Charaka Samhita

Author(s): Ramprasad Vaidya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai

Page 875

इन्द्रियस्थान - अ० २.
( ८१७ )
इसप्रकार मरणाभिमुख मनुष्योंके लक्षणोंको जाननेके लिये वर्ण और स्वरका 'कथन कियाहै । जो वैद्य इनके ज्ञान कोभलेमकार जानता है वह आयुके जाननेमें मोहको प्राप्त नहीं होता ॥ २८ ॥
इति श्रीमहर्षि चरकप्रणीतानुर्वेदसंहितायामिन्द्रियस्थाने टकसाळनिवासिपं० रामप्रसादवेद्यो - पाण्यायविरचितप्रसादन्याख्यभाषाटीकायां वर्णस्वरीयमिन्द्रियं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
द्वितीयोऽध्यायः ।
अथातो पुष्पितमिन्द्रियं व्याख्यास्याम इति इस्माह भगवा
नात्रेयः ॥
अब हम पुष्पित इन्द्रियकी व्याख्या करतेहैं इसप्रकार भगवान् यात्रेयजी कथन करनेलगे ॥
पुष्पंयथा पूर्वरूपं फलस्येहभविष्यतः ।
तथालिङ्ग मारिष्टाख्यंपूर्वरूपमरिष्यतः ॥ १ ॥
जैसे - जगत् में होनेवाले फलका पूर्वरूप फूल देखा जाता है वैसेही मरनेहारे मनुव्यका पूर्वरूप अरिष्टनामक लक्षण भी है ॥ १॥
अप्येवन्तु भवेत्पुष्पं फलेनाननुबन्धियत् । फलञ्चापिभवेत्किञ्चिय
१ ननु पुष्पफलव्यभिचारमपि शिष्यो गृहणीयादिति तन्निरासार्थमाद - फळेनाननुबन्धीति, गया वेतसपुष्पम्, यस्य पुष्पं न पूर्व्वजमपि शाखादेव फलम् ; जातस्योत सम्पूर्णस्यः किञ्चिदुदितेरिटेसम्पूर्णे नावश्यं मृत्युः, अन्ये तु जातस्य नियतस्येति वर्णयन्ति । द्विविधं हि रिष्टं नियतञ्चानियतं च; तत्र नियतम्, "मृतमेव तमात्रेयो व्याचक्षेच पुनर्वसुः" इत्यादि । अनियतं यथा - "संशय प्राप्तं मात्रेयो मन्यते तस्य जीवितम् । अरोगः संशयं मत्वा कश्चिदेव प्रमुच्यते" इति । तथा नियतारिष्टाभिप्रायेणैव सुश्रुतेप्युक्तम्- "ध्रुवं त्वरिष्ठे मरणं ब्राह्मणैस्तत् किलामलैः । रसायनतपोजप्यतत्परैर्वा निवार्य्यते” एदच्चान्येन मन्यन्ते, भाचाय्र्येण रिष्टमरणयोरव्याभिचारस्य महता प्रयत्नेन दर्शितत्वात् । "संशयप्राप्तम्” इति चचनं मरणप्रतिपादकमेवाचार्येण संग्यन्तरेणोक्तम् यथाऽऽचाय्र्यस्यारिष्टार्थस्तथा तद्द्मन्य एव व्याख्यास्यामः । यत्तु रसायनादिसाध्यत्वं रिष्टस्य तदनुमतमेव रसायनमदेश्वरप्रसादादयो हि सर्वलोकमदामपि हन्तुं क्षमाः । तेन तद्व्यभिचारमपेक्ष्य ग्रन्थः क्रियते। महेश्वरो हि भस्मीभूतं कामं पुनर्जीवयति स्म, तपसा च रामेण मूत्रपि विश्वपुत्रः पुनर्जीवित इत्याद्यनुकरणीयम् । अन्ये तु कालमृदयावेव रिष्टपूर्वकं मरणं भवति इति वर्णयन्ति वदन्ति च ' यद्यकालमृत्यो रिष्टं भवति, तदा वर्णाद्ये मृत्यु