________________
सूत्रस्थान-अ० १९ (२२१) पञ्चतृष्णाःपञ्चछर्दयःपञ्चभक्तस्यानशनस्थानानिपञ्चशिरोरो. गाःपञ्चहृद्रोगाःपञ्चपाण्डुरोगाःपञ्चोन्मादाचत्वारोऽपस्माराः चत्वारोऽक्षिरोगाःचत्वारःकर्णरोगाःचत्वारःप्रतिश्यायाःचत्वारोमुखरोगाःचत्वारोग्रहणीदोषाः चत्वारोमदाःचत्वारोमूर्छाः चत्वारः शोषाचत्वारिक्लैब्यानित्रय शोथाःत्रीणिकिलासानित्रिविधंलोहितपित्तंद्वौज्वरौद्वौत्रणौद्वावायामौद्वेगृध्रस्योद्वेकामलेद्विविधमामंद्विविधंवातरक्तद्विविधान्यशासिएकः ऊरुस्तम्भःएकःसन्यासः एकोमहागदाविंशतिःक्रिमिजातयःविंशतिःप्रमेहाःविंशतियोंनिव्यापदः । इत्यष्टाचत्वारिंशद्रोगाधिकरणान्यस्मिन्संग्रहेभवन्ति । उद्दिष्टानिएतानियथोदेशमभिनिर्देक्ष्यामः ॥१॥ .
इस संग्रहमें ८ प्रकारके उदररोग हैं । ८ मूत्राघात हैं। ८ प्रकारके स्तन्य दोष - हैं।८ प्र० शुक्रदोष हैं। ७ प्र० कुष्ठ हैं । ७ प्रकारकी पिडका । ७ प्र० विसर्प ।६ प्र० अतिसार । ६ प्रकारके उदावत । ५ प्रकारके गुल्म । ५ प्रकारके प्लीहदोष । ५ प्र० खांसी । ५ प्र० श्वास ।५ प्रकारकी हिचकी । ५ प्रकारकी प्यास । ५ प्रकारकी छार्दै । ५० अरुचि । ५ प्र० शिरोरोग । ५५० हृद्रोग । ५ प्र० पांडुरोग । ५ प्र० उन्माद । ४ प्र० मृगी । ४ प्र० नेत्ररोग । ४ प्र० कर्णरोग ।४ प्र० प्रतिश्याय । ४ प्र० मुखरोग । ४ प्र० ग्रहणीदोष । ४ प्र० मदात्यय । ४ प्र० मूर्छा। ४ प्र० शेष । ४ प्र० नपुंसकता । ३ प्र० शोथ । ३ प्र० किलास । ३५० रक्तपित्त । २५० ज्वर । २ प्र० व्रण।२ प्र० आयाम । २५० गृध्रसी । २० कामला ।२ प्र० आमदोष । २ प्र० वातरक्त । २ प्र० अर्श ।१ प्र० ऊरुस्तंभ । १ प्र० संन्यास । १ प्र० महाव्याधि । २० प्र० कृमिरोग । २० प्र० प्रमेह । २० प्र० योनिव्यापकरोग, इस प्रकार इस संग्रहमें ४८ रोग है । अब इन सबको यथाउद्देश आगे वर्णन करतेहैं ॥१॥
रोगोंके वातादि भेद। अष्टावुदराणीतिवातपित्तकफसन्निपातप्लीहबद्धच्छिद्रोदकोदराणांति।अष्टौमूत्राघाताइतिवातपित्तकफसन्निपाताश्मरीशर्कराशुक्रशोणितजाः॥ अष्टौक्षीरदोषाइतिवैवयंवैगन्ध्यवैरस्यं