAtha meM lekara gujarAMvAlA meM AbAda ho gaye / ye vahA~ prapane sAtha prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva kI pASANa pratimA tathA jinakuzala sUri ke caraNapaTTa bhI lAye the, ina logoM ne yahA~ para apanI gaddI sthApita kI aura apane sAtha lAye hue caraNapaTTa ( caraNapAdukA) tathA pratimA ko eka dukAna mola lekara usake Upara caubAre meM virAjamAna karake ghara caityAlaya kI sthApanA kI / yati jI mahArAja bAlabrahmacArI, pavitra caritravAna tathA uccakoTI ke jaina siddhAntoM ke vidvAna the / jyotiSa, cikitsA zAstra tathA maMtra taMtra ke pAragAmI aura camatkArI the / jainAgama darzana zAstra ke prakAMDa vidvAna saMta the / mahArAjA raNajItasiMha ina para bar3I zraddhA rakhatA thA / hara saMkaTa ke samaya vaha una kA AzIrvAda lene zrAtA thA / Apake AzI Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma rvAda se hI vaha itane bar3e rAjya kA adhikArI banA thaa| isane Apako kaI bIghA upajAU jamIna bhI bheMTa kI thii| ina tInoM guru-ziSyoM ke svargavAsa ke bAda inakA koI ziSya na hone se yaha yatiyoM kI gaddI samApta ho gii| jaina zrIsaMgha gujarAMvAlA ne devI ke tAlAba ke kinAre yati basaMtArikha tathA inake ziSya yati paramArikha kI citAsthAnoM para unake smAraka rUpa stUpoM kA nimArNa kara unake caraNabiMba sthApita kiye / 'jo pUjoM kI samAdhiyA~' ke nAma se prakhyAta the| vikrama kI 18 vIM zatAbdI se paMjAba meM zvetAmbara saMvegI sAdhu-sAdhviyoM kA prAgamana na hone se aura DhUMDhiyA (jo apane muMha para sadA muMhapatti bA~dhe rahate haiM aura jinamUrtiyoM-mandiro ko nahIM mAnate) mata ke sAdhu-sAdhviyoM kA satata AvAgamana aura nivAsa hone se sAre paMjAba meM isa mata kA pracAra aura prasAra ho jAne se prAyaH saba zvetAMbara jaina isa mata ke anuyAyI bana cuke the| jo inake purakhAnoM dvArA paMjAba meM jainamandira banAye gae the, unheM mlecchoM ne tor3a-phor3a kara Dhera kara die the / jo bace khuce raha pAye the unakI yati (pUja) loga sArasaMbhAla tathA pUjA karate the| ataH gujarAMvAlA prAbAda hone para joposavAla Akara basa gaye the ve saba DhUMDhiyA (sthAnakavAsI) mata ke anuyAyI the| vi0 saM0 1888 meM muni zrI bUTerAya jI ne paMjAba meM DhUMDhaka mata ke sAdhu kI dIkSA lI / isa mata ke graMthoM kA abhyAsa karane ke bAda unheM lagA ki jainAgamoM ke sAtha isa mata kA mela nahIM khAtA / pazcAt vi0 saM0 1612 meM ahamadAbAda meM jAkara jainAgamAnukUla tapAgacchIya zvetAmbara jainadharma kI (savegI) dIkSA muni zrI maNivijaya jI se lekara zuddha sanAtana jainadharma ko svIkAra kiyA taba ApakA nAma buddhi vijaya jI huA / pazcAt paMjAba meM sarvatra ghUmakara AgamAnukUla isa prAcInatama janadharma kA punaruddhAra kiyaa| sAmAnyataH sAre paMjAba meM aura vizeSakara jilA gujarAMvAlA, piMDadAdanakhAM aura jammu prAdi ke zrAvakoM ko pratibodha dekara unheM apane purakhAoM dvArA bhalAe gaye zvetAmbara jaina mUrti pUjaka dharma ko punaH svIkAra karAyA / tathA apane gujarAMvAlA, papanAkhA, kilAdIdArasiMha, kilA sobhAsiMha, rAmanagara, piMDadAdanakhA~, jammU Adi nagaroM meM jainamandiroM kA zrAvakoM dvArA nirmANa karAkara unakI pratiSThAeM bhI karAyIM / Apake bAda Apa ke ziSya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI ne bhI isa mata ko chor3akara apane ziSya praziSyoM ke sAtha zvetAmbara dharma kA sAre paMjAba meM punaH pracAra aura prasAra kiyaa| zvetAmbara jainoM kA gujarAMvAlA meM bar3A prabhAva thA / saba jaina parivAra sukhI aura samRddha the| I0 saM0 1947 (vi0 saM0 2004) ko pAkistAna banane ke samaya yahAM para prosavAla bhAbar3A jainoM ke lagabhaga 300 parivAra AbAda the, jinameM savA do sau zvetAmbara jainI the tathA bAkI ke DhUMDhiyAmata ke anuyAyI the / ye saba parivAra pAkistAna banane para vahAM se bhArata meM prA kara bhinna-bhinna nagaroM meM prAbAda ho gaye haiN| saba amusalima (hindU-sikha prAdi) parivAra bhI pAkistAna chor3a pAye the| vi0 saM0 2004 ke caumAse meM jainAcArya zrI vijayavallabha sUri jI apane ziSya-praziSya parivAra sahita tathA pravartanI sAdhvI zrI devazrI jI apanI ziSyAoM praziSyAoM sahita gujarAM. vAlA meM hI virAjamAna the / paryuSaNa parva kI ArAdhanA karake saba sAdhu-sadhviyA~ tathA gRhastha 1. inakA vizeSa paricaya jIvana caritna ke rUpa meM pAge deNge| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAMvAlA parivAra bhI sahI salAmata bhArata pahu~ce the / mahApuruSoM kA janmAdi sthAna (1) gujarAMvAlA meM nyAyAmbhonidhi, navayuganirmAtA jainAcArya zrI vijayAnanda sUri, upAdhyAya sAhana vijaya Adi muniyoM kA svargavAsa hone se unakA yahA~ samAdhi maMdira thA / 247 (2) yati vasaMtArikha yahIM para bahuta camatkArI jainasaMta ho gaye haiM (isakA ullekha Upara kiyA hai) / (3) vedAMtadharma ke prakhara vidvAna svAmI rAmatIrtha kA janma gosvAmI ( gosAI ) brAhmaNa kula meM isI z2ile ke murAlI vAlA gA~va meM huA thA / jo gujarAMvAlA nagara se pazcima dizA meM sAta-ATha mIla kI dUrI para thA / inhoMne hAIskUla kI zikSA gujarAMvAlA meM tathA ema0e0 taka kI zikSA lAhaura meM pAI thI / pazcAt 24 varSa kI Ayu meM sanyAsa liyA thA / amarIkA, iMgalaiMDa, jarmanI, jApAna Adi pAzcAtya dezoM meM ghUmakara apane siddhAntoM kA pracAra kiyA thA aura 30 varSa kI Ayu meM dIvAlI kI rAta ko dehotsarga kiyA thA / inhoMne apane tyAga tapa sAdhanA, caritra tathA vidvatA se sAre vizva ko maMtramugdha kara diyA thA / Apa jainAcArya vijayAnanda sUri ke samayAkAlIna the aura zrI vIracanda rAghavajI gA~dhI ( jainadharma ke pratinidhi) ke sAtha amarIkA meM sarvadharma pariSad meM sammilita hue / (4) vi0 saM0 1867 meM gujarAMvAlA meM hI satyavIra, saddharbha saMrakSaka muni zrI buddhi vijaya jI ne paMjAba meM lupta prAyaH zvetAmbara jainadharma kI punaH sthApanA kI zurUAta kI thI / (5) zrApake mahAn ziSya muktivijaya jI kI dIkSA gujarAMvAlA meM tathA jainAgamo kI zikSA prakAMDa vidvAna lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI ke dvArA huI thI / (6) Apake dvitIya ziSya muni zrI vRddhivijaya ( vRddhicanda) jI kA janma bhI rAmanagara jilA gujarAMvAlA meM huA thA / (7) muni zrI buddhivijaya jI ne sarvaprathama lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI se zAstra carcA karake satyamArga kA nizcaya kiyA thA aura yahIM gujarAMvAlA meM sarvaprathama satyadharma kI prarUpaNA kI thI / ( 8 ) prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya parama guru bhakta prAcArya vijayalalita sUri, muni zivavijaya jI tathA praziSya zrAcArya vijayomaMga sUri bhI isI dharatI ke lADale naunihAla the / (e) lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI gujarAMvAlA meM tathA lAlA mANakacanda jI gaddiyA hakIma rAmanagara jilA gujarAMvAlA meM muni zrI buddhivijaya jI ke samakAlIna tathA jainadarzana-zrAgama ke prakAMDa vidvAna the / inhIM ke sAtha zAstra carcA karake muni zrI buddhivijaya jI ne satyadharma ke sthApana karane meM saphalatA pAI thI / pariNAma svarUpa jilA gujarAMvAlA ke do-cAra parivAroM ko chor3akara saba gurudeva ke anuyAyI bana gae 1 2-3 dekheM isa graMtha ke lekhaka dvArA likhita saddharma saMrakSaka nAmaka pustaka / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (10) paMjAbI (gurumukhI) lipi ke AviSkartA, sikhamata ke Adi-guru nAnakadeva jI kA janmasthAna gAMva talavaMDI jilA gujarAMvAlA meM huA thaa| ApakA janma Aja se lagabhaga 500 varSa pahale humA thA / Apa ke do sAhabajAde (suputra) the| 1-saMta haricanda jI tathA 2-saMta rAmacaMda jI the| jinhoMne kramazaH nirmalA aura udAsI paMthoM kI sthApanA kI thii| (11) guru nAnakadeva ke samaya ke dUsare mahApuruSa siddha bAbA sAI dAsajI the| ve inake suputra bAbA rAmAnandajI kI samAdhiyA~ inakI aura gAMva baddokI gusAiyAM jilA gujarAMvAlA meM haiN| inheM Tomar3I sAhaba kahate haiN| ina mahApuruSoM ne hindI meM daravArasAhiba (graMthasAhiba), japajI sAhiba aura sukhamaNI sAhiba kI racanA kI thii| ye gurunAnakadeva prAdi sikhoM ke guruSoM ke graMthoM se bhinna haiN| . (12) siddha bAbA sarasvatInAtha jI-jinake AzIrvAda se mahArAjA raNajItasiMha kA janma humA thaa| unakI tapobhUmi bhI gujarAMvAlA meM tAlAba devIvAlA ke taTavartI thii| (13) mahArAjA raNajItasiMha ke samaya meM ho gaye--"lakkhAM kA vAtA" nAmaka musalamAna phakIra kI daragAha (kabra) gujarAMvAlA meM chattI galI meM thii| (14) bAbA nirabherAma purI-ye mahApuruSa bahuta camatkArI hue haiM / deha chor3ane ke bAda bhI inhoMne apanI deharI para aMgrez2a injIniyara ko relave lAIna nahIM bichAne dii| inakA sthAna siddhoMvAlI devI ke maMdira gujarAMvAlA meM thaa| (15) kAlIkamalIvAlA bAbA-RSikeza meM svargAzrama kI sthApanA tathA nirmANa karanevAle sabase pahale mahApuruSa mahAtmA rAmAnanda jI jo kAlIkamalIvAle bAbA ke nAma se prasiddha the| ye rAmanagara z2ilA gujarAMvAlA ke rahane vAle the / (16) svAmI rAmatIrtha (jinakA paricaya hamane yahA naM0 3 meM diyA hai) ke mahAna ziSya brahmalIna svAmI govindAnaMda jI vedAMta ke mahApaMDita the| paMjAbI bhASA ke mahAkavi tathA sanyAsI the| inakA janma gujarAMvAlA ke pratinikaTa rAmapurA gAMva meM huA thaa| saMta mahApuruSoM kI tapo bhUmi 1-gajarAMvAlA zahara ke dakSiNa kI ora sAta-ATha mIla kI dUrI para imanAbAda nAmaka gAMva meM 'bhAI lAlU' jinakI zuddha-pavitra kamAI se bane hue rUkhe-sUkhe bhojana meM se guru nAnakadeva jI ne vRddha kI dhArA nikAlakara, usa samaya ke eka bahuta bar3e pUMjIpati malika bhAgU' kA ghamaMDa usa ke pApa kI kamAI se bane hue cikane-cupar3eM bhojana se lahU kI dhArA nikAlakara cakanAcUra kiyA thaa| unakA janma imanAbAda gA~va meM hI huA thaa| 2. gurudvArA damadamA sAhaba ke saMsthApaka 'bhAI sAhasihajI'- jinhoMne pAMca varSakI Ayu meM bAlaka raNajItasiMha ke gale meM saba saradAroM kI sabhA meM phUloM kI mAlA pahanAI thI aura mahArAjA hone kA AzIrvAda diyA thaa| isakA janma bhI imanAbAda jilA gujarAMvAlA meM humA thaa| 3. gujarAMvAlA ke mahArAjA raNajItasiMha ke rAjakIya gurudvArA ke graMthI sAhaba (dharmopadezaka) bhAI pherUsiMha jinhoMne bacapana meM mahArAjA raNajItasiMha ko dharmazikSA dI thI tathA gurugraMtha sAhaba prAdi sikhamata ke graMtha par3hAkara uttama saMskAra diye the / ve bhI yahAM ke hI the| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAMvAlA . 246 kavi tathA graMtha racayitA 1. isa yuga ke paMjAbI bhASA ke mahAkavi kAlIdAsa, 2. rAgavidyA ke vidvAna bhAI nadhAnasiMha, 3. jainazAstroM ke prakAMDa vidvAna lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI, 4. jainakavi nAlA khuzIrAma jI dUgar3a, (5) lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI ke suputra jaina kavi IzvaradAsa jI, 1. lAlA dInAnAtha jI caudharI dUgar3a (isa graMtha lekhaka ke pitA) jyotiSavidyA ke prakAMDa vidvAna hai jinakI vidvatA kA lohA paMjAba meM saba mAnate the| 7. zrI hIrAlAla dUgar3a jainadarzanaprAgama, itihAsAdi ke marmajJa vidvAna, vaktA tathA lekhaka (vartamAna meM dillI nivAsI) jinhoMne prAja taka jainadharma sambandhI lagabhaga 40 graMthoM kI racanA kI hai| ye saba gujarAMvAlA nagara nevAsI haiN| deza sevaka 1. bhArata ke nara-ratna- paMjAba ke supUta zere paMjAba mahArAjA raNajItasiMha, 2. isake penApati saradAra harisiMha nalavA, 3. mahArAjA raNajItasiMha kA mulatAna-vijayI dIvAna, 4. mahArAjA raNajItasiMha kA dIvAna sAvanamala jo raNajItasiMha kI tarafa se mulatAna kA sUbedAra thaa| 5. sAvanamala se pahale raNajItasiMha kI tarafa se mulatAna kA sUbedAra sukhadayAlasiMha; ye saba gujarAMvAlA ke hI sapUta the| jinhoMne bhAratamAtA ke gaurava ko bar3hAyA thA / ... svataMtratA saMgrAma ke samaya I0 sa0 1616 meM aMgrejI sarakAra ne amRtasara jalayAMvAlA ke bAg2a meM mArzalalA lagAkara gujarAMvAlA para vAyuyAnoM se bama varSA kii| yahA~ ke prajAjanoM ko TikaTikI lagAkara baitoM se pITA gyaa| anekoM ko golI se ur3A diyA gyaa| anekoM ko phA~sI aura dezanikAla taka tathA AjIvana kaida daMDa diye gaye the / 1. pAkistAna siMdha ke prathama gavarnara bAbU dIna muhammadakhA~, 2. saradAra lAbhasiMha bAraeTa-laoN, 3. DAkTara gokalacanda nAraMga, 4. zrI bhImasena saccara, 5. inake suputra zrI vijayakumAra saccara, 6. lAlA gulajArIlAla nandA, 7. zrI bA~kedayAla sampAdaka dainika jhaMga UrdU, 6. saradAra avatArasiMha 10. mallika lAlakhA, 11. kA~gresa pradhAna zrI niraMjanalAla baggA, 12. lAlA tilakacaMda jaina osavAla, janarala sekreTarI jilA kAMgresa kameTI, zrI rozanalAla vyAsa, 15. zrI devIdayAla ragar3a, 15. zrI kizanalAla makkar3a, 16. zrI bihArIlAla tulI, 17. zrI rAmadAsa, 18. zrI rAmalAla, 16. zrI bhagavAnadAsa, 40. saradAra javAharasiMha, 41. zrI balarAja madhoka, 22. mArzalalaoN ke samaya aMgrejoM ke gujarAMvAlA nagara para bama barasAne se hone vAlA zahIda saradArIlAla Adi aneka deza sevakoM kI janmabhUmi hone kA gaurava isI nagara ko hai| patrakAroM kI janmabhUmi 1. svAmI rAmatIrtha-paisA' nAmaka Urda patra ke saMpAdaka, 2. uttarabhArata ke prasiddha UrdU dainika 'pratApa' samAcAra patra ke saMsthApaka aura bhUtapUrva saMpAdaka tathA paMjAba prArya pratinidhi sabhA ke bhUtapUrva pradhAna mahAzaya kRSNajI kA janma sthAna vajIrAbAda z2ilA gujarAMvAlA hai| 3. dillI se nikalane vAle UrdU mAsika "rasAlA proma" ke proprAiTara zrI gorakhanAthajI nandA tathA 4. ina ke cAcA dIvAna desarAja jI nandA 5. miyAM mahatAbadIna baTa, 6. munazI zivanAtha rAya, 7. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma tasakI hAphiz2AbAdI saMpAdaka sAdhu, 8. bAMkedayAla saMpAdaka UrdU bhaMga ityAdi aneka patrakAroM ko janma dene kA gaurava isI nagara gujarAMvalA ko hI hai / sarakArI uccAdhikArI 1. jammU va kAzmIra ke mahArAjA raNavIrasiMha ke mahAmaMtrI ( Chief Dewan) lAlA jvAlA sahAya jI nandA the 2. unake suputra dIvAna kRpArAma nandA ne baddokI gosAiyA~ jilA gujarA~vAlA meM Tomar3I sAhaba ( pavitra dharmasthAna) kI nIMva bhI rakhI thI aura nirmANa bhI karAyA thA / isa pitA putra kA janma imanAbAda gAMva jilA gujarAMvAlA meM huA thA / 3. jammU kAzmIra ke mahArAjA sara pratApasiMha ke tozakakhAnA ke iMcArja lAlA harabhagavAnadAsajI bIsA osavAla ( bhAvar3A) dUgar3a gotrIya jaina gujarAMvAlA nagara ke hI the / 4. inake putra lAlA anantarAmajI eDavokeTa, jo zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba ke maMtrI, pazcAt isI gurukula kI adhiSThAtA ( Governor ) bhI rahe, gujarA~valA nivAsI the / malloM (pahalavAnoM) kA kendra prAyaH dekhA jAtA hai ki jisa dharatI para vicakSaNa buddhi ke dhanI hote haiM vahAM ke sarva sAdhAraNa loga prAyaH kamaz2ora hote haiM / para yaha bAta gujarAMvAlA para lAgU nahIM hotI hai / vilakSaNa vidvAnoM, vicakSaNa vyApAriyoM ke janma lene vAloM ke sAtha-sAtha bar3e-bar3e pahalavAnoM kA bhI yahA~ janma huA haiM / 1. mahArAjA raNajItasiMha kA zAhI pahalavAna 'paMjAbasiMha khaMbha' jo do bhaiMsoM ko lar3ate hue unako sIMgoM se pakar3a kara alaga kara detA thA / 2. rahIma pahalavAna bhArata kesarI (rustame hinda) prAdi aneka mahAmalloM (pahalavAnoM) ko isa nagara kI dharatI ne janma diyA hai / vyApAra vyavasAya kA kendra ke 1. cAvala, gehUM, canA Adi aneka prakAra ke anAjoM ke vyApAra kA yaha nagara bahuta bar3A kendra thA / 2. lohe kI tijoriyoM (pralamAriyoM) pharnicara nirmANa ke bar3e bar3e kArakhAne the / 3. pItala, tAMbA, kAMsI, elyumoniyama Adi dhAtuoM ko nirmANa karane bar3e-bar3e kalakArakhAne the / ThaThiyA ( baratana nirmAtA kArIgaroM) dvArA hAtha kI kArIgarI se baratana nirmANa hokara deza videza meM bheje jAte the / 4 vATarapampa phiTiMga tathA senITarI ke sAmAna banAne ke bhI yahA~ bar3abar3e kArakhAne the / kapar3e kI bahuta bar3I maMDI thI / kirAnA, basAtI ityAdi saba prakAra ke vyavasAyoM kA yahA~ vyApAra hotA thA / samRddha aura sadAcArI jIvana yahA~ ke nivAsI sAmAjika, dhArmika tathA vyAvasAyika dRSTi se sampanna, sadAcArI aura milanasAra the / inakA atithi satkAra Adarza thA / jainamaMdira tathA saMsthAeM gujarAMvAlA meM jainoM ke maMdiroM tathA saMsthAnoM kA paricaya zrAge deMge / 7. sirahaMda yahAM eka cakrezvarIdevI kA jainamaMdira hai / cakrezvarIdevI jainoM ke prathama tIrthaMkara zrarhat RSabhadeva tathA natrapadAtmaka siddhacakra kI zAsanadevI hai aura zatru jaya siddhakSa etra - jaina tIrthaM kI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirahaMda 25 adhiSTAtrI bhI hai / sirahaMda ke isa maMdira meM zrI cakrezvarIdevI kI pratimA virAjamAna hai| isa devI ko khaMDelavAla jainajAti ke 84 gotroM meM se jo cauhAna rAjapUtoM se jainI banAye gye| vesaba, 15 gotra apanI ise apanI kuladevI mAnate haiN| una gotroM ke nAma ye haiM--1. sAha 2. pApar3IvAla, 3. seThI, 4. varaDodyA, 5. gadaiyA, 6. pAhAr3ayA, 7. pAdyar3A, 8. pAMpuliyA 6, bhUlANyA, 10. pIpalayA, 11. vanamAlI, 12. arar3aka, 13. ciraDakyA, 14. sA~bharmA tatha 15. caunaayaa| kahate haiM ki mahArAjA-pRthvIrAja cauhAna ke samama meM jayapura se khaMDelavAla jainoM kA eka kAfilA paMjAba meM aayaa| usakI kuladevI cakrezvarI mAtA thii| isaliye vaha usakI eka pratimA ko sAtha meM laayaa| jaba vaha kAfilA sirahaMda pahuMcA to devI kI pratimAvAlI bailagAr3I kIcar3a meM phaMsa gii| bahuta upAya karane para bhI kIcar3a meM se bailagAr3I na nikala paaii| taba kAphile ke logoM ne isa sthAna para maMdira banavAkara isa cakrezvarIdevI kI pratimA ko usameM virAjamAna karadiyA / mugala bAdazAha auraMgajeba ke samaya sirahaMda kA sUbedAra bAjadakhAM bahuta atyAcArI aura kaTTara musalamAna thA / usa ne isI sirahaMda meM sikhoM ke dasaveM guru zrI govinda siMha jI ke do putroM ko jIvita hI dIvAla meM cinavA diyA thaa| IsvI san 1757 (vi0 saM0 1814) meM paTiyAlA ke mahArAjA ko zrI govindasiMha jI ne svapna diyA ki jahA~ zrI govindasiMha jI ke donoM putroM kA dAha saMskAra kiyA gayA hai, vahA~ gurudvArA banAyA jaaye| usa samaya yahAM isa cakrezvarIdevI ka maMdira maujada thaa| isa maMdira se dAha saMskAra vAle sthAna ke phAsale (antara) kA hisAba lagAkara usa sthAna kA patA lagA liyA gayA aura vahIM una donoM putroM kI yAdagAra meM jyotisvarUpa garudvAre kA nirmANa kiyA gyaa| jisa kile kI dIvAra meM unheM cinavAyA gayA thA vahAM phatehagar3ha sAhaba ke nAma se gurudvAre kA nirmANa huaa| ___ yahAM ke isa cakrezvarIdevI ke maMdira ke jIrNoddhAra tathA vistAra kI yojanA paMjAba ke mUrtipUjaka zvetAMbara jainasaMgha kI tarapha se cAlU hai / yahA~ jainoM kI vastI bilakula nahIM hai / sAre paMjAba meM jo khaMDelavAla loga AbAda haiM, ve saba jaina zvetAMbara dharmAnuyAyI haiM aura proja inake saba gotroM vAle cakrezvarIdevI ko kuladevI ke rUpa meM mAnate haiN| bar3I zraddhA-bhakti se isa kI upAsanA aura ArAdhanA karate haiM / yati zrIpAla ne apanI jaina sampradAya zikSA nAmaka pustaka meM khaMDelavAloM ke 84 gotroM meM se 15 gotravAloM kI kuladevI cakrezvarI hone kA ullekha kiyA hai, unameM se eka seThI gotra bhI hai| ataH aisA mAnanA anucita na hogA ki isa cakrezvarI devIkI pratimA ko sirahaMda meM lAnevAlA koI seThI parivAra hogA aura isa mUrti ke yahAM para sthira ho jAne para yahIM isake maMdira kA nirmANa karAkara ise sthApita kara diyA hogaa| yaha maMdira kaba banA, kisa ne isa kA nirmANa karAyA, yaha khoja kA viSaya hai / isa samaya paMjAba meM khaMDelavAloM ke bhausA, seThI, gaMgavAla, bhaMgaDiyA, chAbar3A, godhA Adi gotroM ke parivAra vidyamAna haiN| ve saba yahA~ yAtrA karane ke liye tathA mAnatAeM utArane ke liye sadA pAte haiN| 1. dekheM-pati zrIpAla kRta janasaMpradAya zikSA nAmaka pustaka / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma aba isa cakrezvarIdevI ke maMdira ko sAre jaina zvetAMbara saMgha kA ghoSita kara diyA gayA hai aura isakI vyavasthA Adi ke liye sakala zvetAMbara jaina zrIsaMgha paMjAba meM se eka kAryakAriNI kameTI kA gaThana kara diyA gayA hai| isa meM saba jAtiyoM ke znetAMbarajaina zAmila haiN| cakrezvarI mAtA kI yaha pratimA bar3I camatkArI hai / khaMDelavAla loga apane baccoM kI jhaMDe (pahalI bAra ke muMDana) yahI utaravAne ke liye lAte haiN| 8. sirasA 1. Aja se do-tIna sau sAla pahale sirasA jainazvetAMbara yatiyoM kA kendra thaa| isa jagaha kharataragaccha, bar3agaccha, lauMkAgaccha ke yatiyoM kI gaddiyAM thiiN| kahA jAtA hai ki kharataragaccha ke prasiddha yati siddharAjajI the| unake bAda yati ThAkurasiMha jI, unake bAda yati rAjasiMha jI, yati raghUnAthajI, yati dayAcaMdajI aura yati kizoracaMdajI kramazaH paTTadhara hue| kizoracanda jI jyotiSa ke prasiddha vidvAna the / inake bAda isa gaddI ke ziSyoM ne apane pUrvaja yatiyoM (pUjoM) ke sAhitya aura sampatti ko naSTa aura barabAda kara diyA aura vivAha zAdiyAM karake bhraSTa hokara gRhasthI bana gye| jJAta huA hai ki yahAM kA jainazAstra bhaMDAra rAjasthAna meM curu aura bIkAnera meM jA cukA hai| ina kI dAdAvAr3I aba taka maujUda hai / isa dAdAvAr3I ke sAtha eka bAga tathA bahuta bar3I upajAU bhUmi hai| kAgaz2Ata mAla meM isakA svAmitva maMdira zrI jinadatta sUri ke nAma se hai / parantu kheda kA viSaya hai ki yati kizoracaMda kA ziSya vivAha karake yatidharma se bhraSTa hokara gRhasthI ho gayA thaa| Ajakala yaha dAdAvAr3I kA maMdira, bArA aura sArI bhUmi usI kI vaMzaja saMtAna ke adhikAra meM hai| 2. sirasA meM uttarAdha laukAgaccha ke yatiyoM kA itihAsa ujjvala hai| isa gaccha ke yati bherudAnajI dIrghadRSTi the / una ke ziSya yati jJAnacandajI bahuta camatkArI the| bherudAnajI ne apanI acala sampatti kA dharmArtha TrasTa banA diyA thA aura IsvI san 1952 aktUbara 10 ko isa TrasTa ko rajisTarDa karavA diyA thaa| isa TrasTInAmA meM yati bherudAna jI ne apanI gosiyAMvAlI na.maka gAMva kI chaha sau bIghA bhUmi, apanA upAzraya aura dharmazAlA vakpha kara diye the| ye svayaM bhI isa TrasTa ke TrasTI bane aura atirikta pAMca anya TrasTI bhI niyukta kiye / dRsTInAmA meM likhA hai ki TrasTiyoM kA kartavya hai-isa vakpha sampatti kI prAya se sirasA ke zrIzAMtinAtha jI ke mere jaina maMdira kA kharcA calAyA jAve / tatpazcAt yati bhairuMdAna jI kA dehAMta ho gyaa| yadyapi TrasTa rajisTarDa hai aura TrasTI bhI vidyamAna haiM parantu kheda kA viSaya hai ki kartavya kA pAlana nahIM ho rahA / isa yati paramparA kA anta ho cukA hai| isa gaddI ke yati manasARSi (manasAcandra) jI kA bhI svargavAsa ho cukA hai| zrI manasAcandrajI ne apanI yuvAvasthA meM hI isa gaddI kA saMbandha chor3a diyA thA / Apa ne apane jIvana kA adhikabhAga tyAgamaya tathA praur3ha caritra kA pAlana karate hue paMjAba ke aneka nagaroM meM vicaraNa karake jainadharma kI prabhAvanA kI thii| isa samaya yati bherudAnajI ke dRsTI zve0 terApaMthI saMpradAya ke haiN| yati jI ke upAzraya ko ina logoM ne apanI dharmazAlA ke rUpa meM badala liyA hai, aisA sunA jAtA hai| tathA isa TrasTa kI sampati kI sArI prAya ko zrI zAMtinAtha jI ke maMdira kI sAra-saMbhAla meM kharca nahIM kara rhe| 2 yahA~ para bar3agaccha ke yatiyoM kA bhI bahuta AnA-jAnA rahA / isa gaccha ke zrIpUjya bhAvadeva sUri ke ziSya mAladeva ne hindI tathA rAjasthAnI bhASA meM aneka jainagraMthoM kI racanA kI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainoM kI AbAdI vAle nagara 253 kinakI pratiyA~ aneka graMtha bhaMDAroM meM milatI haiN| isa samaya sirasA meM koI zAstrabhaMDAra nahIM hai / kavi mAla ke racita graMthoM kA vivaraNa mAge dege / jijJAsu pAThaka vahA~ se jAna leM / 9. paMjAba ke katipaya nagara jahAM jainI AbAda rahe haiM amRtasara, akabara rasUla zahara, aMbAlA chAvanI, aMbAlA zahara, aMbAhaTA, abadullA khAM kI gar3hI, ahiyApura, indrApura, uccanagara, uramar3a, UnA, kalAnaura, kilAdIdAra siMha, kilAsobhAsiMha, kuMjAha, kasUra, kohATa, karatArapura, kAzala, karanAla, kapUrathalA kaithala, kAlAbAga ( bAgA), kA~gar3A, kIragrAma ( paparaulA), koTaIsA khA~, koTilagrAma, kurukSetra, kilAnUrapura, karAcI, koTakapUrA, kyAsapura, koTalI, kharar3a, khAnakAhaDogarA, gujjaravAla, gujarAMvAlA, gosalapura, pirojapura (firoz2apura ), pAnIpata, paMjaura, paMcakUlA, parajiyA~, farahAlI, fAz2ilakA, phagavAr3A, farIdakoTa, farIdapura, bodhyAnA, bahAdurapura, baTAlA, bannU, baMgiyA~, binaulI, bar3auta, baThiMDA, barahAnapura, baranAlA, balAcaura, bheharA, bhAbar3iyA~, bhAbar3AgA~va, mahAjanagrAma, bhaTanera, mulatAna, muktasara, mallikapura, mallikavAhana, mamadoTa, mayAnI afagAnAM mAlerakoTalA, mammana vAhana, maroTakoTa, mahatA ( ji0 amRtasara), mujjafaranagara, meraTha, mArIiDasa, mukeriyAM, manasUrapura, rAmanagara, gAjIpura, gar3hadIvAlA, gajapura, gopAcalapura, gorIpura, gaMDaliyA, gurukAcakka, ghaTiyAlA, candravRkSagrAma, copar3AgrAma, cuhaniyA nagara, caMDIgar3ha, jehalama, jA~galU, jalAlAbAda, jaitoM, jammUtavI, jagAdharI, jAlaMdhara, jIMda, jIrA, jaijoM, jaMDiyAlA guru, jagarAvAM, bhaMDAMvAlI bhuMbA, TAMDA, DerAgAjikhAM, Damaraila, DaskA, Dir3apura, DholabAhA, talapATaka, thAnesara, takSazilA, dasuprA, dillI, derAvara, dInAnagara, depAlapura, drohaTA, nAbhA, nArovAla, nAlAgar3ha, nAlapaTa, nakodara, nAdauna, nandanapura, paTTI, pakkhovAla, ( ludhiyAnA ke nikaTa ), papanAkhA, pasarura, piMDadAdanakhA~, paTiyAlA, rAvalapiMDI, reNukoTa, rohatAsa, yamunAnagara, rAhoM, rANiyA~, ror3I, rAyakoTa, rUpanagara ( ropar3a ) rAmapura, yoginIpura (dillI), ludhiyAnA, lAhaura, lataMbara, riyAsata gUlera, laiyyA, lAhar3akoTa, lAyalapura, mAUTagumarI, viDAlA, vyAsa, vIrapura, vayarovAla, zivanagarI, zAhadarA (dillI), zerapura ( lAhaura kA kilA ) zivapura, zaMkara, surAlA, sanakhatarA, sAlakoTa (syAlakoTa), saMbalagrAma, sunAma, sAmAnA, sulatAnapura, siMhapura, sirasA, sADhaurA, saMgarUra, saMbaDiyAla, zAMkara, zAhakoTa, sonIpata, siMhanada, sirahada, sarasAvA, saragodhA, samIyAnA, hisAra, hoziyArapura, hAlA, hAjIkhA~ kA DerA, haidarAbAda siMdha, hastinApura, vItabhayapattana, TobATekasiMha, himIyAnA, karatArapura, sulatAnapura, ahamadagar3ha, taraNatAraNa, tathA anya bhI bahuta choTe bar3e grAma aura nagara haiM jahA~ para jainaparivAra the aura haiM / 10 paMjAba meM basane vAle jainoM ke gotra paMjAba meM cAra vaMzoM ke jainadharmAnuyAyI AbAda haiM- prosavAla, khaMDelavAla, agravAla , zrImAla (1) osavAloM ke gotra duggar3a, nAhara, bhAbhU, saMciti (saMcetI), babela, dharakuTTA, lor3hA, jaoNbar3a, hIMgar3a, susAMkhulA DAgA, ghagheravAla, tAtar3a, rAjadhyAnA, suroMvA, puSkaraNA, micakina, sonA, dusAjhA, bAphaNA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 madhya eziyA aura paMjAba meM janadhama somAliyA, dhArA, kulahaNA, dhUpar3a, bahurA, jAIla, nANA barar3a, munhAnI, pArakha, anavidhapArakha, nakSatra ( nakhata) mAlakasa, gaddahiyA coraDiyA, tirapeMkhiyA, paTaNI, bamba, kocara, barahUr3iyA, nAhara, surANA, vaida, siMghavI, siMghI, DosI, mohivAla, copar3A, botharA, jakha, goThI, rA~kA, caudharI, paicA, begAnI, vucasa (buccA), naulakhA, chAjer3a, gosala, lIgA, bhanasAlI, vAgacara, seThiyA, vevala, nAgar3a, godikA, jadiyA, vacchA ta, kanor3A, nanagAnI, paMDarIvAla, boharA, zrImAla, bAMThiyA, zrIzrImAla, paThANa, Duka, 1 ityAdi (prosavAloM ke jitane gotroM kI jAnakArI mila pAI haiM, unheM yahA~ likha diyA hai aura bhI aneka gotroM vAle parivAra isa janapada meM AbAda hoNge| prosavAloM ke kula gotra 1444 kahe jAte hai| (2) khaMDelavAloM ke gotra bhauMsA, seThI, gaMgavAla, bhaMgar3iyA, chAbar3A, godhA Adi isa samaya paMjAba meM ye gautra khaMDelavAloM ke vidyamAna hai / khaMDelavAloM ke kula gotra 84 haiM / (3) agravAloM ke gotra mittala, garga, siMghala, prAdi 17 / / gotra agravAloM ke haiM jo sAre paMjAba meM phaile hue haiM / ina meM zvetAMbara, digambara, sthAnakavAsI, terApaMthI (zve0 sampradAya) tathA AryasamAjI, sanAtanI Adi saba dharmoM ko mAnane vAle haiM / paMjAba meM ina ko baniyA athavA bAniyA kahate haiM / (noTa) osavAla aura khaMDelavAla jainoM ko paMjAba meM bhAvar3A kahate haiN| ye zvetAMbarasthAnakavAsI (donoM jaina saMpradAyoM ko mAnane vAle haiN)| (4) zrImAla jAti ke aneka gotroM ke zvetAMbara mUrtipUjaka jaina parivAra paMjAba ke aneka nagaroM meM prAbAda haiN| 11. paMjAba meM prApta purAtattva sAmagrI 1. paMjora zvetAMbara jaina mahAtIrtha paMjora caMDIgar3ha ke samIpa hai / prAcIna jainasAhitya se aura isake sAre kSetra se prApta khaMDita jinapratimAnoM se jJAta hotA hai ki vikrama kI satrahavIM zatAbdI taka yaha eka prasiddha zvetA~bara jainatIrtha rahA hai sirasA ke bar3agaccha ke yati kavi mAla vikrama kI 17vIM zatAbdI meM ho gaye haiM unhoMne eka racanA lo vikrama saMvat 1668 meM kI thI, usa meM paMcaura nAmaka nagara kA tathA jaina maMdiroM aura isa tIrtha kA varNana kiyA hai| yaha racanA bhI isI nagara meM zuru karake sAmAnA meM pUrNa kI thii| usa se patA calatA hai ki samrATa akabara ke samaya taka yaha nagara pAbAda thaa| jainoM kI yahA~ bahuta vastI thI aura yahA~ aneka zvetAMbara jaina maMdira bhI the| Aja to na yaha nagara hai, na jainoM kI AbAdI hai aura na jaina maMdira hI haiN| usake sthAna para eka mugalagArDana (bAg2a) tathA choTA sA gA~va hai| yahA~ se katipaya khaMDita jainamUrtiyAM milI haiM jo hariyANA sarakAra ne kurukSetra ke vizvavidyAlaya ke itihAsa vibhAga ke kakSa meM saMgraha kara dI haiN| abhI bhI isa sAre kSetra meM aneka jaina-pratimAe Adi purAtattva sAmagrI bikharI par3I hai / aise samAcAra milate rahate hai / jo jaina pratimAeM kurukSetra vizvavidyAlaya meM yahA~ se le jAkara rakhI gaI haiM una para vikrama kI havIM, 10 zatAbdI ke lekha khude hue haiM, parantu kheda kA viSaya hai ki ina lekhoM ko par3hane kA Aja taka purAtattva vibhAga ne sAhasa nahIM kiyaa| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM prApta jaina purAtattva sAmagrI 255 yahA~ para eka manasAdevI kA maMdira bar3A prasiddha hai| baha mUlata: jainanaMdira thaa| isa maMdira meM vidyamAna mUlanAyaka kI pratimA jainamUti honA saMbhava hai| jaina deviyoM mAnasImahAmAnasI kA nAma bigar3akara manasAdevI ke maMdira ke nAma se prasiddha ho gayA hai| isa samaya yaha maMdira hindunoM ke adhikAra meM hai / bar3I-bar3I dUra se yAtrI loga isake darzana karane pAte rahate haiN| 2. rohataka se jainapratimAeM prApta caMDIgar3ha se nikalane vAle aMgrejI dainikapatra Tribune (Tribyuna) ke samAcAroM se jJAta huA hai ki rohataka ke samIpa bhUmi kI khudAI se jainazvetAMbara mUrtiyAM, jainamaMdira ke khaMDahara mile haiM / vahA~ prasthala-bohara nAma ke gAMva kI khudAI se bhI jai0 zve. mUrtiyA~ milI haiN| 3. kaithala kaithala se pAMca mIla dUra siyona nAmaka grAma hai / ise sIDherI, siyAvana bhI kahate haiM / isakA nAma siddhezvarI thaa| siddhezvarI se bigar3akara sIDherI apabhraMza ho gayA hai| yahA~ para tAlAba ke kinAre para eka maTha haiN| isameM eka zilAlekha thaa| isa lekha ke anta meM siddha-siddhi par3hA jAtA thaa| ataH yaha jaina zilAlekha honA cAhiye / 4. thAnezvara yahA~ eka zivamaMdira haiM, jo prAcIna jaina zvetAMbara maMdira thA / 5, jIMda ___ yahA~ bhUmi kI khudAI se zrI RSabhadeva kI pASANa pratimA prApta huI hai / usa para vikrama kI 10 vIM zatAbdI kA lekha hai / aAjakala yaha pratimA caMDIgar3ha ke purAttatva vibhAga meM rakhI hai| 6. maMDI DabavAlI yahA~ para eka zvetAMbara jaina maMdira thA / I0 saM0 1963 (vi0 sa0 2020) taka isa maMdira se pratimAeM uThAI jA cukI thIM aura maMdira bika cukA thaa| isa maMdira kI jagaha para apanA makAna banAkara kSatrIya bhaMDArI gotrIya eka parivAra rahane lagA hai| 7. hisAra yahAM firojazAha tug2alaka ke samaya kA eka prAcIna jaina maMdira kA khaNDahara thA; jahAM pula aura nahara kI koThI banI hai| yaha sthAna nahara ke sarakArI kAgajAta meM jaina maMdira likhA hai| IsvI san 1904 ke hisAra gaz2iTiyara meM bhI chapA thA ki yaha khaNDahara jaina maMdira thaa| ina pramANoM kI jAnakArI ke pazcAt yahA~ ke dharmapremI lAlA mahAvIraprasAda jaina eDavokeTa tathA lAlA banavArIlAla jaina bajAja ne sarakAra ko likhA aura gavarnameMTa aAfa iMDiyA ne sarakArI gajaTa ke Part II section III Subsection II Dated 5 June 1963 A.D. dvArA isa sthAna ko sarakArI kabz2A se mukta kara diyA / I0 sa0 1962 meM isa sthAna kI khudAI karAI gayI to pArzvanAtha, anantanAtha tathA pAMcatIrthaMkaroMvAlI paMcatIrthI-- ye tIna bar3I pASANa pratimAeM prApta huI haiM jo isa samaya hisAra ke digambara jainamaMdira meM rakhI huI haiN| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 8 phirojapura jhirakA 10 janavarI san 1967 IsvI ko yahAM se ATha mIla dUra jamIna se tIna jaina mUrtiyA~ prApta huI haiN| zrI bhagavatadayAla sarapaMca apanA makAna banavA rahe the taba jamIna kI khudAI karAte hue milI thiiN| ye mUrtiyAM prAcIna haiN| (dekheM dainika milApa UrdUtA0 11-1-1967 I0) 6. khokharAkoTa jilA rohataka yahA~ tA0 15-10-1667 ko kuzAnakAla ke (jaina) stUpa prApta hue haiN| prAcIna jaina mUrtiyA~ Adi tathA aneka prAcIna vastueM bhI milI haiM (dainika UrdU teja tA0 6-12-1967 I0) 10 kurukSetra thAnezvara se chaha mIla dakSiNa pUrva meM khudAI se svastika Adi aneka mahatvapUrNa vastueM milI haiM / kurukSakSa kI rAjadhAnI thAnezvara thI / (dainika UrdU teja tA0 6-12-1966 ii0)| 11. aMbAlA zahara yahAM ke zvetAMbara jaina maMdira kA jIrNoddhAra karAte samaya nIva khodane se tIna jainapratimAeM milI hai / ina meM se do tIrthaMkaroM kI haiM aura eka padmAvatIdevI kI hai jisake sira para pArzvanAtha kI padmAsana meM pratimA banI haI haiM / ___ isI prakAra paMjAba-siMdha se lekara aphagAnistAna taka sthAsa-sthAna para jaina maMdiroM ke khaMDahara, tathA jainamUrtiyA~ khaMDita-akhaMDita milatI rahatI haiM / kAMgar3A-kullu ke sAre kSetra meM jina maMdiroM ke avazeSa tathA jinapratimAeM sarvatra bikharI huI pAI jAtI haiM isakA ullekha hama pahale kara cuke haiN| 1. paMjora, rohataka, kaithala, thAnezvara, jIMda, hisAra, phirojapura jhirakA, kurukSetra Adi sAre nagaroM meM zvetAMbara jaina yatiyoM kI gaddiyAM, zvetAMvara jaina maMdira-zrAvaka parivAra tathA zvetAMbara sAdhu vidyamAna the prAja kala isa kSetra meM zvetAMvara jainoM kA sarvathA abhAva hai / ye saba purAtatva sAmagrI una prAcIna jaina zvetAMbaroM kI hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 3 jaina dharma aura zAsaka jainoM ke caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI (I0 pU0 527 ) ke bAda unake pAMcaveM gaNadhara ziSya zrI sudharmAsvAmI jainasaMgha ke mukhya saMrakSaka bane / zrApa prabhu mahAvIra ke samasta caturvidha saMgha (sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA saMgha) ke sarvamAnya zrAcArya hue| bhagavAna mahAvIra kA saMgha nigraMtha saMgha kahalAtA thA / sAdhu-sAdhviyoM ke samUha ko gaNa kahate haiM / ataH yaha gaNa nigraMtha gaNa ( gaccha ) kahalAyA / sudharmAsvAmI ke chaThe paTTadhara zrI bhadrabAhu svAmI hue / prApa caudaha pUrvadhara the / Apane mUlAgamoM para niyukti bhI likhii| ApakA svargavAsa mahAvIra ke 170 varSa bAda (IsA pUrva 357 varSa) meM huA / digambara matAnuyAyI zrutakevalI bhadrabAhu kA svargavAsa vIra nirvANa saMvat 162 mAnate haiM | dekheM digambara vidvAna DA0 jyotiprasAda jaina ema0 e0 ela0 ela0 bI0 pI0 eca0 DI0 lakhanaU kRta pustaka 'pramukha aitihAsika jainapuruSa aura mahilAeM pRSTha 31 / 1. maurya sAmrAjya aura jainadharma bhagavAn mahAvIra ke nirvANa (IsA pUrva 527 ) ke 50 varSa bAda ( IsA pUrva 477 ) magadha meM nandoM kA rAjya sthApita huA / aura 155 varSa ( I0 pU0 322 vIrAt 205 ) taka rhaa| mauryavaMzIya caMdragupta ne maMtrI cANakya ke sahayoga se vIrAt 205 meM apanA rAjya takSazilA paMjAba meM sthApita kiyA / zreNika, nanda aura candragupta maurya kA adhikAra paMjAba-siMdhu para bhI thA / candragupta maurya ne gAMdhAra- paMjAba meM rAjya sthApita karane ke bAda vIrAt 205 se 226 ( I0 pU0 322 se 268) taka paMjAba se lekara magadhadeza taka rAjya kiyaa| isa kI gAMdhAra deza kI rAjadhAnI takSazilA thI / 24 varSa rAjya karane ke bAda isakA dehAMta ho gayA / yunAnI sikandara kA paMjAba para AkramaNa nave nanda ke rAjya meM eka vizeSa ghaTanA ghttii| yunAna ke mahApratApI sikandara ne sAre yunAna para adhikAra jamA liyaa| phira misra, TarkI ko jItatA huA IrAna para dhAvA bola diyA / vahA~ ke rAjA dArA ko mAra kara IrAna para bhI kabjA kara liyA / phira sIstAna (zako ke rahane ke sthAna) ko jIta kara kaMdhAra jiitaa| phira samarakanda, bukhArA Adi saba dezoM ko jItate hue, udhara hI eka hindustAnI rAjA zizugupta ko jItA aura use sAtha meM lekara I0 pU0 326 meM paMjAba para car3hAI kii| rAvalapiMDI ke uttara meM takSazilA (gAMdhAra - bahalI) ke rAjA ko usakI prAdhInatA svIkAra karanI par3I / yaha rAjA bhI sikandara ke sAtha ho liyA / pazcimI kandhAra kA rAjA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma usa se khUba lar3A, parantu vaha hAra gyaa| sikandara ne usakA rAjya usake sAthI saMjaya ko diyaa| phira pravarNa ko jItakara zizugupta ko vahA~ kA rAjya diyA / pazcAt takSazilA hotA humA kekaya deza (jehalama, zAhapura, gajarAta) meM aayaa| vahA~ kA rAjA pRru bar3I bahAdurI se lar3A / takSazilA ke prAmbhika rAjA ne hamalA karake use pakar3a liyA / sikandara ne use bhI apanA senApati banA liyA aura glucakAyana deza ko jItakara usa ke prAdhIna kiyaa| canAba nadI ke usa pAra mudraka deza kA rAjA puru kA bhatIjA thaa| vaha bhI binA lar3e prAdhIna ho gyaa| syAlakoTa ke mukAma para mAjhA ke kaTha loga aura zudraka tathA mAlavA ke rAjA khUba ldd'e| parantu puru kI sahAyatA se sikandara kI jIta huii| Age rAvI aura vyAsa nadI ke pAsa pahuMcane para nanda rAjA kI zakti aura prabhAva se bhayabhIta hokara sikandara kI senA ne Age bar3hane se inkAra kara diyA / yaha IsA se 327 varSa pahale kI bAta hai| lAcAra hokara sikandara jehalama nadI taka vApisa pAyA aura vahAM se dakSiNa kI tarapha bar3hA / zivi rAjA ne binA lar3e hI prAdhInatA mAna lii| agalasya, mAlava, zudraka jAti ke loga lar3e / usa lar3AI meM sikandara kI chAtI meM ghAva ho gyaa| Age calane para ambaSTa, vasAtI aura kSaudra jAti ke logoM ne mukAbilA nahIM kiyaa| vahA~ se sikandara sindha. kI tarafa bar3hA / mucikarNa rAjya ne bhI usa kA mukAbilA nahIM kiyaa| prataH sikandara ne use bahuta nirdayatA se dabA liyaa| phira pAtAnaprastha (haidrAbAda siMdha) pahuMcA / pazcAt pazcima ke rAste se hindustAna se bAhara ho gayA aura IsA se 323 varSa pahale usakA rAste meM hI dahAMta ho gyaa| ina dinoM magadha se lekara paMjAba meM vyAsa nadI taka nanda kA rAjya thaa| candragupta maurya ne cANakya kI sahAyatA se IsA pUrva 322 meM isa kA rAjya chIna liyaa| candragupta maurya jAti kA kSatrIya thaa| cANakya brAhmaNa thaa| samrATe candragupta maurya aura maMtrI cANakya bhAratIya itihAsa kSitija ke prAraMbhika prakAzamAna nakSatroM meM sarvAdhika mahatvapUrNa vyakti haiM / yadi candragupta maurya ko bhArata ke aitihAsika yUga ke prathama prabala pratApI samrATa hone kA tathA zaktizAlI videzI zatroM aura AkramaNakAriyoM ke dAMta khaTTekara apane sAmrAjya ko surakSita banAye rakhane kA zreya hai to AcArya cANakya usa sAmrAjya kI sthApanA meM mUla nimitta aura usake pradhAna stambha haiN| samrATa candragupta maurya ke rAjanItijJa guru, samartha sahAyaka, usake rAjya ke kuzala vyavasthApaka aura niyAmaka the| rAjanIti ke ye mahAnaguru the| ina kA prasiddha arthazAstra apane samaya meM hI nahIM varana taduttarakAlIna bhAratIya rAjanIti aura rAjanItijJoM ko bhI saphala mArgadarzaka rahA hai| prAcIna yunAnI lekhakoM ke vRtAMtoM, zilAlekhIya aura sAhityika AdhAroM tathA prAcIna anuzru tiyoM kI brAhmaNa, jaina evaM bauddhadhArAgoM se yaha to bahuta kucha jJAta ho jAtA hai ki kisa prakAra magadha ke tatkAlIna nanda nareza ke bartAva se kupita hokara brAhmaNa cANAkya ne nanda ke nAza kI pratijJA kI, kisa prakAra kUTanIti aura yuddhanIti kA dvividha prAzraya lekara vIra yuvaka maurya candragupta ke sahayoga se unhoMne nandavaMza kA uccheda kiyaa| kisa prakAra mauryavaMza kI sthApanA huI aura maurya candragupta magadha kA samrATa bnaa| kisa prakAra una donoM ne ukta sAmrAjya kA vistAra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya sAmrAjya aura jainadharma 256 kara use dezavyApI banAyA, use sudRr3ha rUpa se susaMgaThita kiyaa| Adarza vyavasthA aura suzAsana pradAna kiyA tathA rASTra ko sukhI, samRddha, pratiSThita evaM sampanna bnaayaa| yaha bhI nirvivAda siddha ho cukA hai ki bhArata ke sabhI mahAna samrAToM kI bhAMti sarvadharma sahiSNu aura udAra hote hue bhI vyakti rUpa se candragupta maurya aura prAcArya cANakya jainadharmI the| candra gupta maurya bacapana se hI bar3A sAhasI thA / nanda rAjA ne use mAra DAlane kA hukma diyA thA / vaha bhAgakara paMjAba calA AyA thaa| paMjAba meM takSazilA meM use eka mahArAjanItijJa brAhmaNa cANakya mila gayA / sikandara ke bhArata se lauTa jAne para candragupta ne cANakya kI salAha se sikandara ke jIte hue pradezoM se vidroha karAkara svayaM una kA zAsaka bana baitthaa| phira unhIM logoM ko senA banAkara magadha para bhI caDhAI kara dI aura nanda rAjA ko jIta kara samasta bhArata kA rAjya prApta kara samrATa bana gayA / vaidika, paurANika athavA bauddha sAhitya sAdhanoM se isa bAta para koI prakAza nahIM par3atA ki rAjanIti meM Ane se pUrva cANakya aura candragupta kauna aura kyA the? una kA vyaktigata jIvana kyA thA aura anta kaise huaa| prAcIna anuzra ti aura janasAhitya avazya hI isa sambandha meM paryApta prakAza DAlate haiM / jisakI pramANikatA meM bhI sandeha karane kA koI kAraNa nahIM hai| jaina pramANAdhAroM ke anusAra cANakya kA janma 'golla ke antaragata caNaya' nAmaka grAma meM hA thaa| unakI mAtA kA nAma caNezvarI aura pitA kA nAma caNaka thA aura ve jAti se brAhmaNa the tathA jainadharma ke zrAvaka-zrAvikA the| jaise-jaise cANakya bar3A hotA gayA, use usa samaya kI caudaha vidyAnoM kA jJAna ho gayA aura vaha mahAna rAjanItijJa bana gyaa| bauddha anuzruti ke anusAra usa kA janma takSazilA meM huA thA aura vahIM ke vizvavidyAlaya meM zikSaNa pAyA thaa| yuvA hone para usake mAtA-pitA ne eka pratiSThita kula kI brAhmaNa kanyA ke sAtha usakA vivAha kara diyA aura yaha jainazrAvaka ke rUpa meM jIvana yApana karane lgaa| cANakya ke aneka nAma the-vAtsAyaNa, mallanAga, kuTila, cANakya, drAmila, pakSilasvAmI, viSNugupta aura aMgula / ' ekadA cANakya ke sasurAla meM vivAha thA, usa samaya usakI patnI bhI mAyake gii| vahAM usakI dhanADhya bahanoM ne usakA upahAsa kiyaa| vaha becArI apane Apako apamAnita jAnakara vApisa sasurAla lauTa gii| taba cANakya ko arthopArjana kI cintA huI / taba usa ne apanI patnI ke sAmane pratijJA kI ki jaise bhI hogA maiM vipula dhana upArjana kruuNgaa| usa ne dhAtuvidyA se svarNa siddhi karanA siikhaa| idhara nanda se apamAnita hokara usane nanda sattA ko ukhAr3a phaikane kI dar3ha pratijJA kI aura candragupta maurya ko sAtha meM lekara nanda sattA ko ukhAr3a pheMkane meM saphala humA / tathA candragupta maurya ko rAjyAdhikArI banAkara samrATa bnaayaa| 1. prAcArya hemacandrakRta pariziSTa parva / 2. vAtsAyano mallinAga, kuTilazcaNakAtmajaH / dvAmilaH pakSilasvAmI, viSNugupto'Ggulazca / / (hemacandra abhighAna ciMtAmaNi) 3. prAcArya hemacandra kRta pariziSTa prv| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma candragupta maurya ke zAsanakAla kI eka ghaTanA vizeSa mahatvapUrNa hai / IsA pUrva 305 varSa meM madhya eziyA ke mahAna zaktizAlI yunAnI samrATa selyukasa niketara ne bhArata para bhArI prAkramaNa kiyA / candragupta maurya kI senA ne zrAkramaNakArI kI gati ko rokA, bhISaNa yuddha huA / pariNAma svarUpa selyukasa kI burI taraha se parAjaya huI aura vaha bandI banA liyA gayA / usako yAcanA karane para mauryasamrATa ne usake sAtha saMdhi kara lI, jisake anusAra sAre paMjAba aura siMdha para hI nahIM pitu kAbula, kAMdhAra, bilocistAna, kamboja, hirAta, kilata, lAlabelA, pAmIra, badakhzAM para bhI mauryasamrATa kA adhikAra ho gyaa| isa prakAra prAyaH sampUrNa bhArata mahAdeza para apamA eka chatra prAdhipatya sthApita kara liyA / 260 vyaktigata rUpa se samrATa candragupta maurya dhArmika thA aura sAdhu-saMtoM kA bhakta bhI thA / jabaki brAhmaNa graMthoM meM use vRSala, zUdra athavA dAsIputra kahA hai| jaina anuzrutiyoM ke anusAra use sarvatra zuddha kSatrIya kulotpanna kahA hai / candragupta maurya IsA pUrva 322 se rAjyagaddI para baiThA aura IsA pUrva 268 meM mRtyu pAyA / usane 24 varSa rAjya kiyA / sikandara mahAna ke samaya meM paMjAba meM jaMnadharma yunAnI sikandara mahAna ke bhArata para AkramaNa karane ke aneka acche yA bure pariNAma hue / ina yunAniyoM ko gAMdhAra, takSazilA zrAdi janapadoM ke nagaroM meM tathA unake nikaTavartI pradezoM meM hI nahIM varana sampUrNa paMjAba aura sindha meM yatra tatra sarvatra aneka nigraMtha zramaNoM se paricaya huA thA / nigraMtha jainasAdhu ko kahate haiN| jina kA unhoMne ' jimnosofisTa, 2 jimnaTAI, jenoI, prAdi nAmoM se ullekha kiyA hai / jimnosofisTa kA artha hai - ekAnta meM dhyAnamagna yogI rUpa jIvana vyatIta karanevAle nagna athavA ardhanagna (alpavastra dhArI) sAdhu / isameM sandeha nahIM ki ina zabdoM se prAzaya tatkAlIna evaM prAdezika jaina muniyoM kA / jinheM jaina zrAgamoM meM jinakalpI tathA sthavirakalpI nigraMtha (jainamuni) kahA hai| siMdhughATI meM kucha aise hI sAghunoM kA unhoMne oreTAI ke nAma se ullekha kiyA hai / isa se abhiprAya zrArya kA hai / jo prAcInakAla meM zvetAmbara jaina muniyoM ke liye prayoga hotA thA / jaise ki prArtha jambU, zrArya prabhAva, Arya suhasti zrArya mahAgiri, prArya susthita Adi aura 'vereTAI' se vrAtya ( vratadhArI viziSTa jJAnavAna ) hai | jo brAhmaNa virodhI zramaNopAsakoM (jaina zrAvaka-zrAvikAoM, sAdhu-sAdhviyoM ) ke liye prayukta hotA thA / uparyukta jaina sAdhunoM meM se kucha ko 'hilAvAI' ( vanavAsI) nAma diyA gayA hai aura unheM sarvathA nispRha, aparigrahI, pANitalamojI, zuddha zAkAhArI, dhyAnI, tapasvI sUcita kiyA hai / zvetAMbara jaina sAdhunoM kA eka vanavAsI gaccha bhI thA, ve prAyaH jaMgala meM rahate the / isI gaccha ke maMDana tathA kalyANa nAma ke do jainasAdhunoM se svayaM samrATa sikandara ne bhI sAkSAtkAra kiyA thA / samrATa ke Agraha se kalyANa muni bAbula bhI gaye the / jahA~ unhoMne samAdhimaraNa prApta kiyA thA / yunAnI lekhakoM ne alpavastradhArI tathA yathAjAta (nagna) jaunamuniyoM tathA tIrthaMkara AdinAtha 1. parAtattvajJoM kA kahanA hai ki unheM hinda-yunAnI rAjAnoM ke koI 30 nAma una kI mudrAoM (sikkoM) se prApta hue haiM jinhoMne lagabhaga tIna zatAbdinoM taka bhArata ke uttara-pazcimI bhAgoM para rAjya kiyA hai / 2. Nalanda Current Dictionary English to Hindi. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candragupta maurya aura jainadharma (RSabhadeva) tathA unake bar3e putra bharata cakravarti se sambandhita anuzrutiyoM kA bhI ullekha kiyA hai / nanda, ugrasena, candragupta maurya, amitraghAta, bindusAra prAdi ke sambandha meM bhI yunAnI lekhakoM ke vRtAMta jaina anuzrutiyoM se jitane samarthita hote haiM utane anya kisI bhI anuzra ti se nahIM samarthana pAte / mahatvapUrNa ghaTanAoM kI jo unhoMne tithiyAM prAdi dI haiM ve bhI vidvAnoM ke matAnusAra unheM janoM se hI prApta huI haiM / arthAt yunAnI sikandara ke samaya se pahale tathA bAda meM bhI gAMdhAra, paMjAba, sindha, takSazilA Adi janapadoM meM sarvatra jainadharmAnuyAyI vidyamAna the| candragupta maurya aura jainadharma samrATa candragupta maurya kisa dharma kA anuyAyI thA isake viSaya meM brAhmaNa tathA bauddha sAhitya mauna haiN| jaina anuzruti ke anusAra vaha dRr3ha janadharmI thA aura zuddha kSatrIya thA / bauddha sAhitya meM bhI use moriyA nAmaka vrAtya kSatrIya jAti kA yuvaka sUcita kiyA hai| vrAtya zabda kA prayoga Rgveda meM janazramaNoM pAhatoM ke liye kiyA gayA hai| jainoM ko prArhat ke nAma se vaidikakAla meM saMbodhita kiyA jAtA thaa| yunAnI lekhakoM ne vAtyoM kA ullekha vereTAI ke nAma se kiyA hai / jisakA paricaya unhoMne vratadhArI tathA viziSTa jJAnavAna ke rUpa meM kiyA hai / isa se bhI spaSTa hai ki 'candragupta zuddha kSatrIya maurya jAti kA thA aura vaha jainadharmI thA / brAhmaNoM ke ise zUdra, dAsIputra , vRSala Adi kahane kA eka mAtra prayojana una kA janoM se zAzvatI virodha hai| prAcArya hemacandra ne bhI apane pariziSTa parva meM ise zuddha kSatrIya tathA jainadharmAnuyAyI hI kahA hai| isa samrATa ke aneka jainamaMdiroM ke nirmANa tathA jaina tIrthaMkaroM kI pratimAoM ko sthApana karane ke ullekha milate haiM / usake samaya kI tIrthaMkara kI eka pratimA lagabhaga tIna sau varSa pahale gaMgAnI jainatIrtha meM virAjamAna thI aisA ullekha milatA hai| tathA samrATa ke triratna, caityavRkSa, dIkSAvRkSa prAdi jaina sAMskRtika pratIkoM se yukta sikke bhI prApta hue haiN| yaha samrATa jaina thA isake pramANoM ke liye dekheM-"maurya sAmrAjya ke itihAsa kI bhUmikA (ke0 pI0 jayasavAla), mizrabandhu likhita bhAratavarSa kA itihAsa khaNDa 2 pRSTa 121 tathA janArdana bhaTTa dvArA likhita azoka ke dharmalekha pRSTha 14 aadi|" vizeSa jAnane ke icchuka jainasatyaprakAza gujarAtI mAsika patrikA kramAMka 32 pRSTha 136 meM "jena rAjAmoM zIrSaka lekha / " caMdragupta kA antima samaya candragupta maurya ke jIvana ke antima samaya ke sambandha meM prAcIna lekhakoM meM bahuta matabheda hai| digambaroM kI mAnyatA hai ki candragupta ne jainAcArya bhadrabAhu se digambara jainamuni kI dIkSA grahaNa kI thii| eka bAra pATalIputra meM ghora akAla pdd'aa| kAla kI nivRtti kA saba taraha se udyoga kiyA gyaa| parantu jaba saphalatA nahIM milI to rAjya chor3akara samrATa candragupta maurya apane guru zrutakevalI bhadrabAhu se digambara muni kI dIkSA lekara una ke sAtha zravaNabelagolA (mayasUra rAjya) meM calA gayA aura anta meM anazana karake donoM guru-ziSya ne svarga prApta kiyaa| DA. phlITa tathA anya katipaya vidvAnoM ne isakI pramANikatA meM sandeha prakaTa kiyA hai / zrIyuta vI0 e0 smitha ne bhI apanI prasiddha pustaka Early History of India ke dvitIya saMskaraNa meM isa viSaya kI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma digambara jainoM kI mAnyatA kA khaNDana kiyA hai / parantu tRtIya saMskaraNa meM unhoMne isa kI satyatA ko svIkAra kara liyA hai|' jina prAdhAroM se candragupta kA jaina muni hokara mayasUra jAne kA svIkRta kiyA jAtA hai aura antima samaya meM bhadrabAhu zra takevalI ke sAtha zravaNabelagolA meM anazana karake svargavAsa prApta karane kI kathA ko satya samajhA jAtA hai, hama pahale usa kA ullekha kreNge| pIche usa kI AlocanA karake kisI nizcita pariNAma para pahuMcane kA yatna kareMge / ina AdhAroM ko hama do bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM (1) jaina sAhitya tathA (2) zilAlekha / (1) pahale janasAhitya ko le-IsA kI chaThI zatAbdI meM digambarAcArya yativRSabha ne apanI tiloyapaNNatti meM likhA hai ki mukuTadhara rAjAoM meM sabase aMtima rAjA caMdragupta ne jaina muni kI dIkSA lI, usake bAda kisI mukuTadhArI ne jaina muni kI dIkSA nahIM lI / / (2) digambarAcArya hariSeNa (vi0 saM0 988) ne apane kathAkoSa nAmaka graMtha meM likhA hai ki-bhadrabAhu ko jJAta ho gayA ki yahA~ eka dvAdazavarSIya bhISaNa durbhikSa par3ane vAlA hai| isa se unhoMne samasta saMgha ko bulAkara saba hAla batalAte hue kahA ki aba tuma logoM ko dakSiNa deza meM cale jAnA cAhiye, maiM svayaM yahIM tthhruuNgaa| kyoMki merI AyuSya kSINa ho cukI hai| taba caMdragupta ne virakta hokara bhadrabAhu svAmI se jinadIkSA le lii| phira caMdragupta muni jo dasapUviyoM meM prathama the, vizAkhAcArya ke nAma se janasaMgha ke nAyaka hue / bhadrabAhu kI AjJA se ve saMgha ko dakSiNa ke punnATa deza meM le gye| isa prakAra rAmalya, sthUlavRddha, bhadrAcArya apane-apane saMgho sahita sindha prAdi dezoM ko bheja diye gaye aura svayaM bhadrabAhusvAmI ujjayanI ke bhAdrapada nAmaka sthAna para gaye aura vahIM unhoMne kaI dinoM kA anazana vrata karake samAdhimaraNa prApta kiyA / (3) ina ke bAda hone vAle digambarAcArya ratnanandI Adi bhadrabAhu caritra meM likhate haiM ki pravantideza (ujjayana janapada) meM candra gupta rAjA rAjya karatA thA usakI rAjadhAnI ujjayanI thI - eka bAra candra gupta ne sote hue rAta ko bhAvI aniSTa-phala ke sUcaka solaha svapna dekhe / prAtaHkAla hote hI use bhadrabAhu svAmI ke Agamana kA samAcAra milaa| ve svAmI ujjayanI our 1. In the second edition of this book I rejected that tradition and dismissec the tale as 'Imaginary History,' But on reconsideration of the whole evidence and objection urged against the credibility of the story, I am now disposed to believe that the tradition probably is true in its mair outline, and that Chandragupta realy abdicated and became a Jain ascetic (V.A. Smith-Early History of India p. 154) 2. maugdharesu carimo jiNa-dikkhaM dharadi caMdagutto ya / tato maugdharA duppamvaja va geNhaMti / (1481 tiloyapaNNatti pR0 338) 3. mahamava tiSThAmi kSINamAyurbhamAdhunA // (hariSeNakRta kathAkoSa) 4. prApya bhAdrapadavezaM zrI madujjayanI bhavaM / cakArAnazanaM dhIraH sadinAni bahunyalam samAdhimaraNaM prApya bhadrabAhuvi thayo / (jainazilAlekha saMgraha pRSTha 58 digaMbara DA0 hIrAlAla jaina DI. liT dvArA sNklit)| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candragupta maurya aura jainadharma 263 nagara ke bAhara eka sundara bAg2a meM Thahare hue the| caMdragupta bhadrabAhu ke pAsa gayA aura una se svapnoM kA phala pUchA / bhaviSya meM svapnoM kA phala aniSTakArI jAnakara caMdragupta ne unake pAsa jainamuni kI dIkSA grahaNa karalI / svapnoM meM bhaviSya meM hone vAle dvAdazavarSIya durbhikSa par3ane kI saMbhAvanA hone se bhadrabAhu caMdra guptAdi pAMca sau muniyoM ke sAtha dakSiNa meM cale gaye / apane paTTa para vizAkhAcArya ko pratiSThita karake; svayaM ekAMta meM rahate hue giriguhA meM bhadrabAhu kA svargavAsa huprA / isake bAda muni caMdragupta bhI giriguhA ne nivAsa karane lge| (4) digambara brahmacArI zrI mannemidatta dvArA racita 'aArAdhanA kathAkoSa' meM bhI isI prakAra kI kathA ullikhita haiM / isaliye ise pRthakarUpa se dene kI AvazyakatA nahIM hai| bAraha varSa ke ghora durbhikSa kI saMbhAvanA hone para bhadrabAhu apane munisaMdha ke sAtha dakSiNa deza cale gaye / yati logoM ke viyoga ke kAraNa ujjayanInAtha rAjA candragupta bhI bhadrabAhu se dIkSA lekara muni ho gyaa| (5) isI se milatI julatI kathA digambarI rAmacandra bhumukSu kRta puNyAzrava kathAkoSa meM bhI pAI jAtI hai| (6) zvetAMbara jainAcArya zrI hemacandrakRta pariziSTaparva meM bhI candragupta maurya ko jana zrAvaka to likhA hai, para usake janasAdhu kI dIkSA lekara dakSiNa jAne kA koI ullekha nahIM haiN| (7) cidAnanda nAmaka digambara kavi ne bhadrabAhu ke saMbandha meM apane racita 'munivaMzAbhyudaya' nAmaka kannar3a kAvya meM likhA hai ki zru ta kevali bhadrabAhu belagolA ko prAye aura eka vyAghra ne una para AdhAta kiyA tathA una kA zarIra vidAraNa kara ddaalaa| yaha kavi vyAghravAlI ghaTanA se navIna prakAza DAlatA hai| (8) uparyukta jaina sAhitya ke sivAya zravaNabelagolA (mAisora) se prApta aneka saMskRta va kannar3I bhASA ke zilAlekha bhI isI bAta kI puSTi karate haiN| ina zilAlekhoM ko prakAzita karate hue zrIyuta 'rAisa' likhatA hai ki- "isa sthAna para jainoM kI AbAdI zrutakevalI bhadrabAhu dvArA huI aura una kI mRtyu bhI usI sthAna para huI / antima samaya meM azoka ratnanandI 12000 muni batalAte haiM jo bhadrabAhu ke sAtha dakSiNa meM gaye, vahA~ jAkara caMdragiripara bhadrabAhu ne deho. tsarga kiyaa| hariSeNa ujjayanI meM dehotsarga batalAte haiN| candragupta kA hI aparanAma jinadIkSA kA vizAkhAcArya honA hariSeNa kahate haiM, parantu candragupta ko vizAkhAnandI se ratnagiri bhinna mAnate haiN| rAmalya, sthUlivRddha aura bhadrAcArya ko apane-apane saMghoM ke sAtha bhadrabAhane sindha prAdi dezoM meM bhejA, aisA hariSeNa kahate haiM aura ratnanandI likhate haiM ki rAmalyAdi bhadrabAhu kI AjJA ko ullaMghana karake ujjayanI meM hI rahe / 2. tatazcojjayinInAthazcandragupto mahipatiH / viyogAdyatinAM bhadrabAhu natvAbhavanmuniH (mArAdhana kathAkoSa) / 3. zrInAthUrAma digambara dvArA anudita puNyAzrava kathAkoSa dekhiye / 4. AcArya hemacandakRta pariziSTa parva 8/415-435 5. digambara jainazilAlekha saMgraha pRSTha 56 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 eziyA aura paMjAba meM janadharma kA pitAmaha rAjA candragupta maurya grIka aitihAsikoM kA saiNDrAkoTTasa ina kI sevA karatA thA / ' (e) zravaNabelagolA kI sthAnIya anuzruti (tradition) bhadrabAhu aura candragupta kA sambandha jor3atI hai | zravaNabelagolA ke do parvatoM meM se choTe kA nAma 'candragiri' hai / kahA jAtA hai ki yaha nAma caMdragupta nAmI eka mahAtmA ke nAma para hai| isI parvata para eka gufA bhI hai, isa nAma bhadrabAhusvAmI kI gufA hai| yahA~ eka maTha bhI haiM, jise caMdraguptavastI kahate haiM / (10) isa caMdragiri parvata para aneka zilAlekha upalabdha hue haiM / ye lekha bhI digambara jaina sAhitya ko puSTa karate haiN| ina se pratIta hotA hai ki zrAcArya bhadrabAhu ne isa sthAna para apane prANoM kA tyAga kiyA thA aura antima samaya meM una kA ziSya candragupta una kI sevA karatA thA / ina zilAlekhoM meM se mukhya zilAlekha meM dvAdaza varSa ke durbhikSa tathA usake bAda ujjayana se "muniyoM ke saMgha kA dakSiNa meM prAnA saba likhA hai / 3 (11) ye zilAlekha vividha samayoM ke haiM, saba se prAcIna zilAlekha sAtavIM sadI IsA ke pazcAt kA hai / ata: prAcInatA ke kAraNa ina kI pramANikatA meM bhI sandeha nahIM kiyA jA sakatA / (12) ye uparyukta pramANa haiM jinheM AdhAra meM lekara maurya candragupta kA sambandha zravaNabelagolA ke sAtha jor3A jAtA hai| inhIM kA acche prakAra se vivecana karake aitihAsika smitha bhI samrATacandragupta ke anazana dvArA prANatyAga kI kathA satya mAnate haiM parantu hamArI sammati meM yadi ina graMthoM tathA zilAlekhoM kA acchI prakAra se anuzIlana kiyA jAve to hama kisI anya hI pariNAma para pahuMca jAyeMge / 1. The settlement of the Jains at that place was brought about by the last of Srut-Kevalin Bhadrabahu, and that this person died there, tended in his last movement by the Maurya King Chandragupta, the Sandrakattas of the Greek Historian-the grandfather of Ashoka. (Myror and Coorg from Inscription by Lewis Rice). 2. yo bhadrabAhuH zrutakevalInAM munIzvarANAmiha pazcimo'pi / pazcimo'bhUt viduSAM vinetA, sarvazrutArthaM pratipAdanena // yadIya ziSyo'jani candraguptassamagra zIlAnatadevavRddhaH / vivezayattIvratapaH prabhAvAt prabhUtakIrtibhuM nAntarANi // ityAdi 3. pratha khalusakalajagadudayakaraNo dinAtizayaguNAspadI bhUtaparama jinazAsana sarassamIbhavArddha tabhavyajanakamalavirasanavitimiraguNakiraNasahasramohati mahAvIrasavitari parinivRtte bhagavatparamarSi gautama gaNadhara sAkSAcchiSyalohAryaM jambuviSNudeva aparAjitagovarddhana bhadrabAhu vizAkhapoSThilakSatrikAryaM jayanAgasiddhArtha ghRtaSeNAbuddhilAdi guruparamparINakramAbhyAgata mahApuruSasaMtati samanadyotitAnvaya bhadrabAhusvAminA ujjayinyAm bhraSTAMgamahAnimitta tatvavittatraikAladarzitA nimittena dvAdazasaMvatsarakAla vaiSamyamupalabhya kathite sarvasaMgha uttarApabAt dakSiNApathaM prasthitaH prArSemauva janapadaM aneka grAmazatasaMkhya muditajanadhana kanakaMzasyagomahiSAjAvikalasamAkIrNaM prAptavAn / zrataH prAcArya prabhAcandra eNa zravanitalalalAmabhUte'thAsmin kaTavatranAmopalakSite zikhiriNI jIvitaMzeSam zralpatarakAlaM zravabudhyAdhvanaH / sucakita: tapAsamAdhin mArAdhitum prApRcchya nikhazeSeNa saMghaM visRjya ziSyeNaiken pRthulakAstIrNatalAsuzilASu mItalAsu svadehaM satyasya mArAdhitavAnkrameNa saptazatam RSINAm prArAdhitam iti jayatu jinazAsanam / (ina saba zilAlekhoM ke liye dekhiye - Rice - Mysore and Coorg from Inscription. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candragupta maurya aura jainadharma (13) puNyAzrava kathAkoSa kA jikra Upara kiyA gayA hai| usameM bhI candragupta kA sambandha zravaNabelagolA ke sAtha jor3A gayA hai / parantu isa grantha meM jisa caMdragupta ke jainasAdhu bana kara anazana vrata karane kA ullekha hai vaha azoka kA pitAmaha candragupta nahIM apitu azoka kA potra candragupta hai / puNyAzrava kathAkoSa meM paTanA ke rAjAoM kA vRtAMta likhate hue pahale mauryavaMza ke saMsthApaka candragupta kA itihAsa likhA hai / nanda dvArA cANakya ke apamAnita hone para yaha graMtha kahatA hai ki : aba cANakya ko krodha prAyA aura vaha nagara se nikalakara bAhara jAne lgaa| mArga meM cANakya ne cillAkara kahA - "jo koI mere paramazatra rAjA nanda kA rAjya lenA cAhatA ho mere pIche-pIche calA zrAve / " cANakya ke aise vAkya sunakara eka candragupta nAma kA kSatrIya jo ki atyanta nirdhana thA, usa ne vicAra kiyA ki merA isameM kyA bigar3atA hai / yaha socakara vaha cANakya ke pIche ho liyA / cANakya candragupta ko lekara naMda ke kisI prabala zatru se jA milA aura kisI upAya se nanda kA sakuTumba nAza karake usa ne caMndragupta ko vahA~ kA rAjA banAyA / candragupta ne bahuta kAla taka rAjya karake apane putra bindusAra ko rAjyadekara cANakya ke sAtha dIkSA grahaNa kii| bindusAra bhI apane putra azoka ko rAjya dekara mahAmuni huA / azoka ke bhI eka putra kA nAma kunAla rakhA gayA / kunAla kI bAlyAvasthA thI, abhI vaha paThana-pAThana meM hI lagA huA thA ki usI samaya rAjA azoka ko apane kisI zatru para car3hAI karane ke liye jAnA pdd'aa| jo maMtrI nagara meM raha gayA thA, usake nAma rAjA ne eka AjJA likha kara bhejI ki pradhyApaka ko cAvala prAdi de use saMtuSTa kara kumAra ko acchI taraha par3hAnA / rAjA kA yaha patra par3hane vAle ne isa prakAra par3hA" kumAra ko andhA kara denA" / rAjA kI zrAjJA jaise par3hI gaI vaisI hI kAma meM lAI gaI / kumAra ke netra phor3a diye gaye / thor3e dinoM meM zatru ko jIta kara jaba azoka vApisa AyA taba putra kI aisI dazA dekhakara use bahuta zoka huprA / thor3e dinoM bAda kunAla kA vivAha kisI candrAnanA nAma kI kanyA se kara diyA gyaa| jisase eka candragupta nAma kA putra utpanna huA / rAjA azoka prapane pote candragupta ko rAja de dIkSita huA / aba prazoka ke bAda candragupta rAjya karane lagA / eka dina nagara ke bAharI udyAna meM koI avadhijJAnI muni pdhaare| vanapAla ne rAjA ko muni ke Ane kI khabara dI / rAjA candragupta muni ko vandana karane ke liye udyAna meM zrAyA / muni ko namaskAra karake unake pAsa baiTha gayA / dharma zravaNa karane ke bAda rAjA ne muni se apane pUrvabhava pUche / munirAja ne usake pUrva bhavoM kA varNana kaha sunAyA / candragupta apane pUrvabhava sunakara prasanna huA aura munirAja ko namaskAra karake apane nagara meM lauTa AyA / tathA sukha se rAjya karane lagA / ekadA rAtri ke samaya isa candragupta ne pichale pahara meM bhaviSya meM aniSTasUcaka solaha ' svapna dekhe | isake zrAge sampUrNa vahI kathA likhI hai jo ki bhadrabAhu caritra meM pAyI jAtI hai / isa prakAra puNyAzrava kathAkoSa ke anusAra zravaNabelagolA ke sAtha jisa candragupta kA saMbandha hai vaha prazoka kA pitAmaha nahIM balki usakA potA hai / 1. pradhyApayatAm ke sthAna para aMdhApyatAm par3ha liyA gayA / 2. rAmacandra mumukSa kRta puNyAzrava kathA koSa ( nandimitra kI kathA ) 265 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma - (14) digambara jainagraMtha 'rAjAvalI kathA' meM bhI yahI kathA likhI hai / vahAM para bhI vicArAdhIna caMdragupta azoka kA pitAmaha na hokara usakA pautra hai| vahA~ yaha bhI likhA hai ki candragupta apane putra siMhasena ko rAjya dekara bhadrabAhu ke sAtha jainamuni bana gayA aura dakSiNa kI tarafa calA gayA / hama jAnate haiM ki mauryavaMza ke saMsthApaka caMdragupta kA putra siMhasena nahIM thA apitu bindusAra thaa| ataH rAjAvalI kathA ke anusAra bhI azoka ke pitAmaha candragupta ke sAtha zravaNa-belagolA kA koI sambandha nahIM thaa| isa taraha hamane dekhA ki digambara jaina graMtha puNyAzrava kathAkoSa aura rAjAvalI kathA ke anusAra jisa caMdragupta ne AcArya bhadrabAhu ke sAtha zravaNa-belagolA meM jAkara anazana karake svargapada prApta kiyA thaa| vaha azoka kA pautra tathA kuNAla kA putra hai, na ki azoka kA pitAmaha / digambara mata ke bhadrabAhu caritra meM mukhyatayA prAcArya bhadrabAhu kA itihAsa likhA gayA hai| usa meM isa bAta ke liye koI nirdeza nahIM hai ki bhadrabAhu kA ziSya kaunasA candragupta hai| caMdragupta nAma ke kaI samrATa hue haiN| zravaNa-belagolA ke zilAlekhoM ke sambandha meM bhI yahI bAta hai ki ve jaina anuzruti ke anusAra zravaNa-belagolA kI anuzruti ko lekhabaddha kara dete haiN| isase adhika ye koI madada nahIM krte| __ zvetAMbara jainAcArya zrI hemacandra sUri kRta pariziSTaparva vidvAnoM dvArA aitihAsika dRSTi se pramANita mAnya prasiddha graMtha hai / jisameM caMdra gupta kI mRtyu taka kA varNana kiyA gayA hai| parantu usake sAtha zrutakevalI bhadrabAhu aura zravaNa-belagolA kA koI jikra nahIM hai / digambara pArAdhanA kathAkoSa meM bhI cANakya kI kathA alaga likhI gaI hai| ina saba bAtoM ko dhyAna meM rakhakara kyA hama sugamatA se isa pariNAma para nahIM pahuMca sakate ki-"mauryavaMza ke saMsthApaka caMdragupta prathama zrutakevalI bhadrabAhu aura zravaNa-belagolA kA Apasa meM koI sambandha nahIM hai| ina digambara kathAoM ke anusAra vaha yaha sambaMdha azoka ke pautra rAjA caMdragupta ke sAtha hai| zrIyuta rAIsa ne isa kaThinAI kA anubhava kiyA thA isIliye isa kaThinatA se bacane ke liye unhoMne likhA thA ki do caMdraguptoM kA liyA jAnA prAcIna anuzruti meM kucha gar3abar3a kA pariNAma hai aura jainalekhakoM ne bhUla se caMdragupta jo vastutaH azoka kA pitAmaha thA azoka kA pautra likha diyA hai| parantu hama dekhate haiM ki puNyAzrava kathAkoSa meM donoM candraguptoM (azoka ke pitAmaha aura pautra) kA z2ikra karate hue spaSTa likhA hai ki azoka ke pautra ne bhadrabAhu se dIkSA lo aura vaha zravaNabelagolA gayA / jaba hama yahA~ TippaNI naM0 15 meM diye gaye zravaNabelagolA vAle zilAlekha para dRSTi DAlate haiM to usa se eka tIsarA mata spaSTa dikhalAI detA hai, usameM likhA hai ki-"gautama gaNadhara ke sAkSAt ziSya lohArya, unake ziSya jambu, unake ziSya viSNudeva, unake ziSya aparAjita, unake ziSya govarddhana, unake ziSya bhadrabAha [prathama], vizAkha, poSThila, kSatriya, jaya, nAga, 1. Indian Antiquary Vol XXI meM bhadrabAhu aura candragupta para DA0 phlITa kA lekha dekhiye / 2. Indian Antiquary XXI DA. phlITa kA bhadrabAhu aura cANakya viSayaka lekha / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candragupta maurya aura jainadharma 267 siddhArtha, dhRtasena, buddhila, Adi guru paramparA se kramazaH aneka mahApuruSoM ke pazcAt [dvitIya] bhadrabAhu svAmI ujjayanI meM aSTA~ga-mahAnimitta ke jJAtA, trikAladRSTA se bhaviSya meM bAraha varSIya duSkAla par3egA, aisA jAnakara sarvasaMgha ne uttarApatha se dakSiNApatha ko prasthAna kiyaa| vahA~ pahuMcakara tapa samAdhi Adi kI ArAdhanA karake svargastha hue-ityAdi / digambara prabhAcaMdra kA bhI isa zilAlekha meM ullekha hai| isa zilAlekha meM zrutakevalI bhadrabAhu [prathama] ke bAda digaMbara muni paramparA kI bIsiyoM muni pIr3hiyoM ke bAda bhadrabAhu [dvitIya] jo nimittazAstra ke paMDita the, unakoM bAraha varSIya duSkAla par3ane kI AzaMkA se uttarApatha ujjayanI nagarI se dakSiNApatha jAne ko likhA hai| aura unhoMne hI vahA~ anazana karake svargapada ko prApta kiyaa| inakA samaya digambara vidvAn IsA kI pA~cavI zatAbdI mAnate haiM / punazca pAThakoM ko yaha bAta bhI dhyAna meM rakhane kI hai ki isI zilAlekha meM zra takevalI bhadrabAhu svAmI [prathama] kA bhI ullekha hai| para una kA dakSiNa jAne kA koI ullekha nahIM hai| isa zilAlekha se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki zravaNabelagolA ke zilAlekhoM kA sambandha na to azoka ke pitAmaha caMdragupta aura zrutakevalI bhadra bAhu prathama ke sAtha hai aura na hI azoka ke pautra caMdragupta ke sAtha hai / dUsarI bAta yaha hai ki azoka kA pautra caMdra gupta nAma kA koI vyakti huA ho aisA ullekha digambara sAhitya ke sivAya anyatra kahIM bhI nahIM miltaa| koI-koI vidvAna zravaNa-belagolA zilAlekhoM ko pramANika siddha karane ke liye azoka ke pautra samrATa samprati ko hI caMdragupta dvitIya mAnakara ina zilAlekhoM ke milAne kA anumAna lagA baiThate haiM / yadi saMprati aura caMdragupta morya dvitIya ko eka bhI mAna liyA jAve to usake samakAlIna koI bhI bhadrabAhu nahIM hue| isa bAta ke liye zvetAMbara aura digambara donoM ekamata haiN| pAThakoM kI suvidhA ke liye hama yahA~ para upayukta vivaraNa meM digambara lekhakoM ke caMdragupta paura bhadrabAhu ke viSaya meM jo bhinna-bhinna mata diye haiM unakA saMkSipta vivaraNa dete haiM jisa se hama jAna pAyeMge ki ina meM se saba lekhakoM ke mata prApasa meM bilkula mela nahIM khAte, isa viSaya meM saba ke mata sarvathA bhinna haiM / aura kisI meM zrutakevalI bhadrabAhu tathA caMdraguptamaurya kA dakSiNa jAne kA saMketa mAtra bhI nahIM hai| (1) tiloyapaNNatti-yativRSabha kRta (mahAvIra nirvANa se 11vIM shtaabdii)| __ meM likhA hai ki-mukuTadhAriyoM meM caMdragupta ne antima jinadIkSA lii| tatpazcAt kisI ne jina dIkSA nahIM lI / 1. isa meM caMdragupta ke sAtha maurya kA ullekha nahIM hai aura na hI bhadra bAhu ka isa meM koI ullekha hai / yaha graMtha mahAvIra ke nirvANa ke bAda 11 vIM zatAbdI meM likhA gaya hai| itane arse meM kaI candragupta rAjA ho gaye haiN| lekhaka kA yahAM kisa caMdragupta se prAzaya hai ise 1. buddhila ke bAda gaMgadeva, dharmasena hue, pazcAt nakSatra, jayapAla, zaMDa, dhruvasena, kaMsa, pazcAt subhadra, yazobhadra bhadrabAhu (dvitIya) IsvIsan 473 lagabhaga (dekheM digambara DA0 vidyAdhara joharApurakara tathA DA0 ke0sI kAsalIvAlakRta vIra zAsana ke prabhAvaka prAcArya, pRSTha 12,17,41 / 2. dekheM TippaNI naM0 15 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma koI spaSTa nahIM kiyA gayA aura yaha kaba huA, kahA~ kA rAjA thA, kisa jainAcArya kA samakAlIna thA / isa kA bhI koI nirdeza nahIM hai| (2) kathAkoSa-hariSeNakRta (mahAvIra nirvANa se 15vIM zatAbdI meM) candragupta ujjaina kA rAjA bhadrabAhu se dIkSA lekara vizAkhAcArya ke nAma se sAdhu hokara dakSiNa meM pulATadeza ko gayA aura svayaM bhadrabAhu ujjainI ke bhadrapada nAmaka sthAna para gaye aura vahA~ kaI dinoM kA anazana karake samAdhi maraNa kiyaa| lekhaka ne yahAM ujjainI ke candragupta aura vizAkhAcArya ko eka batAyA hai aura use dakSiNa jAne kA likhakara bhadrabAhu kA ujjaina meM hI dehAvasAna honA likhA hai| (3) bhadrabAhu caritra-ratnanandIkRta-(hariSeNa se bAda) ujjaina ke caMdragupta kA dIkSA lekara bhadrabAhu ke sAtha pAMca sau muniyoM ke sAtha dakSiNa jAnA aura vizAkhAcArya kA bhadrabAhu kA paTTadhara hokara unake sAtha na jAne kA ullekha hai| lekhaka ne yahAM para ujjaina kA rAjA candragupta muni aura vizAkhAcArya donoM bhinna vatalAye haiM / (4) munivaMzAbhyudaya --digambarI cidAnandakRta (ratnanandI se bAda) zratakevalI bhadrabAhu zravaNabelagolA dakSiNa meM gaye pora vyAghra ne una para prAghAta karake unakA zarIra vidAraNa kara diyaa| lekhaka ne isa meM zrutakevalI bhadrabAhu kI mRtyu vyAghra ke prAghAta se batalAI hai| (5) puNyAzrava kathAkoSa mumukSu rAmacandra ke (cidAnanda ke bAda) azoka kA potA candragupta maurya bhadrabAhu ke sAtha dIkSA lekara dakSiNa gayA / (6) rAjAvalI kathA azoka kA potA candragupta apane putra siMhasena ko rAjya dekara bhadra bAhu ke sAtha muni bana kara dakSiNa gyaa| aparaMca digambara sAhitya tathA zravaNabelagolA ke zilAlekha yaha mAnate haiM ki candragupta paura bhadrabAhu ujjaina se zravaNabelagolA gaye the tathApi ve usakA sambandha maurya rAjya saMsthApaka candragupta tathA zrutakevalI bhadrabAhu prathama jinhoMne mUla jainAgamoM para niyuktiyA~ likhI hai unake sAtha jor3ate haiM, aura isI bAta kA anukaraNa karate hue pAzcAtya vidvAna tathA zodhakartA prAdhunika bhAratIya vidvAna bhI isI mata kA samarthana karate haiM / isalie isa para kucha vicAra karanA anivArya ho jAtA hai| ataH itihAsa se yaha mAnyatA niHsaMdeha sarvathA asatya pratIta hotI hai| zru takevalI bhadrabAhu kA devaloka paTTAvaliyoM meM dI gaI bhAcArya paramparA kI kramazaH kAlagaNanA ke hisAba se mahAvIra ke 170 varSa bAda (I0 pU0 357), digambaramata ke anusAra mahAvIra ke 162 varSa bAda meM hamA / candragupta maurya kA rAjyArohaNa mahAvIra ke 205 varSa bAda (I0 pU0 322) aura dehAMta 1. mUla jainAgama jo vidyamAna hai inheM digambaroM ne ekAnta nagnatva kI mAnyatA ke kAraNa mAnanA chor3a diyA hai aura zvetAMbara jaina mahAvIra ke kAla se lekara pAja taka inheM barAbara mAnate haiN| unapara upayukta niyuktiyAM bhI zvetAMbara barAbara mAnate cale A rahe haiN| 2 disamparAvAyeM se tI bhadrabAhu kA ujjaina ke samIpa svargavAsa batalAyA hai / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya sAmrAjya aura jainadharma 266 vIrAt 226-30 (I0 pU0 268) meM huA / isakA rAjyakAla 24 varSa rhaa| arthAt candragupta maurya ke dehAMta se zru takevalI bhadrabAhu kA svargavAsa lagabhaga 60 varSa aura digambara mata ke anusAra 68 varSa pahale ho gayA thaa| isalie ina donoM kA paraspara guruziSya sambandha, donoM kA zravaNabelagolA jAnA aura vahAM donoM kA anazana karake svargagamaNa karanA ye saba bAteM kalpita mAtra siddha hotI haiM / jAna par3atA hai ki digambaroM ne apanI prAcInatA siddha karane ke lie hI yaha asaphala prayatna kiyA hai| digambara sA. jagadIzacandra jaina bhagavAna mahAvIra nAmaka pustaka meM likhatA hai ki digambara saMpradAya meM candragupta maurya ke kAla meM dakSiNa bhArata meM jainadharma kA praveza ho gayA thA aisI mAnyatA hai; para isakA koI aitihAsika pramANa upalabdha nahIM hai| hamAre isa mata kI puSTi digambaroM ke mAne hue vidvAna vaizAlI vizvavidyAlaya ke kulapati sva. DA0 hIrAlAla jI jaina M. A. D. Litt amarAvatIvAle bhI karate haiN| ve likhate haiM ki: __ "digambara jainoM ke granthoM ke anusAra bhadrabAhu kA prAcAryapada vIra nirvANa saMvat 133 se 162 taka 26 varSa rahA / pracalita bIra mirvANa saMvat ke anusAra IsA pUrva 364 se 365 taka par3atA hai| tathA itihAsAnusAra candragupta maurya kA rAjya IsA pUrva 321 se 298 taka mAnA jAtA hai / isa prakAra candragupta maura bhadrabAhu ke (svargavAsa) kAla meM 67 varSoM kA antara vikrama kI dUsarI zatAbdI (vi0 saM0 136) meM jainoM ke zvetAMbara-digambara do bheda hue / isase pahale indabhUti gautama, sudharmAsvAmI, jambusvAmI ko donoM sampradAya vAle samAna rUpase mAnate haiN| zrutakevalI bhadrabAhu bhI donoM sampradAyoM ke lie samAna rUpase pUjya aura mAnya haiN| candragupta maurya jaisA samrATa jainamuni kI dIkSA le yaha to vAstava meM bar3e gaurava kI bAta hai| parantu jo ghaTanA banI hI na ho use kevala dharma kI mahattA bar3hAne ke lie aura paMtha kI prAcInatA batAne ke lie hI mAna lenA kadApi nyAyasaMgata nahIM ho sktaa| jainaitihAsa meM candragupta maurya kA jainatva, maMtrI cANakya kI jaina muni kI dIkSA tathA tatkAlIna dIkSAmoM Adi ke aneka ullekha milate haiN| yadi maurya rAjya saMsthApaka candragupta maurya ne dIkSA lI hotI to usakA ullekha bhI avazya milatA parantu purANoM, bauddhagranthoM tathA kathAsaritasAgara meM bhI isakA koI varNana nahIM hai ataH yaha bAta niHsaMdeha hai ki prazokamaurya ke pitAmaha candragupta aura zrutakevalI bhadrabAhu kA isa ghaTanA ke sAtha bilkula saMbaMdha nahIM baiThatA / zvetAMvarajana sAhitya bhI 12 varSIya duSkAla ke samaya zra takevalI bhadrabAhu kA nepAla meM jAkara mahAprANAyAma sAdhanA karane kA ullekha karatA hai| hama likha pAe haiM ki nimitta-zAstrajJa bhadrabAhu dvitIya vikrama kI pAMcavIM zatAbdI meM hue haiM, unakA vihAra ujjayanI meM bhI humA hai| usa samaya guptavaMza kA dvitIya candragupta jo vikramAditya ke nAma se bhI prasiddha thA / vaha bhI vi0 saM0 456 meM ujjainI kA rAjA thaa| zravaNabelagolA ke zilAlekhoM ke anusAra isI dvitIya candragupta aura bhadra bAhu dvitIya kA samaya samakAlIna 1. mANakacandra jainathamAtA bambaI kA jainazilAlekha saMgraha pR0 63,64,66 . Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hone se aura yaha rAjA ujjayanI kA hone se saMbhava hai ki isa ghaTanA kA saMbaMdha ina donoM ke sAtha jor3A gayA ho| uparyukta vivecana se yaha bAta to nirvivAda hai ki zra takevalI bhadrabAhu aura maurya rAjya saMsthApaka candragupta maurya ke sambaMdha kA maMtavya jainasAhitya aura zravaNabelagolA ke zilAlekhoM se siddha nahIM ho sktaa| yadi ina zilAlekhoM meM candragupta nAma ke kisI rAjA kA kisI bhadrabAhu ke sAtha dakSiNa meM jAnA aura caMdragiri para rahakara prANatyAga karanA saMbhava ho to ve kisa samaya hue, isakI khoja avazya honI cAhie / uparyukta digambara mata ke graMthoM meM mahArAjA caMdragupta aura zrutakevalI bhadrabAhu svAmI ke saMbaMdha meM koI ullekha nahIM haiM aura na hI donoM kA bArahavarSIya duSkAla ke samaya dakSiNa jAne kA ullekha hai / maurya sAmrAjya ke itihAsakAra satyaketu vidyAlaMkAra ne caMdragupta maurya kA dehAvasAna magadha meM likhA hai| maMtrI cANakya aura jainadharma hama likha pAye haiM ki mahAmaMtrI cANakya brAhmaNa thaa| isake mAtA-pitA evaM vaha svayaM tathA isakA sArA parivAra jainadharmAnuyAyI thaa| yaha takSazilA kA nivAsI thA aura takSazilA vizvavidyAlaya meM hI isane zikSA prApta kI thii| yaha caMdragupta maurya kA maMtrI thaa| caMdragupta kI mRtyu ke bAda usake putra biMdusAra kA bhI yaha maMtrI thaa| bAda meM isane jainamuni kI dIkSA grahaNa kI pora saMlekhanApUrvaka mRtyu pAkara svarga ko gyaa| caMdragupta maurya aura cANakya ina donoM rAjanItika vibhUtiyoM kI sarvopari vizeSatA yaha thI ki unhoMne vyaktigata dhArmika vizvAsoM ko rAjanIti evaM prazAsana se sarvathA alaga rakhA / eka zastra vIra kSatrIya thA to dUsarA zAstravIra brAhmaNa / eka vizAla sAmrAjya ke samrATa evaM pradhAnAmAtya ke rUpa meM una donoM kA samasta loka vyavahAra pUrNatayA vyavahArika, nItipUrNa. sarvadharma-sahiSNutA evaM dharmanirapekSa thaa| sAmrAjya kA utkarSa, pratiSThA aura prajA kA hita tathA maMgala-jaise bane vaise sampAdana karanA hI unakA eka mAtra dhyeya thaa| 2-bindusAra maurya samrATa caMdragupta maurya kA putra biMdusAra thA / yunAnI lekhakoM ne isakA emiTroceTisa ke nAma se ullekha kiyA hai / IsvI pUrva 268 meM yaha siMhAsanArUr3ha huA aura lagabhaga 25 varSa taka apane pitA ke vizAla rAjya para rAja kiyaa| yaha bhI apane mAtA-pitA ke samAna hI jainadharmAnuyAyI thA / bauddha graMtha divyAvadAna meM isa pratApI maurya ko kSatrIya mUrdhAbhiSikta kahA hai| tibbatI itihAsakAra tArAnAtha ne ise solaha rAjadhAniyoM evaM unake maMtriyoM kA uccheda karanevAlA batalAyA hai| sampUrNa bhAratavarSa meM isakA niSkaMTaka adhipatya thaa| IsA pUrva 273 ke lagabhaga isakA dehAMta huaa| inake rAjyakAla meM jinsoM ke bhAva isa prakAra the mAsika vetana 2 paisA se 5 paisA / dhAna, gehU, ana eka paise kA 30 sera / ghI 2 sera 1 paise kaa| tela 7 / / sera eka paise kA / dUdha 32 sera eka paise kA / gAya 32 paise kI / bachar3A 4 paise kA / baila 6 paise kA / bhaiMsa 8 paise kii| ghor3A 15 paise kA / eka mAzA sonA 1 paise kaa| dAsI 35 paise kii| hAthI 400 paise kaa| kAMsyapAtra tathA baila kA dAma samAna / __ 1. dekheM prAcArya hemacandra kRta pariziSTa parva / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya sAmrAjya aura jainadharma 271 3-azoka maurya mahAn azoka biMdusAra kA putra tathA caMdragupta kA pautra thaa| pitA kI mRtyu ke bAda IsA pUrva 272 se 232 taka 40 varSa rAjya kiyaa| kAzmIra isake rAjya meM zAmila ho cukA thaa| kaliMga vijaya ke bAda isane bauddhadharma svIkAra kara liyA thaa| isane bhAratavarSa meM aneka sthAnoM para stUpoM kA nirmANa karAyA aura unapara dharmalekha khudvaaye| sAre vizva meM isane buddhadharma kA pracAra kiyaa| isakI ginatI vizva ke mahAna samrAToM meM kI jAtI hai| isake dharmalekhoM kA bhAva aura tadgata vicAra bauddhadharma kI apekSA jainadharma ke adhika nikaTa haiN| __kucha vidvAnoM ke matAnusAra isakA kuladharma jaina thaa| isalie azoka svayaM bhI yadi pUre jIvana bhara nahIM to kama se kama usake pUrvArdha taka avazya jaina thaa| 4-azoka kA putra kuNAla maurya yaha rAjakumAra zIlavAna tathA sadAcArI thaa| eka patnI vratI tathA dRr3ha jainadharmI thA / svabhAvataH vaha sarala, uttama svabhAvI tathA mAtA-pitA kA parama prAjJAkArI thA / kRNAla kA kuladharma to jaina thA hI; usakI mAtA aura patnI bhI parama jinabhakta thiiN| azoka kuNAla ko bahuta cAhatA thA / isakI vimAtA ne SaDayaMtra karake ise andhA karavA diyA thA / kuNAla ke andhA ho jAne ke kAraNa isake putra samprati ko azoka ne apanA uttarAdhikArI ghoSita kara diyA thaa| prazoka ke jIvana ke antima kaI varSoM meM to samasta rAjyakArya yuvarAja kuNAla kI prAzA se hI saMcAlana hotA thA paura prazoka kI mRtyu ke bAda kuNAla hI rAjya kA adhikArI humA / parantu kuNAla netrahIna hone se usakA putra samprati hI pitA ke nAma se rAjya kArya kA saMcAlana karatA rhaa| yuvarAja samprati isvI pUrva lagabhaga 242 se svataMtra rUpa se siMhAsanAsIna huprA / azoka ne apane bar3e pautra dazaratha ko pATalIputra kA rAjya diyA aura samprati ko apane uttarAdhikArI ke rUpa meM samrATa kA pada dekara ujjayanI ko usakI rAjadhAnI bnaayaa| svataMtra rUpa se siMhAsanArUr3ha hone se lagabhaga 10 varSa pUrva se hI rAjyakArya kA vastutaH samprati hI saMcAlana kara rahA thaa| pahale vRddha pitAmaha azoka ke aMtima varSoM meM, apane pitA yuvarAja kuNAla ke kAla meM, tadanantara azoka kI mRtyu ke uparAMta mahArAjA kuNAla ke pratinidhi ke rUpa meM rAjya saMcAlana karatA rahA / yadyapi azoka ne dazaratha ko apane sAmrAjya kA pUrvottarIya bhAga kA rAjya diyA aura usakI rAjadhAnI pATalIputra sthApita kI tathApi vaha sAmrAjya ke aMtargata samrATa samprati ke adhIna rahA / parantu vAstava meM usakA rAjya to svataMtra hI rahA / yahI kAraNa hai ki azoka kI mRtyu ke bAda hama dazaratha ko pATalIputra aura samprati ko ujjayanI meM rAjya karate pAte haiN| caMdragupta maurya ne IsvI pUrva 322 se 298 arthAt 24 varSa taka pazcAt usake putra bindusAra ne 268 se 273 IsvI pUrva taka 25 varSa, pazcAt usake putra azoka ne 272 se 232 IsA pUrva taka 40 varSa, pazcAt usake putra kuNAla ne I0 pu0 232 se 224 taka 8 varSa (kRNAla ne samprati kI sahAyatA se), pazcAt usa ke putra samprati ne IsA pUrva 224 se 184 taka 40 varSa rAjya kiyaa| 5-paramArhat samrATa samprati maurya hama likha pAye haiM ki samprati azoka ke samaya meM hI yuvarAja thaa| samrATa kuNAla aMdhA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma thA isa lie isakA zAsanasUtra bhI samprati ke hAtha meM thaa| dazaratha ke samaya meM bhI vahI vAstavika zAsaka rahA / yahI kAraNa hai ki aneka graMthoM meM samprati ko hI azoka kA uttarAdhikArI likhA hai| jainasAhitya meM bhI prazoka ke bAda samprati ko hI rAjA banane kA ullekha hai| apane pitAmaha prazoka ke samAna hI samprati eka mahAna prajAvatsala, zAMtipriya evaM pratApI, sAhasI, dhIra-vIra aura dharmaniSTha samrATa thaa| avaMti ke zvetAmbara jaina dharmAnuyAyI nagaraseTha kI putrI saratadevI se kuNAla kA vivAha huaA thA, usakI kukSI se samprati kA janma IsA pUrva 257 meM hunaa| IsA pUrva 240 meM pravanti meM hI 16 varSa kI yuvAvasthA meM jaina zvetAmbara saMgha ke nigraMthagaccha ke netA prAcArya prArya suhasti' ne ise pratibodhita kara janazrAvaka ke samyaktva mUla bAraha vratoM se saMskArita kara dRr3ha jainadharmI bnaayaa| isa prakAra isa mahAn samrATa ko apane dharmaguru tathA mAtA-pitA se jainadharma ke saMskAra, bhadra evaM saumya prakRti mile the jisase isane eka prAdarza jainanareza kI bhAMti apanA jIvana vyatIta karane meM saphalatA prApta kI thii| samprati kA pArivArika jIvana bhI sukhI aura dharmaparAyaNa thaa| zvetAMbara jainasAhitya ke 1-pariziSTa parva 1. Cowell and Neil Divyavadan P. 433 2. pariziSTa parva adhyAya 11 3. jainamanuzruti ke anusAra samprati pUrvajanma meM atyanta duHkhI bhikhArI thaa| eka bAra duSkAla ke kAraNa prajA ko apane parivAroM ke pAlana-poSaNa ke liye lAle par3a gaye, to bhikhAriyoM ko khAne-pIne ko kauna detA? yaha bhikhArI bhI sArA dina galI-galI, bhIkha ke liye bhaTakatA phiratA, parantu ise peTa kI jvAlA bajhAne keliye bhIkha na miltii| ekadA prAcArya prAryasahasti bhikSArtha isa nagara meM aaye| eka seTha ke ghara bhikSA ke liye gye| seThAnI ne bar3e zraddhA aura bhAvabhakti se gurudeva ko AhAra diyA aura laDDU lene ke liye bhI atyanta prAgraha karane lgii| parantu nispRha gurudeva ke manA karane para bhI usane inake pAtra meM laDDu de hI diye| bhikhArI yaha sArA dRSya galI meM khar3e hokara makAna kI khir3akI ko jhAMka kara dekha rahA thaa| AhAra lekara jaba guru mahArAja makAna se bAhara pAye to yaha bhikhArI bhI unake pIche-pIche ho liyA aura unake sAtha unake nivAsasthAna (upAzraya) meM pahuMcakara khAne ke liye laDDa mAMgane lgaa| gurudeva ne apane jJAna se jAnA ki yaha koI taranahArajIva hai, isaliye inhoMne ise kahA ki tuma bhI hamAre jaise jainasAdhu bana jAmo. to hama tumheM bharapeTa khAne ko laDDu deNge| bhikhArI ne turaMta jainasAdhu kI dIkSA grahaNa kI aura gurudeva ne use bharapeTa laDDu khAne ke liye diye| usane itanA khAyA ki use asAdhya ajIrNaroga ho gyaa| taba bar3e bar3e samRddhizAlI jainagRhastha isa navadIkSita sAdhu kI sevAsuzrUSA ke liye upAzraya meM prA phuce| aneka upacAra karane para bhI vaha rogamukta na ho paayaa| rogI mana meM socatA hai ki dhanya hai yaha saMyamadharma-jaina sAdhu kA maarg| maiMne to ise prAtmakalyANa ke liye zraddhA se nahIM apanAyA, kinta bhUkha miTAne ke liye hI apanAyA hai tobhI isa dravyacaritra ke prabhAva se merI itanI sevA-zrUSA ho rahI hai| yadi maiM caMgA ho gayA to jIvana paryanta isakA apanI AtmA ke kalyANa ke liye nirAticAra pAlana kruuNgaa| isa uttama bhAvanA ke sAtha isa kI mRtyu ho gii| zuddha bhAvanA ke pratApa se upArjita puNyakarma ke prabhAva se yaha marakara isa janma meM sabhrATa saMprati bnaa| ekadA prAcArya prArya suhasti ujjayanI meM pdhaare| saMprati ko gurudeva ko dekhate hI jAtismaraNa jJAna (pahale janma kA jJAna) ho gayA aura apane pUrvajanma ke upakArI isa gurudeva ke upakAra se uRNa hone ke liye unheM apanA dharmaguru svIkAra kara zrAvaka ke bAraha vata grahaNa kara paramAhata banA / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrAT azoka maurya AcArya hemacandra sUra samrAT samprati maurya mahArAjA kumArapAla solaMkI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohana jodar3o se prApta grahat RSabha kI mUrtiyoM vAlA paTTa zrI RSabhadeva kA varSIya tapa kA zrI hastinApura meM pAraNA 2003 vikraya kI caudahavIM zatAbdI meM kAMgar3A ke yAtrA saMgha kA mArga nadI-nAle u.jayasAgarakI nagarakoTa-bhASAkA anumAnita mAge paThAnakAra gara - purAne byAsakA, sukhAAmArga ---- saMghake jAmekA anumAnita mArga 57..77 saMbaDevApasa AnekA anumAnitamAgA - - - - vartamAna relamArga + + ++ parpata-pradevA pAtAlagaMgA talavADA tramRtasara rAvI nadI - vyAsanadI saparudra ----- H ET CARSam talapArasa rAyaviMDa nizcindIpura ropaDa --------C AdhyAnA hPc +++++ T-0-0-0-6-.-4 --04-2 +++++++++ I pAlapura pArAnadI pAkaparana Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya sAmrATa aura jainadharmaM 273 2- prabhAvaka caritra, 3 - samprati kathA Adi aneka graMthoM meM isa samrATa ke bar3e prazaMsanIya varNana pAye jAte haiM / jinendradeva kI bhakti, jaina zramaNa zramaNiyoM kI sevA-zrUSA-sammAna, zrAvaka-zrAvikAoM kA sAdharmIvAtsalya, dIna-anAthoM kI anukampA tathA unakI sAra-saMbhAla, jainamaMdiroM, jinapratimAnoM, stUpoM- smArakoM kA nirmANa, jIrNa-zIrNa maMdiroM kA jIrNoddhAra ( marammata va punarnirmANa ) jainadharma kI prabhAvanA pracAra-prasAra ke liye use zrAvakottama zreNika bimbasAra kI koTi se bhI adhika ko meM rakhA jA sakatA hai aura sarva mahAn jainanarezoM meM isakI gaNanA kI jAtI hai / vAstava meM bauddha anuzruti meM buddhadharma ke liye azoka ne jo kucha kiyA batalAte haiM, jaina anuzruti meM jaina dharma ke liye samprati ne usase kucha adhika hI kiyA batAyA jAtA hai / / samprati ne apane zrAdhIna saba rAjAoM, sAmaMtoM Adi ko Adeza diyA thA ki "yadi tuma loga mujhe svAmI mAnate ho to apane rAjyoM meM bhI jainamaMdiroM meM mere rAjya ke samAna aTThAI mahotsava karo / suvihita jaina zramaNoM ko namana karo, apane dezoM meM jainasAdhuoM ko saba prakAra kI vihAra meM suvidhAeM do / svayaM jainadharma svIkAra karo aura apanI prajA ko bhI jainadharmI bnaao| mujhe tumhAre dhana bhaMDAra kI z2arUrata nahIM hai| kyoMki maiM saMtoSI aura prabhubhakta hUM / avantI kI grAmadanI se mujhe saMtoSa hai ataH uparyukta kAryoM meM mujhe sahayoga do, aise kAryoM se hI mujhe khuza kara pAnoge / mujhe to yahI priya hai" (nizItha cUrNI) vIseNTa smitha ke anusAra samprati ne araba, turkistAnamAdi yavana dezoM meM bhI jainasaMskRti ke kendra prathavA saMsthAna sthApita kiye the / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya ke pariziSTa parva prabhRti jainagraMthoM ke AdhAra se pro0 satyaketu vidyAlaMkAra kA kahanA hai ki eka rAtri meM samprati ke mana meM yaha vicAra prAyA ki anArya dezoM meM bhI jainadharma kA pracAra ho aura jaina sAdhu-sAdhviyAM svataMtra svacchaMda rIti se saba dezoM meM vicaraNa karake sadA jainadharma kA pracAra va prasAra kara sakeM / isaliye usane granArya dezoM meM bhI jaina pracArakoM, jainasAdhutroM ko jainadharma ke pracAra liye bhejA / sAdhunoM ne rAjakIya prabhAva se zIghra hI vahA~ kI janatA ko jainadharma aura jaina AcAra-vicAroM kA anuyAyI banA diyA ( zranAyaM dezoM ko bhI Arya deza banA liyA ) / samprati ne apane sAre rAjya meM savA lAkha ( 125000 ) naye jainamaMdiroM kA nirmANa kraayaa| savA lAkha ( 125000 ) jainatIrtha karoM kI naI pratimAeM banavAkara maMdiroM meM sthApita karAI / " teraha haz2Ara (13000) purAne jaina maMdiroM kA jIrNoddhAra ( navanirmANa tathA murammata ) 1. hama likha ye haiM ki bhagavAna mahAvIra se lekara samprati ke samaya taka bhArata meM 25 / / Arya deza the (jahAM para jainadharma kA sarvAdhika prabhAva thA ) / parantu prArya dezoM kI sImAeM samaya samaya para badalatI rahatI haiM, eka samAna nahIM rahatIM / samaya pAkara Aryadeza anArya ho jAte haiM aura anAryadeza Arya ho jAte haiN| jabaki sindhu- sovira, gAMdhAra aura kaikaya Adi prAcIna kAla meM Aryadeza the kintu pAkistAna banane para anArya deza ho gaye / bhagavAna mahAvIra ke samaya ke bAda samprati ke pracAra se prAMdhra draviDa, kur3aka (kurga ) mahArASTra Adi aneka dezoM ko jaina zramaNa zramaNiyoM ke sukhapUrvaka vihAra karane ke yogya bana jAne se ye saba Arya deza ho gaye / 2. samprati dvArA sthApita jinapratimAeM Aja bhI sarvatra pAI jAtI haiN| jina para isa samrATa ne apanA nAma apanI kIrti se bacane ke liye aMkita nahIM karAyA / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kraayaa| sarvasAdhAraNa prajA keliye sAta sau (700) dAnazAlAeM sthApita kii| sAtoM kSetroM (sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, maMdira, mUrti aura jainapravacana-zrutajJAna) ko puSTa bnaayaa| anArya dezoM meM bhI dharmopadezaka bhejakara jainadharma kA vyApaka pracAra kiyaa| sarvasAdhAraNa prajA ke liye do hajAra dharmazAlAoM, gyAraha haz2Ara bAvar3iyoM, tathA kuoM kA nirmANa kraayaa| prAcArya prArya suhasti (samrAT samprati ke dharmaguru) vIra saM0 291 (I0 pU0 236) meM svargastha hue / Arya suhasti kI eka sau varSa kI Ayu thii| pro0 jayacandra vidyAlaMkAra kA kathana hai ki samprati ke samaya meM uttara-pazcima ke anArya dezoM meM bhI jainadharma ke pracAraka bheje gaye aura vahAM jaina-zramaNoM ke liye aneka vihAra (maMdira upAzraya prAdi) sthApita kiye ge| azoka aura saMprati donoM ke kAryoM se bhAratIya saMskRti vizva saMskRti bana gaI aura AryAvarta kI sImAoM se bAhara taka pahuMca gii| isane prasUryampazmA rAjarAniyoM, rAjakumAriyoM, rAjakumAroM aura sAmaMtoM ko bhI janazramaNa-zramaNiyoM ke veza meM dUradUra dezoM meM vihAra karAkara cIna, brahmA, sIlona (laMkA) afag2AnistAna, kAbula, bilocistAna, nepAla, bhUtAna, turkistAna Adi meM bhI jainadharma kA pracAra kraayaa| (apane deza bhArata meM to isakA sAmrAjya thA hI) kaI vidvAnoM kA yaha bhI mata hai ki azoka ke nAma se pracalita zilAlekhoM meM se aneka samrATa samprati dvArA utkIrNa karAye gaye ho sakate haiM / azoka ko apane pautra se ananya sneha thA, prataeva jina abhilekhoM meM 'devAnAM piyassa piyadassina lAjA' (devatAoM ke priya priyadarzina rAjA) dvArA unake aMkita karAye jAne kA ullekha hai ; ve azoka ke na hokara samprati ke hone cAhiye / aisA adhika saMbhava hai| kyoMki 'devAnAM priya' to azoka ko svayaM kI upAdhi thii| ataeva samprati ne apane liye 'devAnAM priyasya priyadazina' upAdhi kA prayoga kiyA hai| vizeSakara jo abhilekha jIva hiMsA-niSedha aura dharmotsavoM se sambandhita haiM; unakA sambandha samprati se jor3A jAtA hai / isa nareza dvArA dharma rAjya ke sarvocca prAdarzoM ke anurUpa eka sadAcArapUrNa rAjya sthApita karane ke prayatnoM ke liye isa rAjarSi kI tulanA gaurava ke ucca zikhara para AsIna ijarAIla samrATa dAuda aura sulemAna ke sAtha; aura dharmako kSudra sthAnIya sampradAya kI sthiti se uThAkara vizvadharma banAne ke prayAsa ke liye IsAI samrATa kAnsTeMTAina ke sAtha kI jAtI hai / apane dArzanika evaM pavitra vicAroM keliye isakI tulanA romana samrATa mArzalana ke sAtha kI jAtI hai| isakI sIdhI sarala punaroktiyoM se pUrNa vijJaptiyoM meM kramAvela kI zailI dhvanita hotI hai| evaM anya aneka bAtoM meM vaha khalIphA amara aura akabara mahAna kI yAda dilAtA hai| vizva ke sarvakAlIna mahAna 1. bRhatkalpa sUtra u0 1 niyukti gAthA 3275-86 / 2. bauddhoM ke samAna janastUpoM kI bhI jainadharma ke anuyAyiyoM ne sthApanAeM kI haiM, jaise mathurA kA supArzvanAtha kA stUpa, hastinApura takSazilA Adi ke jainastUpa / para kheda kA viSaya hai ki purAtattvavettAtroM kI anabhijJatA ke kAraNa ina ko bauddhastUpa mAna kara jainaitihAsa ke sAtha khilavAr3a kI gaI hai| isa bhUla kA eka kAraNa yaha bhI hai ki huenasAga Adi cInI bauddha yAtriyoM ne yA to ajJAnatAvaza athavA buddhadharma ke dRSTirAga se jahAM bhI koI stUpa dekhA use jhaTa azoka stUpa likha diyA, phira vaha kisI bhI dharma sampradAya kA kyoM na ho| unhIM kA anukaraNa karate hue binA sUkSma nirIkSaNa kiye prAja ke purAtatvavettA bhI bhUla kA zikAra ho rahe haiM / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya samrATa aura jainadharma 275 narendroM kI koTi meM isa prakAra pariNita yaha bhAratIya samrATa cAhe vaha azoka ho yA samprati athavA dAdA-potA donoM hI, saMyukta yA samAna rUpa se bhAratIya itihAsa ke gaurava rUpa haiM aura rheNge| jainadharma ke sAtha ina donoM kA hI nikaTa aura ghaniSTa sambandha rahA hai| yadi hama samprati ko jIvana paryanta jainadharma kA utsAhI bhakta mAnate haiM to azoka ko bhI ajaina to kaha hI nahIM sakate / purAtattva sAmagrI meM utkIrNa lekha 1, mudrAeM 2, smAraka 3. Adi prAcIna satya itihAsa ke parizIlana meM bahuta hI upayogI haiM / (1) utkIrNa lekhoM meM (ka)zilAlekha, (kha) pratimAlekha, (ga) stambhalekha (gha) tAmrapatralekha, (Ga) prazAntilekha prAdi kA samAveza hai / __ utkIrNa lekha-phlITa (Fleet) ke kathanAnusAra utkIrNa lekhoM (Inscription) ke gaMbhIra nirIkSaNa se hI prAcIna bhArata ke itihAsa kA jJAna mukhya rUpa se prApta kiyA gayA hai / inake binA aitihAsika ghaTanAeM tathA tithiyAM nizcita na ho paatiiN| aura jo sAmagrI hameM paramparA, sAhitya, mudrAmoM, kalAoM, bhavanoM yA anya kisI sAdhana se prApta hotI hai, saba itihAsa ko kramabaddha karatI haiN| ye lekha bhArata ke vibhinna vibhAgoM meM vibhinna rUpoM meM upalabdha hote haiN| aise lekha stambhoM, zilAoM, guphAoM para hI nahIM apitu mudrAoM, mUrtiyoM, prastaroM, tAmrapatroM tathA anya dhAtuoM para bhI milate haiN| (2) mudrAeM-athavA sikke prAcIna itihAsa kA eka anya mahatvapUrNa srota hai / bahata adhika saMkhyA meM prAcIna rAjAoM, mahArAjAoM ke sone cAMdI, tAMbe tathA mizrita dhAtuoM ke sikke prApta hae haiN| una para prAyaH rAjAoM ke nAma, unakI mUrtiyA~, tithiyAM aura kucha eka devatAoM, pazupakSiyoM ke citra aMkita haiM / athavA dharmacinha Adi aMkita hote haiN| jo ina rAjAnoM ke vaMza-vakSa, mahAnkArya, zAsanaprabandha, rAjanaitika va dhArmika vicAra jAnane meM bahuta sahAyaka siddha hote haiN| yahA~ para hama samrAT samprati ke sikkoM kA saMkSipta paricaya dete haiM jo usake dhArmika vicAra jAnane ke liye upayogI haiN| saMprati ke sikkoM meM eka tarapha Upara nIce zabda likhe haiM tathA dUsarI tarafa cinha aMkita haiN| kisI sikke meM cinha bhI milatA hai| ye sikke aura unapara aMkita cinha samprati ke rAjya zAsana meM usakI AsthA para sundara prakAza DAlate haiN| sAmAnyatayA maurya sikkoM para Upara nIce zabda aMkita haiM aura dUsarI tarapha athavA' cinha hai| jaina zrAvaka-zrAvikAeM hamezA jaina maMdira meM prabhu ke sAmane cAvaloM se aise cinha banAte haiN| ina cinhoM se samprati samrATa kA jainadharmI honA spaSTa hai| jaina anuzrutiyoM ke anusAra samprati kA zAsanakAla pacAsa varSa rhaa| tibbatI tArAnAtha 54 varSa mAnatA hai| aisA lagatA hai ki usane lagabhaga 40 varSa svataMtra rAjya kiyA aura lagabhaga 1. It is almost entirely from a patient examination of the inscriptions that our knowledge of ancient political history of India has been derived. Hardly any definite dates and identification can be established except from them. And they regulate every thing that we can learn from the tradition, literature, coins, art, architecture or any other source. (Fleet) sampa mau 3.:. 4. 5. yyo6. 7.Wan 8. mArDana rivyu san IsvI 1934 jUna kA aMka pRSTha 647 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 10 varSa apane pitAmaha aura pitA ke zAsana meM sahayoga diyA thA / isa dharmAtmA jainanareza kA dehAvasAna ho gayA / madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma lagabhaga 68 varSa kI Ayu meM isane apane aMdha pitA kuNAla ke liye takSazilA meM eka jainamaMdira kA nirmANa bhI karAyA thA jo nA kuNAla stUpa ke nAma se prasiddha hai / isI para se takSazilA kA nAma kuNAladeza ke nAma se prasiddha huA / kuNAla takSazilA meM nivAsa karatA thA isaliye usakI dharmopAsanA ke liye samprati ne isa maMdira kA nirmANa karAyA thA / samprati ne apane svabhujabala se tInakhaMDa sAdhe / ATha hajAra rAjA isake adhIna the / isakI senA meM pacAsa hajAra hAthI, eka karor3a ghor3a e, nau karor3a ratha aura sAta karor3a paidala senA yaha isakI caturaMginI senA thI / kuNAla ke sthAna para purANoM meM suyaza nAma milatA hai / yaha usakA viruda ( khitAba ) honA caahiye| usane ATha varSa taka rAjya kiyA aisA purANoM meM likhA hai / usake bAda usakA putra dazaratha thA / dazaratha kA zilAlekha nAgArjunI gufA ( bihArAMtaragata gayA ke samIpa ) meM aMkita hai| jJAta hotA hai ki isane ve guphAeM AjIvikoM ko dI thI / bauddhoM ke divyAvadAna nAmaka graMtha se jainoM ke pariziSTa parva, vicArazreNI tathA tIrthakalpa se jJAta hotA hai ki kuNAla kA putra samprati thaa| purANoM kI hastalikhita pratiyoM meM bahudhA samprati kA nAma nahIM milatA / tathApi vAyupurANa kI eka hastalikhita prati meM dazaratha ke putra kA nAma saMprati likhA hai / tathA matsyapurANa meM 'saptati' nAma milatA hai ki jo samprati kA azuddha rUpa hai / 1 isa para se anumAna hotA hai ki mauryarAjya kuNAla ke do putroM (dazaratha aura samprati) meM baTa jAne se pUrva kA vibhAga dazaratha ke aura pazcima kA vibhAga samprati ke adhikAra meM rahA hogA / saMprati kI rAjadhAnI kahIM pATalIputra praura kahIM ujjayanI likhA hai / ...... " parantu itihAsajJoM kA mata hai ki samprati kA rAja samasta bhArata (dazaratha kA magadha rAjya bhI isI ke sahayoga se calatA thA ) yona, kamboja, gAMdhAra, bAlhika, aphagAnistAna, turkistAna, IrAna, laMkA, balakha, bukhArA, kAzagara IrAka, nepAla, tibbata, bhUTAna, kheTAna, araba, aphrIkA, grIsa, ethensa, sAirIna, korItha, epirasa, beboliyana, grIsa kI sarahada tatha eziyA mAinora taka thA / apane rAjya ke saba dezoM meM usane apane samaya meM aneka jainamaMdira banavAye the ? tIrthakalpa meM bhI likhA hai ki paramArhata sampratti ne anArya dezoM meM bhI vihAra ( maMdira ) dAnazAlAyeM, bAvar3iyA~ zrAdi lAkhoM kI saMkhyA meM banavAye the 12 kaI vidvAnoM kA mata hai ki sampatti kI rokathAma ke liye hI cIna kI prasiddha dIvAra banAyI gayI thI jo vahA~ zrAja bhI vidyamAna hai / 6. zAlIzuka maurya - samprati ke bAda usakA jyeSTha putra zAlIzuka usake rAjya kA uttarAdhikArI banA, vaha bhI apane pitA tathA pUrvajoM ke samAna jainadharma kA anuyAyI thA / 7. vRSasena maurya Adi - zAlIzuka kA putra vRSasena, usakA putra puSpavardhana tathA ina ke aura bhI vaMzaja alpakAlIna rAjya bhoktA rahe / maurya sAmrAjya kA anta I0 pU0 164 meM ho gyaa| ye saba mauryavaMzI zAsaka jainadharmI the / mauryakAla meM jainadharma rAjyadharma thA / maurya rAjya 158 varSa taka rahA / 1. pArjiTara The Puran Text of the Dynasties of the kaiage Page 28 or foot note : 2. zrI zrojhAjI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastupAla-tejapAla hama likha Aye haiM ki gAMdhAra se lekara siMdhu- sauvIra, tathA kurukSetra taka sAre paMjAba janapada meM prati prAcInakAla se jainadharma kA prasAra calA zrA rahA hai / samrATa samprati ke samaya meM Arya suhasti, unake ziSya zrArya susthita, una ke ziSya prArya supratibaddha, una ke ziSya Arya dinna Adi vidyamAna the / ina ke ziSya-praziSya tathA ye svayaM bhI paMjAba janapada meM sarvatra vicarate rahe / 2. yuddhavIra aura dharmavIra mahAmAtya vastupAla- tejapAla ne mahAmAtya vastupAla- tejapAla (vi0 saM0 1275 se 1303) donoM sage bhAI the / ye donoM prAgvATa ( poravAla ) mahAjana vaMza ke nararatna the / usa samaya dholakA ke rAjA vIradhavala ne vastupAla ko apane rAjya kA mahAmaMtrI banAyA aura tejapAla ko senApati kA pada diyA / tathA rAjya kA sArA kArobAra ina donoM bhAiyoM ko sauMpa diyA / rAjyabhAra saMbhAlane se pahale kucha zarteM rakhIM - 1. jahA~ anyAya hogA vahA~ hama z2arA bhI bhAga na leMge / 2. jitanA kAma z2arUrI kyoM na ho kintu deva guru kI sevA se hama loga kabhI na cUkeMge / 3. rAjya sevA karate hue yadi koI Apa se hamArI cugalI kare zraura usake kAraNa hameM rAjya chor3akara jAne kA maukA prAve to bhI hamAre pAsa jo isa samaya tIsa lAkha rupaye kA dhana hai, vaha hamAre hI pAsa rahane denA hogA / rAjA ne apane rAjapurohita somezvara kI sAkSI meM tuma logoM kI saba zarte maMjUra haiM / taba ina donoM bhAiyoM ne rAjA ke svIkAra kiyA / vacana de diyA ki mujhe vahA~ rahakara sevA karanA 277 vastupAla- tejapAla zvetAMbara jainadharmI the / inake pitA AzarAja bhI rAjA vIradhavala ke eka maMtrI the / ina kI mAtA kA nAma kumAradevI thA / ye donoM bhAI dRr3ha jainadharmI the / vastupAla kI patnI kA nAma lalitA tathA tejapAla kI patnI kA nAma anupamA thA / jisa samaya vastupAla mahAmaMtrI bane usa samaya na to rAjA ke khajAne meM dhana thA aura na rAjya meM nyAya / adhikArI loga bahuta jyAdA rizvateM khAte aura rAjya prAya apanI jeba meM rakha lete / vastupAla ne mahAmaMtrI kA kAryabhAra saMbhAlate hI yaha saba avyavasthA dUra kI / khajAne meM bahuta sA dhana grAne lagA / usa Aya se zaktizAlI senA taiyAra kI aura kucha dinoM ke liye rAjya kA sArA kArobAra tejapAla ko sauMpa diyaa| svayaM rAjA ke sAtha senA lekara cala par3A jina-jina jimIMdAroM ne rAjya kA kara denA banda kara diyA thA una se saba rakama vasUla kI / jina jAgIradAroM ne kizteM denA banda kara dI thIM, una se bhI pichalI bakAyA rakameM vasUla kara lIM / isa taraha sAre rAjya meM phira kara usane rAjya kA khajAnA bhara diyA aura saba jagaha zAMti tathA vyavasthA kAyama kI / rAjA se inhoM rAjya kA cAhe phira vastupAla ne zaktizAlI senA ke sAtha jo zatru rAjA sira uThAye hue the, unheM vaza meM karane ke liye prasthAna kara diyA / saba ko vaza meM karane ke pazcAt vastupAla girinAra parvata para gaye aura vahA~ bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha ke maMdira kI bhaktibhAva pUrvaka yAtrA kI / senApati tejapAla ne bhI yuddha karake kaI vijaya prApta kIM / sAMgaNa, cAmuMDa, vanathalI ke rAjA, bhadrezvara kA rANA bhImasiMha, godharA kA rAjA dhudhula Adi aneka rAjAoM ko vastupAla aura tejapAla ne yuddha meM harAkara rAjya kA vistAra kiyA aura sarakArI khajAnA dhana se bharapUra kara diyA / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma khaMbhAta meM musalamAna siddIka nAmaka bar3A vyApArI thaa| vaha vahA~ kA mAlika sA bana baiThA thaa| usa ne eka bAra vahA~ ke nagaraseTha kI sampatti lUTa lI aura usa kA kha na karavA diyaa| nagaraseTha ke lar3ake ne isa julma kI vastupAla se zikAyata kii| vastupAla ne siddIka ko ucita daMDa denA nizcaya kiyaa| jaba siddIka ko yaha bAta mAlUma huI to usa ne apanI sahAyatA ke lie apane mitra zaMkha nAmaka rAjA ko dhana kA lAlaca dekara bulA bhejA / jabaradasta lar3AI huI, zaMkha mArA gayA / siddIka kahA~ bhAga gayA kucha patA na lagA / vastupAla kI vijaya huii| isake bAda khaMbhAta zahara meM jAkara siddIka kA ghara khudavAne para vastupAla ko bahuta adhika sonA tathA bahuta se kImatI javAharAta mile| jinakI kImata usa samaya tIna araba rupaye ke lagabhaga thii| ekadA dillI ke bAdazAha maujuddIna ne gujarAta para car3hAI kara dii| jaba vastupAla tejapAla ko yaha samAcAra milA to ye donoM bhAI apanI bar3I bhArI senA lekara AbU pahAr3a taka usa ke sAmane gye| vahA~ bhayaMkara yuddha karake unhoMne maujuddIna ke hajAroM sainikoM kA saphAyA karavA DAlA / becArA maujuddIna hatAza hokara vApisa dillI bhAga gyaa| ye saba lar3AiyA~ lar3a-cukane ke bAda unhoM ne samudra ke kinAre mahArASTra taka apanI duhAI phirAI / isa prakAra ina donoM bhAiyoM ne aneka choTe-bar3e yuddha karake gujarAta ke rAjA vIradhavala kI sattA acchI taraha jamAI aura cAroM tarafa zAMti tathA vyavasthA karake vijaya kA DaMkA bjaayaa| ina ke prayAsa se isa rAjya kA vistAra-1. dakSiNa meM zaila (zrIparvata kAMcI ke samIpa) 2. pazcima meM prabhAsa, 3. uttara meM kedAra praura 4. pUrva meM kAzI taka ho gayA thaa| __ jahA~ ye donoM bhAI kuzala rAjanItijJa the, ajaya yuddhavIra the; vahA~ ve dharmavIra aura mahAna dAnavIra bhI the / mAtra itanA hI nahIM thA kintu ve uccakoTi ke dharmajJa evaM dharmapAlaka bhI the| kavi ne mAtA ko saMbodhita karate hue kahA hai ki "jananI janiyo bhaktajana, kA dAtA kA shuur| ___ nahIM to rahajo bAMjhar3I, mati gaMvAiyo nUra // " arthAt-he mAtA ! dharmavIra, dAnavora, zUravIra putra ko janma denA / yadi aisA saMbhava na ho to kupAtra putra ko janma na dekara bAMjha (niHsaMtAna) rahanA hI uttama haiN| kupAtra putra ko janma dekara apane nUra (sAmarthya) ko mata gaMvA denA / ataH ye donoM bhAI dharmavIra, dAnavIra aura zUravIra sarvaguNa sampanna the| jagata meM vIra-puruSoM ko pUjyadRSTi se dekhA jAtA hai| "TAmasa kAralAila apane hIroz2a eNDa hIrozipa meM likhatA hai ki In all times and all places the hero has been worshipped. It will ever be so. We all love greatmen. Does not every trueman feel that he is himself made higher by doing reverence to what is really above him ? No nobler or more blessed feeling dwells in man's heart............. Heroworship exists, has Existed and will forever exist universally among man's mind. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaistupAla-tejapAla 276 arthAt -- sabakAla meM aura saba sthAnoM meM vIroM kI pUjA huI hai aura aisA sadA hotA rhegaa| mahAmAnavoM ko hama saba pyAra karate haiM / kyA koI bhI saccA manuSya aisA anubhava nahIM karatA ki usase U~cA jo bhI koI ho, usakA sammAna karate hue vaha svayaM ko UMcA uThA rahA hai ? isase udAtta athavA adhika sukhada bhAvanA mAnavahRdaya meM vAsa karatI hI nahIM hai..... 'vIra pUjA sadA hai, sadA rahI thI aura sadAkAla mAnavasamAja meM rahane vAlI hai|| _ ye donoM bhAI lar3AI tathA rAjyakArya meM jaise nipuNa the, vaise hI jainadharma meM bhI dRr3hazraddhA rakhanevAle the| ve aSTamI aura caturdazI ko tapa karate the| sAmAyika, devapUjA aura pratikramaNa bhI niyamita rUpa se karate the| apane dharmabandhuoM keliye kama se kama eka karor3a rupayA prativarSa kharca karane kA inhoMne nizcaya kiyA thA / apane sAdharmiyoM se inheM agAdha prema thaa| inakI udAratA kI koI sImA na thI ve mukta hasta hokara dAna karate hI jAte the| hotA yaha thA ki jyoM-jyoM ve dhana kA sadupayoga karate the, tyoM-tyoM dhana aura bar3hatA jAtA thaa| isaliye ve donoM bhAI vicAra karane lage ki isa dhana kA Akhira kyA kiyA jAve ? tejapAla kI patnI anupamAdevI buddhi kI bhaNDAra thii| usane salAha dI ki isa dhana ke dvArA pahAr3oM ke zikharoM para sundara jainamaMdiroM kA nirmANa, jIrNoddhAra karAkara zobhA bddh'aano| yaha salAha saba ko pasanda AI / ataH zatrujaya, girinAra, pAbU, kAMgar3A, kAzmIra Adi meM aneka bhavya jainamaMdiroM kA nirmANa krvaayaa| inameM se bhI AbU ke jainamaMdira banavAte samaya to unhoMne yaha kabhI na socA ki ina para kitanA dhana kharca ho rahA hai / unhoMne vahA~ deza ke acche-acche kArIgara ikaTThe kiye aura nakkAzI karate samaya nikalane vAle cUre ke barAbara kArIgaroM ko sonA tathA cA~dI puraskAra meM diyA / vikrama kI terahavIM zatAbdI meM isa maMdira ke nirmANa meM lagabhaga sAr3he aThAraha karor3a rupayA kharca AyA / isa maMdira kI jor3I Aja bhI saMsAra meM kahIM na iiN hai| unake rAjya meM koI bhI aisA nagara yA gAMva nahIM thA jahAM unhoMne jaina, jainetara maMdiroM tathA musalamAnoM kI masjidoM, dharmazAlAoM Adi kA nirmANa na karAyA ho| mAtra itanA hI nahIM para sAre bhArata meM sArvajanika janatA kI bhalAI keliye inhoMne apanI nyAyopAjita lakSmI ko udAra dila se kharca kiyaa| unake dvArA kiye gaye sukRtyoM kA saMkSipta vivaraNa yahAM diyA jAtA hai-- 1304 devabhavana samAna zikharabaddha jainamaMdiroM kA navanirmANa karAkara pratiSThAeM krvaaii| 100000 (eka lAkha) zivaliMga sthApita kiye| 125000 (savA lAkha) jinapratimAeM banavAIM, unameM pASANa, dhAtu, svarNa, cA~dI aura ratnoM kI pratimAeM bhI zAmila haiM / usa samaya inake liye aThAraha karor3a rupayA kharca hnaa| 1304 hindU (vaiSNavAdi) maMdiroM kA jIrNoddhAra krvaayaa| 700 zilpakalA ke prAdarza namUne ke hAthIdAMta ke siMhAsana maMdiroM ke liye banavAye / 684 dharmasAdhana karane ke liye dharmazAlAeM, pauSadhazAlAeM aura upAzraya banavAye / 302 hinduoM ke aneka saMpradAyoM ke naye maMdira banavAkara unake mAnane vAloM kI sauMpa diye| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhameM 505 samavasaraNa ke yogya silamA sitArA evaM jarI motiyoM ke caMdue- poThie banavA kara jainamaMdiroM meM diye / 26000 prAcIna jainamaMdiroM kA jIrNoddhAra ( navanirmANa tathA murammata karAyA / tApasoM ke Thaharane aura vizrAma karane ke liye sarvAnukUlatA vAle zrAzrama bana - vAye / 700 163600000 rupaye zrI zatru jaya tIrtha ke jIrNoddhAra ke liye kharca kiye 1 166300000 rupaye AbU parvata para zrI neminAtha kA maMdira banavAne meM tathA donoM bhAiyoM kI patniyoM lalitAdevI aura anupamAdevI dvArA do gokSa (mAle) banavAne meM kharca kiye / ( mAtra donoM nAloM para 1800000 aThAraha lAkha) rupaye kharca Ae jo devarAnI-jeThAnI gokhaloM ke nAma prasiddha haiM / isa maMdira kI kArIgarI para bhAratIya evaM paurvAtye pAzcimAtya kalAkAra evaM vidvAna saba daMga raha jAte haiM / 300000 sonaiyoM ke khurca se banavAyA huA eka toraNa zatruMjaya tIrtha para aparNa kiyA / 300000 sonaiyoM ke kharca se eka toraNa banavAkara giranAra tIrtha para arpaNa kiyA / 300000 2500 sonaiyoM ke kharca se vaisA hI eka toraNa banavAkara prAbU tIrtha para arpaNa kiyA / ghara derAsara ( upAsakoM ke gharoM meM jainamaMdira) banavAye / 24 bhagavAna kI rathayAtrA keliye hAthIdAMta ke sundara kArIgarI ke ratha banavAe / 2500 bhagavAna kI rathayAtrA ke lie kASTha ke uttama kArIgarI ke ratha banavAye | 160000000 kharca karake jJAnabhaNDAroM ke lie prAcIna granthoM kI pratilipiyA~ karavAI / zAstra bhaNDAroM kI ( 1 - bhar3oca, 2-pATaNa, 3 - khaMbhAta meM ) sthApanA kI / hindunoM ke lie sarvasuvidhAjanaka sundara dharmazAlAnoM kA nirmANa karavAkara unheM sauMpa dIM 600 36 pAnI ke kueM banavAkara janatA ke pAnI ke kaSTa ko sadA ke lie dUra kiyA / apane rAjya kI surakSA ke lie bar3e-bar3e maz2abUta kile (gar3ha) banavAe / 64 masjideM musalamAnoM ko banavA kara dIM / 3 700 64 pakke koTabaddha sarovara banavA kara Ama janatA ko ArAma pahu~cAyA / 464 janatA ke gamanAgamana kI suvidhA ke lie mArga para sar3akoM ke aAsapAsa bAvar3iyAM bnvaaiiN| 484 pRthaka-pRthaka sthAnoM para sAdhAraNa ghATavAle tAlAba banavAye | 4000 sarva sAdhAraNa vizrAma ke liye dharmazAlAeM banavAyIM / 700 pAnI kI pyAU banavA kara unheM sadA cAlU rakhane kI vyavasthA kara dI / 500 brAhmaNoM ko pratidina bhojana karAte the / 700 1000 ' 1500 zrAmajanatA liye nitya cAlU rahane vAlI dAnazAlAeM banavAyIM / tApasa, sanyAsI evaM prAgaMtuka logoM ko pratidina bhojana karAyA jAtA thA / jaina zramaNa zramaNiyA~ Apake rasor3e se niravadya zrAhAra- pAnI grahaNa karate the / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastupAla tejapAla 281 21 jaina mahAmuniyoM ko mahotsava pUrvaka prAcArya padaviyA~ dilavAyIM unameM saba kharcA svayaM kiyaa| 2000 sonaye trAMbAvatI nagarI meM sukRta ke kAryoM meM kharca kiyA / uparyukta dAna sUci se tIna niSkarSa nikalate haiM 1-~-vastupAla-tejapAla donoM bhAiyoM ne araboM-kharaboM rupaye kharca karake deza, rASTra, samAja aura janatA ke lie udAratA pUrvaka nisvArtha sevAeM kiiN| 2-donoM bhAI paramArhata jainadharmAnuyAyI hote hue bhI sarvadharma samabhAvI the| unhoMne jainoM tApasoM, brAhmaNoM, vaiSNavoM, sanyAsiyoM Adi bhArata meM basanevAle sabadharma sampradAyoM ke lie niHsvArtha aura udAra bhAva se maMdiroM kA nirmANa-jIrNoddhAra, dharmazAlAeM, auSadhAlaye, dAnazAlAeM tApasAzrama Adi sArvajanika dharmasthAnoM kA nirmANa kraayaa| mAtra itanA hI nahIM musalamAnoM ke lie bhI masjideM banavAIM / sarvasAdhAraNa janatA ke lie bAvar3iyAM, kuMe, tAlAba, ghATa, pyAU, vizrAmagRhoM kA nirmANa kraayaa| deza aura rAjya kI surakSA ke lie kiloM kA bhI nirmANa kraayaa| 3-donoM bhAiyoM ne na mAtra apane rAjya kI sImAnoM taka hI ye saba sukRta kArya kiye kiMtu sAre bhArata meM koI bhI aisA sthAna bAkI na rahA hogA jahA~ kI janatA ko unake sukRta kAryoM kA lAbha na milA ho / / paMjAba, siMdha, kAzmIra prAdi janapada bhI uparyukta dharmopayogI aura janopayogI kAryoM se rikta nahIM rahe / ina janapadoM meM bhI ina donoM bhAiyoM ne jainamaMdiroMtIrthoM Adi ke navanirmANa tathA jIrNoddhAra to karavAye hI the parantu hindunoM ke maMdiroM kA bhI nirmANa tathA jIrNoddhAra karAyA thaa| udAharaNArtha-paMjAba meM mUlasthAna (mulatAna) meM vaiSNavoM kA mahAprasiddha eka camatkArI prAcIna sUryamaMdira bhI thA jisake liye logoM kI yaha dhAraNA thI ki isa maMdira kA adbhata sAmarthya hai| isakA musalamAna AtatAyI AkramaNakAriyoM ne bhaMga kara diyA thA / mahAmAtya vastupAla ne isa maMdira kA bhI jIrNoddhAra kraayaa| isase isa bAta kI bhI puSTi hotI hai ki ina bhAiyoM ne uttara-pazcimI janapadoM-gAMdhAra, kAzmIra, siMdhu-sauvIra tathA paMjAba prAdi janapadoM meM bhI saba sukRta ke kArya avazya kiye the| vastupAla tejapAla ne charI pAlate 12 // tIrthayAtrA ke saMgha nikAle jinameM jainAcArya, sAdhu, sAdhviyAM tathA zrAvaka-zrAvikAyeM hajAroM kI saMkhyA meM zAmila the| ina yAtrAsaMghoM kA sArA kharcA donoM bhAiyoM ne kiyaa| bhArata ke zatrujaya-giranAra Adi aneka jainatIrthoM kI yAtrAeM kii| terahavIM yAtrA pUrI na kara pAye kyoMki bIca meM hI vastUpAla kA dehAMta ho gayA thaa| isaliye 12 // yAtrAsaMgha nikAlane kI bAta kahI jAtI hai| eka bAra ke saMdha meM sAta lAkha manuSya the ina yAtrAoM meM karor3oM rupaye kharca kiye| ina donoM ne aneka bAra saMgha pUjAeM tathA sAdharmIvAtsalya bhI kiye / vastupAla vidvAna bhI the, unhoMne kaI graMthoM kI racanAeM bhI kii| ___ kahane kA Azaya yaha hai ki ina donoM bhAiyoM kI udAratA kevala jainiyoM athavA gujarAtiyoM taka hI sImita na thii| unhoMne pratyeka dharma-jAti vAloM ke liye sAre bhArata meM dAnazIlatA kA 1. darbhAvatI kI meghanAtha prazasti zloka 62 se 111 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vyavahAra kiyA ve sAre dezavAsiyoM ke lie udAramanA the ' kedAranAtha se kanyAkumArI taka aisA eka bhI choTA- bar3A tIrtha-sthAna nahIM hai, jahA~ ina logoM kI udAratA kA paricaya na milA ho| hiMduoM ke tIrtha somanAtha ko ye donoM prativarSa dasa lAkha aura kAzI, dvArikA Adi sthAnoM ko prativarSa eka-eka lAkha rupayA sahAyatA svarUpa bhejate the| ina donoM bhAiyoM ke caturatApUrNa kAryoM se prajA bar3I sukhI thii| rAjya meM bandobasta bhI bahuta acchA thaa| saba dharmoM ke loga apanA-apanA dharma acchI taraha pAlana kara sakate the / deza meM duSkAla kA kahIM nAma bhI nahIM thaa| jaba rAjA vIradhavala kI mRtyu ho gaI taba donoM bhAiyoM ne usake putra vIsaladeva ko rAjagaddI para baiThAyA aura svayaM pahale hI kI taraha rAjya kArya karane lge| kucha dinoM ke bAda vastupAla ko yaha jAna par3A ki aba merI mRtyu samIpa hai / ataH unhoMne sabake sAtha milakara zatrujaya ke liye eka saMgha nikaalaa| rAjA vIsaladeva aura rAjapurohita somezvara ne apane netro se azru girAte hue unheM vidA kiyaa| rAste meM vastupAla ko bImArI ne ghera liyA aura usakI mRtyu ho gii| usake zava kA aMtima saMskAra zatrujaya para kiyA gayA aura vahA~ eka maMdira kA nirmANa huA / isake pA~ca varSa bAda tejapAla kA bhI dehAMta ho gyaa| donoM kI patniyA~ bhI apane-apane patiyoM kI mRtyu ke thor3eM dinoM bAda hI apanI jIvanalIlA samApta kara gii| 2 magala sAmrAjya aura jainadharma 1. camatkArI zrI bhAvadeva sUri bar3agacchIya zvetAMbara jainAcArya zrIpUjya bhAvadeva sUri puNyaprabha sUri ke ziSya tathA paTTadhara the| pApa bIsA prosavAla lor3hA gotrIya zAha DUmA tathA mAtA lakSmI ke putra the| yati dIkSA lene ke bAda Apa ko vi0 saM0 1604 meM zrIpUjya (yatiyoM-pUjoM ke prAcArya) kI padavI dI gaI / zIladeva prAdi Apa ke 18 ziSya the| Apa bar3e camatkArI prabhAvaka the aura kSetrapAla deva pApa kA sevaka thaa| ApakI gaddI bhaTanera (hanumAnagar3ha) meM thii| lAhaura ke sulatAna ko Apa bhaTanera lAye / ghaTanA isa prakAra hai bIkAnera ke rAjA rAyasiMha ne apane putra dalapata ko aneka nagara-gAMva diye, unameM bhaTanera bhI thaa| kuMvara ne kaladhauta jJAtIya khetasI ko apanA pradhAna banAkara bhaTanera kA adhikArI banA diyaa| rAjya ke dasa varSa vyatIta hone para usane yahAM ke prAyaH saba jainazrAvakoM ko bandI banAkara jela meM banda kara diyaa| khetasI ko bahuta bhUkha lagane kA roga thaa| khAte-khAte usakA peTa bharatA hI nahIM thaa| use bhasma roga ho gayA thA / usane bhAvadeva sUri ko apane roga kA nidAna (ilAja) karane ko khaa| zrIpUjya bhAvadeva sUri ne kahA ki yadi tuma jaina logoM ko jela se mukta kara do to tumhArA ilAja kreNge| kintu vaha zrAvakoM ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM huaa| cir3hakara usane bhAvadeva sUri ko bAMdha Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 zrI bhAvadeva sUri kara kueM meM laTakA diyA / zrIpUjya bhAvadeva sUri ko bahuta sI vidyAeM siddha thIM / kSetrapAla devatA to unakA sevaka hI thaa| yAda karate hI kSetrapAla guru ke pAsa ApahuMcA aura unake bandhana dUra karake kueM se nikAlA tathA caukI para biThalA kara bolA-gurudeva ! yadi ApakI AjJA ho to khetasI ko sAre parivAra ke sAtha bAMdhakara Apake pAsa le AUM aura sabako isI kueM meM Apake dekhate hI dekhate Dubokara mAra DAlUM ? gurudeva ne kSetrapAla ko aisA karane ke lie manA kiyA aura kahA ki hatyA karane se bahuta pApa hotA hai / jainasanta parama ahiMsaka hote haiM / kSetrapAla zAMta ho gyaa| zrIpUjya jI ko rAtri ke samaya kSetrapAla ne nagara se bAhara nikAla diyaa| eka zrAvaka ko sAtha meM lekara guru jI lAhaura kI tarapha cala pdd'e| lagabhaga gyAraha-bAraha kosa jAne ke bAda gurujI ne zrAvaka ko kahA ki dina car3hane para khetasI hama logoM kI talAza karegA; isalie tuma apane ghara vApasa lauTa jaao| zrAvaka apane ghara vApisa calA gyaa| itane meM prabhAta ho gii| taba gurujI eka vRkSa ke nIce jA baiThe aura navakAra maMtra ke jApa tathA jinezvara prabhu ke dhyAna meM tallIna ho gaye / prAtaHkAla hote hI khetasI bhaTanera ke kueM meM gurujI ko dekhane ke lie gayA / usane rassI ko khAlI laTakate hue dekhakara jaba guru ko vahAM na paayaa| taba guru ko khojane ke lie do AdamiyoM ko kueM meM utaaraa| jaba guru vahAM bhI na mile to khetasI ne guru kI talAza ke lie cAroM dizAoM meM apane guptacaroM ko bhejA tAki ve khojakara jahAM pAye, vahAM se gurujI ko pakar3a lAveM / anucaroM ne dUra se dekhA ki guru eka vRkSa ke nIce baiThe haiN| jaba pAsa pahuMce to guru dikhAI nahIM diye / hAra-thakakara bahuta parezAna ho gae aura eka tarafa baiTha gaye / vApisa lauTakara khetasI se kahA ki bahuta khoja karane para bhI guru kA patA nahIM lgaa| khetasI ne apane anucaroM ko AjJA dI ki bhAvadeva ke saba ziSyoM ko pakar3akara bandI khAne meM DAla do aura usakI poSAla (upAzraya) ko tor3a-phor3a kara girA do| anucaroM ne vaisA hI kiyA / jaMgala se jaba khetasI ke anucara cale gaye taba bhAvadeva sUri sirasA meM pahuMce aura vahAM se apane eka ziSya (saMbhavataH mAladeva) ko sAtha lekara lAhaura phuNce| vahAM ke sakala zrIsaMgha ne zrIpUjya jI kA jalUsa se bar3e ADambara ke sAtha nagara meM praveza karAyA / zaMkha, chaine, karatAla, bherI, mRdaMga, upha, zahanAI, tabaloM, bAjoM, bhAToM, cAraNoM, bhojakoM Adi ke sAtha gAte-bajAte hue guru ke caraNa bheTeM / guru ke caraNoM ke tale pAgar3I, dariyAM, kAlIna, pUThiyA bichA diye / prosavAla tathA bhATa-bhojaka Adi sAre nagaravAsI kahane lage ki Aja hama dhanya ho gaye ki gurujI ne apane caraNa kamaloM se hamArI nagarI ko pavitra kiyA hai / gurujI upAzraya meM padhAre aura pATa para baiThakara madhura dezanA dii| zrAvakoM ne nAriyala kI prabhAvanA kii| kucha dina bItane ke bAda zrIpUjya jI ne zrAvakoM se kahA ki hamane bAdazAha ko milanA hai| usase kaise mila sakeMge ? zrAvakoM ne kahA ki bAdazAha ke vajIra (maMtrI) ko kuSTa roga hai / bahuta ilAja karAne para bhI roga miTA nhiiN| gurudeva ne vaz2Ira kA ilAja kiyA aura vaha caMgA (svastha-niroga) ho gyaa| kAyA kaMcana ke samAna ho gii| vajIra guru ke caraNoM meM AyA aura uRNa hone ke lie sevA batalAne ke lie guru se hAtha jor3akara prArthanA kii| dhanarAzi guru ko bheMTa karane lagA para guru ne lene se inakAra kara diyA aura bAdazAha se milane ke lie kahA / jaba se vajIra ko kuSTa roga huA thA tabase bAdazAha se isakI bheMTa kabhI nahIM huI thii| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma guru se zubha muhUrta pUchakara vaz2Ira bAdazAha ke darabAra meM gayA / usako niroga dekhakara bAdazAha kI khuzI kI hada na rhii| usake muMha se guru kI prazaMsA sunakara bAdazAha ne guru ko bulAne ke lie pAlakI bhejii| para guru ne pAlakI meM baiThane se inkAra kara diyaa| gurujI paidala calakara bAdazAha ke vahA~ phuce| bAdazAha ne bar3I tAjIma (vinaya, zraddhA aura bhakti) ke sAtha sUri jI kA svAgata kiyA aura jhukakara salAma (praNAma) kiyA / ekAMta sthAna meM gurujI ko UMce Asana para biThalAyA aura unase dharmacarcA karake bar3A prabhAvita huaa| bAdazAha ko bhUkha na lagane kA roga thA / bahuta upacAra kiye, para koI lAbha na huaa| vaha apane jIvana se bhI hatAza ho cukA thaa| usakI prArthanA karane para gurujI ne roga kI cikitsA karake use svastha kara diyA / bAdazAha kI khuzI kA pArAvAra na rahA / sUrijI aba bAdazAha ke pAsa AnejAne lge| eka dina bAdazAha saira ko nikalA aura zrIpUjya jI ko bhI sAtha meM le gyaa| jaMgala meM pahuMcakara bAdazAha ne hiraNa kA zikAra karane ke lie usapara nizAnA bAMdhA / guru ne usakA hAtha thAma liyaa| eka Ama ke vRkSa ke nIce zAha guru ke sAtha vizrAma ke lie baiTha gyaa| bAtoM hI bAtoM meM guru ko koI camatkAra dikhalAne ke lie kahA / guru ne kSetrapAla ko bulAyA aura kahA ki tuma isa vRkSa meM praveza kro| jaba zAha yahAM se cale taba tuma vRkSa ko sAtha lekara usake pIche-pIche calanA / jaba zAha mur3akara dekhe taba tuma vRkSa meM se nikala jAnA aura vakSa ko vahI chor3a denaa| guru ne zAha se kahA ki jaba Apa yahA~ se caleMge taba vRkSa bhI Apake pIche-pIche calegA jisase isakI chAyA Apake sira para rahegI / yadi Apa pIche mur3akara dekheMge to vRkSa ApakA sAtha chor3a degaa| zAha aura guru sAtha-sAtha cala pdd'e| vRkSa bhI chAyA karate hue pIche ho liyaa| nagara ke nikaTa pahuMcane para zAha ne pIche mur3akara dekhA taba vRkSa vApisa apane sthAna ko lauTatA huaA bAdazAha ne apanI AMkhoM se dekhaa| zAha ne gurujI se isakA kAraNa puuchaa| guru ne kahA, bAdazAha salAmata ! Apane bar3e-bar3e zatru oM kI senAoM ke chakke chur3A diye haiM, unake mada ko cakanAcUra kara diyA hai, aisI ApakI zakti hai| to isa becAre per3a kI kyA aukAta hai ki ApakI nigAha ke sAmane Tika ske| yaha sunakara zAha bahuta khuza huA aura pUjya jI se dhana daulata, pAlakI, jAgIra Adi lene ke lie prArthanA karane lagA / guru jI ne yaha saba parigraha lene se inakAra kara diyA aura kahA ki yadi denA hI cAhate ho to eka vacana do| usa vacana ke anusAra jaba maiM jo cAhUMgA taba pApa se mAMga lUMgA aura vaha Apa ko denA hogA? zAha ne guru kI bAta ko svIkAra kara liyaa| musalamAnoM ke roz2e the aTThAisaveM roje ke dina bAdazAha ne vaz2Ira ko gurujI ke yahAM bhejA aura kahalAyA ki Apa apane cele ko bheja dIjie, vaha mujhe AzIrvAda de jAve / __ gurujI ne ziSya ko bhejA, usa dina unatIsavAM roz2A thaa| usane zAha ko AzIrvAda diyA / zAha ne ziSya se pUchA ki, "cAMda kisa dina dikhalAI degA?" ziSya ne bhUla se kaha diyA ki Aja zAma ko cAMda dikhalAI degaa| yaha kahakara ziSya guru ke pAsa lauTa aayaa| zAha ke pAsa baiThe hue darabAriyoM ne kahA ki bAdazAha salAmata ! Aja cAMda nahIM niklegaa| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhAvadeva sUri 285 pUja jhUTha bolatA hai; cAMda kala niklegaa| zAha ne kahA-yaha celA usa guru kA hai jisakA vacana anyathA nahIM jaataa| ___ jaba guru ko mAlUma huA ki ziSya zAha ko bhUla se Aja cAMda nikalane ko kaha AyA hai, taba ziSya kI bAta ko satya karane ke lie kSetrapAla ko bulAyA aura use kahA ki cAMdI kI thAlI ko lekara AkAza meM jAkara isa prakAra rakho ki jaise dvitIyA kA cAMda nikalA ho / kSetrapAla ne vaisA hI kiyaa| zrIpUja jI zAha ke pAsa gaye aura bole-"Aja cA~da nikala AyA hai / Ayo use dekhane cleN|" saba logoM ne cAMda ko dekhA / zAha bolA-gurujI ! kala Ida hogii| taba cAroM tarafa zahanAiyAM bajane lgiiN| zAha ne gurujI se kahA-aba Apa apanA kAma kaho ? gurujI ne kahA-bAdazAha salAmata! cAMda kala hI niklegaa| ziSya ne Apako batalAne meM bhUla kI thii| usakI bAta ko satya rakhane ke lie hI mujhe aisA karanA par3A hai / dekhate hI dekhate cAMdI kI thAlI AkAza se gira kara gurujI ke caraNoM ke pAsa A girI / AkAza meM andhakAra chA gyaa| zAha aura saba umarAvoM ne yaha kautuka apanI AMkhoM se dekhA aura saba gurujI ke caraNoM meM jhuka gaye / isa camatkAra ko dekhakara sabake Azcarya kA ThikAnA na rahA / saba ke muMha se eka hI AvAz2a sunAI de rahI thI---dhanya haiM gurudeva aura dhanya hai inakI karAmAta! Ida ke bAda bAdazAha ne zrIpUja jI ko pAsa bulAyA aura kahA ki gurujI ! aba Apa faramAveM ki Apa kA kyA kAma kiyA jAve ? guru bole ---bhaTaneragar3ha meM hAkama khetasI rahatA hai / vaha bar3A atyAcArI hai, usane vahAM mere nirdoSa jainazrAvakoM ko jela meM kaida kara rakhA hai| vahAM merI poSAla bhI tor3a dI gaI hai aura mere saba celoM ko bhI kaida kara rakhA hai / mujhe bhI bahuta kaSTa diye haiM / ataH usa khetasI ko rAhe-rAsta (sahI rAste) para laayo| mere celoM aura zrAvakoM ko jela se chddaayo| merI poSAla bhI usase naI banavAkara do| aba Apa binA vilamba yaha merA saba kAma karo ? bAdazAha ne senA ke sAtha bhaTaneragar3ha kI tarafa kUca kara diyA (cala pdd'aa)| vahAM pahuMcakara garujI kI maMtrazakti se usakA gar3ha TUTA aura zAha kI senA ne gar3ha meM praveza kiyaa| khetasI ko parA. jita kara hAthI ke pairoM ke sAtha bAMdhakara zAha ke pAsa lAyA gyaa| ziSyoM aura zrAvakoM ko kaida se choDa diyA gayA / khetasI ne hAtha jor3akara zrIpUja bhAvadeva sUri se apane dvArA kiye gaye aparAdhoM kI kSamA mAMgI aura unakI prAjJA ko AjIvana mAnane kA vacana diyaa| gurujI ne use udAratA pUrvaka kSamA kara diyA / khetasI ko chor3a diyA gayA aura use pUrvavata vahAM kA adhikArI kAyama rahane diyaa| zrIpUja ne bAdazAha ko vApisa lauTa jAne ko khaa| bAdazAha guru kI AjJA ko zirodhArya karake lAhaura vApisa lauTa gayA aura jAte hue kaha gayA ki jaba bhI koI kAma par3e to sevaka ko yAda faramAiegA / bIkAnera ke rAjA dalapatarAya ne khetasI ko hukma dekara bhAvadeva sUri kI poSAla kA apane rAjakoSa se nava nirmANa karavA kara unheM sauMpa dii| bAdazAha ne samunera (sAmAnA) meM masjida ke samIpa guru ke kahane se eka jainamaMdira kA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma nirmANa karAyA aura usameM caudahaveM tIrthaMkara zrI ananta jina kI pratimA kI sthApanA kii| 2 magala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 2. jagatguru zrI hora vijaya sUri tathA unakA munisaMgha vikrama saMvat 1636 meM jaina zvetAMbara tapAgacchAcArya zrI hIravijaya sUri mug2ala samrATa akabara ke nimaMtraNa para AgarA se 24 mIla kI dUrI para fatehapura sIkarI meM pdhaare| usa samaya Apake sAtha Apake ziSya-praziSya 1 - muni vinayaharSa upAdhyAya, 2-zrI zAMticandra gaNi, 3- paMnyAsa somavinaya, 4.-paMnyAsa sahajasAgara gaNi, 5-paMnyAsa siMhavimala, 6-paMnyAsa gaNavinaya, 7-paMnyAsa guNasAgara, 8-paMnyAsa kanakavijaya, 6-paMnyAsa dharmasI RSi, 10-paMnyAsa mAnasAgara, 11-paMnyAsa ratnacandra, 12--RSi kAnho, 13--paMnyAsa hema vijaya, 14-RSi jagamAla, 15-paMnyAsa ratnakuzala, 16--paMnyAsa rAmavijaya, 17-paMnyAsa mAnavijaya, 18-paMnyAsa kItivijaya, 16 --paMnyAsa haMsavijaya, 20--paMnyAsa jasavijaya, 21-panyAsa jayavijaya, 22-paMnyAsa lAbhavijaya, 23--paM0 muni vijaya, 24-paM0 dhanavijaya, 25-60 muni vimala, 26-muni jasavijaya Adi 67 muni the / akabara ne Apako vikrama saMvat 1640 meM jagadguru tathA zAMticandra gaNi ko upAdhyAya kI padaviyoM se vibhUSita kiyA / kyoMki zAMticandra jI vAdivijetA, zatAvadhAnI aura pratibhAzAlI vidvAna the| Apa donoM kA prabhAva akabara para aisA par3A ki usake jIvana ko hI palaTA diyaa| Apake tathA Apake ziSyoM-praziSyoM ke prabhAva se kyA-kyA jana kalyANakArI kArya hue unakA hama Age kramazaH ullekha kreNge| ___ akabara ne hIravijaya sUri ko rozana mohallA AgarA meM jainazvetAMbara maMdira aura upAzraya banAne ke lie z2amIna bheMTa meM dI jo zvetAMbara jainasaMgha ke supurda kara dI gii| jisa para zrI cintAmaNi pArzvanAtha kA jainazvetAMbara mandira tathA upAzraya kA zvetAMbara jainasaMgha ne nirmANa karAyA / usa 1. surendra bhAvadeva suri rAsa kI vikrama saMvat 1784 migasara sudi 4 ravivAra mUla nakSatra ko bhaTaneragaDha (hanumAnagar3ha) meM racanA kii| uparyukta vRtAMta isI rAsa se likhA hai / isI rAsa ke kartA bar3agacchIya muni jagarUpa (yati) haiM / jinhone apanI paTTAvalI isa prakAra likhI hai| puNyaprabha sUri, paTTe bhAvadeva sUri, tatpaTTe zIladeva sUri, tatpaTTe vIradeva sUri tatpaTTe sAMvaladAsa sari, tatpaTTe hemaharSa sUri, tatpaTTe zubhakaraNa (mAtA rUpAdevI, pitA dhanarAja zrImala jAti) tatpaTTe bughadhIra sundara ziSya muni jagarUpa / (bar3agaccha kI sthApanA vikrama saMvat 664 meM huii| yaha nirgrantha gaccha kI eka zAkhA hai-dekheM tapAgaccha paTTAvalI iso graMtha meM) / graMthAMka 605/6502 zrI vallabhasmAraka jainagraMtha bhaMDAra rUpanagara dillI-7) akabara ne paMjAba meM sAmAnA, syAlakoTa, rohatAsa prAdi ke aneka kiloM ko jItakara apane adhikAra meM kara liyA thA / yaha bhAvadeva sUri ke maMdira nirmANa karAne kI ghaTanA akabara kI isa kile kI vijaya se pahale kI hai / vi0 saM0 1604 meM bhAvadeva sUri ko jaba prAcArya padavI huI thI taba akabara pAMca varSa kA thaa| ata: sAmAnA meM yaha anantanAtha kA maMdira usa bAdazAha ne nirmANa karAyA thA jisakA rAjya akabara se pahale thaa| tathA akabara kI AjJA se inake ziSya zIladeva sUri ne isakA jINoddhAra karAyA thA jisakA ullekha hama sAmAnA ke varNana meM kara pAe haiN| 2. saubhAgyavijaya jI kRta tIrthamAlA meM likhA hai ki isa maMdira kI pratiSThA vi0 saM0 1636 meM mAnasiMha ne krvaaii| yaha posavAla zvetAMbara jainI thA aura akabara kA senApati thaa| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva mandira meM zrI zItalanAtha prabhu kI eka vizAla evaM sundara pratimA kAlepASANa kI bhI pratiSThita hai / kahate haiM ki yaha pratimA prAgarA kI jAmA masjida kI nIMva khodate hue dharatI se nikalI thI / isa mandira meM virAjamAna saba pratimAoM tathA mandira kI pratiSThA vi0 saM0 1940 meM tapAgacchIya zrI hIravijaya sUri ne kI thI / zrI zItalanAtha kI pratimA prati manojJa, mahAcamatkArI hai / ina kI pUjA bhakti se bhaktajanoM ke saba manoratha pUre hote haiM / zrI zItalanAtha ke cakSu pratimA meM hI bane hue haiM / isalie Upara anya cakSa nahIM lagAye gaye haiM / pratimA padmAsanAsIna nagna hai aura maurya samrATa samprati kI banavAI huI zvetAMbara mAnyatA ke anukUla hai / yaha pratimA saMgamaramara ( pASANa) nirmita aisI sundara vedI meM virAjamAna hai jisa vedI meM raMga-viraMge pASANoM se pacekArI kA kAma ho rahA hai / vedI meM kImatI patthara tathA indroM Adi meM sacce naga jar3e hue haiM / tathA isa maMdira ke mUlanAyaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha kI pratimA bhI mahAcamatkArI hai / Apane zaurIpura meM, jahAM bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha jI ke cyavana (garbhAvataraNa ), janma, ye do kalyANaka hue haiM, usa sthAna para bane hue zvetAMbara jainamandira kI bhI pratiSThA karAI thI / prAcArya hIravijaya sUri se pahale bhI akabara ke darabAra meM jo navaratna itihAsa meM prasiddha haiM; unameM tatkAlIna nAgapurIya tapAgacchIya zvetAMbara jaina vidvAna muni zrI padmasundara jI bhI eka the / jo 32 hindU mabhAsadoM ke pAMca vibhAgoM meM se prathama vibhAga meM the / akabara se AcArya zrI hI ravijaya sUri kI mulAkAta se pahale hI unakA svargavAsa ho gayA thA / inhIM kA hI zAstrasaMgraha akabara ne hIravijaya sUri ko bheMTa kiyA thA jo prAgarA ke zvetAMbara jainasaMgha ke pAsa rozana muhallA dharmazAlAmandira meM surakSita hai / prAcArya hIravijaya sUri kI mulAkAta se pahale hI akabara ne 'dIne ilAhI' mata kI sthApanA kara dI thii| usa samaya isa dharmasabhA meM muni padmasundara bhI zAmila the / muni padmasundara jI ke guru muni padmameru hamAyUM se tathA dAdAguru Anandameru bAbara se sammAnita the / akabara ke zAsanakAla meM hI muni padmasundara jI ne 'bhaviSyadatta varitra va rAyamallAbhyudaya kAvyam aura pArzvanAtha caritra' nAmaka tIna graMthoM kI saMskRta meM racanA kI thI / 287 jagadguru zrI hIravijaya sUri ne pahalA caumAsA ( varSAvAsa ) zrAgarA meM, dUsarA lAhaura meM tathA tIsarA fatehapura sIkarI meM kiyA thaa| tIna varSa taka akabara ko sanmArga meM lagAkara saM0 1642 gujarAta vApisa lauTa gaye / gurudeva kI prAjJA se muni zrI zAMticandropAdhyAya apane ziSya maMDala ke sAtha akabara ke pAsa hI rahe / upAdhyAya jI ne lAhaura meM kRpArasa koSa nAmaka graMtha kI racanA kI thI jisameM akabara ke puNyakRtyoM (sukRtyoM) kA varNana hai / Apa fatehapura sIkarI, AgarA, dillI, lAhaura kAzmIra Adi meM akabara ke dharmaguru rUpa meM dharmopadeza dete rahe / vikrama saMvat 1645 meM apane samAna vidvAna aura apane sahadhyAyI muni zrI bhAnucandra tathA inake ziSya siddhicandra zrAdi ko akabara ke pAsa chor3akara Apa apane guru zrI hIravijaya sUri jI se milane ke lie gujarAta cale gaye / aba bhAnucandra aura siddhicandra donoM akabara ko dharmopadeza sunAte rahe aura use bhAratIya prajA ke utkarSa meM sahAyaka kArya karane ke lie sadA preraNA dekara utsAhita karate rhe| kaI varSoM taka donoM muni lAhaura meM bhI akabara ke sAtha rhe| muni bhAnucandra ko akabara ne upAdhyAya pada se vibhUSita 1. kavi RSabhadAsa kRta hIrasUri rAsa (gujarAtI) meM kavi ne likhA hai ki"pahaluM caumAsu jI zrAgare, bIjUM lAhaura mAMhi / vIjUM caumAsu phatehapure utsAhe kIdhuM // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kiyA, usa samaya jagadguru jainAcArya zrIhIra vijaya sUri ne Apako upAdhyAya pada dene ke lie gujarAta se vAsakSepa bhejA thaa| jagadguru zrI hIravijaya sUri ke samudAya meM 8 upAdhyAya 150 paMnyAsa aura lagabhaga 2000 sAdhu munirAja the| _akabara ke nimaMtraNa para jagadguru ne apane paTTadhara ziSya AcArya vijayasena sUri ko akabara ke vahAM lAhaura jAne kA Adeza diyaa| guru AjJA ko zirodhArya kara vikrama saM0 1646 miti migasara zuklA 3 ke dina rAdhanapura (gujarAta) se paidala calakara lAhaura (paMjAba) kelie ravAnA hue / Apa rAste meM jahAM bhI pahuMce, vahAM ke zrIsaMghoM ne, sAdhu-sAdhviyoM ne ApakA hArdika abhinandana kiyA / pATaNa, siddhapura, mAlavaNa, sahottara, roha, muMDasthala, kAsadrA, pAbU, sirohI, sAdar3I rANakapura, nADulAI, pAlI, bagar3I, jetAraNa, mer3atA, bhairUdA, puSkara, ajamera, nArAyaNa (narainA) jhAka, sAMgAnera, vairATa, rivADI, vikramapura, jhajjara, mahimanagara, ambAlA, sirahaMda, ludhiyAnA, amRtasara hote hue lAhaura pahuMce / ludhiyAnA ke pAsa pahuMcane para samrATa akabara kI tarafa se faiz2I ne ApakA zAhI sammAna kiyA / ludhiyAnA kA jaina zrIsaMgha bar3A hI harSita huaa| vahAM sAmaiyA meM hAthI, ghor3e, nagAr3e, zAhIbaiMDa, paidala sipAhI prAdi bhejakara zAhI sammAna se jalUsa dvArA ApakA nagara praveza karAyA gyaa| Apake padhArane ke upalakSya meM ludhiyAnA ke jaina zrIsaMgha ne aTThAI mahotsava kiyaa| lAhaura se pAMca mIla kI dUrI para base hue khAnapura nAmaka sthAna para upAdhyAya bhAnucaMdra apane ziSyoM-praziSyoM siddhicandra Adi ke sAtha svAgata ke lie Apake pAsa pahuMca ge| vahAM se hI zAhI lavAjame ke sAtha Apane munimaMDala sahita lAhaura kI tarafa vihAra kiyaa| vikrama saMvata 1650 (IsvI san 1563) jeTha sudi 12 ko (ludhiyAnA ke praveza mahotsava se bahuta bar3ha-car3hakara) samrATa ne ApakA lAhaura meM zAhI sammAna ke sAtha nagara meM praveza karAyA / isa praveza ke jalUsa meM bAdazAha aura zAhajAdA salIma bhI zAmila ho gaye the| akabara kI prArthanA ko svIkAra kara Apake ziSya muni zrI nandIvijaya ne akabara ke kAzmIra mahala (lAhaura) meM- jodhapura ke rAThora rAjA udayasiMha, pAmera (jayapura) ke kachavAha rAjA mAnasiMha khAnakhAnA, abulafaz2ala, prAjamakhAM, jAlora kA navAba g2az2anIkhAM evaM aura bhI kaI rAjA, mahArAjA, navAba, amIra-amarAva tathA vidvapariSada ke sAmane aSTAvadhAna (jisameM eka sAtha ATha praznoM ke kramazaH uttara diye jAte haiM) kiye / samrATa ne prasanna hokara muni nandI vijaya ko khuzafahama (sumati) kI padavI dii| prAcArya zrI vijayasena sUri jI ne amRtasara meM dasaveM tIrthaMkara zrI zItalanAtha jI kI pratimA kI aMjanazalAkA kii| akabara dvArA kiye gaye isa sanmAna ko kucha brAhmaNa sahana na kara sake / unhoMne vijayasena sari ko nIcA dikhAne aura akabara kI nigAha se girAne ke lie vAda karane kA celeMja diyaa| prAcArya vijayasena sUri ne akabara ke darabAra meM vidvAnoM kI sabhA meM Izvara sRSTikartA-hartA ke viSaya meM gaMgA-sUrya ke viSaya meM brAhmaNoM se vAda kiyA aura usameM vijaya prApta kii| pApa ne isa vAda meM bhArata ke cune-gine 336 diggaja vidvAna brAhmaNoM ko jiitaa| isase prasanna hokara akabara ne Apako 'savAI' kI padavI dii| jisakA artha hotA hai - 'vartamAna diggaja vidvAnoM se bhI svaayaa|' Apane do caumAse lAhaura meM kiye aura samnATa se aneka faramAna (AjJApatra) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 286 prApta kiye / jinakA ullekha hama Age kareMge / eka zilAlekha1 meM Apake vizeSaNa "pAtazAha zrI akabara samakSa jita vAdivRnda, gobalivarda-mahiSa-mahiSIvadha nivRtti sphunmAna kAraka likhA hai| zAMticandropAdhyAya ke sahapAThI zrI bhAnucandropAdhyAya tathA inake ziSya zrI siddhicandra bhI jagadguru AcArya zrI hIravijaya sUri tathA upAdhyAya zAMticandra ke samAna samrATa se sammAnita hae / upAdhyAya bhAnucandra akabara ko saMskRta meM svaracita sUryasahasranAma stotra prati ravivAra ko sunAyA karate the| muni zrI siddhicandra kA bhI bAdazAha para bahuta prabhAva thaa| eka bAra kisI kAraNavaza siddhAcala para mandira banAne kA niSedha kiyA gayA thA / Apake kahane para samrATa ne yaha pratibandha dUra kara diyA thaa| Apane bAdazAha ko fArasI bhASA ke bahuta graMtha par3hAye the| muni siddhicandra bhI upAdhyAya zAMticandra ke samAna zatAvadhAnI the| unake prayoga dekha aura sunakara samrATa ne unheM 'khuzaphahama' kI padavI se vibhUSita kiyA thaa| Apa SaTdarzana ke prakAMDa vidvAna aura apane guru ke ananya bhakta the| upAdhyAya bhAnucandra aura khuzafahama siddhicandra akabara ke pAsa usakI mRtyu taka rahe / 1. vijaya prazasti sarga 12 bu0 ra0 naM0 1661 kA vijayasena sUri ke pratiSThA kA lekha / 2. hIjarI (musalamAnI) san 666 (IzvI san 1560) meM baila, bhaisa, bhaisA, bakarA, ghor3A tathA UMTa ke mAMsa kI niSedhAjJA akabara bAdazAha ne kara dI (kaTTara masalamAna itihAsakAra badAyanI) 3. brAhmaNoM ke samAna akabara prAtaHkAla uThakara pUrva dizA kI tarapha mukha karake khar3e-khar3e sUyopAsanA pratidina kiyA karatA thaa| tathA vaha sUryasahastranAma kA bhI saMskRta meM pATha karatA thA / (bdaayuunii)| makabara ko brAhmaNoM kI taraha sUrya sahastra nAma sunane kI ruci usake pUrvajanma ke saMskAra mAlUma par3ate haiN| kahA hai ki akabara pUrvajanma meM prayAga meM mukanda nAma kA brahmacArI brAhmaNa thaa| yaha rAjya prApti ke lobhavaza hokara vi saM. 1598 meM prayAga meM eka purAne pIpala ko jalAkara usameM svayaM bhasmIbhUta ho gyaa| mana meM rAjyA. kAMkSA kA niyANA (tIvra icchA) karake apanA balidAna dene ke bAda bAdazAha humAyUM kI patnI hamIdA begama ke garbha se vi. saM. 1568 (I. sa. 1542) ko isane patra rUpa meM janma liyaa| yaha bAdazAha akabara huaa| isa bAta ko akabara ne jAtismaraNa (pUrvajanma ke) jJAna se jAnakara svayaM prayAga meM jAkara apane balidAna hone ke sthAna kI khoja kii| usa sthAna ko khodane se eka tAmapana milA thaa| jisapara zloka isa prakAra khudA huA pAyA gyaa| 'basu-nidhi-zara-candra (1598) tIrtharAja prayAge, tapasI bahula pakSa dvAdazI puurvyaame| zikhina tanu ju-homya-khaNDabhUmyAdhipatye sakaladujihArI brahmacArI mukandaH / (narahari mahApAtra kRta chappaya tathA viparAla jI kRta kavitta, hiMdI mAsika, vizAlabhArata san 1946 I0 disambara tathA san IsvI 1940) mAlUma hotA hai ki pUrvajanma ke saMskAroM ke kAraNa hI ise hindU pahanAvA bahuta pasanda thA aura kabhI kabhI ise pahanA bhI karatA thaa| 4. isase spaSTa hai ki janasAdhu vividha bhASAoM, saba matamatAMtaroM ke siddhAnta Adi nAnAvidha jJAna-vijJAna ke jAnakAra hote the, rAjyabhASA ke bhI vidvAna hote the| jisase ve apane samaya ke rAjAoM-mahArAjAmoMbAdazAhoM para bhI apanA prabhAva DAlane meM saphalatA prApta karate the aura unheM rAherAsta (sanmArga) para lAkara prajA ko zoSaNa karane se bacA lete the| 5. iti zrI pAtazAha zrI akabara jallAluddIna sUryasahastranAma adhyApakaH zrI zatrujaya karamocanAdya neka--sukRta vidhAyaka mahopAdhyAya zrI bhAnucandra gaNi nirAcitAyAM tacchiSyASTottara-zatAvadhAna-sAdhaka: pramudita pAtazAha zrI akabara pradatta khuzaphahama parAbhidhAna zrI siddhicandra gaNi racitAyAM kAdambarI TIkAyAmuttara-khaNDa TIkA smaaptaa| aisA pratima kathana bANa kI kAdambarI para pUrvakhaNDa kI bhAnucandra kI aura uttarakhaNDa kI siddhicandra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma siddhicandra kI vidvatA aura pratibhA-akabara ke avasAna ke bAda salIma bAdazAha banA aura isakA nAma jahA~gIra prasiddha huA / apane pitA ke samAna hI isake antara meM bhAnucandra ke prati agAdha zraddhA thii| bhAnucandra aura siddhicandra akabara aura jahA~gIra ke nikaTa samparka meM 23 varSa jitane laMbe arse taka rhe| isake bAda jahAMgIra kI anumati lekara gujarAta cale gye| vahA~ judA judA nagaroM-gAMvoM meM cAra-pAMca varSa vicaraNa karake jahAMgIra kI prArthanA para punaH prAgarA pdhaare| bhAnucandra aba vRddha ho cuke the / siddhicandra zaktizAlI, asAdhAraNa rUpadhAna aura suDaula zarIra vAle the| akabara ke dila meM unake lie bar3A vAtsalya thA, vaha unheM apanA putravat mAnatA thaa| akabara ne unheM gaMbhIra adhyayana kelie preraNA bhI kI thI aura isake protsAhana se hI unhoMne parziyana (fArasI) bhASA kA pUrNa abhyAsa kiyA thA / unakA kitanA hI abhyAsa akabara ke pautroM ke sAtha huA thA / isalie cirakAla se unakI jahAMgIra ke sAtha bahuta nikaTatA thii| aneka bAtoM meM to ve jahAMgIra ke salAhakAra bhI the| kavitA tathA vyavahArika kalAoM meM bhI unhoMne pUrA-pUrA prabhutva prApta kiyA thA / jahAMgIra ke darabAra meM aura unake khAnagI (Private) prasaMgoM meM unakI hAz2irajavAbI aura sUjha-bUjha se jahAMgIra unapara maMtramugdha thaa| ata: jahAMgIra ke sAtha yaha prasaMga gAr3ha mitratA ke rUpa meM pariNita ho cukA thaa| tyAgadharma kI agni parIkSA-jahAMgIra ko siddhicandra ke lie eka kalpanA suujhii| usane eka bAra siddhicandra ko kahA ki--"pApa sAdhu jIvana ko tyAgakara mere darabAra meM UMcA pada grahaNa kara leN|" isane siddhicandra para svayaM bhI dabAva DAlA aura apanI beg2ama nUrajahAM se bhI dabAva ddlvaayaa| parantu siddhicandra ne jahAMgIra ke isa sujhAva ko dhRSTatA mAnakara ThukarA diyA aura ekadama asvIkAra kara diyaa| siddhicandra ke inkAra karane para jahAMgIra ekadama kruddha ho gayA aura apanI mAnahAni samajhakara rAjadarabAra chor3akara jaMgala meM cale jAne kA hukma de diyaa| siddhicandra ne bhI apane cAritra-saMyama ko dRr3ha rakhane ke lie usakI AjJA ko saharSa svIkAra kara liyA aura jahAMgIra ke rAjadarabAra ko chor3akara turanta cala diye| mAlapura ke ThAkura kI prArthanA ko svIkAra karake usake rAjya meM cale gye| jahAMgIra kA pazcAtApa-upAdhyAya bhAnucandra vRddha ho cuke the aura aba bhI pUrvavata jahAMgIra ke darabAra meM jAte-Ate rahe / jahAMgIra bhI ApakA bahuta sanmAna karatA thaa| unake udAsa cehare ke dekhakara ise apanI karanI para bahuta pazcAtApa huA aura siddhicandra ko nimaMtraNa dekara vApisa apane pAsa bulAyA aura pahale se bhI adhika unakA Adara sanmAna karane lgaa| unheM (siddhicandra jI ko "jahAMgIra pasaMda" kI padavI se vibhUSita kiyaa| kRta TIkA meM hai| isI prakAra bhAnucandra kRta aura siddhicandra saMzodhita basaMtarAja TIkA meM bhI hai / tara siddhicandra ne svayaM kRta bhaktAmara kI TIkA ke Adi meM likhA hai ki : "kartA zatAvadhAnAnAM vijetonmatta vaadino| vettASaDapi zAstrAnAmadhyetA phArasImapi / / akabara saratA hRdayAmbuja-SaTpadaH / dadyAnaH khuzaphahamiti virudaM zAhinApitam / / tena vAcakendraNa siddhicandreNa tanyate bhaktAmarasya bAlAnAM vRtti varyutpatti hetave // (bhAnucandra, siddhicandra ne aneka graMthoM kI svataMtra racanAyeM, TIkA mAdi paMjAba meM bhI kI haiM ) Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 3 - kharataragacchIya prAcArya zrI jinacandra sUri kI lAhaura meM samrATa akabara se bheMTa akabara ke darabAra meM prosavAla- vacchAvata gotrIya zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI karmacandra nAma kA eka maMtrI thA / vaha bar3A dAnavIra, zUravIra, dharmavIra, cAritravAna, buddhimAna, kuzala rAjanItijJa thA / ekadina samrATa ko karmacanda ke mukha se zrI jinacandra sUri kI prazaMsA sunakara unase milane kI utkaMThA huI / bAdazAha ne apane faramAna dvArA Apako lAhaura padhArane kI prArthanA kii| faramAna pAte hI Apa jagadguru zrI hIravijaya sUri jI se 10 varSa bAda vikrama saMvat 1648 ( IsvI san 1561) phAlguna sudi 12 (Ida) ke dina 31 sAdhunoM ke sAtha lAhaura phuNce| samrATa ne yahAM para Apako vikrama saMvat 1649 phAlguna sudi meM "yuga pradhAna" kI padavI dI / Apake sAtha prAye hue muni jinasiMha ko AcArya padabI, muni guNavinaya aura muni samayasundara ko vAcanAcArya kI padavI, vAcaka jayasoma aura muni ratnanidhAna ko upAdhyAya padavI se vibhUSita kiyaa| isa avasara para karmacanda kI prArthanA para samrATa ne eka dina ke lie jIvahiMsA banda karAI / jinacandrasUri ke prabhAva se samrATa ne saurASTra meM dvArakA ke jaina- jainetara maMdiroM kI rakSA kA pharamAna vahAM ke sUbA ke nAma bhejA / ekabAra samrATa ne kAzmIra jAne kI taiyArI kI, jAne se pahale sUri jI ko bulAkara unase dharmalAbha liyaa| usake upalakSya meM samrATa ne prASAr3ha sudi 6 se 15 taka sAta dinoM ke lie jIvahiMsA banda karane kA faramAna apane sAre rAjya ke 12 sUboM meM bhejA / usa faramAna meM likhA thA ki dhIhIravijaya sUri ke kahane se paryUSaNoM ke 12 dinoM meM jIvahiMsA kA niSedha pahale kara cuke haiM aba zrIjinacandra kI prArthanA ko svIkAra karake eka saptAha ke lie vaisA hI hukma diyA jAtA hai| khaMbhAta ke samudra meM eka varSa taka hiMsA na ho aura lAhaura meM Aja eka dina ke lie hiMsA na ho| aise faramAna bhI jArI kiye| isa prakAra jinacandra sUri lAhaura meM akabara ke sAnidhya meM eka varSa vyatIta (vi. saM. 1646 kA caumAsA) karake vi. saM. 1650 meM gujarAta kI tarafa vihAra kara gaye / hama likha Ae haiM ki vi. saM. 1650 meM tapAgacchIya AcArya vijayasena sUri lAhaura meM akabara ke vahAM pdhaare| isase pahale jinacandra vApisa lauTa cuke the / 261 uparyukta varNana 'karmacanda prabandha', jisakI racanA kharataragacchIya kSe mazAkhA ke pramodamANikya ke ziSya jayasoma upAdhyAya ne vi. saM. 1650 meM vijayA-dasamI ke dina lAhaura meM kI hai aura usapara saMskRta vyAkhyA inake ziSya guNavinaya ne vi. saM. 1655 meM kI hai / isI varSa isI guNavinaya ne isakA gujarAtI padya meM bhI anuvAda kiyA hai, se kiyA gayA hai / yaha graMtha jinacandra ke vApisa lauTane ke bAda usI varSa likhA gayA hai| 4 mugala samrAToM para jainamuniyoM ke samparka kA prabhAva aba hama yahAM jagadguru tapAgacchIya jaina zvetAMbarAcArya zrI hIravijaya sUri inake ziSya upAdhyAya zAMticandra, savAI vijayasena sUri, upAdhyAya bhAnucandra, khuzafahama siddhicandra ke prabhAva se jo-jo faramAna ( zrAjJApatra ) mug2alasamrATa akabara se lekara zAhajahAM ne diye the ve saba faramAna ina tInoM ne samaya-samaya para apane rAjya ke samasta sUboM ke nAma jArI kiye the, unakA saMkSipta vivaraNa dete haiN| jisase pAThaka jAna pAyeMge ki ina mahApuruSoM ke samparka meM Ane ke bAda una samrAToM ke jIvana meM dhArmika vizvAsoM, jIvana ( cAritra) tathA rAjanIti para jainadharma kA kaisA prabhAva par3A thaa| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma akabara mug2alavaMzI bAbara kA potA aura humAyu kA putra thaa| yaha turkI taimUralaMga kA vaMzaja thA tathA isakA mAtRpakSa caMgez2akhAM vaMza kA thaa| taimUralaMga tathA caMgez2akhAM donoM bhAratIya itihAsa meM kukhyAta atyAcArI, dharmAMdha luTere tathA narasaMhAraka rUpa meM prasiddha haiN| unhoMne bhArata meM talavAra ke jora se musalimadharma ko phailAne kelie khUna kI nadiyAM bahAI thiiN| akabara pahale pahala apane pUrvajoM ke samAna hI kaTTara musalamAna thaa| pAMca samaya namAz2a par3hanA, roz2e rakhanA aura islAma kI zikSAmoM kA bar3A pAbanda thaa| yaha musalamAna ulamAnoM (vidvAnoM) kA bar3A sammAna karatA thaa| yuddhabaMdiyoM ko musalamAna banA letA thaa| gaira musalimoM (hinduoM, jainoM Adi) se jaz2iyA vasUla karatA thaa| mAMsAhArI tathA zikAra kA bahuta zaukIna thaa| vaha strIlampaTa tathA aneka durvyasanoM kA bhogI thaa| akabara ne I. sa. 1576 (vi. saM. 1636) meM dIneilAhI nAma ke eka svataMtra dharma kI sthApanA bhI kI thii| isase pahale isane I. sa. 1575 (vi. saM. 1632) meM eka ibAdatakhAnA kI sthApanA kI thii| jise hama dharmasabhA kaha sakate haiM / isa sabhA meM isane sabase pahale kevala mUsalamAnI dharma ke jUdA-jUdA firakoM ke molaviyoM ko hI dAkhila kiyA thaa| akabara tIna varSoM taka unakI pratidina dharmacarcAeM sunatA rahA / musalamAnoM ke zayyA-sunnI donoM saMpradAyoM ke paraspara virodhI prahAroM se akabara Uba gayA aura donoM pakSoM para se usakI aruci ho gii| isake viSaya meM samrATa akabara ke darabAra meM rahanevAlA itihAsakAra kaTTara musalamAna badAunI likhatA hai ki "There he used to spend much time in the Ibadat Khanah in the Company of learned men and Shaikhas. And especially on Friday nights, when he would situp there the whole night Continually Occupied, in discussing questions of religion, whether fundamental or collateral, The learned men used to draw the sword of the tongue on the bettle---field of Mutual contradiction and opposition, and the autagonism of the sects reached such a pitch that they would call one another fools and hereties": arthAt - "ibAdata khAne meM bAdazAha vidvAnoM aura zekhoM kI saMgata meM bahuta samaya vyatIta karatA thA aura vizeSakara zukravAra kI sArI rAta baiThA rahatA thaa| jabaki matavAtara dhArmika praznoM kI carcA cAlU rahatI thI / phira cAhe vaha mukhya tattvoM athavA avAMtara viSayoM kI carcA ho / samrATa unako sunane meM tallIna rahatA thaa| usa samaya ve (musalamAna) vidvAna aura zekha paraspara kI viruddhoktiyoM tathA Amane-sAmane hone vAlI yuddhabhUmi para jIbha kI talavAreM baiMca lete the aura una pakSavAloM kI khaicAtAnI isa hadataka pahuMca jAtI thI ki ve eka dUsare ko mUrkha aura pAkhaMDI kahate the'| masalamAnoM kI isa takarAra ke kAraNa samrATa ne musalamAna ulamAnoM se ikarAranAmA (pratijJApatra) likhavA liyA thA ki jaba-jaba matabheda ho taba-taba nirNaya karane ke lie kurAna kI AyatoM (vacanoM) ke anusAra parivartana karane kA adhikAra bAdazAha ko hai| tatpazcAt bAdazAha ne I. sa. 1579 (vi. sa. 1636) meM isa ikarAranAme ke bAda ina ulamAnoM ko naukarI se haTA diyA thaa| kahate haiM ki samrATa kI jaba musalamAna dharma se zraddhA uTha gaI taba usane hindU, jaina, pArasI IsAI dharma ke vidvAnoM ko bulAkara apanI dharmasabhA meM zAmila karanA zurU kiyaa| isa prakAra judAjadA dharmoM ke vidvAnoM ke sAtha baiThakara zAMti aura gaMbhIratApUrvaka dharmacarcAeM karane lgaa| abulafaz2ala kahatA hai ki akabara dharmacarcAoM meM itanA rasa lene lagA ki usakI korTa (kacaharI) hI tattvazodhakoM kA ghara bana gaI thii| vi. sa. 1636 meM yaha ekadama musalamAnIdharma kA virodhI ho gayA thaa| 1. Al-Badaoni, Translated by W. H. Lowe M. A. Vol II P. 262 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 263 "The Shahioshah's Court became the home of enquirers of the seven climes, and the assembly of the wise of every religion and sect.1 __ arthAt --zAhenazAha kA darabAra, sAtoM pradezoM (pRthvI ke bhAga) ke saMzodhakoM tathA pratyeka dharma tathA sampradAya ke buddhimAnoM kA ghara bana gayA thaa| __akabara kI isa dharmasabhA meM 140 sadasya the aura inheM pAMca vibhAgoM meM vibhakta kiyA hamA thaa| pAine akabarI (aMgrejI) ke dUsare bhAga ke tIsare pAIna meM ina sadasyoM kI nAmAvalI dI gaI hai| usake pRSTha 537-538 meM pahale varga meM (prathama darje meM) 21 sadasyoM ke nAma Aye haiM / isameM solahavAM nAma hari jI sUra (Hariji Sur) hai / harijI sUra, yahI jagadguru hIravijaya sUri haiN| hama likha pAye haiM ki akabara bAdazAha ke bulAne para prAcArya zrI hIravijaya sUri usake vahA~ munimaNDala ke sAtha padhAre aura unake prabhAva se akabara ke jIvana meM parivartana AyA / jagadguru hIravijaya sUri, savAI vijayasena sUri tathA Apake ziSyoM-praziSyoM ke prabhAva se samrATa akabara ne samaya-samaya para apane sAre rAjya meM rAjakIya faramAnoM (AjJApatroM) ko rAjakIya mohara lagAkara jArI kiyA; una prAjJAoM kA vivaraNa isa prakAra hai| 1-zvetAMbara jainoM ke paryuSaNa parva ke 12 dinoM (bhAdoM vadi 10 se bhAdoM sudi 6) taka; sAre ravivAroM ko, samrATa ke janmadina kA mahI,na samrATa ke tInoM putroM ke janma ke tInoM pUre mahIne, safI logoM ke dina, Ida ke dina, varSa meM 12 sUrya saMkrAntiyAM, navaroz2a ke dina; kula milA kara varSa meM 6 mAsa 6 dina sAre rAjya meM sarvathA jIvahiMsA baMda karane ke faramAna (AjJApatra) jArI karake unheM rAjya mudrAMkita kiyA aura unheM sAre rAjya ke 14 sUboM ke sUbedAroM ko bheja diyA / tAki inake anusAra vahA~ ahiMsA kA pAlana hotA rahe / 2-sAre rAjya meM jaz2iyA (amusalimoM se liye jAne vAlA kara) lenA banda karA diyaa| 3--mer3atA meM jainadharma ke tyohAroM ko svataMtratA pUrvaka manAne kA Adeza diyaa| 4- DAmara tAlAba para jAkara pazuoM ko piMjaroM se mukta karAyA tathA machaliyA~ pakar3anA baMda kraayaa| 5-jainamaMdiroM ke sAmane bAje bajAne kI niSedhAjJA ko haTAyA / 6-samrATa ne svayaM zikAra khelane kA tyAga kiyA aura gurudeva ko vacana diyA ki saba pazu-pakSI mere rAjya meM mere samAna sukhapUrvaka raheM, maiM sadA isake liye prayatnazIla rhuuNgaa| 7--akabara svayaM pAMca sau cir3iyoM kI jihvAnoM kA mAMsa pratidina khAyA karatA thA, usa kA tyAga kara diyaa| 8-zatrujaya, giranAra, tAraMgA, AbU, kesariyAjI (zrI RSabhadevajI) ye jainatIrtha jo gajarAta, saurASTra aura rAjasthAna meM haiM tathA rAjagRhI ke pAMca pahAr3a, sammetazikhara (pArzvanAtha pahAr3a) aadi| jo bihAraprAMta ke jainatIrtha haiM, una sabhI pahAr3oM ke nIce prAsapAsa ; sabhI maMdiroM 1. Akbarnama translated by H. Beveridge Vol. III P. 366. 2. yaha tAlAba phatehapura-sIkarI ke nikaTa thaa| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kI koThiyoM ke prAsapAsa tathA sabhI bhakti karane kI jagahoM para jo jaina zvetAMbara dharma kI haiM unake cAroM ora koI bhI vyakti kisI bhI jIva ko na mAre / uparyukta saba pahAr3a aura bhI jo jaina zvetAMbara dharma ke dharmasthAna hamAre tAbe (prAdhIna) haiM ve sabhI jaina zvetAMbara dharma ke AcArya zrI hIravijaya sUri ke svAdhIna kiye jAte haiN| jisase ina dharmasthAnoM para zAMtipUrvaka apanI Izvarabhakti kiyA kareM / aisA pharamAna jArI kiyaa| ___-akabara yuddhoM meM rAjabandI banAtA thA unheM jabaradastI musalamAna banA liyA karatA thA, unheM baMdIkhAne se mukta karAyA / musalamAna na banAne kI pratijJA dilAyI aura hiMdU-musalamAna saba samAna haiM apane-apane dharma kI ArAdhanA-bhakti karane meM unheM koI bAdhA na pahu~cAye / aise faramAna jArI kiye| 10-sUri savAI prAcArya vijayasena sUri ke upadeza se samrATa ne (1) gAya-baila, (2) bhaisa-bhaiMsA, (3) UMTa, (4) bakarA-bakarI kI hiMsA, (5) niHsaMtAna mRtyuvAloM kA dhana rAjyakoSa (sarakArI khajAne) meM le jAnA, (6) bandIvAnoM ko pakar3anA ina cha: kAryoM ko banda kraayaa| 11- zatraM jayAdi tIrthoM para jo yAtriyoM se jaji yA (kara) liyA jAtA thA vaha baMda kraayaa| akabara dvArA jaina muniyoM ko padaviyA~ pradAna 1-zrI hIravijaya sUri ko jagadguru kI padavI dii| 2-zrI vijayasena sUri ko sUrisavAI kI padavI dii| 3-zrI zAMticaMdra gaNi ko upAdhyAya padavI dii| 4-zrI bhAnucaMdra ko upAdhyAya padavI se alaMkRta kiyA / 5-zrI jahA~gIra ne siddhicaMdra ko khuzaphahama aura jahA~gIrapasaMda kI padavI dii| 6.zrI naMdIvijaya jI ko khuzaphahama kI padavI pradAna kii| 7-zrI vijayadeva sUri ko jahA~gIra ne mahAtapA kI padavI dii| 8-zrI jinacaMdra sUri ko yugapradhAna kI padavI dii| 1. yaha asala pharamAn ahamadAbAda kI prAnandajI kalyANajI kI per3hI meM maujUda hai| isakA aMgrejI anuvAda rAjakoTa ke rAjakumAra kAleja ke munazI muhammada abdullA ne kiyA thaa| isa pharamAna se spaSTa hai ki ye saba jaina zvetAMbara tIrtha haiN| isIliye akabara ne inheM hIravijaya sUri ke supurda kiye the| kaI loga athavA saMpradAya upayukta tIrthoM ko zvetAMbaroM ke svataMtra tIrtha hone para jhagar3e tathA mukadameM karake inako har3apane ke liye sadA tatpara rahate haiN| para ye saba zvetAMbara jainatIrtha haiM isakI puSTi keliye akabara ke darabAra meM rahane vAle zvetAMbara martipUjaka maMtrI karmacanda vacchAvata ko bhI inhIM saba tIrthoM ko dene kA ullekha haiM dekheMsamrATa ke samakAlIna paM0 jayasoma kRta karmacanda caritna tathA lAbhodaya raam| yadyapi samrATa ne apane rAjya ke 8veM varSa meM jajiyA kara haTA diyA thaa| usa samaya gujarAta isake adhikAra meM nahIM thaa| prataH gujarAta pradeza tathA tIrthoM kA jaz2iyA hIravijaya sUri ke upadeza se (gujarAta para adhikAra ke bAda) mApha kiyA thA / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala sAmrAToM para jainadharma kA prabhAva 265 6-zrI jinasiMha ko prAcArya padavI dii| 10-11-muni guNavinaya aura muni samayasudara ko vAcanAcArya kI padavI dI / 12-13-vAcaka jayasoma tathA muni ratnanidhAna ko upAdhyAya padavI dii| isa prakAra AcArya hIravijaya sUri tathA unake ziSyoM-praziSyoM evaM prAcArya jinacaMdra sari aura unake ziSyoM-praziSyoM (ina saba zvetAMbara muniyoM) ko akabara ne tathA usake vaMzajoM ne sAdara padaviyAM pradAna kii| upayukta zvetAMbara prAcArya hIravijaya sUri Adi ke upadezoM ne akabara para jAdU kA asara kiyA aura usameM kaisA parivartana AyA usakA kucha saMkSipta paricaya yahA~ dete haiM - akabara ke darabAra meM do musalamAna vidvAna aise the jinakA samparka dina-rAta prakavara ke sAtha rahatA thaa| 1-abulaphaz2ala tathA 2-badAunI / inhoMne samrATa ke viSaya meM likhA hai ki abulaphaz2ala apanI pAine akabarI pustaka meM likhatA hai ki "Now, It is his intention to quit it by degrees, confirming, however, a little to the spirit of the age. His Majesty abstained from meat for some time on Fridays and then on Sundays; now on the first day of every solar month, on solar and lunar eclipses, on days between two fasts, on the Mondays of the month of Rajab, on the feast day of the every solar month, during the whole month of Forwardin and during the month in which His Majesty was born, viz., the month of Aban."] arthAt -- vaha (bAdazAha) samaya kI bhAvanAoM ko kucha hada taka dhyAna meM rakhate hue vartamAna meM dhIre-dhIre mAMsa chor3ane kA vicAra rakhatA hai| bAdazAha bahuta samaya taka zukravAroM (jummA) aura tatpazcAt ravivAroM (sUrya ke vAroM) meM bhI mAMsa nahIM khaataa| vartamAna meM pratyeka saurya mahIne kI pahalI tArIkha (sUrya-saMkrAti), ravivAra, sUrya tathA candra grahaNa ke dina, do upavAsoM ke bIca ke dina, rajaba mahIne ke somavAroM, pratyeka saura mahIne ke tyohAroM, sAre pharavaradIna mahIne meM tathA apane janmadina ke mahIne meM- arthAt sAre prAbAsa mAsa meM (bAdazAha) mAMsa bhakSaNa nahIM krtaa|' isI kI puSTi meM akabara darabAra kA kaTTara musalamAna badAunI isa prakAra likhatA hai "At the tin e His Majesty promulgated some of his-faugled degrees. The killing of animals on the first day of the week was strictly prohibited (P. 322) because this day is secred to the Sun, also during the first eighteen days of the month of Farwardin; the whole of the month of Aban (the month in which His Majesty was born); and on several other days, to please the Hindus. This order was extended over the whole realm and punishment was inflicted on every one, who acted against the Command. Many a family was ruined, and his 1. The Ain-i-Akbari translated by H. Blochmann M.A. Vol. I P. P. 61-62. 2. akabara ke jIvana meM jainalekhakoM ne mAMsa tyAga ke jitane dina ginAyeM haiM usakI satyatA isa lekha se dRDha tathA spaSTa ho jAtI hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma property was confiscated. During the time of those fasts, the Emperor abstained altogether from meat as a religious penance, gradually extending the several fast during a year for six months and even more, with a view to eventually discontinuing the use of meat altogether."1 arthAt-"isa samaya bAdazAha ne kitane hI naye-priya siddhAntoM (vicAroM) kA pracAra kiyA thaa| saptAha ke prathama dina (ravivAra) ko prANiyoM ke vadha kI kaThoratA pUrvaka niSedhAjJA kI, kyoMki yaha dina sUrya pUjA kA hai / tathA pharavaradona mahIne ke pahale 18 dinoM meM, sAre abAna mahIne (jisa mahIne meM bAdazAha kA janma huA thA) meM tathA hinduoM ko khuza karane ke liye dUsare kaI dinoM meM prANiyoM ke vadha kA sakhta niSedha kiyA thaa| yaha hukama sAre rAjya meM ghoSita kiyA gayA thaa| prAjJA viruddha baratAva karane vAloM ko daMDa diyA jAtA thaa| isase bahuta parivAroM ko daMDita kiyA gayA tathA unakI sampatti jabta kara lI gaI thii| ina upavAsoM ke dinoM meM bAdazAha ne eka dhArmika tapa ke rUpa meM mAMsAhAra ko ekadama (pUrNataH) banda kara diyA thaa| dhIre-dhIre varSa meM chaha mahIne tathA isase bhI adhika kaI upavAsa isI hetu se bar3hAtA gayA tAki (prajA) mAMsa kA dhIre-dhIre ekadama tyAga kara ske|" badAunI ne Upara ke vAkya meM jo 'hindU' zabda kA prayoga kiyA hai, isa hindU zabda se jaina hI samajhanA cAhiye kyoMki pazuoM-pakSiyoM ke vadha ke niSedha karane meM aura jIvadayA saMbandhI rAjAmahArAjApoM ko upadeza dene meM Aja taka jo koI prayatnazIla rahe hoM to ve jaina hI haiN| suprasiddha itihAsakAra visenTa smitha bhI apanI akabara nAmaka pustaka ke 335 pRSTha meM spaSTa likhatA hai ki "He cared little for flesh food, and gave up the use of it almost entirely in the later years of his life, when he came under Jain influence." __ arthAt-mAMsa bhojana para bAdazAha ko bilkula ruci nahIM thii| isaliye isane apanI pichalI Ayu meM jaba se vaha jainoM ke samAgama meM AyA, taba se mAMsa bhojana ko sarvathA chor3a diyA thaa| ___ isase siddha hotA hai ki bAdazAha ko mAMsAhAra chur3Ane meM tathA jIvavadha na karane meM zrI hIravijaya sUri tathA unake ziSya-praziSya Adi jaina upadezaka hI siddhahasta hue haiN| DA0 smitha yaha bhI kahatA hai ki "But Jain the holymen undoubtedly gave Akbar prolonged instruction for years, which--largely influenced his actions; and they secured his assent to their doctrines so far that he was reputed to have been converted to Jainism. __arthAt-parantu jaina sAdhuoM ne ni:saMdeha varSoM taka akabara ko upadeza diyA thaa| isa upadeza kA bahuta prabhAva bAdazAha kI kAryAvalI para par3A thaa| unhoMne apane siddhAntoM ko usase yahA~ taka manA liyA thA ki logoM meM aisA pravAda phaila gayA thA ki-"bAdazAha jainI ho gayA hai|" 1. Al-Badaoni. Translated by W.H. Lowe, M.A. Vol. II, P. 331. 2. Jain Teachers of Akbar by Vincent A. Smith. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala sAmrAToM para jainadharma kA prabhAva 267 yaha bAta pravAdamAtra hI nahIM rahI thI kintu kaI videzI musAphiroM ko akabara ke vyavahAra se nizcaya ho gayA thA ki-'akabara jaina siddhAntoM kA anuyAyI hai|" isa ke saMbandha meM DA0 smitha ne apanI akabara nAma kI pustaka meM eka mArke kI bAta likhI hai / usa ne isa pustaka ke pRSTha 262 meM 'pinaharo' (Pinhiero) nAmaka eka purtagaja pAdarI ke patra ke usa aMza ko uddha ta kiyA hai ki jo Upara kI bAta ko pragaTa karatA hai / yaha patra usane lAhaura se 3 sepTembara 1565 (vi0 saM0 1652) ko likhA thA, usa meM usane likhA thA "He follows the sect of the Jains (Vertie)." aisA likhakara usa ne kaI jaina siddhAnta bhI apane isa patra meM likhe the jaba vijayasena sUri lAhaura meM akabara ke pAsa the| isa se yaha spaSTa samajha sakate haiM ki samrATa kI rahamadilI (dayAluvRtti) bahuta hI dRr3ha honI cAhiye / aura aisI dayAluvRtti jainAcAryoM ne, jaina upadezakoM ne hI utpanna karAI thii| isa bAta ke liye aba vizeSa pramANa dene kI AvazyakatA nahIM hai| hIravijaya sUri Adi jainasAdhuoM kA upadeza kitane mahatva kA thA, isa mahatva ko badAunI bhI svIkAra karatA hai-- "And Samanasl and Brahmans (who as far as the matter of private interviews is concerned (P. 257) gained the advantage over everyone in attaining the honour of interviews with His Majesty, and in associating with him, and were in every way superior in reputation to all learned and trained men for their treatises on morals and on physical and stages of spiritual progress and human perfections brought forward proofs, based on reason and traditional testimony, for the truth of their own, and the fallacy of our religion, and inculcated their doctrine with such firmness and assurance, that they affirmed mere imagination as though they were self evident facts, the truth of which the doubts of the secptic could no more shake." arthAt - "samrATa anya sampradAyoM kI apekSA zramaNoM (jaina sAdhuoM) aura brAhmaNoM ko ekAMta paricaya kA mAna adhika detA thaa| una ke sahavAsa meM adhika samaya vyatIta karatA thA / 1. mUla fArasI pustaka ko 'sevar3A' zabda ke anuvAdaka ne 'zramaNa' likhA hai, parantu cAhiye 'sevar3A'; kyoMki usa samaya meM jaina zvetAMbara sAdhunoM ko sevar3A ke nAma se loga pahacAnate the| usa samaya paMjAba prAdi pradezoM meM jaina sAdhuoM ko sevar3A kahate the| isa aMgrejI anuvAdaka W. H. Lowe M A. (DablyU eca laoN ema0 e) isa apane anuvAda ke noTa meM zramaNa kA artha bauddhazramaNa karatA hai para yaha ThIka nahIM hai / kyoMki bauddhazramaNa bAdazAha ke darabAra meM koI gayA hI nahIM thaa| isa bAta kA adhika spaSTIkaraNa hama Age kreNge| yahA sebar3A se zvetAMbarajaina sAghu ko hI samajhanA cAhiye / 2. Al-Badaoni Translated by W.H. Lowe M.A. Vol. II Page, 264. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ve naitika, zArIrika, dhArmika aura AdhyAtmika zAstroM meM tathA dharmonnati kI pragati meM aura mAnava jIvana kI sampUrNatA prApta karane meM dUsare saba ( sampradAyoM ke ) vidvAnoM aura paMDita puruSoM se saba prakAra se zra eSTha the / ve apane mata kI satyatA aura hamAre (musalamAna) dharma ke doSa batalAne ke liye buddhipUrvaka aura paramparAgata pramANa dete the / aura aisI dRr3hatA aura dakSatA ke sAtha apane mata kA samarthana karate the ki jisa se unakA kevala kalpita jaisA mata svataH siddha pratIta hotA thA aura usakI satyatA ke liye nAstika bhI zaMkA nahIM lA sakatA thA / " aise adhika sAmarthyavAna jainasAdhu akabara para apanA aisA prabhAva DAleM, yaha kyA saMbhava nahIM ? 268 akabara ne jaba apane vyavahAra meM itanA adhika parivartana kara DAlA thA to isa para se aisA mAnanA anucita nahIM hai- "ki akabara ke dayA saMbandhI vicAra bahuta hI uccakoTi taka pahuMca cuke the / " isa bAta kI puSTi ke aneka pramANa milate haiM / dekhiye bAdazAha ne rAjAoM ke jo dharma prakAzita kiye the, una meM usa ne eka yaha dharma bhI batAyA thA / "prANIjagata jitanA dayA se vazIbhUta ho sakatA hai, utanA dUsarI kisI vastu se nahIM ho sakatA / dayA aura paropakAra - ye sukha aura dIrghAyu ke kAraNa hai / 1 abula faz2ala likhatA hai ki - "akabara kahatA thA -- yadi merA zarIra itanA bar3A hotA ki mAMsAhArI eka mAtra merA zarIra hI khAkara dUsare prANiyoM ke bhakSaNa se dUra raha sakate to kaisA sukha kA viSaya hotA ! athavA mere zarIra kA eka aMza kATakara mAMsAhArI ko khilAne ke bAda bhI yadi vaha aMza punaH prApta hotA, to bhI maiM bahuta prasanna hotaa| maiM apane eka zarIra dvArA mAMsAhAriyoM ko tRpta kara sakatA | 2 dayA sambandhI kaise sarasa vicAra ? apane zarIra ko khilAkara mAMsAhAriyoM kI icchA pUrNa karAnA, parantu dUsare jIvoM kI koI hiMsA na kare, aisI bhAvanA uccakoTi kI dayAluvRtti ke sivAya kadApi ho sakatI hai kyA ? zrabulafaz2ala 'nAine akabarI' ke pahale bhAga meM eka jagaha aisA bhI likhatA hai "His Majesty cares very little for meat, and often expresses himself to that effect. It is indeed from ignorance and cruelty that, although various kind of food are obtainable, men are bent upon injuring living creatures, and lending a ready hand in killing and eating them; none seems to have an eye for the beauty inherent in the prevention of cruelty, but makes himself a tomb fcr animals. If His Majesty had not the burden of the world on his shoulders, he would atonce totally abstain from meat. arthAt -- zAhenazAha mAMsa para bahuta kama lakSya detA hai aura kaI bAra to vaha kahatA thA ki yadyapi bahuta prakAra ke khAdya padArtha milate haiM to bhI jIvita prANiyoM ko duHkha dene kA manuSyoM 1. zrAine akabarI khaMDa 3 jairiTa kRta aMgrejI anuvAda pRSTha 383-384 2. zrAine akabarI khaMDa 3 pRSTha 365 3. Ain-i-Akbri by H. Blochmann Vol. I, P. 61. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 266 kA lakSya rahatA hai| tathA unako katala (hatyA) karane meM evaM unakA bhakSaNa karane meM tatpara rahate hai| yaha vAstava meM una kI ajJAnatA aura nirdayatA kA kAraNa hai. koI bhI manaSya nirdayatA ko rokane meM jo prAMtarika sundaratA rahI huI hai use parakha nahIM sakatA, parantu ulTA prANiyoM kI kabra apane zarIra meM banAtA hai- yadi zAhenazAha ke kandhoM para duniyA~kA bhAra (rAjya kA bhAra) na hotA, to vaha mAMsAhAra se ekadama dUra rhtaa| isI prakAra DA0 vinseMTa smitha ne bhI akabara ke vicAroM kA ullekha kiyA hai| jina meM ye bhI haiM __"Men are so accustomed to meat that, were it not for the pain, they would undoubtedly fall on to themselves." "From my earliest years, whenever I ordered animal food to be cooked for me, I found it rather tasteless and cared little for it. I took this feeling to indicate the necessity for protecting animals, and I refrained from animal food." "Men should annually refrain from eating meat on the anniversary of the month of my accession as a thanks-giving to the Almighty, in order that the year may pass in prosperity." "Butchers, fishermen and the like who have no other occupation but taking life should have a separate quarter and their association with others should be prohibited by fine."l arthAt---"manuSyoM ko mAMsa khAne kI aisI Adata par3a jAtI hai ki --- yadi unheM duHkha na hotA to ve svayaM apane Apa ko bhI avazya khA jAte / " "maiM apanI choTI umra se hI jaba-jaba mAMsa pakAne kI AjJA karatA thA taba-taba vaha mujhe nIrasa lagatA thA / tathA use khAne kI maiM kama apekSA rakhatA thaa| isI vRtti ke kAraNa pazu rakSA kI AvazyakatA kI tarafa merI dRSTi gaI aura bAda meM maiM mAMsa bhojana se sarvathA dUra rhaa|" __ "mere rAjyArohaNa kI tithi ke dina prativarSa Izvara kA AbhAra mAnane ke liye koI bhI manuSya mAMsa na khaaye| jisa se sArA varSa Ananda meM vyatIta ho|" "kasAI, macchImAra tathA aise hI dUsare, ki jina kA vyavasAya kevala hiMsA karane kA hI hai, unake liye rahane ke sthAna alaga hone cAhiye aura dUsaroM ke sahavAsa meM ve na pAveM, unake liye daMDa kI yojanA karanI cAhiye / " - uparyukta tamAma vRtAMta se hama isa nizcaya para pAte haiM ki-akabara kI jIvana mUrti ko suzobhita-daidIpyamAna banAne meM suyogya - jaisI cAhiye vaisI dakSatA jo kisI ne batalAI ho to ve hIravijaya sUri prAdi jainasAdhunoM ne hI batalAI thii| mAtra itanA hI nahIM parantu upAdhyAya bhAnucandra aura kha zafahama siddhicandra ne akabara para upakAra to kiyA hI thA kintu usake putra jahA~gIra tathA pautra zAhajahA~ ke jIvana para bhI khUba prabhAva DAlA thA aura unheM jIvadayA, dharmasahiSNutA, evaM prajAvAtsalyatA kA mahAn anurAgI bhI banAyA thaa| isake liye ema0 e0 ke 1. Akbar The Great Mogal. P.P. 335-336. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma qi414 fayga Indian History by prof. Ashirbadilal Srivastwa M.A.PH D, D. Litt (Agra) ne Akbar and Jainism nAma ke Chapter meM likhA hai ki-- "Jainism exercised even more profound influence on the thought and conduct of Akbar than christionity. He seems to have come into contact with Jain Scholars quite early...in 1568 A.D. He is said to have arranged a religious disputation between the Jain Scholars representing two rival scholars, of thoughts in 1582 A.D. He invited one of the greatest living Jain divines. Heera Vijaya Suri of Tapagachha from Gujrat to explain to him the principal of his religion. He was received with all possible honour and so impressed Akbar by his profound learning and ascetic character that the em pror practically gave up meat diet, released many prisoners and prohibited slaughter of Animals and birds for so many days in the year. Heera Vijaya Suri remained at the court for two years, was given the title of Jagat Guru' and was placed by Abul'-Fazal among the twenty-one top-ranking learned men at Akbar's court, supposed to be acquainted with the mysteries that of both the worlds. Subsequently several other Jain scholars invited the empror, prominent among them being Shanti Chandra, Vijay Sain Suri, Bhanu Chandra Upadhya, Harish Suri and Jaisome Upadhyaya. A few Jain teachers of noted continued to reside permanently at the court in 1591, the em pror having heard of the virtues and saintly aminence of Jinchandra Suri of Khartar Gachha school invited him to the court. Travelling from Cambay (Khambhat) on foot, like other Jain monks, he reached Lahore in 1591 A.D. and was respectfully received by the em pror like Heera-Vijay Suri, he refused to accept costly gifts and presents and explained to Akbar the doctrines of Jainism with so much success the empror was highly graftifies and conferred upon him the title of 'YugaPradhan' Jinchandra Suri spent four months of the rainy season at Lahore and in 1592 A.D. accompanied Akbar to Kashmir. He left Labore in 1593 A.D.. his influence on Akbar proved to be profound and lasting as that of Heer Vijay Suri, The teachings of Jain monks (munis) produced a markable change in Akbar's life. He gave up hunting of which he had been so fond in his early days and obstained almost wholly from meat diet. He restricted the slaughters of animals and birds, prohibiting completely for more than half the days of the year. He sent Farmans by the imperial injunctions." ___ akabara ne saba dharmoM ke svarUpa ko samajhane ke liye fatehapura sIkarI meM 'ibAdatakhAnA' (prArthanAgRha athavA dharmacarcAgRha) kI sthApanA kI thii| ibAdatakhAnA meM I0 sa0 1578 (vi0 saM0 1635) se hI bahuta dharmoM ke pratinidhi dharmacarcA meM bhAga lete the| jaise ki sUfI, dArzanika, gaat, ara, qrt faetur, 140, ofa(afa) ast (atat tahf), apar* (trfraai a), ra (ATS), TT, TT (778), ret ter ga 17 maaf # Traa Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mugala samrAToM para jainadharma kA prabhAva akabara thA to anapar3ha, parantu thA vicakSaNa, buddhimAna, jijJAsu aura zAMtipasaMda / isa kA vizvAsa thA ki jaba taka deza meM dhArmika asahiSNutA rahegI taba taka merA mana zAMta na hogaa| cAhe kitane hI dharma kyoM na hoM yadi una ko satya ke mUla para pratiSThita kiyA jAve to una meM paraspara ekatA tathA ekamata avazya ho sakatA hai / isaliye usane 'dIne ilAhI mata' kI sthApanA kI thii| uparyukta sUcI meM jati aura sevar3A-ye do zabda bhI pAye haiN| jati zabda kA prayoga zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharmAnuyAyI zramaNa (sAdhu) ke liye kiyA jAtA hai| sevar3A zabda bhI inhIM zvetAMbara sAdhuproM ke liye bhAyA hai| sevar3A zabda zvetAMbara kA apabhraMza hai| ye donoM zabda zvetAMbara jainasAdhunoM ke liye hI Aye haiM / yadyapi yaha bAta to nirvivAda hai ki akabara ke darabAra meM rahane vAle do musalamAna itihAsakAra 1. zekha abulafaz2ala tathA 2. badAunI the aura jinake graMthoM ke AdhAra se hI aba taka pratyeka ne prakabara ke saMbandha meM jo kucha bhI likhA hai pAThakoM ko usase jAnakArI milI hai / ve donoM akabara para prabhAva DAlane vAle jainasAdhuoM ke nAmoM kA ullekha karane se bhUle nahIM, joki ye nAma yati aura sevar3A zabda se diye gae haiM / parantu janasAdhu akabara ke darabAra meM gaye the aura unake upadeza se usapara bahuta prabhAva par3A thA, yaha bAta to unhoMne avazya hI svIkAra kI hai kintu unake bAda ke jainetara vidvAnoM, anuvAdakoM aura svataMtra lekhakoM ke dvArA hI bauddhazramaNa athavA anya koI likhakara uparyukta satya prasaMga ko DhA~kane ke prayAsa kiye gaye haiM / aisA unake graMthoM ko gaharAI se par3hanevAle pAThakoM kI dRSTi se projhala kadApi nahIM raha sakatA / adhika Azcarya kI bAta to yaha hai ki abulafajala ne akabara kI dharmasabhA meM 140 sadasyoM ko pA~ca zreNiyoM meM vibhakta kiyA hai| unakI jo nAmAvalI prAine akabarI ke dUsare bhAga ke tIsare prAina meM dI hai una meM pahalI zreNI meM hari jI sUra (ThIka nAma-hIravijaya sUri) tathA pAMcavIM zreNI meM vijayasena sUra aura bhAnacaMdra (ThIka nAma - vijayasena sUri tathA bhAnucaMdra) ke nAma hote hue bhI, ve kauna the ? kisa dharma ke the ? ityAdi kucha bhI jAnane ko paravAha una svataMtra lekhakoM aura anuvAdakoM ne nahIM kii| parantu yadi ve jainadharma ke thor3e-- bahuta abhyAsI bhI hote to unheM isa bAta ko svIkAra karane ke liye bAdhya honA par3atA ki abulafaz2ala ne uparyukta jina tIna nAmoM kA ullekha kiyA hai ve bauddha zramaNoM athavA dasaroM kinhIM ke nAma nahIM haiM kintu jainasAdhuoM ke hI haiN| tathApi ina itihAsa lekhakoM ne jaina itihAsa ke sAtha khilavAr3a hI kI hai| tathApi isa khilavAr3a ke ghane bAdaloM ko dUra karake itihAsa ke kSetra meM yadi kisI jainetara lekhaka ne satya sUrya kA prakAza kiyA hai to vaha eka (Akbar the great Moghal) 'akabara dI greTa mugala' nAmaka ati mahatvapUrNa pustaka likhanevAle DA0 visenTa e0 smitha hI hai| vaha bahuta zodha aura parAmarzapUrvaka likhatA hai ki "abulafaz2ala aura badAunI ke graMthoM ke anuvAdakoM ne apanI anabhijJatA (nAsamajhI) hI ke kAraNa se jaina ke sthAna meM bauddha zabda kA sarvatra vyavahAra kiyA hai| kAraNa ki abulaphaz2ala ne apane graMtha meM spaSTa likhA hai ki-sUfI, dArzanika, tAkika, smArtta, sunnI --- ziyA, brAhmaNa, yati, sevar3A, 1. pAine akavarI khaMDa 1 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma cArvAka, nAjarIna, yahUdI, sAkhI aura pArasI Adi pratyeka vahA~ ke dharmAnuzIlana kA prAnanda letA thA / 1" isa vAkya meM jainasAdhu ko (nahIM ki bauddhasAdhu ko ) sUcita karane vAle 'yati aura sevar3A' zabda diye hue haiM / to bhI DA0 smitha kahatA hai ki 'cailamarsa' ne akabara nAma ke aMgrez2I anuvAda meM bhUla se isakA artha 'jaina aura bauddha' kiyA hai / tatpazcAt usI kA hI anukaraNa karake 'iliyaTa tathA DAusana' ki jo musalamAnI itihAsa saMgraha ke kartA hai, inhoMne bhI yahI bhUla kI hai, aura isI bhUla ne vaoNnanora ko bhI apanI pustaka meM bhUla karane ko bAdhya kiyA hai / isa prakAra eka ke bAda eka pratyeka lekhaka bhUla karatA gayA aura isa kA pariNAma hama yahA~ taka dekha pAte haiM ki akabara ke saMbandha meM jainetara lekhakoM dvArA likhe gaye pratyeka anuvAda tathA svataMtra graMtha jahA~ dekhoM vahA~ bauddhoM kA hI nAma dekhane meM AtA hai / yahA~ taka ki baMgAlI, hindI, gujarAtI graMtha lekhaka bhI isI taraha kI hI bhUla karate zrA rahe haiM / kintu kisI ne bhI isa bAta kI khoja nahIM kI ki vAstava meM akabara kI dharmasabhA meM koI bauddha sAdhu thA yA nahIM ? zrathavA akabara ne kisI dina bauddhasAdhu kA upadeza sunA bhI thA yA nahIM ? vastutaH vartamAna kI zodha ke anusAra yaha nirvivAda siddha hotA hai ki akabara ko kabhI bhI kisI vidvAn bauddhasAdhu ke sAtha samAgama karane kA avasara prApta nahI huA / isake liye aneka pramANa dekara pustaka kA AkAra bar3hAne kI AvazyakatA nahIM hai / sabase sudRr3ha pramANa tathA sarvAdhika mAnya abula faz2ala ke kathana kA hI yahA~ ullekha kareMge / vaha Aine akabarI meM eka jagaha kahatA hai ki " cirakAla se hindustAna meM bauddhasAdhuoM kA koI bhI patA nahIM miltaa| hA~ pegU, tathAsarima evaM tibbata ve mila jAte haiM / bAdazAha ke sAtha tIsarI bAra kI kAzmIra kI smaraNIya musAfarI ko jAte hue isa (bauddha) mata ko mAnane vAle do-cAra vRddha manuSyoM kI mulAkAta to avazya huI thI, kintu kisI vidvAn ke sAtha mela-milApa nahIM huA thA / " " isa para se spaSTa hai ki - akabara ko kisI bhI dina kisI bhI bauddha vidvAn bhikSu ke sAtha milane kA avasara prApta nahIM huA thA / tathA kisI bhI buddha vidvAn ne phatehapura sIkarI kI dharmasabhA meM bhAga nahIM liyA thA / uparyukta pramANa tathA dUsare aneka pramANoM ke niSkarSa se anta meM DA0 vIsenTa smitha bhI isI niSkarSa para pahuMcA hai ki--- "To sum up, Akbar never came under Buddhist influence in any degree whatsoever. No Buddhists took part in debates on religion held at Fatehpur Sikri, and Abu-l-Fazal never met any learned Buddhist. Consequently his knowledge of Buddhism was extremely slight. Certain persons who part in the debates have been supposed aroneously to have been Buddhists, were really Jains from Gujrat."3 1. akabaranAmA vevIraja kA aMgrejI anuvAda khaMDa 3 zradhyAya 45 pRSTha 365 2. dekheM Aine akabarI khaMDa 3 jeriTa kRta aMgrejI anuvAda pR0 212 3. Jain Teachers of Akbar by V. A. Smith. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mugala sAmrAToM para jainadharma kA prabhAva arthAt - "sArAMza yaha hai ki5- akabara kA bauddhoM ke sAtha kisI dina bhI samparka nahIM huA thA isaliye unakA akabara para koI bhI prabhAva nahIM thaa| na to fatehapura sIkarI kI dharmacarcAnoM meM kisI dina bauddhamata vAloM ne bhAga hI liyA thA aura na hI abula faz2ala kI kisI dina vidvAn bauddha sAdhunoM se mulAkAta hI huI thI / ataeva bauddhadharma ke sambandha meM usakA jJAna nahIMvata thA / dhArmika parAmarza sabhA bhAga lene vAle jo do cAra puruSoM kA boddha hone kA bhramAtmaka zranumAna logoM ne kiyA hai, vaha vAstava meM gujarAta se Ane vAle jaina hI the / " isa prakAra akabara ke sAtha jaina sAdhuoM kA avyavahita pravicchinna saMbaMdha vi0 saM0 1639 se vi0 saM0 1659 taka rhaa| isake pazcAt bhI akabara jInA rahA taba taka balki usakI mRtyu ke bAda bhI usake putra jahAMgIra tathA pautra zAhajahAM se bhI jainasAdhuyoM kA samparka banA rahA / yaha bAta bhI bhUlanI nahIM cAhiye ki akabara ke dAdA bAbara tathA pitA humAyUM se bhI zvetAMbara jaina sAdhuoM tathA yatiyoM ke sAtha saMparka rahA thA / yaha hama pahale bhI likha Aye haiM / 303 zrAcArya zrI horavijaya sUri ke tapa tyAga-jJAna tathA cAritra kI kitanI mahAnatA thI, isakA nirdeza abula faz2ala ne mAine akabarI meM spaSTa kara diyA hai / isane prApakI ginatI pA~ca zreNiyoM meM se prathama zreNI ke vidvAnoM meM kI hai / yahI kAraNa hai ki samrATa akabara para jitanA prabhAva ApakA par3A thA, utanA prabhAva anya kisI bhI vidvAna kA nahIM par3A thaa| Apake ziSyoM prAcArya vijayasena sUri tathA upAdhyAya bhAnucandrajI vA pA~cavIM zreNI ke vidvAnoM meM ullekha kiyA hai / kintu ina pAMcoM zreNiyoM meM kharataragacchIya jaMgamayugapradhAna zrI jinacandra sUri athavA anya kisI bhI jainamuni yA vidvAna kA ullekha kiyA gayA nahIM miltaa| isase bhI yaha kahanA koI atizayokti nahIM hai ki jagadguru zrI hIravijaya sUri ke tathA unake ziSyoM-praziSyoM ke prabhAva se hI akabara hiMsaka aura samanvaya dRSTi banA thA / jisase mlecchoM ke atyAcAroM trasta bhAratavAsI utpIr3ita hone se nijAta pAye / isaliye bhAratIya janatA yuga-yugAntaroM taka ina mahApuruSa ke upakAra ko kaise bhulA sakatI hai ? bhAnucandropAdhyAya kA sAmAnya janasamUha ke lie bhI akabarapara acchA prabhAva thA / yaha bAta do prasaMgoM se spaSTa ho jAtI hai- 1. eka bAra gujarAta ke sUbA az2Iz2akhAM kokA ne jAmanagara ke rAjA satrasAla ko yuddha meM harAkara use tathA usake sAthI yuddha karane vAloM ko bandI banA kara kArAvAsa meM DAla diyA thaa| jaba bhAnucandra ko isa bAta kA patA lagA to unhoMne akabara ko kahakara rAjA satrasAla ke sameta saba yuddhabandiyoM ko chur3A diyA thA / 2. dUsarI bAta yaha hai ki Apa ke kahane se gujarAta se jaz2iyA Adi kara haTA diye the / katipaya digambara lekhakoM kA yaha kahanA hai ki digambara paMDita banArasIdAsa jisane isa mata meM terahapatha (banArasI mata) kI sthApanA kI thI unakA prabhAva bhI akabara para thA / parantu yaha dhAraNA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki banArasIdAsa vi0 saM0 1654 taka izkabAjI ke kAraNa kuSTa roga se grasita rahA aura 1664 vikrama saMvat taka izkabAz2a rahA / " isake bAda izkabAz2I chor3a 1. dekheM dhanyakumAra digambarI kA 'akabara para jainadharma kA prabhAva nAmaka lekha - vijayAnanda hindI mAsika patrikA meM 2. dekheM banArasIdAsa dvArA likhita apanA arddhajIvana caritra vi0 saM0 1668 taka kAM Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kara kuSTa roga se niroga huA aura zvetAmbara jaina mUrtipUjaka laghu-kharataragaccha ke muni bhAnucandra jo abhayadharma upAdhyAya kA ziSya thA se jainadarzana, chaMda zAstra, kAvya, sAhitya prAdi aneka prakAra ke zAstroM kA abhyAsa kiyA / usake bAda vi0 saM0 1676 meM 'pAgarA' meM eka digambara vidvAna ke samparka meM Akara kucha digambara graMthoM kA abhyAsa kiyA aura vi0 saM0 1680 meM AgarA meM isane ekAnta nizcaya ko mAnakara apane navIna paMtha kI sthApanA kI, jo Ajakala terahapaMtha digambara saMpradAya ke nAma se prasiddha hai| aparaMca digambara vidvAna lAlA digambara dAsa jaina ne marudhara kesarI muni zrI mizrImala jI ke abhinandana graMtha meM khaMDa 3 pR0 83-67 para mug2ala samrATa aura jainadharma zIrSaka lekha meM mug2ala samrATa bAbara se lekara aMtima mug2ala samrATa ke rAjyakAla meM hone vAle mug2ala aura hindU rAjAoM ke rAjyoM meM katipaya jainalogoM kA paricaya diyA hai kucha ko unake rAjya meM graMtha lekhaka ke rUpa meM, kinhIM kA jaina mandiroM ke nirmAtA ke rUpa meM aura kinhIM kA unake vahA~ kArabhArI ke rUpa meM ullekha kiyA hai| isa nAmAvalI meM katipaya digambaroM kA bhI nAmollekha kiyA hai kintu kisI ne mug2alasamrATa se samparka karake una para koI apanA jaina dharma saMbandhI prabhAva DAlA ho aisA kucha bhI ullekha nahIM kiyaa| isase bhI spaSTa hai ki mug2ala samrATa para zvetAMbara jainAcAryoM, muniyoM kA hI pUrA pUrA prabhAva par3A thaa| ____ akabara kI mRtyu AgarA meM IsvI san 1605 (vi0 saM0 1662) meM huii| usa samaya to banArasIdAsa kor3haroga se jarjarita ho rahA thaa| usa samaya taka to use jainadharma kA koI vizeSa bodha bhI nahIM thaa| isaliye banArasIdAsa ke akabara para prabhAva kI bAta sarvathA nirAdhAra hai / lagatA hai ki mAtra apane mata kI mahimA batalAne kA yaha asaphala prayAsa kiyA gayA hai / isake atirikta anya bhI kisI digambara muni athavA vidvAna kA na to phatehapura sIkarI kI dharmasabhA meM dharmacarcA meM zAmila hone kA prAine akabarI jaise graMtha meM ullekha hI hai aura na hI kisI anya pramANika itihAsa pustaka meM hai| isa viSaya para maiMne eka prasiddha digambara skAlara se bheMTa kii| unhoMne kahA ki yahA~ jo sevar3A zabda kA prayoga huA hai vaha kisI digambara gRhastha ke liye hai| kyoMki sevar3A sarAvagI kA apabhraMza hai aura sarAvagI digambara gRhastha ko kahate haiM / unakA yaha tarka sunakara mere Azcarya kA ThikAnA na rahA aura usakI isa bhUla para kheda bhI huaa| pAThakoM ko yaha jAnanA cAhie ki akabara ke pharamAnoM meM sevar3A zabda hI ravijaya sUri ke nAma ke sAtha prAyA hai / ataH yahA~ para sevar3A zabda kA artha zvetAMbara hI hai / dUsarA koI nahIM hai| 1. akabara kI zraddhA-- isa mahAna prabhAvaka prAcArya zrI hIra vijaya sUri, upAdhyAya zrI bhAnucandra tathA inake ziSya khuzaphahama muni zrI siddhicandra kA mugala darabAra para kaisA prabhAva thA, isa prasaMga kA susabaddha, zRMkhalAbaddha spaSTa tathA upAdhyAya siddhi candra dvArA viracita "bhAnucandra gaNi caritra" meM se laga jAtA hai| upAdhyAya bhAnucandra ke nirmala caritra aura mahAna tejasvI vyaktitva kI chApa magala samrATa akabara ke hadaya paTa para kitanI gaharI sammAna parvaka sparzI par3I thI, isa bAta kA paricaya hameM isa graMtha se mila jAtA hai / (1) akabara prati ravivAra ko bhAnucandra upAdhyAya se saMskRta meM unake dvArA racita sUryasahasra nAma stotra kA pATha khUba ekAgratA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mugala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 305 pUrvaka bar3I zraddhA aura bhakti se sunA karatA thA / (isakA ullekha pahale bhI kiyA jA cukA hai)| (2) Apane akabara ke pautroM ko aneka viSayoM kA zikSaNa diyA thaa| (3) prakabara kAzmIra se lAhaura vApisa lauTane para eka dina cItoM kI lar3AI dekha rahA thA, usa samaya eka hariNa ne use apane sIMgoM se ghAyala kara diyA, jisase vaha mUrchita ho gayA, pariNAmasvarUpa samrATa pacAsa dinoM taka cArapAI para par3A rahA / usa samaya sArA sAmrAjya cintAgrasta ho gyaa| akabara ke prati vizvAsapAtra do hI vyakti the-eka abulaphajala aura dUsare bhAnucandropAdhyAya, jinheM akabara se milane kI chUTa thii| upAdhyAya jI kA sAnidhya pAkara samrATa ne pUrNa svAsthya lAbha kiyaa| sArA sAmrAjya Anandita ho utthaa| 2. prAcArya hIravijaya sUri prAvi jaina muniyoM kA akabara para prabhAva-ina jaina sAdhunoM kI vipUla-bhavyatA, anivArya AkarSaNa zakti, asAdhAraNa caritra, vyApaka jJAna sampannatA, isa bAta se mila jAte hai jinake prabhAva se akabara jaisA catura, kaTTara aura kaThinAI se prasanna honevAlA samrATa bhI eka vinamra AjJAkArI ziSya ke samAna Apa ke vaza meM hogayA aura usake mana para kAbU pA lenA pApa jaise jyotirdharoM ke alaukika sAmArthya kA jItA-jAgatA sabUta hai / isa prabhAva ke kAraNa hindU aura jaina janatA ke lAbha ke liye, prANImAtra ko abhayadAna dilAne ke liye Apa logoM ne pharamAna (prAjJApatra) prApta karane meM saphalatA prApta kI thii| yaha pApa ke sAmarthya kA jvalaMta udAharaNa hai| 3. sArvajanika hita kI dRSTi-hIravijaya sUri Adi jainamuniyoM kI dRSTi sarvajanahitAya thii| unhoMne kevala janoM ke liye hI nahIM, parantu sAre mAnavasamAja ke liye aura pazu-pakSiyoM kI bhalAI ke liye hI saba kucha kiyaa| isakI puSTi ke liye inake dvArA prApta kiye hue mugala samrAToM ke pharamAna hI basa hai| akabara ne varSa meM chaha mAsa taka jIvavadha banda karane kA Adeza diyA thaa| isa bAta kA ullekha badAyunI ne isa prakAra kiyA hai "In these days 996 (Hijri), 1583 A.D.1 (1640 Vikram Samwat) new orders were given. The killing of animals on certain days was forbiden, as on sundays, because this day is scared of the Sun, during the first 18 days of the month of Farwardin; the whole month of Abin (the month in which His Majesty was born) and several other days to please the Hindus. The order was extended over the whole realm and Capital punishments was inflicted on every one who acted against the command.2 (Badaoni P. 312) badAyUnI isa bAta kI bhI puSTi karatA hai ki samrATa hinduoM kI taraha apane mastaka para tilaka lagAtA thA, dAr3hI muMDavAne laga gayA thA, hindU poSAka ko pahananA bahuta pasanda karane lagA thA, pratidina sUryasahasra nAma kA pATha karatA thA, zikAra khelanA tathA mAMsa khAnA ekadama banda kara diyA thaa| sArAMza yaha hai ki jagadguru jaina zvetAMbarAcArya zrI hIravijaya sUri prAdi ke upadeza se 1. isI varSa akabara ne hIravijaya sUri ko jagadguru kI padavI dekara unheM apanA guru mAnA thA / 2. isakA bhAvArtha pahale dige gage udAharaNoM meM bhA cukA hai / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma samrATa sarvadharma samanvayavAdI banA, mAMsa, madirA, parastrIgamana, vaizyAdigamana, zikAra prAdi sAtoM kuvyasanoM kA tyAgI banakara sacaritravAna banA, bhArata meM basane vAlI saba jAtiyoM, kaumoM, dharmoM, majahaboM ko samajhane tathA unameM se vAstavika kalyANakArI mArga apanAne meM apanI prajA ko bhI sanmArga meM prerita karane meM rAta-dina prayatnazIla rahane lgaa| zikAra, mAMsAhAra aura hatyAoM kA svayaM tyAga karake atikrUra se dayAlu bnaa| dUsaroM ko bhI sadAcArI banAne kelie sAma-dAma-daMDa Adi nItiyoM se kAma lene lgaa| deza meM saba dharma sampradAyoM aura jAtiyoM meM paraspara prema aura melajola bar3hAne meM agrasara huaa| satata dharma carcAeM karake vaha AtmA, paramAtmA, pUrvajanma, punajanma, AtmA ke sAtha karmoM ke sambandha ko ThIka-ThIka samajha pAyA thaa| jisake pariNAmasvarupa akabara ke jIvana, dharmavizvAsa aura usakI rAjanIti meM bar3A bhArI parivartana hunA / aisA hone se akabara ko bhArata para ekachatra rAjya sattA meM zA~ta vAtAvaraNa pAne kA aura prajA ko apane-apane dharmoM kA pAlana karane kA suavasara prApta hyaa| prAyaH sarvathA zUnya se prAraMbha karake isa vIra, pratApI, mahatvAkAMkSI, dRr3hanizcayI, udArasamrATa ne eka prati vizAla, sugaThita, suvyavasthita, suzAsita, samRddha evaM zaktizAlI, sAmrAjya kA nirmANa evaM upabhoga kiyaa| mahAdeza bhAratavarSa ke bahubhAga para usakA ekAdhipatya thA, usake zAsanakAla meM deza kI bahumukhI unnati huii| vizva ke sarvakAlIna mahAnarezoM meM mug2alasamrATa akabara kI gaNanA kI jAtI hai| usakI isa mahAna saphalatA ke kAraNoM meM usakI udAranIti, nyAyapriyatA, dhArmikasahiSNutA, vIroM aura vidvAnoM kA samAdara aura svayaM ko bhAratI aura bhAratIyoM ko apanA hI samajhanA saMbhavatayA pramukha the| yadi yaha mahatvAkAMkSI thA to guNagrAhaka, dUradarzI evaM kuzalanItijJa bhI thaa| zAMti candropAdhyAya apane kRpArasakoza nAmaka graMtha meM likhate haiM ki-"pahale mRtakadhana ko jainAcArya hemacandrasUri ke upadeza se vikrama kI 13vIM zatAbdI meM mahArAjA kumArapAla ne chor3A thA aura aba isa samaya prAcArya hIravijaya sUri ke upadeza se akabara bAdazAha ne chor3a diyA hai| pahale gAyoM ko bandhana ne arjuna ne mukta kiyA thA, isa samaya unako vadhamukta akabara ne kiyA hai / prajA se lie jAne vAle jajiyA kara ko tyAga karane se isa bAdazAha ne ujjvala yaza se karNa, vikrama aura bhoja jaise dAnavIra nRpatiyoM ke yaza ko bhI ullaMghana kara UMce prAdarza ko kAyama kiyA hai| jIvahiMsA kA niSedha karake svayaM aura aneka rAjAoM se bhI dayAdharma ke pAlana karanekarAne se sarvaziromaNi bana gayA hai| matalaba yaha hai ki kumArapAla rAjA ke bAda akabara bAdazAha ne hI dayA kA vizeSa pAlana kiyA-karAyA hai| zAMticandra upAdhyAya ne kRpArasa koza meM likhA hai ki isI graMtha ke kAraNa bAdazAha ne ye saba kArya kiye| yaha saba pratApa hIravijaya sUri prAdi jaina sAdhanoM ke tapa-tyAga-saMyama, nisvArtha saMyamamaya uttama caritra, sarvadharma sahiSNutA, evaM sva-para-kalyANakArI sadjJAnamaya jIvana kA hI thaa| ataH yadi saca pUchA jAye to yaha sArA upakAra bhAratIya prajA para jagadguru zrI hIravijaya sUri ne kiye, isase bhAratIya prajA kabhI uRNa nahIM ho sktii| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala sAmrAjya aura jainadharma 307 3. akabara ke samaya meM jinso ke bhAvagehU~= 1 rupaye kA 185 ratala (60 sera) safeda khAMDa-1 rupaye kI 17 ratala java=1 rupaye kA 277 / / ratala (135 sera) kAlI khA~Da=1 rupayA kI 36 ratala cAvala moTA=1 rupayA kA 111 ratala namaka=1 rupayA kA 137 ratala gehUM kA ATA=1 rupayA kA 148 ratala javAra=1 rupayA kA 222 ratala dUdha= 1 rupayA kA 86 ratala bAjarA=1 rupayA kA 277 // ratala dhI=1 rupayA kA 21 ratala makaI=1 rupayA kI 277 // ratala eka tarafa prajA ke sukha ke lie akabara dvArA kI gaI anukUlatAoM se prajA ko nizciMtatA milI thI dUsarI tarafa roz2a ke istemAla karane kI vastueM bhI kitanI sastI thIM ki cAhe kaisA bhI garIba kyoM na ho vaha apanA nirvAha AsAnI se kara letA thaa| uparyukta tAlikA se hama spaSTa jAna pAte haiN| 4- vartamAna svataMtra bhArata meM jinsoM ke bhAva-(I0 sa0 1976) gehUM 1 kilo-rupayA 130 gehU~ kA prATA 1 kilo, rupayA 1.50 java , , 125 safeda khAMDa , 2.50 cAvala moTA , 180 namaka , , 080 dUdha , 275 bAjarA , 1.40 ghI , 2500 makaI 1.40 5- akabara ke viSaya meM purtagez2a pAdarI pinaharo (Pinheiro) ke do patra pinaharo nAmaka purtagez2a pAdarI ke lAhaura se tA0 3 sitambara 1575 IsvI (vi0 saM0 1652 meM akabara kI mRtyu se 10 varSa pahale) ko apane deza meM likhe hue patroM kA eka vAkya DA0 visenTa e0 smitha ke aMgrejI akabara meM se hama uddhRta kara Aye haiN| una patroM meM usane jo jainoM ke saMbaMdha meM vizeSa rUpa se likhA thA, vaha isa prakAra hai (1) "This king (Akbar) worships God and the Sun, and is a Hindu [Gentile] ; he follows the sect of Vertic, who are like monks living in Communities (Congregatione] and do much penance They eat nothing that has had life [anima] and before they sit down, they sweep the place with a brush of cotton, in order that it may not happen [non si affironti] that under them any 1. dekheM-The value of money at the Court of Akbar by W.H. Moreland (article) Journal of the Royal Associatic Society 1918 A.D. July and October P.375,385. 2. sera 80 tolA 3. kilo 86 tolA 4. pinaharo ke ina donoM patroM kA aMgrejI anuvAda suprasiddha itihAsakAra DA0 vIseMTa e0 smitha ne apane tA0 2-11-1918 I0 ke patra ke sAtha jainAcArya zAstravizArada vijayadharma sUri ko bhejA thA / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma worm [or insect' vermicells] may remain and be killed by their sitting on it. These people hold that the world existed from eternity, but others say, No, many worlds having passed away. In this way they say many silly things, which I omit so as not to weary your reverence." "arthAt rAjA akabara Izvara aura sUrya ko pUjatA hai aura vaha hindU hai / vaha vrati sampradAya kA anusaraNa karatA hai| ve 'vati' maThavAsI sAdhunoM ke samAna bastI (upAzraya) meM rahate haiM aura bahuta tapazcaryA karate haiM / ve koI bhI sajIva (sacita) vastu nahIM khAte aura z2amIna para baiThane se pahale z2amIna ko rUI (Una) kI pIchI (aughA) se sAfa (paDilehaNa) karate haiN| tAki z2amIna para rahe hue jIva-jantu naSTa na hoM / ina logoM kA aisA mAnanA hai ki-jagata anAdi hai, aura yaha bhI kahate haiM ki bahuta duniyAeM ho gaI haiN| aisI mUrkhatA bharI (?) bAtoM se Apa zrIpUjya ko parezAna na karate hue, itane mAtra se virAma letA huuN|" (2) isI prakAra eka dUsarA patra pinaharo ne tA0 6 navambara 1565 I0 ko apane deza meM likhA thaa| usameM jainoM ke sambandha meM jo vivaraNa diyA hai, vaha isa prakAra hai "The Jesuit narrates a conservation with a certain Babansa ( ? Baban Shah) a wealthy notable of Cambay (Khambhat) favourable to the fathers. He is a deadly enemy of certain men who are called Verteas, concerning whom I will give some alight information (delli qualitocara casa). The Verteas live like monks together in cemmunities (congregatione] ; and when I went to their house [in cambay] they were about fifty of them there. They dress in certain white clothes; they do not wear anything on the head; their beards are not shaved with a razor, but pulled out, because all the hairs are torn out from the beards, and like wise from the head, leaving none of them, save a few on the middle of the head upto the top, so that they left a very large bald space. 1. vattI-yaha dUsarA koI nahIM hai, kintu janasAdhu hI haiN| usa samaya ke adhikatara lekhakoM ne apanI pustakoM meM jainasAdhu ko vratI ke nAma se hI likhA hai| 'Diskripzana prApha eziyA' nAmaka pustaka, jo ki I0sa0 1673 meM prakAzita huI hai, usake pRSThoM 115, 213, 232 prAdi meM bhAratavarSa ke janasAdhunoM kA varNana pAyA hai, vaha vratI zabda se hI diyA hai| yahAM taka ki suprasiddha gujarAtI kavi zAmaladAsa ne bhI 'sUDA bahoterI' meM vratI zabda se hI jaina sAdhu kA ullekha kiyA hai / vratI zabda kI vyutpatti se artha vratamasyA-'stIti vratI (jinheM vrata ho ve) hotA hai / parantu rUr3hI se vratI zanda jainasAdhuoM ke liye hI prayukta hunA haiatha ca uparyukta patra meM jo vratI kA svarUpa tathA unakI mAnyatA kA ullekha kiyA ve saba jainazvetAMbara mUrti-pUjaka hIravijaya sUri Adi sAdhuoM ke sAtha barAbara mela khAte haiN| jaise 1. upAzraya meM rahanA, 2. bahuta tapazcaryA karanA, 3. sajIva (sacita) prAhAra kA tyAga, 4. praudhe se jamIna kA sAfa (paDilehaNa) karanA tAki jIva-jantu naSTa na hoM, 5. jagata anAdi hai| ityAdi-1 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mug2ala samrAToM para jainadharma kA prabhAva - They live in poverty, receiving in alms what the given has in excess of his wants for food. They have no wives. They have (the teaching of) their teaching sect written in the script of Gujrat (nagrilipi). They drink warm water, not from fear of catching cold, but because they say that water has a Soul, and that drinking it without, heating it kills its Soul, which God created, and that is a great sin, but when heated, it has not a Soul. And for this reason they carry in their hands certain brushes, which with their handles look like pencils made of cotton (bambaca) and these they use to sweep the floor or pavement whereon they walk, so that it may not happen that the Soul (anima) of any worm be killed. I saw their prior and superior (maggiore) frequently sweep the place before sitting down by reason of that scruple. Their chief Prelate or Supreme Lord may have about 100,000 men under obedience to him, and every year one of them is elected. I saw among them boys of eight or nine years of age, who looked like Angels. They seem to be men, not of India, but of Europe. At that age they are dedicated by their fathers to this Religion. They hold that the world was created millions of millions ago, and during that space of time God has sent twenty three Apostles, and that now in this last age, he sent another one, making twenty-four in all, which must have happened about two thousand years ago, and from that time to this they possess scriptures which the other (Apostles] did not compose. Father Xavier and I discoursed about that saying to them, this one (questo) [Seil apparently the last Apostle] concerned their Salvation. The Babansa aforesaid being interpreter, they said us, as we shall talk about that another time, but we never returned there although they pressed us earnestly, because we departed the next day." arthAt-pAdariyoM ke anukUla khaMbhAta zahara ke dhanADhya umarAva bAbanasA (bAbanazAha) ke sAtha huI bAtacIta ko pAdarI nIce likhe anusAra likhatA hai vaha 'vatI' ke nAma se pahacAne jAnevAle manuSyoM kA kaTTara zatru hai, una vratiyoM ke viSaya meM maiM kiMcita likhatA huuN| vratI loga sAdhunoM ke samudAya meM rahate haiM aura jaba maiM una ke sthAna (khaMbhAta) meM gayA taba una meM se lagabhaga pacAsa vyakti vahA~ the / ve amuka prakAra ke zvetavastra pahanate haiM, ve 1. peruzI ke pRSTha 52 meM se kiyA huA anuvAda / yaha jikara meMkalega ne bhI apane lekha ke pRSTha 65 meM kiyA hai| 2. bAbanasA, yaha pArasI gRhasya kA nAma hai usa kA zuddha nAma bahamanazA hogA aisA jJAta hotA hai / usa samaya ___ meM khaMbhAta meM pArasI gRhastha rahate the| 3. zvetavastra pahanane vAle sAdhu zvetAMbara mUrtipUjaka sAdhu the aura Aja bhI haiN| DhUDhiye sAdhu caubIsa ghaMTe apane muha para eka kapar3A (mukhavastrakA) bAMdhe rahate haiM isa mata kA prAdurbhAva ni0 saM0 1706 meM lavajI nAma ke sAdhU se humA thA / zuddha pAcAra vAloM kI pahacAna ke liye / isI varSa zvetAMbara sAdhunoM meM pIlI cAdara kA bhI pracalana huaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma sira para kucha nahIM aor3hate, tathA ustare se dAr3hI kI hajAmata bhI nahIM karate / para ve dAr3hI ko noca DAlate haiM / arthAt dAr3hI tathA sira ke bAloM ko ukhAr3ane ko ve loca kahate haiM / sira ke bIca ke thor3e bhAga meM bAla hote haiN| isaliye unake sira meM bar3I DhaDharI par3a gaI hotI hai / ve nimra'tha haiM, bhikSA meM khAdya padArtha (gRhasthoM kI AvazyakatA se) jo bacA khucA huA hotA hai vahI lete haiN| una kI striyA~ nahIM hotI, gujarAta kI bhASA (nAgarI lipi) meM una ke dharmagraMtha likhe hote haiN| ve garama kiyA huA pAnI pIte haiN| yaha sardI lagane ke bhaya se nahIM, kintu aise mantavya se ki pAnI meM jIva hai aura ubAle binA yadi pIyA jAve to usa jIva kA nAza hotA hai / yaha jIva paramezvara ne banAyA hai aura use (ubAle binA) pIne meM bahuta pApa hai| para jaba ubAlA jAtA hai taba usa meM jIva nahIM rahatA aura isI kAraNa se ve apane hAtha meM amuka prakAra kI pIchiyAM (audhe) liye phirate haiN| ye pIchIyAM una ke DaMDoM ke sAtha rUI (Una) kI banAI huI sIsapenoM jaisI lagatI haiN| ina pIchIyoM dvArA z2amIna athavA dUsarI jagaha, jahA~ ki unheM calanA hotA hai, sAfa karate haiN| kyoMki aisA karane se kisI jIva kI hatyA na ho| isa vahama ke liye unake bar3oM tathA netAoM ko maiMne bahuta bAra z2amIna sAfa karate hue dekhA hai| unake sAthI bar3e nAyaka ke hAtha nIce, una kI AjJA meM rahanevAle lAkhoM manuSya hoMge aura pratyeka varSa ina meM se eka (netA-prAcArya) cunA jAtA hai / maiMne una meM pATha-nau varSa kI Ayu ke bacce bhI dekhe jo deva ke samAna (sundara) lagate the| ve bhArata ke nahIM kintu yorupa ke hoM, aise lagate the| itanI umra meM unake mAtA-pitA unheM dharma ke liye arpaNa kara dete haiN| X ve pRthvI ko anAdi mAnate haiM aura mAnate haiM ki-itane samaya meM (anAdikAla meM) unake Izvara ne 23 dharmapravartakoM ko bhejA / aura isa antima yuga meM dUsarA eka, aura (pravartaka) bhejaa| arthAt caubIsa hue / isa caubIsaveM ko hue do hajAra varSa ho gaye haiN| (tatpazcAt aba koI dharma 1. isa samaya chApekhAne (Printing Press) nahIM the| vidyArthI loga pAThya pustakoM ko hAtha se likha lete the| 2. garama pAnI kA vyavahAra zvetAMbara mUrtipUjaka sAdhuoM keliye anivArya hai| kintu anya janasampradAya ke sAdhu kaccA chanA huA tathA dhovana Adi kA pAnI bhI le lete haiM / 3. jainadarzana kI mAnyatA hai ki jIva anAdi hai use IzvarAdi koI banAtA nhiiN| pAdarI ne yaha bAta ajJAnatA se likhI hai| 4. jainadarzana kI mAnyatA hai ki Izvara sRSTi kA kartA haratA nahIM hai aura na hI vaha kisI avatAra ko bhejatA hai| mAnava svayaM hI apanI AtmasAdhanA se tIrthakara banakara dharmapravartaka banatA hai / caubIsa dharmapravartaka karmo kA kSaya kara anta meM nirvANa pAkara sadA ke liye janma-maraNa rahita hokara siddha svarUpa arUpI paramAtmA ho jAte haiN| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 000000388856080 . RAN 2 00000 3 000 www est 8 AN S AR / NA 88 6 10 1 . NEMA MINS I 18390 2988 82086038080204033000 & 0000003 akabara dvArA jainAcArya hIravijaya sUri kA svAgata samrATa ke veSa meM akabara ..... hinda veSa meM samrATa akabara Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 3 no 8 bhAnucandra Adi jainamuniyoM ke liye jahAMgIra bAdazAha kA pharamAna naM02 naM01 AcArya hIravijaya sUri ke nAma prAcArya jinasena sUri ke nAma akabara bAdazAha kA pharamAna akabara bAdazAha kA pharamAna muni viveka harSa Adi ke nAma jahAMgIra bAdazAha kA pharamAna w fnwry dr zndn khrt bh m mnTr sth slb btn - : w frh t ? hm grm dr br my dhnd wsmyh " wbh r. tmr mr mnh b nh mm khmnh - dr rstnhr : m. - mr. mh: bhrm dr br drd. mrd dr dwr st << jn sy hy y shr hm dydh mHwr mh - khy dwwr w rwz mHnt frmr hy , rstm w syny mdry Sr my bwrbTh. hy n mn khh qlt : mrd ml r`@ wdh Hk, w my rwnd. mdt wr mn mn sn .. HSr wrwdy w fr srHdh , srwr wsr bwdh drd kh mrjndy wsdh wr khbyr hm m`h sry rh br dr rwz brwz bwdjh r dr khrj zwrh Sl wjrbnt dkr. nh dh , dh my - m rtb khr mrd w `mr shry`h wr sny kh sfr skr rHmt ml mr ws`r nh yswl bzy mrb` lmr mdr dwst w `mly khrd b nm mr@ dr mwrd nwr m` nmd rw bh rwz brmh wrn . srh mw hy tr `mr `Sl. dr hmn bwddm. dr hmh khr lsry wl mrh `ly rH mdd khrsywr jw khrkh brd rtHl `lm dr brdh mr@.. rHm dwrjd dr bndr`t w rmrddmrlh mrrh jw` dr bnd mr mr khr `nh Gyrh dr ... fm sh stwrh bh dr brgh rh lnHw, khty d hrky rws khwdrw r drsr w wmS dr bHr mn w twjh bh my brm smry w y mdyHh lms tw khzwm khy mshrz ny bsth bwd bh ryt st n h trdd sy . my drd w bh rw hy rwd .mn drst nshrth nh zdh st w bsth shdh bh drh d`h lhm . - wjy mntwr w mdrn dr HwHwn bHrny w sh drSd `n rd m lh mynw mSr khryd khrdh khh br rwyh mbr rwrkhrh my gyrym khmbrwr khy dwwr w slm Hwsh hm khh dr mdt r bh sr`t mwtwr jwn mn w'sndt m rd khrdrww (rd dr dw rwz m`r rwr mdrzn bshd dr mlyr rysh j wrm rHm st khznshrdm br `lyh prskhrHh dr w`ddh bndy khr rkh ndhyr`ln ntwhmrht rwz bsth srwr Hmr HDrt frs trd `lywn `br khwhd khrd dr mr kh j m blHH sTy'y ry sh mll w Hl mrwt, drd dwr khn : kdlzr `rywt mn wr m`mwl mdrnd ( nskhh m` njst` Hy khr srd HS n khy zr zrnd dr drgzr. " bly drkhl mlk mjrd srdy srd nwrdwm srb rmsr khrrdddryn bs hd Hl brdfsd my drHsb lkm l drst `lmrdh z f rHlhy nr dr : drkht '`md lsy'd `mth mGm ngry lh khh w ftHh wtby zyr ngrnm nh mr bry dhh km shm bh Sfr T rdwr `lm blSwr jzwh trwj `mr T rm dr khwn khrd . wlwr nkh. wn rwbh rw hm b shrrhy . : dwr hmy hm bh mrwr aSf Hym mzh wryqt:'rs shyd dyn w mdhhb wmbrrwmny lbrkl- by mh wlyr mSr thr rwjrw. rddykh mdr `mTwq drw mSr rHm , w pry sn dr brbr rdh dw brbry y@. - dwry hryr@ 2 lrwHnh Hdth ww, ttrt w rd shb w sh , dw mly . std`t wmrrrh mdl grh mm slnh bh hmh - w rwnh smnd lbrz mrd hn dh st d h Twr pr tyn mr hmt tr prdy jzrwr sd. rhh Hs rw'l kl nzr bry trdd mkhrm sr hr dh dr nrm m bh rwz nZm nshr khrd rw mrwr srHdt shh rh h wHrr mrrt blm`n 'kht mhrt mshhd r rynh hstnd 'rS`y khrdh brr, mkn mrrrrrn lrshd hr - dn rt rdrl `rh mndr mr`y srh mw r mhrt w myh Hb dkhlhn dwr mHrkh Hrr khy trh rh" w " mgr b khr dwrw wrdh nd khy wrd rzyb nd . d rwy twnm b dw blsd wrmndn drydbn md w h m mn lGrm lrh y khh mrw mhy w mymwnh w y bh sT mqsm smnh w yn khr h r hm khh dr mhnh w H " yn sn myn sr shn smr bl dr myn dwrh m . m . twnyd bh jy mwrd mdm b mdrsh mh jh m mhm tf khrmn dr amry dr njr wn z drh wshrh - mzd khrd khrwj` bh rD rsm H mhmn m`z sd st r bh shhr zjr wy . dhn lwrd w . sh rnj w dm w atrwd dr rswb dr mh zndh bh mn hm mdyr drd . mfh dh twn rstn Hyn nmh mrsd . swz hnd w swrh ddh drhwr - khR . ph dGh z ny h bdhb `zt w br hm nbrh nh dh mh wh msttr wtwd nft dr yn mrd r dr br m`mr dr bn rwHy khrd khmr , mn w slm jlT wyrr `mrh m - tyn nmh : tm.. grwh rH smn khrd khh bh tmm wldyn blSwr wSl my twn b mrd . ybd w z mr. sw w fr wshrwndh dr nkh mygrddTl khy mmt mwr mdr dwst khld ryd khrdn dhh dwm mHwr bwdh mdr shd nydrlyn wb khwd nmwdh nd ynkhh lny bshd llmwrd lbdhkhr khrd wjhy dr yd wHd `lwyzn khrdnd . str w mrdmy khrdyd `lj khy lyy n pr Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mugala samrAToM para jainadharma kA prabhAva pravartaka nahIM hogA) taba se lekara Aja taka ke dUsaroM ke na banAye hue (maMtima dharmapravartaka ke asala) graMtha una ke pAsa haiM / fAdara jheviyara aura maiMne unake sAtha bAtacIta kI aura pUchA ki anta meM Apa logoM kA uddhAra haiM athavA kyA hogA? uparyukta bAbanasA hamArA dubhASiyA (dUsarI bhASA meM anuvAda karake batAne vAlA) thaa| usane hameM kahA-ki isa viSaya para hama phira bAta kreNge| parantu hame dUsare dina vahAM se nikala gaye / isaliye hama se phira jAnA nahIM ho skaa| yadyapi unhone hameM bahuta hI Agraha kiyA hunA thaa| mugala samrAToM ke cAra pharamAna jagadguru zrI hIravijaya sUri ke liye diyA huA pharamAna pharamAna naM0 1 kI nakala allAhu akabara jalAluddIna muhammada akabara bAdazAha gAjI kA pharamAna / allAhu akabara kI chApa (mohara) ke sAtha zreSTha pharamAna kI nakala (asala majaba hai) mahAna-rAjya ke sahAyaka, mahAna-rAjya ke vafAdAra, acche svabhAva aura uttama guNavAle ajita rAjya ko sudRr3ha banAne vAle, zreSTharAjya ke vizvAsapAtra, zAhI udAratA ke bhogI, bAdazAha kI dRSTi meM pasaMda, uccadarje ke khAnoM meM udAharaNa svarUpa, mubArijjuddIna (dharmavIra) prAjamakhA~ ! jo bAdazAhI meharabAniyoM aura bakSIzoM kI bahutAta (vRddhi) se zreSThatA ko pAye hue haiM, vaha jJAta kareM ki jo bhinna-bhinna rIti-rivAjoMvAle, bhinna-bhinna dharmavAle, bhinna-bhinna vicAradhArA vAle aura bhinna-bhinna paMthavAle haiN| sabhya athavA asabhya, choTA athavA bar3A, rAjA athavA raMka, dAnA (buddhimAna) athavA nAdAna (besamajha), duniyA ke pratyeka jAti tathA zreNI ke loga ki jo pratyeka vyakti paramezvara kA nUra prakaTa karane kA sthAna hai evaM duniyA~ ko paidA karanevAle dvArA nirmANa kiye hue bhAgya ko prakaTakarane kI asala jagaha hai tathA sRSThi saMcAlaka (Izvara) kI AzcaryakAraka amAnata (dharohara) hai| ve apane-apane zreSThamArga meM dRr3ha raha kara pratyeka hetu ko prApta kareM tathA tana mana kA sukha bhoga kara prArthanA tathA nityakriyAoM meM evaM apane pratyeka hetu ko pAne meM saMlagna rahate hue zreSTha bakSIsa karanevAle (Izvara) kI tarafa se hameM dIrghAyu mile aura uttamakArya karane kI preraNA milatI rahe, aisI dupA (prArthanA) kareM / kyoMki manuSya jAti meM se eka ko siMhAsanArUr3ha hokara Uce car3hane meM aura saradArI kI poSAka pahanane meM samajhadArI (sArthakatA) yahI hai ki usa asAdhAraNa meharabAnI aura atyanta dayA ---jo Izvara kI sampUrNa dayA kA prakAza hai, use apanI dRSTi meM rakhakara yadi una saba (prajA) ke sAtha mitratA prApta na karasake to kama se kama saba ke sAtha sulaha aura saMpa rakhakara pUjaneyogya paramezvara ke saba bandoM kesAtha meharabAnI, sneha aura dayA ke mArga para to caleM tathA Izvara kI paidA kI huI saba vastuoM (prANiyoM) ko jo mahAsAmarthya paramezvara kI dRSTi kA phala hai, una (prANiyoM) kI sahAyatA karane kI dRSTi rakhakara una kI prAva Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma koI unakA jIrNoddhAra (murammata) karanA cAhe athavA unakA nirmANa karanA cAhe to koI kamaakala athavA dharmAndha unheM roke nahIM / varSA kI rukAvaTa athavA anya aneka kArya jo khudA (Izvara) ke adhikAra meM haiM, yadi sA dA ko na pahacAnanevAle apanI nAsamajhI aura bevakUphI se unheM jAdU kA kAma jAnakara becAre khA dA ko pahacAnane vAloM (jainasAdhuoM) ke mAthe mar3hate haiM athavA unheM aneka prakAra ke kaNTa dete haiM aura ve jo dharmakriyAeM karate haiM una meM bhI rukAvaTa DAlate haiN| una becAroM para aise prAropa na hone deM, unheM apane sthAna para bhakti kA kArya aura dharmakriyAeM karane deM (aisI vyavasthA kreN)|" (isa) zreSTha pharamAna ke anusAra (adhikArI loga) amala meM lAkara aisI sAvadhAnI barateM ki isa pharamAna kA pAlana uttama se uttama rIti se ho / aura isa (pharamAna) ke viruddha koI anya hukama na kreN| apane kartavya ko jAnakara koI bhI isa pharamAna kI avahelanA na kre| tA0 1 zahayu, 2 rA mahInA, ilAhI san 46 tadanusAra tA0 25 mahInA saphara san 1010 hijarI / pharamANoM ke pIche likhe kA varNana pharavaradIna mahInA, jina dinoM meM surya eka rAzI meM se dUsarI rAzI meM jAtA hai ve dina, Ida, mehara ke dina, pratyeka mAsa kA ravivAra, ve dina ki jo do sUphiyoM ke bIca meM Ate haiM, rajaba mahIne ke somavAra, prAbAna mahInA jo bAdazAha ke janma kA mahInA hai, pratyeka saurya mAsa kA pahalA dina jisa kA nAma oramajha (saMkrAti) hai tathA bAraha pavitra dina (zvetAMbara jainoM kA paryuSaNa parva) jo (gujarAtI) zrAvaNa mAsa ke antima chaha dina (bhAdoM vadi 10 se amAvasa taka) aura bhAdoM sudi ke pahale chaha dina (bhAdoM sUdi 1 se 6 taka) milakara hote haiN| nizAne AlIzAna ko nakala asala mUz2aba hai mohara chApa isa chApa meM mAtra kAz2IkhAna muhammada kA nAma par3hA jAtA hai isake sivAya anya akSara nahIM par3he jaate| mohara chApa isa chApa meM akabarazAha murIda jAdA dArAva isa prakAra likhA hai| bAdazAha jahAMgIra kA pharamAna pharamAna naM. 3 kA anuvAda allAha akabara tA0 26 faravaradIna san 5 ke ikarAra (vacana) ke anusAra faramAna kI nakala hamAre dvArA surakSita (prAdhIna) kiye hue rAjyoM ke bar3e hAkimoM, bar3e dIvAnoM, dIvAnI 1. dArAva kA purA nAma mirjA dArAvakhAna thaa| yaha abadurrahIma khAnakhAnA kA putra thaa| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala samrAToM para jainadharma kA prabhAva 315 mahAna kAryoM ke kArakunoM, rAjya kArabhAra ke vyavasthApakoM, jAgIradAroM aura karor3iyoM ko sUcita kiyA jAtA hai ki duniyA~ ke (dinoMko) jItane ke abhiprAya se hamArA insAphI irAdA (nyAyayika vicAra) Izvara ko prasanna karane meM dattacitta hai / hamAre dRSTikoNa kA pUrA uddezya tamAma duniyA~ (sAre vizva) ko jise paramezvara ne banAyA hai, use prasanna karane kI tarapha hai| (usameM bhI) vizeSa karake pavitra vicAravAloM aura mokSadharmavAloM kA, jinakA uddezya satya kI khoja aura paramezvara kI prApti hai; unheM saMtuSTa karane ke liye hama (vizeSa) dhyAna rakhate haiN| ata: vivekaharSa paramAnanda mahAnanda, aura udayaharSa ye tapA-yati (tapAgaccha ke sAdhu) (sUri-savAI) vijayasena sUri, vijayadeva sUri tathA nandivijayajI jo khuzaphahama kI padavIdhArI haiM; unake ziSya haiN| ye hamArI haja ra meM the, inhoMne nivedana aura vinatI kI thI ki 'mApake dvArA surakSita (AdhIna) sAre rAjya meM hamAre pavitra 12 dina jo bhAdoM paryuSaNa ke dina haiM, unameM (sAre) hiMsA karane ke sthAnoM meM kisI bhI prakAra kI hiMsA na kI jAve (jo Apake bApa-dAdA ke samaya se calA AtA hai)| aisA karane se Apako gaurava prApta hogA aura ApakI ucca tathA pavitra prAjJA se bahuta jIva baca jaaveNge| isa kArya kA uttama phala Apake pavitra, zreSTha aura mubArika rAjya ko prApta hogaa|" ___ hamArI bAdazAhI dayAdaSTi pratyeka jJAti, (jAti) aura dharma ke uddezya tathA kArya ko utkRSTa karane ke liye apitu sabhI prANiyoM ko sukhI rakhane kI hai / isaliye isa nivedana ko svIkAra karake duniyA ko mAne hue aura mAnane lAyaka jahAMgIrI hukma huA hai ki uparyukta 12 dinoM meM prativarSa hamAre saMrakSaNa meM rAjya ke andara prANiyoM kI hiMsA na kI jAve aura isa (hiMsA) kArya ke sAdhana bhI na juTAye jAveM / evaM isa viSaya ke sambandha meM prativarSa naI aAjJA (faramAna) athavA sanada mAMgI na jaave| isa hukma kA pAlana (saba) kareM aura isa (faramAna) ke viruddha koI kArya na kiyA jaave| namra meM namra prabulakhaira ke likhane se aura mahamUda saiyada kI nakala se chApa chApa par3hI nahIM jAtI 1. vivekaharSa tapAgacchIya paM0 harSAnanda ke ziSya the| isa mahApratApI ne bahuta rAjAoM-mahArA jAoM ko pratibodha dekara jIvadayA sambandhI kArya karAye the| kaccha ke rAjA bhAramalajI ko jainadharmI banAyA thaa| kaccha meM aneka jinapratimAoM kI pratiSThAyeM bhI kI thiiN| mahAjanavaMza muktAvalI kA kartA kharataragacchIya yati rAmalAla ne inheM kharataragacchIya likhA hai so yaha bAta itihAsa se sarvathA viruddha hai| yaha faramAna vivekaharSa ko spaSTa tapAgacchIya likhatA hai| 2. paramAnanda upayukta vivekaharSa kA guru bhAI thaa| tathA harSAnanda kA ziSya thaa| inheM bhI ___yati rAmalAla kharataragaccha kA likhatA hai jo itihAsa se bilkula viruddha hai| 3. mahAnanda uparyukta vivekaharSa kA ziSya thaa| 4. vijayadeva sari, vijayasena sUri ke ziSya the| mAMDavagar3ha meM jahAMgIra bAdazAha ko mile the| vi0 saM0 1674 meM jAdazAha ne prasanna hokara inheM mahAtapA kI padavI dI thii| 5. yaha zekha mubAraka kA putra aura zekha abulafaz2ala kA bhAI thA / 6. mahamUda saiyada-yaha sujAtakhAna zAdI bega kA dattaka putra thA / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma jahAMgIra bAdazAha kA pharamAna pharamAna naM. 4 kA anuvAda allAhu akabara abbulamujaphphara sulatAnazAha salIma (jahAMgIra) gAjI kA duniyA kA mAnya pharamAna asala mujaba nakala jo mahAn kArya karane kI AjJA karanevAloM ko, unheM vyavahAra meM lAne ke prerakoM ko, kArakunoM ko, vartamAna tathA bhaviSya ke mAmalAdAroM ko ..aura vizeSa karake saurASTra sarakAra ko bAdazAhI sammAna rakhate hue mAlUma ho ki bhAnucandra yati aura khuzaphahama padavIdhara siddhicandra yati ne hameM araz2a kI hai ki-jajiyA kara, gAya, bhaiMsa, bhaisA, baila, ina pazuproM kI hiMsA, pratyeka mahIne ke nizcita dinoM meM, mRtyu kA dhana, logoM ko bandI banAnA, tathA zatrujaya parvata para yAtrI dITha soraTha sarakAra jo kara letI hai isa (uparyukta) saba bAtoM ke liye prAlA hajarata (akabara bAdazAha) ne banda kiyA huA hai aura mApha kiyA huA hai| ataH ina sabhI logoM (bhAnucandra Adi) para hamArI bhI sampUrNa meharabAnI hai| una (pahalevAlI bAtoM) meM eka aura mahInA ki jisake anta meM hamArA janma huA hai milAkara nIce dI gaI sUcI ke anusAra mApha aura banda karake hamArI zreSTha prAjJAnusAra (sabaloga) prAcaraNa kareM tathA isake viruddha athavA hera-phera vAlA prAcaraNa na kreN| vijayasena sUri tathA vijayadeva sUri jo vahA~ (gujarAta) meM haiM unakA vartamAna meM patA karake evaM jaba bhAnucandra aura siddhicandra vahA~ pahu~ca jAve taba unakI bhI sAra-saMbhAla rakhI jAve aura jo ve kAma karane ko kaheM unheM sampUrNa kiyA jaave| jisase ve (vijayasena sUri, bhAnucandra pAdi) jIta karane vAle rAjya ko sadA mana ko sukhI (nirAbAdha) rakhakara apane (dharma) kAryoM meM lage rheN| UnA paragane meM inake guru ke pagale (caraNabiMba) sthApita kiye haiN| purAne rivAja ke anusAra kara prAdi se mukta jAnakara tatsaMbandhI ko rukAvaTa yA parezAna nahIM karanA / lekha (likhA) tA0 14 zaherIvara mahInA, san ilAhI 55 / jIva hiMsA niSedha ke dinoM kI suucii| pharavaradIna kA mahInA, 12 sUrya saMkrAMtiyA~, Ida kA dina, mehara ke dina, pratyeka mAsa ke saba ravivAra, sUphiyoM ke do dinoM ke bIca kA dina, rajaba mahIne ke somavAra, akabara bAdazAha kA janma kA mahInA--jo abAna mahInA kahalAtA hai, saurya mAsa kA pahalA dina jo orabhaja kahalAtA hai| bAraha barakatavAle (payUSaNa mahAparva ke) dina bhAdoM vadi 10 se bhAdoM sudi 6 taka (gujarAtI sAvaNa vadi 10 se bhAdoM sudi 6 tk)| allAhu akabara nakala asala mUjaba hai chApa mohara isa mohara ke akSara nahIM par3he jAte Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArANA pratApasiMha aura hIravijaya sUri 7. tIna mugala samrATa tathA tIna jainAcAya jisa prakAra akabara, jahAMgIra aura zAhajahA~ ye tIna mug2ala samrATa bhArata ke gaurava ko bar3hAne vAle ho gaye haiM vaise hI jaina zvetAMbara tapAgacchIya prAcAryoM meM bhI zrI hIravijaya sUri, zrI vijayasena sUri tathA zrI vijayadeva sUri ye tInoM jainadharma ke gaurava bar3hAne vAle hue haiN| ina tInoM prAcAryoM kA uparyukta tInoM samrAToM ne satkAra kiyA, sanmAna kiyA aura inake tapa, tyAga, jJAna tathA cAritra se prabhAvita hokara jainadharma ke prati U~cA Adara karake aura unake upadezoM ko AcaraNa meM lAkara apanA aura janatA janArdana kA bhalA kiyaa| vijayadeva suri se devasara nAmaka gaccha kI sthApanA huI / ye zAhajahAM ke samakAlIna the aura vijayasena sUri ke paTTadhara ziSya the / inakA prabhAva zAhajahA~ para par3A thaa| isa prakAra hama jAna pAye haiM ki mugala bAdazAha bAbara se lekara zAhajahA~ taka pAMca mugala zAsakoM para tapAgacchIya zvetAMbara jainAcAryoM tathA unake ziSyoM-praziSyoM kA barAbara prabhAva rhaa| jisake kAraNa inakA zAsanakAla uttarottara bhAratavAsiyoM ke lie zAMti kA kAraNa aura sukhaprada bana gyaa| mahArANA pratApa siMha aura hIravijaya sUri jagadguru hIravijaya sUri ko mahArANA pratApasiMha ne bhI apane rAjya meM padhArane ke lie aneka bAra vinati patra likhe the| vaha bhI jagadguru kI kRpA tathA prAzIrvAda kA lAbha uThAnA cAhatA thA / parantu vRddhAvasthA ke kAraNa Apa kA vahA~ padhAraNA na ho skaa| mahArANA ke aneka vinati patroM meM se hama yahA~ eka patra kA ullekha karate haiN| yaha patra purAnI mevAr3I bhASA meM mahArANA ne svayaM apane hAthoM se jagadguru ko likhA thaa| isa patra se itihAsa para acchA prakAza pdd'egaa| mahArANA pratApa siMha kA patra smasta zrI magasUdAnana mahAsubhasthAne saraba propamAlAyaka mahArAja zrI hIrabaje sUraji caraNakamalAM praNe svasta zrI baje-kaTaka cAvaDarA deza suthAne mahArAjAdhirAja zrI rANA pratApa saMgha ji lI0 page lAgaNo vaMcasI / aThArA samAcAra bhalA hai. AparA sadA bhalA chAIje / Apa bar3A hai, pUjanIka haiM- sadA karapA rAkhe jIsu sasaha (zreSTha) rakhAvegA apraM prAparo patra praNA danAmheM pAyA nahIM so karapA kara leSAvegA / zrI bar3A hajUrarI vagata padAravo huvo jI meM aThAMsu pAchA padAratA pAtasA akaba jine jenAvAdamheM grAna rA pratiboda dIdo / jIro camatkAra moTo batAyA jIva haMsA (hiMsA) charakalI (cir3iyAM) tathA nAma paSeru (pakSI) vetI so mApha karAI jIro moTo upagAra kIdo. so zrI jenarA dhrama meM Apa asAhIja pradotakArI prabAra kIse (samaya) dekhatA Apa ju phera ve nhIM prAvI pUraba hIdusasthAna utradeza gujarAta sudA cArudasA (cAroM dizA) mheM dhramaro bar3o udotakAra dekhANo jaThA pache Apa ro padAraNo huvo nhIM so kAraNa kahI vegA padArasI AgeM su paTA paravANA karaNa rA dastura mAphaka Apre he jI mAphaka tola murajAda sAmo prAvo sA barategA zrI bar3A hajUrarI vaSata AparI marajAda sAmo pAvA rI kasara paDI suNI so kAma kAraNa lekhe bhUla rahIvegA jI ro adeso nahIM jANegA / Age su zrI hemAcAra jine zrI rAjamhe mAnyA hai jIro paTo kara devANo jI mAphaka aropagarA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhaTAraSa gAdI pra AvegA to paTA mAphaka mAnyA jaavegaa| zrI hemAcAra ji pelI zrI bar3agaccha rA bhaTAraSa ji ne bar3A kAraNa su zrI rAjamhe mAnyA jI mAfaka Apane AparA pagarA gAdI pra pATavI tapAgaccha rA ne mAnyA jAvegA rI suvAye desamhe Apre gaccha ro devaro (maMdira) tathA upAsaro vegA jI ro murajAda zrI rAja suvA dujA gaccharA bhaTAraSa AvegA so raassegaa| zrI samaraNa, dhyAna, devajAtrA jaTha sAda karAvasI bhUlasI nahiM ne vegA padArasI / paravAnagI paMcolI goro samata 1645 varSa Asoja suda 5 guravAra prosavAla kula nararatna kAvar3iyA gotrIya zvetAMbara jaina mUrtipUjaka zrAvaka dharma-vIra, dAna-vIra aura yuddha-vIra udayapura ke mahArANA pratApasiMha ke mahAmaMtrI bhAmAzAha cA __ bhAmAzAha kA par3adAdA cAMDA kAvar3iyA jo rAyakoThArI gotra kA prosavAla thaa| vaha dillI kA rahane vAlA thaa| usake bApa-dAdA bAdazAha kI nArAjagI se lar3AiyoM meM mAre gae the| usa samaya cAMDA baccA hI thA, isalie usako kAMvar3I (baeNhagI) meM DAlakara mevAr3a le jAyA gayA jisase vaha baca gyaa| kAvar3I meM le jAne ke kAraNa usake aura usakI saMtAna kA nAma kAvar3iyA prasiddha ho gyaa| cAMDA kA beTA TADA aura usakA beTA bhAramalla thaa| ye loga bAdazAhoM-rAjAoM ke yahA~ koThArI-kAmadAra the| phira udayapura ke dIvAna (mahAmaMtrI) ho gaye the| dIvAna hone se pahale bha inake pAsa anaginata dhana daulata thI isIse vaha sAha (zAha) khlaaye| jina dinoM mevAr3Adhipati mahArANA pratApasiMha akabara ke sAtha yuddha karate-karate hatAza ho cukA thA / yuddha ke lie dhana tathA sAdhanoM kA ekadama abhAva hone pAyA thA aura mahArANA saMkaTa meM par3a kara akabara ke sAtha sandhi karane ko mevAr3a chor3akara apane cetaka ghor3e para savAra hokara cala par3A thA, usa samaya bhAmAzAha zrI kesariyAnAtha-RSabhadeva kI yAtrA ke lie dhulevA meM aAyA huaA thaa| use khabara milate hI usane jhaTa se ghor3e para savAra hokara pratApa kA pIchA kiyA aura jaMgala meM jA milaa| mahArANA ko namaskAra karake bar3e vinaya ke sAtha hAtha jor3e khar3A ho gyaa| deza chor3a jAne kA kAraNa dhanAbhAva hai aisA jAnakara bhAmAzAha ne mahArANA ko DhArasa baMdhAI aura 12 varSa taka 25000 sainikoM tathA yuddha ke lie apanA dhana pratApa ke caraNoM meM samarpita kara diyA aura sAtha meM yaha bhI vacana diyA ki jaba taka mevAr3apati mahArANA kI vijaya na hogI taba taka yathAsaMbhava dhana kA prabhAva nahIM hone duuNgaa| mahArANA lauTa aaye| senA kA dRr3ha saMgaThana karake yuddha ke lie DaTa ge| bhAmAzAha tathA isake choTe bhAI tArAcanda ye donoM bhI zastroM se sajja hokara yuddha meM jUjha ge| tArAcanda yuddha meM vIragati prApta kara gayA aura bhAmAzAha anta taka mahArANA ke kandhe se kandhA lagAkara yuddha meM zAmila rhe| pratApasiMha vijayI hue, jainazrAvaka kulabhUSaNa mahAmaMtrI bhAmAzAha ke sahayoga, caturAI tathA bhujAbala ke pratApa se mahArANA kA nAma-mAna aura gaurava amara banAne ke lie isa mahApuruSa ne apanA tana, mana, dhana saba kucha mahArANA ke caraNoM meM arpaNa kara Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagadguru zrI hIravijaya sUri kI hastalipi 316 diyA / yadi vaha Ar3e vakta meM sahayoga na detA to Aja mahArANA pratApa kA yaza samApta ho gayA hotA / bhAmAzAha jainadharmI the, dharma para unakI dRr3ha zraddhA thI isalie ve dharmavIra the / mahArANA ko apanA sarvasva praparNa karake ananya dAnavIra hone kA paricaya diyA aura yuddha meM lar3akara zUravIratA dikhalAkara yuddhavIra hone kA gaurava prApta kiyA / mahArANA kI zAna prAna-bAna ko kAyama rakhane ke lie pUrA-pUrA sahayoga dekara deza ke lie balidAna hone kA mahAdarza upasthita kiyaa| kyoMki bhAmAzAha ke pUrvaja dillI nivAsI the isalie unakI nasa nasa meM paMjAba kI vIratA kUTa kUTa kara bharI huI thii| jisane mahArANA kI zAna meM baTTA nahIM lagane diyA / dhanya hai isa naravIra ko / samastrasagha yogI! zrI mahammadAbAda nagare svastrizAMzrAditinaM mpa zrAzajana purataH zrI hIravijayastu rininizyate zrI zrahammadAvAdanagaresama sAka sAdhI Avaka yAvekA yogyaM yatana zrIdharmasA gAImAjhilAvAvA mAhijimale tela rizramastasaMghanImA trigaTapala imilA miDakade. vshdthe| mAnAnanavAraNaahammadAbAda nITsa kosIbAhirajA buMgI karata mAjha staakryo| yuvaI jo ekTa lA bolana kara ino etti rAmrA siMgahomabaMdhana tela yo| yasarI anuva nADAlaye / tathAdharmAta lAvA madyamaviza patrIkaraitijama etrI no mUla go katAropI - sAlabijaya pAI baje etena niHzekapali kahanA patrI sarvatra likhA mokale yo ta dI - jagadguru zrI hIravijaya sUri kI hastalipi tathA bhASA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 4 jainadharma ke sampradAyoM kA itihAsa 1. digambara paMtha - eka siMhAvalokana Arhata (nirgratha - jainazramaNa ) dharma meM se RSabhadeva se lekara mahAvIra taka tathA usake bAda bhI samaya-samaya para kinhIM kAraNoM ko lekara alaga hone vAle zramaNoM ne apane-apane alaga-alaga mata, paMtha, saMpradAya sthApita kiye| zrI mahAvIra ke samaya meM ( 1 ) tathAgata gautama ne pArzvanAtha ke saMgha se alaga hokara buddhamata kI sthApanA kI / (2) bhagavAna mahAvIra ke ziSya maMkhalI gozAlaka ne mahAvIra se alaga hokara AjIvika paMtha kI sthApanA kii| (3) bha0 mahAvIra ke gRhasthAvasthA ke dAmAda jamAlI ne bhagavAna mahAvIra se nigraMtha zramaNa kI dIkSA lii| pazcAt mahAvIra se alaga hokara isa ne bahurata mata kI sthApanA kI / yaha saMpradAya jamAlI ke dehAMta ke bAda samApta ho gayA / mahAvIra ke bAda bhI inake zAsana se kaI zramaNoM ne alaga hokara apane-apane paMtha kAyama kiye / aise saba mata, paMtha, saMpradAyoM ko jainAgamoM meM ninhava kahA hai / jisakA artha hotA hai palApa karanevAlA (UTapaTAMga kathana karane vAlA) / bha0 mahAvIra ke bAda jainazramaNa saMgha se alaga hokara trairAzika Adi aneka ninhava mata sthApita hone ke ullekha prAcIna sAhitya meM pAye jAte haiM / una meM se eka digambara paMtha bhI hai / digambara paMthotpatti 1. kucha yUropIya aura bhAratIya vidvAnoM kA khyAla hai ki mahAvIra ke nirvANa ke bAda turanta hI una ke ziSyoM meM do vibhAga ho gaye the / jo bAda meM zvetAmbara digambara ke nAma se prasiddha hue / para vAstava meM yaha bAta nahIM hai / jina bauddha ullekhoM ke AdhAra se ve aisA khyAla karate haiM, ve ullekha vastutaH mahAvIra ke jIvanakAla meM unake ziSya jamAlI dvArA khar3e kiye gaye matabheda ke sUcaka haiM / ' 2. digambara graMthoM ke AdhAra se kinhIM vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki zrutakevalI bhadrabAhu tathA samrATa candragupta morya ke samaya meM mahAvIra se 150 varSa bAda nigraMtha saMgha ke do vibhAga hue| jo zvetAMbara aura digambara nAma se prasiddhi pAye / ina vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki usa samaya magadha meM pralayaMkArI 12 varSIya mahAduSkAla par3A thA taba candragupta mauryaM zrutakevalI bhadrabAhu se dIkSA lekara unake sAtha dakSiNa bhArata meM zramaNabelagolA sthAna para cale gaye aura vahA~ hI una donoM kA dehAMta ho gayA | duSkAla samApta hone para jaba una ke sAthI sAdhu magadha meM vApisa lauTa dekheM paMnyAsa kalyANa vijaya jI mahArAja likhita vIra nirvANa saMvat aura jaina kAla gaNanA nAmaka lekha / 1. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paMtha - eka siMhAvalokana Aye taba magadha meM rahanevAlA jainazramaNa saMgha zithila ho cukA thA / isaliye donoM meM matabheda ke kAraNa jainasaMgha meM do vibhAga par3a gaye / dakSiNa vihArI digambara tathA uttarabhArata vihArI zvetAMbara kahalAye / para yaha mAnyatA bhI tathyahIna hai / kyoMki aitihAsika pramANoM se tathA digambara - zvetAMbara jaina graMthoM se bhI ekadama nirAdhAra hai / isa kA spaSTIkaraNa isI graMtha ke adhyAya 3 - meM hama samrATa caMdragupta maurya ke vivaraNa meM spaSTa kara Aye haiM / 1 3. tIsarA mata haiM ki mahAvIra ke 606 varSa bAda ( vi0 saM0 139) meM Arya kRSNa ke ziSya zivabhUti jisa kA gRhastha nAma sahasramala thA ne ekAnta nagnatva ko lekara mahAvIra-zAsana se alaga hokara eka naye paMtha kI sthApanA kI / yaha mata digambara paMtha ke nAma se prasiddhi pAyA / jo dakSiNa meM jAkara thApanIya saMgha ke nAma se vikhyAta huA / (digambarabhAI isa matabheda ko vi0 saM0 136 meM mAnate haiM) 321 isa paMtha ke sAdhu eka dama naMge rahate the aura hastabhojI ( donoM hAthoM meM lekara AhAra karate) the / vastra, pAtra Adi upadhi nahIM rakhate the / yadyapi upadhi (upakaraNa) sthaviramuni ke liye niraticAra caritrapAlana tathA saMgha meM vRddha, bAla, asvastha Adi muniyoM kI vaiyAvacca (sevA zru SA, sAra-saMbhAla ) ke liye anivArya haiN| zivabhUti ne vastra pAtra kambala saMthArA prAdi upakaraNoM ko bhI parigraha kI koTi meM mAna kara ise kaSAya, mUrcchA, bhaya Adi bahuta doSoM kI paramparA ko bar3hAne vAlA mAnakara tyAga kiyA tathApi sAdhu ke liye zarIra, kamaMDalu, morapIchI, caTAI, pustaka, ziSya Adi rakhanA svIkAra kiyA / sAdhvI ke liyeM uparyukta upadhi ke atirikta sapheda sAr3I pahananA bhI kAyama rakhA / sAdhvI vastra pahanane para bhI pAMca mahAvratadhAriNI tathA mokSagAminI kI mAnyatA kAyama rakhI / tathA nagnatA ke sAtha savastra hone para bhI pA~ca mahAvratoM aura mokSa pAne kI mAnyatA ko svIkAra rakhA (dekheM zAkTAyanAcArya kRta 'strImukti aura kevalI bhukti nAmaka graMtha ) vartamAna meM yApanIya saMgha vilupta ho cukA hai / 4. yadyapi jainazAstroM meM vastu meM mUrcchA-mamatva ko parigraha mAnA hai na ki nirmamatva bhAva se upakaraNoM ko rakhane meM parigraha kahA hai / digambara sAdhu bhI morapIchI, kamaMDalu Adi graneka upakaraNoM ko rakhate hue parigraha nahIM mAnate / isa paMtha ke yApanIya saMgha ne savastra sAdhvI ko pA~ca mahAvrata tathA mukti ko svIkAra kiyA hai / parantu vartamAna digambara paMtha jise digambarAcArya kuMdakuMda ne sthApita kiyA thA, vaha strI ko pA~ca mahAvrata tathA mRkti kA ekadama niSedha karatA hai / 5. parantu digambara paMtha ke aneka prAcIna dhuraMdhara prAcArya naMgepana ko autsargika liMga mAnate hue bhI zrapavAdika liMgavAle muniyoM ko vastra, pAtra, kambala, saMthArA Adi upakaraNa rakhane kA samarthana karate haiM aura unheM naMge digambaroM ke samAna hI pA~ca mahAvratadhArI nirgratha zramaNa svIkAra karate haiM / tattvArtha sUtra meM pulAkAdi pA~ca prakAra ke nigraMtha mAne haiM / vahA~ bhI vastra pAtrAdi upakaraNadhArI ko bhI sarvathA parigraha rahita nigraMtha mAnA hai | ( tattvArtha sUtra -- 9 / 48 ) / 1. zvetAMbara tathA digambara donoM hI do prakAra ke jainasAdhu mAnate haiM / jinakalpI aura sthavirakalpI, vartamAna meM digambara muni ko sthavirakalpI sAdhu digambara paMthI bhI mAnate / tathA jinakalpI sAdhu kA ye loga bhI sarvathA abhAva vattamAna kAla meM mAnate haiM / ( zramaNa bhagavAna mahAvIra ka0 vi0) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jenadharma isa bAta kI puSTi ke liye hama yahA~ dhurandhara digambarAcArya zrArya ziva ( IsA kI 11vIM zatAbdI) kRta mUlArAdhanA (bhagavatI prArAdhanA) graMtha jisa para digambarAcArya aparAjita sUri ne IsA kI 14vIM zatAbdI meM vijayodayA nAma kI TIkA likhI hai / isa kI prakAzita prati ke pRSTha 612 se 623 meM likhe saMdarbha kA ullekha karate haiM 322 zrathaiva manyase pUrvAgameSu vastra pAtrAdi grahaNamupadiSTam tathA hyAcAra praNidhau bhaNitaM - "pratilekhanAtpAtra kambalaM dhruvamiti / asatsu pAtrAdiSukathaM pratilekhanA dhruvaM kriyate / " zrAcArAsyApi dvitIyAdhyAyane loka vicayo nAma, tasya paMcame uddeze evamuktaM - "paDilehaNaM pAda chaNaM uggahaM kaDAsaraNaM aNNadaraM urbAdhi pAbejja iti / tathA vatthesaNAe vRttaM tattha ese hirimaNe segaM vatthaM vA dhArejja paDileNagaM vidiyaM, tattha ese jaggide dese duve vatthANi dhArijja paDilehaNagaM tadiyaM / tattha ese parissahaM aNadhihAsassa to ti vatthANi dhArejja paDilehaNaM cautthaM / tathA pAsaNAe kathitaM hirimANe vA juggidi cAvi praSNage vA tassaNaM vappadi vatthAdikaM pAdacAritae iti / " punazcoktaM tatrava - "alAbupattaM vA dAruggapattaM vA maTTigapattaM vA appapANaM zrappabIjaM apasaridaM tathA appakAraM pAtralAbhe sati paDiggaha hissAmiti / " vastra pAtrA yadi na grahyate kathametAnisUtrANi nayaMte / bhAvanAyAM coktaM "carimaM cIvara dhAritena paramacelake tu jiNe ti / " tathA sUtrakRtasya puMDarIke madhyAya kathitaM - "Na kahejjo dhammakahaM vattha- pattAdi hedumiti / " niSedhepyuktaM - "kasiNAI vattha- kaMbalAI jo bhikkhu paDiggahidi pajjadi mAsigaM lahugaM iti / evaM sUtranirdiSTe cele pracalatA kathaM / ityatrocyate - prArthikANAmAgame aNujJAtaM vastraM kAraNApekSayA / bhikSuNAM hRImAnayogya zarIrAvayavo duzcarmAbhilaMbamAna vijo vA parISaha sahaNe prakSamaH sa gRhati // artha - ( prazna ) prAcIna AgamoM meM vastra, pAtra prAdi grahaNa karane kA vidhAna milatA hai / aisA AcArAMga mAnane vAloM kA kahanA hai ki yadi (sAdhu ke liye ) vastra, pAtra prAdi kA vidhAna nahIM hai to una kI nizcaya se pratilekhanA Adi karane kA vidhAna (prAgamoM meM) kyoM likhA hai ? zrAcArAMga Adi aMga zrAgamoM meM - "pratilikhate pAtra kambalaM vaM iti / " yAni pAtra zraura kaMbala kI pratilekhanA ( paDilehaNA-zodhanA) zIghra karanI cAhiye ; aisA likhA hai / zrAgama AcArAMga ke lokavicaya nAmaka dUsare adhyayana ke pA~caveM uddeze meM aisA vacana hai " paDilehaNaM pAdapU charaNaM uggahaM kaDAsaNaM prANadaraM urbAdha pAvejjA" arthAt zrogdhA (rajoharaNa ), kaTAsana, pAdaproMchana aura anya upadhi ( upakaraNa ) bhI grahaNa kara sakate haiM / tathA vastraSaNA meM kahA hai ki " tattha ese parisahaM hirimaNe segaM vatthaM vA dhArejja paDilehaNaNaM vidiyaM tattha ese juggade dese duve vatyANi dhArijja paDilehaNagaM tadiyaM / tattha ese parissahaM praNadhihAare as a tyANi dhArejja paDilehaNaM cautthaM / " prarthAt jo muni pariSaha sahana nahIM kara sakatA vaha eka vastradhAraNa kare aura pratilekhanA ke liye dUsarA vastra apane pAsa rakhe / jo muni yogya pradeza meM do vastra dhAraNa kare vaha pratilekhanA ke liye tIsarA vastradhAraNa kre| yadi phira Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paMtha-eka siMhAvalokana 323 bhI pariSaha sahana na kara sake to tIna vastra dhAraNa kare aura cauthA vastra pratilekhanA ke lira dhAraNa kre| tathA isI pAgama meM pAdesaNa prakaraNa meM kahA hai ki-"hirimANe vA jangide cAva aNNage vA tassaNaM kappadi vatyAdigaM pAdacArittae / " arthAt lajjAyukta sAdhu ko vastrAdi rakho caahiye| phira bhI isI prakaraNa meM aisA likhA hai ki-"alAbu-patta vA dAru-patta maTriga-patta vA appa-mANaM appa-bIjaM appa-rasidaM tathA appa-kAraM patta-lAme sati pddigghissaami|" arthAta maiM ta bikA pAtra, lakar3I kA pAtra, miTTI kA pAtra jisa meM jIva nahIM hai, bIja nahIM hai, rasa nahIM (sUkhA huA hai) aura choTe AkAra kA hai / aisA pAtra milegA to grahaNa kruuNgaa| yadi janasAdha ko vastra pAtra grAhya nahIM hai to prAcIna AgamoM meM aisA kyoM likhA aura sAdha ke liye vastra-pAtra kA yadi ekadama niSedha hai to aise ullekha prAgamoM meM kadApi nahIM hone cAhiye the ? bhAvanA adhikAra meM bhI aisA kahA hai ki-"carama cIvaradhArI tena caramacelage tAjiyo arthAta -antima tIrtha kara mahAvIra ke zarIra para vastra thA to bhI ve acelaka jina the| mI alpavastradhArI hone para bhI pAgama meM unheM acelaka mAnA haiN| sakatAMga Agama ke puDarIka nAmaka adhyayana meM bhI aisA kahA hai ki-"Na kahejjo dhammakahaM vatya-pattAdi hedumiti / " arthAt sAdhu ko vastra pAtrAdi ke prApta karane ke uddezya se dharmopadeza nahIM karanA cAhiye / zAstrakAra kA yahAM kahane kA prAzaya yaha hai ki sAdha ni:svArtha bhAva se dharmopadeza kare parantu svArthavaza kadApi na kare / vastra-pAtra ke viSaya meM nizItha sUtra meM aisA pramANa hai ki- "kasiNAI vattha kaMbalAI jo bhikkhU paDiggahidi uppajjadi mAsigaM lahaMga iti / " arthAt- saba prakAra ke vastra kaMbala (sAdha kI maryAdA se vizeSa) grahaNa karane se muni ko laghumAsika prAyazcita vidhi karanI par3atI hai| isa prakAra prAcIna prAgamoM meM sAdhu-sAdhvI ke vastra-pAtra grahaNa karane kA vidhAna hai isaliye ApakA acelakapanA yA nagnatA kA vivecana yogya kaise mAnA jAve ? Arya ziva tathA aparAjita sUri donoM dhuraMdhara digambarAcArya isa prakAra samAdhAna karate haiM samAdhAna-pAgama meM prAyikAoM (zramaNiyoM) ko vastradhAraNa karane kI prAjJA hai aura kAraNa kI apekSA se bhikSoM (nigraMtha muniyoM) ko bhI vastra-pAtra dhAraNa karane kI prAjJA hai| 1. jo pariSaha sahana nahIM kara sakate athavA 2. lajjAlu hoM yA 3. jisake zarIra ke avayava ThIka na hoM vaha vastradhAraNa kara sakatA hai / bhAvanA adhikAra meM mahAvIra ke vastradhAraNa karane kA jo ullekha hai, unhoMne eka varSa taka vastradhAraNa kiyA tadanantara unhoMne usa kA tyAga kara diyA thA prazna -- isI prakAra prAcIna prAcAsa~ga Adi aneka prAgamoM meM aura bhI aneka sthaloM meM sAdha ke liye vastra-pAtra grahaNa karane ke ullekha pAye jAte haiM phira ina kA niSedha kyoM kiyA jAtA hai ? Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma samAdhAna -kAraNa kI apekSA se vastra pAtra Adi upakaraNa grahaNa karanA siddha hotA hai / isI prakAra digambara paMtha ke mUlAcAra, tiloyapaNNatti Adi aneka graMtha digambara sAdhu-sAdhvI ke liye vastra-pAtra Adi grahaNa karanA pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se svIkAra karate haiN| kyoMki isa viSaya para kucha vistAra se likhanA, isa graMtha kA viSaya nahIM hai / prataH vistAra bhaya se yahA~ nirdeza mAtra hI kiyA hai / uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki (1) vikrama kI 15-16 vIM zatAbdI taka ke digambara graMthakAra prAcArAMga prAdi AgamoM ko prAcIna aura mahAvIra kI asala vANI kA saMkalana mAna kara inheM pUjya aura pramANika svIkAra karate rahe haiM / (2) digambara graMthoM meM prAcIna AgamoM ke pAye jAne vAle saMdarbha yaha bhI spaSTa siddha karate haiM ki jo prAcArAMga prAdi aMga-upAMga Adi prAgama sAhitya zvetAMbara jainoM ke pAsa surakSita haiM vahI asala jinAgama haiM aura ve Aja taka vidyamAna haiN| Adhunika digambaroM kA ina prAcIna AgamoM kA viccheda mAnanA sarAsara galata hai| kyoMki digambaroM ke prAcIna mAne jAne vAle SaTkhaMDAgama, gomaTsAra, mUlAcAra, tiloyapaNNatti, bhagavatI pArAdhanA Adi Dhera sAre graMthoM meM ina prAcIna bhAgamoM ke saMdarbho ke ullekha hai| (3) yativRSabha, kudakuda, vaTTakera, dharasena, puSpadaMta, bhUtabali, prAcArya nemicandra prAdi kisI bhI digambarAcArya ne jainAgamoM ke viccheda kA apane graMthoM meM koI ullekha nahIM kiyaa| (4) digambara paMtha ke Adi saMsthApaka zivabhUti ne ekAnta nagnatva ke prAgraha se isa paMtha kI sthApanA karake bhI sAdhvI ko vastradhAraNa karane para bhI 14 guNasthAna tathA nirvANa mAnA hai aura isa kI puSTi dharasenAcArya ne apane graMtha SaTkhaMDAgama sUtra 1/63 meM bhI kI hai aura prArya ziva Adi digambarAcAryoM ne bhI sAdhu-sAdhvI ko kAraNavaza vastra-pAtra grahaNa karanA svIkAra kiyA hai| (5) vikrama kI cauthI-pAMcavIM zatAbdI meM dimbarAcArya kudakuda ne digambara yApanIya saMgha se alaga naye digambara paMtha kI sthApanA kI aura isa paMtha ko mUla saMgha ke nAma se ghoSita kiyaa| isa paMtha ne strI mukti, savastra mukti, ke valI bhukti, kevalI kI sAkSara vANI prAdi aneka bAtoM kI ekAMta niSedha prarUpaNA kI / digambara paMtha bhI pahale unhIM prAgamoM ko pramANa mAnatA thA jinheM Aja taka zvetAMbara jaina mAnate A rahe haiN| parantu chaThI zatAbdI meM jaba bahuta sI bAtoM kA antara par3a gayA taba ina prAcIna bhAgamoM ko digambaroM ne apramANika kahakara chor3a diyA aura viccheda ho jAne kI udghoSaNA kara dii| svayaM naye grathoM kI racanAeM karake apane paMtha kI nayI mAnyatAoM kA sarvatrika pracAra zuru kara diyaa| vartamAna prAgamoM kI pramANikatA aura maulikatA ke viSaya meM vistAra bhaya se hama yahAM kucha bhI nahIM likheMge kyoMki jainAgamoM ke mArmika abhyAsI jarmanI ke DAkTara harmanajekobI jaise madhyasthayUropIya skAlaroM tathA DA0 bUlhara jaise samartha purAtatvamarmajJoM ne bhI ina AgamoM ko vAstavika janazruta mAna liyA hai| aura isa bAta ko kaTTara digambarI kAmatAprasAda, paramAnanda, balabhadra Adi anekoM ne bhagavAna mahAvIra aura jainadharma ke prAcIna itihAsa prAdi graMthoM meM bhI Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dagambara paMtha-eka siMhAvalokana likhA hai ki---"jarmanI ke DA0 jekobI sadRza vidvAnoM ne jainazAstroM ko prApta kiyA aura una kA adhyayana karake una ko sabhya saMsAra ke sAmane prakaTa bhI kiyaa| ye zvetAMbarAmnAya ke aMga Adi graMtha hI haiM aura uparyukta vidvAna inhIM ko vAstavika jaina zra tazAstra samajhate haiN| IsA pUrva ke mathurA ke supArzvanAtha stUpa ke khaMDahara kaMkAlI TIle se prApta mUrti tathA zilA-lekhoM ke prAdhAra se purAtattvavijJa DA0 bUlhara Adi ne bhI zvetAMbarAmnAya ke kalpasUtra prAdi prAgamoM ko nirdhAtA asalI prAcIna zru ta siddha kara diyA hai| 6. pAzcarya to isa bAta kA hai jina prAgamoM ko saccA janazruta mAnakara vikrama kI 15-16vIM zatAbdI taka ke digambara lekhaka apane-apane graMthoM meM ina ke aneka saMdarbho ko lekara apane naye grathoM ko praur3ha aura samRddha banAyA hai unhI ko Ajakala ke kAmatAprasAda, paramAnanda, balabhadra prAdi digambara paMthI vidvAna kalpita, truTita, kapolakalpita kaha kara apane hI purAne AcAryoM kI mAnyatA kA upahAsa kara rahe haiM aura ye loga jisa prAcIna jainazru ta ko kalpita siddha karane ke liye binA sira-paira ke UTapaTAMga likhakara apanI vidvatA kA pradarzana kara rahe haiM inhIM AgamanathoM ke aAdhAra se ina ke saMdarbho ko tor3a-maror3akara RSabhadeva se lekara mahAvIra taka tIrthaMkaroM Adi 63 zalAkA puruSoM ke adhUre cAritroM Adi ko apanI mAnyatAoM ke anukUla likhakara pUrNa kara rahe haiM / mAtra itanA hI nahIM inake bar3e-bar3e mahArathI skAlara DA0 kastUracanda kAsalIvAla, DA0 vidyAdhara joharApurakara2 Adi aneka itihAsakAroM ne bhI zvetAMbara sAhitya se hI una ke prAcIna prAcArya paramparA ko lekara apanA sIdhA saMbandha mahAvIra ke zAsana ke sAtha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| ye loga zvetAMbara mAnya ke prAcIna jainathu ta kI bhara peTa nindA karane para bhI isa sAhitya se kisaprakAra apane paMtha ke anuphala sAhitya racanAeM karate rahate haiM usakA eka mahAvIra ke cAritra saMbandhI udAharaNa hI kAphI hogA / kyoMki isa graMtha kA yaha viSaya na hone se tathA vistAra bhaya se aura adhika vistAra se likhanA ucita nahIM samajhate / (1) digambara paMDita nAthurAma premI digambara hindI sAptAhika jaina mitra varSa 38 aM0 4 pR. 641 meM likhate haiM ki - "isa meM saMdeha nahIM hai ki zrI bhagavAna mahAvIra kA vistAra pUrvaka varNana digambarazAstroM meM nahIM miltaa| yadi zvetAMbaroM ke zAstroM meM milatA ho to use saMgraha karane kI z2arUrata hai, kevala yaha bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki vaha mahAvIracaryA (digambara mAnyatA ke anukUla) arihaMta ke svarUpa ko sthira rakhate hue una ke upadezoM (caritra) kA saMgraha kisI bhI sAhitya se karane meM hAni nahIM hai|" (2) digambara kAmatAprasAda ne apanI pustaka bhagavAna mahAvIra ke pR0 73meM svIkAra kiyA hai ki __ "yadyapi hama bhagavAna mahAvIra ke jIvana ko tIna bhAgoM meM baTA hugrA dekhate haiM parantu hamAre pAsa aise pramANa nahIM haiM jina se hama unake kramika vikAsa ko spaSTa batA skeN|" 1. dekha kAmatAprasAda, balabhadra, paramAnanda Adi ke bhagavAna mahAvIra, jainadharma kA prAcIna itihAsa do vibhAga mAdi graMtha 2. dekheM vIrazAsana ke prabhAvaka prAcArya lekhaka DA. kasturacanda tathA DA. vidyAdhara Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (3) sva0 digambara vidvAna DA0 hIrAlAla jaina ema0e, ela0ela0 bI, DI0 liT, mAgadhI vizvavidyAlaya ke DAyarekTara tathA SaTkhaMDAdi aneka digambara gratho ke saMzodhaka, saMpAdaka, prakAzaka bhI apanI pustaka mahAvIra pR0 123-124 meM likhate haiM usakA sAra isa prakAra hai 'yadyapi digambara vidvAna isa bAta ko svIkAra nahIM karate ki bhagavAna mahAvIra ne vivAha kiyA thaa| isa bAta kI puSTi ke liye una ke pAsa koI prAgama siddha pramANa nahIM hai / tathA isa ke atirikta hamAre pAsa anya bhI koI sabala pramANa nahIM hai ki jisake dvArA hama mahAvIra ko brahmacArI siddha kara skeN| bhagavAna mahAdIra ke jIvana saMbandhI graMthoM meM zvetAMbara mAnya kalpasUtra apekSAkRta adhika prAcIna hai ataH usa meM mahAvIra ke vivAha kA kathana pramANabhUta honA adhika saMbhava hai / isa ke sivAya yaha bAta bhI nirvivAda hai ki bhagavAna mahAvIra ko apane mAtA-pitA, bhAI para ananya zraddhA thii| ataH ve apane bar3oM kI vivAha karane kI AjJA ko ekadama asvIkAra kara dete yaha hamArI dRSTi se ekadama asaMbhava thA ataH unhoMne avazya vivAha kiyA hogA / (4) digambara nAthurAma premI ne apanI pustaka 'jainasAhitya aura itihAsa' pRSTha 100 meM mahAvIra ko kaMvArA mAnane vAloM kI zaMkA kA samAdhAna karate hue likhA hai ki tiloyapaNNatti digambarAcArya yativRSabha kRta meM jisa nIce likhI gAthA kA artha digambara loga kaMvArA karate hai usakA artha pUrvApUrva sambandha dekhate hue kaMvArA nahIM rAjakumArAvasthA hai| yathA Nemi-malli-vIro kumArakAlammi vAsupujjo ya / / pAso vi ya gahida tavA sesa jiNA rajja-caramammi // " 4 // 670 / / arthAt-neminAtha, mallinAtha, mahAvIra, vAsupUjya pora pArzvanAtha ina pA~ca tIrtha karoM ne kumArakAla meM aura zeSa 16 tIrtha karoM ne rAjya ke anta meM tapa (dIkSA) grahaNa kiyaa| isa gAthA ko spaSTa karate hue premI jI likhate haiM ki mahAvIra prAdi pA~ca ko chor3akara zeSa tIrtha kara rAjA hue| ye pAMcoM kSatrIya vaMza ke the aura rAjakuloM meM utpanna hue the| inhoMne rAjyAbhiSeka kI icchA nahIM kI aura rAjakumArAvasthA meM hI pravajita ho gaye / (5) ataH uparyukta cAroM saMdarbho se ye tathya spaSTa haiM ki 1. digambaroM ke pAsa mahAvIra kA sAMgopAMga caritra nahIM hai jo kucha TUTA-phUTA hai bhI vaha ekadama pramANita nahIM hai| 2. isa caritra ko pUrA karane ke liye zvetAMbara mAnya kalpasUtra Adi prAgama zAstroM se apanI galata mAnyatAoM kI puSTa karane ke liye mahAvIra caritra ko tor3a-maror3a kara saMkalana karake likhane ke prayAsa Aja taka cAlU haiN| 3. mahAvIra Adi pAMca tIrtha karoM ke avivAhita rahane kA koI pramANa inake pAsa nahIM hai to bhI apanI prAgamaviruddha isa galata mAnyatA ko digambara-zvetAMbara sAhitya meM ina pAMcoM tIrthakaroM ke rAjakumAra avasthA meM dIkSA lene ke prasaMga ko lekara aprAsaMgika aura UTapaTAMga martha karake asaphala prayatna karake hara prakAra se anucita kumArakAla ko kaMbArA mAna baiThane kI bhala ke zikAra ho rahe haiN| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paMtha-eka siMhAvalokana 327 vAstava meM bAta yaha hai ki-vikrama kI chaThI zatAbdI meM digambarAcArya kudakuda ne yApanIya saMgha se eka naye paMtha kI sthApanA kii| isa paMtha kI mAnyatA hai ki ekadama naMgA puruSa hI pA~ca mahAvrata dhAraNa kara sakatA hai / naMgA puruSa hI mukti prApta kara sakatA hai| strI naMgI nahIM raha sakatI isaliye na to vaha pAMca mahAvratadhAriNI ho sakatI hai aura na hI mukti pA sakatI hai / isa mAnyatA se tIrtha karoM dvArA sthApita caturvidhi saMgha kI mAnyatA samApta ho jAtI hai| kyoMki strI meM pA~ca mahAvratoM ke prabhAva se sAdhvI saMgha kA abhAva ho gyaa| sAdhvI saMgha ke abhAva se sAdhu zrAvaka-zrAvikA rUpa trividha saMgha hI raha gayA jo tIrthakara pratipAdita caturvidhasaMgha ke siddhAMta se ekadama viparIta hai / 6. vikrama kI sattarahavIM zatAbdI meM akabara ke putra jahAMgIra ke samaya meM gRhastha banArasIdAsa zrImAla ne apane cAra gRhastha sAthiyoM ke sAtha isa paMtha meM se digambara terahapaMtha kI AgarA meM sthApanA kI / isa paMtha ne tIrtha karoM kI pUjAmoM meM phala-phUla-miThAI Adi car3hAne kA tathA aMgapUjA kA niSedha kiyaa| isa paMtha kI yaha mAnyatA bhI thI ki vartamAnakAla meM jo digambara sAdhu haiM ve bhI jaina tyAgamArga kA pAlana nahIM kara rahe haiN| isaliye ye janasAdhu nahIM hai| yaha paMtha tIrtha kara kI pratimA ko mAnatA hai / kudakuda kA mata digambara bIsapaMtha khlaayaa| aura banArasIdAsa kA mata banArasImata athavA terahapaMtha khlaayaa| 7. vikrama kI 18vIM zatAbdI meM tAraNasvAmI ne digambara paMtha se apanA eka alaga mata sthApita kiyA / yaha paMtha jinapratimAniSedhaka hai aura digambara graMthoM ko pUjya mAnatA hai| isa mata ke anuyAyI aAja bhI madhyapradeza meM pAye jAte haiN| 8. isI prakAra isa paMtha ke anya bhI kucha saMpradAya haiN| jinameM aneka prakAra ke choTe-choTe matabheda haiN| 6. vikrama kI ikkIsavIM zatAbdI meM eka kAThiyAvAr3I kAhanajI svAmI DhUDhaka sAdhu ne digambara mata kI eka naI zAkhA kI sthApanA kI hai jo ekAnta nizcaya mata ko hI svIkAra karatA hai / kAhanajI svAmI ne saurASTra meM zatru jaya tIrtha ke nikaTavatIM parvata sonagar3ha meM apanA eka Azrama kAyama kiyA haiM aura yaha vahA~ vastra sahita brahmacArI ke veSa meM rahate haiN| isa parvata para zrI sImaMdhara svAmI kA maMdira tathA digambarAcArya kudakuda kI mUrti sthApita kI hai| jisameM kudakuda ke sImaMdhara svAmI ke pAsa mahAvideha kSetra meM jAkara vahAM se unake dvArA jJAna prApta karane kA dRzya citrita hai / digambaroM kI mAnyatA hai ki mahAvIra zAsana ke prAgamoM kA viccheda ho jAne se kudakada ne mahAvideha kSetra meM jAkara zrI sImaMdhara svAmI se jJAna prApta kiyA aura dakSiNa bhArata meM prAkara samayasAra Adi naye digambara mata ke graMthoM kI racanA karake apane mata kI sthApanA kii| __ Age cala kara dhIre-dhIre inakI uparyukta navIna mAnyatAoM ke kAraNa digambara bhAI mahAvIra zAsana se kitane viparIta cale gaye / isakI yahAM saMkSipta tAlikA dete haiM jisase pAThaka jAna pAyeMge ki eka asatya (jinAgama ke viparIta mAtra eka siddhAMta ke pratipAdana karane) se kitanA anartha hotA hai aura usa asatya ko satya banAne ke liye aneka kapolakalpita mAnyatAoM kI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma sRSTi karake bhI vaha kabhI satya nahIM bana sktaa| prAcIna jainAgamoM kA viccheda kahakara tathA unake badale meM navIna graMthoM kI racanAeM karane se bhI ve apane manoratha meM saphala nahIM hue| isa bAta ko spaSTa karane ke liye digambarapaMtha para eka svataMtra graMtha kI AvazyakatA hai| yahAM to isa graMtha kA yaha viSaya na hone se aitihAsika dRSTikoNa se mAtra siMhAvalokana karake saMtoSa mAnA hai| (6) jina prAcIna jaina zruta zvetAMbara mAnya AgamoM ko nakalI aura kapolakalpita mAnakara isa mahAvIra kI vANI ke saMkalana rUpa Agamo kA ekadama viccheda mAnakara aura jinheM mahAvIra kathita eka aMga kA bhI pUrA jJAna nahIM thA, apane digaMbara paMtha ko aise prAcAryoM dvArA racita graMthoM ko mahAvIra kI vANI ke nAma se asalI pAgama mAnakara jaina mAnyatA kA apalApa kara rahe haiN| ve yaha bAta bhula rahe haiM ki unhIM kI mAnyatA ke anasAra ye nava nimita digambara natha Agama kI koTi meM mAnya nahIM kiye jA sakate-yathA digaMbara dhuraMdhara vidvAna apanI pustaka varNa, jAti aura dharma, pRSTha 280 meM likhate haiM ki ____ "pAgama kI vyAkhyA sunizcita hai| jo kevalI yA zrRtakevalI (caudaha pUrvadhara) ne kahA ho yA abhinna dasapUrvI ne kahA ho vaha prAgama hai / tathA unakA anusaraNa karane vAlA anya jitanA kathana hai vaha bhI Agama hai|" __parantu eka bhI graMthakartA digambarAcArya na to caudaha pUrva ke jJAtA, na gyAraha aMgoM ke jJAtA aura na hI abhinna dasa pUrvI the / dharasenAdi kI guru paramparA kyA thI aura ve loga kitane zruta ke jJAtA the usakA bhI koI pramANika lekha digambaroM ke pAsa nahIM hai| aisI avasthA meM digambara natha pAgama kI koTi ke nahIM haiN| yadi Agama viccheda kI mAnyatA digambaroM kI saccI ho to kahanA hogA ki inakI dhAraNA ke anusAra zvetAMbara jainoM ke pAsa asalI pAgama sAhitya nahIM hai aura isakI mAnyatA ke anusAra inakA graMtha sAhitya bhI Agama nahIM hai isaliye mahAvIra kI vANI kA ekadama prabhAva ho jAne se digambara mata aura siddhAnta bhI svakapolakalpita siddha ho jAtA hai / yaha hai inakI UTapaTAMga mAnyatA kA pariNAma / (7) vAstava meM digambaroM ne prAcIna vidyamAna Agamazru ta kA bahiSkAra isaliye kiya ki isameM muni ke liye vastra-pAtra Adi upakaraNoM kA pratipAdaka hai aura inake ekAnta nagnatva ve kadAgraha kA pardAfAza karate haiM / inakI ekAnta nagnatva ko mAnyatA ne mahAvIra Adi tIrtha karoM ke siddhAntoM ko kitanA vikRta banA diyA usakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai bhagavAn mahAvIra zAsana kI mAnyatA digambara paMtha kI mAnyatA 1. strI, puruSa evaM kRtrima; napusaka-bhavya 1. mAtra bhavyapuruSa hI pAMca mahAvratadhArI manuSya pA~ca mahAvratadhArI hokara mukti tathA nirvANa (mokSa) pA sakatA hai / strI prApta karane kA sAmarthya rakhate haiN| napuMsaka nhiiN| 2. kevalajJAna pAne ke bAda bhI kevalI khAte 2. kevalI khAte-pIte nhiiN| nirvANa pAne se pIte haiM / yAnI kavalAhAra karate haiN| pahale mAnava zarIra meM rahate hue bhaM nirAhAra rahate haiN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paMtha-eka siMhAvalokana 326 3. mAnava zarIra se-phira vaha cAhe strI, puruSa 3. naMgA puruSa hI digambara sAdhu hokara athavA napuMsaka ho savastra athavA nirvastra karmakSaya kara mokSa prApta kara sakatA hai| ho pA~ca mahAvratoM kA pAlana karake jIva mokSa prApta kara sakatA hai| 4. kevalI ko upasarga tathA pariSaha hote haiN| 4. kevalI ko upasarga tathA pariSaha nahIM hote / 5. brAhmaNa prAdi cAroM varNamukti pA 5. zUdra na sAdhu ho sakatA hai, na hI nirvANa sakate haiN| pA sakatA hai / brAhmaNAdi tIna varNa hI pA~ca mahAvratI tathA mukta ho sakate haiN| 6. tIrtha kara ke putra tathA putrI donoM ho 6. tIrthakara ke putrI nahIM hotii| sakate haiN| 7. gahasthaveSa meM. anyaliMga veSa meM bhI mAnava 7. naMge digaMbara pAMca mahAvratadhArI sAdhu ko zarIra se jIva kevala jJAna pA sakatA hai| hI kevalajJAna aura nirvANa prApta ho sakatA hai| 8. jaina sAdhu-sAdhvI ko nirAticAra sAdhu 8. digambara sAdhu morapIchI-kamaMDala rakhatA caryA pAlana meM vastra pAtra rajoharaNa Adi hai| vastra-pAtrAdi anya upakaraNoM ko upakaraNa upayogI haiN| parigraha mAnakara svIkAra nahIM krtaa| hai. jaina sAdha-sAdhvI apane nimitta banAye 6. digambara paMtha ke sAdhu-prAyikApo ke gaye pAhAra Adi ko prAdhAkarmI-sadoSa liye bhakta zrAvaka zrAvikAeM prAdhAkarmI hone se svIkAra nahIM karate / AhAra banAte haiM aura ve aise sadoSa AhAra ko grahaNa karate haiN| 10. tIrtha kara-kevalI apane mukha se sAkSarI 10. kevalI mukha se sAkSarI vANI nahIM bolate vANI se upadeza dete haiM aura zrotAmoM ke unake mastaka se nirakSarI dhvani nikalatI praznoM kA samAdhAna bhI karate haiN| hai, jise zrotAgaNa apanI-apanI bhASA meM samajhate haiN| 11. kevalI bhUmi para vihAra karate hai / sama- 11. kevalI bhUmi se adhara AkAza meM vihAra vasaraNa meM svarNa siMhAsana para baiTha kara karate haiM, pRthvI se sparza bhI nahIM hotA / upadeza dete haiN| samavasaraNa meM svarNa siMhAsana hone para bhI usase sparza nahIM karate apitu adhara U~ce AkAza meM sthita hokara mastaka se nikalane vAlI nirakSarI vANI se upadeza dete haiM, zrotAoM ke dvArA prazna pUche jAne para tIrtha kara svayaM uttara na dekara unake gaNadhara praznoM kA samAdhAna karate haiN| 12. tIrtha kara ko kevalajJAna hone ke bAda 12. kevala jJAna pAne ke bAda samavasaraNa meM devatA samavasaraNa kI racanA karate haiN| adhara meM rahakara tIrthakara kI prathama nirakSarI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vahAM svarNa siMhAsana para baiThakara prabhu mukha vANI taba taka nahIM khiratI jaba taka se sAkSarI vANI se upadeza dete haiM aura gaNadhara hone vAlA vyakti samavasaraNa usa samaya ve gaNadharoM tathA sAdhu-sAdhvI meM nahIM AtA yadi vaha svayaM nahIM AtA zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ko to indra use lAkara upasthita karatA hai sthApanA karate haiN| gaNadhara pada pAne vAle taba tIrtha kara kI vANI khiratI hai| yAnI puruSa prabhu kI vANI sunakara dIkSA grahaNa tIrtha kara kI vANI hone vAle puruSa para karate hai / vacanAtizaya se tIrtha kara kI avalaMbita hai na ki tIrthakara ke vacanAvANI se prabhAvita hokara gaNadhara prabhu se tizaya para avalaMbita hai| dIkSA grahaNa karate haiN| 13. sAdhu, dhvI, mahAvratI aura zrAvaka- 13, sAdhu pA~ca mahAvratI hotA hai, sAdhvI va zrAvikA dezavratI hote haiM / ina cAroM ko zrAvikA dezavratI hone se prAyikA kA caturvidhasaMgha kahA hai| samAveza zrAvikA meM ho jAne se tathA zrAvaka bhI dezavatI hone se sAdhu-zrAvaka zrAvikArUpa tIna saMgha mAnate haiM / 14. mallinAtha strI tIrtha kara the / 14. mallinAtha puruSa tIrtha kara the| 15. sAdhu sAdhvI kASTha pAtroM meM aneka gharoM 15. digambara sAdhu-sAdhvI unake nimitta se thor3A thor3A zuddhAhAra grahaNa kara apane banAyA huaA aAhAra eka hI gRhastha ke nivAsa sthAna para Akara khAte pIte haiM / ghara para jAkara hAthoM meM karate haiN| bhagata unake nimitta banAyA huaA AhAra pAnI zrAvaka-zrAvikAeM ina tyAgiyoM ke liye kadApi grahaNa nahI karate / na hI eka ghara aneka gharoM meM AhAra taiyAra karate haiN| para jAkara AhAra karate haiN| aise AhAra jo caukA lagAne ke nAma se prasiddha hai| ko gocarI athavA bhrAmarI kahate haiM / ina aneka caukoM meM taiyAra kiye hue prAdhAkarmI pAhAra meM se mAtra eka ghara kA AhAra grahaNa karate haiN| 16. sAdhu strI mAtra kA tathA sAdhvI puruSamAtra 16. sAdhu-sAdhviyA~ strI-puruSoM se sparza kA sparza bhI nahIM karate / brahmacarya kI karate haiN| sAdhu ke AhAra karane para navavAr3oM kA dRr3hatApUrvaka pAlana karate haiN| unake zarIra para hAthoM kI aMjalI se sAdhu-sAdhvI alaga-alaga sthAnoM meM gire hue khAdya peya padArthoM ko Thaharate haiN| striyAM apane hAthoM se poMcha kara sAfa karake sparza karane meM navadhA bhakti mAnatI haiN| aise AhAra meM gocarI tathA bhrAmarI bhikSAcarI kA sarvathA abhAva hotA hai| 17. tIrtha kara ke pAMcoM kalyANakoM, piMDastha 17. strI pratimA ko sparza nahIM krtii| puruSa (chadmastha) rUpastha (kevalI) rUpAtIta pratimA kA sparza aura prakSAla to karatA (siddha) tInoM avasthAnoM ko mAna kara hai para candana puSpAdi aSTa davyoM se pUjA pratiSThita jina pratimAoM kI pUjA pratiSThita pratimA kI na karake eka thAlI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambarapaMtha-eka siMhAvalokana 331 gRhastha strI puruSa donoM karate haiN| pratimA meM svastika banA kara usameM tIrtha kara kA sparza karake prakSAla-caMdana-puSpa Adi kA AhvAna karake sthApana karatA hai aura se aMgapUjA bhI karate haiN| tIrtha kara kI aSTadravyoM se usakI pUjA karatA hai| nagna, anagna, alaMkRta, laMgauTavAlI, kachoTa pUjA karane ke bAda usakA visarjana karake vAlI aneka prakAra kI jinapratimAnoM vApisa ravAnA kara detA hai / kI pUjA-vaMdanA karake pA~coM kalyANakoM, tyAgamaya tapasvI avasthAnoM kI pUjA apane prAtmakalyANa ke lie karate haiN| 15. mahAvIra, pArzvanAtha, neminAtha, mallinAtha, 18. mahAvIra, pArzvanAtha, vAsupUjya Adi __vAsupUjya ye pA~ca tIrtha kara avivAhita 22 tIrtha karoM kA vivAha humaa| mAtra __ rahe, 16 vivAhita the / mallinAtha, neminAtha do tIrtha kara avivAhita rahe / 16. tIrtha kara ke yahA~ kanyA kA janma nahIM 16 tIrtha kara ke yahA~ kanyA kA janma bhI hotA ___ hotA tathApi RSabhadeva ke brAhmI, sundarI hai / RSabhadeva ke brAhmI sundarI do putriyA~ nAma kI do putriyoM ne janma liyA thaa| aura mahAbIra ke priyadarzanA nAma kI eka aura unhoMne sAdhvI kI dIkSAeM grahaNa putrI thii| kI thiiN| 20. varSA hone para gRhastha loga sAdhu ke 20. varSA meM sAdhu pAhAra Adi lene ke liye nivAsa sthAna para jAkara usake liye na jAve aura unake nivAsa sthAna para cauke lagAkara unake liye prAdhAkarmI bhI gRhasthoM dvArA lAyA huA AhAra AhAra taiyAra karake unheM khilA pAte sAdhu-sAdhvI grahaNa na kre| . 21. koI bhI mahilA pA~ca mahAvrata grahaNa kara 21. marUdevI, caMdana bAlA, Adi aneka mahi sAdhvI nahIM bana sakatI, kevalajJAna tathA lAnoM ne kevalajJAna tathA mokSa prApta nirvANa bhI prApta nahIM kara sktii| kiyaa| pAMca mahAvrata grahaNa kara zramaNIdharma bhI svIkAra kiyaa| 22. digambara gRhastha ke yahAM se hI evaM usake 22. sAdhu-sAdhvI cAroM vargoM ke yahA~ se niravadya ghara para jAkara usa sAdhu ke nimitta zuddha AhAra pAnI grahaNa kara sakate haiN| banAyA huA AhAra khAte haiN| 23. mahAvIra kA vivAha huA, kanyA kA janma 23. mahAvIra avivAhita the, isaliye unake huyA aura isa kanyA kA jamAlI se strI, kanyA, dAmAda koI bhI nahIM the| vivAha huaa| 24. mahAvIra kA garbhApahAra nahIM humA / unakA 24. mahAvIra kA garbhApahAra hokara trizAlA / cyavana tathA janma trizalA rAnI ke garbha rAnI ke garbha se janma huaa| se huaa| 25. RSabhadeva ne cAra puSTi loca kiyaa| 25. RSabhadeva ne paMcamuSTi loca kiyaa| unake sira ke pichale bhAga meM keza the| sira ke pichale bhAga meM bhI keza nahIM the| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 26. mahAvIra ke upadezoM kA sUtra rUpa meM 26. mahAvIra kI vANI jo gaNadharoM dvArA saMkalana gaNadharoM ne kiyA / taba se lekara saMkalita kI gaI thI unakA ekadama guruparamparA se ziSyoM-praziSyoM ne unheM viccheda ho jAne se vikrama kI pAMcavIkaMThastha rakhA / smaraNazakti kama ho jAne chaThI zatAbdI ke digambarAcAryoM ne navIna se unheM lipibaddha kiyA gayA, jo Aja graMthoM kI racanAeM kiiN| inhIM zAstroM ko taka surakSita haiM aura zvetA~bara jaina Aja digambara Agama mAnate haiN| ye prAcArya taka inheM surakSita rakhate pA rahe haiN| na to pUrvadhara the aura na hI 11 aMgoM ke jaankaar| 27. cakravartI ke 64000 striyAM hotI haiN| 27. cakravartI ke 66000 striyAM hotI haiN| 28. dIkSA lete samaya tIrtha kara ke kaMdhe para 28. dIkSA lete samaya tIrtha kara ekadama naMgA indra deva dUSya vastra detA hai| hotA hai| 26. tIrthakara kA janma kalyANaka mahotsava 26. indra pA~ca rUpa dhAraNa nahI krtaa| eka karane ke liye indra apane pAMca rUpa rUpa se hI janma kalyANaka manAtA hai| dhAraNa karatA haiN| 30. tIrtha karoM, kaivaliyoM, yugaliyoM ke dehA- 30. tIrtha karoM, kevaliyoM, yugaliyoM ke dehA vasAna se bAda unake zarIra kAyama rahate vasAna ke bAda unake zarIroM ke pudgalahaiM tathA unakA pragni saMskAra kiyA paramANu kapUra ke samAna svayameva vAyumaMDala jAtA hai| meM mila jAte haiM isalie unake zarIroM kA agni saMskAra nahIM kiyA jA sktaa| 31. indroM kI 64 saMkhyA hai| 31. indroM kI 100 saMkhyA hai| 32. tIrthakaroM ke sahodara bhAI-bahana hote haiN| 32. tIrthakara ke sahodara bhAI bahana nahIM hote| 33. tIrtha kara pratimA kA pUjana sacita acita 33. mAtra pracita dravyoM meM hI pUjA karate haiN| donoM prakAra ke dravyoM se kiyA jAtA hai| 34. tIrtha kara dIkSA lene se pahale varSIdAna 34. tIrthakara varSIdAna nahIM dete| 35. tIrtha kara aura cakravartI kI mAtA tIrtha kara- 35. tIrtha kara cakravartI kI mAtA unake garbha meM cakravartI ke garbha meM Ane para 14 svapna Ane para 16 svapna dekhatI hai| dekhatI hai| 36. dasa prAzcarya-kRSNa kA aparakaMkAdi 36. 11 Azcarya bhinna prakAra ke hai| gamana / 37. kalpopanna devoM ke 12 vimAna / 37. kalpopanna devoM ko 16 vimAna / 38. brAhmI sundarI dvArA bAhubalI ne pratibodha 38. bharata cakravartI dvArA bodha pAkara pAkara kevalajJAna prApta kiyaa| bAhubalI ne kevalajJAna prApta kiyaa| 36. nAbhi-marUdevI kA yugala rUpa meM janma 36. nAbhi-marUdevI kA yugala rUpa meM janma hugraa| nahIM huaa| 40. kevalI kA AhAra nihAra carmacakSu dvArA 40. kevalI AhAra nihAra nahIM krtaa| yAnI dikhalAI nahIM detaa| khAtA pItA nahIM hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paMtha-eka siMhAelokana 333 41. labdhisampanna tathA vidyAdhara muni mAnu- 41. labdhidhArI tathA vidyAdhara muni mAnuSottara Sottara parvata se Age bhI jA sakate haiN| parvata se Age nahIM jA sakate / 42. kevalI ke 18 doSa 42. kevalI ke 18 doSa -- (1) mithyAttva, (2) rAga, (3) dvaSa, (1) bhaya, (2) dveSa (3) rAga, (4) moha, (4) pravirati, (5) kAmavAsanA (6) (5) ciMtA, (6) arati, (7) mada, hAsya, (7) rati, (8) prarati, (6) bhaya, (8) viSAda, (9) kheda (ye nau mohanIya (10) jugupsA, (11) zoka (ye 11 karma ke kSaya se), (10) nidrA (darzanAdoSa mohanIya karma ke kSaya se), (12) varNIyakarma ke kSaya se), (11) vismaya nidrA, (darzanAvaraNIya karma ke kSaya se), (jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se, (12) ajJAna (jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se), sveda, (13) jarA (nAma karma ke kSaya se,) (14) dAnAntarAya, (15) lAbhAntarAya, (14) bhUkha, (15) pyAsa, (16) roga (16) bhogAntarAya,(17) upabhogAnta rAya (vedanIya karma ke kSaya se), (17) janma, (18) vIryanta rAya, (ye 5 antarAya karma (18) mRtyu (Ayu karma ke kSaya se), siddha ke kSaya se), cAra ghAtiya karmo ke kSaya (mukta jIva) ina aThAraha doSoM se rahita se kevalI ina 18 doSoM se mukta hote haiN| hote haiM na ki sazarIrI kevlii| kyoMki Ayu, nAma, gotra, vedanIya Adi pAThoM karma siddha ke kSaya hote haiM / kevalI ke nahIM / isa prakAra anya bhI aneka matabheda haiM jinakA samAveza 84 matabhedoM meM ho jAtA hai| aMga praviSTa, prAgama-dvAdazAMga 1. AyArA~ga (prAcArAMga)1 1. pAyAro (prAcArAMga) 2. sUyagaDAMga (sUtrakRtAMga) 2. sUdayaMda (sUtrakRtAMga) 3. ThANAMga (sthAnAMga) 3 ThANaM (sthAnAMga) 4. samavAyAMga (samavAyAMga) 4. samavAyo (samavAyAMga) 5. vivAha paNNatti (vyAkhyA prajJapti) 5. vivAha paNNatti (vyAkhyA prajJapti) 6. NAyAdhammaka hA (jJAtRdharmakAMga) 6. NAhadhammakahA (jJAtRdharmakathAMga) 7. uvAsagadasAno (upAsaka dazAMga) 7. uvAsayajjhayaNaM (upAsakAdhyayanAMga) 8. aMtagaDhadasApro (antakRtadazAMga) 8. aMtayaDadasA (antakRtadazAMga) 6. aNuttarovavAidasAyo (aNuttaropayAtika 6. aNuttarovavAdiyadasA (aNutta royapAtikadazAMga) dazAMga) 10. paNNAvaya (praznavyAkaraNAMga) 10. paNhavAyaraNa (prazna vyAkaraNAMga) 11. vivAga (vipAkasUtrAMga) 11. vivAgasuttaM (vipAkasUtrAMga) 12. diTThiAya (dRSTivAdAMga) 12. diThivAdo (dRSTivAdAMga) aMga vAhya aMga vAhya 1. sAmAiya (sAmAyika) 1. sAmAiya (sAmAyika) 2. cauvIsatthApro (caturviMzati-stava) 2. cauvIsattharo (caturviMzatistava) 3. vaMdaNaya (vandanaka) 3. vaMdaNA (vaMdanA) 1. samavAyAMga sUtra sTIka samavAya 136 2. dhavalA TIkA pRSTha 66-106 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 4. paDikkamaNa ( pratikramaNa ) 5. kAussagga (kAyotsarga) 6. paccavakhANa ( pratyAkhyAna ) 7. dasaveyAliya ( dazavekAlika) 8. uttarajjhayaNa (uttarAdhyayana) 6. kappa ( kalpasUtra ) 10. vavahAra (vyavahAra) madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. pakkimaNaM (pratikramaNa ) 5. veNaiya (vainayika ) 6. kidiyamma (kRtikarma ) 7. dasaveyAliya ( dazavaikAlika) 8. uttarajjhayaNa (uttarAdhyayana) 6. kappAkappIya ( kalpA kalpa) 10. kappavavahAro ( kalpavyavahAra ) 11. mahAkappiya ( mahAkalpa ) 12. puMDarIya (puMDarIka) 13. mahApuDarIya (mahA! DarIka) 14. Nisihiya ( niSiddhikA ) 11. mahAkaSpa ( mahAkalpa ) 12 isIbhAsIya ( RSibhASita) 13. Nisiha (nizItha ) 14. mahANisiha ( mahAnizItha ) ityAdi aneka prakAra ke aMga vAhya haiM / Upara kI tAlikA se yaha spaSTa hai ki inhIM araMga praviSTa aura aMga bAhya ko digambara bhI mAnate haiM jo zvetAMbara jainoM ke pAsa Aja bhI vidyamAna haiM tathApi digambaroM ke unheM kalpita kahane kA yahI prayojana hai ki ina meM sAdhu sAdhvI ke liye vastra pAtra prAdi upakaraNoM ko rakhane ke vidhividhAna haiM jisase digambaroM kI ekAMta nagnatA kI mAnyatA Agamaviruddha siddha ho jAtI hai aura sAdhU ke samAna hI sAdhvI bhI pAMca mahAvrata dhAriNI hai tathA mokSaprApta kara sakatI hai aisI mahAvIrazAsana mAnyatA kI siddha ho jAtI hai jo digambaroM ko mAnya nahIM hai / kA tathA DhUMDhiyA ( sthAnakavAsI) mata jainadharma meM sadA se jinamaMdiroM tathA jinapratimAoM kI sthApanA, pUjA aura upAsanA cAlU hai / bar3e-bar3e prAcIna prAlIzAna jainamaMdira, jainatIrtha tathA jainatIrtha karoM kI mUrtiyA~ Aja bhI sarvatra vidyamAna haiM jo jainadharma ke gaurava aura prAcInatA ke pratyakSa pramANa haiM / bhArata meM mUrtivirodhI videzI musalamAnoM ke AkramaNoM, zraura unakA zAsana sthApita ho jAne para vikrama kI 16vIM zatAbdI meM jainadharma meM se bhI eka mUrtivirodhI saMpradAya kA prAdurbhAva huA jo Aja sthAnakavAsI saMpradAya ke nAma se prasiddha hai / isa mata kA saMsthApaka eka gujarAtI gRhastha lauMkAzAha thA / sarvaprathama yaha saMpradAya lUM kAmata ke nAma se prasiddhi pAyA / pazcAt vikrama kI 18vIM zatAbdI meM " diyA mata ke nAma se prakhyAti pAyA, phira zramaNopAsaka aura Ajakala sthAnakavAsI mata ke nAma se bhArata meM sarvatra vidyamAna hai / kA tathA DhUMDhiyAmata kI utpatti samaya tathA mAnyatAoM para bhI prakAza DAlanA isaliye Avazyaka hai ki paMjAba ke ( itihAsa ko vikrama kI 17 vIM zatAbdI se 21 vIM zatAbdI taka ke ) samajhane meM sahI madada milegI / 1 lukAmata kI utpatti - vi0 saM0 1508 ko luMkAzAha gRhastha ne jinapratimA kA utthApana (jinamUrti kI mAnyatA kA virodha ) ahamadAbAda (gujarAta) meM prArambha kiyA aura lukAmata kI sthApanA kI / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lukA-TU DhiyA (sthAnakavAsA) mata 335 vi0 saM0 1531 meM isa ne bhANA Adi 44 vyaktiyoM ko isa mata kI yati dIkSA lene kI preraNA dii| una logoM ne ahamadAbAda meM yati (pUja-gorajI) kI dIkSAeM lekara isa mata kA pracAra vyApaka rUpa se zurU kara diyA / taba se isa mata kA nAma lukAmata pdd'aa| kyoMki isa mata ke praNetA lukAzAha the| lokAzAha kA dehAMta vi0 saM0 1541 meM huA thaa| prAcIna jainadharma se isakA kyA virodha thA, isa kA nirdeza vi0 saM0 1585 meM likhI huI pustaka siddhAnta caubIsI' meM milatA hai 'laukAzAha ne tIrtha, pratimA, jinapUjA, sarvavirati, dezavirati dharmoM kI bhinnatA, dAna, janmakalyANaka utsava, pauSadha, vrata, paccakkhANa, pratijJA kAla, dIkSA, samyattva bheda, sthavirAcAra Adi kA niSedha kiyA / parantu pIche ke lauMkamatiyoM ke yatiyoMne, zrIpUjyoM (caityavAsI yatiyoM ke prAcAryoM) ne apanI-apanI gaddiyA~ sthApita kara yathAnukUla dhIre-dhIre unhIM bAtoM ko svIkAra kara liyA jina kA lauMkAzAha ne virodha kiyA thaa| ye yati aura zrIpUjya laukAgacchIya kahalAne lage / vi0 saM0 1706 meM lauMkAgacchIya yati lavajI ne kriyA uddhAra karake sAdhu dIkSA lI aura isa mata meM laukAzAha kI mAnyatA meM eka aura vRddhi kii| vaha yaha ki--- isa mata ke sAdhusAdhviyA~ muhapatti meM DorA DAlakara aura usa Dore ko donoM kAnoM meM DAlakara caubIsa ghaMTe mukha para mukhapatti bAMdhe rakheM aura isa mata ke zrAvaka-zrAvikAyeM sAmayika karate samaya mukhapara muhapatti bA~dha kara sAmAyika kreN| lavajI ne lauMkAgacchI ya yati bajaraMgajI se vi0 saM0 1664 meM ahamadAbAda meM yati dIkSA grahaNa kI thii| usane tathA usa ke 21 yati sAthiyoM ne apane-apane mukha para muhapatti bAMdhakara usake sAtha svayameva sAdhu kI dIkSAeM lIM aura jinapUjA aura jinapratimA kA ekadama niSedha kara diyaa| taba isa ne dhoSaNA kI ki hama ne satya kI khoja kara lI hai, naI vastu DhaMDha lI hai| isa se isa paMtha kA nAma iMDhiyA-DhUMDhaka mata aura 22 vyaktiyoM dvArA sthApita hone ke kAraNa vAIsaTolA ke nAma se prasiddha huaA / aura apane mukha se hI aisA kahane lage ki hama satyazodhaka DhaDhiye athavA DhaDhakapaMthI haiM / arthAt isa Dha Dhakamata kA pracalana ahamadAbAda (gujarAta) meM vi0 saM0 1706 meM huA thA / lavajI Dha Dhaka mata kA pahalA sAdha huaaa| lukAmata (lauMkAgaccha) kA sarvaprathama yati bhANA (bhUNA) jI vi0 saM0 1531 meM huaaa| jisane svayameva sarvaprathama isa mata meM dIkSA lii| isa bAta kI puSTi lauMkAgacchIya guravAvalI se hotI hai / usameM likhA hai ki 1 isI samaya digambara tAraNajI svAmI ne apane mata meM tAraNa paMtha kI sthApanA kI yaha paMtha bhI mUrtipUjA kA virodhI hai| 2. paTTAvalI samuccaya bhAga 1 pR0 242 3. lokAzAha ne jinapratimA kI pUjA kA niSedha kiyA thA parantu jinapratimA kA utthApana nahIM kiyA thA / pazcAt lavajI ne jinapratimA kA utthApana kara diyaa| 4. sthAnakavAsI sAdhu gujarAtI maNilAla kRta 'jainadharma no saMkSipta itihAsa ane prabhu mahAvIra paTTAvalI' (dekheN)| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma "saMvat panaraha saya igatIsa, poravAr3a bhUNA mani Isa / sirohI desaja uttama ThAma, arahaTavAr3A vAsI muni raau|| ahamadAbAda nagaramaMjhAra, saMyabuddha' bhUNA suvicAra" // 12-13 / / ___ isase spaSTa hai ki bhUNA jI ne svayaMbuddha arthAt- kisI ko gurudhAraNa kiye binA hI dIkSA lekara lukAmata meM vi0 saM0 1531 meM yati saMgha kI sthApanA kI thii| bhUNA jI ke svayameva dIkSA lene ke do kAraNa the-(1) isa mata kA pravartaka laukAzAha gRhastha thA aura (2) isa bhUNA se pahale isa mata kA koI sAdhu athavA yati nahIM thA jisa se ki vaha dIkSA letaa| yahI kAraNa thA ki bhUNA jI ko svameva dIkSA lenI pdd'ii| isa ke bAda isa paTTAvalI kI chaH pIr3hiyoM taka, gujarAta taka hI sImita rahanA pdd'aa| ina chaha pIr3hiyoM ke nAma vIra paTTAvalI meM isa prakAra diye haiM-- 1. bhUNA (bhANa) jI, 2. bhIdA jI, 3. nUnAjI, 4. bhImAjI. 5. jagamAla tathA 6. saravA (saravara) jii| saravara jI kI yati dIkSA vi0 saM0 1554 meM huI thii| isa ke do ziSya the-7. yati rAyamallIjI aura yati bhallo jii| ye donoM vi0 saM0 1560 ke lagabhaga uttarArdha bhArata ke lAhaura nagara meM pAye aura yahA~ Akara inhoMne apanI yati gaddI sthApita kii| aura ina kA gaccha lAhaurI uttarAdha lauMkA gaccha ke nAma se prasiddha huA / isa bAta kI puSTi guravAvalI vi0 saM0 1887 se tathA prakArAMtara se sthAnakavAsI gujarAtI muni maNilAla kI prabhu mahAvIra kI vaMzAvalI se hotI hai| ___ taba taka lauMkAmata ke yati muhapatti nahIM bA~dhate the / mAtra jinapratimA kI pUjA meM sacita vastuoM kA car3hAne kA niSedha karate the| ina kA yaha kahanA thA ki prabhu pUjA meM puSpaphalAdi sacita vastuoM kA upayoga karanA hiMsA kA kAraNa hai / isake liye eka aisA mata bhI hai 1. guravAvalI liSati asati saMvat 1887 maghasara sUda aSTamIvAra soma sudhAsara (amRtasara) nagare (zrIvallabha smAraka jaina zAstra bhaMDAra dillI) yadyapi isa mata ke anuyAyIyoM ne apane mata ko prAcInatama siddha karane ke liye aneka kalpanAeM kara rakhI haiM kintu inake sAhitya se yaha bAta nirvivAda siddha ho jAtI hai ki bhUNA jI hI lukAmata kA pahalA puruSa thA jisa ne isa mata kI yati (gorajI) kI. svayameva dIkSA lekara isa mata ko cAlU kiyaa| yaha sirohI rAjya meM prara haTavAr3A nivAsI poravAr3a jAti kA thA / (sthAnakavAsI maNilAla kRta vIra prabhu vaMzAvalI pR0 176) / 2. isa bAta kI puSTi prabhu mahAvIra vaMzAvalI muni maNilAla kRta se isa prakAra hotI hai(1) saravAjI ke bAda lauMkAgaccha kI tIna zAkhAyeM ho gaIM / 1. gujarAtI lauMkAgaccha, 2. nAgaurI lauMkAgaccha aura 3. lAhaurI uttarArdha lauMkAgaccha / (2) zrI rUpA jI ne svayameva dIkSA lI aura saravAjI ke paTTadhara bane (pRSTha 186) / isa se yaha bhI spaSTa hai ki jaba saravAjI ke donoM ziSya rAyamalla aura bhallo lAhaura meM cale pAye tava saravAjI kA koI anya ziSya nahIM thA jo una kI gujarAta kI gaddI ko sNbhaaltaa| ataH saravAjI kI mRtyu ke bAda rUpAjI ne svayameva yati dIkSA lekara apane Apa ko saravAjI kA paTTadhara ghoSita karake unakI gaddI kA mAlika banA / aura rUpA jI se gujarAta meM saravAjI kI gaddI kI Age paramparA kAyama rhii| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lukA-ThiyA (sthAnakavAsI) mata 337 ki lukAzAha ne jina pratimA ko mAnane kA hI niSedha kara diyA thaa| parantu yaha mata satya nahIM hai kAraNa yaha hai yadi jinapratimA kA ekadama utthApana karadiyA hotA to isa mata ke yati jinamaMdiroM kA nirmANa tathA una meM jinapratimAoM kI sthApanA, pratiSThA kadApi na karate karAte / mora una kI pUjA Adi kA karanA karAnA kadApi na cAlU rakhate / yadi laukAzAha ne jinapratimA kA ekadama utthApana kiyA hotA to paMjAba, saurASTra rAjasthAna, gujarAta, murzidAbAda (baMgAla) mAdi saba janapadoM ke pratiSThita maMdira-pratimAeM kadApi na hote| ina logoM ne sadA jinamaMdiroM ke nirmANa tathA una meM jinapratimAnoM kI sthApanA-pratiSThA tathA pUjana Adi kiye karAye haiM / yadyapi paMjAba meM vartamAnakAla meM yati gaddiyoM kA sarvathA abhAva ho cukA hai tathApi una ke banAye hue jainamaMdira mAja bhI aneka nagaroM meM haiM jina kI vyavasthA pUjanAdi vahA~ ke jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha karate haiM aura unhIM ke adhikAra meM ye saba maMdira haiN| isa bAta kI puSTi jinapratimAoM ke siMhAsanoM para aMkita pratiSThA karAnevAle isa gaccha ke yatiyoM ke nAma karate haiM / mAtra itanA hI nhiiN| jahAM-jahAM para ina kI gaddiyAM thIM, unake upAzrayoM aura caityAlayoM meM jinapratimAoM kI pUjA upAsanA karate the, jina kI inhoM ne svayaM pratiSThA evaM sthApanAeM kI thiiN| prAjabhI paMjAba meM bahuta saMkhyA meM ina ke dvArA sthApita jainamaMdira maujUda haiM / ___ yadi yaha bAta ThIka bhI ho ki lukAzAha ne jinapratimA kA ekadama utthApana kara diyA thA to yaha bhI mAnanA anucita nahIM hogA ki lukAmata ke RSiyoM meM zIghra hI zithilatA A gaI thI aura ve jagaha-jagaha upAzrayoM meM maThAdhIza bana gaye aura punaH jinapratimA ko mAnane laga gye| tathA zrIpUjya kI padaviyA~ dhAraNa karake yati rUpa meM prakaTa hue / jisa kA uddhAra lavajI ne vi0 saM0 1706 meM karake DhUDhaka mata kI sthApanA kii| parante zurU se hI lukAzAha ne jinapratimA kA utthApana kara diyA thA isa ke vipakSa meM eka pratyakSa pramANa bhI vidyamAna hai ki bhAmAzAha ke pUrvaja tapAgacchIya zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharma ko mAnate the / bhAmAzAha aura isa kA bhAI tArAcanda bhI isI dharma ke anuyAyI the / pazcAta tArAcanda ne lukAmata ko svIkAra karake sAdhar3I (rAjasthAna) meM eka zvetAMbara jainamaMdira kA nirmANa kraayaa| usa maMdira meM prabhu pUjA to hotI thI, para phala-phUla Adi sacitta dravya nahIM car3hAye jAte the / tArAcanda kA samaya vi0 saM0 1650 ke lagabhaga hai aura lavajI ne jinapratimA kA utthApana vi0 saM0 1706 meM kiyaa| yadi lukAzAha ne jinapratimA kA ekadama utthApana kara diyA hotA to tArAcanda kAvar3iyA sAdhar3I meM kadApi jainamaMdira kA nirmANa na kraataa| dUsarI bAta yaha hai ki lukAzAha ne sAdhu dIkSA kA bhI niSedha kara diyA thA (jisakA hama pahale ullekhakara prAye haiM) isaliye usake bhUNA jI Adi anuyAyiyoM ne yati kI dIkSAe hI lI hoMgI aisA pratIta hotA hai| isase hamAre isa mata ko pUrA bala milatA hai ki lukAzAha ke mata meM jinapratimA pUjana 1. lukAzAha ne jinapratimA kA utthApana kiyA aisA zvetAMbara jainoM tathA DhUDhiyoM donoM kA mata hai / parantu yaha mAnyatA satya nahIM hai / 2. sAdhar3I meM tArAcanda kAvar3iyA kA yaha zvetAMbara jainamaMdira prAja bhI vidyamAna hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma meM sacita bastu car3hAne kA niSedha thA aura usa ke bhUNA jI Adi 44 anuyAyiyoM ne yati (pUjagorajI) kI dIkSAeM grahaNa kara sthAna-sthAna para apanI gaddiyA~ sthApita kI / ataH ve jinamaMdirapratimA tathA unakI pUjA upAsanA to karate the parantu muhapatti ko mukha para nahIM bAMdhate the| hama likha pAye haiM ki vi0 saM0 1560 meM lukAmata ke yati sarvaprathama paMjAba meM lAhaura mAye / vi0 saM0 1706 meM ahamadAbAda meM lavajI dvArA DhUMDhaka mata kI sthApanA, DhUMDhiye sAdhunoM kI dIkSA tathA muhapatti bAMdhane ke pazcAt, paMjAba se lAhaurI uttarArdha laukAgaccha ke yati haridAsa vi0 saM0 1726-30 meM ahamadAbAda gaye / vahA~ jAkara lavajI ke ziSya somajI RSi ke pAsa rahe aura una se DhUMDhiyAmata ke sAdhu kI dIkSA grahaNa kI tathA mukha para muMhapatti baaNdhii| vi0 saM0 1731 meM paMjAba vApisa lauTa Ae aura isa pradeza meM DhUMDhakamata' kA zrIgaNeza kiyA / aura apanI mAnyatA ke anusAra paMjAba meM bhI jinamaMdiroM, jinapratimAoM tathA inakI pUjA upAsanA ke utthApana kA prAndolana zurU kara diyaa| paMjAba kA sthAnakavAsI (DhUMDhiyA) saMgha RSi haridAsa ko hI Adha saMghazAstA prAcArya mAnatA hai| gujarAta meM jisa soma jI se RSi haridAsa ne DhUMDhakamata kI dIkSA lI thI; usa soma jI ke pahale ziSya kAnajI RSi the| ina se gujarAta meM DhUMDhiyAmata cAlU rhaa| RSi haridAsa jI bhI lAhaurI uttarArdha lauMkAgacchIya kahalAyeM / laukAgacchIya mata kI zAkhA lAhaurI uttarArdhagaccha kI vaMzAvalI isa prakAra hai 1-yati bajaraMga jI, 2-RSi lavajI, 3-soma jI, 4---RSi haridAsa jI (paMjAba ke Adi saMgha-zAstA), 5-vRndAvana jI, 6-bhavAnIdAsa jI, 7-malUkacanda jI, 8-manasA rAma jI, 6-bhojarAja jI, 10- mahAsiMgha jI 11----khuzAlacanda jI, 12-chajamala jI, 13-rAmalAla jI, 14-amarasiMha jI, 15-rAmabakSa jI, 16-motIrAma jI, 17-sohanalAla jI, 18-kAzIrAma jI, 16-prAtmArAma jI, 20-prAnanda RSi jii| ___ lAhaurI uttarArdha laukAgaccha ke yatiyoM kI vaMzAvalI upayukta DhUMDhaka (sthAnakavAsI) mata kI vaMzAvalI se ekadama alaga-thalaga hI calatI rahI aura Age calakara ina yatiyoM kI aneka zAkhAyeM ho giiN| unameM se yahA~ eka mAtra vi0 saM0 1887 meM likhI gaI guravAvalI (vaMzAvalI) kA dete haiM 1. dekheM gujarAtI sthAnakavAsI (DhaDhiyA) sAdhu maNilAlakRta prabhuvIra vaMzAvalI pR0 204 / 2. isa mata ke saMsthApaka lavajI ne bar3e garva ke sAtha apane mata kA nAma DhUDhaka rakhA yahI mata prAja sthAnakavAsI kahalAtA hai| 3. dekheM hindI mAsika prAtmarazmi san I0 1977 mArca kA aMka tathA muni maNilAla DhUMDhiyA sAdhu kRta prabhu mahAvIra vaMzAvalI / 4. RSi malUkacanda saddharma saMrakSaka zrI bUTerAya (buddhi vijaya) jI ke DhUMDhaka avasthA ke guru the| 5. yaha prAtmArAma jI zrImad vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI se 75 varSa bAda meM hue haiN| ye adhikatara ludhiyAnA (paMjAba) meM hI rahe haiM / inako akhila bhAratavarSa ke sthAnakavAsI saMgha ne sAre bhArata ke DhUM Dhakamata kA prAcArya sthApita kiyA thaa| inake dehAMta ke bAda inake paTTadhara prAcArya prAnandaRSi vidyamAna haiM / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lukA- tU DhiyA ( sthAnakavAsI) mata 8 - 1 - bhUnA (bhANA)' RSi jI, 2 - bhIdA RSi jI, 3- nUnA RSi jI, 4 - bhImA RSi jI 5 - jagamAla RSi jI, 6 - saravA (saravara ) RSi jI, 7 - rAyamalla RSi jI, - sAraMga RSi jI, e-- siMgharAja RSi jI, 10 - jasodhara RSi jI, 11 - manohara RSi jI, 11 - sundara RSi jI, 13 - sadAnanda RSi jI, 14 - jasavanta RSi jI, 15 - varddhamAna RSi jI, 16 - lakhamI RSi jI, 17 - rikhabA (rIkhA ) RSi jI, 15 - - santu RSi jI 16 - haradayAla RSi jI ityAdi / ina meM se bIca-bIca meM se kaI zAkhAyeM - prazAkhAyeM nikalatI rahIM aura una zAkhAmroM vAle alaga-alaga nagaroM meM apanI-apanI alaga-alaga gaddiyAM kAyama karate cale gaye / phagavAr3A nagara ke yati meghARSi (megharAja ) kavi apane Apako lAhaurI uttarArdha kAgaccha ke saMgharAja RSi kI paTTaparamparA kA mAnate haiM / unhoMne paMjAbI aura hindI meM zraneka graMthoM kI racanAeM kI haiN| phagavAr3A nagara (paMjAba) meM inake upAzraya meM inake gurudhoM ke dvArA sthApita kI huI 23 veM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha prabhu kIM eka bhavya pratimA thI / 336 jaina zvetAmbara munirAjoM kA paMjAba meM zrAvAgamana lagabhaga do zatAbdiyoM taka na hone se DhUMDhakamata ke pracAra aura prasAra ke prabhAva se sAre paMjAba meM prAyaH saba loga isa mata ke anuyAyI bana gaye aura jaina zvetAmbara dharma kA prAyaH lopa ho gayA thA / pazcAt vi0 saM0 1867 se satyavIra saddharmasaMrakSaka zrI buddhivijaya (bUTerAya ) ' jo bhagavAna mahAvIra ke vAstavika jainadharma ko paMjAba meM punaH prakAza meM lAye / isa prakAra lagabhaga do zatAbdiyoM ke antarAla meM luptaprAyaH ho gaye prAcIna jaina zvetAMbara ( mUrtipUjaka) dharma ko prakAza meM lAne meM Apa ko ekAkI aneka upasarga aura pariSaha sahana karane par3e to bhI bhrApake kadama DagamagAye nahIM aura saddharma pracAra meM DaTe hI rahe tathA saphala bhI hue | pazcAt prApake hI ziSya nyAyAMbhonidhi jainAcArya zrI vijayAnanda sUri (prasiddha nAma zrAtmArAma) jI mahArAja ne zrApake rahe hue adhUre kArya ko pUrA karake sAre paMjAba meM jainadharma kA DaMkA bajAyA / ina guru ziSya ne sAre paMjAba meM jagaha-jagaha purAne jainamaMdiroM kA jIrNoddhAra tathA jahA~jahA~ prAvazyakatA thI, una-una nagaroM meM jainamaMdiroM kA nirmANa tathA pratiSThAyeM kraaiiN| paMjAba ke aneka nagaroM meM jaina zAstrabhaMDAroM kI sthApanA karAI aura haz2AroM parivAroM ko satyadharma kA pranRyAyI banAkara una maMdiroM meM pUjA-bhakti karake grAtmakalyANa kI sAdhanA ke lie upAsaka banAyA / aneka graMthoM kI hindI bhASA meM racanAeM kI, vyavahArika aura dhArmika zikSaNa pAne kA suzravasara pradAna kiyaa| paMjAba ke samasta zvetAmbara jainasaMgha ko susaMgaThita rakhane kelie zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA (paMjAba- uttarIbhArata) kI sthApanA kI aura pratyeka nagara meM isakI zAkhAyeM zrI 1. bhUnA RSi kAmata ke prathama yati tathA 44 sAthiyoM ke sAtha prathama anuyAyI the / 2. rAyamalla tathA bhallo jI ye donoM gurubhAI vi0 saM0 1560 meM paMjAba (lAhaura) meM zrAe / 3. dekhe vi0 saM0 1887 maghara sudi 8 vAra soma sudhAsara (amRtasara) paMjAba meM likhI huI guravAvalI (yaha guravAvalI vallabha smAraka zAstrabhaMDAra dillI meM surakSita hai ) / 4. muni buddhivijaya jI paMjAba ke sikha jATa the| Apane vi0 saM0 1888 meM DhUMDhaka mata kI sAdhu dIkSA lii| pazcAt vi0 saM0 1992 meM saMvegI dIkSA grahaNa kii| ( vizeSa dekheM zrApakA jIvana caritra saddharma saMrakSaka- isa graMtha ke lekhaka dvArA likhita | ) Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma prAtmAnanda jaina sabhAoM ke nAma se kAyama kii| yaha mahAsabhA zrI vijayAnanda sUri (prasiddha nAma AtmArAma jI mahArAja) kI bhAvanA ko mUrtarUpa meM lAne keliye aura unakI smRti ko kAyama rakhane ke liye sthApita karake isake nAma ke sAtha Apake DhUMDhiyA avasthA aura saMvegI avasthA ke nAmoM kA saMbaMdha jor3a diyA gyaa| (prAtma+prAnanda praatmaannd)|1 3-DhUMDhiyA mata (sthAnakavAsI mata) se nikalA terApaMtha mata sthAnakavAsI mata ke pUjya zrI bhUdhara jI mahArAja ke tIna ziSyoM meM se ruganAtha jI mahArAja marudhara (rAjasthAna) meM vicara rahe the| usa samaya unheM bhIkhana jI nAma ke eka ziSya kA lAbha huaa| usane ruganAtha jI se vi0 saM 1808 meM (DhUMDhakamata kI) dIkSA lI / jana zAstroM kA gaharA abhyAsa kiyA taba Apako lagA ki yaha mAnanA ThIka nahIM hai, ahiMsA-dAna aura anukampA meM dharma hai / kyoMki yaha puNya ke karma haiM, aura pUNya bandha kA kAraNa hone se grahaNa karane yogya nahIM hai| ataH navatattvoM meM puNya tattva pAzrava kA kAraNa hone se mokSa prApti meM bAdhaka hai| isa lie avazya tyAgane yogya hai| yaha socakara isane apanI mAnyatA kI carcA apane sAthavAle sAdhuoM ke sAtha zurUkara dI / usake guru ne use bahuta samajhAyA ki jaina dharma ekAnta mata nahIM hai kintu anekAnta dharma hai| nirjarA nizcaya dharma hai aura puNya vyavahAra dharma hai / ina donoM kA anyonya sambandha hai| prataH puNya kA ekAMta niSedha karanA jinazAsana ke anukUla nahIM hai / bahuta samajhAne para bhI isane apanA haTha nahIM chodd'aa| 12 sAdhuaoM ne isake mata kA samarthana kiyaa| ye saba milakara 13 sAdhu DhUMDhaka mata se alaga hokara bagar3I gAMva (rAjasthAna) meM gaye / vahA~ jAkara vi0 saM0 1818 meM punaH svayaM dIkSA lekara inhoMne isa paMtha kI sthApanA kI / ina 13 sAdhuoM tathA kucha zrAvakoM ne milakara bhIkana jI ko isa naye paMtha kA saMsthApaka hone ke kAraNa apane paMtha kA prAcArya bnaayaa| teraha sAdhUoM ne milakara isa paMtha kI sthApanA kI, isa lie isakA nAma terahapaMtha prasiddha huaa| Age calakara isa paMtha ke mAnane vAloM ne isake nAma meM parivartana karake terApaMtha nAma nizcita kiyaa| terApaMtha nAma se isa paMtha ke anuyAyiyoM kA yaha kahanA hai ki 'bhIkhana jI svAmI ne bhagavAna mahAvIra ke dharma meM pAyI huI vikRti ko haTAkara punaH unake asalI siddhAntoM kI sthApanA karake kahA ki-he prabho ! yaha terA hI paMtha hai / ' (terA+paMtha teraapNth)|' 1. zrI vijayAnanda sUri kapUra kSatrIya jAti ke the| ApakA janma vIrabhUmi paMjAba ke laharA gA~va meM huaa| vi0 1610 meM sAdhu jIvanarAma se DhUMDhaka mata kI dIkSA grahaNa kI pazcAt vi0 saM0 1632 meM saMvegI dIkSA grahaNa kii| paricaya Age likheNge| 2. dekheM sthAnakavAsI muni maNilAla kRta prabhu mahAvIra vaMzAvalI / 3 prabhumahAvIra ke nigraMthasaMgha se vIrAt 606 (vi0 saM0 136) meM do vAtoM ke matabheda se (1) digambara mata nikalA :- 1-kevalI pAhAra nahIM karate bhaura 2- strI ko mukti nahIM hotii| (2) vi saM0 1706 meM mahAvIra zAsana se DhUMDhiyA mata do bAtoM ke matabheda se alaga huaa| 1 jina pratimA kA utthApana tathA mukhapatti muha para bA~dhanA / (3) vi0 saM0 1818 meM DhUMDhakapaMtha se do bAtoM ke matabheda ko lekara terApaMtha kI utpatti huI / dAna aura dayA (anukampA) dharma nahIM haiN| arthAt mahAvIra zAsana se digambara paMtha do bAtoM se, daMDhakamata do bAtoM se aura terApaMtha bAle mahAvIra zAsana se cAra matabhedoM se alaga hue| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lukA-DhUMDhiyA ( sthAnakavAsI) ma ta isa paMtha kI vaMzAvalI isa prakAra hai / 1 - zrI bhIkhana jI, 2 - zrI bhAramala jI, 3 zrI rAyacandra jI, 4 - zrI jItamalajI, 5 - zrI megharAja jI, 6 - zrI mAnekalAla jI, 7 - DAlacandajI, 8 - zrI kAlUrAma jI, 6-1 -zrI tulasIgaNa jI ( vidyamAna ) / 341 AcArya tulasIgaNa se terApaMtha kA pracAra paMjAba meM bhI hone lagA hai / ataH isa samaya paMjAba meM bhI terApaMtha ke anuyAyI banate jA rahe haiM / 4. paMjAba meM yati-zrI pUjya paMjAba, siMdha Adi janapadoM meM bar3agaccha, kharataragaccha, tapAgaccha tathA lauMkAgaccha ke yatiyoM kI gaddiyA~ thIM / 1. jaina zramaNa kI dIkSA lekara jo navakalpa vihAra karate haiM aura saba prakAra ke parigraha ke tyAgI haiM; paidala calakara sarvatra nagaroM, grAmoM se vicara kara jinapravacana kA pracAra tathA svayaM AcaraNa kara-karAkara sva-para kA kalyANa karate haiM / gocarI (madhukarI) karake AhAra- pAnI grahaNa karate haiM; pA~ca mahAvratoM ke dhAraka tathA rAtri bhojana ke sarvathA tyAgI haiM; unakI na to koI nijI saMpatti hotI hai aura na hI ve maThoM mandiroM meM rahate haiM; parivAra sage saMbandhiyoM ke sAtha bhI unakA koI pratibandha nahIM hotA brahmacArI tathA saba prakAra ke parigraha ke tyAgI hote haiM / unake nimitta banA huA koI bhI khAdya, peya, vastra, upakaraNa, Adi padArtha grahaNa nahIM karate, unake nimitta banAye hue nivAsa-sthAnoM meM ve Thaharate bhI kabhI nahIM hai / jahA~ kahIM ThaharanA, athavA nivAsa karanA hotA hai vahIM gRhasthoM ke apane nimitta banAye hue sthAnoM meM unakI anumati se Thaharate haiM / aise zuddha pracAra vAle yati, zramaNa, sAdhu, bhikSu, muni, aNagAra zraura nirgrantha kahe jAte haiM / na inakA koI parivAra hotA hai na saMtAna yogya mumukSutroM ko pA~ca mahAvratoM kI dIkSA dekara unheM apanA ziSya banAte haiM / inameM jo mahilAyeM dIkSA letI haiM ve sAdhvI zraura puruSa dIkSA lete haiM ve sAdhu kahalAte haiM / 1 2 - jo vyakti gharavAra kA tyAga kara jaina sAdhu kA veSa to dhAraNa kara lete haiM para sAdhu ke zrAcAra kA pAlana nahIM kara pAte / kintu na to unakA parivAra hotA hai na saMtAna / jaina upAzrayoM aura maMdiroM meM rahate haiM; laMgoTa ke pakke (brahmacArI) aura z2abAna ke sacce hote haiM / savArI karate haiM, maTha aura jamIna-jAyadAda Adi bhI rakhate haiM / jainadharma zAstroM ke vidvAna, jyotiSa, vaidyaka (cikitsA), aura maMtra yaMtra-taMtra ke pAraMgata hote haiM / ye bhI apane ziSya banAkara apanI guru-ziSya paramparA ko kAyama rakhate haiM / ye loga upAzraya meM athavA unake samIpa jainamaMdira banavAte haiM, unakI sAra-saMbhAla, pUjA - sevA kI saba vyavasthA karate haiM / rela Adi kI savArI bhI karate haiM zrIra rupayA-paisA bhI rakhate haiM / jainadharma kI dRr3ha zraddhA vAle tathA usake pracAra-prasAra meM saMlagna rahate haiM / maMdiroM kI pratiSThAeM karAnA, dharmopadeza- zAstra vAMcana Adi karanA / pUjA prAdi dharmAnuSThAna Adi kAryoM meM dakSa hote haiM / inheM yati bhaTTAraka kahate haiM / gujarAta meM gorajI, rAjasthAna meM gurAMsA aura paMjAba meM pUjajI kahate haiM / ye jainagRhasthoM se bheMTa-dakSiNA bhI lete haiM / inake AcArya bhI hote haiM, jinheM zrI pUjya kahate haiM / ye loga caityavAsI ke nAma se bhI prasiddha hai / inakI dIkSA to jainasAdhu ke samAna hI hotI hai para pAMca mahAvratoM meM se mAtra brahmacaryavrata kA to pUrNarUpa se pAlana karate haiM, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 342 madhya eziyA pora paMjAba meM jainadharma bAkI ke cAra vratoM kA pAlana anuvrata ke rUpa se karate haiN| ghara bAra, parivAra mAdi ke bhI tyAgI hote haiN| ye loga saMskRta-prAkRta-hindI-gujarAtI-urdU-phArasI Adi aneka bhASAmoM tathA lipiyoM ke jAnakAra the tathA cikitsA, kAvya, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra, jainasAhitya-cAritra, aSTAMga nimitta Adi uttama graMthoM kI racanAe bhI karate the| ye loga davAdArU se cikitsA bhI karate the| asAdhya rogoM ko bhI dUra karane meM dakSa the| jhAr3A-phUkI bhI karate the| sAdhanA pArAdhanA se devI-devatA bhI inake sahAyaka bana jAte the| yaMtra-maMtra-taMtroM meM bhI siddhahasta the| aneka zAstroM kI pratilipiyA~ bhI karate the| inakI likhAI itanI sundara thI ki mAnoM akSaroM kI motI mAlAeM piroI hoN| bar3ebar3e camatkAroM se amIra-umarAva, rAjA-mahArAjA, navAba-bAdazAha aura samrATa taka prabhAvita hokara sevaka bana jAte the| janatA kI niHsvArtha sevA tathA rAjAroM-bAdazAhoM ko saMkaTApanna paristhitiyoM se dhacAne para inheM z2amIna tathA jAgIreM taka bheMTa meM milate the| aneka rAje-mahArAje to inheM rAjaguru mAna kara apane gaurava ko bar3hAte the| aise udAharaNa bhI milate haiM ki jaba rAjA kI savArI nikalatI thI to isa yati rAja kI savArI rAjA ke Age calatI thii| jaina-janetara darzanoM ke vidvAna, camatkAroM tathA maMtravidyA ke vizArada to hote hI the kintu sarva-sAdhAraNa prajA kI niHsvArtha sevAmoM ke liye bhI dRr3ha saMkalpa the / jahA~ para tyAgI munirAja nahIM pahu~ca pAte the vahA~ para yati loga hI jainadharma ko akSuNNa rUpa se cirasthAI aura jIvita rakhane meM kRta-saMkalpa the| bhArata meM prAja bhI aneka sthAna aise haiM ki jahA~ para aneka zatAbdiyoM se munirAjoM kA AvAgamana nahIM huA, vahA~ Aja taka jaina dharma ke upAsaka inhIM kI kRpA se vidyamAna haiM / inake apane-apane jaina zAstrabhaMDAra bhI the| __ lagabhaga eka zatAbdI se adhikatara yati loga caritra bhraSTa hone lge| kaI loga vivAha karake gRhastha bana gaye aura upAzrayoM ko apane gharoM ke rUpa meM parivartita kara liyaa| zAstrabhaMDAroM ko kaur3iyoM ke dAmoM meM beca diyA athavA naSTa bhraSTa kara diyaa| jAyadAdoM aura maMdiroM ko samApta kara diyA athavA gRhasthI ho jAne para unheM apane jIvana nirvAha kA sAdhana banA liyaa| praba ina logoM ne apanI jatI jAti banA lI hai aura usI meM vivAha zAdiyAM karane lage haiM tathA jainadharma ko chor3akara anyadharmI banate jA rahe haiN| jo yati apane dharma meM dRr3ha rahe unakI prAge ziSya paramparA samApta ho gaI / jo unake pAsa cala-acala sampatti baca pAI thI, usake vahAM-vahAM ke jaina zvetAMbara athavA sthAnakavAsI saMgha mAlika haiN| Ajakala paMjAba meM yati ekadama samApta ho cuke haiM, na to koI yati hai aura na koI yati gaddI hI hai| aba inakA nAma zeSamAtra itihAsa ke pRSThoM para hI aMkita raha gayA hai| pahale paMjAba aura siMdha meM yatiyoM (pUjoM) tathA inake prAcAryoM (zrIpUjyoM) kI gaddiyAM kahAMkahA~ para thIM, unakA katipaya vivaraNa yahA~ diyA jAtA hai| (1) uttarArdha laukAgaccha ke yati hama likha pAye haiM ki lauMkAzAha gRhastha ne ahamadAbAda meM jinapratimA pUjana ke virodha meM vi0 saM0 1531 meM eka naye paMtha kI sthApanA kii| isa paMtha ke yati laukAgacchIya kahalAyeM / gujarAta se lagabhaga vi0 saM0 1560 meM paMjAba meM sabase pahale yati saravara ke do ziSya rAyamalla aura bhallo jI lAhaura meM praaye| isaliye yaha lAhaurI uttarArSa lauMkAgaccha khlaayaa| dhIre-dhIre Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati ( pUja) bhaura zrI pUjya 343 inake ziSya-praziSya sAre paMjAba meM phaila gaye / (siMgha janapada meM inakA praveza nahIM ho pAyA aura nahI DhUMDha mata ke sAdhuoM kA AvAgamana ho pAyA ) aura jahA~-jahA~ ve gaye unhoMne apanI sthAI gaddiyA~ sthApita kara lIM, vahA~ para jaina upAzraya tathA jaina zvetAMbara maMdiroM kI sthApanA, nirmANa tathA unameM janapratimAoM kI sthApanA aura pratiSThAe~ bhI kiiN| unakI sevA-pUjA-upAsanA vyavasthA bhI sucArU rUpa se kii| (2.) yati vimalacaMdra ko zrI pUjya padavI pradAna' vikrama saMvat 1871 mAgha sudi 5 bhauma (maMgala) vAsare lauMkAgacche hayavatapura (paTTI jilA amRtasara) nagare zubhasthAne. zrI zrI zrI zrI zrI zrI zrI 108 matpUjyAcArya zrI vimalacandra svAmIjI kI tevar3a (padavI pradAna mahotsava ) kI / paTTI ke saba zrAvakoM ne tevar3a karAI / yati sarva [apane anuyAyI yatiyoM ko kSetra sauMpane kA vivaraNa ] / 4 kSetra 1. prathama kSetra - zrI matpUjyAcArya vimalacandra svAmI jI :(1) hoziyArapura, (2) ambAlA, (3) paTTI, (4) vairovAla / 2. lAlU RSi = (1) jagarAMvAM, (2) rAyakoTa / 2 " 2 " 2 " -- 3 " 3. prAnandarUpa RSi = (1) mAlera koTalA, (2) gujjaravAla / X 4. pUjya dIpacanda RSi = (1) amRtasara ( 2 ) sanakhatarA / X5. pUjya rUpARSi = (1) paTTI, (2) jAlaMdhara, (3) ludhiyAnA / X 6. pUjya dAsaRSi = (1) aMbahaTA, (2) abadullAkhA~ kI gar3hI, (3) thonesara | 7. mANakaRSi = (1) phagavAr3A, (2) jejoM, (3) TA~DA, (4) karanAla, (5) DhUDiyA / 5 1= 3 " 1 8. maMgalaRSi = (1) jaMDiyAlA guru / 6. saha RSi = (1) aMbAlA ( 2 ) sADhaurA | 10. dharmARSi = (1) lAhaura / 11. pUjya dunIcaMda RSi ( baMsatARSi ke guru ) (1) gujarAMvAlA | 12. jahUrI RSi = (1) paTiyAlA, (2) sunAma / 13. deviyA RSi = (1) sAmAnA 14. tripuraRSi = (1) rAhoM / 15. bhavAniyA RSi = (1) sADhaurA | 16. zrAryA dhannojI = (1) hoziyArapura | 17. zrAryA lacchamIjI = (1) verovAla / 18. AryA sukhamanI jI = (1) aMbAlA / - 32 17 2,, 1 " 1 1 " 2 " 1 " 1,, 1 1 " " 17 1. yaha vijJaptipatra lAhaurI uttarArdha lauMkAgacchIya zrIpUjya prAcArya vimalacandra svAmI ne apanI prAcArya padavI pAne para yatiyoM ke nAma likhI / 11 ( yaha vijJapti patra zrI vallabhasmAraka jaina prAcyazAstra bhaMDAra - dillI meM surakSita hai) 2. nizAna X vAle yati zrIpUjya jI se Ayu meM bar3e the, dIkSA paryAya meM bhI bar3e the isaliye isa sUcI meM una ke nAma ke Age pUjya zabda kA prayoga kiyA gayA hai / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ina kSetroM kI paraTha karI, zrI matpUjyAcArya vimalacaMdra svAmI kI tevar3a paMcAyatI krii| sakala saMdha ko pramANa karanI sahI / prapanA-apanA kSetra saacvnaa| [jo apanI chor3I virAnI (dUsare ke kSetra meM) jAvegA so zikSA (daMDa) paavegaa| apane kSetra meM rahegA so caturvidhasaMgha kA pArAdhaka hovegA shii| (3) zrIpUjya vimalacandra svAmI ke nAma phagavAr3A (paMjAba) ke megharAja RSi kA payUSaNa kSamApaNA patra kahe kavi meghaRSi upamA apAra ghanI tumahu ho sAgara se ghane ratna bhare haiM // 6 // tatra zubha Thaura bhalI, sudhAsara (amRtasara) nAma kahyo bhavyajIva dAna karai pAle SaTakAyI ko| zrI zrIpUjya madAcArya guru vimalacandra svAmIjI supUjya bar3o gurudyAla lAyI ko / / pUjya zrI jhaMDA RSi dharamahU ko jhaMDA jima vIra RSi bIrabalI mIta sukhadAyI ko / pUjya vinI kSemAmuni kSemahU ko karatA hai seva karai guru kI meghA guNa gAyI ko // 7 // phagamA sunayara vasa dAsa-nI ko dAsa sadA meghARSi nAma bhaNe cerau tuma pAda ko / tAko subha sIsa Iza mANaka hai candra nAma sAdhani kI seva kara nahIM mAna vAda ko // so to hai nakodara meM vandanA su-vAco prabhu dA he daza pATha (108) vAra karake prasAda ko| caraNoM ke sAtha hameM jAnau dina-rana bhale kirapA ko rASI tumai dharI na pramAda kau // 8 // patra sakhasAtA tatra tuma ko kalyANa karai caubIsa jinarAja sadA aura devii-saasnaa| ihAM ke zrAvaka saba vandanA karata prabhu sudhAsara (amRtasara) zrAvaka nai dharmadhyAna bhAsanA / / parava pajUsana subIte haiM prAnanda karI huA tapa ghanA vrata-belA aura ekaasnaa| tuma ha ke darza ko cAhata hai mero mana kAyA meM kalesa bar3o calane kI prAsa nA // 6 / / tumarI prabhu ! kRpA sauM mero miTi jAI roga dekho tava-pAda doU pUje mana kaamnaa| cale mahi rahI pIra roga hai bipIra bar3au kiye haiM upAI dhana prAyurveda gAmanA / / gAma ha meM phirane kI zakti bhaI mere tana pAMca sAta kosani ke jAta hai kI sAminA / sevaka nija jAni ke hamai na bhulAvI nAtha, sevaka haiM Adi hUM ke dharai seva bhAvanA // 10 // pAtI nija zAMti hU kI likhiyo hameza nAtha tumarI prAnanda hU te hama ko mAnanda h| jo to hama seva bhakti karI nahIM mahArAja kAraNa hI banyo aiso pAyo duHkha dvaMda ha // bhaye haiM kapUta jabe pitA to supitA hohiM pitA kI bhalAI kahaiM manda hva? tisa te aneka doSa hama hU meM rahaiM poSa tumI na vicAro prabhU ! kirapA ke canda ha // 11 // dohA-dIragha laghu jo sAdha saba, lAika haiM tuma svAmI / nAlAika hama haiM prabhu ! yo tumArI svAmi // 12 // saraba sAdha maMDala kU, saba guNa sugandha bharapUra / Aka phUla muni megha hai, tuma ziva paga dhUra // 13 // (miti bhAdoM sudi 5) (4) yati rAmacandra ko-zrIpUjya padavI pradAna zrImatpUjya rAmacandra jI (svAmI) kI tevar3a (zrIpUjya padavIpradAna mahotsava) karavAI amRtasara nagare [vi.] saM0 1880 miti mAgha sudi 5 bRhsptivaasre| lAlA ratanacanda, lAlA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pati ( pUja) aura zrI pUjya 345 uttamacanda gotra duggar3a / sarva jatI - prArajA / [zrapane anuyAyI yatiyoM - yatanimoM ko kSetra sauMpane kA vivaraNa] 1. prathama kSetra - zrImad pUjya rAmacandra svAmI jI : (1) amRtasara, (2) paTTI, (3) sADhaurA, (4) aMbahaTA, (5) lAhaura, (6) aMbAlA / 6 kSetra 2. pUjya rUpARSi - ( 1 ) paTTI, (2) kharar3a, (3) nAlAgar3ha | 3 32 3 19 3. pUjya lAlURSi = (1) jagarAvAM, (2) rAyakoTa, (3) balAcaura / 4. pUjya dIpacandra RSi = (1) amRtasara, (2) jaMDiyAlA guru (3) kasUra 5. pUjya mANaka RSi = (1) phagavAr3A, (2) TA~DA, (3) nakodara / 6. pUjya rAjArAma RSi = (1) rAmapura / 7. pUjya dUnIcanda RSi = (1) gujarAMvAlA | 8. pUjya sahajU RSi - ( 1 ) aMbAlA, (2) manasUrapura / 6. pUjya pramARSi = ( 1 ) aMbahaTA / 10. pUjya jIvA RSi = (1) thAnesara, (2) karanAla / 11. pUjya sAhaba RSi = (1) abadullAkhAM kI gar3hI, (2) sahAranapura / 12. pUjya jItA RSi = (1) mAlerakoTalA, (2) ludhiyAnA / 13. pUjya jauharI RSi = (1) paTiyAlA / 14. pUjya naubata RSi = (1) jejoM / 15. pUjya banUr3I RSi = (1) banUr3a / 16. pUjya dIvAna RSi = (1) sarasAvA, (2) sirasA / 17. pUjya dharmA RSi = (1) amRtasara | 18. pUjya nAnaka RSi = (1) sunAma | 16. pUjya bar3hatA RSi - ( 1 ) rAhoM / 20. ArajA lakSmI jI = (1) hoziyArapura | 21. zrArajA sukhamanIjI - (1) thAnesara, (2) sAmanA | 22. zrI zrIpUjya rAmacandra jI ke sAtha = pUjya sohanaRSi, pUjya bihArI RSi / 3 3 1 1 2 2 91 2 " " 11 1 " 31 11 " 2 " 1 1 " " " 2 " 1," 1 31 1,, 1 2 " 2 29 ina kSetroM meM paraTha karI / zrI 108 zrImatyapUjyAcArya svAmI rAmacandra ne tevar3a kI / ratanacandra uttamacandra duggar3a sarvasaMgha ko pramANa karanI sahI / [ saba yati] apane-apane kSetroM ko saMbhAleM / apanA kSetra chor3akara jo dUsare kSetra meM jAvegA so caturvidhasaMgha kA virAdhaka hovegA / jo prapane kSetra meM rahegA vaha caturvidhasaMgha kA ArAdhaka hogA / sahI-sahI padavI naI cAdara paharane / [zrIpUjya padavI pradAna karate samaya zrIpUjya jI ko dI gaI cAdaroM kA vivaraNa ] ( 1 ) pahalI cAdara yatiyoM kI, (2) paMcAyata kI tarafa se, (3) zrAvakoM kI tarapha se, (4) tevar3avAle zrAvakoM kI tarapha se / usa ke [tevar3a vAle ke] ghara ciTThA-vAcanA sarvasaMdha ne pramANa kI / vi0 saM0 1550 meM zrI jI gaddI para baiThe / zubham astu / jatI 16 zrAryA 4 / svagacchIya 6, kharataragacchIya 5, gujarAtI MantrcchI 2, nAgaurIgacchIya 3 / [tevar3a para prAye ] | " Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (1) vi0 saM0 1886 prASAr3ha vadi 7 ko uttarArddha lukAgaccha ke zrIpajya vimalacandra jI ke paTTadhara zrIpUjya rAmacandra jI ne apane yatimaMDala ke sAtha paMjAba meM zrAvaka zrI dAsamala dvArA nikAle hae charI pAlita yAtrAsaMgha ke sAtha pArakara (siMdha) deza meM zrI gaur3I pArzvanAtha ke prati prAcIna jainamahAtIrtha kI yAtrA kI thii| usa samaya unhoM ne jo saMskRta meM gaur3I pArzvanAtha kI stuti kI thI usa meM yahAM kI yAtrA karane kA ullekha kiyA hai| APA stuti ___ zrI gaur3I pArzvanAtha (Adi) gaur3I prabho pAzrva ! darzanaM dehi me / saMghena sAddha samupAgatAM me / avyakta mUrte janatAraka ! darzanaM bhaktayAya lokeza dayA sudhAnidhe / / 1 / / pArakare dezavare suvAsanaM yogairacityaM bhavavAripAtakaM / vAmAMgajaM deva - narendra sevitaM / dhyAyAmi 'haM karmavanaughadAyakaM // 2 // (anta) lukottarArddhasya gaNasya svAminA zrI rAmacandreNa shiivbhaavtaa| zrI dAsamallena ca sNghdhaaryaa| yAtrA vihArI karaNAya AgatA // 8 // aMkASTASTa varSayutena bhUmayedvASADha mAse asita saptamI tithau / / bhAgyena yAtrA tava deva sammatAM kRtvA kRtaM janmakRtArthamUttamaM / / 6 / / prahaM bhAvena te pArzva namAmi caraNadvayaM saMsAravAsato bhItaM / mAM rakSa-rakSa kRpAnidhe ! tvaM / gaur3I prabho pAva / darzanaM dehi me // 10 // (2) vi0 saM0 1833 miti phAlguNa vadi 12 ko paMjAba se tapAgacchIya yati zrI phatte vijaya jI pArakara deza meM zrI gaur3I pArzvanAtha jI kI yAtrA karane Aye the| usa samaya unhoM ne hindI bhASA meM zrI gaur3I pArzvanAtha kI stuti kI thii| jisa meM unhoMne yAtrA karane kA ullekha kiyA hai| yathA pArakara deze zrI gaur3I pArzvanAtha kA stavana (Adi) bhAgyavaza AsaphalI Aja jAgayA hai mujha pUraba puNya ke / ___ pArakara maMDana bheTatAM / avatAra jeha thayo mujha dhanya ke // 1 // (prata) saMvat aThAre tetrIsa meM / phAguna vada hai dvAdazI zanivAra ke / ' phatevijaya kahe rNgsyuu| gaur3I bheTyo hai humo jaya-jayakAra ke // 7 // (yati rAmacandra lipikRtaM vi0 saM0 1864) 1. vi0 saM0 1886 miti prASAr3ha vadi 7 2. vi0 saM0 1833 miti phAlguNa vadi 12 zanivAra Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati ( pUjya) aura zrI pUjyaM isa samaya ke jaina zvetAMbara maMdiroM kI ginatI 1. piMDadAnakhA~, 2. rAmanagara, 3. papanAkhA, 4. kilAdIdArasiMha, 5. kuMjarAMvAlA, ( gujarAMvAlA ), 6. lAhaura, 7. amRtasara, 8 jaMDiyAlAguru, 6. paTTI, 10. hoziyArapura, 11. ludhiyAnA, 12. pharIdakoTa, (mUlanAyaka bAisaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi ), 13. koTalA ( mAlerakoTalA ) 14. aMbAlA zahara, 15. aMbAlA chAvanI, 16. jagAdharI, 17. sahAranapura meM dInadayAla harasukharAya kA maMdira 16. sAr3haurA, 20 karanAla, 21. pAnIpata, 22. dillI naugharA ( kinArI bAjAra ) 23. cetapurI, 24. sonIpata, 25. dillI, 26. dillI paMcAyatI / amRtasara meM hone vAlI tevar3a meM zrIpUjya padavI dene kI vidhi / 1. pahalI eka cAdara yatiyoM kI tarapha se, 2. bAda meM eka cAdara paMcAyatI, 3 pazcAt zrAvakoM kI tarapha eka cAdara 4. evaM anta meM eka cAdara tevar3avAloM kI tarapha se [ zrIpUjya jI ko ] zror3hAI gayI / phira zrIpUjya jI ko zrIsaMgha aura bAje-gAje ke sAtha pagamaMDala (reje ke do kapar3oM) para calAte hue aura rAste meM nyochAvara (rupaye paisoM Adi kI soTa) karate hue tevar3a vAle apane ghara le gaye / zrIpUjya jo poSAla se tevar3avAle ke ghara taka jAte hue rAste meM par3ane vAle pratyeka zrAvaka ke ghara ke Age jaba pahucate the taba usa ghara ke parivAra vAloM ne zrIpUjya jI ke sAmane zrAkara cAvaloM kI gohalI kI aura usa para nAriyala aura mudrA (cA~dI kA sikkA) car3hA kara una kI pUjA kI / tevar3avAle ke ghara pahuMca jAne para zrIpUjya jI ko lakar3I ke pATa para virAjamAna karake tevar3avAloM ne unheM eka sUtI cAdara praur3hAI ( yaha vahI cAdara hai jise hama Upara kaha Aye haiN)| phira eka dozAlA pror3hAyA / pazcAt zrIpUjya jI ko pAMca thAna kapar3e ke bheMTa kiye| eka kachapaTTI (colapaTTA), eka dhotI rezamI eka sATana kA rumAla, eka zAstra bAMdhane kA sATana kA rumAla, pAtra rakhane kI jholI, muMhapatti, prAsana, nisItha, bichonA, sirahAnA, sATana kA caMdunA - pIThiyA, bandaravAla, sunahalI rupahalI kalAbattU ke kAmavAle; dahI kI cATa (maTakA), gur3a kI ror3I (bhelI), sUta kI zraTTI, 21 sera paMcadhAnI laDDU; yaha saba sAmagrI zrI pUjyajI ko bheMTa kI / 347 ---- zrI pUjya jI ke sAtha meM AnevAle pratyeka yati ko do-do kapar3e ke thAna diye / zrIpUjya jI ke sAtha Ane vAle AdamiyoM ko bhI yathAzakti bheMTa dI / phira zrIpUjya jI tathA saba yatiyoM ko bAje gAje aura zrIsaMgha ke sAtha tevar3a vAle unake sthAna ( poSAla ) para vApisa chor3ane gaye / vahA~ jAkara tevar3avAloM prabhAvanA kI aura zrI pUjya jI Adi ko apane ghara para hI ( saba yatiyoM ko) pAMca dina taka bhojana karAyA | unheM gocarI nahIM lAne dI / [ usa saste samaya meM ] tevar3avAloM ne zrIpUjya jI ko eka sau rupaye bheMTa kiye / yatiyoM ko 1. zrI pUjya vimalacaMdra ke dehAMta ke bAda yati rAmacandrajI ko zrIpUjya kI padavI dI gii| isase jJAta hotA hai ki zrIpUjya vimalacandra kA dehAvasAna vi0 saM0 1876 meM ho gayA hogA / ( isa tevar3a kA vijJapti patra bhI zrIvallabhasmAraka prAcya jainazAstra bhaMDAra dillI meM surakSita hai | ) Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma pacAsa rupaye bheMTa meM diye / unake sAtha meM Aye hue savArI, sAmAna, baila, TaTTU, ghor3a e, ratha, bahalI Adi kA cArA, bhAr3A, tathA sArA kharcA bhojana Adi bhI tevar3a karAnevAle duggar3a parivAra ne hI diyA / lAhaurI uttarArdha laukAgacchIya yati 5. zrIpUjya vimalacandra tathA zrIpUjya rAmacandra kI paTTAvalI ( lokAgaccha kA prAraMbha vi0 saM0 1531) 1 bhUnA RSi - saM0 1531 2. bhIdA RSi 3 nUnARSi 4. bhImARSi 5. jagamAla RSi 6. saravA ( saravara ) RSi 7. rAyamalla RSi ' 8. sadAraMga RSi 6. siMharAja RSi (zrI pUjya ) 10. jaThamala RSi 11. manohara RSi 12. sundaradAsa RSi 13. sadAnanda RSi 14. jasavanta RSi haiM / zrI vallabha smAraka jaina prAcya zAstrabhaMDAra dillI meM vAle kaI zAstra surakSita haiM / ye pratiyAM sAmAnA meM vi0 saM0 pratilipi kI huI haiN| zAstroM kI puSpikAyoM meM ve apanA 15. varddhamAna RSi 16. mahAsiMgha RSi (zrI pUjya ) 2 17. jayagopAla RSi (zrI pUjya ) 6. sAmAnA meM yatiyoM ke upAzraya zrAdi vRhattapAgacchIya yati ( pUja) zrI rUpadeva jI vikrama kI 16vIM zatAbdI meM vidyamAna the / Apa kA apanA upAzraya aura jainamaMdira bhI thA / zrApa ne aneka graMthoM kI pAMDulipiyA~ bhI kI 15. vimalacandra RSi (zrI pUjya ) 16. rAmacandra RSi ( zrI pUjya ) inake dvArA kiye gae pratilipi 1857 se lekara vi0 saM0 1606 paricaya isa prakAra dete haiM (1) vRhattapAgacche zrI pUjyamayAcandrajI, ziSya pUjya dharmadevajI, ziSya pUjya rUpadeva lipikRtaM sAmAnA madhye karma siMha putra narasiMha rAjye / inase pahale isI gaccha ke vi0saM 1743 meM yati tejasAgara jI isa gaddI para vidyamAna the / 1. rAyamalla RSi tathA bhallo RSi, ye donoM gurubhAI yati saravara ke ziSya the / gujarAta se paMjAba meM AnevAle ye lauMkAgaccha ke sarvaprathama yati the / 2. ina ko paTTI meM zrI pUjya padavI dI gaI / 3. inako hoziyArapura meM zrIpujya padavI dI gaI / 4. inako vi0 saM0 1871 meM paTTI meM zrIpUjya padavI dI gaI / 5. ina ko vi0 saM0 1880 amRtasara meM zrI pUjya padavI dI gaI / 6. yati zrI rUpadevajI satyavIra- saddharmasaMrakSaka muni zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI ke samakAlIna the / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati aura zrIpUjya 346 (2) uttarAMdha lauMkAgacchIya yatiyoM aura prAryAnoM ne bhI yahAM aneka graMthoM kI pratilipiyAM kI haiM / vi0 saM0 1871 meM isI gaccha ke zrIpUjya vimalacandra RSi ne apane gaccha ke yati deviyA RSi ko yahA~ kI lauMkAgaccha kI gaddI sauMpI thii| vi0 saM0 1880 meM isI gaccha ke zrIpUjya rAmacandra RSi ne yahAM kI lauMkAgaccha kI gaddI prArajakA sukhamanI ko sauMpI thii| ataH yahAM para uttarArdha laukAgaccha kA bhI upAzraya aura gaddI thii| (3) tapAgacchIya zrIpUjya vijayaprabha sUri ne vi0 saM0 1723 ko dezapaTTaka nagara se apane yati tejasAgara ko sAmAnA aura lAhaura kI gaddiyoM para bhejA thA / (4) bar3agaccha ke yatiyoM kA upAzraya aura gaddI bhI thii| vikrama kI 16vIM aura 17vIM zatAbdI meM isa gaccha ke zrIpUjya bhAvadeva sUri ne yahA~ para musalamAna bAdazAha dvArA masjida ke pAsa zvetAMbara jaina maMdira kA nirmANa karavAyA thA aura usameM caudahaveM tIrthaMkara zrI anantanAtha jI kI pratimA mUla nAyaka ke rUpa meM pratiSThita kI thii| tatpazcAt inake paTTadhara ziSya zrIpUjya zIladeva sUri ne samrATa akabara kI anumati se isa maMdira kA jIrNoddhAra karAyA thA aura kaI jinapratimAnoM ko pratiSThA karake isa maMdira meM virAjamAna kiyA thaa| inhIM ke guru bhAI kavi mAla deva ne sAmAnA meM aneka hindI va rAjasthAnI kAvyoM kI racanAeM kI thii| 7. pharIdakoTa meM yatiyoM kI gaddI tathA zvetAMbara jainamaMdira yahAM para kharataragaccha ke yatiyoM kA upAzraya tathA gaddI thii| inhIM ke dvArA sthApita ina ke upAzraya meM eka zvetAMbara jaina maMdira bhI thaa| isameM bAisaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi mUlanAyaka the / isa samaya yaha upAzraya yahA~ ke sthAnakavAsI samAja ke pradhikAra meM hai ina logoM ne isa madira meM virAjamAna mUrtiyoM ko utthApana karake na jAne unakA kyA kiyA hai| aura isa maMdira tathA upAzraya ko sthAnaka ke rUpa meM badala liyA hai| zAstra bhaMDAra bhI thA vaha bhI aba vahAM nahIM hai| vikrama kI 16vIM zatAbdI meM yahAM kharataragaccha ke yati vidyamAna the| ina kI gaddI bhI na thii| isa samaya ina yatiyoM ne aneka graMthoM kI pratilipiyA~ bhI kI haiM unhoM ne apanI graMtha paSpikAnoM meM apanA paricaya isa prakAra diyA hai : (1) kharataragacche zrI kIrti ratna sUri zAkhAyA~ mahAmahopAdhyAya zrI sakhalAbha gaNi saMtAnIya zrI jJAnapramoda gaNi, paM0 dAnabhakta gaNi, ziSya khuzAlahema zi0 muni paM0 cainasakha lipi kRtaM / farIdakoTa madhye / (2) zrI kalpasUtra lipikAra kI prazasti kharataragacche zrIkItiratna zAkhAyA~ mahopAdhyAya zrI 105 zrI sukhalAbhajI gaNi tat ziSya vAcanAcArya zrI 105 zrI vijamUrti jI gaNi, tat ziSya mukhyavAcaka zrI jJAnapramoda jI gaNi, tat ziSya dAna bhaktimuni tat ziSya paM0 sumatilAbha muni, tat ziSya devacandamuni, tata ziSya ciraM bhavAnIdAsa paThanArthaM sukhaM bhUyAt zrI kalyANamastu DeluA gA~va madhye caturmAsI kRtaa| tihAMlipi cakre : zrIrastu-1 (3) isa gaddI kA saMbandha bhaTanera (hanumAnagar3ha) kI kharataragacchIya gaddI ke sAtha thaa| devacanda yati, gulAbacanda yati, khuzAlahema yati Adi dvArA likhI huI aneka pAMDulipiyA~ aisI prApta haiM jo inhoM ne farIdakoTa meM likhI thiiN| 1. dekhe isI graMtha meM camatkArI bhAvadeva sUri ke paricaya tathA sAmAnA nagara ke vivaraNa meM / 2. dekheM isI graMtha meM sAmAnA nagara ke vivaraNa meN| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma 8. rUpanagara (ropar3a) meM yati gaddI yahAM para vRhattapAgacchIya yatiyoM kI gaddI thii| vikrama saMvat 1743 meM yahAM yati premavijaya jI vidyamAna the| 9. mulatAna meM yatiyoM kI gahiyA~ (1) mulatAna meM kharataragaccha ke yatiyoM kI gaddI thI / isa gaddI kA antima yati saryamala huA hai jisa kA dehAMta kalakattA meM vikrama saMvat 2000 ke lagabhaga hmaa| (2) yahA~ para vRhattapAgaccha ke yatiyoM kI bhI gaddI thii| vi0 saM0 1743 meM yati zrI paM0 muktisundara isa gaddI para vidyamAna the| 10. bhaTanera (hanumAnagar3ha) meM yatiyoM ko gahiyA~ yahA~ para aneka gacchoM ke yatiyoM ke upAzraya, gaddiyA~ aura zAstrabhaMDAra the| (1) vRhattapAgaccha --- vi0 saM0 1723 meM zrI vijayaprabha sUri ne yati muktisundara ko mulatAna, sirasA, bhaTanera kI vRhattapAgaccha kI gaddiyAM supurda kI thii| (2) bar3agaccha ke yatiyoM kI yahA~ zrIpUjyoM kI gaddI thI aura upAzraya bhI thaa| isa gaddI ke zrIpUjya bhAvadeva sUri ne vi0 kI 16vIM zatAbdI meM aneka camatkAra dikhalAkara yahAM ke adhikArI khetasI ke atyAcAroM ko miTA kara zrIsaMgha kI rakSA kI thii| tatpazcAt ina ke paTTadhara ziSya zrI zIladeva sUri bhI bar3e camatkArI hue haiM aura zAsana prabhAvanA ke bar3e kArya kiye haiM / inhoM ne aneka graMthoM kI racanAeM bhI kI haiN| sAmAnA, sirasA meM bhI ina kI gaddiyAM thiiN| zIladeva ke gurubhAI yati kavi mAla ne paMjaura va sirasA meM rAjasthAnI tathA hindI bhASA meM aneka uttama graMthoM kI racanA kI hai / bhAvadeva sUri ke 22 ziSya the ataH inakI anya nagaroM meM bhI gaddiyA~ hoNgii| 1. bhadrezvara sUri, 2, mahendrasUri, 3. ziSya meruprabha sUri, 4. ziSya bhAvadeva sUri, 5. ziSya zIladeva sUri va gurubhAI muni mAladeva prAdi ina ko guravAvalI hai| (3) kharataragaccha ke yatiyoM kI bhI yahA~ gaddI thii| farIdakoTa, mulatAna, sirasA, hisAra, hAMsI Adi kI kharataragaccha ke yatiyoM kI gaddiyA~ isI gaddI ke prAdhIna thiiN| mulatAna meM isa gahI ke yati dharmamaMdira gaNi ne yahA~ eka natha kI racanA bhI kI thI aura usa ke ziSya rUpacandra ne tabhI ise lipibaddha kiyA thaa| usa kI puSpikA isa prakAra hai puSpikA-kharataragacche rAjIyA bhaTTAraka zrI jinacandro re / bhuvanameru tat siSa bhalA, puNyaratna vAcaka prAnando re| tAsa sIsa pAThakavaru zrI dayAkuzala jasa lahIje re // 23 / / sattarai sai igacAlIsa barase racyo dharmadhyAna aMga ityAdi / saMvat 1741 vaisAkha sudi 5 zrI mulatAna nagare zrI dayAkuzalopAdhyAya paM0 dharmamaMdira gaNivara ziSya rUpasunderaNa likhyate bhaNazAlI moThTha lAla tatputra ratna bha0 sUrijamalla paThanArtha lipi kRtaM / 1. dekheM isI natha meM camatkArI bhAvadeva sUri paricaya / 2. dekheM isI natha meM sAmAnA nagara kA paricaya / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 5 jaina maMdira, saMsthAyeM aura sAhitya 1. paMjAba aura siMdha meM jainamaMdira aura saMsthAyeM (pAkistAna banane se pahale) 1. jilA gujarAMvAlA (1 se 4) (1) gujarAMvAlA nagara - 1. zrI cintAmaNi pArzvanAtha kA zvetAmbara jaina maMdira ( bAz2Ara bhAba r3ayA~ meM) - 2. puruSoM ke lie upAzraya ( bAz2Ara bhAvar3ayA~ meM ) 3. mahilAoMoM kA upAzraya (galI bhAvar3ayAM meM ) / 4. jaMjaghara (dharmazAlA ) ( bAz2Ara bhAvar3ayA~ meM) / 5. zrI zrAtmAnanda jaina mahAjanI vidyAlaya ( bAz2Ara bhAvar3ayA~ meM / 6. zrI prAtmAnanda jaina kanyA dhArmika pAThazAlA (galI bhAvar3ayA~ meM) 7. zrI basaMtARSi, aura unake ziSya paramAnandaRSi - ina donoM pUjoM kI samAdhiyA~ devIvAle tAlAba ke nikaTavartI / 8. zrI AtmAnda jaina gurukula paMjAba ( jI0TI0 roDa para nagara kI bastI se dakSiNa kI ora cAra mIla kI dUrI para ) / 6. isI gurukula meM ghara caityAlaya / 10. zrI vijayAnanda sUri ( AtmArAma ) jI kA samAdhI maMdira nagara se 1 mIla dakSiNa dizA kI ora thaa| ApakA svargavAsa isI nagara meM huA thA / 11. isI samAdhimaMdira kI bilDiMga meM eka kamare meM ghara caityAlaya | 12. zrAvikAoM kA upAzraya (galI bhAvar3ayA~ meM) / (2) papanAkhA (gujarAMvAlA se pazcima dizA meM chaha mIla kI dUrI para ) 1. zrI suvidhinAtha jaina zvetAmbara maMdira | 2. jaina upAzraya / 13. eka jainamaMdira nirmANAdhIna (galI bhAvar3ayA~ meM) / 14. sthAnaka (sthAnakavAsiyoM kA ) 3. isI maMdira aura upAzraya kI bAUMDrI meM prosavAla barar3ha gotravAloM ke bujurga mahAcamatkArI bAbA gajjA kA caubArA / 4. papanAkhA se lagabhaga 2 mIla pazcima dizA meM mahAcamatkArI bAbA gajjA kI Tomar3I (samAdhi sthAna ) / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 (3) kilA dIdAra siMha - ( gujarAMvAlA se pazcima dizA meM mIla kI dUrI para ) 1. zvetAMbara jaina mandira (4) rAmanagara - gujarAMvAlA se pazcima dizA meM 30 mIla kI dUrI para 1. zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha kA jaina zvetAMbara maMdira; (galI bhAvar3ayA~ meM) / 2. jaina upAzraya, (galI bhAvar3ayA~ meM) / ( 5 ) meharA jilA saragodhA 1. prati prAcIna zvetAMbara jaina maMdira mUlanAyaka zrI candraprabhu (galI bhAvaDyAna meM ) / (6) piMDadAvanavA~ jilA jehalama - 1. zvetAmbara jaina mandira 2. eka jIrNa zvetAMbara jainamaMdira (isameM pratimA koI nahIM thI / ) (7) khAnakAhaDogarAM jilA zekhUpurA 1. zvetAMbara jainamaMdira 2. upAzraya 2 - jilA sthAlakoTa - (6 se 12) syAlakoTa nagara (8) (1) zAzvata - jina nAmaka zvetAMbara jainamaMdira va tIna guru- pratimAyeM 1- muktivijaya gaNi, (mUlacanda ) 2 muni buddhivijaya (bUTerAya ) 3 vijayAnandasUri ( AtmArAma ) / (2) dUgar3oM ke pUrvaja bAbA bholA kI yahA~ eka caubAre meM Tomar3I thI / (3, 4) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka tathA pUja amIcanda kA upAzraya thA / (2) sthAlakoTa chAvanI 1. digambara jainamaMdira (10) kilA sobhAsiMha 1. zvetAMbara jainamaMdira (11) nArovAla - 1. jaina zvetAMbara maMdira 2. zvetAMbara jaina upAzraya 3. zvetAMbara jaina dharmazAlA madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhamaM (12) sanakhatarA - 1. jaina zvetAMbara maMdira jaina upAzraya (13) rAvalapiMDI chAvanI - 1. digambara jainamaMdira 3- jilA lAhaura (14-15) (14) lAhaura nagara 1. zvetAMbara jaina maMdira (thar3iyA~ bhAvar3ayA~ meM) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maMdira, saMsthAeM 353 1. zvetAMbara jaina upAzraya (yar3iyAM bhAvar3ayA~ meM) 1. digambara jainamaMdira (thar3iyA bhAvar3ayoM meM) 1. digambara jaina maMdira (anArakalI bAz2Ara meM) 1. amara jainahosTala (sthAnakavAsI sampradAya kA) (15) kasUra 1. zvetAMbara jainmNdir| 1. upAzraya (puruSoM kA) 1. upAzraya (striyoM kaa)| mulatAna nagara 1, jaina zvetAMbara mNdir| 1. jaina zvetAMbara upAzraya (puruSoM kA) / 1. kharataragaccha jaina daadaavaadd'ii| 1. jaina zvetAMvara upAzraya (jnaanaa)| 1. digambara jaina mNdir| 1. digambara jaindhrmshaalaa| 1. digambara jainadhArmika pAThazAlA / 4-siMgha pradeza (17 se 23) / (17) hAlA-(mIrapura khAsa se kaccI sar3aka ke rAste para-nayA hAlA aura purAnA haalaa)| 1. eka zvetAMbara jaina maMdira (naye hAlA meM) 1. eka dAdAvAr3I (naye hAlA nagara se lagabhaga do kilomITara kI dUrI para) (18) gaur3I pArzvanAtha gAMva (siMdha ke sImAvartI-pArakara deza meM) yaha gaur3I-pArzvanAtha bhagavAna ke bhArata meM sarvaprathama maMdira kA mUlasthAna haiM / 1. gA~va meM eka jaina zvetAMbara maMdira gaur3I pArzvanAtha kA (jisameM pratimA nahIM hai) yahA~ jainoM kA koI ghara nahIM rahA thaa| gA~va vihar3ajaMgala meM thA-bhIloM kI vastI raha gaI thii| (16) nagara vaTThA-kisI samaya jainoM kI yahA~ bahuta bastI thii| 1. bhAvar3AvAsa kA muhallA (paMjAba aura siMdha meM zvetAMbara jainoM ko bhAvar3A kahate the) para yahA~ bhAvar3oM ke parivAra vartamAnakAla meM nahIM the| (20) haidarAbAda 1. eka zvetAMbara jainamaMdira (21) umarakoTa 12 ghara zvetAMbara jaino ke (22) DerAgAjIkhA~ 1. zvetAMbara jaina maMdira 1. zvetAmbara jaina upAzraya Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (23) karAMcI-yaha nagara siMdha kI rAjadhAnI, bhArata kI bandaragAha (Seaport) aura vyApAra kA acchA kendra thaa| IsA kI 18 vIM zatAbdI meM yaha nagara basA / I. sa. 1840 meM yahA~ jainaloga pAkara AbAda hue / mAravAr3I, kacchI, gujarAtI, paMjAbI, kAThiyAvAr3I lagabhaga 4000 jaina yahA~ prAbAda the| inameM zvetAmbara jaina aura sthAnakavAsI adhika the / terApaMthI aura digambara bahuta kama the| 1-zvetAmbara jaina maMdira-mUlanAyaka zrI pArzvanAtha (raNachor3a lAIna meM) 1-jaina zvetAMbara upAzraya 1-vyAkhyAna hAla 1-sthAnaka 1-kanyA jaina dhArmika pAThazAlA / 1-lar3akoM kI jainadhArmika pAThazAlA 1-pustakAlaya-vAcanAlaya 2-do pAMjarApola (apaMga pazu-pakSiyoM ke saMrakSaNa tathA cikitsA ke liya) 1-vyaayaamshaalaa| 1-udyoga-hunnara shaalaa| 1-digambara maMdira 5-sarahaddI sUbA (bhArata kA pazcimora ra prAMta) (24 se 25) (24)-kAlA bAga 1-jaina zvetAMbara maMdira (muhallA bhAvar3ayA~ meM) 1-upAzraya (muhallA bhAvar3ayAM meM) (25)-bannU 1-zvetAMbara jaina maMdira (muhallA bhAvar3ayAM meM) 1-zvetAMbara jainaupAzraya (muhallA bhAvar3ayAM meM) 2-kharataragacchIya zvetAMbara jainadAdA vAr3iyA~ X(1) lAhaura, X(2) hAjIkhAM DerA, X(3) mulatAna, X(4) derAvarapura, X(5) pahAr3apura, X(6) DerAgAjIkhA~,(7)nAranaula (pahAr3I kI TekarI para) (8) saamaanaa| (6 se 10) dillI meM do dAdA vADiyA (noTa) naM0 1 se 6 dAdAvAr3iyA~ jinake pahale x nizAna diyA gayA hai, pAkistAna meM haiM, isa samaya pAkistAna meM saba maMdira tathA saMsthAnoM kI kyA avasthA hai kucha patA nahIM haiM / naM07 aura 8 surakSita haiM aura paMjAba (bhArata) meM haiN| ina donoM nagaroM ke sthAnIya saMgha yadyapi tapAgacchIya aura DhUMDhiye haiM tathApi ve saba dAdA jI kI bhakti zraddhApUrvaka karate haiN| paMjAba aura siMdha meM jahA~ jahAM lauMkAgacchIya yatiyoM ke maMdira yA upAzraya haiM una meM bhI una yatiyoM ne zrI jina kuzala sUri kI caraNapAdukAyeM sthApita kI hai| dillI kI donoM dAdAvAr3iyA~ bahuta acchI avasthA meM hai| 1. naM0 1 gujarAMvAlA nagara se lekara naM0 25 banna taka kA saba kSetra I0saM0 1947 meM pAkistAna bana pakA hai| isalie saba jaina parivAra isa kSetra ko chor3akara bhArata meM basa gaye haiN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamaMdira aura saMsthAeM 35 3-yatiyoM (pUjoM) dvArA nirmita jainamandira X1-syAlakoTa 1-jaMDiyAlA guru (jilA amRtasara) X2-piMDadAdanakhA 2-paTTI (jilA amRtasara) X3-rAmanagara 3-hoziyArapura X4-papanAkhA 4-ludhiyAnA x5-gujarAMvAlA 5-mAlerakoTalA X6-lAhaura 6-sADhaurA (jilA aMbAlA) X7-amRtasara 7-rAniyA~ (jilA hisAra) X8-aMbAlA zahara 8-ror3I (jilA hisAra) XE-aMbAlA chAvanI ha-dillI x10-jagAdharI 10-dillI X11-sahAranapura 11-sAmAnA X12-karanAla (noTa)- isa nizAna vAle maMdira kucha to X13-pAnIpata pAkistAna meM raha gae haiM aura kucha samApta ho X14-farIdakoTa gaye haiM / inameM se naM0 7,8,9,10,11,12,13, X15-hisAra 14,15,16,17,18,16 ke saba maMdira kaI varSoM x16-sirasA se samApta ho cuke haiM / athavA binA pUjA Adi X17-sonIpata x18-jagarAMvA X16-phagavAr3A 4-bhArata ke vartamAna paMjAba meM jainamandira upAzraya Adi 1-amRtasara (1) bar3A zvetAMbara jainamaMdira, mUlanAyaka zrI zItalanAtha jI / yaha maMdira pahale zikharabaddha nahIM thaa| zikhara banane ke bAda isakI pratiSThA vi0 saM0 1648 miti vaisAkha sudi 6 ko prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI ne karAI thii| isa maMdira kA nirmANa vi0 saM0 1683 se 1688 ke bIca meM huA thaa| maMdira nagara ke madhya meM jamAdAra havelI ke bAz2Ara meM hai| isa kI sAra saMbhAla yahA~ kA zvetAMbara zrIsaMgha karatA hai aura yaha zvetAMbara paMcAyatI maMdira hai| (2) eka zvetAMbara jainamaMdira sulatAnabiDa geTa ke bAhara hai| mUlanAyaka zrI pArzva natha prabhu haiM / yaha maMdira vi0 saM 2005 ke lagabhaga banA / isakI sArasaMbhAla TrasTa karatA hai| (3) zrI prAtmAnanda jainabhavana-bar3e maMdira ke sAmane hai| isameM pustakAlaya, vAcanAlaya, hai| upAzraya tathA dharmazAlA ke rUpa meM bhI kAma meM liyA jAtA hai / (4) zrI prAtmAnanda jaina bhavana meM zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI ke hastalikhita zAstra tathA prakAzita graMthoM kA bahuta mahattvapUrNa saMgraha thA jo prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne zrI AtmAnanda jaina seMTrala lAyabrerI ke nAma se vijayAnanda sUri ke svargavAsa ke bAda sthApita kiyA thaa| pAkistAna banane para yahAM ke zrIsaMgha ne yaha hastalikhita zAstrabhaMDAra pATaNa Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (gujarAta) meM prAgamaprabhAkara zrI puNyavijaya jI ke pAsa bheja diyA thA jo unhoMne vahAM ke prAcArya hemacandra nAmaka zAstra bhaMDAra meM vyavasthita karake surakSita kara diyA haiN| (5) isameM prakAzita pustakoM meM se upayogI pustakeM zrI vallabha smAraka jaina prAcya zAstra bhaMDAra dillI meM A gaI haiM aura bAkI kI prakAzita pustake amRtasara ke isI bhavana meM vidyamAna haiN| (6) yahA~ para isI bAjAra meM sthAnakavAsiyoM kA eka sthAnaka hai / 2. ambAlA zahara (1) halavAI bAjAra meM jaina zvetAMbara maMdira, mUlanAyaka zrI supArzvanAtha jI haiM / isa maMdira kA nirmANa vi0 saM0 1946 meM huA / vi0 saM0 1652 mArgazIrSa sudi 15 ko prAcArya zrI bijayAnanda sUri ne isa maMdira kI pratiSThA kI thii| vyavasthA zrIsaMdha karatA hai vi0 saM0 2035 meM isa kA jIrNoddhAra yahA~ ke zrIsaMgha ne karAkara ise vistRta (bar3A) banA diyA hai / jo bar3A hI bhavya-sundara bana gayA hai| (2) dUsarA zvetAMbara jainamaMdira ambAlA ke jainanagara meM hai| yaha nagara thor3e varSa pahale mambAlA zahara tathA ambAlA chAvanI ke bIca ke mArga para AbAda huaA hai sAtha hI yahAM para naye maMdira kA nirmANa huA hai isakI pratiSThA bhI Aja se do-tIna varSa pahale huI hai / isakI vyavasthA jainanagara kA zvetAMbara saMgha karatA hai| (3) prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke smAraka rUpa meM gurumaMdira hai isameM prAcArya zrI kI bhavya pratimA sthApita kI gaI hai| zrI prAtmAnanda jaina hAIskUla kI bAUMDrI ke andara isa skUla kI bagala meM hI kucha vaSa pahale isakA nirmANa yahA~ ke zrIsaMgha ne karAyA hai| (4-5) do upAzraya haiM / eka upAzraya mardAnA hai jo halavAI bAz2Ara meM zvetAmbara maMdira ke sAtha saTA huA hai| dUsarA janAnA upAzraya jo pipalI bAz2Ara meM hai| (6) mardAnA upAzratha ke nIce ke hAla meM zAstrabhaMDAra, pustakAlaya paura vAcanAlaya hai / (7-8) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka hai| 3. ur3amar3a-mayAnI aphagAnAM 1. zrI zAMtinAtha kA jainazvetAMbara maMdira hai| isakI pratiSThA vi0 saM0 1963 meM muni zrI udyotavijaya jI, muni kapUravijaya jI, muni sumativijaya jI ne kI thii| 4. gar3ha dovAlA jilA hoziyArapura 1. jaina zvetAMbara maMdira hai jisameM mUlanAyaka zrI RSabhadeva haiN| isakI pratiSThA prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne vi0 saM0 1977 meM kI thii| 5. kAMgar3A kilA (1) kile ke andara eka zvetAMbara jainamaMdira jisameM zrI RSabhadeva kI prAcIna pASANa pratimA virAjamAna hai| maMdira purAtattva vibhAga ke adhikAra meM hai| jainoM ko isakI pUjA karane kA adhikAra hai / prAratI karane tathA dhvajA prAdi car3hAne kA bhI adhikAra hai| (2) kile ke nIce talahaTI ke samIpa naye jaina zvetAMbara maMdira kA nirmANa hokara tapAgacchIya zvetAMvara jaina mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI jI ke upadeza se isa tIrtha kA uddhAra ho Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 jainamaMdira aura upAzraya rahA hai / vi0 saM0 2035 kA caturmAsa mahattarA jI ne apanI tIna ziSyAoM ke sAtha kAMgar3A meM kiyA / (3) isI varSa yahA~ para zvetAMbara jainadharmazAlA kA bhI mahattarA jI ke upadeza se nirmANa huA hai / 1 6 ( guru kAladAsa kA ) jaMDiyAlA guru ( jilA pramRtasara) (1) paMcAyatI bar3A zvetAMbara jainamaMdira bAz2Ara bhAvar3ayAM meM hai / isameM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha prabhu haiM | AcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se isa kA nirmANa huA thA / vi0saM0 1956 meM isakI pratiSThA huI thI / (2) uttarArdhaM lauMkAgacchIya yati ( pUja) kA jainazvetAMbara maMdira hai mUlanAyaka zrI pArzvanAtha prabhu haiM / pUja jI ne isakA nirmANa karAyA thA / isaliye yaha pUja jI ke maMdira ke nAma se prasiddha hai / (3) eka jaina zvetAMbara upAzraya puruSoM ke liye hai / (4) eka janAnA zvetAMbara jaina upAzraya hai / (5) eka bAgIce meM zrI prAtmAnanda jaina gurumaMdira hai / usameM zrI vijayAnanda sUri ke caraNa sthApita haiM / ( 6 ) isI bAgIce meM eka zvetAMbara jainamandira hai mUlanAyaka zrI ajitanAtha prabhu haiM / ( 7-8 ) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka haiM / 7. jammU (kAzmIra) (1) jaina zvetAMbara maMdira hai / mUlanAyaka zrI mahAvIra svAmI haiM / isakI sthApanA lagabhaga vikrama saMvat 1925 meM huI thI / usa samaya yahAM ke mahArAjA ne maMdira kA zikhara nahIM banane diyA thaa| isa maMdira kI sthApanA aura nirmANa muni zrI buddhivijaya ( buTerAya ) jI ke upadeza se hue the| yaha maMdira jIrNa ho cukA thA ataH isakA AmUla-cUla bhavya nirmANa karavAkara jIrNoddhAra karAyA gayA / zilpazAstra ke anusAra zikharabaddha maMdira nirmita ho jAne ke bAda Aja se tIna cAra varSa pahale AcArya zrI vijaya samudrasUri ne isakI pratiSThA karAI hai| yaha maMdira paTela cauka meM hai / (2) eka jaina zvetAMbara upAzraya isa maMdira jI ke sAmane hai / (3) sthAnakavAsiyoM kA eka sthAnaka hai / (4) eka jainadharmazAlA hai / 8. jAlaMdhara zahara (1) zvetAMbara jainamaMdira, mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAna haiN| isa maMdira kA nirmANa hoziyArapura nivAsI bIsA zrosavAla gaddahiyA gotrIya lAlA pizaurImala ke putroM natthumala aura phattumala ne vikrama saMvat 1636 meM prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se kiyA / vikrama saMvat 1982 meM zrAcArya zrI vijayavallabha sUri ke ziSya zrI vijayavidyA sUri isa maMdira kI pratiSThA karAI / 1. kAMgar3A tIrtha kA vistAra pUrvaka vivaraNa adhyAya 2 meM likha prAye haiN| yahAM se paDhakara isakA pUrNa paricaya prApta kareM / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (2) zvetAMbara jaina upAzraya isI maMdira ke sAtha saMlagna hai| (3) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka haiM eka janAnA aura eka mardAnA / ___6. jIrA (jilA phiroz2apura) (1) zvetAMbara jainamaMdira mUlanAyaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha haiM aura bahuta camatkArI haiN| (2) eka digambara caityAlaya hai / jisameM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha haiM / (3-4) do zvetAMbara jaina upAzraya eka janAnA aura eka mardAnA hai / (5) prAtmabhavana hai isameM eka chatrI ke andara zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI ke caraNavimba sthApita haiM / yaha gurumaMdira dasa kanAla bhUmi ke bAgIce meM hai| (6-7) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka haiM / eka janAnA pora eka mardAnA / (5) sthAnakavAsiyoM ke mardAnA upAzraya meM eka vAcanAlaya hai| (6) prAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI kA pAlana-poSaNa isI nagara meM bIsA prosavAla naulakhA gotrIya lAlA jodhAmala jI ke yahAM huA thaa| (10) sirasA lauMkAgaccha ke yati rAmalAla jI kI sthAnakavAsI dIkSA bhI yahIM para huI thii| jinhoMne prAtmArAma jI ke sAtha sthAnakavAsI saMpradAya kA tyAgakara ahamadAbAda meM tapAgacchIya zvetAMbara jainasAdhu kI dIkSA grahaNa kI thii| jo bAda meM vijayakamala sUri ke nAma se prasiddha hue| 10. laharA gAMva (1) yaha gAMva jIrA se lagabhaga 3 kilomITara kI dUrI para hai| yaha prAcArya zrI vijayAnanda sUri kI janmabhUmi hai / ApakI smRti meM Apake paTTadhara prAcArya zrI vijayavallabha suri ke upadeza se tathA inakI AjJAnuvartI sAdhvI zrI zIlavatI jI kI vidUSI tathA cAritra cUDAmaNi, jinazAsana prabhAvikA mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI jI kI preraNA se vi0 saM0 2015 ko yahAM prAtmakIrti stambha kA nirmANa huA hai| isakA zilAnyAsa aura udghATana samAroha inhIM sAdhvI jI kI nizrA meM huA hai / yahA~ prativarSa vijayAnanda sUri kA janma mahotsava caitra zuklA pratipadA ko bar3I dhUma-dhAma ke sAtha manAyA jAtA hai| usa avasara para yahAM kI yAtrA ke liye dUra dUra se bhakta Ate haiN| yahAM para jainoM kA koI ghara nahIM hai| yahAM kI sArI vyavasthA zvetAMbara jainasaMgha jIrA laharA gAMva nivAsiyoM ke sahayoga se karatA hai| isa gAMva ke logoM ko bar3I zraddhA hai / jo zraddhA aura bhakti se gurudeva kA smaraNa karatA hai usakI saba manokAmanAeM pUrNa hotI haiN| yaha sthAna bahuta camatkArI hai| isa ilAke ke logoM ne bhI isa sambandha meM aneka bAra camatkAra dekhe haiN| pAkistAna banane se pahale gujarAMvAlA meM gurudeva ke svargavAsadhAma (unake samAdhi maMdira) para svargavAsa ke dina jeTha sudi 8 ko prativarSa bar3A utsava manAyA jAtA thaa| isa utsava meM dUra-dUra se gurubhakta yahAM yAtrA karane Ate the| deza vibhAjana bAda aba laharA gAMva ne vaha mahatva prApta kara liyA hai| yadyapi yahA~ jainoM kI AbAdI nahIM hai tathApi jIrA kA jaina zvetAMbara zrIsaMgha isa tIrtha kI pUrI vyavasthA karatA hai| parantu isa prAtmakIrti stambha kI dhUpa-dIpa se pUjA sevA safAI aura Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNizrI janaka vijaya jI laharAgrAma meM zrI vijayAnanda sUri jI ke janma sthAna para nirmita stUpa tathA guru pratimA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DiyAlA guru kI uttarArdha lauMkAgacchIya gaddI para yati zrI rAjaRSi jI yati manasA candra jI yati zrI trilokARSi jI sAdhvI zrI yazaH prabhA zrIjI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maMdira aura saMsthAeM 356 sArasaMbhAla isa grAma ke nivAsI karate haiN| jinakI ina para aTUTa zraddhA hai / ve loga isa sthAna ko bAbA kA sthAna kahakara pUjate haiM / gurudeva ke janmadina samAroha ko manAne tathA gurudhAma ko khyAti meM lAne ke lie pramukha sevA kA kAryabhAra zrI madanalAla pradhAna, zrI satyapAla jaina naulakhA aura zrI zAMtidAsa naulakhA (vartamAna ludhiyAnA) pracAramaMtrI nibhA rahe haiN| 11-jejoM jilA hoziyArapura (1) eka janazvetAMbara maMdira hai| isakA nirmANa lAlA gulAbarAya, lAlA gujjaramala, lAlA natthumala, lAlA sundaralAla ne vi0 saM0 1948 meM prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se karavAyA thaa| aMjanazalAkA prAcArya zrI ne hI karAI thii| Apake paTTaghara AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya prAcArya zrI vijayavidyA sUri ne isakI pratiSThA bar3I dhUma-dhAma se karAI thii| (2) sthAnakavAsiyoM kA eka sthAnaka hai| 12--phirojapura chAvanI (1) digambara jaina maMdira hai|| (2) digambara jaina hAyara-sakeNDrI skUla hai / 13-nakodara jilA jAlaMdhara yahA~ khaMDelavAla zvetAMbara jainoM ke 30-35 ghara haiM / prAyaH saba vyApArI haiN| (1) jaina zvetAMbara maMdira hai / vi0 saM0 1637 meM zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se isa maMdira kI sthApanA huI aura pratiSThA vi0 saM0 1641 meM huI / mUlanAyaka zrI dharmanAtha prabhu haiN| (2) isI maMdira meM prAcArya zrI vijayAnanda sUri kI bhavya pratimA bhI sthApita hai| (6) zvetAMbara jaina upAzraya hai| (4) yahA~ para yatiyoM kI gaddI bhI thI, uttarArdha lauMkAgacchIya yati manasARSi, aMtima yati zrI madhusUdana RSi the| isa gaddI se saMbaMdhita eka ekar3a upajAU bhUmi bhI hai jo zvetAMbara saMgha kI malkIyata hai| 14-nAbhA (1) jaina zvetAMbara maMdira haiN| vi0 saM0 2015 meM AcArya zrI vijayavallabha sari ke upadeza se banA / pratiSThA Apake ziSya ke praziSya muni zrI prakAzavijaya (prAcArya vijayaprakAza candra sUri) ne kraaii| (2) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka hai / ___15-paTTI jilA amRtasara (1) paMcAyatI zvetAMbara jaina maMdira, mUlanAyaka zrI manamohana pArzvanAtha prabhu haiM / vi0 saM0 1951 miti mAgha sudi 13 ko prAcArya zrI vijayAnanda sUri ne isakI pratiSThA kii| (2) zvetAMbara jainamaMdira yatiyoM kA hai / mUlanAyaka zrI vimalanAtha jI haiN| (3) yahA~ uttarArdha lauM kAgaccha ke yatiyoM kI gaddI thii| aMtima yati zrI kRpARSi jI hue haiN| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (4) eka bAgIce meM yatiyoM (pUjoM) kI samAdhiyA~ haiM jahAM caraNabimboM sahita vedikAe~ banI haiN| (5) janAnA aura mardAnA do upAzraya haiM / (6) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka haiM / 16 - paTiyAlA (1) choTA sA zvetAMbara jainamaMdira hai / mUlanAyaka zrI vAsupUjya jI haiM / vi0 saM0 1986 meM nAbhabhAI bakIla ne nirmANa karAyA / isakA jIrNodvAra tapAgacchIya zrAcArya zrI vijayaprakAza candrasUri ne karAyA / (2) eka maMdira yahA~ ke rAjAoM kA banavAyA huA hai / isa maMdira meM sabhI hindunoM aura jainoM ke iSTadevoM kI mUrtiyA~ haiM / jainatIrtha kara kI pratimA bhI hai / (3) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka bhI hai / 17 - fAz2ilakA (1) eka paMcAyatI zvetAMbara jaina maMdira hai / mUlanAyaka zrI candraprabhu haiM / isakA nirmANa zrosavAla zrI bherUMdAna sAvanasukhA kI preraNA se vi0 saM0 1960 meM jainazvetAMbara paMcAyata ne karAyA thA / isakI pratiSThA vi0 saM0 2001 meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne kI / (2) isa maMdira meM jagadguru zrI hIravijaya sUri tathA prAcArya zrI vijayAnanda sUri kI pratimAyeM bhI sthApita haiM / (3) eka zvetAMbara jainamaMdira kA nirmANa osavAla cAnanarAma sAvanasukhA ne karavAkara isakI pratiSThA vi0 saM0 1967 meM karAI / mUlanAyaka zrI sumatinAtha prabhu haiM / (4) eka jaina zvetAMbara upAzraya hai / 18 - mAlerakoTalA (1) zvetAMbara jaina maMdira hai| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha jI haiM / yaha pUjoM kA maMdira kahalAtA hai / isa maMdira kA nirmANa uttarArdha lauMkAgacchIya yati zrI mahatAbaRSi jI ne vi0 saM0 1605 meM karavAkara pratiSThA kI thI / vi0 saM0 1950 meM isakA jIrNodvAra huA / (2) isa maMdira meM AcArya vijayAnanda sUri tathA prAcArya vijayavallabha sUri kI prati mAyeM bhI virAjamAna haiM / dAdA zrI jinakuzala sUri ke caraNabimba bhI sthApita haiM / (3) paMcAyatI zvetAMbara jainamaMdira hai| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha haiM / AcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se vi0 saM0 1943 meM lAlA vastIrAma- bAlakarAma agravAla zvetAMbara jaina ne isakA nirmANa karAyA thA / (4) yatiyoM (pUjoM) kI samAdhiyA~ bhI haiM / (5) zvetAMbara jainaupAzraya hai / (6) sthAnakavAsiyoM ke do sthAnaka, eka janAnA aura maradAnA hai / (7) yahAM para yati kI gaddI bhI thI / zraba yati koI nahIM hai / maMdiroM Adi kI saba vyavasthA yahA~ kA zvetAMbara saMgha karatA hai / 16 - rAyakoTa (1) jaina zvetAMbara maMdira jisameM mUlanAyaka zrI sumatinAtha bhagavAna haiM / isakA nirmANa Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamaMdira aura upAzraya prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke upadeza se huaa| vi0 saM0 1997 meM isakI pratiSThA bhI inhIM prAcArya zrI ne kraaii| (2) eka zvetAMbara jaina upAzraya hai / 20-rAhoM jilA jAlaMdhara (1) prAcIna zvetA~bara jainamaMdira hai| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha bhagavAna haiN| isakA nirmANa uttarArdha lauMkAgaccha ke yatiyoM meM karAyA thA aura pratiSTA bhI unhoMne kI thii| (2) sthAnavAsiyoM kA sthAnaka hai / 21--ropar3a (rupanagara) (1) jaina zvetAMbara maMdira jisameM mulanAyaka zrI RSabhadeva jI haiN| isakI pratiSThA prAcArya zrI vijayavidyA surijI ne vi0 saM0 1985 mAgha sudi 5 ko kI thii| (2) zvetAMbara jaina upAzraya (3) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka 22-ludhiyAnA (1) paMcAyatI zvetAMbara jainamaMdira hai| mUlanAyaka zrI cintAmaNI pArzvanAtha prabhu haiN| yaha maMdira dAlabAz2Ara (neharU bAz2Ara) meM hai| isa maMdira kA nirmANa AcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se huA / pratiSThA vi0 saM0 1652 miti phAlguna sudi 5 ko tapAgacchIya muni candana vijaya jI ne kii| isa maMdira kI bhUmi lAlA cIkUmala dholU rAma tathA lAlA rAmadittAmalajI khatrI zvetAMbara jainasaMgha ko prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se bheMTa kii| (2) yatiyoM (pUjoM) kA zvetAMbara jaina maMdira cor3e bAz2Ara meM hai| yaha maMdira uttarArdha. lauMkAgaccha ke yatiyoM ne nirmANa karAyA thaa| isakI pratiSThA vi0 saM0 1916 jeTha sudi 5 ko huI thii| (3) zvetAMbara jaina maMdira sivila lAIna meM hai / isakA nirmANa kucha varSa pahale huA haiM / (4-5) do zvetAMbara jaina maMdiroM kA nirmANa tathA pratiSThAeM ludhiyAnA kI do naI bastiyoM meM abhI hue haiN| (6) jaina zvetA~bara bar3A upAzraya purAnA bAz2Ara meM hai| (7) zvetAbara jainadharmazAlA cAvala bAjAra meM hai jo zrI mahAvIra jainabhavana ke nAma se prasiddha hai| (8) isa dharmazAlA meM rUpacanda jainasAdhu kA smAraka bhI hai / jo bahuta camatkArI hai| (8) asalI panne ko hare raMga kI zrI pArzvanAtha prabhu kI pratimA khAnakAhaDogarAM nagara nivAsI (hAla ludhiyAnA nivAsI) prosavAla bhAbar3e lAlA haMsarAja kharAyatIlAla jI ke pAsa hai| yaha pratimA inake pUrvajoM ko jaba ve rAmanagara meM rahate the taba satyavIra, saddharmasaMrakSaka muni zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI ne kisI vidhavA vRddhA zrAvikA se dilAI thii| 23-vairovAla jilA amRtasara (1) zvetAMbara jaina maMdira hai| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha prabhu haiN| isa maMdira kA nirmANa Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma uttarArdha lauMkAgaccha ke yatiyoM ne karAyA thaa| isakI pratiSThA tapAgacchIya prAcArya zrI vijaya vallabha suri jI ke ziSya zrI vijaya vidyA sUri ne karavAI thii| (2) jaina zvetAMbara upAzraya bhI hai| 24-zAhakoTa jilA jAlaMdhara (1) zvetAMbara jaina maMdira isake mUlanAyaka zrI RSabhadeva prabhu haiN| isa maMdira kI pratiSThA vi0 sa0 2016 meM muni prakAzavijaya ne karAI thii| 25-zAMkara jilA jAlaMdhara (1) zvetAMbara jaina caityAlaya hai / mUlanAyaka zrI zAMtinAtha prabhu haiN| tapAgacchIya muni zrI amIvijaya jI ke upadeza se isakA nirmANa huA / vi0 saM0 1970 meM inhIM ke dvArA isakI pratiSThA huI / isa maMdira kA nirmANa lAlA vRjalAla megharAja prosavAla-bhAbar3A ne karAyA thaa| 26-sunAma jilA saMgarUra (1) zvetAMbara jainamaMdira hai, mUlanAyaka zrI sumatinAtha prabhu haiM / vi0 saM0 1983 meM nirmANa hayA thaa| vi0 saM0 1985 meM prAcArya zrI vijayavidyA sUri ne isakI pratiSThA karAI thii| (2) nagara ke bAhara lagabhaga eka mIla kI dUrI para ujAr3a sthAna meM hindU sanyAsiyoM kA eka DerA banA huA haiN| isameM eka atyanta prAcIna jainatIrthakara pratimA hai jisakI U~cAI 21 iMca kI hai aura padmAsanAsIna hai / vaha unhIM ke kabje meM haiN| (3) zvetAmbara jaina upAzraya hai| (4) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka bhI hai| 27-sADhaurA jilA ambAlA (1) zvetAMbara jainamaMdira hai| isa maMdira kA zilAnyAsa vi0 saM0 1986 (I0 sa0 1926 tA0 11 disambara) ko yahA~ ke lAlA pannAlAla munhAnI gotrIya prosavAla-bhAbar3A ne kiyA thaa| isakI pratiSTA tapAgacchIya muni zrI svAmI sumati vijaya jI, prAcArya vijayavidyA sUri tathA muni vicAravijaya jI ne kI thii| (2) zvetAMbara jainaupAzraya hai / (3) sthAnakavAsiyoM kA sthAnaka hai| (4) digambara jainamaMdira hai| 28-sAmAnA (jilA paTiyAlA) (1) zahara ke zvetAMbara jainamandira meM mUlanAyaka zrI zAntinAtha prabhu / vi0 saM0 1979 meM prAcArya vijayavallabha sUri dvArA prtisstthaa| mUlanAyaka bhagavAna kI pratimA pAlItAnA se mAI thii| mUlanAyaka bhagavAna kI pratiSThA kI bolI lAlA sadArAma sAgaracanda nAjaracanda parivAra kI hone se prativarSa isa parivAra dvArA mAgha sudi ekAdazI ko maMdira para dhvajA car3hAI jAtI hai / (2) maMDI meM zrI kuthanAtha jI kA jaina zvetAMbara mandira hai| prAcArya kailAsasAgara sari ke upadeza se ahamadAbAda ke zrI rajanIkAMta jhaveracanda vardhamAnI va unakI patnI mInAkSI bahana ne mUlanAyaka pratimA zrIsaMgha ko bhejii| (3) maMDIvAle maMdira ke sAtha jainazvetAMbara upAzraya kA nirmANa lAlA mukaMdIlAla Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maMdira aura upAzraya 363 niraMjanadAsa osavAla bhAvar3A ne karAkara zrIsaMgha ko samarpaNa kiyA hai / maMDI ke maMdira va upAzraya keliye bhUmi prasiddha udyogapati gujjaramala modI se bheMTa milI hai| (4) nagara ke dakSiNa meM kharataragacchIya zrI jinacandra sUri kI dAdAbAr3I hai| bAgIcA, bijalI, TyUbavela Adi kI sundara vyavasthA hai| mandiramArgI va sthAnakavAsI sabhI dAdAvAr3I ko mAnate haiN| (5) zvetAMbara jainoM ke zahara meM do upAzraya haiM-eka puruSoM kA eka striyoM kA / zahara va maMDI meM eka-eka jaina sthAnaka bhI,hai / (6) zahara ke mandira meM zrI vijayAnanda sUri va vijayavallabha sUri jI kI do sundara pratimAe~ bhI haiM / zrI prakAzavijaya jI ke upadeza se vijayavallabha sUri jI kI pratimA sAmAnA ke hI lAlA daulatarAma va unakI patnI pannIbAI jaina ne banavAI thii| (7) zahara ke mandira jI ke lie jamIna lAlA kuzalacaMda jaina va rikhI rAma jaina se bheMTa meM milI thii| (8) zahara ke mandira kI UparI maMjila meM zrI AdinAtha bhagavAna kI 850 varSa purAnI sundara va camatkArI pratimA hai| dUsarI bha0 pArzvanAtha kI pratimA lAlA rozanalAla bhAvar3A dvArA banavAI gaI va prAcArya vijayavallabha sUri dvArA aMjanazalAkA karAI gaI hai / 1 26-hoziyArapura (1) zvetAMbara jaina maMdira 300 varSa lagabhaga puraanaa| mUlanAyaka zrI pArzvanAtha prabhu haiN| yaha pUjoM ke mandira ke nAma se prasiddha hai| isa se jJAta hotA hai ki isakA nirmANa kisI yati ne karAyA hogaa| (2) zvetAMbara jainamaMdira bar3A do maMjilA hai / mUlanAyaka zrI vAsupUjya prabhu haiN| isakA sArA zikhara svarNapatroM se maMDita hai| isaliye yaha svarNamaMdira ke nAma se prasiddha haiM / isa maMdira kA nirmANa prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke upadeza se prosavAla-bhAvar3A nAhara gotrIya zreSThivarya lAlA gujjaramala jI ne nijI dravya se karAyA thaa| vi0 saM0 1948 meM isakI pratiSThA prAcArya zrI vijayAnanda sUri ne kI thii| yaha maMdira bAjAra bhAbar3ayAM meM hai jo Ajakala zIzamahala bAz2Ara ke nAma se prasiddha hai| (3) eka upAzraya bar3A vizAla hai jo svarNamaMdira kI bag2ala meM banA hai| isakA nirmANa Aja se lagabhaga 50 varSa pahale huA thaa| (4) striyoM kelie eka upAzraya muhallA gar3hI ke sire para hai| isakA nirmANa lAlA pUraNacanda Tekacanda prosavAla jaina ne karAyA hai| (5) nagara kI kucha dUrI para zrI prAtmAnanda jainabhavana-guru maMdira hai / isako cAroM tarafa se dIvAla se gherA huA hai aura cAroM dizAoM meM eka-eka pravezadvAra haiN| isameM jaina maMdira, zrI vijayAnanda sUri ke caraNabimba tathA vizAla vATikA hai / isakI pratiSThA prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne kI thii| (6) zIzamahala-vAstava meM yaha eka zvetAMbara jaina upAzraya thaa| jo svarNa maMdira ke bahuta hI samIpa hai| lAlA haMsarAja prosavAla-bhAbar3A nAhara gotrIya ne isakA jIrNoddhAra karane ke liye ___ 1. sAmAnA nagara kA vizeSa vivaraNa "sAmAnA nagara" paricaya, pUrva pRSThoM, meM dekheN| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 madhya eziyA aura paMjAba meM jainamazra zrIsaMgha se anumati prApta kI / parantu isane isa upAzraya meM iMgalaiMDa ke samrATa jArja paMcama ke dillI darabAra ke kalApUrNa dRzya kI sImiNTa kI mUrtiyAM banavAkara nirmANa karA diyaa| isake kuzala zilpI jAnamuhammada ne ina mUrtiyoM kA itanA sundara nirmANa kiyA hai ki aisA lagatA hai mAnoM jIvita darabAra hI hai / isake atirikta aneka putaliyoM kesAtha pazu-pakSiyoM kI mUrtiyoM kI racanAeM aura kAMca ke sundara kAma ne isakI zobhA ko cAracAMda lagA diye haiN| Aja yaha bilDiMga zIzamahala ke nAma se prasiddha hai / isakI sundaratA ke kAraNa isa bhAbar3ayA~ bAz2Ara kA nAma bhI badalakara zIzamahala bAz2Ara nAma prasiddha ho gayA hai / dUra-dUra ke loga ise dekhane Ate haiN| yaha sampatti zrI jainazvetAMbara saMgha hoziyArapura kI hai aura yahI isakI sArasaMbhAla karatA hai / kucha anya smAraka (7) dAdI koThI- jilA hoziyArapura kI tahasIla gar3hazaMkara, thAnA mahAlapura meM dAdIkoThI nAma kA eka choTA gAMva hai / jahA~ prosavAloM ke katipaya pramukha gotroM-vaMzoM ke mAnya pUrvajoM ke smAraka (jo koThiyoM ke nAma se prakhyAta haiM) bane hue haiN| vahA~ isake AsapAsa ke nagaroM ke prosavAla jaina apane baccoM ke muMDana saMskAra karane Ate haiN| inameM nAhara, bhAbhU, mahimI, duggar3a tathA malla gotravAloM ke sthAna haiN| ina saba gotroM vAle prosavAla bhAbar3e apane baccoM kA muMDana saMskAra karate haiM / ye saba koThiyA~ eka dUsare ke samIpa haiM / bAbe-dAdiyoM donoM pUrvajoM ko pUjA jAtA hai| eka sthAna bAbA bhomiyA (kSetrapAla) kA bhI hai| yahA~ nAthoM kI samAdhI ke pAsa eka jainatIrthakara kI khaMDita pASANa pratAmA bhI hai| jisakA dhar3a hai, sira nahIM haiN| yaha pratimA padmAsana meM hai| isase yaha spaSTa hai ki kisI samaya yahAM zvetAMbara jainamandira thA aura ise mAnanevAle jainI parivAra bhI yahA~ prAbAda the| (1) hoziyArapura nagara meM jo pUjoM kA maMdira hai (jisakA hamane pahale naM0 (1) meM ullekha kiyA hai) usameM bhagavAna zrI zAMtinAtha kI eka vizAla dhAtu kI pratimA bhI hai| janazruti ke anusAra yaha pratimA kAMgar3A athavA usa ke AsapAsa ke kisI gA~va ke jaina maMdira se lAI gaI thI jo yahA~ ke zrIsaMgha ne use lAnevAle vyakti se kharIda lI thii| yaha pratimA bahuta hI manojJa hai / 30-ror3o jilA sirasA (hariyANA) (1) eka choTA zvetAMbara jaina maMdira kharataragaccha yati kA thaa| maMdira ke gira jAne se isa para kisI janetara ne kabajA kara liyA hai| isa maMdira kI pratimAye lAlA dIvAnacanda prosavAla caudharI gotrIya ne apanI dukAna ke Upara caubAre meM lAkara virAjamAna kara rakhI haiM / (1) ye zrI candraprabhu kI pASANa pratimA mUlanAyaka tathA do choTI dhAtu kI pratimAe~ haiM / (2) ina pratimAoM ke sAtha kharataragacchIya dAdA zrI jinakuzala sUri ke caraNabimba bhI pASANa nirmita haiN| (3) zvetAMbara kharataragaccha kA upAzraya sthAnaka ke rUpa meM badala liyA gayA hai / 31-murAdAbAda (uttarapradeza) * pazcimI paMjAba pAkistAna banane ke bAda vahA~ kucha zvetAMbara parivAra murAdAbAda meM prAkara AbAda ho gae haiN| inhoMne vi0 saM0 2034 (I0 saM 1977) meM eka bhavya zvetAMbara jainamandira kA nirmANa karavA kara prAcArya vijayasamudra sUri jI se pratiSThA kraaii| isI varSa yahIM para bhAcArya zrI kA svargavAsa ho gayA / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamaMdira aura upAzraya 365 (1) jainazvetAMbara mandira (2) jaina zvetAMbara upAzraya (3) prAcArya vijayasamudra sUri kA samAdhimandira 32. rAniyAM jilA sirasA (hariyANA) (1) yahAM eka zvetAMbara jaina kharataragaccha ke yati kA nirmANa karAyA huA maMdira thaa| yati ke marane ke bAda ise sthAnaka ke rUpa meM badala liyA gyaa| yahAM ke yati jI kA hastalikhita zAstrabhaMDAra bhI Dhur3hiye sAdhu anyatra le gaye / isa maMdira kI dhAtunirmita jainapratimA ko lAlA ciraMjIlAla posavAla-bhAvar3A Duka gotrIya ne isI muhalle meM apane nijI dravya se bhUmi kharIdakara usa para nayemaMdira kA nirmANa karAyA aura usameM isa pratimA kI pratiSThA vi0 saM0 1974 meM bIkAnera kI kharataragaccha kI gaddI ke kisI yati dvArA karAI / isa pratimA para nIce likhA lekha khudA hai " (lekha) vi0 saM0 1662 barSe caitra vadi 7 dine budhavAre vikramanagare rAjAdhirAja zrI zrI rAyasiMha vijaya rAjye copar3A gotra sA0 kuMvarasI bhAryA koDama de putra sA0 tejAkena bhAryA tArA de putra jhAMjhaNasI lakhamasI pratApasI yutena zrI supArzvabiMba zreyArtha kAritaM pratiSThitaM zrI bRhatkharataragacche zrI jinamANikya sUri paTTAlaMkAra yugapradhAna zrI jinacandra sUribhiH zabhaM bhavatu pujyamAnaM ciraM nanvantu kalyANaM bhvtu|| yaha pratimA supArzvanAtha prabhu kI hai| prabhu ke sira ke Upara sA~pa ke pA~ca phaNa haiN| isa dhAtupratimA ke bIca meM zrI supArzvanAtha prabhu haiM aura isa pratimA ke prAju-bAju cAra tIrtha karoM kI pratimAeM haiN| Upara ke donoM tarafa eka-eka padamAsana meM tathA nIce kI tarafa khar3I kAusagga mudrA meM do pratimAeM haiN| yaha pratimA parikara sahita hai| kada 1047 iMca hai| (2) kharataragacchIya dAdA zrI jinakuzala sUri ke caraNabiMba pASANa ke haiN| ye vi0 saM0 1667 meM bambaI se maMgavA kA sthApita kiye gaye haiN| 33. sirasA (hariyANA) (1) eka zvetAMbara jainacaityAlaya hai| mUlanAyaka zrI zAMtinAtha haiN| (2) eka zvetAMbara jainamaMdira hai| mUlanAyaka zrI munisuvratasvAmI haiN| isakA nirmANattapAgacchIya lAlA zAmalAla gajAnanda posavAla-bhAvar3A munhAnI gotrIya ne kraayaa| yaha inakA nijI maMdira hai| (3) upAzraya zvetAMbara uttarAdha lauMgogaccha ke yati jI kA hai / aMtima yati isakA TrasTa banA gaye the| aba ise terApaMtha vAloM ne apanI dharmazAlA ke rUpa meM badala liyA hai| yati koI nahIM hai| (4) upAzraya bar3agaccha kA aba sthAnaka ke rUpa meM parivartita ho cukA hai| yahA~ bar3agaccha ke yati kavi mAla bar3e vidvAna hue haiN| inhoMne aneka graMtha race haiM / (5) yahAM kharataragaccha kI dAdAvAr3I tathA ise ghere hue bahuta bar3I jamIna hai| isa samaya 1. yaha jinacandrasUri vahI haiM jo vi0saM0 1646 meM mugala samrATa akabara ko lAhaura meM mile the| 2. sirasA ke viSaya meM adhika jAnane ke liye dekheM sirasA nagara kA vivaraNa / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 madhya eziyA mora paMjAba meM jainadharma isa gaddI ke yati guhasthI bana cuke haiM aura jainadharma ko chor3a cuke haiM / yaha dAdAvAr3I aura sArI jamIna inhIM ke kabje meM hai| 34. karanAla (hariyANA) (1) yahAM para eka hindU maMdira zravaNakumAra ke maMdira ke nAma se prasiddha haiN| yaha pahale zvetAMbara jainamaMdira thaa| Aja bhI isa maMdira meM eka jainatIrtha kara kI pratimA hai / isa pratimA ke sira para pagar3I bAMdha tathA bastra pahanAkara isa kA rUpa ekadama badala diyA hai| 35. carakhIdAdarI (hariyANA) (1) yahAM eka zvetAMbara jainamaMdira hai| isa samaya mAtra eka hI ghara bIsA zrImAla zvetAMbara jainoM kA hai| bAkI saba parivAra dasA zrImAla DhUDhakapaMthI haiN| sva0 bhAI zrI baMsIdhara jI va inake choTe bhAI DAkTara banArasIdAsa jI kA hI eka mAtra parivAra jaina zvetAMbara mUrtipUjaka hai / DA0 banArasIdAsa bAhara rahate haiM aura bhAI baMzIdhara jI B.A. B.T. ke ikalaute putra DAkTara zrI dharmavIra kA parivAra yahAM para hai aura yahI maMdira kI vyavasthA Adi bhI karate haiN| DA0 dharmavIra zrI prAtmAnanda jainagurukula paMjAba gujarAMbAlA ke vidyArthI haiN| 36. hanumAnagar3ha koTa (prAcIna nAma bhaTaneragar3ha) yaha sthAna relave jaMkazana hanumAnagar3ha sTezana se tIna mIla kI dUrI para hai| yaha gaMgAnagara (rAjasthAna) kI eka tahasIla hai| yaha pahale siMdha meM thA aba rAjasthAna meM hai| yahAM prosavAloM ke kAfI ghara haiM, aura saba DhaMDhaka mata ke anuyAyI bana gaye haiN| kintu ina logoM ko jinamaMdira para zraddhA hai| (1) isa durga meM saba se UMcA eka vizAla zvetAMbara jaina maMdira hai isa samaya isameM mAtra pASANa kI cAra pratimAeM virAjamAna haiM / ghAtu kI saba pratimAeM corI ho gaI haiN| 37. meraTha chAvanI (1) tIna maMjilA jainazvetAMbara maMdira hai| mUlanAyaka zrI sumatimAtha haiM / tapAgacchIya muni zrI mUlacanda jI gaNi ke ziSya parivAra meM muni zrI darzana vijaya jI (tripuTI) ke upadeza se isa maMdira kA nirmANa tathA pratiSThA huii| 38. bar3auta jilA meraTha (1) paMcAyatI zvetAMbara jainamaMdira hai| isameM mUlanAyaka zrI mahAvIra svAmI haiN| yahA~ prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke upadeza se 35 parivAra zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharmAnuyAyI bane / inhIM ke liye prAcArya zrI ke upadeza se yahA~ isa maMdira kA nirmANa huaa| tathA inhIM ke dvArA vi0 saM0 1965 meM pratiSThA huii| (2) eka gUrumaMdira bhI hai isameM zrI vijayavallabha sUri, zrI vijayalalita sUri, upAdhyAya zrI sohana vijaya kI pratimAeM pratiSThita haiM / inakI pratiSThA vi0 saM0 2012 meM muni zrI prakAza vijaya jI ne karAI thii| (3) zrI maMdira jI se saTA huA eka jaina zvetAMbara upAzraya bhI hai / 1. bhAI baMzIdhara jI kA paricaya zrAvakoM ke paricaya meM deNge| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janamAdara aura sasthAe 36. mujapharanagara jilA meraTha zrI darzanavijaya jI tripuTI ke upadeza se yahAM zvetAMbara jainadharma kI sthApanA huI / yahA~ para 100 parivAra zvetAMbara jainoM ke haiM / (1) eka zvetAMbara jainamaMdira hai / (2) jaina zvetAMbara upAzraya hai / 40. saradhanA (meraTha) zrI darzana vijaya jI (tripuTI) ke upadeza se yahA~ zvetAMbara jainadharma kI sthApanA ho jAne para yahA~ ke zrAvakoM ke dharmArAdhana ke liye - (1) zvetAMbara jaina maMdira kA nirmANa huA aura pratiSThA bhI tripuTI mahArAja ne kI / (2) zvetAMbara jaina dharmazAlA ( upAzraya) bhI hai / 41. binaulI jilA meraTha (1) eka zvetAMbara jainamaMdira hai / mUlanAyaka zrI zAMtinAtha jI haiM / ( 2 ) isake sAtha hI eka zvetAMbara jainaupAzraya bhI haiN| AcArya zrI vijayAnanda sUri jI ke upadeza se isa maMdira kA nirmAna karAyA gayA aura isakI pratiSThA prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne vi0 saM0 1982 jeTha sudi 6 ko kI / isa maMdira ke liye vinaulI ke rahIsa lAlA musaddIlAla bIsA agravAla zvetAMbara jaina ne apanI do dukAneM diiN| jisameM yaha maMdira banA / isa maMdira kI pratiSThA kA sArA khurca lAlA jI ke suputroM lAlA zrIcanda jI tathA bAbU kIrtiprasAda jI bI0 e0 ela0 ela0 bI0 ne kiyA thA / ApakA parivAra lAlA musaddIlAla - pyArelAla jaina ke nAma se prakhyAta hai / 42. hastinApura jilA meraTha 257 ( 1 ) eka kalApUrNa bhavya zvetAMbara jainamaMdira hai / mUlanAyaka zrI zAMtinAtha prabhu haiM / isake madhya ke mUlagaMbhAre meM zrI zAMtinAtha tathA isake dAyeM bAyeM bAle mUlagaMbhAroM meM zrI kuMthunAtha aura zrI aranAtha prabhu mUlanAyaka haiM / isakA nirmANa vi0 saM0 1626 meM kalakattA ke seTha pratApasiMha pArasAna ne karAkara pratiSThA karAI thI / pratijIrNa ho jAne ke kAraNa lagabhaga eka sau varSa bAda zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti ne isakA jIrNoddhAra karAkara zrAmUla-cUla navanirmANa karAyA hai aura pratiSThA tapAgacchIya AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke paTTadhara jinazAsanaratna zrAcArya zrI vijaya samudra sUri ne kI hai / yaha zrI zAMtinAtha jI ke maMdira ke nAma se prasiddha hai / ( 2 ) isake pIche zrI RSabhadeva kA pAraNA (zvetAMbara jaina ) maMdira hai / isake madhya meM zrI RSabhadeva tathA zreyAMsakumAra kI pAraNA karate-karAte hue bhavya khar3I pratimAeM haiM aura maMdira kI cAroM dIvAloM para zrI zAMtinAtha, zrI kuMthunAtha, zrI aranAtha ke cAra-cAra kalyANakoM ke tathA zrI RSabhadeva ke pAraNe ke avasara kI ghaTasAmroM ke mArbala ke pASANapaTTa mar3he hue haiM / isakI pratiSThA prAcArya vijayasamudra sUri jI ke paTTadhara vijayaindradinna sUri ne vi0 saM0 2035 meM karAI hai / 1. isa tIrtha kA vistRta vivaraNa jAnane ke liye adhyAya 2 meM dekheM / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (3)isa maMdira kI uttara dizA meM kucha dUrI para jaMgala meM zrI RSabhadeva ke pAraNe kA prAcIna stUpa hai jo zvetAMbara jaina niziyAM jI ke nAma se prasiddha hai / pAraNe ke mUlasthAna para isa prAcIna stUpa va niziyA~ jI ke jIrNoddhAra kA kArya cAlU haiN| dillI ke dAnavIra seTha maNilAla DosI jI ne isa kArya meM eka lAkha gyAraha hajAra eka sau gyAraha rupaye die haiN| yojanA pAMca chaH lAkha kI hai| isameM zrI zAMtinAtha, zrI kuyunAtha, zrI paranAtha tathA zrI mallinAtha ke caraNa bimboM vAlI cAra chatriyAM bhI haiN| (4) zrI zAMtinAtha ke isa maMdira ko ghere hue tIna zvetAMbara jainadharmazAlAeM haiN| (5) ina dharmazAlAnoM ke pIche bahuta bar3I bhojanazAlA hai / jisameM eka sAtha 500 vyakti bhojana kara sakate haiN| ina sabakI vyavasthA zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti karatI hai| (6) isa bar3e maMdira kI dakSiNa dizA meM jainazvetAMbara bAlAzrama hai unameM vidyarthiyoM ke liye boDiga tathA bhojanazAlA hai / (7) isa bilDiMga ke bIcobIca zrI zAMtinAtha ke samavasaraNa kA maMdira hai| (8) bAlAzrama kI bilDiMga ke sAmane zrI prAtmAnanda jaina hAyarasekeNDrI skUla kI bilDiMga hai| (e) isa bilDiMga kI dakSiNa dizA meM eka kamare meM zrI RSabhadeva tathA zreyAMsakumAra ke varSItapa kA pAraNA karane karAne vAlI khar3I pratimAeM virAjamAna haiN| (10) skUla bilDiMga ke sAmane dakSiNa uttara dizAoM meM eka-eka chatrI meM alaga-alaga vijayAnanda sUri aura vijayavallabha sUri ke khar3e sTecyu haiM / (11) bAlAzrama kI uttara dizA meM dAdA jinadatta sUri, jinakuzala sari aura jinacandra sUri ke caraNa bimboM vAlA gurumaMdira hai / yaha maMdira eka vATikA ke bIca meM hai| (12) skUla bilDiMga meM phrI haspitAla bhI hai| naM06 se 12 taka kI saba saMsthAnoM kA nirmANa prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke ziSya vijayalalita sUri ke praziSya prAcArya zrI vijayaprakAzacandra sUri ke puruSArtha, prayAsa, tathA upadeza se huA hai| ina saba saMsthAnoM kI vyavasNA-zrI jaina zvetAMbara mahAsabhA uttara pradeza karatI hai| digambara jaina saMsthAe~ (1) digambara jaina 'zAMtinAtha kA bar3A mNdir| yaha maMdira zvetAMbara jaina tinAthajI ke maMdira ke sAmane hai aura eka U~ce TIle para nirmita hai / (2) yahA~ jaMgala meM digambara jaina cAra niziyA~ jI haiN| (3) niziyAMjI kA mArga zurU hote hI pUrva dizA meM eka vizAla jambUdvIpa ke digambara jaina maMdira kA nirmANa ho rahA hai / bIca meM meruparvata banAyA gayA hai| (4) bar3e digamvara maMdira kI bag2ala meM digambara jaina gurukula tathA chAtrAlaya hai / (5) digambara jainoM kI cAra-pAMca vizAla dharmazAlAyeM haiN| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maMdira aura saMsthAeM (6) eka digambara jaina auSadhAlaya bhI hai| (7) eka tyAgI pAzrama tathA vidhavAzrama bhI hai| ina saba saMsthAnoM kA prabandha digambara jainatIrtha kameTI hastinApura karatI hai| ina jaina maMdiroM ke vivaraNa se hama jAna pAye haiM ki yahA~ jo paMjAba meM jaina maMdiroM kI sUcI dI gaI hai / ve saba vikrama kI 16vIM zatAbdI se lekara 21vIM zatAbdI taka ke haiN| 19vIM zatAbdI se pahale kA nirmita Aja eka bhI jaina maMdira vidyamAna nahIM hai| hama pahale likha pAye haiM ki sAre paMjAba-siMdha janapada meM zrI RSabhadeva se lekara zAhajahA~ ke samaya taka sarvatra jaina zvetAMbara vidyamAna the| vikrama kI 18vIM zatAbdI kA aisA samaya pAyA ki isa sAre kSetra meM ina maMdiroM kA saphAyA ho gyaa| kAraNa yaha ki isa kAla meM kaTTara musalamAna auraMgajeba kA zAsana, DhDhaka mata kA jaina madira-mUrtiyoM ke viruddha pracAra thaa| bhArata kA itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki isa kAla meM jaina aura hindU saMskRtiyoM kA AmUlacUla vinAza karane ke liye musalamAnoM kI tarafa se sarvavyApaka jihAda kiyA gayA thaa| 42. dillI kI kutubamInAra yadyapi hamane isa itihAsa pustaka meM dillI meM jainadharma ke itihAsa kA samAveza nahIM kiyA hai isake jaina itihAsa para to alaga pustaka likhI jAnI cAhiye / tathApi dillI meM bane kutubamInAra ke viSaya meM paMjAba se nikalane vAle aMgrejI dainika TribyUna meM jo lekha chapA hai usakA hindI anuvAda yahA~ dete haiM jisase pAThaka jAna pAyeMge ki musalamAna bAdazAhoM ne jaina aura hindU maMdiroM ko tor3a-phor3akara isakA nirmANa kiyA hai| bArahavIM zatAbdI meM nirmita, dillI ke kutubamInAra ke nicale bhAgoM meM jainatIrthaMkaroM va hindU avatAroM kI mUrtiyoM kA purAtattvavettAoM ne patA lagAyA hai| isa khoja se ve saba dhAraNAe~ nirmUla va g2alata siddha ho gaI haiM jo yaha kahA karatI thIM ki yaha mInAra dillI ke aMtima samrATa pRthvIrAja cauhAna ne apanI beTI ke yamunA-darzana ke lie banavAyA thaa| AkimAlojikala sarve Apha iNDiyA dvArA isa aitihAsika smAraka kI murammata karate hue unheM acAnaka hI jainatIrthaMkaroM kI bIsa tathA bhagavAna viSNu kI eka aisI kula 21 pratimAe~ upalabdha huI haiN| sAta zatAbdiyoM ke pazcAt bhI ina pratimAoM kA vAstavika rUpa va vaibhava abhI taka vidyamAna hai| kutubamInAra ke pAsa hI banane vAle eka saMgrahAlaya meM inheM rakhA jaaegaa| aba yaha dhAraNA bilkula pakkI ho gaI hai ki cAhe kutuba ko banAne meM hindU zilpI hI lage hoMge, para isakI banAvaTa va DhaMga mUlataH islAmI haiN| kutuba ko banavAne vAle dillI ke pahale sultAna kutubuddIna aibaka ke zahara g2az2anI meM kutuba mInAra ke do namUne, TUTI-phUTI avasthA meM abhI taka surakSita haiN| yaha tathya bhI ThIka hI hai ki pRthvIrAja kI hAra ke bAda hI isa mInAra kI nIMva sultAna dvArA rakhI gaI / sultAna ke uttarAdhikArI altamaza ne ise san 1230 meM pUrA kiyA thaa| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bAvana zikharoM vAlA jainamaMdira kutubamInAra ke pAsa hI jisa sthAna para 'lohe kI lATa' lagI huI hai vaha janoM kA bAvana zikharoMvAlA bhavya jainamandira thaa| usakI bAharI va bhItarI dIvAroM para tIrthakara pratimAe~, khar3I va baiThI mudrAmoM meM aba bhI dekhI jA sakatI haiN| kutuba banAte samaya usake nicale bhAgoM meM saMbhavataH isI jainamandira kI pratimAoM ko davA diyA gayA thaa| __ azoka kAlIna lohe kI lATa kisI anya sthAna se lAkara mugalakAla meM vahA~ pAropita kI gaI hai| aMgrejI dainika "TibyUna" (caMDIgar3ha) 24-8-76 pR0 1 isase pahale bhI ati prAcIna kAla se lekara aMgrejoM ke bhArata meM Ane se pahale taka saba videzI AkramaNakArI bhArata meM himAlaya ke daroM ke rAste se Aye / unhoMne sabase pahale paMjAba para hI AkramaNa kiyA aura bhArata kI sampatti ko bedhar3aka hokara lUTA evaM inake maMdiroM aura smArakoM ko dhvaMsa kiyA / ataH jisakA jaba jora bar3hA usane jainamaMdiroM Adi kA dhvaMsa kiyA tathA apane iSTadevoM ke maMdiroM athavA masjidoM ke rUpa meM parivartita kara liyaa| phira bhI bIca bIca meM jaina maMdiroM-smArakoM kA nirmANa bhI hotA rhaa| kintu vikrama ko 18 vIM zatAbdI se paMjAba prAdi uttarIya bhArata ke kSetra meM jainasaMskRti kA aisA safAyA ho gayA ki na to yahA~ koI prAcIna jainamaMdira hI raha pAyA aura na prAcIna hastalikhita jaina sAhitya ke graMtha hI rahane paae| pariNAmasvarUpa jainamaMdiroM ko adhikatara dhvaMsa kara diyA gayA aura jo kucha thor3e bahuta baca bhI pAye the unheM bauddha, hindU maMdiroM, musalamAnoM kI masjidoM ke rUpa meM badalakara apanA adhikAra jamA liyA aura jo jainoM ke pAsa raha gaye, unheM sthAnakoM ke rUpa meM athavA vizeSa kara hariyANA pradeza meM digambara maMdiroM athavA sthAnakoM ke rUpa meM parivartita kara liyA gyaa| ____ kAraNa yaha thA ki isa kAla meM zvetAMbara jaina sAdhuoM kA paMjAba meM AnA eka dama banda ho gayA aura DhUMDhaka mata ke sarvatra pracAra ho jAne ke kAraNa yahA~ kA sArA janasamAja prAyaH isa mata kA anuyAyI ho gayA thA aura jaina maMdiroM kA mAnanA chor3a dene se aisA pariNAma prAyA / paMjAba meM jaina zikSaNa saMsthAe~ 1-aMbAlA zahara (1) zrI AtmAnanda jaina DigrI kAleja-yaha kAleja sAre siMdha, hariyANA, paMjAba kA sabase pahalA jaina DigrI kAleja hai| isakI sthApanA 20 jUna 1938 san IsvI meM jaina zvetAMbara prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne kI thii| prAcArya zrI ne isa kAleja kI sthApanA jainadarzana aura sarakArI vyavahArika (donoM) zikSaNa dene ke lie kI thii| jabaki sarakArI zikSaNa hI ho pAtA hai, jainadarzana ke abhyAsa kA abhAva hai / lar3ake lar3akiyAM donoM eka sAtha par3hate haiN| isakA vizAla chAtrAvAsa tathA bahuta bar3I lAyabrarI aura vAcanAlaya bhI haiN| (2) zrI prAtmAnanda jaina hAIskUla kI sthApanA bhI prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne IsvI san 1926 meM kI thii| isakA uddezya bhI donoM prakAra ke zikSaNa dene kA thaa| kucha varSa to Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSaNa saMsthAe isa uddezya kI pUrti huii| parantu aba dhArmika zikSaNa kI koI bhI vyavasthA nahIM haiN| (3-4) zrI AtmAnanda jaina kanyA hAI skUla tathA kanyA zilpavidyAlaya / (5) zrI prAtmAnanda jaina mADalaskUla (zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA ke badale meM pAkistAna banane ke bAda isakI sthApanA kI gii| (6) pUjya kAzIrAma jainakanyA hAIskUla (sthAnakavAsI samAja kI tarafa se)| (7) zrI prAtmAnanda jaina lAyabrerI tathA vAcanAlaya / jaina zvetAMbara upAzraya halavAI bAz2Ara kI bilDiMga meN| (8) sthAnakavAsI kanyA zilpavidyAlaya / 2-mAlerakoTalA zrI AtmAnanda jaina hAIskUla--tA0 16 janavarI 1954 I0 meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke upadeza se cAlU huA / bAda meM ise DigrI kAleja kara diyA gyaa| parantu eka do varSa cala kara kAleja banda ho gyaa| 3-ludhiyAnA (1) zrI prAtmAnanda jaina hAyarasekeMDrI skUla- I0 sa0 1628 meM isakI sthApanA prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke upadeza se kI gii| (2) zrI prAtmavallabha jaina vidyApITha (dhArmika pAThazAlA)- isameM lar3akoM ko jainadharma kA zikSaNa aura saMskAra diye jAte haiN| isameM saba adhyApaka niHzulka sevA karate hai| 4-hoziyArapura I0 sa0 1658 meM yahAM zrI prAtmAnanda jaina hAI skUla kI sthApanA prAcArya zrI vijaya labha sUri ke upadeza se huii| 5-jaDiyAlA guru zrI prAtmAnanda jaina miDalaskUla kI sthApanA zrI vijayavallabha sUri ke upadeza se huii| 6-phAjilakA zrI jaina prAimarI skUla / 7-phirojapura chAvanI digambara jaina hAyara sekenDrI skUla / 8-zrI AtmAnanda jaina dhAmika pAThazAlAe~ (1) ropar3a (rupanagara)-zrI prAtmavallabha jainadhAmika paatthshaalaa| (2) paTTI jilA amRtasara-zrI prAtmavallabha jainadhAmika pAThazAlA (bAlakoM kI) / (3) paTTI jilA amRtasara-zrI prAtmAnanda jainadhArmika kanyA pAThazAlA / (4) zrI prAtmavallabha jainaghAmika pAThazAlA-bAlikAoM ke lie| (5) ambAlA-zrI AtmAnanda jainadhArmika bAlaka pAThazAlA / (6) ambAlA-zrI prAtmAnanda jainadhArmika bAlikA pAThazAlA / E-jaina zilpavidyAlaya (1) zrI prAtmavallabha jaina mahilA zilpa vidyAlaya saamaanaa| (2) janatA silAIskUla nAbhA / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 madhya eziyA aura paMjAba meM jaina dharma (3) zrI prAtmavallabha silAI skUla zAhakoTa / (4) zrI prAtmavallabha silAI skUla jaMDiyAlAguru / (5) zrI Atmavallabha zilpavidyAlaya amRtasara / (6) jaina silAI skUla hoziyArapura (7) jaina silAI skUla sunAma / (8) jaina silAI skUla bdd'aut| 10-zrI prAtmAnanda jaina gurukula pa~jAba gujarAMvAlA pUrvaprasaMga-gurudeva (prAcArya zrI vijayAnanda sUri) ne kahA- "vallabha, jAnate ho na ! paMjAba meM jinamaMdiroM ke nirmANa kA kArya aba prAyaH pUrNa hone pAyA hai aura jinazAsana ke punaroddhAra meM bhI gurudeva ke prAviAda se barAbara saphalatA milatI jA rahI hai (zuddha jainadharma ke anuyAyI bhI aba paMjAba meM kAfI ho gaye haiN)| aba to eka kAma bAkI hai, jise hAtha meM lenA cAhatA hU~ aura vaha yaha hai ki "paMjAba meM sarasvatI maMdira (jaina vidyApITha) kI sthApanA / " jisameM darzana, dharma, itihAsa tathA zreSThatA kA sahI (satya) abhyAsa karake AnevAlI pIr3hiyA~ jJAna aura caritra sampanna banakara dRr3ha zraddhApUrvaka jainadharmI bane rheN| aisA hone se hI jinazAsana ke vafAdAra banakara jainadharma ke gaurava ko akSuNNa banAye rakha sakate haiM / jainadharma ke svarUpa ko jAne binA maMdiroM kI pUjA, upAsanA, sAra saMbhAla kA paMjAba meM kaI zatAbdiyoM se prabhAva ho rahA hai aura satyadharma ko chor3a baiThe the| vAcakavarya umAsvAti ne apane tattvArtha sUtra ke prArambha meM pahale adhyAya ke pahale sUtra meM spaSTa kahA hai ki--samyagdarzanajJAnacaritrANi mokSamArgaH / / tattvArtha 111 arthAt-1. samyagdarzana (satyatattva ke svarupa ko jAnane kI ruci evaM satyazraddhA) 2. samyagjJAna (vItarAga-sarvajJa-tIrthaMkara prAptapuruSoM dvArA pradarzita satyamArga kA jJAna), 3. samyakcaritra (satyajJAna ke anukUla prAcaraNa-saccaritra) kI prApti (tInoM kI prApti) hI mokSa kA mArga hai| jinamaMdira-jinapratimA se sabhyagdarzana kI prApti, puSTi aura zuddhi hotI hai / prAgama-zAstroM kA abhyAsa tathA sadguru kA sAnidha sabhyagjJAna prApti ke sAdhana haiM isakI pUrti jainasarasvatI maMdiroM se athavA gItArtha sadguruoM dvArA jinapravacana sunane se hI ho sakatI hai tathA upAzraya-pauSadhazAlA-sthAnaka meM sAmAyika, pauSadha, pratikramaNa, svAdhyAya, tapasyA Adi karake samyakcaritra ke pAlana meM dRr3hatA tathA gurudeva ke pravacanoM ke caritra meM kramazaH unnati karane kA avasara prApta hotA hai / samyagjJAna ke binA zraddhA aura caritra samyaga nahIM ho sakate / sthAnaka-upAzraya to pahale se hI vidyamAna the isalie ina ko naye banAne kI prAyaH prAvazyakatA nahIM hai| jinamaMdiroM kA prabhAva sA thA vaha bhI lagabhaga pUrA ho gayA hai| aba to jinazAsana ke satyajJAna aura pracAra kI AvazyakatA hai aura usakI pUrti sarasvatI maMdira kI sthApanA tathA caritravAna, gItArthajJAnI saMvegI sAdhutroM ke vicaraNa hI se ho sakatI hai| isa aAvazyakatA ko pUrA karane ke lie aba hama logoM ko kamara kasa lenI cAhie / prAyu kA kyA bharosA hai ?" para isa bhAvanA ko pUrI kie binA hI asamaya meM vi0 saM0 1953 ko gurudeva kA svargavAsa ho gayA / aMtima samaya meM gurudeva ne kahA-"vallabha ! jAnate ho na ! abhI sarasvatI maMdira Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nAtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujara nA ke kAryakartA tathA vidyArthI vi0saM0 1982 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijaya lalita sUri prAcArya vijaya umaMga sUri 3800 A SON * 680038888888 2030 00038086030038 A TRY 900 SHAR 3 8888888888888888804 BA0006033000 838 PRO A 8086880 0 38 4200000 mAghaNNAR manAmaya saHiATrAjaka Athaita maniyA vicAravijaya mahArAja prAcArya vijayavidyA sUri muni vicAra vijaya jI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 jaina zikSaNa saMsthAeM kA kArya bAkI hai| mere bAda tumane isa kArya ko karanA hai ! bhUlanA nahIM aura mere bAda paMjAba ko tumane saMbhAlanA hai|" ballabha (vijayavallabha sUri) ne natamastaka hokara tahatti (ApakI AjJA zirodhArya hai) kahakara guru kI AjJA ko mUrtarUpa dene kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| sarasvatI maMdira kI sthApanA ke prayAsa cAlU (1) Apane isI caumAse meM yojanA banAI ki 1---paMjAba ke sabhI nagaroM meM jahA~-jahA~ jainI AbAda haiM vahA~-vahA~ jaina pAThazAlAeM cAlU kI jAveM aura una pAThazAlAoM kA kharcA yahA~ ke sthAnIya saMgha calAveM / 2- zrI prAtmAnanda jaina mahAvidyAlaya (kAleja athavA gurukula) sthApita kiyA jAve jo sarasvatI maMdira kI bhAvanA ko pUrI kara sake / isake lie pAIphaMDa nAma kA eka phaMDa bhI kAyama kiyA gyaa| pIche jAkara yaha phaMDa banda ho gayA / (2) miti vaisAkha sudi 11 vi0 saM0 1958 ko amRtasara meM zrI prAtmAnanda jaina pAThazAlA paMjAba kI ucita sthAna para sthApanA kA nirNaya kiyA gayA aura phaMDa ke lie isa prakAra nirNaya kiyA gayA 1-isa pAThazAlA (mahAvidyAlaya- sarasvatI maMdira) kI sthApanA ke lie jo phaMDa zrI saMgha paMjAba ne sthApita kiyA hai usameM jina-jina nagaroM ne jo cande likhavAye haiM ve de dene cAhiye aura jinhoMne abhI taka nahIM likhavAyeM unheM likhavA dene caahiye| 2-- isa pAThazAlA ke lie putra ke vivAha para pA~ca rupaye, putrI ke vivAha para do rupaye dene caahiye| 3--vivAha ke samaya jaba jinamaMdira meM nakada rupaye kA car3hAvA car3hAyA jAtA hai, usI prakAra isa mahAvidyAlaya ke phaMDa ke lie bhI car3hAvA diyA jAve / 4-pAIphreMDa jo cAlU kiyA gayA hai usameM paMjAba ke pratyeka zrAvakazrAvikA ko kama se kama eka pAI pratidina denI cAhie / 5--paryuSaNa parva para jo kalpasUtra kI boliyA~ aura jJAnapaMcamI Adi ke samaya jo car3hAvA hotA hai vaha saba isa mahAvidyAlaya ke phaMDa meM diyA jAve / 6-jo loga munirAjoM ke darzana ke lie prAveM unheM bhI yathAzakti isa phaMDa meM kucha na kucha denA cAhiye / isa prakAra aneka bAra prayAsa cAlU rahe kintu paMjAba mahAvidyAlaya kI sthApanA na ho paaii| isa sarasvatI maMdira kI sthApanA keliye Apa ne aneka prakAra ke abhigraha tathA tyAga tapa kiye / vi0 saM0 1981 mArgazIrSa sudi 5 ko prAcArya padavI pAne ke bAda prApa gujarAMvAlA padhAre aura praveza ke samaya paMjAba ke saba nagaroM se Aye hue ekatrita zrAvakoM ko upadeza dete hue Apa ne pharamAyA ki1. isa pAI phaMDa kA jo rupayA abhI taka ikaTThA ho pAyA thA vaha sArA muni vallabhavijaya jI kI prAjJA se vedAMtAcArya bRjalAla brAhmaNa tathA paM0 sukhalAla saMghavI nyAya-vyAkaraNAcArya ko kAzI meM abhyAsa karAne ke liye kharca kiyA gyaa| 2. jaMDIyAlA guru kI maMdira pratiSThA ke bAda amRtasara meM ekatrita hue sAre paMjAba zvetAMbara jainasaMgha kI sabhA meM jo pUjya bAbA muni kuzalavijaya jI ke sabhApatitva meM huI thI usameM nirNaya liyA gayA thaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma "merI prAtmA to tabhI prasanna hogI jaba sva0 gurumahArAja kI antima icchA ke anusAra Apa eka jaina gurukula kI sthApanA kreNge| maiMne niyama liyA hai ki jaba taka eka lAkha rupayA gurukula ke phaMDa ke liye jamA na hogA / taba taka maiM dUdha taka nahIM piuuNgaa| maiM hajAroM mIla kA saphara karake prAyA hU~ / aneka taraha ke kaSTa uThAkara isa gurudeva kI puNyabhUmi para kyoM pAyA hUM ? sirfa gurudeva kI antima icchA pUrNa karane kI bhAvanA se / isa bhAvanA ko apane jIvana meM pUrNa karanA apanA prathama kartavya mAnatA huuN|" sarasvatI maMdira kI sthApanA paMjAba jaina zrIsaMgha ne ar3asaTha hajAra (68000) rupayA ekatrita kiyA aura battIsa hajAra rupayA bambaI ke eka vaiSNava seTha viTThaladAsa-ThAkuradAsa ne bhejaa| eka lAkha rupaye kI dhanarAzI se gurudeva ke svargavAsa ke 28 varSa bAda vi0 saM0 1881 mAgha sudi 5 ke dina bar3I dhUma-dhAma ke sAtha gujarAMvAlA meM sva. prAcArya vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI mahArAja ke samAdhimaMdira meM hI zrI mAtmAnanda jainagurukula paMjAba kI sthApanA kii| prAraMbha meM isa ke (mAnada prAnarerI) adhiSThAtA binaulI ke prasiddha vakIla bAbU kIrtiprasAda jI jaina aura supariTenDeMTa zrI phUlacanda haricanda dozI 'mahuvAkara', sekreTaro lAlA tilaka canda jI tirapeMkhiyA evaM pradhAna lAlA mAnakacanda jI dUgar3a kAyama kiye gye| isa saMsthA kA uddezya jainadarzana-dharma ke saccaritra vidvAna taiyAra karanA rakhA gyaa| isa ke do vibhAga prAraMbha kiye gaye / 1. sAhitya maMdira (College section) aura 2. vinaya maMdira (High School section) / (1) sAhitya maMdira-meM saMskRta, prAkRta, pAlI, hindI, gujarAtI, urdU, baMgAlI, aMgrejI Adi vividha bhASAmoM tathA SaDdarzana kA tulanAtmaka abhyAsa, vaktRtva aura lekhanakalA, patrapatrikA saMpAdana, pustakAlaya-vAcanAlaya kI vyavasthA evaM pustaka-zAstra sUcikaraNa Adi ke sAtha hunnara udyogoM ke zikSaNa bhI diye jAte the| isa prakAra jJAnopArjana ke sAtha-sAtha sAmAyika, prati. kramaNa, jinamaMdira meM devapUjA-darzana tathA guruvandana kA kriyAtmaka abhyAsa bhI karAyA jAtA thaa| tapasyA bhI parva dinoM meM AtmasaMyama ke liye kI jAtI thii| sarakArI zikSaNa ke sAtha-sAtha jainadarzana, dharma, karmasiddhAnta (chaha karmagraMtha) prakaraNa, nyAya jIvavijJAna, jaina itihAsa tathA prAcAra kA zikSaNa bhI anivArya thaa| kintu kAleja ke sarakArI abhyAsakrama kI par3hAI karane para bhI vizvavidyAlaya kI parIkSAra vidyArthiyoM ko dilAI nahIM jAtI thiiN| gurukula kI apanI parIkSAeM hI saba viSayoM kI hotaM thiiN| parantu kalakattA vizvavidyAlaya kI jainanyAya (Philosophy) ko nyAyatIrtha (zAstrI) parIkSa meM uttIrNa honA anivArya thaa| isa prakAra kalakattA kI nyAyatIrtha tathA gurukula kI snAtava parIkSA meM uttIrNa vidyArthiyoM ko "vidyAbhUSaNa" upAdhi se alaMkRta kiyA jAtA thaa| praveza pAne kI yogyatA sAhityamaMdira meM saMskRta lekara maiTrika vidyArthI praveza pA sakate the aura unheM pAMcavarSa ka abhyAsa pUrA karake uttIrNa honA anivArya thaa| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSaNa saMsthAeM 375 (2) vinaya maMdira meM vidyArthI prAimarI pAsa liye jAte the aura ina ko sAtavarSa abhyAsa karanA hotA thA / sarakArI skUla ke maiTrika ke saba viSayoM ke abhyAsa ke sAtha jainadharma kA abhyAsa, jIvavicAra, navatattva, tatvArtha sUtra kA abhyAsa, sAmAyika, pratikramaNa, devapUjA Adi kA abhyAsa bhI karAyA jAtA thaa| isa kI bhI gurukula kI apanI parIkSAeM hotI thI aura uttIrNa vidyArthiyoM ko "vinIta" kA pramANapatra diyA jAtA thaa| niHzulka praveza gurukula meM praviSTha vidyArthiyoM se kisI bhI prakAra kA kisI bhI rUpa se koI kharcA nahIM liyA jAtA thA / nivAsa, par3hAI-likhAI, khAnA-pInA kA saba kharcA gurukula karatA thaa| paryaTana, pikanika prAdi ke liye le jAne kA bhI kharcA gurukula hI karatA thA / isa saMsthA kA sArA kharcA paMjAba jaina zvetAMbara, (mUrtipUjaka) saMgha karatA thaa| AcAra saMhitA pratyeka vidyArthI jaba taka gurukula meM zikSA pAtA rahe taba taka usa ke liye brahmacarya pAlanA anivArya thaa| sadA satya bolanA aura nirbhaya (nirbhIka) rahane ke liye unheM zikSita kiyA jAtA thA apane kapar3e apane pApa dhonA, apane kamaroM kI saphAI karanA, apane sAmAna ko vyavasthita rakhanA saba prakAra kI svacchatA, pavitratA tathA apane-apane saba kArya vidyArthI svayaM karate the| kandamUla (anantakAya-sAdhAraNa vanaspati) kA tyAga anivArya thaa| sAtvika bhojana, rAtribhojana kA tyAga, zrAvakocita niyama pAlana kie jAte the / bImAra vidyArthiyoM kI vaiyAvacca (sevA-zrUSA) karanA pratyeka vidyArthI apanA kartavya samajhatA thA / jUtA prAdi camar3e ke sAmAna kA kAryakartA aura vidyArthI istemAla nahIM karate the| pratyeka vidyArthI ko apanI caubIsa ghaMTe kI dinacaryA kI DAyarI (vivaraNa) likhanA anivArya thaa| vaha DAyarI likha kara bAbA jI ko denI hotI thii| ve pratyeka DAyarI ko par3hakara usa para apanA noTa likhate the / jisa meM vidyArthiyoM kI dinacaryA kI AlocanAtmaka samIkSA hotI thii| jo vidyArthiyoM ke caritra nirmANa meM bahuta hI upayogI siddha huii| vyavasthA meM vidyArthiyoM kA yogadAna dasa-dasa vidyArthiyoM ke grupa banA diye gaye the / pratyeka grupa kA eka vidyArthI netA hotA thA, una netAoM kI dekha-rekha meM vidyArthI gurukula ke bhinna-bhinna vibhAgoM kI vyavasthA meM rucipUrvaka bhAga lete the| atithi sevA vibhAga, auSadhAlaya, pustakAlaya, vAcanAlaya, bhojanazAlA, vyAyAmazAlA, vATikA, saphAI Adi ke saba vibhAgoM kI vyavasthAoM meM vidyArthiyoM kA pUrNa sahayoga rahatA thaa| arthAt gurukula ke saba vibhAgoM kI vyavasthA vidyArthI svayaM karate the| vaMDa vyavasthA koI aparAdha ho jAne para vidyArthiyoM ko zArIrika daMDa denA eka dama vajita thaa| aparAdhI vidyArthI ko bAbA jI apane Aphisa meM bulAkara use usakI bhUla ko samajhA kara svIkAra karAte aura use isa aparAdha kI zuddhi ke liye prAyazcita lene ko kahate / vidyArthI khuzI 1. adhiSTAtA bAbU kIrtiprasAda jI ko vidyArthI "bAbA jI' kahate the| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma khuzI se tapa athavA khAne-pIne kI kisI vastu kA tyAga karake prAyazcita le letA thaa| isa Adarza saMsthA meM kisI bhI mata-paMtha-saMpradAya ke bheda bhAva ke binA jaina-janetara vidyArthI praveza pAkara zikSA prApta karate the| . svatantratA prAndolana deza kI svatantratA ke prAndolana meM bhI adhiSThAtA, supriTeMDenTa, maMtrI, adhyApaka, vidyArthI sabhI bhAga lete the / gurukula ke adhiSThAtA bAbU kIrtiprasAda jI jaina, maMtrI lAlA tilakacandajI jaina ko gAMdhI jI ke namaka satyAgraha ke Andolana meM bhAga lene se aMgreja sarakAra ne kArAvAsa kA daMDa bhI diyA thA / lAlA tilakacanda jI jilA gujarAMvAlA kAMgresa kameTI ke maMtrI bhI the aura bAbU kIrtiprasAda jI meraTha jilA kA~gresa kameTI ke maMtrI raha cuke the| donoM bhAratIya kAMgresa kameTI ke maMtrI raha cuke the| sakriya sadasya bhI the| svataMtratA mAndolana ke rASTra netA ___ jo bhI rASTranetA paMjAba meM lAhaura taka AtA athavA gujarA~vAlA se Age ke nagaroM meM svataMtratA aAndolana ke liye jAtA, vaha samaya nikAla kara isa gurukula meM avazya AtA thaa| gurukula ke vidyArthiyoM aura kAryakartAoM ke sAtha baiThakara carakhA aura takalI kAtatA thaa| sAyaM prAtaH prArthanA meM zAmila honA apanA gaurava samajhatA thA, vidyArthiyoM ke kAte hue sUta ko mola lekara usakA kapar3A bunAkara pahanane meM apane Apa ko dhanya mAnatA thaa| gurukula kI udyogazAlA meM vidyArthiyoM, dvArA taiyAra kI gaI vastuoM ko bar3e cAva se kharIdatA tathA gurukula ke vidyArthiyoM, kAryakartAyoM ke sAtha sAdA bhojana karake sAdagI aura saralatA kI prazaMsA karatA thaa| lAlA lAjapatarAya, bhImasena saccara, seTha acalasiMha jaina, paM0 motIlAla neharu, paM0 javAhara lAla neharu, maulAnA abbulakalAma AjAda, maulAnA muhammadaalI, zaukataalI, DAkTara kicalU, DAkTara satyapAla, chabIladAsa, DA0 gopIcanda bhArgava, lAlA dunnIcanda, maNilAla koThArI (jaina) Adi jo bhI netA yahA~ Ate the ve isa saMsthA ko rASTrabhAvanAoM se paripUrNa pAkara bahuta prasanna hote the aura paMjAba kI eka mahAna rASTra saMsthA mAnate the| apanI sammati saMsthA kI lAgabuka meM sanharI akSaroM meM aMkita karate the / / vyAyAmazAlA maura sevAkArya zikSaNa vidyArthiyoM ke svAsthya tathA sphUti kAyama rakhane keliye vyAyAma, prAtaHkAla bhramaNa, Drila tathA gadakA-lAThI calAne kA prazikSaNa bhI anivArya thaa| sevAkAryoM ke liye skAuTa (bAlacara) zikSaNa bhI vidyArthiyoM ko diyA jAtA thA pratyeka vidyArthI ko paropakAra kA kama se kama eka kArya pratidina avazya karanA par3atA thA / isa prakAra yaha saMsthA rASTrIya tathA dhArmika evaM vyavahArika zikSaNa kA samanvaya bana gaI thii| isakA pratyeka vidyArthI sAdA, sarala, parizramI, svAvalaMbI, saccaritra, satyavAdI aura sevA bhAvI thA / zikSA kI dRSTi se bhI skUla aura kAleja ke vidyArthiyoM se adhika yogya thaa| yaha paMjAba kI eka Adarza saMsthA mAnI jAtI thii| 1. kheda kA viSaya hai ki vaha lAgabuka pAkistAna meM raha jAne se gurukula kA rASTra sevA sambandhI vaha ujjvala itihAsa lupta ho gayA hai| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSaNa saMsthAeM 377 sAhitya maMdira meM vidyArthI-- isa vibhAga meM sAta vidyArthI the-(1) hIrAlAla dUgar3agujarAMvAlA nivAsI (isa itihAsa graMtha ke lekhaka) (2) kastUrIlAla dugar3a-kasUra nivAsI (3) IzvaralAla begAnI-mulatAna nivAsI, (4) haMsarAja nakhata-paTTI nivAsI, (5) rAmakumAra jaina-makkhananagara jilA meraTha nivAsI, (6) maNilAla zrImAlI-rAghanapura (gujarAta) nivAsI tathA (7) ummedamala gujraatii|| ina sAta vidyArthiyoM ne I0 sa0 1924 meM gurukula meM praveza pAyA aura 1626 I0 meM yahA~ kI snAtaka tathA nyAyatIrtha (kalakattA) evaM jainasiddhAMta, karmasiddhAnta, (chaha karmagraMtha) nyAya Adi aneka viSayoM kI parIkSAeM tathA bhAratavarSIya jaina zvetAMbara ejyukezana borDa kI aneka parIkSAeM uttIrNa karake "vidyAbhUSaNa" kI upAdhi se alaMkRta hokara gurukula ke snAtaka rUpa meM vidA lii| __isake bAda gurukula ko sAhityamaMdira banda kara denA pdd'aa| kAraNa yaha thA ki isa vibhAga ke liye yogyazikSaNa zAstriyoM kA sahayoga na mila pAyA / yenakena prakAreNa isI prathama satra ke vidyArthiyoM kA zikSaNa pUrA ho pAyA thaa| faau sifat (High School section) : isa vibhAga meM lagabhaga 80 vidyArthI the aura ina kI pA~ca kakSAeM thiiN| pRthvIrAja-paTTI, jagadIza mitra-paTTI, banArasIdAsa-jAlaMdhara, kastUrIlAla-papanAkhA, dhanarUpamala-choTI sAdhar3I (mevAr3a), hajArIlAla, basaMtalAla, (rAjasthAnI) zAMtilAla gujarAtI Adi bhArata ke saba prAMtoM ke jaina-janetara vidyArthI isa satra meM zikSA pAte the| yaha vibhAga gurukula kI samApti taka kisI na kisI rUpa meM cAlU rhaa| purAne vidyArthI par3ha kara jAte rahe aura naye praveza pAte rahe aura 'vinIta" kI upAdhi prApta karake gurukula se vidA lete rhe| (1) ina vidyArthiyoM meM se banArasIdAsa suputra IzvaradAsa khaMDelavAla jAlaMdhara vAle, pratUla kumAra suputra motIlAla munhAnI gujarAMvAlA nivAsI ne bhAgavatI dIkSAeM grahaNa kI / nAma kramaza: balavantavijaya aura jitendravijaya huA / pRthvIrAja paTTI nivAsI ne gurukula meM vinIta parIkSA pAsa kara Age banArasa jAkara hindU vizvavidyAlaya meM M. A. kI DigrI prApta kii| jagadIzamitra paTTI vAle bAlabrahmacArI, tapasvI, saccaritra, dhArmikakSetra meM niHsvArtha sevAmoM meM saMlagna haiN| inake pUrvaja paM0 amIcandajI bhI jainAgamoM ke vidvAna the aura sAdhu-sAdhuoM ko jainadarzana kA adhyApana karAte rahe haiN| isa prakAra isa saMsthA se zikSaNa pAye hue saba vidyArthI vyApArika, rAjanaitika, sarakArI naukarI, zikSaka, sAhityasarjana Adi bhinna-bhinna kSetroM meM saphalatApUrvaka kAryarata haiN| saMsthA kI apanI bilDiMga __ samAdhi maMdira meM sthApita ho jAne ke bAda vidyArthiyoM kI bar3hatI huI saMkhyA ko dekhakara do eka varSoM ke bAda gujarAMvAlA ke naye relave sTezana ke pAsa eka kirAye kI bilDiMga meM gurukula kA sthAna parivartita kara diyA gayA aura pAkistAna banane se kucha varSa pahale zrI prAtmAnanda jaina bhavana 1. naM0 1 se 4 vidyArthI paMjAba ke posavAla zvetAMbara jaina, naM. 5 uttarapradeza kA jainabrAhmaNa, naM06 gujarAtI zvetAMbara jaina tathA naM. 7 gajarAtI sthAnakavAsI the| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (samAdhimaMdira) se dakSiNa kI ora lagabhaga do mIla kI dUrI para isakI apanI vizAla bilDiMga kA nirmANa kiyA gyaa| skUla, chAtrAlaya, bhojanazAlA tathA jaina maMdira, upAzraya prAdi saba vibhAga isa bilDiMga meM nirmANa kiye gye| gurukula ko isa bilDiMga meM sthAI rUpa se parivartita kara diyA gyaa| pazcAt ise hAIskUla meM parivartita karake paMjAba vizvavidyAlaya ke abhyAsakrama ke sAtha jaina dharma ke zikSaNa kI vyavasthA bhI kAyama rakhI gaI / kucha vidyArthI jo dUsare nagaroM ke the, ve gurukula ke chAtrAlaya meM rahate the| gujarAMvAlA ke vidyArthI yahAM par3hane ke liye Ate the phira apane gharoM ko cale jAte the| zahara se vidyArthiyoM ko lAne le jAne kA prabandha TAMgoM kA kiyA gayA thA kyoMki gurukula zahara se tIna-cAra mIla kI dUrI para thaa| garukala ke aMtima priMsipala zrI rAmarakhAmalajI tathA adhiSThAtA lAlA anantarAma dUgar3a eDavokeTa aura maMtrI lAlA jinadAsarAya dUgar3a eDavokeTa the| isa prakAra isa saMsthA meM aneka utthAna tathA patana pAte rahe aura anta meM pAkistAna bana jAne para isa saMsthA kA anta ho gyaa| I0 saM0 1924 se lekara 1947 taka yaha saMsthA 23 varSa kI apanI alpa prAyu pUrI karake samApta ho gii| adhiSThAtA bAbU kIrtiprasAda (bAbA) jI tathA phUlacanda haricanda dozI mahuvAkara (gurujI) supriMTenDeMTa gurukula ko pahale hI chor3a cuke the| phUlacandabhAI (gurujI) ke sthAna para bAbU baMsIdhara jI bI0 e0 bI0 TI0 priMsipala ke rUpa meM gurukula meM I0 sa0 1628 meM Aye / ve bhI kucha varSoM ke bAda cale gaye aura unhoMne jodhapura jAkara vahA~ eka Adarza saMsthA bAlaniketana nAma kI svataMtra rUpa se sthApita kI jisameM vidyArthiyoM ko zArIrika daMDa denA ekadama vajita thaa| Apa vahA~ bhAI jI ke nAma se prasiddha hue| sArI sTeTa ke bar3e-baDe zikSaNazAstrI, prAfisara Adi prApakI sAdagI, sevAbhAva tathA nirbhayatA kA lohA mAnate the aura Apako eka Adarza zikSaNazAstrI mAnate the| ApakA svargavAsa bhI jodhapura meM hI huA / Apa zvetAMbara jaina mUrtipUjaka bIsA zrImAla jJAtIya the| aura carakhIdAdarI ke rahane vAle the| prApake suputra zrI dharmavIrajI carakhIdAdarI meM DAkTara haiM / aura isI gurukula ke vidyArthI haiN| ataH zrI prAtmAnanda jainagurukula paMjAba gujarAMvAlA ko svargavAsI prAtmaguru kI bhAvanA ke anurUpa unake paTTadhara prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne mahAsarasvatI maMdira ke rUpa meM sthApita kiyaa| isa saMsthA ne aneka prAdarza vidyArthI utpanna kiye jinameM se aneka jainadharma ke zraddhAlu, jJAnavAna aura cAritra sampanna hone ke rUpa meM jainazAsana kI sevA meM saMlagna haiN| 11. zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba (uttarI bhArata) sthApanA-zrI prAtmAnanda jainasabhA paMjAba ke nAma se prAcArya zrI vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI ke vi0 saM0 1653 meM svargavAsa ho jAne ke bAda muni vallabhavijaya (prAcArya zrI vijayavallabha sari) jI ne gujarAMvAlA meM usI varSa sthApita kara dI thii| isakA dUsarA adhivezana vi0 saM0 1958 (I0 sa0 160 1) meM lAhaura meM huaa| isa prakAra samaya-samaya para isake aneka nagaroM meM sammelana hote rahe / kintu vijayavallabha sUri jI ke paMjAba se vihAra kara jAne se kaI varSoM taka paMjAba meM na vicaraNe ke kAraNa evaM paMjAba meM vicaraNe vAle vRddha munirAjoM ke svargavAsa ho jAne para isakA saMgaThana kAyama na raha pAyA / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMsthAeM 376 1 san IsvI 1921 meM svargavAsI upAdhyAya zrI sohanavijaya jI paMjAba padhAre / zrAcArya zrI vijayAnanda sUri (grAtmArAma jI kI svargavAsa tithi jyeSTha sudi 8 ko hara sAla gujarAMvAlA meM unake samAdhi bhavana para eka utsava ke rUpa meM manAI jAtI thI / gurudeva ko zraddhAbheMTa karane ke liye bhaktajana dUra-dUra se yahAM Ate the| upAdhyAya jI apane guru zrI vijayavallabha sUri kA sandeza lekara prAye the / jIrA nivAsI lAlA bAbUrAma jI naulakhA ema. e. ela. ela. bI. plIDara ke dvArA bhI prAcArya zrI ne bIkAnera se paMjAba zrIsaMgha ko sandeza bhejA ki paMjAba ke bhAI mahAsabhA ke rUpa meM apanA saMgaThana kreN| usI sammelana meM upAdhyAya jI ne samAja ko jIvanIzakti kA maMtra batalAyA aura apane vyAkhyAna meM isa bAta para vizeSa jora diyA ki samAja kI bikharI huI zakti eka jagaha ekatrita ho / jaina samAja meM osavAla, khaMDelavAla, agravAla Adi jAtibheda kA mUloccheda ho / phalataH gujarAMvAlA kI tIrthabhUmi meM hI 16 sitambara 1929 I0 ko isa mahAn saMsthA kA zrIgaNeza huA aura lAhaura nivAsI lAlA motIlAla jauharI (motIlAla banArasIdAsa oriyaMTala pustaka prakAzaka pharma ke mAlika ) isake sarvaprathama sabhApati nirvAcita hue / usI samaya paMjAba ke pratyeka nagara meM sabhAtroM ko sthApita karake unheM mahAsabhA ke mAdhyama se saMgaThita karane kA nizcaya kiyA gayA / isa adhivezana meM paMjAba zvetAMbara mUrtipUjaka jainasaMgha ne prosavAla, khaMDelavAla Adi jAtibheda ko samApta karake saba jainoM meM binA kisI bhedabhAva ke roTI-beTI vyavahAra cAlU karane kA sarvasammati se prastAva pArita kara diyaa| yaha prastAva mAtra kAgaz2a ke pRSThoM para hI na likhA raha jAve isaliye isI adhivezana meM khaMDelavAla lAlA gopIcanda jI rahIsa sanakhatarA nivAsI ne apanI putrI sI0 prasInIdevI kA riztA apane suputra bAbU bholAnAtha kI preraNA se gujarAMvAlA nivAsI lAlA bUTAmala lor3hA ke suputra bihArIlAla ke sAtha kara diyA aura bihArIlAla ne apanI bahana trilokasundarI kA riztA lAlA anantarAma ke suputra kapUracanda khaMDelavAla sanakhatarA vAle ke sAtha kara diyA / adhivezana samApta ho jAne ke bAda kucha purAne rUr3hivAdiyoM ne bAbU bholAnAtha ko unake parivAra sahita apanI samAja se isa rizte ke kAraNa vahiSkAra kara dene ke liye bar3I uchalakUda kI, parantu unakA kucha z2ora na cala paayaa| vijaya bholAnAtha kI huI, jisase isa krAMtikArI samayopayogI kArya ke liye vijetA senAnI ke rUpa meM samAja ko rIr3ha kI haDDI ke samAna jor3ane meM ve zramara kIrtimAna ho gaye / harSa kA viSaya hai ki prAja paMjAba jainasaMgha meM dasA - bIsA, prosavAla, agravAla, khaMDelavAla, poravAr3a, digambara, zvetAMbara, sthAnakavAsI, terApaMtha Adi meM prApasI vivAha zAdI ke rizte nAtoM kI bAdhaka saba dIvAreM Dhaha cukI hai aura binA kisI bhedabhAva ke Apasa meM dUdha aura zakkara kI taraha eka rUpa hokara sAmAjika saMgaThana ubhara cukA hai / isa sAmAjika saMgaThana kA pUrA-pUrA zreya upAdhyAya zrI sohanavijaya jI tathA bAbU bholAnAtha jI khaMDelavAla zvetAMbara jaina mUrtipUjaka samAja ke vIra senAniyoM ko hI hai ki jina donoM mahAna vIroM ne rUr3hivAdiyoM kI AlocanAoM aura dhamakiyoM kI paravAha na karate hue dRr3ha saMkalpa rahe / pradhivezana - AgAmI varSa isakA adhivezana ambAlA zahara meM huaa| isameM mahAsabhA kA 1. isase pahale khaMDelavAla, prosavAla, agravAla apanI-apanI jAti meM hI vibAha zAdI karate the / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma saMkSipta vidhAna banAyA gayA aura sake dhyeya nizcita kiye gye| isa samaya choTI sI paMjAba zvetAMbara jainasamAja ke 716 vayaska isa saMsthA ke sadasya bana gaye / ye 47 bhinna-bhinna nagaroM ke the| jo paMjAba ke atirikta sImAprAMta, himAcala, kAzmIra, hariyANA, uttarapradeza Adi prAMtoM se bhI sambandha rakhate the| isa prakAra aAja taka isake aneka adhivezana hote rahe haiM aura jainasamAja meM dhArmika, sAmAjika, vyAvahArika pragati aura sudhAra ke liye aneka upayogI prastAva pArita karake kAryAnvita kiye| rAjanaitika gutthiyoM ko nipaTAne ke liye isa mahAna saMsthA ne bahuta upayogI sahayoga diyaa| zikSApracAra ---- mahAsabhA ne yojanA banAI ki paMjAba meM zvetAMbara jaina samAja kI jitanI bhI zikSaNasaMsthAeM haiM unako sa~gaThita karane ke liye eka paMjAba jaina zikSA borDa banAyA jAbe parantu usameM mahAsabhA ko saphalatA prApta na ho paaii| phira bhI saba zikSaNa saMsthAnoM ke liye mahAsabhA kA sahayoga sadA kAyama rahA aura hai| aneka sAdhanahIna vidyArthiyoM ko skAlarazipa dekara uccazikSaNa pAne meM sahayoga diyaa| jo Aja bhI bar3I-bar3I ucca zreNiyoM ke vidvAna evaM vyavasAyI haiN| patra-patrikA-prAraMbha meM mArthika kaThinAiyoM ke kAraNa mahAsabhA apanA svataMtra patra na nikAla sakI / para meraTha se nikalane vAle patra dezabhakta aura pharIdakoTa se nikalane vAle mAsika patra urdU "aAphatAba jaina" se mahAsabhA kA sambandha rhaa| phira zrI prAtmAnanda jaina gurukula, zrI AtmAnanda jaina sabhA aMbAlA tathA mahAsabhA ne saMyukta rUpa se aMbAlA se "AtmAnanda" nAmaka mAsika patra prakAzita karanA cAlU kiyA aura anta meM mahAsabhA ne 'vijayAnanda" nAma se apanA svataMtra mAsika patra cAlU kiyA jo Aja taka niyamita rUpa se barAbara prakAzita ho rahA hai| sAhityaka aura sAMskRtika bhAratavarSa ke itihAsa meM aneka pustakoM meM jainadharma va darzana ke sambandha meM bhrAMta ullekha kiye jAte haiM / mahAsabhA ne una lekhoM ko zuddha karAne ke prayAsa kiye / zrI vijayAnanda sUri (mAtmArAma) jI ke urdU hindI meM jIvanacaritra prakAzita kiye| jaina vivAhapaddhati, anekAMtavAda, mUrtipUjA Adi para graMtha likhavAye gaye aura unakA pracAra kiyA gyaa| zrI kalpasUtra hindI meM prakAzita kiyA gayA, tAki AbAlavRddha usako par3hakara lAbha uThA skeN| inake bAda bhI prAja taka mahAsabhA ne aTThAI vyAkhyAnAdi kaI graMtha prakAzita kiye haiN| hastalikhita graMthoM kI sUcI-paMjAba vizvavidyAlaya lAhaura ko sahayoga dekara paMjAba ke kucha hastalikhita janabhaMDAroM ke graMthoM kI sUcI prakAzita karAI gaI, jisase bhAratIya sAhitya ke anusaMdhAna meM paryApta sahAyatA milii| jainamaMdiroM kI vyavasthA meM yogadAna--bherA, rAhoM, vairovAla va kilAsobhAsiMha Adi maMdiroM kI jahA~ jainoM kI bastI ekadama nahIM rahI thI, unakI samucita vyavasthA kii| giranAra tIrtha kI sahAyatA ke liye nidhi ekatrita karake bhejI / zatrujayatIrtha para pAlItANA ke ThAkura kI zrora se kiye jAnevAle anyAya kA virodha kiyA gyaa| kA~gar3A ke kilA meM virAjamAna bhagavAna RSabhadeva kI pratimA kI ho rahI azAtanA ko rokane aura jainapaddhati ke anusAra usakI pUjA ke kiye jAne kI vyavasthA meM mahAsabhA ne mahatvapUrNa kArya kiyaa| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMsthAeM 381 __ janakalyANa ke sArvajanika kArya - isa saMsthA ne pIr3ita mAnavatA kI pukAra ko bhI suno| san IsvI 1924 va 1626 meM kaI prAMtoM meM bAr3ha ke kAraNa ghora Apatti A par3I thii| mahAsabhA ne hajAroM rupaye kA phaMDa ekatrita karake vahA~ bhejA / 1626 IsvI meM kAlAbAga (sImAprAMta) meM bhayaMkara Aga lagI thI, usa samaya vipadgrastoM kI Arthika sahAyatA kI gyii| sa0 I0 1642 meM baMgAla ke pIr3itoM kI sahAyatArtha bhI mahAsabhA ne anAja, vastra tathA nakada rupaye bheje the| dhArmika sthAnoM meM khaddara pahanakara jAne kA bhI samAja se anurodha kiyA gayA thaa| vArANasI hiMdU vizvavidyAlaya kI sthApanA keliye dhana ekatra karake mahAmanA mAlavIya jI ko bhijavAyA thaa| ' samAja sudhAra sAmAjika kurItiyoM aura phajUlakhaciyoM ke viruddha mahAsabhA apane janmakAla se hI Andolana karatI A rahI hai / khule adhivezanoM meM ina kurItiyoM aura phajUlakhaciyoM ko haTAne ke liye prastAva bhI pArita karatI A rahI hai aura unapara AcaraNa karane ke liye bhI sadA jAgarUka rahI hai / phalata: mahAsabhA ne vivAha-bArAta, daheja prAdi ke sambandha meM kaI niyama bnaaye| jo samayAnukUla the aura apavyaya ko rokane vAle the| sAmAjika ekatA ko dRr3ha banAne ke liye sadA saphala prayAsa hote rahe / pAkistAna banane se pahale I0 sa0 1647 taka mahAsabhA kI prAyaH yahI mukhya pravRttiyAM rhiiN| svataMtra bhArata meM agasta 1947 I0 ke bAda mahAsabhA kA kAryAlaya pahale jAlaMdhara zahara meM, phira aMbAlA zahara meM sthApita huprA / 1654 I0 taka mahAsabhA kA sarvasAdhAraNa adhivezana nahIM ho sakA / kAraNa yaha thA ki paMjAba ke vibhAjana ke phalasvarUpa AbAdI kA jo tabAdalA jabaradastI janatA ko svIkAra karanA par3A, usake prabhAva se jaina samAja bhI achUtA nahIM rahA / hamAre kaI parivAra mAM kI goda se bhI adhika pyArI mAtRbhUmi ko chor3a kara dUra-dUra ke rAjyoM-tathA bambaI, madhyabhArata, gujarAta, baMgAla, uttarapradeza Adi meM cale gaye / kaThinAiyoM va bAdhAoM kA dhairyapUrvaka mukAbilA karate hue unhoMne dhIre-dhIre apane puruSArtha se apane-aApa ko punaH sthApita hone meM samaya vyatIta kiyaa| parantu ina dinoM vidyAthiyoM kI sahAyatA kA kArya to avazya jArI rhaa| pAlItANA meM paMjAbI jaina dharmazAlA ke nirmANa ke liye Arthika sahayoga diyA gyaa| zikSaNa saMsthAnoM ko RNadAna-zrI AtmAnanda jaina DigrI kAleja ambAlA zahara tathA zrI AtmAnanda jaina hAI skUla mAlerakoTalA ko RNa ke rUpa meM Arthika sahAyatA dI gaI / ___ kAMgar3A kA vArSika adhivezana (1954 I0) deza vibhAjana ke bAda pahalI bAra kAMgar3A ke aitihAsika sthAna para jahAM Aja bhI vahAM ke kile ke andara eka jaina zvetAMbara prAcIna jaina maMdira hai jisameM pratibhavya aura camatkArI zrI AdinAtha (RSabhadeva) kI vizAla pratimA virAjamAna hai| bhArata ke bikhare hue guru prAtma aura vallabha ke bhaktoM kA 18, 16 mArca 1954 I0 ko jI rAnivAsI lAlA bAburAma naulakhA jaina ema. e. ela. ela bI. plIDara kI pradhAnatA meM sammelana huaa| guru vallabha smAraka-kalikAla kalpataru, prajJAna-timira-taraNI, paMjAba kesarI, prAcArya zrI vijayavallabha sUri kA 21 sitambara 1654 I0 ko bambaI meM svargavAsa ho gyaa| gurudeva ko Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zraddhAMjali dene ke liye mahAsabhA kA vizeSa adhivezana aMbAlA zahara meM bulAyA gayA / isa adhivezana meM sau se adhika pratinidhiyoM ne dRr3ha nizcaya kiyA ki gurudeva kI pavitra smRti ko zramara banAne ke liye unakA eka bhavya smAraka banAyA jaave| jo deza kI sAhityika, sAMskRtika sevA kara sake / (isa smAraka kA dillI meM 26 navambara 1679 I0 ko zilAnyAsa huA hai ) / 382 navIna prakAzana - svargavAsI prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne zrI vijayAnanda sUri kA pramANika jIvanacaritra likhA thA / usakA prakAzana kiyA gayA / hamArI samAja ke vartamAna ke mUrdhanya vidvAna zrI hIrAlAla jI dUgar3a dvArA likhita niggaMTha nAyaputta zramaNa bhagavAna mahAvIra tathA mA~sAhAra parihAra va saddharmasaMrakSaka pUjya bUTerAya (bRddhivijaya) jI aura unake pA~ca mukhya ziSyoM ke jIvana caritroM ko prakAzana karane kA gaurava bhI mahAsabhA ko prApta huA hai / mahAsabhA ke anya vArSika adhivezana I0 sa0 1955 meM mAlerakoTalA meM, 1656 meM ludhiyAnA meM, tathA isake bAda caMDIgar3ha Adi nagaroM meM aneka adhivezana hote rahe haiM / -- bhAratavarSIya zvetAMbara jaina kAnpharensa kA ludhiyAnA meM adhivezana - maI 1960 ludhiyAnA meM uparyukta kAnphrensa kA adhivezana karAyA gyaa| isake pradhAna zrIyuta narendrasiMha jI siMghI kalakattA nivAsI the| bhArata ke mukhya-mukhya nagaroM ke pratinidhi tathA sAre paMjAba ke pratinidhi isameM sammilita hue the / sAdhu-sAdhviyAM bhI isa adhivezana meM padhAre the / adhivezana bar3I saphalatApUrvaka sampanna huA / mahAsabhA ne I0 sa0 1961 ( vi0 saM0 2018 ) meM paMjAba-hariyANA ke zvetAMbara mUrtipUjaka jainoM ne adhikRta saba nagaroM ke hastalikhita zAstra bhaNDAroM tathA pAkistAna ke gujarAMvAlA nagara se lAe hue zAstra bhaNDAra ke zAstroM kA dillI meM saMgrahakara zrI vallabhasmAraka ke prAdhIna eka vRhat zAstra bhaNDAra kI sthApanA kii| jisakA sUcIkaraNa zrI hIrAlAla jI dUgar3a zAstrI se karAyA / Aja yaha zAstra bhaNDAra rUpanagara dillI ke zvetAMbara jainamandira meM tAloM meM banda par3A hai / yaha mahAsabhA paMjAba ke zvetAMbara jaina mUrtipUjakoM kI eka mAtra pratinidhi sabhA hai / guruva vijayAnanda aura vijayavallabha ke padacinhoM para calatI huI yaha saMsthA jinazAsana kI sevA kelie sadA prayatnazIla rahI hai / isakA pratIta gaurava pUrNa hai, vartamAna utsAha rUpa hai aura bhaviSya ujjvala hai / vartamAna meM mahAsabhA kA kAryAlaya ludhiyAnA paMjAba meM hai isake pradhAna lAlA dharmapAla jI savAla ludhiyAnA vAle tathA mahAmantrI lAlA baladevarAja duggar3a ludhiyAnA nivAsI hai / isakA mAsika patra "vijayAnanda" zrAjakala ludhiyAnA se prakAzita ho rahA hai aura isake saMpAdaka utsAhI yuvaka lAlA pArzvadAsa jI jaina ( mAlika pharma vI0 ke0 jaina hojarI vAle) niHzulka sevA kara rahe haiM / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jaina sAhitya racanA ___ 12-paMjAba meM jainasAhitya racanA anukrama nAma graMtha racayitA kA nAma vi0 saM0 sthAna 1. kalpasUtra stabaka (kamalakIrti) kalyANalAbha 1701 maroTa 2. prAgamasAra devacandropAdhyAya 1776 maroTa 3. navatattva prakaraNa bhASAbaMdha lakSmIvallabhopAdhyAya 1747 hisAra 4. samyaktva saptati TIkA saMghatilaka sUri 1422 sirasA 5. upadeza saptatikA svapajJa TIkA saha kSemarAja P/somadhvaja 1547 hisAra 6. jainaprabodha prakaraNa bhASA vidyAkIrti P/jinatilaka 1505 hisAra 7. rUpakamAlA TIkA caritrasiMha P/matibhadra 1646 aMbAlA 8. aSTottarI snAtra vidhi jayasomopAdhyAya 17vIM zatI lAhaura 6. prAcAra dinakara barddhamAna suri 1468 naMdanapura (nAdauna) 10. praznottara jayasomopAdhyAya 17vIM zatI lAhaura 11. zrAvaka pArAdhanA samayasundaropAdhyAya 1667 uccanagara 12. praznaprabodha kAvyAlaMkAra vinayasAgara P/sumati 1667 dillI (svapajJa TIkAsaha) kalaza 13. vijJapti triveNi jayasAgaropAdhyAya 1484 mallikavAhana 14. kathAkoSa samayasudaropAdhyAya 1667 maroTa 15. vividha tIrthakalpa jinaprabha sUri P/ 1386 dillI jinasiMha sUri 16. sAraMgadhara caupAI (vaidyavinoda) rAmacaMdra P/padmaraMga 1726 maroTa 17. aniTakArikA pravacari kSamAmANikya 19vIM zatI jAlaMdhara 18. kAtaMtravibhrama vRtti jinaprabha sUri P/ 1355 dillI jinasiMha sUri 16. kavi vinoda mAna P/sumatimeru 1745 lAhaura 20. camatkAra citAmaNi stabaka matisAra 18vIM zatI farIdakoTa 21. amarasena vayarasena caupAI dharmavardhana P/vijayaharSa 1724 sirasA 22. prAtmakaraNI saMvAda jinasamudra sUri P/ 1711 mulatAna jinacaMdra sUri 23. pArAmanandana padmAvatI caupAI dayAsAgara P/dharmakIrti 1704 mulatAna 24. pArAmazobhA caupAI dayAsAgara P/dharmakIrti 1704 mulatAna 25. ASAr3habhUti prabandha sAdhukIti P/ 1624 dillI amaramANikya 26. RSidattA caupAI jJAnacandra P/sumatisAgara 17vIM zatI mulatAna 27. kurmAputra caupAI jayanidhAna P/rAmacaMdra 1672 derAura Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma mr m m m 28. kSullakakumAra prabandha padmarAja P/ puNyasAgaropAdhyAya 1667 mulatAna 26 candana malayagiri caupAI kalyANakalaza 1663 maroTa 30. candana malayagiri caupAI kSemaharSa P/vizAlakIrti 1704 maroTa 31. campaka caupAI raMgapramoda P/jJAnacandra 1715 mulatAna 32. citralekhA caupAI dayAsAgara P/jIvarAja 1666 dillI 33. jambusvAmI caupAI sumatiraMga P/candrakIrti 1726 mulatAna 34. jambusvAmI caupAI padmacandra P/pdmrNg| 1714 sirasA 35. jJAnakalA caupAI sumatiraMga P/candrakIrti 1722 mulatAna 36. dayAdIpikA caupAI dharmamaMdira P/dayAkuzala 1740 mulatAna 37. devarAja vaccharAja caupAI paramAnanda P/jIvasudara 1675 maroTa 38. dhyAnadIpikA caupAI devacandropAdhyAya P/dIpacaMda 1766 mulatAna 36. dharmabuddhi pApabuddhi rAsa lAbhavarddhana P/zAMtiharSa 1742 sirasA 40. neminAtha vivAhalo mahimasundara P/sAdhukIti 1665 sarasvatIpattana 41. maMgalakalaza rAsa kanakasoma 1646 mulatAna 42. matisAgara caupAI vidyAkIrti P/puSpatilaka 1673 sirasA 43. mRgAputra caupAI lakSmIprabha P/kana kasoma 1677 mulatAna 44. mRgAvatI rAsa samayasundaropAdhyAya 1668 mulatAna 45. maitArya muni caupAI amaravijaya P/udayatilaka 1786 sirasA 46. zrI karmacandra vaMzotkIrtana (kAvya) jayasomopAdhyAya 1650 lAhaura 47, mohaviveka rAsa dharmamaMdira P/dayAkuzala 1741 mulatAna 48 mohaviveka rAsa sumatiraMga P/candrakIti 1722 mulatAna 46. ratnakumAra catuSpadikA sumatikallola 1676 mulatAna 50. zIla rAsa siddhivilAsa P/siddhivardhana 1810 lAhaura 51. devarAja caupAI vinayalAbha P/vinayapramoda 1730 mulatAna 52. vijayaseTha vijayA prabandha jJAna meru P/mahimasudara 1665 sirasA 53. vijayaseTha caupAI rAjahaMsa P/kamalalAbha 1682 mulatAna 54. vidyAvilAsa rAsa jinaharSa P/zAMtiharSa 1711 sirasA 55. sudarzana seTha caupAI amaravijaya P/udayatilaka 18vIM zatI nApAsara 56. supratiSTha caupAI amaravijaya P/udayatilaka 1764 maroTa 57. sUrapriya rAsa jayanidhAna P/rAmacandra 1665 mulatAna vaccharAja prabandha vinayameru P/hemadharma 1666 lAhaura 56. harikezI saMdhI sumatiraMga P/kanakakIti 1727 mulatAna 60. haribala caupAI puNyaharSa P/lalitakIti 1735 sirasA 61. jainasAra vAvanI raghupati P/vidyAnidhAna 1802 nANasara Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jaina sAhitya racanA 385 62. SaTdarzana samuccaya kI TIkA somatilaka sUri 1362 prAditya vardhanapura 63. ladhustva kI TIkA somatilaka sUri 1367 ghRtaghaTIpura 64. TIkA zIlataraMgiNI somatilaka sUri 1364 65. bhaktAmara kI TIkA guNAkara sUri 1421 sarasvatIpattanapura 66. karaNarAja gaNita munisundara 1655 vidyApura 67. guNaratna prakAzikA guNavilAsa 1772 lAhaura 68. rasika priyA kavi samaratha 1755 jAlipura 66. kRpArasa koza zAMticandropAdhyAya 1640 lAhaura 70. vinayanghara cAritra zIladeva sUri (bar3agaccha) 1664 sirasA 71. durjanasAla bAvanI kavi kRSNadAsa 1651 lAhaura 72. adhyAtma bAvanI kavi kRSNadAsa 1651 lAhaura 73. dAnAdi rAsa kavi kRSNadAsa 1651 lAhaura 74. lagabhaga 30 graMtha bhagavatIdAsa 1700 aMbAlA 75. gorA-bAdala jaTamala nAhara, 1680 lAhora 76. lAhaura g2az2ala jaTamala nAhara 1680 lAhaura 77. premavilAsa jaTamala nAhara 1680 lAhaura 78. triloka darpaNa khar3agasena 1713 lAhaura 76. gaMganidAna (vaidyaka) gaMga yati 1872 amRtasara 80. jJAnaprakAza yati naMdalAla 1906 kapUrathalA 81. aneka graMthoM kI racanAeM kavi medharAja yati 1807 se 1875 phagavAr3A 82. mohana vilAsa kavi mohana - gujarAMvAlA 83. saikar3oM kavitAe kavi khuzIrAma duggar3a 1627 se 1980 gujarAMvAlA 84. lagabhaga 40 graMthoM kI racanA kavi mAla (bar3agaccha) 17vIM zatI sirasA 85. cAra racanAeM kavi harajasarAya prosavAla 1864 kasUra 86. zatrughna muni caritra yati naMdalAla RSi 1866 farIdakoTa 87. bhImakumAra caupAI yati nandalAla RSi . 1601 hoziyArapura 88. viSNukumAra caupAI yati nandalAla RSi 1878 hoziyArapura 86. gopIcanda kathA yati karatAradAsa RSi 16vIM zatI -- 60. sudarzanaseTha kathA yati dIpacanda RSi 61. khaMdaka muni sajjhAya yati saMtoSaRSi 1800 sunAma 62. nemi rAjula sajjhAya yati saMtoSaRSi 1800 sunAma 63. devakI DhAla yati uttamaRSi 1622 jammU 14. guru AtmArAma svargagamana varNana kavi khuzIrAma duggar3a 1953 gujarAMvAlA 65. kAlikAcArya kathA yati rUpadeva (bRhatta pA) 1607 rAjapurA 11 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 66. gaMDAkhyAna kathAnakama yati garudAsa RSi 1617 pipanAkhA 67. navatattva vicAraNA muni zrI bUTerAya 1864.aMbAlA (buddhivijaya) 18, maMDala vicAra kulaka muni vinayakuzala (tapA) 1652 mulatAna 66. aDhIdvIpa kA vicAra lAlA dharmayaza duggar3a 1887 gujarAMvAlA 100. dravya prakAza muni devacandra 1768 mulatAna 101. thavirAvalI yati bhavAnIdAsa 102. rAju pacIsI prAnandacandra vinodI - sanAma 103. moha viveka saMbaMdha samayakIrti vAcaka 1822 mulatAna 104. meghavinoda yati rAmacandra 1720 bannu 105. rAmavinoda yati rAmacandra 1722 sakkIzahara (kAlAbAg2a) 106. vaidyasaMjIvana (lolamarAja) yati gaMga 1872 amRtasara 107. vaidyamanojJa nayanasukha 1646 sirahaMda 108. nidAnaprakAza yati gaMga 1872 tiraharada nagara 106. cikitsA zAstra yati rAmARSi 1600 jaMDiyAlA guru 110. meghakumAra gItaM kIrtivardhana 1742 sirasA 111. dayAdharma bArahamAsA kavi zerurAma 1632 ludhiyAnA 112. paMjAba ke maMdiroM Adi kI kavi candUlAla 1650 mAlerakoTalA kavitAmaya aitihAsika racanAeM 113. mAMsAhAra vicAra IzvaralAla begAnI 1660 mulatAna 114. bhagavAna mahAvIra aura pro0 pRthvIrAja munhAnI 2010 aMbAlA mahAtmA gAMdhI 115. sundaravilAsa kavi sundaradAsa 20vIM zatI jIrA 116. prAtmacaritra bAbUrAma naulakhA plIDara 20vIM zatI jIrA 117. jJAnaprakAza yati nandalAla RSi 1606 kapUrathalA 118. karmachatrIsI samayasundaropAdhyAya 1668 mulatAna uparyukta graMtharacanA kI tAlikA se yaha spaSTa hai ki vikrama kI 17vIM zatAbdI se pahale kI do-cAra racanAoM ko chor3akara paMjAba-sindha Adi uttara bhArata meM kI gaI racanAe upalabdha nahIM haiM / kAraNa yaha hai ki yahAM ke graMthabhaMDAroM, smArakoM, maMdiroM, mUrtiyoM Adi ko paMjAba meM videziyoM ke lagAtAra pAkramaNoM ke kAraNa naSTa-bhraSTa kiyA jAtA rahA hai| 17 vIM zatAbdI se bIsavIM zatAbdI kI prApta racanAmoM se yaha bhI spaSTa hai ki kharataragacchIya sAdhanoM kA vihAra sindha meM prAyaH mulatAna taka hI rahA haiM / yadi koI eka paMjAba meM Aye bhI haiM to mAtra kAMgar3A kI yAtrA nimitta athavA jina candra sUri mug2ala samrATa ke sAtha sAkSAtkAra karane keliye lAhaura meM Aye haiN| paMjAba, hariyANA, himAcala, sImAprAMta, Adi kSetroM meM ina ke AvAgamana ke pramANa Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainagraMtha lipikAra 387 abhI taka do-cAra mAtra mile haiM / yadyapi paMjAba ke graMthabhaMDAroM meM isa janapada meM racita graMthoM kA abhAva hai tathApi zrI agaracanda nAhaTA ne praNidhArI jinacandra sUri aSTamazatAbdI samArikA meM kharataragacchIya sAdhanoM ke graMthoM kI racanAoM kA vivaraNa diyA hai| usa meM mAtra paMjAba ke graMthabhaMDAroM se hI nahIM, para bhArata ke jahAM-jahA~ ke graMthabhaMDAroM meM surakSita graMtha mila pAye haiM una saba kI sUcI dI hai| isa sUcI meM paMjAba ke lAhaura nagara meM racita kucha graMthoM kA bhI ullekha kiyA hai-jo akabara aura zAhajahAM ke samakAlIna haiN| paMjAba meM kI gaI graMthoM kI pAMDulipiyAM bhI karane kI tAlikA jo hama Age deMge usa se bhI kharataragaccha ke paMjAba meM prabhAva kI puSTi nahIM hotI / isa kSetra meM nigraMtha gaccha, koTika gaNa, uccanAgarI zAkhA, bhaTanerA gaccha, vaNavAsI gaccha, pArzvanAtha saMtAnIya upakeza gaccha, gaMdhArA gaccha, koThIpurA gaccha, sopAriyA gaccha, sAlakoTithA gaccha, koraMTiyA gaccha, jAMgalA gaccha, bar3a gaccha, nagarakoTiyA gaccha, hisAriyA gaccha, kaMbojA gaccha, pazcAt tapAgaccha tathA lauMkAgaccha evaM DhUDhaka mata kA prabhAva rhaa| aisA bhaneka pramANoM se siddha hotA hai| paMjAba-sindha meM digambara mata ke pracAra aura prasAra ke koI pramANa upalabdha nahIM haiN| una ke sAhitya, paTTAvaliyoM, bhaTTAraka gaddiyoM, isa mata ke sAdhu-prAryakAoM ke prAvAgamana, prathavA itihAsa ke pRSThoM evaM purAtattva sAmagrI se isa bAta kI puSTi nahIM hotI ki digambara mata kA pracAra ina janapadoM meM thaa| yadyapi sikandara mahAna Adi yunAniyoM ke bhArata para AkramaNa ke samaya yunAnI lekhakoM ke vivaraNoM se digambara lekhaka athavA katipaya pAzcAtya vidvAna jaina sAdhuoM ke lie prayukta zabdoM kA artha digambara sAdhu aura kSullakAdi kA karake yaha siddha karane kI asaphala ceSTA karate haiM ki usa samaya yahAM digambara mata ke tyAgI sAdhusaMta the / jaina sAdhu ke liye jahA~ nigraMtha zabda kA prayoga milatA hai vahA~ isa kA naMgA sAdhu artha karake aura zveta vastradhArI sAdhu kA kSullaka artha karake sadA inakA prayAsa rahatA hai ki inheM digambara matAnuyAyI siddha kiyA jAve / nigraMtha do zabdoM= niH+gratha se niSpanna huprA hai| jisa kA artha hai-graMtha (gAMTha) binaa| parantu graMtha kA vastra artha kadApi nahIM hotA / naMgA to vastra rahita hotA hai| isa kI carcA Age kreNge| 13. paMjAba meM jainagrantha lipikAra anu0 graMtha nAma lipikAra samaya vi0 saM0 sthala 1. prAcArA~ga muni dAnIrAma 1835 caitra su0 11 jagarAvAM 2. prAcArAMga lAlajI RSi 1771 azvina va0 12 kasUra 3. prAcArAMga TabbA nAgaraRSi 1951 jeTha su06 sunAma 4. prAcArA~ga sukhAvabodha / dAnARSi 1758 bhAdoM vaha rAvalapiMDI 5. sUyagaDAMga bAlAvabodha zrAvaka jayadayAla barar3a 1920 gujarAMvAlA 6. sUyagaDAMga TabA yati dayAhema 1851 jeTha va011 mAlerakoTalA 7 sUyagaDAMga bAlAvabodha / bUlA RSi 1717 ve0 va01 sAmAnA 8. sUyagaDAMga TabA pUjya mANeka RSi 1865 kA0 su0 7 balAcaura Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 6. ThANAMga 10. ThANAMga vRtti 11. ThANAMga TabA 12. samavAyAMga 13. samavAyAMga TabA 14. samavAyAMga 15. samavAyAMga bAlAvabodha 16. bhagavatI sUtra TabA 17. bhagavatI TabA 18. bhagavatI TabA 16. bhagavatI 20. jJAtAdhamaM kathAMga 21. jJAtAdharmakathA~ga TabA 22. upAsakadazAMga 23. upAsakadazaga 24. upAsakadazAMga mUla 25. aMtakRtadazA~ga 26. aMtakRtadazAMga TabA 27. aMtakRtadazAMga 28. anuttaropapAtika TabA 26. anuttaropapAtika TabA 30. prazna vyAkaraNa 31. praznavyAkaraNa 32. vipAkasUtra TabA 33. vipAkasUtra bA 34. vipAkasUtra 35. zrapapAtika bA gusAI gaMDAmala muni vizanacaMda ( lakSmI vijaya ) pUjya rAmARSi muni zrI prAtmArAma ( vijayAnanda sUri ) gurudAsa RSi paM0 gokalacanda gusAIM amaradAsa muni ratnacanda DhUMDhArAma govinda zrosavAla ajJAta zrAvaka madaru kaMbo zrI jJAnapramoda mANeka RSi nAnakaRSi khillU RSi sAdhu rAdhAkRSNa paM0 harivardhana muni dharmadAsaRSi zrAryA dharmoM salAmatarAya muni zrIlAla RSi khuzAlahema ( kharatara ) uttama RSi vIru RSi RSi motIcanda mallARSi madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1606 kA0 0 5 1628 1866 phA0 su0 3 1915 vai0 0 6 1848 aso0su08 1836 pra0sA0su0 6 1905 aso0 su0 5 1876 1874 vai0 0 8 1620 bhA0 va0 11 1601 kA0 va0 7 1742 zrA0 va06 1842 zrAso0 va0 2 1868 aso0 su0 11 1605 vai0 su0 6 1645 Aso0 su0 13 1613 kA0 va0 11 1714 kA0 va0 5 1624 zrAvaNa 1611 so0 va0 14 1858 kA0 su0 11 1747 prAso0 va0 1 rAmanagara jaMDiyAlA guru amRtasara pharIdakoTa rAmanagara nAranaula jIMda hayavatapura (paTTI) gajapura 1664 aso0 va0 14 bodhyAnA 1746 1628 1636 je0 va0 6 1822 aso0 ba0 1 ( hastinApura ) pIpApura (papanAkhA) pharIdakoTa sADhaurA sthAnisvaru ( thAnesara ) kasUrakoTa syAlakoTa siMdhudeze kaTohara nagare hoziyArapura phirojapura lAhaura koTakapUrA jAlaMdhara aMbAlA karanAla nagarakoTa (kAMgar3A) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM jainagraMtha lipikAra 386 36. praupapAtika 37. praupapAtika TabA 38. praupapAtika 36. rAyapaseNIya TabA 40. jIvAbhigama 41. pannavaNA TavA 42. jambUdIpaprajJapti 43. sUryaprajJapti 44. aMgacUliyA 45. nirayAvaliyA 46. nirayAvaliyA 47. nizItha 48. vRhatkalpasUtra 46 dazAtha taskandha 50. kalpasUtra TabA 51. kalpasUtra 52. kalpasUtra 53. kalpasUtra 54 kalpasUtra 55. kalpasUtra 56. kalpasUtra 57. kalpasUtra 58. kalpasUtra 56. kalpasUtra 60. kalpasUtra 61. kalpasUtra TabA 62. dazavakAlika 63. dazavakAlika 64. uttarAdhyayana 65. uttarAdhyayana zivadAsa RSi 1665 Aso0 va0 12 raUtAsa yati rUpadeva (vRhattapA) 1863 phA0 va06 sAmAnA AryA sukhI 1646 kA0 su0 1 akabara(jinabhadra gaNi zAkhAyAM) rasUla zahara paM0 rUpacanda 1802 phA0 va010 maTanera muni bUTerAya 1608 prASAr3ha sudi 4 rAmanagara (buddhivijaya) gurudAsa RSi 1871 pAso su0 1 sanakhattarA manasARSi 1764 po0 su0 14 lahAnUra kutuba khAM maMDI pUjya rAmadAsa 1614 je0 va0 10 lAhaurakoTa belIrAma mizra 1624 pAso0 va0 2 gujarA~vAlA lAlajIRSi 1783 kA0 va0 3 ludhiyAnA bhagautidAsa RSi 1872 zrA0 ba0 2 sirasA yati rAdhAkRSNa 1616 syAlakoTa amarasiMha 1604 vai0 va0 8 amRtasara yati sujAnaRSi 1752 bhASAr3ha su0 1, buhaniyAkoTa yati saMbhURSi 1818 prASAr3ha sU0 13 vayarovAla karmacanda duggar3a 1630 pAso0 su0 14 gujarAMvAlA yati pUjya uttamaRSi 1923 cai0 su0 6 gujarAMvAlA pUjya maMgalaRSi 1621 mArga0 va0 13 phagavAr3A uttarArdhagacche ratanaRSi 1663 ASAr3ha va06 kAlAbAga yati bhakta RSi 1746 vai0 su0 3 gujarAta nagara muni rAjadharma 1747 cai0 su05 maroTakoTa tilakanidhAna gaNi 1517 bhA0 va0 14 / / nAdonapura paM0 motIcandra 1844 je0 su013 farIdakoTa pUjya durgAdAsa RSi 1862 aMbahaTA rUpadeva (vRhattapA) 1607 cai0 su0 10 sAmAnA yati hIrARSi 1906 0 su0 11 hoziyArapura yati moracanda 1846 bhImApura yati dharmadAsaRSi 1665 kA0 50 12.. karanAla zrAvaka jivAyAzAha 1611 bhA0 va0 2 kAlAbAga paM0 cainasukha (kharatara) 1847 kA0 su06 farIdakoTa zrAvaka karmacanda duggar3a 1605 gujarAMvAlA 66. ca usaraNa painnA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 67. gaNi vijjA painnA yati rAmakaraNa kA 1637 vai0 va0 12 / gujarA~vAlA zi0 basaMtARSi 68. causaraNa painnA pUjya zrIRSi 1632 phA0 su0 13 lAhora 66. taMdulaviyAliyA dhanaiyARSi 1888 cai0 su05 amRtasara 70. causaraNa painnA kamalameru gaNi (kharatara) 1668 mArga su06 bhaTanerakoTa 71. zrAvaka SaDAvazyaka bRhada (bar3a) gacche bAdidevasUri saMtAne bhaTTAraka zrI puNyaprabha sUri bhAratIpattana ziSya zrI bhAvadevasUri 1628 je0 va0 2 / (sirasA) 72. SaDAvazyakasUtra yati lAlamanaRSi 1764 phA0 su0 8 / kalAnaura 73. SaDAvazyakasUtra kIrtisamudra (kharatara) 1728 zrA0 su0 12 sindhu deze paMcanadyataTe siddhapure 74. SaDAvazyaka bAlAvabodha muni jIvanarAma ziSya 1623 hoziyArapura muni AtmArAma-sthAnakavAsI avasthA meM) (tapAgacchAcArya zrI vijayAnanda sUri) (vikToriyA rAjye) 75. pratikramaNasUtra sundaradAsaRSi 1673 kasthala (kaithala) 76. zrAvaka pratikramaNa samayanidhAna 1721 vai0 va08 OMkArapura (sirasA) 77. SaDAvazyakasUtra nAnakacandaRSi 1665 kA0 su0 2 hisArakoTa 78. baMgacUliyA TabA zrAvaka amIcanda 1626 po0 su0 5 / mUlAmala nAhara 76. pradyumna caritra (diga0) muni haMsarAja 1628 ca0su0 14 lAbhapura (lAhaura) (sthAnakavAsI) 80. zrIpAla caritra yati lAlamana RSi 1730 bhA0 va0 10 / gujarAMvAlA 81. gajasukamAla AryA jamunA 1884 hisAra 82. damayantI kathA cAritracandra gaNi 1726 mArga0 va0 6 sirasA 83. amarasena vayarasena caritra paM0 jayakuzala gaNi - DerA hAjIkhAM 84. zrI jambucaritra zrAvaka jamunAdAsa 1862 mAgha va0 5 hisAra 85. zrIpAla caritra dharmacaMda pAThaka 1484 yoginIpura (dillI) 86. pradyumnacaritra khuzAlahema gaNi(kharatara) 1828 vai0 va0 11 / bhaTanera 87. aMbar3a parivrAjaka kathA jagata RSi 1753 zrA0 su0 7 sindhu nadI tIre praTakadUrga saMbalagrAma paTTI 1. sarasvatIpattana, moMkArapura, bhAratIpattana ye saba sirasA nagara ke nAma haiN| 2. jina nAmoM ke sAtha RSi zabda AyA hai ve saba uttarArdha laukAgacchIya yati haiN| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti saMgraha 361 88. gorA bAdala kathA osavAla jaTamala nAhara 1680 phA0 su0 15 saMbalagrAma 89. kayavannA caupAI bar3agacche paM0 ToDaramala 1821 ASA0 va0 3 sirasA 10. samyaka rasIlI yati kavi gaMgaRSi 1903 (racanA va lipi) amRtasara 61. upadezamAlA yati kavi gaMga RSi 1603 caitramAsa nAbhapure (nAbhA) 12. paMcataMtra yati meghARSi 1816 je0 va0 13 phagavAr3A 63. rAmavinoda rAmacandra (kharatara) 1720 mArga0 su0 13 bannU (racanA va lipi) 14. jasavinoda yati rAmARSi vi0 19vIM zatI jaMDiyAlA guru 65. meghakumAra gItaM vA0 vijayamUrti gaNi 1783 zrA0 su0 6 sirasA 14-prazasti saMgraha aitihAsika saMzodhana meM graMthakAroM aura lipikAroM kI prazatiyA~ bar3A mahatva rakhatI haiN| yahA~ para hama katipaya lipikAroM kI prazastiyAM dete haiM 1. graMtha naM0 381 upAsa kdsaa| iti zrI upAsakadazAMga saptama samApta [vi.] saMvat 1605 varSe vaisASa sudi 6 li. nAnagaRSi sthAnesvarU (thAnezvara) madhye / 2. natha naM0 1722 pratikramaNa / iti zrI uttarArdha gacche zrI prAcArya manaharaNa manohara dAsa svAmi tasya likSate (likhyate) prathama sikSeNa (ziSyen) RSi sundaradAsen vAcanArthaM kesthala (kethala) caturmAse saMvat 1673 varSe shrii| 3. graMtha naM0 2012 matsyodara kathA / saM0 1604 bajavAr3A madhye / 4. graMtha naM0 1685 piMDavizuddhi vRtti / saM0 1631 kAtika sudi 13 bRhaspati vardhamaNi kalyANasAgara rANA lipikRtaM mulatAnapura madhye / 5. graMtha naM0 2772 samayasAra nADaka [vi.] 1761 sAlakoTa madhye / 6. graMtha naM0 1581 paradesI rAjA kI caupaaii| sAlakoTAMta madhye sA0 akabara rAjye [vi.] saM0 1662 / liSataM haradAsa ziSya R0 rUpacanda / 7. graMtha naM0 1976 bhAvanA kulaka / [vi0 saM0] 1892 liSataM amolakacanda siyAlakoTa mdhye| 8. graMtha naM0 1774 pradyumnacaritra / [vi0 saM0] 1716 / liSataM jaTamala prAcArya bhAyamala rAyamala mAnA R0 mallA R0 bannU R0 bajabAr3A nagare / ha, graMtha naM0 2216 rAtribhojana caupAI / [vi.] saM0 1825 liSataM vIrU mAlanerakoTale nagara (mAlerakoTalA) madhye / 1-paMjAba-siMdha meM anya aneka lipikAroM ne pAMDulipiyAM kI haiN| yahAM to katipaya kA ho ullekha kiyA hai| 2-graMthoM ke ye saba nambara Catalogue of Manuseripts in the Punjab Jain Bhan dars ke anusAra haiM / (paMjAba ke katipaya bhaNDAroM kI suci san I0 1636) Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nor eziyA aura paMjAba meM jaMnadharma 10. graMtha naM 2630 zrIpAla narendra kathA / [vi0] saM0 1613 jyeSTha vadi 11 budhavAsare liSataM hIrAnanda RSi kasUrakoTe / 11. graMtha naM0 2463 vairAgyazataka / paThanArthe dyAlaRSi nimitta sAlakoTa madhye | 12. graMtha naM0 1616 bhaktAmara vRtti / liSataM amolakacanda sAlakoTa sahara madhye | zrIpUja zrI malakUcanda jI tat ziSya zrI mahAsiMdha jI tat ziSya zrI pramolakacanda liSataM saMvat 1888 jyeSTha mAse kRSNapakSe dazamI tithau ravivAre / 362 13. graMtha naM0 2085 mRgAvatI kI caupAI | [vi0 saM0] 1875 liSataM nandalAla, ratilAla, rAmacanda ludhiyANA paMjAba desa / 14. graMtha naM0 88 aMtarIkSa pArzvanAtha chaMda / [vi0] saM0 1766 liSataM rAmavimala jAlaMdhara madhye | 15. grantha naM0 223 zrArya vasudhAraNI / [vi0] saM0 1808 liSataM laddhA jI sarasA madhye / 16. grantha naM0 727 gautamakulaka vRtti| [vi0] saM0 1817 liSataM siddhatilaka gaNi ziSya siddharaMga kapUre de koTa madhye / 17. grantha naM0 492 kalpasUtra | [vi0] saM0 1740 liSataM jasavaMta, bannU RSi [paTha nArtha] / 18. graMtha naM0 1037 jJAtAsUtra / liSA pU0 nAgaraRSi tat aMtevAsInA gaMgAmuninA lipi kRtaM / pAThanArthaM prAcArya jasavaMta jI sahI 2 [vi0] saMvat 1742 varSe zrAvaNa vadi navamyAM budha dine pIpApura (papanAkhA ) madhye para- svArthe lipi kRtaM / zrI jJAtA jI ke patra savAre zrAvaka muharA kambo ne saMvat 1874 varSe zrAvaNa vadi 2 vidine zrI sunAma nagare thAnaka mAMhi navI liSataM meru mAI dittA kA beTA zrAvaka dharme / 16. grantha naM01 52 A / 2 suyagaDAMgasutaM / [vi0] saM0 1865 zrAso vadI 10 liSataM vRhattapAgacche pUjya mayAcanda zi0 pUjya dharmadeva, zi0 rUpadeva sAmANA madhye / rAjA karmasiMha rAjye / 20. grantha naM0 43/A / 2 sUyagaDAMgasutaM / [vi0] saM0 1645 ASAr3ha sudipa liSataM uttarAdha gacche dharmaRSi kathURSi lAhanUra (lAhaura) madhye | akabara jalAladIna vidyamAna rAjye / 21. grantha naM 15/A/3 ThANAMgasutaM / saM0 1826 sAvana sudi 2 liSataM pUjya malUkacanda jI ziSyA prAryA bakhatA ziSyA AryA vasanA mAlerakoTalA madhye / 22. grantha naM0 21 A/ 4 samavAyAMgasutaM / liSataM pUjya gurudyAlaRSi zi0 dIpacanda RSi zi0 pUjya gurudAsa R0 svAtma hetve amRtasara madhye / [vi0] saM0 1848 kArtika vadi 4 / 23. grantha naM0 43 A / 5 bhagavatIsutaM / gajapura ( hastinApura ) nagare saM0 1601 kA0 va0 7 / 1 - yahA~ se vallabhasmAraka prAcya jainagrantha bhaNDAra sUcI dillI ke hastalikhita granthoM ke nambara diye haiM / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti saMgraha 393 24- grantha naM0 38 A/6 NAyAdhammakahA suttaM / [vi.] saM0 1842 prAsoja vadI 2 zrI kItiratna sUri zASAyAM mahopAdhyAya zrI sukhalAbha gaNi santAnIya zrI jJAnapramoda gaNi, paM0 dAna bhakta gaNi zi0 khuzahAla hemamuni ziSya paM0 cainasukha lipikRtaM pharIdakoTa mdhye| 25. grantha naM0 15 A/8 aMtagaDhadasAsuttaM / [vi.] saM0 1714 kAtika vadI 5 liSataM paM0 gaNavimala gaNi ziSya paM0 kanakanidhAna zi0 paM0 harSavardhana muni sindhu deze karohaTa (kohATa) nagara mdhye| 26. grantha naM0 21 A/10 praznavyAkaraNa sUtra / (vi0) saMvat 1905 caitra vadI 10 uttarArdhagacche zrI pUjyAcArya barddhamAna svAmI zi0 pU0 lakkhU RSi zi0 pU0 rAdhu RSi zi0 pU0 saMtu RSi ziSya pU0 haradyAlaRSi ziSya pU0 maMgala RSi, pu0 sohanaRSi, ziSya pUjya rAmARSi / lipikRtaM guru akAladAsa jaMDiyAlA madhye / 27. grantha naM0 14 A/13 rAyapaseNIya suttaM / (vi0) saM0 1802 phAgana vadi 10 zrI jinabhadra sUri zAkhAyAM upA0 rAjasAgara gaNi zi0 guNasundara zi0 matiprabha gaNi zi0 paM0 rUpa candra svavAcAnArthaM lipikRtaM bhaTanera madhye / 28. graMtha naM0 2 A/18 sUryaprajJapti / (vi.) saM0 1614 jeTha vadi 10 likhataM pUjya rAmadAsa lAhorakoTa madhye / akabara rAjye / 26. grantha naM0 13 A/28 kalpasUtra / [vi.] saMvat 1630 liSataM karmacanda [duggar3a] kujaravAla (gujarAMvAlA) nagara madhye zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha prasAdAt / 30. grantha naM0 154 A/28 kalpasUtra / tapAgacche tilakanidAna gaNi lipi kRtaM vi0 saM0 1517 bhAdoM vadI 1 nAdonapura madhye / 31. grantha naM0 156 A/28 kalpasUtra / tapAgacche paM0 nIvarAja gaNi zi0 siddhikuzala lipikRtaM [vi.] saMvat 1634 zrAvaNa sudi 11 lavaNahara (lAhaura) madhye hIravijaya sUri rAjye / 32. grantha naM0 177/28 kalpasUtra / bRhattapAgacche pUjya mayAcandra zi0 pUjya dharmadeva zi0 rUpadeva lipikRtA prAtmArthe [vi.] saM0 1907 caitra sudI 10 karmasiMha putra narasiMha rAjye sAmANakapura mdhye| 33. grantha 21 A/31 dazavakAlika sUtra / uttarArdha gacche pUjya dharmadAsaRSi lipikRtaM karanAla madhye [vi.] saM0 1665 kAtika vadi 12 pUjya sAgaraRSi likhApitaM / / 34. grantha naM 1 0/38.47 causaraNa payaNNA / tapAgacche suzrAvaka dharmayaza jI duggar3a tatputra zrAvaka karmacanda [zAstrI] lipikRtaM / zraddhAvaMta rUpacandra suta tapasI zrAvaka mohanalAla prosavAla jakha gotra hetave / kujarAMvAla (gujarAMvAlA) madhye [vi.] saM0 1605 maghara dina 30 35. grantha naM0 336/B zrIpAla raaso| siMdhutaTe zrI sAgaracandra sUri zASAyAM bhuvaNavilAsa gaNi kanakakuzala guNi caturanidhAna gaNi ziSya IsarasiMha lipikRtaM [vi.] saMvat 1882 mArgazIrSa vadI 5 bAgAnagare (kAlAbAga) bAphaNA {gotre] zrI gaMgAmala tatputra uttamacanda pu0 AyAmala pu0 hIrAsAhA mrA0 dhIrAsAhA pu0 javAyAsAha, pherUsAha, ballUsAha, indrasena, ratana Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 madhya eziyA pora paMjAba meM jainadharma canda, mANikacanda, jasarUpa chabIlasAha, paThanArthaM javAyAsAha lipikRtaM / 36. grantha naM0 136/C zrI kumarapuraMdara [caupai] / bar3agacche zrI bhAvadeva sUri zi0 yati kavi mAladeva kRtaM / sarasvatIpattaNa (sirasA) nagare [vi.] saM0 1652 / 37. grantha naM0 572/D thokdd'aa| liSataM pramIcanda prosavAla [nAhara gotre] [vi.] saM0 1620 prASAr3ha sudi 12 hayavatapura (paTTI) nagara madhye / 38. grantha maM0 10/F SadravyavanikA / sAha nAnakacanda pu0 sAha dIpacanda pu0 sAha bansIdhara pU0 sAha rAmadayAla, pu0 sAha dharmayaza, pu0 sAha karmacanda pu0 sAha IzvaradAsa bhAvar3A osavAla duggar3a gotre gujarAMvAlA nagaramadhye [vi.] saM0 1924 poSa vadi 7 lipikRtaM / 36, grantha naM0 61/F dravyaprakAza / liSataM tathA viracataM muni devacandra saM0 1768 mAgha vadi 13 mulatAna nagare / aAtmasvabhAva miThUmala kopa-hArI dIThoM bhairoMdAsa bhai udAsa mUlacanda canda jAna hai| jJAna lekharAja vara pArasa svabhAvadhara soma jIvatatva parijAna kI saradhAna hai / jJAna dI nigama mata adhyAtma dhyAnamanta mulatAna thI nivAsI suzrAvaka sujAna hai| tAki dharmaprIti manAni ke grantha kInI guNa-parajAya dhara jApa dravyajJAna hai| 40. grantha naM0 13/J banArasIvilAsa / [vi.] sa. 1756 mAgha sudi 5 candravAra sAmAnakapUra nagare zrI zrI zrI pAtasAha jagajotikaraNa sAha oraMgajeba vartamAne pUjya RSi nAtha ziSya pUjya dayAlaRSi zi0 pUjya sUrARSi liSataM / 41. grantha naM0 166/J malayAsundarI rAsa / [vi.] saM0 1666 mAgha dina 7 uttarAdha gacche gopAlaRSi viracita tathA liSataM / bhIma bar3o munirAI jagamAla sarovara rAImalla jI tasa nAme durgata pulAya re / sadAraMga siMgharAja jI re jaTamala bar3A gaNadhAra tAsa pATI jagadIpato re / / muni manohara sukamAlo re / dvAdasamaI pATaIM bhalo re / munirAja manohara sIsa zrI sundaradAsa suhAvanA re / prAcArya siMgharAja no re ziSya dAsa-gopAla / tAsu caupAI kIdhI re rasAlo re // 42. grantha naM0 220/K jainadharma viSayaka praznottara / [vi0 saM0] 1650 paTTInagare tapAgacchIya nyAyAMbhonidhi jainAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI viracitaM tathA lipikRtaM svahastena / 43, grantha na0 32 A/28 kalpasUtra / [vi.] saM0 1621 mArgazIrSa vadI 13 pUjya meghaRSi zi0 pUjya mANeka RSi ziSya pUjya maMgalaRSi zi0 pU0 manasARSi lipikRtaM sva paThanArtha phagavAr3A madhye / 44. graMtha naM0 17A/3 ThANAMga sUtra / [vi.] saM0 1866 phAlguNa sudi 3 pU0 lakhARSi zi0 pU0 rAdhu RSi zi0 pU0 saMtU RSi zi0 pU0 haradayAla [RSi] zi0 pU0 mayARSi zi0 pU0 sohanaRSi zi0 rAmARSi lipikRtaM pUjya sobhARSi sahAyena jaMDiyAlA guru madhye / zerasiMha raajye| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha kartA aura kavi 15. graMthakartA aura kavi (1) tapAgacchIya upAdhyAya bhAnucandra jI kI racanAeM 1. ratnapAla kathAnaka vi0 1662 3 . bAnakRta kAdaMbarI pUrva bhAga vRtti 2 vivekavilAsa TIkA vi0 saM0 1671 4. sArasvata vyAkaraNa vRtti . 5. sUryasahasranAma (2) tapAgacchIya zrI siddhicandra jI kI racanAeM 1. kAdambarI uttara bhAga TIkA / 5. anekArtha nAmamAlA saMgraha vRtti 2. bhaktAmara stotra bRtti 6. zobhana kRta stutiyoM para TIkA 3. dhAtumaMjarI 7. vRddhaprastAvokti ratnAkAra 4. vAsavadattA para vRtti 8. bhAnucaMdra caritra (svaguru caritra) 6 saMkSipta kAdambarI kathAnaka (gujarAtI) zrI siddhicandra jI upAdhyAya bhAnucandra jI ke ziSya the| ye apane guru ke sAtha akabara aura jahAMgIra ke darabAra meM antima samaya taka rahe / lAhora paMjAba meM adhika rhe| unhoMne saMskRta meM aneka grathoM kI racanAe kI una meM se upalabdha upayukta graMtha haiN| ina ke guru bhAnucandra ne kAdambarI ke pUrvabhAga para TIkA racI thI aura uttarabhAga para inhoM ne TIkA kI racanA kI thii| (3) vRhad (bar3a) gacchIya kavi munimAla (yati) kI racanAeM [sarasvatIpattana (sirasA) hariyANA samaya vi0 17 vIM zatAbdI] graMtha nAma vi0 saM0 / __ graMtha nAma vi0 saM0 1. caritra siddha 1636 / 16. devadatta caupAI 1652 2. narmada caritra 1650 | 17, vikrama caritra 3. paMcadaMDa vikramacaritra 18. jJAnapaMcamI kathA 4. padamasI padamAvatI caupaaii| 1650 16 pArasa caritra 5. dhanadeva padamarAya muni caritra 1650 20. subhASita saMgraha 6. zrI puraMdara rAsa 1650 21. garbha upadeza sattarI 7. rAjA bhoja caritra 1652 22. hitopadeza 8. zrI pArzvanAtha dasa avatAra rAsa 1652 23. nemi dhamAla 6. kuvara puraMdara caupAI 1652 | 24. zIlavatI prabandha 10. surapriya caupAI 1652 25. bhagavAna mahAvIra kA pAraNA 11. aMjanAsundarI caupAI 26. sattaraha prakAra kI pUjA. 12. zAlibhadra kevalI 1652 27. bhaviSya bhaviSyA caupAI 13. padamAvatI caupAI 1652 | 28, 26. mana-bhamarA, sthUlibhadra phAga 14. virAMga kathA 1652 30. zIla suraMgI cUnar3I, 15. puraMdara rAjarSi kathA 1652 / 31, 32. paMcaura (paMjaura), jJAna paMcamI stava 1650 1652 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kavi mAladeva kA paricaya-prabhu mahAvIra ke nigraMtha gaccha kI paTTAvalI meM 35 ve paTTapara AcArya zrI udyotana sUri se bar3agaccha niklaa| isI gaccha meM vikrama kI 17vIM zatAbdI meM yati kavimAla hue hai| ina kA saMbandha bar3a gaccha bhaTanera zrIpUjya kI gaddI se thaa| Apa ne dIrghakAla taka saMskRta, prAkRta, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAoM meM bahuta jaina graMthoM kI racanAeM kI haiN| jinameM se kucha ke nAma Upara likhe haiM / ye graMtha pApa ne adhikatara sirasA nagara meM race haiN| Apa uccakoTi ke kavi the| pApa kA ullekha kavi RSabhadAsa ne pUrva ke vidvAna kaviyoM ke rUpa meM apane kumArapAla rAsa graMtha meM kiyA haiM / isa kavi ko racanAeM lalita aura sundara haiN| isa ke guru bhAvadeva sari the / bhAvadeva sUri kA upAzraya abhI bhI bhaTanera (hanUmAnagar3ha) meM hai / zrIpUjya bhAvadeva ke ziSya paMjAba aura siMdha meM bhI rahate the| kavi mAladeva kI guravAvalI isa prakAra haibRhad (bar3a) gacchIya bhadrezvara sUri ke paTTadhara meruprabha sUri ke paTTadhara puNyaprabha sUri ke paTTadhara bhAvadeva sUri ke paTTadhara ziSya zIladeva sUri tasya bhrAtR muni mAladeva ke kaI ziSya the| Apa ke dAmodara nAma ke eka ziSya ne vi0 saM0 1664 meM sAmAnA ke anantanAtha prabhu ke stavana kI racanA kI thii| (4) uttarAdha laukAgacchIya yati zrI megharAja RSi kI racanAeM ___ [phagavAr3A-paMjAba---samaya vikrama kI 16 vIM zatAbdI] nAbha graMtha vi0 saMvat | graMtha nAma vi0 saM0 1 meghamAlA 1817 | 6. piMgala zAstra 1843 2. megha vinoda 1828 / 7. meghavilAsa 1847 3. gopIcanda kathA 1825 / 8 medha muhUrta 4. dAna zIla tapa bhAvanA 1832 / 6. anya ajJAta kRtiyA~ 5. caubIsI stava (prAta:maMgala pATha) 1835 paricaya--Apa apane samaya meM uccakoTi ke vidvAna, kavi yati (pUja) ho gaye haiM Apa kI garavAvalI isa prakAra hai - vi0 saM0 1531 meM lukAmata ke prAdi yati jina se lauMkAgaccha kI utpatti huI bhUNA RSi the, 2 bhIdA RSi, 3. nUnA RSi, 4. bhImA RSi, 7. rAyamalla RSi (apane gurubhAI bhalloM ke sAtha gujarAta se sarvaprathama isa gaccha ke yati paMjAba meM pAye), 8. sadAraMga RSi, 6. siMgharAja RSi, 10. jaTamala RSi, 11. paramAnanda RSi, 12. sadAnanda RSi, 13. nArAyaNadAsa RSi, 14. narottama RSi, 15. maiyA RSi, 16. megharAja (vi0 saM0 1875 taka jIvita), inake paTTa ziSya 17. mANeka RSi, 18. mahatAba RSi, 16. maMgalaRSi, 20. manasARSi, 21. rAjakaraNa RSi (vi0 saM0 1923 meM vidyamAna thaa)| kavi kI racanAeM kitanI lalita aura sudara thI, usakA paricaya caubIsI stava se mila jAtA hai--yathA prAta:maMgala pATha caturvizati stava (prAraMbha) sukhakaraNa svAmI jagatanAmI, prAdi karatA duHkhaharaM / sura idaM canda phuniMda vaMdata, sakala aghahara jinavaraM / / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakartA aura kavi prabhu jJAnasAgara guNa hI prAgara, prAdinAtha jinezvaraM / saba bhavikajana mila karo pUjA, japo nita paramezvaraM // 1 // (anta) tanu jo rAma susiddhi nisapati (1835), mAsa phAgana sudi khii| tIna daza (13) tithi bhUmi ko suta (maMgalavAra) nagara phagavA kara lahI / / kara jor3a ke muni megha bhAkhe, zaraNa rAkhU jinezvaraM / saba bhavikajana mila karo pUjA, japo nita paramezvaraM // 25 // yati kavi megharAjaRSi kI gaddI phagavAr3A meM thI, ina ke upAzraya meM zrI pArzvanAtha kI pratimA gharacaityAlaya meM pratiSThita thii| (5) zrAvaka kavi harajasarAya kI racanAeM [jAti prosavAla, gotra gaddahiyA, kasara-paMjAba nivAsI] graMtha nAma vi0 saM0 graMtha nAma vi0 saM0 1. guruguNa ratnamAlA 1864 3. devAdhideva racanA 1865 ___(jaina sAdhuoM ke viSaya meN)| (tIthaMkaroM ke viSaya meM) 2. zrI sImaMdhara svAmI chaMda 1865 4. devaracanA (devatAmoM-1870 devalokoM ke viSaya meM) 1. paricaya-sAdhu guNamAlA (guruguNa ratnamAlA) vi0 saM0 1864 caitra su0 5 prAraMbha - zrI trailokyAdhIsa ko vando dhyAvoM dhyAna / yA sevA sAtA sudhI pAvo nIko jJAna / / 1 / / alakha Adi isa Isa kI uttama UMco eka / aiso mor3aka aura nahIM anta na Ave jaga Teka // 2 // muni munipati varNana karaNa ziva zivamaga zivakaraNa / jasa jasa sasiyara dIpata jaga jaya jaya jina janasaraNa // 3 // kahata jasa sura asura ahi ur3agana nara gahi saraNa / jiha samaraNa samakita vimala praNamata harajasa caraNa / / 4 / / vando zrI samaMdara svAmI sadA kRpAla // zru tadevI ko vanda ke racU sAdhu guNamAla // 5 // anta-aThadasa varaSe cosaThe ceta mAse / sasi mRga sita pakSa paMcamI pApa nAse raci muni guNamAla moda pAyA ksuure| harajasa guNa gAyA nAtha jI pAsa pUre // 125 // 2. paricaya-devAdhideva racanA vi0 saM0 1865 caitra sudi 1 prAraMbha-sakala jagatapati paramapada pUraNa puruSa purAna / parama jyoti rAjata sadA so vando bhagavAna // 1 // vandoM zrI RSabhAdi jina vardhamAna arihaMta / zrI caMdrAnana deva thI, vAriSeNa pararyata // 2 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrI sImaMdhara svAmI thI viharamAna jina bIsa / vande harajasa bhagatidhara gAve guNa nisadIsa // 3 / / anta-zrI jainanAyaka SemadAyaka muktilAyaka pUjiye / guNaratna prAgara jJAnasAgara seva nAgara hujiye / paNasaTha saMvat se aThAraha ceta sita pratipadA bhnnii| vidha divasa kusapura namata harajasa dehu prabhu samatAghaNI // 85 / / 3. paricaya-zrI sImaMdhara svAmI chaMda vi0 saM0 1865 caitra sudi 1 prAraMbha-sakala jagati pari dayAla prabhu sakala dhyAna bhagavanta / vando zrI jinavara paramaguru jiha Dhiga karaNa santa // 1 // karma nirjarA hetu sura karai bhakti utsAha / rAga-doSa te rahita prabhu saraba daraba anacAha / / 2 / / anta--(kalaza) zrI jainanAyaka khemadAyaka muktalAyaka pUjiye / guNaratna prAgara jJAnasAgara sevanAgara hUjiye / / 32 / / paNasaTha saMvata se aThArai ceta sudi pratipada bhnnii| vidha divasa kusapura japata harajasa dehu prabhu samatA dhaNI // 3 // 4. paricaya-deva racanA vi0 saM0 1870 mAgha sudi 5 prArambha-sakala jagatapati paramapada pUraNa puruSa purANa / parama joti rAjata mudA so vando bhagavAna / / 1 / / vando zrI rikhabhAdi jina varddhamAna arihaMta / zrI candrANaNa deva thI vAriSeNa paryanta // 2 // zrI sImaMdhara svAmI thI viharamAna jina vIsa / vande harajasa bhaktidhara gAve gUNa nisa-dIsa / / 3 / / anta-aThAraha se sattarahaveM paMcami sita mAMhe / buddha dina uttara mIna canda suva sata ucchAhe // kusapuravAsI osavAla harajasa raca lInI sura rcnaa| jinadharma puSTa sama gati rasa bhInI jiha suna paTha citta arthadhara / baiThe jJAna sata buddha tano deva arihaMta jI karajo samakita zuddha / / 625 / / kavi kA paricaya - kavi hara jasarAya bIsA osavAla gaddahiyA gotrIya jaina dharmAnuyAyI suzrAvaka nagara kasUra-paMjAba ke rahane vAle the| grApakI racanAoM ke par3hane se jJAta hotA hai ki Apa jaina AgamoM ke mArmika vidvAna the, jainadharma para pApa ko dRr3ha AsthA (zraddhA) thI aura Apa kA jIvana sarala-sAdA,nirmala tathA uccakoTi ke zrAvaka dharma ke prAcaraNavAlA thaa| hindI, saMskRta, prAkRta, urdU, fArasI Adi bhASAoM ke pApa paMDita the| pApa ne apanI racanAoM meM apanA pArivArika paricaya, vidyAguru, vyavasAya, janma-mRtyu samaya tathA Ayu Adi kA koI paricaya nahIM diyA / pApa ne kula kitane graMthoM kI racanA kI yaha bhI jJAta nahIM haiN| isa samaya mAtra Apa kI uparyukta cAra racanAeM hI upalabdha haiN| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dharmazraddhA - Apa zvetAMbara jainadharmI the / grApa zrI jinezvara prabhu kI pUjA meM bhI vizvAsa rakhate the aura use karmoM kI nirjarA kA hetu mAnate the| jisakA nirdeza Apane apanI racanAmroM meM spaSTa kiyA hai / yathA - 366 "karma nirjarA hetu sura kareM bhakti utsAha / rAga-doSa te rahita prabhu saraba daraba anacAha ||2|| zrI jainanAyaka khemadAyaka mukatilAyaka pUjiye / guNaratna-Agara jJAna-sAgara seva nAgara hUjiye ||32|| ( simaMdhara svAmi chaMda) arthAt - yadyapi prabhu rAgadveSa rahita ( vItarAga ) haiM aura kisI bhI vastu kI cAha nahIM rakhate ( sarva parigraha se rahita haiM) tathApi deva - devendra prapanI karma nirjarA karane ke lie ApakI bhakti karate hai / ata: jainadharma ke nAyaka, sukha-samRddhi - zAMti ko denevAle, mukti (mokSa- nirvANa ) prApti ke lie inakI pUjA kIjie | kyoMki prabhu guNa rUpI ratnoM ke bhaNDAra haiM, jJAna ke sAgara (sarvajJa) haiM, isa lie inakI sevA - pUjA karake apanA zrAtma kalyANa kareM / (6) zrAvaka kavi khuzIrAma duggar3a kI racanAe~ [ bIsA prosavAla duggar3a gotrIya gujarAMvAlA paMjAba nivAsI vikrama bIsavIM zatAbdI ] nAma racanA vi0 sa0 anu0 nAma racanA vi0 saM0 1927 se rAmanagara kA varNana gujarAMvAlA 1961 13. gautamasvAmI stavana 14. ciMtAmaNi pArzvasAtha stavana anu0 1. neminAtha rAjamatI gAthAeM 16 2. neminAtha rAjatI bArahamAsA (praznottara gAthA 27 ) 3. jar3a cetana bArahamAsA gAthA 27 4. caubIsa tIrthaMkaroM ke alaga-alaga 1636 stavana 5. caubIsa tIrthaMkara pada stavana 6. AdhyAtmika pada 7. sarvaye 8. nemanAtha jI kA bArahamAsA padya 13, 1644 6. ciTThI guru AtmArAma jI ke nAma 1647 (zrIsaMgha gujarAMvAlA kI tarafa se ) 1944 10. upadezI bArahamAsA gAthA 21 1653 11. mahAvIra samavasaraNa pada 11 12. lAlA narasiMhadAsa munhAnI ke saMgha kI lAvaNI pada 7 24. kamalavijayajI kI lAvaNI 25. neminAtha jI pada gAthA 11 paricaya - kavi kI kavitA ke namUne ke lie yahA~ eka pada diyA jAtA hai- 15. zrI hIravijaya sUri stavana 16. upadezaka bIsI pada 20 17. vijayAnanda sUri caritra pada 47 18. guru prAnandavijaya bArahamAsA 16. jhabole pada 18 20- ciTThI vijayakamala sari ke nAma 1657 21. lAvaNI kamalavijaya jI 1657 22. zrI kamalavijaya jI ko vinatIpatra 1657 23. kamala vijaya jI ke prAcArya pada 1653 1653 1653 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakartA mora kavi 400 prArambha-namo rAjaguru zAMta dAMta karuNA sukhakArI / namo rAjaguru sUravIra dhara dhIra apArI / / namo rAjaguru dayA-dayAla dila kSamA bhaNDArI / namo rAjaguru muni mahaMta paMDita siMgArI // 1 // manta-gururAja svAmI jagatanAmI prAnandavijaya dhyAvatAM / zrI sUri AtmArAma muni rikha tapa tapIzvara gAvatAM / / kujaravAla nihAra kara guru khuzI jI khuzI prAnandanA / riSa veda graha canda (1947) bhAdaroM titha paMcamI pakha cAMdanA / / 16 / / (ciTThI prAtmArAma jI ke nAma) kavi paricaya-kavi khuzIrAma AcArya vijayAnanda sUri ke samakAlIna, jainazvetAMbara mUrtipUjaka dharmAnuyAyI, gujarAMvAlA paMjAba nivAsI, bIsA prosavAla duggar3a gotrIya jJAna-caritravAn zrAvaka the / aApa uccakoTi ke kavi the / janadarzana aura dharma ke vidvAna the| Apane saiMkar3oM racanAeM hiMdI paMjAbI bhASA meM kI haiN| inameM kaI to aitihAsika dRSTi se bhI bar3e mahatva kI haiN| usa samaya ke paMjAba ke pramukha zrAvakoM ke nAma kaI racanAmoM meM milate haiM / paMjAba meM vicaraNa karanevAle aneka sAdhu sAdhviyoM ke vihAra aura caumAsoM ke varNana tathA unake jinazAsana prabhAvanA ke kAryakalApoM kA paricaya milatA hai / usa samaya ke dhArmika saMgharSoM kA bhI citraNa pAyA jAtA hai| kaI dhArmika utsavoM, saMghoM evaM muniyoM Adi kA vivaraNa bhI prApakI racanAoM meM milatA hai / prApa jIvana ke antima zvAsoM taka kavitAoM kI racanA karate rahe haiM jo chaMda, alaMkAra, rAga-rAganiyA~ tathA bhASA kI dRSTi se uccakoTi kI haiM / ApakA vyavasAya sonA-cAMdI (sarAfA)kA thA / aApa Arthika dRSTi se bhI bahuta sampanna the / kheda kA viSaya hai ki ApakI racanAoM kA saMkalana nahIM huaa| ApakA dehAMta gujarA~vAlA meM vaisAkha praviSTA 3 vi0 saM0 1983 meM humaa| kavi kI vaMzAvalI-1. zAha nAnakacanda, putra zAha dIpacandra putra zAha prAsAnanda va zAha baMsIdhara, AsAnanda ke do putra hajArIlAla va lakSmIcanda (lakSmIcanda ne jainasAdhu kI dIkSA le lI) zAha hajArIlAla ke tIna putra zAha kuddhAmala, zAha buddhA (budhamala), zAha sukhAnanda / zAha kuddhAmala ke do putra zAha rAjakaura, zAha gulAbacanda, zAha rAja kaura ke do putra zAha dittAmala, zAha gaNDAmala / zAha dittAmala ke putra kavi khuzIrAma / kavi kA putra raghunAthamala thA isa ke tIna putra sulakhanamala, bAbUlAla, zAdIlAla / sulakhanamala kI koI santAna nahIM thI, isakI mRtyu vivAha ke bAda zIghra hI ho gayI thii| pAkistAna banane ke bAda bAbUlAla apane parivAra ke sAtha ambAlA zahara meM tathA zAdIlAla apane parivAra ke sAtha ludhiyAnA meM prAbAda ho gayA haiN| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakartA aura kavi 4. hajArIlAla | 5. kuddhAzAha 6. 3. zAha prAsAnanda 1 7: dittAmala T 8. kavi khuzIrAma rAjakaura 1 1. 2. 3. afa khuzIrAma tathA isa grantha lekhaka kI vaMzAvalI 1. zAha nAnakacanda 2. zAha dIpacanda 1 lakSmIcanda 4. bAgamala buddhAzAha sukhAnanda 5. gulAbacanda 6. karmacanda T gaMDAla 7. IzvaradAsa mAnakacanda0 ( pAMcabhAI) 5. hIrA lakhamI lAla lAla I 3. zAha baMsIdhara rAmadayAla mAnakacanda + dhamayaza mathurAdAsa 7. dInAnAtha 40 1 ] 6. puraSottamakumAra sudarzanakumAra zreyAMsakumAra abhayakumAra amRtakumAra manojakumAra haricanda lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI jainAgamoM ke mArmika vidvAna the| aneka jaina sAdhu-sAdhviyoM ko jainAgama kA abhyAsa karAyA / svargavAsa gujarAMvAlA meM vi0 saM 1961 meM huA / lAlA Izvaracanda lAlA karmacanda jI ke suSutra the tathA uccakoTi ke kavi the / svargavAsa vi0 saM0 1951 meM huA / lAlA dInAnAtha zAstrI karmacanda jI ke choTe bhAI lAlA mathurAdAsa jI ke putra the aura jyotiSa vidyA ke prakAMDa vidvAna the / ApakA svargavAsa AgarA meM vi0 saM0 2010 meM huA / 4. lAlA khuzIrAma jI jainavAgamaya ke vidvAna aura kavi the Apa kA svargavAsa vi0 saM0 1980 meM humA / gaMDAmala zAdI yazakiti mahendra ramaNIka lAla kumAra lAla 5. lAlA mAnakacanda jI ne ikAI se vyApAra zurU kiyA aura gujarAMvAlA meM kapar3e ke vyavasAtha meM khUba tarakkI kara samRddhizAlI hue / skUla kI zikSA pralpa hone para bhI prApa kI buddhi vilakSaNa thI gujarAMvAlA zrIsaMgha ke kaI varSoM taka pradhAna rahe / pAkistAna ke bAda ApakA parivAra AgarA meM AvAda huaa| 6. paM0 hIrAlAla dUgar3a zAstrI jainadarzana ke yogya vidvAna haiM / janma vi0 saM0 1961 ( I0 saM0 1904 ) meM gujarAMvAlA meM huaa| pAkistAna banane ke pazcAt prApa parivAra ke sAtha dillI meM jainasAhitya racanA ke kArya meM juTe hue haiM / 1 se 6 taka kA paricaya ina kI jIvaniyoM meM likhA hai / vahA~ se jJAta kara sakate haiM / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma " (7) kavi candUlAla (brAhmaNa) jaina kI racanAeM [mAlerakoTalA paMjAva nivAsI vikrama kI 20vIM zatAbdI] ___ kavi ne apane jIvana kAla meM kitanI racanAeM kI haiM yaha jJAta nahIM hai / kavi kI racanAoM kI eka hastalikhita prati hameM khivAI z2ilA meraTha ke zAstrabhaNDAra se prApta huI hai| isa kRti kA nAma kavi ne 'bhajana kalpadra ma' rakhA hai aura do khaNDoM meM pUrNa kiyA hai| usameM patra 83, kada 8 // "47" hai / isameM kavi kI 172 racanAeM haiM / 25 racanAeM alaga-alaga 24 tIrthaMkaroM ke stavana tathA kalaza haiN| 26 se 102 taka bhinna-bhinna tIrthaMkaroM, paMjAba ke mandiroM kA jinakI prAcArya zrI vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI dvArA aMjanazAlakAeM aura pratiSThAeM huI haiM una kA prAMkhoM dekhA varNana hai tathA prAcArya zrI ke jIvana sambandhI pratyakSa dekhA huaA vivaraNa hai / aitihAsika dRSTi se yaha grantha bar3A mahatvapUrNa hai| yaha racanAeM vi0 saM0 1941 se 1657 taka kI haiN| paricaya-caubIsI (caubIsa tIrthaMkaroM ke stavana) vi0 saM0 1956 phAlguna vadi 5 / prArambha-RSabhadeva Adi caubIsa ke caraNakamala dhara zIza / jina-graMthoM kA sAra le, varaNUM pada cauvIsa // 1 // kavi nahIM gAyaka nahIM, nahIM chaMda kA jJAna / nahIM bodha gaNa dagdha kA, na jAne svara tAna / / 2 / / kevala zrI jinarAja kI, basI bhakti ura prAna / tAteM yaha varNana karU~, dhara jinavara kA dhyAna // 3 / / vItarAga guNa sindhu sama, suranara lahe na pAra / mo samAna matimaMda zaTha, ko kavi varNana hAra / / 4 / / moya bharosA eka yaha, zrIjina dInadayAla / caraNa zaraNa moya jAnake, kareM Apa pratipAla / / 5 / / mAta-pitA nija putra ke, jima totara guNa baina / gine na doSa-pradoSa kachu, lahe parama sukhacaina / / 6 / / aise zrI jinavara prabhU, dayAsindhu bhagavAna / suna prasanna ati hoyeMge, bAla vinaya mama jAna / / 7 / / caraNakamala gurudeva ke, caMdUlAla ura-dhAra / caubIsI varNana karU~, nija buddhi anusAra // 8 // anta- (cabolA) kRpA bhaI gurudeva kI, siddha hue saba kAja / caubIsI jina rAja kI, saMpUrNa bhaI Aja / sAla rasa tattva aMka zazi (1956) sukhkaarii| phAguNa mAsa vilAsa paMcamI candravAra kI aMdhiyArI / / jo nara nArI par3ha citta hita se, sukha sampata sagarA pAve / kara karmadala nAsa anta meM ziva-pura meM sukha se jAve / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakartA aura kavi bhUlacUka gara hoya kahIM pe kSamA kareM kavijana jJAnI / buddhihIna mohi dIna jAna ke, sodha lenA nija jana jAnI // koTalanagara nivAsa dAsakA, ura ghara ke muni kA caraNana / nija buddhi anusAra kachu candUlAla jina guNa varNana || muka tAla mata merI hInI, kRpA sadguru ne kInI / kathe khyAla caubIsa, cAla jinakI raMga bhInI // 1 kavi paricaya - kavi ne vi0 saM0 1944 zrAvaNa vadi 7 maMgalavAra ke dina vijayAnanda sUri kI stuti karate hue unake dvArA jainadharma ko svIkAra karane kA jikara kiyA hai| jisameM usane apane Apako mAlerakoTalA kA nivAsI brAhmaNa jAti kA batalAyA hai, yathA "hue tapagaccha meM muni muktagAmI / vijayAnanda zrAtmArAma svAmI // 16 // car3he jaga bhAnu guNa SaTnIsa jAno / jinhoM kI kIratI jaga ne pichAno // 17 // mAraga jinadharma sudhA batAyA / bharama mere kA jJAna se paradA uThAyA / / 18 / / karU~ maiM Aja kyA unakI bar3AI / ye zailI jaina kI uttama dikhAI / / 16 / / karo darzana aise munirAja jI ke / karU~ arajI suno saMga Aja jI // 20 // kRpA jinakI se pada pUrA banAyA | bar3hA zrAnanda saba ko hI sunAyA // 21 // saMvat zubha jAna unnIse cutAlI | zrAvaNa kujavAra vadi sAteM nirAlI ||22|| kahe candulAla jina caraNoM kA dAsA / samajha dvija jAta nagara koTale meM vAsA ||23|| (8) paMjAba ke kucha anya zrAvaka kavi (vi0 bIsavIM ikkIsavIM zatAbdI) paMjAba meM hindI, paMjAbI, urdU, fArasI ke aneka jainakavi ho gaye haiN| hakIma mANakacanda jI gaddahiyA rAmanagara, zrI zobhArAma zrosavAla jammU, zrI dasondhIrAma rAyakoTa, zrI sundaralAla botharA jIrA ( inake bhajana suMdaravilAsa nAmaka pustaka meM kaI varSa pahale prakAzita ho cuke haiM ) zrI mohanalAla, zrI ciraMjIlAla prAdi ye saba vijayAnanda sUri ke samakAlIna kavi the / zrI bRjalAla nAhara hoziyArapura, zrI IzvaradAsa hoziyArapura, zrI sAbara Adi aneka kavi prAcArya vijayavallabha sUri jI ke samakAlIna ho gaye haiM / zrI nAz2aracanda gaddahiyA ( sAmAnavI) caMDIgar3ha, paM0 rAmakumAra (rAma) snAtaka zrI zrAtmAnanda jainagurukula paMjAba, (dillI ) ; mahendrakumAra masta Adi kaI kavi varttamAna meM vidyamAna haiM / jinakI kavitAeM samAja meM jAgRti lAne tathA utsAhita karane meM bahuta upayogI haiM / 1. (E) paMjAba meM - zvetAMbara jaina munirAja kavi ( 20vIM 21vIM zatAbdI vikramI) 1. muni buddhivijaya (bUTerAya ) jI ne kaI kavitAeM tathA graMthoM kI racanAeM kI haiM / 2. prAcArya zrI vijayAnanda sUri ne aneka graMthoM, pUjAmroM, stavanoM Adi kI racanAeM kI haiN| 3. AcArya vijayavallabha sUri ne aneka pUjAo, stavanoM, sajjhAyoM, stutiyoM Adi kI tathA aneka graMthoM kI racanAeM kI hai / isa graMtha kI pratilipi pannAlAla bAlakRSNa jaina ne pAlama meM miti caitra zukla 12 vi0 saM0 1974 meM kii| 16 paMktiyA~ aura pratyeka paMkti meM 18 se 22 taka prakSara haiN| patra 83 eka patra ke meM 403 pRSTha 2, pratyeka pRSTha Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. muni zivavijaya (prAcArya vijayavallabha sUri ke ziSya-gRhastha nAma motIlAla dUgar3a) ne caityavaMdana, stavana, sajjhAya, kavitAoM aura grathoM kI racanA kI hai / 5. svAmI sumativijaya jI ne aneka stavanoM kI racanAeM kI haiM jinakA saMgraha sumativilAsa nAma kI pustaka meM prakAzita ho cukA hai| 6. yati tilakavijaya ne aneka kavitAmoM tathA do tIna graMthoM kA hindI meM anuvAda kiyA thaa| (10) tapAgacchIya prAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI kI racanAeM naM0 nAmagraMtha prAraMbha sthAna vi0 saM0 samApti sthAna vi0 saM0 1. zrI navatattva binaulI 1624 bar3auta 1624 2. zrI jaina tattvAdarza gujarAMvAlA 1637 hoziyArapura 1938 3. ajJAna timira bhAskara ambAlA zahara 1936 khaMbhAta 1642 4. samyakttva zalyoddhAra ahamadAbAda 1641 ahamadAbAda 1641 5. zrI jainamata vRkSa sUrata 1642 sUrata 1942 6. caturtha stuti nirNaya bhAga 1 rAdhanapura. 1644 rAdhanapura 1944 7. caturtha stuti nirNaya bhAga 2 paTTI 1648 paTTI 1948 8. zrI jainadharma viSayaka praznottara pAlanapura 1645 pAlanapura 1645 6. zrI tatvanirNaya prAsAda jIrA 1951 gujarAMvAlA 1953 10 cikAgo praznottara amRtasara 1946 amRtasara 1646 11. IsAI mata samIkSA 12. zrI jainadharma kA svarUpa 13. prAtma bAvanI (padya) binaulo 1627 binaulI 1627 14. stavanAvalI (padya) aMbAlA zahara 1930 aMbAlA zahara 1630 15. zrI sattarabhedI (17)pUjA(padya) aMbAlA zahara aMbAlA zahara 1636 16. zrI bIsasthAnaka pUjA(padya) bIkAnera 1640 bIkAnera 1640 17. zrI aSTaprakArI pUjA(padya) pAlItAnA 1943 pAlItAnA 1643 18. zrI navapada pUjA (padya) paTTI 1948 paTTI 16. zrI snAtra pUjA (padya) jaMDiyAlA guru 1650 jaMDiyAlA guru 11-tapAgacchIya prAcArya zrI vijayavallabha sari kI racanAeM Apane (1) bhImajJAna triMzakA, (2) gappadIpikA samIra, (3) jaina bhAnu, (4) navayuga nirmAtA (vijayAnanda sUri caritra) aAdi aneka graMthoM kI racanAeM kI haiM / aneka caityavandana, stavana, statiyAM. sajjhAya prAdi kI racanA kI hai jo "vallabha kAvya sudhA' nAmaka pustaka meM prakAzita ho cake haiN| aneka prakAra kI pUjAnoM kI racanAeM kI haiM jo kAvya kI dRSTi se tathA jaina siddhAMta evaM dharma, jJAna, cAritra kI gaharAiyoM se bharapUra racanAeM haiN| ye pUjAeM jainamaMdiroM meM par3hAne ke liye 1. naM01 se 6 taka saba jaina zvetAMbara tapAgacchIya saMta haiM / 2. saMgrAhaka paM0 zrI hIrAlAla duugdd'| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakartA aura racanAeM sarvAdhika priya haiN| (12) vyAkhyAna - divAkara, vidyA- bhUSaNa, nyAyatIrtha, nyAyamanISI, zrI hIrAlAla dUgar3a (suputra caudharI dInAnAtha jI) dvArA graMtha racanA | [vi0 saM0 2000 se 2036 taka kI racanAeM ] 1. jIvavicAra prakaraNa savivecana sArtha sacitra 2. prarhat jIvana jyoti 4 bhAga (pranudita ) 3. jagata aura jainadarzana (pranudita ) 4. AtmajJAna pravezikA (anudita ) tathA jaina tatvabodha (racita) 5. baMgAla kA Adi dharma (anudita ) tathA jaina purAtattva sAmagrI samIkSA ( racita) 6. paMcapratikramaNa sUtra tathA sArtha - savivecana ( kharataragacchIya) 7. navapada prolI vidhi tathA prakSayanidhi tapa vidhi (saMkalita ) saptasmaraNa 8. zrI jinadarzana pUjana vidhi ( racita) 6. prAhnikA (praTThAI) vyAkhyAna (saMpAdita) niggaMTha nAyaputta zramaNa bhagavAna mahAvIra tathA mAMsAhAra parihAra / ( racita ) 11. vallabha kAvya sudhA (saMkalita ) 10. 12. vallabha jIvana jyoti caritra ( racita) 13. katipaya jainatIrthoM kA itihAsa ( racita) 14. zrI hastinApura tIrtha kA itihAsa ( do bAra prakAzita ) ( racita) 15. zrI hastinApura tIrtha ke caityavandana, stavana, stuti-sajjhAya (saMkalita ) 16. saddharmasaMrakSaka mUni buddhi vijaya jI tathA pAMca ziSyoM ke cAritra ( racita) 17. tapasudhA nidhi 2 bhAga ( tapa vidhi-vidhAna ) (saMkalita ) 18. navatattva sArtha-savivecana ( presa meM ) 16. madhya eziyA tathA paMjAba meM jainadharma ( racita) 20. anya aneka lekhAdi racanAeM 21. jinapratimA pUjana rahasya tathA sthApanAcArya kI anivAryatA | ( aprakAzita ) 22. zrIpAla cAritra ( AcArya vijayavallabha sUri ke pravacana ) ( saMpAdita praprakAzita ) 23. zakuna vijJAna (aSTAMga nimita ) 24. svarodaya vijJAna 25. prazna pRcchA vijJAna 26. svapna vijJAna 13 snAtaka 11 13 27. bhadrabAhu saMhitA ( aprakAzita), 28. jyotiSa vijJAna 29. sAmudrika zAstra 30 yaMtra-maMtra-taMtra kalpAdi saMgraha 31. auSadha zraura ToTakA vijJAna 32. laghu hunara udyoga 33. kokasAra (yati zrAnanda kRta ) 17 39 27 " " 405 11 kucha nibandha racanAeM 34. samrATa akabara ke jIvana, dharma vizvAsa maura rAjanIti para jainadharma kA prabhAva 35. jaina samAja samaya ko pahacAne 36. paMjAba ke osavAloM ko bhAvar3A kyoM kahate haiM / 37. zrI paMcapratikramaNa sUtra para prastAvanA 38. paMjAba ke uttarArdha lauMkA gacchIya pAvaliyAM | 36. jinakalpa aura sthavirakalpa 40. digambaroM ke cAlIsa praznoM kA samAdhAna (13) sthAnakavAsI prAcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kI racanAeM prApane aneka mUla jainAgamoM kA hindI bhASAMtara kiyA hai / tattvArtha sUtra ke mUla sUtroM kI zve0 jainAgamoM ke pAThoM se tulanA karake graMtha ke mahatva ko bar3hAyA hai / aneka choTI-moTI pustakeM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhI likhI haiN| jinakA prakAzana ludhiyAnA paMjAba ke sthAnakavAsI saMgha ne kiyA hai / ApakA svargavAsa ludhiyAnA meM huA / aApakA tapAgacchIya prAcArya zrI vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI se 75 varSa kA samayAMtara hai / yAnI 75 varSa bAda hue / jaina sAhitya kI mahAnatA jaina sAhitya bar3A vizAla hai| koI bhI aisA viSaya nahIM milegA jisa para race hue aneka graMtha jaina sAhitya meM na mileM / mAtra itanA hI nahIM kintu inameM saba viSayoM kI carcA vidvatApUrNa atyanta sUkSmatA aura bahuta uttamatA ke sAtha kI gaI hai| ___ jainadharma ke pradhAna 45 prAgama haiM-11 aMga, 12 upAMga, 6 cheda, 4 mUla sUtra, 10 payannA aura 2 avAntara haiN| ye siddhAnta athavA Agama ke nAma se prasiddha haiM / yaha sAhitya aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke jIvana, kathana tathA upadeza kA sAra hai| yaha sArA jaina sAhitya 1. dravyAnuyoga, 2. gaNitAnuyoga, 3-dharmakathAnuyoga aura 6-caraNa karaNAnuyoga ina cAra vibhAgoM meM vibhAjita (1) gaNita sambandhI sAhitya candraprajJapti, sUryaprajJapti, lokaprakAzAdi aneka graMtha itane apUrva haiM ki unameM sUrya, candra, tArAmaMDala, asaMkhya dvIpa, samudra svargaloka, naraka bhUmiyoM vagairaha khagola, bhUgola kA vistRta varNana milatA hai| (2) hIrasaubhAgya, vijayaprazasti, dharmazarmAbhyudaya, hammIra mahAkAvya, pAzrvAbhyudaya kAvya, dvAzraya kAvya, yazatilaka campU ityAdi aneka kAvya graMtha, 3-sammatitarka, syAdvAdaratnAkara, anekAMta jaya patAkA, syAdvAda maMjarI, tattvArthasUtra, pramANa mImAMsA Adi aneka nyAya ke grantha, 4-yogabindu, yogadaSTi samuccaya, yogazAstra, svarodayasAra Adi aneka yogagraMtha, 5-jJAnasAra, madhyAtmasAra, adhyAtmakalpadruma Adi aneka prAdhyAtmika graMtha, 6-siddhahema prAdi aneka vyAkaraNa graMtha, 7-tilaka maMjarI gratha kAdambarI ko bhI mAta kara detA hai| jainanyAya, jainatattvajJAna, jananIti tathA anyAnya viSayoM ke gadya-padya ke aneka uttamottama graMtha jaina sAhitya meM bhare par3e haiN| (3) prAkRta sAhitya meM UMce se UMcA sAhitya yadi kisI meM hai to vaha jainadarzana meM hI hai| (4) vyAkaraNa tathA kathA sAhitya to jaina sAhitya meM advitIya hI hai| jaina stotra, stutiyA~, purAnI gujarAtI, rAjasthAnI, hindI bhASAoM ke rAsa (kavitAmaya-cAritra) ityAdi aneka dizAoM meM janasAhitya vyApaka hai jo anyatra dekhane meM kahIM nahIM miltaa| jaina sAhitya ke liye pro0 jAhansa harTala likhatA hai kiThey [ Jains ] are the creators of very popular literature. arthAt-jaina loga bahuta vistRta lokopayogI sAhitya ke sraSTA haiM / prAkRta, saMskRta, gujarAtI, rAjasthAnI, hindI, tAmila, karanATakI prAdi aneka bhASAoM meM jaina sAhitya puSkala likhA humA prAja bhI jaina zAstrabhaMDAroM meM surakSita hai| yadyapi videzIsvadezI dharmAMdha mAtatAyoM ne janasAhitya ko bahuta kSati pahuMcAI hai| anekAneka gratha videzI le gaye haiM tathApi jo kucha bhI zeSa bacA khucA janasAhitya bhArata meM vidyamAna hai vaha bhArata ke anya Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kI mahAnatI 407 sAre sAhitya ko milA dene para bhI sarvAdhika hai| jaina sAhitya ke viSaya meM aneka pAzcAtya evaM bhAratIya vidvAnoM ne muktakaMTha se prazaMsA (1) jarmanI kA vidvAn DA0 harTala apane lekha meM likhatA hai ki "Now what would Sanskrit poetry be without this large Sanskrit Literature of the Jains. The more I learn to know it the more my admiration rises (Jain Shasan Vol. I No. 21. arthAt - jainiyoM kA mahAn saMskRta sAhitya yadi alaga kara diyA jAve to maiM nahIM kaha sakatA ki saMskRta sAhitya kI phira kyA dazA ho / jaise-jaise isa sAhitya ko maiM vizeSa rUpa se jAnatA jAtA hUM vaise hI vaise merA mAnanda bar3hatA jAtA hai| ise aura bhI vizeSa rUpa se jAnane kI icchA bar3hatI jAtI hai| maiM apane dezavAsiyoM ko dikhalAUMgA ki kaise uttama niyama aura UMce vicAra jainadharma aura jainAcAryoM meM haiM (jo isa sAhitya ke sraSTA haiM / ) jainiyoM kA sAhitya bauddhoM se bahuta zreSTha hai aura jyoM-jyoM maiM jainadharma aura usake sAhitya ko samajhatA hUM tyoM-tyoM maiM use adhika pasanda karatA huuN| (2) jainadharma kA tattvajJAna aura siddhAnta mujhe bahuta pasanda haiN| merI yahI abhilASA hai ki mRtyu uparAnta merA janma jaina parivAra meM ho (vizvavikhyAt tattvavettA jArja baranArDazA) (3) aitihAsika saMsAra meM jo janasAhitya sarvopayogI hai, vaha itihAsajJoM aura tattvavettAnoM ke liye anusaMdhAna kI vipula tathA amUlya sAmagro upasthita karatA hai| (DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa ema0 e0 pI0 eca. DI0 kalakattA) (4) jainadharma (sAhitya) kA jitanA maiMne abhyAsa kiyA hai, usa para se maiM dRr3hatA ke sAtha kaha sakatA hU~ ki yadi virodhi sajjana bhI jainasAhitya kA abhyAsa va manana sUkSma rIti se kareMge to unakA virodha samApta ho jAvegA / aura ve virodha karanA hI chor3a deMge / __(DA0 gaMgAnAtha jhA ema0 e0 DI0 liT) (5) jainadharma (sAhitya) par3hane kI merI hArdika icchA hai, kyoMki maiM khyAla karatA hUM ki vyAvahArika yogAbhyAsa ke liye yaha sAhitya sabase prAcIna hai aura veda ke rIti rivAjoM se pRthaka hai| (rAyabahAdura pUrNendunArAyaNasiMha ema0 e0) (6) maiM jaina siddhAnta ke sUkSma tattvoM se gaharA prema karatA huuN| (muhammada hAfiz2a sayyada bI0 e0 ela0 TI) (7) bhAratIya hindI bhASA ke prasiddha kavi paM0 maithalIzaraNa gupta bhArata-bhAratI meM likhate haiM ki phailA hiMsA buddhivardhaka, jaina-paMtha samAja bhii| jisake vipula sAhitya kI vistIrNatA hai prAja bhii||" zrI sudharmAsvAmI, zrI bhadrabAha, zrI umAsvAtI, zrI siddhasena divAkara, zrI kundakundAcArya zrI samaMtabhadra, zrI devanandi, zrI akalaMka, zrI haribhadra sUri, zrI hemacandrAcArya, mallavAdI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrI jinabhadra gaNi, zrI abhayadeva, upAdhyAya yazovijaya, upAdhyAya vinayavijaya, prAcArya vijayAnanda sari (pAtmArAma) Adi aneka jainAcAryo tathA vidvAnoM ne jaina sAhitya ko samaddha banAne meM apane jIvana kI vyatIta kiyA hai| aMtima sATha-sattara varSoM se jaina sAhitya vizeSa pracAra meM Ane lagA hai| taba se iMgalaiMDa, phrAMsa, jarmanI, iTalI aura cIna prAdi pAzcAtya dezoM meM bhI jaina sAhitya kA acchA pracAra ho rahA hai| Aja to aneka vidvAna deza-videza meM jaina sAhitya ke prabhyAsa-saMpAdana tathA pracAra meM lage hue haiN| iMgaliza, jarmanI, phreMca prAdi videzI bhASAoM meM bhI jaina sAhitya paryApta prakAzita ho rahA hai / __ jaina sAhitya ke tAr3apatroM para likhe hue hajAroM varSa prAcIna graMtharatna Aja bhI jesalamera, pATaNa, ahamadAbAda, dillI, bar3odA Adi aneka jainagraMtha bhaMDAroM meM surakSita haiN| kAg2az2a para likhe hae bhI jaina sAhitya kI kamI nahIM haiN| inameM prAcIna lipiyA~, citrakalA aura sundara lekhana prAja bhI bhAratIya sAhitya sevA kA pratyakSa pramANa vidvAnoM ko maMtramugdha kara detA hai| adhika kyA likheM yadi vizva meM jaina sAhitya, kalA, vAstukalA ne vikAsa na pAyA hotA to ina kalAnoM kA vizva meM nAma zeSa raha jaataa| isa graMtha meM sAhitya kA vivaraNa bahuta hI sImita diyA hai kyoMki vistAra karane se graMtha vistAra kA bhaya hai| arhat AdinAtha kI zAsanadevI zrI cakrezvarI devI Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradhyAya 6 paMjAba meM dharmaM krAnti / hama likha Aye haiM ki vikrama kI 17vIM zatAbdI taka jaina zvetAMbara sAdhu-sAdhviyoM kA AvAgamana tathA nivAsa paMjAba meM barAbara rhaa| parantu akabara mUgula ke pautra jahA~gIra kI mRtyu ke yAda auraMgaz2eba ke rAjyakAla meM tathA usake bAda isa kSetra meM zvetAMbara jaina sAdhuyoM kA vihAra ekadama banda ho gayA aura inakI saMkhyA bhI ghaTate ghaTate vi0 16vIM zatAbdI ke anta taka sAre bhArata meM mAtra 20, 25 kI raha gaI thI idhara vi0 kI 16vIM zatAbdI meM lukA gaccha ke yatiyoM kA praveza paMjAba meM ho gayA aura inhoMne dhIre-dhIre sAre paMjAba meM apanI gaddiyA~ sthApita kara lIM tathA apane mata ke pracAra kA zrIgaNeza kara diyaa| ve apanI gaddiyoM ke sAtha jinamaMdiroM kA nirmANa bhI karate the aura pUjA upAsanA bhii| pazcAt vi0 saM0 173132 meM paMjAba meM DhU~Dhaka mata kA praveza huA / yaha paMtha jainamaMdira mUrtiyoM kI mAnyatA kA virodhI tathA apane muMha para dina-rAta muMhapatti bAMdhane vAlA hai| lukAmata kI do zAkhAyeM ho gaI / 1 - lauMkA gacchIya yati jinakA ullekha hamane Upara kiyA hai| isa mata kI ahamadAbAda meM zAha gRhastha ne vi0 saM0 1506 meM ghoSaNA kI aura vi0 saM0 1531 meM mAnA jI nAmaka tine sarvaprathama isa mata kI dIkSA lekara lauMgAgaccha kI sthApanA kii| pazcAt vi0 saM0 1706 meM lavajI nAmaka lauMkAgacchIya yati ne jinapratimA kA utthApana tathA muMha para muMhapatti ko bA~dhanA prAraMbha kara svayameva isa mata kI sAdhu dIkSA lekara DhUMDhaka mata kI ahamadAbAda meM sthApanA kI / aura isane ghoSaNA kI ki maiMne satyapatha DhUMDha liyA hai isaliye prAja se mere mata kA nAma DhUMDhaka athavA DhUMDhiyA hai / isa mata kA pahalA sAdhu paMjAba meM lAhaura nagara meM vi0 saM0 1731 meM AyA aura usane apanI ziSya paramparA bar3hAkara janamaMdiroM kI mAnyatA aura upAsanA kA ghora virodha kiyA aura isa mata ke sAdhu-sAdhviyoM ke liye caubIsa ghaMTe mu~hapatti bAMdhanA tathA gRhasthoM ko sAmAyika pratikramaNa ke samaya muMhapatti bA~dhane kA pracalana kiyA / jaina zvetAMbara sAdhu-sAdhviyoM kA paMjAba meM ekadama prabhAva aura pracAra baMda ho gayA evaM idhara musalamAna zAsakoM kA mUrti ke viruddha jihAda aura DhUMDhakapaMtha ke mUrti ke viruddha sarvavyApaka z2abardasta Andolana kA yaha pariNAma prAyA ki sAre paMjAba meM prAya: DhUMDhaka mata kA pracAra aura prasAra ho gayA aura prAcIna jainadharma lupta prAyaH ho gayA / yahA~ ke nivAsI isa dharma se sarvathA anabhijJa ho gaye the / isa bAta kA hama vistAra pUrvaka varNana pahale kara Aye haiM / 1. satyavIra - saddharmasaMrakSaka muni buddhivijaya (bUTerAya) jI vi0 saM0 1863 meM jilA ludhiyAnA, sirahaMda ke nikaTa dalunA nAma ke gA~va meM sikkha dharmAnuyAyI jATa jamIMdAra saradAra TekasiMha ke ghara eka bAlaka kA janma huA isakA nAma Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bUTAsiMha rakhA / isane 25 barSa kI Ayu meM vi0 saM0 1888 meM DhaDhaka sAdhu kI dIkSA lii| nAma bUTArAya rakhA gayA / 10 varSoM taka niraMtara jainazAstroM kA abhyAsa tathA sAdhu jIvana kA pAlana karate rahe / zAstrajJAna prApta karane para inheM aisA lagA ki DhUDhaka mata jisakI maiMne dIkSA lI hai yaha jainazAstroM kI mAnyatA ke pratikUla hai| vi0 saM0 1868 se 1605 taka vizeSa abhyAsa manana ciMtana tathA usa samaya ke isa mata ke sAdhu-saMtoM evaM vidvAna zrAvakoM se inhoMne isa viSaya para carcAeM kI jisake pariNAmasvarUpa prApakA nizcaya dRr3ha ho gayA aura vi0 saM0 1603 meM prApa ne va prApa ke ziSya mUlacanda jI ne mukhapara muhapatti bA~dhanA chor3a diyA aura use hAtha meM lekara mukha ke Age rakhakara bAtacIta tathA vyAkhyAna aAdi karane lge| sacce guru kI khoja kA iMtajAra karane lge| isa bIca meM Apane jinamUrti, jina maMdira mAnyatA tathA muhapatti ke viSaya meM DhUDhaka sAdhunoM ke sAtha carcAeM kI aura koI samAdhAna na pAkara sarvatra jina pUjA ke pracAra meM jUTa gye| vi0 saM0 1612 meM apane ziSya mUlacanda tathA vRddhicaMda ko sAtha lekara pApa ahamadAbAda gye| rAste meM bar3e-bar3e prAcIna saba jaina maMdiroM aura tIrthoM kI yAtrAyeM kI aura apanI jinapratimA ko mAnyatA ke pratIka rUpa ina prAcIna maMdiroM ko dekhaka ra prApa ko satya kA sAkSAtkAra huaa| ahamadAbAda meM jAkara prApa ne aise jaina munirAjoM ko dekhA jinako pahale kabhI nahIM dekhA thaa| ye the zvetAMbara jaina savegI sAdhu / jaba se prApane DhUDhaka mata kI dIkSA lI thI taba taka Apa itanA hI jAnate the ki DhUDhaka mata ke sAdhu to jainazAstroM meM batalAye hue muni ke prAcAra ke viparIta hai anya koI bhI isa mata meM aisA sAdhu naz2ara nahIM pAtA jo zuddha jainadharma kA anugAmI ho / ataH isa kAla meM koI saccA jaina sAdhu hai hI nhiiN| jaba Apane ina sAdhunoM ke darzana kiye aura inake nikaTa samparka meM Aye taba Apa ne harSa kA anubhava kiyA ki Aja bhI sacce jaina sAdhu bhArata meM vidyamAna haiM isake bAda pUre do varSa sacce guru kI talAza meM lagA diye / anta meM vi0 saM0 1612 meM ahamadAbAda meM satya sanAtana jainadharma kI tapAgacchIya muni maNivijaya jI se saMvegI dIkSA grahaNa kara aura AgamAnukula satyamArga ko apanAkara apanI cira pratIkSita murAda ko pAyA / Apake sAtha Apake hI ziSyarUpa meM muni mUlacanda jI aura muni vRddhicanda jI ne bhI saMvegI dIkSA grahaNa kara satyamArga ko apanAyA / pUjya maNivijaya jI mahArAja ne bUTerAya kA nAma buddhivijaya, mUlacanda kA nAma muktivijaya aura vRddhicanda kA nAma vRddhivijaya rakhA / vi0 saM0 1916 meM Apa akele punaH paMjAba padhAre / apane donoM ziSyoM ko gujarAta aura saurASTra me dharmapracAra ke liye chor3a Aye / paMjAba meM Akara Apane pATha jaina maMdiroM kI pratiSThAeM karAI jo Apake upadeza se banakara taiyAra ho cuke the aura punaH sAta varSa taka satya jainadharma kA rAvalapiMDI se lekara dillI taka dharma pracAra karate hue Apa vi0 saM0 1926 kA gujarAMbAlA meM caumAsA kara gajarAta kI pora prasthAna kara gaye aura 1628 ko ahamadAbAda pahuMca gaye tathA anta samaya taka Apa gujarAta-saurASTra meM hI rahe anta meM vi0 saM0 1938 meM 75 varSa kI Ayu meM ApakA ahamadAbAda meM svargavAsa ho gayA / pApa ne 50 varSoM meM 17 varSa DhUDhaka mata tathA 33 varSa zvetAMbara jainadharma ke sAdhu kA jIvana vyatIta kiyaa| isa mArga ko apanAne tathA isake pracAra aura prasAra meM virodhiyoM ne Apako bahuta kaSTa upasarga tathA pariSada kiye parantu aApane inheM mardAnagI ke sAtha vardAzta kiyA aura apane uddezya meM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya buddhi vijaya jI cAra ziSyoM sahita - TICKERARAN - Ins. Kuwall AtmArAmajI nyAgaponidhizrIvijayAnandasUri mahArAja F-zrI mULacaMdajI ( pativijayajIgaNI ) mahAja. S NEXTRANG ASRAELA U TIMINS O RADHAARASHTHHIGHRUDDHITAL bhanigajazrI DivijayajI (baherAyajI HI sa : Maratime WERY Nirman on/ ASIA munirAjazrI khAMtivijayajI saenigajazrI khAMtivijaya Eland Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = HE gunI mahArAja zrI harSavijayajI.. E muni zrI harSavijaya jI prAcArya zrI vijayaballabha sUri 360 3033000 R - 2306888888 3883 2033030820 883 88888888 prAcArya zrI vijaya samudra sUri AcArya zrI indradinna sUri Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM dharmakrAMti saphala hue / paMjAba meM saikar3oM parivAroM ne zuddhamArga apanAyA aura usake jJAna ko Apake dvArA prApta kara sanmArgagAmI bane / zrApake 35 sAdhu ziSya the jinameM pA~ca prati prasiddha hue haiM / 1 - muktivijaya jI (mUlacandajI), 2 - vRddhivijaya ( vRddhicanda) jI, 3- prAcArya vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI, 4 - muni khAMtivijaya jI tathA 5 - muni nItivijaya jI / pahale ke cAra paMjAbI the aura aMtima eka gujarAtI the / zrApane caturmAsa kiye - paMjAba, dillI, rAjasthAna, gujarAta, saurASTra, uttarapradeza - kula 18 10 5 12 4 1 50 pake dvArA pratibodhita zrAgamoM ke jJAtA vidvAna mukhya zrAvaka - 1. gujarAMvAlA - lAlA dharmayaza jI duggar3a ke suputra lAlA karmacanda jI zAstrI jinake sAtha sarvaprathama zAstra carcA karake apanI dhAraNA ko dRr3ha kiyA aura zuddhadharma ke pracAra kA zrIgaNeza kiyA / zAstrI jI ke prabhAva se sArA gujarAMvAlA kA saMgha satyadharma kA anuyAyI banA / zAstrI jI ne vi0 saM0 1602 se 1607 taka lagAtAra chaha varSoM taka Apake prathama ziSya mulacanda jI ko jaina zAstroM kA abhyAsa karAkara satyadharma ke dRr3ha saMskAra diye / dUgar3a / 2. papanAkhA - lAlA gaNezazAha duggar3a tathA lAlA javandAmala gaddahiyA ina donoM ke pratibodha ke bAda inake sahayoga se yahA~ kA sArA saMgha zuddhadharma kA anuyAyI banA / 3. rAmanagara- lAlA mAnakacanda jI gaddahiyA hakIma / 32 mUlAgamoM ke jAnakAra the / inase Apane zAstra carcA karake pratibodhita kiyA aura inake sAtha sa rA saMgha ApakA anyAyI ho gayA / 4- lAhaura - lAlA sAhiba dittAmala, lAlA harirAma aura lAlA bUTezAha jauharI Adi / 5. amRtasara - lAlA uttamacanda prAdi / 6. piMDadAnakhAM -- lAlA devIsahAya anavidhapArakha / 4 7. rAvalapiMDI - prajJAcakSu-tapasvI mohanalAla jakha / 8 ambAlA zahara -lAlA moharasiMha, lAlA sarasvatImala agravAla / 6 dillI ---lAlA bholAnAtha TAMka, zivajIrAya chajalAnI indrajIta dUgar3a tathA hIrAlAla 10. jammU - lAlA sobhArAma prosavAla bhAvar3A kavi / 11. pasarUra kilA sobhAsiMha- - lAlA jivandazAha dUgar3a / isI prakAra rAvalapiMDI se lekara dillI taka pratyeka gA~va-nagara meM Apake vidvAna bhakta zrAvaka the / Apake jIvana kI mukhya ghaTanAeM 1. vi0 saM0 1863 ( I0 sa0 1706 ) meM paMjAba meM dalumrA nAmaka gA~va meM sikkha dharmAnuyAyI jATa kSatriya vaMza meM caudharI TekasiMha gila gotrIya ko patnI karmodevI kI kukSI se Apa kA janma huA / janma nAma mAtA-pitA dvArA rakhA huA dalasiMha parantu prApakA nAma dalasiMha prasiddhi pAyA / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 2. vi0 saM0 1871 (I0 sa0 1814) meM pitA TekasiMha kI mRtyu / mAtA ke sAtha dUsare gA~va bar3AkoTa sAbaravAna meM jAkara basa jAnA / vahA~ para ApakA nAma bUTAsiMha prasiddha huaa|| 3. vi0 saM0 1878 (I0 sa0 1821) meM 15 varSa kI Ayu meM saMsAra se vairAgya, 10 va taka guru ko khoj| 4. vi0 saM0 1888 (I0 sa0 1831) meM dillI meM lukA-mata ke DhUDhaka sAdhu nAgaramalla se ima mata kI dIkSA / nAma bUTerAya jI / Ayu 25 varSa / pApa bAlabrahmacArI the| 5. vi0 saM0 1888 se 1860 taka do varSa taka guru jI ke sAtha rahe / dillI meM tIna caumAse kiye thokar3oM aura prAgamoM kA abhyAsa kiyaa| 6. vi0 saM0 1861 (I0 sa0 1834) meM terApaMtha mata (DhUDhaka mata kA upasampradAya) ke prAcAra vicAroM ko jAnane aura samajhane ke liye usakI prAcaraNA sahita usa samaya ke isa paMtha ke AcArya jItamala jI ke sAtha jodhapura meM caumaasaa| . 7. vi0 saM 1862 meM puna: vApisa apane dIkSAguru nAgaramalla jI ke pAsa dillI prAye / kyoMki guru jI asvastha the| do varSa taka unakI jI jAna se sevA-zrUSA-vaiyAvacca kii| vi0 saM0 1893 meM dillI meM gurujI kA svargavAsa ho gayA / 8. vi0 saM0 1905 meM dillI meM amRtasara ke amarasiMha prosavAla tAter3a gotrIya ne sAdhu rAmalAla se DhUDhaka mata kI dIkSA lI / isI caumAse meM Apane rAmalAla jI se "muhapattI muha para bA~dhanA zAstra sammata nhii|" isa viSaya para samAdhAna ke liye sarvaprathama carcA kii| parantu santoSa. kAraka uttara na pAne para vicAroM meM halacala kI zuruvAta / 6. vi0 saM0 1867 (I0 saM0 1940) meM gujarAMvAlA-paMjAba meM zuddha siddhAMta saddharma kI prarUpaNA kA prArambha / zrAvaka lAlA karmacanda jI dUgar3a zAstrI ke sAtha jinapratimA tathA makhapattI viSaya para carcA karake yahA~ ke sakala saMgha ko pratibodha dekara zuddha satya jainadharma kA anuyAyI bnaayaa| 10-vikrama saMvat 1867 se 1907 (I0 sa0 1840 se 1850) taka 10 varSoM meM rAmanagara, papanAkhA, kilA dIdArasiMha, goMdalAMvAlA, kilA sobhAsiMha, jammU, piMDadAdanakhAM, rAvalapiMDI, pasarura, dillI, amRtasara, lAhaura, ambAlA Adi paMjAba ke aneka gA~voM aura nagaroM meM saddharma kI prarUpaNA dvArA saikar3oM parivAroM ko zuddha jainadharma ko svIkAra karAyA / lukAmatiyoM ke sAtha zAstrArthoM meM vijaya paayii| aneka prakAra ke kaSTa, upasarga, pariSaha bardAzta karate hue ekAkI virodhiyoM kA DaTakara mukAbalA kiyA aura vijayapatAkA phhraaii|| 11-vi0 saM0 1902 (I0 sa0 1845) meM syAlakoTa nivAsI mUlacanda ausavAla bhAvar3e barar3a gotrIya ko gujarAMvAlA meM hUMDhaka mata kI dIkSA dii| nAma RSi mUlacanda rakhA aura apanA ziSya bnaayaa| ise suyogya vidvAna banAne ke lie gujarAMvAlA meM hI vi0 saM0 1907 taka (chaha varSoM) taka yahAM ke bAraha vratadhArI suzrAvaka lAlA karmacanda jI duggar3a zAstrI ke sAnidhya meM rakhakara jainAgamoM kA abhyAsa karAyA aura Apane akele hI grAmAnugrAma vicaraNa kerake sAre paMjAba meM saddharma kA pracAra kiyaa| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba meM dharma krAnti 413 12-vi0 saM0 1903 (I0 sa0 1846) meM gujarAMvAlA aura rAmanagara ke mArga meM guru ziSya ne muMhapatti kA DorA tor3A paura bolate tathA vyAkhyAna karate samaya sadA hAtha meM lekara muMha ke Age rakhakara isakA upayoga prAraMbha kiyaa| 13-vi0 saM0 1908 (I0 sa0 1851) ko paMjAba se gujarAta jAne ke lie vihAra kiyaa| jainatIrthoM kI yAtrA, zuddha jainadharmAnuyAyI, sadguru kI khoja, zrI vItarAga kevalI bhagavaMtoM dvArA prarUpita prAgamoM meM pratipAdita svaliMga muniveSa ko dhAraNa karake mokSamArga kI pArAdhanA aura prabhu mahAvIra Adi tIrthaMkaroM dvArA jaina muni ke zuddha caritra ko dhAraNa karane ke liye prasthAna kiyaa| 14- vi0 saM0 1608 meM rAmanagara nivAsI kRpArAma bhAvar3A gaddahiyA gotrIya ko dillI meM dIkSA dI aura nAma vRddhicandra rkhaa| 15-vi0 saM0 1612 (I0 sa0 1855) meM Apane ahamadAbAda meM tapAgacchIya gaNi maNivijaya jI se apane ziSyoM RSi mUlacandajI tathA RSi vRddhicanda jI ke sAtha jaina zvetAMbara bhUrtipUjaka dharma kI saMvegI dIkSA grahaNa kii| Apa zrI maNivijaya jI ke ziSya hue, nAma buddhi vijaya jI rakhA gayA tathA anya donoM sAdhu Apake ziSya hue| nAma kramazaH muni muktivijaya jI tathA muni vRddhivijaya jI rakhA gyaa| zuddha caritra pAlaka kI pahacAna ke lie Apa logoM ne pIlI cAdara grahaNa kii| 16-vi0 saM0 1916 (I0 sa0 1862) meM punaH paMjAba meM ApakA praveza huaa| isa samaya Apake sAtha anya do ziSya bhI the| 17--vi0 saM0 1920 se 1626 taka Apane upadeza dvArA nirmANa karAye hue pATha jinamaMdiroM kI paMjAba meM pratiSThA kI / rAvalapiMDI, jammU se lekara dillI taka zuddha jainadharma kA pracAra tathA lukAmatiyoM ke sAtha carcAeM kiiN| 18 --vi0 saM0 1928 meM punaH gujarAta meM pdhaare| vi0 saM0 1926 meM ahamadAbAda meM mukhapattI viSayaka carcA, saMvegI sAdhunoM, zrI pUjyoM aura yatiyoM, lukAmatiyoM ke zithilAcAra ke viruddha joradAra prAndolana kI zuruAta kii| 16-vi0 saM0 1632 (I0 sa0 1875) meM ahamadAbAda meM paMjAba se Aye hue RSi mAtmArAma jI ko unake 15 ziSyoM-praziSyoM ke sAtha sthAnakavAsI avasthA kA tyAga karavAkara saMvegI dIkSA pradAna kii| zrI prAtmArAma jI ko apanA ziSya banAyA / nAma prAnandavijaya rkhaa| zeSa 15 sAdhu proM ko unhIM ke ziSyoM-praziSyoM ke rUpa meM sthApana kiyaa| Anandavijaya jI pAlItAnA meM vi0 saM0 1943 meM prAcArya bane, nAma vijayAnanda sUri humA / uparyukta 16 muniyoM ke nAma saMvegI dIkSA meM isa prakAra rakhe gayelukAmatI nAma savegI nAma guru kA nAma 1. zrI prAtmArAma jI zrI Anandavijaya jI zrI buddhivijaya jo 2. , viznacanda jI ,, lakSmIvijaya jI ,, prAnandavijaya jI 3 , campAlAla jI , kumudavijaya jI ,, lakSmIvijaya jI 4. , hukumacanda jI , raMgavijaya jI ,, prAnandavijaya jI lh Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ; idio 5. zrI salAmatarAya jI zrI caritravijaya jI zrI aAnandavijaya jI 6. , hAkimarAya jI ,. ratanavijaya jI , prAnandavijaya jI 7. , khUbacanda jo ,, saMtoSavijaya jI ,, prAnandavijaya jI 8. , kanhaiyAlAla jI , kuzalavijaya jI , aAnandavijaya jI tulasIrAma jI ,, pramodavijaya jI ,, prAnandavijaya jI , kalyANacanda jI ,, kalyANavijaya jI , caritravijaya jI , nihAlacanda jI , harSavijaya jI ,, lakSmIvijaya jI , nidhAnamala jI ,, hIravijaya jI ,, kumuda vijaya jI ,, rAmalAla jI , kamalavijaya jI ,, lakSmIvijaya jI 14. , dharmacanda jI ., amRtavijaya jI , ratanavijaya jI 15. ,, prabhudayAla jI ,, candravijaya jI , raMgavijaya jI 16. , rAmajIlAla jI ,, rAmavijaya jI ,, mohanavijaya jI Apa saba munirAjoM ne zuddha caritradhAraka aura pAlaka kI pahacAna ke lie pIlI cAdara ko bhI dhAraNa kiyaa| pIlI cAdara kA pracalana saMvegI sAdhunoM meM vi0 saM0 1706 meM paMnyAsa satyavijaya jI ne DhUMDhiyoM aura yatiyoM se bhinnatA aura zuddha caritra kI pahacAna ke liye kiyA thaa| 20-vi0 saM0 1932 (I0 sa0 1875) meM ahamadAbAda meM prApakI nizrA meM muni prAnandavijaya (prAtmArAma) jI tathA zAMtisAgara ke zAstrArtha meM muni zrI Anandavijaya jI kI vijaya huii| 21 -vi0 saM0 1932 se 1937 (I0 sa0 1875 se 1880) taka ahamadAbAda meM AtmadhyAna tathA yoga meM lIna rahe / 22-Apane aneka bAra hastinApura, siddhagiri, giranAra Adi aneka tIrthoM kI yAtrAeM saMghoM ke sAtha tathA akele bhI kii| 23-vi0 saM0 1938 (I0 sa0 1881) caitra vadi 30 ko ahamadAbAda meM svargavAsa huA / zrI buddhi vijaya jI dvArA krAMti 1-vyAkhyAna vAMcate samaya konoM ke chedoM meM muMhapattI DAlakara vyAkhyAna na krnaa| 2-caityavAsI yatiyoM, zrIpUjyoM, gurAMjI kA zvetAMbara jainasAdhu ke veza meM parigraha saMcaya, jinacaityoM meM nivAsa tathA janazAsana viruddha AcAra hone ke kAraNa, aise asaMyatiyoM kI bhakti pUjA kA virodha / 3-lukAmatiyoM (DhUMDhaka-sthAnakavAsiyoM) dvArA jinapratimA bhakti kA virodha tathA muMhapattI meM DorA DAlakara caubIsa ghaMTe use muMha para bAMdhe rahanA, tIrthaMkaroM dvArA prarUpita jainAgamoM ke viruddha sAdhu veSa hone se aise anyaligiyoM kI pUjA mAnatA kA niSedha / / 4-zithilAcArI saMvegI sAdhuoM kA zrAvaka-zrAvikAnoM dvArA apane liye dhana saMcaya karanA-karAnA evaM varSoM taka eka sthAna para sthAnApati ke rUpa meM nivAsa karanA, rAta ko diye-battI kI rozanI meM vyAkhyAna karanA / sAdhupro-sAdhviyoM, zrAvaka-zrAvikAnoM kA eka sthAna meM nivAsa Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharya saMrakSaka muni zrI buddhivijaya jI 415 karanA prAdi aneka prakAra ke zithilAcAra-mraSTAcAra sevana karanevAle pAsasthoM kI pUjA tathA aneka kriyAeM aura bAteM jo jainAgamoM ke viruddha thIM; Apane inakA virodha kara sudhAra kA bIr3A uThAyA aura saddharma ke pracAra aura prasAra ke liye dRr3hatApUrvaka DaTa gaye / 5---paMjAba meM yatiyoM tathA lukAmati RSiyoM ne tIrthaMkara devoM dvArA prarUpita jainadharma ke zuddha svarUpa meM vikRti lA dI thii| isa vikRti ko dUra karane ke lie sadprayAsa kiye / 6-bhArata ke anya pradezoM meM uparyukta donoM kAraNoM ke sAtha zithilAcArI-sthAnApati saMvega sAdhu ; ina tInoM kI jainAgamoM ke viruddha prAcaraNa kA pracAra ho jAne ke kAraNa jainadharma ke svarUpa kA vikRta rUpa meM logoM meM pracAra ho jaanaa| jisase jainadharma kI nindA hone lagI thii| paMjAba meM jainoM ko lauMkA ke cuhar3e (bhaMgI) kahakara janetara loga ghRNA karane laga gaye the / ityAdi zithilatAoM, vikRtiyoM aura nindA ko miTAne ke lie ghora puruSArtha kiyaa| 7. paMjAba meM sadA Apa ne ekAkI vihAra kiyaa| kisI bhI zrAvaka Adi kI sahAyatA athavA ADambara prAdi ke binA vicarate rhe| AhAra-pAnI nivAsasthAna prAdi kI durlabha prApti athavA prabhAva ke kAraNa kSudhA-pipAsA Adi pariSaha sahana karane meM dRr3ha saMkalpa the| paMjAba meM virodhiyoM kI tarafa se utpAta ke kAraNa apanI surakSA tathA sukha suvidhAoM ke liye apane sAtha kisI bhI prakAra kA prabandha rakhanA, zAstra maryAdA kA ullaMghana samajhate the / pApa kisI bhI bhakta athavA zrIsaMgha kI sahAyatA ke binA tathA unheM binA samAcAra diye vihAra karate the| 8. Apane ekAkI ghora upasargoM, kaThora pariSahoM, bhUkha-pyAsa, sardI-garmI ko bardAzta kara zrI vItarAga kevalI tIrthaMkara bhagavantoM ke vAstavika satyadharma ke punarutthAna karane meM vijaya prApta kii| pazcAt prApake hI laghu ziSya tapAgacchIya jainAcArya nyAyAmbhonidhi zrI vijayAnanda sUrIzvara (prAtmArAma) jI mahArAja ne ina pAkhaMDoM ko jar3amUla se hilA diyaa| 6. gujarAta aura saurASTra meM prApa zrI ke sAtha Apa ke do suziSyoM ne gaNizrI muktivijaya jI, Adarza gurubhakta muni zrI vRddhivijaya jo, paMjAba meM navayuga nirmAtA zrI vijayAnanda sUri jI ne vijaya dundubhI bjaayii| gaNi muktivijaya jI tathA zAMtamUrti vRddhivijaya jI gujarAta meM pAne ke bAda apanI janmabhUmi paMjAba meM kabhI nahIM padhAre / ye donoM gujarAta aura saurASTra meM hI vicre| 10. hA~ Apa munirAjoM ke ziSyoM-praziSyoM ne bhArata ke anya sAre pradezoM meM bhramaNa karake ina tInoM gurubhAiyoM gaNi muktivijaya jI, zAMtamUrti muni vRddhivijaya jI tathA prAcArya vijayAnanda sUri jI ne jina kSetroM ko sparza nahIM kiyA thA; vahA~ vicara kara bhI saddharma kA sarvavyApaka pracAra kiyaa| 11. Aja tapAgaccha meM hajAroM sAdhu-sAdhviyAM haiN| inameM adhikatama samudAya saddharma saMrakSaka muni zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI kA hI hai| sArAMza yaha hai ki yadyapi bhArata meM aMgrejoM kA rAjya sthApita ho cukA thA parantu paMjAba 1. yahAM ati saMkSipta jIvana vRtAMta saddharma saMrakSaka kA likhA hai| vistAra se jAnane ke icchaka dekheM isI lekhaka dvArA likhita saddharbha saMrakSaka nAmaka pustaka / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma meM lohapuruSa sikkha vIra zere paMjAba mahArAjA raNajItasiMha kA rAjya thaa| yahAM jinamaMdira the kinta inheM pUjane vAlA koI nahIM rahA thaa| jo mandira yatiyoM ke the ve to bace rahe, bAkI ke prAya: samApta kara diye gaye the / Apa ne paMjAba meM punaH saddharma kI sthApanA to kI, kintu gujarAta paura saurASTa ko bhI dharma meM khUba custa kiyA / Apa ko paMjAba kI sAra-saMbhAla kI sadA ciMtA rahatI thI parantu vRddhAvasthA ke kAraNa phira paMjAba meM na prApAye / alaukika dharmaprema, asIma AtmazraddhA, ajor3a niHsvArthatA, aura adbhuta nispRhatA se kSatrIya bAlabrahmacArI zrI bUTerAya jI mahArAja isa kAla meM saMvego sAdhu saMsthA ke prAdi janaka kahalAye / paMjAba se lekara gujarAta-saurASTra meM samasta jIvana paryanta jainadharma kA DaMkA bajAne meM prApa alaukika puruSa ke rUpa meM nikhare / saddharma ke saMrakSaNa ke liye prANoM kI bAz2I lagAkara sacce vIra puruSa kahalAye aura apane pIche vairAgya tathA caritra sampanna ziSya samudAya chor3a gye| prApa ne mukhya rUpa se lukAmatiyoM se aneka bAra do viSayoM para carcAeM kii| ve haiM (1) mahapattI aura (2) jinapratimA kI upAsanA / hama yahA~ para ina carcAoM kA ullekha pUrvapakSa aura uttarapakSa ke nAma se karate haiN| 1-muMhapattI carcA carcA kA viSaya thA--"kyA muhapattI ko muha para bAMdhanA jainAgama sammata hai aura na bAMdhane se jIvahiMsA hotI hai yA nahIM ? pUrvapakSa-prabhu mahAvIra prAdi tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhvI prapane muha para muhapattI bAMdhate the, isaliye hama bhI bA~dhate haiM / isakA pramANa zrI vipAka sUtra meM prabhu mahAvIra ke prathama gaNadhara zrI indrabhUti gautamasvAmI kA vidyamAna hai aura mukhapattI muha para nahIM bAMdhane se vAyukAya Adi jIvoM kI hiMsA hotI hai| paMcamAMga zrI bhagavatI sUtra ke zataka 16 uddeze 2 meM zakrendra ke prasaMga meM khale maha bolane se bhagavAna mahAvIra ne bolane vAle kI bhASA ko sAvadha kahA hai| sAvadha zabda kA artha hai - hiMsAdi doSa vaalii| uttarapakSa (1)-- vipAka sUtra meM varNana hai ki zrI gautamasvAmI ko rAnI mRgAdevI ne kahA ki apane mahapara muha pattI bAMdha lo kyoMki jisa rogI mRgAputra loDhA ke pAsa hamane jAnA hai usake zarIra se bahuta durgandha chUTa rahI hai| yadi gautamasvAmI ke mukha para pahale mahapattI bandhI hotI to bAMdhane ko kyoM kahA? isase spaSTa hai ki gautamasvAmI ke mukha para muhapattI bandhI nahIM thii| durgandha se bacane ke liye unheM rAnI ne muha-nAka DhA~kane ke liye kahA thA, vaha bhI mAtra utane hI samaya ke liye ki jaba taka ve rogI ke pAsa raheM, na ki sadA sarvadA ke liye / vaha pATha isa prakAra hai "tate NaM se bhagavaM gotame miyAdevi pino samaNagacchati / tate NaM sA miyAdevI taM kaTThasagaDiyaM praNakaDaDhamANI jeNeva bhUmighare teNeva uvAgacchati, uvAgacchaittA cauppuDeNaM vattheNaM muhaM baMdhamANI bhayava gautamaM evaM vayAsi tumbhe vi NaM bhaMte ! muhapottiyAe muha baMdhaha / tate NaM bhagavaM gautame miyAdevIe evaM vutte samANe muhapottiyAe muhaM baMdhati / bNdhitaa|" ityAdi (vipAka-sUtra mRgAputra loDhA kA adhikAra) arthAt-taba bhagavAna gautama svAmI mRgAdevI ke pIche-pIche cala diye| tatpazcAt vaha mRgAdevI kASTha kI gAr3I ko kheMcatI hu~catI jahA~ bhUmighara (bhoyarA) hai vahA~ pAtI hai aura cAra paTa Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharma saMrakSaka muni zrI buddhivijaya jI 417 ke vastra se apanA muha bAMdhatI hai / phira bhagavAna gautama svAmI se kahatI hai ki he gurudeva ! muMhapattI se muMha bAMdhiye / mRgAdevI ke aisA kahane para (Apane bhI) muhapattI se mukha ko bAMdhA / bAMdhakara ityaadi| upayukta pATha se yaha spaSTa hai ki mRgAdevI ne gautama svAmI ko durgandha se bacane ke liye hI muha ko DhAMkane ke liye kahA thA aura vaha bhI usa muMhapattI se jo unake hAtha meM thii| parantu sAvadyabhASA athavA vAyukAya kI hiMsA se bacane ke liye nahIM kahA thaa| janazramaNa naMge sira rahatA hai, yadi usakA sira phor3e-phusiyoM se bhara jAya aura makkhiyoM Adi ke upadrava se rokane ke liye sira ko kapar3e se DhAMkanA par3eM, to isakA prayojana sira ko dina-rAta caubIsa ghaMTe jIvana paryanta DhA~kane kA nahIM hai / yadi koI vyakti yaha pramANa dekara caubIsa ghaMTe jIvana paryanta sira DhAMkane kA siddhAMta banA le to vicakSaNa loga use besamajha hI kheNge| vaise hI isa prasaMga se samajhanA cAhiye / (2) bhagavatI sUtra ke zakendra vAle pATha ko bhI samajha lenA cAhiye, jo isa prakAra hai (prazna) "sakke gaM bhaMte devIMve devarAyA ki sAvajjaM bhAsaM bhAsati praNavajja pi bhAsa bhAsati? (uttara) goyamA ! sAvaja pi bhAsaM bhAsati praNavajja pi / (prazna) se keNadveNa bhaMte ! evaM vuccai-sAvajja pi jAva praNavajja pi bhAsaM bhAsati ? (uttara) goyamA ! jAhe NaM sakke devIMde devarAyA suhamakAyaM aNijahitA NaM bhAsaM bhAsati, tAhe raNaM sakke devIMde devarAyA sAvajja bhAsaM bhAsati / jAhe NaM sakke devIMde devarAyA suhamakAyaM NihitA NaM bhAsaM bhAsati, tAhe raNaM sakke devIde devarAyA aNavajja bhAsaM bhAsati, se teNaThe NaM jAva-mAsati / (prazna) devIde devarAyA kiM bhavasiddhIe prabhavasiddhIe sammaviTThIe-micchAdiTThIe / (uttara) evaM jahAmo uddesae saNNakumAre jAva no acribhe|" (bhagavatI sUtra za0 16,302) arthAt- (prazna) "he prabho ! zakra devendra devatAmoM kA rAjA sAvadya (pApa yukta) bhASA bolatA hai athavA niravadya (pApa rahita) bhASA bolatA hai ? (uttara) he gautama ! vaha sAvadha bhASA bhI bolatA hai niravadya bhASA bhI bolatA hai| (prazna)he pUjya! pApa aisA kaise kahate haiM ki vaha sAvadha bhI, niravadya bhI bhASA bolatA hai ? (uttara) he gautama ! yadi zakrendra devendra, devatAoM kA rAjA mukha ko hAtha se DhA~ka kara athavA vastra se DhA~kakara nahIM bolatA to sAvadha bhASA bolatA hai| yadi hAtha yA vastra se mukha ko DhA~kakara bolatA hai to niravadya bhASA bolatA hai / (prazna) he bhagavan ! zakrendra devendra devatAoM kA rAjA bhava-siddha haiM athavA abhava-siddha hai, samyagdRSTi hai yA mithyAdRSTi haiM ! (uttara) he gautama ! hama isakA khulAsA isI pAgama ke tRtIya zataka ke prathama uddeze meM sanatkumAra ke varNana meM kara pAye haiM / vahA~ se jAna lenaa|" sanatkumAra kA prasaMga isa prakAra hai(prazna) "saNaM kumAre raNaM bhaMte / devInde devarAyA ki bhavasiddhIe, abhavasiddhIe ? samma Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 418 diTThIe micchAdiTThIe ? parita saMsArae praNata- saMsArae ? sulabhadiTThIe dullabhadiTThIe ? ArAhae virAhae ? carime zracarime ? (uttara) goyamA ! saraNaM kumAre NaM devIMde devarAyA bhavasiddhIe, no prabhavasiddhIe, evaM sammadiTThIe, parita saMsArae, sulabha bohie, prArAhae, carame pasatthaM nevvA / ( prazna) se keNaTThaNaM bhaMte ? (uttara) goyamA ! saraNaM kumAre devIMde devarAyA bahUNaM samaNANaM, bahUNaM samaNIragaM, bahUNaM sAvayAraNaM hi bahUgaM sAviyANaM akAmae, suhakAmae, patthakAmae, prANukaMpie, nisseyasie, hiya-suha ( nissesi nisekAmae) se teNaTThegaM goyamA ! saNaM kumAre gaM bhavasiddhIe, jAva no carime / arthAt - ( prazna) "he bhagavan ! kyA devendra devatAoM kA rAjA sanatkumAra bhavasiddhika hai athavA abhavasiddhika hai ? samyagdRSTi hai athavA midhyAdRSTi hai / mitta saMsArI hai athavA parimatta saMsArI hai ? sulabha bodhavAlA hai athavA durlabha bodhavAlA hai ? prArAdhaka hai athavA virAdhaka hai ? carima hai athavA zracarima hai ? (uttara) he gautama ! devendra devarAja sanatkumAra bhavasiddhika hai para prabhavasiddhika nahIM hai| isI prakAra samyagdRSTi hai, mita saMsArI hai, sulabha bodhavAlA hai, bhArAdhaka hai, carama hai| yAnI saba prazasta jAnanA / ( prazna) he prabho ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? (uttara) he gautama ! devendra devarAja sanatkumAra bahuta zramaNoM, bahuta zramaNiyoM, bahuta zrAvakoM, bahuta zrAvikAoM kA hitecchu hai, sukhecchu haiM, pathyecchu hai unapara anukampA karanevAlA hai, unakA niHzreyasa cAhane vAlA hai ( ina uparyukta saba bAtoM kA icchuka hai ) / isaliye he gautama ! vaha sanatkumAra indra bhavasiddhika hai yAvata vaha carama hai para acarama nahIM hai / ( bhagavatI za0 3 u0 1) yahA~ para bhI mukha kA DhA~kanA kahA hai bA~dhanA nahIM kahA / pUrva pakSa - zrAgamoM meM mu~ha ko DhA~ka kara bolane ko kahA hai, aisA prApane bhagavatI sUtra se spaSTa kahA hai / to mukhapattI mu~ha para bA~dhanA svataH siddha ho gayA ? uttara pakSa- 1. zrAgama meM kahIM bhI muMhapattI ko DorA DAlakara athavA kisI anya prakAra se bhI caubIsa ghaMTe muMha para mukhapattI bA~dhane kA ullekha nahIM hai / jahA~ para bhI prasaMga zrAyA hai, hAtha se athavA hAtha meM hI mu~hapattI rakhakara mukha ko DhA~kane ke liye kahA hai, vaha bhI mAtra bolate samaya athavA paDilehaNa karate samaya ke liye kahA hai / yadi bolate, vyAkhyAnAdi vAMcate samaya prathavA caubIsa ghaMTe muhapattI bA~dhane kA mAgama pramANa ho to dikhalAiye ? aura yadi mahapattI baMdhI ho to Dhakane kA prayojana hI nahIM rahatA / 2. dUsarI bAta yaha hai ki vAyukAya ATha sparzI hai aura mukha kI vASpa athavA zabda cAra sparzI hai / zrataH zabda, vASpa athavA donoM milakara bhI cAra sparzI hone se vAyukAya se azakta haiM / isaliye khule mu~ha bolane vAyukAya Adi jIvoM kI hiMsA saMbhava nahIM hai / 3. yadi khule mu~ha bolane se nikalane vAle zabda aura vASpa se vAyu kAyAdi kI hiMsA saMbhava hai aura bA~dhane se bacAva hotA hai to adhiSThAna prAsana sthAna, nAka evaM mukha tInoM ko bA~dhanA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muhapatI carcA 416 cAhiye ! parantu aisA to Apa, Apake saMta athavA koI anya bhI nahIM karatA ! prathamAMga AcArAMga zruta skandha 2, adhyAya 2, uddezya 3 meM kahA hai ki apane zarIra se sAta kAraNoM se vAyu nikalate samaya bhikSu prathavA bhikSuNI ko hAtha se DhAMkakara vAyu kA nisarga karanA cAhiye / pATha yaha hai-- "bhikkhU vA bhikkhuNI vA usAsamANe vA nisAsamANe vA kAsamANe vA chIyamANe vA bhAemANe vA uDDuvAe vA vAyaNisagge vA karemANe vA puNvAmeva AsayaM vA posayaM vA pANiNA paripehitA tato saMjAyemeva zrosAsejjA vAyANasagge vA karejjA / " arthAt - vaha sAdhu athavA sAdhvI 1-zvAsa leve, 2. zvAsa chor3e, 3 khAMsI kare, 4. choMka kare, 5-jambhAI ( ubAsI) leve, 6- DakAra leve athavA 7 vAyu kA nisarga (gudA se ) kare to mukha, nAsikA aura adhiSThAna zrAsana sthAna ko hAtha se DhAMkakara kare / (a) yahA~ para mukha, nAka, adhiSThAna zrAsana ko hAtha se DhAMkanA kahA hai, bAMdhanA nahIM kahA yadi mukha baMdhA hotA to hAtha se DhAMkanA kyoM kahA ? isase spaSTa hai ki jaina sAdhu-sAdhvI ko kabhI bhI caubIsa ghaMTe muMha bAMdhanA Agama sammata nahIM hai (A) yadi muMha bA~dhane se vAyukAya Adi kI hiMsA kA bacAva hai aura na bAMdhane se hiMsA honA mAna bhI liyA jAya to mukha bAMdhane se khAMsI, jaMbhAI, DakAra aura zabda ke vega to ruka gaye kintu nAka se nikalane aura aMdara jAne vAlA pratipala zvAsa - nizvAsa tathA kabhI-kabhI zrAnevAlI chIMka evaM adhiSThAna prAsanasthAna (gudA) se nikalane vAlI vAyu (pAda) dvArA honevAlI hiMsA se bacane ke liye mu~ha ke sAtha anya donoM sthAnoM ko bhI bAMdhanA cAhiye ? parantu aisA to Apa loga bhI nahIM karate ? chIMka tathA pAda se nikalane vAle zabda ke sAtha vAyu kA vega to zvocchvAsa aura mukha se nikalane vAle vASpAdi se bhI adhika vega pUrNa hotA hai ? isase spaSTa hai ki tInoM sthAnoM nikalane vAle vAyu, zabda aura vASpa se hiMsA saMbhava nahIM hai / (i) muMha para muMhapattI bAMdhane se bhI mukha se nikalane vAle vASpa zabda zrAdi mu~hapattI ko pAra karake athavA usake saba tarafa se nikalakara bAhara Ate haiM ruka nahIM sakate / kyoMki mukha se nikalA huA zabda jaba vAyu ke dvArA bAhara prAtA hai tabhI sunAI par3atA hai / prajJApaNA prAdi jainAgamoM meM zabda kA turanta caudaha rAjaloka meM phaila jAne kA varNana zrAtA hai / yadi mukha ke zabda aura vAyu se hiMsA saMbhava hai to mu~hapattI bAMdhane para bhI vAyu sahita zabda ke bAhara thA jAne se hiMsA na ruka pAyegI / 2 1. vartamAnakAla meM sadAkAla muhRttI bAMdhane vAle RSi, sAdhu-sAdhvI bhI lAuDaspIkara ( dhvanivardhaka yaMtra) dvArA vyAkhyAna, pravacana Adi karate haiM jisa se zabda adhika vega ke sAtha nikala kara dUra-dUra taka pahuMcatA yadi zabda se jIva hiMsA kI ina ko mAnyatA satya hai to jAna-bUjha kara lAuDaspIkara kA prayoga karanA unake liye kahA~ taka ucita hai ? 1 2. sammUcchima jIva - mAtA-pitA ke saMyoga ke binA, gaMdagI prAdi se utpanna hone vAle dvindrIya se lekara paMcendrIya taka jo prANI haiM ve sammUcchima kahalAte haiN| paiMtAlIsa lAkha yojana parimANa manuSya kSetra meM DhAIdvIpa aura samudroM meM paMdraha karmabhUmiyoM, tIsa prakarmabhUmiyoM aura chapanna antadvIpoM meM garbhaja ( mAtA ke garbha se paidA hone vAle) saMjJI manuSya rahate haiM / unake malamUtrAdi se sammUcchima manuSya bhI utpanna hote haiN| ve paMcendrIya hote haiM, una kI avagAhanA ( laMbAI ) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, prAyu antamuhurta kI hotI hai, carmacakSu se dikhalAI nahIM dete itane sUkSma haiM ye asaMjJI (mana rahita) mithyAdRSTi aura prajJAnI hote haiM aparyApta avasthA meM hI mara jAte haiN| [pannavaNA pada 1 sUtra 56 AcArAMga, manuyogadvAra ] Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. caubIsa ghaMTe mukha para muhapattI bAMdhe rahane se muMha se nikalane vAle vASpa aura thaka muMha ke saba tarafa jamA ho jAne se trasa jIvoM kI hiMsA saMbhava hai| prAgama meM thUkAdi 14 azuci sthAnoM se sammUcchima sa jIvoM kI-yahAM taka ki asaMjJI paMcendrIya manuSyoM taka kI utpatti honA mAnA hai / aise jIvoM kI thUka se utpatti hokara kSaNa-kSaNa meM mRtyu hotI hai| ___ isaliye mukha bAMdhe rahane se ina paMcendrIya Adi trasa jIvoM kI utpatti tathA hiMsA saMbhava hai / prataH pAgama pramANa se bhI ahiMsA saMbhava nahIM hai| ataH spaSTa hai ki mukha ke zabda vASpa aura vAyu se vAyukAya Adi jIvoM kI hiMsA mAnakara maha para muhapattI bAMdhanA na to AgamAnukUla hai aura na hI pratyakSa pramANa, itihAsa aura tarka kI kasauTI para kasane se upayukta hai| isake viparIta muhapattI bAMdhane se sthAvara jIvoM kI hiMsA na hokara trasa jIvoM kI hiMsA avazya saMbhava hai| pUrva pakSa-phira to muhapattI ko hAtha meM lekara muMha DhAMkane kA kyA prayojana / muMha para bAMdhane se hI isakA nAma muMhapattI sArthaka hai / isase spaSTa hai ki muha bA~dhanA cAhiye ? nahIM to hAthapattI kahanA cAhiye / uttara pakSa-muhapattI kA artha hai jo vastu mukha ke liye kAma meM aave| jaise pagar3I, TopI Adi sira para rakhI jAtI hai phira vaha cAhe kahIM bhI par3I ho pagar3I aura TopI hI khlaayegii| jUtA paga meM pahanane ke kAma AtA hai phira vaha kahIM par3A ho jUtA hI kahalAyegA / Apa loga jisa makAna ko sthAnaka kahate ho aura use sthAnakamArgI sAdhu sAdhviyoM kA nivAsa sthAna kahate ho, usa makAna meM cAhe koI sAdhu-sAdhvI kabhI bhI na ThaharA ho sthAnaka hI khlaayegaa| isI prakAra muMhapattI kA sahI artha yahI hai ki jo vastra mukha ke liye kAma meM praave| phira vaha cAhe hAtha meM ho, cAhe kahIM rakhA ho / isaliye isakA artha mukha para bA~dhane kA saMbhava nahIM hai / dazavakAlika sUtra meM mukhastrikA ke liye hatthaga (hastaka) zabda kA prayoga bhI pAyA hai isase bhI pramANita hotA hai ki mukhavastrikA hAtha meM rakhanI cAhiye aura bolate samaya usase mukha ko DhAMkakara bolanA cAhiye / ataH hAtha meM rakhane se bhI yaha mukhavastrikA hI khlaayegii| vaha pATha yaha hai "aNannavi tu mehAvI, parichinnammi saMbuDe / hatthagaM saMpamajjittA, tattha bhujijja saMjaye / (5 / 83) 1. ina ke utpatti sthAna 14 haiM jo ki isa prakAra hai (1) uccAresu [viSTA meM] (2) pAsavaNesu [mUtra meM (3) khelesu thUka-kapha meM] (4) siMghANesu nAka ke maila meM (5) pittesu [pitta meM] (6) vantesu [vamana meM] (7) pUesu [pIpa, rAdha, aura durgandhayukta bigar3e ghAva se nikale hue khUna meM] (8) soNiesu [khUna meM] (8) sukkesu [zukra-vIrya meM] (10) sukkapuggala parisADesu [vIrya ke tyAge hue pudgaloM meM] (11) vigaya jIva kalevaresu [jIva rahita murdA zarIra meM] (12) thI-purisa sajjoesu [strI-puruSa ke samAgama meM] (13) Nagara niddhamaNesu [nagara kI morI meM] tathA (14) savvesu asui-ThANesu [saba azuci ke sthAnoM meM] / upayukta 14 azuci sthAnoM meM prasaMjJI paMcendrIya manuSya utpanna hote haiM / 2. vijJAna ne sUkSmadarzaka yaMtra se bhI thUkAdi meM saMmUchima vasa jIvoM kI utpatti aura vinAza alpa samaya meM honA pratyakSa kara dikhalAyA hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMhapasI carcA dhyAkhyA--tatra 'aNunnavi tti' anujJApya sAgArika parihArato vizramaNa vyAjena tatasvAminabhavagrahaM 'medhAvI' sAdhu 'praticchanne' tatra koSThAdau 'saMvutaM' upayukta san sAdhuH IryA pratikramaNaM kRtvA tadanu 'hatthagaM' hastakaM mukhavastrikA rUpaM AdAyeti vAkya zeSa: 'saMpramRjya' vidhinA tena kAyaM tatra bhujIta 'saMyato' rAga-dveSAvapAkRtyeti sUtrArthaH // __ bhAvArtha-grAmAdi se gocarI lAkara mAhAra karane ke nimitta sthAnavAle gRhasthI se prAjJA lekara ekAnta sthAna meM jAkara IryAvahI paDikame tadanantara hatthaga arthAt mukhavastrikA paDilehe / usase vidhipUrvaka zarIra kI paDilehaNA kare / usake bAda samabhAvapUrvaka ekAnta meM AhAra kre| isa gAthA meM mukhavastrikA keliye prayukta huprA zabda 'hastakaM mukhavastrikA ke hastagata hone kI ora hI saMketa karatA hai / isako adhika rapaSTa karane ke liye aura pramANa detA huuN| 1-aMgacUliyA zAstra 43 sUtra meM kahA hai ki pugvi patti pohiya vaMdaNaM daano| arthAt - pahale mukha ko vastra se DhAMkakara pIche vandanA kre| yadi muMha baMdhA hotA to mukha DhA~kane ko kyoM kahate ? 2--"cauraMgula pAyANaM muMhapatti ujjue, uvahattha rayaharaNaM / bosaTTha cata deho kAussaggaM krijjaahi|" (prAvazyaka niyukti gAthA 1545) 1. DhUMDhakoM (sthAnakamAgiyoM) ke upasaMpradAya terApaMtha ke prAcArya zrI tulasI gaNi jI ne apane dvArA saMpAdita dazavakAlika kI hatthagaM vAlI gAthA kI TippaNI meM naM0 203 se 204 taka pRSTha 27 meM likhA hai ki-'anujJA lekara (aNunnaveti) svAmI kI anujJA prApta karane kI vidhi isa prakAra hai-"he zrAvaka ! tumheM dharmalAbha hai| maiM muhUrta bhara yahAM vizrAma karanA cAhatA huuN|" "anujJA dene kI vidhi isa prakAra prakaTa hotI hai-"gRhastha natamastaka hokara kahatA hai-Apa cAhate haiM vaise hI vizrAma kI AjJA detA huuN|" chAye hue evaM saMvRta sthAna meM (paDichannammi sNbudde)| jinadAsa cUNi ke anusAra 'paDichanna aura saMvRta' ye donoM zabda sthAna ke vizeSaNa haiM / uttarAdhyayana meM ye donoM zabda prayukta hue haiM, zAMtAcArya ne ina donoM ko mukhyArtha meM sthAna kA vizeSaNa mAnA hai aura gauNArtha meM saMvRta ko bhUmikA vizeSaNa mAnA hai| bRhatkalpa ke anusAra muni kA AhAra sthala 'pracchanna' Upara se chAyA huA aura 'saMvRta' pArzvabhAga meM prAvRta honA caahiye| isa dRSTi se praticchanna aura saMvRta donoM vizeSaNa hone cAhiye / hastaka se (hatthaga) hastaka kA artha mukhapotikA' mukhavastrikA hotA hai| kucha aAdhunika vyAkhyAkAra [sthAnakamArgI] hastaka kA partha pUMjanI (pramArjanI) karate haiN| kintu yaha sAdhAra nahIM (binA AdhAra ke) lagatA hai| propaniyukti Adi prAcIna graMthoM meM mukhavastrikA kA upayoga pramArjana karanA batalAyA hai| pAtra kesarikA kA artha hotA hai pAtra mukhavastrikA ke kAma Ane vAlA vastra khaMDa / 'hastaka', mukhavastrikA aura mukhAMtaka, ye tInoM paryAyavAcI zabda haiN| 1-(ka) a0 cU0 sasi sovariyaM hassaMtaM hatthagaM / 2-(kha) ji0 cU0 pR0 187 mukhapotiyA bhaNNai tti / 3-(ga) hA0 TI0 pR0 178 hastaka mukhavastrikA rUpaM / (tulasI gaNi saMpAdita dazavakAlika) Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vyAkhyA-cauraMgula-tti cattAri aMgulAni 'pAyANaM' aMtaraM kareyavvaM 'muhapatti' muhapotti ujjoe tti dAhiNa hattheNa mahapotiyA ghetavvA unyahatthe rayaharaNaM' kAyavvaM eteNa vihiNA 'bosaTTha cittadeho tti pUrvavat kAussaggaM karijjAhi tti gAthArthaH / isa gAthA meM kAyotsarga kI vidhi kA varNana hai| kAyotsarga keliye isa prakAra khar3e honA cAhiye, jisase dono pairoM ke bIca meM cAra aMgula kA antara ho dakSiNa (dAhine) hAtha meM muMhapattI evaM (bAyeM) hAtha meM rajoharaNa rkhnaa| donoM bhujAoM ko lambI laTakAkara sIdhe khar3e hokara zarIra kA vyutsarga karate (zarIra ko bosarAte) dhyAnArUr3ha honA cAhiye / yaha kAussagga (kAyotsarga) kI vidhi hai / isa gAthA meM kAyotsarga karate samaya mukhavastrikA ko dAhine (sIdhe) hAtha meM rakhane kA spaSTa nirdeza hai / na ki muha para bA~dhane kI bAta hai ! aApakI zaMkA ke samAdhAna keliye uparyukta pramANoM se koI kamI nahIM rahI hogI ataH samAdhAna ho gayA hogA? pUrvapakSa-pApa ne niyukti Adi ke jo pramANa diye haiM ve hameM mAnya nahIM haiN| ye to pIche ke AcAryoM ne manamAne likha diye haiN| hama to mUla AgamoM ke pATha ko mAnate haiM so pATha btlaaveN| __dUsarI bAta yaha hai ki 'hatthagaM' zabda kA artha jo 'mukhapotikA' vyAkhyAkAra ne kiyA hai hamAre paramparA ke sAdhu isakA artha 'pUjanI' karate haiN| kyoMki pUMjanI (pramArjanI) hAtha meM rakhI jAtI hai aura mahapattI muha para bA~dhI jAtI hai / isaliye isakA artha muhapattI saMbhava nahIM hai| uttara pakSa-1. mUlAgamoM meM muMhapattI kA varNana to pAyA hai parantu isake svarUpa aura prayojana kA varNana nahIM miltaa| yadi milatA hai to prodhaniyukti meM milatA hai aura vAstava meM vicAra kiyA jAve to niyukti bhI pAgama ke samAna hI prAmANika hai| kAraNa ki usake nirmAtA koI sAdhAraNa vyakti nahIM haiM kintu pA~caveM zrutakevalI caudaha pUrvadhArI jainAcArya bhadrabAhu svAmI haiN| zAstrAnusAra to abhinna dasapUrvI taka kA kathana bhI samyak (yathArtha) hI mAnA hai| kyoMki abhinna dasapUrvI niyamena samyagdRSTi hote haiN| isake liye nandIsUtra kA pATha yaha hai "icceyaM duvAlasaMga gaNipiDagaM ca udassa pumbissa sammasUnaM abhiNNA dasapugvissa sammasUtraM teNa paraM bhiNNesu bhayaNA se samma suun|' aura yaha niyuktikAra jainAcArya paMcama zruta kevalI zrI bhadrabAhU svAmI caturdaza pUrvadhArI the| isaliye unakI pramANikatA meM sandeha ko sthAna nahIM / Apa loga hatthagaM zabda kA artha pUjanI karate haiM yaha bhI sarvathA Agama tathA prasaMga ke viparIta hai jo ki isakI vyAkhyA se spaSTa ho jAtA hai / 'hatthaga' kA artha 'pUjanI' Apa ke upasaMpradAya vAle terApaMthI bhI nahIM mAnate / jo ki ve bhI mApake samAna hI mukhavastrikA ko apane muha para bAMdhe rahate haiN| ataH prAgamaviruddha partha karanA yA mAnanA ucita nahIM hai| Agamaviruddha martha karanevAloM ko zAstrakAroM ne anantasaMsArI tathA ninha va mAnA hai| 3. aodhaniyukti meM isa viSaya se sambandha rakhane vAlI do gAthAeM aura bhI haiN| eka meM muhapattI-mukhavastrikA ke parimANa-mApa kA svarUpa aura AkAra kA varNana hai tathA dUsarI meM usakA prayojana batalAyA hai / yathA-~ Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muhapattI carcA 423 "cauraMgulaM vihatthI evaM muhaNaMtagassa upamANaM vitiyaM muhappamANaM gaNaNapamANeNa ekkekka" // 711 // vyAkhyA-catvAryagulAni vitastizceti, etaccaturasraM mukhAnantakasya pramANaM, athavA idaM dvitIyaM pramANaM yaduta mukhapramANaM karttavyaM muhaNaMta yaM etaduktaM bhavati-vasati pramArjanAdau yathA mukhaM pracchAdyate kRkATikA-pRSTatazca yathA graMthitu zakyate tathA kartavyaM / tryasra koNadvaye gRhItvA tathA kRkATikayAM graMthAta zakyate tathA kartavyamiti etad dvitIyaM pramANa- gaNaNA pramANena punastadekaikameva mukhAnantakaM bhavatIti / isa gAthA meM mukhavastrikA kA parimANa (mApa) batalAyA hai| jo cAroM ora se eka veMTa aura cAra aMgula ho arthAt 16 aMgula laMbI aura 16 aMgula caur3I ho aisI cAra tahavAlI mukhavastrikA hotI hai| yaha mukhavastrikA kA eka mApa hai / dUsarA upAzraya Adi kA pramArjana (pratilekhana) karate samaya jisa mukhavastrikA ko trikoNa karake usake donoM siroM ko pakar3akara nAsA aura mukha Dhaka jAve aura gardana ke pIche gA~Tha dI jAve, isa prakAra kI mukhavastrikA honI cAhiye / yaha usakA dUsarA mApa yA svarUpa hai| parantu dhyAna meM rahe ki yahA~ jo mukhavastrikA ke do mApa yA svarUpa batalAye haiN| ve eka hI mukhavastrikA ke do vibhinna svarUpa yA mApa hai| vaise gaNanA meM to eka hI mukhavastrikA samajhe do nhiiN| 4. jaina sAdhu-sAdhvI jaba se dIkSA lete haiM tabhI se hI muhapattI kA prayoga hAtha se hI karate haiN| isa bAta kI puSTi ke liye zrI RSabhadeva kI bIca meM baiThI huI pratimA ke sAtha do khar3e tIrtha karoM kI mUrtimA~ haiM / yaha pratimA devagar3ha kile ke jainamaMdira meM hai aura atiprAcIna IsA se pUrva samaya kI hai| isI pratimA meM ina tInoM tIrthakaroM kI mUrti ke nIce do janasAdhunoM kI pratimAeM bhI aMkita haiN| inake bIcobIca sthApanAcArya hai| eka sAdhu ke hAtha meM mukhavastrikA hai aura dUsarA sAdhu muhapattI ko kholakara apane donoM hAthoM se usakA paDilehana kara rahA hai| 0000 000000pcor0000000AM RAPre RA - kyoMki digambara sAdhu athavA AryikA na to muhapattI rakhate haiM aura na sthApanAcArya hI rakhate haiM / isaliye isameM sandeha kA koI avakAza hI nahIM rahatA ki prabhu mahAvIra aura unase pahale ke tIrthaMkaroM ke samaya se mahapattI ko bA~dhane kA kabhI pracalana nahIM rhaa| nigraMtha zramaNa-zramaNI (jo Ajakala zvetAMbara jainoM ke nAma se prasiddha haiM) sadA se muhapattI kA prayoga Aja taka karate A rahe haiN| pratimA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dUsarI bAta isa pratimA se yaha bhI spaSTa hai ki atyanta prAcInakAla se hI zvetAMbara jaina nagna aura anagna donoM prakAra kI jinapratinoM ko mAnate tathA pUjA-arcA karate A rahe haiN| (lekhaka) 5. dUsarA pramANa hama yahA~ hinduoM ke zivapurANa kA dete haiN| jinameM jainadharma kI utpatti kA varNana karate hue jainasAdhu ke svarUpa kA varNana do zlokoM meM isa prakAra kiyA hai "muNDinaM mlAnavastraM ca gumphipAtra samanvitam / dadhAnaM puMjikA haste cAlayaMtaM pade pade // 1 // vastrayuktaM tathA hastaM kSipyamAnaM mukhe sadA / dharmeti vyAharantaM na vAcA kilkavayA munim // 2 // arthAt-sira se muDita (locakiye hue), malIna vastra pahane hue, kASTha ke pAtra aura puMjikA (rajoharaNa) hAtha meM rakhate hue pada-pada para use calAyamAna karate hue (paDilehaNa karate hue), hAtha meM eka vastra lekara usase mukha ko DhA~kate hue aura dharmalAbha mukha se bolate hue, aise puruSa ko utpanna kiyaa| (a) ina do zlokoM se bhI spaSTa hai ki jaina sAdhu-sAdhvI hAtha meM lekara hI mahapattI kA prayoga sadA karate haiN| (A) ina zlokoM se isa bAta kI bhI puSTi ho jAtI hai ki niyuktiyoM, caNiyoM Adi meM varNana kiye hue mukhavastrikA ko hAtha meM rakhane ke ullekha mUla jainAgamoM ke anukUla haiN| isaliye unhIM ke anusAra AcaraNa karake tIrthakara prabhu kI prAjJAnoM kA pAlana karanA samyag dRSTi kA lakSaNa hai| yadi niyukti ko na mAnA jAya to muhapattI kA svarUpa kahIM se bhI milanA asaMbhava nahIM hai / ataH isake viparIta pAcaraNa karanA jinAjJA ke viruddha hai| (i) muha ko caubIsa ghaMTe bA~dhane kA aura muMhapattI meM DorA DAlakara kAnoM meM laTakAye rahane kA AgamoM, niyuktiyoM, cUNiyoM, TIkAnoM aura bhASyoM (paMcAMgI) meM kahIM bhI na hone se jinAjJA ke viruddha jAnakara hamane isako bA~dhane kA tyAga karanA ucita samajhA hai Apa loga bhI aisA hI karane se sarvajJa tIrthaMkaroM kI prAjJA ko pAlana karane ke saubhAgI baneMge / pUrva pakSa-mukha dvArA nikale hue zabda-vASpa Adi se hiMsA saMbhava nahIM hone se muhapattI kA prayojana kucha nahIM rhtaa| uttarapakSa--isI propaniyukti meM muhapattI kA prayojana jisa gAthA meM batalAyA hai, use bhI jAna lo "saMpAtima rayareNupamajjaNaTA vayaMti mahapatti / nAsaM muhaM ca baMghai tIe vasahI pamajaMto" // 712 // vyAkhyA-saMpAtima sattvarakSaNArthaM jalpadbhimukhedIyate, tathA rajaH sacita pRthvIkAya-statpramArjanArthaM mukhavastrikA gRhyate; tathA reNu pramArjanArthaM ye mukhavastrikA grahaNaM pratipAdayanti pUrvarSayaH / tathA nAsikA mukhaM ca badhnAti tathA mukhaMvastrikAyA vasati pramArjayan yena na mukhAdI rajaH pravizyatIti // Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMhapattI carcA 425 isa gAthA kA bhAvArtha yaha hai ki- 1. bolate samaya saMpAtima (ur3ate hue) jIvoM kA mukha meM praveza na ho, isa liye mukhavastrikA ko mukha ke Age rakhakara bolnaa| 2. pRthbIkAya ke pramArjana keliye muhapattI kA upayoga karanA arthAt-jo sUkSma dhUlI ur3a kara zarIra para par3I huI ho usake pramArjana-pratilekhana keliye ma khavastrikA ko grahaNa karanA prAcIna RSi-ma niyoM ne kahA hai / 3. upAzraya vastI mAdi kI paDilehaNA karate samaya nAka aura ma kha ko bAMdhane (DhAMkane) ke liye [jise se ki sacita raja kA makha aura nAka meM praveza na ho sake] makhavastrikA ko grahaNa karanA cAhiye / isa gAthA meM makha vastrikA ke tIna prayojana batalAye haiM / 1. mukha DhAMke binA bolate samaya koI ur3anevAlA choTA jIva jantu [makkhI-macchara prAdi] ma kha meM par3a jAnA saMbhava hai isaliye unakI rakSA ke liye bolate samaya athavA ubAsI Adi lete samaya ma khavastrikA ko muMha ke Age rakhanA / 2. zarIra para ur3akara par3I huI sUkSma dhUlI ko makhavastrikA dvArA zarIra para se dUra karanA / 3. upAzraya prAdi vasatI kA pramArjana (sAfa-sUfa) karate samaya ma kha aura nAsikA ko mukhavastrikA ko trikoNa karake usa se Dhaka lenA aura usake donoM koNoM (siroM) ko gale ke pIche bAMdha lenA jisa se mukha aura nAsikA meM sacita dhUlI Adi kA praveza na ho| isaliye sAdhusAdhvI ko mukhavastrikA rakhanI cAhiye / saMkSepa meM kaheM to-1. bolate samaya saMpAtima jIvoM kI rakSA ke liye 2. zarIra Adi kI pramArjanA ke samaya tathA----3. upAzraya Adi pramArjanA ke samaya pRthvI kAyAdi sthAvara jIvoM kI rakSA ke liye sAdhu-sAdhvI ke liye mukhavastrikA kA rakhanA anivArya hai / evaM 4. cauthA kAraNa yaha hai ki zAstrAdi kA paThana-pAThana karate tathA vyAkhyAnAdi karate samaya sUkSma thUka zleSma Adi mukha se ur3anA saMbhava hai aura usake zAstrAdi para gira jAne se prAzAtanA hotI hai| isa pApaavajJA se bacane ke liye bhI ma kha DhAMkanA Avazyaka hai| isa bAta ko maiM pahale bhI kaha cukA huuN| pUrva pakSa-paDilehaNa Adi karate samaya nAka aura makha para mahapattI bAMdhane kA jo prApa ne kahA hai, usa se bhI to muha para thUka jamA ho jAtA hai to phira caubIsa ghaMTe bAMdhane meM kyA uttarapakSa-upAzraya Adi kI bhUmi pramArjana karate samaya nAka ke Upara se lekara ma kha DhAMkane ko kahA hai| 1. nAka ke Upara se muha ko DhAMkate hue mahapattI gale ke pIche gAMTha dekara bAMdhane se na to nAsikA ke cheda hI ma khapati se sparza karate haiM aura nahIM ma kha ke hoTha Adi sparza karate haiM / mahapattI ina donoM se alaga rahate hue DhAMkatI hai| isaliye nAka se nikalane vAle zvAsa tathA mukha se nikalanevAle vASpa se thUkAdi ma kha ke prAge athavA nAsikA ke nIce jamA honA saMbhava nahIM hai / 2. parimArjava kI kriyA maunapane kI jAtI hai usa meM bolanA vajita hai| isaliye ma kha kA vASpa tathA thUka bAhara nikala kara jamA ho hI nahIM sktaa| 3. ma khapattI se ma kha aura nAka ko DhAMkanA mAtra utane hI samaya ke liye hotA hai jitane samaya taka pramArjana cAlU rahatA hai / pazcAt nhiiN| uparyukta tInoM kAraNoM se na to thUka hI jama pAtA hai| jaba 1. zvetAMbara jainazrAvikAeM aura zrAvaka bhI pUjA karate samaya nAka-maha ko mukhakoSa se DhAMkakara pUjA karate haiM tAki prabhu mUrti para pUjA karanevAle kA zvAsa tathA sUkSma thUkAdi par3ane kA bacAva rahe / aMga pUjA ke bAda use khola diyA jAtA hai| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma thUkAdi jamegA hI nahIM to trasa jIvoM kI utpatti bhI saMbhava nahIM hai / / itanI carcA ke bAda isa carcA kI samApti ho gaI / aba Age jina pratimA mAvane aura pUjane ke liye jo carcAeM huI una kA bhI saMkSipta ullekha karate haiN|| 2. jina pratimA mAnane aura pUjane kI carcA carcA kA viSaya thA-kyA jina pratimA tIrthaMkara deva kI mUrti hai aura use tIrthaMkara ke samAna vandanA namaskAra karanA aura pUjA-upAsanA karanA jainAgama sammata hai athavA nahIM ? parvapakSa-svAmI jI ! tIrthaMkara kI mUrti mAnanA sarvathA anucita hai, usakI pUjA se SaTkAyA ke jIvoM kI virAdhanA hotI hai| tIrthaMkara bhagavantoM ne jIva virAdhanA (hiMsA) ko AgamoM meM dharma nahIM batalAyA ? mUlAgamoM meM mUrti ko mAnane kA koI ullekha nahIM hai| isaliye Apa jaise ma musu muni ko aisA upadeza denA zobhA nahIM detA ? uttarapakSa-jainAgamoM (aMga-upAMgama Adi) sUtroM, zAstroM, ke mUla pAThoM meM bhI indrAdi devatAoM, zrAvaka-zrAvikAoM aura sAdhu-sAdhviyoM Adi saba samyagdRSTiyoM ke dvArA jina pratimAnoM ko vandana, namaskAra, pUjana, upAsanA Adi ke aneka pATha vidyamAna haiN| jisa se una saba ne uttama phala kI prApti kI hai / yahA~ taka ki karmoM ko nirjarA aura kSaya karake kevalajJAna pAkara mokSa taka prApta kiyA hai| jisa kA bar3e vistArapUrvaka varNana hai| una kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra haiM pUrvapakSa-hama mAtra 32 prAgamoM ko hI mAnate haiM kyoMki vahIM jinabhASita haiM bAkI ke to pIche ke prAcAryoM ne jaisA mana meM pAyA vaisA likha diyA hai isaliye hama unheM pramANa nahIM mAnate / ataH ina batIsa sUtroM ke mUla pAThoM meM kahIM bhI jinapratimA mAnane ke ullekha nahIM hai| pIche se ina para likhe gaye niyukti, cUNi, TIkA, bhASyAdi karanevAle prAcAryoM ne apanI TIkAnoM Adi meM yadi ullekha kara diyA hai to vaha hameM mAnya nahIM hai| yadi 32 sUtroM ke mUla pAThoM meM koI pratimA mAnane ke ullekha ho to batalAmo ? uttarapakSa-(1) aisI bAta nahIM hai ki battIsa sUtra hI jinavANI hai bAkI ke AgamazAstra Adi jinavANI nahIM hai / isa viSaya kI carcA kA to yahA~ prasaMga nahIM hai ataH battIsa sUtroM meM bhI jinapratimA ko mAnane ke mUla pATha vidyamAna haiM- unhIM ko suniye 1. zrI prAcArAMga sUtra (prathamAMga) meM prabhu mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha ko zrI pArvanAtha saMtAnIya zrAvaka kahA hai / usa ne jinezvaradeva kI pUjAke liye lAkha rupaye kharca kiye aura aneka jinapratimAnoM kI pUjA kii| isa adhikAra meM "jAyaa" zabda AyA hai jisa kA artha devapUjA hai| 2. zrI sUyagaDAMga sUtra kI niyukti meM zrI jinapratimA ko dekhakara prArdra kumAra ko 1. mahapattI ko vistArapUrvaka carcA kA varNana muni zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI ne apanI svalikhita mahapatti carcA nAmaka pustaka meM kI hai jisa se unhoMne isa viSaya kA ba, ta vistAra se spaSTIkaraNa kiyA hai| vizeSa ruci rakhane vAle use par3hakara jAna leveN| yahAM to mAtra itihAsa ko zRMkhalAbaddha karane ke liye saMkSepa mAtra likhA hai| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjana jainAgama sammata hai 427 pratibodha huA aura jaba taka usane dIkSA grahaNa nahIM kI taba taka vaha pratidina usa pratimA kI pUjA karatA rhaa| 3. zrI samavAyAMga sUtra meM samavasaraNa ke adhikAra ke liye kalpasUtra kA udAharaNa diyA hai| isI prakAra zrI vRhatkalpa sUtra ke bhASya meM samavasaraNa ke svarUpa kA vistArapUrvaka varNana kiyA hai| usa meM likhA hai ki samavasaraNa meM arihaMta svayaM pUrva dizA sanmukha virAjate haiM aura dakSiNa, pazcima, uttara tIna dizAoM meM una ke tIna pratibimba (jinamUrtiyAM) indrAdi devatA virAjamAna karate haiN| yahAM AnevAle jaise mUla tIrthaMkara ko vandana karate haiM vaise hI una pratimAnoM ko bhI vandana karate haiN| 4. zrI bhagavatI sUtra meM kahA hai ki jaMghAcAraNa muni nandIzvaradvIpa meM zAzvatI jinaprati mAnoM ko vaMdanA-namaskAra karane ke liye jAte haiN| 5. zrI bhagavatI sUtra meM tugiyA nagarI ke zrAvakoM dvArA jinapratimA pUjane kA varNana hai| 6. zrI jJAtAdharmakathAMga sUtra meM dropadI (pAMDava rAjA kI putravadhU) ne jinapratimA kI sattarahabhedI pUjA kI tathA namaskAra rUpa namatthuNaM kA pATha par3hA aisA varNana hai| . 7. zrI upAsakadazAMga sUtra meM Ananda prAdi dasa zrAvakoM ke jinapratimA vandana pUjana kA adhikAra hai| mAtra itanA hI nahIM para prAnanda zrAvaka kA anyamatAvAlabIyoM dvArA grahaNa kI huI jinapratimA ko na mAnane kA vivaraNa bhI milatA hai / 8. zrI praznavyAkaraNa sUtra meM sAdhu dvArA jinapratimA kI vaiyAvacca karane kA varNana hai| 6. zrI uvavAI sUtra meM bahuta jina maMdiroM kA adhikAra hai / 10. isI sUtra meM aMbar3a zrAvaka ke jinapratimA pUjane kA adhikAra hai| 11. zrI rAyapaNIya sUtra meM sUryAbhadevatA ke jinapratimA ke vAMdane pUjane kA varNana hai| 12. isI sUtra meM citrasArathI tathA paradezI rAjA (ina donoM zrAvakoM) ke jinapratimA pUjane kA varNana hai| 13. zrI jIvAjIvAbhigama sUtra meM vijaya prAdi devatAmoM ke jinapratimA pUjane ke varNana haiN| 14. zrI jambUdvIpa paNNatti meM yamakadevatA Adi ke jinapratimA pUjane kA varNana hai| 15. zrI dazavakAlika sUtra kI niyukti meM zrI zayyaMbhava sUri ko zrI zAMtinAtha kI pratimA dekhakara prativodha pAne kA varNana hai / 16. zrI uttarAdhyayana sUtra kI niyukti ke dasaveM adhyayana meM zrI gautamasvAmI ke aSTApada tIrtha kI yAtrA karane kA varNana hai| 17 isI sUtra ke 26veM adhyayana meM thayathuI maMgala meM sthApanA ko banvana karane kA varNana hai| 18. zrI nandI sUtra meM vizAlAnagarI meM muni suvratasvAmI kA mahAprabhAvika thUbha (stUpa) kahA hai| ___19. zrI anuyogadvAra sUtra meM sthApanA mAnanI kahI hai| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 20. zrI Avazyaka sUtra meM bharata cakravartI ke (aSTApada parvata para) jinamadira vanavAne kA varNana hai| 21. isI sUtra meM vaggRra zrAvaka ke zrI mallinAtha prabhu ke mandira banavAne kA varNana hai| 22. isI sUtra meM kahA hai ki --prabhAvatI zrAvikA (udAyana rAjA kI paTarAnI aura rAjA neTaka kI putrI) ne apane rAjamahala meM jinamandira banavAkara zrI mahAvIra prabhu kI jIvitasvAmI (gRhasthAvasthA meM kAyotsarga dhyAna mudrA meM) kI mUrti sthApita kI thI aura usa kI pratidina pUjA karatI thii| 23. isI sUtra meM kahA hai ki phUloM se jinapratimA ko pUjane se mokSa kI prApti hotI hai| 24. isI sUtra meM kahA hai ki zreNika rAjA pratidina 108 sone ke yavoM se jinapratimA kA pUjana karatA thaa| 25. isI sUtra meM kahA hai ki sAdhu kAyotsarga meM jinapratimA pUjane kA anumodana kare / 26. isI sUtra meM kahA hai ki sarvaloka meM jinapratimAeM haiM una kI ArAdhanA ke nimitta sAdhu aura zrAvaka kAyotsarga kre| 27. zrI vyavahAra sUtra ke prathama uddeze meM jinapratimA ke sAmane pAlocanA karanA kahA hai| 28. zrI mahAkalpa sUtra meM kahA hai ki zrI jinamandira meM yadi zrAvaka-sAdhu darzana karane ko na jAve to prAyazcita Ave / 26, zrI mahAnizISa sUtra meM kahA hai ki zrAvaka yadi jinamandira banavAve to utkRSTA bArahaveM devaloka taka jAve / 30. zrI jItakalpasUtra meM kahA hai ki yadi zrI jinamandira meM sAdhu-sAdhvI darzana karane na jAve to prAyazcita prAve / 31. zrI prathamAnuyoga meM kahA hai ki aneka zrAvaka-zrAvikAoM ne zrI jinamandira banavAye aura una kI pUjA kii| ataH cakravatiyoM, rAjAoM, mahArAjAoM, rAniyoM, mahArAniyoM, mavirati samyagadRSTi deviyoM devatAoM, indroM-iMdrAniyoM, dezavirati zrAvaka-zrAvikAoM, pAMca bhahAvratadhArI sAdhu-sAdhviyoM, jaMghAcAraNAdi labdhidhArI muniyoM, gaNadharoM Adi saba ke jainAgamoM meM jinamandira-jinapratimAeM banavAne una kI vandanA, namaskAra-pUjA--upAsanA karane ke bahuta pramANa milate haiM / isa prakAra se uparyukta saba sUtra pAThoM ko dikhalAkara samAdhAna kiyaa| (2) 1-jinapratimA pUjana meM hiMsA bhI saMbhava nahIM hai parantu isa ke dvArA zrI tIrtha kara prabhu kI bhakti se karmoM kI nirjarA, karmakSaya hone yAvat mokSa kI prApti hotI hai| tattvArtha sUtra meM vAcaka zrI umAsvati jI mahArAja ne hiMsA kA svarUpa batalAte hue kahA hai ki "pramatta-yogAtpraNavyaparoparaNaM hiMsA / ' arthAt ---pramAdavaza jIvoM ke prANoM kA nAza karanA hiMsA hai| zrI jinapratimA pUjana 1. (1) na ca satyapi vyaparopaNe ahaMduktena pariharantyAH prAdAbhAve hiMsA bhavati / pramAdo hi hiMsA nAma / tathA ca paThanti - "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" [tattvArtha 7/8] iti Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jina pratimA pUjana jainAgama sammata hai / meM viSaya, mada, vikathA, pramAda, kaSAya prAdi ( pramatta pramAda ke ina pAMcoM bhedoM) kA sarvathA abhAva hotA hai / isaliye jinapUjA meM hiMsA mAnanA zrajJAna hai aura jainAgama kI mAnyatAoM kI avahelanA karanA hai / mAtra itanA hI nahIM jo jinapratimA pUjana meM hiMsA mAnate haiM ve jaina tIrthakaroM dvArA pratipAdita ahiMsA - hiMsA ke svarUpa se sarvathA anabhijJa haiM / anyathA piNDopadhi - zayyAsu sthAna - zayana -- gamanAgamanAkucana - prasAraNa -- - ssmarzanAdiSu ca zarIraM kSetraM lokaM ca paribhujAno - "jale jantu sthale janturAkAze jantureva ca / jantu mAlAkule loke kathaM bhikSurahiMsakaH / / " [tattvArtha rAjavArtika pR0 541 ] hiMsakatve'pi zrarhadukta yatna-yoge na bandhaH / tadvirahe eva yatnaH / tathA ca paThanti "maradu va jiyadu va jIvo prayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Natthi baMdho hiMsAmitteNa samidassa ||" [kuMdakuMdAcArya viracite pravacanasAra ] "jayaM tu caramANassa dayAvikkhissa bhikkhuNo / nave na bajjhae kamme porANe ya vidhuyae / / ajayaM caramANassa pANabhUyANi hiMsao / bajjhae pAvara kamme se hoti kaDuge phale // ' "1 "prazuddhopayoga'ntaraGgachedaH para-prANa vyaparopo bahiraGgaH tatra para prANa-vyaparopa- sadabhAve tadasadabhAve vA tadavinAbhAvi prayatAcAreNa prasidhyadazuddhopayoga-sadabhAvasya sunizcita hiMsA bhAvaprasiddhaH / tathA tadvinAbhAvinA prayatAMcAreNa prasidhyada - zuddhopayogAsadbhAva parasya para prANa vyaparopasadbhAve'pivandhA prasiddhyA, sunizcita hiMsA'bhAva prasiddhezcAMtaraMga evaM chedo baliyAn, va punarbahiraMgaH | evamapyaMtaraM gacchedAyatanmAtratvAd bahiraMgacchedo'bhyupagamyateva // [ pravacanasArasya amRtacandra sUri kRtAyAM vRttau pRSTha 261-262] zrarthAt - jIva ke prANoM kA nAza hone para bhI zrI arihaMta prabhu ke kahe anusAra yatnapUrvaka ( jayaNA se ) halana - calana prAdi karane se pramAda ke abhAva ke kAraNa hiMsA nahIM hotI / pramAda hI hiMsA hai / isI liye ( umAsvAtI vAcaka ne) tattvArthasUtra ke sAtaveM adhyAya ke nAThave sUtra meM spaSTa kahA hai ki "pramAda ke yoga se jIva ke prANoM kA nAza karanA hiMsA haiM / " yadi aisA na mAneM to muni AryakA ( sAdhu-sAdhvI) ke zrAhAra, upadhi (upakaraNa), zayyA Adi meM, sthAna, sone, zrAne-jAne, uThane-baiThane, zarIra Adi ko sikor3ane- phailAne, zrAmarzanA prAdi meM zarIra kSetra loka kA paribhoga karane se sarvathA hiMsA hI hiMsA honI cAhiye / tattvArthasUtra kI digambara rAjavArtika TIkA pR0 541 meM kahA hai ki : bharapUra "jala meM jIva-jantu haiM, sthala meM jIva jantu haiM aura AkAza bhI jIva jantunoM hai / jIvajantunoM se bhare hue caudaha rAjaloka (sampUrNa vizva ) meM bhikSu ( sAdhu-muni ) ahiMsaka kaise ?" Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 2. sAdhu-sAdhvI uThate haiM baiThate haiM, calate-halana calana karate haiM, zvAsocchvAsa lete chor3ate haiM, khAte-pIte haiM, TaTTI-pezAba karate haiM, sote-jAgate haiM, bolate-cAlate, vArtAlApa karate, hAtha-paira sikor3ate-phalAte haiM, vihAra karate haiM; isa saba kAryoM meM prANivadha bhI hotA hai / yadi mAtra prANivadha ko hI hiMsA mAnoge to sAdhu-sAdhvI ke pA~ca mahAvratoM kA pAlana karanA ekadama asaMbhava ho jaavegaa| taba pApa kI dhAraNA ke anusAra to koI bhI paMcamahAvratadhArI sAdhu-sAdhvI na rahegA ? yadi uThane-baiThane, calane-phirane prAdi se jIvahiMsA ho jAve to bhI zrI tIrthakara bhagavantoM ke AdezAnusAra yatnapUrvaka AcaraNa se bandha nahIM hotaa| ataH pramAda kA tyAga hI yatna hai| prAcArya kundakunda ne pravacanasAra meM kahA hai ki - "jIva mare athavA jIvita raheM prayatnAcArI (pramAdI) nizcaya hI hiMsaka hai tathA yatna, (jayaNA, viveka, apramAda-sAvadhAnI) pUrvaka AcaraNa karanevAle vyakti ko prANavadha mAtra se baMdha nahIM hotaa|" kahA bhI hai--yatnApUrvaka AcaraNa karanevAle dayAvAna bhikSu ko navIna karmoM kA bandha nahIM hotA aura purAne karmoM kA nAza bhI hotA hai / "prayatnApUrvaka AcaraNa karanevAle vyaktiyoM ko prANiyoM kI hiMsA kA doSa hai| ve naye karmoM kA bandha bhI karate haiM jisake pariNAmasvarUpa kar3ave phala bhI bhogate haiN|" - prAcArya kundakunda ke pravacanasAra ke uparyukta saMdarbha kI tattvadIpikA nAmaka vRtti meM prAcArya amRtacandra likhate haiM jisa kA sArAMza yaha hai hiMsA kI vyAkhyA do aMzoM meM pUrI kI gaI hai| pahilA aMza hai (1) antaraMga-pramatta yoga arthAt rAga-dveSa yukta kiMvA asAvadhAnI pUrvaka pravRtti aura (2) dUsarA bahiraMga-prANavadha / pahalA aMza kAraNa rUpa hai aura dUsarA aMza kAryarUpa hai / isa kA phalitArtha yaha hotA hai ki jo prANavadha pramattayoga se ho vaha hiMsA hai / pramattayoga-prAtmA kA prazuddha pariNAma hone ke kAraNa isa ke sadbhAba meM prANavadha ho yA na ho to bhI hiMsA kA doSa lagatA hai| (rAga-dveSa tathA prasAvadhAnI ke binA) apramatta yoga (yatnapUrvaka-zuddhayoga) se prANavadha ho athavA na ho to bhI hiMsA kA doSa nahIM hai / kahA bhI hai ki "yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati taadRshii|" "mana eva kAraNaM bNdh-mokssyo|" prataH pramAda ke prabhAva se zuddhopayoga hone se yadi prANavadha ho bhI jAve to hiMsA kA doSa nahIM hai| 2. zrI gautama-gaNagharAdi prAcAryoM ne bhI hiMsA-ahiMsA ke svarUpa meM ahiMsA ke svarUpa ke viSaya meM spaSTa kahA hai ki :-"hisA kA kAraNa pramAda hai " zarIrI mriyatAM mA vA, dhruvaM-hiMsA pramAdinaH / sa prANavyaparope'pi pramAda-rahitasya na // 1 // arthAt-zarIradhArI prANI mare athavA na mare para pramAdI ko nizcaya hI hiMsA hotI hai / yadi pramAda rahita (apramAdI vyakti se kadAcita jIva ke prANoM kA nAza ho bhI jAve to use hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kA svarupa parantu prAgamoM meM to sAdhu-sAdhvI ko ye saba kriyAeM karate hue bhI pAMca mahAvratadhArI kahA hai aura mAnA bhI hai| kyoMki Agama meM kahA hai ki "jayaNA" pUrvaka ye saba kriyAe" karane se prANIvadha yadi ho bhI jAve to sAdhu-sAdhvI ko hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| yadi sAdhu pramAda, asAvadhAnI aura kaSAya prAdi rahita hokara jayaNA pUrvaka saba kArya karatA hai to vaha mahAvratadhArI haiM, ahiMsaka hai, tIrthakara bhagavantoM kA prAjJAkArI hai| yadi ajayaNA (prayatnA) pramAda kaSAya, rAga-dveSa, pasAvadhAnI se karatA hai to prANIvadha na karane hue bhI hiMsaka hai / vaha mahAvratadhArI nahIM hai| isI prakAra yadi koI jinezvara prabhu kI pratimA kI jayaNApUrvaka apramAdI, akaSAyI aura sAvadhAna hokara pUjA karatA hai to pUjaka ko hiMsaka mAnanA bhI tIrthaMkara bhagavantoM ke siddhAMta kA apalApa karanA hai| prataH hiMsA-ahiMsA ke svarUpa ko samajhakara apane haThAgraha, kadAgraha ko chor3akara zrI jinapratimA kI pUjA sevA svIkAra karake Apa logoM ko bhI prAtmakalyANa kI pora avazya agrasara honA cAhiye tathA tIrtha kara bhagavantoM kI prAjJAoM kA pAlana karane hue satyamArga ko apanAnA cAhiye / samajhadAroM ko izArA hI kAfI hai / __isa prakAra pUjya buddhivijaya jI ne pUrva pakSa kI tarafa se kiye praznoM kA samAdhAna Agama pAThoM, akATya yuktiyoM tathA tarkapUrNa dalIloM se kiyA / mAgamoM meM pAne vAle caitya, jinapaDimA 3. vizeSa khulAsA-yadi koI vyakti pramAda (kaSAya, lAparavAhI aura upayogarahita) gamanAgamana kare athavA koI anya kAma kare to usa se jIva mare athavA na mare to bhI hiMsA kA doSa lagatA hai / yadi apramAda se kArya athavA gamanAgamana karatA hai, kadAcita usa se jIva vadha ho bhI jAve to use bhAva hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| dRSTAMta-nadI meM utaranevAle sAdhu-sAdhvI ko jayaNApUrvaka pAnI meM utarane para bhI prakAya ke jIvoM kI virAdhanA, bhAva hiMsA kA kAraNa nahIM hai / pAnI kI eka bUda meM asaMkhyAta jIva hote haiN| yadi sevAla vAlA pAnI ho to usa meM ananta jIvoM kA vinAza bhI hotA hai| yadi nadI meM utaranevAlA muni pramAdI ho to use bhAva hiMsA kA doSa lagatA hai| apramAdI ko nahIM lgtaa| zrI bhagavatI sUtra meM kahA hai ki kevalajJAnI ke gamanAgamana se tathA una ke netroM ke calanAdi se bahuta jIvoM kA ghAta hotA hai, parantu unhe mAtra kAyayoga dvArA hI iriyApathika bandha hotA hai / aisA hone se prathama samaya meM bAMdhate haiM, dUsare meM bhogate haiM, tIsare samaya ke nirjarA kara dete haiN| __isI prakAra jinapratimA kI pUjA Adi meM hRdaya meM dayAbhAva tathA prabhubhakti hone se, evaM apramata bhAva hone se yadi kisI sUkSma jIva jantu kA prANavadha ho bhI jAve to use hiMsA kA doSa nahIM lagatA / parantu kaSAya rahita apramatta zuddha bhAvoM se prabhu kI bhakti karane se mahAna uttama phala kI prApti hotI hai| yahAM taka ki sarvathA karmakSaya hokara mokSaprApti bhI saMbhava hai| prathamAMga zrI AcArAMga sUtra meM bhI kahA hai ki"pamattassa savvazro bhayaM apamattassa vi na kuto vi bhayamiti / " marthAt-pramAdI ko saba bhaya haiM, parantu apramAdI ko kahIM bhI bhaya nahIM hai / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 madhya esiyA aura paMjAba meM jainadharma Adi zabdoM ke artha tIrthakara devoM ke maMdira, mUrtiyAM tIrtha Adi hote haiM ise Agama ke pAThoM se hI spaSTa siddha kiyaa| yadi hama isa carcA ko vistAra se likhate to graMtha adhika vistAra kA rUpa dhAraNa kara letA hai| prataH saMkSipta likhane meM hI saMtoSa mAnA hai / / 2-gaNi muktivijaya (mUlacanda) jI kA paricaya paMjAba meM syAlakoTa nagara meM prosavAla barar3a gotrIya lAlA sukhezAha kI patnI mahatAbakaura kI kukSI se bAlaka mUlacanda kA janma vi0 saM0 1886 meM huaa| mUlacanda kA eka bar3A bhAI thA usa kA nAma pasarUrImala thaa| vi0 saM0 1602 meM mUlacanda ne 16 sAla kI Ayu meM muni baTerAya (buddhivijaya) jI se gujarAMvAlA meM DhUMDhaka mata kI dIkSA lI / chaha varSoM taka lagAtAra gujarAMvAlA meM hI rahakara lAlA karmacanda jo duggar3a zAstrI se jaina thokar3oM aura grAgamoM kA abhyAsa kiyaa| vi0 saM0 1903 meM guru ziSya ne muMhapattiyoM ke dhAge tor3e aura muMha para mahapatti bA~dhane kA tyAga kiyaa| vi0 saM0 1908 meM apane guru ke sAtha paMjAba se vihAra kara vi0 saM0 1912 meM ahamadAbAda meM jaina zvetAMbara tapAgaccha kI saMvegI dIkSA grahaNa kI aura nAma muktivijaya jI hA aura baTerAya (buddhivijaya) jI ke hI ziSya rahe / vi0 saM0 1923 ke ahamadAbAda meM apane dAdA guru maNivijaya jI ke sAtha gaNi pada prApta kiyaa| vi0 saM0 1945 meM bhAvanagara meM 56 varSa kI prAyu meM ApakA svargavAsa ho gyaa| agni saMskAra ke sthAna para ApakI derI (samAdhI maMdira) kA nirmANa huaa| Apa apane guru kI jIvana paryanta sevA meM rahe / vApisa paMjAba lauTakara nahIM Ae aura gujarAta-saurASTra meM hI jainazAsana kI prabhAvanA meM jIvana bitaayaa| 3-zAMtamUrti vRddhicanda (vRddhivijaya) jI kA paricaya paMjAba ke rAmanagara jilA gujarAMvAlA meM vi0 saM0 1860 poSa vadi 11 (I0 sa0 1733) ke dina lAlA dharmayaza osavAla gaddahiyA gotrIya kI dharmapatni kRSNAdevI kI kukSI se kRpArAma kA janma hasA / kRpArAma ke cAra bhAI aura eka bahana thii| vi0 saM0 1608 ASAr3ha sadi 13 (I0 sa0 1851) ke dina muni bUTerAya jI se dillI meM dIkSA lii| nAma vRddhicanda rkhaa| vi0 saM0 1910 meM apane guru jI tathA gurubhAI mUlacanda jI ke sAtha ahamadAbAda pahuce vi0 saM0 1612 meM ahamadAbAda meM apana guru tathA gurubhAI ke sAtha jaina zvetAMbara tapAgacchIya dIkSA grahaNa kI aura buddhivijaya jI ke hI ziSya rahe / nAma vRddhivijaya jI huaa| vi0 saM 1925 meM ahamadAbAda meM zAstrabhaNDAra kI sthApanA kii| vi0 saM0 1930 meM bhAvanagara meM dhArmika pAThazAlA kI sthApanA kii| vi0 saM0 1931 meM pAlItAnA ke ThAkura ke viruddha pIliTIkala aijeMTa rAjakoTa ke pAsa kesa ke lie zAstrIya pramANoM ko saMkalana karake seThoM ko diye| vi0 saM0 1932 meM pAlItAnA meM dhArmika pAThazAlA kI sthApanA kii| bhAvanagara meM zrI jainadharma prasAraka sabhA kI sthApanA kii| bhAvanagara meM jenadharma prakAza nAmaka gujarAtI mAsika patra cAlU kraayaa| vi0 saM0 1646 vaisAkha sudi 7 ko bhAvanagara meM ApakA svargavAsa ho gyaa| 1. vizeSa jijJAsu hamArI likhI huI "jinapratimA pUjana rahasya tathA sdhApanAcArya kI anivAryatA" nAmaka pustaka ko avazya pddh'e| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayAnanda sUri 433 dIkSA lene ke bAda Apa kabhI paMjAba meM nahI aaye| sAre jIvana gujarAta aura saurASTra meM hI rhe| prApa parama gurubhakta aura gurubhAI bhakta the / 4-mahAtapasvI muni zrI khAMtivijaya jI kA paricaya paMjAba meM mAlerakoTalA nagara meM agravAla vaizya jAti meM zrI kharAyatImala kA janma huaaa| vi0 saM0 1911 (I0 sa0 1854) meM sthAnakavAsI avasthA ke zrI prAtmArAma jI ke guru jIvanarAma jI se rANiyA gA~va meM DhUMDhakamata kI dIkSA lI aura prAtmArAma jI ke choTe garubhAI bne| vi0 saM 1930 (I0 sa0 1873) meM isa paMtha kI dIkSA chor3akara relamArga dvArA ahamadAbAda meM pahuMce prora zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI se saMvegI dIkSA grahaNa kii| nAma khativijata jI rkhaa| vi0 saM0 1632 meM zrI AtmArAma jI ne jaba saMvegI dIkSA ahamadAbAda meM buddhivijaya jI se lI taba zrI gurudeva ne bar3I dIkSA meM AtmArAma jI se khAMtivijaya jI ko choTA gurubhAI banAyA / Apa zrI mahAtapasvI the| bele-tele kA pAraNA nitya karate the| aneka bar3I-bar3I tapasyAeM bhI karate the / prApa ke tapobala tathA camatkAroM kI aneka bAteM prasiddha thiiN| saba loga Apako khAMtivijaya dAdA ke nAma se pahacAnate the / Apa saurASTra meM jAmanagara ke AsapAsa ke kSetra meM vicarate rahe / aApakA vi0 saM0 1656 (I0 sa0 1602) meM svargavAsa ho gyaa| saMvegI dIkSA ke bAda Apa kabhI paMjAba nahIM paaye| 5-prAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI mahArAja paMjAba apane zahIdoM evaM parAkramazAlI puruSoM ke liye itihAsa meM prasiddha hai| isa deza meM laharA nAmaka grAma jo jIrAnagara (jilA firoz2apura) ke nikaTa hai usameM vi0 saM0 1894 (I0 sa0 1837) ko kalaza jAti ke vIra kapUra kSatrIya zrI gaNezacandra kI patnI rUpAdevI kI kukSI se bAlaka AtmArAma kA janma humA / bAlaka kI choTI Ayu meM hI gaNeza candra kA dehAMta ho jAne se isake parama vizvAsa pAtra evaM paramamitra prosavAla (bhAvar3A) naulakhA gotrIya jIrA nivAsI lAlA jodhAmala jI ke vahAM prAtmArAma kA pAlana poSaNa hugrA / lAlA jI DhaDhaka (sthAnakamArgI) jaina dharmAnuyAyI the| bAlaka ko inake yahAM jainadharma ke saMskAra milane se vi0 saM0 1910 meM 16 varSa kI prAyu meM mAlerakoTalA nagara paMjAba meM DhUDhakamata ke sAdhu gaMgArAma ke ziSya RSi jIvanarAma se (AtmArAma ne) isa paMtha kI sAdhu dIkSA grahaNa kI / nAma RSi AtmArAma rakhA / RSi prAtmArAma jI kI smaraNa zakti bahuta tIkSNa thii| pA~ca chaha varSoM meM hI sthAnakamArgI paMtha ke mAnya 32 sUtroM kA abhyAsa kara liyA / phira vyAkaraNa kA abhyAsa kiyA / pazcAt mUlAgamoM para pUrvAcAryoM dvArA racita niyuktiryoM, cUNiyoM, TIkAtroM aura bhASyoM kA (paMcAMgI kA) sUkSma dRSTi se paThana-manana-ciMtanapUrvaka abhyAsa kiyaa| isa abhyAsa se Apako aisA lagA ki jo maiMne paMtha apanAyA hai vaha mahAvIra paramparA se bhinna hai isase ApakI zraddhA eka dama badala gaI / 15 sthAnakamArgI RSiyoM ko sAtha meM lekara mahAvIra Adi tIrthaMkaroM ke zuddhadharma ko apanAne aura usI ke pracAra karane kA nizcaya kiyaa| prApane isI veza meM apane 15 RSiyoM ke sAtha satyadharma ke pracAra kA bigula bajA diyaa| isa pracAra kA aisA prabhAva huA ki bIsa sthAnakamArgI RSi tathA hajAroM zrAvaka-zrAvikAeM prApake anuyAyI ho gaye / aba vIra paramparA ke sAdhu kI dIkSA lene Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ke liye apane 15 sAthiyoM ke sAtha ahamadAbAda pahuMce aura vi0 saM0 1932 meM Apane vIra paraMparA kI zuddha sAmAcArI tathA siddhAMtoM ko mAnanevAle zvetAMbara jaina tapAgacchIya dIkSA muni zrI buddhivijaya (bUTerAya ) jI se grahaNa kii| taba ApakA nAma muni zrAnanda vijaya jI huA / dIkSA kA vivaraNa hama pUjya buddhivijaya jI ke jIvanacaritra meM kara Aye haiN| pazcAt vi0 saM0 1935 meM vApisa paMjAba padhAre / aba apane sAthI sAdhunoM ke sAtha sarvatra zuddha satya jainadharma kA pracAra kiyA / aneka jainamaMdiroM kA nirmANa tathA pratiSThAeM kraaiiN| aneka mumukSutroM ko dIkSAeM diiN| aneka zAstrArtha kiye, jinakA mukhya viSaya thA ki vIra paramparA meM jinapratimA pUjana kA sthAna tathA muMhapatti kA prayoga / ina meM prApane vijaya prApta kI / vi0 saM0 1943 mArgazIrSa vadI 5 ko pAlItAnA meM Apako tIsa haz2Ara jaina gRhasthoM tathA upasthita sAdhuyoM ne milakara prAcArya padavI se vibhUSita kiyaa| cAra zatAbdiyoM se zvetAMbara paramparA meM koI prAcArya nahIM thaa| isa rikta sthAna kI pUrti cAra zatAbdiyoM ke bAda Apako prAcArya padavI se vibhUSita karake zrIsaMgha ko apAra harSa huA / isa samaya se ApakA nAma AcArya vijayAnanda sUri huaa| rAjasthAna, gujarAta, saurASTra Adi janapadoM meM satyadharma kA pracAra karate hue aneka prAcIna jainatIrthoM kI yAtrA karate hue Apa vi0 saM0 1947 meM puna: paMjAba lauTe vi0 saM0 1650 meM Apane videzoM meM jainadharma ke paricaya tathA pracAra ke lie apane pratinidhi ke rUpa meM jaina zrAvaka zrI vIracanda rAghavajI gAMdhI ko cikAgo (amarIkA) zrI vizvadharma pariSad meM bhejA / vi0 saM0 1953 jyeSTha sudi 8 ko ApakA gujarAMvAlA paMjAba meM svargavAsa ho gayA / vIra paramparA kA akhaNDa pratinidhitva' 434 "zrImad vijayAnanda sUrIzvara ne sthAnakamArgI ( DhUMDhaka) sammata muMhapattI bandhana dhaura mUrti utthApana ina donoM kA tyAga kiyaa| maiM svayaM bhI aisA mAnatA hUM ki muhapattI kA ekAMtika bandhana vastutaH Agamasammata tathA vyavahArya nahI haiM zrIra aisA bhI mAnatA hUM ki prAdhyatmika vikAsakrama adhikArI vizeSa ke lie mUrti upAsanA kA samucita aura zAstrIya sthAna hai / dhArmika bhAvanA jaba sAMpradAyika rUpa dhAraNa kara letI hai / taba bahuta aTapaTI bana jAtI hai / isameM satyAMza aura nirbhayatA kA aMza daba jAtA hai / isameM sAmpradAyika athavA vAstavika dhArmika kisI eka mudde kI carcA aitihAsika dRSTi se karane para kaI pAThakoM ke mana meM sAmpradAyika bhAvanA kI gandha A jAnA sambhava hai / yaha bAta mere dhyAna se bAhara nahIM hai / evaM prAjakala pratiSThita huI aitihAsika dRSTi ke nAma para athavA usakI bAr3a meM sAmpradAyika bhAvanA ko poSaNa karane kI pravRtti vidvAna athavA vicAraka mAne jAne vAle vyaktiyoM meM bhI dikhalAI par3atI hai / ina saba bhayasthAnoM ke hote hue bhI maiM prastuta carcA kara rahA huuN| yaha eka hI vicAra se ki jo sAmpradAyika athavA sAmpradAyika satya saMzodhaka hoMge, jo sAhitya aura itihAsa ke abhilASI hoMge unheM yaha carcA kadApi sAmpradAyika bhAva se raMgI huI bhAsita nahI hogI / jaina paramparA jo antima tIrthaMkara mahAvIra se vIra paramparA kahI jAtI hai / isake ba taka choTe-bar3e tar3a cAhe kitane bhI hoM, para ye saba saMkSepa meM zvetAMbara, digambara, sthAnakamArgI 1. isakI carcA hama buddhivijaya jI ke jIvana caritra meM kara pAye haiM / 2. dekheM darzana aura ciMtana (gujarAtI) paM0 sukhalAla jI - pustaka 1 vibhAga pR0 303 se 312 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA prakhaNDa pratinidhitva 435 ina tInoM saMpradAyoM meM samA jAte haiM / bhagavAna mahAvIra se pahale bhI jainaparamparA kA astitva aitihAsika dRSTi se siddha hai / isa paramparA ko vIra pUrva paramparA ke nAma se pahacAnA jAtA hai / yaha paramparA prAt (prathavA jaina paramparA ) se jagatprasiddha hai aura Aja taka eka yA dUsare rUpa meM jIvita calI A rahI hai / yahA~ vicAraNIya muddA yaha hai ki vIra paramparA ke prathama se aba taka kitane phAMTe itihAsa meM dRSTigocara hote haiM aura aba jitane sampradAya samakSa haiM una saba meM vIraparamparA kA pratinidhitva kama va adhika eka va dUsare rUpa meM hote hue bhI una saba phirakoM meM se kisa phirake athavA sampradAya meM usakA pratinidhitva kama va adhika eka va dUsare rUpa meM hote hue bhI una saba phirakoM meM se kisa phirake athavA saMpradAya meM usakA pratinidhitva adhika khaNDa rUpa se surakSita hai ? vIra-paramparA ke tInoM phirakoM ke zAstroM kA tulanAtmaka tathA aitihAsika vAMcana, ciMtana aura ina tInoM phirakoM ke upalabdha AcAra-vicAroM kA avalokana karane se aisA spaSTa jJAta hotA hai ki vIra paramparA kA prakhaNDa pratinidhitva zvetAMbara paramparA meM bAkI kI donoM paramparAoM se vizeSa rUpa se tathA vizeSa yathArtha rUpa se surakSita rahA hai| mere isa mantavya kI puSTi meM yahA~ saMkSepa meM zrAcAra, upAsanA aura zAstra ina tInoM aMzoM para vicAroM kA dhyAna ga zvetAMbara, digambara yA sthAnakamArgI kisI bhI firake kI dhArmika pravRtti aura pracAra ke itihAsa para dRSTipAta kareMge to hama pAyeMge ki amuka firake ne vIra paramparA ke prANarUpa ahiMsA ke siddhAnta meM DhIla nahIM kii| isake siddhAnta aura samarthana ke pracAra meM jitanA bhI bana par3A kiMcit mAtra bhI kamI nahIM kI, hameM yaha bAta sagaurava svIkAra karanI cAhiye ki ahiMsA ke samarthana aura usake vyAvahArika pracAra meM tInoM firakoM ke anuyAyiyoM ne apane-apane DhaMga se eka samAna sahayoga diyA hai / isaliye hiMsA siddhAnta kI dRSTi se maiM yahA~ kucha nahIM kahanA cAhatA / para isI hisA tattva kA prANa aura klevara svarUpa anekAnta siddhAnta kI dRSTi se maiMne yahA~ prastuta prazna para vicAra karane kA nizcaya kiyA hai / yaha to pratyeka abhyAsI jAnatA hai ki tInoM firakoM kA pratyeka zranuyAyI anekAnta athavA syAdvAda ke liye eka samAna abhimAna, mamatva aura zrAdara rakhatA hai| aisA hote hue bhI prastuta prazna liye dekhanA yaha hai ki yaha anekAnta dRSTi kisa firake ke AcAroM meM, upAsanA meM athavA zAstroM meM pUrNarUpa se surakSita hai / athavA surakSita rakhI jAtI hai ? jahA~ taka vAdavivAda, dArzanika carcAeM, dArzanika khaMDana-maMDana aura kalpanA jAla kA sambandha hai vahA~ taka to anekAnta kI carcA tathA pratiSThA tIno hI firakoM meM samAna rUpa se iSTa aura mAnya hai / udAharaNa rUpa meM yadi jar3a yA cetana, sthUla yA sUkSma kisI bhI vastu ke svarUpa meM prazna prAve to tInoM firakoM ke abhijJa anuyAyI dUsare dArzanikoM ke sAmane apanA mantavya nityAnitya, bhedAbheda, anekAneka Adi rUpa se samAna rUpa se anekAnta dRSTi se sthApana karane kA athavA jagatkartA kA prazna zrAve to bhI tInoM hI firakoM ke abhijJa anugAmI eka samAna hI apanI anekAnta dRSTi rakheMge / isa prakAra jainetara darzanoM ke sAtha vicAra pradeza meM vIra paramparA ke pratyeka anugAmI kA kArya anekAnta dRSTi kI sthApanA karane meM bhinna nahIM hai / adhUrA bhI nahIM aura kama adhika bhI nhiiN| aisA hote hue bhI vIraparamparA ke ina tInoM firakoM meM AcAra vizeSakara muni zrAcAra aura unameM bhI muni sambandhi pAtra vastrAcAra ke viSaya meM anekAnta dRSTi kA upayoga karake vicAra kareMge to hameM spaSTa jJAta hogA ki kisa paramparA meM anekAnta dRSTi kA vArasA jAne prajAne adhika prakhaMDa rUpa se surakSita hai / anta meM hama zAstroM ke tInoM firakAgatta vArasA kI daSTi se bhI prastuta viSaya para vicAra kareMge / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (1) AdhyAtmika vikAsa kI vividha bhUmikAoM ko sparza karane vAle jainatva kI sAdhanA ke svataMtra vicAra se anuzIlana karane ke liye yadi tInoM phirakoM ke upalabdha samagra sAhitya kA saMtulana karane se yaha to spaSTa dIpaka ke samAna dIkha par3atA hai ki muni vastrAcAra saMbandhI sacela aura acela donoM dharmoM meM se bhagavAna mahAvIra yA unake samAna itara muniyoM ke samagra jIvana meM athavA unake mahatva ke bhAga meM acela dharma ko sthAna thaa| isa dRSTi se nagnatva yA acela dharma jo digambara paramparA kA mukhya aMza hai vaha vAstava meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA aura unakI paramparA kA bhI eka upAdeya aMza hai| parantu apanI AdhyAtmika sAdhanA ke kSetra meM pratyeka kama adhika balavAle yathArtha sAdhaka kA samAveza karane kI mahAvIra kI udAra dRSTi prathavA vyAvahArika bhanekAnta dRSTi kA vicAra kareM to hameM spaSTa jJAta hotA hai ki mahAvIra sarva sAdhaka adhikArI ke liye ekAMtika nagnatva kA Agraha rakhakara dharma zAsana ke lokagrAhya pracAra kI cAhanA prathavA kara hI na paate| inakA apane prAdhyAtmika bala kA prAdarza cAhe kitanI hI parAkASTA taka pahu~cA ho tathApi yadi unheM apane dharmazAsana ko ciraMjIvI rakhanA iSTa ho to apane vyaktigata uccatama prAdarza kA vyavahAra rakhakara sahagAmI athavA anugAmI dUsare sAdhakoM ke liye (yadi mUla guNa meM athavA mUlAcAra meM eka matya ho to) vastra pAtrAdi sthUla vastuoM ke liye maryAdita chUTa denI hI pdd'egii| mAnava svabhAva ke, anekAnta dRSTi ke, aura dharmapaMtha-samanvaya ke abhyAsI ke liye yaha tattva samajhanA sarala hai| yadi yaha dRSTi ThIka ho to hama kaha sakate haiM ki bhagavAna vIra ne apane dharmazAsana meM pracela aura modita sacela dharma ko samAna sthAna diyA hai / digambara paramparA jaba sacce muni ke aMza kI zarata rUpa meM nagnatva kA ekAntika dAvA karatA hai taba vaha vIra ke zAsana ke eka aMza kA ati Adara karate hue dUsare sacela dharma ke aMza kI avagaNanA karake anekAnta daSTi kA vyAghAta karatI hai| isase viparIta zvetAMbara athavA sthAnakamArgI paramparAeM sacela dharma ko mAnate hue aura usakA samarthana aura anusaraNa karate hue bhI acela dharma kI avagaNanA, upekSA athavA anAdara nahIM krtiiN| kintu ye donoM paramparAeM digambaratva ke prANarUpa aceladharma kI pradhAnatA ko svIkAra karake jisa adhikArI ke liye saceladharma kI anivAryatA dekhatI haiM usake liye sthApana karatI hai| isa para se hama tInoM phirakoM kI dRSTiyoM kA avalokana kareMge to spaSTa jJAta hogA ki vastrAcAra ke viSaya meM digambara paramparA anekAnta dRSTi surakSita nahIM rakha skii| jabaki bAkI kI donoM parampanoM ne vicAraNA meM bhI vastrAcAra paratve anekAnta dRSTi kA saMrakSaNa kiyA hai aura aba bhI ve isI dRSTi 1. vIraparamparA meM strI-puruSa yahA~ taka ki kRtrima napusaka ko bhI paMcamahAvrata aura mokSa prApta karane kA nirUpana kiyA hai| yadi mahAvIra ko ekAnta nagnatva kA hI Agraha hotA to ve sAdhvI saMgha kI sthApanA karake caturvidha saMgha kI sthApanA kabhI na karate / mokSa mArga ke pathika rUpa meM mahAvIra ne strI-puruSa ko samAna mAnA hai| mahAvIra ke sAdhu saMgha meM sacela-macela donoM prakAra ke sAdhakoM kA samAveza hai aura sAdhvI saMgha meM sacela sAdhakoM kA hI ullekha hai| digambara AryikA bhI savastra hotI hai aura unheM tiloyapaNNatti prAdi digambara paMtha ke zAstroM meM paMcamahAvratI mAnA hai / tathApi isa paMtha ke vartamAna anuyAyI AyikA ko savastra hone se pAMca mahAvrata mAnane meM AnAkAnI karate haiN| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA akhaNDa pratinidhitva 437 kA poSaNa karatI haiN| tInoM saMpradAyoM ke upalabdha sAhitya meM aitihAsika dRSTi se bhI nirvivAda rUpa se sabase adhika prAcInatA ke aMza surakSita rakhane vAle AcArAMga sUtra meM hama sacela aura acela donoM dharmoM kA vidhAna pAte haiM / ina donoM meM eka pahale kA hai aura dUsarA bAda kA hai isakA prAgama meM aisA koI ullekha nahIM paate| isake viparIta acela aura sacela donoM dharmoM ke vidhAna mahAvIrakAlIna haiM aisA mAnane ke aneka pramANa haiN| prAcArAMga ke Upara se virodhI mAlUma par3ane vAle ye donoM vidhAna eka dUsare ke itane samIpa haiM-tathA eka dUsare ke aise pUraka haiM jo ye donoM vidhAna eka hI gaharI AdhyAtmika dhuna meM se isa prakAra phalita hue haiM ki inameM se eka kA lopa karane para dUsare kA varcasva hI samApta ho jAtA hai aura pariNAma svarUpa donoM vidhAna mithyA ho jaayeNge| mAtra itanA hI nahIM yadi ekAnta acelakatva (nagnatva) meM hI ma nipana ko svIkAra kiyA jAye to bhagavAna mahAvIra kA mUla siddhAnta hI samApta ho jAtA hai / yaha bAta nirvivAda aura sarvasammata hai ki RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta saba tIrthaMkaroM ne caturvidha saMgha kI sthApanA karake sAdha-sAdhvI ko sarvavirati rUpa aura zrAvaka-zrAvikA ko dezavirati rUpa meM sampanna kiyaa| ataH AcArAMga ke prAcIna bhAga kA aitihAsika dRSTi se avalokana karate hue maiM isa nizcaya para pAyA ki acela dharma ke viSaya meM vIra paramparA kA pratinidhitva yadi vizeSa yathArtha akhaMDa rUpa se saMrakSaNa kiyA hai vaha digambara phirakA nahIM apitu zvetAMbara aura sthAnakavAsI phirakoM ke mAnya sAhitya meM surakSita hai| (2) aba hama upAsanA ke viSaya meM vIra paramparA ke pratinidhitva ke prastuta prazna kI carcA kreNge| yaha bAta niHsaMkoca kahI jA sakatI hai ki mahAvIra Adi tIrthaMkaroM kI paramparA ke aneka mahatvapUrNa aMzoM meM mUrti upAsanA ko bhI mahatvapUrNa sthAna hai / isa upAsanA kI dRSTi se sthAnakamArgI (tathA terApaMthI) phirakA to vIra paramparA se vahiSkRta hI hai| kyoMki vaha prAgamika paramparA, itihAsavAda, yuktivAda, AdhyAtmika yogyatA aura anekAMta dRSTi ina sabako inkAra karake eka yA dUsarI kisI bhI prakAra kI mUrti upAsanA nahIM mAnatA / isaliye upAsanA ke viSaya meM zvetAMbara-digambara paramparAmoM ke bIca meM hI vicAra karane kA avakAza hai| isameM saMdeha nahIM ki digambara paramparA sammata nagna mUrti kI upAsanA vItarAgatva kI saguNa upAsanA ke liye adhika ThIka aura nirADambara hokara adhika upAdeya bhI ho sakatI hai| kiMtu isa viSaya meM bhI digambara paramparA kA mAnasa, vicAraNA aura vyavahAra kI dRSTi se ekAMgI aura ekAntika hI hai / zvetAMbara paramparA kA prAcAra-vicAra aura cAlU purAtana vyavahAra para dRSTipAta kareMge to hameM mAlama hogA ki isane prAcAra mathavA vyavahAra se nagnamUti kA upAsanA meM se bahiSkAra kiyA hI nahI / isaliye 1. zvetAMbara paramparA sacela-acela donoM avasthAoM ko tIrthaMkaroM kI paramparA mAnatI hai kintu acela avasthA atyanta utkRSTa hai isaliye bahuta U~cI sthiti para pahu~cA hA mani hI isake pAlana karane kI yogyatA rakhatA hai| vaisI yogyatA keliye viziSTa saMghayaNa, dazapUrva kI yogyatA prAdi anivArya haiM jo vartamAna kAla meM saMbhava na hone se acela paramparA kA viccheda ho cukA hai| __ sthAnakamArgI tIrthaMkara pratimA kA utthApana to avazya karate haiN| para apane sAdhanoM kI samAdhiyoM tathA una sAdhuoM ke citroM ko mAnane ke kAyala haiN| mahapattI bAMdhane kA itanA vyAmoha hai ki tIrthaMkaroM, gaNadharoM, pUrvAcAryoM tathA candanabAlA, magAvatI jaisI mahAvIra samakAlIna sAdhviyoM aura sAdhunoM ke mukha para muhapattI bAMdhe hae citroM ko bhI banA DAlA hai| jo sarAsara pAgama tathA itihAsa ke viruddha hai / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 madhya eziyA aura paMjAba meM jaina dharma bahuta prAcIna kAla se lekara Aja taka zvetAMbara paramparA kI mAlikI ke maMdiroM', tIrthoM meM nagna mUrtiyoM kA astitva unakA pUjana, arcana nirvirodha rUpa meM cAlU dekhate haiM kintu zvetAMbaraparamparA meM savastra, sAlaMkAra mUrtiyoM ko bhI sthAna hai| jaise-jaise donoM phirakoM meM kazamakaza bar3hatI gaI vaise-vaise zvetAMbara paramparA meM savastra tathA sAlaMkAra mUrtiyoM kI pratiSThA-sthApanA bar3hatI calI gaI hai| -parantu mathurA ke kaMkAlI TIle se nikalI huI zvetAMbara prAcAryoM ke nAmoM se aMkita pratiSThita nagna mUrtiyA~ aura usake bAda bhI aneka zatAbdiyoM taka cAlU rahI huI nagna mUrtiyoM kA zvetAMbarIya pratiSThA kA vicAra karane se yaha spaSTa hai ki zvetAMbara paramparA AdhyAtmika upAsanA 1. zvetAMbara paramparA ke udayapura jile meM RSabhadeva nAma ke gA~va meM maMdira hai jisameM zrIRSabhadeva kI nagna pratimA jo kesariyAjI ke nAma se prasiddha hai tathA aneka anya nagna pratimAeM bhI virAjamAna haiM / tathA AgarA ke rozana muhalle meM cintAmaNi pArzvanAtha ke zvetAMvara maMdira meM zrI zItalanAtha prabhu kI nagna pratimA virAjamAna hai| 2. tIrtha karoM ke pA~coM kalyANakoM kI upAsanA ke liye nagna-anagna, savastra-sAlaMkAra pratimAeM mAnI jAtI haiM jo Agama pramANa se pramANita hai| 3. mathurA kA kaMkAlI TIlA devanirmita jaina stUpa kA dhvaMsAvazeSa hai jisakA ullekha zvetAMbara zAstroM meM pAyA jAtA hai yaha stUpa bahuta prAcIna thaa| isake nirmANa kA samaya koI nahIM jAnatA isaliye daMtakathA ise devatAoM dvArA nirmANa kiyA gayA mAnatI calI A rahI hai / isa TIle kI khudAI se IsA pUrva dUsarI zatAbdI se lekara IsA kI dUsarI zatAbdI taka nagna tathA anagna aneka tIrthaMkaroM kI pratimAeM khar3I tathA padmAsana meM baiThI huI prApta huI haiM jina para zvetAMbara AcAryoM ke pratiSThA karAne ke lekha aMkita haiM / khar3I pratimoM meM puruSa cinha (jananendrIya) banA hai| baiThI meM nahIM hai| ye pratimAeM RSabhadeva se lekara mahAvIra taka aneka tIrthaMkaroM kI aneka prApta huI haiM / baiThI anagna mUrtiyAM bhI aneka prApta huI haiM una para bhI zvetAMbara prAcAryo ke lekha aMkita haiN| inameM mahAvIra ke garbha parivartana karate hue hariNegamezI kA paTTaka bhI milA hai| sira para pAMcamukha vAle sarpaphaNa vAlI padmAsanAsIna suparzvanAtha kI bahuta bar3I pratimA bhI milI hai tathA eka vastradhArI jaina sAdhu ke zilApaTTaka bhI mile haiN| eka pASANa meM cAroM tarapha eka-eka tIrthaMkara kI cAra pratimAeM nagna khar3I bhI milI haiN| ina cAroM pratimAnoM meM se (1) eka ke sira para nau muha vAlA sarpaphaNa hai jisase vaha pArzvanAtha kI mUrti hai| (2) eka pratimA ke donoM kandhoM para keza laTaka rahe haiM--yaha RSabhadeva kI pratimA hai / (3) eka pratimA ke caraNoM ke pAsa bAlaka ko liyehue strI kI mUrti hai / yaha strI aMbikAdevI hai / aMbikAdevI ariSTanemi (neminAtha) kI zAsanadevI hai / ataH yaha pratimA neminAtha kI hai| (4) cauthI pratimA ke pAdapITha para siMha bane hue haiM / siMha mahAvIra kA lAMchana (pratIka) hai / yaha pratimAeM kramazaH RSabhadeva, ariSTanemi, pArzvanAtha aura mahAvIra cAra tIrthaMkaroM kI hai| isa TIle se prApta saba mUrtiyA~ mathurA tathA lakhanaU ke purAtatva saMgrahAlayoM meM surakSita haiN| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matharA ke kaMkAlI TolA se prApta jaina zvetAMvara pAyAga paTTa (pUjA kI takhtI samaya IsA pUrva) Sare 0085500 A trilo MANO R AT E 330 hariNe gabhezI deva dvArA bhagavAna mahAvIra ke garbhApaharaNa va parivartana kA zilApaTTa Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA ke kaMkAlI TIlA zrI supArzvanAtha stUpa ke khaMDaharoM se prApta zrI supArzvanAtha prabhu kA jaina zrAyAgapaTTa (pUjA kA paTTa) hara kaMkAlI TIlA ke khaDaharoM meM IMToM se nirmita jaina zvetAMbara stUpa ke khaMDara 2 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA akhaNDa pratinidhitva 434 meM nagnamUrti kA mUlyAMkana bhI prAcIna kAla se karatI calI A rahI hai| isase viparIta digambara phirake kI mAlikI ke kisI bhI maMdira yA tIrtha ko lo to unameM nagnamUrti ke sivAya yadi sAdA tathA digambaratva ke adhika nikaTa bhI hogI to bhI usa mUrti kA vahiSkAra hI hogaa| isa paramparA ke zAstra bhI ekAnta nagnatva ke hI samarthaka hone se digambara mAnasa prathama se Aja taka ekAntika nagnamUrti aura nagna sAdhu hI jinapratimA paura jainasAdhu haiM aisA mAnatA calA A rahA hai| mati nagna na ho, sAdhu naMgA na ho to unheM mAnanA aura pUjanA yogya nahIM aisA hI vizvAsa karatA rahA hai| jabaki zvetAMbara paramparA kA isa viSaya kA vArasA prathama se hI udAra rahA hai, aisA lagatA hai| yahI kAraNa hai ki yaha jinamUrti kI upAsanA kI anekAMtika mAnyAtA digambara paramparA ke jitanI hI rakhate hue digambara phirake ke samAna ekAMtika nahIM bnii| buddhi aura tarka kI kasauTI para kasane se lagatA hai ki nagna aura managna donoM prakAra kI jinapratimAeM upAsanA ke anukUla haiN| na ki koI eka prakAra kI / isalie mUrti svarUpa ke viSaya kI pagapUrva se calI pAne vAlI kalpanA kA vicAra karane se aura usakI upAsanAgata anekAnta dRSTi ke sAtha mela biThAne se aisA spaSTa lagatA hai ki ekAMta nagna mUrti athavA naMge sAdhu kI mAnyatA kA Agraha rakhane se vIra paramparA kA pratinidhitva khaMDita ho jAtA hai| kyoMki isa ekAnta aAgraha meM tIrthaMkara kI sarvAMga upAsanA kA samAveza nahIM hotaa| kintu zvetAMbara paramparA kI nagna aura anagna jinapratimA tathA nigraMtha sAdhu kI mAnyatA meM digambara eka pakSIya mAnyatA kA bhI ruci aura adhikArI bheda se pUrNa samAveza ho jAtA hai| (3) tIsarA prazna muhapattI ke viSaya meM hai| digambara phirakA to isakA upayoga nahIM krtaa| isaliye zvetAMbara aura sthAnakamArgI sAdhu isakA upayoga karate haiN| zvetAMbara muMhapattI kA prayoga hAtha meM lekara bolate samaya muMha ke Age rakhakara karate haiM aura sthAnakamArgI muha para bA~dhate haiN| isakA vicAra hama muni buddhivijayajI ke prasaMga meM kara pAye haiN| zvetAMbara paramparA vIraparamparA ke anusAra isakA prayoga karatI hai| isaliye vIraparamparA se isakA sIdhA saMbandha hai / (lekhaka) (1) garbhApaharaNa, (2) supArzvanAtha ke sira para pAMca muMha vAlA sarpaphaNa, (3) RSabhadeva ke sira aura kaMdhoM taka laTakate keza tathA (4) jaina sAdhu kA vastra paridhAna sarvathA zvetAMbara paramparA kI mAnyatA ke anukUla hai| digambara paramparA ina cAroM mAnyatAoM kA z2abardasta virodhI hai / isase yaha bAta pratyakSa hai ki ye nagna-anagna mUrtiyAM jina para zvetAMbara prAcAryoM ke lekha bhI aMkita haiM aura zvetAMbara mAnyatA ke anukUla tathA digambara mAnyatA ke pratikUla haiM; nizcaya hI zvetAMbara paramparA kI mAlikI kI hI haiM / zvetAMbara sAhitya meM supArzvanAtha kI pratimA para pAMca mukhavAle sarpaphaNa kA kAraNa yaha batalAyA hai ki jaba supArzvanAtha mAtA ke garbha meM the taba mAtA ne svapna dekhA thA ki unake garbhastha bAlaka ke sira para pAMca mukhavAlA sarpaphaNa maMDita hai aura usa nAga kI seja 'para ve virAjamAna haiM / triSaSTi zAlAkA puruSa caritra meM likhA hai ki jaba bhagavAna supArzvanAtha ko kevalajJAna ho gayA thA aura ve devanirmita samavasaraNa meM virAjamAna the taba indra ne unake sira para sarpaphaNa kA chatra lagAyA thaa| isaliye unakI pratimA para pA~camukha sarpaphaNa banAyA jAtA hai tathApi Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA mora paMjAba meM jainadharma (4) aba hama zAstroM ke viSaya ko lekara vicAra kareMge aura yahI sabase adhika mahatva kA hai| tInoM firakoM ke pAsa apanA-apanA sAhitya hai| sthAnakamArgI tathA zvetAMbara ina do firakoM kA kitanA eka prAgamika sAhitya to sAdhAraNa hai jabaki donoM firakoM ke mAnya sAdhAraNa prAgamika sAhitya ko digambara firakA mAnatA hI nhiiN| vaha yaha kahatA hai ki asalI prAgamika sAhitya krama-krama se lekhabaddha hone se pahale hI aneka kAraNoM se naSTa ho gyaa| aisA kahakara vaha sthAnakamArgI aura zvetAMbara ubhaya mAnya prAgamika sAhitya kA bahiSkAra karatA hai aura usake sthAna meM usakI apanI paramparA ke anusAra IsvI san kI dUsarI zatAbdI se racita mAnyatA vAle amuka sAhitya ko Agamika mAnakara usakA pAlaMbana karatA hai| yahA~ prazna yaha hotA haiM ki IsvI san se pahalI-dUsarI sadI meM race hue khAsa digambara sAhitya ko isa firake ke prAcAryoM tathA anuyAyiyoM ne jIvita rakhA to unhoMne svayaM hI asalI pAgama sAhitya ko surakSita kyoM na rakhA ? asalI pAgama sAhitya ke sarvathA vinAzaka kAraNoM ne usa firake ke navIna aura vividha vistRta sAhitya kA sarvathA vinAza kyoM na kiyA ? aisA to kaha hI nahIM sakate ki digambara firake ke kheda kA viSaya hai ki Ajakala ke katipaya digambara zAstrI tathA pI0 eca0 DI0 padavIdhara DAkTara ina lekhoM ko apanI kRtiyoM meM adhUre chApakara isa prAcIna sthApatya ko digambara siddha karake jaina itihAsa ke sAtha khilavAr3a kara rahe haiN| dekheM jainadharma kA prAcIna itihAsa bhAga 1 di0 balabhadra kRta tathA bhAga 2 di0 paramAnanda kRta / jaina itihAsa ke sAtha apane pApako jaina kahalAne vAle digambara lekhakoM kA khilavAr3a karanA kahA taka ucita hai ? satya itihAsa ko jAnane ke icchuka avazya vicAra kreN| aba hama yahA~ ina pratimAoM para aMkita lekhoM tathA pratimAoM ke viSaya meM kucha vivaraNa dete haiN| 1. mathurA kaikAlI TIle se prApta-lakhanaU saMgrahAlaya meM surakSita zilApaTTa naM0 J 626 hariNigamezIdeva devAnandA kI kukSI se bhagavAna mahAvIra ko hasta saMpuTa meM uThAkara rAnI trizalA kA kukSA meM rakhane ke liye jA rahA hai / usa samaya kA isameM citraNa hai| eka tarapha manohara zayyA meM devAnandA so rahI hai, dUsarI tarafa rAjabhavana meM palaMga zayyA para trizalAdevI so rahI hai, madhya meM hariNigamezIdeva prabhu vIra ko bhakti se uThAkara rAnI ke pAsa AyA hai / aisA manohara dRzya hai / yaha zilApaTTa kucha khaMDita ho gayA hai| prathama lekha"siddha saM0 20 grI0 1 dina 25 koTiyato gaNato vANiyato kulato vayariyato sAkhAto sirikAto bhattito, vAcakasya Arya saMgha siMhasya nivartana dattilasya............vi...... lasya koDubiNiya jayavAlasya, devadAsasya nAgadinnasya ca nAgadinnAye ca mAtu sarAvikAye diNNAe dANaM / |ii| vardhamAna pratimA // " artha-vijaya ! saMvat 20 uSNakAla kA pahalA mahInA, miti 25 ko kauTika gaNa, vANija kula, vayari zAkhA, sirikA vibhAga ke vAcaka prArya saMghasiMha kI nirvartana (prati. SThita) hai| zrI vardhamAna [prabhu] kI [yaha] pratimA dattila kI beTI vi. lA kI strI, jayapAla, devadAsa tathA nAgadinna (nAgadatta) kI mAtA nAgadinnA zrAvikA ne arpita kii| pAkimAlojIkala riporTa meM isa lekha kI nakala ke nIce sara kaniMghama ne eka noTa bhI Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA prakhaMDa pratinidhitva 44o judA khAsa race hue zAstroM ke samaya se pahale hI ye vinAzaka kArya the aura pIche aise na rahe kyoMki aisA na mAnane se aisI kalpanA karanI par3eMgI ki vIra paramparA ke asalI prAgamika sAhitya ko sarvathA vinAza karane vAle baloM ne samAna kSetra aura samAna kAla meM vidyamAna brAhmaNa aura bauddha asalI sAhitya athavA usa samaya meM race gaye sAhitya para vinAzaka prabhAva nahIM DAlA aura DAlA bhI ho to nAmamAtra se / yaha kalpanA mAtra asaMgata hI nahIM parantu anaitihAsika bhI hai| bhArata ke kisI bhI bhAga meM varttamAna athavA race jAne vAle sAhitya ke viSaya meM aise pakSapAtI vinAzaka bala kabhI bhI upasthita hone kA itihAsa prApta nahIM hotA ki jina baloM ne mAtra jaina sAhitya kA hI sarvathA viccheda kiyA ho aura brAhmaNa athavA bauddha sAhitya para dayA rakhI ho| yaha aura aisI hI dUsarI aneka prasaMgatiyAM hameM aisA mAnane ke liye prerita karatI haiM ki vIra paramparA kA asalI sAhitya vastutaH nAza na hokara akhaMDa rUpa se vidyamAna ho rahA hai / isa dRSTi se dekhate hue isa asalI sAhitya kA vArasA digambara firake ke pAsa nahIM hai parantu zvetAMbara aura sthAnakamAgI likhA hai jisakA artha yaha hai ki yaha lekha jo ki saMvat 20 grISma Rtu kA prathama mahInA miti 25 kA hai isameM varNana hai ki zrI vardhamAna kI pratimA bheMTa kI / yaha pratimA nagna hai / isameM koI sandeha nahIM hai ki yaha jainoM ke caubIsaveM tIrthaMkara zrI vardhamAna athavA mahAvIra kA pratIka hai / yaha mUrti IsA pUrva 37 varSa kI haiM arthAt do haz2Ara varSa prAcIna hai | Alaxander Cunningham C. S. I, ne Archeological Report Vol. III p. 31 meM Plate no; 6 Script 13 Samvat 20 Jain Figure meM likhA hai ki This inscription which is dated in the Samvat year 20 in the first of Grishma (the hot season) the 25th day, records the gift of one statue of Vardhman (Pratima 1) as on the figure is naked. There can be no doubt that it represents the Jain Vardhman or Mahavira the twenty fourth Pontiffs. (B. C. 37) dUsarA lekha - namo arahaMtANaM, namo siddhANaM saM0 62 gra0 3 dina 5 asyAM pUrvAye zaTakasya zrAryakakkasaMghastasya ziSya prAtapiko gahavarI yasya nirvartaNaM caturvaNaM saMghasya yA dinnA paDimA ga0 vaihikAye datti // artha - arahaMto ko namaskAra, siddhoM ko namaskAra / saMvat 62 uSNakAla kA tIsarA mahInA miti 5 ko prArya kakkasaMgha ke ziSya prAtapika zraumahaka prArya dvArA pratiSThita karavAkara caturvarNaM saMgha kI arcanA ke lie arpaNa kI / (yaha saMvat iMDo sa~thiyana narezoM ke sAtha saMbaMdha nahIM khAtA kintu isake pahale ke kisI rAjA kA saMvat pratIta hotA hai / kyoMki isa lekha kI lipi atyanta prAcIna hai- -DA0 bUlhara) / tIsarA lekha siddhaM / mahArAjasya kaniSkasya rAjye saMvatsare navame ( 6 ) mAse pratha0 ( 1 ) divase 5 zrasyAM pUrvAye, koTiyato gaNato, vANiyato kulato, vayarito sAkhAto vAcakasya nAganaMdisya nivartanaM brahmabhUtaye bhaTTi mittasya koDuMbiNiye / vikaDAe zrI vardhamAnasya pratimA kAritA savvasattvAnaM hita-sukhAye / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma firakoM ke pAsa haiM / sthAnakamArgI firakA kucha prAgamika sAhitya mAnatA hai, kintu vaha DAloM, zAkhAoM, pattoM, phUloM aura phaloM ke binA kA eka mUla athavA thar3a jaisA hai aura vaha mUla athavA thar3a bhI usake pAsa akhaMDita nahIM hai| yaha bAta vAstavika hai ki zvetAMbara paramparA jo Agamika sAhitya kA vArasA rakhatI hai vaha pramANa meM digambara paramparA ke sAhitya se adhika aura khAsa asalI hai / tathA sthAnakamArgI Agamika sAhitya se vizeSa vipula aura samRddha hai| artha-vijaya ! mahArAjA kaniSka ke rAjya meM naveM varSa ke pahile mahIne meM miti 5 ke dina brahmA kI beTI, bhaTTimitra kI strI vikaTA ne sarvajIvoM ke kalyANa tathA sukha ke liye kIrtimAna vardhamAna kI pratimA kauTika gaNa (gaccha) vANija kula aura vayarI zAkhA ke prAcArya nAganandi kI nirvartanA (pratiSThita) hai| (yaha mUrti e0 kaniMghama ke mata se I0 sa0 48 varSa kI hai) aba hama kalpasUtra para dRSTi DAlate haiM / to usa mUlapATha vAlI prati ke patre 81, 82 ema. pI. I. vAlyuma 22 patra 263 se hameM jJAta hotA hai ki suTThiya (susthita) nAmaka prAcArya ne jo zrI mahAvIra prabhu ke AThaveM paTTaprabhAvaka the kauTika nAmaka gaNa sthApana kiyA thaa| usake vibhAga rUpa cAra zAkhAeM aura cAra kula hue| tIsarI zAkhA 'vayarI' thI aura tIsarA vANija nAmaka kula thaa| kalpasUtra kA mAgadhI bhASA kA pATha yaha hai"therehito NaM suTThiya suppaDibuddhehiMto koDiya kAkaMdiehito bagghAvaccasa gutehiNto| itthaNaM koDiya gaNe NAmaM gaNe niggae / tassaNaM imAno cattAri sAhAoM, cattAri kulAI evamAhijjaMti / se kiM taM sAhAyo ? sAhAo evamAhijjati, taM jahA uccanAgarI, 1. vijjAharI 2. vayarI ya 3. majjhimillA ya 4. koDiya gaNassa eyA havaMti cattAri sAhAyo / 1 / se taM saahaayo|" "se ki taM kulAi ? kulAI evamAhijjati, taMjjahA-paDhamitthaM baMbhalijja biiyaM nAmeNa vitthalijja tu, taiyaM puNa vANijja, cautthayaM paNhavAhaNayaM" / 2 / isase spaSTa hai ki mathurA se prApta prAcIna jaina mUrtiyoM ke lekhoM meM jo gaNa, kula aura zAkhAmoM ke nAma die gaye haiM ve saba kalpasUtra kI sthavirAvalI ke sAtha milate haiN| cauthA lekha (paMkti 1) saMvatsare 60 va 'koDubinI vedAnasya badhuya / (paMkti 2) ko [Tito] gaNato [paNha] vAha [Na] yato kulato majjhimAto sAkhAto'.. sniikaaye| (paMkti 3) bhatti sAlAe baMbAnI (A Canningham Arch Report Vol III p. 35 plate no. 15 Script no* 19) isa uparyukta lekha kA sampUrNa artha karanA saMbhava nahIM hai kyoMki lekha aneka sthAnoM se naSTa ho gayA huA hai| tathApi prathama paMkti ke adhUre lekha se aisA anumAna karanA ThIka pratIta hotA hai ki isa mUrti ko arpaNa karane kA kAma kisI strI ne kiyA hai / dUsarI paMkti kA artha isa prakAra haiM :-kauTika gaNa, prazna vAhanaka kula. madhyamA zAkhA se / jaba hama kalpasUtra ke lekha ko dekhate haiM to yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki ye kula aura zAkhA bhI kalpasUtra kI sthavirAvalI se milate haiN| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA akhaMDa pratinidhitva to bhI vaha isa samaya jitanA hai usameM hI saba asalI sAhitya kA mUla rUpa meM samAveza ho jAtA hai aisA kahane kA prAzaya nahIM hai| sthAnakamArgI phirake ne amuka hI Agama mAnya rakha kara usake sivAya mAnya na rakhane kI pahalI bhUla kii| dUsarI bhUla Agamika sAhitya ke akhaNDita vikAsa ko aura vIraparamparA ko poSaNa karane vAlI niyukti prAdi caturaMgI ke asvIkAra meM isa ne kI aura antima akSamya bhUla isa phirake ke mukhya rUpa se kriyAkAMDa ke samarthana meM se phalita hone vAle ciMtana manana ke nAza meM A jAtI hai / jo aneka sadiyoM ke madhya bhAratavarSa meM prAzcaryajanaka dArzanika ciMtana, manana aura tArkika racanAeM khUba adhika hotI thIM isa jamAne meM zvetAMbara aura digambara vidvAna bhI isa prabhAva se achUte na rahe aura inhoMne thor3A parantu samartha yogadAna jaina sAhitya ko diyaa| usa samaya meM prArambha huaA aura cAroM tarapha vistAra pAne vAlA sthAnaka "therANaM suTTiyasuppaDibuddhANaM koDiya kAkaMdagANaM ime paMca therA antevAsI ahavaccAe prabhiNNayA hotthA, taM jahA-there ajja iMdadiNNe piyaggaMtha there vijjAhara govAle kAsavagutteNaM, there isidatte there arihadatte therehitA NaM piyaggaMthehito itthaM majjhimA sAhA niggyaa|" "se ki taM kulAiM evamAhijjati, taM jahA paDhamittha baMbhalijjaM bidUyaM nAmeNa vatthalijja tu taiyaM puNa vANijjaM cautthayaM paNhavAhaNayaM / arthAt - isa kalpasUtra meM aisA varNana hai ki susthita supratibaddha prAcArya ke dusare ziSya priyagraMtha sthavira ne madhyamA zAkhA sthApita kI aura isameM se praznavAhanaka kula nikalA / pAMcavA lekhasaM0 47 gra0 2 di0 20 etasyAM pUravAye cAraNe gaNe, petikadhammika [kula] vAcakasya rohaNaMdisya sIsasya senasya nirvataNaM, sAvaka dara........ 'prapA [di] nnA...... artha-saMvat 47 grISma kAla kA dUsarA mahInA miti 20 ko cAraNa gaNa petidhammika (pratIdhArmika) kula ke vAcaka rohanandi ke ziSya sena ke upadeza se zrAvaka ityAdi / yaha lekhna sara kaniMghama ke mata se i0 pU0 10 varSa kA hai| [A. Canningham C. S. I. Arch Report Vol III page 33 plate no; 10 Script 14 (10 B. C)] jaba hama kalpasUtra kI sthavirAvalI se milAna karate haiM to ye gaNa aura kula bhI isase mela khAte haiN| (pATha) therehito NaM siriguttehito itthaNaM cAraNe gaNe NAmaM gaNe niggae, tassaNaM imAno cattAri sahAyo, satta ya kulAI evamAhijjatise ki taM kulAiM ? kulAI evamAhijjati taMjahA paDhamittha vatthalijja, bIna puNa 'pIighammina' hoi| arthAt-sthavira zrI gupta se cAraNa gaNa nikalA tathA cAraNa gaNa se prItimika zAkhA niklii| chaThA lekha --- siddhaM / namo prarahate mahAvIrasya devasya rAjJA vAsadevasya saMvatsare 68, varSAmAse 4 divase 11 etasye prArya rohaniyato gaNato parihAsaka kulato poNapatrikAta sAkhAto gaNisya Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma mArgI phirake ne dArzanika ciMtana-manana kI dizA meM tathA tArkika athavA kisI bhI yogya sAhitya kI racanA meM apanA nAma nahIM kmaayaa| yaha vicAra vAstava meM sthAnakamArgI phirake ke liye nIcA dikhalAne vAlA hai / ina saba dRSTiyoM se sthAnakamArgI phirake ko vIraparamparA kA prakhaNDa pratinidhitva athavA apekSAkRta viziSTa pratinidhitva prApta karane vAlA nahIM kaha sakate / isaliye aba bAkI ke do phirakoM ke liye hI vicAra karanA hai| prArya devadattasya n...| artha-vijaya / OM arhat mahAvIra deva ko namaskAra karake rAjA vAsudeva ke saMvat 18 varSa meM, varSA Rtu ke cauthe mahIne meM miti 11 ke dina prArya rohaNa ke dvArA sthApita kie gae hue (rohaNIya) gaNa ke, parihAsa kula ke paurNapatrikA zAkhA ke gaNi Arya devadatta ke.......| ina uparyukta saba lekhoM ko par3hane se DA0 bulhara likhatA hai ki :(1) saMvat 5 se 18 taka athavA IsvI san 83 se 166-67 ke madhyavartI kAla meM mathurA ke jaina sAdhunoM ke aneka gaNa, kula aura zAkhAeM thiiN| (2) tathA ina lekhoM meM likhe hue sAdhunoM ke nAma ke sAtha vAcaka, gaNi, Arya, prAcArya Adi upAdhiyoM kA bhI ullekha haiM / ye upAdhiyA~ jainadharmAnuyAyiyoM una yatiyoM-sAdhumoM ko dI jAtI thIM, jo sAdhunoM sambandhI zAstroM [jaina-janetara zAstroM ke prakAMDa vidvAna hote the / tathA ye padavI dhArI sAdhuoM aura zrAvakoM ko ina zAstroM ko samajhAne-par3hAne meM nipuNa hote the| jisa sAdhu ko gaNi (prAcArya) padavI dI jAtI thI vaha usa gaNa (gaccha) kA netA mAnA jAtA thaa| isalie yaha upAdhi bahuta bar3I samajhI jAtI thI / vartamAna kAla meM bhI purAnI rIti ke anusAra prAcArya padavI pramukha sAdhu ko dene kI paddhati hai / (3) zAlAoM (gaNoM) meM se kauTika gaNa kI bahuta zAkhAeM haiN| isa lie isakA bahuta bar3A itihAsa honA cAhie / (4) yaha kahanA atizayoktipUrNa na hogA ki ina lekhoM se yaha pramANita hotA hai ki kauTika gaNa IsvI san kI prathama zatAbdI meM avazya vidyamAna thA / tathA usa samaya meM jainadharma kI prAcIna kAla se calI Ane vAlI AtmajJAna vAlI ziSya paramparA bhI avazya vidyamAna thii| usa samaya jaina sAdhu apane dharma ke sadA sarvatra prasAra ke lie tatpara rahate the tathA usa kAla ke pUrva bhI avazya tatpara rahate hoMge ? (5) jaba ki usa samaya meM jaina sAdhugro meM vAcaka padavIdhArI bhI vidyamAna the, to yaha bAta bhI niHsaMdeha hai ki una vAcakoM se zAstroM kA paThana-pAThana abhyAsa karane vAle sAdhuoM ke aneka gaNa (samUha) bhI avazya vidyamAna tathA jina zAstroM kA paThana-pAThana hotA thA ve zAstra bhI avazya vidyamAna the| (6) ye lekha kalpasUtra meM varNita sthavirAvalI se barAbara milate haiM arthAt jina gaNoM, kuloM, zAkhAoM kA varNana kalpasUtra meM prAtA hai unhIM gaNoM kuloM zAkhAmoM kA ina lekhoM meM ullekha hai / ataH ye lekha niHsandeha pramANita karate haiM ki zvetAMbara jainoM ke paramparAgata zAstra banAvaTI nahIM hai / arthAt zvetAMbara jainoM ke zAstroM para lagAye gaye banAvaTI ke prAropa ko ye zilAlekha makta karate haiM / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA prakhaMDa pratinidhitva 445 hama upara dekha pAye haiM ki digambara phirake ne asalI dhArmika sAhitya kI pravagaNanA meM, usake vahiSkAra karane meM. banAvaTI batAlane meM mAtra vidyA ke kaI aMzoM se vaMcita hone kI hI bhUla nahIM kI hai| parantu isako isake sAtha vIraparamparA ke bahuta prAcAroM aura vicAroM se bhI hAtha dhone par3e haiM / Agamika sAhitya chor3ane ke sAtha isake hAtha meM se paMcA~gI ke pravAha ko surakSita rakhane, racanA karane tathA poSaNa karane kA sunaharI avasara hI china gayA / yaha to eka nirAbAdha satya hai ki madhyakAla meM kaI zatAbdiyoM taka mAnanIya digambara gambhIra vidvAnoM ke hAtha se racA gayA dArzanika, tAkika aura anya prakAra kA vividha sAhitya aisA hai jo mAtra pratyeka jaina ko hI nahIM kiMtu pratyeka bhAratIya aura saMskRti ke abhyAsI ko gaurava utpanna kare, aisA hai| aisA hone para bhI aitihAsika dRSTi se mAnanA par3egA ki yadi digambara paramparA ne Agamika paura paMcAMgI sAhitya ko surakSita, savadhita aura vyAkhyAyAna ke vivaraNa kA apane hI Dhaba se kiyA hotA to isa paramparA ke gambhIra vidvAnoM ne bhAratIya aura jaina sAhitya ko eka sammAnavarSaka bheMTa dI hotI, jo ho / isa para se merA abhiprAya kevala aitihAsika dRSTi se yaha banA hai ki zAstroM kI bAvata meM vIraparamparA kA jo koI bhI prakhaNDa pratinidhitva Aja dekhane meM AtA hai vaha zvetAMbara paramparA ko AbhArI hai / jaba maiM digambara paramparA kI puSTi aura usake samanvaya kI dRSTi se bhI zvetAMbarIya paMcA~gI sAhitya ko dekhatA hUM taba mujhe spaSTa lagatA hai ki isa sAhitya meM digambara paramparA kI poSaka akhUTa sAmagrI hai / prAmuka muddoM ke prati matabheda hone para bhI use ekAntika prAgraha kA rUpa dene se jo hAni digambara paramparA ko uThAnI par3I hai usakA khyAla isa paMcA~gI sAhitya ko taTastha bhAva se manana-citana kiye binA nahIM pA sakatA hai / yadi isa sAhitya ke amuka vidhAna digambara paramparA ke anukala na hote to isa paramparA ke vidvAna ina vidhAnoM ke viSaya meM isa sAhitya ko chor3e binA bhI jaise brAhmaNoM aura bauddha paramparA meM banA hai tathA jaise eka hI tattvArtha graMtha ko apanAkara isakI judA-judA vyAkhyAeM kI gaI haiM vaise-vividha uhApoha kI jA sakatI thI / athavA usa bhAga ko, svAmI dayAnanda ne smRti purANa Adi meM jo aniSTa bhAga ko prakSipta kahakara bAkI ke samagra paMcA~gI bhAga ko svIkAra karake paramparA ke pratinidhitva ke mUla rUpa meM kucha vizeSa rUpa se surakSita rakha sakA hotA / digambara paramparA kA samagra mAnasa ekAMgI ghar3A dikhalAI detA hai ki use jijJAsA aura vidyopAsanA kI dRSTi se bhI paMcA~gI sAhitya ko dekhane kI vRtti hotI hI nhiiN| jabaki zvetAMbarIya mAnasa prathama se hI udAra rahA hai| isake pramANa hama isakI sAhitya racanA meM barAbara dekha pAte haiM / eka bhI digambara vidvAna aisA dikhalAI nahIM par3atA ki jisane brAhmaNa-bauddha graMtho para likhane kI bAta to alaga rahI, para zvetAMbarIya prAgamika sAhitya pathavA dUsare kisI dArzanika yA tAkika zvetAMbarIya sAhitya para kucha likhA ho / isase viparIta digambara paramparA kA pravala khaMDana karane vAle aneka zvetAMbarIya prAcArya aura gambhIra vidvAna aise (7) ina lekhoM se yaha bAta bhI ni:saMdeha siddha ho jAtI hai ki usa samaya zvetAMbara jainoM kI vRddhi unnati khUba thii| (5) mathurA ke ina saba lekhoM se yaha bhI spaSTa hai ki usa samaya mathurA zahara meM basane bAle jaina loga zvetAMbara jaina dharmAnuyAyI the (prAcArya vijayAnanda sUri kRta jainadharma viSa yaka praznottara pustk)| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hue hai jinhoMne digambara granthoM para Adara sahita mahatvapUrNa TIkAeM likhI haiM / itanA hI nahIM pustaka saMgraha kI daSTi se bhI digambara paramparA kA mAnasa zvetAMbara paramparA ke mAnasa se pahale se hI (8) zrI vAsudeva zaraNa agravAla M.A. Curator Curzon Museum Mathura apane lekha-prAcIna mathurA meM jainadharma kA vaibhava meM likhate hai ki - mathurA meM IsvI sana meM lagabhaga cAra-pAMca zatAbdi pUrva, jainadharma ke stUpoM kI sthApanA huI / prAja kaMkAlI TIle ke nAma se jo bhUmi vartamAna mathurA saMgrAhalaya se pazcima kI ora karIba Adha mIla dUrI para sthita hai, vaha pavitra sthAna DhAI sahasra varSa pahale jainadharma ke jIvana kA eka mahattvapUrNa kendra thA / uttara bhArata meM yahA~ ke tapasvI AcArya sUrya kI taraha tapa rahe the| yahAM kI sthApatya aura bhAskara kalA ke utkRSTa zilpoM ko dekhakara digdiganta ke yAtrI dA~toM tale uMgalI dabAte the| yahAM ke zrAvaka aura zrAvikAoM kI dhArmika zraddhA anupama thii| apane pUjya gurutroM ke caraNoM meM dharmabhIru loga sarvasva arpaNa karake nAnA bhA~ti kI zilpakalA ke dvArA apanI adhyAtma sAdhanA kA paritoSa karate the / anta meM yahAM ke svAdhyAyazIla bhikSu aura bhikSuNiyoM dvArA saMgaThita jo aneka vidyApITha the unakI kIrti bhI deza ke kone-kone meM phaila rahI thii| una vidyAsthAnoM ko gaNa kahate the, jinameM kaI kula aura zAkhAmoM kA vistAra thaa| ina gaNa aura zAkhAoM kA vistRta itihAsa jaina (zvetAMbara) kalpasUtra tathA matharA ke zilAlekhoM se prApta hotA hai| aba hama kucha vizadatA se jainadharma ke isa pratIta gorava kA yahAM ullekha kareMge / devanirmita stUpa kaMkAlI TIle kI bhUmi para eka prAcIna jaina stUpa aura do mandira yA prAsAdoM ke cinha mile the| arhat nandyAvarta arthAt aThArahaveM tIrthaMkara prara kI eka pratimA kI caukI para khude hue eka lekha meM likhA hai [F. I Vol. II, Ins no. 20] ki koTTiya gaNa kI vajrI zAkhA ke vAcaka Arya vRddhahastI kI preraNA se eka zrAvikA ne devanirmita stUpa meM arhata kI pratimA sthApita kii| yaha lekha saM0 76 arthAt kuSANa samrAT vAsudeva ke rAjyakAla I0 167 kA hai, parantu isakA devanirmita zabda mahattvapUrNa hai; jisa para vicAra karate hue bUlara smitha Adi vidvAnoM ne [Jain stupa, P. 18] nizcaya kiyA hai ki yaha stUpa IsvI dUsarI zatAbdi meM itanA prAcIna samajhA jAtA thA ki loga isake vAstavika nirmANakartAoM ke itihAsa ko bhUla cuke the aura paramparA ke dvArA ise devoM se banA humA mAnate the| isa stUpa kA nAma bauddha stUpa likhA huA hai| (yaha bAta itihAsajJoM kI ajJAnatA kA pratyakSa pramANa upasthita karatA hai, aura unakI isa dhAraNA kA prAdhAra huenasAMga Adi bauddha cInI yAtriyoM ke bhArata bhramaNa ke samaya unake sabhI likhe gaye bhrAMta vivaraNa haiM / una logoM ne bhArata meM jahAM bhI koI stUpa dekhA use azoka kA athavA bauddhoM kA likha ddaalaa| phira vaha cAhe kisI anya dharmA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA prakhaNDa pratinidhitva bahuta saMkIrNa rahA hai / isa ke pramANa purAne samaya se lekara Aja taka kI donoM phirakoM ke zAstra bhaNDAroM kI sUciyoM se pada-pada para milate hai / maiMne yaha lekha kisI eka paramparA ke apakarSa athavA valaMbiyoM kA ho / jaina bAMgamaya meM RSabhadeva ke kAla se lekara Aja taka jaina stUpoM ke nirmANa ke ullekha pAye jAte haiM / hamArI sammati meM devanirmita zabda sAbhiprAya hai aura isa stUpa kI atizaya prAcInatA ko siddha karatA hai / tibbatIya vidvAn tArAnAtha ne azokakAlIna takSakoM aura zilpiyoM ko yakSoM ke nAma se pukArA hai ki mauryakAlIna zilpakalA yakSakalA hai / usase pUrva yuga kI kalA devanirmita thI / ataeva zilAlekha kA devanirmita zabda yaha saMketa karatA hai ki mathurA kA stUpa mauryakAla se pahale arthAt lagabhaga chaTThI yA pAMcavI zatAbdi IsvI pUrva meM banA hogaa| jaina vidvAn jinaprabha dvArA racita tIrthakalpa kiMvA rAjaprAsAda graMtha meM mathurA ke isa stUpa ke nirmANa aura jIrNoddhAra kA itihAsa diyA huA hai / usake AdhAra para bUlara ne A legend of the Jain stupa at Mattura nAmaka nibandha likhA thaa| usane kahA hai ki mathurA kA stUpa, Adi meM suvarNamaya thA, jise kuberA nAmakI devI ne saptama tIrthaMkara supArzva kI smRti meM (unake samaya meM) banavAyA thA / kAlAntara meM teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha jI ke samaya meM isakA nirmANa IToM se humA / (pArzvanAtha kevalI avasthA meM mathurA padhAre the|) bhagavAn mahAvIra kI sambodhI ke 1300 varSa bAda bappabhaTTisUri ne isakA jIrNoddhAra kraayaa| isa prAdhAra para DaoN0 smitha ne jaina stUpa nAmaka pustaka meM yaha likhA hai : "Its original erection in brick in the time of Parsvanath, the predecessor of Mahavir, would fall at a date not later than B.C. 600. Considering the significance of the phrase in the inscription "built by the Gods" as indicating that the building at about the beginning of the Christian era was believed to date from a period of mythical antiquity, the date B. C. 600 for its first erection is not too early. probably, therefore, this stupa, of which Dr. Fuhrer exposed the foundations, is the oldest known building in India." isa uddharaNa kA bhAvArtha yahI hai ki anuzruti kI sahAyatA se mathurA ke prAcIna jaina stUpa kA nirmANa kAla lagabhaga chaThI zatAbdi I0 pUrva kA prArambhakAla thA aura isI kAraNa yaha bhAratavarSa meM prApta stUpoM meM se sabase purAnA stUpa thA / (isI prakAra bhArata meM sarvatra jaina stupa vidyamAna hone cAhie jinheM purAtattvavettAnoM tathA itihAsavetAoM ne bauddhoM Adi ke likhakara jaina itihAsa se khilavAr3a kI hai)| bauddha stUpa ke sAmane do vizAla deva-prAsAda the| inameM se eka mandira kA toraNa [prAsAdatoraNa] prApta huaA thA / ise mahArakSita prAcArya ke ziSya uttaradAsika ne banavAyA thaa| isake lekha ke [E. I. Vol. II, Ins. no. I] akSara bhArahUta ke toraNa para khude hue lagabhaga 150 I0pU0 ke dhanabhUti ke lekha ke akSaroM se bhI adhika purAne haiM; ataeka vidvAnoM kI sammati meM ina maMdiroM kA samaya IsvI0 pUrva tIsarI zatAbdi samajhA gayA hai / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dUsarI paramparA ke utkarSa kI dRSTi se nahIM likhA / merA yaha prastuta lekha mAtra satya kI dRSTi se hai / para kisI ke prati avagaNanA athavA laghutA kI dRSTi ke poSaNa kA isameM avakAza nahIM hai| adbhuta zilpa kA tIrtha IsvI0 pUrva dUsarI zatAbdi se lekara IsA ke bAda gyArahavIM zatAbdi taka ke zilAlekha aura zilpa ke udAharaNa ina devamandiroM se mile haiM / lagabhaga 1300 varSoM taka jainadharma ke anuyAyI yahAM para citra-vicitra zilpa kI sRSTi karate rhe| isa sthAna se prAyaH so zilAlekha, aura DeDha hajAra ke karIba patthara kI mUrtiyA~ mila cukI haiN| prAcIna bhArata meM mathurA kA stUpa jainadharma kA sabase baDA zilpatIrtha thaa| yahAM ke bhavya deva-prAsAda, unake sundara toraNa, vedikAstambha, mUrdhanya yA uSNISa patthara, utphulla kamaloM se sajjita sUcI, utkIrNa pAyAgapaTTa tathA anya zilApaTTa, sarvatobhadrikA pratimAeM, stUpa-pUjA kA citraNa karanevAle stambhatoraNa Adi apanI utkRSTa kArIgarI ke kAraNa Aja bhI bhAratIya kalA ke gaurava samajhe jAte haiM / siMhaka nAmaka vaNika ke putra siMhanAdika ne jisa AyAgapaTTa kI sthApanA kI thI vaha avikala rUpa meM Aja bhI lakhanaU ke saMgrahAlaya meM suzobhita hai| citraNa-sauSThava aura mAna-sAmaMjasya meM isakI tulanA karanevAlA eka bhI zilpa kA udAharaNa isa deza meM nahIM hai| bIca ke caturasrasthAna meM cAra nandipadoM se ghire hue madhyavartI kuNDala meM samAdhimudrA meM padmAsana se bhagavAn arhat virAjamAna haiN| Upara nIce praSTa mAMgalika cinha aura pArzvabhAgoM meM do stambha utkIrNa haiM, dakSiNa stambha para cakra suzobhita hai aura vAma para eka gajendra / prAyAgabhaTTa ke cAroM konoM meM cAra caturdala kamala haiN| isa mAyAgapaTTa meM jo bhAva vyakta kie gae haiM unakI adhyAtma-vyaMjanA atyanta gambhIra hai / isI prakAra mAthuraka lavadAsa kI bhAryA kA prAyAgapaTTa jisameM SoDaza ArevAle cakra kA durdharSa pravartana citrita hai, mathurAzilpa kA manohara pratinidhi hai| phalguyaza nartaka kI bhAryA zivayazA ke sundara prAyAgapaTTa ko bhI hama na hai bhUla paate| kaMkAlI TIle ke ananta vedikA stambhoM aura sUcI- daloM kI sajAvaTa kA varNana karane ke lie to kavi kI pratibhA caahie| AbhUSaNa-saMbhAroM se sannatAMgI ramaNiyoM ke sukhamaya jIvana kA amara vAcana ekabAra hI ina stammoM ke darzana se sAmane AjAtA hai| azoka, bakula, Amra paura campaka ke udyAnoM meM puSpamaMjikA krIDA meM prasakta, kanduka, khaDgAdi nRtyoM ke abhinaya meM pravINa, snAna aura prasAdhana meM saMlagna paurAMganAoM ko dekhakara kauna muggha hue binA raha sakatA hai ? bhaktibhAva se pUjA ke lie puSpamAlAoM kA upahAra lAne vAle upAsaka vRndoM kI zobhA aura bhI nirAlI haiN| suparNa aura kinnara sadRza devayoniyA~ bhI pUjA ke ina zraddhAmaya kRtyoM meM barAbara mAga letI huI dIkhAI gaI haiM / mathurA ke isa zilpa kI mahimA kevala bhAvagamya hai / zrAvaka-zrAvikAeM tathA unake prAcArya mathuga ke zilAlekhoM se mili huI sAmagrI se patA calatA hai ki jaina samAja meM striyoM ko bahuta hI sammAnita sthAna prApta thaa| adhikAMza dAna aura pratimA-prasthApanA unhIM kI zraddhA-bhakti kA phala thii| saba mattvoM ke hitasukha ke lie [sarvasattvAnAM hitasukhAya] aura ahaMta pUjA ke liye Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA akhaNDa pratinidhittva 446 zrImad vijayAnanda sUrIzvara jI ke mana meM koI aisI antaHsphuraNA huI ki unakA jijJAsu mana sthAnakamArgI phirake ke alpamAtra prAgamika sAhitya se saMtuSTa na raha skaa| yadi the mahatpajAya] ye do vAkya kitanI hI bAra lekhoM meM Ate haiM / ye usa kAla ke bhaktidharma kI vyAkhyA karane vAle do sUtra haiM jina meM isaloka ke jIvana ko paraloka ke sAtha milAyA gayA hai / gRhasthoM kI puraMdhrI kuTumbinI bar3eM garva se apane pitA, mAtA, pati, putra, pautra, sAsa-sasura kA nAmollekha karake unheM bhI apane puNya bhAgadheya praparNa karatI thIM / svArtha aura paramArtha kA samanvaya hI mathurA kA prAcIna bhaktidharma thaa| devapAla zreSThI kI kanyA zreSThI sena kI dharmapatnI kSudrA ne vardhamAna pratimA kA dAna karake apane ko kRtArtha kiyA / zreSThI veNI kI dharmapatnI, bhaTTisena kI mAtA kumAramitrA ne prAryA vasulA ke upadeza se eka sarvatobhadrikA pratimA kI sthApanA kI / yaha vasulA Arya jazabhUti ko ziSyA AryA saMgamikA kI ziSyA thI / sarvalokottama arhatoM ko praNAma karane vAlI sucila kI dharmapatnI ne bhagavAn zAMtinAtha kI pratimA dAna meM dii| vajrI zAkhA ke vAcaka Arya mAtRdatta jo pArya baladatta ke ziSya the, isake guru the / maNikAra jayabhaTTi kI duhitA, lohavaNija phalgudeva kI dharmapatnI mitrA ne koTTiya gaNa ke antargata brahmadAsika kula ke bRhantavAcaka gaNi jamitra ke ziSya Arya mogha ke ziSya gaNi AryapAla ke zraddhAcara vAcaka Aryadatta ke ziSya vAcaka pAryasiMha ko nirvartanA yA preraNA se eka vizAla jina pratimA kA dAna diyA / punazca koTTiya gaNa ke prAcArya AryabalatrAta kI ziSyA saMdhi ke upadeza se jayabhaTTakI kuTumbinI ne pratimA-pratiSThA kI / (E. I. vol. 1 Mattura ins no 5) evaM inhIM prAryabalatrAta kI ziSyA saMdhi kI bhakta jayA thI jo navahastI kI duhitA, guhasena kI snuSA, devasena aura zivadeva kI mAtA thI aura jisane eka vizAla vardhamAna pratimA kI 113 I0 ke lagabhaga pratiSThA kraaii| (E. I- voll. no. 34) / pUjya prAcArya baladata ko apanI ziSyA AryA kumAramitrA para garva thA / zilAlekha meM usa tapasvinI ko 'saMzita, makhita boghita' (whetted polished and awakened) kahA gayA hai / yadyapi vaha bhikSuNI thii| tathApi usake pUrvAzrama ke putra gadhrika kumArabhaTTine 123 I0 meM jinapratimA kA dAna kiyaa| yaha mati kaMkAlI TIle ke pazcima meM sthita dUsare devaprAsAda ke bhagnAvazeSa meM milI thii| pahale devamandira kI sthiti isake kucha pUrvabhAga meM thI / mahArAjA rAjAdhirAja devaputra huviSka ke 40 veM saMvatsara [128 I0] meM dattA ne bhagavAn RSabhadeva kI sthApanA kI jisase usake mahAbhAgya kI vRddhi ho| zilAlekha naM0 6 se jJAta hotA hai ki cAraNagaNa ke AryaceTika kula kI haritamAlagaDhI zAkhA ke prArya bhaganandI ke ziSya vAcaka Arya nAgasena prasiddha prAcArya the| grAmika (grAmaNI) jayanAga kI kuTumbinI aura grAmika jayadeva kI putravadhU ne saM0 40 meM zilAstambha kA dAna kiyaa| prAryA zyAmA kI preraNA se jayadAsa kI dharmapatnI gaDhA ne RSabha pratimA dAna meM dI / zramaNazrAvikA balahastinI ne mAtA-pitA aura sAsa-sasura kI puNyavRddhi ke hetu eka bar3e (8' x 3' x 1'), toraNa kI sthApanA kii| kaMkAlI Tole ke dakSiNa pUrva ke bhAga meM DaoN0 barjama ko khudAI meM eka prasiddha sarasvatI kI pratimA prApta huI thI jise eka lohe kA kAma karane vAle (lohikakAruka) gopa ne sthApita kiyA thaa| kakA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 madhyaeziyA aura paMjAba meM jainadharma cAhate to sthAnakamArgI phirake ko chor3akara digambara phirake ko apanA sakate the aura usameM pratiSThA prAptakara kucha adhika pramANa meM jijJAsA kI saMtuSTi pA sakate the aura vidyopAsanA dvArA bIra paramparA kA samarthana kara sakate the / kintu aisA lagatA hai ki ApakI bhavya aura nirbhaya AtmA meM koI aisI dhvani uTho jisane Apako apekSAkRta vIra paramparA kA akhaNDa pratinidhitva prApta phirake kI tarapha hI jhukA diyaa| hama dekhate haiM ki Apa ne apane jIvana ke thor3e varSoM meM vizeSa rUpa se jIvana ke aMtima bhAga ke amuka varSoM meM sAre jaina-jainetara sAhitya kA maMthana kara DAlA aura usa ke navanIta rUpa jo kucha milA gRthanakara diyA, jo Apake zabdoM meM vidyamAna hai / 1 isI sthAna para dhanahasti kI dharmapatnI paura guhadatta kI putrI ne dharmArthA nAmaka zramaNI ke upadeza se eka zilApaTTa dAna kiyA jisa para stUpa kI pUjA kA sundara dRzya aMkita hai [E. I. Vol. I, no. 22] jayapAla, devadAsa, nAgadatta nAgadattA kI jananI zrAvikA dattA ne prArya saMghasiMha kI nirvartanA mAna kara vardhamAna pratimA kA I0 68 meM dAna kiyaa| anya pradhAna dAnatrI mahilAoM meM kucha ye thIM- sArthavAhinI dharmasomA (I0 100), kauzikI zivamitrA jo IsvI0 pUrvakAla meM zakoM kA vidhvaMsa karane vAle kisI rAjA kI dharmapatnI thI (E. I. Vol. I, no. 32), svAmI mahAkSatrapa sudAsa ke rAjya saMvatsara 42 meM pAryavatI kI pratimA kA dAna dene vAlI zramaNazrAvikA amohinI (E. I. Vol II, Ins. no 2), nartaka phalguyaza kI dharmapatnI zivayazA, bhagavAn ariSTanemi kI pratimA kA dAna karane vAlI mitrazrI, eka gandhika kI mAtA, buddhi kI dharmapatnI RtunandI jisane sarvatobhadrikA pratimA kI sthApanA kI, zrAvikA dattA, jisane nandyAvarta arhata kI sthApanA devanirmita bauddha stUpa meM kI, bhadranandI kI dharmapatnI pracalA aura sabase viziSTa tapasvinI vijayazrI jo rAjyavasu kI dharmapatnI, devila kI mAtA aura viSNubhava kI dAdI thI aura jinhoM ne eka mAsa kA upavAsa karane ke bAda saM0 50 (128 I0) meM vardhamAna pratimA kI sthApanA kii| ina puNyacaritra zramaNazrAvikAmoM ke bhaktibharita hRdayoM kI amara kathA Aja bhI hamAre lie surakSita hai aura yadyapi mathurA kA vaha prAcIna vaibhava aba darzanapatha se tirohita ho cukA hai tathApi inake dharma kI akSamya kIti sadA akSuNNa rhegii| vastuta: kAla pravAha meM adRSTa honevAle prapaMcacakra meM tapa aura zraddhA hI nitya mUlya vastue~ haiM / jaina tIrthaMkara tathA unake ziSya zramaNoM ne jisa tapa kA aMkura boyA thA usI kI chatrachAyA meM sukhAsIna zrAvaka-zrAvikAnoM kI zraddhA hI mathurA ke purAtana vaibhava kA kAraNa thii| (zrI prAtmArAma jI zatAbdI graMtha pR0 11 se 66) (noTa)-vraja meM mAtra mathurA ke kaMkAlI TIle se hI nahIM apitu saikar3oM mIloM meM tIrtha karoM kI pratimAeM pAI jAtI haiM / jo mathurA aura lakhanaU saMgrahAlayoM meM surakSita rakhI gaI haiM aura ye saba zvetAMbara jainAcAryoM dvArA pratiSThita kI gaI thiiN| (lekhaka) 1. zrI AtmAnanda zatAbdI graMtha I0 saM0 1936 meM paM0 sukhalAla jI ke lekha-vIra paramparAnuakhaNDa pratinidhitva (gujarAtI) kA hindI rUpAMtara / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra paramparA kA prakhaNDa pratinidhitva jaina itihAsa meM mahArAja zrI kA sthAna zraura usakA kAraNa DhAI hajAra varSoM ke jaina itihAsa meM zvetAMbara - digambara donoM paramparAmroM ne aneka vibhUtiyA~ aisI paidA kI hai jo itihAsa ke lekhakoM aura abhyAsiyoM kA dhyAna apanI tarafa kha~ce binA nahIM raha sakatIM / una vibhUtiyoM meM se aMtima haz2Ara varSoM meM jo vibhUtiyA~ zvetAMbara paramparA ne arpaNa kI haiM / usameM AcArya zrI vijayAnanda sUri jI kA viziSTa sthAna haiM / vAcaka yazovijaya jI ke bAda do sau varSoM meM bahuzruta hone kA vAstavika sthAna Apane hI saMbhAlA hai evaM aMtima DhAI sau varSoM ke jaina itihAsa meM zvetAMbara athavA digambara donoM paramparAmroM meM eka mahAna vibhUti ke rUpa meM zrApa zrI hI dRSTi gocara hote haiM / isa pada ko prApta karane ke kucha viziSTa kAraNa hI hai / 451 zraddhA aura buddhi Apa meM cAhe kitanI Daga zraddhA kyoM na hotI zrathavA kitanA hI zAsana anurAga kyoM na hotA, yadi zrApakA buddhi dvAra khulA na hotA / yadi jitanA bhI prApta ho sake utanA samagra jJAna adhika se adhika prApta karane ke lie prakhaNDa anathaka puruSArtha na kiyA hotA to Apa nAma mAtra ke hI prAcArya raha jAte / zrApane zrAjIvana apanI buddhi ko zAstra vyAyAma kI kasauTI para kasakara aura jaba prakAzita pustakeM nahIMvat thIM, aise avasara para prApane jaina-jainetara darzanoM ke, aneka viSayoM ke saMkhyAbandha aneka graMthoM ko pddh'aa| Apa jaina, bauddha, vaidika, paurANika Adi saba matA-matAMtaroM ke diggaja vidvAna the / prAkRta, saMskRta, hindI, gujarAtI Adi aneka bhASAoM ke jJAtA the / zilAlekhoM, tAmrapatroM, prAcIna lipiyoM, bhUgola, bhUstara, mUrtikalA vidyAtroM ke prakAMDa paMDita the / jisa samaya jaina samAja meM zuddha aitihAsika dRSTi jAgI nahIM thI taba Apane aitihAsika zodha-khoja kara ke jaina zAsana kI mahattA, prAcInatA sabala yuktiyoM se siddha kii| prAcIna lipiyoM kA abhyAsa kara neka prAcIna tathyoM ko prakAza meM lAye / zrApakA vizAla vacana adbhuta smaraNa zakti aura praznoM ke uttara dene kI sacoTatA Apake dvArA racita graMthoM ke zabda zabda meM dikhalAI par3ate haiM / isI buddhi yoga kI viziSTA ke kAraNa Apako isa kAla meM viziSTa darjA prApta huA hai / krAMtikAritA Apake buddhi yoga ke uparAMta eka dUsarA tattva bhI thA / jisa tattva ne Apako itanA bar3A mahattva diyA / vaha yaha hai ki bahuta varSoM taka eka sampradAya meM rahate hue prApa ne jo gaurava, mahatvapUrNa sammAna, pUrNa pratiSThA tathA utkRSTa pUjyAvasthA pAyI thI / jaba yaha anubhava kiyA ki jisa paramparA meM maiM isa samaya hUM, use vIra paramparA meM akhaNDatA prApta nahIM hai / taba binA kisI hicakicAhaTa ke sA~pa kI kAMcalI ke samAna use utAra pheMkane kA sAhasa kiyA / yaha kArya ApakI sacce tattva parIkSaka tathA krAMtikAriNI zakti kA paricaya detA hai / isase spaSTa hai ki Apake aMdara koI aisI satya zodhaka zakti honI caahie| jisane ApakI AtmA ko rUr3hi ke cole meM santuSTa na rahane diyA / Apa tIsa varSoM taka bhaura jIvita rahate to Apako isa kSatriyocita krAMtikAriNI prakRti ne kisa bhUmikA taka pahuMcAyA hotA, isakI kalpanA kaThina avazya hai / parantu prApake cAlU jIvana para se itanA to avazya samajha sakate haiM ki eka bAra jo prApako satya pratIta hotA thA use Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kahane aura pAcaraNa karane se koI bhI bar3I se bar3I zakti athavA pralobhana, pratiSThA prApako DagamagA nahIM sakatI thii| virAsata meM vRddhi Apa ko jo janazruta vArasA meM milA thA yadi Apa usI meM santuSTa hokara bahuzruta kahalAte to itanA uccapada kabhI na mila pAtA / Apane dezakAla kI vidyA samRddhi ko dekhA, nae sAdhanoM ko pahacAnA, bhaviSya meM Ane vAlI jokhama ko samajhA, isase ApakI AtmA tanamanA uThI aura isake lie Apase jitanA bhI bana pAyA, kiyaa| Apane vedoM ko par3hA, upaniSadoM ko dekhA, zrota satroM, smRtiyoM aura purANoM kA pArAyaNa kiyA, navIna sAmayika sAhitya ko dekhA / jainAgamoM-paMcAMgI ke marma ko jAnA / mRta aura jIvita sabhI jaina zAkhAmoM kA sAhitya, unakA itihAsa aura unakI paramparAoM ko jaanaa| usake bAda jo svayaM kahanA thA use niHsaMkoca kaha ddaalaa| Apake kathana meM zAstroM kA pracaNDa saMgraha hai, vyavasthA kI pratibhA haiM, satyatA kI jhaMkAra haiM, aura abhyAsa ko jAgRti hai / Apane prApta vArasA meM itanI vRddhi karake jo Adarza upasthita kiyA hai vaha Age hone vAle prAcArya padavIdharoM ko sAvadhAna kiyA hai ki jaina zAsana kI saccI sevA kisa meM hai / / Apake viSaya meM kucha vidvAnoM ke abhiprAya 1. kalakattA rAyala eziyATika sosAyaTI ke praoNnarerI sekreTarI DA0 e0 efa. ruDolpha hAranala ne upAsakadazAMga sUtra kA anuvAda sahita sampAdana kiyA thA / yaha graMtha prApa zrI ko arpaNa karate hue apanI arpaNa patrikA meM apane bhAva isa prakAra prakaTa kiye haiM durAgraha-dhvAnta-vibheda-bhAno, hitopadezAmRta-siMdhu-cita sandeha saMdoha-nirAsa kAron jinokta-dharmasya-dhuraMdharo'si---- prajJAna-timira-bhAskaramajJAna-nivRttaye sahRdayAnAm arhat-tattvAdarza-graMtha-paramapi bhavAn kRta / / Anandavijaya zrI mannAtmArAma-mahAmune ! madIya nikhila prazna-vyAkhyAta zAstre pAraga / / (DA0 e0 efa0 ruDolfa hAranala) arthAt --durAgraha rUpI aMdhakAra ko chinna-bhinna karane meM Apa sUrya ke samAna haiN| hitakArI dharmAmRta ke eka samudra haiN| saMdeha ke samUha se chur3Ane vAle aura jainadharma kI dhurA ko dhAraNa karane vAle pApa hI haiN| ___ sahRdaya puruSoM ke ajJAna ko TAlane ke lie pApa ne ajJAna-timira-bhAskara aura jaina tattvAdarza Adi graMthoM kI racanA kI haiN| __ he prAnanda vijaya jI, zrI prAtmArAma jI mahAmune ! Apane mere samasta praznoM kA bar3I hI uttama rIti se samAdhAna kiyA haiN| Apa vAstava meM zAstra pAraMgata haiN| 2. vidvAna muni zrI (prAtmArAma) jI jo nibandha taiyAra kara rahe haiM, vaha avazya ati 1. mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI meM zrI AtmArAma jI mahArAja kI jayaMti ke avasara para jeTha sudi 8 ko paM0 sukhalAla jI ke bhASaNa kA hindI rUpAMtara / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma sammelana kI pArliyAmeMTa ke sadasya zikAgo (amarIkA) meM sarvaprathama vizva dharma sammelana I0 saM0 1893 ERALD HRISTIAN SARASOLAR codecoma bate ang a hate the hit the 3z a man ha Na AND SIGNS OF OUR TIMES jaina aura melA meM ga 3. bharaka ramananda colo SO MOM jisa meM jainAcArya zrI vijayAnanda sUri kA bhI citra hai Animation M Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S zrI vIracanda rAghavajI gAMdhI vivekAnanda Adi ke sAtha zikAgo (amarIkA) ke vizvadharma sammelana meM zrI vijayAnanda mUri ke pratinidhi ke rUpa meM 20000000000000 . - 6038086 R 2083062088018 - S OM zrI vijayAnanda sUri kI svargavAsa bhUmi gujarAMvAlA meM unake cittAsthAna para nirmita samAdhi maMdial Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 vIra paramparA kA prakhaNDa pratinidhitva AdaraNIya hogA aura graMthakAra ke yogya, ucca zobhA se saMgata ho vaisA hI usako kAryakrama meM sthAna milegA / yadyapi zrApa se hama zikAgoM meM bahuta dUra baiThe haiM to bhI jaba-jaba dharma sambandhI carcAeM hotI haiM taba-taba hama bAraMbAra AtmArAma jI mahArAja kA nAma sunate rahate haiM / (vilayama pAIpa prAiveTa sekreTarI-zikAgo ) 3. prApake citra ke nIce aMgrejI meM likhA hai - jisakA artha isa prakAra hai"muni zrI AtmArAma jI jaisA jainasaMgha ke hita meM tallIna rahane vAlA anya koI puruSa nahIM hai / apane sAdhya ke lie dIkSA ke dina se lekara antima zvAsoM taka rAta-dina vyasta rahane vAlA yaha eka pratijJAbaddha mahAnubhAva hai / jainasaMgha kA to vaha pUjanIka puruSa hai hI, parantu jainadharma aura jaina sAhitya ke viSaya meM paurvAtya vidvAna prApako pramANabhUta mAnate haiM / (viliyama pAIpa prAIveTa sekreTarI vizvadharma pariSad zikAgo ) vizeSa jJAtavya 1. muni zrI zrAtmArAmajI mahArAja sadA apane munimaMDala ke sAtha pAda vihAra karate the| kisI bhI zrAvaka Adi ke binA athavA kisI vizeSa prADambara zrAdi se rahita vicarate the / rAste meM gocarI Adi kI durlabha prApti prathavA prabhAva ke kAraNa bhI bhUkha-pyAsa Adi ke pariSahoM ko sahana karane meM dRr3ha saMkalpI the / 2. paMjAba meM sarvatra sthAnakamArgI paMtha kA prasAra hone se Apa ko sarvatra prahAra - pAnI tathA nivAsa sthAna kI asuvidhAeM hone para bhI prApa apanI surakSA tathA sukha-suvidhAoM kelie apane sAtha kisI bhI prakAra kA prabandha rakhanA zAstramaryAdAoM kA ullaMghana samajhate the / zrataH kisI bhI zrIsaMgha Adi kI binA sahAyatA tathA unheM binA samAcAra die grApa vihAra karate the / jisa gA~va - nagara meM Apa ko jAnA hotA thA, vahA~ pahuMcane para hI logoM ko Apa kA padhAranA jJAta hotA thA / pahale kadApi nahIM / 3. vihAra meM Apa ko kaI-kaI dinoM taka mAhAra pAnI na milane se muni-maMDala ke sAtha bhUkhepyAse rahanA par3atA thA / ekadA pasarUra meM zvetAMmbaroM ke ghara na hone se na to zrApa muni-maMDala ko zrAhAra- pAnI hI milA na nivAsasthAna / jeTha mAsa kI kar3akatI dhUpavAlI dopaharI meM 18 muniyoM ke sAtha yahA~ se vihAra kara cAra-pA~ca dinoM meM zrApa gujarAMvAlA meM pahuMce aura cAra-pA~ca dinoM bAda vi0 saM0 1953 jeTha sUdi 8 ko Apa kA svargavAsa ho gayA / 4. virodhiyoM ne isa nAjuka aura zokamaya avasara se anucita lAbha uThAne ke liye sarakArI sattAdhAriyoM ko tAra kara diye ki zrApa kA svargavAsa svAbhAvika nahIM huA balki Apa ko viSa dekara samApta kiyA gayA hai| pUcha-tAcha karane ke bAda hI zava kA dAha saMskAra karane kI prajJA dI jAve / ina kA yaha dAva bhI nikala gyaa| pUre sammAna ke sAtha prApa zrI ke mRta zarIra kA candana kI citA meM dAha saMskAra kara diyA gayA / dAha saMskAra sthAna para kucha hI varSoM meM samAdhimaMdira kA nirmANa kara diyA gayA / vaha sthAna aba pAkistAna meM hai / 5. jisa samaya samudra pAra jAnA jaina zrAvaka ke lie niSiddha thA / videza jAnevAloM ko saMgha bAhara kara diyA jAtA thA, usa samaya zrApa ne vi0 saM0 1650 ( I0 saM0 1863) meM jaina zrAvaka vIracanda rAghavajI gAMdhI bairisTara Bar-at-Law ko vizvadharma pariSada zikAgo Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (amarIkA) meM jainadharma para bhASaNa dene ke liye tathA anya dezoM meM bhASaNoM dvArA jainadharma ke paricaya, pracAra aura prasAra dvArA prabhAvanA keliye apane pratinidhi ke rUpa meM bhejaa| usa samaya apane-apane dharmapaMthoM ke pracAra ke liye bhArata se svAmI rAmatIrtha, svAmI vivekAnanda prAdi aneka vidAna bhI vahAM gaye the| vIracanda rAghavajI gAMdhI ko vilAyata bhejane ke bAda bambaI ahamadAbAda prAdi ke janasaMghoM ne unake virodha meM bhArI vAvaNDara uThAyA / vIracaMda bhAI ko saMgha bAhara karane kA Andolana joroM se uTha khar3A huaa| yaha Andolana ina ko videza jAne ke aparAdha meM kar3e se kaDA daMDa dilAnA cAhatA thA / kintu pApa zrI ke prabhAva se yaha AMdolana apanI mauta apane Apa hI mara gayA / vIracanda bhAI tathA gurudeva isa sAhasa ke kAraNa amara ho gye| 6. usa samaya paMjAba meM sarvatra prAryasamAja aura IsAI dharma kA pracAra bar3e jora se cAlU thA jainadharma para aneka AkSepa kiye jA rahe the| svAmI dayAnanda ne apane satyArthaprakAza meM jainadharma ko nIcA dikhAne ke liye eka pUrA sammulAsa hI likha ddaalaa| IsAI pAdarI jainadharma ke virodha meM khUba pracAra kara rahe the| unake pAkSepoM ke uttara meM ajJAna-timira-bhAskara tathA IsAI mata samIkSA nAma kI kramazaH do pustakeM likhiiN| sthAnakamAgiyoM ne bhI Apa ko pichAr3a dene ke liye koI kamI na rkhii| unhoMne samyaktvasAra Adi kaI pustakeM likhakara nIcA dikhAnA caahaa| pApa ne uttara meM samyaktva-zalyoddhAra nAmaka pustaka likhii| saddharma kI surakSA ke liye aneka dharmacarcAya aura zAstrArtha kiye / apanI jAna ko jokhama meM DAlakara bhI kaThora pariSahoM tathA upasargoM ko haMsatehaMsate jhelA aura vijaya du'dubhi bajAI / aneka graMtha ratnoM kI racanA karake jainadharma ke satyasvarUpa ko prakAza meM lAye / aneka svadezI-videzI vidvAnoM ko jainadarzana kI AsthA meM dRr3ha kiyA / zodha khoja karanevAle aneka videziyoM ke pApa patha pradarzaka bne| Apa zrI kisI matapaMtha-saMpradAya para prAkSepa pUrNa vyAkhyAna athavA lekhana karanA pasaMda nahIM karate the / parantu yadi koI jainadharma para lekhana prathabA bhASaNa dvArA kIcar3a uchAlatA to usa kA yukti purastara muMhator3a uttara dene meM bhI pIche nahIM rahate the| 7. Arya samAja ke pravartaka svAmI dayAnanda sarasvatI ne apane satyArthaprakAza meM jainadharma ke viSaya meM likhI huI asaMgata bAtoM ke virodha meM prajJAna-timira-bhAskara nAmaka graMtha ko likhakara prativAda kiyA aura isa paMtha kI nissAratA batalAI / mAtra itanA hI nahIM parantu sAkSAt rUpa se dayAnanda sarasvatI ke sAtha zAstrArtha karane kA AhvAna kiyaa| jodhapura meM zAstrArtha karane kA nizcaya bhI ho gayA thaa| pApa zrI ne jodhapura ke liye vihAra kara diyA thaa| zAstrArtha karane meM abhI kucha dina bAkI the taba dayAnaMda sarasvatI apane rasoiye ke sAtha ajamera gye| yaha socakara ki rela dvArA zAstrArtha ke dina jodhapura pahuMca jaayeNge| parantu unake rasoiye ne bhojana meM vahAM viSa de diyA aura jIvana lIlA samApta kara dI gyii| prAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI paMjAba se paidala vihAra kara jodhapura pahuMca cuke the| parantu dayAnanda jI vApisa na lauTa sake aura una kA vahIM anta ho gyaa| 8. pUjya AtmArAmajI ne paMjAba meM jainamaMdiroM kA jAla bichA diyA thaa| ina ko pUjane vAle gRhasthoM ko zuddhasanAtana prAcIna zvetAMbara jainadharma se pratibodhita karake zraddhAlu bhI banA cuke the| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayAnanda sUri 455 paMjAba meM isa dharma kA pravAha avicchinna rUpa se sadA sarvadA nirmala gaMgA kI dhArA ke samAna bahatA rahe, usa ke liye jaina sarasvatI maMdira kI sthApanA bhI cAhate the| jisa meM zikSaNa pAkara samyagdRSTi saccaritra sampanna aura jainadarzana ke prakAMDa vidvAna taiyAra ho ske| isa kArya ke liye gujarAMvAlA ko upayukta sthAna samajhA / isa liye Apa vihAra karake gujarAMvAlA padhAre bhI, para kAla ke Age kisI kA jora nahIM calatA / tela ke prabhAva meM dIpaka kaba taka prakAzamAna raha sakatA hai ? anta meM vaha bujha hI jaayegaa| isI prakAra AyuSya karma ke prabhAva se mRtyu avazyambhAvI hai / ataH vi0 saM0 1653 jeTha sudi 8 (I0 saM0 1896) ko Apa kA gujarAMvAlA meM svargavAsa ho gyaa| prApa zrI kI isa bhAvanA ko Apa ke paTTadhara prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne pUrNa kiyaa| inhoM ne vi0 saM0 1981 (I0 saM0 1624) ko gujarAMvAlA meM eka Adarza saMsthA zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba kI sthApanA kii| . Apa apane samaya meM samasta jaina zvetAMbara mUrtipUjaka (saMvegI) saMgha ke eka chatra prAcArya hote hue bhI Apa ko padavI kA abhimAna chU nahIM pAyA thA / jAne-anajAne thor3I sI bhI bhUla ho jAne para Apa zrI turata apane bar3e gurubhAI gaNi zrI mukti vijaya (mUlacanda) jI se patra dvArA prAyazcita le lete the| prAcArya kI vinaya nimitta choTe-bar3e saba sAdhU-sAdhviyoM kA vidhipUrvaka vandana karane kA prAcAra haiN| para jaba Apa se dIkSA meM bar3e gurubhAI pApa ko vandanA karanA cAhate to prApa unheM yaha kaha kara manA kara dete the ki maiM to apane se choToM kA prAcArya hU~, bar3oM kA nahIM / maiM to Apa se choTA hI huuN| 10. jisa prakAra prApazrI jJAna meM praur3ha the usa se bhI kahIM adhika nirAticAra cAritra pAlane meM kar3aka the| jaba Apa rAjasthAna, gujarAta, saurASTra meM vicarate the to Apa ke muni parivAra kI itanI dhAka thI ki vahA~ ke zithilAcArI sAdhu pApa logoM kA AnA sunate hI vahA~ se anyatra vihAra kara jAte the| 11. pAlItAnA meM zrI siddhAcala jI tIrtha para pApa zrI (vijayAnanda sUrIzvara) jI kI pratimA dAdA AdIzvara prabhu jI kI mUla dehare ke prAMgaNa meM eka vedI kA nirmANa karavAkara zrI prAnandajI kalyANa jI kI per3hI ne virAjamAna kI hai| vartamAnayuga ke prApazrI hI aise yugapradhAna prAcArya hue haiM jina kI eka mAtra pratimA zrI siddhagirI para virAjamAna kI gaI hai| pravartaka kAMtivijaya jo kI hastalikhita noTa buka ke prAdhAra para 12. Apa svabhAvataH bahuta mAnandI the |(apne munimaMDala ko)kabhI to bahuta hI nirdoSa vinoda karAte / kabhI-kabhI zAstrIya rAga rAganiyAM gAkara sunAte / vidhivata svara-laya Adi samajhAte / kabhI-kabhI gaNitAnuyoga kI gahana-gaMbhIra bAtoM ko vivecanapUrvaka sarala zailI se pratipAdana karate / samaya milane para prakAza ke graha-tAroM kI pahacAna karAte / aneka bAra nyAyazAstra kI sUkSma bAtoM kA vivecana karate aura naya-nikSepoM kA mahatva sarala bhASA meM samajhAte / aneka bAra apane Apa hI pUrvapakSa tathA uttarapakSa karake carcA kI zailI batalAte / zrAvakoM ko bhI unake yogya upadeza dete / apane se bar3e athavA dIkSA meM bar3e kisI bhI munirAja kA samAgama hotA to turata nirAbhi Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma mAnI hokara use vandanA karane ke liye taiyAra ho jAte / na na karate hue bhI vinaya dharma ke prAdeza kA anusaraNa karate hue Apa vandanA vyavahAra rakhate / jJAna aura vinaya ke to Apa bhaMDAra hI the| 13. pApa zAstrajJAna ke agAdha paMDita the| jaba kabhI Apa zAstrArtha karate athavA carcAmoM kA samAdhAna karate to saba tarafa se sUkSma rIti se manana karate the| aura bolate samaya aisA mAlUma hotA thA ki TakasAla meM se svarNa-mudrAeM eka ke bAda eka jhar3a rahI haiM / mAno pUrvAcAryoM ke vacanoM kI athavA prAdhAroM kI dRSTi ho rahI hai| prApa ke katipaya vicAradarzana1. asamya aura hIna jAtiyoM ko jo burA mAnate haiM, unheM maiM buddhimAna nahIM maantaa| kyoMki merA yaha nizcaya hai ki burAI to khoTe karma karane se hotI hai| jo brAhmaNa, vaizya, kSatrIya burA kAma kare use avazya burA mAnanA cAhiye / sukarma karane vAloM ko uttama mAnanA cAhiye / nIca gotravAloM ke sAtha khAne-pIne kA vyavahAra na rakhane kA kAraNa kula kI maryAdA hai| parantu una kI nindA karanA, una se ghRNA karanA mahAna ajJAnatA hai| kAraNa ki jainadharma kA siddhAnta hai ki nindA-ghRNA kisI se nahIM karanI cAhiye / 2. saba guNoM meM mukhya guNa namratA-nirAbhimAnatA hai, ise kabhI na bhUleM / jisa kA rasa-kasa sUkha gayA hai, aisA sUkhA jhAr3a sadA akkar3a bana kara khar3A rahatA hai, parantu jisa vRkSa meM rasa hai, jo prANimAtra ko pake-mIThe phala detA hai vaha nIce jhuka kara hI apanI uttamatA kA pradarzana karatA hai| namratA se lajjita nahIM honA caahiye| koI gAlI de, apamAna kare to bhI hameM phaloM se jhuke hue Amra vRkSa ke samAna sarvadA namrIbhUta hokara lokopakAra karanA cAhiye / 3. jainiyoM meM sadvidyA kA udyama nahIM hai / ekatA (saMgaThana) nahIM hai| sAdhuSoM meM bhI prAyaH ISrSA bahuta hai / yaha nyUnatA jainadharma ke pAlane vAloM kI hai, jainadharma kI nahIM hai / jainadharma meM nyUnatA kiMcita mAtra bhI nahIM hai / 4. jo koI bhI jainadharma kA pAlana karate hoM, una ke sAtha sage bhAI se bhI adhika sneha rakhanA caahiye| "zrAddhadinakRtya" meM aisA varNana hai| zrI ratnaprabha sUri ne jaba aThAraha haz2Ara parivAroM ko jainadharmI banAyA thA aura unheM prosavAla saMjJA dI thI taba una meM rAjaputra, kSatriya vIra, vaibhava-sampanna vaizya aura jJAnAcaraNa sampanna brAhmaNa sabhI the / una saba meM roTI vyavahAra bhI cAlU kiyA aura beTI vyavahAra bhI cAlU kiyA / poravAr3a vaMza kI sthApanA zrI haribhadra sUri ne kI thii| (isI prakAra zrImAla, zrIzrImAla jAtiyoM kI sthApanAeM bhI jainAcAryoM ne kii)| jina senAcAya aura lohAcArya ne bhI hajAroM saMkhyA meM jaina banAye aura una meM bhI bhinna-bhinna vargoM ko milAkara una kI jAtiyA~ sthApita kI thIM / pazcAt aneka prAcAryoM ne samaya-samaya para aneka parivAroM ko naye jaina banAkara prosavAla Adi jAtiyoM meM zAmila kiyA aura una ke naye gotra sthApita karake saba meM paraspara roTI-beTI vyavahAra cAlU kiyaa| isa bAta kA itihAsa sAkSI hai / ataH apanI hI jAti ko sarvocca mAnanA aura dUsare jaina bhAiyoM ke sAtha roTI-beTI vyavahAra na rakhanA yaha to mAtra ajJAnatA aura rUr3hI hI hai / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayAnanda sari 457 5. jaba dhUrta aura pAkhaMDI jJAnI z2abaradasta hote haiM tathA jaba pratipakSI asamartha evaM kama samajhadAra hote haiM taba aisI paristhiti meM dhUrtoM aura pAkhaMDiyoM kI bana pAtI hai| satyamArgIparamezvara kA bhakta hI svArtha tyAga kara paramArtha karatA hai / dhUrtoM aura pAkhaMDiyoM ke jAla meM na phaMsanA hI buddhimattA hai / pAkhaMDI logoM ko ucita hai ki apanA svArtha chor3a deveM aura logoM ko bhramajAla meM na phaMsAveM / sa vidyA kA paThana-pAThana kareM aura logoM ko acchI buddhi deveM / hiMsaka aura aniSTakArI sAhitya ke paThana-pAThana kA tyAga kreN| svapuruSArtha se kamA kara khaaveN| chalakapaTa na kareM / saba prANiyoM para kRpA dRSTi rakheM / duHkhiyoM kI sahAyatA kreN| kAlI, kaMkAlI, bhairava Adi hiMsaka devoM kI mAnatA chor3a deN| satya, zIla, saMtoSa se apanA aura dUsaroM kA kalyANa kreN| tabhI deza aura vizva meM sukha aura zAMti kA prasAra saMbhava hai| 6. apanI nAmavarI ke liye byAha-zAdiyoM meM, maMdira Adi banavAne meM, jihvA ke svAda ke liye khAne-pIne meM lAkhoM rupaye lagA dete haiN| kintu jIrNa-zAstrabhaMDAroM kI sArasaMbhAla tathA una kA uddhAra karane kI bAta to na jAne svapna meM bhI nahIM karate hoMge ? jina maMdira banavAne, sAdharmIvAtsalya karane kA phala svarga aura mokSa kahA hai kintu zrI jinezvara prabhu kA dharma ekAntavAda meM nahIM hai / unhoM ne kahA hai ki jo kSetra bigar3atA ho use pahale saMbhAlanA cAhiye / isa kAla meM jainazAstra bhaMDAroM kI vyavasthA ThIka nahIM hai, ve jIrNa-zIrNa hote jA rahe haiM, bigar3ate jA rahe haiN| (jo jisa ke hAtha par3A use uThA le jA rahe haiM), isa liye pahale una kA uddhAra karanA caahiye| jisa jAti dharma kA sAhitya naSTa ho jAtA hai usa meM ajJAnatA kA sAmrAjya chA jAtA hai aura saMskRtikA lopa ho jAne se usa jAti aura dharma kA nAma zeSa raha jAtA hai| jinamaMdira to phira bhI bana jaayeNge| prAgama zAstra-graMtha naSTa ho gaye to unheM kauna banAvegA ? kahA~ se prAveMge ? jo loga apane uttama graMthoM kI sArasaMbhAla nahIM rakhate, uddhAra nahIM karate, paThana-pAThana nahIM karate, pracAra-prasAra nahIM karate / (una kA prakAzana nahIM karate), ve jina zAsana ke vaphAdAra tathA saMrakSaka kadApi nahIM ho sakate / ataH isa ora adhika se adhika lakSya denA caahiye| AcArya zrI ne jainoM ke cAroM sampradAyoM meM I0 saM0 1860 tadanusAra vi0 saM0 1947 meM jainasamAja ko jainakAleja Adi saMsthAeM kholane kA upadeza diyA thaa| isa viSaya kA bambaI ke seThoM ke nAma svalikhita patra vijayAnanda zatAbdI graMtha meM prakAzita haiN| ziSya1. zrI lakSmI vijaya jI, 2. zrI sumativijaya jI, 3. zrI raMgavijaya jI, 4. zrI caritravijaya jI, 5. zrI kuzala vijayajI, 6. zrI udyotavijayajI, 7. zrI pramodavijayajI, 8. zrI ratana vijayajI, 6. zrI saMtoSavijayajI, 10. (upAdhyAya) zrI vIravijaya jI, 11. zrI vinayavijayajI, (pravartaka) 12. zrI kAnti vijayajI, 13. zrI zAMtivijayajI, 14. zrI amaravijayajI, 15. zrI rAmavijayajI Adi / hastadIkSita anya sAdhu1. zrI kamalavijaya (prAcArya vijayakamala sUrijI)2. zrI harSavijaya jI, 3. zrI kalyANa vijaya jI, 4. zrI motIvijaya jI, 5. zrI haMsavijayajI, 6. zrI mohana vijayajI, 7. zrImAnakavijayajI, nAdA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 madhya eziyA aura paMjAba meM jaina dharma 8. zrI jayavijayajI, 6. zrI sundaravijayajI 10. zrI amRtavijayajI, 11. zrI hemavijayajI, 12. zrI rAjavijayajI 13. zrIkRvaravijayajI, 14. zrI saMpatavijayajI, 15. zrI mANakavijayajI, 16. zrI vallabhavijaya (prAcArya zrI vijayavallabha sUri)jI, 17. zrI bhaktivijayajI, 18. zrI jJAnavijayajI, 16. zrI zubhavijayajI, 20. zrIlabdhivijaya (prAcArya vijayalabdhi sUri) jI, 21. zrI mAnavijayajI, 22. zrI jasavijayajI, 23. zrI motIvijayajI, 24. zrI candravijayajI, 25. zrI viveka vijayajI, 26. zrI kapUravijayajI, 27. zrI lAbhavijayajI ityAdi / jinamaMdiroM kI pratiSThA evaM aMjana zalAkA karAyI nagara saMvat miti pratiSThA aMjanazalAkA 1. amRtasara 1648 vaisAkha sudi 6 2. jIrA 1648 magasira sudi 11 3. hoziyArapura 1648 mAghasudi 5 4. paTTI 1951 mAgha sudi 13 5. aMbAlA zahara 1952 magasira sudi 15 6. sanakhatarA 1953 baisAkha sudi 15 pratibodhita prAma-nagara 1. jIrA, 2. mAlerakoTalA, 3. hoziyArapura, 4. binaulI, 5. ludhiyAnA, 6. aMbAlA zahara, 7. aMbAlA chAvanI, 8. amRtasara, 6. jaMDiyAlA guru, 10. lAhaura, 11. nArovAla, 12. sanakhatarA, 13. paTTI, 14. paTiyAlA, 15. nakodara, 16. zAMkara, 17. jAlaMdhara, 18. mayAnI, 16. gar3hadIvAlA, 20. nAbhA, 21. sAmAnA, 22. sunAma, 23. jejoM, 24. ropar3a, 25. phagavAr3A, 26. vairovAla ityaadi| saMvegI sAdhuoM meM pIlI cAdara kA pracalanayatiyoM, DhaDhakamatiyoM kA veza lagabhaga zvetAMbara sAdhunoM ke samAna hone se aura prAgama praNIta zvetAMbara sAdhuoM ke prAcAra se zithila evaM bhinna hone se zuddha samAcArI pAlana karanevAle saMvegI sAdhuoM kI pahacAna ke liye gaNi satyavijaya jI ne vi0 saM0 1706 meM pIlI cAdara kA pracalana kiyaa| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 7 prasiddha sAdhu-sAdhviyA~ aura gahastha prAcArya zrI vijayavallabha sUri prAcArya zrI vijayavallabha sUri bIsavIM sadI ke suprasiddha dharmaguru, zAMtanetA, tattvavettA va yugapradhAna vyaktitva ko dhAraNa karanevAle jaina saMta the / Adarza guru, mahAna sudhAraka, zikSApremI, rASTrIyanetA tathA prakAMDa vidvAna ke rUpa meM prApa yuga-yuga taka jAne jaayeNge| Apa tapAgacchIya prAcArya zrI vijayAnandasUri (prAtmarAma) jI ke paTTadhara the tathA unake prapautra ziSya the| yAnI AtmArAma jI ke ziSya lakSmIvijaya jI ke ziSya harSavijaya jI ke prApa ziSya the| pApa ne apane jIvana kAla meM tathA vizeSa rUpa se sAdhU saMsthA meM jo kArya kiye hai, una se mahAna aitihAsika ghaTanAeM banI haiN| Apa ne sAre bhArata meM vizeSakara paMjAba meM jainadharma ko bahuta hI lokapriya banAyA hai / paMjAba kA loka mAnasa bahuta custa aura dRr3ha hai / na mAne to na mAne, mAnane lage taba chor3e nahIM isa prakAra kI manaHsthiti vAle logoM ko Apa ne dharmAna kala banAyA aura dharma ke mUla ko gaharA vikasita kiyA / eka prakhara dhuraMdhara samAja sudhAraka ke rUpa meM Apa ne anupama kArya kara dikhalAye haiN| janma aura dIkSAApa kA janma vi0 saM0 1927 kArtika sudi 2 ko bar3odA (gujarAta) meM huaa| pitA kA nAma dIpacanda aura mAtA kA nAma icchAbAI thaa| mAtA-pitA ne pApa kA nAma chaganalAla rkhaa| 17 varSa kI Ayu meM vi0 saM0 1944 meM rAdhanapura (gujarAta) meM Apa ne prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI se tapAgaccha zvetAMbara jaina paramparA meM dIkSA grahaNa kii| Apa ko muni harSavijaya jI kA ziSya banAyA aura nAma vallabhavijaya rakhA / vi0 saM0 1981 meM Apako sAre paMjAba saMgha ne lAhaura meM prAcArya padavI se vibhUSita kiyA taba Apa kA nAma AcArya zrI vijayavallabha sUri jI rakhA gayA aura pApa ko AcArya vijayAnanda sUri kA paTTadhara ghoSita kiyA gyaa| pApa kI janmakuMDalI nahIM thI / naSTa janmakuMDalI ko Apa ke paramabhakta gujarAMvAlA (paMjAba) nivAsI lAlA dInAnAtha jI caudharI suputra bApU mathurAdAsa jI dUgar3a ne Apa ke ziSya paMnyAsa vidyAvijaya (prAcArya vijayavidyA sUri) jI kI preraNA se IsvI san 1930 (vi0 saM0 1987) meM nirmANa kiyA / usa janmakuMDalI ko paMnyAsa vidyAvijaya jI ne ur3amar3a (hoziyArapura) meM jAkara vahAM ke jyotiSi ke pAsa surakSita mRgusaMhitA nAmaka mahAgraMtha hastalikhita se milAna kiyaa| harSa hai yaha janmakuMDalI bhRgusaMhitA meM vidyamAna Apa kI janmakuMDalI se barAbara mela khA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma gaI / usa janmakuMDalI kA blAka citra de rahe haiM jo lAlA dInAnAtha jI ne apane hAtha se likhakara prAcArya zrI ko bhejI thii| viramAne ma 21:27 Mang2 prAmANamA kArtikAlayale pa?, 27 mAre 24.imati . gwmAna yon.4.2 12 nayA .lAI 12018 marinamAna 215vimAna / tara Ee/ mUdiSTamayama khano jIpe karate ko dezadAna gare jainabarAhAvacaMharahetA mAtA UkamA prastA vArasa caDhaciraminA ranara pramidanAma Enam janmarAzI mAjhI MSHA jamalAna N ca X 'nija paMnyAsa zrI vidyAvijaya jI ne isa janmakuMDalI ko apane patra ke sAtha prAcArya zrI ke pAsa bhejA aura likhA ki "pujya zrI kI sevA meM caudharI dInAnAtha ke dvArA nirmita ApakI naSTa janmakuDalI bhejatA hai| Apa ise dekhane kI kRpA kreN| parama harSa kA viSaya hai ki yaha janmakuDalI bhRgusaMhitA se barAbara mila gaI hai jisa ke phalAdeza kI nakala pApa zrI kI sevA meM bheja rahA haiN| isa se bhI 'adhika prasannatA kI bAta yaha hai ki bhRgusaMhitA ke isa phalAdeza meM yaha bhI varNana hai ki Apa zrI eka janma aura bIca meM lekara agale janma meM mokSa (nirvANa) prApta krleNge|" - prAcArya zrI vijayasumadra sUri ne Apake Adarza jIvana nAma kI pustaka kA saMpAdana tathA prakAzana karate samaya apanI prastAvanA meM jo Apa kI janma, dIkSA, svargavAsa mAdi kI kuDaliyA~ dI haiM, ve saba isI naSTa janmakuMDalI se do jyotiSiyoM ne taiyAra karake dI haiM jina ke nAma zrI vijaya samudrasUri jI ne apanI prastAvanA ko TippaNI meM diye haiN| isa Adarza jIvana kA prakAzana vi0 saM0 2016 (caudharI sAhaba kI naSTa janmakRDalI para se 32 varSa bAda taiyAra kI gaI thIM) meM hA hai aura zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba ne aMbAlA nagara se prakAzita kiyA hai| 1. yaha patra zrI vallabhasmAraka jainazAstra bhaMDAra dillI meM surakSita hai| hama ne isa patra kA saMkSipta sArAMza diyA haiN| 2. yadyapi prAcArya vijayasamudra sUri jI ne jo kuMDaliyAM prAdarzajIvana meM dI haiM una ko likhane likhAnevAloM kA dhanyavAda to kiyA hai parantu isa naSTa janmakuDalI ke prAdi nirmAtA kA nAma bhI avazya denA cAhiye thaa| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayavallabha sUri 461 caudharI dInAnAtha jI isa graMtha lekhaka ke pUjya pitA zrI haiN| jinakA svargavAsa AgarA meM vi0 saM0 2010 meM huA thaa| mAnavapremI-lokamAnya Apa saMpradAyikatA ke saMkIrNa vAtAvaraNa se bahuta UMce uTha cuke the| dezakAla ke pUrNajJAtA aura mahAna sudhAraka the| vAstava meM jainadharma ke rUpa meM prApa ne bhAratIya saMskRti tathA sabhyatA ko sadA ke liye amara banAye rakhane kA pragAr3ha prayatna kiyA / jainadharma bhArata kA paramadharma hai / saba mAnava samAna haiM, karmoM kA khela hI mAnava ko unnata athavA avanata banAtA hai, jainadharma janma se nahIM apitu (kartavya) se varNa jAti Adi kI vyavasthA mAnatA hai| 1. jo vyakti svayaM saccaritra rahakara parivAra, samAja tathA rASTra ke cAritra nirmANa meM apanA jIvana lagAtA hai vahI brAhmaNa hai| 2. jo vyakti parivAra, samAja tathA rASTra kI zatra aoM se rakSA karatA hai tathA svataH apane karma zatruoM kA kSaya kara nirvANa prApti ke liye jAgarUka rahatA hai vahI kSatrI hai| 3. jo vyakti parivAra, samAja, rASTra ko dhana-dhAnya prAdi se samRddha banAtA hai aura usakA upayoga una ke liye karatA hai vahI vaizya hai / 4. jo vyakti parivAra, samAja, rASTra kI sabhI taraha se sevA suzrUSA karatA hai vaha zUdra hai aura gAMdhI jI kI bhASA meM harijana hai / isIliye to bhaMgI(kUr3A-kacarA-gaMdagI Adi kI saphAI karane vAle) ke liye "mehatara" zabda kA prayoga hotA rahA hai / mahAna, mahattara, mahattama arthAt ucca Adarza ko kAyama rakhane vAlA mahAna hai / yaha zabda saccaritra-vidvAna brAhmaNa ke liye prayukta hamA milatA hai aura jo mahAna se bhI mahAna hai vaha mahattara kahalAtA hai zabda bhaMgI ke line bhAratIya saMskRti meM prayukta huyA pAyA jAtA hai / pIche se yaha zabda "mehattara" ke rUpa meM parivartita ho gyaa| isa kA prAzaya yaha hai ki bhaMgI brAhmaNa se bhI mahAna isa liye hai ki vaha gaMdagI ko sApha karake vizva ke prANimAtra ko svastha rakhane ke liye aisI uccatama sevA kA kArya karatA hai jo dUsare karane meM apanA nAka, muMha sikor3ate haiN| tIsarA zabda mahattama hai isa kA artha hai saba se mahAna, sarvazreSTha isI kA paryAyavAcI mahAtmA zabda mAdhyAtmika, niSparigrahI, saMta mahApuruSa (sAdhu-manirAja) jo sadA sva-para kalyANa karane vAle haiN| ataH jisa saMskRti meM gaMdagI sApha karane vAle ke liye bhI itanA sammAna-Adarayukta zabdoM kA prayoga pAyA jAtA hai vahAM kisI ke prati ghRNA, upekSA athavA hInatA ke bhAvoM kA prazna hI kahA~ hai ? janadarzana meM cAroM varNa janmagata nahIM mAne haiN| jainAgama uttarAdhyayana sUtra kI nIce likhI gAthA se prabhu mahAvIra ne spaSTa kahA hai ki -- "kammuNA bammaNo hoi, kammaNA hoI khttiyo| vaiso kammuNo hoI, suddo havai kammuNo // arthAt---brAhmaNa karma se hotA hai, kSatriya karma se hotA hai, vaizyakarma se hotA hai aura zUdra bhI karma (kartavya) se hotA hai| Apa zrI apane pravacanoM meM sadA pharamAte the ki "na maiM jaina hUM, na bauddha, na vaiSNava, na zaiva, na hindU na musalamAna huuN| maiM to vItarAga sarvajJa paramAtmA dvArA batAe hue mArga para calanevAlA eka mAnava hUM, satpatha kA yAtrI hUM, Aja sabhI zAMti kI icchA karate haiM, parantu zAMti kI khoja sabase pahale apane mana meM hI honI cAhiye / " Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma Apa zrI jainasamAja ke saba phirakoM meM saMgaThana ke liye sadA prayatnazIla rahe haiN| isake liye a.pa sadA hI aise bhAva vyakta kiyA karate the "hove ki na hove parantu merI prAtmA yahI cAhatI hai ki sAMpradAyikatA dUra ho kara janasamAja eka mAtra zrI mahAvIra svAmI ke jhaMDe ke nIce ekatrita hokara zrI mahAvIra kI jaya bole tathA jainazAsana kI vRddhi liye jaina vizvavidyAlaya saMsthA sthApita hove / jisa se pratyeka jaina zikSita ho aura dharma ko bAdhA na phuNce| isa prakAra rAjyAdhikAra meM jainoM kI vRddhi ho| sabhI jaina zikSita hoM aura bhUkha se pIr3ita na rheN| zAsanadeva merI yaha bhAvanA saphala kare / " spaSTa hai ki Apa mAnavakalyANa ke liye sadA jAgaruka rahate the| yahI kAraNa thA ki Apa jana-jana ke hRdaya samrATa tathA lokamAnya kahalAye / mahAna zikSA pracAraka prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke sarasvatI maMdira kI sthApanA ke antima Adeza ko pUrA karane ke liye Apane zikSA ke mizana (uddezya) aura yojanA ko saphala banAne ke liye jo-jo prayAsa kiye ve jagata prakhyAta haiM aura yaha bAta adhikArapUrNa zabdoM se kahI jA sakatI hai ki samasta jaina samAja meM zikSA ke kSetra meM jo ruci tathA sakriya pravRtti prApane dikhAI vaha ananya aura advitIya thii| anya kisI bhI sAdhu athavA gRhastha ne aisA adamya sAhasa nahIM dikhalAyA hai| Apa zrI ne tIna jaina kAleja, 7 jaina vidyAlaya, 7 jaina pAThazAlAe, 6 jaina pustakAlaya, 6 vAcanAlaya tathA do jaina gurukula evaM aneka anya saMsthAeM paMjAba, hariyANA, rAjasthAna, gujarAta, saurASTra, mahArASTra Adi pradezoM meM sthApita kii| jina meM vizeSakara 1-zrI mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI tathA 2-zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA, 3-zrI prAtmAnanda jaina DigrI kAleja ambAlA vizeSa mahatvapUrNa saMsthAeM rahI haiM / Apa strI zikSA ke bhI mahAna samarthaka rahe haiM / strI tathA puruSa mAnava samAz2a rUpI ratha ke do pahiye haiM isaliye donoM ke samAna rUpa se unnata hone se hI samAja Adarza bana sakatA hai aisI ApakI dRr3ha mAnyatA thii| ataH Apane aneka zikSaNa saMsthAnoM ko sthApita kiyaa| zikSaNa saMsthAeM sthApita karane kA uddezya sarakAra kI ora se sarvatra zikSaNa saMsthAeM kAyama haiM phira jaina zikSaNa saMsthAeM kAyama karane kA kyA uddezya hai, ise samajhane kI bhI AvazyakatA hai| prApakA vicAra thA ki mAtra dhArmika pAThazAlAeM cAlU karane se unameM par3hane vAle vidyArthI vartamAna yugIna vijJAna, DAkTarI, injIniyariMga itihAsa, bhUgola-bhUsta ra vyavasAyika, vyApArika aneka bhASAoM, kAnUna Adi vividha prakAra kI mahAn upayogI arthAt jIvana, samAja evaM rASTropayogI zikSaNa prApta karane se raha jAyeMge jisase vyApArika tathA rAjanaitika kSetra meM pichar3a jaayeNge| mAtra sarakArI zikSaNa saMsthAoM meM zikSaNa pAne vAle vidyArthI dhArmika jJAna aura dhArmika saMskAroM se vaMcita raha jaayeNge| aisA hone se apane prAcAra ko pavitra na rakha pAyeMge aura prAtmasvarUpa tathA prAtmavikAsa kI ora se vimukha ho jaaveNge| ata: jaina saMsthAoM meM zikSaNa pAne vAle vidyArthI donoM prakAra kI zikSA prApta kara vyavahArika tathA prAdhyAtmika donoM zikSAoM se lAbhAnvita hokara apanI saMskRti meM kAyama rahate Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijayavallabha sUri 463 hue vyavasAyika, rAjanaitika Adi kSetroM meM bhI saphalatA pAkara sarvatrika unnata ho skeNge| donoM prakAra kI zikSAe mAnava jIvana ke liye eka dUsare kI pUraka haiN| isIliye Apa "prajJAna timira taraNi" kahalAye aura samAja ne Apako isa padavI se alaMkRta kara apane kartavya kA pAlana kiyaa| deza sevaka Apa AdhyAtmika netA the, mahAna prAcArya the kintu rASTra ke prati bhI apane kartavya keliye sadA jAgarUka rahe / ahiMsA aura zuddha khAdI vastroM kI pratiSThA para kAyama bhArata kI rAjanIti ke karNadhAra rASTrapitA gAMdhI ke ahiMsA aura zuddha svadezI vastroM ke pracAra kArya ko mahAna protsAhana dete rhe| Apane apane prabhAvaka upadezoM se janasamudAya aura vizeSata: jainasamAja se dharma aura ahiMsA ke viruddha vastroM kA parityAga karAkara bhAratavAsiyoM para mahAn upakAra kiyaa| deza ke svataMtratA ke itihAsa meM Apa zrI kA sahayoga aura kIrti sadA amara rhegii| samAja sudhAraka Apane kAMgresa kA janma, baMgAla vibhAjana, caMpAraNa satyAgraha tathA jaliyAMvAlA hatyAkAMDa saba dekhe-sUne the| isaliye Apa rASTrIya prAMdolanoM se achUte na rhe| ina AndolanoM kA prayoga Apa samAja ke maMca para bhI karate rahate the| I0 saM0 1921 taka prApane pUre samAja ko rASTraprema kI bhAvanA se ota-prota kara diyaa| Apake eka AhvAna para sabhI ne videzI vastuoM kA parityAga kara diyA aura rASTra sevA meM saba loga tana-mana-dhana se juTa gye| eka lambe samaya taka paMjAba meM zuddha khAdI ke daheja diye va liye gaye / kaiyoM ne sarakArI naukariyA~ chor3a dI aura aneka deza kI prAjAdI ke prAndolana meM juTa gaye / Apa samAja meM vyartha rUr3hiyoM tathA bure rivAjoM ke viruddha the evaM samAja ko Adarza pragativAdI banAnA cAhate the| kanyA vikraya, vara vikraya, anamela vivAha, vRddha vivAha, vivAha zAdiyoM meM ADambara tathA fijUla khaciyoM ko banda karAne ke liye tathA samAja meM vidyamAna kurItiyoM ko miTAne ke liye Apane samasta paMjAba ke jaina samAja ko saMgaThita karake zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA kI sthApanA kI aura usake dvArA samAja meM vidyamAna kurItiyoM ko deza nikAlA dene ke liye sarva-sammati se prastAva pArita karAkara samAja sudhAra kI nIMva ddaalii| Apa sadA samAja ko Adarza tathA pragatizIla banAne ke liye prayatnazIla rhe| ApakA vizvAsa thA ki cAritra nirmANa ke binA rASTra kA vAstavika tathA sthAI utthAna saMbhava nhiiN| isake binA yadi svataMtratA prApta ho bhI gaI to Tika na paayegii| prajA pIDita tathA padadalita ho jaavegii| isaliye rASTra netAgro ko to avazya hI apane caritra nirmANa tathA niHsvArtha sevA kA lakSya rakhanA cAhiye / Apake pAsa grAne vAle kaI netAoM ko Apane kuvyasanoM kA tyAga karAyA thaa| rASTra puruSa prAcArya zrI "vallama bhAI paTela tathA vijayavallabha sUri-eka vallabha ne rAjakSetra meM janma liyA aura dUsare vallabha ne dharmakSetra meM janma liyaa| deza ko svataMtratA prApta karane tathA use sthAI TikAye rakhane ke liye ina donoM mahApuruSoM ne eka dUsare ke kAma kI pUrti kii|" rahasyamaya sundara ye preraka zabda vi0 saM0 2006 ko bhAI dUja ke dina akhila bhAratavarSIya jaina zvetAMbara kAnphareMsa ke svarNa mahotsava adhivezana ke paMDAla bhAyakhalA bambaI meM prAcArya Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrI vijayavallabha sUri jI kI upasthiti meM hajAroM mAnavoM kI medanI ke samakSa pradhAnapada se baMbaI ke bhUtapUrva nagarapati zrImAn gaNapati zaMkara desAI ne gauravapUrNa uccAraNa kiye the| "saradAra vallabhabhAI ne paTela (kisAna) jAti meM janma lekara rASTrakSetra meM praveza karake agragaNya bhAga liyA aura briTiza sarakAra kI gulAmI se deza ko svataMtratA dilaaii| mAtra itanA hI nahIM parantu rajavAr3oM dvArA vibhAjita deza ko rAjAoM ke caMgula se mukta karAkara sAre bhAratavarSa ko akhaMDa banA diyaa| jainAcArya zrI vijayavallabha sUri ne vaizya jAti meM janma liyA ora jaina muni kI dIkSA lekara dharmakSetra meM praveza kiyaa| deza meM phailI huI anaitikatA, kurUr3hiyA~, prajJAnAMdhakAra, nAstikatA tathA mAMsa madirA prAdi abhakSya tathA kuvyasanoM kI ghRNita dAsatA se mukta karAne ke liye AdhyAtmika krAMti ko jAgRta kara bhArata mA~ ke lADaloM ke naitika patana ke viruddha jihAda kiyaa| rASTrabhAvanA aura naitika utthAna ke uddezya kI pUrti ke liye hI Apane Adarza rASTrasaMsthA zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba kI gujarAMvAlA meM sthApanA kI thii| deza kI svataMtratA ko kAyama rakhane ke liye do zaktiyoM kI AvazyakatA rahatI hai| zArIrika tathA naitika bala / bAhara ke zatruoM tathA deza meM andara rahe hue deza drohiyoM aura guNDoM se rakSA ke liye sudar3ha rAjanIti aura sudRr3ha senA bala kI AvazyakatA rahatI hai / evaM deza meM prajA meM pArasparika maitrI, zAMti, karuNA, pramoda tathA madhyasthatA prAdi prApti ke liye, prajJAnAMdhakAra, kurUr3hiyoM, nAstikatA, dveSa, vaira-virodha, anaitikatA prAdi samAja va rASTra ko andarUnI burAiyoM se nijAta dilAne ke liye prAdhyAtmika bala tathA upadeza kI AvazyakatA rahatI hai| eka zakti ke binA dUsarI zakti apaMga hai arthAt ye donoM zaktiyA~ eka dUsare kI pUraka haiN| donoM zaktiyoM ko prAcaraNa meM lAne vAle rAjyakartA, rAjyanetA, rAjya karmacArI, prajA ho deza ko samRddha banA sakate haiM aura usa sazakta, sudRr3ha tathA sthAI svataMtra banAne meM sahayogI bana sakate haiN| svArthI, anaitika, kucaritravAna, duSTa, atyAcArI, ghUsakhora rAjyAdhikArI deza ko kalaMkita karane kA kAraNa banate haiM jisase rASTa. zakti kA hrAsa hokara svataMtratA khatare meM par3a jAtI hai| jisa deza meM donoM zaktiyoM meM se kisI eka kA athavA donoM kA jaba-jaba hrAsa huA taba-taba usa deza kA patana huaa| karmabhUmi ke AdikAla meM tIrthaMkara (ahata) zrI RSabhadeva ne prajA ko prAdhyAtmikatA kA amRtapAna karAyA aura deza kI sudRr3ha rakSA ke liye unhIM ke suputra cakravartI bharata apanI kuzala rAjanIti tathA sudRr3ha caturaMginI senA dvArA deza ko svataMtra rakhane meM saphala rhe| usI uddezya kI pUrti ke liye isa yuga meM dharmanetA, sahRdaya prAcArya zrI vijayavallabhasUri ne prAdhyAtmika aura naitika sahayoga se tathA lohapuruSa rASTra netA vallabhabhAI paTela ne svataMtratA prApta kara sahayoga diyA aura svataMtratA prApta karane ke pazcAt use sudRr3ha aura cirasthAI banAye rakhane ke liye deza kI senA ko sudRr3ha kiyaa| isa prakAra ina donoM mahAna netAoM ne eka dUsare ke kArya kI pUrti karake deza ke sacce sapUtoM ke rUpa meM prakhyAti paayii|" Andolana khilAphata gAMdhIjI dvArA calAye gaye isa aAndolana kA Apane bharapUra samarthana kiyaa| Andolana ke pakSa meM pablika opIniyana paidA kii| kAMgresa kameTI tathA khilAfata kameTI ko Apane aneka bAra g2arIba, guraboM ko kapar3A aura khAnA bA~Tane ke liye jainasamAja kI tarafa se Apake siravArane kA rupayA dAna meM dilaayaa| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayavallabha sUri 465 banArasa hindU vizvavidyAlaya isa vizvavidyAlaya kI sthApanA tathA utkarSa ke ye pApa paM0 madanamohana mAlavIya ke sAtha nikaTa samparka rakhakara dhana ikaTThA karavAkara bhejate rhe| janasamAja kI dhana rAzi se isameM jainaceyara sthApita karavAkara paMDita sukhalAlalI kI niyukti krvaaii| jisameM par3hakara aneka jaina skaoNlara taiyAra hue / mahAmanA mAlavIya jaba gujarAMvAlA paMjAba meM hindU mahAsabhA ke adhivezana para padhAre taba pradhAna pada se bhASaNa dete hue Apane AcArya zrI ke liye kahA thA- "aAja hamArA hRdaya prasannatA se gadgad ho jAtA hai aura gaurava se phUlA nahIM samAtA / jaba ki Aja ke dUSita vAtAvaraNa meM bhI bhArata meM Apa jaise mahAtyAgI, tapasvI, saccaritravAna, evaM jJAnI jainamuni samUha vidyamAna hai / satat pAda vihAra karate hue gA~va-gA~va nagara-nagara meM nisvArtha bhAva se deza ke cAritra nirmANa meM Apa jaise mahAn sahayoga prazaMsanIya hai / Apa jaise niSparigrahI, sacce tyAgiyoM aura vairAgiyoM ko pAkara mAtra jainasamAja hI nahIM parantu sArA bhArata upakRta hai| cirAg2a tale DhUMDhane se bhI janasAdhunoM ke sivAya anyatra aise paramatyAgI, ni:svArtha saMta dikhalAI nahIM dete / hama cAhate haiM ki bhArata kA sAdhu samAja phira vaha kisI bhI mata-saMpradAya kA kyoM na ho Apa jaise saMta puruSoM ke Adarza ko apanAkara rASTra ke naitika bala ko sudRr3ha banAveM / svadezI tathA khAdI Apa jIvana paryanta zuddha khAdI kA upayoga karate rahe, apane ziSya samudAya ko bhI khAdI ke prayoga ke liye taiyAra kiyA tathA janatA ko bhI isake prayoga ke liye upadeza dete rahe / Apako jaba vi0 saM0 1981 meM lAhaura meM prAcArya padavI huI thI usa mahAn avasara para bhI paMDita zrI hIrAlAla jI zarmA ne apane hAthoM se sUta kAtA aura kAtate samaya navasmaraNa kA pATha barAbara karate rahe / aise sUta kI bunI cAdara isa avasara para prAcArya zrI ne svIkAra kara prasaMga ko bhavya bnaayaa| hindU muslima ekatA Apake vyAkhyAna meM hindU, sikha, IsAI, jaina aura musalamAna saba kaumoM ke loga Ate the| hindU, musalamAnoM kI dhArmika bhAvanA bhinna hote hue bhI prema tathA pArasparika samanvaya se rahane kA Apa sadA upadeza dete the| hinduoM aura jainoM ke samAna hI musalamAna bhI pUjya bhAva se prApako rahabara mAnate the| pAlanapura aura mAlerakoTalA ke musalamAna navAba Apake vizeSa zraddhAluoM meM se the| baMgAla rAhata phaMDa I0 saM0 1942 meM baMgAla meM duSkAla ke samaya Apane anathaka upadeza dekara jaina samAja dvArA baMgAla rAhata phaMDa cAlU karavAkara vahA~ dhana rAzI bhijvaaii| hindI bhASA pracAra gujarAtI hote hue bhI Apane hindI ko rASTrabhASA ke rUpa meM apanAyA Apa pravacana hindI meM hI karate the aura jitanI bhI racanAeM kI haiM ve saba hindI bhASA meM hI kI haiN| Apane apane Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jIvanakAla meM hajAroM kavitAeM, chaMda, stavana, bhajana, pUjAe Adi kI racanAeM bhI hindI bhASA meM kI, jinakA apanA sAhityika sthAna tathA mUlya hai / zarAbabandI Andolana ApazrI ne zarAba Adi mAdaka padArthoM ke sevana ke viruddha bhArata ke kone-kone meM pracAra kiyaa| paMDita motIlAla neharU ne Apase bheMTa kI aura pApa ke upadeza se prabhAvita hokara sigreTa pInA tyAga diyA / anekoM bhAratavAsiyoM ne Apake upadeza se aMDA, mAMsa, madirA Adi kA tyAga kara pavitra jIvana nirvAha karane kI pratijJAeM kii| gujarAta Adi pradezoM se paidala vihAra karate hue apane munimaMDala sahita I0 saM0 1940 meM pApa punaH gujarAMvAlA padhAre / nagaravAsI saba kaumeM sAmUhika rUpa se bar3I dhUmadhAma se Apake nagara praveza kI taiyAriyoM meM saMlagna the| yahA~ ke jaina zrIsaMgha ne isa mahotsava meM zAmila hone ke lie saba jagaha nimaMtraNa patrikAeM bhejI thiiN| usa samaya aMbAlA zahara meM kAMgresa dvArA zarAbabandI kA Andolana cAlU thaa| taba vahA~ ke nagara kAMgresa kameTI ke pradhAna miyA~ andulaguphArakhA~ ne gujarAMvAlA meM praveza hone se pahale prAcArya zrI ke nAma eka posTakArDa likhA ki "pApa aMbAle ke logoM ko Apake pravezotsava para Ane ke lie manA kreN|" isakA prAcArya zrI ne tAra va posTakArDa se isa prakAra uttara diyA-"tAra meM likhA thA ki 1. voTaroM ko roko, gujarAMvAlA meM mata praaveN|" posTakArDa meM likhA thA ki 2. "prApakA posTakArDa milaa| prApa jisa kArya ke lie parizrama kara rahe haiM, vaha bar3A prazaMsanIya hai / isake lie mujhe bar3I prasannatA hai / meM bhI Apake isa zubha kArya meM sahayogI huuN| maiM ne aMbAlA ke jainI bhAiyoM ko likha diyA hai ki Apa loga gujarAMvAlA meM mata praayeN| zarAba kI durgandha nagara se nikAlane ke liye Apa logoM se jitanA bhI bana sake sahayoga dekara kAma ko saphala banAveM / Apa unheM kaha sakate haiM ki gujarA~vAlA mata jAveM aura isa kArya meM pUrA sahayoga haiN| mere gujarAMvAlA nagara praveza ke samaya Apa logoM kA zAmila honA itanA z2arurI nahIM haiM jitanA ki zarAba kI lAnata ko zahara se haTAne meM hai / ataH Apa logoM ke lie zarAbabandI karAne kI saphalatA meM sahayoga denA mukhya kartavya hai|" isI prAzaya kA eka tAra va posTakArDa aMbAlA ke jaina zrIsaMgha ke nAma saMta rAma maMgatarAma kI mArafata diyA thaa| rASTrIya netAoM ko giraphtArI para aise avasara para Apa bAje-gAje ke sAtha ADambara se nagara praveza nahIM karate the isa prakAra sarakAra dvArA netAoM kI giraphtArI para zAMta aura mauna pratikAra karate the| harijanoM ke lie meghavAloM ke lie vizrAma gRhoM kI sthApanAeM kraaii| harijanoM ke maMdira praveza aAndoke samAdhAna karAye / prApakI nizrA meM harijanoM ne aTThAI Adi kI tapasyAeM kii| jainoM ko upadeza dekara unakI sukha-suvidhAoM ke lie kutroM kA nirmANa krvaayaa| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijayavallabha sUri 467 rASTra ke nAma sandeza Apane Aja se lagabhaga 40 varSa pUrva mAlerakoTalA (paMjAba) se rASTra ke nAma saMdeza dete hue kahA thA "bhAratavAsI tabhI samRddha aura sukhI raha sakate hai jabaki jaina, bauddha, hindU, musalamAna, sikha, isAI, pArasI Adi saba eka hoM / isa samaya AvazyakatA isa bAta kI nahIM hai ki sabakA dharma eka banA diyA jAve, kintu isa bAta kI hai ki bhinna-bhinna dharmoM ke anuyAyI aura premI paraspara Adara-bhAva aura sahiSNutA rkheN| hama saba dharmoM ko eka sataha para nahIM lAnA cAhate balki cAhate haiM ki vividhatA meM ekatA ho| hama saba dharmoM ke prati samabhAva aura samanvaya ko apnaaveN| saba dharmoM ke prati samabhAva Ane para hI vizvazAMti saMbhava hai / hameM hareka taraha kA tyAga aura balidAna dekara bhI deza meM ekatA ko kAyama rakhanA cAhie / taba vizva meM bhArata kA mahatvapUrNa sthAna rhegaa| janma ke samaya na koI hindU coTI ke sAtha paidA hotA hai aura na musalamAna sannata ke sAtha / na sikkha pAMca kakkoM (kaMghA, keza, kacchA, kar3A, kirapAna ke sAtha paidA hotA hai / janma ke samaya na gujarAtI bhASA kA, na hindI kA, na urdU kA aura na paMjAbI kA, na aMgrejI kA, na tamila bhASA kA bAlaka ko bodha hotA hai / janma ke bAda bAlaka para usI samAja, prAMta, deza, dharma kA raMga car3ha jAtA hai jisameM vaha paidA hotA hai / jisa parivAra meM jisa bhASA kA pracalana hotA hai vahI sIkha jAtA hai| janma ke samaya bAlaka para jAti, saMpradAya, varNa, bhASA prAdi kI koI bhI mohara chApa lagI nahIM hotI aura na hI kisI prAMta, deza, rASTra ke koI vizeSa lakSaNa cinhita hote haiN| prataH spaSTa hai ki bAlaka janma ke samaya prakRti ke samAna hai| hareka prANI meM samAna prAtmA hai, kisI bhI deza, jAti, varNa Adi meM paidA hone vAle naranArI mokSa ke adhikArI haiN| ataH hama saba ko mila-julakara sneha aura zAMtipUrvaka rahanA cAhiye / jaba hama par3osI ke duHkha se du:khI, sukha se sukhI honA sIkheMge tabhI hama khadA ke sacce bande aura Izvara ke sacce bhakta ho skeNge| isa bAta ko kabhI nahIM bhUlanA cAhie ki hama saba bhAI-bhAI haiN|. jIvana kI vAjI lagA dI deza ke baTavAre ke samaya Apa zrI apane ziSya parivAra tathA sAdhvI saMgha ke sAtha gajarAMvAlA (paMjAba) meM caturmAsa virAjamAna the| jaba pAkistAna kI ghoSaNA kara dI gaI taba gajarAvAlA bhI pAkistAna meM zAmila rhaa| usa samaya jisa upAzraya meM prApa virAjamAna the, usa para musalasAnoM ne nizAnA bA~dhakara Apake Upara bama pheMkA jisakA visphoTa nahIM hmaa| bama pheMkane vAlA apane dUsare sAthI kI golI se sArA gyaa| jo namAyaMdagAna -- muslima janatA Apako rahanamAye millata mAnate the, unhoMne isa ghaTanA ko Apake bulanda ikhalAka kA karizmA (camatkAra) mAnA aura ghoSaNA kara dI ki jaba taka Apa yahAM raheM ve prApakI hifAjata (surakSA) kA vAyadA karate hai| pAkistAna banane se pahale nikaTavartI samaya meM bambaI, bIkAnera, ahamadAbAda, bar3odA Adi bhinna-bhinna nagaroM ke dhanI-mAnI gurubhakta ApakI sevA meM aneka bAra gujarAMvAlA isaliye pAye Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ki Apake sAtha saba muni aura sAdhvI samudAya ko surakSita rUpa se apane sAtha bhArata meM le AyA jAve / pAkistAna bana jAne ke bAda bhI Apane dhairya na chor3A, usa samaya Apane uccatama tyAga aura kurbAnI kA paricaya diyA / bhArata sthita Apake bhaktoM ne kAyade prAz2ama muhammadaalI jinhA se prArthanA kI ki unake dharmaguruoM ko surakSita bhArata pahuMcA diyA jAve / jisakA prabandha pAkistAna sarakAra ne kara diyaa| Apa zrI ne kevala apane lie prabandhoM ko ekadama ThukarA diyA aura ghoSaNA kI ki maiM yahA~ ke sthAnakavAsI tathA zvetAMbara donoM janasaMghoM ko apane sAtha lekara hI pAkistAna ko chor3akara bhArata AU~gA / jaba taka aisA prabandha na hogA taba taka maiM yahA~ se eka kadama bhI nahIM -uThAUMgA yahA~ para inhIM ke sAtha jIUMgA, inhIM ke sAtha mruuNgaa| payUrSaNa parva kI ArAdhanA karane karAne ke bAda sarakAra ke prabandha se Apa donoM jaina saMghoM ko sAtha meM lekara tathA munimaMDala, sAdhvI samudAya ke sAtha surakSita bhArata meM phuNce| gujarAMvAlA se Apa zrI sabhI sAdhu sAdhviyoM va saMgha ke sAtha lAhaura taka pAe / sImApAra karake amRtasara pahuMcAne ke prabaMdha karane meM sarakAra ko kucha dina lage the| tabhI lAhaura meM hI prApako patA lagA ki terApaMthI prAcArya zrI tulasI ke ziSya muni amolaka RSi yahA~ ke hI eka dUrastha muhalle meM ghire hue baiThe haiN| pApa ne sAtha ke sipAhiyoM va bhAiyoM ko AjJA dekara ukta muni ko bhI apane sAtha le pAne kA prAgraha kiyaa| zahara meM phisAda-daMgA joroM para thaa| rAvI nadI kI ora se amolaka RSi jI ke sthAna para pahuMcA gayA tathA una ko usa sthAna para lAyA gayA jahAM para prAcArya vijayavallabha sUri jI saMgha ke sAtha birAjamAna the| ukta muni zrI ne gurudeva ke kAphile meM hI deza kI sImA meM praveza kiyA aura ikaTThe hI amRtasara pAe / punaH amRtasara ke bhAiyoM ko Apa ne muni jI kI sevA sazruSA ko kahA / (yaha bAta amolaka RSi jI ne apane I0 saM0 1978 ke sAmAnA caumAsA meM svayaM batalAI thI) __ saMgaThana ke agradUta (1) bar3audA meM muni sammelana-vi0 saM0 1968 meM nyAyAMbhonidhi jainAcArya zrI vijayAnanda sUrIzvara jI mahArAja ke samudAya kA muni sammelana Apa ke prayatnoM se huaa| isa sammelana ke adhyakSa prAcArya zrI vijayakamala sUri bane / usa meM 24 prastAva pAsa kiye gye| adhyakSa mahodaya ne isa sammelana kI saphalatA ke liye prApa ke prayAsoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| (2) vi0 saM0 1960 meM ahamadAbAda meM jainazvetAMbara sarvagacchIya muni sammelana huA / use saphala banAne ke liye pApa ne bahuta parizrama tathA anathaka sahayoga diyaa| (3) akhila bhAratavarSIya jainazvetAMbara kAnpharensa ke aneka saphala adhivezana Apa zrI kI nizrA tathA sapreraNA se hue / sAdar3I (rAjasthAna) ke adhivezana meM Apa ne sammelana meM bhAga lenevAloM ko bahuta protsAhita kiyaa| una ke hRdayoM meM kAnpharensa kA mahatva bddh'aayaa| usIkA yaha pariNAma thA ki phAlanA, jUnAgar3ha, bambaI ke adhivezana pUrI saphalatA ke sAtha sampanna hue| pratyeka sammelana ko saphala banAne meM pApa zrI kI prANadAyinI zakti ne bahuta bar3A kAma kiyaa| (4) bAmanavAr3A (rAjasthAna) meM poravAr3a jainasammela meM prApa thI kI hI preraNA se bar3e. bar3e kAma hue| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijayavallabha sUri (5) yuvaka pariSadoM, svayaMsevaka pariSadoM pIra zikSaNa samArambhoM meM Apa zrI ke prANapreraka saMdeza pahuMcane para una se utsAhita hokara yuvaka kAryakartA kAma karake saphalatA ko prApta karate the| (6) paMjAba zrIsaMdha ke saMgaThana rUpa zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA kI sthApanA Apa zrI ke ziSya upAdhyAya sohanavijaya jI ne kI, tatpazcAt zIghra hI unakA svargavAsa ho gayA / pazcAt Apa zrI kI preraNA aura protsAhana se isa ke aneka adhivezana prApa kI nizrA meM hue| jina meM kurUr3hiyoM, hAnikara rivAjoM tathA kusaMpa Adi ko miTAkara zrIsaMdha paMjAba ko susaMgaThita, susaMskRta banAyA aura saMghazakti ko mahAbala pradAna kiyA / (7) vi0 saM0 1982 meM gujarAMvAlA meM mahAsabhA ke adhivezana Apa kI nizrA meM osavAla, khaMDevAla Adi jainajAtiyoM meM paraspara beTe-beTiyoM ke riztenAtoM ko pracalita karane kA prastAva pAsa hone para ni:saMkoca bhAva se vivAha zAdiyAM hone lgiiN| isa prakAra saba jaina jAtiyAM paraspara rIr3ha kI haDDI ke samAna zRMkhalAbaddha huii| ekatA kI pratyakSa mati Apa vAr3AbandiyoM aura guruDamavAda ko pasaMda nahIM karate the| Apa sadA sAdhusaMgha tathA zrAvakasaMgha meM ekatA ke pakSapAtI rahe haiN| ApakA kahanA thA ki yadi sAdhu samAja meM melajola rahegA to caturvidha jainasaMgha kA saMgaThana kAyama raha skegaa| Apa sadA yaha cAhate the ki saba jaina dharmagurU apane mata-matAMtaroM ko bhUlakara saMgaThita rUpa se jinazAsana kI zobhA ko bar3hAveM / Apa sadA faramAyA karate the ki jainasamAja ke saMgaThana keliye yadi mujhe prAcArya padavI chor3anI bhI par3e to maiM taiyAra huuN| anya prAcAryoM se mela milApa ___eka do kadAgrahI prAcAryoM ke sivAya prApazrI kA vartamAna prAcAryoM ke sAtha maitrIpUrNa sambandha thaa| Apa cAhate the ki una eka do ke sAtha bhI kisI prakAra kA matabheda na rahakara samasta meM ekatA kA vAtAvaraNa kAyama kiyA jAve, para ve loga sadA anekatA ke rUpa meM hI bane rahe aura anya bhI prAcAryoM aura samudAyoM ke virodha meM hI sArA jovana lage rhe| gurubhakta vallabha . Apa zrI vijayAnanda sUri ke bacanoM aura AjJAoM kA barAbara pAlana karate the aura jaba taka ve vidyamAna rahe taba taka unhIM kI sevA meM sAtha meM rahe / gurudeba ke pratyeka kArya ko nijI saciva ke rUpa meM karate rahe / patroM kA uttara denA, graMtha lekhana meM sahayoga denA, dezI-videzI vidvAnoM kI zaMkAoM ke samAdhAna meM patra vyavahAra karanA, saba kArya bar3I buddhimattA se karate the| gurudeva ko dUsarI bAra kahane kI AvazyakatA nahIM par3atI thii| eka bAra pravartaka zrI kAntivijaya jo ne gurudeva se pUchA-gurudeva ! Apa ke bAda paMjAba kisako sauMpa rahe haiM ? gurudeva ne vallabhavijaya jI kI tarafa saMketa karate hue kahA- isake liye "vallabha' ko taiyAra kara rahA hUM, merA dhyAna vallabha para hI jAtA hai, yahI isa deza meM dharma kI prabhAvanA karegA" Apane gurudeva ke eka-eka vacana ko satya pramANita kiyA aura paMjAba para sadAsarvadA upakAra karane meM saMlagna rahe / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma abhigrahadhArI prApakA svabhAva apane liye vajra se bhI kaThora thA tathA dUsaroM ke liye kusuma se bhI komala thaa| Apane apane dhyeya kI siddhi ke liye samaya-samaya para abhigraha dhAraNa kiye| isake prabhAva se ApakA adhika prAtmavikAsa huaa| saba kAryoM meM saphalatA ne Apake caraNa cuume| 1. bambaI meM zrAvaka-zrAvikAnoM ke utprarSa keliye Apane pAMca lAkha rupaye ke phaMDa ko ikaTThA karane kI pratijJA kI udghoSaNA kI / isa pratijJA kI pUrti ke liye lakhapati-karor3apati, vRddha-yuvaka saba juTa gaye aura thor3e hI samaya meM pAMca lAkha kI dhanarAzi ikaTThI ho gayI aura utkarSa ke kArya cAlU ho gaye / 2. vi0 saM0 1972 meM bIkAnera meM Apane abhigraha kiyA thA ki jaba taka maiM paMjAba na pahuMcugA taba taka kevala dasa padArtha hI AhAra meM grahaNa kruuNgaa| isameM davAI, pAnI bhI zAmila hai| sAtha meM yaha bhI niyama liyA thA ki kadAcit bhUlacUka se athavA anya kAryavaza eka-do padArtha adhika upayoga meM A jAveMge to dUsare dina keliye unase dugane padArtha chor3a duuNgaa| pratidina ekAsanA karate the| paMjAba pahu~cane taka Apane isa abhigraha kA dRr3hatApUrvaka pAlana kiyaa| 3. jaba taka paMjAba meM jainagurukula kI sthApanA nahIM hogI taba taka pratidina ekAsanA, caudasa-pUnama, caudasa-amAvasyA kA chaTha (belA), mahIne ke bAraha tithiyoM (do dUja, do paMcamI, do aSTamI, do ekAdazI, do caudasa, pUnama va amAvasyA ke dina mauna, nagara-gAMva meM praveza ke samaya bAjoM Adi kI dhUma-dhAma kA tyAga rhegaa| aisI pratijJAeM kii| 4. jaba ambAlA zahara meM kAleja banA taba ApazrI ko mAnapatra dene kA vicAra huA prApazrI ne vicArakartAoM ko sacita kara diyA ki jaba taka kAleja keliye Der3ha lAkha rupayA jamA na hogA maiM mAnapatra svIkAra nahIM karUMgA / kAleja phaMDa meM nirdhArita rAzi jamA ho gii| 5. prApane gujarAMvAlA meM gurukula sthApita karanA thA, usake liye eka lAkha rupaye kI jarUrata thii| 68000 rupaye jamA ho cuke the Apane abhigraha kiyA ki jaba taka eka lAkha rupayA na hogA taba taka miSTAnna grahaNa na kruuNgaa| Apake parama gurubhakta ziSya prAcArya zrI vijayalalita sUri usa samaya bambaI meM the taba una kI preraNA se eka ajana bhakta seTha ThAkuradAsa-viTThaladAsa ne bambaI se rupayA battIsa hajAra bhejakara Apake abhigraha ko pUrNa kiyaa| gurukula kI sthApanA ho gii| jinazAsana kI unnati aura prabhAvanA ke liye prApane aneka abhigraha aura pratijJAeM kii| ina saba kA uddezya janasamAja ke kalyANa kA thaa| aise abhigrahoM se prAtmazakti kA vikAsa hotA hai aura usa zakti meM se hI pUrti ke cakra gatimAna hote haiM / hamane kaI bAra dekhA aura sunA ki mApane abhigraha aura pratijJA ke bala se aneka aise kArya kiye jisase janazAsana kI unnati huii| 6. Apane vi0 saM0 1963 I0 sa 1636 meM bar3audA meM akhila bhAratIya stara para zra vijayAnanda sUri kI janma zatAbdI kA samAroha bar3I dhUma-dhAma se manAyA thaa| kSamatA aura kAryadakSatA saMsAra meM yaha koI Azcarya kA viSaya nahIM hai ki mahApuruSoM ke jIvana meM unake sAmane anekAneka pratispardhI athavA niSkAraNa birodhI uTha khar3e hote haiM aura isake liye kaI taraha ve Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijayavallabha sUri 471 pratikUla vAtAvaraNa kA sAmanA bhI karanA par3atA hai kintu yaha to avazya prAzcaryajanaka hai ki aise vAtAvaraNa meM bhI una mahApuraSoM kI buddhi, pratibhA, dhIratA, vIratA kSobha nahIM pAne pAte / apane caritranAyaka bhI isa bAta ke apavAda kaise ho sakate the / ApazrI ke jIvana meM prApake sAmane virodha kA bAvaMDara macAne vAle aneka vyakti uThe-khar3e hae / aneka prakAra ke pratikalaanukUla saMyoga bhI upasthita hote rahe / phira bhI Apane apanI eka niSThA, dharmavRtti. pratibhA aura kAryadakSatA ke dvArA saba ko nisteja kara diyA thaa| itanA hI nahIM kintu ApazrI samudra meM pAye hue tufAna meM apane ber3e ko zAMti aura dhIratA ke sAtha pAra le jAne vAle viziSTa vijJAnavAna sukAnI kI bhA~ti kAryadakSatA se sadA akSubdha rahakara apane dhyeya aura kArya ko Age pahuMcAte rahe / Apane apane virodhI ke virodha meM na to kabhI vAtAvaraNa phailAne kI koziza kI aura na hI usake liye apane hRdaya meM vaira virodha ko sthAna diyaa| cAhe koI bhI Apa se IrSyA bhAva rakhatA, koI krodha ke prAveza meM prAkara lAla-pIlA ho jAtA, cAhe koI vairI samajhakara aMTa-zaMTa bola jAtA to bhI ApazrI kI zAMtaprabhA tathA zAMtamudrA dekhakara vaha zAMta ho jAtA aura hAtha jor3akara natamastaka hokara apane kiye para pachatA jAtA thaa| pravacana kauzalya prApako dharmadezanA jinhoMne sunI hai unheM anubhava hai ki ApakI vyAkhyAna dene kI paddhati kitanI praur3ha, vyApaka, projasvI, pAMDityapUrNa, sarala, hRdaya talasparzI tathA prazAMta rasa se paripUrNa thii| Apake pravacana meM kisI bhI mata-saMpradAya-gaccha ke viSaya meM AkSepa nahIM hotA thaa| Apa to vAstavika dharma ke rahasyoM ko prakAza meM lAte the / yahI kAraNa hai ki jahA~ kahIM bhI Apa gaye vahAM prApake vyAkhyAna meM binA kisI bhedabhAva ke jaina ho vA jainetara, svagaccha kA ho yA paragaccha kA, apanI paramparA kA ho yA para paramparA kA, hindU ho yA muslima, sikha ho yA IsAI, sanAtanadharmI ho yA AryasamAjI niHsaMkoca hokara Ate the aura dharmAmRta kA pAna kara apane ko dhanya mAnate the| tathA prasannatApUrvaka apanI dharmabhAvanA ko puSTa karate the| pApa ke pravacana ko sunakara bar3e-bar3e vidvAna bhI maMtramugdha ho jAte the / Apake zAMta aura mArmika upadeza ke prabhAva se saikar3oM nagaroM aura gAMvoM ke cirakAla se cale Arahe jhagar3e evaM vara-vaimanasya zAMta hue / isI kAraNa ko lekara jaina-janetara jagata ko yaha vizvAsa thA ki zAMti ke isa paigambara ke jahA~ bhI caraNa par3eMge vahAM Ananda hI Ananda aura zAMti hI zAMti hogI / sArA jainasamAja Apako "zAMti kA saMdezavAhaka" ke nAma se pahacAnatA thA / vyAkhvAna kI zailI itanI sahaja aura sarala thI ki choTe se bar3e, anapar3ha tathA vidvAna AsAnI ne hRdayAMgama kara lete the| saMkaTApanna dezavAsiyoM kI sahAyasA bhUkampa, duSkAla, bAr3ha, agnikAMDa Adi prAkRtika tathA aprAkRtika musIbatoM se pIr3ita prajA ke liye Apa sadA apane prabhAvazAlI upadezoM se jainasamAja se anna, vastra, jIvanopayogI sAmagrI tathA prAthika prAdi kI adhika se adhika suvidhAeM dilAte the| zAstrArtha va carcAeM pApa sadA samanvayAtmaka dharmopadeza se janatA-janArdana ko AdarzamArga apanAne ke liye prerita karate the| pApa kI vANI meM kisI bhI mata-matAMtara-saMpradAya para AkSepa nahIM hotA thaa| -- Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kintu yadi koI mata-saMpradAyavAdI jainadharma para AkSepa karane para utArU ho jAtA to Apa zAstrArtha karane se bhI pIche nahIM rahate the| eka jamAnA zAstrArthoM kA kahA jAtA thA Apako bhI aneka zAstrArtha karane par3e, jinameM se tIna to bar3e hI mahatvapUrNa the| eka to vi0 saM0 1965 meM gujarAMvAlA meM sanAtanarmiyoM se, dUsarA sAmAnA meM sthArakavAsI pUja sohanalAla jI se tathA tIsarA nAbhA meM vahAM ke mahArAjA kI paNDita sabhA meM ha~DhiyoM se / nAbhA kI paNDita sabhAkA likhita nirNaya va sAmAnA kI paMcAyata kA likhita nirNaya sabhI meM ApakA pakSa mAnya rhaa| saba zAstrArthoM meM vijaya ne pApa ke caraNa cUme / sankrAnti mahotsava paMjAba janapada meM sUrya saMkrAnti ke dina se hI vikrama athavA zaka saMvat ke mahIne kA prArambha hotA hai| usa dina loga brAhmaNoM se mahIne kA nAma sunate the / dRr3ha zraddhAvAna katipaya jana parivAroM ne prAcArya zrI se prArthanA kI ki -- "gurudeva hama aApake zrImukha se saMkrAnti kA nAma sunanA cAhate haiM so Apa kRpA kriye| vi0 saM0 1967 se prAcArya zrI ne gujarAMvAlA meM pratimAsa sUrya saMkrAnti ke dina zrIsaMgha samakSa isa mahotsava kI zurUpAta kii| madhyamavarga sahAyatA mahAmAnava kA jIvana dUsaroM ke upakAra ke lie hI hotA hai-"para duHkhe upakAra kare toya mana abhimAna na Ane re / " yaha mahAn mAnabI kA lakSaNa hai / Apake jIvana kA pratyeka pala paropakAra meM vyatIta huaa| madhyamavarga kA uddhAra ApakA mahAna kArya rahA / aneka jainoM aura ajanoM ke duHkha bharI dAstAnoM ke patra Ate rahate the| pratyakSa rUpa se bhI aise loga Apake caraNoM meM pA upasthita hote the / una patroM aura dAstAnoM ko lakSya meM rakhakara duHkhiyoM ko duHkhamukta karAne kA bharasaka prayatna karane meM aneka dhanavAna zrAvakoM se gupta rUpa se sahAyatA karA dete the / vyaktigata logoM ko bhI gupta sahAyatA dilAkara duHkha mukta karate the| vidhavA, sAdhanahIna mahilAoM aura puruSoM ko rojagAra dilAne ke lie hunnara, udyogazAlAeM khulavAkara madhyamavarga ko apane pAMva para khar3A hone meM sahayoga dilAte the| bar3e-bar3e jaina milamAlikoM ke pAsa bhejakara unake vahA~ naukarI athavA dalAlI para lagAne ke kAma kI vyavasthA karA dete the| vi0 saM0 1954 meM mAlerakoTalA meM duSkAla par3A, yaha jAnakara Apane do vastuoM kA tyAga kara diyaa| bhUkha se pIr3itoM ke lie Apane hajAroM rupaye kA phaMDa ekatrita karAkara dAna zAlAeM khulavA dIM / jaba-jaba bhI jahA~ kahIM bhI duSkAla par3e, vahAM kI janatA ko anna, vastra, nivAsa Adi ke liye phaMDa karavA kara unheM saMkaTa mukta kraayaa| vi0 saM0 1674 meM pATaNa (gujarAta) meM duSkAla pIr3itoM ke lie phaMDa karavAkara vitaraNa kraayaa| vi0 saM0 2010 meM baMbaI meM sAdharmI sevAsaMgha kI sthApanA kI jisake dvArA madhyamavarga ke aneka bhAI-bahanoM ko rojagAra dilaayaa| bambaI meM madhyamavarga ke liye saste bhAr3e ke makAnoM kA nirmANa karAne kA upadeza diyA jisase makAnoM kA nirmANa hokara unheM rAhata milii| vidyArthI sahAyatA 1. bambaI meM mahAvIra jaina vidyAlaya kI sthApanA karake tathA gujarAta, saurASTra, mahArASTra ke katipaya nagaroM meM isakI zAkhAeM sthApita karavAkara, uccazikSA prApta karane kelie madhyamavarga Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayavallabha sUri 473 ke jaina vidyArthiyoM ko chAtra vRttiyAM tathA nirvyAja RNa (loan) dilAne kI vyavasthA kii| jisake pariNAma svarUpa Ajataka jaina samAja ke sAdhana hIna vidyArthI hajAroM kI saMkhyA me DAkTarI, injIniyarI, vakAlata, kAmarsa Adi ucca zikSA prApta karane meM saphala hue hai / isa saMsthA se zikSA prApta vidyArthI bhArata tathA videzoM meM ucca padoM para AsIna hokara gaurava pUrNa sukhI pArivArika jIvana pAne ke saubhAgI bane haiN| (2) madhyamavarga ke aneka sAdhanahIna vidyArthiyoM ko prArthika sahAyatA dilAkara unheM ucca zikSaNa prApta karane meM sahayoga dilaayaa| paMjAba meM jaina sarasvatI maMdira sthApita karane ke lie jo pAIphaMDa ke nAma se ghana rAzI ekatrita kI gayI thI usa rAzI se lagabhaga tIsa hajAra rupayA kharca karAkara paM0 sukhalAla saMdhvI tathA paM0 bRjalAja brAhmaNa ko ucca zikSA dikhalAI / isI prakAra vyaktigata sahAyatA pAnevAle hajAroM kI saMkhyA meM jaina-janetara vidyArthI bhI Aja bhArata tathA amarIkA Adi videzoM meM ucca padoM para kAma kara rahe haiM / 3. siMdha, paMjAba, baMgAla ke vibhAjana ke bAda pAkistAna se ujar3akara pAye hue logoM ko guptarUpa se saba prakAra kI madada dilAne meM bhI apane koI kamI nahIM rkhii| 4. Apa zrI kI zaraNa meM jo koI pAyA va khAlI hAtha na lauTA / sisi kiyA~ letA pAyA 'aura haMsatA huA lauTA / isI kAraNa se ApazrI ko janatA ne kalikAla kalpataru mAnA aura isa padavI se vibhUSita kara apane Apa ko dhanya mAnA / prabhAvazAlI prAcArya - vijJAna ke yuga meM sAmAnya mAnava kA mana camatkAra mAnane ko taiyAra nahIM hotA / para jaba pratyakSa vastu banatI hai taba usa vastu ko eka athavA dUsarI prakAra se svIkAra hI karanA par3atA hai| asAmAnya manuSya ko sAmAnya vyakti ke samAna parakhanA nitAMta anucita haiM / sAmAnya vyakti ke lie jo vastu azakya-asambhava pratIta hotI hai vaha asAmAnya vyakti keliye sambhava aura svAbhAvika hai| _asAmAnya vyakti apanI saMkalpa zakti, nirNaya zakti dvArA hI kArya siddha kara letA hai| isa vyakti ke karma isa prakAra ke hote haiM ki vaha jahA~-jahA~ jAtA hai vahAM-vahAM anukUla vAtAvaraNa ho jAtA hai / usa vAtAvaraNa se jhagar3e-kleza saba zAMta ho jAte haiN| jainazAstroM meM kahA hai ki tIrthaMkara bhagavAna jisa pradeza meM vicarate haiM athavA dezanA dete haiM vahA~ ke upadrava nAza ho jAte haiN| hamArI saMskRti ke itihAsa meM aise aneka prasaMgoM kA ullekha pAyA jAtA hai ki mahAna AcAryoM ne apanI prabhAvazAlI zakti se samAja aura deza ke aneka mahAna upakAra kAraka kArya kiye, aneka upadravoM ko nAza kiyA aura samaya-samaya para aneka sthAnoM meM zAMti kI sthApanA kii| Apa bhI puNyavAna mahApuruSa the| jisa bhUbhAga ko Apa apanI caraNaraja se pAvana karate the usa kSetra meM samAjahita ke kArya hote rahate the| vahA~ navIna jAgRti hotI thI, dhArmika kSetra vistRta banatA thaa| Apa bAlabrahmacArI the| jaina siddhAntoM para aTala zraddhA rakhate hue unakA AcaraNa karate the| pAMca mahAvratoM ke pAlana ke kAraNa Apake jIvana meM eka prakAra kI saurabha bahatI thii| jisake pariNAma svarUpa jahA~ pApa jAte vahA~ kA vAtAvaraNa premamaya-dharmamaya bana jAtA thaa| jahAM jaina Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma maMdira na ho vahA~ maMdira nirmANa ke liye phaMDa ekatrita ho jAtA thaa| zikSaNa saMsthA na ho vahA~ zikSaNa saMsthA kI taiyArI ho jAtI thii| ajJAna ho to isa aMdhakAra ko miTAne ke liye jJAna pracAra kI vyavasthA bana jAtI thii| dukhiyoM ko duHkhamukta karAne ke liye phaMDa kI yojanA bntii| jahA~ kusaMpa hotA vahAM saMpa ho jaataa| jahA~ aApakA vihAra hotA vahA~ eka naye prakAra kI cetanA mA jaatii| jainoM meM dharma bhAvanAeM jAgrata hotIM aura bddh'tiiN| jo koI bhI anyadharmI Apase milatA usake vicAroM meM bhI dharma bhAvanAe jAgRta ho jAtI aura dharma ke kAryoM meM sahayogI bana jaataa| vaha vyasanoM se nivRta hone kI dRr3ha pratijJA kara letA / isa prakAra Apane mAnava jIvana ke utkarSa ke liye anekoM ke diloM ko svaccha banAyA / Apa zrI ke jIvana meM aneka ghaTanAe aisI ghaTI haiM ki jinheM camatkAra mAne to anucita na hogaa| cAhe jitanA bhI bar3A kArya kyoM na hotA vaha Apa (puNyazAlI mahAtmA) kI hAjarI meM turanta nirvighnatA pUrvaka sampanna ho jAtA thaa| hajAroM-lAkhoM mAnavoM kI medinI ekatrita huI ho usameM se eka ko bhI A~ca na pAve, aniSTa na ho, prazubha na ho aisA puNyAtmA ke prabhAva se hI hotA hai| vighnalatAeM naSTa ho jAtI haiM tathA mAnava kA mana praphullita ho uThatA hai / pApa eka virala vibhUti the| Apake jIvana meM aneka prasaMga aise bhI Aye jinheM camatkAra mAneM to anucita na hogaa| 1-vi0 saM0 1912 meM karacaliyA gAMva meM prabhu kI pratimA ko nadI pAra karake lAnA thaa| isake liye pahale do bAra prayAsa bhI kiyA gayA thA para ve niSphala hue| Apane jo muhUrta nikAla kara diyA thA, usameM prabhu nirvighnatA pUrvaka padhAra gye| 2bhakor3A gAMva meM eka utsava cAlU thaa| usa avasara para aneka loga bAhara se yahA~ Aye hue the / muni zrI puNyavijayajI bhI padhAre hue the| munizrI para acAnaka kivAr3a gira gayA para unheM kisI bhI prakAra kI coTa na AI / prAcAryazrI bhI yahAM virAjamAna the| 3-jUnAgar3ha meM prAcAryazrI pravacana kara rahe the| zrotAmoM se upAzraya kA hAla khacAkhaca bharA huA thA / upAzraya kI bArI meM se eka baccI gira gii| zrotAoM meM hAhAkAra maca gaI kiMtu bAlikA ko kisI prakAra kI coTa na AI paura vaha bAla-bAla baca gii| 4-pasarUra nagara-jahA~ puNyazAlI ke caraNa par3ate haiM vahA~ duSkAla bhI sukAla ho jAtA hai| sUkhI dharatI bhI harI bharI ho jAtI hai| vAtAvaraNa meM naye prakAra kI sphUti A jAtI hai, dharatI pAvana ho jAtI hai / yadi nadI, nAlA, draha, kuA sUkha gayA ho to vaha svaccha jala se bhara jAtA hai| puNyazAlI ke prabhAva se eka athavA dUsarI prakAra se janatA janArdana ko lAbha hotA hai| jaba Apake pavitra caraNa pasarUra nagara meM par3e taba vahA~ jo kaI varSoM se kupA sUkha cukA thA usa meM nirmalamIThA-svAdiSTa pAnI AgayA / isa prakAra dharatI ne bhI puNyazAlI mahAtmA kA svAgata kiyaa| 5. gujarAMvAlA-meM eka bAra varSA Rtu Ane para bhI varSA na huii| duSkAla par3ane kI saMbhAvanA se logoM ke mana meM ciMtA hone lgii| Apa ko patA lagA pApa ne saba se tapa krvaayaa| tapa ke prabhAba se turaMta varSA huii| logoM ne zAMti kI sAMsa lii| 6. hoziyArapura-Apa virAjamAna the taba acAnaka hI upadrava kA tAMDavanAca hone lagA / guNDe upAzraya ko prAga lagAne kI ghAta meM hI the ki usI samaya pulIsa mAgaI aura guDe bhAga nikle| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 zrAcArya zrI vijayavallabha sUri 7. kharataragacchIya ghanazyAma saMgItajJa ko pAlItAnA meM sAMpa kATane kI ghaTanA - tIrthAdhirAja zrI zatruMjaya kI girimAlAeM, jalatI huI dharatI, jeTha mahIne kI garamI se tapta pASANa zilAeM aura saMdhyA samaya kI chAyA se zItala retI isa prakAra kI saMdhyA vi0 saM0 2008 jeTha mahIne kI sudI 6 kI isI taraha kI saMdhyA thI / ghanazyAma apane mitroM ke sAtha parvata kI kudaratI sundaratA ko dekhatA huA zahara pAlItAnA se dUra nirjana vana kI ora bar3ha rahA thA / ghanazyAma svayaM isa ghaTanA kA varNana isa prakAra karatA hai / "dUra pA~ca nadiyoM kA puNyapradeza paMjAba merI janmabhUmi, saMgIta zabda brahma kA maiM upAsaka, saMgIta ke svaroM ko to maiMne sAdhA parantu AtmA kI pahacAna bAkI thI / jJAna kA prakAza abhI dikhAI nahIM diyA thA AtmajJAna kA dIpaka aba taka mere hRdaya maMdira meM jalA nahIM thA / antaraMga ke raMgamaMDapa meM zraddhA devI ke nUpuroM kI jhanakAra aba taka sunAI nahIM dI thii| to bhI maiM puNyapavitra tIrtha para pAlItAnA pahuMcA / zrI zatru Mjaya ke bhavya maura ramyamaMdira, una kI anupama zilpakalA, vahA~ kI kudaratI sundaratA ina saba kA darzana maiM kevala pArthiva dRSTi se karatA thA / jaba maiM cAroM tarapha bikhare hue prAkRtika sauMdarya kA darzana karatA huA apane mitroM ke sAtha Age bar3ha rahA thA / acAnaka mere paira kA aMgUThA kisI ne Dasa liyA / upha ! jiMdagI meM pahalI bAra tIvra vedanA kA anubhava kiyA dharatI ke jIva kitane jaharIle hote haiM, yaha bAta pahalI hI bAra mujhe mAlUma huii| mere hAtha-paira bekAra hone lage / kyA huA ? yaha jAnane kI utsukatA thI, merI A~khoM ke sAmane aMdherA chA rahA thA / usI samaya maiM ne eka nIle raMga kI lambI prAkRti dUra se prAtI huI dekhii| yaha kyA hai ? yaha jAna sakUM isa pahale hI behoza ho gayA thA / jaba usa nIle raMga kI prakRti ne mujhe behoza kara diyA taba mere sAthI yAtriyoM kA kahanA hai ki unhoMne aura Asa-pAsa ke gvAloM ne isa jahara ko utArane ke aneka upAya kiye / para saba bekAra ho gaye / anta meM mujhe aspatAla pahuMcA diyA gyaa| sivila sarjana ne iMjekzana lagAye, zroparezana kiyA parantu kisI se koI lAbha na huA / maiM kSaNa-kSaNa meM mauta ke muMha meM jA rahA thA / jIvana kA dIpa dhIre-dhIre bujhatA calA jA rahA thaa| DAkTaroM ne murdA samajhakara mujhe mere mitroM ko sauMpa diyA / merI isa hAlata kI qhabara mere priya mitra (jigarI dosta ) lAlA ratanacanda ( sarApha) ke dvArA jaba parama pavitra, patitapAvana prAcAryadeva (zrI vijayavallabha sUrIzvara jI ) ke pAsa pahu~cI / taba tatkAla hI unhoM ne dhyAna lgaayaa| kucha dera bAda dhyAna chor3a kara unhoMne mujhe mRtyu ke muMha se nikAlakara jIvita karane ke liye vAsakSepa kI eka pur3iyA bhejii| sujhe vAsakSepa pAnI ke sAtha pilAyA gayA / kucha hI kSaNoM ke bAda mujhe ulTI (vamana) huI aura usake sAtha hI mere zarIra meM phailA huA viSa (nIlA - z2ahara) bAhara niphala prAyA / sarpa ke z2ahara se mukta ho gayA aura saceta hokara apane mitroM tathA Asa-pAsa meM lagI huI bhIr3a kI tarapha prAzcaryapUrvaka dekhane lagA / mitroM ne mujhe behoza hone se lekara saceSTha hone taka kA saba vRtAMta kaha sunAyA / sarpa kA z2ahara hI kyoM mere zarIra meM phaine hue zrajJAnarUpI z2ahara ko isa vAsakSepa ne bAhara nikAla diyA / jisa se mere bAhara ke cakSutroM ke sAtha hI merA jJAna cakSu, bhI khula gyaa| Aja se pahale jisa jIvana maiM kevala pArthiva lAlasAnoM kI pUrti rUpa meM mAnatA bhA rahA thA aba apane Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jIvana ko AtmAnanda prApta karane kA sAdhana mAnane lagA / mAno AtmAnanda eka utsava ke rUpa meM mere hRdaya aura A~khoM meM samA gayA / jaba maiM pUrI taraha se hoza meM A gayA taba maiMne anubhava kiyA ki merA sArA jIvana hI badala gayA hai / sA~pa jaise apanI kA~calI utAra pheMkatA hai vaise hI mere AtmArUpI sarpa ne ajJAnarUpI kA~calI ko utAra pheNkaa| vaha dina mere liye eka parva kA dina ho gayA / jaise ki mujhe kisI ne amRta pilAyA ho / usI taraha merA hRdaya AnaMdita ho utthaa| isa amRta ko pilAne vAle puNya zloka ke darzana karane ko aura unakI caraNaraja se apanI AtmA ko pavitra banAne keliye merA hRdaya vyAkula ho uThA / jina ke puNyabala, tapobala, yogazakti ke sAmarthya ne mujhe jIvanadAna diyA thA / jinhoMne mere murdA zarIra meM cetanatA pradAna kI thI evaM naI z2iMdagI tathA naI dRSTi bheMTa kI thI / Aja unhoMne mere saMgIta dvArA pradarzita kRtrima bhAvoM ko bhakti rasa se bhara diyaa| una pratApI puruSa kA nAma hai prAcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara jI / " maiM ne jAkara una saumya, gaMbhIra aura zAMta gurudeva ke caraNoM meM praNipAta kiyA / una kI caraNaraja bar3I zraddhA se apane mastaka para car3hAI aura apane jIvana ko dhanya mAnA / 8. isI prakAra Apa ne anekoM ko saMkaTa mukta kiyaa| jina para aise-aise saMkaTa Aye ki unheM AjIvana kArAvAsa ho jAtA para Apa zrI ke vAsakSepa ke prabhAva se adAlata sa ekadama nirdoSa siddha hokara harSapUrvaka ghara lauTe / 6. vi0 saM0 2004 tadanusAra agasta 1947 I0 ko briTiza sarakAra ne bhArata ko svataMtra karate hue usake do Tukar3e kara diye / ( 1 ) pAkistAna aura (2) bhArata bana jAne para gujarAMvAlA pAkistAna meM calA gayA / usa samaya pAkistAna meM musalamAnoM ne guMDAgirdI macA dI / una meM mAnavatA samApta ho cukI thI aura dAnavatA kA tAMDava nAca hone lagA thA / haz2AroM hindU-sikkha abalAnoM para atyAcAra hue, mardoM aura baccoM kI hatyAe kara DAlIM hajAroM mAnavoM ke kha Una se holI khelI gaI / makAnoM, dukAnoM ko lUTa liyA gayA, aneka jalA kara khAka kara diya gaye / anekoM ko jabarana musalamAna banA liyA gayA phira bhI una kaiyoM kI hatyAeM karake una kI cala-acala sampatti ko hathiyA liyA / usa samaya Apa sAta sAdhuoM ke sAtha tathA jainasAdhvI pravartanI zrI devazrI jI 14 ziSyAoM ke sAtha gujarAMvAlA meM hI caturmAsa virAjamAna the / itane bhArI viplava hone para bhI yahAM ke jana samAja tathA sAdhu-sAdhvI sagha kA sarvathA surakSita rUpa se vahA~ payUSaNa parva kA manAnA, tatpazcAt prApa kI sarakSatA meM sahI salAmata bhArata maM pahucAnA, yaha asAdhAraNa ghaTanA thI / yadi ise Apa kA hI camatkAra mAnA jAya to isameM koI atizayokti na hogI / Apa ke sAtha sAta sAdhu, 14 sAdhviyA~ tathA saMkar3oM zrAvaka-zrAvikA parivAra gujarAMvAlA se bhArata pahuce | usa samaya kI gujarAMvAlA kI paristhiti tathA Apa kI dRr3hatA kA paricaya karAne vAle Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 AcArya zrI vijayavallabha sUri eka patra ko yahA~ uddhRta karate haiM jo Apa ne apane ziSya prAcArya zrI viyajalalita sUri ko likhA thaa| vande zrI vIramAnandam gujarAMvAlA vi0 saM0 2004 dvi0 zrAvaNa vadi 5 gujarAMvAlA zrI prAtmAnanda jaina upAzraya tA0 7-8-1947 guruvAra-pU0 pA0 prAcArya bhagavAna zrI vijayavallabha sUri jI mahArAja Adi 8 kI tarafa se prAcArya zrI gurubhakta vijayalalita sUri jI, paMnyAsa pUrNAnandavijaya, zrI nyAyavijaya prAdi ThANA 10 pAlanapura yogya vandanAnuvandanA, sukhasAtA ke sAtha vidita ho ki yahAM sukhasAtA hai tumhArI sukhasAtA kA patra urdU meM likhA Aja milaa| tumhAre patroM tathA kaI zaharoM ke zrIsaMghoM va bhakta zrAvakoM ke jude-jude patroM-tAroM se una kI bhakti evaM dharma kI lagana vidita hotI hai / jisa meM eka bAta khAsa vicArane kI hai| kisI sAhUkAra kI purAnI dukAna kI jiMdagI aura ijjata kA savAla pA jAve to vaha dukAnadAra apanI sAhUkArI ko kisI taraha kA baTTA lagAnA pasanda nahIM kregaa| isI prakAra isa dharma kI dukAna kA jisake sAdhu loga munIma kahalAne kA dAvA karate haiN| unakA kartavya hai ki ve tyAgamaya bhAvanA se apanI dukAnadArI ko kAyama rakheM / tAtparya ki apane jIvana ko sukhamaya banAne ke liye jo ki kSaNabhaMgura hai, usa ke liye janma bharake upArjita saMyama cAritra (puNyAdi) ko A~kho se aojhala karanA koI buddhimattA kA kAma nahIM hai / isa liye DaTa kara baiThe hue haiN| jJAnI ne jJAna meM jo dekhA hai so hI hogaa| jJAnI mahArAja ke ina vacanoM kA khyAla karake "yadbhAvI na tabhAvI bhAvI cenna tadanyathA" ke vicAra hetu zrI zAsanadeva aura sadguru kI kRpA se Aja taka cAroM ora Aga ke zole uThate rahe (sArA zahara cAroM ora se jala rahA hai) parantu bacAva hI hotA jA rahA hai ve hI Age ko bacAva kreNge| isaliye kisI prakAra kI cintA na karate hue prabhu ke isa TakazAlI vacana para "bhAgyaM phalati sarvatra na ca vidyA na tu pauruSa" meM zraddhA rakhanI cAhiye / bhagavAna zrI mahAvIra svAmI jaise ko bhI kiye karmoM kA phala bhoganA hI par3A thaa| tuma aura hama cIz2a hI kyA haiM ? isaliye jJAnI mahArAja ke nizcaya aura vyavahAra ke vacanoM para khyAla rakhate hue nizcaya ko bhI kisI samaya sthAna denA yogya samajhA jAtA hai / cintA na karanA / sAtha ke saba sAdhuoM ko sukhasAtA hai| nagara seTha tathA nAnAlAla bhAI Adi zrIsaMgha ko dharmalAbha / pU0 pA0 prAcArya bhagavAna kI AjJA se likhI sevaka samudra kI sAdara 1008 bAra vandanA / saba mahAtmAnoM ko vndnaa| kRpAdRSTi vizeSa rkheN| apanI sukhasAtA ke samAcAra bhejane kI kRpA karate rahanA jii|" Apa caumAsA tor3anA nahIM cAhate the. parantu AcArya zrI vijayanemi sUri, AcArya zrI vijayalabdhi sUri, prAcArya zrI vijayalalita sUri, prAcArya zrI vijaya umaMgasUri, Adi aneka prAcAryadevoM ke, padavIdhara munirAjoM ke aura bhArata ke sabhI zrIsaMghoM ke tAroM aura patroM kA tAMtA bandhA rahA ki jaise bhI bane vaise zIghra Apa bhArata pahuMca jAveM / ina saba kA tathA gujarAMvAlA meM Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vidyamAna caturvidha saMgha kI paristhiti aura surakSA kA evaM zAstrAjJA kA vicAra karake anicchA hote hue bhI Apa ne yaha apavAda grahaNa kiyA / aura amRtasara prA phuNce| prApa ke ziSya paMnyAsa vikAsavijaya (pazcAt prAcArya vijayavikAsa sUri) tathA ina ke ziSya muni hIravijaya jI bhI lAhaura (pAkistAna) se pahale hI amRtasara pahuMca cuke the| amRtasara meM pahuMcane ke bAda miti prAsoja sudi 6 vi0 saM0 2004 ko pravartanI sAdhvI zrI devazrIjI kA svargavAsa ho gyaa| ___ Apa apane munimaMDala ke sAtha tathA saba sAdhviyAM bhI amRtasara se vihAra kara miti caitra sudi 2 vi0 saM0 2005 ko bIkAnera padhAre / Apa ne bIkAnera se vihAra kara rAjasthAna, gujarAta, saurASTra, mahArASTra taka grAmAnugrAma vihAra karate hue vi0 saM0 2006 jeTha sudi 5 ko (26 maI 1952 I0 ko) zrI gor3I jI ke upAzraya bambaI meM praveza kiyA / anekAneka jinazAsana prabhAvanA ke kArya karate hae vi0 saM0 2010 gujarAtI prAzvina vadi 11 ko bambaI meM pApa zrI kA svargavAsa ho gyaa| Apa ne apane praziSya zrI samudra vijaya jI ko AcArya pada se alaMkRta kara apanA paTTadhara banAyA pora zAsananAyaka banAkara vizeSakara paMjAba kI sAra saMbhAla karane kA dAyitva sauNpaa| prApa zrI ke mRtaka zarIra kA bhAyakhalA bambaI meM dAha saMskAra karake citAsthAna para zrI saMgha ne bhavya samAdhimaMdira kA nirmANa kara Apa kI pASANa pratimA pratiSThita kii| pApa kA ziSya samudAya hama likha pAye haiM ki Apa ne 17 varSa kI Ayu meM dIkSA grahaNa karane se lekara 85 varSa kI mAyu meM svargavAsa taka 68 varSa kI sAdhu avasthA meM lagabhaga AdhA samaya paMjAba meM dhyatIta kiyaa| prAcArya zrI vijayAnanda suri kI antima bhAvanA ko zirodhArya karake jIvana ke antima kSaNoM taka paMjAba kI sArasaMbhAla kii| Apa ke 15 ziSya the-(1), muni zrI vivekavijaya jI, (2) AcArya zrI vijayalalita sUri jI (3) upAdhyAya zrI sohanavijaya jI, (4) muni zrI vibudhavijayajI, (5) prAcArya zrI vijaya vidyA sari jI, (6) muni zrI vicAra vijaya jI, (7) muni zrI vicakSaNavijaya jI, (8) muni zrI zivavijaya jI, () muni zrI vizuddhavijaya jI, (10) prAcArya zrI vijayavikAsacandra sUri jI, (11) muni zrI vikramavijaya jI, (12) muni zrI dAnavijaya jI, (13) muni zrI vizAradavijaya jI, (14) muni zrI balavantavijaya jI, (15) muni zrI jayavijaya jI / isa ziSya samudAya meM aneka praur3ha vidvAna ho gaye haiM / ina meM se naM0 2, 3, 4, 5, 6, 8, 6, 14, 15 munirAja paMjAbI the| ina meM se prAcArya zrI vijayalalita sUri tathA upAdhyAya zrI sohana vijaya jI, AcArya zrI vijayavidyA sari, muni zrI vicAravijaya jI, muni zrI zivavijaya jI, muni vizuddhavijaya jI, muni zrI jayavijaya jI paMjAba meM bhI vicare aura jainazAsana kI sevAeM kI haiM / 1. usa samaya mAtra gujarAMvAlA kI hI bhayAvaha sthiti nahIM thI parantu sAre paMjAba aura siMgha, uttara-pazcimI sImAprAMta ke sAre kSetra kI hI atyaMta bhayAvaha sthiti thii| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI vijayavallabha sUri 479 * * muni zrI vivekavijaya jI gujarAtI the aura dIkSA lene ke pazcAt paMjAba meM vicare nhiiN| ina ke ziSya prAcArya zrI vijaya umaMga sUri rAmanagara (paMjAba) ke the dIkSA lene ke bAda paMjA / meM nahIM Aye aura gujarAta meM hI rahe / saba munirAjoM kA saMkSipta paricaya Age likheNge| mApa ke ziSya praziSya saikar3oM kI saMkhyA meM tathA Apa kI AjJAnuvartI saikar3oM sAdhviyA~ bhArata meM sarvatra vicara kara jainadharma kI prabhAvanA kara rahe haiM / Apa ke upadeza se dharmazAlAoM kA nirmANa 1. aMtarIkSa pArzvanAya tIrtha para janadharmazAlA (zIrapura-varAra) 2 jainadharmazAlA kAparar3A jI tIrtha (rAjasthAna) 3. zrI prAtmAnanda jaina paMjAbI dharmazAlA pAlItAnA (saurASTra) 4. zrI Atmavallabha jainadharmazAlA-kinArI bAz2Ara dillI 5. zrI prAtmavallabha jainadharmazAlA-halavAI bAjAra ambAlA zahara Apa ke upadeza se upAzraya nirmANa 1. zrI AtmAnanda jaina upAzraya hastivApura (uttara pradeza) bar3audA (gujarAta) sinora (gujarAta) (jaina bhavana) bAlApura (barAra) mahilA upAzraya-jaMDiyAlA guru (paMjAba) syAlakoTa (pAkistAna) 7. , , , rAyakoTa (paMjAba) paTTI (paMjAba) , . vasaI (bambaI ke samIpa) 10. vizAla vyAkhyAna bhavana-thAnA (bambaI) 11. zrI prAtmAnanda jaina-upAzraya (prAnaMda bhavana)-sAmAnA (paMjAba) Apa zrI kI nizrA meM upadhAna tapa 1 bambaI vi0 saM0 1970 lAlabAga 2. bAlI , , 1976 rAjasthAna 3. pUnA siTI vi0 saM0 1987 mahArASTra 4. pAlanapura vi0 saM0 1660 gujarAta 5. bar3odA vi0 saM0 1993 6. thAnA vi0 saM0 2006 bambaI 7. ghATakopara vi0 saM0 2010 , prAcArya zrI kI nizrA meM charI pAlate yAtrA saMgha vi0 saM0 1. gujarAMvAlA se rAmanagara-lAlA narasiMha dAsa munhAnI 1662 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 madhya eziyA aura paMjAva meM jainadharma 2. dillI se hastinApura (uttarapradeza) 1964 3 jayapura se khogAma (rAjasthAna) 1965 4. rAdhanapura ne pAlItAnA (saurASTra) 1966 5. bar3audA se kAvI gA~dhAra (gujarAta) 1667 6. zivagaMja se kesariyA RSabhadeva (rAjasthAna) 1976 7. dinoja se gAbhU (gujarAta) 1984 8. phalodhI se jesalamera (rAjasthAna) 1986 10-6. hoziyArapura se kAMgar3A (paMjAba) 1980, 1967 11. verAvala se saurASTra kI paMcAyatIrthI (Una, delavAr3A, dIva, AjAra Adi bAda meM pAlI taanaa| rAjA-maharAjA-navAba Adi pratibodhita 1. mahArAjA hIrAsiMdha nAbhA (paMjAba) | 16. dIvAna sAhaba bar3audA (gujarAta) 2. , nAMdoda (gujarAta) 17. bhAvanagara (saurASTra) 3. sayAjI rAva gAyakavAr3a 18. , lImar3I . 4. saMpata rAva gAyakavAr3a (bar3audA nareza ke ratalAma (mAlavA) ___ bhAI) sailAnA (madhyapradeza) 5. daulatasiMha lIMbar3I (saurASTra) bAMsavAr3A 6. ThAkura bahAdura siMgha pAlItAnA (,, ) khaMbhAta (gujarAta) 7. mahArANA udayapura (rAjasthAna) ThAkura sAhaba va dIvAna nAMdoda 8. mahArAjA sailAnA (madhyapradeza) khuDAlA (rAjasthAna) 6. , javAharasiMha jesalamera (rAjasthAna) bijovA 10. navAba sAhaba pAlanapura (gujarAta) 26. " varakANA 11. , mAlerakoTalA (paMjAba) maMgarola (gujarAta) 28. , nAnA saci ber3A rAdhanapura (gujarAta) | 30. mahArAnI bIkAnera (rAjasthAna) khaMbhAta 31. jammUtavI (kAzmIra) bIjApura , deza netAoM para prabhAva 1. zrI motI lAla neharU (bhArata ke sarva prathama pradhAna maMtrI javAhara lAla neharU ke pitA) 2. mahAmanA paM0 madanamohana mAlavIya (hindU vizvavidyAlaya vArANasI ke saMsthApaka) 3. zrI vallabhabhAI paTela (bhArata sarakAra ke sarvaprathama gRhamaMtrI) 4. zrI maNilAla koTharI jaina zrAvaka (uccakoTi ke svataMtratA saMgrAma ke senAnI) 5. paM0 zrI kedAranAtha 6. zrI maMgaladAsa pakavAsA (bhUtapUrva gavarnara bambaI) 7. zrI morArajI desAI (janatApArTI sarakAra bhArata ke pradhAnamaMtrI) Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI vijayavallabha sUri 481 tIrtha yAtrAeM 1. zrI siddhAcala, 2. zrI giranAra, 3. zrI tAraMgA hila, 4. zrI pAbU, 5. zrI antarIkSa pArzvanAtha, 6. zrI mAMDavagar3ha, 7. zrI kesariyA RSabhadeva, 8. zrI zakhezvara pArzvanAtha, 6. kAMgar3A, 10. bhoyanI, 11. pAnasara, 12. zrI kamboI, 13. zrI serisA, 14. zrI uparipAlA, 15. zrI hastinApura, 16. zrI bhopAvara, 17. zrI bheharA, saurASTra aura rAjasthAna kI paMcatIthiyAM aneka tIrthoM kI yAtrAeM Apa zrI ne munimaMDala ke sAtha kiiN| mahotsava 1. prApakA dIkSA ardhazatAbdI mahotsava aMbAlA zahara meM vi0 saM0 2005 meM dhUma-dhAma se manAyA gayA / 2. dIkSA hIraka mahotsava vi0 saM0 2010 meM bambaI meM bar3I dhUmadhAma se 3. janma hIraka mahotsava vi0 saM0 2001 meM aura 4. janma mahotsava kArtika sudi 2 paMjAba ke pratyeka gA~vanagara meM tathA rAjasthAna, bambaI, bar3audA, bIkAnera, gujarAta Adi zaharoM meM prativarSa manAyA jAtA rahA hai| prAcArya zrI dvArA jinamaMdiroM kI pratiSThA tathA aMjanazalAkA nagara vi0 saM0 miti pratiSThA mUlanAyaka 1. sAmAnA 1676 mAgha sudi 11 , zAMtinAtha 2. lAhaura 1981 mArgazIrSa sudi 5 , Upara suvidhinAtha nIce zAMtinAtha 3. binaulI 1683 jeTha sudi 6 zAMtinAtha 4. bar3auta 1665 mAgha sudi 7 zAMtinAtha 5. sADhaurA 1666 mArgazIrSa vadi 10 6. khAnakAhaDogarAM 1966 phAlguna vadi 6 zAMtinAtha 7. kasUra 1966 poSa mudi 15 RSabhadeva 8. rAyakoTa 1966 vaisAkha sudi 6 Upara sumatinAtha nIce supArzvanAtha 6. hoziyArapura 1966 jeTha sUdi 13 gautamanagara meM zrI vijayAnanda sUri prAdi kI prati mAeM 10. phAjilakA 2002 phAlguna sudi 2 , candraprabhu 11. syAlakoTa 2003 mArgazIrSa sudi 5 , Upara zAMtinAtha caumukha nIce zAzvatajina , cAroM daravAjoM ke tAkoM meM zAsana devI devtaa| eka tAka meM maNibhadra kSatrapAla eka vedI meM muni buddhi Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vijaya jI, gaNi muktivijaya jI tathA AcArya zrI vijayAnanda sUri jI kI dhAtu prtimaaeN| 12. vi0 saM0 1965 meM guru vijayAnanda sUri ke samAdhimaMdira kI pratiSThA prAcArya zrI vijaya kamala mUri jI ne kraaii| prAcArya zrI kA sammAna vi0 saM0 1981 se 2010 taka prApakI sevA meM lAhaura, aMbAlA zahara, sADhaurA, sAmAnA, mAlerakoTalA, rAyakoTa, ludhiyAnA, hoziyArapura, phagavAr3A, jAlaMdhara zahara, jaMDiyAlA guru, amRtasara, gujarAMvAlA, papanAkhA, jehalama, piMDadAdanakhAM, khAnakAhaDogarAM, rAmanagara, syAlakoTa, jammUtavI, nArovAla, kasUra, phirojapura chAvanI, jIrA, jagarAvAM, zAMkara, nakodara, paTTI, bIkAnera, baMbaI Adi aneka nagaroM meM praveza ke samaya, janma, hIraka jayanti, aura dIkSA hIraka jayanti ke avasara para lagabhaga 80 abhinandanapatra zvetAMbara, digambara Adi jainasamAjoM, sabhA sosAyaTiyoM, saMsthAoM, vidvAnoM tathA musalamAna bhaktoM evaM nagarapAlikAoM kI tarapha se apita kiye gye| __katipaya viziSTha vyakti 1. purAtattvavettA zrI jinavijaya jI ne Apake samudAya meM muni zrI sundaravijaya jI se dIkSA grahaNa kii| uccaprakAra kA jJAna prApta karane ke pazcAt mApane janasAdhu kI dIkSA kA tyAga kiyA aura gAMdhI jI ke sAMbaramatI Azrama meM purAtattva vibhAga meM sAhitya sevA meM juTa gaye / tathA jaina sAhitya saMzodhaka traimAsika patra nikAlA / jarmanI meM jAkara vahA~ se purAtattva ke viSaya meM vizeSa yogyatA prApta kii| sindhI jaina graMthamAlA prAdi aneka saMsthAnoM se uttama jaina graMthoM kA saMpAdana aura prakAzana kiyA / dIkSA chor3ane ke pazcAt bhI Apa prAcArya jinavijaya ke nAma se hI prakhyAta rhe| pApako bhArata sarakAra ne san IsvI 1961 meM padamazrI ke pada se vibhUSita kiyaa| 2. AgamaprabhAkara muni zrI puNyavijaya jI pravarvaka kAMtivijaya jI ke praziSya the| prApa ne pATaNa, jesalamera, ahamadAbAda, bikAnera Adi aneka nagaroM ke jaina graMthabhaNDAroM kI hastalikhita pratiyoM kI sUciyAM (Cataloge) taiyAra kara unheM surakSita aura vyavasthita kiyaa| aneka jaina graMthoM kA Adhunika zailI se saMpAdana aura saMzodhana kara prakAzita karAyA / Apa prAcIna lipiyoM ke vizeSajJa the| aneka dezI-videzI skAlarz2a ko unake zodhakAryoM meM mArgadarzana karate the| Apa pratidina lagabhaga 18 ghaMTe isa kArya meM juTe rahate the / bhArata sarakAra dvArA gaThita prAkRta sosAyaTI ke sabhApati manonIta kiye gaye the| jinazAsana-ratna prAcArya vijayasamudra sUri vi0 saM0 1948 mArgazIrSa sudi 11 (tA. 11-12-1891 I0) ke dina pAlI nagara (rAjasthAna) meM bIsA prosavAla bAgarecA gotrIya seTha zobhAcandra jI kI patnI suzrI dhAraNIdevI kI kukSI se bAlaka kA janma huaa| bAlaka kA nAma sukharAja rakhA gyaa| vi0 saM0 1967 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya vijayasamudra sUri 483 phAlguNa vadi 7 ke dina 16 varSa kI Ayu meM sukharAja ne sUrata (gujarAta) meM prAcArya zrI vijaya vallabha sUri se tapAgacchIya jaina zvetAMbara sAdhu kI dIkSA lI, nAma samRdravijaya rakhA gayA aura upAdhyAya sohanavijaya jI (prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke ziSya) ke ziSya banAye gaye / phAlguna sudI 5 ko bharUca meM Apa kI bar3I dIkSA paM0 siddhivijaya jI (bAda meM prAcArya) dvArA sampanna huI / vi0 saM0 1964 miti kArtika sudI 12 ke dina Apako ahamadAbAda meM gaNi pada se vibhUSita kiyA gayA / isI varSa miti mArgazIrSa vadi 5 ke dina Apa ko ahamadAbAda meM paMnyAsa pada se alaMkRta kiyA gayA / vi0 saM0 2008 phAlguNa sudi 10 ke dina bar3audA meM Apako upAdhyAya pada pradAna kiyA gyaa| vi0 saM0 2006 mAgha sudi 5 (20 janavarI 1953 I0) ko thAnA nagara (bambaI) meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne prApako prAcArya pada se vibhUSita kara apanA paTTadhara banAyA aura paMjAba kI sAra-saMbhAla, dharmarakSA kI jimmevArI Apa ko sauNpii| vi0 saM0 2034 miti jeTha vadi 8 ko 86 varSa kI prAya meM murAdAbAda (uttarapradeza) meM prApakA svargavAsa ho gyaa| vahA~ Apa ke citAsthAna para samAdhimaMdira kA bhavya nirmANa karAyA gayA hai| vizeSa jJAtavya 1. AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke sAtha 40 varSoM taka sevA meM rahakara Apane unake pratyeka kArya meM sahayoga diyaa| 2. AcArya zrI ke saciva ke rUpa meM patra lekhana tathA anya saba kArya Apake dvArA hI sampanna hote the| 3. ApakI gurubhakti bhI ananya thii| gurudeva ke vacana kA pAlana karane meM rAma aura hanumAna kA athavA mahAvIra aura gautama gaNadhara kA dRSTAMta diyA jA sakatA hai| ___4. vi0 saM0 2006 meM thAnA meM Apako prAcArya padavI dene ke bAda gurudeva ne Apa para paMjAba kI sevA kA uttaradAyitva DAlA / taba bambaI se gurudeva kI bhAvanA Apa ko sAtha lekara zIghra hI paMjAba jAne kI thii| kintu bImArI ke kAraNa gurudeva kI yaha bhAvanA pUrI na ho paaii| ve vihAra athavA uThane-baiThane se bhI asamartha ho cuke the| sakhta bImAra hote hue bhI gurudeva ne Apa ko paMjAba jAne kI AjJA dI / parantu gurudeva ko isa hAlata meM chor3akara Apa kadApi jAnA nahIM cAhate the / tathApi guru kI prAjJA ko zirodhArya kara Apane 10 sAdhuoM ke sAtha paMjAba kI aora vihAra kara diyaa| rAste meM aneka zrAvakoM tathA muniyoM ne kahA ki gurudeva ke zarIra kI avasthA aisI hai ki Apako unakI sevA meM rahanA cAhiye thaa| unake pAsa rahanA isa samaya ApakA paramAvazyaka hai| isaliye Apako bambaI se vihAra nahIM karanA cAhiye thaa| Apane saba ko yahI uttara diyA ki gurudeva kI AjJA ko TAlanA prAgamaviruddha hai| gurudeva kI prAjJA kA pAlana karanA merA mukhya kartavya hai / yadyapi merI prAtmA gurudeva ke caraNoM meM hI hai, merA zarIra mAtra hI judA ho rahA hai / gurudeva kA Adeza pAte hI kaThina aura lambA vihAra karake bhI maiM gurudeva kI sevA meM bambaI turata pahuMca jaauuNgaa| grAmAnugrAma vihAra karate hue Apa apane sAthI muniyoM ke sAtha borasada pahuMce / vahA~ bambaI se eka zrAvaka sevantIlAla aApake nAma gurudeva kA patra lekara phuNcaa| usameM likhA thA Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma "yaha zarIra kamaz2ora hai, tumhArI yahA~ jarUrata hai" chaH sAdhanoM ke sAtha Apane bambaI kI tarafa turaMta vihAra kara diyA aura lambA vihAra karake thor3e hI dinoM meM gurudeva ke pAsa prA phuNce| pAte hI gurudeva kI vaiyAvacca meM laga gaye / bAkI ke cAra sAdhunoM --muni vicAravijaya jI, muni prakAzavijaya jI, muni basantavijaya jI, muni nandanavijaya jI ne paMjAba kI aora vihAra kara diyaa| gurudeva ke aMtima zvAsoM taka vi0 saM0 2011 taka Apa gurudeva kI sevA meM hI rahe / 5. bambaI meM gurudeva ke svargavAsa ho jAne ke bAda Apane muni maMDala ke sAtha paMjAba kI tarafa prasthAna kara diyaa| gurudeva ke bAda unake paTTadhara ke rUpa meM aba ApakA svataMtra kArya kSetra prAraMbha hotA hai / gujarAta, saurASTra, kaccha, rAjasthAna hote hue prApa vi0 saM0 2016 meM jeTha sudi 7 ko prAgarA nagara pdhaare| yahA~ caturmAsa karane ke bAda Apane paMjAba kI tarapha vihAra kiyaa| 6. bambaI se vihAra karane ke bAda vi0 saM0 2014 ko nADola (rAjasthAna) meM muni darzanavijaya jI (tripuTI) ke ziSya muni vallabhadattavijaya ne Apa se upasaMpadA grahaNa kara ApakA ziSya kahalAne kA gaurava prApta kiyaa| rAste meM aneka maMdiroM kI pratiSThAeM zikSaNasaMsthAnoM kI sthApanAyeM, sAdhu sAdhviyoM kI dIkSAeM Adi zAsanaprabhAvanA ke aneka kArya kiye / 7. vi0 saM0 2016 ke AgarA ke caumAse meM rozana muhallA ke upAzraya meM Apake Adeza se Apa kI nizrA meM zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba ke bhUtapUrva vidyArthiyoM kA sammelana huA / pradhAna pro0 pRthvIrAja jI tathA maMtrI zrI hIrAlAla jI duggar3a the| 8. vi0 saM0 2017 caitra sudi 1 ke dina prApakA munimaMDala ke sAtha ludhiyAnA paMjAba meM praveza humA / ATha varSa paMjAba meM vicara kara vi0 saM0 2025 meM puna: gujarAta kI tarafa vihAra kara gaye prora vi0 saM0 2026 jeTha sudi 8 ko pApa bhAyakhalA bambaI meM padhAre / aApakA caturmAsa isa varSa gaur3I jI ke upAzraya pAyadhUnI bambaI meM huA / 6. vi0 saM0 2027 mArgazIrSa vadi dvAdazI trayodazI, caturdazI (tA. 25, 26, 27 disaMbara 1970 IsvI) ko bambaI meM kalikAla-kalpataru, ajJAna-timira-taraNi, paMjAbakesarI, bhArata-divAkara prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI kI janma zatAbdI bhArI samAroha pUrvaka manAkara aura anekAneka dharma prabhAvanA ke kArya karate hae bambaI se pUnA, indaura Adi hote hue dinAMka 30 jUna san 1974 IsvI ko Apa zrI munimaDala sahita akhila bhAratavarSIya zrI mahAvIra svAmI 25sauvIM nirvANa mahotsava samiti ke nimaMtraNa para dillI pdhaare| sarakAra dvArA gaThita "akhila bhAratavarSIya bhagavAna mahAvIra 2500vIM nirvANa mahotsava samiti ke sadasya niyukta hone vAle Apa ekamAtra jaina (zvetAMbara mUrtipUjaka) prAcArya the| isa nirvANa mahotsava kI dillI pradeza samiti ne ApazrI kA rASTrIya sammAna karane ke liye aitihAsika svAgata kiyaa| lagabhaga 10 kilomITara lambe jalUsa ke sAtha Apa zrI kA bar3I dhUmadhAma se nagarapraveza karAyA gyaa| akhila bhAratavarSIya zrI mahAvIra svAmI paccIsa sauvIM nirvANa mahotsava samiti ke akhila bhAratIya stara para isa mahotsava ko manAne meM prApane pUrA-pUrA sahayoga tathA mArgadarzana diyaa| jisase Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijayasamudra sUri 485 pariNAma svarUpa mahotsava bar3I saphalatA pUrvaka sampanna huA / isa prakAra prApa rASTrasaMta ke rUpa meM prakhyAta hue| 10. jinazAsana ratna padavI vi0 saM0 2031 kA caturmAsa Apane muni maMDala ke sAtha zrI Atmavallabha jainabhavana rUpanagara dillI meM kiyaa| isI caturmAsa meM uttara bhArata ke zrI mahAvIra jaina yuvakasaMgha ke tattvAvadhAna meM Apake 84 veM janma divasa para (tA0 25 disambara 1674 I0 ko) dillI vizvavidyAlaya ke prAMgaNa meM mahotsava manAne kA vizAla prAyojana kiyA gyaa| sAre uttarabhArata ke yuvaka tathA cAroM (zvetAMbara, digambara, sthAnakavAsI, terApaMthI) samAjoM ke gaNya mAnya vyakti isameM sammilita hue| digambara samAja ke suprasiddha muni upAdhyAya (elAcArya) vidyAnanda jI, vizvadharma-saMgama ke praNetA muni suzIlakumAra jI sthAnakavAsI, terApaMthI muni rAkezakumAra jI, zvetAMbara muni gaNi janaka vijayajI, vidUSI sAdhvI zrI mRgAvatI jI, jaina kokilA sAdhvI zrI vicakSaNazrI jI, sthAnakavAsI sAdhvI zrI prItisudhA jI ityAdi apane-apane sAdhu-sAdhviyoM sahita isa avasara para gurudeva AcArya zrI vijayasamudra sUri jI ko zubha kAmanAeM dene ke liye vizeSa rUpa se padhAre / bhArata sarakAra ke saMcAra maMtrI zrI indrakumAra gujarAla ne sabhI yuvakoM ko dharma, samAja va rASTra ke prati niSThA va kartavyoM kI zapatha dilaaii| unhoMne hI jayanAdoM ke madhya gurudeva ko 'jina-zAsana-ratna' kI padavI kI cAdara praur3hAI / eka anya kendrIya mantrI jagannAtha pahAr3iyA tathA dillI ke meyara zrI kedAranAtha sAhanI ne gurudeva ko isa yuga kA mahAna jainAcArya batalAte hue una ke zAMtasvabhAva, samanvaya dRSTi, rASTra prema ekatA bhAva va niSThA kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| ___ mauna ekAdazI kA dina itanA mahAna thA ki isI dina IsAiyoM kA krisamisa parva tathA musalamAnoM kI Ida kA parva thA / Apa ke isa padavI pradAna ke avasara para / yuvakoM dvArA ekatrita caurAsI hajAra rupaye kI dhanarAzI dillI ke nikaTa banane vAle guru vallabha smAraka ke antargata sadupayoga hetu zrI jaina zvetAMbara saMgha ko bheMTa kI gii| padavI ke lie vicArAdhIna nAmoM meM "jina-zAsana-ratna" nAma paMDita pravara zrI hIrA lAla jI sAhaba duggar3a zAstrI dvArA sujhAyA gayA thaa| jo sarvasammati se nirNIta kiyA gayA / yuvakasaMgha ke tatkAlIna pradhAna zrI nirmalakumAra munhAnI aMbAlA, upapradhAna zrI suzIla kumAra dUgar3a AgarA, mahAmantrI zrI mahendra kumAra masta sAmAnA the| (11) yadyapi prApa eka vizeSa jainaparamparA ke dharmAcArya the to bhI Apa zrI ko rASTra ke prati prApAra prema thA / 1. bhArata-cIna ke yuddha ke avasara para mApane ghoSaNA kI thI ki maiM pIr3ita bhAiyoM kelie apanA rakta dene kelie taiyAra huN| yadi koI kSudra devatA vizvazAMti kelie aura yuddha samApti ke lie kisI manuSya kI bali cAhatA ho to sabase pahale maiM apanI bali dene ke lie taiyAra hUM / 2. maiM pratijJA karatA hUM ki jaba taka yuddha banda na hogA taba taka maiM baiMDa-bAjoM Adi pradarzana rUpa sAmagrI ke sAtha kisI bhI gAMva yA nagara se praveza na karUMgA / 3. saba taka khAMDa, mizrI, gur3a Adi mIThe padArthoM se bane hue kisI bhI prakAra ke miSTAnna kA khAne meM prayoga nahIM kruuNgaa| cAvaloM kA bhI tyAga karatA huuN|" Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (12) karUNAnidhAna prAcArya deva "yathA nAma tathA guNaH" kI ukti ke mUrtarUpa the; kSamAzIlatA, samatA, sahanazIlatA, kartavya pArAyaNatA, nirAbhimAnatA, nizchalatA kI pratyakSa mUrti the / aApake caraNoM meM pahuMcA huA koI bhI vyakti kabhI nirAza nahIM lauttaa| (13) guruvallabha ko antima bhAvanA 'samudra ! paMjAba aba tumhAre sahAre haiM, isa kI sArasaMbhAla bhale prakAra se karanA / gurudeva kI ina bhAvanAoM ko mUrtarUpa dene kelie Apa ne apane jIvana kI bAz2I lagA dii| paMjAba ke pratyeka nagara meM prApa ne vicaraNa kiyA jahAM eka bhI zrAvaka kA ghara thA vahAM bhI pdhaare| (14) cAroM saMpradAyoM (zvetAMbara, digambara, sthAna kamArgI, terApaMtha) dvArA sabhI prakAra ke matabheda bhulA kara prApa ke netRtva meM bhagavAna mahAvIra kA 25 vAM nirvANa zatAbdI mahotsava rASTrIya stara para manAnA mAtra jaina-itihAsa ke pRSThoM para hI nahIM apitu bhArata ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhA jaavegaa| isa avasara para zAsana prabhAvanA ke jo kArya sAre deza meM racanAtmaka hue ve bhI itihAsa ke pRSThoM para sadA amara raheMge / (15) svargastha prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI kI yaha utkaTa abhilASA thI ki cAra-pAMca paMjAbI yuvaka naravIra mere saMghAr3e meM dIkSita hoM jo mere bAda paMjAba kI dharmavAr3I ko harA-bharA rakha sakeM jisase saddharmasaMrakSaka muni zrI buddhivijaya (bUTerAya) jI tathA guru Atama kI dharmarakSA kI bhAvanA sadA pallavita hotI rahe / yaha abhilASA unake jIvanakAla meM pUrI na ho skii| parantu pApa zrI ne lAlA cimanalAla jI naulakhA tathA unake tIna baccoM ko, aura lAlA lAlacanda jI duggar3a evaM unake suputra ko dIkSAeM dekara gurudeva kI abhilASA ko pUrNa kiyA / yadyapi lAlA cimalalAla jI ke putroM kI alpAyu hone se dIkSA dene ke lie samAja ke kucha logoM ne virodha bhI kiyA thA, kintu Apa meruvata dRr3hasaMkalpa rahe aura dIkSA dekara paMjAbakesarI kI bhAvanA ko mUrtarUpa diyA / isa samaya ina muniyoM kI yuvAvasthA hai aura paMjAba kI sAra-sabhAla ke lie unheM taiyAra kiyA jA rahA hai| ina ke nAma haiM .. 1. muni zrI jayAnanda vijaya jI, 2. muni zrI dharmadhurendra vijaya jI, 2. muni zrI nityAnanda vijaya jI, 4. muni zrI jayazekhara vijaya jI / 5. muni zrI yazobhadra vijaya jI ye pAMcoM yuvaka muni bar3e honahAra haiM tathA jJAna-cAritra sampanna banakara paMjAba ke prANa bana sakeM, isake lie prAcArya zrI vijaya indradinna sUri pUrI-pUrI koziza kara raheM haiN| (16) paMjAba sarakAra ne paMjAba ke skUloM meM vidyArthiyoM ko khAne ke lie aNDA yojanA bnaaii| isa yojanA meM sarakAra kI tarapha se baccoM ke khAne kelie binA mUlya aNDe vitaraNa karane kA nirNaya kiyA / Apane pUrI dRr3hatApUrvaka isa yojanA ko samApta karane ke lie Andolana kiyA aura sarakAra ko yaha yojanA vApisa lenI pdd'ii| (17) Apa hAtha ke kate-bune sUta ke vastra dhAraNa karate the| pApa sacamuca guNoM ke prazAMta samudra the| sAMpradAyika kaTTaratA se kosoM dUra the / besahAroM ke sahArA the| zaraNAgata ke sacce saMrakSaka the / Apa 'bhAgyazAlI' kahakara sabako saMbodhana karate the / paMjAba meM Ane ke bAda mApa antima / . dekheM-Adarza jIvana dusarI AvRtti pR0 534- "mujhe to pAMca-dasa paMjAbI yuvakoM kI jarUrata hai| paMjAba kI merI citA aura jimmedArI keliye koI cAhiye na / panta meM unheM hI apane deza paMjAba kI rakSA karanI hogii| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI vijayendra dinna sUri samaya taka isI kSetra meM vicarate rahe / prApa apanA adhikatara samaya prAtmacintana, jApa dhyAna meM tathA mauna rakhakara vyatIta karate the / (18) ApakI apanI jIvana yAtrA ke antima varSoM meM yaha bhAvanA thI ki uttarIbhArata meM jahA~ bhI koI jaida rahatA hai, vahA~ maiM avazya jAUMgA aura usa kI sArasaMbhAla lUMgA / yaha bhAvanA Apane - apane antima zvAsoM taka sAkAra karake dikhalA dI / 467 muni sAgara vijaya AcArya vijayasamudra sUri ke bar3e bhAI kA nAma zrI pukharAja jI thA / inhoMne bhI Apake dIkSA lene ke kucha varSa bAda dIkSA lI / nAma muni sAgaravijaya huA aura zrApa ke gurubhAI bane / muni zrI kA svargavAsa vijayasamudra sUri ke svargavAsa se bahuta varSa pahale ho gayA thA / zrApa bAla brahmacArI the / AcArya vijayendradinna sUri gujarAta pradezAMtargata bar3audA jile meM boDelI ke nikaTa sAlapurA gA~va meM paramAra kSatriya raNachor3a mAI gopAlasiMha ke parivAra meM vi0 saM0 1980 kArtika vadi 1 ko mAtA bAlU bahana kI kukSI se mohanabhAI kA janma huA / bAraha varSa kI Ayu meM mohanabhAI ke mAtA-pitA kA dehAMta ho gayA / cAcA ne pAlana-poSaNa kiyA aura pddh'aayaa| skUla kI zikSA ke sAtha jainadhArmika pustakoM kA bhI abhyAsa kiyA / vi0 saM 1968 phAlguna zuklA 5 ko 18 varSa kI Ayu meM mohanabhAI ne narasaMDA gA~va meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke pautra ziSya muni vinayavijaya jI se dIkSA grahaNa kI aura ApakA nAma indravijaya rakhA gayA / ApakI bar3I dIkSA bijomrA nagara meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya prAcArya zrI vijayavikAzacandra sUri jI dvArA huI / Apane AcArya zrI vijayavallabha sUri jI kI sevA meM lagAtAra chaha varSa rahakara jainAgamoM, nyAya, vyAkaraNa, kAvya-sAhitya yAdi nAnA viSayoM kA prAkRta saMskRta-gujarAtI Adi bhASAoM meM abhyAsa kiyA / prAcArya zrI vijayavallabha sUri kA bambaI meM vi0 saM0 2011 meM svargavAsa ho gayA / pazcAt rASTrasaMta, jinazAsana ratna zAMtamUrti AcArya zrI vijayasamudra sUri jI ke sAtha rahe / vi0 saM0 2011 caitra vadi 3 ko ApakI sUrata meM gaNi padavI huii| usI samaya muni janakavijaya jI va muni nipunavijaya jI ko bhI gaNi padavI milI / mUni kanakavijaya jI ko AcArya padavI dI gyii| bAda meM Apane prAcAryaM vijayasamudra sUri se upasaMpadA grahaNa kI aura unheM apanA guru svIkAra kiyA / prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI kI AjJA se Apa boDelI kSetra meM pdhaare| isa kSetra meM 5 varSoM meM prApane lagabhaga 5000 paramAra kSatriyoM ko jainadharmI banAyA / ye saba loga kabIra paMthI the| inameM se kaI zrAvaka-zrAvikAnoM ne bhAgavatI dIkSAeM bhI grahaNa kI haiN| vi0 saM0 2018 meM Apa AcArya zrI vijayasamudra sUri ke sAtha paMjAba padhAre / vi0 saM0 2016 kA caturmAsa zrApane prAcArya zrI ke sAtha dillI meM kiyA / caumAse ke bAda Apa punaH boDelI padhAre aura vahA~ ke naye jaina paramAra kSatriyI ko dRr3ha saMskArI banAyA / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vi0 saM0 2026 meM sva. prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke janma zatAbdI mahotsava ke avasara para prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI ne Apako bambaI meM bulA liyA aura isa barSa kA caturmAsa bhAyakhalA bambaI meM Apane prAcArya zrI ke sAtha hI kiyA tathA janma zatAbdI mahotsava ko saphala banAne ke lie Apane pUrA-pUrA sahayoga diyA / zatAbdI ke bAda baralI (bambaI) meM prabhu pratimA kI pratiSThA ke avasara para vi0 saM0 2027 mAgha vadi 5 ko prApako prAcArya padavA se vibhUSita kiyA gyaa| pazcAt prAcArya zrI kI AjJA se Apa puna: boDelI pdhaare| vahA~ punaH dharmapracAra karake paramAra kSatriya jainoM ko dharma kA dRr3ha saMskArI banAyA / prAcAryazrI ne bar3audA meM prApako punaH apane pAsa bulA liyA aura caturmAsa bhI unhIM ke sAtha kiyaa| pazcAt vihAra karate hue pUnA padhAre / caturmAsa ke bAda saba munimaMDala vihAra karane vAlA thA ki zrI vijaya samudra sUrijI ekadama sakhta bImAra ho gye| jIne kI prAzA chUTa cukI thii| taba apanI aisI asvastha dazA ko dekhakara AcAryazrI ne poSa sudi 11 vi0 saM0 2028(tA0 13-12-1971) kI rAta ke samaya muni vallabhadattavijaya dvArA apane samudAya ke samasta sAdhu-sAdhviyoM ko Adeza diyA ki "jindagI kA kSaNa bhara bhI bharosA nahIM rahA, isaliye yaha prAjJA rUpa se kahA jAtA hai ki (1) mere pazcAt upAdhyAya, paMnyAsa, gaNivarya tathA munimaMDala va sAdhvI maMDala ko cAhiye ki AcArya zrImad vijaya indradinna sUrijI mahArAja kI AjJA kA pAlana kreN| yaha AjJA gurudeva (vijayavallabha sUrijI) ke samudAya ke jitane bhI sAdhu-sAdhviyA~ hoM una sabake liye haiM / (2) pIlI cAdara dhAraNa karate rheN| (3) saMkrAnti manAne kA rivAja cAlU rkhnaa| paMjAba meM vicareM taba athavA paMjAbI bhAI anya prAMtoM meM prAveM taba jahA~ apane sAdhu-sAdhviyAM vidyamAna hoM unheM saMkranti kA smaraNa avazya karAveM / saba sAdhu sAdhviyAM hila-mila kara melajola ke sAtha sage bhAI bahanoM ke samAna saMgaThita hokara raheM aura guru mahArAja ke nAma ko rozana kare / yaha saca nA paMjAba ke liye bhI kI jAtI hai|" Azaya yaha hai ki prApako vijayasamudra sUrijI ne apanA paTTadhara ghoSita kara caturvidha saMgha ko ApakI AjJA pAlana karane para Apako paMjAba kI sAra-saMbhAla karane kA Adeza diyaa| gurudeva ke svastha ho jAne para saba munirAjoM ke sAtha Apane bhI pUnA se paMjAba ke liye vihAra kara diyaa| vi0 saM0 2031 (vIra nirvANa saM0 2501) ko mahAvIra nirvANa 25vIM zatAbdI ko mahotsava meM Apane gurudeva kA pUrA-pUrA sAtha diyaa| dillI ke isa caturmAsa ke bAda gurudeva aura munimaMDala ke sAtha Apa bhI paMjAba meM padhAre aura gurudeva ke svargavAsa taka Apa unhIM ke sAtha rhe| zrI hastinApura meM pAraNA tathA kalyANaka maMdira kI pratiSThA murAdAbAda meM gurudeva kA svargavAsa ho jAne ke bAda munimaMDala ke sAtha prApane prAgarA ke bAlugaMja meM caumAsA kiyaa| caturmAsa ke bAda Apa hastinApura padhAre vahA~ para navanirmita jainamaMdira jisameM zrI RSabhadeva jI ke varSoyatapa ke pAraNe kI pratimAeM tathA zrIzAMtinAtha, kuMdunAtha, aranAtha tInoM tIrthaMkaroM ke cAra-cAra (cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna) kalyANakoM ke tathA pAraNe kI ghaTanAoM ke zilApaTToM kI pratiSThA vi0 saM0 2035 vaisAkha sudi 3 (pAkhA tIja) ko kii| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapagaccha paTTAvalI 484 isa samaya Apake sAtha 16 sAdhu the| pratiSThA vidhikAraka cimanalAla mahAsukhalAla ahamadAbAda se aura inake sAtha saMgItakAra jeThAlAla bhAI bhI yahA~ Aye the| choTI sAdhar3I mevAr3a se vaidya pUnamacandajI nAgaurI aura jayapura se dhanarUpamalajI nAgaurI bhI pratiSThA vidhikAraka rUpa meM Aye the| ve donoM nAgaurI sage bhAI haiN| isa aMjanazalAkA tathA pratiSThA mahotsava meM zrI RSabhadeva ke pAMca kalyANakoM kA vidhivata mahotsava bhI kiyA gayA thaa| prabhu kA devaloka se cyavakara pAnA, mAtA kA 14 mahAsvapnoM ko dekhanA, svapnoM kA phala batalAnA, prabhu kA janma, causaTha indra tathA chappana dikakumAri kA janmamahotsava manAne ke liye paanaa| prabhu kA janmAbhiSeka, rAjya siMhAsanArUr3ha honA, dIkSA tathA nirvANa mahotsava Adi saba dRzya nATaka ke rUpa meM sAkSAt dikhalAye gaye the| isa prakAra aneka kAryakrama sampanna hue| yaha sArA mahotsava sotsAha nirvighna samApta hmaa| bhAratavarSa meM yaha pAraNAmaMdira sarvaprathama sthApita kiyA gayA hai aura isakI pratiSThA karAne kA saubhAgya Apako prApta huA hai| isa pratiSThA mahotsava para bhArata ke saba pradezoM ke zrAvikA-zrAvaka Aye the jinakI saMkhyA lagabhaga pAMca hajAra thii| kAMgar3A tIrtha para naye maMdira kA nirmANa tathA tIrthoddhAra vi0 saM0 2035 kA caturmAsa mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI jI ne tIna ziSyAoM ke sAtha kAMgar3A kilA kI nikaTavartI dharmazAlA meM kiyaa| kaI zatAbdiyoM se yahA~ jaina sAdhu-sAdhviyoM kA caturmAsa nahIM huA thA aura yahAM jainoM kI bastI bhI nahIM hai| kAMgar3A kilA meM bahuta prAcIna pratimA zrI RSabhadeva prabhu kI virAjamAna hai aura vaha sarakArI purAtattva vibhAga ke adhikAra meM hai| sAdhvI jI ke yahA~ caturmAsa karane se isa pratimA kI pUjA prakSAla kA sarakAra kI tarapha se sAdhvI jI ke prayatnoM aura prabhAva se tathA zrI vijayasiMhajI nAhara kalakattA vAloM ke sahayoga se jainasamAja ko adhikAra prApta ho gyaa| jainazvetAMbara dharmazAlA kA navanirmANa huA aura vi0 saM0 2035 mAgha sudi 12 tadanusAra tA0 6-2-1976 I0 ko yahA~ prAcArya zrI vijaya indradinna sUri dvArA naye jainazvetAMbara maMdira kA zilAnyAsa huaa| jisase isa atyanta prAcIna jainatIrtha kA punaroddhAra huaa| yaha sArA zreya sAdhvIjI mahArAja ko prApta huA hai| isa zilAnyAsa ke avasara para paMjAba se hajAroM zrAvaka-zrAvikAyeM tathA prAcAryazrI kI nizrA meM baTAlA se eka paidala yAtrA saMgha bhI yahA~ pAe the| ___ kyoMki vikrama kI 16vIM, 20vIM zatAbdI se paMjAba meM jainazvetAMbara tapAgaccha ke sAdhusAdhviyAM hI vicaraNakara jainadharma kA udyota kara rahe haiM ata: yahA~ para unakI paTTAvalI dI jAtI hai| tapAgaccha paTTAvalI 1. gaNadhara zrI sudharmAsvAmI [nirgranthagaNa / mahAvIra ke 64 varSa bAda nirvANa gaccha] bhagavAna mahAvIra ke 20 varSa bAda huA / nirvaann| 3. zrI prabhavasvAmI [bhagavAna mahAvIra ke 2. zrI jambUsvAmI (aMtima kevalI) prabhu 75 varSa bAda sva0] Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. zrI zayyaMbhava sUri [ bhagavAna mahAvIra ke 68 22. zrI jayadeva sUri varSa bAda svarga0] 23 zrI devAnanda sUri 5. zrI yazobhadra sUri [vIrAt 148 varSa 24. zrI vikrama sUri . sva0] 25. zrI nRsiMha sUri 6. zrI saMbhUtivijaya va bhadrabAhusvAmI [aMtima 26. zrI samudra sUri zruta kevlii| vIrAt 170 sva0] 27. zrI mAnadeva sUri (dUsarA) 7. zrI sthUlibhadra [10 pUrva sArtha, 4 pUrva mUla 28. zrI vibudhaprabha sUri __ ke jJAtA, vIrAt 215 varSa sva.] 26. zrI jayAnanda sUri 8. zrI Arya suhasti va zrI Arya mahAgiri 30. zrI raviprabha sUri [samprati maurya ke dharmaguru ---vIrAta 261 31. ,, yazodeva sUri suhasti sva0 tathA vIrAt 245 mahA- 32. ,, pradyumna sUri giri sva.] 33. , mAnadeva sUri (tIsarA) 6. zrI Arya susthita tathA Arya supratibaddha 34. ,, vimalacandra sUri [sva0 vIrAt 336-koTika gaNa prAraMbha] 35. , udyotana sUri [bar3agaccha] 10. sthavira indradinna sUri [paMjAba ke pezAvara 36. ,, sarvadeva sUri (prathama) pradeza meM prazna vAhaNaka kula saMsthApaka] 37. ,, deva sUri / 11. sthavira dinnasUri [aApake ziSya zAMti- 38. , sarvadeva sUri (dUsarA) zreNika se paMjAba meM uccanAgarI zAkhA 36. , yazobhadra sUri kI sthApanA] 40. ,, manicandra sUri 12. zrI Arya siMha sUri [garddhabhilla rAjA ke 41. , ajitadeva sUri [mApake samaya meM zrA ucchedaka kAlikAcArya ke samakAlIna] jinadatta sUri se kharataragaccha kI sthApanA 13. zrI vajrasvAmI [vajrIzAkhA saMsthApaka vi0 saM0 1204 meM] aMtima 10 pUrvI-vi0 saM0 114 sva0] 42. ., vijayasiMha sari 14. zrI vajrasena sUri [Apake samaya meM vi0 43. ,, somaprabha sUri (prathama) saM0 136 meM digambara matotpatti, vi0 saM0 44. , jagaccandra sUri (hIralA) [tapAgaccha kI 150 meM svargavAsa]] sthApanA huI] 15. zrI sthavira candrasUri [vi0 saM0 173 45. ,, devendra sUri [pAMca karmagraMtha kartA] svargavAsa-candragaccha sthApanA] 46. ,, dharmaghoSa sUri 16. zrI samantabhadra sUri [vaNavAsI gaccha] 47. ,, somaprabha sUri (dUsarA) 17. zrI buddhadeva sUri 48. ,, somatilaka sUri 18. zrI pradyotana sUri 46. ,, devasundara sari 16. zrI mAnadeva sUri (prathama) [laghuzAMti stava 50. , somasundara sUri ke ra kitA 51. ., munisundara sUri 20. zrI mAnatuMga sUri [bhaktAmara stava racayitA] 52. ,, ratnazekhara sUri [aApake samaya meM vi0 21. zrI vIra sUri [vi0 saM0 300 meM nAgapura saM0 1531 meM lukAmata kI utpatti] meM zrI naminAtha pratimA kI pratiSThA kI] 53. ,, lakSmIsAgara sUri Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ni 8 3 588808 AN Su09868800388888880030038003 . 980 upAdhyAya zrI lakSmI vijaya prAcArya vijaya ka ma la sari desilablic 33000 28 /8380886 6000008002330300500 BRRIORAON / 333338 8885608 S 2008 REE N 80038086033 888 3003800 SE 330000000 paMnyAsa jayavijaya gaNi muni basaMta vijaya Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcarya kailAzasAgara sUri muni vizuddha vijaya 58883000000000000000000000000000003 68889088338 &0000000000 muni hema candra vijaya mani yazobha vijaya ziva vijaya Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayakamala sUriM 461 54. zrI sumatisAdhu sUri 64. zrI kSamAvijaya 55. ,, hemavimala sUri 65. ,, jinavijaya 56 , mAnandavimala sUri 66 ,, uttamavijaya 57. ,, vijayadAna sUri 67. ,, padmavijaya 58. ,, jagadguru zrI hIravijaya sUri [samrATa 68. ,, rUpavijaya ___ akabara pratibodhaka] 66. ,, kIrtivijaya 56. ,, vijayasena sUri 70. , kastUravijaya 60. , vijayadeva sUri devasUra saMgha] 71. , gaNi zrI maNivijaya (dAdA) 61. ,, vijayasiMha sUri 72. , gaNi zrI buddhivijaya [saddharma saMrakSaka] 62. ,, satyavijaya gaNi [Apake samaya meM vi0 73. ,, nyAyAMbhonidhi zrI vijayAnanda sUri saM0 1706 meM lavajI nAmaka luMkAmati 1 [vIracanda rAghavajI gAMdhI ko jainadharma sAdhu ne DhUMDhaka mata kI sthApanA kara sarva ke pracAra ke liye amarIkA Adi videzoM prathama mukha para muMhapatti baaNdhii| Apane meM bhejA]] isI varSa saMvegI sAdhunoM meM pIlI cAdara 74. , vijayavallabha sUri [paMjAba kesarI] kA pracalana kiyA] 75. ,, vijayasamudra sUri [jina zAsana ratna] 63. , kapUravijaya 76. ,, vijaya indradinna sUri prAcArya zrI vijayakamala sUri yati zrI rAmalAlajI uttarArdha laukAgaccha ke yati pratApacandajI ke gurubhAI the / brAhmaNa jAti meM janma lekara Apane sirasA (paMjAba) meM yati dIkSA grahaNa kI aura yahA~ kI uttarArdha lauMkA. gaccha kI gaddI ke uttarAdhikArI bne| Apane RSi vizanacandajI se DhUMDhaka sAdhu kI dIkSA lI aura parigraha ke tyAgI bane / jaba zrI vijayAnanda sari (AtmArAma) jI ne 15 sAdhuoM ke sAtha DhUMDhaka mata kA tyAgakara ahamadAbAda meM muni zrI buddhivijaya (bUTe rAya) jI se saMvegI dIkSA grahaNa kI taba Apa bhI una 16 sAdhuoM meM eka the| saMvegI dIkSA lene para ApakA nAma muni kamala vijaya jI rakhA gayA aura Apako muni zrI lakSmIvijaya (vizanacanda) jI kA ziSya hI banAyA gyaa| Apa AcArya zrI vijayAnanda sUrijI ke sAtha hI prAcIna jainadharma ke saMrakSaNa meM juTa gaye / Apako gujarAta meM AcArya padavI dI gaI, taba ApakA nAma AcArya zrI vijayakamala sUri jI huA / prApa zrI vijayAnanda sUri ke samAdhimaMdira kI gujarAMvAlA paMjAba meM vi0 saM0 1665 meM pratiSThA karAne ke bAda paMjAba se gujarAta cale gaye aura punaH paMjAba lauTakara nahIM aaye| Apane apane do paTTadhara prAcArya sthApita kiye / vi0 saM0 1981 meM apane ziSya muni zrI labdhivijaya jI tathA upAdhyAya vIravijaya jI ke ziSya muni dAnavijaya jI ko gujarAta meM prAcArya pada para pratiSThita karake apane paTTadhara ghoSita kiyaa| ina donoM ke nAma kramazaH AcArya zrI vijayalabdhi sUri tathA prAcArya zrI vijayadAna sUri jI rakhe / ApakA ziSya-praziSya parivAra gujarAta meM hI vicara rahA hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432. madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma prAcArya zrI vijayalalita sari gujagaMvAlA (paMjAba) nagarI ke nikaTa pazcima dizA meM lagabhaga chaha mIla kI dUrI para bhakhar3iyAMvAlI nAmaka choTe se gAMva meM svarNakAra zrI daulata rAma ke ghara vi0 saM0 1937 kArtika zuklA 1 ke dina lakSmaNadAsa kA janma humaa| zrI daulatarAma vaiSNava dharmAnuyAyI the| inake parama mitra jainazrAvaka bhagata lAlA buDDhAmala jI osavAla bhAvar3A dUgar3a gotrIya the| bAlaka lakSmaNa kI alpAvasthA meM hI isa ke pitA kA dehAMta ho gayA thaa| apanI mRtyu ke kucha samaya pahale hI unhoM ne apane mitra bhagata jI ko bulA kara kahA ki bhagata jI ! aba maiM saMsAra se vidA le rahA huuN| yaha merA ikalautA beTA pApa ko dharohara rUpa meM sauMpatA hUM ise saMbhAlanA / lakSmaNa kI mAtA kA dehAMta to pahale hI ho cukA hai| aba merA bhI sAyA isake sira para se uTha rahA hai, aba yaha tumhArA hI putra hai, isa anAtha ko sanAtha kro| isa kA mAnava jIvana saphala ho jAve aisA krnaa|" bhagata jI bAla brahmacArI the, Apa kI jinendra bhakti prazaMsanIya thI / sAmAyika, pratikramaNa, pUjA Adi zubha dharma kriyAnoM ko utsAha pUrvaka karate the| bAlaka lakSmaNa bhI dharmakriyAnoM meM rasa lene lgaa| vi0 saM0 1953 meM zrI vijayavallabha sUri jI (vallabhavijaya jI) paMjAba meM gujarAMvAlA nagara meM virAjamAna the| bhagata jI bhI lakSmaNa ko sAtha meM lekara gurudeva ke darzanArtha aaye| usa samaya upAzraya meM vyAkhyAna cala rahA thA / dharma adharma ke svarUpa kA varNana ho rahA thA / lakSmaNa eka Taka hokara ekAgratApUrvaka suna rahA thA / isa prakAra aneka dinoM taka vyAkhyAna sunatA rahA / gurudeva kI vANI ne lakSmaNa para jAdU kA asara kiyA aura saMsAra ko asAra jAna kara gurudeva se bhAgavatI jainasAdhu kI dIkSA lene kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| vi0 saM0 1954 vaisAkha zuklA 8 ke dina prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne lakSmaNa ko usa kI 17 varSa ko prAyu meM nArovAla jilA syAlakoTa meM dIkSA dekara apanA ziSya banAyA aura nAma lalitavijaya rkhaa| dIkSoparAMta muni lalitavijaya jI jJAna sAdhanA meM lIna ho gye| Apa ne saMskRta meM vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, sAhitya, nyAya prAdi vividha viSayoM kA abhyAsa kiyaa| prAkRta meM vyAkaraNa, AgamoM Adi, prakaraNoM meM jIva vicAra, navatatva daMDaka, saMgrahaNI, tInabhASya, karma graMthoM Adi aneka viSayoM kA abhyAsa kara jJAna meM pror3hatA prApta kii| paMjAba se lekara bambaI, pUnA taka gurudeva ke sAtha tathA alaga vicara kara dharmopadeza, dharmAmRta se janatA janArdana kA kalyANa karate rhe| padavI pradAna pApa gurudeva ke parama bhakta the isa liye vi0 saM0 1981 meM zrI gurudeva ko lAhaura meM AcArya padavI, muni sohana vijaya jI ko upAdhyAya padavI dI gaI, Apa ko gurubhakta kI padavI se alaMkRta kiyA gyaa| usa samaya gurudeva lAhaura (paMjAba) meM virAjamAna the aura Apa vIlepArale (bambaI) meM virAjamAna the| vi0 saM0 1975 meM bAlI nagarI (rAjasthAna) meM Apa ko paMnyAsa padavI se vibhUSita kiyA gyaa| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayalalita sUri 463 marudhara (mAravAr3a-rAjasthAna) meM aneka jaina zikSaNa saMsthAeM sthApita kI jisa se yaha dharA sAkSara banI / isa upakAra ke upalakSa meM vi0 saM0 1660 vaisAkha zuklA 3 guruvAra ko zrI bAmaNavAr3A tIrtha meM Ayojita bhAratavarSIya poravAr3a mahAsammelana meM prApa zrI ko marudharoddhAraka evaM prakhara zikSA pracAraka kI padavI se vibhUSita kiyA gayA / vi0 saM0 1661 vaisAkha sudi 10 somavAra ko vIsalapura gAMva (relavesTezana javAIbA~dha) meM prApa ko upAdhyAya pada pradAna kiyA gyaa| vi0 saM0 1963 vaisAkha zuklA 6 ko pUjya gurudeva kI nizrA meM pApa ko AcArya padavI dI gii| maMgalakArya 1. vi0 saM0 1965 meM gujarAMvAlA (paMjAba) meM sanAtanamiyoM ke sAtha zAstrArtha ke AhvAna para zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha kI vijaya prApti meM pUrNa sahayoga / __2. vi0 saM0 1961 vaisAkha sudi 10 ke dina vIsalapura meM zrI dharmanAtha maMdira ko pratiSThA aura aNjnshlaakaa| 3. vi0 saM0 1997 mArgazIrSa sadi 11 ko ummedapura (jilA jAlora rAjasthAna) meM zrI pramIjharA sahasraphaNA pArzvanAtha jinAlaya kI pratiSThA va aMjanazalAkA / 4. vi0 saM0 2000 meM va rakANA (rAjasthAna) mahAtIrtha meM upadhAna tapa kI pArAdhanA Apake sAnidhya meM huii| isa avasara para do dIkSAeM bhI huIM / 5. vi0 saM0 2003 migasara sudI 13 ko kAlaMdrI grAma (jilA sirohI rAjasthAna) meM navanirmita naminAtha bhagavAna ke jinAlaya kI pratiSThA aura aMjanazalAmA pApa ne kraaii| sarasvatI maMdira 1. gujarAMvAlA paMjAba meM zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba kI sthApanA vi0 saM0 1981 mAdha sudi 5 ke zubha dina prApa ke apUrva yogadAna se bambaI nivAsI seTha viTThaladAsa ThAkuradAsa ne rupayA battIsa hajAra kI rakama Apa kI preraNA se gurukula keliye dAna meM dI jisake phalasvarUpa pUjya gurudeva kI sarasvatI maMdira kI sthApanA kI pratijJA pUrNa huii| 2. vi0 saM0 1987 magasara sudi 13 ko ummedapura meM gurudeva kI sapreraNA se zrI pArzvanAtha jaina bAlAzrama kI sthApanA kii| vi0 saM0 1997 posa vadi 10 ko isa bAlAzrama kA phAlanA (rAjasthAna) meM sthAnAntaraNa kiyA gayA / isakA vikAsa zrI pArzvanAtha ummeda mAdhyamika vidyAlaya evaM zrI pArzvanAtha ummeda mahAvidyAlaya ke rUpa meM huA hai| prAraMbha meM lokamAnya zrI gulAbacanda jI DhaDhA M.A. saMsthA ke AnarerI gavarnara kA isa kI unnati meM mahAna yogadAna rhaa| 3. mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri ne vi0saM0 1671 meM sthApanA kI thii| gurudeva ke paMjAba meM padhAra jAne ke kAraNa kucha vighnasaMtoSI virodhI tatvoM ke pracAra ke kAraNa vidyAlaya kI sthiti DAMvADola ho gaI thI / pUjya gurudeva kI prAjJA se isa vidyAlaya ke vikAsa aura pragati ke liye hoziyArapura (paMjAba) se vihAra karake Apa turaMta bambaI padhAre / yahA~ ke Apake do caumAsoM meM aneka jaina dAnavIroM ne pApa kI preraNA se lAkhoM rupaye vidyAlaya keliye dAna meM dekara usakI jar3oM ko sudRr3ha kiyaa| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 4. zrI pArzvanAtha ucca mAdhyamika vidyAlaya varakANA (rAjasthAna) ke pratipAlaka, pUjya zrI vijayalalita sUri mahArAja ne grAma-grAma, nagara-nagara ghUmakara sadRpadeza diyaa| phaMDa ekatrita krvaayaa| ati parizrama se kevala 6 vidyArthiyoM se isa saMsthA kI vi0 saM0 1963 mAgha sudi 5 ko sthApanA kii| graMtha lekhana 1. mahAvIra sandeza, 2. zrI kumArapAla cAritra, 3. zrI hIravijaya sUri cAritra 4. zrI kalpasUtra kA hindI rUpAMtara prAdi / kalA prema saMgIta sAhitya kalA marmajJa, vividha rAga-rAganiyoM kA jJAna, madhura kaMTha svara, jaba pApa pUjA par3hAte the zrotA rasa magna ho jAte the| pravacana kalA prabhAvakArI, vyAkhyAna meM vidvatA, saralatA tathA madhuratA kA sNmishrnn| isa kalA ke kAraNa prApa vyAkhyAna vAcaspati kahe jAte the / mahAprayANa (svargavAsa) vi0 saM0 2006 mAgha sudi 6 khUDAla grAma meM prAtaH 6-30 baje prApakA svargavAsa ho gyaa| smAraka prAtaH smaraNIya kalikAla kalpataru, ajJAna timira taraNi, paMjAba kesarI, bhArata divAkara prAcArya zrI vijayavallabha sarijI ke ziSya, parama gurubhakta, marudezoddhAraka, prakhara zikSA pracAraka, prAcArya zrI vijayalalita sUri ke kalAtmaka smAraka kA zilAnyAsa vi0 saM0 2033 zrAvaNa sUdi 15 somavAra kI maMgala prabhAta meM zrI pArzvanAtha ummeda mAdhyamika vidyAlaya phAlanA ke AMgana meM muni vallabhadatta vijaya ke sAnidhya meM huprA / AdarzopAdhyAya zrI sohanavijaya jI kAzmIra kI suprasiddha rAjadhAnI jammU meM prosavAla zvetAMbara jainoM kI bastI tathA saddharma saMrakSaka mUnizrI buddhivijaya (bUTe rAya) jI dvArA sthApita zrI mahAvIra prabhu kA zvetAMbara jaina maMdira bhI hai / isa maMdira kA jIrNoddhAra hokara jinazAsana ratna prAcArya zrI vijayasamudra sUri dvArA pratiSThA bhI cAra varSa pahale ho cukI hai| 1. kAzamIra ke mahArAjA sara pratApasiMha ke dIvAna prosavAla kulabhUSaNa dUgar3a gotrIya lAlA vizanadAsa jI jaina kuzala rAjya maMtrI ho gaye haiN| 2. gujarAMvAlA ke lAlA harabhagavAna jI mosavAla dUgar3agotrIya bhI isI mahArAjA ke prAIveTa mahakameM meM uccAdhikArI the| ___ isI nagara ke prosavAla dUgar3ara gotrIya lAlA nihAlacanda jI kI dharmapatnI uttamadevI ne vi0 saM0 1938 mAgha sudI 3 ko eka putra ko janma diyaa| bAlaka kA ma basaMtAmala rkhaa| isa kI eka bar3I bahana bhI thI usa kA nAma basaMtAdevI thaa| isa kA vivAha jaMDiyAlA guru z2ilA Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya sohana vijaya jI dvArA syAlakoTa (paMjAba) meM zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha kI sthApanA DamanaDMIREGANA SARAISE SHUHINDE RBIRMER SEE muni anekAMta vijaya tathA unake tIna vAlaputroM kI bar3auta (meraTha) meM dIkSA lene ke bAda kA citra Jain Education Intemational Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya sohana vijaya jI ko sanakhatarA ( paMjAba ) ke musalamAna bhAIyoM kI tarapha se diyA huA mAnapatra chr ndr jhn tkhm jdy'y khshtnd l glshn nmy frw myry nghwN ny rwz mrh khy wq`t wr n thy n khy lqbt sy s mrkh bry khr mhy'y .khy. mmt m br khy slm mtt khy sth mn drst st khh yn syt nw khy sth ndr wn khy s mt m`mwl khy sth wmn khh sqy nmn myt khy smrt w ml y lzm w mlzmyn mn khrn sy tyn hyN khh dw mN khw chhw wr khm sn wr arm sy bchny w ty hyN yh khlyh sy khs TrH mwrd n khr bhy aj y dr dst grt w mn r my y ny n khy mry yh khh m srdy w mjr w nh jnbt khy mry jwny khy ap khw mrG mfrqt dykhr msrt hy hw jwyN. wr myN jdy'y sy n khywN khttys ngrwN myN myd hy khh ap khw y st rt khy khh n khy bt wr w w w w w w w yn mr w w Hdyth mn dly dly nd w bsr: n wly dr al mHmrh bst ny wtn bh wr sy rt khy mry khy w gh wrh y m r dr r dlwN myN hm bt kh khm khy khh ymn ykh khrty ryly phwl wth yr mry wh zm wr swny j rh hwN myN khwkhrm sy hy w sft yry ndh r nmh rn w y wyrn r d khy n kh ykh br b p ny sy khm r bry tr mn ntwnm sydh - hN mgr n shm brdsht kh mychnd w y khtykh khrkhr khw dys r bh n khy lyny hstywN kh nm bhy nh tr s bt sy hy . dyny lyy nkhy wndy nd w y ymny w mwr dkhr khy br w bh myl bry mr bh rn bnkhr myt h b dry dry my twn yn yn prswn pr ykh hfth tyn khm khry amyn amyn bnwn s dry w mldr upAdhyAya sohanavijaya jI ko sanakhatarA ke kasAiyoM kI tarapha se diyA huA mAnapatra r w skhh pwl pnyN jy mhtm jwyn bchy mhrj khy chrnwN myN . w mr ny yh sn khr jn wr nykh Swl hm khw nhyN hy tw Twl wn myn sy n khwrh b wn w bh dh rh khy my mr khy bry dlwN khw khy Trf khy ry - wshr s - Hs kh nsbt myrh t s - jb khh shykh s`y m db frny myN nh bny adm w mshh mygh bgyrnd khh dr afrynysh trkhyh bwmrn chwmny pr zwr zwr gr br shm r shd mrwr - myr wr n khy hy js bt khy bt hy khwly dmn kh hy khh mwjwdh trykhy r ny myN khry wr brqy r khy sy hy , sy drsy dy try w nbr rn khy swmy bmbr - khm wr n pry br dyN gy wr s khy b zr khbr khy mt s khy ykhshn khy jw drst wr drwr - d y * - nr w mdh y nfl myN pysh khr w m w mnb mn w r dr rsht mrwt sn khr // 1 - chh shdyny - - py wy sy - nyz myty t ywN hy sy skhy khw khsy qsym kh n hy myd wthq b nb yn w w r rh khry rnbwl ft bh dw shrf - by mry srtw dry HSl khry khh bry yn khr myr y khy wh pny w`dy pr kh m . + n sz khh wrwd w y myn frm qSb skhn slmtrh dh Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdarzopAdhyAya sohana vijaya jI 465 amRtasara meM huA thaa| basaMtAmala ko apane mAtA-pitA kA sukha adhika samaya taka nahIM milA kyoMki unakA svargavAsa isa kI choTI avasthA meM hI ho gayA thaa| ataH basaMta mala prapanI bahana ke vahAM calA gyaa| bahanoI gokalacanda jI vahAM sTezana mAsTara the, unhoM ne isa ko skUla meM par3hane ke liye biThalA diyA / thor3e hI varSoM meM urdU, hindI, aMgrejI Adi kA abhyAsa kara liyaa| zikSA prApta karane ke bAda tAraghara meM tAra mAsTara kI sarakArI naukarI para laga gaye / DhUDhaka dIkSA aura usakA tyAga tathA saMvegI dIkSA grahaNa basaMtAmala kA citta saMsAra se virakta ho gayA / bAlabrahmacArI rahane kI pratijJA kara lii| paura vikrama saMvat 1960 bhAdoM sudi 13 ko 22 varSa kI Ayu meM sAmAnA nagara meM RSi geMDArAmajI se DhUDhaka mata kI dIkSA grahaNa kara unake ziSya bane / nAma RSi basaMtAmala rakhA / para Apa ko yahA~ ke prAcAra vyavahAra se saMtoSa na huprA / mAtra cAra mAsa isa sampradAya meM raha kara Apa ne isa mata ke sAdhu veza kA tyAga kara diyaa| aba Apa zvetAMbara muni vallabhavijaya (prAcArya vijayavallabha sUri) jI kI zaraNa meM pahuMce / pUjya gurudeva ne basaMtAmala ko gujarAta-rAjasthAna Adi ke tIrthoM kI yAtrA karane ke liye bheja diyA aura kahA ki mere ziSya muni lalitavijaya isa samaya gujarAta meM hI vicara rahe haiM / ve tumheM dIkSA de deMge aura janadarzana kA abhyAsa bhI karAyeMge tathA laghu bandhu ke samAna tumheM apane pAsa bhI rkheNge| ambAlA nivAsI lAlA gaMgArAmajI dUgar3a ne Apako mArga vyaya kA saba kharcA diyA aura rela dvArA mArga meM Ane vAle saba tIrthoM kI yAtrA karate hue Apa pATaNa meM pravartaka zrI kAMtivijaya jI ke pAsa phuNce| unake darzana karake aApa bhoyaNI tIrtha meM virAjamAna zAMtamUti mani zrI haMsa vijaya jI ke pAsa pahu~ce / muni zrI lalitavijayajI bhI yahIM the| Apane gurudeva kA patra unheM diyaa| muni zrI lalitavijaya jI ne Apako apane pAsa rakhakara jIvavicAra, navatattva, daMDaka, saMgrahaNI, karmagraMtha, tInabhASya Adi prakaraNa graMthoM kA abhyAsa karAyA tathA vyAkaraNa, dazavaikAlika, sAdhu pratikramaNa Adi . sAdhucaryA ke graMthoM kA bhI abhyAsa kraayaa| bhoyaNI se vihArakara munirAja mAMDala pdhaare| yahA~ ke saMgha ne basaMtAmala ko yahIM dIkSA dene kA Agraha kiyaa| para basaMtAmala ne kahA ki yadi ApakI prAjJA ho to maiM dIkSA lene se pahale desAr3A jAkara munizrI zubhavi jaya jI (munizrI lalitavijaya jI ke garubhAI) ke darzana kara pAU~ ? prAjJA pAkara Apa desAr3A pahuMce aura darzana karake kRtyakRta hue| yahAM ke zrIsaMgha ke prAgraha se mAMDala se vihAra kara munizrI haMsavijaya jI tathA lalitavijaya jI desAr3A padhAre aura vi0 saM0 1961 baisAkha sudi 10 ko bar3I dhUma-dhAma se yahA~ basaMtAmala jI ko saMvegI dIkSA dI gaI / nAma muni sohana vijaya jI rakhA gayA aura ziSya zrI vallabhavijaya jI ke banAye gaye / isa varSa kA caturmAsa muni zrI haMsavijaya jI, lalitavijaya jI Adi ThANA 15 ke sAtha pAlItANA meM kiyaa| pazcAt yahIM para vi0 saM0 1661 mArgazIrSa vadi 6 ko muni zrI saMpatavijaya jI ne prApako bar3I dIkSA dii| __aba zrI lalitavijaya jI ke sAtha Apane paMjAba kI tarapha vihAra kiyaa| vi0 saM0 1962 kA caturmAsa opane jIrA meM pUjya gurudeva zrI vallabhavijaya jI ke sAtha kiyA tathA vi0 saM0 1965 taka paMjAba meM gurudeva ke sAtha hI rhe| vi0 saM0 1666 kA caumAsA gurudeva ke sAtha pAlanapura Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma gujarAta meM kiyaa| vi0 saM0 1972 taka bhApa gujarAta meM hI tIrtha yAtrA, zAstrAbhyAsa aura yogodvahana karate hue vicare / ApakA pravacana itanA prabhAvazAlI hotA thA ki vyAkhyAna hAla meM jagaha khicAkhica bhara jAtI thii| kabhI gurumahArAja ke sAtha aura kabhI alaga vicarate hue Apane pAMca sAdhupoM ke sAtha zrI kesariyA RSabhadeva kI yAtrA kara udayapura meM vi0 saM0 1975 kA caumAsA kiyaa| samAja meM krAMti-samAja sudhAra 1. isa caturmAsa meM jainasamAja meM aneka prakAra kI kurItiyoM kA sudhAra huaa| jaise (1) samAja meM vaizyAnRtya banda kiyA gyaa| (2) bAlavivAha, vRdavivAha tathA anamelavivAha ko rokane kA prabandha kiyA gyaa| (3) yadi vRddha-yuvA koI bhI mara jAtA to birAdarI (paMcAyata) ko jImana (mosara) jimAnA par3atA thA, isa prathA ko banda kraayaa| (4) samAja sevA ke liye svayaMsevaka maMDala kI sthApanA karAI / ye sAre kArya Apake upadeza aura prayatna se hue| 2. caturmAsa ke bAda karer3A pArzvanAtha tIrtha kI yAtrA ke liye padhAre / yahA~ para Apake upadeza se 'mevAr3a tIrtha kameTI' kI sthApanA huI / usa samaya isa kameTI ne prApakI nizrA meM eka prastAva pAsa kiyA ki "karer3A tIrtha meM jo prAmadanI ho usakA prAdhA bhAga mevAr3a prAMta ke jIrNa maMdiroM ke udArArtha kharca kiyA jaave|" 3. vi0 saM0 1971 mAgha sudi 5 ko zAMtamUrti zrI haMsavijaya jI mahArAja kI adhyakSatA meM zrI saMpatavijaya jI mahArAja ke pAsa bhagavatI sUtra kA Apa ne yogodvahana kiyaa| pApa ko ratalAma meM paMnyAsa aura gaNi kI padavI se alaMkRta kiyA gyaa| Aja se prApa paMnyAsa sohanavijaya jI gaNi ke nAma se khyAti meM praaye| yahAM se vihAra karake pApa indaura pdhaare| yahA~ tapAgaccha ke anuyAyiyoM meM kaI varSoM se vaimanasya cala rahA thaa| Apa ke upadeza se vaimanasya dUra hokara saMgha meM ekatA-saMgaThana kA praveza humA / sthAnakavAsI sAdhu, prasannacandrajI ke sAtha sthAnaka meM eka pATa para baiThakara Apa donoM ne dharma pravacana kiyaa| 4. vi0 saM0 1976 kA caumAsA pApa kA bAlI (rAjasthAna) meM huA / . aApake upadeza se yahA~ para "navayuvaka maMDala" kI sthApanA huI / muni zrI lalitavijaya jI, muni zrI umaMgavijaya jI tathA muni zrI vidyAvijaya jI ko Apa ne bhagavatI sUtra kA yogodvahana karAkara una ko mArgazIrSa sudi 5 ke dina gaNi va paMnyAsa padavI se alaMkRta kiyaa| yahAM se vihAra kara bIkAnera Adi hote hue Apa paMjAba padhAre / jIrA, paTTI, jaMDiyAlA guru, amRtasara, lAhaura hote hue pApa gujarAMvAlA padhAre aura vi0 saM0 1978 kA caumAsA vayovRddha muni sumativijaya (bAbA) jI, muni zrI vibudhavijaya jI va muni zrI vicakSaNavijaya jI ke sAtha yahIM para kiyaa| paMjAba meM krAMti kA zrIgaNeza (zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kI sthApanA) jainasamAja meM kucha bure rivAjoM aura phijUlakharcI ko dekhakara hareka samAjasudhAraka ko dila meM ekadama duHkha hue binA nahIM raha sakatA / isa kuprathAnoM ke kAraNa samAja kA madhyamavarga pisa rahA thaa| jaba taka ina ko dUra karane kA nizcaya na kiyA jAve taba taka samAja kabhI Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdarzopAdhyAya sohanavijaya jI unnata dazA prApta nahIM kara sakatA / isa se Apa ko bahuta ciMtA huI aura apane mana meM inheM sudhArane kA dRr3ha saMkalpa kiyA / isI bhAvanA ko lekara bhApa ne vi0 saM0 1978 jeTha sudi 8 ke dina svargastha AcArya zrI vijayAnanda sUri kI svargArohaNa tithi ke mahotsava para sAre paMjAba se gujarAMvAlA meM padhAre hue zrAvaka samudAya ko saMgaThita rUpa se kurItiyoM ko miTAne ke liye AhvAna kiyA / usI samaya yahA~ para sakala paMjAba jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha ke saMgaThana rUpa zrApa zrI dvArA "zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba' kI sthApanA kI gii| isI avasara para isakA prathama adhivezana gujarAMvAlA meM lAlA motIlAla jI gaddahiyA - joharI ( bukaselara ) lAhaura vAloM kI adhyakSatA meM huA / aneka prakAra ke kurIti nivAraka prastAva sarvasammati se pArita kiye gaye, tathA eka bahuta hI mahatvapUrNa kAryaM yaha huA ki paMjAba meM osavAla aura khaMDelavAla, dasA aura bIsA birAdariyoM (jaina samAjoM) meM paraspara beTI vyavahAra (vivAha-zAdI ) karane kA prastAva sarvasammati se pArita karake usI samaya donoM samAjoM meM paraspara beTe-beTiyoM kI sagAI kI sakala saMgha ke samakSa rasama karake isa prastAva ko kAryAnvita kara diyA / ina donoM samAjoM meM pahale roTI vyavahAra to thA para vivAha zAdI nahIM hote the / jo isa samaya cAlU kara diye gaye / caturmAsa samApta hone ke bAda Apa Adamapura ( dvAbA ) meM pdhaare| pUjya gurudeva zrI vallabhavijaya jI, paMnyAsa lalitavijaya jI, paMnyAsa vidyAvijaya jI, muni zrI vicAra vijaya jI Adi muni samudAya ke sAtha bIkAnera se vihAra kara 12, 13 varSoM ke bAda paMjAba padhAre / prApa bhI prapane sAthI muniyoM ke sAtha gurudeva ke darzana kara kRtyakRta ho gaye aura gurudeva ke sAtha hI paMjAba meM sarvaprathama hoziyArapura meM praveza kiyaa| kucha samaya gurucaraNoM meM rahakara gurudeva kI prAjJA lekara apanI janmabhUmi jammU kI tarapha vihAra kiyA / vihAra karate hue Apa sanakhatarA pahuMce / yahA~ para Apa ke vyAkhyAna meM kaI mIla kI dUrI se cala kara sanakhatarA ke Asa-pAsa ke gA~voM se hindU, sikha, musalamAna, jaina prAdi janatA bhI prAtI / zrApa kA vyAkhyAna itanA rocaka aura hRdayagrAhI hotA thA ki sanakhatarA jaina upAzraya ke hAla meM logoM ko jagaha sakar3I par3a jAtI thI / yahA~ ke zrI maMdira jI meM sva0 prAcArya zrI vijayAnanda sUri ke caraNapaTTa kI sthApanA Apa jeTha sudi 15 ke dina kI / Apa ke dayAmaya upadeza se prabhAvita hokara "kasAiyoM ke netA miyAM phaz2alauddIna ne " apane kasAI ke ghaMghe kA hI tyAga kara diyaa| sabhA ke samakSa kI huI isa puNya pratijJA kA logoM para bar3A prabhAva pdd'aa| yahA~ ke anya saba kasAiyoM ne bhI jo saba musalamAna hI the, mila kara pratijJA kI ki varSa bhara meM cAra dina binA kucha badale meM lene kI bhAvanA pUrvaka jaba taka sanakhattarA nagara kAyama rahe taba taka saba dukAneM banda rakheMge zraura jIvadayA kA pAlana kareMge / isa pratijJA ko likhakara saba ne apane hastAkSaroM sahita zrApa zrI ko apanA pratijJA patra arpaNa kiyA / varSa bhara meM jina cAra dinoM meM sanakhatarA ke kasAiyoM ne dukAneM banda rakhane kI pratijJA kI thIve cAra dina ye haiM --- 467 1. AcArya zrI vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI kI svargavAsa tithi jeTha sudi 8 ! 2. kArtika sudi pUrNamAzI kA dina ! Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 3. bhAdoM vadI 12 paryaMSaNA parva kA prathama din| 4. bhAdoM sudi 4 paryuSaNA parva kA antima-saMvatsarI parva kA dina / yahAM ke hinduoM, sikkhoM, jainoM, musalamAnoM, kasAiyoM ne Apako mAnapatra diye / / jaba Apane sanakhatarA se vihAra kiyA taba saba nagaravAsiyoM ne prApa zrI ko yahIM caturmAsa karane kI vinatI kii| logoM kI prArthanA ko suna kara Apane kahA ki maiM abhI to kucha kaha nahIM sakatA, jaisI gurumahArAja kI AjJA hogI vaisA hI hogaa| sanakhatarA se vihAra kara Apa nArovAla padhAre / jeTha sudi 8 ko vijayAnanda sUri kA svargavAsa dina bar3I dhUma-dhAma se mnaayaa| isa avasara para paMjAba se lagabhaga 1500 nara-nArI Aye the| sanakhatarA ke saba kaumoM ke logoM ne milakara Apako apane yahAM caturmAsa karane kI punaH purajora vinatI kii| yahAM para bhI eka vizeSa ghaTanA kA ullekha bar3I dilacaspI dilAne vAlA karate haiM / eka akAlI sikha ke yahAM vivAha ke avasara para usane mehamAnoM ke khAne ke lie kucha bakare jhaTakAne ke lie bAMdha rakhe the| vaha akAlI mahodaya Apake vyAkhyAna meM pratidina Ane lgaa| usake hRdaya para Apake vyAkhyAna kA aisA jAdU kA prabhAva par3A ki usane apanI jAti ke logoM ko kaha diyA ki "mere hRdaya meM aba itanI kaThoratA nahIM rahI ki jisase maiM ina niraparAdhI jIvoM kA kevala jIbha ke svAda ke lie vadha kara DAlUM / yaha kAma aba mujhase haragiz2a na hogA? basa phira kyA thA una becAre mUka prANiyoM ko abhayadAna mila gyaa| isake atirikta isa kSetra meM jahAM-jahAM bhI Apa vicare vahAM ke aneka logoM ne videzI khAMDa, videzI va rezamI vastroM kA tyAga kiyA tathA zuddha svadezI vastroM ko pahanane kA niyama liyaa| saikar3oM ne prAjIvana madirA-mAMsa kA bhI tyAga kiyaa| sanakhatare meM caturmAsa gurudeva vijayavallabha sUri usa samaya ambAlA zahara meM the| sanakhatare ke hindU, musalamAna, kasAI, sikha, jaina Adi saba jAtiyoM, samAjoM, dharmasampradAyoM ke sajjana yahAM Aye aura gurumahArAja se Apake lie sanakhatarA meM caturmAsa karane kI AjJA le Aye / nArovAla se vihAra kara kilA sobhAsiMha pdhaare| yahAM para lAlA sadAnanda prosavAla jaina dvArA nirmita devavimAna jaise sundara jaina zvetAMbara maMdira kA darzana kiyaa| yahAM para syAlakoTa nivAsI sthAnakavAsI lAlA pannAlAla jI prosavAla jaina ke udyoga se ApakA eka pablika vyAkhyAna huA, jisakA janatA para bahuta prabhAva pdd'aa| yahAM se vihAra kara Apa punaH sanakhatarA padhAre / yahAM kI sArI janatA ne Apa kA zAnadAra svAgata kiyaa| caturmAsa karAne kI apanI bhAvanA kI saphalatA ke lie yahAM kI janatA phUlI nahIM samAtI thii| Apake vyAkhyAnoM kI dhUma maca gaI thii| Asa-pAsa ke gAMvoM ke loga bhI pratidina kaI mIla paidala calakara sanakhatarA meM ApakA vyAkhyAna sunane Ate the / Apake vyAkhyAnoM se yahAM kI janatA ko bahuta lAbha phuNcaa| zarAratabAjI kintu vighna saMtoSI loga bhI bIca meM hI hote haiM / kisI manacale vyakti ne vahAM ke thAnedAra ko khabara dI ki sanakhatare meM eka jainasAdhu aisA pAyA hai jisake vyAkhyAna meM hajAroM strI-puruSa 1. kasAiyoM aura musalamAnoM ne urdu bhASA meM prApako pratijJApana-mAnapatra diye the unake phoToM yahAM diye jAte haiN| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdarzopAdhyAya sohana vijaya jI 466 pratidina Ate haiN| usakA vyAkhyAna nirA poliTikala hotA hai| Apa ko avazya udhara dhyAna denA cAhie ityaadi| phira kyA thA, isa riporTa ke milate hI yahAM ke thAnedAra ne guptacara vibhAga (khufiyA pulIsa-sI. AI. DI.) ke eka vyakti ko vyAkhyAna kI DAyarI noTa karane ke lie bheja diyo / vaha lagAtAra ATha dina vyAkhyAna meM AtA rahA kintu yahAM to kevala dhArmika upadeza thaa| dharma kA AcaraNa karane, saccaritra banane, dharma sampradAyoM kI vAr3AbaMdiyoM se Upara uThakara paraspara prema bhAva rakhane, aura pratyeka prANI (jIva) ko apanI AtmA ke samAna samajhane, mAMsa-madirA prAdi sAta kuvyasanoM ko chor3ane Adi puNyakarmoM kA hI pratidina upadeza diyA jAtA thaa| Apa ke upadeza kA usa guptacara ke hRdaya para bhI bar3A prabhAva par3A / eka dina usase na rahA gyaa| vaha sabhA meM uThakara khar3A ho gayA aura hAtha jor3akara kahane lagA "mahArAja ! dhanya hai Apa ko aura dhanya hai ApakI vANI ko| Apake upadezAmRta kA pAna karate hue merA hRdaya gad-gad ho uThatA hai / parantu kyA karUM, isa pApI peTa kI khAtira maiM mAjakala khufiyA pulIsa meM kAma kara rahA huuN| Apa kRpA karake mere jaise adhama kA bhI uddhAra kareM / maiM AyA to karatA hUM Apa kI khufiyA taura para riporTa likhane ke lie, kyoMki yahA~ ke kisI ne thAne meM yaha khabara bhejI thI ki yahAM para logoM ko rAjya ke viruddha vidroha karane ke lie ukasAyA jAtA hai / magara maiMne yahAM Akara Apa kI vANI se Aja pATha dinoM se jo kucha sunA hai usase to maiM usa vyakti para lAnata die binA nahIM raha sktaa| para isa bAta kI bhI mujhe prasannatA hai ki isa riporTa lene ke bahAne se Akara mujhe Apake upadezAmRta pAna karane kA suavasara prApta huA hai / __ thAnedAra para upadeza kA prabhAva sanakhatarA syAlakoTa jile meM eka paraganA thaa| eka dina jilA syAlakoTa ke thAnedAra lAlA lekharAja jI (kSatriya) prApa ke pAsa aaye| unake sAtha sanakhatare kI nagarapAlikA ke pradhAna lAlA amIcanda jI khaMDelavAla jaina bhI the| thAnedAra sAhaba isa irAde se pAe the ki dekheM-yaha sAdhu koI poliTikala AdamI hai yA koI saccA mahAtmA hai ? Apake sAtha thAnedAra sAhaba ne vArtAlApa zurU kI / paraspara kI bAtacIta kA thAnedAra para Apa kA aisA prabhAva par3A ki usane aAjanma mAMsAhAra kA tyAga kara diyA aura prApa ke caraNoM meM natamastaka hokara apanI pratijJA meM dRr3ha rahane kA AzIrvAda maaNgaa| isake sAtha hI lAlA amIcanda jI ne bhI prAjanma camar3e kA jUtA na pahanane kI aTala pratijJA kii| vizeSa ullekhanIya bAta isa caturmAsa meM sanakhatare meM musalamAnoM ke yahAM eka pIra sAhaba (dharmaguru) Aye / ve apane aneka ziSyoM ke sAtha Apake pAsa bhI paaye| aApake sAragarbhita upadeza ko sunakara usane videzI vastroM, videzI khAMDa aura mAMsa bhakSaNa ke tyAga karane kI bhAvanA pragaTa kI aura kahA- "maiM khudA ko hAz2ira-nAz2ira jAnakara pratijJA karatA hU~ ki ApakI isa nasIhata kA z2arUra pAlana kruuNgaa|" Apake yahAM ke isa caturmAsa meM anekoM ne mAMsa-madirA, videzI khAMDa, kIr3oM se banA huA rezama tathA videzI vastroM kA tyAga kiyaa| ina sabake mana meM Thasa gayA thA ki dayA rahita dharma dharma nahIM hai| isa prakAra vi. saM. 1676 kA sanakhatare kA ApakA caturmAsa sAnanda saphala samApta huaa| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma janmabhUmi jammU kI tarapha vihAra caturmAsa ke bAda prApa yahAM se vihAra kara kAzmIra kI rAjadhAnI jammUnagara meM pdhaare| yaha ApakI janmabhUmi thI / Apake do ziSya muni samudravijaya tathA muni sAgaravijaya bhI sadA Apake sAtha meM the / isa samaya gujarAMvAlA se paMnyAsa vidyAvijaya jI, muni vicAravijaya jI bhI yahAM padhAra gaye the / jammU ke zrAvaka lAlA sAMIMdAsa tathA lAlA vadhAvAmala ne navapada ke upa kI samApti ke upalakSya meM upadhAna kiyaa| isa avasara para paMjAba ke lagabhaga sAta sau prATha sau zrAvaka-zrAvikArya ye the / prabhu kI rathayAtrA kA jalusa bar3e ThATha ke sAtha nikAlA gayA / isa udyApana ke avasara para Apane upasthita nara-nariyoM ke sAmane pratijJA kI ki jaba taka paMjAba meM jaina gurukula kI sthApanA nahIM hogI taba taka ke lie maiM Aja se dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a tathA talI huI ( kaDhAhI ) vastu kA tyAga karake saba vigayoM ko tyAga karatA hU~ / arthAt uparyukta chaha vigayoM ke khAne-pIne kA tyAga karatA hU~ / tathA zrAja se apane AhAra pAnI meM mAtra pAMca dravya hI grahaNa karUMgA / anya saba vastuoM ke zrAhAra-pAnI kA merA tyAga rahegA / ekatA ke lie zrAhnAna jammU ke sthAnakavAsI samAja ke netA lAlA vizanadAsa jI dIvAna tathA lAlA kAzIrAma jI Apake pAsa Aye | ApakA darzana karane ke bAda unhoMne Apase kahA - Aja jaba hindU-musalamAna ekatA ho rahI hai, AryA samAjI aura sanAtanI aba apane matabhedoM ko chor3akara mila rahe haiM to jainoM ke zvetAMbara aura sthAnakamArgI donoM samAjoM meM bhI ekatA avazya honI cAhie / Apane kahA----"yadi Apa loga sacce hRdaya se mela-milApa cAhate haiM to isake lie maiM pahala karane ko taiyAra hU~ | dekho ! kala Apa ke sAdhu zrI motIlAla jI syAlakoTa se yahA~ padhArane vAle haiM / maiM apane satra zrAvaka-zrAvikAoM aura apane saba sAdhuoM ke sAtha unako lene se lie sAmane jAne ko taiyAra huuN| hamAre zrAvaka unakA vyAkhyAna bhI sunane AveMge, jaba Apa ke sAdhu yahAM se vihAra kareMge to chor3ane bhI jAveMge aura AhAra- pAnI ke lie bhI vinatI karate rheNge| isa bAta ke lie meM unheM preraNA bhI karUMgA / isI prakAra jaba koI hamAre sAdhu-sAdhvI bhI yahAM prAveM taba Apake sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikAeM unake sAtha bhI vaisA hI sadvyavahAra kareM / basa / aba Apa bhI isI prakAra apane bhAiyoM ko sUcanA de deveM ki jaba koI saMvegI ( zvetAMbaroM - pujeroM) kA sAdhu-sAdhvI Ave taba unheM lene pahuMcAne, vyAkhyAna vANI sunane jAveM zrIra jinamaMdira meM Akara prabhudarzana bhI kreN| yadi Apa logoM kI icchA ho to meM Apa ke sthAnaka meM Akara bhI Apako dharmopadeza sunAne ko taiyAra hU~ / khAsakara Apa logoM para to merA vizeSa haqa hai| Apa kI isa spaSTa ghoSaNA ko sunakara ve donoM mahAzaya ekadama mauna ho gye| kucha dera socane ke bAda bole ki aisA honA bar3A kaThina hai / hamAre sAdhu-mahAtmA to Apake ina vicAroM se kadApi sahamata na hoNge| aisA kahakara ve uThakara cale gaye / kucha dina yahAM sthiratA ke bAda Apa syAlakoTa meM pdhaare| yahAM sthAnakamArgiyoM ke lagabhaga pAMca sau ghara the / zvetAMbaroM ke to mAtra cAra-pAMca parivAra the aura ve bhI anya nagaroM se yahAM zrAkara base the / yahAM padhAra jAne para lAlA Tekacanda bhAvar3A gaddahiyA gotrIya sthAnakavAsI gRhastha jo yahAM kI kAMgresa ke sekreTarI the, vaha kAMgresa kI tarapha se ApakA pablika vyAkhyAna rAmatalAI ke maidAna meM Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdarzopAdhyAya sohana vijayajI karAne ke lie vinatI karane Aye / syAlakoTa meM rAmatalAI para hI sArvajanika vyAkhyAna huA karate the| saba bar3e-bar3e dezanetA bhI yahIM apanA bhASaNa dene AyA karate the / kAMgresa ke maMtrI mahodaya kI prArthanA ko svIkAra karake Apake do pablika vyAkhyAna rAmatalAI meM hue / yahAM para sthAnakavAsI sAdhu sthAnApati the / ApakI bhAvanA thI ki sthAnaka meM jAkara unake sAtha baiThakara donoM saMpradAyoM ke sAdhu dharmopadeza deM / Apane sthAnakamArgI samAja ke do netAoMoM ko bulAkara apanI bhAvanA prakaTa kI / parantu na to sAdhunoM ne aura na hI zrAvakoM ne isa bAta ko svIkAra kiyaa| yahAM ATha dina rahakara Apa vihAra karate hue vajIrAbAda, gujarAta zahara, Adi nagaroM meM hote hue jehalama pahuMce / vahAM ke saMgha ne ApakA zAnadAra svAgata kiyA / zrAtmAnanda jaina sabhA kI sthApanA kI aura eka pablika vyAkhyAna huA / kucha dina yahAM Thaharakara nApa piMDadAnakhAM pahuMce / fusatarai kA saubhAgya yahAM zvetAMbara jainoM ke mAtra cAra ghara hI the| yahAM padhArane para yahAM ke saba saMpradAyoM ne milakara ApakA bhAvabhInA svAgata kiyA / cAra-pAMca pablika vyAkhyAna Apake hue / yahAM pAMca-chaha hajAra hinduoM kI AbAdI thii| inameM do ghar3e ( tar3a ) par3e hue the / yaha ghar3ebandI itanI z2abaradasta bana cukI thI ki nitya naye lar3AI jhagar3e hote rahate the / Apake upadeza se donoM ghar3oM meM ekatA ho gaI / Apane anya bhI aneka choTe bar3e jhagar3oM kA nipaTArA kiyaa| jainoM ke cAra gharoM meM bhI mela nahIM thA, unakA bhI mela-milApa karA diyA / 501 parama pUjya svargavAsI AcArya zrI vijayAnanda sUri ( AtmArAma ) jI ke pUrvaja kalazAM grAma meM rahA karate the / yaha gAMva piMDadAdanakhAM se lagabhaga tIna mIla kI dUrI para thA aura abhI taka unake kuTumba ke loga yahA~ para nivAsa karate the / prASa ko vahA~ ke logoM ne bhI kalazAM padhArane kI vinatI kii| piMDadAnakhAM se Apa bheharA padhAre / prAcIna samaya meM zvetAMbara jainoM kI yahA~ AbAdI thI / hama likha zrAye haiM ki yahAM ( paMjAba meM ) zvetAMbara jainoM ko bhAbar3A kahate the / isa samaya yahA~ jainoM kA koI ghara nahIM thA / unake nAma se yahAM bhAbar3oM kA muhallA aba bhI vidyamAna thA / isI muhalle meM eka choTA prAcIna jainamaMdira bhI usa samaya thA / yahAM Apa ne maMdira ke darzana kiye / eka pablika vyAkhyAna bhI huaa| do dina kI sthiratA ke bAda prApa vApisa piMDadAnakhAM padhAre zraura vahA~ se gujarAMvAlA pdhaare| vahAM se vihAra kara lAhaura hote hue kasUra meM padhAre aura yahAM para jeTha sudipa ko svargavAsI gurudeva kI puNya tithi manAI aura zrI vijayAnanda jaina zvetAMvara kameTI kI sthApanA kii| saMgha meM kusaMpa ko miTAyA / phira jaMDiyAlA guru padhAre aura vi0saM0 1980 kA mAsA yahIM kiyA / (1) Apa kI nizrA meM zrI mAtmAnanda jaina mahAsabhA kA tIsarA vArSikotsava yahA~ para huA / (2) kharAyatIrAma lor3hA ne navapada prolItapa kI samApti ke bAda udyApana kiyA / caumAse ke bAda jAlaMdhara padhAre / apane bar3e gurubhAI zrI lalitavijaya jI se sneha milana humA / pazcAt zrI lalitavijaya jI ne bambaI jAne ke liye vihAra kiyA aura vahAM se hoziyArapura meM apane gurudeva zrI vallabhavijaya jI kI sevA meM jA pahuMce / mrATha dina guru caraNoM meM raha kara rAhoM padhAre aura ropar3a hote hue aMbAlA zahara pdhaare| gurudeva lAhaura padhAra cuke the prApa bhI vihAra Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma karate hue gurudeva ke sAtha lAhaura meM jAmile aura vi0saM0 1981 kA caumAsA lAhaura meM gurucaraNoM meM hI kiyA / isa catu mAsa meM zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kA adhivezana bhI saphalatApUrvaka sampanna huA / upAdhyAya padavI kA lAbha zrI jainasaMgha paMjAba zrI vijayAnanda sUri jI ke svargavAsa ho jAne ke bAda se hI isa koziza meM rahA ki muni zrI vallabhavijaya jI ko prAcArya pada se vibhUSita kara svargavAsI gurudeva kA paTTadhara banAyA jAve / parantu aneka bAra prayAsa karane para bhI Apa sadA isa pada ko svIkAra karane se inkAra karate rahe / parantu paMjAbI bhaktoM ne dhairya nahIM chor3A / lagAtAra koziza karate hI rahe / zrAkhirakAra lAhaura meM vi0saM0 1981 mArgazIrSa sudI 5 ke dina prAtaHkAla ThIka 7 baje sakala zrIsaMgha paMjAba ne zrApa ko AcArya padavI se alaMkRta kiyaa| Apa ke prAcArya pada para pratiSThita hone ke bAda hI paMnyAsa sohanavijaya jI gaNi ko upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA gayA / gujarAMvAlA meM lAhaura se vihAra kara grApa gurudeva ke sAtha hI gujarAMvAlA meM padhAre / yahA~ para AcAryazrI ke preraNAdAyaka upadeza aura Apa ke anathaka zubha prayatna aura gurubhakta zrI paMnyAsa lalitavijaya jagaNa Adi ke sahayoga se vikrama saMvat 1981 mAgha sudi paMcamI ko gujarAMvAlA meM zrI zrAtmAnanda jaina gurukula paMjAba kI sthApanA huI / gurukula ke pracAra ke liye Apane gurudeva kI AjJA se vihAra kiyA / pasarUra, nArovAla, sana satarA hote hue jammU pdhaare| yahAM eka mAsa kI sthiratA ke bAda syAlakoTa padhAre / eka mAsa taka Apa yahA~ virAjamAna rahe aura caitra sudI 13 ko bhagavAna mahAvIra kI jayaMti Apa ne bar3I dhUma-dhAma se manAI / caitra zuklA 15 ke dina yahAM ke kaI sthAnakamArgI parivAroM ne zrApa se vAsakSapa lekara zvetAMbara dharma ko svIkAra kiyA / jina meM ( 1 ) lAlA natthumala jI suputra lAlA harajasarAya, (2) lAlA lAbhAmala, (3) lAlA khajAnacIlAla bAMThiyA, (4) lAlA amaranAtha, (5) lAlA saradArIlAla, (6) lAlA melAmala caudharI, (7) lAlA lakSmIcanda, (8) lAlA bizanacanda, (e) lAlA devIdayAla suputra lAlA saradArIlAla, (10) lAlA gopAlazAha, (11) lAlA laddhezAha kI patnI va putra, (12) lAlA tilakacanda, (13) lAlA pAlAmala kI dharmapatnI gurudevI tathA usakA sArA parivAra, (14) lAlA jagannAtha, (15) lAlA banArasIdAsa, (16) lAlA zorIlAla nAha (17) lAlA munazIlAla, (18) lAlA devarAja munhAnI vizeSa ullekhanIya haiM / tathA (16) lAlA rAmalAla jJAnacanda (papanAkhA vAle) (20) lAlA tulasIdAsa ( kilAdIdara siMha vAle), (21) lAlA mulakharAja ( papanAkhAvAle), (22) lAlA saradArIlAla ( jammUvAle) ye ( naM0 16 se 22 taka) mUla zvetAMbara jainoM ke parivAroM ko milAkara lagabhaga 25 parivAroM ke zvetAMbara saMgha kI sthApanA kara zrI AtmAnanda jaina sabhA kI sthApanA kI / syAlakoTa se vihAra kara Apa punaH gujarAMvAlA meM gurudeva ke caraNoM meM pdhaare| yahAM prAkara navapada prolI kA ArAdhana prAraMbha kara diyA / navapada siddhacakra kI ArAdhanA keliye kapar3e para navapada maMDala kA citra zrI hIrAlAla jI duggar3a se citraNa kraayaa| vi0saM0 1982 jeTha sudi 5 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdarzopAdhyAya zrI sohanavijaya jo ko aApa ne mauna vrata dhAraNa kara liyA / AyaMbila kI tapasyA ke sAtha Apa ne zrI navapada jI siddhacakra kI ArAdhanA bhI cAlU kara dI aura ArAdhanA kI pUrNAhUti kAtika sudi 5 (jJAnapaMcamI) ke dina kii| antima caturmAsa vi0saM0 1982 kA cartumAsa Apa ne gurudeva ke sAtha hI gujarA~vAlA meM kiyaa| yaha Apa kA antima caturmAsa thA / Apa kA zarIra kRza hotA gyaa| kArtika sudI 11 se to Apa aise asvastha ho gaye ki uTha kara baiThane kA bhI sAmarthya na rhaa| cAturmAsika pratikramaNa bhI Apane bar3I kaThinAI se kiyaa| yahA~ ke saMgha ne acche-acche vaidyoM-DAkTaroM se Apa kI cikitsA karAI kintu roga bar3hatA hI gyaa| anta meM mArgazISa vadi 14 ravivAra ko dopahara ke ThIka 11 baje aApane svargaloka kA rAstA liyaa| Apake cAra ziSya the-(1) zrI mitravijayajI, (2) zrI samudravijaya (jina-zAsana-ratna prAcArya vijayasamudra sUri) jI, (3) muni sAgaravijayajI, (4) muni ravivijayajI / ina cAroM meM se zrI samudravijaya jo, aura muni sAgaravijaya jI ye donoM anta samaya meM ApakI sevA meM rahe / abhinandana patra Apako paMjAba ke aneka nagaroM meM bhinna-bhinna dharmAnuyAyiyoM ne mAnapana die| unameM se yahAM katipaya kA nAma nirdeza kiyA jAtA hai / (1) sanakhatarA nivAsI kRSNadatta Adi vidvadjanoM dvArA saMskRta meM / (2) masalamAnoM ke pIra sAhaba (dharmaguru) ne apanI pratijJAoM ke nAmanirdeza vAlA pratijJApatra urdU meN| 3 --sanakhatarA ke musalamAna kasAiyoM kI tarapha se pratijJApatra, urda meN| 4-sanakhatarA ke musalamAna bhAiyoM kI tarapha se mAnapatra, urda meN| 5-sanakhatarA ke nivAsI kasAiyoM kI ora se mAnapatra, urdU meN|| 6----piMDadAdanakhAM ke saba dharmAmuyAyiyoM kI ora se mAnapatra, urdU meN| ityAdi anya bhI aneka mAnapatra, abhinandana patra, prazastipatra Apako bheMTa kie ge| Adarza gurubhakti vi. saM. 1665 meM gujarAMvAlA meM svargavAsI prAcArya zrI vijayAnandasUri (prAtmArAma) jI ke samAdhimaMdira kI pratiSThA hone vAlI thii| isa avasara para yahAM prAcArya vijayakamala sUrijI upAdhyAya vIravijayajI, muni labdhivijaya (bAda meM prAcArya vijayalabdhi sUri) jI, muni lalitavijaya (vAda meM prAcArya vijayalalita sUri) jI Adi 13 sAdhu virAjamAna the| DhUMDhiyoM ke bahakAne-bhar3akAne se yahAM ke sanAtanarmiyoM ne zrI vijayAnanda sUri dvArA racita ajJAna-timira-bhAskara aura jaina tattvAdarza nAmaka graMthoM ko asatya ThaharAne ke lie gujarAMvAlA ke zvetAMbara jainasaMgha se noTisabAjI zurU kara dii| nagara kA bAtAvaraNa ati kSa bdha ho uThA aura kheMcAva ne bhayAnaka rUpa dhAraNa kara liyaa| yahAM virAjamAna saba zvetAMbara munirAjoM tathA zrAvakasaMgha ke diloM meM eka hI bAta samA gaI ki 'muni vallabhavijaya' (AcArya vijayavallabha sUri) hI isa vivAda meM vijaya pAne meM samartha haiM ataH Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma unheM yahAM turata bulAyA jaave| usa samaya gurudeva aura Apa uttara pradeza ke jilA meraTha ke eka choTe se gAMva khivAI meM virAjamAna the| yaha gAMva gujarAMvAlA se lagabhaga 400 mIla kI dUrI para hai| gujarAMvAlA ke lAlA jagannAtha prosavAla (bhAbar3A) munhAnI gotrIya jo 'nAjara' ke nAma se prasiddha the ve zvetAMbaroM kI tarapha se zAstrArtha saMgha ke maMtrI the / Apako gujarAMvAlA meM bulAne ke lie usake sAtha prAcArya zrI vijayakamala sUri ne gurudeva ke nAma khivAI meM bar3A mArmika patra diyaa| binolI vAle lAlA musaddIlAla pyArelAla ke nAma tAra aura patra bhI die ki ve muni vallabhavijaya jI ko gujarAMvAlA ke lie zIghra ravAnA kara deve| saba tAroM aura patroM kA yahI prAzaya thA ki Apa zIghrAtizIghra gujarAMvAlA pahuMce aura isa bhayAvaha sthiti para kAbU pAveM / gurudeva ke sAtha prApa(muni sohanavijaya) bhI cala pdd'e| pratidina tIsa-tIsa, cAlIsa-cAlIsa mIla kA naMge pAMva naMge sira paidala vihAra karate hue Apa donoM guru ziSya jeTha mAsa kI kar3akar3AtI garmI aura dhUpa meM jaba dharatI tave ke samAna tapatI thI, kevala dharma kI rakSA ke lie thor3e dinoM meM gujarAMvAlA meM prA pahuMce / vihAra ke kAraNa Apa donoM guru ziSya ke pAMva sUja gae, chAle par3a gye| mAre darda ke dharatI para pAMva rakhate hI phor3e ke samAna dukhane lagate to bhI gujarAMvAlA padhArane para vijayadevI ne Apake caraNa cuume| hamAre cAritranAyaka kI anta taka yahI bhAvanA rahI ki jaise bhI bane paMjAba ke saba nagaroMgrAmoM meM pahuMcakara vahAM kI janatA janArdana meM jainadharma kI bhAvanA jAgRta kI jaave| parantu Ayu ne sAtha na diyaa| vi. saM. 1978 se 1982 taka mAtra pAMca varSoM meM paMjAba meM jo-jo krAMtikArI samAja sudhAra, jinazAsana kI prabhAvanA, ahiMsA dharma ke pracAra prAdi aneka kAryoM ko hamAre cAritranAyaka ne kisa tanmayatA, dur3hatA aura utsAha se kiyA isa bAta kA yaha saMkSipta varNana pAThakoM ko Azcaryacakita karane vAlA hai| yadi Apa kucha varSa aura jIte rahate to paMjAba kI kAyA palaTakara rakha dI hotii| sArvajanika vyAkhyAnoM kI sUcI Apake pratyeka sthAna para sArvajanika bhASaNa hote rahe aura unheM janatA bar3I zraddhA aura bhAvapUrvaka sunatI thii| yahAM para katipaya sArvajanika (pablika) vyAkhyAnoM ke sthaloM kA nAma nirdeza kiyA jAtA hai| Apa ke saba vyAkhyAna rASTra bhASA hindI meM hI hote the| bar3anagara, badanAvara, indaura, udayapura, sojata, jUnAgar3ha, saradAra zahara, DabavAlI maMDI, fAjalakA baMgalA, mudakI, jIrA, paTTI, jaMDiyAlA guru, sanakhatarA, gujarAMvAlA, nArovAla, z2afaravAla, kilA sobhAsiMha, jammU, syAlakoTa, jehalama, piMDadAdanakhAM, rAmanagara, hAphijAbAda, lAhaura, ludhiyAnA, TAMDA, uramar3a, miyAnI, pasarUra, sAmAnA, pAleja, ityAdi aneka nagaroM meM Apane sArvajanika vyAkhyAna die the| caturmAsa vivaraNa vikrama saMvat sthAna pradeza vikrama saMvat sthAna pradeza pAlItAnA 5-- 1965 gujarAMvAlA paMjAba 2-1962 jIrA paMjAba pAlanapura gujarAta 3-1963 7-1967 bar3audA 4---1964 amRtasara 8-1968 bharuca saurASTra ladhiya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya vijaya prakAzacandra sUri 6- 1666 DabhoI 10 - 1670 bambaI 11 - 1971 ratalAma 12- 1672 13-1673 14 - 1674 15 - 1675 badanAvara verAvala bambaI udayapura - saurASTra 2 kula caumAse 22 gujarAta 16 - 1676 mahArASTra 17-- 1677 mAlavA 18.--1678 mAlavA 16- 1676 saurASTra 20- 1980 mahArASTra 21 - 1681 rAjasthAna 22 - 1682 paMjAba gujarAta 6 4 bambaI 2 bAlI bIkAnera gujarAMvAlA sanakhatarA jaMDiyAlA guru lAhaura gujarAMvAlA rAjasthAna 3 rAjasthAna "1 paMjAba " 11 33 pU 31 prAcArya vijayaprakAzacandra sUri vi. saM. 1968 miti phAlguNa sudi 3 budhavAra (tA0 21 - 2 - 1612) ko sirohI jilAMtargata jADolI gAMva meM poravAr3a sumatIdevI kI kukSI se pitA tArAcanda ke ghara bAlaka kA janma huA / mAtA-pitA ne bAlaka kA nAma hajArImala rakhA / yuvAvasthA hone para bambaI meM jAkara 32 varSa kI zrAyu taka vyavasAya kiyA / vi. saM. 2001 caitra vadI 6 ke dina pAlItAnA meM zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya zrI lalitavijaya jI ke ziSya muni prabhAvijaya apara nAma pUrNAnandavijaya jI se dIkSA grahaNa kara unhIM ke ziSya bane / nAma muni prakAzavijaya jI rakhA gayA / vi. saM. 2006 taka jIva vicAra Adi cAra prakaraNa, tIna bhASya, karmagraMthoM Adi kA abhyAsa kiyA / vi. saM. 2006 meM prAcArya zrI vijaya vallabha sUri ne alaga caumAsA karane kI AjJA dI / vi. saM. 2007 caitramAsa meM pAlItAnA meM gAMva siladara nivAsI nathamala ko dIkSA dI aura apanA pahalA ziSya bnaayaa| nAma muni nandanavijaya rakhA / nathamala vivAhita thA sAre parivAra ko tyAgakara vairAgyapUrNa bhAvoM se dIkSA grahaNa kii| tapasyA tathA jApa kI adhika ruci hai Ajakala hastinApura tIrtha meM zrI prAtmAnanda jaina bAlAzrama meM sthAnApati haiM / bar3I dIkSA bhI pAlItAnA meM mAlavA 2 vi. saM. 2008 meM gaur3I jI ke upAzraya bambaI meM ahamadAbAda nivAsI ramaNalAla ko dIkSA do nAma niraMjanavijaya rkhaa| bar3I dIkSA thAnA ( bambaI ) meM dI / yaha ApakA dUsarA ziSya huA / isa avasara para thAnA meM prakAzavijaya jI ke saMsArI bhatIje pukharAja ne AcArya zrI vijaya vallabha sUri se dIkSA lI / nAma padmavijaya rakhA gayA aura ziSya muni prakAzavijaya jI kA banAyA / bar3I dIkSA bhI thAnA meM huI / AcArya zrI vijayavallabha mUri jI kI preraNA se vi. saM. 2006 ko nandanavijaya aura padmavijaya ko sAtha meM lekara tathA dAdA gurubhAI prazAMtamUrti muni zrI vicAravijaya tat ziSya vasaMtavijaya jI ke sAtha prakAzavijaya jI ne paMjAba kI tarafa vihAra kiyA / caumAsA pAleja (gujarAta) meM kiyA / yahAM zrI zrAtmAnanda jainajJAna bhaMDAra kI sthApanA kI / vi. saM. 2010 kA caumAsA kinArI bAz2Ara dillI meM kiyA / Apa pAMca sAdhu isa samaya the prazAMtamUrti muni zrI vicAravijaya jI muni basaMtavijaya jI, muni prakAzavijaya jI, muni nandana vijaya jI, muni padmavijaya jI / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma isI caturmAsa meM muni zrI vicAravijaya jI kI hRdayagati banda ho jAne se dillI meM svargavAsa ho gyaa| ___caumAse uThe muni prakAzavijaya jI ne apane tIna sAdhunoM ke sAtha paMjAba kI tarapha vihAra kiyA / paMjAba meM zAsana sevAkArya vi. saM. 2011 kA caturmAsa sAmAnA meM kiyA aura yahAM ke upAzraya kA jIrNoddhAra kraayaa| vi. saM. 2012 meM mAlerakoTalA gye| vahAM se vihAra kara ambAlA zahara meM caturmAsa kiyaa| yahAM para vyAkhyAnadivAkara, vidyAbhUSaNa, nyAyatIrtha, nyAyamanISI snAtaka paMDita zrI hIrAlAla jI dUgar3a se tattvArtha sUtra kA digambara-zvetAMbara TIkAmoM ke sAtha tulanAtmaka abhyAsa kiyA aura dUgar3a jI kI preraNA se hI paMjAba aura uttarapradeza ke kSetroM meM jinazAsana kI prabhAvanA kA nizcaya kiyaa| vi. sa. 2013 meM jaMDiyAlA guru meM caturmAza kiyA / pazcAt hoziyArapura meM lAlA ratanacanda rikhabadAsa prosavAla bhAvar3A gahiyA gotrI ne upadhAna tapa kraayaa| vi. saM. 2014 meM ludhiyAnA meM caturmAsa aura yuvakoM ko saMgaThita hone kI preraNA dii| vi. saM. 2015 meM caumAsA paTTI meM aura upadhAna tapa kI ArAdhanA kraaii| / vi. saM. 2016 meM caumAsA ludhiyAnA meM kiyaa| vi. saM. 2017 meM caumAsA ambAlA meM / paryaSaNAparva kI ArAdhanA apane upAzraya meM zvetAMbaroM aura sthAnakavAsiyoM donoM ko zAmila meM unakI apanI-apanI prAmnAya se kraaii| pazcAt hastinApura tIrtha kI yAtrA kii| kaI zatAbdiyoM ke bAda vi. saM. 2018 kA caumAsA muni vallabhadattavijaya, muni nandanavijaya, muni padmavijaya Adi ke sAtha hastinApura meM Apane hI kiyaa| isa caturmAsa meM Apane hastinApura meM nimna prakAra yojanAeM bnaaiiN| (1) upadhAna tapa kraayaa| (2) uttarapradeza (yU. pI.) ke zvetAMbara saMgha ko saMgaThita karake zrI zvetAMbara jaina mahAsabhA uttarapradeza kI sthApanA kii| (3) zrI prAtmAnanda jaina bAlAzrama kI sthApanA tathA usakI bilDiga nirmANa karAne kI yojanA bnaaii| (4) zrI AtmAnanda jaina uccattara mAdhyamika skUla kI sthApanA tathA usakI bilDiMga nirmANa karAne kA nirNaya kiyA / (5) zrI zAMtinAtha bhagavAna ke samavasaraNa kI sthApanA kA nirNaya kiyA / (6) kharataragaccha dAdAvAr3I kI eka pArka meM sthApanAeM krnaa| vi. saM. 2016 kA caumAsA ludhiyAnA meM / caturmAsa ke pazcAt vihAra kara bar3auta padhAre / vahAM vardhamAna jaina zikSaNa samiti kI sthApanA karake kanyAoM kelie silAI zikSaNa pAThazAlA kI sthaapnaa| isI saMvat meM mAkar3I(uttarapradeza)ke kharataragaccha jaina zvetAMbara maMdira kA jIrNoddhAra kraayaa| 2020 vi. saM. caumAsA cAMdanI cauka dillI, 2021 caumAsA kalakattA, 2022 RSikeza, Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya vijayaprakAzacandra sUri 507 2023 caumAsA hastinApura meM, 2024 caumAsA ludhiyAnA meM, vi. saM. 2025 AcArya zrI vijaya samudrasUri ke sAtha bIkAnera meM kiyA aura prAcArya zrI dvArA gaNi pada kI prApti kI / vi. saM. 2027 meM caumAsA AcAryazrI ke sAtha bAlakezvara (bambaI) meM / varalI ( bambaI ) meM prAcArya zrI dvArA muni prakAzavijaya tathA muni surendravijaya jI ko upAdhyAya pada prApti / tathA muni balavaMtavijaya, muni jayavijaya ko AcArya zrI dvArA paMnyAsa va gaNi padoM kI prApti / evaM pUnA meM jasarAja ko dIkSA dekara apanA cauthA ziSya bnaayaa| nAma pravINavijaya rakhA / isako bar3I dIkSA aMdherI meM dI / vi. saM. 2028 kA caumAsA malAr3a meM, 2026 kA caumAsA jhADolI (apanI janma nagarI ) meM kiyA / vi.saM. 2030 kA caumAsA hastinApura meM / upadhAna tapa kraayaa| zrI RSabha -vihAra vRddhAzrama kI sthApanA kI / zrI vijayAnandasUri tathA zrI vijayavallabhasUri jI ke sTecyu uccatara mAdhyamika skUla ke sAmane agala-bagala meM Amane-sAmane alaga-alaga chatriyoM meM sthApita kiye / vidyAlaya kI dakSiNa dizA meM vidyAlaya kI bAUMDarI ke andara hI eka alaga kamare meM zrI RSabhadeva tathA zreyAMsakumAra varSIya tapa kA pAraNA karane karAne kI do pratimAnoM kI sthApanA karAI / vi. saM. 2031 meM kaMpilA jI ke maMdira kA jIrNoddhAra karAkara usakI pratiSThA karAI / vi. saM. 2031 meM zrI hastinApura meM apane guru zrI pUrNAnanda sUri se vAsakSepa maMgavA kara AcArya pada prApta kiyA nAma vijayaprakAzacandra sUri huA / vi. saM. 2031 kA caumAsA kinArI bAjAra dillI meM / pazcAt ilAhAbAda ke maMdira kI pratiSThA, isa maMdira kA jIrNoddhAra karAne ke bAda - vi saM. 2032 kA caumAsA ambAlA zahara meM / caumAse ke bAda apane guru prAcArya pUrNAnanda sUri se milane ke lie rAjasthAna kI ora vihAra kiyA / sojata meM abhI sAta mIla pahuMcane meM bAkI the ki rAste meM hI hRdayagati kA avarodha ho jAne se ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake mRtaka zarIra kA dAhasaMskAra sojata meM kiyA gayA / usa samaya pUrNAnanda sUri Apake svargavAsa hone ke sthAna se 22 mIla kI dUrI para virAjamAna the / anya kArya (1) meraTha se hastinApura kA charI pAlatA saMgha nikAlA / vi0 saM0 2017 meM / (2) farukhAbAda, lakhanaU, purimatAla ( ilAhAbAda), kauzAMbI, mAkar3I kaMpilA jI Adi zraneka jIrNazIrNa avasthA meM par3e jainamaMdiroM kA jIrNoddhAra karAyA aura una maMdiroM kI sundara vyavasthA kraaii| maMdiroM ke sAtha jo z2amIneM thIM, unapara logoM ne anadhikAra kabje kara rakhe the| una jamInoM se unake adhikAra samApta karAkara maMdiroM ke TrasTiyoM ko dilAI aura uttarapradeza tIrthoddhAra samiti kI sthApanA kara usake dvArA maMdiroM kI sArasaMbhAla karavAI / (3) yuvakoM ko saMgaThita kara unameM sadAcAra tathA dharmasaMskAra diye / (4) paMjAba meM upadhAna tapa karavAkara pahala kI / (5) paMjAba ke aneka nagaroM meM kanyAoM ke lie silAI zikSaNa skUla khulavAkara - jaina samAja kI lar3akiyoM ko zikSita karAyA / zrAcArya zrI kailAzasAgara jI paMjAba pradeza meM jagarAMvAM nagara ( jilA ludhiyAnA ) meM mogalA gotrIya aror3A jAti ke zrI Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma gaMgArAma halavAI ke putra zrI rAmakizana kI patnI zrImatI rAmarakhI kI kukSI se cAra putriyoM aura do putroM ne janma liyaa| zrI gaMgArAma halavAI ke pUrakhA sanAtana (vAdaka)dharmAnuyAyI the / zrI gaMgArAma halavAI ne sthAnakavAsI jainadharma ko svIkAra kara liyA thaa| ata: zrI rAmakizana kA sArA parivAra isI paMtha kA anuyAyI thaa| choTe putra kA nAma zrI kAzIrAma thA / isane mogA nagara meM ema0 DI0 kAleja meM epha0 e0 (iMTara) tathA lAhaura ke esa0 DI0 (sanAtanadharma) kAleja meM zikSA prApta kara bI0 e0 kI upAdhi prApta kii| isakA vivAha 16 varSa kI Ayu meM narUlA gotrIya aror3A jAti kI zAMtidevI nAma kI kanyA se rAmapurA-phUla nagara meM huaa| isase eka putrI kA janma huaa| vivAha se lekara sAta varSoM taka saMsAra sukha bhogaa| isakA eka brAhmaNa lar3akA mitra thaa| usakA nAma suzIlakumAra thaa| kAzIrAma ne sthAnakavAsI sAdhu kundanalAla se tathA suzIlakumAra ne choTelAla nAmaka sAdhu se sthAnakavAsI paMtha kI sAdha dIkSA lene kA nizcaya kiyA / suzIlakumAra ne dIkSA le lI parantu kAzI rAma ko dIkSA lene kI AjJA gharavAloM ne nahIM dI / (suzIlamuni Ajakala sthAnakavAsI sAdhu ke veza meM amarIkA Adi dezoM meM vizvadharma pracAra ke lie calA gayA huA hai aura saMbhavataH vahIM rahegA) / kAzIrAma kA janma mArgazIrSa sudi 15 saMvat 1972 vikramI (I. 1915) meM huA thaa| dinAMka 2 janavarI, 1638 (vi. saM. 1664) ko kAzIrAma gharavAloM ko kahe binA cupacApa ghara se ekAkI nikala gayA aura bambaI jA phuNcaa| vahAM isakI seTha lAlabhAI mANekacanda pethApura vAloM se bheMTa huI / usase kAzIrAma ne dIkSA lene kI bhAvanA vyakta kii| vaha ise tapAgacchIya yoganiSTha AcArya zrI buddhisAgara sUri ke paTTadhara AcArya zrI kIrtisAgara sUri ke ziSya muni zrI jitendra sAgara ke pAsa le gyaa| vi0 saM0 1664 poSa vadi 10 ke dina 22 varSa kI Ayu meM ahamadAbAda meM muni jitendrasAgara se dIkSA grahaNa kii| nAma muni AnandasAgara rakhA / dIkSA lene ke 10 mAsa bAda AnandasAgara ne jagarAMvAM meM kundanalAla sAdhu ko eka patra likhA / jisameM likhA thA ki-"maiMne dIkSA le lI hai| merI tarapha se mere gharavAloM ko kaSTa huA hai, usake lie kSamA cAhatA huuN|" muni kundanalAla ne vaha patra prAnandasAgara ke pitA rAmakizana ko de diyaa| patra prApta hotehI pitA apanI putravadha zAMtidevI ko sAtha lekara prAnandasAgara ke pAsa jA pahuMcA aura prAnanda sAgara ko ghara lauTane ke lie vivaza kara diyaa| lAcAra prAnandasAgara sAdhuveza chor3akara ghara lauTa praayaa| yaha apane pitA ke sAtha dukAna para kAma karane lgaa| cAra mAsa bAda sthAnakavAsI sva0 RSi rUpacanda kI jagarAbAM meM zatAbdI manAI gaI / maukA pAkara kAzIrAma (prAnandasAgara) rAta ke samaya corI se ghara se punaH bhAga niklaa| prahamadAbAda meM pahuMcakara isane punaH buddhisAgara sUri jI ke praziSya zrI hemendrasAgara jI se punaH dIkSA grahaNa kI aura nAma muni kailAzasAgara rakhA gyaa| dIkSA lene ke bAda muni zrI kailAzasAgara ne prAcArya kIrtisAgara kI nizrA meM rahakara prakaraNoM, karmagraMthoM, pAgamoM prAdi kA abhyAsa kiyaa| saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi bhASAoM ke graMthoM kA abhyAsa kara vidvatA prApta kii| tIvra buddhi hone ke kAraNa kucha hI varSoM meM ApakI gaNanA yogya bidvAnoM meM hone lgii| paMjAbI to prApakI mAtRbhASA thI hI, urdU, aMgrejI Adi bhASAoM kA Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI kailAzasAgara sUri 506 jJAna Apane kAleja meM hI kara liyA thaa| sAdhu avasthA meM to ApakI vidvatA ko cAracAMda laga gae / ava ApakI gaNanA zAsanaprabhAvakoM meM hone lgii| saurASTra, gujarAta, mahArASTra janapadoM meM Apa vicaraNa karake jainadharma ke pracAra tathA zAsanaprabhAvanA meM juTa ge| yoganiSTha buddhisAgara sUri kA svargavAsa vIjApura (gujarAta) meM ho jAne se unake pazcAt ziSya praziSyoM meM prabhAvazAlI munirAjoM kA abhAva khaTakane lgaa| parantu vIraprasUtA paMjAba dharA kI janmajAta pradatta zakti aura bhoja ke prabhAva ke kAraNa Apane isa paramparA meM dIkSA lekara usa kamI ko pUrA kara diyaa| prApa jJAnagaMbhIra savi jIva karUM zAsana ra siyA tathA nirAticAra cAritra pAlana meM sadA jAgaruka rahate haiM / sIdhI, sarala, vairAgyagabhita, jJAnapUrNa, projasvI, talasparzI zailI se pravacana dvArA hajAroM logoM ke jIvana kA parivartana kiyA hai / dharmopadeza ke sAtha mAnavI burAiyoM ko jaise ki jumA, zarAba, mAMsa Adi sAta vyasanoM kA tyAga karAkara saikar3oM adharmiyoM ko sadAcArI banAyA hai| yadi saca pUchA jAe to ApakI vANI saMsArI janoM ko kalyANa mArga meM protsAhita karane vAlI hai| ApakI isa yogyatA se prabhAvita hokara zrIsaMgha ne Apako vi0 saM0 2004 mArgazIrSa vadi 10 ke dina pUnA meM gaNipada, vi0 saM0 2005 mArgazIrSa sudi 10 ko bambaI meM paMnyAsa pada tathA vikrama sa0 2011 mArgazIrSa sudi 5 ko sANaMda (gujarAta) meM upAdhyAya pada, vi. sa. 2022 meM mArgazIrSa vadi 11 ko sANaMda meM prAcArya pada pradAna kiyaa| ApakI preraNA se gujarAta, saurASTra ke aneka nagaroM-grAmoM meM dharmazAlAeM, jJAnazAlAeM, pauSadha zAlAeM (upAzraya) jaina maMdiroM tathA aneka dharmasthAnoM ko Apake bhakta zrAvaka-zrAvikAoM ne nirmANa karAyA hai| saikar3oM jinapratimAoM kI aMjanazalAkAeM aura pratiSThAeM bhI Apane karAI hai| isa samaya Apake ziSya praziSyoM kI saMkhyA 30 se adhika hai| unameM kaI tapasvI, vidvAna tathA prabhAvaka bhI haiN| mahasAnA (gujarAta) meM prApane mahAvideha kSetra meM vidyamAna (viharamANa) bIsa tIrthaMkaroM meM se eka tIrthaMkara zrI sImaMdhara svAmI ke bRhad jainamaMdira kA nirmANa karAkara navIna jainatIrtha kI sthApanA kI hai / inameM mUlanAyaka ke rUpa meM zrI sImaMdhara svAmI kI bahuta bar3I pratimA padmAsanAsIna sthApita kara usakI aMjanazalAkA aura pratiSThA kI hai / yaha pratimA 145 iMca UMcI aura lagabhaga 23 Tana vajana kI saMgamaramara sapheda pASANa kI banAI gaI hai| yaha maMdira khUba UMcI jagadhI vAlA aura 100 phuTa UMce zikhara se vibhUSita hai / jinAlaya ke sAtha 65 kamaroM vAlI Adhunika DhaMga kI saba prakAra kI suvidhAoM vAlI dharmazAlA, seniToriyama, jaina bhojanazAlA, vyAkhyAna khaMDa, azaktajanoM kelie prAzrama, pAThazAlA Adi kA bhI nirmANa karAyA gayA hai| AcArya kailAzasAgara jI ke bar3e bhAI vIracanda ne apanI vRddhAvasthA meM vi0 saM0 2035 ko hoziyArapura (paMjAba) meM AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya paMnyAsa jayavijaya jI gaNi se dIkSA grahaNa kI hai / dIkSA lene ke bAda ApakA nAma muni kanakavijaya rakhA gayA hai| isa samaya paMjAba meM virAja rahe haiN| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma _____ muni zrI ratanavijaya (hAkimarAya) jI jainAcArya vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI mahArAja ke sAtha jina 16 sAdhuoM ne DhUMDhaka paMtha kA tyAga kara savegI dIkSA grahaNa kI thI, unameM se eka RSi hAkima rAya jI bhI the| Apa savegI dIkSA ke bAda AcArya zrI vijayAnanda sUri jI ke ziSya ratanavijaya jI ke nAma se hue| Apane paMjAba meM prAcArya zrI ke mizana ko saphala banAne ke lie bhArI yogadAna diyA / Apa hoziyArapura nivAsI prosavAla vaMza meM nAhara gotrIya the| Apake choTe bhAI kA nAma lAlA gorAmala thaa| prAcArya vijaya vidyA sUri va prazAMtamUrti muni vicAravijaya jI hoziyArapura (paMjAba) bIsA osavAla (bhAvar3A) nAhara gotrIya accharamala aura maccharamala donoM bhAI vi0 saM0 1944 meM jor3A (yugala) janme / vi0 sa0 1665 caitra vadi 5 ko jayapura (rAjasthAna) meM prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI se donoM bhAiyoM ne 21 varSa kI prAyu meM dIkSA grahaNa kara AcArya zrI ke hI ziSya bane / accharamala kA nAma muni vidyAvijaya tathA maccharamala kA nAma muni vicAravijaya rakhA gyaa| muni vidyAvijaya jI kramazaH gaNi, panyAsa tathA prAcArya padaviyoM se vibhUSita hue / AcArya pada pAne para ApakA nAma AcArya vijayavidyA sUri huaa| ApakA eka ziSya thA muni upendravijaya / muni vicAravijaya jI kA eka ziSya muni basantavijaya jI hai| vijayavidyA sUri jI kA vi0 saM0 2007 miti mArgazIrSa sudi 10 ko jUnAgar3ha meM svargavAsa huA aura muni vicAravijaya jI kA svargavAsa vi0 saM0 2010 meM dillI meM huaa| Apa donoM bhAI bAlabrahmacArI, svarUpavAna, gauravarNa, sarala svabhAvI, milanasAra, mahAtejasvI the / Apa donoM bhAiyoM ke cehare aise milate-julate the ki donoM ko alaga-alaga pahacAnanA duSkara thaa| muni vivudhavijaya tathA muni vijJAna vijaya vi0 saM0 1664 ko zrI jagalarAma brAhmaNa tathA ghAsIrAma donoM DhUMDhaka sAdhu kI dIkSA kA tyAga kara prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke pAsa saMvegI dIkSA lene ke lie amRtasara paMjAba meM Ae / prAcArya zrI ne unheM kahA ki tuma logoM kA usa phirake kI dIkSA ko tyAga karake yahAM Ane kA kAraNa kyA hai ? taba unhoMne vinamra hokara prAMkhoM meM prAMsU bharakara kahA ki gurudeva ! Atma sAdhaka kelie zrI vItarAga sarvajJa tIrthakara bhagavantoM dvArA prarUpita dharma kA pAlana karanA anivArya hai Apa jisa paramparA ke sAdhu haiM vahI vIra paramparA kA akhaMDa pratinidhitva hai aura sarvaguNa sampanna hai / isalie hameM dIkSita karake isa satpatha kA anugAmI banAiye / gurudeva ne unakA atyanta Agraha dekhakara amatasara meM vi. saM. 1964 miti mArgazIrSa sudi 11 ko zvetAMbara muni kI dIkSA dekara apane ziSya muni vimalavijaya ke ziSya bnaae| unake nAma kramazaH muni vibudhavijaya jI tathA muni vijJAna vijaya jI rkhe| ye donoM paMjAbI the| saMvegI dIkSA lene ke bAda adhikatara gujarAta meM hI vicare / isa paramparA meM kyA vizeSatA hai isakA hama kramazaH ullekha karate A rahe haiM / yathA 1--vIra zAsana se akhaMDa sambandha, 2-tIrthaMkaradevoM kI upAsanA kA mAdhyama jinapratimA kI mAnyatA, 3muMhapattI kA jainAgama sammata prayoga tathA 4-chaH prAvazyaka (pratikramaNAdi) kA tIrthakara devoM dvArA prarUpita vidhi se pAlana, 5- tIrthaMkaroM dvArA prakaTita dvAdazAMgavANI jo gaNadharoM dvArA prAgama rUpa meM saMkalita hai unakI vAssAdAra, 6-tIrthaMkara devoM kI samasta kalyANaka bhUmiyoM para unake stUpoM, Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni vibudhavijaya aura bijJAnavijaya 511 maMdiroM kA nirmANa karake Aja taka unakA saMrakSaNa tathA unakI upAsanA aura vyavasthA kA prakhaMDa pratinidhitva / upayukta 6 bAtoM meM se pAMca kA vivecana kiyA jA cukA hai aba hama yahAM chaThe-chaha Avazyaka (pratikramaNa Adi) para saMkSipta prakAza ddaaleNge| jainasamAja meM mukhya do zAkhAyeM haiM (1) zvetAMbara aura (2) digmbr| digambara saMpradAya ke muni paramparA meM vicchinna prAyaH pArAdhanA hai| unake zrAvaka samudAya meM bhI Avazyaka kA pracAra vaisA nahIM hai jaisA zvetAMbara paramparA meM hai| digambara saMpradAya meM jo pratimAdhArI yA brahmacArI Adi hote haiM unameM mukhyatayA sirpha sAmAyika karane kA rivAja dekhA jAtA hai| zRkhalAbaddha rIti se chahoM 'aAvazyakoM kA niyamita pracAra jaisA zvetAMbara paramparA meM AbAla-vRddha prasiddha hai, vaisA digambara sampradAya meM prasiddha nahIM hai| arthAt digambara sampradAya meM silasilevAra chahoM pAvazyaka karane kI paramparA-devasika, rAtrika, pAkSika, caturmAsika aura sAMvatsarika rUpa meM vaisI pracalita nahIM hai jaisI zvetAMbara paramparA meM pracalita hai| yAnI jisa prakAra zvetAMbara paramparA-sAyaMkAla, prAtaHkAla, pratyeka pakSa ke anta meM, cAturmAsa ke anta meM aura varSa ke anta meM striyoM tathA puruSoM kA samudAya alaga-alaga yA ekatra hokara athavA akelA vyakti bhI silasile se chahoM Avazyaka karatA hai, usa prakAra Avazyaka karane kI rIti digambara sampradAya meM nahIM hai / zvetAMbaroM kI bhI do pradhAna zAkhAeM haiM- (1) mUrtipUjaka aura (2) sthAnakamArgI / ina donoM zAkhAoM kI sAdhu-zrAvaka donoM saMsthAnoM meM devasika, rAtrika Adi pAMcoM prakAra ke Avazyaka karane kA niyamita pracAra adhikArAnurUpa barAbara calA A rahA hai| ___mUrtipUjaka aura sthAnakamArgI donoM ke sAdhunoM ko subaha-zAma anivArya rUpa se Avazyaka karanA hI par3atA hai| kyoMki zAstra meM aisI prAjJA hai ki prathama aura antima tIrthaMkara ke sAdhu Avazyaka niyama se kareM / ataeva yadi ve isa prAjJA kA pAlana na kareM to sAdhu pada ke adhikArI hI nahIM samajhe jA skte| zrAvakoM meM Avazyaka kA pracAra vaikalpika hai / arthAt jo bhAvuka aura niyamavAle hote haiM, ve avazya karate haiM aura anya zrAvaka-zrAvikAoM kI pravRtti isa viSaya meM aicchika hai| phira bhI yaha dekhA jAtA hai ki jo nitya Avazyaka nahIM karatA vaha bhI pakSa ke bAda, caturmAsa ke bAda yA AkhirakAra saMvatsara (varSa) ke bAda usa ko yathAsaMbhava avazya karatA hai / zvetAMbara paramparA meM Avazyaka kriyA kA itanA Adara hai ki jo vyakti anya kisI samaya dharmasthAna meM na jAtA ho, vaha tathA choTe-bar3e bAlaka-bAlikAyeM bhI bahudhA sAMvatsarika parva ke dina dharmasthAna meM Avazyaka kriyA karane ke liye ekatra ho hI jAte haiM aura usa kriyA ko karake sabhI apanA ahobhAgya samajhate haiN| isa pravRti se yaha spaSTa hai ki 'pAvazyaka kriyA' kA mahatva zvetAMbara paramparA meM kitanA adhika hai| isI sababa se sabhI loga apanI santati ko dhArmika zikSA dete samaya saba se pahale Avazyaka kriyA sikhAte haiM / sAmAyika, caturzitistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga tathA pratyAkhyAna ye chaha Avazyaka haiM / isa ko ThIka samajhane ke liye Avazyaka kiyA kise kahate haiM yaha prAdhyAtmika kyoM hai isa kA yahAM vivecana karane kA avakAza nahIM hai| Avazyaka kriyA karane kI jo vidhi cUNi ke jamAne se bhI bahuta prAcIna hai aura jisa kA Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ullekha zrI haribhadra sUri jaise--pratiSThita prAcArya ne apanI AvazyakavRtti pR0 760 meM kiyA hai, vaha vidhi bahuta aMzoM meM aparivartita rUpa se jyoM kI tyoM jaisI zvetAMbara mUrtipUjaka paramparA meM calI pAtI hai vaisI sthAnakamArgI phirake meM nahIM hai / yaha bAta tapAgaccha, kharataragaccha Adi gacchoM kI sAmAcArI dekhane se spaSTa mAlUma ho jAtI hai / sthAnakamArgI sampradAya kI sAmAcArI meM jisa prakAra Avazyaka kriyA meM bole jAne vAle kaI prAcInasUtroM kI jaise-pukkharavaradIvaDDhe, siddhANaM-buddhANaM, arihaMta ceiyANaM, pAyariya uvarajjhAya, abbhuTiTho'haM ityAdi kI kATachAMTa kara dI gaI hai| isI prakAra usa meM prAcIna vidhi kI bhI kATa-chAMTa najara AtI hai / isa ke viparIta tapAgaccha, kharataragaccha kI sAmAcArI meM 'Avazyaka' ke prAcIna sUtra tathA prAcIna vidhi meM koI parivartana kiyA huA najara nahIM aataa| arthAt isa meM 'sAmAyika' prAvazyaka se lekara yAnI pratikramaNa kI sthApanA se lekara pratyAkhyAna' paryanta ke chahoM 'Avazyaka' ke sUtroM kA tathA. bIca meM vidhi karane kA silasilA bahudhA vahI hai jisakA ullekha zrI haribhadra sUri ne kiyA hai| yadyapi pratikramaNa sthApana se pahale caityavandana karane kI aura chaThe Avazyaka ke bAda sajjhAya stavana stotra prAdi par3hane kI prathA pIche sakAraNa pracalita ho gaI hai / tathApi mUrtipUjaka zvetAMbara paramparA kI Avazyaka sAmAcArI meM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki usameM AvazyakoM ke sUtroM kA tathA vidhi abhI taka prAcIna aura sahaja hI calA AtA hai| pAvazyaka aura zvetAMbara-digambara paramparAeM Avazyaka kriyA jainatva kA pradhAna aMga hai / isalie jaina samAja kI zvetAMbara-digambara donoM paramparAtroM meM pAyA jAnA svAbhAvika hai| zvetAMbara paramparA meM sAdhu paramparA avicchinna calate rahane ke kAraNa sAdhu-zrAvaka donoM kI Avazyaka kriyA tathA Avazyaka sUtra abhI taka maulika rUpa meM pAye jAte haiN| isake viparIta digambara saMpradAya meM sAdhu paramparA virala tathA vicchinna ho jAne ke kAraNa sAdhu sambandhI 'Azvayaka' kriyA to luptaprAya hai hI, para usake sAtha-sAtha usa sampradAya meM zrAvaka sambandhI Avazyaka kriyA bhI bahuta aMzoM meM virala ho gaI hai| isa kAraNa digambara saMpradAya ke sAhitya meM Avazyaka sUtra kA maulika rUpa meM sampUrNatayA na pAyA jAnA hI hai / / ataH uparyukta kAraNoM se ina donoM muniyoM ne zvetAMbara mUrtipUjaka paramparA meM hI dIkSita hone kA lAbha liyaa| paMnyAsa jayavijaya jI gariNa myAnI afag2AnAM jilA hoziyArapura (paMjAba) meM zvetAMbara jainadharmAnuyAyI khaMDelavAla jAti ke lAlA rAmacanda jI kI patnI zrImatI dropadIdevI kI kukSI se vi. saM. 1671 meM eka bAlaka kA janma huaa| mAtA-pitA ne isa bAlaka kA nAma tIrtharAma rakhA / lAlA rAmacanda jI kA vyavasAya kapar3e kI dukAnadArI kA thA / Apa dhArmika vRtti ke the| dharma meM agAdha zraddhA aura ruci thii| lAlA rAmacanda jI ke tIna putra the / 1-sarahaMdI lAla, 2-tIrtharAma aura 3--saradArI lAla / ye tInoM bhAI kapar3e kA vyavasAya apane pitA ke sAtha karate the| pitA ke dehAMta ho jAne ke bAda sarahadIlAla sirasA calA gyaa| vahAM usane kapar3e kI dukAnadArI kI aura anta meM vahIM usakA 1. paMDita sukhalAla dvArA likhita zrAvaka pratikramaNa sUtra sArtha kI prastAvanA kA upayogI prsh| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panyAsa jayavijaya jI gaNi 513 dehAMta ho gayA / choTA bhAI saradArIlAla myAnI aphagAnAM meM hI kapar3e kI dukAna karatA hai / saba prakAra se sukhI aura samRddha hai / tInoM bhAI vivAhita aura saparivAra the| sabake ghara meM dhArmika vAtAvaraNa evaM sadAcAra para pUrI niSThA hai / tIrtharAma kA vivAha bhI acche jaina parivAra kI rUpavatI kanyA ke sAtha huA, usase do lar3akoM aura eka lar3akI ne janma liyaa| bar3A lar3akA isa samaya amarIkA meM uccapada para naukarI kara rahA hai / tIrtharAma ne 32 varSa kI Ayu meM dhana-sampatti tathA bharepUre parivAra kA tyAgakara prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI se vi. saM. 2003 meM jainasAdhu kI dIkSA grahaNa kii| nAma muni jayavijaya rakhA gayA aura prAcArya zrI ne apanA ziSya banAyA / kramazaH Apa paMnyAsa tathA gaNi padoM se vibhUSita hue / paMnyAsa zrI jayavijaya jI gaNi urdU, hindI, gujarAtI, aMgrejI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAma ke jJAtA haiM, jaina siddhAnta ke acche vijJa haiM / ApakI vyAkhyAna zailI atyanta rocaka, manoraMjaka, sarala, dRSTAMtoM tathA udAharaNoM se bharapUra hotI hai / prApakA svabhAva milanasAra, vinamra, sarala tathA haMsamukha hai / Apake parivAra se ATha vyaktiyoM ne dIkSAeM lI haiM- vivaraNa isa prakAra hai| (1) muni zrI lAbhavijaya jI - saMsArI nAma lAlA labbhurAma, ye Apake saMsArI cAcA jI the / (2) paMnyAsa zrI balavantavijaya jI gaNi jinakA saMsArI nAma banArasIdAsa thA / pitA kA nAma lAlA IzvaradAsa tathA bar3e bhAI kA nAma zrI dvArakAdAsa / donoM bhAiyoM ne zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA meM zikSA pAI aura vinIta parIkSA meM uttIrNa hue| isa samaya dvArakAdAsa apane parivAra ke sAtha jAlaMdhara (paMjAba) meM rahate haiM / muni balavaMtagijayajI mahAtapasvI the, bAlabrahmacArI the aura prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya the / Apa adhikatara pAlItANA meM siddhAcala jI kI chatrachAyA meM AtmasAdhanA meM tallIna rahe aura vahIM ApakA dehAMta ho gayA / Apa gaNi jayavijaya jI ke saMsArI avasthA meM bhAnaje the / 3 - muni zrI zAMtivijaya jI / jinakA saMsArI nAma lAlA khuzIrAma jI thA / zrApa zrI vijaya samudrasUri ke ziSya the / zrApakA svargavAsa ho gayA hai| paMnyAsa jayavijayajI ke saMsArI bahanoI the / zrApakA ahiyApura - ur3amar3a meM janma tathA anta samaya meM ApakA svargavAsa bhI vahAM huA / (4) sAdhvI zrI pravIna zrI jI jina kA saMsArI nAma puSpAkumArI thA / yaha jayavijayajI kI saMsArI avasthA kI putrI hai| (5) sAdhvI zrI ciMtAmaNi zrI jI / saMsArI nAma javandIdevI thA / yaha paM0 jayavijayajI kI bahana tathA paM0 balavantavijaya jI kI mAtA thii| 1 (6) sAdhvI zrI cidAnanda zrI jI, jinakA saMsArI nAma tejakaura thA / yaha zA~tivijayajI kI saMsArAvasthA kI patnI tathA paM0 jayavijayajI kI saMsArI avasthA kI bar3I bahana thI / (7) sAdhvI zrI cittaraMjana zrI jI / saMsArI nAma priyadarzanA thA / yaha muni zAMtivijaya jI kI saMsArI avasthA kI putrI tathA paM0 jayavijaya jI kI saMsArI avasthA kI bhAnajI thI / (8) sAdhvI zrI lAbhazrI jI / jisakA saMsArI nAma indrakaura thA / yaha paM0 balavaMtavijayajI Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kI saMsArI tAI (mAtAjI kI jeThAnI) thii| uparyukta 8 meM se naM0 eka ke sivAya bAkI sAtoM ne prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI ke samudAya meM zvetAMbara tapAgacchIya zramaNa-zramaNiyoM kI dIkSAeM grahaNa kI haiN| paMnyAsa jayavijaya tathA uparyukta anya pAThoM hI paMjAba deza ke nivAsI khaMDelavAla jAti ke zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharmAnuyAyI samaddha parivAroM ke vyakti haiN| __panyAsa zrI jayavijaya jI ke do ziSya haiM-(1) muni nayacandravijaya jI aura (2) muni kanakavijaya jii| (1) nayacandravijaya jI kA saMsArI nAma lAlA vilAyatIrAma jAti prosavAla (bhAbar3A) gona naulakhA jIrA (paMjAba) nivAsI haiN| Apake pitAmaha kA nAma lAlA TekacandajI caudharI tathA pitA kA nAma lAlA dInAnAtha jI thaa| ye loga jIrA nagara meM kapar3e kA vyApAra karate the| mAtA kA nAma pArvatIdevI thaa| vilAyatIrAma tIna bhAI the| (1) lAlA devIdAsa (2) lAlA vilAyatIrAma (svayaM) tathA (3) lAlA zAdIlAla aura tIna bahaneM thIM-(1) bhAgavantI, (2) rAjavantI aura (3) prasannI devI / dIkSA lene se pahale vilAyatIrAma dillI meM saudAgarI ke sAmAna kI dalAlI karate the| ApakI dIkSA 55 varSa kI Ayu meM vi. sa. 2024 miti mArgazIrSa sudi 10 ko bar3auta jilA meraTha (uttara pradeza) meM apane bhatIje zrI cimanalAla tathA inake tIna bAlaputroM tathA ina putroM kI mAtA ke sAtha AcArya zrI vijayasamudra sUri jI dvArA huii| Apako paM0 jayavijaya jI kA ziSya banAyA aura nAma nayacandravijaya rkhaa| Apa dIkSA lene ke bAda tapasyA meM adhika ruci rakhate haiM-hoziyArapura ke caumAse meM 61 dina ke upavAsa, ludhiyAnA ke caumAse meM 51 dina ke upavAsa, dillI ke caumAse meM 51 dina ke upavAsa, bar3audA ke caumAse meM 41 dina ke upavAsa, indaura ke caumAse meM 31 dina ke upavAsa tathA kisI anya caumAse meM 21 dinoM ke upavAsoM kI tapasyAyeM kI haiM / isa samaya apane guru ke sAtha Apa paMjAba meM vicara rahe haiN| (2) dUsarA ziSya ApakA muni kanakavijaya hai / yaha jAti kA aror3A, DhUMDhiyA dharmAnuyAyI jagarAMvA nagara (paMjAba) kA nivAsI, prAcArya kailAzasAgara jI kA bar3A sagA bhAI / isane vRddhAvasthA meM vi. sa. 2034 meM hoziyArapura (paMjAba) meM dIkSAgrahaNa kI aura paM. jayavijayajI kA ziSya bnaa| sAmAnya zikSita, saMsArI nAma vIracanda thA / guru ke sAtha hI paMjAba meM vicara rahA hai| tapasvI muni zrI basantavijaya jI jaina zvetAMbara tapAgacchIya AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke ziSya sarala svabhAvI prazAMtamUrti mani zrI vicAravijaya jI ke ziSya tapasvI muni zrI basatavijaya jI kA janma vi. sa. 1968 miti kArtika vadi amAvasyA (dIvAlI) ke dina z2IrA jilA firoz2apura (paMjAba) meM huaa| Apake pitA kA nAma lAlA avadhUmala tathA mAtA kA nAma zrImatI bacanadevI thA / vaMza bIsA osavAla (bhAbar3A) gotra naulakhA thA / isa bAlaka kA nAma mAtA-pitA ne yazadeva rkhaa| dIkSA lene kA kAraNa-yazadeva cAra-pAMca varSa kI Ayu meM aisA bImAra par3A ki isake bacane kI koI AzA hI nahIM rahI thii| mAtA-pitA ne cikitsA karane meM koI kamI na rakhI, parantu saba cikitsakoM ne hatAza hokara kaha diyA ki yaha baccA jIvita nahIM rahegA roga asAdhya hai / hama logoM ke pAsa isa roga kA upacAra koI nahIM hai ki jisase ise niroga kiyA jA sake / mAtA-pitA ne lAcAra hokara cikitsA karanA chor3a diyaa| ina dinoM AcArya zrI vijayavallabha sUri apane muni Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni basaMtavijaya tathA muni anekAMtavijaya 515 samudAya ke sAtha jIrA meM Ae hue the| gurudeva ko lAlA avadhamala vinatI karake apane maraNAsanna putra ko antima darzana dene ke lie apane ghara le gye| usa samaya bAlaka ko antima zvAsa lete dekhakara sArA parivAra ro rahA thaa| gurudeva ne rone kA kAraNa pUchA, pitA ne bAlaka kI cintA prakaTa kI aura kahA--gurudeva! Apake pratApa se yadi yaha bAla ka svastha ho gayA to ise Apa zrI ke caraNoM meM samarpaNa kara duuNgaa| gurudeva ne bAlaka ke sira para apane hAthoM se maMtrita vAsakSepa DAlA aura apane upAzraya meM vApisa lauTa Aye / mAtA-pitA ne bhI bhAgya bharose chor3akara bAlaka kI cikitsA ekadama banda kara dii| kucha dinoM bAda bAlaka ekadama svastha ho gyaa| thor3e samaya bAda lAlA avadhUmala kI mRtyu ho gyii| mAtA ne apane vacana kA pAlana karate hue ATha varSa ke isa bAlaka ko gurucaraNoM meM bheMTa kara diyaa| dIkSA--AcAryazrI ne yazadeva ko vi. saM. 2007 miti vaisAkha vadi 10 ke dina 6 varSa kI Ayu meM sAdar3I nagara (rAjasthAna)meM dIkSA dI aura nAma muni basaMtavijaya rkhaa| tathA muni zrI vicAra vijayajI kA ziSya bnaayaa| mani basantavijaya jI ne prakaraNa, sAdhu pratikramaNa, dazavakAlika Adi kA abhyAsa kiyaa| saMskRta, prAkRta, urdU, hindI Adi bhASAoM kI jAnakArI prApta kii| Apa svAdhyAya priya tathA lekhana meM ruci rakhate haiN| kintu sabase vizeSa bAta yaha hai ki Apa tapasyA meM adhika ruci rakhate hai / vIsasthAnakatapa, navakAra mahAmaMtra kI ArAdhanA, tathA kaI varSI tapa kara cuke haiM aura aba bhI ApakA varSItapa cAlU hai| munipati caritra, arcanA, arhat pravacana kA hindI rUpAMtara tathA AtmagItA nAmaka pustakoM kA hindI bhASA meM prakAzana bhI prApane karavAyA hai| vihAra kSetra- rAjasthAna, gujarAta, saurASTra, mahArASTra, uttarapradeza, madhyapradeza, paMjAba, hariyANA, himAcala pradeza Adi kSetroM meM satata vihAra karate rahate haiN| Apako prAcIna hastalikhita graMthoM ko dekhane aura unheM saMgraha karane kI vizeSa ruci hai / ApakI prakRti zAMta, milanasAra evaM sarala svabhAva hai| muni zrI anekAntavijaya tathA unake ziSya jIrA jilA firoz2apura (paMjAba) ke bIsA osavAla naulakhA gotrIya, lAlA devIdAsa ke ghara vi. sa. 1676 ko bAlaka cimanalAla kA janma huA / pitA kA vyavasAya kapar3e kA thaa| cimanalAla kA vivAha sanakhatarA nivAsI lAlA lAlacanda khaMDelavAla kI putrI zrImatI rAjarAnI se huaa| isase tIna putroM kI prApti huI / pitA kI mRtyu ke bAda cimanalAla jI dillI meM apane parivAra ke sAtha apane cAcA zAdIlAla ke pAsa cale aaye| dillI Ane se pahale Apane kAMgresa ke svataMtratA prAnrolana, vinobA bhAve ke bhUdAna yajJa Andolana meM bhAga liyA, pazcAt vaiSNava saMnyAsI kI dIkSA lI, usameM Atma-kalyANakArI-mArga na pAkara saMnyAsa avasthA kA tyAgakara vApisa apane ghara gRhasthAzrama meM cale Ae aura dillI meM saudAgarI ke sAmAna kI dalAlI (brocker) kA kAma zurU kiyaa| Apane parigrahaparimANa, sthUlamRSAvAda viramaNa Adi zrAvaka ke vrata grahaNa kie aura caturthavrata pUrNabrahmacarya kA vrata bhI sapatnI grahaNa kiyaa| parigraha parimANa tathA satyavrata ke kAraNa ApakA dhandhA khUba cmkaa| sArI mArkITa ke vizvAsa pAtra dalAla bana gaye / parigraha kA Apane jo niyama liyA thA, pratidina jaba utanI mAya ho jAtI thI taba Apa dhandhA banda kara dete the / dukAnadAroM ko kala ke lie ApakA intajAra karanA par3atA thaa| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma muni zrI prakAzavijaya jI ke atyanta Agraha se Apane zrI AtmAnanda jaina bAlAzrama hastinApura kI sevA kelie vahAM ke suparinTeMDeMTa kA kAryabhAra saMbhAlA aura vahAM kI vyavasthA ko apane hAtha meM liyaa| saMsthA dina duganI rAta caugunI tarakkI karane lgii| chAtroM meM dhArmika vRtti jAgRta huii| kintu saMsthA ke saMcAlaka Apako dera taka na rakha pAye aura Apane vivaza hokara saMsthA se tyAga patra de diyA aura punaH dillI meM Akara Apa apanA dalAlI kA dhandhA karane lge| ___ AcArya zrI vijayasamudra sUri kA vi. sa. 2024 kA caturmAsa zrI AtmAnanda jaina bhavana rUpanagara dillI meM thaa| taba ApakI vairAgya bhAvanA ne aisA raMga jamAyA ki saparivAra dIkSA lene ko taiyAra ho gye| vi. sa. 2024 miti mArgazIrSa sudi 10 ke dina bar3auta nagara jilA meraTha (uttarapradeza) meM Apane apane sAre parivAra jinazAsana ratna, zAMtamUrti, prAcArya zrI vijayasamudra sUri se dIkSA grahaNa kii| jisakA vivaraNa isa prakAra haigRhastha nAma sAdhunAma Ayu saMbaMdha guru 1-zrI cimanalAla muni anekAntavijaya 45 varSa svayaM vijayasamudra sUri 2-zrImati rAjarAnI sAdhvI amitaguNAzrI 40 varSa patnI sAdhvI subhadrAzrI 3---zrI vilAyatIrAma muni nayacandravijaya 55 varSa cAcA paM0 jayavijaya 4-ci0 anilakumAra muni jayAnandavijaya 13 varSa putra muni anekAMtavijaya (janma caitra vadi 10 vi. sa. 2010 somavAra) 5---ci0 sunIlakumAra muni dharmadhurendra vijaya 11 varSa putra muni anekAMtavijaya (janma phAlguna sudi 7 vi. saM. 2012 somavAra) 6-ci0 pravINakumAra muni nityAnanda vijaya varSa putra munizrI anekAMtavijaya (janma dvi. zrAvaNa vadi 4 vi. saM. 2015 ravivAra) muni zrI anekAntavijaya jI dIkSA lene ke bAda tapasyA karane meM juTa gye| 1-bIkAnera ke caumAse meM 51 upavAsa, 2-luNAvA ke caumAse meM 61 upavAsa tathA 3-bambaI ke caturmAsa meM 63 upavAsa kramazaH vi. sa. 2025, 2026, 2027 meM kiye / saba tapa cauvihAra aura mauna kI pratijJA sahita salaMga kiye / aMtima tapasyA ke pArane ke bAda ApakA bambaI meM svargavAsa ho gyaa| Apake tInoM putra bAlamani satata vidyAdhyayana, jJAnArjana meM saMlagna rahate haiN| choTI umra meM hI Apa kI yogyatA tathA vidvatA prazaMsanIya hai| Apa bAla tripuTI ke nAma se prakhyAtI prApta haiN| AcArya zrI vijayaindradinna sUri ke gurukulavAsa meM rahakara Apa tInoM saba prakAra kI pragati meM agrasara haiM / AzA kI jAtI hai ki Apa loga Age calakara paMjAba dharA ko dharmAmRta se siMcana karane meM koI kasara uThA nahIM rakheMge aura guru vallabha kI bhAvanAoM ko cAracAMda lagAkara svapara kA kalyANa kreNge| muni zrI vizuddhavijaya ___ jaMDiyAlA guru jilA amRtasara (paMjAba) meM bIsA prosavAla lor3hA gotrIya zrI khaz2AnacIlAla ne vi. sa. 1983 meM binolI jilA meraTha ke jinamaMdira kI pratiSThA ke samaya AcArya zrI vijaya vallabha sUri se dIkSA grahaNa kara unhIM ke ziSya bane / nAma muni vizuddhavijaya rakhA gyaa| prApa apane guru ke jIvana prasaMgoM kA urdU bhASA meM AjIva saMkalana karate rahe / bhApa kA svargavAsa ho cuke kaI barSa ho gaye haiN| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi zrI jana kavijaya 517 gaNi zrI janaka vijaya jI mahArAja AcArya zrI samantabhadra ne bhagavAna mahAvIra ke tIrtha kA svarUpa batAte hue use jina vizeSaNoM se sUvibhUSita kiyA hai unameM eka hai 'sarvodayam'-arthAt saba kA--prANI mAtra kA udaya yA utkarSa karane vaalaa| vartamAna yuga meM mahAtmA gAMdhI ke racanAtmaka kAryakramoM ko sakriya rUpa se pracArita karane vAle santa vinobA bhAve ne Aja isa zabda ko bhArata ke kone-kone meM pahuMcA diyA hai / bhagavAna mahAvIra ke patha ke pathika prAyaH janasaMtoM ne zosanasevA aura jainadharma ko sImA kSetra meM Abaddha rakhA hai| kucheka zramaNoM ne bhagavAna mahAvIra ke sandeza ko janatA janArdana taka pahuMcAne kA prayAsa kiyA aura kara rahe haiM / una meM gaNi zrI janakavijaya jI kA nAma vizeSa mahattvapUrNa hai| ApakA janma vi0 saM0 1982 miti jeTha vadi 5 somavAra ke dina jilA bharUca (gujarAta) ke jambUsara nAmaka grAma meM huA / pitA zrI DAhyA bhAI aura mAtA zrImatI tArA bahana dhArmika saMskAra sampanna sadAcArI vyakti the / bAlaka ke janma ke kucha samaya bAda hI ve zizu ko lekara munipuMgava zAMtamUrti zrI haMsavijaya jI ke pAvana karakamaloM se vAsakSepa prApta karane ke lie bar3odA gaye / zizu ke kAMtiyukta mukha ke mastaka kI rekhAoM ko dekha kara munivara kI antarAtmA se dhvani parisphurita huI 'yaha bAbA (gujarAtI meM bacce ko bAbA kahate haiM) bar3A hokara dIkSA legaa|' unakI bhaviSyavANI akSarazaH satya siddha huI / Aja vaha bAbA (baccA) aMbAlA jile kI grAmINa janatA keliye sacamuca bAbA (paMjAbI bhASA meM dAdA, bajurga, pUjanIya santa) bana gayA pUrvajanma ke vairAgya ke saMskAra aMkurita hue aura kevala 18 varSa kI yuvAvasthA meM vi0 saM0 2000 miti mArgazIrSa vadi pratipadA ko janakavijaya jI kI dIkSA varakANA kI tIrthabhUmi para jainAcArya zrI vijayalalita sUri jI kI chatrachAyA meM sampanna huI / muni zrI caturavijaya jI Apake dIkSAguru bane / parivAra meM dharmabhAvanA kA srota pravAhita thA / aApake pUjya pitA tathA cAra bahaneM bhI sAdhumArga ke pathika bane / dIkSA ke kevala 11 mAsa bAda Apake dIkSA guru kA svargavAsa ho gyaa| usake pazcAt pApa vidyAbhyAsa ke lie paMjAbakesarI bhArata divAkara, yugavIra prAcArya zrI vijayavallabha sUrizvara jI ke caraNoM meM upasthita hue| unhoMne bar3I dIkSA bIkAnera meM vi0 saM0 2001 meM dii| gurudeva ke caraNoM meM Apane parizrama aura niSThApUrvaka saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, vyAkaraNa, pAgama, kAvya, darzanazAstra Adi kA adhyayana kiyaa| pApa prAcArya zrI ke vi0 saM0 2011 ke devaloka gamana taka unakI sevA meM rahe / isa avadhi meM prAcArya zrI kI sudhAravAdI vicAradhArA kA Apa para gaharA prabhAva pdd'aa| phalataH Apane racanAtmaka kSetra meM utsAha aura niSThApUrvaka praveza kiyaa| zikSA pracAra, samAja saMgaThana, sArmika bhakti, samAja sudhAra prAdi gurudeva ke mizana ke kAryoM ko Apane gati pradAna kii| zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba aura bhAratavarSIya jaina zvetAMbara kAnphreMsa kI pravattiyoM kA bhI mArgadarzana kiyaa| navayuvakoM ko dhArmika zikSaNa aura saMskAra dene ke lie paMjAbahariyANA aura himAcalapradeza meM prathamabAra ziviroM kA prAyojana pApa ne kiyaa| ambAlA zahara Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 madhya eziyA aura paMjAba meM jaina dharma paura hastinApura meM vi0 saM0 2034 aura 2035 meM do saphala zivira navayuvakoM ke laga cuke haiN| tIsarA vi0 saM0 2036 meM kAgar3A meM Ayojita huaa| lagabhaga 12 varSa pUrva zAMtamUrti, jina-zAsana-ratna, prAcArya zrI vijayasamudra sUrIzvara jI kA ArzIvAda prApta kara Apa ne sakriya rUpa se aMbAlA jile ke gAMvoM meM madyaniSedha, zAkAhAra prAdi ke pracAra kA kArya zurU kiyaa| prApa ne aneka kaSToM aura pariSahoM ko dharyaparvaka sahana karate hue 12 varSoM meM lagabhaga 600 grAmoM meM vicaraNa kiyA hai / Apa aise-aise sthAnoM meM bhI gaye haiM jahA~ dharma aura janasAdhu ke nAma se bhI loga aparicita the| parantu prApake bhAgIratha prayAsa se kucha kAryakartA Apake sahayogI bane / zarAba ke Theke uThavAne ke lie ApakI preraNA se gar3hIgrAma meM satyAgraha bhI huA / pavitra uddezya meM saphalatA prApta hotI hI hai / Aja taka 18 gAMvoM se zarAba ke Theke uTha cuke haiM / ambAlA jile ke gAMvoM meM bhI prApako atyanta uccastara kA caritravAn mahAtmA samajhA jAtA hai / jainasAdhu kI pavitratA kI chApa se jana-jana prabhAvita hue haiN| ApakI preraNA se sthApita aura saMgaThita hariyANA grAma prAyogika saMgha (pradhAna kAryAlaya zahajAdapura jilA aMbAlA) Apake kArya kA satat pracAra kara rahA haiM / ___ "sarvadharma samanvayI" kI alaMkArika padavI Apa ko AcArya zrI vijayasamudra sUri jI ne bambaI meM eka vidhivata sabhA meM (jisa meM prAgamaprabhAkara muni zrI puNyavijaya jI the) pradAna kI thii| jina-zAsana-ratna AcArya zrI ne murAdAbAda kI ora vihAra karane se pUrva kucha aise kSetroM meM vicaraNa kiyA jinameM Apane kAma kiyA hai / eka jaina ghara na hote hue bhI prAcArya zrI kA bhAva bhInA aura bhavya svAgata huA / vahA~ kI janatA ke utsAha aura kArya ko dekhakara prAcArya zrI ne apane mukhAravinda se pharamAyA, "jitanA sunatA thA unase kaI guNA adhika dekhaa|" gaNi jI sarvadharma samabhAva kA bhI pracAra karate haiM isa lie inheM sarvadharma samanvayI ke nAma se yAda kiyA jA rahA hai / Apa ke pravacana atyanta prabhAvazAlI evaM utsAhavardhaka hote haiN| zrI jinazAsana ratna ne vi0 saM0 2011 meM sUrata (gujarAta) meM Apa ko gaNi kI upAdhi se alaMkRta kiyA / bambaI meM aneka zrI jainasaMghoM ne prAcArya zrI jI se vinatI kI ki zrI janakavijaya jI ko prAcArya pada pradAna karake apanA paTTadhara sthApita kreN| parantu Apako pada se moha na thaa| kArya se thaa| prApane yaha prastAva svIkRta nahIM kiyaa| prAcArya zrI ke jIvana kAla meM tathA unake svargavAsa ke bAda bhI aneka zrIsaMghoM kI utkaTa bhAvanA thI ki Apako hI zrI jinazAsanaratna kA paTTadhara banAyA jaay| para Apane punaH manAkara diyaa| ___ "sarvadharmasamanvayI" kI alaMkArika padavI prApakoM AcArya zrI vijayasamudra sari jI ne bambaI meM eka vidhivata sabhA meM (jisameM AgamaprabhAkara muni zrI puNyavijaya jI bhI the) pradAna kI thii| muni hemacandra vijaya va muni yazobhadravijaya jaMDiyAlA guru jilA amRtasara (paMjAba) meM bIsA prosavAla dUggar3a gotrIya lAlA gurudittA mala jI ke tIna putra the / 1. zrI gopImala, 2. zrI bAbUmala aura 3. zrI mohakamacanda / ye Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zrI candanavijaya 516 thoka kariyANe kA vyApAra karate the / lAlA bAbUrAma jI kI patnI zrImatI prasAdevI kI kukSI se do putroM tathA eka putrI kA janma huA 1. zrI gujjaramala, 2. zrI lAlacanda tathA zrImatI kamalAvantI / zrI lAlacanda kA janma vi0 saM0 1960 meM huA / vi0 saM0 2007 (17 varSa kI Ayu meM gujarAMvAlA nivAsI zrI ralArAma munhAnI kI putrI mahimAvantI ke sAtha vivAha huA / isase chaha santAneM huIM - 1. putrI uSArAnI 2. putra premacanda, 3. putrI madhubAlA, 4. putrI pravINakAMtA 5. putra maMgatarAya aura 6. putrI sarojabAlA / lAlacanda ke pitA kA svargavAsa vi0 saM0 2007 meM aura mAtA kA dehAMta vi0 saM0 2011 meM ho gayA thA / vi0 saM0 2017 meM lAlacanda apane parivAra ke sAtha ludhiyAnA A gayA | yahA~ sTaipala kapar3e kA vyApAra kiyA / lAlacanda ko paccIsa varSa kI prAyu (vi0 saM0 2015 ) meM saMsAra se vairAgya hogayA aura dhArmika graMthoM kA svAdhyAya karane lagA, isase uttarottara vairAgya bhAvanA ko bala milatA gayA / ludhiyAnA meM mahimAvatI ne do varSItapa kiye, isase ise bhI saMsAra se vairAgya ho gayA / aba donoM ne putra maMgatarAya putrI pravINakAMtA tathA putrI sarojabAlA ko sAtha meM lekara dIkSA lene kA nizcaya kiyA / ludhiyAnA zrIsaMgha ne grApa pAMcoM ko I0 saM0 1970 tA0 14 jUna ko bar3e ullAsa pUrvaka bAje gAje ke sAtha vidA kiyaa| saba AgarA meM Aye / yahA~ prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI ke samudAya kI sAdhvI zrI puSpAzrI jI se mahimAvantI, pravINakAMtA tathA sarojabAlA ne dIkSA lekara sAdhvIdharma svIkAra kiyA / mahimAvantI kA dIkSA lene ke bAda dIptizrI nAma huA / zrI lAlacanda apane putra maMgatarAya ko apane sAtha lekara prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI mahArAja ke pAsa bambaI pahuMce / kucha mAsa gurudeva kI nizrA meM rahakara unakI AjJA se paMnyAsa balavantavijaya kA ziSya honA svIkAra kiyA / paMnyAsa balavantavijaya jI bAlakezvara jI bambaI meM AgamaprabhAkara puNyavijaya jI tathA AcArya hemasAgara jI ke pAsa Apa donoM ko le gaye aura vahA~ vaisAkha sudi 13 saMvat vikramI 2028 ko unhIM se dIkSita karavA kara paMnyAsa jI ne lAlacanda ko apanA ziSya banAyA aura inakA nAma muni hemacandravijaya rakhA aura maMgatarAya ko dIkSA dekara muni yazobhadravijaya jI nAma rakhakara hemacandra vijaya kA ziSya banAyA | muni candana vijaya jI khivAI gA~va jilA meraTha (uttarapradeza) ke agravAla goyala gotrIya lAlA rAyamaladAsa ke putra candanalAla ne 18 varSa kI Ayu meM RSi gulajArImala sthAnakamArgI sAdhu se lI thii| DhUMDhaka sAdhu avasthA meM isakA nAma pUrvavata hI rahA / vi0 1624 ko donoM guru-ziSya ne rAmanagara (paMjAba) meM pUjya buddhivijaya (bUTerAya ) jI se saMvegI dIkSA grahaNa kii| RSi gulajArImala kA nAma muni mohanavijaya rakhA aura buddhivijaya jI ne apanA ziSya banAyA aura RSi candanalAla ko dIkSA dekara use mohanavijaya kA ziSya bnaayaa| nAma muni candanavijaya rkhaa| muni caMdanavijaya jI kA svargavAsa 105 varSa kI Ayu meM ludhiyAnA (paMjAba) meM huA / zrApa adhikatara paMjAba meM hI vicAre aura aneka jainamaMdiroM kI pratiSThAeM karAIM / inakA zAstrabhaMDAra khivAI meM lAlA RSabhadAsa zvetAMbara jaina agravAla ke pAsa surakSita hai / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 zrAcArya zrI vijaya umaMga sUri rAmanagara (gajarA~vAlA paMjAba) meM bIsA osavAla gaddahiyA gotrIya lAlA gaMgArAma ke putra zrI paramAnanda ne AcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke prathama ziSya muni zrI vivekavijaya jI vi0 saM0 1966 meM dIkSA lI / nAma muni umaMgavijaya rakhA gayA / kramazaH paMnyAsa, gaNi tathA prAcArya pada prApta kiyA / prAcArya padavI ke bAda nAma vijayomaMga sUri huA / dIkSA lekara prApa AjIvana gujarAta meM hI rahe / prApakA svargavAsa sAmbaramatI prahamadAbAda meM huA / zrApane aneka saMskRta prAkRta bhASAoM ke jainagraMtho kA saMpAdana karavAkara prakAzana karAyA thA / madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma muni zivavijaya motIrAma prosavAla dUgar3a gotrIya ne lagabhaga 55 varSa kI Ayu 1982 miti phAlguna sudi 3 ko zAMtamUrti muni zrI haMsavijaya se dIkSA grahaNa kI aura AcArya zrI vijayavallabha sUri ke ziSya bane / nAma zivavijaya rakhA gayA / inhoMne paMjAbI-hindI mizra bhASA meM pA~ca-sAta pustakeM likhIM / inakA svargavAsa ludhiyAnA meM lagabhaga 85 varSa kI Ayu meM huA / muni jitendra vijaya gujarAMvAlA nivAsI prosavAya munhAnI gautrIya lAlA motIlAla ke sutra pratulacaMda ne prAcArya vijayasamudra sUri se gaNi janakavijaya jI ke ziSya rUpa meM dIkSA lii| nAma muni jitendravijaya rakhA gayA / gujarAMvAlA nivAsI lAlA bar3audA (gujarAta) meM vi0 saM0 jI tathA paM0 lalitavijaya jI muni jayazekhara vijaya paTTI jilA amRtasara ke zrosavAla lAlA kizanacanda jI ke putra lAlA pravezacanda ke putra prAcArya zrI vijayasamudra sUri se bAlamuni ke rUpa meM dIkSA lI / nAma muni jayazekhara vijaya rakhA gayA / muni udyotavijaya jI zrAdi ( 1 ) aMbAlA ke uttarAdha - lauMkAgaccha ke yati uttamaRSi ne vi0 saM0 1935 meM ludhiyAnA meM vijayAnanda sUri se vi0 saM0 1935 meM saMvegI dIkSA grahaNa kii| nAma muni udyotavijaya rakhA gayA / (2) yati dunIcanda ne AcArya zrI vijayAnanda sUri se paMjAba meM dIkSA lI nAma mUni vinayavijaya rakhA gayA / ( 3 ) hoziyArapura nivAsI uttamacanda ne prAcArya zrI vijayAnanda sUri se dIkSA lI / nAma kalyANavijaya rakhA gayA / (4) jejoM ke motIcanda dUgar3a ne dIkSa lI / nAma motIvijaya rakhA gayA / (5) amRtasara ke lAlA motIcanda ne vi0 saM0 1937 meM piMDadAdanakhA~ (paMjAba) meM zrAcArya zrI vijayAnanda sUri se dIkSA lI / nAma muni sundara vijaya rakhA gayA / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIsamudAya-pravartanI sAdhvI zrI devazrI jI 521 isa prakAra aneka mumukSutroM ne paMjAba meM zvetAMbara saMvegI muniyoM kI dIkSAeM lekara isa kSetra meM jainadharma kA pracAra tathA prasAra kiyaa| DhUMDhaka (sthAnakamArgo) sAdhu samudAya vi0 saM0 1935 se lekara Ajataka paMjAba kSetra meM isa mata ke sAdhunoM kA sarvatra prasAra aura pracAra hai / prAyaH saba nagaroM meM sadA-sarvadA ina logoM kA nivAsa rahatA hai| digambara sampradAya isa mata ke sAdhunoM kA kaI zatAbdiyoM taka viccheda rahA / lagabhaga eka zatAbdI meM isa mata meM ine-gine sAdhu dIkSita hue haiN| aura inakA vihAra kSetra adhikatara dakSiNa bhArata se dillI taka hI Ajakala bhI rahA hai / mAtra eka do muni hariyANA meM aMbAlA taka gaye haiM aura ve bhI eka do caturmAsa karake paMjAba se vApisa lauTa Aye haiM / sAdhvI samudAya pravartanI sAdhvI devazrI jI aMbAlA zahara meM bIsA prosavAla bhAbu gotrIya lAlA devIcandra jI ke suputra lAlA nAnakacanda kI dharmapatnI zrImatI zyAmAdevI kI kukSI se vi0 saM0 1935 vaisAkha sudi 10 ko jIvI nAmaka putrI kA janma humA / ye tIna bahaneM thIM, jIvI maMjhalI thii| jIvI kI ATha varSa kI Ayu meM isakI mAtA kA dehAMta ho gyaa| bAda meM choTI bahana bhI mara gaI / vivaza hokara pitA ne dUsarA vivAha kara liyaa| kucha samaya bAda jIvI kI bar3I bahana prakkI kA bhI dehAvasAna ho gayA / jIvI kA vivAha vi0 saM0 1948 jeTha praviSThe 26 ko 13 varSa kI Ayu meM jodhA gAMva (ludhiyAnA) nivAsI lAlA zobhAmala ke suputra zrI cambAmala ke sAtha ho gyaa| vivAhoparAMta java jIvIbAI sasurAla pahuMcI kucha hI ghaMToM bAda isake pati cambalAla haijA ke roga se AkrAMta ho gye| bahuta upacAra karane para bhI ve niroga na ho pAye aura anta meM unakA dehAnta ho gyaa| jIvIbAI ko sohAgarAta manAnA bhI nasIba na huI / yaha sadA ke liye patisukha se vaMcita hokara bAlavidhavA ho gii| jIvIbAI ko usake pitA aMbAlA le Aye / use janma se hI mAtA-pitA se dhArmika saMskAra mile the / vaha adhikatara mAyake meM hI rahane lgii| kabhI-kabhI sasurAla meM bhI calI jAyA karatI thii| usa samaya paMjAba meM sarvatra DhUDhakamata kA hI bolabAlA thaa| zvetAmbara saMvegI sAdhviyoM ko paMjAba meM tIna sau varSoM se vicarane kA avasara prApta na huA thaa| yadyapi aba se pacAsa varSa pahale paMjAba meM zvetAMbaradharma kA isa yuga meM saddharmasaMrakSaka muni zrI bUTerAya (buddhivijaya) jI ne sarvatra pracAra karake sacce dharmAmRta kA pAna karAkara isa dharma ke anuyAyiyoM meM vRddhi kI thI, unake bAda unhIM ke ziSya tapAgacchIya prAcArya zrI vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI bhI isI dhaza ko pAvana kara rahe the parantu abhI taka zvetAMbara saMvegI sAdhviyoM ne isa dharatI para padArpaNa nahIM kiyA thA / jIvIbAI ke mAtA-pitA kA parivAra jaina zvetAMbara mUrtipUjaka dharma kA anuyAyI thaa| jIvIbAI ko bhI bhUrtipUjA para dRr3ha zraddhA thI, vaha darzana kiye binA anna jala grahaNa nahIM karatI thii| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jIvIbAI ko saMsAra se vairAgya ho gayA, vaha DhUMDhakamata kI sAdhvI premAdevI ke pAsa sthAnaka meM jAkara jaina thokar3oM zrAdi kA abhyAsa karane lagI / jaba premAdevI ko yaha patA lagA kI jIvI kA vicAra dIkSA kA hai taba usane ise apane pAsa dIkSA lene ke lie preraNA karanA zurU kara diyA / jIvIbAI ko mUrtipUjA para ananya zraddhA thI / vaha jAnatI thI ki DhUMDhakapaMtha jinapratimA utthApaka hai, isaliye vaha isa mata kI dIkSA lene ko rAjI na huI / parantu nirantara jaina dharma kA abhyAsa karane ke liye vaha sthAnaka premAdevI ke vahA~ jAtI rahI / ekadA premAdebI ne jIvI bAI ko jinamaMdira tathA jinapratimA ko na mAnane kA balAt niyama dilA diyA / jIvI ke Apatti karane para Aja premAdevI ne kahA ki 'jinapratimA kA mAnanA mithyAtva hai isaliye hamane tumheM samyaktva dekara jainadharma meM dRr3ha kiyA hai / yaha bAta jIvIbAI ko bahuta akharI aura usako eka dama Thesa lagI / para kyA kara sakatI thiiN| isa dina se DhaMDhaka sAdhviyoM kI yaha koziza jArI rahI ki jIvI inake pAsa yathAsaMbhava zIghra dIkSita ho jAve para isakI bhAvanA tau maMdira AmnAya meM (zvetAMbara saMvegI ) dIkSA lene kI thii| paMjAba meM saMvegI sAdhviyoM kA ekadama abhAva thA / 522 paMjAba meM saMvego sAdhviyoM kA Agamana lagabhaga tIna zatAbdiyoM se paMjAba kI dharatI para zvetAMbara mandira AmnAya ke sAdhusAdhviyoM kA AvAgamana na hone se isa dharma ke anuyAyiyoM kA prAyaH prabhAva ho cukA thA / vi0 saM0 1600 se saddharmasaMrakSaka muni zrI buddhivijaya jI tathA unhIM ke praur3ha cAritra cUr3AmaNi prakAMDa vidvAna nyAyAMbhovidhi tapAgacchIya jainAcArya zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma ) jI ke sadprayAsa se paMjAba kI pavitra dharatI para sarvatra zvetAMbara dharma kA bhI bolabAlA thA / vi0 saM0 1659 meM gujarAta prAMta se bIkAnera hote hue do saMvegI sAdhviyAM eka vairAgana mahilA ke sAtha prAcArya zrI vijayAnanda sUri Adi munirAjoM ke darzanArtha paMjAba ke jIrA nagara meM padhArIM / usa samaya prAcArya zrI jIrA nagara meM vidyamAna the / sAdhvI zrI candanazrI va chaganazrI ne paMjAba meM sarvatra padhArakara sAhasapUrNa kadama uThAyA / aura inhoMne yaha caturmAsa bhI prAcArya zrI kI nizrA meM jIrA meM hI kiyA / caumAsA ke bAda AcArya zrI ne vairAgana bAI ko dIkSA dekara candanazrI kI ziSyA banAyA aura usakA nAma udyotazrI rakhA / tatpazcAt tInoM sAdhviyA paMjAba meM vicaraNa karane lagIM / bAla brahmacAriNI jIvIbAI kI dIkSA-dIkSA ke bAda nAma sAdhvI devazrI jI / saMvegI sAdhviyoM ke paMjAba meM padhArane ke samAcAra jaba jIvIbAI ne sune to usake harSa kA pArAvAra na rahA / vaha unake darzana karane gaI aura prapanI bhAvanA dIkSA lene kI batalAI / jIvI kI bhAvanA AcArya zrI vijayAnanda sUri se dIkSA lene ko thI parantu sasurAla vAloM ne dIkSA lene kI prAjJA nahIM dI / isaliye dIkSA lene meM vilamba hotA gayA / vi0 saM 1953 jeTha sudipa maMgalavAra ko AcArya zrI kA gujarAMvAlA meM svargavAsa ho gayA / jIvIbAI kI dIkSA lene kI bhAvanA bhI uttarotara vRddhi pAtI gaI / anta meM sasurAla vAloM ko dIkSA kI zrAjJA denI par3I / vi0 saM0 1654 miti mAgha sudi 5 ( basaMtapaMcamI) ke dina jaMDiyAlA guru meM muni vallabhavijaya ( prAcArya vijayavallabha sUri ) jI ne jIvIbAI ko dIkSA dekara candanazrI kI ziSyA bnaayaa| nAma Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartanI devazrI jI 523 sAdhvI devazrI jI rkhaa| isa samaya jIvIbAI kI Ayu 16 varSa kI thii| isa samaya jaMDiyAlA guru meM bAbA muni zrI kuzala vijaya jI, muni zrI hIravijaya jI, muni zrI sumativijaya jI tathA muni zrI vallabhavijaya jI virAjamAna the / sAdhvI caMdanazrI, chaganazrI, udyotazrI tIna sAdhviyoM tathA ina sAdhuoM ko zikSaNa dene ke lie paTTI (paMjAba) nivAsI vIsA osavAla nAhara gotrIya paMDita amIcanda jI zAstrI bhI maujUda the| dIkSA ke avasara para jIvIbAI ke sasurAla ke parivAravAle nahIM Aye the| unhoMne eka patra meM yaha likhA thA ki jIvIbAI se mamatA hai kAraNa dIkSA lene se use apane parivAra se alaga hote hue dekhanA hameM asahya hai isaliye hamane dIkSA kI AjJA to de dI hai para isa zubha prasaMga kara hamArI upasthitI asaMbhava hai| dIkSA kA sArA khacaM jaMDiyAlA guru nivAsI lAlA jhaMDAmala jI lor3hA ne kiyA praura mAtApitA lAlA hamIramala jI duggar3a aura unakI patnI bane / dIkSA lene se pahale jIvIbAI ne apanA sArA jevara apane jeThoM-lAlA haradayAla mala va lAlA prabhumala baMbha ko bheja diyA / devazrI jI isa yuga meM paMjAba meM sarvaprathana paMjAbI sAdhvI bniiN| dIkSA lene ke bAda sAdhvI devazrI jI vyAkaraNa, saMskRta, prAkRta, tathA prakaraNoM prAdi ke abhyAsa karane meM tallIna rahane lgiiN| guruNI jI ke sAtha, paTTI, mAlerakoTalA meM caturmAsa kie| gujarAta kI tIna mahilAoM ne paMjAba meM dIkSA lekara ApakI ziSyAeM banane kA saubhAgya prApta kiyA / inake nAma dAnazrI, dayAzrI tathA kSamAzrI rakhe gye| mAlerakoTalA se vihAra kara Apa apanI guruNI jI candanazrI prAdi sAdhviyoM ke sAtha ludhiyAnA AI / yahA~ para upAzraya koI nahIM thA / isaliye lAlA zibbamala jI zAdIrAma jI ke khAlI makAna meM sAdhviyoM ne nivAsa kiyaa| vahIM para saba mahilAeM hamArI caritranAyakA se dharmopadeza sunane keliye mAne lgiiN| zrAvikAoM meM sthAnIya jainoM ke gharoM meM jA jA kara upAzraya kelie dhana ikaTThA karanA zuru kara diyA, kaI mahilAnoM ne apane tarapha se eka-eka kamare ke liye dhana diyaa| jisase upAzraya ke liye jamIna lAlA milakhIrAma jI kI dharmapatnI ne dAna meM dii| usa para upAzraya kA nirmANa ho gyaa| pazcAt Apake upadeza se isI upAzraya meM zrI AtmAnanda jaina dhArmika kanyA pAThazAlA kI sthApanA huI jisameM bAlikAeM dharmazikSA pAne lgiiN| ludhiyAnA meM do mAsa sthiratA karane ke pazcAt hoziyArapura kI ora vihAra krdiyaa| choTe-choTe gAMvoM aura nagaroM meM vicaraNa karake candanazrI jI mAdi sAta sAdhviyAM dharma kA sarvatra udyota karane lgiiN| amRtasara ke caturmAsa ke bAda candanazrI, chaganazrI, udyotazrI ina tIna gujarAtI sAdhviyoM ne bIkAnera jAne ke lie vihAra kara diyaa| bIkAnera pahuMcane para candanazrI jI kA vikrama saMvat 1956 ko svargavAsa ho gayA / sAdhvI zrI devazrI jI apanI tIna ziSyAoM ke sAtha paMjAba meM hI vicaraNe lgiiN| vi0saM0 1762 meM jIrA meM zrI devazrI jI tathA inake sAtha inakI tIna ziSyAoM, dAnazrI, dayAzrI va kSamAzrI jI ko munizrI paMnyAsa sundaravijaya jI ne bar3I dokSAeM diiN| kyoMki sAdhvI candanazrI jI kA aba svargavAsa ho cukA thA isaliye devazrI jI ko bar3I dIkSA sAdhvI kuMkumazrI ke nAma se dekara unakI ziSyA banAyA gyaa| kukumazrI candanazrI jI kI bar3I Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ziSyA thii| bAkI kI ApakI ziSyAnoM ko bar3I dIkSA dekara ApakI (devazrI jI kI) ziSyAyeM banAyA gyaa| tatpazcAt Apane bIkAnera kI tarapha prasthAna kiyA / ludhiyAnA ke bIsA osavAla lAlA rulayArAma kI putrI zAMtidevI ke vivAha kI miti nizcita ho gaI, para zAMtidevI saMsAra kI asAratA ke kAraNa vivAha nahIM karanA cAhatI thii| vi0 saM0 1962 meM vaha hamArI cAritranAyikA ke pAsa prAIM aura dIkSA lene kI bhAvanA prakaTa kI utkaTa vairAgya ke kAraNa vivaza hokara mAtA-pitA ko apanI putrI ko dIkSA lene kI AjJA denI pdd'ii| vi0 saM0 1963 meM bIkAnera meM ku0 zAMtidevI kI bhAgavatI dIkSA paMnyAsa sundaravijaya jI ne dekara sAdhvI devazrI kI ziSyA banAyA aura nAma hemazrI jI rkhaa| hamArI cAritranAyikA ne vi0 saM0 1963 kA caumAsA bIkAnera meM karake Age ko kUca kiyaa| vi0 saM0 1964 meM siddhAcala jI kI yAtrA karake caumAsA pAlItAnA meM kiyA / isa prakAra rAjasthAna, gujarAta, saurASTra prAdi kSetroM meM vicarate hue ApakI aneka ziSyAeM-praziSyAeM banIM / sarvatra dharma kA udyoMta karate hue ina kSetroM meM prAnevAle saba tIrthoM kI yAtrAeM karake prAtmakalyANa kiyaa| zrI siddhagiri kI niNANUM yAtrAeM bhI kii| giranAra, AbU, tAraMgA Adi kI sparzanA bhI kii| kaI charI pAlita zrAvaka-zrAvikAnoM ke saMghoM ke sAtha bhI tIrthayAtrAeM kii| punaH paMjAba meM prAgamana | vi0 saM0 1676 meM pApa apanI ziSyAoM-praziSyAnoM ke sAtha punaH paMjAba padhAre aura vi0 saM0 1977 kA caturmAsa prApane ludhiyAnA meM kiyaa| isa samaya svAmI sumativijaya jI kA caumAsA bhI yahIM thA / cAra varSa paMjAba meM sarvatra vihAra kara vi0 saM 1981 meM lAhaura pdhaare| isI varSa lAhaura meM purAtana jinamaMdira kA jIrNoddhAra hokara prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke dvArA pratiSThA huI aura caturvighasaMgha ne muni zrI vallabhavijaya jI ko prAcArya padavI pradAna kii| AcArya zrI tathA Apake caturmAsa lAhaura meM hI hue| vi. saM0 1982 meM gujarA~vAlA meM prAcArya zrI ne zrI prAtmAnanda jainagurukula paMjAba kI sthApanA kI / hamArI caritranAyikA bhI gujarAMvAlA meM sAdhvImaMDala sahita padhAra gaye the| yaha caumAsA bhI gujarAMvAlA meM hI huA / pazcAt nArovAla, jIrA Adi meM vicaraNa karate hue gurukula ke pracAra tathA prArthika sahayoga keliye zrIsaMghoM ko preraNA karane meM saMlagna rhe| svAdhyAya, zAstrAbhyAsa prAdi sadA cAlU rakhate the / svastha-asvasthAvasthA meM, vRddhAvasthA meM bhI Apa sadA jJAnArjana meM tallIna rahate the / jahA~ prAcArya zrI kA caturmAsa hotA yadi usa varSa prApa kA caturpAsa bhI usI nagara meM hotA to Apa vyAkhyAna meM upasthita hokara jisa zAstrAdi kA vyAkhyAna prAcArya zrI pharamAte usI zAstra ko kholakara sAmane rakha lete aura usakI dhAraNA karate the| pravartanI pada se vibhUSita prApako prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ne pravartanI pada se vibhUSita kiyA aura prApa ne isa pada ko itanI kuzalatApUrvaka nibhAyA ki Apa isa yuga kI Adarza pravartanI kahalAye / vi0 saM0 1667 ko ApakA tathA prAcArya zrI kA caturmAsa gujarAMvAlA meM thaa| usa samaya prAcArya zrI ne sAre zrIsaMgha ke samakSa apane mukhAviMda se pharamAyA ki pravartanI sAdhvI jI devazrI jI Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartanI devazrI jI 525 dhanya haiM ki jinhoMne paMjAba bhara se gurukula paMjAba ko pracuradAna dilA kara apane vidyAprema kA pUrNa paricaya diyA hai| vi0 saM0 2001 ko hamArI cAritranAyikA bIkAnera padhAre / prAcArya zrI vijayavallabha sUri kA caturmAsa bhI vahIM thaa| isa varSa bIkAnera meM hamArI cAritranAyikA ke saprayatnoM aura upadezoM ke prabhAva se-(1) zrI vijayAnanda sUrIzvara jI kA janmajayanti mahotsava, (2) prabhu mahAvIra kA jayanti mahotsava, (3) navapada aolI tapa, (4) dIkSA mahotsava Adi aneka dharmakArya prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke sAvidhya meM bar3I dhUma-dhAma tathA saphalatA pUrvaka hue| vi0 saM0 2001 vaisAkha sudI 6 ko prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke karakamaloM se zrI jaina zvetAMbara tapAgaccha dAdAvAr3I kI pratiSThA samAroha pUrvaka huii| parama gurubhakta prAcArya zrI vijayalalita sUri, tathA saMskRta aura prAkRta ke asAdhAraNa vidvAna, itihAsa ke jJAtA, prAcIna sAhitya-pAMDulipiyoM ke saMzodhaka muni zrI caturavijaya jI bhI prAcArya zrI ke sAtha isa bIkAnera ke caturmAsa meM virAjamAna the| inhoMne bhI prAcArya zrI ke sAtha paMjAva meM jAnA thA parantu muni zrI caturavijaya jI kA svargavAsa bIkAnera meM hI ho gyaa| bIkAnera ke caturmAsa ke pazcAt hamArI caritranAyikA apanI ziSyA-praziSyAoM ke sAtha punaH paMjAba padhAra gaye / vi0 saM0 2002 kA caumAsA jaMDiyAlA guru meM kiyaa| caturmAsa ke pazcAt vi0 saM0 2003 ko Apa gujarAMvAlA paghAre / pUjya AcArya vijayavallabha sUri bhI gujarAMvAlA hokara syAlakoTa apane munimaMDala ke sAtha padhAre aura vahAM navanirmita jaina zvetAMbara maMdira kI pratiSThA krvaaii| isa avasara para syAlakoTa meM ludhiyAnA nivAsI svargastha lAlA pannAlAla jI baMbha kI vidhavA dharmapatnI aura lAlA motIlAla munhAnI gujarAMvAlA nivAsI kI putrI prakAzavaMtI kI dIkSA prAcArya zrI ke varada hAthoM se huii| nAma prakAzazrI rakhA aura sAdhvI damayantI zrI kI ziSyA banAI gaI / prAdarza pravartanI jI pasvastha hone ke kAraNa gujarA~vAlA meM hI virAjamAna rahIM __vi0 saM0 2004 kA caturmAsa gujarAMvAlA meM kiyaa| prAcArya zrI kA catumA~sa bhI gujarA~vAlA meM hI thaa| deza vibhAjana paMdraha agasta 1947 I0 bhAratIya itihAsa meM amara hai / isa dina zatAbdiyoM ke bAda bhArata ko svatantratA prApta huI / svatantratA ke sAtha hI eka duHkhita abhizApa bhI AyA-vaha thA deza kA hindustAna aura pAkistAna ke rUpa meM vibhAjana / vibhAjana ke sAtha hI aneka prAtatAyI tAkateM ubhara AyIM paura sArA deza raktaraMjita ho gyaa| pAkistAna meM isa taraha nirAparAdha mAnavoM ke rakta kI holI khelI gaI ki yuga-yuga taka mAnava jAti kI isa nRzaMsa hatyA para mAnava samAja kAle dAga ke rUpa meM smaraNa karatI rahegI / lAkhoM vyakti beghara-bAra ho gaye aura lAkhoM lalanAeM pranAtha ho giiN| inake karuNa-krandana se dasoM dizAeM krandita ho uThIM / isa tuphAna se gujaraoNvAlA bhI na baca paayaa| vahAM ke tamAma amuslima khatare meM par3a gye| gujarA~vAlA meM bhI lUTa tathA Aga lagAne kI sarvatra vAradAteM hone lgiiN| samAdhimaMdira kI bAhara kI khir3akiyoM ko prAga lagA dI gii| upAzraya tathA jaina maMdira ko bhI naSTa-bhraSTa karane ke Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma parogrAma bana cuke the / zrAkramaNakAriyoM ne aneka bAra jaina dharmasthAnoM para prAkramaNa karane ke manasube banAye | para prAcArya zrI ke pratApa tathA pravartanI jI ke zIla ke prabhAva se ve sadA asaphala rahe / 526 prAcArya zrI apane munimaMDala sahita tathA pravartanI jI prAdi sAdhviyA~ tathA sakala jaina saMgha isa samaya gujarAMvAlA meM hI the / yaha samaya caturmAsa kA thA / pAkistAna meM tAra-patroM kA vyavahAra banda ho gayA / paMjAba ke jainasaMghoM ke saba namaroM meM kyA paristhiti hai use jAnane kA koI sAdhana na rhaa| bhArata meM rahanevAloM ko bhI sAdhusAdhviyoM, tathA zrAvaka-zrAvikAoMoM kA kyA huA usakA samAcAra mAtra nahIM mila pAtA thA / samAcAra patroM meM bhI jo samAcAra chapate the ve bhI adhUre the / eka samaya to sAre bhArata meM yaha afavAha phaila gaI thI ki - pAkistAna meM tIna jainasAdhu katla kara diye gaye haiM- prAcArya zrI ko bhI patthara lage haiM, sAdhviyoM kA patA nahIM hai, sabhI jinamandira bhasmIbhUta ho cuke haiN| ina saba samAcAroM se jainajagata becaina ho gayA / AcArya zrI sAdhu-sAdhviyoM ke bacAne ke lie tAroM para tAra diye jAne lage / sAdhu-sAdhviyoM ko vAyuyAnoM se lAne ke liye halacala maca gii| jaba gurudeva ko kisI prakAra se ye samAcAra mile to unhoMne ekadama inakAra kara diyA aura ghoSaNA kI ki jaba yahA~ ke zrAvaka-zrAvikAeM pAkistAna se surakSita nikala jAyeMge tabhI hama sAdhu, sAdhvI bhI nikaleMge / isa para aura bhI adhika becainI hone lagI / parantu deva, guru, dharma ke pratApa se kisI bhI zrAvakazrAvikA aura sAdhu-sAdhvI ko nukasAna nahIM huA / paryuSaNa parva ke bAda vi0 saM0 2004 bhAdoM sudI 11 zukravAra tA0 26-9-1947 I0 ke dina gujarAMvAlA nagara se calakara AcArya zrI tathA pravartanI jI apane-apane sAdhu-sAdhviyoM ke sAtha gujarAMvAlA ke sthAnakamArgI tathA zvetAMbara grAmnAya ke samasta zrAvaka-zrAvikAoM ko sAtha meM le kara zrI AtmAnanda jaira gurukula meM pdhaare| dUsare dina tA0 27-6-47 ko sAyaM 4 baje sArA caturvidha saMgha surakSita lAhaura jA pahuMcA / agrima vyavasthA ke anusAra sabane nezanala kAleja lAhaura meM vizrAMti lI / dUsare dina prAtaHkAla samasta sAdhu-sAdhviyoM ne garama pAnI se pAraNA kiyA aura zrAvaka-zrAvikAoMoM ne dopahara ke bAda thor3I khAdyasAmagrI yAne dAla ke sAtha do-do rUkhI roTiyAM khA kara saMtoSa manAyA / ravivAra tA0 28-9-1947 kI saMdhyA ko amRtasara zahara ke bAhara zarIfapura meM rahe aura dUsare dina somavAra tA0 26-6- 1947 ko prAtaH kAla ko samasta sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikAoM ne amRtasara nagara meM praveza kiyA / pAkistAna se sahI-salAmata bhArata pahuMcane kA samasta zreya mAtra AcArya bhagavAn zrI mad vijayavallabha sUrIzvara jI tathA pradarza pravartanI jI kI prabhAvakatA ko thA / parantu vyavahArika rUpa se isa yaza kI bhAgI bambaI kI mAnavI rAhata samiti aura mukhyataH gurubhakta zrI phUlacanda zAmajI, zrI phUlacaMda nagInadAsa, zrI maNilAla jayamala zeTha, tathA gujarAMvAlA nivAsI lAlA mANakacaMda jI ke suputra lAlA kapUracaMda jI dUgar3a haiM / caturmAsa meM jaina sAdhu-sAdhvI eka nagara se dUsare nagara para sAdhAraNa sthiti se vihAra nahIM karate haiM, yaha unakI maryAdA hai| parantu durbhikSa, mahAmArI, yuddha, azAMta vAtAvaraNa, raktapAta prAdi Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartanI devazrI jI viSama samaya meM sAdhu-sAdhvI anyatra vihAra kara sakate haiM / cAritra kI rakSA ke lie jainazAstroM meM 'apavAda sevana' kA vidhAna hai / ataeva aise viSama samaya meM prAcAryadeva samasta sAdhu-sAdhviyoM ke dharma aura cAritra kI rakSA kI dRSTi se caturmAsa meM pAkistAna se bhArata prAnA zAstrasammata tathA dUradarzitA pUrNa thA / pAkistAna se pAne ke bAda hamArI cAritranAyikA kA svAsthya ekadama giragayA zraura ghUmanA-phiranA ekadama banda ho gayA / AcAryazrI do tIna dina ke antara meM Apa ko darzana dene ke lie padhArate rahe / 527 svarga gamana miti prAsoja sudi 6 ko dopahara ke do baje prApane prAcArya zrI ke pAsa darzana dene ke lie apanI ziSyA basaMtazrI ko bhejA aura kahalAyA ki Aja kA dina isa deha ko tyAga karane kA zrA gayA haiM / prAcArya bhagavAna apane do ziSyoM ke sAtha darzana dene ko padhAre usa samaya vaha siddhagirisiddhagiri kA nAma japa rahI thI / gurudeva ko dekhate hI Apane hAtha jor3a kara vaMdanA kI laura gurudeva ne Apako mAMgalika pATha sunAyA aura unake mastaka para vAsakSepa DAlA / vi0 saM0 2004 kI Asoja sudI 6 ko saMdhyA ke 6 baje arhan- arhan zabdoM kA uccAraNa karate-karate isa nazvara deha kA tyAga kara svargagamana kiyaa| dUsare dina sakala paMjAba zrI saMgha ne Apa kI deha kA vimAna rUpI pAlakhI meM lejAkara bAje-gAje ke sAtha agnisaMskAra kiyA / Apake jIvana kI vizeSa ghaTanAeM ( 1 ) tapasyA - prApakA jIvana tapasyA se zrotaprota thA / zrApa aneka prakAra ke abhigraha dhAraNa karate kyoM ki icchAtroM ke nirodha ko hI tapa kahA haiM / anekoM upavAsa, bele, tele, aTThAyAM, bila kI oliyA~ Adi tapa kiye| parantu unakI nizcita saMkhyA nahIM milatI / yaha bAta to nizcita ki Apa eka mahAna tapasvinI thIM / prApa ne aMtima zvAsoM taka mahAna tapasyA karate hue mahAna Adarza upasthita kiyA / (2) vidyopAsanA - dIkSA lene se lekara Apa sarvadA jJAnArjana meM saMlagna rahatI / nava-nava jJAna prApta karane se kabhI nahIM cUkate the / vRddhAvasthA meM saMgha Apako koI bhI vidvAna mila pAtA usake pAsa niHsaMkoca vidyAdhyayana karane laga jAte / zrAcArya zrI ke pravacanoM meM upasthita hokara pravacana ke samaya usa zAstra ke pannoM ko kholakara pravacana zravaNa karate the aura jahA~-jahA~ zaMkA upasthita hotI thI vahA~-vahA~ praznoM se samAdhAna kara lete the / prapane sAtha kI saba ziSyAoM praziSyAtroM ko svayaM bhI vAcanA dete the / gItArtha sAdhuoM se bhI vAcanA dilAte the aura vidvAna paMDitoM se bhI vidyAbhyAsa karAte the / kisI bhI sAdhvI ko niThalle nahIM baiThane dete the / unake cAritra dRr3hatA pUrvaka nirvAha karane ke liye sadA-sarvadA pUrA-pUrA dhyAna rakhate the / (3) sAdhanahIna zrAvaka-zrAvikAoM kA sthirIkaraNa - zrAvaka-zrAvikAo kI nAjuka paristhiti ko jAnane para prApa kA hRdaya dayA se bhAdrita ho uThatA thA aura gupta rUpa se sAdhana sampanna gRhasthoM dvArA unakI samasyAoM se uddhAra karA dete the / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (4) jaina saMsthAnoM ko prArthika sahayoga dilAne ke lie Apa sadA prayatnazIla rahe / ziSyA parivAra prAdarza pravartanI sAdhvI zrI devazrI jI ne choTo dIkSA sAdhvI caMdanazrI jI se lI aura bar3I dIkSA sAdhvI kuMkumazrI jI ke nAma se huI / isalie Apa kuMkumazrI jI kI ziSyA kahalAye / 1. devazrI jI kI ziSyAeM- zrI dAnazrI jI, zrI dayAzrI jI, zrI kSamAzrI jI, hema zrI jI, vivekazrI jI, candrazrI jI, caraNazrI jI, citta zrI jI, dhanazrI jI, caturazrI jI, lalitazrI jI, padmazrI jI, jinendra zrI jI, mahendrazrI jI, zIlavatI zrI jI, (upasaMpadA grahaNa kI) / 528 zrApa kI ina uparyukta ziSyAnoM kI ziSyAnoM, praziSyAnoM kI saMkhyA lagabhaga pAMca sau hogI / jo niraticAra caritra kA pAlana karate hue sAre bhArata meM jainadharma kI prabhAvanA karate hue sva-para kalyANa meM agrasara ho rahI hai / inameM se kaI sAdhviyAM to aisI haiM jo pror3a jJAnasaMpanna, cAritracUr3AmaNi hone ke sAtha-sAtha jainazAsana kI unnati, prabhAvanA, pracAra tathA prasAra karane meM dvitIya haiM / jaise ki jainabhAratI, kAMgar3A tIrtha uddhArikA, mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI zrI jI, inakI ziSyA sAdhvI suvratA kI jI zAstrI sAhityaratna tathA jainadarzana kI praur3ha vidUSI haiM / isI prakAra sAdhvI zrI jasavantazrI jI, sAdhvI zrI priyadarzanAzrI jI bI0 e0 prabhAkara tathA saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi bhASAoM kI jJAtA evaM jainadarzana kI vidUSI haiN| sAdhvIzrI nirmalA zrI zrAdi bhI jJAna aura cAritra meM advitIya hai / isI prakAra aneka aisI sAdhviyA~ bhI haiM jo ugra tapasvinI haiM / jainabhAratI, kAMgar3AtIrthoddhArikA, mahattarA, sAdhvIratna zrI mRgAvatIzrI jI zrAdi 1 - sAdhvI zrI zIlavatI jI mahArAja saurASTra prAMta ke rANaparadA gAMva meM vi. saM 1650 meM zivakuM vara bahana kA janma huA / bAlyAvasthA se hI pratibhA-zAlinI, vyavahArakuzala evaM sahanazIla thIM / yadyapi zikSA prApta karane kA avasara unheM ghara para nahIM mila pAyA tathApi dhArmika saMskAra bacapana se hI unameM aMkurati ho gaye the / saradhAragrAma (rAjakoTa) nivAsI bambaI ke kapar3e ke vyApArI dasA zrImAlI zrI DUMgarasI bhAI saMghavI ke sAtha unakA vivAha huA thA / dAmpatya jIvana kI saba sukhasuvidhAyeM prApta thIM, pati kA asIma pyAra bhI unheM prApta thA / unake do putra va do putriyA~ thIM / saba prakAra se sukhI jIvana thA / parantu yakAyaka duHkhoM kA pahAr3a una para TUTa pdd'aa| eka putra va eka putrI kAla-kavalita ho gaye / isa dAruNa duHkha ko abhI bhUla bhI na pAyI thI ki vi0 saM0 1984 ko unake pati kA dehAMta bhI ho gayA / aba ve apane sasurAla ke gA~va saradhAra A gaI / lagatA thA ki vidhAtA paga-paga para unako parIkSA lene para hI tulA huA hai / yahAM zrAne para parivAra kA eka mAtra AdhAra dUsarA putra bhI 16 varSa kI Ayu meM cala Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartanI sAdhvI zrI devazrI jI sAdhvIzrI zIlavatI zrI jI 88888888888 mahattarA sAdhvI zrI bhRgAvatI zrI jI panI tIna ziSyAoM ke sAtha www 388888 30032008 982803855 0380888 2008 &3808688003003030003 MOR 80800388 0000000000 0000668888800388 3888 TMLAast 0000000 05800008 860233800 PRAB 000000 8888888 88003888887800380866600000000000 8 6882088000 3 sAdhvI sayazAzrI sAdhvI sUjyeSThAzrI mahattarA magAvatI zrI jI sAdhvI savratAzrI Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI zrI priyadarzanAzrI sAdhvI zrI jasavaMtazrI jI sAdhvI zrI praguNAzrI 133 sAdhvI zrI priyaratnAzrI sAdhvI zrI harSapriyAzrI sAdhvI zrI priyadharmAzrI Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI zrI zIlavatIzrI jI 536 basA / isa dAruNa duHkha ko bhI hRdaya para patthara rakhakara sahana kiyA aura apanI ekamAtra putrI bhAnumatI ke lAlanapAlana meM laga gii| ekadA bhAnumatI bhI sakhta bImAra ho gii| bahuta upacAra karane para bhI svastha na ho pAI / jIvita rahane kI saba AzAeM dhUli-dhUsara ho gii| zivakuvara bahana ne mana hI mana meM dRr3ha nizcaya kara liyA ki "yadi merI yaha putrI svastha ho gaI to hama donoM mAtA putrI bhAgavatI dIkSA grahaNa kara leMgI' / prAyu karma balavAna hone se bhAnumatI pUrNa svastha ho gaI / vi. saM. 1965 meM tIrthAdhirAja zrI zatrujayagiri kI chatrachAyA meM apanI pratijJA ke anusAra unhoMne apanI putrI ke sAtha dIkSA grahaNa kara lI / yahI mAtA va putrI kramazaH vartamAna kI sAdhvI zIlavatIzrI jI va mRgAvatIzrI jI haiM / sAdhvI zrI zIlavatI jI kA zAstrAbhyAsa to pralpa hI thA, kintu rAsA, stavana, sajjhAya prAdi prAthamika graMthoM ke adhyayana se unake pAsa dohoM, kathA-vArtAmoM prAdi kA apAra bhaMDAra thaa| isI kAraNa se unake pAsa baiThanevAloM ko samaya vyatIta hone kA patA nahIM rahatA thaa| sAdhvI zrI zIlavatI jI ne Adarza pravartanI sAdhvI zrI devazrI jI se upasaMpadA grahaNa kI tathA unakI ziSyA bnii| aura sAdhvI zrI mugAvatIapanI mAtA zIlavatI jI kI ziSyA bniiN| ve guru vallabha kI hI bhAMti nirbhIka hokara kaTusatya kaha DAlatI thiiN| guru mahArAja ke prati unakI asIma zraddhA aura bhakti thI aura apanI prAjJA meM rahanevAlI sAdhviyoM ke prati apAra vAtsalya thaa| prAcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara jI ke Adeza se unhoMne apanI ziSyApraziSyAoM ke sAtha saurASTra, gujarAta, baMgAla, bihAra, uttarapradeza, paMjAba, rAjasthAna, mahArASTra meM ghUma-ghUmakara dharma prabhAvanA kI / ve jahAM bhI jAtI thIM binA kisI bhedabhAva ke mahAvIra vANI sunAtI thiiN| ve apanI putrI aura ziSyA zrI mRgAvatI ke prati bhI sadA jAgaruka rhiiN| yaha isI jAgarukatA kA pariNAma hai ki mRgAvatIjI tejasvI, svatantraciMtaka, prabhAvaka tathA vidvatA kI pratyakSa pratibhA sampanna haiN| prAdhyAtmika dRSTi sampanna aura nirAticAra cAritra pAlana Adi guNoM se paripUrNa haiM / saMgha ke kalyANa ke liye isa prakAra kI anupama bheMTa dene vAlI sAdhvI zrI zIlavatI jI se zrIsaMgha kabhI uRNa nahIM ho sktaa| jahAM unheM apanI putrI ke prati apAra vAtsalya thA vahAM AvazyakatA par3ane para ve usake hita kI dRSTi se kaThora bhI ho jAyA karatI thiiN| paMjAba va bambaI meM ve atyanta lokapriya thiiN| ve sadA garIba tathA madhyamavarga aura asahAya varga ke hitaciMtana meM tallIna rahatI thIM / unake guru ke dvArA sthApita jaba zrI mahAvIra vidyAlaya bambaI kI zAkhAoM meM jayantI manAI jA rahI thI, tabhI vi. saM. 2024 miti mAgha kRSNA 4 dinAMka 16 pharavarI 1968 I. ko sAyaM 6 baje bambaI ke mahAvIra svAmI derAsara (mandira) ke upAzraya meM 74 varSa kI Ayu va 30 varSa kI dIkSA paryAya pAlakara samAdhipUrvaka unakA svargavAsa ho gyaa| unakI zmazAna yAtrA bar3I vizAla va bhavya thii| unakI smRti meM 63 hajAra rupae kI rAzi se sthApita, zrI prAtma-vallabha-zIla-saurabha TrasTa se unakI kIti-patAkA sthAI rUpa se phaharAtI rhegii| Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 1-jainabhAratI, kAMgar3A tIrthauddhArikA, bAlabrahmacAriNI, mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI zrI jI Adi ThANA 4 vi. saM. 1982 miti caitra zuklA 7 ke dina rAjakoTa (saurASTra) se 16 mIla dUra saradhAra nagara meM saMghavI zrIDUgarazIbhAI kI dharma parAyaNA ardhAMginI zrImatI zivakuvara bahina ke eka bAlikA ne janma liyaa| yaha bAlikA do bahaneM aura do bhAI the| navajAta bAlikA kA nAma bhAnumatI rakhA gayA / bAlikA abhI do varSa kI bhI na ho pAyI thI ki pitA kA sAyA sira se uTha gyaa| donoM bhAI tathA bar3I bahana kA bhI dehAMta ho gyaa| isase mAtA ke dila ko bar3A bhArI dhakkA lgaa| dila para patthara rakhakara mAtA zivakuMvara apanI ikalautI putrI bhAnumatI ke sAtha saradhAra nagara meM rahane lgiiN| ekadA bhAnumatI sakhta bImAra par3a gii| saba prakAra kI cikitsA karAne para bhI svAsthya lAbha na kara paaii| jIvita rahane kI saba aAzAnoM para pAnI phira gyaa| choTI avasthA meM hI pitA, bhAiyoM aura bahana kI mRtyu ne tathA apane asAdhya roga se bhAnumatI ko saMsAra kI asAratA kA nizcaya ho gyaa| mAtA zivakuvara bhI apane mana meM socane lagI ki isa asAra-saMsAra meM koI apanA nahIM hai aura na hI koI hogaa| kevala dharma aura prAtmasAdhanA hI sAtha degI / ataH unhoMne pratijJA kI ki bAlikA ke svastha ho jAne para apanA aura bAlikA kA bhaviSya sudhArane ke liye tIrtha yAtrA kareMge aura bhavabandhana ko tor3anevAlI bhAgavatI dIkSA grahaNa kareMge / isa prakAra mAtA aura putrI donoM ke hRdayoM meM saMsAra kI prasAratA kA vicAra karate hue vairAgya utpanna ho gyaa| bhAnumatI svastha ho gaI / zArIrika nirbalatA dUra hone para mAtAputrI donoM tIrthayAtrA ke liye nikala par3IM aura tIrthayAtrA karate hue girirAja zrI zatrujaya tIrtha para AdIzvara dAdA kI chatrachAyA meM vairAgya bhAvanA kI prabalatA se sAMsArika mohamAyA ko tor3akara vi. saM. 1665 miti poSa sudi 10 ke dina zrImatI zivakuvara bahana ne 44 varSa kI Ayu meM tathA unakI putrI bhAnumatI ne 13 varSa kI Ayu meM bhAgavatI dIkSAeM grahaNa kii| dIkSA lene para inake nAma kramazaH sAdhvI zrI zIlavatIjI va sAdhvI zrI mRgAvatIjI rakhA gayA aura donoM paraspara kramazaH guruNI-ziSyA bniiN| zrI magAvatI jI ne vidyA-adhyayana meM mana lagA diyaa| zrI choTelAla jI zAstrI, paNDita becaradAsa jI dozI, paNDita sukhalAla jI saMghavI DI.liTa aura zrI dalasukhabhAI mAlavaniyA tathA AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI mahArAja ne inheM vicakSaNa jAnakara vidyAdhyayana kraayaa| ina ke liye vidyAdhyayana karAne meM seTha kastUrabhAI lAlabhAI kA pUrNa sahayoga rahA / tathA mAtA guruNI zrI zIlavatI jI kA apAra vAtsalya preraNAdAyI banA / pApako bhAratIya SaDadarzanoM kA tathA pAzcAtya vidyAoM kA bhI praur3ha jJAna hai| - hIre kI parakha jauharI eka hI jhalaka meM kara letA hai| yugadRSTA kalikAla-kalpa-taru, ajJAna-timira-taraNi, yugavIra. bhAratakesarI prAcArya pravara zrI mad vijayavallabha sUrIzvara jI ne sAdhvI zrI mRgAvatI jI ko zAsana-prabhAvikA jAnakara apanA AzIrvAda pradAna kiyA aura kalakattA meM sAdhu-munirAjoM ke vidyamAna hone para bhI prApako saMgha meM pravacana karane kI anumatI pradAna kI aura vo razAsana kI isa mahAvibhUti ko candanabAlA samAna sammAnita kiyaa| Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI zrI mRgAvatI jI 531 ___ I. saM. 1653 (vi. saM. 2010) meM kalakattA meM huI sarva-dharma-pariSada meM jaba Apane jaina dharma kA pratinidhitva kiyA to ApakI vaktRtvakalA tathA jJAnasaurabha kI dhAka cAroM ora phaila gaI / lAkhoM kI saMkhyA meM jaina tathA ajaina prajA prApakA sArvajanika bhASaNa sunane ko lAlAyita rahane lgii| paMjAba kesarI zrI guru vallabha kI mAzA ko zirodhAryakara Apane paMjAba jAne ke liye kalakattA se vihAra kara diyaa| mArga meM pAvApurI meM bhArata sevaka samAja kA zivira lagA thaa| zrI gulajArIlAla nandA ne jaba sunA ki mahAsatI zIlavatI jI va mRgAvatI jI udhara pA rahI haiM to unhoMne turanta Age jAkara zivira meM padhArane kI vinatI kii| pApa zrI jI ke upadeza se pAvApurI mandira meM bijalI Adi lagavAkara nagara kI zobhA bddh'aaii| zrImatI tArakezvarI sinhA aura zrI gulajArIlAla nandA Apake sAragarbhita pravacana sunakara bahuta prabhAvita hue| pravacana meM lagabhaga 80000 kI upasthita thI / lAuDaspIkara se tIna mIla taka pravacana sunA gyaa| 1600 kilomITara kA lambA rAstA taya karate hue Apane jhariyA meM devazIbhAI ko jaina maMdira aura upAzraya banavAne kI preraNA dI / pazcAt paMjAba meM padArpaNa kiyA aura prathama caturmAsa ambAlA zahara meM kiyaa| ambAlA meM jana-jAgaraNakara vallabhavihAra kI nIMva rkhvaaii| zrI prAtmAnanda jaina DigrI kAleja ke dIkSAnta samAroha meM jaba zrI morArajI bhAI desAI ne prApakA pravacana sunA to ve bahuta prabhAvita hue / Apake jJAnagAMbhIrya kI muktakaMTha se prazaMsA kii| paMjAba ke jainasamAja meM phailI huI kurItiyoM ko dekhakara ApakA mana bar3A duHkhI huA aura inake sudhAra ke liye aApane ludhiyAnA nagara meM prayAsa cAlU kara diye| samAja sudhAra kelie sArvajanika bhASaNoM kI jhar3I laga gii| jaina aura ajaina sabhI loga prApakI vANIpIyUza kA pAna karane ke lie ruci aura zraddhA se ApakI zaraNa meM prAne lge| vyAkhyAna maMDapa zrotAoM se khacAkhaca bhara jAtA thaa| ApakI ojasvI yuktipurassara vANI se prabhAvita hokara saikar3oM yuvakoM ne daheja na lene kI pratijJAeM kI, saikar3oM parivAroM ne kuTumbI ke maraNoparAMta syApA Adi kA tyAga kiyaa| sthAnIya zrI prAtmAnanda jaina hAyara sekenDarI skUla kI imArata ke nirmANa ke lie vidyAdAna kI mahimA para Apake projasvI bhASaNoM ko sunakara upasthita janatA ne apane AbhUSaNa taka utArakara dAna meM de diye aura kucha hI dinoM meM lAkhoM rupaye dAna meM mile| jisake pariNAmasvarUpa skUla kI vizAla naI imArata bana gaI / sAre paMjAba meM bhramaNa kara Apane guruvallabha ke sandeza kA ghara-ghara meM pracAra kiyaa| prApake hI prayAsa se akhila bhAratIya jaina zvetAMbara kAnpharensa kA I. sa. 1960 meM jinazAsanaratna, rASTrasanta, zAMtamUrti AcArya zrI vijayasamudra sUrijI ko nizrA meM saphala Ayojana humA / sthAnakamArgI sampradAya ke pradhAnAcArya (prAcAryasamrATa) zrI AtmArAma jI mahArAja Apake vidyA-abhyAsa se vizeSa prabhAvita hue aura pApako yathAyogya mArgadarzana dete rahe / / ___ kucha varSa paMjAba meM vicarakara Apa phira ahamadAbAda AgamaprabhAkara muni zrI puNyavijaya jI se vidyAbhyAsa keliye calI gii| usa samaya Apake sAtha ApakI guruNI sAdhvI zIlavatI jI tathA do ziSyAeM sAdhvI sujyeSThAzrI tathA sAdhvI suvratAzrI bhI thiiN| kucha varSa paMDita becaradAsa, paMDita sukhalAla Adi se jainAgama-darzana mAdi kA abhyAsa kara Apa vahA~ se saurASTra, Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM janadharma bambaI, maisUra, beMgalaura, madrAsa ityAdi kSetroM meM vicarate hue digambara sampradAya ke gar3ha mUr3abadrI meM pahuMce vahAM jAnevAlI pahalI zvetAMbara jaina sAdhviyAM zrApa cAroM hI haiM / bambaI meM saphalatA sampanna huI ballabha zatAbdI meM zrApakA sakriya yogadAna rhaa| cAhe zrApa usa samaya beMgalora meM thIM / bar3audA meM Apane jinazAsanaratna gurudeva kI prAjJA se sAdhvI sammelana kara AzIrvAda prApta kiyA aura sAdhvIvarga ko samAja ke kalyANa ke liye Age Ane kI preraNA dI / 532 dillI meM zAsana pati bhagavAna mahAvIra kI rASTrIya stara para bhArata sarakAra kI tarapha se manAI jAne vAlI paccIsavIM nirvANa zatAbdI ko saphala banAne ke lie Apane dina-rAta eka kara diyA | zvetAMbara, digambara, sthAnakamArgI, terApanthI cAroM jaina samudAyoM ke sAdhu-sAdhviyoM ke sAtha kaI dinoM taka ghaMToM baiThakara zvetAMbara saMgha kI ora se rASTrasanta, jinazAsana ratna, zAMtamUrti prAcArya zrI vijayasamudra sUrIzvara jI kA pratinidhitva karatI rahIM aura gurudeva kA mAna bar3he, jinazAsana kI zobhA bane, basa yahI dhuna liye prApa kAryarata rahIM aura zatAbdI samAroha ko saphala banAyA / 1 kara vallabha-smAraka dillI kA kAma kaI varSoM se rukA huA thA, bahuta prayatna karane para bhI kisI ko saphalatA nahIM mila pA rahI thI / kisI ke basa kI bAta nahIM rahI thI / zrAcArya zrI vijayasamudra sUri ne Adeza diyA ki yaha kArya prApa kreN| guru AjJA zirodhArya kara Apa isa kArya ke liye juTa gaI / zrApane isa kArya ko sampanna karane ke liye miSThAna Adi kA tyAga diyA aura aneka prakAra ke abhigraha dhAraNa kiye / anta meM saphalatA ne prApake caraNa cUme aura dillI meM smAraka banAne ke liye jaina zvetAMbara zrI saMgha ne bahuta bar3I jamIna sarakAra se kharIda lI / zrabhigraha pUrNa hone ke pazcAt prapane pAraNA kiyA / paramagurudeva zrI vijayasamudra sUrIzvara jI jaba paMjAba se murAdAbAda meM jinamandira kI pratiSThA karAne jA rahe the taba unhoMne Apako jagAdharI meM Adeza diyA ki paMjAba kI sAra-saMbhAla lo / ludhiyAnA, laharA aura kAMgar3A ke adhUre rahe kArya pUre karo / guru kA Apa para vizvAsa Apake liye zaktidAyaka banA / (1) vi. saM. 2012 ( I. saM. 1955) meM zrAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kA adhivezana prApakI nizrA meM mAlerakoTalA meM huA / (2) ludhiyAnA zrAja paMcatIrthA bana gayA hai / sivilalAIna ke jainamandira kI pratiSThA tathA sundaranagara ke jainamandira kA nirmANa prApakI preraNA ke hI phala haiN| paMjAba zrIsaMgha, paMjAba mahAsabhA, ludhiyAnA zrIsaMgha, paMjAba mahilAmaMDala ke sarvasammata prAgraha se tathA prAcArya zrI vijaya indra dinna sUri kI AjJA se sivilalAIna ke mandira kI pratiSThA kA sabakArya niyata tithi para mahattarA sAdhvI jI kI nizrA meM huA / pratimAnoM kI pratiSThA karate samaya zrI mRgAvatI jI tathA gaNi zrI janakavijaya jI donoM ne vAsakSepa DAlA / isa pratiSThA mahotsava kI philma bhI lI gaI thI / (3) guru zrAtamadhAma laharA jo Atamaguru kA janmadhAma hai, vahAM Apake upadeza se hI smAraka rUpa gurudeva ke kIrtistambha kA nirmANa huA thA / isa gurudhAma laharA ke lie apanI nizrA meM ludhiyAnA se charIpAlita yAtrAsaMgha nikAlakara zrApane paMjAba jainasaMgha ko gauravAntrita kiyaa| yahAM ke kIrtistambha ko nayA va sundara rUpa dene ke lie jaba Apane apanA projasvI Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIzrI mRgAvatI jI 533 pravacana kiyA to usI samaya paMjAbI gurubhaktoM ne pacAsa hajAra rupaye kI dhanarAzi ekatrita kara dii| usI vyAkhyAna maMDapa meM prApane ghoSaNA kI ki kAMgar3A ke atyanta prAcIna jainatIrtha kI kIrti ko bar3hAne hetu pUrNa yogadAna dene ke liye vi. saM. 2035 kA caturmAsa kAMgar3A meM kruuNgii| jisake pariNAmasvarUpa Apane yaha caturmAsa kAMgar3A kilA ke jainazvetAMbara mandira kI talahaTI meM navanirmita jainazvetAMbara dharmazAlA meM apanI ziSyAoM, sAdhvI sujyeSThAzrI, sAdhvI suvratAzrI aura sAdhvI suyazAzrI ke sAtha kiyaa| yaha kAMgar3A tIrtha mahAbhArata kAla se jaina zvetAMbara tIrtha calA A rahA hai / kucha zatAbdiyoM pahale sAta jainazvetAMbara mandira kAMgar3A nagara meM tathA do jaina zvetAMbara mandira kAMgar3A kile meM the aura yahAM ke kaTauca vaMzIya rAjA bhI jainadharmAnuyAyI the| isa nagara meM zvetAMbara jainoM ke saikar3oM parivAra AbAda the / para Aja yahAM na to jainaloga hI AbAda haiM aura na hI kile meM zrI AdinAtha prabhu kI eka janazvetAMbara pASANa pratimA ke sivAya koI jainamandira vidyamAna hai / kile ke Asa-pAsa meM prAya: prAbAdI bhI nahIM hai| ___ sAdhvIjI mahArAja ne mAtra isa tIrtha ke uddhAra keliye aise nirjana sthAna meM caturmAsa karane kA sAhasa kiyaa| prataH Apane zrAvaNa mAsa se phAlguna mAsataka pATha mAsa meM kArtika tathA phAlguNa ke do caturmAsa lagAtAra karake isa tIrtha kA uddhAra kiyaa| itihAsa sAkSI hai ki 500 varSoM se yahAM para kisI sAdhu-sAdhvI kA caturmAsa athavA sthiratA karane kA koI pramANa nahIM milatA / hAM sAdhusAdhviyoM ke isa kSetra ke jainatIrthoM kI yAtrA karane ke vikrama kI 17 vIM zatAbdI taka ke vivaraNa avazya milate haiM jo zrAvaka-zrAvikAoM ke saMgha ke sAtha athavA akele yAtrA karane yahAM Aye the kiMtu yAtrA karane ke bAda ve yahAM se lauTa gaye the / kAMgar3A kA aitihAsika caturmAsa kAMgar3A kilA kA zvetAMbara jaina AdinAtha mandira sarakArI kabje meM hone ke kAraNa varSa bhara meM kevala tIna dina (phAlguNa sudI 13, 14, 15) keliye hI jainoM ko sevA-pUjA kI AjJA prApta thii| (1) kAMgar3A tIrtha meM vi. saM. 2035 meM jaina zvetAMbara tapAgacchIya sAdhvI, jinakA prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI mahArAja ke sAdhvI samudAya meM mahattvapUrNa viziSTa sthAna hai; mRgAvatI jI ne apanI tIna ziSyAoM ke sAtha caturmAsa kiyaa| ApakI AdhyAtmika zakti se prerita hokara vibhinna mAdhyamoM ke prayatnoM se sarakAra ne kAMgar3A jaina zvetAMbara tIrtha meM kile meM virAjamAna zrI AdinAtha (RSabhadeva) bhagavAna kI bhavya pratimA ke pUjana-prakSAla kI sadA ke liye sthAI anumati pradAna kara dii| kalakattA nivAsI bAbU vijayasiMha nAhara ema0 pI0 mahAmaMtrI janatApArTI tathA durgAcaMdajI sAMsada ko jaina bhAratI sAdhvI zrI mRgAvatIjI ne apane pravacana meM isa tIrtha ke uddhAra keliye utsAhita kiyA aura unhoMne isa kArya meM pUrA sahayoga dene kA vacana diyA tathA unake prayAsa se pUjA-prakSAla kI anumati sarakAra kI tarapha se jainoM ko sadAke liye mila gaI / rAjyAdeza ke anusAra pratidina prAta: 7 baje se 12 baje taka aura sAMya 6 baje se 7 baje taka pUjana evaM darzana kiye jA sakate haiN| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma kendra sarakAra dvArA pradatta anumati prAdeza No. 1.1.78-M-31371 Government of India Archaeological Survey of India Mantoo Building Rajbagh, . Shrinagar. Dated the 6.11.1978 The Secretary, Shri Swetamber Jain Kangra, Tirath Yatra Sangh, Hoshiarpur (Punjab) Sub : Worship in the Jain temple in Kangra Fort. Sir, With reference to your letter No. nill dated 30.10.1978 on the subject cited above I am to inform you that worshippers can worship in the temple between 7 A.M to 12 P.M. and 6 P.M. to 7 P.M. daily as requested by you. The concerned officer is being instructed accordingly. Your faithfully __Sd/- (H. K. Narain) Superintending Archaeologist (2) isa caturmAsa meM Apake upadeza se kile kI talahaTI kI samatala bhUmi para zrIjaina zvetAMbara saMgha kI tarapha se bhavya jainadharmazAlA kA nirmANa kiyA gayA hai| isa dharmazAlA ke liye bhUmi sva0 lAlA makanalAlajI munhAnI (gujarAMvAliyA) dillI nivAsI ne prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI ke upadeza se kharIdakara zrI jaina zvetAMbara saMgha ko bheTa svarUpa dI thii| (3) isI caturmAsa me Apake upadeza se isI dharmazAlA ke prAgaMNa meM zrI jainazvetAMbara maMdira ke nirmANa hetu isakA zilAnyAsa lAlA rikhabadAsa jI bIsA mosavAla gaddahiyA gotrIya sarAfa hoziyArapura nivAsI (mAlika pharma prAra0 sI0, pAra0 DI0) ne tA0 10 pharavarI san IsvI 1976 zanivAra ko kiyaa| tapAgacchIya prAcArya zrI vijayaindradinna sUri kI nizrA meM zilAnyAsa kA vidhi-vidhAna kiyA gayA / prAcArya zrI baTAlA nagara (paMjAba) ke yAtrAsaMgha ke sAtha yahA~ padhAre the| isa avasara para sAdhvI zrI nirmalAzrI jI bhI apanI ziSyAnoM sahita yAtrA saMgha ke sAtha padhArI thiiN| (4) isI avasara para prAcArya zrI vijayaindradinna sUri kI nizrA meM upasthita caturvidha janasaMgha dvArA jainabhAratI sAdhvI zrI mRgAvatI jI ko-"kAMgar3A tIrthoddhArikA", evaM "mahattarA" kI padaviyAM pradAna kI gii| isa avasara para vibhinna saMsthAnoM kI tarapha se sAdhvI jI ko mahattarA padavIM ke upalakSa meM cAdareM bheMTa kI giiN| Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI sujyeSThA zrI vizeSa jJAtavya (1) mahattarA sAdhvI zrI jI sadA prAdhyAtmika sAdhanA ne tallIna rahatI haiN| dopahara ke eka baje se sAMya cAra baje taka pratidina mauna rahakara apanI ziSyAnoM ke sAtha ekAMtavAsa meM svAdhyAya meM tallIna rahatI haiM / 535 (2) zrApa ekAMta sthAna meM caturmAsa karane ko sadA prayatnazIla rahatI haiN| logoM kI bhIr3abhAr3a aura kolAhalapUrNa vAtAvaraNa ko zrApa apanI sAdhanA meM bAdhaka mAnakara kAMgar3A, hastinApura zrAdi aise tIrtha Adi sthAnoM para jahA~ zAnta vAtAvaraNa ho apanA samaya adhikatara vyatIta karanA pasaMda karatI haiM / (3) ApakI pravacana zailI samanvayAtmaka, sarasa, bhojasvI tathA prabhAvotpAdaka hotI hai| jisako zrotAgaNa aisI tallInatA se zravaNa karate haiM mAnoM vahA~ koI vizeSa saMkhyA meM zrotAgaNa upasthita hI nahIM haiM para vyAkhyAna maMDapa meM praveza karane para zrotAoM se sabhAmaMDapa aisA khacAkhaca - bharA hotA hai ki zrotAoM ko sthAna pAnA asaMbhava ho jAtA hai / (4) jainazAsana kI sevA aura prabhAvanA keliye zrApake hRdaya meM aisI lagana hai ki saba prakAra ke pariSaha tathA upasargoM ko sAhasa pUrvaka baradAzta karake bhI, sardI aura garmI kI paravAha na karate hue satata sarvatra, gAMva-gAMva aura nagara-nagara meM binA kisI madadagAra ko sAtha liye ekAkI apanI ziSyAnoM ke sAtha vicaraNa karatI haiM / (5) bihar3a jaMgaloM, kaMTIlI jhAr3iyoM, registAnoM tathA patharIlI dharatI para naMge pAMva vicaraNa karate samaya bhI Apa apane sAtha apanI sahAyatA keliye kisI strI athavA puruSa naukara sAtha meM le jAnA ucita nahIM samajhate / yadi koI zrIsaMgha aisI vyavasthA bhI Apake liye kara de to Apa kadApi ise svIkAra nahIM karate / (6) jitane zrApa prANimAtra ke liye sahRdaya hai usase kahIM adhika kaThora apane cAritra ko niraticAra pAlana karane meM haiM / (7) zrApa sadA jJAnArjana meM hI apanA adhika samaya vyatIta karatI haiM / 2 - sAdhvI sujyeSThA zrI jI gujarAta prAMta meM sIyora nAmaka gAMva meM jainadarzana ke jJAtA zrAvaka ke 12 vratadhArI kapar3e ke vyavasAyI bhagata maNilAla paTavA kI dharmaparAyaNA patnI hIrAbahana kI kukSI se eka putrI kA janma huA / mAtA pitA ne isa bAlikA kA nAma zAMtidevI rakhA / vi0 saM0 2002 meM zAMtibahana ne soyora meM prAcArya zrI vijayaumaMga sUri se dIkSA grahaNa kI aura zrI mRgAvatI zrI jI kI ziSyA banI / dIkSA lene para nAma zrI sajyeSThA zrI jI rakhA gayA / sujyeSThA zrI jI ne jaba se dIkSA grahaNa kI hai tabhI se apanI guruNI jI ke sAtha hI rahI haiM aura unake saciva ke samAna hara kArya meM sahayoga detI haiM / prApane saMskRta, prAkRta, gujarAtI, hindI prAdi bhASAoM ke sAtha jIvavicAra prAdi prakaraNa, karmagraMtha tathA dhArmikajJAna meM acchI yogyatA prApta kI hai / Apa aTThAI zrAdi tapasyAe~ bhI karatI rahatI haiM / sarala svabhAvI hone ke sAtha Apa zAMtaprakRti kI dhanI haiM / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhama 3- sAdhvI zrI suvratAzrI jI paMjAba prAMta ke kasUranagara meM (vartamAna meM pAkistAna antargata ) lAlA dInAnAtha jI bIsA prosavAla dUgar3a gotrIya ko dharmapatnI zrImatI jJAnavantI kI kukSI se vi0 saM0 1965 meM kanyA kA janma huA / isa bAlikA kA nAma mAtA-pitA ne candrakAMtA rakhA / candrakAMtA ke do bhAI 1 - zrI zAdIlAla va 2 - zrI premacanda haiN| pitAjI ke svargavAsa bAda gRhasthI kA sArA bhAra donoM bhAiyoM para nA par3A / sArA parivAra jainadharma kA zraddhAlu tathA Arthika dRSTi se bhI sampanna hai / pAkistAna banane ke bAda yaha parivAra ludhiyAnA (paMjAba) meM zrAkara zrAbAda ho gayA hai aura haujarI kA vyavasAya karatA hai / candrakAMtA ne skUla kI zikSA pAne ke uparAMta paMjAba vizvavidyAlaya kI sarvocca saMskRta kI zAstrI parIkSA uttIrNa kii| paMjAba meM jaina sAdhu-sAdhviyoM ke sAnidhya meM isane pratikramaNa, prakaraNa zrAdi kI zikSA bhI prApta kI / pratikramaNa zrAdi dhArmika kriyAnoM, jinamaMdira meM pUjA-prakSAla Adi meM rUci rakhane lagI / sAdhu-sAdhviyoM ke pravacanoM ko bhI bar3e cAva se sunane lgii| dhIre-dhIre saMsAra kI asAratA ko samajhakara ise vairAgya ho gayA kaura vi0 saM0 2016 vaisAkha praviSTe 1 dinAMka 13 prapraila, 1956 san IsvI ko ludhiyAnA meM AcArya zrI vijayasamudra sUri se 21 varSa kI zrAyu meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kI aura jainabhAratI zrI mRgAvatI zrI jI kI ziSyA bnii| nAma suvratAzrI rakhA gayA / suvratAzrI jI ko smaraNazakti tathA vidyA upArjana karane kI jijJAsA pratyanta prazaMsanIya hai / mApane apanI guruNI ke sAtha ahamadAbAda meM kaI varSa paM0 becAradAsa jI se saMskRta, prAkRta, pAlI, vyAkaraNa, jainAgamoM tathA bauddhagraMthoM kA abhyAsa kiyaa| prakaraNa, karmagraMthoM Adi aneka graMthoM kA bhI parIzIlana kiyA hai / aMgrejI meM maiTrika, paMjAba vizvavidyAlaya kI hindI bhASA kI sarvocca upAdhi 'prabhAkara tathA ilAhabAda vizvavidyAlaya kI hindI kI sarvocca parIkSA sAhityaratna bhI uttama zreNI meM uttIrNa kI haiN| gujarAtI bhASA to mAno ApakI mAtR bhASA bana gaI hai| paMjAbI to zrApakI mAtR bhASA hI hai| ina prAcIna vidyAnoM ke sAtha Apako Adhunika sAhitya par3hane kI bhI ruci hai / vyAkhyAna zailI - inake vyAkhyAna meM bhI vahI sarasatA hai jo inakI guruNI jI meM haiM / tyAgiyoM kA jIvana to tapasyAmaya hotA hai / suvratAzrI bhI tapasyAdi karatI rahatI haiM / 4 - sAdhvI suyaSAzrI jI bambaI meM zrI nAnajIbhAI cher3A kI dharmapatnI lakSmIbahana kI kukSI se putrI jayabhAratI kA vi0 saM0 2006 meM janma huA / nAnajI bhAI ke tIna putra bhI haiN| jayabhAratI ne sarakArI skUla meM maiTrika parIkSA pAsa kI / pazcAt bambaI meM bhAyakhalA meM zrAcArya zrI vijayasamudra suri tathA zrAgama prabhAkara muni puNyavijaya jI se dIkSA grahaNa kI aura sAdhvI zrI mRgAvatI jI kI tIsarI ziSyA banI / nAma suyazAzrI jI rakhA gyaa| prakaraNa sAdhukriyA, dazavekAlika dhArmika abhyAsa apanI guruNI jI se kiyA aura saMskRta kA abhyAsa paM0 harizaMkara bhAI se kiyA / kAMgar3A kA aitihAsika caturmAsa ataH vi0 saM0 2035 kA caturmAsa guruNI jI ke sAtha zrI sujyeSThA zrI, zrI suvratA zrI, zrI suyazA jI tInoM ziSyAoM ne kAMgar3A meM kiyA / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgar3A kA aiyihAsika caumAsA sva0 prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI kI bhAvanA thI ki yaha kAMgar3A tIrtha paMjAba kA zatruMjaya tIrtha bane / unakI bhAvanA ko sAkAra karane ke liye kAMgar3A tIrtha kameTI kI vinatI se jaina bhAratI sAdhvI zrI mRgAvatI jI ThANA 4 ne vi0 saM0 2035 kA varSAkAlIna caturmAsa kA~gar3A meM karane kA sAhasa kiyaa| sAdhvI samudAya kA yahA~ bhavya nagarapraveza bahuta hI mahatvazAlI thA / bambaI, dillI, ludhiyAnA, jaMDiyAlA guru tathA paMjAba ke sabhI nagaroM se guru zrAtma-vallabha ke bhakta jaya-jayakAra karate hue jina zAsana ratna ke svapna ko sAkAra karanevAlI viduSI sAdhvI jI ke sammAna bichA rahe the / Apake pravezotsava meM himAcala sarakAra kI ora se zikSAmaMtrI, spIkara, vidhAnasabhA, sthAnIya vidhAyaka evaM ucca adhikAriyoM va nAgarikoM ne bhI ApakA svAgata kiyA / yahAM viduSI sAdhvI jI mahArAja ne sAhasika paga uThAkara tIrtha kI unnati tathA uddhAra kiyA / navIna jainamaMdira ke nirmANa hetu isakA zilAnyAsa bhI kraayaa| Apake isa caturmAsa meM lagabhaga 8000 yAtrI bhArata ke dUra-dUra pradezoM se tIrthayAtrA tathA zrApako vandana karane Aye jo isase pahale kAMgar3A kabhI nahIM prAye the vaha bhI zrAye / isase yaha bhUlA-bisarA prAcIna tIrtha prakAza meM zrAyA / kar3A eka pichar3A huA nagara hai, yahAM para eka bhI jainaghara nahIM hai / sAdhvI jI mahArAja kA caturmAsa kilA kI talahaTI meM nava-nirmita jaina zvetAMbara dharmazAlA meM huA / sAdhvI jI ne yahAM ATha mAsa sthiratA kI / hoziyAratura kI do-cAra zrAvikAeM to sadA yahIM banI rahIM / yAtriyoM ke Thaharane, unake liye bhojana zrAdi kI saba vyavasthA zrI kAMgar3A tIrthayAtrA saMgha kameTI hoziyArapura ne kI / bhojana sAmagrI aura imArata saMbaMdhI sAmAna saba hoziyArapUra se le jAnA par3atA thA / kAMgar3A se hoziyArapura lagabhaga 100 kilomITara hai / nikodara ke zrAvaka zrI RSabhadAsa jI jyotiSI khaMDelavAla ne tIrtha kI sevA meM ATha mAsa yahI vyatIta kie / zrI zAMtisvarUpa jI saMcAlaka, zrI zAMtilAla jI nAhara maMtrI, Adi karmaTha kAryakarttAoM kI sevA hara samaya zrarpita rahI hai| zrI zAMti svarupa jI kA to isa caumAse meM tana, mana, dhana tathA samaya kA pUrA-pUrA sahayoga bhulAyA nahIM jA sktaa| zrI zrAtmavallabha jaina yaMgamaina sosAiTI hoziyArapura kA sahayoga bhI bhulAyA nahIM jA sakatA jisake karmaTha kAryakarttA tIrthakameTI ko bar3I tanadahI se sadA pUrNa sahayoga dete rahe / yadi saca pUchA jAye to inake sahayoga se hI saba vyavasthA aura kArya nirvighna aura sakuzala sampanna hue / 537 vi0 saM0 2036 meM dillI meM caturmAsa cAra varSa pahale dillI caturmAsa meM Apane vallabhasmAraka ke lie bhUmi kharIdane ke liye kaI abhigraha dhAraNa kiye the jisake phalasvarupa dillI se karanAla ko jAnevAlI jI0 TI0 roDa ke 20 veM kilomITara para 27000 varga mITara rUpanagara dillI ke zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha dvArA vallabhasmAraka keliye bhUmi kharIdI gaI thii| isa smAraka ke nirmANa kI yojanA ko saphala banAne ke liye isa varSa Apane apanI tIna ziSyAoM ke sAtha rUpanagara - dillI ke zrI zrAtma vallabha jaina bhavana meM caturmAsa kiyA hai| isakA khAtamahUrta prApakI nizrA meM lAlA ratnacanda jI savAla gaddahiyA gotrIya ( mAlika pharma zrAra0 sI0 Ara0 DI0) dillI vAloM dvArA ho cukA haiM, zilAnyAsa tA0 26-11-1679 ko huA hai / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vallabhasmAraka yojanA vallabhasmAraka yojanA meM banane vAlA bhavya kalAtmaka bhavana, jaina zilpakalA kA uttarI bhArata meM eka advitIya darzanIya sthala hogA, jisameM bhAratIya evaM jainadarzana para zodha-kArya, saMskRta evaM prAkRta vidyApITha, jainaArTa gailarI, tathA yoga aura dhyAna kA sAdhanA kendra hone ke atirikta jainasamAja kI vibhinna zaikSaNika tathA anya yojanAoM kA akhilabhAratIya stara kA kendra hogaa| zramaNamaMDala ke adhyayana evaM svAdhyAya kelie bhI pratyeka suvidhA upalabdha hogii| vallabhasmAraka yuvApIr3hI kI prAkAMkSAoM kA saccA pratIka hogaa| gurudeva kI sundara pratimA evaM jinAlaya ke sAtha-sAtha Adhunika suvidhAoM se pUrNa eka prayaTaka kendra kA nirmANa bhI yojanA meM sammilita hai / isa pUrNa yojanA para lagabhaga eka karor3a rupaye kharca hone kA anumAna hai| sAdhvI prAnandazrI jI paMjAba ke mulatAna nagara meM lAlA lUNakaraNajI prosavAla siMdhvI kI dharmaparAyaNA patnI zrImatI premIbAI kI kukSI se vi. saM. 1971 meM uttamabAI kA janma huA, bAda meM inakA nAma atarAdevI humA, ye cAra bahane aura do bhAI the| vi. saM. 1982 meM 11 varSa kI Ayu meM atarAdevI kA vivAha gujarAMvAlA nivAsI lAlA nAnakacandajI ke suputra lAlA hIrAlAlajI bIsA prosavAla barar3a gotrIya se ho gayA / gRhasthAvasthA meM bhI atarAdevI kA jIvana dharmasaMskAroM se aotaprota thaa| tIsa varSa kI yuvAvasthA meM atarAdevI vidhavA ho gaI / pati kI mRtyu se unake mana ko prAghAta lgaa| choTe-choTe pAMca bAla-baccoM ke bharaNa-poSaNa kA bhAra tathA sArI jimmedArI ko ekAkI vahana karanA pdd'aa| saMsAra ko asAratA tathA saMsArika sukha tRNavata tuccha lagane lge| unheM apanI alpa Ayu kA bhI prAbhAsa ho gayA thaa| prAtmakalyANa kI bhAvanA tathA vairAgya meM dina pratidina vRddhi hone lgii| donoM putroM ne yuvA hone para apane kArobAra ko sNbhaalaa| svayaM apanI 10 varSIya choTI putrI cAMdarAnI ko sAtha meM lekara zutrujaya girirAja kI chatrachAyA meM pAlItAnA (saurASTra) meM phuNcii| prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI kI preraNA se vi. saM. 2001 mArgazIrSa sudi 6 ke dina prAdIzvara dAdA kI chatrachAyA meM mAM beTI donoM ne bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| mAtA sAdhvI zrI hitazrI jI kI ziSyA bnii| inakA nAma AnandazrI rakhA gayA / putrI ne dIkSA lekara apanI mAtA guruNI prAnandazrI kA ziSyatva svIkAra kiyA aura nAma jasavantazrI rakhA gyaa| sAdhvI prAnaMdazrI yathAzakti jJAna, dhyAna, vinaya, vaiyAvacca, tapasyA Adi karate hue nirAticAra cAritra kA pAlana karate hue apane prAtmakalyANa meM agrasara hone lgiiN| 6 varSa utkRSTa saMyama kI mArAdhanA karate hae vi0 saM0 2010 miti jeTha sadi6 ke dina lagabhaga 36 varSa kI Ayu meM pATaNa (gujarAta) meM ApakA svargavAsa ho gayA / navakAra maMtra kA jApa karate hue Apane isa nazvara deha kA tyAga kiyaa| prAdhyatmika sAdhanA itanI utkRSTa thI ki Apa apane mukha se bhaviSya meM hone vAlI ghaTanA ko prAtmajJAna ke prakAza se jo kucha kaha dete the vaha sau fIsadI satya hotI thii| 1 sAdhvI zrI jasavaMtazrI prAdi ThANA 6 gujarAMvAlA zrI nAnakacandajI prosavAla bar3I gotrIya ke suputra lAlA hIrAlAlajI kI supatnI atarAdevI kI kukSI se vi0 saM0 1962 meM kanyA kA janma huaa| mAtA-pitA ne kanyA Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI jasavaMta zrI 536 kA nAma candarAnI rkhaa| candarAnI ke do bhAI aura do bahane aura the evaM yaha unako cauthe nambara kI saMtAna thI / bacapana se hI pitA zrIkA sAyA sadA ke liye uTha jAne ke kAraNa mAtA ko isa putrI se bahuta mamatA thii| donoM mAtA putrI kSaNabhara bhI judAI kA viraha bardAzata nahIM kara sakatI thiiN| mAtA kI dIkSA lene kI bhAvanA hone se vaha ghara se akelI calI gaI / kintu candarAnI mAM ke viraha meM ro-rokara prati vyAkula rahane lgii| tatpazcAta ekabAra mAtA apane ghara vApisa AI aura apane sage-sambaMdhiyoM tathA baccoM se dIkSA lene kI bhAvanA batalAI aura unase prAjJA cAhI / sabane kahA ki candarAnI Apake binA ghara para na raha sakegI candarAnI bhI mA~ ke gale meM lipaTakara bilabilAkara rone lagI aura mAtA ke sAtha jAne ke liye haTha pakar3a gaI / antataH mAtA apanI isa beTI ko sAtha meM lejAne ke liye rajAmanda ho gii| parivAra kI tarapha se donoM ko dIkSA lene kI AjJA mila gii| usa samaya prAcArya zrI vijayavallabha sUrIzvarajI ludhiyAnA (paMjAba) meM virAjate the| ApakI preraNA aura prAjJA se mA~-beTI pAlItAnA (saurASTra) meM jA phuNcii| vahAM jAkara mAM-beTI ne bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| mAtA sAdhvI zrI hitazrI jI (pravartanI devazrIjI kI praziSyA) kI ziSyA banI, nAma prAnandazrI rakhA gayA aura putrI AnandazrI kI ziSyA banI nAma jasavantazrI jI rakhA gyaa| isa samaya jasavantazrI jI kI Ayu mAtra 10 varSa kI thii| vi0 saM0 2001 miti mArgazIrSa sudI 6 ke dina dIkSA sampanna huI / dIkSA lene se pahale pAlItAnA ke ThAkura sAhaba ne candarAnI ko apane pAsa bulA bhejA aura use itanI choTI Ayu meM dIkSA lene ke liye rokA, saMsArI sukhoM kA pralobhana bhI diyaa| kintu bAlikA apane nizcaya para dRr3ha rahI aura niDaratA pUrvaka kahA ki jo merI mAM karegI maiM bhI usI kA anukaraNa karUMgI aura anta meM vaisA hI kiyaa| . sAdhvI prAnandazrI ne bhI apanI putrI ziSyA jasavantazrI ke vidyAdhyayana kI pUrI-pUrI vyavasthA rakhI / isa choTI umra meM hI jasavantazrI ko bhI paThana-pAThana kI bar3I ruci thii| pariNAma svarUpa paThana-pAThana ke sAtha-sAtha sevAbhAvanA, tapArAdhanA, nirAticAra saMyamArAdhanA tathA dharmArAdhanA keliye kriyAnuSThAna meM bhI sotsAha ruci rakhate hue apanA saMyamArgayApana karane lgiiN| vidyAbhyAsa--saMskRta, prAkRta vyAkaraNa tathA bhASA jJAna ke sAtha-sAtha gujarAtI, hindI aAdi bhASAoM kA bhI praur3ha jJAna kiyA / dazavakAlika, tattvArthasutra cAroM prakaraNa, tInabhASya, karmagraMtha, vairAgyazataka prAdi jaina dhArmika graMthoM kA vidhivata abhyAsa kiyA / tatpazcAt gujarAta, saurASTra, rAjasthAna, uttarapradeza Adi meM vicaraNa karate hue rAste meM s ba jaina tIrthoM kI yAtrAeM karate hue sAdhvI puSpAzrI, puNyazrI Adi ke sAtha paMjAba meM pdhaare| yahAM prAkara saMskRta kAvya tathA sAhitya kA uttama abhyAsa kiyaa| uttarAdhyayana, sthAnAMga Adi pAgama graMthoM kA abhyAsa kiyA / kucha varSa paMjAba meM dharma prabhAvanA karate hue vihAra kara uttarapradeza, baMgAla, bihAra Adi tIrthoM kI yAtrAyeM kii| vahAM se lauTa kara apanI ziSyAoM ke sAtha Apane indaura meM caumAsA kiyaa| usa samaya yahA~ sarvadharma samanvayI zvetAMbara muni gaNi janakavijaya jI, digambara muni vidyAnanda jI, sthAnakamArgI tapasvI muni lAbhacanda jI tathA sthAnakamArgI sAdhvI prItisadhA jI Adi aneka ThANoM kA bhI caturmAsa thaa| isa caturmAsa meM saba jaina sampradAyoM ke muniyoM aura sAdhviyoM ke pravacana eka Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hI vyAkhyAga maMDapa meM hote rahate the / samaya-samaya para sabakI paraspara dhamaMgoSThI aura maitrIpUrNa dharma ke aneka viSayoM para carcAeM bhI hotI rahatI thIM / jasavaMtazrIjI bhI apanI ziSyAmoM praziSyAoM ke sAtha ina saba prasaMgoM para sakriya bhAga letI thiiN| inakI parama vidUSI ziSyA zrI priyadarzanA zrIjI ke pravacana to apanA viziSTa gaurava rakhate the / hajAroM kI saMkhyA meM upasthita zrotA janatA janArdana inake pravacanoM se maMtramugdha hokara ekAgratA pUrvaka sunatI thii| isa prakAra isa caturmAsa meM indaura kI jainajanatA meM ekatA kA sundara vAtAvaraNa prasArita ho gayA thaa| mAtra itanA hI nahIM apitu ajaina janatA bhI adhikAdhika saMkhyA meM Apa logoM ke pravacanoM se lAbhAnvita hone ke liye vyAkhyAna prArambha hone se pahale hI vyAkhyAna maMDapa meM upasthita ho jAtI thii| isa prakAra ekatA, saMgaThana kA bIjAropaNa kiyA gyaa| vahAM se bambaI meM jAkara caturmAsa kiyA / pazcAt pAlItAnA meM pAkara prApane (jasavaMtazrI jI ne) vaizAkha sudi 3 ko varSItapa kA pAraNA kiyA tathA apanI ziSyAoM ko siddhagiri kI ninAnaveM yAtrAeM karane kI preraNA kii| ninAnaveM yAtrA tathA caturmAsa pUrNa karane ke pazcAta Apane apanI ziSyAnoM praziSyAoM ke sAtha zAstrAdhyayana tathA saMskRta-prAkRta prAdi ke Thosa jJAna ke lie gurudeva kI preraNA se ahamadAbAda meM pAMca varSa rahakara abhyAsa karane kA nizcaya karake prApa prahamadAbAda meM pAye / tabase Apa logoM kA barAbara nAnA viSayoM kA abhyAsa cAlU hai / sAdhvI jasavaMtazrI jI kA mukhamaMDala sadA khilA rahatA hai / svabhAva sarala tathA zraddhA pradhAna jIvana hai| prANI mAtra ke prati karuNA tathA vAtsalya bhAva me hRdaya paripUrNa hai / kisI bhI prANI ko duHkhI dekhakara ApakA hRdaya pasIja uThatA hai| Apake mana meM guru Atma paura vallabha ke uddezyoM kI pUrti ke liye utkaTa bhAvanA banI rahatI hai / jJAna pracAra, madhyamavarga kI sahAyatA ke liye prApa sadA jAgaruka rahatI haiM / ahamadAbAda meM isa vidyAbhyAsa kI kAlAvadhi samApta kara ApakI bhAvanA paMjAba meM vicaraNe kI hai / 2-sAdhvI priyadarzanAzrI jI gujarAMvAlA (paMjAba) meM lAlA dIvAnacanda jI bIsA prosavAla dUgar3a ke suputra lAlA manoharalAla jI kI ardhA gI tilaka sundarI kI kukSI se padmAdevI kA janma vi0 saM0 1965 meM huaa| pitAjI kA vyavasAya pItala prAdi dhAtuoM ke baratanoM kA thA / lAlA manohara lAla ke tIna putra aura tIna putriyA~ haiM / padmA apanI tInoM bahanoM meM maMjhalI hai / vi0 saM0 2004 (I0 sa0 1947) ko deza kA vibhAjana ho jAne para gujarAMvAlA bhI pAkistAna meM prA gayA aura inakA sArA parivAra pAkistAna chor3akara ambAlA zahara meM Akara AbAda ho gayA / lAlA manoharalAla kA vyavasAya yahA~ para bhI pUrvavata baratanoM kA hI hai / yaha parivAra saba taraha se sampanna hai / ___ ambAlA meM prAkara padmA ne skUla kI maiTrika parIkSA prathama zreNI meM pAsa kii| maiTrika ke bAda padmA ko kAleja kI par3hAI karane kI ruci thI parantu mAtA-pitA ne ise kAleja bhejanA pasanda nahIM kiyA / tathApi isane ghara para hI par3hAI cAlU rakhI / paMjAba vizvavidyAlaya kI hindI kI uccatama parIkSA pAsa kara 'prabhAkara' kI upAdhi prApta kii| pazcAt (Teacher training) Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI priyadarzanAzrI 541 karake jaina kanyA hAyara sekenDrI skUla ambAlA meM adhyApikA bana gaI / aMgrejI meM bI0 e0 taka parIkSAeM bhI ghara para hI zikSaNa prApta kara pAsa kii| isako bacapana se hI mAtA-pitA se dhArmika saMskAra mile the / vivAha karane kI bilkula ruci nahIM thI aura saMsAra se virakta hokara dIkSA lene kI bhAvanA bala pakar3atI gayI / dhArmika pustakoM kA abhyAsa, sAdhu-sAdhviyoM ke samparka se dharmAbhyAsa meM uttarottara vRddhi hone lagI / sAtha hI sAtha vairAgya bhAvanA meM bhI uttarottara vRddhi hotI gii| vi0 saM0 2017 kA caumAsA sAdhvI puSpAzrI, sAdhvI jasavantazrI jI kA kaI ThANo ke sAtha ambAlA zahara meM thaa| jasavaMtazrI jI kI preraNA se vairAgya bhAvanA ko adhika uttejana milA / padmA ne apane mAtA-pitA se dIkSA lene kI bhAvanA prakaTa kI, para pahale to mAtA-pitA dIkSA kelie bilkula rAjI nahIM hue| idhara padmA ne prakhaMDa brahmacarya kI sAdhvI jI se dRr3ha pratijJA le lI tathApi mAtA-pitA aura putrI meM sahamatI na ho pAI / jaba mAtA-pitA ko apanI putrI ke brahmacarya vrata lene kA patA calA to unhoMne putrI se kahA, yadyapi tumane vivAha nahIM karanA to bhI tuma ghara para hI rahakara dharmArAdhana kara sakatI ho| hamAre ghara meM kisI bhI prakAra kI kamI nahIM hai / tumheM saba prakAra kI sukha-suvidhAeM prApta haiM / tumheM naukarI karane kI bhI kyA AvazyakatA hai| ghara meM rahakara jo cAho dharmArAdhanA meM kharca karo isake liye koI manAhI nahIM hai| tIrthayAtrAeM karo, sAdhu-sAdhviyoM ke darzana ke liye jaano| jitanA bhI dharma kA UMce se UMcA abhyAsa karanA cAho usake liye uccakoTi ke janadarzana ke adhyApaka kI bhI vyavasthA kara deMge / apane ghara meM bhI rahakara sevAkArya karatI hI rahatI ho, Age bhI karatI raho, isameM bhI hameM koI Apatti nahIM hai| hama tumheM ghara ke kisI bhI kAma ko karane ke liye kabhI nahIM kaheMge / dIkSA lene meM kyA par3A hai yadi cAhogI to ghara meM rahakara bhI sAdhu avasthA se bhI bar3hakara sevA kA lAbha le skogii| panuzcaH yadi tumhAre mana meM yaha vicAra AtA ho ki 'maiM kisI para avalambita hokara bojha banakara nahIM rahanA cAhatI to bhI tuma skUla meM adhyApikA kA svatantra rUpa se kArya kara rahI ho, isa sevA kArya se bhI tumheM bahuta acchA vetana mila rahA hai aura Age calakara vetana meM vRddhi bhI hotI rhegii| phira tumheM kisI kA bhAra banakara rahane kA prazna hI nahIM hotaa| padmA to vairAgya raMga meM cukI thii| aba use eka dina bhI bhArI par3a rahA thaa| isane apane mAtA-pitA ko spaSTa kaha diyA ki maiMne zIghrAtizIghra avazya dIkSA lenI hai, yahI merA aMtima nirNaya hai / aba to mAtra ApakI prAjJA ko hI pratIkSA hai| adhika kyA kahUM / pitA zrI manoharalAla jI ne padmA ko dhArmika abhyAsa karAne ke liye jainadarzana ke suyogya vidvAna zrAvaka paMDita zrI hIrAlAla jI duggar3a (isa itihAsa ke lekhaka) ko niyukta kiyaa| isane paMcapratikramaNa sArtha, cAra prakaraNa, tIna bhASya, dharma bindu, tatvArthadhigama sUtra, vairAgyazataka Adi kA sArtha savivecana abhyAsa kiyaa| zrI dUgar3a jI ke par3hAne kI zailI se jJAna aura vairAgya kA khUba vikAsa humA / dhArmika saMskAroM ne dRr3ha zraddhA kA sthAna pA liyA / zraddhAjJAna aura vairAgya se prota-prota abhyAsa karAne kI prApakI uttama zailI ne mAno mAtA ke dUdha ke samAna kAma kiyaa| mAtA kA dUdha saMtAna ke liye jaise surucikara, svAdiSTa aura pauSTika hotA hai, taMdarustI tathA nirogatA ko denevAlA hotA hai, usI prakAra Apa se janagraMthoM ke abhyAsa se padmA khUba lAbhAnvita huI / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bAra-bAra dIkSA kI prAjJA mAMgane para pitA jI ne kahA ki tumhAre bhAI kA vivAha kara lene do, bAda meM tumheM dIkSA lene kI AjJA de deNge| zrI dUgar3a jI para bhI isa bAta kA jora DAlate rahe ki- padmA ko samajhA-bujhAkara usake dIkSA lene ke irAde ko badala do| para dUgar3a jI ne kaha diyA ki padmA koI baccI to nahIM hai jo kisI ke bahakAne meM pAkara dIkSA le rahI hai| vaha praba saba taraha se samajhadAra hai, mere rokane se vaha rukane vAlI nahIM hai| barAbara tIna varSoM taka mAtApitA ne khUba kasauTI para kasA / mAkhirakAra mAtA-pitA ko padmA ko dIkSA lene kI AjJA denI hI par3I anta meM tA0 24-11-1960 I0 ke dina ambAlA zahara meM pUjya AcArya zrI vijayasamudra sUri ke karakamaloM se padmA ne bar3I dhUma-dhAma ke sAtha bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| isako dIkSA ke bAda sAdhvI zrI jasavaMtazrI kI ziSyA banAyA gayA aura nAma zrI priyadarzanAzrI rkhaa| cAra-pAMca varSa paMjAba meM vicaraNe se ambAlA, ludhiyAnA, jAlaMdhara, jammU, amRtasara Adi nagaroM tathA gAMvoM meM dharma kI prabhAvanA karate hue aura satata jainadarzana ke abhyAsa meM abhivRddhi karate hue apanI guruNI ke sAtha uttarapradeza, bihAra, baMgAla ke pradezoM ko dharmAmRta se siMcana karate aura sammetazikhara, pAvApurI, campApurI, rAjagRhI, guNAyAjI, kSatrIyakuDa ityAdi isa kSetra meM AnevAle tIrthaMkaroM kI kalyANaka bhUmiyoM tathA anya tIrthoM kI yAtrA karate hue iMdaura madhyapradeza meM pdhaare| bIca meM dillI ke caumAse meM Apa ne zrI hIrAlAla jI dUgar3a se karmagraMthoM kA abhyAsa kiyA aura eka pI0 eca0 DI0 vidvAna se nyAyazAstra kA abhyAsa kiyA / pApa ne apanI guruNI ke sAtha indaura meM caumAsA kiyA / usa samaya yahAM gaNi janakavijaya jI, digambara muni vidyAnanda jI, sthAnakamArgI sAdhu lAbhacanda jI apane muni parivAra sahita tathA sthAnakamArgI pAeM bhI caturmAsa ke liye vidyamAna the / usa samaya cAroM janasaMpradAyoM ke sAdhusAdhviyoM eka hI vyAkhyAna maMDapa meM pravacana karate the, usameM Apake pravacanoM kA janatA para sarvAdhika prabhAva pdd'aa| isakA varNana sAdhvI zrI jasavaMtazrI jI ke paricaya meM kara pAye haiN| isa prakAra prAcArya zrIvijayavallabha sUri jI kI bhAvanAoM ko mUrtarUpa dene ke liye jainoM ke cAroM saMpradAyoM meM saMgaThana tathA ekatA ke bhAva bhre| tatpazcAt iMdaura se vihAra kara pApa loga bar3audA (gujarAta) padhAre aura jinazAsana ratna, zAMtamUti prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI kI nizrA meM caturmAsa kiyaa| yahA~ para prAcArya zrI kI nizrA meM sAdhvI sammelana huprA jisameM sAdhviyoM ko abhyAsa meM adhika se adhika pragatimAna banane ke liye prerita kiyA gyaa| vahA~ se bambaI, pAlItAnA caturmAsa tathA siddhi giri kI ninAnave yAtrAeM karake AcArya gurudeva kI bhAvanA pUrI karane ke liye unakI prAjJA lekara apanI guruNI mAdi ke sAtha sthAI rUpa se adhyayana karane ke liye pA~ca varSa keliye ahamadAbAda rahane kA progrAma banAkara ahamarAbAda padhAra gaye aura prAjakala Apa chaThoM sAdhviyAM bar3I lagana ke sAtha vidyAdhyayana meM saMlagna haiN| aba taka Apane saMskRta, prAkRta, vyAkaraNa, sAhitya, kAvya prAdi graMthoM kA, jainadharma aura darzana, prakaraNa, bhASyatraya, karmagraMtha, paMcasaMgraha kAmmapayaDI Adi karma siddhAMta kA, aneka jainAgamoM kA sAkSara vidvAnoM dvArA adhyayana karane meM rata haiN| isake atirikta jaine tara graMthoM tathA mAdhunika vikasita jJAna dhArApoM kA bhI prApako praur3hajJAna hai| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praguNAzrI jI 543 vyAkhyAna zailI - sarala, rocaka, hRdayasparzI. bhojasvI, yuktipurassara tathA zraddhA, jJAna evaM caritra kI zuddhi vRddhi meM pratyanta preraNAdAI hai / svabhAva - zAMta, sarala, vinayI evaM milanasAra tathA gahanagaMbhIra hai / 3. sAdhvI zrI praguNAzrI jI paTTI nagara jilA amRtasara (paMjAba) meM lAlA mathurAdAsa jI bIsA prosavAla kI supatnI gaMgAdevI kI kukSI se subhASarAnI kA dinAMka 14-6-1647 I0 ko janma huA / isake do bhAI tathA do bahaneM haiN| tIvra vairAgya bhAvanA hone se mAtA-pitA se duSprApya zrAjJA milane para miti mAgha sudI tIja vi0 saM0 2021 dinAMka 4-2-1965 I0 ke dina 17 varSa kI Ayu meM ludhiyAnA zahara meM muni zrI zivavijaya jI tathA paMnyAsa zrI balavantavijaya jI kI nizrA meM unhIM ke karakamaloM se bar3I dhUmadhAma se dIkSA huI aura sAdhvI jasavaMtazrI jI kI ziSyA bnii| nAma praguNAzrI rakhA gayA / pazcAt jaMDiyAlA guru meM zAMtamUrti, jinazAsanaratna AcArya zrI vijayasamudra sUri jI ne bar3I dIkSA Azvina mAsa meM dI / dIkSA lene ke pazcAt apanI guruNI jI ke sAtha hI vicaraNa kara rahI hai / cAra prakaraNa, tIna bhASya, karmagraMtha, paMcasaMgraha, kammapayUDI, dazavekAlika, indrIyaparAjaya zataka, vItarAgastotra, vizeSAvazyaka bhASya, pravacanasArodvAra, yogazAstra, kSetrasamAtra, vRhat saMgrahaNI, prazamarati prakaraNa, jJAnasAra, saMbodha sattarI, dAnAdikulaka, zrAdhyAtma kalpadruma, adhyAtmasAra, saMskRta-prAkRta vyAkaraNa, saMskRta kAvya-nATaka Adi, tarka saMgraha, nyAyamuktAvalI, Sar3a, darzanasamuccaya, syAdvAdamaMjarI, sammati prakaraNa Adi darzana zAstra, dhArmika tathA naiyAyika graMthoM kA adhyayana kara cukI hai aura Age ke liye bhI sadA adhyayana aneka bhinna-bhinna viSayoM kA karane kI bhAvanA rakhatI haiM / buddhi vicakSaNa, vidyA vyasanI tathA svabhAva vinamra sarala, tathA vinIta haiM / 4- sAdhvIzrI priyadharmA zrIjI jaMDiyAlA gurU jilA amRtasara (paMjAba) meM lAlA kizorIlAlajI bIsA zrosavAla kI bhAryA zrImatI kamalAdevI kI kukSI se putrI nUtanabAlA kA janma vi0 saM0 2015 meM humA / ye cAra bahaneM tathA eka bhAI haiM / skUla meM maiTrika taka kI zikSA prApta kii| apanI mAtA jI ke muMha se sunA thA ki nUtana kI mausIjI ne jaina sAdhvI kI dIkSA lI huI hai aura ve bahuta vidUSI haiM / usake mana meM apanI mausIjI ke darzana karane kI bhAvanA huI / apane mAtA-pitA ke sAtha yAtrA karane ke liye pAlItAnA meM AI / yahA~ para usa samaya sAdhvI jasavaMtazrIjI bhI apanI ziSyAoM ke sAtha virAjamAna thIM / unake darzana karake usake mana meM bahuta zrAnanda huA / apanI mausI sAdhvIjI ke pAsa kucha samaya rahane ke liye apane mAtA-pitAjI se sAnunaya anurodha kiyA / mAtA-pitA ne usakI bhAvanA kA prAdara karate hue sAdhvIjI ke pAsa rahane diyA aura svayaM apane ghara ko vApisa cale gaye / sAdhviyoM ke sAnidhya meM rahane se nUtanabAlA ko vairAgya ho gayA / Der3ha varSa taka sAtha meM rahakara prakaraNoM, tIna bhASyoM, pratikramaNa Adi kA abhyAsa kiyA aura mAtApitA se dIkSA lene kI anumati prApta karane meM saphalatA prApta kI / " dIkSA- bhAyakhalA - bambaI meM dinAMka 18 disambara sana IsvI 1974 ke dina (vi0 saM0 2031 meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| nAma sAdhvI zrIpriyadharmA rakhA gayA aura sAdhvI zrIjasavaMta . Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrIjI kI ziSyA bnii| dIkSA lene ke pazcAta apanI guruNIjI Adi sAdhvI samudAya ke sAtha gujarAta, mahArASTra, saurASTra prAdi dezoM meM vicaraNa karate hue ahamadAbAda meM vidyAbhyAsa ke liye sabake sAtha AIpaura bar3I lagana ke sAtha adhyayana kara rahI haiN| cAra prakaraNa, tIna bhASya, chaha karmagraMtha, kSetra samAsa, vRhat saMgrahaNI, tattvArthasUtra, paMcasaMgraha, kammapayaDI Adi dhArmika graMthoM kA tathA nyAya meM tarkasaMgraha, sammati prakaraNa, syAdvAdamaMjarI, saMskRta meM vyAkaraNa kA abhyAsa kara cukI haiM aura Age bhI satata abhyAsa cAlU hai / 5-sAdhvI zrI priyaratnA zrIjI nUtanabAlA (priyadharmAzrI) kI choTI sagI bahana sarojabAlA kA janma vi0 saM0 2023 meM jaMDiyAlA guru meM humA / isane 13 varSa kI Ayu meM serIsA tIrtha (gujarAta) meM vi0 saM0 2035 miti mAgha sudi 5 ke dina dIkSA grahaNa kI / nAma priya ratnA zrI jI rakhA gyaa| sAdhvI jasavaMta zrI jI kI ziSyA bnii| 6-sAdhvI zrI harSaprabhA zrIjI pharIdakoTa (paMjAba) meM lAlA narapatarAya jI bIsA prosavAla (paTTIvAloM) kI bhAryA zrImatI canana devI kI kukSI se putrI kamalezakAMtA kA janma dinAMka 16 disambara san IsvI 1647 meM humA / pitAjI ke dehAMta ke bAda isakI mAtA tathA donoM bhAI mAlerakoTalA (paMjAba) meM cale paaye| yahAM skUla meM maiTrika taka vidyAbhyAsa kiyaa| sthAnakamArgI sAdhu-sAdhviyoM ke vyAkhyAna Adi sunane kA avasara prApta hotA rahA / mAtAjI ke dhArmika saMskAroM kI pUrI chApa pdd'ii| ghara para dhArmika pustakoM ko par3hane kI ruci bar3hatI gaI aura hindI bhASA meM jainadharmakI aneka pustakeM par3ha ddaalii| guru vallabha kA jIvana cAritra 'prAdarza jIvana' nAmaka pustaka ke par3hane se vicAroM meM parivartana pAyA / saMsAra kI asAratA kA bhAna humA, vairAgya bhAvanA jAgrata huI aura dIkSA lene kI bhAvanA jora pakar3atI gaI / pUjyA sAdhvIzrI jasavaMtazrI tathA sAdhvIzrI priyadarzanAzrI se dIkSA lene kI bhAvanA se patra vyavahAra cAlU kiyaa| mAtAjI aura bhAiyoM se dIkSA lene kI prAjJA pAne keliye prayAsa cAlU kara diyA / do-tIna varSa taka prAjJA na mila pAI / bhAI dIkSA dilAnA kadApi nahIM cAhate the| tadanantara sAdhvI zrI jasavantazrI jI kI nizrA meM mAtAjI kI mAjJA se tathA bhAiyoM ko bar3I kaThinatA se manAkara dillI aaii| dillI se uttarapradeza, bihAra, baMgAla Adi hote hue paidala kalakattA taka sAdhvI puSpAzrIjI, jasavaMtazrIjI, priyadarzanAzrI prAdi ke sAtha vihAra meM rahI aura rAste meM sammetazikhara, pAvApurI Adi tIrthoM kI yAtrA kI / pazcAt dIkSA lene kI prAjJA pAne ke lie kalakattA se Trena dvArA apane ghara ludhiyAnA meM mAtAjI aura bhAiyoM ke pAsa prAI (aAjakala ye loga ludhiyAnA meM rahate haiN)| puSpAzrI Adi sAdhviyoM ne prAgarA meM caturmAsa kiyA, dIkSA kI prAjJA prApta kara AgarA meM guruNIjI se A milii| pazcAt sAdhviyAM vihAra karake gvAliyara padhArIM / vahA~ para dinAMka 5 disambara san IsvI 1970 meM 23 varSa kI Ayu meM bar3I dhUma-dhAma se dIkSA huii| dIkSA lene ke pazcAta kamalezakAtA ko harSapriyAzrI nAma rakhA gyaa| sAdhvI zrI priyadarzanAzrI jI kI prathama ziSyA bnii| vahAM se Aja taka apanI guruNI jI ke sAtha meM vicaraNa karate hue unakI nizrA meM saMyama yAtrA kA nirAticAra pAlana karate hue jJAnArjana karane meM datta citta haiN| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati ( pUjya) samudAya abhyAsa - cAra prakaraNa, tIna bhASya, chaha karmagraMtha, paMcasaMgrahAdi sArtha, vizeSAvazyaka bhASya, uttarAdhyayana, pravacanasAroddhAra, tattvArthabhASya, prazamaratiprakaraNa zrAdi graMthoM kA dhArmika adhyayana; nyAya meM tarkasaMgraha, sammatitarka, pramANa-naya-tattvAlokAlaMkAra, guNapraryAya rAsa Adi; prAkRta saMskRta vyAkaraNa, kAvya, sAhitya Adi kA jJAnArjana kiyA hai aura Age bhI satata abhyAsa cAlU rahatA hai | navapada olI, upavAsa, chaTha, zraTThama Adi nAnA prakAra ke tapa tathA vIsasthAnaka yadi tapa cAlU rahate haiM / isa prakAra ye chaha sAdhviyAM jJAna tathA cAritra kI ArAdhanA karate hue sva-para kalyANa ke lie sadA prayatnazIla haiM / puSpAzrIjI kA svargavAsa ho cukA hai / sAdhvI zrI yazaH prabhAzrI tathA sAdhvI zrI nirmalAzrI jI mahArAja jinazAsanaratna zAMtamUrti prAcArya zrI vijayasamudra sUrijI mahArAja kI AjJAnuvartI gujarAtI sAdhvI zrI yazaHprabhAzrI jI va sAdhvI zrI nirmalAzrI jI Adi ThANA 7 ne vi0 saM0 1974 se 1976 taka paMjAba meM sarvatra vihAra karake jinazAsana kI prabhAvanA kI / yazaHprabhAzrI jI kA svargavAsa vi0 saM0 1978 meM jAlaMdhara zahara (paMjAba) meM ho gayA / sAdhvI zrI nirmalAzrI jI parama vidUSI, jJAna cAritra prArAdhanA meM sadA tatpara rahatI haiM / vyAkhyAna zailI zrotAoM ke lie rocaka evaM hRdayagrAhI hai | svabhAva sarala aura milanasAra hai / upadeza AgamAnusArI tathA sarala hindI bhASA meM karatI haiN| bahuta prayatna karane para bhI ina sAdhviyoM ke jIvana paricaya prApta nahIM kara pAye / mAlerakoTalA zrIsaMgha meM kaI varSoM se vaimanasya cala rahA thaa| jo bahuta prayatna karane para bhI sulajhAyA nahIM jA sakA thA / prApane mAlerakoTalA meM caturmAsa karake cirasthAI vaimanasya ko dUra karAyA aura zrIsaMgha meM cirazAMti sthApita kI / --:: yati ( pUjya) samudAya sAre paMjAba siMdha ke bar3e-bar3e nagaroM meM pUjyoM kI gaddiyA~ thIM aura unake dvArA nirmita jaina maMdira tathA upAzraya bhI the| unakI gaddiyoM tathA maMdiroM ke viSaya meM hama yathAsaMbhava likha prAye haiN| bar3agaccha, tapAgaccha, kharataragaccha, rAjagaccha, lAhaurI uttarArddha lukAgaccha ke yatiyoM kA isa kSetra para bahuta upakAra rahA hai| yahA~ para eka do pUjyoM kA saMkSipta paricaya dekara hI santoSa mAneMge | yati rAjaRSi va trilokARSi 1 - jaDiyAlA guru (zrakAladAsa kA ) hama likha Aye haiM ki ahamadAbAda (gujarAta) meM luka zAha likhArI ( graMthalipikAra ) tapAgacchIya muni zrI sumativijaya jI ke pAsa zAstroM kI pratilipiyA~ kiyA karate the / munirAja se kucha matabheda ho jAne ke kAraNa usane vi0 saM0 1508 meM jinapratimA kI mAnyatA kA utthApana kiyA / vi0 saM0 1531 ko ahamadAbAda meM 45 vyaktiyoM ke sahayoga se apane naye paMtha kI sthApanA kI / ina 45 vyaktiyoM ne svayameva bhUNAjI ke netRtva meM isa naye paMtha kI sAdhuveza meM dIkSAeM grahaNa kIM / inake pracAra ke viSaya meM isa paMtha ke anuyAyiyoM dvArA do mata pAye jAte haiM / eka mata to yaha hai ki ina 45 vyaktiyoM ne pA~ca mahAvrata dhAraNa karake jaina zramaNa ke samAna hI sarva 545 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadhama parigraha kA tyAga kara sarvatra apane jinapratimA utthApaka paMtha kA pracAra zuru kiyA aura vi0 saM0 1600 ke lagabhaga inameM zithilatA pAkara parigrahadhArI maThadhArI yati bana gaye tathA upAzrayoM kA nirmANa kara unameM gaddi yA~ kAyama karake jinamaMdiroM kA nirmANa, pratiSThA karake unakI pUjA-sevA svayaM bhI karane lage aura zrAvakoM meM unakA pracAra bhI karane lge| dUsarA mata yaha hai ki bhUNA jI Adi 45 vyaktiyoM ne pUja (gaddIdhara yati) banakara apane seMTara kAyama kiye aura apane paMtha kA prasAra karanA prAraMbha kiyaa| ina logoM ne jinamUrti kA utthApana nahIM kiyA thA parantu mUrti kI pUjA kA virodha kiyA thaa| kyoMki lukAzAha ko isake vidhi-vidhAnoM meM hiMsA kA AbhAsa huA thA (yadyapi isa vidhi-vidhAna meM hiMsA nahIM hai aisA hama pahale khulAsA kara pAye haiN)| yati logoM ko rAjasthAna meM 'gurA~sA' gujarAta meM 'gorajI' aura paMjAba meM pUjya jI ke nAma se saMbodhita kiyA jAtA thaa| isa paMthavAle sAdhu-sAdhviyAM mUrtipUjA kA virodha karate the para muhapatti ko mukha para bA~dhanA prAraMbha nahIM kiyA thaa| Age calakara yaha loga mUrtipUjA bhI karane lge| vi0 saM0 1531 meM isa paMtha kI sthApanA hokara vi0 saM0 1560 taka (tIsa varSoM ke aMdara) hI ina lukAmatiyoM ke yatiyoM kI tIna-cAra zAkhAyeM ho gii| bhUNARSi kI chaThI pIr3hI meM gujarAta meM saravara RSi hue| inake do ziSya the--1-rAyamalla RSi, 2-bhallo RSi / ye donoM ahamadAbAda se vi0 saM0 1560 meM paMjAba ke lAhaura nagara meM pAye aura yahAM prAkara lAhorI uttarArdha lukAgaccha ke nAma se yatiyoM kI gaddI kI sthApanA kii| jina pratimAnoM ko apane upAzraya ke eka kamare meM sthApanA bhI kI aura vidhivata pUjA upAsanA bhI karane lge| Age calakara eka hI zatAbdI ke andara ina logoM ke ziSyoM praziSyoM ne paMjAba ke aneka nagaroM meM apanI gaddiyA~ kAyama kara lI aura jinamaMdiroM kA nirmANa tathA pratiSThAeM bhI krvaaii| gujarAta meM saravarajI ke bAda prahamadAbAda meM gujarAtI lukAgaccha kI sthApanA inake ziSya rUpAjI ne kii| isI samaya madhyapradeza meM nAgaurI laukAgacchIya tathA bar3odA prAdi meM bhI isa paMtha ke yatiyoM ne apanI gaddiyA~ kAyama kii| rAjasthAna meM bhI aisA hI humA / isase spaSTa hai ki bhUNAjI prAdi jina 45 vyaktiyoM ne isa paMtha kI zuruAta kI thI ve aparigrahI sAdhu na hokara yati hI the jinake ziSyoM ko apanI gaddiyAM kAyama karane meM tIsa varSoM meM saphalatA milii| paMjAba meM sarvaprathama isa lukAgaccha ke rAyamalla RSi tathA bhallo RSi ye do gurubhAI Aye / inakI paTTAvalI kA vivaraNa hama pahale hI likha Aye haiM / yati rAyamalla kI navIM pIr3hI meM zrI pUjya (yatiyoM ke prAcArya) zrI varddhamAna hue / ye jaMDiyAlA guru kI yati gaddI ke Adi puruSa mAne gaye haiM / ye vi0 saM0 1777 meM vidyamAna the| zrIpUjya varddha mAna ke ziSya yati mahAsiMha RSi kI zrIpUjya padavI paTTI jilA amRtasara meM huI / unake pazcAta yati jayagopAla RSi kI zrIpUjya padavI hoziyArapura meM huI / inake bAda yati vimalacandra kI zrIpUjya (prAcArya) padavI vi0 saM0 1871 meM paTTI meM huI aura vi0 saM0 1880 meM yati rAmacandra kI zrIpUjya padavI amRtasara meM huI thii| isa gaccha ke saba yati ina zrIpUjyoM kI prAjJA meM rahate the| jaMDiyAlA guru ke yatiyoM kI paramparA isa gaddI ke uttarAdhikArI yati zrI rAmARSi ne isa prakAra dI hai| zrIpUjya AcArya zrI vardhamAna RSi, taziSya lakkhu RSi (lakhamI RSi una ke ziSya rAdhu RSi, unake ziSya saMtuRSi, unake ziSya yati haradayAla RSi, inake ziSya yati Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati samudAya 547 maMgala RSi (vi0 saM0 1871 meM vidyamAna the|) inake ziSya sohana RSi (vi0 saM0 1880 meM vidyamAna the), inake ziSya rAmA RSi vi0 saM0 lagabhaga 1645 taka vidyamAna the| inhoMne aneka graMthoM kI svahastalikhita pratilipiyA~ tathA racanAeM kI thiiN| inake do ziSya yati rAjaRSi tathA yati trilokARSi ne vi0 saM0 1936 jyeSTha vadi 30 ko jaMDiyAlA guru meM dIkSAeM liiN| vi0 saM0 1988 pra0 26 zrAvaNa ko yati rAjaRSi tathA vi0 saM 1961 pra0 2 prASAr3ha ko yati zrI trilokA RSi kA jaMDiyAlA guru meM svargavAsa ho gyaa| isake bAda jaMDiyAlA guru kI isa yati gaddI para koI yati nahIM huA / isaliye inake nirmANa kiye hue upAzraya tathA maMdira evaM isake sAtha jo jamIna jAyadAda thI una saba para sthAnIya zvetAMbara jaina mUrtipUjaka saMgha kA adhikAra hai aura vahI inakI sAra saMbhAla bhI karatA hai / yadyapi ina yatiyoM (pUjyoM) ke upAzraya tathA maMdira kI sthApanA kA samaya Aja jaMDiyAlA guru kA zrIsaMgha bhI nahIM jAnatA tathApi inakI sthApanA kA samaya lagabhaga vikrama kI 16 vIM zatAbdI kA pahalA caraNa hogaa| yati zrI rAjaRSi, yati zrI trilokARSi ina donoM gurubhAiyoM ne paMjAba ke uttara-pazcima sImA prAMta meM bannU, kohATa, kAlAbAga, latambara prAdi nagaroM meM aneka catumasi kiye haiM jahA~ para isa kAla meM jainasAdhu-sAdhviyoM kA vihAra ekadama banda par3A thaa| ata: jaMDiyAlAguru kI samAja para to isa yati parivAra kA upakAra hai hI, parantu paMjAba kI uttara-pazcima sImA prAMta ke jainoM para bhI kama upakAra nahIM thaa| Aja bhI jo jaina parivAra pAkistAna banane ke bAda bhArata Aye haiM ve unake guNa gAte haiM / ye yati (pUjya) loga jainazAstra jJAtA, cikitsA vijJAna pAraMgata, maMtra-yaMtra-taMtra, yogAbhyAsa tathA jyotiSa vidyA ke pAradarzI the aura bahuta camatkArI the| sirasA ke yati manasAcandra jI RSi sirasA meM uttarArdha lukAgaccha ke yatiyoM kI gaddI thii| zrI vijayAnanda sUri ke samakAlIna tathA DhUDhaka mata se unake sAtha nikale hue jinakA nAma saMvegI dIkSA ke bAda muni kamalavijayajI thA, yati rAmalAla jI ke gurubhAI pratApacandrajI isa samaya yahA~ ke lukAgaccha kI gaddI para vidyamAna the / unake kaI ziSya the, unameM se yati manasAcandrajI bhI the / yati manasAcandra jI ne isa gaddI kA moha apane gurubhAI keliye chor3akara sirasA ko chor3a diyA aura vi0 saM0 1976 ke lagabhaga paMjAba meM gujarAMvAlA Adi nagaroM meM jinazAsana ke pracAra ke liye bhramaNa kiyaa| vizeSa kara gujarAMvAlA me aneka caumAse kiye / yahA~ zrI prAtmAnanda jaina pAThazAlA kI sthApanA kii| jisameM mahAjanI lipi aura paMjAbI bhASA meM munImI kI zikSA tathA hindI bhASA aura jainadharma kI zikSA dI jAtI thii| isa pAThazAlA meM jaina jainetara saba jAtiyoM ke bacce niHzulka zikSA prApta karate the| yahAM ke vidyArthI pA~ca varSa taka zikSA pA lene para mahAjanI ke bahIkhAtoM ke munIma (accountant) bana jAte the aura acchI-acchI pharmoM meM ekAUMTeNTa kI naukarI pA jAte the| yati zrI manasAcandra jI kA tapa aura tyAga bar3A ucca thA / yati hote hue bhI unheM lobha chU nahIM pAyA thaa| pAkistAna banane se pahale hI prApa madrAsa, udayapura Adi kI tarapha vihAra kara gaye the / san IsvI 1648 (vi0 saM0 2005) meM ApakA caturmAsa madrAsa meM thaa| isake bAda Apa phira paMjAba meM vicare / ApakA svargavAsa udayapura meM huaa| Apa yatiyoM kI saba vidyAnoM meM uccakoTi ke vidvAna aura camatkArI the| vartamAna meM paMjAba meM yatiyoM kI gaddiyA~ ekadama samApta ho cukI hai / sAre paMjAba meM kisI bhI gaccha kA koI yati nahIM hai| Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma pramukha jana zrAvakoM kA paricaya -0: zrI vIra canda rAghavajI gA~dhI vIracanda gAMdhI kA janma 25 agasta sa0 I0 1864 ko saurASTra meM bhAvanagara ke nikaTa mahuvA gAMva meM zrI rAghavajI ke ghara putra rUpa meM huA thaa| parivAra para lakSmI kA varadAna na thaa| parantu apanI dharmaparAyaNatA, pramANikatA tathA vyavasAyakuzalatA meM rAghavajI bhAI suvikhyAta the aura sacce samAjasudhAraka bhI the| vIracanda jI kI prAraMbhika zikSA gA~va kI gujarAtI zAlA meM hI huI thii| pazcAt bhAvanagara meM jAkara unhoMne maiTrika parIkSA pAsa kI, tatpazcAt uccazikSA kI prApti keliye bambaI gaye aura elaphisTana kAleja meM zikSA prApta kara I0 sa0 1884 meM sammAna sahita bI0 e0 kI parIkSA meM uttIrNa hue| zvetA~bara samAja meM vIracanda jI pahale grejueTa bane the| ata: usa samaya samAja kI ora se ApakA hArdika abhinandana kiyA gayA thaa| / I0 saM0 1882 meM bhArata ke bhinna-bhinna bhAgoM meM VIRRUARunu basanevAle jainoM ko saMgaThita karane, unakI sAmAjika, naitika aura mAnasika unnati ke upAya socane, jainadharma ke TrasTaphaMDa aura dharma-khAtoM kI dekharekha karane, pazavadha rokane aura tIrthasthAnoM kI surakSA tathA vahAM jAnevAle yAtriyoM kI kaThinAiyoM ko dUra karane ke uddezya se zvetAMbara jainoM kI ora se Jain Association of India nAma kI eka sabhA sthApita kI gaI thii| I0 saM0 1884 ko vIracanda jI ko isakA maMtrI banAyA gyaa| isa prakAra bI0 e0 kI parIkSA uttIrNa karane ke bAda tatkAla hI pApane sArvajanika kAryoM meM bhAga lenA prAraMbha kara diyaa| isa saMsthA ne Apake netRtva meM aneka mahatvapUrNa kArya kiye| jisameM pAlItANA ke ThAkura se kara (yAtrI Taiksa) ke viSaya meM samajhautA tathA sammetazikhara para jainoM kA adhikAra pramANita kara vahAM vadhazAlA ko rukavAnA vizeSa mahatvapUrNa hai / para zrI vIracanda jI eka vyApArika kampanI meM naukarI karane lage aura sAtha hI solisiTarI kI parIkSA kI taiyArI karane lage / tathA usameM saphalatA prApta kii| zrI vijayAnanda sUri (prAtmArAma) jI ko zikAgo se 1893 I0 meM sarvadharmapariSad meM bhAga lene kA nimaMtraNa milA / Apane isa prazna ko "jaina aisosiezana" ke pAsa vicArArtha bhejaa| zrI vIracanda jI ko pratinidhi nirvAcita kiyA gyaa| zrI vIracanda jainoM ke videza meM jAnevAle isa yuga ke prathama jainayuvaka the| kucha logoM ne samudra yAtrA kA virodha bhI kiyA, parantu zrI vijayAnanda sUri ke krAMtikArI nizcaya ke sammukha vaha virodha Tika na pAyA / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIracanda rAghavajI gA~dhI 546 prAcArya zrI vijayAnanda sUri aura sarvadharma sammelana prejIDeMTa Bonney ne 1861 I0 ke mArca-apraila meM dhArmika pariSadoM keliye eka janarala sabhA kI sthApanA kI tathA John Henry Barrows ko usakA pradhAna banAyA gayA / sa0 1861 I0 meM saba dezoM meM isakI prAraMbhika sucanA bhejI gaI / prAyaH sarvatra isa vicAra kA svAgata kiyA gyaa| kyoMki isase tulanAtmaka dhArmika adhyayana, bhrAMtiyoM ke nirAkaraNa aura aikyasthApanA meM bar3I bhArI sahAyatA prApta hone kI saMbhAvanA thii| kucha IsAI pAdariyoM aura TarkI ke sulatAna ne virodha bhI prakaTa kiyA thA / dhArmika pariSad ke uddezyoM meM ina bAtoM kA ullekha kiyA gayA thA ki bhinna-bhinna dharmoM kA vizva ko jJAna karAnA aura yaha batAnA ki ve apanI satyatA kisa prakAra prakaTa karate haiM / saba dharmoM ke mAnane vAloM meM bhrAtRbhAva aura prema ke bhAva utpanna karanA tathA vicAra vinimaya se bandhutA kI bhAvanA ko dRr3ha karanA / bhinna-bhinna vidvAnoM aura paMDitoM ke . sAhitya, kalA, vyApAra prAdi ke saMbandha meM vicAra mAlUma karanA, unake zikSA, zrama, mAdaka vastUmoM ke niSedha Adi ke viSaya meM mata mAlUma karanA / vibhinna rASTroM ko eka sUtra meM bAMdhakara saMsAra meM zAMti sthApita karane kA prayatna karanA ityAdi / isI mahAn pariSad meM bhAga lene ke liye zrI AtmArAma jI (vijayAnanda sUri) ko 16 navambara 1862 I0 kA likhA humA prathama nimaMtraNa patra bambaI kI jaina aisosiezana kI mAraphata prApta huA usa patra meM ApakI saMkSipta jIvanI aura do phoTo mA~ge gaye the aura Apase jainadharma kA pratinidhitva karane kI prArthanA kI gaI thii| usa samaya Apa amRtasara ke nikaTa vairIvAla gAMva (paMjAba) meM virAjamAna the / aApake parAmarza se zrI vIracanda ne prApakI saMkSipta jIvanI tathA phoTo bhI bheja diye / sAtha hI vivazatA bhI prakaTa kI gaI ki "prAtmArAma jI vRddhAvasthA tathA kucha anya kaThinAiyoM ke kAraNa svayaM upasthita nahIM ho sakeMge / sarvadharma pariSad kI ora se punaH punaH anarodha patra pAne para prApane zrI vIracanda jI ko apane pratinidhi ke rUpa meM vahAM bhejane kA nirNaya kiyaa| vIracanda ne vahA~ jAnA svIkAra kiyaa| jAne ke pUrva prApane zrI vIracanda jI ko amRtasara jalAkara apane pAsa jainadarzana tathA mAcAra kA abhyAsa karAyA aura zrI vIracanda ke pranarodha se Apane zikAgo praznottara ke rUpa meM eka mahatvapUrNa pustaka likhakara unheM dI / prAcArya zrI jI ne unheM yaha bhI parAmarza diyA ki ve videzoM meM apanA svadezI veza hI rakheM aura nityaniyama tathA prAcAra meM zithilatA na Ane deN| __ zrI vIracanda bhAI amerikA meM vizva kI sarvadharma-pariSad kA udghATana zikAgo meM kolambasa hAla meM 11 sitambara 1893 I0 ko huA thA aura lagAtAra 17 dina taka usakI kAryavAhI calatI rhii| 27 sitambara maMtima dina thaa| pahale dina C.C. Bonney hI adhyakSa the| pApa World's Congress Auxiliary ke pradhAna the| jabaki J.H.Barrows dhArmika pariSadoM kI janarala sabhA ke pramukha the| zrI vIracanda jI gAMdhI jainadharma ke pratinidhi ke rUpa meM upasthita hue the| bhArata se kucha aura pratinidhi bhI gaye the, jinameM svAmI vivekAnanda, pI0 sI0 majamadAra, maNilAla jI dvivedI bhI sammilita the| gAMdhI jI kA mukhya bhASaNa pariSad ke pandrahaveM dina 25 sitambara 1893 I0 ko huA thaa| jisameM 1. Barrows :World's Parliament of Religions Vol. I p. 18. Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM janadhama unhoMne jaina itihAsa aura jainAcAra para prakAza DAlA / unakA yaha bhASaNa Neely's History of the Parliament of Religions meM diyA huA hai / (pR0 733-36) / pariSad ke pahale dina jaba svAgata ke bhASaNoM ke bAda bhinna-bhinna pratinidhiyoM ne svAgata kA AbhAra mAnate hue apanA-apanA paricaya diyA thA taba zrI vIracanda gAMdhI ne ati saMkSipta bhASaNa meM ye udgAra prakaTa kiye "maiM jainadharma kA pratinidhi hai| yaha dharma buddhadharma se ati prAcIna hai / isakA prAcArazAstra lagabhaga buddhadharma ke samAna hai, kintu AdhyAtmika tattvoM kI dRSTi se yaha usase bhinna hai| isa samaya bhArata meM isake 15 lAkha anuyAyI haiM, jo zAntipriya aura niyamAnusAra vyavahAra karanevAle nAgarika samajhe jAte haiM / Apane suvaktA sadasyoM ke bahuta se bhASaNa sune haiM aura maiM bAda meM vistArapUrvaka apane vicAra prakaTa kruuNgaa| maiM isa samaya apanI samAja aura usake mahAnagaru mani zrI AtmArAma jI kI ora se Apake premapUrNa svAgata kA AbhAra mAnatA huuN| dharma aura darzana ke vidvAna netAnoM kA eka maMca para ekatrita hokara dhArmika samasyAoM para prakAza DAlane kA yaha bhavya dRzya zrI prAtsArAma jI ke jIvana kA Adarza rahA hai / zrI muni jI ne mujhe Adeza diyA hai ki vizeSataH unakI ora se tathA samasta janasamAja kI ora se dharmapariSad Ayojita karane ke ucca vicArako kAryarU,pa meM pariNata karane meM saphala hone para Apako vadhAI arpita karU~" / zrIyuta vIracandra ne isa pariSad meM kevala jainadharma kA hI pratinidhitva nahIM kiyaa| vastataH ve sAre deza ke pratinidhi the| jaba kabhI koI vyakti kisI bhI avasara para bhArata ke kisI dharma para yA yahA~ kI sabhyatA saMskRti athavA rIti-rivAja para anucita prAkramaNa karatA to ApakI dezabhakta prAtmA tar3apa uThatI / Apa usakA yuktiyukta khaMDana karate / pariSad ke 14veM dina tA0 24 sitambara 1863 I0 ko eka vaktA ne hindUdharma kI naitikatA para anucita kaTAkSa karate hue kahA thA / "brAhyaNadharma ke anuyAyiyoM ke hajAroM maMdiroM meM saikar3oM striyAM pujArina thIM jo caritra patita aura vilAsinI samajhI jAtI thiiN| ve vaiziyAeM thIM, isaliye unheM pujArina banAyA gayA ve pujArine vaizyAmoM kA kAma bhI karatI thiiN|" agale dina jaba gAMdhI jI jainadharma para apanA nibandha par3hane lage to prAraMbha meM unhoMne isa bhadde AkramaNa kA uttara dete hue kahA "maiM prasanna hai ki kisI ne mere dharma para AkramaNa karane kA sAhasa nahIM kiyaa| aisA karanA bhI nahIM cAhiye / jo AkramaNa kiye gaye haiM ve sAmAjika kurItiyoM se sambandha rakhate haiN| maiM jisa bAta ko hararoz2a duharAtA hUM ki ye burAiyA~ dharma ke kAraNa nahIM haiM aisI bAteM saba dezoM kI samAjoM meM huA karatI haiN| apanI mahatvAkSAoM ko lakSya meM rakha kara kucha loga ye samajhate haiM ki ve mahAtmA pAla haiM aura isa para ve vizvAsa bhI kara lete haiN| ye pAla bhArata ko chor3akara apane vicAroM kA pradarzana karane aura kahA jAeM / to ve IsAI dharma na mAnane vAloM ko apane dharma kI paridhi meM lAne ke liye bhArata meM jAte haiM aura jaba unake svapna bhaMga ho jAte hai taba ve jIvana bhara hinduoM kI nindA karane ke liye vApisa lauTa pAte haiN| kisI bhI dharma kI nindA karanA usa dharma ___2. Neely's History of the Parliament of Religions P. 61-62. Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIracanda rAghavajI gAMdhI 551 ke viruddha koI pramANa nahIM hai / apane dharma kI prazaMsA tathA satyatA kA pramANa dUsaroM kI nindA karane meM nahIM hai| aise vyaktiyoM para mujhe dayA AtI hai| dakSiNa bhArata meM kucha aise maMdira hai, jinameM vizeSa avasaroM para gAne ke lie gAnevAlI striyAM rakhI jAtI haiN| unameM kucha kA caritra saMdigdha bhI ho sakatA hai / hindU ise anubhava bhI karate haiM aura isa burAI ko dUra karane kA prayatna bhI kara rahe haiN| aisI striyoM ko mandira ke mukhya bhAga meM praviSTa nahIM hone diyA jaataa| unake pujArina hone ke sambandha meM yaha kahanA paryApta hai ki himAlaya se lekara kanyAkumArI taka eka bhI strI pujArina nahIM hai........| yadi bhArata meM vartamAna burAiyA~ hindUdharma ke kAraNa utpanna huI bhI haiM to isI dharma meM aisA rASTra banAne kI zakti hai; jisake viSaya meM yunAnI itihAsakAroM ne kahA hai ki koI hindU jhUTha bolatA nahIM dekhA gayA aura koI hindU nArI zIlapatita nahIM sunI gii| Adhunika kAla meM bhI bhArata se bar3hakara caritravatI nAriyA~ aura sahRdaya puruSa saMsAra meM kahA~ haiM ? 1" pariSad ke antima dina zrI gAMdhI kI gambhIra dhvani aura vicAroM kI zAlInatA gUMja uThI, jaba unhoMne kahA "kyA hama saba isa bAta kA anubhava nahIM kara rahe ki hama ati zIghra vidA ho rahe haiN| kyA hama yaha abhilASA nahIM rakhate ki yaha pariSad sattaraha dina taka sattaraha bAra hotI rahe / kyA hamane ika maMca para vidvAna pratinidhiyoM ke bhASaNa Ananda aura rucipUrvaka nahIM sune haiM ? kyA hama yaha nahIM jAnate ki isa anupama pariSad ke prAyojakoM kA svarNa svapna pAzA se bhI adhika saphala siddha huaA hai ? yadi Apa kisI gaira IsAI ko zAMti aura prema kA saMdeza dene kI AjJA deM to maiM Apase anurodha karUMgA ki Apa una vividha vicAroM kA udAra dRSTi se manana kareM jo Apake sammukha upasthita kiye gae haiM / hAthI aura sAta aMdhoM kI kahAnI ke samAna andhavizvAsa tathA pakSapAta kI dRSTi se vicAra karanA anucita hogaa| ___pariSad ke maMca ke atirikta gAMdhIjI ne amerikA meM jo aneka bhASaNa diye the ve bhI atyanta mahatvapUrNa aura manana yogya haiN| unase unakI nirbhIkatA, spaSTavAditA, satyapriyatA tathA prAja ke jagabhaga 60 varSa pahale bhI vizvabandhutA kI bhAvanA kI jhalaka spaSTa rUpeNa pAThakoM ko dikhAI de skegii| unake bhASaNoM ke eka-do udAharaNa aura diye jAte haiM "mere bhAiyo aura bhino| Apa jAnate haiM ki hama svataMtra rASTra ke nivAsI nahIM haiM / hama mahArAnI vikToriyA kI prajA haiM / kintu yadi hama rASTra zabda ke sacce artha ke anusAra apane rASTra hone kA garva kara sakate, hamArI apanI sarakAra hotI aura apane hI zAsaka hote, hamAre kAnana aura hamArI saMsthAnoM kA saMcAlana svataMtratA pUrvaka hamArI svecchA ke anusAra hotA to maiM nizcayaparvaka kahatA hUM ki hama saMsAra meM sabhI rASTroM ke sAtha zAMtipUrNa sambandha sthApita karane aura unheM hamezA keliye sthira rakhane kA satat prayatna krte| hama na to mApake sammAna ko kama karane kA prayatna kareMge aura na hI Apake adhikAroM athavA bhUmi para chApA mArane kI koziza kareMge / hama rASTroM ke kuTumba meM sabako vahI pada deMge jo ki Apa hameM isa samaya manuSya jAti ke kuTumba meM pradAna karate haiM / eka saMskRta ke kavi ne kahA hai ki, "yaha merA deza hai, yaha tumhArA hai. ye vicAra saMkucita hRdaya 1. Barrows : World's Parliament of Religions Vol. I P. 144-45. 2. Barrows World's Parliament of Religions Vol. I P. 171. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bAle vyaktiyoM ke hote haiM / udAracetAoM keliye sArA vizva hI eka kuTumba hai|"1 - "mujhe apane sAmane upasthita amerikana IsAI bhAI-bahanoM se tathA unake dvArA samasta IsAI saMsAra se kucha nivedana karanA hai . isa deza meM Ane ke samaya se maiM suna rahA hU~ ki IsAI saMsAra kA yaha nArA hai ki sArA vizva IsA kA hai| yaha saba kyA hai ? isakA artha kyA hai ? vaha kauna sA IsA hai; jisake nAma se prApa vizva para vijaya prApta karanA cAhate haiM ? kyA atyAcAra kA koI IsA hai ? kyA anyAya kA koI IsA hai ? kyA saba adhikAroM ke niSedha kA koI IsA hai ? kyA anyAyapUrNa aura atyadhika aise karoM (Taxes) kA koI IsA hai ? jo aisI sarakAra kI madada ke liye lagAye jAte haiM jo ki hamAre jJAna, vicAra, dharma aura sahamati ke pratikUla haiM, videzI haiM ? ..... yadi aise IsA ke nAma para aura aise jhaMDoM ke AdhAra para Apa hameM jItanA cAhate haiM to hama parAjita nahIM hoMge / kintu yadi hamAre pAsa zikSA, bhrAtRbhAva aura vizva prema ke IsA ke nAma se Ate haiM taba hama ApakA svAgata kreNge| aise IsA ko hama jAnate haiM aura hameM usase bhaya nahIM hai|" zrI vIracanda gAMdhI bhArata meM videza meM jainadharma, darzana, yoga aura bhAratIya sabhyatA Adi para saikar3oM vyAkhyAna dene ke pazcAt pApa 1895 I0 meM vApisa bhArata Aye / bambaI meM unhoMne 'hemacandrAcArya abhyAsa varga' kI sthApanA kI, jisameM unake aneka vyAkhyAna hue| ina vyAkhyAnoM ko ajaina bhI suruci pUrvaka sunA karate the| isake atirikta bambaI kI buddhivarddhaka sabhA, prArya samAja, thiyosaoNphikala sosAiTI prAdi saMsthAnoM meM bhI gAMdhI jI ko jainadharma para bhASaNa dene keliye nimaMtrita kiyA jAtA rhaa| amerikA se gAMdhIjI ko punaH nimaMtraNa aayaa| ataH 1866 I0 meM Apa dUsarI bAra vahAM ge| vApisa pAte hue iMgalaiMDa meM bhI Apane bhASaNa diye aura sAtha hI vahAM rahakara vairisTarI kA adhyayana bhI pUrNa kara liyaa| jarmanI aura phrAMsa meM bhI mApane jainadharma para bhASaNa diye the| 1868 I0 meM janasamAja ke kAma keliye Apa punaH bhArata pAye, aura kucha mahInoM bAda bhAratamaMtrI ke yahA~ jainasamAja kI ora se zatrujayatIrtha ke viSaya meM eka apIla karane ke liye Apa punaH iMgalaiMDa gaye / unheM apane kArya meM saphalatA milii| amerikA meM prApake vyAkhyAnoM kA bahuta prabhAva par3A thaa| Apane kaI jagaha abhyAsavarga sthApita kiye aura jijJAsu jana mApase jainadharma kA abhyAsa karane ke liye pAne lge| eka jagaha Apako svarNapadaka bheMTa kiyA gyaa| Apane vahA~ 'gAMdhI filAsophikala sosAiTI' nAma kI eka saMsthA bhI sthApita kI thii| vApisa Ane para prApako abhinandana patra bhI diyA gayA thaa| usa samaya mAnanIya mahAdeva govinda rAnADe ne sabhApati kA Asana grahaNa kiyA thaa| __iMgalaiMDa meM ApakA svAsthya bigar3a gyaa| ataH Apa bhArata vApisa A gye| durbhAgyavaza pAne ke kucha saptAha bAda 7 agasta san 1601 I0 ko kevala 37 varSa kI yuvAvasthA meM ApakA svargavAsa ho gyaa| jainasamAja eka honahAra, utsAhI, dharmavIra-karmavIra yuvaka se hamezA ke liye vihIna ho gyaa| 1. Jain Philosophy by V. Gandhi P. 264. 2. Abid P. 268. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIracanda rAghavajI gAMdhI 553 jaba Apa pahalI bAra videza gaye the aura dharmapracAra karake deza meM vApisa pAye, taba logoM ke hRdaya meM yaha vizvAsa jamA huA thA ki kisI bhI kAraNa se yUropa jAne vAlA vyakti dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH bambaI kA vAtAvaraNa kSubdha thaa| una dinoM bambaI meM mohanalAlajI mahArAja vidyamAna the / jaba paMjAba meM vijayAnanda sUri jI ke pAsa yaha samAcAra pahuMcA taba unhoMne yaha kArya zrI mohanalAlajI ke nirNaya para chor3a diyaa| mahArAja ne samudra pAra jAne ke liye zrI vIracanda gA~dhI ko zrI jinendra bhagavAna kI eka snAtrapUjA par3hAne kA Adeza diyaa| sabane yaha nirNaya svIkAra kara liyA aura vAtAvaraNa meM zAMti sthApita huii| prApake bahuta se bhASaNa chapa cuke haiM aura ve Jain Philosophy, Yoga Philosophy, tathA Karma Philosophy nAmaka pustakoM meM saMgRhIta haiN| unake bhASaNa jainadharma, darzana aura prAcAra taka hI sImita na the| unhoMne bhArata kI camatkAra vidyA (Occulism in India) IsA masIha ke dharma kA syAdvAda matAnusAra artha, bhArata kA prAcInadharma, gAyana vidyA, amerikA kI striyoM ko TopiyoM meM pakSiyoM ke paMkha nahIM pahanane cAhiye, samAcAra patra tathA nATaka kA sambandha / ye tInoM bhASaNa kevala striyoM kI sabhA meM diye gaye the / amerikana rAjanIti para vartamAna sAmAjika kAnUnoM kA prabhAva, yUropIya darzana kI tIna maulika mithyA dhAraNAeM, hinduoM kA sAmAjika vyavahAra aura rIti-rivAja, buddhadharma, bhArata kI rAjanaitika avasthA, hindU, muslima aura aMgrejI rAjya meM bhArata meM nArI kA sthAna, bhArata kI amerikA ko dena; ityAdi vividha viSayoM para vyAkhyAna diye the| unake vicAra sunakara janatA ko abhUtapUrva prAnanda prAtA thaa| unheM 14 bhASAnoM kA jJAna thaa| unhoMne eka anudita pustaka prakAzita kI thI jisakA nAma thA 'Uuknown life of Jesus Christ' | isI kA zuddha anuvAda prakAzita kiyA hai| bhArata ke nivAsI hone ke kAraNa unhoMne Himis maTha kA apanI pustaka meM atyanta sundara citra diyA hai| isa maTha se Notovitch ko isa pustaka kI pAMDulipi milI thii| unhoMne aura bhI bahuta se citra diye haiM aura eka atyanta vidvatApUrNa prastAvanA bhI likhI hai| isI pustaka ke AdhAra para hamane ye IsA ke jIvana ke 18 varSa bhArata meM nivAsa karane kA ullekha kiyA, jisameM 6 varSa taka usane jaina sAdhuoM ke pAsa raha kara jainadharma kA jJAna prApta kiyA thA / dekheM isI pustaka kA adhyaay-2| zrI vIracanda gAMdhI eka Adarza cAritra ke vyakti the| dharmavIra bhI the aura karmavIra bhI the| kartavyaparAyaNatA unameM kUTa-kUTakara bharI huI thii| ve jIvana aura kartavya ko sahayogI samajhate the / ve namra aura milanasAra the| dina rAta kAma karane meM ve kabhI ghabarAte nahIM the| saMbhava hai ki parizrama kI adhikatA hI unakI akAla mRtyu kA kAraNa banI ho| maratedama taka bhI samAja sevA meM kaTibaddha rahe unhoMne apanA samasta jIvana lokopakAra meM btaayaa| unake sammukha samAja-deza sevA aura vizva prema kA anupama prAdarza thaa| 1897 I0 meM bhArata meM duSkAla par3A thA, taba lAkhoM manuSya anna ke prabhAva se kAla kA grAsa bana gye| zrI gAMdhI usa samaya amerikA meM the| vahA~ se unhoMne sAnaphrAnsisako zahara se makkI kA eka bharA huaA jahAja kalakattA meM bhijavAyA / vaha makkI g2arIboM meM bA~Ta dI gaI tathA bhinna-bhinna bhAgoM se cAlIsa hajAra rupayA nakada bhI bhijvaayaa| 1. AtmArAma janma zatAbdI smAraka graMtha (gujarAtI) pR0 42 / 2. zrI vIracandabhAInA patro-zrI mAtmAnanda janma zatAbdI ra (gujarAtI) pa0 60 / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma dharma, sAhitya tathA rAjanIti ke marmajJa vidvAna evaM janasamAja ke purAne khyAti prApta niHsvArtha sevaka mahAtmA bhagavAnadInajI dvArA likhita eka pustaka 'mere sAthI' 25 varSa pUrva prakAzita haI thii| usameM unhoMne vIracanda gA~dhI kA bhI varNana kiyA thA / usakA eka uddharaNa yahA~ dete haiM .......zrI vIracanda gAMdhI 19vIM sadI kI paidAiza the / hindustAna ko gulAma hue pUre 36 varSa bIte the| abhI taka isa deza meM aise AdamI jIvita the, jinheM deza kI gulAmI chU na pAyI thii| tabhI to ve amerikA ke mesA~nika Taimpala meM eka dina khar3e hokara amerikAvAsiyoM se usa viSaya para carcA kara baiThe, jisake bAre meM yaha kahA jAtA hai ki usa vidyA kA janmadAtA yUropa hai, jise hipnoTijma nAma se pukArA jAtA hai / kitanA AkarSaNa rahA hogA usa vIracanda rAghavajI gA~dhI meM, jisa vakta mesAMnika Tempala meM hipnoTijma para bolate hue unhoMne logoM se kahA ki kamare kI battiyAM halakI kara dI jAyeM aura jaise hI halakI huI ki usa safeda kapar3edhArI hindustAnI kI deha se eka prAbhA camakane lagI maura usakI pagar3I aisI mAlUma hone lagI ki mAno usa AdamI ke cehare ke pIche koI sUraja nikala rahA ho aura jise dekhakara amerikAvAsiyoM kA kahanA thA ki ve usa prAbhA ko na dekha ske| unakI A~kheM banda ho gaIM aura thor3I dera ke liye unheM aisA mAlUma huaA mAno ve saba samAdhi avasthA meM hoN| unake amerikA meM die hue bhASaNoM kA upayogI saMgraha prakAzita ho cukA hai, pAThaka use jarUra pddh'eN| usa saMgraha meM kI gaI kucha zraddhAMjaliyAM nimnalikhita haiM (1) "prasiddha hindU vidvAnoM, dArzanikoM aura dharmagurutroM kA eka maNDala dharmapariSada meM upasthita thaa| unhoMne vahA~ bhASaNa bhI diye| unameM se kucha sahRdayatA, vaktRtA, tathA vidvatA kI dRSTi se kisI bhI anya jAti ke ucca vidvAnoM ke bhASaNoM ke samakakSa the / kintu yaha vizvAsa pUrvaka kahA jA sakatA hai ki pUrva ke vidvAnoM meM se jisa ruci ke sAtha jaina yuvaka zrAvaka kA jaina AcAra tathA jainadarzana sambandhI vyAkhyAna sunA gayA thA, vaise aura kisI kA nahIM sunA gyaa|" (2) "gA~dhI jI dRr3ha vyaktitva ke yuvaka haiM, unameM utsAha hai aura ve apane uddeza ke prati sacce tathA lagana vAle puruSa haiN| una kA naitika sAhasa apAra hai, aura unameM pUrA-pUrA prAtma sammAna hai / .......... 'jaba ve manuSya jAti ke svArtha va anyAya kA tathA anapar3ha dIna janasAdhAraNa ke duHkhoM kA varNana karane lagate haiM, taba unakI vaktRtvakalA khila uThatI hai aura unakI AtmA unake netroM meM camakane lagatI hai / jababhI avasara mile, unake bhASaNa sunane se kisI ko bhI cUkanA nahIM cAhiye / ve bhArata aura usake nivAsiyoM ke viSaya meM ApakI saba bhrAMtiyAM dUra kara deNge|" (3) "mujhe jIvana meM aise vyakti (vIracaMda gA~dhI jaise) ke darzana kA saubhAgya bahuta hI kama milA hai, jisakA adhyayana va saMskAra itane mahAna tathA vividha haiM aura jisake mantara meM itanI madhura niSThApUrNa aura zikSAprada AtmA hai|" sva0 zrI gulAbacaMda DhaDDhA ema0 e0 ne bhI vIracaMda jI ke amerikA meM kiye gaye kAryoM ke viSaya meM eka vizeSa mahatvapUrNa bAta kA ullekha kiyA hai / ve likhate haiM ki "amerikA se vApisa pAne ke bAda zrI gAMdhI jI se ajamera meM merI bheMTa huii| vahA~ hama donoM bhASaNa ke lie nimantrita kiye gaye the| isa bheMTa ke samaya gAMdhI jI ne mujhe cikAgo ke DAka vibhAga ke eka ucca adhikArI Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIracandagAMdhI aura zrI vivekAnaMda kI tulanA kA patra dikhaayaa| isameM usane likhA thA ki gAMdhI jI kI batAI huI vidhi se navakAra maMtra ke jApa se jo sira kI pIr3A dUra ho gaI thI, vaha sambhavataH kisI bhUla se thor3I mAtrA meM punaH prArambha ho gaI hai| ataH ucita parAmarza deM / gAMdhI jI ne usa samaya mujhe eka amerikana bahana kI phoTo bhI dikhAI (saMbhavataH misa haavrdd)| jisameM vaha bhAratIya veza meM UnI prAsana para baiThI aura muMhapattI hAtha meM liye sAmAyika kara rahI thii| sthApanAcArya sAmane rakhA thA aura hAtha meM mAlA thii| gAMdhI jI ne mujhe batAyA ki zrI vijayAnanda sUri kI vizeSa sUcanAoM ke anusAra eka mAsa taka jApa karane ke pazcAt usa bahina ko jAtismaraNa jJAna (pahale janma kA jJAna) ho gayA aura usane bhArata meM apane pUrvajanma kI kaI bAte btaaiiN| zrI vIracaMda gAMdhI aura zrI vivekAnanda kI tulanA RSi vivekAnanda prArya tattvajJAna kI vedAnta-darzana samajhane kelie cikAgo kI dharma pariSad meM gye| ve 40 varSa ko avasthA meM hI san IsvI 1602 meM mRtyupAye / usa samaya amerikA ke prasiddha patra "benara Apha lAITa" ne tulanA karate hue likhA thA 1. jaina tattvajJAnI vIracaMda kI lekhanazakti evaM vaktRtvazakti meM jo vicAroM kI navInatA thI vaha vivekAnanda meM na thii| 2. svAmI vivekAnanda sanyAsI the aura mAMsAhArI the| para zrI vIracaMda gRhastha the, dhArmika jaina kI bhAMti jIvana vyatIta karanevAle nirdoSa vanaspati pAhArI the| 3. bhArata ke donoM uttama ratnoM ke lie nIce likhI bAteM kahI jA sakatI haiM (1) vividha dharmoM kI carcA karane ke lie san IsvI 1863 meM hone vAlI cikAgo kI dharmapariSad meM gaye aura prazaMsA prApta kii| (2) donoM lokapriya vyAkhyAnakAra the| amerikA ke zrotAoM kI ora se una ke sambandha meM prazaMsA ke vacana sunAI par3ate haiN| (3) jina logoM ne inake bhASaNoM ko sunA, unhoMne inake siddhAMtoM ko prItipUrvaka svIkAra kiyA aura jinhoMne inake siddhAMtoM kA yathArtha nirNaya karane ke lie vicAra kiyA unake mana ke Upara inake vicAroM kI chApa Ajataka bhI vidyamAna hai| (4) donoM ne thor3I Ayu pAI, vivekAnanda 40 varSa kI Ayu meM aura vIracanda 37 varSa kI prAya meM svargastha hue / yadi adhika samaya taka jIvita rahate to hamArA bhaviSya kucha aura sudhara jaataa| (5) donoM ne pavitra bhArata bhUmi meM hI prAkara prANa tyAga kiye| vivekAnanda ne san 1602 meM velUra maTha meM aura vIracaMda ne san IsvI 1601 meN| (6) svAmI vivekAnaMda ke prabala vicAroM keliye unake ziSyamaMDala (mabhedAnaMda Adi) ne rAmakRSNa sosAiTI Adi aneka saMsthAeM sthApita kii| parantu zoka ki vIracanda ke prabala vicAroM ke prabhAva se koI jaina saMsthA sthApita na raha skii| mAtra yahI bAta nahIM hai balki vIracaMda ke smaraNArtha koI saMsthA sthApita karane kA prayatna hI nahIM kiyA gyaa| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrImad vIracaMda (amerikA ke) pratyeka sajjana ke hRdaya meM abhI taka sthita haiN| unakA zarIra naSTa ho gayA, kiMtu ve naSTa nahIM hue| unakA yaza rUpI zarIra amRta aura amara hai aMgrejI kahAvata hai-To live in hearts we leave behind, is not death. arthAt - hRdayoM meM rahanA mRtyu nahIM hai / tIrthAdi kAryoM meM vijaya prApta karane meM, jaina dharma ke prasAra karane meM, jar3avAdiyoM ke hRdayoM para jaina saMskAroM kI chApa DAlane meM zrImad vIracaMda ne apane mana, vacana aura zarIra se jo AtmatyAga kiyA hai, unake liye sArA jaina samAja unakA RNI hai| isa svargastha hone vAle ke hita ke liye nahIM, balki apanI kRtajJatA pradarzita karane ke liye bhI jaina samAja ne apanA karttavya kisa prakAra pUrA kiyA ? isakA vicAra Ate hI samAja kI sthiti aura usakI akarmanyatA kA dRzya nAcane lagatA hai| -:: saddharmaniSThA zAha karmacanda jI dUgar3a lAlA karmacaMda jI kA janma nagara gujarAMvAlA paMjAba meM lagabhaga vi0 saM0 1875 (I0 sa0 1818) meM zAha dharmayaza ke yahA~ huA / zAha mathurAdAsa jI va zAha rAMDAmala jI Apa ke choTe bhAI tathA rUpAdevI va nihAladevI do bahaneM thiiN| zAha karmacaMda jI ke ikalaute putra zAha IzvaradAsa jI the / prApa donoM pitA putra sarAphA (sonA-cA~dI) kA vyApAra karate the / sahI eka dAma tathA pUrA tola se kharAmAla lene dene ke siddhAMta kA dRr3hatApUrvaka pAlana karate the, jisase ApakI saccAI kI dhAka grAhakoM para thI, isaliye ApakI dukAna para grAhakoM kI bhIr3a lagI rahatI thii| mAtA-pitA se Apako bacapana se hI jainadharma ke saMskAra mile the, saMtoM ke samparka se prApa ne DhUMDhakamata mAnya 32 pAgamoM kA abhyAsa thor3e hI varSoM meM kara liyA thaa| tabase Apa zAstrI jI ke nAma se prasiddhi pAye / isa samaya sAre paMjAba meM prAyaH lukAmati DhUMDhaka paMtha kA pracAra aura prasAra thA / gujarAMvAlA ke sabhI prosavAla bhAvar3e parivAra bhI isI paMtha ke anuyAyI the / isa paMtha ke sAdhu-sAdhviyAM Apase jainazAstroM kA abhyAsa karane keliye sadA gujarAMvAlA meM Ate rahate the aura Apa bhI bar3I udAratA se niHsvArtha bhAva se unheM jaina zAstra-abhyAsa karAte the| RSi bUTerAya (saMvegI dIkSA ke bAda muni buddhi vijaya) jI ke bar3e ziSya RSi mUlacaMda (saMvegI dIkSA ke bAda muni mukti vijaya) jI ne DhUMDhaka paMtha kI sAdhu avasthA meM Apa se vi0 saM0 1602 se 1607 taka chaha varSa gujarAMvAlA meM rahakara jainAgamoM kA abhyAsa kiyA thA / jaba koI sAdhu-sAdhvI yahA~ nahIM hotA thA to sthAnaka meM zrAvaka-zrAvikAoM kI rAtrI ke samaya jainadharma para vyAkhyAna sunAte the| __saddharma prApti-RSi bUTerAya jI ne vi0 saM0 1897 (I0 sa0 1840) meM jaba zAzvata jainazvetAMbara mUrtipUjaka dharma ke pakSa kI sthApanA kI thI, taba sarvaprathama RSi jI ne apane mata ko satyatA kI kasauTI para kasane keliye Apake sAtha hI prAgama (zAstra) carcA kI thI / RSi jI ko prApakA samarthana milate hI gujarAMvAlA meM hI saddharma ke punaroddhAra karane kA zrIgaNeza kiyA thaa| jisa ke pariNAma svarUpa cAra-pAMca ko chor3akara yahA~ ke sAre jainaparivAra prApa tInoM Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAha karmacanda jI dUgar3a bhAiyoM ke parivAroM ke sAtha saddharma ke anuyAyI bana gaye / zrI bUTerAya jI ko apanA dharmaguru mAna kara unake upadeza se yahA~ zrI pArzvanAtha jainazvetAMbara maMdira kI sthApanA kara dI gaI / tatpazcAt zrI sadgurudeva ne DhUMDhaka sAdhu ke veza meM hI paMjAba meM saddharma ke pracAra ke liye sarvatra vihAra kiyaa| pariNAma svarUpa zAstrI jI ke sahayoga se pUjya bUTerAya jI ne papanAkhA, rAmanagara, kilAdIdArasiMha, jammU, kilA sobhAsiMha, piMDadAdanakhAM Adi paMjAba ke aneka nagaroM ke parivAroM ko pratibodha dekara prAcIna zvetAMbara mUrtipUjaka jainadharma ke anuyAyI banAyA aura vahA~ jinamaMdiroM kI sthApanAeM bhI kI / pazcAt pUjya bUTe rAya jI ne vi0 saM0 1612 meM ahamadAbAda jAkara hU~ Dhaka sAdhu ke veza kA tyAga kara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina tapAgacchIya muni zrI maNivijaya jI se savegI dIkSA grahaNa kii| guru ne nAma buddhivijaya jI rakhA (vizeSa paricaya ke liye dekheM isI graMtha meM muni zrI kA critr)| zrAvaka vrata dhAraNa tathA pravacana sevA Apa jainAgamoM ke marmajJa vidvAna to the hI / saddharma svIkAra karane ke bAda Apane sadgurudeva se zrAvaka ke samyaktva mUla bAraha vrata svIkAra kiye, rAtri bhojana kA tyAga kiyA / jinapUjA Adi SaTkarma, sAmAyika pratikramaNa prAdi SaDAvazyaka, caudaha niyama Adi pratidina karate the| prAtaH 6 baje taka pratidina zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jainamaMdira ke nIce ke hAla ke kamare meM baiThakara zAstra svAdhyAya tathA zAstroM kI pratilipi karate the| caitra sudI pratipakSa se lekara pAsoja sudI 15 taka prativarSa sAta mAsa rAtri ke samaya upAzraya meM zrAvaka-zrAvikAnoM ko DhAla, caupAI, rAsoM ko gAyanapUrvaka sunAne ke sAtha artha kA vivecana karake ahaMt pravacana se lAbhAnvita karate the| ApakA svabhAva milanasAra, sarala, mRdu aura komala thA / dharmAnuSThAna tathA nityaniyama kA pAlana karanA Apake jIvana kA aMga bana cukA thaa| ___ sahanazIlatA aura samatA vi0 saM0 1651 meM Apake ikalaute putra zAha IzvaradAsa kA, vi0 saM0 1954 meM bar3e pautra nandalAla kA, phira choTe pautra mukandalAla kA, vi0 saM0 1656 meM Apake sabase choTe bhAI zrI gaMDAmala kA bhI dehAMta ho gayA thaa| isa prakAra uparoparI parivAra meM javAna putra, pautroM kI matyU, bhujA ke samAna choTe bhAI kI mRtyu tathA sAtha hI vRddhAvasthA ke kAraNa Apa para asahanIya duHkhoM ke pahAr3a TUTane lage, kucha svAsthya bhI DhIlA rahane lgaa| pariNAmasvarUpa kamAne yogya akele hone se Apa dukAnadArI ko bhI na saMbhAla sake, isaliye ApakI Arthika sthiti bhI DAMvADola ho gyii| phira bhI ApakI sahanazIlatA aura samatA meM kamI nahIM aayii| ___ Apa zrI sadjJAna prApta karane vAle kore zAstrI hI nahIM the, parantu usa jJAna ko AcaraNa meM lAkara prAtmasAta bhI kiyA thA / jaise jJAna sampanna the vaise hI tattvaciMtaka tathA vicAraka bhI the| jJAna ne sAkSAt cAritra kA rUpa dhAraNa kara liyA thaa| sukha-duHkha meM sadA samatAvAna rahate the aura yaha socakara sAnanda vibhora ho jAte the ki duHkhoM aura kaSToM ke Ane para mere pApa-puja jhaDa gye| ataH ApakA ceharA sadA haMsamukha, prasanna aura gaMbhIra rahatA thaa| Apa sahanazIlatA meM advitIya the| yadi koI pApako bhalA-burA kahatA athavA gAlI-galoca bolatA, apamAna karatA taba bhI Apa use apanA zubhaciMtaka mAnakara prasannatA prakaTa karate the| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 madhya eziyA mora paMjAba meM jainadharma ekadA eka vyakti ne prAkara prApako gAliyoM kI bauchAra kara dii| Apa sunakara musakarAte hI rahe / anta meM vaha khisayA gayA aura bolA-"pro kama! tU hai hI karmA sdd'yaa| tuma karmacada nahIM ho|" paMjAbI bhASA ke isa zabda kA artha hotA hai-bhAgyahIna, durbhAgI, hInapuNya, babanasIma ityAdi / lAlA jI sunakara khilakhilAkara haMsa par3e aura bar3e gaMbhIra svara meM kahane lage-he mere parama hitaiSI mahApuruSa ! tumhAre jaisA merA zubhecchuka prAja hI mujhe milA hai / kyoMki tumane mere karmoM ke naSTa ho jAne ke liye apanI prAMtarika bhAvanA se kAmanA kI hai / prAmo maiM tumhAre muha ko khAMDa-zakkara se bhara dU / sAmane vAlA vyakti lajjita hokara aura khisiyAnA hokara jidhara se AyA thA udhara cala diyA / ApakA svargavAsa vi0 saM0 1961 miti prASAr3ha kRSNA 13 ko gujarA~vAlA meM ho gayA / bApU mathurAdAsa jI dUgar3a caudharI zrI mathurAdAsa jI zAstrI karmacandajI dUgar3a ke choTe bhAI the| ApakA janma vi0 saM0 1888 meM mAtA suzrI bholAdeI kI kukSI se gujarAMvAlA meM huaa| Apake zrI dInAnAtha jI ikalaute putra the| vyApAra vyavasAya-Apane pahale kapar3e kI, phira sarAphe kI svatantra, usake bAda dhAtu ke baratanoM ke thoka vyavasAya kI dukAna lAlA gaMDAmala lor3hA kI sAjhedArI meM vi0 saM0 1915 se 1964 taka gujarAMvAlA meM kii| bAda meM sAjhedArI se alaga apane suputra zrI dInAnAtha jI kesAtha svatantra rUpa se yahI vyavasAya cAla rakhA jo jIvana ke aMtima samaya taka cAlU rahA / prApakI dharmaniSThA, sUjha-bUjha, ekadAma, saccAI aura sahI tola ke kAraNa kucha hI varSoM meM vyApAra kAbula se dillI, kAzmIra, siMdha, paMjAba ke pArvatIya pradezoM taka phaila gyaa| thor3e hI samaya meM ApakI gaNanA paMjAba ke agragaNya vyApAriyoM meM hone lagI aura lakhapatiyoM kA sthAna prApta kara liyaa| yaha samaya kala-kArakhAnoM kA nahIM thaa| mAla kI yAtAyAta ke sAdhana bhI sImita the| phira bhI dUra-dUra ke vyApArI Apake yahAM mAla kharIdane pAte the| kArIgara loga dhAtuoM kI TUTa-phUTa ko bhaTTI meM galAkara hAthoM kI kArIgarI se naye baratanoM kA nirmANa karate the| kArIgaroM ke sAtha ApakA pitA tulya vAtsalya thaa| inakI sAra saMbhAla pApa apane putravata sadA karate the / duHkha aura saMkaTa ke samaya prApa unake masIhA the| paropakArImaya jIvana-Apa vilakSaNa buddhi ke dhanI tathA alaukika sUjha-bUjha ke mAlika the| dIna duHkhiyoM tathA sAdhAraNa sthiti ke sAdharmI bhAiyoM ke uddhAra keliye Apa gupta rUpa se Arthika sahAyatA dete the / sAdharmI bhAiyoM ko vyavasAya meM lagAne ke lie unako prazikSaNa ke lie apanI dukAna para naukarI dekara rakhate the aura prazikSaNa pA lene ke bAda jo sAdhanahIna the unheM Arthika sahayoga se dhandhe meM jor3a dete the / 1. karmA sar3ayA kA eka artha yaha bhI hotA hai ki "ki jisake karmakSaya hokara jhar3a cuke haiN|" Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bApU mathurAdAsa jI dUgar3a 556 __ vezabhUSA aura rahanasahana-ApakI vezabhUSA rAjasthAnI thii| parivAra kI mahilAnoM kI vezabhUSA bhI rAjasthAnI thI / bharAvadAra cehare para rAjapUtI lambI dAr3hI tathA lambI mUche mukhamaMDala kI zobhA ko cAracAMda lagAte the / kAnoM meM sone kI bAliyAM tathA dAhine kAna ke Upara ke cheda meM cAra iMca kA bar3A sone kA bAlA pahanate the| __ sAmAjika pravRtti uparyukta guNoM se prabhAvita hokara gujarA~vAlA kI jainasamAja ne Apako vi0 saM0 1915 meM caudharI pada se vibhUSita kiyA jo gujarAta deza ke nagara seTha ke pada kI tulanA karatA thaa| sAre sAmAjika, dhArmika paMcAyatI kArya ApakI agavAnI meM hote the| sAre nagaravAsI phira ve cAhe kisI bhI dharma. kauma yA jAti vAle hote the ApasI jhagar3oM ko nipaTAne ke liye Apake pAsa Ate the aura jo nirNaya Apa dete the ve sarvamAnya mAne jAte the| sarakArI korTa bhI Apake phaisaloM ko mAnya rakhatI thii| yahI kAraNa thA ki Apa paMjAba meM bApUjI (pitAmaha) ke nAma se prasiddha the| isa prakAra 1. caudharI sAhaba 2. bApUjI, tathA 3. bAlayA~vAle zAha ina tInoM bahumAna sUcaka zabdoM se Apa sarva mAnya the| dhArmika kAryoM meM sahayoga tathA dAna pravRtti prApakA sArA parivAra DhUDhaka paMtha kA anuyAyI thaa| vi0 saM0 1867 meM Apake sAre parivAra ne bhI yahAM ke jaina samAja ke sAtha zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharma ko svIkAra kiyaa| vi0 saM0 1915 se 1920 taka yahA~ zrI jinamaMdira kA nirmANa hokara usakI pratiSThA pUjya muni zrI buddhivijayajI ne vi0 saM0 1920 meM krvaaii| (1) zrI maMdirajI ke nirmANa meM, zrI vijayAnanda sUri jI ke samAdhimaMdira ke nirmANa tathA pratiSThA ke avasara para aura vi0 saM0 1965 meM zvetAMbarajainoM ke sanAtana dharmiyoM ke sAtha zAstrArtha ke avasara para evaM prAcArya vijayAnanda sUri ke svargavAsa ke avasara para aura bhI aneka gaMbhIra, vikaTa samasyAoM aura avasaroM para Apane zrIsaMgha kA netRtva kara Arthika, zArIrika sahayoga tathA buddhibala kI sUjha-bajha se saMkaTa mukta hone meM pUrA-pUrA sahayoga diyaa| (2) vikrama saMvat 1915 se lekara 1966-jIvana ke antima zvAsoM taka zrIsaMgha kI kAryakAriNI sabhA ke sadasya rahe / vi0 saM0 1915 se 1964 taka zrIsaMgha ke dhArmika khAtoM ke koSAdhyakSa rahe / (3) gujarA~vAlA se rAmanagara kA charIpAlita yAtrA saMgha nikaalaa| dhAmika jIvana pratidina jinapUjA prAdi SaDakarma, sAmAyika, pratikramaNa prAdi SaDAvazyaka, kiyA karate the rAtribhojana kA tyAga, prAta: navakArasI-porisI kA paccakkhANa, parvatithiyoM ko sacita AhAra kA sAre parivAra kA tyAga, gobhI baiMgana, gaThA, pyAja, lahasuna tathA tambAkU Adi nazaile padArthoM kA Aja taka sAre parivAra kA tyAga / sAta vyasanoM kA tyAga calA prA rahA hai| sAre parivAra meM Aja taka dhArmika vAtAvaraNa vidyamAna hai| jIvana kI kucha vizeSatAeM 1-sAre nagaravAsI ApakA bahuta sammAna karate the / jaba Apa bAjAra meM hokara nikalate the usa samaya bar3e se bar3A vyakti bhI apanI gaddI se khar3A hokara hAtha jor3akara natamastaka ho jAtA Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma thaa| jo koI bhI apanI phariyAda Apake pAsa lekara AtA thaa| Apa use sahAnubhUtipUrvaka sunate the aura use yathAyogya tana, mana, dhana se bhI madada karate the| ___2-dukAna kA bahIkhAtA, hisAba-kitAba apane hI hAthoM se karate the| dukAna kI gaddI para svayaM baiThanA tathA tijorI kI cAbiyAM bhI Apa athavA Apake suputra saMbhAlate the| 3-bahuta bar3e parivAra tathA bAhara se Ane vAle vyApAriyoM keliye bhojana kI vyavasthA, gAya, bhaiMsoM kI sAra saMbhAla, dUdha, dahI, maThA bilone kI saba vyavasthA ghara kI striyAM svayaM karatI thiiN| ye donoM kArya naukaroM se kabhI nahIM karavAye jAte the / ApakA vizvAsa thA ki dukAna kA hisAba-kitAba tathA bhojana kI vyavasthA parAye hAthoM meM jAne se kabhI bhI ijjata prAbaru meM hAni saMbhava hai| svargavAsa-vikrama saMvata 1966 mArgazIrSa mAsa meM ApakA jAlaMdhara meM svargavAsa ho gyaa| sarakAra BINAMBRIDIHEMAMAL 2086003 caudharI dInAnAtha jI dagar3a Apa bApU mathurAdAsa jI ke ikalaute putra the| pApakA janma mAtA harakaurajI kI kukSI se vi0 saM0 1943 miti caitra kRSNA 14 budhavAra ko gujarAMvAlA meM huaa| ApakI mAtA Apako 17 dina kA chor3akara svarga sidhAra gaI thii| prApakA lAlana pAlana dhAyamAtA ne kiyaa| Apake tIna vivAha hue, pahalI patnI suzrI dhanadevI kI kukSI se hIrAlAla (isa graMtha ke lekhaka) kA janma miti dvi0 jyeSTha kRSNA 5 vi0 saM0 1961 ko gujarAMvAlA meM huA - hIrAlAla ko 6 dina kA chor3akara usakI mAtA kA dehAMta ho gyaa| isa navajAta zizu kA pAlana poSaNa isakI nAnI ne kiyaa| RO &0000000000000000038 A A 80 pazcAt anya do patniyoM se pAMca putroM tathA do putriyoM kA janma huaa| jinameM se do putroM kA dehAMta ho cukA hai| bAkI saba apane-apane parivAroM ke sAtha vidyamAna haiN| pitAjI kI mRtyu ke bAda vi0 saM0 1986 taka baratanoM kA vyavasAya hI karate rahe / Arthika sthiti ekadama nAjuka ho jAne se Apako vyavasAya banda karane keliye bAdhya honA par3A aura saM0 1986 meM vyavasAya zrI dInAnAtha jI dUgar3a banda karake Apane eka anAja kI mAr3hata kI dukAna meM naukarI kara lii| zrI hIrAlAla jI vi0 saM0 1981 meM zrI AtmAnanda jainagurukula gujarAMvAlA meM jainadarzana ke abhyAsa ke lie praviSTa ho gye| Apake do putra zrI lakhamIlAla va zAdIlAla ne bhI naukarI kara liiN| choTe putra maheMdralAla va ramaNIkakumAra bacce hone se skUla meM zikSA prApta karate rhe| Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vijayavallabha sUri 561 vi0 saM0 1967 meM Apane maheMdralAla aura ramaNIkakumAra ko gujarAMvAlA meM basAtI (saudAgarI) kI thoka dukAna karA dI jo dina duganI aura rAta cauganI tarakkI karate hue pUrvavata samRddhi sampanna ho gye| zrIsaMgha sevA tathA gurubhakti 1-pitAjI ke svargavAsa ke bAda Apa unake caudharI pada para AsIna hue| 2-vi0 saM0 1967 se 1997 taka zrI vijayananda zvetAMbara jaina (zrI saMgha kI kAryakAriNI kameTI ke pApa sadasya, oNnarerI maMtrI, koSAdhyakSa tathA lekhAnirIkSaka (mADITara) rhe| 3-Arthika paristhitiyoM kI kaTo-kaTI aura parezAnI meM bhI Apane saMgha kI sevAnoM se muMha nahIM modd'aa| 4-prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ke to Apa ananya bhakta the| unake AdezoM ko Apa tIrthaMkara ke Adeza ke tulya mAnate the| jaba kabhI aura jahA~ kahIM bhI AcAryadeva ne Apako dhArmika kAryoM ke liye bulAyA tabhI jA phuNce| apane nijI kharce meM kaTautI karake bhI Apa khuledila dhArmika kAryoM meM kharca karate the| 5-jyotiSa vidyA ke to pApa pAragAmI the| prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI bhI pratiSThAnoM Adi ke muhUrta prApake parAmarza se hI nizcita karate the| isa samaya paMjAba meM ApakI tulanA karane vAlA eka bhI jyotiSI nahIM thaa| yaha ApakA vyavasAya nahIM thA ise Apane dhanopArjana kA sAdhana kabhI nahIM banAyA thaa| 6-prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI kI naSTa janmakuMDalI aApane taiyAra kI thI jo bhRgusaMhitA se barAbara mela khAtI thii| 7- zrI AtmAnanda jainapaMcAMga jo zrI hastinApurajaina zvetAmbara tIrtha samiti lagabhaga cAlIsa-paMtAlIsa varSoM se prativarSa aAja taka prakAzita karatI A rahI haiM / prAraMbha se lekara vi0 saM0 2010 taka (jIvana ke antima zvAsoM taka) Apa hI banAkara zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti ko prakAzanArtha bhejate rahe aura paMcAMga ke prakAzana meM jo bhI kharcA pAtA thA usako hastinApura tIrtha samiti para na DAlakara apane mitroM se saba kharcA karavA dete the / 8-Apane apane jIvana meM hajAroM rupaye dhArmika kAryoM meM kharca kiye| --zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha ne ApakI zAsana-sevAoM ke upalakSa meM eka vRhat sammAna samAroha meM vi0 saM0 1986 (I0 sa0 1626) meM gujarA~vAlA meM prApako do tole kA svarNapadaka tathA abhinandana patra bheMTa kiyA thA aura pApakA tailacitra zrIsaMgha ke kAryakAriNI ke kAryAlaya meM lagAyA thaa| svarNa padaka para ye akSara aMkita the Presented to Lala Dinanath Duggar Jain by Shri Jain Sangh Gujranwala for his Meritorious and Untiring services. dhArmika jIvana Apane jinapUjA, pratikramaNa, navapada aolI ArAdhanA aura aneka bAra saparivAra tIrthayAtrAyeM Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI priyadarzanAzrI 562 kI / prAtaHkAla porisI, rAtri cauvihAra paccakkhANa, vi0 saM0 1985 se sapatnI AjIvana akhaMDa brahmacarya vrata kA pAlana; jinabiMba-maMdira pratiSThAnoM meM sakriya sahayoga, guru ke AdezoM kA sarvadA pAlana karate the| apane nivAsasthAna se niSkramaNa I. sa. 1647 (vi0 saM0 2004) ko svatantratA prApti tathA deza ke pAkistAna hiMdustAna ke vibhAjana ho jAne ke kAraNa gujarAMvAlA (uttara paMjAba kA prasiddha nagara) bhI pAkistAna meM A gyaa| isa samaya isa nagara kI jana gaNanA lagabhaga eka lAkha kI thii| usa samaya yahAM para jaina bIsA osavAla bhAvar3oM ke lagabhaga tIna sau ghara the / zvetAMbara jainoM ke savA do sau ke lagabhaga tathA sthAnakamAgiyoM ke lagabhaga pacahattara ghara the| sabhI parivAra sampanna aura sukhI the| nagara meM isa samAja kI saba komoM meM bahuta mAna-pratiSThA thii| pAkistAna bana jAne ke bAda tA0 27 sitambara 1947 I0 ko prAta: 10 baje miliTarI ke Traka upAzraya ke Age A khar3e hue| zvetAmbara mUrtipUjaka tathA sthAnakamArgI sakala zrIsaMgha tathA sAdhu-sAdhviyoM ko sAtha meM lekara prAcArya bhagavAn-gurudeva vijayAnanda sUri jI ke samAdhi maMdira taka paidala calakara pahuMce aura gurudeva ke samAdhimaMdira meM aMtima darzana kara sabane yahAM se bhArata pAne ke liye kUca kiyA aura dUsare dina bhAdoM sudi 13 vi0 saM0 2004 tA0 28 sitambara 1947 ko amRtasara (bhArata kI sImA) meM prA phuNce| sabako apanI mAtRbhUmi se tathA cala-acala sampatti se sadA ke lie vaMcita honA pdd'aa| rAste meM zrI dInAnAtha jI kA dvitIya putra jisakA nAma lakhamIlAla thA yaha saMgha ke sAtha pAkistAna se bhArata prAtA huA musalamAna pAtatAiyoM dvArA lAhaura meM katala kara diyA gayA jisakI prAyu usa samaya 40 varSa kI thii| prApa (dInAnAtha jI) kA parivAra bhI tA0 5 sitambara 1947 I0 ko AgarA meM A gayA hIrAlAla apane parivAra ke sAtha bhiMDa (gvAliyara sTeTa) meM calA gyaa| prAgarA pahu~cane para cAra paMjAbI zrAvaka bhAiyoM ke sAjhe meM mahendralAla ne sarAfe (sone-cAMdI)kI dukAna kA muhUrta kara liyaa| yaha dhaMdhA dina pratidina unnati karane lagA aura ApakA parivAra sthAI rUpa se AgarA meM prAbAda ho gyaa| zAdIlAla ne bhI apane putra prazaMsakumAra ke sAtha yahA~ pAkara bartanoM kI dukAna kara lii| ramaNIka kumAra ne bhI apane bahanoI kizorIlAla jI kI sAjhedArI meM basAtI kI dukAna kara lii| pazcAt mahendra lAla aura ramaNIkakumAra ne saba sAjhedAriyAM samApta kara donoM bhAiyoM ne vi0 saM0 2008 sAkha sudi 6 ravivAra ko AgarA meM lohAragalI meM maniyArI (basAtI saudAgarI) kI thoka dukAna kara lii| farma kA nAma mahendralAla ramaNIkakumAra rakhA gyaa| vi0 saM0 2006 caitra sudi 1 budhavAra caitra praviSTe 18 kI naye saMvat ke prathama dina paMjAbI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka bhAiyoM ne AgarA meM zrI prAtmAnandajaina paMjAbI saMgha samiti kI sthApanA ko kAryakAriNI ke sAta sadasya nirvAcita hue| Apako isa kAryakAriNI kA maMtrI banAyA gyaa| isa dina se lekara pApane jIvana ke aMtima zvAsoM taka maMtrI pada se zrIsaMgha kI sevA meM bitaaye| isa samaya prApakI Ayu 67 varSa kI thii| thor3e dina bImAra rahane ke bAda vi0 saM0 2010 miti caitra vadi 5 ko 67 varSa kI Ayu meM ApakA AgarA meM svargavAsa ho gyaa| usa dina zrI paMjAbI mUrtipUjaka zvetAMbara jaina saMgha prAgarA ne apanA kArobAra banda rakhA aura ApakI arthI para dozAle DAle gye| Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA mAnakacandajI dUgar3a lAlA mAnakacandajI dUgar3a vaMza paricaya zAha nAnakacandajI ke putra zAha dIpacandajI ke do putra the 1 - zAha zrAsAnandajI va 1 - zAha baMsIdharajI / zAha baMzIdhara jI ke pitAmaha lAlA nAnakacandajI jI kI AThavIM pIr3hI meM isa graMtha ke lekhaka zrI hIrAlAlajI dUgar3a haiM tathA zAha zrAsAnandajI ke pitAmaha lAlA nAnakacandajI kI AThavIM pIr3hI meM zrApa (lAlA mAnakacanda jI), tathA kavi khuzIrAmajI hue haiN| yAnI isa graMtha ke lekhaka evaM lAlA mAnakacandajI aura kavi khuzIrAmajI bhAI-bhAI haiM / lAlA mAnakacanda jI kA parivAra paricaya 563 lAlA nAnakacandajI kI sAtavIM pIr3hI meM lAlA gaMDAmalajI ke pA~ca putra the sabase choTe lAlA mAnakacandajI kA janma gujarAMvAlA meM vi0 saM0 1920 meM huA / Apake kramazaH do vivAha hue una donoM patniyoM meM se prApake chaha putra 1 - zrI hukamacanda, 2- zrI pyArAlAla, 3- zrI hIrAlAla 4- zrI choTelAla, 5 zrI kapUracanda aura 6 zrI pRthvIrAja hue / prathama ke tIna choTI avasthA meM avivAhita svargastha ho gye| aMtima ke tInoM putra pAkistAna banane ke bAda AgarA meM apane-apane parivAra ke sAtha AbAda haiN| tInoM bhAiyoM kA vyavasAya seneTarI sAmAna banAne ke kArakhAne haiM / 951 lAlA mAnakacandajI kI jIvanI Apake pitA kI sthiti sAdhAraNa thI, unake putra rUpa meM Apa pA~ca bhAI the / sabase choTe prApa 1 the / Apane skUla kI zikSA koI vizeSa rUpa se nahIM pAyI thI phira bhI Apane apanI sUjhabUjha aura kaThina parizrama se apane nagara, jainasamAja, tathA apane parivAroM meM gauravapUrNa sthAna pA liyA thA / Apane buddhicAturya se apane vyApAra ko khUba cmkaayaa| bajAje ( kapar3e ) kI dukAna se prAraMbha karake Apane Age calakara apanI lAkhoM rupaye kI neka kamAyI se aneka vyavasAya cAlU kiye | Apa kI dukAna para nagara ke uccAdhikArI, pratiSThita dhanImAnI vyavasAyI, tathA par3helikhe vidvAna kapar3A kharIdane Ate the / zrApakI saccAI kI itanI dhAka thI ki ApakI dukAna 'dharmadukAna' ke nAma se prasiddhi pAgaI thii| choTe se lekara bar3e taka, amIra se garIba taka koI bhI grAhaka prAtA zrApakA ekadAma prasiddha thA / isI saccAI ke kAraNa Apane dina duganI rAta cauganI unnati kI / aura ApakI ginatI acche amIroM meM ho gaI / pAkistAna banane se pahale hI gujarAMvAlA meM Apa kA dehAMta ho gayA thA / zrApake dvArA, cala-acala lAkhoM rupaye kI sampatti ApakA putra parivAra pAkistAna meM chor3akara AgarA calA AyA / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma vizeSa jJAtavya - 1 - prAcArya zrI vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI kA svargavAsa miti jeTha sudi 8 vi0 saM0 1653 ko gujarAvAlA meM ho gayA / zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha para prAcAryazrI ke pArthiva zarIra ke dAha saMskAra ke avasara para virodhi pakSa dvArA kiye aparihArya upadrava ke avasara para aMgrejI sarakAra kI tarapha se pulisa kesa banA diyA gayA / usa samaya zve mU0 saMgha kA baccA-baccA DipTI kamiznara kI koThI ke Age dharanA lagAkara jA baiThA / zraura kesa kI pairavI ke liye DaTa gayA / 0 564 usa avasara para bar3I nirbhayatA se lAlA mAnakacandajI ne vahA~ khar3e hokara bulaMda AvAja se ghoSaNA kI ki aMgreja sarakAra gujarAMvAlA zrIsaMgha ko eka ikAI na samajhe / isake sAtha sAre vizva kA jaina samAja hai / isa mukadame kI pairavI meM jaina samAja kA baccA-baccA balidAna ho jAyegA para isa dharmasaMkaTa ko miTAkara hI jIvita rhegaa| aMta meM gujarAMvAlA zrIsaMgha kI vijaya huI aura virodhI pakSa ko mu~ha kI khAnI pdd'ii| DipTI kamiznara ko zrIsaMgha se kSamA mA~ganI par3I / 2 - gujarAMvAlA meM choTI relave lAIna thI / pazcAt bar3I relave lAIna kA nirmANa hone para relave DipArTameMTa ne choTI lAina ukhar3avAne ke TeMDara mAMge / lAlAjI ne sabase kama mUlya kA TeMDara diyA jisase inakA TeMDara maMjUra kara liyA gayA / sabakA yaha anumAna thA ki isa dhandhe meM lAlA jI ghATe meM raheMge / lagabhaga eka sau majadUra isa kArya meM saMlagna the / lAlAjI ne saba majadUroM ko ikaTThA karake kahA ki jo majadUra sabase adhika kAma karegA use ATha Ane inAma meM pratidina diye jAyA kareMge / basa phira kyA thA saba majadUroM meM hor3a maca gaI aura kArya bar3I jhar3apa ke sAtha hone lagA / pariNAmasvarupa lAlAjI ne apanI sUjha-bUjha se ghATevAle saude ko naphe meM badala diyA / 3- zrIsaMgha gujarAMvAlA ke pramukha mArgadarzaka rahe, vizeSa paristhitiyoM meM sva0 zrAcArya zrI vijayavallabha sUrijI bhI Apase vicAra vimarza karate the / 4- sAmAnA ke jainamaMdira kI bhUmi para anidhakAra kabjA haTavAne keliye zrIsaMgha sAmAnA kA mukhya netRtva kiyA / 5- zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba ke Apa kaI varSoM taka pradhAna rahe / 6- zrIsaMgha gujarAMvAlA ke kaI varSoM taka zrApa pradhAna rahe / 7- zrI zrAtmAnanda jaina gurukula paMjAba tathA zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA kI rUparekhA taiyAra karane meM ApakA purNa sahayoga rhaa| muni zrI lalitavijayajI ko nizaticAra saMyama pAlane kI dRr3hatA prApta karane meM Apa mArgadarzaka bane / --:0: Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIlA rAmalAla va jJAnacanda lAlA rAmalAla aura lAlA jJAnacanda Apa donoM bhAiyoM kA janma papanAkhA jilA gujarAMvAlA meM lAlA paMjAbarAya jaina bIsA zrIsavAla gaddahiyA gotrIya ke yahA~ huA / bAlyAvasthA meM hI prApa ke mAtA-pitA kA dehAMta ho jAne se zrApa asahAya avasthA meM apane bahanoI ke vahAM syAlakoTa cale zrAye / yahA~ Akara zrApa donoM bhAiyoM ne alaga-alaga pharmoM meM naukarI kara lI / unnati karate hue dhIre-dhIre Apa donoM bhAiyoM ne apane nijI vyavasAya zuru kiye / lAlA rAmalAla ne kapar3e kI dukAna tathA lAlA jJAnacanda ne sarAphA ( sonA cA~dI ) ke vyApAra kI dukAna kA zrIgaNeza kiyaa| kucha varSoM meM hI prApane vyApAra meM unnati karate hue acchI khyAti prApta kI aura Arthika dRSTi se bhI sampanna ho gae / isa samaya syAlakoTa meM pA~ca sau ghara sthAnakavAsI zrosavAloM lAlA rAmalAlajI ke the / ApakA parivAra hI zvetAMbara jaina mUrtipujaka thA / dharmArAdhana ke sAdhanoM kA prabhAva hote hue bhI prApakI dharma para AsthA banI rahI / 565 lAlA jJAnacanda jI mArgI samAja ne ugra virodha kiyA aura se saphalatA ne caraNa cuumeN| Apake parivAra meM sahayoga diyaa| upAdhyAya sohanavijayajI ne syAlakoTa meM caturmAsa kiyA taba unhoMne kucha naye parivAroM ko vAsakSepa dekara zvetAMbara mUrtipUjaka jainasaMgha kI sthApanA kI unake caturmAsa karAne tathA saMgha sthApanA ke kAryoM meM zrApa donoM bhAiyoM ne vaspupAla - tejapAla ke samAna upAdhyAyajI kA sahayoga diyaa| zrAcArya zrI vijayavallabha sUrijI ke vi0 saM0 2003 ke syAlakoTa ke caturmAsa meM tathA zrI jinamaMdira ke nirmANa evaM pratiSThA ke avasara para aura sAdharmIbhAiyoM ke Agata svAgata meM dila kholakara kharca kiyA tathA tana-mana-dhana se pUrA-pUrA sahayoga diyA / isa caturmAsa tathA maMdira nirmANa ke viruddha yahA~ kI sthAnaka - hara prakAra se nighna-bAdhAyeM DAlI, para gurudeva ke pratApa ne isa avasara para nirbhayatApUrvaka gurudeva ke hara kArya pAkistAna bana jAne para Apa donoM bhAiyoM ke parivAra dillI meM Akara AbAda ho gaye hai / yahA~ zrAkara phira eka ikAI se vyavasAya zuru kiyA aura isa samaya paMjAba se bhI adhika samRddhizAlI haiM / lAlA rAmalAlajI svargavAsoM ho gaye haiM / lAlA rAmalAlajI ke suputra lAlA jagadIzalAlajI bhI apane pitA ke samAna hI udAra evaM dharmaniSTha haiM / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrI pyArelAlajI (rAyasAhaba) ___osavAla barar3a gotrIya lAlA gaNezadAsa kI dharmapatnI dhanadevIjI kI kukSI se I0 sa0 1601 meM zrI pyArAlAla kA gujarAMvAlA (paMjAba) meM janma huA / ApakI 14 varSa kI Ayu meM lAlA gaNezadAsajI kA svargavAsa ho jAne se sArA bojha Apake kandhoM para A gyaa| isa samaya parivAra meM prApase choTe cAra bhAI tathA bahaneM bhI thIM / bhare pUre parivAra ke pAlana-poSaNa tathA vyavasAya ko sucAru rUpa se calAne kI sArI jimmedArI Apane saMbhAla lii| kapar3e ke vyApAra meM apanI sUjha-bUjha se Apane dina duganI rAta cauganI tarakkI kI aura lAkhoMpati bne| I0 saM0 1947 meM pAkistAna banane para Apa apane sAre parivAra ke sAtha ambAlA zahara paMjAba meM sthAyI rUpa se basa gaye aura yahA~ para bhI kapar3e ke vyApAra kI dukAneM kholiiN| mAtA-pitA ke dhArmika saMskAra to Apako mAtA kI goda se hI milate rahe pariNAmasvarUpa Arthika unnati ke sAtha-sAtha ApakI dhArmika bhAvanAeM bhI vikasita hotI giiN| nija puruSArtha se kamAe hue nyAyopArjita dravya ko udAratA pUrvaka dhArmika aura sAmAjika kSetroM meM dAna dete rahe aura aneka dhArmika kArya kiye 1. aneka sAdhanahIna sAdharmoM bhAiyoM kI putriyoM ke vivAha meM gupta rUpa se Arthika sahayoga diyaa| 2. zrI siddhagiri tIrtha para prAcArya zrIvijayAnanda sUri kI pratimA ko padharAne kA lAbha bhI Apane liyaa| 3. aneka tIrtha yAtrAeM kI, tIrtha yAtrA spezala TrenoM kA prabandha karake saMghapati banane kA lAbha liyaa| 4. zrI tAraMgAjI, zaMkhezvara pArzvanAtha, Adi tIrthoM para cAla bhojazAlAoM meM aneka bAra ___dAna diyaa| jisakI smRti meM vahA~ ke vyavasthApakoM ne Apake phoTo lgaaye| 5. pAlItAnA (saurASTra) meM Atmavallabha jaina dharmazAlA meM Apane tana-mana-dhana se udAratA pUrvaka sahayoga diyaa| 6. zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha ke prAcIna maMdira ke jIrNoddhAra kA zilAnyAsa __Apane hI kiyaa| 7. zrI AtmAnanda jaina DigrI kAleja ambAlA zahara meM bar3I rakama dAna meM dii| 8. zrI vallabhavihAra (gurumaMdira) ko ambAlA zahara meM nirmANa karAne meM sarvaprathama ___Apane hI sarvAdhika rakama kharca karane kA lAbha liyaa| 6. zrI AtmAnanda jaina hAI skUla ambAlA zahara meM zrI gaNezahAla ke nAma se Apane / apane pitA zrI kI smRti meM bahuta bar3A hAla nirmANa karAkara bheMTa kiyaa| 10. aneka sAdharmI vAtsalya kiye, sAdhu-sAdhviyoM kI vaiyAvacca keliye bhI udAratApUrvaka dhanarAzi kharca kii| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA pyArAlAla jI ( rAyasAhaba ) 567 svabhAva - 1. guru vallabha ke Apa ananya bhakta the / ApakI prAjJAnoM ko tIrthaMkaradeva kI zrAjJA mAnakara sadA apanA sarvasva bhI nyochAvara karane ko kaTibaddha the / 2. yahI kAraNa thA ki zrApa zrI ko parama gurudeva bar3e pyAra se 'rAyasAhaba' ke nAma se sambodhita karate the aura gurupradatta zubhAzIrvAda rUpa 'rAyasAhaba' ke nAma se hI zrApa sarvatra prakhyAta ho gaye / 3. zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha ko kAryakAriNI ke zrApa AjIvana sadasya rahe / 4. zrApa bar3e sarala, udAra, milanasAra aura sulahakuna the / anekoM ke jhagar3oM ko Apane nipaTAyA / apane jIvanakAla meM Apane zrIsaMgha meM sadA saMgaThana ko banAye rakhane meM purA-purA prayAsa rakhA / Apa jo nirNaya dete donoM pakSa unheM mAnya rakhate the / Apa para hara koI ko bar3I zraddhA aura vizvAsa thA | apane parivAra ke liye virAsata 1. sadA Apa apane parivAra ke baccoM ko yahI zikSA dete the ki zrIsaMgha ke kAryoM meM sadA sahayogI bane rahanA, kisI bhI vighaTanAtmaka kAryoM se dUra rahanA / saba 2. guruvallabha kI janma zatAbdI ko khUba zAno zaukata se manAnA, usa zatAbdI kAryakramoM meM apanI pUrI zakti meM tana-mana-dhana se sahayoga denA / ( jIvana ke aMtima zvAsoM ke samaya sUcanA) 3. dharma kAryoM meM sadA dAna dete rahanA / pUrvajanma ke puNyodaya se saba suvidhAyeM prApta huI haiM isaliye puNyakAryoM meM sadA tana-mana-dhana se sahayoga dete rahanA / jisase apane parivAra meM sadA Ananda maMgala hotA rahegA / 4. parivAra meM ekatA ko sadA banAye rakhanA / koI aisA kArya na kara baiThanA jisake kAraNa se vighaTana ho / 5. vallabha smAraka ke nirmANa kAryoM meM hamArA parivAra pUrA-pUrA sahayoga detA rahe / 6. ghara meM sadAcAra, sadvyavahAra, sAdharmIbhakti, deva guru kI sevA bhakti sadA kAyama rahe aisA dhyAna rakhanA | parivAra kA zrAjJApAlana Apake svargavAsa ke bAda ApakA sArA parivAra saMgaThita rUpa se dina duganI rAta cauganI tarakkI kara rahA hai / Apa kI dI huI zikSA ke anusAra dharmakAryoM meM sadA agrasara rahatA hai| bar3ha car3hakara sukRta kAryoM meM dAna detA haiM / kahane kA Azaya yaha hai ki prApake parivAra kA baccA-baccA zrApakI prAjJA kA pAlana tathA caraNacinhoM para sadA sarvadA calane ke liye prayatnazIla hai / Apake suputra zrI rAjakumAra jI to prApakI AjJAoM ko mUrtarUpa dene meM Apase bhI Age bar3ha gaye haiM / vaha bhI zrAja 'rAyasAhaba rAjakumAra' ke nAma se jana-jana ke priya haiM / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 lAlA Tekacanda jI (phagavAr3A nivAsI) bIsA savAla gaddahiyA gotrIya lAlA kAzIrAma jI sthAnakavAsI jaina matAnuyAyI eka samRddha zrAvaka the / pa ke yahA~ bAlaka Tekacanda ne I0 saM0 1902 meM janma liyA / skUla kI par3hAI ke bAda Apa bhI anAja kA vyavasAya karane lge| bacapana se hI zrApakI dharma meM ruci thI sthAnakavAsI sAdhu-sAdhviyoM ke sAnidhya se prApako sAmAyika pratikramaNa, vrata- paccakkhANa karane meM vizeSa lagana thI! sAmpradAyika bhedabhAva se Apa kosoM dUra the 1 phagavAr3A sthAnakavAsI zrIsaMgha ke zrApa pradhAna the / 32 varSa kI Ayu meM Apa parivAra ke sAtha amRtasara cale Aye vahA~ para ApakA vyavasAya khUba cmkaa| jaise-jaise dhana bar3hatA gayA vaise-vaise hI Apa vinamra dAnI tathA sarvapriya banate gaye / I0 sa0 1950 meM Apa apane parivAra ke sAtha dillI cale Aye / Ar3hata kA vyavasAva zurU kiyA tatpazcAt Apane jaina phAyanensa kampanI kI sthApanA kI / isakA pradhAna kAryAlaya dillI meM tathA kAzmIra aura grAsAma meM zAkhAyeM sthApita kiiN| jinake dvArA moTaroM, basoM, TrakoM kA vyavasAya hotA haiM / Apa bahuta bar3e samRddhizAlI hote hue bhI jaina dharma ke dRr3ha zraddhAvAna, saccaritra, sarala, vinamra, guptadAnI, vrata- paccakkhANa, sAmAyika, pratikramaNa pratidina karate the / jaina sAhitya ke pracAra aura prasAra meM vizeSa ruci rakhate the / vIranagara jaina kAlonI dillI sthAnakavAsI zrIsaMgha ke prApa pradhAna the / zrApakA svargavAsa I0 sa0 1674, tA0 26 navambara ko dillI meM ho gayA / apane pIche zrI madanalAlajI, zrI zromaprakAzajI, zrI jinezvara dAsajI, tIna putroM ke bhare-pUre parivAra ke sAtha chor3a gaye / madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma -:0: lA0 khajAnacIlAla jI ( lAhauravAle) zrApakA janma sana 1864 I0 lAhaura meM huA / lAhaura meM jo bhI sAdhu-sAdhvI prAte rahe unake vihAra meM Apa hamezA sAtha rahe / jisase sabhI guru mahArAjoM se paricaya rahA aura dharma meM lagana rahI / lAhaura meM maMdira - jI kI pratiSThA para bhojanazAlA kA sArA prabandha mApane hI kiyA / dAdAvAr3I zrI jinakuzala sUrijI mahArAja, gurumAMgaTa (lAhaura) kA prabandha zrApa hI karate the aura vahA~ para kamaroM ke liye jagaha Apane kharIda kara dI / pAkistAna bana jAne para jaMDiyAlA guru meM zrA gaye Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA kharAyatIlAla jI 566 aura vahA~ 25 varSa rahe / vahA~ zrI AtmAnanda jaina skUla kA bhavana banavAne tathA use sucAru rUpa se calAne meM bahuta yogadAna diyaa| jhaNDakasela meM bAbA vairA jI kI samAdhi kA jIrNoddhAra kraayaa| deva-guru-dharma upAsaka suzrAvaka lAlA kharaitIlAla jI jaina (dehalI ) aApakA janma rAmanagara (pAkistAna) meM san 1602 ke pharavarI mAsa kI 15 tArIkha ko huaA thaa| pApako apane pUjya pitA zrI narapatarAya jI se jo dharma saMskAra prApta hae the, ve nirantara ApameM vikasita hote jA rahe haiN| skUlI zikSA ke rUpa meM Apa cAhe apane yuga ke anusAra vizeSa zikSA prApta nahIM kara pAe, kiMtu ApakI zaikSaNika yogyatA bahuta hI vilakSaNa hai / kevala 12 varSa kI avasthA meM Apane vyApArika jagata meM praveza kiyA praura gujarAMvAlA meM prAkara thoka kapar3e kA vyApAra prArambha kara diyaa| pazcAt jehalama cale gye| pAkistAna banane ke bAda Apa dehalI mA gaye aura yahAM para "narapatarAya kharaitIlAla jaina" amerikana rabar3a milja dehalI, ena0 ke0 (iNDiyA) rabar3a kampanI prA0 li. dillI (gur3agAMvA), koronezana spoTiMga sela kampanI (gur3agAMvA) Adi praudyogika saMsthAnoM kI sthApanA kara vyApArika jagata meM vizeSa pratiSThA prApta kI aura eka karor3a chappana lAkha kA niryAta karake deza ko videzI mudrA se sampanna kiyaa| Apako vanapIsa blaiDara banAne ke upalakSya meM svarNapadaka dvArA tathA tIna bAra bhArata sarakAra kI ora se 'eksaporTa prAIja' dvArA sammAnita kiyA jA cukA hai| __Apane nijI sahAyatA se naraparatarAya kharaitIlAla jaina phAuNDezana aura zrI Atmavallabha phrI homyopaithika auSadhAlaya kI sthApanA kara rogiyoM kI sahAyatA dvArA unake AzIrvAda prApta kiye haiM aura kara rahe haiN| __Apa Atmavallabha yAtrIbhavana pAlItANA ke ceyaramaina aura zrI Atmavallabha jaina smAraka zikSaNa nidhi dehalI, zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA uttarI bhArata, zrI zAntinAtha jaina maMdira rUpanagara, hastinApura jaina tIrtha prabandhaka kameTI prAdi saMsthAnoM ke sakriya sahayogA evaM karmaTha kAryakartA haiM / Apa rAtri-bhojana kA tyAga, kanda-tyAga Adi dhArmika AsthAoM kA vidhivat pAlana karate haiN| -: : Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma tIrtha-premI parama guru-bhakta seTha zrI rAmalAla jI jaina BARSE INS seTha zrI rAmalAla jI (me0 rAmalAla indra lAla dillI) eka saphala vyavasAyI, mRdubhASI evaM karmaTha sAmAjika kAryakartA haiN| apanI vyavahAra-kuzalatA tathA dharma-niSThA ke kAraNa aApake sampUrNa parivAra ne jainasamAja meM apanA vizeSa sthAna banAyA hai| seTha zrI rAmalAla jI kA janma bhArata ke pazcimottara prAMta phaTiyara sUbA ke zahara kAlAbAga meM huaA jo aba pAkistAna meM hai / Apane alpAyu meM vyApAra kSetra meM praveza kiyA / banna zahara meM eka ikAI ke rUpa meM vyApAra prArambha karake thor3e samaya meM hI Apa pramukha vyavasAyI ke rUpa meM pratiSThita hue| pAkistAna banane ke pazcAt Apane bhArata ke vibhinna prAMtoM meM apane vyavasAya ko phelaayaa| gAjiyAbAda, hAtharasa, AgarA, khannA, ludhiyAnA Adi nagaroM meM Apane apane vyavasAya kI vizeSa ikAiyAM sthApita kI haiN| dillI meM prApakA mukhyAlaya hai Apa tela vyApAra saMgha DVOTA dillI ke upa-pradhAna haiN| Apane dhArmika evaM sAmAjika kSetroM meM apanI AsthA evaM vilakSaNa pratibhA ke anekoM mahatvapUrNa kArya prastuta kiye haiM / aAja aApa vibhinna prakAra kI saMsthAnoM evaM samitiyoM ke ucca padoM para apane dAyitvoM ko saphalatA pUrvaka nibhAte hue samAja ke patha-pradarzaka ke rUpa meM kArya kara rahe haiM / uttarI bhArata ke aitihAsika pAvana tIrtha zrI hastinApura jI kI tIrtha-samiti ke Apa vigata 8 varSoM se pradhAna haiM / aura zvetAMbara mUrti-pUjaka jainasaMgha dillI ke prANa haiM aura AtmAnanda jaina sabhA dillI ke pradhAna haiN| prAta:smaraNIya kalikAla-kalpataru yugavIra paMjAba kesarI jainAcArya zrImad vijayavallabha sUrIzvara jI mahArAja ke paTTadhara jinazAsanaratna zAMtamUrti jainAcArya zrI 1008 zrImad vijaya samudra sUrizvara jI mahArAja kI AjJAnuvatinI viduSI sAdhvI jainabhAratI, mahattarA kAMgar3A tIrthoddhArikA zrI mRgAvatI jI mahArAja kI preraNA se Apane 20 varSoM se 'vallabha-smAraka yojanA' ko kriyAnvita rUpa dekara samasta paMjAba ke jaina samAja para eka mahAna upakAra kiyA hai| isake atirikta zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA uttarI bhArata evaM dillI pradeza bhagavAna mahAvIra 25 vIM nirvANa zatAbdI samiti ke upa-pradhAna padoM para kArya karate hue Apane paMjAba evaM dillI ke naina samAja ko eka naI preraNA dI haiN| -:: Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratanacanda jI mahAn gurubhakta, suzrAvaka zrI ratanacanda jI (#0 0 ratanacanda rikhabhadAsa jaina dillI ) tyAgI saMto meM jaise gurudeva zrI vijayavallabha sUrIzvara jI mahAn mAne jAte haiM, vaise hI zrAvakavarga meM zrI ratanacanda jI mahAn mAne jAte hai / Apane mAtra bhArata meM hI nahIM barmA aura raMguna Adi taka guruvallabha ke mizana kA pracAra kiyA hai / Apako jinendra-bhakti evaM guru-bhakti ke ucca saMskAra apane pUjya pitA lAlA sundaramala jI jaina se prApta hue haiM / san 1908 meM hoziyArapura meM ApakA janma huA / sAdhAraNa skUlI zikSA pAI, kiMtu gurukRpA evaM deva- kupA se Apake bauddhika vikAsa kA kSetra atyanta vyApaka hai | Apake dvArA sone cAMdI ke zodha kAryAlaya dillI, zrAgarA, bambaI aura hoziyArapura meM sthApita kie gae aura Apake dvArA saMcAlita praudyogika saMsthAnoM kI jaise ki ratanacaMda rikhabhadAsa jaina dillI, natthUmala phatUmala jaina hoziyArapura, Ara0 Ara0 jaina kaimikala ( bambaI, zAhadarA, dillI, hoziyArapura ) kI deza videzoM meM bhI prasiddhi hai / 571 sAmAjika kSetra meM zrApa zrI zrAtmavallabha jainasmAraka zikSaNa-nidhi ke ceyaramaina haiM, zrI AtmAranda jainasabhA rUpanagara ke viziSTa sadasya haiN| zrI zrAtmavallabha jaina yAtrI bhavana pAlItAnA, hastinApura tIrtha prabandhaka kameTI, zrI zrAtmAnanda jaina mahAsabhA uttarI bhArata, zrI zvetAMbara jaina kAMphreMsa bambaI, esa0 e0 jaina kAleja ambAlA Adi aneka saMsthAnoM meM Apa sammAnanIya padoM dvArA sammAnita haiM / zrI zvetAMbara jaina maMdira jAlaMdhara Apake pUrvajoM kI hI dena hai aura apanI gurubhakti se prerita hokara vallabha-smAraka ke bhUmi-pUjana aura khAta- muhurta Apake kara kamaloM se hI sampanna hue haiM / pAlItAnA meM zrI vijayAnaMda puNya tithi manAne ke liye saMgItavizArada zrI ghanazyAma jI Apake sAtha gae the, vahA~ unako bhramaNa karate hue sA~pa ne kATa liyA thA / Apa gurubhakti se prerita hokara zrI vallabha-zaraNa meM pahuMca gaye aura unake vAsakSepa mAtra se ghanazyAma jI svastha ho gae / Apa samAja ke eka sudRr3ha stambha haiM, deva- guru aura dharma ke prati ApakI agAdha zraddhA hai / Apake bhAI lAlA rikhabhadAsa jI sevAbhAvI aura guru ke zraddhAvAna haiN| kAMgar3A meM ho rahe navanirmita maMdira kA zilAnyAsa Apane hI kiyA hai / hoziyArapura meM zrApa upadhAnatapa karAne kA do bAra lAbha liyA / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R 572 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma lAlA dInAnAtha jaina parama gurubhakta, dharmAnurAyI lAlA dInAnAtha jI suputra lA0 paramAnanda jI gaddahiyA gotrI prosavAla kA janma rAmanagara meM huaA thaa| bAda meM ve saparivAra gujarAMvAlA meM cale aaye| jainAcArya zrI vijayavallabha sUri jI mahArAja ke prati unake dila meM bar3I zraddhA thii| unakI adbhuta sUjha-bUjha vyavahAra kuzalatA aura sUkSma dRSTi kI sabhI tArIpha karate the| eka bAra unake saMparka meM Ane para unakI pratibhA kA prabhAva dUsare para par3e binA nahIM rahatA thaa| ve bahuta parizramI the| bhArata vibhAjana ke bAda ve AgarA pA gae aura iMjiniriMga udyoga meM laga gye| kucha varSoM bAda unhoMne dillI meM apanA sthAyI nivAsa gRha banA liyaa| unhoMne apane udyoga kI gur3agAvA~, kalakattA, bambaI Adi nagaroM meM IkAIyAM sthApita kI aura Arthika kSetra meM dina duganI rAta caugunI unnati kii| ve bar3e dUradarzI the| tIrthayAtrAmoM meM unakI bar3I ruci thii| dillI meM unakA svargavAsa ho gyaa| unake tInoM putrazrI devarAja, zrI dhanarAja aura zrI suzIla kumAra bhI dharma aura samAja sevA meM kabhI pIche nahIM rhe| -:: 000 lAlA makanalAla jI manhAnI &00008 388000K Apa gujarA~vAlA nivAsI lAlA rAmezAha ke suputra the| ApakA jIvana dhArmika thaa| prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI ko AjJA kA pAlana karate hue Apane kAgar3A tIrtha para jaina dharmazAlA ke nirmANa ke liye bhUmi kharIda kara zrI jaina zvetAMbara saMgha paMjAba ko bheMTa kI jisa para bhavya vizAla jaina dharmazAlA kA nirmANa zrI kA~gar3A tIrtha kameTI ne kiyA hai / ApakI isI bhUmi meM zrI jaina zvetAMbara maMdira kA nirmANa bhI ho rahA hai| apane jIvana meM aneka bAra dharma khAtoM meM udAratApUrvaka dAna dete rahe / pAkistAna banane ke bAda Apa aMbAlA cale Aye / vahA~ ApakA svargavAsa ho gayA . isa samaya ApakA parivAra dillI meM prAbAda hai| yahA~ ke rUpanagara ke jaina zvetAMbara maMdira meM bijalI phiTiMga kA sArA kharcA Apake putra tathA pautroM ne karane kI udAratA kI hai| NROEN Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha maNilAla jI DosI 573 888888 88888888 2068888 868800300500058888888003338888888888889088 8 881803 288638688003 83800 seTha maNilAlajI DosI ApakA janma caitra vadI caudasa vikramI samvat 1977 tadAnusAra 1920 I0 ko jodhapura ke mahAn dharmapremI zrI sukharAma jI DosI ke sampanna parivAra meM huaa| alpAyu meM hI Apa apane pUjya pitAjI ke sAtha vastra vyavasAya meM laga gye| guru mahArAja kI asIma kRpA, apanI ImAnadArI, niSThA va lagana se zIghra hI vyavasAya ke kSetra meM prApane mahatvapUrNa saphalatA va pratiSThA ajita kii| vastra vyavasAya ke sAtha-2 Apane hIre javAharAta Adi ke johara vyavasAya ko bhI apanAyA / saubhAgyavaza isa vyavasAya meM Apako bhArata ke prasiddha jauharI zrI sumatidAsa jI kA mArgadarzana prApta humaa| Aja ApakI gaNanA bhArata ke gine-cune jauhariyoM meM hotI hai / hIrA, pannA aura mAnaka ke sAtha-sAtha Apa manuSya ke bhI acche pArakhI haiM / 1665 meM Apane mai0 DosI sAr3I pailesa eNDa jvelarsa nAmaka vyavasAyika saMsthA kI sthApanA kI, jinakA saMcAlana Apake tInoM suyogya seTha maNilAlajI DosI putra zrIyuta dinezakumAra, zrIyuta mahendra kumAra, zrIyuta azokakumAra bar3I kuzalatA ke sAtha kara 888888888856038 800380860048083%88888888888 388888880888 888888888888 2008 3888003003880284886000 0000000000000000 20888 ___Apake parivAra kI dhArmika aura saMskArika pariveza kI jhalaka, Apake vyaktitva meM pUrNa rUpeNa pratibimbita hotI hai / ApakI madhura bhASitA aura spaSTa vAditA ne aApake vyaktitva ko itanA sammohaka banA diyA hai ki jo bhI eka bAra Apase mila letA hai vaha ApakA apanA ho jAtA hai| prAtithya sevA meM to ApakA sAnI hI nhiiN| Apa udAra evaM vyavahAra kuzala hone ke sAtha-sAtha niHsvArtha samAja sevI bhI haiN| asahAya, dIna-dukhiyoM tathA svamiyoM ke prati to sahAnubhUti prApameM kaTa-kUTa kara bharI hai| jainasAdhuoM va jainatIrthoM ke prati Apake mana meM asIma zraddhA hai| ApakI dAnavIratA kI carcA dig-diganta meM vyApta hai| hastinApura tIrtha tathA pAvApurI (bihAra) ke jIrNoddhAra meM ApakI sevAe~ isakA jvalanta pramANa hai / jaina samAja meM Apa prAdhunika bhAmAzAha ke nAma se vikhyAta haiN| ApakI niHsvArtha samAja sevA tathA vRti ke lie dehalI jaina samAja ne Apako 1972 meM "samAja ratna" kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| aneka saMsthAeM bhI Apako sammAnita kara cukI haiN| Apake jIvana kA parama lakSya va saMdeza yaha hai ki bhojana kI jUThana ko na chor3A jAe, kyoMki bhArata jaise abhAvagrasta deza meM anna apavyaya eka sAmAjika aparAdha to hai hI sAtha-sAtha nAlI va kUr3oM meM pheMkI gaI anna kI jUThana se utpanna asaMkhya jIvoM kI hiMsA bhI hotI hai| Apane isa saMdeza ko patra patrikAoM tathA anathaka prayAsoM se jana-jana taka pahu~cAne kA bIr3A uThAyA hai / eka dina avazya hI prApakA saMdeza bhArata kI sImAoM ko lA~ghatA hA vizva ke prAMgaNa meM prabhAta kI sunaharI dhUpa kI taraha jagamagA utthegaa| mAnava kalyANa meM sadaiva hI Apa advitIya bhUmikA nibhAte rheN| -:: Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma lAlA motIzAha jI osavAla gaddahiyA gotrIya lAlA motIzAha jI syAlakoTa nagara kI sthAnakavAsI samAja ke prAjIvana pradhAna rahe / pApa nagarapAlikA ke sadasya prAnarerI majisTreTa tathA paMjAba ke jaina samAja meM eka gaNyamAnya rahIsa the / syAlakoTa nagara ke hara kone meM pApa kI acala sampati thii| pAkistAna bana jAne para nagara meM saba se adhika nakasAna Apa ke parivAra ko huaa| syAlakoTa meM maslimalI giyoM ne jaba jaina muhalle para hallA bola diyA to unheM rokane ke liye Apa ke makAna para hI morcA kAyama kiyA gayA thaa| golI kA jabAva golI se diyA gayA / musalamAnoM ke isa aAkramaNa ko eka dama asaphala banA diyA gayA thaa| Cros30 isa morce meM Apake choTe bhAI lAlA khajAnacIlAla golI lagane se vIragati ko prApta hue| bahuta bar3e parivAra ke sAtha pAkistAna se nikala kara dillI meM Akara AbAda hue / pApa kA dehAMta 76 varSa kI Ayu meM dillI meM huA / -:0: dharmaniSTha zrIyuta lAlA gaMgArAmajI lAlA gaMgArAma jI ambAle zahara ke nivAsI the / ve pahale sthAnakavAsI the svargavAsI 1008 zrI madvijayAnanda sUrijI (AtmArAma jI) mahArAja jaba DhUMDhaka dharma chor3akara zuddha jaina dharmAnuyAyI ho gae taba jo zrAvaka unake anuyAyI ho gaye the una zrAvakoM meM lAlA gaMgArAma jI bhI eka mukhya the| dharmaprema inheM bacapana hI se thA maMdira banavAne ke kAma meM unheM bar3I dilacaspI thii| sAmAnA, ropar3a aura ambAle ke maMdira prAyaH unhIM kI dekharekha meM bane the / mulatAna kA maMdira bhI taiyAra hote samaya kaI bAra jAkara dekha pAe the / multAna ke maMdira kI pratiSThA ke mauke para to inhoMne bahuta jyAdA sahAyatA kI thii| isalie kRtajJatA dikhAne ke lie multAna ke zrIsaMgha ne eka svarNapadaka inheM bheMTa meM diyA thA / ambAle meM koI upAzraya nahIM thaa| inhoMne Azraya ke lie apanA eka makAna de diyA / ambAle meM jaba pratiSThA huI taba inhoMne cAra pA~ca dukAneM aura eka tabelA maMdira jI ko bheTa kara diyA / ambAle ke maMdirajI kA prabaMdha mukhyatayA saba inhIM ke hAtha meM thaa| hastinApura tIrtha kSetra kameTI ke ye sabhApati the / dhArmika kAryoM meM ye jahA~ bulAye jAte the vahIM tatkAla hI pahuMca jAte the| RA Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaniSTha zrIyuta lAlA gaMgArAma jI ye jaise dharmapremI the vaise hI vidyApremI bhI the / ambAle ke prAtmAnaMda jaina vidyAlaya meM inhoMne eka khAsI rakama dI thii| itanA hI nahIM apanI vRddhAvasthA meM bhI vidyAlaya ke lie caMdA jamA karane ke lie ambAle se eka Depyurezana bambaI AyA thA usake sAtha ye pAe the / AtmAnaMda jaina sabhA ambAle ke jaba taka ye jIvita rahe paiTarana rahe the| sAre paMjAba kA janasaMdha inakI bAta ko mAnatA thA / aura eka murabbI kI taraha inakI ijjata karatA aura pitA kI taraha mAnate the| jaba mahArAja sAhiba kI tabIyata ThIka nahIM thI, lAlA jI ne unase pUchA thA :- bhagavan zrApa hameM kisake bharIse chor3a jAte haiM ?" mahArAja sAhiba ne pharmAyA thA :-"maiM tumheM vallabha ke bharose chor3a jAtA hai|" tabhI se ve vallabhavijaya jI mahArAja para asIma zraddhA rakhane lge| AtmArAma jI mahArAja ke bAda vijayavallabhasa rijI mahArAja para unako jitanI zraddhA rahI utanI aura kisI para na rhii| kA svargIya AtmArAma jI mahArAja ke ye ananya bhakta the| unake kathana ko ye prabhu AjJA mAnate the unakA svargavAsa saM0 1982 ke aASAr3ha vadI 14 ke dina ludhiyAnA meM huaa| -:: svargIya zrI gopIcanda jI eDavokeTa ambAlA zahara ApakA janma I0 san 1878 meM ambAlA zahara (paMjAba) meM duggar3a prosavAla vaza meM huA / Apake pUrvaja kesarI (z2ilA ambAlA) se Akara yahA~ base the ataH ApakA vaMza 'kesarI vAbA' ke nAma se prasiddha hai / Apake pitA jI kA nAma lAlA goMdAmala jI thaa| yadyapi Aja se paccAsa varSa pahale jaina samAja meM zikSA kA abhAva hI thA tathApi Apako ucca zikSA dilAI gii| Apane mizana skUla ambAlA zahara tathA phArmana krizciyana (mizana) kAleja lAhaura meM zikSA prApta kI / isI IsAI saMsthA se jagadvikhyAt svAmI rAmatIrthajI jaise adhyApakoM se kAleja se gaNita Adi viSaya par3ha kara bI0 e0 pAsa kiyA / grejyueTa hone ke pazcAt aApane vakAlata kI parIkSA pAsa kI aura ambAlA zahara meM hI Apa kAma karane lge| _eka suyogya vakIla hote hue bhI mApa prAyaH jhUThe mukaddame nahIM liyA karate the / isI lie dUsare vakIla bhAI aura nyAyAdhIza ApakI bAta para pUrA vizvAsa kiyA karate the aura dIvAnI ke kamIzana kA sarakArI kAma bahuta kucha prApako hI dilAyA karate the| kisI jhagar3e ko nipaTAne ke lie kahIM koI kameTI bane usakA sabhAsada Apako avazya banAyA jAtA thaa| isakA ekamAtra kAraNa yaha thA ki Apa thor3A bolate the, satya bolate the aura sarvathA niSpakSa the / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 madhya eziyA aura pajAba meM jainadharma ___ sArvajanika kAryoM meM pApa pUrA-pUrA bhAga liyA karate the| hiMdU sabhA ke pApa mukhya sadasya the| jaba hiMduoM ko ambAlA zahara ko myunisipila kameTI meM Apako membara banAne kI Ava. zyakatA huI to usa membarI ko svIkAra kiyA tathA janatA kI AjJA ko zirodhArya kara membara hote hI apane tyAga patra bhI de diyA / sthAnIya nAgarI pracAriNI sabhA bnaayii| skAuTa esosiyezana tathA bAra esosiyezana ke Apa koSAdhyakSa the| parantu ApakI sabase bar3I sevA zikSA pracAra kI hai / Apa zrI prAtmAnaMda jaina hAI skUla ambAlA zahara ke 25 varSa taka mainejara rhe| isa saMsthA kI nIMva ko sudRr3ha karane ke lie Apane madrAsa prAMta taka bhramaNa karake dhanarAzi ekatra kii| yathA samaya aura yathAzakti apane pAsa se bhI bahuta kucha diyA aura auroM se bhI dilaayaa| zrApa zrI AtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba ke sabhApati the| zrI hastinApura jainazvetAmbara tIrtha kameTI ke bhI pApa hI pramukha the, zrI prAtmAnaMda jaina gurukula paMjAba (gujarAMvAlA) ke TrasTI aura kAryakAriNI samiti ke mukhya sadasya the / Apake nirIkSaNa aura ApakI sahayogitA se ina saMsthAoM ne acchI samAja sevA kI hai| aura pratidina unnati kara rahI haiM / Apa zrI prAtmAnaMda jaina sabhA ambAlA zahara ke pradhAna rahe haiN| skUloM meM par3hAye jAne vAlI itihAsa kI pustakoM meM jainadharma ke viSaya meM jo kucha aMDabaMDa likhA jAtA rahA hai usakA nirAkaraNa karAnA eka sahaja bAta nahIM thii| parantu Apane aprarihata parizrama se usameM bhI saphalatA prApta kii| zrI prAtmAnaMda jaina TraikTa sosAyaTI ne prApake pradhAnatva meM 18 varSa taka jainadharma kA jo pracAra jainoM tathA sarva sAdhAraNa meM kiyA hai vaha samAja se chipA nahIM hai| ApakI zAnta cintA, satyapriyatA, nirlobhatA tathA dharma vatsalatA Ajakala ke navayuvakoM ke liye prAdarza rUpa thii| umara bhara pAzcAtya zikSA ke vAtAvaraNa meM rahakara bhI Apa apane pyAre jainadharma evaM jaina saMskRti ko nahIM bhUle / pratidina pUjA sAmAyika, tithiyoM ko pauSadha Adi karanA ApakA svabhAva hI thaaN| 1622 meM jaba zrI majjainAcArya zrI vijayavallabha suri yahA~ padhAre the taba Apane jIvana paryaMta brahmacarya vrata aMgIkAra kiyA / 24 sAla kI yuvAvasthA meM abalA vidhavA ko chor3akara nija suputra vAbU jinadAsa ke paraloka gamana kA duHkha abhI Apako bhUlA bhI na thA ki putrI ke akAla vaidhavya kA asahanIya zoka sAmane A khar3A huA / isa hAdika vedanA ke kAraNa ApakI pravRtti tyAga mArga meM bahuta bar3ha gaI parantu ApakA durbala zarIra isa kaSTa ko sahana na kara sakA / Apane do cAra vastuoM ko chor3a kara saba bhojya padArthoM kA tyAga kara diyA / pakSa meM kaI-kaI upavAsa kie aura jisa dina upavAsa na ho usa dina bhI bahuta thor3A khAne ke kAraNa prApakA zarIra nirbalatA dhAraNa karatA gayA / jigara roga paidA ho gyaa| isa prakAra Apa tIna mAsa taka ina kaSToM ko bar3I zAMti dhairya tathA dRr3hatA se sahana kara anta meM deva, guru kA smaraNa karate hue vItarAga dharma meM aTUTa zraddha dikhAte hue, paMca parameSThI maMtra kA uccAraNa karate hue sadbhAvanA ke sAtha 12 pharavarI 1631 ko svarga sidhAra ge| ApakI mRtyu se sakala zrIsaMgha paMjAba, vizeSataH sthAnIya jaina samAja ke apAra duHkha huprA / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA tilakacanda jI mI zrI tilakacanda jI jaina tirapaMkhiyA gotrIya bIsA osavAla gujarAMvAlA ApakA janma gujarAMvAlA (paMjAba) meM IsvI san 1900 meM lAlA phaggumala jI kI supani ke garbha se huA | Apake pitA zrI dhAtumroM ke bartanoM ke prasiddha vyApArI the / zrI tilakacanda jI kI zikSA gujarAMvAlA meM skaoNca mizana hAI skUla meM huI thI / yaha saMsthA IsAI mizanariyoM dvArA cAlU kI gaI thii| vahIM se Apane krAMtikArI vicAradhArA lekara jIvana meM praveza kiyA / 577 ApakA vivAha gujarAMvAlA ke prasiddha vyApArI lAlA jagannAtha jI mAlika farma mesarja jagannAtha dIvAnacanda (meTala roliMga milsa) kI suputrI saubhAgyavatI zrImatI rAmapyArI sAtha huA / ( 1 ) krAMtikArI vicAradhArA ne ApakA rAjanIti kI tarafa jhukAva bar3hatA gayA / Apane gAMdhI jI ke namaka satyAgraha meM bhAga liyA aura jela gaye / phira rASTrIya Andolana meM prApa pUrI taraha juTa gaye / pariNAma svarUpa Apako aneka bAra kArAvAsa kA daMDa aMgrez2a sarakAra ne diyA / lAhaura mulatAna aura gujarAta zrI tilakacanda jI jaina ( paMjAba ) ke jeloM meM Apako kaida rakhA gayA / (2) zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA ke prArambha se hI Apa avaitanika maMtrI rahe / gurukula ke avaitanika adhiSThAtA zrImAna bAbU kIrtiprasAda jI B.A.L.L.B. ke sAtha milakara Apane gurukula ko unnati ke zikhara taka pahu~cAne meM pUrNa sahayoga diyA / (3) zrI AnandajI kalyANajI kI per3hI ahamadAbAda ( jo zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha kI tIrtho kI vyavasthA aura surakSA ke liye pUre bhArata kI saMsthA hai paMjAba saMgha ke pratinidhi ke rUpa meM sadasya rahe / (4) zrI AtmAnandajaina mahAsabhA paMjAba ke Apa do bAra pradhAna cune gaye aura Ajanma sadasya rahe / (5) prApa akhila bhAratavarSIya kAMgresa kameTI ke prAjIvana sadasya rahe / gujarAMvAlA jilA kA~gresa kameTI ke saciva pada ko bhI AjIvana suzobhita kiyaa| bAda meM paMjAba kA~gresa kameTI ke bhI sadasya rahe / (6) gujarAMvAlA myunisipala kameTI meM Apane kA~gresa ke mukhya sacetaka kI bhUmikA ko Aug kaI varSoM taka kuzalatA pUrvaka nibhaayaa| (7) krAMtikArI aura jela kA eka nizcita nAtA hotA hai / Apane isa nAte ko dRr3hatA pUrvaka nibhaayaa| IF ke mahi Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (8) kintu deza sevA meM juTa jAne ke kAraNa vyApAra aura svAsthya se hAtha dho baitthe| svAsthya bigar3a gayA aura kArobAra samApta ho gyaa| (9) deza ke svataMtra hone se do varSa pUrva hI svataMtratA kA yaha senAnI I0 sa0 1945 meM saMsAra se uTha gyaa| lAlA daulatarAma jI jaina paTTI (ji0 amRtasara) nivAsI kA saMkSipta jIvana paricaya / ApakA janma vi0 saM0 1948 meM 20 magara-bhaguvAra-mutAbika 1861 I0 meM vairovAla ji0 amRtasara meM lAlA phakIracanda jI jaina-gotra nakhata ke ghara huA / zikSA bI0 e0 lAhaura meM kii| zikSA ke daurAna meM sanyAsa jaina dIkSA lene kI bhAvanA jAgRta huI / parivAra vAloM ne yenakena roka liyaa| par3hAI ke bAda eka varSa 'karoM' gA~va meM adhyApaka kA kArya kiyaa| / 25 varSa kI Ayu meM zAdI huI / aura san 1927 I0 meM sthAyI rUpa se 'paTTI' pAkara nivAsa karane lge| "mAjhA svadezI sTora kA udghATana aura saMcAlana karate rhe| 836 30038086860000000 MAR H OR MERO 280 (1) zrI prAtmAnanda jainagurukula (paMjAba) gujarAMvAlA / (2), mahAsabhA pNjaab| lAlA daulatarAma jI jaina (3) , sabhA paTTI ke Apa sadasya aura bAhoza rahate hue tInoM saMsthAnoM kI varkiMga kameTI ke saragarama sadasya rhe| (4) san 1942 I0 meM AjAdI ke paravAne banakara eka varSa mulatAna jela meM rahe / (5) san 1952 se 1958 I0 taka prAcArya zrI vinovA bhAve ke sarvodaya ke utthAna meMbhUdAna yajJa meM sevA karate rhe| (6) san 1952 se 1961 I0 taka "katAI maNDala" saMsthA paTTI jo khAdI grAmodyoga 'Adamapura'(jAlaMdhara) ke AdhIna thI-usakA nisvArtha saMcAlana karate rhe| vahI saMsthA 1-4-1961 I0 ko khAdI grAmodyoga paTTI meM parivartita ho gaI aura Apa 1976 taka usake maMtrI rhe| saMkSepa meM yadi kahanA par3e to kaha sakate haiM ki jaina samAja ko, deza ko, kisI jainasaMsthA ko, paTTI zrIsaMgha ko, nagara ke kisI dukhiyA ko jahA~ bhI jaba bhI ApakI sevA kI AvazyakatA huIApakI ora se sadaiva tana-mana aura dhana se parAmarza-sneha aura sahAnubhUti milatI hI rahI / __ApakA jIvana bahuta sAdA, zarIra sundara, gauravarNa, patalA 6 / phuTa lambA, zuddha khaddaradhArIucca AcAra, nirmala vicAra aura nirapakSa hRdaya thA-isI kAraNa kevala zvetAMbara samAja meM hI nahIM apitu pratyeka nagara nivAsI ke hRdaya meM ApakA sthAna pratisThita aura lokamAnya thaa| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vilAyatIrAma jaina 576 jaba bhI - jahA~ bhI - do pakSoM meM jhagar3A - kalaha-kleza yA matabheda ho jAtA- nirNayArtha lAlA daulatarAma jI jaina hamArI bAta sunakara jo bhI nirNaya deM hameM svIkAra hogA- donoM pakSoM kI ora se aisI ghoSaNA ho jAtI thI / yaha hai nirapakSa nirmala- satyavAdI aura prAdaraNIya vyaktitva | ApakI cAra putriyA~ aura tIna putra haiM- bar3A putra lAlA natthUrAma, dvitIya zrI kastUrIlAla aura kaniSTha putra zrI dIvAnacandajI haiM / 4 sAla se adharaMga ( phAlija) se roga zaiyyA para rahane se smaraNa zakti vismaraNa ho gaI zrI / sa0 I0 1679 meM Apa kA svargavAsa ho gayA / zrI vilAyatIrAma jaina ambAlA merA janma 8 pharavarI 1904 ko ambAlA zahara meM zrI zrAtmArAma jaina prosavAla ke ghara meM huA thaa| merI mAtA kA nAma zrImatI parajI bAI thA / maiM 15 mArca 1922 ko dasavI kakSA meM par3ha rahA thA mahAtmA gA~dhI ke netRtva meM cala rahe svatantratA Andolana se prabhAvita hokara maiMne skUla chor3a diyA aura kA~gresa meM zAmila ho gayA aura kAMgresa ke lie kArya karatA rahA / 1625 se 1927 taka khAdI ke pracAra kA kArya karatA rahA / 1628 meM ( 22 varSa kI Ayu meM ) kA~gresa pArTI kA maMtrI banAyA gayA / lagabhaga 1936 taka mantrI kA kArya karatA rahA / 1930 (30-10-30) ko zarAba baMdI Andolana ke silasile meM 6 mAsa kI sakhta sajA aura 100 ru0 jurmAnA huA, jurmAnA na dene para 1 mAha 15 dina kI sajA aura bhugatanI par3I yaha sArI saz2A ambAlA jela, zraTaka kaimpa jela, kaimbalapura jela meM gujaarii| kaimbalapura jela se rihA hone ke pazcAt phira mantrI kA kArya zrArambha kara diyA / 1932 meM phira svatantratA AMdolana Arambha ho gayA 6-2-32 ko 4-5-1932 ke kAnUna anusAra punaH giraphtAra kara liyA gayA aura 6 mAha kI sakhta kaida aura 30ru0 jurmAnA huna / jurmAnA na dene ke kAraNa 1 mAha 15 dina kI aura sajA bhugatanI pdd'ii| isa daurAna meM mujhe ambAlA aura phirojapura seMTrala jela meM rakhA gayA / phirojapura jela se rihA hone ke pazcAt bhI maiMne pArTI ke lie maMtrI kArya kaI varSoM taka jArI rakhA / san 1942 meM 'bhArata chor3o AMdolana' kA nArA lagAyA gayA / 8 agasta 1942 ko kAMgresa kAryakAriNI ne 'bhArata chor3o' prastAva rakhA kara liyA gayA / aura 8 agasta ko sabhI kAryakAriNI ke sadasyoM ko bambaI meM giraphtAra ambAlA meM sUcI para sabase Upara merA nAma thA ambAlA zahara meM sabase pahale 10 agasta 1942 ko rAtri ke lagabhaga 8 baje anAjamaMDI bAjAra taMdUrAna meM pablika aura pulisa kI maujUdagI meM bhArata chor3o' kA nArA lagAyA aura aMgreja sarakAra ke khilApha takarIra kI jisa para pulisa dvArA mujhe giraphtAra kara liyA gayA aura daphA 26 antargata mujhe ambAlA jela meM najarabaMda kara diyA / ambAlA jela se kucha dinoM ke pazcAt zAhapura jela meM, aura usake pazcAt miyAMvAlI jela meM lagabhaga 3 mahIne taka rakhA gayA, mujhe karIba 1 varSa 6 mAha taka najarabaMda rakhA gyaa| deza kA vibhAjana huA phira deza ko svataMtratA prApta huii| usI prakAra maiM deza sevA ke kArya karatA rahA / aba taka isa samaya bhI maiM kAMgresa kA sadasya hU~ jitanA bhI kArya ho adhika se adhika karane kI Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma koziza karatA hU~ / san 1922 se aba taka maiMne jitanI bhI deza sevA kI, vaha saba mahAtmA gAMdhI jI kI vicAradhArAoM se preraNA lekara kI hai / aba merI zrAyu 65 varSa kI hai / aba taka maiM deza sevA kara rahA hUM aura prAzA karatA hUM ki jaba taka jIvita rahU~gA deza kI sevA karatA rahU~gA / noTa- -8 maI 1976 ko zrI vilAyatIrAma jI kA svargavAsa ho gayA / 2500% 15 zrApa deza bhakti ke sAtha jainazAsana kI sevA meM bhI yogadAna dete rahe / zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha maMtrI tathA upapradhAna ke pada para rahate hue lagabhaga 30 varSa taka sevArata rahe / -:0:18 lAlA Tekacanda osavAla gadadahiyA gotrIya lAlA TekacandajI sthAnakavAsIjaina syAlakoTa paMjAba (pAkistAna) nivAsI the / Apa eka ucca aura bahuta bar3e parivAra ke sadasya the / Apake pitAmaha lAlA rUpezAha nagarapAlikA ke sadasya the / Apake pitA lAlA natthUzAha bhI nagarapAlikA ke sadasya the / aura lAlA TekacandajI nagarapAlikA ke sadasya tathA syAlakoTa nagara kA~gresa kameTI ke pradhAna the / deza ke svataMtratA saMgrAma meM Apa sadA pragragaNya the / aMgreja sarakAra ne Apako satyAgraha AMdolana meM do bAra ekaeka varSa kA kArAvAsa kA daMDa diyA thA / lAlA Tekacanda osavAla 13 lAlA Tekacanda jI kA svAsthya aMgrejI sarakAra kI jela meM hI kharAba ho cukA thA / rabar3a kI kampanI ko cAlU karane ke bAda ApakA syAlakoTa meM san IsvI 1935 meM hI dehAnta ho gayA / ApakI mRtyu para sArA nagara banda rahA aura saba nagaravAsiyoM ne zraddhAMjali arpita kii| 1187 Zai Fan Apane san IsvI 1935 meM syAlakoTa meM eka rabar3a kA kArakhAnA lAlA bholAnAthajI khaMDelavAla zvetAMbara mUrtipUjakajaina sanakhatarA nagara nivAsI ke sahayoga se lagAyA / yaha Danalapa kampanI ke bAda bhArata meM pahalA rabar3a kA kArakhAnA thA / bAda meM ise limiTiDa kampanI kA rUpa diyA gayA / pAkistAna banane ke bAda yaha kampanI Aja bhI kaTanI (madhya (pradeza) meM isa kArakhAne ko bahuta bar3e rUpa meM calA rahI hai / -:: FUR 28 3D FR Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2033033 zrA amRtakumAra dUgar3a __ amRtakumAra da gar3a jena-dehalI ___ kahate haiM ki manuSya ke patana athavA utthAna kA kAraNa usakI paristhitiyAM, saMgata va vAtAvaraNa hI hote haiN| aisA to saMbhava hai ki-dUSita vAtAvaraNa meM par3akara mAnava apanI manuSyatA evaM saccaritratA ko gaMvA baiThatA hai aura yogya evaM zuddha-pavitra vAtAvaraNa meM par3akara dhArmika-saccaritra zuddha khAna-pAna vAlA evaM yogya manuSya ke rUpa meM ubharatA hai| parantu-java eka vyakti pratikUla vAtAvaraNa meM bhI apane Apako saccaritra-dhArmika evaM zuddha khAnapAna kI pravRtti vAlA banAkara rakhe-hama use eka vilakSaNa vyakti hI kheNge| 21 maI 1641 ko janme zrI amRtakumAra dUgar3a ne jaba 18 varSa kI Ayu meM bhAratIya vAyusenA meM bhartI hokara deza va dharma ke prati sevA bhAva rakhate hue miliTrI ke vAtAvaraNa meM praveza kiyA to ghara ke bujurga loga hI nahIM apitu sAre jaina bhAiyoM ko Azcarya huA ki hIrAlAla dUgar3a zAstrI jI kA putra tathA parivAra kA sadasya miliTrI ke abhakSya khAnapAna ke vAtAvaraNa meM kisa prakAra apane Apako bcaayegaa| parantu eka vilakSaNatA kahie yA saMskAra-prApane apane amRtakumAra dUgar3a jaina pratikUla vAtAvaraNa meM hote hue bhI laddAkha jaise parvatIya-barphIle ____sthAnoM para bhI apane Apako zuddha zAkAhArI banAe rkhaa| madirA dhUmrapAna, mAMsAhAra Adi apavitra va abhakSya vastuoM kA pUrNa rUpa se bahiSkAra kiyaa| kaI bAra aise avasaroM para-jaba ki saMpUrNa vAtAvaraNa mAMsAhArI evaM madirApAna karane vAloM kA hotA thA, aApake (akele) khAnapAna ke lie zuddha zAkAhArI bhojana kI vyavasthA nahIM ho sakatI thI yA abhakSya padArtha khAne va pIne para majabUra kiyA jAtA thaa| taba Apane kaI dinoM taka mAtra dUdha Adi lekara yA bhUkhe rahakara bhI ina padArthoM kA saMpUrNa tyAga kiyA tathA kamAMDiMga Aphisara ko majabUra hokara Apake lie zAkAhArI bhojana kI vyavasthA karanI par3atI thii| usa samaya bhI jaba ki 1665 va 1671 kI lar3AiyoM meM pAkistAna ne laddAkha, jammU Adi pazcima-uttara bArDara para hamalA karake bhAratIya sImAoM para apanA kabjA karane kA svapna dekhA, Apa laddAkha, jammU va caMDIgar3ha se dina rAta apane phaujI bhAiyoM ke sAtha kSatigrasta havAI jahAjoM ko punaH lar3ane yogya banAkara lar3AI para bhejate rahe aura aMta meM donoM bAra bhArata kI vijaya 15 sAla deza kI sevA meM vyatIta karane ke bAda 2 navaMbara 1674 ko Apane vAyusenA se peMzana sahita sevA nivRti pAI hai aura Ajakala ApakA nivAsa dehalI zAhadarA meM hai| __ApakI dharmArAdhanA tathA pravRtti ko jo rukAvaTa miliTrI ke vAtAvaraNa se thI-usake samApta ho jAne se-aba ApakA samaya niyamita rUpa se nitya niyama, pUjA pATha evaM tyAga, tapasyA nAdi dharmArAdhanA meM vyatIta hotA hai| nitya niyama va pUjA pATha ke bagaira aApa anna jala grahaNa nahIM Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma karate / subaha zAma apane baccoM ko dharmAkSara prathavA dhArmika svAdhyAya karAte haiM / tapasyA meM vrata, prAyaMbila; ekAsanA Adi to karate hI rahate haiM / isake alAvA paryaMSaNa parva meM pAMca bAra lagAtAra maThAI tapasyA kara cuke haiM / deva, guru, dharma meM pUrNa zraddhA vA AsthA rakhate haiM / 582 kahA jAtA hai ki saMtAna para mAtA-pitA Adi bujurgoM kA saMskAra hI jyAdA prabhAva DAlatA hai - isa ukti ke anusAra Apake caritra meM to yaha kahAvata pUrI taraha sahI baiThI hI hai balki prApake nanhe-munhe baccoM para bhI yaha ukti sahI baiThatI hai / Apake bacce bhI nitya prati AratI, pATha dharmArAdhanA Adi karate haiN| jina darzana kiye bagaira anna jala grahaNa nahIM karate / vizeSa bAta to yaha hai ki Apake putra pavanajaina ne 5 varSa kI alpAyu se logassa, uvasaggaharaM, laghuzA~ti sIkhate hue prAja 8 varSa kI avasthA meM hI vRhacchAMti, bhaktAmara, kalyANamaMdira Adi mahAstotra zuddha rUpa meM kaMThastha kara lie haiM aura AtmAnaMda jainasabhA dehalI dvArA Ayojita vArSika bAla pratiyogitA meM (paryuSaNa parva ke dinoM meM ) lagAtAra tIna sAla sarvaprathama rahakara cala vaijayaMtI ( silvara TrAphI ) vijetA banane kA saubhAgya prApta kiyA hai / -0 yuvA skvADrana lIDara zrI ema. ke. jaina zrI mahendrakumAra jaina jAlaMdhara zrIsaMgha ke pratiSThita kAryakartA lA0 kapUracaMda jaina ke honahAra putra the / unakA janma 1937 I0 meM huA / kAleja meM kucha varSa zikSA prApta karane ke pazcAt 'vAyu senA meM bhartI ho gaye / apanI yogyatA, pratibhA, sAhasa aura kArya kuzalatA ke bala para thor3e samaya meM hI zrIjaina skvADrana lIDara ke pada para AsIna hue / dezabhakti ke susaMskAra inheM apane pUjya pitA zrI kapUracaMdajI se uttarAdhikAra meM prApta hue / zrI kapUracaMdajI aMgrejI sAmrAjya se Takkara lene vAle eka karmaTha kAMgresI rahe jo jAlaMdhara kA~gresa kameTI ke maMtrI bhI rahe tathA mahAtmA gA~dhI ke grAhvAna para jela bhI gaye / unameM Aja bhI deza aura sAmAja sevA kI lagana hai / zrI mahendra jaina ne 1965 ke bhArata-pAka yuddha meM bhI apUrva zaurya kA pradarzana kiyA / 1971 meM chaMba-jor3iyA~ ke morce para zatrunoM ke dAMta khaTTe karate hue unhoMne vIragati prApta kI / unakI zUravIratA aura dezaprema ke upalakSa meM bhArata sarakAra ne maraNoparAMta vIracakra pradAna kiyA / yaha jaina samAja ke lie gauravapUrNa adhyAya hai / jise unakI vidhavA zrImatI kamaleza jaina ne prApta kiyA / zrI mahendra jaina kI tIna mAsUma lar3akiyA~ haiM / isa yuvA skavADrana lIDara kA balidAna svarNa akSaroM meM aMkita rahegA / Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sandaralAla jI jaina 583 pratibhA ke dhanI svargIya lAlA zrI sundaralAla jI jaina "pratibhA skUla kAleja yA yUnivarsiTI kI dena nahIM hotI, vaha to janmajAta hotI hai aura aisI pratibhAzAlitA kA pramANa aise pratibhAzAliyoM ke mahAn kArya hI hote haiN|" yaha ukti sva0 lAlA sundaralAla jI para solaha Ane caritArtha hotI hai| ApakI dharmaniSThA, yogyatA, vidvattA evaM karmakuzalatA apane pitA zrI motIlAla jI se varadAna ke rUpa meM prApta huI thii| lAhaura meM 15-2-1600 meM janma lekara Apa 23-1-1678 ke dina dehalI ke svarga sidhAre / ApakI pharma "motIlAla banArasI dAsa' kA nAma pustakoM ke kSetra meM videzoM taka prasiddha hai / prApa saMskRta, prAkRta, iMgaliza, urdU, hindI, gujarAtI prAdi bhASAoM ke jAnakAra the aura tAntrika anusaMdhAna ke kSetra meM rUci rakhate the| dhArmika evaM sAmAjika kSetra kI dRSTi se Apa zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA uttarI bhArata, zrI AtmAnanda jaina kAleja kameTI ambAlA, zrI hastinApura tIrtha prabandhaka kameTI, zrI AtmAnanda jaina sabhA rUpa nagara, zrI zvetAMbara jaina tIrtha sosAyaTI vArANasI, zrI prAtmavallabha jana smAraka zikSaNa-nidhi mAdi anekaza: saMsthAoM meM mahatvapUrNa padoM para rahakara samAja-sevA kA punIta anuSThAna karate rahe haiN| paMjAba kesarI yugavIra zrImad vijaya vallabha sarIzvara jI mahArAja ke caraNoM meM Apako ananya zraddhA thI aura Apa unake tejasvI vyaktitva se bahuta prabhAvita the| deva-guru-bhakti Apake mahAn vyaktitva kI abhinna aMga thii| zrI pravINakumAra jaina lAlA kharAyatI lAla jI ke suputra lAlA devarAja jI jaina mAlika bI0 ke bUlana milja ludhiyAnA ke suputra kI pravINakumAra bacapana se hI honahAra bAlaka the Atmavallabha jainaghAmika pAThazAlA meM niraMtara cAravarSa taka dhArmika zikSA prApta kara jainaprAjJa upAdhi prApta kI thii| bacapana se hI honahAra the| kAleja kI par3hAI ke sAtha-sAtha vyApAra kI bhArI jimmevArI bhI prAtma preraNA se sambhAlakara parivAra kA hAtha baTAne lage the| Apa sundara vyaktitva, madhurabhASI, milanasAra, vyavahAra kuzala, turata nirNaya vAlI vilakSaNa buddhi ke dhanI the| aura dharma para dRr3ha AsthA rakhate the| o Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ApakA janma tA0 27 julAI 1655 I0 ko ludhiyAnA meM huaa| vivAha tA0 26 pharavarI 1978 I0 meM humA / tA0 23 julAI 1978 I0 ko rAta ke 6-30 prApakI skUTara se durghaTanA ho gaI / pariNAma svarUpa chaha mAsa kI nava vivAhitA patnI ko bAlavidhavA chor3akara tA0 25 1978 I0 ko rAta ke 3 baje aApakA nidhana ho gayA / ina dinoM Apa ema0 kaoNma0 ko phAinala parIkSA bhI de rahe the| nidhana para Apake nivAsa sthAna ke nikastha saba bAjAra banda rhe| agale varSa ApakI varsI vizeSa rUpa se manAyIM gaI / 68 9. 65 pro0 pRthvIrAja jaina janma--1925 I0 pitA sva. lAlA zaMkaradAsa jaina caudhrii| (paTTI zrI saMgha ke mukhya kAryakartA aura zrI AtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba ke AjIvana sadasya tathA 1633 taka kAryakAriNI ke sadasya / ) prArambhika zikSA--paTTI meN| pratibhA-parizramazIla 1627 se 1633 taka zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAkA ke chAtra / apanI kakSA meM sadaiva prathama sthAna / chAtra karate hue bhI kaI jimmedArI ke kAma karate / likhane aura bhASaNa dene meM ruci| bAda meM kAzI hiMdU vizvavidyAlaya meM ucca shikssaa| 1637 meM jainadarzana, zAstrI 1940 meM prathama kSeNI meM saMskRta meM ema0 e0 / pratiyogitAoM meM aneka puraskAra, jainadarzana kA abhyAsa paM0 sukhalAla jI va zrI dalasukha mAlavaNiyA se| nimnalikhita saMsthAnoM meM adhyApana kArya / 1. zrI prA0 ja0 gu0 gujarA~vAlA-adhyApaka, vidyApati, adhiSThAtA / 2. jaina zvetAMbara hAI skUla bIkAnera-pradhAnAdhyApaka / 3. zrI prA0 jaina kAlija ambAlA zahara-25 varSa taka saMskRta tathA jainadharma vibhAga ke adhyakSa / 4. avakAza prapti ke pazcAt kucha samaya ke lie vidyApITha zrI jainendra gurukula paMcakUlA upanirdezaka / paMjAba jaina samAja ke pramukha prasiddha kAryakartA zrI prAtmAnanda jainamahAsabhA ke paMdraha varSa taka pahale saMyukta maMtrI phira maMtrI / tatpazcAt kaniSTha upapradhAna / aneka zikSaNa saMsthAnoM kI kAryakAriNI ke sdsy| atIva madhura, prabhAvazAlI vaktA / lekhaka-aneka jaina-ajaina patrikAmoM meM lekha / zramaNa ke saMpAdaka maMDala meM do varSa / vijayAnaMda ke Adya saMsthApaka saMpAdaka 25 varSa taka / mArca 1981 meM zrI mAnatuga sUri sA~skRtika samAroha baMbaI meM ATha vidvAnoM va samAja sevakoM kA sammAna / unameM eka Apa bhI the / lekhoM ke atirikta nimnalikhita pustikAeM Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIrendrakumAra jaina 585 1. hindU, jaina aura harijana maMdira praveza / 2. bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA aura mahAtmA gA~dhI / 3. jaina saMyAsa maarg| 4. Fundamentals of Jainisim. 5. vizvadharma pariSad aura jainadharma kucha varSa taka paMjAba vizvavidyAlaya aura kurukSetra vizvavidyAlaya ke saMskRta borDa ke sadasya rhe| sarala svabhAva, sajjana, milanasAra, madhurabhASI, prAmANika, pratiSThita, zikSaka Adi / zrI vIrendrakumAra jaina janma-jaMDiyAlA guru (amRtasara) zikSA-bI0 e0, sAhityaratna, lagabhaga 250 lekha, kahAnI, kavitAeM hindI kI zIrSastha patra-patrikAoM meM prakAzita / do kRtiyAM hinda pAkeTa buksa meM / aneka racanAeM pratinidhi saMkalanoM meM saMgrahIta / sAhitya meM vizeSa ruci / kaI racanAeM anya bhASAoM meM anudita huii| jaina samAja kI sAhityaka aura sAMskRtika gatividhiyoM se prArambha meM saMbaddha / AdhyAtmika svAdhyAya aura anuzIlana meM pravRtta / samprati-prakAzana udyoga se saMlagna / OM 388 8 6386880030038688000 80880588808688 &00000 RANK S:003880090805 8 0MINS zrI mahendrakumAra "masta"-sAmAnA uttara bhAratIya jaina samAja ke yuvA lekhaka, vaktA, va kavi mahendrakumAra masta se zAyada hI koI aparicita ho| choTI umara meM hI Apa zrIsaMgha sAmAnA ke pradhAna, mahAsabhA vakiMga kameTI ke sadasya raha cuke haiM / isa samaya bhI AlaiNDiyA jaina zvetAMbara tIrtha samiti hastinApura ke maMtrI haiM / jaina sAhitya meM ruci lene vAle isa yuvaka ne prAyaH sAre bhArata kA bhra paNa kiyA hai, tIrthayAtrAeM kI haiM va jaina kAryakartAmoM se ghaniSThatA sthApita kI hai / "vallabha amara kahAnI", mahendra bhajanamAlA" tathA "gItasudhA-ye tIna pustakeM aApake bhajanoM kI chapa nukI haiM / dainika hindI patroM va jainapatro meM Apake lekha gata 25 sAloM se chapate rahe haiN| sAmAnA ke parama gurubhakta va saMskArI parivAra meM sAragacaMda jaina ke ghara ApakA janma huA thA / Apane bI0 e0 taka zikSA pAI hai| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma prAdhyAtmikatA kI zrora ApakA kAphI jhukAva hai, jisameM mukhya bhUmikA mahattarA sAdhvI mRgAvatI jI kI hai| dharmati-zrI cannIlAla jI dagar3a (amatasara) paMjAba ke agragaNya dharmAtmA, zraddhAlu, gurubhakta, custa jaina dharmAnuyAyI the| bacapana meM hI mAtA-pitA kA svargavAsa svapuruSArtha se vyavasAya meM pAzAtIta unnati, sAmiyoM ko gupta rUpa se sahAyaka, hajAroM rupaye kA dharma-saMsthAnoM ko dAna, aneka prakAra kI tapasyAyeM kIM, vratadhArI- zrAvaka, rAtri bhojana kA sarvathA tyAga, aneka jaina saMsthAnoM ke kAryakartA sadasya, zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAvAlA ke karmaTha sahayogI, amRtasara kI zvetAMbara jaina saMsathAnoM ke TrasTI yathA saMrakSaka vyavasthApaka, dAna pravAha meM mukta hasta, prabhRpUjA, sAmAyika pratikramaNa, vrata-paccakkhANa meM Apake nitya niyama prazaMsanIya the| vi0 saM0 1986 meM pUnA zahara meM prAcArya zrI vijayavallabha sari jI se bAraha vratagrahaNa, zatrujaya, giranAra, pAbu, tAraMgA, sameta zikhara kesariyAnAtha, mAravADa kI paMcatIrthI, hastinApura Adi aneka tIrtho kI aneka bAra yAtrAeM / zatrujaya tIrtha meM yAtrAeM bAlyAvasthA meM hI custa dRr3ha zraddhA tathA AcaraNa / amRtasara meM zrI AtmAnanda jaina saiMTrala lAyabrerI paMjAba kI sthApanA karake 14 varSa taka sArA kharcA apane pAsa se kiyA aura zrIsaMgha ko arpaNA kii| pratiSThAnoM Adi ke avasara para paMjAba meM saba jagaha pahale pahuMca kara agragaNya bhAga lete the| Apake bar3e bhAI lAlA sohanalAla jI kA svargavAsa ho jAne para nikaTa meM hI zrI paryaSaNa parva Ane para syApA-zoka Adi kA tyAgakara dharmArAdhanA ke juTa gaye the ataH apane samaya ke Apa paMjAba ke gine-mAne Adarza dharmamUrti zrAvaka the| lAlA sadArAma jaina--sAmAnA sAmAnA maMdira ke mUlanAyaka bha0 zAMtinAtha jI ko apane hAthoM se gAdI para virAjamAna karanevAle tathA apane zahara meM sabase pahale guru vallabha kA pArzIvAda pAne vAle lA0 sadArAmajI zAstrajJAna, dhArmika kriyA, pUjA pratikramaNa Adi ke jAnakAra zrAvaka the / sAmAnA meM mahAsabhA ke adhivezana ke avasara para prApa svAgata samiti ke pradhAna bne|| svayaM eka acche gAyaka va gItakAra hone ke sAtha Apa 8 varSa zrIsaMgha ke pradhAna tathA 20 varSa sekreTarI rahe / prAyaH sabhI jainatIrthoM kI yAtrA Apane kI thii| 4 jana, 1962 ko 81 varSa kI umara meM Apa svarga sidhAre / Apake do putra-sAgaracaMda va nAz2aracaMda haiN| Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA sAgaracanda jaina 587 8450588888888 6468 480 00 0 00000000036 860880030 MA 388 8 4 505668 NGO S N000 26658 lAlA sAgaracaMda jaina zrIsaMgha ke chaH bAra pradhAna tathA mahAsabhA kI varkiMga kameTI ke kaI sAla sadasya rahane vAle lAlA sAgaracaMda jaina kuzala vyavasAyI, itihAsa anveSaka tathA svAdhyAyI the| . gAne bajAne kA zauka bacapana se hI thaa| apane zahara kI bhajana maMDalI lekara paMjAba meM hone vAlI pratiSThAnoM va samArohoM meM pApa jAte rahe / pApa hArmoniyama se pUjAeM maMdira jI meM par3hAte rahe / prAcArya vijaya lalita sUri jI Apake saMgIta guru the| vivAhoM meM bAz2ArI auroM ke nAcane gAne ke 60 varSa pahale ke bhadde rivAja ke virodha meM Apane sAmAnA se eka TraikTa chapavA kara vitarita kiyaa| prema sabhA sAmAnA ke adhyakSa pada se aApane vidhavA vivAha ke pakSa meM z2abaradasta pracAra kiyaa| Apa nizcinta vicAroM ke mAlika the| jainadharma yA mUrtipUjA para koI ulaTa bAta apako sahana na thii| 1957 meM sthA0 AcArya AnaMdaRSi jI ke sAtha prArya samAjiyoM ke sAtha hae zAstrArtha meM jaina pakSa kI ora se bolane kA adhikAra mAtra prApako va Apake putra mahendra masta ko thaa| Apa eka acche vaktA, lekhaka va kavi the| jainadharma para kaI nibandha Apane likhe| prAyaH sAre bhArata ke jaina tIrthoM kI yAtrA prApane thI / asahAya bahanoM kI Apa gupta sahAyatA karate rahate the| _sAmAnA maMDI meM bha0 kuMthunAtha jaina mandira ke nirmANa ke lie Apane gyAraha hajAra rupaye diye the| 16-2-78 ko Apake svargavAsa para Apake suputroM "sadArAma sAgaracaMda jaina cairiTebala TrasTa" kI sthApanA kI hai| zrI nAjakacaMda jaina saphala gAyaka, gItakAra va lekhaka zrI nAz2aracaMda jaina ke nAma se zAyada hI koI paMjAbI jaina aparicita ho / gurudeva vijayavallabha sUri jI va vijayasa mudra sUri jI ke 400 se jyAdA bhajana Apa aba taka banA cuke haiN| "aba kisake sahAre" "hajAroM sIpa eka motI', " jIvana kI yAda" tathA "samudra kI lahare-bhajanoM kI yaha cAra pustake Apa svayaM chapavA kara bA~Ta cuke haiN| bhAratIya saMskRti para Apake dhArAvAhika lekha dainika pratApa (lAhaura) meM cape the| jilA paTiyAlA hindU muslima aitihAda-kameTI ke maMtrI tathA vyApAramaNDala ke pradhAna rhe| Ajakala Apa caNDIgar3ha meM apane putroM--narendrakumAra aura jinendrakumAra ke sAtha raha Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma paM0 haMsarAja zAstrI Apa brAhmaNa hote hue bhI jainadharma kI AsthA rakhate the / jaina darzana ke mArmika vidvAna the / prAcArya zrI vijayaballabha sUrijI ke samakAlIna the / zrApane jainadharma para aneka pustakeM likhI haiN| aneka jaina sAdhu-sAdhviyoM ko par3hAyA / zrApa prakhara vaktA evaM saMskRta ke prakAMDa vidvAna the / prApakA janma bilagA gA~va meM humA aura dehA~ta ludhiyAnA meM prA / Apa zrI zrAtmAnanda jaina gurukula ke snAtaka haiM / kuzAgrabuddhi ke dhanI haiM / kavi, vaktA tathA lekhaka sarvaguNa sampanna haiM / guru vallabha tathA guru samudra ke niSThAvAna bhagata haiN| "vidyAbhUSaNa, nyAvatIrtha, Dabala ema0 e0 saMskRta meM AcArya, hindI meM prabhAkara tathA sAhityaratna haiM / aneka jaina zikSaNa saMsthAnoM meM adhyApaka pradhyApaka ke rUpa meM Apane khyAti prApta kI hai prApakI vaktRtva kalA lAsAnI hai| zrotAoMoM ko maMtramugdha karane vAlI hai / Azukavi haiM / ApakI kavitAeM, bhajana, gAne jana-jana kI dhvaniyoM meM sarvatra mukharita haiM / sarala svabhAvI, nirAbhimAnI tathA sajjana prakRti ApakI vidvatA meM sone meM sohAge kI upamA ke lAyaka haiN| isa samaya Apa dillI meM nivAsa karate haiM aura riTAyaDa jIvana vyatIta kara rahe haiM / prophesara paM0 rAmakumAra jaina (rAma) ApakA janma makkhananagara ( hastinApura ke samIpa ) gA~va jilA meraTha meM brAhmaNa kula meM huaa| Apa dRr3ha jainadharmAnuyAyI haiM aura sAmAnA nivAsI paramArhata brAhmaNa paMDita zrI nIlakaMTha ke samAna jainazAsana ke vaphAdAra bhagata haiM / (paM0 nIlakaMTha kA paricaya hama sAmAnA ke varNana meM kara ye haiM / jarmana dezavAsI svargavAsI harmaNa jekovI Apa jainadharma ke uccakoTi ke prathama jarmana skAlara the jinhoMne aneka jaina graMthoM kA arvAcInaDhaMga se sampAdana aura prakAzana kiyA hai / jainadharma para zodha-khoja ke aneka prazaMsanIya sAhitya kI racanAeM kI haiM / Apa pahale vyakti haiM / jinhoMne jainadharma kI prAcInatA bhagavAna mahAvIra se pahale aitihAsika dRSTi se siddha kI hai / jarmanI meM aneka jaina skAlara Apake ziSya Aja bhI jainadharma kI zodha-khoja meM hue haiN| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagadIzamitra jagadIzamitra jaina paTTI jilA amRtasara ApakA I0 sa0 1617 ko paTTI, ji0 zramRtasara meM paNDita zrI zramIcaMda jI ke parivAra meM - lA0mUlAmala ke putra zrI cunIlAla jaina gotra nAhara ke ghara janma huA - mAtA kA nAma ralIbAI thA / zikSA : - 4.41627 I0 ko praviSTha hokara 4.4.1934 I0 ko zrI grAtmAnaMda jaina gurukula se vinIta ( maiTrika samakakSa) parIkSA utIrNa kara nikale / sAmAnyataH hiMdI, urdU, aMgrejI, saMskRta, paMjAbI aura gujarAtI jAnate haiM- jyotiSa hastarekhA vijJAna, Ayurvedika prAkRtika cikitsA, svamUtra cikitsA, yaMtra-maMtra Adi meM ruci hai / vyavasAya :- 16.6. 1636 I0 meM Dal Chand Jain Industrial. School. Ferozepur se Tailoring sIkhakara sa0 I0 1641 meM dukAna kholI - " zuddha khAdI ke vastra Free sIte the" / zrAjIvana brahmacarya vrata :- - 11.11.1641 I0 ko jJAnapaMcamI ke divasa zrIsaMgha paTTI ke samakSa prAcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara jI se AjIvana brahmacarya kA vrata liyA / 586 - sevAyeM :- 1 - 1944 I0 meM, zrIsaMgha paTTI ke zrI zrAtmAnanda jaina kanyA silAI skUla meM silAI sikhAte rahe / 2. 1952 I0 meM ' katAI maNDala saMsthA meM sevA karate rahe / 3. 1954 I0 se 1958 I0 taka bhUdAna yajJa meM gA~va-gA~va pracAra karate rahe / 4. 1658 I0 meM zrI mahAvIra jainadharma pAThazAlA paTTI meM kholI / kAraNavaza do varSa bAda baMda ho gaI / punaH 1963 se 1976 I0 taka adhyApana kA kArya karate rahe / sAmAyika, niyama : - 4.4.1627 I0 se khaddaradhArI, rAtrIbhojana aura kaMdamUla kA tyAga, navakArasI, caturdazI kA upavAsa zuru kara eka ghaMTA mauna aura svAdhyAya karate haiM / yAtrAyeM:: - 40 ke lagabhaga pAlItAnA 20 ke karIba sammedazikhara, cAra-pA~ca bAra baMbaI kaccha, bar3audA khambhAta bhadrezvara aura jaisalamera kI bhI yAtrAeM kI haiM / zrAcArya zrI vijayavallabha sUrijI mahArAja ke sAtha vihAra meM mahInoM ghUme haiM / vizeSa tapa aura jApa :- - ( 1 ) saMkhezvara tIrtha para 41 dina meM mauna aura mAtra khIra seekAsane meM 14 lAkha mahAmaMtra navakAra kA jApa kiyA / (2) I0 sa0 1663 meM banArasa ke bhelUpurA maMdira meM tIna bAra 21-21 ur3ada se prAyaMbila karake jApa kiyA (3) banArasa meM kamara taka gaMgA ke pAnI meM khar3e hokara sarasvatI maMtra kA jApa kiyA / (4) dehalI meM bar3I dAdA vAr3I maharaulI meM 21-21 dina meM tIna bAra sarasvatI kA jApa kiyA / (5) haridvAra, rAjagRhI, jagarAvA~ samAdhi para rAyakoTa samAdhi para, aura paTTI meM prAya: hara caturmAsa meM navIna zraura kaThina tapasyA karate rahe haiM / (6) upadhAna tapa, (7) jJAnapaMcamI tapa (8) siddhAcala para 1976 I0 meM navANu yAtrA, (6) AyaMbila tapa (10) navasmaraNa, navakAra, RSimaNDala aura gautamasvAmI kI mAlAeM to jIvana kA aMga bana gaI haiM / (11) sa0 I0 1678 meM zrI Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma hastinApura meM pUrA caturmAsa mauna raha kara-ekAsane meM AdhA kilo dUdha se 17-17 ghaMTe kevala "namo arihatANaM" kA eka karoDa 40 lAkha jApa sampUrNa kiyaa| Arthika samasyA :-dillI rUpanagara ke mukhiyAoM kI kRpA dRSTi se prAyaH hara yAtrAsaMgha meM sammilita hone aura tIrtha paricaya kI sevA kA lAbha milatA rhaa| 'tIrtha paricaya' viSayaka tIna-cAra pustakeM bhI likhI haiN| lAlA maMgatarAma aMbAlA prApakA janma mAlerakoTalA meM I0 sa0 1862 meM huaa| choTI Ayu meM hI mAtA-pitA kA sAyA sira se uTha gyaa| ApakA pAlanapoSaNa Apake mAmA ke parivAra meM ambAlA zahara ke jisa parivAra ke eka sadasya lAlA gopIcanda jI eDavokeTa the, unakI dekha rekha meM hmaa| Apake jIvana para bAbU gopIcanda jI ke jIvana kI aisI chApa par3I ki eka kuzala jauharI hone ke sAtha sAtha ApakA jIvana dharmaprema aura zikSApracAra meM racA rhaa| phalasvarUpa prAcArya zrI vijaya vallabha sari jI mahArAja kI kRpA se aMbAlA meM zrI AtmAnanda jaina kAleja kI sthApanA huii| usa kAleja ke liye dhana saMgraha tathA bilDiga nirmANa karAne kI sArI jimmevArI Apane apane Upara lenI svIkAra kii| Aja yaha kAleja vaTavRkSa ke samAna phalatA-phUlatA jo vidyamAna hai vaha lAlA maMgatarAma jI kI anathaka sevA kA hI pariNAma hai| Apa isa kAleja ke antima zvAsoM taka pradhAna rhe| mAlerakoTalA ke zrI AtmAnanda jaina kAleja, hAI skUla kI prabandhaka kameTI ke pApa sadasya rhe| zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarA~vAlA prAdi aneka jaina zikSaNasaMsthAnoM ke pApa sadasya the| zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kI kAryakAriNI ke bhI pApa sadasya rhe| _zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti kI kAryakAriNI ke bhI Apa sadasya the| isa tIrtharAja se antakAla taka ApakA gAr3ha-agAdha prema rahA hai| yahAM taka ki antima samaya meM bhI Apa dillI meM isa tIrtha kI kAryakAriNI kI mITiMga meM zAmila hone jA rahe the parantu jA na pAye kyoMki hRdayagati banda ho jAne se ApakI jIvana lIlA samApta ho gii| zrI vijayakumAra dUgar3a aMbAlA Apa aMbAlA nivAsI sva. lAlA gaMgArAma jI ke dattaka pautra tathA lAlA banArasIdAsa jI ke dattaka putra hai| ApakA janma amRtasara meM lAlA cunIlAla jI dUgar3a ke ghara putra ke rUpa meM huprA aura vahAM se aMbAlA meM goda aaye| Apane zrI AtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarA~vAlA meM zikSA pAyI hai| Apake jIvana para lAlA gaMgArAma jI, lAlA cUnI lAla jI va zrI AtmAnanda jaina gurukula ke jainadharma ke dRr3ha saMskAra haiN| isalie Apa jainadharma aura samAja kI sevA meM sadA ruci rakhate A rahe haiN| 1. lagabhaga 35 varSoM se sadasya rUpa se zrI hastinApura tIrtha kI sevA karate A rahe haiN| 2. zrI prAtmAnanda jainakAleja aMbAlA kI kAryakAriNI ke sadasya rUpa bhI Apane 30 varSa taka sevA kI hai| 3. zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba ke sadasya, koSAdhyakSa prAdi padoM para rahakara dasa varSa sevA kI hai| 4. aMbAlA zahara ke supArzvanAtha jaina ISRO Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA gujjaramala jI 561 zvetAMbara maMdira ke Apa TrasTI haiM / cAra varSoM se isa maMdira ke jIrNodvAra karAne meM Ajakala eka karmaTha upapradhAna ke rUpa meM saMlagna haiM / 5. aMbAlA meM baccoM ko jainadharma ke zikSaNa ke lie prApa svayaM dhArmika pAThazAlA sthApita karake sakriya zikSaNa de rahe hai / nitya pratikramaNa karanA, rAtrI bhojana tathA kandamUla kA zrApakA sArA parivAra tyAgI hai / lAlA gujjaramala jI osavAla nAhara gotrIya Apa hoziyArapura paMjAba nivAsI the / sonA-cA~dI - javAharAta kA vyApAra karate the / una dinoM paMjAba meM zvetAMbara jaina mUrtipUjaka zrAvakoM kA prAyaH koI ghara nahIM thA / mAtra DhU~Dhaka paMthiyoM ke hI ghara the / zrAcArya gurudeva zrI vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI ke upadeza se yahA~ kaI parivAra zvetAMbara mUrtipUjaka dharmAnuyAyI bana gaye / lAlA gujjaramala jI bhI isI saddharma ke upAsaka ho gaye / gurudeva kI kRpA tathA saMddharma ke pratApa se lAlA gujjara mala jI kA vyApAra dina duganI rAta caugunI tarakkI unnati karatA calA gayA / dhana kI vRddhi ke sAtha hI zrApakI dharmazraddhA aura vizvAsa bhI uttarottara vRddhi pAtA gayA / gurudeva ke upadeza se lAlA gujjaramala jI ne hoziyArapura meM muhallA bhAbar3iyAM (vartamAna meM bAjAra zIzamahala) meM zvetAMbara jainamaMdira kA nirmANa karAyA aura isake sAtha hI jaina upAzraya aura dharmazAlA kA bhI nirmANa karAyA / isa bahuta vizAla maMdira kI vizeSatA yaha hai ki isakA sArA zikhara svarNa patroM se jar3A huA hai| kahate haiM ki isa para eka hajAra tolA sonA mar3hA huA hai| yaha maMdira sAre bhAratavarSa ke jainamaMdiroM se isa dRSTi se advitIya hai / isa maMdira ke sAtha kAphI jamIna bhI hai aura hoziyArapura meM sabase U~cI imArata hai / isa maMdira kI pratiSThA bhI prAcArya zrI vijayAnanda sUrijI ne karAI thI / isa maMdira meM mukhya rUpa se pA~ca bar3I jinamUrtiyA~ pASANa kI haiM / jaba ina mUrtiyoM ko gujarAta meM paMjAba se lAne kA nizcaya kiyA gayA thA taba yaha nirNaya kiyA gayA thA ki ina pAMcoM meM se mUlanAyaka rUpa meM zrI vAsupUjya bhagavAna kI pratimA ko hI virAjamAna kiyA jAvegA / mUrtiyoM ke paMjAba meM pahu~ca jAne ke bAda nirNaya badala diyA gayA aura sahasraphaNA pArzvanAtha kI mUrtiko mUlanAyaka rUpa meM sthApita karane kA nizcaya kiyA gayA / cAroM mUrtiyAM maMdira jI ke Upara AsAnI se car3hA lI giiN| para vAsupUjya bhagavAna kI pratimA bahuta prayAsa karane para bhI Tasa se masa nahIM huI / guru mahArAja ko svapna meM vAsupUjya bhagavAna kI yaha pratimA dikhalAI dI aura prabhu pratimA ne kahA ki bhUla gaye apane ( mujhe mUlanAyaka banAne ke) vAyade ko ! yaha kyA ho rahA hai / isa para guru mahArAja ne zrIsaMgha ke samakSa svapna kI bAta ko dohraayaa| phira kyA thA, zrI vAsupUjya ko mUlanAyaka rUpa hI sthApita karane kA sarvasammati se nizcaya kara liyA gayA / tatpazcAt tIna cAra zrAvakoM ne milakara jaba vAsupUjya Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma jI kI pratimA ko uThAyA to uThAne meM dera na lgii| turanta pratimAnoM ko Upara le Aye aura zubha muhUrta meM unheM mUlanAyaka rUpa meM sthApita karake pratiSThita kiyA gyaa| pratiSThA ke avasara para hoziyArapura nagara kI cAroM dizAoM kI dasa-dasa mIla kI dUrI ke nagaroM aura gAMvoM meM basane vAle brAhmaNoM ko bhI nyotA diyA gyaa| jitane brAhmaNoM ke Ane kI saMbhAvanA thI usase kaI guNA adhika brAhmaNa hoziyArapura meM prA pahuce / inheM khilAne ke lie jo miSThAna Adi bhojana sAmagrI taiyAra kI gaI thI vaha kama par3ane lgii| lAlA jI ghabarAye hue prAcArya zrI ke pAsa Aye aura apanI parezAnI ko savinaya kaha sunaayaa| AcArya zrI ne svaccha kapar3e kI eka cAdara maMgavAkara use maMtrita karake lAlA jI ko dekara kahA ki ise le jAkara miThAI para Dhaka do, jaba taka nimaMtrita loga saba ke saba bhojana na kareM taba taka cAdara ko uThAnA mata aura eka palle ko uThAkara cAdara ke andara rakhI huI miThAI ko parosate rahanA / jaba taka saba loga khA pIna cakeM taba taka cAdara mata uThAnA / garudeva kI kRpA se koI kamI na paavegii| taba vaisA hI kiyaa| saba logoM ke khA jAne ke bAda jaba cAdara ko uThAyA gayA taba sAre kI sArI miThAI maujUda thii| _ lAlAjI ne brAhmaNoM ke bhojana kara lene ke bAda pratyeka ko eka-eka cAMdI kA rupayA bhI dakSiNA meM diyaa| Apane sarvasAdhAraNa kelie hoziyArapura meM eka sarAya (bahuta bar3I dharmazAlA) bhI bnvaaii| ___ApakI unnati ko dekhakara aneka loga Apase IrSyA bhI karane lage para deva guru ke pratApa se sabako muMha kI khAnI pdd'ii| Apa sacce deva aura guru bhakta the| sarala aura dhArmika vicAroM ke dhanI the / sAdhAraNa sthiti ke sAmiyoM ko gale lagAne vAle the| lAlA daulatarAma jI prosavAla nAhara gotrIya lAlA gujjaramala jI hoziyArapura vAloM ke putra lAlA devarAja jI kA choTI Ayu meM hI dehAMta ho gayA thaa| lAlA devarAja jI ke putra lAlA daulatarAma jI the| ___lAlA daulatarAma jI bhI apane pitAmaha aura pitA ke samAna hI bar3e udAra, dharmAtmA aura sadAcArI zrAvaka the| ApakA svabhAva sarala tathA vicAra ucca the / vi0 saM0 1976 poSa sudi 2, 3, 4, ko sAdhar3I (rAjasthAna) meM bhAratavarSIya jaina zvetAMbara kAnphreMsa ke adhivezana meM jo muni zrI vallabhavijaya (prAcArya zrI vijayavallabha sUri) jI ke netRtva meM huA thA; lAlA daulatarAma jI ko pradhAna manonIta kiyA gayA thaa| ke Apane adhyakSa-sthAnIya bhASaNa diyA thA usa meM mukhya viSaya ye the| 1- merA vicAra aura adhikAra 2-kAnphreMsa kI AvazyakatA 3 - zAMti kI yojanA 4-vidyA kI kamI dUra karo, 5-jaina kAleja kI sthApanA, 6-apane bharose rahanA sIkho, 7-mahAjana DAkU na baneM, 8vItarAga ke sacce pujArI bano, 6-sabako kartavya parAyaNa honA cAhiye, 10-aAtmA hI paramAtmA hai, 11_jaina samAja meM ekatA aura udAratA kI AvazyakatA 12-pAThazAlA, vidyAlaya, skUla, kAleja ke lAbha ityaadi| isa avasara para Apane guru mahArAja ko paMjAba zrIsaMgha kI mora se paMjAba padhArane kI 3003888888888888 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA daulatarAma jI 543 vinatI kii| aneka anya nagaroM kI bhI vinatiyAM thiiN| bolI bolI gii| Apane sarvocca bolI lekara paMjAba padhArane kI vinatI ko svIkAra kraayaa| miti phAlguna sudi 5 vi0 saM0 1978 ko jaba gurudeva (vallabhavijaya) jI ne hoziyArapura meM praveza kiyA thA taba lAlA jI ne Apake sAmane guru pUjA meM sacce motiyoM ke sAthiye para eka sau sonA mohareM car3hAI thIM (eka sonA mohara eka tole vajana kI) aura sonA moharoM se hI saravAranA (nyochAvara) kiyA thaa| agale varSa jaba gurudeva ne hoziyArapura meM caturmAsa karane ke liye praveza kiyA thA to lAlA jI ne prApakA zAhAnA praveza karAyA thaa| isa caturmAsa meM gurudeva ne jaba paMjAba meM jaina gurukula kI sthApanA kA upadeza diyA taba lAlA jI kI mAtA jI ne apane tana ke pahane hue saba jevara utArakara isa phaMDa meM de diye / Apa ke anukaraNa meM upasthita mahilAoM ne bhI apanI-apanI bhAvanA ke anusAra jevara diye / yaha gurukula I0 sa0 1924 meM gujarAMvAlA meM sthApita kiyA gyaa| eka dina prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI se Apake pitAmaha lAlA gujjaramala jI tathA lAlA natthUmala gaddiyA ne prazna kiyA ki-'gurudeva ! kyA kisI prAcArya kI unake jIvana kAla meM bhI pratimA sthApana karane kA avasara AyA hai ?" gurudeva ne pharamAyA-'hAM, rAjA kumArapAla ne apane guru prAcArya hemacandra sUri kI pratimA kI sthApanA unake jIvana kAla meM hI pATaNa meM kI thii| taba lAlA gujjaramala jI ne jayapura ke kArIgaroM ko bulAkara prAcArya zrI vijayAnanda sari kI unake pUre kada kI baiThI huI pratimA ko banavAkara prAcArya zrI ke jIvana kAla meM hI hoziyArapura ke apane nirmANa karAye hue jinamaMdira meM pratiSThata kraaii| sAre bhArata meM yaha eka hI aisI mUrti hai jo gurudeva ke jIvitakAla meM sthApita kI gaI thii| lAlA daulatarAma jI ne bhagavAna kI ratha yAtrA ke lie eka hajAra tole cA~dI kA ratha banavAyA jisa para sone kA kAma bhI hai| isa para Aja bhI bhagavAna kI rathayAtrA nikAlI jAtI hai| lAlA jI ne hoziyArapura se zrI kesariyAnAtha jI kA yAtrA saMgha bhI nikAlA thA / isI maMdira kI Upara kI maMjila meM eka mUrti kalikuMDa pArzvanAtha kI bhI hai| yaha pratimA apanI icchA se isa maMdira meM AI huI hai| mUrti Ane kI ghaTanA isa prakAra banI thii| lAlA gajjaramala jI kI patnI ko svapna pAyA ki kalakattA meM rAyabahAdura badarIdAsa jI mukIma ke maMdira meM hama (zrI kalikuMDa pArzvanAtha kI pratimA) virAjamAna haiN| kalakattA se hoziyArapura hama pAnA cAhate haiM / hama isa samaya usa maMdira meM amuka sthAna para virAjamAna haiN| rAyabahAdura badarIdAsa bhI jauharI the aura lAlA jI bhI jauharI the isalie donoM ko prApasa meM atyanta ghaniSThatA thii| lAlA jI jaba kalakattA gaye taba rAyabahAdura se svapna kI bAta khii| yaha suna kara rAyabahAdura tathA lAlA jI snAna karake maMdira jI pahuMce tathA dekhate haiM ki kalikUDa pArzvanAtha kI vaha pratimA jahA~ virAjamAna thI usa prAle se saraka kara bAhara AI haI hai| yaha dekha kara rAyabahAdura ne yaha pratimA saharSa lAlA jI ko de dI aura lAlA jI khazI-khazI isa pratimA ko hoziyArapura meM le Aye aura apane isa maMdira kI Upara kI maMjila ke pAle meM virAjamAna kara dii| yaha pratimA Aja bhI bar3I camatkArI hai| isa pratimA kI lagAtAra cAlIsa dina taka pUjA koI viziSTa bhAgyazAlI hI kara pAtA hogaa| isa samaya lAlA gujjaramala jI ke isa jinamaMdira kI vyavasthA hoziyArapura zrI zvetAMbara jaina mUrtipUjaka saMgha karatA hai aura usI ke supurda kara diyA gayA hai| jo zvetAMbara jainamaMdira ke nAma se prasiddha hai| Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 madhya eziyA mora paMjAba meM jainadharma zrI jasavantarAya bhAbhU zrI jasavaMtarAya jI jaina prosavAla vaMza meM bhAbhU gotra ke the| ApakA janma hoziyArapura paMjAba meM huA thA / Apake mAtA-pitA kA dehAMta pApa ke bacapana meM hI ho gayA thaa| himmata aura hausale se Apa apane pairoM para khar3e hue; aura hindI, phArasI, urdU, aMgrejI bhASAoM ke jAnakAra the| kaI varSoM taka Apa lAhaura ke eka baiMka meM naukarI karate rhe| ___ lAhaura meM eka zvetAMbara jainamaMdira thaa| jIrNAvasthA meM, jo digambaroM ke kabje meM thaa| Apa ne bar3I sajhabUjha ke sAtha usa maMdira ko digambaroM se prApta karake usakI muramata karavAI aura vyavasthA ThIka kI / lAhaura meM rahate hue Apane hindI bhASA meM zrI prAtmAnaMda jaina mAsika patrikA nikAlI jo kaI varSoM taka calatI rahI / mUrtimaMDana, dayAnaMda kurtakatimirataraNI, cikAgo praznottara prAdi pustakoM kA prakAzana kraayaa| bhAratavarSIya jaina zvetAMbara kAnphreMsa ke paMjAba prAMtIya zAkhA ke pApa kaI varSoM taka maMtrI rahe / paMjAba meM jaina baiMka Apha iMDiyA cAlU kraayaa| sa0 I0 1913 meM pApa saparivAra dillI sthAI rUpa se A gye| zrI hastinApura jainazvetAMbara tIrtha kI vyavasthA atyanta zocanIya thI / lAlA gaMgArAma jI dUgar3a aMbAlA ke sAtha mila kara zrI hastinApura jainazvetAMbara kameTI kA gaThana kiyA aura isake pUrva prabandhakoM ne isa tIrtha ko isa kameTI ko sauMpa diyaa| taba isa tIrtha kI vyavasthA ko vyavasthita kiyaa| dillI ke kinArI bAjAra meM tapagaccha mUrtipUjaka zvetAMbara jainoM kA eka upAzraya thA jisa kA prabaMdha ThIka nahIM thaa| Apa ne dillI vAle lAlA TIkamacaMda jI se milakara upAzraya kI hAlata ThIka karAI aura usa ke prabaMdha keliye Atmavallabhaprema bhavana prabaMdhaka kameTI kA gaThana kiyaa| jo ki aba taka isa upAzraya kI vyavasthA kara rahI hai| zrI AtmAnaMda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA kI prabaMdhaka kameTI ke Apa kaI varSoM taka sadasya rhe| I0 sa0 1636 meM prApa bambaI gaye prAcArya zrI vijayavallabha sUri ke mAdeza se mApane vahA~ zrI prAtmAnaMda jaina sabhA kA gaThana kiyaa| jo Aja taka bambaI meM sucAru rUpa se jaina samAja kI sevA kara rahI hai| mApa ne mAlIvAr3A dillI meM kaI navayuvakoM kA eka maMDala banAyA aura isa maMDala ne mAlIvADA meM zrI mahAvIra jaina auSadhAlaya kI sthApanA kI jisameM rogiyoM kI niHzulka cikitsA kI jAtI hai| yaha auSadhAlaya mAja taka cAlU hai / prAcArya zrI vijayAnanda sUri jI kA yaha vicAra jainasamAja meM beTI vyavahAra kI prAMtika saMkacitatA nahIM rahanI caahiye| jaba taka aisI bAr3AbandiyAM samApta nahIM hotI taba taka sAmAjika saMgaThana sadaDha nahIM raha sakatA / dillI rAjasthAna Adi ke posavAloM ke sAtha paMjAba ke prosavAloM kAlIvahAra (vivAha zAdI) nahIM hotA thaa| lAlA jI dillI prAkara dillI ke prosavAla samAja se aise ghulamila gaye ki unake bar3e beTe kA vivAha I0 sa0 1622 meM dillI ke bhosavAla jauhariyoM ke yahAM huaa| isake bAda apane do putroM ke vivAha ajamera (rAjasthAna) ke prosavAla samAja meM kiye| pazcAt pApa ne AgarA, dillI aura rAjasthAna ke prosavAla samAja ke sAtha itanA melajola bar3hAyA ki vahAM kI aneka kanyAoM ke vivAha gujarAMvAlA, jammU, ludhiyAnA, hoziyArapura, aMbAlA Adi paMjAba ke aneka nagaroM ke prosavAla samAja meM karavAye / mApakA svargavAsa ho gayA / jaba syAlakoTa meM prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI ko dehAMta ke samAcAra mile taba gurudeva ne una ke parivAra ko eka patra meM likhA ki bAbU jasavaMtarAya jI ke dehAMta se jo sthAna khAlI humA hai usa kI pUrti kaThina hai| bAbUjI me jo zAsanasevA kI hai baha sadA smaraNIya rhegii| Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA zAMtisvarUpa jaina 565 zrI hIrAlAla bhAbhU (hoziyArapura) kAMgaDA tIrtha ke prAcIna aitihAsika patra 'vijJapti triveNI' par3hane para jainAcArya zrI vijaya vallabha sUri jI mahArAja ne jainasamAja kI A~khoM se aojhala kA~gar3A kile ke bhagavAna zrI AdinAtha ke prAcIna maMdira ko khoja nikAlA aura san 1623 meM hoziyArapura se vizAla yAtrA saMgha nikAla kara isa prAcIna tIrtha ke baMda dvAra puna: jainasamAja ke liye khulavA diye / isa aitihAsika yAtrA saMgha ke saMghapati banane kA saubhAgya zrImAna lA0 hIrAlAla bhAbhU hoziyArapura ko prApta huaa| pUjya muni zrI sumativijaya svAmI jI, jainAcArya zrI vijayavidyA sarijI, mani vicAravijaya jI bhI isa saMgha kI zobhA bar3hA rahe the| saMghapati lAlA nAnakacaMdajI nAhara kAMgaDA tIrtha kA dUsarA vizAla yAtrAsaMgha jainAcArya zrI vijayavallabha sUri jI mahArAja kI chatrachAyA meM san 1940 meM hoziyArapura se nikalA isa saMgha ke saMghapati banane kA saubhAgya lAlA nAnakacaMda jI nAhara hoziyArapura ko prApta huaa|| anya sAdhu sAdhviyoM ke sAtha jainAcArya zrI vijayasamudra sari jI mahArAja evaM mahAsatI zrI devazrI jI mahArAja bhI zobhA bar3hA rahe the| lagabhaga 700 yAtrI gaNa ne yAtrA kA lAbha prApta kiyA thaa| __ sva0 lAlA amaranAtha jI (hoziyArapura) lAlA amaranAthajI muni zrI hAkimarAya jI ke choTe bhAI lAlA gorAmala jI ke sapatra the| bAlyakAla se hI prApa dharmAnurAgI the aura samAja sevA ke kArya meM sadaiva saMlagna rhe| yavaka maMDaloM kA gaThana karake maMtrI ke rUpa meM dIrghakAla taka kArya kiyaa| zrIsaMdha ke maMtrIpada tathA pradhAnapada ko bhI suzobhita kiyaa| zraddheya zrI vijayavallabha sUrijI mahArAja para Apako gADha zraddhA thI / gurudeva bhI pApa se bar3A sneha karate the| pApa bar3e madhura vaktA the| garudeva ke jIvana para prakAza DAlatesamaya atyaMta vihvala ho uThate the / gurudeva ke Adeza para Apane zrI kAMgaDA tIrtha ke uddhAra keliye bhI maMtrI ke rUpa meM kucha samaya kArya kiyA thaa| deva-guru-dharma upAsaka lAlA zAMtisvarUpa jaina hoziyArapura ApakA hoziyArapura (paMjAba) meM bIsA posavAla sampannagharAne meM janma huaa| kapar3e ke vyavasAya meM Apa kuzala vyApArI hai| dhArmika saMskAra to Apa ko apane mAtA-pitA se varAsata meM mile haiN| pApa guru Atma, vallabha, samudra tathA ina kI paTTa paramparA ke ananya bhakta hai| svabhAva udAra, milanasAra tathA miSTabhASI hai| (1) sva0 prAcArya zrI madvijayavallabha sUri jI ne paMjAba meM jaba se saMkrAMti mahotsava cAlU kiyA taba se hI Apa pratimAsa ke saMkrAMti mahotsava para jahA~ kahIM bhI Apa kI paTTaparamparA ke prAcArya birAjamAna hote haiM vahAM pahuMcakara saMkrAMti sunane jAte haiM, isaliye Apa saMkrAnti bhakta ke nAma se prasiddha haiN| TEE Harshi Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma (2) murAdAbAda meM prAcArya zrI vijayasamudra sUri jI kA svargavAsa ho jAne se Apane hI pracchI dhanarAzI kI bolI bolakara una kA dAha saMskAra kiyA aura usa citAsthAna para unake samAdhimandira kA zilAnyAsa bhI pApa ne kiyaa| (3) kAMgar3A tIrthoddhArikA, mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI jI ke vi0 saM0 2035 ke kArtika aura phAlguNa ke do caturmAsa (matavAtara pATha mAsa) kI sthiratA meM pApa ne tana-manadhana se vahAM pUrA-pUrA sahayoga diyaa| (4) mahAbhArata kAla ke prAcIna kAMgar3A jainazvetAMbara tIrtha kA uddhAra vahA~ ke kile kI talahaTI meM jaina zvetAMbara dharmazAlA kA nirmANa tathA isa dharmazAlA ke parA~gana meM nava zvetAMbara jinamaMdira ke nirmANa kA zilAnyAsa Apa ke hI saphala sad prayatnoM kA pariNAma hai| (5) kAMgar3A kilA meM zrI prAdimAtha kI pratimA ke pUjana, pakSAla, bhAratI Adi kI janasaMgha ke liye svIkRti prApta karanA bhI Apa kI sUjha-bUjha kA pariNAma hai / (6) tIrtha para padhArane vAle yAtriyoM kI saba sukha-suvidhAoM kI vyavasthA karane meM Apa ne dina rAta eka kara diyaa| (7) mahattarA sAdhvI jI ke caturmAsa karAne meM pApa kA yogadAna cirasmaraNIya rahegA / (8) prApa pAlItAnA kI paMjAbI Atmavallabha jainadharmazAlA ke TrasTI, kAMgar3A tIrtha prabaMdhaka kameTI ke pradhAna tathA aneka jaina saMsthAnoM ke gine mAne utsAhI sadasya hai| (8) puNya ke pratApa se dhArmika kAryoM meM prApa khule hAthoM apanI lakSmI kA sadA upayoga karane meM pIche nahIM rhte|| (10) vizeSa jAnakArI isI graMtha meM kAMgar3A ke itihAsa ke adhyAya se prApta kreN| zrI zAMtilAla nAhara (hoziyArapura) 1. bAlyAvasthA se hI saMgha-sevA meM rucI banI rhii| kramANusAra jainakumAra sabhA, jaina navayuvaka sabhA, jaina yuvakasabhA, zrI prAtma janasaMgha ke maMtrI ke rUpa meM vividha prakAra se sevA kii| 2. zrI prAtmAnaMda jaina sabhA hoziyArapura ke sahAyaka maMtrI, maMtrI, mahAmaMtrI ke rUpa meM zreya prApta kara rahe haiN| ___3. zrI vijayAnaMda jaina pAThazAlA, zrI prAtmAnaMda jaina mADala skUla, zrI pAtmAnaMda jaina hAIskUla kI kAryakAriNI ke maMtrIpada bhI prApta rhe| 4. pramukha janavaMzo kI puNya bhUmi 'dAdIkoThI' kI prabaMdhaka kameTI ke saMcAlana kArya meM sadasya ke rUpa meM lAbha uThA rahe haiN| 5. prAcIna aitihAsika tIrtha zrI kAMgar3A kI kAryakAriNI meM san 1946 se niraMtara maMtrI evaM mahAmaMtrI ke rUpa meM vizeSa yogadAna diyA hajAroM baMdhunoM ko holI kI vArSika yAtrA karavAne meM mahAna puNya upArjana kiyaa| Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAMtilAla nAhara 567 6. zrI kAMgar3A tIrtha ke purnoddhAra meM vizeSa ruci rahI / maMdira jI ke jIrNoddhAra, dharmazAlA ke nava-nirmANa, navIna jinAlaya kI sthApanA karavAne kA saubhAgya prApta huaa| 7. zrI kAMgar3A tIrtha ke vikAsa kArya meM paMjAba kesarI zrI madvijayavallabha sUrIzvara jI kA vizeSa AzIrvAda rahA / una hI kI preraNA tathA mAzIrvAda se kAMgar3A tIrtha ke vikAsa kArya ke liye vizAla bhUmi-sthala prApta karake AnaMda prApta kiyaa| 8. tIrtha sevAkArya evaM saMgha-sevA kArya meM jinazAsana ratna zrImad vijayasamudra sUrIzvara jI evaM paramAra kSatriyoddhAraka zrImad vijayaiMdradinna sUrIzvara jI, tapomUrti zrImad vijayaprakAzacaMdra sarijI tathA jainabhAratI, kAMgaDA tIrthoddhArikA mahattarA sAdhvIratna zrI magAvatI zrI jI kI vizeSa kRpA dRSTi evaM AzIrvAda prApta kiyaa| 9. lekhaka ke rUpa meM zrI kAMgar3A tIrtha kI aitihAsika pustaka 'kAMgar3A tIrtha' nAma se racanA kI tathA zrI kAMgar3A tIrtha sambaMdhI anekoM lekha, vijJApanapatra evaM riporTa prAdi prakAzana krvaaye| 10 zAsanadevI cakrezvarI mAtA ke aitihAsika tIrthasthala sarahiMda meM kAryarata kameTI meM upAdhyakSa pada prApta karane kA bhI saubhAgya prApta hunA tathA bhagavatI cakra zvarI ke camatkArI aitihAsika prasaMgoM para AdhArita aitihAsika kathAya evaM sarahiMda tIrtha ke aitihAsika prasaMga likhane meM bhI saMlagna haiM / isa racanA kA prakAzana bhI zIghra hI ho jAne kI sambhAvanA hai| 11. kAvya racanA evaM nATaka kA bhI kucha zauka rhaa| do ekAMkI nATaka likhe parantu prakAzita nahIM hue / kucha gIta likhane kA bhI prAnaMda prApta kiyaa| 12. akhila bhAratIya jainazvetAMbara kAnphreMsa ke ludhiyAnA mahA-adhiveSaNa meM kAMgar3A tIrtha ke pratinidhi rUpa meM sammilita hue evaM abhibhASaNa par3hA / 13. zrI prAtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba ke mahA adhiveSaNa kAMgar3A meM san 1954 tathA hoziyArapura san 1963 meM sabhApati lA0 bAbUrAma jaina vakIla tathA lAlA megharAja jaina koTakapUrA ko svAgata-samiti ke maMtrI ke rUpa meM mAnapatra bheMTa karane kA suavasara prApta hupraa| 14. zrI prAtmAnaMda jaina mahAsabhA (paMjAba) uttarIya bhArata kI kAryakAriNI meM hoziyArapura zrIsaMgha kI ora se pratinidhi bana kara sammAna prApta kiyaa| 15. jainAcArya zrImad vijayasamudra sUrIzvara jI mahArAja ne ApakI prArthanA para jajoM jainamaMdira meM khaMDita mUlanAyaka pratimA ke sthAna para caMdraprabhu kI navIna pratimA sthApita karavA kara mahAna upakAra kiyA tathA zobhA bar3hAI tathA dAdIkoThI kI puNyabhUmi para padhAra kara isa tIrthasthala ko isa kAla meM prathama muni-darzana kA lAbha prApta huaa| 16 zrI prAtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba kI ora se jejoM jainamaMdira ke pratinidhi rUpa meM sevA kara rahe haiM / isa sevA kArya meM maMdira jI ke jIrNoddhAra karavAne kA mahAna lAbha bhI prApta huaa| 17. bhagavAna mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa zatAbdI ke suavasara para gaThita bhagavAna mahAvIra jainasaMgha paMjAba kI kAryakAriNI meM hoziyArapura zrIsaMgha kI ora se pratinidhi rUpa meM sammalita hue| 18. zrI mahAvIra jainasaMgha paMjAba (ludhiyAnA) kI ora se nirvANa zatAbdI ke upalakSa meM z2ilA hoziyArapura ke liye saMyojaka niyukta hokara zobhA prApta kI tathA hoziyArapura meM sthAna sthAna para zatAbdI samAroha manAne kI preraNA dekara jinazAsana ko zobhA bar3hAne kA saubhAgya prApta kiyaa| 16. zrI mahAvIra jainasaMgha hoziyArapura ke maMtrI rUpa meM bhI sevA kI / sAre aitihAsika sammelana karavA kara hArdika prAnaMda prApta kiyaa| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma 20. zrI kAMgar3A tIrtha kI sevAoM ke upalakSa meM lA0 zAMtisvarUpa jaina pradhAna zrI kAMgar3A tIrtha nirmANa samiti dvArA svarNa padaka prApta huaa| 21. apanI dharmapatni dharmAnurAginI, mahAna tapasvinI zrImatI sAvitrIdevI kI bhAvanA ke anurUpa usake nidhana para, usa kI puNya-smRti meM zrI kAMgar3A tIrtha ke nava-nirmita jainamaMdira meM vedikA keliye dasa hajAra rupaye kI dhanarAzI bheMTa kii| 22. zrI kA~gar3A tIrtha ke jaina maMdira ke liye zAsanadevI bhagavatI ambikA kI eka suMdara pASANa pratimA apane kharca para banavAI tathA apanI dharmapatni zrImatI sAvitrIdevI kI preraNA se bhagavAna zrI zAMtinAtha kI rajatapratimA banavAkara jainamaMdira meM sthApita kI evaM usI kI bhaktibhAvanA meM apane zraddhaya gurudeva bAbU ke mahAna saMta yogIrAja jainAcArya zrI vijayazAMti sUri jI mahArAja kI bhI eka sudara pASANa pratimA banabAI gii| 23. san 1963 meM paMjAba ke mukhya maMtrI zrI pratApasiMha kairoM ke rAjyakAla meM skUloM meM baccoM ko aMDA dene ke virodha meM jainAcArya zrI vijayasamudra sUri jI evaM gaNi zrI janakavijaya jI mahArAja ko preraNA dekara unakI chatrachAyA meM zAkAhAra samiti ke mAdhyama se eka virodhI AMdolana calAyA aura saphalatA prApta kii| ma 24. paMjAba ke mukhya maMtrI jJAnI jailasiMha ke rAjyakAla meM bhI skUloM meM baccoM ko aMDA dene kI yojanA banAI gaI / jainAcArya zrI vijayasamudra sUri jI mahArAja kI chatrachAyA meM isa ke virodha meM bhI mahAva bhI mahAvIra jainasaMgha paMjAba ke mAdhyama se AvAz2a bulaMda kI aura usa yojanA ko Thappa karAne meM saphalatA paaii| 25. nirvANa-zatAbdI ke suavasara para garvanara paMjAba zrI ema0 ena0 caudharI se mulAkAtake samaya zrI esa0 esa0 jaina sabhA hIziyArapura ke pramukha kAryakartA baMdhunoM ko vizeSa preraNA dekara bhagavAna mahAvIru kI yAda meM eka phrI aspatAla garbanara mahodaya ke karakamaloM se cAlU karavAkara mahAna puNya upArjana kiyaa| jaina samAja ke gaurava yuvaka rAjakamAra jana lAlA kharaitIlAla jI jaina ke dvitIya suputra karmaTha yuvaka zrI rAjakumAra jaina, dillI zrI saMgha se gaurava haiM / ApakA janma 8-11-1927 meM (jehalama, pAkistAna) meM huA thA aura Apane bI0 e0 taka adhyayana yogyatA prApta kii| ApakI mRdubhASitA, milanasArI, haMsamukha svabhAva anAyAsa hI sabako apanI aura AkRSTa kara lete haiN| ho zrApa ena0 ke0 (iNDiyA) rabar3a ke0 prA0 li. ke mainejiMga DAyarekTara haiM aura Apake hI mahAprayAsoM se koronezana spoTiMga kampanI, narapatarAya kharaitIlAla jaina sadara bAjAra dillI Adi audyogika saMsthAna sarakAra dvArA svarNapadakoM tathA niryAta-puraskAroM se sammAnita ho cuke haiN| __ApakA praudyogika samparka vizAla hai-gur3agAMvA iNDasTriyala ezosiezana ke pApa pradhAna haiM, nArdana iNDiyA rabar3a mainyuphaikcararsa phaiDarezana dehalI ke sekreTrerI haiM, kaimikala eNDa elAiDa proDekTasa eksaporTa pramozana kauMsila ke DAyarekTara haiM, eDavAyajarI borDa seMTrala eksAija dehalI tathA hariyANA phaikTarI kauMsila lebara DipArTameMTa ke sakriya sadasya haiN| Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA bholAnAtha jaina 56 dhArmika evaM sAmAjika kSetra meM Apa sarvatra sammAnya hai| zrI prAtma-vallabha jaina smAraka zakSaNa-nidhi tathA dillI pradeza bhagavAn mahAvIra 25 vIM nirvANa-zatAbdI samiti ke Apa mahAmaMtrI haiN| Apa zrI hastinApura jaina zvetAMbara tIrtha samiti ke TrasTI haiM, seTha prAnaMdajI kalyANajI kI per3hI ke prAMtIya pratinidhi haiM, tathA zrI prAtmAnaMda jaina sabhA dillI, ma0 bhA0 mahAvIra maimoriyala samiti dillI Adi aneka saMsthAnoM ke prANopama kAryakartA haiN| Apa aneka bAra videza yAtrAyeM kara cuke haiM, kiMtu apane jainatva ko surakSita rakhate hue| Apa rUr3hiyoM se mukta, kiMtu dharma ke prati samarpita ciMtanazIla adhyavasAya ke dhanI yuvaka haiN| hama ApakI audyogika pragati ke sAtha-sAtha ApakI dharmaniSThA kI vRddhi, sevAbhAva kI samRddhi kI bhI dAda dete haiN| __ lAlA bholAnAtha jI khaMDelavAla jaina prApakA janma sanakhatarA jilA syAlakoTa meM zvetAMbara jaina mUrtipUjaka dharmAnuyAyI lAlA belI rAma jI ke yahA~ huaa| DI0 e0 vI0 kAleja lAhaura meM zikSA prApta kii| Apa vidyArthI avasthA meM hI jainasamAja kI sevA ke kAryo meM dilacaspI lene lge| Apane inDasTrI ke kAryoM meM ruci hone se syAlakoTa meM lAlA Tekacanda sthAnakavAsI jaina kI sAjhedArI meM san I0 1935 me rabara ke sAmAna taiyAra karane kI phekTarI lgaaii| uttara bhArata meM yaha rabar3a kA kArakhAnA sarvaprathama thaa| pApakI sUjhabUjha tathA parizrama ke kAraNa isa kArakhAne ne uttara bhArata ke paMjAba meM khUba tarakkI kI aura limiTiDa kampanI ke rUpa meM prakhyAti prApta kii| syAlakoTa meM hI isa kArakhAne ko unnati ke zikhara para pahu~cAkara Apa isase alaga ho gaye aura karAcI me jAkara apanA nayA dhaMdhA zurU kiyaa| isa prakAra prApane aneka bAra utkarSa-apakarSoM kA sAmanA kiyA / ApakA sArA jIvana jaddojahada meM gujraa| para Apane hausalA kabhI nahIM hArA aura apanI imAnadArI, parizrama aura sUjhabUjha se ApattiyoM ko pAra karate cale gye| pAkistAna banane ke bAda pApa apane parivAra ke sAtha dillI pAkara AbAda ho gaye aura yahAM Akara bhI Apa ne sAjhedArI meM rabar3a iMDasTrI lagAI / ApakA svargavAsa dillI meM tA0 16 jUna 1672 I0 meM ho gyaa| isa samaya pApa ke pUtroM kI bahAduragar3ha meM apanI nijI rabar3a iMDasTrI hai| Apa samAja sudhAraka, krAMtikArI vicAroM ke the / zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba ke pradhAna, zrI AtmAnanda jainakAleja aMbAlA, zrI prAtmAnanda jainagurukula paMjAva gujarAMvAlA, zrI hastinApura jainazvetAMbara tIrtha samiti mAdi bhaneka jainasaMsthAnoM ke karmaTha padAdhikArI rahe haiM / Apa ne apanA sArA jIvana samAja sudhAra, kurItiyoM ke nivArana, sulahakuna, saMgaThana ke agradUta, krAMtikArI, milanasAra tathA jana-jana ke kaSTa vivaraNa meM vyatIta kiyaa| paMjAba meM posavAla-khaMDelavAla samAjoM meM paraspara vivAha-zAdI ke pracalana kI zuruvAta honA pApa kI sUjhabUjha, adamya utsAha tathA krAMtikArI sudhAraka vicAroM kA hI pariNAma hai| isa kArya meM pApa ne apanI bahana kA riztA osavAloM meM karake apanI samAja ke virodha kA siMha ke samAna mukAbilA kiyA aura apane dRr3ha saMkalpa se Tasa se masa na hue / anta meM Apa vijayI he| Apa kA sArA jIvana Arthika dRSTi se saMgharSamaya bItA hai| aisI kaTokaTI ke avasara para bhI prApa sadA samAja kI sevA meM agraNI rahe / jIvana ke antima zvAsoM taka Apa dharma maura samAja kI sevA karate rhe| mApa jainasamAja ke karNadhAra-vIra senAnI ke rUpa meM yuga-yuga taka yuvakoM ke patha pradarzaka ke rUpa meM smaraNa kiye jAte rheNge| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrI bAbUrAma naulakhA jaina plIDara paMjAba zrIsaMgha ke ucca zikSA prApta mahAnubhAvoM meM guruvara prAtma aura guruvara vallabha ke mizana meM sudar3ha vizvAsa rakhane vAle aura unheM kAryAnvita karane ke bharasaka prayatna ko apane jIvana meM sarvopari sthAna dene vAle lAlA bAbUrAma jI naulakhA jIrA nivAsI ucca sthAna para pratiSThita haiN| paMjAba zrIsaMgha meM saMbhavataH unhoMne sarvaprathama ema0 e0 kI parIkSA uttIrNa kii| ve ela0 ela0 bI0 bhI the aura vakAlata ke vyavasAya meM unhoMne bhavya saphalatA prApta kI thii| unakA janma jIrA meM 1601 I0 meM huaa| unake pitA lAlA natthurAma jI jainadharma ke jJAtA the / urdU meM unhoMne kucha racanAeM bhI kii| zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba kA kAryAlaya mahAsabhA kI sthApanA ke bAda zIghra hI jIrA pA gayA aura lAlA natthUrAma jI usake pradhAna he| bIkAnera se prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI kA mahAsabhA kI sthApanA viSayaka sandeza upAdhyAya zrI sohanavijaya jI ke nAma lAlA bAbUrAma jI hI lAye the / isa prakAra mahAsabhA ke janmakAla se hI lAlA bAbUrAma jI usase sambaddha rahe / pradhAna aura mahAmaMtrI ke rUpa meM kaI varSa kAma kiyaa| ARROWNIRMANORRRROWAV01000308805000000 S SANSAR MERO ANSAR R RSS 88000000000000000000000000000000 2 080306988888888 280 33000000000000 / zrI bAbarAma; prAcArya vijayavallabha sUri; zrI kheturAma unhoMne kaI varSoM ke parizrama ke bAda zrImad vijayAnanda sUri kA urdU meM khojapUrNa jIvana caritra likhA jo "prAtmacaritra" ke nAma se 1926-30 I0 meM prakAzita huaa| kucha varSoM bAda usakA saMkSipta hindI rUpAntara bhI prakAzita huA / isa racanA kA saba kSetroM meM svAgata humA / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bAbUrAma va zrI khetarAma 601 vaha mahAn svAdhyAyI the aura jainaitihAsa meM unakI vizeSa ruci thI / paMjAba zrIsaMgha ke to ve jIvita itihAsa the aura samasta gatividhiyoM kA unheM paricaya thA / zikSA ke kArya meM unakA yogadAna anupama thA / zrI zrAtmAnanda jainagurukula ke ve varSoM taka TrasTI aura prabaMdhaka samiti ke sadasya rahe / zrI zrAtmAnanda jainakAlija ambAlA zahara ke ye saMsthApaka sadasya the aura aneka varSoM taka mainejiMga tathA kAlija kameTI ke sadasya rahe / unakI aTala dhAraNA thI ki yadi hamArI zikSaNa saMsthAeM jainasaMskRti ke adhyayana aura pravAha kI ora dhyAna nahIM detIM to usakA calAnA yA na calAnA samAna hai / unakI vicAradhArA tArkika, samayAnukUla aura pragatizIla thI / samAja ke utthAna kI unake hRdaya meM saccI tar3apa thI / unakA aneka anya saMsthAnoM se bhI sambandha thA / AnandajI kalyANajI kI peMr3hI meM ve paMjAba kA pratinidhitva karate rahe / unakA 1670 I0 meM nidhana huprA / saca to yaha hai ki samAja meM unake sthAna kI pUrti kaThina hI hai / zrI khetarAma naulakhA jIrA jilA phirojapura (paMjAba) meM vi0 saM0 1953 miti jeTha praviSThe 6 ko lAlA hemarAja jI naulakhA kI dharmapatnI zrImatI paramezvarIdevI kI kukSI se zrI khetarAma jI kA janma humA / zrI khetarAma jI abhI nava mAsa ke hI the ki pitAzrI kA svargavAsa ho gayA / cAcA brahmacArI zaMkaradAsa jI tathA mAtA zrImatI paramezvarIdevI ne bAlaka kA pAlana poSaNa kiyA / zikSA thor3I hone para bhI urdU bhASA ke acche lekhaka, prastAvoM kI DrAphTiMga karane, tanajIma ke liye plAniMga banAne meM Apane viziSTa yogyatA prApta kI thI / urdU ke sulekha to chApekhAne ke sulekha ko bhI mAta karate the / disambara 1942 I0 meM nArovAla ( paMjAba ) ( vartamAna meM pAkistAna ) meM Apako zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA paMjAba ke adhivezana kA adhyakSa nirvAcita kiyA gayA / usa samaya ApakA adhyakSIya bhASaNa "dila kI tar3apa" Apake vicAroM kA darpaNa, sAmAjika va dhArmika sUjha-bUjha kA paricaya, yogyatA aura saMgaThana kA jItA-jAgatA pramANa hai / use Aja bhI par3hane se navInatA, dRr3hatA aura utsAha ke pratyakSa darzana hote haiM / Apane 16 varSa kI Ayu meM kArobAra zurU kiyA aura pacAsa varSa taka bharapUra anathaka puruSArtha se use cAracA~da lagA diye / mAtra itanA hI nahIM parantu sAre nagara, pradeza aura samAja meM bhI Apane ucita aura uccatama sthAna prApta kiyA / Apa varSoM taka zrI AtmAnanda jainamahAsabhA paMjAba ke mahAmaMtrI rahe / pAkistAna banane ke bAda jaba paMjAba prANAdhAra, paMjAba kesarI, yugavIra, jainAcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara jI mahArAja ne mahAsabhA kA punargaThana kiyA taba bhI prApako mahAmaMtrI banAyA gayA / zrApa aura lAlA bAbUrAma jI ema0 e0 ela0 ela0 bI0 kI jor3I jainajagata meM prasiddha thI / zrApa 35-40 varSoM taka paMjAba jainasamAja se, inakI zikSaNa saMsthAnoM se mora hastinApura tIrtha se, jIrA zrIsaMgha aura sthAnIya saMsthAnoM ke sAtha sambandhita rahe / zvetAMbara jainaupAzraya TrasTa jIrA ke Apa janmadAtA haiN| laharA meM guru AtmakIrti stambha ke nirmANa meM ApakA yogadAna vazeSa rUpa se kuzalatA kA paricaya hai / jIrA meM gohatyA ke viruddha AMdolana meM zrApane tana mana dhana se sevA kii| hindU-muslima ekatA ke prApa kaTTara pakSapAtI the / sthAnIya sevAsamiti ke janmadAtA tathA anathaka kAryakartA the Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma zrApa eka sulajhe hue vicAraka, uttama parAmarzadAtA, aura apane samaya ke prabhAvazAlI aura viziSTa vyaktiyoM meM se eka the / Apa AdarzavAdI samAjasevI, gurubhakta, gaMbhIra aura dUraMdeza the / vyakti ko pahacAnane kA sAmarthya ApameM adbhuta thA / g2airoM ko apanA banAne meM Apako muhArata hAsila thI / apane vacana Apa atyanta pakke aura pAbanda the / Apa solaha varSoM taka lagAtAra sthAnIya nagarapAlikA ke sadasya tathA kucha samaya ke liye pradhAna bhI rhe| eka bAra to Apa binA mukAbale ke hI nagarapAlikA ke sadasya nirvAcita hue| saba nagaravAsI prApako bar3I ijjata se dekhate the| nAgarika tathA grAmINa loga vyApArocita kaThinAiyoM ko sulajhAne ke liye Apake pAsa Ate the aura Apake mArgadarzana para zrAcaraNa karake gulathiyoM ko sulajhAne meM saphala manoratha hote the / I0 saM0 1972 julAI 26 ko prAtaH chaha baje zrApa paraloka sidhAra gaye pIche apane ikalaute putra sarvazrI satyapAla tathA do putriyoM ko chor3a gaye / aura apane PIPE zrApake suputra zrI satyapAla dvArA ApakI smRti meM zrI AtmAnanda jaina kAleja ambAlA ke jainetara vidyArthiyoM meM jainadharmazikSA kI pratiyogitA ke liye prativarSa pAritoSaka vitaraNa kiye jAte haiM / tAki unako bhI jainadharma ke siddhAMtoM kA paricaya prApta ho jAve / brahmacArI zaMkaradAsa jI naulakhA jIrA jilA phirojapura (paMjAba) meM lAlA lAlUmala jI prosavAla naulakhA ke putra zrI udhamamalajI ke tIna putra the / 1. zrI tulasIrAma, 2. zrI hemarAja, 3. zrI zaMkaradAsa / zrI zaMkaradAsa jI kA janma I0 sa0 1884 meM jIrA meM huA / tulasIrAma tathA zaMkaradAsa ke koI saMtAna nahIM thI / zaMkaradAsa jI kA vivAha 14 varSa kI Ayu meM rAhoM (paMjAba) meM suzrI bhAgavantI se huA thA / vi0 saM0 1973 ( I0 sa0 1916) meM Apa kI patnI ne bhAvanagara meM paMjAbI sAdhvI zrI hemazrI jI se bhAgavatI dIkSA grahaNa kI aura bIsa varSa caritra pAlakara I0 sa0 1935 meM ludhiyAnA (paMjAba) meM svargastha ho gaIM / nAma caMpakazrI jI thA / Apa kI bhAvanA bhI dIkSA lene kI thii| para TAMga meM coTa laga jAne se Apa kucha laMgar3A kara calane lage tathA dUsarI bAta yaha thI ki Apako tambAkU, cilama pIne kA vyasana thA / tIsarI bAta yaha thI ki zrApa ke bar3e bhAI hemarAja jI apane beTe khetarAma ko nau mAsa kA chor3akara svargastha ho gaye isaliye unake pAlana poSaNa kI jimmevArI bhI prApake Upara thI / isa liye dIkSA meM ye tInoM bAteM bAdhaka rahIM / tathApi patnI ke dIkSA le jAne para Apane caturtha vrata (pUrNa brahmacarya vrata ) grahaNa kiyA aura Apa brahmacArI jI ke nAma se prasiddhi pA gaye / mahAvrata na lene para bhI Apa yatiyoM (pUjoM) ke samAna jainazAsana kI sevA meM juTa gaye / 196 vi0 saM0 1967 va 1972 meM jIrA meM do caturmAsa muni zrI zramI vijaya jI aura ravivijaya jI ne kiye / isa samaya se Apa ko gharma kI lagana lagI / muniyoM se jainadarzana kA abhyAsa kiyA aura gujarAtI bhASA ko bhI sIkhA / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI satyapAla naulakhA 603 dharmapatnI kI dIkSA le jAne ke bAda Apa ne apanA sArA jIvana jainazAsana kI sevA meM lagA diyaa| sAtvika bhojana, sAdA sarala jIvana tathA zuddha pavitra khAdI ke vastroM kA hI prayoga karane lage aura saMsArI kAryoM se ekadama dilacaspI haTA lii| svAdhyAya karanA, jainadharma kI gujarAtI pustakoM kA hindI, urdU meM anuvAda karake prakAzita kasanA (jisa se paMjAba meM dharma zikSA kA pracAra ho sake) pApa ne cAlU kara diyaa| naI pIr3hI ke baccoM ko dharma zikSA denA, devadarzana-pUjana-sAmAyika kI vidhi sikhlaanaa| paMjAba ke nagaranagara meM jAkara dharma pravacana karanA / apane jIvana kA mukhyoddezya banA liyA / 1. gujarAtI "vyAvahArika zikSAeM" kA hindI meM anuvAda, 2. jainadharma-hindI kA UrdU meM meM anuvAda, 3. devadarzana aura pUjana vidhi hindI-urdU, 4. kanyAsabodha, gujarAtI se hindI manuvAda, 5. prabhu ke mArga meM jJAna kA prakAza-gujarAtI se hindI anuvAda, 6. gRhasthI ke rojAnA farAyaja (urdU meM) Adi pustakoM ko likhakara prakAzita karAyA; jisa se paMjAba nivAsI jainabAlaka dharma zikSA prApta kara skeN| zrI hastinApura tIrtha kI prApako vizeSa bhakti thii| rupayA tIna hajAra tIrtha samiti ko diyA jisase isake vyAja se prApta hone vAlI dhanarAzI se isa tIrtha para kArtika pUrNamAzI parva para padhArane vAle yAtriyoM kA prativarSa sAdharmIvAtsalya kiyA jAyA kare / zrI zvetAMbara jainamaMdira jIrA kI sAra-saMbhAla meM prApa ko bahuta ruci thii| isa prakAra prApa ne sArA jIvana svAdhyAya, satsaMga, zAsanasevA, prabhubhakti meM lagA diyaa| vicAroM kI pavitratA ke sAtha-sAtha pApa kA mAcaraNa bhI Adarza thaa| antima avasthA meM Apa apanA adhika samaya dhyAna aura jApa meM vyatIta karane lge| tA0 14 faravarI 1951 IsvI ko saMdhyA samaya 67 varSa kI Ayu meM ApakA jIrA meM svargavAsa ho gyaa| bAlabrahmacArI haMsarAja jI naulakhA jIrA nivAsI hakIma dilasukharAya jI naulakhA ke suputra zrI haMsarAja kA I0 sa0 1603 meM janma huA / pApa ne hindU vizvavidyAlaya banArasa se ema0 e0 parIkSA pAsa kii| taba se prApa brahmacArI ke rUpa meM tyAgamaya jIvana vyatIta kara rahe haiN| aneka jaina tathA rASTrIya saMsthAnoM meM kramazaH sevArata cale prArahe haiM / zrI prAtmAnanda jaina gurukula paMjAba gujarAMvAlA meM bhI pApa ne aneka varSa sevA kI hai| ahamadAbAda se nikalane vAlI ahiMsA nAmaka mAsika patrikA ke pApa saMpAdaka haiM / zrImad rAjacandra ke gujarAtI sAhitya kA pApa ne hindI bhASA meM rUpAMtara kiyA hai / Ajakala mApa prAdhyAtmika zivaroM aura yogasAdhanA meM vizeSa ruci rakhate haiN| prAkRtika cikitsA kI zodha meM bhI ruci rakhate haiM aura isa viSaya para pustakeM bhI likhate haiM / adhikatara pApa gujarAta prAMta meM jIvana yApana kara rahe haiM / zuddha khAdI pahanate haiM aura sAdhu-sanyAsI ke veza meM rahate hai / zrI satyapAla jaina naulakhA paMjAba jaina zrIsaMgha kI vartamAna sAmAjika aura dhArmika pravRttiyoM meM pUrI niSThA tathA pUre utsAha se sakriya bhAga lene vAle yuvA netA zrI satyapAla jI kA janma jIrA meM 27-2-1626 kA Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 huA / prApake pUjya pitA sva0 lAlA khetUrAma jI jahA~ guru zrAtma aura vallabha ke zedAI the vahA~ mahAsabhA ke sthApanA kAla se hI isake dRr3ha stambha bhI the / aneka varSa ve mahAsabhA ke mahAmaMtrI rahe to 1932 meM mahAsabhA ke nArovAla adhivezana ke adhyakSa bhI / satyapAla jI kI dharmakAryoM meM anurakti aura samAja sevA kI bhAvanA unake pitA jI kI hI dena hai / satyapAla jI ne bI0 e0 kI parIkSA uttIrNa karane ke bAda vyavasAya meM praveza ke sAtha-sAtha sAmAjika kAryoM meM yogadAna denA zuru kara diyA / 1656 se prApa zrI zrAtmAnanda jaina mahAsabhA kI kAryakAriNI ke sadasya haiM / laharA meM guru zrAtma kIrtistambha ke nirmANa tathA zrAtmajanma--- smAraka rUpa jayantI vArSika samAroha ke Ayojana meM Apa kA mahattvapUrNa yogadAna hai / urdU bhASA meM lekhinI para ApakA acchA adhikAra hai aura aba hindI meM bhI dhArApravAha lekha likhate haiM / zrI hastinApura jainazvetAMbara tIrthaM prabaMdhaka samiti, mAtA cakrezvarI tIrthadhAma samiti sarahinda, zrI AtmAnanda jainakAlija prabaMdhaka samiti aMbAlA zahara ke zrApa sadasya haiN| zrI Atmavallabha smAraka zikSaNa nidhi ke bhI Apa TrasTI haiN| paMjAba zrIsaMgha meM ApakA aparihArya pratiSThita sthAna hai / lAlA ThAkuradAsa jI munhAnI vaMza paricaya - bIsA prosavAla (bhAvar3A) munhAnI gotrIya lAlA jauharIzAha Adi tIna bhAI apane parivAra ke sAtha sohadarA nagara jilA syAlakoTa meM rahate the / jauharIzAha ke do putra lAlA khuzahAlazAha va lAlA bhavAnIzAha apane parivAroM ke sAtha sohadarA gujarAMvAlA meM Akara prAbAda hue| lAlA khuzahAlazAha ke tIna putra the / sabase bar3e kA nAma lAlA mUlezAha thA / lAlA mUlezAha ke cAra putra the / 1. lAlA ThAkuradAsa, 2. lAlA nArAyaNadAsa, 3. lAlA kAlUrAma, 4. lAlA bholArAma / madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma lAlA ThAkuradAsa kA paricaya ApakA janma gujarAMvAlA meM lagabhaga vi0 saM0 1880 meM aura dehA~ta vi0 saM0 1970 meM nabbe varSa kI Ayu meM huaa| Apa muni zrI bUTerAya jI tathA jainAcArya zrI vijayAnanda sUri ( zrAtmArAma ) jI evaM prArya samAja ke saMsthApaka svAmI dayAnanda sarasvatI ke samakAlIna the / Apa jainAgamoM Adi jaina siddhAMta graMthoM ke praur3ha vidvAna the| sAre zAstra Apako antima samaya taka kaMThastha the / Apa AjIvana bAlabrahmacArI the / jaba dayAnaMda sarasvatI ne bhAratavarSa meM apane naye paMtha prAryasamAja kI sthApanA kI taba unhoMne 'satyArtha prakAza' nAmaka graMtha kI racanA bhI kI thii| usake 12veM sammulAsa meM unhoMne nirAdhAra, anucita, anargala, kaTu prAlocanA jainadharma kI bhI kI / ( 1 ) usa samaya zrI vijayAnaMda sUri (prAtmArAma ) jI ne usake uttara meM ajJAna timirabhAskara nAmaka graMtha kI racanAkara use prakAzita karAyA tathA sarasvatI jI ko zAstrArtha karane kA cAleMja bhI diyA / parantu svAmI dayAnaMda kA ajamera meM dehAMta ho jAne ke kAraNa donoM meM zAstrArtha na ho pAyA / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlA jagannAtha nAjara (2) idhara lAlA ThAkuradAsa jI ne svAmI dayAnaMda jI ko zAstrArtha karane ke liye do rajisTrI noTisa lAhaura meM diye aura ve svayaM bhI lAhaura meM dayAnaMda jI se sAkSAta karane ke liye gaye / kiMtu lAlA jI ke lAhaura pahuMcane para svAmI jI amRtasara ko ravAnA holiye| lAlA jI unake pIche amRtasara gaye / vahA~ se svAmI jI dillI ko cala diye, jaba lAlA jI dillI pahuMce to svAmI jI jodhapura ko ravAnA ho gaye / lAlAjI una ke pIche jodhapura gaye taba svAmI jI ajamera jA pahuMce aura vahA~ unake rasoiye ne unheM viSa dekara unakI jIvana lIlA samApta kara dI / sarasvatI jI ke dAha saMskAra ke bAda lAlA jI ahamadAbAda gaye vahA~ jainamuni gaNi mUlacaMda jI mahArAja ke darzana karake gujarAMvAlA vApisa lauTa Aye / lAlAjI ne svAmI jI ko kaI noTisa diye / zAstrArtha karane ke AhvAna bhI kiye aura unake pIche-pIche bhI gaye kiMtu svAmI jI sadA dAva dekara bacate rhe| aMta meM gujarAMvAlA meM prAkara lAlA ThAkuradAsa jI ne svAmI dayAnaMda sarasvatI ko die gaye patro-noTisoM kA saMgraha kara eka pustikA ke rUpa meM prakAzana kiyA, jisakA nAma 'dayAnanda mukha capeTikA' rakhA / lAlA jI gujarA~vAlA meM vApisa lauTakara sadA apane ghara meM hI raha kara prAtma sAdhanA meM lagagaye aura mRtyu ke bAda hI ghara se unakI arathI niklii| munhAnI lAlA jagannAtha jI 'nAjara' bIsA osavAla (bhAbar3A) munhAnI gotrIya lAlA mUlarAja (zAha) ke dvitIya putra lAlA 'nArAyaNadAsa jI ke tIna putra the, zrI jagannAtha, zrI bhagatarAma, zrI jaMgIrI lAla / lAlA jagannAtha jI 'nAjara' ke nAma se prasiddhi prApta the| lAlA jagannAtha jI kI galle (anAja) kI Ar3hata kI dukAna thii| pApakA janma vi0 saM0 1922 meM gujarAMvAlA meM huA tathA dehAMta vi0saM0 1964 meM 72 varSa kI Ayu meM gujarAMvAlA meM huA / mRtyu se cAra varSa pahale mApane annAdi khAne kA tyAga kara diyA thaa| mAtra pratidina tIna pAva dUdha hI kA pApa pAna karake apane AhArakI pUrti kara lete the| nAjara jI kA janazAsana sevA meM ananya yogadAna vi0 saM0 1964 kI bAta hai ki gujarAMvAlA meM sva0 jainAcArya zrI vijayAnaMda sUrijI ke samAdhimaMdira kI pratiSThA thI / usa samaya zvetAMbara jaina mUrtipUjaka AcArya vijayakamala sari jI, upAdhyAya vIravijaya jI, muni labdhivijaya jI (pazcAt vijayalabdhi sUri jI) muni lalita vijaya jI (pazcAt prAcArya vijayalalita sUri jI) Adi 13 sAdhu virAjamAna the| pratiSThA ke saba kAryakramoM meM gujarAMvAlA ke hiMdU sanAtanadharmI bhI mUrtipUjaka hone ke kAraNa sahayogI the| yaha maitrIpUrNa vAtAvaraNa DhUMDhaka matAnuyAyiyoM ko akharane lagA-kAraNa yaha thA ki pUjya AtmArAma jI (vijayAnaMda sUri) ne DhUMDhaka mata kA tyAga kara zvetAMbara jaina mUrtipUjaka (pUjerA) mata ko svIkAra kiyA thA isalie ve loga isa kArya meM vighna DAlane kelie utAru ho ge| unhoMne pUjya AtmArAma jI dvArA racita 'prajJAnatimira-bhAskara' nAmaka pustaka meM se kucha aise prakaraNoM kA urdU bhASA meM tarajamA karake choTI-choTI pustikAmoM ke rUpa meM prakAzita karake sanAtana dharmiyoM ko bhdd'kaayaa| 1. yaha graMtha svAmI dayAnanda ke satyArthaprakAza meM jainadharma para kiye gaye AkSepoM ke uttara meM mAlocanA rUpa likhA gayA hai| Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma ina TrekToM ke vitaraNa se sanAtanadharmI samAja zvetAMbara mUrtipUjaka jainoM se ekadama virodhI ho utthii| nagara kA vAtAvaraNa ekadama kSubdha ho uThA aura unhoMne "zrI prAtmAnanda jaina sabhA gujarAMvAlA" (mUrtipUjaka saMgha kI pratinidhi sabhA ) ke nAma se zAstrArtha ke haiMDabila chApa kara cAyaleja de diyaa| donoM tarapha se vijJApano dvArA noTisabAjI cAlU ho gaI usa samaya zrI AtmAnaMda jaina sabhA ke maMtrI lAlA jagannAtha jI nAz2ara the aura sanAtana dharma sabhA ke maMtrI paM0 kedAranAtha jI zarmA the| ___ sanAtanadharmiyoM ke sAtha DhUMDhakamatI bhI zAmila the aura unakI yahI icchA thI ki mUrtipUjaka jainoM ko nIcA dikhalAyA jAve / nagara kA vAtAvaraNa zvetAMbara jainoM kI jAna aura mAla ke liye jokhamapUrNa bana gayA thaa| usa samaya muni zrI vallabhavijaya jI (pazcAt prAcArya zrI vijayavallabha sUri jI) ko unake ziSya muni sohana vijaya jI ke sAtha khivAI ji0 meraTha se tathA paM0 vRjalAla jI vedAMtAcArya ko zAstrArtha ke lie gujarAMvAlA meM bulAyA gyaa| isa samaya 'nAjara sAhaba' ne apanI jAna ko hathelI para rakhakara jo jinazAsana kI sevA kI, usameM unhoMne pUrI-pUrI javAMmardI batalAI / aMta meM zvetAMbara mUrtipUjaka jainoM kI vijaya huii| zrI nAjara jI ne zrI jaina zvetAMbara citAmaNi pArzvanAtha ke maMdira gujarAMvAlA kA jIrNoddhAra bhI vRddhAvasthA meM pUre samaya kA yogadAna dekara apanI nigarAnI meM karAyA thaa| paNDita zrI amIcanda jI (paTTI jilA amRtasara ) vi0 saM0 1921 ke caumAse ke pazcAt DhUMDhaka veza meM rahate hue gupta maMtraNA ke rUpa meM satyadharma kA pracAra karate hue zrI AtmArAma (zrI vijayAnaMda sUrIzvara) jI ke satyAnveSI sahayogI muni zrI viznacaMda jI mahArAja (pazcAt zrI lakSmIvijaya jI) vihAra karate hue paTTI pdhaare| Apane suzrAvaka lA0 ghasITAmala ko anekAnta satyadharma kA upadeza diyaa| Apane duvidhA meM par3e hue ghasITAmala se kahA ki apane lar3ake amIcaMda ko saMskRta vyAkaraNa par3hAyo / bAda meM jo vaha nirNaya de, use hI satyadharma mAnanA / amIcaMda jI kI prAya usa samaya sattaraha varSa kI thii| ve par3hakara jaba vidvAna bane to unhoM ne nirNaya diyA ki mUrtipUjA zAstrasammata hai| taba lAlA ghasITAmala jI anya parivAroM sahita satya sanAtana jaina dharma ke anuyAyI bane -amIcaMda jI-paNDita amIcaMda jI ke nAma se prasiddha hue| usa samaya kA koI sAdhu-sAdhvI aisA nahIM thA jo unase na par3hA ho| paMDita amIcaMda jI kA janma vi0 saM0 1605 aura svargagamana vi0 saM0 1660 meM huaa| Aja paTTI meM zvetAMbara mUrtipUjaka jainoM ke eka sau paccIsa ghara haiM / do jaina maMdira-eka jainadharma pAThazAlA, do upAzraya tathA zrI prAtmAnaMda jaina sabhA-paTTI-evaM zrI prAtmAnanda jaina yuvakamaNDala bhI hai| sva0 bAbU kIrtiprasAda jI jaina B. A, L. L. B Advocate prApakA janma lAlA musaddIlAla pyArelAla vinolI (ji0 meraTha) nivAsI ke sampanna gharAne meM humA / mApane sa0I0 1604 meM meraTha kAlija ke pahale baica meM vakAlata pAsa kI tathA meraTha meM hI 1-isa zAstrArtha tathA vijayI hone ke itihAsa ke jAnane ke icchuka dekheM-bhImajJAnanizikA nAmaka pustaka, tathA vizeSanirNaya nAmaka pustaka / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU kIrtiprasAda jI 607 vakAlata zurU kara dii| una dinoM meraTha kacaharI kI dazA acchI nahIM thii| Apane prayatna karake vahIM Bar Association sthApita kii| Apa vahA~ ke Founder president rhe| una dinoM Jain Students keliye par3hAI karane kI bahuta dikta thI, pApane vahAM ke digambara jaina samAja ke sahayoga se (kyoMki sAre jile meM eka prApakA hI ghara zvetAMbara jaina mUrtipUjaka thA) jaina boDiMga hAusa kI sthApanA kraaii| Apa meraTha myunisipala borDa ke bhI adhyakSa rahe / usa samaya taka zahara meM bijalI nahIM thI pApane apane samaya meM sar3akoM para rozanI kA prabaMdha va saphAI Adi ke kArya karAye / meraTha se Apa ilAhabAda meM hAIkorTa ke vakIla ho gye| Apa jo bhI mukadamA lete the use pApasI samajhote se taya karAne kI koziza karate the| Apa jhUThe mukadameM lene ke bilakula khilApha the| Apa zuru se hI dhArmika pravRti ke tathA nayAya pasaMda rahe / san I0 1921 meM pApa gA~dhI jI ke saMparka meM Aye tathA unake AhvAna para Apane asahayoga AMdolana meM vakAlata chor3a dI evaM vApasa vinolI prA gaye / unhIM dinoM hamAre paramapujya prAcArya zrI vijayavallabha surIzvara jI mahArAja hastinApura tIrtha kI yAtrA hetU vihAra karate hue binaulI pdhaare| Apake upadeza se yahAM bhavya jaina zvetAMbara maMdira ke nirmANa kA kArya zuru karA diyA gyaa| I0 1925 meM prAcArya zrI kI nizrA meM maMdira jI kI pratiSThA karAI gaI jisameM samasta paMjAba se tathA baMbaI Adi se jainI padhAre / grAma bahuta choTA thA, mAne jAne ke sAdhana bhI nahIM the phira bhI vahA~ kI pratiSThA prAja bhI logoM ko yAda AtI hai| usake bAda Apa kAMgresa kA kArya joroM se karate rhe| I0 sa0 1924 (vi0 sa0 1981) meM jaba gujarAMvAlA meM prAcArya zrI vijayavallabha sUrijI ne zrI prAtmAnanda jainagurukula paMjAba kI sthApanA kI taba prAcArya zrI ne prApako gurukula kI sevA karane ke liye ph'rmaayaa| gurudeva kA prAdeza pAte hI pApa ne gurukula kI niHzulka(mAnada)sevA karanA svIkAra kara liyA aura adhiSThAtA ke pada se gurukula kI bAgaDora ko apane hAthoM meM lekara Apa gUjarA~vAlA meM gurukula kI sevA meM juTa gye| vi0 saM0 1981 se 1988 taka nisvArtha bhAva sevA se Apa ne gurukula ko unnati ke zikhara para pahuMcA diyA / anta meM kAryakAriNI se katipaya matabhedoM ke kAraNa prApane gurukula se tyAgapatra de diyA aura gurukula kI sevA se nivRtti paalii| Apa sevAbhAvI, dezabhakta, jainadharma ke dRr3ha zraddhAlu, sarala svAbhAvI, milanasAra tathA kuzala kAnUnadAna the / nagara ke saba loga prApa kA bar3A sammAna karate the / ApasI jhagar3oM ke paMca phaisale ke liye loga Apa ke pAsa Ate the aura jo Apa phaisalA dete the vaha sarvamAnya hotA thaa| Apa kA sArA jIvana sAdA tathA deza, rASTra evaM jainazAsana kI sevA meM vyatIta huA / Apa sAMpradAyika vAr3AbandiyoM se bahuta dUra rahate the| gAMdhIvAdI vicAradhArA meM ApakA dRr3ha vizvAsa thA / gurukula ke sevA ke avasara Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya eziyA aura paMjAba meM jainadharma bhAI phUlacanda haricanda dozI mahuaA (saurASTra) vAloM jo isa gurukula ke vidyApati the unake sahayoga se Apane vidyArthiyoM kA jIvana ucca aura prAdarza banAne ke liye pUrNarUpeNa dhyAna rakhA / jisake pariNAmasvarUpa gurukula eka rASTrIya Adarza saMsthA ke rUpa meM prakAzamAna huprA / zrI dozI jI ko vidyArthI guru jI ke nAma se saMbodhita karate the / vidyArthiyoM kI sevA, tathA unheM saccaritravAna banAne ke liye Apa apane jUThe baratana bhI svayaM mAMjha liyA karate the / bImAra baccoM kI sevA zrUSA svayaM apane hAthoM se karate the| yadi aAvazyakatA hotI to rogI bAlaka kI TaTTI-pezAba uThAne se bhI kabhI pIche nahIM rahate the / vidyArthiyoM ke caritra kI zuddhi ke liye saba vidyArthI pratidina kI dinacaryA kA vivaraNa apanI DAyarI meM likhakara pApako dete the| unheM par3ha kara saba para Apa AlocanAtmaka noTa likhate the jise vidyArthI apanI bhUloM ko saMzodhana karake prAdarza banane kA prayAsa karate the| saba vidyArthI pApako bAbAjI(pitAmaha) ke nAma se saMbodhita karate the / Apa donoM bAbA jI va gurujI ke garukala ko chor3ane ke bAda yaha saMsthA avanati kI ora agrasara hote hae anta meM samApta ho gii| I0 san 1932 meM pApa gujarAMvAlA se kAMgresa AMdolana meM jela gaye / jela se Ane para Apa vApasa vinaulI A gye| vinolI Akara Apane apanA dhyAna hastinApura tIrtha kI aora lagAyA / tIrtha kI jo unnati huI usameM ApakA sarvAdhika hAtha hai / pahale yahAM yAtrI bahuta kama Ate the kyoMki vahA~ jAne ke sAdhana nahIM the phira bhI Apa hara sAla vahA~ jAkara ratha yAtrAkA prabandha karate the| usa samaya karIba 15-20 loga yahA~ ApAte the| niziyAM jI kA jIrNoddhAra karAyA, vahAM jamIMdArI kharIda kara maMdira ke nAma karAI, jisase maMdira ko AmadanI hotI rhe| maMdira ke jIrNoddhAra ke liye bambaI tathA prAnaMdajI kalyANa jI kI peMr3hI se saMparka ityAdi kiye tathA vahA~ se rupayA prApta kiyaa| maMdira ke nAma dehalI meM jamIna lekara kamalAnagara meM zAMti bhavana kA nirmANa karAkara usake bhAr3e se tIrtha kI sthAI prAmadanI karAI / varSIyatapa pAraNe ke liye koI bhI hastinApura nahIM pAtA thA Apane isa viSaya meM bahuta pracAra karAyA tathA pAraNe ke liye ganne ke rasa kA prabandha kara tapasviyoM ke pAraNe kI suvidhA karAI / aAjAdI ke pahale san 1938 meM Apa kAMgresa ke satyAgraha meM 6 mahIne jela meM rahe, vahAM uttarapradeza ke bar3e-bar3e netA prApake saMparka meM aaye| prApako uttarapradeza se kAMgresa ke TikaTa para vidhAna sabhA ke cunAva ke liye bahata jora diyA gayA magara Apane sApha kahA ki maiMne jo kurabAnI deza ke liye kI hai mujhe usake badale meM kucha nahIM cAhiye / svatantratA saMgrAma meM prApa bIca-bIca meM aneka bAra jela gye| vinobA jI ke bhUdAna yajJa meM Apane sarvodaya ko apanI 200 bIghA jamIna dAna meM dii| vinaulI meM vAcanAlaya Adi sthApita karAye ! aAjAdI milane ke bAda Apako tahasIla saradhanA kA prAnarerI majisTreTa banAyA gayA / usa pada para Apane 2-3 varSa kArya kiyA magara ApakI AtmA ne yaha bhI svIkAra nahIM kiyA tathA apanA tyAgapatra mukhya maMtrI paM0 govindavallabha paMta ko sIdhA bheja diyA / Apane apanA jIvana bahuta sAdA bitAyA khAdI ke kapar3e pahananA tathA sAdagI se rahanA hI ApakA dhyeya rahA prApane hamezA satya tathA ahiMsA meM hI vizvAsa rkhaa| ApakA svargavAsa vinolI meM huA / Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________