Book Title: Charaka Samhita
Author(s): Ramprasad Vaidya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
View full book text
________________
इन्द्रियस्थान - अ० २.
( ८१७ )
इसप्रकार मरणाभिमुख मनुष्योंके लक्षणोंको जाननेके लिये वर्ण और स्वरका 'कथन कियाहै । जो वैद्य इनके ज्ञान कोभलेमकार जानता है वह आयुके जाननेमें मोहको प्राप्त नहीं होता ॥ २८ ॥
इति श्रीमहर्षि चरकप्रणीतानुर्वेदसंहितायामिन्द्रियस्थाने टकसाळनिवासिपं० रामप्रसादवेद्यो - पाण्यायविरचितप्रसादन्याख्यभाषाटीकायां वर्णस्वरीयमिन्द्रियं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
द्वितीयोऽध्यायः ।
अथातो पुष्पितमिन्द्रियं व्याख्यास्याम इति इस्माह भगवा
नात्रेयः ॥
अब हम पुष्पित इन्द्रियकी व्याख्या करतेहैं इसप्रकार भगवान् यात्रेयजी कथन करनेलगे ॥
पुष्पंयथा पूर्वरूपं फलस्येहभविष्यतः ।
तथालिङ्ग मारिष्टाख्यंपूर्वरूपमरिष्यतः ॥ १ ॥
जैसे - जगत् में होनेवाले फलका पूर्वरूप फूल देखा जाता है वैसेही मरनेहारे मनुव्यका पूर्वरूप अरिष्टनामक लक्षण भी है ॥ १॥
अप्येवन्तु भवेत्पुष्पं फलेनाननुबन्धियत् । फलञ्चापिभवेत्किञ्चिय
१ ननु पुष्पफलव्यभिचारमपि शिष्यो गृहणीयादिति तन्निरासार्थमाद - फळेनाननुबन्धीति, गया वेतसपुष्पम्, यस्य पुष्पं न पूर्व्वजमपि शाखादेव फलम् ; जातस्योत सम्पूर्णस्यः किञ्चिदुदितेरिटेसम्पूर्णे नावश्यं मृत्युः, अन्ये तु जातस्य नियतस्येति वर्णयन्ति । द्विविधं हि रिष्टं नियतञ्चानियतं च; तत्र नियतम्, "मृतमेव तमात्रेयो व्याचक्षेच पुनर्वसुः" इत्यादि । अनियतं यथा - "संशय प्राप्तं मात्रेयो मन्यते तस्य जीवितम् । अरोगः संशयं मत्वा कश्चिदेव प्रमुच्यते" इति । तथा नियतारिष्टाभिप्रायेणैव सुश्रुतेप्युक्तम्- "ध्रुवं त्वरिष्ठे मरणं ब्राह्मणैस्तत् किलामलैः । रसायनतपोजप्यतत्परैर्वा निवार्य्यते” एदच्चान्येन मन्यन्ते, भाचाय्र्येण रिष्टमरणयोरव्याभिचारस्य महता प्रयत्नेन दर्शितत्वात् । "संशयप्राप्तम्” इति चचनं मरणप्रतिपादकमेवाचार्येण संग्यन्तरेणोक्तम् यथाऽऽचाय्र्यस्यारिष्टार्थस्तथा तद्द्मन्य एव व्याख्यास्यामः । यत्तु रसायनादिसाध्यत्वं रिष्टस्य तदनुमतमेव रसायनमदेश्वरप्रसादादयो हि सर्वलोकमदामपि हन्तुं क्षमाः । तेन तद्व्यभिचारमपेक्ष्य ग्रन्थः क्रियते। महेश्वरो हि भस्मीभूतं कामं पुनर्जीवयति स्म, तपसा च रामेण मूत्रपि विश्वपुत्रः पुनर्जीवित इत्याद्यनुकरणीयम् । अन्ये तु कालमृदयावेव रिष्टपूर्वकं मरणं भवति इति वर्णयन्ति वदन्ति च ' यद्यकालमृत्यो रिष्टं भवति, तदा वर्णाद्ये मृत्यु

Page Navigation
1 ... 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939