________________
चरकसंहिता-भा० टी० ॥ अम्लरस-विपाक होने पर पित्तको करताहै, मल, मूत्र निकालताहै, वीर्यको नष्ट करताहै । उपर कहेहुए मधुर अम्ल और कटु इन विपाकोंमें मधुर विपाक गुरु हैं, अम्ल मध्यम है और कटु कनिष्ठ है ॥ ८७॥
'विपाकलक्षणस्याल्पमध्यभूयस्त्वमेवच ।।
द्रव्याणांगुणवैशेष्यात्तत्रतत्रोपलक्षयेत् ॥ ८८॥ वैद्यको उचित है कि विपाक लक्षणोंकी अल्पता, मध्यता, अधिकता विचारकर द्रव्यमात्रके गुणकी विशेषता आदिको जाने ॥ ८८ ॥
वीर्यका वर्णन । तीक्ष्णरूक्षंमृदुस्निग्धंलघूष्णंगुरुशीतलम् ।वीर्यमष्टविधकेचिस्केचिद्विविवमास्थिताः ॥ ८९॥ शीतोष्णमितिवीर्यन्तुक्रियतेयेनयाक्रियानावीयंकुरुतकिंचित्सर्वावीर्यकताक्रिया ॥९॥ किसीके मतसे तीक्ष्ण, रूक्ष, मृदु, स्निग्ध, लघु, उष्ण, गुरु और शीतल इन भेदोंसे द्रव्योंका वीर्य आठ प्रकारका होताहै । कोई शीतल और उष्ण इन दो भेदोंसे २ प्रकारका ही मानते हैं । जिस शक्तिद्वारा शरीरमें क्रिया होतीहै उसको. वीर्य कहते हैं । जितने द्रव्य है विना वीर्यके वह कुछ नहीं करसकते क्योंकि संपूर्ण , क्रिया वीर्यके ही अधीन है। इसी लिये वीर्य नष्टहुआ द्रव्य किसी कामका नहीं होता ॥ ८९ ॥ ९॥
- रसविपाक वीर्यके लक्षण । रसोनिपातेद्रव्याणांविपाकःकर्मनिष्ठया।
वीर्ययावदधीवासान्निपाताच्चोपलभ्यते ॥९१ ॥ १ उष्णशीतगुणोत्कर्षावुधैर्यि द्विधा स्मृतम् । यत्सर्वमनिषोमीयं दृश्यते भुवनत्रयम् ॥ २ रसादीनामेकद्रव्यनिविष्टांनां भेदज्ञानार्य लक्षणमाह-रसो निपात श्त्यादि । निणत इति रसना योगे, कर्मनिष्ठयेति कर्मणो · निष्ठा निष्पत्तिः कर्मनिष्ठा क्रियापरिसमाप्तिः ॥ रसो योगे. सति योन्त्याहारपरिणामकृतः कर्मविशेषः कफशुक्राभिवृद्धयादिलक्षणः तेन विपाको निश्चीयते अधिवासः सहावस्थानं, यावदधिवासादिति यावच्छरीरनिवासात्, एतच्च पाकात् पूर्व निपाताचोर्दू शेयम्, निपाताचति शरीरसंयोगमात्रात् तेन किंचिद्वीर्यमधीवासादुपलभ्यते यथा आनूग्मांसादेरुष्णत्वम् 'किञ्चिच्च निगतादेव लभ्यते यथा मरीचादानां दीपनीयादीनामेव । एतेन रसः प्रत्येक्षणैव विपाकन्तु नित्यपरोक्षस्तत्कार्येणानुमीयते: । वीर्यन्तु किंचिदनुमानेन यथा सैंधवगतं शत्यं आनूपमांसगतं वा औष्ण्यम् । किंचिच्च वीर्य प्रत्यक्षेणैव यथा राजिकागतं तक्ष्ण्यं प्राणेन पिच्छिलीवशदस्निग्धरूक्षादयः चक्षुःस्पर्शनाम्यां निश्चीयन्ते इति वाक्यार्थः । एतच्च वीर्य सहजं कृत्रिमं च ज्ञेयम् । तत्राद्यं माषाणां गौरवं, मुगानां लाघवमित्यादि । कृत्रिमन्तु लाजादीनां लघुत्वादि एतच्च यथासम्भवं गुरुलध्वादिषु वीर्येषु लक्षण ज्ञेयमुपयुज्यमानंद्रव्याणाम् । एतच वीर्यलक्षणं पारिभाषिकमेव ।