Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
संस्कृत 87
२८
97
181
श्री.
काव्यम्
1853
१८
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE
BHATTIKAVYA
OF
ВНАТТІ
WITH
The Commentary (Jayamangalâ )
OF
JAYAMANGALA.
T
EDITED BY
THE LATE VINAYAK NARAYAN SHASTRI JOSHI,
AND
WASUDEV LAXMAN SHASTRI PANS'ÎKAR.
Seventh Edition.
PUBLISHED BY
PANDURANG JÂWAJÎ,
PROPRIETOR OF THE "NIRNAYA SAGAR" PRESS,
BOMBAY.
1928.
·
Price 3 Rupees.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ All rights reserved by the Publisher. ]
PUBLISHER:-Pandurang Jawaji. Nirnaya-segar Press, PRINTER:—Ramobandra Yosa Shedge. 26-28, Kolbhat Lane, Bombay.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
1.
॥श्रीः॥
महाकविश्रीभट्टिविरचितं 95
भट्टिकाव्यम्। २ जयमङ्गलकृतटीकया जयमङ्गलया समेतम् ।
वर्गनिवासिना नारायणात्मजेन विनायकशास्त्रिणा संस्कृत्य संशोधितम् ।
(तस्येदं सप्तमं संस्करणं) पणशीकरोपाह्वविद्वद्वरलक्ष्मणशर्मतनुजनुषा
वासुदेवशास्त्रिणा संस्कृतम् ।
इदं च
मुम्बय्याम्
पाण्डुरङ्ग जावजी इत्यनेन "निर्णयसागरा”ख्यमुद्रणयत्रालयाधिपतिना खीयेऽङ्कनालये मुद्रयित्वा प्रसिद्धिं नीतम् ।।
ABEशकाब्दाः १८४९, ख्रिस्ताब्दाः १९२८.
मूल्यं रूप्यकत्रयम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री भट्टिकाव्य-सुधारणा -
१. यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र ! व्याकरणम् । स्वजनः श्वजनो मा भूत् सकलं शकलं सकृत् शकृत् ॥ २. अ-विदित-श-ष-स-विशेषा वाणी वक्रात् विनिर्गता येषाम् । गुद-वदन- विवर-भेदो रदनैरेवोपल लक्ष्यते तेषाम् ॥ ३. अष्टाध्यायी जगन्माता, मर-कोशो जगत्पिता । भट्टिकाव्यं गणेशश्च त्रयीयं सुख-दाऽस्तु वः ॥ ४. शब्द वाक्य पद च्छेद-स्थूलाक्षर - विशेषदृक् । सुधारकैः सुधार्यासौ पुस्तक - स्थापने यदि - ॥ ५. स्थाप्येते गद्य-पद्येषु सच्छात्रानुग्रहेच्छया । मूलदेवार्थसिद्धिः स्यात् किं टीकायाः प्रयोजनम् ॥
६. अ-संस्कारं वि कोशं चोऽपच्छन्दश्चानलङ्कृति । नीरसं तद्भवेत्काव्यमित्याहुः काव्य- कोविदाः || ७. व्याकृत्या कोश - छन्दोभ्यामलङ्कत्या रसेन च । पञ्चकेनान्वितं काव्यं भट्टि काव्यं विराजते ॥
८. व्याकृति चषके पेयं राम-राज- कथामृतम् । शब्द- वाक्य पद-च्छेद-स्थूलाक्षर - विशेषदृक् ॥
९. सर्वेषामेव ग्रन्थानामेवं भाव्या सुधारणा । अन्ततः शिक्षण-ग्रन्था अप्येवं स्युः सुधारिताः ॥
कै० वि० ना० शा०.
१ ( छापणें ). २ ( छापली जाते ).
४ भाषान्तरम्, पक्षे स्पष्टम्.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
३ मूलग्रन्थात्, पक्षे बाल- शिष्यात्.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशेष-सूचना.
१-सदहू ग्रंथ छापण्याची व्यवस्था अशी ठेविली आहे की-विद्यार्थ्यांना पदच्छेद करण्यास सुलभ पडावें ह्मणून संध्यक्षरावर वैदिक खरितस्वराप्रमाणे ।' अशी उभी रेषा दिली आहे; तिचा अर्थ-ज्या अक्षरावर ही ।' उभी रेषा दिली आहे तें अक्षर उभे चिरून त्याचा पूर्वभाग पूर्वपदांत व उत्तरभाग उत्तरपदांत सामील करावा, असे समजावें. जसे प्रथम श्लोकांत 'इत्युदाहृतः' आणि 'पितरमुपागमत्' ह्या दोहोंवर ।' ही रेषा आहे. आतां त्यु-त्य+उ-त्युः मुम्+उ-मु ह्मणजे इत्य् , ( इति ) उदाहृतः पितरम् उपागमत् अशी पदें समजावीत. इ तियाचें इत्य् हे पाणिनीच्या 'इको यणचि' या सूत्राने झाले आहे; ह्याप्रमाणे पदच्छेद दाखवून सामासिक नामांत शब्द-(प्रातिपदिक) छेदही :-' ह्या चिह्नाने दाखविला आहे. आतां जेथे संधीमुळे '_' ह्या चिह्नाने शब्दच्छेद दाखवितां येत नाही, तेथे संध्यक्षराखाली वैदिकानुदात्तखराप्रमाणे '-' अशी आडवी रेषा दिली आहे. ह्मणजे तीच शब्दच्छेदरेषा खाली ओढली आहे. जसें ३ श्लोकांत (सर्वेषु-भृताम् ) वे यांत व+इ-, झणजे सर्व-इषु-भृताम् असें जाणावें. येथे सर्व+इषु सर्वेषु हे पाणिनीच्या 'आद्गुणः' या सूत्राने झाले आहे असे समजावें. स्वल्पविराम चिहाचा उपयोग करून वाक्येही निरनिराळी तोडून दाखविली आहेत. ह्याप्रमाणे मूळ ग्रंथाला बाध न येतां वाक्य-पदशब्दच्छेद दर्शविला. परंतु कित्येक स्थली 'अभून् नृपः' (श्लोक ११). 'स्त्रीभिर् युतानि' (श्लो० ७), 'ज्ञाताऽऽ शयस् तस्य' (श्लोक ११). असा पदच्छेद दाखविला आहे. त्या स्थळी 'अभून्नृपो,' 'स्त्रीभिर्युतानि,' 'ज्ञाताशयस्तस्य' असेंच पाठकालीं ह्मणावें. पदच्छेदबोधापेक्षां संयुक्त पाठ दुर्बोध नाही.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
आतां पूर्वीच्या आवृत्तींत कित्येक ठिकाणी मूळ ग्रंथाची व टीकेची बरीच असंबद्धता दिसून आली. त्या ठिकाणी मूळग्रंथ कायम ठेवून । टीकेंतच कोठे कोठे फेरफार केला आहे. कित्येक ठिकाणी टीका कायम ठेवून मूळांत फेरफार केला आहे. जसें १४५५ श्लोकांत 'असर्यत महीपतेः' असा जयमङ्गलाटीकेचा पाठ आहे, परंतु मल्लिनाथाच्या टीकेंत 'असार्यत महीपतिः' असा पाठ आढळतो, आणि हा जरी (माश्या अल्पमतीला ) योग्य वाटतो तथापि सर्व पुस्तकांत जयमङ्गला टीका असल्यामुळे वरीलच पाठ (अमर्यत महीपतेः) घेतला आहे आणि दुसरा पाठ 'असार्यत महीपतिः' हा खाली टीकेंत दिला आहे.
'प्रायेण मुह्यन्ति हि ये लिखन्ति' ह्या नियमाने हा प्रथमच प्रसंग असल्यामुळे ज्या कांहीं नजरचुकीने प्रकृत पुस्तकांत चुका राहिल्या असतील त्या मद्देशविद्वद्सुहृजनांनी पत्रद्वारा कळविल्यास आदरपूर्वक खीकारून आगामि मुद्रणांत सुधारीन इ० इ०.
क० वि० जो..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
आग (काण्डाः)
४
१ - प्रकीर्ण-काण्ड:(संकीर्णः)
२-अधिकार - काण्डः प्रकीर्ण - मिश्रः
३- प्रसन्न
४- तिङन्तकाण्डः
-:2011⁄2
भट्टिकाव्यस्य काण्ड-वर्ग-पथ संख्याऽनुक्रमः -
विभागाः (वर्गाः) २२
व्याकरण- रीत्या परिच्छेदाः (वर्गाः)
४
५,९७ - १०० टाघि, १०१ - १०३ प्र०, ५ - सीता हरणः राम१०४ - ४ आमधि०
प्रवासः
२२
२- ५ – ७, प्र०, ८–१० दुहादि- द्विकर्माधि०, ६ - सुग्रीवाभिषेकः ११ – १५ प्र०, १६ – ३४ सिजधि०, ३५ – ३९ श्रमधि०, ४०–४५ प्र०, ४६ – ६७ कृत्याधि०, ६८ - ७० प्र०, ७१ - ८६ निरुपपदकृदधि०, ८७ -
९४ – १०८ खजधि०, १०९ – १११ ७ - सीताऽन्वेषणम् डाधि०, ११२ – १४३ सोपपदकृदधि०,
कथानक रीत्या सर्गाः
१- राम संभवः २- सीता-परिणयः ३ - राम प्रवासः
| १ - अलङ्कार - दर्शनम् - शब्दाऽलङ्कारः १ - २१; अर्थालङ्कारः २२–७४; - माधुर्य-प्रदर्शनम् - भाविकत्व - प्र० -भाषा-समावेशः
- २७ ताच्छी लिककृदधि०, २८ – ३३ निरधिकार कृदधि०, ३४ - ६७ भावे कर्त ० कृदधि०, ६८ - ७७ स्त्रीलिङ्गाधि०, ७८
—८५ कृदधि०, ८६–९० प्र०, ९१ ८ - अशोकवनिका-भङ्गः - १०९ ङित्वाधि०,
| ३ - १ - ६९ आत्मनेपदाधि०, ७० - ८४
कारकाधि०, ८५ - ९३ कर्मप्रवचनी ९ - मारुति-संयमः याधि०, ९४ – १३१ अनभिहितेऽधि०, ४-१-७ – प्र०, ८ – ११ सिचिवृद्ध्यधि०, १२ - २२ इट्प्रतिषेधाधि०, २३ – ५७ इड्विध्यधि० ५८–६६ सत्वाधि०, ६७ – ९१ षत्वाधि०, ९२ १०९ णत्वाधि०, ११० – १३७ प्रकी०
| १ – लिङ् - विलसितः ( पू. भू. का. ) - | २ - लुङ् - वि० (सा. भू. का. ) - ३- लट् - वि० (-भ. का . ) - | ४ - लङ् - वि० ( अ. भू. का. ) - - लट् - वि० ( वर्त. का.) - लिङ् - वि० (विध्यर्धः ) ७- लोट् - वि० ( आ-र्थः) ८ – लङ् – वि० (सं. र्थः) |९ - लुट् - वि० (अ. भ. कां.)
१० - सीताऽभिज्ञानदर्शनम् | ११ - लङ्का गतप्रभातवर्णनम् | १२ - विभीषणाऽऽगमनम् | १३ - सेतुबन्धनम्
१४ - शर-बन्धुः
| १५ - कुम्भकर्ण वधः
|
१६ - रावण- विलापः
१७.
-वधः
|
१८ - विभीषण- प्रलापः | १९ - विभीषणाऽभिषेकः
२२
|२०
| २१ - संशोधनम्
| २२ - अयोध्याप्रत्यागमनम्
-सीता-प्रत्याख्यानम्
पद्य संख्या
२७
५५
५६
४५
१०८
१४३
१०८
१३१
१३७
७४
४७
८७
५०
११३
१२३
४२
११२
४२
३०
३७
२३
३५
१६२४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकानुक्रमणिका
३२४ १३०७ १३०६
श्लोकाः श्लोकाङ्काः | श्लोकाः
श्लोकाङ्काः
अटाव्यमानः० ... ... १४० अकम्पनस्ततो. ... ... ११५०
अतत्वरच तान् ... ... १२४१ अकुप्यदिन्द्रजित्. ... ... १३७८
अतस्तंम्भदयम् . ... ... १२६८ अकूर्दिष्ट व्यकारी च० ... १२२६
| अताप्यस्योत्तमम् अकृष्टपच्याः० ... ... ३४९ | अतिकायाद्विना० ... अकोकूयिष्ट० . .... : ... १२९५ अतिकाये हते अक्रुधचाभ्यधाद् . ... ... १२०० अतिकान्ता त्वया . ... ... १५९९ अक्लेश्यमसिना
५१२ अतिप्रियत्वात् ... ... ४०२ अक्षारिषुः शराम्भांसि ... अतीते वर्षके. .... ... ४५२ अक्षेमः परिहासोऽयम् ।... अत्तुल्यमहसा० ...... , ... २१२ अक्ष्णोः पतन्त्रील०...... ... ९२० अतुषत्पीठम् ...... ११८९ अखण्ज्यमानम् ...... ... ९४८ | अतुष्यन्नमराः सर्वे. ... १३९३ अगाधत ततो ...... .... ५४३ | अतृणेट् शकजित् १३६१ अगोपिष्टां पुरीम् ............ १२९४ अतौत्सीद्दया । .... ... १२१८ अग्निः प्रमादेन ........ ... .९५५ अथ क्लमात् ...... ... ... ४९२ अग्निचित्सोम० .......... अथ जगदुरनीचैः. .......... अमिष्टोमादि. .............. ७५२ अथ तमुपगतम् ..... अग्नीनवरिवस्यंश्च ...... ... | अथ तीक्ष्णायसैः ... अन्याहितजनप्रढे .. ... ... ७८४ अथ ददृशुः .... अग्रसिष्ट व्यधाविष्ट.... ... १२४३ | अथ नयन..... अघानि ताडका.. ... ... २२३
२२३ अथ पुरुजवयोगात् अधुरस्ते महा. .... 'अथ मृदु. .... अङ्गदेन समं...... ... ... १२५८ | अथ लक्ष्मण अङ्गदेनाऽहसाताम् .... ... १२९६ अथ लुलित० अचूर्णयश्च यूपाक्षम् ... ... १४२५ अथ स वल्क० ... अच्छेत्तां च महाऽऽत्मानौ० १२७२ अथ ससंभ्रम अजिघ्रत्तम् ... ... ... अथ संपततः० . ... अजिघ्रपंस्तथैव० . ... ... १२९० अथाञ्चितोरस्कम् . .... अजिह्रदत् सः० : ... ... १२९१ | अथानुकूलान् अजीगणदाश. ( ... ... ८० अथाऽऽयस्यन् ... ... २६६ अज्ञवनोत्सहेथाः. .... ... १५१६ । अथार्घ्यं मधु० ....... ... ३६१
१०१८
८२
८५२
८२४
...
९५२
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्लोकाः
... १४००
age
.
५४८
४२८
१२५३
लोकाताः। श्लोकाः
श्लोकाङ्का: अथाऽऽलम्ब्य ... .. ३२६ | अनुजिज्ञासतेवाऽथ ... ... ५७७ अथाऽऽलुलोके ... ... ५१ | अनुमन्ताखहे नावां ... ... १६१३ अथास्तमासेदुषि. ... ... ८८५ / अनुष्ठाय यथादिष्टम् ... ... १५४९ अथोपशरदे ... ... ... ४४८ | अनृतोद्यं न तत्रास्ति ... ... ३४५ अदालिषुः शिलाः ...
अनेकशोनिर्जित. ... अदिहश्चन्दनः
अन्तःपुराणि पौलस्त्यम् अदीदिपत्ततो वीर्यम् ... ... | अन्तर्धत्व रघु० अक्षताम्भांसि ... ... ३७ अन्तर्निविष्टो ... ... ... . अदृश्यन्ताऽनिमित्तानि ... | अन्याऽऽसक्तस्य अदेवीद्वन्धु० ... ... ... ६४ अन्ये त्वलचिषुः अदोहीव ...
३२५ अन्यान्यं स्म ... अद्धि त्वं पञ्चगव्यम् १५४२ अन्वनैषीत्ततो. अग्रो द्विजान्...
अन्वयाऽऽदि. अद्य सीता मया
अपक्ककुम्भाविव अद्राष्टां तं रघु०
अपथ्यमायतौ
... ... १४६३ अधर्मान्नात्रसः
अपप्रथद्गुणान् अधिगतमहिमा
अपमन्युस्ततो. अधिजलधि ...
अपरिमित० ... अधिज्यचापः
अपरीक्षित.... अधि रामे
| अपलापयमानस्य अधीयन्नात्म.
| अपहरदिव ... अध्यगीष्टार्थ
अपि तत्र रिपुः ... ... १५७० अध्यङ् शस्त्र. ... ... २१९ अपि स्तुह्यपिसेधा० ... ... ६३४ अध्यायच्छजित् ... १३७७ | अपिस्फवत्वसामर्थ्य अध्यासिसिषमाणे
५८० | अपूजयंश्चतुर्वक्रम् ... ... अध्यासीत् ...
... ५९९
अपूजयन् कुलज्येष्ठान् ... १३४८ अध्युवास रथम्
अपूपुजन् विष्टर० ... ... ५३ अध्वरेष्वग्नि .... १९४ अपूरयनभः ... ... ... १४०२ अध्वरेष्विष्टिनाम्
अपृष्टो नु ब्रवीति १४७५ अनंसीचरणौ ... ७२४ | अपौहद्वाणवर्षम्
१४२९ अनंसीभूर्भरेण
१२०६ अप्रतिस्तब्ध. अनर्दिषुः कपि.
अबभाजत्ततः अनिमित्तान्यथा. १३५५ अबिभ्रजत्ततः
१२७४ अनिर्वृतं भूतिषु ... ... १००९ अभायत यथा० ... ... ५४४
अनुजानीहि ... ... ... १५३२ अभावे भवताम् ... ... ५११ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
८७६
...
१२८०
२६२
१२१६
६४
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
अभिज्ञानं अभिद्योतिष्यते
अभिनच्छत्रु० अभिन्यविक्षथाः
...
...
अभिमानफलं जानन् अभिमानफलं प्रोक्तम्
अभियाता
...
...
अभिष्यन्तः अभीषयन्त
अभून्नृपो अमेदि च शरैः अभैषुः कपयो०
अमंस्यत भवान् अमन्धीच परानीकम् अमर्षितमिव ..
...
अमर्षो मे परः
...
...
000
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
अमलमणि०
अमितम्पचम् rasar अम्भसि रुक्मकुम्मेन अयुक्तमिदमित्यन्ये अयं नियोगः पत्युस्ते अयं मैथिल्यभिज्ञानम्
अरण्ययाने ० अरविन्द रेणु० अरासिषुः अरोदीद्राक्षसानीकम्
अर्थेन संभृता अर्थोत्थिता • अलिगण विलोल ०
...
...
अलोठिष्ट च भू० अवगाढं गिरिजालम् ..
अवग्राहे
अवश्य पाव्यम्
अवश्यायकणा०
...
....
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
:
श्लोकाङ्काः श्लोकाः
...
...
010
...
...
...
...
...
800
...
...
...
...
...
...
...
68
...
...
...
...
...
...
...
800
...
...
...
000
...
...
...
...
...
४८४ अवसन्नरुचिम्
६३१ | अवसायो •
649
१४१२ | अवसाव नगेन्द्रेषु
६२२ अवसितं हसितम्
...
७९४ | अवसेयाश्व कार्याणि
८०३ अवाक्शिरसम्
८३० | अवादी त्तिष्ठते • ७४४ | अवादीन्माम् ..
...
५८४ | अवाद्वायुः १ | अविवेष्टन्नृपा ० १२४६ | अवीततृष्णो • १२३८ | अवोचत्कुम्भ०
१५७७
अव्यप्रमुप० १२२७ | अव्यर्णो गिरि०
५३८ | अशनिरयम् १३२५ | अशप्त निहुवानो ०
...
...
...
...
५३० अशृण्वन्नन्यतः
१५२३ | अशोभिष्ट
१३९५ अश्चोतद्रुधिरम्
१५४५ | अनीतपिबतीयन्ती
६६०
अश्वान् वालिसुतो •
१३३ अश्वान् बिभीषणो •
१०३७ अष्टघण्टां महा०
६८४ | असंस्कृत्रिम ०
१३९४ | असद्बन्धु ०
१३३१ असंप्राप्ते
९०२ असितोमर ० १०३६ असीतो रावणः
...
...
...
...
...
....
...
1000
...
...
...
...
....
906
...
१०५७ अशान भरतात् ३८८ अशिश्रवन्नात्ययिकम् ...
::
...
...
...
...
830
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
छोकाङ्काः
८४३
३७२
४३०
८१६
१५२८
१४१
६८२
११९०
६०३
१२४२
९०१
११९४
५५६
६९२
८७७
६१६
१५५३
१०७
१३६३
१२३५
१४२३
२७५
...
...
...
800
...
...
...
...
...
9.0
...
...
...
...
...
...
800
...
...
919
१२३७ | असुलभ हरिसंचारम् .
...
१०३५ | असृष्ट यो ०.
...
४८२ असौ दधव् ३५५ | अस्ताविषुः सुराः
३७१ अस्तुवन् देव
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
१२५९
... १४३६
१४३८
१७५
...
...
...
...
...
...
...
...
..
000
800
८०९
६५४
१०६५
२८८
१०२९
...
९५
६६८
१२५१
१०१६
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
... १२००
८०२
१४६९ |
१५९८
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः अस्तुवन् बन्दिनः .... ... १३५४ आव्यंकरण.... ........
४०५ अस्तृणादधिकम् .... १४४८ आतिथ्यमेभ्यः
१२४ अस्त्रीकोऽशा० ...
मातिष्ठदु० ... अस्पन्दिष्टाऽक्षि .......
आत्मनः परि. ... ... ५२० अस्माकमुकम्
१२५ | आत्मम्भरिस्त्वं ... अस्यन्दनिन्दु० .... ६०४ आत्मानमपजानानः ... अस्यनरुष. ... ... ७३८ आत्रिकूटम् .... ... अस्रसचाऽऽहतो. , ....
आददीध्वं महार्हाणि. असाक्षुरस्त्रम् .... .... ९९ आदरेण गमं .... अहं राम.. ... ....
| आदिक्षदादीप्त. अहं शूर्पणखा ....
आदिदेश स ... ... ... अहं खनक . ... .... ... ४५९ | आत्यस्तेन ... ... ... ३४६ अहं तु शुश्रुवान् . ... ... ४२७ आनन्दयिष्यदागम्य ... ... १५७९ अहं न्यवधिषम् ... ... ३०७ आनन्दितारस्त्वाम् ... १६०४ अहमन्त० ... ... ... २८२ आपिङ्गरूक्षो ... अहृत धने.... ....
८४६ आपीतमधुका
२५३ अहो जागर्ति ......
आप्तारौ भवता अहोषीत्कृष्ण. ... ... १२७७ | आप्यानस्कन्ध ... ... २३९ आहिषातां रघु. ... ... १४२ | आबद्धनेत्रा० ... ... ९०७ आहिष्ट तानसंमान्य ... ... २०९ आबद्धभीम० आः कष्टम् ... ... ३०२ आबधन् कपि. आकर्ष्यामि यशः. .... ३३ आमन्त्रयेत् तान् आख्यन्मुनिस्तस्य ... | आमिक्षीयं दधि०
१९५ आख्यातासि हतम् ... ... १६०५ आमुच्चदर्म... ... ... १३५२ आपूर्णिष्टां क्षतौ ... ... १२९९ | आयान्त्यः खफल.. ... ... १५९० आनन् मेरीः . ... ... १३५३ आयाससंभवाऽरुण ...
१०२८ आचचक्षे च वृत्तान्तम् . ... ११२० आयिष्ट मारुतिम् ... १२८५ आचाम्यं सन्ध्ययोः. ... ... ५६ आयोधने स्थायुकम् ... आचिक्याते च भूयोऽपि १५ आरामदर्शनात् आचिचाय स तैः .... १४ आरूढं च सुवेलम् ... आच्छादयन् व्यलि ... ... १३४९ | आरूढबाण..... . ... ... १०६४ आजघ्नंस्तूर्य ... ... ... ११६४ आरोक्ष्यामि युगान्त ... ... १३४६ आज्ञां कारय ... ... ... ६२६ | आर्चीद्विजातीन् .... ... १५ आज्ञां प्रतीपुर् . ... ... १२५ आर्छन् वामम् ... ... १३५६ भाटाव्यताऽवमत्याऽसौ ... १४२१ | आलिङ्गितायाः ... ... ८९७ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
११२
१४५८
१५०७
-
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
आलोकयत्स • आलोचयन्तो
आवरीतुमिवा. आवासे सिक्त० आशङ्कमानो ०
आशासत ततः
आशितंभवम् आशीर्भिरभ्यचर्य
...
आहोपुरुषिकाम् आह्वास्त स० आहास्यते विशङ्को
...
...
इति निगदित •
इति ब्रुवाण
इति वचनमसौ
...
...
...
...
आशुभूषन् आश्चर्यं यच्च यत्र त्वाम् आश्चर्यं यच्च यत्र स्त्री
आश्वसदिव
आश्वस्याsसः आश्वासयांचकाराऽथ
आससञ्ज भयम् आसिष्ट नैकत्र आसीद् द्वारेषु आस्कन्दल्लक्ष्मणम्
आस्ते स्मरन्
...
...
...
600
...
...
...
...
आस्फावताऽस्य
आस्यन्प्लवङ्गमाः
आख साकं मया ..4 आहूय रावणो
...
...
...
...
::
: har
इच्छ स्नेहेन इच्छन्त्यभीक्ष्णम् इच्छा मे परमानन्देः इतरो रावणादेषः इति चिन्ता •
...
...
...
....
...
...
:
...
...
...
...
...
...
::
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
888
...
::
...
श्लोकाः
१४२७ इत्थं प्रवादम्
४७४ | इदं कवचम्
६९७ इदं नक्तंतनम्
श्लोकाङ्काः
१५७५
२७३ | इदमधिगतम् २९७ | इन्दुं चषक ० १३४७ | इन्दोः स्यन्दिष्यते
३९७ इषुमति रघुसिंहे २४ | इह सा व्यलिपत् ५७८ | इहा जीव इहैव त्वम्
१५१९ | इहाऽऽसिष्टा०
२९ | ईक्षांचक्रेऽथ
७०७ ईयुर्भरद्वाज • ११२९ | ईर्ष्याविरुग्णाः ११७२ || ईश्वरस्य
१०३ | ईषदाढ्यङ्करो
...
१३९६ | उक्षान्प्रचक्रु० १३५९ उपश्याकुले
...
...
२१० | उच्चख्नुः परि०
३१६ | उच्चिक्रेि पुष्प ०
उच्चैरञ्चित•
१३१५
...
१०१० | उच्छ्रायवान् १५२५ | उज्जुगूरे ततः
६४८ उत्तराहि
...
६५२ | उत्तिष्ठख मते १३८ | उत्तीर्णौ वा ६७ उत्तेरिथ समुद्रम्
...
१०१८ | उत्पत्य खम्
...
...
...
...
: choo
ई.
...
::
...
:.
१४०३
१४२८ | उक्तवन्तौ ततो रामम्
३४३ | उक्तवान् राघवः
...
उ.
...
...
६२१ | उग्रपश्येन
...
७१९ | उच्चखनाते नलेनाजौ
::
B00
930
...
सौ राघवम्
६२० | उच्चै रारस्यमानाम्
...
...
...
...
0.0
...
800
...
...
...
130
04.
...
...
...
...
...
83.
...
...
900
...
...
...
...
...
...
...
...
...
04.
...
900
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः
६३
३२०
३०४
१६२२
५८१
१३२१
२६
३१२
१३७९
३०३
१०८६
१२२
८८९
६५७
५१८
१६१२
१५३९
८७
१६१
३९१
११००
१०३९
१२०
७१३
७८
२७९
४७१
१११९
६४९
१५४८
३८६
११२५
२१३
भट्टि० २
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
उत्पातजं छिद्रम्
उत्पाताः प्रावृतन् उत्सुकानीयतां
उदक् शत०
उदक्षिपन् पट्ट० उदजीवत् सुमित्राभूर्० उदतारिषुः ... उदतारीदुदन्वन्तम् उदपतद्वियत् उदरे चाऽजरन्नन्ये...
उद्यस्यति हरिर् उन्नसं दधती . उन्नयानधि० उन्मीलिष्यति चक्षुर • उन्मुच्य स्रजम् उपशाम्यतु ते बुद्धिः,
उपशूरम्
उपाय कुरुताम् उपारंसीच उपासांचक्रिरे
उपास्थितैवमुक्ते
उपास्थिषत् उपेक्षणीयैव
...
...
>
उपेक्षिता देव० उपेक्षिते वालि०
944
...
ऊचे संवरिषीष्ठाः ऊर्जखलं हस्ति
O
'vob
...
...
...
...
...,
...
844
...
...
...
900
::
...
...
...
...
...
उभावकृन्तताम् उभौ मायां व्यतायेताम्
...
उल्का ददृशिरे.
उवाच चैनं क्षणदा • उवाच मारुतिः उष्णीषं मुमुचे उह्येरन् यज्ञपात्राणि
...
...
...
•
ऊ.
...
...
०.००
...
...
...
...
...
...
...
...
600
...
...
::
...
...
...
...
...
::
...
...
...
...
...
...
...
...
...
000
...
...
...
श्लोकाङ्काः
श्लोकाः
१००१ ऊर्णुनाव स... १२०७ ऊर्ध्वं मुहूर्तादहो १५३८ | ऊर्ध्वं म्रिये मुहूर्ताद्धि ४८५ ऊहिरे मूर्ध्नि
११६
... ...
ऋग्यजुषम् .
...
१४४१
...
१२१४ ऋणाद्वद्ध ० ११९१ | ऋद्धिमान् राक्षसो ०
८२८ ऋषभोऽदीन्
१२३१ | ऋष्यमूकम् १३०९ | ऋष्यमूके
१५६
४७१ | एकः पदातिः
...
...
"
१०१३
५१० | ऐक्षिष्महि ११६३ | ऐद्विप्रवदमानैः १५१० | ऐन्द्रेण हृदये ऐ वाचं देहि
...
*
...
...
क्र.
.
...
...
...
१३१२ | एकहायन ० १४९२ | एकेन बहवः
१५३५ | एकेन वाली ६२९ | एकेन सन्धिः ३९६ | एको द्वाभ्याम् ५९६ | एता दैवानु० २९० एते ते मुनिजन० ३३३ | एतौ स्म मित्रावरुणौ
...
...
ए.
...
...
...
...
७६८ | एवं युवां मम . ९५८ | एवं विजिग्ये ताम्...
९२७ एष पेक्ष्याम्यन्
९४६ | एष प्रावृषि
१४५० | एष रावणिः १४५१ एष शोकच्छिदो •
१०८९ | एटारमेषिता
...
0.0
...
...
...
...
...
940
ऐ.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
8.0
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
600
...
...
...
...
...
930
...
...
...
0.0
श्लोकाङ्काः
११७१
१५४७
१४९४
११५९
७०० ऐषीः पुनर्जन्म
१३७ | ऐहिष्ट तं कारयितुम्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
१४७
६४५
८४७
१२२५
४११
३४१
९८७
३७६
६८८
९६८
९६६
७९७
४४३
१६१६
६८
१६११
११७४
१३४२
२३७
१२७०
४६१
७०४
३०५
५७२
१२५०
३०९
१८
११
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
ओजायमाना ओषांचकार
ओ.
...
औ.
औष्ण्यं त्यजेन्मध्य०
कुण्डपाय्यवताम्
कुतोऽधियास्यति
क.
कः कृत्वा रावणा ०
कः पण्डितायमानः
...
कथं दुष्ठुः कथं न्वजीविषुस्ते च कपयोऽविभयुः कपितोयनिधीन् कपिनाऽऽम्भोधि० कंपिपृष्ठगतौ कपिर्जगाद ... कंपिचङ्क्रमणो कमण्डलुकपालेन कम्बूनथ समादध्मुः कम्राभिरावृतः करिष्यमाणम् करोति वैरम् कर्णेज पैराहित •
कर्तास्मि कार्यम् कलहरिकण्ठ० कल्पिष्यते हरे का त्वमेकाकिनी
:
...
:
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
::
कान्ता सहमाना कान्ति स्वाम् कामो जनस्य कार्यसारनिभम् काल्यमिदं विहितम् किंचिन्नोपावदिष्टासौ
किं दुर्नयैस्त्वय्यु०
939
...
...
...
...
...
:
...
...
...
:
...
...
::
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
::
...
...
...
...
4.9
...
...
...
...
...
::
...
...
...
800
...
श्लोकाङ्काः
...
२५९
२९२
श्लोकाः
कुमुदवन •
कुम्भकर्णस्ततो
कुम्भकर्णसुतौ
...
कुम्भकर्णे ह
९९५ कुम्भकर्णो रणे
७७८
कुरु बुद्धिम् ... कुर्याद्योगिनम्
२५८ कुर्यास्तथा येन
...
...
१०१४ | कृत्वा लङ्का ० कृत्वा वालि०
...
८९
४६६ | कृशानुवर्ष्म प्यधि० १०५३ कृषीढुं भर्तु० १३१६ | केचित्संचुकुटुः २४९ | केचिद्वेपथुम्
८२६ | केचिन्निनिन्दुः
५९१ केन संभावितम्
...
200
...
...
४२३ | कुर्वन्ति परिसारिण्यः १२५४ | कुर्वन्तो हवम् १४०४ कुलभार्याम् ... ८३७ | कृतं सर्व यथोद्दिष्टम्
...
...
६७९ | कृताभिषेको ० ८५३ | कृती श्रुती .. . ८०१ | कृते कानिष्ठिनेयस्य ४५० | कृते नोपकृतम् २४५ कृतेषु पिण्डोदक० ... १०७० कृते सौभागिनेयस्य
...
४५८ | कृतैरपि दृढ०
१९२ | कृत्वा कर्म
...
...
...
...
...
...
...
800
...
000
...
...
000
...
...
...
...
...
....
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
१५२० केन संविद्रते नाऽन्यः ४६७ केन संविद्रते वायोर्
१६२५ केनापि दौष्कुलेयेन...
५७०
केशानलुञ्चिषुः ९९९ कोठ्या कोट्या पुर०
३५८ कोऽन्योऽक दिह ...
६३२ | कोपात्काश्चित्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
000
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
200
...
श्लोकाङ्काः
...
८७८
१२०२
१२९३
१३२३
१३२२
१९८
४४४
९३४
४४१
४९५
५६१
१५१५
९८१
१३४
२६७
५५०
११८
१७३
११०९
६६९
२०९
४१२
९४०
७५०
११७३
१८१
९२
१३१९
१४८६
५५९
५२२
११८४
१०९७
१५८४
५७५
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
0.0
कौशल्ययाऽसावि ० क्रियासमारम्भ० क्रियेरंश्च दशास्येन...
क्रीडन् भुजङ्गेन क्रुद्धाननुनयेः क्रुद्धोऽदी पि...
क्रुध्यन् कुलम् क्रूराः क्रिया ग्राम्य ० क्लिष्टाऽऽत्मभृत्यः क्व च ख्यातो रघो•
क्व ते कटाक्षाः क स्त्रीविसह्याः क्षणं भद्रावतिष्ठ क्षतैरसं चेतित • क्षितिकुल.... क्षिप्रं ततोऽध्वन्य०
क्षुद्रानजक्षुः ..
खमट द्यामट
मयुर्वसुधाम् खं पराजयमानो खरदूषणयोर् खरादिनिधनं
200
...
...
गच्छन्तु चारु० गच्छन्स वारीणि
गजानां प्रददुः
गतमङ्गुलि .....
...
...
...
...
...
::
...
...
...
830
...
ख.
...
::
430
ET.
:
...
...
...
...
गतासु तासु गतास्यादवचिन्वाना गते तस्मिन्नुपा•
गते तस्मिन्गृहीतार्थे
...
100
:
गते तस्मिन् जल० गते तस्मिन् समा० गतेऽतिभूमिम्
::
...
...
080
...
...
...
...
...
080
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
0.0
...
::
...
::
...
...
श्लोकाङ्काः
श्लोकाः :
१४ गते त्वयि पथानेन ...
९९३ |गतो वनं श्वो
...
१५०३ | गत्वाथ ते पुरीम् १०१५ | गदा शक्रजिता
२३ | गम्भीरवेदिनः ९९७ | गम्भीरा प्रावहन्
...
१५२४ | गन्तारः परमां प्रीतिम्
३२३ |गन्तुं लङ्कातीरम्
९७५ | गरुडानिल० १५५४ | गर्जन् हरिः ...
८८७ | गाढगुरुपुङ्ख •
९९० | गाढसमीरण०
७१ | गिरिपङ्कचारु०
५२ | गिरिपरिगत
गिरिमन्वसृपत् १५६० गिरेर्नितम्बे...
११५२ गुरुगिरिवर
५५१
१७२
७९०
१०३३
८३२
१०७९
०
गुरुपणव वेणु०
गुरुर्दधाना
...
गुरूरुचञ्चत् ..
गुहाया निरगात्
गूहमानः
गृध्रस्येहा •
ग्रहमणिरसनम्
200
...
५५३ गाधितासे नभो ९०९ | गाधेयदिष्टम्
८६९ गान्धर्वेण न्यविध्यत्
...
...
घनगिरीन्द्र०
घानिषीष्ट त्वया
घानिष्यते तेन
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
...
...
...
603
...
...
...
030
...
...
...
...
घ.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
800
...
...
७५१
६४४
३०१
७२५
१६०
२४४ | घोरजलदन्ति •
६३९ | घोषेण तेन प्रति....
९१३ | नन्तं मोपेक्षिषाथाम्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
888
...
...
...
...
...
00
800
...
...
श्लोकाङ्काः
१६०७
९३
१५१४
११०४
१६०६
१०३०
...
१०८१
३४०९
८३४
२६
१०२१
१०६१
१५९२
५९
१४३४
१०४७
८७०
३१८
३५
१०३४
१०६३
८९९
९२५
४०९
५८७
३२२
८५७
८२५
१५२९
२२
१०२२
९९२
१२२२
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
'चकाराधस् .. चकासांचक्रुः
चक्रन्दुरुचै० चक्काणाऽशङ्कितो चक्षूंषि कान्तान्यपि चञ्चलतरुहरिण• चचूर्यन्तेऽभितो
200
चतुष्काष्टम् चन्दनद्रुम संच्छन्ना
चयन्ति बाल
चलकिसलय ० चलपिङ्गल०
...
०
...
चापल्ययुक्तस्य चारुकलहंस चारुसमीरणरमणे चिकीर्षिते पूर्व० चिचेत रामस
चितां कुरु च
चित्रं चित्रम् चिन्तयन्नित्थम्
...
चिन्तावन्तः कथम् चिरं रुदित्वा चिरकालोषिताम् चिरं क्लिशित्वा चिरेणाऽनुगुणम् चुकोपेन्द्रजित् चुकुधे तत्र चेतस्त्वयि
...
छलेन दयिता छिन्नानैक्षन्त
IP
जक्षिमोsनपराधे जगन्ति धत्स्व
...
...
...
...
600
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
छ.
...
...
·
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः श्लोकाः जगन्त्यमेयाद्भुत० ७३९ | जगर्जुर्जहृषुः
१०८७ | जगाद वानरान् ११० | जगाहिरेऽम्बुधिम्
...
...
...
940
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
000
...
0.0
...
...
8.0
...
...
...
...
000
...
...
...
११५७ | जग्मुः प्रसादम्
९०८ | जग्लौ दध्यौ
800
१०२४ | जटायुः पुण्यकृत् १४८३ जनानुरागेण
७३५ | जरित्वेव
१५९४ | जलकामदन्ति ० १३२४ |जवती तुङ्ग •
०
...
७३१ | जिज्ञासोः शक्तिम् ६०१ | जिते नृपारौ
५०६ | जूतिमिच्छथ १३२ | जेता यज्ञ०
२२५ | जेतुं न शक्यो • २३५ | ज्ञात्वेङ्गितैर् ६३७ | ज्ञायिष्यन्ते मया
१११२ | ज्योतिष्कुर्बन्
११७५ | ज्योत्स्नाऽमृतम्
१५५८
डुढौकिरे पुनर्
३८९
१४११ | तं यान्तं दुद्रुवुर्
तं यायजूकाः
9.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀
१०५७ जलद इव
८३६ | जलनिधिमगमत् ९५१ | जले विक्रम
०
१०४२ | जल्पाकीभिः
१०१९ | जल्पितोत्कुष्ट •
९३७ | जहसे च क्षणम्
११३० | जहीहि शोकम् ४५६४ जिगमिषया संयुक्तम् ...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
...
...
...
8.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
त.
...
...
...
...
930
06
...
...
...
...
...
...
...
...
800
900
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
190
...
:
...
:
...
१७७ | तं रत्नदायम् १५६१ | तं विप्रदर्शम्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
_९५६
१०७५
५२५
११३५
६४
११२८
५१५
९५९
७१४
१०६०
१०६७
९३१
८६१
५६६
४५३
५७१
११६१
१५४०
१०३३
४०७
...
८ १
५०३
१६५
९७७
९८
१३४५
७३७
६०४
११३९
११६५
४७
८४२
५०
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
तं सुस्थवन्तः तं जागरूकः ततः कथाभिः
ततः कपिसमाहारम् ततः कपीनाम् ततः कर्ता
ततः क्रोधानिल०
ततः प्रामुह्यताम् ततः प्रास्थिषता • ततः प्रोदसहन्
ततः शतसहखेण ततश्चित्रीयमाणो ० ततः सकोपम्
ततः स गतवान्
ततः समभवद्युद्धम् ततः समाशङ्कित •
8.0
::
०
...
...
ततः खङ्गं समुद्यम्य ततः परं भरद्वाजो
ततः प्रगदिता वाक्यम्
ततः प्रजघटे युद्धम् ततः प्रणीताः ततः प्ररुदितो
ततः प्रवित्राजयिषु
ततः प्राकारम्
880
...
8.0
...
...
...
...
...
...
...
...
008
...
...
...
800
...
000
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः श्लोकाः
...
...
800
...
334
...
...
...
...
...
...
...
...
800
.4.
100
...
...
...
...
BOB
800
...
...
...
...
...
...
930
...
...
...
१०
...
...
000
११५ ततोऽद्विषुर्निरा लोके ४५७ ततोऽधावन् महा० ...
१६१४ | ततो नदीष्णान्
४६८ | ततो नीलहनूमन्तौ ४६४ | ततोऽभ्यगाद्गाधि०
४३५ ततो मातलिना
७९१ ततो मन्द्रगतः
१०४४ | ततो रौद्रसमायुक्तम् १३०५ ततो बलिन्दम०
९१ ततो वालिपशौ ५९७ | ततो वावृत्यसानासौ
१३७० | ततो विजघटे ... ५३६ | ततो विनिद्रम् १४४२ | ततोऽशीति
...
६३६ | ततो मायामयान् १६०० ततो मायामयीं सीताम्
१५५६ | ततो रामेति चक्रन्दुः ११४५ ततो रामो हनूमन्तम्
१४४५ | तत्कर्म वालि०
२३१ | तत्र जेतुं गमिष्यामि
१०१२ | तत्रेन्द्रजितम्... १५२२ | तथापि वक्तुम्
...
८४ | तमः प्रसुप्तम् ...
१२७५ |तमध्यासिष्ट ... १४३५ | तमसाया महानिलं ०
११८० | तमुरूत •
१४२६ | तमेबंवादिनम्
१२४६ तं भीतंकारम्
...
...
...
Des
...
...
0.0
...
...
...
...
...
...
...
...
१४०५ | तथाऽऽर्तोऽपि
८९० तं दृष्ट्वाचिन्तयत् ४९३ | तं नो देवा विधेयासुः
...
...
...
...
...
...
ततः ससंमदास्तत्र ततः सुचेतीकृत ततः सौमित्रिर् ततस्त्रिशिरसम् तुतुषुर्वानरा ... ततोऽकुष्णाद्दरा • ततोऽन्दीद्दश० ततोऽचित्रीयता • ततो जलधिगम्भीरान् ततो दशास्यः
O
१४१० | तं मनोहरम्... ५०१ | तं सीताघातिनम्
९४४ तयोर्वानर •
ततो दशास्यः स्मर•
१०६९ | तरङ्गसङ्गात्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः
१४०७
१४१९
...
...
...
800
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
7
...
...
...
...
...
...
...
७०
...
१२६१
१७
१४५५
५.१३
१४५३
१३६६
१११६
१५९१
१३९२
३९८
४०८
१६६
११३४
९३२
६७६
११०५
१३३८
१३७६
९९६
३१५
६४६
१४०२
८९४
१२७८
१६०२
२२९
१३३९
२२२
३८२
३३२
४१३
२९
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
... ५९२
१११
mmT
१३९१
१४५
.
.
.
.
.
... १०७४
१६१९
३१३
२२४
سه ه
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः तर्षणं प्रजनिष्णूनाम् ... ... ४३६ / ता हनूमान् ... ... तवोपशायिका ... ... ६६५ तिग्मांशुरश्मि तस्तनुर्जज्वलुर् १०९८ तिरोबभूवे सूर्येण तस्मात्कुरु त्वम्
तीनं स्यन्दिष्यते तस्मानिरपतद्भरि
तीव्रमुत्तपमानो तस्मिन्कृशानु०
तुङ्गतरुच्छाया० तस्मिन् कैलास
तुङ्गमणि किरण. तस्मिन्नन्तणे
तुङ्गमहागिरि० तस्मिन्वदति ... ६५५ तुङ्गा गिरिवर० तस्य क्षेमे महा० ... १२८४ तुरङ्गाः पुस्फुटुः तस्य निर्वत्यै ... ... ... ४३३ तूयाणामथ ... ... तस्याः सासद्यमानायाः
तृणाहानि दुराचाराः ... ... १५३३ तस्याधिवासे ... ... ८४८ तृणाय मत्वा ...
६४१ तस्याप्यत्यक्रमीत् ... ११९८ तृणेढु त्वद्वियोग. १५४३ तस्याप्यबेभिदिष्टासौ ... ... १२९७ | तृणेमि देवम्... ... ... १४९१ तस्यातिपत ... ...
ते तं व्याशिषत तस्याहारिषत... ... १२६० तेन वह्येन ... तस्यै स्पृहय० ...
| तेन सङ्गतम् ... ताः सान्त्वयन्ती
| तेनादुयूषयत ... ... २३२ तातं प्रसाद्य कैकेय्या १५८६ तेनेऽद्रिवन्धो ... तान् दृष्ट्वाति०
ते परस्परमासाद्य ... ... १३९० तान् प्रत्यवादीत्
| तेऽभाषिषत ... ... ... ११८७ तान् विलोक्य
| ते विज्ञायाऽमि० ताभ्यामन्योन्यम् ... ... १४४७ | ते भुक्तवन्तः ... ... ... १२७ तामापतन्तीम्
ते रामेण सरभसम् १०६५ तामुवाच स ...
| तेऽव्यरासिषुः... ...
१२५३ तांश्चेतव्यान्' ...
६८६ तेषां निहन्य० ... तां पराजयमानाम् ६१३ | ते हि जालैर्... तां प्रत्यैच्छन्...
तैरजेषत सैन्यानि तां प्रातिकूलिकीम् ...
तैर्वृक्णरुग्ण०... तां प्राविशत् ... ... ... ६०२ तो खड्गमुसल० ... ... १८५ तालेन संपादित. ... ... ९०३ तौ चतुर्दश०... ... तावभाषत पौलस्त्यो० ... १३७१ तौ वालिप्रणिधी ... ... तावस्फावयताम् ... ... १३८९ तौ हनूमन्तमानेतुम्... ... १२८६
तास्तया तर्जिताः ... ... ६४३ । त्रस्यन्तीं ताम् ... ... २७८ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
६१७
سر ه
و ه
७६३
१४३७
१५९
६९४
"
-
-
m
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
त्रिवर्गपारीणम् त्रिंशत्तमम् त्वं ससर्जिथ संस्म वेत्थ त्वक्त्रः संविव्ययुः त्वन्तु भीरु
त्वन्मित्रनाशो
त्वमजानन्निदम्
...
...
...
...
दग्धशैल इवा० दण्डकानध्य० दण्डकां दक्षिणेन दण्डेन कोशेन च दत्तः खदोषैर
दत्तं न किं के
...
...
::
...
...
...
त्वमर्हसि भ्रातुः त्वं पुनीहि पुनीहीति ... त्वया तु लोके
त्वयाद्य लङ्का० त्वयाद्रक्ष्यत किम् त्वयापि नाम रहिता ... त्वया संदर्शितारौ
त्वयि नस्तिष्ठते
...
...
...
...
...
a
...
...
...
...
द.
...
...
दत्तावधानम् ददाल भूर्नभो० ददृशे पूर्ण ०
ददैर्दुःखस्य
ददौ सम् दधाना बलिभम् दधावाऽद्भिः दध्वान मेघवत्
दन्तच्छदे प्रज्वलिता...
दमितारिः दमित्वाप्यरि० दर्शनीयतमाः
800
8.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
600
...
...
...
...
040
03.
...
...
800
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः ।
...
...
...
...
400
0.0
...
...
...
...
...
१२
...
श्लोकाः
७३ दर्शयांचक्रिरे रामम् ...
५२३ | दशग्रीवोऽहम्
७२१ दशदन्ति सहस्राणि
१४७६ |दस्येऽहं मधुनो
१२४२ | दातुः स्थातुद्विषाम् २२७ | दिक्पालैः कदनम्
९७८ | दिग्व्यापिनीर्लोचन • १४७३ | दिदृक्षमाणः परितः १५०० | दिक्षु मैथिली राम १५५९ दिद्विषुर्दुदुवुर्...
९७४ दूरं समारुह्य १०१६ | दूरगैरन्तगैर्
९९८ दूरात्प्रतीहार०
...
१२०४ | दुर्गाऽश्रितानाम्
१८९ | दुष्पानः पुनर् ६५० | दूतमेकम्
१५३ |दृष्ट्वा राघव ०.
...
...
...
३४ |दृष्ट्वा ताम् १०८८ दृष्ट्वा दयितया
९६७ दिशो द्योतयमानाभिर्
१०११ दिशो व्यश्नुवते
१५७२ | दीक्षख रामेण ... १४९० दीपतुल्यः प्रबन्धोऽयम्
१५९७ दीप्यमानम्
५५४ दुः खायते दुरुत्तरे
108
...
...
...
३७० | दृष्ट्वा सुषुप्ताम् ४३२ | दृष्ट्ट्रोर्णुवानान् ... १५४ | देवान्तकोऽति•
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः
११२२
१३८४
१४१३
३७३
१४९८
१३६५
४०
...
...
..C
...
...
...
...
...
...
0.0
...
११२८ || देहं बिभ्रक्षुः
६०८ | देहत्रश्चन • ९१७ | दैत्यक्षये महा • ६९३ | दैत्याभिभूतस्य ७१५ | दैवं न विदघे... ६५८ | दैवाद्विभीहि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
818
...
...
...
...
...
१११
१५३७
११६९
५८८
१४८४
१५४४
१६२३
२६४
948
२५७
९०४
९८३
७९१
७८३
८८६
४००
९३९
७६१
५९७
६००
७५५
१२९
१२५५
२४०
५१४
१५८५
५४
४३१
१५५७
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०९
س
س
س
س
م
६७४
س
سم
م
م
ध.
1
७३३
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः दोषैररमतैभिस्ते ... १३८६ | न चोभावप्यलक्ष्येताम् ... १४५२ दीवारिकाभ्याहत. ... ... ९३८ न जिजीवाऽसुखी ... ... ११२९ द्यामिवाह्वयमानम् ... ... ५६० | न जिह्वयांचकार ... ... २९४ द्रष्टाऽसि प्रीतिमानारात् १५९६ न तजलं यन्न द्रष्टास्थस्तत्र तिस्रो० ...
न तं पश्यामि ... ... २०४ द्रष्टुं प्रक्रममाणः ...
न तानगणयन् द्रुतं संखरिषीष्टाः ... ७०० न तृणेह्मीति ... द्रुतं द्रुतम् ... ... ८२१ न स्वजायत मे द्रुतमत्रास्त ...
| न त्वं तेनान्ध० ट्ठभङ्गध्वनि० ...
| न निश्चितार्थम् द्विषन्वने० ... ... ... २८० | नन्दनानि मुनी. द्विष्कुर्वताम् ... ... ... | न प्रणाय्यो.... द्वेष्टि प्रायो गुणेभ्यो ... न प्राणिषि ... ... ...
न प्रावोचमहम् धनानामीशते ... ... १४७८ न बिभाय ... ... ... २८५ धनुष्पाशभृतः
न भवति महिमा
८७२ धनूंष्यारोपयांचक्रुर् ... ०७६ | न भवाननु० ... ... ६२८ धर्मकृत्यरताम्
नभखान्यस्य वाजेषु ... ... १४५६ धर्म प्रत्यर्पयन् ... ७८८ न योद्धुमशकन् धर्मोऽस्ति सत्यम्
| नरकस्यावतारोऽयम् धासु कामार्थ० ... | न वानरैः ... धारयैः कुसुमो. ... ... ३६९ | नश्यन्ति ददर्श ... ... ८२२ धिग्दाशरथिम् ...
न सर्वरात्र०... धिमां त्रिशिरसा ... ... १३१३ नहि प्रेष्यवधम् ... ... १५३६ धुन्वन्सर्व० ... ... ... २८४ | नाकल्प्स्यत्संनिधिम् ... ... १५७८ धूम्राक्षोऽथ प्रति. ११४१ नाखेयः सागरः धेयास्त्वं सुहृदाम् ... ... १५२७ नागास्त्रमिदम्... ... ... ११३३ ध्वजानुदुधुवुः ...
नाजानन्संदधानम् ध्वनीनामुद्धमैर् ... ... ३६८ नानुरोत्स्ये जगत्० ... ... १३२७
नाभविष्यदियम् ... १५६९ नखैरकर्तिषुः ... ... ... ११८५ / नाभिज्ञाते महा० ... ... १३४० न गच्छामि पुरा १४९३ नाभिज्ञाते स यक्षेन्द्रम् नगजानगजा ... ... ... ८१९ | नामग्राहं कपिभिर् ... ... ४३४ नगरस्त्रीस्तन० ... ... १६०३ नामोक्ष्याम वयम् ... ... १५८१ न च काञ्चन० ... ... ८१५ नायमुद्विजितुम् ... ... ५२६ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
سم
६२
F MP4,
४१५
س
३४७
م
ܩ سه سه
ܩ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
.
१४
.
-
.
-5
4
८१३
५४९
५८९
१४३३
४७५
श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः नायास्यसि ... ... ... ३६० | नीवारफल.... ... ... ४८० नारीणामप० ...
| नृपाऽऽत्मजो... नावकल्प्यमिदम् . ... ... १५१७ | नेत्रेषुभिः ... ... ... ९१० नाविविदिषुम्...
नेदानीं शक.
... ... १४८९ नावैत्याप्यायितारम्
नैतन्मतं मत्कम् नासां मातृ. ... ...
नैवं विरह. ... नास्ये पश्यति... ...
| नैवेन्द्राणी न... निकुञ्ज तस्य ... ... ... ५३७ | नोदकण्ठिष्यता० निकुम्भो वानरेन्द्रस्य... ... ३०२ | न्यकृन्तंश्चक्र० निकृत्तमत्त० ... ... ९२६ न्यवर्तयत्सुमित्रा. निखिलाभवम् ...
न्यवसिष्ट ततो० ... ११८८ निघानिघ० ... ... ... ४९९ न्यविक्षत निजघाना० ... ... ७९९ न्यश्यन् शस्त्राणि
१३५० नित्यमुद्यच्छमानाभिः
न्यषेधत्पावका० निन्दको रजनि ... ... ४४७
न्याय्यं यद्यत्र... ... निमित्तशून्यै ... ... १००० निरचायि यदा
१२८८ पक्षिभिवितृदैर् निरवय॑न्न ... ... ... ६११
६११ | पङ्गुबाल. निराकरिष्णवो
४३७ पञ्च पञ्चनखा० निराकरिष्णुर् ...
| पततिकोष्टु० ... निराकरिष्णू ... १८४
पतिवध० ... ... निराकृत्य यथा १३८१ : पपात राक्षसो०
११४९ निरासू राक्षसाः ... १०९१ पयोघटोनीरपि
१००४ निर्माणदक्षस्य... ...
पयोधरांश्च ... निर्यस्फुलिङ्गाकुल
परस्त्रीभोग० ... ... ... ७९५ निलको विमदः ... ... २७० | परिखेदित० ... निर्वणं कृतम्...
७६७ परिघेणावधिष्टाथ निलिल्ये मूर्ध्नि
१४४ परितः पर्यवाद्वायुः निवृत्ते भरते ... ...
परिपर्युदधे०... निशातुषारैर् ...... ... ३१ परिभावम् ... निष्कोषितव्यान् ...
परिभावीणि ... निष्क्रम्य शिक्षया ...
परिशेषं न ... निष्ठां गते ....... ... १३ | परीक्षितुमुपा ... ... ... ५६५ निहतश्च ... ... ... परेद्यव्यद्य ... ... ... १५१ निहन्ता वैर० ... ... २६१ पर्यशाप्सीत् ... ... .... १७१
سه
... ९२८
२.४५८
८८१
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
परितोऽनु पश्चिमं करवामैतत्
पश्यामि रामात्
पस्पन्दे तस्य .
पापकृत् सुकृताम् पारं जिगमिषन्
...
पुरो रामस्य पूतं शीतैर
पूर्वस्मादन्य०
...
प्रगृह्यपदवत् प्राहैरिव
...
पिप्रायाद्रि० पिशाचमुख० पिशिताशिनाम् पीडाकरममित्राणाम् पीतौष्ठरागाणि पीने भटस्यो ०
पुंसा भक्ष्येण ... पुण्यो महाब्रह्म • पुत्रीयता तेन पुरःप्रवेशम् पुरुहूतद्विपो
...
प्रणिशाम्य प्रण्यगादीत्
...
पृथङ्नभखतः पृथुगुरुमणि० पौरा निवर्तध्वम् प्रकुर्याम वयं देशे
...
...
...
प्रचपलमगुरुम्
जागरां चकार
प्रजागराताम्र ०
प्रणमन्तं ततो
प्रणमन् ब्रह्मणा प्रणश्यन्नपि प्रणिपत्य ततो
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
....
....
...
....
....
1000
...
1 ....
....
श्लोकाङ्क्षाः
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
800
839
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
....
...
...
6.90
...
...
...
...
...
१५
श्लोकाः
७१२ प्रतन्व्यः कोमलाः
१५३४ | प्रतीय सा पूर्
९८२ | प्रतुष्टुवुः कर्म ...
११५१ | प्रतुष्टुषुः पुनर्
४१८ | प्रतोदा जगलुः
....
७१६ | प्रत्यूचे मारुतिः ४९८ | प्रत्यूचे राक्षसेन्द्रः २८६ प्रत्यूचे वालिनम्
८१८
प्रददृशुरुरु ०
...
...
....
१४३ प्रयास्यतः पुष्य ० ५३९ | प्रलापिनो ० ६४७ प्रलुठितभवनौ
....
६५१ प्रवपाणि वपुर् ८६२ | प्रवपाणि शिरो ९७ प्रवहन्तं सदा ० १५०६ प्रविधाय धृतिम्
३५२ | प्रष्टव्यं पृच्छतः
४७८ प्रस्कन्दिकाम्
८५८ / प्रस्थास्यमान २९३ प्रहस्तमर्थांच के
९०६ | प्रहस्तस्य पुरो० १५८३ || प्रहीणजीवितम्
१५८०
प्राकारमात्रावरणः ८०७ प्राघानिषत
१०२६ प्रामुहूर्तात्
...
१३६१
प्रबाधमानस्य
९०५ | प्रबोधकालात् ८९२ | प्रभातवाताहति
८०० || प्रमादवांस्त्वम् ४ प्रमेदिताः
१० प्रययाविन्द्रजित्
३६६ | प्रयाणमात्रेण .
७४० प्रयातस्तव यम्यत्वम्
...
::
...
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
800
...
...
...
...
...
...
930
600
...
....
...
...
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀
...
...
...
⠀⠀⠀
...
...
श्लोकाङ्काः
१५९५
१०१
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
800
...
...
...
...
...
0.0
...
800
...
0.0
...
...
800
...
...
७७३ | प्राचीं तावद्भिः ७७२ | प्राचुचूर्णच्च
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
५६
७४२
११६७
३९०
२०६
४२५
८६५
९३३
९२४
३३
९९१
६९०
१०८४
९६५
३४०
२५
...
४४६
२९१
१५६६
८७१
५९४
१६२१
३३७
५०८
९४
११५६
११७०
१३३७
૪૮૬
... १२१७
७७७
९६९
७७५
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६.
८२९
...
९१५ बालनापन
९१५
.
७५४
VM
४२१
६३८
५३४
८८३
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
लोकाङ्काः प्राच्यमाजिहिषाम् ... ... १०८३ | बद्धो वासर०... ... ... १०२० प्राज्ञावाक्यान्यवा० ... ११९५ | बन्धूनशकिष्ट ... ... १०८ प्राज्ञांस्तेजस्विनः ... १४६४ बबाधे च बलम्
१११३ प्राणयन्सम् ... ... ७७४ | बभूव याऽधि. प्राणा दध्वंसिरे
११२३ बभौ मरुखान् प्राणिषुर्निहताः ... १२८९
बलान्यभि० ...
७४३ प्रातस्तरां
बलिनावमुम् ...
३८३ प्रादमयन्त ...
६०५ बलिर्बबन्धे ... प्रादिदृक्षत ...
बहुधवलवारि
०४१ प्रादुःषन्ति
बहुधा भिन्न
७६६ प्रादुन्वञ्जानुभिः
१३६० बिभ्रत्यत्राणि... प्राप्तचारित्र्य.
१५५१ बिम्बागतैस्तीर० प्राप्य चर्य
| बुद्धिपूर्व ध्रुवम् प्रायुत राक्षसीर
| सुभुत्सबो द्रुतम् प्रायोपासन०...
५७७ बोद्धव्यं किमिव प्रलोठन्त ... ... ... १३६४ १३६४ बोभवीति न०
१४९९ प्रावर्तिष्यन्त चेष्टाः १५८२ | ब्रह्मर्षिभिर्नूनम् ... ९८८ प्रावर्धत रजो.
१४०६ | ब्रह्मादधाद्वधम् प्राशीन चातृपत्
१२१० ब्रूहि दूर. ... ... ... ७९६ प्रास्थापयत्पूग०
भ. प्रियंवदोऽपि. ... ... ३९२
भजन्ति विपदस्तूर्णम् ... १४६२ प्रियंभावुकताम्
भयसंहृष्ट० ... प्रीतोऽहं भोज० ... ... ६२५ / भल्लैश्च बिभिदुः ... ... प्रीत्यापि दत्तेक्षण ...
| भवत्यामुत्सुको० ... ... ६५९ प्रेता वरेण शक्रस्य
भवन्तं कार्त.
२१६ प्रोदपादि नभत्तेन ...
भिन्न नौकः ... ... प्रोर्णोति शोक. ...
भुजांसवक्षःस्थल. प्रौर्णावीच्छर०
१३०० भुजौ चकृततुः प्रौMवीत्तेजसा
| भुवनभर०...
भूतिं तृणमि... फलभरमन्थर० ... ... १०५९ | भूमिष्ठस्यासमम्
१४४३ फलान्यादत्व ... ... भूमौ शेते दश. ... ... १४६. फलाशिनो निर्झर० ... ... | भूयस्तं धिप्सुम् ... ... ५०६
भृङ्गाली कोकिल. ... .... ३६४ बद्धो दुर्बल... ... ... १६४ | भृतनिखिल०... ... ... ८६७ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
१३७३
८६
४०६
१०१९
XM
ه
१५८७ १२८७
م
१४८६
९५७ ३३६
१३०३
८६४
سه
و
.
९८
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८८
१००७
१००२
८५६
m
r
५८३
३०८
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः भेष्यते मुनिभिः. ... ... १३४४ मा न सावीर् .... .... ... ७२३ भ्रमरकुलाकुलो. ... १५८८ मानुषानभि०.... भ्रमी कदम्ब० ... ... ४३९ | मानुषी नाम .... . ... ... १३३२ भ्रातरि न्यस्य...
२६५ मानेन तरूपेषु..... भ्रूभङ्गमाधाय ...
मां दुष्टां ज्वलित
१५६७ भ्रेजिरे क्षत. ... ... ११३६ | मापराधोदियम् .
१३६७ भ्रेमुः शिलो.... ... ४८९ मामुपास्त ... ... २०७ भ्रेमुर्ववल्गुः ... ... ... १०४६ मायानामीश्वराः ... ... ६८५
मायाभिः सुचिरम् मण्डलान्याहताम् ... ... १४३० | मायाविभित्रास. ... मत्तेनामारि ... ... ... १२६६ मारयिष्यामि ...
१३२६ मत्वा सहिष्णून्
| मार्ग गतो गोत्रः मत्पराक्रम
मावमंस्थाः ... ... ... ६२३ मधुकरविरुतै ...
| माशोचिष्ट रघु.
१२८२ मधुसाद्भूत. ...
७५९ मा स्म तिष्टत... मध्वपाययत्०...
मा स्म द्राक्षीर् मन्तूयिष्यति ... १३३५ मा स्म भूहिणी मन्त्रे जातु वदन्ति १४७४ मितमवदत् ... ... मन्दायमान० ...
६०७ मित्रघ्नस्य प्रचुक्षोद मनियोगात् ...
७९८ ।
मिथ्या मास्म ... मन्यु वध्या भट० १५३० || मिथ्यैव श्रीः .... मन्युं शेकुर्न ते
१११७ | मिमेह रक्तम् ... मन्युर्मन्ये ... ... ३२१ मुञ्चेताकाश०... मन्ये किंजमहम्
४२४ मुदा संयुहि ... १५४६ मम रावण. ... ... ... १७४ | मुषित्वा धनदम्. ... ... ५७१ मया खमाप्थाः
| मुष्णन्तमित्र ... मरिष्यामि विजेष्ये १३१७ मूर्खास्त्वामव ..... ११९६ महाकुलीन० ...
२६० | मूर्धजान् स्म ... महीयमाना ... ...
मूर्धा दिवमिवा०. मांसं हतानामिव १००३ | मृगयुमिव ...
१८२ मांसविक्रयिणः
| मृगाः प्रदक्षिणम् मांसान्योष्टा०... ... ... १९७ | मृदङ्गा धीरम्... ... ... १०७२ मसेिनास्याश्वताम् ... ... १२११/ मृदुभिरपि ... ... ... ८७३ मांसोपभोग०... ... ... ६८९ | मृषासि त्वम् ... ... मातामहा० ... ... ... ८८ मृषोद्यम् ... ... ... २४३
भहि०३
..
८२७
११०१
-
-
-
७६५
-
. १४९६
-
१.८२
-
-
.
४१७
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
मेघङ्करम् मेघनादः मेघाः सवितो मोजिग्रहः सुनीतानि ...
...
मोदिष्ये कस्य ...
0.0
...
प्रियमाणः म्रियामहे म्रियेयोर्ध्वं मुहूर्तात्
...
...
यज्ञपात्राणि गात्रेषु यत्कृतेऽरीन् .. यत्नं प्रोर्णवितुम् यत्र यच्चामरिष्यत् यत्स्वधर्मम् यथाखं संगिरन्ते यथेष्टं चर वैदेहि यदतासींच्छनैर् यदा न फेलुः... यदा विगृह्णन्न...
हेनर्दिनम् ...
...
यद्यकल्प्स्यत्
यद्यहं नाथ यमं युनज्मि ... यमलोकमिव .
...
...
...
यमाय कम्पनम् मास्यश्वरी
यः पयो दोग्धि यक्षेन्द्रशक्तिम् यच्च यत्र भवांस्ति....
यच्चापि यत्ना
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
य.
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
...
...
...
100
...
...
...
...
600
...
...
...
409
श्लोकाङ्काः
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
0.0
8.0
...
...
...
...
600
...
...
...
...
...
...
...
0.0
...
...
...
१८
श्लोकाः
३९५ यां कारि राज ०
७४८
यात यूयम्
१४२० | यानैः समचरन्त
१२०१ | यायास्त्वमिति ... १३२८ | यावज्जीवम् यावन्न संत्रासित ०
४२९
...
५२४ | युद्धाय राज्ञा १५०५ | युद्धोन्मत्तं च
...
...
...
...
६२४
युयुजुः स्यन्दनान् युवजानिर् १२२१ | युष्मानचेतन् .. १५१८ | यूयं समैध्यथ...
...
९५४ | येन पूतक्रतोर् १५१३ | ये सूर्यमुप० १३६९ | यैरघानि खरो •
...
५२७ | योगक्षेमकरम् १५७६ | योद्धारोऽबिभरुः
८०४ | योद्धुं सोऽप्यरुषत् ५७३ ! योऽपचक्रे
१५५५ | योषिद्वृन्दारिका
६७५
...
११८१ | रक्तपङ्के गजाः ९६० रक्कम श्योतिषुः
२२४ | रक्तं प्रचुश्रुतुः ... ७१७ | रक्तेनाचिक्लिदत् १९१ | रक्षांसि वेदिम् ३२८ | रक्ष्णं करोषि
...
१४१५ | रघुतनयम् ११५४ रणपण्डितो •
२१७ रणे चिक्रीड
७२० | रथेनाविव्यधत् ४८७ रविस्तप्स्यति
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀
800
...
...
...
...
W
8.0
...
...
...
...
...
0.0
...
...
...
...
84
श्लोकाङ्क्षा:
५०९
४७०
...
...
...
...
...
...
...
948
...
...
...
...
ययाथ त्वम् ययुर्विन्ध्यम्
यशस्कर०
यस्यां वासयते
२८१ | रसान् संहर ६०६ राक्षसस्य न १३२९ राक्षसानां मयि
याः सुहृत्सु
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
888
...
...
...
...
...
५७४
२४२
१५७३
९३५
९५३
१२५६
११५८
१९६
८४५
१४४
१४७१
५५५
१२४७
२२३
१३९९
१२३३
५६२
२०७
...
१०९६
१२३२
११४७
१२२९
१२
५००
૮૪૦
८१२
११४८
१२६७
१३१०
१५६२
१२३९
६६३
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ल.
४१७
६७२
६८०
४१६ २३८
...
१०९४
८
श्लोकाः श्लोकाङ्काः। श्लोकाः
श्लोकाङ्काः राक्षसान्बटु०... ... ... २६८ राक्षसेन्द्रस्ततो. ... .... ११८२ | लक्षे द्वे च पदातीनाम् १४१४ राक्षसेन्द्रस्य ... ... ... ६७१ | लक्ष्मण सा ... ... ... १६८ राक्षसोऽतर्जयत्
१४४९ लक्ष्मणाचक्ष्व ... ... राक्षस्यः प्रारुदन्
लक्ष्मीः पुंयोगम् राघवं पर्ण. ... ... ... १६२ लङ्का नना ...
५२८ राघवस्य ततः... ... ... ४६२ ४६२ | लङ्कालये तुमुल.
०५० राघवस्य मतेनाथ
१५६५ लज्जानता ... ... १५५० राघवस्याभृशायन्त
१४३९ लतानुपातम् ... राघवस्यामुषः... ... ११९७ | लब्धां ततो०... राघवाभ्यां शिवम् ...
लभ्यां कथं नु राघवो न दयांचने १११० ललुः खड्गान् ... राजितं गारुडै... ... १४५७ लवणजलबन्ध राममुच्चैर् ...
| लांगूलमुद्धतम् रामसंघुषितम्
लांगूलैर्लोटयां रामस्य दयमानः
| लेढि भेषजवत्
१४६५ रामस्य शयितम्
लोकानशिशिषोः रामादधीत....
लोभाद्भयाद्वा ... रामोऽपि दारा०
लोलं कूलाभिगमे ... रामोऽपि हत.
| लोहबन्धैर्बबन्धे नु ... ... रामोऽवोचत् ... ... ३८७ रावणः शुश्रुवान्
वक्षः स्तनाभ्याम् रावणबलम् ... ... ०६८ वचनं रक्षसाम् रावणस्य नमन्ति १४९७ वज्रमुष्टेर्विशिश्लेष ... रावणस्येह ...
६६२ | वज्राभिघातैर् रावणाङ्कपरिश्लिष्टा १५५२ | वञ्चित्वापि रावणाय नमस् ... ६४० वणिक् प्रग्राह. ... रिणच्मि जलधेः
वधेन संख्ये ... ... रुचिरोन्नत. ... ... ... ८४२ वनतापसके ... रुदतोऽशिश्रियत्
वनस्पतीनां सरसाम् ... रुरुजुर्भेजिरे ...
वनानि तोयानि रोचमानः ... ... ... ६१५ / वनान्तप्रेक्षणः ... ... ७७९ रोदिति स्मेव ... ... ... ७२८ | वनेषु वासतेयेषु ... ... १४६ रोदिम्यनाथम् ... ... १४८८ | वपुश्चान्दनिकम् ... ... १६३
रोषभीम. ... ... ... ७८२ ' वयमयेव ... ... ... ४६३ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
.
९७९
... १०४८
.
... २९६
१०९०
३२७
३१०
१४६
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
or
२५६
१४८
६५३
३९१
...
३९९
१२८१
११७८
१२३
७८९
श्लोकाः श्लोकाङ्काः श्लोकाः
श्लोकाङ्काः वरवारणं सलिल. ... ... १०२५ | विद्युत्प्रणाशम्... ... ... ९६ चरिषीष्ट ... ... ... ६९८ | विद्युन्नाशम् ... ... ... ४६० वरेण तु मुनेर् .... ४०१ / विद्रुममणि ० ... वर्तिष्यमाणम्...
विधृतनिशित. वर्धते ते ... ... ... ३५९
विनक्ष्यति ... वर्धिषीष्ठाः ... १५२६ / विनेष्ये क्रोधम् वल्गूयन्तीम् ...
विपाकोऽयम् ... वसानस्तन्त्रक०
विप्रकृष्टम् ... वसानां वल्कले
विभिन्ना जुघुरुः । ११०८ वसुन्धरायाम्...
विभीषणस्ततो. वसूनि तोयम् .... ३ विभीषणोक्तम्
९८६ वसूनि देशांश्च ... ... ९० | विमलमहामणि.
१०५५ वस्त्रानपान० ... .... १२६ वियति व्यत्य०
५४५ वस्त्रैरनत्युल्बण
वियत्यानभ्रतुः वाचंयमान् ...
वियोगदुःखा०
४१ वाचंयमो.
३९३ | विराधताडका. वाताहति. ...
३७५ | विराधं तपसाम् चादयांचक्रिरे...
०७१ / विरुग्णसंकीर्ण. वानरः कुल०...
७३२ विरुग्णोदग्र०... वानरं प्रोणु.... ७०९ | विरूपाक्षस्ततो.
१४२४ वानरा मुष्टिभिर्
विरूपाक्षो जहे वानरेषु कपिः
६५६ | विलुलितपुष्प वायव्यास्त्रेण तम्
१२४८ | विलोक्य द्योतनम् चालिनं पतितम्
विलोक्य रामेण ... वासयेत सु. ...
| विलोक्य सलिल. विकत्थी याचते
४४५ / विलोचनाम्बु. विकुर्वे नगरे ...
५६३ | विलोलतां चक्षुषि विगाढारम् ...
| विवृतपार्श्वम् ... विग्रहस्तव ...
१९० विशङ्कटो वक्षसि विचित्रमुच्चैः ...
४४ विशिश्वासयिषाम् विचुक्रुशुभूमि०
१०४ विश्वासप्रद० ... विटपिमृग० ...
८३९ विषधरनिलये विदाङ्कुर्वन्तु ... ... ... २९५ विषसादेन्द्र०... ... ... ७६४ विदित्वा शक्तिम् ... ... ५३२ विषय राक्षसाः ... ... ७४६ विद्यामथैनम् ... ... ... | विष्यन्दमान.
२०८
६७३
४१४
४४९ १०२
७४७
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
विस्फुलद्भिर् ... वीनामुपसरम् ... वीर्यं मा न ददर्श
वृक्षाद्वृक्षम् वृतस्त्वं पात्रे ० वृद्धिक्षयस्थान •
...
वृतौ प्रकाशम् वृद्धौरसां राज्य • वृन्दिष्ठमार्चीत् वेदिवत्स • वेदोऽङ्गवांस्तैर् वेश्मान्तर्हणनम् वैखानसेभ्यः ..
...
...
व्यक्रुक्षद्वानरा० व्यजिघृक्षत्सुरान्
व्यतिघ्नतीम् व्यतिजिग्ये व्यनाशयंस्ततः
व्रणकन्दर व्रणवेदनया व्रणैरवमिषू० वातीन व्याल०
...
...
व्यरमत्प्रधनात् व्यश्रुते स्म ततः व्याख्यागम्यमिदम्
व्याप्तं गुहा० व्यायच्छमानयोः व्योम प्राचिनुताम् व्रज्यावती
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श.
...
...
600
...
श्लोकाङ्काः
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
200
...
...
...
...
...
...
...
...
600
...
...
...
...
...
...
...
२१
...
श्लोकाः
७४९ | शक्यान्यदोषाणि
४९४ | शङ्काधवित्र०
...
११९३ | शतसाहस्रम्
६१२ | शत्रुघ्नान् युधि १९३ | शत्रुभिर्निहते ...
९५७
८९१
१३६ | शरणमिव
७२ | शरीरं लोहिताक्षस्य ४७९ शरैरताडयत् ...
१६ | शर्मदं मारुतिम्
...
शत्रून् भीषयमाणम् शमं शमं नभखन्तः
...
७७६
१२८
१२२८
१३८५
५४७
५४६
१४२२
५९५
शिला तरिष्यति
१४५९
१६२४
शिवाः कुष्णन्ति शीघ्रायमाणैः ...
३८४
४१० | शीर्षघातिनम्... १४३१ | शीर्षच्छेद्यम् ५०४ | शुक्लोत्तरासङ्ग •
शशाङ्कनाथा ० शशिरहितमपि
शस्त्रैर्दिदेविषुम्
शस्त्रं तरूर्वीधरम्
शाम्यत्यृतुसमाहारः
शिञ्जानभ्रमर०
शितविशिख०
...
६८३
८३५ | शुश्राव रामः ३३४ | शूलानि भ्रमयाम्० शृण्वन्यः प्रति० शैलेन्द्रशृङ्गेभ्यः शैले विश्रयिणम्
१५०
...
१४८१ | श्रीर्निष्कुष्यति १२३६ श्रुत्वा विस्फूर्जथु•
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
श्लोकाङ्काः
९७६
५२१
५७९
४०४
१३१४
२४१
१४८५
८७९
१२९८
१३८७
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
800
...
...
...
...
...
...
...
...
...
शक्तिं संखजते
शक्तिरित्यकुपत् शक्तैः सुहृद्भिः शक्त्यृष्टिपरिघ ० शक्नोति यो न
९४५ | श्रोत्राक्षिनासा० ६७७ | श्लाघिष्ये केन
९६४ | श्वःश्रेयसम्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
8.0
...
...
...
...
३७९
९००
८६८
...
७०५
९८४
१४७९
१६१७
१८३
१००८
१४७०
११९
४०३
२२८
१३०
१०८५
१०७७
६१९
९२३
४५४
१४८०
२३६
११७
१३०८
१७६
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
षड्वर्गवश्यः
संयुयूषुम् संवर्गयांचकार
...
...
संजानानान्
संजुघुक्षवः संज्वारिणेव
...
...
...
संवाद्भिः सकुसुम ०
संवित्तः सह संशृणुष्व संसर्गी परि..... संसिस्मयिषमाणो संस्तावमिव स एव धारयेत् स किङ्करैः कल्पितम् ...
सख्यस्य तव स गिरिं तरु० संकल्पं नाकरिष्यच
संक्रुध्यसि संक्ष्णुवानः संगच्छ पौंस्नि...
...
838
...
संगच्छ राम०
संग्रामे संघर्षयोगिणः स च विह्वल०
स चापि रुधिरैर् स जलाम्भोद ०
संचेरुः सहसा
...
...
...
...
A
स तान्नाजीगणत्
सतामरुष्करम्
सतामबिभ्रमत्
...
स.
...
...
...
...
8.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
000
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः श्लोकाः सत्वमेजय०
९७० सत्वानजस्रम्
सदोद्गार •
...
...
...
...
...
...
...
800
...
...
...
100
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
२२
...
...
७०८ | सद्रत्नमुक्ता •
११६२ | संदर्शितस्नेह •
...
...
...
...
१५८९ | संत्रस्तानामपाहारि ०
२२० || संत्रासयांचकार ५५८ | संदिदर्शयिषुः ... ४४२ संदृश्य शरणम्
७२६ || संदुधुक्षे तयोः ४७३ | संधानकारणम् १५०४ | संधानमेवास्तु ... ९४३ संधुक्षितं मण्डलं
३६२ | संधौ स्थितो वा
OOP
७८६ | स विष प्रचुक्षोद ७४५ समयं परिहरमाणो ०
...
O...
·
...
400
...
...
...
...
...
D...
...
८३३ | सन्नत्स्याम्यथवा १५७१ | सपक्षोऽद्रिरिवा ० ६१८ | स पुण्यकीर्तिः ... ५८२ | सप्तषष्टिं लवङ्गानाम् :.
२७४ | स प्रोषिवान्
...
...
...
...
...
...
...
७७०
स भवान् भ्रातृ•
८५१ |स भस्मसाच्चकार
१२४४ | समक्षुम्नन्नुदन्वन्तः ४६९ समक्ष्णुवत शस्त्राणि ४९१ | समगत कपिसैन्यम्
५६९ | समगध्वम्
६८७ समतां शशि
४४०
समनत्सीत्ततः
११८६ | समपत्स्यत राजेन्द्र
२८३ | स महाफणि०
१२३४ | समधत्तासुरम्...
३५४ समाविष्टम् १२१५ | समाश्वसिमि केनाहम्... ७२२ समिद्धशरणा
Bes
...
400
O...
...
⠀⠀⠀⠀
...
...
...
100
...
...
...
....
...
9.0
...
श्लोकाङ्काः
३८५
३३५
४७२
...
...
...
...
...
...
...
...
838
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
900
...
...
...
...
सतामूचे
सत्त्वं समदुधुक्षच्च स त्वं हनिष्यन् Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
...
838
...
800
...
...
७
...
९६२
१२४५
२८७
२४७
३००
११७७
११९९
९८५
९७२
९६१
१३३३
१२०५
५
१२७९
१०९
११५५
१०२३
१५२१
११५३
१४५४
१४०१
१३०४
५३५
८४९
१२९२
१५७४
१०५६
३४३२
३७४
१४६८
८१७
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
समीरयांचकाराथ समीहे मर्तुम् ... समुपचित• समुत्क्षिप्य ततः समुत्तरन्तौ समुत्पेतुः कशा • समुद्रोपत्यका...
800
...
समुपेत्य ततः... समूलकाषम् संपत्य तत्सनी संस्पर्शाse
संपातिना प्रजङ्घः संप्राप्य तीरम्
संप्राप्य वानरान्
...
...
संप्राप्य राक्षस ० संबभूवुः कबन्धानि
संमृष्टसिक्ता •
सरसबहुपल्लव ०
सरमा सरसाम् सराघवैः किं बत
...
स राजसूय ० सर्वंकषयशः ... सर्वतश्चाभयम् सर्वत्र दयिता • सर्वनारीगुणैः...
सर्वस्य जा सक्षमच्छिदत् स शत्रुलाचौ
स शुश्रुवान् ससैन्यश्छादयन् सस्यन्दे शोणितम् सस्फुरस्योदकर्षच्
सस्रंस शर०
...
...
...
...
9.0
सहभृत्यः सुरा• सहसा ते तरु
...
600
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
020
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
श्लोकाङ्काः
...
...
...
...
...
600
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
6.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
२३
...
श्लोकाः
११७९ | सहायवन्तः
११३१ | सांराविणम्
८६३ || सामर्थ्यं चापि
१५६८ | सामर्थ्यसंपादित ० ३५० सामोन्मुखेन •
१०७८ | साम्रैव लोके
२७२ सायन्तनीम्
१५३१ सारथिं चालुनात् १३१ | सारोऽसाविन्द्रिया०
२१४
५१९
१८८
...
सा स्तम्बघ्न ०
....
११३७ | सितारविन्द ० ० सीतां सौमित्रिणा
१०९९
१२१
सीतां जिघांसू
सीतान्तिके
सीतां दिदृक्षुः ...
१४१८
३६६
७५७
१४६६
१५४९
३७८
...
२० सुरापाण०
७३१ सुरापैरिव
...
१०९५ | सीतारक्षो ०
९१९
सुकृतं प्रिय०
१०५१
सुखं स्वप्स्यन्ति
८१४
सुखजातः ९५० सुखावगाहानि
३४८
३९४
सुग्रीवान्तिकम् सुग्रीवो मुमुदे
सुग्रीवोऽस्याभ्रशत्
सुपाद् द्विरद•
सुप्तो नभस्तः
११६६ | सुषाम्नीं सर्व
१४४० | सुषुपु
११४० | सुहृदौ राम०
...
...
...
...
सुप्रतिष्णात• सुप्रातमासादित
...
...
...
...
...
...
...
...
606
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
040
...
...
...
⠀⠀⠀⠀
...
...
...
...
⠀⠀⠀⠀
960
...
...
⠀⠀⠀
...
...
श्लोकाङ्काः
१९९.
४७७
१२१२
८४४
८९८
...
...
...
000
...
...
...
...
...
...
...
...
...
....
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
९१६
२४८
...
१३८८
२०३
४९७
४५
२९८
३१९
६०९
५८५
१३४३ | सूतोऽपि गङ्गा०
... १०४३ | सृमरोऽभङ्गुर •
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
४७६
२५१
१३३६
२२१
९१८
४६५
११०६
१२४०
१५५
१०६
७५६
७६
७६९
३८१
७५८
७४१
७८७
१००
४५६
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्लोकाः
सेतुं महेन्द्रम्...
सेवितासे लवङ्ग •
सेहे कपी रथा० सोऽध्यष्ठीयत रामेण ...
...
सोऽध्यैष्ट वेदान् सोऽपृच्छत् सौमित्रिः सर्पवत् सौमित्रिराकुलः
...
...
...
...
स्पृहयालुम् स्फटिकमणिगृहैः
...
सौमित्रे मा ... सौमित्रेरिति सौर्याग्नेये
000
स्त्रीभूषणम् स्थानं नः पूर्वजानाम् ..
स्थायं स्थायम्... स्थितमिव परि० स्नानभ्यषिचत नानीयैः स्नापयेत नाह्यनु लिम्प
...
800
स्रस्ताङ्गचेष्टो.... नस्ताङ्गयष्टिः स्वपोषमपुषत्...
...
800
...
...
0.0
...
...
...
...
...
900
0.0
...
...
...
स्फुटपरुषम् स्मरातुरे चेतसि स्मेष्यन्ते मुनयो स्यन्त्वा स्यन्त्वा दिवः...
...
...
0.0
...
0.0
...
...
...
श्लोकाङ्काः
...
...
...
...
...
800
...
0.0
800
...
...
...
...
...
000
...
...
...
...
0.0
...
...
...
...
...
...
श्लोकाः
१६१५ | स्वं कर्म कारयन्नास्ते
१५९३ | खर्गे विद्यस्व
११७६ स्वर्भानुर्भास्करम् १४४४ | खां जिज्ञापयिषू० २ | स्वामिनो निष्क्रयम् २९९ |स्खेनुस्तित्विषुः
१२७१
१३६५
१५८
८८४
१२७३
४२
१६२८
२३४
८५४
३१४ | हया जिहेषिरे
हतं रक्षांसि हतबन्धुर्जगाम
हतराक्षस ०
...
...
हता जनस्थान •
हते तस्मिन् ...
हत्वा रक्षांसि ...
हन्तुं क्रोधवशात्
८९३ हतरत्नश्चत •
...
१५११ | हरहासरुद्ध ० १५४१ हरामि राम.... ४५५ | हरिरव विलोल ० ८५९ |हरेः प्रगमनम् ८१० | हविर्जक्षिति
८९६
हृदयङ्गम
३१७ | हृदयोदङ्क ०
...
...
९१२ | हित्वाशितङ्गवीनानि
१३१८ हिरण्मयी शाल ०
१६०१ ही चित्रं लक्ष्मणेन
840
::
...
. समाप्तेयं श्लोकानुक्रमणिका ।
:::
...
...
...
...
...
...
ह.
...
...
600
...
...
...
...
000
...
...
...
...
...
...
...
: : :
...
श्लोकाङ्काः
५९०
१५६३
१४७२
...
800
...
900
0.0
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
000
000
...
...
...
800
::
...
000
७१०
७३४
११३८
१२५२
१८७
७९२
९३६
७१८
६९६
२८९
१०७३
१०३१
२३०
१०३८
७८०
१४७७
१४९
७४
११०७
२११
२५०
५१७
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवं नंदनंदनं वंदे । ओं नमः सिद्धम् ॥
अथ
श्रीभट्टि-काव्यं जयमङ्गलया समेतम्
प्रथमः सर्गःप्रणिपत्य सकलवेदिनमतिदुस्तरभट्टिकाव्यसलिलनिधेः॥ जयमङ्गलेति नाम्ना नौकेव विरच्यते टीका ॥ १ ॥ लक्ष्यं लक्षणं चोभयमेकत्र विदुषः प्रदर्शयितुं श्रीस्वामिसूनुः कविर्भटिनामा रामकथाश्रयमहाकाव्यं चकार । तथास्योपनिबन्धनं कविना द्विधा कृतम् । एकं लक्षणसूचकैः प्रकीर्णा-धिकार-प्रसन्न-तिङन्तकाण्डैश्चतुर्भिः । द्वितीयं लक्ष्यसूचकै रामसंभवादिभिविंशत्या सगैः । तत्र लक्षणं द्विविधम् । शब्दलक्षणं काव्यलक्षणं च । तत्र प्रथमस्य प्रकीर्णाधिकारतिङन्तकाण्डानि । द्वितीयस्य प्रसन्नकाण्डम् । यत्रोच्चावचेन बहूनां लक्षणानां प्रकरणं तत्प्रकीर्णकाण्डम् । तदेवात्र प्रथममुक्तं तस्य व्यापित्वात् 'उत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्' इति प्रदर्शनार्थम् । अन्न यद्यप्यादौ कविना देवतानमस्कारो न कृतस्तथापीष्टदेवतासंकीर्तनमपि विघ्नोपशमनहेतुर्भवतीति मन्यमान आह
१-अभून नृपो विबुध-सखैः परं-तपः
श्रुताऽन्वितो दर्श-रथ इत्युदाहृतः, ॥ गुणैर् वरं भुवन-हितच्-छलेन यं सना-तनः पितरमुपागमत् खयम् ॥
१-'अभून्नपो दशरथ इत्युदाहृतः श्रुतान्वितो विबुधसखः परन्तपः ॥” इति पाठव्यत्यासोऽपि क्वचित् । २–७७७॥ अथ मित्रं सखा सुहृत् ।' इति नामलि. जानुशासनेऽमरसिंहः। ३-दशसु दिक्षु रथो रथ गतिर्यस्येति यथार्थनामेति भावः । ४-१४६। छे च ।६।१।७३। हस्वस्य छे परे तुगागमः स्यात्संहितायाम् । यथा-सदाशिव+छात्रः सदाशिवच्छात्रः ।। इति सिद्धान्तकौमुद्यां भट्टदीक्षितः । ५-पयेऽस्मिन्वृत्तं रुचिरा । तल्लक्षणम्'चतुर् (४)महै(९)रिह रुचिरा ज-भ-सू-जगाः।' इति वृत्तरत्नाकरे भट्टकेदारः।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये - प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
अभूदित्यादि - तस्य हीष्टदेवता सनातनो विष्णुः । स चादौ कीर्तितः । तत्प्रतिबन्धना चेयं कथेति प्रबन्धेनैवात्र संकीर्तनं रामायणवत् । तत्र विष्णोर्यसिन्काले जगत्कार्यवशादवतारः कृतस्तदेव प्रथमं दर्शयति । अभूदिति भूतसामान्ये लुङ् । भूत इत्यर्थः । अन्यथा राज्ञश्चिरातीतत्वात्कवेः परोक्षत्वाच्च लिहू स्यात् । ‘२२२३। गाति-स्था- | २|४|७७ । ' इति सिचो लुक् । '२२२४। भू-सुवोस्तिङि |७|३|८८|' इति गुणप्रतिषेधः ॥ 'नयतेर्डिच्च' इति नयतेरौणादिक ऋन् । नरो मनुष्यास्तान्नुम्पातीति । '२९१५ । अतोऽनुपसर्गे कः ||३|२|३|' | '२३७२ | आतो लोपः | ६ |४| ६४।' नृपो राजा । अत्यन्तधर्मविजयित्वाद्देवराजस्य मित्रमासीदित्याह – विबुधसख इति । विबुध्यन्त इति विबुधा देवास्तेषामपि प्रधानत्वात् । तत्रेगुपधलक्षणः कः । सामान्यशब्दोऽपि देवेषु वर्तमानोऽप्यर्थवशाच्छक्रे प्रयुक्तस्तस्य सखेति । '७८८ । राजाऽहः सखिभ्यष्टच् |५|४|११|' विबुधसखः । अनेन धर्मविजयित्वं दर्शयति विबुधसखत्वस्य धर्मकार्यत्वात् । सुरलो. कविजयिनश्च ये राजानस्तेषां धर्मविजयी प्रधानम् । परे शत्रवस्त्रिविधाः -- उच्छेदनीयोपपीडनीयकर्षणीयाः । तत्र ये उपपीडनीयकर्षणीयास्तान्परांस्तापयतीति परंतपः । ‘२९५४ | द्विषत्परयोस्तापेः | ३ | २|३९|' इति खच् । '२९५५ खचि ह्रस्वः ।६।४।९४।' । '२९४२ | अरुर्द्विषदजन्तस्य - | ६ | ३ | ६७ |' इति मुम् । नृप इत्यनेन स्वमण्डले वृत्तिराख्याता । परंतप इति परमण्डले । श्रूयन्त इति श्रुतानि वेदादीनि तैरन्वितः संबद्धः । ग्रन्थतोऽर्थतश्च गृहीतत्वात् । दशरथ इत्यनेन नाम्नोदाहृतो लोके गीतः ॥ गुण्यन्तेऽभ्यस्यन्त इति गुणाः । ' २०४० । गुण आमन्त्रणे ।' इति चौरादिको दन्तः । तस्मात् '३१८८ | अकर्तरि च - | ३|३| १९।' इत्यादिना घञ् । येषाम् 'एरजण्यन्तानाम्' इति दर्शनम् । येषां तन्नास्ति तेषामेरच् । स्वरं प्रति विवादो न रूपं प्रति । गुणैरभिरामत्वादिमिर्वरं श्रेष्ठं यं नृपं पितरमुपागमदिति संबन्धः । ब्रियत इति वरः । ' ३२३४ | ग्रह-वृ-ड. | ३ | ३|५८|' इत्यादिना कर्मण्यप् । केन हेतुनोपगतवांस्तं पितरं सनातन इत्यत आह— भुवनहितच्छलेनेति । भवन्त्युत्पद्यन्त इति भुवनानि । भूर्भुवः स्वरिति त्रयो लोकाः । 'रजः क्युन्' इत्यनुवर्तमाने 'भू-स्-धू- सर्जिभ्यश्छन्दसि' इत्यौणादिकः क्युम्बहुलवचनाद्भाषायामपि भवति । तेभ्यो हिता भुवनहिता विष्णोर्दशावताराः । इह तु रामो द्रष्टव्यः । तच्छलेन व्याजेन भुवनहितच्छलेन । इदानीं रावणादि - कण्टकोद्धरणात् । तथा चोक्तम् ' परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥' इति । सनेत्यव्ययं सदार्थे वर्तते । सना भवतीति । '१३९१। सायं चिरम् ।४।३।२३|| इति व्युट्युलौ तु च । सनातनो विष्णुरुपागमदुपजगाम । लुदित्त्वादङ् । सत्स्वन्येषु राजसु गुणैर्वरत्वाद्यं पितरं जनकमङ्गीकृतवान्सोऽभूदिति योज्यम् । स्वयमित्यात्मना न कर्मणान्येन वा प्रेरित इत्यर्थः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम संभवो नाम प्रथमः सर्गः -
1
२ - सोऽध्यैष्ट वेदांस्, त्रि-दर्शान॑येष्ट, पितॄनपारीत्, सममंस्त बन्धून्, ॥ व्यजेष्ट षड्-वर्गरंस्त नीतौ, स-मूल-घातं न्यवधीदरींश् चं. ॥
-
सोऽध्यैष्टेत्यादि - क्षत्रियस्य धर्मोऽध्ययनं यजनं दानम् । शस्त्राजीवो भूतरक्षणं चेत्युभयं नृप इत्यनेनोक्तम् । भूतरक्षणे शस्त्रमङ्गम् । स नृपो वेदानध्यैशधीतवानिति स्वाध्याय उक्तः । वेदयन्ति ज्ञापयन्ति धर्माधर्माविति वेदाः सामादयः । ' २८९६ । नन्दि-ग्रहि पचादि - | ३|१|१३४ |' इत्यच् । इङोऽधिपूर्वस्य '२४६० ॥ विभाषा लुङ् लुङोः | २|४|५० |' इति गाङ् । विभाषयेति गाङभावपक्षे रूपम् | अजादित्वादात् । ' २६९ | आटश्व | ६ | १|१०|' इति वृद्धिः । ङित्त्वादात्मनेपदम् । '२१२ | आदेश प्रत्यययोः - १८।३।५९ |' इति षत्वं ष्टुत्वं च | त्रिदशान्देवानयष्टाग्निष्टोमादिभिः पूजितवान् । यजनमुक्तम् । यजेः '२१५८ स्वरित - जितः | १|३|७२|' इति तङ् । अनिक्समीपत्वाद्धलः '२३००। लिङ्गसिचौ- १२।११।' इति कित्त्वं न भवति । ' २२४ | व्रश्च भ्रस्ज - ८|२| ३६ |' इत्यादिना षत्वम् । '२२८१। झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः ॥ पितॄनपारीदाप्यायितवान् । पितरमुद्दिश्य यजनम् '११६० । पृ पालन- पूरणयोः । ' इत्यस्मा - त्पूरणार्थालुङि रूपम् । '२२९७| सिचि वृद्धिः | ७|२|१|' '२२६६ | इट ईटि | ८| २|२८|' इति सिचो लोपः । अथवा 'पितृनतासीत्' इति पाठः '१२७१॥ तृप प्रीणने ।' इत्यस्माल्लुङि 'स्पृश- मृश- कृश- तृप- डपां च्लेः सिज्वक्तव्यः' इति चलेः सिचि '२४०२ । अनुदात्तस्य च | ६|१|५९ |' इत्यादिना अमभावपक्षे रूपम् । पितॄंस्तर्पितवानित्यर्थः ॥ सममंस्त बन्धून्मातृपित्रादिज्ञातीन्संमतवान् । सदा दानमानादिभिः पूजितवानित्यर्थः । मन्यतेरनुदात्तत्वात्तङ् । इट्प्रतिषेधश्च । येषां सिच इकार उच्चारणार्थस्तेषाम् ' २६९७ । हनः सिच् । १।२।१४। ' इति किल्क
१ - ७ | अमरा निर्जरा देवास् त्रिदशा विबुधाः सुराः ॥' इति ना० अ० 'तृतीया यौवनाख्या दशा सदा येषां ते त्रिदशाः । त्रिशब्दस्य तृतीयार्थता त्रिभागवत्' । इति व्याख्यासुधायां ( रामाश्रम्यां ) भानुदीक्षितः । २ – '२९४ । व्रश्च भ्रस्ज- सृज-मृजयज-राजभ्राज-छशां षः ।८।२।३६। व्रश्चादीनां सप्तानां छशान्तयोश्च षकारोऽन्तादेशः स्याज्झलि पदान्ते च ।' इति वै० भ० । ३–काम-क्रोध-लोभ-मोह-मद-मत्सरेत्यन्तररीणां षड्वर्गमित्यनित्यसमासः । यथा——४३ ।. तनुमुद्धूलयन् मर्त्यः शिव भागवतो यदि । अरिषड्वर्ग-तस् तस्य भयं नाऽस्ति कदाचन ॥' इति समास - कुसुमाऽऽवल्यामनन्त - शिष्यः । ४ – पद्येऽस्मिन्वृत्तः मुपजातिरापञ्चविंशतिपद्येभ्यः । तलक्षणम् -' स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः, उपेन्द्रवज्रा ज-त-जास्ततो गौ, । अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ पादौ यदीयावुपजातयस्ताः (१४) ॥ इति वृत्त० भ० । उपजातयश्चर्तुदशविधाः सन्ति ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, रणज्ञापकाबलोपाभावः। येषां तु इकार इत्तेषामिदित्त्वान्न कारलोपाभावः ॥ आभ्यन्तरं शत्रुमजित्वा कथं परंतप इत्याह-व्यजेष्ट षड्वर्गमिति । कामक्रोध. लोभमोहमदमात्सर्याणां षण्णां वर्गः षड्वर्गः । तमभिभूतवान् । विपूर्वस्य जयतेः २६८५। वि पराभ्यां जेः ।।३।१९।' इति तङ् ॥ अरस्त नीतौ सामादिषु सं. ध्यादिषु च रतः । नीतिमानित्यर्थः ॥ समूलघातं न्यवधीत्समूलान्निःशेषानरीशत्रून्निहतवान् । उच्छेदनीया ये शत्रवस्तेष्विदं विधानम् । समूलोपपदा. इन्तेः '३३५७। समूलाकृत-३।४।३६।' इत्यादिना णमुल । ३५८। हो हन्तेः७।३।५४।' इति घत्वम् । वृद्धिः । '२५७४। हनस्तः-७।३।३२॥' इति तत्वम् । '३३६७। कषादिषु यथा-३।४।४६।' इत्यादिना यथाविध्यनुप्रयोगः। अनुप्रयोगे '२४३४। लुङि च-२३॥४३॥ इति वधादेशः। तस्याकारान्तत्वादुपदेशेऽनेकाच्त्वादिनिषेधो न भवति । अतो लोपे कृते तस्य स्थानिवद्भावात् '२२८४॥ अतो हलादेः-७।२।।' इति विभाषावृद्धिर्न भवति ॥
३-वसूनि तोयं धन-वैद् व्यकारीत्,
सहाऽऽसनं गोत्र-भिदाऽध्यवात्सीत् , ॥ न त्र्यम्बकादन्यमुपास्थिताऽसौ,
यशांसि सर्वेषु-भृतां निरास्थत्. ॥ वसूनीत्यादि-वसूनि द्रव्याणि बन्धुव्यतिरेकेण बालादिभ्यो व्यकारीद्दत्तवान् । विक्षिप्तवानिति वा । किरते ङि रूपम् । कः किमिवेत्यपेक्षायामाहतोयं धनवदिति । तोयमुदकम् । धनो मेघः फलनिरपेक्षतया यथा विकिरति तद्वत् । एवं सम्यक्पालनादिन्द्रेण तुल्यत्वमाह-सहासनं गोत्रमिदाऽध्यवा. सीदिति । गोत्रमिदेन्द्रेण सहासनमध्यवात्सीदध्युषितवान् । अनेनात्यन्तधमैविजयित्वस्य फलं दर्शयति । १०७४। वस निवासे ।' इत्यस्य रूपम् । 'वसिः संप्रसारणी' इति वचनादिडभावः । २२२५। अस्ति-सिचः-७।३।९६।' इति इद
१-९७६ । द्रव्यं वित्तं स्वापतेयं रिक्थमृक्थं धनं वसु । हिरण्यं द्रविणं युम्नमर्थरैविमवा अपि ॥ इति ना० अ० । २–१७७८ । तेन तुल्यं क्रिया चेद् वतिः (वत्) ।५।१।११५।' ब्राह्मणेन तुल्यं ब्राह्मणवदधीते । क्रिया चेदिति किम् । गुणतुल्ये मामूत् । पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।' इति वै० भ० । ३-४९! सुत्रामा गोत्र भिद् वज्री वासवो वृत्रहा वृषा । वास्तोष्पतिः सुरपतिर् बलारातिः शचीपतिः॥' इति० ना०
अ० । 'गां पृथ्वी त्रायन्ते पालयन्ति ते गोत्राः पर्वतास्तान् भिनत्ति विदारयवीति गोत्रमित्)। इति व्या० भा० । १०३४। त्रै पालने । (१५३३॥ भिदिर विदारणे । इति धातुपाठे पाणिनिः । ४-३८॥ हरः स्मरहरो भर्गस् त्र्यम्बकस् त्रिपुरान्तकः । गङ्गाधरोधकरिपुः ऋतुध्वंसी वृषध्वजः ॥' इति ना० अ० । 'दैव-दीपम् तु लोचनम् । अम्बकं च' इति त्रिकाण्डशेषे पुरुषोत्तमः। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः -
'२२६७॥ वद-ब्रज | ७|२| ३ |' इत्यादिना वृद्धिः । ' २३४२ । सः स्यार्धधातुके । ७|४| ४९ |' इति तत्वम् । आसनमिति ' ५४४ । उपान्वध्यावसः | १|४|४८ ' इत्यधिकरणस्य कर्मसंज्ञा ॥ त्रीण्यम्बकान्यक्षीणि अस्येति त्र्यम्बको महादेवस्तस्मादन्यं नोपास्थित । न पूजितवानित्यर्थः । उपपूर्वात्तिष्ठतेः 'देवपूजा - सं. गतिकरण-मित्रकरण पथिषु ।' इति देवपूजायां तङ् । '२३८९। स्था-ध्वोरिच्च । १।२।१७।' इत्यादिनेच्त्वं कित्त्वं च । '२३६९ ॥ ह्रस्वादङ्गात् |८|२|२७|' इति सिचो लोपः ॥ इषूम्बिभ्रतीति । '२९८० । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते |३|२|७५ | ' इति क्विप् । इषुभृतो धनुर्धराः सर्वेषां तेषां यशांसि निरस्थत् । निरस्तवानित्यर्थः । एतेनास्यासाधारणीकृतास्त्रत्वं दर्शितम् । ' उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा वचनम्' इति वचनाद्यदा उङ् नास्ति तदा तिपू । ' २४३८ । अस्यति | ३ | १/५२ | ' इत्यादिना च्लेरङ् । '२५२० । अस्य स्थुक् | ७|४|१७' ॥
४ - पुण्यो महा-ब्रह्म-समूह-जुष्टः संतर्पणो नाक- सैदां वरेण्यः ॥ जज्वाल लोक - स्थितये स राजा यथाऽध्वरे वह्निर॑भिप्रैणीतः ॥
पुण्य इत्यादि - पुनातीति पुण्यः । ' पूजो यत् शुक् हस्वश्च' इत्यौणादिको यत् णुगागमश्च ह्रस्वश्च । अत्यन्त पुण्यकरणाद्राजापि पुण्य इत्युच्यते । तन्मयत्वाद्वाजा | अग्निरपि पुण्यः पावनत्वात्पुण्यः । यागादिः पुण्यस्तेन पुरुषः पूयते । महतां वेदविदां ब्रह्मणां ब्राह्मणानां समूहेन जुष्टः सेवितो राजाग्निश्च । ब्रह्मशकदोन ब्राह्मणपर्यायः । नाके स्वर्गे सीदन्तीति '२९७५। सत्-सू- द्विष - 1३1२ 1 ६१|' इत्यादिना किप् । नाकसदो देवास्तेषां । कर्मणि षष्ठी । संतर्पयति प्रीणयतीति संतर्पणः । संतर्पयतेः '२८४१ | कृत्यल्युटो बहुलम् | ३ | ३|११३ |' इति कर्तरि ल्युट् । राजा यागादिना तर्पयति । अग्निरप्यभिमुखत्वा देवानाम् । वरेण्यः श्रेष्ठो राजाग्निश्च । 'वृङ एण्यः' । जज्वाल प्रदीप्तवान् । लोकस्थितये माभूलोकस्य स्थित्यतिक्रम इत्येवमर्थम् । अग्निरपि लोकस्य स्थितये ज्वलति । यथोक्तम्'अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः
।
१- '१३२२ । वेदस् तत्त्वं तपो ब्रह्म, ब्रह्मा विप्रः प्रजापतिः ।' इति ना० अ० । यथा- 'ब्रह्माणौ ब्रह्मणो ब्रह्म ब्राह्मणा वेत्तुमईतः । एतत् पद्याऽर्थ बाह्याऽर्थोऽपि न स्यात् कोशमन्तरा ॥ इति कोशाऽवतंसः । २ – २९७५ । सत्-सू- द्विष- दुइ-दुइ-युज- विद भिदच्-छिद-जि-नी-राजामुपसर्गेऽपि किप् ( ० ) | ३ |२|६११' एभ्यः किप् स्यादुपसर्गे सत्यसति च सुप्युपपदे । यथा-चु-सत् । उप-निषत् । अण्डसूः । प्रसूरित्यादि ।" इति चै० भ० । ३ – '२२८७। उपसर्गाद-समासेऽपि णोपदेशस्य | ८ |४| १४ | उपसर्गस्थान्निमित्तात्परस्य णोपदेशस्य धातोर्नस्य णः स्यात्समासेऽसमासेऽपि । प्रणदति । प्रणिनदति ।'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, प्रजाः ॥' इति । अमिप्रणीत इत्यग्निविशेषणम् । भाभिमुख्येन प्रणीत इति प्रादिसमासः । '२२८७। उपसर्गादसमासे-1८11' इत्यादिना गत्वम् । मन्त्रेणामिमुखीकृत इत्यर्थः । यथाध्वरे यागेऽमिप्रणीतो वहिवलति तथा राजापीत्यर्थः ॥ - यत्रस्थो राज्यं चकार तां नगरौं दर्शयन्नाह
५-स पुण्य-कीर्तिः शत-मन्यु-कल्पो
महेन्द्र-लोक-प्रतिमां समृध्या॥ अध्यास्त सर्वर्तु-सुखामयोध्या
मध्यासितां ब्रह्मभिरिद्ध-बोधैः ॥ स पुण्येत्यादि-खामिगुणपूर्वका हि निवासस्य गुणा भवन्तीति प्रदशनार्थ पश्चात्तदभिधानम् । तथा चोक्तम्-'स तु यच्छीलस्तच्छीला अस्य प्र. कृतयो भवन्ति ।' इति । स राजा पुण्यकीर्तिः पुण्याः पवित्राः कीर्तयो यस्य सः। शतमन्युकल्प इति प्रभावं दर्शयति । २०२२॥ ईषदसमाप्तौ-1५।३।६७।' इति कल्पः । शतमन्युरिन्द्रः । महेन्द्रलोकप्रतिमामयोध्यामिति योज्यम् । प्रतिमीयते तुल्यत इति प्रतिमा। '३२८३। आतश्योपसर्गे-।३।३।१०६।' इत्यङ् । महेन्द्रलोकेन प्रतिमा तुल्या । '६९२। तृतीया-१२।१।३०।' इति योगविभागासमासः । भमरावतीमिवेत्यर्थः । कया। समृद्ध्या । सम्यगतिशयेनर्द्धिः समृद्धिः । '७६९१। कुगतिप्रा-२।२।१८।' इति प्रादिसमासः। अध्यास्ताध्यासितवान् । भूतसामान्ये लङ् । अस्तेरनुदात्तत्त्वात्तङ्। '५४२। अधि-शी-10 ४६।' इत्यादिनाधिकरणस्य कर्मसंज्ञा । सुखयतीति सुखा पचायच् । सुखहेतुत्वाद्वा सुखा । सर्वेषु ऋतुषु सुखेति । ७१॥ सप्तमी-२॥१॥४०॥' इति योगविभागात्समासः । अध्यासितामध्युषिताम् । ब्रह्मभिर्ब्राह्मणैरिद्धबोधैः । सर्वशा. सपरिज्ञानात्पटुबुद्धिमिरित्यर्थः । इन्धेर्निष्ठायामनुनासिकलोपः ॥
६-निर्माण-दक्षस्य समीहितेषु
सीमेव पद्माऽऽसन-कौशलस्य ॥ ऊर्ध्व-स्फुरदु-रत्न-गर्भस्तिभिर् या स्थिताऽवहस्येव पुरं मघोनः ॥
१-५४२। अघि-शी-स्थाऽऽसां कर्म ।१।४।४६। अधिपूर्वाणामेषामाधारः कर्म स्यात् । यथामधिशेवे अधितिष्ठति-अध्यास्ते वा वैकुण्ठं हरिः ।' इति० वै० भ० । २-११८। किरणोस्रमयूखांऽशुगभस्ति घृणि-रश्मयः ॥' ३–३३० । पूः स्त्री पुरी-नगयौँ वा पत्तनं पुटमेदनम् । ४-०७। इन्द्रो मरुत्वान् मघवा बिडौजाः पाकशासनः ।। इति सर्वत्र ना० म० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
लष्टमीप्सितेष्वित्यथः
धोन इन्द्रस्य पुर
| श्वयुव
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्रीराम-संभवो नाम प्रथमः सर्ग:- . निर्माणेत्यादि-पद्मासनो ब्रह्मा । पनमासनं यस्येति कृत्वा । तस्य कौशलं नैपुण्यमिति षष्ठीसमासः । तस्य '७०५। पूरण-गुण-२२२॥१॥' इत्या. दिना न प्रतिषेधः । तत्र विशिष्टा एव गुणा रूपरसगन्धस्पर्शास्तद्विशेषाश्च शुक्लनीलादयः कटुकाम्लादयः सौरभ्यादयः शीतोष्णादयश्च गृहीताः । तत्र रूपादिभिः समासो भवत्येव । 'तत्स्थैश्च गुणैः षष्ठी समस्यते न तु तद्विशेषगुणैः ।' इति वचनात् । अन्यैस्तु समासप्रतिषेधः । एवं च कृत्वा मुनित्रयवचनमर्थवद्भवति । तद्यथा '९१९। अधिकरणैतावत्वे च ।२।४।१५।' '१२९५। तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणस्वात् ।।२।५३॥' इति पाणिनेः, 'युगपद्देशपृथक्त्वदर्शनादिति रूपसामान्याद्वेति वचनप्रामाण्यादिति चेदलो. पप्रतिषेधः' इति कात्यायनस्य, 'नकारग्रहणसामर्थ्याल्लोपो न भविव्यतीति किं पुनरत्रार्थसत्तत्वम्' इति भाष्यकारस्येति । तस्य सीमेव मर्यादेवायोध्या । ततो न सृष्ट्यन्तरं शोभनमस्तीत्यर्थः । कीदृशस्य । निर्माणदक्षस्य । निर्मितिर्निर्माणं सृष्टिस्तत्र दक्षस्य पटोः । क विषयेषु । समीहि. तेषु । त्रष्टुमीप्सितेष्वित्यर्थः । उर्ध्वमुपरिष्टात्स्फुरद्रतगभस्तिभिः स्फुरन्तो ये रत्नानां गभस्तयो रश्मयस्तैहासभूतैर्मघोन इन्द्रस्य पुरममरावतीमवहस्येव स्थिता या तामध्यास्त । 'मघवन् श्वन् उक्षन्' इत्यौणादिकः । ३६२। श्वयुव. मघोनाम्।६।४।१३३।' इति संप्रसारणम् ॥
७-सद्-रत्न-मुक्ता-फल-वज्र-भाञ्जि
विचित्र-धातूनि स-काननानि ॥ स्त्रीभिर् युतान्यप्सरसामिवौघैर्
मेरोः शिरांसीव गृहाणि यस्याम् ॥ सद्रनेत्यादि-सन्ति शोभनानि यानि रत्नादीनि तानि भजन्ते यानि गृहाणि तानि सदनमुक्ताफलवज्रभाक्षि । मुक्ताफलवज्रयो रत्नान्तर्भावेऽपि प्राधान्यख्यापनार्थ वचनम् । गोबलीवर्दन्यायाद्वा । रवशब्देन मरकतपद्मरागवैदूर्यादयो गृह्यन्ते । 'सदनादि-युञ्जि' इति पाठान्तरम् । '३७६। युजेरसमा. से १७१११७॥ इति प्रतिषेधो न भवति । अनपुंसकविषयत्वात् । नपुंसके तु तल्लक्षणस्य नुमो विधानात् । विचित्रधानि विचित्रा नानाप्रकारा धातवो मनः शिलादयो येषु गृहेषु तेषां विरचितचित्रकर्मत्वात् । सकावनानि सोद्यानानि । स्त्रीभिर्युतान्यप्सरसामिवौघैस्तत्रत्याभिः स्त्रीभिरप्सरोभिरिवेत्यर्थः । मेरोः शिरांसीव शृङ्गाणीव एवंविधानि गृहाणि यस्यामयोध्यायां तामध्यास्त । गृह इति २९०६। गेहे कः ॥३॥॥१४॥ तत्र गृहशब्दो वेश्मनि नपुंसकलिङ्गः । तत्स्थायिषु पुंलिको नित्यं बहुवचनान्तश्च ॥
१-३४९। अटव्यरण्यं विपिनं गहनं काननं वनम् ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये - प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ८ - अन्तर् - निविष्ट्रोज्ज्वल-रत्न -भासो गवाक्ष - जालैरभिनिष्पतन्त्यः ॥ हिमाद्रि - टङ्कादिव भान्ति यस्यां गङ्गाऽम्बु -पात- प्रतिमा गृहेभ्यः ॥
अन्तरित्यादि - भन्तर्गृहमध्ये निविष्टानि निहितान्युज्वलरत्नानि यानि तेषां भासो रश्मयो गृहेभ्यो गवाक्षजालैरभिनिष्पतन्त्यो निर्गच्छन्त्यो यस्यां भान्ति तामध्यास्तेति योज्यम् । पर्वतस्योन्नतप्रदेशष्टङ्क इत्युच्यते । तस्माद्धिमवत्पर्वतटङ्कादिव गङ्गाम्बुपातप्रतिमा गङ्गाजलप्रवाहतुल्याः स्वच्छत्वात् ॥
९- धर्म्यासु कामार्थ - यशस्- करीषु मतासु लोकेऽधिगतासु काले ॥ विद्यासु विद्वानिव सोऽभिरेमे पत्नीषु राजा तिसृषूत्तमासु. ॥
धर्म्यास्वित्यादि - धर्मादनपेतासु । ' १६४४ | धर्म-पथ्यर्थ - | ४|४|१२| ' इत्यादिना यत् । कामार्थयशांसि कर्तुं शीलं यासां तासु । '२९३४ । कृजो हेतु|३|२| २०|' इत्यादिना ताच्छील्ये टः । १६० । अतः कृ कमि |८|३|४६|' इत्यादिना विसर्जनीयस्य सत्वम् । टित्वान्ङीप् । मतासु पूजितासु लोके तासां प्रतीतत्वात् । अधिगतासु काले विवाहयोग्ये काले परिणीतासु । सोऽभिरेमे स राजाभिरतवान् । पत्नीषु '४९० । पत्युर्नो यज्ञसंयोगे |४| १|३३|' इति नकारः । तिसृषु कौसल्या कैकेयी सुमित्रासु । उत्तमास्विति सन्नारीगुणैः श्रेष्ठासु । विद्यास्विति विदन्त्याभिर्धर्माधर्माविति विद्याः । '३२७६ । संज्ञायां समज- |३|३|१९|' इत्यादिना क्यप् । तिसृषु सामर्ग्यजुराख्यासु । धर्म्यास्वित्यादिकं तुल्यम् । विद्वानिव । यथाधिगतविद्य इत्यर्थः । '३१०५ | विदेः शतुर्वसुः |७|१|३६|' दीर्घ- हलड्यादि-संयोगान्तलोपाः ॥
तस्य राज्ञः पत्नीभिस्ताभिः सह रममाणस्य सुता नैवासन् । ऋष्यशृङ्गनामा मुनिः पुत्रीयं ऋतुं जानातीति पुरोधसो वसिष्ठादुपश्रुत्य राज्ञा वारविलासिनीभिरानायितो मुनिरित्येतत्कथयितुमाह
१ – '१६४४। धर्म-पर्थ्यर्थ न्यायादनपेते | ४|४|१२| धर्मादनपेतं धर्म्यम् । पथ्यम् । अर्थ्यम् । न्याय्यम् ।' इति वै० भ० ॥ २ - ' इच्छा काला स्पृहेद्दा तृड् वान्छा लिप्सा मनोरथः ।। २२८ । कामोऽभिलाषस् तर्षशू च-' इति ना० अ० ॥ ३ - अत्रोपमालङ्कारः, तल्लक्षणं कुवलयानन्दकारिकायाम् । 'उपमा यत्र सादृश्यलक्ष्मीरुल्लसति द्वयोः, । इंसीव कृष्ण ते कीर्तिः स्वर्र्गङ्गाम् (स्वर्गं गाम् ) अवगाहते'. ॥ ४ – भत्रोपजातिच्छन्दः, तलक्षणं पूर्वो ( २ ) कम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम संभवो नाम प्रथमः सर्गः -
१० - पुत्रीयता तेन वराऽङ्गनाभिरोनायि विद्वान् ऋतुषु क्रियावान् ॥ विपक्रिम-ज्ञान-गतिर् मनस्वी मान्यो मुनिः स्वां पुरमृष्य-शृङ्गः ॥
पुत्रीयतेत्यादि - पुत्रीयतात्मनः पुत्रमिच्छता । इच्छायाम् ' २६५७| सुप आत्मनः क्यच् | ३ | १|८|' इति क्यच् । ' २६५८ । क्यचि च |७|४|३३|' इतीत्वम् । तेन राज्ञा प्रयोजककर्त्रा वराङ्गनाभिर्वरस्त्रीभिः प्रयोज्यकर्त्रीभिरानायि स्वां पुरमिति योज्यम् । 'नी- वह्यो:' इत्यादेरपि '५३९ | अकथितं च |१|४|५१ | इति चकारेण संगृहीतत्वान्नयतिर्द्विकर्मकः । तत्र प्रधानकर्मणि लुङ् । चिण्णिलोपौ '२३२९॥ चिणो लुक् - १६ |४|१०४ |' इति तशब्दस्य लुक् । गुणकर्मणि तु पुरमिति द्वितीया । ' ५४० | गति - बुद्धि - |१|४|५२ | ' इत्यादिना प्रयोज्यकर्तरि द्वितीया न भवति । 'नी-वह्योः प्रतिषेधः' इति वचनात् । विद्वान्वेदार्थतस्ववित् । एवं च कृत्वा क्रतुषु क्रियावान्प्रशस्तक्रियः । प्रशंसायां मतुप् । विपक्त्रिमज्ञानगतिरिति विपाकेन निर्वृत्तम् । पचतेः क्त्रिः क्त्रैर्मप् । यत्पूर्वजन्मकृतमनिवर्तनीयं कर्म तस्योग्रतपः प्रत्ययाद्विनोपदेशाज्ज्ञानात्प्रवृत्तिर्बुद्धावस्य जातेत्यर्थः । मनस्वी प्रशस्तमनाः । प्रशंसायाम् ' १९२८ । अस्मायामेधा - १५/२/१२१ ॥ ' इत्यादिना विनिः । मान्यो मानार्हः । २८२२ । अहे कृत्यतृचश्च - ३।३।१६९ | ' इति यत् । धर्मादिमननान्मुनिः । ' मनेरुच्चोपधायाः' इति इन् । उपधाया उकारः । ऋष्यस्य शृङ्गमृष्यशृङ्गं तच्छृङ्गमिव श्रृङ्गं यस्य स ऋष्यशृङ्गः । 'सप्तम्युपमान -' इत्यादिनोत्तरपदलोपी समासः ॥
I
११ - ऐहिष्टं तं कारयितुं कृताऽऽत्मा ऋतुं नृपः पुत्र- फलं मुनीन्द्रम्, ॥ ज्ञानाऽऽशयस् तस्य ततो व्यतानीत् स कर्मठैः कर्म सुताऽनुबन्धम् ॥
ऐहिष्टेत्यादि - तं मुनीन्द्रं ऋतुं कारयितुं नृप ऐहिष्ट ईहितवान् । ईहतेरारमनेपदिनो लुङि सेत्वादिटि च रूपम् । द्विकर्मकता तु '५४१ ह क्रोरन्यतरस्याम् । १।४।५३।' इति । कृतात्मा वशीकृतात्मेति भावः । पुत्रफलं पुत्रः फलं कार्ये यस्य ऋतोः ॥ तत उत्तरकालम् । स मुनिः परचित्तज्ञत्वाज्ज्ञाताशयो ज्ञा
१–'१०६३ । क्रियावान् कर्मसूद्यतः ।' इति ना० अ० । 'भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संबन्धेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुवादयः ॥' इति वै० भ० । २ - '६७५। ईह चेष्टायाम् ।' इति धा० पा० । ३ - २०६३ । कर्मशूरस् तु कर्मठः ।" इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
-
ताभिप्रायो राजाभिमतं कर्म कारयितुं तस्य नृपस्य कर्म व्यतानीत्यारब्धवान् । तनोतेः '२२६८ । नेटि - 1७/२/५|' इति हलन्तलक्षणायां प्रतिषिद्धायाम् '२२८४ | अतो हलादेः - ७२|७|' इति विभाषावृद्धिः । कर्मठः कर्मणि घटते '१८३६॥ कर्मणि घटोऽच् |५|२|३५|' यागक्रियानिष्पादक इत्यर्थः । सुतानुबन्धं सुतानबनातीति कर्मण्यण् । 'सुतानुबन्धि' इति पाठान्तरम् । सुताननुबद्धुं शीलमस्येति । '२९८८ । सुप्यजातौ णिनिः | ३|२|७८ | सुपीत्यनुवर्तमाने सुग्रहणमुपसर्गनिवृत्त्यर्थमिति केवलस्योपसर्गस्य निवृत्त्यर्थं द्रष्टव्यम् । अन्यथा जाता - विति किं ब्राह्मणानामन्त्रयितेति न युज्यते । आङित्यस्योपसर्गत्वात् ॥ १२ - रक्षांसि वेदीं परितो निरास्थदेङ्गान्ययाक्षीदर्भितः प्रधानम्, ॥ शेषाण्यहौषीत् सुत-संपदेच, वरं वरेण्यो नृपतेरमार्गीत्. ॥
रक्षांसीत्यादि - वेदीं परितो यजनवेद्याः समन्तात् । विघ्नायोपस्थितानि रक्षांसि । रक्ष्यते येभ्य इत्यसुन् । तानि रक्षोन्नैर्मन्त्रैर्निरास्थन्निरस्तवान् । पर्यभिभ्यां सर्वोभयार्थे तसिल । 'अभितः परितः -' इत्यादिना द्वितीया ॥ अङ्गान्ययाक्षीदभितः प्रधानमिति । यद्देवतामयो यागः सा देवता तत्र प्रधानम् । पुत्रफलत्वाद्विष्णुः प्रधानम् । तमिष्ठा । तस्योभयतः पार्श्वयोर्यान्यङ्गानि चक्षुरादीनि देवतान्तराणि तान्ययाक्षीत् अग्नावाहुत्या पूजितवान् । कर्तुः क्रियाफलाभावातङ् न भवति । षत्वकत्वे ॥ शेषाण्यहौषीदिति स्वाङ्गं विष्णुमिष्टा शेषाणि प्रतिकृतानि पिष्टकमयानि सुतानां संपदर्थमग्नौ हुतवान् । जुहोतेः सिचि वृद्धाविटि च रूपम् ॥ वरेण्यः श्रेष्ठः । वरं चामार्गीन्मार्गितवान् । हे देवा अग्निप्रभृतयः, नृपतेः सुता भूयासुरिति । '१९८९ । मार्ग अन्वेषणे' | 'आ- धृषाद्वा' इति यदा णिच् नास्ति तदा चङभावात्सिजेव भवति ॥
१३ - निष्ठां गते दैत्रिम - सभ्य-तोषे
४
* विहित्रिमे कर्मणि राज- पल्यः ॥ प्राशुर् हुतो॒च्छिष्टमु॑दार-वंश्यास् तिस्रः प्रसोतुं चतुरः सु-पुत्रान्. ॥
निष्ठामित्यादि - निष्ठां समाप्तिं गते कर्मणि यागक्रियायां समाप्तायां राजपढ्यो हुतोच्छिष्टं हुतावशेषं शिष्टचरुं प्राशुर्भक्षितवत्यः । भनोतेर्लिटि उसि
१ - * अभितः परितः समया निकषा हा प्रतियोगेऽपि । २ – '१२४७ । निष्ठानिष्पत्तिनाशान्ताः । इति ना० अ० । ३ - ' ११६६ । डु - दा - ञ् दाने' । ४ - ११६७। डुधाञ् धारणपोषणयोः । दान इत्यप्येके ।' इति धा० पा० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री-राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः- ११ रूपम् । दत्रिमसभ्यतोषे दानेन निर्वृत्तो दत्रिमः सभ्यानां ब्राह्मणानां तोषो यन्त्र कर्मणि । विहित्रिमे विधानेन निवृत्त कर्मणि दालो धानश्व ३२६६। द्वितः त्रिः ।३।३।८८' इति नौ विहिते प्रथमस्य '३०७६। दोदरोः १७४१४६।' इति ददादेशः । द्वितीयस्य '३०७७। दधातेर्हिः ।७।४।४२।' इति हिरादेशः । मप् । सभायां साधव इति सभ्याः । '१६५७। सभाया यः-४।४।१०५।' उदारवंश्या महावंशोद्भवाः। शेषे यत् । कौसल्या कैकेयी च क्षत्रिये । सुमित्रा तु वर्णसंकरजा । किमर्थं प्राशुः । प्रसोतुं सुपुत्रान्विनीतान्प्रसवितुम् । तत्र कौसल्या कैकेयी चैकैकं पिण्डं प्राशितवत्यौ । ताभ्यां चावयोः परिचारिकेति पिण्डभागद्वयं दत्तं सुमित्रा प्राशितवती । ततश्च पुत्रद्वयं जनयिष्यति । एवंचाभिसंधाय चतुर इत्युक्तं न तु त्रीनिति । ११०४। पू-ङ् प्राणिगर्भविमोचने ।। २२७९॥ स्वरति-७।२।४४।' इत्यादिना विभाषिते ॥
१४-कौसल्ययाऽसावि सुखेन रामः
प्राक्, केकयी-तो भरतस् ततोऽभूत्, ॥ प्रासोष्ट शत्रु-घ्नमुदार-चेष्टमैका सुमित्रा सह लक्ष्मणेन.॥
कौसल्ययेत्यादि-कोसलस्य राज्ञोऽपत्यमिति ११८९। वृद्धत्कोसलाजादाज्यङ् ।४।१।१७।।५२८। यङश्चाप् ।४।११७४।' कौसल्यया प्राक् प्रथमम् असावि रामो जन्यते स्म । धूङः कर्मणि लुङि चिणि रूपम् । सुखेनेति । प्रकृत्यादित्वात्तृतीया । महतां जन्मनि न काचिदपि पीडास्ति ॥ तदनन्तरं केकयीतो भरतोऽभूत् । केकयानाचष्टेति णिच् । सा हीदृशास्तादृशाः केकया इति कथयति । तदन्तात् 'अच इ.' इति इकारप्रत्यय औणादिकः । णिलोपः । 'कृदिकारादक्तिनः' इति ङीष् । '२११२। अपादाने चाहीयरुहोः ।५।४।४५।' इति तसिः । यदा च केकयस्थापत्यम् १९८६। जनपदशब्दात्क्षत्रियादम् ।।१।१८६।' इत्यञ् । ११४४॥ केकय-मित्रयु-प्रलयानां यादेरियः १७।३।२।' इतीयादेशः । '४७०। टिवाण-४।१।१५।' इति डीप् । तदा कैकेयीति द्वितीयं रूपम् । सुमित्रा शत्रुघ्नमुदारचेष्टम् । उदारा चेष्टा यस्येति । प्रासोष्ट प्रसूतवती । कर्तरि लुङ् । डित्त्वात्तङ् । जातमात्रस्य हि तस्य किल महा. सत्त्वतया तादृश्येव चेष्टाऽभूदिति श्रूयते । एकेति । एकैवेति गम्यमानत्वादेवशब्दो न प्रयुक्तः । सह लक्ष्मणेन लक्ष्मणेन सह ॥
१५-आर्चीद् द्वि-जातीन् परमाऽर्थ-विन्दा
नुदेजयान भूत-गणान् न्यषेधीत् , ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२ भष्टि काव्ये--प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
विद्वानुपानेष्ट च तान् स्व-काले
यतिर वशिष्ठो यमिनां वरिष्ठः ॥ आचींदित्यादि-तेषु जातेषु द्विजातीन्द्रे जाती येषामिति तान्ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यान्परमार्थविन्दान् । विन्दन्तीति विन्दाः । १५२६॥ विद्-ल लाभे' इत्यसा. त् २९००। अनुपसर्गात्-३।११३८॥' इत्यादिना शः । मुचादित्वानुम् । परमार्थस्य विन्दॉल्लाभिन इति कर्मणि षष्ठी । तस्याः 'कृयोगा च षष्ठी समस्यत इति वक्तव्यम्' इति समासः । ताना त्स्रगादिभिः पूजितवान् । २१३। अर्च पूजायाम्' इत्यस्माल्लुङि तिप् इद सिचो लोपः ॥ भूतगणाराक्षसादि. गणान् । उदेजयानुकम्पान् । तस्मिन्नेव सूत्र उत्पूर्व एजिय॑न्तो निर्दिष्टः । तस्मादुदेजयतीति शः । ताच्यषेधीदुत्सादितवान् । विधेः '२२६८। नेटि ७।२ ।।' इति हलन्तलक्षणायाः प्रतिषेधः ॥ विद्वान्पौरोहित्यकर्मणि कुशलः । उपानेष्ट च तान्रामादीन् । तेषामुपनयनादिक्रियां चकार । २७०९ । संमानन -19॥३॥३६॥' इत्यादिनाचार्यकरणे तङ् । खकाले इति 'गर्भादेकादशे वर्षे जातस्य गभैंकादशे' इत्यादिना वचनेन उपनयनकाल उक्तः । यमनियमेषु यतत इति यतिः । 'सर्वधातुभ्य इन्' इति इन् । 'अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्मषम् । इति पञ्च यमा येषां सन्तीति यमिनः स्मृताः' । तेषां वरिष्ठ उत्तमः । २०१६ । प्रिय-स्थिर-1६४४१५७।' इत्यादिनोरुशब्दस्य वरादेशो महत्ए. र्यायस्य । वशिष्ठः ॥ १६-वेदोऽङ्गवांस्तैरखिलोऽध्यगायि,
शस्त्राण्युपायंसत जित्वराणि, ॥ ते भिन्न-वृत्तीन्यपि मानसानि
समं जनानां गुणिनोऽध्यवात्सुः, ॥ वेद इत्यादि-शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दोविवृतिनिरुकं ज्योतिषं चेति पडङ्गानि शास्त्राणि तांनि विद्यन्ते यस्य वेदस्येत्यङ्गवान् । तैरुपनीतै रामादिभिः । अखिलो निःशेषो वेदोऽध्यगायि । अधीत इत्यर्थः । इडोऽधिपूर्वाकर्मणि लुङि '२४६०। विभाषा लुङ्-लङोः ।२४।५०।' इति गाडादेशः । चिण् युक् तलुङ । शस्त्राणि धनुरादीनि जित्वराणि जयशीलानि । '३१५३। इण्-न-जि-।३।२।
१-७५१। ये निर्जितेन्द्रिय ग्रामा यतिनो यतयश च ते ।।' इति ना० अ० । २-चश इन्द्रियनिग्रहो येषां तेषु प्राधान्येन तिष्ठति यः स वशिष्ठः । ३-'यातनां वरिष्ठः इत्यपि कचित् पाठः। ४-३१४३। इण्-नशू-जि-सर्तिभ्यः करप् (वर) ।३।२।१६३॥ इत्वरः इत्वरी नश्वरः जित्वरः । सूत्वरः।' इति वै० भ० । ८४२। 'जेता जिष्णुश च जित्वरः ॥' इति ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री-राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः- १३ १६३।' इत्यादिना करप् । तैरुपायंसत स्त्रीकृतानि । उपपूर्वो यमिः स्वीकरणे वर्तते । तस्मात्कर्मणि लुङ् । '२२५८। आत्मनेपदेषु ।।१।५।' इत्यादिना अदादेशः । २६९७। हनः सिच् । १।२।१४।' इति ज्ञापकादनुनासिकलोपाभावः ॥ ततस्ते रामादयो गुणिनो मानसानि मनांसि । प्रज्ञादित्वात्स्वार्थे णः । भिनवृत्तीनि नानाविधप्रवृत्तीनि विषयेषु तानि मानसान्यपि जनानां समं साधारणम् । क्रियाविशेषणम् । अध्यवात्सुरध्युषितवन्तः । अधिपूर्वाद्वसेः सिचि '२२६७। वद-ब्रज-७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । '२३४२। सः सि-७।४।४९।' इति तत्वम् । '२२२६। सिजभ्यस्त-।३।४।१०९।' हति जुस् । ५४४। उपानु- . १॥४॥४८॥' इत्यादिनाऽधिकरणस्य कर्मसंज्ञा ॥
१७-ततो-भ्यगाद् गाधि-सुतः क्षितीन्द्र
रक्षोभिरैभ्याहत-कर्म-वृत्तिः॥ रामं वरीतुं परिरक्षणा-थै,
राजाऽऽजिहत् तं मधुपर्क-पाणिः ॥ तत इत्यादि-तेषु रामादिषु तथाभूतेषु । गाधिसुतो विश्वामित्रः । क्षितीन्द्रं राजानमभ्यगादभिगतवान् । इणो गादेशः । '२२२३। गाति-स्था-२॥४॥ ७७।' इत्यादिना सिचो लुक् । रक्षोभिर्निशाचरैरभ्याहताभिभूता यागादेः कर्मणो वृत्तिः प्रवृत्तिर्यस्येति । रामं वरीतुं प्रार्थयितुम् । '२३९१॥ वृतो वा ७।२।३८।' इति इटो दीर्घत्वम् । परिरक्षणार्थं । विहन्यमानस्य कर्मण इत्यर्थः । तं गा. धिसुतम् । आजिहत् पूजितवान् । '१८६४ । भर्ह पूजायाम्' इति स्वार्थिकण्यन्तश्चौरादिको गृह्यते न भौवादिकः । तस्माद्धेतुमण्णिचात्र न भवितव्यम् । '२३१२। णि-श्रि-३।१४।' इत्यादिना चङ् । णिलोपः । '२२४३। द्विर्वचनेऽचि ।।११५९।' इति स्थानिवद्भावात् । २१७६। अजादेर्द्वितीयस्य ।६।१२।' इति हिशब्दो द्विरुच्यते । रेफस्य न । '२४४६॥ नन्द्राः ।६।।३।' इति प्रतिषेधः । चुत्वम् । आद । वृद्धिः । मधुपर्कपाणिः । दधिघृतमधून्येकीकृतानि मधुपर्क इत्युच्यते । तस्मिन् पात्रे स्थितः पाणिर्यस्येति विग्रहः । 'सप्तम्युपमाने-' इत्यादिना उत्तरपदलोपी समासः । पात्रादुद्धृत्य मधुपर्केण पूजिलवानिस्यर्थः॥
१८-ऐषीः पुनर-जन्म-जयाय यत् त्वं,
रूपाऽऽदि-बोधान न्यवृतच् च यत् ते, ॥ तत्त्वान्यबुद्धाः प्रतनूनि येन, ध्यानं नृपस् तच्छिवमित्यवादीत्.॥
१-७४३॥ अथ गाधेयो विश्वामित्रश् च कौशिकः ॥ इति ना० भ० । २-१४७ । श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ।' इति ना० भ० ।
भ० का०२ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
ऐषीरित्यादि-मुक्तिस्तत्वावबोधस्तस्या ध्यानं प्रयोजनं तत्र पुनर्जन्म भूयोजन्म तस्य जयाय यद्यानं त्वमैषीः एषितवानसि । इषेर्लुङ् । मध्यमैकवचने '२२६६। इट ईटि ।८।२।२८।' इति सिचो लोपे रूपम् ॥ रूपादिबोधान्यवृतच्च यत्ते-रूपादिषु शब्दस्पर्शरूपरसगन्धेषु चक्षुरादिद्वारेण यो बोधोऽध्यवसायलक्षणा बुद्धिः तम्माच्च यद्ध्यानं न्यवृतत् निवृत्तम् । वृतेषुतादित्वात् '२३४५। घुयो लुङि । १।३।९।' इति तिप् । च्लेरङ् ॥ तत्त्वानि पञ्चविंशतिः पुरुषप्रधानमहदहङ्कारादीनि । प्रतनूनि सूक्ष्माणि येन ध्यानेनाबुद्धाः ज्ञातवानसि । बुधेरनुदात्तेतो लुङ् । थासः सिच् । '२३००। लिङ्सिचावात्मनेपदेषु ।१।२।११॥' इति सिचः कित्वाद्गुणाभावः । सिज्लोपधत्वजश्त्वादि । तल्यानं शिवं शोभनं कञ्चिदिति नृपोऽवादीत् । न तस्य व्याघात इति । '२२६७। वद-ब्रज-७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । '९७४। ध्यै चिन्तायाम्' भावे ल्युट । ध्यानम् ॥
१९-आख्यन् मुनिस् तस्य शिवं समाधेर्,
विघ्नन्ति रक्षांसि वने क्रतूंश्च, ॥ तानि द्विषद्-वीर्य-निराकरिष्णुस् तृणेदु रामः सह लक्ष्मणेन. ॥
आख्यदित्यादि-पृष्टो मुनिस्तस्य समाधानस्य शिवमनुपद्रवमाख्यत् कथितवान् । '२४३६। चक्षिङः ख्याञ् ।२।४।५४।। १४३८। अस्यति-३।१॥५२॥' इत्यादिना च्लेरङ् । आतो लोपः ॥ किन्त्वयं दोषः-विघ्नन्ति रक्षांसि वने ऋतून् । २६६३ । गम-हन-1६४।९।' इत्यादिना उपधालोपः । '३५८। हो हन्तेः-७।३।५४।' इति कुत्वम् ॥ किं क्रियतामिति चेदाह-तानि रक्षांसि । द्विषतां वीर्य सामर्थ्यं । वीरेः स्वार्थिकण्यन्तात् २८४२। अचो यत् ।३।११९७।' तस्य निराकरिष्णुः निराकरणशीलः । '३११६॥ अलंकृञ् -३।२।१३६।' इत्या. दिना इष्णुच् । तृणेढु हिनस्तु । तृहेर्विधौ लोट् । '२२९६॥ एरुः ॥३।११८६।' रुधादित्वात् श्रम् । '२५४५। तृणह इम् ।७।३।१२।। ३२४। हो ढः ।।२।३१॥' टुत्वम् । '२३३५। ढो ढे ।८।३।१३।' इति ढलोपः । सह लक्ष्मणेन लक्ष्म. णेन सह ॥
२०-स शुश्रुवांस्तद्-वचनं मुमोह
राजाऽसहिष्णुः सुत-विप्रयोगम्, ॥
१-१४७१ श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम संभवो नाम प्रथमः सर्गः -
अहंयुनाऽथ क्षिति-पः शुभंयुंरूचे वचस् तापस-कुञ्जरेण ॥
१५
स इत्यादि - स राजा तस्य मुनेस्तद्वचनं शुश्रुवान् श्रुतवान् सन् सुतविप्रयोगमसहिष्णुरसहनशीलो मुमोह मोहमुपगतः । शृणोतेः '३०९७॥ भाषायां सद-वस-श्रुवः ।३।२।१०८ |' इत्यनेन वसुः । सुतेन विप्रयोगमिति ' ६९४ । कर्तृकरणे कृता बहुलम् |२||३२|' इति समासः । '६२७| न लोकाव्यय-निष्ठा| २|३|६९ |' इति षष्ठ्याः प्रतिषेधः ॥ अथानन्तरम् । अहंयुना अहंकारवता | '१९४६ | अहं - शुभमोर्युस् | ५|२| १४० | ' तापसकुञ्जरेण । '१९०९ । तपः सहस्राभ्यां विनीनी | ५ | २|१०२ ।' इत्यनुवर्तमाने 'अण् च' इति मत्वर्थेऽण् । तापसश्च स कुञ्जरश्चेति । '७४१ । वृन्दारक - १२।१।६२।' इत्यादिना समासः । तेन क्षितिपो राजा । शुभंयुः कल्याणवान् । पूर्ववद्युस् । वचो वक्ष्यमाणमूचे उक्तः । कर्मणि लिट् । सम्प्रसारणम् । अहंयुनाथः इति विसर्गान्तं पाठान्तरम् । तत्र अहंयूनां क्षत्रियाणां नाथ इति योज्यम् ॥
२१ - मया त्वर्मायाः शरणं भयेषु, वयं त्वयाऽस्महि धर्म- वृद्ध्यै ॥
"
क्षात्रं द्विज-त्वं च परस्पराऽर्थं, शङ्कां कृथा मा, प्रहिणु स्व- सूनुम्. ॥
मयेत्यादि - भयेषु त्वं शरणम् आप्याः प्राप्तोऽसि मया । आपेः कर्मणि लुङ् । सिज्लोपः ॥ खयापि धर्मवृद्ध्यै धर्मोपचयाय वयमाप्स्महि प्राप्ताः । पूर्ववल्लुङादि । उत्तमबहुवचनम् । सिचो लोपाभावः । मकारस्याझलत्वात् ॥ तदित्थं क्षात्रं द्विजत्वं च धर्मवृद्ध्यै परस्परार्थं अन्योन्यप्रयोजनम् । 'कर्मव्यतिहारे सर्वनाम्नो द्वे भवतः ' । 'समासवच्च बहुलम्' इति यदा न समासवत् तदायम् ॥ तस्मान्मा शङ्कां कृथाः माकार्षीः । कथमस्मिन् संकटे पुत्रं नियोज - यामीति । (२२१९ । माङि लुङ् | ३ | ३ | १७५ ।' अडभावः । '२३६८। उश्च ||२|१२|' इति कित्त्वाद्गुणाभावः । '२३६९ । ह्रस्वादङ्गात् |८|२|२७|' इति सिचो लोपः ॥ प्रहिणु प्रेषय | स्वं पुत्रम् । हिनोतेः प्रार्थनायां लोट् । भुः । अपित्वात् ङित्वम् । गुणाभावः । '२३३४ । उतश्च प्रत्ययात् - ६४ । १०६ ।' इति हेर्लुक् । '२५३०। हिनु मीना | ८|४ | १५ | ' इति णत्वम् ॥
१ - १०९५ । अहङ्कारवानहंयुः, शुभंयुस तु शुभाऽन्वितः । २ - ' स्युरुत्तरपदे व्याघ्र'पुङ्गवर्षभ-कुञ्जराः ॥ ११०५। सिंह -शार्दूल नागाऽऽद्याः पुंसि श्रेष्ठाऽर्ध-गोचराः।' इत्युभयत्र
ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, २२ - घानिष्यते तेन महान् विपक्षः, स्थायिष्यते येन रणे पुरस्तात्, ॥ मा मां महाऽऽत्मन् परिभूरे-योग्ये न मद्-विधो न्यस्यति भारम॑ग्र्यम् ॥
घानीत्यादि - अनागतमर्थ ज्ञानेन समीक्ष्याह - महान्विपक्षो रावणः त्रैलोक्यविजयित्वात् । सोऽपि तेन रामेण घानिष्यते किमुतेतरे राक्षसाः । हन्तेः कर्मणि लुट् । '१७५७ । स्य - सिच् - १६।४।६२।' इत्यादिना चिण्वदिट् उपधावृद्धिः । '३५८ | हो हन्तेः | ७|३|५४ | ' इति कुत्वम् || पुरस्तादग्रतो यद्वणं युद्धं भावि परशुरामेण सार्धमिति भावः । तत्र येन स्थायिष्यते तेन घानिष्यत इति योज्यम् । अत्र तिष्ठतेर्भावे लृट् । चिण्वदिड्डा । '२७६१ | आतो युक् |७|३|३३|' ॥ हे महात्मन् । महासत्व मा मां परिभूर्मावज्ञासीः । किमेवं वदसीति । परिपूर्वो भवतिर्निराकरणे वर्तते ॥ मद्विध इति विधानं विधा प्रकार : '३२८३ । आतश्चोपसर्गे | ३ | ३|१०६ ।' इत्यङ् । विधा भेदः सादृश्यं च । इह सादृश्यं गृह्यते । मया विधा सादृश्यं यस्येति मद्विधः । ' १३७३ | प्रत्ययोत्तरपदयोश्च १७१२/९८ ' इति मदादेशः । मद्विधो मत्सदृशोऽन्यो न भारमध्यम् । '३४६२ । अग्राद्यत् | ४|४|११६ | ' अयोग्ये असमर्थे न्यस्यति निक्षिपति किमहं येनानागतं समीक्षितमिति भावः । योगाय प्रभवति योग्य: । '१७६६ | योगाद्यत् । ।५।१।१०२॥ ' ॥
२३- क्रुध्यन् कुलं धक्ष्यति विप्र - वह्निर्,
यास्यन् सुतस् तप्स्यति मां स-मन्युम्, ॥ इत्थं नृपः पूर्वम॑वालुलोचे, ततोऽनुजज्ञे गमनं सुतस्य ॥
क्रुध्यन्नित्यादि - यद्यहं भूतरक्षणेऽधिकृतोऽस्य वचनं न कुर्या तदा क्रुध्यसन् । दिवादित्वात् श्यन् । विप्रो वह्निरिव । '७३५ । उपमितम् - २ १/५६ । ' इति समासः । धक्ष्यति कुलं भस्मसात्करिष्यति । दहेर्लट् '३२५| दादेः|८|२|३२|' इति घः । भष्भावः । चर्व्वम् । गकारस्य ककारः । ‘२११। इण्कोः | ८|३|५७ | ' इति षत्वम् ॥ यास्यन्गमिष्यन्सुतो मां समन्युं सशोकं तपस्यति सन्तापयिष्यति । तपेल्ट् ॥ इत्थमेवंप्रकारं नृपः पूर्वमादाववा - लुलोचेऽवलोकितवान् । अवाङ्पूर्वालोचेर्लिट् ॥ तत उत्तरकालं सुतस्य गमनमनुजज्ञे । अनुज्ञातं नृपेणेति विभक्तिविपरिणामेन तेनेति योज्यम् । कर्मणि लिट् । '१६०४ ज्ञा विवबोधने' इति परस्मैपदित्वात् । नचानुपूर्वादस्मादात्मनेपदं विहितम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री-राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः- १७ २४-आशीर्भिरभ्यर्च्य मुनिः क्षितीन्द्र
प्रीतः प्रतस्थे पुनराश्रमाय, ॥ तं पृष्ठ-तः प्रष्ठमियाय नम्रो
हिंस्रेषु-दीप्ताऽऽप्त-धनुः कुमारः. ॥ आशीभिरित्यादि-रामगमनस्यानुज्ञातत्वात् प्रीतो मुनिः क्षितीन्द्र राजानमाशीर्भिरभ्यर्च्य पूजयित्वा । आङः शासेः क्विप्युपसंख्यानात् उपधाया इत्वम् । प्रतस्थे पुनराश्रमाय-भाश्रमं पुनः प्रस्थितवान् । तिष्ठतेः '२६८९। समव-1१।३।२२।' इत्यादिना लिटि तङ् ॥ प्रष्ठम् अग्रयायिनं तं । २९१७। प्रष्ठोऽग्रगामिनि ।।३।९।' इति षत्वम् । पृष्ठतः पश्चात् इयाय कुमारः । इणो णलि वृद्धिरायादेशः । '२२४३। द्विवंचनेऽचि ।१।१०५९।' इति स्थानिवद्भावाविर्वचनमिकारस्य । '२२९०। अभ्यासस्याऽसवणे ।६।१७' इतीयङ् । नम्रोऽनुकूलः । हिंसनशीला इषवः शराः. हिंस्रषवः । आतमविसंवादि यद्धनुस्तत्। हिंस्रेषु दीप्तमाप्तं धनुर्यस्य कुमारस्येति विग्रहः । अत्र ८७०। धनुपश्च ।५।४।१३२।' इत्यनङ् न भवति 'समासान्तविधिरनित्यः' इति । दीप्रा. स्वधनुरिति पाठान्तरम् । दीप्रमत्रं धृष्टतया यस्य धनुषस्तद्दीप्रास्त्रं धनुर्यस्येति सः। कस्मिन्विषये। हिंस्रेषु नान्येषु । नम्रादयो ३१४७। नमिकम्पि-३।२।१६७।' इत्यादिना रप्रत्ययान्ताः॥
२५-प्रयास्यतः पुण्य-वैनाय जिष्णो
रामस्य रोचिष्णु-मुखस्य धृष्णुः॥ त्रै-मातुरः कृत्स्न-जिताऽस्त्र-शस्त्रः
सध्य तः श्रेयसि लक्ष्मणोऽभूत्. ॥ प्रयास्यत इत्यादि-प्रयास्यतो गमिष्यतो रामस्य लक्ष्मणः सध्यङ् अभूत् सहायीभूतः। 'सहाचति' इति क्विन् अनुषङ्गलोपः३६॥ उगिदचाम्-1७11७०।' इति नुम् । हल्ङ्यादि-संयोगान्तलोपौ ३७७॥ विन्प्रत्ययस्य-1८।२।६२।' इति कुत्वं नकारस्य डकारः । '४२२॥ सहस्य सध्रिः ।।३।९५।' इति सध्यादेशः । पुण्यवनाय पुण्यहेतुत्वात्पुण्यं वनम् । गत्यर्थात् कर्मणि चतुर्थी । जिष्णोर्जयशीलस्य ३११९। ग्ला-जि-स्थश्च-३।२।१३९।' इति रस्तुः । रोचिष्णु रोचन.
१-८३७। पुरोगाऽग्रेसर-प्रष्ठाऽग्रतः-सर-पुरस्-सराः।' इति ना० अ०। २-५८५। गत्यर्थकर्मणि द्वितीया चतुर्यों चेष्टायामनध्वनि ।२।३।१२। अध्वभिन्ने गत्यर्थानां कर्मण्येते स्तश्चेष्टायाम् । ग्रामं ग्रामाय वा गच्छति । इति वै० भ० ।३-८४२। नेता जिष्णुश च जित्वरः । ४-६६५। विभ्राड् भ्राजिष्णु-रोचिष्णू,। ५-१०७०। धृष्टे धृष्णग् (ष्णुर) वियातश्च',।६-१०७९॥ यः सहाऽञ्चति सध्यङ सः' इति सर्वत्र ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
-
शीलं मुखं यस्य रामस्य पितुराज्ञया तुष्टत्वात् । '३११६। अलंकृञ् । ३१२/१३६ | ' इत्यादिना इष्णुच् । धृष्णुः शत्रुविध्वंसने प्रगल्भः । '३१२० | त्रसि- गृधि - | ३ | ४ | १४० । ' इत्यादिना नुः । त्रैमातुरः तिसृणां मातृणामपत्यमिति तद्धितार्थविषये समासः । पश्चात् ' १११८ | मातुरुत्सङ्ख्या - 1४|१|११५ | ' इदिना भण् उत्वं च '१०८०। द्विगोर्लुगनपत्ये | ४|१|८८ |' इति लुक् न भवति । स हि पिण्डद्वयप्राशनात्ताभ्यां च जनितः अस्त्रं च शस्त्रं चेति द्वन्द्वः । कृत्स्नं समग्रं जितमधिगतमस्त्रशस्त्रं येनेति विग्रहः, रतः श्रेयसि कल्याणे । २०१०। प्रकृत्यैकाच् ।६।४।१६३।' । '२००९ | प्रशस्यस्य श्रः | ५ | ३ | ६० |' लक्ष्मी रित्यौणादिकः । लक्षेर्मुद ईप्रत्ययश्च । सा यस्य विद्यत इति लक्ष्मणः, लोमादिषु 'लक्ष्म्या अच्च' इति न प्रत्यय: अत्त्वं च ॥
२६ - इषु-मति रघु- सिंहे दन्दशूकाञ् जिघांसौ धनुररिभिर - सह्यं मुष्टि- पीडं दधाने ॥
व्रजति, पुर-तरुण्यो बद्ध - चित्राऽङ्गुलित्रे कथमपि गुरु-शोकान् मा रुदन् माङ्गलिक्यैः ॥
इषुमतीत्यादि - रघुसिंहे रामे रघुषु रघुवंशभवेषु सिंह इव शौर्यादि - योगात् । व्रजति सति । इषुमति सनिषङ्गे । प्रशंसायां मतुप् । तदुक्तं कौमुद्यां 'भूम - निन्दा - प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति म. तुबादयः ॥' दन्दशूकान् हिंखान् । दंशे: ' २६३५। लुप सद-|३|१|२४|' इत्यादिना यङ् । 'जप-जभ -' इत्यादिना अभ्यासस्य नुक् । तदन्तात् '३१४६ | यज-जप- । ३।२।१६६ ।' इत्यादिना ऊकः । '२३०८ | भतो लोपः | ६ | ४|४८|' | ‘२६३१। यस्य हलः । ६ । ४ । ४९ |' जिवांसौ हन्तुमिच्छौ । ' २६१४ अज्झन।६।४।१६।' इति दीर्घः । '२४३०। अभ्यासाञ्च |७|३|५५ ।' इति कुत्वम् '३१४८ सनाशंस - ।३।२।१६८ ।' इति उः । '६२७| न लोक - | २|३|६९ | ' इति षष्ठीप्रतिषेधात् द्वितीयैव । धनुर्दधाने बिभ्राणे । अरिभिरसह्यं सोढुमशक्यम् । '२८४७। शकि- सहोश्च |३|||९९ |' इति यत् । मुष्टिपीडं मुष्टिना पीडयित्वा । मुष्टिशब्दे तृतीयान्त उपपदे '३३७०। सप्तम्यां चोपपीड - | ३ | ४|४९ | ' इति णमुल् । तत्र चकारेण तृतीयानुकर्षणात् । बद्धं चित्रमङ्गुलित्रं येन । अङ्गुलिं त्रायत इति कः । पुरे तरुण्यः पुरतरुण्यः । 'नञ्ञ्जजीक क्ख्युंस्तरुणतलुनानामुपसङ्ख्यानम्' इति ङीप् । यदि तद्वचोऽर्थवत् । नो चेद्गौरादिपाठात् ङीप् । राम्रो गत इति गुरुः शोको यासां ताः । कथमपि मा रुदन् न रुदितवत्यः । रुदेः '२२६९। इरितो वा | ३|१|५७ |' इति चलेरड् । यतो माङ्गलिक्यः मङ्गलप्रयोजनाः ।
१ – पद्येऽस्मिन्वृत्तं मालिनी | तलक्षणम् -'न-न-म-य-य-युतेयं, मालिनी भोगि ( ८ )लोकैः (७) ।' इति वृत्तरत्नाकरेऽतिशक्कर्थी जातौ ( १५ अक्ष० ) भट्टकेदारः ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - १९
तदस्य '१७७२ । प्रयोजनम् | ५ | १|१०९ | ' इति ठञ् । '४७०। टिड्डाणञ्|४|१|१५|' इत्यादिना ङीप् ॥
"
२७ - अथ जगदुरंनीचे - रोशिषस् तस्य विप्रासू, तुमुल-कल-निनादं तूर्यमाजघ्नुर॑न्ये ॥ अभिमत-फल- शंसी चारु पुस्फोर बाहुस्, तरुषु चुकुवुरुच्चैः पक्षिणश् चोsनुकूलाः ॥'
·
अथेत्यादि - तस्य रामस्य व्रजतो विप्रा अनी चैर्महता ध्वनिनाशिष इष्टवचनानि जगदुर्गदितवन्तः । अन्ये वादकास्तूयै कांस्यतालपटहादिसमूहमाजन्नुस्ताडितवन्तः । ‘२६९५। आङो यम- हनः | १|३|२८|' इत्यात्मनेपदं न भवति । अकर्मकादित्यनुवर्तते । तुमुलो महाम्कलो मधुरो निनादो ध्वनिर्यस्येति । अभिमतमिष्टं फलं शंसितुं शीलं यस्य बाहोः स चारु पुस्फोर सुतरां स्फुरितवान् । भत्र दक्षिणो बाहुः सामर्थ्याद्गम्यते स्वाङ्गत्वात् । अनेन सीताप्राप्तिबीजमुपन्यस्तम् । स्फुरतेरभ्यासस्य २२५९ । शर्पूर्वाः खयः | ७ |४| ६१॥' इति खयः शेषः । चर्ध्वम् । पक्षिणश्च तरुषु स्थिता अनुकूलाः सन्त उच्चैः : सुष्ठु चुकुवुः कूजितवन्तः । ' १११५ | कु शब्दे' इत्यस्य लिटः कित्त्वा - दुवङादेशः ॥
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येप्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य - रूपे कथानके श्री राम संभवो नाम प्रथमः सर्गः पर्यवसितः ।
द्वितीयः सर्गः -
इदानीं विजिगीषूणां कण्टकान् समुद्धर्तु शरत्काले समुद्योग इति तमेव वर्णयन्नाह -
२८ - वनस्पतीनां सरसां नदीनां
तेजस्विनां कान्तिभृतां दिशां च ॥ निर्याय तस्याः स पुरः समन्ताच्छ्रियं दधानां शरदं ददर्श ॥ १ ॥
१ - पद्येऽस्मिन्वृत्तं पूर्वो (२६) क्तम् । २ – १०७१ । पारस्कर प्रभृतीनि च संज्ञायाम् ।६।१।१५७। पारस्करः, तस्करः, बृहस्पतिः, वनस्पतिः ।' इति वै० भ० । '३५४ । वानस्पत्यः फलैः पुष्पात्, तैर-पुष्पाद् वनस्पतिः ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२० भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
वनस्पतीनामित्यादि-स रामः । तस्याः पुरः अयोध्यायाः । निर्याय निर्गत्य । समन्तात् सर्वतः शरदं ददर्श दृष्टवान् । कालस्याप्रत्यक्षत्वात् कार्याणां दर्शनात्तद्दर्शनमिति मन्यते । श्रियं दधानां धारयन्तीं । केषां वनस्पतीनां पारस्करादिदर्शनात् सुद । अत्र लोकप्रतीत्या वृक्षा द्रष्टव्याः । न तु पारिभाषिकाः । तथा सरसां तडागानां नदीनां गङ्गादीनां तेजस्विनां चन्द्रतारादीनां कान्ति नैर्मल्यं बिभ्रतां दिशां च । तदा हि निर्मला दिशो भवन्ति । वनस्पत्यादीनां श्रियं दधानां शरदं ददर्श ॥ तां रामव्यापारं विना सामान्येन वर्णयज्ञाह२९-तरङ्ग-सङ्गाच् चपलैः पलाशैर्
ज्वाला-श्रियं साऽतिशयां दधन्ति ॥ स-धूम-दीप्ताऽग्नि-रुचीनि रेजुस्
तायोत्पलान्याकुल-षट्-पदानि. ॥२॥ तरङ्गेत्यादि-तरङ्गसङ्गात् सलिलोर्मिसम्पर्काञ्चपलैः चञ्चलैः पलाशैः पत्रैः ज्वालाश्रियं सातिशयां दधन्ति । सधूमदीप्ताग्निरुचीनि सधूमदीप्ताग्नेरिव रुचिर्येषां रकोत्पलानां तानि रेजुः दीप्यन्ते स्म । राजेर्लिटि '२३५४ । फणां च सप्तानाम् ।६।१२५।' इति एत्वाभ्यासलोपौ। आकुलाः इतस्ततो यायिनः षट्पदा येष्विति । चलितपत्राणामग्निशिखातुल्यत्वात् षट्पदानां च धूमतुल्यत्वात् सधूमदीप्ताग्निरुचीनीत्युक्तम् ॥
३०-बिम्बाऽऽगतैस् तीर-वनैः समृद्धिं
निजां विलोक्योऽपहतां पयोभिः॥ कूलानि साऽऽमर्षतयैव तेनुः
सरोज-लक्ष्मी स्थल-पद्म-हासैः ॥ ३ ॥ बिम्बेत्यादि-बिम्बं प्रतिबिम्बं तेनागतैर्निपतितैरिति । तृतीयेति योगविआगात् समासः । तीरवनैः कुसुमितैरित्यर्थात् । तैः करणभूतैः । पयोभिः कर्तृभिः समृद्धिं विभूतिं निजामात्मीयां अपहृतां विलोक्य कूलानि कर्तृभूतानि सामर्षतयेव साक्षमतयेव सरोजलक्ष्मी कमलशोभां पयःसम्बन्धिनीं तेनुः विस्तारितवन्ति । '२२६०। अत एकहलमध्ये-६।१२०।' इत्यादिना एत्वाभ्यासलोपौ । कूले सरोजासम्भव इति चेदाह-स्थलपमहासैरिति स्थलकमलविकासरित्यर्थः ॥
३१-निशा-तुषारैर् नयनाऽम्बु-कल्पैः
पत्रा-ऽन्त-पयांगलदच्छ-बिन्दुः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- २१
उपारुरोदेव नदत्-पतङ्गः
कुमुद्वतीं तीर-तरुर् दिनाऽऽदौ. ॥ ४ ॥ निशेत्यादि-निशायां तुषारैः हिमैः । नयनाम्बुकल्पैः अश्रुतुल्यैः । नयनानुकारिषु पत्रेषु स्थितत्वात् । तैर्हेतुभूतैः पत्रान्तपर्यागलदच्छबिन्दुः । पत्रान्तात्पर्यागलन्तः अच्छास्तुषारबिन्दवो यस्य तीरतरोः । स दिनादौ दि. नारम्भ कुमुदतीमुपारुरोदेव आक्रन्दितवानिव भाति । शशिवियोगादीदृशी वं भूतासीति । रोदन क्रियया आंक्रन्दनविशिष्टया कुमुदत्या ईप्सिततमत्वात् रुदिः सकर्मकः । तदाक्रन्दनं योजयन्नाह-नदत्पतङ्ग इति । कूजत्पक्षीत्यर्थः । 'पतेरङ्गच् पक्षिणि' इत्यौणादिकः । कुमुदती १३०६। कुमुदनड।४।२।८७।' इत्यादिना इमतुप् । '१८९८। झयः ।।२।१०।' इति वत्वम् । उगित्त्वात् ङीप् ॥
३२-वनानि तोयानि च नेत्र-कल्पैः
पुष्पैः सरोजैश् च निलीन-भृङ्गः॥ परस्परां विस्मयन्वन्ति लक्ष्मी
मालोकयाञ्चक्रुरिवाऽऽदरेण. ॥ ५॥ वनानीत्यादि-वनानि पुष्पैनिलीनभृङ्गैः स्थितभ्रमरैः । लीयतेः '३०१९। खादय ओदितः ।।२।४५।' इति निष्ठानत्वम् । नेत्रकल्पैः नेत्रतुल्यैः । तोयानि च सरोजैः निलीनभृङ्गैर्नेबकल्पैः । विस्मयवन्ति जातविस्मयानि । परस्परामन्योन्यस्य लक्ष्मी शोभाम् आलोकयाञ्चकुरिव । आदरेण तात्पर्येण ॥
३३-प्रभात-वाताहऽऽति-कम्पिताऽऽकृतिः
कुमुद्वती-रेणु-पिशङ्ग-विग्रहम् ॥ निरास भृङ्गं कुपितेव पद्मिनी,
नै मानिनी संसहते ऽन्य-सङ्गमम् ॥ ६॥ प्रभातेत्यादि-प्रभाते यो वातस्तस्याघातेन कम्पिता चालिता भाकृतिराकारो यस्याः पद्मिन्याः सा भृङ्गं निरास निरस्तवती । कुमुदतीरेणुना पिशङ्गः कपिशः विग्रहो यस्य भृङ्गस्य । कुपितेव यथा अन्यया स्त्रिया सहोषितं तदङ्गसंक्रान्तपरिमलकण्ठमालमात्मदयितं काचित् कुपिता निरस्यति तद्वत् । सा
१-१२२५। पतङ्गौ पक्षि-सूयौँ च।' इति ना० अ० । २–'अत्राऽर्थान्तरन्यासाऽलंकारः । तलक्षणं कुवलयानन्दकारिकायाम्–'उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्य-विशेषयोः ॥ हनूमान ब्धिमतरद्, दुष्करं किं महाऽऽत्मनाम् ॥' इति ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
किमिति निरस्यति-यतो मानिनी मानवती अन्यसङ्गमम् अन्यया सह संगमं न संसहते । आत्मसङ्गादन्यसङ्गमं न सहते न क्षमते ॥
३४-दत्ताऽवधानं मधु-लेहि-गीतौ
प्रशान्त-चेष्टं हरिणं जिघांसुः ॥ आकर्णयनुत्सुक-हंस-नादान्
लक्ष्ये समाधि न दधे मृगावित्. ॥ ७ ॥ दत्तेत्यादि-मधुलेहिगीताविति मधु लेढुं शीलमेषामिति णिनिः । मधुलेहगीताविति पाठान्तरं । तत्र लिहन्तीति लेहाः पचाद्यच् । मधुनो लेहा इति षष्ठीसमासः । मधु लिहन्तीति वा कर्मण्यण् । दत्तावधानं दत्तमानसं हरिणं प्रशान्तचेष्टं जिघांसुः हन्तुमिच्छुरपि मृगावित् व्याधः । मृगान्विध्यतीति विप् । '२४१२। ग्रहि-ज्या-६॥१६॥' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । १०३७॥ नहि वृति-।६।३।११६॥' इत्यादिना दीर्घः । लक्ष्ये वध्ये समाधि चित्तैकाग्रतां न दधे न धारितवान् । जित्त्वात्तङ् । लिटः कित्त्वे आतो लोपः । उत्सुकानां हंसानां नादानाकर्णयन् शृण्वन् तत्राभिरतचित्तकत्वात् । वर्तमानकालो भूतेनाभिसम्बध्यमानः साधुः । २८२४। धातु-सम्बन्धे प्रत्ययाः ।३।४।।' इति च । आक
यन्निति 'प्रातिपदिकाद्धात्वर्थे बहुलम्' इति णिच् । '३१०३। लक्षण-हेत्वोः।३।२।१२६।' इति शतृप्रत्ययः॥
३५-गिरेर नितम्बे मरुता विभिन्नं
तोयाऽवशेषेण हिमाऽऽभमभ्रम् ॥ सरिन्-मुखाऽभ्युच्चयमादधानं
शैलाऽधिपस्याऽनुचकार लक्ष्मीम्. ॥ ८॥ गिरेरित्यादि-गिरेः कस्यचित् नितम्बे मध्यभागे स्थितमभं कर्तृ 'मरुता विभिन्नं विह्वलीकृतं तोयावशेषेण पयसोऽवशिष्टतया हिमाभं हिमसदृशं सरिन्मुखानां गिरिनदीनिर्गमाणामभ्युच्चयं वृद्धिम् आदधानं कुर्वाणं शैलाधिपस्य हिमवतः लक्ष्मी शोभामनुचकार अनुकृतवत् ॥
३६-गर्जन् हेरिः साऽम्भसि शैल-कुञ्ज
प्रतिध्वनीनात्म-कृतान् निशम्य ॥
१-९४। अभं मेघो वारि-वाहः स्तनयित्नुर् बलाहकः । धारा-धरो जल-धरस् तडित्वान् वारिदोऽम्बु-भृत् ॥' इति ना० अ०। २–१३८३॥ यमाऽनिलेन्द्र-चन्द्रार्कविष्णु-सिंहां शु. वाजिषु । शुकाऽहि-कपि-भेकेषु हरिर् ना, कपिले त्रिषु ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- २३
क्रमं बबन्ध क्रमितुं स-कोपः प्रतर्कयन्नन्य-मृगेन्द्र-नादान्. ॥९॥
गर्जनित्यादि-हरिः सिंहः गर्नन् शब्दं कुर्वन् । क शैलनिकुञ्ज गिरे। गहने । साम्भसि ससलिले । एवंविधे प्रदेशे प्रतिध्वनीन् प्रतिशब्दान् आत्मकृतान् निशम्य श्रुत्वा सरोषः सकोपः क्रमं बबन्ध ऋमितुमुत्पतितुं यत् सामर्थ्य तञ्चकारेत्यर्थः । अनेकार्थत्वाद्धातूनां बन्धिरत्र करणे वर्तते । किमिति प्रतर्कयन्नन्यमृगेन्द्रनादान् ॥
इदानीं रामं व्यापारेण वर्णयन्नाह३७-अदृक्षता ऽम्भांसि नवोत्पलानि,
रुतानि चा ऽश्रोषत षट्-पैदानाम् , ॥ आघ्रायि वान् गन्ध-वहः सु-गन्धस् तेनाऽरविन्द-व्यतिषङ्ग-वांश् च. ॥१०॥
अदृक्षतेत्यादि-नवान्युत्पलानि येष्वम्भस्सु जलेषु तानि रामेणादृक्षत दृष्टानि । दृशेः कर्मणि लुङ् । '२३३६। शल इगुपधा-३३१॥४५॥' इति प्रासस्य क्सादेशस्य '२४०७। न दृशः-३।१।४७।' इति प्रतिषेधात् '२२६९। इरितो वां-३।१०५७।' इति सिजेव भवति । तेन विकल्पेनाङो विधीयमानत्वात् '२३००। लिसिचा-1१।२।११।' इति कित्त्वे गुणाभावः ॥ षट्पदानां रुतानि अश्रोषत श्रुतानि । शृणोतेः कर्मणि लुङ् ॥ वहतीति वहः पचायच् । गन्धस्य वह इति कृद्योगे षष्ठी समस्यते । गन्धवहो वायुराधायि आघ्रातः । कर्मणि लुङ् । अरविन्देन पझेन व्यतिषङ्गः संपर्कः सोऽस्ति यस्य वायोः सः । वातीति वान् । वातेः शतृप्रत्ययः। सुगन्धः । शोभनो गन्धो यस्य सः । अरविन्दव्यतिषङ्गत्वात् ४७४॥ गन्धस्येदुत्-पूति-सु-सुरभिभ्यः। ५११३५।' इतीकारः समासान्तो न भवति । गन्धस्यत्वे तदेकान्तग्रहणमिति वचनात् सुगन्ध आपणिक इति यथा ॥
१-१९८। कोलाहलः कलकलस् तिरश्चां वाशितं रुतम्। २-५४९। मधुव्रतो मधु-करो मधु-लिण-मधु-पाऽलिनः । द्वि-रेफ-पुष्प-लिङ्-भृङ्ग-षट्-पद-भ्रमराऽलयः ॥' ३-६९ । श्वसनः स्पर्शनो वायुर् मातरि-श्वा सदा-गतिः। पृषदश्वो गन्धन्वहो गन्ध-वाहाऽनिलाऽऽशु-गाः ।। इति सर्वत्र ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
३८-लताऽनुपातं कुसुमान्यगृह्णात्
स, नद्यवस्कन्दमुपास्पृशच् च, ॥ कुतूहलाच्, चारु-शिलोपवेशं
काकुत्स्थ ईषत् स्मयमान आस्त. ॥ ११ ॥ लतेत्यादि-३३७८॥ विशि-पति-पदि-स्कन्दा व्याप्यमानासेव्यमानयोः।। ४५६।' इति द्वितीयान्त उपपदे णमुल्विधीयते । तत्र व्याप्यमाने द्रव्यवचनस्य आसेव्यमाने च क्रियावचनस्य '३१३७। नित्य-वीप्सयोः ।।१।४।' इति द्विर्वचनं विधीयते । अत्र तु समासेनैवोकत्वात् नोपयुज्यत इति स्थितम् । स काकुत्स्थो रामो गच्छन् लतां लतामनुपात्य कुसुमान्यगृह्णात् गृहीतवान् । लतामनुपात्यानुपात्य च । '७८४॥ तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् ।।२।२१।' इति समासः । ग्रहेर्लङ् । भाप्रत्ययस्य, अपिदिति ङित्त्वे '२४१२। अहि-ज्या-६।१।१६।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् ॥ नद्यवस्कन्दमिति नदी नदीम् अवस्कन्ध सर्वां नदीमवस्कन्ध ढौकित्वा नदी वा अवस्कन्धावस्कन्द्य, उपास्पृशत् आचमनं कृतवान् । कुतूहलादिति सर्वत्र योज्यम् ॥ चारुशिलोपवेशमिति चारुशिलाः चारुशिला उपविश्य चारुशिला उपविश्योपविश्य वा आस्त आसितवान् । आसेर्लङि रूपम् । ईषत् मयमानः ईषद्धसन् ॥ ३९-तिग्मांशु-रश्मिच-छुरितान्य-दूरात्
प्राञ्चि प्रभाते सलिलान्यपश्यत् ॥ गभस्ति-धाराभिरिव द्रुतानि
तेजांसि भानोर् भुवि संभृतानि. ॥ १२ ॥ तिग्मांश्वित्यादि-अदूरात्समीपे सलिलान्यपश्यत् । शेर्लङि '२३६०। पा-घ्रा-19३।७४।' इति पश्यादेशः । तिग्मांशोरादित्यस्य रश्मिभिः छुरितानि रञ्जितानि । तुक् । प्राचि पूर्वस्यां दिशि अवस्थितानि । प्रपूर्वादञ्चतेः '३७३। ऋत्विग्-३।२।५९।' इत्यादिना किम् । अनुषङ्गालोपः । शिः । नपुंसकस्य नुम् । भानोरिव तेजांसि भुवि संभृतानि पिण्डीकृतानि । गभस्तिमिः रश्मिमिः धाराभिरिव दुतानि गलितानि । धारा प्रपात इति भिदा पाठाद्रष्टव्यम् ॥
१'अलं-खल्वोः प्रतिषेधयोः प्रचां क्त्वा (त्वा) ।३।४।१८॥३३१६॥ समान-कर्तृकयोः पूर्व काले -
।३।४।२१॥३३२०॥ आभीक्ष्ण्ये णमुल (अम्) च
३४॥२२॥३३४३॥ समासे ऽनन्-पूर्व क्त्वो ल्यप् (य)
७१॥३७॥३३३२॥ इति सर्वत्राष्टाध्याय्यां पाणिनिः' वै० भ० च । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- २५ ४०-दिग्-व्यापिनीर् लोचन-लोभनीया
मृजाऽन्वयाः स्नेहमिव स्रवन्तीः॥ ऋज्वाऽऽयताः शस्य-विशेष-पतीस्
तुतोष पश्यन् वितृणाऽन्तरालाः ॥ १३ ॥ दिग्व्यापीत्यादि-शस्य विशेषाणां शाल्यादीनां पसीः पश्यंस्तुतोष तुष्टवान्। दिग्व्यापिनीः सर्वदिग्व्यापनशीलाः । लोभयन्तीति लोभनीयाः । बहुवचना. स्कर्तर्यनीयः । लोचनानां लोभनीया इति षष्ठीसमासः । मार्जनं मृजा शुद्धिः । '३२८१। विद्भिदादिभ्योऽङ् ।३।३।१०४।' तया, अन्वयोऽनुगमो यासांम् । शुद्ध्यनुगता इत्यर्थः । ततः स्नेहमिव स्रवन्तीः । ऋजवश्च ता आयताश्च वितृणान्तरालाः उत्पाटितानि तृणानि अन्तराले मध्यभागे यासां ताः ॥
४१-वियोग-दुःखाऽनुभवाऽनभिज्ञैः
काले नृपांऽशं विहितं ददद्भिः॥ आहार्य-शोभा-रहितैरमायै
रैक्षिष्ट पुम्भिः प्रचितान् स गोष्ठान् ॥ १४ ॥ वियोगेत्यादि-पुम्भिः गोपैः प्रचितान् व्याप्तान् गोष्ठान् गावस्तिष्ठन्ति येष्विति '२९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । '२९१८। अम्बाम्ब. ।।३।९७।' इत्यादिना मूर्धन्यः । तान् स राम ऐक्षिष्ट दृष्टवान् । अनुदात्तेत्त्वातङ् । इट् । वियोगदुःखस्य योऽनुभवः अनुभवनं तस्यानभिज्ञैः तेषां पुत्रदारैः सहैव सर्वत्र गमनात् एतावता कालेन एतावद्देयमिति विहितं कृतम् । दधातेर्हिः । नृपाशं करं ददद्भिः । आहार्या कटकादिभिः आहरणीया या शोभा दीप्तिः तया रहितैः । अमायैः ऋजुभिः । आहार्येति २०७२। *-हलोपर्यत् ३॥२४॥' शोभयतीति शोभा पचाद्यच् । '३२८४॥ ण्यासश्रन्थो युच् ।३।३।१०७।' इति युच् न भवति, तस्य स्त्रीलिङ्गे भावे अकर्तरि च कारके विधानात् । नन्द्यादिपाठात् ल्युन भवति तस्य '२८३०। वासरूपोऽस्त्रियाम् ।।१।९।' इति विकल्पितत्वात् । अथवा शोभनं शोभा स्त्रीलिङ्गे भावे घन् । '२८४१॥ कृत्य-ल्युटो बहुलम् ।३।३।१३॥' इति बहुलवचनादन्येऽपि कृतः प्राप्तमपि स्वाभिधेयं व्यभिचरन्ति ॥
४२-स्त्री-भूषणं चेष्टितम-प्रगल्भं
चारूण्य-वक्राण्यपि वीक्षितानि ॥ ऋजूश्च विश्वास-कृतः स्वभावान्
गोपाऽङ्गनानां मुमुदे विलोक्य. ॥ १५ ॥
भ. का०३ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः,
स्त्रीभूषणमित्यादि-गोपाङ्गनानां चेष्टितं गमनागमनादि । अप्रगल्भं लज्जावत् । तच्च स्त्रीविभूषणं स्त्रीणामलङ्कारः । तथा वीक्षितानि विलोकितानि अवकाण्यपि कटाक्षादिरहितान्यपि चारूणि शोभनानि । स्वभावान् स्वाभिप्रायान् ऋजून् अकुटिलान् विश्वासकृतो विश्वासस्य जनकान् विलोक्य मुमुदे हृष्टवान् । स रामः । लिटोऽपित्वात्कित्त्वे गुणाभावः । कार्याणां दर्शनात् स्वभावानां दर्शनमित्युक्तम् ॥
४३-विवृत्त-पाच रुचिराऽङ्गहार
समुदहच्-चारु-नितम्ब-रम्यम् ॥ आमन्द्र-मन्थ-ध्वनि-दत्त-तालं
गोपाऽङ्गना-नृत्यमनन्दयत् तम्. ॥ १६ ॥ विवृत्तेत्यादिः-गोपाङ्गनानां दधिमन्थनाय यत् स्थानं कृतं तत् नृत्यमिवेति गोपाङ्गनानृत्यं कर्तृ तं रामम् अनन्दयत् सन्तोषितवत् । नन्देय॑न्तस्य लडि रूपम् । विवृत्ते तिर्यक्रचलिते पार्श्वे यन्त्र नृत्ये । रुचिरः शोभनोऽङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो यत्र । समुदहता तिर्यक् समुद्गच्छता चारुनितम्बेन कटिभागेन रम्यं मनोहरम् । आमन्द्र ईषद्गम्भीरो यो मन्थकृतो ध्वनिः तेन दत्तस्तालो यत्र ॥
४४-विचित्रमुच्चैः प्लवमानमारात्
कुतूहलं त्रस्नु ततान तस्य ॥ मेघाऽत्ययोपात्त-वनोपशोभं
कदम्बकं वातमजं मृगाणाम् ॥ १७ ॥ विचित्रमित्यादि । मृगाणां कदम्बकं वृन्दं तस्य रामस्य कौतूहलं ततान विस्तृतवत् । विचित्रम् कृष्णश्वेतत्वात् । उच्चैः प्लवमानम् अर्व जिहानम् । आरात् समीपे त्रस्नु ब्रसनशीलम् । '३१२०। त्रसि-गृथि-३।२।१४०।' इत्यादिना क्रुः । मेघात्ययेन मेघापगमेन उपात्तवनोपशोभम् । उपात्तं गृहीतं वनम् उपशोभा च येनेति व्यधिकरणबहुव्रीहिः । वातमजति वातमजम् वातामिमुखं गच्छतीत्यर्थः । 'वात-शुनी-तिल-शर्धेषु-' इति खश । २९४२। अरुषि-६।३।६।' इति मुम् ॥
४५-सितारविन्द-प्रचयेषु च लीनाः
संसक्त-फेणेषु च सैकतेषु ॥ कुन्दाऽवदाताः कलहंस-मालाः
प्रतीयिरे श्रोत्र-सुखैर् निनादैः ॥ १८ ॥ सितेत्यादि-सितारविन्दानां प्रचयेषु समूहेषु । ३२३॥ एरच ॥२३॥५६॥' ॥३२१४॥ 'सचे चानौत्तराधर्ये ३।३।१२।' इति घनको न भवतः प्राणिषु Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- २७ सामन्दस्य रूढत्वात् । लीनाः कलहंसमालाः । तथा संसकफेणेषु च सैकतेषु पुलिनेषु लीनाः सिकता येषु विद्यन्त इति । १९१३॥ देशे लुबिलचौ च 1५।१११०५।' इति चकारादण् । कुन्दावदाताः कुन्दमिवावदाताः शुक्लाः । ७३४॥ उपमानानि-२।१।२२।' इत्यादिना समासः । प्रतीयिरे ज्ञाताः । तेन रामेणेति विभक्तिविपरिणामेन सम्बन्धः । कर्मणि लिद । २४५५। इणो यण् ।६।४।०१' । २२४३। द्विर्वचनेऽचि ।।१०५९।' इति स्थानिवद्भावाविर्वचनम् । श्रोत्रसुखैमधुरैनिनादैः करणभूतैः । ३२४१ । नौ गद-३।३।६।' इत्यादिना घम् ॥ शरद्वर्णनमुपसंहरनाह-- ४६-न तज् जलं, यन् न सु-चारु-पङ्कजं,
न पङ्कजं तद् , यद-लीन-षट्-पदम् , ॥ न षट्-पदोऽसौ, न जुगुञ्ज यः कलं;
न गुञ्जितं तन्, न जहार यन् मनः ॥१९॥ न तजलमित्यादि ॥ किम्बहुनोक्तेन सर्वथा न तजलं यत् सुचारुपङ्कजं न बभूव । पङ्कजमपि यदलीनषट्पदं तदपि न । असौ षट्पदोऽपि तथाविधी नाभूत् । यः कलं मधुरं न जुगुञ्ज न गुञ्जितवान् । '२१२। गुजि अव्यक्ते शब्दे' । '२२६२। इदितो नुम् धातोः १७१।५।' इति नुमि लिटि रूपम् । गुञ्जितमपि तत् नैवासीत् । यन्मनो न जहार न हृतवत् रामस्य लोकस्य वा ॥
४७-तं यायजूकाः सह भिक्षु-मुख्यैस्
तपः-कृशाः शान्त्युदकुम्भ-हस्ताः, ॥ यायावराः पुष्प-फलेन चा ऽन्ये प्राणचुरा जगदुर्चनीयम्. ॥ २० ॥
१-पद्येऽस्मिन्नेकावल्यलङ्कारः । तलक्षणं काव्यप्रकाशे भट्ट-मम्मट:-'स्थाप्यतेऽपोह्यते वाऽपि यथा-पूर्व परं परम् ॥ विशेषणतया वस्तु यत्र, सैकावली द्विधाः ॥” इति । स्थापने यथा-'पुराणि यस्यां स-वराऽङ्गनानि,वराऽङ्गनारूप-पुरस्कृता-झ्यः, ॥ रूपं समुन्मीलित-सद् विलासमस्त्रं विलासाः कुसुमा-ऽऽयुधस्य ॥' किंवा 'स पण्डितो, यः स्वहिताऽर्थ-दर्शी; हितं च तदू, यत्र पराऽनपक्रिया ॥ परे च ते, ये श्रित-साधु-भावाः; सा साधुता, यत्र चकारत्युमाधवः.।' अपोहने यथा-'निरत्ययं साम न दान चर्जितं; न भूरि दानं विरहय्य सत्-क्रियाम् ।। प्रवर्तते तस्य विशेष-शालिनी; गुणाऽनुरोधेन विना न सत्-क्रिया. ॥' इति श्री-भारवि-किरातार्जुनीये -२॥१२॥ किं वा 'नाsर्यः स, यो न स्वहितं, समीक्षते; न तद् हितं, यत् न पराऽनुतोषगम् ॥ न ते परे, यैर् नहि साधुता श्रिता; न साधुता सा, नहि यत्र मा-धवः ॥ २-७१४॥ इज्या शीलो यायजूकः । ३-७४९। भिक्षुः परिबाट कर्मन्दी पाराशर्यपि मस्करी ॥'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
तमित्यादि - यायजूकाः, भत्यर्थं यजनशीलाः । '३१४६। यज-जप-दशां यङः ।३।२।१६६।' इत्यूकः । ‘२३०८ । अतो लोपः | ६ |४| ४८|' | ‘२६३१। यस्य हलः ।६।४।४९।' ते तपोवनस्थितास्तं राममागच्छन्तमानर्चुः सुष्ठु पूजितवन्तः । अर्चेलिटि द्विर्वचनम् । '२२४८ | अत आदेः | ७ | ४|७० ।' इति दीर्घत्वम् । '२२८८१ तस्मान्नु द्विहलः | ७|४| ७१ | ' इति नुट् । सह भिक्षुमुख्यैः । भिक्षणशीला मिक्षवः परिव्राजकाः । '३१४८ । सनाशंसभिक्ष उः । ३ । २ । १६८ । ' तेषां ये प्रधानास्तैः सह । तपःकृशाः तपसा दुर्बलाः । शान्त्यर्थमुदकं तेन पूर्णः कुम्भः । '९९७ । एकहला दौ १६ ।३।५९ |' इत्यादिना उदकस्य उदभावः । स हस्ते येषामिति बहुव्रीहिः । परनिपातश्चात्र वाहिताझ्यादिदर्शनात् । प्रहरणार्थेभ्य इति वा । शान्त्युदकुम्भस्स्वहितनिवारणसाधर्म्यात् उपचारेण प्रहरणम् । ते शिरः सूदकदानेन प्राणर्चुः । अन्ये मुनयो यायावरा एकत्रानियतनिलयाः । यातेर्यङन्तात् । ‘१३५६। यश्व यङः ।३।२।१७६ ।' इति वरच् । अतोलोपादि । पुष्पफलेन प्राणर्चुः । पुष्पाणि च फलानि चेति (९१० । जातिरप्राणिनाम् | २|४| ६ |' इत्येकवद्भावः । अर्ध्या अर्चनार्हाः । '२८२२ । भर्हे कृत्य । ३।३।१६९ |' अर्चनीयमित्यत्रापि । जगतां जगद्भिर्वा, अर्चनीयम् । '६२९| कृत्यानां कर्तरि वा | २|३|७११' । इति पक्षे षष्ठी, नतु '६२३। कर्तृकर्मणोः कृति | २|३|१५|' इति षष्ठी ॥
४८ - विद्यामथैनं विजयां जयां च
रक्षो-गणं क्षि-विक्षता॒ऽऽत्मा ॥ अध्यापिपद् गाधि-सुतो यथावन् निघातयिष्यन् युधि यातुधानान्. ॥ २१ ॥
विद्यामित्यादि - तपोवनं प्राप्तः गाधिसुतः एनं रामं । '३५१ । द्वितीयाटौ - | २| ४ | ३ ४ |' इत्येनादेशः । विद्यां नाम्ना विजयां जयां च । यथावत् यथाविधि । अध्यापिपत् पाठितवान् । ‘२६०१ | णौ च संश्वङोः | ६ | १|३१|' इति गाङभावप रूपम् । अधिपूर्वादिङो हेतुमणिचि ' २६००। क्रीजीनां णौ | ६ |१| ४८ | ' इत्यात्वम् । पुगादिविधयः । रक्षोगणम् । क्षितुं प्रेरयितारम् । '३१२० | त्रसि - गृधि| ३ |२| १४० |' इत्यादिना क्क्रुः । '६२७| न लोका- १२।३।६९ |' इति षष्ठीप्रतिषेधात् द्वितीयैव | अविक्षतात्मा रागादिभिरनभिभूतचित्तवृत्तिः । तस्य हि विद्या अमोघा भवति । संग्रामे युधि । यातुधानान् रक्षांसि । निघातयिष्यन् मारयिष्यन् । हन्तेर्हेतुमणिच् । घत्वं । ऌट् लुटः सदादेशः ॥
४९ - आयोधने स्थायुकर्मस्त्रजातम॑मोघम॑भ्यर्ण - महाऽऽहवाय ॥
१ - १०७५ | निराकरिष्णुः क्षिभुः स्यात् ।"
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः-
२९
ददौ वधाय क्षणदाचराणां
मुनिः श्रेयसि जागरूकः ॥ २२ ॥ आयोधन इत्यादि-स मुनिः तस्मै रामायास्त्रजातम्, अस्त्रसमूहं ददौ दत्तवान् । ददातेलिट् । णल '१२३७१॥ आत औ णलः ॥७॥१॥३४।' आयुध्यन्ते अस्मिन्निति आयोधनं संग्रामः । भधिकरणे ल्युट् । तत्र स्थायुकं स्थितिकरणशी. सम् जयावहत्वात् । '३१३४॥ लष-पत-३।२।१५।' इत्यादिना उकञ् । भातो यक् । अत एवामोघम् अवन्ध्यम् । अवृथामोक्षत्वात् । अभ्यर्णो निकटो महाहवो यस्य तस्मै । अभिपूर्वादर्देनिष्ठायाम् , '३०६५। अभेश्वाविदूर्ये ।७।२।२५।' इतीदप्रतिषेधः । '३०१६। र-दा-भ्याम्-1८।२।४२।' इति नत्वम् । अभ्यर्णः । आहव इति माहूयन्ते अस्मिन्युद्धायेति ह्वयतेरापर्वात् '३२५०। भाङि युद्धे १३।३।७३।' इति सम्प्रसारणम् । अप्प्रत्ययः । गुणावादेशौ । वधाय क्षणदाचरा. णामिति क्षणदा रात्रिः तत्र चरन्तीति २९३०। चरेष्टः ३।२।१६।' तत्र हि महाहवे रामो राक्षसान् हनिष्यतीति । '३२५३। हनश्च वधः ।३।३७६।' इति वधादेशः । कृत्प्रयोगे क्षणदाचराणामिति कर्मणि षष्ठी । श्रेयसि जागरूकः तस्कल्याणे सावधानः जागर्तेरूकः ॥
५०-तं विप्र-दर्श कृत-घात-यत्ना
यान्तं वने रात्रि-चरी ढुंढौके, ॥ जिघांसु-वेदं धृत-भासुराऽस्त्रस्
तां ताडकाऽऽख्यां निजघान रामः ॥२३॥ तमित्यादि-विद्यामस्त्रजातं चादाय यज्ञकर्मणि विघ्नोपशमनार्थ वने यान्तं रामम् रात्रिचरी राक्षसी ताडकाभिधाना डुढौके ढौकते स्म । ढौकतरात्मनेपदिनो लिटि रूपम् । तां च रामो निजघान निहतवान् । विप्रदर्श कृतघातयत्ना विप्रान् ब्राह्मणान् दृष्ट्वा कृतमारणाभियोगा रात्रिचरी । रामोऽपि जिघांसुवेदं धृतभासुरास्त्रः । जिघांसुं विदित्वा धृतं भासुरं भासनशीलम् अस्त्रं येनेति बहुब्रीहिः । विप्रदर्श जिघांसुवेदमिति । '३३५०। कर्मणि दृशि-विदोः साकल्ये ३६४१२९।' इति णमुल ॥
५१-अर्धा ऽऽलुलोके हुत-धूम-केतु
शिखाऽअन-स्निग्ध-समृद्ध-शाखम् ॥ तपोवनं प्राध्ययनाऽभिभूत
समुच्चरच्-चारु-पतत्रि-शिञ्जम्. ॥ २४ ॥ अथेत्यादि-अथासौ रामो राक्षसी हत्वा तपोवनम् आलुलोके दृष्टवान् ।
१-१०१। ढौ फू गत्यर्थः।' २-लोत दर्शने।' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
३० भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, कथम्भूतम् । हुतधूमकेतुशिखाञ्जनस्निग्धसमृद्धशाखम् । हुतश्चासौ धूमकेतुरग्निश्च हुतधूमकेतुः । तस्य शिखाञ्जनेन स्निग्धाः समृद्धाश्च फलादिना शाखा यस्य तपोवनस्य । प्राध्ययनेन वेदपाठेन अभिभूता तिरस्कृता समुच्चरन्ती चार्वी शोभना पतत्रिणां पक्षिणां शिक्षा ध्वनियंत्र । १०९८ शिजि भव्यक्के शब्दे।' शिञ्जनं शिक्षा '३२८०। गुरोश्च हलः ।३।३।१०३।' इत्याकारप्रत्ययः। पतन्तं त्रायन्त इति पतत्राणि पक्षाः । २९१५। आतोऽनुपसर्गे कः ।३।२।३।। तानि येषां सन्तीति पतत्रिणः । पतङ्गशिक्षमिति पाठान्तरम् ॥
५२-क्षुद्रान् न जक्षुर् हरिणान् मृगेन्द्रा,
विशश्वसे पक्षि-गणैः समन्तात्, ॥ नन्नम्यमानाः फल-दित्सयव
चकांशिरे तत्र लता विलोलाः ॥ २५ ॥ क्षुद्रानित्यादि-तत्र तस्मिंस्तपोवने तपोधनानां मित्रभावात् क्षुद्रानि. तरानपि हरिणान्मृगेन्द्राः सिंहाः न जक्षुः न बाधितवन्तः । क्षुद्यन्त इति क्षुद्राः । स्फायितञ्चीत्यादिना औणादिको रक् । '२४२४। लिव्यन्यतरस्याम् ।२।४।४०।' इति अदेर्पस्ट। २३६३ । गम-हन-1६४।९।' इत्यादिनोपधालोपः १२१॥ खरि च ।।४।५५।' इति चर्वम् । २४१० शासि-वसि-८३०६०।' इत्यादिना षत्वम् । पक्षिगणैः समन्तात्सर्वत्र विरुद्धैरपि काकोलूकादिभिः परस्परं विशश्वसे विश्वस्तम् । भावे लिट् । लताश्च विलोलाश्चपलाश्चकाशिरे शोभन्ते स्म । फलदित्सयेव मुनिभ्यः फलं दातुमिच्छयेव नन्नम्यमानाः अत्यर्थं नमन्त्यः । दातुमिच्छा दित्सा । ददातेः सन् । '२६५३। सनि मी-मा-७४।५४।' इत्यादिना इस् २६२०। अत्र लोपोऽभ्यासस्य ।।४।५८।' इति अभ्यासलोपश्च । '२३४२। सः सि-७४४०४९।' इत्यादिना सकारस्य तकारः । '३२७९। अ प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारप्रत्ययः। फलानां दित्सेति कर्मणि षष्ठी विधाय कृद्योगे समासः । नबम्यमाना इति नमेयंङि २६४३॥ नुगतोऽनुनासिक-७४।८५' इति नुक् । यङन्ताच्छानच् । आने मुक् ॥
५३-अपूपुजन् विष्टर-पाद्य-ौल्यै
रातिथ्य-निष्णा वन-वासि-मुख्याः, ॥ प्रत्यग्रहीष्टां मधुपर्क-मिनं तावासनाऽऽदि क्षिति-पाल-पुत्रौ. ॥ २६ ॥
१-६९४। कारों दीप्तौ ।' २–१३७८। विष्टरो विटपी दर्भ-मुष्टिः पीठाऽऽद्यमासनम् । ३-७३८) पाद्यं पादाय वारिणि ।' ४–'६९९। माल्यं मालास्रजौ मूनि ।' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः -
३१
I
अपूपुजन्नित्यादि - वनवासिमुख्याः महर्षयो विष्टरादिभिः अपूपुजन् पूजितवन्तः । तौ क्षितिपालपुत्रावित्यर्थात् द्वितीयान्तेन योज्यम् । वनवासीति १९७६ । शय-वास - | ६ | ३ | १८ |' इत्यादिना विकल्पेन सप्तम्या अलुक् । पूजेः स्वार्थिकण्यन्तस्य णौ चङि ह्रस्वः । '२३१८ | दीघों लघोः | ७|४|१४|' इति अभ्यासस्य दीर्घः । विष्टरमासनम् । '३२३३ | वृक्षासनयोर्विष्टरः | ८|३|९३ । ' इति निपातनात् । पाद्यं पादार्थमुदकम् । २०५३ । पादार्घाभ्यां च | ५ |४| २५ | ' इति यत् । तदर्थत्वापद्भावाभावः । माल्यानि कुसुमानि । मालायां साधूनि | '१६५०। तत्र साधुः | ४|४|१८|' इति यत् | आतिथ्य - निष्णाः अतिथ्यर्थम् आतिथ्यम् । ‘२०९४ । अतिथेर्न्यः | ५ |४| २६ । ' तत्र निष्णाः कुशलाः | '३०८२ । नि नदीभ्यां नातेः कौशले |८|३|८९ | ' इति पत्वम् । तौ च क्षितिपालपुत्रौ रामलक्ष्मणौ तदासनादि प्रत्यग्रद्दीष्टां प्रतिगृहीतवन्तौ । प्रतिपूर्वाद् ग्रहेर्लुङ् । तसस्ताम् । '२५६२। ग्रहो लिटि - १७|२|३७|' इति दीर्घः । त्वष्टुत्वे । मधुपर्क - मिश्रम् मधुपर्केण सहेत्यर्थः ॥
1
५४ - दैत्या॒ऽभिभूतस्य यु॒वम॑वोढं
॥
मग्नस्य दोर्भिर् भुवनस्य भारम् हवींषि संप्रत्यपि रक्षतं, तौ तपोधनैरि॑त्थम॑भाषिषाताम् ॥ २७ ॥
I
दैत्येत्यादि - दितेरपत्यानि दैत्याः । '१०७७ । दित्यदित्या - 1४1१1८५ |' इत्यादिना ण्यः । तैरभिभूतस्य मनस्य शरण्यस्य भुवनस्य भारमितिकर्तव्यतालक्षणं दोर्भिर्भुजैः युवामवोढम् ऊढवन्तौ । नरनारायणौ युवामित्युक्तौ । त्वं च त्वं चेति एकशेषः । अवोढमिति वहेर्लुङ् । थसस्तम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । सिज्लोपः । ‘२३५७। सहि हो: - १६ |३|११२ | ' इत्योत्वम् । ढत्वष्टुत्वढलोपाः । दोरिति दमेडसित्यैौणादिको डोस् । हवींषि होतव्यानि । सम्प्रत्यपि रक्षतम् । अर्चिरुचिहुसृपिच्छादिच्छर्दिभ्य इसिरित्यौणादिक इसिः । राक्षसैरुपहन्यमानानि रक्षतम् । प्रार्थनायां लोट् । शप् । थसस्तम् । इत्थमिति (१९६५ । इदमस्थमुः २५|३|२४|' अनेनोक्तप्रकारेण । तपोधनैस्तप एव धनं येषामिति । अभाषिषाताम् अमिहितौ । भाषतेः कर्मणि लुङ् । सिजिटैौ ॥
५५ - तान् प्रत्यवादीद॑थ राघवोऽपि -, यथेप्सितं प्रस्तुत कर्म धर्म्यम्, ॥
१ - '६४४ 'भुज · बाहू प्रवेष्टो दो: ।'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२ भट्टि काव्ये--प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
तपो-मरुद्भिर् भवतां शराऽग्निः
संधुभ्यतां नोऽरि-समिन्धनेषु. ॥२८॥ तानित्यादि-अथैतस्मिन् प्रस्तावे राघवोऽपि रघुसुतः तान्मुनीन् प्रत्यवादीत् । २२६७। वद-ब्रज-७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । यथेप्सितं यथाभिमतम् । आमोतेः २६१९। आप-ज्ञप्यधामीत् ७४।५५।' इतीत्त्वम् अभ्यासलोपश्च । सन्नन्तात्कर्मणि निष्ठा । धर्मादनपेतं धर्म्यम् यागादि कर्म । प्रस्तुत प्रारभध्वम् । प्रपूर्वः स्तौतिः प्रारम्भे वर्तते । तस्मानिमन्त्रणे नियोगकरणे लोट् । थस्य तः । शपो लुक् । तपांसि मरुत इव तपोमरद्भिः । भवतां तपोमरुदिनोंऽस्माकम् । '४०५। बहुवचनस्य वस्-नसौ ॥१॥२१॥' इति नसादेशः । शराग्निः शरोऽग्निरिव । संधुक्ष्यतां दीप्यताम् । '६४४। धुक्ष, धिक्ष, सन्दीपन-केदन-जीवनेषु ।' तस्मास्कर्मणि लोट् । भरिसमिन्धनेषु अरिकाष्ठेषु । समिध्यते एमिरिति समिन्धनानि । करणे ल्युट । अरयः समिन्धनानीव ॥
५६-प्रतुष्टुवुः कर्म ततः प्रक्लुप्तस्
ते यज्ञियैर् द्रव्य-गणैर् यथावत् , ॥ दक्षिण्य-दिष्टं कृतमाविजीनस्
तद् यातुधानैश चिचिते प्रसर्पत्. ॥ २९ ॥ प्रतुष्टुवुरित्यादि-ततो रामवचनादनन्तरं तपोधनाः कर्म यागक्रियां प्रतुष्टुवुः । यथावत् यथाविधि प्रारब्धवन्तः । यज्ञियैः यज्ञकर्माहेः द्रव्यगणैः प्रक्लसैः मिलितैः । '२३५०। कृपो रो लः ।।२।१८।' दक्षिणामहन्तीति दक्षिण्याः महामुनयः १७३३ । कडङ्कर-दक्षिणाच्छ च ।५।११६९।' इति चकाराद्यत् । तैर्दिष्टमुक्तम् । कृतमाविंजीनैः ऋत्विकर्माहेरनुष्ठितम् । ऋत्विजश्व ब्रह्मादयः षोडश पठिताः । तच्च कर्म प्रसर्पत् वृद्धिं गच्छत् । यातुधानै राक्षसैः चिचिते ज्ञातम् । '३९ । चिती संज्ञाने' इत्यस्मात् कर्मणि लिद । यज्ञियैराविजीनैरिति १७३५॥ यज्ञविंग्भ्यां घखनौ ।५।१७।' इति तत्कर्माहतीति ॥
५७-आपिङ्ग-रूक्षोर्ध्व-शिरस्य-बालैः
शिराल-जबैर् गिरि-कूट-दनैः॥
१-पद्येऽस्मिन् रूपकाऽलंकारः । तलक्षणं का० प्र० भ० मम्मटः–'तद् रूपकममेदो य उपमानोपमेययोः ॥' इति । यथा-'एष मनः स्वैर-पशुर् धावति पर कनक कामिनीनिकटम् , ॥ तस्माद् विवेक-पाशैः कण्ठे वैराग्य काष्ठ-माबध्यम्. ॥' किं वा-'दुष्यन्तसम-पद्मं सा स्त्री श्रीः कण्व-भानु-शिष्य करैः । नीता स-सुत-सुगन्धा सद्-धर्म-नयाऽम्बुपूर्ण-पुर-सरसि ॥' स्वकृतसंस्कृत भाषान्तर-पद्य-मालायाम् । २–१४३४। रूक्षस् त्व-प्रेम्ण्य-चिकणे ।' इति ना० अ० । '२०५६। रूक्ष पारुष्ये ।' इति धा० पा० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- ३३
ततः क्षपाऽटैः पृथु-पिङ्गलाऽक्षः
खं प्रावृषेण्यैरिव चाऽऽनशेऽब्दैः ॥ ३० ॥ आपिङ्गेत्यादि-ततः कर्मप्रवर्तनादनन्तरम् । क्षपाटैः निशाचरैः । अट. न्तीत्यटाः पचायच् । क्षपायामटा इति । सप्तमीति योगविभागात् समासः । खमाकाशमानशे व्याप्तम् । अश्नोतेः कर्मणि लिद । २५३३॥ अश्नोतेश्च ।७।१।७२।' इति लुङ ॥ शिरसि जाताः शिरस्याः । १६६६। शरीरावयवाद्यत् ।५।१६।' आपिङ्गा आ समन्तात् पिङ्गा विद्युदिव । रूक्षाः सूक्ष्माः अर्ध्वशिरस्था बाला येषां तैः । अन्योऽपि शिरस्यो भवति इति बालग्रहणम् । अमङ्गलबाला इत्यर्थः । शिराः सन्ति यासामिति १९०३। प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम् ।५।२।९६।' इति लच् । शिराला जङ्घा येषां तैः । गिरिकूटदग्नैर्गिरिकूटप्रमाणैः । १८३८ । प्रमाणे द्वयसच्-।५।२।३७।' इति दन्न । पृथूनि विस्तीर्णानि पिङ्गलानि चाक्षीणि येषां तैः । '४५२। बहुव्रीही सक्थ्यक्ष्णोः -५।५।११३।' इति षच् । प्रावृषे. ण्यैरिवेति १३८८। प्रावृष एण्यः ।।३।१७।' अब्दैर्मेधैः कृष्णसाधात् । अपो ददतीति अब्दाः । चकारः पादपूरणार्थः ।।
५८-अधि-ज्य-चापः स्थिर-बाहु-मुष्टि
रुदश्चिताऽक्षोऽञ्चित-दक्षिणोरुः ॥ तान् लक्ष्मणः सन्नत-वाम-जङ्घो
जघान शुद्धेषुर-मन्द-कर्षी. ॥ ३१॥ अधीत्यादि-तान् क्षपाटान् गगनस्थान् लक्ष्मणो जघान हतवान् । की. दृशः । अधिज्यचापः । अध्यारूढा उत्कलिता ज्या गुणो यस्य चापस्य तदधि. ज्यम् । प्रादिभ्यो धातुजस्येति समासः । अधिज्यं चापं यस्य लक्ष्मणस्य । स्थिरो निश्चलो बाहुर्मुष्टिश्च यस्य । उदञ्चिते उरिक्षप्ते अक्षिणी येन स उदञ्चिताक्षः । आका. शस्थापितदृष्टिरित्यर्थः । अञ्चितः सङ्कोदितो दक्षिणोरुन सोऽञ्चितदक्षिणोरुः । अजेः पूजायामितीटोऽनुत्पनत्वात् ण्यन्तस्य रूपम् । न चात्र पूजा गम्यते किन्तु गतिविशेष एव । अनुषङ्गलोपोऽपि न भवति णिलोपस्य स्थानिवद्भावात् । समन्तात् नता वामजङ्घा यस्य स समतवामजचः । शुद्धेषुः निशितबाणः । अमन्दमत्यन्तं ऋष्टुं शीलमस्यासावमन्दकर्षी । कर्णान्ताकृष्टचाप इत्यर्थः ।
५९-गाधेय-दिष्टं विरसं रसन्तं
रामो ऽपि माया-चणमस्त्र चुचुः॥ स्थास्नु रणे स्मेर-मुखो जगाद
मारीचमुच्चैर् वचनं महाऽर्थम् ॥ ३२ ॥ १-१११८। स्थास्नुः स्थिरन्तरः स्थेयान् ।।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
गाधेयेत्यादि — गाधेरपत्यं गाधेयो विश्वामित्रः । व्यच इत्यनुवर्तमाने '११२५ । इतश्चानिञः |४| १|१२२|' इति ढक् । तेन दिष्टं कथितं मारीचं नाम राक्षसं रामो जगाद गदितवान् । रसन्तम् वदन्तम् । विरसमश्राव्यमिति क्रियाविशेषणम् । मायाचणं मायया वित्तम् अखचुचुः अस्त्रैः प्रतीतो रामः । '१८२७। तेन वित्तपचणपौ | ५|२| २६ ।' इति । स्थास्तुं रणे स्थितिशीलम् । तस्यें सेनापतित्वात् । स्मेरमुखः चित्तस्याक्षोभादीषद्धसनशीलवदनः । '३१४७ ॥ नमिकम्प | ३|२| १६७ |' इत्यादिना रः । उच्चैस्तरां जगादेति क्रियाविशेषणम् । वचनं वक्ष्यमाणं महार्थं प्रधानार्थम् | बुविशासीत्यत्र बुवीत्यर्थग्रहणाद्विकर्मकता । मारीचं वचनं च ॥
६० - आत्मं भरिस् त्वं पिशितैर् नराणां फले-ग्रेहीन् हंसि वनस्पतीनाम् ॥ शौवस्तिकत्वं विभवा न येषां
व्रजन्ति तेषां दयसे न कस्मात्. ॥ ३३ ॥
"
आत्मेत्यादि - नराणां पिशितैर्मासैः आत्मानं बिभर्षि पुष्णासि । नान्यदपि शरीरस्थितिहेतुर्भवतीति भावः । स त्वमात्मम्भरिः आत्मभरणाय फलानि गृह्णन्ति ये वनस्पतीनां तान् फलेग्रहीन् फलाशिनो मुनीन् हंसि मारयसि । शपो लुक् । '२९४० । फलेग्रहिरात्मम्भरिश्व | ३ |२| २६ ।' इति निपातितौ । श्वो भवितारः शौवस्तिकाः । ' १३८५ | श्वसस्तुट् च | ४ | ३ | १५ |' इति उम् तुडागमश्च । द्वारादित्वादैजागमः । शौवस्तिकत्वं तद्येषां विभवा न व्रजन्ति तेषामश्वस्त निकवृत्तीनां कस्मान्न दयसे न रक्षसि । '६१३। अधीगर्थ- दयेशाम्-1 २३५२१' इति कर्मणि षष्ठी ॥
६१ - अझो द्विजान्, देवयजीन् निहन्मः, कुर्मः पुरं प्रेत नराधिवासम्, ॥ धर्मो ह्य॑यं दाशरथे ! निजो नो, Vaisध्यकारिष्महि वेद - वृत्ते ॥ ३४ ॥
अद्म इत्यादि - राक्षसः प्राह । द्विजान् ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यान् अद्मो भक्षयामः । देवयजीन् देवान् यजन्ति आराधयन्ति ये तान्निहन्मः । 'अच इः' इत्यनुवर्तमाने खनीत्यादिषूयमानेष्वौणादिकेषु सूत्रेषु यद्यपि यजिर्न पठितस्तथापि यजेरिः
१ – '१०६६ । उभौ त्वत्मम्भरिः कुक्षिम्भरिः स्वोदरपूरके ॥ २ - ३५४ । वानस्पत्यः फलैः पुष्पात् तैरं-पुष्पाद् वनस्पतिः ॥ ओषध्यः फलपाकाऽन्ताः स्युर॑वन्ध्यः फलेग्रहिः. ॥ इति सर्वत्र ना० अ० । ३ - १३४७| धर्माः पुण्य-यमन्याय स्वभावाऽऽचार - सोमपाः ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- ३५ प्रकृतेश्च तदूह्ममिति वचनात् । '६१७। जासि-निप्रहण-२॥३॥५६॥' इत्यत्र सङ्घातविगृहीतविपर्यस्तग्रहणात् षष्ठी प्राप्तापि न भवति । कर्मणः शेषत्वेनाविवक्षितत्वात् । पुरं नगरं प्रेतनराणां मृतनराणाम् । अधिवासमवस्थानं कुर्मः। नित्यहननेन मशानतुल्यमित्यर्थः । कस्मादेवमित्याह-धर्म इति । दशरथस्यापत्यं दाशरथिः । '१०९५। अत इञ् ।।१।९५।' । हे दाशरथे । हि यस्मादर्थे वर्तते । यस्मादयं धर्मः भाचारः। निजो नित्यः । न इत्यस्माकम् । वेदविरुद्ध इति चेत्-नैवाध्यकारिष्महि वेदवृत्ते । वेदविहितं वृत्तमिति मध्यमपद. लोपी समासः । यद् ब्राह्मणानामुक्तमनुष्ठानं तत्र वयं नैवाधिकृता इत्यर्थः । अधिपूर्वास्करोतेः कर्मणि लुङ् । '२७५७। स्यसिच्-६०६२।' इत्यादिना चिण्वदिद ॥
६२-धर्मोऽस्ति सत्यं तव राक्षसाऽय.
मन्यो व्यतिस्ते तु ममाऽपि धर्मः, ॥ ब्रह्म-द्विषस् ते प्रणिहन्मि येन,
राजन्य-वृत्तिर् धृत-कार्मुकेषुः ॥ ३५ ॥ धर्म इत्यादि-रामः प्राह । हे राक्षस रक्ष एव राक्षसः । प्रज्ञादित्वादण् । स्वार्थिका अतिवर्तन्त इति पुंल्लिङ्गता । तवायं पूर्वोक्तः पराभिद्रोहलक्षणो धर्मोऽस्तीति सत्यमेतत् किन्तु ममापि रामस्य अन्यो धर्मोऽशिष्ट निग्रहलक्षणो व्यतिस्ते व्यतिभवते । इदमुक्तं भवति-यद्यप्येवंप्रकारस्त्वद्धर्मो भविष्यति तथापीदानीमेव या त्वद्धर्मेण विद्यमानतया निष्पाद्या सा असद्धर्मेणैव निष्पादकत्वेन व्यतिस्ते । ततश्चान्यसम्बन्धिनी क्रियामन्यः करोति इतरसम्बन्धिनीमितर इति धर्मव्यतिहारसम्भवात् । अस्तेः '२६८०। कर्मव्यतिहारे । १।३।१४।' तङ् । तथाहि यो यदवसरे यां कांचित् क्रियां करोति स तक्रियाकारीत्युपचारालोक उच्यते । येन धर्मेण हेतुना ब्रह्मद्विषस्ते प्रणिहन्मि मारयामि स व्यतिस्ते इति योज्यम् । '२२८५। नेर्गद-1८।४।१७।' इत्यादिना णत्वम् । '६१७॥ जासि-नि-२॥३॥५६॥' इत्यादिना कर्मणि षष्ठी । तथा कथं तव धर्म इति चेदाहराजन्यवृत्तिरिति । क्षत्रियवृत्तिः। ततो राज्ञोऽपत्यम् । '११५३। राजश्वशुरायत् ।४।१।१३७॥' । ११५४। ये च ।६।४।१६८।' इति प्रकृतिभावः। एतं कार्मुकम् इषवश्व येन सः । यतः अहं राजन्यवृत्तिः ततोऽहं तकार्मुकेषुरिति । 'धृतकार्मुकेषु' इति पाठान्तरम् । क राजन्यवृत्तिः सायुधेष्वित्यर्थः ।
६३-इत्थं-प्रवादं युधि संप्रहारं
प्रचक्रतू राम-निशा-विहारौ, ॥
१-१३४७ धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभावाचारसोममाः' इति ना० भ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
-
तृणाय मत्वा रघुनन्दनो ऽथ बाणेन रक्षः प्रधनान् निरास्थत्. ॥ ३६ ॥
इत्थमित्यादि -- इत्थम् अनेन प्रकारेण प्रवादः अन्योन्याभिघातो यत्र संप्रहारे तं संप्रहारं परस्पराभिभवलक्षणं प्रकृतवन्तौ । युधि रणभूमौ । युध्यन्ते अस्यामिति । सम्पदादित्वादधिकरणे क्विप् । रामनिशाविहारौ । रामो निशा चिहा निशाचरो मारीचश्चेत्यर्थः । निशायां विहारों यस्येति समासः । अथानन्तरं रघुनन्दनो रघुवंशस्य नन्दयिता रामो रक्षः मारीचं बाणेन तत्सम्बन्धिनि सत्यपि तृणाय मत्वा तृणमिव अवमत्य । ५८४ | मन्यकर्मण्यनादरे - | २|३|१७| इति चतुर्थी तत्र प्रकृष्टकुत्सितग्रहणं कर्तव्यम् । इह मा भूत् । तृणं मत्वेति । प्रधनात् संग्रामात् निरास्थत् अपनीतवान् ॥
६४ - जग्मुः प्रसादं द्विज-मानसानि, द्यौर् वर्षका पुष्प चयं बभूव ॥ निर्व्याजमिज्या ववृते वचश् च भूयो बभाषे मुनिना कुमारः - ॥ ३७ ॥
I
जग्मुरित्यादि - यागविघ्नकारिषु निरस्तेषु द्विजानां मानसानि मनांस्येव मानसानि । ' २१०६ । प्रज्ञादि - ५|४|३८|' इत्यण् । प्रसादम् अव्याकुलत्वं जग्मुः गतानि । '२३६३। गम- ६।२२९८ ' इत्युपधालोपः । द्यौः पुष्पचयं वर्षुका वर्षणशीला बभूव भवति स्म । '३१३४ । लष-पत-पद- ३।२।१५४।' इत्यादिना उकञ् । '६२७| न लोका - २।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । निर्व्याजं निर्विघ्नम् । इज्या यागः । '३२७५ । व्रज- यजोर्भावे - ३।३।१८।' इति क्यप् । ववृते वृतः लिट् । भूयः पुनरपि मुनिना गाधेयेन । कुमारः । अकृत दारकर्मत्वात् । वचो वक्ष्य. माणं बभाषे । कर्मणि लिट् । बुवीत्यर्थग्रहणात् द्विकर्मकता । वचः कुमारश्च ॥
1
1
६५ - महीय्यमाना भवता ऽतिमात्रं
सुराऽध्वरे घस्मैर- जित्वरेण ॥ दिवोऽपि वज्राऽऽयुध-भूषणाया हिणीयते वीरवती न भूमिः ॥ ३८ ॥
१–‘८६९। युद्धमायोधनं जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् ॥ मृधमास्कन्दनं संख्यं समीकं साम्परा यिकम् ॥' इति ना० अ० । २ - १२३६ । दन्त विप्राऽण्ड-जा द्विजाः । ३–'१०६५। भक्षको घमरो ऽझरः ।' ४ – ' ८४२ नेता जिष्णुश् च जित्वरः । इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- ३७ महीत्यादि-भवता भूमिः पृथिवी महीय्यमाना पूज्यमाना । अतिमात्रं सुष्टु सम्यक् पालनादिवोऽपि स्वर्गस्य न हिणीयते न लजते किंतु प्रतिस्पर्धत इति भावः । २१३८॥ हिणी महीङ्' इति कण्ड्वादिपाठाद्यक् । डिरवात्तङ् । अवयवे कृतं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकं भवतीति महीयशब्दारकर्मणि लकारः । शानच् । यक् । अतो लोपः । मुक् । महीय्यमानेति रूपम् । सुराध्वरे सुरानुद्दिश्य योऽध्वरो यज्ञः क्रियते तत्र । ये घस्सराः अदनशीला राक्षसाः । '३१४०।सृघस्यदः क्मरच्-३।२।१६०॥' तेषां जित्वरेण जयशीलेन भवता । '३१४३। इण् नश-जि-३।२।१६३।' इत्यादिना करप् । वज्रायुधभूषणायाः शक्र एवालङ्कारो यस्याः दिवः । वीरवती त्वद्विधो वीरो यस्यां भूमाविति ॥ संक्षेपेण स्तुतिमाह६६-बलिर् बबन्धे, जलधिर ममन्थे,
जहेऽमृतं, दैत्य-कुलं विजिग्ये, ॥ कल्पाऽन्त-दुःस्था वसुधा तथोहे
येनैष भारोऽति-गुरुर् न तस्य. ॥ ३९ ॥ बलिरित्यादि-येन भवता बलिर्वबन्धे बद्धः । जलधिर्ममन्थे मथितः। मन्दरं दोभिहीत्वा । '४३। मन्थ विलोडने ।' इत्यस्य रूपम् । संयोगान्तत्वा. ल्लिटोऽकित्त्वे अनुनासिकलोपो न भवति । जहेऽमृतम् । स्त्रीरूपधारिणा । दैत्यकुलं विजिग्ये विजितमनेकधा । २३३ । सन्-लिटोर्जेः ७३०५७।' इति कुत्वम् । '२७२। एरनेकाचः ६।४।८।' इति यणादेशः । तथा कल्पान्ते प्रलये दुःस्था दुःस्थिता वसुधा पृथिवी । उहे उद्धृता । वराहरूपिणा । वहेर्यजादित्वात् संप्रसारणम् । तस्य भवत एष भारो मुनिजनरक्षणम् अतिगुरुर्न भवति । सर्वत्र कर्मणि लिट् ॥
६७-इति ब्रुवाणो मधुरं हितं च
ताञ्जिहन मैथिल-यज्ञ-भूमिम् ॥ रामं मुनिः प्रीत-मना मखाऽन्ते
यशांसि राज्ञां निजिघृक्षयिष्यन्. ॥ ४० ॥ इतीत्यादि-इति यथोक्तप्रकारेण मधुरं श्रोत्रसुखं हितं च बुवाणः अभि. दधानः । ३१०३। लक्षण-हेत्वोः-३।२।१२६।' इति शानच् । मुनिः प्रीतमनाः मखान्ते यज्ञावसाने तं रामं मैथिलस्य यज्ञभूमिं आञ्जिहत् गमितवान् मिथिलानां राजेति । १९८६। जनपदशब्दात् क्षत्रियाद १६८' इत्यत्र तस्य राजन्यपत्यवदित्यतिदेशाद। ६७८ अहिं गतौ।। २२६२। इदितो नुम्-७॥१॥ ५८' प्रयोजकव्यापारे णिच् । लुङ् आट् चङि णिलोपः। २२४३। द्विवचनेऽचि । १११५९।' इति स्थानिवद्रावात् '२१७६। अजादेर्द्वितीयस्य ६।१२।' इति हिश
भ. का०४ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
ब्दस्य द्विवचनम् । २४५६। न न्द्राः-६।१।३।' इति नकारस्य प्रतिषेधः । अभ्यासकार्यम् । आञ्जिहदिति रूपम् । राज्ञां यशांसि निजिघृक्षयिष्यन् निग्रहीतुममिभवितुमेषयिष्यन् । ग्रहेः सन् । २६१०। सनि ग्रह-गुहोश्च ।।२।१२।' इति इप्रतिषेधः । द्विर्वचनादि । '१६०९। रुद-विद-१२।८।' इत्यादिना सनः कित्त्वम् । २४१२। ग्रहि-ज्या-1६।१।१६।' इत्यादिना संप्रसारणम् । ढत्वभष्भावौ। गकारस्य धकारः । करवषत्वे । पश्चाण्णिच् । तदन्ताद्भविष्यत्सामान्यविवाक्षयां लट् । तेन भविष्यदनद्यतने लुट् न भवति ॥
६८-एतौ स्म मित्रावरुणौ किमतौ,
किमश्विनौ सोम-रसं पिपासू , ॥ जनं समस्तं जनकाऽऽश्रम-स्थं
रूपेण तावौजिहतां नृ-सिंहौ. ॥४१॥ एतावित्यादि-एतौ तत्रागतौ नृसिंहौ नरौ सिंहाविव । जनकाश्रमस्थं जनं रूपेण स्वरूपतया औजिहतां वितर्क कारितवन्तौ । सिंहाविव । '६९५। ऊह वितकें।' इत्यस्माद्धातोःण्यन्तात् कर्तुः क्रियाफलाविवक्षायां '२५६३। णिचश्च ॥१॥३॥ ६४।' इति तङ् न भवति । चङि णिलोपस्य स्थानिवद्भावात् । '२१७६। अजादेर्द्धितीयस्य ।६।१२।' इति द्विवचनम् । ऊहमाह-मित्रावरुणौ आदित्यवरुणौ। '९२२। देवता-द्वन्द्वे च ।६।३।२६।' इत्यानङ् । तयोर्महानुभावत्वात् । सोमरसं पिपासू पातुमिच्छू । '६२७। न लोका-२।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । एतावागतौ । आयूर्वस्येणो निष्ठायां रूपम् । किमश्विनौ अश्विनीकुमारौ सोमरसं पिपासू एताविति । एवं जनम् औजिहताम् । सुशब्दपाठे एतौ सुमित्रेति पाठः । एतौ स मित्रेति सशब्दो निपातः पादपूरणार्थः ॥
६९-अजिग्रहत् तं जनको धनुस् तद्
'येनाऽदिदद् दैत्य-पुरं पिनाकी', ॥ जिज्ञासमानो बलमस्य बाहोर,
हसन्नभाजीद् रघु-नन्दनस् तत्. ॥ ४२ ॥ अजिग्रहदित्यादि-येन धनुषा दैत्यपुरं पिनाकी महादेव आर्दिदत् हिंसितवान् । अर्दः स्वार्थिकण्यन्तात् चङि । '२१७६। अजादेवितीयस्य ७१।।' इति दिशब्दो द्विरुच्यते।रेफस्य प्रतिषेधः। तद्धनु तं रामं जनकः अजिग्रहत् योधितवान्।
१-नृ-सिंहावित्युपमान-पूर्वपदः कर्मधारय समासस्तत्रोदाहरणं समास-कुसुमावल्याम् '-रामोऽयं पुरुषव्याघ्रः संवृतः कपि कुञ्जरैः ॥ हनिष्यति बलाद् युद्ध रावणं राक्षसपभम् ॥ १७ ॥ । 'स्युरत्तरपदे व्याघ्र-पुङ्गव-र्षभ कुञ्जराः ॥ ११०५। सिंहशार्दूल-नागाऽऽद्याः पुंसि श्रेष्ठाऽर्थगोचराः ।।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - ३९
अनेन धनुषा त्रिपुरं दग्धमिति । प्रहेहेतुमण्ण्यन्ताच्चडि णिलोपः । '२३१४ | णौ च - ७|४|१|' इति ह्रस्वः । सम्वद्भावादित्वम् । ग्रहेश्च बुद्ध्यर्थत्वात् । '५४० । गतिबुद्धि-|१|४|५२|' इत्यादिना रामस्य कर्मसंज्ञा । अस्य रामस्य बाह्वोर्भुजयोबैलं जिज्ञासमानो जनकः ॥ एवंभूतं धनुः हसन् समयमानो रघुनन्दनो रामः अभाङ्क्षीत् भग्नवान् । भञ्जेर्लुङि सिचि हलन्तलक्षणा वृद्धिः । तत्र हि हलग्रहणं समुदायप्रतिपत्त्यर्थमित्युक्तम् ॥
७० - ततो नदी ष्णान् पथिकान् गिरि-ज्ञानायकान् भूमि-पतेरयोध्याम् ॥ दित्सुः सुतां योध-हरैस्तुरङ्गैर् व्यसर्जयन् मैथिल-मर्त्य-मुख्यः ॥ ४३ ॥
तत इत्यादि - धनुर्भङ्गादनन्तरं महानयमिति ज्ञाखा जनकः सुतां दुहितरं दित्सुः दातुमिच्छुः । ददातेः । ' २६२३ | सनि मी मा - ७|४|५४|' इत्यादिना अच इस् । द्विर्वचनम् । २६२० । अत्र लोप - १७|४|५८|' इत्यभ्यासलोपः । '२३२७। सः सि-७।४।७९ |' इति तत्वम् । '३१४८ | सनाशंस भिक्ष उः ।३।२। १६८ ।' भूमिपतेर्दशरथस्य आह्वायकान् आह्वयन्ति आकारयन्तीति कर्तरिण्वुल् । '२७६१। आतो युक् - १७१३ | ३ |' कृत्प्रयोगे भूमिपतेः कर्मणि षष्ठी । तान् अयोध्यां व्यसर्जयत् विसर्जितवान् । विपूर्वस्य सृजेर्हेतुमण्ण्यन्तस्य लङि रूपम् । गत्यर्थत्वात् द्विकर्मकता । नद्यां स्नान्तीति नदीष्णाः । '२९१६ । सुपि स्थः | ३ |२| ४|' योगविभागात्कः । ' २३७२ । अतो लोपः - १६ । ४ । ६४ । ' | '३०८२ नि-नदीभ्यां नातेः - १८ |३|८९ |' इति षत्वम् । नदीं तरीतुं कुशलानित्यर्थः । पथिकान् पथिकुशलान् । '१८६३ । तत्र कुशलः पथः | ५|२/६३ | ' इति ठक् । गिरिज्ञान् । यथाप्रदेशं गिरिज्ञान् । '२८९७ इगुपध - |३|१|१३५॥ ' इत्यादिना कः । तुरङ्गैः अश्वैः करणभूतैः । युध्यन्त इति योधाः । पचाद्यच् । तानाहर्तुं क्षमैः । '२९२४ | वयसि च |३|२|१०|' इत्यच् । हसिमृग्रिण्वामिदमिलू पूधुर्विभ्यस्तन्' इत्यौणादिकस्तन् । म्रियन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति मर्त्यो भूर्लोकः । तत्र भवा मर्त्या मनुष्याः । दिगादेराकृतिगणत्वात् यत् । आकृतिगणत्वस्य लिङ्गं 'देवमनुष्य पुरुषपुरुमर्त्यभ्यः' इति निर्देशः । मुखमेव मुख्यः प्रधानम् । '२०५८। शाखादिभ्यो यत् |५|३|१०३ ॥' । मर्त्यानां मुख्यो मर्त्यमुख्यः । मैथिलश्चासौ मर्त्यमुख्यश्चेति विशेषणसमासः । जनक इत्यर्थः ॥
I
७१ - क्षिप्रं ततो ऽध्वन्य- तुरङ्ग-यायी यविष्ठ - वद् वृद्ध-तमो ऽपि राजा ॥ आख्यायकेभ्यः श्रुत-सूनु-वृत्ति
रे ग्लान- यानो मिथिलामगच्छत्. ॥ ४४ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये - प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
I
क्षिप्रमित्यादि - भाख्यान्ति कथयन्ति ये ते आख्यायकास्तेभ्यः श्रुता सूनुवृत्तिर्येन स राजा दशरथः । सूयत इति सूनः पुत्रः । 'दाभाभ्यां नुः' इति वर्तमाने 'सुवः किञ्च' इत्यौणादिको नुप्रत्ययः । ततोऽनन्तरमेव क्षिप्रं शीघ्रम् | 'स्फायि तचि -' इत्यादिना रक् । क्रियाविशेषणं चैतत् । मिथिलामगच्छत् । भरतशत्रुघ्नाभ्यां सहेत्यर्थादनुषक्तव्यम् । गमेर्लङि ' २४०० । इषु-गमि यमां छः ।७।३।७७|' अध्वानम् भलंगामिनो ये तुरङ्गा अश्वाः ते अध्वन्याः । भलंगामीत्यस्मिन्नर्थे ‘१८१७। अध्वनो यत्-खौ | ५|२| १६ | ' इति यत् । '११५४। ये चाभावकर्मणोः । ६ । ४ । १६८ ।' इति प्रकृतिभावः । तैः साधु यातीति साधुकारिणी णिनिःअध्वन्यतुरङ्गयायी । एवं च कृत्वा अग्लानयानः न विद्यते ग्लानं ग्लानिर्यमिन्याने तत् अग्लानं । अग्लानं यानं यस्य । तादृशैस्तुरङ्गैः सुखयानः । ग्लाने ति भावे निष्ठा । ३०१७ | संयोगादेरातः - १८ | २|४३|' इति नत्वम् । वृद्धतमोऽपि यविष्ठवन् । युवशब्दस्येष्ठनि २०१५ | स्थूल- दूर - १६।४।१५६ |' इत्यादिना यणादिपरलोपः पूर्वस्य च गुणः । पश्चात् '१७७८ । तेन तुल्यम् - १५१११११५ ।' इति वतिः ॥
७२ - वृन्दिष्ठमचद् वसुधाऽधिपानां तं प्रेष्ठतं गुरु- वद् गरिष्ठम् ॥ सदृङ्-महान्तं सुकृता॒ऽधिवासं
४०
बंहिष्ठ - कीर्ति यशसा वरिष्ठम् ॥ ४५ ॥
U
वृन्दिष्ठमित्यादि - तं राजानमेतमायान्तं जनक भार्चीत् पूजितवान् । अर्चेलुङि रूपम् । वृन्दिष्ठं वृन्दारकतमम् । प्रशस्ततममित्यर्थः । केषां वसुधाधिपानां पृथ्वीपतीनाम् । प्रेष्ठं प्रियतमम् । गुरुवत् गुरुणा तुल्यं वर्तमानं गरिष्ठम् गुरुतमम् । सदृक् समानान्ययोश्चेत्युपसंख्यानाद् दृशेः क्विप् । रूढिशब्दश्वायम् । नात्र दर्शन क्रिया विद्यते । अभिजनादिभिस्तुल्यो जनक इत्यर्थः । महान्तं महानुभावं सदृशां मध्ये महान्तम् । सुकृताधिवासं सुकृतनिलयम् । अधिवसत्यस्मिन्निति अधिकरणे घञ् । बंहिष्ठा बहुलतमा कीर्तिर्यस्य स बंहिष्ठ - कीर्तिः । यशसा वरिष्ठं गुरुतमम् । अत्र वृन्दारकप्रियगुरुब हुलो रूणा मिष्ठनि यथासंख्यं ' २०१६ | प्रियस्थिर - 1६।४।१५७१' इत्यादिना वृन्दप्रगबैहवर इत्येते आदेशा भवन्ति ॥
1
७३ - त्रि-वर्ग- पारीणमसौ भवन्तमध्यासयन्नसनमै कमि॑िन्द्रः ॥
१ – '११५७॥ क्षेपिष्ठ-क्षोदिष्ठ-प्रेष्ठ वरिष्ठ स्थविष्ठ-बंहिष्ठाः ॥ क्षिप्रक्षुद्राऽमीप्सितपृथु- पीवरः बहुल-प्रकर्षाऽर्थाः ॥११५८। साधिष्ठद्राघिष्ठ- स्फेष्ठ-गरिष्ठ- हसिष्ठ-वृन्द्रिष्ठाः ॥ बाढ व्यायत-बहुगुरु वामन-वृन्दारकाऽतिशये ॥' इति ना० अ० । २ – त्रिवर्गो धर्मकामाऽर्थैशू, चतुर्वर्गः सन्मोक्ष-कैः, ॥ ७६६ । स-बलैस् तैश् चतुर्भद्वम्. ।'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - ४१
विवेक - दृश्वन्त्वम॑गात् सुराणां, तं मैथिलो वाक्यमिदं बभाषे ॥ ४६ ॥
I
त्रिवर्गेत्यादि - तं दशरथं मैथिलो जनकः वाक्यमिदं बभाषे । ब्रवीत्यर्थग्रहणात् द्विकर्मकता । किं तद्वाक्यमित्याह - असाविन्द्रो भवन्तम् एकासनमध्यासयन् आरोपयन् विवेकदृश्वत्वमगादिति संबन्धः । आसनस्य '५४२ । अधिशीङ्||४|४६ |' इत्यादिना अधिकरणे कर्मसंज्ञा । भवन्तमिति '५४० । गति - बुद्धि|१|४|५२ |' इत्यादिना अस्तेरण्यन्तावस्थायामकर्मकत्वात् पारंगामीत्यस्मिन्वाक्ये ‘१८१२। अवार-पार-।५।२।११।' इत्यादिना पारशब्दात् खः । तत्र विगृहीत विपर्यस्तग्रहणात् । त्रिवर्गस्य धर्मार्थकामस्य पारीणमिति षष्ठीसमासः । त्रिवर्गपारीणं भवन्तम् । सुराणां मध्ये स एवैको विवेकहश्वत्वं विवेकज्ञतामगात् । ' २४५८। इणो गा लुङि | २|४|४५ |' | '२२२३॥ गाति -स्था - १२/४ ७७ |' इत्यादिना सिचो लुक् । विवेकं दृष्टवानिति दृशेः क्वनिप् ॥
७४ - हिरण्मयी साल-लतैव जङ्गमा च्युता दिवः स्थास्नुरि॑वा॒ऽचिर-प्रभा ॥ शशाङ्क-कान्तेरधिदेवताऽऽकृतिः सुतो ददे तस्य सुताय मैथिली ॥ ४७ ॥
हिरण्मयीत्यादि - तस्य दशरथस्य सुताय रामाय । सूयत इति सुतः । ‘१००७। षु प्रसवैश्वर्ययोः' इत्यस्मात् कर्मणि निष्ठा । सुता मैथिली सीता ददे जनकेनेत्यर्थात् । कर्मणि लिट् । मैथिलस्यापत्यं । १०९५ । अत इञ् | ४ | ३ |९५|' तदन्तान् '५२० । इतो मनुष्य जातेः |४|१|६५|' इति ङीप् । रामस्य ज्येष्टत्वात्तस्यैव कविना परिणय उक्तः न शेषाणाम् । तेन अन्या अपि तदैव दुहितरो दत्ताः । हिरमी सुवर्णनिर्मितेव साललता वृक्षलता । सुवर्णच्छवित्वात् तस्याः । हिरण्यविकार इति मयटि ' ११४५ । दाण्डिनायन- १६।४।१७४ । ' इत्यादिना यलोपनिपातनम् । जंगमा संचारिणी नतु स्थावरा । अत्यर्थ गच्छतीति यङि' २६४३। नुगतः - ७१४८५ ' इति नुक् । यङन्तात्पचाद्यचि ' २६५० । यङोऽचि च । २|४|७४ | ' इति यङो लुक् । च्युता दिवः आकाशात्पतिता । अचिरप्रभेव विद्युदिव तेजस्वित्वात् तन्वीत्वाच्च । किन्तु स्थास्नुरचञ्चला । सा तु चञ्चलेति व्यतिरेकः । '५२१। ऊडुतः ।४।१।६६।' इति ऊङ् न भवति क्रियाशब्दत्वात् । तत्र मनुष्यजातेरिति वर्तते । शशाङ्ककान्तेयधिदेवता अधिष्ठात्री देवता तस्या आकृतिर्यस्याः । सौम्यत्वात् । आक्रियते अनये'त्याकृतिः संस्थानम् । '३१८८ | अकर्तरि च कारके - ३ | ३|१९|' इति स्त्रियां क्तिन् ॥
1
१ –'आत्म-जस् तनयः सूनुः सुतः पुत्रस्, स्त्रियां त्वंमी ॥५९१ | आहुर् दुहितरं सर्वे-ऽपत्यं तोकं तयोः समे ।' इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
म पूर्ववत शोभाम् | अलंकारो बहलामाता प्रिय-स्थिरमित्याह
लमुक्ताफलभर्मशोभामा उत्कृष्टा रत्नादिशोभा हिता वृत्तिः प्रथा
४२ भट्टि-काव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
७५-लब्धा ततो विश्वजनीन-वृत्तिस्
तामात्मनीनामुदवोढ रामः ॥ सद्-रत्न-मुक्ता-फल-भर्म-शोभां
संबंहयन्ती रघु-वर्य-लक्ष्मीम् ॥४८॥ लब्धामित्यादि-ततो दानानन्तरम् लब्धां तामात्मनीनाम् आत्मने हिताम्। १६७०। आत्मन्विश्व-५११।९।'इति खः।रामः उदवोढ । वहेः स्वरितेत्त्वात्कर्तुः क्रियाफलविवक्षया तङ् । विश्वजनीना विश्वजनाय हिता वृत्तिः प्रवृत्तिर्यस्य रामस्थ सः पूर्ववत् खः । सती उत्कृष्टा रत्नादिशोभा यस्याः । तैरलंकृतत्वात् । तां सद्नमुक्ताफलभर्मशोभाम् । भर्म स्वर्णम् । सर्वधातुभ्यो मनिन् । 'भर्म भूषाम्' इति पाठान्तरम् । सद्रनादिभूषा अलंकारो यस्या इति योज्यम् । ३२८०। गुरोश्च हलः ।३।३।१०३।' इत्यकारः । संबंहयन्ती संबहुलामतिस्थिरां कुर्वाणाम् । बहुलशब्दात् 'तत्करोति-' इति णिचि इष्टवद्भावात् '२०१६। प्रिय-स्थिर-६।४।१५७।' इत्यादिना बंहादेशः । पश्चात्तदन्तस्य संपूर्वस्य साधनेन योगः । कामित्याहरघुवर्यलक्ष्मीमिति । रघुवर्गे भवां विभूतिम् । १४४२ । वर्गान्ताच्च ।४।३।६३।' इत्यनुवृत्तौ १४४३॥ अशब्दे यत्खावन्यतरस्याम् ।४।३।६।' इति यत् ॥
७६-सु-प्रातमासादित-संमदं तद्
वन्दारुभिः संस्तुतमभ्ययोध्यम् ॥ अश्वीय-राजन्यक-हॉस्तिकाऽऽन्य
मंगात् स-राजं बलमध्वनीनम् ॥ ४९ ॥ सुप्रातेति-विवाहं निर्त्य प्रभाते अयोध्याभिमुखं तद्बलं दशरथस्यागात् गतवत् । सुप्रातं निरुपद्रवत्वात् । शोभनं प्रातर्दिनमुखं यस्य बलस्य । ४६०। सुप्रात-सुश्व-।५।४।१२०।' इत्यादिना समासान्तष्टिलोपश्च निपात्यते । आसादितसंमदं प्राप्तहर्षम् । ३२४५। प्रमद-संमदौ हर्षे ।३।३।६८।' इति निपातनम् । वन्दारुभिः संस्तुतं कृतस्तवम् । अभ्ययोध्यम् भयोध्याभिमुखम् । ६६८। लक्षणेनाऽभि-प्रती आभिमुख्ये ।२।१।१४' इति अव्ययीभावः । अश्वानां समूहो अश्वीयम् । '१२५७। केशाश्वाम्यां यन्छौ-४।२।४८' इति छः । राजन्यानां क्षत्रियाणां समू
१-९८० । स्वर्ण सुवर्ण कनकं हिरण्यं हेम हाटकम् । तपनीयं शातकुम्भं गाङ्गेयं भर्म कर्बुरम्.।' इति ना० अ० २–'मुत् प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदाऽऽमोद-संमदाः॥ १४७१ स्यादानन्दथुरानन्दः धर्म-शात-सुखानि च ।' ३-८१३॥ वृन्दे त्वचीयमाश्ववत् ॥ ४-७६९ । अथ राजकम् । राजन्यकं च नृपति-क्षत्रियाणां गणे क्रमात् ॥' ५–४०२ हास्तिकं गजता वृन्दे । ६-७८२ । अध्वनीनोऽध्वगो ऽवन्यः पान्यः पथिक इस्खपि ॥ . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - ४३
हो राजन्यकम् । '१२४६ । गोत्रोक्ष - १४ |२|३९|' इत्यादिना वृञ् । 'प्रकृत्या के राजन्यमनुष्ययुवानः' इति प्रकृतिभावादपत्ययकारलोपो न भवति । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् | '१२५६ | अचित्त- हस्ति - |४| २|४७|' इति ठक् । एषां सेनाङ्गत्वात् द्वन्द्व एकवद्भावः । तेनाढ्यमुपचितमिति तृतीयेति योगविभागात् समासः । सह राज्ञेति विगृह्य साकल्यवचने यौगपद्ये वाव्ययीभावः । '६६० । अव्ययीभावे चाकाले |६|३|८१।' इति स भावः । ' ६७८ । अनश्च - ५|४|१०८ ।' इति टच् समासान्तः । अध्वनीनमध्वानमलंगामीति '१८१७| अध्वनो यत्-खौ |५|२|१६| ।१६७१। आत्माध्वानौ खे | ६ |४| १६९ | ' इति प्रकृतिभावः ॥
७७ - विशेङ्कटो वक्षसि बाण - पाणि: संपन्न - ताल - द्वयसः पुरस्तात् ॥ भीष्मो धनुष्मानु॑पजान्व॒रनि
रैति स्म रौमः पथि जामदग्न्यः ॥ ५० ॥
"
विशङ्कटेत्यादि - एवमस्य गच्छतः पथि मार्गे । सप्तम्यां ' ३६८ । भस्य टेर्लोपः | ७|१|८८ |' पुरस्तादग्रतः । '१९७६ । अस्ताति च |५|३|४०|' इति पूर्वस्य पुरादेशः । रामो जामदम्यः । जमदग्नेरपत्यं रामोऽयम् । गर्गादिपाठाद्यत् । स ऐति स्म आगतवान् । आङ्पूर्वादिणो लट् । '७३। एत्येधत्यू | ६ | १|८९ | ' इति वृद्धिः । विशङ्कटो वक्षसि विशाल उरसि ।' १८२९ । वेः शालच्छङ्कटचौ |५|२|२८|' इति शङ्कटच् । बाणः पाणावस्येति बाणपाणिः । 'प्रहरणार्थेभ्य' इत्यादिना सप्तम्यन्तस्य परनिपातः । संपन्नो निष्पन्नो यस्तालवृक्षः स प्रमाणं यस्य स तथोक्तः । ' १८३८ । प्रमाणे द्वयसच् - ५।२।३७१' भीयते अस्मादिति भीष्मः | 'भियः षुग्वा ' इति औणादिको मक्प्रत्ययः । वा षुगागमश्च । '३१७३ | भीमादयोऽपादाने ॥ ३ ॥ ४|७४|' इत्यपादाने साधुः । धनुष्मान् धनुषा युक्तः । संसर्गे मतुप् । जानुनोः समीपमुपजानु । सामीप्येऽव्ययीभावः । उपजानु अरनिर्यस्य स तथोक्तः प्रलम्बबाहुरित्यर्थः ॥
७८ - उच्चैरसौ राघवमहृदं
·
धनुः स-वाणं कुरु, माऽतियासीः ॥ पराक्रम-ज्ञः प्रिय-सन्ततिस तं नम्रः क्षितीन्द्रो ऽनुनिनीषुरूचे. ॥ ५१ ॥ उच्चैरित्यादि - उच्चैर्ममता ध्वनिना राघवं दाशरथिं एवं वक्ष्यमाणमाहृत
१ – ११०६ । विशङ्कटं पृथु बृहद् विशालं पृथुलं महत् ।' इति सर्वत्र ना० अ० । २ - 'भूम - निन्दा - प्रशंसा-सु नित्य-योगेऽति - शायने ॥ संसर्गे ऽस्ति-विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥ १ ॥' इति वै० भ० । ३ - 'रामम्' इति वा कचित्पाठः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, आहूतवान् । २७०४। स्पर्धायामाङः ।।३।३।' इत्यात्मनेपदम् । २६९६। आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ।।४।४।' इति च्लेरङ् । धनुः सबाणं कुरु । धनुषि बाणमारोप्य युद्धाय सजीभवेत्यर्थः । मातियासीः मातिक्रम्य गमनं कार्षीः । यातेमौङि लुङ् । अडभावः । २३७७। यम-रम-नमातां सक्क १७२।७३।' इति इट् ।' “२२६६। इट ईटि-२।२८।' इति सिचो लोपः। अथ क्षितीन्द्रो दशरथः तमूचे। '२४५३। बुवो वचिः ।२।४।५४।' । आदेशस्य स्थानिवद्भावेन कर्तुः क्रियाफलविवक्षायां तङ् न । वचेः परस्मैपदित्वात् । २४०९।वचिस्वपि-६३१।१५।' इत्यादिना संप्रसारणम् । पराकमज्ञः यतस्तस्य पराक्रमं जानाति राजा । प्रियसन्ततिः प्रिया सन्ततिर्यस्य । रामे व्यापादिते मा भूत्सन्तानविच्छेद इति नम्रः प्रणतो भूत्वा अनुनिनीषुः अनुनेतुमिच्छुः॥ तदनुनयमाह
७९-अनेक-शो निर्जित-राजकस् त्वं,
पितॄनताप्सीर नृप-रक्त-तोयैः, ॥ संक्षिप्य संरम्भम-सद्-विपक्षं,
का ऽऽस्था ऽभके ऽस्मिंस्तव राम ! रामे. ५२ अनेकश इत्यादि-संरम्भं क्रोधं संक्षिप्य उपसंहर । क्षिपेः लोटि मध्यमैकवचने रूपम् । श्यन् । एकमेकमिति विगृह्य । '२११०। सङ्ख्यैकवचनाच1५४४१४३॥' इति शस् । पश्चान्नसमासः । अनेकशोऽनेकप्रकारमिति क्रियावि. शेषणमेतत् । निर्जितं पराजितं राजकं राज्ञां समूहो येन स निर्जितराजकः । "१२४६। गोत्रोक्ष-४।२।३९।' इत्यादिना वुञ् । त्वं पुनः पितॄनतासः प्रीणितवानसि । कैः-नृपरक्ततोयैः । १२७१॥ तृप प्रीणने ।' इत्यस्माल्लुङ् । सिच् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । असद्विपक्षम् असनविद्यमानो विपक्षो यस्मिन् संरम्भे । निर्जितराजकत्वात् । रामो विपक्ष इति चेदाह-कास्था केऽस्मिंस्तव राम रामे । हे परशुराम अर्भके बालके रामे तव का आस्था क आदरोऽस्ति । नैवेत्यभिप्रायः॥
८०-अजीगणद् दाशरथं न वाक्यं
यदा स दर्पण, तदा कुमारः॥ धनुर् व्यकार्कीद् गुरु-बाण गर्भ,
लोकानलावीद् विजितांश्च तस्य. ॥ ५३ ॥ अजीगणदित्यादि-दाशरथं दशरथस्येदं दाशरथम् । '१५००। तस्येदम् १-वामभागीयैकोनपञ्चाशत्तमाऽङ्क( ४९ )-पद्य-गत-राजन्यक शब्दोपरितनं टीकनं प्रेक्ष्यताम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- ४५
।।३।१२०।' इत्यण् । वाक्यं वचनम् । यदा दर्पण मदेन हेतुना स जामदग्यः नाजीगणत् न गणितवान् । १९९६। गण संख्याने ।' इत्यस्यादन्तत्वाब वृद्धिः । '२३१५। चङि ।६।१।१५।' इति द्विर्वचनम् । '२५७३। ई च गणः। ७।४।९७।' इति अभ्यासस्येकारः। तदा कुमारो रामो धनुर्काकार्षीत् आकृ. ष्टवान् । '१०५९। ष आकर्षणे।' स्पृशमृशेत्यादिनोपसंख्यानेन सिचि पक्षे रूपम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । '२९५। ष-ढोः कः सि ।।२।४।' इति कत्वम् । कृतदारकर्मापि पुत्रः पितरि जीवति कुमार इति व्यपदिश्यते । गर्भयतीति गर्भः । गुरुर्बाणो गर्भो यस्य धनुषः । लोकांश्च स्वप्रभावाद्विजितान् । तस्य परशुरामस्य । अलावीत् छिन्नवान् । लुनाते डि सिचि वृद्धौ रूपम् । समुच्छिद्यन्तामस्य लोका इति अमोघमनं मुक्तवानित्यर्थः । ततःप्रभृति तस्य सर्व तेजोऽपहृतम् ॥
८१-जिते नृपाऽरौ, सुमनीभवन्ति
शब्दायमानान्य-शनैर-शङ्कम् ॥ वृद्धस्य राज्ञो ऽनुमते बलानि
जगाहिरे ऽनेक-मुखानि मार्गान्. ॥५४॥ जित इत्यादि-जिते नृपारौ । परशुरामे बलानि सैन्यानि मार्गन् पथः । जगाहिरे अवष्टब्धवन्ति । वृद्धस्य राज्ञो दशरथस्यानुमते सति गच्छतेति । जामदग्यसंरम्भादसुमनांसि सुमनांसि सन्ति सुमनीभवन्ति बलानि । २१२१। अरुमन-1५।४।५॥' इत्यादिना च्वावन्त्यस्य लोपे '२११८॥ अस्य च्वौ ।।४।३२।' इतीत्वे रूपम् । शब्दायमानानि । भशनैः सुष्टु शब्दं कुर्वाणानि । एवं जितस्तथा जितो नृपारिरिति । '२६७३ । शब्द-वैर-३।१।१७।' इत्यादिना क्यङ् । अशकं निर्भयं जगाहिरे इति क्रियाविशेषणम् । अनेक मुखानि पृथग्भूतानि पूर्व भयेन बहुलीभूतत्वादनीकानां बहुवचनमिति ॥
८२-अथ पुरु-जव-योगान् नेदयद् दूर-संस्थं
दवयदति-रयेण प्राप्तमुर्वी-विभागम् ॥ क्लम-रहितमंचेतन नीरजीकारित-क्ष्मां, बलमुपहित-शोभा तूर्णमायादयोध्याम् ॥५५॥
१-'प्रभूतं प्रचुर प्राज्यमदभ्रं बहुलं बहु ॥ ११०९। पुरुहूः पुरु भूयिष्ठं स्फारं भूयशू च भूरि च." २–'sथ शीघ्रं त्वरितं लघु क्षिप्रमर द्रुतम् ॥ ७३ । सत्वरं चपलं पूर्णम-विलम्बितमाशु च. ॥ ३-पद्येऽस्मिन्वृत्तं मालिनी । तलक्षणम्-वामभागीय षड्विंशतितमाङ्क (२६) पच-टीकनान्तर्दृष्टव्यम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
अथेत्यादि - अथेत्यानन्तर्ये । बलं दाशरथम् । तूर्णं शीघ्रम् | '३०६९। रुष्यमत्वर- |७|२|२८|' इत्यादिना पक्षे इडभावः । ' २६५४ | ज्वर-स्वर - |६|४| २० |' इति वकारोपधयोरू । ' ३०१६ | र दाभ्याम् |८|२|४२ ।' इति नत्वम् । अयोध्यामायात् आगतम् । आङ्पूर्वाद्यातेर्लङि रूपम् । पुरुर्महान् वेगो जवः तेन योगात् । पूर्यते वर्धते इति पुरुः । 'कुभ्रंश्व' इत्यधिकृत्य 'प्रमिदि-व्याधि-' इत्यादिना कुप्रत्ययः । दूरसंस्थं दूरे सन्तिष्ठत इति कः । उर्वीविभागम् । नेदयन् अन्तिकं कुर्वन् । अन्तिकशब्दात् समीपवाचिनः तत्करोतीति णिच् । इष्टवद्भावात् ' २०१४ | अन्तिक- बाढयोर्नेदसाधौ | ५|३|६३ | १ इति नेदादेशः पश्चाल्लट् । शतरि शप् अयादेशः । प्राप्तं विषयीकृतं चोर्वीविभागं भूविभागम् । अतिरयेण अतिवेगेन । दवयत् दूरीकुर्वत् पश्चाद्भागेन । दूरशब्दात् पूर्ववण्णिचि इष्टवद्भावे च ' २५१५ | स्थूल दूर - 1६|४|१५६ ।' इत्यादिना यणादिपरलोपः पूर्वस्य च गुणः । पश्चात्तथा एव लडादयः । कुमरहितम् अपगतश्रमम् । अचेतत् कियद्दूरमागतोऽहमित्यबुध्यमानम् । '३९। चिती संज्ञाने ।' इत्येतस्य शतरि रूपम् । अनीरजा नीरजाः कारितेति ' २१२१| अरुर्मन - |५|४|५१ |' इत्यादिना च्वावन्त्यलोपः । ' २११८| अस्य च्चौ | ७|४|३२|' इतीत्वम् । नीरजीकारिता क्ष्मा भूमिर्यस्यामयोध्यायां ताम् । सिक्तसंमृष्टभूतलामित्यर्थः । उपहितशोभाम् छत्रध्वजपताका मिरारोपितशोभाम् ॥
•
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री- भट्टिकाव्येप्रथमे प्रकीर्ण- काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयः परिच्छेदः (वर्गः ) तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री - सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः पर्यवसितः ।
तृतीयः सर्गः -
८३ - वधेन संख्ये पिशिताऽशनानां क्षत्रा॒ऽन्तकस्या॑ ऽभिभवेन चैव ॥ आढ्यंभविष्णुर्यशसा कुमारः प्रियंभविष्णुर् न स यस्य नाssसीत्. ॥ १ ॥
वधेनेत्यादि - संख्ये संग्रामे पिशिताशनानां राक्षसानाम् । पिशितं मांसम् अशनं येषामिति । तेषां वधेन हननेन । '३२५३ हनश्च वधः | ३|३|७६ ।' इति अप् प्रत्यये वधादेशः । कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी । क्षत्रान्तकस्य परशुरामस्य । अभिभवेन पराजयेन च '३२३२॥ ऋदोरप् | ३ | ३|५७१' चैवशब्दो निपातसमुदायः समुच्चये । तेन हेतुभूतेन । यशसा आढ्यंभविष्णुः । अनाढ्य आढ्यो भूतः । '२९७४ | कर्तरि भुवः । ३।२।५७ |' इति खिष्णुच् । '२९४२॥ अरुर्द्विषत् - 1६1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
३६७ |' इति मुम् । कुमारो यस्य स प्रियंभविष्णुः । यस्यापि प्राक् प्रियो न जातः पश्चादपि तथैव न प्रियो भूतः स नासीत् न बभूव ॥ ८४ - ततः सुचेतीकृत- पौर- भृत्यो 'राज्येऽभिषेक्ष्ये सुर्तमित्य-नीचैः ॥ आघोषयन् भूमिपतिः समस्तं भूयोऽपि लोकं सुमनीचकार ॥ २ ॥
तत इत्यादि -- ततः प्रियंभविष्णुताया अनन्तरं भूमिपतिर्दशरथो लोकं सुमनीचकार । किमयं सम्यक् पालयिष्यति न वेति असुचेतसः पौरा भृत्याश्च जाताः ते सम्यक्पालनात् सुचेतसः कृता येन स सुचेतीकृतपौरभृत्यः । भूयोऽपि पुनरपि लोकं समस्तं सुमनीचकार । कथमित्याह - राज्ये राजकर्मणि पालनलक्षणे सुतं रामं अभिषेक्ष्ये तदभिषेकं करिष्यामीति । सिचेरुभयपदित्वात । अनी चैर्महता ध्वनिना । आघोषयन् घोषणां कारयन् । सुचेतीसुमनीशब्दौ २१२१| अरुर्मन - |५|४|११|' इत्यादिना साधू ॥ ८५ - आदिशद । दीप्त - कृशानु-कल्पं सिंहासनं तस्य स - पादपीठम् ॥ सन्तप्त-चामीकर-वल्गु-वज्रं विभाग-विन्यस्त-महार्घ-रत्नम् ॥ ३ ॥
४७
आदिक्षदित्यादि - तस्य रामस्य सिंहासनमादिशत् आदिष्टवान् एवंविधं कारयेति । दिशेः स्वरितेतो लुङि '२३३६ । शल इगुपधात् 1३1१1४५१' इत्यादिना चलेः क्सः । अकर्तृगामि क्रियाफलत्वात्तिप् । आदीप्तकृशानुकल्पं ज्वलिताग्नितुल्यम् । तस्य कारणमाह – सन्तप्तचामीकरवर्णानि उत्तप्तसुवर्णवर्णानि वज्राणि यस्मिन् । तथा विभागेषु विन्यस्तानि अतिमहार्घाणि रत्नानि पद्मरागादीनि यत्र । सपादपीठं सह पादपीठेन ॥
८६ - प्रास्थापयत् पूग - कृतान् स्व-पोषं
पुष्टान् प्रयत्नाद् दृढ - गात्र वन्धान् ॥ स- भर्म-कुम्भान् पुरुषान् समन्तात् पत्काषिणस् तीर्थ- जलऽर्थमा॑शु ॥ ४ ॥
प्रास्थेत्यादि - तीर्थजलार्थं पुरुषान् प्रयत्नात् आदरेण । समन्तात् सर्वासु 'दिक्षु । आशु शीघ्रं प्रास्थापयत् प्राहिणोत् । प्रपूर्वस्तिष्ठतिर्गमने वर्तते तस्य हेतुमण्ण्यन्तस्य लङि रूपम् । पूगकृतान् अपूगाः पूगाः कृता इति । 'श्रेण्यादिषु च्व्यर्थ
१ टीकनं ( टिप्पणं) नोत्सहे कर्तुं प्रवासे नायकस्य मे ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयोः वर्गः,
-
वचनम्' इति समासः । सङ्घिकृतानित्यर्थः । स्वपोषं पुष्टान् । '३३६१ | स्वे पुषः | ३ | ४ | ४०' इति णमुल् । '७८३ | अमैवाव्ययेन |२| २|२०|' इति समासः । यथाविध्यनुप्रयोगश्च । दृढो गात्रबन्धो येषां तान् । संयतकायान् । महाभारोद्वहनक्षमत्वात् सभर्म कुम्भान् ससुवर्णकलशान् । पत्काषिणः । पादौ कृषितुं हिंसितुं शीलं येषामिति । ' २९८८ । सुप्यजातौ णिनिः | ३ | ३|७७ । । १ ९९२ ॥ हिमकाषिहतिषु च । ६।३।५४ | ' इति पदादेशः । पदातीनित्यर्थः । आश्विति 'कृवापाजि - ' इत्यादिना उण् ॥
1
I
८७-उक्षान् प्रचक्रुर् नगरस्य मार्गान्,
ध्वजान् बबन्धुर्, मुमुचुः ख-धूपान् ॥ दिशश्च पुष्पैश्च॑करुर् विचित्रैरर्थेषु राज्ञा निपुणा नियुक्ताः ॥ ५ ॥
उक्षानित्यादि - ये निपुणा अर्थेषु कार्येषु राज्ञा दशरथेन नियुक्ताः अधिकृतास्ते नगरस्य मार्गान् पथः । उक्षान् सेकवतः प्रचक्रुः । उक्षणमुक्षा । '३२८०। गुरोश्च हलः | ३ | ३ | १०३ |' इत्यकारः । सा विद्यते येषामिति '१९३३ । अर्शआदिभ्योऽच् | ५ | १|१२७ । ' ' २२३७ | इजादेश्च गुरुमतः | ३ |१| ३६ | ' इत्यादिना आम्प्रत्यये प्रचक्रुरित्यनुप्रयोगो न घटते । '२२३९ | कृञ्चानुप्रयुज्यते |३|१|४०|' इत्यनुशब्दस्य व्यवहितनिवृत्त्यर्थत्वात् । ध्वजान् बबन्धुः उच्छ्रायितवन्तः । मुमुचुः खधूपान् आकाशे घटिकादिभिर्धूपान्मुमुचुः प्रमुक्तवन्तः । दिशश्च पुष्पैश्चकरुः - छादितवन्तः । ' १५०३। कृ विक्षेपे ।' इत्यस्य लिटि '२३८३। ऋच्छत्यृताम् ।७ ४|११|' इति गुणः । विचित्रैः नानाप्रकारैः ॥
८८ - मातामहा॒ऽऽवासमुपेयिवांसं मोहाद - पृष्ट्वा भरतं तदानीम् ॥ तत् केकयी सोढुमशक्नुवाना ववार रामस्य वन-प्रयाणम् ॥ ६ ॥
मातेत्यादि - तत्पूर्वोक्तमभिषेकसंविधानं सोढुमशक्नुवाना असहमाना केकयी रामस्य वनप्रयाणं ववार प्रार्थितवती राज्ञ इत्यर्थात् । सहेः शक्नोतावुपपदे (३१७७१ शक- ध्रुष - | ३|४|६५|' इत्यादिना तुमुन् । तत्र नजा शक्त्यर्थस्य प्रतिषेधेऽपि न दोषः प्रतिषेधस्य बहिरङ्गत्वात् । शक्नोतेः परस्मैपदित्वात् शानज् नास्ति । ( ३१०९ | ताच्छील्यवयोवचन- १३/२/१२९ |' इत्यादिना चानच् । स्वादित्वाच्छः । '२७१। अचि श्रु-धातु |६|४|७७३' इत्यादिना उवङ् । किं 'कृत्वेत्याह- उदानीं प्रार्थनाकाले देशान्तरावस्थितत्वात् किमेवं क्रियते न वेति न भरतं पृष्टवती । देशान्तरावस्थितिं दर्शयन्नाह — मातामहावासमिति । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
४९
मातुः पिता मातामहः । ' १२४२ । पितृव्यमातुल - १४ |२| ३६ |' इत्यादिना निपातनात् डामहच् । आवासः निलयम् । आवसत्यस्मिन्निति अधिकरणे घञ् । उपेयिवांसम् | '३०९८ । उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च | ३ |२| १०९ |' इत्यादिना निपातितः । मोहादज्ञानात् । दूतप्रेषणेनापृष्टा । रामस्येति कर्तरि षष्ठी | वनाय प्रयाणं गमनमिति । चतुर्थीति योगविभागात् समासः । ' ५८५ । गत्यर्थकर्मणि - | २|३|१२|' इत्यादिना चतुर्थी । परत्वात्कृल्लक्षणया षष्ठ्या भवितव्यमिति चेत् न । पुनर्द्वितीयाग्रहणात्परमपि षष्ठीं बाधित्वा द्वितीयैव यथा स्यादिति । यद्येवं द्वितीयैव स्यात् न चतुर्थी । नैष दोषः । द्वितीयाग्रहणस्योपलक्षणार्थत्वात् । तथा च वृत्तावुभयमुक्तं - ग्रामं गन्ता ग्रामाय गन्तेति ॥ ८९ - कर्णे - जपै रोहित राज्य- लोभा स्त्रैणेन नीता विकृतिं लघिना ॥ राम-प्रवासे व्यमृशन् न दोषं
जनाऽपवादं स - नरेन्द्र- मृत्युम् ॥ ७ ॥
·
कर्ण इत्यादि - कर्णे जपन्ति कर्णेजपाः सूचकाः मन्थरादयः । '२९२७ स्तम्ब - कर्णयोः - १३।२।१३। ' इत्यच् । '९७२ । तत्पुरुषे कृति बहुलम् | ६| ३ | १४ | ' इति सप्तम्या अलुक् । तैराहितः आनायितो राज्यलोभो यस्याः सैवम् । स्त्रैणेन स्त्रिया अयम् । ‘१०७९। स्त्री-पुंसाभ्यां नञ्-स्त्रजौ |४|११८७१' इति नन् । लघोर्भावो लघिमा । ' १७८४ । पृथ्वादि - ।५।१।१२२|' इत्यादिना इमनिच् । टिलोपः । तेन विकृतिमन्यथास्वं नीता केकयी रामप्रवासे सति दोषं न व्यमृशत् नालोचितवती । ‘१५१९ । मृश भ्रमर्शने ।' इति तौदादिकस्य लङि रूपम् । किंस्वरूप दोषम् — जनापवादं लोकवैमुख्यम् । राज्याह ज्येष्ठः पुत्रोऽनया प्रत्राजित इति । नरेन्द्रस्य दशरथस्य मृत्युना सह वर्तमानम् ॥
९० - वसूनि देशांश्च निवर्तयिष्यन् रामं नृपः संगिरमाण एव ॥ तथा ऽवजज्ञे, भरताऽभिषेको विषाद- शङ्कु मतौ निचने ॥ ८ ॥
वसूनीत्यादि - रामं निवर्तयिष्यन् रामं निवर्तयितुं वसूनि द्रव्याणि देशांश्व सङ्गिरमाण एव प्रतिजानान एव दास्यामीति नृपो राजा कैकेय्या तदनङ्गीकरणादवजज्ञे भवज्ञातः । ज्ञा इत्ययं धातुरवपूर्वोऽवज्ञाने वर्तते । तस्मात्कर्मणि लिट् । '२३६३ । गम-हन - | ६ |४ |९८ |' इत्युपधालोपः । तत्र वृतेर्हेतुमण्ण्यन्तात् क्रियार्थोपपदे लट् । सङ्गिरणं च क्रिया । गिरेस्तौदादिकात् '२७२४| अवाह्नः ॥ १ |३|११|' इति अधिकृत्य '२७२५। समः प्रतिज्ञाने | १|३|५२|' इति तङ् | शानच् । “२३९० । ऋत उत् ।७।१।१०० । ' । '३.१०१ | आने मुक् ।७/२/८२१' इदं चापरभ. का. ५
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५० भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, मनुष्ठितं तया भरतो राज्येऽभिषिच्यतामिति भरताभिषेको मतौ मनसि निच. ने निखातः। कर्मणि लिद । २३६३। गमहन-।६।४।९८॥' इत्यादिना उपधा. लोपः । तथा विषादः शङ्कुरिव शल्यमिव निचल्ने । ज्येष्ठत्वात् नायं समभिषिच्यत इति विषादः । संग्रामात्किल परिश्रान्तमानतं दशरथं केकयी परिचचार तेन परितुष्टेनोक्तं किं ते दास्यामीति । सा प्राह यदार्थयिष्यते तदा यूयं दास्यथेति सा तदवसरं बुवा वरद्वयं प्रार्थितवती। एको रामस्य वनगमनं द्वितीयो राज्ये भरतोऽभिषिच्यतामिति ॥
९१-ततः प्रवित्राजयिषुः कुमार
मादिक्षदस्या ऽभिगमं वनाय॥ सौमित्रि-सीताऽनुचरस्य राजा
सुमन्त्र-नेत्रेण रथेन शोचन. ॥९॥ तत इत्यादि केकयीप्रार्थनानन्तरं राजा कुमारं रामं प्रविवाजयिषुः प्रनजन्तमेनं प्रव्राजयितुमिच्छुः । बजेहेतुमण्ण्यन्तात्सन् । अस्य कुमारस्य । रथेन वना. भिगममभिगमनम् । '३२३४। ग्रह-वृ-ह-निश्चि-गमश्च ।३।३।५४।' इत्यप् । आदि. क्षत् आदिष्टवान् । अस्येति कर्तरि षष्ठी। वनायेति । ५८५। गत्यर्थकर्मणि-२३ 1१२।' इति चतुर्थी । सौमित्रिसीतानुचरस्य लक्ष्मणसीतासहायस्य । सुमित्राया अपत्यम् । बाह्वादित्वादिन् । सहचरत्वेनाभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । अनु पश्चाच. रतीति अनुचरः । '२९३ । भिक्षा-सेनादायेषु च ।३।२।१७।' इति चकारस्थानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् टः । अनुचरश्वानुचरी च । '९३३। पुमान् स्त्रिया ।१।२।६७।' तावनुचरौ सौमित्रिसीते अनुचरौ सहायौ यस्य । कालापिकास्ततोऽन्यत्रापि पठन्ति अनधिकरणोपपदे चरेष्ट इत्यर्थः । नीयतेऽनेनेति नेत्रं लोचनम् । ३१. ६२। दाम्नी-३।२।१८२॥' इत्यादिना ष्ट्रन् । सुमन्त्रनामा रथवाहको नेत्रमिव यस्य रथस्य तद्वशात्तस्य प्रवृत्तेः । शोचन परिदेवयमानो राजा ॥
९२-केचिन् निनिन्दुर् नृपम-प्रशान्तं,
विचुक्रुशुः केचन साऽस्रमुच्चैः, ॥ ऊचुस् तथा ऽन्ये भरतस्य मायां,
धिक् केकयीमित्यपरो जगाद. ॥१०॥ केचिदित्यादि-राज्ञा वनगमने समादिष्टे सति केचिजना नृपं निनिन्दुः कुत्सितवन्तः । '६८। णिदि कुत्सायाम् ।' अप्रशान्तं वृद्धभावेऽपि स्त्रीवशम् । केचन केचित्सास्रं सबाष्पमुच्चैः सुष्टु विचुक्रुशुः सुतरामाक्रन्दितवन्तः । तथान्ये भरतस्य मायां शाध्यमूचुः उक्तवन्तः । तत्कृतोयं प्रयोगो येनात्मरक्षणार्थ मातामहनिवासे स्थित इति । अपरो धिकेकयीं ययैवमनुष्ठितमिति जगाद गदितवान्। 'धिगुपर्यादिषु त्रिषु' इति धिग्योगे द्वितीया ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- ५१ ९३-'गतो वनं श्वो भवितैति रामः,'
शोकेन देहे जनता ऽतिमात्रम्॥ धीरास् तु तत्र च्युत-मन्यवो ऽन्ये
दधुः कुमाराऽनुगमे मनांसि.॥ ११ ॥ गत इत्यादि--श्व आगामिनि दिवसे वनं गतो रामो भवितेति तास् । जनता जनसमूहः । १२५१। ग्राम-जन-बन्धु-१२४३॥' इत्यादिना तल । देहे दग्धा । कर्मणि लिद । '२२६०। अत एकहल-१६।४।१२०।' इत्येत्वाभ्यासलोपौ। गत इति भूतकालः श्वोभवितेति भविष्यत्कालेन संबध्यमानः साधुः । २०२४॥ धातु-संवन्धे प्रत्ययाः ।३।। इति । ये तु तत्र वीराः ते च्युतमन्यवो विगत. शोकाः सन्तः कुमारानुगमे कुमारस्य पश्चाद्गमननिमित्तं मनांसि दधुः कृतवन्तः। राममनुव्रजाम इति । निमित्तात्कर्मसंयोगे सप्तमीति । मनांसीति कर्मणा योगात् ॥
९४-प्रस्थास्यमानापसेदुषस् तौ
शोशुच्यमानानिदमूचतुस् तान्, ॥ 'किं शोचतेहाँ ऽभ्युदये बता ऽस्मान्
नियोग-लाभेन पितुः कृतार्थान् , ॥ १२ ॥ प्रस्थेत्यादि-तौ रामलक्ष्मणौ प्रस्थास्थमानौ गमिष्यन्तौ । २६८९। सम. व-प्र-विभ्यः स्थः ।।३।२२।' इति तङ् । जनान् इदं वक्ष्यमाणमूचतुः उक्तवन्तौ । ब्रुवीत्यर्थग्रहणात् वचेर्द्विकर्मकता । उपसेदुषस्तो ढौकितवतः जनान् । '३०९७। भाषायां सद-वस-३।२।१८०।' इत्यादिना वसुः । शोशुच्यमानान् अत्यर्थं शोकं कुर्वतः। भृशार्थे यङ् । किमूचतुरित्याह-किं शोचतेति । हे जनाः । करसादस्मान् शोचत परिदेवयध्वम् । विधावपूर्वार्थप्रकाशने लोट् । इहाभ्युदये बतशब्दो विस्मये। तस्मिन् आश्चर्यभूते अभ्युदये वृद्धौ सत्याम् । कुत इत्याह-पितुर्नियोगलाभेन वनगमनाज्ञालाभेन कृतार्थान् लब्धप्रयोजनान् । कृतार्थत्वादशोच्या वयमित्यर्थः ॥
९५-असृष्ट यो, यश्च भयेष्वरक्षीद्,
यः सर्वदा ऽस्मानपुषत् स्व-पोषम् ॥ महोपकारस्य किमस्ति तस्य
तुच्छेन यानेन वनस्य मोक्षः, ॥ १३ ॥ असष्टेत्यादि-असृष्ट जनितवान् । सृजेवादिकस्यात्मनेपदित्वात् लुकि रूपम् । न तौदादिकस्य परस्मैपदित्वात् २४०५।सृजि-दृशोः-६॥१॥५४॥' इत्यम् । बच भयेषु सत्सु अरक्षीत् पालितवान् । '७०६। रक्ष पालने ।' इत्यस्य लुङि Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
-
५२
रूपम्। यः सर्वदा सर्वकालम् । '१९६४ । सर्वैकाम्य- |५|३|१५|' इत्यादिना दाप्रत्ययः । यश्चापुषत् पुष्टवान् । स्वपोषं धनेनास्मानपुषत् । पुषेर्लुङि रूपम् ।' २३४३ । पुषादि - |३|१|५५ |' इत्यङ् । '३३३१ | स्वे पुषः | ३ | ४ |४०|' इति णमुल् । '७८३ | अमैवाव्ययेन | २|२| २० |' इति समासः । ' २८२७ । यथाविध्यनुप्रयोगश्च | ३ | ४ |४| तस्य पितुः संबन्धिनो महोपकारस्य किमस्ति मोक्षः प्रत्युपकारो नैवेति भावः । केनेत्याह - तुच्छेन असारेण वनस्य यातेन । यातेर्भावे ल्युट् । वनस्येति शेषसामान्ये षष्ठी । कृल्लक्षणायास्तु षष्ठया गत्यर्थकर्मणि चतुर्थ्यां बाध्यमानत्वात् ॥ ९६ - विद्युत् प्रणाशं स वरं प्रनष्टो, यौर्ध्व - शोषं तृण वद् विशुष्कः, ॥ अर्थे दुरापे किमुत प्रवासे
I
न शासने वास्थित यो गुरुणाम् ॥ १४ ॥
विद्युदित्यादि - अर्थ कार्यविशेषे दुरापेऽपि कृच्छ्रप्राप्येऽपि । '३३०५॥ ईषहुः सुषु | ३ | ३|१२६ |' इत्यादिना खल। गुरूणां यच्छासनमा देशः तस्मिन् यो नावास्थित नावस्थितवान् । भवपूर्वात्तिष्ठतेर्लुङ् । '२६८९ | समव । १।३।२२। ' इत्यादिना तङ् | २३८९ । स्था- ध्वोरिञ्च | १|२| १७ | इति कित्वमित्वं च । '२३६९ | हस्वादङ्गात् ||८|२|२७|' इति सिचो लोपः । स वरं विद्युत्प्रणाशं प्रनष्टः । विद्युदिवो - स्वस्यनन्तरमेव विनाशं गतः । ३३६६ । उपमाने कर्मणि च | ३ | ४ | ४५ | ' इति चकारात् । '३३६४ । कत्रोर्जीव - पुरुषयोः | ३ | ४|४३|' इत्यतः कर्तृग्रहणानुवृत्तौ कर्तृवाचिनि विद्युच्छन्द उपपदे णमुल् । '२२८७ | उपसर्गादसमासे |८|४ | १४ | ' इत्यादिना णत्वम् । यद्वेत्यथवा । स ऊर्ध्वशोषं तृणवद्विशुष्कः । '३३६५। ऊर्ध्वं शुषि | ३ | ४ | ४४ |' इत्यादिना णमुल् । उभयत्रामैवेत्यादिना समासः । '२८२७ यथाविध्यनुप्रयोगश्च | ३ | ४ | ४ | किमु प्रवासे किम्पुनः प्रवासविषये यच्छासनं तत्र तावदनवस्थितस्य सुतरामेव पूर्वोक्तं प्रयुज्यते ॥
९७ - पौरा ! निवर्तध्वमिति न्यगदीत्, ' तातस्य शोकापनुदा भवेत, ॥ मा दर्शतोऽन्यं भरतं च मत्तो, ' निवर्तयेत्याह रथं स्म सूतम् ॥ १५ ॥
1
पौरा इत्यादि - हे पौराः ! यथागतं निवर्तध्वम् । विधौ लोट् । इति तान् न्यगादीत् उक्तवान् । रामः । गदेः '२२८४ । अतो हलादेः | ७|२|७|' इति वृद्धिः । '२२६६ । इट ईटि | ८|२|२८|' इति सिचो लोपः । तातस्य पितुः । शोकापनुदाः शोकस्यापहर्तारो भवेत । तुन्दशोकयोरित्यादिना कः । भवतेर्विधौ प्रार्थनायां वा लिङ् । मध्यमपुरुषबहुवचनम् । भरतं च मत्तो मत्तः सकाशात् । अस्मदः '१९५३ । पञ्चम्यास्तसिल | ५|३|७|' | ' १३३७ | प्रत्ययोत्तरपदयोश्च |७/२/९८|' इति
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- ५३. मदादेशः। अन्यं भरतं मा दर्शत मा द्रष्टारः स्थ । अपि तु योऽहं स एव भरतः स च प्रतिष्ठितः राज्यं पालयिष्यतीत्येव न्यगादीत् । दृशेमाङि लुङ । २२६९। इरितो वा ।३।११५७।' इत्यङ् । '२४०६। ऋ-दृशोऽङि गुणः ७।४।१६।' निवर्तय रथमिति सूतं च सुमन्त्रमाह स्म । '२७७८। लट् स्मे ।३।२।११।' इति लट् । '२४५० । बुवः पञ्चानाम्-१३।४।०४।' इत्याहादेशः । तिपो पल ॥
९८-ज्ञात्वैङ्गितैर् गत्वरतां जनाना
मैकां शयित्वा रजनी स-पौरः ॥ रक्षन् वने-वास-कृताद् भयात् तान्
प्रातशू छलेना उपजगाम रामः ॥ १६ ॥ ज्ञात्वेत्यादि-निवर्तध्वमित्युक्ते ये तत्रानिवृत्ताः तेषां जनानां रामो गत्व. रतां गमनशीलतां ज्ञात्वा । '३१४४। गत्वरश्च ३।२।१६।' इति निपातितः । तैरिङ्गितैरभिप्रायसूचकैश्चेष्टितैः । इङ्गर्भावे निष्ठा । वनेवास इति सप्तमीति योगविभागात् समासः । '९७६। शय-वास-वासिषु-।६।३।१८।' इति विभाषासप्तम्या अलुक् । तेन कृतासिंहादिभयात् रक्षन् पालयन् तान् पौरान् सपौरः पौरैः सह एकां रजनी शयित्वा । '५५८। कालाध्वनोः-२।३।५।' इति द्वितीया । शयित्वेति ३३२२। न क्त्वा सेट् ।१।२।१८।' इति । कित्त्वप्रतिषेधात् गुणो भवति । प्रातः प्रातःकाले । छलेन सन्ध्यावन्दनादिव्याजेन अपजगाम गतवान् ॥
९९-अस्राक्षुरस्रं करुणं रुवन्तो,
मुहुर्मुहुर् न्यश्वसिषुः कवोष्णम् , ॥ हा राम ! हा कष्टमिति ब्रुन्वतः
पराङ्-मुखैस् ते न्यवृतन् मनोभिः ॥ १७ ॥ असाचरित्यादि-ते पौरा राममपश्यन्तः । करुणं रुवन्तो विलपन्तः । *११०७। रु शन्दे।' इत्यस्य शतरि रूपम् । अत्रम् अश्रु। अस्राक्षुः मुक्तवन्तः। सृजे. स्तौदादिकस्य परस्मैपदिनः सिचि २४०५। सृजि दशोः-६।११५४।' इत्यम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ३२४। चोः कुः ।।२।३०।। १३॥ खरि च ।।४।५५।' इति चर्वम् । मुहुर्मुहुः भूयोभूयः कवोणमीषदुष्णमन्तःसन्तापात् । १०३३॥ कवं चोष्णे ।।३।१०७।' इति कोः कवादेशः । न्यश्वसिषुः । श्वसेर्लुङ । '२२. ९९। यन्त-1७।२।५।' इत्यादिना श्वसेर्वृद्धिप्रतिषेधः । '२२८४। अतो हलादेलघोः ।७।२७।' इति विकल्पस्य प्राप्तत्वात् । हा राम हा कष्टं कृच्छ्रमिति बुवन्तः। पराङ्मुखैः येन गतो रामस्तेन गतैर्मनोभिरित्थंभूतैः । न्यवृतन् निवृत्तवन्तः । '२३४५। द्युयो लुङि ॥१॥३॥९॥' इति परसैपदविकल्पात् । धुतादित्वादछ । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
१०० - सूतो ऽपि गङ्गा-सलिलैः पवित्वा सहा॒ऽऽश्वमा॑त्मानम॑न॒ल्प-मन्युः ॥ स-सीतयो राघवयोरधीयन् श्वसन् कदुष्णं पुरमविवेश ॥ १८ ॥
सुतइत्यादि सुतोऽपि सुमन्त्रः सहाश्वमश्वः सह । अनल्पमन्युः प्रवृद्धशोकः । राघवयोः रामलक्ष्मणयोः । '१८८।' सरूपाणां |१२|६४ |' इत्येकशेषः । ससीतयोः सीतासहितयोः । अधीयन् स्मरन् । '११२० । इक् स्मरणे ।' इत्यस्य शतरि रूपम् । यणादेशः | '६१३ | अधीगर्थ - | २|३|५२ | ' इति कर्मणि षष्ठी । श्वसन् । कदुष्णं ईषदुष्णम् | '१०३३। कवं चोष्णे |६| ३ | १०७ | ' इति चकारात् कदादेशः । गङ्गातटात्प्रतिनिवृत्य पुरमयोध्यामाजगाम आगतवान् । गङ्गासलिलैः आत्मानं बाह्यमाभ्यन्तरं च पवित्रीकृत्य । ' ३०५०। पूङश्च ।७/२/५१।' इति विकल्पेनेट् । '२०५१ । पूङः क्त्वा च |१| २|२२|' इति विप्रतिषेधात् गुणः ॥ १०१ - प्रतीय सा पूर् ददृशे जनेन द्यौर् भानु- शीतांशु विनाकृतैव ॥ राजन्य-नक्षत्र-समन्विता ऽपि शोकाऽन्धकार-क्षत-सर्व- चेष्टा ॥ १९ ॥
५४
प्रतीयेत्यादि - जनेन रामानुयायिना प्रतीय प्रतिनिवृत्य । पूरयोध्या दहशे दृष्टा । कर्मणि लिट् । प्रतीय इति ईङ् गतावित्यस्य रूपं न पुनरिणः । तस्य हि तुकिप्रतीत्येति स्यात् । '३३३३ | पत्वतुको र सिद्धः | ६ | ११८६ | ' इत्येकादेशस्यासिद्धत्वात् । प्रतियुषा सा ददृशे इति पाठान्तरम् । प्रतिनिवृत्तेन सा पूर्ददृशे दृष्टेत्यर्थः । अस्मिन् पाठे तु '३०९८। उपेयिवान् । ३।२।१०९ |' इत्यादिना इणः कसौ रूपं द्रष्टव्यमत्रोपसर्गस्यातत्रत्वात् । शोकोऽन्धकार इव शोकान्धकारः । तेन क्षता नीतानुष्ठेयकर्मणि चेष्टा परिस्पन्दो यस्यां पुरि सा तथोक्ता । राज्ञो - ऽपत्यानि । ' ११५३ । राज- श्वशुराद्यत् |४|१|१३७।' राजन्याः क्षत्रियाः । ' ११५४ ॥ ये चाभावकर्मणोः | ६ |४| १६८ |' इति प्रकृतिभावः । राजन्याः नक्षत्राणीव तैः समन्वितापि द्यौः भानुशीतांशुविनाकृतेव द्यौराकाशः यथा नक्षत्रसमन्वितापि रात्रौ भानुचन्द्राभ्यां विनाकृता रहिता अन्धकारच्युतसर्वचेष्टा तद्वरसापि भानुचन्द्रस्थानीययोः राघवयोर्विरहात् ॥
१०२ - विलोक्य रामेण विना सुमन्त्रमंच्योष्ट सत्वान् नृ-पतिश् च्युताऽऽशः ॥ मधूनि नैषीद् व्यलिपन् न गन्धैर्,
मनो- रमे न व्यवसिष्ट वस्त्रे ॥ २० ॥
B
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
विलोक्येत्यादि - रामेण विना सुमन्त्रं विलोक्य दृष्ट्रा नृपतिर्दशरथः सत्वात् स्वभावादच्योष्ट च्युतः । व्यवतेरकर्मकालुद्ध । गतोऽपि मद्वचनमतिक्रम्य आगच्छेद्राम इति भस्य या आशा सा च्युता यस्य स च्युताशः । सत्वात् च्युतश्च मधूनि पातुं नैषीत् नेष्टवान् । '२२६८ | नेटि | ७|२|४ |' इति सिचि वृद्धि - प्रतिषेधः । गन्धैश्चन्दनादिभिर्नालिपत् । लिपेः '२४१८ | लिपि - सिचि ह्रश्व | ३ |१| ५३ |' इत्यङ् । मनोरमे चेतोहारिणी वस्त्रे न व्यवसिष्ट न परिहितवान् । '१०९२ । वस भाच्छादने ' इत्यस्मात् लुङ् । अनुदात्तेत्वात्तङ् ॥
I
१०३ - आसिष्ट नैकत्र शुचा, व्यरंसीत् कृताऽकृतेभ्यः क्षिति- पाल-भाग्-भ्यः, ॥ स चन्दनोशीर - मृणाल - दिग्धः शोकाऽग्निना sगाद् द्यु- निवास - भूयम् ॥२१॥
५५
1
आसिष्टेत्यादि - एकत्र स्थाने शुचा शोकेन नासिष्ट नोपविष्टः । आसेरात्मनेपदिनो लुङ् । कृतानि चाकृतानि चेति । '७३९ | तेन नञ् विशिष्टेनानञ् । २।१।६० । ' इति समासः । असमापितेभ्य इत्यर्थः । क्षितिपालं भजन्ते यानि दूतप्रेषणादीनि तेभ्यः क्षितिपालभाग्भ्यः । व्यरंसीत् विरतः । विमुखोऽभूदित्यर्थः । जुगुप्साविरामप्रमादार्थानामुपसंख्यानमिति अपादानसंज्ञा । रमेर्लुङ् । '२७४९ । व्याङ्- परिभ्यो रमः | १|३|८३ |' इति तिप् । '२३७७| यम-रम- ।७।२। ७३ । ' इत्यादिना सगिटौ । स एवम्भूतो राजा चन्दनोशीरमृणालैः शोकानिप्रतीकारभूतैर्दिग्ध उपलिप्सोऽपि उद्वेगाग्निनैव युनिवासभूयं देवत्वमगात् गतवान् । दिहेर्निष्ठायां '३२५| दादेर्धातोर्घः | ८|२|३२|' इति घः । ' २२८० । क्षषस्तथो• धौ धः | ८|२|४०|' | '५२ | झलां जश् झशि |८|४|५३ | ' इति जशत्वम् । दिवि निवासो येषां ते चुनिवासा देवाः तेषां भाव इति । '२८५५ । भुवो भावे |३|१|१०७ । ' इति क्यप् ॥
१०४ - विचुक्रुशुर् भूमि-पते महिष्यः,
केशाँल् लुलुचः, स्व-वपूंषि जघ्नुः, ॥ विभूषणान्युन्मुमुचुः, क्षमाया
पेतुर्, बभञ्जुर् वलयानि चैव ॥ २२ ॥
•
विचुकुशुरित्यादि - भूमिपते राज्ञो महिष्यः पढ्यः । 'अविमयोष्टिषच्' इत्यौणादिकष्टिषच् । विचुकुशुः रुदितवत्य इत्यर्थः । हा स्वामिन्निति । तथा केशान् लुलुः उत्पाटितवत्यः । स्ववपूंषि स्वशरीराणि जनस्ताडितवत्यः । विभूपणानि हारादीनि उम्मुमुचुर्मुक्तवत्यः । क्षमायां भुवि पेतुः । वलयानि अवैधव्यविह्नानि बभञ्जुः चूर्णितवत्यः । एते लिडन्ताः । पतेरेवाभ्यासलोपः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६ भट्टिकाव्य-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः; १०५-ताः सान्त्वयन्ती भरंत-प्रतीक्षा .
तं बन्धु-ता न्यक्षिपदाशु तैले, ॥ दूतांश्च राजाऽऽत्मजमानिनीषून्
प्रास्थापयन् मन्त्रि-मतेन यूनः ॥ २३ ॥ ता इत्यादि-बन्धुता बन्धुसमूहः । १२५१ । ग्राम-जन-बन्धु-भ्यस्तल ।।२।४।' ता महिषीः सान्त्वयन्ती संस्थापयन्ती । सान्त्वं करोतीति णिच् । तं दशरथं मृतं तैले न्यक्षिपत् निक्षिप्तवती । आशु शीघ्रं । मा भूत्पूतिरिति । क्षिपेर्लुङ् । '२३४३। पुषादि-३।११५५।' इत्यङ् । कस्मात्तमक्षिपदित्याह-भरतप्रतीक्षा तेन संस्कारः कर्तव्य इति सा भरतं प्रतीक्षते । 'ईक्षि-क्षमिभ्यां च ।' इत्युपसंख्यानाण्णः । दूतान् प्रास्थापयत् प्रहितवती । राजात्मजं भरतमानिनीएन् मानेतुमिच्छ्न् । अन्यया केकयीवैमुख्यादरतेऽपि वैमुख्याता अपि नानेतुमिच्छन्ति । तत्रापि मत्रिमतेन न स्वमतेन । यूनः तेषां गन्तुं समर्थत्वात् ॥ १०६-'सुप्तो नभस्तः पतितं निरीक्षा
चक्रे विवस्वन्तम॑धः स्फुरन्तम्,' ॥ आख्यद् वसन् मातृ-कुले सखिभ्यः
पश्यन् प्रमादं भरतो ऽपि राज्ञः ॥ २४ ॥ सुप्त इत्यादि-भरतोऽपि मातृकुले वसन् सखिभ्यो मित्रेभ्यः आख्यत् कथितवान् । ख्यातेर्लुङ् । '२४३८। अस्यति-वक्ति-३।१०५२।' इत्यादिना अझ् । क्रियाग्रहणं कर्तव्यमिति संप्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । किमाख्यदित्याह-अहं सुप्तःसन् नभस्तो नभस्तलात् आकाशात्पतितं विवस्वन्तमादित्यं स्फुरन्तं चलन्तं निरीक्षांचके निरीक्षितवान् । ईक्षेः २२३७॥ इजादेः-३।१॥३६।' इत्याम् । उत्तमविषये सुप्त. प्रमत्तावस्थायां चित्तव्याक्षेपात् परोक्षे लिट् । पश्यन् विलोकयन् । राज्ञो दशरथस्य । प्रमादमनिष्टम् ॥ १०७-अशिश्रवन्नात्ययिकं तमैत्य
दूता यदा ऽथ प्रयियासयन्तः, ॥
आंहिष्ट जाताऽञ्जिहिषस् तदा ऽसा
वुत्कण्ठमानो भरतो गुरूणाम् ॥ २५ ॥ अशीत्यादि-दूता एत्य भागत्य भरतमातृकुलमित्यर्थः । आयूर्वादिणः क्वाप्रत्ययस्य त्यपि तुकि च रूपम् । यदा तं भरतमर्थ वचनमशिनवन् श्रावितवन्तः । अर्थयतेऽनेनेति णिच् धञ्च । शृणोतेय॑न्ताल्लुडि '२३१५। चडि
31 इति द्विवचनम् । '२५७८। नवति-शृणोति-७।४।१।' इत्यभ्यासस्येत्वम् । आत्ययिकम् भत्ययो विनाशः स प्रयोजनमस्येति तदस्य प्रयोजनमिति
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रू कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- ५७ ठम् । पिता ते म्लानस्त्वां द्रष्टुमिच्छंतीति आत्ययिकं वचनम् । तमिति ५४० । गति-बुद्धि-१।४।५२।' इत्यादिना कर्मसंज्ञा । शृणोतेः शब्दकर्मत्वात् अर्थमिति । '५३५। कर्तुरीप्सिततम-1१।४।४९।' इत्यनेन । प्रयियासयन्तः प्रयातुमिच्छन्तं भरतं प्रयोजितवन्तः । सन्नन्तण्यन्तोऽयम् । तदा असौ भरतो जातानिहिषः । जाता अञ्जिहिषा गमनेच्छा यस्य सः । '१९३३। अहिँ गतौ । '२२६२। इदितो नुम्-७।११५४।' तस्मादंहितुमिच्छतीति सन् । इट । '२१७६। अजादेर्द्वितीयस्य ।६।१।२।' इति हिशब्दो द्विरुच्यते । नकारस्य २२४६। न न्द्राः-६।१॥३॥' इति प्रतिषेधः । अभ्यासकार्यम् अनुस्वारपरसवौँ । '३२७९१ : प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारप्रत्ययः । टाप् । आंहिष्ट गतवान् । तस्मादेवात्मनेपदिनो लुङ् । उत्कण्ठमानः स्मरन् । '२७२। मटि, २७३। अउिँ शोके ।' इत्यस्मादारमनेपदिनो रूपम् । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् । गुरूणां पितामहादीनाम् । '६१३॥ अधीगर्थ-२।३१५२।' इति कर्मणि षष्ठी ॥ १०८-बन्धूनशङ्किष्ट समाकुलत्वा
दासेदुषः स्नेह-वशादपायम् ॥ गोमायु-सारङ्ग-गणाश च सम्य
नो ऽयासिषुर् , भीममरासिषुश्च. ॥ २६ ॥ बन्धूनित्यादि-दुःस्वप्नदर्शनेन अकस्साच्च पितृदूतागमनेन स्नेहवशात् चेतसि समाकुलत्वादरतो बन्धूनशङ्किष्ट शङ्कितवान् ।उत्प्रेक्षितवानित्यर्थः । शङ्कतेरात्मनेपदिनो लुङि रूपम् । कीदृशान्-आसेदुषः अपायं विनाशं गतवतः । ३०९७। भाषायां सद-वस-३।२।१०।' इत्यादिना कसुः । २२६०। अत एक-हल-६।४।१२०।' इत्येत्वाभ्यासलोपौ । अस्मद्वन्धुः कश्चित् व्यसनमापनो. ऽभूदिति । गच्छतस्तस्य गोमायुसारङ्गगणाः शृगालमृगगणाश्च सम्यगनुकूलं नायासिषुः नागताः । यातेलुङि २३७७। यम-रम-७।२।७३।' इति सगिटौ। शृगालाः प्रदक्षिणं गताः मृगाश्च सव्यमित्यर्थः । भीममुद्वेगकरमरासिषुः रसिताः। रसेः परस्मैपदिनो लुङ् । '२२८४। अतो हलादेः-७।२।७।' इति वृद्धौ रूपम् । न रासेः तस्यात्मनेपदित्वात् ॥ १०९-स प्रोषिवानेत्य पुरं प्रवेक्ष्यन्
शुश्राव घोषं न जनौघ-जन्यम् , ॥ आकर्णयामास न वेद-नादान,
न चौपलेभे वणिजां पणाऽयान्. ॥ २७ ॥ स इत्यादि-स भरतः प्रोषिवान् मातामहकुलात् प्रोषितः सन् । ३०९७। भाषायां-३।२।१०।' इत्यादिना वसुः । यजादित्वात् सम्प्रसारणं द्विर्वचनम् ।
३०९६। वस्वेकाजासां ।।२।६७।' इति इट । पुरमयोध्यामेत्य भागस्य प्रवे. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८ भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, क्ष्यन् गृहमित्यर्थात् पुरं प्रविष्टः । घोषं शब्दं न शुश्राव न श्रुतवान् । जनौघ. जन्यं जनसमूहेन जन्यमुत्पाद्यम् । 'शकि-शसि-चति-यति-।' इति जनेयंत् । तथा वेदध्वनीनाकर्णयामास न श्रुतवान् । प्रातिपदिकाद्धास्वर्थ इति णिच् । तदन्तात् लिट्यामि । '२॥३१॥ अयामन्त-६४५५।' इत्ययादेशः । न चोपलेभे नोपलब्धवान् । वाणिजां पण्यजीविनाम् । पणायान् पणलाभान् । क्रयविक्रयरूपव्यवहारस्योच्छिन्नत्वात् । पणन्ते इति वणिजः पणेरिजादेव व इत्यौणादिकः । पण्यन्त इति पणाः । '३२४३। नित्यं पणः परिमाणे ॥३॥३॥६६॥' इत्यप् । व्यवहर्तव्याः ईयन्ते प्राप्यन्ते वणिग्भिरित्ययाः लाभाः । ३२३॥ एरच् ।३।३।५६।' इति इणः कर्मणि अच् । पणानामयाः पणायाः तान् । पणायामिति पाठान्तरम् । वणिजां स्तुति संव्यवहारविषयां नोपलेमे । संव्यवहारकुशलाः साधव इति गुपादिषु स्तुत्यर्थपणिना साहचर्यात् पणेरपि तदर्थादेवायप्रत्ययः । ३२७९। अः प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारः । टाप् । वणिजां प्रलापानिति तृतीयः पाठः । वणिकप्रसारकलहानित्यर्थः ॥ ११०-चक्रन्दुरुच्चैर नृ-पति समेत्य
तं मातरो ऽभ्यर्णमुपागताऽस्राः, ॥ पुरोहिताऽमात्य-मुखाश् च योधा
विवृद्ध-मन्यु-प्रतिपूर्ण-मन्याः ॥ २८ ॥ . चक्रन्दुरित्यादि-तं भरतं गृहगतमभ्यर्ण समीपीभूतं समेत्य दौकित्वा मातरः कौशल्याद्याः नृपतिमुच्चैरत्यर्थं चक्रन्दुः ऋन्दितवत्यः । हा स्वामिन् ? हा राजन् ! क गतोऽसीति । उपागतं प्राप्तमस्रमश्रुजलं यासां ताः एवंविधाः । युध्यन्त इति योधाः पचादित्वादच् । ते च तं समेत्य नृपति चक्रन्दुः । पुरो धीयत इति पुरोहितः । ८९९। निष्ठा ।२२॥३६॥ ३०७६। दधातेर्हिः ।७।४।१२।' अमाशब्दः सहार्थे । सह राज्ञा कार्येषु भवतीत्यमात्यः । 'अमेहक्वतसित्रेभ्यः' इति निपातात् पुरोहितामात्यौ मुखं प्रधानं येषां योधानां ते पुरोहितामात्यमुखाः । अमात्यस्याजाद्यदन्तत्वेऽपि पुरोहितस्याभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । विवृद्धमन्युना शोकेन प्रतिपूर्णे मन्ये गलशिरे येषामिति ॥ १११-दिदृक्षमाणः परितः स-सीतं
रामं यदा नैक्षत लक्ष्मणं च,॥ रोरुद्यमानः स तदाऽभ्यपृच्छद्,
यथावदाख्यन्नथ वृत्तमस्मै. ॥ २९ ॥ दिदृक्षमाण इत्यादि-स भरतो यदा ससीतं राम लक्ष्मणं च परितः सर्वतो दिक्षमाणः द्रष्टुमिच्छन् । '२७३१॥ ज्ञा-श्रु-स्मृ-दृशां सनः ।।३।५७।' इति तह । '२६१३। हलन्ताच्च ।।२।१०।' इति सनः कित्त्वे '२४०५। सृजि-ह. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्यरूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- ५९ शोः-६।१॥५४॥' इत्यम् न भवति । नैक्षत न दृष्टवान् । तदा रोरुद्यमानः अत्यर्थं रुदन् । यङि रूपम् । अभ्यपृच्छत् पृष्टवान् । ऐक्षताभ्यपृच्छदिति भूतसामान्यविवक्षया लङ् । अन्यथा कवेः परोक्षत्वात् लिट् स्यात् । अथैतस्मिन् प्रस्तावे यथावत् यादृशं वृत्तं भूतं तथावत् भाख्यन् कथितवन्तः पुरोहितामात्यमुखा अस्मै भरताय । ख्यातेः '२४३८॥ अस्यति-३।१०५२।' इत्यादिना च्लेरङ् । भातो लोपः ॥ ११२-आबद्ध-भीम-भृकुटी-विभङ्गः
शेश्वीयमानाऽरुण-रौद्र-नेत्रः॥ उच्चैरुपालब्ध स केकयीं च,
शोके मुहुश् चाविरतं न्यमासीत्. ॥ ३० ॥ आबद्धेत्यादि-स भरत उच्चैर्महता ध्वनिना केकयीं च मुहुर्मुहुर्भूयो भूय उपालब्ध उपालब्धवान् । उपापूर्वो लमिरुपालम्भे वर्तते । तस्मादात्मनेपदिनो २२८१॥ झलो झलि ।।२।२६।' इति सिज्लोपे धत्वजश्त्वे रूपम् । शोके च मन्यौ अविरतमजस्त्रं न्यमासीत् निमन्ना । मस्जेलङि २५१७। मस्जिनशोझलि. 1७१६०।' इति नुम् । तत्रापि मस्जेरन्त्यादि नियमात् नुम् । संयोगादिलोपः । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । हलग्रहणं समुदायप्रतिपत्यर्थमित्युक्तम् । कीदृशः। आबद्धभीमभृकुटीविभङ्गः । 'भ्रमेश्च डुः' इत्यौणादिको डुः । कुडे स्त्रीलिङ्गे भावे कृशादिभ्य इतीः । तदन्तात् कृदिकारादिति ङीष् । भ्रुवोः कुटी कौटिल्यं भृकुटी। '९९९। इको हस्खोऽड्यो गालवस्य ।६।३।६१।' इति हस्वः । तस्या विभङ्गो विर. चनम् । आबद्धः कृतः प्रयत्नेनायासवृत्तेन भीमो भायानको भ्रकुटीविभङ्गो येन यस्य वेति । शेश्वीयमाने अत्यर्थ शूयमाने अरुणे लोहिते रौद्रे भयानके नेत्रे यस्य सः । श्वयतेर्यङि २४२० । विभाषा श्वेः।६।१॥३०॥' इति वा सम्प्रसारणम् ॥ तमुपालम्भमाह११३-नृपाऽऽत्मजौ चिक्लिशतुः स-सीतौ,
ममार राजा, वि-धवा भवत्यः, ॥ शोच्या वयं, भूर-नृपा, लघुत्वं
केकय्युपज्ञं बत बबनर्थम् ॥ ३१ ॥ नृपेत्यादि-नृपात्मजौ रामलक्ष्मणौ ससीतौ सीतया सह चिक्तिशतुः क्लिष्टौ। ममार मृतो राजा । २५३८। म्रियतेर्लुङ्-लिडोश्च ॥१॥३॥६॥' इति नियमात्तडोभावः । विधवाः धवो भर्ता तेन विना भवत्यो जाताः । शोच्याः शोचनीया बयम् अयशोभाजनत्वात् । २८७२। र हलोय॑त ।३।२४।' शङ्कया इति पाठान्तरम् । शङ्कनीया वयम् । एतस्कृतोऽयं प्रयोग इति । भूश्चानृपा न विद्यते नृपो यस्यामिति । 'नजोऽस्त्यर्थानाम्' इति बहुव्रीहिः । लघुत्वं राज्यप्रार्थनालक्षणं Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
केकय्युपज्ञम् । केकय्याः प्रथमतो ज्ञातं नान्यस्य कस्यचित्पूर्वं ज्ञातम् । उपज्ञायत इत्युपज्ञम् | '२८९८। आतश्चोपसर्गे | ३|१|१३६ । ' इति स्त्रियामङ् । कृल्लक्षणा षष्ठी । केकय्या उपज्ञेति समासः । ' ८२४ । उपज्ञोपक्रमं । २।४।२१।' इति नपुंसकता । बत कष्टम् । बह्वनर्थ बहुदोषम् । क्लेशमरणाद्यनिष्टानां सम्भवात् ॥ भरतकृत एवायं प्रयोग इत्येतत्परिहरन्नाह -
६०
११४ - नैतन्मतं मत्कमिति ब्रुवाणः सहस्र-शो ऽसौ शपथानशप्यत् ॥
उद्वाश्यमानः पितरं स-रामं
लुव्यन् स-शोको भुवि रोरुदान्वान् ॥ ३२ ॥
नैतदित्यादि -- यदेतत्केकय्यनुष्ठितं मतमभिप्रायः । न मत्कृतं तत् । नाहमस्य ग्रामणीर्न प्रभुरिति । अस्मच्छब्दात् ' १८७८ । स एषां ग्रामणीः | ५|२|७८' इति कन् । '१३७३ | प्रत्ययोत्तरपदयोश्च | ७|२| १८ |' इति मपर्यन्तस्य मादेशः । नास्मन्मतादनुष्ठितमनयेत्यर्थः । इत्येवं ब्रुवाणः सहस्रशो बहुवारानसौ भरतः शपथान् सम्प्रत्ययकारणवचनानि अशप्यत् कृतवान् । अनेकार्थत्वाद्धातूनां शपेदैवादिकस्य उभयपदिनो लङि रूपम् । उद्वाश्यमानः आह्वयन् । '१२३८ | वाट शब्दे ।' दैवादिकः अनुदात्तेत् । पितरं सरामं हा तात ! हा रामेति । लुब्यन् भुवि लुठन् । '१३०१। लुठँ विलोडने ।' दैवादिकः परस्मैपदी । सशोक इति शाव्यपरिहारार्थम् । रोरुदावान् अत्यर्थ रोदनं कुर्वन् । यङन्तात् '३२७९ । अप्रत्ययः | ३ | ३|१०२ ।' इत्यकारः । '२३०८। अतो लोपः | ६ |४| ४८ | ' ' १२६३१॥ यस्य इलः ।६।४।४९।' स्त्रियामतष्टाप् । सा विद्यते यस्येति मतुप् ॥
११५ - तं सुस्थयन्तः सचिवा नरेन्द्र दिधक्षयन्तः समुदूहुरारात् ॥ अन्त्यऽऽहुतं हावयितुं स विप्राशू चिचीषयन्तोऽध्वर - पात्र - जातम् ॥ ३३ ॥
1
तमित्यादि - सचिवा अमात्याः । कार्येषु सचन्ते समवयन्तीति सचेरिवचित्यौणादिक इवन् । तं भरतं सुस्थयन्तः सुस्थं कुर्वाणाः । तत्करोतीति णिच् । नरेन्द्रं दशरथं । समुदूहुः उद्वाहितवन्तः । शिबिकायामारोप्य । वहिरन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र द्रष्टव्यः । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । आरात् नातिदूरे । दिधक्षयन्तः दग्धुमिच्छन्तं भरतं प्रयोजितवन्तः । दहेः सनि '३२५) दादेर्धातोर्घः | ८|२|३२|' भष्भावचर्व्वे । प्रयोजकव्यापारे णिच् । अन्ते विनाशे भवा या आहुतिः '१४२९| दिगादि - | ४|३|५४|' इति यत् । तामन्त्याहुतिं हावयितुमद्यौ प्रक्षेपयितुं । सविप्राः ब्राह्मणैः सहिताः सचिवाश्चिचीषयन्तः चेतुं निधातुमिच्छन्तः प्रयोजितवन्तः । किंतत् अध्वरपात्रजातं यज्ञोपयोगिपात्राणां खुवादीनां समूहम् ॥
I
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
११६ - उदक्षिपन् पट्ट- दुकूल-केतूनु॑वादयन् वेणु-मृदङ्ग-कांस्यम्, ॥ कम्यू॑श् च तारान॑धमन् समन्तात्, तथाऽऽनयन् कुङ्कुम-चन्दनानि ॥ ३४ ॥
६१
1
-
उदेत्यादि - पट्टदुकूल विरचितान् केतून् ध्वजानुदक्षिपन् उच्छ्रितवन्तः ये नियुक्ताः । क्षिपेस्तौदादिकस्य ग्रहणम् । वेणुमृदङ्गकांस्यं वंशमुरजकांस्यतालमवादयन् वादितवन्तः । वदेर्ण्यन्तस्यैव प्रयोगः । '९१० । जातिरप्राणिनाम् | २|४६॥' इत्येकवद्भावः । न पुनस्तूर्याङ्गत्वात् । तत्रहि प्राणिनां तूर्याङ्गाणां द्वन्द्वैकवद्भावः । यथा मार्दङ्गिकपाणविकमिति । 'वृ-तु- वदि हनि कमि कषिभ्यः सः ।' इत्यौणादिकः कंसशब्दः । तदर्थाय हितं कंसीयम् । त्रपुणा दृढद्रव्यम् । प्रकृतिविकारभावे छः । तस्य विकार इति । '१५४७| कंसीयपरशव्ययोर्यत्रजौ लुकू च ४।३।१६८।' इति छस्य लुकू यञ् च प्रत्ययः । कम्बून् शङ्खान् । तारान् उच्चैस्तरध्वनीन् । अधमन् शब्दितवन्तः । '२३६० | पाघ्रा - १७१३।७८ । ' इत्यादिना धमादेशः । तथा कुङ्कुमचन्दनानि आनयन् आनीतवन्तः । सर्वत्र लङि रूपम् ॥ अन्त्येष्टिं दर्शयन्नाह -
११७ - श्रोत्राऽक्षि- नासा वदनं स-रुक्मं कृत्वाऽजिने प्राकू - शिरसं निधाय ॥ सञ्चित्य पात्राणि यथा-विधानमृत्विग् जुहाव ज्वलितं चिताऽग्निम् ॥ ३५ ॥
श्रोत्रेत्यादि - भजिने कृष्णसारचर्मणि प्राक् पूर्वं शिरो मूर्धा यस्येति तं प्राकुशिरसं शवं निधाय स्थापयित्वा पश्चात् श्रोत्राक्षिनासावदनम् । प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । वृतृवदीत्यादिसूत्रस्यानन्तरं नयतेरा चेति प्रकृतेराकारे नासेत्यौणादिकं रूपम् । सरुक्मं ससुवर्ण कृत्वा । सञ्चित्य विन्यस्य अङ्गप्रत्यङ्गेषु । पात्राणि स्रुगादीनि । यथाविधानं यादृशं विधानमुक्तं गृह्यशास्त्रे । ऋत्विग्याजकः । ऋतौ यजतीति '३७३ । ऋत्विग्- दष्टग् |३|२|५९ |' इत्यादिना निपातितः । ज्वलितं चिताम् । ज्वलनं चितं तदर्थमग्निं जुहाव जुहोति स्म ॥
११८ - कृतेषु पिण्डोदक - सञ्चयेषु, हित्वाऽभिषेकं प्रकृतं प्रजाभिः ॥ प्रत्यानिनीषुर् विनयेन रामं
प्रायादरण्यं भरतः स - पौरः ॥ ३६ ॥
कृतेष्वित्यादि -- पिण्डोदकदानास्थिसञ्चयेष्वनुष्ठितेषु प्रजाभिः प्रकृतं प्रस्तुतमभिषेकम् । आदिकर्मणि क्तः । हित्वा त्यक्त्वा । '३३३१ | जहातेश्व विश्व | ७|४।४३।'
भ० का० ६
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
1
इति हिरादेशः । रामं प्रत्यानिनीषुः प्रत्यानेतुमिच्छुः । विनयेन प्रसादनया न भयादरण्यं वनं प्रायात् गतवान् । भरतः सह पैौरैः । अयोध्याभवैर्जनैर्मयैकेन प्रसाद्यमानः कदाचिन्नागमिष्यतीति ॥
११९ - शीघ्रायमाणैः ककुभोऽश्नुवानैर् जनैर - पन्थानमुपेत्य सृतैः ॥ शोकाद॑ भूषैरपि भूशू चकासाञ्चकार नागेन्द्र-रथाऽश्व-मिश्रैः ॥ ३७ ॥
·
शीघ्रेत्यादि -- जनैर्हेतुभूतैर्भूश्चकासाञ्चकार शोभते स्म । कर्तुः क्रियाफलयोगेऽपि नात्मनेपदम् । आम्प्रत्ययवदित्यन्न पूर्वग्रहणानुवृत्तेः । चकासेश्च परस्मैपदित्वादिति विधिनियमौ स्थितौ । शीघ्रायमाणैः अशीघ्रैः शीघ्रैर्भवद्भिर्झटिति गच्छद्भिरित्यर्थः । ‘२६६७ | भृशादि - | ३ | १|१२|' इति क्यङ् । ङित्त्वात्तङ् । कुकुभोऽक्षुवानैः दिशो व्याप्नुवद्भिः । अनोतेः सौवादिकस्य आत्मनेपदिनो रूपम् । अपन्थानमुमेत्य सृतैः बहुत्वादमार्गमपि गत्वा गतैः । '९४०। ऋक्पूर्-१५।४।७४।’ इत्यादिना समासान्तः प्राप्तो ' ९५६ । ननस्तत्पुरुषात् |५|४|७१।' इति प्रतिषिद्धसन् ‘९५७। पथो विभाषा | ५|४|७२ | ' इति विकल्पितः । शोकाद्धेतोरभूषैरनः लङ्कारैरपि चकासाञ्चकार । भूः भूमिः । भूषेति ' ३२८० । गुरोश्च हलः | ३|३| १०३।' इत्यकारप्रत्ययः । ' ११४८। चकासृ दीप्तौ' इत्यस्मात् कास्यनेकाज्ग्रहणं चुलुम्पाद्यर्थमित्याम् । नागेन्द्ररथाश्वमिति द्वन्द्वे एकवद्भावः । अल्पाच्तरस्य न पूर्वनिपातः । ' बहुध्वनियमः' इति वचनात् । तेन सेनाङ्गत्वात् कृतैकवद्भावेन मिश्रैर्युकैः । ६९३ । पूर्व- सदृश - २।१।३१।' इत्यादिना तृतीयासमासः ॥ १२० - उच्चिक्रेि पुष्प - फलं वनानि, सस्नुः, पितॄन् पिप्रियुरोपगासु, ॥ आरेदुरिवापुलिनान्य॑शङ्कं,
छायां समाश्रित्य विशश्रमुश्च ॥ ३८ ॥
:
उच्चीत्यादि - ते जनाः गच्छन्तः पुष्पफलं पुष्पाणि फलानि चेति (९१० । जातिरप्राणिनाम् | २|४|६|' इत्येकवद्भावः । उच्चिक्यिरे उच्चितवन्तः । जित्वात्तङ् कर्तुः क्रियाफलयोगात् । '२५२५ | विभाषा चेः | ७|३|५८|' इति धातोः कुत्वम् । ‘२७२। एरनेकाचः-।६।४।८२ ।' इति यणादेशः । उच्चिच्चिर इति पाठान्तरं युक्तम् । वनानीति हेतुत्वेन '५३९ | अकथितं |१|४|५१ |' कर्म । वनानि विघइयन्तः फलानि जगृहुरित्यर्थः । ततः सस्रुः स्नातवन्तः । स्नातेर्लिटि ' २२१४ ॥ उस्यपदान्तात् ।६।१।९६ ।' इति पररूपम् । पितॄन् पिप्रियुः उदकाञ्जलिना तर्पितवन्तः । प्रीणातेर्लिटि इयादेशः । आपगासु नदीषु । एतत् कृत्वा पुलिनानि सैकतानि इत्वा आरेदुः आरटिताः । आरेमुरिति पाठान्तरम् । शोकापनोदनार्थ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपै कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
६३
कियन्तमपि कालमा रमन्ति स्म । '२७४९ । व्याङ्-परि-भ्यो रमः । १।३।८३ |' इति परस्मैपदम् । अशङ्कं विज्धम् । छायां समाश्रित्य विशश्रमुः विश्रान्ताः ॥ १२१ - संप्राप्य तीरं तमसाऽऽपगाया गङ्गाऽम्बु- सम्पर्क-विशुद्धि-भाजः ॥ विगाहितुं यामुनमेम्बु पुण्यं ययुर् निरुद्ध-श्रमवृत्तयस् ते. ॥ ३९ ॥
संप्राप्येत्यादि - तमसापगायाः तमसाख्यायाः आपगायाः नद्याः । 'अत्यविचमि तमि नमि-रभि लभि तपि पति-जनि पणि-गहि-भ्योऽसच्' । यस्याः स्मरणात्पापं ताम्यति सा तमसा तरसा इति पाठान्तरम् । तत्र तरसा वेगेन आपगाया अर्थात्तमसाया नद्या गङ्गाम्बुसम्पर्कात् विशुद्धिं पवित्रतां भजते या तस्यास्तीरं कूलं सम्प्राप्य गत्वा ते जना निरुद्धश्रमवृत्तयः ययुः गताः । गङ्गेति गन् गम्यद्योरित्यौणादिको गन् । विगाहितुं विगाहिष्यामह इति कृत्वा । यामुनमम्बु यमुनाया इदं यमुनासम्बन्धि जलम् । पुण्यं पुण्यहेतुत्वात् पुण्ययुक्तत्वाद्वा ॥ १२२ - ईयुर् भरद्वाज - मुनेर् निकेतं,
यस्मिन् विशश्राम समेत्य रामः ॥ च्युताऽशनायः फलवद्-विभूत्या व्यस्यन्नुदन्यां शिशिरैः पयोभिः ॥ ४० ॥
ईयुरित्यादि - भरद्वाजमुनेर्निकेतं आश्रममीयुः गताः । ' २४५५ । इणो यण् |६|४|८१|' इति यत्वम् । अभ्यासस्य ' २४५६ | दीर्घ इणः किति | ७|४६९॥ * इति दीर्घत्वम् । यस्मिन्निकेते रामो विशश्राम विश्रान्तः । समेत्य मिलित्वा । तमीयुर्जना इति योज्यम् । फलवद्विभूत्या फलवतां वृक्षाणां समृद्ध्या हेतभूतया च्युताशनायोsपगतबुभुक्षः | २६६१| अशनायो - | ७|४ | ३४ |' इत्यादिना निपातितः । व्यस्यन् उदन्यां वारयन् । असेर्दैवादिकस्य रूपम् । उदन्यां पिपासां शिशिरैः शीतलैः पयोभिः ॥
१२३ - वाचं - यमान् स्थण्डिल- शायिनश् च युयुक्षमाणाननिशं मुमुक्षून् ॥ अध्यापयन्तं विनयात् प्रणेमुः
पना भरद्वाज - मुनिं स शिष्यम्. ॥ ४१ ॥
वाचमित्यादि - ते भरद्वाजमुनिं सशिष्यं शिष्यैः सह वर्तमानं प्रणेमुः प्रणमन्ति स्म । चिनयात् विनयेन । अत एव पगाः पदातयः पादाभ्यां गच्छन्तीति । '३०११। अन्येष्वपि दृश्यते | ३ | २|१०१ |' इति डः । १९९२ | हिमकाषिहतिषु
|६|| |५४ |' इति चकारस्य अनुक्तसमुच्चयार्थत्वात् गमोत्तरपदे पदादेशः । पदिति Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, योगविभागाद्वा । कीदृशम् । अध्यापयन्तं पाठयन्तम् । कान् वाचंयमान् मौनवतान् । '२९५६ वाचि यमो व्रते ।३।२।५०।' इति खच् । '२९५७। वाचंयम-पु. रंदरौ च ।६।३।६९' इति निपातनात् पूर्वपदस्य अमन्तता । स्थण्डिलशायिनः भूशायिनः । १२१६। स्थण्डिलाच्छयितरि व्रते ।४।२।१५।' इति णिनिः । युयुक्ष. माणान् योक्तुमिच्छतः। योगाभ्यासनिष्ठा नित्यर्थः । अनिशमविच्छेदेन मुमुक्षून् । मोक्षाभिलाषिण इत्यर्थः । अतएव योगाभ्यासमिच्छून् ॥ १२४-आतिथ्यमभ्यः परिनिर्विवप्सोः
कल्प-द्रुमा योग-बलेन फेलुः, ॥ धाम-प्रथिनो दिमाऽन्वितानि
वासांसि च द्राघिम-वन्त्युदूहुः॥ ४२ ॥ आतिथ्यमित्यादि-अतिथ्यर्थमातिथ्यमनपानादि । २०९४। अतिथेयः ११।२६।' एभ्यो भरतादिजनेभ्यः इति संप्रदाने चतुर्थी । परिनिर्विवप्सोः निर्वसुमिच्छोः । दातुमिच्छोरित्यर्थः । निपूर्वो वपिर्दाने वर्तते । धामप्रथिन्नः । धाम्ना तेजसा प्रथिमा पृथुत्वं यस्य । तेजसो बहिर्निर्गतत्वात् शरीरस्य पृथुत्वं जायते । तस्य भरद्वाजमुनेर्योगबलेन समाधिबलेन। १२५३। युज समाधौ।' इत्यस्य रूपम् । कल्पद्रुमाः फेलुः फलिताः। भक्ष्यानपानादिकमित्यर्थः । '२३०१॥ तृ-फल-भज. त्रपश्च ।६।४।१२२' इत्येत्वमभ्यासलोपश्च । वासांसि च वस्त्राणि उदूहुः उद्वहन्ति स । यजादित्वात् संप्रसारणम् । म्रदिमान्वितानि मृदुत्वमुपगतानि । द्राधिमवन्ति दैर्घ्ययुक्तानि । पृथुमृदुदीर्घशब्देभ्यस्तस्य भाव इत्यर्थे १७८४॥ पृथ्वादिभ्य इमनिच्-५।१११२२।। पृथुमृदुशब्दयोः (१७८५। र ऋतो हलादेः।६19॥१६॥' इति रादेशः । दीर्घशब्दस्य २०१६ प्रिय-स्थिर-1६१५७।' इत्यादिना द्राधादेशः पश्चान्मतुम् ॥ १२५-आज्ञा प्रतीषुर, विनयादुपास्थुर्,
जगुः सरागं, ननृतुः स-हावम्, ॥ स-विभ्रमं नेमुरुदारमूचुस्
तिलोत्तमाऽऽद्या वनिताच तस्मिन्.॥४३॥ आज्ञामिति-तस्मिंस्तपोवने तिलोत्तमाद्या वनिता दिव्यस्त्रियः भागता आज्ञामादेशं मुनेः प्रतीषुः प्रतीष्टवत्यः । चेटीभवत्य इत्यर्थः । प्रतिपूर्व इषिर्ग्रहणे वर्तते तस्य लिटि रूपम् । विनयादुपास्थुः उपस्थिताः । पादप्रक्षालनादिदानेन उपस्थानं कृतवत्यः । उपपूर्वात्तिष्ठतेनुंङि सिच् । २२२३। गाति-स्था-२४७७।' इति सिचो लुक् । '२२२६॥ सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च ।३।४।१०९।' इति झेर्जुस् । '२२१४। उस्यपदान्तात् ।६।०९६।' इति पररूपम् । जगुः सरागं सरकं गीतShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासी नाम तृतीयः सर्गः- ६५ वत्यः । नतृतः सहावं सशृङ्गारचेष्टं नर्तितवत्यः । सविभ्रम नेमुः सविलासं प्रणताः । उदारमूचुः अग्राम्यमुक्तवत्यः ॥ १२६-वस्त्राऽन्न-पानं शयनं च नाना
कृत्वाऽवकाशे रुचि-संप्रलुप्तम् ॥ तान् प्रीति-मानाह मुनिस् ततः स्म
'निवध्वाध्वं, पिबतोऽत्त शेध्वम्.' ॥ ४४ ॥ वस्त्रेत्यादि-ततो वनितोपस्थानानन्तरमवकाशे प्रदेशे यथामिमते वस्त्रानपानम् । सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद्भवतीत्येकवद्भावः । शयनमित्यधिकरणे ल्युट् । नाना कृत्वा पृथक् कृत्वा । रुचिसंप्रक्लप्तम् । यस्य यावदमिरुचितं तत्तथैव संपा. दितम् । '२३५०। कृपो रो लः ।।२।१८' । प्रीतिमान्मुनिस्तान् भरतादीनाह स उक्तवान् । किमाह-निवध्वं परिधत्त वस्त्राणि । १०९२॥ वसँ भच्छादने ।' इत्यस्य विधौ लोट् । '५२। झलां जश् झशि ।।४।५३' इति सकारस्य दकारः । आध्वं उपविशत । भासेः पूर्ववत् दादेशः। अत्त खादत अन्नादिकम् । १०८० । अर्दै भक्षणे।' इत्यस्मात् लोट् । पानादिकं पिबत । पिबतेः '२३६०। पा-घ्रा१३७१७८।' इति सूत्रेण पिबादेशः । शेध्वम् स्वपित शयने । सर्वत्र विधौ लोट् ॥ १२७-ते भुक्तवन्तः सु-सुखं वसित्वा
वासस्युषित्वा रजनी प्रभाते ॥
द्रुतं समध्वा रथ-वाजि-नागैर्
__ मन्दाकिनी रम्य-वनां समीयुः ॥ ४५ ॥ ते भुक्तेत्यादि-ते भरतादयः सुसुखमिति क्रियाविशेषणम् । भुक्तवन्तः सन्तो वासांसि । वसित्वा परिधाय । रजनीमुषित्वा रजनी रात्रिं ।'३०४६। वसति-क्षुधोः-७।२।५२।' इतीद । '५५८। कालाऽध्वनोः-२।३।५।' इति द्वि. तीया । द्रुतं शीघ्रं प्रभाते मन्दाकिनी नदी समीयुः संभूय गताः । समध्वा अविच्छिनाध्वानः । सङ्गता अध्वन इति प्रादिसमासः । ९५३। उपसर्गादध्वनः 1५।४।०५।' इति समासान्तष्टच् । रथवाजीति द्वन्द्वैकवद्भावः । तेन सहिता नागा इति शाकपार्थिवादिस्वात् समासः। अन्यथा सेनाङ्गत्वात् समुदायस्यैकवभावः स्यात् । रम्यवनां रमणीयकाननां रमणीयजलां वा ॥ १२८-वैखानसेभ्यः श्रुत-राम-वार्तास्
ततो विशिञ्जान-पतत्रि-सङ्घम् ॥ अभ्र-लिहाऽयं रवि-मार्ग-भङ्गम्
आनंहिरे ऽद्रिं प्रति चित्र-कूटम्॥४६॥ वैखानसेत्यादि-ततो मन्दाकिनीगमनानन्तरं वैखानसेभ्यस्तृतीयाश्रमिShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
...
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, भ्यः। चित्रकूटें रामोऽस्तीति श्रुतरामवार्ताः । चित्रकूटनामानमद्रि पर्वतं प्रति । '५५२। लक्षणेस्थम्भूताख्यान-१९०' इत्यादिना कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । '५४८। कर्मप्रवचनीययुक्त-२३।८।' इति द्वितीया । तं लक्ष्यीकृत्य आनंहिरे जग्मुः । अंहतेलिटि द्विवचनम् । २१७९। हलादिः शेषः ।७।४।६०।' । '२२४८॥ अत आदेः ।७।४७०।' इति दीर्घः । '२२८८। तस्मान्नुड् द्विहलः ।७।४।७१॥' इति नुट । विशिक्षानपतत्रिसंघ कूजत्पक्षिगणम् । अभ्रंलिहाग्रं अभ्रस्पृशिख. रम् । '२९४७। वहाऽभ्रे लिहः ।३।२।३३।' इति खश् । '२९४२॥ अरुर्द्विषत्।५।४।५१॥ इत्यादिना मुम् । रविमार्गभङ्गम् । उच्चैस्तरत्वात् रवेार्गभङ्गो यस्मिनद्राविति ॥ १२९-दृष्ट्वाणुवानान् ककुभो बलौघान्
वितत्य शाङ्ग कवचं पिना ॥ तस्थौ सिसंग्रामयिषुः शितेषुः
सौमित्रिरक्षि-ध्रुवमुजिहानः ॥ ४७ ॥ दृष्टेत्यादि-बलौघान्दृष्ट्वा सौमित्रिस्तस्थौ स्थितः । अभ्यासस्य २२५९। शपूर्वाः खयः ।७।४।६१॥' इति खयः शेषः । कीदृशः । ककुभो दिश ऊर्गुवानान् आच्छादयतः । उर्णोतेरदादिकस्योभयपदिनः शानचि उवङादेशे च रूपम् । शाएं शृङ्गस्य विकारं धनुर्वितत्य आरोपितगुणं कृत्वा । '३३३४॥ वा ल्यपि ।६।४॥३८॥' इत्यनुनासिकलोपः । कवचं पिनह्य बवा । १२४१। जहँ बन्धने ।' इत्यस्य ल्यपि । अपिशब्दाकारलोपस्तु-वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः । धाकृजोस्तनिनह्योश्च बहुलत्वेन शौनकिः ॥' इति । सिसंग्रामयिषुः संग्रामयि. तुमिच्छुः । २०७१। संग्राम युद्धे ।' इति चौरादिको णिच् । तदन्तस्य सनि प्रथमस्सैकाचो द्विवचनम् । शितेषुः तीक्ष्णशरः । अक्षिणी च भ्रुवौ च अक्षिध्रुवम् । '९४५ अचतुर-५४४१७७।' इत्यत्र निपातितः । उजिहानः अर्व नयन् । '११६४। ओ हा ङ् गतौ ।' इत्यस्य जुहोत्यादिकस्य '२४९६। भृञामित् ।।४।७६॥' इतीत्वम् ॥ १३०-शुक्लोत्तरासङ्ग-भृतो वि-शस्त्रान्
पादैः शनैरांपततः -मन्यून् ।
औहिष्ट तान् वीत-विरुद्ध-बुद्धीन
विवन्दिषून दाशरथिः स्व-वर्यान् ॥ ४८ ॥ शुक्लेत्यादि-दाशरथिस्तान् स्ववर्यान् स्ववर्गे भवान् । १४४३। अशब्दे यत्खौ ।४।३।६४।' इति यत् । आत्मीया अपि कदाचित् दुष्टबुद्धयो भवन्तीत्याह-वीतविरुद्धबुद्धीन् । औहिष्ट अहितवान् । उहतेरात्मनेपदिनो लुङि भाद
१-स-मन्यून्' इति पाठान्तरम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः --
૬૦
P
वृद्धिः । तदेवाविरुद्धबुद्धित्वं दर्शयन्नाह - शुक्लोत्तरासङ्गभृतः शुक्लो य उत्तरासङ्गः उत्तरीयं तं बिभ्रतीति किप् । विशखान् निरायुधान् । पादैरापतत भागच्छतो मुक्तवाहनत्वात् । शनैर्न त्वरया । प्रमन्यून् प्रकृष्टशोकान् आगतशोकान् वा । विवन्दिषून् वन्दितुमिच्छून् ॥
१३१ - स-मूल- कार्षं चकषू रुदन्तो रामाऽन्तिकं बृंहित- मन्यु- वेगाः ॥ आवेदयन्तः क्षिति- पालमुच्चैःकारं मृतं राम-वियोग-शोकात् ॥ ४९ ॥
समूलेत्यादि - ते रामान्तिकं रामसमीपं प्राप्ताश्चकपुः पिष्टवन्तः । समूलका समूलं कपित्वा भूमेरधोभागमुत्खन्य । '३३५५ | निमूल समूलयोः कषः | ३ | ४ | ३ ४ | ' इति कषेर्णमुल् । '३३६७। कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः | ३ | ४|४| रुदन्तः रोदनं कुर्वन्तः बृंहितमन्युवेगा विवृद्धशोक वेगाः । '७८६ बृहि ँ वृद्धौ ।' इत्यस्य रूपम् | रामवियोगशोकात् कारणात् क्षितिपालं दशरथमुच्चैःकारं कृत्वा । मृतं निधनं गतं आवेदयन्तः । ' ३३८१ । अव्यये यथाभिप्रेताख्यान - | ३ | ४|५९ |' इति कृञो णमुल् । एतद्यथाभिप्रेताख्यानमिति नीचैराख्यातुमभिप्रेतत्वात् उच्चवेदयन्ति ॥
१३२ - चिरं रुदित्वा करुणं स-शब्द भिधायं सरितं समेत्य ॥
मध्ये जलाद् राघव - लक्ष्मणाभ्यां
प्रत्तं जलं द्व्यञ्जलम॑न्तिकेऽपाम् ॥ ५० ॥
चिरमित्यादि - चिरं महान्तं कालं करुणं समन्यु सशब्दं प्रतिकृत्य रुदिरखा । ' २६१७। र-लो- व्युपधाद्धलादेः - 1१।२।२६ ।' इति किरवे विकल्पिते २६०९। रुद - विद - 1१|२||' इत्यादिना कित्त्वम् । सरितं समेत्य नदीं संभूय गत्वा । मध्येजलात् जलस्य मध्यात् तस्माद्वा स्नात्वोत्थाय अवतीर्य । त्यब्लोपे पञ्चमी । ४६७२ | पारे मध्ये षष्ठया वा | २|१|१८ | ' इत्यव्ययीभावः । अपञ्चम्या इति प्रतिषेधात् अन्न भवति । नाव्ययीभावादिति लुक्प्रतिषेधश्च । राघवलक्ष्मणाभ्याम् । अपामन्तिके समीपे जलं प्रत्तं दत्तम् | '३०७८ श्रच उपसर्गात्तः | ७|४| ४७ | ' गोत्राभिधायं नामाभिधायम् । '३९० । द्वितीयायां च १७२८७|' इति णमुल् । द्व्यञ्जलमिति । अञ्जलिपरिच्छिन्नम् । जलमञ्जली द्वौ विगृह्य । तद्धितार्थे समासः '८०४ । द्वि-त्रिभ्यामञ्जलेः | ५|४|१०२ ।' इति टच् । ताभ्यां प्रत्येकमञ्जलिप्रदानात् द्वावञ्जली प्रमाणमस्येत्यस्मिन्वाक्ये प्रमाणप्रत्ययस्य प्रमाणे लुकू द्विगोनित्यमिति लुक् । ततः समासान्तो न प्राप्नोति । भतद्धितलुकीत्यधिकारात् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८ भट्टिकान्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १३३-'अरण्य-याने सु-करे पिता मा
प्रायुत, राज्ये बत दुष्-करे त्वाम् , ॥ मा गाः शुचं वीर!, भरं वहाँ ऽमुम्,'
आभाषि रामेण वचः कनीयान्. ॥५१॥ अरण्ययान इत्यादि-अरण्याय यानं भरण्ययानं तस्मिन् सुकरे सुखसाध्ये पिता मांप्रायुत नियुक्तवान् । युजे रौधादिकस्य लङि रूपम् । कर्बभिप्राये २७३५॥ प्रोपाभ्यां यजेः-१॥३॥६॥' इत्यात्मनेपदम् । राज्ये दुष्करे दुःखसाध्ये त्वां प्रायुत । एवं च सति हे वीर, शुचं शोकं मा गाः। मा कार्षीरित्यर्थः । २४५८। इणो गा लुङि ।।४४५।' । '२२२३। गाति-स्था-२४७७।' इति सिचो लुक् । बत इति खेदे । किन्तु भरममुं पितुर्नियोगम् । ९६४। भृ- भरणे ।' इत्यस्मात् '३२३२। ऋदोरम् ।३।३।५७।' वह संपादय । विधौ लोट् । एवं वचः रामेण कनीयान् अनुजो भ्राता भरतः आभाषि भाषितः । कर्मणि लुङ् । ब्रुवीत्यर्थग्रहणात् द्विकर्मकता । अल्पशब्दादीयसुनि '२०१९। युवाल्पयोः-1५।३।६।' इत्यादिना कनादेशः ॥ १३४-'कृती श्रुती वृद्ध-मतेषु धीमांसू
त्वं पैतृकं चेदू वचनं न कुर्याः, ॥ विच्छिद्यमाने ऽपि कुले परस्य
पुंसः कथं स्यादिह पुत्र-काम्या. ॥५२॥ कृतीत्यादि-वृद्धानां पण्डितानां मतेषु श्रुतानि कृतानि चानुष्ठितानि येने. ति । श्राद्धमनेनेत्यधिकृत्य १८८८। इष्टादि-५।२।८८' इतीनिः । कस्बेन्विषयस्येति कर्मणि सप्तमी । खमते भावकान्तादस्त्यर्थे इन् । स त्वमेवंविधः धीमान् पैतृकं पितुरागतम् । १४५८। पितुर्यच्च ।४।३।७९।' इति चकारादृतष्ठनि १२२ ॥ इसुसुक्तान्तात्कः ।।३।५१।' चेद्यदि वचनं न कुर्याः । मध्यमपुरुषैकवचने लिङि रूपम् । तदा विच्छिद्यमाने कुले वंशे परस्यापि अन्यस्यापि पुंसः । अपिशब्दो भिन्नक्रमः । कथं स्यादिह लोके पुत्रकाम्या । आत्मनः पुत्रेच्छा नैवेत्यर्थः । पुत्रशब्दात् '२६६३। काम्यच्च ।३।१।९।' इति काम्यच् । तदन्तादप्रत्ययः । टाप् ॥ १३५-अस्माकमुक्तं बहु मन्यसे चेद्,
यदीशिषे त्वं न मयि स्थिते च, ॥ जिहेष्य-तिष्ठन् यदि तात-वाक्ये,
जहीहि शङ्कां, व्रज, शाधि पृथ्वीम्.' ॥५३॥ __ अस्माकमित्यादि-असाकमुक्कं अस्मत्सम्बन्धि वचनं चेद् यदि बहु मन्यसे आद्रियसे । पितृतुल्यो भ्राता अस्थानुमतः कथमेवं न कुर्यामिति यदि Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः -
६९ च मयि स्थिते नेशिषे न प्रभुत्वं करोषि । प्रभुस्त्वमहं त्वदाज्ञाकर इति । ईशेरादादिकस्य २४३९ | ईशः से |७|२|७७|' इतीडागमः । गुरुवचनमनतिक्रमणीयं विशेषतस्तातवाक्यं तस्मिन्नतिष्ठन् वचनमकुर्वाणः यदि जिहेषि लजसे । '२४९० | लौ | ६|१|१०|' इति द्विर्वचनम् । एतन्निश्चित्याह-जहीहि शङ्कां त्यज विकल्पम् । व्रज गच्छ अयोध्याम् । शाधि पालय पृथ्वीम् । '२४९८ | जहातेश्व | |६|४|११६ ।' इति इत्वे विकल्पिते । '२४९७ । ई हल्यघोः | ६|४|११३। ' इतीत्वम् । शासे: '२४८७ | शा हौ | ६ | ४ | ३५ |' इति शाभावः । तस्याभीयत्वेना सिद्धत्वात् '२४२५ | हु-झल्भ्यो हेर्धिः | ६ | ४|१०१ ॥
१३६ - ' वृद्धौरसां राज्य - धुरां प्रवोढुं कथं कनीयानहमुत्सहेय, ॥
मा मां प्रयुक्थाः कुल-कीर्ति-लोपे,' प्राह स्म रामं भरतोऽपि धर्म्यम् ॥ ५४ ॥
वृद्धौरसामित्यादि - भरतः प्राह । धूर्वहनशीला धूर्जयनशीला इत्यर्थः । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् '३१५७॥ भ्राजभास - | ३|२| १७७ । ' इति क्विप् । ' २६५५॥ राल्लोपः । ६।४।२१।' इति वलोपः । राज्यस्य सप्ताङ्गस्य धूर्धांत्री । प्रकृतिरिति विगृह्य । '९४०। ऋक्-पूः | ५|४|७४ | इत्यकारप्रत्ययः । ८१२ । परवल्लिङ्गं -|२| ४ । २६ ।' इति धूरिति स्त्रीलिङ्गम् । ततष्टाप् । कीदृशीम् । वृद्धौरसां वृद्धो ज्येष्ठः औरसः पुत्रो यस्याम् । उरसा निर्मित इति छन्दसो निर्मित इत्यनुवृत्तौ ' १६४६ ॥ उरसोऽण् च | ४|४|१४|' इत्यण् । तां तिष्ठति रामे प्रवोढुं कथमुत्सहे । कनीयान् सन् । नैवेत्यर्थः । '३१७७१ शक ध्रुव ।३।४।६५१' इत्यादिना वहेः सहावुपपदे तुमुन् । गर्हायां लडपिजात्वोरित्यनुवृत्तौ ' २८०० | विभाषा कथमि लि च | ३ | ३|१४३।' इति लिङ् । सहेरुत्पूर्वस्य आत्मनेपदित्वात् सीयुट् । '२२५७॥ इटोत् | ३ | ४ | १०६ ।' । ' २३११ लिङः सलोपो ऽनन्त्यस्य | ७|२|७९ । अतो मा मां प्रयुक्थाः मा नियोजय । '२२१९ | माङि लुङ् | ३ | ३ | १७५ |' | '२२८१ ॥ झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । कुल कीर्तिलोपे । लोपयतीति लोपः पचाद्यच् । रघुवंशस्य या कीर्तिः तस्या लोप इति समासः । पूर्वैरनाचरितत्वात् । एवं च धर्म्य धर्मादनपेतं भरतोऽपि प्राह स्म उक्तवान् ॥
पुनश्चाह
१३७– 'ऊर्जस्-वलं हस्ति- तुरङ्गमैतद्, अमूनि रत्नानि च राज-भाञ्जि, ॥ राजन्यकं चैतदहं क्षितीन्द्रस् त्वयि स्थिते स्यामिति शान्तमैतत् ' ॥ ५५ ॥ ऊर्जेत्यादि - एतद्धस्तितुरङ्गम् । सेनाङ्गत्वादेकवद्भावः । ऊर्जस्वलं बलवत् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, उर्जनमू । संपदादित्वात् किम् । सा विद्यते यस्येति । '१९२१ । ज्योत्स्ना-तमिना-1५।२।११४' इत्यादिना वलच् । असुगागमश्च । अमूनि च रत्नानि राजभाञ्जि राजगृह्याणि । एतच्च राजन्यकं क्षत्रियसमूहः । क्षितीन्द्रो राजा अहं त्वयि स्थिते स्यामिति भवामीति शान्तमेतत् । स्यामिति निमत्रणे नियोगकरणे लिङ्॥
१३८-इति निगदितवन्तं राघवस् तं जगाद
'बज भरत ! गृहीत्वा पादुके त्वं मदीये, ॥ च्युत-निखिल-विशङ्कः पूज्यमानो जनौधैः
सकल-भुवन-राज्यं कारयो ऽस्मन्-मतेन"॥५६॥ इतीत्यादि-इति एवं निगदितवन्तं उक्तवन्तं तं भरतं राघवो रामो जगाद उक्तवान् । किमित्याह-हे भरत मदीये पादुके उपानही गृहीत्वा त्वं बज गच्छ । विधौ लोट् । असदस्त्यदादित्वे १३३६। त्यदादीनि च ।१।११७४।' इति वृद्ध. संज्ञायां तस्येदमर्थे १३३७॥ वृद्धाच्छः ।४।२।११४।१३७३। प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ७।२।९८।' इति मदादेशः । ततश्च पूज्यमानो जनौधैर्जनसमूहैः । च्युतनिखिलविशङ्कः अपगताशेषविकल्पः । सकलभुवनराज्यं सर्वत्र भूमण्डले राज्यं कारय अनुष्ठापय । पादुके इति योज्यम् । अस्सन्मतेन अस्माकमभिप्रायेण । अन मदादेशो न भवति असदो बहुवचनान्तस्य विवक्षितत्वात् । तत्र टेकवचन इति वर्तते । ननु कथं मदीय इत्यत्र मदादेशः बहुवचनान्तत्वादिति विरोधः । पादुके रामस्यैव तहसन्मतेन इत्यत्रापि एकवचनम् । आवयो रामलक्ष्मणयोर्मतेनेति षष्ठीसमासे न दोषः ॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्येप्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे तृतीयः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री-राम-प्रवासी नाय तृतीयः
सर्गः पर्यवसितः।
चतुर्थः सर्गः१३९-निवृत्ते भरते धी-मानत्रे रामस् तपो-वनम् ॥
प्रपेदे, पूजितसू तस्मिन् दण्डकारण्यमीयिवान्. ॥१॥ निवृत्त इत्यादि-धीमान् बुद्धिमान् अन्न स्थिते मयि कदाचिद्भरतः पुनरेष्यतीत्येवं बुद्धिमान् रामः अन्नेमहर्षेस्तपोवनं प्रपेदे गतः । तस्मिंश्च तपोवने अयंपाद्यादिभिः पूजितः । दाण्डक्यो नाम भोजो भार्गवकन्यामहरत् । तच्छापात् पांसुवर्षेणाकान्तः सबन्धुराष्ट्रविनाशो यस्मिन् स्थाने तत्त्वोपलक्षितम्
१-मालिनी च्छन्दः । तलक्षणे, (२६) श्लोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः -
७१
अरण्यमभूत् । तदीयिवान् गतवान् । '३०९८ । उपेयिवान् - १३।२।१०९ । ' इत्यत्र उपसर्गस्यातत्रत्वात्केवलादपीणः वसुः ॥
१४० - अटाट्यमानो ऽरण्यानीं स-सीतः सह - लक्ष्मणः ॥
बलाद् बुभुक्षुणोत्क्षिप्य जज्ञे भीमेन रक्षसा ॥ २ ॥
अटाट्येत्यादि - महदरण्य मरण्यानी । '५०५ । इन्द्र-वरुण-|४|१|४९ । ' इत्यादिना हिमारण्ययोर्महरवे ङीषानुकौ । तां भटाव्यमानः अत्यर्थमटन् रामः । 'सूचि - सूत्रि - ' इत्यादिना यङ् । ससीतः सहलक्ष्मणः । ' ८४९ | वोपसर्जनस्य |५|३|०२|' इति विकल्पेन सभावः । बलात् बलवत्तया जहे हृतः । गृहीत इत्यर्थः । कर्मणि लिट् । उत्क्षिप्य उत्थाप्य हस्ताभ्यां केनापि रक्षसा । वैश्रवणशापात् तुम्बुरुनाम्ना गन्धर्वेण राक्षसीभूतेन विराधाख्येन बुभुक्षुणा भोक्तुमिच्छुना । भीमेन भयानकेन । 'भियः षुक्' इत्यौणादिकषुगभावपक्षे रूपम् ॥
१४१ - अवाक् - शिरसमुत्-पादं कृ॒तान्तेना॑ ऽपि दुख्दमम् ॥ भङ्क्त्वा भुजौ विराधाऽऽख्य॑ तं तौ भुवि निचस्नतुः ॥ ३ ॥
·
अवागित्यादि - तं विराधाख्यं राक्षसम् । कृतान्तेनापि यमेनापि । दुर्दमं दुःखेन दम्यत इति खल । तौ रामलक्ष्मणौ भुवि निचखतुर्निखातवन्तौ । कीदृशम् । अवाशिरसं अधोमस्तकम् अवाक् शिरो यस्येति । ऊर्ध्वं पादौ यस्येति उत्पादम् । भुजौ भङ्क्त्वा मोटयित्वा । '३३३० | जान्त-नशां विभाषा | ६ |४ | ३२|' इत्यनुनासिकलोपाभावपचे रूपम् ॥
१४२ - आंहिषातां रघु व्याघ्रौ शरभङ्गाऽऽश्रमं ततः ॥ अध्यासितं श्रिया ब्राह्म्या शरण्यं शरणैषिणाम् ४
आंहीत्यादि - ततो विराधवधानन्तरं रघुव्याघ्रौ शरभङ्गनान्नो मुनेराश्रमम् महिषातां गतवन्तौ । अंहेर्लुङि रूपम् । अध्यासितं आश्रयीकृतम् । श्रिया लक्ष्म्या । ब्राह्म्या ब्रह्मसम्बन्धिन्या । ब्रह्मण इयमित्यण् । '११५८ । ब्राह्मोऽजातौ |६|४|१७१।' इति निपातनात् टिलोपः । '४७० | ठिड्डाणञ् - 1४।१।१५।' इत्यादिना ङीप् । शरणे अवस्थाने साधु अनुकूलं शरण्यम् । '१६५० । तत्र साधुः |४|४|१८|' इति यत् । शरणैषिणां शरणं त्राणमेषितुं शीलं येषाम् ॥ १४३ - पुरो रामस्य जुहवाञ्चकार ज्वलने वपुः ॥
शरभङ्गः प्रदिश्यssरात् सुतीक्ष्ण-मुनि - केतनम् ॥५॥ पुर इत्यादि - शरभङ्गो रामस्य पुरः अग्रतः वपुः शरीरं ज्वलने अनौ जुहवाञ्चकार कुष्ठित्वात्तस्य । '२४९१। भी- ही- भृ-हुवां - ३|१|३९| ' इति आम्
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२ भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, आमि श्लुभावे द्विवचनम् । किं कृत्वेत्याह-प्रदिश्य कथयित्वा । किम्-आरात् समीपे सुतीक्ष्णनाम्नो मुनेः केतनं आश्रमम् । तत्र वासमुपकल्पयेति ॥ तव किमत्रावस्थानमिति चेदाह१४४-'यूयं समष्यथैत्यस्मि
नासिष्महि वयं वने, ॥ दृष्टाः स्थ, स्वस्ति वो, यामः
स्व-पुण्य-विजितां गतिम् ॥ ६ ॥ यूयमित्यादि-अपि नाम यूयं समष्यथ आगमिष्यथ। आयूर्व इण् भागमने बर्तते। ७३॥ एत्येधत्यूर्सु ।६।१८९।' इति वृद्धिः । इत्यस्मात्कारणात् । अस्मिन्वने वयमासिष्महि स्थिताः । असे ङि रूपम् । '८१८। अस्मदो द्वयोश्च ।१।२।५९।' इति चकारस्थानुक्तसमुच्चयत्वादेकत्वे बहुवचनम् । असदागमने किं ते फलमिति चेदाह-दृष्टाः स्थ अधुना दृष्टा भवथ । अस्तेमध्यमपुरुषबहुवचने '२४६९।
सोरलोपः।६।४।११।' इत्यकारलोपः। स्वस्ति कल्याणम् । वः युष्मभ्यम् । ५८३। नमः-स्वस्ति-१२।३।१६।' इत्यादिना चतुर्थी । '४०५। बहुवचनस्य वस्त्रसौ 119 २१॥' स्वपुण्येन विजितां लब्धां गतिं जन्म । यामः व्रजामः । रामरूपेण विष्णुरवतीर्णः तं दृष्ट्वा यास्याम इत्यत्र वयं स्थिता इति ॥ १४५-तस्मिन् कृशानु-साद्भूते सुतीक्ष्ण-मुनि-सन्निधौ ॥
उवास पणे-शालायां भ्रमन्ननिशमाऽऽश्रमान , ॥७॥ तस्मिन्नित्यादि-तस्मिन् शरभङ्गे कृशानुसाद्भूते कात्सर्येनानीभूते । '२१. २२॥ विभाषा साति कास्य ।५।४।५२।' इति सातिः । रामः सुतीक्ष्णस्य मुनेः सन्निधौ समीपे पर्णशालायां पर्णकुट्यामुवास उषितवान् । तत्र कृताधिवासस्य वृत्तिमाह-भ्रमन्ननिशमाश्रमान् पर्यटन् सदा तपोवनानि मुनीन् उपासितुम् ॥ १४६ वनेषु वासतेयेषु निवसन् पर्ण-संस्तरः॥
शय्योत्थायं मृगान् विध्यन्नातिथेयो विचक्रमे ॥८॥ वनेवित्यादि-वासतेयेषु वसतौ साधुषु । १६५६। पथ्यतिथि।४।४।१०४।' इत्यादिना ढन् । निक्सन् शयानः । संस्तीर्यत इति संस्तरः । ३२३२। 'ऋदोरम् ।३।३।६७' पर्णानि संस्तरो यस्येति पर्णसंस्तरः । शय्योत्थायं शय्याया उत्थाय । उत्पूर्वात्तिष्ठतेः । '३३७३। अपादाने परीप्सायां ॥३॥४॥५२।' इति णमुल । शय्यते अस्यामिति शय्या । ३२७६। संज्ञायां ।३।३।९९।' इत्यादिना क्यप् । त्वरया मुखधावनादीन्यपि न कृत्वा । मृगान्विध्यन् ताडयन्। '२४१२। ग्रहि-ज्या-६।१।१६।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । तत्रापि नात्मार्थ लुब्ध इत्याह -आतिथेयः अतिथौ साधुः । पूर्ववत् ढन् । विचक्रमे विहरतिम । ..१२७१४। के मादविहरणे ॥१॥३॥४१॥ इति तछ । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- ७३ १४७-ऋग्-यजुषमधीयानान् सामान्यांश्च समर्चयन् ॥
बुभुजे देव-सात्कृत्वा शूल्यमुख्यं च होम-वान्.॥९॥ ऋग्यजुषमित्यादि-ऋक् च यजुश्च ऋग्यजुषम् । '९४५। अचतुर।५।४१७७।' इत्यादिना निपातितम् । ९३०। द्वन्द्वात्रु-द-ष-हाऽन्तात् समाहारे ।५।१०६॥' इति टच् । ऋग्वेदं यजुर्वेदं च अधीयानान् पठतः । इङोऽधिपूर्वस्य लटि शानचि रूपम् । ६२७। न लोक-२॥३॥६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । सामान्यांश्च सामसु साधून द्विजान् । १६५०॥ तत्र साधुः।४।१९८।' इति यत् । ११५४। ये चाभावकर्मणोः ।।४।१६।' इति प्रकृतिभावः । समर्चयन् पूजयन् । शूल्यमुख्यं च मांसं बुभुजे भुक्तवान् । शूले उखायां च स्थाल्यां संस्कृतम् । १२१८ । शूलोखाद्यत् ।४।२।१७।। २७३७। भुजोऽनवने ॥१॥३॥६६॥' इति तङ् । किं कृत्वा-देवसात्कृत्वा देवेभ्यो दत्वा । तदधीनं कृत्वा । २१२४॥ देये त्रा च ।५।४।५५।' इति चकारात् सातिश्च । होमवान् होमो विद्यते यस्येति । कृताग्निकार्य इत्यर्थः ॥
युग्मम् (२)१४८-वसानस् तन्त्रक-निभे सर्वाङ्गीणे तरु-त्वचौ ॥
काण्डीरः खाशिकः शाङ्गी रक्षन् विप्रांस्तनुत्र-वान् १० वसान इत्यादि-असौ रामो वनेष्वानभ्र भ्रान्तवानिति वक्ष्यमाणेन श्लोकेन सम्बन्धः । वसानः परिदधानः । १०९२। वसँ आच्छादने।' इत्यस्मात् शानच् । तरुत्वचौ वल्कले प्रत्यग्रे । तन्त्रकः १८७० । तत्रादचिरापहृते ।५।२। ७०।' इति कन् । तसिभे तत्तुल्ये । सर्वाङ्गीणे सर्वाङ्गाणि व्यामुवत्यौ । १८०८ तत्सर्व-५।२७।' इत्यादिना खः । काण्डीरः काण्डोऽस्यास्तीति । '१९९८ काण्डाण्डादीरनीरचौ ।५।२।११। खाहिकः खगोऽस्यास्तीति । १९२२१ मत इनिठनौ ।५।२।११५।' खाङ्गिक इति पाठान्तरम् । तत्र खड्गः । १६०७। प्रहरणं ४४५७।' इति ठक् । शाङ्गी सधनुः । तनुत्रवान् तनुं शरीरं वायत इति तनु. अम् । '२९१५। भातोऽनुपसर्गे कः ।३।२॥३॥' । संसर्गे मतुप् । पिनकवच इत्यर्थः । स एवंविधो विप्रान् ब्राह्मणान् रक्षन् ॥ १४९-हित्वाऽऽशितङ्गवीनानि फलैर् येष्वाशितम्भवम् , ॥
तेष्वसौ दन्दशूकाऽरिर्वनेष्वानभ्र निम्भयः॥११॥ हित्वेत्यादि-आशितास्तृप्ता गावो येषु भवन्ति तृणप्रायत्वात् । २०७१। अषडक्षा-1५।१७।' इत्यादिसूत्रेण खः पूर्वपदस्य च मान्तत्वं निपात्यते । तान्य. रण्यानि हित्वा येषु वनेषु फलैराशितम्भवमाशितस्य भवनं तृप्तिर्वर्तते ।
१-'दाभ्या युग्ममिति प्रोक्तं, त्रिभिः श्लोकैर् विशेषकम् ॥
कालापकं चतुभिः स्यात् तदूर्व कुलकं स्मृतम् ॥१॥
भ. का. ७ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
-
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४ भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थों वर्गः, '२९६२। आशिते भुवः-३।२।१५।' इत्यादिना भावे खच् । तेष्वानभ्र । ५९७। अनं, ५९८। वā' इति गत्यर्थो धातुः । लिटि (२२४८। अत आदेः ७४।७०।' इति दी '२२८८। तसानुद्विहलः ।।७१॥' इति नुद । दन्दशूकारिः व्यालानां हन्ता । '२६३५। लुप-सद-३३१॥२४॥' इत्यादिना दंशेर्यछ । तदन्तात् '३१४६। यज-जप-३।२।१६६।' इत्यादिना उकः ॥ १५०-वातीन-व्याल-दीपाऽस्त्रः सुत्वनः परिपूजयन् ॥
पर्षद्वलान् महा-ब्रह्मैराट नैकटिकाऽऽश्रमान्. ॥१२॥ वातीनेत्यादि तेषु वनेषु भ्रमन् नैकटिकाश्रमानाट गतवान् । अटेरभ्यासस्य २२४८॥ अत आदेः ।।१।७०।' इति दीर्घत्वम् । ग्रामस्थान्तिके क्रोशमानं त्यक्त्वा यतयो मिक्षवो ये निवसन्ति ते नैकटिकाः । १६२४। निकटे वसति १७३।' इति ठक् । तेषामाश्रमांस्तपोवनानि । कीदृशः ।वातीनव्यालदीप्रास्त्रः। नानाजातीयाः अनियतवृत्तयः शरीरमायास्स ये जीवन्ति ते वातास्तेषां यत्कर्म तदपि वातं तेन जीवन्ति इति वातीनाः । १८२२॥ बातेन जीवति ।५।२॥' इति खन् । तेषां व्याला हिंसाः उपघातकाः तेषु दीप्रास्त्रः ज्वलदायुधः । सप्तमीति योगविभागात्सः । सुत्वनः सुतवतः परिपूजयन् । सोमपायिन इत्यर्थः । '३०९१ । सुयजो१निए ।३।२।१०३॥' तुक् । '३५५ । न संयोगा-६१३७॥' इत्यल्लोपो न । पर्षद्वलानिति । 'पर्ष नेहने' असात्पर्षते निह्यतीति । शुष्णसो दिरित्यत्र पर्बाहुलकादौणादिको दिः पर्षत् । तत्र यदि '१९१९। रजः-कृष्यासुति-पर्षदो वलच् ।५।२।११२।' इति तदा पर्षत् विद्यते येषां सुत्वनामिति वलच् । अत्र परिषीदतीति परिषत् क्विबन्तो यथा 'परिषदप्येषा गुणग्राहिणी' तदा परिषदलं सहायो येषामिति बहुव्रीहिः । महाब्रह्मैर्महाब्राह्मणैः । '८०६॥ कुमहन्यामन्यतरस्याम् ।५।३।१०५।' इति टच् । तैः सहाट ॥
युग्मकम् (२)१५१-परेद्यव्यद्य पूर्वेधुरन्येाश् चाऽपि चिन्तयन् ॥
वृद्धि-क्षयौ मुनीन्द्राणां प्रियंम्भावुकन्तामंगात्.॥१३॥ परेद्यवीत्यादि-परेद्यवि परमिन् आगामिति दिवसे इत्यर्थः । अद्यैतस्मिबहति । पूर्वेयुः पूर्वसिन्नहनि । अन्येधुरन्यस्मिनहनि चिरातिक्रान्ते चिरगामिनि दिवसे परेचवीत्यादिषु दिवसेषु मुनीन्द्राणां वृद्धिक्षयौ उदयापचयौ चिन्तयन् । प्रियम्भावुकतां पूर्व प्रियाप्रियस्वभावनिर्मुक्तत्वादतथाभूतः सन् प्रियो भवतीति प्रियम्भावुकः । आन्यसुभगेत्यधिकृत्य '२९७४। कतरि भुवः खिष्णुच् खुकजौ । ।३।२।५७।' इति खुकम् । तद्भावः । तामगात् गतः । अर्थान्मुनीन्द्राणामेव । परेद्यव्यादयः शब्दाः १९७०। सद्यः-परुत्-५।३।२२।' इत्यादिना निपातिताः ॥ १५२-आतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्या प्रक्रान्तामायतीगवम् ॥
प्रातस्तरां पतत्रिभ्यः प्रबुद्धः प्रणमन् रविम्. ॥१४॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- ७५ आतीत्यादि-जपन्मन्त्रमिति सामर्थ्यलभ्यम् । सन्ध्याकालोऽधिकरणम् । तेन अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । सम्यक् ध्यायन्त्यस्यामिति । '३२८३॥ आतश्यो. पसर्ग ।३।३।१०६॥' इत्यङ। किमवधि सन्ध्यामित्याह-प्रक्रान्तमायतीगवम् । भायत्या भायान्त्यो भवन्ति यस्मिन् काले गावः अस्मिन्नायतीगवं आरब्धाम् । '६७॥ तिष्ठतु-प्रभृतीनि-।२।१।१७।' इत्यव्ययीभावसमासत्वात्साधुः । '६५७। नाव्ययीभावात्-२२४८३॥' इति ससम्या अम्भावः । भापर्वादिणः शतरि '२४५५। इणो यण् ।६।४।८।' इति यणि डीपि च रूपं आयतीति । गावोऽपि गोचरात् गोष्ठमायान्ति दिवसस्यानाडिकावशेषे सन्ध्यापि तदैव प्रवर्तते । कियन्तमेवं जपन्नित्याह-आतिष्ठतु इति । तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले दोहाय । गावो हि रात्रिप्रथमयामस्य नाडिकायामतीतायां विश्रान्ताः सत्यः उत्थाप्य दुयन्ते । आतिष्ठदिति '६६७। आङ् मर्यादाभिविध्योः ।।१॥१३॥' इत्यव्ययी. भावः । ६७१। तिष्ठद्गु-प्रभृतीनि च ।।१।१७।' इति चकारस्थानुक्तसमुच्चयार्थ. स्वादव्ययीभाव एव । पुनः समासान्तरं न भवति । प्रातस्तरामिति । प्रातरित्य. व्ययं प्रभातवाचि । प्रकर्षविवक्षायां तरप । तदन्तात् २००४॥ किमेत्-1५।४।१।' इत्यादिना भाम् अतिप्रभाते । पतत्रिभ्यः कुक्कुटादिभ्यः प्रथमं प्रबुद्ध उस्थितः । '३३९। पञ्चमी विभक्ते ॥२॥३॥४२॥' इति पञ्चमी। रविमादित्यं प्रणमन् यदा चरति तदा प्रियम्भावुकतामगादिति पूर्वेण योज्यम् ॥ १५३-ददृशे पर्ण-शालायां राक्षस्या ऽभीकया ऽथ सः, ॥
भार्योढं तमवज्ञाय तस्थे सौमित्रयेऽसकौ. ॥ १५ ॥ ददृश इत्यादि-पर्णानां शालायां स्थितः स रामः राक्षस्या ददृशे दृष्टः । कीदृश्या । अभीकया कामुक्या । १८७४। अनुकाऽभिका-५।२।७४।' इत्यादिना निपातितः । शेः कर्मणि लिद । अथ दर्शनानन्तरं भार्यो ऊढभार्यमूढा भार्या यस्येति । आहितान्यादिषु दर्शनात् निष्ठान्तस्य परनिपातः । भवज्ञाय अनादृत्य । सद्भार्यस्वात् । असको राक्षसी पापासौ। कुत्सायां २०२५। अव्यय-सर्वनाम्नामकच्-५॥३७॥' सौमित्रये लक्ष्मणाय । ५३२॥ श्लाघ-हुआ-॥१॥४॥३४॥ इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञा । तस्थे स्वाभिप्रायं मैथुनायाविष्कृतवती । '२६९०। प्रकाशन.
राणा
मालाचार स्मेयाख्ययोश्च ।।३।२३।' इति प्रकाशने तङ् ॥
कलाकम् (8)१५४-दधाना वलिम्भं मध्यं कर्ण-जाह-विलोचना ॥
वाकुन्त्वचेनाऽति-सर्वेण चन्द्र-लेखैव पक्षतौ ॥ १६ ॥ दधानेत्यादि-सा तं प्रार्थयाञ्चक इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । कीदृशी। मध्यं स्तनजघनयोरन्तरम् । वलिभं वलयोऽस्मिन् सन्तीति । १९४५। तुन्दि. वलि-वटेभः ।५।२।१३९॥' दधाना धारयन्ती । कर्णजाहविलोचना । कर्णजाहं
१-(१४८) शोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६ भट्टि काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, ' कर्णमूलसमीपमित्यर्थः । १८२५। तस्य पाकमूल-५।२।२४।' इत्यादिना जाहच् । कर्णजाहयोर्विश्रान्ते विलोचने यस्या इति सप्तम्युपमानेत्यादिना उपपदलोपी बहुबीहिः । वाक्रवचेन वाक् च त्वक् चेति प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । ९३०। द्वन्द्वात्रुद-ष-हान्तात्-1५।४।१०६॥' इति टच । अतिसर्वेण अतिक्रान्तेन सर्वम् । अत्यादय इति समासः । ६५५। एकविभक्ति चापूर्वनिपाते ।।२।४४।' इति सर्वशब्दस्योपसर्जनत्वेऽपि पूर्वनिपातो न भवति अपूर्वनिपात इति प्रतिषेधात् । वाक्त्वचेन वामयेन माधुर्येण मार्दवेन चासाधारणेनोपलक्षितेनेत्यर्थः । इत्थम्भूते तृतीया । चन्द्रलेखेव पक्षतौ तनुत्वात् । पक्षोऽनार्धमासः । तस्य मूले प्रतिपदि । १८२६॥ पक्षात्तिः ।५।२।२५।। १५५-सुम्पाद् द्विरद-नासोरूर मृदु-पाणि-तलाऽङ्गुलिः ॥
प्रथिमानं दधानेन जघनेन धनेन सा ॥ १७ ॥ सुपादित्यादि-शोभनौ पादौ यस्याः असौ सुपात् । '४७९। सङ्ख्यासुरवस्य ।५।४।१४०।' इति पादान्तलोपः '४५७। पादोऽन्यतरस्यां ।। इति यदा डीप नास्ति तदेत्थं रूपम् । द्विरदनासोरूढेिरदनासे इव करिपोतकराविक जरू यस्याः । उपमानपूर्वो बहुव्रीहिः । ५२४। उरूत्तरपदादौपम्ये ।।१।६९।' इति जङ् । रयते अनेनेति रदः दन्तः । ३२९६॥ पुंसि संज्ञायां घः-३।३।११।' करणे । द्वौ रदौ यस्येति द्विरदः। मृदुपाणितलाङ्गुलिः। तलं च अङ्गुलिश्चेति द्वन्द्वः। तत्र ध्यन्ताल्पान्तरयोः अल्पान्तरस्य पूर्वनिपातः । पाण्योस्तलाङ्गुलि पाणितला. ङ्गुलि । मृदु पाणितलाङ्गुलि यस्य इति योज्यम् । प्रयिमानं पृथुतां दधानेन धारयता । घनेन उपचितेन जघनेनोपलक्षिता सा राक्षसी ॥ १५६-उन्न्नसं दधती वक्र शुद्ध-दल-लोल-कुण्डलम् ॥
कुर्वाणा पश्यतः शंयून स्रग्विणी सुम्हसाऽऽनना॥१८॥ उन्नसमित्यादि-उच्यते अनेनेति वक्रम् । सर्वधातुभ्य औणादिकः ट्रन् तत्र वक्रशब्दो मुखैकदेशे वर्तमानोऽपि कविभिः समुदाये प्रयुज्यते । वक्रं मुखमुन्नसं दधती । '४२७। नाभ्यस्ताच्छतुः ।७।११७८।' इति नुम् न भवति । उन्नता नासिका यस्मिन्निति । अञ्नासिकायाः संज्ञायां नसं चेत्यधिकृत्य '८५८। उपसगर्गाच्च ।५।४।११९।' इत्यच् । नासिका च नसादेशमापद्यते । शुद्धदत् शुद्धाः शुक्ला दन्ता यसिंतच्छुद्धदत् '८८३॥ अग्रान्तशुद्ध-।५।४।१४५।' इत्यादिना ददादेशः। लोले चञ्चले कुण्डले यस्मिन् तत् लोलकुण्डलम् । पश्यतो जनान् शंयून विद्यमानसुखान् कुर्वाणा शं सुखं तदस्यास्तीति । '१९४४॥ कं-शंभ्यां ब-भ-युस्तितु-त यसः ।५।२।१३८।' इति युस् । सित्वात्पदसंज्ञा । अनुस्वारः । अपश्यतो वा शंयून् कुर्वाणा पश्यतां तु पीडाकरी । स्रग्विणी मालावती । '१९२८। असाया।५।२।१२॥' इत्यादिना विनिः । सुहसानना हसनं हसः । '३२३९। स्वन-हसोर्वा ।३।३।१२।' इत्यप् । शोभनहसनमाननं यस्याः सा ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- ७७ १५७–प्राप्य चञ्चर्यमाणा ऽसौ पतीयन्ती रघूत्तमम् ॥
___ अनुका प्रार्थयाञ्चक्रे प्रिया कर्तुं प्रियंवदा. ॥ १९ ॥
प्राप्येत्यादि-प्राप्य ढौकित्वा । चर्यमाणा गर्हितमाचरन्ती । प्राणिनो हन्तव्या इति । चरेः २६३५। लुप-सद-३।१।२४।' इत्यादिना भावगर्हायां यङ् । '२६३६। चर-फलोश्च ।७।४।८७।' इत्यभ्यासस्य नुक् । '२६३७। उत्परस्यातः । 1७४।०४।' इत्युत्वम् । '३५४। हलि च ।१२।७७।' इति दीर्घत्वम् । पतीयन्ती आत्मनः पतिमिच्छन्ती । २६५७। सुप आत्मनः क्यच् ।३।१।४।' अनुका अभिलाषुका । १८७४ । अनुका-५।२।७४।' इत्यादिना निपातितः । रघूत्तमं लक्ष्मण प्रार्थयाञ्चके प्रार्थितवती । प्रियाकर्तुमनुलोमयितुम् । पति, स्या इति । २१३४॥ सुखप्रियादानुलोम्ये ।५।४।६३।' इति डाच् । प्रियंवदा प्रियवादिनी । '२९५३। प्रिय वशे वदः खच् ।३।२।३८ ॥
तां प्रार्थनामाह१५८-'सौमित्रे! मामुपायंस्थाः कम्रामिच्छुर् वशं वदाम् ॥
त्वद्-भोगीनांसहचरीम-शङ्कः पुरुषाऽऽयुषम् ॥२०॥ सौमित्रे इत्यादि-हे सौमित्रे । इच्छुरेषणशीलः । '३१४९। विन्दुरिच्छुः १३।२।१६९।' इति निपातितः । अशङ्कः निर्विकल्पः सन् । किं मां वञ्चयिष्यतीति । मामुपायंस्थाः परिणय। '२७९०। आशंसायां भूतवञ्च ।३।३।१३२।' इति लुङ् । '२७२९। उपाद्यमः स्वकरणे ।।३।५६।' इति तङ् । '२.३०। विभाषोपयमने ।।२।१६।' इत्यकित्त्वपक्षे रूपम् । कम्राम् । ३१४७। नमि-कम्पि-३। २।१६७।' इत्यादिना रः । वशंवदाम् । अहं ते वश्येति वदन्तीम् । स्वदोगीनां स्वच्छरीराय हिताम् । अवैधव्यादिलक्षणयोगात् '१६७०। आत्मविश्वजन-1५। १।९।' इत्यादिना खः । सहचरी सहगामिनीम् । २९३ । भिक्षा-सेना-दायेषु च ३।२।१७।' इति चकारस्थानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् टप्रत्ययः । कियन्तं कालम्पुरुषायुषं पुरुषस्यायुर्यावत् । ९४५ अचतुर-५४७७।' इत्यादौ निपातितः । '६९१। अत्यन्तसंयोगे च ।२।११२९।' इति द्वितीया । चरणक्रियायाः कृरत्रसंयोगात् । यथा मासमुषित इति ॥ १५९-तामुवाच स-गौष्ठीने वने स्त्री-पुंस-भीषणे ॥
अ-सूर्य-पश्य-रूपा त्वं किम-भीरररायसे. ॥ २१ ॥ तामित्यादि-राक्षसी लक्ष्मण उवाच उक्तवान् । किमित्याह-गौष्ठीने वने गोष्ठं भूतपूर्व यस्मिन्वने । इदानीं नामापि न ज्ञायते । १८१९। गोष्ठात् खञ् भूतपूर्वे ।५।२।१७।' इति खन् । स्त्रीपुंसभीषणे । स्त्री च पुमांश्चेति स्त्रीपुंसौ । '९४५। अचतुर-।५।४।७७।' इत्यादौ निपातितौ । तयोर्भीषण इति षष्ठीसमासः । बिभेतेर्णिचि हेतुभये षुक् । तदन्तात् '२८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम्
३।३।११३।' इति कर्तरि ल्युद।तस्मिन्मभीरुः सती किमित्यरार्यसे अत्यर्थमटसि । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
भर्तेः 'सूचि-सूत्रि-' इत्यादिना यङ् । '२६३३॥ यङि च ।७।।३०।' इति गुणः । '२४४६। न न्द्राः ।।१३।' इति प्रतिषेधस्य प्रतिषेधो यकारपरस्य न द्वित्वनिषेध इति रेफो द्विरुच्यते । भयशीला भीरुः । ३१५४। मियः क्रुक्कुकनौ ।३।२। १७४।' क्रियाशब्दत्वात् १२१। उहुन्तः।४।०६६।' इति उ न भवति । अमनुष्यत्वाच्च । तथाहि लक्ष्मणेनामानुषीयमिति ज्ञाता । तथाच भङ्ग्या दर्शयन्नाह-असूर्यम्पश्यरूपा । अतिगोपनीयतया सूर्यमप्यनिषिद्धदर्शनं न पश्यतीति । '२९५१। भ-सूर्य-ललाटयोः-३।२।३६।' इत्यादिना खश । '२३६०। पाप्रा-७।३।७४।' इत्यादिना पश्यादेशः । असूर्यम्पश्यं रूपं यस्या इति समासः । सा न पश्यतीति रूपमपि न पश्यतीत्युक्तम् ॥ १६०-मानुषानभिलष्यन्ती रोचिष्णुर् दिव्य-धर्मिणी ॥
त्वमप्सरायमाणैह स्वतन्त्रा कथमश्चसि. ॥ २२ ॥ मानुषानित्यादि-मनोरपत्यानि मानुषाः । ११८५। मनोोतावन्यतौ पुक् च ॥१६॥' तानभिलष्यन्ती कामयन्ती रन्तुमिच्छन्ती । '२३२१। वा भ्राश-३।११७०।' इत्यादिना श्यन् । रोचिष्णुः रोचनस्वभावा। '३११६। अलंकृञ्-३।२।१३६।' इत्यादिना इष्णुच् । अत एव दिव्यधर्मिणी । दिवि भवा दिव्या देवाः । राक्षसा अपि देवयोनित्वात् । तेषां धर्मः स्वभावः सोऽस्या अस्तीति । '१९३८। धर्म-शील-1५।२।१३२॥' इत्यादिनेनिः । अप्सरायमाणा अप्सरा इवाचरन्ती । राक्षसभावं गोप्नुमिति भावः । 'उपमानादाचारे' इत्यधिकारे '२६६५। कर्तुः क्या स-लोपश्च ।३।१।१॥' 'ओजसोऽप्सरसो नित्यम्' इति वचनात् । इह वने स्वतन्त्रा कथमञ्चसि भ्रमसि । स्व आत्मा तन्त्रः प्रधानं यस्याः। अपराधीनत्वात् । अनयोक्त्या राक्षसीत्वं दर्शयति ॥ १६१-उग्रं पश्याऽऽकुले ऽरण्ये शालीनत्व-विवर्जिता ॥
कामुक-प्रार्थना-पट्टी पतिवत्नी कथं न वा. ॥ २३ ॥ उग्रमित्यादि-उग्रम्पश्यन्तीत्युग्रम्पश्याः । पापाशयत्वात् शबरादयः । '२९५२। उग्रम्पश्य-३।२।३७॥' इत्यादिना खर निपात्यते । तैराकुले व्यासे अरण्ये । पतिवनी जीवत्पतिः कथं केन प्रकारेण न वा नैवं भवसीत्यर्थः । ४८९। अन्तर्वत्पतिवतोर्नुछ ।४।१॥३२॥' इत्यत्र पतिर्विद्यते अस्या इति मतुप् सिद्धः । जीवत्पत्यां मतुपो यत्वं निपात्यते । नुक् सूत्रेणैव विधीयते । डीप्प्रत्ययस्निवादेव सिद्धः । शालीनस्वविवर्जिता । अष्टतया वर्जिता । शालाप्रवेशमहतीति १८२॥ शालीन-कौपीने-14।२।२०।'इति खम् निपात्यते । अष्टेऽमिधेये प्रवेश. शब्दस्य लोपः। तस्य भावः शालीनत्वम् । कामुकः कामशीलः । १३४॥ लष-पत-३।२।१५।' इत्यादिना उकन् । तस्य प्रार्थनायां पट्वी चतुरा । ५०२॥ वोतो गुणवचनात् ॥१४॥ इति डीप् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- ७९ १६२-राघवं पर्ण-शालायामिच्छो ऽनुरहसं पतिम्, ॥
यः स्वामी मम कान्तावानौपकर्णिक-लोचनः॥२४॥ राघवमित्यादि-रामं पर्णशालायामवस्थितं पतिमिच्छ । अनुरहसं विवेकप्राप्तमनुगतो रह इति विगृह्य ९४९। अन्ववतप्ताद्रहसः ।५।११८१॥' इत्यच् । यो राघवो ममापि स्वामी प्रभुः । २९३२। स्वामिनेश्वर्ये ।५।२।१२६।' इति निपाति. तम् । कान्तावान् सभार्यः । प्रवृत्तसम्भोगोऽसौ नाहमिति दर्शयति । तमेव रूपशौर्याभ्यां वर्णयन्नाह-औपकर्णिकलोचनः। कर्णयोः समीपमुपकर्णम् । समीपार्थेऽव्ययीभावः । तत्र प्रायभव इति । १४१५। उपजानूपकर्णोपनीवेष्ठक् ।।३। ४०।' शेषमपि शब्दद्वयं प्रयोक्ष्यते । औपकर्णिके लोचने यस्य । कर्णान्तायतलोचन इत्यर्थः ॥ १६३-वपुशु चान्दनिकं यस्य, कार्णवेष्टकिकं मुखम् ॥
संग्रामे सर्व-कर्मीणौ पाणी यस्यौपजानुको. ॥ २५ ॥ वपुरित्यादि-यस्य राघवस्य वपुः शरीरं चान्दनिकं चन्दनेन सम्पद्यते प्राप्तशोभं भवति । मुखं च कार्णवेष्टकिकम् । कर्णवेष्टकाभ्यां कर्णालङ्काराभ्यां कार्णवेष्टकिकम् । तत्रोभयत्र १७६३। सम्पादिनि ।५।१।९९।' इति ठक् । पाणी हस्तौ संग्रामे युद्धे सर्वकर्मीणौ धनुःखङ्गादिव्यापारकर्माणि व्यामुतः । १८०८। तरस
देः-५।२।७।' इति खः । औपजानुको आजानुको । जानुलम्बावित्यर्थः । अत्र ठक् । '१२२१। इसुसुक्तान्तात्कः ।७३।५१ ॥ १६४-बद्धो दुर्बल-रक्षाऽर्थमसिर् येनोपनीविकः, ॥
यश् चापमाश्मन-प्रख्यं सेषु धत्तेऽन्य-दुर्वहम् ॥२६॥ बद्ध इत्यादि-येन असिः खङ्गः औपनीविकः । नीविसमीपे प्रायेण भवतीति । स हि नीवीं प्राप्य वर्तमानः पार्श्वयोश्चोर्ध्वं निबद्धः। किमर्थ-दुर्बलरक्षार्थ दुर्बलरक्षाय इदमित्यस्मिन्नर्थे चतुर्थी । तदर्थेत्यादिना सः । तत्रार्थेन नित्यसमासः सर्वलिङ्गता च । यश्चापं धनुर्धत्ते धारयति । आश्मनप्रख्यम् । अश्मनो विकार इत्यण् । ११५५। अन् ।६१६७४' इति प्रकृतिभावे प्राप्ते अश्मनो विकार उपसल्यानमिति टिलोपः पाक्षिकः । विभाषोंरित्यतो मण्डूकप्लत्या विभाषाग्रहणानुवृत्तेर्विकारे वाच्ये । अन्यत्राश्मन एव भवति । आश्मनेन प्रख्या सादृश्यमस्य तदाश्मनप्रख्यमुपलघटितमिव । सेषु सशरम् । अन्यदुर्वहं दुःखेनोखत इति खल । रामादन्येन दुर्वहमित्यर्थः ॥ १६५-जेता यज्ञ-दुहां संख्ये धर्म-सन्तान-सूर वने ॥
प्राप्य दार-गवानां यं मुनीनाम-भयं सदा.' ॥ २७ ॥ जेतेत्यादि-यज्ञाय दुयन्तीति यज्ञदुहो राक्षसाः । २९७५। सत्सूद्विष१३।२।६।' इत्यादिना किए । तेषां संग्रामे जेता । तृजन्तोऽयम् । ततश्च कृत्प्रShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
८० भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थों वर्गः, योगे कर्मणि षष्ठी । धर्मसन्तानसूः पूर्ववत् विप् । धर्मरत इत्यर्थः । वने वर्तमानानां मुनीनां वानप्रस्थादीनामित्यर्थः । तेषां भार्याग्निपरिग्रहात् यानि दारगवानि । दाराश्च गावश्चेति दारगवानि '९४५। अचतुर-1५४।७७।' इत्यादिना निपातितानि । दारयन्तीति दाराः । 'दारजारौ कतरि णिलुक् च' इति पञ् । तेषां च येनाभयं सदा दत्तमिति योज्यम् । येषामेव प्राप्तिक्रिया तेषामेवाभयमिति समानकर्तृकत्वम् ॥ १६६-ततो वावृत्यमाना ऽसौ राम-शालां न्यविक्षत, ॥
'मामुपायंस्त रामति वदन्ती साऽऽदरं वचः ॥२८॥ तत इत्यादि-ततो लक्ष्मणवचनानन्तरमसौ राक्षसी वावृत्यमाना राम वृण्वाना । '१२३५। वा वृतु वरणे।' इति देवादिकः आत्मनेपदी । रामशालां रामस्य पर्णकुटीरं न्यविक्षत प्रविष्टा । विशेः '२३३६॥ शल इगुपधादनिटः क्सः ३।५।' । २६८३। नेविंशः ।।३।१७।' इति तङ् । मामुपायंस्त रामेति है राम । अहं प्रार्थये भवान् मामुपायंस्त परिणयविति वाक्यभेदेन योज्यम् । '२७० .९०। आशंसायां भूतवञ्च ।३।३।१३२।' इति लुङ् । '२७२९। उपाद्यमः स्वकरणे ।१।३।५६।' इति तङ् । '२७३०। विभाषोपयमने ।१२।१६' । इत्यकित्त्वपक्षे रूपम् । इत्येवं वचः सादरं वदन्ती ॥ १६७–'अ-स्त्रीको ऽसावहं स्त्रीमान्, स पुष्यति-तरां तव ॥
पतिरित्यब्रवीद् रामस्-'तमैव व्रज, मा मुचः.' ॥२९॥ अस्त्रीत्यादि-असौ लक्ष्मणोऽस्त्रीकः । न विद्यते अस्य स्त्रीति । '८३३॥ नताश्च ।५।४।१५३।' इति कप् । '८३५। न कपि ।७।४।१४।' इति इस्वप्रतिषे. धः । अहं पुनः स्त्रीमान् सभार्यः । प्रशंसायां मतुप् । स एव लक्ष्मणः । पुष्यतितराम अतीव पुष्यति लक्ष्मणस्तव पतिः । २००२। तिङश्च ॥५॥३॥५६॥' इति तरप् । '२००४॥ किमेत्ति-1५।४।११॥' इत्याम् । तस्मात्तमेव लक्ष्मणं व्रज गच्छ । मा मुचः मा त्याक्षीः । मुचेर्लङ् । लदित्वादङ् । इति एवमब्रवीद्रामः उक्तवान् । आदादिकस्य ब्रूनो लङि '२४५२। बुव ईद ।७।३।९३॥' इति ईटि रूपम् ॥ १६८-लक्ष्मणं सा वृषस्यन्ती महोक्षं गौरिवा ऽगमत् ॥
__ मन्मथाऽऽयुध-सम्पात-व्यथ्यमान-मतिः पुनः॥३०॥
लक्ष्मणमित्यादि-लक्ष्मणं पुनर्भूयोऽगमत् लक्ष्मणं प्रति गता । यथा गौतषस्य न्ती मैथुनेच्छावती महोक्षं महावृषम् । वृषस्यन्तीत्युपमानविशेषणमे. तत् । तेन वृषं लब्धुमिच्छन्तीति क्यच् । '२६६९। अश्व-क्षीर-७॥१॥५१॥' इत्यादिना असुक् । तद्यश्ववृषयोमैथुनेच्छायामिति । तद्वदागमत् । महोक्षमिति '९४५। अचतुर-५४४७७।' इत्यादिसूत्रेण निपातितम् । मन्मथस्यायुधानि शराः। आयुध्यन्ते एभिरित्यायुधानि । घनर्थे कविधानमिति कः । तेषां सम्पातः संश्लेषः । तसात् व्यथ्यमाना पीड्यमाना मतिर्मनो यस्याः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- ८१ १६९-तस्याः सासद्यमानाया लोलूयान्वान् रघूत्तमः ॥
असिं कौक्षेयमुद्यम्य चकाराऽप-नसं मुखम्. ॥३१॥ तस्या इति-सासद्यमानायाः समीपे गर्हितं सीदन्त्याः प्रविशन्त्याः । '२६३५। लुप-सद-३।१॥२४॥' इत्यादिना यङ् । रघूत्तमो लक्ष्मणः । मुखमपनसमपगतनासिकं चकार । '४५८। उपसर्गाच्च ।५।४।११९।' इत्यच । नासिका च नसादेशमापद्यते । तत्र संज्ञायामिति नानुवर्तते । किं कृत्वा । कौक्षेयमसिमुद्यम्य उत्क्षिप्य । कुक्षौ भव इति १४३३। दृति-कुक्षि-४।३।५६।' इत्यादिना ढम् । कौक्षेयः । लोलूयावान् अत्यर्थ लवनक्रियायुक्तः । लुनातीति लोलूया । यहन्ताद् (३२७९। अप्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारः । सा विद्यते यस्येति मतुप् ॥ १७०-'अहं शूर्पणखा नाम्ना
नूनं ना ऽज्ञायिषि त्वया ॥ दण्डो ऽयं क्षेत्रियो येन
मय्यपाती'ति सा ऽब्रवीत्. ॥ ३२॥ अहमित्यादि-सा राक्षसीत्यब्रवीत् । अहं शूर्पणखेति नाम्ना नूनमवश्यं त्वया नाज्ञायिषि न ज्ञातास्मि । ज्ञा इत्यस्मात्कर्मणि लुङ् । '२७५७। स्य-सि६१६२।' इत्यादिना अजन्तत्वात् चिण्वदिद । २७६१॥ आतो युक् ।७।३॥३३॥' इति युक् । '५१०॥ स्वाङ्गाच-४३११५४।' इति ङीपि प्राप्ते '५१४॥ नखमुखात् संज्ञायां ।४।११५४।' इति प्रतिषेधः । '८५७। पूर्वपदारसंज्ञायां-1८।४।३।' इति णत्वम् । अज्ञाने कारणमाह-येनायं दण्डो नासाच्छेदनलक्षणो मय्यपाति पातितः । पातेः कर्मणि लुङ् । चिणादेशः । २२०२। अत उपधायाः ।७।२।११६' इति वृद्धिः । '२३२९। चिणो लुक् ।६।४।१०४।' क्षेत्रियः परक्षेत्रे चिकित्स्यः। परक्षेत्रे जन्मान्तरशरीरे यदि शक्यश्चिकित्सितुं तदा नासिकायाः सम्भवात् । १८९२ । क्षेत्रियच् परक्षेत्रे चिकित्स्यः ।५।२।९२।' इति निपातनम् ॥ १७१-पर्यशाप्सीद् दिविष्ठा ऽसौ संदर्य भयन्दं वपुः ॥
अपिस्फवच् च बन्धूनां निनक्षुर् विक्रमं मुहुः॥३३॥ पर्यशाप्सीदित्यादि-असौ राक्षसी पर्यशाप्सीत् आक्रुष्टवती । शपेरनिटः सिचि हलन्तलक्षणा वृद्धिः । शप उपालम्भन इति तक न भवति । उपालम्भनं हि वाचा शरीरस्पर्शनम् । दिविष्ठा नभसि वर्तमाना । '९७२। तत्पुरुषे कृति बहुलम् ।६।३।१४।' इति सप्तम्या अलुक् । '२९१८। अम्बाम्ब-1८।३।९।' इति षत्वम् । भयदं रौद्रं वपुः शरीरं संदर्य दर्शयित्वा । बन्धूनां विक्रमं शौर्य मुहुः पुनः पुनः । अपिस्फवत् स्फीतीचकार । '२५७०। अर्तिही-७।३।३६' इत्यादिना णावित्यनुवृत्तौ २५९७। स्फायो वः ।७।३।४१॥' इति वकारः । सफायShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
तेश्वङि णिलोपः । ह्रस्वद्विर्वचनादि । अभ्यासस्य खयः शेषः । चर्वमित्वं च सम्वद्भावे । निनक्षुः नष्टुमिच्छुरित्यर्थः । नशेः सनि '२५१७। मस्जि-नशोर्झलि |७|१|६० |' इति नुम् ॥
१७२ – खर-दूषणयोर् भ्रात्रोः पर्यदेविष्ट सा पुरः, ॥
८२
विजिग्राहयिषू रामं दण्डकारण्य-वासिनोः ॥ ३४ ॥
.
खरेत्यादि - खरदूषणयोर्भ्रात्रोर्दण्डकारण्यवासिनोः पुरः अग्रतः पर्यदेविष्ट परिदेवनं कृतवतीति । '५३४ | देě देवने । ' इत्यस्मादात्मनेपदिनः सेटो लुङि रूपम् । परिदेवने कारणमाह - विजिग्राहयिषुः रामं विग्राहयितुं योधयितुमिच्छुः । प्रहेर्ण्यन्तस्य सनन्तस्य रूपम् | '१७३ | रोरि |८|३ | १४ |' इति रेफलोपः । '१७४ | टू-लोपे - | ६ | ३|१११' इति दीर्घत्वम् ॥
किं पर्यदेविष्ट इत्याह
१७३ - ' कृते सौभागिनेयस्य भरतस्य विवासितौ ॥
पित्रा दौर्भागिनेयौ यौ, पश्यतं चेष्टितं तयोः ॥३५॥
1
कृते इत्यादि - भरतस्य कृते कार्यनिमित्तं राज्ये अभिषेक्तव्यमिति । सुभगा केकयी तस्या अपत्यं सौभागिनेयः '११२३ । स्त्रीभ्यो ढक् |४|१|१२० |' कल्याप्यादीनामिनङ् तत्र सुभगा दुर्भगा चेति पठ्यते । '११३३ । हृद्भग- १७|३|१९| हृत्युभयपदवृद्धिः । पित्रा यौ विवासितौ निष्कासितौ दौर्भागिनेयौ कौसल्या सुमित्रा च दुर्भगे तयोरपत्ये रामलक्ष्मणौ तयोश्चेष्टितं नासाच्छेदनं पश्यतम् । विधौ प्रार्थनायां वा लोट् । थसस्तम् ॥
१७४- मम रावण-नाथाया
भगिन्या युवयोः पुनः ॥ अयं तापसकाद् ध्वंसः,
क्षमध्वं यदि वः क्षमम्. ॥ ३६ ॥
ममेत्यादि - रावणो नाथः प्रभुर्यस्याः मम विशेषणम् । युवयोर्भगिन्या अयं तापसकात् कुतापसात् । कुत्सायां कन् । ध्वंसो नासिकाविनाशः । यदि वः युष्माकं गुरूणां क्षमं युक्तम् क्षन्तुमित्यर्थात् । युष्मदि गुरावेकेषामिति बहुवचनं तयोर्ज्येष्ठत्वात् । तर्हि क्षमध्वं उपेक्षध्वम् । रावण एव ज्ञास्यतीति भावः ॥ पुनरप्येजयितुमाह
१७५ - अ - संस्कृत्रिम - संव्यानाव॑नु॒ष्त्रिम - फलाशिनौ ॥
अ- भृत्रिम - परीवारौ पर्यभूतां तथापि माम् . ' ॥ ३७ ॥ असमित्यादि - संस्कारेण वापेन भरणेन च निर्वृत्तं संस्कृत्रिमम् । उप्तिमं भृत्रिमं च । '३२६६ । द्वितः क्तिः | ३ | ३|८८ | क्लेर्मम् नित्यम् । '२५५०। संपर्युपेभ्यः । ६।१।१३७।' इति सुट् । सम्पूर्वस्य क्वचिदभूषणेऽपीष्यते । संस्कृत्रिमं
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः --
८३
न विद्यते येषामिति नञ्समासः । असंस्कृत्रिमाणि संव्यानानि परिधानानि उत्तरीयाणि ययोः । वल्कवाससावित्यर्थः । अनुप्तिमाणि फलानि अशनमाहारो ययोः तौ वम्यफलाहारौ न शालिभोजनौ । परिवियतेऽनेनेति घञ् '२०४४ । उपसर्गस्य शनि - १६३ | १२२ । ' इति दीर्घः । मृगाणाममनुष्यत्वात् । अभृत्रिमः परीवारोऽनुजीविलोको ययोस्ता मृगपरीवारौ। तथापि मां पर्यभूतां परिभूतवन्तौ । लुङि रूपम्॥ १७६ - ' श्वः श्रेयसम॑वाप्तासि' भ्रातृभ्यां प्रत्यभाणि सा - ||
प्राणिवस् तव मानाऽर्थ, व्रजाऽऽश्वसिहि, मा रुदः ॥
"
भ्वःश्रेयसमित्यादि - वः शब्दः प्रशंसामाह । शोभनं श्रेय इति वाक्ये '९४८ | श्वसोवसीयः श्रेयसः | ५|४|८०|' इत्यच् । मयूरव्यंसकादित्वात् सः । श्वःश्रेयसं कल्याणमवाप्तासि प्राप्स्यसि । भविष्यदनद्यतने लुद । मारयावस्ता वित्युक्तं भवति ताभ्यां भ्रातृभ्यां प्रत्यभाणि प्रतिभणिता सा । कर्मणि लुङ् । प्राणिवस्तव मानार्थम् । तव मानखण्डनं मा भूदिति जीवावः । ' ११४३ | श्वसप्राणने ' ' ११४४॥ अनँ च' । '२४७४ | रुदादिभ्यः सार्वधातुके | ७|२|७६ ।' इति इट् । '२४७८ । 'अनितेः |८|४|१९|' इति णत्वम् । तस्माद् व्रज यथास्थानं गच्छ । आश्वसिहि उद्वेगं त्यज । विधौ प्रार्थनायां वा लोट् । मा रुदः । ' २२१९ | माङि लुङ् | ३ | ३|१७५११ '२२६९ । इरितो वा | ३|१|५७ |' इत्य यदा नास्ति तदा मा रोदीरिति ॥ १७७ - जक्षिमो ऽनपराधेऽपि नरान् नक्तं दिवं वयम्, ॥ कुतस्-त्यं भीरु ! यत् तेभ्यो
यो ऽपि क्षमामहे . ' ॥ ३९ ॥
जक्षिम इत्यादि - वयं अनपराधेऽपि । नक्तं च दिवा च तत्तन्दिवम् । ‘९४५। अचतुर-।५।४।७७।' इति निपातितम् । नरान् जक्षिमो भक्षयामः । ' ११४५॥ जक्ष भक्ष हसनयोः ।' इति भक्षार्थस्य ' २४७४ | रुदादिभ्यः - १७।२।७६ । इतीट् । '८१८ | अस्मदो द्वयोश्च |१| २|५९ |' इति द्वित्वे वयमिति बहुवचनम् । यत एवं हे भीरु ! बुद्ध गुणो न भवति 'संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इति । कुतस्त्यम् कुत एतदागतम् । '१३२४ | अव्ययात् त्यप् | ४|२| १०४ | ' अमेहक्कतसि वेभ्य इति स्यप् । तेभ्यो नरेभ्यो दुह्यभ्योऽपि द्रोहं कुर्वाणेभ्योऽपि क्षमामहे । नैवेत्यर्थः । '५७५॥ क्रुध दुह - 1१1४|३७|' इति सम्प्रदानत्वम् । क्षमेर्गम्यमानो नजर्थस्तस्यासूयार्थत्वात् क्षमध्वं यदि वः क्षममित्यस्य प्रतिवचनम् ॥
I
१७८ - तौ चतुर्दश- साहस्रबलौ निर्ययतुस् ततः ॥
पारश्वधिक- धानुष्क- शाक्तिक- प्रासिकाऽन्वितौ ॥४०॥ तावित्यादि - ततो निगदनादुत्तरकालं निर्ययतुर्निर्गतवन्तौ । चतुर्दशसहत्राणि परिमाणं यस्य बलस्य । तदस्य परिमाणमित्यस्मिन्विषये ' १६९२ । शतShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः,
-
मानविंशतिक सहस्रवसनादण् | ५|१|२७|' प्राग्वतेः । ' १७५२ । सङ्ख्यायाः संवत्सर ।७।३।१५।’इत्युत्तरपदवृद्धिः । चतुर्दशसाहस्रं बलं ययोः तौ । तथा पारश्वधिकधानुष्कयाष्टिकप्रासिकान्वितौ । परश्वधः प्रहरणमेषामिति १६०८ । परश्वधात् ठञ् ॥ ४॥ ४|५८|' तथा धनुः प्रहरणमेषां । यष्टिः प्रहरणमेषामिति '५६०९। शक्ति-यष्ट्योरीककू | ४ | ४|५९ | ' प्रासः कुन्तः प्रहरणमित्यौत्सर्गिकष्ठक् । तत्र धनुषष्ठक् । १२२१ । इसुसुक्तान्तात्कः ।७।३।५११' ततः सेनाङ्गत्वात्कृतैकवद्भावः तेनान्वितावनुगतौ ॥ १७९ - अथ सम्पततो भीमान् विशिखै राम-लक्ष्मणौ ॥
बहु मूर्ध्नो द्वि-मूर्धा त्रिमूर्धांश् च ऽहतां मृधे. ४१
अथेत्यादि - अथ एतस्मिन् प्रस्तावे रामलक्ष्मणौ मृधे संग्रामे विशिखैः शरैरहतां हतवन्तौ । हन्तिः परस्मैपदी तस्माल्लङि तसस्ताम् । तस्य ङित्वे ' २४२८| अनुदात्त - |६|४|३७|' इत्यादिना अनुनासिकलोपः । कान्- राक्षसान् । विशेषणोपादानात् विशेष्यप्रतिपत्तिः । प्रकृतत्वाद्वा । सम्पततोऽभिपततः । बहुमूर्ध्नो बहुशिरसः । तथा द्विमूर्धीस्त्रिमूर्धाश्च । ८५४ । द्वि-त्रिभ्यां ष मूर्तः | ५|४|११५' इति समासान्तः षः । अत एव भीमान् भयानकान् । त्रिमूर्धश्चेत्यत्र '१४०| नश्छव्यप्रशान् ।८।३।७।' इति रुः । पूर्वस्य त्वनुनासिकः । '१३८ । विसर्जनीयस्य सः |८|३|३४|' इति चुत्वम् ॥
१८० - तैर् वृक्ण-रुग्ण - सम्भुग्न-क्षुण्ण-भिन्न विपन्नकैः ॥
निमग्नोद्विग्न-संहीणैः पप्रे दीनैश च मेदिनी ॥ ४२ ॥
।
I
तैरित्यादि - तैः राक्षसैर्मेदिनी पत्रे पूरिता । '११३५ प्रा पूरणे ।' इत्यस्मात्कर्मणि लिट् । वृक्णैः छिन्नैः । रुग्णैः भग्नहस्तपादैः । सम्भुग्नैः वत्रीकृत देहैः । क्षुण्णैः सम्पिष्टशरीरैः । मिन्नैः विदारितैः । विपन्नकैः नष्टैः । '२०३१ अनुकस्पायां कन् |५|३|७६ |' निमग्भैः परिभूतैः । उद्विग्नैर्भीतैः । संहीणैर्लज्जितैः वयमपीदृशीं दशां प्राप्ता इति । दीनैः हा मातः हा भ्रातरित्येवं भाषमाणैः । तत्र वृश्चि रुजि - भुज- मस्ज - विजि-भ्यो निष्ठायां '३०१९ | ओदितश्च | ८ | २|४५|' इति नत्वम् । '३७८ । चोः कुः | ८|२|३०|' इति कुः । क्षुदि - भिदि पदिभ्यो '३०१६। र-दाभ्यां -।८।२।४२।' इति दस्य च नः । संहीण इति '३०३७। नुद- विद - 1८|२| ५६।' इत्यादिना । ‘१२०९ | दी इ क्षये ।' इत्यस्य स्वादय ओदितः इति ' ३०१९| ओदितश्च |८|२||४५|' इति नत्वम् ॥
१८१ - के चिद् वेपथुमसेदुन्ये दवथुमु॑त्तमम् ॥
"
स-रक्तं वमथुं केचिद्, भ्राजथुं न च केचन ॥४३॥
·
केचिदित्यादि - तेषां मध्ये केचित् वेपथुं कम्पम् । '३९३ । टु-वेट कम्पने । ' आसेदुः प्राप्ताः । अन्ये दवथुमुपतापमुत्तमं महान्तम् । '१३३६ । टु-दु उपतापे । केचिद्वमथुं छर्दनं सरक्तं सशोणितम् । '९०६ । टु बम उद्विरणे ।' भ्राजथं
1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः -
८५
शोभां नैव केचन न केचिदपि '८०८। टु-भ्राजू दीप्तौ ।' सर्वत्र '३२६७ ॥ द्वितो ऽथुच् ।३।३।८९ । ' ॥
१८२ - मृगयुमिव मृगो ऽथ दक्षिणेर्मा, दिशमिव दाह-वर्ती मरायु॑दन्यन् ॥ रघुतनयमुपाययौ त्रि - मूर्धो, विषभृदिव मुखं पतत्रि - राजम् ॥ ४४ ॥
"
मृगयुमित्यादि - अथैतस्मिन् राक्षसविध्वंसनप्रस्तावे त्रिमूर्धः त्रिशिरा नाम राक्षसः रघुतनयमुपाययौ उपागतः । मृगयुमिव लुब्धकमिव । मृगान् यातीति मृगयुः । मृगवादयश्चेत्यौणादिककुप्रत्ययान्तः । दक्षिणेम दक्षिणे ईमें व्रणं यस्येति | '८३५ | दक्षिणेर्मा लुब्धयोगे |५|४|१२६ । ' इत्यनिच् । यथा मृगो लुब्धकत्रणितदक्षिणाङ्गः तमेव मरणायोपयाति । दिशमिव दाहवतीं यथा दिशं दावाग्नियुतां मरौ निर्जले देशे मृग उदन्यन् उदकपानाभिलाष उपयाति । उदकमिच्छति । ‘२६५७। सुप आत्मनः | ३|१|८|' इति क्यच् । उदकस्योदन् भावः । ' २६६१॥ असनायो - १७|४|३४|' इत्यादिना निपातितः । तदन्ताल्लट् शतृप्रत्ययः । विषभृदिव यथा विषधरः सर्प उग्रमुखं भीषणमुखं पतत्रिराजं गरुडमुपयाति तद्वत्तमिति । '७८८ । राजाऽहः सखिभ्यष्टच् | ५|४|९१॥ ॥
१८३ - शित - विशिख - निकृत्तकृत्स्न- वक्रः क्षिति-भृदिव क्षिति-कम्प - कीर्ण - शृङ्गः ॥ भयमुपनिदधे स राक्षसानाम्
अ- खिल-कुल-क्षय-पूर्व-लिङ्ग-तुल्यः ॥ ४५ ॥
शितेत्यादि --- त्रिमूर्धो राक्षसानां भयमुपनिदधे उपनिहितवान् । कीदृशः 'शित विशिखैस्तीक्ष्णविशिखैः निकृत्तानि छिन्नानि कृत्स्नानि सर्वाणि वक्राणि मुखा'नि यस्य सः । क्षितिभृदिव भूधर इव । कीदृशः । क्षितिकम्पकीर्णशृङ्गः क्षिते भूमैः कम्पेन कीर्णानि क्षिप्तानि शृङ्गाणि यस्य क्षितिभृतः । अखिलस्य सर्वस्य कुलस्य 'क्षये विनाशे यत् पूर्व लिङ्गं तेन तुल्यः असावप्यखिलराक्षसक्षयस्य पूर्वलिङ्गतुल्यः ॥ इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री - भट्टिकाव्येप्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षणरूपे चतुर्थः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः पर्यवसितः ।
१—सर्गान्तत्वाद् वृत्त-भेदः । तदर्धसमजातौ ' पुष्पिताग्रा' नाम | तलक्षणम् — "अयुजि न-युग-रेफ- तो यकारो, युजि च न-जौ जर-गाश् च पुष्पिताग्रा ॥” इति वृत्तरत्नाकरे भट्ट-केदारः । २ -- ( १८२ ) लोक स्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् ।
भ० का० ८
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६ भट्टि-काव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
पञ्चमः सर्गः१८४-निराकरिष्णू वर्तिष्णू वर्धिष्णू परतो रणम् ॥ ___ उत्पतिष्णू सहिष्णू च चेरतुः खर-दूषणो. ॥१॥ निरेत्यादि-खरदूषणौ रणं परितः समन्तात् । 'अभितः-' इत्यादिना द्वितीया । चेरतुः भ्रान्तौ । निराकरिष्णू शत्रुनिराकरणशीलौ । वर्तिष्णू अभिमुखं वर्तनशीलौ न पलायनशीलौ । वर्धिष्णू मायया महाप्राणोद्भावनशीलौ । उत्पतिष्णू नभ उत्पतनशीलौ । सहिष्णू शस्त्रप्रहारसहनशीलौ । सर्वत्र ३११६॥ अलंकृञ्-३।२।१३६॥' इत्यादिना इष्णुच् ॥ १८५-तौ खड्ग-मुसल-प्रास-चक्र-बाण-गदा-करौ ॥
अकाटमायुध-च्छायं रजः-सन्तमसे रणे. ॥२॥ तावित्यादि-रणे रणभूमौ रजःसन्तमसे । सङ्गतं तमः सन्तमसम् । "९४७। अवसमन्धेभ्यस्तमसः ।५।१७९।' इत्यच् । रजसा सन्तमसं अस्मिन् इति रजःसन्तमसं तस्मिन् रजसा कृतान्धकारे तो खरदूषणौ आयुधच्छायमायुधबाहुल्यमकाटीम् कृतवन्तौ । भायुधानां छायेति ८२५। छाया-बाहुल्ये ।२।।२२।' इति नपुंसकत्वे हस्खत्वम् । खगादीनां बाणान्तानां द्वन्द्वैकवद्भावं कृत्वा पश्चात्तेन सहिता गदेति शाकपार्थिवादित्वात् सः । अन्यथा समुदायस्य ९१०। जातिरप्राणिनाम् ।।४।६।' इत्येकवद्भावेन नपुंसकलिङ्गता स्यात् बाणगदमिति । खड्गमुसलपासचक्रबाणगदाः करे येषामिति समासे प्रहरणार्थेभ्य इत्यादिना करशब्दस्य परनिपातः॥ १८६-अथ तीक्ष्णाऽऽयसैर् बाणैरधि-मर्म रघूत्तमौ ॥
व्या, व्याधर्म-मूढौ तौ यम-साच्-चक्रतुर् द्विषो.॥३॥ अथेत्यादि-अथैतस्मिन् संग्रामे रघूत्तमौ रामलक्ष्मणौ कर्तृभूतौ । कर्मभूतौ द्विषाविति । २९७५। सत्सूद्विष-३।२।६।' इत्यादिना विप् । यमसान्चक्रतुः यमाधीनी कृतवन्तौ । २१२५॥ तदधीनवचने ।५।४।५४।' इति सातिः। तीक्ष्णायसैर्बाणैः । तीक्ष्णमायसं फलं येषामिति । व्याधं व्याधं विद्धवा विद्धा । ३३ ४३। आभीक्ष्ण्ये णमुल ३।४।२२।' तत्र '३३२०। समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ३॥४॥२१॥ इति वर्तते । 'आभीक्ष्ण्ये द्वे भवतः' इति द्विवचनम् । अधिमति विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । अमूढौ सावधानौ रामलक्ष्मणौ ॥
मर्मवेधमेवाह१८७-हत-वन्धुर् जगामा ऽसौ ततः शूर्प-णखा वनात् ॥
पारे-समुद्रं लङ्कायां वसन्तं रावणं पतिम्.॥४॥ हतेत्यादि-असौ शूर्पणखा हतबन्धुः व्यापादितभ्रातृद्वया ततो वनाइण्ड
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः-
८५
कारण्यात् रावणं पति प्रभुं शरणं जगाम गतवती । पारेसमुद्रम् । समुद्रस्य पार इति ६७२। पारे मध्ये षष्ट्या वा ।२।१।१८।' इत्यव्ययीभावः । तत्सन्नियोगेन पूर्वपदस्सैकारान्तत्वम् । पश्चात्सप्तमी । '६५७। नाव्ययीभावात्-१२।१८।' इत्यम्भावः । समुद्रस्य पारे स्थितायां लङ्कायां वसन्तं रावणमिति ॥ १८८-संप्राप्य राक्षस-सभं चक्रन्द क्रोध-विह्वला, ॥ ___ नाम-ग्राममरोदीत् सा भ्रातरौ रावणाऽन्तिके.॥५॥
संप्राप्येत्यादि-सा शूर्पणखा राक्षससभं संप्राप्य ढौकित्वा । राक्षसानां समेति ८२६। सभा राजा-२।४।२३।' इत्यादिना नपुंसकता । चक्रन्द क्रन्दनं कृतवती । क्रोधविह्वला क्रोधविवशा । भ्रातरौ खरदूषणावरोदीत् रुदितवती । नामग्राहं नाम गृहीत्वा । भ्रातरौ खरदूषणाविति । '३३८०। नान्यादिशिग्रहोः ।३।३।५८॥' इति णमुल । अत्र नामग्रहणविशिष्टाया रोदनक्रियाया व्याप्तुमिष्ट. स्वादुदिः सकर्मकः । रावणान्तिके रावणसमीपे । सप्तम्यधिकरणे चेति चकारादूरान्तिकार्थेभ्य इति सप्तमी ॥
तयोः किं जातमिति रावणेन पृष्टाह१८९-'दण्डकानध्यवात्तां यौ वीर! रक्ष:-प्रकाण्डको, ॥
नृभ्यां संख्येऽकृषातां तौ स-भृत्यौ भूमि-वर्धनौ.॥६॥ दण्डकानित्यादि-हे वीर! दण्डकान् दण्डकारण्यसन्निवेशान् अध्यवात्ताम् अध्युषितवन्तौ । १०७४। वसँ निवासे ।' इत्यस्माल्लुङ् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः। '२३३२। सः सि ।।४।४९।' इत्यादिना धातुसकारस्य तत्वम् । '२२८१। झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । रक्षःप्रकाण्डको प्रशस्तौ राक्षसौ । '७४७१ प्रशंसा-वचनैश्च ।२।११६६।' इति समासः । ततः स्वार्थे कन् 'स्वार्थिकाच प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते' इति नपुंसको न भवति । अन्यथा रूढिशब्दाः प्रशंसावचना आविष्टलिङ्गत्वादन्यलिङ्गेऽपि जातिशब्दे स्वलिङ्गोपादानादेव समानाधिकरणाः स्युः । यथा गोप्रकाण्डमिति । तौ नृभ्यां मनुष्याभ्यां सङ्ख्ये युद्धे भूमिवर्धनावकृषातां कृतौ । कर्मणि लुङ्। अचिण्वद्भावे रूपम् । वर्धते इति वर्धनौ । २८४१॥ 'कृत्यल्युटो बहुलम् ॥३।३।११३॥' इति कर्तरि ल्युट । भूमेर्वधनाविति सः । भस्मीकृतशरीरस्य भूमौ लीयमानत्वात् । सभृत्यौ नैकाकिनौ । १९०-विग्रहस् तव शक्रेण बृहस्पति-पुरोधसा ॥
सार्धं कुमार-सेनान्या, शून्यश् चाऽसीति को नयः.७ विग्रह इत्यादि-बृहस्पतिः पुरोधा मन्त्री यस्य शक्रस्य तेन । कार्येषु पुरो धीयत इति पुरोधाः । पुरःपूर्वाद्धाञः सर्वधातुभ्योऽसुन् । तथा कुमारः कार्तिकेयः सेनानीर्यस्य । सेनां नयतीति '२९७५। सत्सू-द्विष-३।२।६।' इत्यादिना किम् । तेन शक्रेण साधं सह तव विग्रह आसीत् । इदानीं कार्यनिपुणाभावात् Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
46,
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
शून्यश्चासि २१९१ तासस्त्योर्लोपः |७|४|५० |' इति सकारलोपः । तस्मात्को नयः । नय एव न भवतीत्यर्थः ॥
तदेव दर्शयन्त्याह
१९१ - यद्यहं नाथ ! नो ऽयास्यं विन्नासा हत - बान्धवा, ॥ नो ऽज्ञास्यस् त्वमिदं सर्वं प्रमाद्यंश् चार- दुर्बलः ८
●
9
I
यदित्यादि - विनासा विगता नासा यस्याः । नासैव नासिकेति ' ८३४| केऽणः | ७|४|१३|' इति हस्वत्वे रूपं तस्या नसादेशस्य विधीयमानत्वादत्र संभव एव नास्ति । विनसेति पाठान्तरम् । तत्र विगता चासौ नासिका च विनासिका । तत इत्थम्भूतलक्षणायां तृतीयायां ' २२८ । पद्दन्नोमास् - | ६ |१| ६३|' इत्यादिना नसादेशः । विगतया नासिकयोपलक्षितेत्यर्थः । विगता नासिका अस्या इति बहुव्रीहिणा व्याख्याने अञ्नासिकेत्यादिना अच् नसादेशच प्रातः । तस्य संज्ञाविषयत्वादुपसर्गाच्चेत्य संज्ञायां विधीयमानो न भवति वेत्रों वक्तव्य इति प्रादेशो बाधकः । हे नाथ ! यद्यहं विनासा हतबान्धवा नायासं न याताऽभविष्यम्, तदा तदिदं सर्वे भ्रात्रोर्वधं नासाच्छेदं च नाज्ञास्यः न ज्ञातोऽभविष्यः । क्रियातिपत्तौ लुङ् । अज्ञाने कारणमाह--प्रमाद्यन् विषयेषु प्रमादं गच्छन् । चारदुर्बलः चारहीनः । चारा हि चक्षू राज्ञां कार्याकार्यज्ञानाम लोके । चरतीति चरः पचाद्यच् । चर एव चारः २१०६॥ प्रज्ञादि - १५१४३८' इत्यण् ॥
१९२ - करिष्यमाणं विज्ञेयं कार्य, किं नु कृतं परैः, ॥
अपकारे कृते ऽप्यज्ञो विजिगीषुर् न वा भवान् ॥९॥ करिष्यमाणमित्यादि - परैः शत्रुभिरपचयचिकीर्षया करिष्यमाणं कार्य विज्ञेयम् । किं नु कृतमेव यत्तदवश्यमेव विज्ञेयमित्यर्थः । त्वं पुनः परैरप्रकृतोऽपि भज्ञो ऽविदितस्वरूपः । अतो विजिगीषुर्न वा भवान् । भतो न राज्यं संभावयतीत्यर्थः ॥
१९३ - वृतस् त्वं पात्रे - समितैः
खट्टाssरूढः प्रमाद-वान् ॥ पान - शौण्डः श्रियं नेता
नो ऽत्यन्तीनन्त्वमुन्मनाः ॥ १० ॥
वृत इत्यादि - अत्यन्तं नामिनीति ' १८१२ । अवारपार - |५|२|११|' इत्यादिना खः । तस्य भावोऽत्यन्तीनत्वम् । नैवात्यन्तीनामत्यन्तगामिनीं श्रियं नेता न प्रापणशीलः । '३११५ । तृन् । ३।२।१३५ |' इति ताच्छीलिकस्तृन् । '६२७। न लोक - | २|३|६९ |' इति षष्ठीप्रतिषेधः । यद्यपि महोदयं राज्यं प्राप्तवानसि तथापि न चिरकालमित्यर्थः । यतस्त्वमुन्मनाः भ्रान्तचित्तः । यतः पानशौण्डः.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः-
८९
पाने प्रसक्तः । ७१८॥ सप्तमी शौण्डैः ।२।११४०।' इति सः । अत एवं प्रमादवान् । अतोऽपि खट्दारूढः उत्पथप्रस्थितः । ६८८। खट्वाक्षेपे ।२।१२६॥' इति द्वितीया सः । तत एव पात्रेसमितैः भोजन एव सन्निहितैः अनुजीविमिर्वृतः । '७२५। पात्रेसमितादयश्च ।२।१।१८' इति क्षेपे सः॥ १९४-अध्वरेष्वग्निचित्वत्सु सोमसुत्वत आश्रमान् ॥ .. अत्तुं महेन्द्रियं भागमैति दुश्यवनो ऽधुना, ॥११॥
अध्वरेग्वित्यादि-त्वय्येवम्भूतेऽधुना दुभ्यवन इन्द्रः आश्रमानैति आगच्छति । आपूर्वस्येणः '७३। एत्येधत्युत्सु ।६।११८९।' इति वृद्धिः । सोमसुस्वतः सोमं सुनोतीति '३०००। सोमे सुजः ।४।२।९०।' इति विप् । सोमसुतः सन्ति येष्वाश्रमेष्विति मतुप् । १८९६॥ तसौ मत्वर्थे ।१।४।१९।' इति भस्वे तकारस्य जश्त्वं न भवति । १८९८। झयः ।।२।१०।' इति मतोर्वत्वम् । किमर्थमेतीत्याह-अत्तुं भक्षयितुं महेन्द्रियं भागम् । महेन्द्रो देवता अस्येति । '१२३॥ महेन्द्राद्वाणौ च ।।२।२९।' इति घः । क अध्वरेषु यज्ञेषु । अग्निचित्वत्सु । अग्निं चितवन्तोऽग्निचितः आहिताग्नयः । '३००१॥ अग्नौ चेः ३।२।९।' इति विप् । ते सन्ति येष्विति पूर्ववन्मतुः ॥ १९५-आमिक्षीयं दधि-क्षीरं पुरोडाश्यं तथौषधम् ॥
हविर् हैयङ्गवीनं च नाऽप्युपनन्ति राक्षसाः ॥१२॥ आमीत्यादि-दना सहितं शृतं पय आमिक्षा। तस्मै हितमामिक्षीयम् । "१६६४। विभाषा हविरपूपादिभ्यः ।५।१।४।' इति छयतौ । दधि च क्षीरं चेति । '९१६। विभाषा वृक्ष-२।४।१२।' इत्यादिना व्यञ्जनस्वादेकवद्भावः । पुरोडाशाय हितमौषधं नीवारतण्डुलादि पुरोडाश्यम् । अपूपादित्वाद्यत् । ओषधिरेवौषधम् । २१०५। ओषधेरजातौ ।५।४।३७।' इत्यण् । तण्डुलानामजातित्वात् । 'स्वार्थिकाश्च प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते' इति नपुंसकलिङ्गता । हरिः हूयत इति हविः । 'अर्चि-शुचि'इत्यौणादिक इस् । हैयङ्गवीनं घृतम् । ह्योगोदोहस्य विकार इत्यर्थे १८२४। हैयङ्गवीनं संज्ञायाम् ।५।२।२३।' इति निपातनात् खञ् हियंग्वादेशश्च । तानि नाप्युपनन्ति राक्षसाः त्वय्युदासीने सति ॥
इदानी कार्यप्रदर्शनेन प्रोत्साहयितुमाह१९६-युव-जानिर् धनुष्-पाणिर् भूमि-ष्ठः ख-विचारिणः ॥
रामो यज्ञ-द्रुहो हन्ति काल-कल्प-शिलीमुखः ॥१३॥ युवेत्यादि-युवतिः यौवनवती जाया यस्य युवजानिः । ४७२। जायाया
१७६' वलि लोपः । ८३१॥ स्त्रियाः पुंवत्-६।३।३।' इत्यादिना पुंवद्रावात् स्त्रीप्रत्ययो निवर्तते । धनुष्पाणिः पाणौ धनुर्यस्य । प्रहरणेत्यादिषा
वात् श्रीमत्ययाय लोपः । माया यस्य युवा
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
९. भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, परनिपातः । भूमिष्ठः भूमौ तिष्ठतीति भूमिष्ठः । नाकाशचरः । '२९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । २९१८। अम्बाम्ब-1८।३।९७।' इत्यादिना षत्वम् । कालकल्पशिलीमुखः मृत्युतुल्यशरः । रामो यज्ञ-द्रुहो राक्षसान् हन्ति खविचारिणः आकाशविचरणशीलान् । २९४८। सुप्यजाती-३।२१७८।' इति णिनिः ॥ १९७-मांसान्यौष्ठाऽवलोप्यानि साधनीयानि देवताः ॥
अश्नन्ति, रामाद् रक्षांसि बिभ्यत्यश्रुवते दिशः ॥१४॥ मांसेत्यादि- ओष्ठावलोप्यानि ओष्ठाभ्यां छेदाहा॑णि शक्यानि वा । अहीर्थे शक्यार्थे वा कृत्यः । '६९५। कृत्यैरधिकार्थवचने ।२।१॥३२।' इति सः । साधनीयानि यज्ञस्य साधनाय हितानि । १६६५। तस्मै हितम् ।५।१।५।' इति छः । सावनीयानीति पाठान्तरम् । तत्र सवनं स्वानं तद्योगात्स्नातकोऽपि तथोच्यते तत्र भवः सावनो यज्ञः । १६६५। तस्मै हितम् ।३।१५।' इति छः । तानि मांसानि देवता अनन्ति भुञ्जते न राक्षसा रक्षांसि किन्तु रामाद्विभ्यति । '४४४॥ वा नपुंसकस्य ।७।११७९।' इति शतुर्नुमभावपक्षे रूपम् । दिशोऽभुवते व्यामुवन्ति ॥ १९८-कुरु बुद्धिं कुशाऽग्रीयामनुकामीन-तां त्यज,॥
लक्ष्मी परम्परीणां त्वं पुत्र-पौत्रीण-तां नय. ॥ १५ ॥ कुर्वित्यादि-कुशाग्रीयां कुशाग्रमिव सूक्ष्माम् । '२०६०। कुशाग्राच्छः । ५।३।१०५।' इति इवार्थे छः । स्थूलबुद्धिर्मा भूदित्यर्थः । अनुकामीनतां त्यज यथेच्छगामितां त्यज । “१८१२॥ अवार-पार-1५।२।११॥' इत्यादिना खः । परम्परीणां परांश्च परतरांश्च अनुभवतीत्यर्थे परशब्दात् १८१११ परोवर१५।२।१०।' इत्यादिना खः पम्परादेशश्च । तां लक्ष्मी क्रमायातां त्वं पुत्रपौत्रीणतां नय पुत्रांश्च पुत्रांश्चानुभवतीति खः । तस्य भावः । पुत्रपौत्रानुगामिनी कुर्वित्यर्थः ॥ १९९-सहाय-वन्त उद्युक्ता बहवो निपुणाश् च याम् ॥
श्रियमाशासते, लोलां तां हस्ते-कृत्य मा श्वसीः॥१६॥ सहेत्यादि-यां च श्रियं त्वदीयां शौर्योपात्तां सहायवन्तः ससहाया उद्युक्ता उत्साहवन्तो निपुणाः कुशला आशासते इच्छन्ति । १०९१३ आङः शासु इच्छायाम्' इत्यादादिकस्यात्मनेपदिनो रूपम् । '२२५८। भात्मनेपदेष्वनतः ।७।१।५।' इत्यदादेशः । तां हस्तकृत्य स्वीकृत्य । मा श्वसीः आश्वासं मा कार्षीः । चञ्चलत्वात् । यदाह लोलामिति । २२९९। हयन्त-क्षण-श्वस जागृ-णि७।२।५।' इति वृद्धिप्रतिषेधः । '२२६६। इट ईटि ।८।२।२८।' इति सिचो लोपः । ७७८॥ नित्यं हस्ते पाणौ-॥१७७।' इति गतिसंज्ञायां समासे ल्यवादेशः॥ .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ९१ तां लोलतां दर्शयन्त्याह२००-लक्ष्मीः पुं-योगमाशंसुः
कुलदैव कुतूहलात् ॥ अन्तिके ऽपि स्थिता पत्युश्
छलेनाऽन्यं निरीक्षते. ॥ १७ ॥ लक्ष्मीरित्यादि-त्वयैवं न मन्तव्यम् अन्यैः प्रार्थ्यमानापि न मां परित्यजतीति । यतः छलेन व्याजेन अन्यं निरीक्षते । किमर्थ-पुंयोगमाशंसुः अभिलषन्ती । '३१४८॥ सनाशंस-भिक्ष उः ।३।२।१६८।' कुतूहलात् कोऽस्य विशेष इति । स्नेहादन्तिके अदूरेऽपि स्थिता पत्युः । ६११॥ दूराऽन्तिकाथै :॥२३॥३४॥' इत्यादिना षष्टी । कुलटेव बन्धकीव । शकन्ध्वादिषु दर्शनात्पररूपम् ॥
युवजानिरित्युक्तं तद्योषित्प्रलोभनायाह२०१-योषिद्-वृन्दारिका तस्य दयिता हंस-गामिनी ॥
दूर्वा-काण्डमिव श्यामा न्यग्रोध-परिमण्डला. ॥१८॥ योषिदित्यादि-योषिञ्चासौ वृन्दारिका चेति । '७४१॥ वृन्दारक-२॥१॥ ६२।' इत्यादिना सः रूपेण प्रियेत्याह-दयिता प्रिया । प्रशस्तत्वे कारणमाहहंस इव गन्तुं शीलं यस्याः । '२९८९। कर्तर्युपमाने ।३।२७९।' इति णिनिः । दूर्वाकाण्डमिव श्यामा दुर्वास्तम्बं तदिव श्यामा । न्यग्रोधपरिमण्डला । '७३४॥ उपमानानि-२।११५५।' इत्यादिना सः ॥ २०२-नाऽऽस्यं पश्यति यस् तस्या,
निस्ते दन्त-च्छदं न वा, ॥ संशृणोति न चौक्तानि,
मिथ्याऽऽसौ विहितेन्द्रियः ॥ १९ ॥ नास्यमित्यादि-तस्या आस्वं मुखं यो न पश्यति । दन्तच्छदं ओष्ठम् । छाद्यते अनेनेति घः । '३२९७। छादेर्धेऽयुपसर्गस्य ।६।४।९६।' इति हस्वः । दन्तानां छदं नवा निस्ते न चुम्बति । '१०९६। णिलि चुम्बने ।' इत्यादादिक आत्मनेपदी । '२२६२। इदितो नुम् धातोः ।।१।५८।' उक्तानि उदितानि न संशृणोति । '२६९९। समो गमि-१३।२९।' इत्यादिना तङ् न भवति । अकमकादित्यधिकारत् । मिथ्यासौ विहितेन्द्रियः । वृथैव तस्य वेधसा विहितानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि ॥
१-स्तनौ सु-कठिनौ यस्या, नितम्बे च विशालता, ॥
मध्ये क्षीणा भवेद् या, सा न्यग्रोध-परिमण्डला.॥१॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्ग',
२०३ - सारो ऽसावि॑न्द्रया॒ऽर्थानां, यस्य saौ तस्य नन्दथुः ॥ तल्पे कान्ताऽन्तरैः सार्धं
मन्ये ऽहं धिङ निमज्जथुम्. ॥ २० ॥
-
सार इत्यादि — इन्द्रियार्थानां मध्ये सारोऽसौ दयिता इन्द्रियार्थः । रूपाद्यतिशययोगात् । यस्यासौ संपद्यते तस्य नन्दथुः आनन्दश्चेतसः । तल्पे शयनीये यस्य कान्तान्तरैरन्यस्त्रीभिः सार्धं निमजथं शयनम् । सर्वत्र '३२६७ । द्वितो - ऽथुच् | ३|३|८९ |' तस्य धिकू कुत्सितमहं मन्ये । ' उभसर्वतसोः' इत्यादिना धिग्योगे द्वितीया । तया सार्धं शोभनमित्यर्थादुक्तं भवति ॥
२०४ - न तं पश्यामि, यस्य सौ भवेन् नौदेजया मतेः ॥ त्रैलोक्येनाsपि विन्दस् त्वं
तां क्रीत्वा सुकृती भव ॥ २१ ॥
न तमित्यादि - सर्वथा न तं पश्यामि जानामि जगति यस्य संबन्धिन्याः मतेश्वेतसः उदेजया उत्कम्पिकासौ न भवेत् । चित्तक्षोभजनिकेत्यर्थः । उद्वेजयतीति '२९००। अनुपसर्गालिम्प - १३|१|१३८ ।' इति कर्तरि शः कुद्योगे कर्मणि षष्ठी । तस्मात् त्रैलोक्येनापि । त्रयश्च ते लोकाश्च त्रिलोकाः । त एव त्रैलोक्यम् । चातुर्वर्ण्यादित्वात् स्वार्थे ष्यञ् । 'स्वार्थिका भतिवर्तन्ते' इति नपुंसक - त्वम् । तेनापि तां क्रीत्वा लब्ध्वा विन्दस्त्वं सुकृती भव पण्डितो भव । भाढ्यो वा भव । पाण्डित्यमस्य त्रैलोक्यमात्रेणापि स्त्रीरत्नं क्रीत्वा लब्धमिति । विन्दुतीति तेनैव सूत्रेण भ्रः ॥
अन्या अपि स्त्रियः सन्तीति चेदाह - २०५ - नैवेन्द्राणी, न रुद्राणी,
न मानवी, न रोहिणी, ॥ वरुणानी न, नो ऽग्नायी
तस्याः सीमन्तिनी समा. ' ॥ २२ ॥
नैवेत्यादि - तस्यास्तु सीतायाः । ' ६३० | तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्याम् | २|३| ७२ ।' इति षष्ठी । न काचित् सीमन्तिनी स्त्री समा तुल्या । 'सीमन्तः केशवे - शे' इति पररूपत्वम् । अन्यत्र सीमाऽन्तः । स विद्यते यस्था इति इनिः । इन्द्राणी इन्द्रभार्या । न सम्यक् किं पुनरन्या । तथा रुद्राणी रुद्रभार्या । वरुणानी वरुणभार्या । ‘५०५ । इन्द्र- वरुण - |४|१|४९ | ' इत्यादिना आनुकू । मानवी मनुभार्या । '४९५ | मनोरौ वा | ४|१|३८|' इत्यौकारः । अग्नायी अग्निभार्या ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः --- ९३
'४९४॥ वृषाकप्यनि कुलित- कुसिद - |४|१|३७|' इत्यादिना ऐरिति सर्वत्र '५०४। पुंयोगादाख्यायः ॥ ४ । ११४८३ इति ङीष् । रोहिणी चन्द्रभार्या । रोहितशब्दात्: '४९६ । वर्णादनुदात्तात् |४|१|३९|' इत्यादिना ङीष् नकारश्च । वरुणानी न नानायीत्यत्र प्रतिषेध एकः पूर्वेण योज्यः द्वितीयः परेणेति । न चाग्नायीति पाठान्तरम् ॥
२०६ - प्रत्यूचे राक्षसैन्द्रस् ताम्'आश्वसिहि, बिभेषि किम्, ॥ त्यज नक्तञ्चरि ! क्षोभं, वाचाटे ! रावणो ह्यहम् ॥ २३ ॥
प्रत्यूच इत्यादि - राक्षसेन्द्रो रावणः । राक्षसीं प्रत्यूचे । प्रतिवचनमुक्तवान् । आश्वसिहि खेदं त्यज । ' २४७४ | रुदादि - | ७|२|७६ ।' इत्यादिना इट् । बिभेषि किमर्थं तापसात् । हे नक्तञ्चरि ! मद्विषये क्षोभं रोषं त्यज । वाचाटे बहुभाषिणि । ‘१९३१। आलजाटचौ बहुभाषिणि |५/२/१२५॥ यस्माद्वावणोऽहम् । अनेनात्मोत्कर्षमा वेदयति ॥
तमेव स्फुटयन्नाह -
२०७ - मामुपास्त दिदृक्षान्वान् याष्टीक व्याहतो हरिः ॥ आज्ञा- लाभोन्मुखो दूरात् काक्षेण नादरेक्षितः ॥ २४ ॥
मामित्यादि - मामुपास्त सेवितवान् । हरिरिन्द्रः । दिदृक्षावान् द्रष्टुमिच्छावान् । आत्मदर्शनेच्छावानित्यर्थः । दूरादेव याष्टीकैः वेत्रग्राहिभिर्व्याहतोऽपसारितः । ' ६.९४। कर्तृ - करणे कृता - | २|१|३२|' इति सः । यष्टिः प्रहरणमेषामिति '१६५९ । शक्ति यष्ट्योरीककू | ४|४|५९ |' | भज्ञालाभे किमभिधास्यतीत्युत्सुक उन्मुखः तत्परः । सप्तमीति योगविभागात् सः । अनादरेक्षितः भवज्ञाविलोकितः । काक्षेणः कुदृष्ट्या | १०३० का पथ्यक्षयोः | ६ | ३ | १०४ | ' इति कुशब्दस्य कादेशः । यदि तत्पुरुष इत्यनुवर्तते तदा कुत्सितमक्षमिति विग्रहः । अक्षशब्दस्वेन्द्रियसामान्याभिधायित्वेऽपि ईक्षितशब्दोपपदत्वाच्चक्षुषि वर्तते । अथ तत्पुस्व इति नानुवर्तते सामान्येनादेशस्तदा कुत्सितमक्षि यस्येति । '८५२ । बहुवीसक्थ्यक्ष्णोः - |५|४|११३।' इति षच् । काक्षेण मयेत्यर्थः ॥ २०८ - विरुग्णो दग्र-धाराऽग्रः कुलिशो मम वक्षसि ॥
अभिन्नं शतधा SSत्मानं मन्यते बलिनं बली. ॥२५॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
विरुग्णेत्यादि-विरुग्णानि अवसबानि कुण्ठितानि उदग्राणि महान्ति धारामाणि यस्य स कुलिशो वज्रः मम वक्षसि पतितः सन् । बली । आत्मानममिन्नं शतधा शतप्रकारम् । '१९८८ संख्याया विधार्थे धा ।५।३।४।' बलिनं मन्यते । अहो बलवानहं न येन शतधा भन्न इति । तस्य देवतारूपत्वात् बलमस्त्येव । आत्मानं बलिनं मन्यत इवेत्युत्प्रेक्षा ॥ २०९-कृत्वा लङ्काद्रुमाऽऽलानमहमैरावतं गजम् ॥
बन्धने ऽनुपयोगि-त्वान् नतं तृण-वदत्यजम्. ॥२६॥ कृत्वेत्यादि-एष्वालीयत इत्यालानम् । अधिकरणे ल्युट् । '२५०९। विभाषा लीयतेः ।६।०५।' इत्यात्वम् । लङ्कादुमा आलानानि यस्यैरावताख्यस्य गजस्य तं कृत्वा । नतं नम्रमुखम् । तृणमिव मत्वा । सोऽहमत्यजं त्यक्तवान् । बन्धनेऽनुपयोगित्वात् प्रयोजनाभावात् ॥ २१०-आहोपुरुषिकां पश्य
मम, सद्-रत्न-कान्ति-भिः॥ ध्वस्ताऽन्धकारे ऽपि पुरे
पूर्णेन्दोः सन्निधिः सदा. ॥ २७ ॥ आहो इत्यादि-अहोपुरुषस्य भावः । मनोज्ञादित्वादुन् । आहोपुरुषिका कार्यसिद्धावपि तत्साधने वृत्तिः । तां मम शूर्पणखे पश्य । सद्रबकान्तिभिः ध्वस्तान्धकारेऽपि पुरे पूर्णेन्दोः पूर्णचन्द्रस्य सन्निधिः सदा सन्निधानं । न पुनस्तेन कृत्यं रत्नप्रभाभिरेव तस्कृत्यस्य कृतत्वात् ॥ २११-हृत-रत्नश् च्युतोद्योगो रक्षोभ्यः कर-दो दिवि ॥
पूततायीमभ्येति सन्त्रपः किं न गोत्र-भित्. ॥२८॥ हृतेत्यादि-हृतोच्चैःश्रव आदिरनो गोत्रभिदिन्द्रः । अत एव च्युतोद्योगः । दिवि वर्तमानोऽपि रक्षोभ्यः करदः । राजग्राह्यं वित्तं प्रयच्छन् । पूततायीं शची '४९३। पूतक्रतोरै च ।४।१॥३६।' इति ङीष् । पुंयोगादाख्यायामिति । सन्त्रपः सबीडः । किं नाभ्येति न ढौकते ॥ २१२-अ-तुल्य-महसा सार्धं रामेण मम विग्रहः ॥
त्रपा-करस् , तथाप्येष यतिष्ये तद्-विनिग्रहे.' ॥२९॥ अतुल्येत्यादि-तदेवंविधस्य मम अतुल्यमहसा अतुल्यतेजसा रामेण सह विग्रहस्रपाकरः । २९३४॥ कृजो हेतु-३।२।२०।' इत्यादिना टः । तथापि त्वप्रार्थनया । एष च यतिष्ये तद्विनिग्रहे विविधनिग्रहविषये तस्य यतिष्ये यत्नं करिष्यामि । '२७८९। वर्तमान सामीप्ये वर्तमानवद्वा ३।३।१३॥' इति विक
पेन लटो विधानातू लहुदाहृतः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ९५ २१३-उत्पत्य खं दश-ग्रीवो मनोन्यायी शिताऽस्त्र-भृत् ।
समुद्र-सविधाऽऽवासं मारीचं प्रति चक्रमे.॥३०॥ उत्पत्येत्यादि-उक्त्वैवं खमाकाशमुत्पत्य मारीचं प्रति चक्रमे । यत्र मारीचो राक्षसस्तन गत इत्यर्थः । २७१६। अनुपसर्गाद्वा ।।३।४३।' इति क्रमेस्तङ् । मनोवदाशु यातुं शीलमस्येति । २९४९। कर्तर्युपमाने ।३।२६७९।' इति णिनिः । शितास्त्रभृत् गृहीततीक्ष्णचन्द्रहासः । समुद्रस्य सविधे समीपे आवासो यस्य मारीचस्य । सह विधेन सविधमिति व्युत्पत्तिमानं शब्दस्तत्समीपवाची॥ २१४-सम्पत्य तत्-सनीडेऽसौ तं वृत्तान्तमशिश्रवत् , ॥
त्रस्तुनाऽथ श्रुताऽर्थेन तेनाऽगादि दशाऽऽननः. ३१ सम्पत्येत्यादि-असौ दशग्रीवः तत्सनीडे मारीचस्य समीपे । अत्रापि सह नीडेनेति व्युत्पत्तिमात्रम् । समेत्य यात्वा । तं वृत्तान्तम् शूर्पणखाकथितमशिश्रवत् श्रावितवान् । शृणोतेर्ण्यन्तस्य लुङि रूपम् । तेन मारीचेन श्रुतार्थन त्रस्नुना सनशीलेन दशाननः अगादि उक्तः । कर्मणि लुङ् ॥ २१५-'अन्तर्धत्स्व रघु-व्याघ्रात् तस्मात् त्वं राक्षसेश्वर!, ॥
यो रणे दुरुपस्थानो हस्त-रोधं दधद् धनुः, ॥ ३२॥ अन्तरित्यादि-हे राक्षसेश्वर ! त्वं तस्मादधुव्याघ्रादन्तर्धत्स्व अन्तर्हितो भव व्यवहितो भवेति यावत् । दधातेर्लोटि '२४८३। नाभ्यस्तयोः-६।४।११२।' इत्याकारलोपः । अभ्यासस्य २५० । दधस्तथोश्च ।।२।३८।' इति भष्भावः । '५९१॥ अन्तधौं येना- ०२८' इत्यपादानसंज्ञा । यस्मात् स रामः रणे दुरु पस्थानः दुःखेन उपस्थीयते उपगम्यत इति । आतो युच् । यतो हस्तरोधं दधद्धनुः हस्तेन रुडा सदैव यो धनुर्धत्ते स कथं दुरुपस्थानो न भवति । हस्तशब्दे तृतीयान्त उपपदे '३३७०। सप्तम्यां चोपपीड-रुधः-कर्षः ।३।४।४९।' इति णमुल । चकारेण तृतीयायाः समुञ्चितत्वात् । अत्र '७८४। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् ।२२।२१॥' इति सः ॥
तदेव दुरुपस्थानत्वं स्फुटयनाह२१६-भवन्तं कार्तवीर्यो यो हीन-सन्धिमचीकरत् , ॥
जिगाय तस्य हन्तारं स रामः सार्वलौकिकम् ॥३३॥ भवेत्यादि-यः कार्तवीर्यः कृतवीर्यस्यापत्यं सहस्रबाहुः भवन्तं हीनसन्धिमचीकरत् । हीनेन दुर्बलेन यः सन्धिः तं भवन्तं कारितवान् । तेन हीनत्वम् । बलानिर्जित्य कारित इति दुरुपस्थानमुक्तम् । ५४१॥ हृ-कोरन्यतरस्याम् ११५४' इति द्विकर्मकता । तस्य कार्तवीर्यस्य यो हन्ता परशुरामः। कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी। तेन हि तस्याग्निहोत्रधेनुमपहत्य गच्छतः परशुना बाहुसहस्रं छिनम् । तस्य हन्तारं स रामो जिगाय जितवान् । जयतेर्लिटि धातुजकारस्य Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६ भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, '२३३१॥ सल्लिटोर्जेः ३६५७' इति कुत्वम् । सार्वलौकक सर्वलोके विदितम् । १७१०। लोक-सर्वलोकाभ्यां ठन् ।५।१।१४।' । '१४३८ अनुशतिकादि-७।३। २०' इत्युक्तत्वादुभयपदवृद्धिः । सार्वलौकिक इति पाठान्तरम् । अत्र राम इति योज्यम् ॥ २१७-यमाऽऽस्य-दृश्वरी तस्य ताडका वेत्ति विक्रमम् , ॥
शूरंन्मन्यो रणाच चाऽहं निरस्तः सिंह-नर्दिना. ३४ यमेत्यादि-तस्य रामस्य विक्रमं ताडका वेत्ति ज्ञातवती । २७८९। वर्तमानसामीप्ये-३।३।१३१॥' इति भूते लट् । कीदृशी । यमास्यदृश्वरी । तच्छरताडिता यममुखं दृष्टवती मृतेत्यर्थः । ३००४॥ दृशेः कनिए ।३।२।९४।' '४५७। धमो र च ॥१॥' इति डीबेफौ । अहमपि शूरम्मन्यः शूरमात्मानं मन्यमानः '२९९३। आत्ममाने खश्च ।३।२।८३।' सिंहनर्दिना रामेण सिंह इव नर्दतीति २९८९। कर्तर्युपमाने-३।२७९।' इति णिनिः । रणानिरस्तः बहिकृत इत्यर्थः ॥ २१८-न त्वं तेना ऽन्वभाविष्ठा,
ना अन्वभावि त्वया ऽप्यसौ, ॥ अनुभूतो मया चा ऽसौ,
तेन चा ऽन्वभविष्यहम् , ॥ ३५ ॥ न त्वमित्यादि-तेन रामेण त्वं नान्वभाविष्ठाः । त्वमनेन नानुभूतः । कर्मणि लुङ् । थासि २७५७। स्य-सिच्-६४।६।' इत्यादिना चिण्वदिद ष्टुत्वम् । नान्वभावि त्वयाऽप्यसौ नानुभूतः । येनैवमुच्यते । अत्र २७५८। चिण् भाव-कर्मणोः ।३।१।६६।' इति चिण् । अनुभूतो मया चासौ । चशब्दः पुनरित्यर्थे । मया पुनरसावनुभूतः न शक्यो जेतुमिति । तेन रामेण चान्वभविष्यहमनुभूतोऽहम् । तेन सह योद्धुमक्षम इति । अत्र चिण्वद्भावो न कृतः किन्तु लुङि उत्तमपुरुषैकवचने वलादिलक्षण इट् । तेन वृद्ध्यभावात् गुण एवेति ॥ २१९-अध्यङ् शस्त्र-भृतां रामो,
न्यञ्चस् तं प्राप्य मद्-विधाः, ॥ स कन्या-शुल्कमभन
मिथिलायां मखे धनुः॥ ३६ ॥ अध्यजित्यादि-शस्त्रभृतां मध्ये रामोऽध्यङ् अधिकः । अध्यञ्चत्याधिक्येन वर्तत इति '३७३। ऋत्विग्-३।२।५९।' इत्यादिना क्विन् तस्मिन् लुले 'अनुनासिकलोपे '३६॥ उगिदचां-७।११७०।' इति नुम् । तस्यानुस्वारपरसवर्णत्वे कृते च हल्ड्यादिसंयोगान्तलोपौ । नकारस्य ३७७ क्विन्प्रत्ययस्य कुः ।।२।१२।' इति कुत्वेन डकारः । तं तादृशं प्राप्य मद्विधा न्यञ्चो हीनाः । निशब्दोऽत्रायो Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः-
९७
भावे वर्तते । न्यञ्च इति पूर्ववत् क्विन् । अनुनासिकलोपः। नुम् । अल्लोपो नास्ति अहलत्वात् कुत्वं च नास्ति अपदसंज्ञत्वात् । यो मिथिलायां महद्धनुरभनक भगवान् सोऽस्मादपि कारणात् शस्त्रभृतामध्यङ् । भोर्लङि २५४४॥ नान्नलोपः १६।४।२३।' हलङयादिलोपः । कुत्वं च । कन्याशुल्कं कन्यामूल्यम् । तद्धि यो रौद्रं धनुरारोपितगुणं करोति तसै कन्या दीयत इति मूल्यीकृत्य स्थापितम् । २२०-सं-वित्तः सह-युध्वानौ तच्-छक्तिं खर-दूषणौ, ॥ ___ यज्वानश् च स-सुत्वानो, यानगोपीन् मखेषु सः. ३७
संवित्त इत्यादि-नाहमेव रामशक्तिमवैमि अपि तु खरदूषणावपि संवित्तः ज्ञातवन्तौ । २०४९। वर्तमानसामीप्ये-३।३।१३१।' इति भूते लट् । सक. मकत्वात् '२६९९। समो गम्यु-१।३।२९।' इत्यादिना तङ् न भवति तत्राकर्मकादिति वर्तते । सहयुध्वानौ सह तेन युद्धवन्तौ । ३००६। सहे च ३।२।१६।' इति युधेः क्वनिप्। यज्वानश्वाहिताग्नयः ससुत्वानः सोमयाजिसहिताः। '३०९१॥ सु-यजोनिप् ।३।२।१०३।। संविदन्तीति वचनविपरिणामेन योज्यम् । यानगोपीत् अरक्षीत् मखेषु स रामः । लुङि रूपम् । तथा मखद्रुहो राक्षसान् नतो रामस्य शक्ति ज्ञातवन्तः ॥ २२१-सुख-जातः सुरा-पीतो
नृ-जग्धो माल्य-धारयः॥ अधि-लहूं स्त्रियो दीव्य, .
मा ऽऽरब्धा बलि-विग्रहम्.'॥ ३८ ॥ सुखेत्यादि-यत एवं दुरुपस्थानः स तस्मादलिना रामेण विग्रहं माssरब्धाः मा कार्षीः । रभेरापर्वात् '२२१९| माङि लुङ् ।३।३।१७५।' थास् । '२२८ । झलो झलि ।।२।२६।' इति सिलोपः । '२२८०। झषस्तथो|ऽधः ४।२।४०।। '५२। झलां जश् झशि ।।४।५३।। किं कार्यमित्याह- अधिलकं लङ्कायामधि । विभत्त्यर्थेऽव्ययीभावः । स्त्रियो दीव्य क्रीड । लोटि रूपम् । ५६२। दिवः कर्म च ।।४।४३।' इति कर्मसंज्ञायां '३०२। वाऽम्-शसोः ।। ४१८०' इतीयङ्। कीदृशः । सुखजातः । जातं सुखमस्येति बहुव्रीहिः । कृतास. वपानस्वात् । यदाह-सुरापीतः पीतमदिरः। नृजग्धः भुक्तमानुषः। निष्ठायामदो जग्धिः । पूर्ववद्धत्वम् । एषु वाहिताम्यादिदर्शनात् परनिपातः । माल्यं धारव. तीति माल्यधारयः । २९००। अनुपसर्गात् लिम्प-३।१।१३०।' इत्यादिना शः॥ २२२-तं भीतं-कारमाक्रुश्य रावणः प्रत्यभाषत-॥
'यात-या विजितवान् स रामं यदि, किं ततः॥३९॥ तमित्यादि-तं मारीचं पूर्वोक्तं निराकुर्वन् रावणः प्रत्यभाषत प्रत्युक्तवान् । लडि रूपम् । भीतकारमाक्रुश्य । भीतं करवा नीतोऽसीति । ३३४६॥ कर्मण्या
भ. का. ९ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
-
૬૮
क्रोशे कृञः खमुञ् |३|४|२५|' । यातयामं गतत्रयसम् । यदि विजितवान् रामो दाशरथिः । किं ततः किं तापसः शूरः ॥
२२३ - अघानि ताडका तेन लज्जा-भय-विभूषणा, ॥ स्त्री-जने यदि तच् छाध्यं, धिग् लोकं क्षुद्र- मानसम् ॥ ४० ॥
" अघानीत्यादि - तेन रामेण ताडका अघानि व्यापादिता । हन्तेः कर्मणि लुङ् । लज्जा च भयं च विभूषणं यस्याः । स्त्रीत्वान्न शौर्यम् । एवंविधाया अनेन रामेण यदि गर्ह्यमपि हननं स्त्रीजने लाध्यं श्लाघनीयम् । '६२९ । कृत्यानां कर्तरि वा | २|३|०११' इति तृतीया । तं धिक् लोकं क्षुद्रमानसं हीनमानसम् ॥ २२४ - यद् गेहे - नर्दिन सौ शरैर् भीरुम॑भाययत् ॥
कु - ब्रह्म-यज्ञ के रामो भवन्तं, पौरुषं न तत्. ॥४१॥
यह इत्यादि - असौ राम्रो यद्भवन्तं भीरुं शरैरभाययत् भायितवान् । गात्मनेपदे न भवतः भयहेतोरभावात् । अत्र हि शरेभ्यो भयम् नतु रामात् । तत् किम् । पौरुषकारः किमसौ । युवादित्वादन् । गेहेनर्दिनं गेह एव नर्दिनम् । '७२५। पात्रे समितादयश्व | २|१|४८ |' इति सः । कुब्रह्मयज्ञके । कुत्सिता ब्रह्माणः कुब्रह्मा: । कुः पापार्थ इति सः । ' ८०६ | कु- महद्भ्यामन्यतरस्याम् । ५|४|१०५|' इति समासान्तष्टच् । तेषां कुत्सितो यज्ञः । तस्मिन् सति कुत्सायां कन् । तेन शूरम्मन्योऽहं रणात्तेन निरस्तः इत्यपुष्कलमुक्तम् ॥ २२५ - चिर- कालोषितं जीर्णं कीट - निष्कुषितं धनुः ॥
किं चित्रं यदि रामेण भग्नं क्षत्रियः काऽन्तिके ॥४२॥
चिरेत्यादि - यदि रामेण क्षत्रियकान्तिके । कुत्सितक्षत्रियसमीपे । भग्नं धनुः किं तच्चित्रमाश्चर्यम् | क्षत्रिया जनकादयः तस्य कुत्सायां कन् | क्षत्रियकस्थान्तिके । दूरान्तिकार्थयोगे षष्ठीसमासं विधाय पश्चात् । '६३३ । सप्तम्यधिकरणे च | २|३|३६|' इति चकाराद्दूरान्तिकार्थेभ्यश्चेति सप्तमी । किमिति न चित्रमित्याह - चिरकालमुषितमिति । '५५८। कालाध्वनोः | २|३|५|' इति द्वितीयां विधाय । ' ६९१ । अत्यन्त-संयोगे च |२| १|२९|' इति द्वितीयासमासः । जीर्ण चिरकालोषितत्वात् । ‘१२०५ | नृषु वयोहानौ' । निष्ठा । '२३९०। ऋत इद्धातोः |७|१|१०० |' इको '३५४ | हलि च |८|२|७७ |' इति दीर्घः । ' ३०१६। र-दाभ्याम् - १८।२।४२।' इति निष्ठानत्वम् । कीटैर्घुणैर्निष्कुषितं खादितम् । निरः कुषः इत्यनुवर्तमाने '३०४५ | इण् निष्ठायाम् |७|२|४७|' इतीट् ॥
1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः -
२२६ - वन - तापस के वीरौ विपक्षे गलिताssदरौ ॥ किं चित्रं यदि साऽवज्ञौ मातुः खर-दूषणी ॥४३॥
वनेत्यादि - वने तापसो वनतापसः । कुत्सायां कन् । तस्मिन् वनतापसके रामे सावज्ञत्वाद्गलितादरौ विपक्षे किमयं करिष्यतीत्यश्रद्धयैव योधितवन्तौ खरदूषणौ वीरौ यदि मम्रतुः मृतौ को दोषः किं चित्रम् । '२५३८ । म्रियतेर्लुलिङोश्व | १|३|६१।' इति नियमात् लिट्यात्मनेपदं न भवति ॥ २२७-त्वं च भीरुः सु-दुर्बुद्धे ! नित्यं शरण-काम्यसि ॥ गुणांश चोsपहुषेऽस्माकं स्तौषि शत्रूंश् च नः सदा ॥
"
त्वं चेत्यादि - हे दुर्बुद्धे ! त्वं पुनः भीरुश्च भवसि नित्यं शरणकाम्यसि । आत्मनोऽनिशं शरणमिच्छसि । आत्मेच्छायां काम्यच् । अस्माकं च सतो गुणानहुषे अपनयसि । '११५६ | हुङ् अपनयने' आदादिकः । ङित्वात्तङ् । शत्रूश्च 'नोऽस्माकं स्तौषि । स्तोतेः ' २४४३ । उतो वृद्धिर्लुकि हलि |७|३|८९|' | २२८ - शीर्षच्छेद्यम॑तोऽहं त्वा करोमि क्षिति-वर्धनम्, ॥
कारयिष्यामि वा कृत्यं विजिघृक्षुर् वनौकसौ. ॥४५॥
९९
I
शीर्षेत्यादि - यत एवंविधस्त्वं दुष्टः अतोऽहम् । '४०७ । स्वा- मौ द्वितीयायाः | ८ |१| २३ | ' इत्याष्टमिकलक्षणेन त्वादेशः । शीर्षच्छेद्यं शीर्षच्छेदार्हम् । ११७३०| शीर्षच्छेदाद्यत् | ५|१|६५ | क्षितिवर्धनं करोमि । शिरश्छित्त्वा व्यापा. दयामीत्यर्थः । अथवा कृत्यं करणीयम् । '२८७१ | विभाषा कृ- वृषोः | ३|१|१२० ।' इति क्यप् । कारयिष्यामि । '५४१ । हृ-क्रो: - १/४/५ ३ | ' इति द्विकर्मकता | विजिघृक्षुः विग्रहीतुमिच्छुः । ' २६१० | सनि ग्रह- गुहोश्व |७|२|१२|' इतीट्प्रतिषेधः । ‘२६०९। रुद- विद - |१|२८|' इत्यादिना सनः कित्त्वे ' २४१२ । ग्रहिज्या - १६।१।१६ । ' इत्यादिना संप्रसारणम् । '३२४ | हो ढः | ८|२|३१|' | '३२६॥ एकाचो बशो भष - | ८|२|३७|' | '२९५ | षढोः कः सि | ८ |२| ४१ | वनौकसौ रामलक्ष्मणौ । वनमोको गृहं ययोः । '६२७ । न लोक - | २/३/६९ |' इति कर्मणि षष्ठयाः प्रतिषेधः ॥
२२९-तमु॑द्यत-निशाता॒ऽसि॑ प्रत्युवाच जिजीविषुः ॥
मारीचो ऽनुनयंसू त्रासाद् 'अभ्यमित्रयो भवामि ते ॥ ४६ ॥
तमित्यादि - तं रावणं एवमुक्तवन्तम् । निशात इति '३०७५ | शाच्छोरन्यतरस्याम् |७|४|४१ |' इनीत्वाभावपक्षे रूपम् । उद्यत उत्थापितः निशातस्तीक्ष्णोऽसिर्येन तं मारीचस्वासात् प्रत्युवाच वचनमुक्तवान् | अभ्यमित्रयो
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०० भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, भवामि ते। अमित्रस्यामिमुखमभ्यमित्र्यमाभिमुख्येऽव्ययीभावः । अभ्यमित्रमलंगामीत्यसिन्नर्थे १८१८। अभ्यमित्राच्छ च ।५।२।१७।' इति चकाराद्यत्खौ चेति यत् । त्वदमित्रामिमुखं गच्छामीत्यर्थः । अनुनयन् अनुकूलयन् । किमर्थं जिजीविषुः जीवितुमिच्छुः ॥ २३०-हरामि राम-सौमित्री मृगो भूत्वा मृग-धुवौ, ॥
उद्योगमभ्यमित्रीणो यथेष्टं त्वं च सं-तनु.॥४७॥ हरेत्यादि-अहं मृगो भूत्वा रामसौमित्री हरामि । देशान्तरं प्रापयामि । आखेटकाभिरतत्वात् । यदाह मृगधुवौ मृगैर्दीव्यत इति विप् । २५६१। च्छोः शूडनुनासिके च । ६।४।१९।' इति चकारात् कौ च ऊन यणादेशः । उवङ । मृगद्युताविति पाठान्तरम् । तत्र 'धु अभिगमने' मृगान् द्यौति अमिगच्छतीति विप् । त्वं च यथेष्टं यथारुचि । तमुद्योगं संतनु विस्तारं कुर्वित्यर्थः । तनोते. लोटि २३३४॥ उतश्च-६।।१०६।' इति हेर्लुक् । अभ्यमित्रीणः अमित्राभिमुखमलंगामी। १८१८। अभ्यमित्राच्छ च ।५।२।१॥'इति चकाराद्यखौ चेति खः॥ २३१-ततश चित्रीयमाणो ऽसौ हेम-रत्न-मयो मृगः ॥
यथामुखीनः सीतायाः पुप्लुवे बहु लोभयन्. ॥४८॥ तत इत्यादि-उक्तानन्तरमसौ मारीचो मायामृगीभूतः सन् हेमरत्नमयः रत्नं च हेम चेति विगृह्य । १५२३। मयडैतयोर्भाषायाम्-४।३।१४३॥' इति विकारे मयट् । निर्मलत्वात् । सीताया अग्रतो यथामुखीनः प्रतिबिम्बाश्रय इव भूत्वा पुप्लुवे भ्रमति स । इवशब्दलोपो द्रष्टव्यः । १८०७॥ यथामुखसंमुखस्य दर्शनः खः ।५।२।६।' बहु लोभयन् सुष्ट स्पृहां जनयन् । यतश्चित्रीयमाणः आश्चर्य भवन् । हेमरत्नमयत्वात् । '२६७ नमोवरिव-३।१९।' इत्यादिना क्यच् । 'चित्र- आश्चर्ये । कारस्थात्मनेपदार्थत्वात् शानच् । अवयवकृतं लिङ्ग समुदायस्य भवतीति ॥ २३२-तेना ऽदुयूषयद् रामं मृगेण मृग-लोचना ॥
मैथिली विपुलोरस्कं प्रावुवूर्षुर् मृगाऽजिनम्. ॥४९॥ तेनेत्यादि-तेन मृगेण मैथिली सीता राममदुबूषयत् क्रीडितुमिच्छन्तं प्रयुकवती गृह्यतामयमिति । हवन्तस्य दिवेः '२६१८। सनीवन्त-७।२।४९।' इत्या. दिना यदा नेट् तदा २५६॥ च्छोः शूर-६।४।१९।' द्विर्वचनम् । तस्मात सनन्तण्यन्तात् लङि रूपम् । मृगलोचना मृगस्य लोचने इव लोचने यस्याः । मध्यमपदलोपी सः । विपुलोरस्कं विस्तीर्णवक्षस्थलम् । '४८९। उसप्रभृतिभ्यः कम् ।५।।१५।। किमर्थमदुघूषयत् मृगाजिनं मृगचर्म प्रावुर्घः प्रावरीतुमिच्छुः । प्रापर्वस '२६२५। इद सनि वा ॥२॥४१॥' इत्यनिदपक्षे '२६१॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः -
१०१
अज्झनगमां सनि । ६।४।१६ । ' इति दीर्घः । ' २२९४ । उदोष्ठयपूर्वस्य ।७।१।१०२ । ' इत्युत्वम् । रपरत्वम् । '४३३ | वरुपधाया दीर्घ इकः | ८|२|७६ | द्विर्वचनम् | '२१ १ | इण्कोः | ८३५७ |' इति षत्वम् । रेफस्येण्ग्रहणेन ग्रहणाद्दन्त्योष्ठयोऽपि वकार ओष्ठयग्रहणेन गृह्यते ॥
२३३ - योग-क्षेम - करं कृत्वा सीताया लक्ष्मणं ततः ॥
मृगस्यनुपदी रामो जगाम गज-विक्रमः ॥ ५० ॥
.
योगेत्यादि - ततो दुधूषानन्तरं रामो जगाम ! योगक्षेमौ शरीरस्थितिपालने करोतीति '२९३४ | कृञो हेतु |३|२| २०|' इत्यादिना हेतौ दः । ग्रहणवता तदन्तविधेरभावात् '२९६१ । क्षेमप्रियमद्रेऽण् च | ३ | २|४४ |' इत्यण्खचौ न भवतः । सीतायाः स्थितिपालन हेतुभूतं लक्ष्मणं कृत्वा रामः मृगस्यानुपदी अम्बेटा' १८९० | अनुपद्यन्वेष्टा - | ५|२|१०|' इति निपातनात् साधुः । गजविक्रमः । गजगमनमिव गमनं यस्येत्यर्थः ॥
२३४ - स्थायं स्थायं क्वचिद् यान्तं क्रान्त्वा क्रान्त्वा स्थितं कचित् ॥ वीक्षमाणो मृगं रामशू चित्र - वृत्तिं विसिष्मिये ॥ ५१ ॥
·
स्थायमित्यादि - मृगं चित्रवृत्तिमद्भुतशरीरचेष्टं वीक्षमाणो रामो विसिष्मिये विस्मितः । ष्मिङो ङित्वादात्मनेपदम् । षोपदेशत्वाच्चाभ्यासेणः परस्य सस्य षः । चित्रवृत्तितां दर्शयन्नाह - स्थायं स्थायं स्थित्वा स्थित्वा । क्वचित् प्रदेशे यान्तं क्रान्त्वा क्रान्त्वा । क्वचित्प्रदेशे उत्प्लुत्योत्लुत्य स्थितम् । अभीक्ष्ण्ये मुलि क्वाणमुलौ द्विर्वचनं च ॥
२३५ - चिरं क्लिशित्वा मर्मा-विद् रामो विलुभित-लवम् ॥
शब्दायमानमव्यात्सीत् भयदं क्षणदाचरम्. ॥५२॥
चिरमित्यादि - रामः क्षणदाचरं मारीचमव्यात्सीत् विद्धवान् । व्यधेलु - ङि हलन्तलक्षणा वृद्धिः । मर्माविद्रामः मर्माणि विध्यतीति क्विप् । '१०३७। महि वृति | ६ | ३ | ११६ । ' इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । चिरं क्लिशित्वा महान्तं कालमायस्य । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । '३०४९ | किशः क्वानिष्ठयोः | ७|२|५० | ' इति विकल्पेनेट् । तत्र ' २६१७। रलो व्युपधात् ।१२।२६।' इति किश्वविकरूपे '३३२६। मृड - मृद - |१२|७|' इत्यादिना किश्वम् । विलुमितष्ठवं व्याकुलितगमनम् | '३०४८। लुभो विमोहने | ७| २१५४ |' इतीट् । विमोहनं व्याकुली करणम् । शब्दायमानं शब्दं कुर्वाणम् । २६७३ | शब्द चैर- 1३|१|१७|' इति क्यक् । भयदं निशाचरम् । शब्दविशेषणं वा ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
.१०२ भट्टिकाव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, २३६-श्रुत्वा विस्फूर्जथु-प्रख्यं निनादं परिदेविनी ॥
मत्वा कष्ट-श्रितं रामं सौमित्रिं गन्तुमैजिहत्. ॥५३॥ श्रुत्वेत्यादि-विस्फूर्जथुप्रख्यं वज्रनिर्घोषतुल्यम् । '२४३॥ टु-ओ स्फूर्जा वज्र-निर्घोष' । ३२६७। ट्वितोऽथुच् ।३।३।०९।' निनादं शब्दम् । '३२४१। नौ गद-नद-३।३।६।' इति विकल्पनात् पक्षे घञ् । श्रुत्वा मैथिली कष्टश्रितं कृच्छ्रप्राप्तं रामम् । '६८६। द्वितीया श्रित-२॥१॥२४॥' इत्यादिना सः । मत्वा बुवा । कृच्छ्रप्राप्तेन रामेण मृतमिति परिदेविनी परिदेवनशीला शङ्कमाना। '३१२२॥ संपृचानुरुध-३।२।१४२॥' इत्यादिना घिनुण्। सौमित्रिं गन्तुमैजिहत् । ईहां कारितवती । ईहेयन्तात् लुङि द्विवचनेऽचीति स्थानिवद्भावादजादेर्द्वितीयस्येति हिशब्दस्य द्विवचनम् । अभ्यासकार्य च ॥
२३७-'एष प्रावृषि-जाऽम्भो-द
नादी भ्राता विरौति ते,॥ ज्ञातेयं कुरु सौमित्रे!
भयात् त्रायस्व राघवम्.' ॥ ५४॥ एष इत्यादि-एष ते भ्राता रौति । '२४४३। उतो वृद्धिः-७।३।०९।' इत्यौकारः। प्रावृषि जातः प्रावृषिजः । ३००७। सप्तम्यां जनेर्डः ।३।२।९७।' '९७३। प्रावृद-।६।३।१५।' इत्यादिना सप्तम्या अलुक् । स चाम्भोदश्चेति विशेष. णमिति सः । तद्वनदतीति २९८९। कर्तर्युपमाने ।३।२१७९' इति णिनिः । तस्मात् सौमित्रे! ज्ञातेयं ज्ञातिभावं तत्कर्म वा कुरु । १७९२। कपि-ज्ञात्यो ।५।१।१२७।' तेन भयात्रायस्व राघवम् ॥ २३८-'राम-संघुषितं नैतन् , मृगस्यैव विवञ्चिषोः ॥
राम-स्वनित-सङ्काशः स्वान', इत्यवदत् स ताम्. ५५ रामेत्यादि-रामसंघुषितं रामशब्दितमेतन भवति । '१८५९। घुषिरविशब्दार्थः। तस्य निष्ठायां '३०६९। रुष्यमत्वर-1७।२।२८।' इत्यादिना विकल्पेनेट् । मृगस्य विवञ्चिषोः छलयितुमिच्छोः । १९८ । वजु गतौ ।' भौवादिकः । तस्यानेकार्थत्वात् । प्रलम्भन इति चौरादिकस्याण्यन्तस्य वा प्रयोगः । येषामनित्यण्यन्ताश्चरादय इति दर्शनं तेषां मतेनात्रापि सिध्यति । एष स्वानो ध्वानः । ३२३९। स्वन-हसोर्वा ३३॥६॥' इति पक्षे धम् । कीदृशः । रामस्वनितसङ्काशः रामशब्दानुकारीति । तां सीतां एवमवदत् उक्तवान् । स लक्ष्मणः॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- १०३ २३९-'आप्यान-स्कन्ध-कण्ठाऽसं
रुषितं सहितुं रणे ॥ प्रोणुवन्तं दिशो बाणैः
काकुत्स्थं भीरु! कः क्षमः ॥ ५६ ॥ आप्येत्यादि-१०३३। प्यै- वृद्धौ ।' अस्मादापर्वात् '३०१७। संयोगादेरातो धातोर्यण्वतः ।८।२।४३॥' इति निष्ठातो नः । ओ.प्यायी वृद्धावित्यस्य वा रूपम् । ३०१९। ओदितश्च ८।२।४५।' इति निष्ठानत्वम् । पीभावस्तु आङ्पूर्वस्य त्वन्धुधसोरिति वचनात् इह न भवति आप्यानस्कन्ध इति । आप्यानं स्थूलं स्कन्धकण्ठांसं यस्य काकुत्स्थस्य । बाहुशिखरमंसः तस्य पश्चिमो भागः स्कन्धः तं । रुषितं क्रुद्धम् । रणे संग्रामे सहितुं हे भीरु कातरे ! कः क्षमः शक्तः । अपि तु न कोऽपीत्यर्थः । क्षमेः शनोत्यर्थत्वात् तदुपपदे ३१७७। शक-पृष३।४।६५।' इत्यादिना तुमुन् । '२३४०। तीष-सह-७॥२॥४८॥' इत्यादिना वेद । ककुत्स्थस्थापत्यं काकुत्स्थः । १११५१ शिवादिभ्योऽण् ।।१।११२।' कमान्न क्षम इत्याह-प्रोणुवन्तं दिशो बाणैः । यतः सर्वाः दिशः बाणैः छादयन्तम् । जर्णोतेः शतरि उवङ् । क्षमत इति क्षमः । पचाद्यच् ॥ २४०-देहं बिभ्रक्षुर-स्त्राऽग्नौ मृगः प्राणैर् दिदेविषन् ।
ज्या-घुष्ट-कठिनाऽङ्गुष्ठं रामायान् मुमूर्षया. ॥५॥ देहमित्यादि-एष मृगो राममायात् आगतवान् । यातेर्लङि रूपम् । किमर्थं देहं शरीरं अस्त्राग्नौ अस्त्रे भग्नाविव । विभ्रक्षुः भ्रष्टुमिच्छुः । भ्रस्जेः '२६१८॥ सनीवन्तर्ध-७।२।४९।' इत्यत्रेडभावपक्षे ३८०। स्कोः संयोगाद्यो:1४।२।२९।' इत्यनेन सलोपे षत्वकुत्वयोश्च रूपम् । प्राणैर्दिदेविषन् क्रीडितुमिच्छन् । '५६२। दिवः कर्म च ।।४।४३।' इति चकारात् करणसंज्ञा । '२६१८॥ सनीवन्त-७।२।४९।' इतीपक्षे रूपम् । ज्यया गुणेन घुष्टौ निघृष्टौ अत एव कठिनौ अङ्गुष्ठौ सव्यापसव्यकर्षणाद्यस्य । ३०६३। घुषिरविशब्दने ।७।२।२३।' इति निष्ठायामनिट् । मुमूर्षया मर्तुमिच्छया । मृङः सनि २४९४॥ उदोष्ठ्यपू. र्वस्य ।७।१११०२।' इत्युत्वम् । '३२७९। अ प्रत्ययात् ।३।३।१०२।। २४१-शत्रून् भीषयमाणं त राम विस्मापयंत कः,॥
मा स्म भैषीस् , त्वया ऽद्यैव कृताऽर्थो द्रक्ष्यते पतिः.' शत्रूनित्यादि-तं रामं शत्रून् भीषयमाणं भीतान् कुर्वाणम् । २५९५। मियो हेतुभये षुक् ।७।३।४०।। २५९४॥ भी सम्योहेतुभये ।।३।६८।' इति तङ् । विस्मापयेत कः क्षुभितचित्तं कः कुर्यात् । नैवेत्यर्थः । २५९६॥ नित्यं मयतेः ३६।११५७।' इति णावात्वम् । '२५७०। अर्तिही-७।३॥३६॥' इत्यादिना पुक् । निमन्त्रणे नियोगे वा लिङ् । पूर्ववदात्मनेपदम् । तस्मान्मा स भैषीः मा भूर्भीः
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४ भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
ता २२२० स्मोत्तरे लङ् च ३।३।१७६।' इति चकारात् लुङ् । सिचि वृद्धिः । त्वया अद्यैव कृतार्थः पूर्णमनोरथः पतिर्द्रक्ष्यते । दृशेः कर्मणि लट् ॥
२४२-'यायास् त्वमिति कामो मे, गन्तुमुत्सहसे न च, ॥
इच्छुः कामयितुं त्वं माम्', इत्यसौ जगदे तया.॥५९॥ याया इत्यादि-तदन्वेषणाय यायास्त्वमिति कामोऽमिलापः । २०१०। कामप्रवेदनेऽकञ्चिति ॥३।३।१५३।' इत्यकञ्चित्युपपदे लिङ् । न च गन्तुमुत्सहसे । '३१७७। शक-पृष-३।४।७५।' इति तुमुन् । तस्मानूनं मां कामयितुमिच्छुः एषणशीलः । ३१७६। समानकर्तृकेषु तुमुन् ।३।३।१५८' । ३१४९। विन्दुरिच्छुः ।३।२।१६९।' इति निपातनात्साधुः । इत्येवमसौ लक्ष्मणो जगदे गदितस्तया सीतया ॥ २४३-मृषोद्यं प्रवदन्तीं तां सत्य-वद्यो रघूत्तमः ॥
निरगात् 'शत्रु-हस्तं त्वं यास्यसीति शपन् वशी.॥६०॥ मृषोद्यमित्यादि-मां कामयितुमिच्छुरित्येतन्मृषोद्यम् मृषावादम् । २८. ६५। राजसूय-३।१४।' इत्यादिना भावे क्यप् । यजादित्वात् सम्प्रसारणम् । प्रवदन्तीं तां सीताम् । रघूत्तमो लक्ष्मणः । शपन् शत्रुहस्तं त्वं यास्यसीति शापं प्रयच्छन् । भौवादिकोऽत्र शपिन देवादिकः । निरगात् निर्गतः । तस्मादुटजादित्यर्थात् । कथं मृषोद्यमित्याह-वशी वशनं वशः इन्द्रियसंयमनम् । 'वशिरण्योरुपसंख्यानम्' इत्यप् । स यस्यास्ति स वशी जितेन्द्रियः । अत एव सत्यवद्यः अवितथवादी । शत्रुहस्तं यास्यसीति सत्यं वदतीति '२८४१॥ कृत्य-ल्युटो बहु. लम् ।।३।११३।' इति कर्तरि यत् । '२८५४। वदः सुपि क्यप् च ।३।११०६।' इति चकाराद्यत् । भावे वा यतं विधायाच अर्शमादित्वात् ॥
कालापकम् (४)२४४-गते तस्मिन् , जल-शुचिः
शुद्ध-दन रावणः शिखी ॥ जञ्जपूको ऽक्ष-माला-वान्
धारयो मृदलाबुनः ॥ ६१॥ गत इत्यादि-तस्मिन् लक्ष्मणे गते सति रावणः सीतामूच इति वक्ष्यमागेन सम्बन्धः । कीदृशः । जलशुचिः सात इत्यर्थः । शुद्धदन् निर्मलदशनः शुद्धा दन्ता यस्य । '८८३अग्रान्त-1५।१४५।' इत्यादिना दन्तस्य ददादेशः। शिखा
१-(१४८ ) श्लोकोकं टीकनं प्रेक्ष्यम्. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- १०५ भस्यास्तीति शिखी परिव्राजकः । बाह्वादिस्वादिनिः । जंजपूकः पापाशयत्वात् गर्हितं जपतीति । २६३५। लुप-सद-३।१२।' इति यङ् । '२६३८१ जप-जम -७४।०६।' इत्यभ्यासस्य नुक् । '३१४६। यज-जप-दशां यङः ।३।२।१६६।' इत्यूकः । अक्षमालावान् अक्षसूत्रयुक्तः । संसर्गे मतुप् । धारयतीति धारयः । '२९००। अनुपसर्गात्-३।११३८॥ इति शः । कस्य मृदलाबुनः । 'नजि लम्बेनेलोपश्च' इत्यौणादिक उकारे प्रत्यये अलाबूः । तस्य विकारः फलमिति १५१९॥ ओरम् ।।३।१३९।' । तस्य फले लुक् । नपुंसकहस्वत्वम् । मृत्पूर्णमलावु इति मध्यमपदलोपी सः । कृस्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी। '३२०। इकोऽचि विभक्तौ ।।। ७३।' इति नुम् ॥ २४५-कमण्डलु-कपालेन शिरसा च मृजावता ॥
संवस्त्रय लाक्षिके वस्त्रे मात्राः संभाण्ड्य दण्डवान् ६२ कमेत्यादि-कमण्डलुना कपालेन च ९१०। जातिरप्राणिनाम् ।२।४।६।' इति द्वन्द्वैकवद्भावः । मृजावता निर्मलेन शिरसा च उपलक्षित इत्थम्भूते तृतीया । संवख्य परिधाय । 'वस्त्रात्समाच्छादने' इति २६७७। मुण्डमिश्र-३१२१॥' इत्यादिना णिच् । लाक्षिके वस्त्रे । लाक्षया रक्ते । १२०३। लाक्षा. रोचनात्-४।२।२।' इत्यादिना ठकू । मात्राः कमण्डल्वादिकं सम्भाण्ड्य समा. चित्य राशीकृत्येत्यर्थः । 'भाण्डात् समाचयने' इति २६७६। पुच्छ-भाण्ड-। १।२०।' इत्यादिना णिङ् । दण्डवान् गृहीतत्रिदण्डः । संसर्गे मतुप् ॥ २४६-अधीयन्नात्म-विद् विद्यां धारयन् मस्करि-व्रतम् ॥
वदन् बढङ्गुलि-स्फोटं भू-क्षेपं च विलोकयन् ॥६॥ अधीत्यादि-मा कुरुत कर्माणि शान्तिर्वः श्रेयसीत्येवं घोपयन्ति ये ते मस्करिणः परिव्राजकाः । तेषां व्रतमकृच्छ्रमसौ धारयन् । '१०६८। मस्कर-मस्करिणौ-1६।१।१५४।' इति परिव्राजके सुद। आत्मविदां योगिनाम् । विद्यामु. पनिषदमधीयन् जपन् '३११०। इधार्योः-३।२।१३०।' इतीडो धारेश्च अकृ. च्छ्रवति कर्तरि शतृप्रत्ययः। अन्तरा बहु प्रभूतं वदन् । अङ्गुलिस्फोटं पुनः पुनः स्कोटिकान्दत्वा भ्रूक्षेपं च विलोकयन् ध्रुवावुरिक्षप्योरिक्षप्य विलोकयन् । उभयत्रापि '३३७६। स्वाङ्गेऽध्रुवे ॥३॥४॥५४।' इति णमुल ॥ २४७-संदिदर्शयिषुः साम निजुहूषुः क्षपाटन्ताम् ॥
चंक्रमावान् समागत्य सीतामूचे-'सुखाभव.' ॥६४॥ संदीत्यादि-इह भयं मा भूदिति साम सान्त्वं संदिदर्शयिषुः संदर्शवि. तुमिच्छुः । वदन् बङ्गुलिस्फोटमिति योज्यम् । दृशेय॑न्तसन्नन्तर रूपम् । क्षपाटतां राक्षसस्वं निजुषुर्निहोतुमिच्छुः । धारयन्मस्करिव्रतमिति योज्यम् ॥ होतेः '२६१४॥ अज्झनगमां सनि ।६।४।१६।' इति दीर्घः। कुटिलं क्रमणं चंकमा। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
क्रमेः ' २६३४ | नित्यं कौटिल्ये गतौ । ३।१।२३।' इति यङ् । ' २६४३ | नुगतः - १७१४/८५|' इत्यभ्यासस्य नुक् । '३२७९ । अः प्रत्ययात् |३|२|१०२|' इत्याकारः । '२३०८ । अतो लोपः | ६ | ४|४८|' | '२६३१ | यस्य हलः | ६ |४| ४९ |' टाप् । सा यस्यास्ति चंक्रमावान् । कुटिलगतिमानित्यर्थः । समागत्य ढौकित्वा । सीतामूचे । किमित्याह - सुखाभवेति अनुकूला भवेत्यर्थः । यदहं प्रार्थये तत्र प्रतिकूला न भवेति भावः । '२१३४। सुखप्रियादानुलोम्ये |५|४ | ६३ |' इति कृभ्वस्तियोगे डाच् ॥
युग्मम्
२४८ - सायंतनीं तिथिप्रण्यः पङ्कजानां दिवान्तनीम् ॥ कान्तिं कान्त्या सदान्तन्या हेपयन्ती शुचि - स्मिता.
सायमित्यादि - का त्वमिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । सायं दिनावसानं तत्र भवां कान्तिम् । यदा षोऽन्तकर्मणीत्येतस्मात् घन्प्रत्ययान्तः तदा ' १३९१ सायंचिरं - | ४ | ३ | २४|' इति टुटधुलो तुट् च मकारान्तत्वं च निपात्यते । यदा सायंशब्दो मकारान्तः तदाप्यव्ययत्वादेव प्रत्ययागमौ स्याताम् । कस्येत्यपेक्षायां तिथिप्रण्यः चन्द्रमसः पञ्चदश कलाः तासां वृद्धिहासाभ्यां पञ्चदश तिथीः प्रणयति प्रवर्तयति । '२९७५ । सत्सू द्विष ।३।२२६५।' इति क्विप् । '२२८७। उपसर्गादसमासे - |८|४|१४|' इति णत्वम् । '२७२ । एरनेकाचः - १६।४।८२ ।' इति यणादेशः । पङ्कजानां च कान्ति कीदृशीं । दिवातनीं दिवाभवाम् । कान्त्या त्वदीयया सदातन्या सदाभवया हेपयन्ती लज्जयन्ती । दिवातन्याः सायन्तन्याश्च सदाभवत्वात् । जिहेतेः '२५७० | भर्ति | ७ |२| ३६ |' इत्यादिना णौ पुकू । शुचिस्मिता शुभ्रहासा ॥
२४९- का त्वमेकाकिनी भीरु ! निरन्वय-जने वने, ॥
क्षुध्यन्तो ऽयेघसन् व्यालास् त्वाम-पालां कथं न वा.
का त्वमित्यादि - का त्वं देवी मानुषी राक्षसी वेति । एकाकिनी असहाया । '१९९८। एकादा किनिच्चासहाये | ५|३|५२ ।' इति आकिनिच् । भीरु इत्यामन्त्रणं भयप्रकृतित्वात् स्त्रीणाम् । निरन्वया निरनुगमा जना यस्मिन्वने यत्र न कथंचिन्मनुष्याणां सम्भवः । क्षुध्यन्तोऽपि बुभुक्षमाणा अपि । दिवादित्वात् श्यन् । व्याला हिंस्रा व्याघ्रादयः कथं वा त्वां नाघंसन् न भक्षितवन्तः । अदेः ‘२४२७। लुङ्सनोर्घस्ल | २|४|३७|' लुदित्वात् चलेरङ् । क्षुध्यन्तो नाघसन्निति पाठान्तरम् । तत्र कथं न वा अपरिचितानेवाघसन् इति योज्यम् । अपालां सतीं अविद्यमानः पालो यस्या इति । '१७२६ । पाल रक्षणे' इति चौरादिकः । पालयतीति पालः । पचाद्यच् । यदा प्रयोजकविवक्षा तदा पातेर्लुगागमो णौ वक्तव्य इति लुक् । ततः पचाद्यच् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः -
- हृदयंगम - मूर्तिस् त्वं सुभगं भावुकं वनम् ॥ कुर्वाणा भीममप्येतद् वर्दा ऽभ्यैः केन हेतुना ॥ ६७॥
१०७
हृदयमित्यादि - - केन हेतुना इदं वनमभ्यैः अभिगतासि वद कथय । अभिपूर्वादिणो लङ् । मध्यमपुरुषैकवचनम् । '२२५४। आडजादीनाम् | ६ | ४|७२ ‘२६९। आटश्च । ६।१।९० |' इति वृद्धिः । हृदयं गच्छति या मूर्तिः शरीरमत्यक्तसौन्दर्यात् । '२९६४ | गमश्च | ३ |२| ४७|' इति खच् । सा एवंविधा मूर्तिर्यस्याः सा त्वं भीममप्येतद्वनं सुभगम्भावुकं सर्वस्यैवाप्रियं प्रियं कुर्वाणा । असुभगं भूत्वा सुभगं भवतीति '२९७४ | कर्तरि भुवः | ३ |२| ५७ |' इति खुकञ् ॥ २५१ - सुकृतं प्रियकारी त्वं कं हरस्युपतिष्ठसे, ॥
पुण्यः कृच् चाटुकारस् ते किङ्करः सुरतेषु कः ॥६८॥
सुकृतमित्यादि - सुकृतं पुण्यकारिणं शोभनं कृतवानिति '२९९९ | सुकर्म पाप - ३|१|८८ | ' इत्यादिना क्विप् । कं रहसि विजने त्वमुपतिष्ठसे उपश्लियसि । संगतकरणे तर प्रियकारी अनुकूलवर्तिनी सती । प्रियमनुकूलं करोतीति '२९६१ । क्षेम - प्रिय-मद्रेऽण् चं । ३।२।४४ |' इति अणू '४७० | टिड्ढाणञ् - 18 | १|१५|' इत्यादिना ङीप् । पुण्यकृत् कृतपुण्यः । तस्य पूर्ववत् क्विप् । चाटुकारः प्रियवाक्यकरः । ' २९३७ । न शब्दश्लोक - | ३ |२| २३ |' इत्यादिना टे प्रतिषिद्धेsa भवति । ईदृशस्ते किङ्करः दासः । ' २९३५। दिवा - विभा | ३ |२| २११' इति टः । किंयत्तद्बहुषु कृञोऽज्विधानमिति तत्स्त्रीविषये द्रष्टव्यम् । सुरतेषु शोभनरतेषु । ' ३०९० । नपुंसके भावे क्तः | ३ | ३ | ११४ |' | '२४२८| अनुदात्तो - |६|४| ३७|' इत्यादिनानुनासिकलोपः । अनेनोभयरुचिराख्याता ॥
२५२ - परि-पर्युदधे रूपम -यु-लोकाच् च दुर्लभम् ॥
भावत्कं दृष्टवत्स्वैतद॑स्मास्वधि सु - जीवितम् ॥ ६९॥
परीत्यादि - एतद्रूपं भावकं भवत्या इदमिति १३१९ । भवतष्ठक्छसौ |४|२| ११४ । ' इति ठक्छसौ । 'ठकुछ सोश्लोपसंख्यानम्' इति पुंवद्भावः । ‘१२२१| इसुसुक्कान्तारकः |७|३|५१ | दुर्लभं परिपर्युदधेः '५९६ | अपपरी वर्जने । |१|४|८८|' इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां द्वितीयायां प्राप्तायां ५९८ । पञ्चभ्यपापरिभिः | २|२|१०|' इति पञ्चमी । '६६६। अप-परि- बहिरञ्चवः पञ्चम्या 1२1१।१२।' इति विभाषासमासश्च । असमासपक्षे '२१४१ | परेर्वर्जने || १ |५|' इति द्विर्वचनम् । उदधिं वर्जयित्वा चतुरुदधिमेखलायां भुवि दुर्लभमाद्युलोकाच स्वर्गलोकान्सं च यावत् दुर्लभम् । अत्रापि पूर्ववत्पञ्चमी । तादृशं दृष्टवत्स्वस्मासु अधि सुजीवितमस्मद्विषये आधिक्येन सुजीवितम् । अहो वा सुजीवितमिति अहोशब्दार्थे अधिशब्दो वर्तते ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८ भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, २५३-आपीत-मधुका भृङ्गः सुदिवेवाऽरविन्दिनी ॥
सत्-परिमल-लक्ष्मीका ना ऽ-मुस्काऽसीति मे मतिः. आपीतेत्यादि-परि सर्वतो मार्जनमिति परिमलः । कलत्रपक्षेत्यधिकृत्य मृनेष्टिलोपश्चेति कलप्रत्यय औणादिकः । इह सुरतोपभोगविमर्दः परिमलोऽभि. प्रेतः । तस्य लक्ष्मीः त कृतत्वात् । सती विद्यमाना परिमलशोभा यस्याः । ८८९। उरःप्रभृतिभ्यः कप् ।५।४।१५१।' सा त्वमपुंस्का अविद्यमानभर्तृका नासीति मे मतिः । पूर्ववत्कप् । किमिव सुदिवेवारविन्दिनी पद्मिनी । शोभनं दिवा नीहारायभावाद्दिवा दिवसं यस्याः । ८६०। सुप्रात-५।४।१२०।' इत्यादिना अच् । आपीतमधुका भृङ्गः आपीतं मधु यस्याः । '८९१। शेषाद्विभाषा ।।४।१५४।' इति कप् । यथेयं सत्परिमललक्ष्मीका तथा स्वमपीति ॥ २५४-मिथ्यैव श्रीः श्रियं मन्या, श्रीमन् मन्यो मृषा हरिः, ॥
साक्षात्-कृत्याऽभिमन्येऽहं त्वां हरन्तीं श्रियं श्रियः ७१ मिथ्यैवेत्यादि-श्रियः श्रियं रूपसम्पदं हरन्तीमभिभवन्तीं त्वां साक्षास्कृत्य प्रत्यक्षीकृत्य । विभाषा कृजीत्यनुवर्तमाने '७७५। साक्षात्प्रभृतीनि च ।।. ४७४।' इति गतिसंज्ञा । गतिसमासे ल्यबादेशः । अहमभिमन्ये किं मिथ्या श्रीः श्रियंमन्या अहमेव श्री न्येति मन्यमाना श्रीमिथ्या नैव श्रीः किन्तु त्वमेवेति । '२९९३। आत्ममाने खश-३।२।०३।। २५०५। दिवादिभ्यः श्यन् ।३।११६९।' । '२५९४। इच एकाचोऽम्प्रत्ययवञ्च ।।३।६८।' इत्यम्भावः । तस्यामः प्रत्ययत्वान्मलोपाभावः । '१९०। न विभक्तौ तुस्माः ।।३।४।' इति वचनात् । अचीतीयडादेशः । विबन्ता धातुत्वं न जहतीति विब्वचीत्यादिना श्रयतेरोणादिकः किम् । हरिश्चात्मानं श्रीमन्तं मन्यमानो मृषा न श्रीमानित्यहमभिमन्ये ॥ २५५-नौदकण्ठिष्यता ऽत्यर्थ, त्वामैक्षिष्यत चेत् स्मरः, ॥
खेलायन्ननिशं नापि सः कृत्य रतिं वसेत् , ॥७२॥ नोदेत्यादि-सरभार्या रतिः सापि रूपेण निकृष्टेति दर्शयति । चेत् यदि सरः त्वामैक्षिष्यत दृष्टवानभविष्यत् तदा अत्यर्थं नोदकण्ठिष्यत रति प्रति भृशमुस्कण्ठितो नाभविष्यत् । '६५२। ईश दर्शने' इति, २७३॥ कटि शोके' इति भौवादिकात् क्रियातिपत्तौ ल । नापि रति स्वभायों सजूःकृत्य सहायीकृत्य वसेत् , अपि तु परित्यजेत् । अत्र क्रियातिपत्तिर्न विवक्षिता किन्तु हेतुहेतुमद्रावः । नापि रति सजू कृत्य वसेत् यदि त्वामीक्षेतेति हेतुपदमन्यूय हेतुमद्भावदर्शनात् । र्यादिषु 'सजूः सहार्थः' इति वचनात् गतिसंज्ञा । खेलायन् अनिशं क्रीडन् सर्वदा । खेलाशब्दात् कण्डादित्वात् यक् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- १०९ २५६-वल्गूयन्तीं विलोक्य त्वां
स्त्री न मन्तूयतीह का, ॥ कान्ति नाऽभिमनायेत
को वा स्थाणु-समो ऽपि ते. ॥ ७३ ॥ वल्ग्वित्यादि-त्वां वल्गूयन्ती शोभमानां विलोक्य न मन्त्यति स्त्रीह का। इह जगति का स्त्री न मन्तयेत् कुप्येत् । सर्वदा कुप्यत्येव ईर्ष्यायुक्तत्वात् स्त्रीणाम् । असम्भावने लिङ् । वल्गु-मन्तुशब्दाभ्यां कण्ड्वादित्वाद्यक् । को वा को नाम स्थाणुसमोऽपि काष्ठतुल्योऽपि गुणदोषानभिज्ञत्वात्ते तव कान्ति विलोक्य नाभिमनायेत पूर्वमदृष्टत्वादनभिमनाः सन् अभिमनाः सचेता न भवेत् । पूर्ववल्लिङ् । अभिमनसो भृशादित्वात्क्यङ् सलोपश्च । महादेवतुल्यो वा आस्तामन्यः सोऽपि तावदभिमनायेत् ॥ २५७-दुःखायते जनः सर्वः, स एवैकः सुखायते,॥
यस्योत्सुकायमाना त्वं न प्रतीपायसेऽन्तिके. ॥७॥ दुःखेत्यादि-स एवैको जनः सुखायते सुखं वेदयते । यस्यान्तिके समीपे न त्वं प्रतीपायसे न प्रतिकूलवर्तिनी भवसि । उत्सुकायमाना सती । यस्य पुनरन्तिके उत्सुकायमाना प्रतीपायसे स सर्वो जनः दुःखायते दुःखं वेदयते । सुख-दुःखशब्दाभ्यां '२६७४। सुखादिभ्यः कर्तृवेदनायाम् ॥३॥॥१८॥' इति क्यङ् । उत्सुक-प्रतीपशब्दाभ्यां भृशादित्वात् ॥ २५८-कः पण्डितायमानस् त्वा
मादायोऽऽमिष-सन्निभाम्॥ त्रस्यन् वैरायमाणेभ्यः
शून्यमन्ववसद् वनम्.' ॥ ७५ ॥ क इत्यादि-पण्डितायमानः अपण्डितः कथमपि पण्डितो भवन् । भृशादित्वात् क्यङ् । त्वामामिषसन्निभां सर्वजनप्रार्थनीयत्वात् । आदाय गृहीत्वा कः शून्यं वनमन्ववसत् । शून्ये वने अवसदित्यर्थः । '५४४॥ उपान्वध्याङ्वसः
॥४॥४८॥' इति कर्मसंज्ञा । कीदृशः । त्रस्यन् बिभ्यत् । वैरायमाणेभ्यः वैरं कुर्वाणेभ्यः । २६७३। शब्द-वैर-३।१७।' इत्यादिना क्यङ् । ५८८। भीत्रार्थानाम् ।।४।२५।' इत्यपादानसंज्ञा ॥ २५९-ओजायमाना तस्या ऽयं प्रणीय जनकाऽऽत्मजा ॥
उवाच दश-मूर्धानं साऽऽदरा गद्गदं वचः ॥ ७६ ॥ ओजेत्यादि-एवमुक्तवति रावणे जनकसुता दशमूर्धानमुवाच । दश मूर्धानः शिरांसि यस्य तस्याय प्रणीय दत्त्वा अतिथिरयमिति । सम्प्रदानस्य
भ. का. १० Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
११. भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, शेषत्वेन विवक्षितत्वात् षष्ठी । ओजायमाना ओज इवाचरन्ती '२६६५। कर्तुः क्यङ् सलोपश्च ।३।१।११।' 'ओजसोऽप्सरसो नित्यम्' इति वचनात् । मां माभिभूदित्यतितेजस्विनी भवन्तीत्यर्थः । किमुवाच वचो वक्ष्यमाणम् । सादरा सती । परिव्राजक इति । गद्गदमनभिव्यक्तमसंस्कृतत्वात् ॥
कालापकम् (४)२६०-'महा-कुलीन ऐक्ष्वाके वंशे दाशरथिर् मम ॥
पितुः प्रियं-करो भर्ता क्षेमं-कारस् तपस्विनाम्.॥७७॥ महेत्यादि-यदुक्तं तेन के रहस्युपतिष्ठस इति अस्य प्रतिवचनं मम भर्ता महाकुलीनः महाकुलस्यापत्यमिति । ११६४। महाकुलादञ्-खजौ ।।१।१४१॥' इति खन् । किमादित्यवंशसंभवः । किं सोमवंशसंभवो वा महाकुलस्यापत्यमित्याह । ऐक्ष्वाके वंशे इक्ष्वाकूणामयमैक्ष्वाकः ।११४५। दाण्डिनायन-६।४।१७॥' इत्यादिना टिलोपनिपातनम् । अन्ये तत्र सन्तीत्याह । दाशरथिः दशरथस्थापत्यं यः स मम भर्ता । महाकुलीनः । कीदृशः । पितुः प्रियंकरः अनुकूलकारी । तपस्विनां च क्षेमंकारः । २९६१॥ क्षेमप्रियमद्रेऽण् च ।३।२।४४।' इति चकारात् खच् ॥ २६१-निहन्ता वैर-काराणां सतां बहु-करः सदा॥
पारश्वधिक-रामस्य शक्तेरन्त-करो रणे ॥ ७८ ॥ निहन्तेत्यादि-वैरकाराणां शत्रूणाम् । वैरपूर्वात् कृतः २९३७॥ न शब्द. श्लोक-३।२।२३।' इत्यादिना टे प्रतिषिद्धे अणेव भवति । निहन्तेति तृजन्तस्य प्रयोगः । तत्र कर्मणि षष्टी । सतां धर्मे स्थितानां बहुकरः बहुकार्य करोतीति । '२९३५। दिवा-विभा-३।२।२९॥' इति टः । स्त्रीविवक्षायां तु 'किं-यत्तद्वहुषु-' इति करोतेरच् । आपरयोः 'खनिशृभ्यां डिच्च' इत्यौणादिकः कुः परशुशब्दः । तत्पर्याय एवाव्युत्पन्नः परश्वधशब्दः । स प्रहरणं यस्य १६०८। परश्वधादृञ्च ।४।०५८।' तस्य परशुरामस्य सम्बन्धिन्याः शक्तः समार्थ्यस्यान्तकरो विनाशयिता । अन्तं करोतीति पूर्ववट्टः । रणे संग्रामे तत्र भवः ॥ २६२-अध्वरेष्विष्टिनां पाता पूर्ती कर्मसु सर्वदा ॥
पितुर् नियोगाद् राज-त्वं हित्वा योऽभ्यागमद् वनम् ॥ अध्वरेग्वित्यादि-इष्टमेभिरिति इष्टिनो यज्वानः । १४४८। इष्टादिभ्यश्च ।५।२।८८।' इतीनिः । किमिष्टवतः । अध्वरान् कर्माणि तत्र 'कस्यन्विषयस्य-' इति कर्मणि सप्तमी । अध्वरेविष्टिनामिति कर्मणि षष्ठी कृद्योगे । पाता रक्षिः ता। पूर्ती कर्मसु सर्वदा । पृणोतेर्निष्ठायां '२४९४॥ उदोष्ट्यपूर्वस्य । १०२।' इत्युत्वम् । '३०४०। न ध्या-ख्या-1८।२।५७।' इत्यादिना निष्ठानत्वप्रतिषेधः । पूर्तमनेनेति पूर्ववदिनिः । किं पूर्तमिति सर्वदा श्राद्धादिकर्मणि । पूर्ववत्सप्तमी । स राजस्वं राज्यम् । हित्वा त्यक्त्वा । वनमभ्यागमत् । आमि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः - १११
मुख्येन आगतवान् । लुङ् । च्लेरङि रूपम् । पितुर्नियोगात् । नायोग्यत्वात् । स मे भर्तेति योज्यम् ॥
२६३ - पतत्रि - क्रोष्टु - जुष्टानि रक्षांसि भयदे वने ॥
यस्य बाण - निकृत्तानि श्रेणी - भूतानि शेरते. ॥ ८० ॥ पतत्रीत्यादि - यस्य बाणैर्निकृत्तानि छिन्नानि रक्षांसि भयदे वने दीर्घनिया शेरते स मम भर्तेति योज्यम् । शेरत इति ' २४४२ । शीङो रुट् | ७|१|६| ' कीदृशानि । अश्रेणयः श्रेणयो भूतानि । '७६२ । ऊर्यादिच्विडाचश्च 1918 | ६१ | ' इति व्यन्तानां '७६१| कुगतिप्रादयः | २|२|१८|' इति सः । '२१२० । वौत्र |७|४| २६ ।' इति दीर्घः । च्व्यर्थानां तु '७३८ | श्रेण्यादयः कृतादिभिः | २|१| ५९ |' इत्ययं विषयः । पतत्रिभिः क्रोष्टुभिश्च जुष्टानि परिवृतानि ॥ २६४ - दीव्यमानं शितान् बाणानस्यमानं महा- गदाः ||
निघ्नानं शात्रवान् रामं कथं त्वं नाऽवगच्छसि ॥ ८१ ॥
दीव्येत्यादि - शितांस्तीक्ष्णान् बाणान् । दीव्यमानं क्षेप्तुं शक्तं तच्छीलं वा । अनेकार्थत्वाद्धातूनां दिवेः '३१०९ । ताच्छील्य- वयोवचन- १३।२।१२९ |' इत्यादिना शानच् । '२०५ । दिवादिभ्यः श्यन् | ३ |१| ६९ |' महागदाः अस्यमानं क्षेमं शक्तं तच्छीलं वा । पूर्ववच्छानच् । शात्रवान् शत्रून् । प्रज्ञादित्वादण् । निम्नानं हन्तुं शक्तं तच्छीलं वा । पूर्ववत् प्रत्ययः । हन्तेः ' २६६३ । गमहन|६|४|९८|' इत्युपधालोपः । '३५८ । हो हन्तेः । ७१३/५४ |' इति कुत्वम् । एवंविधं रामं कथं नावगच्छसि । तेन कर्मणा सर्वलोकविदितत्वादिति भावः ॥
:
२६५ - भ्रातरि न्यस्य यातो मां मृगाविन् मृगयामसौ,
॥
एषितुं प्रेषितो यातो मया तस्य ऽनु-जो वनम् ॥८२॥
भ्रातरीत्यादि - यद्येवं कासावित्याह । असौ रामो मां भ्रातरि न्यस्य अर्पयित्वा मृगयामाखेटकं यातः । मृगेः स्वार्थिको णिच् । अदन्तत्वाच्च गुणो न भवति । तदन्तात् '३२७७॥ कृञः श च | ३ | ३ | १०० |' इत्यधिकृत्य 'परिचर्या-परिसर्या मृगयाटाट्यानामुपसंख्यानम्' इति भावे शप्रत्ययः । यक् । अल्लोपाभावश्च । टाप् । मृगान्विध्यतीति मृगावित् । वासौ भ्रातेति चेदाह । तस्यानुजः कनिष्ठो मया प्रेषितः सन् यातो वनम् । अनु पश्चाजायत इति । ' ३०११॥ अन्येष्वपि दृश्यते | ३ |२| १०१ |' इति डः । अनौ कर्मयुक्तमकर्मण्यपि भवति । किमर्थं । एषितुम् । तमेव ज्ञातुम् । '१२०२ । इषँ गतौ' इत्यस्य रूपम् । ज्ञानास्वात् । प्रेषित इति तस्यैव रूपम् ॥
२६६-अथा॑ ऽऽयस्यन् कषायाऽक्षः स्यन्न-स्वेद-कर्णाोल्बणः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२ भट्टि-काव्ये-प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
संदर्शिताऽऽन्तराकूतस्
तामवादीद् दशाननः, ॥ ८३ ॥ अथेत्यादि-अथैवमुक्तो जानक्या दशाननस्तामवादीत् उक्तवान् । आयस्थन् क्रोधाविष्टत्वात् शरीरं खेदयन् । २२८७। यसँ प्रयत्ने' इति देवादिकः परस्मैपदी । क्रोधादेव कषायाक्षः । '८५२। बहुव्रीही सक्थ्यक्ष्णोः-५१११३॥' इति षच् । स्यन्नैः सृतैः स्वेदकणैरुल्वणः उद्भटः व्याप्त इत्यर्थः । स्यन्देनिष्ठायां रूपम् । संदर्शितमान्तरमन्तर्गतमाकूतमभिप्रायो येन स एवंविधः ॥ २६७-'कृते कानिष्ठिनेयस्य ज्यैष्ठिनेयं विवासितम् ॥ ____ को नग्न-मुषित-प्रख्यं बहु मन्येत राघवम्. ॥ ८४ ॥
कृत इत्यादि-कनिष्ठाया अपत्यं ज्येष्टाया अपत्यमिति ११२३। स्त्रीभ्यो ढक् ।४।१।१२०।। ११३१॥ कल्याण्यादीनामिनङ् ।४।१।१२६॥' तयोः कल्या. प्यादिषु पठितत्वात् । कनिष्ठासुतस्य भरतस्य कृते निमित्ते । ज्येष्ठायाः सुतः निरुपयोगितया विवासितः विसर्जितः । विपूर्वस्य वसतेहे तुमण्ण्यन्तस्य निष्ठायां रूपम् । तं नग्नमुषितप्रख्यं यथा कश्चिन्मुषितो नग्नो भवति तद्वद् भूतम् । '७२६। पूर्वकाल-२।१।४९।' इति सः । तयोः पूर्वापरकालत्वात् । राजदन्तादिस्वात्परनिपातः । ईदृशं राघवं को बहु मन्येत श्लाघेत । नैवेत्यर्थः ॥ २६८-राक्षसान् बटु-यज्ञेषु पिण्डी-शूरान् निरस्तवान् ॥
यद्यसौ कूप-माण्डूकि! तवैतावति कः स्मयः ॥ ८५॥ राक्षसानित्यादि-अध्वरेष्विष्टिनामित्यस्योत्तरमाह । यद्यसौ राक्षसान् पिण्डीशूरान् पिण्ड्यामेव शूरान् भोजने एव शूरान् । ७२५। पानेसमिताद. यश्च ।२।१॥४८॥' इति सः । बटुयज्ञेषु कुब्राह्मणयज्ञेषु । निरस्तवान् तिरस्कृतवान् । हे कूपमाण्डूकि कूपे माण्डूकीवं । पूर्ववत् सः । ११२२। ढक् च मण्डूकात् । ४।१।१९।' इति चकारादण वापत्ये । एतावति स्वल्पे वस्तुनि तव कः मयः । नैव युज्यते ॥
मत्पराक्रमे तु युक्तः । वत्रापि मम न युक्तं वक्तुमित्याह२६९-मत्-पराक्रम-संक्षिप्त-राज्य-भोग-परिच्छदः॥
युक्तं ममैव किं वक्तुं दरिद्राति यथा हरिः ॥ ८६ ॥ मत्परेत्यादि-राज्यभोगादयः परिच्छदो हस्त्यश्वादिः स मत्पराक्रमे संक्षिप्तो ऽपहृतो यस्य हरेरिन्द्रस्य स यथा दरिद्राति निरर्थको भवति तन्ममैव किं वक्तुं युक्तमात्मगुणवादस्य लजाकरत्वात् । दरिदातेरादादिकत्वाच्छपो लुक् ॥ २७०-निर्-लङ्को वि-मदः स्वामी
धनानां हृत-पुष्पकः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
निकान्तः । 'निरादया गया इस्तत्वम् । हृतपुष्पच धनदस्यासीत
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ११३
अध्यास्ते ऽन्तर्-गिरं यस्मात् ,
कस् तन् ना ऽवैति कारणम्. ॥ ८७ ॥ .. निर्लङ्क इत्यादि-यस्मात्कारणात् धनानां स्वामी धनदः । अन्तर्गिरमध्यास्ते अध्यासितवान् । गिरेः कैसलास्थान्तर्मध्ये । विभत्त्यर्थेऽव्ययीभावः । '६८३॥ गिरेश्च सेनकस्य ।५।४।११२।' इति टच् । '५४२। अधि-शीङ्-स्थाऽऽसाम्-११४१४६।' इति कर्मसंज्ञा । तेन '६५८। तृतीयासप्तम्योबहुलम् ।।४।०४।' इत्यम्भावो न भवति । '६५७। नाव्ययीभावात्-१२।४।०३।' इत्यमेव भवति । तत्कारणं मम पराक्रमं मां वा को नावैति न जनाति । कीदृशः। निर्लङ्कः लङ्कातो निष्क्रान्तः । 'निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या' इति सः । '६५५। एकविभक्ति च-१।२।४।' इत्युपसर्जनसंज्ञायां इस्वत्वम् । हृतपुष्पकः हृतं आच्छिन्नं पुष्पकाख्यं विमानं यस्य । अत एव विमदोऽपेतदर्पः । लङ्का पुष्पकं च धनदस्यासीत् तदाच्छित्त्वा अनेन गृहीतमिति ॥ २७१-भिन्न-नौक इव ध्यायन्
मत्-तो बिभ्यद् यमः स्वयम् ॥ कृष्णि-मानं दधानेन
मुखेना ऽऽस्ते निरुद्यतिः ॥ ८८ ॥ भिन्नत्यादि-स्वयं साक्षान्मत्तो बिभ्यत् त्रस्यन् यमो वैलक्षण्यात् मुखेन कृष्णिमानं कृष्णवर्णत्वम् । १७८७। वर्णदृढादिभ्यःध्यञ्च ।५।१११२३॥' इति चक दिमनिच् । दधानेन धारयता । इत्थम्भूते तृतीया । निरुद्यतिः निरुद्यमः आस्ते । उत्पूर्वाद्यमेः '३२७२। स्त्रियां क्तिन् ।३।३।९।' अनुनासिकलोपः । कीदृशः । ध्यायन् चिन्तयन् । 'किं मामापतितं यदहमनेन हृतसर्वस्वः' इति । भिन्ननौक इव विपन्नपोतवणिगिव । '८८९॥ उरःप्रभृतिभ्यः-५।४।१५१ ॥
एवं स्वपौरुषं प्रदर्य स्वीकर्तुमाह२७२-समुद्रोपत्यका हैमी पर्वताऽधित्यका पुरी ॥
रत्न-पारायणं नाम्ना लकैति मम मैथिलि! ॥ ८९ ।। समुद्रेत्यादि हे मैथिलि ! लङ्केति नाम्ना मम पुरी। कीदृशी। समुद्र एवोपत्यका आसन्ना भूर्यस्याः सा समुद्रोपत्यका । समुद्रस्य पर्वतोपत्यकात्वात् । समु. द्रौपत्यकेति समासे साधुत्वं न भवति । यतः संज्ञाधिकारात् पर्वतस्यासन्ने अधिरूढे उपाधिभ्यां त्यकन्प्रत्ययान्तयोरुपत्यकाधित्यकाशब्दयोः साधुत्वमुक्तम् । 'प्रतिषेधे त्यकन उपसंख्यानम्' इति '४६३। प्रत्ययस्थात्-७३।४४।' इतीकारो न भवति । हैमी हेमविकारा । १५३२॥ प्राणिरजतादिभ्योऽञ् ।४।३।१५४॥' पर्वताधित्यका । त्रिकूटपर्वतस्योपरि स्थिता । रत्नपारायणं यत्र रत्नानां पारमवसा. नमयन्ते बुध्यन्ते तत्परीक्षकाः । सर्वरत्नस्थानमित्यर्थः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४ भट्टिकाव्ये – प्रथमे प्रकीर्णकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
दुर्गावस्थित्यानभिभवनीयतां रत्नोपचयात्समृद्धतां कथयन् प्रलोभयति - २७३ - आवासे सिक्त-संमृष्टे गन्धैस् त्वं लिप्त-वासिता ॥ अर्पितरु-सुगन्धि-स्रक् तस्यां वस मया सह ॥९०॥
आवास इत्यादि --तस्यां पुर्यां आवासे गृहे । भावसत्यस्मिन्निति अधिकरणे घञ् । मया सह त्वं वस । प्रार्थनायां लोट् । सिकसंमृष्टे पूर्व सिके पश्चासंसृष्टे । गन्धैर्लिप्तवासिता सती पूर्व लिप्ता चन्दनादिमिर्गन्धैः पश्चाद्वासिता धूपिता । संमृष्टादिभिः '७२६ । पूर्वकाल - 1२1१1४९ | ' इत्यादिना सः । अर्पिता न्यस्ता उर्वी महती सुगन्धिस्रक् सुरभिमाला यस्यां सा त्वम् ॥
किमिति त्वया सह वसामीति चेदाह -
२७४ - संगच्छ पौंस्त्रि ! स्त्रैणं मां युवानं तरुणी शुभे ! ॥
राघवः प्रोष्य-पापीयान्, जहीहि तर्म - किं चनम् ९१
संगच्छेत्यादि - हे पौखि ! पुमांसमईति तद्धिता वा । अहर्थे हितार्थे वा '१०७९ | स्त्री- पुंसाभ्यां नञ्- स्त्रञौ ।५।१।८७|' स्त्रीप्रत्यये 'नन्- नजीकक्ख्युंस्तरुण-तलुनानामुपसंख्यानम्' इति । मां युवानं तरुणं संगच्छ भङ्गीकुरु । गमेः प्रार्थनायां लोट् । '२४०० | इषु गमि - १७।३।७७१' इत्यादिना छत्वम् । ' २६९९ । समो गम्यृच्छि | १|३|२९|' इत्यादिना तङ् न भवति सकर्मकत्वात् । विशेषतः स्त्रैणं स्त्रियै हितमर्हन्तं वा । पूर्ववत्प्रत्ययः । तरुणी युवती सती शुमे कल्याणि शोभत इति इगुपधलक्षणः कः । ममापि तादृशो भर्तास्तीति चेदाह - राघवः प्रोष्यपापीयानिति । पापशब्दात् '२०२०। विन्मतोर्लुक् |५|३|६५|' इति ईयसुन् लुक्क मतुपः । प्रोष्यपापीयानिति ' ७५४ । मयूरव्यंसकादयश्च |२| १|७२ | इति सः । देशान्तरं यात्वा पापवत्तरः । तमकिञ्चनं दरिद्रम् । न विद्यते किंचन यस्येति । 'सर्वनामाव्ययसंज्ञाया उपसर्जनप्रतिषेधः' इति वचनाचाव्ययसंज्ञा तेन न विभक्तिलोपः । जहीहि त्यज । ईत्वस्य ' २४९८| जावे | ६ |४| ११६॥ ' इति वा वचनाद्विकल्पः ॥
२७५ - अश्नीत- पिबतीयन्ती प्रसिता स्मर- कर्मणि ॥
वशे कृत्य दशग्रीवं मोदस्व वर - मन्दिरे ॥ ९२ ॥
O
अनीतेत्यादि - अनीतपिबतेति '७५४ । मयूरन्यंसक - १२।१।७२१' इत्यादित्वात् सः । तत्र हि 'आख्यतमाख्यातेन क्रियासातत्ये' इति पठ्यते । सततमनीतपिबतेत्येवं भृत्यजनानादेष्टुमिच्छतीति ' २६५७ । सुप आत्मनः क्यच् | ३|१|८' अनीतपिबतीयन्ती । प्रसिता स्मरकर्मणि आधिक्येन प्रवृत्ता कामव्यापारे । '६४१ । प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च |२| ३ | ४४|' इति चकारात् सप्तमी । वशेकृत्यानुवर्तिनं दशग्रीवं कृत्वा । ७७५ | साक्षात्प्रभृतीनि च । १|४|७४।' इति गतिसंज्ञा । मोदस्व हर्षे जनय । वरमन्दिरे श्रेष्ठगृहे स्थिता ॥
I
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपै कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ११५ २७६-मा स्म भूर् ग्राहिणी भीरु ! गन्तुमुत्साहिनी भव, ।
उद्भासिनी च भूत्वा मे वक्षःसंमार्दनी भव.' ॥१३॥ मा स्मेत्यादि-हे भीरु! मा स भूहिणी प्रतिकूला मा भूः। न यास्यामीत्यमुमर्थं गृह्णामीति कृत्वा । '२२२०। मोत्तरे लङ् च ।३।३।१७६।' इति चकारात् लुङ् । गन्तुमुत्साहिनी उद्युक्ता भव । '३१७७। शक धृष-३।४।६५।' इत्यादिना तुमुन् । उत्साहिनीति सहोपपदत्वात् । ततश्वालंकृतशरीरत्वादुद्भासिनी शोभमाना भूत्वा नो ऽस्माकं वक्षःसंमर्दिनी स्तनाभ्यामुरःस्थलस्य पीडिका भव । ग्रहोत्साहोद्धाससंमर्दानां ग्रहादिषु पठितत्वात् कर्तरि णिनिः । ३०६। ऋन्नेभ्यो ङीप् ।४।१।५।' ॥ २७७-तां प्रातिकूलिकी मत्वा जिहीर्षुर् भीम-विग्रहः ॥
बाहूपपीडमाश्लिष्य जगाहे द्यां निशा-चरः ॥९४॥ तामित्यादि-यदैवमभिधीयमाना न प्रतिपन्ना तदा तां प्रातिकूलिकी प्रतिकूलवर्तिनी मत्वा ज्ञात्वा । 'ओजःसहोम्भसा वर्तत' इत्यधिकृत्य प्रतिकूलं वर्तत इत्यस्मिन्नर्थे १५७८॥ तत्प्रत्यनुपूर्व-1४।४।२८।' इत्यादिना ठक् । जिहीर्षुः हर्तुमिच्छुः । भीमविग्रहः भीषणशरीरः । दृष्टराक्षसशरीररूपः। सुखेन हियत इति बाहूपपीडमाश्लिष्य बाहुभिरुपपीड्य । '२३७०। सप्तम्यां चोपपीड१३।४।४९।' इति चकारात् तृतीयान्त उपपदे णमुल । जगाहे रथेनोत्पत्य द्यामाकाशं निशाचरी गाहते स्म । दिवशब्दसमानार्थो द्योशब्द औणादिकः । 'गमेडौँ' इत्यत्र छुतेश्चेति वचनात् । '२८५। औतोऽम्शसोः ।।११९३।' इत्यात्वम् । कालापिनस्तु दिवशब्दादेव व्युत्पादयितुं सूत्रमधीयते वाम्येति । दिवः अमि विकल्पेनाकारादेश इति ॥ २७८-त्रस्यन्तीं तां समादाय यतो रात्रि-चराऽऽलयम् ॥
तूष्णीं-भूय भयादासांचक्रिरे मृगपक्षिणः ॥ ९५ ॥ त्रस्यन्तीमित्यादि-त्रस्यन्ती च तां तद्रूपदर्शनात् समादाय गृहीत्वा यतो गच्छतो रावणात् । यातेः शतरि पञ्चम्या रूपम् । किं यातो रात्रिचरालयं लङ्काम् । रात्रौ चरतीति २९३०। चरेष्टः ।३।२।१६।' । '१००८ रात्रेः कृति विभाषा ।६।३।७२।' इति मुम् । तस्मादावणाद्यद्भयं ततो भयात् तूष्णीम्भूय । '३३८५। तूष्णीमि भुवः ॥३॥४॥३३॥' इति '७८५। क्त्वा च ।।२।२२।' इति समासे ल्यबादेशः । आसांचक्रिरे आसिताः । '२३२४। दयायासश्च ।३।।३७।' इत्याम् । मृगपक्षिणः मृगाश्च पक्षिणश्च । समानजातीयानामिति वचनादेकवद्भावोऽत्र न भवति ॥ २७९-उच्चै रारस्यमानां तां कृपणां राम-लक्ष्मणौ ॥ जटायुः प्राप पक्षीन्द्रः परुषं रावणं वदन्. ॥ ९६ ॥
॥ इति प्रकीर्ण-काण्डः प्रथमः समाप्तः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
उच्चैरित्यादि-तां सीतां जटायुः पक्षीन्द्रः । रावणं परुषं निष्ठुरं वदन् प्राप प्राप्तवान् । कीदृशीम् । उच्चै रारस्यमानाम् । 'हा राम, हा लक्ष्मण' इति शन्दौ द्वौ उच्चैमहता ध्वनिना पुनः पुना रसन्तीमित्यर्थः । रसेः शब्दकर्मकत्वात् क्रियासमभिहारे यङ् । कृपणां दीनाम् ॥
॥ इति प्रकीर्ण-काण्डम् ॥
॥अतः परमधिकार-काण्डम् ॥
तत्र प्रथमं टाधिकारःइतः परमधिकारकाण्डमुच्यते । यत्र प्राधान्येनैकैकमधिकृत्य लक्षणं प्रदर्शितं तदधिकारकाण्डम् । शेषलक्षणेषु प्रकीर्णकमेव द्रष्टव्यम् । एवं च कृत्वा अन्तरान्तरा तत्सूचनार्थ प्रकीर्णकश्लोकाभिधानम् । अत्र च काण्डे निर्दिष्टसंज्ञका. श्चत्वारः परिच्छेदाः । तत्र प्रथमे आचं टप्रत्ययमधिकृत्योच्यते । सर्गार्थस्य विवक्षितस्यापरिसमाप्तत्वात् तमेवाभिसन्धायाह२८०-'द्विषन् ! वने-चराऽग्र्याणां त्वमादाय-चरो वने ॥
अग्रे-सरो जघन्यानां मा भूः पूर्व-सरो मम.॥९७॥ द्विषन्नित्यादि-एवंच कृत्वा मिश्रक उच्यते द्वयोरप्यत्र प्राधान्येन विवक्षितत्वात् । परुषं वदन् । कीदृशम् । हे द्विषन् ! मा भूः पूर्वसरो ममेति । ममाग्रतो भूत्वा मा गा इत्यर्थः । पूर्व सरतीति २९३३॥ पूर्वे कर्तरि ।३।२।१९।' इति टः । यतस्त्वमग्रेसरो जघन्यानाम् । अग्रेसरतीति '२९३२। पुरोऽग्रतः।३।२।१८।' इत्यादिना टः । जघन्य इति '२०५८। शाखादिभ्यो यः ।५।३।१०३।' इतीवार्थे यः । पापानां प्रथमस्त्वम् । कुतः भादायचरो वने । आदाय चरतीति '२९३१। भिक्षा-सेना-३।२।१७।' इत्यादिना । वने चरन्तीति वनेचराः । अधि. करणे चरेष्टः । तेषामय्याः प्रधाना ऋषयः । तानादाय चरसि भक्षयसि । कर्मणि षष्ठी॥ २८१-यशसू-कर-समाचारं ख्यातं भुवि दया-करम् ॥
पितुर्वाक्य-करं रामं धिक् त्वां दुन्वन्तम-त्रपम्॥९॥ यशस्करेत्यादि-रामं दुन्वन्तमुपतापयन्तमपं निर्लजं धिक् त्वाम् । गहों । १३३६। टुहुँ उपतापे' इत्यस्य सौवादिकस्य शतरि '२३८७। हु-शुवोःसार्वधातुके ।६।४।८७।' इति यणादेशे रूपम् । कीदृशं रामम् । यशस्करसमाचारम् । समाचरणं समाचारः चरितं भावे घञ् । यशस्करोतीति यशस्करः । '२९३४॥ कृलो हेतु-३।२।२०।' इत्यादिना टः । १३८॥ विसर्जनीयस्य सः ।।३।३४।' यशस्करणहेतुभूतः समाचारो यस्य । ख्यातं भुवि प्रसिद्धं दयाकरं करुणाकरणशीलम् । ताच्छील्ये टः । पितुर्वाक्यकरं पितुर्वचनानुष्ठाने अनुकू. लम् । आनुलोम्ये टः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ११५ २८२-अहमन्त-करो नूनं ध्वान्तस्यैव दिवा-करः॥
तव राक्षस! रामस्य नेयः कर्म-करोपमः ॥९९॥ अहमित्यादि हे राक्षस ! अहं तव नूनमवश्यमन्तकरः विनाशयिता। कीदृशः । रामस्य नेयो वश्यः । '२८४२। अचो यत् ।३।१।९७।' कर्मकरोपमः भृतकतुल्यः । २९३६। कर्मणि भृतौ ।३।२।२२।' इति टः । ध्वान्तस्येव दिवा. करः । यथान्धकारस्यान्तको दिवाकरः सूर्यः तथा । अन्तकरदिवाकरौ २९३५दिवा-विभा-३।२।२१॥' इति टप्रत्ययान्तौ । एवमुक्त्वा खं पपातेति सम्बन्धः ॥ २८३-सतामरुष-करं पक्षी वैर-कारं नराऽशिनम् ॥
हन्तुं कलह-कारोऽसौ शब्द-कारः पपात खम्.॥१०॥ सतामित्यादि-एवमुक्त्वा असौ जटायुः पक्षी खमाकाशं पपात पतितः । किमर्थ नराशिनं राक्षसं हन्तुं हनिष्यामीति । कीदृशं राक्षसम् । सतामरुष्करं धर्मे स्थितानां पीडाकरम् । अरुःशब्दः पीडोपलक्षणपरः । '२९३५। दिवा-वि. भा-३।२।२१।' इति टः । वैरकारं वैरकरणशीलम् । कलहकारः पक्षी कलहयि. तुमनुकूलः । अनयोः '२९३७। न शब्द-श्लोक-३।२।२३।' इति टे प्रतिषिद्धे. ऽणेव भवति । कर्मण्यणः प्राप्तिरस्तीति टाधिकार उदाहृतः। कियत्खं पपात । यावति दूरे शब्दपातस्तावत्खमिति ॥
॥ टाधिकारः समाप्तः॥
अतः परं प्रकीर्णकाः। इतः प्रकीर्णकश्लोकानाह२८४-धुन्वन् सर्व-पथीनं खे वितानं पक्षयोरसौ ॥
मांस-शोणित-संदर्श तुण्ड-घातमयुध्यत. ॥ १०१॥ धुन्वन्नित्यादि-असौ पक्षी अयुध्यत युध्यते स्म । युधेवादिकस्य लङि रूपम् । तुण्डघातमिति क्रियाविशेषणम् । तुण्डेन चञ्चवा घातो हननं यस्मिन् युद्ध इति । '३४५८॥ करणे हनः । ३।४।३७।' इति न णमुल ३३६७। कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः ।३।४१४६।' इति वचनात् अहिंसार्थत्वाच्च तदारम्भस्य यथा पादघातं भूमि हन्तीति । '३३६८। हिंसार्थानां च समानकर्मकाणाम् ।३।४. ४८' इत्यनेनापि न भवति समानकर्मकताभावात् । अकर्मकत्वाद्युधेः । तेन भावे घञ् । धुन्वन् कम्पयन् खे आकाशे पक्षयोर्वितानम् । सर्वपथीनं सर्वः पन्था इति '७२७। पूर्वकाल-२।१।४९।' इत्यादिना सः । ९४०। अक्-पू:५।४।७४।' इति समासान्तोऽकारः। सर्वपथान् व्यामोतीति १८०८। तत्सर्वादेः५।२७।' इत्यादिना खः । मांसशोणितसन्दर्श कारून मांसं शोणितं च दृष्ट्वा । '३३५०। कर्मणि दृशि-विदोः साकल्ये ।३।४।२९।' इति णमुल । '७४३॥ भमै
वाव्ययेन ।२।२।२०।' इति सः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, २८५-न बिभाय, न जिहाय, न चक्लाम, न विव्यथे ॥
आनानो विध्यमानो वारणान् निववृते न च.॥१०२॥ नेत्यादि-आनानः पक्षी प्रहरन् । '२६९५। आङो यमहनः ।।३।२०।' इति तङ् । न बिभाय न भीतः। तस्मान्न जिहाय न लजितः । सम्यङ् मया न हत इति न चक्लाम न कान्तः। न विव्यथे । '२३५३। व्यथो लिटि ७४। ६०' इति सम्प्रसारणम् । जितश्रमत्वात् । विध्यमानो वा । वाशब्दश्चार्थे । परेण हन्यमानश्च न विव्यथे न पीडां भेजे । सत्त्वाधिकत्वात् । रणाञ्च न निववृते न निवृत्तः । अभग्नोत्साहत्वात् ॥ २८६-पिशाच-मुख-धौरेयं स-च्छत्र-कवचं रथम् ॥
युधि कद्-रथ-वद् भीमं वभञ्ज ध्वज-शालिनम्. १०३ पिशाचेत्यादि-युधि संग्रामे पक्षी रथं बभञ्ज भन्मवान् । तस्य पुष्पकादन्यत्वात् । तथा हि कदथवत् कुत्सितरथमिव । '१०२८। रथ वदयोश्च ।६।३। १०२।' इति कदादेशः । धुरं वहन्ति धौरेया अश्वाः । १६२८। धुरो यडको ।४।४।७७॥' । पिशाचस्येव मुखं येषां ते धौरेया यत्र रथे तं पिशाचमुखधौरेयम् । सच्छोभनं छत्रं कवचं च यस्मिन् । तं भीमं भयानकं तथा धुर्यत्वात् । ध्वजशालिनं ध्वजवन्तम् । शालिनशब्दः किन्प्रत्ययान्तस्तद्वन्तमाह । अन्यस्त्वाह ध्वजेन शालितुं श्लाघयितुं शीलमस्येति णिनिः । अनेकार्थत्वाद्धातूनामिति ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥
__ अतः परं आमधिकारः। इतः प्रभृत्याममधिकृत्याह२८७-संत्रासयांचकाराऽरिं, सुरान् पिप्राय पश्यतः, ॥
सत्याजयांचकाराऽरिं सीतां विंशति-बाहुना.॥१०४॥ सन्त्रासयामित्यादि-अथैतस्मिन् युद्धप्रस्तावे स पक्षी सीतां विंशतिबाहुना रावणेन त्याजयांचकार त्याजितवान् । गत्यादिषु स्यजेरसंग्रहात् तृतीयैव भवति । कस्मात्याजितवानित्याह । सन्त्रासयांचकारारि यसादार रावणं त्रासितवान् । अकर्मकत्वात् त्रासेय॑न्तावस्थायामरेः कर्मत्वम् । आभ्यां हेतुमण्ण्यन्ताभ्याम् '२३०६। कास्प्रत्ययात्-३।१।३५।' इत्यादिना आम् । आमो. ऽमित्वमदन्तत्वात् । '२२३८। आमः ।२।४१८१॥' इति लुक् । '२३११॥ अयामन्त-६।४।५५।' इत्यादिना अयादेशः। आमकारान्तस्य कृत्संज्ञायां प्रातिपदिकत्वे प्रथमैकवचनम् । तस्य '४५२। अव्ययात्-।२।४८।' इति लुक् । स्वरादिषु 'भम् आम्' इति पठितत्वादव्यत्वम् । आमन्तस्थानभिव्यक्तपदार्थत्वात् '२२०
३९। कृञ्चानुप्रयुज्यते-३।१॥४०॥' इत्यादिना लिट्परस्य कृजो ऽनुप्रयोगः । कत्र• Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः -
११९
भिप्रायाभावाभावेऽनुप्रयोगे तङ् न भवति । सुरांश्च पश्यतो युद्धं जटायुः पिप्राय श्रीणितवान् । शत्रुत्रासनं सीतात्याजनं च देवानां प्रीतेः कारणम् ॥
२८८ - अ- सीतो रावणः कासांचक्रे शस्त्रैर् निराकुलः, ॥
भूयस् तं भेदिकांचक्रे नख-तुण्डाऽऽयुधः खं गः . १०५
असीत इत्यादि - असीतः परित्यक्तसीतो रावणः आकाशस्थः कासांचक्रे कुत्सितमभिहितवान् । एह्येहीति विहगाधिपेति । '६६६ । कारूँ शब्दकुत्सायाम्' इत्यनुदात्तेत् । '२३८६ । कास् | ३|१|३५|' इत्यादिना आम् । शस्त्रैः । इत्थम्भूते तृतीया । निराकुलः पूर्व बाहुभिः सीताग्रहणे व्याकुलत्वात् । भूयः पुनरपि । खगः पक्षी । डप्रकरणे ' ३०११। अन्येष्वपि दृश्यते | ३ |२| १०१ |' इति वचनात् गमेर्डः । तं निशाचरं बेभिदांचक्रे । अत्यर्थ भिन्नवान् । बेभिद्यतेर्यङन्तादाम् । नख-तुण्डान्येवायुधानि यस्य ॥
I
1
२८९-हन्तुं क्रोध-वशाद'हांचक्राते तौ परस्परम् ॥
नवा पायांच विरे दयांचक्रे न राक्षसः ॥१०६॥
1
1
हन्तुमित्यादि - तौ पक्षि- रावणौ क्रोधवशात् क्रोधाधीनतया परस्परमन्योन्यं हन्तुमीहांचक्राते चेष्टां कृतवन्तौ । '२२३७ | इजादे : - | ३|१|३६|' इत्यादिना आम् । विः पक्षी । जनि घसिभ्यामित्यधिकृत्य 'वेजो डिच' इत्यौणादिक इक् । न वा नैव । वाशब्द एवार्थे । पलायांचक्रे पलायितः । '२३२६ । उपसर्गस्वायतौ |८|२|१९' इति लत्वम् । राक्षसश्च न दयांचक्रे न दयतेस्म । पक्षिणं खल्वहं कथं व्यापादयामीति । उभयत्रापि '२३२४ | दयायासश्च । ||३|१|३७|' इत्याम् ॥
२९० - उपासांचक्रिरे द्रष्टुं देव - गन्धर्व - किन्नराः, ॥
छलेन पक्षौ लोलूयांचक्रे क्रव्यात् पतत्रिणः ॥ १०७॥
उपेत्यादि - देवगन्धर्वकिन्नरा द्रष्टुं युद्धं द्रक्ष्याम इति उपासांचक्रिरे उपगताः । पूर्ववदाम् । क्रव्याद् रावणः । क्रव्यं मांसमत्तीति क्रव्यात् । ' २९७७॥ दोऽनन्ने | ३|२|६८|' इति विद । पतत्रिणः पक्षिणः पक्षौ लोलूयांचक्रे अत्यर्थ लूनवान् । यङ्प्रत्ययान्तत्वादाम् । छलेन मायया प्रसह्य जेतुं न शक्यत इति । भल्लेनेति पाठान्तरम् ॥
१ - १२२५। शराऽर्क -विहगाः खगाः ।' २ - ५३३ । पतत्रि - पत्रि- पतग- पतत्-पत्ररथाऽण्डजाः। नगौको वाजि-विकिर-वि-विष्किर- पतत्रयः ॥ ३ – '६७ | राक्षसः कौणपः क्रव्यात्
क्रव्यादोsस्रप आशरः ।' इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२० भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे षष्ठो वर्गः,
२९१ - प्रलुठितवनौ विलोक्य कृत्तं दश-वदनः ख-चरोत्तमं प्रहृष्यन् ॥ रथ-वरम॑धिरुह्य भीम-धुर्यं स्व-पुरमंगात् परिगृह्य राम - कान्ताम् ॥१०८॥
1
प्रलुठितमित्यादि - खचराः पक्षिणः । खे चरन्तीति अधिकरणे '२९३० । चरेष्टः | ३ |२| १६ |' तेषामुत्तमं जटायुं कृत्तं छिन्नं लूनपक्षत्वात् । भवनौ भुवि प्रलुठितं विलोक्य प्रहृष्यन् हर्षे प्राशुवन् विवृत्तो विघ्नकारीति दशाननो रथवरं स्मरणात् प्राप्तं पुष्पकाख्यमारुह्य भीमधुर्य रामकान्तां सीतां तथैव परिगृह्य स्वपुरमगात् गतवान् ॥
इति श्री जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येद्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमः परिच्छेदः (वर्गः ) ' तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता हरणः श्री राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः पर्यवसितः ॥ ५ ॥
षष्ठः सर्गः— अनाधिकारस्यापरिसमाप्तत्वात्तमे वाममधिकृत्याह -
२९२ - ओषांचकार कामऽग्निर् दश-वक्रम॑हर्-निशम्. ॥ विदांचकार वैदेहीं रामादन्य- निरुत्सुकाम् ॥ १ ॥ ओषांचकारेत्यादि - अथशब्दो वक्ष्यमाणतृतीयश्लोके यः सोऽत्र द्रष्टव्यः । अथ तस्मिन् सीतापरिग्रहे जाते कामाग्निः कामोऽग्निरिव दशवक्रं दशाननमोषांचकार ददाह । '७४६ । उषं दाहे' । '२३४१ । उष - विद - | ३|१|३८|' इत्याम् । अहर्निशं अहश्च निशा च । 'सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद्भवति' इत्येकवद्भावात् । '५५८ | कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे | २|३|५|' इति द्वितीया । अहो नकारस्य '१७२ | रोSपि ८/२/६९ | ' इति रत्वम् । कस्माद्ददाह इत्याह । रावणो वैदेहीमन्यनिरुत्सुकां रामादन्यस्मिन् सर्वत्र निरभिलाषां विदांचकार अगुणत्वं विदेस्तथेति विदेश्कारान्तनिपातनात् गुणाभावः ॥ २९३- प्रजागरांचकारोरेरीहास्वनिशर्मादरात्, ॥
प्रविभयांचकारो ऽसौ काकुत्स्थादभिशङ्कितः ॥ २ ॥ प्रजागरांचकारेत्यादि - अरे रामस्य ईहासु चेष्टासु । '३२८०। गुरोश्च - ।३।३।१०३।' इत्यकारः । आदरादादरेण प्रजागरांचकार जागरितवान् । शत्रुचि -
१ - ( १८२ ) लोकस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम्. ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १२१ कीर्षितज्ञानपरो बभूवेत्यर्थः । पूर्ववदाम् । अनिशम् अविच्छेदेन । (अनिश; मिति निशाक्रियाविच्छेदो नास्ति यस्मिन् प्रजागरण इति । निशेति क्रियाविच्छेदोपलक्षणम् । प्रायेण हि निशायां क्रियाणामप्रवर्तनम् । ) किमिति जागरितवानित्याह । काकुत्स्थादसौ प्रविभयांचकार प्रभीतवान् । २४९१॥ भी ही।३।१।३९।' इत्यादिनाम् । नुवत्कार्ये धातोर्गुणायादेशौ । अमिशङ्कितः किमयं करिष्यतीति । २९४-न जिह्रयांचकारा ऽथ सीतामभ्यर्थ्य तर्जितः ॥
नाप्यूर्जा बिभरामास वैदेह्यां प्रसितो भृशम् ॥ ३॥ न जिह्वयांचकारेत्यादि-सीतामभ्यर्थ्य याचित्वा न जिहयांचकार न लजितः । तर्जितः भर्सितोऽपि तयैवेत्यर्थात् । नाप्यूर्जी बलं बिभरामास धारितवान् । '२२३९। कृञ्-३।११४०।' इति प्रत्याहारग्रहणादस्तेरप्यनुप्रयोगः । हीधातोर्गुणायादेशौ । ११६२। डुभृञ् धारण-पोषणयोः' उभयत्रापि पूर्ववदाम् श्रुवच्च । कथं न धारितवान् इत्याह । वैदेह्यां प्रसितः प्रसक्तः । भृशमत्यर्थम् ॥ २९५-विदांकुर्वन्तु रामस्य वृत्तमित्यवदत् स्वकान्, ॥
रक्षांसि रक्षितुं सीतामाशिषच् च प्रयत्नवान्. ॥४॥ विदांकुर्वन्त्वित्यादि-स्वकानात्मीयान् शुकसारणादीन् अवददुक्तवान् । किमित्याह-रामस्य वृत्तमनुष्ठितं किं तस्येहागन्तुमुद्यमोऽस्ति न वेति विदांकुर्वन्तु । '२४६५। विदांकुर्वन्त्वित्यन्यतरस्याम् ।३।११४१॥ इति निपातितम् । सीतां रक्षितुं रक्षांसि आशिषदादिष्टवान् । शासः '२३८२। सर्ति-३।०५६।' इत्यङ् । '२४८६। शास इदङ्हलोः ।६॥३४॥' इति शासेरुपधाया इत्वं '२४१०। शासि-वसि-1८।३।६०।' इति षत्वम् । प्रयत्नवान् प्रयत्नपरः। आमधिकारो गतः ॥
___ अथ प्रकीर्णकाःअथ प्रकीर्णश्लोकानाह२९६-रामो ऽपि हत-मारीचो निवय॑न् खर-नादिनः॥
कोष्टुन् समशृणोत् क्रूरान् रसतो ऽशुभ-शंसिनः॥५॥ राम इत्यादि-हतमारीचो रामो ऽपि निवय॑न् प्रत्यागमिष्यन् । वलादि. लक्षण इटि प्राप्ते '२३४८ । न वृधः-७।२।५९।' इतीनिषेधः । क्रोष्ट्रन शृगालान् । रसतः शब्दायमानान् । समशृणोत् संश्रुतवान् । सकर्मकत्वात् । '२६९९। समो गम्युच्छि-19॥३।२९।' इत्यात्मनेपदं न भवति । लङि रूपम् । क्रूरान् भीषणान् । यतः खरनादिनः खरवनदन्ति । '२९८९ । कर्तरि-३।२१७९।' इति णिनिः । अशुभशंसिनः अनिष्टसूचनशीलान् ॥
भ० का० ११ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकारकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
-
२९७ - आशङ्कमानो वैदेहीं खादितां निहतां मृताम् ॥ स शत्रुघ्नस्य सोदर्यं दूरादायान्तमैक्षत ॥ ६ ॥
·
आशङ्कमान इत्यादि - तथाविधाशुभश्रवणादाशङ्कमानो वितर्कयन् वैदेहीं किं खादितां निशाचरादिना । ततः निहतां त्यक्तप्राणाम् । आहो स्वयमेवायुःक्ष• यान्मृतां वा । स रामः शत्रुघ्नस्य सोदर्य भ्रातरम् | ' १६६० | सोदराद्यः |४|४| १०९।' आयान्तमागच्छन्तमारादैक्षत दृष्टवान् । ईक्षेर्लङि रूपम् ॥ २९८ - सीतां सौमित्रिणा त्यक्तां सधीचीं त्रस्नुमैकिकाम् ॥
विज्ञाय siस्त काकुत्स्थः - 'क्षये क्षेमं सु- दुर्लभम् . ' ७
सीतामित्यादि - सौमित्रैरेकाकिनो दृष्टत्वान्नियतमनेन त्यक्तेति तां विज्ञाय ज्ञात्वा काकुत्स्थो रामः । क्षये गृहे । क्षीयते ऽस्मिन्निति अधिकरणेऽच् । क्षेमं कल्याणम् । सुदुर्लभं सुदुःखेन लभ्यत इति । '३३०५ | ईषद् - | ३|३|१२६ ।' इत्यादिना खल । अमंस्त ज्ञातवान् । कथं क्षये क्षेमं सुदुर्लभमिति आह - सधीचीं सहचारिणीं न क्वचिदेकाकिनीं तिष्ठन्तीम् । सहाञ्चतीति '३७३ । ऋत्विग्- | ३ | २|५९ |' इत्यादिना किन् । '४ २२ । सहस्य सधिः । ६।३।९५|' इत्यञ्चतौ वप्रत्यये सहस्य सध्यादेशः । 'अञ्चतेश्चोपसंख्यानम्' इति ङीप् । '४१६ | अचः | ६ |४| - १३८।' इत्यकारलोपः । ‘४१७ | चौ | ६ |३|१३८ । ' इति दीर्घः । कुतः त्रस्तुं त्रसनशीलाम् । क्रियाशब्दत्वादूङ् न भवति । एकिकां लक्ष्मणेन त्यक्तत्वात् । '१९९८ । एकादा किनिच्चासहाये | ५|३|५२ | ' इति चकारात्कन् । '४६३ । प्रत्ययस्थात् । ७।३।४४ |' इतीत्वम् ॥ ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥
अतः परं दुहादि:
इतो द्विकर्माधिकारः -
२९९-सोऽपृच्छल् लक्ष्मणं सीतां याचमानः शिवं सुरान् ॥ रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः ॥ ८ ॥
सोऽपृच्छदित्यादि - '५३९ | अकथितं च | १|४|५१ |' इत्यत्र दुहियाचीत्यादिश्लोकस्थान् धातून् प्रयुङ्क्ते कविः । तत्र रामोऽपृच्छत् सीतामिति प्रधानं कर्म | लक्ष्मणमित्यकथितं कर्म । याचमानः प्रार्थयमानः । शिवं कल्याणम् । अर्थात् सीतायाः शिवं प्रधानं कर्म सुरान् देवान् इत्यकथितं कर्म । भ्राता - क्ष्मणः सर्वं यथावत् स्थितं ब्रूते स्म उक्तवान् । सर्वमिति प्रधानं कर्म राममित्यकथितम् ॥
१ - ५९७ समानोदर्य सोदर्य - सगर्थ्य - सहजाः समाः ।' इति ना० अ० । -- ' १३५४ । निलयाऽपचयौ क्षयौ । इति ना० अ० ।
३–दुह्-याच्- पच्-दण्ड् - रुधि- प्रच्छि-चि- ब्रू-शासु - चि-मथ - मुषाम् । कर्म - युक् स्यादकथितं तथा स्यान् नी-हु-कृष्-वद्दाम् ॥ १ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १२३ ३००-संदृश्य शरणं शून्यं भिक्षमाणो वनं प्रियाम् ॥
प्राणान् दुहन्निवा ऽऽत्मानं शोकं चित्तमवारुधत्. ९ संदृश्येत्यादि-रामः शरणं गृहं शून्यं संदृश्य दृष्ट्वा । शोकं चित्तमवारधत् चित्तं शोकं प्रावेशयत् । कीदृशः। प्रियां जानकी वनं भिक्षमाणः । प्राणान् दुहन्निव त्यजमिव । प्राणानिति प्रधानं कर्म आत्मानमित्यकथितम् । आत्मनः प्राणान् त्यजत्रिव ॥ ३०१-'गता स्यादवचिन्वाना कुसुमान्याश्रम-दुमान्.॥
आ यत्र तापसान् धर्म सुतीक्ष्णः शास्ति, तत्र सा.१० गतेत्यादि-यत्र यसिंस्तपोवने सुतीक्ष्णो नाम ऋषिः धर्म शास्ति शिक्षयति । धर्ममिति प्रधानं कर्म तापसानित्यकथितम् । तत्र तपोवने गता स्यात् । सम्भावने लिङ् । आकारो निपातः स्मरणे । किं कुर्वती कुसुमान्यवचिन्वाना। कुसुमानीति प्रधानं कर्म आश्रमदुमानित्यकथितम् । अवचिन्वानेति चिनोते. कभिप्राये तछ । दुह्यादिदण्डको गतः ॥
इति दुहादिद्विकर्मकः।
__ अत परं प्रकीर्णकाःप्रकीर्णकानाह३०२-आः, कष्टं, बत, ही-चित्रं, हूं, मातर, दैवतानि धिक्,
हा पितः!, को ऽसि हे सु-भ्र!,' बहवं विललापसः, आः कष्टमित्यादि-शोकेनाक्रान्तमना विलपन्नाह-आः पीडायाम् । पितृवियोगपीडितः आः इत्याह । असद्वियोगेन पिता प्राणांस्त्यक्तवानित्यभिप्रायः । कष्टमित्याह । कष्टं कृच्छ्रम् । भर्तृमरणादसद्वियोगाच मातुः कावस्थे. त्यभिप्रायेणाह बत इति । षतशब्दः खेदे । सौमित्रिरपि तया सीतया अन्यादृशः सम्भावित इति विस्मितो हीत्याह । हीशब्दो विस्मये । यदि नाम स्त्रिया मूर्खतया तथाभिहितं सौमित्रिणा विदुषा कथं तादृशः शापो दत्त इत्यभिप्रा. रेणाह चित्रमिति । चित्रमाश्चर्ये । यदेवंविधोऽपि स्खलतीति । सर्वमेव दुर्जातं कैकेयीप्रभवमिति क्रुध्यन् हूं मातरित्याह । हूंशब्दः क्रोधे । अथवा सर्वमेतत् दैवचेष्टितं न ममानुष्ठितमित्यभिप्रायेणाह धिग्दैवतानीति । धिक् कुत्सा: याम् । प्राणांस्त्यक्तवन्तमपि पितरं पुनरहं द्रष्टास्मीत्यभिप्रायेणाह । हा पितः कदष्टव्योऽसीति । हा शोके । हे सीते क गतासीति । भ्रूशब्दात् 'भप्राणिजातेः' इत्यादिनो । उवर्णान्तमात्रस्य विधानाद्वहुव्रीहिः । उपसर्जनत्वं च । पुनः लियामूछ । '७५। अन्तादिवच ।।१।०५।' इति पूर्व प्रत्यन्तवत्त्वात् प्रातिपदि.
१-१९५९ । शरणं गृह-रक्षित्रोः । इति ना० ब०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, कत्वम् । अतः सम्बुद्धौ ह्रस्वत्वम् । विललाप स एवं कृत्वा बहनेकप्रकार विलापं कृतवान् ॥ ३०३-इहा ऽऽसिष्टा ऽशयिष्टेह सा, स-खेलमितो ऽगमत् , ॥
अग्लासीत् संस्मरन्नित्थं मैथिल्या भरताऽग्रजः॥१२॥ इहेत्यादि-इह प्रदेशे आसिष्ट उपविष्टा । '१९५८। इदमो हः ।।३। १११ । १९४९। इदम इश ।५।३।३।' इह । अशयिष्ट शयितवती । आसे: शीङश्च लुङ् । सखेलं सलीलम् । इतः प्रदेशादगमत् गतवती इस्थमेवंप्रकारम् । मैथिल्याः सरन् । '६१३॥ अधीगर्थ-२।३।५२।' इति कर्मणि षष्ठी । भरताप्रजो रामोऽग्लासीत् ग्लानिं गतः । ग्लायतेर्लुङ् । '२३७७। यम-रम-७।२।. ७३।' इति सगिटौ ॥ ३०४-'इदं नकं-तनं दाम पौष्पमैतद् दिवा-तनम् , ॥
शुचैवौद्धध्य शाखायां प्रग्लायति तया विना, ॥१३॥ इदमित्यादि-नक्तंतनं निशाभवं इदं दाम पुष्पमाला पुनर्दिवातनं दिव. सभवम् । '१३९। सायम्-४।३।२३।' इत्यादिना ट्युट्युलौ तुद च । पौष्पं पुष्पाणामिति तस्येदमित्यण् । शुचेव शोकेनेव । सम्पदादित्वाविप् । शाखायामुद्रध्य । आत्मानमित्यर्थात् । प्रग्लायति ग्लानिं गच्छति । ग्लायतेः शित्यायादेशः । शाखायां प्रलम्बमानं ग्लानिं गच्छन्तं वीक्ष्येदमुत्प्रेक्षितम् । कुतः शोकात्तया विना सीताविच्छेदेन ॥ ३०५-ऐक्षिष्महि मुहुः सुप्तां यां मृता ऽऽशङ्कया वयम् , ॥
अ-काले दुर्मरमहो, यज् जीवामस् तया विना,॥१४॥ ऐक्षिष्महीत्यादि-यां वयमैक्षिष्महि ईक्षितवन्तः। ईक्षेः सेटो लुङ् । मुहुः सुप्तां अविच्छिन्न निद्वत्वात् । मृताशङ्कयेति अनिष्टशंसित्वात् प्रियजनहृदयस्य इदानीं तया विना अहो वयं यजीवामस्तदकाले दुर्मरणमिति विललाप । जीवितस्थापूर्णकाले दुःखेन मरणमिति भावे खल ॥ ३०६-अ-क्षेमः परिहासो ऽयं. परीक्षा मा कृथा मम, ॥
मत्तो मा अन्तर्धिथाः सीते! मा संस्था जीवितेन नः,॥ अक्षेम इत्यादि-परिहसनं परिहासः क्रीडा । अयमक्षेमो न कल्याणकरः। मम परीक्षां किं मामपश्यन् दुःखित आस्ते न वेति मा कृथाः मा कार्षीः । अपि तु दर्शयात्मानम् मा निलीयस्व । २३६८। उश्च ।।२।१२।' इति कित्त्वाद्गुणाभावः । '२३६९। हवादङ्गात् ।२७।' इति सिचो लोपः । तस्माद्धेतोः सीते मान्तर्धिथाः । अन्तर्हिता मा भूः । ५९१। अन्तधौं ।१।४२' इत्यपादानसंज्ञायां 'पञ्चम्यास्तसिः' । '१३७३। प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।।२।९।' इति मदादेशः लुङि '२३०९। स्था-वोरिच ।।२।१७।' इति सिचः कित्वमित्वं च।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १२५
* २३६९ | इस्वात् - १८/२/२७|' इति सिचो लोपः । नोऽस्माकं जीवितेन मा स्था: क्रीडां मा कार्षीः । रमेरात्मनेपदित्वात्तङ् ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥ अतः परं सिजधिकारः
सिचं सापवादमधिकृत्याह -
३०७ - अहं न्यबधिषं भीमं राक्षसं क्रूरविक्रमम्, ॥
मा घुक्षः पत्युरात्मानं मा न श्लिक्षः प्रियं प्रिये. १६
"
अहमित्यादि - यतोऽहं राक्षसं मारीचं क्रूरविक्रमं भीमं भयानकं न्यवधिषं निहतवानस्मि । हन्तेः '२४३४। लुङि च | २|४|४३|' इति बधादेशः । अदन्तत्वाद्वृद्ध्यभावः । तस्मान्मा घुक्षः न गोपय पत्युरात्मानम् । अन्तर्धावित्य - पादानत्वम् | '२५५ | ख्यत्यात्परस्य | ६ | १|११२ । ' इत्युत्वम् । गुहेः '२३३६। शल इगुपधादनिटः सः | ३|१|४५ | ' | '३२४ । हो ढः | ८|२| ३१ | भष्भाव-कत्व - पत्वानि । सिपश्च विसर्जनीयः । मा न श्लिक्षः मा न परिरब्धाः अपितु श्लिष्य प्रियं माम् । हे प्रिये । २५१४ | श्लिष आलिङ्गने | ३|१|४६ ।' इति क्सः | ३०८ - मा स्म द्राक्षीर् मृषा दोषं, भक्तं मां मातिचिक्लिशः, ॥
शैलं न्यशिश्रियद् वामा, नदीं नु प्रत्यदुद्रुवत्. ॥१७॥
--
मा स्मेत्यादि - मृषा दोषं व्यलीकं दोषं मा द्राक्षीः । मयीत्यर्थात् '२२२० । स्मोत्तरे लङ् च । ३।३।१७६।' इति चकारालुङ् । '२३३६। शल इगुपधात् ।३।१। ४५।' इति क्सस्य '२४०७ न दृशः | ३ | २|४७ |' इति निषेधः । ' २२६९ | इरितो वा |३|१|५७|' इत्यङभावे सिच् । '२४०५ | सृजि - दृशो :- १६।११५८१' इत्यम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ' २९४ | वश्च - |८|२| ३६ |' इत्यादिना षत्वम् । यतोऽहं भक्तस्ततो मां भक्तं मातिचिक्किशः नातिक्लेशय । क्लिशेर्ण्यन्तात् सिपि । '२३१२। णि श्रि - | ३ |१| ४८ |' इत्यादिना चङ् । णिलोप- ह्रस्व-द्विर्वचनानि । पुनर्विकल्पयनाह । मयि दोषदर्शनाद्वामा मत्प्रतिकूलवर्तिनी सती शैलं नु पर्वतं कमप्यशिविदाश्रिता उत नदीं प्रत्यदुद्रुवत् प्रतिगतेत्यर्थः । नुशब्दो वितर्के । पूर्ववञ्चङ् ॥ ३०९ - ऐ वाचं देहि . धैर्य नस् तव हेतोरे सुस्रुवत्. ॥
त्वं नो मतिर्मिर्वा घासीर नष्टा, प्राणानिर्वाsदधः.
ऐ वाचमित्यादि - ऐशब्दो निपातोऽभिमुखीकरणे वर्तते । वाचं देहि । प्रार्थनायां लोट् । '२४७१| ध्वसोरेद्धौ - १६।४।११९ |' इत्येत्वम् । किमिति चेदा इ। धैर्य नोऽस्माकं धीरता तव हेतोरसुखुवत् गलितम् । नष्टा अदर्शनं गता सती त्वं नोऽस्माकं मतिं बुद्धिमधासीरिव पीतवतीव । बुद्धेरपगमात् । '२३७५। विभाषा द्रयोः | ३|१|४९ । ' इति यदा न च तदा '२३७७ | यम-रम७२/७३ | इति सगिटौ । प्राणानदधः पीतवती । कायस्याचेष्टत्वात् । चङि रूपम् । २३८२ आतो लोपः | ६ |४| ६४ | १ ||
I
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
३१० - रुदतो ऽशिश्वयच् चक्षुरास्यं तोस् तव श्वयीत्, ॥ म्रिये ऽहं मां निरास्थश् चेन्, मा न वोचश् चिकीर्षितम् ॥ १९ ॥
1
रुंदत इत्यादि - तवार्थे त्वां पश्यामीति रुदतो मम चक्षुरशिश्वियत् उच्छूनम् । आस्यं मुखं चाश्वयीत् । '२३७५ | विभाषा धेट् योः | ३|१|४९ |' इति चङ्-सिचौ । चङीयङ् । '२२९९ । हयन्त - |७|२|५|' इति न वृद्धिः । '२२६६। इट ईटि |८||२८|' इति सिचो लोपः । गुणायादेशौ । मां निरास्थश्चेद्यदि मम दर्शनं निरस्तवती त्वं तदा म्रियेऽहम् । '२५३८ । म्रियतेर्लुङ्गलिङोश्च | १|३|६१|' इति चकाराच्छित्यात्मनेपदम् ' २३६७। रिङ्-श यग् |७|४|२८|' इति रिङ् । अतो यत्त्वया चिकीर्षितं कर्तुमिष्टं तन्मा नावोचः मा नाभाषिष्ठाः अपि तु ब्रूहि । ' २४३८ । भस्यति वक्ति - | ३|१|५२ | ' इत्यङ् । ' २४५४ | वच उम् १७|४|२०|' ॥
३११ - लक्ष्मण ssचक्ष्व यद्यख्यत्
सा किञ्चित् कोप- कारणम्, ॥ दोषे प्रतिसमाधान -
ज्ञाते क्रियतां कथम् ॥ २० ॥
लक्ष्मणेत्यादि - हे लक्ष्मण ! यदि सा किञ्चित्कोपकारणमाख्यदुक्तवती । इदं तेनाप्रियमाचरितम् । पूर्ववदङ् । तदाचक्ष्व कथय । भज्ञाते दोषे अनिर्धारिते प्रतिसमाधानं कथं क्रियतां अनुष्ठीयतां । नैवेति भावः । कर्मणि लोट् । '२३६७। रिङ्-|७|४|२८|' इत्यादिना रिङ् ॥
३१२-इह सा व्यलिपद् गन्धैः, स्नान्तऽभ्यषिचज् जलैः,
set sहं द्रष्टुमह्वंतां,' स्मरन्नैवं मुमोह सः ॥ २१ ॥ इहेत्यादि - इह प्रदेशे सा सीता गन्धैर्व्यलिपत् समालिप्तवती । मामात्मानं चेत्यर्थात् । इह स्स्रान्ती क्रीडापूर्वकमभ्यषिचत् । हस्तयन्त्रमुक्तस लिलेन मामभिमुखं सिक्तवतीत्यर्थः । ' २२७६ | प्राक्सितात् - १८/३/६३ |' इति षत्वम् । इह द्रष्टुं तामाह्वं आहूतवान् । '२४१८ | लिपि - सिचि ह्रश्व | ३|१|५३ |' इति च्लेरङ् | एवं स्मरन् मुमोह मोहं गतवान् ॥ ३१३ - तस्या॑ ऽलिपत शोकाऽग्निः स्वान्तं काष्ठमिव ज्वलन्, अलिप्तैर्वा ऽनिलः शीतो वने तं न वजिह्रदत्. २२
"
१ - '६५१ । वक्रा SSस्ये वदनं तुण्डमाननं लपनं मुखम् ।' इति ना० ४० २-१५३ । चित्तं तु चेतो हृदयं स्वान्तं हृन् मानसं मनः । इति मा० भ०
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- ११७ तस्येत्यादि-तस्य रामस्य स्वान्तं मनः । '३०५८। क्षुब्ध-स्वान्त-1७।२।१४।' इत्यादिना निपातितम् । शोकाग्निः शोकोऽग्निरिव । अलिपत दीपितवान् । परस्मैपदेषु २४१८। लिपि-३।११५३' इत्यादिना नित्ये प्राप्ते '२४१९॥ मात्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ।३।११५४।' इति विकल्पेनाङ् । '२१५८। स्वरितजि. त:-१३७२।' इति क्रियाफलविवक्षायामात्मनेपदम् । काष्ठमिव स्वान्तं ज्वलन् अभिवर्धमानः । अनिलो वायुः शीतोऽपि सन् वने तं राममलिप्तेव दीपितवानिव । अङभावपक्षे २२८१। झलो झलि ।।२।२६।' इति सिचो लोपः। नतु नैवाजिह्लदत् हादितवान् । शोकानेरुद्बुद्धत्वात् । ह्रादेय॑न्तात् । '२३१२। णिश्रि-३।११४४।' इति चङ् ॥ ३१४-स्त्रानभ्यषिचता ऽम्भो ऽसौ रुदन् दयितया विना ॥
तथा ऽभ्यषिक्त वारीणि पितृभ्यः शोक-मूर्च्छितः २३ सानित्यादि-असौ रामो दयितया विना । शोकमूछितः शोकेन मोह नीतः । स्नातुमारब्धः । मूर्हेतुमण्ण्यन्तस्य रूपम् । ११२६। ष्णा शौचे' शत. प्रत्ययः । रुदन अश्रु विमुञ्चन् । अम्भः सलिलं अभ्यषिचत क्षिप्तवान् । शिरस्यालिना । तथा स्नातः पितृभ्यो वारीणि अभ्यषिक्त दत्तवान्। सिचेः पूर्ववद्विभापाऽङ् । सिचिरत्रोत्सर्गे वर्तते । ततश्चार्थान्तरवृत्तित्वाजलस्य कर्मत्वम् । अभ्युक्षणे तु करणत्वं यथा जलेन सिञ्चतीति ॥ ३१५-तथा ऽऽतॊ ऽपि क्रियां धयां
स काले ना ऽमुचत् क्वचित्, ॥ महतां हि क्रिया नित्या
छिद्रे नैवो ऽवसीदति. ॥ २४ ॥ तथेत्यादि-स रामस्तेन प्रकारेणार्तोऽपि क्वचिदपि धो क्रियां काले नामुचत् न त्यक्तवान् । यतो महतां सत्यपि छिद्रे व्यसने नित्या क्रिया नावसी. दति नापयाति । आपूर्वादणोतेा निष्ठायां ऋति धातौ वृद्धिः। मुचेः लुदनुबन्धत्वादछ । ३२७७। कृषः श च ३।३।१०।' रिडियडौ ॥ ३१६-आह्वास्त स मुहुः शूरान् , मुहुराहत राक्षसान्,॥
'एत सीताद्रुहः संख्ये, प्रत्यर्थयत राघवम्, ॥२५॥ आह्वास्तेत्यादि-पुनः पुनरभिभवितुं शूरानाहास्त आहूतवान् तथा राक्षसा. नाइत । पूर्ववद्विकल्पः । २७०४। 'स्पर्धायामाङः ॥१॥३॥३॥' इत्यात्मनेपदम् । कथमाहूतवानित्याह । हे सीताद्रुहः सीताहिंसकाः शूरा राक्षसा वा एत आगछत । आयूर्वादिणो लोट् । संख्ये संग्रामे । राघवं प्रत्यर्थयत प्रत्यर्थिनं कुरुत।
१-८६९ । युद्धमायोधनं जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् । मृधमास्कन्दनं संख्यं समीकं सांपरायिकम् ॥' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
प्रत्यर्थिशब्दात्तत्करोतीत्यर्थे णिच् । तदन्तालोटः परस्मैपदम् । '२०५१ । अर्थ याच्ञायाम्' इत्यस्य तु स्वार्थिकण्यन्तस्य सर्वदात्मनेपदित्वात् प्रत्यर्थयध्वमिति स्यात् ॥
३१७ - स्व- पोषमपुषद् युष्मान् या पक्षि- मृग- शावकाः ! ॥
अद्युतच् चैन्दुना सार्धं, तां प्रनृत, गता यतः . ' ॥ २६ ॥
स्वपोषमित्यादि - हे मृगपक्षिणां शावकाः पोताः ! या सीता युष्मान् स्वपोषमपुषत् पुष्टवती । ' ३३६१ | स्वे पुषः | ३ | ४ |४०|' इति णमुल् । '२८२७॥ यथाविध्यनुप्रयोगश्च |३|४|४|' '२३४३ | पुषादि - ३|१|५५ १' इत्यङ् । तां प्रब्रूत कथयत । यतो यत्र । आद्यादित्वात्तसिः । गता सत्यद्युतत् द्योतते स्म । पूर्ववदङ् । इन्दुना सार्धम् । चन्द्रमसा तुल्यकान्तित्वात् ॥
३१८ - गिरिमन्वसृपद् रामो लिप्सुर् जनक- संभवाम्, ॥
तस्मिन्नयोधनं वृत्तं लक्ष्मणार्याऽशिषन् महत् - २७
गिरिमित्यादि - गिरिमन्वसृपत् लक्ष्यीकृत्य गतः । हृदित्वादङ् | किमर्थं लब्धुमिच्छुः ‘२६२३। सनि मी मा - |७|४|५४ |' इत्यादिना इस् । ' २६२० | भन्न लोपः - | ७|४|५८ |' इत्यभ्यासलोपः । १२१ । खरि च |८|४|५५ | ' इति चर्व्वम् । जनकसम्भवाम् । सम्भवत्यस्मादिति सम्भवः । ' ३२३२ | ऋदोरप् | ३ | ३|५७।' । जनकः सम्भवो यस्यास्तस्माद्वा संभवो यस्यास्तां सीताम् । तस्मिन् गिरौ आयो - धनं युद्धं महदतिशयत्वात् वृत्तं लक्ष्मणायाशिषत्कथितवान् । क्रियायोगे चतुर्थी । '२३८२ । सर्ति - | ३ |२|५६' इत्यादिनाऽङ् । '२४८६ । शास इद-हलोः | ६ |४| ३४ |' इतीत्वम् । '२४१० | शासि वसि | ८ | ३|७०|' इति षत्वम् ॥
कथमकथयदित्याह—
३१९ - 'सीतां जिघांसू सौमित्रे ! राक्षसावरतां ध्रुवम् ॥
"
इदं शोणितमभ्यग्रं संप्रहारे ऽच्युतत् तयोः ॥२८॥
सीतामित्यादि - ( इत्येवं लक्ष्मणायाशिषदिति श्लोकचतुष्टयं यावत् सम्बध्यते ) हे सौमित्रे ! सीतां हन्तुमिच्छन्तौ राक्षसावारतामागताविति ध्रुवं निश्चितम् । भर्तेराङ्पूर्वात्पूर्ववदङ् । '२४०६ । ऋ-दृशोऽडि - १७।४।१६ ।' इति गुणः । कीदृशौ । सीतां जिघांसू हन्तुमिच्छू । हन्तेः सनि '२७१४ | अज्झनगमां सनि | ६ |४| १६ | ' इति दीर्घः । ' २४३० | अभ्यासाच्च | ७|३|५५ |' इति कुत्वम् । तथाहि । तयोः सीताद्वेषानुनयाभ्यां संप्रहारे युद्धे इदं शोणितम् अच्युतत् गलितम् । '४१ च्युतिर् क्षरणे' । अकर्मकोऽत्र । '२२६९| इरितो वा | ३ | १|५७/ इत्यङ् । अभ्यग्रं प्रत्यग्रम् ॥
१ – (३१६ ) श्लोक-स्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । २ - ८७० अस्त्रियां समराऽनीकरणाः -कलह-विग्रहौ । संप्रहाराऽभिसंपात - कलि-संस्फोट- संयुगाः ॥' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १२९ ३२० - इदं कवचमच्योतीत्, साऽश्वो ऽयं चूर्णितो रथः, ॥ एह्य॑मुं गिरिम॑न्वे॒ष्टुमवगाहावहे द्रुतम् ॥ २९ ॥
इदमित्यादि - इदं कवचमच्योतीत् भ्रष्टम् । भङभावे सिजेव भवति । अयं रथः साश्ववर्णित आस्ते । यतश्चैवं तस्मादेहि आगच्छ द्रुतम् । किं पश्चाद्विलम्बसे । अमुं गिरिमवगाहाव हे विलोडयावः । किमर्थं अन्वेष्टुम् । सीतामित्यर्थात् । एतत्सर्वं पर्वतसमीपे कथ्यते ॥
"
३२१ - मन्युर् मन्ये मम ऽस्तम्भीद्, विषादो ऽस्तभद्यतम् ॥ अजादिव च प्रज्ञा, बलं शोकात् तथा॑जरत्. ॥ ३० ॥
मन्युरित्यादि - मन्युः शोकः । मन्ये धमन्यौ । ( क्रन्दतः उच्छूने )। अस्तम्भीत् स्तब्धवान् । विषाद उद्यतिमस्तभत् । अत्र पक्षे अनुनासिकलोपः । प्रज्ञा च तस्वविवेकिनी बुद्धिः अजारीत् विवेकवैकल्यात् जीर्णेव । तथाशब्दः समुच्चये । बलं शोकादजरत् जीर्णम् । स्वकार्याकरणात् । ' २४०६ । ऋदृशोऽङि।७।४।१६।’ इति गुणः । ‘२२९१ | जू-स्तम्भु - | ३|१|५८ | ' इत्यादिना सिजङ ॥ ३२२ - गृध्रस्यैहाश्वतां पक्षौ कृत्तौ वीक्षस्व लक्ष्मण ! ॥
जिघत्सोर् नूनमपादि ध्वंसो ऽयं तां निशा - चरात्. ॥ गृध्रस्येत्यादि - हे लक्ष्मण । इह प्रदेशे गृध्रस्य पक्षौ कृत्तौ छिन्नौ । अश्वतां 'शूनौ । पूर्ववदङि ' २४२१ | श्वयतेरः | ७|४| १८ |' इति । वीक्षस्व नूनमवश्यं सीतां जिघत्सोरतुमिच्छोर्गृधस्य । अदे : ' २४२७ । लुङ्- सनोर्घस्लृ । २|४|३७| ' निशाचरादयं ध्वंसः पक्षच्छेद आपादि उत्पन्नः । कर्तरि लुङ् । '२५१३। चिण ते पदः | ३|१|६०|' इति ग्लेश्चिणादेशः । तशब्दस्य ' २३२९ । चिणो लुक् १६।४।१०४॥' ॥
३२३ - क्रुद्धो ऽदीपि रघु- व्याम्रो, रक्त- नेत्रो ऽजनि क्षणात् ॥
अबोधि दुःस्थं त्रैलोक्यं दीप्तैरापूरि भानु-वत्. ॥३२॥
क्रुद्ध इत्यादि - तदेवं रघुव्याघ्रो रामः क्रुद्धो अदीपि दीप्तवान् | क्षणाच्च रक्तनेत्रो ऽजनि जातः । ' २५१२ | जनि - वध्योश्च | ७|३|३५|' इति न वृद्धिः । त्रैलोक्यं निहन्मि यस्मिन् हन्यमाने सीताद्रुहोऽपि नश्यन्ति इत्यभिप्रायेण दुःस्थमबोध बुध्यते स्म । किंवा रामस्य द्वारा हियन्ते तदान्येषु का कथा इति दुःस्थं त्रैलोक्यमबोधि । दी है स्तेजोभिर्हेतुभिरापूरि वर्धते स्म । भानुवदादित्यवत् ॥
१ – १११०४ । स्युरुत्तरपदे व्याघ्र पुनवभ कुञ्जराः ॥ सिंह-शार्दूल-नागाऽऽद्याः पुंसि श्रेष्ठाऽर्थगोचराः ।'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३० भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
दीतैरिति भावे निष्ठा । सर्वत्र कर्तरि लुङ् । '२३२८ | दीप - जन - | ३|११६ ११' इत्यादिना चिण् ॥
३२४ - अताय्य॑स्यो॑त्त॒मं सत्वम॑प्यायि कृत-कृत्य - वत्, ॥
उपाचायिष्ट सामर्थ्यं तस्य संरम्भिणो महत्. ॥३३॥
अतायीत्यादि - अस्य रामस्य उत्तमं सत्वमभिप्रायः शोकव्यसनयोरविकारित्वात् अतायि सन्ततं नान्तरा विच्छिद्यते स्म । अप्यायि बृंहितम् । कृतकत्यवत् समाप्तक्रियवत् । हस्ततलस्थं शत्रुवधं मन्यमानस्य । उभयत्रापि पूर्ववचिण् । तस्य रामस्य संरम्भिणः शत्रुविषये क्षुभितचित्तस्य सामर्थ्यं बलं महदुपाचायिष्ट स्वयमेवोपचीयते स्म । चिनोतेः '२७६८ | अचः कर्मकर्तरि |३|१|६२| ' इति वा चिण् । पक्षे चिण्वदिट् ॥
३२५ - अदोहीव विषादो ऽस्य, समरुद्धैव विक्रमः, ॥
समभावि च कोपेन, न्यश्वसीच् चाऽऽयतं मुहुः. ॥
अदोहीत्यादि - अस्य रामस्य विषादः प्रागुत्पन्नो ऽदोहीव स्वयं क्षरित इव । अथवा अदोहीव प्रपूर्यते स्मेत्र । '२७६९ | दुहश्व | ३|१|६३ |' इति चिण् । विक्रमः पुरुषकारः समरुद्धेव स्वयं संरुध्यते स्म इव । '२७६६ । कर्मवत् - 1३1१1८७ |' इत्यादिना कर्मवद्भावेन प्राप्तस्य चिणः '२७७० | न रुधः | ३ | १|६४ | ' इति निषेधः । तेन सिजेव भवति । '२२८१ । झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । '२२८०। झषस्तथोर्धो ऽधः || २ |४०|' | '५२ | झलां जश् झशि |८|४ | ५३।' इति धत्व - जइत्वे । कोपेन च समभावि सम्भूतम् । '२७५९ । चिण् भावकर्मणोः | ३ | १ | ६६ |' इति भावे चिण् । त्रैलोक्यदौः स्थ्यावबोधाज्जातखेदः सन् आयतं दीर्घं न्यश्वसीत् निःश्वसितवान् । '२२९९| हयन्त - |७|२|५|' इति वृद्धिर्न भवति । मुहुरिति सर्वत्र योज्यम् ॥ ॥ इति सिजधिकारः ॥ ३२६-अथा॑ ऽऽलम्ब्य धनू रामो जगर्ज गज- विक्रमः, ॥ 'रुणमि सवितुर् मार्ग, भिनद्मि कुल - पर्वतान् ॥३५॥
नम्-प्रकरणं कथ्यते
इतः प्रभृति श्रम् प्रकरणमधिकृत्याह
अथेत्यादि - अथानन्तरं रामो धनुरालम्ब्य गृहीत्वा जगर्ज विस्फूर्जितवान् । धनू राम इति '१७४ | ठूलोपे | ६ | ३|१११ |' इति दीर्घः । ' २३५। गर्ज गर्जने' । किं जगर्ज । सवितुः सूर्यस्य मार्ग पन्थानं रुणध्मि आवृणोमि । शरैरित्यर्थात् । '२५४३ | रुधादिभ्यः श्नम् | ३|१|७७|' तथा भिनद्मि विदारयामि कुलपर्वतान् ॥
1
१–‘८६८। विक्रमस् त्वतिशक्तिता ।' इति ना० अ० । २ - 'महेन्द्रो मलयः सद्यः शक्तिमान् ऋक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः ॥'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १३१ ३२७-रिणच्मि जलधेस तोयं, विविनच्मि दिवः सुरान्, ॥
क्षुणनि सर्पान् पाताले, छिनद्मि क्षणदा-चरान्. ३६ रिणच्मीत्यादि-जलधेस्तोयं रिणच्मि रिक्तीकरोमि । '१५३५। रिचिर् विरेचने ।' दिवः स्वर्गात् सुरान् विविनच्मि पृथक्करोमि । '१५३६। विचिर् पृथग्भावे ।' क्षुणनि चूर्णयामि सान पाताले । '१५३७। क्षुदिर पेषणे' । '१९७॥ अट्-कु-प्वाङ्-८।४।२।' इति णत्वम् । छिननि क्षणदाचरान् राक्षसान् द्विधा करोमि । '१५३४। छिदिर द्वैधीकरणे' ॥ ३२८-यम युनज्मि कालेन समिन्धानो ऽस्त्र-कौशलम् , ॥
शुष्क-पेषं पिनष्म्युीमखिन्दानः स्व-तेजसा. ॥३७॥ यममित्यादि-यममपि कालेन तदधीनेन मृत्युना युनज्मि सम्बध्नामि । अस्त्रकौशलं समिन्धानः संवर्धयन् । '१५४२। जि-इन्धी दीप्तौ' । आत्मनेपदिनो लटः शानच् । '२५४४। नान्नलोपः ।६।४।२३।। २४६९। नसोरल्लोपः १६।४।१११॥' उवौं शुष्कां कृत्वा चूर्णयामि । १५४६। पिप्लॅ संचूर्णने । ३३५६। शुष्कचूर्णरूक्षेषु पिषः ।३।५।३५।' इति णमुल । अखिन्दानः स्वतेजसा दैन्यमभजन् अपरिश्राम्यन् । '१५४३। खिद् दैन्ये' । पूर्ववल्लोपः ॥ ३२९-भूतिं तृणद्मि यक्षाणां, हिनस्मीन्द्रस्य विक्रमम् , ॥
भनज्मि सर्व-मर्यादास् , तनच्मि व्योम विस्तृतम् ३८ भूतिमित्यादि-यक्षाणां भूतिं सम्पदं तृणमि उत्सादयामि । '१५४०। उ-तृदिर हिंसाऽनादरयोः' । इन्द्रस्य विक्रमं हिनस्मि अपनयामि । १५५०। हिसि हिंसायाम्' । २२६२। इदितो नुम्-१७।१।५।' तस्य भानलोपः। सर्वमर्यादाश्च व्यवस्थाः सर्वेषां भनज्मि मर्दयामि । १५४७। भञ्जो आमर्दने ।' '२५४४। नान्नलोपः ।६।४।२३।। तनच्मि व्योम विस्तृतं सङ्कोचयामि । १३. ३१॥ स्तृञ् आच्छादने' सौवादिकस्य रूपं न १५६९। स्तृञ् आच्छादने' इति कैयादिकस्य । '१५५३। तन सङ्कोचे । १५४४।। नान्नलोपः ।६।४।२३।' ॥
कस्मादेवं प्रवृत्तस्त्वमिति चेदाह३३०-न तृणेह्मीति लोकोऽयं मां विन्ते निष्-पराक्रम् ॥
एवं वदन् दाशरथिरपृणग् धनुषा शरम्. ॥ ३९ ॥ न तृणेहीत्यादि-न तृणेमि न मारयामि इति कृत्वा । १५४९। तृह हिसि हिंसायाम् । श्नम् । '२५४५/ तृणह इम् ।७।३।१२।' अयं लोको मां निष्पराक्रम निवार्य विन्ते विचारयति । '१५४४॥ विद विचारणे' इत्यस्मादात्मनेप
१-३०२ । सर्वसहा वसुमती वसुधोवी वसुंधरा । गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्माऽवनिर् मेदिनी मही ॥' इति ना० अ०।२-८० । 'यो-दिवौ द्वे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम् । नभोऽन्तरिक्षं गगनमनन्तं सुरवमै खम् ॥' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, दिनः श्नम् । अल्लोपः । एवमुक्तेन प्रकारेण वदन् दाशरथिः धनुषा शरम् अपृ. णक् पृणक्ति स्म । '१५५७। पृची संपर्के' । लङि नम् । हलङ्यादिलोपः । कुत्वम् ॥ इति श्नम् विकरणनिदर्शनम् ॥
इतः प्रकीर्णकश्लोकानाह३३१-न्यवर्तयत् सुमित्रा-भूस् तं चिकीर्षु जगत्-क्षयम् , ॥
ऐक्षेतामाश्रमादारांद् गिरिकल्पं पतत्रिणम् ॥४०॥ न्यवर्तयदित्यादि-तं रामं जगत्क्षयं चिकीर्षु कर्तुमिच्छुम् । सुमित्राभूलक्ष्मणो न्यवर्तयत् निवर्तितवान् । 'भ्रातः अलं कोपेन, त्वया साधै कः संग्रामें युद्धं दातुं समर्थः ? यदन्न युक्तं तत्प्रतिविधीयताम्' इति । भवनं भूः । सम्पदादित्वात् क्विप् । सुमित्रायां भूर्यस्य । ऐक्षेतां रामलक्ष्मणौ दृष्टवन्तौ । लङि रूपम् । पक्षिणं गिरिकल्पं महाप्रमाणत्वात् । आश्रमादारात् समीपे । '६११॥ दूरान्तिकाथैः-२।३।३४।' इति पञ्चमी ॥ ३३२-तं सीता-घातिनं मत्वा हन्तुं रामो ऽभ्यधावत , ॥ ___ 'मा वधिष्ठा जटायुं मां सीतां रामा ऽहमैक्षिषि.' ॥
तमित्यादि-तं सीताघातिनं सीता हतानेनेति मत्वा रामो हनिष्यामीत्य. भ्यधावत । '६४३। धावू गति-शुयोः' । इत्यस्माल्लङि स्वरितेत्त्वादात्मनेपदम् । तं हन्तुमुद्यतं रामं जटायुराह मा वधिष्ठा इति । 'हे राम मां जटायु मा वधिष्ठा मा वधीः' । 'वध बन्धने' इत्यस्मादनेकार्थत्वादात्मनेपदिनः सेटो लुङि रूपं, न हन्तेः तस्य परस्मैपदित्वात् । सत्यप्याङि २६९५। आङो यमहनः ।।३।२८।' इत्यात्मनेपदं न भवति तत्राकर्मकादित्यनुवृत्तेः । स्वनामपरिकीर्तनं तव पितुरहं सखेति ख्यापनार्थम् । सीतामैक्षिषि दृष्टवानहम् । लुडन्तमैकवचने रूपम् । अतो मां मा वधिष्ठाः॥ ३३३-उपास्थितैवमुक्ते तं सखायं राघवः पितुः, ॥
पप्रच्छ जानकी-वार्ता संग्रामं च पतत्रिणम्. ॥
ततो रावणमाख्याय द्विषन्तं पर्ततां वरः ॥ ४२ ॥ उपास्थितेत्यादि-पक्षिणैवमुक्ते सति राघवस्तं व्रणभङ्गाधनुष्ठानेन उपास्थित परिचरितवान् । सङ्गतकरणे आत्मनेपदम् । २३८९। स्थानोरिञ्च ।।२।१७' इतीत्वम् । '२३६९। हस्खादङ्गात् ।।२।२७।' इति सिचो लोपः । पितुः सखायमिति सखिशब्दस्य द्वितीयैकवचने रूपम् '२५३। सख्युरसम्बुद्धौ । ९२।' इति णित्वादृद्धिरायादेशः । पप्रच्छ पृष्टवान् । तं पक्षिणं जटायुम् । कि
१-१४५१ । आराद दूरसमीपयोः । ना० अ० । २-(२८९) श्लोकोकं टीकनं प्रेक्ष्यम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १३३
जानकीवाती संग्रामं च । तत उपस्थानानन्तरं रावणं द्विषन्तम् '३१११। द्विषोमित्रे | ३ |२| १३१ |' इति शतृप्रत्ययः । आख्याय सीता रावणेन हृतेति कथयित्वा । पततां पक्षिणां वरो जटायुर्ममारेति परेणान्वयः ॥
३३४ - व्रण - वेदनया ग्लायन् ममार गिरि-कन्दरे, ॥ तस्या॑य॒म्बु- क्रियां कृत्वा प्रतस्थाते पुनर् वनम् ॥४३॥
प्रणेत्यादि - व्रणकृता वेदना पीडा । मध्यमपदलोपी समासः । तथा प्रकायन् ग्लानिं गच्छन् । शतर्यायादेशः । ममार मृतः । व गिरिकन्दरे यं गिरिमसृपत् तस्य निम्नप्रदेशे । कन्दं रातीति (कं दारयतीति) व्युत्पत्तिमात्रम् । तस्य जटायोरम्बुक्रियां दाहमुदकदानं च कृत्वा पुनर्भूयो वनमरण्यं प्रतस्थाते प्रस्थितौ । १६८९ । समय-प्र- विभ्यः - |१|३|२२|' इत्यात्मनेपदम् ॥
३३५ - सत्वानजस्रं घोरेण बलापकर्षमश्नता ॥
क्षुध्यता जगृहाते तौ रक्षसा दीर्घ - बाहुना ॥ ४४ ॥
सत्वानित्यादि - तौ रामलक्ष्मणौ रक्षसा राक्षसेन जगृहाते गृहीतौ । कर्मणि लिट् । किंनाना । दीर्घबाहुना । अन्वर्था चेयं संज्ञा । एक एकेन बाहुना द्वितीयो द्वितीयेनेति । क्षुध्यता बुभुक्षमाणेन घोरेण भीमेन । सत्वान् अजस्रं सदा । नन्पूर्वाजसः (३१४७ | नमिकम्पि - १३।२।१६७१' इति रः । भनवा भुञ्जनेन । किं कृत्वा । बलापकर्ष बलादाकृष्येव पाकादिकमनपेक्ष्य । '३३७३। अपादाने परीप्सायाम् | ३ | ४|५२ | ' इति णमुल् ॥
2
३३६ - भुजौ चकृततुस् तस्य निखिंशाभ्यां रघुत्तमौ ॥ स छिन्न- बाहुपतद् विह्वलो ह्वलयन् भुवम् ॥४५॥
इति प्रकीर्णकाः ।
भुज्ञावित्यादि - रघूत्तमौ रामलक्ष्मणौ तस्य योजनबाहोः बाहू यथास्थानमागतौ चकृततुः च्छिन्नवन्तौ । '१५२९| कृतीं छेदने' । इत्यस्य रूपम् । काभ्यां । निखिंशाभ्यां खड्गाभ्याम् । निर्गतविंशतोऽङ्गुलिभ्य इति वाक्ये 'ढचूप्रकरणे संख्यामा स्तत्पुरुषस्योपसंख्यानम्' इति त्रिंशच्छन्दासृज्विधिः 'निरादयः' इति समासः । टिलोपः । स छिन्नबाहुः कृत्तभुजः सन् । अपतत् पतितः । पतेर्लुङि रूपम् । हृदिध्वादर । बिह्वलो व्याकुलः भुवं भूमिं हलवन् । '८६२ । चलने' | घटादित्वे ह्रस्वत्वम् ॥ इति प्रकीर्णकाः ॥
I
१ - २५८ । अम्भोऽर्णस्-तोय-पानीय-नीर-क्षीराऽम्बु-शम्बरम् " इति ना० भ० । २+'८५४। खङ्गे तु निश्शि ह चन्द्रासा ऽसिरिष्टयः । इति ना० अ० ।
भ० का० १२
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
अथ कृत्याधिकारःइतः परं कृत्याधिकारः३३७-प्रष्टव्यं पृच्छतस् तस्य कथनीयमवीवचत् ॥
आत्मानं वन-वासं च जेयं चा ऽरिं रघूत्तमः. ॥४६॥ प्रष्टव्यमित्यादि-स योजनबाहुः निहतो रामं पप्रच्छ 'को भवान्, कस्य पुत्रः, कथं तव वनवासः, करमाञ्चोद्विग्नः सन् भ्रमसि' इति । प्रष्टव्यं प्रश्ना पृच्छतस्तस्य । २७३४॥ तव्यत्-तव्यानीयरः ।३।११९६।' इति तव्यत् । २९॥ व्रश्च-1८।२।३६।' इति षत्वम् । ष्टुत्वं च । रघूत्तमस्तदानी कथनीयं कथनाह प्रश्नानुरूपम् । तेनैवानीयर् । अवीवचद्वति स्म । १९८५। वचं भाषणे।' चौरादिकः । स्वार्थिको णिच् लुङ् चङ् । णिलोपः इखः । द्विर्वचन-सन्वद्भावेत्वदीर्घत्वानि । किं तदित्याह-आत्मानं अहं रामो दाशरथिरिति । वनवासं पितुरादेशात् वनवासः । जेयं चारि जेतव्यं यः कनकमृगच्छलेन रावणः सीतामपं. हृतवानिति ॥ ३३८-'लभ्या कथं नु वैदेही, शक्यो द्रष्टुं कथं रिपुः,॥
सह्यः कथं वियोगश् च, गद्यमैतत् त्वया मम.'॥४७॥ लभ्येत्यादि-कथं रेन प्रकारेण उपायेन लभ्या वैदेही प्राप्या । २०४४॥ पोरदुपधात् ।३।१९८॥ इति यत् । शत्रुः केन प्रकारेण द्रष्टुं शक्यः । ३१७७॥ शक-पृष-३।१६५।' इत्यादिना तुमुन् । वियोगश्चायं सीतायाः कथं केन प्रका. रेण सह्यः सोढव्यः । '२८४७। शकि सहोश्च ।३।११९९।' इति यत् । गद्यमेतत् कथनीयमेतत् । '२८४८। गद-मद-१३।११००।' इत्यादिना यत् । ममेति शेषविवक्षायां षष्ठी ॥ ३३९-'अहं राम! श्रियः पुत्रो मद्य-पीत इव भ्रमन्, ॥
पाप-चर्यों मुनेः शापाज् जात' इत्यवदत् स तम्. ४८ अहमित्यादि-हे राम! अहं श्रियः पुत्रः मद्यपीत इव । '९००। वाहिताग्यादिषु ।२१२॥३७॥' इति निष्ठान्तस्य परनिपातः कार्याकार्यविवेकाभावात्पापचों राक्षसः। मुनेः स्थूलशिरसः शापाजात उत्पन्नः। माद्यत्यनेनेति मचं चरितव्यं चर्यमेतौ पूर्ववद्यत्प्रत्ययान्तौ । पापं चर्य यस्येत्यवदत् स योजनबाहुस्तं रामम् । वाक्यार्थोऽत्र कर्म ॥ ३४०-'प्रयातस् तव यम्यत्वं शस्त्र-पूतो ब्रवीमि ते ॥
रावणेन हृता सीता लङ्कां नीता सुरारिणा. ॥ ४९ ॥ प्रयात इत्यादि-इदानीं तव यम्यत्वं वश्यत्वं प्रयातः। यमेः पूर्ववत् यत् । शरपूतस्तव शस्त्रेण पावितः सन् बवीमि ते तुभ्यं कथयामि । युष्मदश्चतुर्थे. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १३५ कवचनस्य ४०६। ते-मयावेकवचनस्य ॥१॥२२॥' इति ते आदेशः । क्रियायोगे चतुर्थी । कथनीयमाह-रावणेन सुरारिणा हृता सीता लङ्का नीता ॥
वैदेही प्राप्या कथमिति यमुपायं पृष्टवान् तं कथयन्नाह३४१-ऋष्यमूके ऽनवद्यो ऽस्ति पण्य-भ्रातृ-वधः कपिः॥ . . सुग्रीवो नाम, वर्यो ऽसौ भवता चारु-विक्रमः ॥५०॥
ऋष्यमूक इत्यादि-ऋष्यमूकपर्वते सुग्रीवो नाम कपिः चारुविक्रमो महा. पराक्रमोऽस्ति । असौ भवता वों वरणीयः प्रार्थनीयः १९९५। वर ईप्सायाम्' इति चौरादिकात्स्वार्थिकण्यन्तात् २८४२। अचो यत् ।३।११९७।' यद्वा २८४९। अवद्य-पण्य-३।११०॥' इत्यत्र वृडो वर्षेति स्त्रियामनिरोधे अप्रतिबन्धे निपातितत्वात् । सततप्रवर्तिनी अनिरोध्या वर्या प्रीतिर्यस्येत्यर्शभाद्यच् । स च भवता सह वर्यः प्रीतिमान् समानव्यसनत्वात् । यतः पण्यभ्रातृवधः सः पण्यो विक्रेतव्यो भ्रातुलिनो वधो येन । यद्येवं तदा कथं मया पापीयान् वर्य इत्यत आह–अनवद्यः अगहणीयः। दारापहारित्वेन आततायिनो भ्रातु. वैधेन निर्दोषत्वादिति भावः॥ ३४२-तेन वह्येन हन्तासि त्वमयं पुरुषाऽशिनाम् ॥
राक्षसं क्रूर-कर्माणं शंकारिं दूर-वासिनम् ॥५१॥ तेनेत्यादि-तेन सुग्रीवेण त्वं राक्षसं हन्तासि निहनिष्यसि । वह्येन वहत्यमिप्रेतमनेनेति २०५०। वयं करणम् ॥३॥॥१०२।' इति यत् । कीदृशमय खामिनम् । पुरुषाशिनां राक्षसानाम् । '२०५१॥ अर्यः स्वामि-वैश्ययोः ।३।। १०३।' इति यन्निपात्यते । क्रूरकर्माणं पापाचारं शकारि रावणम् । यद्येवमहमेव हन्तुं समर्थ इत्यभिप्रायेणाह-दूरवासिनं समुद्रान्तरितवासित्वात् एकाकिना हन्तुं न शक्यत इति भावः ॥
यद्यनवद्यस्तदा कथमस्य पण्यो भ्रातृवध इत्याह३४३-आस्ते स्मरन् स कान्ताया हृताया वालिना कपिः॥
वृषो यथोपसर्याया गोष्ठे गोर् दण्ड-ताडितः ॥५२॥ . आस्ते इत्यादि-वालिना हृतायाः कान्तायाः स्मरन्नास्ते । कोऽन्यः सम्भवेत् यस्तं हत्वा त्वया मां योक्ष्यते, '६१३। अधीग्-१२।३।५२।' इति कर्मणि षष्ठी । कस्येव । वृषो यथा उपसर्याया आसन्नगर्भकालायाः गोः स्मरन् गोष्ठे
१-११०० । कुपूय-कुत्सिताऽवद्य-खेट-गाऽणकाः समाः । २-४७। इन्द्रो मरुत्वान् मघवा बिडोजाः पाकशासनः ॥ वृद्धश्रवाः सुनासीरः पुरुहूतः पुरंदरः । जिष्णुर् लेखर्षभः शक्रः शतमन्युर् दिवस्पतिः ॥' ३–९५६। काल्योपसर्या प्रजने ।' इति सर्वत्र ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, आस्ते । २०५२। उपसर्या काल्या प्रजने ॥३॥१॥१०॥ इति निपातितम् । दण्डताडितः सन् दण्डस्थानीयोऽत्र वाली ॥ ३४४-तेन सङ्गतमार्येण रामा ऽजयं कुरु द्रुतम्.॥ ____ लङ्कां प्राप्य ततः पापं दश-ग्रीवं हनिष्यसि.॥५३॥
तेनेत्यादि-हे राम! तेन वानरेण संगतं सख्यं अजय अनपायम् । न जी. यंत इत्यस्मिन् वाक्ये २०५३। अजय संगतम् ।३।१११०५।' इति निपातितम् । आदौ विशेष्यत्वेनोपात्तं संगतं तद्विशेषणमजय कुरु द्रुतं यावत्तस्यानेन बुष्मद्विघेन संगतं न भवति । आर्येण सदाचारेण । '२०७२। -हलोय॑त् । १२॥ ततः सङ्गतात् लकां प्राप्य गत्वा पापं पापीयांसं रावणं हनिष्यसि ।
ननु यावत्कार्य न सिध्यति तावत्संगतं गच्छति कृतकृत्यस्तु नैवेत्यत माह३४५-अनृतोद्यं न तत्रास्ति, सत्य-वद्यं ब्रवीम्यहम् ।।
मित्र-भूयं गतस् तस्य रिपु-हत्यां करिष्यसि.॥५४॥ अनृतोद्यमित्यादि-सत्यमुद्यत इति कर्मणि यत् । अहं सत्यं वजे ब्रवीमीत्यर्थः । अनृतोद्यं तत्र सुग्रीवे नास्ति । अनृतमसत्यं उद्यं वचनं अनुतोधम् । भावे क्यप् । यजादित्वात्संप्रसारणम् । उभयत्रापि '२८५४ वदः सुपि क्यप् च ।३।१११०६।' इति चकाराद्यत् । यस्मादेवं तसान्मित्रभूयं मित्रभावं गतः । २०५५/ भुवो भावे ।३।१११०७। क्यप् । रिपुहत्यां करिष्यसि '२०५६। हनस्त च ॥३॥10॥' इति क्या तकारश्चान्तादेशः ३४६-आइत्यस् तेन वृत्येन स्तुत्यो जुष्येण संगतः ।।
इत्यः शिष्येण गुरुवद् गृध्यमर्थमवाप्स्यसि. ॥५५॥ आहत्य इत्यादि तेन संगतः सन्, गृध्यममिलषणीयमवाप्स्यसि । '२०५९। ऋदुपधात्-३।११११०।' इति क्यप् । कीदृशः कीदृशेनेत्याह-आडत्यः भादरणीयः । वृत्येन वरणीयेन । स्तुत्यः स्तवाहः । जुष्येण सेव्येन हनूमत्प्रभृती. नाम् । क इव । शिष्येण गुरुरिव । यथोपाध्यायः शिष्येण शासनीयेन इत्यः अनु. गम्यस्तद्वदिति । '२०५७। एति-स्तु-शास्त्र-३।१११०९।' इत्यादिना क्यप् । इस्वस्थ तुक् ॥ ३४७-नाऽखेयः सागरो ऽप्यन्यस् तस्य सद्-भृत्य-शालिनः,
मैन्युस् तस्य स्वया मार्यो, मृज्यः शोकशू च तेन ते.' • नाखेय इत्यादि-तस्य सुग्रीवस्य सद्भृत्यशालिनः हनूमदादिभृत्ययुक्तस्य । २०६१। भृजो ऽसंज्ञायाम् ।३।१।११२।' इति क्यप् । अन्यो द्वितीयः सागरो
१-६५२ । ग्रीवायां शिरोधिः कन्धरेत्यपि ।' २–१४५७) नर्हा-समुच्चयप्रश्न-शङ्का सम्भावनास्वपि । ३-१३६२॥ मन्युर् दैन्ये ऋतौ क्रुषि ।' इति सर्वत्र ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १३७ ऽपि नाखेयो न खननीयः अपि तु खननीय एव । अपिशब्दः सम्भावनायाम् । वस्य कारणं समृत्यशालित्वम् । '२०६०। ई च खनः ।३।१११११॥' इति क्यबीकारौ । तस्य मन्युस्त्वया मार्योऽपनेयः। ते तव तेन च शोको मृज्यः १२८६२। मृजेर्विभाषा ॥३२॥११३॥' इति यद्विकल्पे ण्यत् ॥ ३४८-स राजसूय-याजीव तेजसा सूर्य-सन्निभः॥
अ-मृषोद्यं वदन् रुच्यो जगाहे द्यां निशाचरः ॥५७॥ स इत्यादि-स निशाचरो धामाकाशं जगाहे गतः। राजसूययाजीव । राज्ञा सूयते राजा वा अनेन सूत इति राजसूयः क्रतुः । तेनेष्टवान् स राज. सूययाजी । २९९६१ करणे यजः ।३।२।०५।' इति णिनिः । तद्वदित्यर्थः । रुच्यः प्रियो जातो रामखेत्यर्थात् । २०६५। राजसूय-३।११' इत्यादिना क्यबन्ता राजसूयादयः॥ ३४९-अ-कृष्ट-पच्याः पश्यन्तौ ततो दाशरथी लताः॥
रत्नाऽन्न-पान-कुप्यानामाटतुर नष्टसंस्मृती. ॥ ५८ ॥ अकृष्टपच्या इत्यादि ततो निशाचरगमनानन्तरं दाशरथी रामलक्ष्मणावाटतुर्गतवन्तौ। कीदृशौ । नष्टा संस्मृतिः ययोः । केषां संस्मृतिः। रत्नानपान. कुप्यानाम् । रत्नानपानानि प्रसिद्धानि । कुप्यं स्वर्णरजताभ्यामन्यत् वस्तु तत् । संज्ञायां क्यप् । गुपेरादेः गकारस्य ककारः । कर्मणि षष्टी । लताः पश्यन्तौ । कृष्टे पच्यन्ते इति कष्टपच्याः। पूर्ववत् क्यप् । पश्चानसमासः। स्वयमेव पच्यन्ते यास्ता इत्यर्थः ॥ ३५०-समुत्तरन्ताव-व्यथ्यौ नदान भिद्योध्य-सन्निभान् ॥
सिध्य-तारामिव ख्यातां शबरीमापतुर् वने. ॥ ५९॥ समुत्तरन्तावित्यादि-तौ तस्मिन् वने शबरीमापतुः प्राप्तवन्तौ । भव्यथ्यौ न व्यथेते इति पूर्ववत् क्यप् । परिश्रमवर्जितावित्यर्थः । नदान् समुत्तरन्तौ । कीदृशान् । मियोपसमिभान् । मियोद्यौ नदविशेषौ । २०६६। मियोध्यौ
१५' इति पूर्ववत् निपातितम् । भिनत्ति कूलमिति भियः । उज्झत्युदुकमिति उच्यः। “१३८८। उज्ा उत्सर्गे'। दकारात्परस्य धकारो निपात्यते । तत्सहशान् नवान् । सितारामिव ख्याताम् । सिध्यन्त्यस्मिन्निति सिध्यः। '२०६७। पुष्य-सिध्यौ नक्षत्रे ।३।१११६।' इति निपातनात् । पुष्याख्यां तारा मिव ख्यातां शबरीम् ॥ ३५१-वसानां वल्कले शुद्धे
विपूयैः कृत-मेखलाम्॥ १-९७७) स्यात् कोशश् च हिरण्यं च हेम-रूप्ये कृताऽकृते । वाभ्यां यदन्यत् तब कुप्यम् ॥' इति ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
-
क्षामाम॑ञ्जन-पिण्डा॒ऽऽभा दण्डिनी मैजिना ssस्तराम् ॥ ६० ॥
वसानामित्यादि - वसानां परिदधानां वल्कले त्वचौ । विपूयैर्मुक्षैः कृतमेखलां कृतकटिसूत्राम् । यद्यपि विपूर्वस्य पवतेर्विपूय इत्यादिना मुझे निपातितं, तथापि मुञ्जानामनुपहतत्वं ज्ञापयितुं विपूयैरिति विशेषणं, पवित्रैरित्यर्थः । मुञ्जशब्दस्तदानीं सामान्यमाह । विपूयैरित्युक्ते मुरित्युपादानमनर्थकम् । एवं कृत्वा पाठान्तरमुच्यते वसानां वल्कले शुद्धे विपूयैरिति । क्षामः कृशाम् । '३०३१। क्षायो मः | ८|२/५३ |' इति निष्ठामत्वम् । अञ्जनपिण्डस्येवाभा यस्या अस्तीति तां कृष्णाम् । दण्डिनीं गृहीतदण्डाम् । आस्तीर्यत इति आस्तरः *३२३२| ऋदोरप् | ३ | ३ |५७ |' अजिनमास्तर उत्तरासङ्गो यस्यास्तामजिनास्तराम् ॥ ३५२ - प्रगृह्य-पद-वत् साध्वीं स्पष्ट रूपाम विक्रियाम् ॥
अ-गृह्यां वीत-काम-त्वाद् देव गृह्याम - निन्दिताम् ६१ प्रगृह्येत्यादि - अविक्रियामजातविकारां अत एव स्पष्टरूपाम् । एवं च साध्वीं साधुचरिताम् । किमिव प्रगृह्यपदवत् । यस्य पदस्य प्रगृह्यसंज्ञा तत् पदं प्रगृह्यम् । '२८६९ । प्रत्यपिभ्यां ग्रहेः | ३|१|११८ | ' इत्यनुवृत्तौ '२८७० | पदास्वैरि - |३|१|११९ । ' इत्यादिना प्रपूर्वाग्रहेः पदे ऽभिधेये क्यप् । यथा तत्पदमविकाररूपत्वात् स्पष्टं साधु च । '९० । लुतप्रगृह्या अचि - | ६|१|१२५ ।' इति प्रकृ• तिभावेन स्वरसन्ध्यभावादित्यर्थः । कथमजातविक्रियेति चेदाह अगृह्यां महेरस्वैरविषये क्यप् । गृह्या अस्वैरिणी अस्वतन्त्रा न भवतीत्यगृह्या । कस्मात् । वीतकामत्वात् । वीतरागा हि स्वतन्त्रा भवन्ति । देवगृह्याममरपक्षाम् । पक्षविषये क्यप् । एवं चानिन्दितामगर्हिताम् ॥
३५३ - धर्म - कृत्य - रतां नित्यमे वृष्य-फल- भोजनाम् ॥
दृष्ट्वा ताम॑मु॒चद् रामो यु॒ग्या॒ऽऽयात इव श्रमम्. ॥६२॥
धर्मकृत्यर तामित्यादि - पुण्यकर्मरतां नित्यम् । अवृष्यफलभोजनाम् । अवृष्याणीन्द्रियाविकारनिमित्तानि फलानि भोजनं यस्याः । २८७१ | विभाषा कृ-वृषोः | ३|१|२०|' इति क्यप् । दृष्ट्वा तां तथाविधाम् । श्रमममुचत् मुक्तवान् । तद्दर्शनाह्लादित्वात् । युग्यायात इव वाहनं प्राप्त इव क्यप् । '२८७३ | युग्यं च पत्रे | ३|१|१२१ |' इति निपातितम् ॥
३५४ - स तामूचे ऽथ - ' कच्चित् त्वम॑मावास्या - समन्वये ॥
पितॄणां कुरुषे कार्यम - पाक्यैः स्वादुभिः फलैः ॥६३॥
"
स इत्यादि - अथानन्तरं त्यक्तश्रमः स रामः तां शबरीमूचे उक्तवान् । कच्चित्वं किं त्वं पितॄणां कुरुषे कार्यम् । क्यबभावपक्षे '२८७२। ऋ- हलोर्ण्यत् ।
१ - ' ७५४ । अजिनं चर्म कृत्तिः स्त्री ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १३९
३।१।१२४॥' कदा अमावास्यासमन्वये अमावास्यायाः सम्प्राप्तौ अमावास्याया. मित्यर्थः । २८७४। अमावस्यदन्यतरस्याम् ।३।१।१२२।' इति निपातनम् । तत्र हि अमाशब्दे उपपदे वसेर्धातोरमा सह वसतो यस्मिन्काले सूर्याचन्द्रमसौ इति काले ऽधिकरणे ण्यत् । तस्मिनन्यतरस्यां वृद्ध्यभावः । कैः । फलैः स्वादुमिः मिष्टैः । अपचनीयैः अनुपहतत्वात् '२८७२। ऋहलोय॑त् ।३।१।१२४ ॥ ३५५-अवश्य-पाव्यं पवसे कञ्चित् त्वं देव-भाग्यविः, ॥
आसाव्यमध्वरे सोमं द्विजैः कच्चिन् नमस्यसि.॥६॥ अवश्यपाव्यमित्यादि-देवभाक् देवान् भजत इति २९७६। भजो ण्विः ।३।२।६२।' तद्धविः कच्चित् किं पवसे पवित्रीकरोषि मन्त्रादिना । '११९। झयो होऽन्यतरस्याम् ।।४।६।' इति हकारस्य पूर्वसवर्णः । १०३७। पूङ पवने' इति भौवादिकः । कीदृशम् । अवश्यपाव्यमवश्यम्भावेन पावयितव्यमित्यर्थः । २८८६। ओरावश्यके ।३।१११२५।' इति ण्यत् । '७५४। मयूरव्यंसकादयः।२।१।७२।' इति समासः । 'लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुं काम-मनसोरपि' इति मकारलोपः । सोममौषधि विशेषम् । आसाव्यममिषवाहम् । आइपर्वात्सुनोतेः २४. ८७। आसुयु-वपि-३।१।१२६।' इत्यादिना ण्यत् । अध्वरे यज्ञे द्विजैः सह कञ्चित्वं नमस्यसि नमस्करोषि ॥ ३५६-आचाम्यं संध्ययोः कच्चित् सम्यक् ते न प्रहीयते, ॥
कच्चिदग्निमिवा ऽऽनाय्यं काले संमन्यसे ऽतिथिम्.॥ आचाम्यमित्यादि-प्रभाते ऽपराहे च सन्ध्ययोर्यदाचाम्यमुपस्पर्शनम् । पूर्ववत् ण्यत् । कच्चित्सम्यक् यथावत्तव तत्र न प्रहीयते न तस्य हतिर्भवति । काले आतिथ्योचिते काले कञ्चित् अतिथिं संमन्यसे पूजयसि । अग्निमिवानाव्यम् यथा भग्निं आनाय्यम् । दक्षिणानि मन्यसे तद्वत् । २०४८ आनाय्यो नित्ये ।३।१।१२७॥' इति नयतेरापर्वस्य ण्यदायादेशौ निपात्येते ॥ ३५७-न प्रणाय्यो जनः कच्चिन् निकाय्यं ते ऽधितिष्ठति ॥
देव-कार्य-विधाताय धर्मद्रोही महोदये!॥ ६६ ॥
१-७१९। यज्ञः सवोऽध्वरो यागः सप्ततन्तुर् मखः क्रतुः। इति ना० अ०।२-१२३६॥ दन्त-विप्रा डण्डजा द्विजाः।' इति ना० अ० । द्विज शब्दार्थास्त्रयः सुन्दरीवृत्तेन-'दिजेराज-शिरोमणेनिंदां द्विजै राज-ध्वज-शालिनश्च यः । कलयेन मनसाऽपि, पात्यवेऽन्तक भृत्यैः खलु तद्-द्विजोऽऽवलिः ॥' इति कोशावतंसः । 'द्विजो विप्रः। द्विजो ऽण्डजः पक्षी। द्विजो दन्तः। ३-१४८९ । कच्चित् काम-प्रवेदने ।' ४-६९७। यो गार्हपत्यादानीय दक्षिणाग्निः प्रणीयते । तस्मिन्नानाय्यः। ५-३२४ । गृहाः पुंसि च भूम्मेव निकाय्य-निलयाऽऽलयाः । सर्वत्र ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४० भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
न प्रणाय्य इत्यादि - महानुदयः स्वर्गापवर्गाणां यस्याः सा तथा हे महोदये ! देवकार्यविघाताय देवकार्य विहनिष्यामीति । '२१८० | भाववचनाच | ३ | ३ | ११ | ' इति भविष्यति घन् । '५८२ | तुमर्थाच्च भाववचनात् | २|३ | १५ |' इति चतुर्थी । प्रणाय्यो ऽसंमतो जनः । २८८९ । प्रणाय्यो ऽसंमतौ | ३|१|१२८|' इति निपातितम् । कच्चित् निकाय्यं गृहं ते तव नाधितिष्ठति नाधिवसति । '२८९०। पाय्य । ३ । १।१२९|' इत्यादिना निवासे चिनोतेर्निपूर्वात् ण्यदायादेशौ आदेः कुत्वं च । '५४२। अधि-शी- स्थाssसां कर्म | १|४ | ४६ |' इति कर्मसंज्ञा । धर्मद्रोही धर्मद्रोहशीलः ॥
३५८ - कुण्डपाय्यवतां कच्चिदग्निचित्यान्वतां तथा ॥ कथाभी रमसे नित्यमुपचाय्य वतां शुभे ! ॥ ६७ ॥
कुण्डपाय्यवतामित्यादि - कुण्डेन प्रीयते ऽत्र क्रतौ कुण्डपाय्यः क्रतुः । '२०९१। ऋतौ कुण्डपाय्य- संचाय्यौ |३|१|१३०|' इति निपातितम् । कञ्चित्क थाभी रमसे । '१७४ । ठूलोपे - | ६ | ३|११११' इति दीर्घः । तथाग्निचित्यावतां अहिताग्निकानां कथाभी रमसे । '२८९३ । चित्याग्निचित्ये च |३|१|१३२ ।' इति निपात्यते । अग्निचयनमग्निचित्या । भावे क्यप् । तुकू । तद्वतां यथोपचाय्यवतां उपचीयते इत्युपचाय्योऽग्निः । २८९२ । अग्नौ परिचाय्य - ३।१।१२११ ' इति निपातितः । उपपूर्वाचिनोतेर्ण्यदायादेशौ । तद्वतां कथाभी रमसे शुभे कल्याणि ॥
इति कृत्याधिकार | ॥ अथ प्रकीर्णकाः
क्षतः परं प्रकीर्णका::
३५९ - वर्धते ते तपो भीरु ! व्यजेष्ठा विघ्न-नायकान् ॥ अजैषीः काम - संमोही, संप्राप्था विनयेन वा ॥६८॥
वर्धत इत्यादि - हे कातरचित्ते, तब तपो वर्धते तस्य च ये विघ्नास्तेषां वे नायकाः प्रणेतारस्तान् व्यजेष्ठाः जितवत्यसि । लुङि (२६८५ । विपसभ्यां जेः |१|३|९९|' इत्यात्मनेपदम् । कामसंमोहौ कच्चिदजैषीः जितवत्यसि । २२९७ सिचि वृद्धि: - /७/२/११' विनयेन वा संप्राप्याः संप्राप्तासि । कर्मणि लुङ् । '२२८१| झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । अत्रानुक्तमपि कच्चिदिति पदमर्थायोज्यम् ॥
३६०-ना॑ ऽऽयस्यसि तपस्यन्ती, गुरून् सम्यर्गतूतुषः ॥ यमान नौदविजिष्ठास् त्वं, निजाय तपसे तुष' ६९
१ – ९१७ । पिठरः स्थाल्युखा कुण्डम् ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १४१
नायस्यसीत्यादि - तपस्यन्ती तपश्चरन्ती कञ्चिन्नायस्यसि न खिद्यसे । तपश्चरणशीली भूतेत्यर्थः । ' २६७१। कर्मणो रोमन्थ - | ३|१|१५|' इति क्यङ् । 'तपसः परस्मैपदं च ।' गुरून् आचार्यादीन् सम्यक् यथावदनुवृत्वाऽत्तुषः तोषितवत्यसि । तुषेर्ण्यन्तस्य लुङि रूपम् । चडि णिलोपादि । यमान्मृत्योनदविजिष्ठाः नाभैषीः । पुण्यकृतां न मृत्युभयमित्यर्थः । ओविजेरात्मनेपदम् । लुङि सिच इट् । '२५३६ । विज इट् |१२|२| इति सिचो ङिखे न गुणः । निजायात्मीयाय तपसे । अतुषः तुष्टवत्यसि । '२३४३। पुषादि - 1३|१|५५१' इत्यङ् ॥
३६१ - अर्थाऽर्घ्यं मधुपर्काऽऽद्यमु॑पनीया॑ ऽsदराद॑सौ ॥
अर्चयित्वा फलैरण्यौ सर्वत्र । ऽऽख्यदनामयम् ॥७०॥
अथेत्यादि - अथानन्तरमसौ शबरी अर्घ्यमर्घार्थम् । '२०९३ । पादार्घाभ्यां |५|३ | २५ |' इति यत् । मधुपर्काद्यम् । दधिमधुमिश्रमुदकं मधुपर्कः तदाद्यं आदौ भवमाद्यं तदुपनीयादरात् फलैरर्चयित्वा । अच्यौं अर्चना हौं ण्वत् । रामलक्ष्मणौ सर्वत्रोक्तेषु अनामयं कल्याणं आख्यत्कथितवतीं । '२४३८ । अस्यति|३|१/५२॥ इत्यं ॥
I
इति प्रकीर्णकाः ।
अतः परं कृदधिकारः -
अथ कृदधिकारमाह- कृत्यानां कृदन्तर्भावे ऽपि भावकर्मणोः कृत्या इति विशेषप्रतिपादनार्थः पृथगधिकारः । शेषास्तु कृतः कर्तरि भवन्ति '७८१। तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् | ३|१|१२|' इत्येतदधिकृतम् । यत्रैतन्नावतिष्ठते तान् कृतो दर्शयन्नाह -
३६२ - 'सख्यस्य तव सुग्रीवः कारकः कपि-नन्दनः, ॥
द्रुतं द्रष्टासि मैथिल्याः सैवर्मुक्त्वा तिरो ऽभवत् ॥
सख्यस्येत्यादि - सा शबरी तिरो ऽभवदन्तर्भूता । एवमुक्त्वा । किं तदित्याह - तव सख्यस्य सखित्वस्य । १७९१। सख्युर्यः | ५|१|१२६ ।' कर्मणि षष्ठी । कारकः सुग्रीवः । ‘२८९५ ण्वुल्तृचौ | ३|१|१३३|' इति ण्वुल् । स्वया सह मैत्री करिष्यति । कपिनन्दनः कपीनां नन्दयिता । ' २८९६ । नन्दि- प्रहि|३|१|१३४ |' इत्यादिना ख्युः । कुद्योगे षष्ठी । ततो द्रुतं द्रष्टासि मैथिल्याः । पूर्ववस्कर्तरि तृच् कर्मणि षष्ठी । असीति वर्तमाने लट् ॥
1
३६३ - नन्दनानि मुनीन्द्राणां रमणानि वनौकसाम् ॥ वनानि भेजतुर् वीरौ ततः पाम्पानि राघवौ ॥७२॥
१ - '६१३। अनामयं स्यादारोग्यम् ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
नन्दनानीत्यादि - तत उक्तादनन्तरं वीरौ राघवौ रामलक्ष्मणौ वनानि मेजतुः सेवितवन्तौ । एत्वाभ्यासलोपौ '२३०१ । तु-फल- 1६|४|१२२|' इत्यादिना । पाम्पानीति पम्पाया अदूरम् । '१२८२ | अदूरभवश्च |४| २|७०।' इत्य। मुनीन्द्राणां नन्दनानि प्रमोदकारीणि । वनौकसां वनेचराणाम् । '१३०२। उच समवाये ।' अस्मादौणादिको सुम् । पृषोदरादित्वाद्वर्णविपर्ययः । वनमोको येषां तेषां रमणानि रतिजनकानि । '२८९६ । नन्दि - |३|१|१३४ |' इत्यादिना ल्युः । कर्मणि षष्ठी ॥
३६४ - 'भृङ्गाऽऽली - कोकिल - क्रुभिर् वाशनैः पश्य लक्ष्मण ! ॥
रोचनैर्भूषितां पम्पा -
मस्माकं हृदयाविधम् ॥ ७३ ॥
I
भृङ्गालीत्यादि - हे लक्ष्मण ! पम्पां पश्य । अस्माकं हृदयाविधम् । चेतःपीडयन्तीम् । हृदयं विध्यतीति किप् । '२४१२ । ग्रहि ज्या - १६।१११६ |' इत्यादिना संप्रसारणम् । १०३७ | नहि वृति - |६|३|११६ |' इति पूर्वपदस्य दीर्घः । भूषितां कामिः । भृङ्गालीमिः भ्रमरपङ्किमिः । कोकिलैः कुभिः क्रौञ्चैः । वाशनैः कूजद्भिः । रोचनैः शोभनैः । कुछ इति '३७३ | ऋत्विग् |३|२/५९ |' इत्यादिना क्विन् । निपातनसामर्थ्यादनुनासिकलोपाभावः । '५४ संयोगान्तस्य लोपः ॥८/२ |२३|' | '३७७ । क्विन्प्रत्ययस्य - १८/२/६२|' इति कुत्वम् ॥
३६५ - परिभावीणि ताराणां पश्य मन्धीनि चेतसाम् ॥ उद्भासीनि जले - जानि दुन्वन्त्यन्दयितं जनम् ॥ ७४ ॥
परिभावीनीत्यादि - जलेजानि पद्मानि पश्य । '९७२ । तत्पुरुषे कृति - | ६ | ३ | १४ |' इत्यादिना ऽलुकू सप्तम्याः । उद्भासीनि भासमानानि । अत एव ताराणां परिभावीणि तिरस्कर्तृणि । ततश्चेतसां मन्थीनि पीडाकराणि । अतो जनमदयितं प्रियारहितं दुन्वन्ति । १३३६ | दुहुँ उपतापे' सौवादिकः । मन्धोद्वासपरिमूभ्यो ग्रहादित्वाणिनिः ॥
३६६ - सर्वत्र दयितऽधीनं सुव्यक्तं रामणीयकम् ॥
"
येन जातं प्रियाऽपाये कद् वदं हंस - कोकिलम् ॥७५॥
सर्वत्रेत्यादि - हे लक्ष्मण ! सर्वत्र यत्किञ्चिद्रामणीयकं रमणीयस्य भावः । ‘१७९७। योपधात्-।५।१।१३२ ।' इति वुन् । तत्सर्वं दयिताधीनं दयितायत्तम् । ‘२०७९। अषडक्ष- |५|४|७|' इत्यादिनाध्युत्तरपदात्खः । सुव्यक्तं स्पष्टम् । कुतः । येन प्रियाया अभावे सति हंसकोकिलं हंसाश्च को किलाश्चेति शकुनित्वात् द्वन्द्वैकत्वम् । कद्वदं कुत्सितप्रलपितं वदतीति पचाद्यच् । कुत्सितं वदतीति
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १४३ '१०२८। रथ-वदयोश्च ।६।३।१०२।' इति कोः कदादेशः । दयितायां सत्या मधुरप्रलापमासीदित्यर्थः ॥ ३६७-पक्षिभिर् वितृदैर् यूना
शांखिभिः कुसुमोत्किरैः॥ अ-ज्ञो यो, यस्य वा ना ऽस्ति
प्रियः, प्रग्लो भवेन् न सः. ॥ ७६ ॥ पक्षिमिरित्यादि-१५४०। उत्तृदिर हिंसाऽनादरयोः।' इत्यस्मादिगुपध. लक्षणः कः । यूना वितृदैः हिंसकैः पक्षिभिः शाखिभिवृक्षश्च । बीमादित्वादिनिः । कुसुमोत्किरैः । उकिरन्ति उत्क्षिपन्तीत्युत्किराः । पूर्ववत्कः । कुसुमानामुत्किराः । कृद्योगलक्षणां षष्ठी विधाय समासः । तैहेतुभूतैः करणभूतैर्वा । स प्रग्लो न भवेत् । प्रकर्षेण ग्लायते प्रग्लः । २८९८। आतश्चोपसर्गे ॥३।१११३६॥' इति कः । योऽज्ञः गुणदोषानभिज्ञः । जानातीति ज्ञः पूर्ववत्कः । यस्य वा प्रियो जनो नास्ति तस्य प्रयोजनाभावः सर्वत्र विवेकित्वात् । प्रीणातीति प्रियः । पूर्ववत् कः ॥ ३६८-ध्वनीनामुद्धमैरैभिर मधूनामुद्धयैर् भृशम् ॥
आजिप्रैः पुष्प-गन्धानां पतगैर् ग्लपिता वयम्.॥७॥ ध्वनीनामित्यादि-पतगैर्धमरैग्लपिताः पीडिताः वयम् । 'ग्ला-वा-वनु-वमा च' इति मित्त्वात् हस्वः । 'पतेरङ्गच पक्षिणि' इत्यौणादिकः । कीदृशैः । ध्वनीनामुद्धमैः ध्वनीन् कुर्वनिः । २३६०। पा-मा-धमा-७३।७४।' इति धमा. देशः । मधूनामुद्धयैः मधूनि पुनः पुनः पिबद्भिः । ९६८॥ धेट पाने' इत्यस्खायादेशः । आजिप्रैः पुष्पगन्धानां पुष्पगन्धान् जिघ्रद्भिः । पूर्ववजिघ्रादेशः । सर्वत्र '२८९९१ पा-घ्रा-ध्मा-धेट्-दृशः शः ।३।१।१३७॥' इति शः । कृयोगलक्षणा षष्ठी ॥ ३६९-धारयैः कुसुमोमीणां पारयैर् बाधितुं जनान् ॥
शाखिभिर् हा हता भूयो हृदयानामुदेजयैः ॥ ७८ ॥ धारयरित्यादि-हा कष्टं शाखिभिर्दुमैर्भूयोऽत्यर्थं वयं हताः । कीडशैः । हृदयानामुदेजयैः चेतसामुत्कम्पकैः । धारयैः कुसुमोरीणां कुसुमनिचयान धारयद्भिः । जनान् मद्विधान बाषितुं पीडयितुं पारयद्भिः समर्थैः । ९६६। एम् धारणे', '१९६० पालन-पूरणयोः', '२३३॥ एत॒ कम्पने च।' एभ्यो णिजन्तेभ्यः २९००। अनुपसर्गाल्लिम्प-विन्द-३।११३८' इत्यादिना शः ॥
१-३५३ । वृक्षो महीरुहः शाखी विटपी पादपसू तरुः । अनोकहः कुटः शालः पलाशी द्रु-द्रुमागमाः ॥ इति ना० भ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ३७०-ददैर् दुःखस्य मादृग्भ्यो धायै मोदमुत्तमम् || लिम्पैरिव तनोर् वातैश् चेतयः स्याज् ज्वलो न कः. ददैरित्यादि—वातैर्ददैः दुःखस्य दुःखं ददद्भिः । केभ्यः । मादृग्भ्यः । अस्मा। । शेभ्यो विरहिभ्यः । '४२९ ॥ त्यदादिषु दृशो ऽनालोचने कञ्च | ३|२|६०|' इति क्विन् । ‘१०१७। दृग्-दृश्-वतुषु |६|३|८९ | ' इत्याकारः । धायैरामोदमुत्तमं आमोदं प्रियासङ्गमेन हर्ष यावद्विरहिभ्यो दत्तस्य दुःखस्य धायै : पोषकैरित्यर्थः । उत्तममिति क्रियाविशेषणम् । उत्तममामोदं धायैः कुसुमानां परिमलं धारयद्धिरिति व्याख्याने अनित्यत्वात् कृत्प्रयोगे कर्मषष्ठ्यभावः । लिम्पैरिव तनोः शरीरं लिम्पन्निरिव । वातैर्हेतुभिः । को नाम विरहाग्निना यश्चेतयमानः ज्वलन्नग्निरिव न स्यात् । किन्तु भवेदेवेति भावः । ददैर्धायैरिति '२९०३ । इयाद्व्यवा-१३।१११४१।' इति आकारान्तलक्षणे शे प्राप्ते '२९०१। ददाति दधात्योः | ३|१|१३९ ॥ ' इति शानौ भवतः । शे आतो लोपः । णे चातो युक् । लिम्पश्चेतय इति '२९००। अनुपसर्गात् । ३।१११३८ ।' इति शः । ज्वल इति '२९०२ ॥ उवलितिकसन्तेभ्यो णः | ३|१|१४०॥ ' इति णस्य विकल्पनात्पचाद्यच् ॥ ३७१- अव॑श्या॒य-कणऽऽस्रावाश् चारु- मुक्ता-फल- त्विषः ॥ कुर्वन्ति चित्त-संस्रावं चलत्-पर्णाऽग्र- संभृताः ॥८०॥
I
अवश्यायेत्यादि - अवश्यायत इत्यवश्यायः । तस्य कणा बिन्दवः । आस्त्रवन्तीत्याचावाः क्षरन्तः । '२९०३ । इयाद्व्यधा - |३|१|१४१।' इति णः कर्तरि । तयोर्विशेषणसमासे राजदन्तादित्वात्परनिपातः । ते कुर्वन्ति चित्तसंस्रावम् । संस्रवतीति संस्रावः । पूर्ववत् णः । चित्तं संखावं चलत्कुर्वन्ति इत्यर्थः । पूर्ववत् समास - परनिपातौ । कीदृशाश्चलत्पर्णाप्रसंभृताः संगलिताः । अत एव चारुसुक्ताफलत्विषः दर्शनीयसुक्ताफलानुकारिणः । सीताहारस्थमुक्ताफलानि स्मारयन्तीत्यर्थः ॥
३७२ - अवसायो भविष्यामि दुःखस्यो ऽस्य कदा व॑हम्, ॥
न जीवस्य Saहारो मां करोति सुखिनं यमः ॥८१॥
अवसाय इत्यादि - कदा नु काले अहं दुःखस्यानुभूयमानस्य भवसायो - ऽन्तकरो भविष्यामि येन जीवस्यावहारो ऽवहूर्ता यमो मां सुखिनं न करोति मारयतीत्यर्थः । श्रवस्यति इति भवसाय: । '१२२२। षो ऽन्तकर्मणि' । भवहरतीत्यवहारः । '२९०३ । श्याद्व्यधा - ३ | १|१४११' इति सर्वत्र णः । युक् ॥ ३७३ - दो ऽहं मधुनो दैर् दावैरुयैर्यथा गिरिः, ॥
दह्ये
नायः कोऽत्र स, येन स्यां बता ऽहं विगतज्वरः ८२
१ - १०१ अवश्यायस तु नीहारस् तुषारस् तुहिनं हिमम् । प्रालेयं मिहिका च ।' इति ना० अ० )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १४५ दह इत्यादि-मधुनो लेहै ङ्गः अहं दो । '२९०३। श्यायधा-३१११४१॥' इति णः । दावैर्वनाग्निमिरुप्रैः प्रचण्डैर्यथा गिरिदह्यते तद्वत् । अत्र को नायः नयतीति नायः उपायः ईप्सितप्रापकः । उभयत्र '२९०४। दु-न्योः-३।। ११४२।' इति णः । येन नायेन विगतज्वरः विगतपीडः स्यामिति । आशंसायां लिङ् । बत खेदे ॥ ३७४-समाविष्टं ग्रहेणेव ग्राहेणेवा ऽऽत्तमर्णवे ॥
दृष्ट्वा गृहान् स्मरस्यैव वनाऽन्तान् मम मानसम्.८३ समाविष्टमित्यादि-वनान्तान् वनपर्यन्तान् । सरस्य कामस्य गृहमिव । उन्मादकत्वात् । '२९०६। गेहे कः ।३।१११४४।' इति ग्रहः कः । अर्धचर्चादिपाठात् पुंलिङ्गता । दृष्ट्वा मम स्थितस्येत्यर्थात् योज्यम् । अन्यथा कथं समा. नकर्तृकत्वम् । मानसं चेतः ग्रहेणाङ्गारकादिना । समाविष्टमिव विगृहीतमिव । '२९०५। विभाषा ग्रहः ।३।१।१४३।' इति णप्रत्ययः । अचोऽपवादः । तत्र व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् जलचरे ग्राहः ज्योतिषि ग्रह इति जलचरे वाच्येऽचोपवादो णप्रत्ययः ज्योतिषि वाच्ये ऽच् प्रत्ययः । ग्राहेणेवात्तमर्णवे। भर्णः पानीयं यत्रास्तीति । '१९१६। केशाद्वो ऽन्यतरस्याम् ।५।२।१०९।' इत्यत्र 'अर्णसो लोपश्च' इति भूनि नित्ययोगे ऽतिशायने वा वः सलोपश्च । अर्णवे समुद्धे वर्तमानेन ग्राहेण नक्रादिना आत्तं गृहीतम् । आयूर्वस्य दाजः ३०७८॥ अच उपसर्गात्तः ७४।४७।' ॥ ३७५-वाताऽऽहति-चलच-छाखा नर्तका इव शाखिनः ॥
दुःसहा ही परिक्षिप्ताः क्वणगिरलि-गाथकैः ॥४॥ वातेत्यादि-ही कष्टं एते शाखिनः नर्तका इव । '२९०७। शिल्पिनि वुन् ।३।१।१४५ ।' दुःसहा दुःखेन सह्यन्त इति '३३०५। ईषद-३।३।१२६।' इत्यादिना खल । नर्तकैः साधर्म्यमाह । वाताहतिचलच्छाखा वाताहतिभिः चलन्त्यः शाखा बाहुलता इव येषां ते । अलयो भ्रमराः क्वणन्तः । गाथका गायना इव । '२९०४॥ गस्थकन् ।३।१।१४६॥' तैश्च परिक्षिप्ता परिवेष्टिता इति ॥ ३७६-एक-हायन-सारङ्ग-गती रघु-कुलोत्तमौ ॥
लवको शत्रु-शक्तीनामृष्यमूकमंगच्छताम्. ॥ ८५ ॥ एकहायनेत्यादि-रघुकुलोत्तमौ रामलक्ष्मणौ । ऋष्यमूकमगच्छतां गतवन्तौ । लङि रूपम् । हायनः संवत्सरः स एको यस्य सारङ्गस्य मृतस्य तस्येव गतिर्ययोः शीघ्रगामित्वात् । '२९१०। हश्च व्रीहि-कालयोः ।३।१।१४८' इति हा धातोयुंद । आतो युक् । तौ शत्रुशक्तीनां लवको अपनेतारौ। २९११॥
१- भूम निन्दा प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने।' इति मत्वर्थीय इत्यर्थः । २-१५२। संवत्सरो वत्सरो ऽब्दोहायनोऽस्त्री शरत् समाः। इति ना० अ० ।
भ. का. १३ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
-
प्रु- स्-हवः समभिहारे - |३|१|१४९ | ' इति वुन् । तत्र सममिहारग्रहणं साधुकारित्वोपलक्षणार्थम् ॥
३७७ - तौ वालि - प्रणिधी मत्वा सुग्रीवो ऽचिन्तयत् कपिः, ॥
' बन्धुना विगृहीतोऽहं भूयासं जीवकः कथम् . ' ॥ ८६ ॥ तावित्यादि - तौ रामलक्ष्मणौ वालिनः प्रणिधी चरौ मत्वा सुग्रीवः कपिरचिन्तयत् चिन्तितवान् । प्रणिधीयते नियुज्यते कार्येषु प्रणिधिः । ' ३२७०। उपसर्गे घोः किः |३|३|१२|' बन्धुना भ्रात्रा विगृहीतो विरोधितः सन् कथं जीवको भूयासमिति । आशंसायां लिङ् । जीवेः '२९१२ | आशिषि च ३।१११५०।' इति वुन् ॥
I
इति निरुपपदकृदधिकारः ।
इतः प्रभृति '७८१ । तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् | ३|१|१२|' इति अस्योपस्थापनेन कृतो दर्शयन्नाह -
३७८ - स शत्रु-लावौ मन्वानो राघवौ मलयं गिरिम् ॥
जगाम स - परीवारो व्योम - मायमिवोत्थितम् ॥ ८७ ॥
स इत्यादि- - स सुग्रीवः सपरीवारः सपरिकरः । '१०४४ । उपसर्गस्य घञि - | ६ | ३ | १२२|' इति दीर्घः । कपीना ममनुष्यत्वात् । मलयं गिरिं जगाम । राघवौ शत्रुलाचौ शत्रून् लुनातीति '२९१३। कर्मण्यण् | ३ | २|१|' शत्रूणामुन्मूलकाविति मन्वानोऽवगच्छन् । ‘१५६६ । मनु अवबोधने ।' इत्यस्मादात्मनेपदिनः '२४६६। तनादिकृञ्भ्य उः | ३|१|७९ | व्योममायमिवोत्थितं व्योम आकाशं मिमीत इति ' २९१४। हावामश्च | ३ | २२|' इत्यण् । नभः परिच्छेत्तुमिवोत्थितं कियत्प्रमाणमस्येति ॥
३७९ - शर्म - दं मारुतिं दूतं विषम-स्थः कपि - द्विपम् ॥
शोका॒ऽपन॒दम॑ व्यग्रं प्रायुङ्क्त कपि - कुञ्जरः ॥ ८८ ॥
शर्मदमित्यादि – कुपिकुञ्जरः सुग्रीवः हनूमन्तं दूतं प्रायुङ्क्त प्रस्थापितवान् '७४१। वृन्दारक- नाग- कुञ्जरैः | २|११६२ |' इत्यादिना कर्मधारयः सः । वृत्तान्तं ज्ञातुमित्यर्थात् प्रायुङ्क्त इति '२७३५ । प्रोपाभ्यां युजेः | १|३ | ६४ | ' इत्यात्मनेपदम् । '२५४३ | रुधादिभ्यः श्नम् | ३ | १|७८ | कपिकुञ्जरः किम्भूतः । विषमे दुर्गपर्वते तिष्ठतीति विषमस्थ: । '२९१६ | सुपिस्थः | ३ |२| ४|' इति कः । मारुतिं कीदृशं । शर्म कल्याणं ददातीति शर्मदः । २९१४ | आतोऽनुपसर्गे कः | ३|२|३|' इति कः । श्रेष्ठत्वमाह । कपिद्विपं कपिश्रेष्ठम् । द्वाभ्यां पिबतीति द्विपः । कपिरयं द्विप इव । ७३५ | उपमितं व्याघ्रादि - १२|१|५६॥' इत्या
1
१–‘७७७८ । यथार्हवर्णः प्रणिधिर॑पसर्पश् चरः स्पशः । चारश् च गूढपुरुषः ।' इति
ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुप्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १४७ दिना कर्मधारयः । पुनः कीदृशं । शोकापनुदं शोकमपनुदति । २९१९॥ तुन्द. शोकयोः-३।२।५।' इति कः । भव्यग्रं सुचित्तमित्यर्थः ॥ ३८०-विश्वास-प्रद-वेषो ऽसौ पथि-प्रज्ञः समाहितः॥
चित्त-संख्यो जिगीषूणामुत्पपात नभसू-तलम्. ॥८९॥ विश्वासेत्यादि-असौ मारुतिर्नभस्तलमुत्पपात । विश्वासं प्रददातीति विश्वासप्रदः । २९२० प्रे दाज्ञः ।३।' इति कः । विश्वासप्रदो वेषो यस्य भिक्षुवेष इत्यर्थः । वेष्यते आत्मानेनेति ३१८८। अकर्तरि च कारके-३।३।१९।' इति घन् । ११७०। विप्लँ व्याप्तौ' इत्यस्य रूपम् । पन्थानं प्रजानातीति पथिप्रज्ञः समाहितः अभ्रान्तचित्तः 'इदमादिष्टं इदं च मया तत्र वक्तव्यम्' इति । जिगीषूणां जेतुमिच्छताम् । चित्तसंख्यः चित्तं संख्याति परिच्छिनत्तीति २९२१॥ समि ख्यः ।३।२।७।' इति कः ॥ ३८१-सुरा-परिव घूर्णद्भिः शाखिभिः पवनाऽऽहतैः ॥
ऋष्यमूकमंगाद् भृङ्गैः प्रगीतं साम-गैरिव. ॥९॥ सुरापैरित्यादि-मारुतिष्यमूकमगात् । शाखिभिरुपलक्षितम् । घूर्णद्भिः कम्पमानैः पवनाहतत्वात् । अत एव सुरापैरिव मत्तैरिव । '२९२२। गापोष्टक् ।३।२।८।' इत्यत्र 'पिबतेः सुरा-शीध्वोः' इति ठक् । प्रगीतं प्रगीयते ऽत्रेति । भधिकरणे क्तः । कै ङ्गैः सामगैरिव सामवेदपाठकैरिव साम गायन्तीति २९. २२गापोष्टक् ।३।२।८ ॥ ३८२-तं मनो-हरमागत्य गिरि वर्म-हरौ कपिः॥
वीरौ सुखा ऽऽहरो ऽवोचद् भिक्षु भिक्षाह-विग्रहः ॥ तमित्यादि-ऋष्यमूकं गिरिमागत्य कपिवीरौ रामलक्ष्मणौ अबोचत् उक्तवान् । कीदृशं । मनोहरं रम्यत्वात् । मनो हरतीति २९२३॥ हरतेरनुद्यमने ऽच् ।३।२।९।' वर्महरौ कवचं हतु क्षमौ । संभाव्यमानवयसावित्यर्थः । २९२४॥ वयसि च ।३।२।१०।' इत्यच् सुखाहरः सुखाहरणशीलः । '२९२५। आङि ताच्छील्ये ॥३२॥११॥' इत्यच् । भिक्षुः परिवाड्वेषः न कपिरूपः यतो विश्वासप्र. दवेष इत्युक्तम् । भिक्षार्ह विग्रहः भिक्षायोग्यशरीरः कृशत्वादित्यर्थः। भिक्षामहतीत्यच् ॥ ३८३-'बलिनावमुमद्रीन्द्रं युवां स्तम्बे-रमाविव ॥
आचक्षाथां मिथः कस्माच्छङ्करेणा ऽपि दुर्गमम् ॥१२॥ १-८२९। तनुत्रं वर्म दंशनम् ।' २–६३४। अथ कलेवरम् । गात्रं वपुः संहननं शरीरं वमं विग्रहः ।।' ३–'७९९। दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः । मतगजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी । इभः स्तम्बरमः पद्मी।' इति ना० अ० ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
बलिनावित्यादि-युवां अमुं अद्रीन्द्रम् । कमात् कारणान्मिथः प्राप्तौ । '१११८॥ इण् गतौ ।' इत्यस्मात् '२७८९ । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा ।३।३।१३१॥' इति यसि रूपम् । भूते लट् थस् । एतदाचक्षाथां कथयतम् । लोटि रूपम् । बलिनौ बलवन्तौ । यतः शङ्करेणापि महादेवेनापि दुर्गमं दुःखेन गम्यते । काविव । स्तम्बेरमाविव यथा मत्तद्विपौ प्रामुतस्तद्वत् । '२९२७। स्तम्ब-कर्णयोः-३।२।१३।' इत्यच् । कर्तरि हस्तिन्यभिधेये 'हस्तिसूचकयोः' इति वचनात् । शङ्कर इति '२९२८। शमि धातोः-३।२।१४।' इत्यच् ॥
दुर्गमत्वदर्शनायाह३८४-व्याप्तं गुहा-शयैः क्रूरैः क्रव्याद्भिः स-निशाचरैः ॥
तुङ्ग-शैल-तरु-छन्नं मानुषाणाम-गोचरम् ॥ ९३ ॥ व्याप्तमित्यादि-कीदृशमदीन्द्रं क्रव्यमपकमांसं भक्षयद्भिः । कव्योपपदा. ददेः '२९७८। कन्ये च ३।२।६९।' इति विद । करैः हिंसकैः सिंहादिमिः सनिशाचरैः राक्षससहितैाप्तम् । गुहाशयैः गुहायां शेरते इति शीङः २९२९॥ अधिकरणे शेतेः ।३।२।१५।' इत्यच् । तुङ्गाः उच्चाः शैलाः शिलायां भवा ये तरवस्तैश्छन्नं व्याप्तम् । अत एव मानुषाणामगोचरं अगम्यम् । ३।२९८॥ गोचरसञ्चर-१३।३।११९।' इत्यादिना निपातितः ॥
प्रागुक्तष्टाधिकारः । इति अवं खशादिप्रत्ययानाह३८५-सत्वमेजय-सिंहाऽऽव्यान् स्तनं-धय-सम-विषौ ॥
कथं नाडिंधमान् मार्गानांगतो विषमोपलान्. ॥९४ ॥ सत्वमित्यादि-युवामिमान् मार्गानागतौ । सत्वमेजयसिंहाढ्यान् । सत्व. मेजयन्ति ये सिंहाः । २९४१। एजेः खश ।३।२।२८।' । २९४२। अरुर्द्विषत् -६।३।६७।' इति मुम् । तैराढ्यान् व्याप्तान् । सिंहग्रहणं तद्वद्धिस्नोपलक्षणार्थ. म् । हिनस्तीति सिंहः । पृषोदरादित्वाद्वर्णविपर्ययः । नाडिन्धमानिति । उच्चनीचाधिरोहणात् मुहुर्मुहुनिःश्वासै डिं धमन्तीति '२९४५। नाडी-मुष्ट्योश्च ।३।२. ।३०।' इति खश । '२९४३। खित्यनव्ययस्य ।६।३।६६।' इति हस्वः । विषमोपलान् उन्नतपाषाणयुक्तान् । स्तनन्धयसमत्विषो बालवत्सुकुमारौ । सामर्थ्य पुन. युवयोरचिन्त्यम् । स्तनं धयतः पिबतः । २९४४। नासिका-स्तनयोः-३।२।२९।' इति खश । '२९४२। अरुषिद्-६।३।६७।' इति मुम् ॥ ३८६-उत्तीर्णौ वा कथं भीमाः सरितः कूलमुद्वहाः, ॥ ___ आसादितौ कथं ब्रूतं न गजैः कूलमुद्रुजैः ॥ ९५ ॥ उत्तीर्णावित्यादि-कथं वा केनोपायेन युवां सरितो नदीरत्तीर्णौ । भीमा१-१११५। उच्च-प्रांशूनतोदरोच्छ्रितास् तुङ्गे' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽमिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १४९
खासकरीः
: यतः कूलमुद्वहाः कूलमापूर्य वहन्त्यः । ' २९४६ । उदि कूले - 1३1२/३१।' इति खश् । गजैः कूलमुदुजैः कूलं भिन्दद्भिः कथं नासादितौ न व्यापादितौ इति ब्रूतं कथयतम् ॥
३८७- रामो वोचनूमन्तम् 'आवामत्रं लिहं गिरिम् ॥ ऐव विद्वन् ! पितुः कामात् पान्तावल्पं - पचान् मुनीन्. ॥ ९६ ॥
राम इत्यादि - हनुर्वदनैकदेशः स निन्दितो ऽस्यास्तीति निन्दायां मतुप् । ‘३५३९। अन्येषामपि दृश्यते | ६ | ३ | १३७ |' इति दीर्घः । ' हनूमान् हनुमानपि ' इति विश्वदर्शनात् । तस्य किल जातमात्रस्य आदित्यरथं गृह्णतो हनुद्वयं भग्नमिति श्रूयते । तं रामो ऽवोचत् उक्तवान् । तत् किमित्याह - हे विद्वन्, यदमुं गिरिमावामैव आगतौ तत् पितुः कामादमिप्रायात् । आङ्पूर्वादिणो लङि रूपम् । अभ्र लिहमुच्चैस्तरम् । अभ्रं लेढीति '२९४७ | वहाभ्रे लिहः | ३|२|३२|' इति खश् । किं कुर्वाणौ । पान्तौ रक्षन्तौ । मुनीन् अल्पम्पचान् अल्पसन्तुष्टान् । अल्पं पचन्तीति ‘२९४९ । मितनखे च | ३|२|३४|' इति मितेत्यर्थग्रहणात् खश । चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्वा ॥
I
कः पुनः पिता यदादेशादागतावित्यत आह३८८-अ-मितं-पचर्मीशानं सर्व- भोगीणमुत्तमम् ॥
आवयोः पितरं विद्धि ख्यातं दशरथं भुवि ॥ ९७ ॥ अमितम्पचमित्यादि - आवयोः पितरं दशरथनामानं भुवि विख्यातं विद्धि जानीहि । '२४२५ | हु· झलभ्यो हेर्धिः | ६ | ४|१०१ । ' अमितम्पचं महासत्रिणं पूर्ववत् खश मुम् च । ततो नञ्समासः । ईशानमीशनशीलं स्वामिनमित्यर्थः । ‘३१०९। ताच्छील्य - ३।२।१२९ |' इत्यादिना चानशू । सर्वभोगणं सर्वसत्वभोगाय हितम् । '१६७० | आत्मन् - विश्वजन - |५|१|९|' इति खः । भोगशब्दोऽत्र शरीरवाची । '१९७ | अट्- कुपवाडू - |८|४|२| ' इत्यादिना णत्वम् ॥
यदि पितुरादेशादागतौ किमत्र गमनेनान्वेषयथ इत्याह३८९ - छलेन दयिता Sरण्याद् रक्षसा ऽरुं तुदेन नः ॥
अ- सूर्य - पश्यया मूर्त्या हृता, तां मृगयावहे . ' ॥ ९८ ॥ छलेनेत्यादि - नो ऽस्माकं दयिता अरण्याद्राक्षसेन हृता । कीदृशेन । भरुन्तुदेन मर्मस्पृशा । ‘२९५० । विध्वरुषोस्तुदः | ३ |२|३५|' इति खश् । मुम् । असूर्यम्पश्यया आदित्यगोप्यया मूर्त्या शरीरेणोपलक्षिता । '२९४१ । असूर्य-ल
१–'१४४६ । इच्छामनोभवौ कामौ ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५० भट्टि काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, लाटयोः-३।२॥३६॥' इति खश् । तां हृतां मृगयावहे गवेषयावः । २०४६ मृग अन्वेषणे' स्वार्थिकण्यन्तः । युवयोः पौरुषान्वितत्वात् कथं हृतेत्याह-छलेन छद्मना ॥
त्वं पुनः कस्य वेत्यत आह३९०-प्रत्यूचे मारुती रामम्-'अस्ति वालीति वानरः॥
शमयेदपि संग्रामे यो ललाटं-तपं रविम्. ॥ ९९ ॥ प्रत्यूच इत्यादि-रामं मारुतिः प्रत्यूचे प्रत्युक्तवान् । अस्ति वालीति नाम्ना कपीश्वरः यः संग्रामे युद्धे ललाटन्तपं सर्वेषामुपरि वर्तमानं रविं पूर्ववत् खश । शमयेत् पराजयेदिति सम्भावने लिङ् । वालिशब्दो नान्तः इदन्तश्च । तथा च 'वाली वालिश्च कथ्यते' इति शब्दभेदः ॥ ३९१-उग्रं-पश्येन सुग्रीवसू तेन भ्राता निराकृतः ॥
तस्य मित्रीयतो दूतः संप्राप्तोऽस्मि वशं-वदः, १०० उग्रम्पश्येनेत्यादि-तेन भ्राता उग्रम्पश्यता पापं विजानता । २९५२। उग्रम्पश्य-३।२।३७।' इत्यादिना निपातितम् । यश्च सुग्रीवो निराकृतोऽभिभूतस्तस्य हि दूतः प्राप्तो ऽस्मि । वशंवदः । वशमनुकूलं वदतीति वशंवदः । '२९३५। प्रिय-वशे वदः खच् ।३।२।३८' कीदृशस्य । मित्रीयतो मित्रमिच्छतः । '२६५७। सुप आत्मनः क्यच् ।३।१३।।
किं तेन सख्येति चेदाह३९२-प्रियं-वदो ऽपि नैवो ऽहं ब्रुवे मिथ्या परं-तप!, ॥
सख्या तेन दश-ग्रीवं निहन्तासि द्विषं-तपम्. ॥१०॥ प्रियंवद इत्यादि-प्रियंवदतया लोको मिथ्या वदति । अहं प्रियंवदोऽपि नैव मिथ्या ब्रुवे वदामि । पूर्ववत् खचू । परन्तप शत्रूणामुपतापयितः ।२९५४। द्विषत्-परयोः-३।२।३९।' इति खच् । तेन सुग्रीवेण सख्या मित्रेण दशग्रीवं निहन्तासि हनिष्यसि । हन्तेलुटि रूपम् । कीदृशं द्विषन्तपम् । शत्रूणामुपतायितारम् । पूर्ववत् खच् ॥ ३९३-वाचं-यमोऽहमनृते सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥
एहि, सर्व-सहं मित्रं सुग्रीवं कुरु वानरम्.' ॥१०२॥ वाचंयम इत्यादि-२९५७ वाचंयम-पुरन्दरौ च ।६।३।६९।' इति मुमागमो निपात्यते । तस्मात् सत्यमेतत् पूर्वोक्तम् । ब्रवीमि ते तुभ्यम् । तादर्थं
१-१३८। सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् । प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥ मनुस्मृतिः अ० ४ । इति मर्म जाननाह-'नवा ऽहं ब्रुवे मिथ्या' इत्यादि । २-७४९। तपस्वी तापसः पारिकाङ्क्षी वाचंयमो मुनिः । इति ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५१ चतुर्थी। यत एवं तस्मादेहि आगच्छ । सुग्रीवं वानरं मित्रं कुरु । कीदृशं । सर्वसहं सर्वं सहत इति २९५८। पू:सर्वयोः-३।२।४।' इति खच् ॥ ३९४-सर्व-कष-यशः-शाखं राम-कल्प-तरुं कपिः॥
आदायाऽभ्रं-कषं प्रायान् मलयं फल-शालिनम्.१०३ सर्वङ्कषेत्यादि-रामः कल्पतरुरिव यस्तमादाय गृहीत्वा कपिः प्रायात् गतः । कीदृशं रामम् । सर्वऋषयशःशाखं सर्व कषन्ति व्यामुवन्ति यानि यशांसि । २९५९ । सर्व-कूल-३।२।४२।' इत्यादिना खच् । तान्येव शाखा यस्य । फलशालिनमभिमतफलसम्पादनात् । अभ्रङ्कषमुच्चैस्तरं मलयम् । पूर्ववत् खच् ॥ ३९५-मेघ-करमिायान्तमृतुं रामं क्लमान्वितः॥
दृष्ट्वा मेने न सुग्रीवो वालि-भानु भयं-करम् ॥१०४॥ मेघङ्करमित्यादि-राममायान्तं दृष्ट्वा । सुग्रीवो वालिनं भानुमिव भयंकर भीतिजनकं न मेने न बुद्धवान् । २९६०। मेघर्ति-३।२।४३।' इत्यादिना खच् । कुमान्वितो ग्लानो वालिभानुना पीडितत्वात् । कीदृशं रामम् । मेघङ्करं ऋतुमिव प्रावृट्वालमिव । पूर्ववत् खच् ॥ ३९६-उपा-ट्यकुरुतां सख्यमन्योन्यस्य प्रियं-करौ, ॥
क्षेमं-कराणि कार्याणि पर्यालोचयतां ततः ॥ १०५॥ उपाग्नीत्यादि-उपाग्नि अग्निसमीपे रामसुग्रीवौ सख्यमकुरुतां 'इतःप्रभृत्यावयोः सख्यम्' इति । अन्योन्यस्य प्रियङ्करौ । २९६॥ क्षेम-प्रियमद्रेऽण्च ।३।२।४४।' इति चकारात् । ततः सख्यकरणानन्तरं क्षेमङ्कराणि हितजनकानि यथास्वं कार्याणि प्रत्यालोचयतां निरूपितवन्तावित्यर्थः । पटपुटेत्यत्र चुरादिकाण्डे धातौ लोच पठ्यते तस्य लङि रूपम् ॥ ३९७-आशितं-भवमुत्क्रुष्टं वलिगतं शयितं स्थितम् ॥
बह्वमन्यत काकुत्स्थः कपीनां स्वेच्छया कृतम्. १०६ आशितम्भवमित्यादि-आशितम्भवमशनम् । '२९६२। आशिते भुवः करण-भावयोः ।३।२।४५।' इति खच् । उत्क्रुष्टं किलकिलायितम् । वलिगतं धावनम् । तथा शयितं स्थितं च कपीनां स्वेच्छया कृतं एतत्काकुत्स्थो बह्वमन्यत श्वाघितवान् । पुण्यभाज इमे यदेषां स्वेच्छाविहारिणां चेष्टितं, असाकं तु शोकसन्तप्तानां न किंचिदस्तीति । सर्वत्र भावे निष्ठा ॥ ३९८-ततो बलिं-दम-प्रख्यं कपि-विश्वं-भराऽधिपम् ॥
सुग्रीवः प्राब्रवीद् रामं वालिनो युधि विक्रमम्. १०७ तत इत्यादि-ततः कार्यालोचनानन्तरं सुग्रीवो ऽब्रवीत् । लङि '२४५२॥ ब्रुव ईद ।७।३।९३।' किमुक्तवान् । वालिनो युधि विक्रमं शौर्यमिति प्रधानं कर्म Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
राममित्यकथितम् । कीदृशं रामम् । बलिन्दमप्रख्यं विष्णुतुल्यम् । बलिं दमयतीति '२९६३। संज्ञायां भू-तू-वृजि-३।२।४' इत्यादिना खच् । अमन्तस्य मित्वहस्वत्वे । तथा विश्वं बिभर्तीति विश्वम्भरा तस्या अधिपं अधिपातीत्यधिपः । '२८९८। आतश्वोपसर्गे-३।११३६।' इति कः॥ ३९९-'वसुं-धरायां कृत्स्नायां नाऽस्ति वालि-समो बली, ॥
हृदयंगममैतत् त्वां ब्रवीमि, न पराभवम्. ॥१०८॥ वसुन्धरायामित्यादि-वसुन्धरायाम् । पूर्ववत् खच् । वालिना समो. ऽन्यो बली बलयुको नास्तीति हृदयङ्गमं मम । स्वानुभवं हि वस्तु हृदयङ्गममित्युच्यते। तेन संज्ञायामित्यधिकृत्य २९६४। गमश्च ।३।२।४७' इति खच् । न पुनस्त्वां पराभवमभिभवं ब्रवीमि ॥
इति खजधिकारः। एवंपराक्रमो ऽसौ तत्र किं त्वं करिष्यसीत्याह४००-दूर-गैरन्त-गैर् बाणैर् भवानत्यन्त-गः श्रियः॥
अपि संक्रन्दनस्य स्यात ऋद्धः, किमत वालिनः१०९ दूरगैरित्यादि-यतो भवान् क्रुद्धः सन् संक्रन्दनस्यापि शक्रस्यापि । '२८९६। नन्दि-ग्रहि । ३।११३४।' इत्यादिना ल्युः । बाणैः करणभूतैः । दूरगैः दूरं गच्छन्तीति । अन्तगैः कार्यसमापकैः । २९६५। अन्तात्यन्त-३।२।१८।' इत्यादिना डः। श्रियो लक्षम्या अत्यन्तगः विनाशयिता स्यात् । अत्यन्तं पर्यवसानं गच्छतीति । किं पुनर्वालिनो लक्ष्या अत्यन्तगो भवान्विनाशयितेति ॥ ४०१-वरेण तु मुनेर् वाली संजातो दस्युहो रणे ॥
___ अ-वार्य-प्रसरः प्रातरुद्यन्निव तमोऽपहः ॥ ११० ॥ __ वरेणेत्यादि-मुनेस्तु वरेण दस्युहः दस्यून् शत्रून् वध्यादिति । २९६६।
आशिषि हनः।३।२।४९।' डः। अतो रणे अवार्यप्रसरोऽनमिभवनीयगतिः सञ्जातः। क इव । तमोऽपह इव तमोऽपहः आदित्यः । तमोऽपहन्तीति । २९६७ । अपे क्लेशतमसोः ।३।२।५९।' इति डः । प्रातः प्रभाते उद्यन् उद्गच्छन् । उत्पूर्वादिणः शतरि इणो यण् । अवार्यप्रसरस्तद्वदसावपि । सर्व वाक्यं सावधारणं भवतीति प्रातरप्युद्यन्नवार्यप्रसर एवेति तेन सर्वकाले अस्थावार्यप्रसरत्वं सिद्धं न तु प्रातरेवोद्यन्नवार्यप्रसर इति ॥
१-५० । संक्रन्दनो दुश्यवनसू तराषाण मेघवाहनः । आखण्डलः सहस्राक्ष ऋभुक्षाः ।' २-७७६। रिपौ वैरि-सपत्नाऽरि, द्विषदद्वेषण-दर्हदः। द्विविपक्षाऽहिता-ऽमित्र-दस्य-शात्रवशत्रबः॥ ३-१४४९ । राहो ध्वान्ते गुणे तमः। इति सर्वत्र ना० अ० । तमाशब्दार्थास्त्रयः-तमः करि-हरिं सोमं प्रपीड्य कुरुते तैमः । चकोरात् सप्तमस्कान् यद् तद् युक्तं तमसोऽस्य वै ।।' इति कोशावतंसः। १-तमोऽधकारः। २-तमो राहुः। ३-तमो गुणः । स-तमस्कान् शोकयुक्तानित्यर्थः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १५३ ४०२ - अतिप्रियत्वान् न हि मे कातरं प्रतिपद्यते ॥
चेतो वालि वधं राम ! क्लेशपहर्मुपस्थितम् ॥ १११ ॥ अतीत्यादि - हे राम ! मदीयं चेतो वालिवधं कर्मीभूतमुपस्थितं प्राप्तं न हि प्रतिपद्यते नैव प्रत्येति । यस्मात् कातरं व्याकुलम् । वालिनोऽतिबलयुक्तस्वात् । कीदृशं वधम् । क्केशापहम् दुःखस्योन्मूलकम् । पूर्ववडुः । अतिप्रियत्वाद्वाविधस्य । यस्य हि यत्प्रियं तत्सिद्धमपि असौ न प्रत्येति ॥
इति डाधिकारः ॥ उपस्थितोऽस्य वध इति कथं ज्ञायत इत्याह४०३ - शीर्ष - घातिनर्मायातमेरीणां त्वां विलोकयन् ॥ पतिघ्नी- लक्षणोपतां मन्येऽहं वालिनः श्रियम्. ११२ शीर्षेत्यादि - अरीणां शीर्षघातिनम् । '२९६८। कुमार-शीर्षयोणिनिः | ३ |२| ५१ | ' इति निपातनात् शिरसः शीर्षभावः । आायातं विलोकयन् वालिनः श्रियं पतिनीलक्षणोपेतामहं मन्ये । पतिं हन्ति यलक्षणं तेनोपेतामिवेतीवार्थोऽत्र द्रष्टव्यः । ‘२९७०। भमनुष्यकर्तृके च |३| २|५३ । ' इति ठक् । '२३६३ । गमहन|६|४|९८|' इत्युपधालोपः । ' ३५८ । हो हन्तेः | ७|३|५४ |' इति कुत्वम् ॥ ४०४ - शत्रुघ्नान् युधि हस्तिनो गिरीन् क्षिष्यन्न - कृत्रिमान् ॥ शिल्पिभिः पाणिधैः क्रुद्धस्
त्वया जय्यो ऽभ्युपाय -वान् ॥ ११३ ॥
।
शत्रुघ्नानित्यादि - किञ्च युधि संग्रामे वाली त्वया जय्यः जेतुं शक्यो यदि युष्मदखाणां शक्तिर्दृष्टा तां च द्रष्टुमिच्छामीति वक्ष्यमाणाभिप्रायः । ६५१ क्षय्यजय्यौ शक्यार्थे । ६ । १।८१|' इत्ययादेश निपातनम् । कीदृशः अभ्युपायवान् युद्धोपाययुक्तः । किं कुर्वन् । क्रुद्धः क्षिप्यन् गिरीन् । दिवादित्वाच्छ्यन् । अकृत्रि मान् देवनिर्मितान् । शत्रुघ्नान् शत्रून् हन्तीति । '२९७०। अमनुष्य | ३|२|५३|१ इति ठक् । हस्तिघ्न इव हस्तिघ्नः हन्तुं शक्तः । ' २९७१ । शक्तौ हस्ति कपाटयोः ३।२।५४ |' इति सूत्रस्य मनुष्यकर्तृकार्थारम्भकत्वात् । वाली चामनुष्यः । शिल्पिभिर्युद्धकुशलैः वानरैः सह क्षिष्यन् । सहार्थस्य गम्यमानत्वात् सहयोगे तृतीया । पाणिघैः पाणिवादकैः । ते हि हस्तियुद्धेऽन्यस्य वाद्यस्यासंभवात् हस्तिमुखमेव वादयित्वा गिरीन् प्रहरणान् क्षिप्यन्ति । २९७२ । पाणिघताडवौ शिल्पिनि | ३ |२| ५५ |' इति कर्तरि निपातनम् ॥ ४०५- आढ्यं करण-विक्रान्तो महिषस्य सुरद्विषः ॥
प्रियं - करणमिन्द्रस्य दुष्करं कृतवान् वधम् ॥ ११४ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
आढ्यमित्यादि-अनाढ्यमाढ्यं करोत्यनेनेति । २९७३। आन्य-सुभग१३।२।५६।' इत्यादिना करणे ख्युन् । आध्यङ्करणं विक्रान्तं यस्य वालिनः । भनाव्यः सन् विक्रान्तेनाढयो भूत इत्यर्थः । महिषस्य सुरद्विषो दुन्दुभेर्वधं मरणं यः कृतवान् दुष्करं कृच्छ्रसाध्यं प्रियङ्करणमिन्द्रस्य तुष्टिकरम् । अप्रियं प्रियं करोत्य. नेनेति पूर्ववत् ख्युन् ॥ ४०६-प्रियं-भावुकतां यातस् तं क्षिपन योजनं मृतम् ॥
स्वर्गे प्रियं-भविष्णुश च कृत्स्नं शक्तोऽप्यबाधयन्',॥ प्रियमित्यादि-तमेवं सुरद्विषं मृतं पादाङ्गुष्ठेन योजनमध्वानं क्षिपन् प्रेरयन् । क्षिपेस्तौदादिकस्योभयपदिनो रूपम् । प्रियम्भावुकतां यातस्तथा स्वर्ग प्रियम्भविष्णुश्चासीत् । '२९७४। कर्तरि भुवः-३।२।५७।' इत्यनेनाढ्यादिषूपपदेषु खिष्णुच्खुकजौ । शक्तो ऽपि समर्थो ऽपि कृत्स्वं लोकमित्यर्थात् । अबाधयन् अपीडयन् । '१६५१। बध संयमे' इति चौरादिकः तस्य शतरि रूपम् । स ईशस्त्वया शक्यो जेतुं यदित्वदत्राणां सामर्थ्य दृष्टमित्यभिप्रायेणाब्रवीत् सुग्रीवः॥
रामोऽपि तदभिप्रायं विदन् यत् कृतवान् तदाह४०७-जिज्ञासोः शक्तिमस्त्राणां रामो न्यून-धियः कपेः ॥
अभिनत् प्रतिपत्त्यर्थ सप्त व्योम-स्पृशस् तरून्. ॥ जिज्ञासोरित्यादि-अस्त्राणां शराणां शक्तिं जिज्ञासोः ज्ञातुमिच्छोः कपेः सुग्रीवस्य न्यूनधियः स्वल्पबुद्धेः । यतः प्रमाणान्तरेणापरिज्ञानात् प्रत्यक्षेण ज्ञातुमिच्छतीति प्रतिपत्त्यर्थ संप्रत्ययाथै रामः सप्त तरून् तालान् पतया स्थितान् एकेन शरेणाभिनत् व्योमस्पृशः । '४३२। स्पृशोऽनुदके क्विन् ।३।२।५८।' ॥ ४०८-ततो वालि-पशौ वध्ये राम-विंग्-जित-साध्वसः ॥ ___अभ्यभून निलयं भ्रातुः सुग्रीवो निनदन् दधृक् ॥
तत इत्यादि-ततस्तरुभेदादनन्तरं सुग्रीवो भ्रातुनिलयमभ्यभूत् अभिभूतवान्। कीदृशः । दधक् धृष्टः । '३७३। ऋत्विग्-३।२।५९।' इत्यादिना निपातितम् धृषेः क्विन् । द्विवचनम् । '३७७। क्विन्प्रत्ययस्य कुः ।।२।६२।' इति कुत्वं खकारः चत्वं ककारः । यस्माद्वालिनि पशाविव वध्ये वधाहें । रामेण ऋत्विजा याजकेन जितसाध्वसः अपनीतसाध्वसः तस्माद्दटक् । ऋतौ यजति ऋतुं वा यजति ऋतुप्रयुक्तो वा यजतीति ऋतुपूर्वाद्यजेः क्विन् । यजादित्वात् सम्प्रसारणम् । इदमृत्विक्शब्दनिर्वचनम् । रूढितस्तु याजयितृषु ब्राह्मणेषु क्विन्प्रत्ययस्य कुः । लिनदम् किलकिलाशब्दं कुर्वन् ॥ ४०९-गुहाया निरगाद् वाली सिंहो मृगमिव धुवन् ॥
भ्रातरं युङ् भियः संख्ये घोषणा ऽऽपूरयन् दिशः।। गुहाया इत्यादि-तस्य शब्दमाकर्ण्य गुहाया निरगाद्वाली निर्गतः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५५ '२४५८। इणो गा लुङि ।।४।४५' । '२२२३। गाति-स्था-।२।४।०७।' इति सिचो लुक् । भ्रातरं धुवन् अभिगच्छन् । '१११३। द्यु अभिगमने' अस्थादादि. कस्य वर्तमानसामीप्ये लटः शतरि उवडादेशे रूपम् । संख्ये युद्धे । भियो यङ् भीतेर्योक्ता । कर्मणि षष्ठी । भीतिं युञ्जन्नित्यर्थः । यजेः पूर्ववत् क्विन् । '३७६। युजेरसमासे ।७।११७१।' इति नुम् । संयोगान्तलोपः । क्विन्प्रत्ययस्य कुः । डकारः । कः कमिव । सिंहो मृगमिव धुवन् । घोषेण दिशः आपूरयन् । दिशन्ति इति दिशः पूर्ववत् क्विन् ॥ ४१०-व्यायच्छमानयोर् मूढो भेदे सदृशयोस् तयोः॥
बाणमुद्यतमायसीदिक्ष्वाकु-कुल-नन्दनः ॥ ११९ ॥ व्यायच्छेत्यादि-तयोालिसुग्रीवयोव्यच्छमानयोः कलहायमानयोः सदृशयोः समानयोः भेदे पृथक्त्वे मूढो भ्रान्तः सन् इक्ष्वाकुकुलनन्दनो रामो बाणमुद्यतं सज्जीकृतमायंसीत् उपसंहृतवान् । २७४२। समुदाङ्भ्यो यमो ग्रन्थे ११३१७५।' इति तङ् न भवति । अक–भिप्रायत्वात् । तत्र 'कत्रभिप्राये' इति वर्तते । २६९५। आडो यमहनः ।१।३।२८।' इत्यनेनापि न स्यात् सकर्मकत्वात् तत्र 'अकर्मकात्' इति वर्तते । समानपूर्वस्य दृशेः 'समानान्ययोश्च' इत्युपसंख्यानात् '४२९। त्यदादिषु-३।२।६०।' इत्यादिना कञ् । '१०१७। दृग्-दृश-व. तुषु ।६।३।०९।' इति समानस्य सभावः ॥ ४११-ऋष्यमूकमगात् क्लान्तः
कपिर मृग-सहग द्रुतम् ॥ किष्किन्धाऽद्रिसदाऽऽत्यर्थ
निष्पिष्टः कोष्णमुच्छ्रसन्. ॥ १२० ॥ ऋष्यमूकमित्यादि-कपिः सुग्रीवः किष्किन्धाद्रिसदा वालिना किं किं दधातीति किष्किन्धा गुहा । '२९१५। भातो ऽनुपसर्गे कः ।३।२।३।' पारस्करादिदर्शनात् पूर्वस्य सुडागमो मलोपः षत्वं च निपात्यते । तदुपलक्षितोऽद्रिः किष्किन्धाद्रिः। तत्र सीदतीति '२९७५। सत्सूद्विष-३।२।६।' इत्यादिना किए। तेनात्यर्थ निस्पिष्टः पीडितः । निष्पिष्टत्वात् क्लान्तः सन् ऋष्यमूकं मृगसदृक् द्रुतमगात् । समानोपपदात् दृशेः पूर्ववत् । किन् । कोष्णमीषदुष्णमुच्चसन् । '१०३३। कवं चोष्णे ।६।३।१०७।' इति चकारात् कोः कादेशः ॥ ४१२-कृत्वा वालि-द्रुहं रामो मालया स-विशेषणम् ॥
अङ्गद-स्वं पुनर् हन्तुं कपिघ्नाऽऽह्वाययद् रणे. १२१ कृत्वेत्यादि-वालिगुहं सुग्रीवम् । वालिनं दुह्यतीति २९७५। सत्सू. ।३।२।६१॥' इत्यादिना विप् मालया सविशेषणं सचिह्नं कृत्वा भेदपरिज्ञानार्थ
रामः अङ्गदस्खं वालिनम् । अगदं सूत इति पूर्ववत् क्विन् । '२८॥ ओः सुपि Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
| ६ |४| ८३ । ' इति यणादेशः । तं रणे हन्तुं कपिना सुग्रीवेणाह्वाययत् अभिभवं कारितवान् । ह्वयतेर्हेतुमण्णिचि '२५८५ ॥ शा-च्छा | ७|३|३७|' इत्यादिना युक् ॥ ४१३ - तयोर् वानर सेनान्योः संप्रहारे तनुच्छिदम् ॥
वालिनो दूर भाग रामो बाणं प्राणा॒दम॑त्यजत् १२२ तयोरित्यादि — वानरसेनान्योः वानरस्वामिनोः '२७२। एरने काचः । ६।४।८२|' इति यण् । संप्रहारे युद्धे प्रवृत्ते रामो बाणमत्यजत् । वालिनस्तनुच्छिदं तनुं शरीरं छिनत्तीति पूर्ववत् क्विप् '१४६ | छे च | ६| ११७३ | ' इति तुक् । प्राणादं प्राणापहारिणम् । प्राणानत्तीति प्राणादम् । '२९७७ भदो नन्ने | ३|२६८।' इति विट् । दूरभाक् दूरमवस्थितो रामो दूरं भजत इति २९७६ | भजो 'ण्विः ||३|२।६२।' ॥
४१४ - वालिनं पतितं दृष्ट्वा वानरा रिपु-घातिनम् ॥
बान्धवा॒ऽऽक्रोशिनो भेजुर॑नाथाः केकुभो दश. १२३
वालिनमित्यादि - रिपुघातिनं रिपून् हन्तुं शीलमस्येति '२९८८ । सुप्य जातौ णिनिः - १३|२|७८|' तं वालिनं पतितं दृष्ट्रा वानरा दश ककुभो दश दिशो भेजुः । अनाथाः सन्तः स्वामिनो हतत्वात् । बान्धवाक्रोशिनो बान्धव इत्र आक्रोशन्तीति ‘२९८९ | कर्तर्युपमाने | ३ |२| ७९ ॥ ' इति णिनिः ॥ ४१५-धिग् दाशरथमि॑त्र्यूचुर् मुनयो वन - वर्तिनः ॥ उपेयुर् मधु- पायिन्यः
क्रोशन्त्यस् तं कपि - स्त्रियः ॥ १२४ ॥
धिगित्यादि - येषां सत्यन्यस्थाने वृत्तौ च वन एवं वर्तितुं शास्त्रतो नियमः ते वनवर्तिनो मुनयः । २९९० । व्रते |३|२|८०|' इति णिनिः । धिगिमं दाशरथिमित्यूचुः उक्तवन्तः । येनानपराधे ऽपि वालिनीदृशं कृतमिति । कपिखियश्च वालिनमुपेयुः मधुपायिन्यः । आभीक्ष्ण्येन मधु पिबन्त्यः । २९९१ । बहुलमाभीये | ३ |२| ८१|' इति णिनिः । क्रोशन्त्यः । ' हा नाथ !' इति रुदन्त्यः ॥ ४१६ - राममुच्चैरुपालब्ध शूर-मानी कपि- प्रभुः ॥
व्रण-वेदनया ग्लायन् साधुं मन्यमे - साधुवत्. ॥१२५॥ राममित्यादि - कपिप्रभुर्वाली राममुचैर्महता शब्देनोपालब्ध उपालब्धवान् । लभिरात्मनेपद्यनिट् । तस्य लुङि '२२८१| झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । ‘२२८०। झषस्तथोर्धोऽऽधः | ८ | २|४०|' | '५२ । झलां जश् झशि |८|४|५३ । ' । शूरमानी शूरमात्मानं मन्यमानः । २९९३। आत्ममाने खश्च ॥३॥
१ - १८२ । दिशस् तु ककुभः काष्ठा आशाश् च हरितश् च ताः ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५७
२१.३।' इति चकाराणिनिः । वणवेदनया ग्लायन् ग्लानिमुपगच्छन् । साधुभमन्यं साधुमात्मानं मन्यमानं रामम् । तेनैव खश् । तस्मिन् सार्वधातुके परतो दिवादित्वात् श्यन् । पूर्वपदस्य मुम् । असाधुवदसाधुमिव । असाधुना तुल्यं वर्तते इति वतिः ॥ ४१७-'मृषा ऽसि त्वं हविर्-याजी राघव! छद्म-तापसः॥
अन्य-व्यासक्त-घातित्वाद् ब्रह्मघ्नां पाप-संमितः, १२६ मृषेत्यादि-हे राघव ! त्वं छद्मना तापसः स त्वं मृषैव मिथ्यैव हविर्याजी हविषा करणेनेष्टवानसि न लोकप्राप्तय इत्यभिप्रायः । '२९९६ । करणे यजः ।३।२।०५।' इति भूते णिनिः। इतःप्रभृति भूत इत्यधिक्रियते । यतो ब्रह्मनां पापसंमितः ब्रह्म हतवन्ति इति '२९९८॥ ब्रह्म-३।२।०७।' इत्यादिना विप् । तेषां पापेन तुल्यः। कुतः। अन्यव्यासक्तघातित्वात् अन्यस्मिन् सुग्रीवे व्यासक्तं मां हतवान् । '२९९७। कर्मणि हनः ।३।२।०६।' इति णिनिः । तत्र 'कुत्सितग्रहणं कर्तव्यम्' इत्युक्तम् । यदि सुग्रीवेण मम विरोधः किं तवायातमिति कुत्सितहननम् ॥
तदेव दर्शयन्नाह४१८-पाप-कृत् सुकृतां मध्ये राज्ञः पुण्यकृतः सुतः॥
मामपापं दुराचार ! किं निहत्या ऽभिधास्यसि. १२७ पापकृदित्यादि-हे दुराचार ! मामपापं निहत्य पापकृत् कृतकिल्बिषः राज्ञो दशरथस्य पुण्यकृतः सुतः सुकृतां मध्ये किममिधास्यसि वक्ष्यसि । किं क्षेपे । नकिंचिदभिधातव्यमस्तीति भावः। सर्वत्र २९९९।सुकर्म-पाप-1३।२।०९।' इत्यादिना क्विप् ॥ ४१९-अग्नि-चित् सोम-सुद् राजा रथ-चक्र-चिदाऽऽदिषु ॥
अनलेष्विष्टवान् कस्मान् न त्वया अपेक्षितः पिता.॥ अग्निचिदित्यादि-कस्मात्त्वया पिता नापेक्षितः नानुवृत्तः । येनैवं कृतवानसीति। कीदृशः।अग्निधित् आहिताग्निः। अग्नि चितवानिति '३००।अग्नौ चेः ३।२।९।' इति किए । सोमसुत् सोमं सुतवान् सोमयाजी । ३०००। सोमे सुजः ।३।२।९०।' इति किप् । मनलेषु अग्निषु इष्टवान् । रथचक्रचिदादिषु रथचक्रवचीयत इति '३००२। कर्मण्यड्याख्यायाम् ।३।२।१२।' इति कि । भादि
१-१४८० । मृषा मिथ्या च वितथे ।' इति ना० अ० । २-९० न कुटेरायुधैर् हन्याद् युद्ध्यमानो रणे रिपून् । न कर्णिभिर् नापि दग्धैर् नाग्नि-ज्वलित-तेजनैः ।। १०४ अमाययैव वर्तेत न कथंचन मायया ।' मनुस्मृतिः अ०७ । इत्यादिराजधर्मान् स्मारयन्नाह-'छद्मतापसः' इति । '२३० कपटोऽस्त्री व्याज दम्भोपधयशू छनकैतवे ।३-७१७। चितवानग्निमग्निचित् ।' इति ना० अ०।
भ. का. १४ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
C
शब्दाच्छयेन चिदादिग्रहणम् । अभ्यर्थो हि तदाकार इष्टकाचय इत्युच्यते तारेणाग्निरपि ॥
४२० - मांस विक्रयिणः कर्म व्याधस्यो ऽपि विगर्हितम् ॥
मां नता भवता ऽकारि निःशङ्कं पाप-दृश्वना. १२९
मांसेत्यादि - मांसविक्रयिणः कुत्सितकर्मकारिणो व्याधस्यापि विगर्हितं निन्दितम् । ३००३ । कर्मणीनिविक्रियः | ३ |२| १३ | ' इति इनिः । तत्र 'कुत्सितग्रहणं कर्तव्यम्' इत्युक्तम् । निकृष्टकर्मकरणेनेति यद्भवता पापदृश्वना पापं दृष्टवता । ‘३००४। दृशेः क्वनिप् । ३।२।९४ |' | '३५५ | न संयोगाद्वमन्तात् | ६ |४| - १३७|' इति अल्लोपप्रतिषेधः । कर्म अकारि कृतम् । कर्मणि लुङ् । निःशङ्कं शङ्कां त्यक्त्वा । किं कुर्वता । मां घ्नता मारयता । हन्तेः शतरि '२३६३ | गम-हन-|६|४|९८|' इत्युपधालोपः । ' ३५८ । हो हन्तेः | ७|३|५४ |' इति कुत्वम् ॥ ४२१ - बुद्धिपूर्व ध्रुवन् न त्वा राज - कृत्वा पिता खलम् ॥
सहयुध्वानमन्येन यो ऽहिनो माम॑नासम् ॥ १३० ॥
बुद्धिपूर्वमित्यादि - स्वत्पिता त्वां खलं असाधुचरितं ध्रुवन् गच्छन् '१४९२ । ध्रु गतिस्थैर्ययोः' इति तुदादौ पठ्यते । तस्य गतौ ज्ञानार्थे वर्तमानस्य शतरि विकरणलोपे उवङादेशे रूपम्। यन्न राजकृत्वा । कस्य तदेत्यर्थात् । ' ३००५ । राजनि युधि कृञः | ३ |२| १५ | ' इति वनिप् । वत्तस्य बुद्धिपूर्वम् ध्रुवमवश्यं तस्येति व्याख्याने कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ट्या भवितव्यम् । यस्त्वं मामनागसमपापमन्येन सहयुध्वानं अन्येन सुग्रीवेण सह योद्धुं प्रवृत्तम् । '३००६। सहे च | ३ |२|९६ ।' इति क्वनिप् । अहिनः हिंसितवान् । हिंसेर्लङि मध्यमपुरुषैकवचने श्नमि श्वान्नलोपे हलब्यादिलोपे रुत्वे च रूपम् ॥
मांसार्थ इत इति चेदाह -
४२२ - पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृत-जैर् द्विजैः, ॥ कौशल्या - ज ! शशाssदीनां तेषां नैको ऽप्यहं कपिः.
I
पञ्च पञ्चेत्यादि - हे कौशल्याज कौशल्याजात | '३००७ । सप्तम्यां जनेर्ड: १३।२।९७।' ये पञ्च पञ्चनखाः । ' शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः ' इति । कृतजैः कृतयुगजातैः । सप्तम्यां जनेर्डः । द्विजैर्द्विजतैः । ‘३०११। अन्येध्वपि दृश्यते || ३ |२| १०११' इति डः । सप्तम्यामित्युपलक्षणम् । असप्तम्यामपि दृश्यते । भक्ष्याः भक्षणीयाः प्रोक्ताः । तेषामहमेको ऽपि न भविता अहं कपिः । तत्किमिति हतोऽहं त्वयेति ॥
१ - ७९२ आगोऽपराधो मन्तुश् च' इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १५९ ४२३-कथं दुष्ठुः स्वयं धर्मे प्रजास् त्वं पालयिष्यसि, ॥
आत्माऽनुजस्य जिह्वेषि सौमित्रेस् त्वं कथं न वा. १३२ कथमित्यादि-स्वयमात्मना धर्मे दुष्टुः दुःस्थः सन् । 'अपदुःसुषु स्थः' इत्यौणादिकः कुप्रत्ययः । कथं प्रजाः पालयिष्यसि नैवेति भावः । ३००९। उपसर्गे च संज्ञायाम् ।३।२।९९।' इति जनेर्डः । कथं वा सौमित्रेातुरास्मानुजस्य कनीयसः । आत्मानमनुजात इति २०१०। अणौ कर्मणि-३।२।१०।' इति डः । न जिहेषि न लजसे ॥ ४२४-मन्ये किं-जमहं घ्नन्तं त्वाम-क्षत्रिय-जे रणे ॥ ____ लक्ष्मणा ऽधिज! दुवृत्त ! प्रयुक्तमनुजेन नः'. १३३
मन्य इत्यादि-किंजं स्वामहं कुतो ऽपि जातं न राजजातं मन्ये । '३००८॥ पञ्चम्यामजातौ ।३।२।१८।' इति डः । नन्तं मारयन्तम् । अक्षत्रियजे रणे क्षत्रियादजाते। हे लक्ष्मणाधिज लक्ष्मणाग्रज! दुर्वृत्त ! नोऽस्माकमनुजेन भ्रात्रा प्रयुकं प्रेरितम् । तत्र 'पञ्चम्यामजातौ' इत्युक्तं जातावपि दृश्यते अक्षत्रियज इति । 'उपसर्गे च संज्ञायाम्' इत्युक्तं असंज्ञायामपि दृश्यते । लक्ष्मणाधिज इति 'अनौ कर्मणि' इत्युक्तं अकर्मण्यपि दृश्यते । अनुज इति सर्वत्रान्येष्वपि दृश्यत इति डः ॥ इत्युपपदाधिकारः॥ ४२५-प्रत्यूचे वालिनं रामो-'नो ऽकृतं कृतवानहम् ॥ ___ यज्वभिः सुत्वभिः पूर्वर जैरद्भिश् च कपीश्वर! १३४
प्रत्यूच इत्यादि-रामो ऽपि वालिनं प्रत्यूचे प्रत्युक्तवान् । किमित्याह । हे कपीश्वर! पूर्वैर्जरद्भिवृद्धैः । ३०९२। जीर्यतेरतॄन् ।३।२।१०४।' यज्वभिः याज्ञिकैः सुत्वभिः सोमयाजिभिः । '३०९१॥ सु-यजोई निम् ॥३॥॥१०३।। नाकृतं कृतवानहं अपि तु कृतमेव कृतवानहम् । '८९९। निष्ठा ।२।२।३६।' इति भूते तक्तवतू ॥ ४२६-ते हि जालैर् गले पाशैम तिरश्चामुपसेदुषाम् ॥
ऊषुषां पर-दारैश च सार्धं निधनमैषिषुः ॥ १३५॥ त इत्यादि-यस्मात्ते पूर्ववृद्धाः जालैर्गले पाशैश्च तिरश्चां मृगपक्षिसरीसृपा
१-२ ब्राह्म प्राप्तेन संस्कार क्षत्रियेण यथाविधि । सर्वस्याऽस्य यथान्यायं कर्तव्यं परिरक्ष णम् ।' मनु० अ० ७ इति स्मृत्या राज्ञां प्रजारक्षणमेव मुख्यो धर्मः स च दुष्टाचरणेन न संपघेतेति द्योतयन्नाह-'कथं दुष्ठुः स्वयं धर्मे-' इत्यादि । २-ततो रामः परदारसेवनादिदुष्कर्मकरणात् दण्ड्य एव त्वं तथाभूतस्य च दण्डाकरणं '२० यदि न प्रणयाद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वत. न्द्रितः । शूले मत्स्यानिवा ऽपक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः।' म० अ०७ । इति स्मृते राज्ञां दोषायैवेति युक्तमेवैतदित्याह-'नाऽकृतं कृतवान्' इत्यादि। ३-६०५ प्रक्याः स्थविरो वृद्धो जीनो जीर्णो जरनपि' । ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६० भट्टि काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
1
णां तिरोऽञ्चतीति '३७३ । ऋत्विग् - १३।२।५९ |' इत्यादिना क्किन् । आमि ४१६ | अचः | ६|४|१३८|' इत्यलोपः । तेषां निधनं विनाशमैषिषुः इष्टवन्तः । इषेलुंङि रूपम् । कीदृशाम् । उपसेदुषां समीपमुपगतवतां तेषां समीपवर्तिनामुपद्रवकारित्वात् । ‘३०९७| भाषायाम् - १३।२।१०८।' इति वसुः । परदारैश्च सार्धमूषुषां उषितवताम् । पूर्ववत्क्वसुः वसेर्यजादित्वात्संप्रसारणम् ॥
४२७ - अहं तु शुश्रुवान् भ्रात्रा स्त्रियं भुक्तां कनीयसा ||
उपेयिवान॑नूचानैर् निन्दितस्-त्वं लता - मृग ! ॥१३६॥
अहमित्यादि - हे लतामृग हे शाखामृग ! अहं पुनः शुश्रुवान् श्रुतवान् । पूर्ववत् वसुः । यदुत भ्रात्रा कनीयसा भुक्तां स्त्रियं त्वमुपेयिवान् सन् अनूचानैर्वैदविद्भिर्निन्दितस्ततो मे नैव दोषः । ' ३०९८। उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च | ३ |२| १०९ |' इति उपेयिवानित्यादिना निपातितौ ॥
४२८ - अन्वनैषीत् ततो वाली त्रपा - वानििव राघवम्. ॥
न्यक्षिपच् चऽङ्गदं यत्नात् काकुत्स्थे तनयं प्रियम् ॥
अन्वित्यादि - ततो रामवचनादनन्तरं वाली राघवमन्वनैषीत् अनुनीतवान् । 'देव क्षम्यतां यदजानता मयोक्तम्' इति । नयतेर्लुङित्यनेन भूतसामान्ये लुङ् । त्रपावानिव यथा लज्जावान् कश्चिदनुनयति तद्वत् । अङ्गदं च प्रियं तनयं काकुत्स्थे रामे व्यक्षिपत् न्यस्तवान् । यत्नादादरात् । क्षिपेरनद्यतने लङ् । लकारप्रत्ययस्यातिङीति प्रतिषेधान्न कृत्संज्ञा ॥
४२९ - म्रियमाणः स सुग्रीवं प्रोचे सद् भावमागतः - ॥
'संभविष्याव एकस्यामभिजानासि मातरि ॥ १३८ ॥
1
म्रियमाण इत्यादि - स वाली म्रियमाणः सन् सद्भावं शोभनभावमागतः सन् सुग्रीवं प्रोचे । किमित्याह । अभिजानासि स्मरसि । एकस्यां मातरि संभविष्यावः । समभवाव इत्यस्मिन्नर्थे '२७७३ | अभिज्ञावचने ऌट् | ३ |२| ११२ ॥ ' इत्यनद्यतने लृट् । अभिजानासीत्यभिज्ञावचनस्योपपदत्वात् ॥ ४३० - अवसाव नगेन्द्रेषु, यत् पास्यावो मधूनि च ॥
अभिजानीहि तत् सर्व, बन्धूनां समयो ह्ययम्. १३९
अवसावेत्यादि - अभिजानीहि स्मर । यन्नगेन्द्रेषु अवसाव उषितवन्तौ । अत्राभिज्ञावचनस्य यच्छब्द सहितत्वात् '२७७४ । न यदि | ३ |२| ११३ |' इत्यनेन लुटि प्रतिषिद्धे लडेव भवति । भन वासमात्रं स्मर्यते । मधूनि च यत्पास्यावः तत्र पीतवन्तौ तत्सर्वमभिजानीहि । अत्र '२७७५ ॥ विभाषा साका
१–‘१४४३। वृद्धप्रशस्ययोर् ज्यायान् कनीयांस् तु युवा ऽल्पयोः ।'
२- ७१५
अनूचानः
प्रवचने साङ्गेऽती ।' इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः - १६१
| ३ |२| ११४ ॥ इति पक्षे लृट् । साकाङ्क्षता च प्रयोक्तुर्लक्ष्यलक्षणयोः संबन्धे । तत्र वासो लक्षणं पानं च लक्ष्यमिति । यस्माद्बन्धूनामयमेष समयः कालः ॥ ४३१ - दैवं न विदधे नूनं युगपत् सुखमवयोः ॥
शश्वद् बभूव तद् दुःस्थं यतो न' इतिहो ऽकरोत्. ॥
दैवमित्यादि - नूनमवश्यं देवमावयोः सुखं युगपदेककालं न विदधे न हि विहितवत् । परोक्षे, लिट् । जित्वात्तङ् । अतो लोपः । यतो यस्मात्तत् दैवं शश्वत् नित्यं दुःस्थमननुकूलं नोऽस्माकं बभूव तस्मादितिह एवमकरोत् इत्येवं कृतवान् । यद्युगपदावयोः सुखविधानं तद्दुःस्थं शश्वद्वभूव । हाकरोदिति भूतानद्यतनपरोक्षे लिटि प्राप्ते '२७७६ । ह- शश्वतोर्लङ् च | ३ |२| ११६ | ' इति लङ् । चकारात् लिट् । तत्र शश्वच्छब्दे उपपदे लिडेवोदाहृतः न लङ् । हशब्दे लडेव न लिडपीति ॥
४३२ - ददौ स दयितां भ्रात्रे मालां चाग्र्यां हिरण्मयीम्, ॥
राज्यं संदिश्य भोगांशू च ममार ब्रणपीडितः १४१
ददावित्यादि - स वाली दयितां ताराख्यां भ्रात्रे सुग्रीवाय ददौ मालां चायां श्रेष्ठां हिरण्मयीं सुवर्णघटिताम् । राज्यं सामात्यादिद्रव्यप्रकृतिम् । संदिश्य दत्त्वा । भोगांश्च राज्याङ्गानि । ममार ब्रणपीडितः । तत्रापि परोक्षे लिट् ॥ ४३३ - तस्य निर्वर्त्य कर्तव्यं सुग्रीवो राघवाऽऽज्ञया ॥
किष्किन्धाऽद्रि-गुहां गन्तुं मनः प्रणिदधे द्रुतम् १४२
तस्येत्यादि - तस्य मृतस्य कर्तव्यं पिण्डोदकादिकरणीयं कृत्वा सुप्रीवो राघवाज्ञया 'गच्छ वर्षासमयमतीत्य शरद्यागमिष्यसि' इति आज्ञया किष्किन्धाद्विगुहां गन्तुं मनः प्रणिदधे कृतवान् । भन्नापि परोक्षे लिट् ॥
४३४ - नाम - ग्राहं कपिभिरंशनैः स्तूयमानः समन्तादेन्वग्भावं रघु-वृषभयोर् वानरेन्द्रो विराजन् ॥ अभ्यर्णे ऽम्भः-पतन-समये पर्णली भूत - सानुं किष्किन्धाद्रिं न्यविशत मधु-क्षीब-गुञ्जद्-द्विरेफम्.
१ – मन्दाक्रान्तावृत्तमिदम् । तल्लक्षणं तु - ' ९७ मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैर् म्-भौ नतौ तागुरू चेत् ।' इति वृत्तरत्नाकरे भट्टकेदारः ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
1
नामेत्यादि । वानरेन्द्रः सुग्रीवः किष्किन्धाद्रि न्यविशत निविष्टवान् । ' २६८३। नेर्विशः | १ | ३ | १७ | ' इति तङ् । भशनैः सुष्ठु कपिभिः स्तूयमानः । वर्तमाने लट् । तस्य कर्मणि विहितत्वात् । '३१०३ । लक्षण हेत्वोः क्रियायाः - |३| २।१२६।' इति शानच् । नामग्राहं नाम गृहीत्वा । '३३८० । नाइया दिशि प्रहो: १३ | ४|५८|' इति णमुलं । समन्तात्सर्वतः । विराजन् शोभमानः । अत्र परस्मैपदसंज्ञकः शतृप्रत्ययः । किं कृत्वा । रघुवृषभयोरन्वग्भावं अनुकूलो भूत्वा । भन्वक्पूर्वाद्भवतेः '३३८६। अन्वच्यानुलोम्ये | ३ | ४ |६४ |' इति णमुल् । तदनुकूलवर्तित्वाद्विराजन् । कदा न्यविशत | अभ्यर्णे निकटे । अम्भःपतनसमये प्रावृषीत्यर्थः । पर्णली भूतसानुं पर्णानि सन्ति येषामिति सिध्मादिपाठाल्लच् । तदन्तादभूततद्भावे चिचः । पर्णलीभूताः सानव एकदेशा यस्याद्रेः । मधुक्षीबा मधुमत्ता गुञ्जन्तो द्विरेफा यत्र । क्षीव इति '३०३५ | अनुपसर्गात् फुल्लक्षीब- कृशोल्लाघाः | ८|२|५५ ।' इति निपातितः । ४०७ | श्रीबृ मदे ।' इत्यस्मात् क्तप्रत्ययस्य लोप इडभावश्च निपात्यते । गुञ्जेर्लट् । क्वचित् प्रथमासमानाधिकरणेऽपि शतृप्रत्ययः ॥
I
I
इति सोपपदकृतः ॥
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री- भट्टिकाव्येद्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नामः षष्ठः सर्गः पर्यवसितः ।
सप्तमः सर्गः ॥
इतस्ताच्छीलिकं कृतमधिकृत्योच्यते । ताच्छीलिकमित्युपलक्षणम् । तद्धर्मतरसाधुकारिष्वपि द्रष्टव्यम् । यतः '३११४ | आक्के स्तच्छील तद्धर्म-तत्साधुकारिषु | ३ |२| १५४ |' इति तत्राधिक्रियते
४३५ - ततः कर्ता वनाऽऽकम्पं ववौ वर्षा - प्रेभञ्जनः ॥
"
नभः पूरयितारश्च समुन्नेमुः पयोधराः ॥ १ ॥
तत इत्यादि ॥ ततः प्रवेशानन्तरं वर्षाप्रभञ्जनः प्रावृङ्घातो ववौ वाति स्म । ‘११२४। वा गति-गन्धनयो:' इति । कर्ता वनाकम्पं साधु कुर्वन् । '३११५ । तृन् |३|२| १३५।' इति तृन् । '६२७१ न लोक | २|३|६९ |' इति षष्ठीप्रतिषेधः । पयोधरा मेघाश्च समुन्नेमुः समुचताः । कीदृशाः । नभः पूरयितारः । तृन् ॥
१–‘१४१। स्त्रियां प्रावृट् स्त्रियां भूम्नि वर्षा:' । २ - ७० । नभस्वद् वात-पवन पवमानप्रभञ्जनाः' । ३ – १३७२ । स्त्री - स्तनादौ पयोधरौ' । ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६३ ४३६-तर्पणं प्रजनिष्णूनां शस्यानाम-मलं पयः॥
रोचिष्णवः स-विस्फूर्जा मुमुचुर् भिन्न-वद् धनाः॥२॥ तर्पणमित्यादि-घना अमलं पयो मुमुचुः । भिन्नवत् भिन्ना इव । कीदृशं पयः । तर्पणं शस्थानां तर्पणं तर्पयतीति २८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।२।११३॥' इति कर्तरि ल्युट् । प्रजनिष्णूनां साधु प्रादुर्भवताम् । रोचिष्णवः साधु दीप्यमानाः । सविस्फूर्जाः सवज्रनिस्वनाः । '३११६॥ अलंकृञ्-३।२।१३६।' इत्यादिना इष्णुच् ॥ ४३७-निराकरिष्णवो भानुं दिवं वर्तिष्णवो ऽभितः॥
अलंकरिष्णवो भान्तस् तर्डित्वन्तश् चरिष्णवः ॥३॥ निरेत्यादि-भानुं निराकरिष्णवो निराकरणशीला घनाः पयो मुमुचुरिति योज्यम् । दिवमभितो वर्तिष्णव आकाशमभितो वर्तनस्वभावाः । पूर्वपश्चिमयोवर्तनहेतुत्वात् । पर्यभिभ्यां सर्वोभयार्थे तसिः । 'अभितःपरितः-' इति द्वितीया । तडित्वन्तः सविद्युतः । अत एव भान्तो दीप्यमानाः । एवं च कृत्वा अलंकरिष्णवोऽलङ्करणशीला इव । दिशश्चरिष्णवः इतस्ततो गमनशीलाः । पूर्ववदिष्णुच् ॥ ४३८-तान् विलोक्या ऽसहिष्णुः सन्
विललापौन्मदिष्णु-वत् ॥ वसन् माल्यवति ग्लास्तू
रामो जिष्णुर-धृष्णु-वत्. ॥ ४ ॥ तानित्यादि ॥ तान् घनान्विलोक्य असहिष्णुरसहनशीलो रामः माल्यवति पर्वते वसन्विललाप । उन्मदिष्णुवत् उन्मदनशीलः उन्मत्तस्तद्वत् । पूर्ववदिष्णुच् । ग्लास्नुः ग्लानशीलः । जिष्णुर्जयशीलः । अहष्णुवदप्रगल्भ इव । शोकाभिभूतत्वात् । '३११९। ग्ला-जि-स्थश्च ग्सुः ।३।२।१३९।' । ष्णुरिति '३१२०। त्रसिगृधि-३।२।१४०।' इत्यादिना क्नुः ॥
१-३६३॥ वृक्षाऽऽदीनां फलं शस्यम्' २-६६५। विभ्राड् भ्राजिष्णु-रोचिष्णू' इति ना० अ०। ३-१०७५। निराकरिष्णुः क्षिप्नुः स्यात्' । ४।५-१०७४। उत्पतिष्णुस् तूत्पतिता, ऽलंकरिष्णुस् तु मण्डितः । भूष्णुर् भविष्णुर् भविता वर्तिष्णुर् वर्तनः समौ ।' ६*९०। अभ्रं मेघो वारिवाहः स्तनयिनुर् बलाहकः। धाराधरो जल-धरस् तडित्वान् वारिदोऽम्बुभृत् ।' ७-१११९। चरिष्णुजङ्गम-चरम्'। ८-१०७६ । सहिष्णुः सहनः क्षन्ता'। ९-१०६८। सोन्मादस् तून्मदिष्णुः स्यात्' । १०-६२१॥ ग्लानग्लास्तू, आमयावी विकृतो व्याधितो ऽपटुः' । ११-८४२। जेता जिष्णुशू च जित्वरः।' इति सर्वत्र ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकारकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
किं तद्विलपनमित्याह
४३९- 'भ्रमी कदम्ब - संभिन्नः पवनः शमिनामपि ॥
क्लमि त्वं कुरुतेऽत्यर्थं मेघ - शीकर - शीतलः. ॥ ५ ॥ भ्रमीत्यादि-भ्रमी भ्रमणशीलः । कदम्बसंभिन्नः कदम्बगन्धसंश्लिष्टः शमिनामपि शमनशीलानामपि क्कुमित्वं कुरुते भत्यर्थं ग्लानिं कुरुते । '३१२१॥ शमित्यष्टाभ्यो घिनुण् ।३।२।१४१।' । '२७६३ । नोदात्तोपदेश | ७|३|३४|' इत्या• दिना उपधावृद्धिप्रतिषेधः ॥
४४० - संज्वारिणैव मनसा ध्वान्तमायासिना मया ॥
द्रोहि खेद्योत - संपर्क नयनाऽमोषि दुःसहम् ॥ ६ ॥ संज्वारिणेत्यादि - मयैतत् ध्वान्तं तमो दुःसहं दुःखेन सह्यत इति । मनसा करणभूतेन । कीदृशेन । संज्वारिणेव रोगशीलेनेव । आयासिना आयासशीलेन मयेति । द्रोहि अपकारशीलम् । ध्वान्तं खद्योतसंपर्क ज्योतिरिङ्गणसंसर्गशीलम् । नयनामोषि चक्षुर्मोषणशीलम् । '३१२२ | संपृचानुरुध-।३।२।१४२।' इत्यादिना सर्वे घिनुणन्ताः ॥
४४१ - कुर्वन्ति परिसारिण्यो विद्युतः परिदेविनम् ॥
अभ्याघातिभिरा॑मिश्राश् चातकैः परिराटिभिः ॥७॥
●
कुर्वन्तीत्यादि ॥ एता विद्युतः परिदेविनं परिदेवनशीलं कुर्वन्ति । मामित्यर्थात् । कीदृश्यः । परिसारिण्यः परिसरणशीलाः । चातकैः पक्षिविशेषैः परिराटिभिः परिरटनशीलैः । एवंचाभ्याघातिमिः अभिहननशीलैः । दुःखोत्पादनात् । आमिश्रा युक्ता विद्युतः । पूर्ववद्विनुण् ॥
४४२ - संसर्गी परिदाहव शीतो ऽप्याभाति शीकरः, ॥
सोढुमाक्रीडिनो ऽशक्याः शिखिनः परिवादिनः ॥८॥
I
संसर्गीत्यादि - संसर्गी संसर्जनशीलः । शीतोऽपि शीकरो बिन्दुः । परिदाहीव परिदहनशील इवाभाति । शिखिनश्च मयूराः सोढुमशक्याः । भक्रीडिनो नर्तनशीलाः । परिवादिनः परिवदनशीला इव । इवशब्दश्चात्र लुप्तो द्रष्टव्यः । पूर्ववद् घिनुण् ॥
४४३ - एता देवानुरोधिन्यो द्वेषिण्य इव रागिणम् ॥
पीडयन्ति जनं धाराः पतन्त्यो ऽनपकारिणम् ॥९॥
१-‘९५। धारासंपात आसारः शीकरोऽम्बुकणाः स्मृताः । २ - ५४८ । समौ पतङ्गशलभौ, खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः । ३ – ५३६ । अथ सारङ्गः स्तोककश् चातकः समाः ।" ४ – '५५९ | मयूरो बर्हिणो बहीं नीलकण्ठो भुजङ्ग-भुक् । शिखावलः शिखी केकी मेघनादालास्यपि ।' इति सर्वत्र ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६५ एता इत्यादि-एता धाराः पतन्त्यो द्वेषिण्य इव द्वेषणशीला इव जनं रागिणं रागशीलम् । अनपकारिणमनपराधशीलं पीडयन्ति । देवानुरोधिन्यः भाग्यानुरोधात् प्रवर्तनशीलाः। पूर्ववत् घिनुण् । घिनुणि च 'रोल्पसंख्यानम्' इत्यनुनासिकलोपः । कृताननुनासिकनिर्देशाद्वा लोपनिपातनम् ॥ ४४४-कुर्याद् योगिनमप्येष स्फूर्जा-वान् परिमोहिनम् ॥
त्यागिनं सुख-दुःखस्य परिक्षेप्यम्भसामृतुः ॥ १० ॥ कुर्यादित्यादि-एष ऋतुरम्भसां जलानां परिक्षेपी परित्यजनशीलः । कर्मणि षष्ठी । योगिनमपि योगशीलमपि । सुखदुःखस्य त्यागिनं त्यागशीलम् । कमणि षष्ठी । परिमोहिनं परिमोहनशीलम् । कुर्यात् । कीदृशः । स्फूर्जावान् वज्रनिर्घोषयुक्तः । पूर्ववद् धिनुण् ॥ ४४५-विकत्थी याचते प्रत्तम-विश्रम्भी मुहुर् जलम् ॥
पर्जन्यं चातकः पक्षी निकृन्तनिव मानसम्. ॥११॥ विकत्थीत्यादि-चातको मानसं निकृन्तन्निव खण्डयन्निव । प्रत्तं प्रदत्तम् । '३०७८। अच उपसर्गात् तः ७।११४७।' जलं याचत इति प्रधानं कर्म । पर्जन्यमित्यकथितम् । विकत्थी विकत्थनशील इव पर्जन्योऽपि मद्यं जलं ददाति । इवशब्दो लुप्तोऽत्र द्रष्टव्यः । अविश्रम्भी अविश्वासशीलः । मानसखण्डनात् '३१२३। वो कष-लस-३।२।१४३।' इति घिनुण् ॥ ४४६-अलापिनो भविष्यन्ति कदा वेते ऽपलाषिणः.' ॥
प्रमाथिनो वियुक्तानां हिंसकाः पाप-दर्दुराः॥१२॥ प्रलापिन इत्यादि-एते पापदर्दुराः पापाश्च ते दर्दुराश्चेत्याक्रोशाभिधानम् । कदा नु अपलाषिणो भविष्यन्ति । अपलषणशीलाः व्यपगतकामा इत्यर्थः । '९५३। लष कान्तौ ।' '३१२४। अपे च लषः ।३।२।१४४।' इति घिनुण् । प्रलापिनः प्रलपनशीलाः प्रमाथिनः प्रमथनशीलाः । चेतसामित्यर्थात् । ३१२५/प्रे. लप-३।२।१४५।' इत्यादिना धिनुण्। अत एव वियुक्तानां मादृशां हिंसकाः हिंसनशीलाः । इत्येवं विललाप । '३१२६॥ निन्द हिंस-३।२।१४६।' इत्यादिना वुज ॥ ४४७-निन्दको रजनिमन्यं दिवसं क्लेशको निशाम् ॥
प्रावृष्यनैषीत् काकुत्स्थः कथंचित् परिदेवकः ॥१३॥ निन्दक इत्यादि-काकुत्स्थो दिवसं रजनिमन्यं रजनीमात्मानं मन्यमानं घनान्धकारित्वात् । '२९९३। आत्ममाने खश च ।३२६८३।। २९४३। खित्यनव्ययस्य ।६।३।३६॥' इति इस्वत्वम् । निशां च प्रावृषि कथमप्यनैषीत् नीतवान् । निन्दकः निन्दनशीलः । नक्तंदिनस्येत्यर्थात् । क्लेशकः क्लेशनशीलः । परिदेवकः परिदेवनशीलः । भास्मन इत्यर्थात् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ४४८ - अर्थोपशरदे Sपश्यत् क्रौञ्चानां चेष्टनैः कुलैः ॥ उत्कण्ठा-वर्धनैः शुभ्रं रेवणैरम्बरं ततम् ॥ १४ ॥
अथेत्यादि -- अथानन्तरमुपशरदे शरत्समीपे इति । '६७७ । अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः |५|४|१०७ |' इति समासान्तष्टच् । '६५८ | तृतीया सप्तम्योर्बहुलम् |२|४|८४|' इत्यमभावः । क्रौञ्चानां कुलैस्ततं व्याप्तमम्बरं शुभ्रं शुक्कुमपश्यत दृष्टवान् । चेष्टनैः व्यापारशीलैः । खणैः शब्दनशीलैः । अनयोश्चलनशब्दार्थत्वात् ‘३१२८। चलनशब्द - | ३ |२| १४८|' इत्यादिना युच् । उत्कण्ठावर्धनैः उत्कण्ठावर्धनशीलैः । ‘३१२९| अनुदात्तेतश्च - |३|२| १४९ |' इति युच् । क्रौञ्च इति क्विनूप्रत्ययान्तत्वात् प्रज्ञादित्वादण् ॥
1
४४९ - विलोक्य द्योतनं चन्द्रं लक्ष्मणं शोचनो ऽवदत्- ॥
'पश्य दन्द्रमणान् हंसार्नरविन्द - समुत्सुकान् ॥१५॥
I
विलोक्येत्यादि - चन्द्रं विलोक्य द्योतनं साधु द्योतमानम् । '३१२९ | अनुदात्तेतश्च - ३ |२| १४९ । ' इति युच् । शोचनः शोचनशीलः । '३१३० | जुचङ्क्रम्य - ।३।२।१५० |' इत्यादिना युच् । रामो लक्ष्मणमवदत् । पश्य हंसान् दन्द्रमणान् शनैर्द्रमणशीलान् । द्वमेर्नित्यं कौटिल्य एव भवति नतु क्रियासम - भिहार इत्युक्तम् । तदन्ताद्युच् । अतो लोपः । यस्य हलः | अरविन्दसमुत्सु - कान् '६४१ । प्रसित |२| ३ | ४४ |' इति सप्तमीं विधाय 'सप्तमी' इति योगविभागात् सः ॥
४५० - कपिश् चङ्क्रमणो ऽद्यापि नो ऽसौ भवति गर्धनः ॥
कुर्वन्ति कोपनं तारा मण्डना गगनस्य माम्. ॥१६॥ कपिरित्यादि - नासौ कपिः सुग्रीवो ऽद्यापि चङ्क्रमणः शनैर्गमनशीलो न भवति । यतो गर्धनो ऽभिलाषशीलः स्त्रीष्वित्यर्थात् । पूर्ववद्युच् । ताराश्च मां कोपनं कोपनशीलं तद्विषय एव कुर्वन्ति । कीदृश्यः । गगनस्य मण्डना भूषणाः । '३१३१॥ क्रुध - मण्डार्थेभ्यश्च | ३ |२| १५१ | ' इति युच् ॥ ४५१ - Sवैत्यप्यायितारं किं कमलानि रविं कपिः ॥
दीपितारं दिनissरम्भे निरस्त - ध्वान्त-संचयम् ॥१७॥ नावैतीत्यादि - किमसौ कपिः रविं नावैति नावगच्छति । कमलान्याप्यायितारं साधु वर्धयन्तम् । '३१२९| अनुदात्तेतश्च -१३।२।१२९ । ' इति प्राप्ते । '३१३२॥ न यः । ३ । २ । १५२ ।' इति प्रतिषिद्धे तृन्नेव भवति । ततश्च '६२७|न लोक - १२|२|६९॥' इति षष्ठीप्रतिषेधः । दिनारम्भे दीपितारं साधु दीप्यमानम् । पूर्ववद्युचि प्राप्ते
१ –'१०८३। रवणः शब्दनो, नान्दीवादी नान्दीकरः समौ ।' २ – '१०६७। गृभुस् तु गर्धनः । लुब्धो ऽभिलाषुकस तृष्णकू, समौ लोलुप-लोलुभौ । ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६७
१३१३३। सूद-दीप-दीक्ष-३।२।१५३॥' इति प्रतिषेधः । निरस्तध्वान्तसंचयं अपनीतान्धकारसंहतिकं किमसौ शरत्समयं नावैतीत्यर्थः ॥ ४५२-अतीते वर्षके काले, प्रमत्तः स्थायुको गृहे ॥
गामुको ध्रुवमध्वानं सुग्रीवो वालिना गतम्. ॥१८॥ अतीतेत्यादि-वर्षके वर्षणशीले काले अतीतेऽपि गृहे स्थायुकः स्थितिशीलः शरदि नागतत्वात् प्रमत्तः सन् सुग्रीवो वालिना गतं अध्वानं प्राप्तमार्ग ध्रुवमवश्यं गामुकः साधु गन्ता । '३१३४। लष-पत-३।२।१५४।' इत्युकम् । '६२७। न लोक-२।३।६९।' इति षष्टीप्रतिषेधः ॥ ४५३-जल्पाकीभिः सहा ऽऽसीनः
स्त्रीभिः प्रजविना त्वया ॥ गत्वा लक्ष्मण! वक्तव्यो
जयिना निष्ठुरं वचः ॥ १९ ॥ जल्पाकीभिरित्यादि-हे लक्ष्मण ! त्वया प्रजविना प्रकृष्टगमनशीलेन । '३१३६। प्रजोरिनिः।३।२।१५६।' जयिना अभिभवनशीलेन । ३१३७। जि-क्षि।३।२।१५७।' इत्यादिना इनिः । सुग्रीवो निष्ठुरं वचोभिधातव्यः । जल्पाकीभिः जल्पनशीलाभिः स्त्रीभिः सहासीनः । '३१३५। जल्प-मिक्ष-३।२।१५५।' इति षाकन् । वित्त्वात् ङीष् । तन्मध्ये हि परुषमभिधीयमानः । परिभवं मध्यत इति भावः॥ ४५४-शैले विश्रयिणं क्षिप्रमनादरिणमभ्यमी ॥
न्यायं परिभवी ब्रूहि पापम-व्यथिनं कपिम् ॥२०॥ शैल इत्यादि-कपि क्षिप्रं गत्वा ब्रूहि इत्यकथितं कर्म । न्यारयं वच इति प्रधानं कर्म । अस्य चातिस्पष्टार्थत्वादिदं तदिति संदिष्टम् । अनादरिणमनादरशीलं कपि कालातिक्रमणात् । आयूर्वो दृङ् । अत एव पापं दुराचारम् । अव्यथिनं निर्भयशीलम् । नञ्पूर्वो व्यथिः शैले विश्रयिणं तत्र स्थितिशीलम् । विपूर्वः श्रयतिः । त्वं चाभ्यमी अभिमुखगमनशीलः । अभिपूर्वोऽमगत्यादिषु । परिभवी साधु परिभवं जनयन् । परिपूर्वो भवतिः । भत्र सर्वत्र '३१३७। जिदृक्षि-३।२।१५७।' इत्यादिना इनिः ॥
१-१८१ । स्याज जल्पाकस तु वाचालो वाचाटो बहुगवाक् ।' इत्यनुशासनात् त्रिषु लिङ्गेष्वयं शमः।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ४५५-स्पृहयालुं कपि स्त्रीभ्यो निद्रालुम-दयालु-वत् ॥
श्रद्धालु भ्रामरं धारुं सद्रुमद्रौ वद द्रुतम्.' ॥२१॥ स्पृहयालुमित्यादि-स्त्रीभ्यः स्पृहयालु कपि साधु स्पृहयन्तम् । स्पृहिः स्वार्थिकण्यन्तो ऽदन्तश्च । २३११॥ अयामन्त-६।४।५५।' इत्ययादेशः । ५७४। स्पृहेरीप्सितः ॥१॥४॥३६।' इति सम्प्रदानसंज्ञा । द्रुतं वद ब्रूहि । अदयालुवत् अदयनशील इव । निद्रालुं निद्राशीलं अस्मत्कार्येष्वनवधानत्वात् शयनीय एव सर्वदा स्थितत्वात् स्वीमिः सह । श्रद्धालुं साध्वमिलषन्तम् । किम् । भ्रामरं भ्रमरैः कृतम् । '१४९९। क्षुद्राभ्रमर-।४।३।११९।' इत्यादिना अञ् । मध्वित्यर्थात् । '६२७। न लोक-२।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । '३१३८ । स्पृहि-गृहि -३।२।१५८।' इत्यादिना आलुच् । श्रद्धालुत्वादेव धारं साधु पिबन्तं भ्रामर. मेव । सर्दु साधु सीदन्तम् । क । अद्रौ । ३१३९। दा-धेट-सि-शद-सदो रुः ।३।२।१५९।' ॥ ४५६-सृमरो भङ्गुर-प्रज्ञो गृहीत्वा भासुरं धनुः॥
विदुरो जित्वरः प्राप लक्ष्मणो गत्वरान् कपीन्.॥२२॥ समर इत्यादि-लक्ष्मणः कपीन् प्राप । कीदृशः। साधु गन्ता । '३१४०। सृघस्यदः क्मरच् ।३।२।६०' । भङ्गुरा ये स्वयमेव भज्यन्ते । ३१४१ भञ्ज-मास -३।२।१६।' इति घुरच् । तान् प्रजानातीति भङ्गुरप्रज्ञः २९२० । प्रे दाज्ञः ।३।२।६।' इति कः । विदुरः साधु वेदी । '३९४२ । विदि-मिदि-च्छिदेः कुरच् ।३।२।१६२।' । जित्वरः साधु जयशीलः । '३१४३। इण्-नश्-जि-३।२।१६३।' इत्यादिना करप् । गृहीत्वा धनुर्भासुरं भासनशीलम् । गत्वरान् गमनशीलान् कपीन् । अस्थिरप्रकृतीनित्यर्थः । 'गत्वरश्च' इति निपातितम् । गमे करप्यनुनासिकलोपः॥ ४५७-तं जागरूकः कार्येषु दन्दशूक-रिपुं कपिः॥
अ-कम्प्रंमारुतिर दीपं नम्रः प्रावेशयद् गुहाम् ॥२३॥ तमित्यादि-तं लक्ष्मणं कपिआरुतिः गुहां प्रावेशयत् । विशेहेतुमण्ण्यन्तात् लडि रूपम् । कार्येषु कृत्येषु जागरूकः सावधानः । ३१४५। जागरूकः ।३।२।१६५।' इति जागर्तेरूकः । दन्दशूकरिपुं हिंस्रारिम् । '३१४६॥ यज-जप -३।२।१६६।' इत्यादिना दंशेर्यङन्तादूकः । २६३५। लुप-सद-३।१।२४।'
१-१०७८। स्वप्नक् शयालुर् निद्रालुर् निद्राण-शयितौ समौ'। २-१०७२। श्रद्धालुः श्रद्धया युक्ते' । ३–१०७७। जागरूको जागरिता'। ४-'दन्दशूकस तु पुंलिङ्गो राक्षसे च सरीसृपे।' इति कोशान्तरम् । ५-११२०। चलनं कम्पनं कम्प्रं, चलं लोलं चलाच. लम् । इति सर्वत्र ना० अ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
· तथा लक्ष्य रूपै कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६९ इत्यादिना यङ् । दीपं साधु दीप्यमानम् । अकम्प्रं अकम्पनशीलं अभीरुमित्यर्थः । नम्रः साधु प्रह्वीभूतः । सर्वत्र ३१४७। नमि कम्पि-३।२।१६७।' इत्यादिना ः॥ ४५८-कमाभिरावृतः स्त्रीभिरीशंसुः क्षेमात्मनः ॥
इच्छुः प्रसादं प्रणयन् सुग्रीवः प्रावदन् नृपम्.॥२४॥ कम्राभिरित्यादि-सुग्रीवः प्रावदन नृपं लक्ष्मणम् । स्वीभिरावृतः परि. वृतः सन् प्रणमन् । ताभिः सहेत्यर्थः । कनामिः कमनशीलामिः । पूर्ववद्रः । मात्मनः क्षेमं कल्याणमाशंसुः प्रार्थयमानः । ३१४८। सनाशंसभिक्ष उः।३।। १६' '६२७। न लोक-१२।३०६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । इच्छुः प्रसादं प्रसाद यिषणशीलः । 'अपि मे स्वामी प्रसन्नः स्यात्' इति । '३१४९। विन्दुरिच्छुः । ३।२।१६९।' इति निपातनम् ॥ ४५९-'अहं स्वप्न प्रसादेन तव वन्दारुभिः सह ॥
अ-भीरुरवसं स्त्रीभिर् भासुराभिरिहेश्वरः ॥ २५ ॥ अहमित्यादि-अहं तव प्रसादेन इह गुहायामवसं उषितवान् खमक् निद्रालुः चिन्ताभावात् । '३१५२। स्वपि.तृषोर्नजिङ् ।३।२।१७२।' वन्दारुभिः वन्दनशीलाभिः सह । '३१५३। श-वन्द्योरारुः ।३।२।१७३।' अभीरुः अभयशीलः । ३१५४। भियः क्रु-कुकनौ ।३।२।१७४।' । भासुराभिः भासनशीलाभिः । ईश्वरः ईशनशीलः । ३१५५/ स्थेश-भास-३।२।१७५।' इति वरच् ॥ ४६०-विद्यन्-नाशं रवेर् भासं
विभ्राजं शश-लाञ्छनम् ॥ राम-प्रत्तेषु भोगेषु
नाहमज्ञासिषं रतः ॥ २६ ॥ .. विद्युदित्यादि-रामप्रत्तेषु रामदत्तेषु भोगेषु रतः सक्तः । नाहमज्ञासिषं नाहं ज्ञातवान् । लुङि '२३७७। यम-रम-७२।७३।' इत्यादिना सगिटौ । विद्युन्नाशं द्योतनशीला विद्युतः तासां नाशम् । रवे ः भासनशीला दीप्तिः । तामु विभ्राजं साधु दीप्यमानं शशलान्छनं चन्द्रम् । प्रावृडतिकान्ता शर दायातेति नाज्ञासिषमित्यर्थः । सर्वत्र '३१५७। भ्राज-भास-३।२।१७७।' इति किम् ॥.
१-१०६९। कन्नः कामायिता ऽभीकः कमनः कामनो ऽभिकः। २–१०७२। भाशंसुराशंसितरि' । ३-(४५५) श्लोकस्थ टिप्पणं प्रेक्षणीयम् ॥ ४-१०७३ । वहमिवाइके' इति स०.ना०म०॥ . . .
भ० का० १५ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७० भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ४६१-एष शोक-च्छिदो वीरान् प्रभो ! सम्प्रति वानरान् ॥ धरा-शैल-समुद्राणामन्त-गान् प्रहिणोम्यहम् ॥२७॥'
इति ताच्छीलिकाः समाप्ताः । एष इत्यादि-हे प्रभो! एषोऽहं सम्प्रति वानरान् प्रहिणोमि प्रस्थापयामि । कीदृशान् । शोकच्छिदः शोकापनोदनशीलान् । अन्येभ्यो ऽपि दृश्यत इति विप् । वीरान् शूरान् । धराशैलसमुद्राणां अन्तं गच्छन्ति ये तानन्तगान् । '२९६५। अन्तात्यन्त-३।२।४।' इति डः । धरा पृथ्वी । धरासमुद्रशैलानामिति पाठान्तरम् । अन्न 'बहुष्वनियमः' इति पूर्वनिपातः । यथा वीणाशङ्खदुन्दुभयः ॥ इति ताच्छीलिककृतः ॥
अथ निरधिकारकृत् - इतो विशेषाधिकाराभावात् निर्विशेषकृतो दर्शयबाह४६२-राघवस्य ततः कार्य कारुर् वानर-पुङ्गवः ॥
सर्व-वानर-सेनानामश्विागमनादिशत्. ॥२८॥ राघवस्येत्यादि-ततो ऽभिधानानन्तरं वानरपुङ्गवः सुग्रीवः सर्ववानरसेनानामाशु शीघ्रमागमनमादिशत् आदिष्टवान् । पुमांश्चासौ गौश्चेति । '७२९। गोरतद्धितलुकि ।५।४।९२।' इति समासान्तष्टच् । व्युत्पत्तिमात्रमेतत् । पुङ्गवशब्दस्तु प्रधानमाचष्टे । कारुः करोतीति '३१६१। उणादयो बहुलम् ।।३. ।।' इत्यौणादिकः । 'कृ-वा-पा-जि-' इत्यादिना उण् । एवमाशु । कस्य कर्तेत्याह । राघवस्य कार्यम् ॥ ४६३-'वयमद्यैव गच्छामो रामं द्रष्टुं त्वराऽन्विताः ॥
कारका मित्र-कार्याणि सीता-लाभाय',सोऽब्रवीत्.॥ चयमित्यादि-आगमनमादिश्य सुग्रीवो ऽब्रवीत् उक्तवान् । वयमचैव गच्छाम इति । रामं द्रष्टुं रामं द्रक्ष्याम इति । त्वरान्विताः त्वरिता इत्यर्थः । कीदृशा वयम् । सीतालाभाय सीतां प्राप्स्याम इति । कारका मित्रकार्याणि रावगवधादेः कार्यस्य कर्तारो भविष्याम इति । गच्छाम इति क्रिया । तस्यां कियायां क्रियायामुपपदे तुमुन् ण्वुलौ भविष्यति काले स्याताम् । मित्रकार्या. णीति । '६२८ अकेनोभविष्यदाधमर्ययोः ।।३।७०।' इति षष्ठीप्रतिषेधे द्वितीयैव स्यात् । सीतालाभायेति ३१००। भाववचनाच ॥३॥३॥१॥ इति क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे भविष्यति घन् । '५८२। तुमर्थाच्च भाववचनात् । इति चतुर्थी ॥ ४६४-ततः कपीनां संघाता हर्षाद् राघव-भूतये ॥
पूरयन्तः समाजग्मुर् भय-दाया दिशो दश. ॥३०॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य - रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १७१
तत इत्यादि - तत आदेशादनन्तरं कपीनां संघाताः समाजग्मुः । हर्षात् हर्षेण । आदेशादानमेव हर्षहेतुः । राघवभूतये कापि नाम राघवस्य संपत्स्थादिति समाजग्मुरित्यस्यां क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे '३१८०| भाववचनाच्च |३ | ३|११|' इति भविष्यति क्तिन् । चतुर्थी च पूर्ववत् । पूरयतो व्याभुवन्तः । दश दिशः । भयदायाः भयं दास्याम इत्यस्यां क्रियायामुपपदे '३१८१| अण् कर्मणि च | ३ | ३|१२|' इत्यण् । आतो युक् ॥
४६५ - सुग्रीवऽन्तिकर्मासेदुः सादयिष्याम इत्य॑रिम् ॥
करिष्यन्त इव कस्माद् भुवनं निर्-दशाननम्. ३१
सुग्रीवेत्यादि - भरिं शत्रुं सादयिष्यामो व्यापादयिष्याम इति सुग्रीवा - न्तिकमासेदुः आगताः । ‘२१९३ | लुट् शेषे च | ३ | ३||३|' इति चकारात् क्रियार्थायामुपपदे भविष्यति लुट् । आसेदुरिति क्रिया क्रियार्था । अकस्मादतर्कितं भुवनत्रयं निर्दशाननं रावणरहितं करिष्यन्त इव तथाविधमहासंरम्भदर्शनादुत्प्रेक्ष्यते । '२१९३ । लुट् शेषे च | ३ | ३ | १३ | ' इति लुट् । अत्र क्रियायाः क्रियार्थाया अन्यः शुद्धो भविष्यत्कालः शेषः ॥
४६६ - कर्ता ऽस्मि कार्यमयातैरैभिरत्यवगम्य सः ॥
काकुत्स्थ- पादप-च्छायां शीत- स्पर्शामुपागमत्. ॥३२॥ कर्तास्मीत्यादि — एभिरायातैर्वानरैः कार्य सीतान्वेषणादि कर्तास्मि करिव्यामीति अवगम्य | अनद्यतने भविष्यति लुट् । सुग्रीवः काकुत्स्थपादपच्छायामुपागमत् । पद्यन्त इति पादाः । '३१८२ | पद-रुज - १३।३।१६। ' इति । कर्तरि घञ् । तन्त्र भविष्यतीति निवृत्तम् । पादैः पिबतीति पादपो वृक्षः । '२९१५ | भातो ऽनुपसर्गे कः | ३|२|३|' | काकुत्स्थः पादप इव समाश्रयणीयत्वात् । तस्य छायां शीतस्पर्शाम् अनुद्वेजनकरीम् । स्पृश्यत इति स्पर्शस्तन्मात्र उच्यते । '३१८८ | अकर्तरि च - १३।३।१९।' इति घञ् । नतु '३१८२| पद- रुज - | ३ | ३ |१६। ' इत्यादिना । तत्र हि 'स्पृश उपताप इति वक्तव्यम्' इत्युक्तं, स्पृशतीति स्पर्श उपतापः ॥
४६७ - कार्य सार-निभं दृष्ट्वा वानराणां समागमम् ॥
अवैन् नाशं दशाऽऽस्यस्य निर्वृत्तमिव राघवः ॥ ३३ ॥ इति निरधिकारकृत् ॥
कार्यमित्यादि - राघवो वानराणां समागमं दृष्ट्वा कार्य सारनिभं सीताला - भतुल्यम् । सरति कालान्तरे तिष्ठतीति कर्तरि कारके '३१८३ | सुस्थिरे | ३|३| १७|' इति घन् । दशास्यस्य रावणस्य नाशं विनाशं निर्वृत्तमिव निष्पन्नमिक अवैत् ज्ञातवान् । श्रवपूर्वादिणो लङि रूपम् ॥
इति निरधिकाराः कृतः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, अतः परं भावे ऽकर्तरि च कारक इत्यधिकृत्य कृदुच्यते४६८ - ततः कपि समाहारमैऽकनिश्चयमागतम् ॥ उपाध्यायssssयामं सुग्रीवोऽध्यापिपद् दिशाम् ३४
तत इत्यादि - ततः कपिसमागमनानन्तरं सुग्रीवः कपिसमाहारं कपिसमूहं दिशामायाममध्यापिपत् बोधितवान् । अमुका अमुका दिकू ईदृशीति । '५४०। गतिबुद्धि - |१|४|५२ |' इत्यादिना समाहारस्य कर्मसंज्ञा । आयामपरिज्ञानं चास्य वालिभयाद्दूरपरिभ्रमणात् । एकनिश्चयमागतं एकराशितां प्राप्तं आयाममित्यर्थः । निश्चायमिति ३१९० | परिमाणाख्यायाम् - १३।६।२०|' इति घञ् । पश्चादेवशब्देन '७२६। पूर्वकालैक - | २|१|४९ | ' इति सः । क इव । उपाध्याय इवेति । उपेत्याधीयते भस्मादिति '३१९१ । इङश्च | ३ | ३ |२१|' इति घम् ॥ ४६९ - स- जलाऽम्भो-द-संरावं हनुमन्तं सहा॒ऽङ्गदम् ॥ जाम्बवं नील-सहितं चारु- सैन्द्रावमब्रवीत् ॥ ३५ ॥ सजलेत्यादि - सुग्रीवो हनुमन्तमब्रवीत् । सजलाम्भोदसंरावं सजलमेवस्येव संरावो यस्य हनुमतः । '३१९२ । उपसर्गे रुवः | ३।३२२|' इति घञ् । सहाङ्गदं अङ्गदसहितम् । तथा जाम्बवं ऋक्षाधिपतिं नीलसहित मब्रवीत् । जाम्बवशब्दो ऽकारान्तो द्रष्टव्यः । चारुसन्द्रावं चारुगतिम् । '३१९४ । समि युदुदुवः | ३ | ३ | २३ |' इति घञ् ॥
कुलकम् ३६-४०
४७० - ' यात यूयं यम- श्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् ॥ विक्षवस् तोय-विश्रावं तर्जयन्तो महोदधेः ॥ ३६ ॥
यातेत्यादि - यूयं यात गच्छत । यमश्रायं यमस्थानम् । श्रयत्वेन मिति '३१९५ । श्रि णी-भुवो ऽनुपसर्गे | ३ | ३ | २४|' इति घञ् कर्मणि । काम् ? दक्षिणां दिशम् । सामान्याभिधानाद्विशेषाभिधानम् । नायेन नीत्या सामादिना । नीयतेऽनेनेति पूर्ववत्करणे घञ् । महोदधेस्तोयविश्रावं तोयध्वनिं तर्जयन्तो न्यक्कुर्वा - णाः । कैः ? विक्षावैः स्वैः शब्दैः । उभयत्रापि ' ३१९६। वौ श्रुश्रुवः ।३।३।२५।' । इति कर्मणि घन् ॥
१ – '७१२ । उपाध्यायोऽध्यापकः' । २ – '१९५ ॥ शब्दे निनाद- निनद-ध्वनिध्वान-रव-स्वनाः । १९६ । स्वान - निर्धाष निर्ह्राद- नाद. निस्वान - निःस्वनाः । आरवाऽऽरा वसंराव-विरावाः ।' ३ – '८७६ | प्रद्रावोद्राव-संद्वाव- संदावा विद्रवोद्रवः । ४'११७० । उन्नाय उन्नये, श्रायः श्रयणे, जयने जयः ।' ५ - ' ११९५ । निगारोद्वार विक्षावोद्ग्राहास्तु गरणादिषु ।' इति स० ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः-- १७३ ४७१-उन्नीयानधिगच्छन्तः प्रद्रोवैर् वसुधा-भृताम् ॥ . ... वनाऽभिलावा कुर्वन्तः स्वेच्छया चारु-विक्रमाः३७ .. उन्नायानित्यादि-वसुधाभृतां पर्वतानां उन्नायानुच्चयानुच्चत्वान्यधिग. च्छन्तः जानन्तः। '३१९७। अवोदोर्नियः।३।३।२६।' इति भावे घञ्। कैः । प्रद्रावैः प्रकृष्टगतिभिः । '३१९८॥ प्रे दु-स्तु-स्नुवः ।३।३।२७।' इति घन् । वनाभिलावान् वनविध्वंसान् । '३१९९। निरभ्योः पू-ल्वोः ।३।३।२८।' इति भावे घञ् । स्वेच्छया कुर्वन्तः । चारुविक्रमाः असाधारणपराक्रमाः । यात यूयमिति संबन्धः॥ ४७२-सदोद्गार-सुगन्धीनां फलानामलमाशिताः ॥
उत्कारेषु च धान्यानामनभीष्ट-परिग्रहाः ॥ ३८॥ सदेत्यादि-सदा सर्वदा उद्गारे भक्षणानन्तरं श्वसनपूर्वके शब्दोच्चारणे यानि सुगन्धीनि तेषामलं पर्याप्तमाशिताः। '१५९५। गृ शब्दे' इत्यस्मादुत्पूवात् ३२००। उन्न्योः ।३।३।२९।' इति घञ् । आपूर्वादश्नोतेः। '३०५३। आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च ॥१७॥' इति कर्तरि क्तः । कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी न लोकेति निषिद्धाऽतः शेषे षष्ठी। उत्कारेषु च राशिषु धान्यानाम् । '१५०३। विक्षेपे' इत्यस्मादुत्पूर्वात् '३०२१। कृ धान्ये ।३।३।३०।' इति कर्मणि घम् । भनभीष्टपरिग्रहाः अनभिलाषुका इत्यर्थः ॥ ४७३-संस्तावमिव शृण्वन्तश छन्दोगानां महाध्वरे ॥
शिञ्जितं मधु-लेहानां पुष्प-प्रस्तार-शायिनाम् ॥३९॥ संस्तावमित्यादि-मधुलेहानां भ्रमराणां पुष्पप्रस्तारशायिनाम् । ३२०३ प्रेस्रो ऽयज्ञे ३।३।३२।' इति घञ् । शिक्षितं शृण्वन्तः यूयं यात । छन्दोगानां महाध्वरे संस्तावमिव सम्भूय स्तवनमिव पाठध्वनिविशेषमिव वा । '३२०२। अज्ञे समि स्तुवः ॥३॥३॥३१॥' इति घम् ॥ ४७४-आलोचयन्तो विस्तारमम्भसां दक्षिणोदधेः ॥
स्वादयन्तः फल-रसं मुष्टि-संग्राह-पीडितम्. ॥ ४०॥
'१-(४७०) श्लोकस्थं टीकनमवलोक्यम् । २-(४६९) श्लोकस्यं टिप्पणमालोचनीयम् । ३–११८२ लवोऽभिलावो लवने निष्पावः पवने पवः' । ४–(४७०) लोकंस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । ५-११९४। उत्कारशू च निकारश् च द्वौ धान्योत्क्षेपणार्थको' । ६-१९७॥ अथ मर्मरः । स्वनिते वस्त्र-पर्णानां भूषणानां तु शिञ्जितम् इति सर्वत्र ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्याय्यमियोनीकोः ।३।३।३० इति । भनुपात्ययाव्यम् । ३२१
१४ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
आलोचयन्त इत्यादि-दक्षिणोदधेरम्भसां विस्तार विस्तीर्णताम् । विपूवांव स्तृणातेः '३२०४॥ प्रथने वावशब्दे ॥३॥३॥३३॥' इति घन् । आलोचयन्तो निरूपयन्तः। इयानस्य विस्तार इति । फलरसमास्वादयन्तः। मुष्टिसंग्राहपीडितम्। मुष्टेः संग्राहेण हस्तेन पीडितम् । ग्रहेः '३२०८। समि मुष्टौ ।३।३।३६।' घन् । भावे मुष्टिविषये व्युत्पादितत्वात् । मुष्टिग्रहणमभिव्यक्त्यर्थे ज्ञातव्यम् ॥ ४७५-न्याय्यं यद् यत्र, तत् कार्य पर्यायेणो ऽविरोधिभिः,॥
निशोपशायः कर्तव्यः फलोच्चायश च संहतैः॥४१॥ न्याय्यमित्यादि-यदत्र न्यायादनपेतं तत्कार्यमविरोधिभियुष्माभिः । '३२०९। परिन्योर्नीणोः-३।३।३७।' इति घन् । पदार्थानामनपचारेणेत्यर्थः। '३२० ११॥ व्युपयोः शेतेः पर्याये ॥३॥३॥३८॥' इति घम् । पर्यायेण परिपाट्या । ३२१०॥ परावनुपात्यय इणः ।३।३।३९।' इति भावे घञ् । अनुपात्ययः पर्यायः । निशो. पशायः कर्तव्यः । युष्माभिर्निशायामुपशायः पर्यायशयनं कर्तव्यम् । ३२११॥ ब्युपयोः शेतेः पर्याये ।३।३।३९।' इति घञ् । फलोच्चायश्च संहतैः युष्माभिः कर्तव्यः ३२१२। हस्तादाने-३।३।४०।' इति घञ्। हस्तादानं चादेयस्य प्रत्यासत्तिः। ४७६-सीता रक्षो-निकायेषु स्तोक-कायैश् छलेन च ॥
मृग्या शत्रु-निकायानां व्यावहासीमनाश्रितैः ॥ ४२ ॥ सीतेत्यादि-छलेन युष्माभिः सीता मृग्या । रक्षोनिकायेषु निवासेषु । निवसन्त्यस्मिन्निति अधिकरणे ३२१३। निवास-चिति-३॥३॥४१॥' इत्यादिना घञ् । आदेश्च ककारः । स्तोककायैर्युष्माभिः । चिन्वन्यमाच्छुभमिति कायः । शरीरे घन् । शत्रुनिकायानां अरिसमूहानाम् । निचीयत इति निकायः । ३२१॥ संघे चानौत्तराधर्ये ।३।३।४।' इति कर्मणि घञ् आदेश्च ककारः। तेषां संबन्धिी व्यावहासी परस्परहसनम् । अनावितैः । व्यवपूर्वाद्धसः कर्मव्यतीहारे '३२१६॥ णचः स्त्रियाम्-1५।४।१४॥' इति स्त्रीलिङ्गे भावे गचं विधाय णचः स्त्रियामन् । '३२१७। न कर्मन्यतिहारे ७।३।२६।' इति वृद्धिप्रतिषेधः ॥ ४७७–साराविणं न कर्तव्यं, यावन् नाऽऽयाति दर्शनम् , ॥
संदृष्टायां तु वैदेह्यां निग्राहो वोऽर्थवानरः ॥ ४३ ॥ सांराविणमित्यादि-सांराविणमभिव्याझ्या भाषणं न कर्तव्यं युष्माभिः यावज्ञायाति दर्शनं सीतेत्यर्थात् संपूर्वाद्रौतेः ३२१८॥ अभिविधौ भाव हनुण ॥३॥३॥४४॥' तदन्तादणिनुण इत्यण् । तस्सिन् १२४५। इनण्यनपत्ये ॥१६॥ इति प्रकृतिभावः । यस्मात्संदृष्टायां चैतस्यां वैदेयां भरेनिग्राहः आक्रोशोऽमिमवलक्षणः वो युष्माकमर्थवान् । '३२२०। माक्रोशे ऽवन्योर्ग्रहः ।३।३।१५।' इति भावे घन ॥
१-५१९०। उपशायो विशाय च पर्याय शयनार्थको' इति ना०म०॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १७५ ४७८ - प्रग्राहैरिव पात्राणामन्वेष्या मैथिली कृतैः ॥
ज्ञातव्या चेङ्गितैर् धर्यैर् ध्यायन्ती राघवाऽऽगमम् ॥ प्रग्राहैरित्यादि - पात्राणां भिक्षाभाजनानां प्रग्राहैरिव कृतैरन्वेष्या मैथि - ली । भिक्षुकवेषैरिव युष्माभिरित्यर्थः । ग्रहेः ॥ ३२२१| प्रे लिप्सायाम् | ३|३|४६ ।' इति भावे घञ् । कर्मणि षष्ठी । इङ्गितैर्धम्यैः चेष्टितैः कुलाङ्गनोचितैः ज्ञातव्या सा ध्यायन्ती रामागमम् । कुलाङ्गना हि प्रोषितभर्तृका सर्वदा भर्तुरागमनं ध्यायति ॥
४७९ - ' वेदि-वत् स परिग्राहा यज्ञियैः संस्कृता द्विजैः ॥
:
दृश्या मास-तमार्दह्नः प्रार्ग-निन्दित- वेश-भृत् ॥४५॥ वेदिवदित्यादि - यथा यज्ञियैर्यज्ञकर्मा हर्द्विजैः ब्राह्मणैः । वेदिः यज्ञस्थली । सपरिग्राहा परिगृहीता यथा संस्कृता तथा सा ऽपि अतिपवित्रत्वात् । ग्रहेः '३२२२। परौ यज्ञे ।३।३।४७ | ' इति यज्ञविषये घञ् । मासतमादह्नः प्राग्दृश्या दर्शनाहः । मासस्य पूरणं यदहः । १८५७ । नित्यं शतादिमास - ५/२/५७१' इत्यादिना तमडागमः । अस्मादेव निपातनात् मासस्यासंख्यावाचित्वे डट् । मासत मे ऽह्वीति हेतुं दर्शयन्नाह । तस्याः पूतत्वात्तद्वदनिन्दितवेशभृत् मैथिली मङ्गलमात्राभरणा दर्शनाह । तां द्रष्टुं भवतां न चिरकालो भवतीति मासावधिना प्रेषिताः ॥
४८० - नीवार-फल-मूलका॒ऽशार्नृषीन॑प्य॑तिशेरते ॥
या गुणा निर्हेद्रावासू तां द्रुतं यात, पश्यत ॥४६॥ नीवारेत्यादि - यस्या गुणा ब्रह्मचर्यादयः ऋषीनप्यतिशेरते न्यक्कुर्वते त द्रुतं यात पश्यत । तत्र नीवारः अकृष्टपच्यधान्यम् । '३२२३ | नौ वृ धान्ये ५३ | ३ | ४८|' इति घञ् । '१०४३ । उपसर्गस्य घञ् - १६ । ३ । १२२ ।' इति दीर्घत्वम् । फलं मोचादि । मूलं शालूकादि । एतान्यश्नन्ति ये ऋषयः । कीदृशा गुणाः । 'निरुद्रावाः स्थिराः । '३२३४ | उदि श्रयति - | ३ | ३ | ४९ | ' इति घन् ॥ ४८१ - उच्छ्राय-वान् घनाऽऽरावो वानरं जलदाsरवम् ॥ दूराssलावं हनूमन्तं रामः प्रोचे गजाऽऽप्लवः ॥४७॥ उच्छ्रायवानित्यादि - रामो हनूमन्तं प्रोचे । कीदृशः । उच्छ्रायवानुन्नतियुक्तः । पूर्ववद् घञ् । घनस्येवारावो यस्य । '३२२५ | विभाषा ऽङि रुपुवोः | ३ | ३|५० |' इति भावे घञ् । गजाप्लवः गजगमनः । पक्षे पूर्ववदपू । कीदृशम् । दूरालावं दूरादाला उद्गमनं यस्य । पूर्ववत् घञ् ॥
1
१ - ७२३ । वेदिः परिष्कृता भूमिः समे स्थण्डिल- चत्वरे " २– (३५५) लोकस्थं टिप्पणं प्रेक्षणीयम्' । ३ – '९१० तृणधान्यानि नीवाराः । इति ना० भ्र० । ४—(४६९) श्लोकस्थं टीकनमवलोकनीयम्' ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ४८२-'अर्वग्राहे यथा वृष्टिं प्रार्थयन्ते कृषीवलाः, ॥
प्रार्थयध्वं तथा सीता, यात सुग्रीव-शासनम् ॥४८॥ अवग्राह इत्यादि-अवग्राहो वर्षप्रतिबन्धः । '३२२६। अवे ग्रहः२३३॥५१॥ इति पक्षे अप् । यथा अवग्राहे कृषीवला वृष्टिं प्रार्थयन्ते तथा सीतां यूयं प्रार्थयध्वम् । तस्या दुर्लभस्वादत्यन्तादरणीयत्वाच्च । यात सुग्रीव. शासनात् ॥ ४८३-वणिक् प्रयाह-वान् यत् काले चरति सिद्धये, ॥
देशाऽपेक्षास् तथा यूयं याता ऽऽदायाऽङ्गुलीयकम्.' वणि गित्यादि-तुला प्रगृह्यते येन सूत्रेण स प्रग्राहः । '३२३७। प्रे वणिजाम् ।३।३।५२।' इति करणे घञ् । स तुलासंबन्धी विद्यते यस्य वणिजः । संसर्गे मतुप् । यथा तुलाप्रवाहवान तदुपलक्षितो वणिक् काले उचिते क्रयसि. द्धये चरति तथा यूयं अङ्गुलीयकं तुलासूत्रस्थानीयं चिह्नमादाय देशापेक्षाः तत्त. देशस्थितास्तत्र हि चिह्न रामदूता इति लक्ष्यन्ते ॥ ४८४-अभिज्ञानं गृहीत्वा ते समुत्पेतुर् नभस्-तलम् ॥
वाजिनः स्यन्दने भानोर् विमुक्त-प्रहा इव. ॥५०॥ अभिज्ञानमित्यादि-ते वानरा नभस्तलमुत्पेतुः । वाजिन इव विमुक्तप्रग्रहाः । विमुक्तः प्रग्रहो नियमरज्जुर्येषामिति । '३२२८१ रश्मौ च । ३।३॥५३॥' इति विभाषाग्रहणमनुवर्तते । घनभावपक्षे '३२३२। ग्रह-वृट-निश्चि-गमश्च ।।३।५८।' इत्यप् । स्यन्दने रथे भानोरादित्यस्य । किं कृत्वा । अभिज्ञानं गृहीत्वा चिहमङ्गुलीयकमादाय ॥ ४८५-उदक् शतवलि कोव्या, सुषेणं पश्चिमां तथा ॥
दिशं प्रास्थापयद् राजा वानराणां कृत-त्वरः ॥५१॥ उदगित्यादि-वानराणां राजा सुग्रीवः शतवलिं नाम वानरं वानराणां कोव्या सह उदगुदीची दिशं प्रास्थापयत् । तिष्ठतेय॑न्तस्य लङि रूपम् । उदी. चीशब्दात् प्रथमान्तादिशि वर्तमानादस्तातिः। तस्याश्चतेलुक् । लुक् तद्धितलु. कीति स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् । तस्मिन्निवृत्ते भसंज्ञाभावादीत्वमपि निवर्तते । तसि. लादिस्तद्धित एधाचपर्यन्त इत्यव्ययत्वे द्वितीयालुक् । तथैव सुषेणं वानरं पश्चिमा दिशं प्रास्थापयत् । कृतत्वरः त्वरितः ॥
१-९५ । वृष्टिर् वर्ष तद्विघाते ऽवग्राहाऽवग्रहौ समौ ।' २–१४५ । तुला सूत्रे वादिरश्मौ प्रग्राहः प्रग्रहो ऽपि च । ३-(४८३) लोकस्यं टीकनं प्रेक्ष्यम्' इति ना० भ०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १७४ ४८६-प्राची तावद्भिर-व्यग्रः कपिभिर् विनतो ययौ ॥.
अ-प्रयाहैरिवाऽऽदित्यो वाजिभिर-दूर-पातिभिः. ५२ प्राचीमित्यादि-कपिभिस्तावद्भिरित्येककोटिसंघातैः सह विनतः प्रणतः । सुग्रीव इत्यर्थात् । अव्यग्रः अनाकुलः । प्राची पूर्वी दिशं ययौ । यथा आदित्यो वाजिभिरप्रयाहैः मुक्तबन्धनैः करणभूतैः । '३२२८१ रश्मौ च ॥३॥३॥५३॥' इति घञ् । दूरयायिभिः ॥ ४८७-ययुर् विन्ध्यं शरन्-मेधैः प्रावारैः प्रवरैरिव ॥
प्रच्छन्नं मारुति-प्रष्ठाः सीतां द्रष्टुं प्लवङ्गमाः ॥ ५३ ॥ • ययुरित्यादि-मारुतिप्रष्ठाः हनूमदग्रेसराः सीतां द्रष्टुं विन्ध्यपर्वतं ययुः। शरन्मेधैः प्रावारैरिव प्रच्छन्नम् ३२२९। वृणोतेराच्छादने ।३।३।५४।' इति घञ्। प्रवरैः श्रेष्ठैः । अनाच्छादने आहेत्यादिना अप् ॥ ४८८-परिभावं मृगेन्द्राणां कुर्वन्तो नर्ग-मूर्धसु ॥
विन्ध्ये तिग्मांशु-मार्गस्य चेरुः परिभवोपमे. ॥ ५४ ॥ परीत्यादि-मृगेन्द्राणां सिंहानां परिभावमभिभवं कुर्वन्तः । विन्ध्ये चेरुः भ्रान्ताः । ३२३०। परौ भुवो ऽवज्ञाने ।३।३।५५।' इति घन । कीदृशे [ तिग्मांशुमार्गस्य ] परिभवोपमे। आदित्यमार्गस्य परिभवनम् । अत्युच्चत्वात् । घनभावपक्षे अप् ॥ ४८९-भ्रमुः शिलोच्चयांस तुङ्गानुत्तेरुरतरान् नदान् ॥
आशंसवो लवं शत्रोः सीतायाश् च विनिश्चयम् ५५ . भ्रमुरित्यादि-उत्पूर्वाच्चिनोतेः '३२३१॥ इरच ३।३।५६।' इत्यच् । शिलाभिरुच्चयो येषां तान् शिलोच्चयान्। भ्रमुः भ्रमणक्रियाया व्याप्यत्वात् सकर्मकता । नदान अतरान् तरितुमशक्यान् उत्तेरुः उत्तीर्णवन्तः। शत्रोलवमुच्छेदनम् । सीतायाश्च विनिश्चयं विनिर्णयम् । आशंसवः आशंसनशीलाः । '३१४८। सनाशंसमिक्ष उः ॥३२॥१६॥' तरलवौ ३२३२॥ ऋदोरम् ।३।३।५७।' इति अप्प्रत्ययान्तो विनिश्चयमिति ग्रहे त्यप् ॥ ४९०-आदरेण गमं चक्रुर्
विषमेष्वप्य-सङ्घसाः॥ व्यामुवन्तो दिशो ऽन्यादान् कुर्वन्तः स-व्यधान् हरीन. ॥ ५६ ॥
१-६८१ । द्वौ प्रावारोत्तरासङ्गो समौ बृहतिका तथा । २-१२२।। शैल-वृक्षौ नगावगौ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
आदरेणेत्यादि-विषमेष्वपि प्रदेशेषु गमं गमनं चक्रुः । आदरेणानवज्ञया । आहे त्यप् । असङ्घसाः त्यक्ताहाराः । ३२३५। उपसर्गेऽदः ।३।३।५९।' इत्यपि. '३२३६। घजपोश्च ।२।४॥३८॥ इति अदेस्लादेशः । हरीन् सिंहान् । सव्यधान् साहारान् । '३२३७) व्यध-जपोः-३॥३॥६॥' इत्यप् । सप्रहारत्वादन्यादान परित्यक्ताहारान् कुर्वन्तः । '३२३७। नौ ण च ।३।३।६०॥' इति निपूर्वाददोऽण प्रत्ययः । तस्मिनदेर्न घस्लादेशः। चकारादपि तत्र निघसः । दिशो व्यानुवन्तः सर्वव्यापिनः ॥ ४९१-संचेरुः स-हसाः केचिद,-स्वनाः केचिदाटिषुः ॥
संयाम-वन्तो यति-वन् , निगदानपरे ऽमुचन्. ॥५॥ संचरित्यादि-सहसाः सस्मिताः। अस्वनास्तूष्णीकाः । '३२३९। स्वन. हसोर्वा ॥३॥३॥६॥' इत्यप् । यतिवत् संयामवन्तः नियमवन्तः ३२४०। यमः समुप-नि-विषु च ।३।३।६३।' इति पञ् । आटिषुः अटितवन्तः । अटेर्लुङि रूपम् । अपरे निगदान्वचनान्यमुचन् । '३२४१। नौ गद-३।३।६४।' इत्यादिना विकपेनापो विधानात् घम् ॥ ४९२-अथ क्लमाद-निवाणा नराः क्षीण-पणा इव ॥
अ-मदाः सेदुरेकस्मिन् नितम्बे निखिला गिरेः॥५८॥ अथेत्यादि-अथ परिभ्रमणादनन्तरं कुमेन परिश्रमेण अमदाः गतहर्षाः । '३२४४। मदो ऽनुपसर्गे ॥३॥३॥६७।' इत्यप् । अत एव निःकाणाः निश्शब्दाः ३२४२॥ कणो वीणायां च ॥३॥३॥६५।' इत्यपो विकल्पेन घम् । वीणादिविषयमतत् । कणेनिपूर्वादनुपसर्गाद्वीणादिविषयाच्च विकल्पेनाप्प्रत्यय इत्युकम् । एकसिन् गिरेनितम्बे सेदुः निषण्णाः। निखिलाः समस्ता वानराः क्षीणपणा इव अर्थरहिता नरा इव । पण्यन्त इति पणाः । व्यवहाराय कृते पणे व्यवस्थाप्यन्ते । ३२४३॥ नित्यं पणः परिमाणे ॥३॥३॥६६॥' इत्यम् ॥
४९३-ततः स-संमदास् तत्र निरैक्षन्त पतत्रिणः ॥
गुहा-द्वारेण निर्यातः समजेन पशूनिव. ॥ ५९॥ तत इत्यादि-ततो विश्रामानन्तरं ते तत्र तस्मिन् पर्वते पतत्रिणः पक्षिणो निरक्षन्त ईक्षितवन्तः । ईक्षेर्लङि रूपम् । कीदृशान् । गुहाद्वारेण निर्यातः निर्ग
१-११७० । निगादो निगदे, मादो मद, उद्वेग उद्भमः ।' २-१९७१ निकाणो निकणः काणः कणः कणनमित्यपि । १९८ वीणायाः कणिते प्रादेः प्रकाणः प्रकणादयः । ३–१२५३ । पणो द्यूताऽदिषूत्सृष्टे भृतौ मूल्ये धने ऽपि च ।। ४-३४४॥ कटको ऽस्त्री नितम्बो ऽद्रेः स्नुः प्रस्थः सानुरस्त्रियाम् ।' ५–५६२॥ पशूनां समजो ऽन्येषां समाजोऽथ सधर्मिणाम् ।' इति सर्वत्र ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १७९ छतः । निष्पूर्वाद्यातेः शत्रन्तस्य शसि रूपम् । ससंमदाः सहर्षाः। ३२४५। प्रमद-समदौ-३।३।६८।' इति निपातितम् । समजेन वृन्देन पशूनिव निर्यातः ३२४६। समुदोरजः पशुषु ।३।३।६९।' इत्यप् ॥ ४९४-वीनामुपसरं दृष्ट्वा ते ऽन्योन्यापहवा गुहाम् ॥
प्राविशन्नहिव-प्रज्ञा आहावमुपलिप्सवः ॥ ६० ॥ वीनामित्यादि-वीनां पक्षिणामुपसरं नैरन्तर्येण निर्गमनं दृष्ट्वा । उपसर इव उपसरः नैरन्तर्यमानेणोपलक्षितत्वात् । उपसरो हि स्त्रीगवीषु पुङ्गवानामभिगमनमुच्यते स च नैरन्तर्येण भवति । '३२४८। प्रजने सर्तेः ।।३।७।। इत्यप् । ते वानरा अन्योन्योपहवाः परस्परमाह्वानं येषां आगच्छतागच्छत प्रविशत इति । २५६८॥ ः संप्रसारणम् ।६।१॥३२॥' इत्यप् संप्रसारणं च । गुहां प्राविशन् प्रविष्टवन्तः । माहवप्रज्ञाः युद्धप्रज्ञाः । आहूयते युदाय स्पर्धते ऽत्र । ३२. ५०० आङि युद्धे ।३।३।७३।' इत्यप् संप्रसारणं च । आहावमुपलिप्सवः उदका. धारमुफ्लन्धुमिच्छवः । ३२५१॥ निपानमाहावः ।३।३।७४।' इति पनि संप्रसा. रणं निपात्यते वृद्धिरस्त्येव । अप्प्रत्यये त्ववृद्धिः ॥ ४९५-कुर्वन्तो हवामानां पिपासा-वध-काविणः॥
द्वारं तमो-घन-प्रख्यं गुहायाःप्राविशन् द्रुतम्.॥६॥ कुर्वन्त इत्यादि-गुहां प्रविश्य तस्याः द्वारमपरं प्राविशन् । भाप्तानां नि. रधानां हवमाबानं कुर्वन्तः । '३२५२। भावे ऽनुपसर्गस्य ।३।३।७५।' इत्यप संप्रसारणं च । पिपासा पातुमिच्छा तस्या वधो ऽपनयनम् । ३२५३। हनश्च वधः ३३७६।' इत्यप् वधादेशश्च । तं काहितुं शीलं येषामिति । ७१७। काक्षिमाक्षि काङ्क्षायाम्' इत्यस्मात् '२९८८। सुप्यजातौ णिनिः-३।२।७।' । '२२० ३२॥ इदितो नुम्-७।१।५।' साधुकारिणि वा। कीदृशं द्वारम् । तमोधनप्रख्यं तमसो घनः मूर्तिः काठिन्यं तेन सदृशम् ३२५४। मूतौं घनः ।३।३।७४।' इति इन्तेरपप्रत्ययो घनादेशश्च निपात्यते । मूर्तिमत्तम इव द्वारमित्यर्थः ॥ ४९६-तस्मिन्नन्तर्घणे ऽपश्यन् प्रघाणे सौध-सद्मनः ॥
लौहोद्घन-घन-स्कन्धा ललिताऽपघनां स्त्रियम्. ६२ तस्मिन्नित्यादि-द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सोऽन्तर्पण इत्युच्यते । तथाह्यन्त हन्यते क्रोडीभवत्यसिन्निति अनुगतार्थत्वम् । ।३२५५। अन्तर्धनो देशे
१-१९८३। प्रजनः स्यादुपसरः । २-८७१। अभ्यामर्द-समाघात-संग्रामा भ्याममा हवा ।३-२८०। माहाक्स तु निपानं स्यादुपकूप-जलाशये ।। ४-१३१८ । घनो मेघे मूर्तिगुणे त्रिषु मूर्ते निरन्तरे । ५-३३३॥ प्रघाण प्रषणा. लिन्दा पहिारप्रकोष्टके ।।६-११९३। निधाय तक्ष्यते यत्र काठे काष्ठं स उपनः ।' ७-६३४॥ अहं प्रतीको ऽवयवो ऽपघनो, ऽथ कलेवरम् । इति स० ना०म० ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८. भट्टि-कान्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, १३।३।७४' इत्यन्तःपूर्वाद्धन्तेरेप् धनादेशः, घेणादेशो वा ये णकारं पठन्ति । यत्तु संज्ञीभूतो वाहीकेषु देशविशेष इत्युक्तं तत् संज्ञाशब्दमाश्रित्य । तस्मिन्नन्तरे यत् सौधसद्म धवलगृहं तस्य प्रघणे एकदेशे। ३२५६। प्रघणः प्रधाणश्च ।३।३।७९।' इति निपातितम् । स्त्रियं ललितापधनां ललिताङ्गीमपश्यन् । '३२५९। अपघनो नम् ।३।३।८।' इति निपातनम् । लौहोद्घनघनस्कन्धाः । यस्मिन् स्थापयित्वा काष्ठादीनि संस्क्रियन्ते स उद्धनः तद्वद्धनः स्कन्धो येषामिति । '३२५७। उद्धनोऽत्याधानम् ३३१८०।' इति निपातनम् ॥ ४९७-सा स्तम्बन-पद-न्यासान् विघनेन्दु-सम-द्युतिः ॥
परिघोरु-भुजानाह हसन्ती स्वागतं कपीन्. ॥ ६३ ॥ सेत्यादि-सा स्त्री हसन्ती कपीन् स्वागतं वच आह । कीदृशी। विघनेन्दुसमद्युतिः । विहन्यते अमिभूयते अन्या द्युतिर्येन स विधनः । '३२५९। करणे. ऽयोविदुषु ।३।३।०२।' इत्यप् धनादेशश्च । स चेन्दुश्चेति सः। तत्समा धुतियस्याः । सम्बो हन्यते येन पादन्यासेन स स्तम्बन्नः । तृणकाष्ठादिः । '३२१०॥ स्तम्बे क च ।३।३।८३।' इति करणे कः । '२३६३। गम-हन- ६।४।९८।' इत्युपधालोपः । तादृशः पादन्यासो येषां कपीनामिति । परिहन्यते येन । ३२६१। परौ पः।३।३।०४।' इत्यप् घादेशश्च । परिघो ऽर्गलः । तदनुकारिणो विपुला बाहवो येषामिति ॥ ४९८-पिप्रायो ऽद्रि-गुहोपन्ना धान् संघसमागतान् ॥
फलैर् नाना-रसैश् चित्रैः स्वादु-शीतैश्-च वारिभिः६४ पिप्रायेत्यादि-तान्विविधैः फलैर्वारिभिश्च पिप्राय तर्पितवती । भद्रिगुहो. पत्रान् । अद्रिगुहैव उपन्न आश्रयो येषां कपीनाम् ।३२६३। उपन्न आश्रये ॥३॥ ३३८५।' इत्यप् उपधालोपश्च निपात्यते । संघसमागतान् समूहेनागतान् । उद्घान् प्रशस्तान् । '३२६४॥ संघोद्घौ गण-प्रशंसयोः ।३।३।०६।' इति समुदोरुपपदयोः हन्तेरपि टिलोपश्च निपात्यते ॥ ४९९-निघाऽनिघ-तरु-च्छन्ने तस्मिंस ते लब्धिमैः फलैः ॥
तृप्तास् तां भ्राजथु-मती पप्रच्छु:-'कस्य पूरियम्.'६५ निघेत्यादि-तसिन्प्रघणे निघानिधैर्निमितानिमितरुभिश्छबैः । ३२६५। निधो निमितम् ।३।३।०७।' इति निपूर्वाद्धन्तेरपि टिलोपो लिपात्यते । समारोहपरिरोहाभ्यां निमितमित्युच्यते। ते कपयः। लब्ध्रिमैलामनिवृत्तः । ४२६६॥ द्वितः
१-११९३॥ स्तम्बन्नस् तु स्तम्बधनः स्तम्बो येन निहन्यते ।। २–११७७स्यादुपनो ऽन्तिकाश्रये ।। ३-१४९। मतल्लिका मचर्चिका प्रकाण्डमुद्ध-तडजो। प्रशस्तवाचकाम्यमूनि ।' इति सर्वत्र ना० म०. .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्ग:- १८१ क्रिः ३।३।४।' फलैस्तृप्ताः सन्तस्तां स्त्रियं भ्राजथुमती शोभावतीम् । पप्रच्छु: पृष्टवन्तः कस्येयं पूरिति । ३२६७। वितो ऽथुच् ॥३॥३॥a तदन्तान्मतुर॥ ५००-रक्ष्णं करोषि कस्मात् त्वं, यत्नेनाऽऽस्याता शुभेम
स्वप्ने निधि-वाभाति तव संदर्शनं हि नः ॥६६॥ रक्ष्णमित्यादि-हे शुभे! कसाद्वा रक्ष्णं रक्षां करोषि । एतद्यत्नेनादरेण नोऽस्माकमाख्यायताम् । उभयत्रापि ३२६८। यज-याच-३।३।१०।' इति नङ् । यसात्स्वमे निधिवत् निधिरिव तव संदर्शनमाभाति । नोऽस्माकमतिदुर्लभत्वात् । स्वम इति '३२६९। स्वपो नन् ।३।३।९।' निधिरिति '३२७०। उपसर्गे घोः किः ।३।३।९।। ५०१-ततो जलधि-गम्भीरान् वानरान् प्रत्युवाच सा-॥
'इयं दानव-राजस्य पू: सृष्टिर् विश्वकर्मणः ॥६७॥ तत इत्यादि-ततस्तस्मादनन्तरं सा प्रत्युवाच । जलं धीयते असिन्निति अधिकरणे चेति किः । जलधिः समुद्रः । तद्वद्गम्भीरानक्षोभ्यत्वात् । इयं पू: दानवराजस्य विश्वकर्मणः सृष्टिः । सृज्यत इति सृष्टिः । कर्मणि '३२७२। स्त्रियां किन् ।३।३।९॥ ॥ __ इतः स्त्रीलिङ्गमधिकृत्योच्यते५०२-निहतश् च स्थिति भिन्दन् दानवोऽसौ बल-द्विषा, ॥
दुहिता मेरुसावर्णेरहं नाना स्वयं-प्रभा. ॥ ६८॥ निहत इत्यादि-असौ दानवराजः स्थिति मर्यादा भिन्दन् । '३२७३। स्थागा पा-पचो भावे ।३।३।९५।' इति क्तिन् । बलद्विषा इन्द्रेण निहतः। यस्य चाहं दुहिता । स पिता । नाम्ना मेरुसावर्णिः, अहं च नाना स्वयंप्रभेति ॥ ५०३-जूतिमिच्छथ चेत् तूर्ण, कीति वा पातुमात्मनः॥
करोमि वो बहिर्-यूतीन् , पिधध्वं पाणिभिदृशः ६९' जूतिमित्यादि-यदि तूर्णं शीघ्रं जूतिं गमनमिच्छथ। कीति वा आत्मनः पातुं रक्षितुम् । वः युष्मान् बहि!तीन् बहिर्भूतान् । '३२७४। ऊति-यूति-१३।३।९७।' इत्यादिना निपातितः। तत्र यौतेर्जवतेश्च क्तिन् दीर्घत्वं च निपात्यते । कीर्तिरपि *१७७५। कृत संशब्दने' स्वार्थिको णिच् । '२५७१। उपधायाश्च 1911१०॥' इतीत्वं तस्मात् क्तिन् । अतः पाणिमिः। दृशो दृष्टीः पिधध्वं भाच्छादयध्वम् । अपिपूर्वाद्धाजो लोटि द्विर्वचने '२५०॥ दध-स्तथोश्च ।।२।३८' इति अभ्यासस्य भभावे '२४८३। भाभ्यस्तयोः-६।४।११२।' इत्याकारलोपे ५२॥झलां जश झशि 1॥४॥५३॥' इति धातोर्दकारे 'वष्टि भागुरिः-' इत्युपसर्गाकारलोपे च रूपम् ॥
१-११६६। रक्ष्णस त्राणे, रणः कणे। इति ॥ २-११९६ । जवने जूतिः सातिः।' इति सर्वत्र ना० १०॥
भ. का. १६ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
५०४ - व्रज्या - यती निरुद्धाऽक्षान् विद्येर्वाऽनुष्ठित-क्रियान् ॥ निरचिक्रमदिच्छा- तो वानरांश् चङ्क्रमा-वतः ॥७०॥
व्रजेत्यादि - सा व्रज्यावती प्रशस्तगमनवती । '३२७५ | व्रज-यजोर्भावे क्यप् | ३ | ३|९८ ।' प्रशंसायां मतुप् । वानरान्निरुद्धाक्षान् निरचिक्रमत् निष्कासितवती । क्रमेर्ण्यन्तस्य लुङि '२३१६ । सन्वल्लघुनि - | ७|४|९३ । ' इति सम्वद्भावात् '२३१७ सन्यतः ।७।४।७९।' इतीत्वम् । '२३१८ । दीर्घो लघोः । ७ । ४ । ९४ । ' इति न दीर्घत्वं संयोगपरस्य गुरुत्वात् । अनुष्ठितक्रियानाचरिततदुपदिष्टव्यापारान् । '३२७७॥ कृञः श च |३|३|१००' इति शः । ' २७५६ । सार्वधातुके यक् | ३ | १|६७।' । रिङादेशश्च । चङ्क्रमावतः कुटिलगतिमतः । '३२७९ । भः प्रत्ययात् | ३ | ३ | १०२ ॥ ' इत्यकारः । इच्छात इति वानराणामिच्छायाः । '३२७८| इच्छा | ३|३|१०१ |' इति निपातितम् । इषेः शप् प्रत्ययः छभावश्च निपात्यते । विद्या । '३२७६ | संज्ञायाम् ||३|३|९९ |' इति क्यप् । यथा विद्या अनुष्ठितक्रियान् कृतपुरश्चरणान् पुरुपानिच्छातोऽभीष्टं सम्पादयति तद्वत्सेति ॥
५०५ - निष्क्रम्य शिक्षया तस्यास् त्रपा -वन्तो रसा - तलात् ॥
ज्ञात्वा मासमतिक्रान्तं व्यथाम॑वललम्बिरे. ॥ ७१ ॥
निष्क्रम्येत्यादि - तस्याः शिक्षया उपदेशेन '३२८०। गुरोश्च हलः | ३|३|१०३।' इत्यकारः । तस्माद्वसातलान्निष्क्रम्य निर्गम्य त्रपावन्तः स्त्रिया उपदेशेन निष्क्रान्ता वयमिति त्रपेति । '३२८१ । षिद्भिदादिभ्योऽङ् | ३ | ३ | १०४ |' मासमतिक्रान्तं ज्ञात्वा बहिर्निर्गताः सन्तः व्यथां भयम् । भिदादित्वादङ् । अवललम्बिरे वयं मासावधिना प्रेषिताः स च मासो विनैव कार्येणातिक्रान्त इति स्वामिनो भयम् ॥ ५०६-चिन्ता-वन्तः कथां चक्रुरूपध-भेद-भीरवः ॥
'अ - कृत्वा नृपतेः कार्यं पूजां लप्स्यामहे कथम्. ७२ चिन्तेत्यादि - उपधानमुपधा परीक्षा । '३२८३ । भातश्चोपसर्गे |३|३|१०६ ।' इत्यङ् । तत्परिशुद्धो हि भृत्यः कार्येषु नियुज्यते । तदकरणादुपधाया मेदो ऽभावः तस्माद्भीरवः । चिन्तावन्त इतिकर्तव्यतामूढाः कथां चक्रुः कृतवन्तः । कीदृशीमित्याह । अकृत्वा नृपतेः कार्ये पूजां लप्स्यामहे कथमिति, नैवेत्यर्थः । 'चिन्तादयः । '३२८२। चिन्ति - पूजि - | ३ | ३ | १०५ |' इत्यादिना अङन्ताः ॥ ५०७ - प्रायोपासनया शान्ति मन्वानो वालि-संभवः ॥
युक्त्वा योगं स्थितः शैले विवृण्वंश्चित्त-वेदनाम् ॥७३॥ प्राय इत्यादि - उपासनेति । '३२८४ । ण्यासश्रन्धो युच् | ३ | ३|१०७ | ' प्रायेण अविच्छेदेन उपवासेनोपासना अनशनेनासनमित्यर्थः । तया शान्ति
१ - ७८७ । मेदोपजापावुपधा धर्माऽऽधैर्यत्परीक्षणम् । इति ना० ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १८३
कल्याणं मन्वानोऽवगच्छन् उपायान्तराभावात् । वालिसम्भवो ऽङ्गदः । योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः । तं युक्त्वा संबध्य शैले स्थितः । चित्तवेदनां चित्तपीडां विष्ट - ण्वन् । 'घट्टि - विदि- वन्दिभ्यो युज वक्तव्यः' इति युच् ॥ ५०८ - प्रस्कन्दिकामिव प्राप्तो ध्यात्वा ब्रूते स्म जाम्बवान् ॥ 'धिक् शालभञ्जिका प्रख्यान् विषयान् कल्पना रुचीन् ॥ ७४ ॥
प्रस्कन्दिकामित्यादि - त्वया का क्रिया कर्तव्येत्यन्तैः पृष्टः सन् जाम्बवान् ध्यात्वा विचिन्त्य ब्रूते स्म । प्रस्कन्दिकामिव रोगविशेषमिव प्राप्तो यातः उत्सा• हाभावात् । '३२७५ | रोगाख्यायां ण्वुल बहुलम् | ३ | ३|१०८|' शालभञ्जिका क्रीडाविशेषः । ' ३२८६ | संज्ञायाम् | ३ | ३ | १०९ ।' इति ण्वुल् । '७११। नित्यं क्रीडा - | २|२|१७|' इत्यादिना सः । तत्प्रख्या विषया रूपादयः अतितुच्छत्वात् । अतस्तान् धिक् । किन्तु कल्पनारुचीन् कल्पनीयान् ॥
I
५०९ - यां कारिं राज-पुत्रो ऽयमनुतिष्ठति, तां क्रियाम् ॥ अहमप्यनुतिष्ठामि' सो ऽप्युक्त्वैवमुपाविशत्. ॥७५॥
यामित्यादि - भयं राजपुत्रो ऽङ्गदो यां कारिं क्रियामनुतिष्ठति तां क्रियां अहमप्यनुतिष्ठामि । '३२८७। विभाषा ऽऽख्यान - परिप्रश्नयोरिञ् च | ३ | ३|११० । ' इति करोतेरिज | पक्षे '३२७७॥ कृञः श च | ३ | ३ | १००' इति शः । सोऽप्ये. वमुक्त्वा उपाविशत् अनशनेन स्थितः ॥ ५१०– उवाच मारुतिर् वृद्धे संन्यासिन्यंत्र वानरान् ॥
'अहं पर्याय - संप्राप्तां कुर्वे प्रायोपवेशिकाम्. ॥ ७६ ॥ उवाचेत्यादि - मारुतिर्वानरानुवाच - वृद्धे जाम्बवति संन्यासिनि अनशन - वति अहमप्यत्र शैले पर्यायेण परिपाठ्या संप्राप्तां प्रायोपवेशिकां भनशनं कुर्वे । '३२८८ | पर्यायार्हण - | ३ | ३|१११|' इत्यादिना ण्वुल् ॥
५११ - अ-भावे भवतां यो ऽस्मिन् जीवेत्, तस्याऽस्त्वं जीवनिः, ॥' इत्युक्त्वा सर्व एव स्थुर्
बा योगाssसनानि ते ॥ ७७ ॥
अभाव इत्यादि - अभावे विनाशे भवतां यो ऽस्मिन् लोके जीवेत् तस्यास्वजीवनिः धिग्जीवितम् । '३२८९। आक्रोशे नन्यनिः | ३ | ३|११२ ।' एवमुक्त्वा सर्व एव अस्थुः स्थिताः । तिष्ठतेः '२२२३ । गाति-स्था - १२|४|७७ |' इति सिचो लुक् । बा योगासनानि विरचय्य पद्मासनादीनि ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
इतस्त्रीलिङ्गभावं निवर्त्य कृदुदाहियते५१२-अ-क्केश्यमसिना ऽयन्तं कबन्ध-वधमभ्यधुः, ॥
धि नः प्रपतनं घोरं क्लेदाऽन्तत्वम-नाथ-वत्. ७८ अक्लेश्यमित्यादि-कबन्धवधं योजनबाहोर्वधमभ्यधुः अभिहितवन्तः । भभिपूर्वो धामभिधाने वर्तते । कीदृशम् । अक्लेश्यं प्रयासरहितम् । कस्मात् असिना सुखमरणात् तं चाभ्यन्तं अन्ते तस्थाग्निरभूत् । अस्माकं धिक् प्रपतनं विनाशम् । दुःखेन घोरत्वात् । क्लेदान्तत्वं अन्ते पूतीभावं तद्यत्रास्ति । अर्शआ. दित्वादच् । अनाथानामिव । भक्लेश्यप्रपतनशब्दौ भावसाधनौ । कृत्यल्युटो बहुलमिति ॥ ५१३-ततो मन्द-गतः पक्षी तेषां प्रायोपवेशनम् ॥
अशनीयमिवाशंसुर् महानायाद-शोभनः ॥ ७९ ॥ तत इत्यादि-ततो ऽभिहितानन्तरं महान् पक्षी सम्पातिनामा जटायु. भ्राता । आयात् आगतः । मन्दगतो मन्दगमनः। '३०९०। नपुंसके भावे क्तः ।३।३।११४।' आहिताग्नित्वात् परनिपातः । तेषां यत्प्रायोपवेशनं तदशनीयमिव भोजनीयमिव । २८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।।३।११३।' इति कृत्यः । आशंसुः आशंसनशीलः । अशोभनः शोभारहितः। दावाग्निना प्लुष्टशरीरत्वात् । '३२९॥ ल्युट् च ।३।३।।१५।' इति भावे ल्युट । '३२९॥ कर्मणि च येन-३।३।११६।' इत्येतत्परिहृत्योदाहृतत्वात् ॥ ५१४-देह-व्रश्चन-तुण्डाऽयं तं विलोक्या ऽशुभाऽऽकरम् ॥
पाप-गोचरमात्मानमशोचन वानरा मुहुः ॥ ८॥ देहेत्यादि-वृश्यते येन तुण्डाग्रेण । '३२९३। करणाधिकरणयोश्च ।३।३।. ११७॥' इति करणे ल्युट् । देहस्य व्रश्चनमिति कृयोगे षष्ठी। देहव्रश्चनं तुण्डामं यस्य तं विलोक्य । वानरा अशुभाकरं पापस्योत्पत्तिस्थानम् । भाकर इवाकरः । '३२९६। पुंसि संज्ञायां धः-३।३।११८॥' तत्र हि करणाधिकरणयोरिति वर्तते । एवं उत्तरत्रापि चात्मानं पापगोचरं पापविषयं पापविषये पतिता वयमिति मुहुरशोचन शोचितवन्तः । '३२९८॥ गोचर-सञ्चर-३।३।११९।' इत्यधिकरणे निपातितः॥ ५१५-'जटायुः पुण्य-कृत् पक्षी दण्डकारण्य-सञ्चरः॥
कृत्वा राघव-कार्य यःस्वराऽऽरूढोऽग्नि-संस्कृतः८१ जटायुरित्यादि-कृत्वा राघवकार्यम् । अग्निसंस्कृतः अग्निना कृतसंस्कारः। खः स्वर्गमारूढः । जटायुः पुण्यकृत् । संचरत्यस्मिन्निति संचरः। पूर्ववत् निपातितः । दण्डकारण्यं संचरो ऽवस्थानं यस्येति ॥
१-१०२० । ब्रश्चनः पत्रपरशुरीषिका तूलिका समे । इति ना० अ०॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १८५
५१६ - नरकस्या ऽवतारो ऽयं प्रत्यक्षो ऽस्माकमागतः, ॥
अ- चेष्टा यदिहा न्यायादनेना इत्स्यामहे वयम् . ८२ नरकस्येत्यादि - अवतीर्यते येन कर्मणेति । '३२९९ । अवे स्नोर्घन् । ३ | ३|१२० ।' स एवायं नरकस्यावतारः प्रत्यक्षो ऽस्माकमागतः । यद्यस्माद्वयमचेष्टाः निश्चलाः अनेन पक्षिणा अन्यायादयुक्तया । नीयते अनेनेति निपूर्वादिणः “३३०१। अध्याय-न्याय | ३ | ३ | १२२ ।' इति निपातनात् घञ् । अत्स्यामहे भक्षयिष्यामहे । कर्मणि लुट् ॥
५१७ – हृदयो॒दङ्क-संस्थानं कृतान्ताऽऽनायं सन्निभम् ॥
शरीरा॒ऽऽखन-तुण्डıऽग्रं प्राप्या-मुं शर्म दुर्लभम् . ८३
हृदयेत्यादि - अमुं पक्षिणं प्राप्य । कीदृशं हृदयोदङ्कसंस्थानम् उदच्यते आकृष्यते अनेनेति उत्पूर्वादञ्चतेः । '३३०२। उदङ्को ऽनुदके | ३ | ३|१२३|' इति घञ् निपात्यते । हृदयस्योदङ्कः संदंशः तत् संस्थानं तत्सदृशम् । कृतान्तानायसन्नि भं यमजालतुल्यम् । तत्प्रविष्टस्य दुःखेन निर्गमत्वात् । '३३०३। जालमानायः | ३ | ३ | १२४ |' इति नयतेराङ्पूर्वात्करणे घञ् निपात्यते । आखन्यते येन तुण्डाग्रेण । खनो घच् । शरीरस्याखनं तादृक् तुण्डाग्रं यस्येति । प्राप्य शर्म सुखं दुर्लभं कृच्छ्रलभ्यम् । ‘३३०५। ईषद् - १३।३।१२६|' इत्यादिना खल । अत्र करणाधिकरणयोश्चेति निवृत्तम् । '२८३३। तयोरेव कृत्य-क-खलर्थाः | ३ | ४ |७०' इति योज्यम् । '३३०६ । उपसर्गात् खल-घञोः | ७|१|६७ |' इति प्राप्तस्य नुमः '३३०७॥ न सुदुर्भ्याम् | ७|१|६८ |' इति प्रतिषेधः ॥ ५१८ - ईषदा॒ढ्यङ्करो ऽप्ये॑षु॒ न परत्रा ऽशुभ-क्रियः, ॥
I
अस्मातुर्मितो ऽभ्येति परिग्लानो बुभुक्षया ॥८४॥'
ईषदित्यादि - य एष अस्मानत्तुमितः प्रदेशादभ्येति आगच्छति स परत्र परलोके ईषदाढ्यङ्करोऽपि अनाढ्यैरीषदाढ्यो ऽपि न कृतः । अशुभेन कर्मणेत्यर्थात् । '३३०८। कर्तृ-कर्मणोश्च भू- कृञोः | ३ | ३|१२७|' इति च्व्यर्थे कर्मोपपदाकरोतेः ः खल । यतः परिग्लानो बुभुक्षया । यो हि कर्मणा शुभेन ईषदाढ्यङ्करो - sपि न कृतः स कथं न बुभुक्षया पीड्यते । परिग्लायतीति कर्तरि बहुलवचनात् ल्युट् । निष्ठान्तो वा । '३०१७ | संयोगादेः - |८|२|४३|' इत्यादिना निष्ठानत्वम् । अशुभक्रियः सत्वद्रोहामिरतत्वात् ॥
५१९ - संप्राप्य वानरान् पक्षी जगाद मधुरं वचः - ॥ 'के यूयं दुरुपस्थाने मनसाऽप्यंद्रि- मूर्धनि ॥ ८५ ॥ इति कृदधिकारः ।
१ - २७०। आनायः पुंसि जालं स्याच्छणसूत्रं पवित्रकम् ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
संप्राप्येत्यादि-वानरान् संप्राप्य पक्षी जगाद गदितवान् । के यूयं अदि. मूर्धनि पर्वतशिरसि दुरुपस्थाने दुःखेनोपस्थातुं शक्ये मनसापि किं पुनः शरीरेण । '३३०९। आतो युच्-३।३।१२८।' तत्रापि ईषदादयो ऽनुवर्तन्ते । कर्तृ. कर्मणोरिति न मर्यते॥
इति कृदधिकारः ॥
__ अथ प्रकीर्णकाः। इतः प्रकीर्णकश्लोकानाह५२०-आत्मनः परिदेवध्वे कुर्वन्तो राम-संकथाम् , ॥
समानोदर्यमस्माकं जटायुं च स्तुथा ऽऽदरात्. ॥८६॥ आत्मन इत्यादि-आत्मनः परिदेवध्वे शोचथ '५३४॥ देव देवने' इति भौवादिकः । शसि '३५५। न संयोगाद्वमन्तात् ।।४।१३७।' इत्यल्लोपो न भवति । जटायुं च समानोदय भ्रातरमस्माकम् । '१६५९। समानोदरे शयितः१०१०' इति यत् । आदरात् प्रस्तुथ प्रस्तुतिं कुरुथ । जटायुः पुण्यकृदि. त्यादिना । रामसत्कथां च कुर्वन्तः अतः के यूयमिति ॥ ५२१-शङ्का-वित्र-वचनं प्रत्यूचुर् वानराः खगम्-॥
'वयं शत्रु-लवित्रेषोर् दूता रामस्य भू-पतेः. ॥ ८७ ॥ शङ्केत्यादि-धुनोत्यपनयत्यनेनेति धवित्रम् । ३१३५। अर्ति लू-धू-३।२।१८४।' इत्यादिना करणे इत्रः। किमयं करिष्यतीति शङ्काधवित्रं वचनं यस्य तं खगं वानराः प्रत्यूचुः। शत्रुलवित्रा इषवो बाणा यस्य रामस्य भूपतेस्तस्य वयं दूताः । पूर्ववदित्रं कृत्वा सः ॥ ५२२-केना ऽपि दौष्कुलेयेन कुल्यां माहाकुली प्रियाम् ॥
हृतां माहाकुलीनस्य तस्य लिप्सामहे वयम्.॥८८ ॥ केनेत्यादि-तस्य रामस्य प्रियां केनापि दौष्कुलेयेन हृताम् । दुष्कुलस्या'पत्यमिति ११६५। दुष्कुलाइढक् ।।१११४२।' कुल्यां कुले साचीं '१६५० । तत्र साधुः ।।४।९।' इति यत् । माहाकुली माहाकुलीनस्येति महाकुलस्यापत्यमिति ११६४। महाकुलादल्-खजौ ।४।११४॥' इति अञ्खौ । लिप्सामहे वयं लब्धुमिच्छामः ॥ ५२३-त्रिंशत्तममहर् यातं मत्वा प्रत्यागमाऽवधिम् ॥
अ-कृतार्था विषीदन्तः पर-लोकमुपास्महे. ॥ ८९॥
१-५९७। समानोदर्य-सोदर्य-सगर्म्य-सहजाः समाः।। २-७२९। धवित्रं व्यजनं तद् यद् रचितं मृगचर्मणा ।' ३-८९८ दात्रं लवित्र-मावन्धो योत्रं योक्रमयो फलम् । इति सर्वत्र ना०म०।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १८७
त्रिंशदित्यादि - त्रिंशतः पूरणम् । '१८५६ ॥ विंशत्यादिभ्यः - १५/२/५६१ इति तमट् । त्रिंशत्तमं यदहः तत् प्रत्यागमावधिं प्रत्यागमनस्यावधिं यातं अतीतं मत्वा अकृतार्था अनिष्पादितप्रयोजना विषीदन्तो विषादं गच्छन्तो वयं परलोकमुपास्महे प्रायोपवेशनेन त्रियामहे ॥
५२४ - म्रियामहे, न गच्छामः कौशल्यायनि वल्लभाम् ॥ उपलम्भ्याम- पश्यन्तः कौमारीं पततां वर ! ॥९०॥
म्रियामह इत्यादि - हे पततां पक्षिणां वर ! म्रियामहे न गच्छामः किमिति कौमारीं अकृतपूर्वदारपतिं लब्धवतीम् । '१२१४ | कौमारा पूर्ववचने | ४|२|१३| इति साधुः । कौशल्यायनिवल्लभाम् । कौशल्याया अपत्यं कौशल्यायनी रामः । * ११७९ | कौशल्य - कार्मार्याभ्यां च |४|१|१५५ ।' इति फिञ् । फस्यायनादेशः । तस्य वल्लभां इष्टां उपलम्भ्यां प्रशस्ताम् । '२८४४ | पोरदुपधात् | ३|१|९८ | ' इति यत् । '२८४६ । उपात्प्रशंसायाम् |७|१|६६ |' इति यत्प्रत्यये नुम् । अपश्यन्तोऽनुपलभमानाः । एते प्रकीर्णकाः ॥
इतः क्किदतिशेषमधिकृत्याह -
५२५ - जगाद वानरान् पक्षी - ' नाध्यगीढुं ध्रुवं स्मृतिम् ॥
यूयं संकुटितुं यस्मात् काले ऽस्मिन्नध्यवस्यथ ॥९१॥ जगादेत्यादि - ध्रुवं अवश्यं स्मृतिं स्मृतिशास्त्रं नाध्यगीढुं नाधीतवन्त इति पक्षी वानरान् जगाद । '२४६०। विभाषा लुङ् - लुङोः | २|४|५०|' इति विभाषा गाङादेशः । ' २४६१। गाङ्कुटादिभ्यः - |१२|१|' इति सिचो ङित्वम् । '२३६२। घुमा-स्था-|६|४|६६ । ' इतीत्वम् ' २२४९ | धिच |८|२| २५ | ' इति सिचो लोपः । '२२४७॥ इणः षीध्वम् |८|३|७८|' इति मूर्धन्यः । यस्माद्यूयमस्मिन् काले संकुटितुं अवसातुमध्यवस्यथ अभिप्रायं कुरुथ । कुटादित्वात् ङित्त्वम् ॥ अयमेवावसातुं काल इति चेदाह -
५२६- नाऽयमुद्विजितुं कालः स्वामि- कार्याद् भवादृशाम् ॥
हृत-भार्ये च्युते राज्याद् रामे पर्युत्सुके भृशम् ॥९२॥
नायमित्यादि - भवादृशां युष्मद्विधानां स्वामिकार्यादुद्विजितुं नायं कालः । '२५३६ | विजः । १२२ ।' इति ङित्त्वम् । किमिति न भवतीति चेदाह - राज्यायुते भ्रष्टे रामे निर्वासितत्वात् । तत्रापि हृतभार्ये भृशमत्यर्थ पर्युत्सुके सीतायाम् ॥ ५२७ - यत्नं प्रोर्णवितुं तूर्णं दिशं कुरुत दक्षिणाम्, ॥
प्रोर्णुवित्रीं दिवस् तत्र पुरीं द्रक्ष्यथ काञ्चनीम्. ॥९३॥ यत्तमित्यादि - दक्षिणां दिशं प्रोर्णवितुं आच्छादयितुं छादयिष्याम इति तुमन् । वर्ण शीघ्रं यत्नं कुरुत । तस्यां दिशि पुरीं द्रक्ष्यथ । काञ्चनीम् । '१५३२२ प्राणिरजतादिभ्यो ऽञ | ४ | ३ | १५४ |' प्रोर्णुवित्रीं भमिव्यापिनीम् । तृचि रूपस् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, दिव आकाशस्य । कर्मणि षष्ठी । २४४७। विभाषोणोंः ।।२।३।' इति ङित्वपक्षे उवङ् । अङित्त्वपक्षे च गुणः । कुरुतेति '२२३४॥ सार्वधातुकमपित् ।।२।४।' इति डिस्वे विकरणस्य गुणो न भवति । तस्य चार्धधातुकत्वात् अङित्त्वे धातोगुणः । '२४६७। अत उत् सार्वधातुके ।६।४।११०।' इति उत् ॥
कालापकम् ९४-९७५२८-लङ्कां नाम्ना गिरेर् मूर्ध्नि राक्षसेन्द्रेण पालिताम् ॥
निर्जित्य शक्रमानीता ददृशुर् यां सुर-स्त्रियः॥९४॥ लङ्कामित्यादि-यां पुरी नाम्ना लङ्कां सुरत्रियो ददृशुः दृष्टवत्यः । २२४२। असंयोगाल्लिद कित् ।।२।५।' इति कित्त्वम् । तां यातेति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । गिरेः सुवेलस्य मूर्ध्नि स्थितां राक्षसेन्द्रेण पालितामिति दुर्गमत्वमाख्यातम् । शक्रं निर्जित्य सुरस्त्रिय आनीता इति च रावणस्य माहात्म्यम् ॥ ५२९-बभूव या ऽधिशैलेन्द्रं मृदित्वैवैन्द्र-गोचरम् ॥
कुषित्वा जगतां सारं सैका शङ्के कृता भुवि. ॥१५॥ बभूवेत्यादि-अधिशैलेन्द्रं शैलेन्द्रस्य सुमेरोपरि । सप्तम्यर्थेऽव्ययीभावः। इन्द्रगोचरमिन्द्रनिलयममरावत्याख्यं मृदित्वेव तिरस्कृत्वेव बभूव । '३३९३। इन्धि-भवतिभ्यां च ।।२।६।' इति कित्त्वम् । जगतां सारं कुषित्वा निष्कुष्य । सैका भुवि कृता निर्मितेत्यहं शङ्के । तां यात मृदित्वा कुषित्वेति ३३२२॥ न क्त्वा सेट ।।२।१८।' इति कित्त्वप्रतिषेधे प्राले ३२२३॥ मृड-मृद-१२।७।' इत्यादिना कित्त्वम् ॥ ५३०-अ-मृडित्वा सहस्राऽक्षं क्लिशित्वा कौशलैर् निजैः॥
उदित्वा ऽलं चिरं यत्नात् सैका धात्रा विनिर्मिता.९६ अमृडित्वेत्यादि-सहस्राक्षमिन्द्रममृडित्वा असुखिनं कृत्वा । निजैः आत्मीयैः कौशलैः चिरं क्लिशित्वा प्रयत्नं कृत्वा । उदित्वा अमिधायालं पर्याप्तमेवं करिष्यामीति । यत्नात् महता प्रयासेन सैका धात्रा विनिर्मिता । पूर्ववकित्त्वम् ॥ ५३१-मुषित्वा धन-दं पापो यां गृहीत्वा ऽवसद् द्विषन्, ॥
तां रुदित्वैव शक्रेण यात लङ्कामुपेक्षिताम्. ॥ ९७ ॥ मुषित्वेत्यादि-मुषित्वा धनदं वैश्रवणं तस्मात्पुरं पुष्पकं च विमानमपहतम्। पापः पापाचरणात् यां गृहीत्वा अवसत् उषितः । द्विषन् शत्रुः । शक्रेण रुदित्वेवोपेक्षितामवधीरिताम् । '२६०९। रुद-विद-१२' इति कित्त्वम् । तत्र चकारेण क्वेत्यनुवर्तते ॥
१-७६ । कुबेरस्-त्र्यम्बक-सखो यक्षराड् गुह्यकेश्वरः । मनुष्य-धर्मा धन-दो राजराजो धनाधिपः ॥ इति मा० म०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः - १८९ ५३२ - विदित्वा शक्तिमात्मीयां रावणं विजिघृक्षवः ॥
उक्तं पिपृच्छिषूणां वो मा स्म भूत सुषुप्सवः ॥९८॥ विदित्वेत्यादि - आत्मीयां शक्तिं सामर्थ्यं विदित्वा । पूर्ववत्कित्त्वम् । रावणं विजिघृक्षवः विग्रहीतुमिच्छ्वः । सुषुप्सवः शयितुमिच्छवो मा स भूत । न प्रमत्ता भवतेत्यर्थः । रावणस्य बलीयस्त्वादिदमुक्तं मया वो युष्माकं पिपृच्छिषूणां प्रष्टुमिच्छूनाम् । अत्र ' २६०९। रुद- विद |१२|८|' इति सनः किरवे सम्प्रसारणम् । प्रच्छेः ' २६११। किरश्च पञ्चभ्यः | ७|२|७५ |' इतीडागमः ॥
11
५३३ - ना विविदिषुर्मभ्येति सम्पद् रुरुदिषु॑ नरम्, किं मुमुषिषु वद् यात द्विषो ना पचिकीर्षया ॥९९॥
नेत्यादि - वेदितुं ज्ञातुमिच्छुर्यो न भवति तं नरम विविदिषु रुरुदिषु रोदितुमेषणस्वभावं सम्पद्विभूतिर्नाभ्येति नागच्छतीति वो मयोक्तमिति योज्यम् । किं न यात न गच्छत । मुमुषिषुवत् चौरवदित्यर्थः । पूर्ववत्कित्वम् । द्विषः शत्रोरपचिकीर्षया अपकर्तुमिच्छया । ' २६१२। इको झल | १|२९|' इति किरवे गुणो न भवतीति ' २६१४ | अज्झनग़मां सनि | ३ | ४ | १६ | ' इति दीर्घः । ' २३९० ऋत इद्धातोः |७|४|१००।' ॥
५३४ - बुभुत्सवो द्रुतं सीतां भुत्सीध्वं प्रब्रवीमि वः, ॥
मा च भुवं मृषक्तं नः कृषीढुं स्वामिने हितं १०० बुभुत्सव इत्यादि - बुभुत्सवो ज्ञातुमिच्छवः यदि सीताम् । बुधेः सन्नन्तात् ' २६१३। हलन्ताच्च |१२|१०|' इति कित्त्वम् । '३२६ | एकाचः | ८|२३७।' इति भष्भावः । तदा द्रुतं तां भुत्सीध्वं जानीतेति वो युष्मान् ब्रवीमि । '२३००। लिङ्-सिचौ ।१२|११|' इति कित्त्वम् । मृषोक्तं मिथ्योक्तं नो ऽस्माकं मा च भुद्ध्वं न जानीत, अपि तु सत्यम् । '२२८१| झलो झलि |८|२|२६| इति सिचो लोपः । '५२ | झलां जश् झशि | ८ | ४|५३ |' किवं पूर्ववत् । अतो यूयं स्वामिने रामाय हितं कृषीढुं कुरुत । ' २३६८। उश्च | १|२|१२|' इति किश्वम् । '२२४७ इणः षीध्वं १८१३१७८१' इति मूर्धन्यः ॥
५३५ - समगध्वं पुरः शत्रोर्, मोदयध्वं रघुत्तमम् ॥
"
नौपायध्वं भयं, सीतां नो॑पायंस्त दशाननः ॥१०१॥ समगध्वमित्यादि -- इदमहमाशंसे यदुत शत्रोः रावणस्य पुरः अग्रतः समगध्वं संगता भवत । २७९० | आशंसायां भूतवच्च | ३ | ३|१३२|' इति लुङ् । '२६९९। समो गभ्युच्छि - |१२|३|' इति तङ् । '२७०० | वा गमः | १|३|२९| ' इति सिचः किवे ' २४२८ | अनुदात्त - | ६|४|३७|' इत्यनुनासिकलोपः । '२३१
१-७७६ । रिपौ वैरि सपनारि - द्विषद्-द्वेषण- दुर्हृदः । द्विड्-विपक्षा ऽहिताऽमित्र-द म्यु - शात्रव - शत्रवः ।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९० भट्टिकाव्य-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, १९॥ हस्खादङ्गात् ।।२।२७।' इति सिचो लोपः। मोदयध्वं रघूत्तमं हर्षयत । तत्कार्यकरणात् । मा च भयमुपायध्वं सूचयत । भयं मा काटेंत्यर्थः । '२६९५। भाडो यमहनः ।।३।२' इति तछ । '२६९८॥ यमो गन्धने ।।२।१५।' इति तक् । यमो गन्धन इति सिचः कित्त्वे अनुनासिकलोपः। गन्धनं सूचनम् । मन्यथा युष्मासु गन्धितनयेषु नियतमसौ दशाननः सीतामुपायंस्त स्वीकृतवान् सात् । तस्य दुर्वृत्तत्वात् । २७९०। आशंसायां भूतवञ्च ॥३॥३॥१३॥' इत्यनिटाशंसायां लुङ् । '२७२९। उपाद्यमः स्वकरणे ।।३॥५६॥' इति तङ् । खक. रणं चात्र विवाहनमुक्तम् । '२७३०। विभाषोपयमने ॥२१६' इति अकित्वपक्षे रूपम् ॥
५३६-ततः प्रास्थिषता ऽद्रीन्द्रं महेन्द्रं वानरा द्रुतम् ॥
सर्वे किलकिलायन्तो, धैर्य चाऽऽधिषता ऽधिकम् ॥ तत इत्यादि-ततः सम्पातिवचनानन्तरं सर्वे वानरा महेन्द्र पर्वतं प्रास्थि. पत प्रस्थितवन्तः। धैर्य चाधिकमाधिषत माहितवन्त भात्मनि । तिष्ठतेर्दधा. तेश्च २३८९। स्था-चोरिच ॥२॥१७॥' इति कित्त्वमित्वं च । तिष्ठतेः २६८९। समव-प्र-विभ्यः स्थः-१३२२इति तङ् । किलकिलायन्तः किलकिलाध्वनि कुर्वाणाः । ॥ अव्यक्तानुकरण-1६।१९।' इत्यादिना डाच तदन्तात् '२६. ६८ लोहितादिडाज्भ्यः क्यः ।३।०३।। '२६६९ । वा क्यषः ।।३।९।' इति परस्मैपदम् ॥
कुलकम् १०३-१०५३७-निकुञ्ज तस्य वर्तित्वा रम्ये प्रक्ष्वेदिताः परम् ॥
मणि-रत्नाऽधिशयितं प्रत्युदैक्षन्त तोय-धिम्॥१३॥ निकुञ्ज इत्यादि-तस्य पर्वतस्य निकुञ्ज लतादिपिहितस्थाने वर्तित्वा स्थित्वा । ३३२२॥ न क्त्वा सेद ।।२।१८' इति कित्वप्रतिषेधः । परं प्रक्ष्वेदिताः उचैरन्यकशब्दं कुर्वाणाः । '३०५२॥ निष्ठा शीङ्-१।२।१९।' इति कित्त्वप्रतिवेधः। तोयधि प्रत्युदैक्षन्त दृष्टवन्तः । लङि रूपम् । कीदृशं मणिरत्नाधिशावितम् । ३०८७॥ को ऽधिकरणे च ॥३॥१७॥' इति कः पूर्ववकित्त्वप्रतिषेधः। मणियद्रतमिति स्त्रीरवादावपि रनशब्दस्य दृष्टत्वात् एकपदन्यमिचारे विशेषणविशेष्यभावः । तस्याधिशयितमवस्थानमित्यर्थः ॥ ५३८-अ-मर्षितमिव घ्नन्तं तटाऽद्रीन् सलिलोमिभिः ॥
श्रिया समग्रं द्युतितं मदेव प्रलोठितम् ॥ १०४ ॥ १-३४८ । निकुञ्ज-कुचौ वा कीबे लतादिपिहितोदरे। । २-२५९। भङ्गसतरङ्ग उर्मिर वा स्त्रियां वीचिरथोभिषु ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
तष लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्ग:- १९१ अमर्षित इत्यादि-सलिलोमिमिः कल्लोलैः । तटादीन् तटस्थान् पर्वतान् मन्तं प्रत्युदैशन्त । अमर्षितमिव '३०५५। मृषस्तितिक्षायाम् १॥२०॥' इति कित्त्वप्रतिषेधः पश्चात् नसमासः। श्रिया हेतुभूतया समग्रं संपूर्णम् । द्युतितमिति कर्तरि निष्ठा । यदि वा श्रिया कर्तृभूतया द्युतितं शोभितम् । यत्रेत्यध्याहृत्य तमैक्षन्तेति योज्यम् । एवं च कृत्वा '३०५६। उदुपधात्-रा२१॥ इत्यादिना भावे निष्ठायां विकल्पेन कित्त्वप्रतिषेधात् कित्त्वमुदाहृतम् । मदेनेव मत्ततयेव । श्रिया हेतुभूतया प्रलोठितं चूर्णितुमारब्धम् । '३०५३॥ आदिकर्मणि-३॥७॥' निष्ठायामकित्त्वमुदाहृतम् ॥ ५३९-पूतं शीतैर् नभस्वद्भिर् ग्रन्थित्वैव स्थितं रुचः ॥
गुम्फित्वैव निरस्यन्तं तरङ्गान् सर्वतो मुहुः ॥१०॥ पूतमित्यादि-नभस्वद्भिर्वायुमिः शीतैः पूतं पवित्रीकृतम् । ३०५०। पूङश्च ॥२॥५१॥' इति विकल्पेनेट् । अत एव पक्षे पूजः क्वानिष्ठयोः कित्त्वप्रतिषेधो ऽत्र न भवति । तत्र सेडित्यनुवर्तते । रुचो दीप्तीग्रन्थित्वेव संदर्येव स्थितम् । ३३२४ानोपधात्थफान्ताद्वा ।२२३॥' इति कित्त्वप्रतिषेधपक्षे रूप. म् । सर्वतस्तरङ्गान् गुम्फित्वेव निरस्यन्तं क्षिपन्तम् । नोपधादिति विकल्पेन कित्त्वप्रतिषेधः । यत्रेत्यध्याहृत्य तमैक्षन्तेति योज्यम् ॥ '५४०-वञ्चित्वा ऽप्यम्बरं दूरं स्वमिंस् तिष्ठन्तमात्मनि ॥ ___ तृषित्वैवा ऽनिशं स्वादु पिबन्तं सरितां पयः ॥१०६॥
वञ्चित्वेत्यादि-स्थित्यनतिक्रमादम्बरं दूरं वञ्चित्वातिक्रम्य । '३३२५॥ वञ्चि लुचि-२२४।' इति कित्त्वप्रतिषेधः । स्वस्मिन्नात्मनि स्वरूपे तिष्ठन्तम् । भत्र १४० नश्छच्यप्रशान् ।।३।७।' इति नकारस्य रुत्वम् । पूर्वस्य त्वनुनासिकादेशः । तृषित्वेव तृषित इव भूत्वा । '३३२६॥ तृषि-मृषि-१२।२५।' इत्यादिना [ कित्त्वविकल्पः । प्रतिषेधः। तत्सलिलस्य स्वादुत्वात् । सरितां पयः स्वादु पिबन्तं भनिशमजस्रम् ॥ ५४१-द्युतित्वा शशिना नक्तं रश्मिभिः परिवर्धितम् ॥
मेरो जेतुमिवा ऽऽभोगमुच्चैर् दिद्योतिषु मुहुः. १०७ द्युतित्वेत्यादि-शशिना नक्तम् रात्रौ द्युतित्वा दीप्तिमता भूत्वा । रश्मि'भिः परिवर्धितं वृद्धिं नीतं सन्तं तोयधिं मेरोराभोगं महत्त्वं जेतुमिव मुहुरुबैर्दियोतिषु वर्धितुमिच्छमित्यर्थः । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् । द्युतित्वा दियोतिषुमिति २६१७। रलो व्युपधात्-१२।२६।' इति कित्त्वाकित्त्वे । तत्र युकारो
१-७० । नभस्वदचात-पवन-पवमान-प्रभजनाः ।। २-(५३८) श्लोकस्यं टिप्पणं विलोकनीयम् । ३-१४७१ दिवा ऽहीत्यथ दोषा च नक्तं च रजनावपि ।' ४-११८ ॥ किरणोस्रमयूखांऽशु-गभस्ति-घृणि रश्मयः।' इति सर्वत्र ना० भ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, पधादिकारोपधाच्च रलन्ताद्धलादेर्धातोः परौ क्त्वासनौ वा न कितौ भवत इति सूत्रार्थः । ५४२-विलोक्य सलिलोच्चयानधि-समुद्रमभ्रंलिहान्
भ्रमन्-मकर-भीषणं समधिगम्य चा ऽधः पयः ॥ गमाऽऽगम-सहं द्रुतं कपि-वृषाः परिप्रेषयन्
गजेन्द्र-गुरु-विक्रम तरु-मृगोत्तमं मारुतिम् ॥१०८॥ विलोक्येत्यादि-कपिवृषाः कपिमुख्याः मारुति हनुमन्तं द्रुतं परिप्रेषयन् व्यसर्जयन् । परिप्रपूर्वोत् १२०२॥ इष गतौ' इत्यस्मात् हेतुमण्ण्यन्तात् लङि रूपम् । किं कृत्वेत्याह । विलोक्य सलिलोच्चयान् सलिलोर्मीन् । उर्व चीयत इति '३२३१॥ एरच् ।३।३।५६॥' । अधिसमुद्रं समुद्रस्योपरि। अनंलिहान दूरमुच्छ्रितान् । अधश्च पयः समधिगम्य ज्ञात्वा। कीदृशम् । भ्रमद्भिर्मकरैर्भाषणं भयानकम् । भीषयतीति नन्दादित्वाल्युः । गमागमसहं गमनागमनयोग्यं मारुतिम् । गजेन्द्रस्येव गुरुर्विक्रमो यस्य । तरुमृगेषु वानरेषत्तममिति । सप्तमीति योगविभागात् सः॥
॥ इति डिवाधिकारः॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्येद्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः
सर्गः पर्यवसितः।
अष्टमः सर्गः। आत्मनेपदमधिकृत्याह५४३-अगाधत ततो व्योम हनूमानुरु-विग्रहः, ॥
अत्यशेरत तद्-वेगं न सुपर्णाऽर्क-मारुताः॥१॥ अगाधतेति-ततो विसर्जनान्तरं हनूमान् समुद्रलङ्घनाय ब्योमाकाशमगाधत प्रस्थितवान् । '४। गार प्रतिष्ठा-लिप्सयोः।' इत्यस्मालछ। २१५७। अनुदा. त्तडितः-१३।१२।' इत्यनुदात्तेवादात्मनेपदम् । उरुविग्रहः कामरूपित्वात् तदानीमुत्पादितविपुलकायः । तस्य चोत्पततो वेगं गरुडादित्यपवनाः नात्यशेरत नाति
१-'पद्येऽस्मिन् पृथ्वी वृत्तम् । तल्लक्षणं तु-९४। जसौ जस-य-ला वसु ग्रहयतिश् च पृथ्वी गुरुः ।' इति वृत्तरत्नाकरे भट्टकेदार आह । २-१४२९। शुक्रले मूषके श्रेष्ठे सुकृते वृषमे वृषः।' ३-३३ । गरुल्मान् गरुडस ताक्ष्यों वैनतेयः खगेश्वरः ॥ ३४॥ नागान्तको विष्णु-रथः सुपर्णः पन्नगाऽशनः।' इति सर्वत्र आ० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोकवनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - १९३ शयितवन्तः । ङित्त्वात्तङ् । '२४४२| शीङो रुट् | ७|१|६|' | '२४४१ । शीङः सार्वधातुके गुणः | ७|४|२१॥ ॥
५४४ - अभायत यथाऽर्केण सुप्रातेन शरन-मुखे, ॥
गम्यमानं न तेनाssसीदंगतं कामता पुरः ॥ २॥
अभायतेत्यादि - यथा अर्केण सुप्रातेन सुप्रभातेन नीहाराद्यभावात् । शोभनं प्रातरनेनेति । '८६० | सुप्रात- सुश्व - |५|४ | १२० । ' इति समासान्तनिपातनम् । शरन्मुखे शरदारम्भे । अभायत दीप्यते स्म । ' २६७९ | भाव- कर्मणोः |१|३|१३|' इति भावे तङ् । तद्वत्तेनाभायत । पुरोऽग्रतो यदर्केण गम्यमानमवटभ्यमानं वर्मेत्यर्थात् । कर्मण्यात्मनेपदम् । तेन हनूमता क्रामता गच्छता । शिति क्रम इति दीर्घत्वम् । नागतमासीत् अपि तु सर्वमेव गतमिति ॥ ५४५ - वियति व्यत्यतन्वातां मूर्ती हरि- पयोनिधी, ॥
व्यत्यैतां चौत्तमं मार्गम॑र्केन्द्रेन्दु-निषेवितम् ॥ ३ ॥
1
वियतीत्यादि - हरिपयोनिधी हनूमत्समुद्रौ मूर्ती स्वदेहौ वियत्याकाशे व्यत्यतन्वातां व्यतिविस्तारितवन्तौ । तनोतेर्लङ् । '२६८० । कर्तरि कर्मव्यतिहारे ।१।३।१४।' इत्यात्मनेपदम् । उत्तमं च मार्ग अर्केन्द्रेन्दुनिषेवितं व्यत्यैतां व्यतिगतवन्तौ । इणः परस्य लङः कर्मव्यतिहार इत्यात्मनेपदं प्राप्तं ' २६८१ । न गतिहिंसार्थेभ्यः । १।३।१५।' इति गत्यर्थत्वात् प्रतिषिद्धं तेन तसस्तामादेशः । तत्र हरेर्गच्छतः पुरतो यस्मिन्वियत्प्रदेशे स्वमूर्ति विस्तारितुमवसरो भविता, तत्र पयोनिधिरूर्मिभिः स्वमूर्ति वितस्तार । पयोनिधेश्च वेला तटं गच्छतो यत्र स्वमूतिविस्तारावसरो भावी तत्र हरिः स्वमूर्ति वितस्तार । तथा पयोनिधेर्य मार्ग गन्तुमवसरो भविता हरिरुत्पत्य तं मार्ग गन्तुमैच्छत् । यं च हरेर्मार्गे गन्तुमवसरो भविता तं मार्ग पयोनिधिरभ्रंलिहै रूर्मिभिरैच्छत् । यत्र यत्क्रियावसरे क्रियां करोति स तत्र तत्क्रियाकारीत्युपचर्यते । यथा देवदत्तसाध्यां क्रियां यज्ञदत्तः कुर्वन् तत्कारीत्युच्यते । ततश्वेतरेणेतरसंबन्धिन्याः क्रियाया: करणात् अन्यतरसंबन्धिन्याश्चेत् सम्भवति कर्मव्यतिहारः ॥
"
५४६ - व्यतिजिग्ये समुद्रोऽपि न धैर्यं तस्य गच्छतः ॥
व्यत्यगच्छन् न च गतं प्रचण्डोsपि प्रभञ्जनः ॥४॥
"
व्यतीत्यादि - तस्य हरेर्गच्छतः स्वदेहस्याल्पतां कर्तुं योऽवसरो भावी तत्र समुद्रो नातिशयधैर्यं कृतवान् । तेन तस्य धैर्यं न जितं तदानीं तस्योद्धतकलोलत्वात् । अपिशब्दाच्च हनूमानपि समुद्रस्य शान्तत्वं कर्तुं योऽवसरो भावी तत्र नातिशयधैर्य तेन तस्य धैर्य वा न जितं तदानीं तस्य विपुलकायत्वात् । १–‘१३८३ । यमाऽनिलेन्द्र चन्द्राऽर्क-विष्णु-सिंहांऽशु-वाजिषु । शुकाऽहि कपि- मेकेषु हरिर् ना कपिले त्रिषु ।' इति नानार्थेऽमरः ।
'कृतवान् ।
भ० का० १७
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे तृतीयो वर्गः,
-
I
तदेवं हनूमतः समुद्रो हनूमानपि समुद्रस्य धैर्यं न व्यतिजिग्ये नामिबभूव । एकवचनस्य प्रत्येकाभिसंबन्धात् । कर्मव्यतीहारे पूर्ववदात्मनेपदम् । '२३३१ । सँलिटोर्जेः | ७|३|५७ |' इति कुत्वम् । तस्य हनूमतो गतं गमनं प्रचण्डोऽपि महान् प्रभञ्जनो वायुर्न व्यत्यगच्छत् प्राप्तवान् ॥
तस्यातिजवेन गच्छतः पथि राक्षसी संप्राप्ता तामसौ व्यापादितवानित्याह५४७ - व्यतिघ्नन्तीं व्यतिघ्नन्तां राक्षसीं पवनाऽऽत्मजः ॥ जघानाऽऽविश्य वदनं निर्यात् भित्त्वोदरं द्रुतम् ५
व्यतीत्यादि — हनिष्याम्येनमिति राक्षस्या यो वधकरणावसरः तत्र व्यतिघ्नन् व्यतिघ्नन्तीं तस्यैनां हनिष्यामीति यो वधकरणावसरः तत्र नन्तीं तदेवमितरेतरक्रियाकरणेन व्यतिघ्नन्तीं राक्षसीम् । न गतीत्यादिना हिंसार्थत्वादात्मनेपदप्रतिषेधः । तां पवनात्मजो हनूमान् जघान । कथं वदनमाविश्य उदरं भित्त्वा द्रुतं निर्यात् निर्गच्छन् । यातेः शतरि रूपम् ॥
५४८ - अन्योन्यं स्म व्यतियुतः शब्दान् शब्दैस् तु भीषणान् ॥ उदन्वांश् चा॑निलॊद्धूतो म्रियमाणा च राक्षसी ॥ ६ ॥
अन्योन्यमित्यादि - अन्योन्यमित्यन्योन्यस्येत्यर्थः । 'कर्मव्यतिहारे सर्व - नानो द्वे भवतः स्त्रीनपुंसकयोरामभाव इति वक्तव्यम्' । अन्योन्यस्य संबन्धिभिः शब्दैः उदन्वद्राक्षस्यौ शब्दान् भीषणानात्मीयान् व्यतियुतः स्म मिश्रितवन्तौ । ‘११०६। यु मिश्रणे' इत्यस्मात् '२७७८ । लट् स्मे | ३ |२| ११८ | ' इति भूते लट् । '२६८२ । इतरेतर - 1१|३|१६|' इत्यादिना कर्मव्यतिहार आत्मनेपदप्रतिषेधः । तत्रोदन्वतः शब्दकरणाद्यो भीषणशब्दमिश्रणावसरो भावी तन राक्षसी म्रियमाणा शब्दान् भीषणानुदन्वच्छन्दैर्युयाव । राक्षस्याः शब्दकरणाद्यो भीषणशब्द मिश्रणावसरो भावी तत्रोदन्वाननिलोद्धूतः शब्दान् भीषणान् राक्षसीशब्दैर्युयाव ॥
५४९ - न्यविक्षत महा- ग्रोह-संकुलं मकराऽऽलयम् ॥
सैका बहूनां कुर्वाणा नत्राणां स्वाऽऽशितम्भवम् ॥७॥ न्यविक्षतेत्यादि - महद्भिग्रहैः संकुलं मकरालयं समुद्रं न्यविक्षत प्रविटवती । ‘२६८३ । नेर्विशः | १|३ | १७|' इत्यात्मनेपदम् ' २३३६ । शल इगुपधादनिटः सः | ३ | १|४५|' बहूनां नक्राणामेकापि सती स्वाशितम्भवं सुष्ठु तृप्तिं कुर्वाणा । '२८६२ । आशिते भुवः | ३ |२| ४५|' इति भावे खच् ॥
१ २७५ । ग्राहोऽवहारो, नक्रस् तु कुम्भीरः ।' इति ना० म० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratww.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोकवनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः- १९५ ५५०-कृतेनोपकृतं वायोः परिक्रीणानर्मुत्थितम् ॥
पित्रा संरक्षितं शक्रात् स मैनाकाऽद्रिमैक्षत.॥ ८॥ कृतेनेत्यादि-स हनूमान् समुद्रादुत्थितं मैनाकाद्रिमैक्षत । वायोरुपकृत्त. मुपकारं कृतेन प्रत्युपकारेण परिक्रीणानं परिक्रयं विचिन्वन्तम् । '२६८४। परिव्यवेभ्यः क्रियः ।।३।१८।' इत्यकर्चभिप्रायविषयमात्मनेपदम् । पित्रा वायुना रक्षितं शक्रात् । तेन हि पक्षच्छेदकाले महता वेगेन समुद्रं नीत्वा रक्षित इति श्रूयते ॥ ५५१-खं पराजयमानोऽसावुन्नत्या पवनाऽत्मजम् ॥
जगादाऽद्रिर 'विजेषीष्ठा मयि विश्रम्य वैरिणम्. ॥९॥ खमित्यादि-असावद्रिः उन्नत्या उन्नतया खं पराजयमानोऽभिभवन् पव. नात्मजं जगाद । मयि विश्रम्य स्थित्वा वैरिणं शत्रु विजेषीष्ठाः त्वमभिभूयाः । आशिषि लिङ् । उभयत्रापि २६८५१ वि-पराभ्यां जेः ।१।३।१९।' इति तङ् ॥ ५५२-फलान्यादत्स्व चित्राणि, परिक्रीडस्व सानुषु, ॥
साध्वनुक्रीडमानानि पश्य वृन्दानि पक्षिणाम् ॥१०॥ फलानीत्यादि-चित्राणि नानाविधानि फलानि आदरस्व गृहाण । २६८६। आङोदोऽनास्यविहरणे।।३।२०।' इत्यात्मनेपदम् । सानुषु ममैकदेशेषु परिक्रीडख विहर । पक्षिणां च वृन्दानि साधु शोभनं अनुक्रीडमानानि विहरन्ति सन्ति पश्य । उभयत्र '२६८७। क्रीडोऽनु-सं-परिभ्यश्च ।।३।२१॥' इति तङ् ॥ ५५३-क्षण भद्राऽवतिष्ठस्व, ततः प्रस्थास्यसे पुनः॥
न तत् संस्थास्यते कार्य देक्षणोरीकृतं त्वया.॥११॥ क्षणमित्यादि-हे भद्र कल्याण ! क्षणमवतिष्ठस्व । ततः पश्चात्प्रस्थास्यसे यास्यसि । यच्च कार्य करणीयं दक्षेणानलसेन त्वया उरीकृतमङ्गीकृतं न च संस्थास्यते अपि तु निष्पत्स्यत एवेत्यर्थः । सर्वत्र २६८९। समव-प्र-विभ्यः स्थः ।१।३।२२।' इति तङ्॥ ५५४-त्वयि नस् तिष्ठते प्रीतिस् तुभ्यं तिष्ठामहे वयम् , ॥
उत्तिष्ठमानं मित्राऽर्थे कस् त्वां न बहु मन्यते. ॥१२॥ त्वयीत्यादि-त्वयि विषये अस्माकं प्रीतिरस्ति । तेन संशये अस्माभिरन्यो निर्णेता नान्वेषणीयः । किन्तु नो ऽस्माकं प्रीतिरेव निर्णयं पश्यन्ती त्वयि तिष्ठते । २६९०। प्रकाशन स्थेयाख्ययोश्च । १।३।२३।' इत्यात्मनेपदम् । विवादपद. निर्णेता स्थय उच्यते । तुभ्यं तिष्ठामहे वयमिति त्वयि विषये अस्माकं चेतो
१-१०१६ । दक्षे तु चतुर-पेशल-पटवः सूत्थान उष्णश् च ।।२-११६४। ऊरीकृत मुररीकृतमङ्गीकृतमाश्रुतं प्रतिज्ञातम् ।' इति सर्वत्र ना० अ० ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
वर्तत इति स्वाभिप्रायम् । तुभ्यं तिष्ठामहे स्वाभिप्रायं निवेदयाम इत्यर्थः । अत्र प्रकाशनं च स्वामिप्रायकथनम् । '५७२ | श्लाघ- हुङ्-स्था-शपां ज्ञीप्स्यमानः | १| ४ | ३ ४ |' इति सम्प्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । कस्मादेवं मां श्लाघस इति चेदाह । मित्रार्थे उत्तिष्ठमानं यतमानम् । २६९१ । उदोऽनूर्ध्व कर्मणि | १|३|२४ | ' इत्यात्मनेपदम् । कस्त्वां न बहु मन्यते न श्लाघते ॥
५५५ - ये सूर्यमुपतिष्ठन्ते मन्त्रैः संध्या-त्रयं द्विजाः, ॥
रक्षोभिस्तापितास्तेऽपि सिद्धिं ध्यायन्ति तेऽधुना.
य इत्यादि - ये द्विजा मन्त्रैः करणभूतैः सूर्यमुपतिष्ठन्ते प्रत्युपासते । '२६ - ९२। उपान्मन्त्रकरणे ।१।३।२५|' इत्यात्मनेपदम् | संध्यान्त्रयं त्रिसन्ध्यम् । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । तेऽपि रक्षोभिस्तापिता उपद्रुताः अधुना ते सिद्धिं घ्यायन्ति । किं पुनरहं यत्ते पितुः सुहृत् ॥
I
तदेव दर्शयन्नाह—
५५६ - अ - व्यग्रर्मुपतिष्ठस्व वीर ! वायोरहं सुहृत् ॥
"
रविर् वितपतेऽत्यर्थमा॑श्वस्य मयि गम्यताम् ॥१४॥
अव्यग्रमित्यादि - हे वीर ! अव्यग्रमनाकुलं मय्युपतिष्ठस्व सन्निहितो भव । '२६९३ | अकर्मकाच्च |१| ३ | २६ | ' इत्यात्मनेपदम् । यतो वायोस्तव पितुरहं सुहृत् । रविरत्यर्थं वितपते दीप्यते । ' २६९४ । उद्- विभ्याम् (१।३।२७' इत्यारमनेपदम् । तत्राकर्मकादिति वर्तते । तस्मादाश्वस्य मयि विश्रम्य गम्यताम् ॥ ५५७ - तीव्रमु॑त्तपमानो ऽयम॑ शक्यः सोढुमा॑तः ॥
1
आघ्नान इव संदीतैरलांतैः सर्वतो मुहुः ॥ १५ ॥
तीव्रमित्यादि - तीव्रं सुष्ठु उत्तपमानो दीप्यमान आतपः सोढुमशक्यः । पूर्ववदात्मनेपदम् । अलातैः उल्मुकैः संदीप्तैः सर्वत्र आनान इव ताडयन्निव । ‘२६९५। आङो यमहनः । १|३|२८|' इत्यविवक्षित कर्मकत्वादात्मनेपदम्' २३६३। गम-हन-१६।४।९८।' इत्युपधालोपः '३५४ । हो हन्तेः | ७ | ३ | ५४ | ' इति कुत्वम् ॥ ५५८ - संशृणुष्व कपे ! मत्कैः संगच्छस्व वनैः शुभैः ॥
समारन्तममा sभीष्टाः संकल्पस् त्वय्युपागते. १६ संशृणुष्वेत्यादि - हे कपे ! संशृणुष्व आकर्णय । ' २६९९ | समो गम्यृच्छि - ||३|२९|' इत्यादि विवक्षित कर्मकत्वादात्मनेपदम् । शुभैः शोभमानैः । इगुपधलक्षणः कः । वनैर्मत्कैः मत्स्वामिकैः । अहं स्वामी येषामिति ' १८७७ ।
१ - १२० । रोचिः शोचिरुमे कीबे, प्रकाशो द्योत आतपः । । २ – '९१५ । अथ स्त्री स्यादङ्गारो, ऽलातमुल्मुकम् ।' । ३ – '१५५॥ धीर् वारणावती मेधा, संकल्पः कर्म मानसम् ।' इति सर्वत्र ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालकि पूर्ववदात्मयोगी स्याम्' इति अभिप्रायाः कदा
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्ग:-१९७ स एषां ग्रामणीः ।५।२।७८।' इति कः । १३७३। प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।।२।९।' इति मदादेशः । संगच्छस्व संगतो भव । पूर्ववदात्मनेपदम् । समारन्त ममाभीष्टा इति ममाभिप्रेता ये संकल्पा अभिप्रायाः 'कदा नु मे सुहृत्तया वा कश्चिदेष्यति यस्याहमुपयोगी स्याम्' इति ते समारन्त आगताः त्वय्युपागते सति । अर्तेलुङि पूर्ववदात्मनेपदम् । '२३८२। सर्ति-शास्त्यर्तिभ्यश्च ।३।११५६।' इत्यङि '२४०६। ऋ-दृशोऽङि गुणः ।७।४।१६' । २२५४। आडजादीनाम् ।।१।७२।' भाषाविषयस्य प्रयोगः ॥
न चैवं मिथ्या वायुमें सुहृदित्याह५५९-के न संविद्रते, वायोर् मैनाकाऽद्रिर् यथा सखा, ॥
यत्नार्दुपाह्वये प्रीतः, संह्वयस्व विवक्षितम् ॥ १७ ॥ क इत्यादि-वायोमैनाकाद्विर्यथा सखेति के न संविद्रते जानन्ति । वेत्तेः पूर्ववदात्मनेपदम् '२७०१॥ वेत्तेर्विभाषा ।।१।।' इति रुट् । तस्मात् । प्रीतः सन् अहं यत्नादुपाह्वये भवन्तमाह्वयामि । ततः संवयस्व कथय विवक्षितमभिप्रेतम् । २७०३। नि-समुपविभ्यो ह्रः ।।३।३०।' इत्यकर्त्रभिप्राये लट्लोटोरात्मनेपदम् । ततो कर्मकादिति निवृत्तम् । सामान्येन विधानम् ॥ ५६०-द्योमिवावयमानं तमवोचद् भूधरं कपिः ॥
उपकुर्वन्तमत्यर्थं प्रकुर्वाणोऽनुजीवि-वत्. ॥ १८ ॥ द्यामित्यादि-द्यामिवाकाशमिवाह्वयमानं महत्तया स्पर्धमानम् । २७०४ । स्पीयामाङः ।।३।।' इत्यात्मनेपदम् । अत्यर्थमुपकुर्वन्तं आतिथ्येन तमीशं भूधरमवोचत् । कपिः प्रकुर्वाणः सेवमानो ऽनुजीविवत् भृत्यवत् । २७०५। गन्धन-1१॥३॥३२।' इत्यादिना सेवने तङ् ॥ ५६१-'कुल-भार्या प्रकुर्वाणमहं द्रष्टुं दशाननम् ॥
यामि त्वरा-वान् शैलेन्द्र!, मा कस्यचिदुपस्कृथाः. १९ कुलभार्यामित्यादि-अहं दशाननं द्रष्टुं यामि कुलभायाँ प्रकुर्वाणं कुलनारीमभिगच्छन्तम् । तस्यां सहसा प्रवर्तमानमित्यर्थः । साहसिक्ये तङ् । त्व. रावान त्वरायुक्तः । अतः हे शैलेन्द्र ! मा कस्यचिदशनपानादिकस्य उपस्कृथाः अतिशयवन्तं मा कार्षीरित्यर्थः । माङि लुङ् । प्रतियत्ने तङ् । '२५४७। तनादिभ्यस्त-थासोः ।२।४।७९।' इति सिचो लुक् । '२५५२। उपात्प्रतियत्न-1६11१३९।' इति सुट । कस्यचिदिति ७१४ । कृतः प्रतियत्ने ।२।३।५३' इति कर्मणि षष्ठी॥
१७७७ वयस्यः स्निग्धः सवया, अथ मित्रं सखा सुहृत् ।। २-८० । द्यो दिवो दे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम् । नभोऽन्तरिक्षं गगनमनन्तं सुरवमै खम् । वियद् विष्णुपदं वा तु पुंस्याकाश-विहायसी ॥' ३-७७४। षण्डो वर्षचरस तुल्यौ, सेवकार्यनुजीविनः । इति सर्वत्र ना० अ०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८ भट्टि-कान्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ५६२-योऽपचके वनात् सीतामधिचके न यं हरिः, ॥
विकुर्वाणः स्वरानद्य बलं तस्य निहन्म्यहम् ॥२०॥ य इत्यादि-यः सीतामपचक्रे अभिबभूव । अवक्षेपणे तङ् । वनादिति वनमुपगम्य । ल्यब्लोपे कर्मणि पञ्चमी । हरिरिन्द्रो नाधिचके न प्रसेहे । '२७०६। मधेः प्रसहने ।।३।३३।' इति तङ् । तस्य बलं दशाननस्य सामर्थ्य कीदृशम् । स्वरान् विकुर्वाणं विविधान् स्वरान् कुर्वाणम् । २७०७। वेः शब्दकर्मणः ।१।२।३४।' इति तङ् । तस्य दशाननस्य बलं निहन्मि ॥ ५६३-विकुर्वे नगरे तस्य पापस्या ऽद्य रघु-द्विषः, ॥
विनेष्ये वा प्रियान् प्राणानुदानेष्येऽथवा यशः. २१ विकुर्व इत्यादि-तस्य रघुद्विषो रामशत्रोः पापस्य नगरे पुयौं अहमद्य विकुर्वे विविधं चेष्टे । '२७१८ अकर्मकाञ्च ।।३।४५।' इति त । तत्र विकुर्वाणो यदि वा प्रियानपि प्राणान् स्वाम्यर्थे विनेष्ये अपनेष्यामि । '२७०९। संमानन -१३।३६।' इत्यादिना व्यये तङ् । यतो धर्मादिषु विनियोगो व्ययः । यशो वा उदानेष्ये ऊर्ध्वं नेष्यामि तस्यापकारकरणात् । अत्रोत्साने तङ् । उत्सानमुरक्षेपणम् ॥ ५६४-विनेष्ये क्रोधमथवा क्रममाणोऽरि-संसदि ॥'
इत्युक्त्वा खे पराक्रस्त तूर्ण सूनुर् नभैस्वतः ॥२२॥ विनेष्य इत्यादि-यदि वा क्रोधमात्मनो विनेष्ये अपनेष्यामि । '२७२०। कर्तृस्थे च-१॥३॥३७॥' इति तङ् । कर्तृस्थस्य क्रोधकर्मणो ऽशरीरत्वात् अत्र व्ययो न संभवतीति । भरिसंसदि शत्रुसभायां क्रममाणः । अप्रतिबन्धेन प्रवर्त. मानः । २७११॥ वृत्ति-सर्ग-1११३।३०।' इत्यादिना वृत्तौ तछ । वृत्तिरप्रतिबन्धः। इत्येवमुक्त्वा नभस्वतः सूनुर्वायोस्तनयः खे तूर्ण पराक्रस्त शीघ्रमुत्सेहे । २७१२॥ उप-पराभ्याम् ।।३।३९।' इत्यनेन सर्गे तङ् । सर्ग उत्साहः ॥ ५६५-परीक्षितुमुपाक्रस्त राक्षसी तस्य विक्रमम् ॥
दिवमाक्रममाणेव केतु-तारा भय-प्रदा. ॥ २३ ॥ परीत्यादि-तस्य हनूमतो विक्रमं शौर्य परीक्षितुं राक्षसी उपास्त उत्सेहे पूर्ववत्तङ् । दिवमाक्रममाणेव । यथा केतुः स्वर्भानुः तारा नभस्युद्गच्छति भयं. करा । '२७१३। आङ उद्गमने ।।३।४०।' इति तङ् । तत्र हि ज्योतिरुद्रमन इत्युक्तम् । केतुतारायाश्च ज्योतिःस्वभावात् ॥
१-(५४५) श्लोकस्थं टिप्पणमालोचनीयम् । २-७२० । समज्या परिषद् गोष्ठी सभा-समिति-संसदः।।३-(५३९ ) श्लोकस्य टीकनं विलोक्यताम् । ४-१२६७ । ग्रहभेदे ध्वजे केतुः पार्थिवे तनये सुतः । इति सर्वत्र ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-१९९ ५६६-जले विक्रममाणाया हनूमान् शत-योजनम् ॥
आस्यं प्रविश्य निरयादणूभूया ऽप्रचेतितः ॥ २४ ॥ जल इत्यादि-विक्रममाणायाः पर्चा विचरन्त्याः। '२७१४। वेः पादविहरणे ।।३।४।' इति तङ् । जलग्रहणात् गतिविशेषं दर्शयति । आस्यं शतयोजनं शतं योजनानि यस्य प्रमाणतः । तदणूभूय सूक्ष्मीभूय प्रविश्य निरगात् निर्गतः। उदरं विदार्येत्यर्थात् । अप्रचेतितः अविज्ञातः ॥ ५६७-द्रष्टुं प्रक्रममाणो ऽसौ सीतामम्भोनिधेस् तटम् , ॥
उपास्ता ऽऽकुलं घोरैः क्रममाणैर् निशाचरैः ॥२५॥ द्रष्टुमित्यादि-असौ हनूमान् सीतां दष्टुं प्रक्रममाणः भारभमाणः आदिकमणि यथा भोक्तुं प्रक्रमते इति । उदधेस्तटमुपास्त गन्तुं प्रारब्धवानित्यर्थः । ततश्च प्रोपयोरादिकर्मणि समानार्थत्वात् '२७१५। प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम् ॥ १॥३॥४२।' इति तङ् । घोरैः रौद्रैः । निशाचारैराकुलं व्याप्तम् । तट क्रममाणैः इतस्ततो गच्छद्भिः । '२७१६। अनुपसर्गाद्वा ।।३।४३।' इति तङ् ॥ ५६८-आत्मानमपजानानः शंश-मात्रो ऽनयद् दिनम् , ॥ __ ज्ञास्ये रात्राविति प्राज्ञः प्रत्यज्ञास्त क्रिया-पंटुः ॥२६॥
आत्मानमित्यादि-मा कश्चिदद्राक्षीदिति तथाविधमात्मानं शरीरमवजानानः अपहुवानः । २७१७। अपह्नवे ज्ञः ।।२।४३।' इति तङ् । यो हि शशमात्रो भूत्वा स्थितः तेन कथमात्मा लोके नापलपितः स्यात् । अनयद्दिनं भगमयदिवसम् । ज्ञास्ये रात्राविति प्रत्यज्ञास्त प्रतिज्ञातवानित्यर्थः । २७१९। सं-प्रतिभ्यामनाध्याने ।।३।४६।' इत्यात्मनेपदं लुङो भवति । आध्यानं चोत्कण्ठनम् । ज्ञास्ये इत्यकर्मकाचेत्यकर्मकक्रियावचनवादात्मनेपदम् । प्राज्ञः क्रियापटुरिति बुद्धिकौशलं कर्मकौशलं च दर्शयति ॥ ५६९-संजानानान् परिहरन रावणाऽनुचरान् बहून् ॥
लङ्कां समाविशद् रात्रौ वदमानोऽरि-दुर्गमाम् ॥२७॥ संजानानानित्यादि-रावणस्यार्थेषु कार्येषु ये चरन्तीति २९३०। चरेष्टः ।३।२।१६।' तान् बहून् संजानानान् चेतयतः परिहरन् । अनाध्याने तङ् । रात्रौ लङ्कां समाविशत् प्रविष्टवान् । अरिदुर्गमां राक्षसदुर्गमाम् । वदमानो भासमानः । २७२०। भासनोपसंभाषा-1१।३।४।' इत्यादिना आत्मनेपदम् ॥ ५७०-कंचिन् नोपावदिष्टा ऽसौ, केनचिद् व्यवदिष्ट न, ॥
शृण्वन् संप्रवदमानाद् रावणस्य गुणान् जनात्. २८ १-५२९ । गन्धर्वः शरभो रामः समरो गवयः शशः।' इति ना० अ०॥ २-(५५६) श्लोकस्यं टीकनं द्रष्टव्यम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०० भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
कंचिदित्यादि-असौ प्रविष्टः सन् न कंचिदुपावदिष्ट उपसान्वितवान् । उपसम्भाषायां तङ् । केनचियवदिष्ट न, न भाषितवान् । विमतौ तछ । विमतिर्नानामतिः शृण्वन् आकर्णयन् । जनात् संप्रवदमानात् संभूय भाषमाणात् । रावणस्य संबन्धिनो गुणान् । '२७२१॥ व्यक्तवाचाम्-19॥३॥४८॥' इत्यात्मनेपदम् । जनानां व्यकवाक्त्वात् ॥ ५७१-जल्पितोत्क्रुष्ट-संगीत-प्रवृत्त-स्मित-वैलिगतैः॥
घोषस्यान्ववदिष्टेव लङ्का पूत-क्रतोः पुरः. ॥ २९ ॥ जल्पितेत्यादि-पूतक्रतोरिन्द्रस्य या पूः तस्या अमरावत्याः संबन्धिनो घोषस्यान्ववदिष्टेव लङ्का । अनुशब्दः सादृश्ये । सदृशं वादं कृतवती । तैर्जल्पितादिभिः । उभयत्रापि जल्पितादिघोषस्य तुल्यत्वात् । लङ्केति तत्स्थो जन उच्यते । तेन व्यक्तवाग्विषयत्वात् '२७२२॥ अनोरकर्मका-१३४९।' इति तङ् । तत्र व्यक्तवाचामित्यनुवर्तते न समुच्चारण इति ॥ ५७२-ऐद् विप्रवदमानैस् तां संयुक्तां ब्रह्म-राक्षसैः ॥
तथाऽवगिरमाणैश् च पिशाचैर् मांस-शोणितम्. ३० ऐदित्यादि-तां ब्रह्मराक्षसैः संयुक्तां हनूमानैत् जगाम । इणो लङि रूपम् । विप्रवदमानैः परस्परविरुद्धार्थाभिधायिमिः । विप्रलापात्मके व्यकवाचा समुच्चारणे २७२३। विभाषा विप्रलापे ।।३।५०।' इति तङ् । तथा पिशाचैमसिशोणितमवगिरमाणैः भक्षयद्भिः संयुक्ताम्। गिरतेरभ्यवहारार्थत्वात्।२७२४॥ भवाद् प्रः ।।३।५।' इति तङ् । मांसशोणितमिति ९१०। जातिरप्राणिनाम् राथा' इत्येकवद्भावः ॥ ५७३-यथा-वं संगिरन्ते स्म गोष्ठीषु स्वामिनो गुणान्,॥
पान-शौण्डॉः पथः क्षीबा वृन्दैरुदचरन्त च.॥३१॥ यथास्वमित्यादि ब्रह्मराक्षसाः पिशाचाश्च यथास्वमात्मीयस्थ स्वामिनो गुणान् गोष्ठीषु गोष्ठीमध्ये संगिरन्ते स्म अभ्युपगतवन्तः । २७२५। समः प्रतिज्ञाने ।।३।५२ ।' इति तङ् । पानशौण्डाः पानसक्ताः क्षीबा मत्ताः सन्तः पथो मार्गानुदचरन्त उरक्रम्य गच्छन्ति स्म । २७२६॥ उदश्वरः सकर्मकात् ।।३।५३।' इति तङ् । वृन्दैरिति सम्भूयेत्यर्थः ॥
१-११५३ । उक्तं भाषितमुदितं जल्पितमाख्यातममिहितं लपितम् ।' २-२३५। ऋन्दितं रुदितं क्रुष्टं, जुम्मस् तु त्रिषु जम्भणम् ।। ३- '८१४ । आस्कन्दितं धौरितकं रेचितं वलितं प्लुतम् ।' ४-(५६४) श्लोकस्थं टिप्पणं विलोक्यताम् । ५-१०६८ । मत्ते शौण्डोत्कट-क्षीबाः कामुके कमिता ऽनुकः' इति सर्वत्र ना० म०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके ऽ' शोकवनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - २०१ ५७४-यानैः समचरन्ता ऽन्ये कुञ्जराऽश्व रथाऽऽदिभिः ॥ संप्रायच्छन्त बन्दीभिर॑न्ये पुष्प फलं शुभम् ॥ ३२ ॥
यानैरित्यादि - अन्ये यानैः कुञ्जरादिभिः समचरन्त संचरन्ते स्म । '२७२७| समस्तृतीयायुक्तात् | १|३|५४ |' इति तङ् । अन्ये बन्दीभिरानीताभिः । सम्प्रदाने तृतीया । अशिष्टव्यवहारे तृतीया चतुर्थ्यर्थे भवति इति वचनाद्वन्दीभ्य इत्यर्थः । पुष्पफलं शोभनं संप्रायच्छन्त ददति स्म । '२७२६ । दाणश्च सा चेच्चतुर्थ्यर्थे |१|३|५५|' इति तङ् । पुष्पफलमिति जातेरेकवद्भावः ॥
५७५ - कोपात् काश्चित् प्रियैः प्रत्तमुपायंसत नाऽऽसैवम्, ॥
प्रेम जिज्ञासमानाभ्यस् ताभ्योऽऽशप्सत कामिनः ३३
कोपादित्यादि - काश्चित् स्त्रियः कोपात् अन्यस्त्रीगमनजनितात् । आसवं मद्यविशेषं नोपायंसत न स्वीकृतवत्यः । २७३० | विभाषोपयमने | १|२| १६ |' इत्यकित्त्वपक्षे रूपम् । ‘२७२९ । उपाद्यमः स्वकरणे | १|३|५६ ।' इति तङ् । पाणिग्रहणपूर्वस्य स्वीकरणस्य तत्र स्थितत्वादौपचारिकमत्र स्वीकरणं द्रष्टव्यम् । '२७४२ । समुदाभ्यो यमो ग्रन्थे |१|३|७५१' इति वा तङ् । उदाङ्पूर्वस्य यम आदानार्थत्वात् । अवसरप्राप्तं सूत्रद्वयमुपाहृतं स्यात् । प्रियैः प्रत्तं दत्तम् | '३०७८ | अच उपसर्गात्तः | ७|४|४७।' प्रेम जिज्ञासमानाभ्यः किमस्मासु प्रेमास्ति वा न वेति कृतकोपप्रकाशेन ज्ञातुमिच्छन्तीभ्यः । '२७३१। ज्ञा- श्रु- स्मृ-दृशां सनः |१|३|५७ | ' इति तङ् । ताभ्यो योषिच्यः । कामिनः अशप्सत न मे त्वदन्या प्रियास्तीति तदीयशरीरस्पर्शनेन शपथं चक्रुः । शप उपालम्भने इत्यात्मनेपदम् । वाचा उपालम्भनं शरीरस्पर्शनम् '५७२ श्लाघ- हुङ् - 1१1४१३४ |' इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञया चतुर्थी । तासां ज्ञापयितुमिष्यमाणत्वात् ॥
५७६ - प्रादिदृक्षत नो नृत्यं, ना ऽशुश्रूषत गायनान् ॥
रामं सुमूर्षमाणोऽसौ कपिर् विरह- दुःखितम् ॥३४॥
प्रादिदृक्षतेत्यादि - भसौ कपिर्लङ्कायां नो नृत्यं प्रादिदृक्षत । गायनान् गायकान् । ‘२९०८। गस्थकन् |३|१|१४६ |' ण्युट् च । नाशुश्रूषत न श्रोतुमिष्टवान् किमिति रामं विरहदुःखितं सुस्मूर्षमाणः स्मर्तुमिच्छन् । सन्नन्तेभ्यः पूर्ववदात्मनेपदम् । ' २६१५ | अज्झनगमां सनि | ६ | ४ | १६ |' इति दीर्घत्वम् । ' २४९४ | उदोष्ठयपूर्वस्य | ७|१|१०२ |' इत्युत्त्वम् ॥
१ – ' ८२३ । सर्वं स्याद् वाहनं यानं युग्यं पत्रं च धोरणम् । २ - '८६३ । स्युर् मागधास् तु मगधा बन्दिनस् स्तुतिपाठकाः । । ३ - '१०३९ । मैरेयमासवः सीधुर् मेदको जगलः समौ ।' इति सर्वत्र ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ५७७- अनुजिज्ञासतैवाऽथ लङ्का - दर्शनमिन्दुना ॥
तमोऽपहविमुक्तांशु पूर्वस्यां दिदेयत. ॥ ३५ ॥
अन्वित्यादि - अथैतस्मिन् प्रस्तावे इन्दुना चन्द्रेण उदैयत उदितम् । इणो भावे लङि रूपम् । पूर्वस्यां दिशीति पूर्णेनेति दर्शयति । दृश्यते तत् दर्शनं रूपम् । लङ्काया रूपमनुजिज्ञासतेव । पूर्वेण प्राप्तस्यात्मनेपदस्य (२७३२ । नानोज्ञः | १|३|५८ |' इति प्रतिषेधः । तमोपहास्तमोध्वंसमानाः विमुक्ताः प्रेरिता अंशवो यस्मिन् उदय इति ॥
५७८-आशुश्रूषन् स मैथिल्या वार्ता हेर्येषु रक्षसाम् ॥
शीयमानाऽन्धकारेषु समचारीर्द - शङ्कितः ॥ ३६ ॥
.
आशुश्रूषन्नित्यादि - स कपिमैंथिल्याः सीताया वार्तामा शुश्रूषन् श्रोतुमि - च्छन् । ‘२७३३। प्रत्याभ्यां श्रुवः | १|३|५९ |' इत्यात्मनेपदप्रतिषेधः । रक्षसां हर्म्येषु गृहेषु । समचारीत् संक्रान्तवान् । '२३३० । अतो लरान्तस्य । ७२२ इति वृद्धिः । शीयमानान्धकारेषु अपगच्छत्तमःसु । '९१२| शब्द शातने' । '२३६२ । शदेः शितः | १|३|६०|' इति तङ् । '२३६० । पाघ्रा - १७१३।७८।' इति शीयादेशः । अशङ्कितः शङ्कारहितः ॥
५७९ - शत-साहस्रमरक्षं मध्यगं रक्षसां कपिः ॥
ददर्श, यं कृतान्तोऽपि वियेताssसाद्य भीषणम्, ३७
शतेत्यादि - मध्यगं मध्यप्रकोष्ठगतं आरक्षं गोपकं शतसाहस्रं रक्षसां लक्षमात्रं ददर्श विलोकितवान् । शतसहस्रं परिमाणमस्येति प्राग्वतेः संख्यापूर्वपदानां तदन्तग्रहणमलुकीति वचनात् । ' १६९२ । शतमानविंशतिक - |५|१|२७|' इत्यादिना भणि । ‘१७५२ । संख्यायाः संवत्सर - १७|३|१५|' इत्युत्तरपदवृद्धिः । भीषणं भयानकं आसाद्य प्राप्य । कृतान्तो ऽपि यमो ऽपि म्रियेत प्राणान् संत्यजेत् । '२५३८ । म्रियतेर्लुङ्ग लिङोश्च | १|३ | ६१|' इति तङ् । तत्र हि शित इत्यनुवर्तते ॥ ५८० - अध्यासिसिषमाणे ऽथ वियन्-मध्यं निशा - करे ॥
कासांचक्रे पुरी सौधरतीवद्भासिभिः सितैः ॥ ३८ ॥
अधीत्यादि - अथ निशाकरे चन्द्रमसि वियन्मध्यं अध्यासितुमारोदुमिच्छति सति । '२७३४ । पूर्ववत्सनः |१|३|६२ ।' इत्यात्मनेपदम् । अस्तेरनुदात्तेत्त्वमात्मनेपदनिमित्तम् । तेनैव सन्नन्तादपि भवति । अत्र सनि इटि कृते अजादेर्द्वितीय
१ - १४४७। व्यूहो वृन्देऽप्यहिर् वृत्रे ऽप्यग्नीन्द्वर्कास तमोपहाः । २ –'३२९५ यिद धनिनां वासः, प्रासादो देव-भूभुजाम् ।' ३ – ६६ । कृतान्तो यमुना-भ्राता शमनो यमराज् यमः । ४ – ' ३२९ | सौधोऽस्त्री राजसदनमुपकार्योप• कारिका ।' इति सर्वत्र ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-चनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२०३
स्येति द्विवचनम् । पुरी लङ्का कासांचके शोभते स्म । सौधैः सौधानां ज्योत्स्नया चोदास्यमानत्वात् । '२२४०। आम्प्रत्ययवत्-१॥३।६३।' इति तङ् ॥ ५८१-इन्दुं चषक-संक्रान्तमुपायुत यथाऽमृतम् ॥
प्रयुञ्जानः प्रिया वाचः समाजाऽनुरतो जनः ॥३९॥ इन्दुमित्यादि-एवं शोभितायां लङ्कायां समाजानुरतः पानगोष्टीरतो जनः चषकसंक्रान्तं मद्यभाजने प्रतिबिम्बेन संक्रान्तमिन्दुमुपायुत उपभुक्तवान् । प्रतिबिम्बावच्छिन्नस्य मद्यस्योपलक्ष्यमाणत्वादेवमुक्तम् । यथाऽमृतं अमृतमिव । प्रिया अनुकूला वाचः प्रयुञ्जानः अभिदधानः । २७३५। प्रोपाभ्याम्-१॥३॥ ६४॥' इति तङ्॥ ५८२-संक्ष्णुवान इवोत्कण्ठामुपाभुत सुरामलम् ॥
ज्योत्स्नायां विगलन्-मानस् तरुणो रक्षसां गणः ४० संक्ष्णुवान इत्यादि-रक्षसां तरुणो गणः उत्कण्ठां प्रियासु संस्मरणं संक्ष्णुवान हव समुत्तेजयन्निव ।२७३६॥ समः क्ष्णुवः ।।३।६५।' इति तङ् । ज्योत्स्नायां सुरां अलं पर्याप्तमुपाभुङ्ग अभ्याहृतवान् । २७३७॥ भुजो ऽनवने ॥१॥३॥६६॥' इति तङ् । विगलन्मानः ॥ ५८३-मर्ध्वपाययत स्वच्छं सोत्पलं दयिताऽन्तिके ॥
आत्मानं सुरताऽऽभोग-विथम्भोत्पादनं मुहुः ॥४१॥ मध्वित्यादि-कीदृशं । मधु स्वच्छत्वात् सोत्पलतया सुरभित्वात् शोभनं जातं यतः स्वयमात्मानं मुहुरपाययत पायितवत् । '२७३०। रणौ-१३।६७।' इति तङ् । दयितान्तिके दयितस्य समीपे । सुरताभोगः सुरतविमर्दः तत्र विश्रम्भः तस्योत्पादनं जनकम् । उत्पादयतीति २०४१। कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३।' इति कर्तरि ल्युट् ॥ ५८४-अभीषयन्त ये शक्रं राक्षसा रण-पण्डिताः॥
अविस्मापयमानस् तान् कपिराटीद् गृहाद् गृहम् ,४२ अभीषयन्तेत्यादि-एवं रक्षःसु यथायथं चेष्टमानेषु ये राक्षसारणपण्डिताः संग्रामविज्ञाः शक्रमभीषयन्त भीषितवन्तः । '२५८४॥ भी-स्म्योहेतुभये ।।३।६८' इति तङ् । '२५९५। भियो हेतुभये षुक् ।७३।४।' भयग्रहणमुपलक्षणं तेन मयतेरपि भवति । तानसौ कपिरविसापयमानः विस्मयमकारयन् ।
१-१०४० । चषकोऽस्त्री पानपात्रं सरकोऽप्यनुतर्पणम् ।। २–१०० । चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना प्रसादसू तु प्रसन्नता । ३-७८९। समौ विश्रम्भ-विश्वासौ भ्रेषो भ्रंशो यथोचितात् ।। ४–'४७) इन्द्रो मरुत्वान् मघवा विडोजाः पाकशासनः।
वृद्धश्रवाः शुनासीरः पुरुहूतः पुरन्दरः । जिष्णुर् लेखर्षभः शक्रः ।। इति सर्वत्र ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
'२५९६ । नित्यं स्मयतेः | ६ | १|५७ |' इत्यात्वम् । गृहाद्गृहमाटीत् गतवान् । लुङि रूपम् ॥
५८५-सीतां दिदृक्षुः प्रच्छन्नः सो ऽगर्धयत राक्षसान् ॥
"
अवञ्चयत मायाश् च स्व-मायाभिर् नरद्विषाम्, ४३
सीतामित्यादि - स कपिः सीतां दिदृक्षुः सीतां द्रष्टुमिच्छुः प्रच्छन्नः राक्षसानगर्धयत । व्यामोहयत् । स्वमायाभिश्च नरद्विषां मायाश्च भवञ्चयत अतिसंहितवान् । ‘२७३९। गृधि-वयोः प्रलम्भने |१| ३ | ६९ |' इति तङ् ॥ ५८६-अपलापयमानस्य शत्रूंस् तस्याऽभवन् मतिः ॥
'मिथ्या कारयते चारैर्घोषेणां राक्षसाऽधिपः ॥४४॥
अपेत्यादि- — तस्य कपेः शत्रून् राक्षसान् अपलापयमानस्य न्यक्कुर्वतः । '२५२९| विभाषा लीयतेः | ६ | १|५|' इत्यात्वे '२५९२ । लियः सम्मानन - |१३१७०|' इत्यादिना शालिनीकरणे न्यग्भावने आत्मनेपदम् । मतिरभवत् । कीटशीत्याह - मिथ्या कारयत इति । अयं राक्षसाधिपतिश्चारैर्दण्डवाहकैः यां घोषणां पुनः पुनः कारयति जागृत जागृतेति तां मिथ्या कारयते येनाहमविज्ञात एव प्रविष्टः ट: । '२७४०। मिथ्योपपदात् कृञो ऽभ्यासे |१| ३|७१।' इति तङ् | अभ्या· सश्च पुनः पुनः करणम् ॥
कुलकम् ४५-४९—
५८७–गूहमानः स्व-माहात्म्यमेटित्वा मन्त्रि- संसदः ॥
नृभ्यो ऽपवदमानस्य रावणस्य गृहं ययौ ॥ ४५ ॥ गूहमान इत्यादि - स्वमाहात्म्यं स्वपराक्रमं गूहमानः आवृण्वन् । '२३५४ | कंदुपधाया गोहः | ६ | ४|८९ |' इत्युत्वम् । '२१५८ । स्वरितत्रितः | १ | ३ |७२ |' इति तङ् । अटित्वा मन्त्रिसंसदः शुकसारणादिगृहाणि गत्वा रावणस्य गृहं ययौ । कीदृशस्य । नृभ्यो ऽपवदमानस्य कुप्यतः असूयतो वा । '२७४१ । अपा द्वदः | २|३|७३।' इति तङ् । नृभ्य इति '५७५। क्रुध दुह - |१|४|३७|' इति सम्प्रदानसंज्ञायां चतुर्थी ॥
कीदृशं गृहमित्याह
५८८ - दिशो द्योतयमानाभिर दिव्य-नारीभिराकुलम् ॥ श्रियमा॑य॒च्छमानाभिरुत्तमाभिर॑नु॒त्त॒मम् ॥ ४६ ॥
१ – १७७९ । चारश्च गूढ- पुरुषशू, चा ऽऽप्त - प्रत्ययितौ समौ ।' । ‘१८३ | आम्रेडितं द्विस्-त्रिरुक्तमुचैर् घुष्टं तु घोषणा ' चिवोऽमात्यो, ऽन्ये कर्मसवचिवास् ततः ।' इति सर्वत्र ना० टीकनमवलोकयन्तु । इति ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
३ - ७७० । मन्त्री धीसभ० । ४ – (५६४ ) सोकस्थं
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२०५ 'दिश इत्यादि-दिशः द्योतयमानाभिः भासयमानाभिः । २५६४। णिचश्व ११३७४।' इति तङ् । दिव्यनारीभिः उत्तमाभिः प्रधाननायिकाभिराकुलं व्याप्तम् । श्रियमनुत्तमामतिशयवतीं आयच्छमानाभिः स्वीकुर्वाणाभिः । '२७४२। समुदाझ्यः -११३७५।' इति तङ्॥ ५८९-नित्यमुद्यच्छमानाभिः स्मरसंभोग-कर्मसु ॥
जानानाभिरलं लीला-किल किंचित-विभ्रमान्॥४७॥ नित्यमित्यादि-सरसंभोगकर्मसु कामोपभोगक्रियासु । नित्यमुद्यच्छमानाभिः उत्साहमानाभिः । लीला जानानाभिः । २७४३। अनुपसर्गाज्ज्ञः ।१३। ७६।' इति तङ् । पूर्ववत्तङ् । लीलाः स्त्रीणां शृङ्गारचेष्टाविशेषाः । तथा चोक्तम्-'विलास-लीलाः किलकिंचितानि विन्चोक-मोट्टायित-विभ्रमाणि । विच्छित्त. माकुट्टिमितेक्षितानि योज्यानि तज्ज्ञैः सुकुमारनृत्ते' इति । लक्षणं चैषां नृत्यशास्त्रे ॥ ५९०-स्वं कर्म कारयन्नास्ते निश्चिन्तो या झप-ध्वजः, ॥
स्वाऽर्थ कारयमाणाभिर् यूनो मद-विमोहितान् ॥४८॥ खमित्यादि-स्वमात्मीयं मोहनादिकर्म दिव्यनारीः कारयन् अनुष्ठापयन् एष झषध्वजः कामदेवः निश्चिन्त आस्ते । ताभिराकुलमिति योज्यम् । ५४१॥ हृ-कोरन्यतरस्याम् । ११४१५३।' इति द्विकर्मकता । यूनः स्वार्थं स्वप्रयोजनं मैथुनाख्यं कारयमाणाभिः आकुलम् । ता हनूमानिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । कीडशान् । मदविमोहितान् मधुपानमदपरवशान् । ताभिः ॥ कीदृशीभिरित्याह५९१-कान्ति स्वां वहमानाभिर्
यजन्तीभिः स्व-विग्रहान् ॥ नेत्ररिव पिबन्तीभिः
पश्यतां चित्त-संहतीः ॥४९॥ कान्तिमित्यादि-खां कान्ति शोभा वहमानाभिः । यजन्तीभिः स्वविनहान् ददतीभिः कामिभ्यः । तत्र स्खं कर्मेति णिचश्वेत्यस्य विषयः । कान्ति स्वां खविप्रहानिति स्वरितेत इत्यस्य विषयः । २७४४। विभाषोपपदेन प्रतीयमाने ।११३१७७।' इति विभाषा आत्मनेपदम् ॥ इत्यात्मनेपदाधिकारः ॥ शेषभूतत्वात् परस्मैपदविधानमाह-नेत्ररिति । पश्यतां चित्तसंहतीः। चित्तसंदोहान् पिबन्तीभिरिव गृह्णन्तीभिरिव । '२१५९। शेषात्कर्तरि परस्मैपदम् ११३७८ ॥
१-६३४ । अथ कलेवरम् । गात्रं वपुः संहननं शरीरं वर्म विग्रहः । कायो देहः कीवपुंसोः, स्त्रियां मूर्तिस् तनुस् तनूः।' इति ना० अ० ॥
भ० का. १८ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ५९२-ता हनूमान् पराकुर्वन्नगमत् पुष्पकं प्रति ॥ विमानं मन्दरस्याद्रेरनुकुर्वदिव श्रियम् ॥ ५० ॥
1
ता इत्यादि - ता दिव्यनारीः पराकुर्वन्नपक्षिपन् । अगमत् । पुष्पकं प्रति पुष्पक विमानं प्रति । येन पुष्पक विमानेन जगाम । कीदृशं । मन्दरस्याद्रेः श्रियमनुकुर्वदिव । '२७४५ | अनु- पराभ्यां कृञः | १|३|७९ | कर्त्रभिप्राये चात्मनेपदस्य प्राप्तत्वात् ॥
युग्मम् ५१, ५२
५९३ - तस्मिन् कैलास-संकाशं शिरैः शृङ्गं भज- द्रुमम् ॥ अभिक्षिपन्तमैक्षिष्ट रावणं पर्वत - श्रियम् ॥ ५१ ॥
तस्मिन्नित्यादि -- तस्मिन् विमाने रावणमैक्षिष्ट । कैलाससंकाशं कैलासतुल्यम् । शिरः शृङ्गं शिरांसि शृङ्गाणीव यस्य । भुजद्रुमं भुजा द्रुमा इव यस्य । तं पर्वतस्य श्रियमभिक्षिपन्तं अभिभवन्तम् । '२७४६ | अभिप्रत्यतिभ्यः क्षिपः |१||८०|' इति परस्मैपदम् । तस्य स्वरितेत्त्वात् कर्त्रभिप्राय आत्मनेपदं प्राप्तम् ॥ ५९४ - प्रवहन्तं सद्मोदं सुतं परिजनाऽन्वितम् ॥
मघोने परिमृष्यन्तमारभन्तं परं स्मरे ॥ ५२ ॥
प्रवहन्तमित्यादि - सदामोदं कस्तूरिकादिपरिमलं प्रवहन्तम् । '२७४७ | 'प्राद्वहः । १।३।८१।' इति परस्मैपदं स्वरितेत्त्वात् । सुप्तं शयने संविष्टम्। परिजनान्वितं पारिपार्श्विकाधिष्ठितम् । मघोने इन्द्राय परिमृष्यन्तं असूयन्तम् । '२७४८ | परे - मृषः | १|३|८२|' इति परस्मैपदं । मृषेः स्वरितेत्त्वात् । ५७५ ॥ क्रुध - द्रुह - 1१18 | ३७ |' इति सम्प्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । स्मरे कामे परमत्यर्थं आरभन्तं सतिं कुर्वा • णम्।'२७४९। व्याङपरिभ्यो रमः । १।३।८३ । ' इति परस्मैपदम् । रमेरनुदात्तेत्त्वात् । ५९५ - व्यरमत् प्रधनाद् यस्मात् परित्रस्तः सहस्र - दृक्, ॥
क्षणं पर्यरमत् तस्य दर्शनान् मारुताऽऽत्मजः. ॥५३॥
१–‘७८| अस्यो (कुबेरस्य) द्यानं चैत्ररथं, पुत्रस् तु नलकूबरः । कैलासः स्थान मलका पूर्, विमानं तु पुष्पकम् ।' इति ना० अ० । २ – 'श्रीर् वेषरचना शोभा भारती सरल-द्रुमे । लक्ष्म्यां त्रि-वर्ग-संपत्तौ वेषोपकरणे मतौ ।' इति विश्व मेदिन्यौ । ३- '१०३५ । निभः संकाश-नीकाश-प्रतीकाशोपमादयः ।' इति ना० अ० ॥ ४अस्मिन् 'शिरः-शृङ्गं' पदे इवादेरुपमावाचकस्य साधारणधर्मस्य च लोपात् समासगा लुप्तो 'प्रमा- 'वादेर्लोपे समासे सा कर्माधार क्यचि वयङि । कर्म-कर्णमुल्येतद् द्विलोपे किपूसमासगा ॥' इति तलक्षणं काव्यप्रकाशे दशम उल्लासे दृश्यते । ५ – ' १६४। विमर्दोत्थे परिमलो गन्धे जन-मनोहरे । आमोदः सोऽतिनिर्हारी, वाच्यलिङ्गत्वमा गुणात् ।' ६( ५८४) श्लोकस्थं टिप्पणं पश्यन्तु । ७ - ८६९ | युद्धमायोधनं जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् ।' इति ना० अ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक वनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२०७
व्यरमदित्यादि-यमाद्रावणात् सहस्रगिन्द्रः परित्रस्तः ५८८। भीत्रार्थानाम्-१।४।२५।' इत्यपादाने पञ्चमी । प्रधनात् युद्धात् । व्यरमत् उपरतव्या. पारोऽभूत्। २७४९। व्याङ्-परिभ्यो रमः ।।३।८३।' इति परस्मैपदम् । जुगुप्सा. विराम-प्रमादार्थानामपादाने पञ्चमी । तस्य दर्शनान्मारुतात्मजः हनूमान् क्षणं पर्यरमत् तुष्टिमानभवदित्यर्थः । 'साधु रावण' इति । पूर्ववल्लङः परस्मैपदम् ॥ ५९६-उपारंसीच च संपश्यन् वानरस् तं चिकीर्षितात् ॥ ___ रम्यं मेरुर्मिवाऽऽधूत-काननं श्वसनोर्मिभिः ॥५४॥
उपेत्यादि-तं रावणं पश्यन् वानरः चिकीर्षितात्कर्तुमिष्टात् सीतान्वेषणादुपारंसीत् निवृत्तः । उपाञ्चेत्यधिकृत्य २७५१। विभाषाऽकर्मकात् ।।३।८५।' इति लुङः परस्मैपदम् । तस्य मेरोरिव रम्यत्वात् तदाह मेरुमिव । श्वसनोर्मिभिः वातसमूहैः । आधूतकाननं प्रचलितवनं मेरुम् । तथा श्वसनोर्मिभिः श्वसित. कल्लोलैः आधूतानि शिरांस्थाननानि च यस्येति ॥ ५९७-दृष्ट्वा दयितया साकं रहीभूतं दशाननम् ॥
ना ऽत्र सीतेत्युपारंस्त दुर्मना वायु-संभवः ॥ ५५ ॥ दृष्ट्रेत्यादि-रहीभूतं विजनस्थं दशाननम् । २१२१॥ अहर्मनश्चक्षुः-५४५१॥' इत्यादिना च्वौ सलोपः। दयितया साकं दृष्ट्वा नात्र सीतेति कृत्वा उपारंस्त विमना निवर्तते स्म । '२७५१। विभाषा ऽकर्मकात् ।।३।०५।' इति तङ् । वायुसंभवो हनुमान् ॥ ५९८-ततः प्राकारमारोहत् क्षपाटानविबोधयन् , ॥
नाऽयोधयत् समर्थोऽपि सीता-दर्शन-लालसः ॥५६॥ तत इत्यादि-तत उत्तरकालं प्राकारमारोहत् आरूढवान् । क्षपाटान् राक्षसान् अविबोधयन् अचेतयन् । '२५६४। णिचश्च । ११३।७४।' इत्यात्मनेपदे प्राप्ते '२७५२। बुध-युध-११३८६।' इत्यादिना वा लटः परस्मैपदम् । बुधेरणौ सकर्मकस्य चित्तवत्कर्तृत्वात् हनूमतश्चित्तवत्त्वात् । तत्र छकर्मका ये तेषामचित्तवत्कर्तृकरवार्थमुपादानमित्युक्तम् । तानायोधयत् समर्थो ऽपि न संग्रामितवान् । यतः सीतादर्शनलालसः लम्पटः । '२७५४। अणावकर्मकात्-१।३।०८।' इत्यनेन उभयत्रापि लङः परस्मैपदम् । युधेरेकस्याचित्तवत्कर्तृकत्वात् ॥ ५९९-अध्यासीद्, 'राघवस्या ऽहं नाशयेयं कथं शुचम्, ।।
वैदेह्या जनयेयं वा कथमानन्दमुत्तमम् ॥ ५७ ॥ अध्यासीदित्यादि-राघवस्याहं कथं केन प्रकारेण शुचं शोकं नाशयेयम् । कथं वा वैदेह्याः सीताया आनन्दं जनयेयमिति हनुमानध्यासीत् चिन्तितवान् ।
१-१२०५ । कं शिरोम्बुनोः। २-१०५३ । दुर्मना विमना अन्तर्मनाः स्यादुत्क उन्मनाः। ३-३२२ । प्राकारो वरणः सालः।' इति सर्वत्र ना० अ०॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
'९७४ | ध्यै चिन्तायाम्' इत्यस्य लुङि रूपम् । नशिजन्योरकर्मकत्वात् ' ३७५४ । अणौ-|१|३|८८|' इत्यनेन लिङः परस्मैपदम् । न बुधेत्यादिना जनीनृषित्यादिना । जनेर्मित्संज्ञायां ह्रस्वत्वम् ॥
६०० - दृष्ट्वा राघव- कान्तां तां द्रावयिष्यामि राक्षसान् ॥
तस्या हि दर्शनात् पूर्वं विक्रमः कार्य-नाश - कृत्. ॥५८॥
दृष्टेत्यादि - इयमसाविति राघवस्य कान्तां दृष्ट्वा द्रावयिष्यामि राक्षसान् पलाययिष्यामि । अत्र अणावित्यनेन न बुधेत्यादिना तस्याकर्मकस्य चित्तवत्कर्तृकत्वात् । हि यस्मात् तस्याः सीताया दर्शनात्पूर्वं विक्रमः कार्यस्य सीतादर्शनरूपस्य नाशकृत् ॥
६०१ - चिन्तयन्नित्थमुत्तुङ्गैः प्रावयन्तीं दिवं वनैः ॥
अशोक-वनिकामा॑द॑पश्यत् स्तबऽऽचिताम् . ५९
-
चिन्तयन्नित्यादि — इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण चिन्तयन्नारात्समीपे अशोकवनिकामपश्यत् । उत्तुङ्गैरुच्चैर्वनैर्दिवमाकाशं प्रावयन्तीं व्याप्तवानाम् । '२७५२। बुधयुध - ११।३।८६ ।' इत्यादिना तिप् । प्रवतेरकर्मकस्याचित्तवत्कर्तृकत्वात् । अशोकवनिकायाश्चाचित्तवतीत्वात् । स्तबकाचितां अशोकपुष्पस्तबकैः छन्नाम् ॥
कुलकम् ६०-६४
६०२ - तां प्राविशत् कपि-व्याघ्रस् तरून-चलयन् शनैः ॥
अ-त्रासयन् वन-शयान् सुप्तान् शाखासु पक्षिणः ६०
तामित्यादि - तामशोकवनिकां कपिव्याघ्रः कपिर्व्याघ्र इव शनैर्मन्दं प्राविशत् । तरूनचलयन् अकम्पयन् । चलेरकर्मकत्वाच्चित्तवत्कर्तृकादणावित्यनेन च लटः परस्मैपदं न निगरणेत्यादिना । तद्धि तत्र सकर्मकार्थं अचित्तवत्कर्तृकार्थं चेत्युक्तम् । वनशयान् पक्षिणः शाखासु सुप्तान् अत्रासयन् । '२७५४ | अणौ|१|३|८८|' इत्यनेन परस्मैपदम् । वने शेरत इति '२९२९ । अधिकरणे शेतेः ।३।२।१५|’ इत्यच् । ‘९७६ । शय वास वासिषु - | ६ | ३ | १८ |' इत्यादिना सप्तम्या विभाषा अलुक् ॥
६०३ - अवाद् वायुः शनैर् यस्यां लतां नर्तयमान - वत् ॥ नाऽऽयासयन्त संत्रस्ता ऋतवोऽन्योन्य - संपदः ॥ ६१ ॥
१ – — १११५ । उच्च-प्रश॑न्नतोदोच्छ्रितास् तुङ्गे ।' २ –'१४५१ । आराद् दूर-समीपयोः ।' ३ – ' ३६४ । स्याद् गुच्छकस् तु स्तबकः, कुड्मलो मुकुलो स्त्रि याम् ।' ४ –'३५३ । वृक्षो महीरुहः शाखी विटपी पादपस् तरुः' । ५ - ' ३५९ । समे शाखा-लते, स्कन्धशाखा- शाले, शिफा जटे ।' इति सर्वत्र ना० अ० |
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२०९ अवादित्यादि-यस्यामशोकवनिकायां वायुतिः शनैर्मन्दमवात् वाति स । तामाटेति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । लतां नर्तयमानवत् नृत्यमिव कारयन् । नृतिश्चलने वर्तते । ततश्च । '२७५३। निगरण-१।३।०७।' इत्यादिना परस्मैपदं प्राप्तं । २७५५॥ न पादमि-११३८९।' इत्यादिना प्रतिषिद्धम् । ऋतवो ऽन्योन्यसंपदः परस्परस्य विभूतीः नायासयन्त नोपपीडयन्ति स्म । संत्रस्ता रावणात् । आयूर्वाद्यसेः चित्तवत्कर्तृकत्वात् अणावित्यादिना परस्मैपदं प्राप्तं 'न पादमि' इत्यादिना प्रतिषिद्धम् ॥ ६०४-ज्योत्स्ना ऽमृतं शशी यस्यां वापीर विकसितोत्पलाः॥
अपाययत संपूर्णः सदा दश-मुखाऽऽज्ञया. ॥ ६२॥ ज्योत्स्नेत्यादि-यस्यां रावणाज्ञया शशी सदा संपूर्णः सन् ज्योत्स्नामृतं वापीरपाययत पायितवान् । निगरणार्थत्वात्तिपि प्राप्ते न पादमीत्यादिना प्रतिषिद्धे णिचश्चेति तङ्॥ ६०५-प्रादमयन्त पुष्पेषु यस्यां बन्धः समाहृताः॥
परिमोहयमाणाभी राक्षसीभिः समावृताः ॥ ६३ ॥ प्रादमयन्तेत्यादि-यस्यां बन्धः समाहृताः समानीताः पुष्पेषु कामं प्रादमयन्त शमितवत्यः । तन्मतस्याचरणात् । कीदृश्यः। परिमोहयमाणाभिः व्यामोहयन्तीभिः राक्षसीभिः परिवृताः । दमि-परिमुह्योः अणावित्यादिना प्राप्तस्य पर• स्मैपदस्य न पादमीत्यादिना प्रतिषेधे णिचश्चेत्यात्मनेपदम् ॥ ६०६-यस्यां वासयते सीतां केवलं स्म रिपुः स्मराँत् ॥
न त्वरोचयता ऽऽत्मानं चतुरो वृद्धि-मानपि ॥६॥ यस्यामित्यादि-रिपुर्दशाननः स्मरात् कामाद्धेतोः केवलं निष्फलं यस्यां सीतां वासयते स वासितवान् । न त्वरोचयत आत्मानं नैवात्मानमुपरोचितवान् । चतुरो ऽपि योषिदाराधनकुशलो ऽपि । वृद्धिमानपि संपयुक्तो ऽपि । रोचिवास्योरणावित्यादिना प्राप्तस्यापि च परस्मैपदस्य न पादमीति प्रतिषेधे णिच. श्वेति तक॥ ६०७-मन्दायमान-गमनो हरितायत्-तरं कपिः, ॥
द्रुमैः शकशकायद्भिर् मारुतेना ऽऽट सर्वतः. ॥६५॥ मन्देत्यादि-कपिः सर्वतः सर्वत्र तामाट विजहार । यत्तदोर्नित्यसंबन्धा. तामिति गम्यते । मन्दायमानगमनः मन्दीभवद्मनः । कीदृशीम् । हरिताय. त्तरं शादलीभवदृक्षाम् । अप्राणिजातेश्चेत्यूङ । द्रुमैरुपलक्षिताम् । कीदृशैः ।
१-२८२। वापी, तु दीर्घिका।' २-बन्दिशालास्थिताः स्त्रिय इत्यर्थः । '८८४। प्रग्रहोपग्रही बन्यां, कारा स्याद् बन्धनालये।' ३-२७ । मदनो मन्मथो मारः कामः पञ्चशरः स्मरः।' इति सर्वत्र ना० अ०। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१० भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
शकशकायद्भिः शकस्वभावैः शकीभवद्भिः । केन मारुतेन । अत्रामन्दं मन्दं भवति अहरिता हरिता भवन्तीति लोहितादित्वात् क्यष् । अशकाः शका भव न्तीति वाक्ये । '२१२८ । अव्यक्तानुकरणात् - |५|४|५७ |' इति डाच् । तस्मिन्वि भूते 'डाचि बहुलं द्वे भवतः ।' 'नित्यमाम्रेडिते डाचि' इति पररूपत्वम् । डाजन्तात् शकशकाशब्दात् क्यष् । '२६६९ | वा क्यषः | १| ३ | ९० |' इति परस्मैपदं आत्मनेपदं च ॥
६०८ - अस्यन्दन्नि॑िन्दु- मणयो, व्यरुचन् कुमुदाऽऽकराः, ॥
अलोठिषत वातेन प्रकीर्णाः स्तबकोच्चयाः ॥ ६६ ॥
अस्यन्दन्नित्यादि - चन्द्रोदयादिन्दुमणयः अस्यन्दन् स्यन्दन्ते स्म । तामाटेति योज्यम् । व्यरुचन् कुमुदाकराः विराजितवन्तः । स्तबकोच्चयाः गुच्छराशयः । वातेन प्रकीर्णा इतस्ततो विक्षिप्ताः सन्तः अलोठिषत लुठन्ते स्म । सर्वत्र '२३४५। युच्चो लुङि | १|३ | ११ |' इति विभाषा परस्मैपदम् । द्युतादयश्च कृपूपर्यन्ताः ॥
६०९ - सीताऽन्तिके विवृत्सन्तं वर्त्यत्-सिद्धिं प्लवङ्गमम् ॥
पतत्रिणः शुभा मन्द्रमा॑नुवानास् त्वजिहृदन्. ॥६७॥ सीतेत्यादि - सीतासमीपे विवृत्सन्तं वर्तितुमिच्छन्तं लवङ्गमं वर्त्स्यत्सिवत्स्यन्ती भविष्यन्ती सिद्धिः सीतादर्शनलक्षणा यस्य । '२३४७| वृयः स्य- सनोः । १।३।९२।' इति विभाषा तिप् । तं पक्षिणः शुभाः प्रशस्ता भजिह्नदन् सुखयन्ति स्म । णिचि लुङि चङि रूपम् । कीदृशाः । मन्द्रं गम्भीरं मधुरमानुवानाः वाश्यमानाः । ' माङि नु- प्रच्छयोरुपसंख्यानं ' इति तङ् । '११०८ | णु स्तुतौ' इत्यादादिकस्य परस्मैपदित्वात् ॥
६१० - वर्तिष्यमाणमात्मानं सीता पत्युरिवा ऽन्तिके ॥
उदपश्यत् तदा तथ्यैर् निमित्तैरिंष्ट-दर्शनैः ॥ ६८ ॥ वर्तिष्यमाणमित्यादि - सीतापि तदा तस्मिन् काले पत्यू रामस्यान्तिके आत्मानं वर्तिष्यमाणमिव उदपश्यत् उत्प्रेक्षते स्म । '२३४७॥ वृद्भ्यः स्य- सनो - | १|३|१२|' इति विभाषावचनात्तङ् । निमित्तैश्चक्षुः स्पन्दनादिभिः । तथ्यैरविसंवादिभिः इष्टदर्शनैः इष्टार्थप्रकाशकैः । दर्शनमिति । '२८४१ । कृत्यल्युटो बहुलम् | ३ | ३ | ११३ | ' इति कर्तरि ल्युट् ॥
-
१ - १११२ । समीपे निकटाऽऽसन्न - सन्निकृष्ट सनीडवत् । सदेशाभ्याश - सविध - समर्याद -सदे - शवत् ॥ १११३ | उपकण्ठान्तिका -ऽभ्यर्णाऽभ्यग्रा अप्यभितो ऽव्ययम् ।' २ - ' ५५२॥ शकुन्तिपक्षि- शकुनि - शकुन्त-शकुन - द्विजाः । ५५३ पतत्रि पत्रि- पतग-पतत् पत्ररथा-ण्डजाः ।' ३१९५। स॒त्यं तथ्यमृ॑तं सम्यग॑मूनि त्रिषु तद्वति । । ४ - ५ १२८३ । निमित्तं हेतु लक्ष्मणोः ।' इति सर्वत्र ना० भ० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके ‘शोकवनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - २११ ६११ - 'निरवर्त्यन् न चेद् वार्ता सीताया, वितथैव नः ॥ अकल्प्स्यदु॑द्यतिः सर्वा', हनूमानि॑त्य॑चिन्तयत्. ॥ ६९ ॥
इत्यात्मनेपदाधिकारः ।
निरवर्त्स्यन्नित्यादि - चेदिति यद्यर्थे । यदि सीताया वार्ता न निरवर्त्स्यद् निर्वृतिं नायास्यत्, तदा वृथैव निष्फलैव नो ऽस्माकमुद्यतिः सर्वा भयमुद्यमः समुद्रलङ्घनादिकः । अकल्प्स्यत् अभविष्यत् । इत्येवं हनूमानचिन्तयत् । क्रियातिपत्तौ लुङ् । तत्र निरवयैदिति '२३४७ | वृद्भ्यः स्य- सनोः | १| ३ | १२ | ' इति विभाषापरस्मैपदम् । अकहप्स्यदिति '२३५१। लुटि च क्लृपः । १३९३ ॥ इति चकारात् स्य-सनोरपि भवति विभाषापरस्मैपदम् । उद्यतिरिति यमेः '३२७२॥ स्त्रियां ति | ३ | ३ | १४ | ' । ' २४२८ | अनुदात्त - | ६ | ४ | ३७ |' इत्यादिना अनुनासिकलोपः ॥ इत्यात्मनेपदाधिकारः ॥
इतः प्रभृति कारकमधिकृत्याह -
विशेषकम् ७०-७२–
६१२ - वृक्षाद् वृक्षं परिक्रामन् रावणाद् विभ्यतीं भृशम् ॥ शत्रोस्त्राणमं पश्यन्तीमं दृश्यो जनका॒ऽऽत्मजाम् ७०
वृक्षादित्यादि - तां जनकात्मजां सीतां स कपिकुञ्जरो ऽपश्यदिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । वृक्षात् वृक्षं परिक्रामन् गच्छन् । '५८६ । ध्रुवमपाये ऽपादानम् ||४|२४|' इत्यपादानसंज्ञायां पञ्चमी । रावणात् बिभ्यतीं भृशं त्रस्यन्तीं अत्यर्थं शत्रो रावणाद्रक्षामपश्यन्तीं यतो भयं ततः कुतो रक्षेति '५८८ । भीत्रार्थानाम् ||४| २५ | ' इत्यपादानसंज्ञा । अदृश्यः प्रच्छन्नो भूत्वा । '२८५९ / ऋदुपध - |३|१|११०१' इत्यादिना क्यप् ॥
६१३ - तां पराजयमानां स प्रीते रक्ष्यां दशाऽऽननात् ॥
अन्तर्दधानां रक्षोभ्यो मलिनां ग्लान- मूर्धजाम् ॥ ७१ ॥
तामित्यादि - प्रीतेः रावणसंबन्धिन्याः पराजयमानां विमुखीभवन्तीम् । '५८९ | पराजेरसोढः | १|४|२६|' इत्यपादानत्वम् । असोढो ऽर्थः प्रीतिः । रक्ष्यां दशाननात् रावणविषये स्वयं निवार्यप्रसराम् । ५९० । वारणार्थानामीप्सितः |१|४|२७|' इत्यपादानत्वम् । प्रवृत्तिविघातलक्षणया रक्षणक्रियया आत्म संबन्धिन्या दशाननस्य व्याप्तुमभिप्रेतत्वात् । अन्तर्दधानां रक्षोभ्यः मा मां रक्षांसि द्राक्षुरिति । ततश्च ५९१ | अन्तर्धी येनादर्शनम् | १|४|२८|' इत्यपादानसंज्ञा । अन्तर्धिनिमित्तं हि रक्षोभिरात्मनो दर्शनस्यानीसितत्वात् । मलिनां शरीरेण ग्लानमूर्धजां मलिनकेशां बद्धवेणीस्वात् ॥
१ - १७८ । वार्ता प्रवृत्तिर् वृत्तान्त उदन्तः स्यात् ।' इति ना० अ० ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ६१४ - रामादधीत-संदेशो वायोर् जातश् च्युत स्मिताम् ॥ प्रभवन्तीमि॑र्वादित्याद॑पश्यत् कपि- कुञ्जरः. ॥ ७२ ॥
रामादित्यादि - सत्कृत्य अधीतसंदेशो गृहीतसंदेशः कपिकुञ्जरः । ५९२। भाख्यातोपयोगे | १|४|२९| ' इत्यपादानसंज्ञा । रामस्याख्यातृत्वात् । सावधानतया संदेशग्रहणात् नियमपूर्वक विद्यावत् संदेशग्रहणम् । वायोर्जात इति '५९३ । जनि - कर्तुः - 1१|४|३०|' इत्यपादानसंज्ञा । जन्यर्थस्य जन्मनः कर्ता हनुमान् तस्य वायुः प्रकृतिः कारणम् । च्युतस्मितां शोकाक्रान्तत्वात् । प्रभवन्तीमिवादित्यात् । ५९४ । भुवः प्रभवः | १| ४ | ३ || ' इत्यनेन भवत्यर्थस्य सीतायाः कर्तृभूतायाः प्रथमत उपलभ्यमानत्वात् । अतः प्रभव आदित्यः तस्य । स्तेजस्वित्वात् ॥ ६१५ - रोचमानः कु - दृष्टिभ्यो रक्षोभ्यः प्रत्तवान् श्रियम् ॥
श्लाघमानः पर- स्त्रीभ्यस् तत्राऽऽगाद् राक्षसाऽधिपः ॥
रोचमान इत्यादि - तत्र तस्यामशोकवनिकायां राक्षसाधिपो रावणः आगात् आगतः । रोचमानः कुदृष्टिभ्यः त्यक्तत्रयीधर्मत्वात् । ये कुदृष्टयः कुबुद्धयः तान् स्वविषये स्पृहावतः कारयन्नित्यर्थः । ' ५७१ । रुच्यर्थानां प्रीयमाणः | १४ | - ३३|' इति सम्प्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । रुचेरभिलाषस्य तत्रावस्थानात् । कुदृष्टयः प्रीयमाणाः । रक्षोभ्यः श्रियं विभूतिं प्रत्तवान् । '५६९ | कर्मणा यममिप्रैति|१|४|३२|' इति सम्प्रदानम् । ददातिक्रियया राक्षसानामभिप्रीयमाणत्वात् । श्लाघमानः परस्त्रीभ्यः युष्मद्विषये ऽस्माकं लाघेति परकलत्राणि ज्ञापयितुमेषयन् । ‘५७२। श्लाघ-हुङ् - 1१1४|३४|' इत्यादिना सम्प्रदानत्वम् । श्लाघया बहुमानेन ज्ञापयितुमिष्यमाणत्वात्तासाम् ॥
६१६ - अशप्त निहुवानो ऽसौ सीतायै स्मर - मोहितः, ॥
धारयन्निव चैतस्यै वसूनि प्रत्यपद्यत ॥ ७४ ॥
अशप्तेत्यादि - सीतायै निहुवानः क्रौर्यादिकं न मेऽस्तीति सीतां ज्ञापयितुमेषयन्नित्यर्थः । तस्यै सीतायै अशपत् । शपथं सीतां ज्ञापयितुमैषदित्यर्थः । किमित्येवमाह । स्मरमोहितः । अन्न शपथापहुतिक्रियया सीतामाज्ञापयितुमिव्यमाणत्वात् । पूर्ववत् सम्प्रदानसंज्ञा । किंचास्यै सीतायै स्वामिनी भूतायै नसुनि द्रव्याणि प्रत्यपद्यत भङ्गीकृतवान् । धारयन्निव गृहीतवित्त इव । अत्र ' ५७३। धारेरुत्तमर्णः | १|४|३५|' इति सीतायाः कदाचिदुत्तमर्णया तुल्यत्वात् ॥ ६१७ - तस्यै स्पृहयमाणो ऽसौ बहु प्रियमभाषत ॥
सानुनीतिश च सीतायै ना क्रुध्यन्, नाप्यसूयत. ७५
तस्यामित्यादि - असौ राक्षसाधिपः स्पृहयमाणः सीतामाघुमिच्छन् बहुप्रियमभाषत वक्ष्यमाणम् । ५७४ । स्पृहेरीप्सितः | १| ४ | ३६ | ' इति स्पृहयते:स्वार्थिकण्यन्तस्य प्रयोगे सीताया ईप्स्यमानत्वात् । सानुनीतिश्च सानुनयः सीताShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक वनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - २१३
यै नाकुध्यत् तां प्रति कोपं न कृतवान् । नाप्यसूयत दोषाविष्करणलक्षणामसूर्या न कृतवान् । क्रुध्यतिसूयत्योर्दिवादिकयोरुदात्तेनू ङितोर्लङि प्रयोगे '५७५॥ कुधदुह - |१|४|३७|' इत्यादिना सम्प्रदानम् ॥
६१८ - 'संक्रुध्यसि मृषा किं त्वं दिदृक्षु मां मृगेक्षणे !, 11
ईक्षितव्यं पर- स्त्रीभ्यः स्व-धर्मो रक्षसामयम् ॥ ७६ ॥ संक्रुध्यसीत्यादि - किं त्वं शुभाशुभे दिदृक्षु द्रष्टुमिच्छु मां हे मृगेक्षणे !! संक्रुध्यसि । '५७६। क्रुध दुहोरुपसृष्टयोः - 1१|४|३८|' इति कर्मसंज्ञा । क्रुधेरुपसर्गेण युक्तत्वात् । कुतस्ते परिज्ञानं यत्परस्त्रीषु शुभाशुभं निरूपयसि अन्यत्र दुष्टाशयत्वात् । अथ कथं मृषा संक्रुध्यामीति चेदाह - ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः का शुभा न शुभेति यदीक्षितव्यमीक्षणीयं तदयं स्वधर्मो रक्षसाम् । '५७७। राधीयोर्यस्य विप्रश्नः || ४ | ३९ |' इति सम्प्रदानसंज्ञा । यतः स्त्रीविषये विविधस्य प्रश्नस्य क्रियमाणत्वात् ॥
६१९ - शृण्वद्भ्यः प्रतिशृण्वन्ति मध्यमा भीरु ! नौत्तमाः, ॥
गृणन्यो ऽनुगृ॒णन्त्य॑न्ये ऽकृता॒ऽर्था, नैव मद् - विधाः ॥
शृण्वद्भ्य इत्यादि - अनेनात्मनः प्रभावं दर्शयति । शृण्वत्र्यः प्रार्थयमा नेभ्यः स्वामिन्निदं क्रियतामिति मध्यमाः प्रभवः प्रतिशृण्वन्ति ओमित्युपगच्छन्ति । हे भीरु ! नोत्तमा मादृशाः । ते हि स्वातन्त्र्यात्स्वयमेव हितं प्रतिपद्यन्त इति भावः । '५७८ । प्रत्याङ्भ्यां श्रुवः पूर्वस्य कर्ता | १|४|४०|' इति सम्प्रदानसंज्ञा । पूर्वस्याः प्रार्थन क्रियायाः प्रार्थयितुः कर्तृस्वात् । अन्ये प्रभवो ऽकृतार्थाः अलब्धलाभाः गृणच्यः अनुग्राह्यस्य भृत्यस्य कस्यचिन्न स्तुतिं कुर्वच्यो मन्त्रिभ्यः अनुगृणन्ति तान् प्रोत्साहयन्ति । अनुगृणीत अनुगृणीतेति ममानुगतो भवतीति नैव मद्विधा अनुगृणन्ति कृतार्थत्वात् । ' १५९५ । गृ शब्दे' इत्यस्य प्रयोगे '५७९ | अनु प्रतिगृणश्च | १|४|११|' इति सम्प्रदानसंज्ञा । गृणातेः स्तुतिक्रिया. पेक्षया कर्तृस्वात् ॥
६२० - इच्छ स्नेहेन दीव्यन्ती विषयान् भुवनेश्वरम्, ॥
संभोगाय परिक्रीतः कर्तास्मि तव ना प्रियम् ॥ ७८ ॥
इच्छेत्यादि - ईदृशं पूजितं भुवनेश्वरं त्रिलोकविजयिनमिच्छ भङ्गीकुरु । आत्मानमुद्दिश्य स्नेहेन प्रेम्णा । ' ५६० | साधकतमं करणम् - 1१1४1४२ ।' इति करणसंज्ञा । दीव्यन्ती क्रीडन्ती विषयान् शब्दादिभिरित्यर्थः । '५६२ । दिवः कर्म च - |१||४४३ |' इति करणसंज्ञापवादात् कर्मसंज्ञा । संभोगाय परिक्रीतः स्वद्विषयभोगेन परिक्रीत इत्यर्थः । ५८० | परिक्रयणे सम्प्रदानम् - 1१1४४४ |' इति सम्प्रदानत्वम् । तव नाप्रियं कर्तास्मि न करिष्यामि ॥
१–‘५६६। विशेषास् त्वङ्गना भीरुः कामिनी वामलोचना ।' इति ना० अ० । 'भीरुर/र्ते त्रिलिङ्गः स्याद् वरयोषिति योषिति ।' इति मेदिनी च ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ६२१-आस्स्व साकं मया सौधे, माऽधिष्ठा निर्-जनं वनम् ॥
मा ऽधिवात्सीर भुवं, शय्यामधिशेष्व स्मरोत्सुका.७९ आस्स्वेत्यादि-मया साकं साधं सौधे धवलगृहे आस्स्व तिष्ठ । आसे. लोटि रूपम् । '६७२। आधारो ऽधिकरणम् ।।४।४५।' इत्यधिकरणसंज्ञायां सप्तमी । मा ऽधिष्ठा निर्जनं वनम् । ५४२॥ अधि-शीङ्-स्थासां कर्म ।१।४।४६।' इत्यधिकरणे कर्मसंज्ञा । लुङि रूपम् । मा ऽधिवात्सीः भुवं भूमौ मा शयिष्ठाः । माङि लुङि रूपम् । '५४४। उपान्वध्यावसः ।।४।४' इति अधिकरणे कर्मसंज्ञा । किंतु । शय्यामधिशेष्व । शीडो लोटि रूपम् । ५४२। अधिशीङ्१४४४६' इति कर्मसंज्ञा । सरोत्सुका कामार्थिनी ॥ ६२२-अभिन्यविक्षथास् त्वं मे यथैवाऽव्याहता मनः, ॥
तवाऽप्यध्यावसन्तं मां मा रौत्सीर हृदयं तथा. ॥८॥ अभीत्यादि-यथैव त्वमव्याहता अनिवारिता सती मे मम मनः अमिन्य. विक्षयाः अभिनिविष्टासि । लुङि रूपम् । ३६८३। नेविंशः ॥१॥३।१७।' इति तङ् । '५४३। अभि-नि-विशश्च ।।४।४७।' इत्यधिकरणे मनसः कर्मसंज्ञा । तथा त्वमपि स्वद्धृदयमध्यावसन्तं मां मा रौत्सीः मा निवारय । रुधे ङि रूपम् । ५४४॥ उपान्वध्याङ्-19॥४॥४८॥' इति हृदयस्य कर्मसंज्ञा ॥ ६२३-मा ऽवमंस्था नमस्यन्तम-कार्य-ज्ञे! जगत्-पतिम् , ॥
संदृष्टे मयि काकुत्स्थम-धन्यं कामयेत? का. ॥८॥ मेत्यादि-हे अकार्यक्षे अविशेषज्ञे ! मां जगत्पतिं नमस्यन्तं माऽवमंस्थाः । लुङि रूपम् । '५३५। कर्तुरीप्सिततमम्-१०४९।' इति कर्मसंज्ञा । अवमानक्रियया कर्तृसंबन्धिन्या जगत्पतेराप्तुमिष्टत्वात् । संदृष्टे मयि काकुत्स्थमधन्यं मन्दभाग्यं का कामयेत का इच्छेत् । नैवेत्यर्थः । ५३८॥ तथायुक्तं चानीप्सितम् १॥४॥५०॥' इति कर्मसंज्ञा । येनैव प्रकारेण कर्तुरीप्सिततमं क्रियया युक्तं तेनैवेप्सितादन्यस्य रामस्य प्रयुज्यमानत्वात् ॥ ६२४-यः पयो दोग्धि पाषाणं, स रामाद् भूतिमाप्नुयात्, ॥
रावणं गमय प्रीति बोधयन्तं हिताऽहितम् ॥ ८२।। य इत्यादि-यथा पाषाणात् पयो न संभवति तथा रामादपि विभूतिरिति नैराश्यं दर्शयति । पयसः पूर्वेणैव कर्मसंज्ञा । पाषाणस्य ५३९ । अकथितं च
॥४॥५१॥' इत्यनेन । रावणं गमय प्रीतिं भवत्या सह प्रीति गच्छन्तं गमय प्रीतिम् । स्वयमेव हिताहितं भवतीं बुध्यमानां बोधयन्तम् । ५४७। गति-बुद्धि१४१५२।' इत्यादिमा कर्मसंज्ञा । गति-बुधोरण्यन्तावस्थायां तयोः कर्तृत्वात् ॥ १-४१। विभूतिर् भूतिरैश्वर्यमणिमादिकमष्टधा।' इति ना० अ० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-चनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२१५ ६२५-प्रीतो ऽहं भोजयिष्यामि भवती भुवन-त्रयम्, ॥
किं विलापयसेऽत्यर्थ, पार्श्वे शायय रावणम्. ॥८॥ प्रीत इत्यादि-अहं प्रीतः सन् भुवनत्रयं तत्समुत्थं भोज्यं भोक्तुं योग्यं भवती भोजयिष्यामि । प्रत्यवसानार्थत्वात्कर्मसंज्ञा । प्रत्यवसानमभ्यवहारः। अकमिप्राये २५६४। णिचश्च ।।३।७४।' इत्यात्मनेपदं न भवति । विलपन्तं विविधं भाषमाणं किं विलापयसेऽत्यर्थ नाहं त्वामिच्छामीति बुवाणा । अत्र शब्दकर्मकत्वात् कर्मसंज्ञा । कर्बभिप्राये णिचश्वेत्यात्मनेपदम् । तसादिदं प्रार्थये-पाचे रावणं शायय । अत्राकर्मकत्वात्कर्मसंज्ञा ॥ ६२६-आज्ञां कारय रक्षोभिर् , मा प्रियाण्युपहारय, ॥ कः शक्रेण कृतं नैच्छेदधिमूर्धानमञ्जलिम्. ॥ ८४ ॥
इति कारकाधिकारः॥ आज्ञामित्यादि-रक्षांसि त्वदाज्ञां कुर्वन्त्येव । कारय प्रियाणि च स्वत्संबन्धीनि मामुपहरन्तमुपहारय उत्पादय । ५४१ । होरन्यतरस्याम् ।।४।५।' इति कर्मसंज्ञा । शक्रेण कृतं विरचितं अञ्जलिमधिमूर्धानं अधिगतः प्राप्तो मूर्धा येनेति । को नेच्छेत् ५५९। स्वतन्त्रः-१४५४।' इति कर्तृसंज्ञा । शक्रेण प्रणतोऽहमित्यर्थः । प्रयोज्यकर्ता नोदाहृतोण्यन्तावस्थायामुदाहृतत्वात् ॥ इति कारकाधिकारः॥
इतः प्रभृति कर्मप्रवचनीयमधिकृत्याह६२७-वचनं रक्षसां पत्युरनु क्रुद्धा पति-प्रिया ॥
पापाऽनुवासितं सीता रावणं प्राब्रवीद् वचः ॥८५॥ वचनमित्यादि-रक्षसां पत्यू रावणस्य वचनमनु लक्ष्यीकृत्य । '५४७) अनुर्लक्षणे ।१।४।४।' इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां द्वितीया । क्रुद्धा सती सीता। पतिप्रिया पतिः प्रियो यस्या इति । रावणं प्राब्रवीद्वचो वक्ष्यमाणम् । पापानुवसितं पापेन संयुक्तम् । ५४९॥ तृतीयार्थे । १।४।०५।' इत्यनेन कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां द्वितीया । पापमन्ववसित इति । द्वितीयेति योगविभागात् सः सुपसुपेति वा ॥ ६२८-'न भवाननु रामं चेर्दुप शूरेषु वा, ततः ॥
अपवाह्य च्छलादू वीरौ किमर्थ मामिहा ऽहरः॥८६॥ नेत्यादि-यदि भवान्नानुरामं रामान हीन इत्यर्थः । ५५०। हीने ।१।४. ८६।' इत्यनेन कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अनुशब्दश्च स्वहीनार्थद्योतकः । हीनश्चोत्कृष्टापेक्षः । उपशूरेषु वा शूरेभ्यो वा यद्यधिको भवान् । '५५१। उपोऽधिके च ॥१॥४. ४७॥'इति चकाराद्धीने उपशब्दस्य कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । यसादधिकमित्यनेन सप्त.
१-८७४। प्रसभं तु बलात्कारो हठो, ऽथ स्खलितं छलम् ।' इति ना० अ० । 'छलं छम: स्खलितयोः' इति हैमश्च । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
मी । उपशब्दस्याधिकद्योतनात् । किमर्थं कनकमृगच्छलेन । वीरौ रामलक्ष्मणौ अपवाह्य अन्यतो नीत्वा । मामिहाहरः लङ्कामानीतवान् ॥
६२९ - 'उप- शूरं न ते वृत्तं कथं रात्रिंचऽधम ! ॥
यत् संप्रत्यलोकेभ्यो लङ्कायां वसतिर् भयात् ॥ ८७ ॥
उपेत्यादि - हे रात्रिचराधम ! कथं ते वृत्तं चरितं नोपशूरं शूरेभ्यो न हीनम् । '५५१ | उपो ऽधिके च | १|४|८७१' इति चकाराद्धीने उपशब्दस्य कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । यद्यस्मात् संप्रत्यधुना भयालङ्कायां जलपर्वतदुर्गायां वसतिः । वसेरतिः 'वहि-वस्यर्तिभ्यश्चित्' इत्यौणादिकः । अपलोकेभ्यो लोकान् वर्जयित्वा । '५९६ । अप-परी वर्जने | १|४|८८|' इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां ' ५९८ । पञ्चम्यपाङ् - परिभिः | २|३|१०|' इति पञ्चमी ॥ ६३० - आराम-दर्शनात् पाप ! विद्योतस्व स्त्रियः प्रति ॥ सद् - वृत्तान॑नु॒ दुर्वृत्तः परस्त्री जात- मन्मथः ॥ ८८ ॥
•
आ रामेत्यादि - हे पाप ! आ रामदर्शनात् रामदर्शनं यावत् । ' ५९७ । आङ् मर्यादावचने | १|४|८९ |' इति पूर्ववत्पञ्चमी । खियः प्रति योषितो लक्ष्यीकृत्य । विद्योतस्व स्थिरो भव । स्त्रिय इति ' ३०२ | वा म्-शसमोः | ६ | ४|८०|' इति इयङ् । '५५२ | लक्षणेत्थंभूत - 1१/५/९० |' इत्यादिना कर्मप्रवचनीयत्वम् । सद्वृत्ताननु दुर्वृत्तः सदाचारिणामुपरि दुर्वृत्त इत्यर्थः । इत्थंभूताख्याने ऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । परस्त्रीं जातमन्मथः । अत्र वीप्सायां कर्मप्रवचनीयत्वम् ॥ ६३१ - अभि द्योतिष्यते रामो भवन्तमं - चिरादिह, ॥
उद्गर्ण-बाणः संग्रामे यो नारायणतः प्रति. ॥ ८९ ॥
अभीत्यादि - भवन्तमभि भवन्तं लक्ष्यीकृत्य । '५५५| अभिरभागे | १|४|९१।' इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । अचिरादिह लङ्कायां रामो द्योतिष्यते असह्यतेजाः भविष्यति । य उद्द्भूर्णबाणः संग्रामे नारायणतः प्रति तेन तुल्यः । ५९९ । प्रतिः प्रतिनिधि प्रतिदानयोः | १|४|१२|' इति प्रतिनिधौ कर्मप्रवचनीयत्वम् । '६०० । प्रतिनिधि प्रतिदाने च यस्मात् | २|३|११|' इति पञ्चमी । प्रतियोगे पञ्चम्यास्तसिः । मुख्यसदृशः प्रतिनिधिः ॥
६३२ - कुतो ऽधियास्यसि क्रूर ! निहतस् तेन पत्रिभिः ॥
न सूक्तं भवता ऽत्युग्रमतिरामं मदोद्धत ! ॥ ९० ॥
कुत इत्यादि - हे क्रूर ! तेन रामेण उद्गर्णवाणेन पत्रिभिः शरैः निहतः सन कुतो ऽधियास्यसि केन प्रकारेण निःसरिष्यसि । '५५४ | अधि- परी अनर्थ की ' |१|४|१३|' इति अधेः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । धात्वर्थव्यतिरेकार्थस्यानभिधानादनर्थकत्वम् । संज्ञा च गत्युपसर्गसंज्ञाबाधनार्था । तेन '३९७८ । तिङि चोदात्त
१ – '१३१३ । ग्रावाणौ शैल-पाषाणौ पत्रिणी शर-पक्षिणौ ।' इति ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका-भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२१७ वति ।।११७१' इति निघाताभावो द्रष्टव्यः । पञ्चमी च 'प्रश्नाख्यानयोः' इत्युपसंख्यानाद्भवति । किमिति हनिष्यतीति चेत्-यतो भवता न सूक्तं प्रशस्तमुकम् । ५५५। सुः पूजायाम् ।११।९४॥' इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । ३७८३। गतिरनन्तरः ।।२।४९।' इति स्वराभावः । अत्युग्रमतिरौद्रम् । अतिरामं राम. मधिक्षिप्य । काकुत्स्थमधन्यमिति । ५५६। अतिरतिक्रमणे च ।।१९५।' इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । चकारात्पूजायां च तत्र चाप्युक्तमिति प्रयोगः । हे मदोद्धत ! ॥ ६३३-परिशेषं न नामा ऽपि स्थापयिष्यति ते विभुः ॥
अपि स्थाणुं जयेद् रामो, भवतो ग्रहणं कियत्. ९१ परीत्यादि-रामो विभुः प्रभुः ते परिशेषं नामापि संज्ञामपि न स्थापयि. ध्यति, किमु देहम् । '५५७। अपिः पदार्थ-।१।४।९६॥' इत्यादिना पदार्थे कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । पदस्य देहस्याप्रयुज्यमानस्यार्थे अपिशब्दो वर्तते । अपि स्थाणु जयेद्रामो यमाराध्याधिपत्यं प्राप्तवानसि तमपि स्थाणुं महादेवं जेतुं संभाव्यते भवतो ग्रहणं कियत् । यस्त्वेव न भवति । अत्र संभावनायां कर्मप्रवचनीयत्वम् । संभावने लिङ्। उपसर्गबाधनत्वात्संज्ञाया: २२७०१ उपसर्गात्सुनोति-1८।३।६५।' इत्यादिना पत्वं न भवति ॥ ६३४-अपि स्तुह्यपिसेधा ऽस्मांस तथ्यमुक्त नराऽशन!, ॥
अपि सिञ्चेः कृशानौ त्वं दर्प, मय्यपि यो ऽभिकः.९२ अपीत्यादि-हे नराशन ! मया तथ्यमुक्तं यन्नामापि न स्थापयिष्यतीति । अस्मानपि स्तुहि साधूक्तमिति प्रशंस । '२२०१। सेयपिच्च ३३१४८७।' इति अपिति ङित्त्वाद्गुणाभावः । अपिसेध निगृहाण यथेच्छ तथा क्रियाताम् । मया तु सत्यमेवोक्तमिति भावः । अत्रान्ववसर्गे कामचारानुज्ञाने कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । किंच कृशानावग्नौ दर्प अपि सिञ्चः क्षरेस्त्वम् । अत्र गर्दायां लिङि रूपम् । यो. ऽयं मय्यपि मद्विषयेऽपि अभिकः कामयिता। १८७४। अनुकाभिका-1५।२।७४।' इत्यादिना निपातितः । उपसर्गसंज्ञाबाधनार्थत्वात् स्तौति-सेधि-सिचां षत्वं न भवति ॥ ६३५-अधिरामे पराक्रान्तमधिकर्ता स ते क्षयम् , ॥'
इत्युक्त्वा मैथिली तूष्णीमासांचक्रे दशाननम् ॥१३॥ अधीत्यादि-पराक्रान्तस्य शौर्यस्य राम ईशितेत्यस्मिन्नर्थे अधिरामे पराक्रान्तम् । '३०९० । नपुंसके भावे क्तः ।३।३१११॥' । '६४४। अधिरीश्वरे २४१९७।' इति स्वस्वामिसंबन्धे अधेः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । '६४५। यस्माद
१-३९। व्योमकेशो भवो भीमः स्थाणू रुद्र उमा-पतिः । इति ना० अ० । 'स्थाणुः कीले हरे पुमान्' इति कोशान्तरं च । २-५९। अग्निर्-' इत्यादित आरभ्य '६१ । आश्रयाशो बृहद्-भानुः कृशानुः पावकोऽनलः । इति ना० अ०॥
भ० का. १९
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
उतिक्रियादो मध्यमाधेयप्रधानमारण युक्त ।२।३।४।' इति
धिकम् ।२।३।९।' इत्यादिना सप्तमी । यश्चैवं स रामस्ते क्षयमधिकर्ता करिष्य. ति । अन्न कर्मण्येव द्वितीया । न ५४८। कर्मप्रवचनीययुक्त-।२।३।।' इति "७७४। विभाषा कृषि ।।४।१२।' इति या संज्ञा तस्या गत्युपसर्गसंज्ञाबाध. नार्थत्वात् । संज्ञापक्षे ३९७४। तिङि चोदात्तवति-८।१७१' इति निघाताभावो द्रष्टव्य इति । एवमुक्त्वा दशाननं मैथिली तूष्णीमासांचके तूष्णीं स्थि. तवती ॥
इति कर्मप्रवचनीयाधिकारः॥ इतः प्रभृति 'अनभिहिते' इत्यधिकृत्य विभक्तिविधानमाह६३६-ततः खङ्गं समुद्यम्य रावणः क्रूर-विग्रहः ॥
वैदेहीमन्तरा क्रुद्धः क्षणमूचे विनिश्वसन्. ॥ ९४ ॥ तत इत्यादि-ततः सीतावचनादुत्तरकालं रावणः खड्गं समुद्यम्य उरिक्षप्य । कर्मणि द्वितीया । क्रूरविग्रहः दुष्प्रेक्ष्यत्वात् । वैदेहीमन्तरा क्रुद्धः वैदेह्या वधे कुपितः । ५४५। अन्तराऽन्तरेण युक्त ।।३।४।' इति षष्ट्यपवादावितीया। अन्तराशब्दो मध्यमाधेयप्रधानमाचष्टे, आधेयश्चात्र वधः, क्षणमूचे उक्तवान् । उक्तिक्रियया क्षणस्य कालस्य साकल्येन संबन्धात् ५५०। कालावनोः-२।३।५।' इति द्वितीया । विनिश्वसन कोधात् ॥ ६३७-'चिरेणा ऽनुगुणं प्रोक्ता प्रतिपत्ति-पराङ्मुखी ॥
न मासे प्रतिपत्तासे मां चेन्, मासि मैथिलि ! ९५' चिरेणेत्यादि-हे मैथिलि ! चिरेणापि कालेनानुगुणमनुकूलं मया प्रो. कापि सती प्रतिपत्तिपराङ्मुखी । उक्तस्यार्थस्यानुष्ठानं प्रतिपत्तिः तस्यां परा. इमुखी इदानीं यदि त्वं मासे निशदिवसलक्षणे मां न प्रतिपत्तासे नाङ्गीकरिज्यसि तदा मर्तासि मरिष्यसि । उभयमपि लुटि रूपम् । तत्र चिरेण प्रोका इति । ५६३। अपवर्गे तृतीया ।।३।६।' विवक्षितार्थप्रकाशनं फलं तस्य प्राप्ती तक्रियापरिसमाप्तिरपवर्ग इति । मां मासे न प्रतिपत्तास इति ६४३। सप्तमीपञ्चम्यौ कारकमध्ये ।२।३।७।' इति सप्तमी । कर्मकोंः कारकयोर्मध्यत्वात् मासस्य ॥ ६३८-प्रायुत राक्षसीर् भीमा मन्दिराय प्रतिव्रजन् ॥
'भयानि दत्त सीतायै सर्वा यूयं कृते मम.॥ ९६ ॥' प्रायक्रेत्यादि-रावणो राक्षसीीमा भयानकाः प्रायुक्त समादिष्टवान् । ल. डि रूपम् । मन्दिराय प्रतिव्रजन् गृहाय प्रतिव्रजन् । ५८५। गत्यर्थकर्मणि१२।३।१२।' इत्यादिना तु चतुर्थी । कर्मप्रवचनीयादिसूत्रचतुष्टयेनोदाहृतं कर्मप्र. वचनीयाधिकार एव दर्शितत्वात् । किमादिशदित्याह-सर्वा यूयं सीतायै भयानि दत्त । लोटि रूपम् । चतुर्थी संप्रदाने । संपूज्यादृत्य प्रकर्षेण दीयत इति
संप्रदानम् । मम कृते मदनुग्रहनिमित्तम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः-२१९ ६३९-गते तस्मिन् समाजग्मुर् भयाय प्रति मैथिलीम् ॥
राक्षस्यो, रावण-प्रीत्यै क्रूरं चौचुरलं मुहुः. ॥ ९७ ॥ गत इत्यादि-तस्मिन रावणे गते सति राक्षस्यः समाजग्मुः संभूय गताः। २६९९। समो गम्युच्छि-१।३।२९।' इत्यादिना आत्मनेपदं न भवति । आङा व्यवहितत्वात् । मैथिली प्रति लक्ष्यीकृत्य भयाय सीतायै भयं दातुम् । ५८ ॥ क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः ।२।३।१४।' इति चतुर्थी । ददातेः क्रियार्थोपपदस्य स्थानिनः प्रयुज्यमानस्य भयं कर्म । क्रिया चात्र समागमः । तत्रोपपदं क्रियार्थमिति क्रूरं च भयानकम् । मुहुः प्रतिक्षणं भलं पर्याप्तमूचुः उक्तवत्यः । रावणप्रीत्यै रावणस्यैवं प्रीतिः स्यादिति । ५८२। तुमर्थाच्च भाववचनात् ।२।३। १५।' इति चतुर्थी । क्रियायां क्रियार्थायामिति तुमुना समानार्थत्वात् । भावव. चनाश्चेत्यनेन विहितस्य क्तिनः क्रिया) उपपदं क्रूराभिधानम् ॥ ६४०-'रावणाय नमस्कुर्याः, स्यात् सीते! स्वस्ति ते ध्रुवम् ॥ . अन्यथा प्रातराशाय कुर्याम त्वामलं वयम्. ॥१८॥
रावणायेत्यादि-हे सीते! रावणाय नमस्कुर्याः रावणं नमस्कुरु । एवं च सति ते तुभ्यं स्वस्ति कल्याणं ध्रुवं स्यात् । युष्मच्छब्दस्य चतुर्थंकवचनान्तस्य तेआदेशः । नमस्कृत्वेति पाठान्तरम् । तत्र नमस्कृत्वा स्थितायै तुभ्यमित्यध्या. हृत्य योज्यम् । अन्यथा ह्यसमानकर्तृकत्वात् क्त्वाप्रत्ययो न घटते । नमस्कृत्येति . पाठान्तरम् । साक्षात्प्रभृतिषु नमःशब्दस्य विकल्पेन गतिसंज्ञा। गत्यभावपक्षे नित्यं गतिसमासाभावे ल्यबादेशः । '१५४॥ नमस्पुरसोर्गत्योः ।३।४।' इति विसर्जनीयस्य सकारादेशश्च न संभवतीति । अन्यथेति यदि न नमस्कुर्याः तदा अलं प्रातराशाय प्रातर्भोजनाय त्वां कुर्याम वयमित्यूचुः । '२२००। नित्यं ङितः ३।१९९।' इति सलोपः । रावणायेत्यादिषु ५८३॥ नमःस्वस्ति-१२।३।१६।' इत्यादिना चतुर्थी ॥ ६४१-तृणाय मत्वा ताः सर्वा वदन्तीस् त्रिजटा ऽवदत् ॥
'आत्मानं हत दुवृत्ताः! स्व-मांसः कुरुताऽशनम्.९९
१-अत्र 'उपपदविभक्तः कारकविभक्तिर् बलीयसी' इति वार्तिकबलात् कर्मणि द्वितीयैवप्राप्ता, परं च तस्याप्यपवादभूतेन ५८१॥ क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः ।२।३।१४।' इति सूत्रेण चतुर्युव भवति । तेन 'नमस्कुर्मो नृसिंहाय, स्वयंभुवे नमस्कृत्य' इत्यादिवत् 'रावणाय-' इत्यस्य रावणं प्रसादयितुमित्यर्थो युक्त इति ज्ञेयम् । एवं सति 'नमः स्वस्तिइत्यादिना चतुर्थी' इति टीकाकृदुक्तं प्रमादगर्भितम् । केवलं 'नमः स्वस्ति' इत्याकारकशब्दयोग एव तस्या विधानादिति भाति । किंतु 'प्रातराशाय त्वा अलं कुर्याम' इत्यत्र तु अलंशब्दयोगात 'नमः स्वस्ति' इत्यनेनैवेति । अत्र युक्तायुक्तविवेचनं तु विद्वदधीनमित्यलम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२० भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
तृणायेत्यादि - भथानन्तरं राक्षसीर्वदन्ती: त्रिजटा रावणस्वसा भवदत् उक्तवती । तृणाय मत्वा तृणमिव संगणय्य । '५८४। मन्यकर्मण्यनादरे - 1२।३।१७।' इति चतुर्थी । तत्र 'कुत्सितग्रहणं कर्तव्यम्' इत्युक्तम् । इह मा भूत् तृणं मत्वेति । किमवदत् आत्मानं हत मारयत । दुर्वृत्ताः दुराचाराः । स्वमांसैः कुरुताशनमिति करणे तृतीया ॥
किमर्थमेवमाहेत्याह
६४२ - अद्य सीता मया दृष्टा सूर्य चन्द्रमसा सह ॥
स्वमे स्पृशन्ती मध्येन तनुः श्यामा सुलोचना ॥ १०० अद्येत्यादि - स्वमे मया अद्य सीता दृष्टा । कर्तरि तृतीया । सूर्यं स्पृशन्ती चन्द्रमसा सह । सहयोगे तृतीया । सूर्याचन्द्रमसाविति रामलक्ष्मणाविति भावः । मध्येन तनुः तन्वी । '५६६ ॥ इत्थंभूतलक्षणे | २|३|२१|' तृतीया ५०२ | वोतो गुणवचनात् |४|१|४४|' इति ङीबभावपक्षे रूपम् । श्यामा वर्णेन । सुलोचना शोभननेत्रा ॥
६४३ – तास् तया तर्जिताः सर्वा मुखैर् भीमा यथाऽऽगतम् ॥
ययुः सुषुप्सवसू तल्पं भीमैर् वचन कर्मभिः ॥ १०१ ॥
←
ता इत्यादि - ता राक्षस्य स्तया त्रिजटया तर्जिता भत्सिताः । सुषुप्सवः स्वमिच्छवस्तरूपं शयनीयं ययुर्गताः । यथागतं यतो यतस्तरुपादुत्थाय गताः । ६० ६१। यथाऽसादृश्ये ।२।१।७।' इति वीप्सायामव्ययीभावः । मुखैर्भीमा रौद्राः मुखानां विकृतत्वात् । '५६५ | येनाङ्गविकारः | २|३| २०|' इति तृतीया । भीमै - र्वचनकर्मभिः उपलक्षिताः । इत्थंभूते तृतीया ॥
६४४ - गतासु तासु मैथिल्या संजानानो ऽनिलाऽऽत्मजः ॥
आयातेन दशाऽऽस्यस्य संस्थितो ऽन्तर्हितश् चिरम् ॥ गतास्वित्यादि - तासु राक्षसीषु गतासु । अनिलात्मजो हनूमान् 'रामसंकथां प्रास्तावीत्' इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । मैथिल्या संजानानः इयं सेत्यवगच्छन् । '५६७। संज्ञो ऽन्यतरस्याम् | २|३|२२|' इति कर्मणि तृतीया । '२७१९१ सं प्रतिभ्याम् | १|३|४६ |' इति तङ् । दशास्यस्यायातेनागमनेन हेतुना चिरमन्तर्हितो निलीनः स्थितः । '५६८। हेतौ | २|३|२३|' इति तृतीया ॥ ६४५ - ऋणाद् बद्ध इवन्मुक्तो वियोगेन ऋतु - द्विषः ॥
हेतोर् बोधस्य मैथिल्याः प्रास्तावीद् राम-संकधाम्. ॥ ऋणादित्यादि - ऋणाद्धेतोर्बद्ध इवोन्मुक्तो यथा स्थानान्तरं गतवान् । '६०१ | अकर्तर्वृणे - | २|३|२४|' इति पञ्चमी । ऋणस्याकर्तृहेतुत्वात् । ऋणेन बन्धित इवेति नोक्तम् । अप्रयोजक कर्तृत्वाहणस्य | उन्मुक्तः क्रतुद्विषो रावणस्य वियोगेन विश्लेषेण | '६०२। विभाषा गुणे स्त्रियाम् । २२२५१' इति पक्षे तृतीShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोकवनिकाभङ्गो' नामाष्टमः सर्गः -- २२१
योदाहृता न पञ्चमी । वियोगस्य गुणपदार्थत्वात् । किमिति संकथां प्रास्तावीदित्याह – हेतोर्बोधस्य मैथिल्याः । एष रामदूत इति मैथिल्या बोधो ऽवगमः स्यातू । '६०७ । षष्ठी हेतुप्रयोगे | २|३|२६|' इति बोधशब्दस्य षष्ठी । प्रास्तावीदिति '२३८५। स्तु-सु- धून्भ्यः परस्मैपदेषु |७|२|७२|' इतीट् । '२२६८ | नेटि |७|२|४|' इति हलन्तलक्षणाया वृद्धेः प्रतिषेधः नेगन्तलक्षणायाः ॥
६४६ - तं दृष्ट्वा ऽचिन्तयत् सीता - ' हेतोः कस्यैष रावणः ॥
अवरुह्य तरोरारादैति वानर - विग्रहः ॥ १०४ ॥
तमित्यादि - तं हनूमन्तं रामं स्तुवन्तं दृष्ट्वा सीता अचिन्तयत् । कस्य हेतोः रावणो वानरविग्रहः सन् ऐति आयाति । आङ्पूर्वस्येणो रूपम् । '६०८ । सर्वनानस्तृतीया च |२| ३ |२७|' इति षष्ठी । किंशब्दस्य सर्वनामत्वात् । आरात् अन्तिके । तरोरिति '५१५ | अन्यारात् | २|३|२९|' इत्याराच्छन्दयोगे पञ्चमी अवरुह्यावतीर्येति । अवरोहणापेक्षया झपादाने पञ्चमी । अपेक्षाया यौगपद्याभावात् । 'उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसी' आराद्योगे न वर्तते ॥
६४७ - पूर्वस्मादन्य- वद् भाति भावाद् दाशरथिं
स्तुवन् ॥ ऋते क्रौर्यात् समायातो मां विश्वासयितुं नु किम् ? ॥
पूर्वस्मादित्यादि - पूर्वस्माद्रावणादन्यवद्भवति ज्ञायते । अन्येन तुल्यं वर्तते इति कृत्वा अन्यशब्दयोगे पञ्चमी । यतो भावात् स्नेहाद्दाशरथिं स्तुवन् । किं नु क्रौर्या क्रौर्य वर्जयित्वा । ऋतेशब्दयोगे पञ्चमी । मां विश्वासयितुं संभावयितुं किमागत इत्यचिन्तयत् ॥ ६४८ - इतरो रावणादेष राघवानुचरो यदि ॥
स- फलानि निमित्तानि प्राक् प्रभातात् ततो मम. १०६
1
इतर इत्यादि -- यदि रावणादितरः प्रतियोगी राघवानुचरः राघवार्थकारी । इतरयोगे पञ्चमी । ततो मम सफलानि स्वमलक्षणानि दर्शनादीनि निमित्तानि । प्राकू प्रभावात् आदित्योदयात्पूर्वस्मिन् काले । अन्यस्य हि प्रभातादुत्तरकालं सफलानि । भनूत्तरपदयोगे पञ्चमी ॥
६४९ - उत्तराहि वसन् रामः समुद्राद् रक्षसां पुरम् ॥
अवैल लवण-तोयस्य स्थितां दक्षिणतः कथम् . १०७ उत्तराहीत्यादि - रामदूतो ऽयमिति न संभाव्यते । यतः समुद्रादुत्तरा या दिक् तस्यामुत्तराहि वसन् रामः । आहि च दूरे उत्तराच्चेति । तत्राहिप्रत्ययान्तेन ' उत्तराहिशब्देन योगे समुद्रादिति पञ्चमी । लवणतोयस्य लवणसमुद्रस्य दक्षितो दक्षिणस्यां दिशि स्थितां रक्षसां पुरीं लङ्कां कथमवैत् ज्ञातवान् । दक्षिणत इति '१९७८ | दक्षिणोत्तराभ्यामतसुच् | ५|३|२८|' तदन्तेन योगे '६०९ । षष्ठ्यतसर्थप्रत्ययेन |२| ३ | ३०|' इति षष्ठी ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
६५० - दण्डकान् दक्षिणेना ऽहं सरितो ऽद्रीन् वनानि च ॥ अतिक्रम्या ऽम्बुधिं चैव पुंसाम॑ग॒ममा॑हृता ॥ १०८ ॥ दण्डकानित्यादि - दण्डकानामदूरे या दक्षिणा दिक् तस्यामिति । '१९८४। एनबन्यतरस्याम् |५|३|३५|' इति सप्तम्यन्तादेनप् प्रत्ययः । तदन्तेन योगे * ६१० | एनपा द्वितीया | २|३|३१|' इति द्वितीया । दक्षिणेन दण्डकानां दक्षिणस्यां दिशि । सरितो दीन् वनानि च अम्बुधिं चातिक्रम्य पुंसामगममगम्यम् । '३२३४ | ग्रह-वृ-ह- निश्चि गमश्व | ३ | ३|५८|' इत्यप् । अहमाहृता आनीता । तत्कथमवैदित्यचिन्तयत् ॥
६५१ – पृथङ् नभस्वतश् चण्डाद् वैनतेयेन वा विना ॥
गन्तुमुत्सहते नैह कश्चित् किमुत वानरः ॥ १०९ ॥'
पृथगित्यादि - नभस्वतो वातात् चण्डात् पृथक् वायुं त्यक्त्वा । वैनतेयेन वा विना गरुडं वा वर्जयित्वा । '६०३ | पृथग्विना - | २|३|३२|' इत्यादिना तृतीयापञ्चम्यौ । इह लङ्कायां कश्चित् गन्तुं नोत्सहते किमुत वानरः ॥ ६५२ - इति चिन्ता - वतीं कृच्छ्रात् समासाद्य कपि द्विपः ॥
मुक्तां स्तोकेन रक्षोभिः प्रोचे - ' ऽहं राम - किङ्करः ११० इतीत्यादि - एवमुक्तेन प्रकारेण चिन्तावतीं कपिद्विपो हनूमान् । कृच्छ्रासमासाद्य कथमप्युपगम्य । अहं रामकिङ्करः रामप्रेषणकर इति प्रोचे । मुक्तां स्तोकेनाल्पेन रक्षोभिः कर्तृभिः । '६०४॥ करणे च स्तोकाल्प- १२।३।३३।' इत्यादिना तृतीयापञ्चम्यौ । कृच्छ्र स्तोकयोरसत्ववचनयोः करणत्वात् ॥
1
यदि त्वं रामकिङ्करः कासावित्याह
६५३ - विप्रकृष्टं महेन्द्रस्य न दूरं विन्ध्य पर्वतात् ॥
नाभ्याशे समुद्रस्य तत्र माल्यवति प्रियः ॥ १११ ॥ विप्रेत्यादि - माल्यवति पर्वते तव प्रियो रामः महेन्द्रस्य पर्वतस्य विप्रकृष्टं दूरं । विन्ध्यपर्वताच्च न दूरम् । '६११| दूरान्तिकार्थैः षष्ठयन्यतरस्याम् |२|३|३४ |' इति षष्ठी-पञ्चम्यौ । महेन्द्रपर्वत - विन्ध्ययोर्दूर विप्रकृष्टयोस्तु '६०५ ॥ दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च । २।३।३५।' इति द्वितीया । नानभ्याशे न दूरे समुद्वस्य । '६११| दूरान्तिकार्थैः | २|३|३४|' इति षष्ठी । माल्यवति '६३३। सप्तम्यधिकरणे - | २|३|३६|' इति सप्तमी । चकाराद्दूरान्तिकार्थेभ्यश्च । तेनानभ्याश इति सप्तमी ॥
६५४ - अ - संप्राप्ते दशग्रीवे प्रविष्टो ऽहमिदं वनम् ॥
तस्मिन् प्रतिगते द्रष्टुं त्वामु॑पात्र॑स्य॑ चेतितः ॥ ११२ ॥ असमित्यादि - दशग्रीवे दशवदने भसंप्राप्ते अप्रविष्टे अहमचेतितः सम् इदं वनमशोकवनिकाख्यं प्रविष्ट इति । तस्मिन् प्रतिगते त्वां द्रष्टुमुपाक्रंShree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'शोकवनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - २२३
सि समुत्सहे स्म । ' ६३४ | यस्य च भावेन | २|३|३७|' इति सप्तमी । कपेः प्रवेशोपक्रमयोः रावणसंप्राप्तिप्रतिगमनक्रियाभ्यां लक्ष्यमाणत्वात् । उपासीति'२७१२। उपपराभ्याम् | १|३|३९|' इत्यनेन वृत्यादिषु सर्ग उत्साहे मेस्तङ् । उत्तमपुरुषैकवचनम् । '२३२३| सु-क्रमोरनात्मनेपदनिमित्ते |७|२| ३६ |' इति सिच इट् न भवति ॥
यथादावेव प्रविष्टोऽसि तर्हि किमिति स्वकर्म न दर्शितवानसीत्याह६५५ - तस्मिन् वदति रुष्टो ऽपि ना ऽकार्ष देवि ! विक्रमम् ॥ अ- विनाशाय कार्यस्य विचिन्वानः परापरम् ॥११३॥
तस्मिन्नित्यादि - हे देवि ! तस्मिन् वदति रुष्टोऽपि विक्रमं नाका, तं तथा वदन्तमनादृत्य विक्रमं नाकार्षमित्यर्थः । ' ६३५। षष्ठी चानादरे | २|३|३८|' इति चकारात्सप्तमी । किमर्थे कार्यस्य संदेशकथादेरविनाशाय । विचिन्वानः परापरं पौर्वापर्य निरूपयन् । कर्त्रभिप्राये तङ् ॥
|
कथं वानरस्त्वं तस्य किङ्कर इत्याह
६५६ - वानरेषु कपिः स्वामी नरेष्वधिपतेः सखा ॥
जातो रामस्य सुग्रीवस् ततो दूतो ऽहमागतः ॥ ११४ ॥ वानरेष्वित्यादि - वानरेषु स्वामी यः कपिः सुग्रीवः स नरेष्वधिपतेः रामस्य सखा जातः । ' ६३६ | स्वामीश्वर |२| ३ |३९|' इत्यादिना षष्ठी - सप्तम्योविधानात् सप्तम्युदाहृता । ततो ऽहं दूत भागतः ॥
भागत्य च लङ्कां प्रविश्य इहायात इत्याहयुग्मम् - ११५-११६
६५७ - ईश्वरस्य निशाटानां विलोक्य निखिलां पुरीम् ॥ कुशलो ऽन्वेषणस्याऽहमयुक्त दूत कर्मणि ॥ ११५ ॥
ईश्वरस्येत्यादि - निशाटानां राक्षसानामीश्वरस्य दशाननस्य । भन्न षष्ठयुदाहृता । पुरीं निखिलां निःशेषां विलोक्य किं तत्र वर्तत इति । प्राप्त इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । कुशलो ऽन्वेषणस्याहं सीताया अन्वेषणस्य निपुणः । आयुक्त दूतकर्मणि दूतक्रियायां व्यापृतः । '६३७ | आयुक्त-कुशलाभ्याम् ।२।३। ४०|' इति षष्ठी - सप्तम्यौ ॥
६५८ - दर्शनीय - तमाः पश्यन् स्त्रीषु दिव्यास्वपि स्त्रियः ॥
प्राप्तो व्याल-तमान् व्यस्यन् भुजङ्गेभ्यो ऽपि राक्षसान् ॥ ११६ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
दर्शनीयेत्यादि - तत्र दिव्यास्वपि स्त्रीषु मध्ये दर्शनीयतमाः स्त्रियः पश्यन् । '६३८ । यतश्च निर्धारणम् | २|३|४११' इति सप्तमी । दर्शनीयतमत्वेन गुणेन पृथक्करणात् । भुजङ्गेभ्यो ऽपि व्यालतमान् हिंखान् राक्षसान् व्यस्यन् अपक्षिपन् । '६३९ । पञ्चमी विभक्ते |२| ३ | ४२|' इति पञ्चमी । भुजङ्गेभ्यो राक्षसानां विभागात् प्राप्तो देव्याः पादमूलमित्यर्थात् ॥
किमवस्थो राम इत्याह
६५९ - भवत्यामुत्सुको रामः प्रसितः संगमेन ते ॥
मघासु कृत - निर्वापः पितृभ्यो मां व्यसर्जयत् ॥ ११७ ॥
भवत्यामित्यादि - भवत्यां त्वयि उत्सुकः उन्मनाः रामः । तव संगमेन प्रसितः प्रसक्तः । ' ६४१ । प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च |२| ३ | ४४ |' इति चकाहात्सप्तमी । मघाभिर्युक्तः कालः तत्समीपे चन्द्रमसो वर्तमानत्वात् । '१२०४ | नक्षत्रेण युक्तः कालः |४| २|३|' इत्यण् | तस्य '१२०५ । लुबविशेषे | ४|२|४| ' इति लुप् । तस्मिन् काले पितृभ्यः कृतनिर्वापः दत्तदानः मां व्यसर्जयत् । '६४२। नक्षत्रे च लुपि |२| ३ | ४५ |' इति सप्तमी । तत्रापि ' १२९४ । लुपि युक्तः वयक्तिवचने | १|२| ५१।' इति स्त्रीलिङ्ग - बहुवचने भवतः । व्यसर्जयदिति विशब्दात् '५३२॥ प्रातिपदिक - | २|३|४६ |' इत्यादिना प्रातिपदिकमात्रे प्रथमा ॥ संदेहनिवृत्यर्थं चाभिज्ञानं दर्शयन्नाह -
६६० - अयं मैथिल्य॑भिज्ञानं काकुत्स्थस्या ऽङ्गुलीयकः ॥ भवत्याः स्मरता ऽत्यर्थमर्पितः सादरं मम ॥ ११८ ॥
अयमित्यादि —– काकुत्स्थस्यायमङ्गुलीयकोऽभिज्ञानं चिह्नमयमभिज्ञानमिति लिङ्गाधिके प्रातिपदिकमात्रे प्रथमा । मैथिलीति संबोधनादिके '५३३। संबोधने 'च | २|३|४७|' इति । सामन्त्रितं संबुद्धिश्नात्रैव द्रष्टव्यम् । काकुत्स्थस्येति '६०६। षष्टी शेषे | २|३|५० |' इति षष्ठी । भवत्या अत्यर्थं स्मरता सादरमर्पितम् । '६१३॥ अधीगर्थ - | २|३|५२ |' इत्यादिना स्मरणार्थे कर्मणः शेषत्वविवक्षायां षष्ठी ॥ ६६.१ - रामस्य दयमानो ऽसाव॑ध्येति तव लक्ष्मणः, ॥
उपास्कृ॒षातां राजेन्द्रार्वागमस्यैह, मात्रसीः ॥ ११९ ॥
1
रामस्येत्यादि - असौ लक्ष्मणो रामस्य दयमानो रामं रक्षन् शुचं मा कार्षीरिति । दयतेः कर्मणि षष्ठी । तवाध्येति त्वां स्मरति । '६१३ | अधीगर्थ| २|३|५२ ।' इति षष्ठी । आश्वासनार्थमाह-मा त्रसीः उद्वेगं मा कार्षीः । त्रसेदिवान्निष्ठायामिप्रतिषेधात् सिच इट् भवति । यतो राजेन्द्रौ रामलक्ष्मणौ । इहागमस्यागमनस्य । भावे अप् । उपास्कृषातां प्रतियत्नं कृतवन्तौ । आगमनस्य निश्चितत्वात् तस्यैव सुग्रीवसख्येन गुणाधानात् तेन '६१४ | कृञः प्रतियत्रे | २ | ३ |५३|' इति कर्मणि षष्ठी । प्रतियले लुङ् तङ् सुट् ॥
I
I
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'ऽशोक-वनिका-भङ्गो नामाष्टमः सर्गः-२२५ ६६२-रावणस्यैह रोक्ष्यन्ति कपयो भीम-विक्रमाः,॥
धृत्या नाथस्व वैदेहि !, मन्योरुजासयाऽऽत्मनः.१२० रावणस्येत्यादि-इह लङ्कायां कपयो भीमविक्रमाः असह्यपराक्रमाः रावणस्य रोक्ष्यन्ति सरोगं रावणं करिष्यन्ति । भीमविक्रमा इति गुणप्रधानो निर्देशः । ततश्च विक्रमे रुजः भावकर्तृकत्वात् ६१५। रुजार्थानां भाववचनानामज्वरेः १२।३।५४।' इति षष्ठी । अतो हे वैदेहि ! इत्या नाथस्व आशंसस्त्र । धृति लभस्वेत्यर्थः । ६१६। आशिषि नाथः ।२।३३५५।' इति कर्मणि षष्ठी । आशिषि . नाथ इत्युपसंख्यानात्तङ्। मन्योरजासयात्मनो मन्युं नाशय । १४५१। जसु हिंसायां ताडने।' चौरादिकस्य हिंसार्थत्वात्तेन '६१७। जासि-निप्रहण-१२।३।५६।' इति कर्मणि षष्ठी ॥ ६६३-राक्षसानां मयि गते रामः प्रणिहनिष्यति ॥
प्राणानामपणिष्टाऽयं रावणस् त्वामिहानयन्.॥१२॥ राक्षसानामित्यादि-मयि गते रामो राक्षसानां प्रणिहनिष्यति राक्षसान् मारयिष्यति । पूर्ववत् कर्मणि षष्ठी । निग्रहण इति संघातविगृहीतविपर्यस्तग्रह. णमित्युक्तम् । '२२८५। नेर्गद-1८।४।१७।' इत्यादिना णत्वम् । किंच प्राणाना. ‘मपणिष्टायमिति अयं रावणस्त्वामिहानयन् प्राणानपणिष्ट विक्रीतवान् । '६१८॥
व्यवहृ-पणोः समर्थयोः ।।३।५७।' इति षष्ठी । 'प्राणानामपणायिष्ट' इति : पाठान्तरम् । तदयुक्तं, स्तुत्यर्थस्य पणेस्तत्र ग्रहणात् '२३०३ । गुपूधूप-३।२८।' .इत्यादिना आयप्रत्ययो न भवति ॥ ६६४-अदेवीद् बन्धु-भोगानां, प्रादेवीदात्म-संपदम् , ॥
शत-कृत्वस् तवैकस्याः स्मरत्यह्नो रघूत्तमः ॥ १२२ ॥ अदेवीदित्यादि-न केवलं प्राणानपणिष्ट बन्धुभोगानामदेवीत् बन्धुभो. गान् विक्रीतवान् । '६१९१ दिवस्तदर्थस्य ।२।३।५४।' इति षष्ठी। दिवो व्यव. हारार्थत्वात् । प्रादेवीदात्मसंपदं विक्रीतवान् । '६२०। विभाषोपसर्गे ।२।३।५९।' इति पक्षे द्वितीया । प्रशन्देन युक्तस्वात् । रामानुरागं पुनर्दर्शयन्नाह । शतकृत्व इति बहुत्योपलक्षणार्थम् । २०८५। क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच् ।५।४।१७।' तवैकस्याहो रघूत्तमः स्मरति । '६१३॥ अधीगर्थ-।२।३।५२।' इति षष्ठी । अह्न इति एकस्मिन्नप्यह्नि । '६२२। कृत्वोऽर्थप्रयोगे काले ऽधिकरणे ।।३।६।' इति षष्ठी ॥
एवं तामाश्वास्य संदेशं दापयितुमाह६६५-तोपशायिका यावद् राक्षस्यश् चेतयन्ति न, ॥
प्रतिसंदिश्यतां तावद् भर्तुः शार्ङ्गस्य मैथिलि ! १२३ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
इति बनतीया । प्रशद विक्रीतवान् । ' इति पहीर बन्धुभो.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
तवेत्यादि-हे मैथिलि ! तवोपशायिका परिपाच्या शयनं यामी राक्षसीभिः सहेस्यात् । '३२८८। पर्यायाहणोत्पत्तिषु ण्वुच् ३।३।११॥' यावन चेतयन्ति न प्रतिबुध्यन्ते तावत् प्रतिसंदिश्यतां प्रतिसंदेशो दीयताम् । शाङ्गस्य भर्तुः शाङ्ग धनुर्धारयतो रामस्य । तव शार्ङ्गस्येति यथाक्रमं ६२३। कर्तृ-कर्मणोः कृति ।।३।६५।' इति षष्ठी ॥ ६६६-पुरः प्रवेशमाश्चर्य बुवा शाखा-मृगेण सा ॥ ___ चूडा-मणिमंभिज्ञानं ददौ रामस्य संमतम्. ॥१२४॥
पुर इत्यादि-शाखामृगेण मर्कटेन पुरो लङ्कायाः दुष्प्रवेशायाः प्रवेशः तमाश्चर्यमद्भुतं बुवा सा सीता चूडामणिमभिज्ञानं ददौ सर्वमुक्तमस्य संभाव्यत इति । '६२४॥ उभयप्राप्ती कर्मणि ।२।३।३६।' इति षष्टी। प्रवेश इत्युभयप्राप्ती कृति लङ्का हनूमतोः कर्मकर्तृत्वात् । रामस्य संमतं प्रियम् । '३०८९। मतिबुद्धि -३।२।१८।' इत्यादिना वर्तमाने निष्ठा । '६२७। न लोक-१२।३।६९।' इति षष्टीप्रतिषेधे प्राप्ते '६२५। क्तस्य च वर्तमाने ।२।३।६७।' इति षष्ठी ॥ ६६७-रामस्य शयितं भुक्तं जल्पितं हसितं स्थितम् ॥
प्रकान्तं च मुहुः पृष्ट्वा हनूमन्तं व्यसयत्. ॥१२५॥ रामस्येत्यादि-रामस्य अभिज्ञानं दत्त्वा शयितादिकं मुहुः पृष्ट्वा हनूमन्तं ध्यसर्जयत् प्रेषितवती । तस्य शयितुं शयनस्थानं किं भूमौ शेते अन्यत्रेति वा । भुक्तं भोजनस्थानं किं गृहे भुते मुनिजनगृहे वेति । जल्पितं मन्त्रस्थानं किं रहसि मन्त्रयते प्रकाशे वेति । हसितं हसनस्थानं किं शृङ्गारवस्तूनि हसति वीरवस्तूनि वेति । स्थितं निवासस्थानं किं गुहायां तिष्ठत्युत तरुतले वेति । प्रकान्तं प्रचङ्क्रमणस्थानम् । २६६६। अनुनासिकस्य-६४११५' इत्यादिना दीर्घः । किं अङ्गने ऋन्यते अन्यत्र वेति । एषां ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानार्थत्वात् । '३०८७। क्तोऽधिकरणे च-३।१७६।' इति क्तः। तस्य प्रयोगे '६२६। अधिकरणवाचिनश्च ।२।३।६।' इति षष्ठी ॥ ६६८-असौ दधदभिज्ञानं
चिकीर्षुः कम दारुणम् ॥ गामुको ऽप्यन्तिकं भर्तुर्
मनसा ऽचिन्तयत् क्षणम् ॥ १२६ ॥ असावित्यादि-असौ हनूमान् दधत् धारयन्नमिज्ञानं चिह्नम् । '६२३॥ कर्तृ-कर्मणोः कृति ।२।३।६५।' इति षष्ठयां प्राप्तायां '६२७॥ न लोक-२।३।६९।' इति लप्रयोगे प्रतिषेधः । ल इति शाननादयो गृहीताः। दारुणमशोक-वनिकाभङ्गादिकं कर्म चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुः । उकारप्रश्लेषात् षष्ठ्याः प्रतिषेधः । भर्तुः Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'ऽशोकवनिका भङ्गो' नामाष्टमः सर्गः - २२७
स्वामिनः अन्तिकं समीपं गामुको ऽपि गमनशीलो ऽपि । उकप्रयोगे प्रतिषेधः । मनसा क्षणं चिन्तितवान् वक्ष्यमाणं कर्म ॥
६६९–'कृत्वा कर्म यथाऽऽदिष्टं पूर्व कार्याऽविरोधि यः ॥
करोत्यभ्यधिकं कृत्यं, तमा॑हुर् दूतमु॑त्तमम् ॥१२७॥
कृत्वेत्यादि - यो दूतो यथोद्दिष्टं कर्म कार्य कृत्वा । भन्न कृत्वेत्यव्ययप्रयोगे प्रतिषेधः । तत उत्तरकालं पूर्वकर्माविरोधि पूर्वकृतस्य कार्यस्य यदविरोधि तद्धिकं करोति तमुत्तमं दूतमाहुर्विदुः । नीतिविद इति शेषः । मया च यथोद्दिष्टं सीतान्वेषणं कृतमिति भावः ॥
तदेव च दर्शयन्नाह -
६७० - वैदेहीं दृष्टवान् कर्म कृत्वा ऽन्यैरपि दुष्करम् ॥
यशो यास्याम्युपादाता वार्तार्माख्यायकः प्रभोः. १२८
वैदेही मित्यादि - अहमद्य तावद्वैदेहीं दृष्टवान् । निष्ठाप्रयोगे प्रतिषेधः । अन्यदपि कार्यमतिदुष्करं कृत्वा । खलप्रयोगे प्रतिषेधः । ततो यश उपादाता । आत्मसात्कर्ता । इदमतिदुष्करं तेन कृतमिति । तृनन्तस्य प्रयोगे प्रतिषेधः । वार्तामाख्यायकः प्रभोर्वार्तामाख्यातास्मीति भविष्यदधिकारात् '३१७५॥ तुमुन्वुलौ क्रियायाम् - २३|३|१०|' इति ण्वुल् । '६२८ । अकेनो भविष्यदाधमर्ण्ययोः |२| ३ |७० |' इति प्रतिषेधः ॥
६७१ - राक्षसेन्द्रस्य संरक्ष्यं मया लव्यमिदं वनम्,
॥' इति संचिन्त्य सदृशं नन्दनस्या Sभनक् कपिः . १२९ राक्षसेत्यादि - इदं वनमशोकवनिकाख्यं राक्षसेन्द्रस्य संरक्ष्यं रक्षार्हम् । '२८२२ । अर्हे कृत्य ।३।३।१६९ । ' '२८७२ | ऋ-हलोर्ण्यत् |३|१|१२४ | ' तन्मया लव्यं लवनीयम् । '६२९| कृत्यानां कर्तरि वा | २|३|७१।' इति षष्ठीतृतीये कर्तरि भवतः । इत्येवं संचिन्त्य कपिर्नन्दनस्य वनस्य सदृशं तुल्यं । '६३०| तुल्यार्थैः |२| ३ | ७२ ॥ इति पक्षे षष्ठी । अभनक् भग्नवान् । भञ्जेर्लङि '२५४४ । नान्नलोपः १६।४।२३।' इति नलोपे हल्ङयादिलोपे जइवे चर्चे च रूपम् ॥
६७२ - राघवाभ्यां शिवं, दूतस्तयोर॑हर्मिति ब्रुवन् ॥
"
हितो भनज्मि रामस्य कः किं ब्रूते ऽत्र राक्षसः, १३० 'राघवाभ्यामित्यादि - राघवाभ्यां रामलक्ष्मणाभ्यां शिवं भद्रमस्तु । तयोहनूमान् दूतो हितो रामस्य भनज्मीदं वनम् । एवं च क्रियमाणे को भवतां मध्ये राक्षसः किं ब्रूते इत्येवं ब्रुवन् । बभञ्ज पवनात्मजो रिपुवनमिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । राघवाभ्यां शिवं हितो रामस्येति '६३१ | चतुर्थी चाशिष्य - 1२1३७३३' इत्यादिना षष्ठी चतुथ्यौं ।
इति विभक्तत्यधिकारः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, ६७३-विलुलित-पुष्प-रेणु-कपिशं
प्रशान्त-कलिका-पलाश-कुसुमं कुसुम-निपात-विचित्र-वसुधं स-शब्द-निपतद् द्रुमोत्क-शकुनम् ॥ शकुन-निनाद-नादि-ककुब् विलोल-विपलायमान-हरिणं हरिण-विलोचनाऽधिवसति
बभञ्ज पवनाऽऽत्मजो रिपु-वनम् . ॥१३१॥ विलुलितेत्यादि-कीदृशं बभञ्ज । विलुलितानां पुष्पाणां रेणुभिः कपिशं पिङ्गम् । प्रशान्ता अवसन्नाः कलिकाः पलाशानि पत्राणि कुसुमानि च यन्त्र । कुसुमानां निपातेन विचित्रा वसुधा यत्र । सशब्दनिपतद्भिर्दुमैस्का उन्मनसः शकुना यत्र । शकुनानां पलायमानानां निनादेन नादिताः संजातनादाः ककुभो दिशो यत्र । विलोला व्याकुला विपलायमाना हरिणा यत्र । हरिणस्येव लोचने यस्याः सीतायाः तस्या अधिवसति निवासम् ॥
इत्यनभिहिताधिकारः॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'ऽशोकवनिकाभङ्गो' नामाष्टमः
सर्गः पर्यवसितः।
नवमः सर्गः।
अथ प्रकीर्णकाःअत्रान्तरे प्रकीर्णकश्लोकानाह६७४-दु-भङ्ग-ध्वनि-संविग्नाः कुवद्-पक्षि-कुला ऽऽकुलाः ॥
__ अकार्युः क्षणदा-चर्यों रावणस्य निवेदनम् ॥१॥ दूभनेत्यादि-क्षणदाचर्यो निशाचर्यः । '२९३०। चरेष्टः ।३।२।१६।' रावणस्य निवेदनमकार्युः कृतवत्यः वक्ष्यमाणप्रकारेण । दु-भङ्ग-ध्वनि-संविग्नाः शाखाभङ्गशब्देन संत्रस्ताः । '१३७३। ओविजी भय-चलनयोः ।' '३०१९। ओदितश्च
।२।३५।' इति निष्ठानत्वम् । कुवत्पक्षिकुलाकुलाः कूजद्भिः पक्षिकुलैः व्यस्तमानसाः । १११५। कु शब्दे ।' भादादिकस्तस्य उवङादेशः ॥
१-पद्येऽस्मिन् अश्वललितं वृत्तम् । तल्लक्षणं तु–'यदिह नजौ. भजौ भ-ज-भगासू तदश्वललितं हराकै यतिमत् ।' इति वृत्तरलाकरे भट्टकेदार आह । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः- २२९ ६७५-'यदताप्सीच छनैर्भानुरू, यत्राऽवासीन् मितं मरुत्॥
याप्यानं हिमोस्रण, भनक्युपवनं कपिः ॥२॥ यदित्यादि-यद्वनं भानुः शनैर्मन्दमताप्सीत् तपति स्म । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । मरुत् मितं स्तोकमवासीत् वाति स्म । हिमोस्रेण शिशिररश्मिना आप्यानं वृद्धिं नीतम् । प्यायतेः ८७३। लोपो व्योवलि १६१६६।' इति यलोपः । ओदित्त्वान्नत्वम् । तदुपवनं कपिर्भनक्ति चूर्णयतीति निवेदनमकार्षुः ॥ ६७६-ततो ऽशीति-सहस्राणि किङ्कराणां समादिशत् ॥
इन्द्रजित्-सूर् विनाशाय मारुतेः क्रोध-मूर्छितः॥३॥ तत इत्यादि-निवेदनानन्तरमिन्द्रजित्सूः रावणः । इन्द्रजितं सूत इति '२९७५। सत्सूद्विष-३।२।६१॥' इत्यादिनानुपसर्गे किप् । मारुतेर्हनूमतो विनाशाय । अशीतिसहस्राणि समादिशत् समादिष्टवान् । किङ्कराणां किं कुर्वन्तीति '२९३५। दिवा विभा-३।२।२१॥' इत्यादिना टचू । क्रोधमूर्छितः क्रोधोद्धतः । मूर्छः समुच्छ्राये वर्तमानत्वात् ॥ ६७७-शक्त्यष्टि-परिघ-प्रास-गदा-मुद्गर-पाणयः ।।
व्यनुवाना दिशः प्रापुर वनं दृष्टि-विषोपमाः. ॥४॥ शक्तीत्यादि-ते किङ्करा वनं प्रापुः प्राप्तवन्तः । शत्यादयः प्रहरणविशेषाः पाणी येषामिति प्रहरणार्थेभ्यः परे निष्टासप्तम्यौ भवतः । व्यश्नुवानाः दिशो व्यामुवन्तः । १३४५। अशू व्याप्तौ' सौवादिकः । दृष्टिविषोपमाः, भुजङ्गवत् दृष्ट्यैव विनाशयन्त इत्यर्थः ॥ ६७८-दध्वान मेघ-बद् भीमादाय परिघं कपिः ॥
नेदुर् दीप्तायुधासू तेऽपि तडित्वन्त इवाऽम्बुदाः॥५॥ दध्वानेत्यादि-कपिभॊमं परिघं भयानकमर्गलमादाय मेघवध्वान ध्वन. ति स । तेऽपि किङ्कराः तडित्वन्त इवाम्बुदाः । नेदुः नदन्ति स्म । किङ्कराणां कृष्णत्वात् मेधैः सादृश्यं आयुधानां च तडितेति ॥ ६७९-कपिना ऽम्भोधि-धीरेण समगंसत राक्षसाः॥
वर्षासूद्धत-तोयौघाः समुद्रेणेव सिन्धवः ॥ ६॥ कपिनेत्यादि-कपिना अम्भोधिधीरेणाक्षोभ्यत्वात् । राक्षसाः समगंसत संगताः । '२६९९। समो गम्युच्छि-१।३।२९।' इत्यादिना तङ् लुङ् । यथा सिन्धवो नद्यः उद्धततोयौघाः उद्रिक्तजलपूराः समुद्रेण सङ्गच्छन्ते ॥ ६८०-लाङ्गलमुद्धतं धुन्वन्नुद्वहन् परिघं गुरुम् ॥
तस्थौ तोरणमारुह्य, पूर्व न प्रजहार सः ॥७॥
भ० का० २० Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३० भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
लाङ्गूलमित्यादि - स हनूमान् लाङ्गूलं पुच्छमुद्धतं उत्क्षिप्तं धुन्वन् । '१३३५। धून कम्पने' इति स्वादौ पठितः । परिघं गुरुं उद्वहन् तोरणमारुह्य तस्थौ । न तु पूर्व प्रजहार प्रहृतवान् शूराणां पश्चात् प्रहारित्वात् ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥ इतःपरं सिचि वृद्धिमधिकृत्याह -
६८१ - अक्षारिषुः शरा॒म्भांसि तस्मिन् रक्षः पयोधराः, ॥
न चा ऽह्वालीन्, न चाऽव्राजीत् त्रासं कपि-महीधरः ८
-
अक्षारिषुरित्यादि - तस्मिन् वने रक्षः पयोधराः रक्षांसि पयोधरा इव । शराम्भांसि शरान् अम्भांसीव । अक्षारिषुः क्षरितवन्तः । क्षरतिरकर्मकः क्षरेरक्षतजवृत्तिरित्यादि प्रयोगेषु दृश्यते । इह तु सकर्मको विवक्षितः । कपिर्महीधर इव । न चाह्नालीत् न चलितवान् । द्वयोरपि '२२८४ । अतो हलादेर्लघोः ॥७॥ - २७|' इति विकल्पे प्राप्ते '२३३० । अतो व्रान्तस्य | ७|२२|' इति सिचि वृद्धिः । नानाजीत् नासं भयं च न जगाम । महीधरतुल्यत्वात् । '२२६८। नेटि |७|२४।' इति प्रतिषेधस्य '२२८४। अतो हलादेर्लघोः | ७ | २|७ |' इति विकल्पिते '२२६७। वद-ब्रज-।७।२|३|' इत्यादिना वृद्धिः ॥
६८२ - अवादीत् तिष्ठतेत्युच्चैः, प्रादेवीत् परिघं कपिः ॥
तथा, यथा रणे प्राणान् बहूनाम॑ग्रहीद् द्विषाम् ॥९॥ अवादीदित्यादि - तत उत्तरकालं कपिस्तिष्ठत मा पलायध्वमिति उच्चैस्तानवादीत् । पूर्ववद्वृद्धिः । तथा तेन प्रकारेण परिघं परिघेण प्रादेवीत् विजिगीषते स्म । '५६२। दिवः कर्म च | १|४|४३|' इति परिघस्य कर्मसंज्ञा । दिवे ः '२२६८। नेट | ७ | २|४|' इति वृद्धिप्रतिषेधः । यथा बहूनां द्विषां शत्रूणां प्राणान्यग्रहीत् निगृहीतवान् । ‘२२८४। अतो हलादेः | ७|२|७|' इति विकल्पे प्राप्ते '२२९९ । हृयन्त-क्षण-श्वस-।७।२|५|' इति प्रतिषेधः ॥
:
६८३–व्रणैर॑व॒मिषू रक्तं, देहैः प्रौर्णाविषुर् भुवम् ॥
"
दिशः प्रौर्णाविषुश्चाऽन्ये यातुधाना भवद् - भियः १० व्रणैरित्यादि - यातुधाना राक्षसा व्रणैः प्रहारमागैः रक्तं शोणितमवमिषुः चमन्ति स्म । '२२९९। हयन्त - | ७|२| ५ | ' इति वृद्धिप्रतिषेधः । देहैर्भुवं प्रौर्णाविषुः छादितवन्तः । अन्ये यातुधानाः भवद्भियः भवन्ती भीर्येषामिति भयात्पलायमानाः । दिशः प्रौर्णाविषुः छादितवन्तः । ' २४४९ । ऊर्णोतेर्विभाषा ।७।२।६।' इति विकल्पः । ऊर्णोतेः ‘२४४७ | विभाषोर्णोः | १२|३|' इत्यङित्वपक्षे द्रष्टव्यः । डिवे गुणवृद्धिप्रतिषेधात् ॥
६८४ - अरासिषुश च्युतोत्साहा भिन्न- देहाः प्रियाऽसवः ॥ कपेरत्रासिषुर् नादान् मृगाः सिंह- ध्वनेरिव ॥ ११ ॥ इति सिचि वृद्ध्यधिकारः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः-
२३१
अरासिषुरित्यादि-च्युतोत्साहाः निरुत्साहाः अरासिषुः मृताः स्म इति शब्दितवन्तः । यतः प्रियासवः प्रियप्राणाः । कपेः संबन्धिनो नादादत्रासिषुः त्रस्ताः । उभयत्रापि '२२६८। नेटि ७।२।४।' इति प्रतिषिद्धोऽतो हलादेरिति विकल्पः॥
इति सिचिवृक्ष्यधिकारः ॥ इत इप्रतिषेधमधिकृत्याह६८५-मायानामीश्वरास ते ऽपि शस्त्र-हस्ता रथैः कपिम् ॥
प्रत्याववृतिरे हन्तुं हन्तव्या मारुतेः पुनः ॥ १२॥ मायानामित्यादि-अथानन्तरं राक्षसा ये दिशो गताः ते कपि हन्तुं पुनः प्रत्याववृतिरे प्रतिनिवृत्ताः।मायानामीश्वराः प्रभवः । ३१५५। स्थेश-३।२।१७५।' इति वरच् । २९८१। नेवशि कृति ।७।२।८।' इति नेट् । आर्धधातुकेत्यादिना प्राप्त. स्वात् । रथैस्तत्र गताः सन्तः । शस्त्रहस्ताः शस्त्राणि हस्तेषु येषामिति । हनि-कुशेत्यादिना रमेरौणादिकः क्थन् । रथाः । अमि-चमीत्यादिना शसेरौणादिकस्नन् । हसि-मृग्व-ञ्चेत्यादिना हसेस्तन् । तयोस्तितुत्रेत्यादिना इप्रतिषेधः । हन्तव्या मारुतेरिति हनूमतो वधाहर्हाः । '६२९। कृत्यानां कर्तरि वा ।२।३१७१।' इति षष्ठी। '२२४६। एकाचः-७।२।१०।' इत्यादिना इट्प्रतिषेधः । हन्तेर्नमान्तेष्वनिटत्वात् ॥ ६८६-तांश् चेतव्यान् क्षितौ श्रित्वा
वानरस् तोरणं युतान् ॥ जधानाऽऽधूय परिषं
विजिघृक्षून समागतान्. ॥ १३ ॥ तानित्यादि-समुदिता एकस्यामेव वेलायां मया हन्तव्या इति वानरस्तोरणमाश्रितवान् । स तोरणं श्रित्वा तान् राक्षसान विजिघृक्षून विग्रहीतुमिच्छून् । युतान् समुदितान् । समागतान् ढौकितान् । क्षितौ पृथिव्यां चेतव्यान् पुञ्जीकर्तव्यान् जघान हतवान् ।परिघमाधूय परिभ्राम्य । तत्र चेतव्यानिति '२२४६। एकाचः-७।२१०।' इतीदप्रतिषेधः। क्षिताविति ३३१३। क्तिच्-क्तौ च संज्ञायाम् ।३।३।१७४।' इति क्तिच् । ३१६३। ति-तु-तत्र-७।२।९।' इत्यादिना इप्रतिषेधः । श्रित्वा युता. निति (२३८१॥ युकः किति ।।२।११।' इति इप्रतिषेधः । विजिघृक्षूनिति २६१०। सनि ग्रह-गुहोश्च ।७।२।१२।' इति । तत्र '२६०९। रुद-विद-1१।२।। इति सनः कित्त्वं '२४१२। महि-ज्या-६॥१६॥' इति संप्रसारणं ढस्व-कत्व-षत्वानि ॥ ६८७-संजुघुक्षव आयूंषि ततः प्रतिरुरूषवः ॥
रावणाऽन्तिकमाजग्मुर् हत-शेषा निशा-चराः ॥१४॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकारकाण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः,
संजुघुक्षव इत्यादि - तत उत्तरकालं ये हतशेषा निशाचराः ते संजुघुक्षव आयूंषि जीवितानि गोहितुमिच्छवः । गृहेः पूर्ववत्प्रतिषेधः । रावणान्तिकमाजग्मुः आगताः । प्रतिरुरूषवः वक्ष्यमाणमर्थं कथयितुमिच्छत्रः । अत्रापि पूर्ववत्प्रतिषेधः । तत्र चकारेणोगन्तानां सनि समुच्चितत्वात् ॥
६८८ - ' एकेन बहवः शूराः साऽऽविष्काराः प्रमत्त-वत् ॥ वैमुख्यं चक्रुमै' त्युच्चैरूचुर् दश मुखाऽन्तिके ॥ १५ ॥
एकेनेत्यादि - वयं बहवः शूराः साविष्काराः साहंकारा अपि सन्तः एकेनापि कपिना हेतुभूतेन वैमुख्यं चक्रम पराङ्मुखत्वमनुष्ठितवन्तः प्रमत्तवत् मद्यपानमत्ता इव । एवं च चित्तव्याक्षेपादुत्तमपुरुषे लिटि कृते '२२९३ । कृ-सृ-७२।१३।' इत्यादिना इट्प्रतिषेधः नियमित इति । एवं दशमुखान्तिके उच्चैरूचुः ॥ ६८९ - मांसपभोग - संशूनानु॑द्विग्नांस् तान॑वेत्य॑ सः ॥
उद्वृत्त-नयनो मित्रान् मन्त्रिणः स्वान् व्यसर्जयत् ॥ १६ ॥ मांसेत्यादि - स दशमुखस्तानुद्विमान् भीतानवेत्य ज्ञात्वा स्वानात्मीयान् मन्त्रिणो व्यसर्जयत् प्राहिणोत् । कीदृशांस्तान् । मांसोपभोगसंशूनान् मांसोपभोन स्थूलवर्ष्मणः । उभयत्रापि । ३०३९ । वीदितो निष्ठायाम् ॥७।२।१४ ' इतीप्रतिषेधः । तत्र श्वयतेर्यजादित्वात् संप्रसारणं ' २५५९ | हलः | ६ |४ |२| ' इति संप्रसारणस्य दीर्घः । द्वयोरप्यो दित्वा निष्ठानत्वम् । उद्वृत्तनयनो रोषात् निष्कान्ततारकः । ‘३०२५। यस्य विभाषा | ७ |२| १५ |' इतीट्प्रतिषेधः वृतेरुदित्त्वात् । मित्रान् स्निग्धान् मन्त्रिणः । ' २०३६ | ओदितश्च | ७|२| १६ | ' इतीट्प्रतिषेधः । '३०१६। रदाभ्याम् - १८२४२|' इति निष्ठानत्वम् ॥
६९० - प्रमेदिताः स पुत्रास् ते सु-स्वान्ता बाढ - विक्रमाः ॥ अ- लिष्ट - नादा निरगुः फाण्टचित्रास्त्र - पाणयः ॥ १७ ॥
·
·
प्रमेदिता इत्यादि -- ते मन्त्रिणः सपुत्राः पुत्रैः सह निरगुः निर्गताः । '२४५८| इणो गा लुङि | २|४|४५ | प्रमेदिताः खिग्धीभवितुमारब्धाः । आदिकर्मणि निष्ठा । ततो '३०५४। विभाषा भावादिकर्मणोः' इति प्रतिषेधः । इट्पक्षे (३०५२ । निष्ठा शीङ् -।१।२।१९ |' इत्यादिना कित्त्वप्रतिषेधात् गुणः । सुस्वान्ताः स्वामिनि कल्याणमनसः । बाढविक्रमाः भृशपराक्रमाः अम्लिष्टनादाः विस्पष्टवाचः मन्त्रिणां वाग्मित्वात् । फाण्ट चित्रास्त्रपाणयः यदनृतमपिष्टं कषायमुदकसंपर्कमात्राद्विभक्तरसं ईषदुष्णं तदल्पप्रयाससाध्यत्वात् अनायाससाध्यं फाण्टमित्युच्यते तेन चित्राणि रञ्जितानि अस्त्राणि पाणी येषामिति । स्वान्तादयः '३०५८ | क्षुब्धस्वान्त - १७/२/१८|' इत्यादिना निपातिताः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २३३
युग्मम् १८-१९
६९१-तान् दृष्ट्वा ऽतिदृढान् धृष्टान् प्राप्तान् परिवृढाऽऽज्ञया ॥ कष्टं विनर्दतः क्रूरान्
शस्त्र - घुष्ट - करान् कपिः ॥ १८ ॥
तानित्यादि - तान् दृष्ट्वा कपिः आर्दिददिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । किंभूतान् धृष्टान् । धृष्णोतीति धृष्टः । ३०५९ | धृषि - शसी वैयात्ये | ७|२| १९|' इतीदप्रतिषेधः । अतिदृढान् बलवतः । ' ३०६०। दृढः स्थूल - बलयोः | ७||२०|' इति निपातनम् । परिवृढाज्ञया परिवृढस्य प्रभोराज्ञया प्राप्तान् । '३०६१। प्रभौ परिवृढः || २|२१|' इति निपातनम् । कष्टं विनर्दतः कृच्छ्रं ध्वनतः । गम्भीररवं वा । ‘३०६२। कृच्छ्र-गहनयोः कषः | ७|२|२२|' इतीट्प्रतिषेधः । क्रूरान् हिंखान् । शस्त्रघुष्टकरान् | '३०६३ । घुषिरविशब्दने ॥७।२।२३।' इतीट्प्रतिषेधः ॥ ६९२-अ-व्यर्णो गिरिकूटाभानभ्यर्णार्नार्दिदद् द्रुतम् ||
वृत्त-शस्त्रान् महा॒ऽरम्भान॑ दान्तांसू त्रिदशैरपि ॥ १९॥
अव्यर्ण इत्यादि - अव्यर्णो ऽपीडितः । ' ३०६४ अर्देः सं-नि-विभ्यः | ७|२|२४|' इतीट्प्रतिषेधः । गिरिकूटाभान् महागिरिसदृशप्रमाणान् । अभ्यर्णानविदूरान् । '३०६५ | अभेश्चाविदूर्ये | ७ |२| २५ | इतीट्प्रतिषेधः । द्रुतमार्दिदत् हिंसितवान् । अर्देः स्वार्थिकण्यन्तस्य लुङि रूपम् । वृत्तशस्त्रोऽधीतशस्त्रविद्यः । ' ३०० ६६। णेरध्ययने वृत्तम् |७|२| २६ | ' इति इडभावो णिलुक् च निपात्यते । महारभानू अनल्पव्यापारान् । त्रिदशैरप्यदान्तान् अशमितान् । ३०६८। वा दान्त- १७|२|२७|' इत्यादिना इडभावो णिलुक् च निपात्यते ॥ ६९३-दमिता॒ऽरिः प्रशान्तौजा नादाऽऽपूरित - दिङ्मुखः ॥ जघान रुषितो रुष्टांस् त्वरितस् तूर्णमागतान् ॥२०॥
दमितारिरित्यादि - ये तु प्रशान्तौजसः शमितबलाः सन्तो रुष्टाः तूर्णमागताः तान् कपिर्जघान व्यापादितवान् । प्रतापादाम्यन्तोऽरयो दमिता येन दमितारिः । प्रशान्तं शत्रूणामोजो येन स प्रशान्तौजाः । नादापूरितदिङ्मुखः तस्य हृष्टत्वात् । रुषितः क्रुद्धः । त्वरितः ससंभ्रमः । अत्र दमितप्रशमितपूरिताः ण्यन्ताः ‘३०६८। वा दान्त - | ७|२|३७|' इत्यादिना विकल्पितेटः । रुष्टरुषितत्वरिता: '३०६९ । रुष्यमत्वर - |७|२|२८|' इत्यादिना ॥
६९४ - तेषां निहन्यमानानां संघुष्टैः कर्ण - भेदिभिः ॥ अभूद॑भ्यमित-त्रासमा॑स्वान्ताऽशेष - दिग् जगत् ॥२१॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण- रूपे चतुर्थी वर्गः,
तेषामित्यादि - तेषां रक्षसां निहन्यमानानां संघुष्टैः शब्दैः कर्णभेदिभिः बाधिर्यकरैः । भभ्यमितत्रासं अभिगतन्त्रासं जगदभूत् । आस्वान्ताः अशेषा दिशो यस्मिन् जगति । संघुष्टाभ्यमितस्वान्ताः '३०६९ । रुष्यमत्वर - | ७|२|२८|' इति विकल्पितेः ॥
६९५ - भय - संहृष्ट- रोमाणस् ततस् ते ऽपचित-द्विषः ॥ क्षणेन क्षीण - विक्रान्ताः कपिना ऽनेषत क्षयम् ॥२२॥
इतीट्प्रतिषेधाधिकारः ॥
भयेत्यादि - ततस्ते राक्षसाः कपिना क्षणेन क्षयं विनाशमनेषत नीताः । कर्मणि लुङ्। भयसंहृष्टरोमाणः भयोद्गतरोमाञ्चाः । ' ३०७०। हृषेर्लोमसु ॥७।२।२९|' इति विभाषिते । अपचितद्विषः अपचितानां पूजितानां ऋषीणां शत्रवः । '३०७१ । अपचितश्च |७|२|३०|' इति निपातः । क्षीणविक्रान्ताः क्षीणं विक्रान्तं पराक्रमो येषाम् | '३०१५ | क्षियो दीर्घात् | ८|२| ४६ | ' इति निष्ठात
कारस्य नः ॥
इतीद-प्रतिषेधाधिकारः ।
इतः प्रभृतीटमधिकृत्याह
६९६ - हत्वा रक्षांसि लवितुम॑क्रमीन् मारुतिः पुनः ॥ अशोकवनिकामैव निगृहीताऽरि - शासनः ॥ २३ ॥
8
हत्वेत्यादि - रक्षांसि हत्वा मारुतिरशोकवनिकामेव पुनर्लवितुं छेत्तुम् । आर्धधातुकस्येट् । अक्रमीत् गतवान् । '२३२३ । खु-क्रमोरनात्मनेपदनिमित्ते |७|२| ३६ |' इतीट् । निगृहीतारिशासनः ध्वस्तारिव्यवस्थः । '२५६२ । ग्रहोऽलिटि दीर्घः | ७|२|३७|' इतीटो दीर्घत्वम् ॥
६९७ - आवरीतुमिवा ssकाशं वरितुं वीनिर्वोत्थितम् ॥
वनं प्रभञ्जन-सुतो ना sदयिष्ट विनाशयन् ॥ २४ ॥ आवरीतुमित्यादि - प्रभञ्जनसुतो हनूमान् । वनमशोकवनिकाख्यं विनाशयन् नादयिष्ट दयां न कृतवान् । लुङि रूपम् । आकाशमावरीतुमिव अवष्ट - धुमिवोत्थितं वनम् । वीनू पक्षिणो वरितुं प्रार्थयितुमिवोत्थितं ' आगच्छत' नान्यत्र यात, 'इहैव फिलवृद्धिं प्राप्स्यथ' इति । भवरीतुं वरितुमिति २३९१ | वृतो वा | ७|२|३८|' इति विकल्पेनेटो दीर्घत्वम् ॥
६९८ - वरिषीष्ट शिवं क्षिप्यन् मैथिल्याः कल्प- शाखिनः, ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratww.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २३५
प्रावारिषुरिव क्षोणीं क्षिप्ता वृक्षाः समन्ततः ॥ २५ ॥
वरिषीष्टेत्यादि - ये कल्पशाखिनः कल्पवृक्षाः स्वर्गादादायारोपितास्तानुमूल्य यथास्थानं क्षिप्यन् मैथिल्याः शिवं कल्याणं वरिषीष्ट प्रार्थितवान् । मैथिल्या भद्रमस्त्वित्याशंसावचने लिङ्ग । '२५२९| न लिङि | ७|२|३९|' इति दीर्घप्रतिषेधः । अन्ये च वृक्षास्तेन समन्ततः क्षिप्ताः सन्तः क्षोणीं पृथ्वीं प्रावारिषुरिवाच्छादितवन्त इव । तेषामनाच्छादितत्वादिवार्थः । ' २२९७ सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु |७|२|१|' इति वृद्धिः ॥ ६९९ - संवुर्षुः स्वमकूर्माज्ञां विवरिषुर् द्रुतम् ॥ अवरिष्टक्षम क्षम्यं कपिं हन्तुं दशाननः ॥ २६ ॥
1
समित्यादि - रामदूतेन कपिना कर्मेदृशं कृतमिति स्वमाकूतमभिप्रायं संवुवूर्षुः संवरीतुमिच्छुः । दशाननो द्रुतमाज्ञां विवरिषुः प्रकटितुमिच्छुः । अक्षं स्वसुतमवरिष्ट प्रार्थितवान् । कर्त्रभिप्राये तङ् । किमर्थं कपिं हन्तुं हनिष्यामीति । अक्षम्यं क्षन्तुमशक्यम् । '२८४४ | पोरदुपधात् |३|१| १८ |' इति यत् । संबुवर्षुः विवरिपुरिति उगन्तत्वात् । २६१० सनि ग्रह- गुहोश्च ।७।२।१२' इति चकारेप्रतिषेधे प्राप्ते (२६२५॥ इट् सनि वा | ७ |२| ४१ |' इति विभाषेट् । तत्रानिद्रपक्षे * २६१२ | इको झल | १|२|९| ' इति किच्चे '२४९४ | उदोष्ठयपूर्वस्य | ७|१|१०२ ॥ ' इत्युत्वपक्षे गुण एव ॥
७०० - ऊचे - 'संवरिषीष्ठास् त्वं गच्छ शत्रोः पराक्रमम् ॥
3
ध्वृषीष्ठा युधि मायाभिः स्वरिता शत्रु सम्मुखम् ॥२७॥
ऊच इत्यादि - किमित्याह एवं गच्छ शत्रोः पराक्रमं संवरिषीष्ठाः संछादय । आशिषि '२५२८ । लिङ् - सिचोरात्मनेपदेषु | ७|२|४२|' इति वृजो विभाषेट् । ‘२३६८। उश्च । १।२।१२।' इतीट्पक्षे न कित्त्वम् । ध्वृषीष्ठाः युधि मायाभिः कर्तृभूताभिः स्वं कुटिलीकृषीष्टाः । '१००५॥ ध्वृ हूर्च्छने', '२२०| हुच्छ कौटिल्ये ।' तस्य चोदात्तत्वात् आशिषि कर्मणि लिङ् । '२५२६ । ऋतश्च संयोगादेः-१७१२४३।' इति विभाषेट् । अनिस्पक्षे उश्चेति किश्वम् । स्वरिता उपतापयिता । शत्रुसंमुखं शत्रोरप्रतः । भतो द्रुतं संस्वरिशीष्ठा इवेति वक्ष्यमाणेन योज्यम् । ' ९९८ । स्व शब्दोपतापयोः ।' इत्यस्य २२७९ | स्वरति सूति- सूयति - १७।२।४४|' इत्यादिना विभाषेट् लिङ्गसिचोरिति नानुवर्तते ॥
७०१ - द्रुतं संस्वरिषीष्ठास् त्वं निर्भयः प्रधनोत्तमे ॥'
समायानागात् सोता कपेर विधवितुं द्युतिम् ॥२८॥ द्रुतमित्यादि - संस्व रिषीष्टाः उपतापय । निर्भयः सन् । आशिषि लिङ् । ' २६९९ । समो गम्पृच्छ | १|३|२९| ' इत्यात्मनेपदम् । अत्र ऋतश्चेती । मधShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६ भट्टि-काव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, नोत्तमे संग्रामवरे । एवमुक्तः सन् स मायानां सोता जनकः कपेद्युति तेजो विध. वितुमपनेतुमगात् गतः । सोता धवितुमिति '२२७९। स्वरति-७।२।४४।' इत्यादिसूत्रेण विभाषेट् ॥ ७०२-विगाढा रं वनस्या ऽसौ शत्रूणां गाहिता कपिः ॥
अक्षं रधितुमारेभे रद्धा लङ्काऽनिवासिनाम्. ॥२९॥ विगाढारमित्यादि-असौ कपिः वनस्य विगाढा अवलोडयिता । अरं शीघ्रम् । शत्रूणां गाहिता विनाशयिता । कर्मणि षष्ठी । ऊदित्त्वाद्विभाषेट २२. ७९। स्वरति-७।२।४४।' इत्यादिना अक्षं रधितुं हिंसितुमारेभे प्रवृत्तः । लङ्कानिवासिनां रक्षसां रद्धा हिंसिता । '२५१५। रधादिभ्यश्च ।७।२।४५।' इति विभाषेद ॥ ७०३-निष्कोषितव्यान् निष्कोष्टुं
प्राणान् दशमुखाऽऽत्मजात् ॥ आदाय परिघं तस्थौ
वनान् निष्कुषित-द्रुमः ॥ ३०॥ निष्कोषितव्यानित्यादि-दशमुखात्मजादक्षात् । प्राणानिष्कोषितव्यान् अपनेतव्यान् अपनयाान् निष्कोष्टुं अपनेष्यामीति परिघमादाय तस्थौ । '२५. ६०। निरः कुषः ।७।२।४६।' इति विभाषेट् । निष्कुषितद्रुमः वनादपनीतवृक्षः । '३०४५। इण् निष्ठायाम् ।७।२।४७।' इतीद ॥ ७०४-एष्टारमेषिता संख्ये सोढारं सहिता भृशम् ॥
रेष्टारं रेषितं व्यास्यद् रोष्टा ऽक्षः शस्त्र-संहतीः॥३१॥ एष्टारमित्यादि-कपि युद्धस्यैष्टारं एपिता एषणशीलोऽक्षः । ताच्छील्ये तृन् । '६२७। न लोक-२।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । सोढारं प्रहरणस्य सहितारं सहिता भृशं सहनशीलः । रेष्टारं हिंसकं रेषितुं हिंसितुम् । रोष्टा रोषणशीलः शस्त्रसंहतीप्स्यत् क्षिप्तवान् । लङि रूपम् । सर्वत्र '२३४० । तीष-सह -19॥२॥४८॥' इत्यादिना वेद ॥ ७०५-शस्त्रैर् दिदेविषु संख्ये दुषुः परिघं कपिः॥
अदिधिषुर् यशः कीर्तिमीत्सुं वृक्षरताडयत्. ॥ ३२ ॥ शस्त्ररित्यादि-कपिः अर्दिधिषुः यशो वर्धितुमिच्छुः । परिघं दुषुः । परिषेण क्रीडितुमिच्छुः । अक्षं वृक्षरताडयत् हतवान् । कीदृशम् । शस्त्रैर्दिदेविषु क्रीडितुमिच्छम् । कीर्तिमीस वर्धितुमिच्छम् । दिवेरिवन्तस्य १३२॥ ऋधु वृद्धौ' इत्यस्य च '२६१८। सनीवन्तर्ध-७।२।४९।' इत्यादिना विभाषितेद । तत्र दिवेरिडभावपक्षे '२५७ ॥ छोः शूर-६०१९।' ऋधेः '२६१९। आपज्ञप्यधा.
मीत् ७।४।५५।' इतीत्वं अभ्यासलोपश्च ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
शील: शशि सहनशीलः । इति षष्टीप्रतिषेधः । Himsक्षः । ताच्छील्ये
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः- २३७ ७०६-भूयस् तं धिप्सुमाहूय राज-पुत्रं दिदम्भिषुः॥
अहंस् ततः स मूर्छा-वान संशिश्रीपुरभूद् ध्वजम् ३३ भूय इत्यादि-तं राजपुत्रं अक्षं धिप्सुं दम्भितुं वञ्चयितुमिच्छम् । भूयः पुनरपि दिदम्भिषुः वञ्चयितुमिच्छुः । आहूयागच्छेत्यहन् हतवान्। ततः सोऽक्षः मूर्छावान् मूर्छायुक्तः । ध्वजमात्मीयं संशिश्रीषुः संश्रयितुमिच्छुः अभूत् भूतः । अत्र दम्भेः श्रयतेश्च २६१८॥ सनीवन्तर्ध-1७।२।४९।' इतीद । अत्र श्रयतेरनिपक्षे '२६१४। अज्झनगमां सनि ।६।४।१६।' इति दीर्घः। द्वितीयस्य च २६. २१॥ दम्भ इच्च ।७।४।५६।' अभ्यासलोपः। दम्भेहलग्रहणस्य जातिपरत्वारिसद्धमिति कित्त्वे अनुनासिकलोपः । ३२६। एकाचो बश:-1८।२।३७॥' इति भए । १२१॥ खरि च ।।४।५५।' इति चर्वम् ॥ ७०७-आश्वस्या ऽक्षः क्षणाल लोकान् बिभ्रक्षुरिव तेजसा ॥
रुषा बिभ्रजिषु-प्रख्यं कपि बाणैरवाकिरत्. ॥ ३४ ॥ आश्वस्येत्यादि-क्षणात् क्षणमात्रेणाश्वस्य संज्ञां लब्ध्वा लोकान् जनान् तेजसा क्रोधोत्थेन बिभ्रक्षुरिव । अथ स कपि बाणैरवाकिरत् संछादितवान् । कीदृशम् । बिभ्रजिषुप्रख्यं अग्नितुल्यम् । बिभ्रजिषुः बिभ्रक्षुरिति '२६१८॥ स. नीवन्तर्ध-७।२।४९।' इत्यादिना विभाषेद । तत्रानिट्पक्षे ३८०। स्कोः-1८।२।. २९।' इति सलोपः । २९४॥ ब्रश्च-1८।२॥३६॥' इति षः। इदपक्षे सकारस्य जशत्वं श्रुत्वं च ॥ ७०८-संयुयू; दिशो बाणैरक्षं यियविषुर् द्रुमैः ॥
कपिर् मायामिवा ऽकार्षीद् दर्शयन् विक्रम रणे.॥३५॥ संयुयषुमित्यादि-बाणैर्दिशः संयुयूर्षु मिश्रयितुमिच्छं अक्षं कपिः दुमै. बियविषुः योतुमिच्छुर्मायामिवेन्द्रजालमिवाकार्षीत् कृतवान् रणे। विक्रमं दर्शयन् । यौतेः सन् । '२६१८॥ सनीवन्तर्ध-७।२।२९।' इति विभाषेट् । '२५७७॥
ओः पु-यण्-ज्यपरे ।।४।१०।' इतीत्वम् । '२६१४॥ अज्झन-गमा सनि ।६।४।. १६॥' इति दीर्घः ॥ ७०९-वानरं प्रोणुनविषुः शस्त्ररक्षो विदिद्युते, ॥
तं प्रोणुनूषुरुपलैः स-वृक्षराबभौ कपिः, ॥ ३६ ॥ वानरमित्यादि-वानरं प्रोणुनविषुः छादयितुमिच्छुरक्षः विदिद्युते विद्योतते स्म । २३४४। घुति-स्वाप्योः-७४।६।' इति संप्रसारणम् । कपिरपि तमक्षं उपलैक्षसहितैः प्रोणुनूषुः संवरीतुमिच्छुराबभौ भाति म। अर्णोतेः पूर्ववद्विभाषेद । इदपक्षे गुणः अन्यत्र '२६१४॥ अज्झन-६।४।१६।' इति दीर्घः ।
उभयत्र '२४४६। न न्द्राः-६।१।३।' इति रेफो न द्विरुच्यते ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण - रूपे चतुर्थो वर्गः, ७१०-स्वां जिज्ञापयिषू शक्तिं बुभूषू नु जगन्ति किम् ॥ शस्त्रैरित्येकृषातां तौ पश्यतां बुद्धिमाहवे. ॥ ३७ ॥
स्वामित्यादि - तौ कपिराक्षसौ किं स्वां शक्तिं जिज्ञापयिषू बोधयितुमिच्छू इव बुभूषू त्रिजगन्ति किं नु त्रैलोक्यं शस्त्रेण भर्तु पूरयितुमिच्छू इत्येवं बुद्धिमाह पश्यतां प्रेक्षकाणां अकृषातां कृतवन्तौ । जिज्ञापयिषू बुभूर्षु इति विभाषेट् । तत्र ‘९६४। भृञ् भरणे' इति भौवादिकस्य ग्रहणम् । ' २६१८० सनीवन्तर्ध-।७।२।४९।' इति सूत्रे भरेति शपा निर्देशात् ॥
"
७११ - मायाभिः सुचिरं क्लिष्टा राक्षसो ऽक्लिशित क्रियम् संप्राप्य वानरं भूमौ पपात परिघाऽऽहतः ॥ ३८ ॥ मायामिरित्यादि - राक्षसो मायाभिः सुचिरं क्लिष्ट्वा क्लेशं कृत्वा वानरं अक्लिशितक्रियमनमिभूतव्यापारं संप्राप्य परिवाहतो भूमौ पपात । ३०४९ | क्लिशः क्त्वा-निष्ठयोः | ७|२| ३५०|' इति विभाषेट् ॥
युग्मम् ३९-४०
७१२ - पवितो ऽनुगुणैर् वातैः शीतैः पूत्वा पयो- निधौ ॥
वभञ्जाsध्युषितं भूयः क्षुधित्वा पत्रिभिर् वनम् ॥ ३९ ॥
पवित्र इत्यादि - कपिरपि पयोनिधौ पूत्वा स्नात्वा अनुगुणैरनुकूलैः शीतैवतैः पवितः पवित्रीकृतः । ' ३०५० । पूङच | ७ |२| ५१ | ' इति विभाषेट् । भूयः पुनर्वनं बभञ्ज । कीदृशम् । पत्रिभिः पक्षिमिः क्षुधितैर्भूत्वा । अध्युषितं कृतनिवासम् | '३०४६। वसति क्षुधोः । ७।२।५२ ॥ इतीट् ॥ ७१३ - उच्चैरञ्चित - लाङ्गूलः शिरोऽञ्चित्वैव संवहन् ॥
दधद् विलुभितं वातैः केशरं वह्नि - पिङ्गलम् ॥४०॥
उच्चैरित्यादि - उच्चैरूर्ध्वं अञ्चितं पूजितं लाङ्गूलं पुच्छं यस्य । शोभनविन्यासेन स्थितत्वात् । शिरो ऽञ्चित्वेव संवहन् अनम्रत्वात् पूजयित्वेव शिरो बिभ्राणः । ‘३०४७। अञ्चेः पूजायाम् | ७|२|५३ |' इति विभाषेट् । वह्निपिङ्गलं च केशरं सटां दधत् बिभ्रत् । वातैर्विलुमितं आकुलितम् । ' ३०४८। लुभो विमोह | ७|२५४|' इतीट् । विमोहनमा कुलीकरणम् ॥
I
७१४ - जरित्वेव जवेना ऽन्ये निपेतुस् तस्य शाखिनः, ॥
व्रश्चित्वा विवशानन्यान् बलेना ऽपातयत् तरून्. ४१
जरित्वेत्यादि - तस्य कपेर्जवेन वेगेन अन्ये शाखिनः जरित्वेव जीर्णा इव भूत्वा निपेतुः । अन्यांतरून् बलेन त्रश्चित्वा छित्वा । विवशान् स्त्रस्तपल्लवानपातयत् पातितवान् । ‘३३२७| चश्वोः क्वि । ७/२/५५॥ इतीट् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः- २३९ ७१५-दमित्वाऽप्यरि-संघातानश्रान्त्वा कपि-केशरी ॥
वनं चचार कर्तिष्यन् नयन्निव निरङ्कशः ॥ ४२ ॥ दमित्वेत्यादि-कपिकेशरी हनूमान् अरिसंघातान् दभिस्वा उपशमं नी. वा । अश्रानवा अपरिश्रान्तो भूत्वा वनं चचार । ३३२८। इदितो वा ७।२।५६।' इति विकल्पेनेट् । निरङ्कुशः निरवग्रहः । कतिष्यन् छेत्स्य न् । नय॑न्निव नर्तुकास इव । '२५०६। से ऽसिचि-१२।५।' इत्यादिना विभाषेद ॥ ७१६-पारं जिगमिषन् सो ऽथ पुनरावर्त्यतां द्विषाम् ॥
मत्त-द्विरद-वद् रेमे वने लङ्का-निवासिनाम् ॥४३ ॥ पारमित्यादि-अथ स कपिढेिषां पार जिगमिषन् गन्तुमिच्छन् । २४०१॥ गमेरिट परस्मैपदेषु ।७।२।५।' पुनरवस्य॑तां प्रतीपीभविष्यताम् । '२३४८। न वृधः-७।२।५९।' इतीदप्रतिषेधः। '२३४७। वृधः स्य-सनोः ।।३।१२।' इति परस्मैपदम् । लङ्कानिवासिनां वने मत्तद्विरद इव रेमे क्रीडितवान् । ७१७-'यद्यकल्प्स्यदभिप्रायो योद्धं रक्षः-पतेः स्वयम्, ॥
तमप्यकर्त्यमद्या ऽहं' वदन्नित्यचरत् कपिः ॥४४॥ यदीत्यादि-रक्षःपतेः रावणस्य स्वयं योद्धं यद्यभिप्रायोऽकल्प्स्यत् समपत्स्यत् । '२३५२१ तासि च क्लपः ।७।२।६०।' इति चकारात् स्यकारे च नेट् । तदा तमप्यहमकस्य॑ उत्सारयामि । अहमद्येति एवं वदन् कपिर्वनमचरत् । '२५०६। से सिचि-७।२।५७।' इत्यादिना विभाषेट् । अकल्पस्यदकर्त्यमिति च '२२२९। लिनिमित्ते-३।३।१३९।' इती लङ् । हेतुहेतुमद्भावश्च लिडो निमित्तम् ॥ ७१८-'हते तस्मिन् प्रियं श्रुत्वा कल्प्ता प्रीतिं परां प्रभुः, ॥
तोषो ऽद्यैव च सीतायाः परश् चेतसि कल्प्स्यति. ४५' हत इत्यादि-तस्मिन् रक्षःपतौ हते प्रियं श्रुत्वा प्रभुः रामः परां प्रीति कल्ला जनयिता । अत्रान्तर्भावितो ण्यर्थः । धातोरकर्मकत्वात् । सीतायाश्चाधव चेतसि तोषः परो महान् कल्प्स्यते संपत्स्यते । '२३५२। तासि च क्लुपः ।७।२।. ६०।' इतीदप्रतिषेधः । '२३५१। लुटि च क्लुपः ।१।३।९३।' इति दरस्मैपदम् ॥
७१९-आहूय रावणो ऽवोचदथैन्द्रजितमन्तिकात् ॥
'वने मत्त इव क्रुद्धो गजेन्द्रः प्रधनेष्वटन् ॥ ४६ ॥ आहूयेत्यादि-अथ रावणः इन्द्रजितमाहूय अन्तिकमवोचत् । किम. वोचदित्याह-वने मत्त इव । यथा गजेन्द्रो मत्तः क्रुद्धो वने पर्यटन द्विषामन्तं गतवान् तथा स्वं प्रधनेषु संग्रामेष्वटन् । द्विषामन्तं ययाथेति वक्ष्यमाणश्लोकेनान्वयः॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, ७२०-ययाथ त्वं द्विषामन्तं, भूयो यातासि चा ऽसकृत् ॥
शशक्थ जेतुं त्वं देवान् , मायाः सस्मर्थ संयति. ४७ ययाथेत्यादि-न केवलं ययाथ, भूयः पुनरपि यातासि यास्यसि । यातेः क्रादिनियमात् प्राप्तस्येटः । '२२९४॥ अचस्तास्वत्थल्यनिटो नित्यम् ।७।२।६।' इति प्रतिषेधः । तस्य हि तासौ नित्यमनिटत्वम् । 'अजन्ता धातवो ऽनुदात्ताः' इति वचनात् । देवान् जेतुं त्वमसकृत् बहुधा शशक्थ शक्तो ऽसि । '२२९५। उपदेशे ऽस्वतः ।।२।६२।' इति थलीप्रतिषेधः। शकेस्तासौ नित्यानिट्त्वम् । शकिस्तु कान्त इति वचनात् । मायाश्च कूटयुद्धानि । संयति युद्धे । समर्थ ज्ञातवानसि । '२२९६। ऋतो भारद्वाजस्य ।७।२।६३॥' इतीदप्रतिषेधः ॥ ७२१-त्वं ससर्जिथ शस्त्राणि, दद्रष्ठा ऽरीश् च दुःसहान् , ॥
शस्त्रैरादिथ शस्त्राणि त्वमेव महतामपि. ॥४८॥ त्वमित्यादि-शस्त्राणि त्वं ससर्जिथ क्षिप्तवानसि । अरींश्च दुःसहान् युध्यतः दद्रष्ट दृष्टवानसि न पलायितो ऽसि । '२४०४॥ विभाषा सृजि-दृशोः ७१२१६५।' इति थलि विभाषेट् । अनिट्पक्षे '२४०५। सृजि-दृशोझल्यमकिति ।६।१॥५०॥' इति षत्वष्टुत्वे । महतामपि मध्ये त्वमेव शस्त्राणि परकीयानि शस्वैः स्वैरादिथ जग्धवानसि । '२३८४) इडत्यतिव्ययतीनाम् ।।२।१६।' इत्यादेरिद ॥ ७२२–स त्वं हनिष्यन् दुर्बुद्धिं
कपिं व्रज ममा ऽऽज्ञया, ॥ मा ना ऽञ्जी राक्षसीर मायाः,
प्रस्तावीर् मा न विक्रमम् ॥४९॥ स त्वमित्यादि-स त्वमेवंविधः कपि दुर्बुद्धिं चपलत्वाद्धनिष्यन् हनिष्या. मिति मदाज्ञया व्रज । '२३६६। ऋद्धनोः स्ये ।७।२७०।' इतीद । वस्वेकाजिति सूत्रत्रयं नोदाहृतम् । वस्वादेशश्च छन्दोविषयत्वात् । राक्षसीर्माया मा नानीः मा न व्यक्तीकुरु । अपि तु व्यक्तीकुर्वित्यर्थः । '२५४६। अझेः सिचि ।७।२।७१॥' इतीद । विक्रमं न मा प्रस्तावीः मा न प्रारभत्र । '२३८५। स्तु-सु-धूनभ्यः ७२।७२।' इतीद ॥ ७२३-मा न सावीर् महाऽस्त्राणि, मा न धावीररिं रणे, ॥
वानरं मा न संयंसीर, ब्रज तूर्णमशङ्कितः. ॥५०॥' मा नेत्यादि-रणे महास्त्राणि मा न सावीः मा न प्रसुहि मा न मुञ्चेत्यर्थः । १००७। षु प्रसवैश्वर्ययोः' इत्यस्य रूपम् । भरीश्च मा न धावीः मा न कम्पय भपि तु भीषयस्वेत्यर्थः । पूर्ववदिद । वानरं मा न संयंसीः मा न वधीः ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २४१
* २३७७। यम- रम - | ७|२|७३ |' इत्यादिना सगिटी । '२७४२। समुदाभ्यो यमः - 1१|३|७५|' इति तङ् न भवति तत्राकर्मकादिति वर्तते । यत एवं तस्मादश-ङ्कितस्तूर्णं व्रज ॥
७२४ - अनंसीच् चरणौ तस्य मन्दिरादिन्द्रजिद् व्रजन् ॥
अवाप्य चाऽऽशिषस् तस्मादायासीत् प्रीतिमुत्तमाम् ॥
अनंसी दित्यादि - एवमुक्त इन्द्रजित् मन्दिरात् व्रजन् गमिष्यन् । '२७८९| वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवत् | ३ | ३|१३१।' इति लट् । तस्य पितुश्चरणावनंसीद् नतवान् । तस्माद्रावणादाशिषमवाप्योत्तमां प्रीतिमायासीत् । पूर्ववत्सगिटौ ॥ ७२५ गते तस्मिन्नु॑पारंसीत् संरम्भाद् रक्षसां पतिः ॥
इन्द्रजिद् विक्रमाऽभिज्ञो मन्वानो वानरं जितम्. ५२
गत इत्यादि-गते तस्मिन् रक्षसां पतिः रावणः संरम्भात् क्रोधादुपारंसीत् निवृत्तवान् । पूर्ववत्सगिटौ । रमेः '२७५०। उपाच्च ||३|८४|' इति तिप् । स इन्द्रजित् वानरं जितं मन्वानो ऽवगच्छन् । यत्ते विक्रमाभिज्ञः । अगादिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥
युग्मम् ५३-५४
७२६ - संसिस्मयिषमाणो ऽगान् मायां व्यज्ञ्जिजिषुर् द्विषः ॥ जगत् पिपविषुर् वायुः कल्पान्त इव दुर्धरः ॥ ५३॥ संसिस्मयिषमाण इत्यादि - संसिस्मयिषमाणः उपासितुमिच्छन् द्विषः शत्रून् । भगात् गतवान् । '२७३४ | पूर्ववत्सनः | १|३|६२|' इति तङ् । मायां व्यञ्जिजिषुः व्यक्ती कर्तुमिच्छुः । ' २६२६ । स्मि-पू-रञ्जवशां सनि ।७।२|७४' इतीट् । तत्राञ्जेः ' २४४६ । न न्द्राः | ६|१|३ | ' इति नकारो न द्विरुच्यते । कल्पान्ते युगान्ते वायुरिव दुर्धरः जगत् पिपविषुः पवितुमुत्क्षेप्तुमिच्छुः ॥ ७२७ - लोकार्ना शिशिषोस् तुल्यः कृतान्तस्य विपर्यये ॥
वने चिकरिषोर् वृक्षान् बलं जिगरिषुः कपेः ॥ ५४ ॥ लोकानित्यादि - विपर्यये विनाशकाले लोकानाशिशिषोः भक्षयितुमिच्छो: कृतान्तस्य तुल्यो ऽगादिति पूर्वेण संबन्धः । पूर्ववदिद । वने वृक्षांश्चिकरिषोः विक्षेप्तुमिच्छोः । कपेर्बलं सामर्थ्यं जिगरिषुः अपनेतुमिच्छुः । कृम्रो हगन्तत्वात् ' २६१० । सनि ग्रह - गुहोश्च | ७|२|१२|' इति प्रतिषेधे प्राप्ते (२६२५ । इट् सनि वा | ७|२|४२ ।' इति विकल्पे । ' २६११। किरश्च पञ्चभ्यः | ७|२|७५ ।' इतीट् । किरतेरिटो दीर्घत्वं नेच्छन्तीति न दीर्घः ॥
७२८ - रोदिति स्मैव चाऽऽयाति तस्मिन् पक्षि-गणः शुचा ॥
मुक्त कण्ठं हतान् वृक्षान् बन्धून् बन्धोरिवा ऽऽगमे ५५
भ० का० २१
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
रोदितीत्यादि-तस्मिन्निन्द्रजिति भायात्यागच्छति सति पक्षिगणः हतान वृक्षान् कपिनाशितान् शुचा शोकेन मुक्तकण्ठं सशब्दं नामग्राहं रोदिति सेव रुदितवानिव । नामग्रहणपूर्वया रोदनक्रियया व्याप्यमानत्वात् वृक्षणां कर्मसं. ज्ञा । २४७४। रुदादिभ्यः-७।२१७६।' इतीट् । बन्धून बन्धोरिव यथा बन्धो. रागमने कश्चित् बन्धून रोदिति ॥ ७२९-आश्वसीदिव चा ऽऽयाति तद् वेग-पवनाऽऽहतम् ॥
विचित्र-स्तबकोद्भासि वनं लुलित-पल्लवम् ॥ ५६ ॥ आश्वसीदित्यादि-तस्मिन्नायाति वनं तद्वेगपवनाहतं सत् भाश्वसीदिव संजीवितमिव । लङि रूपम् । यतो विचित्रस्तबकोद्भासि लुलितपल्लवं च जात. म् । पूर्ववदिद ॥ ७३०-'न प्राणिषि दुराचार!, मायानामाशिषे न च. ॥ नैडिपे यदि काकुत्स्थं तमंचे वानरो वचः ॥ ५७ ॥
इतीडधिकारः। नेत्यादि-वानरस्तमागच्छन्तमिदं वचनमूचे । हे दुराचार ! न प्राणिषि न जीवसि । ११४४। अन च' इत्यस्य रूपम् । पूर्ववदिद । २४७८। अनितेः ।।४। १९।' इति णत्वम् । नच मायानामीशिषे नेशिता भवसि । २४३९। ईशः से ७।२।७७।' इति इद । ६१३। अधीगर्थ-२३१५२।' इति कर्मणि षष्ठी । यदि काकुत्स्थं नेडिषे न स्तौषि । २४४०। ईडजनोधं च ७।२७८॥ इति चकारात् सेचेतीद ॥
॥ इतीडधिकारः ॥ इदानी १३८॥ विसर्जनीयस्य सः ।।३।३।' इत्यधिकृत्याह७३१-स-सैन्यश् छादयन् संख्ये प्रावर्तिष्ट तमिन्द्रजित् ॥
शरैः क्षुरप्रैर् मायाभिः शतशः सर्वतो मुहुः॥ ५८॥ ससैन्य इत्यादि-इन्द्रजित् ससैन्यः सबलः तं वानरं सर्वतः शरैः क्षुरप्रैः भल्लैः छादयन् मुहुः क्षणं मायाभिः शतशो ऽनेकधा संख्ये प्रावर्तिष्ट प्रवृत्तः। लुङि रूपम् । तत्र ससैन्यश्छादयन् इति । १३८॥ विसर्जनीयस्य सः ।।३।३४।' इति सत्वं छकारे परे श्रुत्वम् । शरैः क्षुरप्रैरिति सत्वापवादः । शर्परे खरि विसर्जनीयस्य विसर्जनीयः विसर्जनीयस्य विकारनिवृत्यर्थः । मायाभिः शतशः सर्वतः इति १५१॥ वा शरि ।।३।३६।' इति विकल्पः विसर्जनीयः सकारो वा ॥ ७३२-वानरः कुल-शैलाऽऽभः
प्रसह्या ऽऽयुध-शीकरम् ॥ रक्षस्-पाशान् यशस्-काम्यंस्
तमस्-कल्पानंदुद्रुवत् ॥ ५९॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमों' नाम नवमः सर्गः- २४३ वानर इत्यादि-वानरः कुलशैलाभः संग्रामे स्थिरत्वात् । आयुधं शीकर• मिव नैरन्तर्येण पतनात् । प्रसह्याभिभूय । १४२॥ कुप्वोः ४कxपौ च ।।३।३॥' इति जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ । रक्षस्पाशान् कुत्सितराक्षसान् । '१९९३॥ याप्ये पाशप् ।५।३।४७।' स्वार्थिका अपि प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते । यशस्काम्यत् आत्मनो यश इच्छन् । अत्र तकारे परतो १४०। नश्छव्यप्रशान् । ८३३७॥' इति रुत्वं विसर्जनीयसकारौ च पूर्वस्थानुनासिकः । तमस्कल्पान् ईषद. समाप्ततमसः । कुप्वोरपवादः । १५२। सो ऽपदादौ ।।३।३०।' सकारः । तत्र 'पाश-कल्प-क-काम्येषु' इति परिगणनम् । अदुद्रुवत् ढौकते स । '२३१२॥ णि-श्रि-३।१।४।' इत्यादिना चङ् ॥ ७३३-धनुष्-पाश-भृतः संख्ये ज्योतिष-कल्पोरु-केशरः ॥
दुधाव निर् नमस्-कारान् राक्षसेन्द्र-पुरस्-कृतान्. ६० धनुरित्यादि-धनुष्पाशभृतः कुत्सितधनुर्धरान् । राक्षसान् ज्योतिष्कल्पोरुकेशरः अग्नितुल्यबृहत्सटो वानरः । १५३॥ इणः षः ।।३।३९।' इति पाशादिध्वेव विसर्जनीयस्य षत्वम् । दुधाव कम्पितवान् । यसानिनमस्कारान् अप्र. णामान् । राक्षसेन्द्रेणेन्द्रजिता पुरस्कृतान् अग्रतः स्थापितान् । '१५४॥ नमस्. पुरसोर्गत्योः ।।३।४।' इति विसर्जनीयस्य सकारः । इण उत्तरस्य तु विसर्जनी. यस्य स एवाधिक्रियते । तत्र नमःशब्दस्य साक्षात्प्रभृतिषु पाठात् । पुरःशब्दस्य '७६८। पुरो ऽव्ययम् ।।४।६७।' इति गतिसंज्ञा ॥ ७३४-स्वामिनो निष्-क्रयं गन्तुमाविष्-कृत-बलः कपिः ॥
रराज समरे शत्रून घ्नन् दुष्-कृत-बहिष्-कृतः॥६१॥ खामिन इत्यादि-स्वामिनः सुग्रीवस्य निष्क्रयमानुण्यं गन्तुं शत्रून् मन विनाशयन् कपिः समरे रराज । आविष्कृतबलः प्रकटितसामर्थ्यः। दुष्कृतबहि. कृतः । दुष्कृतं पापं बहिष्कृतमनेनेति । ९००। वाहिताब्यादिषु ।।२।३। द्रष्टव्यम् । सर्वत्र १५५। इदुदुपधस्य च-८॥४॥' इत्यनेनाप्रत्ययविसर्जनीयस्य षत्वम् ॥ ७३५-चतुष्-काष्ठं क्षिपन् वृक्षान् तिरस्-कुर्वन्नरीन् रणे ॥
तिरस्-कृत-दिगाभोगो ददृशे बहुधा भ्रमन्. ॥६२॥ चतुरित्यादि-चतस्रः काष्ठा दिशो यस्मिन् क्षेपण इति क्रियाविशेषणम् । पूर्ववत् षस्वम् । चतसृषु दिक्षु वृक्षान् रणे भ्रमन् एको ऽपि बहुधा ददृशे दृष्टः कपिः । क्षिपनिति तौदादिकः। अरीस्तिरस्कुर्वन् अभिभवन् । तिरस्कृतदिगा. भोगः अपनीतदिग्विस्तरः । १५६॥ तिरसो ऽन्यतरस्याम् ।।३।१२।' इति पके सत्वम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
युग्मम् ६३-६४
७३६- द्विष्-कुर्वतां चतुष्-कुर्वन्न॑भिघातं नगैर् द्विषाम् ॥ बहिष् करिष्यन् संग्रामाद् रिपून् ज्वलन- पिङ्गलः ६३ द्विष्कुर्वतामित्यादि - असौ कपिराटीदिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । कीदृशः । द्विष्कुर्वतां द्वौ वारावभिघातं कुर्वतां द्विषां चतुष्कुर्वन् चतुरो वारान् नगैर्वृक्षैरभिघातं कुर्वन् । '१५७। द्वित्रिश्चतुरिति कृत्वो ऽर्थे | ८ | ३ | ४३ | ' इति विसर्जनीयस्य वा पत्वम् । अरीन् संग्रामाद्वहिष्करिष्यन् अपनेष्यामीति । ' १५८ | इसुसोः सामर्थ्य | ८|३|५४ |' इति विसर्जनीयस्य षत्वं पक्षे । सामर्थ्य चात्र व्यपेक्षा, नैकार्थीभावः । बहिष्करिष्यन्निति द्वयोः परस्परव्यपेक्षत्वात् ॥
the
७३७-ज्योतिष्कुर्वन्नि॑वैको ऽसावटीत् संख्ये परार्ध्य- वत्, ॥ तम॑ना॒युष्करं प्राप शक्र - शत्रुर् धनुष्करः ॥ ६४ ॥
.
ज्योतिरित्यादि - एको ऽपि ज्वलनपिङ्गलः ज्योतिष्कुर्वन्निव अग्निं दीपयनिव । पूर्ववत्पक्षे विसर्जनीयस्य षः । परार्ध्यवत् दिव्य इव । परार्थो द्युलोकः । ब्रह्माण्डसंबन्धिन ऊर्ध्वभागस्योत्कृष्टत्वात् । तत्र भव इति '१३७५ | परावराधम- |४|३|५|' इति यत् । संख्ये संग्रामे आटीत् परिचक्राम ' २२६६ । इट ईटि ८ | २|२८|' इति सिचो लोपः । तं वानर मनायुष्करं प्राणापहारिणं शक्रशत्रुरिन्द्रजित् प्राप प्राप्तवान् । धनुष्करः धनुः करे यस्येति । '१६९ | नित्यं समासे - |८|३|४५' इत्यादिना चत्वम् ॥ ७३८-अस्यन्नरुष्करान् बाणान् ज्योतिष् कर-सम-द्युतिः ॥
1
यशस्-करो-यशस्कामं कपिं वाणैरताडयत् ॥ ६५ ॥
अस्यन्नित्यादि - बाणानरुष्करान् व्रणजनकान् । '२९३५ | दिवा-विभा||३||२१|' इत्यादिना टः । अस्यन् क्षिप्यन् । ज्योतिष्करसमद्युतिः ज्योतिष्करणशीलः आदित्यः । '२९३४ । कृञो हेतु । ३।२।२०|' इत्यादिना टः । तेन तुल्य इत्यर्थः । पूर्ववत् त्वम् | यशस्करो यशोजननशीलः । इन्द्रजित् यशस्कामं यशसि कामो ऽस्येति तं कपिं वाणैरवाकिरत् अताडयत् । ' १६० । अतः कृकमि - |८| ३ | ४६ |' इत्यादिनानव्यय विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥
७३९ - चकारा ऽधस्-पदं ना ऽसौ चरन् वियति मारुतिः ॥ मर्मा-विद्भिस् तमस्-काण्डैर् विध्यमानोऽप्यनेकधा ६६ सत्वाधिकारः ।
चकारेत्यादि - असौ मारुतिर्वियति चरत् अधस्पदं पृथिव्यां पदं न चकार । अधस्पदमिति मयूरव्यंसकादित्वात्सः '१४४ | कस्कादिषु च |८|३ | ४८ |' इति सत्वम् । मर्माणि विध्यन्तीति क्विप् । '१९३७ । नहि वृति - | ६ | ३ | ११६॥' इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् ॥ इति सत्वाधिकारः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
मारुतिराषि
कति ११२
वात् ।
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमों' नाम नवमः सर्गः- २४५ इतःप्रभृति '२१०। 'अपदान्तस्य मूर्धन्यः ।।३।५५।' इत्यधिकृत्याह७४०-पुरुहूत-द्विषो धूर्षु युक्तान यानस्य वाजिनः ॥
आयूंषि त्वक्षु निर्भिद्य प्राभञ्जनिरमोचयत्. ॥ ६७ ॥ पुरुहूतेत्यादि-पुरुहूतद्विष इन्द्रजितः . संबन्धिनो यानस्य रथस्य धूर्षु युक्तान् वाजिनः त्वक्षु चर्मसु निर्भिद्य प्राभञ्जनिर्मारुतिरायूंषि जीवितानि अमोचयत् त्याजितवान् । धूर्षु त्वक्ष्विति ११२। आदेश-प्रत्यययोः ।।३।५९।' इति षः । प्रत्ययसकारत्वात् । तत्र हि 'इण्कोः ' इति वर्तते। परेण च णकारेण प्रत्या. हारः । आयूंषीति '४३४॥ नुम्-विसर्जनीय-४॥३॥५०' इत्यादिना । '३३५॥ सहेः साडः सः ।।३।५६।' इति छन्दोविषयत्वान्नोदाहृतम् । ततः '३४०९॥ छन्दसि सहः ।३।२।६३॥' इति विप्रत्ययस्य विधानात् । एवं च पृतनाषाद्विष इति पाठान्तरमयुक्तम् ॥ ७४१-सुषुपुस् ते यदा भूमौ, रावणिः सारथिं तदा ॥
आहर्तुमन्यानं शिषत् प्रोषित-त्रास-कर्कशः. ॥ ६८ ॥ सुषुपुरित्यादि-ते यदा भूमौ सुषुपुः निपेतुः । आदेशसकारत्वात् पूर्ववत् पत्वम् । तदा रावणिरन्यानश्वानाहर्तुमानेतुं सारथिमशिषत् आदिष्टवान् । '२३. ८२। सर्ति-शास्ति-३।११५६।' इत्यङ् । '२४८६। शास इदङ्हलोः ।६।४।३४॥' इति इकारः । '२४१०। शासि-वसि-1८।३।६०' इति षत्वम् । प्रोषितत्रासः प्रोषितादामादुपगतभयः । कर्कशश्च रौद्रः । प्रोषित इति यजादित्वात्संप्रसारणम् । षत्वं पूर्ववत् ॥ ७४२-प्रतुष्टषुः पुनर युद्धमासिषनयिषुर् भयम् ॥
आतस्थौ रथमात्मीयानुत्सिसाहयिषन्निव. ॥ ६२॥ प्रतुष्टषुरित्यादि-अश्वा आनीता इति पुनरपि युद्धं प्रतुष्टषुः प्रस्तोतुमारधुमिच्छुः सन् । '२६१४। अज्झनगमा सनि ।६।४।१६।' इति दीर्घः । ३१४८॥ सनाशंसभिक्ष उः ।३।२।१६८' । '६२७। न लोक-२।३।६९।' इति षष्टीप्रतिषे. धः । रथमातस्थौ आरूढवान् । भयमासिषायियुः संश्लेषयितुमिच्छुः हनूमता। अत्र स्तोतेः सनि षत्वभूतसञश्च २६२७। स्तौति-ण्योः-1८।३।६॥' इति अभ्यासादुत्तरस्य षत्वम् । आत्मीयान् भृत्यानुत्सिसाहयिषन्निव उत्साह यितुमिच्छनिव युध्यध्वमिति । स्तौतीत्यादिना षत्वे प्राप्ते '२६२८। सः स्विदि-1८।३।६२.' इत्यादिना षकारस्य सत्वम् ॥ ७४३-बलान्य भिषिषिक्षन्तं तरुभिः कपि-वारिदम् ॥
विजिगीषुः पुनश् चक्रे व्यूहं दुर्-जयमिन्द्रजित्. ७० बलानीत्यादि-कपिवारिदं कपि वारिदमिव । बलान्यभिषिषिक्षन्तं तरुमिः अभिषेक्तुं छादयितुमिच्छन्तम् । '२२७७। स्थादिष्वभ्यासेन-1८।३।६४।' इत्यादिना तु सकारस्याभ्याससकारस्य च षत्वम् । तमेवंविधं कपिम् विजिगी. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
विजेतुमिच्छुः इन्द्रजित् । '२३३१। सन्-लिटोजैः | ७|१|५७|' इति कुत्वम् । पुनर्यूहं बलसन्निवेशं दुर्जयाख्यं चक्रे । हस्त्यश्वादिसैनिकानां मण्डलस्थित्या विरच्यते ॥
७४४ - अभिष्यन्तः कपिं क्रोधादभ्यषिञ्चन्निवा ऽऽत्मनः ॥ संप्रहार-समुद्भूतै रक्तैः कोष्णैरुश्च्युतैः. ॥ ७१ ॥
अभिष्यन्त इत्यादि - राक्षसाः क्रोधादात्मनोऽभिष्यन्तः अन्तं नयन्तः । ' १२१२ । षो ऽन्तकर्मणि ।' इत्यस्य शतरि '२५१० | ओतः इयनि । ७/३/७ १ ' इत्यो कारलोपः । '२२७०। उपसर्गात् |८|३|६५।' इति षत्वम् । संप्रहारसमुद्भूतैः रक्तैः कोष्णैरीषदुष्णैः । भरुभ्युतैः व्रणान्निर्गतैः । कपिमभ्यषिञ्चन्निव अभिषिक्तवन्त इव । लङि रूपम् । '२२७६। प्राक् सितादङ् व्यवायेऽपि |८|३|६३ |' इति पत्वम् ॥
I
७४५ - संग्रामे तान॑धिष्ठास्यन् निषद्य पुर- तोरणम् ॥
अविषीदन्न॑वष्टब्धान् व्यष्टनान् नर - विष्वणान् ॥७२॥
संग्राम इत्यादि - ये प्राणिनः अभिषिञ्चन्ति तान्नरविष्वणान् राक्षसान् । संग्रामे अधिष्टास्यन् भस्वतन्त्री करिष्यन् । कपिः । ' २२७० । उपसर्गात् |८|३|६५ ।' इति षत्वम् । पुरतोरणं पुरद्वारं व्यष्टनात् आश्रितवान् । निषद्य तत्रैव पुरतोरणे स्थित्वा प्राणिनो मा प्रविक्षुरिति अविषीदन् विषादमगच्छन् । निषद्य विषीदन्निति ‘२२७१। सदिरप्रतेः | ८|३ | ६६ ।' इति षत्वम् । भवष्टब्धान् अविदूरान् । — २२७३। भवाञ्चालम्बनाविदूर्ययोः | ८ | ३|६८ |' इति षत्वम् । व्यष्टनादिति भव्यवाये वेः '२२७३ | स्तम्भेः | ८|४|६७ |' इति षत्वम् । '२५५५ ॥ स्तम्भुस्तुम्भु - १३|१|८२१' इत्यादिना श्राप्रत्ययः । सशब्दायामभ्यवहारक्रियायां स्वनतिर्वर्तते । नराणां विष्वगा इति सः । नरान् सशब्दमभ्यवहरन्त इत्यर्थः । ‘२२७४। वेश्व स्वनो भोजने |८|३ | ६९ |' इति षत्वम् ॥
७४६ - विषह्य राक्षसाः क्रुद्धाः शस्त्र- जालमवाकिरन् ॥
यन् न व्यषहर्तेन्द्रो ऽपि; कपिः पर्यषहिष्ट तत्. ॥७३॥ विषह्येत्यादि - विषय सोढा कपिचेष्टितमित्यर्थात् । '२१२३ । सात्यदाद्योः २८|३|१११।' इति प्रतिषेधे प्राप्ते (२२७५ । परि नि विभ्यः | ८|३|७०|' इति बत्वम् । राक्षसाः क्रुद्धाः शस्त्रजालमवाकिरन् विक्षिप्तवन्तः । लङि रूपम् । यच शस्त्रजालमिन्द्रो ऽपि न व्यषहत न सोढवान् । लङि रूपम् । तत्कपिः पर्यषहिष्ट । लुङि रूपम् । सहेः '२३५९ । सिवादीनाम् |८|३|७११' इत्यादिना विभाषा पत्वम् ॥
७४७ - विष्यन्दमान - रुधिरो रक्त-विस्यन्द-पाटलान् ॥ विष्कन्तुन् परिघेणाहन्नविस्कन्ता कपिर् द्विषः ७४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नामनवमः सर्गः - २४७
विष्यन्देत्यादि - विष्यन्दमानरुधिरः क्षरद्वक्तः कपिः परिषेणाहन् ताडितवान् । द्विषः शत्रून् । रक्तविस्यन्दपाटलान् रक्तनुति लोहितान् । '२३४९ । अनुवि-पर्यभि-निभ्यः स्यन्दते :- १८|३|७२१' इति विभाषा षत्वं रक्तस्याप्राणित्वात् । विष्कन्तून् । विविधं स्कन्तुं गन्तुं शीलमेषामिति तृन् । अविस्कन्ता कपिः अगमनशीलः स्थानशील इत्यर्थः । '२३९८ । वेः स्कन्देरनिष्ठायाम् |८|३|७३ |' इति विभाषा पत्वम् ॥
७४८ - मेघनादः परिस्कन्दन् परिष्कन्दन्तमा॑व॑रम् ॥
अवघ्नादपरिस्कन्दं ब्रह्म- पाशेन विस्फुरन्. ॥ ७५ ॥
मेघनाद इत्यादि - मेघनाद इन्द्रजित् परिस्कन्दन् परितो भ्रमन् । परिकन्दन्तं परिभ्रमन्तमरिं कपिं ब्रह्मपाशेन ब्रह्मणा दत्तेन पाशेन शीघ्रमबनात् बद्धवान् । लिङि श्राप्रत्यये रूपम् । '२३९९ | परेश्व |८|३|७४ | ' इति वा पत्वम् । अपरिस्कन्दं अप्राच्यभरतत्वात् । तेन 'परिस्कन्दः प्राच्यभरतेषु' इति निपातनम् । विस्फुरन् द्वेषादुद्गच्छन्नित्यर्थः । ' २५३७ । स्फुरति - स्फुलत्योः - १८१३१७६१ ' इति विभाषा षत्वम् ॥
७४९ - विस्फुलद्भिर् गृहीतो ऽसौ निष्कुलः पुरुषाऽशनैः ॥
विष्कम्भतुं समर्थोऽपि नाऽचलद् ब्रह्म- गौरवात्. ॥ विस्फुलद्भिरित्यादि - असौ कपिः पुरुषाशनैः राक्षसैः विस्फुलद्भिः हर्षाच्चलद्भिर्गृहीतः । निष्फुलः सतेजाः । निष्कुलति दीप्यतीति पचाद्यच् । पूर्ववद्विभाषा षत्वम् । विष्कम्भतुं व्यापारितुं समर्थोऽपि ब्रह्मगौरवान्नाचलत् न चलितः । मा भून्मोघो ब्राह्मः पाश इति । '२५५६ । वेः स्कनाते :- |८|३|७७१' इति षत्वम् । - कृषीढुं भर्तुरानन्दं मा न प्रोढुं द्रुतं वियत् ॥
वानरं नेतुमित्युच्चैरिन्द्र - जित् प्रावदत् स्वकान् ॥७७॥ कृषीवमित्यादि - भर्तुः रावणस्य आनन्दं कृषीढुं कुरुध्वम् । लिङि रूपम् । अतो वानरं द्रुतं नेतुं वियदाकाशं मा न प्रोढुं मा नोत्पतिष्ट । माङि लुङ् । '२२४७॥ इणः षीध्वम् - 1८1३।७७|' इति धकारस्य मूर्धन्यढकारः । इत्येवमुचैरिन्द्रजित् स्वकान् भृत्यान् प्रावदत् । वदेर्लङि रूपम् ॥
I
७५१ - 'गतम॑ङ्गुलि - षङ्गं त्वां भीरुष्ठानादिहा ऽऽगतम् ॥
•
1
खादिष्याम' इति प्रोचुर् नयन्तो मारुतिं द्विषः ॥ ७८ ॥ गतमित्यादि - अङ्गुलीनां सङ्गः अङ्गुलिषङ्गः । तं गतं प्राप्तं हस्तप्राप्तमित्यर्थः । १०१९ | समासे ऽङ्गुले सङ्गः | ८|३|८०|' इति षत्वम् । भीरोः कातरस्य यत् स्थानं तस्माद्भीरुष्ठानादिहागतम् । '१०२०। भीरोः स्थानम् ||३८११' इति षत्वम् । खादिष्याम इति प्रोचुः । द्विषो राक्षसा मारुतिं नयन्तो नेष्यन्तः । वर्तमानसामीप्ये भविष्यति लट् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, ७५२ - 'अग्निष्टोमादि - संस्थेषु ज्योतिष्टोमाऽऽदिषु द्विजान् ॥ यो ऽरक्षीत्, तस्य दूतो ऽयं मानुषस्यैति चाऽवदन्. ७१ अग्नीत्यादि - भग्निष्टोमादिसंस्थेषु सदृशेषु ज्योतिष्टोमादिषु यो द्विजानरक्षीत् तस्य मानुषस्यायं दूत इति चावदन् नयन्तो द्विषः । '९२४। अग्नेः स्तुत् स्तोमसोमाः | ८|३|८२|' | '१०२१। ज्योतिरायुषः स्तोमः | ८|२|८३ |' इति पत्वम् । ७५३ - ' नासां मातृष्वसेय्याश च रावणस्य लुलाव यः, ॥
•
मातुः स्वसुश् च तनयान् खराऽऽदीन् विजघान यः ॥ नासामित्यादि -- रावणस्य या मातुः स्वसा भगिनी सा मातृष्वसा । ' ९८३ ॥ मातृ-पितृभ्याम् - १८:३२८४।' इति षत्वम् । तस्या अपत्यं मातृष्वसेयी ' ११४० | मातृष्वसुश्च ।४।१।१३४॥' इति ठगन्तलोपौ । तस्या यो नासां लुलाव । मातुः स्वसुश्च तनयान् खरादीन्निजघान । '९८३ । मातुः पितुर्भ्यामन्यतरस्याम् ||३|८५ ा' इति षत्वाभावपक्षे '९८२ | विभाषा स्वसृपत्योः | ६ ३ | २४|' इति षष्ठया भलुक् ॥ ७५४ - प्रादुःषन्ति न संत्रासा यस्य रक्षः - समागमे, ॥
तस्य क्षत्रिय - दुःषूतेयं प्रणिधिगतः ॥ ८१ ॥
प्रादुरित्यादि - यस्य रक्षः समागमे संत्रासाः भयानि न प्रादुःषन्ति न प्रादुर्भवन्ति । '२४७२ । उपसर्गप्रादुर्भ्याम् |८|३|८७१' इत्यादिना दुःशब्दादुत्तरस्यास्तिसकारस्य ‘२४६९ | सोरल्लोपः | ६ | ४|१११।' इत्यल्लोपे कृते षत्वम् । प्रादुः सकारस्य च त्वम् । तस्य क्षत्रियदुः पूतेः दुष्पुत्रस्यायं प्रणिधिरागत इति चावदन् नयन्तः । सूयत इति सूतिः । दुर्निन्दायामिति सूतेः सकारस्य ' २४७७ सु-वि-निर्-दुर्भ्यः - १८|३|८८|' इति षत्वम् ॥
७५५ - दृष्ट्वा सुषुप्तं राजेन्द्रं पापो ऽयं विषमा॒ऽशयः ॥
चार - कर्मणि निष्णातः प्रविष्टः प्रमदावनम् ॥ ८२॥
दृष्ट्वेत्यादि - राजेन्द्रं रावणं दृष्ट्वा प्रमदावनं प्रविष्टः । सुषुप्तं गाढ निद्रम् । '२४०९ । वचि - ६।१।१५ ।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । पापोऽयं विषमाशयः । '२४७७॥ सुपि - ८ । ३।८९।' इत्यादिना षत्वम् । चारकर्मणि निष्णातः कुशलः । '३०८२ । नि-नदीभ्यां स्वातेः कौशले |८|३|४९ |' इति षत्वम् ॥
कुलकम् ८३-८७
७५६ - सुप्रतिष्णात- सूत्राणां कपिष्ठल- सम- त्विषाम् ॥
स्थितां वृत्ते द्विजातीनां रात्रावैक्षत मैथिलीम् ॥ ८३ ॥ सुप्रतीत्यादि - येषां द्विजातीनां सुप्रतिष्णातानि ग्रन्थतोऽर्थतश्च निश्चितानि सूत्राणि तेषां सुप्रतिष्णातसूत्राणाम् । '३०८३। सूत्रं प्रतिष्णातम् | ८|३ | ९० | ' इति निपातनम् । कपिष्ठलसमत्विषां कपिष्ठलो नाम द्विजर्षभो गोत्रप्रवर्तकः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः- २४९ ३०४॥ कपिष्ठलो गोत्रे ।।३।९।' इति साधुः । तत्तुल्यतेजसां द्विजातीनां वृत्ते चरिते स्थितां मैथिली [रात्रौ] ऐक्षत ॥
कीदृशीमित्याह७५७-सर्व-नारी-गुणैः प्रष्ठां विष्टर-स्थां गवि-ष्ठिराम् ॥
शयानां कु-ष्ठले तारां दिवि-ष्ठामिव निर्मलाम् ॥८४॥ सर्वेत्यादि-यावन्तो नारीगुणाः तैः प्रष्ठां अग्रगामिनीम्। '२१९७। प्रष्टो. ऽप्रगामिनि ।।३।९२।' इति साधुः । विष्टरस्थामासनस्थाम् । '३२३३। वृक्षासनयोर्विष्टरः ।८।३।९३॥' इति साधुः । गविष्ठिरां वाचि स्थिराम् । '९६७। गवि. युधिभ्याम्-1८।३।९५।' इति षत्वम् । असादेव वचनात् सप्तम्या अलुक् । कुष्ठले शयानां कोः स्थले भूतले शुद्धे । '३०९५। मिकु-शमि-1८।३।९६।' इत्यादिना षत्वम् । दिविष्ठां दिवि तिष्ठतीति २९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । ९७२। तत्पुरुषे कृति बहुलम् । ६।३।१४।' इति सप्तम्या अलुक् । गगनस्थां तारामिव निर्मलाम् । '२९१८। अम्बाम्ब-८।३।९७।' इत्यादिना षत्वम् ॥ ७५८-सु-पानी सर्व-तेजस्सु तन्वीं ज्योतिष्टमां शुभाम् ॥
निष्टपन्तीमिवा ऽऽत्मानं ज्योतिःसात्-कुर्वती वनम्८५ सुषानीमित्यादि-शोभनं साम यस्या इति विगृह्य '४६२॥ अन उपधालोपिनोऽन्यतरस्याम् ।।१।२८।' इति ङीप् । “१०२२। सुषामादिषु च ।।३। ९४।' इति षत्वम् । सुष्टु प्रियंवदामित्यर्थः । तन्वीं कृशाम् । शुभां कल्याणीम् । सर्वतेजस्सु ज्योतिष्टमां अतिशयेन ज्योतिष्मतीम् । '१३२५। हूस्वात्तादौ तद्धिते 1८।३।१०॥ इति षत्वम् । एवं च कृत्वा निष्टपन्तीमिवात्मानं सकृजवलयन्ती. मिवात्मानम् । '२४०३। निसस्तपतावनासेवने ।।३।१०२।' इति षत्वम् । वनं ज्योतिःसात्कुर्वती अज्योतिज्योतिः कुर्वाणाम् । कास्येन दीपवतीमित्यर्थः । कात्सर्ये सातिप्रत्ययः । तत्र '४३४॥ नुम् विसर्जनीय-८।३।५।' इत्यादिना प्राप्तस्य षत्वस्य '२१२३। सात् पदाद्योः ।।३।११॥' इति प्रतिषेधः । युष्मदित्यादि नोदाहृतं छान्दसत्वात् ॥ ७५९-मधुसाद्-भूत-किञ्जल्क-पिञ्जर-भ्रमराऽऽकुलाम् ॥
उल्लसत्-कुसुमां पुण्यां हेम-रत्न-लतामिव ॥ ८६ ॥ मध्वित्यादि-मधुसाद्भूतकिझल्कं कात्सर्येन मधुतामापन्नं यत्किालक पुष्पकेसरं तन्मधुसाद्भूतकिझल्कम् । '२१२। आदेश-प्रत्यययोः ।।३।५९।' इति प्राप्तस्य पूर्ववत्प्रतिषेधः । तेन पिञ्जराः पिङ्गलाः ये भ्रमराः तैराकुलाम् । उल्लसस्कुसुमां चलत्पुष्पाम् हेमरत्नलतामिव । यथा हेमरत्नमयीं कल्पतरुलतां पुण्यां पवित्रां तद्वत्तामपीत्यर्थः॥ ७६०-विलोचनाऽम्बु मुश्चन्तीं कुर्वाणां परि-सेसिचाम् ॥
हृदयस्यैव शोकाऽग्नि-संतप्तस्यौत्तम-व्रताम् ॥ ८७ ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५० भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
विलोचनेत्यादि-विलोचनाम्बु अश्रु मुञ्चन्ती विक्षिपन्तीम् । हृदयस्य शोकाग्निसंतप्तस्य परिसेसिचाम् भृशं निर्वाणमिव कुर्वाणामैक्षतेति पूर्वेण संबन्धः। सिचेयङन्तात् स्त्रीलिङ्गे भावे अकारप्रत्ययः। '२२७०। उपसर्गात् ।।३।६५।' इत्यादिना अभ्यासन्यवाये ऽपि प्राप्तस्य षत्वस्य २६४०। सिचो यङि ।८।३।११२॥ इति प्रतिषेधः । उत्तमव्रतां पतिव्रतां पतिव्रतात्वात् ॥ ७६१-दृष्ट्वा तामभनग वृक्षान् द्विषो घ्नन् परिसेधतः॥
परितस् तान् विचिक्षेप क्रुद्धः स्वयमिवा ऽनिलः ८८ दृष्ट्रेत्यादि-तां दृष्ट्वा वृक्षानभनक् चूर्णितवान् । द्विषः शत्रून परिसेधतः आगच्छतः नन् हिंसन् । पूर्ववत्प्राप्तस्य २२७८। सेधतेर्गतौ ।।३।११३।' इति प्रतिषेधः। परितश्च समन्तादुद्विचिक्षेप उन्मूलितवान् । लिटः संयोगादित्वाद. कित्त्वे गुणः । क्रुद्धः स्वयमिव साक्षादिवानिलः ॥ ७६२-अ-प्रतिस्तब्ध-विक्रान्तम-निस्तब्धो महाऽऽहवे, ॥
विसोढवन्तमस्त्राणि व्यतस्तम्भद् घन-ध्वनिः ॥८९॥ अप्रतीत्यादि-धनध्वनिमेघनादः भनिस्तब्धो ऽनभिभूतः अप्रतिस्तब्धवि. क्रान्तं अनभिभूतविक्रमं कपिम् । '२२७२। स्तन्भेः ।।१३।६७।' इति प्राप्तस्य षत्वस्य ३०२७। प्रतिस्तब्ध-निस्तब्धौ च ।।३।११४॥' इति प्रतिषेधनिपातनम् । अस्त्राणि महाहवे विसोढवन्तं '२३५८। सोढः ।।३।११५।' इति प्रतिषेधः। व्यतस्तम्भत् निष्पादितवान् । एवं नयन्तो ऽवदनिति योज्यम् । स्तम्मेय॑न्तस्य '२५८०। स्तम्भु-सिवु-सहां चङि ।।३।११६।' इति षत्वप्रतिषेधः ॥ ७६३-ते विज्ञाया ऽभिसोष्यन्तं रक्तै रक्षांसि स-व्यथाः॥
अन्यैरप्यायतं नेहुर् वरत्रा-शृङ्खलाऽऽदिभिः ॥९॥ त इत्यादि-ते राक्षसाः ये मारुति नेष्यन्तः । रक्तैः रक्षांसि विसोध्यन्तं अमिषेक्ष्यन्तं कपिम् । '२५२४। सुनोतेः स्व-सनोः ।।३।११७॥' इति [न] षत्वम् । यद्याकृष्यमाणो न नीयेत अवश्यं राक्षसान् रक्तैः सोप्यतीति विज्ञाय सव्यथाः सभयाः सन्तः । अन्यैरपि वरनाशृङ्खलादिमिरायतं दीर्घ नेहुः बनन्ति स । १२४॥ गह बन्धने' इत्यस्य लिटि रूपम् ॥ ७६४-विषसादैन्द्रजिद् बुद्धा बन्धे बन्धाऽन्तरक्रियाम् ॥ दिव्य-बन्धो विषहते ना ऽपरं बन्धनं यतः॥९१॥
इति षत्वाधिकारः। विषसादेत्यादि-बन्धे दिव्ये बन्धान्तरक्रियां बन्धनविशेषकरणं बुद्धा इन्द्रजित् विषसाद विषादमुपगतः। नियतं दिव्यबन्धं मुक्तवानिति । यतो दिव्यबन्धो नापरं स्वयं बन्धनं विषहते । अतो विषसादेति योज्यम् । सदिसि.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमों' नाम नवमः सर्गः- २५१ ज्योः परस्य लिटि षत्वप्रतिषेधः । पूर्वस्य तु २२७१। 'सदिरपतेः ३६६ इति भवत्येव । विषहत इति न प्रतिषेधः । तत्र सोदरूपस्य ग्रहणात् ॥ ॥ इति मूर्धन्याधिकारः ॥
इतःप्रभृति णत्वमधिकृत्याह७६५-मुष्णन्तमिव तेजांसि विस्तीर्णोरस्-स्थलं पुरः ।
उपसेदुर् दश-ग्रीवं गृहीत्वा राक्षसाः कपिम्. ॥९२॥ मुष्णन्तमित्यादि-राक्षसाः पुरः कपिमादाय दशग्रीवमासेदुः दौकितवन्तः । नतु दर्शनगोचरं गताः । अप्रभातत्वात् । कीदृशम् । तेजांसि मुष्णन्तं खण्डयन्तमिव विस्तीर्णोरःस्थलं विस्तृतवक्षसम् । तत्र '२३५ । स्वाभ्यां नो णः -1611' इति णत्वम् ॥ ७६६-बहुधा भिन्न-मर्माणो भीमाः खरणसाऽऽदयः॥
अग्रे-वणं वर्तमाने प्रतीच्यां चन्द्र-मण्डले ॥ ९३ ॥ बहुधेत्यादि-वानरद्विषो राक्षसा ऊचुरिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । कीदृशाः किमूचुरित्याह-बहुधा भिन्नमर्माण इति । यानि कालान्तरे प्राणहराणि मर्माणि तानि बहुधा भिन्नानि येषामिति बहुव्रीहिः । अपवर्गसमुदायस्थ व्यवधानात् '१९७। अट्-कुप्वाइ-18' इत्यादिना णत्वम् । खरणसादयः खरस्येव नासिका यस्येति । '४५६। अञ् नासिकायाः-1५।४।११।' इत्यञ् नसादेशश्च । '८५७। पूर्वपदात्संज्ञायम्-1५।४।११।' इति णस्वम् । खरणसादयो राक्षसाः वनस्याग्रे अग्रेवणम् । राजदन्तादित्वात्परनिपातः । १०३९। वनं-पुरगा-11।' इति णत्वम् । प्रतीच्यां दिशि यद्वनं तस्य वनस्याने उपरि वर्तमाने चन्द्रमण्डले प्रभातसंध्यायामित्यर्थः ॥ ७६७-'निर्वणं कृतमुद्यानमनेना ऽऽम्रवणाऽऽदिभिः॥
देवदारु-वामित्रै' रित्यूचुर् वानर-द्विषः ॥ ९४ ॥ निर्वणमित्यादि-उद्यानं संनिवेशविशेषः निर्वणं वृक्षरहितं अनेन कपिना कृतम् । आम्रवणादिभिरुपलक्षितम् । उभयत्रापि '१०५०। प्रनिरन्तः-1८।४।५।' इति णत्वम् । देवदारुवनामित्रैः १०५१। विभाषौषधि-1८।४।६।' इत्यादिना णत्वं न भवति । 'यक्षर-घ्यक्षरेभ्य इति वक्तव्यम्' इति वचनात् । इत्येवमूचुः॥ ७६८-उपास्थिषत संप्रीताः पूर्वाहे रोष-वाहणम् ॥
राक्षसाः कपिमादाय पति रुधिर-पायिणाम् ॥९५॥ उपेत्यादि ते राक्षसाः पतिमुपास्थिषत उपागताः। दृष्टिपथं गता इत्यर्थः । 'उपाद्देवपूजा-' इत्यादिना संगतिकरणे तङ् । '२३८९। स्था-बोरिच ।।२।१७।' संप्रीताः सा तेषामनुज्ञातप्रवेशस्वात् । पूर्वाह्ने प्रत्यूषसि । '७९१॥ अहो. ऽदन्तात् ।।७।' इति णस्वम् । रोषवाहणं कपिमादाय । रोषस्यासनीकृतम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, १०५२॥ वाहनमाहितात् । ' इति णत्वम् । रोषस्य तत्राधीयमानत्वात् । पति रुधिरपायिणां राक्षसानाम् । १०५३। पानं देशे ।।।९।' इति गरवम् ॥ ७६९-सुरा-पाण-परिक्षीबं रिपु-दप-हरोदयम् ॥
पर-स्त्री-वाहिनं प्रापुः साऽऽविष्कारं सुरा-पिणः. ९६ सुरेत्यादि-सुरापाणात्परिक्षीबं मत्तं रावणम् । '१०५४। वा भाव करणयोः ।।४।१०।' इति णत्वम् । रिपुदर्पहर उदयो वृद्धिर्यस्य तम् । परस्त्रियं वाहयितुमुपभोक्तुं शीलं यस्य तं परस्त्रीवाहिनम् । '१०५५। प्रातिपदिकान्त-16. ११॥ इति णत्वाभावः पाक्षिकः । प्रापुः सुष्टु निकटीकृताः । साविष्काराः साहं. काराः । सुरापिणः सुरा पैर्युक्ताः । सुरांपिबन्तीति २९२२॥ गापोष्टक् ।३।२।।' ते येषां सन्तीति मत्वर्थीयः । ३०७। एकाजुत्तरपदे णः ।।४।१२।' इति णत्वम् । उत्तरस प्रातिपदिकान्तस्यैकाच्वात् ॥ ७७०-संघर्ष-योगिणः पादौ प्रणेमुस् त्रिदश-द्विषः॥
प्रहिण्वन्तो हनूमन्तं प्रमीणन्तं द्विषन्-मतीः ॥९॥ समित्यादि-संघर्षयोगिणः स्पर्धायोगिनः । १०५६। कुमति च ।।४।१३॥' इति णत्वम् । ते अन्योन्याभिभवेच्छया त्रिदशद्विषो रावणस्य पादौ प्रणेमुः। '२२८७। उपसर्गादसमासे ऽपि-1८।४।१४।' इति णत्वम् । हनूमन्तं प्रहिण्वन्तः ढोकयन्तः । द्विषन्मतीः शत्रुबुद्धीः प्रमीणन्तं अभिभवन्तम् । '१५७१। मीन हिंसायाम् ।' ऊयादिकः । '२५३०॥ हिनु मीना ।८४।१५।' इति णत्वम् ॥ ७७१-'प्रवपाणि शिरो भूमौ वानरस्य वनच्छिदः॥'
आमन्त्रयत संक्रुद्धः समिति रक्षसां पतिः. ॥ ९८ ॥ प्रवपाणीत्यादि-अस्स वानरस्य वनच्छिदः शिरो भूमौ प्रवपाणि छित्त्वा पातयामि । '२२३॥ आनि लोद ।।४।१६' इति णत्वम् । वपिरत्र पातने वर्तते । संक्रुद्धः रक्षसां पतिः स्वामी समिति समूहं आमन्त्रयत भाषितवान् ॥ ७७२-प्रण्यगादीत् प्रणिनन्तं घनः प्रणिनदन्निव ॥
ततः प्रणिहितः स्वाऽर्थे राक्षसेन्द्र विभीषणः ॥१९॥ प्रण्यगादीदित्यादि-जत उत्तरकालं विभीषणो राक्षसेन्द्रं प्रणिनन्तं हन्तुमारभमाणं प्रण्यगादीत् वक्तुं प्रवृत्तः । घन इव प्रणिनदन् गर्जन् । स्वार्थे । राक्षसेन्द्रस्य प्रणिहितो ऽवहितमनाः । सर्वत्र '२२८५। नेर्गद-1८1॥१७॥' इति णत्वम् ॥ ७७३-'प्रणिशाम्य दश-ग्रीव!, प्रणियातुमलं रुपम् ॥
प्रणिजानीहि, हन्यन्ते दूता दोषे न सत्यपि.॥१००॥ प्रणिशाम्येत्यादि-हे दशग्रीव ! प्रणिशाम्य रोषं त्यज । लोटि श्यनि रूपम् । '२५१९। शमामष्टानाम्-७।३।७४।' इति दीर्घः । रुषं प्रणियातुमलं न Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः- २५३ किंचित् । पूर्ववण्णत्वम् । प्रणिजानीहि अवगच्छ । सत्यपि दोषे न हन्यन्ते दूता इति । जानातेः शेषधातोरुपदेशावस्थायां अकखाद्यपान्तत्वात् । '२२३२। शेषे विभाषा-1८।४।१८॥ इत्यादिना णत्वम् ॥ ७७४-प्राणयन्तमरिं प्रोचे
राक्षसेन्द्रो विभीषणम् ॥ 'प्राणिणिषुर् न पापो ऽयं,
यो ऽभाक्षीत् प्रमदा-वनम् ॥ १०१॥ प्राणयन्तमित्यादि-रि कपि यः प्राणयति जीवयति तं प्राणयन्तं विभीषणम् । ११४३। श्वस प्राणने ।' ११४४। अन च' इत्यस्य रूपम् । '२४७८। अनितेः ।।४।१९।' इति णत्वम् । प्रोचे राक्षसेन्द्रः । न प्राणिणिषुः न जीवितुमिच्छुरयं पापः । २६०६। उभौ साभ्यासस्य ।।४।२॥' इति णत्वं द्वयोरपि । यो ऽभाङ्क्षीत् भगवान् प्रमदावनम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः ॥ ७७५-प्राघानिषत रक्षांसि येना ऽऽप्तानि वने मम, ॥
न प्रहणमः कथं पापं वद पूर्वाऽपकारिणम् ॥१०२॥ प्राधानिषतेत्यादि-मम आप्तानि अक्षप्रभृतीनि येन वने प्राघानिषत मारितानि । कर्मणि लुङ्। चिण्वदिट । '३५८। हो हन्तेः-७।३१५४।' इति घत्वम् । तपरपरिच्छिन्नाकारपूर्वस्य नकारस्य- 'हन्तेरत्पूर्वस्य' इति णत्वं न भवति । तं पूर्वापकारिणं पापं कथं न प्रहण्मः मारयाम इति वद कथय । '२४२९॥ वमो ।८।।२३॥' इति णत्वम् ॥ ७७६-वेश्माऽन्तर्-हणनं कोपान् मम शत्रोः करिष्यतः॥
मा कार्पोरेऽन्तरयणं, प्रयाणाऽर्हमवेद्यमुम्. ॥१०३॥ वेश्मेत्यादि-शत्रोर्वेश्मान्तः गृहमध्य एव हननं कोपान्मम करिष्यतः । '३२९४। अन्तरदेशे ॥२४॥' इति दकारस्य णत्वम् । हननस्याभावरूपस्यादेशत्वात् । अन्तरयणमन्तरायणं विघातं मा कार्षीः। ३२९५। अयनं च ।।४।२५।' इति णत्वम् । प्रयाणाहै दीर्घप्रस्थानाहममुमवेहि अवगच्छ । '२८३५। कृत्यचः 11४२९।' इति णत्वम् । अच उत्तरस्य नकारस्य कृत्स्थत्वात् ॥ ७७७-प्रहीण-जीवितं कुर्युर् ये न शत्रुमुपस्थितम् ॥
न्याय्याया अपि ते लक्ष्म्याः कुर्वन्त्याशु प्रहापणम् १०४ प्रहीणेत्यादि-शत्रुमुपस्थितं प्रहीणजीवितं ये न कुर्युः । जहातेः '३०१९। ओदितश्च ।।२।४५।' इति निष्ठादेशनकारस्य पूर्ववण्णत्वम् । ते न्याय्याया अपि कुलक्रमादागताया अपि लक्ष्म्याः प्रहापणं त्याजनं आशु कुर्वन्ति । २०३६॥णेर्विभाषा ॥३०॥' इति गत्वम् ॥
भ. का० २२ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे चतुर्थी वर्गः, ७७८-कः कृत्वा रावणाऽऽमर्ष - प्रकोपणम॑वद्य-धीः ॥
शको जगति शक्रोऽपि कर्तुर्मायुः प्रगोपणम् ॥१०५॥
कः कृत्वेत्यादि - भवद्यधीः योऽबुद्धिः रावणामर्षस्य प्रकोपणममिवृद्धिं कृत्वा आयुः प्रगोपणं कर्तुं शक्रोऽपि कः शक्तः । ' २८३७। हलश्वेजुपधात् |८|४|३१|' इति णत्वम् । कुपगुपयोर्हलन्तयोरिगुपधत्वात् ॥ ७७९-वना॒ऽन्त-प्रेङ्खणः पापः फलानां परिणिंसकः ॥
प्रणिक्षिष्यति नो भूयः प्रणिन्द्या ऽस्मान् मधून्य॑यम् ॥
वनेत्यादि - प्रेङ्खति गच्छतीति प्रपूर्वादिः कर्तरि ल्युट् । वनान्तस्य वनसमीपस्य प्रेङ्खणः । '२८३८| इजादेः सनुमः | ८|४|३२|' इति णत्वम् । फलानां परिणिंसकः भक्षयिता । '१०९६ । णिसि चुम्बने' इत्यस्य रूपम् । अस्मान् प्रणिन्द्य तिरस्कृत्य । भूयः पुनरप्ययं मधूनि नो ऽस्माकं प्रणिक्षिष्यति भोक्ष्यति । '७०७ । णिक्ष चुम्बने ' इत्यस्य रूपम् । '२८३९ | वा निंस- निक्ष- निन्दाम् ||८|३|३३।' इति णत्वम् ॥
७८० - हरेः प्रगमनं ना ऽस्ति, न प्रभानं हिम-द्रुहः, ॥
नाति -प्रवेपनं वायोर् मया गोपायिते वने ॥१०७॥
हरेरित्यादि - मया गोपायिते रक्षिते वने हरेरिन्द्रस्यापि चन्द्रस्य वा प्रगमनं संचारो नास्ति । हिमद्रुहः आदित्यस्य न प्रभानं न प्रकर्षेण दीप्तिः । वायोर्नातिप्रवेपनं मन्दगमनम् । तदनेन भग्नमित्यर्थात् । '२८३५ | कृत्यचः |८|४|२९|' इति प्राप्तस्य णत्वस्य '२८४० । न भा-भू-पू-कमि - गमि - १८ |४| ३४॥' इत्यादिना प्रतिषेधः ॥
७८१ - दुष्पानः पुनरैतेन कपिना भृङ्ग-संभृतः ॥
प्रनष्ट-विनयेना sग्र्यः स्वादुः पुष्पाssसवो वने. ' १०८
दुष्पान इत्यादि - पुनरेतेन प्रनष्टविनयेन कपिना पुष्पासवो दुष्पान: दुःखेन पास्यत इति '३३०९ | आतो युच् | ३ | ३|१२८|' । '३३१०। षात्पदान्तात् ८|४|३५|' इति णत्वस्य प्रतिषेधः । भृङ्गसंभृतो भ्रमरसंचितः । प्रनष्ट इति '२९१८ । नशेः षान्तस्य | ८ | ४ | ३६ | ' इति प्रतिषेधः । अग्र्यः श्रेष्ठः ॥ ७८२ - रोष - भीम- मुखेनैवं क्षुभ्नतक्ते, प्लवङ्गमः ॥
प्रोचे साऽऽनुनयं वाक्यं रावणं स्वाऽर्थ - सिद्धये . १०९ इति णत्वाऽधिकारः ।
रोषेत्यादि - रोष भीममुखेन इति '१०५७। पदव्यवाये ऽपि |८|४|३८|' इति णत्वप्रतिषेधः । भीममुख इत्यनेन निमित्तनिमित्तिनोर्व्यवधानात् । '७९२ । क्षुम्नादिषु च । ८|४ | ३९ | ' इति णत्वप्रतिषेधः । एवमुक्ते सति प्लवङ्गमः
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २५५
रावणं प्रोचे वक्तुं प्रवृत्तः । वाक्यं वक्ष्यमाणं सानुनयं अनुकूलम् । किमर्थ स्वार्थस्य सिद्धये । स्वार्थश्च सीताप्रत्यर्पणम् ॥ ॥ इति णत्वाधिकारः ॥ इतः प्रभृति प्रकीर्णकश्लोकानाह
७८३ - ' दूतमेकं कपिं बद्धर्मानीतं वेश्म पश्यतः ॥
लोक-त्रय - पतेः क्रोधः कथं तृण - लघुस् तव ॥ ११०॥
दूतमित्यादि - दूतं संदेशस्य हारकं एकमद्वितीयं बद्धं भस्वतन्त्रीकृतं वेश्मानीतं पश्यत इति सर्वमेतन्न रोपकारणम् । अतो लोकत्रयपतेस्तवायं तृणवलघुरसारः कथं कोपः ॥
७८४ - अयाहित जन-प्रह्ने विजिगीषा - पराङ्मुखे. ॥
कस्माद् वा नीति-निष्णस्य संरम्भस् तव तापसे. १११
अग्नीत्यादि --- अग्न्याहितजनप्रह्ने आहिताग्नौ जने प्रवणे । वाहितायादिषु पूर्व निपातः । तस्मिन् विजिगीषापराङ्मुखे त्यक्तराज्यत्वात् तापसे रामे । '१९०९ ॥ तपः सहस्राभ्यां विनीनी | ५|२| १०२ ।' । '१९१० । अण् च | ५|२| १०३ । ' इत्यण् । नीतिनिष्णस्य तव । नीतौ पटुप्रज्ञस्य कस्माद्धेतोः संरम्भः रोषः ॥ ७८५ - न सर्व - रात्र - कल्याण्यः स्त्रियो वा रत्न- भूमयः ॥
यं विनिर्जित्य लभ्यन्ते, कः कुर्यात् तेन विग्रहम्. ११२ नेत्यादि - यं विनिर्जित्य सर्वरात्रं कल्याण्यः स्त्रियो न लभ्यन्ते । सर्वाश्च ता रात्रयश्चेति '७२६ । पूर्वकाल - १२|१|४९ |' इति सः । '७८७। अहःसर्व - |५|४|८७ इत्यादिना अच् । सर्वरात्रं कल्याण्य इति सः । न रत्नभूमयः रत्नाकराः रतानि भूमयश्चेति सः कः तेन सह विग्रहं कुर्यात् सन्धिरेव युक्तः ॥
तदेव दर्शयन्नाह -
७८६ - संगच्छ राम- सुग्रीवौ भुवनस्य समृद्धये ॥
रत्न- पूर्णाविवाम्भोधी हिमवान् पूर्व - पश्चिमौ. ११३ संगच्छेत्यादि - यथा रत्नपूर्णावम्भोनिधी पूर्वपश्चिमौ भुवनस्य समृद्धये हिमवान् संगतवान् तथा त्वमपि रामसुग्रीवौ भुवनस्य समृद्धये संगच्छ संगतिं कुरु । सकर्मकत्वात् ' २६९९ । समो गमि - ||३|२९|' इति तङ् न भवति ॥ तच्च संततं परदारार्पणेनैवेति दर्शन्नाह—
७८७ - सुहृदौ राम- सुग्रीवौ, किंकराः कपि-यूथपाः, ॥
पर- दारा॒ऽर्पणेनैव लभ्यन्ते, मुञ्च मैथिलीम्. ॥११४॥ सुहृदावित्यादि - रामसुग्रीवौ सुहृदौ लभ्येते । '८८८ | सुहृदुदुर्हृदौ मिलामिलयोः | ५|४|१५० |' इति निपातनम् । तत्प्रीतिलाभात् किङ्करा लभ्यन्ते । किं
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
कुर्वन्तीति (२९३५ | दिवा-विभा - | ३ |२| २१|' इति टः । कपियूथपा नीलप्रभू. तयः । तस्मान्मुञ्च मैथिली मिति ॥
किंच सीताप्रत्यर्पणात् पुरुषार्थप्राप्तिरिति दर्शयन्नाह - ७८८ - धर्म प्रत्यर्पयन् सीतामर्थं रामेण मित्रताम् ॥
कामं विश्वास-वासेन सीतां दत्त्वाऽनुहि त्रयम्. ११५
धर्ममित्यादि - सीतां प्रत्यर्पयन् धर्मम् । अधर्मविरतेः अर्थम् । रामेण मित्रताम् । सर्वलाभानामर्थ संपन्न मित्रलाभस्य महत्त्वात् । विश्वासवासेन रामवि - श्वासपूर्वकेणावस्थानेन कामम् । अतः सीतां दवा आमुहि लभस्व । त्रयं त्रिवर्ग arisarar अस्येति । '१८४४ । द्वि-त्रिभ्यां तयस्यायज्वा | ५|२|४३|' ॥ रिपुरेवास्तु किं तेन मित्रीकृतेन, न वासौ शक्तो ऽपकर्तुमिति चेदाह - ७८९-विराध-ताडका-वालि - कबन्ध - खर-दूषणैः ॥ मारीचेना ऽपि ते रिपुः ॥ ११६॥
न च न ज्ञापितो या
विराधेत्यादि - यागसौ रिपुः तादृग्विराधादिभिः न च न ज्ञापितः तव । अपि तु ज्ञापित एवेत्यर्थः । तस्मात्तेन सह मैत्री युक्ता न विग्रह इति भावः । यादृगिति '४२९ । त्यदादिषु दृशः - १३/२६०' इति किन् । '४३० | आ सर्वनाम्नः | ६ | ३ |९११ ॥
खरादीन् व्यापादयता तेनैव वैरकारणमाचरितं न मयेति चेदाह - ७९० - खराऽऽदि-निधनं चा ऽपि मा संस्था वैर-कारणम्, ॥
आत्मानं रक्षितुं यस्मात् कृतं तन् न जिगीषया. ११७
खरेत्यादि - खरादिनिधनं चापि वैरकारणं मा संस्थाः मा ज्ञासीः । लुङि रूपम् । यस्मादात्मानं संरक्षितुम् तत् खरादिनिधनं कृतं, न तु जिगीषया विजेतुमिच्छया ॥
७९१ - ततः क्रोधाऽनिलाssपातकम्प्राssस्याऽम्भोज - संहतिः ॥
महा-ह्रद इव क्षुभ्यन्
कपिमाह स्म रावणः ॥ ११८ ॥ ·
तत इत्यादि - ततः कपिवाक्यानन्तरं क्रोधोऽनिल इव तस्यापातेन संश्ले. पेण कम्प्रा कम्पनशीला आस्याम्भोजानां मुखपद्मानां संहतिर्यस्य स एव महाह्रद इव क्षुभ्यन् चलन् । दिवादित्वाच्छ्यन् ॥
७९२ - 'हत - राक्षस योधस्य विरुग्णौद्यान - शाखिनः ॥ दूतोऽस्मीति ब्रुवाणस्य किं ? दूत - सदृशं तव ॥ ११९ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २५७
हतेत्यादि - हताः राक्षसयोधाः अक्षप्रभृतयो येन । विरुग्णा भग्नाः । '३०१९ । ओदितश्च | ८|२|४५ ॥ इति निष्ठानत्वम् । उद्यानशाखिनो येन । तस्यैवंविधस्य तव दूतोऽस्मीति ब्रुवाणस्य किं ? दूतसदृशम् | संदेशमात्रस्य प्रापका हि दूता इति भावः ॥
अभ्याहितजनप्रहे तापसे कस्मात्संरम्भ इत्याह
७९३ - पशु - बाल - स्त्रियो निघ्नन् कबन्ध खर- ताडकाः ॥
तपस्वी यदि काकुत्स्थः कीदृक् ? कथय पातकी. १२० पङ्गबालेत्यादि - पङ्गमङ्गविकलं कबन्धं, बालं खरं, स्त्रियं ताडकां निघ्नन् व्यापादयन् यदि तपस्वी काकुत्स्थः कीदृकू ? पातकीति कथय । '१०१८ । इदंकिमोरीश की | ६| ३ |९० ॥ ॥
,
यदुक्तं ' यं विनिर्जित्य स्त्रियो रत्नभूमयश्च न लभ्यन्ते' इत्याह७९४ - अभिमान - फलं जानन् महत्त्वं कथमुक्तवान् ॥
रत्नाऽऽदि-लाभ-शून्य-त्वान् निष्फलं राम-विग्रहम् १२१
अभीत्यादि - अभिमानः फलं यस्य महत्वस्य तज्जानन् रत्नादिलाभशून्यं रामविग्रहं कथं निष्फलमुक्तवानसि ? । विग्रहे सति अभिमानफलं महत्त्वं स्यात् ॥
'सीतां प्रत्यर्पयन् धर्ममामुहि' इत्येतदप्ययुक्तमित्याह - ७९५ - पर- स्त्री - भोग- हरणं धर्म एव नराशिनाम् ॥
"
मुखमस्तीत्य भाषिष्ठाः, का ? मेसाऽऽशङ्कता त्वयि १२२
परेत्यादि - परस्त्रीणां हरणं परेषां भोगहरणं च द्वयमपि नराशिनां धर्म एव आचार एव । अतो मुखमस्तीत्यभाषिष्ठाः अभिहितवानसीति सीतां प्रत्यर्पयन् धर्ममाहीति । लुङि रूपम् । भयात् प्रत्यर्पयसि चेदाह - का मे साशङ्कता त्वयीति त्रैलोक्य विजयित्वात् । त्वयीति हनूमद्व्यपदेशेन रामं सूचयति ॥ 'संगच्छ रामसुग्रीवौ ' इत्येतदपि न घटत इत्याह
७९६ - ब्रूहि दूर - विभिन्नानामृद्धि - शील- क्रिया॒ऽन्वयैः ॥
हनूमन् ! कीदृशं ? सख्यं नर- वानर- रक्षसाम् ॥ १२३॥ ब्रूहीत्यादि - ऋच्या विभूत्या, शीलेन स्वभावेन, क्रियया अनुष्ठानेन, अन्वयेन कुलेन दूरविभिन्नानां नरादीनां कीदृशं सख्यमिति ? । हे हनूमन् ! स्वमेव ब्रूहि ॥
'विराधादिभिर्ज्ञापितोऽसि यादृगरिः' इत्यत्रोत्तरमाह७९७ - एको द्वाभ्यां विराधस् तु जिताभ्याम-विवक्षितः ॥ हतशू छलेन मूढोऽयं, तेना ऽपि तव कः ? स्मयः १२४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८ भट्टिकाव्ये-द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, __ एक इत्यादि-एकेनापि विराधेन प्रथमं द्वावपि जितौ ताभ्यां पश्चाद्धतः । तत्रापि न प्रकाशं अपि तु छलेन । यतो ऽसौ मूढो ऽल्पबुद्धिः । तथाप्यविवक्षितः शौर्यान्न प्रतीतः। तेनापि हतेन तव विस्मयो जातः ॥ ७९८-मन्-नियोगाच् च मारीचः पलायन-परायणः ॥
युयुत्सा-रहितो रामं ममारा ऽपहरन् वने. ॥१२५ ॥ मन्नियोगादित्यादि-मारीचस्तु यतो राममपहरन् ममार । मन्नियोगा. दादेशात् । पलायनपरायणः अपसर्पणनिष्ठः सन् । पलायनपरायण इति परस्य नामरूपत्वादनुपसर्गत्वान्न लत्वम् । युयुत्सारहितः योद्धुमिच्छारहितः । मनियोगादिति १३७३। प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।७।२।१८।' इति अस्मदो मदादेशः ॥ ७९९-निजघाना ऽन्य-संसक्तं सत्यं रामो लता-मृगम् ॥
त्वमेव ब्रूहि संचिन्त्य, युक्तं तन् महतां यदि. ॥१२६॥ निजघानेत्यादि-रामो लतामृगं वानरं वालिनं निजघानेति सत्यमेतत् । किंतु अन्यसंयुक्तं सुग्रीवेण सह युध्यमानं हतवान् । तच त्वमेव संचिन्त्य ब्रूहि युक्तं तन्महतां यदि ॥ ८००-पुंसा भक्ष्येण बन्धूनामात्मानं रक्षितुं वधः॥
क्षमिष्यते दशाऽऽस्येन, क-त्ययं तव दुर्-मतिः.' १२७ पुंसेत्यादि-आत्मानं रक्षितुं पुंसा भक्ष्येण भक्षणार्हण । सतां बन्धूनां खरदूषणादीनां वधो दशास्येन क्षमिष्यते सहिष्यते क्वत्येयं कभवेयं तव दुर्मतिदुष्टबुद्धिः । कशब्दातू १३२४। अव्ययात्त्य ।४।२।१०४।' 'अमेह क-त-सि-त्रेभ्यः' इति परिगणनात् ॥
इदानी कपिर्दशाननोक्तं दूषयन्नाह८०१-कपिर जगाद-'दूतो ऽहमुपायं तव दर्शने ॥
द्रुम-राक्षस-विध्वंसमकार्ष बुद्धि-पूर्वकम्. ॥ १२८ ॥ कपिरित्यादि-तव दर्शने अन्य उपायो नास्तीति बुद्धिपूर्वकं निरूप्य दुमभङ्गं राक्षसविनाशं च उपायमकार्ष कृतवानगीति कपिर्जगाद । अन्यथा दूतो. ऽहमागत इति मदावलिप्तः को मां गणयेत् ? । अतः सदृशमेव मया कृतमिति ॥ ८०२-आ-त्रिकूटमकार्षु ये त्वत्-का निर्-जङ्गमं जगत्, ॥
दशग्रीव ! कथं ब्रूषे ? तान-बध्याम् मही-पतेः ॥१२९॥ आत्रीत्यादि हे दशग्रीव ! ये त्वत्काः त्वद्वामणीकाः कबन्धादयः । १८७८॥ स एषां ग्रामणीः ।५।२।७८॥' इति कन् । आ त्रिकूटं त्रिकूटपर्वतममिव्याप्य जगत् निर्जङ्गमं निर्जन्तुकमकार्षुः । तान् महीपतेः रामस्य कथमवध्यान् ब्रूषे ? ।
अशिष्टनिग्रहो हि महीपतेधर्मः । जङ्गम इति गमेर्यङ्लुगन्तस्यापि रूपम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः - २५९
८०३ - अभिमान - फलं प्रोक्तं यत् त्वया राम-विग्रहे, ॥
विनेशुस् तेन शत-शः कुलान्यसुर- रक्षसाम् ॥१३०॥
अभीत्यादि --' मा भूद्रामविग्रहे खादिलाभः अभिमानफलं महत्त्वमस्ति ' इति यत्त्वया प्रोक्तं तेन निमित्तेन शतशो ऽनेकशः असुररक्षसां कुलानि विनेशुः विनष्टानि ॥
८०४ - यत् स्व-धर्म-धर्मं त्वं दुर्बलं प्रत्यपद्यथाः ॥
रिपौ रामे च निः शङ्को, नैतत् क्षेमंकरं चिरम् ॥१३१॥ यत्स्वेत्यादि - यदधर्मं परस्त्रीभोगहरणं दुर्बलं असारं अश्रेयसां आवाहकत्वात् । स्वधर्ममात्मीयमाचारं त्वं प्रत्यपद्यथाः प्रतिपन्नवानसि 'स्वधर्म एव नराशिनाम्' इति । लङि इयनि रूपम् । यच्च रिपौ रामे निःशङ्कः निर्भयः विहरसि 'का मे साशङ्कता त्वयि' इति । तदेतदुभयमपि न चिरं क्षेमंकरं कल्याणकरम् । '२९६१ । क्षेम - प्रिय-मद्रे ऽण्च | ३ |२| ४४ |' इति खच् ॥
·
८०५ - अन्वयाऽऽदि- विभिन्नानां यथा सख्यम॑नी॒ीप्सितम् ॥ नैषीर्, विरोधर्मप्येवं सार्धं पुरुष - वानरैः ॥ १३२ ॥ अन्वयेत्यादि - यथा नरादीनां अन्वयादिभिर्दूरविभिन्नत्वात् सख्यमनीप्सितं आघुनिष्टं, एवं पुरुषवानरैः सार्धं विग्रहमपि नैषीः नेष्टवानसि ॥ ८०६ - विराधं तपसां विघ्नं जघान विजितो यदि ॥
वरो धनुर्भृतां रामः, स कथं न विवक्षितः ? १३३ विराधमित्यादि - तपसां विघ्नं विराधम् । विहन्यते ऽस्मिन्निति 'जर्थे कविधानम्' इति कः । तादृक्छलेनापि हन्तुं न दोषायेति दर्शयति- धनुर्भूतां वरः श्रेष्ठः सन् विजितो ऽभिभूतोऽपि, रामो यदि जघान स कथं न विवक्षितः ? | यतो राममप्यसौ जितवान् ॥
८०७ - प्रणश्यन्नपि ना शक्नोत्येतुं बाण - गोचरम् ॥
त्वयैवतं महामायो मारीचो राम- हस्तिनः ॥१३४॥ प्रणश्यन्नित्यादि - मारीचः प्रणश्यन्नपि पलायनपरोऽपि सन् महामायः कनक मृगरूपधारित्वात् । रामहस्तिनः रामो हस्तीव तस्य बाणगोचरं बाणपदवीं अत्येतुं अतिक्रमितुं नाशक्नोत् न शक्तवानिति स्वयैवोक्तं, ममारेत्यभिदधता न । यदि शक्नोति अतिक्रमितुं न ममार ॥
८
८ - अन्याssसक्तस्य यद् वीर्यं न त्वं स्मरसि वालिनः ॥ मूर्च्छा-वान्नमतः संध्यां ध्रुवं तद् बाहु- पीडितः. १३५ अंग्रे-दि-संध्यां देवतां नमतः अन्यासक्तस्य वालिनो यद्वीय सामर्थ्य
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६० भट्टिकाव्ये तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, तत् ध्रुवमवश्यं त्वं न स्मरसि न चेतयसि । कुतः बाहुपीडितः सन् मूर्छावान् जातः । अत एव न सरसि येनैवमुक्तवानसि 'निजघानान्यसंसक्तम्' इति ॥ ८०९-अ-सद्-बन्धु-वधोपज्ञं विमुञ्च बलि-विग्रहम् , ॥
सीतामर्पय नन्तव्ये कोश-दण्डाऽऽत्म-भूमिभिः.१३६ असदित्यादि-यतो बलवन्यो ऽपि बलीयान् रामः तसाद लिना रामेण सह विग्रहं मुञ्च त्यज । कीदृशम् । बन्धुवधोपचं प्रथमतो ज्ञातिविनाशेन विदि. तमित्यर्थः । उपज्ञायत इत्युपज्ञा । २८९७। इगुपध-३।११३५।' इति कः । बन्धुवधस्योपज्ञेति सः । ८२४॥ उपज्ञोपक्रमम्-२४॥२१॥' इति नपुंसकलिङ्गता। तत्सामानाधिकरण्यादसदिति नपुंसकलिङ्गिता। नन्तव्ये प्रणामा । कोश. दण्डात्मभूमिभिः सह सीतामर्पय ॥ ८१०-स्फुट-परुषम-सह्यमित्यमुच्चैः
सदसि मरुत्-तनयेन भाष्यमाणः ॥ परिजनमभितो विलोक्य दाहं दश-बदनः प्रदिदेश वानरस्य. ॥ १३७ ॥ इति भट्टिकाव्ये नवमः सर्गः॥
इति प्रकीर्णकाः। स्फुटेत्यादि-इत्थं स्फुटपरुषं उक्तप्रकारेण स्फुटं स्पष्टं, परुषं रूक्षं अत एवासचं सोढुमशक्यम् । उच्चैर्महता ध्वनिना सदसि सभायां मरुत्तनयेन भाष्यमाणोऽमिहितः इत्थमित्यनेन वस्तुनः परिसमापितत्वात् । तेन वर्तमानसामी. प्य इति लट् । परिजनमभितः उभयपार्श्वे स्थितान् भृत्यान् विलोक्य वानरस दाहं प्रदिदेश आदिष्टवान् ॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये
द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्यरूपे कथानके 'मारुतिसंयमो' नाम नवमः सर्गः॥९॥
दशमः सर्गःशब्दलक्षणमुकमपि लक्षयन् काव्यलक्षणार्थ प्रसन्न-काण्डमुच्यते-काव्यखात्र प्रसन्नत्वात् । प्रथमं चेदं लक्षणं यत् प्रसन्नता नाम 'अविद्वदङ्गनाबालम तार्थ प्रसन्नव'दिति । शब्दलक्षणं पुनः प्रकीर्णमेव द्रष्टव्यम् । तत्रास्सिन"ड चत्वारः परिच्छेदाः । अलंकार-माधुर्यप्रदर्शन-दोषाः भाषासमावेशश्चेति बाल
१-अपरवमिदं वृत्तम् । तलक्षणं च...'अयुजि ननरला गुरुः समेजमारवक मिदं ततो जरौ' इति वृत्तरत्नाकरे भ० के० आह० Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं नाम दशमः सर्गः- २६१ कारो द्विविधः शब्दालंकारो ऽर्थालंकारश्चेति । तत्र पूर्वो द्विविधः। अनुप्रासो यमकं चेति उभयं दर्शयन्नाह
अनुप्रासवत्८११-अथ स वल्क-दुकूल-कुथाऽऽदिभिः
परिगतो ज्वलदुद्धत-वालधिः॥ उदपतद् दिवाकुल-लोचनैर्
नृ-रिपुभिः स-भयैरभिवीक्षितः. ॥१॥ अथेत्यादि-अथ दाहादेशानन्तरं स वानरो वियदाकाशमुदपतत् उत्पति. तवान् । वल्कं अंशुकम् । शुल्क-वल्को-ल्का इति निपातनम् । आदिशब्दादन्यैरपि मुनादिभिः परिगतः परिवेष्टितः । ज्वलनुद्धत ऊर्वीकृतो वालधिः पुच्छं यस्य सः नृरिपुभिः राक्षसैः । समयैराकुललोचनैरभिवीक्षितः किमयमनुष्ठास्यतीति । अनुप्रासवदिति अनुप्रासो यस्मिन् विद्यत इति । तस्य च लक्षणं'सरूपवर्णविन्यासमनुप्रासं प्रचक्षते' इति ॥
यमकस्यापि लक्षणम्-'तुल्यश्रुतीनां भिन्नानाभिधेयैः परस्परम् । वर्णानां यः पुनर्वादो यमकं तन्निरूप्यते ॥' इति तदनेकविधं दर्शयन्नाह
युक्पाद-यमकम्८१२-रण-पण्डितो ऽग्य-विबुधाऽरि-पुरे
कलहं स राम-महितः कृतवान् , ॥ ज्वलग्नि रावण-गृहं च बलात्
कलहंस-रामम-हितः कृतवान्. ॥२॥ रणेत्यादि-स कपिः वियदुत्पतितो राममहितो रामपूजितः । रणपण्डितो युद्धकुशलः । अग्यविबुधारिपुरे अग्यो यो विबुधः इन्द्रः तस्यः यो ऽरिर्दशानन· स्तस्य पुरे लङ्कायां कलहं कृतवान् । कलहंसान रमयतीति कलहंसरामम् । रमे. यन्ताकर्मण्यण् । तादृशं रावणगृहं बलाद्वार्यमाणोऽपि ज्वलदनि दीप्यमानपा. वकं । कृतवान् कृतं विद्यते यस्येति कृतापेक्षीत्यर्थः । भहितः शत्रुः । युपादयमकमिति युजोर्द्वितीयचतुर्थयोः पादयोर्यमितत्वात् ॥
पादाऽन्त-यमकम्८१३-निखिला ऽभवन् न स-हसा सहसा
ज्वलनेन पूः प्रभवता भवता॥
१-द्रुतविलम्बितं वृत्तमिदम्-द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ' इति तलक्षणात् । २-इतः श्लोकद्वये प्रमिताक्षरा वृत्तम् । प्रमिताक्षरा सज-स-सैः' इत्युक्तत्वात् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
वनिता जनेन वियता वियता त्रि- पुराऽऽपदं नगर्मिता गमिता ॥ ३ ॥
निखिलेत्यादि - ज्वलनेनाग्निना प्रभवता वृद्धिं गच्छता भवता समुत्पद्य • मानेन सहसा तत्क्षणं पूः पुरी निखिला सर्वा न सहसा अभवत् सानन्दा न जाता । हासस्यानन्दकार्यत्वात् एवमुक्तम् । '३२३९ | स्वनहसोर्वा | ३ | ३।६२।' इत्यपि रूपम् । वनिताजनेन वियता नभसा वियता भयादितस्ततो गच्छता त्रिपुरापदं गमिता प्रापिता पूः त्रिपुरेष्वपि दह्यमानेषु भयादितस्ततो जनो गतः नगं त्रिकूट पर्वतमिता सती । पादान्तयमकमिति पादान्तेषु यमितत्वात् ॥
पादाऽऽदि-यमकम्—
८१४ - सरसां सरसां परिमुच्य तनुं पततां पततां ककुभो बहुशः ॥
स- कलैः सकलैः परितः करुणैरुदितै रुदितैरिव खं निचितम् ॥ ४ ॥
सरसामित्यादि - सरसाम् तोयाशयानां तनुं शरीरम् । सरसां सादी परिमुच्य त्रासात्यक्त्वा पततां पक्षिणां बहुशः बहून् वारान् ककुभो दिशः पततां गच्छतां उदितैः शब्दितैः । वदेर्यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । सकलैः समस्तैः सकलैः माधुर्यवद्भिः । कलशब्दस्य गुणमात्रवृत्तित्वान्न तद्वति वर्तते । ततश्च सहशब्देन समासो भवति । करुणैः कारुण्यजनकै रुदितैरिव क्रन्दितैरिव परितः समन्तात् खमाकाशं निचितं व्याप्तम् । पादादियमकमिति पादानामादौ यमितत्वात् ॥ पाद-मध्य- यमकम् -
८१५ - न च कांचन काञ्चन - सद्म-चितिं
न कपिः शिखिना शिखिना समयौत् ॥ न च न द्रवता द्रवता परितो
हिम-हान - कृता न कृता क्व च न. ॥ ५ ॥
न चेत्यादि - काञ्चनसद्मचितिं सौवर्णगृहसंहति कांचन कांचिदपि शिखिना अग्निना शिखिना ज्वालावता न कपिर्न च समयौत् न च न मिश्रितवान् । अपि तु संश्लेषं नीतवान् । यौतेर्लुङि '२४४३ । उतो वृद्धिर्बुकि हलि | ७|३|८९ | इति वृद्धिः । क्व च क्वचिन्नाम हिमहानकृता हिमहानस्य हिमापचयस्य कर्त्रा शिखिना । जहातेर्भावे ल्युट् । न च न द्रवता न च न विसर्पता अपि तु
१ - तोटक वृत्तमिदं लोकद्वये नवमलोके च । 'इह तोटकमम्बुधि-सै प्रथितम्' इति वृत्तरत्नाकरे तलक्षणात् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २६३
इतस्ततो गच्छता द्रवता द्रवभावः परितः न न कृता । किंतु कृतैव । काञ्चनसद्मचितेरित्यर्थात् । पादमध्ययमकमिति पादानां मध्ये यमितत्वात् ॥
1
चक्रवाल-यमकम्— ८१६ - अवसितं हसितं प्रसितं, मुदा विलसितं हसितं स्मर - भासितम् ॥
न स-मदाः प्रमदा हत - संमदाः, पुर- हितं विहितं न समीहितम् ॥ ६ ॥
अवसितमित्यादि - हसितं यत्प्रसितं संततप्रवृत्तम् । नित्यप्रमुदितत्वातत्रत्यजनस्य तदग्निसङ्गमादवसितं अपगतम् । '१२२२ । षो ऽन्तकर्मणि' इत्यस्य '३०७४ | द्यति स्यति - | ७|४|४०|' इतीत्वम् । मुदा हर्षेण यद्विलसितं शृङ्गारविचेष्टितं लसितं श्लिष्टमनुबद्धमिति यावत् । स्मरभासितं मन्मथदीपितम् । हूसितं अल्पीकृतम् । प्रमदाश्च स्त्रियः न समदाः सदर्पा न जाताः हतसंमदा ध्वस्तहर्षाः '३२४५॥ प्रमद-संमदौ हर्षे | ३|३|६८|' इति निपातनम् । यच्च पुरः हितं पुरानुकूलं समीहितं कर्तुरीप्सितं तन्त्र विहितं नानुष्ठितमित्यर्थः । चक्रवालयमकमिति मण्डलाकारेण यमितत्वात् । तथाहि । द्वयोर्द्वयोः पदयोरन्त्यव - र्णानां नेमिवदवस्थितत्वात् मध्यस्य वर्णस्य विसदृशस्य नाभिवदिति । तथाचास्य लक्षणम्- 'पदानामवसाने तु वाक्ये स्यात्तुल्यवर्णता । प्रतिपादं भवेद्यत्र चक्रवालं तदुच्यते ॥' इति ॥
समुद्र-यमकम् -
८१७ - समिद्ध - शरणा दीप्ता देहे लङ्का मतेश्वरा ॥ समिद्-ध-शरणाऽऽदीपू-ता देहेऽलं-काम-तेश्वरा ॥७॥
समिद्धेत्यादि - देहे अभ्यन्तरभागे समिद्धशरणा उज्वलगृहा तत एव दीप्ता शोभावती लङ्का पुरी मतेश्वरा ज्ञातमहादेवा | तन्त्रान्यदेवस्य नामापि न गृह्यते । समिधो दधति हतवन्तो वेति समिद्धा ऋषयः । पूर्वस्मात् '२९१५ आतो ऽनुपसर्गे कः | ३ |२| ३ |' इति कः । द्वितीयस्मात् '३०११। अन्येष्वपि दृश्य | ३ |२| १०१ |' इति ङः । अपिशब्दस्य सर्वोपाधिव्यभिचारार्थत्वात् धात्वन्तरादपि भवति । '११९ | झयो होऽन्यतरस्याम् ||४ | ६२ | ' इति पूर्वसवर्णः । तान् शृणन्ति हिंसन्तीति । '२८४१। कृत्यल्युटो बहुलम् | ३ | ३|११३ |' इति कतेरि ल्युट् । समिद्धशरणा राक्षसास्तान् दानमानाभ्यामादीपयति प्रोत्साहयतीति विपू । समिद्धशरणादीप् । रावणः तेन ताय्यते इति तायतेः कर्मणि कारके विवक्षिते संपदादिदर्शनात् क्विप् । '३७४ | वेरपृक्तस्य |६|१|६७ |' इति लोपात्पूर्वं '८७३ । लोपो व्योर्वलि | ६ |१| ६६ । ' इति लोपः । समिद्धशरणादीता रावणस्य
१ - एतद्वृत्तलक्षणं एतत्सर्गप्रथमश्लोके द्रष्टव्यम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न - काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
पालनीया । समिद्धशरणादीप्ता लङ्का देहे दग्धा । अलं कामो ऽस्येत्यलंकामः । तद्भावः अलंकामता । तस्यामलंकामतायां पर्याप्तेच्छायां ईश्वरा लङ्का । सर्वेच्छासम्पादनात्। समुद्गयमकमिति समुद्गाकारेण यमितत्वात् पादद्वययोरर्धद्वययोश्च संपुटवत्सादृश्यात् ॥
काञ्ची-यमकम् -
८१८ - पिशि॑ता॒ऽशिनाम॑नु॒ -दिशं स्फुटतां स्फुटतां जगाम परिविह्वल-ता, ॥ हलता जनेन बहुधा चरितं चरितं महत्त्व-रहितं महता ॥ ८ ॥
पिशिताशिनामित्यादि — पिशिताशिनां मांसाशिनां राक्षसानामनुदिशं दिशि दिशि । '६७७ । अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः | ५|४|१०७ । ' इति टच् । स्फुटतां पलायमानानां परिविह्वलता स्फुटतां स्पष्टतां जगाम । अनेन चेतरेण हलता चलता महता शौर्यादिगुणयुक्तेनापि सता यच्चरितं चेष्टितं बहुधा बहुप्रकारं तन्महत्त्वरहितं महसा विकलमाचरितं अनुष्ठितं भयात् । काञ्चीयमकममिति रसनाकारेण यमितत्वात् । तथाद्यपादस्यान्ते परस्यादौ च सदृशो विन्यासः ॥
यमकाऽऽवली—
८१९-न गजा नग-जा दयिता दयिता, वि-गतं विगतं, ललितं ललितम्, ॥
प्रमदा प्रमदा SSम-हता, महतामरणं मरणं समयात् समयात्. ॥ ९ ॥
नेत्यादि - गजा हस्तिनः नगजाः पर्वतजाताः । अत एव दयिता इष्टा न दयिताः न रक्षिताः । दयतिरत्र रक्षणार्थः । विगतं वीनां पक्षिणां गतं गमनमपि चिगतं नष्टम् । ललितं यदीप्सितं वस्तु तल्ललितं पीडितम् । प्रमदा योषित् प्रमदा प्रगतो मदो यस्या इति प्रमदा । हर्षशून्येत्यर्थः । आमहता रोगपीडितेव । आमो रोगः । इवशब्दलोपोऽत्र द्रष्टव्यः । आमेन पीडिता पलायनहता वा । ' ४९८ । अम गत्यादिषु ।' महतां शूराणां भरणं अविद्यमानयुद्धं मरणं विनाशं समयात् संप्राप्तम् । यातेर्लङि रूपम् । समयात् कालेन यमकावलीति यमकमाला ॥
1
१ - एतद्वृत्तलक्षणं प्राक् ( एतत्सर्ग - २ लोके) उक्तम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २६५
अ-युग्म-पाद-यमकम् -
८२०-न वानरैः पराक्रान्तां महद्भिर् भीमविक्रमैः ॥ न वा नरैः पराक्रान्तां ददाह नगरीं कपिः ॥ १० ॥ नेत्यादि-वानरैरन्यैर्महद्भिर्महाप्राणैर्भीमविक्रमैः असह्यशौयैः शक्रादिभिः न पराक्रान्तां नावष्टधां नगरीं लङ्कां नरैर्मनुष्येन च पराक्रान्तां विगृहीतां कपिईनूमान् ददाह दग्धवान् । अयुक्पादयमकमिति प्रथमतृतीययोर्यमितत्वात् ॥
पादाद्यन्त यमकम् -
८२१ - तं द्रुतं वह्नि- समागतं गतं महीमहीन - द्युति-रोचितं चितम् ॥ समं समन्तादप- गोपुरं पुरं परैः परैरप्यनिराकृतं कृतम् ॥ ११ ॥
द्रुतमित्यादि - यत्पुरं चितं सौवर्णगृहसंहत्या व्याप्तं तद्वह्निसमागतं अग्निसंयुक्तं द्रुतं विलीनम् । द्रुतं प्रवाहेण प्रवृत्तं द्रुतं शीघ्रं अहीनया उत्कृष्टया द्युत्या तेजसा रोदितं भासितं महीं गतं प्राप्तं अपगोपुरं अपगतपुरद्वारं अत एव समन्तात्सर्वतः समं तुल्यं कृतम् । परैः शत्रुभिः परैरपि उत्कृष्टैरपि शक्रादिभि - रनिराकृतं अनभिभूतं सत् । पादाद्यन्तयमकमिति पादस्यादावन्ते च यमितत्वात् ॥
मिथुन-यमकम् - ८२२ - नश्यन्ति ददर्श वृन्दानि कपीन्द्रः ॥
हारण्य - बलानां हारीण्य - बलानाम् ॥ १२ ॥
नश्यन्तीत्यादि - अबलानां स्त्रीणां अबलानां अविद्यमानरक्षकाणां वृन्दानि समूहान् । हारीणि हारवन्ति, हारीणि भवश्यं हरन्ति । आवश्यके णिनिः । चेतस इत्यर्थात् । नश्यन्ति पलायमानानि सन्ति कपीन्द्रो ददर्श । मिथुनयमकमिति पादद्वयस्य चक्रवाकमिथुनवदवस्थितत्वात् ॥
वृन्त-यमकम् -
८२३ - नारीणामपनुनुदुर् न देह-खेदान्
ना ssरीणाऽमल - सलिला हिरण्यवाप्यः ॥
१–वंशस्थं वृत्तम् । ‘ज-तौ तु वंशस्थमुदीरितं ज-रौ' इति तलक्षणात् । २ – इदं तनु· मध्या वृत्तम् । तदुक्तम्—'तू यौ स्तम् तनुमध्या' इति । ३ - प्रहर्षिणी वृत्तम् । 'मू-नौ जूरौ गस् त्रिदश यतिः प्रहर्षिणीयम्' इति तलक्षणात् ।
भ० का० २३
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ना ssरीणाम॑नल - परीत- पत्र- पुष्पान् ना ऽरीणाम॑भवदु॑पेत्य शर्म वृक्षान् ॥ १३ ॥
नारीणामित्यादि - अरीणां संबन्धिन्यो हिरण्यवाप्यः सुवर्णघटिता वाप्यः । नारीणां स्त्रीणाम् अनितापान्देहखेदान्नापनुनुदुः नापनीतवत्यः । कुतः । भारीणामलसलिला: । '११३८ । रीङ् स्रवणे ।' इत्यस्मादाङ्पूर्वात् 'स्वादय ओदितः' इति निष्ठानत्वम् । आरीणं गतममलं सलिलं यासु हिरण्यवापीध्विति । वृक्षांचीपेत्य गत्वा तासां शर्म सुखं नाभवत् न जातम् । अनलपरीतपत्रपुष्पत्वाद्वृक्षाणाम् । आरीणां नारीणामिति योज्यम् । शत्रु संबन्धिनीनामित्यर्थः । भरीणामिमा इति '१५००। तस्येदम् | ४|३|१२०|' इत्यण् । तदन्तात् '३७० | टिड्ढाणञ् - |४|१|१५|' इत्यादिना ङीप् । अत्र वृक्षानुपेत्य स्थितानामित्यध्याहर्तव्यम् । अन्यथा समानकर्तृकत्वात् पूर्वकाले क्त्वाप्रत्ययो न स्यात् । वृन्तयमकमिति प्रतिपदं पुष्पफलस्येव मूले ऽवस्थितत्वात् ॥
।
पुष्प-यमकम् -
८२४ - अथ लुलित- पतत्रि - मालं रुग्णाऽसन-बाण-केशर-तमालम् ॥ स वनं विविक्त-मालं
सीतां द्रष्टुं जगामाऽलम् ॥ १४ ॥
अथेत्यादि - दाहानन्तरं लुलितानां चलितानां पतत्रिणां पक्षिणां माला संहतिर्यस्मिन् तद्वनमशोकवनिकाख्यं स कपिर्जगाम । रुग्णाः भग्ना भसनादयो यस्मिन् वने । तत्रासनः पीतसालः, बाणः ग्रन्थिका, केशरो नागकेशरो देववल्लभो वा । विविक्ताः शुचयो मालाः स्वजो यस्मिन् तद्विविकमालम् । सीतां द्रष्टुं अलं पर्याप्तः सीतां द्रक्ष्यामीति जगाम । पुष्पयमकमिति प्रतिपादं वृन्तादुपरि पुष्पमिवावस्थितत्वात् ॥
पादाऽऽदि-मध्य-यमकम् ८२५-धेन-गिरीन्द्र-विलङ्घन - शालिना वन- गता वन-ज-द्युति-लोचना ॥ जन-मता ददृशे जनकाऽऽत्मजा तरु- मृगेण तरु- स्थल- शायिनी ॥ १५ ॥
१ – गाथावृत्तमिदम् । विषमाक्षरपादत्वात् । तदुक्तम् — 'विषमऽक्षरपादं वा पादैरसमं दश धर्मवत् । यच् छन्दो नोक्तमंत्र गाथेति तत् सूरिभिः प्रोक्तम् ॥' इति भट्टकेदारैः। २–अस्य लक्षणर्मुक्तं प्राकू ( एतत्सर्ग-१ श्लोक टिप्पणे ) ।
1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २६७
घनेत्यादि - तरुमृगेण कपिना जनकात्मजा ददृशे दृष्टा । घनाः निरन्तराः ये गिरीन्द्राः मेघसदृशा वा तेषां यल्लङ्घनं अतिक्रमणं तेन शालिना युक्तेन कपिना । वनलता काननस्था वनजद्युतिलोचना पद्मस्येव कान्तिर्ययोर्लोचनयोः ते तथाविधे लोचने यस्याः । ' ५१२ | न क्रोडादिबह्वचः | ४|१|५६ । ' इति ङीप् प्रतिषेधः । जनमता जनेनावबुद्धा पतिव्रतेयमिति । '१५६६ । मनु भवबोधने' इत्यस्य भूते निष्ठायां रूपम् । '६२७ । न लोक-१२२३२६९ |' इति षष्ठीप्रतिषेधः । कर्तरि तृतीया । तस्यां च ' ६९४ | कर्तृकरणे - १२|१|३२|' इति समासः । वर्तमाने तु | '३०८९ | मति - बुद्धि- |३|२|१८|' इत्यादिना क्तप्रत्ययः । ' ६२५ | तस्य च वर्तमाने | २|३| ६७।' इति षष्ठी । तस्यां च '७०६ । तेन च पूजायाम् | २|२|१२|' इति समासप्रतिषेधः स्यात् । तरुस्थलशायिनी तरुमूले यत् स्थलं तत्रैव शयाना सत्यपि शयने । तेन '२९९० । व्रते | ३ |२|८०|' इति णिनिः । आदिमध्ययमकमिति पादानामादौ मध्ये च घन वन-जन तरुशब्दानां यमितत्वात् ॥
I
वि-पथ-यमकम्—
८२६ - कान्ता सहमाना दुःखं च्युत-भूषा ॥
रामस्य वियुक्ता कान्ता सह - माना ॥ १६ ॥
कान्तेत्यादि - कान्ता कमनीयां सहमाना वेदयमाना दुःखं वियोगजम् । च्युतभूषणा रामस्य कान्ता प्रिया वियुक्ता वियोगिनी सहमाना सह मानेन वर्तत इति । '८४९ । वोपसर्जनस्य | ६|३|८२|' इति सभावविकल्पः । ददृश इति संबन्धः । विपथयमकमिति पादद्वयातिक्रमाद्विपथेन विमार्गेण यमितत्वात् ॥
मध्या-ऽन्त-यमकम् —
८२७ - मितं वददुदारं तां हनूमान् मुदा रं
रघु- वृषभ सकाशं यामि देवि ! प्रकाशम् ॥ तव विदित-विषादो दृष्ट- कृत्स्नाऽऽमिषादः श्रियमनिशर्भवन्तं पर्वतं माल्यवन्तम् ॥ १७ ॥
मितमित्यादि - मितं भल्पाक्षरं अर्थावगाढं तां सीतां हनूमान् मुदा हर्षेण युक्तः अवदत् कथितवान् किमित्याह-भरं शीघ्रं हे देवि ! रघुवृषभसकाशं रामसमीपं माल्यवन्तं पर्वतं प्रकाशं प्रकटं यामि । तव विदितविषादो ज्ञातावसादः । दृष्टकृत्स्नामिषादः वीक्षिताशेषनिशाचरः । आमिषं मांसमदन्तीति '२९१३ | कर्मण्यण् । ३।२।१।' । '२८३०| वा सरूपो ऽस्त्रियाम् | ३ | १ | ९४ | ' इति वचनात् । '२९७७। अदोऽनन्ने |३|२|६८ | ' इति विप्रत्ययेनाणो विकल्पेन बाधनात् । श्रियं
१ - एतलणं द्वादशश्लोक टिप्पणे द्रष्टव्यम् । २ - मालिनीवृत्तमिदम् । तलक्षणं च - 'ननमन्यन्ययुतेयं मालिनी भोगि-लोकैः' इति वृत्तरत्नाकरे भ० के० ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, शोभा अनिशमवन्तं रक्षन्तं पर्वतम् । मध्यान्तयमकमिति पादस्य मध्ये अन्ते च यमितत्वात् ॥
गर्भ-यमकम्८२८-उदपतद् वियद-प्रगमः परै
रुचितमुन्नति-मत्-पृथु-सत्त्व-वत् ॥ रुचित-मुन् नति-मत् पृथु-सत्त्व-वत्
प्रतिविधाय वपुर् भय-दं द्विषाम् ॥ १८ ॥ उदपतदित्यादि-वियदाकाशमुदपतत् उत्पपात । परैः शत्रुमिरप्रगमः अनभिभवनीयः । गमेः '३२३॥ ग्रह-वृ-र-निश्चि-गमश्च ।३।३।५८।' इति कर्मज्यप् । '६२३। कर्तृ-कर्मणोः कृति ।२।३।६५।' इत्यत्र 'विभाषोपसर्गे' इति मण्डूकप्लुत्या अनुवर्तनीयम् । सोपसर्गस्य प्रयोगे विभाषा षष्ठी। रुचितं शोभितं वियनिर्मलत्वात् । अथवा अप्रगमो ऽन्येषामित्यर्थात् । परैरुत्कृष्टैरन्तरिक्षचारिमिः रुचितं दीपितम् । उन्नतिमत् उच्छ्राययुक्तम् । पृथुसत्त्ववद्भिः प्राणिभिर्युक्तम् । किं कृत्वा उदपतदित्याह-वपुः शरीरं प्रतिविधाय कृत्वा । रुचितान् तुष्टान्मो. दयतीति रुचितमुत् । ण्यर्थो ऽत्रान्तर्भूतः । द्विषां शत्रूणां भयदम् । नतिमत् तदानीं देवेषु कृतशिरःप्रणामत्वात् । अथवा रुचिरमेवाभीष्टमेव वपुः । उन्नति. मत् विभूतिमत् । पृथुसत्त्ववत् विस्तीर्णसत्त्ववत् । सत्वगुणयुक्तं वा । गर्भयमकमिति द्वयोः पादयोर्मध्ये पादद्वयस्य यमितत्वात् ॥
सर्व-यमकम्८२९-बभौ मरुत्वान् वि-कृतः स-मुद्रो,
बभौ मरुत्वान् विकृतः स-मुद्रः, ॥ बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रो,
बभौ मरुत्वान् विकृतः स मुद्रः. ॥ १९॥ बभावित्यादि-मरुत्वान् हनूमान् पितृत्वेन मरुद्विद्यते अस्येति कृत्वा १८९८। झयः ।।२।१०।' इति वत्वम् । विविधं कृतं वनभङ्गादि कर्म येन विविधं वा कृन्ततीति विकृतः । इगुपधलक्षणः कः । वृक्षादीनां छेदक इत्यर्थः । समुद्रो मुद्रयाभिज्ञानेन चूडामणिना वा सह वर्तत इति । समुत्पतितो नभसि तेजःपुञ्ज इव बभौ दीप्यते स्म । इत्ययं प्रथमः पादः । तस्मिन् तथाभूते मरुस्वानिन्द्रः । अनुजीवितया मरुतो देवा अस्य सन्तीति कृत्वा । विकृतः रावणपरिभवात् विहतदेवाधिपत्यः विकृतः। स च समुद्रः मुद्रया अप्सरसा सह
१-उपेन्द्रवज्रा वृत्तमिदम् । 'उपेन्द्रवज्रा जत्त-जास् ततो गौ' इति वृत्तरत्नाकरे तल्लक्षणात् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं नाम दशमः सर्गः-२६९ वर्तमानः । समुपलब्धमारुतिवृत्तान्तः बभौ हृष्टवान् । कपिना तावदिदं कृतं रामः पुनः समूलं छेत्स्यतीति । अनेकार्थत्वाद्धातूनां भातिरत्र तुष्टौ वर्तते । इत्ययं द्वितीयः । समुद्रो जलनिधिः मरुत्वान् हनूमदुत्पतनजनितवायुना युक्तः अत एव विकृतो ऽतिक्रान्तमर्यादः बभौ बभूव । अत्र सत्तायां प्रयुक्तः । इत्ययं तृतीयः । सलोकपालो मरत्वान् महाभूतात्मकेन युक्तः मरुत्वान् । पूर्ववन्मतुप् । मरुत्वानिति व्याख्याने ४४ झलां जशो ऽन्ते ।।२।३९।' इति जश स्यात् । मुदो हर्षस्य दाता पुत्रो मे सुखेन यास्यतीति मुदं राति ददातीति २९१५। आतो. ऽनुपसर्ग कः ।।२।३।' विकृतो मन्दगतिः । बभौ वाति स्म । अत्र गतौ प्रयुक्तः । इत्ययं चतुर्थः । अन्यस्त्वाह यमकेषु क्रियापदस्थाभिधेयत्वं न दुष्यतीति तेन दीत्यर्थ एव योज्यः । सर्वयमकमिति चतुर्णामपि पादानां सदृशत्वात् ॥
महा-यमकम्८३०-अभियाता वरं तुङ्गं भू-भृतं रुचिरं पुरः॥
कर्कशं प्रथितं धाम स-सत्वं पुष्करेक्षणम्. ॥ २० ॥ अभियातेत्यादि-भूभृतं रामं वरं श्रेष्ठं तुझं महाकुलीनत्वादिति सर्वेषामुपरि स्थितं गुणै रुचिरं सर्वाङ्गसुन्दरं पुरो ऽग्रतो वक्षःस्थले कर्कशं लोमशं प्रथितं लोके प्रख्यातं धाम गृहं वर्णाश्रमधर्माणां ससत्वं पराक्रमयोगात् । पुष्करेक्षणं पद्मलोचनं अभियाता आभिमुख्येन यास्यति हनूमान् । लुटि रूपम् ॥
अभिया ऽताऽऽवरं तुङ्गं भू-भृतं रुचिरं पुरः॥
कर्कशं प्रस्थितं धाम स-सत्वं पुष्करे क्षणम् ॥ २१ ॥ अभियातेत्यादि-भूभृतं पर्वतं यत्राङ्गदादयः स्थिताः तमभिया अभिग. च्छता हनूमता । कुतः । पुरो लङ्कायाः सकाशात् । पुष्करे आकाशे धाम तेजः क्षणं मुहूर्त प्रथितं विस्तारितम् । अभियातीति '३१५८। अन्येभ्यो ऽपि दृश्यते ३।२।१७८।' इति क्विप् । तृतीयैकवचने '२४०। आतो धातोः ६११४०।' इत्याकारलोपे अभियेति रूपम् । कीदृशं अतावरं सातत्येनाततीति पचाद्यच् । अतो वायुः आदित्यो वा आवृणोतीत्यप् । आवरः । अतस्थावरं यतस्तुङ्गं उच्चैस्तरम् । रुचिरं तुष्टिदं रुचिं रातीति । कर्कशं कठिनस्वभावम् । ससत्वं प्राणियुक्तम् । महायमकमिति श्लोकस्यैकस्य द्वितीयेन श्लोकेन यमितत्वात् ॥
आद्यन्त-यमकम्८३१-चित्रं चित्रमिवा ऽऽयातो विचित्रं तस्य भू-भृतम् ॥
हरयो वेगमासाद्य संत्रस्ता मुमुहुर् मुहुः ॥ २२ ॥ चित्रमित्यादि-[भूभृतम् ] भूधरं पर्वतं चित्रं गैरिकादिभिर्नानावर्ण भत एव चित्रमिवालेख्यमिव । आयातः आगच्छतस्तस्य हनूमतः वेगं जवं चित्रं भयु.
कारलो । इति किए। भारतम् । अभिया
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७० भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
तमासाद्य प्राप्य हरयः कपयः संत्रस्ताः सभयाः मुमुहुः मुहुः क्षणम् । श्लोकाधन्तयमकमिति श्लोकस्यादावन्ते च यमितत्वात् ॥
अर्थालंकारस्तु दीपकरूपकादिभेदेनानेकप्रकारः। तत्र वाक्यार्थप्रकाशनाद्दीपकमुच्यते । तदादिमध्यान्तभेदात्रिविधमिति दर्शयन्नाह
___ आदि-दीपकम्८३२-गच्छन् स वारीण्यकिरत् पयोधेः,
कूल-स्थितांस् तानि-तरूनधुन्वन् , ॥ पुष्पाऽऽस्तरांस ते ऽङ्ग-सुखानेतन्वन् ,
तान् किन्नरा मन्मथिनो ऽध्यतिष्ठन्. ॥२३॥ गच्छन्नित्यादि-स हनूमान् वेगेन गच्छन् पयोधेारीणि वेगजेन वायुना अकिरत् निक्षिप्तवान् । तानि वारीणि अधिक्षिप्तानि कूलस्थितांस्तरूनधुन्वन् कम्पितवन्ति । '१३२५। धूञ् कम्पने' इति भौवादिकः । ते तरवः कम्पिताः पुष्पास्तरान् पुष्पाणां प्रकरान् आस्तीर्यन्त इति ३२३२। ऋदोरम् ॥३॥३॥५७।' अङ्गसुखान् मृदुस्पर्शत्वात् कायस्य सुखहेतूंनतन्वन् विस्तारितवन्तः । तान् पुष्पास्तरान् किन्नराः मन्मथिनः कामवन्तः, अध्यतिष्ठन् अध्यासितवन्तः । ५४२। अधि-शीङ्-१०४१४६' इत्यादिनाधिकरणस्य कर्मसंज्ञा । आदिदीपकमिति क्रियापदस्यादौ श्रूयमाणत्वात् । द्विविधं ह्यादिदीपकम् । एकतिङनेकतिङ्सहितं च । तत्र यत्पूर्व तदेकमप्यनेकार्थप्रकाशकम् । यथाह भामहः-'मदो जनयति प्रीतिमानन्दं मानभङ्गुरम् । यत्प्रियासंगमोत्कण्ठामसह्यां मनसः शुचम् ॥' इति । यत्तुं द्वितीयं तत्समस्तवाक्यार्थप्रकाशं यथेदमेव । तत्र ह्युत्तरेषां वाक्यार्थानामायेनैव दीपनात् । तस्मिन्नसति शेषाणामस्फुटत्वात् । पूर्वकं परित्यज्य द्वितीयस्य प्रदर्शनं यत् तत्प्रतीपदीपकं नाम चतुर्थमस्तीति दर्शनार्थम् । तद्यथा-'तृष्णां लिन्धि, भज क्षमा, जहि मदं, पापे रति मा कृथाः, सत्यं ब्रूह्यनुयाहि साधुपदवीं, सेवस्व विद्वजनान् ॥ मान्यान्मानय, विद्विषो ऽप्यनुनय, प्रख्यापय स्वान् गुणान्, कीर्ति पालय, दुःखिते कुरु दयामेतत्सतां चेष्टितम् ॥' इति । शेषो यदत्र परस्परमसंबद्धमिति ॥
अन्त-दीपकम्८३३-स गिरि तरु-खण्ड-मण्डितं
समवाप्य त्वरया लता-मृगः ॥
१-इदं चेन्द्रवज्रा वृत्तम् । तल्लक्षणमपि तत्रैव–स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ नगौ गः' इति ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्ये रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शन' नाम दशमः सर्गः-२७१
स्मित-दर्शित-कार्य-निश्चयः
कपि-सैन्यैर् मुदितैरमण्डयत्. ॥ २४ ॥ स गिरिमित्यादि-स लतामृगो हनूमान् प्रयोजकका। गिरिमङ्गदादिमिरध्यासितं तरुखण्डमण्डितं त्वरया वेगेन समवाप्य कपिसैन्यमुदितैहष्टैः प्रयोज्यकर्तृभिः अमण्डयत् । ३३६। मडि भूषायाम्' इति भौवादिकः । चौरादिके तु कपिसैन्यैः करणभूतैरिति योज्यम् । मुदितत्वे कारणमाह-स्मितदर्शितकार्यनिश्चयः ईषद्धसितप्रकटीकृतसीतोपलब्धिनिश्चयः । अन्तदीपकमिति अमण्डयदिति क्रियापदस्यान्ते निर्दिष्टत्वात् ॥
मध्य-दीपकम्८३४-गरुडाऽनिल-तिग्म-रश्मयः
पततां यद्यपि संमता जवे, ॥
अ-चिरेण कृताऽर्थमागतं - तममन्यन्त तथाप्यतीव ते. ॥ २५ ॥ गरुडेत्यादि-पततां गच्छतां मध्ये यद्यपि गरुडादयो जवे वेगविषये सं. मताः अभिमताः तथापि तं हनूमन्तं अचिरेणैव कालेन कृतार्थं कृतकृत्यमागतं अतीव जविनं ते कपयः अमन्यन्त । मन्यतेर्लङि रूपम् । मध्यदीपकमिति क्रियापदस्य मध्ये निर्दिष्टत्वात् ॥ रूपकमनेकविधं दर्शयन्नाह
रूपकम्८३५-व्रण-कन्दर-लीन-शस्त्र-सर्पः
पृथु-वक्षःस्थल-कर्कशोरु-भित्तिः॥ च्युत-शोणित-बद्ध-धातु-रागः
शुशुभे वानर-भू-धरस् तदा ऽसौ. ॥ २६ ॥ व्रणेत्यादि-असौ वानरो भूधर इव वानरभूधरः । '७३५। उपमितम् १२।११५६।' इत्यादिना समासः । तदा तस्मिन्वानरमध्यगमनकाले कृतार्थः शुशुभे शोभते स्म । व्रणानि शस्त्रकृतानि कन्दराणीव । शस्त्राणि सर्पा इव शत्रसर्पाः व्रणकन्दरेषु लीनाः शस्त्रसो यस्य । वक्षःस्थलं कर्कशोरुभित्तिरिव सा पृथुला विस्तीर्णा यस्य सः । शोणितं बद्धधातुराग इव श्लिष्टगैरिकादिराग इव स च्युतो यस्य । सर्वत्र '७३५। उपमितम्-।२।१॥५६॥' इत्यादिना समासः । रूपकमिति सावयवेन भूधरेणोपमानेन सावयवस्य कपेरुपमेयस्य तत्स्वभावतयाध्यारोपितत्वात् । यथोक्तम्-'उपमानेन तुल्यत्वमुपमेयस्य रूप्यते ॥ गुणानां समर्ता दृष्ट्वा रूपकं नाम तद्विदुः ॥' इति ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो धर्गः,
अस्यैव भेदा अपरे चत्वारः
एतद् विशिष्टोपमा-युक्तं रूपकम्८३६-चल-पिङ्ग-केशर-हिरण्य-लताः
स्फुट-नेत्र-पति-मणि-संहतयः॥
कलधौत-सानव इवा ऽथ गिरेः । कपयो बभुः पवन-जाऽऽगमने. ॥ २७ ॥ चलेत्यादि-अथ पवनजागमने हनूमदागमने कपयो गिरेस्तस्यैव कलधौतसानव इव सौवर्णैकदेशा इव बभुः शोभन्ते स । पिङ्गकेशराणि पिङ्गलसटाः तानि हिरण्यलता इव सुवर्णलता इव ताश्चला येषां कपीनाम् । नेत्रपतयो मणि. संहतय इव ताः स्फुटा उजवला येषामिति । एतदपि रूपकमेव । किंतु कलधौ. तत्वेन सानूनां विशिष्टत्वाद्विशिष्टोपमायुक्तं कमलकं नाम ॥
एतच्छेषाऽर्थाऽन्ववसितम॑वतंसकम्८३७-कपि-तोय-निधीन प्लवङ्गमेन्दुर्
मदयित्वा मधुरेण दर्शनेन । वचनाऽमृत-दीधितीर् वितन्व
नकृता ऽऽनन्द-परीत-नेत्र-वारीन. ॥ २८ ॥ कपीत्यादि-प्लवङ्गम इन्दुरिव प्लवङ्गमेन्दुः। कपयस्तोयनिधय इव कपि. तोयनिधीन् । मधुरेण सुखेन दर्शनेन मदयित्वा हर्षयित्वा । '४७२। मदी हर्षग्लेपनयोः।' इति घटादित्वान्मित्त्वे ह्रस्वत्वम् । वचनानि अमृतमयदीधितय इव वचनामृतदीधितीवितन्वन् विस्तारयन् । लोकवृत्तान्तसंबोधकमाह्लादकं वचनमुदाहरनित्यर्थः । आनन्देन हर्षेण परीतं संजातं नेत्रवारि येषां तानेवंविधानकृत कृतवान् । एतद्रूपकं शेषार्थान्ववसितम् । रूपितादन्यो यो ऽर्थः 'आनन्दपरीतनेत्रवारीन्' इति स शेषः तेनान्ववसितं युक्तमवतंसकं नाम विसदृशस्यार्थस्य लपितत्वात् । तदेवान्यैः खण्डरूपकमित्युच्यते ॥
अर्ध-रूपकम्८३८-परिखेदित-विन्ध्य-वीरुधः
परिपीताऽमल-निर्झराऽम्भसः॥
१-१२८३॥ कलधौतं रूप्य-हेनोः।' २–११९। भानुः करो मरीचिः स्त्री-पुंसयोर् दीधितिः स्त्रियाम् । इति सर्वत्र ना० अ० । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २७३
दुधुवुर् मधु-काननं ततः कपि- नागा मुदिताऽङ्गदाऽऽज्ञया ॥ २९ ॥
परिखेदितेत्यादि - तत उत्तरकालं कपयो नागा इव हस्तिन इव कपिनागाः मुदितस्याङ्गदस्याज्ञया मधुकाननं सुग्रीवस्य क्रीडोद्यानं दुधुवुः कम्पितवमतः । मधून्युपभुज्य संभ्रममकुर्वन्नित्यर्थः । परिखेदिताः परिमृदिताः विन्ध्यवीरुधो विन्ध्यलतागुल्मा यैः । परिपीतममलनिर्झराम्भो यैः । अर्धरूपकमिति पश्चिमा कपिनागा इति रूपितम् ॥
एतद॑न्वर्थोपमा-युक्तं ललामकम् - ८३९ - विटपिमृग-विषाद-ध्वान्त- नुद् वानराऽर्कः प्रिय-वचनम-यूखैर् बोधिता॒ऽर्थाऽरविन्दः, ॥ उदय - गिरिमिव । ऽद्रिं संप्रमुच्या ऽभ्यगात् खं नृप-हृदय-गुहा- स्थं घ्नन् प्र-मोहा॒ऽन्धकारम्. ॥ ३० ॥
विटपीत्यादि - वानरार्कः वानरोऽर्क इव वानरार्कः । उदयगिरिमिवाद्धिं पर्वतं महेन्द्रं संप्रमुच्य खमाकाशमभ्यगात् अभिगतवान् । विटपिमृगाणां यो विषाद आसीत् कथं सीतान्वेषणीयेति स ध्वान्तमिव तं नुदतीति किप् । प्रियवचनानि मयूखा इव तैः करणभूतैः बोधितमर्थारविन्दं येन । अर्थः सीतोपलब्धिः सोऽरविन्दमिव । नृपहृदयं गुहेव तत्र तिष्ठतीति नृपहृदगुहास्थम् । प्रमोहो विषादोअन्धकार इव तं नन्हनिष्यन् । वर्तमानसमीपत्वात् भविष्यति लट् । एतदिति रूपकं अम्वर्धयोपमया युक्तं ललाम नाम । यत उदेश्यस्मादित्युदकः '३१८८| अकर्तरि च कारके ।३।३।१९। ' इत्यच् । स चासौ गिरिश्चेत्यनुगतार्थता । यत्रान्वता नास्त्युपमायाः तदुपमायुक्तमेव रूपकं द्रष्टव्यम् ॥ उपमालंकारं दर्शयन्नाह—
इवोपमा
८४० - रघुतनयम॑गात् तपो - वन - स्थं
विधृत - जटाऽजिन वल्कलं हनूमान् ॥ परमिव पुरुषं नरेण युक्तं सम-शम-वेश-समाधिना ऽनुजेन ॥ ३१ ॥
रघुतनयमित्यादि - हनूमान् रघुतनयमगात् प्राप्तवान् । तपःप्रधानं वनं तपोवनं तत्र स्थितम् । विधृता जटा अजिनं चर्म वल्कलं च येन तम् । अनुजेन कनीयसा भ्रात्रा लक्ष्मणेन समास्तुल्याः शमा वेशाः समाधयश्च यस्य तेन युक्तं परममुत्तमं पुरुषमिव पुरुषोत्तममिव नरेण युक्तम् । बदरिकाश्रमे नरनारायणयोस्तपश्चर्यया स्थितत्वात् । इवोपमेति इवशब्देनोपमार्थस्य गम्यमानत्वात् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, उपमाया लक्षणम्-'विरुद्धेनोपमानेन देशकालक्रियादिभिः ॥ उपमेयस्य यत्साम्यं गुणमात्रेण सोपमा ॥' इति । अत्र विरुद्धदेशकालक्रियागुणः पुरुषोत्तम उपमानं तेन रागस्योपमेयस्य तपोवनस्थत्वेन विश्तजटाजिनवल्कलत्वेन नरानुकारिलक्ष्मणेनानुगतत्वेन च गुणमात्रेण साम्यमुपमानम् ॥ यथेवशब्द उपमार्थसूचकस्तथान्योऽपीति दर्शयन्नाह
यथोपमा८४१-कर-पुट-निहितं दधत् स रत्नं
परिविरलाऽङ्गुलि निर्गताऽल्प-दीप्ति ॥ 'तनु-कपिल-घन-स्थितं यथैन्,
नृपमनमत् परिभुग्न-जानु-मूर्धा. ॥ ३२ ॥ करपुटनिहितमित्यादि-करपुटे करयुग्मे निहितं न्यस्तं रत्रं सीताचूडामणि परिविरलाङ्गुलिभ्यो निर्गता अल्पा दीप्तयो यस्य तद्वं दधद्धारयन् स हनूमान् नृपं राममनमत् प्रणतवान् । परिभुग्ने अवनते जानुनी मूर्धा च यस्य हनूमतः यथेन्दु इन्दुमिव तनुः अच्छः कपिलश्च यो घनः मेघः तत्र स्थितमिन्दुमिव रत्नम् । यथोपमेति यथाशब्देनोपमार्थस्य गम्यमानत्वात् ॥
सहोपमा८४२-रुचिरोन्नत-रत्न-गौरवः
परिपूर्णा-ऽमृत-रश्मि-मण्डलः ॥ समदृश्यत जीविताऽऽशया
सह रामेण वधू-शिरोमणिः ॥ ३३ ॥ रुचिर इत्यादि-वधूशिरोमणिः सीताचूडामणिः । उन्नतं महदनगौरवं महाादिलक्षणं यस्य रुचिरो दीप्तिमांश्चासौ उन्नतरनगौरवश्चेति सः। परिपूर्णस्यामृतरश्मेश्चन्द्रमसो मण्डलमिव मण्डलं यस्य सः । रामेण समदृश्यत संदृष्टः । कर्मणि लङ् । जीविताशया सह सार्धं तद्दर्शनतो जीवितोऽसीति तदाशया सह । सा रुचिरा तुष्टिदा रुचिं राति ददातीति कृत्वा । उन्नतरत्नगौरवादुन्नत रत्नेष्विव गौरवं बहुमानो यस्यामिति । परिपूर्णममृतभमरणं रश्मिमण्डलं यस्यामिति । सहोपमेति सहशब्देन जीविताशया उपमाद्योतनात् ॥
तद्धितोपमा८४३-अवसन्न-रुचिं वनाऽऽगतं 1 तमंनाऽऽमृष्टरजो-विधूसरम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः-२७५
समपश्यदपेत-मैथिलिं
.दधतं गौरव-मात्रमात्म-वत्. ॥ ३४ ॥ अवसन्नचिमित्यादि-तं शिरोमणि आत्मवदात्मानमिव समपश्यद्रामः । १७७८॥ तेन तुल्यम्-५।१।११५।' इति वतिः । अवसन्नरुचिं मन्दप्रभं वेणीबन्धनमलिनत्वात् । इतरत्र सशोकत्वात् । वनागतं अशोकवनिकाख्याद्वनादागतं इतरं पितुरादेशाद्वनमागतम् । सुप्सुपेति समासः । अनामृष्टं अनपनीतं यदजः तेन विधूसरम् । अभयमपि अपेतमैथिलिं आपेता मैथिली येन यस्माद्वा । दधतं गौरवमानं गुरुत्वमेव न दीत्यादिकं इतरं माहात्म्यं दधतम् । तद्धितोपमेति तद्धितप्रत्यया द्रष्टव्याः ॥
लुप्तोपमा८४४-सामर्थ्य-संपादित-वाञ्छिताऽर्थश्
चिन्ता-मणिः स्यान् न कथं हनूमान् , ॥ स-लक्ष्मणो भूमि-पतिस् तदानीं
शाखामृगाऽनीक-पतिश् च मेने. ॥ ३५॥ सामर्थ्येत्यादि-सामर्थ्येन शक्त्या संपादितो निष्पादितो वान्छितो ऽमिलषितो ऽर्थो येन स हनूमान् कथं चिन्तामणिश्चिन्तामणिरिव न स्यात् । इति तदानीं मेने ज्ञातवान् । सलक्ष्मणः सह लक्ष्मणेन भूमिपती रामः शाखामृगा. नीकपतिश्च सुग्रीवः । लुप्तोपमेति चिन्तामणिरित्यत्रेवशब्दार्थस्य गम्यमानत्वात् लुप्तोपमेति ॥
समोपमा८४५-'युष्मान-चेतन क्षय-वायु-कल्पान्
सीता-स्फुलिङ्गं परिगृह्य जाल्मः ॥ लङ्का-वनं सिंह-समो ऽधिशेते
मर्तु द्विषन्नित्यवदद्धनूमान् ॥ ३६ ॥ युष्मानित्यादि-युष्मान् रामादीन क्षयवायुकल्पान् प्रलयकालमहावायुसदृशान् भचेतन् अजानन् । '३९। चिती संज्ञाने' इति भौवादिकः। द्विषन् दशाननः जाल्मः मूर्खः सीतास्फुलिङ्गं सीतामग्निकणमिव परिगृह्यादाय लङ्का-वनमिवाधिशेते । मर्तु मरिष्यामीति सिंहसम इत्यवदद्धनूमान् । समोपमे समशब्देनोपमाया अभिधानात् । अत्र निभ-सदृशादयो ऽपि द्रष्टव्याः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६ भट्टिकाव्ये – तृतीये प्रसन्न - काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
इदानीमलंकारान्तराण्याह
अर्थाऽन्तरन्यासः
८४६ - ' अहृत धनेश्वरस्य युधि यः समेत-मायो धनं, तमहर्मितो विलोक्य विबुधैः कृतोत्तमाऽऽयोधनम् ॥ विभव-मदेन निह्नुत-हिया ऽतिमात्र-संपन्नकं, व्यथयति सत्-पथादधिगता ऽथर्वेह संपन् न कम्. ३७ अहतेत्यादि - यो द्विषन् युधि संग्रामे समेतमायः समेता प्राप्ता माया येनेति तृतीयार्थे बहुव्रीहिः । मायावीत्यर्थः । धनेश्वरस्य धनदस्य धनमहृत हृतवान् । ‘२३६९। हस्वादङ्गात् |८|२|२७|' इति सिचो लोपः । तं विबुधैर्देवैः सह कृतोत्तमायोधनं कृतमहासंग्रामम् । निहुता अपल पिता हीर्लज्जा येन विभवमदेन तेन निहुतहिया अतिमात्रं सुष्ठु सम्पन्नकं युक्तं येन परखियमपहृत्यानीतवानसौ तं विलोक्य अहमितः प्राप्तः । विभवमदो लज्जां त्याजयतीत्यमुमेवार्थ अनुस्मृतार्थान्तरमाह — भथेवेति । अथवाशब्दे निपातसमुदायः यस्मादर्थे वर्तते । यस्मादिह लोके संपत् विभूतिरधिगता प्राप्ता सत्पथात् सन्मार्गात् कं न व्यथयति चलयति । व्यथिरत्र चलने वर्तते । अर्थान्तरन्यास इति उक्तादर्थादन्यस्योपन्यासात् । यथोक्तम् — ' उपन्यसनमर्थस्य प्रक्रान्तादपरस्य यत् ॥ ज्ञेयः सो. ऽर्थान्तरन्यासः पूर्वार्थानुगतो यथा ॥' इति ॥
आक्षेपः
८४७ - ऋद्धि-मान् राक्षसो मूढश, चित्रं नोऽसौ यदु॑द्धतः, ॥
को वा हेतुरनार्याणां धर्म्ये वर्त्मनि वर्तितुम् ॥३८॥ ऋद्धिमा नित्यादि -- यदसावुद्धतो दुर्वृत्तः न तच्चित्रमाश्चर्यम् । यस्मादसौ ऋद्धिमान् राक्षसश्च । उभयथा विमूढ इत्येतदयुक्तमिति प्रतिषेधयन्नाह - को वेति किमनेनोक्तेन यस्मादनार्याणां तद्विधानां धयै धर्मादनपेते वर्त्मनि मार्गे वर्तितुं को वा हेतुः किं नाम कारणम् । नैवेत्यर्थः । आक्षेप इति प्रतिषेधो नाम । यथोक्तम्- 'प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया ॥ आक्षेप इति तं सन्तः शंसन्ति द्विविधो यथा ॥' इति । अत्र पूर्वार्धेनोक्तो य इष्टो ऽर्थः तस्य को वेत्यादिना विशेप्रतिपादनेच्छ्या प्रतिषेध इति । स च उक्त वक्ष्यमाणविषयभेदाद्विविधः । अयमुक्तविषयः ॥
1
आक्षेप एव -
८४८ - तस्या ऽधिवासे तनुरुत्सुका ऽसौ
"
दृष्टा मया राम- पतिः प्र-मन्युः ॥ कार्यस्य सारो ऽयमुदीरितो वः,
प्रोक्तेन शेषेण किमुद्धतेन ॥ ३९ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २७७
तस्येत्यादि - तस्य रावणस्याधिवासे लङ्कायां असौ रामपतिः सीता मया दृष्टा । रामः पतिर्यस्या इति । '४९१ | विभाषा सपूर्वस्य |४|१|३४|' इति नकाराभावपक्षे रूपम् । तनुः कृशाङ्गी । '५०२ । वोतो गुणवचनात् |४|१|४४ |' इति ङीषो विकल्पः । उत्सुका सोत्कण्ठा, प्रकृष्टशोका । '५२१। ऊडुतः |४|१|६६ । ' इत्यूङ् न भवति । तत्राऽयोपधादिति वर्तते । भयं कार्यस्यास्मदायत्तस्य सारः शरीरं सीतादर्शनम् उदीरितः कथितः । वो युष्मभ्यम् । शेषेणोद्धतेन अशोकवनिकाभङ्गादिना किं प्रोक्तेन । न किंचित् प्रयोजनम् । स एवेत्ययमप्याक्षेप एव किंतु वक्ष्यमाणविषयः । अत्र पूर्वार्धेनोको य इष्टोऽर्थः तस्य विशेषामिधित्सया प्रोकेनेत्यादिना शेषार्थप्रतिषेधः ॥
व्यतिरेकः
८४९ - समतां शशि - लेखयौपयाया
-
देवदाता प्र-तनुः क्षयेण सीता, ॥ यदि नाम कलङ्क इन्दु-लेखामंतिवृत्तो लघयेन न च॑ ऽपि भावी. ॥४०॥
समतामित्यादि - सीता भवदाता शुद्धा प्रतनुः प्रकर्षेण तन्वी क्षयेण दौर्बल्येन एतावता तुल्यधर्मत्वाच्छशिलेखया समतां तुल्यतामुपयायात् उपगच्छेत् । यदि कलङ्की नामापरोऽतिवृत्तोऽतिक्रान्तः इन्दुलेखां न लघयेत् न न्यूनयेत् । तथा भावी भागामी नालघयिष्यत् यदि । न चैवं तस्माच्चन्द्रलेखया न समेति भावः । व्यतिरेक इति अयं व्यतिरेको नाम अन्वयः । पूर्वार्धेनोपमानोपमेययोरथ दर्शितः तस्य पश्चार्धेन भेददर्शनात् । यथोक्तम्- 'उपमानवतो ऽर्थस्य यद्विशेपनिदर्शनम् ॥ व्यतिरेकं तमिच्छन्ति विशेषोत्पादनाद्यथा ॥' इति ॥
विभावना -
८५० - अ - परीक्षित- कारिणा गृहीतां त्वमसेवित- वृद्ध पण्डितेन ॥ अ- विरोधित-निष्ठुरेण साध्वीं दयितां त्रातुमलं घटस्व राजन् ! ॥ ४१ ॥
अपरीक्षितकारिणेत्यादि - अपरीक्षितकारिणा अविचारितकरणशीलेन, अनासेवितवृद्ध पण्डितेन अपर्युपासितज्ञानवृद्धसत्पथेन, अनिरोधित निष्ठुरेणानपकृतो ऽपि क्रूरः सन् यः शत्रुः तेन गृहीतां साध्वीं पतिव्रतां दयितामिष्टां श्राणाही श्रातुं रक्षितुमलं पर्याप्तं स्वं घटस्व यतस्व । हे राजन्नित्यवदद्धनूमान् । विभावनेति परीक्षा सेवा विरोधनं चेति तिस्रः क्रियाः तासां यः प्रतिषेधः नञा तेन अपरीक्षा पूर्वकं यत् करणं तथा वृद्धसेवापूर्वकं यत्पण्डितत्वं यच्चाविरोधपूर्वकं भ० का ० २४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
निरत्वं तस्य क्रियाफलस्य विभावनात् प्रकाशनात् । यथोक्तम्- 'क्रियायाः प्रतिषेधेन तत्फलस्य विभावनात् ॥ ज्ञेया विभावनैवासौ सान्वये कथ्यते यथा ॥' इति ॥ समासोक्तिः
८५१ - स च विह्वल - सत्त्व-संकुलः परिशुष्यन्नभवन् महा-हृदः ॥ परितः परिताप- मूर्च्छितः,
पतितं चा ऽम्बु निर॒भ्रमप्सितम् ॥ ४२ ॥
स चेत्यादि - स च रामो महाहूदः महाह्रदसमः सीताविरहात् चिह्नलेनाकुलेन सत्त्वेन चेतसा संकुलो व्याप्तः । परिशुष्यन् शोषमुपगच्छन् परितः समन्तात् परितापमूर्च्छितः शोकसंतापेन मूर्च्छान्वितो ऽभवत् भूतः । अनन्तरं चाम्बु जलं सीतावार्ताश्रवणमीप्सितं अभिप्रेतं निरभ्र माकस्मिकं पतितमित्येकोऽर्थः । महाहृदः परिशुष्यन् विह्वलैः सवैर्मत्स्यादिभिः संकुलो व्याप्तः । परितापमूच्छितः अर्कतापान्वितो ऽभवत् । अम्बु च निरभ्रं विना मेघेन पतितमिति द्वितीयः । समासोक्तिः । यथोक्तम्- 'यत्रोक्तेर्गम्यतेऽन्योऽर्थस्तत्समान विशेषणः ॥ सा समासोक्तिरुदिता संक्षिप्तार्थतया यथा ॥' इति । एवं च कृत्वा भयं श्लेषाद्भिद्यते । श्लेषे हि द्वयोरपि श्रूयमाणत्वात् ॥
अतिशयोक्तिः
८५२ - अथ लक्ष्मण-तुल्य - रूप-वेशं गमनाऽऽदेश-विनिर्गताऽग्र-हस्तम् ॥ कपयो ऽनुययुः समेत्य रामं
नत - सुग्रीव - गृहीत - साऽऽदराज्ञम् ॥ ४३ ॥
अथेत्यादि - अथ वार्ताश्रवणानन्तरं कपयः समेत्य मिलित्वा राममनुययुः अनुगतवन्तः । लक्ष्मणेन तुल्यं रूपं वेशश्च यस्य रामस्य गमनाय प्रयाणाय आ देशः तदर्थं विनिर्गतौ भग्रहस्तौ यस्य । नतेन प्रणतेन सुग्रीवेण गृहीता प्रतिष्ठिता सादराज्ञा यस्य तं रामम् । अतिशयोक्तिरिति अतिशयाभिधानात् । भन्न सुष्ठुपि नामासौ लक्ष्मणे च तुल्यरूपवेशः स्यात् न तु प्रत्यक्षप्रमाणपरिच्छे इति लोकातिक्रान्तवचनमेतद्वचनम् । अवश्यं च कश्चिद्विशेषोऽस्ति । यथोक्तम्- 'निमित्ततो यत्र वचो लोकातिक्रान्तगोचरम् ॥ मन्यन्ते ऽतिशयोकिं तामलंकारतया यथा ॥' इति ॥
1
कुलकम् ४३-४९
यथा-संख्यम्— ८५३ - कपि-पृष्ठ- गतौ ततो नरेन्द्रौ .
कपयश् च ज्वलिताऽग्नि- पिङ्गलाक्षाः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - १७९
मुमुचुः प्रययुर्, द्रुतं समीयुर्, वसुधां व्योम, महीधरं महेन्द्रम् ॥ ४४ ॥
कपि पृष्ठगतावित्यादि - ततो ऽनन्तरं नरेन्द्रौ रामलक्ष्मणौ कपयश्च सर्व एते मुमुचुः वसुधां त्यक्तवन्तः । प्रययुष्यम आकाशम् । महेन्द्रं महीधरं समीयुः गतवन्तः । लिटः किश्वे गुणाभावाद्धातोरियङ् । नरेन्द्रौ किंभूतौ । कपिठगतौ हनूमन्तमारूढौ । यथासंख्यमिति मुमुचुरित्यादिना क्रियाणां वसुधादीनां च कर्मणामनुक्रमशो निर्देशात् । यथोक्तम्- 'भूयसामुपदिष्टानां क्रियाणामथ कर्मणाम् ॥ क्रमशो यो ऽनुनिर्देशो यथासंख्यं तदुच्यते ॥' इति ॥ उत्प्रेक्षा८५४ - स्थितमिव परिरक्षितुं समन्ता
दुदधि- जलौघपरिवाद् धरित्रीम् ॥ गगन - तल- वसुन्धराऽन्तराले जल - निधि-वेग-सहं प्रसार्य देहम् ॥ ४५ ॥
स्थितमित्यादि - उदधिजलौघात्समन्ततो यः परिप्लवो विनाशः तस्माद्धरित्रीं परिरक्षितुमिव गगनतलवसुन्धरयोरन्तराले देहं शरीरं जलनिश्धिवेगं सहत इति मूलविभुजादित्वात्कः । प्रसार्य स्थितं महेन्द्रं समीयुः । उत्प्रेक्षेति । यथोक्तम्- 'भविवक्षितसामान्यात्किंचिचोपमया सह ॥ अतगुणक्रियारोपादुत्प्रेक्षातिशयान्विता ॥' इति । अत्र महीधरसामान्यस्यापि विवक्षितत्वादविवक्षितं सामान्यस्वं रक्षितुमिवेति किंचिदुपमया सह महेन्द्रगिरेरतगुणतया रक्षणक्रियायोगः । गगनतलं वसुन्धरां व्याप्य स्थितमित्यतिशयान्विता ॥
वार्ता
८५५ - विषधर - निलये निविष्ट-मूलं शिखर-शतैः परिमृष्ट-देव- लोकम् ॥ घन - विपुल - नितम्ब - पूरिताशं
फल- कुसुमाऽऽचित वृक्ष- रम्य-कुञ्जम् ॥ ४६ ॥
विषधर निलय इत्यादि - विषधर निलये पाताले निविष्टमूलं महेन्द्रम् | शिखरशतैः करणभूतैः परिमृष्टः संसृष्टः देवलोको येन । घनैर्निरन्तरैर्विपुलैर्विस्त्रीर्णैर्नितम्बैमेखला भागैः पूरिता व्याप्ता आशा दिशो येन । फलकुसुमा चितैर्वृक्षैः रम्यं कुअं गहनं यस्मिन् । वार्तेति तत्वार्थकथनात् । सा द्विविधा विशिष्टा निर्विशिष्टा च । तत्र या पूर्वा स्वभावोक्तिरुदिता । यथेयमेव । तथा चोक्तम् - 'स्वभावोक्तिरलंकार इति केचित्प्रचक्षते ॥ अर्थस्य तादवस्थ्ये च स्वभावोऽभिहितो यथा ॥' इति । निर्विशिष्टा वार्ता नामालंकारः । यथोक्तम्- 'गतोऽस्त.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८० भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
मर्को भातीन्दुर्यान्ति वासाय पक्षिणः । इत्येवमादिकं काव्यं वार्तामेतां प्रचक्षते'
इति ॥
प्रेयः
८५६ - मधुकर - विरुतैः प्रियाध्वनीनां सरसिरुहैर् दयिताऽऽस्य - हास्य-लक्ष्म्याः ॥
――
स्फुटमेनुहरमाणमा॑दधानं
पुरुष-पतेः सहसा परं प्रमोदम् ॥ ४७ ॥
मधुकरविरुतैरित्यादि - प्रियाध्वनीनां सीतासंबन्धिनां जल्पितानां मधुकरविरुतैः स्फुटं स्पष्टमनुहरमाणमनुकुर्वन्तं सादृश्यमित्यर्थात् । दयितायाः सीतायाः यदास्यं हासश्चैतयोर्लक्ष्म्याः सरसिरुहैः सादृश्यमनुहरमाणं सन्तं महेन्द्रम् । तत्र परास्यलक्ष्म्याः कुमुदैहांसलक्ष्म्याः । अथवा '६३०| तुल्यार्थैः | २|३|७२२' इति षष्ठी । अनुहरमाणशब्दस्य तुल्यार्थत्वात् । सदृशीभवन्तमित्यर्थः । पुरुषपतेः रामस्य सहसा तत्क्षणं आगतमात्रस्येत्यर्थः । परमुत्कृष्टं प्रमोदमादधानं जनयन्तं समीयुः । प्रेय इति प्रियतमवस्त्वभिधानात् ॥
रसवत् ८५७ - ग्रह - मणि - रसनं दिवो नितम्बं विपुलम॑नुत्तम-लब्ध - कान्ति- योगम् ॥ च्युत घन - वसनं मनोऽभिरामं शिखर- करैर् मदनादिव स्पृशन्तम् ॥ ४८ ॥
-
ग्रहेत्यादि - दिवो नितम्बं मध्यभागं ग्रहाः मणिरसनेव यस्य । विपुलं विस्तीर्णम् । न विद्यते उत्तमो ऽस्मादित्यनुत्तम अतिशयवान् । लब्धः कान्त्या योगो येन । च्युतो धनो वसनमिव यस्मात् । शिखरैः करैरिव मदनादिव स्पृशन्तं महेन्द्रम् । रसवदिति दिवो गिरेश्व स्त्रीपुंसयोरिव शृङ्गाररसाभिधानात् । तथा चोक्तम्- 'रसवद्दर्शितं स्पष्टं शृङ्गारादिरसं यथा ।' इति ॥
ऊर्जस्वी—
८५८ - प्रचपलम॑ - गुरुं भराऽसहिष्णुं जनम॑समानम॑नूर्जितं विवर्ज्य ॥ कृत- वसतिमिवाऽर्णवोपकण्ठे
स्थिरम - तुलोन्नतिमूढ - तुङ्ग- मेघम् ॥ ४९ ॥
प्रचपलमित्यादि - जनं लोकं प्रचपलं भस्थिरं अगुरुं लघु अत एव भरासहिष्णुं अनूर्जितं अनहंकारं विवज्यैवा समानत्वात् अर्णवस्य समुद्रस्योपकण्ठं
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २८१
समीपे कृतवसतिं कृतावस्थानं समीयुः । तदेवासमानत्वं दर्शयन्नाह - स्थिरं अचलं अतुलोन्नतिं असाधारण महत्त्वमूढतुङ्गमेघं उद्धृतमहामेघं आश्रयणीयत्वात् । ऊर्जस्वीति साहंकारवस्त्वभिधानात् ॥
पर्यायोक्तिः
८५९ - स्फटिक मणि- गृहैः स-रत्न - दीपैः प्रतरुण - किन्नर-गीत- निस्वनैश् च ॥ अमर-पुर- मतिं सुराङ्गनानां दधतमं दुःखमनल्प-कल्प - वृक्षम् ॥ ५० ॥
स्फटिकमणिगृहैरित्यादि - स्फटिकमणिगृहैः रत्नदीपयुक्तैः प्रतरुणानां किन्नराणां गीत निस्वनैश्च हेतुभूतैः अमरपुरमतिं स्वर्गबुद्धिं सुराङ्गनानां दधतं जनयन्तम् । अदुःखं न विद्यते दुःखमस्मिन्निति सुखहेतुमित्यर्थः । बहुकल्पवृक्षं समीयुः । पर्यायोक्तरिति अमरपुरमतिं दधतमित्यनेन पर्यायेण वचनगत्या तदेवामरपुरमिति प्रतिपादनात् । तथा चोक्तम्- 'पर्यायोक्तं यदन्येन प्रकारेणाभिधीयते' इति ॥
समाहितम् —
८६० - अथ ददृशुरुदीर्ण-धूम-धूम्रां दिशमुदधि-व्यवधिं समेत - सीताम् ॥ सह- रघुतनयाः प्लवङ्ग सेनाः
पवन - सुताऽङ्गुलि - दर्शितामु॑द॒क्षाः ॥ ५१ ॥
•
अथेत्यादि - अथ प्रात्यनन्तरं लवङ्गसेनाः सहरघुतनया दिशं ददृशुः । उदधिव्यवधिं सजलधिव्यवधानां दक्षिणामित्यर्थः । ' ३२७० । उपसर्गे घोः किः | ३ | ३|१२|' उदीर्णेन महता धूमेन धूम्रामस्पष्टाम् । समेतसीतां संगता सीतानयेति तृतीयार्थे बहुव्रीहिः । पवनसुतस्याङ्गुल्या दर्शिताम् । उदक्षाः ऊर्ध्वकृताक्षाः । '८५२ | बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः | ५|४|११३ | ' इति षच् । षिल्लक्षणो ङीष् न भवति तस्यानित्यत्वात् । तेन दंष्ट्रेत्युपपन्नं भवति । समाहितमिति अनन्यमनस्कतया दिशो ऽवलोकनात् ॥
काळापकं चतुर्भिः ५१-५४
उदारम्८६१ - जल-निधिम॑गमन् महेन्द्र - कुञ्जात् प्रचय- तिरोहित - तिग्म-रश्मि-भासः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
सलिलसमुदयैर् महा-तरङ्गैर् भुवन-भर क्षमध्ये भिन्न- वेलम् ॥ ५२ ॥
जलनिधिमित्यादि — महेन्द्रकुञ्जत् जलिनिधिमगमन् गतवत्यः प्लवङ्गसेनाः । ऌदित्त्वाच्चेरङ् । प्रचयेन उच्चतथा तिरोहितास्तिग्मरश्मिभासो येन निकुजेन तस्मानिकुञ्जत् । सलिलसमुदयैर्महा तरंगैर्महोर्मिभिः भुवनस्य भरणे क्षममपि शक्तमपि । ‘१५८६। भृ भरणे' इति कैयादिकः । तस्य ऋतोरपि रूपम् । अभिन्नवेलं अनतिक्रान्तमर्यादं जलनिधिम् । उदारमिति उदात्तमित्यर्थः । महानुभावताप्रतिपादनात् । यतो महातरङ्गैर्जलसमूहैर्भुवनभरक्षममपि अभिनवेलमिति । द्विविधमुदारं महानुभावतया विविधरनयोगाच्चेति । इयं महानुभावता दर्शिता ॥ द्वितीयमाह -
उदारमैव
८६२ - पृथु-गुरु-मणि- शुक्ति-गर्भ-भासा ग्लपित - रसा- तल-संभृताऽन्धकारम् ॥ उपहत-रवि-रश्मि-वृत्तिर्मुञ्चैः
प्रलघु- परिप्लवमान - वज्र-जालैः ॥ ५३ ॥
पृथ्वित्यादि -- पृथवो महान्तः गुरवस्तु न परिच्छेद्या मणयों मौक्तिका यासां शुक्तीनां तथाविधानां गर्भस्य भासा दीहया ग्लपितं क्षयितं रसातले संभृतमुपचितमन्धकारं येन तम् । उच्चैरुपरि प्रलघूनामल्पानां परिप्लवमानानां वज्राणां यानि जालानि समूहाः तैरुपहता रविरश्मिवृत्तयो यस्मिन् सः । तं जलनिधिमगमन् । यद्वज्रं वारिणि तरति तत्प्रशस्तमित्युक्तम् । 'एतदेवापरे ऽन्येन वाक्यार्थेनान्यथा विदुः ॥ नानारत्नवियुक्तं यत्तरिकलोदारमुच्यते ॥' इति ॥
उदारमेव
८६३ - समुपचित-जलं विवर्धमाने
र - मल- सरित् सलिलैर् विभावरीषु ॥ स्फुटमेवगमयन्तमूढ-वारीन्
शश-धर-रत्न-मयान् महेन्द्र - सानून् ॥ ५४ ॥
समुपचितजलमित्यादि - विभावरीषु विवर्धमानैरमलैः सरित्सलिलैः समुपचितजलं उदधिं स्पष्टमवगमयन्तं बोधयन्तम् । किमित्याह - महेन्द्रसान्नु शशधररत्नमयान् चन्द्रकान्तस्वभावान् ऊढवारीन् । अन्यथा कथं धीयते जलं यदि चन्द्रकान्तसानवो न स्युः । उदारमेवेति रत्नयोगात् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शन' नाम दशमः सर्गः-२८३
श्लिष्टम्८६४-भुवन-भर-सहान-लद्ध्य-धान्नः
पुरु-रुचि-रत्न-भृतो गुरूरु-देहान् ॥ श्रम-विधुर-विलीन-कूर्म-नक्रान्
दधतमुढूंढ-भुवो गिरीनहींश् च ॥ ५५ ॥ भुवनभरसहानित्यादि-गिरीन् भुवनभरसहान् अहींश्च तादृशानेव दधतं जलनिधिमगमन् । गिरीनलङ्घयधाम्नः भहींश्वानभिभवनीयतेजसः । गिरीन् पुरुरुचिरत्नभृतः अहींश्च महारुचिरत्नभृतः । गिरीन् गुरुदेहान् भहींश्च महाका. यान् । श्रमविधुराः श्रमपीडिताः विलीनाः कूर्मा नक्राश्च येषु तान् गिरीनहींश्चो. दूढभुवो इतवसुधान् । गिरीनहींश्च । १४०। न च्छव्यप्रशान् ।७।३।७।' इति रुत्वं पूर्वस्यानुनासिकः । श्लिष्टमिति । उपमानेनोपमेयत्वस्य साधनात् । तथा चोक्तं विशेषणेन क्लिष्टम्-'उपमानेन यत्तत्त्वमुपमेयस्य साध्यते ॥ क्रियागुणाभ्यां नाम्ना च श्लिष्टं तदभिधीयते ॥' इति । अत्रोपमानभूतैरहिभिरुपमेयभू. तानां गिरीणां तत्त्वस्य ताद्रूप्यस्य भुवनभरादिताद्रूप्यक्रियया तद्गुणेन च साध. नेन गिरिमिरहिभिश्च नान्ना च शब्देन भुवनभरसहानित्यादिना साध्यमान. त्वात् । रूपकमपीदृशमेव । किंतु श्लिष्टस्य भेदेनोपमेययोर्युगपत्प्रयोगात् । रूपके पुनरेकस्यैवोपमेयपुरुषस्य व्याघ्र उपमानम् । तथा चोक्तम्-'लक्षणं रूपकेऽपीदं विद्यते काममत्र तु ॥ दृष्टः प्रयोगो युगपदुपमानोपमेययोः ॥' इति । तदुक्तम् । लक्षणं श्लिष्टं सहोक्त्युपमाहेतु निर्देशात्रिविधम् । यथोक्तम्-'श्लेषादेवार्थवच. सोर्यस्य च क्रियते भिदा ॥ तत्सहोत्तयुपमाहेतुनिर्देशात्रिविधं यथा ॥' इति । तत्रेदं सहोक्तिश्लिष्टमुक्तं गिरीनहींश्चेति सहोत्या निर्देशात् ॥
लिष्टमेव८६५-प्रददृशुरुरु-मुक्त-शीकरौघान्
विमल-मणि-द्युति-संभृतेन्द्र-चापान् ॥ जल-मुच इव धीर-मन्द्र-घोषान् क्षिति-परिताप-हृतो महा-तरङ्गान् ॥ ५६ ॥
गिरीणां तव
च शब्देन भु
योर्युगपत्प्रयो
१-१३३१॥ गृह-देह-त्विट्प्रभावा धामानि-' इति नानार्थात् गिरिपक्षे भलङ्घयानि धामानि देहा येषामित्यर्थः । अहिपक्षे च धामानि तेजांसीति । २-गुरुवः जडाः उरवः विशालाश्च देहा येषामिति विग्रहः। ३-अत्र गिरिपक्षे अर्धष्टीकायां स्फुट एव । भहिपक्षे तु अमेण भयादितस्ततः पलायनप्रयत्नेन विधुराः प्रान्ताः सन्तो विलीनाः विशेषेण लयं नाशं प्राप्ताः कूर्मादयो येष्वित्यर्थः।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४ भट्टिकाव्ये – तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
-
प्रददृशुरित्यादि - महातरङ्गान् जलमुच हव मेघानिव प्रददृशुः प्रदृष्टवत्यः । उरवो महान्तो मुक्ताः प्रकीर्णाः शीकरौधा येषु । विमलमणिद्युतय एव सन्ततानि इन्द्रचापानि येषु । धीरमन्द्रघोषान् मधुरगम्भीरध्वमीन् । क्षितिप रितापहृतः पृथिवी संतापहारिणः । इदमपि यथानिर्दिष्टविशेषणात् श्लिष्टं जलमुच इवेत्युपमाननिर्देशात् ॥
कुलकम् ५६ - ६०
हेतु-श्लिष्टम् -
८६६ - विद्रुम-मणि - कृत -भूषा मुक्ता-फल-निकर- रञ्जिताऽऽत्मानः ॥ बभुरुदक- नाग- भग्ना
वेला-तट- शिखरिणो यत्र ॥ ५७ ॥
"
विदुमेत्यादि - वेलातटशिखरिणो यत्रेति जलनिधौ बभुः शोभन्ते स्म । ते तमीयुरिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । वेलातटाः शिखरिणश्वेति द्वन्द्वः । शेषाणि विशेषणान्युभयन्न तुल्यानि । इदमपि यथानिर्दिष्टमेव । किंतु हेतुश्लिष्टं हेतुद्वारेण विशेषणानां निर्देशात् । विद्रुममणिकृत भूषात्वात् जलहस्तिभग्नत्वाच्च बभुरिति ॥ अपहुति:
८६७ - भृत- निखिल रसा- तलः स-रत्नः
शिखरि - समो र्मि- तिरोहिताऽन्तरीक्षः ॥ कुत इह परमार्थतो जलौधो
जल - निधिमयुरतः समेत्य मायाम् ॥ ५८ ॥
'
भृतनिखिलरसातल इत्यादि - एवंगुणविशिष्टो जलौघः कुत इह प्रदेशे परमार्थतः परमार्थेन विद्यते । किं तर्हि माया । यतः पूरिताशेष पातालत्वात् सरबत्वात् । शिखरिसमैरूर्मिभिः पिहितान्तरिक्षत्वाच्च । सराघवाः लवङ्गसेनाः समेत्य मायामिव जलनिधिमीयुः ज्ञातवत्यः । सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्थं इति । '९६४ । भृन भरणे' इति भौवादिकः । अपह्नुतिरिति मायामित्यन्तर्गतोपमारूपतया निर्देशात् । विद्यमानार्थस्य चापह्नवात् । तथा चोक्तम्- 'अपह्नुतिरितीष्टात्र किंचि दन्तर्गतोपमा ॥ भूतार्थापह्नवादेषा क्रियते ऽस्याभिदा यथा ॥' इति ।
विशेषोक्तिः८६८ - शशि-रहितमपि प्रभूत- कान्ति विबुध-हृत-श्रियमप्यं नष्ट - शोभम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
-
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २८५
मथितम॑पि सुरैर् दिवं जलैौधैः समभिभवन्तर्म-विक्षत-प्रभावम् ॥ ५९ ॥
शशिरहितमित्यादि -- शशिरहितमपि मुग्धचन्द्ररहितमपि प्रभूतकान्ति पद्मरागादिरत्नावभासितत्वात् । विबुधहृतश्रियमपि अनष्टशोभं सर्वदा शोभास्पदत्वात् । सुरैर्मथितमपि दिवमाकाशं जलौघैः समभिभवन्तं अत्युच्छ्रितत्वात् तदेवमविक्षतप्रभावं अखण्डितामिमानमीयुः ज्ञातवत्यः । विशेषोक्तेरिति शश्यादेरेकदेशस्य विगमे ऽपि प्रसूतकान्त्या गुणान्तरेण स्तुतिविशेषस्य प्रतिपादनात् । यथोक्तम्- 'एकदेशस्य विगमे या गुणान्तरसंस्तुतिः ॥ विशेषप्रथनायासौ विशेषोक्तिर्मता यथा ॥' इति ॥
व्याज- स्तुति:
८६९ - क्षिति-कुल- गिरि-शेष- दिग्-गजेन्द्रान् सलिल - गतामिव नावर्मुद्वहन्तम् ॥ धृत-विधुर-धरं महावराहं गिरि-गुरु-पोत्रमपीहितैर् जयन्तम् ॥ ६० ॥
"
क्षितीत्यादि - क्षितिं पृथिवीं, कुलगिरीन् कुलपर्वतान् शेषं नागराजं, दिग्गजेन्द्रानैरावतादीन् । सलिलगतामिव नावमुद्वहन्तं जलनिधिं महावराहं धृतविधुरधरं धृता उद्धृता विधुरा विह्नला धरा मही येनेति । गिरिगुरुपोत्रं गिरिवत् गुरु पोत्रं यस्य तमपी हितैश्चेष्टितैर्जयन्तं जलनिधिमीयुः । व्याजस्तुतिरिति क्षित्यादिधारणादधिकगुणस्य जलनिधेस्तोत्र व्यपदेशेन वराहेण तुल्यत्वात् । तमपि महावराहं जयन्तमिति किंचिद्विधातुमिच्छया निन्दनात् । तथा चोक्तम्'दूराधिकगुणस्तोत्रव्यपदेशेन तुल्यता ॥ किंचिद्विधित्सया निन्दा व्याजस्तुतिरसौ यथा ॥' इति ॥
—
उपमा-रूपकम् – ८७० - गिरि - परिगत- चञ्चलाऽऽपगा॒ऽन्तं जल - निवहं दधतं मनोऽभिरामम् ॥ गलितमिव भुवो विलोक्य रामं धरणि-धर-स्तन- शुक्ल-चीन-पट्टम् ॥ ६१ ॥
गिरीत्यादि - गिरिभिः परिगताः संसृष्टाः चञ्चला विलोला आपगान्ता नद्यन्ता यस्मिन् जलनिवहे, तं जलनिवहं दधतं धारयन्तं समुद्रमीयुः । कीदृशमिव जलनिवहम् । रामं भर्तारं विलोक्य हृष्टाय इत्यर्थप्राप्तम् । ततश्च पूर्वकाले क्त्वा । भुवः पृथिव्या इव धरणिधरस्तनयोः शुक्लचीनपट्टमिव गलितम् । उप
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, मारूपकमिति । तथोक्तम्-'उपमानस्य तनावमुपमेयस्य रूपयन् ॥ यो वदत्युपमाभेदमुपमारूपकं यथा ॥' इति ॥
___ तुल्ययोगिता८७१-अ-परिमित-महाऽद्भुतैर् विचित्रश्
च्युत-मलिनः शुचिभिर महान-लक्ष्यैः॥ तरु-मृग-पति-लक्ष्मण-क्षितीन्द्रः
समधिगतो जलधिः परं बभासे. ॥ ६२ ॥ अपरिमितमहाद्धरित्यादि-तरुमृगपतिलक्ष्मणक्षितीन्द्रैः सुग्रीवलक्ष्म. णरामैः समधिगतः प्राप्तो जलधिः परं सुष्छु बभासे शोभते स । कीदृशैः कीदृश इत्याह-अपरिमितमहाद्भुतैर्विचित्रः नानाद्भुतः । शुचिमिर्विमलैः च्युतमलिनो निर्मलो ऽलङ्घयैरनभिभवनीयैः महान् अनभिभवनीयः । एवं च कृत्वा तेनापि ते समधिगताः परं बभासिर इति । तुल्ययोगितेति न्यूनानामपि तेषां सुग्रीवादीनां विशिष्टेन जलनिधिना महाद्भुतत्वादिगुणसाम्यविवक्षया तुल्यस्य कायस्य भासनलक्षणस्यानुष्ठानेन तुल्ययोगात् । तथा चोकम्-'न्यूनस्यापि विशिष्टेन गुणसाम्यविवक्षया ॥ तुल्यकार्यक्रियायोगादित्युक्ता तुल्ययोगिता॥' इति ॥
निदर्शनम्८७२-न भवति महिमा विना विपत्ते
रवगमयन्निव पश्यतः पयोधिः ॥ अ-विरतमभवत् क्षणे क्षणे ऽसौ
शिखरि-पृथु-प्रथित-प्रशान्त-वीचिः ॥ ६३ ॥ न भवतीत्यादि-महिमा महत्वं, विना विपत्तेः विनाशं विना न भवति '६०३। पृथग्विना-१२।३।३२।' इत्यादिना पञ्चमी । नास्त्येव तन्महत्त्वं यस्य विनाशो नास्तीत्येवमवगमयन् बोधयन्निव पयोधिस्तान् पश्यतो रामादीन् अवि. रतमविच्छेदेन शिखरिवत् पृथवः प्रथिताः प्रशान्ताश्च वीचयो यस्य स एवं क्षणे क्षणे अभवत् भूतवान् । निदर्शनेति प्रतिक्षणं वीचीनां पृथुत्वप्रशान्तस्वभवनक्रिययैव महिमभवनस्य तदर्थस्य विपत्तिफलस्य उपादानात् । न यथेववतिशब्दा. नां प्रयोगात् । तथा चोक्तम्-'क्रिययैव तदर्थस्य विशिष्टस्योपदर्शनात् ॥ इष्टा निदर्शना नाम यथेववतिभिर्विना ॥' इति ॥
१-तरुमृगाः शाखामृगाः कपयस्तेषां पतिरिति विग्रहः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य - रूपे कथानके 'सीताभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २८७
समुद्रोपकण्ठे रामस्य मदनावस्थामाह
विरोधः
८७३ - मृदुभिरपि विभेद पुष्प बाणैश् चलशिशिरैरपि मारुतैर् ददाह ॥ रघुतनयमनर्थ - पण्डितो सौ, न च मदनः क्षतर्माततान, ना ऽर्चिः ॥ ६४ ॥
C
मृदुभिरित्यादि - मदनो ऽनर्थपण्डितः निष्प्रयोजनकुशलः पुष्पबाणैरपि मृदुभिः रघुतनयं बिभेद । न चासौ क्षतं खण्डनमाततान जनितवान् । जलशिशिरैर्मारुतैस्तमेव रघुतनयं ददाह न चासावर्चिज्र्ज्यालामाततान । विरोध इति पुष्पबाणानां यन्मार्दवं मरुतां च जलसंसर्गाद्यच्छेत्थं तयोर्भेददाहलक्षणे क्रिये विरुद्धे तयोरभिधानात् । तयोश्च क्रिययोर्वा विरोधिनी क्रिया क्षतार्चिषोरवतानलक्षणा तस्याः कामोद्रेकप्रतिपादनाभिधानात् । तथा चोक्तम्- 'गुणस्य च क्रियाया वा विरुद्धान्यक्रियाभिधा । या विशेषाभिधानाय विरोधं तं विदुर्यथा ॥' इति ॥ उपमेयोपमा —
८७४ - अथ मृदु- मलिन प्रभौ दिनाऽन्ते जलधि- समीप - गताव॑तीत - लोकौ ॥ अनुकृतिर्मितरेतरस्य मूर्त्योर्
दिन-कर- राघव - नन्दनार्वकाम् ॥ ६५ ॥
अथेत्यादि — अथ यथोक्तवस्त्वनन्तरं मृदुमलिनप्रभौ मृदुरप्रचण्डा मलिना प्रभा ययोः तौ दिनकरराघवनन्दनौ । रघोरपत्यं राघवः दशरथस्तन्नन्दनो रामः दिनान्ते अन्योन्यस्य दिवाकरो रामस्य रामो ऽपि दिवाकरस्येति मूर्योदयोरनुकृतिमिवानुकारमिव यथोक्तधर्मतुल्यतया अकाष्ट कृतवन्तौ । अतीतलोकौ त्यक्तलोकौ । उपमेयोपमेति । तयोः पर्यायेण उपमानोपमेयत्वात् । तथा चोक्तम्'उपमानोपमेयत्वं यन्त्र पर्यायतो भवेत् ॥ उपमेयोपमां धीरा बुवते तां यथोदिताम् ॥' इति ॥
सहोक्ति:
८७५ - अपहरदिव सर्वतो विनोदान् दयित - गतं दधदेकधा समाधिम् ॥ घन - रुचि ववृधे ततो ऽन्धकारं सह रघु-नन्दन-मन्मथोदयेन ॥ ६६ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
अपहरदित्यादि-ततस्तॄत्तरकालं दिवसे ये बिनोदाः चेतसः संस्थापकाः तान् सर्वतः सर्वान् सर्वेण वा प्रकारेण । माद्यादित्वात्तसिः। अपहरदिव अपनयदिवान्धकारं दयितगतं प्रियागतं च । समाधि चित्तैकाग्रतां एकधा एकप्रकारं दधत् धारयत्। घनरुचि बहुलच्छायं ववृधे वर्धते स । सह रघुनन्दनमन्मथोदयेन तदानीं तस्य कामोदयोऽपि ववृधे । सहोक्तिरिति अन्धकारवन्मन्मथाश्रितयोर्वर्धन क्रिययोस्तुल्यकालयोः ववृध इत्यनेन पदेन कथनात् । तथा चोकम्-'तुल्यकालक्रिये यत्र वस्तुद्वयसमाश्रिते ॥ वाक्येनकेन कथ्यते सहोक्तिः सा मता यथा ॥' इति ॥
परिवृत्तिः८७६-अधि-जलधि तमः क्षिपन् हिमांशुः
परिददृशे ऽथ दृशां कृताऽवकाशः ॥ विदधदिव जगत् पुनः प्रलीनम्.
भवति महान् हि पराऽर्थ एव सर्वः ॥६७॥ अधिजलधीत्यादि-अथ हिमांशुरन्धकारवर्धनानन्तरम् । अधिजलधि जलधेपरि । विभक्त्यर्थे ऽव्ययीभावः । तमः क्षिपन अपनयन् । परिददृशे दृष्टः । दृशां चक्षुषां कृतावकाशः दत्तावसरः । जगल्लोकं प्रलीनं तिरोभूतं पुनर्विदधदिव सजत्रिव । कमात्तेनैवं कृतमित्याह-यमाद्यो महान् स सर्वः परार्थ एव परप्र. योजन एव भवति । परिवृत्तिरिति दृशां कृतावकाश इत्यनेन विशिष्टस्य वस्तुन आदानात् । तमः क्षिपन्नित्यनेनास्य वस्तुनः अपोहात्, भवतीत्यादिना अर्थान्तरन्यासात् । तथा चोक्तम्-'विशिष्टस्य यदादानमन्यापोहेन वस्तुनः । अर्थान्तरन्यासवती परिवृत्तिरसौ यथा ॥' इति ॥
स-सन्देहः८७७-अशनियमसौ, कुतो निरभ्रे.
शित-शर-वर्षम-सत् तदप्य-शार्ङ्गम् ॥ इति मदन-वशो मुहुः शशाऽङ्के
रघु-तनयो, न च निश्चिकाय चन्द्रम् ॥६८॥ अशनिरित्यादि-असौ यश्चन्द्रः किमयमशनिवजं, असौ कुतो निरभ्र नभसि कुतः, यतोऽसौ मेघादुत्पद्यत इति । उत निशितानां शराणां वर्ष तदप्यशाङ्गमविद्यमानधनुः असदविद्यमानमित्ययं मदनवशः कामाभिभूतो मुहुः क्षणं शशाङ्के शशाङ्कविषये रघुतनयो ऽभूदित्यर्थात् द्रष्टव्यम् । न च चन्द्रं निश्चिकाय निश्चि. नोति स । '२५२५। विभाषा चेः १७।३।५८।' इति कुत्वम् । ससन्देह इति । अशनिशरवर्षाभ्यां उपमेयस्य चन्द्रस्य तत्वं अशनिशरवर्षमिति प्रयो. कुरभिधानात् । कुतो निरभ्रे तदप्यशार्ङ्गमिति पुनरुपमानोपमेययोर्भेदाभि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानकै 'सीताऽभिज्ञानदर्शन' नाम दशमः सर्ग:-२८९ धानात् न निश्चिकाय चन्द्रमिति स्तुत्यर्थे सन्देहवचोऽमिधानाच्च । तथा चो. कम्-'उपमानोपमेयस्य तत्वं च वदतः पुनः ॥ ससन्देहवचः स्तुत्यै ससन्देहं विदुर्यथा ॥ इति ॥
अनन्वय:८७८-कुमुद-वन-चयेषु कीर्ण-रश्मिः
क्षत-तिमिरेषु च दिग्-वधू-मुखेषु ॥ वियति च विललास तदू-वदिन्दुर्,
विलसति चन्द्रमसो न यद्-वदन्यः ॥ ६९॥ कुमुदवनचयेग्वित्यादि-कुमुदवनानां चयेषु समूहेषु, दिग्वधूमुखेषु, वियति च, क्षततिमिरेषु खण्डिततमःसु यतस्तेषु विकीर्णरश्मिः क्षिप्तमयूखः विललास तद्वदिन्दुः शोभते स्म । चन्द्रमसः सकाशात् अन्यो यद्वयथा न विकसति तथा विललास । इदमुक्तं भवति । इन्दुर्विललास चन्द्र इवेति । अनन्वय इति सत्सदृशस्य साम्यस्याविवक्षातश्चन्द्रस्योपमानोपमेयत्वात् । तथा चोक्ता म्-'यत्र तेनैव तस्य स्यादुपमानोपमेयता ॥ सादृश्यस्याविवक्षातस्त्रमित्याहुरनन्वयम् ॥' इति ।
उत्प्रेक्षाऽऽवयवः८७९-शरणमिव गतं तमो निकुञ्ज
विटपि-निराकृत-चन्द्र-रश्म्यरातौ ॥ पृथु-विषम-शिलाऽन्तराल-संस्थं
स-जल-घन-द्युति भीत-वत् ससाद. ॥ ७० ॥ शरणमित्यादि-पृथुविषमशिलानां यान्यन्तरालानि तेषु संस्थं संतिष्ठमानं सत्तमः निकुळे गहने विटपिमिनिराकृताश्चन्द्रस्य रश्मय एवारातयो यस्मानिकुञात् तस्मिन् ससाद विलीनं शरणमिव । यथा कश्चित् भीतो दुर्गे निली. यते । सजलस्य धनस्येव धुतिर्यस्य तमसः । उत्प्रेक्षावयव इति । भीतवत्स. सादेति उपमाश्लेषलक्षणस्य श्लिष्टस्यार्थेन योगात् शरणमिव गतमित्युत्प्रेक्षायो. गात्, 'विटपिनिराकृतचन्द्ररश्म्यरातौ' इति रूपकार्थेन योगात् । तथा चोक्तम्-श्लिष्टस्यार्थेन संयुक्तः किंचिच्चोत्प्रेक्षयान्वितः ॥ रूपकार्थेन च पुनरुत्प्रेक्षावयवो यथा ॥' इति ॥ 'विटपितिरस्कृतचन्द्ररश्मियोगः' इति पाठान्तरं तन्त्र रूपकार्थों नास्तीति असंपूर्णलक्षणता ॥
संसृष्टिः८८०-अथ नयन-मनोहरो ऽभिरामः
स्मर इव चित्त-भवो ऽप्य-वाम-शीलः॥
भ० का० २५ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९९ भट्टिकाव्ये तृतीये प्रसन्न काण्डै लक्षणे-रूपें प्रथमो वर्गः, ...: रघु-सुतमनुजो जगाद वाचं
, - स-जल-घन-स्तनयित्नु-तुल्य-घोषः-॥ ७१ ॥ __ अथेत्यादि-अथ चन्द्रदर्शनानन्तरं रघुसुतं राममभिरामः कामाभिभूतस्वादाभिमुख्येन रम्यत इति । अनुजः कनीयान् भ्राता वाचं वक्ष्यमाणां जगाद गदितवान् । नयनमनोहरः प्रेक्षणीय इत्यर्थः । अत्र नयने मनश्चावर्जयन् नयनमनोहर इति तुल्ययोगिता । न्यूनस्य लक्ष्मणस्याधिकेन सहाभिरमणीयगुणसाम्य. विवक्षया अभिरमणतुल्यक्रियायोगात् । सर इव चित्तभवोऽपि तस्य चेतसि सदा भवतीति लिष्टम् । तथाप्यवामशीलो प्रतिकूल इति विरोधः । स्मरस्तु वामशीलः ) सजलधनस्तनयिनुना शब्देन तुल्यो घोषो यस्य । संसृष्टिरिति बह्वलंकारयोगात् । तथा चोक्तम्-'परामिभूता संसृष्टिर्बह्वलंकारयोगतः ॥ रचिता रत्नमालेव सा चैवं कथ्यते यथा ॥' इति ॥
आशी:--८८१-'पति-वध-परिलुप्त-लोल-केशीर्
नयन-जलाऽपहताऽञ्जनौष्ठ-रागाः ॥ कुरु रिपु-वनिता, जहीहि शोकं,
व च शरणं जगतां भवान् , क मोहः ॥ ७२ ॥ पतीत्यादि-पतिवधेन परिलुप्ता भ्रष्टा लोलाः केशा यासां रिपुवनितानाम् । नयनजलेनाभ्रुणा अपहृतमञ्जनमोष्ठरागश्च यासां ताः मन्दोदरीप्रभृतीः कुरु । शोकं जहीहीत्याशंसे । किं । क भवान् जगतां शरणमाश्रयः क्व च मोह इति । आशीरिति इष्टस्याशंसनात् । तथा चोक्तम्-'आशीरिति च केषांचिदलंकारतया मता ॥ सौहृदस्याविरोधोक्तौ प्रयोगो ऽस्याश्च तद्यथा ॥' इति ॥
हेतुः८८२-अधिगत-महिमा मनुष्य-लोके
वत सुतरामवसीदति प्रमादी, ॥ गज-पतिरुरु-शैल-शृङ्ग-
वर्मा गुरुरवमज्जति पङ्क-भा, न दारु.॥ ७३ ॥ अधिगतमहिमेत्यांदि-मनुष्यलोके यो ऽधिगतमहिमा प्राप्ताधिपत्यः सप्र. मादी शोकादिषु प्रमादवान् बत कष्टमवसीदति न कार्यसमर्थो भवति । कुत एतदित्याह-गजपतिः उरुशैलशृङ्गवा महाशैलशृङ्गप्रमाणं वर्म वपुर्यस्य सः। पङ्कभाक् पकं भजतीति । २९७६। भजो ण्विः ।३।२।६२।' पङ्कमवतीर्णः सन् अवमजति अवसीदति । यस्मादसौ गुरुः, न पुनरु काठं तस्मान्मुन्च शोकम् । हेवुरिति गजपतेर्हेतुद्वारेण निर्देशात् अयमर्थान्तरो द्रष्टव्यः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीताऽभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः - २९१
निपुणम् -
१ ८८३ - बोद्धव्यं किमिव हि यत् त्वया न बुद्धं, किं वा ते निमिषितर्मध्य-बुद्धि- पूर्वम्, ॥ लब्धऽऽत्मा तव सु॒कृतैर॑निष्ट- शङ्की स्नेह घो घटयति मां तथापि वक्तुम्. ॥ ७४ ॥
बोद्धव्यमित्यादि - किमिव तद्बोद्धव्यं ज्ञातव्यमस्ति नैवेत्यर्थः । यश्वया न बुद्धं बुद्ध्या विज्ञेयं तव किंचिचेष्टितमपि नोपेक्षापूर्वकं यतो निमिषितमप्यक्ष्णोनिमीलनमपि भबुद्धिपूर्वकं नैवेत्यर्थः । यद्येवं किमित्यस्मानुपदिशसीत्याहलब्धात्मेति । तथापि सुकृतैर्लब्धात्मा लब्धजन्मा स्नेहौघः स्नेहसमूहः । अनिष्टशङ्की अनिष्टशङ्कनशीलः । मां वक्तुं वदेति घटयति । निपुणमिति अर्थावगा - ढत्वादस्य चोदात्तेऽन्तर्भावो द्रष्टव्यः । भाविकत्वमित्यलंकार उक्तः । तद्बन्धवि. षयत्वात्पृथक् प्रदर्शयिष्यति ॥
८८४ - सौमित्रेरिति वचनं निशम्य रामो
·
-
जृम्भान्वान् भुज-युगलं विभज्य निद्रान् ॥ अध्यष्ठाच् छिशयिषया प्रवाल-तल्पं रक्षायै प्रति-दिशमादिशन् प्लवङ्गान् ॥ ७५ ॥ इति भट्टिकाव्ये दशमः सर्गः ॥ सौमित्रेरित्यादि — इत्येवं सौमित्रेः लक्ष्मणस्य वचनं निशम्य श्रुखा रामो जृम्भावान् जातजृम्भिकः जृम्भणं जृम्भा । ' ३२८० । गुरोश्च हलः | ३ | ३|१०३।' इत्यकारः । टाप् । निद्वान् निद्रां गच्छन् । '११२८ | द्रा कुत्सायां [गतौ।' इत्यस्मादादादिकस्य निपूर्वस्य शतरि रूपम् । शिशविषया शयितुमिच्छया । भुजयुगलं विभज्य एकं शिरःस्थाने न्यस्य द्वितीयं शरीरस्योपरि प्रसार्येत्यर्थः । विभुज्येति पाठान्तरम् । तत्र क्रोडभागे वक्रीकृत्येर्थः । प्रवालतल्पं पल्लवशयनीये अध्यष्ठात् अधिष्ठितवान् । '२२२३ । गाति-स्था - | २|४|७७१' इति सिचो लुक् । '२२७६। प्राक् सितात् - १८१३६३|' इत्यादिना षत्वम् । समुद्रदिदृक्षया नियमपूर्वं सुष्वापेत्यर्थः । रक्षायै रक्षानिमित्तं लवङ्गानादिशन् नियोजयन् । प्रतिदिशं दिशि । '६७७ । अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः | ५|४|१०७ | इति टच् । तत्र दिक्शब्दस्य पठितत्वात् ॥
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री- भट्टिकाव्ये तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्यरूपे कथानके 'सीताऽभिज्ञानदर्शनं' नाम दशमः सर्गः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
एकादशः सर्गःमाधुर्यमपि काव्यस्य गुण उक्तः । तथा चोक्तम्-'श्राव्यं नातिसमखाथै काव्ये मधुरमिष्यते' इति । तत्प्रदर्शनार्थ लङ्कागतप्रभातवर्णनमधिकृत्याह८८५-अथा ऽस्तमासेदुषि मन्द-कान्तौ
पुण्य-क्षयेणेव निधौ कलानाम् ॥ समाललम्बे रिपु-मित्र-कल्पैः
पझैः प्रहासः कुमुदैर् विषादः ॥१॥ अथेत्यादि-अथानन्तरं कलानां निधौ चन्द्रमसि अस्तं पर्वतमासेदुषि गतवति । यथा कसिंश्चित् पुण्यक्षयेणावसानमासेदुषि । ३०९७। भाषायां सद-वस -३२२१०८' इति लिटः कसुरादेशः । मन्दकान्तावित्यस्तगमने पूर्वलिङ्गं दर्श. यति । रिपुकल्पैः पझैः प्रहासः विकासः, मित्रकल्पैः कुमुदैर्विषादः संकोचः समाललम्बे समालम्बितः॥ ८८६-दूर समारुह्य दिवः पतन्तं
भृगोरिवेन्दु विहितोपकारम् ॥ बद्धा ऽनुरागो ऽनुपपात तूर्ण
तारा-गणः संभृत-शुभ्र-कीर्तिः ॥२॥ दूरमित्यादि-दूर दिव आकाशस्य भागं समारुह्य पश्चात्तत एवाकाशात् भृगोरिव प्रपातादिव पतन्तमिन्दु तारापतिमनु पश्चात् वारागणः विहितोपकारं तदुदयेन तारागणाप्यायनात् बद्धानुरागः अस्तगमनकाले अनुगतरक्तभावः संभृता विपुलींकृता शुभ्रा निर्मला कीर्तियन स तारागणः पपात । यथा कमिश्वित्स्वामिनि भृगोः पतति पश्चारस्वामिभक्तया भृत्यलोको बद्धानुरागः संभृ. तशुभ्रकीर्तिः पतति तद्वदिति ॥ ८८७-क ते कटाक्षाः, व विलासवन्ति
प्रोक्तानि वा तानि ममैति मत्वा ॥ लङ्काऽङ्गनानामवबोध-काले
तुलामनारुह्य गतो ऽस्तमिन्दुः. ॥ ३ ॥ कत इत्यादि-ये कटाक्षाः सविलासास्तिर्यग्दृष्टयः, यानि च प्रोकानि जल्पितानि विलासवन्ति, तदुभयं न मम विद्यते । लङ्काङ्गनानां तु मुखेन्दवः सकटाक्षाः सविलासाः सजल्पिताश्च । अतो यावन्न विबुध्यन्ते तावदपक्रमणं युक्तमिति मत्वा निरूप्य तुलामनारा समानतामलब्ध्वा निःसंशयो वा भूत्वा । तत्प्रबोधकाले । लकाङ्गनानामेव । गतो ऽस्तमिन्दुः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं नाम एकादशः सर्ग:- २९३ ८८८-मानेन तल्पेष्व-यथा-मुखीना
मिथ्या-प्रसुप्तैर् गमित-त्रियामाः॥ स्त्रीभिर् निशाऽतिक्रम-विह्वलाभिर्
दृष्टे ऽपि दोषे पतयो ऽनुनीताः ॥४॥ मानेनेत्यादि-पतयस्तल्पेषु शयनीयेषु मानेनायथामुखीनाः परावृत्त. मुखाः । १८०७। यथामुखसंमुखस्य दर्शनः खः ।५।२।६।' परावृत्तत्वात् प्रतिबिम्बाश्रयवत्तेषु योषितां प्रतिबिम्बमिव मनो न प्रसादीभवतीत्येवं मिथ्याप्रसुप्तरलीकनिद्राभिः गमितत्रियामाः प्रेरितप्रथमादिप्रहराः। दृष्टे ऽपि दोषे गोत्रस्ख. लीतादौ । पतयः स्त्रीभिरनुनीता यतो निशातिकमात्पर्यवसानात् विकृवा विह्वलास्ताः ॥ ८८९-ईर्ष्या-विरुग्णाः स्थिर-बद्ध-मूला
निरस्त-निःशेष-शुभ-प्रतानाः॥ आप्यायिता नेत्र-जल-प्रसेकैः
प्रेम-द्रुमाः संरुरुहुः प्रियाणाम् ॥ ५ ॥ ईर्ष्याविरुग्णा इत्यादि-प्रियाणां प्रेमद्रुमाः प्रेमाणि द्रुमा इव । स्थिर निश्चलं बद्धमूलं उत्पत्तिकारणं येषां ते ईर्ष्याविरुग्णा अत एव निरस्ताः निःशेषाः शुभा एव हसितजल्पितादयः प्रतानाः शाखा येषां ते । प्रसादनानन्तरं नेत्रज. लप्रसेकैराप्यायिताः संरुरुहुः पुनर्नवीभूताः स्थिरबद्धमूलत्वात् ॥ ८९०-ततः समाशङ्कित-विप्रयोगः
पुनर्-नवीभूत-रसो ऽवितृष्णः ॥ स्मरस्य सन्तं पुनरुत-भावं
ना ऽऽवर्तमानस्य विवेद लोकः ॥ ६ ॥ तत इत्यादि-प्रेमद्रुमरोहणानन्तरं लोकः समाशक्षितविप्रयोगो विप्रयोगो. ऽस्माकमासनवर्तीति पुनर्नवीभूतरसः अभिनवीभूतसुरतेच्छः सरस्य कामस्थ आवर्तमानस्य पुनःपुनः प्रवर्तनात् । भवितृष्णः सामिलापः सन्तमपि विद्यमा. नमपि पुनरुक्तभावं पौनःपुन्यं न विवेद । भाशक्षितविप्रयोगवादपूर्वमिव ज्ञातवानित्यर्थः ॥ ८९१-वृत्तौ प्रकाशं हृदये कृतायां
सुखेन सर्वेन्द्रिय-संभवेन ॥ संकोचमैवा ऽसहमानमस्था
द-शक्त-वद् वञ्चित-मानि चक्षुः ॥७॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४ भट्टि-काव्ये तृतीये प्रेसन-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
वृत्तावित्यादि-सुरतकाले श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानां इन्द्रियाणां शब्द. स्पर्शरूपरसगन्धग्रहणात् सर्वेन्द्रियसंभवं सुखम् । अथवा सर्वमिन्द्रियं यत्रेति सर्वेन्द्रियः कायः। तत्संभवं सुखं सर्वेन्द्रियसंभवम् सुखं तथाह्यालिङ्गनचुम्बनदर्शनच्छेदनेषु पुरुषोपसृष्टेषु तत्र प्रयुज्यमाने काये सुखमुत्पद्यते । तेन सुखेन हृदये चेतसि प्रकाशं स्पष्टं वृत्तौ कृतायां चक्षुर्वञ्चितमिवात्मानं मन्यमानम् । '२९९३। आत्ममाने खश्च ।३।२।०३।' इति णिनिः । संकोचमेव निमीलनमेवा. स्थात् अनुष्टितवत् असहमानमिति सर्वेन्द्रियसंभवस्य सुखस्य हृदये वृत्तिं सोटुमपारयदित्यर्थः । अशक्तवत् यथा कश्चिदसमर्थो ऽन्यसंभवां संपदं सोढुमसहमानः संकोचमनुतिष्ठति ॥ ...८९२-पीने भटस्योरसि वीक्ष्य भुग्नांस्
तनु-त्वचः पाणि-रुहान सु-मध्या ॥ इच्छा-विभङ्गाऽऽकुल-मानसत्वाद्
भर्ने नखेभ्यश् च चिरं जुजूरे. ॥८॥ पीन इत्यादि., काचित् सुमध्या सुमध्यमा नखैः व्यापद्यमाना अहमध्यस्थ क्षतं विधास्यामीति भटस्योरसि पीने कठिने भुग्नान् कुञ्चितान् । भन्नानिति पाठा. न्तरम् । पाणिरुहानखान् वीक्ष्य भत्रे नखेभ्यश्च चिरं जुजूरे कुध्यति स । कथ. मस्य वक्षः कठिनं मम च नखास्तनुत्वचो न कठिना इति । १२३०। पूरी ।१२३३॥ जूरी हिंसावयोहान्योः' इत्यस्यात्मनेपदिनो रूपम् । '५७५। क्रुध-द्रुह-१॥४॥३७॥" इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञा। कलाजुजूर इत्याह-इच्छाविभङ्गाकुलमानसत्वात चिकीर्षिताकरणेनाकुलचित्तत्वात् ॥ ८९३-स्रस्ताऽङ्ग-चेष्टो विनिमीलिताऽक्षः ..
स्वेदाऽम्बु-रोमोद्गम-गम्य-जीवः ॥ अ-शेष-नष्ट-प्रतिभा-पटुत्वो
गाढोपगूढो दयितैर् जनो ऽभूत्.॥९॥ । स्रस्ताङ्गचेष्ट इत्यादि-दयितैर्गाढोपगूढः आलिङ्गितः सन् स्त्रीजनः अशे. पनष्टप्रतिभापटुत्वो ऽभूत् । अशेषं नष्टं प्रतिभाया बुद्धेः पटुत्वं यस्येति । एवं च कृत्वा सस्ताङ्गचेष्टो ऽपगतकायव्यापारः विनिमीलिताक्षः सुखानुभवानिमीलितलोचनः । मृतस्तीत्याह-वेदाम्बुरोमोद्गमगम्यजीवः खेदाम्बुरोमोद्माभ्यां लिङ्गाभ्यां गम्यमानसंज्ञः॥ ८९४-तमः, प्रसुतं मरणं, सुखं नु,
मूर्छा नु, माया नु मनोभवस्य, ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्गः - २९५
किं तत् कथं वैत्युपलब्ध-संज्ञा विकल्पयन्तो ऽपि न संप्रतीयुः ॥ १० ॥
❤
तम इत्यादि - कामुका अपि परतावस्थाया उत्तरकालं उपलब्धसंज्ञा विकल्पयन्ति । तमो नु किमन्धकारं, प्रसुप्तं नु किं प्रकर्षेण सुप्तं, मरणं नु मरणावस्था नु, सुखं नु मूर्च्छा नु, मनोभवस्य वा मायेति किं तद्भवति । कथं वा केन प्रकारेण तत्स्यात् । इत्येवं विकल्पयन्तोऽपि न संप्रतीयुः, न परमार्थ ज्ञातवन्त इत्यर्थः ॥
?
८९५ - वक्षः स्तनाभ्यां, मुखमाननेन गात्राणि गात्रैर् घटयन्नं मन्दम् ॥ स्मरातुरो नैवं तुतोष लोकः, पर्याप्तता प्रेम्ण कुतो विरुद्धा. ॥ ११ ॥
वक्ष इत्यादि - वक्षोमुखगात्राणि स्वानि स्तनादिभिः स्त्रीसंबन्धिभिर्घटयन् संश्लेषयन् अमन्दं दृढम् | १३४ | ङमो ह्रस्वादचि ङमुद्र - १८१३|३२|' स्मरातुरो लोको नैव तुतोष तुष्टिं न जगाम । यतः पर्याप्तता प्रेम्णि कुतो 'विरुद्धा । नैव, तस्याविरुद्धत्वात् ॥
८९६ - स्रस्तऽङ्ग-यष्टिः परिरभ्यमाणा संदृश्यमाना॒ऽप्यु॑पसंहृता॒ऽक्षी ॥ अनूढमाना शयने नवोढा परोपकारक - रसैव तस्थौ ॥ १२ ॥
स्रस्ताङ्गयष्टिरित्यादि — काचिन्नवोढा परिरभ्यमाणा पत्या आलिङ्ग्य्माना स्वस्ताङ्गयष्टिः न प्रतीपमालिङ्गति । संदृश्यमानापि मुखमुन्नमय्य उपसंहृताक्षी निमीलितलोचना न प्रतीपं पश्यति मानं नैवाचरतीति । अनूढमानापि असंहतमानापि एवंविधापि सती परोपकारैकरसैव तस्थौ । भर्तुरुपकारैकाभिप्रायैव अवस्थिता नात्मोपकाराय ॥
८९७ - आलिङ्गितायाः सहसा त्रपा - वांस् त्रासाऽभिलाषाऽनुगतो रताऽऽदौ ॥ विश्वासिताया रमणेन वध्वा
विमर्द- रम्यो मदनो बभूव ॥ १३ ॥
आलिङ्गिताया इत्यादि -- कस्याश्चिद्वध्वा रतात्प्राक् रमणेन सहसा तत्क्षणं आलिङ्गितायास्त्रपावान्मदनो बभूव । रतादौ स्तारम्भे त्रासाभिलाषाभ्यामनुगतो बभूव । विश्वासितायाः शनैर्विश्वासं कारितायाः विमर्दरम्यो बभूव वासाभावात् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
'
".
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६ भट्टिकाव्ये – तृतीये प्रसन्न - काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ८९८ - सामोन्मुखेना ऽऽच्छुरिता प्रियेण दत्ते se काचित् पुलकेन भेदे ॥ अन्तः-प्रकोपाऽपगमाद् विलोला वशीकृता केवल - विक्रमेण ॥ १४ ॥
सामोन्मुखेनेत्यादि - अथ काचित्कोपान्मानवती प्रियेण सामोन्मुखेन सामपरेण प्रसादयता आच्छुरिताख्येन नखकर्मणा संस्पृष्टा सती पुलकेन रोमाचेन भेदे उनमे दत्ते सति अथ अन्तः प्रकोपस्यापगमात् विलोला विलोकबुद्धिः केवलविक्रमेण हठाड्रहणेनैव वशीकृता, उपभुक्तेत्यर्थः ॥
८९९ - गुरुर् दधाना परुष- त्वम॑न्या
कान्ता ऽपि कान्तेन्दु-कराऽभिमृष्टा ॥ प्रह्लादिता चन्द्र-शिलैव तूर्णं क्षोभात् स्रवत् - स्वेदजला बभूव ॥ १५ ॥
P
1
गुरुरित्यादि - अन्यापि काचित् स्त्री कान्ता कमनीयरूपा गुरुः धीरा । *५०२। वोतो गुणवचनात् | ४ | ३ | ४४ | ' इति वा ङीप् । न भवति । दधाना पर पत्वं नैर्यम् । कान्तेन भर्त्रा इन्दुनेव कराभिसृष्टा सती प्रह्लादिता सुखिता । क्षोभात् चेतसो विकारात् तूर्णे स्स्रवत्स्वेदजला बभूव । चन्द्रशिलेव चन्द्रमणिरिव । सा गरीयसी कान्ता परुषत्वं काठिन्यं दधाना इन्दुना कराभिमृष्टा प्रह्लादिता सुखितेव क्षोभात्स्वप्रकृतिविकारात् स्रवज्जला भवति ॥
९०० - शशाङ्क- नाथाऽपगमेन धूखां मूर्च्छा - परीतामिव निर्-विवेकाम् ॥ ततः सखीव प्रथिताऽनुरागा प्राबोधयत् द्यां मधुराऽरुणश्रीः ॥ १६ ॥
शशाङ्केत्यादि - ततो ऽनन्तरं यथा काचित् स्त्री नाथस्य भर्तुरपगमेन वियोगेन धूम्रा मलिना मूर्च्छापरीता निश्चेतना अतएव निर्विवेका विवेक्तुमशक्ता सती सख्या प्रकाशित स्नेहया प्रबोध्यते तद्वद् द्यामाकाशं शशाङ्कनाथस्यापगमेन अस्तगमनेन धूम्रां धूसरतां गतां निर्विवेकां अविद्यमानविशेषां अरुणश्रीः आदित्यलक्ष्मीरिति मधुराभिनवा प्रथितानुरागा प्राबोधयत्प्रकाशितवती ॥
९०१ - अ - वीत- तृष्णो ऽथ परस्परेण क्षणादिवाऽऽयात-निशाऽवसानः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्ग:- २९७
दुःखेन लोकः परवानवा ऽगात्
समुत्सुकः स्वप्न-निकेतनेभ्यः ॥ १७॥ अवीतेत्यादि-अथानन्तरं लोकः परस्परेणान्योन्येन दयितो दयितया दयितापि दयितेन अवीततृष्णः अनपगतसंभोगामिलापः अतएव क्षणादिव द्रुतमिवायातं निशावसानं यस्य । समुत्सुकः उत्कण्ठितः परवानिव पराधीन इव खमनिकेतनेभ्यः वासगृहेभ्यो दुःखेन अगात् निर्गतवान् ॥ ९०२-अर्थोत्थिताऽऽलिङ्गित-सन्निमग्नो
रुद्धः पुनर् यान गमने ऽनभीप्सुः ॥ व्याजेन निर्याय पुनर् निवृत्तस्
त्यक्ताऽन्य-कार्यः स्थित एव कश्चित्. ॥ १८ ॥ अोत्थितेत्यादि-शयनात अर्धमुस्थितं यस्येत्य/त्थितः । आहितान्यादिषु द्रष्टव्यः । शयनस्य वा अर्धादुस्थित इति योज्यम् । स चालिङ्गितो दयितया सनिमनः शयने सुतः। पुननिर्गच्छन् रुद्धो विस्तः। गमने अनभीप्सुरपि निर्याय व्याजेन निमित्तेन पुनर्निवृत्तः । प्रविष्टस्त्यक्तान्यकार्यः स्थित एवं कश्चित्कामी ॥ ९०३-तालेन संपादित-साम्य-शोभं
शुभाऽवधानं स्वर-बद्ध-रागम् ॥ पदैर् गताऽर्थ नृप-मन्दिरेषु
प्रातर् जगुर् मङ्गल-वत् तरुण्यः ॥ १९ ॥ तालेनेत्यादि-नृपमन्दिरेषु रामणादिराजवेश्मसु प्रभातकाले तरुण्यो मङ्गलवत् मङ्गलोपेतं जगुः गायन्ति स । तालेन क्रियाकालमानेन संपादिता साम्य. शोभा यत्र गायनक्रियायां, शुभावधानं शोभनमवधानं चित्तैकाग्रता यत्र, स्वरबद्धरागं षड्जादिभिः स्खरैर्बद्धो ग्रामरागो यत्र, पदैः सुप्तिङन्तर्गतार्थ परिच्छिमार्थ, निरर्थकपदरहितमित्यर्थः । अनेन खरगतं पदगतं लयगतमवधानगतमिति चतुर्विधं गीतमाख्यातम् ॥ ९०४-दुरुत्तरे पङ्क इवा अन्धकारे
मनं जगत् सन्तत-रश्मि-रजुः॥ प्रनष्ट-मूर्ति-प्रविभागमुद्यन्
प्रत्युजहारेव ततो विवस्वान्. ॥ २० ॥ दुरुत्तर इत्यादि-अन्धकारे पङ्क इव दुरुत्तरे दुःखेनोत्तीर्यत इति । मनं प्रविष्टं जगत् । यतः प्रनष्टमूर्तिप्रविभागं प्रनष्टः स्थावरजङ्गममूर्तीनां प्रविभागो Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८ -भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, यस्मिन् तत् । विवस्वानुद्यन् उद्गच्छन् सन्ततरश्मिरज्जुः प्रवितता रश्मयो मयूखा एव रजवो येन सः प्रत्युजहारेव उद्धृतवानिव । तत इत्यन्धकारात् ॥
९०५-पीतोष्ठ-रागाणि हृताऽञ्जनानि
. भास्वन्ति लोलैरलकैर् मुखानि ॥ ... प्रातः कृताऽर्थानि यथा विरेजुस्
तथा न पूर्वेधुरीलंकृतानि. ॥ २१ ॥ पीतौष्ठरागाणीत्यादि-मुखानि वधूनामित्यर्थात् । यथा प्रातः प्रभाते विरेजुः तथा पूर्वेयुः पूर्वस्मिन्नहनि अलंकृतानि न रेजः । तेषामकृतार्थत्वात् । तानि पुनः कृतार्थानि कृतकार्याणि । यतो दयितैः पीतौष्ठरागाणि ओष्ठचुम्बनात् । हृताञ्जनानि चक्षुषोरपि चुम्बनात् अपगतकजलानि लोलैराकुलैरलकैः कचग्रहाकर्षणात् । भास्वन्ति दीप्तिमन्ति ॥ ...९०६-प्रजागराऽऽताम्र-विलोचनाऽन्ता
निरञ्जनाऽलक्तक-पत्र-लेखाः॥ .. तुल्या इवा ऽऽसन् परिखेद-तन्व्यो
वास-च्युताः सेवित-मन्मथाभिः॥ २२ ॥ प्रजागरेत्यादि-भर्तृभिः सहैकत्र यच्छयनं स वासः तसाच्युताः काश्चित् तन्व्यः सेवितमन्मथाभिः अनुष्ठितसुरतामिः तुल्या इवासन् । यतः प्रजागराता. भ्रविलोचनान्ताः दयितागमनप्रतीक्षणात् यः प्रजागरस्तेन ताम्रनेत्रपर्यन्ताः । नायात इति गृहीतप्रसाधनतया निरञ्जनालक्तकपत्रलेखाः यदि वा अन्यत्र शयित इति रोदनात् निरञ्जनाः चित्तोन्माथादितस्ततः पादविक्षेपात विगतालककाः शयने प्रतिक्षणमुद्वर्तनपरिवर्तनात्कपोलादिभ्यो निष्पत्रलेखा इति खे. दाच्च तन्व्यः कृशाङ्ग्यः ॥ ९०७-आबद्ध-नेत्राऽञ्जन-पङ्क-लेशसू
ताम्बूल-रागं बहुलं दधानः॥ चकार कान्तो ऽप्यधरो ऽङ्गनानां
सहोषितानां पतिभिर् लघुत्वम् ॥ २३ ॥ . आबद्धेत्यादि कासांचिदङ्गनानां पतिभिः सहोषितानामप्यधरः लघुत्वं दौर्भाग्यं चकार, सूचितवानित्यर्थः । यतस्ता ईप्सितसुरताप्राल्या रुदितास्ततश्च बद्धो लग्नो नेत्राञ्जनपङ्कलेशो यस्य सोऽधरो दयितैरपीतत्वाच. बहुलं ताम्बूलरागं दधानः कान्तो ऽपि लघुत्वं चकार ॥ .९०८-चसृषि कान्तान्यपि साऽञ्जनानि
ताम्बूल-रक्तं च स-रागोष्ठम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'प्रभातवर्णन' नाम एकादशः सर्गः- २९९
कुर्वन् स-वासं च सु-गन्धि वक्रं
चक्रे जनः केवल-पक्ष-पातम्. ॥ २४ ॥ चझूषीत्यादि-कान्तान्यपि शोभनान्यपि च षि, विकचोत्पलद्युतित्वात् । साञ्जनानि कुर्वन् स्त्रीजनः, प्रातर्गृह्यमाणप्रसाधनत्वात् । सरागं चोष्टं, स्वभावतो बिम्बफलाकारत्वात् । ताम्बूलरक्तं कुर्वन् । स्वभावतश्च सुगन्धि वक्रं मुखं सवासं वासयुक्तं कुर्वन् । केवलपक्षपातं समत्वं चक्रे अञ्जनादीनां निरर्थकत्वात् ॥ ९०९-क्षतैरसंचेतित-दन्त-लब्धैः ।।
संभोग-काले ऽवगतैः प्रभाते ॥ अ-शङ्कता ऽन्योन्य-कृतं व्यलीकं
वियोग-बाह्यो ऽपि जनो ऽतिरागात् ॥ २५ ॥ 'क्षतरित्यादि-अस्या मया दत्तं अस्य च मयेति संभोगकाले रागान्धतया असंकेतितान्यज्ञातानि दन्तेभ्यो लब्धानि यानि क्षतानि । १८०२। चित संचेतने' इति स्वार्थिकण्यन्तस्य रूपम् । प्रभातकाले अवगतैष्टैः वियोगबाह्यो ऽपि सुप्तोऽपि कामिजनः अतिरागात् अतिनेहात् अन्योन्यकृतं अन्योन्येन कृतं व्यलीक अपराध अशङ्कत विकल्पितवान् । लङि रूपम् । किमस्यान्यया हताशया दत्त. मिति योषिदशङ्कत, पुरुषो ऽपि किमन्येन धूर्तेनास्या इति ॥ ९१०-नेत्रेषुभिः संयुत-पक्ष्म-पत्रैः
कर्णाऽन्त-कृष्टैरुरु-केश-शूलाः ॥ स्तनोरु-चक्रास् तत-कर्ण-पाशाः
स्त्री-योध-मुख्या जयिनो विचेरुः ॥ २६ ॥ नेत्रेषुभिरित्यादि-नेत्राणि इषव इव तैः संयुतानि संयुक्तानि पक्ष्माण्येव पत्राणि येषां तैः। कर्णान्तकृष्टैः कर्णान्तविश्रान्तैः उपलक्षिताः स्त्रियो योधमुख्या इव उरुकेशशूलाः उरवो महान्तः केशाः शूला इव येषाम् । स्तनोरुचकाः स्तनाः उरूणि चक्राणीव येषाम् । ततकर्णपाशाः तताः कर्णाः पाशा इव येषां ते जयिनो लब्धविजया विचेरुः भ्रान्ताः ॥ ९११-पयोधरांश चन्दन-पङ्क-दिग्धान्
वासांसि चा ऽमृष्ट-मृजानि दृष्ट्वा ॥ स्त्रीणां स-पन्यो जहषुः प्रभाते
मन्दायमानाऽनुशयैर् मनोभिः ॥ २७ ॥ पयोधरानित्यादि-चन्दनपङ्कदिग्धान् आप्लुतचन्दनस्वात् । वस्त्राणि च अमृष्टमृजाति, अनपनीतशुद्धभावानि स्त्रीणां दृष्ट्वा प्रभाते तरसपत्यो मनोभिः न Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०० भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः,
बाह्यं जहृषुः हृष्टाः । अप्राप्तसुरतत्वात् मन्दायमानानुशयैः मामिः सह शयिता इति तासु ये अनुशयाः अक्षान्तयो जाताः ते मन्दायमानाः शनैः शनैखनूभवन्तो येषु मनःसु तैरित्यर्थः ॥
९१२ - स्मराऽऽतुरे चेतसि लब्ध- जन्मा रराज लोलोऽपि गुणापहार्यः ॥ कुतूहलान् नेत्र - गवाक्ष-संस्थः पश्यन्निवा ऽन्योन्य-मुखानि रागः ॥ २८ ॥
स्मरातुर इत्यादि - दम्पत्योः प्रातरन्योन्यस्य मुखं पश्यतोः चक्षुषो रागो वर्ण्यते । स्मरातुरे कामातुरे चेतसि लब्धजन्मा लब्धोदयः रागो रक्तभावः नेत्रगवाक्षसंस्थः नेत्रयोर्गवाक्षयोरिव स्थितः कुतूहलात् कौतुकात् अन्योन्यस्य मुखानि पश्यन्निव । कीदृशं कामिन्या मुखं कामुकस्य मुखं वेति । गुणापहार्यः तत्प्रतिपक्षेण शुकगुणेन अपनेयः अत एव लोकोऽपि अचिरस्थाय्यपि रराज ॥ ९१३ गते ऽतिभूमिं प्रणये प्रयुक्तान-बुद्धि- पूर्वं परिलुप्तसंज्ञः ॥ आत्मानुभूतानपि नोपचारान्
स्मराssतुरः संस्मरति स्म लोकः ॥ २९ ॥
गते इत्यादि -- प्रणये विश्रम्भे अतिभूमिं गते प्रकृष्टावस्थां प्राप्ते सति ये अबुद्धिपूर्व अनिरूप्य स्वयं प्रयुक्ताः उपचाराः नखदन्तक्षतादयः तानात्मानुभूतानपि प्रातर्न स्मरति स्म कामिलोकः । इदमिदं मया प्रयुक्तमिति । यतः सुरतावस्थायां स्मरातुरतया परिलुप्तसंज्ञो मूढ इति ॥ ९१४ - वस्त्रैरन॒त्युल्बण- रम्य-वर्णैर् विलेपनैः सौरभ-लक्षणीयैः ॥ आस्यैश् च लोकः परितोष- कान्तै
रसूचयल् लब्ध- पदं रहस्यम्. ॥ ३० ॥
-
वस्त्रैरित्यादि – वस्त्रैः विलेपनैः सौरभलक्षणीयैः सुरभितया परिच्छेदैः आस्यैश्च व्यपगताधररागैः परितोषकान्तैर्लिङ्गभूतैः रहसि भवं सुरतं लब्धपदं प्राप्तचिह्नं लोकः प्रकाशयति स्म ॥
९१५ - प्रातस्तरां चन्दन- लिष्ठ- गात्राः
प्रच्छाद्य हस्तैरधरान् वदन्तः ॥
शाम्यन्- निमेषाः सुतरां युवानः प्रकाशयन्ति स्म निगूहनीयम्. ॥ ३१ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्गः -- ३०१
प्रातस्तरामित्यादि — गुरुजनो नखदशनक्षतं मा द्राक्षीदिति युवानः प्रातस्तरां प्रत्युषसि चन्दनलिप्तगात्रा हस्तैरधरान् प्रच्छाद्य वदन्तोऽपि शाम्यन्निमेषा अनिमिषितनेत्रा निगूहनीयं सुतरां प्रकाशयन्ति स्म नूनमेते सत्कृता येन एवमाचरन्तीति ॥
९१६ - साम्नैव लोके विजिते ऽपि वामे ! किमुद्यतं धनुरं प्रसह्यम्, ॥
हन्तुं क्षमो वा वद लोचनेपुर् दिग्धो विषेणैव किमञ्जनेन ॥ ३२ ॥
·
सानेत्यादि - हे वामे प्रतिकूलवर्तिनि ! मधुरेणाविकृतेन साम्ना लोके अस्मद्विधे जितेऽपि वशीकृते ऽपि भ्रूधनुरप्रसह्यं प्रसोदुमशक्यं उद्यतं उत्क्षिप्तम् । अथवा विलोचनेषुनेत्रशरः स्वत एव हन्तुं क्षमः ततः किमञ्जनेन च विषेण दिग्धो विषलिप्त इति वद कथय ॥
९१७ - दन्तच्छदे प्रज्वलिताऽग्नि-कल्पे
ताम्बूल - रागसू तृण-भार- तुल्यः ॥ न्यस्तः किमित्यूचुरुपेत-भावा गोष्ठीषु नारीस् तरुणीरू युवानः ॥ ३३ ॥
•
दन्तच्छद इत्यादि - प्रज्वलिताग्निकल्पे स्वभावलोहितत्वात् दन्तच्छदे ओष्ठे ताम्बूलरागः किमिति न्यस्तः । तूणभारतुल्यः निष्प्रयोजनत्वात् । इत्येवमूचुर्युवानः प्रातरित्यर्थात् । उपेतभावाः जातानुरागाः गोष्ठीषु स्थिता नारीस्तरुणीरिति ॥ ९१८ - सुखाऽवगाहानि युतानि लक्ष्म्या
शुचीनि संताप - हरायुरुणि ॥ प्रबुद्ध-नारी - मुख- पङ्क-जानि
प्रातः सरांसीव गृहाणि रेजुः ॥ ३४ ॥
सुखावगाहानीत्यादि - प्रातः प्रभाते गृहाणि सरांसीव रेजुः । सुखावगाहानि निरुपद्रवत्वात् सुखेनावगाह्यन्ते । युतानि लक्ष्म्या देवतारूपया । शुची नि पवित्राणि । संतापहराणि धर्मादिक्केशापहारीणि उरूणि महान्ति । प्रबुद्धानि विनिद्राणि । नारीमुखान्येव पङ्कजानि यत्रेति ॥ ९१९ - संमृष्ट-सिक्ता॒ऽर्चित - चारु-पुष्पैरामोदन्वद्-द्रव्य-सुगन्ध-भागैः ॥ लक्ष्मीर् विजिग्ये भवनैः स भृङ्गैः सेव्यस्य देवैरपि नन्दनस्य ॥ ३५ ॥
भ० का० २६
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२, भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
संमृष्टेत्यादि-देवैः सेव्यस्यापि नन्दनस्य लक्ष्मीर्भवनैः प्रातर्विजिग्ये वि. जिता । आदौ संमृष्टरजांसि अपनीतरजांसि पश्चासिक्तानि । पूर्वापरकालसमासः । अर्चितानि पूजितानि प्रशस्तानि चारूणि शोभनानि पुष्पाणि येषु भवनेषु संमृष्टसिक्तानि च तानि भर्चितचारुपुष्पाणि चेति विशेषणसमासः। आमोदवन्ति यानि द्रव्याणि चन्दनादीनि तैः सुगन्धो भाग एकदेशो येषां तैः । गन्धस्यत्वे तदेकान्तग्रहणादित्वं न भवति । सभृङ्गैरामोदभृतस्वात् ॥ ९२०-अक्ष्णोः पतन् नील-सरोज-लोभाद्
भृङ्गः करेणा ऽल्प-धिया निरस्तः ॥ ददंश ताम्राऽम्बु-रुहाऽभिसन्धिस्
तृणाऽऽतुरः पाणि-तले ऽपि धृष्णुः ॥ ३६ ॥ अक्ष्णोरित्यादि-नीलसरोजलोभात् नीलकमलमेतदित्यक्ष्णोः पतन्निलीयमानो भृङ्गः अल्पधिया अल्पबुद्ध्या कयाचित् करेण निरस्तः क्षिप्तः सन् तानाम्बुरुहाभिसन्धिः रक्तपद्ममेतदित्यभिसन्धिरभिप्रायो यस्य भृङ्गस्य स धृष्णुः प्रगल्भः पाणितले ऽपि ददंश दृष्टवान् । तामित्यर्थात् ॥ ९२१-विलोलन्तां चक्षुषि हस्त-वेपथु
भ्रुवोर् विभङ्गं स्तन-युग्म-वल्गितम् ॥ विभूषणानां वणितं च षट्-पदो
गुरुर् यथा नृत्य-विधौ समादधे.॥ ३७॥ विलोलतामित्यादि-यथा गुरुनृत्याचार्यों नृत्यकर्मणि कस्याश्चिच्चक्षुषि विलोलतां चलता हस्तवेपथु हस्तकम्पं भ्रुवोर्विभङ्गं नतोन्नति स्तनयुग्मवलितं प्रचलितं भूषणानां कणितं शिञ्जितं जनयति, तद् दृष्ट्वा षट्पदो ऽपि तत्समा. दधे विहितवान् ॥ ९२२-अथा ऽनुकूलान कुल-धर्म-संपदो
विधाय वेशान् सु-दिवः पुरी-जनः ॥ प्रबोध-काले शत-मन्यु-विद्विषः
प्रचक्रमे राज-निकेतनं प्रति. ॥ ३८॥ अथेत्यादि-अथानन्तरं पुरीजनो लङ्कानिवासिजनः प्रतिदिनमवाप्तकल्याणत्वात् सुदिवः । ८६०। सुप्रात-५।४।१३०।' इत्यादिना समासान्तनिपातनम् ।
१-भत्र 'तृष्णाऽऽतुरः' इति पाठो युक्त इति भाति । तेन हि · ताम्राम्बुरुहाभिसंधित्वात् मकरन्दतृष्णया पीडित इति सरलार्थः प्रतिपद्यते । यथास्थितपाठपक्षे तु सूक्ष्मत्वात्तृणसदृशमृणालतन्तुष्वातुर: सस्पृह इति कथंचिदुन्नेयम् ।. . . . . . . .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्गः-३०३
यथास्वं कुलधर्मस्य पुरस्य वा संपद्विभूतिः तस्या भनुकूलान् वेशा पथ्यानि विधाय कृत्वा शतमन्युविद्विषो रावणस्य प्रबोधकाले राजनिकेतनं प्रत्यभिलक्ष्य प्रचक्रमे गन्तुं प्रवृत्तः । ३७१५। प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम् ॥ १॥३॥४२।' इति तङ् ॥ ९२३-शैलेन्द्र-शृङ्गेभ्य इव प्रवृत्ता
वेगाज जलौघाः पुर-मन्दिरेभ्यः ॥ आपूर्य रथ्याः सरितो जनौघा
राजाऽङ्गनाऽम्भोधिमपूरयन्त. ॥ ३९ ॥ शैलेन्द्रशङ्गेभ्य इत्यादि-यथा जलानां पूराः शैलेन्द्रशृङ्गात् प्रवर्तन्ते तद्वत्पुरमन्दिरेभ्यः प्रवृत्ता जनौघाः रथ्याः सरित इवापूर्व राजाङ्गनमम्भोधिमि. वापूरयन्त पूरितवन्तः ॥ ९२४-प्रबोध-कालात् त्रिदशेन्द्र-शत्रोः
प्रागूर्व-शोषं परिशुष्यमाणाः ॥ हीना महान्तश् च सम-त्वमीयुर्
द्वास्-स्थैरवज्ञा-परुषाऽक्षि-दृष्टाः ॥ ४० ॥ प्रबोधकालादित्यादि-त्रिदशेन्द्रशत्रोः रावणस्य प्रबोधकालाप्राक् पूर्व ऊर्ध्वशोषं परिशुष्यमाणाः राजाङ्गने अवं गता एव प्रबोधकाले शोषं नीयमाना इति अन्तर्भावितण्यर्थो द्रष्टव्यः । एवं च कृत्वा कर्मण्यात्मनेपदम् । अन्ये परिशोष्यमाणा इति णिचं पठन्ति । '३३६५। ऊर्वे शुषि-३।४।४।' इति णमुल । हीनाः महान्तश्च सेवकाः समत्वं तुल्यत्वमीयुः । द्वास्थैदौवारिकैः । द्वारि तिष्ठन्तीति २९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । ७६। खरवसानयोर्विसर्जनीयः
३।१५।' इति [विसर्जनीये] १३८॥ विसर्जनीयस्य सः ।।३।३४।' अवज्ञया अनादरेण परुषमस्निग्धं यदक्षि तेनाक्ष्णा दृष्टाः ॥ ९२५-गुरूरु-चञ्चत्-कर-कर्ण-जिह्व
रैवज्ञया ऽग्राऽङ्गुलि-संगृहीतैः॥ रक्षांस्यनायास-हृतैरुपास्थुः
कपोल-लीनाऽलि-कुलैर् गजेन्द्रः. ॥ ४१ ॥ गुरुरुचञ्चदित्यादि-गुरवो ऽलघवः, उरवो महान्तः, चञ्चन्तश्चलन्तः कराः कर्णा जिह्वाश्च येषां गजेन्द्राणां तैः अवज्ञया अपाङ्गुलिसंगृहीतैः पादाङ्गुष्ठा. प्रेण यत्रस्थाने परिगृहीतः । अङ्गुलेरप्रमिति राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः । अनायासहृतैः शनैः शनैः प्रचोदितैः । मत्तत्वात् कपोल-लीनाऽलि-कुलैः रक्षासि उपास्थुः सेवामकार्षुः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४ भट्टिकाव्य-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ९२६-निकृत्त-मत्त-द्विप-कुम्भ-मांसैः
संपृक्त-मुक्तैर् हरयोऽन-पादैः॥ आनिन्यिरे श्रेणिकृतास् तथा ऽन्यैः
परस्परं वालधि-सन्निबद्धाः ॥ ४२ ॥ निकृत्तेत्यादि-अन्यैः सेवार्थ हरयः सिंहाः आनिन्यिरे आनीताः । निकु. त्तानि मत्तद्विपकुम्भमांसानि यैरमपादैः अतएव संपृक्तमुक्तैः लग्नकुम्भमुक्ताफला उपलक्षिताः श्रेणीकृता अश्रेणयः श्रेणयः कृताः । '७३८। श्रेण्यादयः-२॥१॥५९।' इति सः । परस्परं वालधिसं निबद्धाः अन्योन्यस्य पुच्छेन संयताः ॥ ९२७-उपेक्षिता देव-गणैस् त्रसद्भिर्
निशाचरैर् वीत-भयैर् निकृत्ताः ॥ तस्मिन्नदृश्यन्त सुर-द्रुमाणां
स-जाल-पुष्प-स्तबकाः प्रकीर्णाः ॥४३॥ उपेक्षिता इत्यादि-सुरदुमाणां पारिजातानां सजालाः कलिकासहिताः पुष्पस्तबकाः वीतभयैर्निशाचरैनिकृत्ताः छिन्नाः। वीतदयैरिति पाठान्तरम् । तत्र किमेतैः स्थितैरिति निर्दयैः सनाला एव छिन्नाः छिद्यमानाश्च । देवगणैस्त्रसद्भिरुपेक्षिताः । २३२१॥ वा भ्राश-३।११७०।' इत्यादिना विकल्पेन श्यन् । तस्मिन् राजागने प्रकीर्णा अदृश्यन्त सेवकजनेन ॥ ९२८-निराकरिष्णुर् द्विज-कुञ्जराणां
तृणीकृताऽशेष-गुणोऽति-मोहात् ॥ पापाऽशयानभ्युदयाऽर्थमार्चीत्
प्राग् ब्रह्म-रक्षः-प्रवरान् दशाऽऽस्यः॥४४॥ निराकरिष्णुरित्यादि-दशास्यो विबुद्धः सन् अतिमोहादत्यन्ताज्ञानात् निराकरिष्णुनिराकरणशीलः । द्विजवरानित्यर्थात् । द्विजकुअराणां प्रशस्तद्विजानां अभ्युदय हेतूनां संबन्धिनो ऽशेषा गुणाः तृणीकृता येन स तृणीकृताशेषगुणः प्राक् पूर्व सभाप्रवेशात् पापाशयान् पापचित्तवृत्तीन् ब्रह्मरक्षःप्रवरान् अभ्युदयार्थमार्चीत् ॥ ९२९-मायाविभिस् त्रास-करैर् जनाना
मप्तिरुपादान-परैरुपेतः॥
१-अत्र छन्दोभङ्गपरिहारार्थ 'श्रेणिकृताः' इत्येव युक्तं प्रतिभाति । '२१२०। च्वौ च. 1७।४।२६॥ इति शास्त्रापेक्षया 'अपि माषं मषं कुर्याच्छन्दोभङ्गं न कारयेत्' इति छन्द:शास्त्रस्य प्रबलत्वात् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्गः - ३०५
सतां विघात॒क-रसैर॑विक्षत् सदः परिक्षोभित-भूमि-भागम्. ॥ ४५ ॥
मायाविभिरित्यादि - भाप्तैरव्यभिचारिभिर्मायाविभिर्वञ्चकैः परेषां त्रासकरैः । जनानामतिरौद्रत्वात् । उपादानपरैः सतां सन्मार्गस्थितानां विधातैकरसैविनाशकस्वभावैः उपेतो दशास्यः सदः सभामविक्षत् प्रविष्टः । '२३३६ । शल इगुपधादनिटः सः | ३ | १|४५ | ' कीदृशम् | राक्षसैश्चरणभागेन परिक्षोभितभूमिभागम् ॥
९३० - विधृत - निशित- शस्त्रैस्तद् युतं यातुधानैरुरु-जठर-मुखीभिः संकुलं राक्षसीभिः ॥ श्वगणि-शत-विकीणं वागुरान्वन् मृगीभिर्
वनर्मिव स भयाभिर् देव-बन्दीभिरासीत्. ॥४६॥
विधृतेत्यादि - तत्सदो यातुधानैः विधृतनिशितशस्त्रैः गृहीततीक्ष्णशस्त्रैर्युतं युक्तमासीत् । तथा राक्षसीभिः उरुजठरमुखीभिः संकुलं व्याप्तं यथा वनं वागुरावत् सवागुरं श्वगणि (क) शत विकीर्ण आखेटकशतच्छन्नं मृगीभिः समयाभिः श्वगणि (के) भ्यो जातभयाभिः व्याप्तमासीत् श्वगणा विद्यन्ते येषामिति श्वगणि [ नः ] काः । १९२२ | अतः | ५|२|११५|' इति [ इनि ] ठक् ॥ ९३१ - जलद इव तडित्वान् प्राज्य - रत्न - प्रभाभिः प्रति- ककुभर्मुदस्यन् निस्वनं धीरमन्द्रम् ॥ शिखरमिव सुमेरोरासनं हैममुच्चैर् विविध-मणि-विचित्रं प्रा॒न्नतं सो ऽध्यतिष्ठत् ॥४७॥ इति भट्टिकाव्ये एकादशः सर्गः ॥
जलद इत्यादि - प्राज्यानां प्रभूतानां रत्नानां मणीनां प्रभाभिः तडित्वानिव जलद : प्रोन्नतारमा सर्वेषामुपरि स्थितत्वात् । प्रतिककुभं दिशि दिशि धीरमन्द्रं मन्दगम्भीरं निस्वनं उदस्यन्निक्षिपन् सुमेरोः शिखरमिव हैममासनमुच्चैरुचं विविधमणिविचित्रं नानारूपैर्मणिभिर्विचित्रं नानावर्णकमध्यतिष्ठत् समारोहति स्म ॥
इति श्री - जयमङ्गलाख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येतृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'प्रभातवर्णनं' नाम एकादशः सर्गः ॥ ११ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६ -भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
द्वादशः सर्गःभाविकत्वमलंकारः प्रबन्धविषय उक्तः । नैकदेशिकं तस्य चित्रादयो ऽर्थाः प्रवृत्तिहेतवः । तथा चोक्तम्-'भाविकत्वमिति प्राहुः प्रबन्धविषयं गुणम् । प्रत्यक्षा इव दृश्यन्ते यत्रार्था भूतभाविनः ॥ चित्रोदात्तामृतार्थत्वं कथायाः स्वभिनीतता । शब्दानाकुलता चेति तस्य हेतुं प्रचक्षते ॥' इति तत्सर्य मन्त्रनिर्णयप्रबन्धे द्रष्टव्यमिति दर्शयन्नाह९३२-ततो वि-निद्रं कृत-देवताऽचं
दृष्ट्यैव चित्त-प्रशमं किरन्तम् ॥ आविष्कृताऽङ्ग-प्रतिकर्म-रम्यं .
विभीषणं वाचमुवाच माता ॥१॥ तत इत्यादि-ततः प्रभातकालानन्तरं विभीषणं विनिद्रं प्रबुद्धम् । कृतदेवताचं कृतेष्टदेवतापूजनम् । दृष्ट्यैव स्निग्धया कायव्यापारेण चित्तप्रशमं किरन्तं प्रकाशयन्तम् । आविष्कृतं प्रदर्शितं यदङ्गस्य प्रतिकर्म प्रसाधनं तेन रम्यं माता नैकषी नाम वाचं वक्ष्यमाणामुवाच ॥ ९३३-'प्रबाधमानस्य जगन्ति धीमंस्!
त्वं सोदरस्याऽतिमदोद्धतस्य ॥ आनन्दनो नाक-सदां प्रशान्ति
तूर्ण विषस्याऽमृत-वत् कुरुष्व. ॥२॥ प्रवाधमानस्येत्यादि-हे धीमन् ! त्वं नाकसदां देवानां आनन्दनः प्रमो. दयिता सन् सोदरस्य भ्रातुर्दशाननस । गर्भावस्थायां समानमुदरं यस्येति योगवि. भागात्सभावः । अतिबलोद्धतस्य महता सामर्थ्येन दृप्तस्य जगन्ति लोकं प्रबाधमानस्य पीडयतः प्रशान्ति प्रशमनं तूर्ण कुरुष्व । अमृतवत् । यथा अमृतं देवानामानन्दनं विषस्य कालकूटनाम्नः सोदरस्य एकस्मिन् समुद्रोदरे स्थितत्वात् जगन्ति प्रवाधमानस्य प्रशान्ति कृतवदिति ॥ ९३४-कुर्यास् तथा, येन जहाति सीतां
विषाद-नीहार-परीत-मूर्तिम् ॥ स्थितां क्षितौ शान्त-शिखा-प्रतानां
तारामिव त्रास-करी जनस्य. ॥ ३ ॥ कुर्या इत्यादि-तथाप्रकारमनुतिष्ठेस्त्वं येन सीतां जहाति। विषादनीहा. रपरीतमूर्ति विषादो नीहार इव तेन परिगतदेहाम्। क्षितौ स्थितां लिममाम् । शान्तशिखापतानां अनुज्वलवेणीवन्धाम् । जनस्य त्रासकरी भयहेतुभूताम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'विभीषणागमनों नाम द्वादशः सर्गः-३०४ हेतौ टः । तारामिव । यथा काचित्तारा क्षितौ स्थिता पतिता नीहारपरीतमूर्तिः शान्तशिखाप्रताना ध्वस्तरश्मिजाला लोकत्रासकरी तद्वत्तामिति ॥ ९३५-यावन् न संत्रासित-देव-संघः
पिण्डो विषस्यैव हरेण भीष्मः ॥ संग्रस्यते ऽसौ पुरुषाऽधिपेन,
द्रुतं कुलाऽऽनन्द ! यतस्व तावत्. ॥ ४ ॥ यावदित्यादि-यथा संत्रासितदेवसंघः विषस्य कालकूटस्य पिण्डो भीष्मो. ऽतिरौद्रो हरेण संग्रस्तः पीतः तद्वद्यावदसौ रावणः पुरुषाधिपेन रामेण न संग्रस्यते न विनाश्यते, तावत् हे कुलानन्द ! कुलानि भानन्दयतीति । '२९१३॥ कर्मण्यएँ ।३।२६॥' द्रुतं यतस्त्र सीतात्याजनायां यत्नं कुरु ॥ ९३६-हता जनस्थान-सदो निकायाः,
कृता जितोत्खात-भट-द्रुमा पू:, ॥ सदांसि दग्धानि, विधेयमस्मिन्
यद् बन्धुना, तद् घटयस्व तस्मिन्.' ॥५॥ हता इत्यादि-जनस्थानसदो दण्डकारण्यवासिनः निकायाः खरदूषणादीनां संघा हताः । '३२१४। संघे चानौत्तराधर्ये ।३।३।४२।' इति चिनोतेः घन ककारश्चादेशः । पूश्च लङ्का जितभटा उत्खातदुमा कृता । सदांसि गृहाणि दग्धानि । इति सर्वमेतत्त्वया ज्ञातमेव । अनेन प्रकारेण अस्माकमपि विनाशः स्यात् । तदेतस्मिन्वस्तुनि यद्वन्धुना विधेयं अनुष्टेयं तद्विधातुं घटयस्व यतस्व । तस्मिन्वस्तुनि ॥ ९३७-चिकीर्षिते पूर्व-तरं स तस्मिन्
क्षेम-करे ऽर्थे मुहुरीर्यमाणः॥ मात्रा ऽतिमात्रं शुभयैव बुद्ध्या
चिरं सुधीरभ्यधिक समाधात्. ॥ ६ ॥ चिकीर्षित इत्यादि-तस्मिन् सीताप्रत्यर्पणलक्षणे ऽर्थे मातुरुपदेशात् पूर्व तर पूर्वमेव चिकीर्षिते कर्तुमीप्सिते मात्रा शुभयैव बुझ्या कल्याणया अतिमात्रमत्यर्थं मुहुः क्षणमीर्यमाणः प्रवर्तमानः स विभीषणः सुधीः प्राज्ञः चिरकालम. भ्यधिकं समाधात् चिन्तितवान् । इदमतिन्याय्यमिति । '२२२३। गाति स्था।।७' इति सिचो लुक् ॥
इयता प्रबन्धेन उदात्तार्थाभिधानादुदात्तार्थत्वमुक्तम् । इत उत्तरं प्रहस्त-रा. वण-विभीषण-मातामह कुम्भकर्णादीनां वचनप्रबन्धेषु चित्राद्भुतार्थत्वं द्रष्टव्यम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण रूपे तृतीयो वर्गः, खविनीतता सुबोधता शब्दानाकुलता चेत्येतदुभयं कथायामेव मननिर्णयाख्यायां द्रष्टव्यम् ॥ ९३८-दौवारिकाऽभ्याहत-शक-दूतं
सोपायनोपस्थित-लोक-पालम् ।। साऽऽशङ्क-भीष्माऽऽप्त-विशन्-निशाटं
द्वारं ययौ रावण-मन्दिरस्य. ॥ ७ ॥ दौवारिकेत्यादि-स विभीषणः रावणमन्दिरस्य द्वारं ययौ । दौवारिकाः द्वारे नियुकाः । १३८६॥ द्वारादीनाम्-१३।' इत्यैच् । तैरभ्याहताः शकदूता यसिन द्वारे । सोपायनाः गृहीतकौशलिकाः उपस्थिता औपढौकिता लोकपाला यत्र । साशङ्काः सभयाः भीष्मा भयानकाः आप्ता विशन्तो निशाटा यत्रेति तमिति ॥
विशेषकम् ८-१०९३९-दूरात् प्रतीहार-नतः स वार्ता
पृच्छन्ननावेदित-संप्रविष्टः ॥ स-गौरवं दत्त-पथो निशाटै
रैक्षिष्ट शैलाऽयमिवेन्द्रशत्रुम् ॥८॥ दूरादित्यादि-स बिभीषणः दूरादेव प्रतीहारेण नतः स्वामिनीव तन्त्र गौरवात् । वार्ता पृच्छन् कुशली महाराज इति विभीषणो द्वारि तिष्ठतीति राजे अनावेदित एव संप्रविष्टो निशाटैः सगौरवं च सविनयं दत्तपथो दत्तमार्गः । इन्द्रशत्रु रावणमैक्षिष्ट दृष्टवान् । शैलाग्रमिव सिंहासनारूढस्य तस्योच्चत्वात् ॥ ९४०-कृशानु-वर्मण्यधिरूढमुच्चैः
सिंहासने संक्षय-मेघ-भीमम् ॥ निसर्ग-तीक्ष्णं नयन-स्फुलिङ्गं
युगान्त-बह्नेरिव धूम-राशिम् ॥ ९ ॥ कृशानुवर्मणीत्यादि-सिंहासने उच्चैस्तुङ्गे कृशानुवर्मणि अग्नितुल्ये अधिरूढं उपविष्टम् । संक्षयमेघवदीमं अतिभयंकरम् । निसर्गतीक्ष्णं खभावरौद्रम् । नयनानि स्फुलिङ्गा इव यस्य तमैक्षिष्ट । युगान्तवहेरिव धूमराशिं अग्मितुल्यसिं. हासने उपरि स्थितत्वात् । सो ऽपि संक्षयमेघवदीमः स्वभावतः कटुकत्वात् । खभावतीक्ष्णः । नयनानि विस्फुलिङ्गा यत्रेति ॥ ९४१-प्रीत्या ऽपि दत्तेक्षण-सन्निपातं
भयं भुजङ्गाऽधिप-वद् दधानम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनों' नाम द्वादशः सर्गः- ३०९
तमः समूहाऽऽकृतिमयशेषा
नूर्जा जयन्तं प्रथित-प्रकाशान्. ॥ १० ॥ प्रीत्येत्यादि-यथा भुजङ्गाधिपः शेषः प्रीत्या स्नेहेन दत्तेक्षणसन्निपातः स. मर्पितनेत्रनिवहो भयमादधाति तद्वद्भयमादधानम् । तमासमूहस्येवाकृतिर्यस्य तमपि प्रथितप्रकाशानशेषानोदीन् उर्जा बलेन जयन्तमैक्षिष्ट । ऊर्जेति ३१. ५७ । भ्राज-भास-३।२।१७७।' इत्यादिना विप् ॥ ९४२-तं रत्न-दायं जित-मृत्यु-लोका
रात्रि-चराः कान्तिभृतो ऽन्वसर्पन् ॥ प्रमुक्त-मुक्ताफलमम्बु-वाहं ।
संजात-तृष्णा इव देव-मुख्याः . ॥ ११ ॥ तमित्यादि-यथा देवमुख्याः अमरत्वाजितमृत्युलोकाः कान्तिभृतो दीप्तिधराः संजाततृष्णाः सन्तः प्रमुक्तमुक्ताफलमम्बुवाहमुपसर्पन्ति तद्वत्तं विभीषणं रखदायं । रनं दास्यतीति । ३१०१। अण् कर्मणि च ।३।३।१२।' इति भविष्य. काले क्रियायां क्रियार्थायामित्यण् तत्र एककर्तृके भिन्मकर्तृके वेति विशेषाभा. वात् । अथवा ५१५। दय दानगत्योः' इत्यस्साकर्मण्यण् । रत्नं दयते ददातीति कृत्वा । रात्रिंचरा भग्नयमलोका अन्वसर्पन ॥ ९४३-स किङ्करैः कल्पितमिङ्गित-ज्ञैः
संबाधकं पूर्व-समागतानाम् ॥ सिंहासनोपाश्रित-चारु-बाहु
रध्यास्त पीठं विहित-प्रणामः ॥ १२॥ स इत्यादि-स विभीषणः विहितप्रणामः कृतप्रणतिः पीठमध्यास्त निषपणवान् किङ्करै त्यैरिणितज्ञैरभिप्रायवेदिभिः कल्पितमुपनीतम् । पूर्वसमागतानां प्रथमप्रविष्टानां संबाधकं संकटकृत् संबाधत इति ण्वुल । रावणस्य सिंहासने उपाश्रितः स्थितः चारुर्बाहुर्यस्य विभीषणस्येति सः ॥ ९४४-ततो दशाऽऽस्यः क्षुभिताऽहि-कल्पं
दीपाऽङ्गुलीयोपलमूढ-रत्नम् ॥ अनेक-चञ्चन्-नख-कान्ति-जिहूं
प्रसार्य पाणिं समिति बभाषे ॥ १३ ॥ तत इत्यादि-विभीषणनिवेशनादुत्तरकालं दशास्यः पाणि क्षुभिताहिकल्पं क्रुद्धविस्तृतफणेन सर्पण तुल्यम् । दीपो दीपनशीलोऽहुलीयोपलोऽङ्गुलीयररं । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९ माप ॥
३१० भट्टि काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, यतः तत एव उढरलम् । अनेकाश्चञ्चन्त्यश्चलन्त्यो नखकान्तयो जिह्वा इव यस्य । तं प्रसार्य समिति राक्षससमूहं बभाषे ॥ . ९४५-'शक्तैः सुहृद्भिः परिदृष्ट-कार्यै
राम्नातिभिर् नीतिषु बुद्धि-मद्भिः॥ युष्मद्-विधैः सार्धमुपाय-विद्भिः
सिध्यन्ति कार्याणि सु-मन्त्रितानि. ॥ १४ ॥ शक्तैरित्यादि-शक्तैः समर्थैः सुहृद्भिर्मित्रैः परिदृष्टकायेंः मा भूदृष्टकर्मणां कर्मसु विषाद इति । नीतिषु आम्नातिभिः अभ्यस्तनीतिशास्त्रैरित्यर्थः । १८८८। इष्टादिभ्यश्च ।५।२।४।' इति इनिः 'कस्येन्विषयस्य' इति कर्मणि सप्तमी। बुद्धिमद्भिः ज्ञानवद्भिः । उपायविद्भिः । सामादिकुशलैरित्यर्थः । युष्मद्विधैः सह कार्याणि सुमन्त्रितानि सिध्यन्ति ॥ ९४६-उपेक्षिते वालि-खराऽऽदि-नाशे
दग्धे पुरे, ऽक्षे निहते स-भृत्ये, ॥ सैन्ये द्विषां सागरमुत्तितीर्षा
व-नन्तरं ब्रूत, यदत्र युक्तम्.' ॥ १५ ॥ उपेक्षित इत्यादि-वालिखरादिनाशेषूपेक्षितेषु द्विषां च सैन्ये सागरमुत्ति. तीर्षावुत्तरितुमेषणशीले । अनन्तरमिदानी ब्रूत वदत यदन युक्तमिति । उत्तिती.
विति '३२०। इको ऽचि विभक्तौ ।।१।७३॥' इति नुम् न भवति । '३२१॥ तृतीयादिषु भाषितपुंस्कम्-१७।१।७४।' इति पुंवद्भावः ॥ ९४७-भुजांऽस-वक्षः-स्थल-कार्मुकाऽसीन्
गदाश च शूलानि च यातुधानाः ॥ परामृशन्तः प्रथिताऽभिमानाः
प्रोचुः प्रहस्त-प्रमुखा दशाऽऽस्यम् ॥ १६ ॥ भुजांसेत्यादि-यदि वयं शत्रून न व्यापादयामस्तदा किमेतैर्भुजादिरूद्वै. रिति प्रथिताभिमानाः प्रकाशिताहंकारा भुजादीन् परामृशन्तः प्रहस्तप्रमुखा यातुधाना दशास्सं प्रोचुर्वक्तुमारब्धाः । ११३७॥ वच परिभाषणे' लिट् उस् ॥ ९४८-'अ-खण्ड्य-मानं परिखण्ड्य शक्र
त्वं पण्डित-मन्यमुदीर्ण-दण्डः ॥ नराऽऽभियोगं नृ-भुजां प्रधान! . मन्त्रोन्मुखः किं नयसे गुरुत्वम् ॥ १७ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागममो' नाम द्वादशः सर्गः - ३११
अखण्ड्यमानमित्यादि - शक्रमखण्ड्यमानं अनभिभवनीयाहंकारं अतश्च पण्डितंमन्यं पण्डितमात्मानं मन्यमानं नान्यः पण्डितोऽस्तीति तादृशं परिखंण्ड्य जित्वा त्वं नृभुजां प्रधान ! उदीर्णदण्डः अभ्यर्चितबलः सन् किमर्थं मत्रोन्मुखो मन्त्रप्रवणः नराभियोगं गुरुत्वं नयसे प्रापयसि । सुमन्त्रितानि कार्याणि सिध्यन्तीति । अत्र कर्तुर्गुणाभियोगेन क्रियाफलेन योगादात्मनेपदम् ॥ ९४९ - निर्यत् - स्फुलिङ्गाऽऽकुल- धूम - राशिं किं ब्रूहि भूमौ पिनषाम भानुम् ॥ आ दन्त-निष्पीडित-पीतमिन्दुं ष्ठीवाम शुष्केक्षु-लताsस्थि - कल्पम् ॥ १८ ॥
निर्यदित्यादि - ब्रूहि समादिश आस्तां तावन्नराभियोगः । किं भानुं क्षितौ पिनषाम चूर्णयाम | प्रश्ने लोट् । '२५४३। रुधादिभ्यः श्रम् | ३|१|७८|' निर्यता निर्गच्छता स्फुलिङ्गेनाकुलो धूमराशिर्यस्य तं भानुम् । भा इति विकल्पे वर्तते । दन्त निष्पीडितपीतं इन्दुं वा पूर्व दन्तैर्निष्पीडितं पश्चात्पीतं ष्ठीवाम निरस्याम | '४३३। र्वोरुपधायाः-|८|२|७६ | ' इति दीर्घः । शुष्केक्षुयष्टेरस्थीव तरसदृशम् ॥ ९५० - स - राघवैः किं बत वानरैस्तैर्
यैः प्रातराशो ऽपि न कस्यचिन् नः ॥ स- स्थाणु- कैलास धरा ऽभिधत्स्व, किं द्यौरधो ऽस्तु, क्षितिर॑न्त॒रीक्षे ॥ १९ ॥
सराघवैरित्यादि -- सस्थाणुर्यः कैलासः तस्य धर इति सः । धारयतीति धरः। कर्तर्यच् । हे सस्थाणु कैलासघर ! नो ऽस्माकं मध्ये कस्यचिदेकस्य यैः सराघवैः प्रातराशो ऽपि प्रातर्भोजनमपि न भवति तैः सराघवैर्वानरैः किं प्रयोजनम् । बतशब्दो ऽनुशोचने । भतो ऽभिधत्स्व आदिश । किं द्यौराकाशमधोsस्तु भवतु, क्षितिर्वा अन्तरीक्षे उपरिष्टादस्त्विति ॥
यत्पुरं दग्धं तद्युष्मत्प्रमादेनैव न शत्रुशक्त्येति दर्शयन्नाह -
९५१ - चापल्य- युक्तस्य हरेः कृशानुः समेधितो वालधि-भाक् त्वदीयैः ॥ शस्त्रेण वध्यस्य गलन्नधाक्षीद्
राजन् ! प्रमादेन निजेन लङ्काम् . ' ॥ २० ॥
चापल्येत्यादि - चपलस्य भावश्चापल्यम् । ब्राह्मणादित्वात् व्यञ् । युवादि • व्वपि दृश्यते तत्र चापलमिति रूपम् । तेन युक्तस्य हरेर्मर्कटस्य हे राजत् ! शस्त्रेण वध्यस्य सतः यो वालधिः पुच्छं तद्भाकू समाश्रितः कृशानुस्त्वदीयैः भृत्यैः
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
समेधितो वर्धितः तैलघृतादिभिर्गृहात् गृहं गच्छतो गलन् पुच्छात्पतन् लङ्कामधाक्षीत् दग्धवान् । '३२६ | एकाचो बशो भष - |८|२|३७|' इत्यादिना धत्वम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ' ३२४ हो ढः | ८ | २|३१|| '२९५ | षढोः कः सि |८|२| ४१ | ' निजेन आत्मीयेन प्रमादेन ज्वालादर्शितलक्षणेन । तदानीं तस्य शस्त्र व्यापादनमेव युक्तमिति ॥
९५२ - अथाऽञ्चितो॒रस्कर्मुदीर्ण-दृष्टि: कृत्वा विवक्षा प्रवणं शरीरम् ॥ विवृत्त - पाणिर् विहितोत्तराऽर्थं विभीषणो ऽभाषत यातुधानान् ॥ २१ ॥
अथेत्यादि - प्रहस्तादिवचनानन्तरं भञ्चितोरस्कं विन्यस्तहारत्वात् । पूजि - तोरस्कम् । '८८९ । उरःप्रभृतिभ्यः कप् | ५ | ४ | १५१ । ' ' ३०४७ | अचेः पूजायाम् |७|२/५३॥ इतीट् । '४२४ | नाचेः पूजायाम् | ६ | ४|३०|' इत्यनुनासिकलोपप्रतिपेधः । तादृशं शरीरं विवक्षाप्रवणं वक्तुमिच्छाभिमुखं कृत्वा शरीरस्य सौष्ठवं उत्पाद्येत्यर्थः । उदीर्णदृष्टिस्तदभिमुखदृष्टिः । विवृत्तपाणिस्तदभिमुखीकृत दक्षिणपाणिः विभीषणो यातुधानानभाषत विहितोत्तरार्थं विहितः प्रतिषिद्धः परैरुदितस्य वचनस्यार्थो यत्र भाषण इति ॥
९५३ - 'युद्धाय राज्ञा सुभृतैर् भवद्भिः संभावनायाः सदृशं यदुक्तम्, ॥ तत् प्राण-पण्यैर् वचनीयमैव,
प्रज्ञा तु मन्त्रे ऽधिकृता, न शौर्यम् ॥ २२ ॥
युद्धायेत्यादि - युद्धार्थ राज्ञा भवन्तः सुभृताः संवर्धिताः तैः सुभृतैर्यदुक्तं 'भानुं पिनषाम' इत्यादि कीदृशम्। संभावनायाः सदृशम् । तत्प्राणपण्यैर्वचनीयमेव । मन्त्रे तु प्रज्ञाधिकृता न शौर्यम् ॥
'नराभियोगं किं नयसे गुरुत्वम्' इत्यत्रोत्तरमाह -
९५४- यच् चापि यत्ना-ऽऽष्टत-मन्त्र- वृत्तिर्
गुरु-त्वमा॑याति नरा॒ऽभियोगः ॥ वशीकृतेन्द्रस्य, कृतोत्तरो ऽस्मिन् विध्वंसिताऽशेष - पुरो हनूमान् ॥ २३ ॥
यच्चेत्यादि - वशीकृतेन्द्रस्य निर्जितशक्रस्य रावणस्य नराभियोगो यत्त्रादृतमन्त्रवृत्तिर्यनेनादृता मत्रवृत्तिर्यस्य सः तादृशो गुरुत्वमायातीति यच्चाप्युक्तं अस्मिन् वस्तुनि हनूमान् कृतोत्तरो दत्तोत्तरः । यतः विध्वंसिताशेषपुरः । पुरं लङ्का ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनों' नाम द्वादशः सर्गः--३१३ पूशब्दो वा कृतसमासान्तः। यत्र कपिनाथभृत्येन इंदशमनुष्ठितं स कथं नराभियोगो मन्त्रोन्मुखो न निरूप्यत इति ॥ प्रमादेनाग्निः लङ्कामधाक्षीदित्यत्रोत्तरमाह९५५-अग्निः प्रमादेन ददाह लङ्कां
वध्यस्य देहे स्वयमैधितश् चेत्, ॥ विमृश्य तद् देव-धिया ऽभिधत्त
ब्रह्माऽस्त्र-बन्धोऽपि यदि प्रमादः ॥ २४ ॥ अग्निरित्यादि-वध्यस्य वधार्हस्य देहे तदेकदेशेषु पुच्छादिषु प्रमादेन स्वयं युष्माभिरग्निरेधितो दीपितः लङ्कां ददाह चेत्, तथास्तु । ब्रह्मास्त्रबन्धोऽपि यदि प्रमादः तद्देवधिया देवबुद्ध्या देवानां सात्विकत्वान्निर्मला बुद्धिः तया विमृश्य निरूप्याभिधत्त ब्रूत । सोऽपि प्रमाद इति यतो ऽसावमोघोऽपि विश्लेषितः । अभिधत्तेति । '२५०१ । दधस्तथोश्च ।।२।३८॥' इत्यभ्यासदकारस्य भष् धातोश्च खरि चर्वम् परामियोगः सर्वथा निरूप्यत इति दर्शयबाह९५६-जगन्त्यमेयाऽद्भुत-भाव-भाञ्जि,
जिताऽभिमानाश् च जना विचित्राः ॥ कार्ये तु यत्नं कुरुत प्रकृष्टं,
मा नीति-गर्भान् सु-धियो ऽवमन्ध्वम्. ॥ २५ ॥ जगन्तीत्यादि-असंख्यविचित्रभावभाजि जगन्ति तत्रत्या अपि जनाः विचित्राः शक्तिदेशकालवशात् जिताभिमानाश्च । अन्यरुस्कृष्टैर्जीयतेऽभिमानस्तेषाम् । तेनात्मन्यभिमानो न कर्तव्य इति दर्शयति । कार्ये तु प्रकृष्टमुत्तमं यत्नं कुरुत । येन तत्तत्कार्य सिध्यति । तत्र च ये युक्तिमभिदधति तानीतिगर्भान् नीतिरेव पाड्गुण्यादिज्ञानं गर्भे येषाम् । अत एव सुधियो मावमध्वं मा परिभूत । तदयुक्तानुष्ठानात् । '२६९७। हनः सिच् ॥२॥१४॥' इति कित्त्वविधानसामर्थ्यात् अनुनासिकलोपाभावः । '२२४९। धि च ।।२५।' इति सिचो लोपः॥ यथा च विजिगीषुणा वर्तितव्यं तथोपदिशमाह९५७-वृद्धि-क्षय-स्थान-गतामजनं
वृत्तिं जिगीषुः प्रसमीक्षमाणः॥ घटेत सन्ध्याऽऽदिषु यो गुणेषु,
लक्ष्मीर् न तं मुञ्चति चञ्चला ऽपि. ॥ २६ ॥ भ० का० २७
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे नाम तृतीयो वर्गः,
वृद्धीत्यादि-आत्मद्रव्यप्रकृतिसंपन्नो नयस्याधिष्ठानं विजिगीषुः तस्य च वृद्धिक्षयस्थानमिति त्रीणि फलानि । गुणाश्च सन्धिविग्रहयानासनसंश्रयद्वैधी. भावाः षट् । तन्त्र यस्मिन् गुणे स्थितः पश्येदिहस्थः पश्यामीति । दुर्गसेतुवणिकृषिशून्यनिवेशनद्रव्यहस्तिवनकर्माण्यात्मनः प्रवर्तयितुं परस्थ चैतानि हन्तुं गुणमातिष्ठेत् सा वृद्धिः । यस्मिन् गुणे स्थितः स्वकर्मणामुपघातं पश्येत् नेतरस्य तस्मिन्न तिष्ठेत् स क्षयः। स्वकर्मणां वृद्धिगुणेनाभिपश्येदेतत् स्थानमित्यनेन मार्गेण यो विजिगीषुः वृद्धिक्षयस्थानगतामात्मनः परस्य च वृत्तिमजसं शश्वत् प्रसमीक्षमाणो निरूपयन् सन्ध्यादिषु षड्गुणेषु घटेत यतेत तं विजिगीषु लक्ष्मीः राज्यश्रीः चञ्चलापि न मुञ्चति । गुणशृङ्खलाबद्धत्वात् ॥ अस्ति स कालो यत्र विजिगीषुणा परवृद्धिरुपेक्षणीयेति दर्शयबाह९५८-उपेक्षणीयैव परस्य वृद्धिः
प्रनष्ट-नीतेरजितेन्द्रियस्य । मदाऽऽदि-युक्तस्य विराग-हेतुः,
स-मूल-घातं विनिहन्ति या ऽन्ते. ॥ २७ ॥ उपेत्यादि-परः शत्रुः प्रनष्टनीतित्वादजितेन्द्रियः न मदादिषड्वर्ग त्यजति, किंतु तेनैव युज्यते । तस्यैवंविधस्य या वृद्धिः सा सर्वस्यैव लोकस्य विरागहेतुः वैमुख्यकारणमुपेक्षणीयैव न तदभावाय । तेनेदृशी या अन्ते अवसाने समूल. घातं सर्व सर्वेण विनिहन्ति विनाशयति ॥ तथास्ति स कालो यत्र विजिगीषुणाप्यात्मक्षय उपेक्षणीय इत्याह९५९-जनाऽनुरागेण युतो ऽवसादः
फलाऽनुबन्धः सुधिया ऽऽत्मनो ऽपि ॥ उपेक्षणीयो ऽभ्युपगम्य संधि
कामाऽऽदि-षड्-वर्ग-जिता ऽधिपेन. ॥ २८ ॥ जनेत्यादि-आत्मनो ऽप्यवसादः क्षयः अनानुरागेण युतः संबद्धः अनुरक्तंप्रकृतिमण्डलस्वाद्विजिगीषोः फलानुबन्धः फलमनुबध्नाति । सुधिया विदुषा अधिपेन राज्ञा । कामादिषड्वर्गजिता कामक्रोधलोभमोहमदेाणां षण्णां वर्ग: तजिता उपेक्षणीयः । तत्रापि परैः संधिमभ्युपगम्य कृत्वा । अन्यथा क्षीणोऽयमिति परोऽभियुजीत ॥
बदा च विजिगीषुः संधिविग्रहाभ्यां फलं न पश्येत् तदा खवृद्धिमाहवर्थमा. सनं कुर्यादित्युपदिशमाह९६०-यदा विगृहन् न च संदधानो.
वृद्धिं क्षयं चा ऽनुगुणं प्रपश्येत् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' नाम द्वादशः सर्गः-३१५
आसीत राजा ऽवसर-प्रतीक्षस
तदा प्रयास वितथं न कुर्यात्. ॥ २९ ॥ यदेत्यादि-यदा हि राजा विजिगीषावस्थितः विगृह्णन् विग्रहं कुर्वन् आत्मनो ऽनुगुणामनुकूलां वृद्धिं न पश्येत् क्षयं वा परस्यात्मनो ऽनुगुणं न पश्येत् । संदधान इति संधिं च कुर्वमात्मनो ऽनुगुणं न पश्येत् तदा आसीत स्ववृद्यर्थमासनं कुर्यात् न विग्रहं संधि वा । अवसरः कालस्तं प्रतीक्षत इति अवसरप्रतीक्षः । २९१३। कर्मण्यण् ।३।२।१' संधेर्विग्रहस्य वा स्वपरवृद्धिक्षयानुकूलं कालं प्रतीक्षमाण इत्यर्थः । न पुनः प्रयासं संधिविग्रहोयमं वितथं निष्फलं निष्प्रयोजनं कुर्यात् । यदा तु परं विग्रहीतुमशक्तः तदा श्वावराहकलहं समानमुपदेक्ष्यति ॥
संधिं कृतवतो ऽपि विजिगीषोः परेण वा वियुज्यमानस्य विधिमुपदिशमाह९६१-संधौ स्थितो वा जनयेत् स्व-वृद्धिं
हन्यात् परं वोपनिषत्प्रयोगैः ॥ आश्रावयेदस्य जनं परैर् वा
विग्राह्य कुर्यादवहीन-संधिम्. ॥ ३०॥ संधावित्यादि-संधौ स्थितो वर्तमानः जनयेत् स्ववृद्धिम् । यया अत्युच्छ्रितः तामभियुञ्जीत परं वा शत्रु उपनिषत्प्रयोगैः विषादिदानैः हन्यात् विनाशयेत् संधिना जातविश्वासत्वात् । आश्रावयेदस्य जनं देशादिदानेनाकर्षयेत् । बलवता अभियुज्यमानः परैः विग्राह्य कलहं कारयित्वा अवहीनसंधि आक्रान्तसंधिं कुर्यात् । तस्योपतापितत्वात् ॥ संधिरसोर्विजिगीषोः शत्रुमण्डलभेदं कुर्वतः सुकरः संधिरित्युपदिशमाह९६२-संदर्शित-स्नेह-गुणः स्व-शत्रुन्
विद्वेषयन् मण्डलमस्य भिन्द्यात् ॥ इत्येवमादि प्रविधाय संधिर्
वृद्धेर् विधेयो ऽधिगमाभ्युपायः ॥ ३१॥ संदर्शितेत्यादि-अमच्छत्रवो ऽनेन संधानं मा कार्युरिति तान्विद्वेषयन् विमुखानुत्पादयन् । दर्शितस्नेहगुणः प्रकटीकृतानुरागगुणः । अस्य शत्रोमण्डलममात्यादिप्रकृति मिन्यात् इत्येवमादि प्रविधाय संदर्शितेत्येवमादिवाक्यार्थ कृत्वेत्यर्थः । वृद्धरधिगमाभ्युपायः प्राप्तिहेतुः संधिर्विधेयो ऽनुष्ठेयः॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, विग्रहो ऽपि विशिष्टस्यैव विजिगीषोर्न यस्य कस्यचिदित्युपदिशन्नाह९६३-मत्वा सहिष्णूनपरोपजप्यान्
स्वकार्नधिष्ठाय जलाऽन्त-दुर्गान् ॥ द्रुमाऽद्रि-दुर्लक्ष्य-जलाप्रधृष्यान्
वर्धेत राजा रिपु-विग्रहेण. ॥ ३२॥ मत्वेत्यादि-खकानात्मीयाननुजीविनः सहिष्णून् समर्थान् अपरोपज. प्यान् परैरभेद्यान् जलान्ते ये दुर्गाः प्रदेशाः तानधिष्ठाय तत्र स्थापयित्वा । '५४२। अधिशीङ्-१।४।४६।' इति कर्मसंज्ञा । कीदृशान् । दुमैरदिमिर्दुल
यजलैश्चाप्रपृष्यान् अगम्यान् । वनपर्वतजलभेदात् त्रिविधं दुर्गम् । रिपुणा सह यो विग्रहः तेन हेतुना राजा वर्धेत वृद्धयुपचितः स्यात् ॥
यदा अरिविजिगीषू परस्परं हन्तुं न शक्तौ तदा विजिगीषोरासनमुपदिशबाह९६४-शक्नोति यो न द्विषतो निहन्तुं,
विहन्यते ना ऽप्य-बलैर् द्विषद्भिः ॥ स श्वा-वराहं कलहं विदध्या
दासीत दुर्गाऽऽदि विवर्धयंश् च. ॥ ३३ ॥ शानोतीत्यादि-यो विजिगीषुः अबलत्वात् द्विषतः शत्रूनभिहन्तुं विन. हीतुं न शक्नोति अबलैर्द्विषद्भिर्न विहन्यते स विजिगीषुः श्वावराहं कलहं विदध्यात् अनुतिष्ठेत् । श्वा च वराहश्च श्वावराहं तदीयमिव कलहम् । '१५००। तस्येदम् ।।३।१२०।' इत्यण् । यथा चाण्डाला वराहं हन्तुमशक्काः श्वानं विमुच्य योधयन्ति यद्ययं हतो ऽनेन वा अयमिति तयोर्भक्ष्यत्वादुभयथा कार्यसिद्धेः । तद्वद्वयोर्विद्विषतोः कलहं विदध्यात् । स्वयं च दुर्गादि विवर्धयन् दुर्गसेतुवणिकृषिशून्यनिवेशनद्रव्यहस्तिवनकर्माण्युपचिन्वन् आसीत तिष्ठेत् ॥
यदा विजिगीषुर्यानमात्रसाध्यं शत्रुमात्मानं वा शक्तिहीनं पश्येत् तदा यायात् संश्रयेतेति गुणद्वयमुपदिशन्नाह९६५-प्रयाण-मात्रेण परे प्रसाध्ये
वर्तेत यानेन कृताऽभिरक्षः, ॥ अ-शक्नुवन् कर्तुमरेर् विघातं
स्व-कर्म-रक्षां च परं श्रयेत.॥ ३४ ॥ प्रयाणमात्रेत्यादि-प्रायणमात्रेण प्रसाध्ये परे शत्रौ नापरं विग्रहमपे. क्षेत, यानेन वर्तेत, स्ववृत्तौ वर्तेत । कृताभिरक्षः अभियास्थतः कर्मणां द्विविधस्वप्रतिविधानात् । अरेर्विघातं दुर्गादिकर्मोपघातान् स्वकर्मरक्षां खेषां दुर्गा. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्ये रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' माम द्वादशः सर्गः-३१७ दिकर्मणां अपरेणोपहन्यमानानां रक्षां कर्तुमशक्नुवन् शक्तिहीनत्वात् परं श्रयेत । यमाश्रित्य क्षयस्थानात् ज्ञानवृद्धिमामुयात् । परो द्विविधः अभियोका तद्विशिष्टबलो ऽपरो ऽन्य इति ॥
यदा तु सहायसाध्यं कार्यं पश्येत् तदा संधिविग्रहासनद्वैधीभावं गच्छेदित्युपदिशबाह९६६-एकेन संधिः, कलहो ऽपरेण
कार्यों ऽभितो वा प्रसमीक्ष्य वृद्धिम्, ॥ एवं प्रयुञ्जीत जिगीषुरैता
नीती विजानन्नहिताऽऽत्म-सारम् ॥ ३५ ॥ एकेनेत्यादि-अभित उभयपार्श्वयोः संधिना विग्रहेण वा वृद्धि प्रसमीक्ष्य पश्चादेकेन शत्रुणा स्वयमभियुक्तेन संधिः अपरेण सहायाभियुक्तेन विग्रहः कार्यः । एवमुक्तेन प्रकारेण अहितस्य शनोरात्मनश्च सारं बलाबलं विजिगीषुविजानन् एता नीतीः पाहुण्यलक्षणाः प्रयुञ्जीत ॥ त्वया पुनरेवं न प्रयुक्ता इति दर्शयन्नाह९६७-त्वया तु लोके जनितो विरागः,
प्रकोपितं मण्डलमिन्द्र-मुख्यम्, ॥ रामे तु राजन्, विपरीतमैतत्
पश्यामि, तेना ऽभ्यधिकं विपक्षम्. ॥ ३६ ॥ त्वयेत्यादि-त्वया पुनश्चतुर्वर्णोच्छेदकारिणा लोके जनितो विरागः । इन्द्रमुख्यं च शक्रप्रधान मण्डलं प्रकोपितम् । रामे तु सर्वमेतद्विपरीतं अनुरागेण जनितं मण्डलं चानुरञ्जितं तेनाभ्यधिकं विपक्षं रामं पश्यामि ॥ न चेदानी भवतः कार्य विनष्टं अपि तु प्रागेवेति दर्शयज्ञाह९६८-एकेन वाली निहतः शरेण
सुहृत्-तमस् ते, रचितश् च राजा ॥ यदैव सुग्रीव-कपिः परेण,
तदैव कार्य भवतो विनष्टम् ॥ ३७॥ एकेनेत्यादि-तव सुहृत्तमो वाली यदैव परेण रामेण कर्ता शरेणैकेन निहतः, सुग्रीवश्च कपिस्स्वच्छत् राजा रचितः स्थापितः तदैव विनष्टमिति ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८ भटि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डै लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, अथ प्रतापवतो मम कथं कार्य विनश्यति प्रतापादेव शत्रवो नश्यन्तीति चेदाह.९६९-प्राकार-मात्राऽऽवरणः प्रभावः
. खराऽऽदिभिर् यो निहतैस् तवाऽभूत् , ॥
लङ्काप्रदाहाऽक्ष-वध-दु-भङ्गैः
क्लाम्यत्यसावप्यधुना ऽतिमात्रम्. ॥ ३८॥ प्राकारेत्यादि-तब त्रैलोक्यप्रमाथी प्रताप आसीत् । पुनः खरादिमि. निहतैः प्राकारमात्रावरणो जातः । लङ्कायामेव समर्थत्वात् । असावप्यधुना लङ्कादाहेन, अक्षवधेन, दुमभङ्गेन अशोकवनिकामङ्गेन च अतिमात्रमत्यर्थ काम्यति ग्लानिमुपगच्छति ॥ अतो रामेण सह युद्धं न घटते तदेव दर्शयवाह९७०-पड़र्ग-वश्यः परिमूढ-बन्धु
रुच्छिन्न-मित्रो विगुणैरुपेतः॥ मा पाद-युद्धं द्वि-देन कारि
नम क्षितीन्द्रं प्रणतोपभोग्यम्. ॥ ३९ ॥ षड्वर्गेत्यादि-वशंगतो वश्यः कामादेवश्यः । परिमूढबन्धुः मूर्खामात्यादिपरिवारः । उच्छिन्नमित्रः वर्गस्यासंभवात् । अरिगणैरुपेतः । तद्विपरितो रामः । अतो द्विरदेन पादयुद्धमिव तेन ज्यायसा मा विग्रहं कार्षीः । अपितु क्षितीन्द्रं रामं नम । प्रणतोपभोग्यम् । अनेन हीनसंधिमाह । तथा चोकम्'प्रवृत्तं मत्रिणाक्रान्तो राजा बलवता बलः ॥ संधिनोपनमेत्तूर्णं दण्डकोशास्मभूमिमिः ॥' इति ॥ युवयोः संधानकारणमस्येवेति दर्शयबाह९७१-रामो ऽपि दाराऽऽहरणेन तप्तो,
वयं हतैर् बन्धुभिरात्म-तुल्यैः ॥ तप्तस्य तप्तेन यथा ऽऽयसो नः
संधिः परेणा ऽस्तु, विमुश्च सीताम्. ॥४०॥ राम इत्यादि-यया ततेनायसा तप्तस्यायसः संधिर्घटते तद्वदसकं: तसानां तन रामेण संधिरस्तु । अतो मुख सीतां संधिनिमित्तम् ॥ __यदि च तेन तसेनापि सता ज्यायसा न संधानं तदा सर्वे वयं न जीवामा तव तेजसो विनाशकत्वादिति दर्शयबाह९७२-संधुक्षितं मण्डल-चण्ड-वातै
रमर्ष-तीक्ष्णं क्षिति-पाल-तेजः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' नाम द्वादशः सर्गः-३१९
सामाऽम्भसा शान्ति पैतु राजन्!
प्रसीद, जीवाम स-बन्धु-भृत्याः ॥४१॥ संधुक्षितमित्यादि-क्षितिपालतेजः सीतावियोगजम् । इन्द्रादिमण्डलैश्वण्डवातैरिव संधुक्षितं दीपितम् । अमर्षतीक्ष्णं असहिष्णुतयासझम् । सामाम्भसा साम्रा संधिना अम्भसेव शान्तिमुपैतु । हे राजन् ! प्रसीद किं संरम्भेण? अन्यथा तमारण्यो ऽग्निरिव दुःखामर्षजं तेजो विक्रमयतीति ।
समानयोरपि संधानमेव युज्यते न विग्रहः किं पुनायसीत्यत्र हेतुं दर्शयमाह९७३-अ-पक्क-कुम्भाविव भङ्ग-भाजौ
राजनियातां मरणं समानौ, ॥ वीर्य स्थितः किंतु कृताऽनुरागो
रामो भवांश् चोत्तम-भूरि-वैरी. ॥ ४२ ॥ अपक्केत्यादि-हे राजन् ! यथा कुम्भावपकौ भनभाजौ परस्परामिहतो विनश्यतः । तद्वत् समानौ युध्यमानौ मरणमियाताम् । सार्वधातुकयकारत्वादिणो न दीर्घत्वम् । राजन्नियातामिति १३४। डमो ह्रस्वादचि डमुद-1८।३।३२।' किंतु रामो वीर्ये स्थितः । उत्साहशक्तियुक्त इत्यर्थः । विक्रमबलं चोत्साहशक्तिः । कृतानुरागश्च भनुरक्तमण्डलस्वात् । भवान् पुनः उत्तमभूरिवैरी । उत्तमा इन्द्रादयो भूरयः प्रभूता वैरिणः शत्रवो यस्य । अतस्तेन संधानमेव युक्तं न विग्रहः । ननु च समज्यायोभ्यां संधीयेत हीनेनैव विगृह्णीयात् । मन्त्रप्रभावोत्साहशक्तिभिर्युक्तो ज्यायान् । अपचितो हीनः । तुल्यशक्तिः समः। तत्र ज्ञानबलं मघ्रशक्तिः । कोशदण्डबलं प्रभुशक्तिः । विक्रमबलं उत्साहशक्तिः ॥ सत्यामुत्साहशको शेषयोरभावान हीनेन विग्रह एव युज्यत इत्याह९७४-दण्डेन कोशेन च मन्यसे चेत्
प्रकृष्टमात्मानमरेस् तथापि ॥ रिक्तस्य पूर्णेन वृथा विनाशः
पूर्णस्य भङ्गे बहु हीयते तु. ॥ ४३ ॥ दण्डेनेत्यादि-दण्डेन चतुरजेन बलेन, कोशेन हेमरूप्यादिना यदि प्रकृष्टमात्मानमरेः सकाशान्मन्यसे, तथाप्येवमपि न युक्तं यतो रिकस्स पूर्णेन भवता विनाशो भगः वृथा निष्फलः । पूर्णस्य पुनर्भवतो भने बहु हीयत
इति हीनेन बलवतो ऽपि संधानं युकम् । रिकस भको मा ऽभूत् ।। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२० भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
अन्यद्विजयफलमस्तीति चेदाह -
९७५ - क्लिष्टाऽऽत्म भृत्यः परिमृग्य-सम्पन् मानी यतेता ऽपि स-संशये ऽर्थे ॥ संदेहमा॑रोहति यः कृता॒ऽर्थो, नूनं रतिं तस्य करोति न श्रीः ॥ ४४ ॥
क्लिष्टेत्यादि - यो मानी किष्टात्मभृत्यः चिरकालक्लिष्टशरीरः क्लिष्टभृत्यश्च । परिमृग्यसम्पत् प्रार्थनीया विभूतिर्येन । मृगयतेः स्वार्थिकण्यन्तादचो यत् । संशये ऽर्थे स्थान स्यादिति यतेतापि यत्नं कुर्यात् । यः कृतार्थो भवादृशः त्रैलोक्यविजयित्वात् संदेहमारोहति संदेहे प्रवर्तते, तस्य नूनमवश्यं श्रीर्विभूतिः रतिं स्थिति न करोति ॥
कदा तर्हि विग्रह इत्याह
९७६ - शक्यान्य- दोषाणि महा - फलानि समारभेत पनयन् समाप्तिम् ॥ कर्माणि राजा विहिताऽनुरागो, विपर्यये स्याद् वितथः प्रयासः ॥ ४५ ॥
शक्यानीत्यादि - शक्यानि यानि कर्तुं पार्यन्ते । अदोषाणि शुद्धानि महाफलानि कार्याणि राजा समारभेत विग्रहेणेत्यर्थात् । उपनयनसमाप्तिं नयनू । विहितानुरागो ऽनुरक्तकृतिः । विपर्यये उक्तस्य । अशक्यानि दोषाधिart स्वल्पफलानि राजा समारभेत समाप्तिं च न नयति स वितथः प्रयासः निष्फलो विग्रहः ॥
ममापि रामविग्रहेण सर्वमस्तीति चेदाह -
९७७ - जेतुं न शक्यो नृपतिः सु-नीतिर्
दोषः क्षयाऽऽदिः कलहे ध्रुवशू, च ॥ फलं न किंचिन् न शुभा समाधिः, कृतानुरागं भुवि संत्यजा ऽरिम् ॥ ४६ ॥
जेतुमित्यादि - नृपती रामः जेतुं न शक्यः विग्रहेण । उत्साहशक्तियुकत्वात् । तेन सह कलहे दोषः क्षयादिः ध्रुवो ऽवश्यंभावी । विग्रहे वा सति क्षयव्ययप्रयासप्रत्यवाया भवन्तीत्युक्तम् । फलं न किंचित् । न शुभा समाप्तिः स्वबन्धुविनाशहेतुत्वात् । अतो योद्धुमरिं ज्यायांसं संत्यज । भुवि कृतानुरागं त्वं पुनरकृतानुराग इति ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनों' नाम द्वादशः सर्गः-३२१ अन्यच्च वालिवध एव तस्यार्थसम्पजयायेति दर्शयन्नाह९७८-त्वन-मित्र-नाशो, निज-मित्र-लाभः,
समेत-सैन्यः स च मित्र-कृच्छे । भोग्यो वशः पश्य शरेण शत्रोः
प्रसाधितो वालि-वधे न को ऽर्थः ॥४७॥ त्वन्मित्रेत्यादि-वालिवधे सति शरेण रामस्य को अर्थो न प्रसाधितः, अपि तु सर्व एव पश्य । तथाहि । त्वन्मित्रनाशः तस्य च मित्रलाभः मित्रं च तल्लाभश्चेति । समेतसैन्यः कृच्छ्रे संकटप्राप्तौ भूतभोग्यः उपजीव्यः । वशोऽनुकूल इति ॥ तं विभिद्य साधयिष्यामीति चेदाह९७९-लोभाद् भयाद् वा ऽभिगतः कपीन्द्रो
न राघवं, येन भवेद् विभेद्यः, ॥ स्थितः सतां वर्मनि लब्ध-राज्यः
प्रति-प्रियं सो ऽभ्यगमच् चिकीर्षुः ॥४८॥ लोभादित्यादि-क्रुद्धलुब्धभीतावमानिताश्चत्वारो भृत्याः परस्य भेद्याः । तत्र कपीन्द्रो राघवं लोभाद्भयाद्वा त्रासाद्वा नाभिगतः। येन हेतुना ऽयं विभेद्यः स्यात् । यस्मादसौ सतां मार्ग स्थितः सन् लब्धराज्यो लाभरतः प्रतिप्रियं चिकीर्षुः॥ तदनुजीविनो ऽपि न भेया इति दर्शयति९८०-फलाशिनो निर्झर-कुञ्ज-भाजो
दिव्याऽङ्गनाऽनङ्गरसाऽनभिज्ञाः॥ न्यग-जातयो रत्न-वरैरलभ्या
मुख्याः कपीनामपि नोपजप्याः ॥४९॥ फलाशिन इत्यादि-कपीनामपि मुख्या नीलकुमुदादयो ऽपि नोपजप्याः नोपजपितुं शक्याः । यतः फलाशिनो मिष्टाननिरपेक्षाः। निर्झरकुञ्जभाजः न रम्यप्रासादवासिनः । दिव्याङ्गनानगरसानभिज्ञाः दिव्याङ्गनासु योऽनङ्गरसः सुरतरसः तदनभिज्ञाः । न्यग्जातयः न्यञ्चन्तीति '३७६। ऋत्विग-१३।२।५९।' इत्यादिना किन् । युष्मन्मित्रपुत्रो ऽङ्गदो ऽप्यभेद्य इति दर्शयबाह९८१-कृताऽभिषेको युवराज-राज्ये
सुग्रीव-राजेन सुताऽविशेषम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
तारा-विधेयेन कथं विकारं
तारा-सुतो यास्यति राक्षसाऽर्थम् ॥ ५० ॥ कृतेत्यादि-सुग्रीवराजेन ताराविधेयेन ताराचित्तानुवर्तिना। तारासुतोऽङ्गदः यौवराज्ये कृताभिषेकः सुताविशेषमिति क्रियाविशेषणम् । सुतनिर्विशेष ममैवायं सुतो न वालिन इति । तस्कथं राक्षसाथै विकारं भेदं यास्यति । नैवेत्यर्थः॥
अन्यसमाश्रयादपि रामेण विग्रहो न युज्यत इति दर्शयत्नाह९८२-पश्यामि रामादधिकं समं वा
ना ऽन्यं, विरोधे यमुपाश्रयेम, ॥ दत्त्वा वरं साऽनुशयः स्वयम्भू
रिन्द्राऽऽदयः पूर्व-तरं विरुद्धाः ॥५१॥ पश्यामीत्यादि-रामादधिकं ज्यायांसं समानं वा न पश्यामि । यं विरोधे विग्रहनिमित्तमुपाश्रयेम आश्रयं गच्छेम । संप्रश्ने लिङ् । स्वयंभूर्ब्रह्मा तावना. श्रयः यतो वरं दत्त्वा सानुशयः विप्रतीकारवान् जातः। किमिदमकार्यमनुष्ठितं मयेति इन्द्रादयस्तु पूर्वतरं विरुद्धाः ॥ एवं दुर्गसमाश्रयो ऽपि न युज्यत इति दर्शयबाह९८३-दुर्गाऽऽश्रितानां बहुना ऽपि राजन्!
कालेन पाणिग्रहणाऽऽदि-हेतुः ॥ दुर्गापरोधं न च कुर्वतो ऽस्ति
शत्रोश् चिरेणा ऽपि दशाऽऽस्य ! हानिः ॥५२॥ दुर्गेत्यादि-दुर्गाश्रितानामस्माकं दुर्गोपरोधं कुर्वतः शत्रोर्बहुनापि कालेन हे राजन् ! पाणिग्रहणादेः । आदिशब्दादाटविकान्तपालादिप्रकोपस्य हेतुर्नास्ति यशादुपरोधो न भविष्यति । भत्र स्थितानां क्षय एव केवलं न च शत्रोरुप. रोधं कुर्वतः चिरेणापि हानिः । युद्धशरीरोपयोगिनां सर्वदा संभवात् ॥ ९८४-शस्त्रं तरूवीं-धरमम्बु पानं
वृत्तिः फलैर्, नो गज-वाजि-नार्यः॥ राष्ट्रं न पश्चान् , न जनोऽभिरक्ष्यः,
किं दुःस्थमाचक्ष्व भवेत् परेषाम् ॥ ५३ ॥ शस्त्रमित्यादि-तरवश्च उर्वीधराश्चेति ९१०। जातिरप्राणिनाम् ।।४।' इति एकवद्भावः । तच्छस्त्रं न शूलखङ्गादि । पानमम्बु न मैरेयादि । फलैर्वृत्तिनौं दनादिभिः । नो गजवाजिनार्यः शरीरमात्रत्वाविचिन्ताः । राष्ट्रं देशो न पश्चात्, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनों' नाम द्वादशः सर्गः-३२३
अत एव तत्स्थो जनो नाभिरक्ष्यः । एवं च सति परेषां किं दुःस्थं इत्याचक्ष्व कथय । अतो रामेण ज्यायसा संधिरेवास्तु न विग्रह इति ॥ तदेव दर्शयबाह९८५-संधानमैवा ऽस्तु परेण तस्मान् ,
नाऽन्यो ऽभ्युपायो ऽस्ति निरूप्यमाणः, ॥ नूनं वि-संधौ त्वयि सर्वमैतन्
नेष्यन्ति नाशं कपयो ऽचिरेण.' ॥५४॥ संधानमित्यादि-तस्मात्परेण संधिरेवास्तु । अन्य उपायो नास्ति । अन्यथा स्वयि विरुद्धबुद्धौ सर्व कपयो विनाशयिष्यन्तीति ॥ ९८६-विभीषणोक्तं बहु मन्यमानः
प्रोन्नम्य देहं परिणाम-नम्रम् ॥ स्खलद्-वलिर् वार्धक-कम्प्र-मूर्धा
मातामहो रावणमित्युवाच. ॥ ५५ ॥ विभीषणोक्तमित्यादि-बहु मन्यमानः श्लाघमानो मातामहो मातुः पिता माल्यवान्नाम । देहं परिणामननं वयसः परिणामानमनशीलं प्रोम्योरिक्षप्य । अत एव स्खलद्वलिः । वार्धकेन वृद्धभावेन । मनोज्ञादित्वात् वुन् । कम्पः कम्पनशीलो मूर्धा यस्य सः । रावणमिति वक्ष्यमाणमुवाच ॥ ९८७-'एकः पदातिः पुरुषो धनुष्मान्
यो ऽनेक-मायानि वियद्-गतानि ॥ रक्षः-सहस्राणि चतुर्दशा ऽऽर्दीत्,
का तत्र वो मानुष-मात्र-शङ्का. ॥ ५६ ॥ एक इत्यादि-एकः भसहायः पदातिः न हस्त्याचारूढः पुरुषो मनुष्यः । धनुष्मान् धनुर्मात्रायुधः। चतुर्दश रक्षःसहस्त्राणि अनेकमायानि वियद्तानि प्रयातुमशक्यानि । परेषामित्यर्थात् । आर्दीत् हिंसितवान् । का तन्त्र वः युष्माकं मानुषमाशङ्का, नैवेत्यर्थः॥ किंतु दिव्यो ऽसाविति तदेव दर्शयबाह९८८-ब्रह्मर्षिभिर् नूनमयं स-देवैः
संतापितै रात्रिचर-क्षयाय ॥ नराऽऽकृतिर् वानर-सैन्यशाली
जगत्य-जय्यो विहितो ऽभ्युपायः ॥ ५७ ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
ब्रह्मेत्यादि-सदेवैब्रह्मादिभिः संतापितैः रात्रिचरक्षयाय नूनमयं राम उपायो विहितः उत्पादितः । नराकृतिः आकृत्यैव केवलं नरः। वानरसैन्यशाली आन्यः । अजय्यो जेतुमशक्यः ॥ दृष्टश्चैवं प्रकारो देवानां मयेति दर्शयन्नाह९८९-वज्राऽभिघातैर-विरुग्ण-मूर्तेः
फेणैर् जलानामसुरस्य मूर्ध्नः॥ चकार भेदं मृदुभिर् महेन्द्रो
यथा, तथैतत् किमपीति बोध्यम्. ॥ ५८ ॥ वज्राभिघातैरित्यादि-असुरस्य नमुचेः वज्राभिघातैरपि भविरुग्णमूर्तेः अचूर्णितशरीरस्य संबन्धिनो मूों जलफेणैर्मृदुभिः भेदं चकार यथा तथेदमपि शमे स्थितानामपि देवानां नराकृति वस्तु किमपीति बोद्धव्यम् ॥ अन्यथा कथं फेणपिण्डैर्विनाश इत्याह९९०-व स्त्री-विषह्याः करजाः, क वक्षो
दैत्यस्य शैलेन्द्र-शिला-विशालम् , ॥ संपश्यतैतद् धुसदां सुनीतं,
बिभेद तैस् तन् नर-सिंह-मूर्तिः ॥ ५९॥ क्वेत्यादि-स्त्रीविषयाः स्त्रीभिः सोढुं शक्याः करजा नखाः क। दैत्यस्य हिरण्यकशिपोः शैलेन्द्रशिलाविशालं वक्षः च च । वक्षःकरजयोरपि दूरमन्तरं, तथापि धुसदां देवानां एतत्सुनीतं सुनयं संपश्यत । यत् तैनखैनरसिंहमूर्तिः तद्वक्षो बिभेद ॥ यत्रैवमुपायेन देवैर्निहन्यते तन्न त्वं कथं प्रमादी मुह्यसीत्याह९९१-प्रमाद-वांस् त्वं क्षत-धर्म-वमा
गतो मुनीनामपि शत्रु-भावम् , ॥ कुलस्य शान्ति बहु मन्यसे चेत्
कुरुष्व राजेन्द्र ! विभीषणोक्तम्.' ॥६॥ प्रमादवानित्यादि-त्वं यतः प्रमादी अजितेन्द्रियत्वात् । क्षतधर्मवा खकाचारः । अतो मुनीनामपि शमे स्थितानां शत्रुत्वं गतः । ईदृशो ऽपि कुलस्य शान्ति बहु मन्यसे चेत् श्लाघसे यदि । हे राजेन्द्र ! कुरुष्व विभीषणोकम् ॥ ९९२-घोषेण तेन प्रतिलब्ध-संज्ञो
निद्राऽऽविलाऽक्षः श्रुत-कार्य-सारः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' नाम द्वादशः सर्गः - ३२५
स्फुरद्-धनः सा॒ऽम्बुरि॑वा ऽन्तरीक्षे वाक्यं ततो ऽभाषत कुम्भकर्णः ॥ ६१ ॥
घोषेणेत्यादि - प्रहस्तविभीषण मातामहानां वदतां यो घोषः तेन प्रतिलधसंज्ञो विबुद्धः कुम्भकर्णो निद्राविलाक्षः निद्रया कषायितचक्षुः श्रुतकार्यसारः श्रुतकार्यशरीरः । ततः कार्यसारश्रवणानन्तरं वाक्यमभाषत । यथा घनः साम्बुः सजलोऽन्तरीक्षे वियति स्फूर्जति तद्वत् स्फूर्जनिति ॥
कार्य निश्चित्य सदसि भाषणानि न पञ्चाङ्गमन्त्रं विनेति साङ्गं तं तावदुपदर्शयन्नाह -
९९३ - 'क्रिया - समारम्भ-गतो ऽभ्युपायो, नृ-द्रव्य-सम्पत् सह- देश - कला, ॥ विपत् प्रतीकार- युता ऽर्ध-सिद्धिर् मन्त्रऽङ्गमे॑तानि वदन्ति पञ्च ॥ ६२ ॥
क्रियेत्यादि - क्रियाणां दुर्गादिकर्मणां यः समारम्भस्तं गतः प्राप्तो योSभ्युपायः कर्मणामारम्भोपाय इत्यर्थः । इदमेकमङ्गम् । नृद्रव्यसम्पत् पुरुषाणां द्रव्याणां च सम्पदिति द्वितीयम् । द्वयोस्सहवचनं योगवाहित्वज्ञापनार्थम् । सहदेशकालेति । यस्मिन् देशे काले च कार्यसिद्धिस्ताभ्यां सह वर्तत इति तृतीयम् । अत्रापि सहवचनं योगादेव । कर्मणामनुष्ठीयमानानां या विपत्तस्याः प्रतीकारस्तेन युक्तेति चतुर्थम् । अर्थसिद्धिः कार्यसिद्धिरिति पञ्चमम् । एतानि पञ्च मन्त्रस्याङ्गानि वदन्ति नीतिज्ञाः ॥
९९४ - न निश्चिताऽर्थं समयं च देशं
क्रियाऽभ्युपायाssदिषु यो ऽतियायात् ॥
"
स प्राप्नुयान् मन्त्र - फलं न मानी काले विपन्ने क्षणदाचरेन्द्र ! ॥ ६३ ॥
नेत्यादि - विनिश्वितार्थो ऽवश्यं सिध्यतीति यस्मिन् समये काले देशे च कार्यसिद्धिः तादृशं समयं देशं च यो विजिगीषुर्नातियायात् नातिक्रामेत् । प्रतिषेध्यस्य द्वित्वात् प्रतिषेधद्वयं योज्यम् । समयं च देशमिति पाठान्तरे समुच्चयेनैक एव योज्यः । क्रियाभ्युपायादिषु सत्सु, आदिशब्दात् पुरुषद्रव्यसंपद्विपत्प्रतीकारे च स प्राप्नुयान्मन्त्रफलम् । हे क्षणदाचरेन्द्र ! न पुनर्मानी भवादृशः काले विपन्ने प्राप्नोति । स हि देशकालौ हापयति ॥
९९५ - औष्ण्यं त्यजेन् मध्य-गतो ऽपि भानुः, शैत्यं निशायामथवा हिमांशुः ॥
भ० का० २८
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
अनर्थ- मूलं भुवनाऽवमानी मन्ये न मानं पिशिताशि - नाथ ! ॥ ६४ ॥
औष्ण्यमित्यादि - हे पिशिताशिनाथ ! भानुर्मध्यगतो ऽपि मध्याह्ने ऽपि औष्ण्यमुष्णतां त्यजेत् । संभावने लिङ् । अथवा हिमांशुर्निशायामपि शैत्यं त्यजेत् । भुवनावमानी पुनर्भुवनमवमन्तुं शीलमस्येति । नास्ति मत्सम इति स भवादृशो मानं न त्यजेत् । अनर्थमूलं अनर्थस्य कारणम् । एवं मन्ये जानामि ॥ ९९६ - तथा ऽपि वक्तुं प्रसभं यतन्ते
यन् मद्-विधाः सिद्धिमभीप्सवस् त्वाम् ॥ विलोम - चेष्टं विहिताऽवहासाः
परैर् हि तत् स्नेह-मयैस् तमोभिः ॥ ६५ ॥
तथापीत्यादि - तथापि एवमपि सति मद्विधाः सिद्धिं कार्यनिष्पत्तिमभीप्सवः आप्तुमेषणशीलाः । यत्त्वां विलोमचेष्टं प्रतिकूलचेष्टितम् । प्रसभमाहत्य वक्तुं यतन्ते । परैः दूतजनैः शत्रुजनैर्वा विहितावहासा एवंविधा अप्युपदिशन्तीति । वाशब्दः पादपूरणे । तत्स्नेहमयैः स्नेहस्वभावैस्तमोभिरज्ञानैः । स्नेहतम सावृता ब्रुवन्तीत्यर्थः ॥
९९७ - क्रूराः क्रियाः, ग्राम्य-सुखेषु सङ्गः, पुण्यस्य यः संक्षय-हेतुरुक्तः, ॥ निषेवितो ऽसौ भवता ऽतिमात्रं फलत्र्त्य - वल्गु ध्रुवमैव राजन् ! ॥ ६६ ॥
क्रूरा इत्यादि - क्रूराः क्रियाः परहिंसादयः, ग्राम्यसुखेषु परदारोपभोगादिषु सङ्गः प्रसक्तिः, यः पुण्यस्यार्जितस्य संक्षयहेतुरुक्तः विद्यावृद्धैः । असौ भवतातिमात्रं सुष्ठु निषेवितः सन् हे राजन्निदानीं फलति फलं ददाति । भवल्गु असारम् । ध्रुवमविनाशम् ॥
तस्माद्विलोमचेष्टस्य भवतो हितोपदेशे मम न किंचित् प्रयोजनं तावत्तु स्यात् त्वदर्थे मत्प्राणत्याग इति दर्शयन्नाह -
९९८ - दत्तं न किं के विषया नं भुक्ताः, स्थितोऽस्मि वा कं परिभूय नौचैः ॥
इत्थं कृताऽर्थस्य मम ध्रुवं स्यान् मृत्युस्त्वदर्थे यदि, किं न लब्धम् ॥ ६७ ॥
दत्तमित्यादि - तव प्रसादादर्थिभ्यः किं न दत्तम्, के विषयान भुक्ताः, सर्व एवानुभूताः । कं वा परिभूय तिरस्कृत्य उच्चैर्महति पदे न स्थितोऽस्मि ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणागमनों' नाम द्वादशः सर्गः-३२७ इत्थमनेन प्रकारेण कृतार्थस्य लब्धजन्मफलस्य मम यदि त्वदर्थे मृत्युरवश्यं सात, तदा किं न लब्धम् । सर्वमेव जन्मफलं लब्धमित्यर्थः ॥
तव पुनरद्यापि विभीषणोक्तं युक्तं, न प्रहस्तमुखोक्तमिति दर्शयन्नाह- ९९९-किं दुर्नयैस् त्वय्युदितैर मृषाऽथैर्
वीर्येण वक्ता ऽस्मि रणे समाधिम्.॥' तस्मिन् प्रसुप्ते पुनरित्थमुक्त्वा
विभीषणो ऽभाषत राक्षसेन्द्रम्. ॥ ६८॥ किं दुर्नयैरित्यादि-त्वय्यपि स्थिते 'किं चौरधो ऽस्तु' इत्यादिना यान्यु. दितान्ययुक्तानि अलीकार्थानि तैर्दुनयैः किम् । न किंचित् फलम् । कस्मादिति चेत् यस्मात्तेषां समाधि प्रतीकारं संग्रामे रामसंबन्धिना वीर्येण वक्तासि वदिवाहम् । रामवीर्यप्रतीकाराद्धीत्यर्थः । इत्थमेवं तस्मिन् कुम्भकर्णे उक्त्वा पुनः भूयः प्रसुले सति विभीषणो राक्षसेन्द्रमभाषत ॥ १०००- निमित्त-शून्यैः स्थगिता रजोभिर्
दिशो, मरुद्भिर् विकृतैर् विलोलैः॥ स्वभाव-हीनैर् मृग-पक्षि-घोषैः
कन्दन्ति भर्तारमिवा ऽभिपन्नम् ॥ ६९ ॥ निमित्तशून्यरित्यादि-जोमिनिमित्तशून्यैः निनिमित्तैः दिशः स्थगिताः संछादिताः। 'स्थग संवरणे' । मरुद्भिश्च विकृतैः परुषैर्विलोलैरनियतदिग्वतिभिः स्थगिताः। मृगपक्षिणां च घोषैः स्वभावहीनभ्रष्टैर्भारमिवाभिपनं मृतं शोकात् कन्दन्ति ॥ १००१-उत्पात-जं छिद्रमसौ विवस्वान्
व्यादाय वक्राऽऽकृति लोक-भीष्मम् ॥ अत्तुं जनान् धूसर-रश्मि-राशिः
सिंहो यथा कीर्ण-सटो ऽभ्युदेति. ॥ ७० ॥ उत्पातजमित्यादि-असौ विवस्वान् छिद्रम् उत्पातजं वक्राकृति लोक. भीष्मं लोकस्य भयानकं व्यादाय प्रसार्य । व्यापूर्वस्य ददातेः क्वो ल्यपि रूपम् । जनानत्तुं भक्षयितुं धूसररश्मिराशिः सन् अभ्युदेति उद्गच्छति । यथा सिंहः कीर्णसटः विक्षिप्तकेसरकलापः मुखं व्यादायात्तुमुत्तिष्ठति तद्वदिति ॥ १००२-मार्ग गतो गोत्र-गुरुर् भृगूणा
मंगस्तिना ऽध्यासित-विन्ध्य-शृङ्गम् , ॥
अत्यरित्यादि मरुद्धिन
विभाग
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
संदृश्यते शक्र पुरोहितो ऽह्नि, क्ष्मां कम्पयन्त्यो निपतन्ति चौल्काः ॥ ७१ ॥
मार्गमित्यादि - अगस्तिना यदध्यासितं विन्ध्यशृङ्गं तन्मार्गे भृगूणां गोत्रगुरुः शुक्रो गतः दक्षिणमार्गचारी शुक्र इत्यर्थः । शक्रपुरोहितोऽपि बृहस्पतिः अह्नि दिवसे संदृश्यते । उल्काश्च क्ष्मां पृथिवीं कम्पयन्त्यः निपतन्ति ॥
7
१००३ - मांसं हतानामिव राक्षसानामाशंसवः क्रूर- गिरो रुवन्तः ॥ क्रव्याशिनो दीघ - कृशानु-वक्रा भ्राम्यन्त्य-भीताः परितः पुरं नः ॥ ७२ ॥
:
मांसमित्यादि - राक्षसानां हतानामिव मांसमाशंसवः आशंसनशीलाः '३१४८। सनाशंसभिक्ष उः | ३ |२| १६८|' मांसभुजः शृगालादयः क्रूरगिरः परु पस्वनाः कृशानुवक्त्राः ज्वलनसदृशवदनाः निर्भयाः परितो भ्रमन्ति ॥ १००४ - पयो घटोनीर॑पि गा दुहन्ति
मन्दं विवर्ण विरसं च गोपाः, ॥ हव्येषु कीटोपजनः स केशो
न दीप्यते ऽग्निः सु-समिन्धनो ऽपि ॥ ७३ ॥
पय इत्यादि - गोपाः पयः क्षीरं विवर्ण दुर्वर्ण विरसं अस्वादु मन्दं अल्पं पयस्विनीरपि दुहन्ति । '५३९ | अकथितं च | १|४|५१ | ' इति द्विकर्मकता । तथा शोभनेन्धनो ऽप्यग्निर्न दीप्यते, हव्येषु हवनीयेषु घृतादिषु सत्सु । '२०४२ ॥ अचो यत् | ३|१|९७|' उपजननमुपजनः । भावे घन् । '२५१२। जनिवध्योश्व |७|३|३५|' इति न वृद्धिः । कीटानामुपजनोऽस्येति कीटोपजनः । सहकेशैः सकेशः दह्यमानकीटकेश इत्यर्थः ॥
१००५ - तस्मात् कुरु त्वं प्रतिकारम॑स्मिन्
स्नेहान् मया रावण ! भाष्यमाणः, ॥ वदन्ति दुःखं ह्यनुजीवि वृत्ते
स्थिताः पदस्थं परिणाम-पथ्यम् ॥ ७४ ॥
तस्मादित्यादि - यस्मादेवं विनाशसूचकानि निमित्तानि दृश्यन्ते, तस्मात् हे रावण ! स्नेहान्मया त्वं भाष्यमाणः अस्मिन् वस्तुनि प्रतीकारं सीताप्रत्यर्पणेनैव सन्धानं कुरु । '१०४४ । उपसर्गस्य घम् - | ६|३|१२२|' इति बहुलं दीर्घः । कस्मादेवं भाष्यत इति चेत्। यस्मादनुजीविवृत्ते ऽवस्थिताः यद्वचनं दुःखं
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' नाम द्वादशः सर्गः - ३२९
दुःखहेतु तदा कटुकत्वात् । परिणामपथ्यम् आयत्यां हितं तत्पदस्थं स्वामिपढ़े स्थितं वदन्ति ॥
१००६ - विरुग्ण-संकीर्ण - विपन्न- भिन्नैः प्रक्षुण्ण-संहीण - शिताsस्त्र - वृक्णैः ॥ यावन् नराऽशैर् न रिपुः शवाऽशान् संतर्पयत्यनम तावदस्मै.' ॥ ७५ ॥
I
विरुग्णेत्यादि -- यावद्विपुः नराशैः राक्षसैः शवाशान् गृधशृगालादीन् शवमश्नन्ति इति कर्मण्यण् । न संतर्पयति न प्रीणयति तावदस्य रिपोः आनम चरणावित्यर्थात् । कीदृशैः । विरुग्णैर्भिन्नाङ्गैः । ' ३०१९ | ओदितश्च |८|२|४५ ' इति निष्ठानत्वम् । संकीर्णैः इतस्ततो विक्षिप्तैः, विपन्नैर्मृतैर्भिन्नैर्विदारितदेहैः, प्रक्षुण्णैः । एभ्यो '३०१६। रदाभ्याम् |८|२|४२ | ' इति नत्वम् । संहीणैर्लजितैः वयमेवमवस्थां नीता इति । शितेन तीक्ष्णेन अस्त्रेण वृक्णैः छिनैः । ‘२४१२ । ग्रहि-ज्या – |६|१| १६ | ' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । संयोगादिलोपः । कुत्वं च । ओदित्वान्नत्वम् ॥
१००७ - भ्रूभङ्गमाधाय विहाय धैर्य
विभीषणं भीषण - रूक्ष-चक्षुः ॥ गिरं जगादग्र- पदामु॑दग्रः
स्वं स्फावयन् शक्र- रिपुः प्रभावम्. ॥ ७६ ॥ भ्रूभङ्गमित्यादि - शक्ररिपुर्दशाननः विभीषणवचनात् कुद्धः । भूभ भ्रुकुटिमाधाय आबय धैर्यं विहाय त्यक्त्वा भीषणरूक्षचक्षुः भयानकपरुषचक्षुः । उदग्रः उन्नामितदेहः स्वं प्रभावं विक्रमं स्फावयन् वर्धयन् । '२५९७ स्फायो वः ।७।३।४१।' इति णौ वत्वम् । विभीषणं जगाद गिरं वाचम् । उग्रपदां सुप्तिङन्तानां स्वरूपतो ऽर्थतश्च परुषत्वात् ॥ १००८ - "शिला तरिष्यत्युर्दके न पर्णं,
ध्वान्तं रवेः स्यन्त्स्यति, वह्निरिंन्दोः, ॥ जेता परो ऽहं युधि जेष्यमाणस् तुल्यानि मन्यस्व पुलस्त्य - नप्तः ! ॥ ७७ ॥
शिलेत्यादि - उदके शिला तरिष्यति न पुनः पर्णम् । रवेः सूर्यात् ध्वान्तमन्धकारं स्यन्त्स्यति स्वविष्यति । '८१४ । स्यन्दू प्रस्त्रवणे' इत्यस्मात् '२३४८| न वृत्र्यश्चतुर्भ्यः | ७|२|५९ |' इतीट् न भवति । '१२१ | खरि च |८|४|५५॥ ' इति चम् । तथा वह्निरिन्दोः स्यन्त्स्यति । अहमप्येष पर उत्कृष्टः जेता युधि संग्रामे जेष्यमाण इत्येतानि चत्वारि हे पुलस्त्यनप्तः विभीषण ! तुल्यानि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३० भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
1
मन्यस्व अवगच्छ । लोटि रूपम् । यदि जेताप्यहं परेण जीये शिलातरणादीन्यपि भविष्यन्ति ॥
१००९ - अ - निर्वृतं भूतिषु गूढ-वैरं
सत्कार - काले ऽपि कृता ऽभ्यसूयम् ॥ विभिन्न कर्माऽऽशय-वाक् कुले नो
मा ज्ञातिचेलं, भुवि कस्यचिद् भूत् ॥ ७८ ॥
अनिर्वृतमित्यादि - भूतिषु ज्ञातिसंबन्धिनीषु अनिर्वृतमसुखिनम् । गूढवैरं काले हनिष्यामीति संभृतापकाराशयम् । सत्कारकाले ऽपि पूजाकाले ऽपि कृतामर्षम् विभिन्नाः कर्माशयवाचो यस्य तद्विभिन्नकर्माशयवाक् । आशयोSम्यो वाक्कर्मणी चान्ये यस्येति । ईदृशं ज्ञातिचेलं गर्हितज्ञातिरस्माकं कुले मा भूत् । कस्यचिदन्यस्य वा मा भूत् । चेलशब्दो गर्हिते वर्तते ॥ १०१० - इच्छन्त्यभीक्ष्णं क्षयमात्मनो ऽपि
न ज्ञातयस् तुल्य- कुलस्य लक्ष्मीम् ॥ नमन्ति शत्रून्, न च बन्धु- वृद्धिं संतप्यमानैर् हृदयैः सहन्ते ॥ ७९ ॥
●
इच्छन्तीत्यादि - ज्ञातयः आत्मनः सुष्ठु क्षयं विनाशमिच्छन्ति, न पुनस्तुल्यकुलस्य एकहेतुगोत्रस्य लक्ष्मीं श्रियम् । तथा शत्रु कामं नमन्ति न पुनर्बन्धुवृद्धिं बन्धुसन्ततिं सहन्ते । संतप्यमानैर्हृदयैः ईर्ष्यया दह्यमानैः ॥ किं मया कृतं येनैवमुच्यत इति चेदाह - १०११-त्वयाऽद्य लङ्काऽभिभवे ऽति - हर्षाद् दुष्टोऽति- मात्रं विवृतो ऽन्तरात्मा ॥ धिक् त्वां मृषा ते मयि दुस्थ - बुद्धिर्'
"
वदन्निदं तस्य ददौ स पाणिम् ॥ ८० ॥
त्वयेत्यादि — लङ्कापरिभवे लङ्कोपरोधे भतिहर्षात् हर्षेण दुष्टान्तरात्मा अतिमात्रं सुष्टुं त्वयाद्य विवृतः प्रकाशितः । मयि दुस्बुद्धिः अस्मद्विषये दुस्योsभियुक्तो ऽयमिति बुद्धिः ते मृषा मिथ्या । अतस्त्वां धिगिति वदन् स दशाननः तस्य विभीषणस्य सिंहासनोपाश्रिताबाहोः पाणि पादप्रहारं शिरसि ददौ || १०१२ - ततः स कोपं क्षमया निगृह्णन्, धैर्येण मन्युं, विनयेन गर्वम्, ॥ मोहं धियौत्साह-वशादशक्तिं, समं चतुर्भिः सचिवैरुदस्थात्. ॥ ८१ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
7
:
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'विभीषणागमनो' नाम द्वादशः सर्गः - ३३१
तत इत्यादि - ततः पाणिप्रहारादनन्तरं स विभीषणः कोपं क्षमया शान्त्या निगृह्णन् अभिभवन्, तथा धैर्येण मन्युं शोकं, विनयेन गर्ने, मोहं वैचित्यं धिया प्रज्ञया, उत्साहवशादशक्तिमसामर्थ्यं निगृह्णन् अपमानेन कोपादीनां संभवात् । चतुर्भिः सचिवैरमात्यैः समं सार्धमुदस्थात् आसनादुत्थितः ॥ १०१३ - उवाच चैनं क्षणदाचरेन्द्र
'सुखं महा - राज ! विना मया ssस्स्व ॥ मूर्खाऽऽतुरः पथ्य-कटून॑नश्नन्
यत् साऽऽमयोऽसौ, भिषजां न दोषः ॥ ८२ ॥
1
उवाचेत्यादि - उत्थितश्चानन्तरं रावणमुवाच - हे महाराज ! मया बिना 'सुखमास्स्व तिष्ठ । अस्तेर्लोट् । तवात्र दोषो न ममोपदेष्टुः । यस्मान्मूर्खातुरः मूर्खो य आतुरः पथ्यकटूननश्नन् अभक्षयन् यत्सामयः रोगवान् असौ भिषजां वैद्यानां न दोषः, किंतु तस्यैव ॥
१०१४ - करोति वैरं स्फुटर्मुच्यमानः, प्रतुष्यति श्रोत्र - सुखैर -पथ्यैः ॥ विवेक - शून्यः प्रभुर्रात्म-मानी,
महानर्थः सुहृदां बता ऽयम्. ॥ ८३ ॥
करोतीत्यादि - प्रभुर्विवेकशून्यो निर्विवेकः । आत्ममानी मत्समो ऽन्यो नास्तीति आत्मानं श्लाघमानः । आत्ममाने इतिः । स्फुटमुच्यमानो वैरं करोति स्नेहं करोति पथ्यमनेनोक्तमिति । श्रोत्रसुखैः तदर्थमनोहारिभिः अपथ्यैस्तुष्यति । तस्मादयं प्रभुः सुहृदामाश्रितानां महान् अनर्थः । अनर्थ हेतुत्वात् । बतशब्दः खेदे ॥ १०१५ - क्रीडन् भुजङ्गेन गृहाऽनुपातं
कश्चिद् यथा जीवति संशय-स्थः, ॥ संसेवमानो नृपतिं प्रमूढं
तथैव यज् जीवति, सो ऽस्य लाभः ॥ ८४ ॥
क्रीडन्नित्यादि - यथा कश्चित् सर्पग्राही गृहानुपातं गृहं गृहमनुपत्य । : ५३३७८ । विशि-पति- |३|४|५६ |' इत्यादिना णमुल् । भुजङ्गेन सह क्रीडन् जीवति संशयस्थः संदेहे वर्तमानः किमयं खादिष्यति न वेति । तथैव प्रमूढं मूर्खमत्रिपति संसेवमानो यज्जीवति सो ऽस्य लाभः । भास्तामन्यो लाभ इति ॥ १०१६ - दत्तः स्व - दोषैर् भवता प्रहारः
I
पादेन धर्म्ये पथि मे स्थितस्य ॥
स चिन्तनीयः सह मन्त्रि -मुख्यैः कस्या ऽऽवयोर् लाघवमा॑दधातु ॥ ८५ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२ भट्टि-काव्ये-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
दत्त इत्यादि-खदोषैरविवेकित्वादिभिर्भवता पादप्रहारः यो मम धर्म्य धर्मादनपेते मार्गे स्थितस्य दत्तः, स मन्त्रिमुख्यरेतैः सह चिन्तनीयः । आवयो. मध्ये कस लाघवमादधातु करोत्विति । यावन्निरूप्यमाणस्तवैवेति भावः ॥ १०१७-इति वचनमसौ रजनि-चर-पतिं
बहु-गुणमसकृत् प्रसभमभिदधत् ॥ निरगमद-भयः पुरुष-रिपु-पुरान्
नर-पति-चरणौ नवितुमरि-नुतो. ॥ ८६ ॥ इतीत्यादि-इत्येवं वचनं बहुगुणम् अर्थावगाढत्वात् असकृत् बहुत्वात् प्रसभम् आहत्य रजनिचरपतिमभिदधत् ब्रुवन् । '४२७। नाभ्यस्ताच्छतुः । DI७' इति नुम्प्रतिषेधः । रजनिचर इति १००१ । ड्यापोः संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् ।।३।६३॥' संज्ञायां ह्रस्वत्वम् । पुरुषरिपुपुरालङ्कातः निरगमत् निष्कान्तः । अभयः सन् नरपतिचरणौ रामस्य पादौ अरिभिरपि नुतौ शूरत्वात् । '२३०॥ युकः-७।२।११।' इतीदप्रतिषेधः । नवितुं प्रणामपूर्वक स्तोतुम् । अनेकार्थत्वाद्धातूनां नन्तुमित्यर्थः ॥ १०१८-अथ तमुपगतं विदित-सुचरितं
पवन-सुत-गिरा गिरि-गुरुहृदयः॥ नृ-पतिरमदयन् मुदित-परिजनं
स्व-पुर-पति-करैः सलिल-समुदयैः ॥ ८७ ॥ इति भट्टिकाव्ये प्रसन्न-काण्डे भाविकत्वप्रदर्शनस्
तृतीयः ॥ काव्यस्य द्वादशः सर्गः ॥ अथेत्यादि-अथ अनन्तरं विभीषणमुपेतं सेतुबन्धचिन्ताकाले राममु. पगतवानिति द्रष्टव्यम् । अन्यथा वक्ष्यमाणप्रभातकथनं विरुध्येत । पवनसुतगिरा हनुमद्वचनेन सचरितो ध्यमिति विदितं सुचरितं येन नृपतिः रामः गिरिगुरुहृदयः गिरिवत् गुरु अप्रकम्पं हृदयं यस्य । सलिलसमुदयः जलपूर्णघटे स्थितैः स्वपुरपतिकरैः । लङ्काधिपतिं कुर्वन्तीति हेतौ टः । अमदयत् हर्षितवान् । ४१५। मदी हर्षे' इत्यस्य हेतुमण्ण्यन्तस्य घटादित्वान्मित्वे इस्खत्वम् । मुदित. परिजनं खामी लाधिपत्ये ऽभिषिच्यत इति तस्य हृष्टा अनुजीवन इत्यर्थः । इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्य तृतीये प्रसन-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्यरूपे कथानके 'विमीषणाऽगमनो' नाम
द्वादशः सर्गः॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सेतुबन्धनं' नाम त्रयोदशः सर्गः - ३३३ त्रयोदशः सर्गः -
काव्यं संस्कृतप्राकृतापभ्रंशभेदात्रिविधम् । तत्र शब्ददेशीयपदयोः प्राकृतभाषयोरपभ्रंशस्य च संस्कृतभाषायां समावेशासंभवात् शब्दसमायाः प्राकृतभाषायाः समावेशः । तमार्यागीत्या स्कन्धकलक्षणया दर्शयन्नाह ॥
1
विभीषणागमनात्प्राकू यद्वृत्तं रामस्य तदाह
: १०१९ - चारु- समीरण - रमणे
हरिणकलङ्क - किरणाssवली-स-विलासा ॥ आबद्ध-राम- मोहा
'वेला - मूले विभावरी परिहीणा ॥ १ ॥
1
चार्वित्यादि - रामो रात्रौ निद्रावान् पल्लवशयनमध्यष्ठादित्युक्तम् । तस्य नियमपूर्व सुप्तवतः प्रभातमभूदिति कथयति । वेलामूले पारसमीपे । प्राकृते पुंलिङ्गनपुंसकयोराकारान्तस्य पदस्य सप्तम्या एकवचने मित्वमेत्वं वा रूपम् । चारुसमीरणरमणे रमयतीति रमणम् । '२८९६ । नन्दि - | ३|१|१३४ |' इत्यादिना ल्युः । समीरणेन रमणम् । चारु च तत्समीरणरमणं चेति । तत्र विभावरी रात्रिः" परिहीणा क्षीणा । हरिणकलङ्कस्य याः किरणावल्यः ताभिः सविलासा सविभ्रमा । भतश्राबद्धो रामस्य मोहो मूर्च्छा ययेति । 'कृदिकारादक्तिनः' इत्यनेन भवलिरावलीत्युभयमपि संस्कृतप्राकृतयोः प्रयुज्यते ॥
१०२० - बद्धो वासर - सङ्के
भीमो रामेण लवण -सलिलाऽऽवासे ॥ सहसा संरम्भ- रसो
दूराssरूढ - रवि- मण्डल - समो लोले ॥ २ ॥
•
i
बस इत्यादि - नियमास्थिते ऽपि मयि नासौ समुद्र उत्थित इति । वासरसके प्रभातकाले रामेण लवणसलिलावासे समुद्रे इति विषयसप्तमी । सहसा तत्क्षणं संरम्भरसः क्रोधरसो वीराख्यः भीमो दुःप्रेक्ष्यः बद्धो जनितः । दूरारूढरविमण्डलसमो लोक इति । दूरमारूढो मध्याह्नस्थो यो रविः तस्य मण्डलं तेन समस्तुल्यो ऽतितीक्ष्णत्वात् । लोले चञ्चले समुद्रे प्रभातवातेन क्षोभ्यमाणत्वात् ॥
१०२१ - गाढ - गुरु-पुङ्ख- पीडा
स धूम - सलिलाऽरि-संभव - महा-वाणे ॥ आरूढा संदेहं
रामे स-मही धरा मही स- फणि-सभा ॥ ३ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४ भट्टिकाव्ये तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
गाढेत्यादि-गाढं सुष्टु गुरोः पुङ्खस्य या पीडा पीडनम् अङ्गुष्ठाभ्यां तया हेतुभूतया सधूमसलिलारेः अग्नेः संभवो यत्र स महाबाणो यस्य रामस्य तस्मिन् सति । महासंदेहमारूढा संशयं प्राप्ता समहीधरा मही सफणिसभा सह भुजअसमूहेन । धारयन्तीति धराः । अत्र धकारस्य पदमुखे वर्तमानस्य हकारो न भवति । प्राकृते पदमध्यान्तयोर्विधीयमानत्वात् । महीधर इति समस्तपदे ऽपि न प्रवर्तते। अत्र पूर्वपदमुत्तरं पदमिति व्यपदेशात् । एवं च सति गोधर-वज्रधर-चक्रधर-शङ्खधरादिषु न प्रवर्तते। महीधरो महीधर इत्युभयमपि प्राकृते प्रयुज्यते । महमानां विकल्पैन इस्वदर्शनात् ॥ १०२२-घोर-जल-दन्ति-संकुल
मट्ट महापङ्क-काहल-जलाऽऽवासम् ॥
आरीणं लवण-जलं . . समिद्ध-फल-बाण-विद्ध-घोर-फणि-वरम् ॥ ४ ॥
घोरेत्यादि-रामेणाग्नेये शरे क्षिप्ते सति लवणजलमारीणं समन्तात् शु.. कम् । ११३८॥ रीङ् स्रवणे' इत्यस्मात् निष्ठातकारस्य 'स्वादय ओदितः' इति नवम् । १९७। अट्-कुपु-11' इति णत्वम् । रीणमित्यप्रयोगः प्राकृते महाराष्ट्रे तस्याप्रयोगात् । घोरैः रौद्रै लदन्तिमिः संकुलं व्याप्तम् । अट्टः शुष्को यो महापङ्कः तेन काहला विह्वला जलावासा मत्स्यादयो यत्र । '२६३१ अट्ट अतिकम-हिंसनयोः' इत्यस्य रूपम् । समिद्धफलेन दीसफलेन बाणेन विद्धाः घोराः फणिवराः महासा यत्रेति ॥ १०२३-सं-भयं परिहरमाणो
महाऽहि-संचार-भासुरं सलिल-गणम् ॥ आरूढो लवण-जलो
जल-तीरं हरि-बलाऽऽगम-विलोल-गुहम् ॥५॥ समयमित्यादि-सलिलगणं सलिलसमूहं सभयम् । महाहीनां संचारणं भामुरं भासनशीलम् । तच्छिरोमणिद्योतितत्वात् परिहरमाणः परित्यजन् । कत्रमिप्राये तछ । लवणजलः समुद्रः । लवणं जलमस्येति । जलतीरं तटं यत्र रामस्तिष्ठति तदारूढः संप्राप्तो मूर्तिमान् । हरिबलागमेन वानरसैन्यागमेन विलोला व्याकुला गुहा यत्रेति ॥ १०२४-चञ्चल-तर-हरिण-गणं
बहु-कुसुमाऽऽबन्ध-बद्ध-रामाऽऽवासम् ॥
हरि-पल्लव-तरु-जालं ' तुङ्गोरु-समिद्ध-तरु-वर-हिम-च्छायम् ॥ ६ ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धन' नाम त्रयोदशः सर्गः- ३३५
: चञ्चलेत्यादि-चञ्चलश्चपलः तरुहरिणानां वानराणां गणो यत्र जलतीरे। बहुकुसुमानां वृक्षाणामाबन्धेन परस्परसंश्लेषेण बद्धो घटितो रामावासो यत्र। हरिपल्लवानि तरुजालानि यत्र । तुङ्गा उरवः परिमण्डलाः समिद्धा उज्वला ये तरुवरास्तैर्हिमा शीतला छाया यत्र तजलतीरम् ॥ १०२५-वर-वारणं सलिल-भरेण
गिरि-मही-मण्डल-संवर-वारणम् ॥ वसु-धारयं तुङ्ग-तरङ्ग-सङ्गपरिहीण-लोल-वसुधा-रयम् ॥ ७ ॥
कुलकम् ॥ एतानि सप्त संकीर्णानि ॥ वरेत्यादि-वरा उत्कृष्टा वारणा यन्त्र । सलिलभरेण सलिलसमूहेन यो गिरीणां महीमण्डलस्य च संवरः संवरणमावरणम् । '३२३४। ग्रह-३।३१५८ इत्यादिना । तस्य वारणं निषेधकम् । समुद्रस्य वेलातिकमात् । वसु द्रव्यं तस्य धारयं धारकम् । २९००। अनुपसर्गात्-३॥१॥१३॥' इति णिजन्ताच्छः । तुङ्गाः अभ्रंलिहा ये तरङ्गास्तैः सह यः सङ्गः संश्लेषः तस्मात् परिहीणो नष्टो लोलो वसुधायां तत्संबन्धिन्यां रयो वेगो यत्र तजलतीरमारूढः । गणितक्रममेतत् । एतानि सप्त संकीर्णानि । संस्कृतप्राकृतयोरविशिष्टत्वात् ॥ १०२६-प्रणिपत्य ततो वचनं
जगाद हितायतो पति वारीणाम् ॥ गङ्गाऽवलम्बि-बाहू
रामं बहोरु-हरि-तमाल-च्छायम्. ॥ ८॥ प्रणिपत्येत्यादि-ततस्तीरप्राप्तेरनन्तरं वारीणां पतिः समुद्रः रामं प्रणिपत्य वचनं जगाद । हितमात्मनो रामस्य पथ्यमायतावागामिनि काले । गडावलम्बी गङ्गावलम्बनशीलः संपूर्णत्वाद्वाहुर्यस्य स गङ्गावलम्बिबाहुः। संस्कृते १७॥ ढलोपे पूर्वस्य दीर्घो ऽणः ॥६॥३॥११॥' प्राकृते तु पुंलिङ्गे उकारस्य दीर्घत्वम् । विभतिसकारस्य च लोपः । उरुर्महान् हरिः हरितो यस्तमालः । बहुला धना तस्येव छाया यस्य तमिति । पूर्वार्धे निरवद्यामिति । पूर्वस्मिन्नर्धे प्राकृतस्याभावात् निरवा पश्चादर्धे तु संकीर्णमेव ॥
पूर्वाऽधं निरवद्यम् १०२७-'तुङ्गा गिरि-वर-देहा,
अ-गमं सलिलं, समीरणो रस-हारी, ॥ अ-हिमो रवि-किरण-गणो,
माया संसार-कारणं ते परमा. ॥९॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६ भट्टिकाव्ये-तृतीये प्रसन-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्यों वर्गः,
तुङ्गा इत्यादि-गिरिवरदेहाः कुलपर्वतकायाः तुझाः प्रांशवः, अगमं सलिलं भगम्यम् । १२३४॥ ग्रह-३३१५८।' इत्यादिना । समीरणो रसहारी अपा. मुच्छोषकः, अहिम उष्णः रवेः किरणगणः । एतत्सर्व तव माया परमा महती संसारस्य कारणम् । सर्वथा त्वं विष्णुः त्वत्कृतेषु को रोष इति ॥ १०२८-आयास-संभवारुण!
संहर संहार-हिम-हर-सम-च्छायम् ॥ बाणं, वारि-समूह
संगच्छ पुराण-चारु-देहाऽऽवासम्. ॥ १० ॥ आयासेत्यादि-यमासंसारकारणं यदगम्यं सलिलं कृतं, तस्सावं हे मायाससंभवारुण रोषसंभवेन रतीभूत ! संहारे प्रलये हिमहरा आदित्यास्तैः समा छाया यस्य चाणस तं संहर उपशमय । वारिसमूह संगच्छ अङ्गीकुरु । सकर्मकत्वात् '२६९९। समो गमि-१३।२९।' इत्यात्मनेपदं न भवति । पुराणः शाश्वतः दर्शनीयो यो देहः तस्य आवासमवस्थानम् ॥ १०२९-अ-सुलभ-हरि-संचार
जल-मूलं बहल-पङ्क-रुद्धाऽऽयामम् ॥ भण किं जल-परिहीणं
सु-गमं तिमि-कम्बु-वारि-वारण-भीमम्. ॥११॥ असुलमेत्यादि-अन्यञ्च यदेतजलमूलं जलस्यावस्थानं आग्नेयशरशोषितत्वाजलपरिहीणं सत्, तत् किं सुखेन गम्यत इति भण ब्रूहि । यतो बहल: सान्द्रो यः पङ्कस्तेन रुद्ध आयामो दैर्घ्यं यत्र । तिमयो मत्स्याः कम्बवः शङ्खाः वारिवारणाः जलहस्तिनः तैीमम् । एवं च सति असुलभो दुर्लभः हरिसंचारो वानरपर्यटनं यत्रेति ॥ गमनोपायमाह१०३०-गन्तुं लङ्का-तीरं
बद्ध-महासलिल-संचरेण स-हेलम् ॥ तरु-हरिणा गिरि-जालं
वहन्तु गिरि-भार-संसहा गुरु-देहम्. ॥ १२॥ गन्तुमित्यादि-संचरन्त्यनेनेति संचरः। '३२९० । गोचर-संचर ।।३. ११९॥' इति टच् । बद्धो घटितो महासलिले यः संचरः तेन सेतुना सहेलम् । एकप्रवृत्त्या लङ्कातीरं लकोपलक्षितं तटं गन्तुं तरहरिणा वानरा गिरिभारस्य संसहाः क्षमाः । संसहन्ते इत्यच् । गिरिजालं गिरिसमूहं वहन्तु । गुरुदेहः शरीरं यस्य गिरिजालस्य । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धन' नाम त्रयोदशः सर्गः- ३३७ १०३१-हर-हास-रुद्ध-विगमं
पर-कण्ठ-गणं महाऽऽहव-समारम्भे ॥ छिन्दन्तु राम-बाणा
गम्भीरे मे जले महा-गिरि-बद्धे. ॥ १३ ॥ हरेत्यादि-मे मम जले गम्भीरे अगाधे महागिरिमिद्धे सति यो महाहवस्य समारम्भः प्रवर्तनं तस्मिन् परस्य शत्रोः कण्ठगणं ग्रीवासमूहं हरस्य तुष्टत्वात् यो हासः तेन रुद्धो विगमश्छेदो यस्य तं रामशराश्छिन्दन्तु । आशिषि लोट् ॥ १०३२-गच्छन्तु चारु-हासा
वीर-रसाऽऽबन्ध-रुद्ध-भय-संबन्धम् ।। हन्तुं बहु-बाहु-बलं हरि-करिणो गिरि-बरोरु-देहं सहसा. ॥१४॥
एतानि षट् संकीर्णानि ॥ गच्छन्त्वित्यादि-बहवो बाहव एव बलं यस्य बाहूनां तरूणामिव बहुत्वात् । तं रावणं वीररसस्य शौर्यस्य य आबन्धः सन्ततप्रवर्तनं तेन रुद्धो निवारितो भवसंबन्धस्त्राससंपर्को यस्य तं गिरिवरोरुदेहं गिरिवन्महाकायं सहसा हन्तुं तत्क्षणं हनिष्याम इति हरिकरिणः कपिहस्तिनः चारुहासाः मम जले बढे सति गच्छन्तु ॥ एतानि षट् संकीर्णानि संस्कृतप्राकृतयोस्तुल्यस्वात् ॥ १०३३-जिगमिषया संयुक्ता
बभूव कपि-वाहिनी मते दाशरथेः॥ बुद्ध-जलाऽऽलय-चित्ता गिरि-हरणाऽऽरम्भ-संभव-समालोला. ॥१५॥
पूर्वाऽध निरवद्यम् । जिगमिषयेत्यादि-दाशरथेमतेऽभिप्राये सति कपिवाहिनी कपिसेना जिगमिषया गन्तुमिच्छया संयुक्ता बभूव । बुद्धजलालयचित्ता विदितसमुद्राभिमाया गिरीणां यद्धरणमानयनं तस्य य भारम्भसंभवः तेन समालोला भाकुला ॥ इत्येतदर्ध निरवद्यम् ॥ १०३४-गुरु-गिरि-वर-हरण-सहं
संहार-हिमारि-पिङ्गलं राम-बलम् ॥
भ० का० २९ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८ भट्टिकाव्ये – तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, आरूढं सहसा खं
वरुणाऽऽलय-विमल-सलिल-गण- गम्भीरम् १६
गुर्वित्यादि - ततो रामबलं सहसा तत्क्षणं खमारूढम् । गुरूणां गिरिवराणां यदाहरणमानयनं तत्सहत इति मूळविभुजादित्वात् कः । तस्य वा सह शक्तम् । सहत इत्यच् । संहारे प्रलये यो हिमारिरग्निः तद्वत्पिङ्गलम् । वरुणालयस्य समुद्रस्य यो विमलसलिलगणः निर्मलजलसमूहः तद्वद्गम्भीरं खमिति ॥ कलापकं चतुर्भिः १७-२०
- १०३५ - अवगाढं गिरि-जालं
तुङ्ग-महा-भित्ति-रुद्ध- सुर-संचारम् ॥ अ- भरि रास-भीमं
करि - परिमल - चारु- बहल - कन्दर- सलिलम्. १७
अवगाढमित्यादि - खमारुह्य रामबलेन गिरिजालमवगाढं अवष्टब्धम् । तुङ्गाभिरुच्छ्रिताभिर्महतीभिः परिणाहवतीमिभित्तिभी रुद्धः सुराणां संचारो यस्मिन् तेषामुन्नतत्वात् । अभया ये हरयः सिंहास्तेषां रासेन शब्देन भीमं भयानकम् । करिणां यः परिमलः संमर्दस्तेन चारु शोभनम् । बहलं घनं कन्द• रसलिलं यस्मिन् ॥
1
१०३६ - अलि-गण-विलोल - कुसुमं
स-कमल-जल-मत्त - कुरर-कारण्डव-गणम् ॥ फणि-संकुल- भीम-गुहं
करि-दन्त-समूढ - स-रस- वसुधा - खण्डम् ॥ १८॥
अलिगणेत्यादि - अलिगणैर्विलोलानि कुसुमानि यत्र । सकमलेषु जलेषु मत्ताः कुरराणां कारण्डवानां च गणा यत्र । फणिभिः संकुला व्याप्ताः सत्यो भीमा गुहा यत्र । करिदन्तैः समुत्क्षिप्तं सरसं सान्द्रं वसुधायाः खण्डं यत्र ॥ १०३७ - अरविन्द - रेणु-पिञ्जर
सारस-रव-हारि - विमल - बहु- चारु-जलम् ॥ रवि-मणि-संभव -हिम-हर
समागमाऽऽबद्ध-बहुल - सुर-तरु- धूपम् ॥१९॥
अरविन्देत्यादि - अरविन्दरेणुभिः पिञ्जराः पिङ्गला ये सारसास्तेषां रवेप्य हारि मनोहारि विमलं बहु चारु जलं यत्रेति । रविमणिसंभवः सूर्यकान्तमणिसम्भवः यो हिमहरः अग्निः तेन यः समागमः संश्लेषस्तेनाबद्वो जनितो बहुल: सुरतरुधूपो यत्र ॥
:
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धनं नाम त्रयोदशः सर्ग:- ३३९ १०३८-हरि-रव-विलोल-वारण
गम्भीराऽऽबद्ध-स-रस-पुरु-संरावम् ॥ घोणा-संगम पङ्काऽऽ. विल-सुबल-भर-महोरु-वराहम् ॥ २० ॥
एतानि पञ्च संकीर्णानि ॥ हरिरवेत्यादि-हरीणां सिंहानां यो स्वस्तेन विलोलास्त्रमवो ये वारणास्तैर्गम्भीरो मन्द्र भाबद्धो जनितः सरसो भयानकरसयुक्तः पुरुर्महान् संरावो पत्र । घोणायाः संगमात् संपर्कात् संभवो यस्य पङ्कस्य । घोणासमुद्धृतो यः पङ्क इत्यर्थः । तेनाविला: लिप्ताङ्गाः सुबलाः तत एव भरसहाः उरवश्व वराहा यत्र । तगिरिजालमालमवगाढमिति ॥ एतानि पञ्च संकीर्णानि ॥ १०३९-उच्चख्नुः परिरब्धान्
कपि-सङ्घा बाहुभिस् ततो भूमि-भृतः॥ निष्पिष्ट-शेष-मूर्ध्नः शृङ्ग-विकीर्णोष्ण-रश्मि-नक्षत्र-गणान्. ॥२१॥
सर्व निरवद्यम्॥ उच्चख्नुरित्यादि-ततोऽवगाहादनन्तरं बाहुभिः परिरब्धान् समाश्लिष्टान् भूमिभृतः पर्वतान् कपिसङ्घा उच्चख्नुः उत्खातवन्तः । '२३६३। गम-हन१६१९८॥' इत्युपधालोपः। निस्पिष्टशेषमूर्ध्नः व्याप्तपातालमूलत्वात् चूर्णितनागराजमस्तकान् । शृङ्गैः शिखरैविकीर्ण उष्णरश्मिरादित्यो नक्षत्रगणश्च यैर्दिवं व्याप्य स्थितत्वात् ॥ सर्व निरवद्यमिति अत्र प्राकृतस्याप्रयुक्तत्वात् ॥
विशेषकं त्रिभिः । २२-२४।१०४०-तुङ्ग-महा-गिरि-सुभरा
बाहु-समारुद्धभिदुर-टङ्का बहुधा ॥ लवण-जल-बन्ध-कामा
आरूढा अम्बरं महा-परिणाहम् ॥ २२ ॥ तुङ्गेत्यादि-तुङ्गा उच्चा महान्तः परिणाहवन्तो ये गिरयस्तैः सुभरा जातभराः कपयः बाहुभिः समारुद्धा भिदुराः विदारणशीला: टङ्का उन्नतप्रदेशा यैस्ते बहुधा अनेकप्रकारं लवणजलबन्धकामाः एवमेवं बद्धव्यमिति जातेच्छाः भारूढा अम्बरं महापरिणाहम् अप्रमेयदिग्विभागम् ॥ १०४१-बहु-धवल-वारि-वाहं
विमलाऽऽयस-महाऽसि-देह-च्छायम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४० भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः,
बद्ध-विहङ्गम-मालं
हिम- गिरिमिव मत्त - कुरर-रव-संबद्धम् ॥ २३ ॥
बह्नित्यादि - बहवो धवल्म वारिवाहा यत्राम्बरे । विमलायस: अयसो विकारः गुरुरलघुर्महान् यो ऽसि: खङ्गः तस्य यो देहः तस्य छायेव छाया यस्य । बद्धा विरचिता विहङ्गानां माला पङ्गिर्यत्र । मत्तानां कुरराणां रवेण संबद्धं युक्तम् । अतो हिमगिरिमिवाम्बरमारूढा इति ॥ १०४२ - चारु - कलहंस - संकुल
मं चण्ड- संचार-सारसाऽऽबद्धन्वम् ॥ स- कुसुम - कण- गन्ध-वहं
समयाऽऽगम-वारि-सङ्ग-विमलाऽऽयामम्. २४
चारुकलहंसेत्यादि - चारुभिः कलहंसेः संकुलं व्याप्तम् | अचण्डसंचारैः शनैः संचरद्भिः सारसैराबद्धो वो यस्मिन् । सकुसुमकणः सपुष्परेणुर्गन्धवहो वायुर्यत्रेति । वहतीति वहः कर्तर्यच् । गन्धस्य वह इति सः । समयस्य प्रावृट्कालस्य य आगमः तेन यो वारिसङ्गः तेन प्रक्षालितत्वात् विमला आयामा यत्र तदुम्बरमारूढा इति ॥
१०४३ - सहसा ते तरु - हरिणा
गिरि-सुभरा लवण-सलिल - बन्धाऽऽरम्भे ॥ तीर - गिरिमारूढा
रामाऽऽगम-रुद्ध-स-भय-रिपु- संचारम् ॥२५॥ एतानि चत्वारि संकीर्णानि ॥
I
सहसेत्यादि - ते तरुहरिणाः शाखामृगाः गिरिभिः सुभराः सन्तः लवणसलिलबन्धारम्भे समुद्र बन्धनारम्भे सहसा तत्क्षणं तीरगिरिं तटस्थितं पर्वतमारूढाः । अत्र संस्कृतपक्षे संहिताया अविवक्षितत्वात् तीरगिरिमारूढा इति नोक्तम् । अन्ये भारूढा तीरगिरिमिति विपर्ययमस्य पठन्ति । यदयुक्तम् । संस्कृतपक्षे भस्भावाद्यत्वं नास्ति । अतो विसर्जनीयस्य सकार एव स्यात् । रामस्य य भागमस्तेन रुद्धः सभयानां रिपूणां शत्रूणां संचारो यत्र तीरगिरौ । राम आगत इति तत्र भयात् संचारं त्यक्तवन्त इति ॥ एतानि चत्वारि संकीर्णानि ॥ १०४४ - ततः प्रणीताः कपि- यूथ - मुख्यैर्
न्यस्ताः कृशानोस् तनयेन सम्यक् ॥
अ- कम्प्र बनाऽग्र नितम्ब - भागा
महार्णवं भूमि भृतो ऽवगाढाः ॥ २६ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
-
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धन' नाम त्रयोदशः सर्गः- ३४१
निराख्यातं निरवयं च ॥ तत इत्यादि-ततो ऽनन्तरं भूमिभृतः पर्वताः कपियूथमुख्यैर्नीलादिमिः कृशानोस्तनयस्य नलस्य प्रणीताः अर्पिताः सन्तस्तेनैव कृशानुतनयेन सम्यक् साधु न्यस्ताः सन्तः महार्णवम् अवगाढाः भवष्टब्धवन्तः अकम्प्राः स्थिराः अनाग्रनितम्बानां भागा येषां ते । ब्रनो मूलम् । 'इण्विजजिदीक्षेउष्यविभ्यो नक्' इत्यधिकृत्य 'बन्धेबंधिबुधी च' इत्यौणादिको नक् ॥ इदं निराख्यातं तिङन्तपदाभावात् । निरवद्यं च प्राकृताभावात् ॥ १०४५-तेने ऽद्रि-बन्धो, ववृधे पयोधिस् ,
तुतोष रामो, मुमुदे कपीन्द्रः, ॥ तत्रास शत्रुर् , ददृशे सुवेलः, प्रापे जलान्तो, जहषुः प्लवङ्गाः ॥ २७ ॥
एकान्तराख्यातं निरवा च ॥ तेन इत्यादि-अदिबन्धस्तेने शनैर्विस्तारं गतः अत एव ववृधे पयोधि. वृद्धिं गतः । गिरिभिः पूर्यमाणोदरत्वात् तीरं लावयति स । तुतोष रामस्तुसृवान् । सुकरमिदानीं शत्रुव्यापादनमिति । मुमुदे कपीन्द्रः हृष्टवान् । प्रासो मे प्रत्युपकारकाल इति । तत्रास शत्रुः त्रासमुपगतः सेतुं बद्धवानिदानीमायातो राम इति । ददृशे सुवेलः ढौकमानैः सर्वैर्दृष्टः । जनान्तश्च प्रापे प्राप्तः । ततो जहषुः हृष्टाः प्लवङ्गाः स्वाम्यादेशः संपादित इति । एतदेकान्तराख्यातं सुबन्तपदैर्व्यवधानात् । निरवयं च प्राकृताभावात् ॥ १०४६-भ्रेमुर्, ववल्गुर्, ननृतुर्, जजक्षुर्,
जगुः, समुत्पुप्लुविरे, निषेदुः, ॥ आस्फोटयांचक्रुरभिप्रणेदू, रेजुर्, ननन्दुर, विययुः, समीयुः ॥ २८ ॥
आख्यात-माला ॥ भ्रमरित्यादि-ते पारं प्राप्य केचित् प्रदेशदर्शनोस्सुकाः भ्रमुः प्रान्ताः । अन्ये ववल्गुः तोषं गतवन्तः । 'उख उखि-' इत्यत्र वल्गतिर्गतौ पठ्यते । केचिदतिहर्षात् ननृतः । अन्ये रावणपराक्रमान् न्यकुर्वन्तो जजक्षुः हसितवन्तः । बुभुक्षया वा फलानि भक्षितवन्तः । 'जक्ष भक्ष-हसनयोः।' केचित् जगुः गायन्ति स्म । केचित्समुत्पुप्लुविरे उत्लुत्योप्लुत्य गच्छन्ति स । केचित् भ्रान्ता निषेदुः निषण्णाः । केचिदास्फोटयांचक्रुर्वयं युध्याम इति आस्फोटं कुर्वन्तीति ण्यन्ताल्लिट्याम् । केचित्तोषादभिप्रणेदुः सुष्टु नादितवन्तः । केचिद्रेजुः दीप्तवन्तः । केचिन्ननन्दुर्वयमीदृशं कर्म कृतवन्त इति । अन्ये विययुरितस्ततो गच्छन्ति स्म । केचित्समीयुः एकत्र संगताः ॥ भाख्यातमालेति तिङन्तमाला ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४८
सर तटमारूढ समा यस्य तदीदृशंका यस्मिन् । बहवः
३४३ भट्टिकाव्य-तृतीये प्रसन्न-काण्डे लक्षण-रूपै चतुर्थो वर्गः, १०४७-गिरि-पङ्क-चारु-देह
कक्कोल-लवण-बद्ध-सुरभि-परिमलम् ॥ बहु-बहलोरु-तरङ्गं
परिसरमारूढमुद्धरं लवण-जलम् ॥ २९ ॥ गिरीत्यादि-गिरीणां प्रक्षिप्यमाणानां यः पङ्कः गैरिकादिधातुकर्दमः तेन चारुदेहम् । ककोललवङ्गाभ्यां बद्धः सुरभिः परिमलो गन्धो यस्मिन् । बहवः प्रभूता बहलाः स्थूला उरवः उच्चास्तरङ्गा यस्य तदीदृशं लवणजलम् । उद्धरम् उद्धृतं कर्तृभूतम् । परिसरं तटमारूढं सेतुना निवारितगतित्वात् ॥ १०४८-लोलं कूलाऽभिगमे
खे तुङ्गाऽमल-निबद्ध-पुरु-परिणाहम् ॥ सुर-गङ्गा-भरण-सहं
गिरि-बन्ध-वरेण लवण-सलिलं रुद्धम्. ॥३०॥ लोलमित्यादि-कूलाभिगमे तटगमने लोलं चञ्चलम् । खे आकाशे तुझं च तदमलं चेति तुङ्गामलम् । निबद्धः संयुक्तः पुरुर्महान् परिणाहो यस्य । तुङ्गामलं च तबिरुद्धपुरुपरिणाहं चेति । वियति आरोहपरिणाहाभ्यां युक्तमित्यर्थः । सुरगङ्गायाः मदाकिन्याः यद्भरणं पूरणं तत्र सहं शक्कं तादृशं लवणजलं गिरिबन्धवरेण सेतुना रुद्धम् ॥
कुलकम्-३१-४३।१०४९-आरूढं च सुवेलं
तरु-मालाऽऽबन्ध-हारि-गिरि-वर-जालम् ॥ रावण-चित्त-भयङ्कर
मापिङ्गल-लोल-केसरं राम-बलम् ॥ ३१ ॥ आरूढमित्यादि-रामबलं तटे स्थित्वा आरूढं च सुचेलं पर्वतम् । धकारस्य प्राकृते स्वरशेषता न भवति । पदमध्यान्तयोरवर्तमानत्वात् । तरुमालाया य आबन्धः तेन हारि मनस्तुष्टिकर तादृशं गिरिवराणां पर्यन्तगिरीणां जालं यस्य सुवेलस्य । रावणचित्तस्य भयङ्करं रामबलम् । आपिङ्गलानि लोलानि केसराणि यस्य तदिति ॥ १०५०-लङ्काऽऽलय-तुमुलाऽऽरव
सुभर-गभीरोरु-कुञ्ज-कन्दर-विवरम् ।। वीणा-रव-रस-सङ्गम
सुरगण-संकुल-महा-तमाल-च्छायम् ॥ ३२ ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धन' नाम त्रयोदशः सर्गः- ३४३ लङ्केत्यादि-उकालयानां राक्षसानां यस्तुमुलो महानारवः तेन सुमराः परिपूर्णाः गभीरोरुकुजा गम्भीरमहागहनानि कन्दरविवराणि च यत्र सुवेले। वीणारवे यो रसस्तृष्णा तेन सङ्गमः समागमो येषां सुरगणानां ते च सुरगणावेति सः। तैः संकुला व्याप्ता महातमालच्छाया यत्रेति ॥ १०५१-स-रस-बहु-पल्लवाऽऽविल
केसर-हिन्ताल-बद्ध-बहल-च्छायम् ॥ ऐरावण-मद-परिमल
गन्धवहाऽऽबद्ध-दन्ति-संरम्भ-रसम् ॥ ३३ ॥ सरसेत्यादि-सरसाः सार्दाः ये बहवः पल्लवा: तैराविला अन्धकारिता ये केसरवृक्षाः हिन्तालवृक्षाश्च तैबंद्धा बहला घना छाया यत्र सुवेले। ऐरावणस्य ऐरावतस्य हस्तिनो मदपरिमलो यस्मिन् गन्धवहे तादृशेन गन्धवहेन बद्धो दन्तिनां हस्तिनां संरम्भरसः क्रोधरसो यत्रेति । ऐरावण ऐरावत इत्युभयमपि प्राकृते साधु ॥ १०५२-तुङ्ग-तरु-च्छाया-रह
कोमल-हरि-हारि-लोल-पल्लव-जालम् ॥ हरिण-भयंकर-स-कुसुम
दाव-सम-च्छवि-विलोल-दाडिम-कुञ्जम्॥३४॥ तुङ्गेत्यादि-तुङ्गतरूणां या छाया तस्यां रोहन्तीति इगुपधलक्षणः कः । तुङ्गतरुच्छायारुहाः विटपाः तेषां कोमलं हरि हरितं हारि तुष्टिकरं लोलं पल्लवजालं यत्र । हरिणानां भयंकरा दावसदृशत्वात् सकुसुमदावसमच्छवयः दावामितुल्याः लोलदाडिमकुक्षा यत्र ॥ १०५३-कल-हरि-कण्ठ-विरावं
सलिल-महा-बन्ध-संकुल-महा-सालम् ॥ चल-किसलय-संबद्धं
मणि-जालं सलिल-कण-मयं-विवहन्तम्॥३५॥ कलेत्यादि-कलो मनोहरः हरीणां कण्ठविरावो यत्र । सलिलस्य यो महाबन्धस्तेन संकुला महान्तः सालाः सालवृक्षा यत्र । चलकिसलयेषु संबई संलग्नं सलिलकणमयं सलिलकणरूपं मणिजालं मणिसमूहमिव विवहन्तं धारयन्तम् ॥ १०५४-तुङ्ग-मणि-किरण-जालं
गिरि-जल-संघट्ट-बद्ध-गम्भीर-रवम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः,
चारु-गुहा- विवर-सभ सुर-पुर- समममर - चारण- सुसंरावम् ॥ ३६ ॥
तुङ्गेत्यादि - तुङ्गमणीनां किरणजालं यत्रेति । गिरिजलानि निर्झरजलानि तेषां यः संघट्टः परस्परसंश्लेषस्तेन बद्धो गम्भीरो रवो यत्र । चारुगुहाविवरमेव सभा शाला यत्र । भ्रमरचारणानां गन्धर्वाणां गायतां शोभनः संरावो यत्र । अत एवामरपुरसमम् ॥
१०५५ - विमल-महा-मणि- टङ्कं
सिन्दूर - कलङ्क - पिञ्जर-महा-भित्तिम् ॥ वीर- हरि-दन्ति-सङ्गम
भय-रुद्ध-विभावरी- विहार-समीहम् ॥ ३७ ॥
विमलेत्यादि - विमलमहामणीनां पद्मरागादीनां टङ्काः छेदा यत्र । अतश्च सिन्दूरकलङ्केन लान्छनेन पिञ्जरा इव महाभित्तयो यस्य । वीराणां हरीणां दन्तिनां च यः सङ्गमो ऽन्योन्यगमनं तस्माद्यद्भयं तेन रुद्धा निवारिता विभा• व विहारसमीहा विहरणेच्छा यंत्र ॥
१०५६ - स महा - फणि- भीम- बिलं
भूरि- विहङ्गम-तुमुलोरु- घोर-विरावम् ॥ वारण - वराह - हरि-वर
. गो-गण- सारङ्ग- संकुल- महा-सालम् ॥ ३८ ॥
समेत्यादि - समहाफणीन्यत एव भीमानि बिलानि विवराणि यत्र भूरीणां विहङ्गमानां तुमुलो ऽनेकप्रकार उरुर्महान् घोरो रौद्रो विरावो यत्र वारणादिभिः स्कन्धकर्षणार्थिभिः सङ्कुला महासाला यत्र ॥
१०५७ - चल - किसलय- स-विलासं
चारु-मही-कमल- रेणु - पिञ्जर-वसुधम् ॥ स- कुसुम - केसर-बाणं
लवङ्ग-तरु-तरुण-वल्लरी- वर-हासम् ॥ ३९ ॥
चलेत्यादि - चलैः किसलयैः हस्तैरिव सविलासं प्रारब्धनृत्यम् । चारूणां महीकमलानां स्थलजानां रेणुभिः पिञ्जरा वसुधा यत्र । सकुसुमाः केसराः बाणाश्च यत्र । लवङ्गतरोस्तरुणा या वल्लुर्यः प्ररोहास्ता एव वरो हासो विकासाख्यो यत्र ॥
१०५८ - अ- मल-मणि - हेम-टङ्कं तुङ्ग-महा-भित्ति-रुद्ध - रुरु- पङ्क-गमम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सेतुबन्धनं' नाम त्रयोदशः सर्गः - ३४५
अमराऽऽरूढ - परिसर मेरुमिवा ssविल-स-रस- मन्दार - तरुम् ॥४०॥
अमलेत्यादि - अमलमणीनां हेमादीनां टङ्कारछेदा यत्र । तुङ्गा उच्चा महती विस्तारवती या भित्तिस्तया रुद्धो रुरूणां मृगाणां पङ्कगमः पङ्केन गमनं यत्र । गमेः '३२३४ | ग्रह | ३ | ३|५८ | ' इत्यादिना अप् । वङ्कगमं इति पाठान्तरम् । तत्र वङ्कः कुटिलो गमो यत्र । 'वकि कौटिल्ये' इत्यस्य रूपम् । अमरेरारूढाः परिसरास्तटा यत्र । अविरलाः सरसा मन्दारतरवो देववृक्षा यत्र । तमित्थं मेरुमिव ॥
१०५९ - फल - भर - मन्थर-तरु-वर
- विदूर - विरूढ- हारि - कुसुमापीडम् ॥
हरिणकलङ्क-मणि-संभवबहु-वारि-भर- सुगम्भीर - गुहम्. ॥ ४१ ॥
फलेत्यादि - फलभरेण मन्थरा ईषन्नतास्तरुवरा यत्र । अविदूरे विरूढा हारिणः कुसुमापीडा यत्र । - पुष्पस्तबकानां हस्तग्राह्यत्वात् हरिणकलङ्कमणिः महाचन्द्रकान्तः तस्मात् संभवो यस्य बहुवारिणः तेन सुभराः परिपूर्णा गम्भीरा गुहा यस्य । अत्र मणिमहत्तया वारिमहत्त्वात् गम्भीरगुहापूरणमिति ॥
१०६० - जल - काम - दन्ति-संकुल
स- हेम-रस-चारु-धवल-कन्दर- देहम् ॥ अङ्कुर-रोह- सम-च्छविरुरु-गण-संलीढ-तरल-हरि-मणि - किरणम् ४२
जलेत्यादि - जलमेतदित्येवं कामैर्दन्तिभिः संकुलाः सहेमरसाः सह हेम रसेन वर्तमानाः चारवः शोभनाः धवलाः कन्दरदेहाः कन्दरसन्निवेशा यत्र । रोहणं रोहः अङ्कुराद्रोहो यस्य शस्यस्य तेन समच्छवयस्तुल्यवर्णा रुरुगणास्तैः संलीढाः तरलाश्चञ्चलाः हरिमणिकिरणा मरकतमयूखा यत्र ॥
१०६१ - गाढ - समीरण - सुसहं
भीम-वोत्तुङ्ग -वारि-घर संघट्टम् ॥
धवल-जल - वाह-माला
संबन्धाऽऽबद्ध - हिम-धरा-धर- लीलम्. ॥ ४३ ॥
गाढेत्यादि - गाढो महान् यः समीरणः तं सुसहत इति मूलविभुजादिस्वात्कः । भीमरवास्तुङ्गा ये वारिधरास्तेषां संघट्टो यत्र । धवला ये जलShree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६ भट्टिकाव्ये - तृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः,
वाहास्तेषां मालाया (यत्संबद्धं) यः संबन्धः संबन्धनं । भावे क्तः । तेन करणभूतेन आबद्धा अनुकृता हिमधराधरस्य हिमवतो धराधरस्य लीला विभ्रमो येन तं सुवेलं आरूढम् ॥
रामबलं कीदृशमित्याह-
१०६२ - लवण - जल-बन्ध-स-रसं तरु-फल-संपत्ति-रुद्ध-देहाऽऽयासम् ॥ लङ्का-तोरण-वारण
मारूढं समर - लालसं - राम- बलम् ॥ ४४ ॥
1
लवणेत्यादि - लवणजलबन्धाद्धेतोः सरसं सहर्षन् । तरुफलसंपत्या रुद्धोsपनीतः देहायासः क्षुत्पीडा यस्य । लङ्कातोरणस्य वारणं निषेधकम् । आलोलं चञ्चलं समरलालसं रणसं तृष्णं रामबलं तं सुवेलमारूढमिति पूर्वेण योज्यम् ॥ तस्मिन्नारूढे परबलं सन्नद्धमित्थं प्रवृत्तमित्यर्थः । इत्थं कथं तदाह मुरुपणवेत्यादिना -
विशेषकं त्रिभिः । ४५–४७/
१०६३ - गुरु- पणव- वेणु-गुञ्जाभेरी-पेलोरु-झल्लरी - भीम-खम् ॥ ढक्का - घण्टा - तुमुलं
सन्नद्धं पर-बलं रणाऽऽयास सहम् ॥ ४५ ॥
गुर्वित्यादि - गुरुपणवादीनां भीमो रखो यस्मिन् परबले तत्र । गुरुपणवो महान् पणवः । पेला वाद्यविशेषः । उरझल्लरी महती झल्लरी । ढक्काघण्टयोस्तुमुलः संमूच्छितः शब्दो यत्रेति । रणायाससहं रण क्लेशसहम् ॥
१०६४ - आरूढ - बाण-घोरं
वि-मलाऽऽयस- जाल - गूढ- पीवर - देहम् ॥
चञ्चल-तुरङ्ग-वारण
संघट्टाऽऽबद्ध - चारु- परिणाह-गुणम् ॥ ४६ ॥
आरूढेत्यादि— धनुषि आरूढबाणत्वात् घोरं परबलम् । विमलेनायसजालेन वर्मणा गूढछन: पीवरः स्थूलो देहो यस्य । चञ्चलानां तुरङ्गाणां वारणानां च यः परस्परसंघट्टः श्लेषणं तेनाबद्धश्चारुः परिणाहगुणः विस्तार एत्र गुणो यस्य तत्परबलं संनद्धम् ॥
१०६५ - असि - तोमर - कुन्त-महा
पट्टिश-भल्ल - वर-बाण-गुरु-पुरु-मुसलम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धन' नाम त्रयोदशः सर्गः- ३४०
वीर-रसाऽलङ्कारं
गुरु-संचार-हय-दन्ति-स-मही-कम्पम् ॥४७॥ असीत्यादि-अस्थादीनां वरबाणपर्यन्तानां द्वन्द्वः । तैरस्यादिभिः गुरु अनभिभवनीयं पुरु महन्मुसलं पत्र । अस्यादिगुरु च तत् पुरु मुसलं चेति सः। वीररस एवालङ्कारो यस्य । पुरुः संचारो येषां हयदन्तिनां महाकायत्वात् तैः समहीकम्पं सह महीकम्पेन वर्तमानं परबलं संनद्धम् ॥ १०६६-ते रामेण स-रभसं
परितरला हरि-गणा रण-समारम्भे ॥ रुद्धा लङ्का-परिसर
भू-धर-परिभङ्ग-लालसा धीर-रवम्. ॥ ४८ ॥ ते इत्यादि-ते हरिगणाः कपिगणाः रणसमारम्भे रणप्रवर्तन निमित्तं सरभसं संभ्रमपूर्वकं परितरलाः स्थातुमशक्नुवन्तः लङ्कापरिसरे लङ्कासमीपे ये भूधराः तरवः तेषां परिभङ्गे चूर्णने लालसाः सतृष्णाः सन्तो रामेण रुद्धाः प्रतिषिद्धाः मा भाङ्करिति । धीररवं धीरो रवो यस्यां प्रतिषेधनक्रियायामिति ॥
युग्मकम्१०६७-जल-तीर-तुङ्ग-तरु-वर
कन्दर-गिरि-भित्ति-कुञ्ज-विवराऽऽवासम् ।। भीमं तरु-हरिण-बलं
सु-समिद्ध-हिमारि-किरण-माला-लोलम्. ४९ जलेत्यादि-तरुहरिणवलं कपिबलं निषिद्धं सत् भीमं भयानकं जलतीराद्यैरावासो यस्य तत् सुसमिद्धस्य हिमारेरमेरादित्यस्य वा या किरणमाला तहल्लोलं समारूढमिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥ १०६८-रावण-बलमवगन्तुं
जल-भर-गुरु-सलिल-वाह-गण-सम-च्छायम् ।। अट्ट-तरु-मञ्च-मन्दिर
तोरण-माला-सभासु समारूढम्. ॥५०॥ इति भहि-काव्ये प्रसन्न काण्डे भाषा-समावेशो
नाम चतुर्थः, काव्यस्य त्रयोदशः सर्गः। रावणेत्यादि-रावणवलं अवगन्तुं कीदृशमिति जलभरेण गुरुर्यः सलिलमाः Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८ भट्टिकाव्ये - चतुर्थं तिङन्तकाण्डे लक्षण- रूपे प्रथमो वर्गः,
हगणी जलधरसमूहः तेन समच्छायं तुल्यछायं रावणबलं अट्टादिषु समारूढम् ॥ एतानि द्वाविंशतिः संकीर्णानि ।
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येतृतीये प्रसन्न -काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सेतुबन्धनं' नाम त्रयोदशः सर्गः ॥ १३ ॥
चतुर्दशः सर्गः -
सुप्तिङ्व्युत्पत्तौ यत्सैौष्ठवं तदपि काव्यस्याङ्गमुक्तम् । अतः प्रसन्नकाण्डानन्तरं तिकाण्डं शब्दलक्षणप्रयोगार्थ कथ्यते । तत्र लस्य स्थाने तिबादयः । लकाराश्व नव लेटरछन्दोविषयत्वादिति । अत्र नवविलसितानि । विलसितं च नानारूपता । तत्र भूतार्थवतो लिटो ऽधिकृत्य तद्विलसितमाह -
१०६९–ततो दशाऽऽस्यः स्मर- विह्वलाऽऽत्मा चार प्रकाशीकृत - शत्रु-शक्तिः ॥ विमोह्य माया-मय-राम- मूर्ध्ना सीतामनीकं प्रजिघाय योद्धुम् ॥ १ ॥
तत इत्यादि - ततः स्वपरबलयो रणादुत्तरकालं दशास्यः स्मरविह्नलात्मा कामवशीकृतदेहः । भर्तरि निराशा सती सीता ममानुकूला भविष्यतीति मायामयेन मायास्वभावेन राममूर्ध्ना छिनेन सीतां विमोह्य मोहयित्वा चारैः प्रणिधिमिः प्रकाशीकृता शत्रुशक्तिः वैरिसामर्थ्यं यस्मै योद्धुमनीकं सैन्यं प्रजिघाय प्रहितवान् । '२५३१। हेरचङि | ७ | ३ |५६ | ' इति कुत्वम् । भूतानद्यतनपरोझे सर्वत्र लिट् ॥
१०७० - कम्बूनेथ समादध्मुः, कोणैर् भेर्यो निजघ्निरे, ॥
वेणून पुपूरिरे, गुञ्जा जुगुञ्जः कर-घट्टिताः ॥ २ ॥
:
कम्बूनित्यादि - भथ सैन्यशेषणानन्तरं कम्बून् समादध्मुः शब्दितवन्तः शाङ्खिकाः । कोणैर्वाद्यवादनैः काष्ठमयैः भेर्यो निजघ्निरे ताडिताः कर्मणि लिट् । वेणून वंशान् पुपूरिरे मुखमरुता पूरितवन्तः । १२२६ । पूरी आप्यायने' इति दैवादिको ऽनुदात्तेत् । गुञ्जाः समरवादनाः करघट्टिताः अङ्गुलिष्घृष्टाः जुगुञ्जः शब्दितवत्यः । ' २१२ । गुजि अव्यक्ते शब्दे ' ॥
१०७१ - वादयांचक्रिरे ढक्काः, पणवा दध्वनुर् हताः, ॥ काहलाः पूरयांचक्रुः, पूर्णाः पेराश् च सस्वनुः ॥३॥
वादयामित्यादि - ढक्का वादयांचक्रिरे वादितवन्तः । ढक्कावादका इत्यर्थः । वदेर्हेतुमण्ण्यन्तात् आमि '२३११ | अयामन्त | ६|४|५५|' इत्ययादेशः । '२२४० ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धों' नाम चतुर्दशः सर्गः-- ३४९ भाम्प्रत्ययवत्-1॥३।६३।' इति कृमो ऽनुप्रयोगस्यात्मनेपदे । २५६४। णिचश्च ।१।३७४।' इति आम्प्रत्ययादात्मनेपदस्य विहितत्वात् । पणवा वाद्यविशेषाः हताः पाणविकस्ताडिताः दध्वनुर्ध्वनिताः । काहलाः गोशृङ्गसंस्थानाः । पूरयांचक्रुः पूरितवन्तः । 'पूरी आप्यायने' इति चौरादिकस्योदात्तेतो रूपम् । पेराः खरमु. खाकाराः पूर्णा मुखमरुता सस्वनुः । '२३५४१ फणां च सप्तानाम् ।।४।१२५।' इति लिटि एत्वविधानस्य विकल्पितस्वात् नैत्वम् ॥ १०७२-मृदङ्गा धीरमास्वेनुर् , हतैः स्वेने च गोमुखैः ॥
घण्टाः शिशिञ्जिरे दीर्घ, जहादे पटहैर् भृशम्॥४॥ मृदङ्गा इत्यादि-मृदङ्गा मुरजाः धीरं आस्वेनुः गम्भीर ध्वनिताः। एत्व. पक्षे रूपम् । गोमुखैायविशेषः हतैः स्वेने शब्दितम् । भावे लिट् । घण्टाः दीर्घ शिशिक्षिरे उच्चैः शब्दितवत्यः । पटहै शमत्यर्थम् । जहादे शब्दितम् । भावे लिट् ॥ १०७३-हया जिहेषिरे हर्षाद्, गम्भीरं जगजुर् गजाः, ॥
संत्रस्ताः करभा रेटुश, चुकुवुः पत्ति-पतयः ॥५॥ हया इत्यादि-हया अश्वाः हर्षात् जिहेषिरे हेषितवन्तः । '६६४॥ हेष अव्यक्ते शब्दे' भौवादिको ऽनुदात्तेत् । अभ्यासस्य [:२१८०। हस्वः ।।४।४९] इति एत इद्भवति । गजा गम्भीरं मन्द्रं जगजुः गर्जितवन्तः । 'गज गृजी शब्दार्थों ।' करभा उष्ट्राः संत्रस्ताः नानावादिनश्रवणात् रेटुः शब्दं कृतवन्तः। 'रट परिभाषणे' इति शब्दार्थः । पत्तिपतयः पदातिसंहतयः चुकुवुः शब्दित. वत्यः । गच्छत किं तिष्ठतेति । 'कु शब्दे' इत्युदात्तेत् ॥ १०७४-तुरङ्गा-पुस्फुटुर् भीताः, पुस्फुरुर् वृषभाः परम् ॥
नार्यश् चुक्षुभिरे मम्लुर् मुमुहुः शुशुचुः पतीन्. ६ तुरङ्गा इत्यादि-तुरङ्गा अश्वा भीता वादिश्रवणात् पुस्फुटुः स्फुटिताः भयादितस्ततो गताः। 'स्फुट विशरणे' । वृषभाः परं पुस्फुरुः सुष्टु वलिताः। 'स्फुर वलने ।' नार्यश्चक्षुभिरे असाकमायातो वियोग इति क्षोभमुपगताः। व्यस्तचित्ता जाता इत्यर्थः । काश्चिदामग्लुः । 'ग्लै गात्रक्षये। मुमुहुः काश्चिन्मोहमुपगताः पतीन् काश्चित् शुशुचुः शोचितवत्यः । हा कष्टं नियतं विनष्टा इति ॥ १०७५-जगर्जुर् , जहषुः, शूरा रेजुस् तुष्टुविरे परैः ॥
.. बबन्धुरङ्गुलि-त्राणि, सन्नेहुः परिनिर्ययुः. ॥ ७ ॥ जगर्जुरित्यादि-शूरा जगर्नुः अम्मामिवृष्टाः शराः क यास्यन्तीति शब्दितवन्तः । तथा जहषुः तुष्टाः चिरमायातः समर इति । '१३०८। हुष तुष्टौ ।' भत एवं रेजुः शोभन्ते स । १३५४। फणां च सप्लानाम् ।१२५।' इत्येस्वाभ्यासलोपौ । परैरन्यैस्तुष्टुविरे स्तुताः । भवतामप्रतः समरे के तिष्ठन्तीति ।
भ० का० ३० Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५० भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
अङ्गुलित्राणि बबन्धुः बध्नन्ति स्म । '१०४२ । बध बन्धने ।' तथा परे सनेहुः कवचानि बध्नन्ति स्म । '१२४१ | णह बन्धने' | परिनिर्ययुः निष्क्रान्ताः ॥ १०७६ - धनूंष्यारोपयांचकुरारुरुहू रथाऽऽदिषु, ॥
अनुवृहु दीप्तान्, गुर्वीरुच्चिक्षिपुर गदाः ॥८॥
धनूंषीत्यादि - धनूंषि आरोपयांचक्रुः भारोपितगुणानि कृतवन्तः । '२५९९ । रुहः पो ऽन्यतरस्याम् |७|३ | ४३ । ' इति णौ पादेशः । आरुरुहुरारोहन्ति स्म रथादिषु । द्वितीया न कृता । अधिकरणत्वेन विवक्षितत्वात् । दीप्तान्निष्कलङ्कानसीन् वहुः कोशादाकृष्य उद्यतान् कृतवन्तः । 'वृह उद्यमने ।' गुर्वीर्गदा उच्चिक्षिपुः उत्क्षिप्तवन्तः ॥
१०७७ - शूलानि भ्रमयांचक्रुर्, बार्णानाददिरे शुभान् ॥ मुश्, चुकुर्दिरे, रेसुर् ववल्गुश् च पदातयः ॥ ९ ॥
शूलानीत्यादि – शूलानि भ्रमयांचकुः भ्रमयन्ति स्म । मान्तत्वान्मित्वे ह्रस्वत्वम् । बाणान् शुभान् युद्धयोग्यानाददिरे गृहीतवन्तः । ' २६८६ । आढो दोऽनास्यविहरणे | १|३|२०|' इति तङ् । पदातयश्च श्रेमुः इतस्ततो याताः । चुकुर्दिरे शस्त्रपाणयः क्रीडितवन्तः । 'कुर्द खुर्द गुर्द गुद क्रीडायामेव ।' रेसुः भयकृते निनादान् कृतवन्तः । 'रस शब्दे ।' ववल्गुः प्रप्लुताः । वल्गतिः 'उख उखि-' इत्यत्र पठ्यते ॥
१०७८ - समुत्पेतुः कशा - घातै, रश्म्याकर्षैर् ममङ्गिरे ॥
अश्वाः, प्रदुद्रुवुर् मोक्षे रक्तं निजगरुः श्रमे ॥१०॥ समुत्पेतुरित्यादि - कशाघातैः चर्मलता प्रहारैः अश्वाः समुत्पेतुः उत्सुताः । रश्म्याकर्षैः प्रग्रहाकर्षणैः । ममङ्गिरे शोभन्ते स्म । सङ्कोचितघोणत्वात् । 'मगि मण्डने ।' मोक्षे रश्मीनां प्रसारणे प्रदुद्रुवुः वेगेन गताः । श्रमे सति खलीनप्रभवं रक्तं निजगरुः पीतवन्तः । ' १५०४। गृ निगरणे ।' '२३८३। ऋच्छत्यृताम् |७|४|११|' इति गुणः ॥
१०७९ - गजानां प्रददुः शारीन्, कम्बलान् परितस्तरुः, ॥
तेनुः कक्षां, ध्वजांश चैव समुच्छिनियुरुच्छिखान्. ११
गजानामित्यादि - गजानां शारीन् प्रददुः । पृष्ठेषु आरोपितवन्तः । हस्तिपका इत्यर्थात् । तथा कम्बलान् नानावर्णविचित्रान् परितस्तरुः आस्तीर्णवन्तः । कक्षां हेमादिमयीं तेनुः विस्तारितवन्तः । उच्छिखान् उद्धृतशिखान् ध्वजान् समुच्छित्रियुः उत्क्षिप्तवन्तः ॥
१०८० - विशिश्वासयिषचक्रुरा॑लिलिङ्गश् च योषितः, ॥ आजघ्नुर् मूर्ध्नि बालांश् च चुचुम्बुश् च सुत- प्रियाः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धों' नाम चतुर्दशः सर्गः- ३५१ विशिश्वासयिषांचकुरित्यादि-योषितः आत्मीयान् विशिश्वासयिषां. चक्रुः विश्वासयितुमिष्टवन्तः । मय्यन्यथा न भवनीयमिति । ण्यन्तस्य रूपम् । मालिलिङ्गुश्च श्लिष्यन्ति स्म । लिगिर्गत्यर्थः । आयूर्वः परिष्वङ्गे वर्तते । बालान् विशून भाजनुः शिरसि भाघ्रातवन्तः । तथा चुचुम्बुश्च चुम्बितवन्तः। सुत. प्रियाः सुताः प्रियाः यासामिति ॥ १०८१-गम्भीर-वेदिनः संज्ञा गजा जगृहुरक्षताः, ॥
ववृधे शुशुभे चैषां मदो, हृष्टैश् च पुप्लुवे. ॥ १३ ॥ गम्भीरवेदिन इत्यादि-ये गजा मत्तत्वादडशैदृढमाहताः । गम्भीर विदन्ति ते गम्भीरवेदिनः । तस्मिन् काले संज्ञा युद्धौपयिकीर्जगृहुः गृहीतवन्तः । अक्षतास्तोत्राङ्कुशैरनाहताः सन्तः हृष्टैश्च गजैः पुप्लुवे प्लुतम् । भावे लिद । हर्षा. देषां मदो ववृधे वर्धते स । शुशुभे च शोभते स ॥ १०८२-मृगाः प्रदक्षिणं सञः, शिवाः सम्यग् ववाशिरे, ॥
अ-वामैः पुस्फुरे देहः, प्रसेदे चित्त-वृत्तिभिः ॥१४॥ मृगा इत्यादि-एवं संना चलतां मृगाः दक्षिणपार्श्वन गताः । सम्यग्ववाशिरे । वामपार्श्वस्थाः शिवाः शब्दितवत्य इत्यर्थः । 'वाच शब्दे ।' भवामैदक्षिणैर्देहैर्भुजादिमिः पुस्फुरे स्फुरितम् । भावे लिट् । चित्तवृत्तिभिर्मनोवृत्तिमिः प्रसेदे प्रसन्नम् । पूर्ववत्सदेर्भावे लिट् ॥ १०८३-पाच्यमाञ्जिहिषांचक्रे प्रहस्तो रावणाऽऽज्ञया ॥
द्वारं ररकतुर् याम्यं महापार्श्व-महोदरौ. ॥ १५ ॥ प्राच्यमित्यादि-एवं शुभनिमित्तोसाहितः प्रहस्तो रावणाज्ञया प्राच्य प्राचि भवं पूर्वद्वारम् १३२॥ धुप्राक्-।४।२।११०।' इति यत् । आञ्जिहिषांचके गन्तुमिष्टवान् । १९३३। अहि गतौ' इत्यस्योदात्तेतः सनीद । '२१७६। भजादे. र्द्वितीयस्य ।६।१२।' इति द्विवचनम् । २४४६॥ न न्द्राः-६।१३।' इति नकारो न द्विरुच्यते । २२४०। आम्प्रत्ययवत्-१॥३॥६३॥' इत्यात्मनेपदम् । तथा महा. पार्श्वमहोदरौ राक्षसौ याम्यं द्वारं दक्षिणम् । यमो देवता भस्येति । १०७४। दित्यदित्या-1४।१।०५।' इत्यत्र 'यमाञ्चेति वक्तव्यम्' इति उक्तं तेन प्राग्दीव्यतीयेऽर्थे ण्यप्रत्ययः । ररातुः गतौ । १९३॥ रघि गतौ' इत्यस्य रूपम् ॥ १०८४-प्रययाविन्द्र-जित् प्रत्यर्गियाय स्वयमुत्तरम् ॥
समध्यासिसिषांचके विरूपाऽक्षः पुरोदरम्. ॥१६॥ प्रययावित्यादि-प्रत्यक् पश्चिमद्वारं इन्द्रजित् प्रययौ गतवान् । प्रतीच्याम् द्वारमिति १९७४। दिक्छन्देभ्यः सप्तमी-५॥३॥२४॥' इत्यादिना विहितस्थास्तातेः १९८० । भोर्लुक् ।५।२॥३०॥' । भसंज्ञाभावात् '४१६। भचः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षणरूपे प्रथमो वर्गः; ६१३८' इत्यकारलोपो निवर्तते '४१७॥ चौ ।६।३।१३८' इति दीर्घत्वं च । स्वयमिति । रावण उत्तरद्वारमियाय गतः । विरूपाक्षो राक्षसः पुरोदरं पुरमध्यं समध्यासिसिषांचक्रे समध्यासितुमिष्टवान् । आस्तेरनुदात्तेतः सनि इटि अजादिः । '२७३४ । पूर्ववत्सनः ।।३।६२।' इत्यात्मनेपदम् । अनुप्रयोगस्थाप्यात्मनेपदम्॥ १०८५-शुश्राव रामस् तत् सर्वं, प्रतस्थे च स-सैनिकः॥
विस्फारयांचकाराऽस्त्रं बबन्धाऽथ च बाणधी. १७ शुश्रावेत्यादि-अथानन्तरं रामस्तत्सर्वं रावणचेष्टितं शुश्राव श्रुतवान् । प्रतस्थे च गन्तुं प्रवृत्तः । '२६८९। समवप्रविभ्यः स्थः ।।३।२२।' इति तङ् । ससैनिकः सह योधैः । सेनायां समवेता इति १५९५। सेनाया वा ।४।४। ४५।' इति पक्षे ठक् । अस्त्रं धनुर्विस्फारयांचकार आरोप्याकृष्टवान् । स्फुरतेः । '२५६९। चिस्फुरोणौँ ।६०५४।' इत्यात्वम् । बबन्ध च बाणधी तूणीरे बनाति स । बाणा घीयन्ते ऽस्मिन्निति । '३२७१। कर्मण्यधिकरणे च ॥३॥३॥ ९३ ।' इति किः ॥ . १०८६-ईक्षांचक्रे ऽथ सौमित्रिमनुजज्ञे बलानि च ॥
_ नमश्चकार देवेभ्यः पर्ण-तल्पं मुमोच च. ॥१८॥ ईक्षामित्यादि-सौमित्रिं च युद्धाय ईक्षांचक्रे दृष्टवान् । ईक्षेरनुदात्तेतः । २२३७॥ इजादेः-३॥१॥३६॥' इत्याम् । बलानि च अनुजज्ञे अनुज्ञातवान् । अनुपूर्वो जानातिरनुज्ञाने वर्तते तस्य परसैपदित्वात् । '२७४३। भनुपसर्गात्१॥३२७६।' इति वचनादात्मनेपदम् । उपसर्गेण युक्तत्वात् । नमश्चकार देवेभ्यः । नमःशब्दयोगे चतुर्थी । पर्णतल्पं पर्णशयनीयं मुमोच मुक्तवान् ॥ १०८७-चकासांचक्रुरुत्तस्थुर्, नेदुरानशिरे दिशः॥
वानरा, भूधरान , रेधुर्, बभञ्जुश्, च ततस्तरून्. चकांसाचरित्यादि-ततो ऽनुज्ञानान्तरं वानरा उत्तस्थुः उत्थिताः । नेदुः शब्दितवन्तः । दिश आनशिरे व्याताः । '२५३३। भनोतेश्च ।७।१।७२।' इत्यभ्यासस्य नुद । '२२४०। भत आदेः ७४७०।' इति दीर्घत्वम् । भूधरान पर्वतान् रेधुः उन्मूलितवन्तः । '२५३२। राधो हिंसायाम् ६४१२३॥' इत्ये. स्वाभ्यासलोपः। तरूंश्च बभर्तुः भग्नवन्तः । एवं च ते चकासांचक्रुः शोभन्ते स्म । कास्यनेकाजग्रहणमित्याम् ॥ १०८८-ददाल भूर्, नभो रक्तं गोष्पदनं ववर्ष च, ॥
मृगाः प्रसस्पुर् वामं, खगाश् चुकुविरेऽशुभम् .२० ददालेत्यादि-श्लोकद्वयं राघवयोर्ब्रह्मास्त्रबन्धसूचनार्थमनिमित्तदर्शनम् । भूर्ददाल विदीर्णा । नभश्च रक्तं रुधिरं ववर्ष वृष्टवत् । लिटः पित्वादकित्त्वे धातोर्गुणः । कियत्प्रमाणं गोष्पदनं यावता गोष्पदं पूरयित्वा । ३३५२। वर्षShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धों' नाम चतुर्दशः सर्गः- ३५३ प्रमाणे-३।४।३२।' इत्यादिना णमुल ऊलोपश्च । मृगाः प्रससपुर्वाम वामपा. क्षेन गता इत्यर्थः । खगाः पक्षिणो ऽशुभान् अनिष्टांचकुविरे शब्दितवन्तः । 'कुङ् शब्दे ।' अशुभमिति पाठान्तरम् । तत्र क्रियाविशेषणं वेदितव्यम् ॥ १०८९-उल्का ददृशिरे दीप्ता, रुरुवुश् चाऽशिवं शिवाः, ॥
चक्ष्माये च मही, रामः शशङ्के चाऽशुभाऽगमम्.२१ उल्का इत्यादि-दीप्ता उल्का ददृशिरे दृष्टाः। अशिषा अनिष्टाः शिवा गोमायवः रुरुवुः शब्दितवन्तः। मही च चक्ष्माये कम्पिता । 'क्ष्मायी विधूनने' इत्यनुदात्तेत् । रामश्चाशुभागममनिष्टप्राप्तिमाशशङ्के शङ्कते स । चेतसः पर्याकुलत्वात् इदमप्यनिष्टमेव ॥ १०९०-रावणः शुश्रुवान् शत्रून् राक्षसानभ्युपेयुषः, ॥
स्वयं युयुत्सयांचक्रे प्राकाराऽग्रे निषेदिवान्. ॥२२॥ रावण इत्यादि.-राक्षसानभ्युपेयुषो ऽभिमुखमुपगतवन्तो ये शत्रवो रामादयस्तान् रावणः शुश्रुवान् । स्वयं च प्राकाराग्रे निषेदिवान् निषण्णः सन् । :३०९७। भाषायां सदावस-३।२।१०८।' इत्यादिना कसुः । युयुत्सयांचके योद्ध. मिच्छन्तं प्रयोजितवानित्यर्थः । सन्नन्तण्यन्तस्य रूपम् ॥ १०९१-निरासू राक्षसा बाणान् , प्रजहुः शूल-पट्टिशान् ॥
असींश् च वाहयांचक्रुः पाशैश् चाऽऽचकृषुस् ततैः।। निरासुरित्यादि--रावणप्रचोदिता राक्षसा बाणानिरासुः क्षितवन्तः । शूलपटिशान् शूलसहितान् पटिशान् । शाकपार्थिवादित्वात्तत्पुरुषः । द्वन्द्वे तु ९१०। जातिरप्राणिनाम् ।।४।६।' इत्येकवद्भावः स्यात् । तान् प्रजहुः त्यक्तवन्तः । 'ओहाक् त्यागे।' असींश्च खड्गान् वाहयांचक्रुः व्यापारितवन्तः। ण्यन्तस्य रूपम् । पाशैस्ततैर्विस्तृतैः आचकृषुः आकृष्टवन्तः । कित्वे गुणप्रतिषेधः । १०९२-भल्लैश् च बिभिदुस् तीक्ष्णैर्
विविधुस् तोमरैस् तथा.॥
गदाभिश् चूर्णयांचक्रुः, - शितैश् चक्रैश् च चिच्छिदुः ॥ २४ ॥ भल्लैरित्यादि.-भल्लैर्विभिदुर्विदारितवन्तः । तीक्ष्णैस्तथा तोमरैर्विविखा. डितवन्तः। व्यधेः '२४१२। अहि-ज्या-६॥॥१६' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । गदाभिश्च चूर्णयांचाः चूर्णितवन्तः । '२५६३॥ सत्य-३१॥२५।' इत्यादिना णिच् । '१६५७। चूर्णप्रेरणे' इति चौरादिकत्वाद्वा । चिच्छिदुः च्छिन्नवन्तः ।
राक्षेसयुद्धमेतत् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
.
.
.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, १०९३-वानरा मुष्टिभिर् जघ्नुर् ददंशुर् दशनैस् तथा, ॥
निरासुश् च गिरीस् तुङ्गान, दुमान् विचकरस् तथा. २५ वानरा इत्यादि-वानरा मुष्टिमिर्जनुः हतवन्तः । राक्षसानित्यत् । दशनैर्ददंशुः दष्टवन्तः। गिरीनिरासुः क्षिप्तवन्तः । दुमान् विचकरुविक्षिप्तवन्तः। '१५०३। कृ विक्षेपे । २३०३। ऋच्छत्य॒ताम् ।७४' इति गुणः ॥ १०९४-लालैर्लोठयांचक्रुस् , तलैर् , निन्युश् च संक्षयम् ॥
नखैश् चकृततुः, क्रुद्धाःपिपिषुश् च क्षितौ बलात्. २६ लाङ्गलैरित्यादि-लाङ्गलैोठयांचक्रुः लालैर्व्यापादितवन्तः । 'रुठ लुठ प्रतिघाते' परस्मैपदिनो प्यन्तस्य रूपम् । तलैर्हस्खतलैः संक्षयं विनाशं निन्युः नीतवन्तः। नखैश्चकृततुरुच्छिन्द्रवन्तः । 'कृती च्छेदने' क्रुद्धाः वानराः बलात् हठात् क्षितौ पिपिषुश्शूर्णितवन्तः ॥ १०९५-संबभूवुः कबन्धानि, प्रोहुः शोणित-तोय-गाः ॥
तेरुर्भटाऽऽस्य-पद्मानि, ध्वजैः फेणैरिवाऽऽबभे, २७ संबभूवुरित्यादि-कबन्धानि संबभूवुः संभूतानि । प्रतिसहस्रं व्यापाद. नात् । कबन्धस्यैकस्योत्पादनात् । शोणिततोयगाः शोणितनद्यः प्रोहुः प्रकर्षण प्रवृत्ताः। वहेर्यजादित्वात् सम्प्रसारणम् । भटास्यपद्यानि योधमुखपद्मानि तेरुः प्लुतानि । '२३०१॥ तृ-फल-६१२२।' इत्यादिना एत्वाभ्यासलोपौ। फेणैरिव ध्वजैः शोणितनदीषु आवभे शोभितम् । भावे लिट् ॥ १०९६-रक्त-पङ्के गजाः सेदुर्, न प्रचक्रमिरे रथाः, ॥
निममज्जुस् तुरङ्गाश् च, गन्तुं नौत्सेहिरे भटाः २८ रक्तपङ्क इत्यादि-रक्तपके गजाः सेदुः निषण्णाः । रक्तपङ्कस बहुल. स्वात् । तथा स्था न प्रचक्रमिरे न गन्तुमारब्धाः '२७१५। प्रोपाभ्याम् । १॥३॥४२॥' इत्यात्मनेपदम् । तुरङ्गा निममज्जुः निमन्नाः । भटाश्च गन्तुं नोत्से. हिरे नोत्सहन्ते स॥ १०९७-कोव्या कोव्या पुर-द्वारमैकैकं रुरुधे द्विषाम् ॥
षत्रिंशद्धरि-कोव्यश् च निवत्रुर् वानराऽऽधिपम् , २९
कोट्येत्यादि-द्विषामेकैकं पुरद्वारं वानराणां कोव्या कोव्या रुरुधे रुदम् । कर्मणि लिट् । पत्रिंशद्धरिकोव्यः वानरकोव्यो वानराधिपं सुग्रीवं निवन्नुः भावृत्य स्थिताः ॥ १०९८-तस्तनुर् ,जह्वलुर् , मम्लुर्, जग्लुर्, लुलुठिरे क्षताः॥
मुमूर्छर्, ववमू रक्तं, ततृषुश् चौभये भटाः ॥३०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'शरबन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः - ३५५
तस्तनुरित्यादि - उभये भटा रामरावणसंबन्धिनो योधाः क्षताः सन्तस्तस्तनुः स्तनितवन्तः । जह्वल: चलिताः । 'ह्वल हाल चलने' । मस्लुः म्लानाः । 'म्ले गात्र क्षये ।' जग्लुः हर्षक्षयं गताः । लुलुठिरे भूमौ लुठन्ते स्म । 'रुठ 'लुठ प्रतिघाते' तुदादावात्मनेपदी पश्येते । मुमूर्च्छः मोहमुपगताः । रक्तं ववमुः गीर्णवन्तः । ततृषु तृष्यन्ति सा । एतत् संकुलयुद्धमाह ॥ १०९९ - सम्पातिना प्रजङ्घस् तु युयुधे ऽसौ द्रुमाहतः ॥
चकम्पे, ऽतीव चुक्रोश, जीवनाशं ननाश च ३१
सम्पातिनेत्यादि - प्रजङ्घो नाम राक्षसः सम्पातिनाम्ना वानरेण सह युयुधे युध्यते स्म । भसौ प्रजङ्घो द्रुमाहतश्चकम्पे कम्पते स्म । अतीव अत्यर्थं चुक्रोश क्रोशति स्म । जीवनाशं ननाश जीवेन विनष्टः । '३३६४ | कर्त्रीर्जीवपुरुषयोर्नशिवहोः | ३ | ४|४३|' इति णमुल् ॥
११०० - उच्च नाते नलेना ऽऽजौ स्फुरत्-प्रतपनाऽक्षिणी ॥
जम्बुमाली जहौ प्राणान् ग्राव्णा मारुतिना हतः. ३२ उच्चखनात इत्यादि - स्फुरन् चलन् प्रतपनो नाम राक्षसः तस्याक्षिणी स्फुरतीव प्रतपनस्याक्षिणी नयने नलेन वानरेण उच्चरुनाते उत्खाते । कर्मणि लिट् । '२३६३ । गम-हन - १ ६ ४ ९८१' इत्युपधालोपः । मारुतिना हनूमता ग्रावणा पाषाणेन हतो जम्बुमाली राक्षसः प्राणान् जहौ त्यक्तवान् ॥ ११०१ - मित्रघ्नस्य प्रचुक्षोद गदया ऽङ्गं विभीषणः ॥
·
सुग्रीवः प्रघसं नेभे, बहून् रामस् ततर्द च ॥ ३३ ॥
·
मित्रघ्नस्येत्यादि - मित्रनस्य राक्षसस्य अङ्गं गदया विभीषणः प्रचुक्षोद । प्रघ नाम राक्षसं सुग्रीवो नेभे हिंसितवान् । 'णभ तुभ हिंसायाम्' इत्यनुदा - तेत् । रामश्च बहून् राक्षसान् ततर्द हिंसितवान् । 'उ-तृदिर हिंसाऽनादरयोः ' ॥ १९०२ - वज्रमुष्टेर् विशिश्लेष मैन्देना ऽभिहतं शिरः, ॥
नीलश् चकर्त चक्रेण निकुम्भस्य शिरः स्फुरत्. ३४ वज्रमुटेरित्यादि - वज्रमुष्टे राक्षसस्य शिरो मैन्देन वानरेण अभिहतं सत् विशिश्लेष विश्लिष्टम् । निकुम्भस्य शिरः स्फुरत् चलत् । नीलो वानरश्चक्रेण चकर्त छिन्नवान् ॥
११०३ - विरूपाक्षो जहे प्राणैस् तृढः सौमित्रि-पत्रिभिः, ॥ प्रमोचयांचकाराsसून द्विविदस्त्वशनिप्रभम् . ३५
विरूपाक्ष इत्यादि - विरूपाक्षो राक्षसः सौमित्रिपत्रिभिर्लक्ष्मणशरैः तृटः हृतं इत्यर्थः । 'गृह' [इ] हिंसार्थः [यां ] इति तौदादिकस्योदिस्वान्निष्ठाना
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, मि(ती)प्रतिषेधः । प्राणैर्जहे त्यक्तः । कर्मणि लिट् । द्विविदो वानरः अशनिप्रभ राक्षसं प्राणान् प्रमोचयांचकार त्याजितवान् । मुचेय॑न्तस्य लिटि रूपम् ॥ ११:४-गदा शक्र-जिता जिध्ये, तां प्रतीयेष वालि-जः॥
रथं ममन्थ स-हयं शाखिना ऽस्य ततोऽङ्गादः.३६ गदेत्यादि-शक्रजिता इन्द्रजिता गदा जिध्ये प्रहिता । हिनोतेः कर्मणि लिट् । '२५३११. हेरचङि . ७।३०५६' इति कुत्वम् । तां गदां वालिजोऽङ्गदः । प्रतीयेष प्रतीष्टवान् । इषेः '२२९०। अभ्यासस्थासवणे ।६।१७।' इतीयछ । ततोऽनन्तरं अस्य शक्रजितो रथं सहयं साश्वं शाखिना तरुणा ममन्य चूर्णित. वान् । 'मथि हिंसासंक्लेशनयोः ॥' ११०५-तत् कर्म वालि-पुत्रस्य दृष्ट्वा विश्वं विसिष्मिये, ॥ .
संसू राक्षसाः सर्वे, बहु मेने च राघवः ॥ ३७ ।। तत्कर्मेत्यादि-तत्कर्म रथस्य चूर्णनं दृष्ट्वा विश्वं त्रैलोक्यं विसिध्मिये विसि. तम् । राक्षसाः सर्वे संत्रेसुः । राघवश्च बहु मेने । अङ्गदं श्लाघितवानित्यर्थः ॥ ११०६-सुग्रीवो मुमुदे, देवाः सावित्यूचुः स-विस्मयाः, ॥
विभीषणो ऽभितुष्टाव, प्रशशंसुः प्लवङ्गमाः ॥३८॥ सुग्रीव इत्यादि-सुग्रीवो मुमुदे हृष्टवान्, देवाः साध्वित्यूचुः, '२४०९। वचि-स्वपि-11१1१५' इति सम्प्रसारणम् । विभीषणो ऽभितुष्टाव अभिष्टुतवान् । 'ष्टुन् स्तुतौ ।' '२२७० । उपसर्गात्-1८।३।६५।' इत्यादिना षत्वम् । प्लवङ्गमाः प्रशशंसुः प्रशंसां कृतवन्तः ॥ ११०७-ही चित्रं लक्ष्मणेनोंदे, रावणिश् च तिरोदधे ॥
_ विचकार ततो रामः शरान् , संतत्रसुर् द्विषः॥३९॥ ही चित्रमित्यादि-हीति विसये। चित्रमाश्चर्यमिति लक्ष्मणेनोदे उक्तम् । वर्भावे लिद । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । रावणिः इन्द्रजित् रावणस्यापत्यम् । १८९५। अव इ ९५।। तिरोदधे अदृश्यो ऽभूत् । ततः अदर्शनानन्तरं रामः शरान् विचकार विक्षिप्तवान् । 'कृ विक्षेपे'। द्विषः संतत्रसुः संत्रस्ताः ॥ ११०८-विभिन्ना जुधुरुर् घोरं, जक्षुः क्रव्याऽशिनो हतान् ,॥
चुश्योत व्रणिनां रक्तं, छिन्नाश् चेलुः क्षणंभुजाः४० विभिन्ना इत्यादि-शरैर्विभिन्ना जुधुरुः घोरं भीमशब्दं कृतवन्तः। 'घुर भीमार्थ-शब्दयोः।' व्याशिनः शृगालादयो हतान् विनष्टान् जक्षुः भक्षितवन्तः। '२४२४। 'लिव्यन्यतरस्याम् ।।१४०' इत्यदेघस्ल । उपधालोपः । '१२ खरि च ॥८॥४५५॥ इति चर्वम् । वणिनां शरैः कृतव्रणानां रक्त Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धों' नाम चतुर्दशः सर्गः- ३५७ चुश्योत व्रणादित्यर्थात् कर्तरि लिटः पित्वादकित्वे गुणः । भुजश्छिन्नाः सन्तः क्षणमात्रं चेलुश्चलिताः ॥ ११०९-कृत्तैरपि दृढ-क्रोधो वीर-वत्रैर् न तत्यजे, ॥
पलायांचक्रिरे शेषा, जिह्रियुः शूर-मानिनः ॥४१॥ कृत्तरित्यादि-वीरवः शूरमुखैः कृतैरपि छिन्नैरपि दृढो घनः क्रोधो न तत्यजे न त्यक्तः । दष्टौष्ठभ्रुकुठ्यादीनां तथावस्थानात् । कर्मणि लिद । पलायांचक्रिरे पलायिताः । '२३२४। दयायासश्च ।३।३॥३७॥' इत्याम् । '२३२६। उपसर्गस्यायतौ ।।२।१९।' इति लत्वम् । शेषा ये न पलायिताः ते शूरमानिनः । २९९२। मनः ।३।२।०२।' इति णिनिः । जिहियुः लजन्ते स॥ १११०-राघवो न दयांचके, दधुर् धैर्य न केचन, ॥
___ मने पतङ्गवद् वीररै हाहेति च विचुक्रुशे.॥४२॥ राघव इत्यादि-राघवो न दयांचवे न दयां कृतवान् । पूर्ववदाम् । न केचन न केचित् धैर्य दधुः धारितवन्तः । सर्व एव अहमहमिकया प्रवृत्ताः । यदि वा न केचिन केचिद्धयं न दधुः अपि तु दधुरेव । पतङ्गवत्पतङ्गैरिव वीरैर्मने मृतम् । भावे लिट् । हाहेति च विचुक्रुशे रुदितम् ॥ ११११-तिरोबभूवे सूर्येण, प्रापे च निशया ऽऽस्पदम् ॥
जग्रसे काल-रात्रीव वानरान् राक्षसांश् च सा.४३ तिर इत्यादि-सूर्येण तिरोबभूवे तिरोभूतम् । अस्तं गतमित्यर्थः । भावे लिट् । निशया निशा च भास्पदं प्रतिष्ठाम् । १०६१॥ भास्पदं प्रतिष्ठायाम् १६३१११४६।' इति निपातनम् । प्रापे प्राप्तम् । कर्मणि लिद । सा च निशा कालरात्रीव कालः कृतान्तस्तेन प्रयुक्ता रानिरिति शाकपार्थिवत्वात्सः । ३४४५। रात्रेश्चाजसौ ।४।१॥३॥ इति डीप । वानरान् राक्षसांश्च जनसे असते स। भक्षितवतीत्यर्थः । १११२-चुकोपेन्द्रजिदत्युग्रं सोऽस्त्रं चा ऽऽजुहाव, सः॥
आजुहुवे तिरोभूतः परानीकं, जहास च. ॥४४॥ चुकोपेत्यादि-रामव्यापारं दृष्ट्वा इन्द्रजित् तिरोहितः सन् चुकोप कुपितवान्, मत्युग्रं च सस्त्रिं सअिस्खमिव आजुहाव आहूतवान् , आह्वयतेः शन्दे वर्तमानस्य '२४१७। अभ्यस्तस्य च ।।३३' इति द्विवचनात् प्राक् सम्प्रसारणं ततो द्विवचनम् । परानीकं च रामबलं भाजुहुवे स्पर्धते स । २७०४॥ स्पर्धायामाङः ॥१॥३॥३॥' इत्यात्मनेपदम् । पूर्ववरसम्प्रसारणम् । यजादित्वाद्वा । तत उवडादेशः जहास च विहसितवान् ॥ १११३-बबाधे च बलं कृत्स्नं, निजग्राह च सायकैः ॥
उत्ससले शरांस् , तेऽस्य सर्प-साच् च प्रपेदिरे.४५
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः,
बबाध इत्यादि - बबाधे च अभिभूतवान् । ' बाट विलोडने' निजग्राह च निगृहीतवान्, सायकैः लोहयुक्तैः सर्पाखैः उत्ससर्ज शरान् क्षिप्तवान्, ते उत्सृष्टाः शरा अस्य बलस्य सर्पसात् । कात्स्न्यें सातिः । संप्रपेदिरे संप्रपद्यन्ते स्म ॥ १११४ - आचिचाय स तैः सेनामा॑चिकाय च राघवौ, ॥
"
भाण च, 'न मे मायां जिगायैन्द्रोऽपि किं नृभिः'. आचिचायेत्यादि - स इन्द्रजित् सर्पास्त्रैर्वानराणां सेनामाचिचाय छन्नवान् । '२५२५| विभाषा चेः | ७|३|५८|' इति अकुत्वपक्षे रूपम् । राघवौ च रामलक्ष्मणावाचिकाय । कुत्वपक्षे रूपम् । बभाण च भणति स्म । मम मायामिन्द्रो - ऽपि न जिगाय न जितवान् । '२३३१ | सॅल्लिटोर्जेः | ७|३|५८|' इति कुत्वम् । किं नृभिः । न किंचित्प्रयोजनमित्यर्थः ॥
१९१५ - आचिक्याते च भूयो ऽपि राघवौ तेन पन्नगैः ॥
तौ मुमुहतुरुद्विनौ, वसुधायां च पेततुः ॥ ४७ ॥
1
आचिक्यात इत्यादि - तेनेन्द्रजिता भूयो ऽपि राघवावाचिक्याते छन्नौ । कर्मणि लिट् । तौ पाशबद्धौ मुमुहतुः मोहं गतौ । उद्विग्नौ समीहिता निष्पत्तेः । वसुधायां च पेततुः पतितौ । बन्धपरवशीकृतत्वात् ॥ १११६- ततो रार्मेति चक्रन्दुस्, त्रेसुः परिदिदेविरे ॥
निशश्वसुश् च सेनान्यः, प्रोचुर् धिगिति चाऽऽत्मनः.
तत इत्यादि - ततः पतनादनन्तरं सेनान्यः सुग्रीचादयः । '२७२ । एरनेकाचः - |६|४|८२ ।' इति यण् । रामेति नामग्राहं चक्रन्दुः रुदितवन्तः, त्रेसुः भीताः परिदिदेविरे परिदेवनं कृतवन्तः । 'देव देवने' अनुदात्तेत् । निशश्वसुः कोष्णं निश्वासानुत्ससृजुः, आत्मनश्च धिगिति प्रोचुः गर्हितवन्तः । घिग्योगाद्वितीया ॥
१११७ - मन्युं शेकुर् न ते रोद्धुं ना ऽस्रं संरुरुधुः पतत्, ॥
विविदुर् नेन्द्रजिन्-मार्ग, परीयुश् च प्लवङ्गमाः. ४९
मन्युमित्यादि - मन्युं शोकं रोद्धुं वारितुं न शेकुः पारितवन्तः । अत्रं च लोचनेभ्यः न संरुरुधुः पतत् न संरुद्धवन्तः, इन्द्रजितो मार्ग न विविदुः न ज्ञातवन्तः, कासौ तिष्ठति इति । प्लवङ्गमाश्च परीयुः समन्ताद्गतवन्तः । वासावगमदिति ॥
१११८ - दधावा ऽद्भिस् ततश् चक्षुः सुग्रीवस्य विभीषणः ॥ विदांचकार धौता॒ऽक्षः स रिपुं खे, ननर्द च ॥५०॥
दधावेत्यादि - ततो ऽनन्तरं बिभीषणः सुग्रीवस्य मन्त्रपूताभिरद्भिश्चक्षुर्दघाव प्रक्षालितवान्, सुप्रीवः धौताक्षः प्रक्षालितचक्षुः । ' ८५२ | बहुव्रीहौ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः - ३५९
सक्थ्यक्ष्णोः - |५|४|११३।' इति समासान्तष्टच् । रिपुमिन्द्रजितं खे स्थितं विदांचकार ज्ञातवान् । '२३४१ | उप-विद - | ३|१|३८|' इत्यादिना आम् । ननर्द च शब्दितवान् । क्केदानीं यास्यसीति ॥
१११९ - उज्जुगूरे ततः शैलं हन्तुमिन्द्रजितं कपिः ॥
विहाय रावणिस् तस्मादनंहे चा ऽन्तिकं पितुः ५१
•
उज्जुगूर इत्यादि - ततो ऽनन्तरं कपिः सुग्रीवः इन्द्रजितं हन्तुं शैलमुज्जुगूरे उत्क्षिप्तवान् । '१२२९| गूरी हिंसा - गत्योः' इति दैवादिकोऽनुदात्तेत् । तस्य गतौ वर्तमानस्य रूपम् । रावणिरिन्द्रजित् विहाय अर्थाद्युद्धं विहाय तस्मादाकाशात्पितुरन्तिकमानं हे गतः । ' १९३३ । अहि गतौ ।' '२२८८। तस्मान्नु द्विहलः | ७|४|७१।' इति नुट् ॥
११२० - आचचक्षे च वृत्तान्तं, प्रजहर्ष च रावणः ॥
गाढं चौपजुगूहनं, शिरस्यु॑पशिशिङ्ख च ॥ ५२ ॥
"
आचचक्ष इत्यादि - नागपाशेन राघवौ बद्धाविति वृत्तान्तमाचचक्षे आख्यातवान् रावणः प्रजहर्ष तुष्टवान्, एनं च रावणिं च उपजुगूह इदमाश्लिष्टवान् । अत्र क्रियाफलस्याविवक्षितत्वात् तङ् न भवति । '२३६४। ऊदुपधाया गोहः | ६|४|८९ | ' इत्यूत्वम् । शिरसि उपशिशिङ्ख आघ्रातवान् । 'शिधि आघ्राणे ॥'
११२१-ध्वजानु॑हु॒धुवुस् तुङ्गान, मांसं चेमुर, जगुः पपुः, ॥ कामयांचक्रिरे कान्तास्, ततस् तुष्टा निशाचरः ॥
·
ध्वजानित्यादि - ततो निशाचरा अपि श्रुत्वा तुष्टाः सन्तः ध्वजांस्तुङ्गानुदुध्रुवुः उत्क्षिप्तवन्तः, मांसं चेमुः खादितवन्तः, 'चमु छमु अदने ।' जगुर्गीतवन्तः, पपुः मद्यं पीतवन्तः, कान्ताः कामयांचक्रिरे । कमेर्णिङन्तादाम् ॥
११२२ - दर्शयांचक्रिरे रामं सीतां राज्ञश् च शासनात् ॥
५
तस्या मिमीलतुर् नेत्रे, लुलुठे पुष्पकोदरे ॥ ५४ ॥ दर्शयामित्यादि - तथाभूतं रामं दृष्ट्वा सीता मम विधेया स्यादित्यभिप्रा यवतो राज्ञो रावणस्य आज्ञया राक्षसाः अशोकवनिकातः पुष्पकमारुह्य सीत रामं दर्शयांचक्रिरे दर्शितवन्तः । 'अभिवादि-दशोरात्मनेपद उपसंख्यानम्' इति चिकल्पेन द्विकर्मकता । तस्याः सीताया नेत्रे निमीलतुः निमीलिते । 'मील निमेषणे ।' पुष्पकोदरे पुष्पकमध्ये । मूर्च्छया लुलुठे लुठिता ॥
११२३ - प्राणा दध्वंसिरे, गात्रं तस्तम्भे च प्रिये हते, ॥
उच्छश्वास चिराद् दीना, रुरोदा ऽसौ ररास च ॥५५ ।।
·
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६० भट्टिकाव्ये - चतुर्थी तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
प्राणा इत्यादि - प्रिये रामे हते प्राणा वायवः दध्वंसिरे ध्वस्ताः, गात्रं चतस्तम्भे काष्ठवन् निश्चलमभूत् । 'ष्टभि स्कभि प्रतिबन्धे ।' चिरादुच्छश्वास उच्छसितवती, असौ लब्धसंज्ञा दीना दुःखिता रुरोद रुदितवती, ररास च वक्ष्यमाणं च विलापं कृतवती ॥
.
११२४ - 'लौह-बन्धैर् बबन्धे नु, वज्रेण किं विनिर्ममे ॥
मनो मे, न विना रामाद् यत् पुस्फोट सहस्र-धा. ॥५६॥
लौहबन्धैरित्यादि - लोहस्येमे लौहाः तैर्बन्धैर्मनो हृदयं मम बबन्धे बद्धम् । कर्मणि लिट् । नुशब्दो वितर्के । उत वज्रेण विनिर्ममे निर्मितम् । '११६३ | माझ् माने' इत्यस्मात्कर्मणि लिट् । भातो लोपस्य '२२४३ | द्विर्वचने ऽचि |१|१|५९ |' इति स्थानिवद्भावात् द्विर्वचने ह्रस्वत्वे च रूपम् । यद्यस्मात् विना रामात् रामेण विना । '६०३ | पृथग्विना - | २|३|३२|' इति पञ्चमी । न पुस्फोट न स्फुटितं सहस्रधा । '१९८८ । संख्याया विधार्थे धा १५।३।४२ ॥
"
११२५ - उत्तेरिथ समुद्रं त्वं मदर्थे ऽरीन् जिहिंसिथ, ॥ ममर्थ चाऽतिघोरां मां धिग् जीवित- लघूकृताम् ॥५७॥
उत्तेरिथेत्यादि - मदर्थे मन्निमित्तं समुद्रमुत्तेरिथ उत्तीर्णो ऽसि '२३०१ | तृ-फल-|६|४|१२२।' इत्यादिना एत्वाभ्यासलोपौ । तथा अरीन् जिहिंसिथ निहतवानसि । थलि रूपम् । यतो मदर्थे ममर्थ मरणावस्थां गतोऽसि । अतोऽतिघोरामतिरौद्रां मां धिक् जीवितलघूकृतां जीवत्याजित महत्वात् ॥
११२६- न जिजीवा ऽसुखी तातः प्राणता रहितस् त्वया ॥ मृतेऽपि त्वयि जीवन्त्या किं मया ऽणकभार्यया . ' ५८
,
न जिजीवेत्यादि-वया प्राणता जीवता । '११४४ । अन प्राणने ' | रहितो विमुक्तस्तातो दशरथो न जिजीव न जीवितः । स्वयि मृते ऽपि जीवन्त्या मया न किंचित्प्रयोजनम् । अणकभार्यया । '७३४ | पापाणके| २|१|५४ |' इति सः ॥
११२७ -- सा जुगुप्सान् प्रचक्रे ऽसून्, जगर्हे लक्षणानि च ॥ देहभाञ्जि, ततः केशान् लुलुञ्च, लुलुठे मुहुः ॥५९ ॥
·
सा जुगुप्सानित्यादि - सा सीता पूर्वोक्तकारणादेव असून् प्राणान् जुगुसान् प्रचक्रे निन्दितान् कृतवती । जुगुप्स्यन्त इति छन् । तदन्तस्य सनि रूपम् । आमि प्रत्यये तु प्रचक्र इत्यनुप्रयोगो न घटते । देहभाजि शरीरस्थानि लक्षणानि भवैधन्यसूचकानि च जगहें गर्हते म । 'गई गर्लभ कुत्सने ।' मुहुः केशान् लुलु अपनीतवती, तथा लुलुठे पतिता ॥ -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः - ३६१ ११२८ - जग्लौ, दध्यौ, वितस्तान, क्षणं प्राण न, विव्यथे ॥
दैवं निनिन्द, चक्रन्द, देहे चा ऽतीव मन्युना ॥ ६०॥
जग्लावित्यादि - शोकंभारात् जग्लौ ग्लानिं गता, दध्यौ ध्यातवती, पुनः किं मया द्रष्टव्यो ऽसीति । वितस्तान पीडया शब्दं कृतवती । '२००२ । स्तन शब्दे' । न प्राण न मूच्छिता । न जिजीव निःसंज्ञत्वात् । ' ११४४ । अन प्राणने' | '२२४४ । अत आदेः | ७|४|७०|' इति दीर्घत्वम् । विव्यथे लब्धसंज्ञा पीडिता । '२३५३ । व्यथो लिटि | ७|४| ६८ | ' इत्यभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । दैवं निनिन्द निन्दितवती हे दैव ! विरूपमाचरितं त्वयेति । चक्रन्द रुदिता । पुनर्मन्युना शोकेन देहे दग्धा । कर्मणि लिट् ॥
११२९ - आश्वासयांचकारा ऽथ त्रिजटा तां, निनाय च ॥
ततः प्रजागरां चक्रुर् वानराः स विभीषणाः ॥ ६१॥
आश्वासयामित्यादि - अथानन्तरं त्रिजटा रावणभगिनी तां सीतामाश्वासयांचकार श्राश्वासितवती । विष्णुरसौ दाशरथिः कथमस्य विरूपं भविष्यतीति । निनाय च तस्मात्पुष्पकान्नीतवती, तत उत्तरकालं वानरा विभीषणेन सह प्रजागरांचक्रुः आलोचनां कृतवन्तः । अत्रानुप्रयोगे नात्मनेपदं पूर्वस्यानात्मनेपदित्वात् ॥
११३०-चिचेत रागस् तत् कृच्छ्रमोषांचक्रे शुचा ऽथ सः, ॥ मन्युश् चा ऽस्य समापिप्ये, विरुरांव च लक्ष्मणम्. ६२
चिचेतेत्यादि - तत् कृच्छ्रं शरबन्धदुःखं रामश्चिचेत ज्ञातवान् | चिती संज्ञाने' इत्युदात्तेत् । शुचा शोकेन ओषांचक्रे । कर्मणि लिट् । '२३४१ । उषविद - | ३|१|३८|' इत्याम् । स च मन्युः शोकः अस्य रामस्य समापिप्ये वृद्धि गतः । 'ओप्यायी वृद्धौ ।' तस्य लिटि '३०७२ | प्यायः पी | ६ | १|२८ ।' इति पीभावः । ' एरनेकाचः | ६|४|८२ | ' इति यण् । लक्ष्मणं च विरुराव शब्दितवान् वत्स ! जीवसीति ॥
११३१ - समीहे मर्तुमानर्चे तेन वाचा ऽखिलं बलम्, ॥ आपपृच्छे च सुग्रीवं स्वं देशं विससर्ज च ॥ ६३ ॥
-
समीह इत्यादि - मर्तु प्राणांस्त्यक्तुं समीहे इच्छति स्म । तेन रामेणाखिलं समस्तं बलं वाचा आनचे पूजितम् भवद्भिः साध्वनुष्ठितं अस्मद्भाग्यमत्रापरा. ध्यतीति । कर्मणि लिट् । '२२८८ । तस्मान्नुड् द्विहलः | ७|४|७१।' इति नुट् । सुग्रीवं चापपृच्छे आपृच्छति स्म । आमन्त्रितवानित्यर्थः । एहि तावद्दर्शनं मे देहि परिष्वजस्वेति । 'आङि नुप्रच्छयोरुपसंख्यानम्' इति तङ् । स्वं च देशं किष्किन्धां विससर्ज प्रहितवान् ॥
भ० का ० ३१
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
:
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्स-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ११३२-आदिदेश स किष्किन्धां राघवौ नेतुर्मङ्गदम्, ॥
प्रतिजज्ञे स्वयं चैव सुग्रीवो रक्षसा वधम्. ॥ ६४॥ आदिदेशेत्यादि-सुग्रीवो राघवौ किष्किन्धां नेतुमङ्गदमादिदेश, स्वयं च रक्षसां विनाशं प्रतिजज्ञे अहमेव व्यापादयामीति । २७१९। संप्रतिभ्याम्।१३।४६' इति तङ् । सकर्मकाथै वचनम् ॥ ११३३-नागाऽस्त्रमिदमेतस्य विपक्षस् तार्क्ष्य-संस्मृतिः ॥
विभीषणादिति श्रुत्वा तं निदध्यौ रघूत्तमः ॥६५॥ नागास्त्रमित्यादि-नागास्त्रमिदं न शराः, एतस्य च विपक्षः शत्रुस्ताक्ष्यसंस्मृतिः गरुडसंस्मरणं यत्संस्मरणादेवास्य शान्तिरिति । एवं विभीषाणाच्छुत्वा रघूत्तमो राघवस्वाक्ष्य दध्यौ ध्यातवान् ॥ ११३४-ततो विजंघटे शैलैरुद्वेलं पुप्लुवे ऽम्बुधिः॥
वृक्षेभ्यश् चुच्युते पुष्पैर् , विरेजुर् भासुरा दिशः ६६ तत इत्यादि-ततो ध्यानानन्तरं तदागमनवायुवेगाच्छैलैर्विजघटे विधटितम् । भावे लिट् । अम्बुधिरुद्वेलं वेलामतिक्रम्य पुप्लवे गतः, वृक्षेभ्यः सका. शात् पुष्पैश्चच्युते च्युतम् , दिशश्च भासुराः सुपर्णपक्षप्रभाभिः प्रभासनशीलाः सत्यो विरेजुः शोभन्ते स्म । २३५४। फणां च सप्तानाम् ।६।४।१२५।' इत्येवपक्षे रूपम् । तत्र वेत्यनुवर्तते ।। ११३५-जगाहिरे ऽम्बुधिं नागा, ववौ वायुर् मनो-रमः ॥
तेजांसि शंशमांचक्रुः, शर-बन्धा विशिश्लिषुः॥६७॥ जगाहिरे इत्यादि-नागा भयादम्बुधिं जगाहिरे प्रविष्टाः, वायुस्तत्प्रभवो ववौ वाति स्म, तेजांसि रत्नादीनां शंशमांचक्रुः अत्यर्थं प्रशान्तानि शमेयङ्लुगन्तस्य रूपम् । एवं च कृत्वा अनुप्रयोगे परस्मैपदम् । शरबन्धा विशिश्लिषु. विश्लिष्टाः दूरत एव तत्प्रभावात् ॥ ११३६-भ्रजिरे ऽक्षत-वद् योधा, लेभे संज्ञां च लक्ष्मणः, ॥
विभीषणोऽपि बभ्राजे, गरुत्मान् प्राप चाऽन्तिकम् ॥ भेजिर इत्यादि-अक्षतवत् अक्षता इव योधा भेजिरे दीप्यन्ते स । '२३५४। फणां च सप्तानाम् ।६।४।१२५।' इत्येत्वपक्षे रूपम् । संज्ञां चेतना लक्ष्मणो लेभे प्राप्तवान् , विभीषणो ऽपि बभ्राजे संपन्ना मे मनोरथा इति । अनेत्वपक्षे रूपम् । अन्तिकं च रामलक्ष्मणयोर्गरुत्मान् प्राप। गरुतः पक्षिणस्तेऽनुजीवितयास्य सन्तीति मतुप् । यवादेराकृतिगणत्वात् १८९८॥ यः । ८।२।१०' इति वत्वं न भवति ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः - ३६३ ११३७ - संपस्पर्शा ऽथ काकुत्स्थौ, जज्ञाते तौ गत-व्यथौ ॥ तयोरा॑त्मानमा॑च॒ख्यौ, ययौ चा ऽथ यथागतम्. ६९
संपस्पर्शेत्यादि - अनन्तरं गरुत्मान् काकुत्स्थौ राघवौ संपस्पर्श स्पृष्टवान्, तौ च स्पृष्टौ गतव्यथा जज्ञाते जातौ तयोः काकुत्स्थयोरात्मानमाचख्यौ गरुरमानहमिति कथितवान् । '२४३७| वा लिटि | २|४|५५ ।' इति चक्षिङः ख्याञ् । ययौ चापि यथागतं यथा तेनागतं तथा गतवान् ॥
११३८ - स्वेनुस्, तित्विषुरुद्येमुरुच्चख्नुः पर्वतांस् तरून्,
11
वानरा दद्रमुश् चा ऽथ संग्रामं चाऽऽशशाशिरे. ७० स्वेनुरित्यादि - अथानन्तरं वानराः हृष्टाः स्वेनुः शब्दितवन्तः, तित्विषुः, शोभिताः, 'स्त्रिष दीप्तौ ।' उद्येमुः उद्योगं चक्रुः, पर्वतानुञ्चख्नुः उत्क्षिप्तवन्तः, दद्रमुः इतस्ततो भ्रान्ताः । 'द्रम हंम मीमृ गतौ ।' संग्रामं च आशशाशिरे अभीष्टवन्तः । 'आङः शासु इच्छायाम्' आदादिको ऽनुदात्तेत् ॥
११३९ - डुढौकिरे पुनर् लङ्कां बुबुधे तान् दशाननः ॥
"
जीवतश् च विवेदाऽरीन् बभ्रंशे ऽसौ धृतेस् ततः ॥
डुढौकिर इत्यादि - पुनर्भूयो लङ्कां डुढौकिरे जग्मुः, तान् वानरान् ढौकितान् दशाननो बुबुधे बुद्धवान्, जीवतश्वारीन् रामादीन् विवेद ज्ञातवान् । अन्यथा कथं वानरा ढौकिताः । ततश्च धृतेः सकाशाद्वभ्रंशे भ्रष्टः ॥
१९४० - सस्रंसे शरबन्धेन दिव्येनेति बुबुन्द सः ॥
भाजा ऽथ परं मोहमूहांचक्रे जयं न च ॥७२॥
सस्रंस इत्यादि -- दिव्येन शरबन्धेन सस्रंसे त्रस्तम् । भावे लिट् । इत्येवं दशाननो बुबुन्द श्रुतवान् । 'बुदि निशामने।' अथानन्तरं महामोहं मूर्च्छाकारं बभाज सेवते स्म । न जयमूहांचक्रे वितर्कितवान् ॥
११४१ - धूम्राक्षो ऽथ प्रतिष्ठासांचक्रे रावण-संमतः ॥ सिंहाssस्यैर्युयुजे तस्य वृऽऽस्यैश् च रथः खगैः॥
धूम्राक्ष इत्यादि - अथ धूम्राक्षो रावणसंमतो रावणेनानुज्ञातः सन् । भूते निष्ठात्र द्रष्टव्या । प्रतिष्ठासांचक्रे गन्तुमिच्छां कृतवान् । प्रपूर्वात्तिष्ठतेः ‘२६८९। समवप्रविभ्यः स्थः | १|३ | १२ | ' इति तङ् । ' २२७० । उपसर्गात् |८|३|६५|' इत्यादिना षत्वम् । तस्य च गन्तुमिच्छतो रथः खगैः आकाशगामिभिर्यानैः सिंहमुखैर्वृकमुखैश्च युयुजे युक्तः । कर्मणि लिट् ॥
११४२ - त्वक्त्रैः संविव्ययुर् देहान्, वाहनान्यं धिशिश्यिरे, ॥ आनर्जुर्नृ-भुजोऽस्त्राणि, ववञ्जुश् चाऽऽहव-क्षितिम्,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः,
त्वत्रैरित्यादि - धूम्राक्षसंबन्धिनो नृभुजो राक्षसाः त्वचैः सन्नाहैः । त्वचं ब्रायन्त इति देहान् संविव्ययुः छादितवन्तः । '१०६५ । व्येञ संवरणे' इत्यस्य । * २४१६ । न व्यो लिटि | ६ | १ | ४६ । ' इत्यात्वंप्रतिषेधः । ' २४०८ । लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् | ६ | १|१७|' इति सम्प्रसारणम् । वाहनान्यधिशिश्यिरे भारूढवन्तः । ‘२७२। एरनेकाचः | ६|४|८२ ।' इति यण् । '५४२ । अधिशीङ् - 1१।४।४६ ।' इति कर्मसंज्ञा । अस्त्राण्यानर्जुः गृहीतवन्तः । 'अर्ज प्रतियले ।' '२२४७ । अत आदेः ।७।४।७०।' इति दीर्घः । ‘२२८८। तस्मान्नुड् द्विहलः | ७|४|७१ |' भनचुः इति पाठान्तरम् । पूजितवन्तः । आहवक्षितिं च रणभूमिं ववञ्जुर्गताः । 'वक्षु गतौ' ॥ १९४३ - अध्युवास रथं, तेये पुराच्, चुक्षाव चा ऽशुभम्, ॥
संश्रावयांचकारा ssख्यां धूम्राक्षस् तत्वरे तथा ७५
अध्युवासेत्यादि - धूम्राक्षो रथमध्युवास आरूढः । '५५४ । उपान्वध्याङ् `वसः । १।४।४८।' इति कर्मसंज्ञा । पुरात् लङ्कातः तेये निष्क्रान्तः । ' भय पय तय' इत्यादिपु तयिरनुदात्तेत् चुक्षाव च शब्दं कृतवान्, अशुभं भयानकम् । 'क्षु शब्दे ।' आख्यां आत्मीयं नाम संश्रावयांचकार श्रावितवान् तथा तत्वरे त्वरते स्म युद्धाय ॥
"
११४४ - निलिल्ये मूर्ध्नि गृध्रोऽस्य, क्रूरा ध्वाङ्क्षा ववाशिरे ॥ शिशीके शोणितं व्योम, चचाल क्ष्मा-तलं तथा ७६
निलिल्य इत्यादि - अस्य धूम्राक्षस्य गच्छतो मूर्ध्नि गृध्रो निलिल्ये निलीनः । २७२ । एरने काचः । ६।४।८२ । इति यण् । ध्वाङ्गाः क्रूराः अशुभशंसिनः ववाशिरे वाशन्ते स्म । व्योम कर्तृ शोणितं शिशीके क्षरितवत् । 'शीकृ सेचने इत्यनुदात्तेत् । तथा क्ष्मातलं पृथ्वीतलं चचाल चलितम् ॥
"
११४५ - ततः प्रजघटे युद्धं, शस्त्राण्या॑सुः परस्परम् ॥ वत्रचुरा॑जुघूर्णुश्, च स्येमुश्, चुकूर्दिरे तथा ७७
तत इत्यादि - ततो निमित्तादनन्तरं युद्धं प्रजघटे घटितम्, ते हरिराक्षसाः वक्ष्यमाणाः शस्त्राण्यासुः क्षिप्तवन्तः परस्परं ववश्रुः विवन्तः, आजुघूर्णुः चक्रवद्भ्रान्ताः । वूर्णतिरनुदात्तेत् । स्येमुः शब्दं कृतवन्तः । स्यमेः फणादित्वादेवम् । चुकूर्दिरे क्रीडितवन्तः ॥
१९४६ - रुरुजुर्, जिरे, फेणुर्, बहुधा हरि - राक्षसाः, ॥
वीरा न विभयांचक्रुर्, भीषयांचक्रिरे परान् ॥७८॥
रुरुजुरित्यादि — रुरुजुर्भग्नवन्तः, जिरे शोभिताः, बहुधा बहुप्रकारं फेणु'र्गताः 'फण गतौ ।' वीराः सात्त्विका न बिभयांचक्रुः न बिभ्यति स्म ‘२४९१ । श्रीह्री भृ-हुवां श्वच |३|१|३९| ' इस्याम् । बिमेतेः परस्मैपदित्वात् अनुप्रयोगे
T
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-वन्धों' नाम चतुर्दशः सर्गः-- ३६५ परस्मैपदम् । परान् शत्रून् शौर्यगुणयुक्ताः प्रयोजकाः भीषयांचक्रिरे भीषयन्ते स्म । अत्र '२५९४। भी-स्म्योर्हेतुभये ॥१॥३॥६८।' इति तङ् अनुप्रयोगेऽपि ॥ ११४७-रक्तं प्रचुश्चतुः क्षुण्णाः, शिश्वियुर बाण-विक्षताः, ॥
अस्यतां शुशुवुर् बाणान् भुजाः साऽङ्गुष्ठ-मुष्टयः.७९ रक्तमित्यादि-केचित् क्षुण्णाः खण्डिताः सन्तो रक्तं प्रचुश्चतुः प्रक्षरिताः, केचित् शिश्वियुः। '२४२०। विभाषा श्वेः ।६।१।३०।' इत्यसम्प्रसारणपक्षे रूपम् । बाणानस्यतां क्षिप्यतां योधानां भुजाः साङ्गुष्ठमुष्टय अङ्गुष्ठमुष्टिसहिताः शरविक्षताः शरमिन्नाः शुशुवुः गताः । गत्यर्थे द्रष्टव्यम् । सम्प्रसारणपक्षे रूपम् ॥ ११४८-रणे चिक्रीड धूम्राक्षस् , तं ततर्जाऽनिलाऽऽत्मजः॥
आददे च शिलां, साऽश्वं पिपेषा ऽस्य रथं तया.८० रण इत्यादि-धूम्राक्षो रणे चिक्रीड क्रीडति स्म, तमनिलात्मजो हनूमान् ततर्ज भसितवान् , शिलामाददे च गृहीतवान् , तया शिलया अस्य धूम्राक्षस्य साश्वं रथं पिपेष चूर्णितवान् ॥ ११४९-पपात राक्षसो भूमौ, रराट च भयंकरम् , ॥
तुतोद गदया चाऽरिं, तं दुधावा ऽद्रिणा कपिः॥ पपातेत्यादि-राक्षसो धूम्राक्षो भूमौ पपात, पतितः सन् भयंकरं रराट रटितवान्, ततो ऽरिं हनूमन्तं गदया तुतोद आहतवान् , तं राक्षसं स कपिः भगिणा हुध्राव व्यापादितवान् ॥ ११५०-अकम्पनस् ततो योद्धं चकमे रावणाऽज्ञया, ॥
... स रथेना ऽभिदुद्राव, जुघुरे चाऽतिभैरवम्. ॥८२॥ - अकम्पन इत्यादि-ततो धूम्राक्षविनाशानन्तरं अकम्पनो राक्षसः रावणाज्ञिया युध्यस्वेति योद्धं चकमे इष्टवान् । '२३०५। आयादय आर्धधातुके वा (३॥१॥३१॥ इति णिङभावपक्षे रूपम् । सो ऽकम्पनः रथेनाभिदुद्राव अभिमुखं यता, च शब्दं कृतवान्, अतिभैरवं अतिभयानकम् । जुघुरे। 'धुर भीमार्थशदयो' इत्यनुदात्तेत् ॥ ११५१-पस्पन्दे तस्य वामाऽक्षि,
सस्यमुश् चाऽशिवाः खगाः, :
, तान् बबाजा ऽवमत्या ऽसौ, ...... ... ... ... ... बभासे च रणे शरैः॥ ८३॥
पस्पन्द इत्यादि-तस्थाकम्पनस्यानिमित्तत्वसूचकं वामाक्षि पस्पन्दे स्पन्दि: बम्, भशिवाश्च भशिवसूचकाः खगाः सस्यमुः शब्दं कृतवन्तः। अनेस्वपक्षे रूपम् । तान् खगान् अवमत्यावज्ञायासौ वव्राज गतः, रणे शरैश्च वभासे शोभितम् ॥.: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
२.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६ भट्टि काव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ११५२ - खर्मूयुर्, वसुधामूवुः सायका रज्जु-वत् तताः ॥ तस्माद् बलैर्रपत्रेपे, पुप्रोथा ऽस्मै न कश्चन ॥ ८४ ॥
I
खमित्यादि - तेन सायका रज्जुवत्तता विस्तृताः सन्तः खमाकाशमृयुरावृतवन्तः । वसुधां च ऊवुश्छादितवन्तः । '१०७५ | वेज् तन्तुसन्ताने' तस्य लिटि वहिरादेशः । ' २४१४ । वश्चास्यान्यतरस्याम् - १६ |१| ३९ | ' इति यकारस्य वकारा“देशः । तस्मादिति तमकम्पनं वीक्ष्य । ल्यब्लोपे पञ्चमी । त्रेपे लज्जितम् । भावे लिट् । '२३७१। तृ-फल - | ६ | १|१२२|' इत्यादिना एत्वाभ्यासलोपौ । अस्मै अक*पनाय न कश्चित् पुप्रोथ न प्रभवति स्म । '९२६ । प्रोथ पर्याप्तौ ' इति स्वरितेत् । अत्र कर्तुः क्रियाफलायोगान्नात्मनेपदम् । '५८२ | नमः स्वस्ति | २|३ | १६ | इत्यत्र अलंशब्दस्य पर्यायार्थग्रहणात् तदर्थयोगे चतुर्थी ॥
११५३ - स भस्म - साच् चकाराऽरीन्
"
दुदाव च कृतान्त-वत् ॥ चुक्रोध मारुतिस्, तालमुच्चने च महा - शिखम् ॥ ८५ ॥
स भस्मसादित्यादि - सो कम्पनः अरीन् भस्मसाञ्चकार कात्स्न्येन भस्मभूतान् कृतवान् । यम इव दुदाव सुष्ठु पीडितवान् । 'टुदु उपतापे ।' तं दृष्ट्वा मारुतिश्शुक्रोध क्रुद्धः । तालं च वृक्षं महाशिखमत्युच्छ्रायं उच्चख्ने उत्खातवान् । अत्र क्रियाफलयोगात् तङ् ॥
१९५४ - यमाया Sकम्पनं तेन निरुवाप महा- पशुम् ॥
बाज निहते तस्मिन् शोको रावणमग्निवत्. ॥८६॥
यमायेत्यादि - तेन तालेन स चाकम्पनं महापशुमिव यमाय निरुवाप दत्तवान् । निष्पूर्वो वपिर्दाने वर्तते । तत्र धातोर्यजादित्वात् सम्प्रसारणं न भवति अकित्त्वात् । अभ्यासस्य लिटि भवत्येव । तस्मिन्निहते शोको ऽग्निरिव रावणं, बभ्रज दुग्धवान् ॥
१९५५ - बिष, प्रचुक्षोद, दन्तैरोष्ठं चखाद च ॥
प्रगोपायांचकारा ssशु यत्नेन परितः पुरम् ॥८७॥
स विषेत्यादि - स राजा बिशेष चलितः । 'श्रेषृ चलने' स्वरितेत् । प्रचुक्षोद क्रोधाल्लोष्ठादीन् चूर्णितवान् । ओष्ठं च दन्तैश्चखाद दष्टवान् । पुरं लंङ्क समन्तात् यत्नेन प्रगोपायांचकार रक्षितवान् । '४२३ । गुपू रक्षणे' इत्युदात्तेत् । आयप्रत्ययान्तत्वादाम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः -- ३६७
युग्मम् —
११५६ - प्रहस्तम॑र्थयांचक्रे योद्धुमद्भुत - विक्रमम् ॥
'किं विचारेण, राजेन्द्र ! युद्धऽर्था वयमि॑ित्यसौ' ८८ प्रहस्तमित्यादि - अद्भुतविक्रमं प्रहस्तं रावणो योद्धुं 'युज्यस्व' इत्यर्थयांचक्रे प्रार्थितवान् । '२०५१ अर्थ उपयाच्ञायाम्' इति चौरादिक आत्मनेपदी । वचनात् असौ प्रहस्तः प्रार्थितश्चक्काण बभाणेति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । हे राजेन्द्र ! युद्धार्था वयं युद्धप्रयोजनाः ततश्च किं विचारेणेति ॥ ११५७ - चक्काणाशङ्कितो योद्धुमुत्सेहे च महा-रथः, ॥
निर्येमिरे ऽस्य योद्धारश्, चक्लृपे चाऽश्व कुञ्जरम्.८९
चक्काणेत्यादि - उक्त्वा च स महारथो योद्धा अशङ्कितो निर्भयः सन् योद्धुमुत्सेहे उत्साहं कृतवान् । अस्य योद्धारो रावणेन निर्येमिरे नियमिताः । अनेन सह एतावद्भिर्योद्धव्यमिति । कर्मणि लिट् । अश्वकुञ्जरं चक्लृपे सज्जीकृतम् । पशुद्वन्द्वैकवद्भावः । ‘२३५०। कृपो रो लः | ८|२| १८ | ' ॥
११५८–युयुजुः स्यन्दनान॑श्वैर्रीजुर् देवान् पुरोहिताः ॥
आनर्चुर् ब्राह्मणान् सम्यगाशिषश् चाऽऽशशंसिरे. ९० युयुजुरित्यादि - स्यन्दनान् रथान् अश्वैर्युयुजुः युञ्जन्ति स्म । पुरोहिताः देवानीजुः पूजितवन्तः । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् । ब्राह्मणानानर्चुः पूजितवन्तः । ते च पूजिताः आशिषः आशशंसिरे उदितवन्तः । १०९१| आङः शासु इच्छायाम्' अनुदात्तेत् । शास इत्वे आङ् । 'शासोः कावुपसङ्ख्यानम्' इत्याशीः ॥ ११५९ - ऊहिरे मूर्ध्नि सिद्धार्था, गावश् चा ऽऽलेभिरे भटैः, ॥
प्रचुक्ष्णुवुर् महा ऽस्त्राणि, जिज्ञासांचक्रिरे हयान्। ९१
ऊहिर इत्यादि - भटैर्योधैः सिद्धार्थाः सर्षपाः मूर्ध्नि ऊहिरे ऊढाः । गाववालेभिरे स्पृष्टाः कर्मणि लिट् । महास्त्राणि प्रचुक्ष्णुवुः तेजितवन्तः । तथा तैर्योद्धुं पार्यत इति । '१११० । क्ष्णु तेजने' | भटाः हयान् जिज्ञासांचक्रिरे ज्ञातुमिच्छां कृतवन्तः किमेते योद्धु क्षमा नेति । '२७३१। ज्ञा-श्रु-स्मृ-दृश सनः | १|३|५७ |' इत्यात्मनेपदित्वादनुप्रयोगे ऽपि तङ् ॥
1
युग्मम् -
११६०–ललुः खड्गान्, ममार्जुश् च, ममृजुश् च परश्वधान् ॥ 'अलंच, समालेभे ववसे, बुभुजे, पपे ॥ ९२ ॥
ललुरित्यादि - खङ्गान् ललुगृहीतवन्तः । ' ११३२ । ला आदाने । ' ममार्जुश्च विशुद्धान् कृतवन्तः । तथा परश्वधान् ममृजुः परशून् शोधितवन्तः । मृजेरजादौ संक्रमे विभाषा वृद्धिः । योद्धुभिर्वक्ष्यमाणैः अलंचक्रे भलंकृतम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, समालेभे समालब्धम् । ववशे भाच्छादितम् । १०९२ । वस आच्छादने ।' बुभुजे भुक्तम् । पपे पीतम् । भावे लिट् ॥ ११६१-जहसे च क्षणं, यानैर् निर्जग्मे योद्धृभिस् ततः॥
विप्रान् प्रहस्त आनर्च, जुहाव च विभावसुम्. ९३ जहस इत्यादि-क्षणं जहसे हसितम् । यानैः करणभूतैः निर्जग्मे निर्गतम् । ततः प्रहस्तः विप्रान् गोसुवर्णादिदानेन आनर्च पूजितवान् । विभावसुं. चाग्निं आज्यादिना जुहाव प्रीणितवान् ॥ ११६२-संवर्गयांचकारा ऽऽप्तान् , चन्दनेन लिलेप च, ॥ .
चचाम मधुमाकं, त्वक्-नं चाऽऽचकचे वरम्.९४ संवर्गयामित्यादि-आप्तान् विश्वासिनः संवर्गयांचकार कटकादिप्रदानेन संवर्गितवान् । संवर्ग करोतीति ण्यन्तस्य रूपम् । चन्दनेन लिलेप समालब्ध वान् । मृद्वीका द्राक्षा तस्या विकारः माकं मधु चचाम । त्वक्त्रं च सन्नहनं वर श्रेष्टं आचकचे बद्धवान् । १७७। कच बन्धने' इत्यनुदात्तेत् ॥ ११६३-उष्णीषं मुमुचे चारु, रथं, च जुजुषे शुभम् , ॥ .
आललम्बे महाऽस्त्राणि, गन्तुं प्रववृते ततः ॥१५॥ उष्णीषमित्यादि-उष्णीषं शिरस्त्राणं मुमुचे। रथं च जुजुषे । जुषिरनुदात्तेत् । महास्त्राणि आललम्बे गृहीतवान् । '४०३। लबि अवस्त्रंसने' इत्यनुदा. त्तेत् । तत उत्तरकालं गन्तुं प्रववृते प्रवृत्तः । ११६४-आजघ्नुस् तूर्य-जातानि, तुष्टुवुश् चा ऽनुजीविनः, ॥
रजः प्रववृधे घोरं, घोषश् च व्यानशे दिशः. १९६॥ आजघ्नुरित्यादि-तूर्यजातानि वायसमूहान् माजनुः ताडितवन्तः । तन्नियुक्ता इत्यर्थात् । २६९५। आडो यमहनः । ।३।२७।' इति तङ् न भवति सकर्मकत्वात् । अनुजीविनश्च तुष्टुवुः । 'जय जीव' इति स्तुवन्ति स्म । पदक्षोभाद्घोरं रजः प्रववृधे वर्धते स्म । घोषश्च कलकलशब्दः दिशो ब्यानशे व्याप्तवान् । ११६५-तं यान्तं दुद्रुवुर् गृध्राः, ऋव्यादश् च सिषेविरे ॥ ____ आववुर् वायवो घोराः, खादुल्काश् च प्रचक्षरु...९७.
तं यान्तमित्यादि-तं प्रहस्तं गृध्राः यान्तं अशुभसूचकाः दुद्रुवुर्गतवन्तः, कव्यादश्च शृगालाः सिषेविरे सेवितवन्तः, वायवो घोराः पांशुग्राहिणः भावपुर समन्ताद्वान्ति स, उल्काश्च तदा तस्मिन् काले प्रचक्षरुः पतिताः । ९०८॥ क्षर संचलने' इत्यकर्मकः ॥ . ११६६-सस्यन्दे शोणितं व्योम, रणाऽङ्गानि प्रजज्वलुः ॥
रथाः प्रचस्खलुः साऽश्वा, न, ररंहाऽ-श्वकुञ्जरम्.९८ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः- ३६९ सस्यन्द इत्यादि-व्योम कर्तृ शोणितं सस्यन्दे सिञ्चति स्म । स्थन्दिः सकर्मकः । रणाङ्गानि खड्गादीनि जज्वलुः ज्वलन्ति स्म । साश्वाः सहाश्वैः रथाः प्रचस्खलुः स्खलन्ति स । अश्वकुञ्जरं न ररंह न गतम् ॥ ११६७-प्रतोदा जगलुर्, वाममानञ्चुर् यज्ञिया मृगाः॥
ददाल भूः, पुपूरे द्यौः, कपीनामपि निःस्वनैः ॥१९॥ प्रतोदा इत्यादि-प्रतोदाः जगलुः हस्तेभ्यो गलिताः । ५८७। गल अदने' अनेकार्थत्वात्पतने ऽपि । मृगाः यज्ञियाः यज्ञाहाः कृष्णसाराः । १७३५। यज्ञविग्भ्यां घ-खजौ।५।१७।। वाममङ्गमान ः गतवन्तः। २२४८। अत आदेः। ७।११७०।' इति दीर्घः । २२८८॥ तस्मान्नुड् द्विहलः ७१७१।' भूर्ददाल विदीर्णा। जज्बालेति पाठान्तरं चलालेत्यर्थः । कपिनिःस्वनैद्यौराकाशं पुपूरे पूर्णम् । दिक पूरणनिमित्तं यतः कपयो हर्षात्तद्विनाशसूचका एवमाचरन्ति ॥ ११६८-मिमेह रक्तं हस्त्यश्वं, राक्षसाश् च नितिष्ठिवुः, ॥
ततः शुशुभतुः सेने, निर्-दयं च प्रजहतुः ॥१०॥ '' 'मिमेहेत्यादि-हस्त्यश्वं कर्तृ रक्तं मिमेह मूत्रितवदित्यर्थः । २०६१ । मिह सेचने ।' राक्षसाश्च स्वरक्तं नितिष्ठिवुः निरस्तवन्तः । ततो दुनिमित्तादनन्तरं ते सेने सन्नद्धे शुशुभतुः शोभितवत्यौ । निर्दयं प्रजहतुः प्रहृतवत्यौ ॥ ११६९-दिद्विषुर्, दुधुवुश्, चच्छुश्,
चक्लमुः, सुषुपुर्, हताः॥ चखादिरे चखादुश् च,
विलेपुश् च रणे भटाः ॥ १०१॥ दिद्विषुरित्यादि-रणे भटाः दिद्विषुः परस्परं द्विष्टवन्तः । १०८२। द्विष अप्रीतौ।' दुधुवुः अभिमुखं गतवन्तः । १११३ । छु अभिगमने ।' चच्छु: छिन्नवन्तः । १२२॥ छो छेदने ।' हताश्चक्लमुः मूच्छी गतवन्तः। सुषुपुः भूमौ पतिताः । वच्यादिना सम्प्रसारणम् । चखादिरे खादिताः । कर्मणि लिए । 'चखादुः खादितवन्तः । विलेपुश्च विलापं कृतवन्तः । '२२६० । अत एकहल।६।४।१२०॥' इत्येत्वम् ॥ ११७०-प्रहस्तस्य पुरो-मात्यान् जिहिंसुर्, दधृषुस् तथा ॥
' वानराः, कर्म सेनानी रक्षसां चक्षमे न तत्.॥१०२॥ . प्रहस्तस्येत्यादि-अमात्यान सचिवान् प्रहस्तस्य पुरोऽप्रतः वानरा जिहिंसुहतवन्तः। तथा दषुः परिभूतवन्तः । १३५०। निषा प्रागल्भ्ये। तच कर्म वानरैर्यत्कृतं रक्षसां सेनानीः प्रहस्तः न चक्षमे स ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ३७० भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ११७१ - ऊर्णुनाव स शस्त्रौघैर् वानराणाम॑नीकिनीम् ॥
"
शशास च बहून्, योधान्, जीवितेन विवेच च ॥ ऊर्णुनावेत्यादि - स सेनानीर्वानराणामनीकिनीः सेनाः शस्त्रैरूणुनाव छादितवान् । ऊर्णोतेणुंवद्भावादिजादेरित्याम् न भवति । शशास च योधान् । '७७७॥ शसु हिंसायाम् ।' जीवितेन च विवेच पृथक् कृतवान् । '१५३६ । विचिर् पृथग्भावे' इति रुधादौ स्वरितेत् ॥
११७२ - आससञ्ज भयं तेषां दिद्युते च यथा रविः, ॥
नाऽऽययास, द्विपद् - देहैर् जगाहे च दिशो दश. १०४
आससखेत्यादि - तेषां योधानां युयुत्सूनां भयमाससञ्ज आलग्नम् । ''१०५६। षञ्ज सङ्के' इत्यकर्मकः । प्रहस्तश्च रविरिव दिद्युते द्योतते स्म । '२३४४॥ द्युति-स्वाप्योः सम्प्रसारणम् | ७|४|६७ |' इत्यभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । नाययास युध्यमानो नायस्यति स्म । '१२८६ । यसु प्रयत्ने ।' द्विषद्देहैश्च शत्रुकायैः करणभूतैः दश दिशो जगाहे अवष्टब्धवान् ॥
११७३ - केचित् संचुकुटु र् भीता, लेजिरे ऽन्ये पराजिताः, ॥
संग्रामाद् बभ्रुशुः केचिद् ययाचुश् चा ऽपरे ऽभयम्. ॥ केचिदित्यादि -- केचिद्भीताः सन्तः संचुकुटुः संकुटिताः । निष्प्रयत्नाः स्थिता इत्यर्थः । ' १४५५ | कुट कौटिल्ये ।' अन्ये पराजिताः सन्तः लेजिरे भसिताः प्रहस्तेन मृगा इव कातरा यूयमिति । ' २४७ । २४८ । लज लाजि भर्त्सने ।' कर्मणि लिट् । केचित् संग्रामाद्वभ्रशुः पलायिताः । १३०३ 'भृशु भ्रंशु अधःपतने । ' अपरे चाभयं ययाचुः याचितवन्तः ॥
१९७४ - एवं विजिग्ये तां सेनां प्रहस्तो, ऽतिददर्प च ॥
शशाम न च संक्रुद्धो, निर्जुगोप निशाचरान्. ॥१०६ ॥ एवमित्यादि - एवमुक्तेन प्रकारेण प्रहस्तस्तां सेनां विजिग्ये जितवान् । ‘२६८५| विपराभ्यां जेः | १| ३ | १९| इति तङ् । '२३३१ | सॅल्लिटोर्जेः | ७|३|५७ ' इति कुत्वम् । अतिददर्पं च सुष्ठु हृष्टवान् । '१२७२। दृप हर्षविमोचनयो:' । न च शशाम न च शमं गतः । निशाचरान् स्वीयानमात्यान् निर्जुगोप रक्षितवान् । आयाभावपक्षे रूपम् ॥
११७५ - चुक्रुधे तत्र नीलेन, तरुश् चच्चिक्षिपे महान्, ॥
प्रहस्तो ऽभिहतस् तेन बाणान् विससृजे बहून्, १०७ चुक्रुध इत्यादि - तत्र तस्मिन् संग्रामे नीलेन चुक्रुधे क्रुद्धम् । भावे लिट् । तरुवोच्चिक्षिपे उत्क्षिप्तः । कर्मणि लिट् । तेन तरुणा उन्मूलितेनाभिहतः सन् प्रहस्तो बाणान् विससृजे क्षिप्तवान् । '१२५४ ॥ सृज विसर्गे' इति दैवादिको ऽनुदात्तेत् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'शर-बन्धो' नाम चतुर्दशः सर्गः- ३७१ ११७६-सेहे कपी, रथाऽश्वांश् च रिपोस् ततर्ह शाखिना, ॥
धरित्री मुसली तेये प्रहस्तश् , चिखिदे न च, १०८ सेह इत्यादि-कपिर्नीलो बाणान् सेहे सोढवान् रथानवांश्च रिपोः प्रहस्तस्य शाखिना तरुणा ततह हतवान् । '१५४९॥ तृह हिसि हिंसायाम् । हत. रथाश्वस्य प्रहस्तो मुसली गृहीतमुसलः धरित्री तेये गतवान् । ५०८॥ ५१०॥ भय पय' इत्यत्र तयिरनुदात्तेत् । न च चिखिदे खिन्नः । १५४३ । खिद दैन्ये इत्यनुदात्तेत् ॥ ११७७–संदुधुक्षे तयोः कोपः, पस्फाये शस्त्र-लाघवम् , ॥
नुनोद शाखिनं नील, आवत्रे मुसली तरुम् ,॥१०९॥ सन्दुधुक्ष इत्यादि-तयोर्नीलाहस्तयोः कोपः संदुधुक्षे वृद्धिं गतः । अस्त्रलाघवमस्त्रकौशलं पस्फाये वृद्धि गतम् । नुनोद शाखिनं प्रेरितवान् । मुसली प्रहस्तः तरुमावत्रे मुसलेनावृतवान् ॥ ११७८-वियत्यानभ्रतुर्, भूमौ मण्डलानि विचेरतुः, ॥
प्रदुद्रुवतुरेन्योन्यं वीरौ, शश्रमतुर् न च, ॥११०॥ वियतीत्यादि-वीरौ तौ वियति भाकाशे आनभ्रतुः गतौ । ५९७१५९४ अभ्र वभ्र' इति गत्यर्थः । वियतोऽधिकरणत्वेन विवक्षितत्वात् द्वितीया न कृता। भूमौ च मण्डलानि तिर्यग्भ्रमणानि विचेरतुः आचरितवन्तौ । भन्योन्यं प्रदुगुवतुः उपतापितवन्तौ । न च शश्रमतुः श्रान्तौ ॥ ११७९-समीरयांचकारा ऽथ राक्षसस्य कपिः शिलाम्,॥
क्षतस तया ममारा ऽसावाशिधाय च भू-तलम.॥ समीरयामित्यादि-अथानन्तरं कपिः राक्षसस्य शिलां समीरयांचकार क्षिप्तवान् । '१९४७। ईर क्षेपे' इति चौरादिक उदात्तेत् । असौ राक्षसस्तया शिलया हतः सन् ममार मृतवान् । भूतलं च आशिश्राय आश्रितवान् । पतित इत्यर्थः ॥ ११८०-तुतुषुर् वानराः सर्वे, नेशुश् चित्रा निशा-चराः, ॥
जेरुराशा दशास्यस्य, सैन्यं नीलं नुनाव च,॥११२॥ तुतुषुरित्यादि-वानराः सर्वे तुतुषुः तुष्टाः । निशाचरा नेशुः पलायिताः । विचित्राः नानाप्रकाराः दशास्यस्य आशाः मनोरथा जेरुः जीर्णाः । २३५६। वा जु-भ्रमु-त्रसाम् ।६।४।१२४।' इत्येत्वम् । सैन्यं च कर्तृ नीलं नुनाव स्तौति स्म ।
११८१-यदा न फेलुः क्षणदा-चराणां
____ मनोरथा राम-बलाऽभियोगे, ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः;
लङ्कां तदा भेजुरुदीर्ण-दैन्या,
व्याचख्युरुच्चैश् च हतं प्रहस्तम्, ॥११३ ॥ यदेत्यादि-क्षणदाचराणां रामबलाभियोगे मनोरथा वान्छितानि यदा न फेलुः न फलिताः, प्रहस्तस्य व्यापादितत्वात् । तदा लङ्कां भेजुः सेवितवन्तः । उदीर्णदैन्याः उदी] महदैन्यं दीनभावो येषामिति । प्रहस्तं च हतं मृतमुच्चैराचख्युः आख्यातवन्तः । रावणायेत्यर्थात् ॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्येचतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः), ___ तथा लक्ष्यरूपे कथानके 'शर-बन्धों' नाम
चतुर्दशः सर्गः ॥१४॥
२५
प्रतिष्ठित अवस्थातुं न वा' हा परितः समन्त
पञ्चदशः सर्गःइतः प्रभृति लुङमधिकृत्य तद्विलसितमाह-तत्र भूतसामान्ये लुङ् । ततो. ऽन्यत्रापि दर्शयिष्यति११८२-राक्षसेन्द्रस् ततो ऽभैषीदैक्षिष्ट परितः पुरम्, ॥
प्रातिष्ठिपच् च बोधाऽर्थ कुम्भकर्णस्य राक्षसान्, १ राक्षसेत्यादि-ततः प्रहस्तवधश्रवणानन्तरं 'ईदृशो ऽपि व्यापादितः' इति अभैषीत् । '२४९। सिचि वृद्धिः-७।२।१।' परितः समन्तात् पुरं लङ्कामैक्षिष्ट दृष्टवान् । 'किमत्र शक्यते स्थातुं न वा' इति । कुम्भकर्णस्य सुप्तस्य बोधनार्थ राक्षसान् प्रातिष्ठिपत् प्रस्थापितवान् । तिष्ठतेश्वङ्परे णावुपधाहस्वापवादः । २५८८। तिष्ठतेरित् ।७।४।५।' इतीत्वम् । द्विवचनमभ्यासकार्यम् । धातोरादेशः षत्वं ष्टुत्वं च ॥ ११८३-ते ऽभ्यगुर् भवनं तस्य,
सुप्तं चैक्षिषता ऽथ तम् , ॥ व्याहार्डस् तुमुलान् शब्दान् ,
दण्डैश् चा ऽवधिषुर द्रुतम् ॥ २॥ तेऽभ्यगुरित्यादि-ते राक्षसास्तस्य कुम्भकर्णस्य भवनं गृहं अभ्यगुः गताः। '२४५८। इणो गा-४१४५' इति लुङि गादेशः। '२२२३। गाति स्था-1 २११७७।' इति सिचो लुक् । '२२१४। उस्यपदान्तात् ।६।१।९६' इति पररूपस्वम् । ते च सुप्तमैक्षिषत दृष्टवन्तः । अथानन्तरं प्रबोधार्थ तुमुलान्महतो ध्वनीन् व्याहार्षः व्याहृतवन्तः । '२२६८। नेटि ७२रा' इति वृद्धिप्रतिषेधः। हलसमुदायपरिग्रहणादृद्धः प्राप्तत्वात् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पश्चदशः सर्गः - ३७३
१९८४ - केशाने लुञ्चिषुस्, तस्य गजान् गा॒त्रेष्व॑चिक्रमन्, ॥ शीतैरभ्यषिच॑स् तोयैरलातैश् चाऽप्य॑दम्भषुः ॥३॥
.
केशानित्यादि - तस्य केशानलुचिषुः उत्पाटितवन्तः । गात्रेषु गजानचिक्रमन् क्रमयन्ति स्म । क्रमेर्मान्तत्वान्मित्संज्ञायां ह्रस्वत्वम् । चङि सन्वद्भावादभ्यासस्य ‘२३१७। सन्यतः ।७।४।७९।' इति इत्वम् । शीतैस्तोयैरभ्यषिचन् सिञ्चन्ति स्म । अत्र सिश्चिरम्युक्षणे वर्तते । तेनोदकस्य करणत्वम् । '२४१८ | लिपिसिचि हृश्च ।३।१।५३।' इत्यङ् । '२२७६ । प्राक् सितादव्यवाबे ऽपि |८|३|६३ | इति चत्वम् । अलातैरङ्गारैश्चाप्यदम्भिषुः दग्धवन्तः । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् ॥ ११८५ - नखैरकर्तिषुस् तीक्ष्णैरदाङ्क्षुर् दशनैस् तथा, ॥
I
शितैरतौत्सुः शूलैश् च, भेरीश् चाऽवीवदन् शुभाः. ४
नखैरित्यादि — तीक्ष्णैर्नखैरकर्तिपुश्छिन्नवन्तः । तथा दशनैस्तीक्ष्णैरदाङ्क्षुः दशन्ति स्म । दंशेरनिटो हलन्तलक्षणा वृद्धिः । '२९४ | वश्व - १८/२/३६१' इत्यादिना षत्वम् । '२९५ | षढोः कः सि | ८|२| ४१ | ' | शितैस्तीक्ष्णैः शूलैरतौत्सुः व्यथयन्ति स्म । तुदेरनिटो हलन्तलक्षणा वृद्धिः । भेरीश्च शुभाः उच्चैः शब्दा अवीवदन् वादितवन्तः । ' २३१३ | सन्वल्लघुनि - | ७|४|९३ |' इति सन्वद्भावादभ्यासस्येत्वं '२३१८ | दीर्घो लघोः | ७| ४ | ९४ |' इति दीर्घत्वम् ॥
११८६ - स तान् ना ऽजीगणत् सर्वा
निच्छया ऽबुद्ध च स्वयम्,
॥
अबूबुधत कस्मान् माम॑प्राक्षीच् च निशाचरान्. ॥ ५ ॥
स तानित्यादि - स कुम्भकर्णः तान् सर्वान् उपद्रुतान् नाजीगणत् न गणयति स्म । न वेदितवानित्यर्थः । गणेः स्वार्थिकण्यन्तस्यादन्तस्याभ्यासस्य '२५७३ । ई च गणः |७|४|९७|' इतीत्वम् । स्वयं चारमन इच्छयाबुद्ध बुध्यते स्म । '२२८१| झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । निशाचरांश्चाप्राक्षीत् पृष्टवान् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ' २९४ | ब्रश्व - |८|२|३६|' इत्यादिना षत्वम् । ‘२९५। षढोः कः सि |८|२| ४१ |' कस्मान्मामबूबुधत यूयं प्रबोधितवन्तः । बुधेर्ण्यन्तस्य मध्यमपुरुषबहुवचने '२३१४। णौ चङ्युपधायाः - |७|४|१|' इति हस्वत्वं अभ्यासस्य ‘२३१८। दीर्घो लघोः | ७|४|१४|' इति दीर्घत्वम् ॥ १९८७ - ते भाषिषत 'राजा त्वां दिदृक्षुः क्षणदा-चर !' ॥
सोऽस्नासीद्, व्यलिपन्, मांसम॑प्सासीद्, वारुणीम॑पात्
त इत्यादि - ते राक्षसास्तथोक्ताः सन्तः भभाषिषत भाषितवन्तः । हे क्षणदाचर! राजा रावणस्त्वां दिदृक्षुः द्रष्टुमेषणशील इति । '६२७। न लोक
भ० का० ३२
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
-२।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । स कुम्भकर्णः श्रुत्वा अनासीत् नातवान् । '२३७७। यम-रम-1।२।७३।' इत्यादिना सगिटौ । ब्यलिपत् समालिप्तवान् । २४१४। लिपिसिचि-३।१५३।' इत्यङ् । मांसमप्सासीत् ११२९। प्सा भक्षणे।' वारुणीमपात् पीतवान् । '२२२३। गाति-स्था-२४७७' इति सिचो लुक् ॥ ११८८-न्यवसिष्ट ततो द्रष्टुं रावणं, प्रावृतत् गृहात्. ॥
राजा यान्तं तमंद्राक्षीदुदस्थाच् चैपासनात्. ॥७॥ न्यवसिष्टेत्यादि-ततो रावणं द्रष्टुं न्यवसिष्ट पूर्वनिवसितं वसनं त्यक्त्वा अन्यद्वस्त्रं परिदधाति म । गृहात् स्वस्मात्प्रावृतत्प्रवृत्तः । '२३४५। धुन्यो लुडि १॥३९॥' इति परस्मैपदम् । '२३४३। पुषादि-३।१०५५।' इत्यादिना भङ् । तमायान्तं राजाद्राक्षीत् दृष्टवान् । '२४०५। सृजिदृशोः-।६।१५४॥' इत्यम् हलन्तलक्षणा वृद्धिः । आसनाच ईषदुदस्थात् उत्थितः । अर्ध्वकर्मकस्वादात्मने पदं न भवति ॥ १९८९-अतुषत् , पीठमासन्ने निरदिक्षच् च काञ्चनम् ॥
अस्मेष्ट कुम्भकर्णोऽल्पमुपाविक्षदथा ऽन्तिके. ॥८॥ अतुषदित्यादि-दृष्ट्वा चातुषत् तुष्टः । पुषादित्वादछ । आसने चारमनः काञ्चनं पीठं निरदिक्षत् आदिष्टवान् । दिशेः '२३३६। शल इगुपधादनिटः क्सः ।३।१।४५।' इति क्सः । अथानन्तरं कुम्भकर्णः अस्मेष्ट ईषद्धसितवान् । स चार्थो येनायमादर इति । भन्तिके चास्य काञ्चनं पीठमध्यास पीठे उपाधिक्षत् उपविष्टः । पूर्ववत् क्सः ॥ १९९०-अवादीन् 'मां किमित्याहो' राज्ञा च प्रत्यवादि सः॥
'माज्ञासीस्त्वं सुखी,रामो यदकार्षीत् स रक्षसाम्.९ अवादीदित्यादि-तत उपविश्य तमवादीदुक्तवान् । '२२६७। वदव्रज -७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । किमिति कस्मात् कारणात् मामाहः आहूतवान् । २४१८। लिपिसिचि ह्वश्च ।३।१॥५३।' इत्यङ् । २३७२ आतो लोपः ।।६।। राज्ञा च स कुम्भकर्णः प्रत्यवादि प्रत्युक्तः । कर्मणि लुङ् । '२७५८। चिण् भावकर्मणोः ।३।१६६' इति चिण् । '२३२९ चिणो लुक् ।६।४।१०।' इति तलोपः। सुखी त्वं येन रामो रक्षसां यदकार्षीत् तत्त्वं मा ज्ञासीः न ज्ञातवानसि । २३७७। यम-रम-1७२।७३।' इति सगिटौ ॥ ११९१-उदतारीदुदन्वन्तं, पुरं नः परितो ऽरुधत्, ॥
व्यद्योतिष्ट रणे शस्त्रैरनैषीद् राक्षसान क्षयम्. १० उदतारीदित्यादि-स झुदन्वन्तं समुद्रमुदतारीत् उत्तीर्णः । '२२९७। सिचि वृद्धिः-७।२।३।' नो ऽस्माकं पुरं परितः समन्तादरुधत् आवृतवान् ।
'२२६९। इरितो वा ।३।११५७॥' इत्यङ् । रणे शस्त्रैरद्योतिष्ट द्योतितवान् । धुता. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधों' नाम पञ्चदशः सर्गः-३७५ देलुंडीति विकल्पेन परस्मैपदविधानादात्मनेपदम् । राक्षसान् क्षयं विनाशमनै. पीत् नीतवान् ॥ ११९२-न प्रावोचमहं किंचित् प्रियं, यावदजीविषम् , ॥
बन्धुस् त्वमर्चितः स्नेहान् माद्विषो न वधीर मम ११ न प्रावोचमित्यादि-यावदजीविषं यावन्तं कालं जीवितः तावन्तं कालं कस्यचित्प्रियं किंचिन्न प्रावोचं नोक्तवानह मिति तव विदितमेव । किन्तु बन्धुस्त्वं स्नेहादर्चितः सन् मम संबन्धिनो द्विषः शत्रून् मा न वधीः मा न मारय किन्तु मारयेति । माङि लुङ् । सर्वलकारापवादः। प्रावोचमिति २४५४॥ वच उम् ॥२२ ॥ ११९३-वीर्य मा न ददर्शस् त्वं,
मा न त्रास्थाः क्षतां पुरम्, ॥ तवा ऽद्राक्षम वयं वीर्य,
त्वमजैषीः पुरा सुरान् ॥ १२ ॥ वीर्यमित्यादि-वं वीर्य मा न ददर्शः किन्तु दर्शय । ण्यन्तस्य चडि रूपम् । क्षतां परैरवसादितां पुरं मा न त्रास्थाः किन्तु बायस्व । १०३४॥ त्रै पालने' । न च त्वमशक्तः यतस्तव वीर्यमद्राक्ष्म दृष्टवन्तो वयम् । २४०७१ न दृशः ।३।११४७।' इति क्सादेशो न भवति । '२२६९। इरितो वा ।३।१०५७।' इति विकल्पेनाविधानात्तदभावपक्षे रूपम् । पुरा पूर्व त्वं सुरान् देवानजैषीः जितवानसि ॥ ११९४-अवोचत् कुम्भकर्णस् तं, 'वयं मन्त्रेऽभ्यधाम यत् ॥
___ न त्वं सर्वं तदोषी:, फलं तस्यैदमागमत्. ॥१३॥ f. अवोचदित्यादि-इत्युक्तवन्तं तं रावणं कुम्भकर्णो ऽवोचत् उक्तवान् । मन्ने मन्त्रणसमये 'क्रियासमारम्भगतोऽभ्युपाय' इत्यादिना यद्वयमभ्यधाम अभिहितवन्तः। धाधातोः '२२२३। गाति-स्था-२।४७७।' इति सिचो लुक् । तत्सर्वं त्वं नाश्रौषीः न श्रुतवानसि । तस्याश्रवणस्येदं फलं विनाशरूपमागमत् आगतम् । गमे दित्त्वाद ॥ ११९५-प्राज्ञ-वाक्यान्यवामस्था, मूर्ख-वाक्येष्ववाऽस्थिथाः॥
अध्यगीष्ठाश् च शास्त्राणि, प्रत्यपरथा हितं न च १४ प्राक्षवाक्यानीत्यादि-प्राज्ञानां विभीषणादीनां वाक्यान्यवामस्थाः अव. ज्ञातवानसि । '१२५२। मन ज्ञाने ।' मूर्खवाक्येषु प्रहस्तादिवाक्येषु अवास्थिथाः अवस्थितोऽसि । '२६८९। समवप्रविभ्यः स्थः । १।३।२२।' इति तङ् । '२३८९। स्थाध्वोरिच ।।२।१७।' त्वं च शास्त्राण्यध्यगीष्ठा अधीतवानसि । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ३४६०। विभाषा लुङ् लहोः ।।४।५०।' इति इडो गादेशः । न च हितं प्रत्य पस्याः प्रतिपसवानसि । १२४४॥ पद गतौ' । २२८१॥ झलो झलि ।।२।२६।' इति सिचो लोपः। ११९६-मूर्खास् त्वामववञ्चन्त, ये विग्रहमचीकरन्, ॥ .
अभाणीन् माल्यवान् युक्तमक्षस्थास् त्वं न तन् मदात् १५ मूर्खा इत्यादि-मूर्खाः सर्व एवैते त्वामववञ्चन्त विप्रलब्धवन्तः। १८३६॥ वञ्चू प्रलम्भने' ण्यन्तस्य २७३९। गृहि-वञ्चि-19३।६९।' इत्यादिना तहि चङि रूपम् । ये विग्रहमचीकरन कारितवन्तो भवन्तम् । एष मातामहो मात्य वान् युक्तमभाणीत् भणितवान् '४७७। भण शब्दे ।। '२२६६। इट इंटि ।।२।२८।' इति सिचो लोपः । तत् त्वं मदानाक्षंस्थाः न सोढवानसि । '४७२। क्षमू सहने।'॥ ११९७-राघवस्या ऽमुषः कान्तामारुतो न चाऽर्पिपः, ॥
मा नाऽनुभूः स्वकान् दोषान् , मा मुहोमा रुषोऽधुना.१६ राघवस्येत्यादि-प्रमादित्वमपि ते ऽस्ति । यतो राघवस्य कान्तां अमुषः खण्डितवानसि । खण्डनं चास्या इदं या वियोजनम् । 'मुस खण्डने ।' पुषादित्वाद पुषादयश्च गणान्ता गृहीताः । आप्तैर्विभीषणादिमिरुतो न चार्पिपः नार्पितवानसि कान्ताम् । अर्तेौँ '२५७०। अर्ति-ही-७३॥३६॥' इत्यादिना पुगन्तगुणः । चडि '२२४३। द्विवंचने ऽचि ।।१०५९।' इति स्थानिवद्भावात् '२१७६। अजादेर्द्वितीयस्य ।।१।२।' इति पिशब्दो द्विरुच्यते । रेफस्य २४४६॥ न न्द्राः-६॥१॥३॥' इति प्रतिषेधः । तदधुना स्वकानात्मीयान्दोषान् दुश्चरितानि मा नानुभूः, अपि त्वनुभव । '२२१९। माडि लुङ ।३।३।१७५।' । '२२२३॥ गाति-स्था-२२१७७।' इति सिचो लुक् । मा मुहः मोहं मा गमः। मा रुषः रोषं मा कार्षीः । मुहिरुषिभ्यां पुषादित्वादछ । ११९८-तस्याऽप्यत्यक्रमीत् कालो, यत् तदाऽहमवादिषम् ॥
अघानिषत रक्षांसि परैः, कोशांस् त्वमव्ययीः. १७ तस्येत्यादि-यत्तदा तस्मिन् कालेऽहमवादिषं अभिहितवानस्मि । 'रामः सन्धीयताम्' इति तस्यापि सन्धेः कालो ऽत्यक्रमीदतिकान्तः । '२२२३। नुक्र. मोरनात्मनेपदनिमित्ते ।।२।२३६।' इतीट् । मान्तत्वाद्वृद्धिप्रतिषेधः । यतः परैः शत्रुभिः रक्षांस्यघानिषत हतानि । चिण्वदावादृद्धिघत्वे । त्वं च कोशमव्ययीः त्यक्तवानसि । लकादाहे तस्यारक्षितत्वात् । २०४२। व्यय वित्तसमुत्सर्गे' इति चुरादौ पव्यते । यदा 'आषाद्वा' इति णिज् नास्ति तदा रूपम् । '२२९९। हयन्त-७।२।५।' इत्यादिना वृद्धिप्रतिषेधः। 'व्यय गतौ' इत्यस्यापि रूपम् । भनेकार्थत्वाखानामुत्सर्जने ऽपि द्रष्टव्यम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः - ३७७ ११९९ - सन्धान- कारणं तेजो न्यर्गभूत् ते, कृथास् तथा, ॥ यत् त्वं वैराणि कोशं च सह - दण्डमजिग्लप:.' १८
सन्धानेत्यादि - तथा त्वमकृथाः कृतवानसि । '२५४७ | तनादिभ्यस्त - थासोः | २|४|७९ |' इति सिचो लुक् । यथा सन्धानकारणं सन्धानहेतुकं यत्तव तेजः प्रचण्डत्वं तत् न्यगभूत् न्यग्भूतम् । '२३२३| गाति-स्था - | २|४|७७।' इति सिचो लुक् । कुत इत्याह । यत्त्वं वैराणि शत्रुभावान् कोशं च सहदण्डं ससैन्यमजिग्लपः ग्लपितवानसि । ग्लायतेण पुकि 'ग्ला - स्त्रा-वनु-वमां च' इति मिवात् हस्वत्वम् । ग्लपयतेश्चङि रूपम् । यदि हि तेजो भवेत् सर्वे तथावस्थितमेव स्यात् ततश्च तेजसो ऽभावात् कथं सन्धानं द्वयोः परस्परानुपतापात् । यथोक्तं यावन्मात्रमुपकुर्यात् तावन्मात्रमेवास्य प्रत्युपकुर्यात् । तेजो हि सन्धानकारणं तप्तं लोहं तप्तेन लोहेन सन्धत्त इति ॥
१२०० - अक्रुधच् चाऽभ्यधाद् वाक्यं कुम्भकर्ण दशाननः ॥
'किं त्वं माम॑जुगुप्सिष्ठा, नैदिधः स्व-पराक्रमम्. १९
अक्रुधदित्यादि - अथैवमुक्ते दशाननः भक्रुधत् क्रुद्धवान् । पुषादित्वादङ् । क्रुद्धश्च कुम्भकर्णमभ्यधात् अभिहितवान् । '२२२३ । गाति -स्था- १२।४।७७१' इति सिचो लुक् । किमिति एवं मां अजुगुप्सिष्ठाः निन्दितवानसि । स्वविक्रमं नैदिध न वर्धितवानसि । एषधातोर्ण्यन्तस्य चढि स्थानिवद्भावात् '२१७६ | अजादेर्द्वितीयस्य | ६|१|२| ' इति धिशब्दो द्विरुध्यते ॥
१२०१ - मोनिग्रहः सु- नीतानि, मा स्म क्रंस्था न संयुगे, ॥ मौपालब्धाः कृतैर् दोषैर् मा न वाक्षीर् हितं परम् . ' २०
मोजिग्रह इत्यादि - सुनीतानि सुनयान् मा उजिग्रहः मा उद्धाहय । ग्रहेर्ण्यन्तस्य चङि रूपम् । संयुगे युद्धे विषयभूते मा क्रंस्था मोत्साहं न कार्षीः अपि तुत्सहस्व । '३२२० | स्मोत्तरे लड् च | ३|३|१७६ ।' इति चकाराल्लुङ् । ‘२७११। वृत्ति-सर्ग -।१।३|३८|' इत्यादिना क्रमेः सर्गे उत्साहे तङ् । दोषैः अस्मस्कृतैः मोपालब्धाः मोपालभस्व । ' २२८१ । झलो झलि | ८ | २|२६|' इति सिचो लोपः । '२२८०। झषस्तथोर्धो धः | ८|२|४०|' '५२ | झलां जश् झशि |८|४|५३ | ' हितं परं कार्यस्य मा न वाक्षीः मा न वह किन्तु वह । वहेरनिटो हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ढत्वकत्वषत्वानि ॥
१२०२ - कुम्भकर्णस् ततो ऽगर्जीद्, भटांश् चा ऽन्यान् न्यवीवृतत्. ॥ उपायंस्त महाऽस्त्राणि, निरगाच् च द्रुतं पुरः ॥ २१ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
कुम्भकर्ण इत्यादि-ततस्तद्वचनानन्तरं कुम्भकर्णो ऽगर्जीत् गर्जितवान् । अन्यांश्च भटान् पृष्ठतो गच्छतो न्यवीवृतत् निवर्तितवान् । वृतेश्चपरे णावु. पधाया '२५६७।' उत् ७४७।' इत्यपवाद ऋकारादेशः । महास्त्राणि उपायंस्त स्वीकृतवान् । औपचारिकमत्र स्वीकरणं तेन तङ् । यदि वा उपापूर्वाद्यमेः '२७४०। समुदाभ्यो यमोऽग्रन्थे ।१।३।७५।' इति तङ् । पुरश्च लङ्कातः द्रुतं निरगात् निर्गतः । इणो गादेशः । २२२३। गाति-२।४।७७।' इति सिचो लुक् ॥ १२०३-मूनो दिवमिवा ऽलेखीत् ,
खं व्यापद् वपुषोरुणा, ॥ पादाभ्यां मामिवा ऽभैत्सीत्,
दृष्ट्या ऽधाक्षीदिव द्विषः ॥ २२॥ मूर्ध्नत्यादि-निर्गच्छन् मूर्धा दिवमलेखीदिव लिखितवा निव । उरुणा महता वपुषा खं व्यापत् व्याप्तवान् । लदित्वादछ । क्ष्मां पृथ्वीं पादाम्याममैसीदिव विदारितवानिव । द्विषः शत्रून् दृष्ट्याधाक्षीदिव भस्मसात् कृतवानिव । '१०६०। दह भस्मीकरणे ॥ १२०४-दग्ध-शैल इवा ऽभासीत्, प्राक्रस्त क्षय-मेघ-वत्, ॥
प्राचकम्पदुदन्वन्तं, राक्षसानप्यतित्रसत्. ॥ २३ ॥ दग्धशैल इत्यादि-महत्त्वात् कृष्णत्वाच्च दग्धशैलवदभासीत् भाति स्म । ११२५। भा दीप्तौ' । २३७७। यम-रम-19॥२।७३।' इति सगिटौ । क्षयमेघवत्प्राक्रस्त प्रस्थितः । २७१५। प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम् ॥१॥३॥४२॥' इति तङ् । प्रतिष्ठमानश्च उदन्वन्तमचकम्पत् कम्पितवान् । '४०१ । कपि चलने । इदितो ण्यन्तस्य चङि रूपम् । राक्षसानपि अतिनसत् त्रासितवान् । ब्रसेपर्यन्तस्य चडि रूपम् ॥ . १२०५-स-पक्षो ऽद्रिरिवा ऽचालीन् ,
न्यश्वसीत् कल्प-वायु-वत्, ।। अभाषद् ध्वनिना लोका
नभ्राजिष्ट क्षयाऽग्नि-वत्. ॥ २४ ॥ सपक्ष इत्यादि-सपक्ष इवादिः बाह्वोःपक्षानुकारित्वात् अचालीत् चलितः। लान्तत्वात्सिचि वृद्धिः । क्रोधाकल्पान्तवायुवस्यश्वसीत् निश्वसितवान् । २२९९।
यन्त-1७।२।५।' इति वृद्धिप्रतिषेधः । ध्वलिना लोकानभार्षीत् परितवान् । '९६५। भृम् भरणे।' ईडन्तस्य सिचि वृद्धिः । अभाजिष्ट भाजते स । क्षयामि वत् पिङ्गलकेशत्वात् , लोकविनाशहेतुत्वाच ॥ १२०६-अनंसीद् भूर भरेणा ऽस्य,
रंहसा शाखिनो ऽलुठन्, ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३७९
सिंहाः प्रादुद्रुवन् भीताः,
प्राक्षुभन् कुल-पर्वताः ॥ २५ ॥ अनंसीदित्यादि-अस्य भरेण भूरनंसीत् नता । '२३७७। यम-रम1७।२।७३।' इति सगिटौ । रंहसा वेगेन शाखिनो वृक्षा अलुठन् पतिताः। ३५७। रुठ लुठ प्रतिघाते' । धुतादित्वादछ । धुतादीनामनुदात्तत्वात्तङ् । '२३४५। द्युयो लुङि ।१।३।९१' इति परस्मैपदविकल्पः । सिंहाः भीताः सन्तः प्रादु. द्रुवन् पलायिताः । '१३१२। णि-शि-३।१।४।' इत्यादिना चङ् । कुलपर्वताः प्राक्षुभन् संचलिताः । धुतादित्वादङ् । पूर्ववन्नात्मनेपदम् ॥ १२०७-उत्पाताः प्रावृतंस् तस्य, द्यौरशीकिष्ट शोणितम् , ॥
वायवोऽवासिषुर भीमाः, क्रूराश् चाऽकुषत द्विजाः. २६ उत्पाता इत्यादि-तस्य गच्छत उत्पाताः प्रावृतन् प्रवृत्ताः । ४११ । वृतु वर्तने' धुतादिः । द्यौः शोणितमशीकिष्ट सिञ्चति स । '७७॥ शीक सेचने' अनुदात्तेत् । वायवो भीमाः प्रचण्डा अवासिषुर्वान्ति स । '२३७७। यम-रम।७।२।७३।' इति सगिटौ । क्रूराश्चाशुभसूचका द्विजाः पक्षिणोऽकुषत शब्दिताः। '१४९४। कुङ् शब्दे' इत्य निद । कुटादित्वात् सिचः कित्वे न गुणः ॥ १२०८-अस्पन्दिष्टा ऽक्षि वामं च,
घोराश् चा ऽराटिषुः शिवाः, ॥ न्यपतन मुसले गृध्रा,
दीप्तया ऽपाति चोल्कया. ॥ २७ ॥ अस्पन्दिष्टेत्यादि-वामं चास्याक्षि भस्पन्दिष्ट स्पन्दते स। घोराः अनिटशंसिन्यः शिवाः अराटिपू रटन्ति स्म । '३३८४। अतो हलादेः-६।२।७।' इति वृद्धि विकल्पः । गृध्रा मुसले न्यपतन उपविष्टवन्तः । टदित्वादछ । ३२५५। पतः पुम् ।७।४।१९।' इति पुमागमश्च । दीप्तया उल्कया अपाति पतितम् । भावे विणादेशः ॥ १२०९-आंहिष्ट तान-संमान्य दर्पात् स प्रधन-क्षितिम् , ॥
ततोऽनर्दीदनन्दीच्च, शत्रूनाह्वास्त चाऽऽहवे. २८ आंहिष्टेत्यादि-तान उत्पातान् कुम्भकर्णो ऽसंमान्य दर्पादवज्ञाय प्रधनक्षितिं युद्धभूमिमांहिष्ट गतवान् । तत उत्तरकालं अनर्दीत् गर्जितवान् ‘क यास्यथेदानीम्' इति । अनन्दीच जयश्रियं श्लाधितवानित्यर्थः । माहवे संग्रामे शत्रूनाहास्त माहूतवान् 'आगच्छत, युध्यध्वम्' इति । '२७०४॥ स्पर्धा
१-१२३६। दन्त-विप्रा Sण्डजा द्विजाः ॥' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८० भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
यामाङः | ३ | ३ | ३१ |' इति तङ् । '२४२९| आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् | ३ | १|५४ | ' इत्यङभावपक्षे रूपम् ॥
"
१२१० - प्राशीन् न चा तृपत् क्रूरः, शु॒च् चाऽस्याऽवृधद॑श्नतः, ॥ अधाद् वसाम॑धासीच् च रुधिरं वन - वासिनाम् ॥ २९ ॥
प्राशीदित्यादि - प्राशीत् भक्षितवान् । वनवासिन इत्यर्थात् । न चासौ क्रूरः दुष्टचेता अतृपत् तृप्तवान् । पुषादित्वादङ् । भश्नतो ऽप्यस्य खादतः क्षुत् बुभुक्षा अवृधत् वर्धते स्म । ' ८१२ | वृधु वृद्धौ' द्युतादिः । वनवासिनां वानराणां वसामधात् पीतवान् । '२३७६। विभाषा घ्रा धेट् - 1२1४७८|' इति सिचो लुकपक्षे रूपम् । रुधिरं चाधासीत् । '२३७५॥ विभाषा धेट् श्वयोः | ३ | १|४९| इति चङभावपक्षे रूपम् ॥
१२ ११ - मांसेना sस्या ऽश्वतां कुक्षी, जठरं चा ऽप्यशिश्वियत्, ॥ बहूनाम॑ग्लुचत् प्राणानग्लोचीच् च रणे यशः. ॥ ३० ॥
मांसेनेत्यादि - वनवासिनां मांसेनास्य कुम्भकर्णस्य कुक्षी उदरपाव अश्वतां शूनौ । ' २२९१| जू-स्तम्भु | ३ | १|५८ | ' इत्यादिना भङ्ग । ' २४२१। श्वयतेरः ७|४|१८|' इत्यत्वम् । जठरं चोदरमशिश्वियत् शूनम् । '२३७५॥ विभाषा धेट्• श्योः | ३ | १|४९ |' इति च । इयङादेशः । बहूनां वनवासिनां प्राणानग्लुचत् हृतवात् । ‘२०६। म्रुचुग्लुचु कुजु खजु स्तेयकरणे' । '२२९१ जृ स्तम्भु - |३|१|५८ ।' इत्यादिना भविकल्पनादङभावपक्षे रूपम् । यशश्च बहूनां रणे भग्लोचीत् अपनीतवान् । 'वचु-चक्षु' इत्यादौ ग्लुचिर्गत्यर्थः । भङभावपचे रूपम् ॥
१२१२ - सामर्थ्यं चा ऽपि सो ऽस्तम्भीद्
विक्रमं चाऽस्य ना ऽस्तभन्, ॥ शाखिनः केचिदध्यष्ठुर् न्यमाङ्क्षुरपरे ऽम्बु-धौ ॥ ३१ ॥
सामर्थ्यमित्यादि-स कुम्भकर्णः केषांचिद्बलवतामपि वनवासिनां साममस्तम्भीत् नियमितवात् । भङभावपक्षे रूपम् । विक्रमं च केचिदस्य नास्तभन् नियमितवन्तः । अङ्गपक्षे रूपम् । क्वित्यनुनासिकलोपः । केचिद्भयाद् वृक्षानयः अधिष्ठितवन्तः । तिष्ठतेः '२२२३ । गाति -स्था - १२४७७१' इति सिचो लुक् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः - ३८१
1
आदेशसकारस्य पत्वं हुत्वं च । अपरे ऽम्बुधौ न्यमानिमग्नाः '२५७७ । मस्जिनशोर्झलि |७|१|६० |' इति नुम् । मस्जेरन्त्यात्पूर्वं नुममिच्छन्ति । अनुषङ्गसंयोगादिलोपार्थम् ॥
१२१३-अन्ये त्व॑लङ्घिषुः शैलान्, गुहाव॑न्ये न्यलेषत, ॥ केचिदा॑सिषत स्तब्धा, भयात् केचिदघूर्णिषुः ॥ ३२ ॥
अन्ये त्वित्यादि - अन्ये शैलानलङ्घिषुः भयादारूढा इत्यर्थः । अन्ये गुहासु न्यलेषत । ‘१२१४ । लीड् लेषणे' । केचित् स्तब्धाः स्थाणुवदासिषत आसते । अपरे भीत्या भयात् अघूर्णिषुः घूर्णन्ते स्म ॥ १२१४- उदतारिषु॑रम्भो- धिं वानराः सेतुना ऽपरे ॥
अलज्जिष्टाऽङ्गदस् तत्र, प्रत्यवास्थित चौर्जितम्. ३३
उदतारिषुरित्यादि - अपरे वानराः सेतुना अम्भोधिमुदतारिषुः उत्तीर्णाः । तत्र तेषु तथाभूतेष्वङ्गदो ऽलजिष्ट लज्जते स्म । ऊर्जितं च पराक्रमं प्रत्यवास्थित प्रतिपन्नवान् । ' २६८९ | समवप्रविभ्यः स्थः | १|३|२२|' इति तङ् । '२३६९। हस्वादङ्गात् |८|२|२७|' इति सिचो लोपः ॥ १२१५-सत्त्वं समदुधुक्षच् च वानराणामुयुद्ध च ॥
ततः शैलानुदक्षै सुरुंदगूषित द्रुमान् ॥ ३४ ॥
सत्त्वमित्यादि - वानराणां सत्वं समदुधुक्षत् सन्दीपितवान् । धुझेः सन्दीपनार्थात् ण्यन्ताश्लेश्वङ् । स्वयमयुद्ध च युध्यते स्म । ' २२८१ । झलो झलि १७।२।२६।' इति सिचो लोपः । ततः सत्त्वधुक्षणानन्तरं वानराः शैलानुदक्षैप्सुः उत्क्षिप्तवन्तः । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । द्रुमांश्चोदगूरिषत उत्थापितवन्तः ।‘१८२६। गूरी उद्यमने' ॥
१२१६ - अनर्दिषुः कपि- व्याघ्राः,
सम्यक् चा ऽयुत्सताssहवे, ॥ तान॑मदी॑द॑खादीच् च,
निरास्थच् च तलाऽऽहतान् ॥ ३५ ॥
अनर्दिषुरित्यादि - उत्क्षिप्तशैलदुमाः कपिव्याघ्रा भनर्दिषुः नर्दितवन्तः 'दृष्टो ऽस्माभिः क्व यास्यसि' इति । सम्यक् निर्भयमाहवे अयुत्सत युध्यन्ते स्म । ‘२६१३। हलन्ताच्च । १।२।१८ | ' इति सिचः किचे गुणाभावः । तान् प्लवङ्गमान् युध्यमानान् कुम्भकर्णो मर्दीत् मृदितवात् । मृदेर्लघूपधगुणः । अखादीच्च भक्षितवान् । हस्ततलेनाहतान् निरास्थत् इतस्ततः क्षिप्तवान् । ' २४३८ । अस्यति - १३/१/५२ |' इत्यादिना भङ् । '२५२० । अस्य तेस्थुक् |७|४|१७||
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण - रूपे द्वितीयो वर्गः,
"
१२१७ - प्राचुचूर्णच् च पादाभ्याम॑विभीषत च द्रुतम् ॥ अतहींच् चैव शूलेन कुम्भकर्णः प्लवङ्गमान्. ॥३६॥
प्राचुचूर्णदित्यादि - पादाभ्यां प्राचुचूर्णत् पिष्टवान् । '१६५७। चूर्ण प्रेरणे' इति चुरादिः । एवं चूर्णयन् द्रुतमबिभीषत भीषयते स्म । '२५९५ । मियो हेतुभये षुक् |७|३|४०|' | '२५९४ | भी - स्म्योर्हेतुभये | १|३|६८|' इति तल । शूलेन प्रहरणेन अतींच्च विद्धवान् । '१५४९। तृह हिंसायाम् ।' हयन्तत्वान्न वृद्धिः ॥
१२१८-अतौत्सीद् गदया गाढम॑पिषच् चोपगूहनैः ॥
जानुभ्याम॑दमीच् चाऽन्यान्, हस्ते - वर्तम॑वीवृतत् ॥
"
अतौत्सीदित्यादि -- कांश्चिद्गदया गाढमतौत्सीत् व्यथितवान् । उपगूहनैरपिषत् चूर्णितवान् । लुदित्वादङ् । अन्यांश्च जानुभ्यां भदमीत् शासितवान् । अवष्टभ्य नियमितवानित्यर्थः । हृयन्तत्वान्न वृद्धिः । हस्तवर्तमवीवृतत् हस्ताभ्यां वर्तितवान् पिष्टवानित्यर्थः । वृतेर्ण्यन्तात् '३३६० । हस्ते वर्ति- ग्रहो ः | ३ | ४ | ३९ | ' इति णमुल् । '३३६६ । कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः | ३ | ४|४६ | ' ॥ १२१९ - अदालिषुः शिला देहे, चूर्ण्यभूवन् महा-द्रुमाः, ॥ क्षिप्तास् तस्य न चा ऽचेतीत् तार्नसौ, ना ऽपि चा ऽक्षुभत्. ॥ ३८ ॥
अदालिषुरित्यादि - वानरैस्तस्य देहे क्षिप्ताः शिला भदालिषुर्विशीर्णाः । '५८९। दल विशरणे ।' भौवादिकः । लान्तत्वादृद्धिः । महाद्रुमाचूर्ण्यभूवन्, चूणींभूताः । न च तान् क्षिप्तानसौ कुम्भकर्णो अचेतीत् चेतितवान् । '३९ | चिती संज्ञाने ।' नापि चाक्षुभत् क्षुभितः | १३१८ | शुभ संचलने' दिवादिः ॥
1
१२२० - अद्राष्टां तं रघु-व्याघ्रौ आख्यच् चैनं विभीषणः ॥ 'एष व्यजेष्ट देवेन्द्रं, नाशङ्किष्ट विवस्वतः. ॥३९॥ अद्राष्टामित्यादि - तं तादृशौ रघुव्याघ्रौ रामलक्ष्मणावद्राष्टां दृष्टवन्तौ । विभीषणश्चैनमाख्यत् कथितवान् 'कुम्भकर्णोऽयम्' इति । '२४३८ । अस्यति|३|१|५२ | ' इत्यादिनाऽछ । 'प्रभावं चास्य कथयन्नाह - देवेन्द्रमेष व्यजेष्ट विजितवान्। ‘२६८५। वि- पराभ्यां जेः | १|६| १९|' इति तङ् । विवस्वतः सूर्यात् नाशङ्किष्ट न शङ्कते स्म ॥
१२२१- यक्षेन्द्र-शक्तिम॑च्छासीन्, ना प्रोथदस्य कश्चन ॥ कुम्भकर्णान् न भैष्टं मा युवाम॑स्मान् नृपा॒ऽऽत्मजौ ॥
यक्षेत्यादि - यक्षेन्द्रस्य कुबेरस्य शक्ति प्रहरणमच्छासीत् खण्डितवान् । '१२२१। छो छेदने ।' अस्य तु कश्चन कश्चित् नाप्रोधीत् न प्रभवति स्म । शक्त्यै
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः-३८३ प्रहरणायेत्यर्थात् । '९२६॥ प्रोच पर्याप्तौ ।' पर्याप्तियोगे चतुर्थी न भविष्यति पर्याप्टेरविवक्षितत्वात् । अतो ऽस्मादेवंविधात् कुम्भकर्णात् युवा नृपात्मजौ मा न भैष्ट किन्तु बिभीतम् । '२२१९। माडि लुङ् ।३।३।१७५।' मध्यमपुरुषद्विवचने रूपम् । माशब्दः प्रतिषेधे॥ १२२२-नन्तं मौपेक्षिषायां च, मा न काटमिहाऽऽदरम्., ॥
_ 'अमुंमान वधिष्टै'ति रामोऽवादीत् ततः कपीन्.४१ घ्नन्तमित्यादि-तस्मात् घन्तमेनं युवां मोपेक्षिषायां मोपेक्षको भूतमित्यर्थः । इह च कुम्भकर्णे आदरं मा न काष्ट अपि तु कुरुतम् । ततो विभीषणवचनानन्तरं रामः कपीनवादीत् उक्तवान् । अमुं कुम्भकर्ण मा न वषिष्ट इति किन्तु हतेति । '२४३३॥ हनो वध लुङि ।२।४४२॥ ॥ १२२३-ते व्यरासिषुरोहन्त राक्षसं चा ऽप्यपिप्लवन्, ॥
अबभासन स्वकाःशक्तीर्, द्रुम-शैलं व्यकारिषुः.४२ त इत्यादि-ते वानराः हर्षाधरासिषुः किलकिलाशब्दं कृतवन्तः । २२८४॥ भतो हलादेः-७।२।७।' इति वृद्धिः । राक्षसं च कुम्भकर्णमाह्वन्त स्पर्धमाना आहूतवन्तः । '२४१९। आरमनेपदेष्वन्यतरस्याम् ॥३॥१॥५४॥' इति द्वेषः पक्षे अङ्। अपिप्लवन् प्लावितवन्तः। अपिः शब्दार्थे । तथा कृतवन्तः यथासौ प्लुति कर्तुमारब्धः प्लवतेय॑न्तस्य चङि सन्वत्कार्यमिति । '२५७८। नवति-शृणोति1७४१८॥' इत्यादिना अभ्यासस्येत्वम् । स्वका आत्मीयाः शक्तीरवभासन् प्रकाश. यन्ति म। भासेय॑न्तस्य चडि '२५६५। भाज-भास-७॥४॥३॥' इत्यादिना उपधाहस्वविकल्पः । दुमाश्च शैलाश्च दुमशैलम् । '९१०। जातिरप्राणिनाम् ।।४।' इत्येकवद्भावः । व्यकारिषुः तदुपरि क्षिप्तवन्तः । १५०३। कृ विक्षेपे । १२२४-ते तं व्याशिषता ऽक्षौत्सुः
पादैर् , दन्तैस् तथा ऽच्छिदन्. ।
आर्जिजत् शरभो वृक्षं,
नीलस् त्वा ऽऽदित पर्वतम् ॥ ४३ ॥ ते तमित्यादि-ते वानरास्तं राक्षसं व्याशिषत व्याप्तवन्तः । '१३४५। अशू व्याप्तौ ।' पादैश्चाक्षौत्सुः पिष्टवन्तः । '१५२७। क्षुदिर सम्पेषणे ।' दन्तैरच्छिदन छिन्दन्ति स्म । २२६९। इरितो वा ।३।११५७।' इत्यङ् । शरभो नाम कपिवृक्षमार्जिजत् ग्रहीतुं यतते स । १८५८॥ अर्ज प्रतियत्ने' इति स्वार्थिकण्यन्ताचडि '२२४३॥ द्विर्षचने ऽचि ।।१।५९।' इति स्थानिवद्रावात् '२१७६। भजादेर्दिती. यस्य ।।१।।' इति द्विवचनम् । रेफस्य '२३४६। न न्द्राः-६।१॥३॥' इति प्रतिषेधः । नीलः पर्वतमादित गृहीतवान् । '२३८९। स्था-वोरिछ ।।२।१७।' ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, १२२५-ऋषभो ऽद्रीदझेप्सीत् , ते तैररिमतर्दिषुः ॥
अस्फूर्जीद्, गिरि-शृङ्गं च व्यस्राक्षीद् गन्धमादनः॥ ऋषभ इत्यादि-ऋषभो नाम कपिरद्रीनुदक्षैप्सीत् उत्क्षिप्तवान् । ते शरमादयस्तैर्वृक्षादिमिररिमतर्दिषुः हतवन्तः । ५९। तर्द हिंसायाम् ।' गन्धमादनो नाम कपिरस्फूर्जीत् वज्रमिव । गिरिशृङ्गं च व्यस्नाक्षीत् विसष्टवान् । सृजिस्खौ. दादिक उदात्तेत् ॥ १२२६-अकूर्दिष्ट, व्यकारीच् च गवाक्षो भू-धरान् बहून्.॥
स तान् नाऽजीगणद् वीरः कुम्भकर्णोऽव्यथिष्ट न. ४५ अर्दिष्टेत्यादि-गवाक्षो नाम कपिः अकूर्दिष्ट क्रीडापूर्वकं चेष्टते स्म । भूधरान् महीधरांश्च व्यकारीत् विक्षिप्तवान् । वीरः कुम्भकर्णस्तान् शरभादीन् नाजीगणत् न गणयामास । अजगणदिति पाठान्तरम् । तत्र चकारेणात्वमप्यनुवर्तते । न चाव्यथिष्ट व्यथितोऽभूत् ॥ १२२७-अमन्थीच् च पराऽनीकर्मप्लोष्ट च निरङ्कुशः, ॥
निहन्तुं चाऽत्वरिष्टाऽरीनजक्षीच चाऽङ्कमागतान्.॥ अमन्थीदित्यादि-परानीकं शत्रुसैन्यममन्थीव क्षोभितवान् 'मन्थ विलो. डने।' निरङ्कुशश्चाप्रतिहतशक्तिः अप्लोष्ट भ्रान्तवान् । १०२६। प्लुङ् गतौ' । अरींश्च वानराविहन्तुमत्वरिष्ट त्वरते स्म । ८३॥ जित्वरा संभ्रमे।' अक्षं च समीपमागतानजक्षीत् भक्षितवान् । ११४५। जक्ष भक्ष-हसनयोः' इति भक्षणे जक्षिः ॥ १२२८-व्यक्रुक्षद् वानराऽनीक, संपलायिष्ट चाऽऽयति, ॥ ___ हस्ताभ्यां नश्यदकाक्षीद्, भीमे चौपाधिताऽऽनने.४७
व्यक्रुक्षदित्यादि-तस्मिन्त्रायत्यागच्छति सति, आयूर्वस्येणः शतरि रूपम्। वानरानीकं व्यक्रुक्षत् विक्रोशति स्म । '२३३३। शल इगुपधादनिटः क्सः। ।३।११४५।' संपलायिष्ट पलायते स्म । तच्च नश्यत्पलायमानं हस्ताभ्यामकाक्षीत् आकृष्टवान् कुम्भकर्णः । 'कृष विलेखने' । '२४०२। अनुदात्तस्य च-1६।१५९।' इत्यम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । आकृष्टं चातिभीमे ऽतिभयङ्करे विकृते मानने वक्के उपाधित न्यस्तवान् । धान् । '२३८९। स्था वोरिच्च । १।२।१७ ॥ १२२९-रतना ऽचिक्लिदद् भूमि,
सैन्यैश् चा ऽतस्तरद्धतैः, ॥ ना ऽतासद् भक्षयन् क्रूरो,
ना ऽश्रमद् घ्नन् प्लवङ्गमान्, ॥४८॥ रक्तेनेत्यादि-वानरानीकस्य रकेन भूमिमचिक्लिदत् क्लेदितवान् १३२१॥ किदू भाीभावे। तस्य ण्यन्तस्य चङि रूपम् । सैन्यैश्च हतैर्भूमिमतस्तर छादितShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-चधों' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३८५ वान् । स्तृणातेणौँ चङि रूपम् । '२५६६ । अत् स्मृ-दृ-स्वर-७४१९५।' इत्या. दिना अत्वम् । तांश्च भक्षयन्नपि क्रूरः नाताप्र्सीत् न तृप्तः । १२७१॥ तृप प्रीणने' पुषादिः। 'स्पृश-मृश-कृष-तृप-दृपां च्लेः सिज्वा' इति पक्षे सिन् । प्लवङ्गमांश्च घ्नन् हिंसन् नाश्रमत् न श्रान्तवान् । '१२८०। श्रमु तपसि खेदे च' इति खेदे पुषादित्वादङ् ॥ १२३०-न योद्धम॑शकन् केचिन् , ना ऽढौकिषत केचन, ॥
प्राणशन नासिकाभ्यांच, वक्रेण च वनौकसः. ४९ न योद्धमित्यादि-तेषां मध्ये केचिद्वनौकसो वानरा योढुं नाशकन् न शक्ता भवन् । लदित्वादङ् । केचिन्नाढौकिषत न ढौकन्ते स्म । ये तु तेन पदेन क्षिप्तास्ते नासिकाभ्यां नासिकाविवराभ्यां वक्रेण च प्राणशन् प्रनष्टाः । निःसृता इत्यर्थः । नशेः पुषादित्वादङ् । '२२८७। उपसर्गात्-८।४।१४।' इत्यादिना णत्वम्॥ १२३१-उदरे चा ऽजरन्नन्ये तस्य पाताल-सन्निभे, ॥
__ आकन्दिषुः, सखीनाह्वन् , प्रपलायिषताऽस्विदन्. उदरे चेत्यादि-अन्ये च तस्योदरे पातालसन्निभे सदृशे अजरन् जीर्णाः । '२२९१। जु-स्तम्भु-३।११५८।' इत्यादिना ऽङ् । २४०६। ऋदृशो ऽडि गुणः ३७।४।१६।' आक्रन्दिषुः आक्रन्दितवन्तः । सखीन् मित्राणि आह्वन् आहूतवन्तः । '२४१८। लिपि-सिचि-३।११५३।' इत्यादिनाङ् । प्रपलायिषत प्रपला. यन्ते स । पलायमानाश्चास्विदन् प्रस्विन्नाः। पुषादित्वादङ् ॥
युग्मम्१२३२-रक्तमश्श्योतिषुः क्षुण्णाः , क्षताश् च कपयोऽतृषन् , ॥
उपास्थायि नृपो भग्नरसौ सुग्रीवमैजिहत् ॥५१॥ रक्तमित्यादि-अन्ये क्षुण्णाः सन्तः रक्तमभ्योतिषुः श्योतन्ति स्म १२२६९। इरितो वा ।३।११५७।' इत्यङभावपक्षे रूपम् । क्षताश्च खण्डिता अतृषन् तृषन्तिम । '१३०७। जितृषा पिपासायाम् ।' पुषादित्वादङ् । नृपो रामस्तैभग्नैरुपास्थायि उपस्थापितः । अन्तर्भावितो व्यर्थः । कर्मणि चिण् । असौ रामः सुग्रीवमैजिहत् योद्धमीहां कारितवान् । ईहतेय॑न्ताञ्चङि २२४३॥ द्विर्व. चनेऽचि ।।११५९।' इति स्थानिवद्भावात् द्वितीयस्य द्विवचनम् । आट् । वृद्धिः । यो मिति वक्ष्यमाणेन योज्यम् ॥ १२३३-योद्धं सो ऽप्यरुषच्छत्रोरैरिरच् च महा-द्रुमम् ॥
तं प्राप्तं प्रासहिष्टाऽरिः, शक्तिं चौग्रामुंदग्रहीत्. ५२ यो मित्यादि-सोऽपि सुग्रीवः अरुषत् क्रुध्यति स्म । १७९८। रुष रोषे' पुषादिः । शत्रोश्च द्रुममैरिरत् क्षिप्तवान् । १९४७। ईर क्षेपे' इति स्वार्थिकण्य
भ० का० ३३ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
न्तस्य रूपम् । तं द्रुमं प्राप्तमरिः कुम्भकर्णः प्रासहिष्ट प्रसहते स्म । शक्तिं चोग्रां प्राणहरामुदाहीत् उद्गृहीतवान् ॥ १२३४-स तामबिभ्रमद् भीमां,
वानरेन्द्रस्य चा ऽमुचत् ॥ प्रापप्तन् मारुतिस् तत्र
तां चा ऽलासीद् वियद्-गताम्. ॥ ५३ ॥ स तामित्यादि-तां गृहीतां शक्तिं स कुम्भकर्णः अबिभ्रमत् भ्रमयति स्म। भ्रमेयॆन्ताच्चङि रूपम् । वानरेन्द्रस्य सुग्रीवस्योपरि अमुचत् मुक्तवान् । लुदित्त्वा. दङ् । तत्र तस्यां मुक्तायां मारुतिर्हनूमान् प्रापप्तत् प्रत्युपस्थितः । लुदित्वादछ । '२३५५। पतः पुम् ।७।४।१९।' इति पुमागमः। तां च वियद्गतामलासीत् आप्तवान् । '११३२॥ ला आदाने ।' '२३७७) यम-रम-७।२।७३।' इति सगिटौ ॥
युग्मम्१२३५-अशोभिष्टाऽचखण्डच् च
शक्तिं वीरो, न चा ऽयसत्. ॥ लौह-भार-सहस्रेण
निर्मिता निरकारि मे ॥ ५४॥ अशोभिष्टेत्यादि-असौ गृहीतशक्तिर्वीरः अशोभिष्ट शोभते स्म । शक्तिम. चखण्डच्च भग्नवान् । '१६९४।९५। खड खडि भेदने' चौरादिकः । तां च खण्ड. यन्नायसत् नायस्यति स । १२८६। यसु प्रयत्ने ।' पुषादिः । लौहभारसहस्रेण निर्मिता घटिता मम शक्तिर्निरकारि भन्ना अनेनेति रक्षः कुम्भकर्णो ऽकुपदिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः॥ १२३६-शक्तिरत्यकुपद् रक्षो, गिरिं चौदखनीद् गुरुम् , ॥
___ व्यसृष्ट तं कपी-न्द्रस्य, तेनाऽमूछींदसौ क्षतः.॥५५॥ शक्तिरित्यादि-अकुपत् कुपितः। '१३१२। कुप क्रोधे' पुषाादिः। गिरिं च गुरुमुदखनीत् उत्खातवान् । '२२८४। अतो हलादेलघोः ।।२।७।' इति वृद्य. भावपक्षे रूपम् । कपीन्द्रस्य सुग्रीवस्योपरि तं च गिरि व्यसृष्ट विसृष्टवान् । 'सृज विसर्गे' अनुदात्तेत् । तस्माद्धलन्तादात्मनेपदे सिचः कित्त्वे गुणाभावः । असौ कपीन्द्रस्तेन क्षतः हतः सन् अमूर्चीत् मोहमुपगतः ॥ १२३७-अलोठिष्ट च भू-पृष्ठे, शोणितं चा ऽप्यसुनुवत्, ॥
तमादायाऽपलायिष्ट, व्यरोचिष्ट च राक्षसः॥५६॥ अलोठिष्टेत्यादि-मूछितश्च भूपृष्ठे अलोठिष्ट लुठते स्म । 'रुठ लुठ प्रतिघाते' इति दुतादिः । २३४५। धुन्यो लुङि ।।३।९।' इति परस्मैपदविका Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पश्चदशः सर्गः - ३८७
रूपेनात्मनेपदम् । अस्य शोणितं च व्यसुस्रुवत् स्रुतम् । '२३१२ | णि- श्रि|३|१|४६ |' इत्यादिना च । तं सुग्रीवमादाय राक्षसः कुम्भकर्णः पलायिष्ट पलायते स्म । व्यरोचिष्ट रोचते स्म । '७९७ रुच दीप्तौ ' ॥
युग्मम् —
१२३८ - अभैषुः कपयो, ऽन्वारत् कुम्भकर्ण मरुत्सुतः, ॥ शनैरबोधि सुग्रीवः, सोऽलुञ्चीत् कर्ण - नासिकम् ५७
अभैषुरित्यादि - तस्मिन्नीते कपयो ऽभैषुः भीताः । मरुत्सुतः कुम्भकर्ण - मन्वारत् अनुगतः । अर्तेः '२३८२ | सर्ति- शास्त्यर्तिभ्यश्च | ३|१|५६ |' इत्यङ् । '२४०६ ।' ऋशो ऽङि गुणः | ७|४ | १६ | ' । सुग्रीवः शनैर्मनागबोधि लब्धसंज्ञो बभूव । ' २३२८ | दीप- जन - | ३ | ११६१|' इत्यादिना बुधेः कर्तरि चिण् । स बुद्धः कर्णनासिकम् । प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । अस्यालुञ्चीत् कृत्तवान् । राक्षसस्येति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः ॥
१२३९ - राक्षसस्य, न चा त्रासीत्, प्रनष्टुमंयतिष्ट च ॥
अक्रोधि कुम्भकर्णेन, पेष्टुर्मारम्भि च क्षितौ ॥ ५८ ॥
राक्षसस्येत्यादि - राक्षसस्य कुम्भकर्णस्य सम्बन्धे स सुग्रीवो न चात्रासीत् न त्रस्तः । राक्षसात् प्रनष्टुं पलायितुम् । '२५१७ | मस्जि-नशोर्झलि । ७|१|६०|' इति नुम् । अयतिष्ट च यतते स्म । कुम्भकर्णेनात्मनो ऽवस्थां दृष्ट्वा भक्रोधि क्रुद्धम् । भावे लुङ् । क्षितौ च पेष्टुं चूर्णयितुं सुग्रीव आरम्भि भारब्धः । कर्मणि लुङ् । '२५८१। रभेरशब्लिटोः | ७|१|६३|' इति नुम् ॥
१२४० - सुग्रवो ऽस्या भ्रशर्द्धस्तात्, समगाहिष्ट चा ऽम्बरम् ॥ तूर्णम॑न्वसृपद् राम
मननन्दच् च वानरान् ॥ ५९ ॥
सुग्रीव इत्यादि - अस्य कुम्भकर्णस्य हस्तात् सुग्रीवः अभ्रशत् भ्रष्टः । ' १३०४ । भ्रशु अंशु अधःपतने' पुषादिः । स चाम्बरमाकाशमगाहिष्ट भाक्रान्तवान् । ‘६९६। गाहू विलोडने' अनुदात्तेत् । तूर्णं च राममन्वसृपत् अनुगतः । लुदित्वादङ् । वानरांश्च कर्ण - नासिककर्तनेनाननन्दत् तोषितवान् । नन्दतेर्ण्यन्तस्य रूपम् ॥
१२४१-अतत्वरच् च तान् योद्धुमचिचेष्टच् च राघवौ. ॥
कुम्भकर्णो न्यवर्तिष्ट रणेऽयुत्सन्त वानराः ६०
अतत्वरदित्यादि - तांश्च वानरान् योद्धुमतत्वरत् त्वरयति स्म 'मा विलम्बध्वम्' इति । त्वरेर्ण्यन्ताच्चङ् । '२५६६ । अत् स्मृ-दृ-स्वर - 1७/४/९५|' इति Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, अभ्यासस्य अत्वम् । राघवौ च योद्धुमचचेष्टत् व्यापारयति स । '२५८३॥ विभाषा वेष्टि-चेष्ट्योः ७४४१९६।' इत्यभ्यासस्यात्वपक्षे रूपम् । स कुम्भकर्णो योद्धुं न्यवर्तिष्ट निवृत्तः । निवृतिचूतादिः। '२३४५। द्युयः-१॥३॥९॥' इत्यादिनात्मनेपदे नाङ । वानराश्चायुत्सन्त युध्यन्ते स्म ॥
१२४२-अविवेष्टन् नृपाऽऽदेशादारुक्षेश् चाऽऽशु राक्षसम्॥ ( तानधावीत् समारूढांस् ते ऽप्यत्रंसिषताऽऽकुलाः.६१
अविवेष्टन्नित्यादि-वानरा राक्षसमविवेष्टन् वेष्टयन्ति स्म । अत्र राम इत्यादृष्टव्यम् । यतस्तदादेशादाशु ते राक्षसमारुक्षन् आरूढाः । रुहः २३३६॥ शल इगुपधात्-३।११४५' इत्यादिना क्सः । वानरा एव नृपादेशादविवेष्टनिति व्याख्याने स्वातन्त्रयेण तेषां कर्तृत्वात्प्रयोजकत्वं न घटते। तांश्च वानरानारूढान् कुम्भकर्णो ऽधावीत् धूतवान् । '२२७९ । स्वरति-७।२।४४।' इत्यादिना इद । हलवृद्धः '२२६८। नेटि ७१।४।' इति प्रतिषेधः। ते व्याकुलाः सन्तोऽत्रंसिषत स्रस्ताः । पतिता इत्यर्थः । '८०६। स्रंसु भ्रंसु अव खंसने' द्युतादिः । परस्मैपदाभावाबाङ्॥ १२४३-अग्रसिष्ट, व्यधाविष्ट, समाश्लिक्षच च निर्-दयम्.॥
ते चाऽप्यघोरिषुोरं, रक्तं चाऽवमिषुर् मुखैः. ६२ अग्रसिष्टेत्यादि-कुम्भकर्णः कांश्चिदग्रसिष्ट ग्रसतेस । कांश्चिनिर्दयं समा. निक्षत् । १२६२। श्लिष आलिङ्गने' । '२३३६। शल:-३।११४५।' इति क्सः । ते चाश्लिष्टाः महाघोरं श्रुतिकटुकं अघोरिपुः शब्दमुक्तवन्तः । १४३३। घुर भीमार्थ-शब्दयोः' इति तुदादिरनुदात्तेत् । रक्तं चावमिषुः उद्गीर्णवन्तः ॥ १२४४–स चाऽपि रुधिरैर् मत्तः स्वेषामप्यदयिष्ट न, ॥
अग्रहीच चा ऽऽयुरन्येषामरुद्ध च पराक्रमम्॥६३॥ स चेत्यादि-स चापि कुम्भकर्णः रुधिरैर्मत्तः स्वेषामपि नादयिष्ट न दयां कृतवान् , किमपरेषाम् । ६१३। अधीगर्थ-२॥३॥५२॥' इति षष्ठी। अन्येषां वानराणां आयुर्जीवितमग्रहीत् गृहीतवान् । '२२९९। हयन्त-७।२।५।' इति न वृद्धिः। 'भदोहीवाऽऽयुः' इति पाठान्तरम् । तत्र तथाभूतं कुम्भकर्ण दृष्टवतामन्येषामायुरदोहीव स्वयं गतमिव । '२७६९। दुहश्च ।३।१।६३॥' इति कर्मकर्तरि चिण्। पराक्रमं चान्येषामरुद्ध च भावृतवान् । रुधेः कर्मामिप्राये तक। '२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । २२८०। झषस्तथो?ऽधः ।।२।४।। '५२। झलां जश् झशि ।।४।५३॥ ॥ १२४५-संत्रस्तानामपाहारि सत्त्वं च वन-वासिनाम् , ॥
अच्छेदि लक्ष्मणेनाऽस्य किरीटं कवचं तथा.॥६॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधों' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३८९
संत्रस्तानामित्यादि-तेन सत्त्वमपाहारि अपहृतम् । सर्वेषां त्रस्तत्वात् । कर्मणि लुङ् । लक्ष्मणेन अस्य किरीटं मुकुटं तथा कवचमच्छेदि छिन्नम् । कर्मणि लुङ् ॥
युग्मम्१२४६-अभेदि च शरैर् देहः प्राशंसीत् तं निशा-चरः ॥
अस्पर्धिष्ट च रामेण तेना ऽस्या ऽक्षिप्सतेषवः, ६५ अभेदीत्यादि-देहश्चास्य शरैः करणभूतैरभेदि छिन्नः । निशाचरश्च तं लक्ष्मणं प्राशंसीत् स्तुतवान् 'साधु भवता युद्धम्' इति । रामेण सहास्पर्धिष्ट योद्धं स्पर्धते स्म । तेन रामेणास्य इषवः अक्षिप्सत क्षिप्ताः । कर्मणि लुङ् । हलन्तादात्मनेपदे सिचः कित्वाद्गुणाभावः ॥ १२४७-यैरघानि खरो, वाली, मारीचो, दूषणस् तथा.॥ ___ अवामस्त स तान् दर्पात् , प्रोदयंसीच् च मुद्गरम्. ६६
यैरित्यादि-यैः शरैश्च खरो ऽघानि व्यापादितः । कर्मणि लुङ् । ते अक्षिप्सतेति योज्यम् । स कुम्भकर्णस्तान् नन् दर्पादवामस्त अवमन्यते स्म । मुद्गरं प्रोदयंसीत् उद्गुणवान् । '२३७७॥ यम-रम-1७।२।७३।' इति सगिटौ ॥ १२४८-वायव्याऽस्त्रेण तं पाणिं
रामो ऽच्छेत्सीत् सहाऽऽयुधम् , ॥ आदीपि तरु-हस्तो ऽसा
वंधावीच चा ऽरि-संमुखम्. ॥ ६७ ॥ वायव्यास्त्रेणेत्यादि-येन पाणिना मुद्गरमुदयंसीत् तं पाणिं सहायुधं रामो वायव्यास्त्रेण मरुद्देवतादत्तेन अच्छेत्सीत् । छिन्नपाणिश्वासौ तरुहस्तः । तरुर्हस्ते यस्येति तरोः प्रहरणत्वात् सप्तम्यन्तस्य परनिपातः । आदीपि दीप्यते स्म । '२३२८।' दीप-जन-३।११६॥' इत्यादिना कर्तरि चिण् । अरिसंमुखं च रामामिमुखमधावीत् वेगेन गतवान् ॥ १२४९-स-वृक्षमच्छिदत् तस्य शक्राऽस्त्रेण करं नृपः, ॥
जो चा ऽशीशतद् बाणैरप्रासीदिषुभिर् मुखम्. ६८ सवृक्षमित्यादि-तस्य सवृक्षमपि करं नृपः शक्रास्त्रेणाच्छिदत् । '२२६९। इरितो वा ।३।१५७।' इत्यङ् । जो चान्यैर्बाणैरशीशतत् गमनासमर्थे कृत. वान् । शदेणौँ '२५९८॥ शदेरगतौ-19॥३॥४२॥ इति तत्वम् । मुखं चेषुभिरप्रा. सीत् पूरितवान् । '११३५। प्रा पूरणे' ॥ १२५०-ऐन्द्रेण हृदये ऽव्यात्सीत्,
सो ऽध्यवात्सीच् च गां हतः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९० भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
अपक्षातां सहस्रे द्वे तद् - देहेन वनौकसाम् ॥ ६९ ॥
ऐन्द्रेणेत्यादि -- ऐन्द्रेण शरेण हृदयेऽध्यात्सीत् विद्धवान् । स तथा हतो गामध्यवात्सीत् भूमिमध्युषितवान् । तस्य पततो देहेन वनौकसां वानराणां द्वे सहस्रे अपिक्षातां चूर्णिते । '१५४६। पिधू संचूर्णने' । कर्मणि लुङ् ॥
१२५१ - अस्ताविषुः सुरा रामं दिशः प्रापन् निशाचराः, ॥ भूकम्पष्ट सन्द्रा, व्यचालीदम्भसां पतिः. ७०
"
अस्ताविषुरित्यादि - तस्मिन् हते सुरा देवा राममस्ताविषुः स्तुवन्ति स्म ।'२३८५। स्तु-सु-धूञ्भ्यः परस्मैपदेषु । ७|२|७२ |' इतीट् । निशाचरास्तद्भयाद्दिशः प्रापन् प्राप्तवन्तः । ‘१३४१। आपू व्याप्तौ ।' सानीन्द्रा सकुलपर्वता भूमिरकम्पिष्ट चलति स्म । अम्भसां पतिः समुद्रो व्यचालीत् प्रक्षुभितवान् ॥ १२५२ - हतं रक्षांसि राजानं कुम्भकर्णमशिश्रवन् ॥
अरोदीद् रावणो ऽशोचीन्, मोहं चा ऽशिश्रियत् परम्. हतमित्यादि - हतं व्यापादितं कुम्भकर्ण रक्षांसि राजानं रावणमशिश्रवन् श्रावितवन्तः । शृणोतेर्ण्यन्तात् सनीव कार्यमिति '२५७८॥ स्रवति शृणोति - १७१४/८११' इत्यादिना अभ्यासस्य विकल्पेनेट् । एवं च कृत्वा भशुश्रुवन्निति पाठान्तरम्। द्विकर्मकता तु बुद्ध्यर्थत्वात् । श्रुत्वा च रावणो ऽरोदीत् अश्रूणि मुमोच । अशोचीत् शोचति स्म । ' तेनापि त्यक्तो ऽस्मि' इति । परं च मोहं मूर्च्छामशिश्रियत् । ' ९६३ । श्रिञ् सेवायाम्' । ' २३१२ | णि श्रि - | ३|१|४८ ' इत्यादिना चङ् ॥
युग्मम्
१२५३- अपप्रथद् गुणान् भ्रातुरचिकीर्तच् च विक्रमम्, ॥ 'क्रुद्धेन कुम्भकर्णेन ये ऽदर्शिषत शत्रवः ॥ ७२ ॥
अपप्रथदित्यादि -- भ्रातुर्गुणान् बुद्धिमत्त्वादीनपप्रथत् प्रख्यापितवान् । '८१८ प्रथप्रख्याने' घटादिः । तस्मात् ण्यन्ताच्चङि '२५६६ । अत् स्मृ-दृत्वर ।७।४।९५ ' इत्यादिनाऽत्वम् । विक्रमं च शौर्यमचिकीर्तत् उदीरितवान् । '१७७५ | कृत संशब्दने' इति चौरादिकः । '२५८९ । जिघ्रतेर्वा | ७|४|६|' इत्यधिकृत्य ' २५६७ । उर्ऋत् |७|४|७|' इति इकाराभावपक्षे रूपम् । '२५७१ । उपधायाश्च | ७|१|१०१ ॥ ' इतीत्वम् । विक्रमकीर्तनं चाह - क्रुद्धेन क्रोधकर्त्रा कुम्भकर्णेन ये शत्रवोऽदर्शिचत दृष्टाः । कर्मणि लुङ् । '२७५७। स्यसिच् ।७।४ । ६२ । ' इत्यादिना दृशेश्चिण्वदिट् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-बधो' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३९१ १२५४-कथं न्बजीविषुस् ते च, स चा अमृत महा-बलः ।।
अयुयुत्सिषता ऽऽश्वास्य कुमारा रावणं ततः ७३ कथमित्यादि-ते ऽल्पाः कथं नाम अजीविषुः जीविताः । स च कुम्भकर्णो महाबलः अमृत मृतः। २५३८॥ म्रियतेलुंङ्-लिङोश्च ॥ १।३।६१।' इति तङ्। '२३६९। हूस्वादङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः । अनन्तरं कुमाराः राजपुत्रा देवान्तकादयो रावणं शोचन्तमाश्वास्य अपनीतशोकं कृत्वा अयुयुरिसषत यो मिष्टवन्तः । २६१३। हलन्ताच्च । १।२।१०।' इति सनः कित्त्वम् । २७३४॥ पूर्ववत्सनः ।।३।६२।' इति तङ्॥ १२५५-देवान्तको ऽतिकायश् च त्रिशिराः स नरान्तकः।।
ते चांऽऽहिषत संग्राम बलिनो रावणाऽऽत्मजाः.७४ देवान्तक इत्यादि-ते च रावणात्मजाः संग्राममाहिषत गतवन्तः ।६७८॥ अहि गतौ । किनामानः । देवान्तकः अतिकायः विशिराः नरान्तक इति ॥ १२५६-युद्धोन्मत्तं च मत्तं च राजा रक्षार्थमाञ्जिहत् ॥
युतानां, निरगातां तौ राक्षसौ रण-पण्डितो.॥७५॥ युद्धेत्यादि-सुतानां रक्षार्थ राजा युद्धोन्मत्तं मत्तं च राक्षसं आञिहत् प्रस्थापितवान् । अंहतेणौ चङ्परे द्वितीयाद्विवचनम् । तौ राक्षसौ रणपण्डितो निरगातां निर्गतौ । '२४५८। इणो गा लुङि ।।४।४५।' ॥ १२५७-तैरजेषत सैन्यानि, द्विषो ऽकारिषता ऽऽकुलाः ॥
पर्वतानिव ते भूमावचैषुर् वानरोत्तमान्. ॥ ७६ ॥ तैरित्यादि-तैः राक्षसैः सैन्यानि अजेषत जितानि । कर्मणि लुङ् । अचिप्रवद्भावपक्षे रूपम् । द्विष आकुला अकारिषत । ते राक्षसा वानरोत्तमान् वानराणां प्रधानभूतान् पर्वतानिव भूमौ अवैषुः पुञ्जीकृतवन्तः । 'चिन चयने । १२५८-अङ्गदेन समं योद्धमघटिष्ट नरान्तकः, ॥
प्रैषिषद राक्षसः प्रासं, सो ऽस्फोटीदङ्गदोरसि. ७७ अङ्गदेनेत्यादि-नरान्तकः कुमारः अङ्गदेन सह योद्धुमघटिष्ट घटते स्म । राक्षसः प्रासं कुन्तं प्रैषिषत् । 'इषु गतौ' इत्यस्य ण्यन्तस्य चङि रूपम् । स प्रासोऽङ्गदोरसि अस्फोटीत् विशीर्णः ॥ १२५९-अश्वान् वालि-सुतो ऽहिंसीदतताडच् च मुष्टिना.॥
रावणिश् चा ऽव्यथो योद्धमारब्ध च महीं गतः.७८ अश्वानित्यादि-वालिसुतो ऽश्वान् रथयुक्तानहिंसीत् व्यापादितवान् । "१५४९। तृह हिसि हिंसायाम्' । मुष्टिना पाणिना अतताडत् भाहतवान् '१६९३ । तड भाघाते' । ताडनं ताडः । '३१८४॥ भावे ।।३।१०।' घञ् । तार्ड Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९९ भट्टिकाव्ये - चतुर्थं तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
करोतीति णिच् । णाविष्टवदिति टिलोपः । '२३१४ | णौ चङ्युपधाया - 1७|४|१| ' इति ‘२५७२। नाग्लोपिशास्वृदिताम् |७|४| २ |' इति हस्वप्रतिषेधः । स च राबणिरव्यथो व्यथारहितः । हताश्वाद्रथादवतीर्य महीं गतः सन् योद्धुमारब्ध आरभते स्म । '२२८१ । झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । घत्वं च ॥
१२६० - तस्या Sहारिषत प्राणा मुष्टिना वालि- सूनुना ॥ प्रादुद्रुवंस् ततः क्रुद्धाः सर्वे रावणयोऽङ्गदम्. ॥७९॥
1
तस्येत्यादि - तस्य प्राणाः वालिपुत्रेण अहारिषत हृताः । कर्मणि लुङ् । चिण्वद्भावः । ततो ऽनन्तरं सर्वे रावणयः रावणस्यापत्यानि देवान्तकादयः क्रुद्धाः सन्तो ऽङ्गदं प्रादुद्रुवन् गतवन्तः । '२३१२ । णि श्रि - | ३|१|४८|' इत्यादिना चङ् ॥ १२६१- ततो नील- हनूमन्तौ रावणीनववेष्टताम् ॥
अकारिष्टां गिरींस् तुङ्गान॑रौत्सीत् त्रिशिराः शरैः ८०
तत इत्यादि - ततो रावणीनङ्गदाभिमुखमागच्छतो नीलो हनूमांश्चाववेष्टतां चेष्टितवन्तौ । '२५८३ | विभाषा वेष्टि- चेष्ट्योः | ७|४|९६ |' इत्यभ्यासस्यात्वम् । 'गिरींश्चाकारिष्टां विक्षिप्तवन्तौ । '१५०३ । कृ विक्षेपे' । सिचि वृद्धिः । तांश्च गिरीनिक्षिप्तान् त्रिशिराः शरैस्तुङ्गानरौत्सीत् आवृतवान् । '१५३२ । रुधिर् आवरणे' । १२६२ - परिघेणा वधिष्टा ऽथ रणे देवान्तको बली, ॥
।
मुष्टिना sददरत् तस्य मूर्धानं मारुताऽऽत्मजः. ८१
परिघेणेत्यादि - अथ देवान्तको बली परिघेणावधिष्ट हतवान् । २६९५| आङो यम-हनः ||३|२८|' इति तङ् | अविवक्षित कर्मकत्वात् ' २६९६ । भात्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् | २|४|४४ | ' इति इनो बधादेशः । तस्य नतो मूर्धानं मारुतात्मजः मुष्टिना अददरत् दारितवान् । '१५८८। हृ विदारणे' ण्यन्तस्य चङ्परे णौ ‘२५६६। अत् स्मृ-हू-त्वर - १७१४१९५१' इत्यादिनाभ्यासस्यात्वम् ॥ १२६३ - अदीदिपत् ततो वीर्यं, नीलं चाऽपीपिडच् छरैः ॥ युद्धोन्मत्तस्, तु नीलेन गिरिणाsनायि संक्षयम्. ८२
अदीदिपदित्यादि - ततो देवान्तकविनाशादनन्तरं युद्धोन्मत्तः सुतानां रक्षार्थ यः प्रेषितः स वीर्यमदीदिपत् । '२५६५। भ्राजभास - | ७|४ | ३ |' इत्यादिना स्वाभावपक्षे रूपम् । नीलं च शरैरपीपिडत् पीडितवान् । हस्वाभावपक्षे रूपम् । अपीपरदिति पाठान्तरम् । पूरितवानित्यर्थः । ' १६५३ । पृ पूरणे' इति चुरादिः । स तु नीलेन संक्षयं गिरिणा आनायि नीतः । कर्मणि लुङ् ॥ १२६४-अबभ्राजत् ततः शक्तिं त्रिशिराः पवनाऽऽत्मजे, ॥ हनूमता क्षतास् तस्य रणे मृषत वाजिनः ॥८३॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३९३ । अबभ्राजदित्यादि-ततोऽनन्तरं त्रिशिराः कुमारः पवनात्मजविषये शकि वीर्यमबभ्राजत् दीपयति स । '२५६५। भ्राज-७॥३॥' इत्यादिना इस्त्राभावपक्षे रूपम् । तस्य वाजिनो रथयुक्ता रणे हनूमता हताः सन्तः अमृषत मृताः '२५३८। म्रियतेलुंङ्-१३।६।' इति तङ् ॥ १२६५-अस्रसच् चाऽऽहतो मूर्भि,
खङ्गं चा ऽजीहरद् द्विषा, ॥ प्राणानौज्झीच च खगेन
छिन्नस् तेनैव मूर्धभिः ॥ ८४ ॥ अस्त्रसदित्यादि-त्रिशिराश्च हनूमता मूर्ध्नि हतः सन् रथाद्भूमौ अनसत् सस्तः पतितः । '२३४५। द्युयो लुङि ।१३।९१॥' इति परस्मैपदम् । दुतादिस्वादङ् क्लिति इत्यनुनासिकलोपः । स्रस्तश्च स खड्गं हस्तस्थं द्विषा हनूमता अजीहरत् हारितवान् । तेनैव च खङ्गेन छिन्नमूर्धभिहेतुभूतैः प्राणानौज्झीत् त्यत्तवान् । '१३८८। उज्झ उत्सर्गे' ॥
युग्मम्१२६६-मत्तेना ऽमारि संप्राप्य शरभाऽस्तां महा-गदाम्, ।।
सहस्र-हरिणा ऽक्रीडीदतिकायस् ततो रणे.॥८५॥ मत्तेनेत्यादि-शरभेण वानरेणास्तां क्षिप्तां महागदां प्राप्य मतेन सुतानां रक्षार्थ प्रेषितेन राक्षसेनामारि मृतम् । भावे लुङ् । ततोऽनन्तरं अतिकायो राजपुत्रो रणे अक्रीडीत् विहरति स्म । रथेनेति वक्ष्यति । सहस्रं हरयो ऽश्वा यस्य रथस्य । १२६७-रथेना ऽविव्यथच् चाऽरीन्,
व्यचारीच् च निरङ्कुशः, ॥ विभीषणेन सो ऽख्यायि
राघवस्य महा-रथः ॥ ८६ ॥ रथेनेत्यादि-अरींश्वाविव्यथत् पीडितवान् । व्यथेर्ण्यन्तस्य चडि रूपम् । निरङ्कुशश्चाप्रतिहतशक्तिय॑चारीत् भ्राम्यति स । रान्तत्वादृद्धिः । स विचरन्महारथः विभीषणेन राघवस्य आख्यायि कथितः । कर्मणि लुङ् ॥ १२६८-'अतस्तम्भदयं वज्र, स्वयम्भुवमतूतुषत्, ॥
अशिक्षिष्ट महाऽस्त्राणि, रणे ऽरक्षीच् च राक्षसान्. ८७ . अतस्तम्भदित्यादि-अयं स्त्रशत्तया वजं अतस्तम्भत् स्तम्भितवान् । ४४३॥ स्तभि स्कभि प्रतिष्टम्भे ।' ण्यन्तस्य । '२३१२। णि-शि-३।११४८॥' इत्यादिवा चङ् । स्वयम्भुवमन्तुषत् उग्रेण तपसा आराधनात् तोषितवान् । १२६० ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः,
तुष प्रीतौ ' ण्यन्तः । महास्त्राणि दिव्यानि चाशिक्षिष्ट शिक्षते स्म । '६४७ | शिक्ष विद्योपादाने' । रणे च राक्षसानरक्षीत् रक्षति स्म ॥
१२६९–अध्यगीष्टा ऽर्थ-शास्त्राणि, यमस्या ऽह्नोष्ट विक्रमम्, ॥ देवाऽऽहवेष्वदीपिष्ट,
ना जनिष्टा ऽस्य साध्वसम् ॥ ८८ ॥ अध्यगीष्टेत्यादि - अर्थशास्त्राणि पराभिसन्धानार्थानि अध्यगीष्ट अधीतवान् । '२४६० । विभाषा लुङ् -लुङोः | २|४|५० |' इति इङो गाङादेशः । यमस्याप्ययं विक्रममद्दोष्ट अपनीतवान् । '११५६ । हुङ् अपनयने ।' अहलन्तत्वात्सिचो न कित्वम् | देवाहवेष्वदीपिष्ट शोभितः । अस्य च साध्वसं भयं नाजनिष्ट न जातम् । '२३२८ | दीप-जन - | ३ | ११६१। ' इत्यादिना चिण्वद्भावपक्षे रूपम् ॥ १२७० - एष रावणि/पादि वानराणां भयङ्करः ॥'
आता ऽथ स काकुत्स्थं धनुश् चा ऽपुस्फुरद् गुरु. ॥
एष इत्यादि - य एवं स एष रावणिः आपादि अस्माकं समीपमागतः । '१२४४ । पद गतौ ।' '२५१३ | चिण् ते पदः | ३ | १|६० । ' इति चिण् । यतो रावणिर्वानराणां भयङ्करः । अथ सो ऽतिकायः समीपमागतः काकुत्स्थमाह्नत युद्धायाहूतवान् । ‘२४१९। आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् | ३|१|५४|' इत्यङ् । धनुश्च गुरु महदपुस्फुरत् स्फारितवान् । '२५६९ | चि स्फुरोण | ६ |१| ५४ |' इत्यात्वम् ॥ १२७१-सौमित्रिः सर्प-वत् सिंहमार्दिदत् तं महाऽऽहवे. ॥ तौ प्रावीवृततां जेतुं शर- जालान्यनेकशः ॥ ९० ॥ सौमित्रिरित्यादि -- यथा सर्पः सिंहं गच्छति तद्वत्तमतिकायमार्दिदत् गतवान् । ‘५६। अर्द गतौ ।' अर्दनमर्दः । तस्करोतीति णिच् । तदन्ताच्चङि रूपम् । '१९६८ | अर्द हिंसायाम्' इति चौरादिको वा । तौ सौमित्रयतिकायौ जेतुं शरजालानि प्रावीवृततां बहूनि प्रवर्तितवन्तौ । ' २५६७। उक्रेत् |७|४|७|' इति णौ चड्युपधाया अपवाद ऋकारः ॥ १२७२-अच्छैत्तां च महा॒ऽऽत्मानौ, चिरमश्रमतां न च ॥
"
तथा तावा॑स्थतां बाणान॑तानिष्टां तमो यथा ॥९१॥ अच्छेत्तामित्यादि - तौ च महात्मानौ परस्परस्य शरजालानि अच्छेत्तां छिन्नवन्तौ । ‘२२६९। इरितो वा | ३|१|५७ |' इत्यङभावपचे रूपम् । '२२८१॥ झलो झलि |८|२|२६|' इति सिचो लोपः । चिरं चिरेणापि नाश्रमतां न श्रान्तौ । श्रामिः पुषादिः । तौ तथा बाणावास्थतां क्षिप्तवन्तौ । ' २४३८ | अस्थति - वक्ति - |३|१|५२ |' इत्यङ् । '२५२० । अस्यतेस्थुकू | ७|४|१७|' यथा Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः - ३९५ अन्धकारमतानिष्टां विस्तारितवन्तौ । ' २२८४ । अतो हलादेर्लघोः | ७|२७| इति वृद्धिविकल्पः ॥
१२७३ - सौर्याss
व्यकारिष्टास्त्रे राक्षस-लक्ष्मणौ ॥
ते चोपागमता नाशं समासाद्य परस्परम् ॥ ९२ ॥ सौर्यग्ये इत्यादि - राक्षसः सौर्यमस्त्रं व्यकारीत् विक्षिप्तवान् । '१५०३ ॥ विक्षेपे ।' लक्ष्मणो ऽप्याग्नेयं इत्येवं तौ व्यकारिष्टाम् । ते चास्त्रे परस्परमासाद्य प्राप्य नाशमुपागमताम् | लुदित्वादङ् ॥
१२७४-अबिभ्रजत् ततः शस्त्रमैषीकं राक्षसो रणे, ॥
तद॑ध्यध्व सदसाद्य माहेन्द्रं लक्ष्मणेरितम् ॥ ९३ ॥ अबिभ्रजदित्यादि - ततोऽनन्तरं रावणिः ऐषीकमस्त्रम् । इषीकाया इदम् । तत्सर्वस्रोतस्सु प्रविशत् जीवितमपहरति । रणे अबिभ्रजत् दीपितवान् । '२५६५ । भ्राज-भास - | ७|४ | ३ |' इत्यादिना उपधाया हस्वत्वम् । तदपि अध्वसत् ध्वस्तम् । ध्वसिद्युतादिः । लक्ष्मणेरितं लक्ष्मणप्रेरितं माहेन्द्रमस्त्रमासाद्य तद्गतिरोधं कृत्वा ध्वंसयति स्म ॥ १२७५–ततः सौमित्रर॑स्मार्षीददेविष्ट च दुर्जयम् ॥
ब्रह्मऽस्त्रं, तेन मूर्धानम॑दध्वंसन् नर - द्विषः ॥ ९४ ॥
तत इत्यादि - अनन्तरं सौमित्रिः दुर्जयं अनभिभवनीयं ब्रह्मास्त्रमस्माषत् स्मरति स्म । ‘२२९७। सिचि वृद्धिः - १७|२|१| तच्च स्मरणादुपस्थितं अदेविष्ट द्योतते स्म । '५३३ | ३४ | तेवृ देव देवने' इति अनुदात्तेत् । द्योतने द्रष्टव्यः । देवनस्यानेकार्थत्वात् । तेन च ब्रह्मास्त्रेण प्रयोजककर्त्रा नरद्विषो राक्षसस्य मूर्धानमदध्वंसत् पातितवान् सौमित्रिः । हेतुमण्ण्यन्ताच्चङि रूपम् ॥ १२७६ - ततो ऽक्रन्दीद् दशग्रीवस् तमा॑शिश्वसर्दिन्द्रजित् ॥ निरयासीच् च संक्रुद्धः, प्रार्चिचच् च स्वयम्भुवम्. ९५
1
"
तत इत्यादि - ततः सुतमरणानन्तरं दशग्रीवः अक्रन्दीत् रोदिति स्म । तं च क्रन्दन्तमिन्द्रजिदाशिवसत् आश्वासितवान् । 'मयि जीवति किं वृथा जनवद्रोदिषि ' इति । हेतुमण्ण्यन्तस्य चङि रूपम् । संक्रुद्धश्च निरयासीत् । रावणगृहान्निर्गतः । ' ११२३ । या प्रापणे' । निर्गत्य च स्वगृहे स्वयम्भुवं ब्रह्माणं प्राचिचत् पूजितवान् । '१९४५ अर्च पूजायाम्' इति चुरादिः । ' २३१५ | चङि |६|१|११| अजादिद्विर्वचनम् ॥
१२७७ - अहौषीत् कृष्णवर्त्मानं समयष्टा ऽस्त्र - मण्डलम् ॥
"
"
सो sलब्ध ब्रह्मणः शस्त्रं स्यन्दनं च जयाऽऽवहम् . ९६ अहौषीदित्यादि - कृष्णवर्त्मानमग्निमहौषीत् । हव्येन प्रीणितवानित्यर्थः ।
1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, अस्त्रमण्डलं आयुधग्रामं समयष्ट पूजितवान् । स इन्द्रजित् ब्रह्मणः सकाशात् जयावहमस्खं स्यन्दनं चालब्ध लब्धवान् । '२२८१॥ झलो झलि ।।२।२६।' इति सिचो लोपः॥ १२७८-तमध्यासिष्ट दीपाऽग्रममोदिष्ट च रावणिः॥
छन्न-रूपस ततोऽकर्तीद् देहान् रावण-विद्विषाम. ९७ तमित्यादि-तं स्यन्दनं दीप्राग्रं उपरिभागस्य रत्नप्रत्युप्तत्वात् । अध्यासिष्ट अध्यासितवान् । ५४२। अधि-शीङ्-।१।४।४६।' इति कर्मसंज्ञा । तत्रस्थश्च रावणिरिन्द्रजित् अमोदिष्ट हृष्टवान् । ततोऽसौ छन्नरूपः अदृश्यः सन् रावणविद्विषां वानराणां देहानकर्तीत् छिन्नवान् । '१४२९। कृती छेदने ।' २५०६। सेसिचि-1७।२।५७।' इत्यादिना सिचो ऽन्यत्रेड्विकल्पः । 'रावणिविद्विषाम्' इति पाठान्तरम् । तत्र देवान्तकादिविद्विषामित्यर्थः ॥ १२७९-सप्त-पष्टिं प्लवङ्गानां कोटीर् वाणैरसूषुपत्. ॥
निशाऽन्ते रावणिः क्रुद्धो राघवौ च व्यमूमुहत्.९८ सप्तषष्टिमित्यादि-वानराणां कोटीः सप्तषष्टिं बाणैरसूपुपत् स्वापितवान् व्यापादितवानित्यर्थः । '२५८४॥ स्वापेश्चङि ।६।१।१४।' इति सम्प्रसारणम् । निशान्ते च निशावसाने रावणिः क्रुद्धः सन् राघवौ व्यमूमुहत् मोहितवान् । १२७४। मुह वैचित्ये।' णौ चङि रूपम् ॥ १२८०-अपिस्फवत् स्व-सामर्थ्यमगृहीत् सायकैर् दिशः, ॥
अघोरीच्च महा-घोरं, गत्वा, प्रैषीच् च रावणम्.९९ अपिस्फवदित्यादि-तौ मोहयित्वा आत्मीयं सामर्थ्यमपिस्फवत् वर्धयति स्म । 'ईदृशस्तादृशोऽहम्' इति । '२५९७। स्फायो वः ॥३॥४१॥' इति णौ वत्वम् । दिशः सायकैरगृहीत् छादितवान् । '२२७८। नेटि ७११॥४॥' इति वृद्धिप्रतिषेधः । हयन्तत्वाद्वा । महाघोरं चातिराद्रं शब्दमघोरीत् मुक्तवान् । गत्वा च लङ्कां रावणं प्रेषीत् प्रेषितवान् । 'गच्छ तत् ममाद्भुतपराक्रम द्रष्टुम्' इति । 'इषु गतौ'॥
युग्मम्१२८१-विभीषणस् ततोऽवोधि स-स्फुरौ राम-लक्ष्मणौ, ॥
___ अपारीत् स गृहीतोल्को हत-शेषान् प्लवङ्गमान्. ॥ विभीषण इत्यादि-ततस्तस्मिन् काले विभीषणः रामलक्ष्मणौ सस्फुरौ चलन्तौ अबोधि बुद्धवान् जीविताविति । '२३२८। दीप-जन-३॥१६॥' इत्यादिनो कर्तरि चिण् । स्फुरणं स्फुरः । घजर्थे कविधानम् । यदुक्तं स्थानागाव्यबिहनियुध्यर्थमिति तदुपलक्षणं न परिगणनम् । स विभीषणः अन्धकारात्
गृहीतोल्कः सन् हतशेषान् प्लवङ्गमानपारीत् ‘मा भैष्ट' इति प्रीणितवान् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पश्चदशः सर्गः - ३९७
१२८२ - ' मा शोचिष्ट रघु- व्याघ्रौ नाऽमृषातामिति ब्रुवन् ॥
अवाबुद्ध स नीलाssदीन् निहतान् कपियूथपान् ॥
मा शोचिष्टेत्यादि - यूयं मा शोचिष्ट शोकं मा कुरुत । '२२१९ | माहि लुङ् ||३|३|१७५ ।' यस्माद्वघुव्याघ्रौ नामृषातां न मृतौ इत्येवं ब्रुवन् अपारीद्विति योज्यम् । ये च निहतास्तान्नीलादीन् कपियूथपान् स विभीषणः परिभ्रमन् अवाबुद्ध अवबुद्धवान् । एते हता इति । '२३२८ । दीप- ।३।१।६१।' इत्यादिना चिणो विकल्पितत्वादभावपक्षे रूपम् ॥
१२८३- तत्रैषज् जाम्बवान् प्राणीदु॑दमीलीच् च लोचने, ॥
पौलस्त्यं चाऽगदीत् 'कच्चिदजीवीन् मारुताऽऽत्मजः '
तत्रेत्यादि - तत्र तेषु जाम्बवान् ईषन्मनाकू प्राणीत् उच्छ्वसिति स्म । '११४४ | अन प्राणने । ', ' २४७८| अनितेः | ८|४|१९|' इति णत्वम् । लोचने च उदमीलीत् उन्मीलितवान् । '५५६ । मील क्ष्मील निमेषणे' । पौलस्त्यं च विभीषणमगदीत् गदितवान् । '२२८४ । अतो इलादेः - ७२|७|' इत्यवृद्धौ रूपम् । कञ्चित् किं हनुमान् भजीवीत् जीवितवान् । न मृत इति ॥ १२८४ - तस्य क्षेमे महा - राज ! ना मृष्मर्ह्यखिला वयम्. ॥
पौलस्त्योऽशिश्रवत् तं च जीवन्तं पवनऽऽत्मजम्. ॥
तस्येत्यादि - तस्य हनुमतः क्षेमे जीवितत्वे सति हे महाराज ! अखिलाः सर्व एव वयं नामृष्महि न मृता इति । '२७९० | आशंसायां भूतवच | ३ |३|१३२ ।' इति लुङ् । एवमुक्तः पौलस्त्यो जीवन्तं पवनात्मजं तमशिश्रवत् श्रावितवान् । शृणोतेर्ण्यन्ताच्च ङि सन्वद्भावे अभ्यासेवर्णस्य '२५७८ । स्रवति शृणोति|७|४|८१|' इत्यादिना इत्वपक्षे रूपम् ॥
-
युग्मम् —
१२८५ - आयिष्ट मारुतिस् तत्र, तौ चा ऽप्यहृषतां ततः, ॥ प्राहैष्टां हिमवत्पृष्ठे सर्वौषधि - गिरिं ततः ॥ १०४ ॥
आयिष्टेत्यादि - तत्र पौलस्त्याहूतो मारुतिरायिष्ट आगतवान् । '५०८/ अय गतौ' आङ्पूर्वः । ततो ऽनन्तरं तौ जाम्बवद्विभीषणौ अहृषातां हृष्टवन्तौ । '१३०८। हृष तुष्टौ ' पुषादिः । ततस्तौ हृष्टौ हनुमन्तमिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । प्राष्टां प्रहितवन्तौ । २२९७| सिचि वृद्धिः | ७|२१|' '१३३७| हि गतौ' । हिमवत्पृष्ठे हिमवतः पृष्ठे । सर्वोषधिगिरिम् । सर्वा भोषधयो यस्मिन्निति ॥ १२८६ - तौ हनूमन्तमा॑ने॒तुमषधीं मृत-जीविनीम् ॥
सन्धान-करणीं चाऽन्यां वि-शल्य- करणीं तथा . १०५
भ० का ० ३४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.९८ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः,
तावित्यादि-या मृतं जीवयति या च क्षतस्य सन्धानं करोति तथा विशल्यं च या करोति । '२८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३।' तामोषधीमानेतुं प्राहैष्टामिति योज्यम् । ३५३४। ओषधेश्च विभक्तावप्रथमायाम् । ।६।३।१३२।' इति दीर्घत्वम् ॥ १२८७-प्रोदपाति नभस् तेन, स च प्रापि महा-गिरिः, ॥
यस्मिन्नज्वलिषू रात्रौ महौषध्यः सहस्र-शः॥१०६॥ प्रोदपातीत्यादि-तेन हनूमता नभः प्रोदपाति उत्पतितम् । स च महा. गिरिस्तेन प्रापि प्राप्तः । कर्मणि लुङ् । यस्मिन् गिरौ महौषध्यः सहस्रशोऽनेकधा रात्रावज्वलिषुः दीप्यन्ते स । '२३३०। अतो लान्तस्य ।।२।२।' इति वृद्धिः ॥ १२८८-निरचायि यदा भेदो नौषधीनां हनू-मता, ॥
सर्व एव समाहारि तदा शैलः सहौषधिः. ॥१०॥ निरचायीत्यादि-यदा हनूमता ओषधीनां भेदो न निरचायि विशेषतो न निश्चितः तदा कृत्स्न एव शैलः सहौषधिरोषधिसहितः समाहारि समानीतः ॥ १२८९-प्राणिषुर् निहताः केचित्,
केचित् तु प्रोदमीलिषुः॥ तमो ऽन्ये ऽहासिषुर् योधा,
व्यजम्भिषत चाऽपरे. ॥ १०८॥ प्राणिषुरित्यादि-यदा ओषधिसन्निधानात् ते निहताः केचिद्योधाः प्राणिषुः उच्छसितवन्तः। केचित्तु प्रोदमीलिषुः उन्मीलितलोचना बभूवुः। अन्ये तमो मोहमहासिषुः त्यकवन्तः ।। २३७७। यम-रम-1८।२।७३॥' इति सगिटौ । तथान्ये ऽहासिषुरिति पाठान्तरम् । ते तथाभूतमात्मानं दृष्ट्वा सविलासं हसितवन्तः । अपरे व्यजृम्भिषत जृम्भिकां कृतवन्तः । '४१५।१६। जभि जुभि गाविनामे' इत्यात्मनेपदी॥ १२९०-अजिघ्रपंस तथैवाऽन्यानौषधी लिपंसू तथा, ॥
एवं तेऽचेतिषुः सर्वे, वीर्य चाऽधिषताऽधिकम्.१०९ अजिघ्रपत्रित्यादि-तथान्यान् लब्धसंज्ञानोषधीरजिघ्रपन प्रापितवन्तः । नासिकयाभ्यवहृतवन्त इत्यर्थः । '५४०। गति-बुद्धि-1॥४॥५२॥' इत्यादिना प्रत्यवसाने कर्मसंज्ञा । '२५८९। जिघ्रतेर्वा ।७।४।६।' इति २३१४॥ णौ चब्यु. पधायाः -७।४।१४।' इत्यकारः । तथालिपन् लिप्तवन्तः । अन्यानोषधीभिरित्य
र्थात् । '२५१८। लिपि-सिचि-३।११५३।' इत्यछ । एवमनेन प्रकारेण सर्वे. ऽचेतिषुः संज्ञां लब्धवन्तः । '३९। चिती संज्ञाने ।' अधिकं च वीर्यमोषधि प्रलादविषत दधति म । २३८९। स्था-वोरिश्च ॥१॥॥१७॥ ॥ . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण-वधों' नाम पञ्चदशः सर्गः- ३९९ १२९१-अजिह्वदत् स काकुत्स्थौ,
शेषांश् चा ऽजीजिवत् कपीन् । हनूमानथ ते लङ्का
मग्निना ऽदीदिपन् द्रुतम् ॥ ११० ॥ अजिह्नददित्यादि-एवं च सति हनूमान् काकुत्स्थावजिलदत् हादितवान् । '२७॥ हादी सुखे च' ण्यन्तः । शेषांश्च कपीनजीजिवत् जीवयति स । अथ ते जीविताः सन्तः लङ्का द्रुतमदीदिपन् दीपितवन्तः । '२५६५। भाज1७।४।३।' इत्यादिना हस्वपक्षे रूपम् ॥ १२९२-समनात्सीत् ततः सैन्यममार्जीद् भल्ल-तोमरम्, ॥
अमाक्षीच चा ऽसिपत्राऽऽदीनबभासत् परश्वधान.॥ समनात्सीदित्यादि-ततः सैन्यं समनासीत् सन्नद्धम् । '४४० । नहो धः ।।२।३४॥' इति धत्वम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । भल्लतोमरममार्जीत् शोधितवान् । मृजेरुदित्वात् पक्षे रूपम् । असिपत्रादीनमार्सीत् । इडभावे रूपम् । उभयत्रापि '६४७३। मृजेवृद्धिः ।।२।११४।' । परश्वधानबभासत् दीपितवान् । '२५६५। भ्राज-भास-७४।३।' इति इस्वपक्षे रूपम् । अभासीञ्चेति पाठान्तरम् । तत्रान्तर्भावितो ण्यर्थः ॥ १२९३-कुम्भकर्ण-सुतौ तत्र समनद्धां महा-बलौ ॥
निकुम्भश चैव कुम्भश् च, प्रापतां तौ प्लवङ्गमान्. । कुम्भकर्णेत्यादि-कुम्भश्चैव निकुम्भश्च कुम्भकर्णसुतौ महाबलौ तत्र सैन्ये समनद्धां सन्नद्धौ । तौ च प्लवङ्गमान प्रापतां प्राप्तवन्तौ । लदित्वादङ् ॥ १२९४-अगोपिष्टां पुरीं लङ्कामगोप्तां रक्षसां बलम् , ॥
अत्याक्तामायुधाऽनीकर्मनेष्टां च क्षयं द्विषः ॥११३॥ अगोपिष्टामित्यादि-लङ्कां च पुरी अगोपिष्टां रक्षितवन्तौ । गुपेरूदित्त्वादिदपक्षे रूपम् । अगौतामितीडभावपक्षे रूपम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । '२२८१॥ झलो झलि ।।२।२६।' इति सिचो लोपः । आयुधानीकं आयुधसमूहमत्याक्तां त्यक्तवन्तौ विसृष्टवन्तौ । १०५५। त्यज हानौ' । पूर्ववद्वृद्धिः सिचो लोपः। द्विषः शत्रून् क्षयमनैष्टां नीतवन्तौ । '२२९७। सिचि वृद्धिः-७॥२॥॥॥ १२९५-अकोकूयिष्ट तत् सैन्यं, प्रपलायिष्ट चाऽऽकुलम्,॥ ___ अच्युतच् च क्षतं रक्तं, हतं चा ऽध्यशयिष्ट गाम् ॥
अकोकूयिष्टेत्यादि-तत् सैन्यं प्लवङ्गमानां भयादकोकूयिष्ट भृशं शब्द कृतवत् । '१०१७। कुक शब्दे' इत्यस्मात् यड्यभ्यासस्य २६४१॥ न कवतेयकि i७४।६३।' इति कुरुश्रुत्वप्रतिषेधः । ततो यजन्तालछ । प्रपलायिष्ट पलायते Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०० भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, म । अजादेरङ्गस्य । '२२५४। आडजादीनाम् ।६।४।७२।' । परयोरनङ्गत्वाच्च '२३२६। उपसर्गस्यायतौ ।।२।१९।' इति लत्वम् । क्षतं च खण्डितं च सत् रकमच्युतत् क्षरति स । '२२६९। इरितो वा ।३।१५७। इत्यङ् । हतं च निहतं सत् गामध्यशयिष्ट भूमौ पतितम् । ५४२। अधिशी-1॥४॥४६॥' इति कर्मसंज्ञा ॥ १२९६-अङ्गदेना ऽहसातां तौ युध्यकम्पन-कम्पनौ, ॥
अभ्यादीद् वालिनः पुत्रं प्रजवो ऽपि स-मत्सरः.११५ अङ्गदेनेत्यादि-अकम्पनः कम्पनश्च तौ । ज्येष्ठत्वात् पूर्वनिपातः । युधि संग्रामे भङ्गदेन भहसाताम् । कर्मणि लुङ् । २६९६। आत्मनेपदेष्वन्यतरसाम् । २।४।४४।' इति वधादेशाभावपक्षे रूपम् । प्रजङ्को नाम राक्षसः समसरः सकोधः वालिनः पुत्रमभ्यादीत प्रहृतवान् । '१९६८। अर्द हिंसायाम् ॥ १२९७-तस्या ऽप्यवेभिदिष्टा ऽसौ मूर्धानं मुष्टिनाऽङ्गदः, ॥
अहार्षीच् च शिरः क्षिप्रं यूपाक्षस्य निराकुलः॥११६॥ तस्येत्यादि-तस प्रजङ्घस्यापि मूर्धानमसावङ्गदो मुष्टिनाबेभिदिष्ट अत्यर्थ भिन्नवान् । भिदेर्यङन्तस्य '२३०८। अतो लोपः ॥६४४८।। २६३१॥ यस्य हलः ।६।४।४९।' इति यलोपे रूपम् । निराकुलश्च नाम वानरः यूपाक्षस्य राक्ष. सस्य शिरः क्षिप्रमहार्षीत् छिन्त्रवान् ॥ १२९८-शरीरं लोहिताक्षस्य न्यभासीद् द्विविदस् तदा, ॥
क्रुद्धः कुम्भस् ततोऽभैसीन् मैन्द स-द्विविदं शरैः॥ शरीरमित्यादि-द्विविदो नाम वानरो लोहिताक्षस्य शरीरं न्यभावीत् चूर्णितवान् । १५४७। मञ्जो मामर्दने । ततो ऽनन्तरं कुम्भकर्णसुतः मैन्दं वानरं सद्विविदं द्विविदेन सह शरैरभैरसीत् मिन्नवान् ॥
युग्मम्१२९९-आपूर्णिष्टां क्षतौ, मां च तावाशिनियतामुभौ.॥
मातुलौ विह्वलौ दृष्ट्वा कुम्भं वालि-सुतो नगैः॥११८॥ आघूर्णिष्टामित्यादि-तावुभौ क्षतौ आघूर्णिष्टां चक्रवद् भ्रान्तौ । इमा च भूतमाशिप्रयता आश्रितवन्तौ । भूमौ पतितावित्यर्थः । '२३१२। णि-शि।३।१॥४८॥ इत्यादिना चङ् । तौ च ताराभ्रातृत्वात् मातुलौ विह्वलौ दृष्ट्वा वालिसुतो नगैर्वृशैः कुम्भं प्रौर्णावीदिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः ॥ १३००-ौर्णावीच् , छर-वर्षेण तानप्रौहीन् निशा-चरः ॥
वानरानैजिहद् रामस् तूर्ण रक्षितुमङ्गदम् ॥११९॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम पञ्चदशः सर्गः - ४०१
प्रौर्णावीदित्यादि - प्रोर्णावीत् छादितवानित्यर्थः । ' २४४७ | विभाषोर्णोः । १|२|३|' इत्यकित्वपक्षे रूपम् । स च निशाचरस्तान्नगान् शरवर्षेणापौहीत् निरस्तवान् । 'उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वावचनम्' इत्यात्मनेपदविकल्पः । रामश्च तद्धनुकौशलं दृष्ट्वा भङ्गदं रक्षितुं तूर्णं वानरानैजिहत् व्यापारितवान् । ईहतिर्ण्यन्तः ॥ १३०१ - द्रुतमंत्रास्त सुग्रीवो भ्रातृव्यं शत्रु-संकटात्, ॥
मुष्टिना कौम्भकर्ण च क्रुद्धः प्राणैरतित्यजत्. ॥१२०॥
द्रुतमित्यादि - सुग्रीवस्तस्माच्छत्रु संकटात् भ्रातृष्यं भ्रातुरपत्यम् । '११६७॥ भ्रातुर्व्यच्च |४|१|१४४|' । द्रुतमत्रास्त रक्षितवान् । अग्रतो भूत्वा । '१०३४ | त्रै पालने' । कौम्भकर्ण कुम्भं कुद्धः सन् मुष्टिना प्राणैरतित्यजत् त्याजितI वान् | त्यजिर्ण्यन्तः ॥
१३०२ - निकुम्भो वानरेन्द्रस्य प्राहैषीत् परिघं ततः, ॥
हनूमांश् चा ssपतन्तं तर्मभाङ्गीद् भोगि भीषणम् ॥
निकुम्भ इत्यादि - ततो भ्रातृवधात् निकुम्भो वानरस्य सुग्रीवस्य परिघं प्राहैषीत् प्रहितवान् । '१३३७| हि गतौ ।' परिघमापतन्तं निकुम्भात् भोगि• भीषणं भहिवत् भीषणम् हनूमानभाङ्क्षीत् भग्नवान् ॥ १३०३ - प्रौर्णुवीत् तेजसाऽरातिर्मरासीच् च भयंकरम् ॥
"
ग्रीवां चा ऽस्य तथाक्राक्षीदजिजीवद् यथा न तम्. ॥ प्रौर्णुवीदित्यादि - परिषं च हनूमान् तेजसा प्रौर्णुवीत् अभिभूतवान् । कित्वादवृद्धिपक्षे रूपम् । भयंकरं चारासीत् शब्दितवान् । अस्य च निकुम्भस्य ग्रीवां तथाकाक्षीत् आकृष्टवान् । अमागमपक्षे रूपम् । यथा तं नाजिजीबद् न जीवति स्म । ग्रीवामाकृष्यैव व्यापादितवानित्यर्थः । '३१५७॥ भ्राजभास|३।२।१७७|' हृत्य हूस्वपक्षः ॥ १३०४ - समगत कपि सैन्यं सम्मदेना ऽतिमात्रं,
विटप - हरिण - नाथः सिद्धिमौहिष्ट नित्याम् ॥ नृ-पति- मतिररंस्त प्राप्त - कार्मेव हर्षात्, रजनि-चर- पतीनां सन्ततो ऽतायि शोकः ॥ १२३ ॥ इति भट्टिकाव्ये तिङ्-काण्डे लुङ्-विलसितो नाम पञ्चदशः सर्गः ॥ १५ ॥
●
समगतेत्यादि — प्रधावयोधा निहता इति सम्मदेन हर्षेणातिमात्र मत्यये समगत संगतं कपिसैन्यम् । २६९९ । समो गम्युच्छि - ११।३।२९ |' इति तङ् । ‘२७००। बा गमः । १।२।१३ | ' इति सिचः किरवे ऽनुनासिकलोपः । ' २३६९
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२ मट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, -
हस्त्रादङ्गात् ।।२७।' इति सिचो लोपः । विटपहरिणनाथः शाखामृगाणां नाथः नित्यां सिद्धिमवश्यं भाविनीमौहिष्ट तर्कितवान् । नृपतिमतिः रामस्थ बुद्धिः प्राप्तकामेव संपन्नेच्छेव रावणवध-सीतालाभयोः सिद्धिरूपत्वात् । हर्षादरंस्त रमते स्म । रजनिचरपतीनां मेघनादादीनां शोकः सन्ततोऽविच्छिन्नः भतायि वर्धते स । '२३२८। दीप-जन-३।१६।' इत्यादिना कर्तरि चिण् ॥ . इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये* चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'कुम्भकर्ण वधो' नाम
पञ्चदशः सर्गः ॥१५॥
षोडशः सर्गः... इतः प्रभृति लूटमधिकृत्य विलसितमाह-तत्र '२१९३। लःशेषे च। ३।३।१३॥' इति लद । ततोऽन्यत्रापि दर्शयिष्यति ॥ १३०५-ततः प्ररुदितो राजा रक्षसां हत-बान्धवः ॥
'किं करिष्यामि राज्येन, सीतया किं करिष्यते. १ तत इत्यादि-ततो ऽनन्तरं रक्षसां राजा रावणः हतबान्धवः व्यापादितभ्रातृत्वात् शोकाभिभूतः सन् प्ररुदितः ऋन्दितुमारब्धः । 'किं करिष्यामि' इत्यादिना । ३०५३। आदिकर्मणि क्तः-३॥७॥' अतिकाये वीरें हते कि करिष्यामि राज्येन, न किंचित् । '२३६६। ऋद्धनोः स्ये ७।२।७०।' इतीद । सीतया च किं करिष्यते, न किंचित् ॥ १३०६-अतिकाये हते वीरे प्रोत्सहिष्ये न जीवितुम्.॥
हेपयिष्यति कः शत्रुन् , केन जायिष्यते यमः ॥२॥ अतीत्यादि-वीरे अतिकाये हते जीवितुमेव नोत्सहे किमन्यत्कर्तुम् । शक्तः पलायनेन कः हेपयिष्यति लजयिष्यति । '२५७०। भर्ति-ही-७॥३॥३३॥ इत्यादिना णौ पुगन्तगुणः । केन यमः जायिष्यते । '६०२। जि जये' । कर्मणि लट् । '२७५७। स्य-सिच्-६४।६।' इत्यादिना चिण्वदिद च ॥ १३०७-अतिकायाद् विना पाशं
को वा छेत्स्यति वारुणम्, ॥ रावणं मस्यते को वा,
स्वयम्भूः कस्य तोक्ष्यति. ॥३॥ • अतीत्यादि-६०३ । पृथग्-विना-१२।३।३।' इति पञ्चमी । अतिकायाद्विना वारुणं पाशं को वा. छेत्स्यति द्विधा करिष्यति । को वा रावणं मंसते Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोक्ष्यते यज्ञ-रिन्द्रः हन्तुं वा । यज्ञभाग
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-विलापो' नाम षोडशः सर्गः- ४०३ पूजयिष्यति । स्वयम्भूब्रह्मा कस्य तोक्ष्यति प्रीति जनयिष्यति । १२६० । तुष प्रीतौ' । २९५। ष-ढोः कः सि ।।२।४॥॥ १३०८-श्लाघिण्ये केन, को बन्धून् नेष्यत्युन्नतिमुन्नतः ॥
कः प्रेष्यति पितृन् काले, कृत्वा कत्थिष्यते न कः. ४ श्लाघिन्य इत्यादिना-केनाहं श्वाधिध्ये श्लाघां करिष्यामि 'ममेदृशः पुत्रः' इति । कः स्वगुणैरुन्नतः सन् बन्धूनुबतिं परां कोर्ट नेष्यति । काले पितृक्रियोचिते कः पितॄन् प्रेष्यति तर्पयिष्यति । १५६९। प्रीज् तर्पणे' । कृत्वा किंचित्कार्यम् । को न कस्थिष्यते कत्थनां न करिष्यति 'अहमेवंविधः' इति । भतिकायाद्विनेति सर्वत्र योज्यम् ॥ १३०९-उद्यस्यति हरिर् वज्र, विचरिष्यति निर्-भयः ॥
भोक्ष्यते यज्ञ-भागांश् च शूर-मानं च वक्ष्यति.॥५॥ उद्यस्यतीत्यादि तथा हरिरिन्द्रः हन्तुं वज्रमुद्यस्यति उद्धारयिष्यति । उत्पूर्वाद्यमे रूपम् । निर्भयश्चेतस्ततो विचरिष्यति । यज्ञभागांश्चात्मीयान् भोक्ष्यते भक्षयिष्यति । '२७३७॥ भुजो ऽनवने ।।३।६६।' इति ता । शूरमानं च 'शूरो ऽस्मि' इति वक्ष्यति धारयिष्यति । वहेः '३२४॥ हो ढः। ८॥२३॥' । २९५। ष-दोः कः सि ।।२।४१' ॥ १३१०-रविस् तप्स्यति निः-शङ्क, वास्यत्यनियतं मरुत् , ॥
निर्वस्यैत्यतु-संघातः, स्वेच्छयेन्दुरुदेष्यति. ॥ ६ ॥ - रविरित्यादि-रविः निःशवं शङ्कां विना तप्स्यति चोतिष्यते । मरुचा. नियतं स्वच्छन्दो वास्यति । ११२४। 'वा गति-गन्धनयोः'। ऋतुसंघातः षड़तवः निर्वय॑ति सर्वदा न भविष्यति । २३४७। वृन्यः स्य-सनोः ।।३।९२।' इति विकल्पः । २३४८। न वृयश्चतुर्थ्यः ।।२।५९।' इतीदप्रतिषेधः । स्वेच्छयेन्दुरुदेष्यति सदा पूर्णमण्डलो नोद्गमिष्यति । १११८॥ इण् गतौ' । १३११-तीनं स्यन्दिष्यते मेघैरुग्रं वर्तिष्यते यमः ॥
अतिकायस्य मरणे किं करिष्यन्ति नाऽन्यथा.॥७॥ तीव्रमित्यादि-मेघैस्तीवं अतिशयेन स्थन्दिष्यते पूर्व रजःप्रशमनमानं वृष्टम् । भावे लट् । '२३४८॥ न वृधः-७।२।५९।' इतीदप्रतिषेधो न भवति । तत्र परस्मैपदग्रहणमनुवर्तते । यमः उग्रं वर्तिध्यते रौद्रं चरिष्यति । आत्मनेपदे नेदप्रतिषेधः । अतिकायस्य मरणे सति इन्द्रादयः किमन्यथा विपर्ययं न करिष्यन्ति किन्तु करिष्यन्तीति । किं भविष्यति नान्यथा' इति पाठान्तरम् । तत्र सर्वमेतद्भविष्यतीत्यर्थः ॥ १३१२-उन्मीलिष्यति चक्षुर्मे वृथा, यद् विनयाऽऽगतम् ॥
___ आज्ञा-लाभोन्मुखं नबंन द्रक्ष्यति नरान्तकम् ॥८॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः,
उन्मीलिप्यतीत्यादि-मे मम चक्षुर्वृथा निष्फलमुन्मीलिष्यति । यद्यस्मात् विनयागतं विनीतम् । आज्ञालाभोन्मुखम् । ननं नमनशीलम् नरान्तकं पुत्रं न द्रक्ष्यति ॥ १३१३-घि मां, त्रिशिरसा ना ऽहं
सन्दर्शिष्ये ऽद्य यत् पुनः, ॥ घानिष्यन्ते द्विषः केन
तस्मिन् पञ्चत्वमांगते. ॥९॥ घिङ् मामित्यादि- यत् त्रिशिरसा अद्य पुनरपि नाहं सन्दर्शिष्ये न दृष्टो भविष्यामि । कर्मणि लद चिण्वदिद च । तस्मिन् त्रिशिरसि पञ्चत्वमागते मृते द्विषः शत्रवः केन वानिष्यन्ते । अत्रापि चिण्वदिद च ॥ १३१४-शत्रुभिर् निहते मत्ते द्रश्ये ऽहं संयुगे सुखम् , ॥
युद्धोन्मत्ताद् विना शत्रून् समास्कन्त्स्यति कोरणे. १० शत्रुभिरित्यादि-मत्ते मत्तनानि शत्रुमिनिहते । तैरेव शत्रुमिः संयुगे सुखमहं द्रक्ष्ये द्रष्टव्यो ऽसि पूर्व भयादृष्टः । अचिण्वगावपक्षे रूपम् । तस्य च भ्रातुर्युद्धोन्मत्ताद्विना रणे शत्रून् कः समास्कन्स्यति अभियास्यति । २०४८ स्कन्दिर गति-शोषणयोः' । १२॥ खरि च ।।४।५५।' इति चवम् ॥ १३१५-आह्वास्यते वि-शङ्को मां योत्स्यमानः शत-ऋतुः, ॥
प्रकल्प्स्यति च तस्या ऽर्थों निकुम्भे दुर् हणे हते ११ आह्वास्यत इत्यादि-शतक्रतुरिन्द्रः योत्स्यमानः युद्धं करिष्यन् विशको निर्भयः मां युद्धायावास्यते । '२७०४१ स्पर्धायामाकः । ॥३॥३॥' इत्यात्मनेपदम् । निकुम्मे दुईणे दुःखेन हन्यत इति । ३३०५। ईषत्-३।३।१२६।' इत्यादिना खल । तस्मिन् हते तस्य शतक्रतोरर्थः निष्कण्टकराज्यलक्षणः प्रक ल्प्स्यति संपत्स्यते ॥ १३१६-कल्पिष्यते हरेः प्रीतिर्, लङ्का चौपहनिष्यते,॥
देवान्तक! त्वया त्यको रिपोर्यास्यामि वश्यताम्॥ कल्पियत इत्यादि-शत्रुभिः कुम्भं च निपातितं श्रुस्वा हरेरिन्द्रय प्रीतिः कल्पिष्यते भविष्यति । '२३५१ । लुटि चक्लपः ।।३।९३॥ इति वकारास्स्स. सनोरपि परस्मैपदविकल्पः । भात्मनेपदे च नेप्रतिषेधः । लका च शत्रुभिरूपहनिष्यते विलोप्यते । कर्मणि लुट् । अविण्वद्भावपक्षः । '२३१६। डनोः स्ये १२१७०।' इतीद । इह सुरैरागस्यते । भावे लद । १३१७-मरिष्यामि, विजेष्ये वा,
_ हताश् चेत् तनया मम, ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-विलापों' नाम षोडशः सर्गः- ४०५
हनिष्यामि रिपूस् तूर्ण,
न जीविष्यामि दुःखितः ॥ १३ ॥ मरियामीत्यादि-यदि मम तनया हताः तदा मरिष्यामि शत्रून् वा विजेष्ये । '२५३४॥ म्रियतेलुंङ्-लिडोः-११॥३॥६॥' इति नियमात्तङ् न भवति । उत्तरत्र '२६८५। वि-पराभ्यां जेः ॥१॥३।१९।' इति तङ् । ततो रिपून तूर्ण हनि. ज्यामि । पुनर्बन्धु विनाकृतत्वात् दुःखितः सन् न जीविष्यामि ॥ १३१८-स्मेष्यन्ते मुनयो, देवाः
कथयिष्यन्ति चाऽनिशम् ॥ 'दश-ग्रीवस्य दुर्-नीतेर्
विनष्टं रक्षसां कुलम्.' ॥ १४ ॥ स्मेष्यन्त इत्यादि-मुनयो हर्षात् स्मेष्यन्ते हसिष्यन्ति। डिवात्तङ् । देवा भनिशं कथयिष्यन्ति । यथा दशग्रीवस्य दुनीते१र्नयात् रक्षसां कुलं विनष्टम् ॥ १३१९-केन सम्भावितं तात-कुम्भकर्णस्य राघवः॥
रणे कस्येति गात्राणि ममाणि च वितत्स्येति.॥१५॥ केनेत्यादि-हे तातेति शोकात् बुद्धिस्थं पितरमभिमुखीकरोति । केनैतत्स. म्भावितं निश्चितम् । यत् कुम्भकर्णस्य गात्राणि रणे राघवः करस्य॑ति छेत्स्यति । १५२९। कृती छेदने । मर्माणि वितस्य॑ति अपनेष्यति । १५४०। उतृदिर हिंसाऽनादरयोः' । '२५०६। सेसिचि-७।२।५७।' इत्यादिना इविकल्पः ॥ १३२०-पतिष्यति क्षितौ भानुः, पृथिवी तोलयिष्यते. ॥
नभस्त्रान् भक्ष्यते व्योम मुष्टिभिस् ताडयिष्यते. ॥ पतिष्यतीत्यादि-क्षितौ भूमौ भानुरादित्यः पतिष्यति अधो गमिष्यति । पृथिवी तोलयिष्यते अवं क्षेप्स्यते । १७१६॥ तुल उन्माने' चुरादावदन्तेषु च पठ्यते । कर्मणि लृट् । नभस्वान् वायुः काष्ठवद्भक्ष्यते । कर्मणि लद । मुष्टिभिव्योम ताडयिष्यते हनिष्यते ॥ १३२१-इन्दोः स्यन्दिष्यते वह्निः, समुच्छोक्ष्यति सागरः, ॥
जलं धक्ष्यति, तिग्मांशोः स्यन्त्स्यन्ति तमसां चयाः.॥ इन्दोरित्यादि-इन्दोः वह्निः स्थन्दिप्यते प्रस्त्रविष्यति । '२३५७। वृद्यः स्यसनोः ।।३।१२।' इति परस्मैपदविकल्पः । सागरः समुच्छोक्ष्यति शोष यास्यति । जलं धक्ष्यति भस्मसात् करिष्यति । '१०६०। दह भस्मीकरणे'। '३२४। हो ढः ।२।३३' । ३२६। एकाचो बशो भए-1८।२।३॥' इति भभावः । तिग्मांशोरादित्यात्तमसा चयाः तमासंघाः स्यन्स्यन्ति । स्वन्देः पूर्ववत्परस्मैपदविकल्पः । २३४८॥ न वृधः-७।२।५९।' इतीदप्रतिषेधः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १३२२-कुम्भकर्णो रणे पुंसा क्रुद्धः परिभविष्यते ॥
संभावितानि नैतानि कदाचित् केनचिज जने. १८ कुम्भकर्ण इत्यादि-कुम्भकर्णो रणे क्रुद्धः सन् घुसा परिभविष्यते । कर्मणि लट् । एतानि भानुपतनादीनि कुम्भकर्णपरिभवान्तानि जने लोके केनचित् न संभावितानि न चिन्तितानि ॥ १३२३-कुम्भकर्णे हते लङ्का
मारोश्यन्ति प्लवङ्गमाः, ॥ दक्ष्यन्ति राक्षसान , दृप्ता
भक्ष्यन्ति च ममा ऽऽश्रमान्. ॥ १९ ॥ कुम्भकर्ण इत्यादि-कुम्भकर्णे इत्थं हते सति प्लवङ्गमा लङ्कामारोक्ष्यन्ति आक्रमिष्यन्ति । '९१६॥ रुह बीजजन्मनि' । राक्षसान् दक्ष्यन्ति दशनैः छेत्स्यन्ति । दृप्ताश्च ममाश्रमान् गृहान् भक्ष्यन्ति चूर्णयिष्यन्ति ॥ १३२४-चय॑न्ति बाल-वृद्धाश् च, नय॑न्ति च मुदा युताः॥
तेन राक्षस-मुख्येन विना तान् को निरोत्स्यति. २० चय॑न्तीत्यादि-बालान् वृद्धांश्च चय॑न्ति व्यापादयिष्यन्ति । १४११॥ घृती हिंसा-ग्रन्थनयोः' इति तौदादिकः । मुदा हर्षेण युताः नय॑न्ति । ११९१॥ नृती गात्रविक्षेपे ।' २५०६। सेसिचि-७।२।५७।' इत्यादिना विक. ल्पेनेट् । तेन च राक्षसमुख्येन विना तान् को निरोत्स्यति निवारयिष्यति ॥ १३२५-अमर्षों मे परः, सीतां राघवः कामयिष्यते, ॥
च्युत-राज्यात् सुखं तस्मात् किं किला ऽसाववाप्स्यति. __ अमर्ष इत्यादि-अमर्षः क्रोधः पर उत्कृष्टः मम यद्राघवः सीतां कामयिष्यते । कर्मणि लट् । तदन्तात् , '२८०२। अनवक्लत्यमर्षयोरकिंवृत्तेपि । ३।३।१४५।' इति अमर्षे क्रोधे लुट् । अन्यच्च च्युतराज्यात्तस्मात् रामादसौ सीता किं किल नाम सुखमवाप्स्यति तन्न सम्भावयामि । '२८०३। किंकिलास्त्यर्थेषु लट् ।३।३।१४६।' इति अनवक्लप्तावसंभावनायां लट् ॥ १३२६-मारयिष्यामि वैदेही, खादयिष्यामि राक्षसैः, ॥
भूमौ वा निखनिष्यामि विध्वंसस्या ऽस्य कारणम् २२ मारयिष्यामीत्यादि-अथवा अस्य सर्वस्य विध्वंसस्य विनाशस्य कारणं बैदेहीं मारयिष्यामि व्यापादयिष्यामि । एतैर्वा राक्षसैः खादयिष्यामि भोजयिप्यामि । ५४०। गति-बुद्धि-११४१५२।' इत्यादिना प्रत्यवसानार्थे कर्मसंज्ञायां प्राप्तायाम् 'भादिखायोः प्रतिषेधः' इति कर्तृसंज्ञैव भवति । भूमौ वा निखनिष्यामि ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'रावण-विलापों' नाम षोडशः सर्गः- ४०७ १३२७-ना ऽनुरोत्स्ये जगल्-लक्ष्मी, घटिष्ये जीवितुं न वा॥
न रस्ये विषयैः शून्ये भवने बान्धवैरहम् ॥ २३ ॥ नानुरोत्स्य इत्यादि-जगलक्ष्मी नानुरोत्स्ये न कामयिष्ये । भनो रुधिः कामे । जीवितुं वा न घटिष्ये प्रयत्नं न करिष्यामि । तस्माद्भवने बान्धवैः शून्ये विषयैः शन्दादिभिर्न रस्ये न क्रीडां करिष्ये ॥ १३२८-मोदिष्ये कस्य सौख्ये ऽहं, को मे मोदिष्यते सुखे,॥
आदेयाः किंकृते भोगाः कुम्भकर्ण! त्वया विना. २४ मोदिष्य इत्यादि-हे कुम्भकर्ण ! त्वया विना कस्य सौख्ये अहं मोदिष्ये हर्षिष्ये । न कस्यचित् । मम वा सुखे सति को मोदिष्यते हृष्टो भविष्यति । न कश्चिदपि । किंनिमित्तं परभोगा आदेयाः भादातव्याः ॥
तदेव दर्शयन्नाह१३२९-याः सुहृत्सु विपन्नेषु मामुपैष्यन्ति संपदः, ॥
ताः किं मन्यु-क्षताऽऽभोगा न विपत्सु विपत्तयः.२५ __ या इत्यादि--सुहृत्सु स्निग्धेषु विपन्नेषु याः सम्पदो विभूतयः समुपैष्यन्ति निष्पत्स्यन्ते ताः मन्युक्षताभोगाः शोकैः खण्डिताभोगाः किं विपत्सु न विपतयः क्षतक्षारसंस्थानीया भवन्तीति ॥ १३३०-'विनश्यति पुरी क्षिप्रं, तूर्णमेष्यन्ति वानराः, ॥ ... अ-सन्धित्सोस् तवै' त्यैतद् विभीषण सुभाषितम्. २६
विनझ्यतीत्यादि-असन्धित्सोः रामेण सन्धानमनिच्छोः क्षिप्रमेषा पुरी लङ्का विनश्यति । '२५१७। मस्जि नशोः-७१॥६०।' इति नुम् । ततः तूर्ण वानरास्ता समेष्यन्ति । उभयत्रापि २७९१। क्षिप्रवचने लट् ।३।३।१३३॥' तदेतद्विभीषणभाषितं सर्वमुपपन्नम् । धर्म निर्णीय तेनोक्तं 'सन्धानमेवास्तु परैः' इत्यादिना ॥ १३३१-'अर्थेन संभृता राज्ञा न भाषिष्यामहे वयम् , ॥
संयोत्स्यामह,' इत्यैतत् प्रहस्तेन च भाषितम्. ॥२७॥ अर्थनेत्यादि-राज्ञा वयमर्थेन भृताः ततो न भाषिष्यामहे किमत्र युक्तमिति एतत्प्रहस्तेन भाषितं तच तथैव सम्पादितम् । सशब्दोऽत्र निपातः । यद्यपीदृशं मन्त्रनिर्णये प्रहस्तेन नोक्तं 'सन्धानमेवास्तु परैः' इत्यादिना, तथापि विभीषणवचनादनुमीयते तेनाप्ययमर्थोऽभ्युपगत इति रावण एवमाह । तथाच विभीषणवचनं 'युद्धाय राज्ञा सुभृतैः' इत्यादि ॥ १३३२-मानुषो नाम पत्काषी राजानं पुरुषाऽशिनाम् ॥
योधयिष्यति संग्रामे दिव्याऽस्त्र-रथ-दुर्जयम् ॥२८॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण रूपे तृतीयो वर्गः,
मानुष इत्यादि - मामेवं दुर्जयं मानुषो नाम पत्काषी पादाभ्यां गमनशीलः पदातिः सन् । '९९२ । हिम- काषि हृतिषु च | ६| ३ |५४ | ' इति पादस्य पदादेशः । पुरुषाशिनां रक्षसां राजानं दिव्यास्त्ररथतया दुर्जयं दुरभिभवनीयं योधयिष्यति ॥
एवं बहुधा विलप्य जातामर्षः पुनराह - १३३३–सन्नत्स्याम्य॑थवा योद्धुं न कोष्ये सत्त्व-हीन-वत्, ॥
अद्य तर्त्स्यन्ति मांसादा, भूः पास्यत्यरि- शोणितम्.
सन्नत्स्यामीत्यादि - सत्वहीनवत् सत्वेन हीन इव न कोच्ये न रोदिमि '११११५ ॥ कु शब्दे' | योद्धुं सन्नत्स्यामि सन्नाहं करिष्ये ऽहमिति । अत्र किंवृत्तेstयमर्षे लिडपवादो लट् । '४४० | नहो धः | ८ | २ | ३४ |' | '१२१ | खरि च |८|४|५५|' इति चर्व्वम् । ततश्चाद्यास्मिन्नहनि मांसादाः क्रव्यादाः तन्ति तृप्ता भविष्यन्ति । '२९७७१ भदो न | ३ |२| ६८|' इति विटि प्राप्ते वासरूपविधिना भणपि भवति । भूश्च हतानामरीणां शोणितं पास्यति । '२८०८ | शेषे ऌट् | ३ | ३|१५१।' ॥
१३३४ - आकर्ष्यामि यशः, शत्रूनपनेष्यामि कर्मणा ॥
अनुभाविष्यते शोको मैथिल्या ऽद्य पति-क्षयात् ॥ ३० ॥ आकर्थ्यामीत्यादि - सर्व योद्धृणां यश आकर्ष्यामि आहरिष्यामि । शत्रुंश्व कर्मणा युद्धाख्येनापनेष्यामि न्यूनयिष्यामि । अद्य पतिक्षयात्पतिविनाशात् शोको मैथिल्या सीतया अनुभाविष्यते संवेदयिष्यते । कर्मणि लुट् चिण्वदिट् ॥ १३३५ - मन्तूयिष्यति यक्षेन्द्रो, वल्गूयिष्यति नो यमः, ॥
ग्लास्यन्त्य- पति-पुत्राश् च वने वानर - योषितः ॥ ३१ ॥ मन्तूयिष्यतीत्यादि - यक्षेन्द्रो धनदः दाशरथिमापनं श्रुत्वा मन्तूयिष्यति दुर्मना भविष्यति । यमश्च न वल्गूयिष्यति हृष्टमना न भविष्यति । मन्तुवल्गुशब्दाभ्यां । ‘२६७८। कण्ड्वादिभ्यो यक् | ३|१|१७|' तदन्तात् लट् । वने वानरयोषितः अपतिपुत्राः सत्यः ग्लास्यन्ति ग्लानिं यास्यन्ति ॥ १३३६ - सुखं स्वप्स्यन्ति रक्षांसि, भ्रमिष्यन्ति च निर्भयम्, ॥ न विक्रोक्ष्यन्ति राक्षस्यो, नरांश चा ऽत्स्यन्ति हर्षिताः ॥ ३२ ॥
सुखमित्यादि - रक्षांसि चैतानि सुखं स्वप्स्यन्ति निर्भयं च भ्रमिष्यन्ति । राक्षस्यश्च न विक्रोक्ष्यन्ति न क्रन्दिष्यन्ति । '९१३ | कुश आह्वाने रोदने च' । हर्षिताश्च सत्यो नरानत्स्यन्ति भक्षयिष्यन्ति ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-विलापो' नाम षोडशः सर्गः- ४०९
युग्मम् ३३,३४१३३७-प्राङ् मुहूर्तात् प्रभातेऽहं भविष्यामि ध्रुवं सुखी ॥
____ आगामिनि, ततः काले यो द्वितीयः क्षणोऽपरः ॥ प्रागित्यादि-यो ऽयमागामी प्रभातकालः मुहूर्तद्वयसम्मितः तस्मिंस्तस्येति षष्ठीसप्तम्योरभेदात् । यो द्वितीयो मुहूर्तः तस्मात् प्राक् प्रथमे मुहूर्ते अहमवश्यं सुखी भविष्यामि । तदानी हतशत्रुत्वात् । ततः प्रभातादागामी यः कालः क्षणद्वयसंमितः तस्मिन्नागामिनि काले यो द्वितीयः तस्माद्यदपरः क्षणः पूर्वः तत्रेति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः ॥ १३३८-तत्र जेतुं गमिष्यामि त्रिदशेन्द्रं सहाऽमरम् , ॥
ततः परेण भूयो ऽपि लङ्कामेष्याम्यमत्सरः॥३४॥' तत्रेत्यादि-तत्र क्षणे त्रिदशेन्द्रं सहामरं देवैः सहितं जेतुं द्रुतं गमिष्यामि । प्राङ्मुहूर्तात् सुखी भविष्यामि । क्षणाद्यदपरं तत्र जेतुं गमिष्यामीति २७९५। कालविभागे चानहोरात्राणाम् ।३।३।१३७।'. इति अनद्यतनवत् प्रत्ययप्रतिषेधे लद । तत्र हि '२७९३। नानद्यतनवत्-३।३।१३५।' इति 'भविष्यतिमर्यादाव. चनेऽवरस्मिन्' इति चानुवर्तते । तत्र जेतुं कालमर्यादाविभागे सति योऽवर आद्यप्रविभागः तत्र भविष्यति काले अनद्यतनवत्प्रत्ययविधिन भवति । ततो लट्प्रतिषेधाल्लडेव भवति । ततः परेणेति यस्मिन्नागामिनि काले शकं जेतुं गमिप्यामि तत्र द्वितीयो यः क्षणस्तस्मात् परेणोपरिष्टात्तं शक्र जित्वा भूयो ऽपि लङ्कामेष्यामि । आपूर्वस्येणो रूपम् । अमत्सरो विगतकोधः सन् । १७९३। परस्मिन् विभाषा ।३।३।१३।' इत्यनेन विभाषालुदप्रतिषेधाल्लुट् । तत्र हि कालविभागे सति भविष्यति काले परस्मिन् विभाषा अनद्यतनवत्प्रत्ययविधिर्न भवतीत्युक्तम् ॥ १३३९-तमेवं-वादिनं मूढमिन्द्रजित् समुपागतः ॥
'युयुत्सिष्ये ऽहमित्येवं वदन् रिपु-भयंकरः ॥३५॥ तमित्यादि-तं रावणं मूढत्वादेवंवादिनं एवंभाषणशीलं इन्द्रजित् रिपोभयंकरः समुपागतः । युयुरिसष्ये ऽहं योद्धुमिच्छां करिष्यामीति ब्रुवन् । केन सह योद्धुमिच्छामीति चेदाह१३४०-ना ऽभिज्ञा ते महाराज!,
जेष्यावः शक्र-पालितम् ॥ दृप्त-देव-गुणाऽऽकीर्ण
मावां सह सुराऽऽलयम्, ॥ ३६ ॥ नाभिनेत्यादि-हे महाराज ! ते तव नाभिज्ञा स्मृतिः सुरालयं शक्रेण 'पालितं हप्तैश्च देवगणैराकीर्णं व्याप्तम् । आवां द्वावपि सह संभूय जेष्यावः जितवन्तौ । २७७३। अमिज्ञावचने लट् ।३।२।१२।' तत्र 'भूतानद्यतने' इति वर्तते
भ० का० ३५ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१० भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १३४१-ना ऽभिज्ञा ते, स-यक्षेन्द्र
भक्ष्यावो यद् यमं बलात्, ॥ रत्नानि चा ऽऽहरिष्यावः,
प्राप्स्यावश् च पुरीमिमाम्. ॥ ३७ ॥ नाभिशेत्यादि-न सेत्यभिज्ञास्ति । सयक्षेन्द्रं धनदसहितं यमं बलात् सामर्थेन आवां भक्ष्यावः भग्नवन्तौ रत्नानि च ताभ्यां बलादाहरिष्यावः । इमां च पुरी लङ्कां प्राप्स्यावः । २७७५। विभाषा साकाङ्के ।३।२।११४' इति लट् । लक्ष्यलक्षणयोः सम्बन्धे प्रयोक्तुराकाङ्क्षा । तत्र भञ्जनं लक्षणं रत्नाद्याहरणं च लक्ष्यम् ॥ १३४२-एष पेक्ष्याम्यरीन भूयो, न शोचिष्यसि रावण! ॥
जगद् द्रक्ष्यसि नी-राममेवगाहिष्यसे दिशः. ॥३८॥ एष इत्यादि-एषो ऽहं भूयः पुनररीन् पेक्ष्यामि चूर्णयिष्यामि । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानिकप्रत्ययस्य विकल्पेन विधानाल्लडेव भवति । येन हे रावण ! न शोचिष्यसि शोकं न करिष्यसि । भविष्यति लट् । जगत् नीरामं रामरहितं द्रक्ष्यसि । दिशश्च सर्वा अवगाहिष्यसे व्याप्स्यसि ॥ १३४३-सह-भृत्यः सुराऽऽवासे भयं भूयो विधास्यसि ॥
प्रणस्यत्यद्य देवेन्द्रस् त्वां, वक्ष्यति स सन्नतिम्. ३९ सहेत्यादि-भृत्यैः सह सुरावासे स्वर्गे भूयो भयं विधास्यसि करिष्यसि । देवेन्द्रश्च त्वां प्रणंस्यति 'स्वदीयो ऽहम्' इति निवेदयिष्यति । वक्ष्यति च सन्नतिं भणिष्यति च नमस्कारम् ॥ १३४४-भेष्यते मुनिभिस् त्वत्तस् त्वमधिष्ठास्यसि द्विषः, ॥
ज्ञास्ये ऽहमद्य संग्रामे समस्तैः शूर-मानिभिः॥४०॥ भेष्यत इत्यादि-मुनिभिस्त्वत्तो भेष्यते भीतैर्भवितव्यम् । भावे लट् । त्वमधिष्ठास्यसि द्विषः शत्रून् परिभविष्यसि । ५४२। अधिशीड-१४४६।' इति कर्मसंज्ञा । यादृशश्वाहं तादृशः संग्रामे ज्ञास्ये ज्ञातो भविष्यामि । कर्मणि लट् । कैः । समस्तैः शूरमानिभिः वयं शूरा इत्यात्मानं मन्यमानैः । '२९९३। आत्ममाने खश्च ।३।२।०३।' ॥ १३४५-ज्ञायिष्यन्ते मया चा ऽद्य
वीरं-मन्या द्विषद्-गणाः, ॥ गूहिष्यामि क्षितिं कृत्तै
रद्य गात्रैर् वौकसाम्. ॥४१॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण- विलापो' नाम षोडशः सर्गः - ४११
ज्ञायिष्यन्त इत्यादि - एते च द्विषां गणाः शत्रुसंघाः वीरंमन्याः अद्य मया ज्ञायिष्यन्ते परिच्छेत्स्यन्ते यादृशा इति । कर्मणि लुट् । चिण्वदिट् । वनौकसां कपीनां गात्रैः [ कृत्तैः ] छिन्नैरद्य क्षितिं गूहिष्यामि ॥
१३४६ - आरोक्ष्यामि युगान्त वारिदघटासंघट्ट - धीर-ध्वनिं निर्यास्यन् रथमुच्छ्रित-ध्वज-धनुः
खड्ग-प्रभा भासुरम्. ॥ श्रोष्यस्येद्य विकीर्ण-वृक्ण-विमुखव्यापन्न - शत्रौ रणे
"
तृप्तांश् छोणित- शोण-भीषणमुखान् क्रव्याशिनः क्रोशतः ॥ ४२ ॥ इति भट्टिकाव्ये तिङन्तकाण्डे लविलसितो नाम षोडशः सर्गः ॥
आरोक्ष्यामीत्यादि - अतोऽहं रथमारोक्ष्यामि निर्यास्यन् इतो निर्गच्छन् । आरोक्ष्यामीति क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे निर्यास्यचिति ' २१९३ । लृट् शेषे च |३|३|१३|' इति चकाराल्लूद । कीदृशं रथम् । युगान्ते प्रलयकाले या वारिदघटास्तासां यः संघट्टः परस्परसंमर्दः तस्येव धीरो गम्भीरो ध्वनिर्यस्य रथस्य । उच्छ्रिता ध्वजाः धनूंषि च यत्र । खड्गप्रभाभिश्च भासनशीलो यः । पश्चाद्विशेषणसमासः । उच्छ्रितानां वा ध्वजादीनां प्रभाभिर्भासुर इति योज्यम् । विकीर्णां इतस्ततो विक्षिप्ताः वृक्णाः छिन्नाः छिन्नमस्तकाः विमुखाः पराङ्मुखा व्यापन्ना मृताः शत्रवो यस्मिन् रणे । क्रव्याशिनः शृगालादीन् क्रोशतः फूत्कुर्वतः अद्य श्रोष्यसि । कीदृशान् । तृप्तान् शोणितमांसोपभोगात् । शोणितेन शोणानि लोहितानि तत एव भीषणानि भयंकराणि मुखानि येषामिति । वृश्वेरोदितो निष्ठानत्वस्यासिद्धत्वात् चोः कुत्वे वृक्ण इति ॥
इति श्री - जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येचतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे तृतीयः परिच्छेदः (वर्गः ) तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'रावण-विलापो' नाम षोडशः सर्गः ॥ १६ ॥
१ - पद्ये ऽस्मिन् वृत्तं शार्दूलविक्रीडितम् । तल्लक्षणम् —'सूर्याश्चैर्म-स-जस्-त-ताः सगु• खः शार्दूलविक्रीडितम् ।' इति वृत्तरलाकरे भट्टकेदारः ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
सप्तदशः सर्गःइतिः प्रभृति लङमधिकृत्य विलसितमाह-तत्र भूतानद्यते लङ् ततो. ऽन्यत्र दर्शयिष्यति१३४७-आशासत ततः शान्तिमनुग्नीनहावयन् , ॥
विप्रानवाचयन् योधाः, प्राकुर्वन् मङ्गलानि च. ॥१॥ आशासतेत्यादि-ततः प्रतिज्ञानन्तरं योधाः इन्द्रजित्सम्बन्धिन इत्यर्थात् उपद्रवपरिहारार्थ शान्तिमाशासत अभीष्टवन्तः । '१०९२ । आङः शासु इच्छायाम्' इत्यनुदात्तेत् । '२२५८ । आत्मनेपदेष्वनतः ।७।१।५।' इत्यदादेशः । शान्ति च दर्शयन्नाह-अस्नुः नाताः । ११२६। ष्णा शौचे'। आत इत्यधिकृत्य । '२४६३। लङः शाकटायनस्यैव ।३।११११॥' इति झेर्नुस् । '२२१४। उस्यपदान्तात् ।६।१।९६।' इति पररूपम् । अग्नीनहावयन् अग्निकर्म कारितवन्तः । विप्रानवाचयन् स्वस्तिवाचनं कारितवन्तः । मङ्गलानि मङ्गल. युक्तानि कर्माणि कृतवन्तः ॥ १३४८-अपूजयन् कुल-ज्येष्ठानुपागृहन्त बालकान्. ॥
स्त्रीः समावंर्धयन् साऽस्राः, कार्याणि प्रादिशंस् तथा.२ अपूजयन्नित्यादि-कुलज्येष्ठान् वृद्धानपूजयन् पूजितवन्तः पादपतना. दिना । बालकानुपागूहन्त आश्लिष्टवन्तः । गतानां किं भविष्यतीति सास्राः स्त्रीः योषितः । '३०२। वा ऽम्-शसोः ।६।४।८०।' इतीयङभावपक्षे रूपम् । समावर्धयन् ताम्बूलादिना संवर्धितवन्तः । 'प्रातिपदिकाद्धात्वर्थ' इति णिच् । तथा कार्याणि गृहकार्याणि प्रादिशन् निर्दिष्टवन्तः । 'इदमिदं कार्यम्' इति ॥ १३४९-आच्छादयन् , व्यलिम्पंश् च,
प्राश्नन्नथ सुराऽऽमिषम् , ॥ प्रापिबन् मधु-माध्वीक
भक्ष्यांश् चा ऽऽदन् यथेप्सितान् ॥ ३ ॥ आच्छादयन्नित्यादि-आच्छादयन् वस्त्राणि पिनद्धवन्तः । १८३४॥ छद संवरणे' चुरादिः । व्यलिम्पंश्च समालितवन्तः । १७२७। लिप उपदेहे' । '२५४२। शे मुचादीनाम् ७।११५९।' इति नुम् । १४०। न श्छव्यप्रशान् ।।३।७।' इति रुत्वम् । पूर्वस्थानुनासिकः । अथानन्तरं सुरामिषं प्राश्नन् अभ्यवहृतवन्तः। मधु माध्वीकं मध्वासवं प्रापिबन् सुष्टु पीतवन्तः । भक्ष्यांश्च खण्डपायसादीन् यथेप्सितानादन् भक्षितवन्तः । अडित्यनुवृत्तौ २४२६। अदः सर्वेषाम् । ७।२।१००।' इत्यडागमः ॥ १३५०-न्यश्यन् शस्त्राण्यभीष्टानि, समनाश् च वर्मभिः, ॥
अध्यासत सु-यागानि, द्विषद्भ्यश् चा ऽशपंस् तथा. ४ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४१३ न्यश्यन्नित्यादि-अभीष्टानि यथानुभावितानि शस्त्राणि न्यश्यन् तेजितवन्तः । १२२०। शो तनूकरणे' '२५१०। ओतः श्यनि ।७।३।७१।' इत्योका. रलोपः । वर्मभिश्च कवचैः समनह्यन् संनद्धाः । शरीराण्यावृतवन्त इत्यर्थः । सुयानानि शोभनयानानि अध्यासत आरूढाः । ५४२। अधिशीङ्-।१।४।४६।' इति कर्मसंज्ञा । तथा द्विषयो ऽशपन् आक्रुष्टवन्तः 'पापाः क्व यास्यथ' इति । ५७२ । श्लाघ-हुङ्-११४३४।' इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञा ॥ १३५१-अपूजयंश् चतुर्-वक्रं, विप्रानार्चस्तथाऽस्तुवन् ,॥
समालिपत शक्राऽरिर् यानं चाऽभ्यलषद् वरम्.॥५॥ अपूजयन्नित्यादि-चतुर्वकं ब्रह्माणमपूजयन् अर्चितवन्तः । विप्रानार्चन् दाननमस्कारादिना पूजितवन्तः । तथा अस्तुवन् परस्परं स्तुतवन्तः । शकारिश्च इन्द्रजित् समालिपत समालिप्तवान् । यानंवरमुत्कृष्टमभ्यलषत् अभीष्टवान् '२३२१॥ वा भ्राश-३३१७०।' इत्यादिना श्यनो विकल्पितत्वात् पक्षे शप् ॥ १३५२-आमुञ्चद् वर्म रत्नाऽऽध्यमबध्नात् खड्गमुज्वलम् , ॥
अध्यास्त स्यन्दनं घोरं, प्रावर्तत ततः पुरः ॥६॥ आमुञ्चदित्यादि-रत्नाढ्यं रत्नप्रत्युतं वर्म कवचमामुञ्चत् शरीर आमुक्त वान् । पिनद्धवानित्यर्थः । खङ्गं चोज्वलमबध्नात् कक्षापार्धाश्रितं कृतवान् । घोरं भीषणं स्वन्दनमध्यास्त आरूढः । ततो ऽनन्तरं पुरः पुरतः प्रावर्तत प्रवृत्तः ॥ १३५३-आनन् भेरीर महा-स्वानाः,
कम्बूंश् चा ऽप्यधमन् शुभान् , ॥ अताडयन् मृदङ्गांश् च,
पेराश् चा ऽपूरयन् कलाः ॥ ७ ॥ आनन्नित्यादि-तस्मात् प्रवृत्ताः महास्वानाः महानादाः । '३२३९। खनहसोवा ।३।३।६२।' इत्यप् । भेरीः आनन् ताडितवन्तः । वादका इत्यर्थात् । शुभान् सुस्वरान् कम्बून् शङ्खानधमन् शब्दितवन्तः । '२३६०। पा-म्रा७३७' इत्यादिना धमादेशः । मृदङ्गांश्चाताडयन् भाहतवन्तः । '१६९३। तड आघाते' इति चुरादिः ॥ १३५४-अस्तुवन् बन्दिनः, शब्दानन्योन्यं चौदभावयन्,॥
अनदन सिंहनादांश् च, प्राद्रेकत हय-द्विपम्. ॥८॥ • अस्तुवन्नित्यादि-बन्दिनः स्तुतिपाठका अस्तुवन् 'जय जीव' इत्यादिना स्तुतिं कृतवन्तः । भन्योन्यं अन्यस्य भन्यस्य च शब्दान् सांसामिकनामानि उदभावयन् उद्घाटितवन्तः सैनिका इत्यर्थात् । सिंहनादांश्वानदन् शब्दितवन्तः । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, हयद्विपं पशुद्वन्द्वस्य विभाषैकवद्भावः । प्रादेकत शब्दितवन्तः । ८॥ द्रेक शब्दोत्साहे' इत्यनुदात्तेत् ॥
१३५५-अ-निमित्तान्यथा ऽपश्यन्नस्फुटद् रवि-मण्डलम् , ॥
औक्षन् शोणितमम्भोदा, वायवोऽवान सु-दुःसहाः॥ अनिमित्तानीत्यादि-अनिमित्तानि कुत्सितनिमित्तानि । नत्र कुत्सा. याम् । गच्छन्तो ऽपश्यन् दृष्टवन्तः । तानि दर्शयति-रविमण्डलमस्फुटत् स्फुटितम् , अम्भोदाः शोणितमोक्षन् वृष्टाः । '७०५। उक्ष सेचने । वायवः सुदुःसहाः प्रचण्डा अवान् वान्ति स्म । शाकटायनमतादन उसादेशः ॥ १३५६-आर्छन् वामं मृगाः कृष्णाः ,
शस्त्राणां व्यस्मरन् भटाः ॥ रक्तं न्यष्ठीवदक्लाम्य
दखिद्यद् वाजि-कुञ्जरम्. ॥१०॥ आच्छनित्यादि-निर्गच्छतां वामपार्श्व कृष्णमृगा आर्छन् गताः । अतः '२६६०। पा-घ्रा-७॥३७८।' इति ऋछादेशः । १३८०। ऋच्छ गतौ' इत्यस्य चा रूपम् । भटाश्च शस्त्राणां व्यस्मरन् विस्मृतवन्तः '६१३॥ अधीगर्थ१२।३।५२।' इति कर्मणि षष्ठी । वाजिकुञ्जरमखिन्नमश्रान्तमपि रक्तं न्यष्ठीवत् । '६०॥ ष्टित्रु निरसने' इति भौवादिकस्य ग्रहणम् (२३२०॥ टिवु-लम-चमां शिति ।।३।७५।' इति दीर्घः । अक्लाम्यत् क्लान्तं च ॥ १३५७-न तानगणयन् सर्वानास्कन्दंश् च रिपून , द्विषः॥ ___अच्छिन्दन्नसिभिस् तीक्ष्णैरभिन्दस् तोमरैस् तथा ११
न तानित्यादि-तान् सर्वानशुभान्नागणयन् नादृतवन्तः किमेतैरिति । अपि तु रिपूनास्कन्दन् अभिगतवन्तः । द्विषो राक्षसांस्तीक्ष्णैरसिभिररीनच्छिन्दन् छिन्नवन्तः । तथा तोमरैस्तीक्ष्णैरभिन्दन् विदारितवन्तः ॥ १३५८-न्यकृन्तंश् चक्र-धाराभिरतुदन शक्तिभिर् दृढम् , ।।
भल्लैर विध्यन्नग्राऽौरतुंहस् तोमरैरलम्. ॥ १२ ॥ न्यकृन्तन्नित्यादि-चक्रधाराभिः न्यकृन्तन् छिन्नवन्तः । मुचादित्वानुम् । शक्तिभिश्च दृढमत्यर्थमतुदन व्यथितवन्तः। भल्लैरविध्यन् ताडितवन्तः । २४१२। अहि-ज्या-६११६' इति सम्प्रसारणम् । उग्रागैस्तीक्ष्णाप्रैस्तोमरैरलं पर्याप्तमतूंहन हतवन्तः। १५४९। तृह हिंसायाम् ।' रुधादित्वात् श्नम् । भल्लोपानुस्वारौ ॥ १३५९-आस्यन् प्लवङ्गमा वृक्षानधुन्वन् भू-धरैर् भृशम् , ॥
__ अहिंसन् मुष्टिभिः क्रोधाददशन् दशनैरपि. ॥१३॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४१५
आस्यन्नित्यादि-प्लवङ्गमा अपि वृक्षानास्यन् क्षिप्तवन्तः । १२०५। असु क्षेपणे' । तथा भूधरैः पर्वतैरधुन्वन् हतवन्तः । 'अधूर्वन्' इति पाठान्तरम् । तत्र '२२६५। उपधायां च ।।२।२८।' इति दीर्घः । क्रोधान्मुष्टिभिरहिंसन् ताडितवन्तः । दशनैर्दन्तैरदशन् खादितवन्तः । '२३९६। दंश-सञ्ज-स्वा शपि ।६।४।२५।' इत्यनुनासिकलोपः ॥ १३६०-प्रादुन्वन् जानुभिस् तूर्णमैतुदंस् तल-कूपरैः, ॥
प्राहिण्वन्नरि-मुक्तानि शस्त्राणि विविधानि च. ॥१४॥ प्रादुन्वनित्यादि-जानुभिस्तूर्णं प्रादुन्वन् पीडितवन्तः १३३६। टुदु उपतापे ।' स्वादिः । तलकूपरैः हस्ततलैः प्रकोष्ठैश्वातुदन् व्यथितवन्तः । अरिभिर्मुक्तानि विविधानि यानि शस्त्राणि तानि प्राहिण्वन् प्रहितवन्तः ॥ १३६१-अतृणेट् शक्र-जिच् छत्रूनभ्राम्यच् च समन्ततः, ॥
अध्वनच च महा-घोरं, न च कंचन नाऽदनोत. १५ अतृणेडित्यादि-ततः शक्रजिदिन्द्र जित् शत्रूनतृणेद हिंसितवान् । तृहेः भम् । तस्यं '२५४५। तृण ह इम् ।७।३।९।' हलङ्यादिलोपः । हकारस्य ढत्वजश्त्वचत्वानि । समन्ततश्चाभ्राम्यत् भ्रान्तवान् । महाघोरं च भीषणं स्वनं अवनत् नादितवान् । न च कंचन नादुनोत् कंचिदपि न नोपतापितवान् अपि तु सर्वानपि पीडितवानित्यर्थः ॥ १३६२-नाऽजानन् सन्दधानं तं, धनुर् नैक्षन्त बिभ्रतम् ॥
नैनचेतन्नस्यन्तं, हतास् तेना ऽविदुर् द्विषः ॥१६॥ नाजानन्नित्यादि-धनुषि शरं सन्दधानमारोपयन्तमिन्द्रजितं नाजानन् न ज्ञातवन्तः । धनुर्बिभ्रतं नैक्षन्त धनुर्धारयन्तं न दृष्टवन्तः । इषून शरानस्यन्तं क्षिप्यन्तं नाचेतन् हस्तलाघवात् न ज्ञातवन्तः । ३९। चिती संज्ञाने' । १३४॥ ङमो हस्वात्-1८।३।३२।' इति डमुट । तेन हताः सन्तो द्विषः अविदुः ज्ञातवन्तः पूर्वोक्तम् । '२२२६। सिजभ्यस्त-विदिभ्यश्च ।३।४।१०९।' इति झेर्जुस् ॥ १३६३-अशृण्वन्नन्यतः शब्दं, प्रपलायन्त चा ऽन्यतः, ॥
आक्रन्दमन्यतोऽकुर्वस् तेनाऽहन्यन्त चाऽन्यतः. १७ अशृण्वन्नित्यादि-अन्यतः अन्यस्मिन् प्रदेशे केचिद् द्विषः शब्दमण्वन् । '२३८६। श्रुवः शृन्च ।३।११७४।' इति शृभावः श्रुप्रत्ययश्च । अन्यत्र स्थिताः प्रपलायन्त पलायिताः । अन्यतो ऽन्यत्र प्रदेशे स्थिताः आक्रन्दं अकु. र्वन रोदनं कृतवन्तः । अन्यतो ऽन्यत्र तेनेन्द्रजिता अहन्यन्त व्यापादिताः । कर्मणि लङ् । सर्वत्राद्यादित्वात्तसिः ॥ १३६४-पालोठन्त, व्यभिद्यन्त, परितो रक्तमस्रवन, ॥
पर्यश्राम्यन्नतृप्यंश् च क्षतास् तेना ऽमियन्त च. १८ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
प्रालोठन्तेत्यादि-तेन क्षताः केचिद्भूमौ प्रालोठन्त । '७४९ लुठ लोठने ।' भुवीतस्ततो व्यभिद्यन्त व्यनीयन्त हताः सन्त इतस्ततो नीताः । कर्मणि लङ् । परितः समन्ताद्रक्तमस्रवन् मुक्तवन्तः । पर्यश्राम्यन् खिन्नाः अतृ. प्यन् पिपासिताः । दिवादित्वात् श्यन् । केचिदम्रियन्त । '२५३८ । म्रियते . ङ्-लिङोश्च ।।३।६।' इति त ङ्॥ १३६५-सौमित्रिराकुलस् तस्मिन् ब्रह्माऽस्त्रं सर्व-रक्षसाम् ॥
निधनाया ऽऽजुहूषत् तं व्यष्टभ्नाद् रघु-नन्दनः. १९ सौमित्रिरित्यादि-तस्मिन् इन्द्रजिति तथाभूते सति सौमित्रिराकुलो व्यस्तचित्तः सर्वरक्षसां निधनाय ब्रह्मास्त्रमाजुहूषत् आह्वातुमैच्छत् । '२४२७॥ अभ्यस्तस्य च ॥११॥३३॥' इति अभ्यस्ताकारस्य ह्वयतेः प्रागेव द्विर्वचनात् सम्प्रसारणम् । तं च सौमित्रिं रघुनन्दनो रामः व्यष्टनात् निवारितवान् 'मा भूद्विभीषणस्यापि नाशः' इति । २५५५। स्तम्भु-स्तम्भु-३।११८२।' इत्यादिना भाप्रत्ययः । '२२७२। स्तम्भेः ।।३।६७।' इति मूर्धन्यः ॥ १३६६-ततो माया-मयीं सीतां घ्नन् खड्नेन वियद्-गतः ॥
अदृश्यतेन्द्रजिद् , वाक्यमंवदत्तं मरुत्-सुतः॥२०॥ तत इत्यादि-ततोऽनन्तरं इन्द्रजित् वियद्गतः आकाशगतः सीता मायामयीं मायानिर्मितां खङ्गेन मन् व्यापादयन्नदृश्यत दृष्टः । कर्मणि लङ् । तथाभूतं राक्षसं मल्सुतो हनूमान् वाक्यमवदत् भाषितवान् ॥ १३६७-'मा ऽपरानोदियं किंचिदभ्रश्यत् पत्युरन्तिकात् , ॥
सीतां राक्षस! मा स्मैनां निगृह्णाः पाप! दुःखिताम्'२१ मापराधोदित्यादि-हे पाप ! राक्षस । सीता पत्युरन्तिकादम्रश्यत् अपगता । इयं भवतो नापराभोत् नापराद्धा । '१३५३। राध साध संसिद्धौ ।' इति स्वादौ । तस्मादेनां दुःखितां मा स निगृह्णाः मा वधीः । '२२४० । सोत्तरे लङ् च ।३।३।१७६।' इति वर्तमाने लङ् ॥ १३६८-'पीडा-करम-मित्राणां कर्तव्यमिति शक्रजित् ॥ ____ अब्रवीत् , खड्ग-कृष्टश् च तस्या मूर्धानमच्छिनत्.२२
पीडाकरमित्यादि-इयमपराद्धा भवतु न वा सर्वथा यदमित्राणां पीडाकरं तदवश्यं कर्तव्यमिति शक्रजिदब्रवीत् उक्तवान् । खड्कृष्टश्च कृष्टः खड्गो येन । 'प्रहरणार्थेभ्यः परे निष्ठासप्तम्यौ भवतः' । तस्या मूर्धानमच्छिनत् छिन्नवान् । तिपो हलङयादिलोपः । दकारस्य चर्वम् ॥ १३६९-यत्-कृते ऽरीन व्यगृह्णीम, समुद्रमतराम च, ॥
__ सा हते'ति वदन् राममुपातिष्ठन् मरुत्-सुतः ॥२३॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४१७ यत्कृत इत्यादि-यस्याः कृते यन्निमित्तं [ भरीन् ] परान् अशोकवनिका. स्थितान् व्यगृह्णीम विगृहीतवन्तः । '२२२० । नित्यं डितः ।३।४।९९।' इति लङि उत्तमस्य लोपः । समुद्रं चातराम तीर्णवन्तः । २१७०। अतो दी? यनि 1७।३।१०१।' इति दीर्घः । सा सीता हतेति वदन्मरुत्सुतः राममुपातिष्ठत् ढौकितवान् । अत्र यमुना गङ्गामुपतिष्ठत इत्येवं सङ्गतकरणम् । उपश्लेषो नास्तीति ‘उपाद्देवपूजा-' इत्यादिना तङ् न भवति ॥ १३७०-ततः प्रामुह्यतां वीरौ राघवावरुतां तथा, ॥
उष्णं च प्राणतां दीर्घमुच्चैर् व्याक्रोशतां तथा.॥२४॥ तत इत्यादि-ततो हनूमद्वचनानन्तरं राघवौ वीरौ प्रामुहतां मोहं गतौ तथा ऽरुतां क्रन्दितवन्तौ । ११०७। रु शब्दे'। '२४४३। उतो वृद्धिः-७।३।०९।' न भवति तत्रापि 'सार्वधातुके' इत्यनुवर्तते । तथा दीर्घमुष्णं च प्राणितां निश्वसितवन्तौ । ११४४। अन प्राणने' । '२४७४। 'रुदादिभ्यः सार्वधातुके । ७।२।७६।' इतीद । तथा उच्चैराक्रोशतां 'हा सीते' इति आइतवन्तौ ॥ १३७१-तावभाषत पौलस्त्यो 'मा स्म प्ररुदितं युवाम्, ॥
ध्रुवं स मोहयित्वाऽस्मान् पापोऽगच्छनिकुम्भिलाम्.॥ तावित्यादि-पौलस्त्यो विभीषण आगत्य तौ तथाभूतावभाषत उक्तवान् । युवां मा म प्ररुदितं मारोदिष्टम् । '२२२०। सोत्तरे लङ् च ।३।२।१७६।' इाते लङ् । यतो ध्रुवमवश्यं स इन्द्रजित् पापः अस्मान् मोहयित्वा मायया विमोह्य । मुहेरकर्मकत्वाद् '५४०। गति-बुद्धि-1१।४।५२।' इत्यादिना कर्मसंज्ञा। निकुम्भिलामग्निगृहमगच्छत् गतवान् । तत्र भूतानद्यतन एव लङ् ॥ १३७२-मा स्म तिष्ठत, तत्र-स्थो वध्यो ऽसाव-हुताऽनलः,॥ ____ अस्त्रे ब्रह्म-शिरस्युगे स्यन्दने चा ऽनुपार्जिते. ॥२६॥
मा स्मेत्यादि-मा स तिष्ठत मा विलम्बध्वं, गच्छत । २२२०। सोत्तरे लङ् च ।४।३।१७६।' यतस्तत्रस्थो निकुम्भिलास्थो ऽसावहुतानलः अकृताग्निकार्यों वध्यः शक्यो हन्तुम् । '२८२३। शकि लिङ् च ।३।३।१७२।' इति चकारात् '३३१२। कृत्याश्च ।३।३।१७१।' इति वचनात् लङ् । 'कृत्याश्च' इति वचनात् 'हनो वधश्च' इति उपसंख्यानाद्यत् 'कथमहुतानलो वध्य' इति चेत् अस्त्रे ब्रह्मशिरसि ब्रह्मशिरोनाम्नि उने दुष्प्रयोगे स्यन्दने च अनुपार्जितेप्राले सति ॥
कथमुभयं तेनोपाज्यंत इत्याह१३७३-ब्रह्मा ऽदधाद् वधं तस्य तस्मिन् कर्मण्यसंस्थिते' ।
प्रायच्छदाज्ञां सौमित्रे यूथपानां च राघवः ॥२७॥ ब्रह्मेत्यादि-यतस्तस्यां निकुम्भिलायां कर्मण्यसंस्थिते असमाते ब्रह्मा वधं तस्यादधात् धारितवान् । उक्तवानित्यर्थः । श्लौ द्विर्षचनम् । एवं विभीषणवचः Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, श्रुत्वा राघवः सौमित्रेयूंथपानां च गन्तुमाज्ञां प्रायच्छत् दत्तवान् । '९९६ । दाण दाने' । '२३६०। पा-घ्रा ।।३।७४।' इत्यादिना यच्छादेशः ॥ १३७४-तां प्रत्यैच्छन् सु-संप्रीतास् ततस् ते स-विभीषणाः, ॥
निकुम्भिलां समभ्यायन, न्यरुध्यन्त च राक्षसैः २८ तामित्यादि-ततस्ते सविभीषणाः सुसंप्रीतास्तामाज्ञां प्रत्यैच्छन् प्रतीष्टवन्तः प्रतिगृहीतवन्तः । १४४०। इषु इच्छायाम्' । २४००। इषु-गमि-यमां छः ।७।३।७७।' ते च निकुम्भिलां समभ्यायन् सममिगताः। '५०८। अय गतौ ।' तत्र च ये दिक्पालाः राक्षसाः तैन्यरुध्यन्त रुद्धाः प्रवेष्टुं पन्थानं न लब्धवन्तः । कर्मणि लङ् ॥ १३७५-दिक्-पालैः कदनं तत्र सेने प्राकुरुतां महत् , ॥
ऐतां रक्षांसि निर्जित्य द्रुतं पौलस्त्य-लक्ष्मणौ, ॥२९॥ दिक्पालैरित्यादि-तत्र निकुम्भिलोद्देशे उभे अपि सेने महत्कदनं विनाशनं युद्धं प्राकुरुतां कृतवन्तौ । तानि रक्षासि निर्जित्य पौलस्त्यलक्ष्मणौ द्रुतमैतां गतवन्तौ । '१११८। इण् गतौ ।' भाद वृद्धिः ॥ १३७६-तत्रैन्द्रजितमैक्षेतां कृत-धिष्ण्यं समाहितम्. ॥
___ सो ऽजुहोत् कृष्णवमानमामनन् मन्त्रमुत्तमम्. ३० तत्रेत्यादि-तत्र निकुम्भिलायां तावक्षेतां दृष्टवन्तौ । इन्द्रजितं कृतधिष्ण्यं कृताभ्यगारम् । समाहितं एकाग्रमानसम् । स इन्द्रजित् कृष्णवनिमजुहोत् हुतवान् । मन्त्रमुत्तममामनन् आवर्तयन् । '९९५। ना अभ्यासे ।' शतरि '२३६९। पा-घ्रा-७३।७४।' इत्यादिना मनादेशः ॥ १३७७-अध्यायच् छऋजिद् ब्रह्म, समाधेरैचलन् न च. ॥
तमाह्वयत सौमित्रिरंगजेच च भयंकरम्. ॥ ३१॥ अध्यायदित्यादि-शकजिदिन्द्रजित्परं ब्रह्माध्यायत् चिन्तितवान् । ९७४। ध्यै चिन्तायाम्' आत्वं शिति । न च समाधेश्चित्तवृत्तिनिरोधादचलत् चलितवान् । तं तथाभूतमिन्द्रजितं सौमित्रियुद्धायाह्वयत आहूतवान् । भयंकर चागर्जत् शब्दितवान् ॥ १३७८-अकुप्यदिन्द्रजित् तत्र, पितृव्यं चाऽगदद् वचः॥
'त्वमत्रा जायथा, देह इहा ऽपुष्यत् सुराऽमिषैः,३२ अकुप्यदित्यादि-तत्र तस्मिन्नाह्वाने कृतवति गर्जिते च सति अकुप्यत् क्रुद्धः १३१२। कुप क्रोधे' देवादिकः। पितृव्यं च पितृभ्रातरं विभीषणम् । पितृशब्दाद् भ्रातरि व्यन्निपातितः । वचो वक्ष्यमाणमगदत् उक्तवान् । मन्त्रास्मिन्
राक्षसकुले त्वमजायथाः जातो ऽसि । '१२२४। जनी प्रादुर्भावे ।' देवादिको Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधों' नाम सप्तदशः सर्गः- ४१९ ऽनुदात्तेत् इह च देहः सुरामिषैरपुष्यद् वृद्धिं गतः। पुषिदेवादिकः । देहम. पुष्य इति पाठान्तरम् । तत्र देहं पोषितवानसि । अन्तर्भावितण्यर्थो द्रष्टव्यः ॥ १३७९-इहा ऽजीव, इहैव त्वं क्रूरमारभथाः कथम् ; ॥
नाऽपश्यः पाणिमा त्वं, बन्धु-त्वं नाऽप्यपैक्षथाः. ३३ इहेत्यादि-इहाजीवः जीवितो ऽसि कथमिहैव त्वं क्रूरं कर्म आरभथाः मारब्धवानसि । आई पाणिं च नापश्यस्त्वं न दृष्टवानसि । यावता कालेन भुक्त्वा पाणिः शुष्यति तावन्तमपि कालं नापेक्षितवानसीत्यर्थः । आस्तां तावदेतत् । बन्धुत्वमपि एकगोत्रत्वमपि नापैक्षथाः ॥ १३८०-अ-धर्मान् ना ऽत्रसः पाप!
लोक-वादान् न चा ऽबिभेः, ॥ धर्म-दूषण! नूनं त्वं
ना जाना, ना ऽशृणोरिदम् ॥ ३४ ॥ अधर्मादित्यादि-हे पाप ! अधर्मादपि नात्रसः न वस्तो ऽसि । ११९२। त्रसी उद्वेगे' । दिवादौ । २३२१॥ वा भ्राश-३।११७०।' इत्यादिना पक्षे शप् । लोकवादात् जनापवादात् न चाबिभेः न भीतो ऽसि । श्लौ द्विवचनम् । धातोगुणः । ५८८। भी-त्रार्थानाम्-१।४।२५।' इत्यपादानसंज्ञा । हे धर्मदूषण । धर्मस्य दूषण धर्मोच्छेदक । अतिविपरीते स्थितत्वात् । १२६१। दुष वैकृत्ये'। २६०४॥ दोषो णौ ।६।४।९०।' इत्युपधाया ऊत्वम् । दूषयतीति दूषणः । '२८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३॥' इति कर्तरि ल्युट । न तु नन्द्यादिपाटे युः। तत्र हि 'नन्दि वाशि-मदि-दूषि-साधि-पचि शोधि-रोचिभ्यो ण्यन्तेभ्यः पूजायाम्' इत्युक्तम् । न चात्र पूजा गम्यत इति । नूनं अवश्यं त्वं नाजानाः स्वयमिदं न ज्ञातवानसि । १६०४। ज्ञा आवबोधने ।' ज्यादावुदात्तेत् । २५११॥ ज्ञा-जनोर्जा १७३१७९' । इदमन्यतोऽपि नाशगोः द्विषन्यो न श्रुतवानसि । '२३८६। श्रुवः श च ।३।११७४।' ॥
किं तदित्याह१३७१-निराकृत्य यथा बन्धून् लघु-त्वं यात्य-संशयम्.' ।
पितृव्येण ततो वाक्यमभ्यधीयत शक्रजित् ॥३५॥ निराकृतेत्यादि-यथा बन्धून निराकृत्य परित्यज्य [लघुत्वम्] लघुतां यात्यसंशयमसन्देहम् । ततः पुत्रोक्तेरनन्तरं पितृव्येण विभीषणेन शक्रजिद्वाक्यमभ्यधीयत अभिहितः । कर्मणि लङ् । '२४६२। घु-मास्था-६।४।६६।' इतीत्वम् ॥ : १३८२-'मिथ्या मा स्म व्यतिक्रामो,
मच्छीलं मा न बुध्यथाः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२० भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः,
न
६' इत्यादिना मा मा म व्यतिक्रामः
सत्यं समभवं वंशे
पापानां रक्षसामहम्. ॥ ३६ ॥ मिथ्येत्यादि-मिथ्या मृषा मा म व्यतिक्रामः मा परिभूः । '२३२२ । क्रमः-७।३।७६।' इत्यादिना शिति दीर्घः । शीलं स्वभावः मा न बुध्यथाः मा न बुद्धास्त्वं अपि तु ज्ञातवानसि । '२२२०। मोत्तरे लङ् च ।३।३।१७६।। पापानां रक्षसां वंशे ऽहं सत्यं समभवं संभूत इति ॥ १३८३-न त्वजायत मे शीलं
तादृग् , यादृक् पितुस् तव.॥ क्षयाऽऽवहेषु दोषेषु
वार्यमाणो मया ऽरमत् ॥ ३७ ॥ नत्वित्यादि-यद्यप्यहं राक्षसकुले जातस्तथापि तव पितुर्यादृक् शीलं स्वभावस्तादृक् मे न त्वजायत नैवाभूत् यतो ऽसौ क्षयमावहन्तीति क्षयावहाः । पचाद्यच् । तेषु दोषेषु परस्त्रीहरणादिषु मया वार्यमाणोऽपि । दशग्रीव इति संबन्धः । अरमत् रतिं कृतवान् । '२७४९। व्याङ् परिभ्यो रमः ।१।३।८३।' इति परस्मैपदम् ॥ १३८४-दश-ग्रीवो ऽहमैतस्मादत्यजं, न तु विद्विषन्.॥
पर-स्वान्यर्जियन् , नारीरन्यदीयाः परामृशत्. ३८ दशाग्रीव इत्यादि-एतस्मात्कारणादहं रावणमत्यजं त्यक्तवानसि न पुनर्द्विषन् अमित्रीभवन् । '३१११। द्विषोऽमित्रे ।३।२।१३१॥' इति शतृ प्रत्ययः । तान् दोषानाह-परस्त्रानि परवित्तानि आर्जयन् अन्यैाहितवान् । '२३३॥३४॥ अर्ज सर्ज अर्जने' इति भ्वादौ हेतुमणिच् । १८५८। अर्ज प्रतियत्ने' इति चौरादिकस्य वा रूपम् । अन्यदीयाः नारीश्च परामृशत् स्पृष्टवान् । '१५१९। मृश आमर्शने' इति तुदादावनुदात्तेत् ॥ १३८५-व्यजिघृक्षत् सुरान् नित्यं, प्रामाद्यद् गुणिनां हिते,॥
___ आशङ्कत सुहृद्-बन्धून-वृद्धान् बहमन्यत. ॥३९॥ व्यजिघृक्षदित्यादि-सुरान् नित्यं व्यजिघृक्षत विग्रहीतुमैच्छत् । गुणिनां माल्यवत्प्रभृतीनां यदुक्तं हितं तस्मिन् विषये प्रामाद्यत् प्रमादं गतः । १२८४॥ मदी हर्षे' । '२५१९। शमामष्टानाम्-७।३।७४।' इति दीर्घः । सुहृदो बन्धुंश्च सुहृद्वन्धून् आशङ्कत विकल्पितवान् । अवृद्धान् अविदुषः प्रहस्तादीन् बह्नमन्यत श्वाधितवान् ॥ १३८६-दोषररमतैभिस् ते पिता ऽत्यज्यत यैर् मया.॥
ततो-रुष्यदनर्दच् च, द्वि-विंशतिभिरैव च ॥४०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधों' नाम सप्तदशः सर्गः- ४२१ दोषैरित्यादि-एमिर्दोषैस्तव पिता रावणः अरमत क्रीडितवान् । यदोषैमैया अत्यज्यत । कर्मणि लङ् । ततः पितुर्दोषप्रकाशनवचनादनन्तरम् । रावणिरिति वक्ष्यमाणेन संवन्धः।अरुष्यत् रुष्टः । 'रुष रुष्टौ' । अनर्दच विस्फूर्जितवांश्च ॥ १३८७-शरैरताडयद् बन्धु, पञ्च-विंशतिभिर नृपम् ॥
रावणिस् तस्य सौमित्रिरमश्नाच् चतुरो हयान्. ४१ शरैरित्यादि-बन्धुं विभीषणं द्विविंशतिभिरडातयत् । चत्वारिंशतेत्यर्थः । द्वे विंशती येषां शराणामिति बहुव्रीहिः । एवं च ८०८। यष्टनः संख्यायाम्।६।३।४७।' इस्यात्वं न । तथा पञ्चविंशतिभिः शरैर्नृपं लक्ष्मणं अताडयत् । शतेनेत्यर्थः । द्वौ च विंशतिश्च पञ्चविंशतिश्चेत्यस्मिन् व्याख्याने द्वाविंशत्या पञ्चविंशत्येति च प्राप्नोति । सौमित्रिस्तु तस्य रावणेश्चतुरो हयान् बाणैरमन्नात् । '९०५। मथे. विलोडने' इति त्यादौ ॥ १३८८-सारथिं चा ऽलुनाद् बाणैरभनक् स्यन्दनं तथा, ॥
सौमित्रिमकिरद् बाणैः परितो रावणिस् ततः. ४२ सारथिमित्यादि-तस्य रावणेः सारथिं चालुनात् छिन्नवान् । '२५५८॥ प्वादीनां हवः ।७।३।१०।। तथा स्यन्दनमभन भनवान् । '१५४७। भो आमर्दने' इति रुधादिः । ततोऽनन्तरं रावणिः सौमित्रिं परितः समन्तात् बाणैरकिरत् छादितवान् ॥ १३८९-तावस्फावयतां शक्ति, बाणांश् चाऽकिरतां मुहुः.॥
वारुणं लक्ष्मणोऽक्षिप्यदक्षिपद् रौद्रमिन्द्रजित्.४३ तावित्यादि-ताविन्द्र जिल्लक्ष्मणौ शक्तिं सामर्थ्यमस्फावयतां वर्धितवन्तौ । '२५९७। स्फायो वः ।७।३।४।' बाणांश्च मुहुरकिरतां विक्षिप्तवन्तौ । वारुणमस्त्रं लक्ष्मणोऽक्षिप्यत् । देवादिकस्य रूपम् । इन्द्रजिद्रौद्रं पाशुपतमक्षिपत् क्षिप्तवान् । तौदादिकस्य रूपम् ॥ १३९०-ते परस्परमासाद्य शस्त्रे नाशमंगच्छताम् , ॥
आसुरं राक्षसः शस्त्रं ततो घोर व्यस यत्,॥४४॥ ते परस्परमित्यादि-ते शस्त्रे परस्परमासाद्य प्राप्य नाशमगच्छतां नाशं गते । ततस्तन्नाशादनन्तरं राक्षसो रावणिः आसुरं असुरदैवतं शस्त्रं घोरं भीषणं व्यसर्जयत् क्षिप्तवान् ॥ १३९१-तस्मान् निरपतद् भूरि शिला-शूलेष्टि-मुद्गरम् ॥
माहेश्वरेण सौमित्रिरस्तनात् तत् सुदुर्जयम्॥४५॥ तस्मादित्यादि-तस्मादासुरादनात शिलालेष्टिमुद्रं निरपतत् । इष्टिः
भ० का० ३६ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२३ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, प्रहरणविशेषः । तच्चासुर सुदुर्जयं सौमित्रिः माहेश्वरेण अस्तनात् स्तम्भितवान् । '२५५५। स्तम्भु-३।११८२॥' इत्यादिना भा.चकारात् श्रुश्च ॥ १३९२-ततो रौद्र-समायुक्तं माहेन्द्र लक्ष्मणोऽस्मरत्, ॥
तेनाऽऽगम्यत घोरण, शिरश चा ऽहियत द्विषः४६ तत इत्यादि-ततोऽनन्तरं रौद्रसमायुकं रौद्रास्त्रेण सहितं माहेन्द्रमस्त्रं लक्ष्मणो ऽस्मरत् चिन्तितवान् । तेन सरणादेवागम्यत आगतम् । भावे लङ्। तस्य द्विषः शत्रोः शिरश्चाहियत छिन्नम् । कर्मणि लङ् ॥ १३९३-अतुष्यन्नमराः सर्वे, प्राहृष्यन् कपि-यूथपाः, ॥
पर्यध्वजत सौमित्रिं, मू_जिघ्रच् च राघवः ॥४७॥ अतुष्यन्नित्यादि-तस्मिन् मृते अमरा देवाः अतुष्यन् तुष्टाः । कपियू. थपाः प्राहृष्यन् प्रहृष्टाः । राघवश्व सौमित्रिं पर्यध्वजत भाश्लिष्टवान् । '२३९६॥ दंश-सञ्ज-६४१२५।' इत्यनुनासिकलोपः । '२२७६ । प्राक् सितादइव्यवायेऽपि 1८।३।६३।' इति वचनात् । '२२७५। परि नि-विभ्यः-८३७०।' इत्यादिना पत्वम् । मूर्यजिघ्रच आघ्रातवान् ॥ १३९४-अरोदीद् राक्षसाऽनीकमरोदन नृ-भुजां पतिः, ॥
मैथिल्यै चा ऽशपद्धन्तुं तां प्राक्रमत चाऽऽतुरः.४८ अरोदीदित्यादि-राक्षसानीकं राक्षससैन्यमरोदीत् रुदितम् । '२४७५॥ रुदश्च पञ्चभ्यः ।।३।९८ ।' इतीट । नृभुजां पतिः रावणः अरोदत् रुदितः । '२४७६। अड् गार्यगालवयोः ।।३।९९।' इत्यडागमः । मैथिल्यै चाशपत् भाक्रुष्टवान् । सर्वदोषस्य मूलमिति । ५७२। श्लाघ-हु-१॥३४॥' इत्यादिना कर्मणि सम्प्रदानसंज्ञा । तां च हन्तुं आतुरो मन्युक्षतः प्राक्रमत प्रारब्धवान् । '२७१५। प्रोपाभ्याम्-१॥३॥४२॥' इति तङ् ॥ १३९५–'अ-युक्तमिदमि' त्यन्ये तमाप्ताः प्रत्यवारयन्, ॥
न्यरुन्धंश् चाऽस्य पन्थानं बन्धुता शुचमारुणत्.४९ अयुक्तमित्यादि-अन्ये आताः राक्षसाः अयुक्तमेतदिति मन्यमानाः तं तथाविधं प्रत्यवारयन् भावार्य स्थिताः । १९५०। वृन भावरणे' चुरादिः । न्यरुन्धंश्च हस्तपादादिग्रहणेन रुद्धवन्तः । बन्धुता बन्धुसमूहः । अस्य शोकमारुणत अपनीतवती । हरड्यादि लोपः । धकारस्य जश्त्वम् ॥ १३९६-आस्फायता ऽस्य वीरत्वममर्षश् चा ऽप्यतायत ॥
रावणस्य ततः सैन्यं समस्तमयुयुत्सयत्. ॥५०॥ आस्फायतेत्यादि-अथ विरुद्धशोकस्य रावणस्य वीरत्वं शौर्य भास्फायत वृद्धिं गतम् । भमर्षश्च क्रोधः अतायत विस्तारं मतः । ततः स रावणः समवं सैन्यं अयुयुत्सयत् युयुत्समानं प्रयोजितवान् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४२३
१३९७-अग्नीनवरिवस्यंश् च ते, ऽनमस्यश् च शङ्करम् , n
द्विजानप्रीणयन् शान्त्यै यातुधाना भवद्-भियः.५१ अग्नीनित्यादि-ते यातुधानाः भवद्भियः उत्पद्यमानभीतयः । अग्नीनव. रिवस्थन् परिचारितवन्तः । २६७५ । नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् ।३।१।१९।' इति वरिवसः परिचर्यायामिति क्यच् । तदन्तालङ् । शङ्करं च महादेवं अनमस्यन् पूजितवन्तः । अत्र नमसः पूजायां क्यच् । द्विजांश्च शान्त्यै शान्त्यर्थमप्रीणयन् प्रीणितवन्तः । 'धूञ्-पीजोर्नुग्वक्तव्यः' । १३९८-परितः पर्यवाद् वायुराज्य-गन्धिर मनो-रमः,॥
___ अश्रूयत स-पुण्याहः स्वस्ति-घोषः समुच्चरन्.॥५२॥ परित इत्यादि-अग्निसन्तर्पणादाज्यगन्धिः आज्यस्य गन्धो यस्मिन्वायौ स वायुमनोरमः परितः सर्ववेश्मसु पर्यवात् वाति स । स्वस्तिघोषश्च सपुण्यहः पुण्याहशब्देन सह समुच्चरमश्रूयत श्रूयते स । कर्मणि लङ् ॥ १३९९-योद्धारो ऽबिभरुः शान्त्यै साऽक्षतं वारि मूर्धभिः,॥
रत्नानि चाऽददुर् गाश् च, समवाञ्छन्नथाऽऽशिषः. योद्धार इत्यादि- योद्धारः शान्त्यै शान्त्यर्थं साक्षतं अक्षततण्डुलैर्युक्त सलाजं च वारि जलं मूर्धमिरबिभरुः दधति स्म । '२२२६। सिजभ्यस्त।३।१०९।' इति झेर्नुस् । '२४९६। भृक्षामित् ।७।४।७६।' इतीत्वम् । रत्नानि गाश्वाददुः दत्तवन्तः । आशिषश्च तेभ्यः समवान्छन् कातिवन्तः । २१७॥ वाछि इच्छायाम् ॥ १४००-अदिहश् चन्दनैः शुभैर्, विचित्रं समवस्त्रयन्, ॥
अधारयन् सजः कान्ता, वर्म चाऽन्ये ऽदधुर् द्रुतम्. अदिहनित्यादि-शुभैः शुक्लवर्णैश्चन्दनैः अदिहन् गात्राणि लिसवन्तः । १०४॥ दिह उपचये' । विचित्रं शोभनं समवस्त्रयन् आच्छादितवन्तः । २६७७। मुण्ड-मिश्र-३।१।१।' इत्यादिना वस्त्रारसमाच्छादने णिच् । कान्ताः शुभ्राः सजः अधारयन् धारितवन्तः । '९६६। इन धारणे'। भण्यन्तस्य प्रयोग एव नास्ति । अन्ये च वर्माणि कवचानि द्रुतमदधुः धारितवन्तः ॥ १४०१-समक्ष्णुवत शस्त्राणि, प्रामृजन खड्ग-संहतीः ॥
गजाऽऽदीनि समारोहन ,प्रातिष्ठन्ता ऽऽथ सत्वराः. समश्णुवतेत्यादि-शस्त्राणि समक्ष्णुवत । १११०। क्ष्णु तेजने' । २७३६॥ समः क्ष्णुवः ।।३।६५।' इति तङ् । खड्गसंहतीः प्रामृजन् शोधितवन्तः । मृजेरजादौ विभाषा वृद्धिः । गजादीनि यानानि समारोहन भारूढाः । गजा. दिष्विति पाठान्तरम् । तत्राधिकरणत्वं विवक्षितम् । अथानन्तरमारूढाः सस्वराः प्रातिष्ठन्त प्रस्थिताः । '२६८९। समव-प्र-विभ्यः स्थः ।।३।२२।' इति तङ् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४ भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, १४०२ - अपूरयन् नभः शब्दो बल-संवर्त - संभवः ॥
अपूर्यन्त च दिग् - भागास तुमुलैस तूर्य - निस्वनैः. ५६ अपूरयदित्यादि - बलानां संवर्त एकीभावः तस्मात्संभवो यस्य स शब्दः नभ आकाशमपूरयत् पूरितवान् । तुमुलैस्तूर्यनिस्वनैः महद्भिर्घोषैर्दिग्भागा अपूर्यन्त पूर्णाः । कर्मणि लङ्
१४०३ - आसीद् द्वारेषु संघट्टो रथाऽश्व-द्विपरक्षसाम् ॥ सुमहान - निमित्तैश् च समभूयत भीषणैः ॥ ५७ ॥
आसीदित्यादि - रथादीनां निर्गच्छतां लङ्काद्वारेषु संघट्टः सुमहानासीत । जनभूयस्तया संघर्षो ऽभूत् । ' २३२५ | अस्तिसिचोऽपृक्ते | ७ | ३ | १६ | ' इतीट् । अनिमित्तैः भीषणैर्भयंकरैर्महद्भिः समभूयत क्षयकरैर्निमित्तैर्भूतम् । भावे लङ् ॥ १४०४ - कपयो ऽविभयुस् तस्मिन्न॑भञ्ज॑श् च महा- द्रुमान् ॥ प्रोदखायन् गिरींस् तूर्णम॑गृह्णश् च महा- शिलाः.५८
कपय इत्यादि - तस्मिन्निर्गते कपयो ऽविभयुः भीतवन्तः । महाद्रुमांश्च योद्धुमभञ्जन् भग्नवन्तः । गिरीन् प्रोदखायन् उत्खातवन्तः । '९७८ । खै खदने' शिति भत्वं न भवति । महाशिला अगृह्णन् गृहीतवन्तः ॥
१४०५- ततः समभवद् युद्धं प्राहरन् कपि-राक्षसाः, ॥ अन्योन्येना ऽभ्यभूयन्त, विमर्दमसहन्त च ॥ ५९ ॥
तत इत्यादि - ततो ऽनन्तरं युद्धं समभवत् प्रवृत्तम् । कपिराक्षसाः प्राहरन् प्रहृतवन्तः । अन्योन्येनाभ्यभूयन्त कपयो राक्षसैः राक्षसाश्च कपिभिरिति । कर्मणि लङ् । विमर्दमसहन्त च सोढवन्तः ॥
"
१४०६ - प्रावर्धत रजो भौमं तद् व्याश्रुत दिशो दश ॥ पराssत्मीय - विवेकं च प्रामुष्णात् कपि- रक्षसाम्. ॥
I
प्रावर्धतेत्यादि - बलद्वयप्रक्षोभात् भौमं रजः प्रावर्धत प्रवृद्धम् । तद्वजो दश दिशो व्याञ्जत व्यामोत् । अयं परो ऽयं चात्मीय इति यो विवेकस्तं च प्रामुष्णात् अपनीतवत् । ' १६२९| मुष स्तेये' ऋयादिः ॥ १४०७ - ततो ऽद्विषुर् निरालोके
●
स्वेभ्यो ऽन्येभ्यश् च राक्षसाः ॥ अद्विषन् वानराश् चैव वानरेभ्यो ऽपि निर्दयाः ॥ ६१ ॥
तत इत्यादि - ततो ऽनन्तरं निरालोके समरे राक्षसाः स्वेभ्यो ऽन्येभ्यश्वाद्विषुः क्रुध्यन्ति स्म । वानरा अपि वानरेभ्यो ऽद्विषन् निर्देयाः सन्तः । अपि
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४२५ शब्दात् राक्षसेभ्योऽपि । २४३५। द्विषश्च ।३।४।११२।' इत्यनेन शाकटाय. नमते झेर्जुस् । अन्येषामद्विषन् । ५७५। क्रुध-द्रुह-1१॥४॥३७॥' इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञा ॥ १४०८-अधुरस् ते महा-घोरमच्योतन्नथ शोणितम् , ॥
__ समपद्यत रतन समन्तात् तेन कदमः ॥ ६२॥ अधुरन्नित्यादि-अथानन्तरं ते हताः अधुरन् घोरं रौद्रं शब्दितवन्तः। १४३३ । घुर भीमार्थशब्दयोः' । शोणितं चाश्योतत् क्षरति स्म । तेन च रक्तस्रुतेन समन्तात्सर्वतः कर्दमः समपद्यत संपन्नः । कर्मणि लङ् ॥ १४०९-गम्भीराः प्रावहन् नद्यः, समजायन्त च ह्रदाः, ॥
वृद्धं च तद् रजो ऽशाम्यत् , समवेद्यन्त च द्विषः॥ गम्भीरा इत्यादि-तेन रक्तेन वर्धिष्णुना गम्भीरा अगाधाः नद्यः प्रावहन् प्रवृत्ताः । इदास्तडागाः समजायन्त संजाताः । तच्च रजः प्रवृद्धमशाम्यत् शान्तम् । उद्गमाभावात् । उत्पन्नस्य च पतनात् रजःशमनात् । द्विषश्च समवेद्यन्त संवेद्यन्ते स्म । १८४१ । विद चेतनाख्याननिवासेषु' इति चौरादिकः। कर्मणि लङ् ॥ १४१०-ततो ऽचित्रीयता ऽस्त्रौधैर्
धनुश् चा ऽधूनयन् महत् ॥ रामः, समीहितं तस्य
नाऽचेतन् स्वे न चा ऽपरे. ॥ ६४ ॥ तत इत्यादि-ततो ऽनन्तरं रामः शस्त्रौघैरचित्रीयत आश्चर्याभूतः । ३६७५। नमो-वरिवः-३।१।१९।' इति 'चित्रङ् आश्चर्ये' । ङिस्वात्तङ् । धनुश्च महदधूनयत् विधूनितवान् । 'धूम-प्रीजोर्नुग्वक्तव्यः' । तस्य रामस्य समीहितमभिप्रेतं स्खे आत्मीयाः वानराः न च अपरे परकीया नाचेतन् न ज्ञातवन्तः ॥ १४११-छिन्नानक्षन्त भिन्नांश च समन्ताद् राम-सायकैः॥
क्रुष्टं हाहेति चा ऽशृण्वन् न च रामन्यरूपयन्.६५ छिन्नानित्यादि-रामसायकैश्छिन्नान भिन्नांश्च समन्तादेक्षन्त । हा हेति च कुष्टं शब्दमन्योन्यस्य चाशृण्वन् । न च नैव रामं न्यरूपयन् राम इति च न निश्चितवन्तः । 'रूप व्याक्रियायाम्' इति चौरादिकः ॥ १४१२-अभिनच् छत्र-संघातानाणद् वाजि-कुञ्जरम् , ॥
अपिनट् च रथाऽनीक, न चा ऽज्ञायत संचरन्.६६ अभिनदित्यादि-शत्रुसंघातानभिनत् भिन्नवान् । वाजिकुअरमाणत् सम्पिष्टवान् । '१५५७ । क्षुदिर सम्पेषणे' । स्थानीकं रथसमूहमपिनद पिष्टShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, वान् । १५४६। पिषु संचूर्णने' सर्वे रौधादिकाः । न च संचरन् रामः अज्ञायत न ज्ञातः । स्वैः परत्यर्थात् । कर्मणि ला॥
युग्मम्-६७।६८ १४१३-दश दन्ति-सहस्राणि रथिनां च महाऽऽत्मनाम् ॥
चतुर्दश सहस्राणि साऽऽरोहाणां च वाजिनाम् ६७ १४१४-लक्षे च द्वे पदातीनां राघवेण धनुर्-भृता ॥
अनीयन्ताष्टमे भागे दिवसस्य परिक्षयम्.॥ ६८॥ दशेत्यादि-अनेन श्लोकद्वयेन राघवेण धनुर्भूता दिवसस्याष्टमे भागे अर्धप्रहरे दश दन्तिनां सहस्राणि रथिनां च महात्मनां चतुर्दश सहस्राणि । सारोहाणां च वाजिनां तावन्त्येव । पदातीनाम् द्वे लक्षे परिक्षयं विनाशमनीयन्त नीताः । कर्मणि लङ् । अनीयतेति पाठान्तरं तत्र सर्वमेतदनीयतेति योज्यम् ॥ १४१५-यम-लोकमिवा, ग्रश्नाद्,
रुद्राऽऽक्रीडमिवा ऽकरोत् , ॥ शैलैरिवा ऽचिनोद् भूमि
बृहद्भी राक्षसैर हतैः ॥ ६९ ॥ यमलोकमित्यादि-स राघवः तैः राक्षसैः बृहद्भिः यमलोकमिवाप्रश्नात सन्दर्भितवान् । १६०९।१०। श्रन्थ ग्रन्थ सन्दर्भे' इति श्यादिः । रुद्राक्रीडमिव रुद्रस्य क्रीडास्थानं सशानमिवाकरोत् । भूमि शैलैरिवाचिनोत् छादितवान् ॥ १४१६-अस्तुवन् देव-गन्धर्धा, व्यस्मयन्त प्लवङ्गमाः, ॥
कपीन्द्रेऽतन्यत प्रीतिः, पौलस्त्योऽमन्यताऽद्भुतम्॥ अस्तुवनित्यादि-तमद्भुतकर्मकारिणं देवा अस्तुवन् स्तुवन्ति स्म । प्लवगमाः कपयः व्यस्मयन्त विस्मिताः । ङित्त्वात्तङ् । कपीन्द्रे सुग्रीवे प्रीतिरतन्यत तन्यते स । कर्मकर्तरि लङ । पौलस्त्यो विभीषणः आश्चर्य ज्ञातवान् ॥ १४१७-राक्षस्यः प्रारुदन्नुच्चैः, प्राजुगुप्सन्त रावणम् ॥
अमुह्यद् बाल-वृद्धं च, समरौदितरो जनः ॥७१॥ राक्षस्य इत्यादि-राक्षस्यो भादिवधदुःखिताः उच्चैः प्रारुदन रुदितवत्यः । '२४७४। रुदादिभ्यः-७।२७६।' इतीद न भवति अहलादित्वात् । रावणं प्रांजुगुप्सन्त निन्दितवत्यः । एतदुर्णयात् सर्वमिति । बाला वृद्धाश्च तद्यं अमुहत् भवाम्मोहं गतम् । इतरो जनः राक्षसीबालवृद्धभ्योऽन्यः समरौत् आकुष्टवान् ।
11०1रु शन्दे' '२४४३। उतो वृद्धिलुकि हलि ।।३।०९।' ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४२७ १४१८-सर्वतश् चाऽभयं प्राप्नोन्
नैच्छन् नृभ्यस् तु रावणः, ॥ फलं तस्यैदमभ्यायाद्
दुरुक्तस्येति चा ऽब्रुवन्. ॥ ७२ ॥ सर्वत इत्यादि-सर्वतो देवादिभ्यः अभयं रावणः प्राप्नोत् प्राप्तवान् । यतो 'ब्रह्मणि वरं दातुमुद्यते देवादीनामवध्यो भूयासम्' इत्युक्तवान् । नृभ्यस्तु सकाशादभयं नैच्छन्नेष्टवान् के मम मानुषा इति तस्य दुरुक्तस्य फलमभ्यायात् उपागतम् । इत्येवमपरे अब्रुवन् उक्तवन्तः ॥ १४१९-ततो ऽधावन् महा-घोरं रथास्थाय रावणः, ॥
अक्ष्मायत मही, गृध्राःसमारार्यन्त भीषणाः.॥७३॥ तत इत्यादि-ततो ऽनन्तरं महाघोरं रथमास्थायारुह्य रावणः योद्धं वेगेनाधावत् गतवान् । तस्य च धावतो मही अक्ष्मायत कम्पिता। ५२०।क्ष्मायी विधूनने' । गृध्राश्च भीषणाः समारार्यन्त अत्यर्थं गतवन्तः । 'सूचि-सूत्रि-मूत्रिभ्यो यङ्' अव्यय॑शूर्णोतीनां ग्रहणं यङ्विधावनेकाजहलाद्यर्थमित्युपसंख्यानात् अतैर्यङ् । '२३८०। गुणो ऽतिसंयोगाद्योः ।७।४।२९।' इत्यधिकृत्य '२६३३। यडि च ७।३०।' इति गुणः ॥ १४२०-मेघाः स-विद्युतो ऽवर्षश् चेल-क्नोपं च शोणितम्, ॥
अवान् भीमा नभस्वन्तः, प्रारुवन्न-शिवाः शिवाः॥ मेघा इत्यादि-सविद्युतो मेघाश्वेलकोपं शोणितं रक्कं अवर्षन् वर्षितवन्तः । यावता रक्तेन चेलं वासः कोपयते सिच्यते तावत्प्रमाणं वृष्टवन्तः । ५१९। यी शब्दे' इत्यस्य ण्यन्तस्य '२५७०। अर्ति-ही-७।३।३३६॥' इत्यादिना पुकि यलोपः। '३३५४। चेले कोपेः ।३।४।३३।' इति णमुल । भीमाः नभस्वन्तः वायवः अवान वान्ति स्म । '२४६३। लङः शाकटायनस्यैव ।३।।११॥' इति नियमादन्यमते झेर्जुस न भवति । शिवाः शृगाल्यः अशुभाः अनिष्टशंसिन्यः प्रारुवन् शब्दितवत्यः॥ १४२१-आटाट्यता ऽवमत्या ऽसौ
दुनिमित्तानि, संयुगे॥ अधुनोद् धनुरस्त्रौषैः
प्रौर्णोनूयत विद्विषः ॥ ७५ ॥ आटाट्यतेत्यादि-भसौ रावणः दुनिमित्तान्यवमत्य युद्धार्थमाटाव्यत अत्यथैमाटत् । 'सूचि-सूत्रि-'इत्यादिना यछ । संयुगे युद्धे धनुरधुनोत् कम्पितवान् । अस्नौधैर्विद्विषः शत्रून प्रौर्णोनूयत भूशं छादितवान् । 'अणुन आच्छादने' । अर्णोतेर्गुवद्भावात् 'सूचि-सूत्रि-' इत्यादिना वा यछ । २१७६। मजादेर्द्वितीयस्य Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, ।६।१।२।' इति द्विवंचने '२४४६॥ न न्द्राः-६॥१॥३॥' इति रेफो न द्विरुच्यते । नुशब्दस्य द्विवचनम् । '२६३०। गुणो यङ्लुकोः ७४१८२॥ इति गुणः । '२२. ९८। अकृत्सार्वधातुकयोः-७।४।२५।' इति दीर्घः ॥
युग्मम्-७६।७७ १४२२-व्यनाशयंस् ततः शत्रून् सुग्रीवाऽस्ता महीभृतः, ॥
- ततो व्यरसदंग्लायदध्यशेत मही-तलम् ॥ ७६ ।। व्यनाशयन्नित्यादि-ततोऽनन्तरं सुग्रीवास्ताः सुग्रीवेण क्षिप्ता महीभृतः पर्वताः शत्रुसैन्यं व्यनाशयन् मारितवन्तः । ततो मांसादां रक्षसां बलं सुग्रीव. बाधितं पीडितमित्युत्तरश्लोकेन संबन्धः । व्यरसत् आक्रन्दितवत् । अग्लायत् ग्लानिं गतम् । महीतलमध्यशेत महीतले पतितम् । '२४४१॥' शीङः सार्वधातुके गुणः ॥४॥२॥ ॥ १४२३-आश्योतद् रुधिरं, तोयमलसच्चाऽति विह्वलम् ,॥
अशीयत नृ-मांसाऽदां बलं सुग्रीव-बाधितम्.॥७७॥ आश्चयोतदित्यादि-रुधिरमाश्योतत् अनवत् । विह्वलं च सत् तोयमलसत् अभिलषितवत् । '२३२१॥ वा भ्राश-३।१७०' इत्यादिना विकल्पेन शप् । अशीयत च अवसन्नम् । '२३६२ । शदेः शितः ।।३।६०।' इति तङ्। '२३६० । पाघ्रा-७३।७४।' इत्यादिना शीयादेशः । मांसमदन्तीति । २९७७॥ अदोऽनने ।३।२।६।' इति विट् ॥ १४२४-विरूपाक्षस् ततो क्रीडत् संग्रामे मत्त-हस्तिना, ॥
मुष्टिनाऽदालयत् तस्य मूर्धानं वानराऽधिपः. ७८ विरूपाक्ष इत्यादि-ततो विरूपाक्षो नाम राक्षसः मत्तहस्तिना संग्रामे अक्रीडत् भ्रान्तवान् । तस्य मूर्धानं वानराधिपः सुग्रीवः मुष्टिना अदालयत् दलितवान् । १८८८। दल विदारणे' चुरादिः ॥ १४२५-अचूर्णयच् च यूपाक्षं शिलया तदनन्तरम्. ॥
संक्रुद्धो मुष्टिनाऽतुभ्नादङ्गदोऽलं महोदरम्. ॥७९॥ अचूर्णयदित्यादि-तदनन्तरं वानराधिपः यूपाक्षं नाम राक्षसं शिलया अचूर्णयत् चूर्णितवान् । 'तत्करोति' इति णिच् । अङ्गदोऽपि संक्रुद्धः मुष्टिना महोदरं अलंपर्याप्तमतुभ्नात् व्यापादितवान् । १६१९। नभतुभ हिंसायाम्' श्यादिः॥ १४२६-ततो ऽकुष्णाद् दशग्रीवः
क्रुद्धः प्राणान् वनौकसाम्, ॥
अगोपायच् च रक्षांसि
दिशश् चा ऽरीनभाजयत्. ॥ ८॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण वधो' नाम सप्तदशः सर्गः -
तत इत्यादि - ततो दशग्रीवः क्रुद्धः वनौकसां वानराणां प्राणानकुष्णात् । कुष्टवान् । ‘१६१६। कुष निष्कर्षे' । रक्षांसि च राक्षसांश्चागोपायत् रक्षितवान् । '२३०३। गुपूधूप- । ३|१|२८|' इत्यादिना आयप्रत्ययः । भरींश्च दिशोऽभाजयत् प्रहितवान् ॥
>
१४२७ - आलोकयत् स काकुत्स्थमृ॑धृष्णोद्, घोरम॑ध्वनत् ॥ धनुरभ्रमयद् भीममृ॑भीषयत विद्विषः ॥ ८१ ॥
४२९
आलोकयदित्यादि - स दशग्रीवः काकुत्स्थमालोकयत् दृष्टवान् । घोरदर्शनमधृष्णोत् धृष्टवान् । '१३५० । जिष्टषा प्रागल्भ्ये' इति स्वादिः । ताननुसरन् घोरमध्वनत् ध्वनितवान् । रामं मारयामीति भीमं धनुरभ्रमयत् भ्रमितवान् । '२५६८ । मितां ह्रस्वः | ६|४|१२|' मान्तत्वान्मित्त्वम् । ये विद्विषो न पलायिताः तानभीषयत त्रासितवान् । '२५९५। मियो हेतु भये षुक् | ७|३|४०|' | '२५९४ । भीस्म्योर्हेतुभये ||३|६८|' इति तङ् ॥
१४२८ - आस्कन्दल् लक्ष्मणं बाणैर॑त्यक्रामच् च तं द्रुतम् ॥ रामम॑भ्यद्रवज् जिष्णुर॑स्कुनाच् चैषु वृष्टिभिः ८२
,
आस्कन्ददित्यादि - जिष्णुर्जयशीलो दशग्रीवः लक्ष्मणं वाणैरास्कन्दत् बाधितवान् । '१०४८। स्कन्दिर् गतिशोषणयोः । तं च लक्ष्मणं द्रुतमत्यक्रामत् आक्रान्तवान् । शिति दीर्घः । अतिक्रम्य च राममभ्यद्रवत् अभिमुखं गतवान् । '१०११ । द्रु गतौ' । इषुवृष्टिभिरस्कुनात् छादितवान् । '१५७३। स्कुन् आवरणे' | '२५५५॥ स्तम्भुस्तुम्भु | ३|११८२|' इत्यादिना चकारात् श्रा ॥ १४२९ - अपौहद् बाण-वर्षे तद् भलै राम्रो निराकुलः, ॥
प्रत्यस्कुनोद दश-ग्रीवं शरैरशी -विषा॒मैः ॥८३॥
अपौहदित्यादि - तद्वाणवर्षे रामो निराकुलः सन् भलैर पोहत् अपनीतवान् । 'उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा' इति पक्षे तिप् । दशग्रीवं बाणैराशीविषोपमैः दुःसहत्वात्प्रत्यस्कुनोत् प्रतीपं छादितवान् । अत्र श्रुप्रत्ययः ॥ १४३० - मण्डलान्टतां चित्रमुच्छित्तां शस्त्र - संहतीः ॥
जगद् विस्मापयेतां तौ, न च वीरावसीदताम् ८४
मण्डलानीत्यादि - चित्रमाश्चर्य मण्डलान्याटतां चक्रवद् भ्रान्तौ । शस्त्रसंहतीः अच्छित्तां छिन्नवन्तौ । जगत् विस्मापयेतां विस्मापितवन्तौ । ' २५९६ ॥ नित्यं स्मयतेः | ६ | १|५७ |' इत्यात्वम् । न च तौ वीरौ असीदतां भवसन्नौ 1 '२३६०। पा-घ्रा-१७।३।७८ ।' इति सीदादेशः ॥
१४३१ - व्योम प्राचिनुतां बाणैः, क्ष्मामक्ष्मापयतां गतैः, ॥ अभित्तां तूर्णम॑न्योन्यं शिक्षाश् चा ऽतनुतां मुहुः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३० भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थों वर्गः,
व्योमेत्यादि-बाणैर्योम प्राचिनुतां छादितवन्तौ। मां पृथिवीं अक्ष्माप. यतां कम्पितवन्तौ । '५२०। क्ष्मायी विधूनने' । '२५७० । अर्ति-ही-७॥३॥३६॥' इत्यादिना पुक् । अन्योन्यममित्तां विदारितवन्तौ । '२४६९। सोरलोपः ।६।४।११' चर्वेन च तकारः । तूर्ण शिक्षाः धनुषि कौशलानि मुहुरतनुतां विस्तारितवन्तौ । १४३२-समाधत्ता ऽऽसुरं शस्त्रं राक्षसः क्रूर-विक्रमः, ॥
तदक्षरन् महासर्पान् व्याघ्र-सिंहांश् च भीषणान्. ।। समाधत्तेत्यादि-राक्षसः असुरं शस्त्रं समाधत्त धनुष्यारोपितवान् । श्लो द्विर्वचनमभ्यासकार्यम् । २४४३॥ भाभ्यस्तयोः-१६।४।१२।' इत्याकारलोपः। २५.१। दधस्तथोश्च २।३८' इति भष्भावः । '२२००। झषस्तथो|ऽधः ।।४।' इति प्रतिषेधात् तकारस्य धत्वं न भवति । तत्संहितं सादीन् प्राक्षरत् मुक्तवत् ॥ १४३३-न्यषेधत् पावकाऽस्त्रेण रामस् तद् राक्षसस् ततः॥
अदीव्यद् रौद्रमत्युग्रं, मुसलाऽऽद्यगलत् ततः॥८७॥ न्यषेधदित्यादि-तदासुरं शस्त्रं रामः पावकास्त्रेण न्यषेधत् निषिद्धवान् । ततो राक्षसो रौद्रमस्त्रमत्युग्रमदीव्यत् क्षिप्तवान् । अत्र दिविर्गतौ वर्तते । ततो रौद्रात् क्षिप्तात् मुसलादिप्रहरणमगलत् । निर्गतवत् । ५८७। गल भदने । अनेकार्थत्वाद्धातूनां गलिरत्र निर्गमे वर्तते ॥ १४३४-गान्धर्वेण न्यविध्यत् तत्
क्षितीन्द्रो, ऽथ नराऽशनः॥ सर्व-मर्मसु काकुत्स्थ
मौम्भत् तीक्ष्णैः शिलीमुखैः ॥ ८८॥ गान्धर्वेणेत्यादि-क्षितीन्द्रो रामः तद्रौद्रमस्त्रं गान्धर्वेणास्त्रेण न्यविध्यत् ताडितवान् । अथ नराशनो राक्षसः शिलीमुखैर्वाणैः सर्वमर्मसु काकुत्स्थमौम्भत पूरितवान् । १४०७॥ उम्भ पूरणे' तुदादौ ॥ १४३५-ततस् त्रिशिरसं तस्य
प्रावृश्चल् लक्ष्मणो ध्वजम् ॥ अमश्नात् सारथिं चाऽऽशु,
भूरिभिश् चा ऽतुदच्छरैः ॥ ८९ ॥ तत इत्यादि-ततोऽनन्तरं लक्ष्मणस्तस्य रावणस्य ध्वजं त्रिशिरसं त्रिशूलाग्रं प्रावृश्चत् छिन्त्रवान् । '१३७६। ओवश्चू च्छेदने' तुदादौ । सारथिं चामभात Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधों' नाम सप्तदशः सर्गः- ४३१ ध्वस्तवान् । १६००। मन्थ विलोडने' श्यादिः । भूरिमिश्च प्रभूतैः शरैरतुदत् व्यथितवान् ॥ १४३६-अश्वान् विभीषणो ऽतुनात्
स्यन्दनं चाऽक्षिणोद् द्रुतम् , ॥ ना ऽक्षुभ्नाद् राक्षसो, भ्रातुः
शक्तिं चौदवृहद् गुरुम्. ॥ ९० ॥ अश्वानित्यादि-विभीषणश्चाश्वानतुभ्नात् हतवान् । १६१०।१९। नभ तुभ हिंसायाम्' । स्यन्दनं चाक्षिणोत् भग्नवान् । '१५६१॥ क्षिणु हिंसायाम्' तनादौ । राक्षसो रावणः नाक्षुभ्नात् न क्षोभं गतः । १६१७। क्षुभ सञ्चलने' ज़्यादौ गृह्यते न दिवादौ । भ्रातुर्विभीषणस्य कृते गुरुं शक्तिमुदवृहत् उद्यतवान् । १४३५। वृहू उद्यमने' । तुदादौ । गुरुमिति ५०२। वोतो गुणवचनात् ।४।१।४।' इति विकल्पेन ङीष् ॥ १४३७-तामापतन्तीं सौमित्रिस् त्रिधाऽकृन्तच्छिलीमुखैः, ॥
___ अशब्दायन्त पश्यन्तस् ततः क्रुद्धो निशाचरः ९१ तामित्यादि-तस्योपरि शक्तिमापतन्तीं सौमित्रिः शिलीमुखैस्त्रिधा त्रिप्र. कारं अकृन्तत् छिनवान् । '१५२९। कृती छेदने' तुदादौ । यत्र प्रेक्षकाः पश्यन्तः ते अशब्दायन्त शब्दं कृतवन्तः । 'वीर लक्ष्मण ! साधु कृतम्' इति । २६७३। शब्दवैर-३।१।२७।' इत्यादिना करोत्यर्थे क्यङ् । ततोऽनन्तरं निशाचरः ऋद्धः क्रोधं कृतवान् ॥
कुद्धो निशाचरः किं कृतवानित्याह१४३८-अष्ट-घण्टां महा-शक्तिमुदयच्छन् महत्तराम् , ॥
रामाऽनुजं तया ऽविध्यत् , स महीं व्यसुराश्रयत्.॥ अष्टेत्यादि-अष्टौ घण्टा यस्यां महाशक्तौ तां शक्ति प्रभावेण महत्तरां महती अतिशयेन महाप्रमाणां उदयच्छत् उद्यतवान् । २७४२। समुदाभ्यो यमोऽग्रन्थे १३७५।' इति तङ् न भवति अक–भिप्रायत्वात्। तया च करणभूतया रामानुज लक्ष्मणमविध्यत् विद्धवान् । राममनुजातवानिति । '३०१०। अनौ कर्मणि ।३।२।१००।' इति डः । स च लक्ष्मणो विद्धः व्यसुः विगतप्राणः महीमाश्रयत् आश्रितवान् । भुवि पतित इत्यर्थः ॥ १४३९-राघवस्याऽभृशायन्त सायकास् , तैरुपद्रुतः॥
ततस् तूर्ण दशग्रीवो रण-क्ष्मां पर्यशेषयत्. ॥१३॥ राघवस्येत्यादि-तस्मिन् पतिते राघवस्य सम्बन्धिनो बाणाः अभृशायन्त अभृशा भूशा अभवन् शीघ्रगतयो जाता इत्यर्थः। ततस्तैरुपद्रुतो दशग्रीवः तूष्णीभूस्वा रणक्षमा रणभूमि पर्यशेषयत् त्यक्तवान् । १९९४॥ शिष असर्वोपयोगे' चुरादि। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, १४४०-स-स्फुरस्योदकर्षच् च सौमित्रेः शक्तिमग्र-जः, ॥
असिञ्चदोषधीस् ता याः समानीता हनूमता. ॥१४॥ सस्फुरस्येत्यादि-अग्रजश्च रामः सौमित्रेः सस्फुरस्य उच्छवसतः शक्ति हृदयलग्नामुदकर्षत् उत्कृष्टवान् । याश्च हनूमतौषध्यः समानीतास्ता असिञ्चत् वणदेशेषु क्षारितवान् ॥ १४४१-उदजीवत् सुमित्रा-भूर्
भ्राता ऽऽश्लिष्यत् तमायतम् , ॥ सम्यङ् मूर्धन्युपाशिव
दपृच्छच् च निरामयम्. ॥ ९५ ॥ उदजीवदित्यादि-ततः सुमित्राभूलक्ष्मणः उदजीवत् प्रत्युज्जीवितवान् । तं च जीवितं भ्राता रामः आयतं दीर्घकालमाश्लिष्यत् आलिङ्गितवान् । मूर्धनि च सम्यगुपाशिवत् आघातवान् । '१७०। शिघि आघ्राणे'। निरामयं च कुशलमपृच्छत् पृष्टवान् । 'किं व्यपगता पीडा' इति ॥ १४४२-ततः प्रोदसहन् सर्वे योद्धमभ्यद्रवत् परान् , ॥
अकृच्छायत च प्राप्तो रथेना ऽन्येन रावणः.९६ तत इत्यादि-पुनः सर्व एव रामादयो योद्धं प्रोदसहन प्रोत्साहितवन्तः । १९४६। सह मर्षणे' इति चौरादिकः परस्मैपदी । 'आभूषाद्वा' इति णिज् न भवति । नतु भौवादिकः तस्यात्मनेपदित्वात् । रावणश्चान्येन रथेन प्राप्तः सन् परानुत्सहतोऽभ्यद्रवत् भभिमुखं गतवान् । अकृच्छ्रायत च कृच्छ्राय पापाय कर्मणे क्रमितवान् । 'सत्रकक्षकष्टकृच्छ्रगहनेभ्यः कण्वचिकीर्षायामिति वक्तव्यम्' इति क्यछ । कण्वचिकीर्षा पापचिकीर्षा ॥ १४४३-'भूमि-ठस्या ऽसमं युद्धं रथ-स्थेने'ति मातलिः॥
आहरद् रथमत्युग्रं स-शस्त्रं मघवा ऽऽज्ञया.॥९७॥ भमिश्ठस्येत्यादि-भूमिष्ठस्य रामस्य । '२९१४। अम्बाम्ब-1८।३।९।' हुति मूर्धन्यः । रथस्थेन रावणेन सह युद्धमसममतुल्यमयुक्तमिति निरूपितवतो मघवतः इन्द्रस्य आज्ञया मातलिः सशस्त्रं रथमत्युग्रमाहरत् आनीतवान् ॥ १४४४-सो ऽध्यष्ठीयत रामेण, शस्त्रं पाशुपतं ततः॥
निरास्यत दशाऽऽस्यस् , तच्छेकाऽस्त्रेणाजयन् नृपः.॥ सोऽध्यष्ठीयतेत्यादि-स रथो रामेणाध्यष्ठीयत अध्यासितः। कर्मणि लङ् । २४६२। घु-मा-स्था-६४।६६।' इतीत्वम् । '२२७०। उपसर्गात्-1८।३।६५।' इत्यादिना षस्वमवयवायेऽपि । ततोऽनन्तरं दशास्यः पाशुपतमस्त्रं निरास्यत क्षिप्त
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम सप्तदशः सर्गः- ४३३
वान् । 'उपसर्गादस्यत्यूयोर्वावचनम्' इति तङ् । तत्पाशुपतं नृपो रामः शक्रानेणाजयत् जितवान् ॥ १४४५-ततः शत-सहस्रेण रामः प्रौर्णोन् निशाचरम् ॥
बाणानामुक्षिणोद् धुर्यान् , सारथिं चाऽदुनोद् द्रुतम्, तत इत्यादि-ततोऽनन्तरं रामः निशाचरं बाणानां शतसहस्रेण लक्षण प्रौर्णोत् छादितवान् । '२४४८। गुणोऽपृक्ते ।।३।९१॥' इति गुणः । द्रुतं धुर्यानश्वान् । १६२८। धुरो यड्डको ।४।४१७७।' इति यत् । अक्षिणोत् हतवान् । सारथिं चादुनोत् उपतापितवान् ॥ १४४६-अदृश्यन्ता ऽनिमित्तानि,
प्राह्वलत् क्षिति-मण्डलम्, ॥ रावणः प्राहिणोच्छूलं,
शक्तिं चैन्द्रीं मही-पतिः ॥ १००॥ अदृश्यन्तेत्यादि- रावणस्यानिमित्तानि अदृश्यन्त दृष्टानि । कर्मणि लछ । क्षितिमण्डलं प्राबलत् चलितम् । '६२। हल चलने' । रावणश्चानिमित्तानि दृष्ट्रा ब्रह्मदत्तशूलं प्राहिणोत् क्षिप्तवान् । महीपतिः स राम ऐन्द्रीं शक्ति प्राहिणोत् । '१३३७॥ हि गतौ' स्वादिः ॥ १४४७-ताभ्यामन्योन्यमासाद्य समवाप्यत संशमः, ॥
लक्षेण पत्रिणां वक्षः क्रुद्धो रामस्य राक्षसः ॥१०१॥ ताभ्यामित्यादि-ताभ्यां शूल-शक्तिभ्यामन्योन्यमासाद्य संश्लिष्य संशमः संशमनम् । घनि २७६३। नोदात्त-७।३॥३४॥' इति वृद्धिप्रतिषेधः । समवाप्यत प्राप्तः । कर्मणि लङ् । अनन्तरं क्रुद्धो राक्षसः पत्रिणां शराणां लक्षेण शतसहनेण रामस्य वक्षः अस्तृणादिति वक्ष्यमाणेन सबन्धः । छादितवान् । '२५५८। प्वादीनां हवः ।।३।८० ॥ १४४८-अस्तृणादधिकं रामस् ततो ऽदेवत सायकैः, ॥
अक्लाम्यद्रावणसू, तस्य सूतो रथमनाशयत्.॥१०२॥ अस्तृणादित्यादि-ततोऽनन्तरं रामो राक्षसादधिकं भदेवत क्रीडितवान् । "५३३॥ तेवृदेव देवने' इति भ्वादावनुदात्तेत् । स तथा देवबाणेनाहतो रावणः अक्लाम्यत् ग्लानिमुपगतः । तस्य तथाभूतस्य रावणस्य सूतः सारथिः स्वामिजीवितेच्छया रथमनाशयत् दूर अपनीतवान् ॥ १४४९-राक्षसोऽतर्जयत् सूतं पुनश् चाऽढौकयद् रथम् , ॥
निरास्येतामुभौबाणानुभौधुर्यान विध्यताम् ॥१०॥
भ० का०३७ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४ भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण रूपे चतुर्थी वर्गः,
राक्षस इत्यादि - राक्षसो रावणः सूतमत्तर्जयत् भसितवान् । 'हा पाप ! किं शत्रुसमीपाद्रथं परामुखयसि' इति । इत्थं संतर्जितः सूतः पुनरपि रथमडौकयत् ढौकितवान् । रामसमीपमित्यर्थात् । उभौ रामरावणौ ब्राणान्निरास्येतां क्षिप्तवन्तौ । 'उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा' इति तङ् । धुर्यानश्वान विध्यतां ताडितवन्तौ ॥ १४५० - उभावकृन्ततां केतून व्यथेतामुभौ न तौ ॥
1
अदीयेतामुभौ धृष्णू, प्रायुञ्जातां च नैपुणम् १०४
उभावित्यादि - तावुभौ रामरावणौ केतून् ध्वजानकृन्ततां छिन्नवन्तौ । तावुभौ नाव्यथेतां न व्यथितवन्तौ । उभावदीप्येतां शोभितवन्तौ धृष्णू च प्रगल्भौ नैपुणं कौशलं प्रायुञ्जातां प्रयुक्तवन्तौ ॥
१४५१ - उभौ मायां व्यतायेतां वीरौ नम श्राम्यतार्मुभौ ॥ मण्डलानि विचित्राणि क्षिप्रम क्रामतामुभौ ॥ १०५ ॥
"
उभौ मायामित्यादि - तावुभौ माथां व्यतायेतां विस्तारितवन्तौ । '५२३। तायृ सन्तानपालनयोः ' भ्वादौ । उभौ वीरौ नाश्रामतां न श्रान्तौ । युध्यमानौ च तावुभौ मण्डलानि विचित्राणि मतिवैचित्र्यात् क्षिप्रमाक्रामतां भ्रान्तौ । '२३२१। वा भ्राश-|३|१|७० | ' इति शप् ॥
१४५२ - न चौभावप्यलक्ष्येतां यन्तारावा॑ह॒तामुभौ ॥
"
स्यन्दनौ समपृच्येतामुभयोर् दीप्त वाजिनौ ॥ १०६ ॥
1
न चेत्यादि - तावुभौ नाप्यलक्ष्येतां प्रेक्षकैर्न ज्ञातौ । 'अयं रामः अयं च रावणः' इति । कर्मणि लङ् । यन्तारौ सूतौ । कर्मपदमेतत् । उभौ परस्परस्य । भहतामाहतवन्तौ । '२४२८| अनुदात्तोपदेश | ६|४|३७|' इत्यादिनानुमासिकलोपः । स्यन्दनौ रथौ उभयोः रामरावणयोः दीप्तवाजिसौ चामरादिमण्डनात् दीक्षा उज्वला वाजिनो ययोः तयोः खन्दनौ समपृच्येतां संपृक्तौ । '१५५७। 'पृची सम्पर्के' । कर्मणि लड् ॥
१४५३ - ततो मायामयान् मूर्ध्नो राक्षसो ऽप्रथयद्रणे, ॥
रामेणैकशतं तेषां प्रावृश्यत शिलीमुखैः ॥ १०७ ॥
·
तत इत्यादि - ततोऽनन्तरं राक्षसः मायामयान् मायास्खभावान्मूर्भः शिरांसिप्रथयत् प्रदर्शितवान्। 'प्रथ प्रख्याने' इति घटादौ । तेषां च शिरसास् एकशतं एकाधिकं शतं रामेण शिलीमुखैः शरैः प्रावृश्यत छिन्नम् । कर्मणि लड् ॥ १४५४ - समक्षुम्नन्नुदन्वन्तः, प्राकम्पन्त महीभृतः, ॥ सन्त्रासमबिभः शक्रः, फ्रैंखच्चे, क्षुभिता क्षितिः. १०८ समक्षुन्नन्नित्यादि – छिद्यानां च पततां क्षोभादुदन्वन्तः सागराः समक्षुअन् सञ्चलिताः । ' १६१७। शुभ सञ्चलने' इति क्यादिः । महीभृतः प्राकम्पन्त Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
"
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'रावण वधो' नाम सप्तदशः सर्गः - ४३५
कम्पिताः । शक इन्द्रः संत्रासमभिः भृतवान् । पततां शिरसां पुनः पुनरुदयात् । मायया विमोद्यायं राममजैषीदिति । बिभर्तेः श्रौ द्विर्वचनम् । २५९६ ॥ भृञामित्र |७|४|७६॥ धातोर्गुणः । पररूपत्वमिति लोपविसर्जनीयौ प्रेङ्खत् क्षुमितश्च स शक्रः । उखेत्यादाविखिरिति पठ्यते । क्षितिश्च क्षुभिता चलिता ॥ १४५५ - ततो मातलिना शस्त्रमस्मर्यत महीपतेः ॥
I
1
वधाथ रावणस्य स्वयम्भूर् यदकल्पयत्. ॥१०९ ॥
तत इत्यादि - रावणस्य वधाय स्वयम्भूर्यदत्रमकल्पयत् कल्पितवान् । कृपेण गुणः । '२३५०। कृपो रो लः | ८ |२| १८ |' तदखं मातलिना भस्मर्यंत स्मारितम् । स्मरतेर्ण्यन्तात् कर्मणि लङ् । मित्वाद्रस्वत्वम् । महीपतेरिति '६१३। अधीगर्थ | २|३|५२ |' इति षष्ठी ॥
कीदृशं तदित्याह
१४५६–नभस्वान् यस्य वाजेषु, फले तिग्मांशु - पावकौ ॥
गुरुत्वं मेरु-सङ्काशं, देहः सूक्ष्मो वियन्मयः ॥ ११० ॥
नभस्वानित्यादि - यस्य शस्त्रस्य वाजेषु [ पक्षेषु ] नभस्वान् वायुः सन्नि हितं फले [ शल्ये ] तिग्मांशुरादित्यः पावकश्च । यस्य गुरुत्वं मेहवत् मेरोरिव । 'दृढत्वं मेरुसङ्काशम्' इति पाठान्तरम् । तत्र मेरुस्थलगौरवसदृशमित्यर्थः । सूक्ष्मो देहो दिव्यचक्षुर्गम्यः वियन्मय आकाशस्वभावः ॥ १४५७ - राजितं गारुडैः पक्षैर् विश्वेषां धाम तेजसाम् ॥
स्मृतं तद् रावणं भित्त्वा सुघोरं भुव्यशाययत्. १११
1
राजितमित्यादि - गारुडैः पक्षै राजितं शोभितम् । तेजसां विश्वेषां अनेकप्रकाराणां धाम स्थानम् । तदस्त्रं रामेण स्मृतं स्मृतिमागत्य सुघोरं रावणं भित्त्वा भुवि अशाययत् शायितवत् । रावणस्योदरं मिरवा भूमौ पातितवदित्यर्थः ॥ १४५८ - आबघ्नन् कपिं वदनानि संप्रसाद,
प्राशंसत् सुर-समितिर्नृपं जिता ऽरिम्, ॥ अन्येषां विगत परिप्लवा दिगन्ताः, पौलस्त्योऽजुषत शुचं विपन्न-बन्धुः ॥ ११२ ॥ इति भट्टिकाव्ये तिङन्तकाण्डे लड्-विलसितो नाम सप्तदशः सर्गः ॥ १७ ॥
आबध्नन्नित्यादि - तस्मिन् हते कपिवदनानि कर्तृभूतानि तोषात् संप्रसा
१ 'अस्मात महीपतिः' इति पाठान्तरम् । २ - ' ८५३ | पक्षो वाजस्त्रिषूत्तरे ।' इत्यमर सिंहः । ३ - प्रहर्षिणीवृत्तम् - "नौजोंग स्त्रिदशयतिः प्रहर्षिणीयम्” इति लक्षणात् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
दमाबध्नन् सेवितवन्ति । सुरसमितिः सुरसमूहः नृपं जितारि प्राशंसत् स्तुतवती । अप्येषां अन्यजनानां दिगन्ताः रावणवधाद्विगतपरिप्लवा निरुपद्रवा जाता इत्यर्थात् । पौलस्त्यो विभीषणः विपन्नबन्धुः मृतभ्रातृकः शुचं शोकमजुषत् सेवितवान् । जुषिस्तुदादावनुदात्तेत् ॥ इति श्रीजयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकान्येचतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'रावण-वधो' नाम
सप्तदशः सर्गः ॥१७॥
अष्टादशः सर्गःइतः प्रभृति लटमधिकृत्य लविलसितमाह-तत्र वर्तमाने लट् । ततोऽन्यप्रापि दर्शयिष्यति१४५९-व्यश्रुते स्म ततः शोको नाभि-सम्बन्ध-सम्भवः ।।
विभीषणमसावुच्चै रोदिति स्म दशाऽऽननम्. ॥१॥ व्यश्रुत इत्यादि-ततो वधादनन्तरं शोको विभीषणं व्यश्नुते स व्याप्तवान् । '२७७८। लट् स्मे-३।२।११।' इति भूतानद्यतनपरोक्षे लट् । नाभिसम्बन्धेन एकोदरसम्बन्धेन सम्भवो यस्य शोकस्य । असौ प्रवृद्धशोको विभीषणः उच्चैर्महता शब्देन दशाननं नामग्राहं रोदिति स रुदितवान् ।
तदेव दर्शयन्नाह१४६०–'भूमौ शेते दश-ग्रीवो महार्ह-शयनोचितः, ॥
नेक्षते विह्वलं मां च, न मे वाचं प्रयच्छति. ॥२॥ भूमावित्यादि-महाहंशयने उचितो यः स भूमौ शेते । शोकाद्विलं च मां नेक्षते । मे वाचं प्रतिवचनं न प्रयच्छति न ददाति । ९९६। दाण् दाने'। '२३६०। पा-घ्रा-७३।७४।' इत्यादिना यच्छादेशः ॥ । १४६१-विपाकोऽयं दश-ग्रीव ! संदृष्टो ऽनागतो मया.॥
त्वं तेनाऽभिहितः पथ्यं किं कोपं न नियच्छसि.॥३॥ विपाक इत्यादि हे दशग्रीव ! अयं विपाको मरणलक्षणं फलं अनागतो भविष्यन्नेव मया संदृष्टः सम्यगुपलब्धः । इदानीं पश्यसि तेन कारणेन योऽभि-. हितोऽसि 'सीतां मुन्च' इति । अतः किमिति कोपं न लियच्छसि नापनयसि । नास्स्येव मम दोषः । निपूर्वो यमिरपनयने वर्तते ॥ १४६२-भजन्ति विपदस् तूर्णमतिकामन्ति सम्पदः॥
तान् , मदान नाऽवतिष्ठन्ते ये मते न्यायवादिनाम्.४ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'विभीषण-प्रलापो' नामाष्टादशः सर्गः- ४३७
भजन्तीत्यादि-अन्यच्च ये स्वामिनो मदादवलेपात् न्यायवादिनां माल्यवत्प्रभृतीनां मदे नावतिष्ठन्ते । '२६८९। समव-प्र-विभ्यः स्थः ।।३।२२।' इति तङ् । ते पुरुषाः विपदस्तूर्णं भजन्ति अवसाद सेवन्ते । भजिरुभयपदी । सम्पदश्चातिकामन्ति त्यजन्ति ॥ १४६३-अ-पथ्यमायती लोभादामनन्त्यनुजीविनः ॥
प्रियं, शृणोति यस् तेभ्यस् , तमृच्छन्ति न सम्पदः.५ अपथ्यमित्यादि-प्रायेण ह्यनुजीविनः प्रहस्तादिसदृशाः । आयतावागामिनि काले वृद्धावस्थायामपथ्यमनिष्टं फलं लोभेन तृष्णया वा प्रियमामनन्ति उपदिशन्ति 'साधु इदम्' इति । तेभ्यो यः शृणोति तं सम्पदो न ऋच्छन्ति । अर्ते ऋच्छादेशः॥ १४६४-प्राज्ञास् तेजस्विनः सम्यक् पश्यन्ति च, वदन्ति च,॥
तेऽवज्ञाता महाराज ! क्लाम्यन्ति, विरमन्ति, च.॥६ प्राज्ञा इत्यादि-ये प्राज्ञाः तेजस्विनः असद्विधाः सम्यगविपरीतं शास्त्रच. क्षुषा पश्यन्ति वदन्ति च सम्यक् । हे महाराज! अवज्ञातास्ते तिरस्कृताः क्लाम्यन्ति खिद्यन्ते । विरमन्ति च विमुखा भवन्ति । तदवज्ञानफलमेतत्' इति भावः ॥ १४६५-लेढि भेषज-वन् नित्यं यः पथ्यानि कटून्यपि, ॥
तदर्थ सेवते चाऽऽप्तान , कदाचिन् न स सीदति.॥७ लेढीत्यादि-यस्तु स्वामी आदौ कटून्यपि पथ्यानि परिणामसुखानि भेषजवदौषधमिव नित्यं लेढि श्रोत्रेन्द्रियेणानुभवति तदर्थं चाप्तानविसंवादिनः सेवते स कदाचिन्नावसीदति इह च परत्र चावसन्नो न भवति ॥ १४६६-सर्वस्य जायते मानः, स्व-हिताच् च प्रमाद्यति, ॥
वृद्धौ भजति चा ऽपथ्यं नरो येन विनश्यति. ॥८॥ सर्वस्येत्यादि-प्रायेण वृद्धौ सत्यां सर्वो जनो मानी सञ्जायते वृद्धेश्चित्तविकारित्वात् । स्वहिताच प्रमाद्यति हिताअष्टो भवति । अपथ्यं च भजति सेवते । येनापथ्येन सेवितेन नरो विनश्यति ॥ १४६७-द्वेष्टि प्रायो गुणेभ्यो यन, न च स्निह्यति कस्यचित् ,
वैरायते महद्भिश् च शीयते वृद्धिमानपि. ॥९॥ द्वेष्टीत्यादि-यद्यस्मादृद्धौ सत्यां प्रायेण गुणेभ्यः वृद्धसेवित्वादिभ्यः प्रभु द्वेष्टि । '५७५। क्रुध दुह-१॥४॥३७॥' इति सम्प्रदानसंज्ञा । न च कस्यचित् सिह्यति प्रीयते । महद्भिश्च सह वैरायते वैरं करोति '२६७३। शब्द-वैर॥३॥११॥' इति क्यङ् । तस्मात्कारणात् वृद्धिमानपि शीयते विनश्यति । शदे शिति शीयादेशः । २३६२। शदेः शितः ।।३।६०' इति तक् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, १४६८-समाश्वसिमि केना ऽहं, कथं प्राणिमि दुर्-गतः ॥
लोक-त्रय-पतिर् भ्राता यस्य मे स्वपिति क्षितो. १० समाश्वसिमीत्यादि-यस्य मम भ्राता लोकनयपतिः क्षितौ स्वपिति सोऽहं केनोपायेन समाश्वसिमि शोकं त्यजामि । ३४७४। रुदादिभ्यः ।।२।७६॥' इतीट् । दुर्गतो दुःखितः कथं केन प्रकारेण प्राणिमि जीवामि ॥ १४६९-अहो जागर्ति कृच्छेषु दैवं, यद् बल-भिजितः ॥
लुठ्यन्ति भूमौ क्लिद्यन्ति बान्धवा मे स्वपन्ति च.११ अहो इत्यादि-अहो इति विस्मये । कृच्छ्रेषु दुःखेषु दैवं जागर्ति भव. हितमित्यर्थः । नित्यं दुःखोत्पादनात् । यद्यस्मात्कारणादपरमपि मम बान्धवाः बलभिजितः बलं मिनत्तीति बलभिदिन्द्रः तं जयन्तीति क्विप् । भूमौ लुख्यन्ति । 'रुठ लुठ लोठने' दिवादौ । तथा क्लियन्ति पूयन्ति । स्वपन्ति दीर्घनिद्रा प्रवेशिताः ॥ १४७०-शिवाः कुष्णन्ति मांसानि,
भूमिः पिबति शोणितम्, ॥ दशग्रीव-सनाभीनां
समदन्यामि खगाः, ॥ १२॥ शिवा इत्यादि-दशग्रीवसनाभीनां दशग्रीवेण तुल्यगोत्राणाम् । १०१३॥ ज्योतिर्जनपद-६४।०५।' इत्यादिना समानस्य सभावः । मांसानि शिवाः
गालाः कुष्णन्ति । '१६१६। कुष निष्कर्षे' । भूमिः शोणितं पिबति । खगाः पक्षिणः मांसकोणतन्यतिरिक्तं वसामजादिकं समदन्ति भक्षयन्ति ॥ १४७१-येन पूत-क्रतो मूर्ध्नि स्थीयते स्म महाऽऽहवे, ॥
तस्याऽपीन्द्रजितो दैवाद् ध्वांक्षैः शिरसि लीयते.१३ येनेत्यादि-नेन्द्रजिता पूतक्रतोरिन्द्रस्य महाहवे महासमो मूर्ध्नि अग्रतः स्थीयते स्म स्थितम् । २७७९। अपरोक्षे च ॥३।२।११९।' इति लट् । विभीष. णस्य छपरोक्षभूतानद्यतमत्वादर्थस्य । तस्यापीन्द्रजितः शिरसि देवादामाद्धेनुभूतात् ध्वाक्षः काकैर्लीयते । वर्तमान एव भावे लट् ॥ १४७२-स्वर्भानुर् भास्कर ग्रस्तं निष्ठीवति कृताऽह्निकः, ॥
___ अभ्युपैति पुनर् भूतिं राम-ग्रस्तो न कश्चन. ॥१४॥ खर्भानुरियादि-वर्भानुः राहुः भास्करं असं प्रासीकृतं कृताहिक कृताहारः सिष्ठीवति स्वमुखानिरस्पति । रामप्रस्तो समामिभूतः पुनभूति नाभ्युपैति कश्चन कश्चिदपि भूति मान्युपैति प्रामोति । “७३। एक्केपत्यू Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषण-प्रलापो' नामाष्टादशः सर्ग:- ४३९ ।६।१८९॥ इति वृद्धिः । अभ्यमीति पाठान्तरं तदयुक्तं छान्दसत्वात् । यतः यमो बहुलं छन्दसि हलादावनन्तरे सार्वधातुके '२४४४॥ तु-रु-स्तु-शम्यमः सार्वधातुके ।।३।९५।' इतीद ॥ १४७३-त्वमजानन्निदं राजनीडिषे स्म स्व-विक्रमम् , ॥
दातुं नैच्छसि सीतां स्म, विषयाणां च नैशिषे. १५ त्वमित्यादि-हे राजन् ! त्वमिदं यथोदितमजानन् स्वविक्रममीडिषे स स्तुतवानसि । '२४४०। ईड-जनोत्रं च ७।२।७८।' इति चकारात् सेशब्दस्थापीट् । एवं च कृत्वा त्वं सीतां दातुं नेच्छसि स नेष्टवानसि । विषयाणां शब्दादीनां नेशिषे स विषयान जितवानसि । '२४३९। ईशः से ७।२।७७।' इतीद । '६१३। अधीगर्थ-१२।३।५२।' इति कर्मणि षष्ठी । सर्वत्र '२७७९। अपरोक्षे च ।३।२।११९।' इति लट् ॥ १४७४-मन्त्रे जातु वदन्त्यज्ञास् , त्वं तानप्यनुमन्यसे, ॥
कथं नाम भवांस्तत्र नाऽवैति हितमात्मनः॥१६॥ मन्त्र इत्यादि-मन्त्रविषये अपण्डिताः मूर्खाः सन्तः जातु कदाचिदपि वदन्ति गर्हितमेतत् । तानपि त्वमनुमन्यसे अनुमतवान् । इदमप्यतिगर्हितम् । '२७९९। गौंयां लडपिजात्वोः ।३।३।१४२।' इति अपिजात्वोरुपपदयोः कालसामान्ये लट् । कथमेतत् न्याय्यं यत्तत्र भवान् रावणः विद्वानपि नास्मनो हितमवैति न विदितवान् । '२०००। विभाषा कथमि लिङ् च ।३।३।१४३॥' इति कथंशन्द्र उपपदे चकारात् गायां लट् । तत्र भवानिति १९६३। इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते ।५।३।१४।' इति भवदादियोगे प्रथमान्तात् त्रत्प्रत्ययः । १४७५-अ-पृष्टो नु ब्रवीति त्वां मन्त्रे मातामहो हितम्, ।।
'न करोमीति पौलस्त्य! तदा मोहात् त्वमुक्तवान्१७ अपृष्ट इत्यादि-किमस्मिन् काले युज्यत इति मन्त्रे मातामहो माल्यवान् अपृष्टः सन् हितं नु ब्रवीति । हे पौलस्त्य ! त्वं पुनर्हितमकार्षीरिति माल्यवता पृष्टं तदा तस्मिन् काले म करोमीति मोहादज्ञानादुक्तवान् । अत्र नुशब्दे नशब्दे चोपपदे । '२७८०। ननौ पृष्टप्रतिवचने ।३।२।१२०५' इति भूते धास्वर्थे '२७८१। नन्द्रोविधाणा ३॥२॥१२॥' इति विभाष लट् ॥ १४७६-त्वं स्म वेत्थ महाराज! यत् स्माऽऽहन विभीषणः॥
पुरा त्यजति यत् क्रुद्धो मां निराकृत्य संसदि.॥१८॥ त्वमित्यादि-हे महाराज ! विभीषणो यदाह स उक्तवान् तत्त्वं न वेत्थ सन विदितवानसि । किमेतेन हितमुक्तं न वेति । उभयत्र '२७७९। अप.
रोझेब ARARI' इति लः । तत्र पूर्वमिन '२४६ विवे को वा Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४० भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण रूपे पञ्चमो वर्गः,
|३|४|८३।' सिपस्थादेशः । अपरस्य ' ६४५० । ब्रुवः पञ्चानाम् - १३१४१८४|' इति तिपो णलादेशः । यद्यस्मात्त्वं क्रुद्धः सन् मां संसदि सभायां निराकृत्य पादप्रहारेण पुरा पूर्व त्यजसि त्यक्तवानसि '२७८२ । पुरि लुङ् चास्मे | ३ |२| १२२ ।' इति चकाराल्लद ||
१४७७ - हविर् जक्षिति निःशङ्को मखेषु मघवान॑सौ ॥
"
प्रवाति स्व॒च्छया वायुरु॑द्गच्छति च भास्करः. ॥१९॥
हविरित्यादि - असौ मघवान् इन्द्रः मखेषु यज्ञेषु हविराज्यादिकमधुना जक्षिति भक्षयति । '२४७४ | रुदादिभ्यः | ७|२|७६ । ' इतीट् । वायुश्च स्वेच्छया प्रवाति गच्छति । 'पवते' इति पाठान्तरं । पवित्रीकरोतीत्यर्थः । भास्करश्च यथेमुद्गच्छति उदेति ॥
1
•
१४७८ - धनानामीशते यक्षा, यमो दाम्यति राक्षसान् ॥ तनोति वरुणः पाशमि॑न्दु॒नदीयते ऽधुना ॥२०॥
1
I
धनानामित्यादि - यक्षाः कुबेरादयः धनानामीशते [ प्रभवन्ते ] | स्वाम्यं लभन्ते इत्यर्थः । '१०८९ । ईश ऐश्वर्ये' । यमोऽपि राक्षसान् दाम्यति वशीकरोति । वरुणः पाशं तनोति विस्तारयति । इन्दुनोदीयतेऽधुना । भावे लट् । अधुनेति सर्वत्र योज्यम् । अणुनेति पाठान्तरं असं पूर्णत्वात् ॥ १४७९ - शाम्यत्येतु-समाहारस्, तपस्यन्ति वनौकसः, ॥
नो नमस्यन्ति ते बन्धून्, वरिवस्यन्ति नाऽमराः २१ शाम्यतीत्यादि - ऋतूनां समाहारः सम्भूयावस्थानं शाम्यति अपैति । वनौकसो वनवासिनो मुनयः तपस्यन्ति तपश्चरन्ति । ' ६६६१ । कर्मणो रोमन्थ - |३|१|१५|' इत्यादिना क्यड् । तपसः परस्मैपदं च । ते त्वद्वन्धूनमरा नो नमस्यन्ति न प्रणमन्ति । न वरिवस्यन्ति । नाप्रतिषेधेन परिचरन्ति । ' २६७५ । नमो वरिवश्चित्रङः क्यच् | ३ | १|१९ |' ॥
१४८० - श्रीर् निष्कुष्यति लङ्कायां विरज्यन्ति समृद्धयः, ॥ न वेद तन्, न यस्याऽस्ति मृते त्वयि विपर्ययः. २२ श्रीरित्यादि - लङ्कायां पुर्यो अधुना श्रीर्निष्कुष्यति । 'कुष रोषे' । '२७७२ । कुषि - रजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च | ३|१|९० |' समृद्धयश्च विरज्यन्ति अपयान्ति । सर्वथा तद्वस्तु न वेद न वेद्मि । '२४६४। विदो लटो वा | ३ | ४|८३ | ' इति मिपो जल | यस्य त्वयि मृते न विपर्ययः नान्यथाभावः ॥ १४८१ - शक्तिं संस्वजते शक्रो, गोपायति हरिः श्रियम् ॥
I
"
देव - वन्द्यः प्रमोदन्ते, चित्रीयन्ते, घनोदयाः ॥२३॥ शक्तिमित्यादि - शक्रः शक्तिं प्रहरणमधुना संस्वजते गृह्णाति । '२३९६ ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषण- प्रलापो' नामाष्टादशः सर्गः - ४४१
दंश-सञ्ज- स्वआं शपि |६|४|२५|' इत्यनुनासिकलोपः । हरिर्विष्णुः श्रियं गोपायति आत्मन्येव कृत्वा रक्षति । देववन्द्यः प्रमोदन्ते हृष्यन्ति । घनोदयाश्चित्रीयन्ते नानारूपेणाद्भुतायन्ते मृते त्वयीति सर्वत्र योज्यम् ॥
विशेषकम् २४, २५, २६—
१४८२ - बिभ्रत्य॑स्त्राणि सा॒ऽमर्षा
रण - काम्यन्ति चा ऽमराः, ॥ चकासति च, मांसादां तथा रन्ध्रेषु जाग्रति ॥ २४ ॥
I
बिभ्रतीत्यादि - भमराः सामर्षाः सकोपाः अस्त्राणि विभ्रति धारयन्ति । रणकाम्यन्ति च आत्मनो रणमिच्छन्ति । आत्मेच्छायां काम्यच् । चकासति च दीप्यन्ते च । जक्षित्यादित्वादभ्यस्तसंज्ञायां झेरदादेशः । तथा मांसादां राक्षसानाम् । '२९७७। अदोऽनन्ने | ३|२|६८|' इति विट् । रन्ध्रेषु व्यसनेषु जाग्रति सावधाना भवन्ति ॥
१४८३ - चञ्चूर्यते ऽभितो लङ्कामुस्मांश् चा ऽप्यतिशेरते, ॥ भूमयन्ति स्व-सामर्थ्य, कीर्ति नः कनयन्ति च ॥ २५ ॥
चचूर्यन्त इत्यादि - लङ्कामभितः बाह्यतोऽभ्यन्तरतश्च । '१९५६ । पर्यभिभ्यां च |५|३|९| ' इति सर्वोभयार्थे तसिः । चञ्चूर्यन्ते गर्हितं चरन्ति । '२६३५॥ लुप-सद - |३|१| २४|' इति भावगर्हायां यङ् । ' २६३६ । चर- फलोश्च
७/५/८७१' इत्यभ्यासस्य नुक् । ' २६३७ | उत्परस्यातः | ७|४|८८|' इत्युत्वम् । अस्मांश्चापि भतिशेरते अतिशयिता भवन्ति च । स्वसामर्थ्यं भूमयन्ति वर्धयन्ति । बहूनां भाव इति '१७८४ | पृथ्वादिभ्य इमनिच् | ५ | १|१२२|' | '२०१७ बहोर्लोपो भू च बहोः | ६ | ४ | १५८|' इति बहोर्भूरादेशः । इमनिजादिलोपश्च । भूमानं कुर्वन्तीति णिचि णाविष्ठवत्प्रातिपदिकस्येतीष्ठवद्भावात् टिलोपयणादिपरलोपः । विन्मतोर्लुगर्थमिति वचनाद्वा टिलोपः । किंच नोऽस्माकं कीर्ति कनयन्ति अल्पां कुर्वन्ति । अमरा इति योज्यम् । अल्पां कुर्वन्तीति णिचि णाविष्ठ - वद्भावाद् '२०१९। युवा-रूपयोः कनन्यतरस्याम् |५|३ | ६४ |' इति कनादेशः ॥ १४८४ - दिशो व्यनुवते दृप्तास्
त्वत्- कृतां जहति स्थितिम् ॥
क्षोदयन्ति च नः क्षुद्रा,
हसन्ति त्वां विपद् - गतम्. ॥ २६ ॥
दिश इत्यादि - उप्ताः सन्तः दिशो व्यभुवते व्यामुवन्ति । स्थिति व्यवस्थां त्वत्कृताम् । ‘१३७३। प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ॥७/२/९८|' इति खदादेशः । जहति
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, त्यजन्ति । विपद्गतं च त्वां हंसन्ति । क्षुद्राः अल्पकायाः क्षोदयन्तीव शुदिमिवाचक्षत इति । भुवने यो हि न्यकृतत्रिलोकः स कथं क्षुद्र उच्यते । २०१५॥ स्थूल-दूर-६४।१५६।' इत्यादिना णौ यणादिपरलोपः पूर्वस्य च गुणः ॥ १४८५-शमं शमं नभस्वन्तः पुनन्ति परितो जगत् , ॥
उजिहीषे महाराज! त्वं प्रशान्तों न किं पुनः ॥२७॥ शममित्यादि-नभस्वन्तो वायवः शमं शमं भान्स्वा शान्त्वा । '३३४३। भाभीक्ष्ण्ये णमुल ३।४।२२।' । '२७६३३ नोदात्त-१३॥३४॥' इति वृद्धिप्रतिषेधः । आभीक्ष्ण्ये द्वे भवतः । परितः सर्वतो जगत् पुनन्ति पवित्रयन्ति । प्रशान्ता अपि पुनर्भूत्वा जगत् पुनन्ति । है महाराज ! त्वं पुनः प्रशान्तोऽपि किं नोजिहीये नोत्तिष्ठसि । 'ओहाङ् गौ' इत्यभ्यासस्य '३४९६३ भृनामित् P७६' । २४९७ ई हत्यघोः-६॥१॥१३॥' इतीत्वम् ॥ १४८६-प्रोोति शोकस् चित्तं मे,
सत्वं संशाम्यतीव में, ॥ प्रमार्टि दुःखमालोकं,
मुञ्चाम्यूर्ज त्वया विना. ॥ २८ ॥ प्रोणतीत्यादि-हे महाराज ! त्वया विना शोको मम चित्तं प्रोर्णोति आच्छादयति । सत्वं अवष्टम्भः संशाम्यतीव अपगच्छतीव । मां त्यजतीत्यर्थः । दुःखं च कर्तृ आलोकं प्रज्ञानं प्रमार्टि अपनयति । अतस्त्वया विना उर्ज बलं मुञ्चामि । अलसो भवामीत्यर्थः । १४८७-केन संविद्रते-नाऽन्यस् त्वत्तो बान्धव-वत्सलः, ॥
विरौमि शून्ये, प्रोौमि कथं मन्यु-समुद्भवम् ॥२९॥ नेत्यादि-वत्तोऽन्यो बान्धववत्सलो नेति के न संविद्रते न जानते । २६९९। समो गमि-1१।३।२९।' इति तङ् । '२७०१ । वेत्तेर्विभाषा IMAGE इति रुट् । बन्धुरेव बान्धवः । प्रज्ञादित्वादण् । अतोऽहं शून्ये बन्धुविरहिते विरौमि फूरकरोमि । कथं केन प्रकारेण मन्युसमुद्भवं शोकोत्पादं प्रोणामि आच्छादयामि ॥ १४८८-रोदिम्यनाथमात्मानं बन्धुना रहितस् त्वया, ॥
प्रमाणं नौपकाराणामवगच्छामि यस्य ते ॥ ३० ॥ रोदिमीत्यादि-त्वया बन्धुना रहितत्वादनाथोऽस्मीति आत्मानमेव रोदिमि न स्वां कृतकार्यम् । यस्य ते उपकाराणां प्रमाणमियत्तां नावगच्छामि ॥ १४८९-नैदानी शक-यक्षेन्द्रौ बिभीतो, न दरिद्रितः॥
न गर्व जहितोदृप्तौ, न क्लिनीतो दशाऽऽनन! ॥३१॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणा-प्रलापो' नामाष्टादशः सर्गः- ४४३
नेदानीमित्यादि-इदानी स्वय्येवंभूते शक-यक्षेन्द्रौ न बिभीतः न भयं कुरुतः । २४९२। भियोऽन्यतरस्याम् ।६।४।११५।' इति इत्वाभावपक्षे रूपम् । न दरिद्वितः दरिद्रौ न भवतः । २४४२। इद्दरिद्रस्य ।६।४।११४।' इति हलादौ कृिति सार्वधातुक इत् । सौ न गवै जहितः परित्यजतः । २४९८॥ जहातेश्व ।६।४।११६।' इतीस्वम् । न क्लिनीतः के नानुभवतः । २४९७। ई हल्यघोः ।६।१११३।' इतीत्वम् ॥ १४९०-त्वया ऽपि नाम रहिताः
कार्याणि तनुमो वयम् , ॥ कुर्मश् च जीविते बुद्धि,
धिक् तृष्णां कृत-नाशिनीम् ॥ ३२ ॥ त्वयेत्यादि-यद्वयं त्वया विना कार्याणि राज्याङ्गानि तनुमः प्रसारयिप्यामः । जीविते च बुद्धिं कुर्मः । तदिमां कार्ये जीविते च तृष्णां कृतनाशिनी धिक् । २७९९। गौंयां लड़पि-जात्वोः ।३।३।१४।' इति भविष्यति लट् ॥ १४९१-तृणेमि देहात्मीयं,
त्वं वाचं न ददासि चेत्, ॥ द्राघयन्ति हि मे शोकं
स्मयमाणा गुणास तव. ॥३३॥ तृणेहीत्यादि-मम प्रतिवचनं न ददासि चेत् यदि त्वं तर्हि आत्मीयं देहं तृणेसि हन्मि । '२५४५। तृणह इम् ।७।३।१२।' । हि यस्मात् मर्यमाणास्तव गुणाः मम शोकं द्वाघयन्ति दीर्घ कुर्वन्ति । णाविष्ठवद्भावेन '२०१६। प्रिय-स्थिर-६।४।१५७।' इत्यादिना दीर्घशब्दस्य द्राधादेशः ॥ १४९२-उन्मुच्य स्रजमात्मीयां
मां नजयति को हसन् , ॥ नेदयत्यासनं को मे,
को हि मे वदति प्रियम्. ॥ ३४ ॥ उन्मुच्येत्यादि-भात्मीयां नजं मालामुन्मुच्यापनीय देहात् हसन् परितोषात् को मां स्त्रजयति स्रग्विणं करोति । णाविष्ठवभावात् २०२०। विन्मतो. लक् ।५।३।६५।' इति विनो लुक् । '२०१०। प्रकृत्यैकाचू ।६।४।१६३॥' इति टिलोपाभावः । को वा.ममासनं नेदयति अन्तिकं करोति । अत्रापि णौ इष्टवभावात् '२०२४। अन्तिकबाढयोर्नेदसाधौ ।५।३।१३।' इति अन्तिकशब्दस्य नेदादेशः । कर्हि कदा को मे प्रियं पदति वदिष्यति । '२७८४। विभाषा कदा'कोः ।३।३।५।' इति भविष्यति लट् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः,
१४९३ - न गच्छामि पुरा लङ्कामा॑युर्यावद् दधाम्यहम् ॥
"
कदा भवति मे प्रीतिस्, त्वां पश्यामि न चेदहम् ॥ ३५ ॥
न गच्छामीत्यादि - यावदहमायुर्दधामि धारयिष्यामि । '२७८३ । यावत्पुरानिपातयोर्लट् ||३|३|४ | ' इति भविष्यति लट् । पुराशब्दोऽत्र भविष्यदासत्तिमाह । प्रीतिर्हि लङ्काप्रवेश इति दर्शयन्नाह - चेद्यद्यहं त्वां जीवन्तं न पश्यामि । वर्तमाने लट् । कदा कस्मिन् काले मे मम प्रीतिर्भवति भविष्यति । '२७८४ | विभाषा कदाकः | ३ | ३|५|' इति भविष्यति लट् ॥
I
१४९४ - ऊर्ध्वं म्रिये मुहूर्ताद्ध विह्वलः क्षत-बान्धवः, ॥ मन्त्रे स्म हितमाख्यामि, न करोमि तवा ऽप्रियम्. ॥ ३६ ॥
ऊर्ध्वमित्यादि - मुहूर्तादूर्ध्व उपरि अहं म्रिये मरिष्यामि । क्षतबान्धवत्त्वात् विह्वलः सन् । अनेन मरणस्य निमित्तभूतं प्राप्तकालं लोडर्थं दर्शयति । तेन '२७८८ । लिङ् चोर्ध्वमै हूर्तिके | ३ | ३ | १ | ' इति लोडर्थलक्षणे भविष्यति लट् । लोडश्च प्रैषादिकः । ' २५३८ । म्रियतेर्लुङ्गलिडोश्च | १|३|६११' इति चकारात् शितश्वात्मनेपदम् । अन्यच्च मत्रे मन्त्रविषये हितमाख्यामि स्म आख्या• तवानहम् । ‘२७७९। अपरोक्षे च । ३।२।११९ । ' इति लट् । ममाप्रियं मा कार्षीरिति । पृष्टः सन्नहं न करोमि तवाप्रियमिति न कृतवानसि । '२७८२ । नन्वोविभाषा | ३ |२| १२१।' इति पृष्टप्रतिवचने लट् ॥
युग्मम् – ३७ – ३८
१४९५ - अन्तः पुराणि पौलस्त्यं पोराश् च भृशदुःखिताः ॥ संश्रुत्य स्माsभिधावन्ति हतं रामेण संयुगे ॥३७॥
अन्तः पुराणीत्यादि - अनन्तरं पौलस्त्यं रामेण हतं संश्रुत्य भन्तः पुराणि पौराश्च दुःखिताः अभिधावन्ति स्म ढौकन्ते स्म '२७७८| लट् स्प्रे | ३ |२| ११८ | ' इति भूतानद्यतनपरोक्षे लट् ॥
१४९६ - मूर्धजान् स्म विलुञ्चन्ति, क्रोशन्ति स्माऽतिविह्वलम् ॥ अधीयन्त्युपकाराणां
मुहुर् भर्तुः प्रमन्यु च ॥ ३८ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषण- प्रलापो' नामाष्टादशः सर्गः - ४४५
मूर्धजानित्यादि -- [ मूर्धजान् ] केशान्विलुञ्चन्ति स्म अपनयन्ति स्म । अतिविह्वलं अतिवैक्लव्यं । गुणप्रधानो निर्देशः । क्रोशन्ति स्म फूत्कारं कुर्वन्ति स्म । अन्तःपुराणीत्यर्थः । भर्तुश्चोपकाराणां मुहुरधीयन्ति स्म । '११२० इक् स्मरणे' । '६१३। अधीगर्थ - | २|३|५२ |' इति कर्मणि षष्ठी । प्रमन्युचेति क्रियाविशेषणं । प्रकृष्टशोकमित्यर्थः । ' प्रमन्यवः' इति पाठान्तरम् । प्रकृष्टशोका इत्यर्थः ॥
1
१४९७ - रावणस्य नमन्ति स्म पौराः साखा रुदन्ति च ॥'
भाषते स्म ततो रामो वचः पौलस्त्यम कुलम् ॥३९॥
रावणस्येत्यादि - पौराश्च रावणस्य नमन्ति स्म नमस्यन्ति । पादावित्यर्थात् तत्सम्बन्धित्वात् । सास्राश्च सन्तः रुदन्ति च स्म । ततोऽनन्तरं रामः पौलस्त्यं विभीषणं आकुलं वचो भाषते स्म उक्तवान् ॥
1
१४९८ - 'दातुः स्थातुर् द्विषां मूर्ध्नि यष्टुस् तर्पयितुः पितृन् ॥ युद्धाऽभग्नाऽऽविपन्नस्य किं दशाssस्यस्य शोचर्सि ४०
दातुरित्यादि - दशास्यो दाता, द्विषां मूर्ध्नि स्थाता, यष्टा यज्ञानां पितॄन तर्पयिता । ‘१९५६। तृप तृप्तौ' चुरादिः । युधि देवादीनां संग्रामेऽभन्नः अविपन्नः । तस्यैवंविधस्य किं शोचसि । शोच्यमेव नास्ति । वर्तमाने लट् ॥
1
१४९९ - बोभवीति न सम्मोहो व्यसने स्म भवादृशाम् ॥
,
किं न पश्यसि, सर्वो ऽयं जनस् त्वाम॑वलम्बते. ॥४१॥ बोभवीतीत्यादि - भवादृशां युष्मद्विधानां व्यसनेषु दुःखेषु सम्मोहः अज्ञानं न बोभवीति अत्यर्थं न भवति । यङ्लुकि रूपम् । एवं च सति स्वार्थो न हीयते । यतः किं न पश्यसि । भयं सर्वो जनः त्वामवलम्बते 'त्वमेव स्वामी' इति प्रतीक्षते ॥
१५०० - त्वम॑र्हसि भ्रतुर॑नन्तराणि
कर्तुं, जनस्या ऽस्य च शोक - भङ्गम्, ॥ धुर्ये विपन्ने त्वयि राज्य - भारो मज्जत्य॑नूढः क्षणदा-चन्द्र !' ॥ ४२ ॥
इति भट्टिकाव्ये तिङन्तकाण्डे लविलसितो नामाऽष्टादशः सर्गः ॥
त्वमईसीत्यादि - तस्मात् भ्रातुरनन्तराण्यग्निसात्कारादीनि कर्तुं त्वमर्हसि युज्यसे । अस्य च जनस्य शोकभङ्गं शोकापनयनं कर्तुं च । अन्यथा त्वमि
भ० का ० ३८
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे षष्ठो वर्गः,
धुर्ये धुरं वहति विपन्ने विनष्टे सति हे क्षणदाचरेन्द्र ! राज्यभारः अनूढः भभ्यैरधिष्ठितः सन् मज्जति अधो याति शत्रुभिर्विनश्यति । तस्मात् त्वया समाहितेन राज्यभारो वोढव्य इति ॥
इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येचतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमः परिच्छेदः ( वर्गः ) तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषण- प्रलापो' नाम अष्टादशः सर्गः ॥ १८ ॥
ऊनविंशः सर्गः -
1
इतः प्रभृति लिङमधिकृत्य विलसितमाह -- तत्र विध्यादिषु लिङ् । ततोऽन्यत्रापि दर्शयिष्यति -
१५०१ - अप - मन्युस् ततो वाक्यं पौलस्त्यो राममुक्तवान्- ॥ 'अ-शोच्योऽपि व्रजन्नस्तं सनाभिर् दुनुयान् न किमू. १ अपमन्युरित्यादि - ततोऽनन्तरं पौलस्त्यो विभीषणः अपमन्युः अपगतो मन्युर्यस्य । प्रादिभ्यो धातुजस्य बहुव्रीहिर्वा चोत्तरपदलोपश्च । रामं वाक्यमुक्तवान् । देव ! किमेवमभिधत्से अशोच्य इति । यतः सनाभिः सगोत्रोऽस्तं व्रजन् विनाशं गच्छन्नशोच्योऽपि सन् किं न दुनुयाद्वियोगेन अवश्यतया किं नोपतापयेत् । निमन्त्रणे नियोगकरणे लिङ् ॥
१५०२ - तं नो देवा विधेयासुर् येन रावण वद् वयम् ॥
सपत्नांश् चा ऽधिजीयास्म, संग्रामे च मृषीमहि . २
तं न इत्यादि - युष्मद्वचनादात्मा मया स्थिरीकृतः किन्त्विदमाशंसे । तमुपायं नोऽस्माकं देवा विधेयासुः । '२३६२ । घु-मा-स्था - १६।४।६६ । ' इत्यनुवृत्तौ ' २३७४ | एर्लिङि | ६ |४| ६७ |' इत्येकारादेशः । येनोपायेन रावणवत् सपत्नान् वयमधिजीयास्म । 'उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यः प्रतीयते' इति सकर्मकता । संग्रामे च मृषीमहि । लिङश्चेति लिङः कित्त्वान्न गुणः । भार्धधातुकवान्न सलोपः । सर्वत्रैवाशिषि लिङ् ॥
१५०३ - क्रियेरंश् च दशाऽऽस्येन यथा ऽन्येना ऽपि नः कुले ॥ देवद्यञ्चो नराहारा
न्यञ्चचं द्विषतां गणाः ॥ ३ ॥
क्रियेरन्नित्यादि - यथा दशास्येन नराहारा राक्षसाः देववचः देवैः सहाजन्तो गच्छन्तः क्रियेरन् कृताः । '४१८ | विष्वग्देवयोश्च - २६|३|१२|' इत्या
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके विभीषणाभिषेको'नामैकोनविंशतितमः सर्गः-४४७
याम
दिना टेरयादेशः। द्विषतां च गणाः न्यञ्चन्तः नीचैरञ्चन्तः कृताः तिरस्कृताः। तथा नोऽस्माकं कुले अन्येनाधिक्रियेरंश्च । आशंसायां कर्मणि लिङ् । कृषीरनिति वा पाठः । आशिषि कर्मणि लिङ्॥ १५०४-स एव धारयेत् प्राणानीदृशे बन्धु-विप्लवे, ॥
भवेदश्विासको यस्य सुहृच्छत्तो भवादृशः. ॥ ४ ॥ स एवेत्यादि-ईदृशे बन्धुविप्लवे बन्धुविनाशेऽपि स एव प्राणान् धारयेत् नियोगतो बिभृयात् । निमन्त्रणे नियोगकरणे लिङ् । यस्य भवादृशः सुहृन्मित्रं शक्त आश्वासकः सान्स्वयिता भवेत् । सम्भावनायां लिङ् ॥ १५०५-म्रियेयोर्ध्व मुहूर्ताद्धि, न स्यास् त्वं यदि मे गतिः,॥
आशंसा च हि नः, प्रेते जीवेम-दशमूर्धनि.॥५॥ म्रियेयेत्यादि-यदि मे मम गतिः शरणं त्वं न स्याः न भवेः । लिङ् । तदा यस्मिन्मुहूर्ते रावणोऽपि नष्टः तस्मान्मुहूर्तादूर्ध्व म्रियेय । नियोगतः प्राप्तकालः । प्राणांस्त्यक्तवानहम् । अत्र प्राप्तकाले गम्यमाने '२८१८। लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके ।३।३।१६४।' इति लिङ् । तत्र हि प्रैषादयोऽनुवर्तन्ते । '२५३८॥ म्रियतेललिडोश्च ।।३।६।' इति तङ् । ततः सार्वधातुकत्वात् शः। हि यस्मानोऽस्माकं नेयमाशंसा । यद्दशमूर्धनि दशानने प्रेते मृते त्वयि वा ऽशरणे जीवेम प्राणान् धारयिष्याम इति । अत्राशंसावचनस्योपपदत्वात् लिङ् ॥ १५०६-प्रकुर्याम वयं देशे गह्या तत्र कथं रतिम् , ॥
यत्र विंशति-हस्तस्य न सोदर्यस्य सम्भवः' ॥ ६ ॥ प्रकुर्यामेत्यादि-यत्र देशे सोदयस्य भ्रातुविशतिहस्तस्य न सम्भवोऽस्ति तत्र कथं वयं गया निन्द्यां रतिं प्रकुर्याम करिष्यामः । नैवेत्यर्थः । अत्र गर्दायामित्यधिकृत्य '२८००। विभाषा कथमि लिङ् च ।३।३।१४३।' इति कथ. मित्युपपदे भविष्यति लिङ् ॥ १५०७-आमन्त्रयेत तान् प्रह्वान्
मन्त्रिणोऽथ विभीषणः-॥ 'गच्छेत त्वरितं लङ्का,
राज-वेश्म विशेत च. ॥ ७ ॥ आमन्त्रयेतेत्यादि-अथानन्तरं विभीषणः सदसि यैर्मत्रिभिः सह उत्थितः तान्मत्रिणः प्रहानामन्त्रयेत कर्मसु नियोगतः संहितवानित्यर्थः । निमन्त्रणे नियोगकरणे लिङ् । तदेव दर्शयति । लङ्कां त्वरितं यूयं गच्छेत यात । गताश्च राजवेश्म विशेत च । अत्र विधौ प्रेषणे लिङ् । स हि सर्वलकाराणामपवादः ॥ १५०८-आददीध्वं महाऽर्हाणि तत्र वासांसि स-त्वराः ॥
उडुनीयात सत्-केतून, निहरेताऽग्य-चन्दनम् ॥८॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे षष्टो वर्गः,
आददीध्वमित्यादि-तत्र राजवेश्मनि वासांसि महार्हाणि महामूल्यानि सत्वरा आददीध्वं गृह्णीत । '२४८३। नाभ्यस्तयोरातः ।६।४।११२।' इत्याकारलोपः । सत्केतून शोभनध्वजान् उद्धुनीयात ऊवीकरिष्यथ । '२५५८॥ प्वादीनां हस्वः ।७।३।८०' । २४९७। ई हल्यघोः ।६।४।११३।' अग्यचन्दनं सच्चन्दनका. ठानि निर्हरेत निर्गमयत ॥ १५०९-मुञ्चेताऽऽकाश-धूपांच, ग्रश्नीयात स्रजः शुभाः, ॥
आनयेता ऽमितं दारु कर्पूराऽगुरु-कुङ्कुमम् ॥९॥ मुञ्चेतेत्यादि-धूपघटिकाभिराकाशधूपांश्च मुञ्चेत प्रवर्तयेत् । नजः पुष्पमालाः शुभाः प्रश्नीयात गुम्फिष्यथ । '१६१० । श्रन्थ ग्रन्थ सन्दर्भ' इति लिङ् । पुषादिप्रयोगश्च ॥ १५१०-उद्येरन् यज्ञ-पात्राणि,
हियेत च विभावसुः, ॥ भ्रियेत चाऽऽज्यमृत्विग्भिः,
कल्प्येत च समित्-कुशम्. ॥१०॥ उोरनित्यादि-यज्ञपात्राणि जुगादीनि उह्येरन् आनीयन्ताम् । विभाव. सुश्वाग्निः हियेत । ऋत्विग्भिः आज्यमपि भ्रियेत । समित्कुशं कल्प्येत च कल्प्यम् । सर्वत्र विधौ कर्मणि लिङ् ॥ १५११-स्नानीयैः स्नापयेताऽऽशु, रम्यैर् लिम्पेत वर्णकः, ॥
अलङ्कुर्यात रत्नैश्चरावणाऽहैर दशाऽऽननम्॥११॥ नानीयरित्यादि-यथा स्वविहितं च कृत्वा रम्यैः स्नानीयैर्दशाननं राक्षसाधिपं स्नापयेत नापयिष्यथ । 'ग्लास्त्रावनुवमा च' इति विकल्पेन मित्वम् । तत्र 'ज्वल-ह्वल नमामनुपसर्गाद्वा' इति वाग्रहणमनुवर्तते । वर्णकैश्चन्दनादिभिः रम्यैलिम्पेत विलेप्स्यथ । रनैश्च रावणानित्यनैमित्तिकैरलंकुर्यात अलंकरिष्यथ ।। १५१२-वासयेत सु-वासोभ्यां
मेध्याभ्यां राक्षसाऽऽधिपम् , ॥ ऋत्विक् स्रग्विणमादध्यात्
प्राङ्-मूर्धानं मृगाऽजिने. ॥ १२ ॥ वासयेतेत्यादि-सुवासोभ्यां मेध्याभ्यां पूनाभ्यां वासयेत च आच्छाद. यिष्यथ । ऋत्विक् यज्वा स्रग्विणं कृत्वा मालाभूषितं कृत्वा मृगाजिने प्राङ्मू
(नं प्राच्यां मूर्धा यस्य पूर्वशिरसमादध्यात् स्थापयेत् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके विभीषणाभिषेको'नामैकोनविंशतितमः सर्गः-४४९ १५१३-यज्ञ-पात्राणि गात्रेषु चिनुयाच् च यथा-विधि, ॥
जुहुयाच् च हवि वह्नौ, गायेयुः साम सामगाः.' १३ यक्षपात्राणीत्यादि-स एवं यथाविधि यथाक्रमं यज्ञस्य पात्राणि घुगादीनि गात्रेषु विचिनुयात् । हविराज्यं वह्नौ जुहुयात् । सामगाः छन्दोगाः साम च गायेयुः । सर्वत्र विधौ लिङ् ॥ १५१४-गत्वा ऽथ ते पुरी लङ्कां
कृत्वा सर्व यथोदितम् ॥ समीपेऽन्त्याऽऽहुतेः साऽस्राः
प्रोक्तवन्तो विभीषणम्-॥ १४ ॥ गत्वेत्यादि-अथानन्तरं ते मत्रिणः लङ्कां गत्वा यथोदितं च कृत्वा । अन्त्याहुतेर्मृताहुतेः अनन्तरं सानाः सबाष्पाः विभीषणं प्रोक्तवन्तः ॥ १५१५-'कृतं सर्वं यथोद्दिष्टं, कर्तुं वह्नि-जल-क्रियाम् ॥
प्रयतेथा महाराज! सह सर्वैः स्व-बन्धुभिः ॥१५॥ कृतमित्यादि-यथोद्दिष्टं यथाविहितं सर्वमस्माभिः कृतं । त्वमिदानी भ्रातुर्ष. ह्निक्रियां जलक्रियां च कतुं स्वबन्धुभिः सर्वैः सह प्रयतेथाः । प्रार्थनायां लिङ् ॥ १५१६-अज्ञ-वन् नौत्सहेथास् त्वं,
धेया धीर-त्वम-च्युतम्, ॥ स्थेयाः कार्येषु बन्धूनां,
हेयाः शोकोद्भवं तमः ॥ १६ ॥ अज्ञवदित्यादि-शोकादप्रवर्तमानं पुनराहुः । अज्ञवत् किं नोत्सहेथाः किमवसीदसि गर्हितमेतत् । '२८०१किं-वृत्ते लिङ्लटौ ।३।४।१४।' इति गर्हायां लिङ् । इयं चास्माकमाशंसा । यत्तु धीरत्वं धैर्य अच्युतं [ अक्षतं ] धेयाः धास्यसि । बन्धूनां च कार्ये स्थेयाः स्थास्यसि । शोकोद्भवं च तमो हेया. स्त्यक्ष्यसि । सर्वनाशिषि लिङ् । आर्धधातुकत्वात् '२३७४। एलिङि ।६।४।६७।' इत्यसंयोगादेरेत्वम् ॥ १५१७-नाऽवकल्प्यमिदं, ग्लायेद् यत् कृच्छ्रेषु भवानपि ॥
न पृथग्-जन-वज् जातु प्रमुह्येत् पण्डितो जनः. १७ नावकल्प्यमित्यादि-अन्यच्च नावकल्प्यमिदं न सम्भाव्यमेतत् येन कृच्छ्रेषु दुःखेषु भवानपि ग्लायेत् ग्लानिं याति । भनवक्लुप्तौ असम्भावनायां '२८०२। अनवक्लस्यमर्षयोः-३।३।१४५।' इत्यादिना लिङ् । सार्धधातुकत्वात् '२३७८॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५० - भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे षष्ठो वर्गः,
वान्यस्य-६१६८' इत्येत्वं न विकल्प्यते । यसात् पण्डितो जनः पृथग्जनवत् अपण्डितवत् जातु कदाचिदपि न प्रमुह्येत् न मोहं यातीति सम्भावयामः । '२८०४। जातुयदोर्लिङ् ।३।३।१४७।' इत्यनवलप्तौ लिङ ॥ १५१८-यच्च यत्र भवांस् तिष्ठेत् ,
तत्रा ऽन्यो रावणस्य न, ॥ यच्च यत्र भवान् सीदेन
महद्भिस् तद् विगर्हितम् ॥ १८ ॥ यञ्चेत्यादि-यत्र देशे काले वा भवास्तिष्ठेत् तत्र यच्च अन्यो रावणस्य कस्तिष्टेत् अवस्थानं कः करिष्यति । नैतत्सम्भावयामः तस्य तत्र. न्यूनत्वात् । अन्यसिन्नवक्लप्तिः यच्छब्देनोपपदेन योगात् २८०५। यच्चयत्रयोः ।३।३।१४।' इत्यनवक्लप्तौ भविष्यति लिङ् । यच्चेति निपातसमुदायो यच्छब्दस्वार्थे वर्तते । किं च यत्र देशे काले वा यच्च भवान् सीदेत् अवसादं करोतीति महद्भिः पण्डितैः विगर्हितं निन्दितम् । गोंयां चेति सर्वलकाराणामपवादो लिङ् । 'यञ्चयत्रयोः' इत्यनुवर्तते । अनवलप्ताविति निवृत्तम् ॥ १५१९-आश्चर्य, यच्च यत्र त्वां
प्रब्रूयाम वयं हितम् , ॥ अपि साक्षात् प्रशिष्यास् त्वं
कृच्छ्रेष्विन्द्र-पुरोहितम् ॥ १९ ॥ आश्चर्यमित्यादि-यत्र देशे काले वा यच्च यद्वयमपि त्वां हितं प्रबूयाम तदाश्चर्य विचित्रमेतत् । '२००७। चित्रीकरणे च ।३।३।१५०।' इति लिङ् । '२८०५। यञ्चयत्रयोः ।३।३।१४।' इति वर्तते । त्वामित्यकथितं कर्म । अतस्त्वं कृच्छ्रेषु व्यसनेषु साक्षादिन्द्रपुरोहितं बृहस्पतिं प्रशिष्याः बाढं शिक्षयसि । '२००९। उताप्योः समर्थयोर्लिङ् ।३।३।१५२।' अपिशब्दस्योपपदत्वात् समर्थत्वं चानयोढिमित्येतस्मिन् अर्थे । २४८६। शास इदङ्-हलोः ।।५।३४।। २४१०॥ शासि-वसि-८।३।६०।' इत्यादिना षत्वम् ॥ १५२०-कामो जनस्य-'जह्यास् त्वं प्रमादं नैर्ऋताऽधिप!' ।
उत द्विषोऽनुशोचेयु विप्लवे, किमुबान्धवाः ॥२०॥ काम इत्यादि-हे नैर्ऋताधिप रक्षसां नाथ ! त्वं प्रमादं जहाः त्यज । अस्य जनस्य पौरस्य काम इच्छा । '२०१०। कामप्रवेदनेऽकञ्चिति ।३।३।१५३।' इति लिङ् । कचिच्छब्दस्याप्रयोगात् । कामप्रवेदनं च जनामिप्रायप्रकाशनम् । अन्यच्च असिन् विप्लवे विनाशे द्विषः शत्रवोऽपि उत अनुशोचेयुः अनुशोचन्ति किमु बान्धवाः । २००९। उताप्योः समर्थयोर्लिङ ॥३॥३॥१५२॥ ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके विभीषणाभिषेको'नामैकोनविंशतितमः सर्गः-४५१ १५२१-स भवान् भ्रातृ-वद् रक्षेद् यथावदखिलं जनम् , ॥
न भवान् संप्रमुह्येच् चेदाश्वस्युश् च निशाचराः, २१ स इत्यादि-चेद्यदि भवाम सम्प्रमुह्येत् मोहं न गच्छेत् तदा स भवान् भ्रातृवत् यथा भ्रात्रा जनो रक्ष्यते तद्वत् भखिलं जनं यथावत् सम्यक् रक्षेत् । एते च निशाचरा भाश्वस्युराश्वासं गच्छेयुः । २०१३। हेतुहेतुमतोर्लिङ् ।३।३। १५६।' अत्र प्रमोहो हेतुः । जनरक्षणं निशाचराश्वासनं च हेतुमत् । श्वसेरदादित्वाच्छपो लुक् । अश्वसेयुरिति पाठान्तरम् ॥ १५२२-ततः स गतवान् कर्तुं भ्रातुरग्नि-जल-क्रियाम् ॥
प्रोक्तवान् कृत-कर्तव्यं वचो रामोऽथ राक्षसम्.॥२२॥ तत इत्यादि-ततो वचनानन्तरं भ्रातुरग्निक्रियां जलक्रियां च कर्तुं गतवान् । अथ कृतकर्तव्यं राक्षसं रामः वचः प्रोक्तवान् ॥ १५२३-अम्भांसि रुक्म-कुम्भेन
सिञ्चन् मूर्ध्नि समाधिमान्- ॥ 'त्वं राजा रक्षसां लङ्का
मवेक्षेथा विभीषण? ॥ २३ ॥ अम्भांसीत्यादि-रुक्मकुम्भेन स्वर्णकलशेनाम्भांसि जलानि मूर्ध्नि सिञ्चन् पातयन् । रामः प्रोक्तवानिति पूर्वेणान्वयः । हे विभीषण ! (समाधिमान् ध्यानवान् ) त्वमद्यप्रभृति रक्षसां राजा लङ्कामवेक्षेथाः कार्याकार्यनिरूपणेन द्रक्ष्यसि ॥ १५२४-क्रुद्धानंनुनयेः सम्यक्,
धनैर्लुब्धानुपार्जयेः, ॥ मानिनो मानयेः काले,
त्रस्तान् पौलस्त्य ! सान्त्वयः ॥ २४ ॥ क्रुद्धानित्यादि-हे पौलस्त्य ! क्रुद्धाननुनयेः प्रसादयिष्यसि । ये लुब्धा. स्तान् धनेनोपार्जयेः दानेन गृहीष्यसि । मानिनः सत्कारोचिते काले मानयेः पूजयिष्यसि । ब्रस्तान भीतान् सान्त्वयेः समाश्वासयिष्यसि । सर्वत्र निमन्त्रणे नियोगकरणे प्रार्थनायां वा लिङ्॥ १५२५-इच्छा मे परमा, नन्देः कथं त्वं वृत्र-शत्रु-वत्, ॥
इच्छेद्धि सुहृदं सर्वो वृद्धि-संस्थं यतः सुहृत्. ॥२५॥ इच्छेत्यादि-इयं च मे इच्छा महती । यवं वृनशत्रुवदिन्द्र इव कथमा. नन्देः मुदितो भविष्यसि । '२८१४॥ इच्छार्थेषु लिङ्लोटौ ।३।३।१५७।' इति Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२ भट्टिकाव्ये-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे षष्ठो वर्गः, लिङ् । इच्छार्थस्य धतोरुपपदत्वात् । यतः सर्व एव सुहृत् सुहृदं वृद्धिसंस्थं उदयस्थमिच्छेत् इच्छति । २०१६। इच्छार्थेभ्यो विभाषा वर्तमाने ।३।३।१६०।' इति लिङ् ॥ १५२६-वर्धिषीष्ठाः स्वजातेषु,
वध्यास् त्वं रिपु-संहतीः ॥ भूयास् त्वं गुणिनां मान्यस्,
तेषां स्थेया व्यवस्थितौ. ॥ २६ ॥ वर्धिषीष्ठा इत्यादि-स्वजातेषु स्वजातिषु राक्षसेषु मध्ये त्वं वर्धिषीष्ठाः वृद्धिमान् भविष्यसि । आशिषि लिङ् । एवं वक्ष्यमाणेष्वपि सर्वत्र । रिपुसंहतीः शत्रुसमूहान् वध्याः विनाशयिष्यसि । '२४३३। हनो वध लिङि ।।१४२।' भूयाश्च गुणिनां मान्यः । श्रुतशीलवता मानाहश्च भविष्यसि । तेषां च गुणिनां व्यवस्थायां चिरकालं स्थेयाः स्थास्यसि ॥ १५२७-धेयास् त्वं सुहृदां प्रीति,
वन्दिषीष्ठा दिवौकसः ॥ सोमं पेयाश् च, हेयाश् च
हिंस्रा हानि-करीः क्रियाः ॥ २७ ॥ धेया इत्यादि-वं सुहृदां प्रीतिं धेयाः जनयिष्यसि । दिवौकसो देवान्वन्दिषीष्ठाः प्रणंस्यसि । सोमं पेयाः पास्यसि । तथा हिंसाः परोपघातिकाः हानिकरीः अपचयहेतुकाः क्रियाः हेयाः त्यक्ष्यसि ॥ १५२८-अवसेयाश् च कार्याणि धर्मेण पुर-वासिनाम् , ॥
अनुरागं क्रिया राजन् ! सदा सर्व-गतं जने.॥२८॥ अवसेया इत्यादि-पुनः । पुरवासिनां पौराणां कार्याणि धर्मेणावसेयाः समाप्स्यसि । १२२२॥ षोऽन्तकर्मणि' । हे राजन् ! अत्र जने अनुरागं सर्वगतं सर्वव्यापिनं क्रियाः करिष्यसि ॥ १५२९-घानिषीष्ट त्वया मन्युर्, ग्राहिषीष्ट समुन्नतिः ॥
रक्षोभिर् दर्शिषीष्ठास् त्वं, द्रक्षीरन् भवता च ते. २९ घानिषीष्टेत्यादि-मन्युः क्रोधः त्वया घानिषीष्ट हनिष्यते । चिण्वद्भावो वृद्धिर्घत्वं च । समुन्नतिरभ्युच्चयः ग्राहिषीष्ट ग्रहीष्यते । रक्षोभिर्दर्शनपरैर्दर्शिषीष्ठाः स्वं द्रक्ष्यसे । ते च राक्षसाः भवता दर्शनपरेण च दक्षीरन् । अविण्वदावपक्षः॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता-प्रत्याख्यानं' नाम विंशतितमः सर्गः-४५३ १५३०-मन्यु वध्या भट-वध-कृतं बाल-वृद्धस्य राजन् !,
शास्त्राऽभिज्ञाः सदसि सु-धियः सन्निधिं ते क्रियासुः, संरंसीष्ठाः सुर-मुनि-गते वर्मनि प्राज्य-धर्मे,
संभुत्सीष्ठाः सु-नय-नयनर विद्विषामीहितानि.' ३० इति भट्टिकाव्ये तिङन्त-काण्डे लिङ्-विलसितो
नामैकोनविंशति-तमः सर्गः ॥ मन्युमित्यादि-अन्यच्च हे राजन् ! बालानां वृद्धानां च । सर्वो द्वन्द्वो विभाफैकवद्भवतीति बालाश्च वृद्धाश्च बालवृद्धम् । तस्य मन्यु शोकम् । भटवधकृतं भटानां पितृपुत्रादीनां च यो वधः तस्कृतम् । वध्याः प्रियवचनार्थप्रदानादिमिरपनेष्यसि । शास्त्रार्थज्ञाः शास्त्रार्थकुशलाः ते तव सदसि सभायां सन्निधिं क्रियासुः । सन्निहिता भवन्त्वित्यर्थः । सुरैर्मुनिभिश्च गते सेविते वर्मनि मार्ग प्राज्यधर्मे भूरिपुण्ये संरंसीष्ठाः रंस्यसे । द्विषां शत्रूणां ईहितानि चेष्टितानि सुनयनयनैः शोभनाः ये नयाः तैरेव नयनैश्चक्षुभिरिवावस्थितैः सम्भुत्सीष्ठाः जानीयाः ज्ञास्यसि । 'बुध अवगमने' एकाचो बशो भष् ॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये
चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे षष्ठः परिच्छेदः (वर्गः), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'विभीषणाभिषेको नाम
एकोनविंशतितमः सर्गः ॥ १९ ॥
विंशः सर्गः। इतः प्रभृति लोटमधिकृत्य तद्विलसितमाह-तत्र 'लोट् च' इति वचनाद्विध्यादिष्वर्थेषु लोट् । ततोऽन्यत्रापि दर्शयिष्यति१५३१-समुपेत्य ततः सीतामुक्तवान् पवनाऽऽत्मजः- ॥
दिल्या वर्धस्व वैदेहि ! हतस् त्रैलोक्य-कण्टकः॥१॥ समुपेत्येत्यादि-ततोऽनन्तरं पवनात्मजः रामाज्ञया सीतां समुपेत्य समुपागम्योक्तवान् । हे वैदेहि ! रावणस्त्रैलोक्यस्य प्रतोदकत्वात् कण्टको हतस्तेन दिष्ट्या प्रियवचनेन वर्धस्व नियोगतो वय॑सीति । निमन्त्रणे लोट् ॥ १५३२-अनुजानीहि हन्यन्तां मयैताः क्षुद्र-मानसाः ॥
रक्षिकास् तव राक्षस्यो, गृहाणैतासु मत्सरम्. ॥२॥ अनुजानीहीत्यादि-अनुजानीहि अनुज्ञां प्रयच्छ । प्रार्थनायां लोट् । येन मयता राक्षस्यस्तव रक्षिकाः क्षुदमानसाः पापाशयाः हन्यन्तां विनाश्यन्ताम् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण- रूपे सप्तमो वर्गः,
भत्र विधौ कर्मणि लोट् । तस्मादेतासु मत्सरं गृहाण जनय । प्रार्थनायां लोट् । येन गृहीतक्रोधा मामनुज्ञास्यसि ॥
१५३३ - तृणहानि दुराऽऽचारघोर रूपाऽऽशय - क्रियाः, ॥ हिंस्रा भवतु ते बुद्धिरेतासु, कुरु निष्ठुरम् ॥ ३ ॥
दुराचाराः घोररूपाशयक्रियाः क्रूराणि आकाराभिप्रायानुष्ठानानि यासां तास्तृणहानि हनिष्यामि । तदेतासु हिंसा हिंसनशीला तव बुद्धिर्भवतु | निष्ठुरं च नैष्ठुर्य कुरु । भावप्रधानो निर्देशः ॥ १५३४ - पश्चिमं करवामैतत् प्रियं देवि ! वयं तव, ॥'
-
ततः प्रोक्तवती सीता वानरं करुणाऽऽशया ॥ ४ ॥ पश्चिममित्यादि - हे देवि ! किमत्र विचारितेन तव पश्चिममन्त्यं प्रियं एतद्वयं करवाम करिष्यामः । अस्मद एकत्वे बहुवचनमन्यतरस्याम् । ततोऽनन्तरं सीता करुणाशया सती वानरं प्रोक्तवती ॥
१५३५ - ' उपशाम्यतु, ते बुद्धिः पिण्ड - निर्वेश - कारिषु ॥
लघु-सत्वेषु, दोषोऽयं यत्- कृतो - निहतो ऽसकौ ॥५॥
उपेत्यादि - लघुसत्वेषु स्त्रीजनेषु पिण्डनिर्वेशकारिषु पिण्डस्य ग्रासस्य निशो निष्क्रयः तत्कारिषु ते बुद्धिरुपशाम्यतु सकरुणा भवतु । सर्वत्र विधौ लोट् । किमिति चेत् । यत्कृतो यज्जनितोऽयं दोषः ममैताभिः कृतः । असकौ भसौ रावणो निहतो व्यापादितः । कुत्सायाम् ' २०२६ । अव्यय सर्वनाम्नामकच् प्राक् टेः |५|३|७१।' इति भकच् ॥
१५३६ - न हि प्रेष्य - वधं घोरं करवाण्युस्तु ते मतिः, ॥
एधि कार्य - रस् त्वं मे गत्वा प्रवद राघवम्. ॥६॥
नहीत्यादि -- अन्यच्च न हि नैव घोरं प्रेप्यवधं करवाणि करिष्यामीतीत्थम् मतिस्तवाप्यस्तु । ‘२१९५| आशिषि लिङ्लोटौ | ३ | ३|१७३ | ' इति लोट् । भतस्त्वं कार्यकरः कार्यकरणे अनुकूलः । आनुलोम्ये टः । एधि भव । ' २४६९ । सोरलोपः | ६|४|१११।' । '२४७१ । ध्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च | ६ |४| ११९ ॥' | एत्वस्य समानाश्रयत्वादसिद्धत्वे । '२४२५ | हुझलभ्यो हेर्धिः | ६|४|१०११' कार्यमाह । गत्वा प्रवद राघवं ममादेशाद् ब्रूहि ॥
किं मया वक्तव्यमिति चेत्तदाह
१५३७ - 'दिदृक्षुर् मैथिली राम ! पश्यतु त्वाऽविलम्बितम्'. तथेति स प्रतिज्ञाय गत्वा राघवमुक्तवान् ॥ ७ ॥ दिदृक्षुरित्यादि - हे राम ! द्रष्टुमिच्छुमैथिली सीता भविलम्बितं दुतं
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता प्रत्याख्यानं' नाम विंशतितमः सर्गः --४५५
स्वा त्वां पश्यतु । सर्वत्र प्रार्थनायां लोट् । स पवनात्मजस्तथेति यथाज्ञापयसीति प्रतिज्ञाय स्वीकृत्य गत्वा राघवमुक्तवान् ॥
किमित्याह
१५३८ - ' उत्सुकाऽऽनीयतां देवी काकुत्स्थ - कुल - नन्दन ! ॥' क्ष्मां लिखित्वा विनिश्वस्य स्वराऽऽलोक्य विभीषणम्
उत्सुकेत्यादि - हे काकुत्स्थकुलनन्दन ! उत्सुका देवी भानीयतामिति । प्रार्थनायां कर्मणि लोट् । एवमुक्ते रावणवधे महति प्रयासेऽकृतेऽपि जनवादभयात् न तया सह वासः कार्य इत्यभिप्रायेण राघवः क्ष्मामङ्गुष्ठेन लिखित्वा विनिश्वस्य स्वरालोक्य आकाशं दृष्ट्वा । स्वरित्यव्ययम् । विभीषणमुक्तवानिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः ॥
१५३९-उक्तवान् राघवः - ' सीतामानया ऽलंकृतार्मिति. ' ॥ गत्वा प्रणम्य तेनोक्ता मैथिली मधुरं वचः ॥ ९ ॥ उक्तवानित्यादि - सीतामलंकृतामानयेति राघव उक्तवान् । विधौ लोट् । तेन विभीषणेन गत्वा प्रणस्य च मैथिल्युक्ता मधुरं वचः ॥
१५४० - ' जहीहि शोकं वैदेहि ! प्रीतये धेहि मानसम् ॥ रावणे जहिहि द्वेषं, जहाहि प्रमदा-वनम् ॥ १० ॥ जहीहीत्यादि - शोकं पति वियोगजं जहीहि । '२४९८ । जहातेश्च । ६ । ४ । ११६ ॥ ' इत्यन्यतरस्यामित्वमीत्वं च । ' २४९९ । आच हौ | ६ |४| २१७|' इत्यकार इति रूपन्त्रयम् । प्रीतये प्रीत्यर्थं पुनर्मानसं धेहि घटयस्व । '२४७१ । ध्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च | ६|४|११९ | ' । रावणे रावणविषये द्वेषं जहिहि तस्य विनष्टत्वात् । प्रमदावनं अशोकवनिकां जहाहि । पत्युरन्तिकं याहीत्यर्थः । सर्वत्र विधौ लोट् ॥ १५४१ - स्नाद्यनुलिम्प धूपाय,
"
निवरस्वाऽऽविध्य च स्रजम् ॥ रत्नान्याssमुञ्च, संदीठे
हविर् जुहुधि पावके, ॥ ११ ॥
१५४२ - अद्धि त्वं पञ्च-गव्यं च,
छिन्धि संरोध - जं तमः, ॥ आरोह शिविकां हैमीं,
द्विषां जहि मनो- रथान् ॥ १२ ॥
स्त्राहीत्यादि - लोकद्वयं मिश्रेण व्याख्यातम् । स्नाहि स्नानं कुरु । ततः कायशुयर्थ सदनुपहतं पञ्चगव्यमद्धि भक्षय । '२४२५। हु-झलभ्यो हेर्धिः | ६|४|१०१ | '
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे सप्तमो वर्गः, गोरेतानि गव्यानि । सर्वत्र गोरजादिप्रत्ययप्रसङ्गे यत् । पञ्चगव्यानि समाहृतानीति पात्रादिदर्शनान डीप् । ततः पवित्रीकृतकाया, सन्दीप्ते पावके हविर्जुहुधि । ततः स्वामिनं गन्तुमनुष्ठितदेवकार्या सती त्वमालिम्प समालभस्व । ततो निवस्स्व आच्छादय । '७०९२। वस भाच्छादने' अदादित्वाच्छपो लुक् । धातुस. कारस्य परगमनम् । ततो धूपाय धूपितमात्मानं कुरु । धूपेरायप्रत्ययः । आविध्य च खजं मालां शिरस्याक्षिप । '१२५७। व्यध ताडने' इयनि २४१२। अहिज्या-६।१।१६।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । रत्नान्यामुञ्च विन्यस्येत्ययमर्थवशात् क्रियाक्रमो द्रष्टव्यः । यथा देवदत्तं भोजय सापय उद्वर्तयेति । किं च संरोध तमः अस्वतन्त्रीकरणजं शोकं छिन्धि अपनय । हैमी शिबिकां सौवर्णयानमारोह अधितिष्ठ । सर्वत्र भतुनियोगकरणे लोट् । तामारूढा द्विषां मनोरथान् हृदये स्थितानभिप्रायान् जहि नाशय । हो परतो '२४३१॥ हन्तेजः ।६।४।३६।' ॥ १५४३-तृणेढु त्वद्-वियोगोत्थां राजन्यानां पतिः शुचम् ॥
भवतादधियुक्ता त्वमत ऊर्ध्व स्व-वेश्मनि.॥ १३ ॥ तृणेद्वित्यादि-गतायां त्वयि राजन्यानां क्षत्रियाणां पती रामः शुचं शोकं त्वद्वियोगोत्यां त्वद्वियोगप्रभवाम् । '२९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । 'उदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य' इति पूर्वसवर्णः । तृणेढ हिनस्तु । अतः अस्मारकालादर्य कालं स्ववेश्मनि अयोध्यायां अधियुक्ता त्वं भवतात् भूयाः । २१९७। तुह्योः-1७।१॥३५।' इति तातङ् ॥ १५४४-दीक्षस्व सह रामेण त्वरितं तुरगाऽध्वरे, ॥
. दृश्यस्व पत्या प्रीतेन प्रीत्या प्रेक्षस्व राघवम् ॥१४॥ दीक्षस्वेत्यादि-तुरगाध्वरे अश्वमेधे रामेण सह त्वरितं दीक्षस्त्र दीक्षिता भूयाः । आशिषि लोट् । प्रीतेन पत्या दृश्यस्व दृष्टा भव । इहापि कर्मणि लोह । प्रीता च सती राघवं त्वं प्रेक्षस्व ॥ १५४५-अयं नियोगः पत्युस ते, कार्यों नाऽत्र विचारणा, ॥
भूषया ऽङ्गं, प्रमाणं चेद्, रामं गन्तुं यतस्व च॥१५॥ अयमित्यादि-तव पत्युरयं नियोगः यत्कृतः स्नानादिव्यापारः । अत्र वस्तुनि विचारणा न कार्या किमेवं न वेति । एतत्प्रमाणं चेत् भूषयाङ्गं नानादिपूर्वकमलकुरु । रामं गन्तुं यतस्त्र ॥ १५४६-मुदा संयुहि काकुत्स्थं,
स्वयं चा ऽऽमुहि सम्पदम् , ॥ उपेावं मुहूर्तात् त्वं
देवि! राघव-सन्निधिम् ॥ १६ ॥ . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता-प्रत्याख्यानं' नाम विंशतितमः सर्गः-४५७
मुदेत्यादि-गत्वा च काकुत्स्थं मुदा हर्षेण संयुहि मिश्रय । 'यु मिश्रणे'। तत्र गमनेन स्वयं च संमदं हर्ष प्रामुहि '३२४५। प्रमदसंमदौ हर्षे ।३।३।६८'। सर्वत्र प्रार्थनायां लोट् । हे देवि ! अस्मान्मुहूर्तादूर्व राघवसन्निधिम् । राघवः सन्निधीयते यस्मिन् प्रदेशे इति '३२७१। कर्मण्यधिकरणे च ।३।३।९३।' इति किप्रत्ययः । तं त्वमुपेहि गच्छ ॥ १५४७-ऊर्ध्व मुहूर्तादह्रो ऽङ्ग! स्वामिनी स्म भव क्षितेः॥
राज-पत्नी-नियोग-स्थमनुशाधि पुरी-जनम्. ॥१७॥ ऊर्ध्वमित्यादि-तथा मुहूर्तादूर्व क्षितेः स्वामिनी भव स्म । अङ्गेति सम्बोधनपदम् । अत्र '२०१९ । स्मे लोट् ।३।३।१६५।' इत्यनेन प्रेषे लोट् । तत्र हि '२८१७। प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु कृत्याश्च ।३।३।१६३।' इति औ@मौ. हूर्तिक इति च वर्तते । प्राप्तकालतायां लोट् । राघवसन्निधिं गन्तुं क्षितेः स्वामिनी भवितुं प्राप्तकाला देवी । अन्यथा कालातिकमे मयि विरक्तेति रामो विरज्यते । अन्यच्च इयमस्माकमाशंसा । त्वं राजपत्नीनियोगस्थं महादेव्याज्ञा. करणतत्परं पुरीस्थमयोध्यावस्थितं जनं अनुशाधि विधेयीकुरु । आशिषि लोट् । २४८७॥ शा हौ-६॥४॥३५॥' इति शादेशः । तस्य समानाश्रयत्वादसिद्धत्वे '२४२५। हु-झलभ्यो हेधिः ॥६॥॥१०॥ ॥ १५४८-उत्तिष्ठस्व मते पत्युर्, यतस्वा ऽलङ्कृतौ तथा, ॥
प्रतिष्ठस्व च तं द्रष्टुं द्रष्टव्यं त्वं मही-पतिम्. ॥१८॥ उत्तिष्ठस्वेत्यादि-तस्मात्प्रार्थयेऽहं पत्युमंते अभिप्राये मत्समीपमागन्त. व्यमिति उत्तिष्ठस्व तदर्थ घटस्व । '२६९१॥ उदोऽनूर्वकर्मणि ॥३॥२४॥' इति तङ् । तथा अलङ्कतौ अलङ्करणे यतस्त्र यत्नं कुरु । लज्जया कदाचिन्नोत्सहेतेति पुनःपुनरभिधानं अविरुद्धम् । यथा स्नाहीत्यादि भूषयाङ्गमिति मन्यते तेन वारद्वयमुक्तमेवं अलङ्कत्य त्वं महीपतिं द्रष्टव्यं दर्शनार्हम् । '२०२२॥ अर्हे कृत्यतृचश्व ।३।३।१६९।' इति अवश्यद्रष्टव्ये वा आवश्यके '३३१२। कृत्याश्च ।३।३।१७।' इति संद्रष्टुं प्रतिष्ठस्व गच्छ । प्रार्थनायां लोट् । '२६८९। समवप्र-वि-भ्यः स्थः । १।३।२२।' इति तङ्॥ १५४९-अनुष्ठाय यथाऽऽदिष्टं नियोगं जनकाऽऽत्मजा ॥
समारूढवती यान पट्टाऽशुक-वृताऽऽनना. ॥१९॥ अनुष्ठायेत्यादि-श्लोकत्रयं एवमुक्ता भर्तुर्यथोद्दिष्टं नियोगं नानादिकमनुष्ठाय कृत्वा जनकात्मजा मां कश्चिन्माद्राक्षीदिति पट्टांशुकवृतानना यानं शिबि. कामारूढवती पत्युरन्तिकं च गत्वा यानादवतीर्येत्यर्थात् ॥ १५५०-लज्जाऽनता विसंयोग-दुःख-स्मरण-विह्वला ॥
साऽस्रा गत्वाऽन्तिकं पत्यु दीना रुदितवत्यसौ.२० भ० का० ३९
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे सप्तमो वर्गः,
लज्जानतेत्यादि - लज्जया आनता वियोगदुःखस्य पूर्वानुभूतस्य स्मरणेन विला साखा दीना सा पत्युरन्तिकं गत्वा सीता रुदितवती ॥ १५५१ - प्राप्त चारित्र्य-सन्देहस् ततस् तार्मुक्तवान् नृपः ॥
इच्छामे- 'नाssददे सीते ! त्वामहं गम्यतामतः '. २१
प्राप्तेत्यादि - ततोऽनन्तरं नृपो रामः ' रावणः किमस्यां खण्डितचारित्रशीलो न वा' इति प्राप्तचारित्र्यसन्देहस्तामुक्तवान् । किमित्याह - हे सीते ! ममेयमिच्छा यश्वामहं नाददे न गृह्णामि । ' २८१४ | इच्छार्थेषु लिङ्लोटौ १३।३।१५७१' इति लोट् । अतोऽनिच्छातः कारणाद्यथेष्टं गम्यताम् ॥ किमिति नेच्छतीति चेदाह -
१५५२ - रावणाऽङ्क-परिश्लिष्टा त्वं हल् लेख करी मम ॥ मतिं बधान सुग्रीवे, राक्षसेन्द्रं गृहाण वा ॥२२॥
रावणेत्यादि - रावणाङ्कपरिश्लिष्टा हरणसमये रावणोत्सङ्गे स्थिता सती परिश्लिष्टा परिमृदितवती त्वं मम हृल्लेखकरी चेतः पीडनशीला । '२९३४। कृञो हेतुताच्छील्य- |३|२|२०|' इति टः । '९८८ | हृदयस्य हृल्लेखयदण्लास-।६।३।५०।' इति हृदादेशः । कमहं शरणं यास्यामीति चेदाह - सुग्रीवे मतिं बधान बनीयाः उत्पादय । राक्षसेन्द्रं विभीषणं वा अनुगृहाण स्वीकुरु ॥
१५५३ - अशान भरताद् भोगान्, लक्ष्मणं प्रवृणीष्व वा ॥
कामाद् वा याहि, मुच्यन्तार्माशा राम- निबन्धनाः. २३
अशानेत्यादि - भरताद्वा भोगानशान भुङ्क्ष्व । सर्वत्र '२५५७। हलः श्रः शानज्झौ | ३|१|८३ |' इति शानच् । लक्ष्मणं प्रवृणीष्व वा अङ्गीकुरु । 'वृन वरणे' इत्यस्य रूपम् । '२५५८ । प्वादीनां ह्रस्वः | ७|३|८०|' | स्वेच्छया वा याहि भवत्यै यत्र रोचते तत्र गम्यताम् । रामनिबन्धनाः पुनरपि रामो मे पतिर्भूयादित्याशाः मुच्यन्तां त्यज्यन्ताम् ॥
किमिति चेदाह -
१५५४ - क्व च ख्यातो रघोर् वंशः
क्व त्वं पर- गृहोषिता ॥
,
अन्यस्मै हृदयं देहि, ना नभीष्टे घटामहे ॥ २४ ॥
क्व चेत्यादि -- परिशुद्धत्वात्सर्वत्र ख्यातः लोके विदितो रघोवंशः क्व । क च त्वं परगृहोषिता जातकलङ्कत्वात् । द्वयमप्येतद्दूरं मिनम् । सर्वत्र विधौ लोट् । अतोऽन्यस्मै हृदयं देहि चित्तं परस्मै देहि । वयं अनभिमते विषये न घटामहे । निमन्त्रणे लोट् ॥
१५५५ - यथेष्टं चर वैदेहि !, पन्थानः सन्तु ते शिवाः, ॥ कामास् तेऽन्यत्र तायन्तां, विशङ्कां त्यज मद्-गताम्.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीता-प्रत्याख्यानं' नाम विंशतितमः सर्गः-४५९
यथेष्टमित्यादि-यथेष्टं चर यथेष्टचारिणी भव । विधौ लोट् । तत्र च यथेष्टं चरन्त्याः पन्थानो मार्गाः शिवा निर्विघ्नाः सन्तु भूयासुः । आशिषि लोद । किं च कामाः अभिलाषास्तवान्यत्र तायन्तां स्फीता भवन्तु । भत्रा. प्याशिषि । यथेष्टचारित्याकिमयं करिष्यतीति मद्गतां विशङ्का भयं त्यज त्यक्ष्य. सि । विधौ लोट् ॥ १५५६-ततः प्रगदिता वाक्यं मैथिलाऽभिजना नृपम् ॥
'स्त्रीसामान्येन सम्भूता शङ्का मयि विमुच्यताम्. २६ तत इत्यादि-ततस्तद्वचनानन्तरं मैथिलाभिजना सीता नृपं वाक्यं प्रगदिता गदितुं प्रवृत्ता । '३०५३। आदिकर्मणि क्तः-३।४७१।' स्त्रीसामान्येन स्त्रीति कृत्वा या तव मयि शङ्का इयं सती न वेति सा विमुच्यताम् । मिथ्यास्वात् । प्रार्थनायां लोट् ॥ १५५७-दैवाद् विभीहि काकुत्स्थ !.
जिहीहि त्वं तथा जनात, ॥ मिथ्या मामभिसंक्रुध्य
न्न-वशां शत्रुणा हृताम्. ॥२७॥ दैवादित्यादि-अन्यच्च हे काकुत्स्थ राम! अवशां पराधीनां शत्रुणा हृताम् । मिथ्या अभिसंक्रुध्यन् अलीकेन । '५७६। क्रुध दुहोरुपसृष्टयोः कर्म १॥॥३८॥' इति कर्मसंज्ञा । दैवात् अनिष्टफलात् विभीहि भयं जनय भीतो भव । हेरपित्त्वारिकत्वे गुणो न भवति । इतश्च जनादिमं जनं वीक्ष्य जिहीहि लजस्व । ल्यब्लोपे पञ्चमी । विधौ लोद ॥
त्वग्यसंक्रान्तायां मम कीदृशं भयं लज्जा चेति चेत्तदाह१५५८-चेतसस् त्वयि वृत्तिर् मे, शरीरं रक्षसा हृतम्, ॥
विदांकुर्वन्तु सम्यञ्चो देवाः सत्यमिदं वचः ॥२८॥ चेतस इत्यादि-मे चेतसो वृत्तिरात्मव्यापारः त्वयि तिष्ठति अनन्यमनस्करवात् । रक्षसा हृताया मम न सर्व हृतं अपि तु शरीरं हृतम् । नैवेदं मिथ्या । तथाहि हे महाभूताधिष्ठानाः सम्यञ्चः । सर्वत्र वर्तमानाः अञ्चन्तीति कि । अञ्चतावप्रत्यये '४२१॥ समः समि ।६।३।९३।' इति सम्यादेशः । एते मर्थिताः मम वचः सत्यं विदांकुर्वन्तु अवगच्छन्तु । प्रार्थनायां लोट् । विदांकुर्वन्त्विति निपातनम् ॥
प्रत्येकं प्रार्थनामाह१५५९-त्वं पुनीहि पुनीहीति पुनन् वायो ! जगत्-त्रयम् ॥
चरन देहेषु भूतानां विद्धि मे बुद्धि-विप्लवम्. ॥२९॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६० भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे सप्तमो वर्गः,
त्वं पुनीहीत्यादि-हे वायो ! पुनीहि पुनीहीति जगत्रयं पुनः पुनः पुनामि भृशं वा पुनामीत्यभिप्रायः । त्वं जगत्रयं पुनन् भूतानां देहेषु चरन् मम बुद्धिविप्लवं बुद्धेरन्यथात्वं विद्धि अवगच्छ । प्रार्थनायां लोट् । पूर्वत्र २८२५। क्रियासमभिहारे लोट-३।४।२।' इति लोट् । लस्य परस्मैपदसम्बन्धी हिरादेशः । क्रियासमभिहारे द्विर्वचनम् । पुनन्निति यथाविध्यनुप्रयोगः । पूर्वस्मिन्नित्यनेन पुनातेरनुप्रयोगः । तत्र हि क्रियासमुच्चयाभावात् ॥ १५६०-खमट, धाममा ऽटौवींमित्यटन्त्यो ऽति-पावनाः ॥
यूयमापो! विजानीत मनो-वृत्तिं शुभां मम.॥३०॥ खमित्यादि-यूयमापोऽतिपावनाः अतिपवित्राः खमट द्यामट उर्वीमट इति वयमन्तरिक्षमटाम देवलोकमटाम भूर्लोकमटामेत्येवमभिप्रायाः सर्वत्राटन्त्यो मम शुभां चित्तवृत्ति विजानीतेति । भन्न प्रार्थनायां लोट् । पूर्वत्र तु आकाशादिकारकभेदात् अनेकाटनक्रियासमुच्चयः । ततश्च '२८२६। समुच्चयेऽन्यतरस्याम् ।३।४।३।' इति लोट । अटेति समुच्चये सामान्यवचनस्येत्यनुप्रयोगः। आकाशाद्युपगामिनी. नामटनक्रियाणां पुनरटन क्रियायाः सामान्याया अनुप्रयोगात् ॥ १५६१-जगन्ति धत्स्व धत्स्वेति दधती त्वं वसुन्धरे!॥
अवेहि मम चारित्रं नक्तं-दिवम-विच्युतम्. ॥३१॥ जगन्तीत्यादि-त्वं वसुन्धरे ! धत्स्व धत्स्वेति अहं पुनः पुनर्दधे भृशं वा दध इति एवमभिप्राया जगन्ति दधती मम चारित्रं नक्तंदिवमविच्युतं अस्खलितमवेहि । अत्र प्रार्थनायां लोट् । पूर्वत्र क्रियासमभिहारे तस्य चारमनेपदसम्बन्धिनः स्वादेशः ॥ १५६२-रसान् संहर, दीप्यस्व, ध्वान्तं जहि, नभो भ्रम,॥
इतीहमानस् तिग्मांऽशो! वृत्तं ज्ञातुं घटस्व मे.॥३२॥ रसानित्यादि-हे तिग्मांशो! स्वमपि अहं रसान् भौमान् संहर संहरा. मीति । दीप्यस्व दीप्ये । ध्वान्तं जहि हन्मि । नभो भ्रम भ्रमामीत्येवमभिप्रायः । ईहमानः जगत्यर्थक्रियासु चेष्टमानः । मम वृत्तं चारित्रं ज्ञातुं घटस्त्र यतस्व । अत्र प्रार्थनायां लोट् । पूर्वत्र २८२६। समुच्चयेऽन्यतरस्याम् ।३।४।३।' इति तस्य च यथायोगं हिस्वादेशः । ईहमान इति २०२०। समुच्चये सामान्य. वचनस्य ।३।४।५।' इत्यनुप्रयोगः। संहरेत्यादीनामीहतेः सामान्यवचनस्यानुप्रयोगात् ॥ १५६३-स्वर्गे विद्यस्व, भुव्याऽऽस्व,भुजङ्ग-निलये भव, ॥
एवं वसन् ममा ऽऽकाश! संबुध्यस्व कृताऽकृतम्.३३ वर्ग इत्यादि-वं चाकाश ! स्वर्गे विद्यस्व अहं विद्ये । भुवि आस्व आसे । भुजङ्गनिलये पाताले भव भवामीत्येवमभिप्रायः सर्वत्र । वसन् तिष्ठन् Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता-प्रत्याख्यानं' नाम विंशतितमः सर्गः-४६१ मम कृताकृतं युक्तायुक्तं बुध्यस्य अवगच्छ । अत्र प्रार्थनायां लोट् । पूर्वत्र '२०२६। समुच्चयेऽन्यतरस्याम् ।३।४।३।' इति तस्य च यथायोगं हिस्वादेशः। वसन्निति '२८२८। समुच्चये सामान्यवचनस्य ।३।१५।' इत्यनुप्रयोगः । विद्यमानादीनां वसतः सामान्यवचनस्यानुप्रयोगात् ॥
एवं पृथिव्यादीनि महाभूतानि कथयित्वा लक्षणमाह१५६४-चितां कुरु च सौमित्रे! व्यसनस्या ऽस्य भेषजम् , ॥
रामस् तुष्यतु मे वा ऽद्य, पापां प्लुष्णातु वा ऽनलः ३४ चितामित्यादि-हे सौमित्रे ! व्यसनस्यास्य मिथ्यादूषणस्य भेषजं प्रतिक्रियां चितां कुरु । विधौ लोट । मम अग्नौ विशुद्धाया रामो नियोगतस्तुप्यतु । अनलो वा मां पापां नियोगतः प्लुष्णातु दहतु । दहन मर्त्यलोकान्मोचयस्वित्यर्थः । निमन्त्रणे लोट् । 'प्लुष पुष स्नेहन-मोचन-पूरणेषु' इति त्यादिः मोचने द्रष्टव्यः । अनेकार्थत्वाद्दाहे ॥ १५६५-राघवस्य मतेना ऽथ लक्ष्मणेनाऽऽचितां चिताम् ॥
दृष्ट्वा प्रदक्षिणीकृत्य रामं प्रगदिता वचः ॥ ३५॥ राघवस्येत्यादि-अथ राघवस्य मतेनानुज्ञातेन '६२५। तस्य च वर्तमाने १२।३।६७।' इति षष्ठी । ३०८९। मति-बुद्धि-पूजार्थेभ्यश्च ॥३।२।१८८।' इति वर्तमाने क्तः । तस्य वा मतेनानुज्ञया चितामाचितां रचितां दृष्ट्वा प्रदक्षिणीकृत्य सीतां रामं प्रगदिता वचो गदितुं प्रवृत्ता ॥ १५६६-प्रवपाणि वपुर् वह्नौ रामा ऽहं शङ्किता त्वया, ॥
सर्वे विदन्तु शृण्वन्तु भवन्तः स-प्लवङ्गमाः ॥३६॥ प्रवपाणीत्यादि-येऽत्र सन्निहिता देवादयः ते सर्वे सप्लवङ्गमाः वानरैः सह भवन्तः विदन्तु चेतसा । शृण्वन्तु श्रोत्राभ्यां मवचनम् । हे राम ! स्वया दुष्टेति शङ्किता अहं वहौ वपुः शरीरं प्रवपाणि नियोगतः प्रक्षिपाणि । निमन्त्रणे लोद । '२२३॥ आनि लोट् ।।४।१६।' इति णत्वम् ॥ १५६७-मां दुष्टां ज्वलित-वपुः प्लुषाण वढे!
संरक्ष क्षत-मलिनां सुहृद् यथा वा, ॥ एषा ऽहं ऋतुषु वसोर् यथा ऽऽज्य-धारा
त्वां प्राप्ता विधि-वदीर्ण-दीप्ति-मालम् ॥ ३७॥ इति भट्टि-काव्ये तिङन्त-काण्डे लोट्-प्रदर्शनो नाम
विंशतितमः सर्गः ॥२०॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिहन्त-काण्डे लक्षण-रूपे ऽष्टमो वर्गः, -- मामित्यादि-हे वह्ने ! यद्यहं दुष्टा तदा ज्वलितवपुः ज्वलितशरीरः सन् । मित्त्वाभावपक्षे रूपम् । प्लुषाण देहं मर्त्यलोकात् मोचय । यथा वा क्षतमलिनां विशुद्धां सुहृदिव संरक्ष वा । आमन्त्रणे कामचारकरणे लोट् । एषाहं त्वां विधिवत् सम्यक् प्राप्ता ऋतुषु यज्ञेषु वसोः राज्ञः आज्यधारेव । उदीर्णदीतिमालं उद्गतज्वालासमूहं त्वामिति ॥ इति श्री-जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये. चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे सप्तमः परिच्छेदः (वर्गः) तथा लक्ष्यरूपे कथानके 'सीता-प्रत्याख्यानं' नाम
विंशतितमः सर्गः ॥२०॥
एकविंशः सर्गः' इतःप्रभृति लङमधिकृत्य विलसितमाह-तत्र लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौ भविष्यति भूते च हेतुहेतुमतोर्लिङित्येवमादिकं लिडो निमित्तं क्रियातिपत्तिश्च । कुतश्चिद्वैगुण्यात् क्रियाया अनिष्पत्तिः क्रियातिपत्तिः वैगुण्यं च विधुरप्रत्ययोपनि. पातात् सामध्यभावाच्च द्रष्टव्यम् ॥ १५६८-समुत्क्षिप्य ततो वह्निर मैथिली राममुक्तवान् ॥
'काकुत्स्थ! दयितां साध्वी त्वमाशङ्किष्यथाः कथम् १ समुत्क्षिप्येत्यादि-ततोऽनन्तरं मैथिली समुत्क्षिप्य हस्ताभ्यामाकाशे धृत्वा वह्निदेहवान् राममुक्तवान् । हे काकुत्स्थ ! साध्वी पतिव्रतामपि दयितां भसाध्वीति त्वं यथाशङ्किष्यथाः शङ्कितवानसि तत्कथं । गर्हितमेतत् न युक्तमाशद्वितुमित्यर्थः । २८००। विभाषा कथमि लिङ् च ।३।३।१४३।' इति । अत्र कथंशब्दो गर्दायां च लिडो निमित्तं । यतस्तत्र गर्हायामित्यनुवर्तते । तस्मिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ लङ् भविष्यतीत्यधिक्रियते । अत्रासाधुत्वं क्रियायाः तद्विरुद्धसाधुत्वाभियोगोपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते ॥
तदेव साधुत्वं दर्शयति१५६९-ना ऽभविष्यदियं शुद्धा यद्यपास्यमहं ततः॥
न चैनां, पक्षपातो मे धर्मादन्यत्र राघव! ॥२॥ नेत्यादि-यद्यहमेनां नैवापास्यं नैव रक्षितवान् ततो ऽरक्षणादियं शुद्धा नाभविष्यद् न भूता । येनैव मया रक्षिता तेनैवेयं शुद्धेति भावः । '२०१३॥ हेतुहेतुमतोर्लिङ् ।३।३।१५६।' इत्यतः हेतुहेतुमांश्च लिडो निमित्तम् । तत्र पालनस परिशुद्धेश्च हेतुहेतुमत्वे लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते नित्यं लछ। तत्र २७९८। वोताप्योः ।३।३।१४१॥' इति विकल्पेनाधिक्रियते । अत्रापालनोपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । तदतिपाता तुमतोऽपि पक्षपातात् त्वयैवमाचरितमिति चेदाह । हे राघव! धर्मादन्यत्र भधर्मे न मे पक्षपातोऽनुरागः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीता संशोधनं' नामैकविंशतितमः सर्गः -४६३ इदानीं सीतारावणयोर्यच्चेष्टितमासीत् तच्चानेनावधार्य प्रकाशयन्नाह - १५७० - अपि तत्र - रिपुः सीतां ना ऽर्थयिष्यत दुर्मतिः, ॥
क्रूरं जात्व॑व॒दिष्यच् च जात्व॑स्तोष्यच्छ्रियं स्वकाम्. ३
1
अपीत्यादि - तत्र रिपुः स भवान् रिपुः स रावणः भवच्छब्दो ऽर्थाद्गम्यते तेन '१९६३ । इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते |५|३ | १४ |' इति त्रल् । अपि बाढं नार्थयिष्यत दुर्मतिरदुष्टचेता अभविष्यत् तदा सीतां बाढं नार्थयिष्यत । भार्या मम भवेति न प्रार्थितवान् । '२८०९ । उताप्योः समर्थयोः | ३ | ३ | १५२ |' इति । अन्नापिशब्दो बाढार्थः लिङ्गनिमित्तं तस्मिन् लिङ् निमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते नित्यं लृङ् । तत्र '२७९८ । वोताप्योः | ३ | ३ | १४१ । ' इति अनुवर्तते । अन्न्रार्थनक्रियायाः तद्विरुद्धदुर्मतित्वोपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । अर्थनमर्थः याचनं । तत्करोतीति णिच् । नाहमवकल्पयामि यद्यदुर्मतिरभविष्यत् क्रूरं परुषं जातु कदाचित् नावदिष्यत् नोक्तवान् । श्रियं विभूतिं स्वकामात्मीयां ईदृशी मे विभूतिरिति नास्तोष्यत् न स्तुतवान् स्तुतवांश्च । '२८०४। जातु यदोर्लिङ् । ३।३।१४७।' इत्यत्र जातुशब्दोऽनवक्लृप्तिश्च लिडो निमित्तं तत्र । '२८०२ । अनवक्रुत्यमर्षयोः - १३ | ३|१४५१' इति वर्तते । क्रूराभिधानक्रियाया विभूत्याः स्तवनक्रियायाश्च तद्विरुद्धदुर्मतित्वोपनिपातादतिपत्तिः । केचित् 'लडपिजावो:' इत्येतदुदाहरन्ति तदयुक्तं तस्यालिङ्गनिमित्तत्वात् ॥
१५७१ - सङ्कल्पं ना sकरिष्यच् च तत्रैर्यं शुद्ध-मानसा, ॥
सत्या॒ऽमर्षम॑वाप्स्यस् त्वं रामः सीता - निबन्धनम् ॥४॥
सङ्कल्पमित्यादि -- तत्रेयं शुभमानसेति नाहमवकल्पयामि यदीयं शुद्धमानसा नाभविष्यत् । तत्र तस्मिन् रावणे इत्थं प्रीयमाणेऽपि सङ्कल्पमभिप्राथमकरिष्यत् कृतवती स्यात् । न च कृतवती शुद्धमानसत्वात् । सत्यामर्षमवाप्त्यस्त्वमिति । हे राम ! यद्यशुद्धमानसा अभविष्यत् तदा सीतानिबन्धनं सीताहेतुकम् अमक्रोधं सत्यसंभूतमवाप्स्यस्त्वं प्राप्तः स्याः नतु सत्यं यतः शुद्धमानसा । '२८०२ । अनवक्कृत्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि | ३ | ३ | १४५ |' इत्यत्र अनवक्लृत्यमर्षयोर्लिङ्गनिमित्तं तस्मिन् लिङ्गनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते वा लुङ् । तत्र '२७९८ । वोताप्योः| ३ | ३|१४१ |' इत्यधिक्रियते । अन्त्र सङ्कल्पक्रियायाः सत्यामर्षक्रियायाश्च तद्विरुद्धशुद्धमानसत्वोपनिपातादतिपत्तिः ॥
अन्यथास्मिन्वस्तुनि नाहमेवैकः प्रमाणं भवानपि प्रमाणमेवेति दर्शयन्नाह - १५७२ - त्वया द्रक्ष्यत किं ना ऽस्याः
"
शीलं संवसता चिरम् ॥ अदर्शिष्यन्त वा चेष्टाः
कालेन बहुना न किम्. ॥ ५ ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपेऽष्टमो वर्गः,
त्वयेत्यादि - किं नाम तच्छीलं तच्चरित्रं यदस्याः सीतायाः शीलं चिरं कालं संवसता त्वया नाद्रक्ष्यत नोपलब्धमेव । चेतोधर्मत्वान्नोपलब्धमिति चेत् किंवा नाम चेष्टाः शीलनिबन्धनाः क्रियाः बहुनापि कालेन त्वया नादर्शिष्यन्त न दृष्टा अभूवन् । अपि तु दृष्टा एव । '२८०१ | किंवृत्ते लृलुट | ३ | ३|१४४ |' इति किंशब्दो विभक्तयन्तो गर्हां च लिङ्गनिमित्तं तत्र गर्हायामित्येतदनुवर्तते तस्मिन् लिङ्गनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते लुङ् । कर्मण्येव चिण्वदिट् । भत्र शीलानुपलब्धिक्रियायाश्च तद्विरुद्धचिरवासोपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । तथाहि 'शीलं संवसता ज्ञेयं तच्च कालेन भूयसा' इति ॥
I
१५७३ - यावज्जीवम॑शोचिष्यो, ना ऽहास्यश् चेदिदं तमः ॥ भानुर॑प्य॑पतिष्यत् क्ष्मामु॒क्षोभिष्यत चेदियम्. ॥ ६ ॥
यावदित्यादि - अन्यच्च लोकस्याज्ञानमूलं परगृहोषितेत्येतावतैवापरिशुद्धेत्यज्ञानमुत्पन्नमिदं तमः अज्ञानं यदि त्वं नाहास्यः न त्यक्ष्यसि तदास्या वैलक्षण्येन मरणादवश्यं यावज्जीवमशोचिष्यः शोकमेष्यसि । भतो मयाभिधीयमानः स्वयं च विमृशन् परिशुद्धा हीयमित्यवेहि येन न शोचिष्यसि । भत्र भविष्यदज्ञानाश्यागो हेतुः । यावज्जीवशोचनं हेतुमत् । तयोर्हेतुमत्त्वे लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भविष्यति नित्यं लृङ् । भन्नाज्ञानत्याग क्रियायास्तद्विविरुद्धोपदेशकत्वमर्षितज्ञानोत्पाद निपातादतिपत्तिर्गम्यते । अन्यच्च भभूतवस्तुत्पादकसूचक उत्पातो भवति न च तथाभूतोऽस्तीति दर्शयन्नाह । यदीयमक्षोभिष्यत् दुष्टचित्ताभूत् तदाभानुरपि क्ष्मां पृथ्वीमपतिष्यत् गतोभूत् । अत्रापि क्षोभो हेतुः भानुपतनं हेतुमत् तयोर्हेतुहेतुमत्त्वं । लिङ् निमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते लुङ् । अत्र क्षोभक्रियायास्तद्विरुद्धाक्षोभोपनिपातादतिपत्तिः ॥
अन्यच्च सत्येन स वित्रा लोकपाला अदुष्टचित्तेषु संनिधीयन्त इति दर्शयन्नाह - १५७४ - समपत्स्यत राजेन्द्र ! स्त्रैणं यद्य॑त्र चापलम्, ॥
लोक-पाला इहा ssयास्यस् ततो ना मी कलि- द्रुहः. ७ समेत्यादि - स्त्रीणामिदं स्त्रैणं चापलं चारित्रबन्धनं तदुत्र सीतायां हे राजेन्द्र ! समपत्स्यत संपन्नमभूत् । ततः कारणादमी लोकपालाः एवमादयो मूर्तिमन्तः कलिडुहः पापस्य द्रोग्धारः इह नायास्यन् नागता अभूवन् । चापलमन्त्र हेतुः लोकपालागमनं हेतुमत् । ततो हेतुहेतुमच्वे लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते लृङ् । भत्र चापलाचरणक्रियायास्तद्विरुद्धचा पालो पनि पातादतिपत्तिः ॥ अन्यच्च योषित्सामान्येन नेयं द्रष्टव्येति दर्शयन्नाह —
१५७५- आश्चर्यं यच्च यत्र स्त्री कृच्छ्रे ऽवर्त्स्यन् मते तव, ॥
त्रासादस्यां विनष्टायां किं किमालप्स्यथाः फलमू. ८ आश्चर्यमित्यादि - यच्च यत्र या भवति स्त्री यत्तव कृच्छ्रे मते सङ्कटेऽभिप्राये अवत्स्र्यत् प्रवृत्तिमती तदाश्वयै चित्रमेव वर्तते नान्येति भावः । '२८०७ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar - Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता-संशोधनं'नामैकविंशतितमः सर्गः-४६५
चित्रीकरणे च ।३।३।१५०।' इत्यत्र '२८०५। यच्चयत्रयोः ।६।३।१४८।' इत्यनुवतते । यच्चयत्रशब्द उपपदे गम्यमानं चित्रीकरणं लिनिमित्तं तस्मिन् लिङ्निमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते लङ् । अत्र कृच्छ्राभिप्रायानुवर्तनक्रियायास्तस्यां योषिदनुवर्तनं सामग्र्यभावागम्यते । अन्यच्च स्वभावत एव योषित् कातरां भवति ततश्च परगृहावस्थित्या दुष्टेति क्रोधादहमवक्षिप्तेति त्रासादस्यां विपन्नायां प्रच्छन्नविषयं गतायां सत्यां किं किमालप्स्यथाः फलं नाहमवकल्पयामि । किं नाम तत्र फलं यदाप्स्यसि नैवेत्यर्थः । '२८०२॥ अनवक्लत्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि ।३।३।१४५।' इत्यत्रापिशब्दात् किंवृत्तमनवक्लप्तिश्च लिडो निमित्तं तस्मिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भविष्यति लङ् । अत्र फलप्राप्तिक्रियायास्तद्वदन्यसामग्र्यभावात् गम्यते । 'किंकिलालप्स्यथाः फलम्' इति पाठान्तरं तदयुक्तं '२८०३। किंकिलास्त्यर्थेषु ।३।३।१४६।' इत्येतस्य लिनिमित्तत्वाभावात् ॥
अथवा नाहं दुष्टेत्यवगच्छन्त्या योषितस्त्रास एव नास्ति येन गर्हितं मरणमाचरेदिति दर्शयन्नाह१५७६-यत्र यच्चा ऽमरिष्यत् स्त्री साध्वसाद् दोष-वर्जिता ॥
__तदसूया-रतौ लोके तस्या वाच्या ऽऽस्पदं मृषा.॥९॥ यत्रेत्यादि-गर्हितमेतत् यच्च यत्र या भवति स्त्री दोषवर्जिता शुद्धचरित्रापि साध्वसात् पतित्रासादमरिष्यत् मृताभूत् नैवेत्यर्थः । अदुष्टायाः साध्वसाभावात् । गर्हायामित्यत्र यच्चयत्रशब्द उपपदं गर्दा च लिनिमित्तं तस्मिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते वा लुङ् । अत्र मरणक्रियायास्तविरुद्धसाध्वसे परनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । यदि हि त्रासात् म्रियेत दोष एव स्यादि. त्याह । तन्मरणं लोकेऽस्मिन्नसूयारतौ सत्स्वपि गुणेषु दोषाविष्करणपरे तस्या अदुष्टाया योषितः वाच्यास्पदं वचनीयाश्रयं मृषा अलीकमेव दुष्टैवेयम् मृषा अलीकमेव येन प्रच्छन्नमृतेति । यदि मरणमकरिष्यत् मृषावचनीयास्पदम. भविष्यत् इति क्रियातिपत्तौ योज्यम् । अन्यथा वाक्यमिदमशरीरकं स्यात् इदमवगच्छन्त्यानया प्रच्छन्नमरणं नानुष्ठितम् ॥ १५७७-अमंस्थत भवान् यद्वद् तथैव च पिता तव ॥ __ नाऽऽगमिष्यद् विमान-स्थः साक्षाद् दशरथो नृपः.१०
अमस्यतेत्यादि-यद्वद्यथा भवानमंस्थत दुष्टेति ज्ञातवान् तथैतद्यदि नान्यथा तदा तव पिता दशरथः साक्षात्प्रत्यक्षो विमानस्थः सन् नागमिष्यत् नागतवान् स्यात् । अत्र दुष्टताभवनं हेतुः दशरथागमनं च हेतुमत् । तयोर्हेतुहेतुमत्वे लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूते लुङ् । अत्र दुष्टताभवनक्रिया. यास्तद्विरुद्धादुष्टत्वोपनिपातादतिपत्तिः ॥ १५७८-ना ऽकल्प्स्यत् सन्निधिं स्थाणुः
शूली वृषभ-वाहनः॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६ भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपेऽष्टमो वर्गः,
-
अन्वभाविष्यता ऽन्येन मैथिली चेत् पतिव्रता ॥ ११ ॥
नाकल्प्स्यदित्यादि — मैथिली पतिव्रता सती चेद्यदि त्वत्तोन्येनान्वभाविष्यत परिभुक्ताभूत् । चिण्वदिट् । तदायं स्थाणुर्महादेवः शूली वृषभवाहनः व्यक्तचिह्नः सन् सन्निधिं सन्निधानं नाकल्प्स्यत् न कृतवान् स्यात् । ' २३५२ | तासि च क्लृपः । ७।२।६०।' इति चकारात् स्ये च परस्मैपदे लुङ् । अन्यानुभवनं हेतुः । स्थाण्वागमनं हेतुमत् । पूर्ववत् क्रियातिपत्तौ लुङ् । भन्त्रान्यानुभवनक्रियायास्तद्विरुद्धानन्यानुभवनोपनिपातादतिपत्तिः ॥
१५७९ - आनन्दयिष्यदागम्य कथं त्वामेरविन्द - सत् ॥
राजेन्द्र ! विश्व-सूर् धाता चारित्र्ये सीतया क्षते. १२
आनन्दयिष्यदित्यादि - हे राजेन्द्र ! सीतया चारित्र्येक्षते कुत्सिते कृते सति एष धाता ब्रह्मा विश्वसुः सर्वस्य जगतः स्रष्टा अरविन्दसत् कमलासनः सन् आगम्य त्वां कथमानन्दयिष्यत् दर्शनाशीर्वादादिभिरानन्दितवान् गर्हितमेतत् । युक्तमागत्यानन्दयितुमित्यर्थः । '२८०० | विभाषा कथमि लिङ् च | ३ | ३|१४३ | ' इति कथंशब्दो गर्दा च लिनिमित्तं तस्मिन् क्रियातिपत्तौ भूते लृङ् । अत्रानन्दनक्रियायास्तद्विरुद्धचारित्र्य क्षतोपनिपातादतिपत्तिः ॥ १५८० - प्रणमन् ब्रह्मणा प्रोक्तो राजा ऽधिपतिस् ततः ॥ 'ना, Sशोत्स्यन् मैथिली लोके, नाऽऽचरिष्यदिदं यदि.
I
प्रणमन्नित्यादि - ततोऽनन्तरं राजकाधिपतिः राजसमूहानां पतिः । राजकं राजसमूहः । ' १२४६ । गोत्रोऽक्ष - |४| २|३९|' इत्यादिना वुञ् । रामः प्रणमन् ब्रह्माणमित्यर्थात् । ब्रह्मणा प्रोक्तः मैथिली यदि इदं वह्निप्रवेशनं नाचरिष्यत् नानुष्ठितवती तदा लोके दुराराधे नाशोत्स्यत् न शुद्धाभूत् किन्तु शुद्धा । 'शुध शौचे' दिवादिः । अत्राग्निप्रवेशाचरणं हेतुः भशोधनं च हेतुमत् । तयोर्हेतुहेतुमचे लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते लृङ् । अत्राग्निप्रवेशाचरणक्रियायास्तद्विरुद्धाचरणोपनिपातादतिपत्तिः ॥
१५८१ - ना मोक्ष्याम वयं शङ्कामधास्यन् न चेद् भवान् ॥ किं वा चित्रमिदं युक्तं,
भवान् यदकरिष्यत ॥ १४ ॥
नेत्यादि - चेद्यदि भवानिह सीतां नाधास्यत् न रोपितवान् । अन्तर्भावि तोत्र ण्यर्थः । तदा वयं किं शुद्धा नेति शङ्कां नामोक्ष्याम न मुक्तवन्तः । अस्मिन् वस्तुनि अग्निप्रमाणत्वेन लोको गृह्णीयादित्येवमुक्तवान् । अन्यथा
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता-संशोधनं नामैकविंशतितमः सर्गः-४६७ ब्रह्मणः सर्ववेदित्वात् कथं शङ्का स्थात् अत्राधानं हेतुः शङ्कात्यागश्च हेतुमान् । असिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते लुङ् । अत्रानाधानक्रियायास्तद्विरुद्धादानोपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । अथवा नाहमवकल्पयामि यदीदं परगृहोषिताया अग्निप्रवेशशोधनं युक्तं न्याय्यम् तत् भवान् किं चित्रमकरिष्यत् विस्मयनीयं कृतवान् । एवं राज्ञः लोकस्य व्यवस्थार्थ विशेष प्रवर्तनात् । २८०२। अनवक्लवमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि ।३।३।१४५।' इत्यत्रापिशब्दात् किंवृत्तमनवक्लप्तिश्च लिनिमित्तं तस्मिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते लुङ् । अत्र चित्रीकरणक्रियाया अतिपत्तिस्तविरुद्ध स्याचित्रीकरणस्योपनिपातादतिपत्तिर्गम्यते । यदि भवान् परीक्ष्य सीतायाः परिग्रहणमकरिष्यत् लोकोऽपि तथाकरिष्यत् ॥
प्रधानानुयायिस्वाल्लोकस्येति दर्शयन्नाह१५८२-प्रावर्तिष्यन्त चेष्टाश् चेद-याथातथ्य-वत् तव, ॥
अनुशास्ये त्वया लोके रामाऽवय॑स्तरां ततः ॥१५॥ प्रावर्तिप्यन्तेत्यादि-चेद्यदि तव लोकव्यवस्थाकारिणश्चेष्टाः कर्माणि आयाथातथ्यवत् यथा अज्ञाना असमीक्ष्यकारितया प्रवर्तन्ते तद्वत्प्रावर्तिष्यन्त तथाप्रवर्तनात् त्वया आनुशास्ये व्यवस्थायां स्थाप्ये लोके हे राम! ताश्चेष्टा अवत्स्यस्तरां अतिशयेन प्रावृतिष्यन्त न च तव प्रवृत्ताः। अत्र रामचेष्टाप्रवर्तनं हेतुः लोकचेष्टाप्र. वर्तनं च हेतुमत् । तस्मिन् लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ भूते भविष्यति लङ् । अत्रापि परीक्ष्यस्वीकरणलक्षणक्रियायास्तद्विरुद्धपरीक्षितोपादानानतिपत्तिः । अयाथातथ्यवदिति वतिप्रत्ययान्तं क्रियाविशेषणम् । १७८९॥ यथातथायथापुरयोः पर्यायेण 1७।४।३१।' इति नजः पर्यायेण वृद्धिः । प्रावत्स्यस्तरामिति २००२। तिडश्च 1५।३।५६।' इत्यातिशयनिकस्तरः। '२००४। किमेतिङ्-५।४।११॥' इत्याम् । १४०। नश्छव्यप्रशान् ।।३।७।' इति रुत्वं पूर्वस्यानुस्वारः ॥ १५८३-प्रणमन्तं ततो राममुक्तवानिति शङ्करः ॥
'किं नारायणमात्मानं ना ऽभोत्स्यत भवानजम्. १६ प्रणमन्तमित्यादि-ततो ब्रह्मवचनानन्तरं शङ्करो महादेवः वक्ष्यमाणं वचनं राममुक्तवान् । प्रणमन्तं तमेव राममित्यर्थात् । किन्नाम तत् यथा आत्मानम् नारायणमजं नित्यं अस्मिन् प्रादुर्भावे भवान्नाभोत्स्थत न बुद्धवान् अपि तु तथाविधं कर्म कुर्वन् ज्ञातवानेव । अत्र नारायणानवबोधक्रियायाः तद्विरुद्धबोधनोपनिपातादृतिपत्तिः ॥ तदेव दर्शयबाह१५८४-को ऽन्यो ऽकर्त्यदिह प्राणान्
दृशानां च सुर-द्विषाम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८ भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे ऽष्टमो वर्गः,
को वा विश्वजनीनेषु
कर्मसु प्राघटिष्यत ॥ १७ ॥ क इत्यादि-यदि नारायणो न भवान् तदा तस्मादन्यः को नाम सुरद्विषां राक्षसानां हप्तानां प्राणानकर्त्यत् छिन्नवान् । 'कृती च्छेदने । नैव । विश्वजनीनेषु सर्वलोकहितेषु कर्मसु अनुग्रहलक्षणेषु को नाम प्राघटिष्यत चेष्टितवान् । अत्राच्छेदनक्रियाया अघटनक्रियायाश्च तद्विरुद्धच्छेदनघटनोपनिपातादतिपत्तिः । सर्वत्र '२८०१॥ किंवृते लुङ्लुटौ ।३।३।३४४।' इति क्रियातिपत्तौ भूते गर्दायां लङ् ॥ १५८५-दैत्य-क्षये महा-राज! यच्च यत्रा ऽघटिष्यथाः ॥
समाप्तिं जातु तत्रापि किंनाऽनेष्यस्त्वमीहितम्.१८ दैत्यक्षय इत्यादि-हे महाराज! नैवेदमवकल्पयामि दैत्यक्षयनिमित्तम् यच्च यत्र त्वमघटिष्यथाः या पुनरात्मनो घटनां करिष्यसि किन्तु पुनः प्रादुर्भावे घटिष्यसे । तत्रापि प्रादुर्भावत्वमीहितं चेष्टितं जातु कदाचित् समाप्ति सिद्धिं नानेष्यः किं न नेष्यसि । '२८०४। जातुयदोलिङ् ।३।३।१४७।' इति जातुयच्छन्दौ अनवक्लप्तिश्च लिनिमित्तं तस्मिन् क्रियातिपत्तौ भविष्यति नित्यं लङ् । अत्राघटनक्रियायाश्चातिपत्तिः ज्ञानेनोपलब्धभविष्यत्प्रादुर्भावसमाप्तिनयनयोस्त. द्विरुद्धयोरुपनिपातात् ॥ १५८६-तातं प्रसाद्य कैयेय्या भरताय प्रपीडितम् ॥
सहस्र-चक्षुषं रामो निनंसुः परिदृष्टवान्. ॥१९॥ तातमित्यादि-तातं दशरथं कैकेय्या प्रपीडितं सन्तापितं भरताय भरतार्थ राज्येऽभिषिच्यतामिति प्रसाद्य तद्विषये चित्तकालुण्यं त्याजयित्वा रामः सहस्रचक्षुषं इन्द्रं परिदृष्टवान् संदृष्टवान् । निनंसुः नन्तुमिच्छुः ॥ १५८७-प्रेता वरेण शक्रस्य प्राणन्तः कपयस् ततः॥
संजाताः फलिना ऽऽनघ-रोचिष्णु-द्रुम-सद्रवः.२० प्रेता इत्यादि-ततः प्रणामानन्तरं शक्रस्य प्रसन्नस्य वरेण कपयः संग्रामे प्रेताः संग्रामे मृताः प्राणन्तो जीवन्तः सजाताः संवृत्ताः । कीदृशा इत्याहफलिनः फलवन्तः । 'फलबहा॑भ्यामिनन् । अत एव नम्राः नमनशीला: रोचिष्णवः दीपनशीलाः ये दुमास्तेषु सद्रवः सदनशीलाः । ३१३९। दाधेट सि -३।२।१५९।' इत्यादिना सदे रुः ॥ १५८८-भ्रमर कुला ऽऽकुलोल्बण-सुगन्धि-पुष्प-तरुस्
तरुण-मधूक-सम्भव-पिशङ्गित-तुङ्ग-शिखः ॥२१॥ १ इदं नर्दटकवृत्तम्-'यदि भवतो नजौ भजजला गुरु नर्दटकम्' इति लक्षणात् । Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
-
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य रूपे कथानके 'सीता संशोधनं' नामैकविंशतितमः सर्गः - ४६९ शिखर - शिला ऽन्तराल - परिक्लृप्त-जला Sवसरः स- रस- फल- श्रियं स विततान सुवेल - गिरिः. ॥२१॥ भ्रमरेत्यादि -- वरेण च स सुवेलगिरिः सरसां अमिनवां फलश्रियं विभूतिं विततान विस्तृतवान् । भ्रमरकुलैराकुला व्याप्ता उल्बणाः सुगन्धयश्च सपुष्पास्तवो यत्र गिरौ । तरुणानां अभिनवानां मधूकानां यः सम्भवः तेन पिशङ्गितास्तुङ्गाः शिखाः शिखराणि यत्र । शिखरशिलानामन्तरालेषु परिक्लृप्ता जलावसरा जलाधारा यत्र । जलमपसरत्येभ्य इति '३२३२| ऋदोरप् । ३।३।५७|' ॥ १५८९ - संवद्भिः स - कुसुम - रेणुभिः समीरै
निर् बहु-फल- धारिभिर् वना ऽन्तैः ॥ श्योतद्भिर् मधु-पटलैश् च वानराणाम् आप्यानो रिपु-वध-सम्भवः प्रमोदः ॥ २२ ॥
संवाद्भिरित्यादि - सम्भवत्यस्मादिति सम्भवः । रिपुवधः सम्भवो यस्य प्रमोदस्य स वानराणामाप्यानः वृद्धिं गतः । व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् सोपसर्गस्य प्यायतेः पीभावो न भवति । ' ३०१९ | ओदितश्च | ८ |२| ४५|' इति निष्ठानत्वम् । कैराप्यानः समीरैः सकुसुमरेणुभिः संवाद्भिः वहद्भिः । वनान्तैः फलभरधारिभिः । अत एवाननैः । मधुकरपटलैः श्योतद्भिः मध्वित्यर्थात् ॥ १५९०-आयान्त्यः स्व-फल- भरेण भङ्गुरत्वं
1
भृङ्गाऽऽली - निचय-चिता लतासू तरूणाम् ॥ सा ssमोदाः क्षिति-तल- संस्थिताऽवलोप्या भोक्तृणां श्रमम॑दयं न नीतवत्यः ॥ २३ ॥ इति भट्टिकाव्ये तिङन्तकाण्डे लङ्-प्रदर्शनो नाम एकविंशतितमः सर्गः ॥
आयान्त्य इत्यादि - तरूणां लताः स्वफलभरेण भङ्गुरत्वं सुभेद्यत्वमायान्त्यः गच्छन्त्यः । सामोदाः अतएव भृङ्गाली निचय चिताः । क्षितितल संस्थितैरेवाव लोप्टुं शक्याः । भोक्तृणां कपीनां श्रमं चित्तकायक्लेशं उदयं वृद्धिं न नीतवत्यः ।' विनीतवत्यः' इति पाठान्तरम्। उत्पूर्वादयतेः कर्तर्यच् । वृद्धिमुपगच्छन्तं श्रममपनीतवत्य इत्यर्थः ॥ इति श्री - जयमङ्गलाSSख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्येचतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपेऽष्टमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'सीता संशोधनं' नाम एकविंशतितमः सर्गः ॥२१॥
१२ - प्रहर्षिणी वृत्तम् —'नौजौगस्त्रिदशयतिः प्रहर्षिणीयम्' इति लक्षणात् । भ० का० ४०
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७० भट्टि-काव्ये-चतुर्थे तिङन्त-काण्डे लक्षण-रूपे नवमो वर्गः,
- द्वाविंशः सर्गः। इतः प्रभृति लुटमधिकृत्य विलसितमाह-तन्त्र भविष्यदनद्यतने लुट् ॥ १५९१-ततो रामो हनूमन्तमुक्तवान् हृष्ट-मानसम् ॥
'अयोध्यां श्वः प्रयातासि कपे! भरत-पालिताम्. ६ तत इत्यादि-ततः सीतासंशोधनानन्तरं रामो हनूमन्तं हृष्टमानसं स्वामिकार्यस्य निष्पादितत्वात् उक्तवान् । हे कपे! श्वोदिने अयोध्यां भरतपालितां प्रयातासि गन्तासि । २१९१ तासस्त्योर्लोपः ।७।४।५० ॥ १५९२-गाधितासे नभो भूयः स्फुटन्-मेघ-घटाऽऽवलि, ॥
ईक्षितासे ऽम्भसां पत्युः पयः शिशिर-शीकरम्. २ गाधितास इत्यादि-भूयः पुनरपि नभः गाधितासे प्रस्थातासे । 'गाधु प्रतिष्ठालिप्सयोः' इत्यनुदात्तेत् । त्वद्गमनवातात् स्फुटन्त्यः खण्डशो भवन्त्यः मेघघटा मेघपडयो यत्र नभसि । अम्भसा पत्युः समुद्रस्य पयः शिशिरशीकरं ईक्षितासे द्रष्टासि ॥ १५९३-सेवितासे प्लवङ्ग ! त्वं महेन्द्रा ऽद्रेरधित्यकाः॥
___ व्युत्क्रान्त-वफ्नो भानोः सह-ज्योत्स्ना-कुमुद्वतीः.३ सेवितास इत्यादि हे प्लवङ्ग! भानोरादित्यस्य व्युत्क्रान्तवर्मनः अत्युचत्वादतिक्रान्तमार्गस्य महेन्द्राद्रेः अधित्यकाः उपरिभागान् । कुमुदतीः विद्य. मानकुमुदाः सह ज्योत्स्नया । पश्चाद्विशेषणसमासः। सज्योत्सा वा कुमुदत्यः कुमुदाकरा यासु अधित्यकासु तास्त्वं सेवितासे अनुभवितासि । प्लवं गच्छतीति खच्, प्लवं गच्छतीति कर्तरि अच् वा । 'उखउखी'त्यत्र वगिः पश्यते ॥ १५९४-चन्दन-द्रुम-संच्छन्ना निराकृत-हिमश्रथाः॥
दर्शितारस् त्वया ताश् च मलयोपत्यकाः शुभाः.४ चन्दनेत्यादि-ताश्व पूर्व दृष्टाः मलयोपत्यकाः मलयासन्नाः भुवः शुभाः चन्दनदुमसंच्छन्नत्वात् । निराकृतहिमश्रथाः तिरस्कृतचन्द्राः । त्वया दर्शितारः श्वो द्रष्टव्याः । कर्मणि लुट् । चिण्वदिन चेति सकारलोपः । हिमं श्रश्नाति मुञ्चतीति हिमश्रथः चन्द्रः । श्रन्थ सेचनप्रतिहर्षयोः' इति कर्मण्यण् १३१८५) भवोदैध-६।४।६९।' इत्यादिना अनुनासिकलोपो निपात्यते ॥ १५९५-प्रतन्व्यः कोमला विन्ध्ये सहितारः स्यदं न ते ॥
__ लताः स्तबक-शालिन्यो मधुलेहि-कुलाऽऽकुला:. ५ प्रतन्व्य इत्यादि-विन्ध्ये लताः स्तबकशालिन्यः सकुसुमतबकोपेताः मधुलेहिकुलाकुलाः भ्रमरकुल सङ्घलाः प्रतनुत्वात् कोमलत्वाच्च । गच्छतस्ते तव १३२-३४७। उपत्यका ऽदेरासन्ना भूमिरूलमधित्यका।' इत्यमरसिंहः ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'अयोध्या प्रत्यागमनं' नाम द्वाविंशः सर्गः-४७१ स्पदं जवं न सहितारः न सहिष्यन्ते । ३१८६। स्यदो जवे ।६।१।२८।' इत्यनु. नासिकलोपो निपात्यते ॥ १५९६-द्रष्टासि प्रीति-मानारात् सखिभिः सह सेविताम् ॥
स-पक्षपातं किष्किन्धां पूर्व-क्रीडां स्मरन् मुहुः॥६॥ द्रष्टासीत्यादि-किष्किन्धां च आरात् नातिदूरे द्रष्टासि । प्रीतिमान् जात. प्रीतिः सन् सखिभिर्मित्रैः सह सेवितां अनुभूतां एवं च कृत्वा पूर्वक्रीडां स्मरन् मुहुः । शेषत्वेन विवक्षितत्वात् षष्ठी न भवति । सपक्षपातं सानुरागमिति क्रियाविशेषणम् ॥ १५९७-त्वया सन्दर्शितारौ ते माल्यवद्-दण्डकाबने, ॥
उपद्रुतश् चिरं द्वन्द्वैर् ययोः क्लिशितवानहम्.॥७॥ त्वयेत्यादि-माल्यवान् पर्वतः दण्डकावनं दण्डकेति नामारण्यं ते त्वया सन्दर्शितारौ । कर्मणि लुट् । ययोर्माल्यवद्दण्डकावनयोः व्यवस्थितैः द्वन्द्वैः सीतावियोगदुःखैः चिरमुपद्रुतोऽभिभूतः सन् अहं क्लिशितवान् पीडामनुभूतवान् । '३०४९। क्लिशः क्त्वानिष्ठयोः ।७।२।५०।' इतीद । '३३२३॥ मृडमृद-1१।२।७।' इत्यादिना कित्त्वम् ॥ १५९८-आप्तारौ भवता रम्यावाश्रमी हरिणा ऽऽकुलौ ॥
पुण्योदक-द्विजाऽऽकीर्णो सुतीक्ष्ण-शरभङ्गयोः॥८॥ आप्तारावित्यादि-सुतीक्ष्णशरभङ्गयो रम्यावाश्रमौ हरिणाकुलौ पुण्यैरुद. कैर्द्विजैः पक्षिमिश्वाकीौँ भवता आप्तारौ प्राप्तव्यौ ॥ १५९९-अतिक्रान्ता त्वया रम्यं दुःखमत्रेस् तपो-वनम् , ॥
__ पवित्र-चित्रकूटे ऽद्रौ त्वं स्थातासि कुतूहलात्.॥९॥ अतिक्रान्तेत्यादि-अत्रेश्च तपोवनं रम्यत्वात् त्वया दुःखमतिक्रान्ता अतिक्रमितव्यम् । चित्रकूटे चाद्रौ पवित्रे पुण्ये कुतूहलात् त्वं स्थातासि ॥ १६००-ततः परं भरद्वाजो भवता दर्शिता मुनिः, ॥
द्रष्टारश् च जनाः पुण्या यामुनाऽम्बुक्षतांऽहसः ॥ तत इत्यादि-ततः चित्रकूटात्परं गच्छता भवता भरद्वाजो मुनिर्दर्शिता द्रष्टव्यः । जनाश्च पुण्याः यामुनाम्बुक्षतांहसः यमुनाजलस्य नानापानाच्च क्षपितपापाः द्रष्टारो द्रष्टव्या वा । चिण्वदिद च ॥ १६०१-स्यत्वा स्यन्वा दिवः शम्भोर्
मूर्ध्नि स्कन्वा भुवं गताम् ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२ भट्टिकाव्ये – चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण-रूपे नवमो वर्गः,
गाहितासे ऽथ पुण्यस्य गङ्गां मूर्तिमिव द्रुतम् ॥ ११ ॥
स्यन्त्वेत्यादि - अथानन्तरं या गङ्गा दिवः स्यन्त्वा स्यन्त्वा स्रुत्वा स्रुत्वा । '३३४३ | आभीक्ष्ण्ये णमुल् च | ३ | ४ | २२ |' इति चकारात् क्त्वा च आभीक्ष्ण्ये च द्वे भवतः । शम्भोर्मूर्ध्नि स्कन्त्वा गत्वा क्षितिं गता । '३३२१। क्विस्कन्दिस्यन्दोः |६|४|२१|' इत्यनुनासिकलोपप्रतिषेधः । तां पुण्यस्य मूर्तिमिव द्रुतां [ द्रवरूपेण स्थिताम् ] गाहितासे खातुं विलोडितासि ॥ १६०२ - तमसाया महा-नील - पाषाण- सदृश - त्विषः ॥
वना न्तात् बहु मन्तासे नागराऽऽक्रीड - शांखिनः ॥ तमसाया इत्यादि - तमसायाश्च नद्याः वनान्तान् वनोपकण्ठान् महानीलमणेस्तुल्यत्विषोऽतिनीलत्वात् । नागराणां आक्रीडो रन्तव्यं तत्साक्षिणः बहु मन्तासे श्लाघितासे ॥
१६०३ - नगर - स्त्री-स्तन-न्यस्त-धौत- कुङ्कुम-पिञ्जराम् ॥
विलोक्य सरयूं रम्यां गन्ता ऽयोध्या त्वया पुरी. १३
नगरेत्यादि - नगर स्त्रियः अयोध्यास्त्रियः तासां स्तनेषु यत्पूर्वन्यस्तं पश्चाद्धौतं कुङ्कुमं तेन पिञ्जरां कपिशां अत एव रम्यां सरयूं विलोक्य भयोध्या पुरी
त्वया गन्ता गन्तव्या ॥
१६०४ - आनन्दितारस् त्वां दृष्ट्वा प्रष्टारश् चवियोः शिवम् ॥
मातरः सह मैथिल्या,
तोष्टा च भरतः परम् ॥ १४ ॥
आनन्दितार इत्यादि - अयोध्यायां च त्वां दृष्ट्वा मातरः कौसल्याद्याः आनन्दितारः आनन्दिष्यन्ति । आवयोश्च रामलक्ष्मणयोः सह मैथिल्या शिवं कल्याणं प्रष्टारः प्रश्नं करिष्यन्ति । भरतश्च श्रुत्वा परमत्यर्थ तोष्टा प्रीतिं कर्ता । भामन्त्रितार इति पाठान्तरम् । तत्रानित्यण्यन्ता इति दर्शनं तेषां णिज् न भवति । अन्यथा '२३१३ | णेरनिटि | ६ | ४ | १५१ । ' इति णिलोपो न प्राप्नोति । ततश्चामन्त्रयितार इति स्यात् । अथवा आमन्त्रणमामन्त्र इति घञन्तादाचारे सर्वप्रातिपदिकेभ्य इति क्विप् । तदन्तात्तासेरिट् । अतोलोपे च रूपम् । सह मैथिल्योरिति पाठान्तरम् । तत्रापि बहुव्रीहौ ' ८३३ | नघृतश्च |५|४|१५३ | ' इति कप् न भवति समासान्तविधिरनित्य इति कृत्वा ॥
१ - 'गङ्गां मूर्तिमिव द्रुतम्' इति पाठान्तरम् । २ - 'आक्रीड - साक्षिणः' इति पाठान्तरम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'अयोध्या प्रत्यागमनं' नाम द्वाविंशः सर्गः- ४७३ १६०५-आख्यातासि हतं शत्रुमभिषिक्तं विभीषणम्, ॥
सुग्रीवं चा अर्जितं मित्रं, सर्वांश् चाऽऽगामुकान् द्रुतम् आख्यातासीत्यादि-हतं शत्रु रावणं लङ्कायामभिषिक्तं विभीषणं अर्जितं मिन्नं च सुग्रीवं विशिष्टमाख्यातासि कथयितासि । सर्वांश्वासान् द्रुतमागामुकान् आगमनशीलान् ॥ १६०६-गन्तारः परमां प्रीतिं पौराः श्रुत्वा वचस् तव, ॥
ज्ञात्वैतत् सम्मुखीनश् च समेता भरतो ध्रुवम्. १६ गन्तार इत्यादि-त्ववचनं श्रुस्वा पौराः पौरजना परमां प्रीतिं गन्तारो गमिष्यन्ति । एतन्मदागमनवृत्तान्तं श्रुत्वा सम्मुखीन: प्रतिबिम्बाश्रय इव सम्मुखो भूत्वा मामेवागमिष्यति भरतो ध्रुवमसंशयम् ॥ १६०७-गते त्वयि पथा ऽनेन वयमप्यहितास्महे, ॥
लब्धाहे ऽहं धृति प्राप्ते भूयो भवति सम्मुखे. ॥१७॥ गत इत्यादि-स्वयि पथा अनेन मयाभिहितेन गते वयमपि अंहितामहे प्रयातासः 'अहि गतौ' । भूयश्च पुनरपि भवति त्वयि सम्मुख प्राप्ते धृतिमहं लब्धाहे प्राप्तोस्मि । २२५०। ह एति ।७।४।५२।' इति तासि सकारस्य हकारः॥ १६०८-गते तस्मिन् गृहीता ऽर्थे रामः सुग्रीव-राक्षसौ ।
उक्तवान् श्वोऽभिगन्तास्थो युवां सह मया पुरम्.१८ गते तस्मिन्नित्यादि-तस्मिन् हनूमति गृहीतार्थे अवगतसन्देशार्थ गते सति रामः सुग्रीवराक्षसावुक्तवान् । युवां मया सह श्वो दिने अभिगन्तास्थः पुरमयोध्यां गमिष्यथः॥ १६०९-द्रष्टास्थस् तत्र तिस्रो मे
मातृस् तुष्टाऽन्तराऽऽत्मनः॥ आत्यन्तीनं सखि-त्वं च
प्राप्तास्थो भरता ऽऽश्रयम् ॥१९॥ द्रष्टास्थ इत्यादि-तन्त्र च पुनः पुर्या नोऽस्माकं तिस्रो मातृः कौसल्याद्याः। स्वस्त्रादित्वान्न ङीप् । शसि प्रथमयोः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । तुष्टान्तरात्मनः हृष्टमानसाः द्रष्टास्थः । भरताश्रयं च भरतनिबन्धनं च सखित्वं मित्रत्वं आत्यन्तीनं अत्यन्तं गामीत्यस्मिन्नथे १८१२॥ अवारपार-५।२।११।' इत्यादिना खः । प्राप्तास्थः लब्धासाथे ॥ १६१०-नैवं विरह-दुःखेन वयं व्याघानितास्महे, ॥
श्रमो नुभविता नैवं भवद्भ्यां च वियोग-जः, ॥२०॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४ - भट्टि-काव्य-चतुर्थे तिडन्त-काण्डे लक्षण-रूपे नवमो वर्गः, - १६११-एवं युवां मम प्रीत्यै कल्तास्थः कपि-राक्षसौ!।
गन्तुं प्रयतितासाथे प्रातः सह मया यदि. ॥२१॥ नैवमित्यादि श्लोकद्वयम्-हे कपिराक्षसौ ! प्रातर्मया सह गन्तुं यदि प्रयतितासाथे यत्नं कर्तास्थः । एवं सति युष्मद्विरहदुःखेन वयं न व्याघनितासहे न पीडिता भवितासः । कर्मणि लुट् । चिण्वदिए । 'संयोजितास्महे' इति पाठान्तरम् । न संयोजिता भवितासः । युजेय॑न्तस्य चिण्वदिद । इटोsसिद्धत्वात् '२३१३। णेरनिटि ।६।४।५।' इति गिलोपः । भवन्यां च वियोगजः श्रवः खेदो नानुभविता । अत्रापि चिण्वदिद । एवं मम प्रीत्यै युवां कल्पास्थः सम्पादितास्थः । २३५१। लुटि च क्लृपः ।।३।९३।' इति तङभावपक्षः । २३५२। तासि च क्लपः ।।२।६०।' इतीदप्रतिषेधः । क्लपि सम्पद्यमाने चतुर्थी ॥ १६१२-उत्तवन्तौ ततो रामं वचः पौलस्त्य-वानरौ ॥
अनुग्रहो ऽयं काकुत्स्थ ! गन्तास्त्रो यत् त्वया सह. उक्तवन्तावित्यादि-ततो ऽनन्तरं पौलस्त्यवानरौ विभीषणसुग्रीवौ रामं वच उक्तवन्तौ । हे काकुत्स्थ ! त्वया सह यदावां गन्तास्वः गमिष्यावः अयमनुग्रहः प्रसाद इति ॥ १६१३-अनुमन्तास्वहे नाऽऽवां भवन्तं विरहं त्वया ॥
अपि प्राप्य सुरेन्द्र-त्वं, किं नुप्रत्तं, त्वयाऽऽस्पदम् ॥ अनुमन्तावहे इत्यादि-किं च सुरेन्द्रत्वं देवेन्द्रवं प्राप्तावप्यावां त्वया सह भवन्तमुत्पद्यमानं विरहं वियोगं नानुमन्तास्महे किं पुनस्त्वया प्रत्तं दत्तम् । '३०७८। अच उपसर्गात्तः ।७।४।४७।' आस्पदं राज्यं प्राप्तवन्तौ । भत्र सुतरामेव त्वया सह वियोगो न युज्यते । भवन्तं विरह मिति वर्तमानकालः नानुमन्तास्वह इति भविष्यस्कालेन सम्बध्यमानः साधुर्भवति २८२४॥ धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः ।३।४।१।' इति । एतावल्लुड्विलसितम् ॥ ___ अथ सर्गभङ्गा) छन्दोन्तरेण तच्छेषभूतमर्थवशात् प्रकीर्णकक्रियाविलसितं दर्शयन्नाह१६१४-ततः कथाभिः समतीत्य दोषा
मारुह्य सैन्यैः सह पुष्पकं ते ॥ सम्प्रस्थिता वेग-वशाद-गाधं
प्रक्षोभयन्तः सलिलं पयोधेः. ॥ २४ ॥ तत इत्यादि-कथामिरनन्तरोक्ताभिः दोषां रात्रिं समतीत्य प्रेरयित्वा ततो. नन्तरं ते रामादयः पुष्पक विमानमारुह्य सैन्यैः सह अयोध्यां यातुं संप्रस्थिताः । पयोधेः सलिलमगाधमक्षोभ्यमपि वेगवशात्प्रक्षोभयन्तः ॥ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'अयोध्या-प्रत्यागमन' नाम द्वाविंशः सर्गः-४७५ १६१५-सेतुं, महेन्द्र, मलयं स-विन्ध्यं,
स-माल्यवन्तं गिरिमृष्यमूकम् , ॥ स-दण्डकाऽरण्य-वती च पम्पां
रामः प्रियायाः कथयन् जगाम. ॥ २५ ॥ सेतुमित्यादि-एष सेतुस्त्वदर्थे मया कारितः । एते च महेन्द्रादयः इत्यादि प्रियायाः सीतायाः कथयन् जगाम । अयोध्याभिमुखं गतवान् । १६१६-एते ते मुनि-जन-मण्डिता दिगन्ताः,
शैलोऽयं लुलित-वनः स चित्रकूटः, ॥ गङ्गेयं सु-तनु-! विशाल-तीर-रम्या, मैथिल्या रघु-तनयो दिशन् ननन्द. ॥ २६ ॥
एते इत्यादि-शोभना तनुः शरीरं यस्याः सा त्वं हे सुतनु ! कचिदुकारान्तमपि स्त्रियः प्रोक्तमिति वचनात् नदीसंज्ञकत्वात् सम्बुद्धिहस्वत्वम् । 'कृषिचमितनिसर्जिमजिभ्यः' इत्यौणादिकस्तनुशब्दः । एते दिगन्ता मुनिजनैस्तन्निवासिभिर्मण्डिताः भूषिताः । अयं स चित्रकूटः यत्र भरतेनागम्य दृष्टोऽस्मि । लुलितवनोऽस्मद्वेगवशात् । इयं च गङ्गा विशालतीरतया रम्या । एवं मैथिल्या दिशन् कथयन् ननन्द मुदितः ॥ १६१७-शिञान-भ्रमर-कुलाऽऽकुलाऽग्र-पुष्पाः
शीता-ऽम्भः-प्रविलय-संप्लवा ऽभिलीनाः ॥ एते ते सु-तनु ! पुरी-जनोपभोग्या
दृश्यन्ते नयन-मनोरमा वना ऽन्ताः ॥ २७॥ शिक्षानेत्यादि-हे सुतनु ! एते वनान्ताः पुर्या दृश्यन्ते । शिक्षानैः कूजद्भिः भ्रमरकुलैः आकुलाग्राणि पुष्पाणि येषां वनान्तानाम् । प्रविलीयतेऽस्मिन्निति प्रविलयः। ३२३१। एरच् ।३।३।५६।' निमिलीभ्यां खलचोः प्रतिषेधो वक्तव्यः । '२५०९। विभाषा लीयतेः ।६।१॥५१' इत्यात्वं न भवति । शीताम्भसः प्रविलयः कुल्या तेन यः संप्लवः सापना तेनाभिलीनाः कुल्यया सिञ्चमानमूलत्वात् । अत एव नयनमनोरमाः रमयतीति कर्तर्यच् । पश्चात् षष्ठीसमासः । एवं च पुरीजनानामयोध्यानिवासिनां उपभोग्याः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण - रूपे नवमो वर्गः,
१६१८ - स्थानं नः पूर्व - जानार्मियर्मधिकर्मसौ प्रेयसी पूरयोध्या,
दूरादालोक्यते या हुत- विविध- हविः - प्रीणिता शेप - देवा ॥
सो ऽयं देशो, रुदन्तं पुर - जनमखिलं यत्र हित्वा प्रयातौ,
आवां सीते ! वना ऽन्तं सह धृत- धृतिना लक्ष्मणेन क्षपाऽन्ते ॥ २८ ॥
स्थानं न इत्यादि - हे सीते ! असौ पुरी नोऽस्माकं पूर्वजानां स्थानमधिकं अतएव च प्रेयसी प्रियतमा । दूरादालोक्यते उच्चप्रासादयोगात् । या हुतैर्विविधैर्हविर्भिराज्यादिभिः प्रीणिता अशेषदेवा यत्र देशे । पुरजनमखिलं समस्तं रुदन्तं क्षपान्ते उषसि हित्वा त्यक्त्वा छलेन आवां वनान्तं प्रयातौ सोऽयं देशः सह लक्ष्मणेन धृतष्टनिना धृतसौमनस्येन ॥
१६१९ - तूर्याणामथ निःस्वनेन सकलं
लोकं समापूरयन्
विक्रान्तैः करिणां गिरीन्द्र- सदृशां क्ष्मां कैम्पयन् सर्वतः ॥
सा ऽऽनन्दा ऽश्रु-विलोचनः प्रकृतिभिः सार्धं सहा ऽन्तः पुरः सम्प्राठो भरतः स मारुतिरलं नम्रः समं मातृभिः ॥ २९ ॥
तूर्याणामित्यादि - अथानन्तरं भरतो हनुमतः समुपलब्धरामवृत्तान्तत्वात् सानन्दाश्रुविलोचनः सानन्दाश्रुणी विलोचने यस्य तथाभूतः प्रकृतिभिः भमात्यादिभिः सार्धं । सहान्तःपुरः अन्तः पुरेण समम् । मातृभिः कौसल्यादिभिः
१ – स्रग्धरावृत्तम् ' त्रनैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता खग्धरा कीर्तितेयम्' इति लक्षणात् । २– शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् । लक्षणमुक्तम् । ३ - ' क्ष्मापयन्' इति पाठान्तरम् ।
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'अयोध्या - प्रत्यागमनं' नाम द्वाविंशः सर्गः - ४५७
सह मातृमि: हनूमता च सह । अयं नम्रः अनुद्धतः 'समीपं मे नाथ भागतः' इति तर्याणां निःस्वनेन सकलं लोकं मार्गप्राप्तं समापूरयन् व्याभुवन् करिणां च गिरीन्द्रसदृशाम् । '४२९ | त्यदादिषु दृशः - |३|२|६० |' इति चकारात् क्विन् । विक्रान्तैः पादन्यासैः क्ष्मां कम्पयन् सर्वतो विधूनयन् । 'क्ष्मापयन्' इति पाठान्तरम् । तत्र '२५७० | अर्तिही | ७|३ | ३६ |' इत्यादिना पुक् । सम्प्राप्तः रामसमीपमित्यर्थः ॥
१६२० - अथ स-सम्भ्रम- पौर-जना ssवृतो भरत - पाणि-धृतज्वल- चामरः ॥ गुरु-जन-द्विज-बन्धुभिनन्दितः प्रविशति स्म पुरं रघुनन्दनः ॥ ३० ॥
अथेत्यादि - भथ भरतसम्प्राप्यनन्तरं रघुनन्दनो रामः ससम्भ्रमेण सादरेण सहर्षेण पौरजनेनावृतः । भरतपाणिना धृतमुज्ज्वलं चामरं यस्य । गुरुजनेन द्विजैर्बन्दिभिश्व स्तुतिपाठकैर मिनन्दितो ऽभिष्टुतः सन् पुरमयोध्यां प्रविशति स्म प्रविष्टः ॥
१६२१ - प्रविधाय धृतिं परां जनानां युवराजं भरतं ततोऽभिषिच्य ॥ जघटे तुरगाऽध्वरेण यष्टुं
कृत-सम्भार - विधिः पतिः प्रजानाम्. ॥ ३१ ॥
प्रविधायेत्यादि - प्रविश्य च पुरं प्रजानां पती रामः जनानां धृतिं प्रीतिरूपचेतोवृत्तिं परामुत्कृष्टां प्रविधाय कृत्वा भरतं च युवराजमभिषिच्य ततोऽनन्तरम् तुरगाध्वरेणाश्वमेधेन यष्टुं जघटे चेष्टितवान् । कृतसम्भारविधिः । संश्रियत इति सम्भारः द्रव्यगण इत्यर्थः । कृतोऽनुष्ठितः सम्भारस्य विधिरितिकर्तव्यतालक्षणो येन स इति ॥
नायकाभ्युदयान्तं महाकाव्यमिति परिसमापय्य तत्र जयमिच्छता अस्मिन्नादरः कर्तव्य इति दर्शयन्नाह
१६२३ - इदम॑धिगत-मुक्ति-मार्ग - चित्रं विवदिषतां वदतां च सन्- निबन्धात् ॥
१ - द्रुतविलम्बितवृत्तम् । 'द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ ।' इति लक्षणात् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८ भट्टिकाव्ये - चतुर्थे तिङन्तकाण्डे लक्षण- रूपे नवमो वर्गः, जनयति विजयं सदा जनानां युधि सुसमाहितमैश्वरं यथा ऽस्त्रम् ॥ ३२ ॥
इदमित्यादि - इदं महाकाव्यम् । उक्तेर्वचनस्य यो मार्गः पन्थाः सुसंस्कृतशब्दलक्षणः प्रपञ्चितः तेन चित्रं विस्मयनीयम् । सुसमाहितं अलङ्कारयुक्तम् । अधिगतं परिज्ञातं सज्जनानां विवदिषतां वक्तुमिच्छतां वदतां च वक्तुं प्रवर्तमानानां सदा विजयं जनयति । सन्निबन्धात् शोभनबन्धात्कारणात् । यथास्त्रमैश्वरं पाशुपतम् । अधिगतमुक्तिमार्ग अधिगतः प्राप्तः प्रज्ञातो मोचनमार्गः क्षेपणमार्गों येन । चित्रं नानावर्णकेन चित्रितत्वात् । सुसमाहितं युधि संग्रामे विजयं विदधाति तद्वत् ॥
तस्मादादरः कर्तव्य इति तत्रापि य एव व्याकरणमधीतवान् तस्यैवात्रादरो युक्त इति दर्शयन्नाह—
१६२३ - दीप - तुल्यः प्रबन्धो ऽयं शब्द- लक्षण - चक्षुषाम् ॥
हस्ता ऽमर्ष इवा ऽन्धानां भवेद् व्याकरणाईते. ३३
दीपतुल्य इत्यादि - भयं प्रबन्धो महाकाव्यसंज्ञकः । प्रबध्यते विरच्यत इति कृत्वा । शब्दलक्षणमेव चक्षुर्येषां तेषां दीपतुल्यः । अत एवैतत्काव्याधिगमात् स्वातन्त्र्येणान्यानपि शब्दान् प्रयोक्तुं क्षमत्वात् । व्याकरणादृते विना हस्तामर्ष इवान्धानां हस्तामर्ष इवावबोधः यथा अन्धानां हस्तेन घटपटादिवत् । स्वपरामृश्य संस्थानमात्रपरिज्ञानं यथावस्थितस्वरूपपरिज्ञानं एवमनधीतव्याकरणानां न शब्दस्वरूपपरिज्ञानं अन्यत्र शब्दश्रवणात् ततश्च तत्स्वरूपापरिज्ञानात् कुतोऽप्यन्वशब्दप्रयोग इति ॥
एवं च कृत्वा विदुषो ऽनुरुध्यमानेन मयेदं काव्यं कृतमिति दर्शयन्नाह - १६२४ - व्याख्या - गम्यमिदं काव्यमुत्सवः सु-धियार्मलम्, ॥
हता दुर्मेधसश् चा ऽस्मिन् विद्वत्- प्रियन्तया मया ॥ ३४ ॥
व्याख्यागम्यमित्यादि - व्याख्यागम्यं व्याख्यानाद्विना बोद्धुं न शक्यते । किमर्थमीदृशं कृतमिति चेत् उत्सवः सुधियामलं शास्त्रे क्षुण्णबुद्धीनां परं प्रमोदो जायते । एवं च सत्यस्मिन् काव्ये विषयभूतदुर्मेधसो व्याकरणबाह्याः मया हता नानुगृहीताः । तस्माद्विद्वत्प्रियतया विद्वांसः प्रिया यस्य मम विद्वत्प्रियः तद्भावतत्ता तथा हेतुभूतयेति ॥
1
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा लक्ष्य-रूपे कथानके 'अयोध्या प्रत्यागमनं' नाम द्वाविंशः सर्गः -- ४७९
यत्रेदं काव्यं कृतं तद्दर्शयन्नाह -
१६२५ - काव्यमिदं विहितं मया वलभ्यां श्रीधरसेन - नेरन्द्र- पालितायाम् ॥
कीर्तिरतो भवतान् नृपस्य तस्य प्रेम-करः क्षिति-पो यतः प्रजानाम् ॥ ३५ ॥ इति भट्टिकाव्ये द्वाविंशतितमः सर्गः ॥ समाप्तञ्चायं भट्टि काव्य-ग्रन्थः ॥
काव्यमित्यादि - मयेदं काव्यं विहितं कृतम् । श्रीधरसूनुना नरेन्द्रनाम्ना नृपेण पालितायां रक्षितायां वलभ्यां वलभीनामपुर्याम् । अत एव काव्यविधा - नाय या कीर्तिः सा तस्यैव राज्ञो भवातात् । आशिषि तातङ् । यतः प्रजानां प्रेमकरः प्रेमानुकूलः । अनुलोम्ये टः ॥
इति वलभीवास्तव्यस्य श्रीस्वामिसू नोर्भट्टमहाब्राह्मणस्य महावैयाकरणस्य कृतौ रावणवधे महातिङन्तकाण्डे लुड्विलसितनाम्नो नवमपरिच्छेदस्य जटीश्वरो जयदेवो जयमङ्गल इति च नामभिस्त्रिभिः सुप्रसिद्धस्य अनेकशास्त्र व्याख्यानकृतौ Maratri aorter 'अयोध्या - प्रत्यागमनं ' नाम द्वाविंशः सर्गः ॥
॥ जयमङ्गलकता टीका समाप्ता ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratvww.umaragyanbhandar.com
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Suratwww.umaragyanbhandar.com