Book Title: Charaka Samhita
Author(s): Ramprasad Vaidya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

View full book text
Previous | Next

Page 883
________________ इन्द्रियस्थान - अ० ४. चतुर्थोध्यायः । -२० (८२५ ) अथात इन्द्रियानीकमिद्रियंव्याख्यास्याम इतिहस्माह भग - वानात्रेयः । व्यव हम इंद्रियानीक इंद्रियको व्याख्या करते हैं इसप्रकार भगवान् यात्रेयजी कथन करने लगे । इन्द्रियाणियथाजन्तोः परीक्षेतविशेषवित् । ज्ञातुमिच्छन्भिपङ्मानमायुषस्तन्निबोधमे ॥ १ ॥ हे वेश ! बुद्धिमान् वैद्यको आयुका प्रमाण जानने की इच्छासे जिसप्रकार - अनुष्य के इंद्रियोंकी परीक्षा करना चाहिये सो तुम श्रवण करो ॥ १ ॥ अनुमानात्परीक्षेत दर्शनादीनितत्त्वतः । अद्धाहिविदितंज्ञानमिन्द्रियाणामतीन्द्रियम् ॥ २ ॥ अथवाविकृतंयस्यज्ञानामिन्द्रियसम्भवम् । आलक्ष्येतानिमित्तेनलक्षणंमरणस्यतत् ॥ ३ ॥ मनुष्यकी दर्शनादिक संपूर्ण इंद्रियोंके तत्वको अनुमान द्वारा परीक्षा करनी चाहिये जिसको अकस्मात् अतीन्द्रिय ज्ञान इन्द्रियोंद्वारा साक्षात् होनेलगे । अथवा जिस मनुष्यके इंद्रियांका ज्ञान विनाकारणही सहस्रा विकृत होजाय तो यह लक्षण - मृत्युका पूर्वरूप है ॥ २ ॥ ३ ॥ इत्युक्तं लक्षणंसर्वमिन्द्रियेष्वशुभोदयम् । तदेवतुपुनर्भूयोविस्तरेणनिबोधत ॥ ४ ॥ इसप्रकार संक्षेपते सब इन्द्रिवेंभि होनेवाले अशुभ लक्षण कथन किये गये हैं । अब उनको ही विस्तार से वर्णन करतेहै ॥ ४ ॥ नेत्रइन्द्रियद्वारा परीक्षा । घनीभूतमिवाकाशमाकाशमिव मेदिनीम् । विगीतंद्युभयं ह्येतत्पश्यन्मरणमृच्छति ॥ ५ ॥ जिस मनुष्यको आकाश पृथ्वी के समान घनीभूत ( कठोर ) दिखाई देवे और पृथ्वी आकाशके समान खाली दिखाई देने लगे इसप्रकार विपरीतभाव दोनोंमें प्रतीत हो तो वह मनुष्य मृत्युको प्राप्त होताहै ॥ ५ ॥ .

Loading...

Page Navigation
1 ... 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939