Book Title: Amar Kosh
Author(s): Hargovind Shastri
Publisher: Chaukhamba Amarbharti Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016095/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haridAsa saMskRta granthamAlA - 30 nAmaliGgAnuzAsanam amarakozaH saTippaNa 'maNiprabhA' hindITIkopetaH zrI paM0 haragovindazAstrI 5 5555 4444 F454545755 Fen Fen Fen caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH / / haridAsa saMskRta granthamAlA zrImadamarasiMhaviracitaM nAmaliGgAnuzAsanam arthAt amarakoSaH saTippaNa 'maNiprabhA' hindITIkotaH TIkA kAraH vyAkaraNa-sAhityAcArya-sAhityarasna-mizropAha zrI paM0 haragovindazAstrI bhAgalapuramaNDalAntargatasulatAnagajastharAjakIya saMskRtoJcavidyAlayasAhityAdhyApakaH / caurakhambA saMskRta sIrIja Aphisa.vArANasI-1 CM 1968 ___ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka mudraka saMskaraNa : caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI : caukhambA presa, vArANasI : SaSTham, vi.saM. 2055 ISBN: 81-7080-019-6 (c) caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa ke. 37 / 99, gopAla mandira lena golaghara (maidAgina ) ke pAsa po. bA. naM. 1008, vArANasI 221001 ( bhArata ) phona : Aphisa - 333458 AvAsa- 334032, 335020 aparaM ca prApti sthAnam kRSNadAsa akAdamI po. bA. naM. 11918 ke. 37/ 118, gopAla mandira lena vArANasI 221001 ( bhArata ) phona : 335020 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE HARIDAS SANSKRIT SERIES 30 AMARAKOSA (NAMALINGANUSASANA ) Of AMARASIMHA Edited With Notes and The 'Maniprabha Hindi commentary By Pt. HARAGOVINDA SASTRI Vyakarana-Sahityacharya-Sahityaratna. THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE VARANASI-1 1998 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publisher : Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi-1 Printer : Chowkhamba Press, Varanasi-1 Edition : Sixth, 1998 ISBN: 81-7080-019-6 (c) Chowkhamba Sanskrit Series Office K. 37/99, Gopal Mandir Lane Near Golghar (Maidagin) P.BOX 1008, VARANASI-221001 (India) Phone : Office : 333458, Resi. : 334032 & 335020 Also can be had from KRISHNADAS ACADEMY Post Box No. 1118, K 37/118, Gopal Mandir Lane, Varanasi-221001 (India) Phone : 335020 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana __DaoN. dharmendra brahmacArI zAstrI ema. e., pI-eca. DI., e. epha. AI., priMsipala TIcarsa TreniGga kAleja, bhAgalapura hamAre zAstroM ne 'zabda'ko hI sAkSAt brahma kahA hai| zabda athavA anAhatanAda ke rUpa meM prANiyoMne brahmakA sAkSAtkAra kiyA hai, mataH mAnavajIvana meM zabna tathA usake avabodha evaM anubhUnikI kitanI mahattA tathA upayogitA hai-isakI kalpanA samaja hI kI jA sakatI hai| pazu aura mAnavameM kyA antara hai ? barbaratA aura sabhyatAye kyA bheda hai ?-vyakta, vyutpanna evaM sArthaka zanda / isIliye hamAre bhAcAryoM ne kahA hai ki yadi eka bhI varNa, eka bhI zabda, samyagjJAta tathA suprayukta huA to ihaloka tathA paralokameM manovAnchita phala denevAlA hotA hai| thor3I-sI bhrAnti se kitanA anartha ho sakatA hai, yaha nimnalikhita zlokase spaSTa parilakSita hai-- 'yadyapi bahu nAdhISe tathApi paTha putra ! vyAkaraNam / svajanaH zvajano mA bhUt sakalaM zakalaM sakRcchakRt // ' ataH yaha siddha huA ki mAnavamAtrako vargoM tathA zabdoMkA yathAvat jJAna honA Avazyaka hai| vedoMse lekara Adhunika sAhitya taka jo anaginata grantha nirmita hue haiM, ve hI hamArI saMskRnikI pragati ke pratIka haiN| ye grantha kyA haiM ?-zabda tathA arthakA samanvaya-'sampRkta vAgartha' / isakI mahimAko ijita karane ke uddezyase kAlidAsane 'pArvatIparamezvarau'ko 'vAgarthAviva sampRktI'kA vizeSaNa diyA hai| mAnavakI samasta bhAvanAe~ mana meM hI vilIna ho jAya~, yadi use una sArthaka, itarAvabodhya zabdoM meM gumphita karane kI pamatA nahIM ho| yadi bhAma hamane vAlmIki, vyAsa, kAlidAsa, tulasI, sUra Adiko amaratva pradAna kiyA hai al Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to isakA kAraNa kyA hai ?-unameM uparyukta zabdacayana tathA zabdagumphanakI kSamatA janasAdhAraNakI apekSA adhika thii| koza tathA vyAkaraNa-ina do zAstroM ke dvArA upayukta zabdabhANDArakI sRSTi tathA usake cayana evaM samIcIna prayogakI zakti bhAtI hai, ataH bhArata meM atiprAcIna kAlase-nighaNTu tathA nirukta samaya se hI kozake adhyayanako paramparA calI A rahI hai| saMskRta ke pratyeka vidyArthIko iso kAraNa 'amarakoza' kaNThastha karAyA jAtA thA aura aba bhI karAyA jAtA hai, yadyapi dhIre dhIre yaha paramparA kucha kSINa hotI jA rahI hai| aba to jaise aMgrejoke vidyArthI pada-padayA 'DikzanarI' ulaTate haiM, vaise hI saMskRta ke vidyArthiyoM meM bhI saste, pramAdarNa bAjAra meM bikanevAle kozIko ulaTanekI pravRtti bar3hatI jA rahI hai / maiM samajhanA hU~ ki yaha pravRtti ghAtaka hai| eka 'amarakoza' ke mukhastha kara lenese-yA kamase kama hastAmalakavat Avazyaka zabdaparyAyoM ko yAda rakhanese-vAravinyAsa yA andhanirmANa meM jo suvidhA hogI, vaha kadApi bAra-bAra Adhunika unake kozoMko elaTane se nahIM ho sakatI, use to zabdadAridrayase hI mukti nahIM milegI, bhASoM tathA kalpanAoMkI U~cI ur3Ana kaise le sakegA? 'amarakoza' jaise atyanta mahatvapUrNa tathA upayogI pranyakI aisI TIkA jo na kevala prAmANika ho, kintu sAtha-sAtha sugama ho tathA hindI vidyArthiyoM athavA vidvAnoM ke nimitta upayogI ho, svAgatakA viSaya hai| zrIharagovinda zAstrIne atyanta parizramase tathA vaijJAnika paddhati se yaha TIkA nirmita kI hai| isameM unhoMne anekAneka jJAtavya sAmagrIkA samAveza kiyA hai| pariziSTa' tathA 'zabdAnukramaNikA' ke dvArA unhoMne apanI TIkAke mahatvako abhivRddha kiyA hai| harSakA viSaya hai ki isakA navona saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| hameM pUrNa vizvAsa hai ki saMskRta sAhitya tathA vAGmayase prema rakhanevAle sudhI evaM vijJAsu ise apanAyeMge aura sadvArA apanA hitasAdhana kreNge| 1-1-50 } dharmendra brahmacArI zAstrI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA anAdinidhanaM zabdabrahma nityamupAsmahe / vyavahArakramaH sRSTeryatazcalati nirbharam // 1 // paNDitaprakANDa zrI amarasiMha-viracita amarakoSako yadi amarabhASA (saMskRta) sAhityakA amarakoSa ( akSaya nidhi) kahA jAya to lezamAtra bhI atyukti nahIM hogii| jisa amarakoSake dvArA ukta paNDitapravarakA nAma cirakAla ke liye amara ho gayA hai, usa amarakoSakA anupama Adara kevala bhAratavarSa meM hI nahIM, kintu bhUmaNDalamAtrameM dekhA jAtA hai| vidyApremI yorapa dezavAsI vidvAnoMko apanI apanI bhASAoM meM isakA anuvAdakara isase lAbha bhaThAnA koI vizeSa Azcaryakara nahIM hai, jitanA ki dharmAndhatAke kAraNa anya sampradAyake granthoM ko agni aura jaladevako zaraNa dete hue muhammada jAtivAloMne bhI jaba isakA apanI bhASAmeM anuvAdakA' khule hRdayase isakI upayogitAko aGgIkAra kiyA, yaha hama bhAratavAsiyoMke liye atyanta ho harSaprada vijayAcie hai| sudUratama cInameM bhI isakA anuvAda honA hama bhAratiyoM ke liye vizeSarUpega gaurava kI bAta hai| koSakI AvazyakatA sarvaprathama vaidika zabdakoSakA nirmANa jazva bRhaspati ke samAna guru bhI indra ke samAna ziSyako hajAroM varSoMtaka zabda pArAyaNa karate hue zabdasAgarakA' anta nahIM pA sake, taba kisakA 1. isI kAraNa 'khAlIka barI, nAmaka phArasImASAke zabdakoSako padyamaya urdU bhASAmeM ina logoMne racanA kii| 1. 'chaThI zatAbdI meM 'guNarAja' nAmaka vidvAna ne cInI bhASAmeM amarakoSakA anuvAda kiyA yaha maiksagalarakA kathana hai| isa bAtakA jyotiSAcArya vidvadvareNya paM0 girijAprasAda dvivedIne 'bhaTTa jIrasvAmI' zIrSaka lekha meM anveSaNa kiyA hai| 3. jaise kahA bhI hai'indrAdayo'pi yaspAntaM na pyushmaambvaaridhH| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] sAmarthya hai ki atizaya vistRta zabdasAgarakI carama sImAkA patA lagAve / hA~, yaha to atiprAcInakAlameM zabdabrahmopAsaka muniyoMkA hI sAmarthya thA ki ve yogAbhyAsake bala se sAkSAt mantradraSTA hote the aura unheM kisI granthase kisI prakArakI bhI sahAyatA apekSita nahIM rahatI thI, isI AdhArapara sarva sarvArthavAcakA' (saSa zabda satra arthoM ke vAcaka haiM) yaha vaiyAkaraNoM kA siddhAnta hai| kintu parivartanazIla saMsArameM kAla-parivartana honeke kAraNa yogAbhyAsakA bhI kramazaH hAsa hotA gayA aura sAtha hI sAtha sAkSAt mantradraSTava zaktikA bhii| isaprakAra anivArya hAso dekhakara bhagavAn kazyapane vedake kaThina zabdoMkA saMgrahakara sarvaprathama 'nighaNTu' nAmaka koSakI racanA kii| yUthabhraSTa gaukA gotra jisaprakAra kadApi naSTa nahIM hotA, usI prakAra' vedase nikAlakara saMgRhIta ina zabdoM kA vedasya bhI naSTa nahIM huA hai, ata eva 'nighaNTu'ko bhI veda hI kahate haiN| eca 'nighaNTu'ke veda honese savyAkhyAnabhUta nirutameM bhI vedasva bhavASita hI hai| bhagavAn prajApati kazyapa vedake upajJAtA the, isa bAtako bhagavAn gyAsajIne kahA hai 'vRSo hi bhagavAn dharmo syAto lokeSu bhArata / nighaNTukapadANyAne viddhi mAM vRSamuttamam // kapirAhaH zreSTha dharmazca vRSa mucyate / tasmAd vRSAkapi prAha kazyapo mA prjaaptiH|| (mahAbhArata mocaparva ma0342 / zlo.86-87) nighaNTu granthameM 'vRSAkapi' zabdakA nirvacana ( adhyAya 5 khaNDa 6 pada6) milatA bhI hai| kintu phira bhI jaba yogAbhyAsakA pUrvAdhika hAsa honese nighaNTu kA artha bhI logoM ko abodhya pratIta hone lagA, taba zyAmUrti bhagavAn 'yAra'ne samAmnAya (veda) bhUna usa 'nighaNTu'kA bhASya kiyA; prakriyA tasya kRsnasma tamo vaktuM naH katham // sArasvata zko sN2| ..isI kAraNa bhagavAn pAskane nighaNTu pranthako rUpayakara 'samAnAyaH samAkhyAtA sagyArupAtamyaH' isa vacana ke dvArA yahA~ vedamAtraviSayaka samAgAva' sammakA prayoga kiyA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] jisakA nAma 'nirukta' huaa| isa bAtako bhI bhagavAn vyAsajI svayaM svIkAra karate haiM 'zipiviSTeti cAkhyAyAM honaromA ca yo'bhavat / tenAviSTaM tu yaskizcicchipiviSTeti ca smRtaH // 'yAsko mAmRSiraNyagro'ne kayajJeSu gItavAn / zipiviSTa iti smAd guhya nAmadharo jhaham // stusvA mA zipiviSTeti zAska RSirudAradhIH / maprasAdAdado naSTaM niruta'madhijagmivAn // (mahAbhArata mokSaparva adhyAya 342 zlo0 69-71) 'zipiviSTa' zabdakA nirvacana niruktameM (adhyAya 5 khaNDa 8 pada 37 ) meM milatA bhI hai| kintu niruktanirmAtA kauna yAska the, yaha viSayAntara hone se isakI vivecanAko yahIM chor3akara aba prakRtAnusaraNa karatA huuN| laukika-zabdakoSakI racanA isaprakAra aura bhI adhika tapobalake hAsa ke sAtha-sAtha buddhivikAzakA bhI hAsa honese laukika zabdoMkA arthajJAna bhI jaba logoM ko atidurUha evaM ajJeya hone lagA, taba laukika zabdakoSoMkI racanA huI, kintu inameM sarvaprathama kisa koSako racanA huI, yaha patA nahIM calatA; kyoMki 'zabdakalpadrumakoSa meM hI 29 koSoMke nAma bhAye haiM / 'sAhasAGka, kAsyAyana' ityAdi bhaneka koSa aise haiM, jo aba alabhya hai, kintu saMgRhIta prAcIna koSoM meM unake vacana saMskRta. sAhisyopAsakoMke upajImya ho rahe haiN| isItaraha 'utpalinI' bhAdi bho aneka koSoMke vacana 'medinIkoSa meM saMgRhIta jAna par3ate haiM, kintu isaprakAra anekA. neka koSoM ke rahate hue bhI isa 'amarakoSakA hI sarvAdhika pracAra huA, isameM granthakArakI racanA-zailI hI pradhAna hetu hai| kucha koSoM meM kevala nAmArthaka zabdoMkA ho saMgraha pAyA jAtA hai to kucha koSoM meM kevala sAdhAraNa zabdoMkA hI, isapara bhI ina sAdhAraNa-zabdArthavAcaka koSoM meM liGgAdikA vivaraNa nahIM hai aura kucha to aise koSa haiM, jinameM sAdhAraNa sAdhAraNa sarvavidha zabdoM ko bharakara unheM asyanta durUha kara diyA gayA hai| aisA koI bhI koSa nahIM, jo prasiddhasama, sAdhAraNa aura nAnArthaka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] (bhaneka arthavAle ) zabdoMke susaMgrahase paripUrNa hotA huA bhI liGganirdezase alaskRta evaM AbAlabodhya pathamaya nibaddha ho / yadi koI aisA koSa hai to 'amarakoSa' hI hai| isake viSayameM itanA hI kahanA paryApta hogA ki anya koSoM meM jo nyUnatA yA doSa the, una saboMkA yathAvat parimArjana karate hue amarasiMhane bAlakoMke bhI sulabhatayA kaNThastha karane yogya sarala zlokoM meM isa 'amarakoSa'kI racanAkara saMsArakA bahuta bar3A upakAra kiyaa| amarasiMhakA samaya vivecana inake samaya ke viSayameM aneka mata haiM / koI to inako'dhanvantarikSapaNakAmarasiMhazaGkuvetAlabhaTTaghaTakhaparakAlidAsAH / khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni cai vararuci va vikramasya' // isa zlokake AdhArapara "vikrama' nRpati ke navaratnoM meM se kahate haiN| tathA koI koI 'indrazcandraH kAzakRtnApizalI zAkaTAyanaH / pANinyamarajainendrA bhavatyaSTau hi zAbdikAH // isa zloka ke AdhArapara 'pANini' aura 'jaina' arthAt samantabhadra ke madhya kAlameM ye hue the, aisA kahate haiM, kintu pANiniviracita aSTAdhyAyI ke bhASya. kAra bhagavAn pataJjali ke samakAlIna 'cAndravyAkaraNa' kartA AcArya 'candra'kA nAma ukta zlokameM pANinike pahale bAnese ukta zlAkameM krama apekSita nahIM hai, aisA pratIta hotA hai| anya loga inako isvIya san chaThI zatAbdI ke batalAte haiN| jo kucha ho 'svargavarga meM devatAoM ke paryAyoMko kahane ke bAda inhoMne bhagavAn 'buddha' ke paryAyavAcaka zabdoM ko kahA hai, ataH ye 'amarasiMha' bauddhamatAvalambI the, yaha prAyaH sabhI vidvAnoMkA mata hai| ___ zolApura nivAsI sva0 seTha rAvajI sakhArAma dozI mahodaya ne amarakoSasambandhI eka TraikTa prakAzita kiyA hai, usakI bhUmikA bhaneka yuktiyoM se unhoMne pramANita kiyA hai ki amarakoSakAra amarasiMha bauddha nahIM, kintu jainI thaa| apane kathana ke pramANameM dozI mahodayakA kahanA hai ki vartamAnameM upalabhyamAna amarakoSameM lagabhaga eka sau zloka chUTa gaye haiM yA jAna-bUjhakara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] chor3a diye gaye haiM / 'yasya jJAnadayAsindhoH......(11) zlokake pUrva jina evaM jainasammata solahaveM tIrthakarakI vandanA amarasiMhane do zlokoM meM kI hai, tathA 'suraloko ....... triviSTapam / ' ( 16) ke bAda 8.3 zlokoMmeM amarasiMhane mahAvIra Adi tIrthaGkaroM evaM jainasampradAyasammata devI-devatAoMke paryAyoM ko kahA hai| dvitIya kANDameM bhI prAyaH 10-12 zlokoMkA vartamAna amarakoSameM chUTa jAne yA chor3a diye jAneko carcA ukta dozI mahodayane kI hai| yadyati dozImahodaya kathita maGgalAcaraNake do zlokoM meM se prathama zloka vAhomasiMha-viracita 'gadhacintAmaNi' andhameM bhI milatA hai, ataH yaha kahanA kaThina hai ki yaha zloka bhamarasiMhakI racanA hai yA vAdImasiMhakI, kintu dvitIya choka anyatra kahIM nahIM upalabdha hotA aura vaha zloka dozIjIke kathanAnusAra yadi maGgalAcaraNakA hI hai taba to dozImahodayake kathanakI vizeSataH puSTi hotI hai ki amarasiMha bauddha nahIM, kintu jainI hI thaa| merA vicAra thA ki ukta dozIjIke TraikTake zlokoMko apane amarakoSa dvitIya saMskaraNa meM bhI samAviSTa karU~, kintu uka TraikTake zlokoM meM pracura. mAtrAmeM azuddhiyA~ honese vaisA karanA ucita pratIta nahIM huA aura dozIjI mahodaya ke TraikTakI mUla prati-jo draviDaprAnta-nivAsI 'AppaNDAnAthazAstrI se draviDA barameM tAlapatrapara likhita thI-ko prApta karanekA prayatna karanepara bhI kRtakArya na ho sakane ke kAraNa mujhe apane vicArako sthagita kara denA pdd'aa| ____ amarasiMhane anya kisI granthako bhIracanA kI yA nahIM, yaha viSaya sandehAspada hai| jayapura saM0 pAThazAlAoM ke nirIkSaka sAhityAcArya paM. bhaTTa zrIlaGga mathurAnAtha zAstrIne 'amarakoSe TIkAkArANAM kRpA' zIrSaka lekhameM amarabhAratI meM likhA hai ki inake viSaya meM yaha bhI prAcIna dantakathA hai ki 'ye aneka andhoMkI racanAkara inheM nAva meM rakha kahIM anyatra jA rahe the, kintu bauddhadharmaH 1. tadyathA-jinasya lokanapanditasya prahAlayespAisaroja yugmam / nakhaprabhAdiSyasarispravAhaiH saMsArapakaM mayi gAThalammam // // namaH zromAntinAthAya kArAtivinAzine / paJcamabakrimA pastu kAmastasmai minezine ||1||'iti| ___ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] virodhI AyauMne 'amarakoSa' ke atirikta saba granthoM ko pAnI meM Dubo diyA' kintu yaha bAta nirAdhAra honese prAmANika nahIM samajhI jA sakatI / liGgAnuzAsana ke zlokoMko prAyaH pANinisUtrake AdhAra para inhoMne likhA hai, isase tathA 'amarasiMhastu pApIyAn sarvaM bhASyamacUcurat' / isa zloka ke AdhArapara vyAkaraNa zAstrameM inakA pANDityaprAkharyaM anAcchana hai, kintu ukta zlokadvArA inapara bhAgyacauryakA doSa lagAnA IrSyAkRta mAlUma par3atA hai, kyoMki grantha ke prArambha meM hI 'samAhRtyAnyatantrANi saMkSiptaiH pratisaMskRtaiH ( 112 ) isa vacanadvArA ye ukta doSa mukta ho cuke haiM aura ukta doSAbhAva meM dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi bhASyakAra 'ghaJanta-abanta' zabdoMko puMlliGga likhate haiM, to gatAnugatika yA cauryadoSa ke bhaya se bAdakA koI bhI granthakAra strI to likha nahIM sakatA, ataH yadi vaha puMliGga likhe taba usapara cauryadoSAropaNa na kara inheM bhASyamatapracArakakA zreya milanA hI ucita pratIta hotA hai / isIprakAra bhAnujidIkSitane 'gautamAbandhu (1 / 1 / 15 ) kI svanirmita 'yAkyA sudhA' TIkA meM yadyapi 'vedaviruddhArthAnuSThAtRsvAjjina zAkyau narakavarge vaktumucitau tathApi devavirodhitvena buddhabupArohAdatraivoko' arthAt 'vedaviruddha arthAnuSThAna ke kAraNa 'jina aura zAkya' ko padyapi 'narakavarga' meM kahanA ucita thA, tathApi devavirodhI hone se buddhistha hone ke kAraNa ye yahIMpara kahe gaye haiM' aisA kahA hai, kintu isa zloka ke AdhArapara jina buddha bhagavAn kI gaNanA bhagavAn kRSNake daza avatAroM meM hai, tathA jinheM vaiSNavabhaktavareNya 'jayadeva' - jaise zreSTha vidvAn bhI kRSNa bhagavAnkA aMza 'mAnakara namaskAra karate hai, una 'buddha' ke liye 'narakavarge, devavirodhitvena' ina zabdoM kA prayoga karanA nitAnta anucita pratIta hotA hai / ... 1. 'vedAnuddharate jaganti vahate bhUgola mudvibhrate daityAn dArayate baliM chalayate caratracayaM kurvate / paulastyaM jayate halaM kalayate kAruNyamAtanvate ule chAnmUrcchayate dazAkRtikRte kRSNAya tubhyaM namaH ' // gItagovinda / / 12 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 ] amarakoSake nAma andhakArake nAma ke AdhArapara / 'amarakoSa', andhakArakRta bhanvartha (sArthaka ) nAma-karaNake 'samAhatyAnyatantrANi saMkSipta prtisNskRtaiH| sampUrNamucyate vagai maliGgAnuzAsanam' (12) tathA anya ke tInoM kANDoM ke anta meM 'ityamarasiMhacau 'naamlilaanushaasne|| isa vacana ke AdhArapara 'nAmaliGgAnuzAsana' aura granthameM tIna kANDa hAnese 'trikANDa' --- tIna nAma haiN| devabhASAzabdasaMgraha hone se koI koI ise 'devakoSa' bhI kahate haiN| amarakoSakI TIkAye 'asara koSa'kI upayogitA grantharacanAke bAda atiprAcIna vidvAnoMse lekara bhAdhunika vidvAnoM ke dvArA kI gayI usakI TIkAoM se bhI siddha hotI hai / isapara prAcIna vidvAnoM kI nimna TIkAyeM haiM, vyAkhyApradIpa acyutopAdhyAya / 2 kriyAkalApa AzAdhara / 3 kAzikA kAzInAtha / 4 'amarakoSoddhATana bhttttkssiirsvaamii| 1. devarAja 'yajyA'ne nighATupara bhASya likhane meM bhoja aura vIrasvAmIke nAma liye haiM / bhojakAla I0 san 1018-1060 hai, sI0 svA0 kA samaya 11 vIM zatAbdIkA antima bhAga hai| inhoMne I0 san 880-91. kAlake rAjazekharakA nAma apanI TIkAmeM liyA hai| 'gaNarAjamahodadhi meM varddhamAnane pI0 svA0 kA nAma liyA hai, jo I0 san 1140 meM hue the| kSI0 svA0 ne upAdhyAya, gaur3a, zrIbhoja, dhyADi, bhAguri, mAlAkAra, aura kAsya (kAtyAyana) Adi kaI vidvAnoM vacana apane granthameM uddhRta kiye haiN| ye bahuta jagaha 'amarakoSoddhATana' nAmaka 'amarakoSa'kI TIkAmeM granthakArake zabdoM kA vivecana bhI kiye haiN| jaise-'strI dArAdhairyadvizeSyaM. (12) 'anna strI dArAdham' Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 bAlabodhinI * 6 amarakaumudI 7 'amarakopapaJjikA 8 zabdArthasaMdIpikA 9 subodhinI 10 amarakoSamAlA 11 amarakoSapaJjikA *12 mugdhabodha [] 13) vyAkhyAsudhA athavA - rAmAzramI * 14 gurubAlaprabodhinI 15 sArasundarI 16 amarapadapArijAta [ 18 ] ... *** ... 134 ... *** ... *** ... gosvAmI / nayanAnanda rAmacandra / nArAyaNazarmA / nArAyaNa vidyAvinoda | nIlakaNTha / paramAnanda | bRhaspati | bharatamallika (bharatasena ) bhAnunidIkSita dvitIya rAmAzrama | manju bhaTTa / madhureza. vidyAlaGkAra / mahilanAtha | iti yuktaH pAThaH' aisA, tathA 'kamanaH kAmano'bhika:' ( 3|1| 24 ) yahA~ 'kAmanaH kamano'bhikaH' iti tu yuktaH pAThaH' aisA kahA hai / isIprakAra inhoMne aura bhI kaI jagaha vivecanA kI hai| ye mAguri, tathA mAlAkAra Adi kI bhI apanI TIkA meM bhrAnti Adi batalAye haiM / 1. isakA dUsarA nAma 'padArthakaumudI' bhI hai, isako san 1619 I0 meM nArAyaNazarmAne banAyA thA / 2. isa nizAnavAle TIkAoMke nAma AdimeM thor3A-thor3A antara hai / ina TIkAoMkA nAma 'kazpadruma' koSakI bhUmikA ke 6 The pejameM Aye haiM tathA amarabhAratI ( varSa 1 aGka 6) ke 'amarakoSe TIkAkArANAM kRpA' zIrSaka lekha meM chupA hai / [] gaurAMgamazika ke putra bharata mallika ( bharatasena ) kI TIkA bahuta vizada hai / isameM bahuta pAThAntara hai / isameM vopadevake vyAkaraNAnusAra zabdakrama hai | 18 vIM zatAbdI meM isake TIkAkArakI sambhAvanA kI jAtI hai / () 'siddhAntakaumudI' kAra bhaTTojidIkSita' ke putra 'bhAnujidIkSita'ne 17 vIM zatAbdI meM banelavaMzI 'kIrtisiMha'ko prArthanAse yaha TIkA banAyI / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *17 budhamanoharA *18 amara viveka 19 'amarabodhinI 10 trikANDacintAmaNi *21 amarakoSamyANyA 11 trikANDaviveka 23 vaiSamyakaumudI *24 amarakoSabyAkhyA *25 amaravRtti 26 pradIpamanjarI *27 padacandrikA *28 amaravyAkhyA *19 amarabodhinI 30 padamanjarI *3. vyAkhyAmRta 32 bhamaraTIkA 33 'TIkAsarvasva mahAdevatIrtha / mahezvara / mukundazarmA / rghunaathckrvrtii| rAghavendra / rAmanAtha / rAmaprasAda / rAmazarmA / raamsvaamii| raameshvrshrmaa| rAyamukuTa / lcmnnshaastrii| liNgmtttt| lokanAtha / shngkraacaary| zrIdhara / srvaannd| 1. yaha TokA vopadevAnusAriNI hai| 2. san 1633 I0 meM yaha TIkA banI TIkAkArane bhUmikAmeM bahuta TIkAkAroMke nAma liye haiN| 3. baMgAla ke 'rAdhAnagara meM rahanevAle 'govinda ke putra bRhaspatine 'padacandrikA' (rAya mukuTamaNi) banAyI, isIko loga rApamukuTa kahate haiN| jo san 143. I0 meM banA thA, isake pUrva 16 TIkAyeM thiiN| 'bRhaspati ke putrake , vizrAma, 1 rAma' Adi nAma the / 'rApamukuTa meM 270 vyaktiyoM ke pramApaka vacana haiM, yaha bAta Aafrecht ne likhI hai| 28, 109-118 // 4. yaha TIkA 10 TIkAoM ke AdhArapara 1159 I. san meM likhI gayI hai aura lagamA kSI. svA0 kRta TIkAke barAbara hI hai| yaha rAyamukuTa Adi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 amarapadmamukura *35 bRhadvRtti * 36 X * 37 gurubAlaprabodhinI * 38 X 39 X * 40 amarakoSapada vivRti *41 kAmadhenu [ 16 ] ... ... ... ... ... raMgAcArya / X adhyarya dIkSita | bhAnudIkSita / mAnyabhaTTa / liMgamasUri / x vaMgadezIya koI vidvAn yadyapi Adhunika aneka vidvAnoMne bhI isa granthapara aneka saMskRta tathA hindI TIkAyeM likhI haiM, tathApi unameM pratyeka zabdoMkA pracalita hindI meM artha, kiMgajJAna, vacanajJAna, zabda ke prAtipadikAdasthAkA zuddha svarUpa, pAThAntara, kaThina zabdoM kI vivecanA, zabdase sambaddha viSaya yA anya AvazyakIya bAtoMkA samAveza nahIM hone se eka bahuta kamI cirakAlase mere hRdaya meM khaTaka rahI thI / isIkI pUrti ke liye maiMne saMskRta aura hindImeM isa granyarAjako kramazaH TIkA aura TippaNI likhakara ise pUjyapAda vidvanmukuTamaNi dArzanika sArvabhauma sAhityadarzanAdyAcArya mAdhvamatAvalambI zrI 108 gosvAmI dAmodaralAlajI mahArAjako dilAyA / pUjyapAda gosvAmIjI mahArAjane isa TIkAkI bhUri-bhUri prazaMsA kI, pUjya gosvAmIjIkI batalAyI huI zailI se maiMne ila 'maNiprabhA' nAmaka hindI TokA aura sAtha meM 'amarakaumudI' nAmaka saMskRta TippaNI meM anya Avazyaka bAtoMkA bhI samAveza kiyA / sampUrNa grantha meM lagabhaga sau zloka kSepakake diye gaye haiM, mUla granthameM AnevAle zabdoMke atirikta prasiddha 1 bAharI zabda tathA mUla grantha meM AnevAle zabdoMke AMzika samAnAkAra bAharI vaMgadezIya TIkAkAkA AdhAra huii| isake bAda kintu anya vaMgadezIya TIkAkAroMke pUrva 'subhUticandra yA bauddha subhUti' ne kAmadhenu TIkA banAyI jisakA baMgAlI TIkAkartAoMne adhikatara 'ullekha kiyA hai / san 1173 I0 meM banI huIM zaraNadevake 'durghaTavRtti' meM 'subhUti' kA nAma milatA hai / x isa nizAna meM nAma nahIM kahA gayA hai / * Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] 1 zabda meM bhI + aise nizAna kara diye gaye haiM, jisase granthako upayogitA adhika bar3ha gayI hai / zIghratA Adike kAraNa jo bAteM chuTa gayI thI, unakI pUrti pariziSTa meM kI gayI hai / yadyapi pariziSTa meM aura bhI adhika bAtoMko denekA vicAra thA, kintu granthAkArake bahuta bar3ha jAne se vaha vicAra chor3a denA par3A / mUla zabdoM kI sUcI ke atirikta bAharI samAnAkAra zabdoMkI tathA kSepaka zlokoM meM Ae hue zabdoMkI sUcI bhI sAtha meM dI gayI hai, jo anyatra kisI amara koSa meM nahIM pAyI jaatii| isa prakAra isa granthako yathAsAdhya sarvAvazyakIya viSayoMse paripUrNa banAnekI bharapUra ceSTA kI gayI hai / AbhArapradarzana isa bhUmikAko pUrA karane ke pahale una mahAnubhAvoMkA maiM atizaya AbhArI hU~, jinhoMne isa TIkAke nirmANa karane meM kisI taraha bhI sahAyatA pahu~cAyI hai / unameM sarvaprathama jina pranthoMse isa TIkAkI racanA meM sahAyatA kI gayI hai, sana pranthakAroMke prati AbhArapradarzana pUrvaka kRtajJatA abhivyakta karatA hU~ / sammatidAtA 1 pUjyapAda ma0 ma0 paM0 zrI 108 gopInAtha kavirAjajI, priMsipala gavarnameNTa saM0 kAleja, banArasa - Apane aneka pranthoMkA nAma tathA prakaraNAdikA nirdezakara TippaNI aura pariziSTa banAne meM mujhe bahuta sahAyatA pahuMcAyI / 2 pUjyapAda dArzanika sArvabhauma darzana sAhityAcArya zrI 108 gosvAmI dAmodaralAlajI zAstrI - Apako AdiSTa zailIdvArA isa TIkAkI racanA huI, tathA Apase anya bhI aneka sammatiyA~ milIM / 3 pU0 pA0 gavarnameNTa saM0 kAleja ke prophesara vyAkaraNAcArya zrI gopAlazAstrIjI nene Apane dvitIyakANDa taka isa TIkAkA : prUpha dekhA, tathA anyAnya amUlya sammatiyA~ pradAna kI / 4 paM0 nArAyaNadattajI tripAThI mAravAr3I saM. kAleja ke pradhAnAdhyApaka, vyAkaraNAcArya poSTAcArya svarNapadakaprApta 5 pU0 pA0 paM0 vaMzIdhara mizrajI ArAmaNDalAntargata giridharabarAMva nivAsI uyotiSAcArya, poTAcArya tathA jyautiSatIrtha 2 a0 bhU0 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] Apa logoMse kramazaH vyAkaraNa aura jyotiSa sambandhI bahutasI sammatiyA~ prApta huii| granthadvArA sahAyatAdAtA 1 zrI paM0 nandavihArI mizra bhAyurvedAcArya, vizArada, ArAmaNDalAntargata giridharaparAMvanivAsI-Apane 'amaraviveka' kI prAcIna pustakadvArA sahAyatA kii| 2 zrI paM. RSinandana pANDeya vyAkaraNazAsI, kAvyatIrtha, adhyApaka saM0 pATha. kasApa, bhArA-Apane bhASATIkAsahita amarakoSakI atiprAcIna pustakake dvArA sahAyatA kii| 3 zrI paM. kRSNapanta sAhityArya, adhyakSa vizvanAtha saMskRta pustakAlaya, lalitAghATa, kAzI-Apane apane pustakAlaya se bahutasI pustakeM samaya-samaya para dekara bahuta sahAyatA kii| inake atirikta anyAnya jina mahAnubhAva vidvAnoM ke dvArA bhI mujhe jo kucha sahAyatA prApta huI hai, unakA maiM bahuta bhAbhArI hote hue kRtajJatA prakAza karatA huuN| TIkAke sahAyaka prantha 'sAGketika cihna aura zabdakA vivaraNa' zIrSaka lekha meM Aye hue pranyoM ke atirikta agnipurANa, atrismRti, yamasmRti, hArItasmRti, yAjJavalkyasmRti kI bAlabhiTTI TIkA, AhnikasUtrAvalI, kahAdrumakoza, hindI zabdasAgara, zrIdharakoSa bhAdi grantha tathA amarakoSakI sI0 svA0 kRta 'amarakoSadghATana', mahezvarakRta 'amaraviveka', bhAnujidIkSitakRta vyAkhyAsudhA (rAmAzramI) sarvAnandakRta 'TokAsarvasva', 'saMkSiptamAhezvarI', tathA etadvayAkhyAnabhUta 'amaraprakAza' dvArA sahAyatA lI gayI hai| inake atirikta anya bahuta pranyoM dvArA bhI yatra tantra sahAyatA lI gayI hai, una grantha kAroM aura TIkAkAroMkA maiM vizeSa bhAbhArI huuN| antameM 'kAzIstha caukhambA-banArasa-kAzI-haridAsa saM0 sirIz2a' ke adhyakSa bAbU 'jayakRSNadAsa haridAsa gupta' mahodayako aneka dhanyavAda detA hU~, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] jinhoMne isa pranthakA prakAzanabhAra lekara saMskRta sAhitya granthoddhAra meM utsAhapUrNa apanI udAratAkA paricaya diyA hai / grantha-sampAdana ke samaya mAnavasulabha dRSTidoSavaza evaM TAipake atisUkSmAcara hone se tathA yantra-sambandhI doSoMse arthAt kisI prakArakI yadi azuddhi ho gayI ho to-- 'gacchataH skhalanaM kApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra samAdadhani sajjanAH // isa patha ke anusAra vIragrAhI haMsake samAna vidvajjana una azuddhiyoM ko sudhAra kara mujhe anugRhIta kareMge / iti zam / rathayAtrA, saM0 1994 } vidvatpAdAbjarajazcaJcarIkaharagovindazAstrI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya saMskaraNa lokazaGkara bhagavAn zaGkarakI asIma anukampAse sva-prathama-prayAsa sampAdita amarakoSIya 'maNiprabhA ke dvitIya saMskaraNako prakAzita hote hue dekhakara anuvAdaka honeke nAte mujhe parama prasannatA ho rahI hai, kyoMki kavikuchaziromaNi mahAkavi kAlidAsa-jaise vidvAn bhI sUtradhArake mukhase 'bhA paritoSAdviduSAM na sAdhu manye prayogavijJAnam / balavadapi zikSitAnAmAtmanyapratyayaM cetaH / ' kahalavAte hue kRtikI saphalatA sazaka honA abhivyakta karate haiM, taba apanI kRti-yaha bhI adhyayanAvasthAkI prathama kRti-hone ke kAraNa mujha jaise alpajJako apanI saphalatAmeM pAzaGkita honA asvAbhAvika nahIM samajhA jA sakatA; parantu 'maNiprabhA' yukta isa amarakoSa anya ke prathama tathA dvitIya kANDoMkA pA~ca-pA~ca, saMskaraNa prakAzita honA aura isa sampUrNa grantha ke punaH prakAzanArtha aneka varSoMse patrAdidvArA preraNA karate rahanA isa kRtikI saphalatA ko spaSTataH abhivyakta karatA hai| isa amarakoSake hI nahIM, kintu 'maNiprabhA' nAmaka mere rASTrabhASA'nuvAda. sahita anyAnya pranthoM-raghuvaMza, zizupAlavadha, naiSadhacarita tathA manusmRti Adi-ko bhI anyAnya vidvaja nasampAdita vividha TIkAoM tathA anuvAdoMke rahate hue bhI apanI nIra-kSIra vivekitAdvArA jinalogoMne apanI guNekapakSapAtitAkA spaSTa paricaya pradAna kiyA hai, mana paramAdaraNIya vidvAnoMkA AbhAra mAnatA huA maiM unheM bhUrizaH dhanyavAda detA huuN| ___ sAtha hI vartamAnameM zikSaka prazikSaNa mahAvidyAlaya ke prAcArya evaM samAja (sosala )-vibhAga, vihAra sarakAra ke bhUtapUrva upanirdezaka zrImAn mAnanIya 'DaoN. dharmendra brahmacArI zAstrI mahodayakA bhI asyanta AbhArI hotA huA unheM anekAneka dhanyavAda denA apanA parama kartavya samajhatA hU~; jinhoMne merI al Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] prArthanA svIkRta kara isa saMskaraNakA apanA pANDisya pUrNa 'prAkkathana' likhanekI anukampA kI hai| isake atirikta prAyaH paiMsaTha varSoM se saMskRta sAhitya ke vividha viSayaka grandhoMkA prakAzanakara bhAratIya ArSa saMskRti ke saMrakSaNa evaM saMvarddhana ke anyatama sevAvratI, caukhambA saMskRta pustakAlaya tathA caukhambA vidyAbhavana, kAzI ke adhyakSa zrImAn mAnanIya seTha 'jaya kRSNa dAmajI gupta' mahodayako bhI zubhAzI:pUrvaka bhUrizaH dhanyavAda detA hU~; jinhoMne isa pranthakA punarmudraNa karake sakala saMskRtAnurAgiyoM ke lie ise sulabhatama mUlya meM pradAna karate hue trivargako arjita karane kA saphala prayAsa kiyA hai| isa saMskaraNa ke mudraNa meM mere sudUra pradezameM rahane ke kAraNa prUpha saMzodhana Adi kArya karanevAle mitravargako bhI anekazaH dhanyavAda pradAna karatA huuN| yadyapi maiMne isa saMskaraNameM dRSTacara truTiyoM ke nirAkaraNakA pUrNatayA prayAsa kiyA hai, evaM katipaya sthaloM meM aneka viSayoMko vizadakara isa saMskaraNako pUrvApekSayA adhika upayukta banAnekA yathAzakya prayatna kiyA hai; tathApi isakA sampAdana, akSarasaMyojana, saMzodhana evaM mudraNAdi saba kArya mAnavakRta honese aura jagaranA Izvarake atirikta prANimAtrako sarvathA doSavinirmukta honA asambhava honese isa saMskaraNa meM bhI sambhAvita truTiyoM ke lie guNakapakSapAtI vivRndase baddhAJjali ho samAyAcanA karatA hU~ ki ve jisa prakAra ise apanAkara anyAnya anyoMko likhane ke lie mujhe utsAhita karanekI asIma anukampA kI hai, usI prakAra bhaviSya meM bhI anukampA karate rheN| / rAmanavamI saM0 2014 vidvajjanavazaMvadaH haragovindazAstrI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGketika cihna aura zabdake vivaraNa mUla ke saGketa ' ' isa cihna ke bIcavAle aMza kSepaka haiM, unake bhantameM ( ) isa kochake madhya meM kramAnusAra patisaMkhyA likhI gaI hai| zlokoMke pahale yA madhya bhAgameM diye gaye aGka hindI TIkAke pratIka haiN| TIkA aura TippaNIke saMketa 3-sandhi ('su' vibhakti prAtipadikase bhinna rUpavAle ) zabdoM ke prAtipadikAvasthAkA zuddha rUpa / __+-pAThabheda yA matabhedase upalabdha paryAya; aura granthAntarameM upalabdha zika samAnAkAra (prAyaHmilate julate hue) yA prasiddhatama paryAyavAcaka zabda / [ ]-kSepaka zlokoM kI hindI TIkA / una-ina granthoM ke kANDa, varga, zloka, pariccheda, adhyAyAdi jAnane ke liye aGka diye gaye haiN| pupA pula-puMliMga bhA. do0-bhAnujidIkSita kho yA sI-siliMga mu0-mukuTa nayA ma.-mapuMsakaliMga mA.-mAguri tripA vi-viliMga prA0-prAjya mi-nitya rA. kR. dI.-rAmakRSNadIkSita bu. ma.-budhamanohara 9.0-ekavacana ma. vi.-amaraviveka diva0-dvivacana jyA0 su.--vyAkhyAsudhA (rAmAzramI) ba.pa. yA bahuva0-bahuvacana pA0 sU-pANinIyasUtra ze0-zeSa li. sU0-liMgasUtra ma.-mata yA matabheda u. sU0-uNAdisUtra udA0-dAharaNa vA0-vArtika svA0-svAmI yo0 sU0-yogasUtra jI. svA.-kSIrasvAmI abhi. cintA. yA bha0 ci0 ma0mahe.-mahezvara abhidhAnacintAmaNi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] yA0smR0yA yAjJasmR0-yAjJavalkyasmRti a0-adhyAya manu yA manusmR0-manusmRti catu0 cintA-caturvargacintAmaNi sA. 30-sAhityadarpaNa dA0 khaM0- dAnavaNDa gI--zrImadbhagavadgItA vR0 ratnA0-vRttaratnAkara vi0 pu0-viSNupurANa vai0si0 ma0-vaiyAkaraNasiddhAnta laghu vIra0 rAjapraka0-vIramitrodayarAjamanjUpA prakaraNa su. zru0 ka0 rathA-suzruta kalpasthAna ku. saM0-kumArasambhava mA. ni.-mAdhavanidAna vAcaspa0-vAcaspatyAbhidhAna bhane0 saM0-anekArthasaMgraha ni0 siM0-nirNaya sindhu me. yA medi0-medinI koSa raghu0--raghuvaMza pR.-pRSTha *, + + $, ityAdi cihna TippaNIke zlo0-zloka pratIka haiN| dekhanekA prakAra-1 jisa zabdake bAda jo saMketa hai, usIke sAtha usa saMketakA sambandha hai / 2 saMkhyAsahita saMketakA pahalevAle itane zabdoM ke sAtha sambandha hai / 3 kahIM-kahIM eka hI zabda meM ekAdhika bhI saMketa haiN| 4 nAmake antameM likhI huI saMkhyA meM pAThAntara, koSAntara bhAdike koSThamadhyagata paryAyoMkI gaNanA nahIM hai| udAharaNa-'svaH (= svar , a0), svargaH, nAkA, tridivaH, tridazAlayaH suralokaH (5 pu), cauH ( = gho); ghoH ( = din / 2 strI), 'triviSTapam' (na / + tripiSTapam ), 'svarga ke 9 nAma hai", yahA~ para 'sva' ke prAtipadikAvasthAkA zuddha rUpa 'svara' hai aura yaha avyaya hai / 'svarga' zrAdi pAca zabda puMliMga haiN| pahale 'cauH' ke prAtipadikAvasthAkA zuddha rUpa 'vo' aura dUsare ke prAtipadikAvasthAkA zuddha rUpa 'div' hai, tathA ye donoM zabda 'sIliMga' haiM / 'triviSTapa' zabda napuMsaka hai, matAntarase 'triviSTapam' yaha bhI paryAya hai| 'sva' Adi 9 nAma 'svarga' ke haiM, isameM 'tripiSTapam' kI gaNanA nahIM hai| isI taraha anyatra bhI samajhanA cAhiye / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] pariziSTake saMketa pariziSTameM pahale mUla granthameM Aye hue zabdako dekara usake kANDA, vargAta aura zlokAGka de diye gaye haiM, phira usa zabdase sambaddha viSaya likhakara pramApaka grandhake nAma bhAdi diye gaye haiM // zabda-sUcIke saMketa mUla granthakI sUcI dekhanekA prakAra-pahale zabda, bAdameM kramazaH 'kANDAGka, vargAGka aura zlokAGka' diye gaye haiN| jaise-'a3411' arthAt 'a' zabda tRtIya kANDa ke caturtha adhyayavargake gyArahaveM zloka meM AyA hai| ( dekhiye pR0 5.7) // kSepaka aura TIkAstha zabdakI sUcI dekhanekA prakAra-kSepaka aura TIkAstha zabdoMkI sUcI 116 pRSThase Arambha hokara 149 pRSThoM meM samApta huI hai| unameM se jo zabda kSepakameM Aye haiM, una zabdoM ke pahale adhyAya ke krama se calane vAlA kSepakAGka, pakakA zabda aura bAdameM mUla anya ke jisa sthala meM vaha kSepakakA zabda bhAyA hai, usa mUla grantha ke kANDa, varga aura zloka ke aGka diye gaye haiN| isameM arddharalokakI gaNanA nahIM hai| jaise-41 aMzumAlin 1330' yahA~ pahale vepakakA aGka, bAdameM kSepakakA 'aMzumAlin' zabda, phira prathama kANDake tRtIya 'digvarga' 30 veM zlokake bAda vaha 'aMzumAlin' zabda milegaa| (dekhiye pRsstth-31)| kucha zabda kSepakase sambaddha hote hue bhI bhUla paka meM nahIM Aye haiM, kintu hepakase bhI bAharI haiN| aise zabdoM meM kSepakAGkake bhAge+ aisA ciha lagAyA gayA hai| jaise+53+ Azvina 1413' hai, ise bhI isIprakAra pRSTha 1. meM dekhiye / yaha zabda kSepaka meM nahIM bhAyA hai, kintu kSetrakakI TIkA bhAyA hai| weeken Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA pRSThasaMkhyA 1-104 prAkathana ... bhUmikA ... dvitIya saMskaraNa kI bhUmikA sAMketika cihna aura zabdake vivaraNa viSayAH zlokasaMkhyA prathamakANDam (mAlAvaraNam , zloka 1 maH) (pratijJA " 2 yaH) (paribhASA "3-5 mA) 1 svargavargaH 2 vyomavargaH 3 digvarga: 4 kAlavargaH 5 dhIvargaH 6 zabdAdivargaH 7 nATyavargaH 38 8 pAtAlimogivargaH 9 narakavargaH 10 vArivagaH vargopasaMhAraH kANDasamAptizca 2 dvitIyakANDam :." (vargabhedakathanam , zlokaH 1 mA) 1 bhUmivarga: . 48 54 ... 11 8 43 105-366 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 2 puravargaH 3. zailavargaH 4 vanauSadhivargaH 5 siMhAdivargaH 6 manuSyavargaH 7 brahmavargaH 8 kSatriyavargaH 9 vaizyavargaH 10 zUdavagaM 1 vizeSyanighnavargaH 2 saMkIrNavargaH 3 nAnArthavargaH 4 ayayavargaH 5 ligAdisaMgraha vargaH [ 26 ] zlokasaMkhyA kANDasamAptiH tRtIya kANDam ( sargabhedakathanam, zlokaH 1maH ) " ( paribhASA 2yaH ) 112 // 42 // t 169 // 43 139 // 57 // 119 // 111 46 // 1 ... 257 23 46 kANDasamAptiH (zko047maH ) 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... 900 ... ... ... 421 516 522 552 prathamakANDe samitazkokasaMkhyA 278 // dvitIyakANDe saGkalitazkokasaMkhyA 733 // tRtIya kANDe saGkalitazlokasaMkhyA 482 e sampUrNapraye saGkalitazlokasaMkhyA 1494 ... ... ... pRSThasaMkhyA 113 120 124 173 187 237 263 306 350 366 367-552 367 368 33 407 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakrasUcI pRSThAvA 224 2.4 kamAjhA: cakranAmAni 1 kAlamAnapoSacakram 2 vividhamatena hArANA saMjJAyA yaTisaMkhyAyAzca bodhakacakram 3 patyAdisenAvizeSe gajarayAdisaMkhyAbodhakacakram 4 tulAmAnabodhakacakram 5 anulomana pratilomatra jAtyutpattibodhakacakam kSepakazlokapaMktisaMkhyA prathamakANDe kSepakapalayA 58 / tRtIyakANDe kSepakapaDayaH dvitIyakANDe // 33 evaM sampUrNapranthe 341 352 86 pariziSTasUcI amarakoSasya pariziSTam mUlasthazamdAnukramaNikA kSepaka-TokAsyazabdAnukramaNikA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || shriiH|| nAmaliGgAnuzAsanam nAma amarakoSaH prathamaM kANDam 1 yasya zAnadayAsindhoragAvasyAnaghA guNAH / sevyatAmakSayo dhIrAH sa dhiye cAmRtAya ca // 1 // vizveSAM karaNairagocaramapi prajJAzA pazyatA yatpratyakSamapazcimaM kRtiriha svaHzreyase yoginAm / ArabhyANu mahattamAvadhi paraM yadvyApakaM sarvato vande nirguNameSa pANiyugalaM baddhvA''natastanmahaH // 1 // AsRSTi pralayAvadhi tribhuvane vistArasindhoH paraM yasyA draSTumapi kSamo na yadi cespAraGgatau kA kathA / brahmazrIzazivAdibhizca satataM jJAnAya yopAsyate / ___tAM vAcAmadhinAyikA bhagavatIM zrIzAradAmAzraye // 2 // manthAcalASilapayodhivinissRtena dRSTvA jvalajjagadidaM garalena zIghram / pItvA hasaMstadabhirakSitavAn bhRzaM yastanolakaNThacaraNAmbujamAzrayAmi // 3 // 1 zrI amarasiMha apane race jAnevAle isa granthako nirvighnatApUrvaka samApti tathA prasiddhi hone ke liye aura vyAkhyAtA tathA adhyetAoM (par3hanevAloM ) ke upadezake liye yathAcAra' kie hue maGgalAcaraNako pahale likhate haiM-'yasya zAna..."he paNDito! atigambhIra, jJAna aura karuNAke samudra, jisake nirmala kSamA Adi guNa haiM; usa avinAzIkI Apaloga dhana aura mokSa ke liye sevA kareM / 1. 'prayojanamanuddizya mando'pi na pravartate' iti nyaayaat| 'maGgalAdIni hi zAstrANi prathante, vIrapuruSANi ca bhavanti, AyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA syuH' iti mAnyoktezca / ___ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 samAhRtyAnyatantrANi,saGkSiptaH pratisaMskRtaiH / sampUrNamucyate vagai maliGgAnuzAsanam // 2 // 2prAyazo rUpabhedena sAhacaryAcca kutracit / 1 grantha-samAptike liye iSTa deva 'jinadeva' kA smaraNa kara zrotA Adike utsAhavardhanArtha sAbhidheya prayojanako kaha rahe haiM-'samAhRtya' / nAma aura liGgako batalAnevAle vararuci Adike tantroM ( kozoM) ko ekatrita kara vistAra ke thor3A honepara bhI adhika arthavAle, pratyeka padakI prakRti aura pratyayoMko vicArapUrvaka saMskAra kara banAye hue vargoM (prakaraNoM) se sampUrNa nAma ( svaH, svargaH, nAkaH, Adi) aura liGga (puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga) ko batalAne vAle isa zAstrako maiM kahatA huuN| trikANDa-utpalinI bhAdi kozoMmeM kevala nAma (paryAya ) batalAye gaye haiM aura vararuci Adike granthoM meM kevala liGga batalAye gaye haiM; nAmaliGgAnuzAsana' (amarakoSa) nAmaka isa zAstra (grantha ) meM to nAma (paryAya ) aura liGga (puMlliGga..... ) ye sabhI batalAye gaye haiM; ataH isIko par3hanA cAhiye / 2 aba 'prAyazaH' ityAdise isa granthameM liGgAdi jAnanekA upAya (paribhASA) batalAte haiM-prAyaH rUpa ( AkAra ) bheda arthAt 'chopa , GIS , TApa, visarga aura amAdeza' Adise liGgoM (strIliGga, puMlliA aura napuMsakaliGga) ko jAnanA caahiye| ( udAharaNa-strIliGga jaise-'zivA bhavAnI rudrANI zarvANI srvmnggl||' (1137), yahAM 'zivA aura sarvamaGgalA' ina do zabdoM ke Abanta honese tathA 'bhavAnI, rudrANI aura zarvANI' ina tInoM zabdoM ke vyanta honese 'su' (prathamA vibhakti ekavacana) kA lopa ho gayA hai| ataeva 'zivA'.....' pA~coM zabda strIliGga haiM / kramazaH puMlliA aura napuMsakalina jaise-..... pradoSo rajanImukham (46) yahA~ 'pradoSa' zabdakI 1. nAma ca liGgaM ca nAmaliGge, tayoranuzAsanamiti nAmaliGgAnuzAsanam / svarAdinAmnAM puMstvAdiliGgAnAM ca vyutpAdakamiti yAvat / / 2. Adipadena yatra 'vAmorU' ityAdAvUDapratyayaH, kRtirityAdau cinpratyayazca tasya grahaNam / evaJca 'lakSmIH' ityAdau sulopAbhAve strItvaM 'dadhi' ityAdau sulope'pi klIbatvameveti vAzAstraM vyavasthA kAryA, nAnumAnamAtreNaiva // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 svargavargaH1] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / strIpuMnapuMsakaM zeyaM 1 tadvizeSavidheH kvacit // 3 // 'su' vibhaktiko rusva-visarga hone se 'pradoSa' zabda puMlliGga aura 'rajanImukha' zabdakI 'su' vibhaktiko amAdeza honese 'rajanomukha' zabda napuMsakaliGga hai.)|| kahIM-kahIM sAhacarya (pAsavAle zabda ke anusAra ) se tInoM liGga samajhanA caahie| (strIliGga jaise-'taDitsaudAmanI vidyuJcaJcalA capalA api (1 // 3 // 9) yahA~ strIliGgavAle 'saudAmanI' Adi zabdoM ke sAhacarya se sandigdha 'taDit aura vidyut' ye donoM zabda strIliGga haiN| pulliGga jaise--'sphUrjathurvajranirghoSaH (1 // 3 // 10) yahA~ 'vajranighoSa' zabdake sAhacarya se 'sphUrjathu' zabda puMlliGga hai / napuMsakaliGga jaise-'indrAyudhaM zakradhanuH (1 // 3 // 0) yahA~ 'indrA. yudha' zabdake sAhacarya se 'zakradhanuSa' zabda napuMsakalina hai)| 1 kahIM-kahIM vizeSa rUpase kahanepara strIlija, puMliGga aura napuMsakaliGga jAnanA cAhiye |(striilingg jaise-'dhodivau dve striyAm.....(21)yahAM 'striyAm' isa vizeSa zabdase 'dho aura diva' ye donoM zabda strIliGga haiN| puMllina jaise-'nidhirnA zevadhi::.....(1971) yahA~ 'nA' isa vizeSa zabdase 'nidhi' zabda pulliGga hai / napuMsakaliGga jaise-'rociH zocirume klIve (1 // 3 // 34) yahA~ 'klIbe' isa vizeSa zabdase 'rociSa aura zociSa' ye donoM zabda napuMsakaliGga haiN)|| vizeSaH-kahIM-kahIM sarvanAma padase aura vizeSaNa padase bhI tInoM liGga jAnane cAhie / ( sarvanAma padase strIlika jaise-'dizastu kakubhaH kASThA bhAzAzva haritazca tAH (1 // 31)' yahA~ 'tAH' isa strIliGgavAle sarvanAma pada se 'vika , kakupa, kASThA, AzA aura harita' ye pAMcoM zabda strIliGga haiN| sarvanAma padase puMlliA jaise-..........zucistvayam (146) yahA~ 'ayam' isa sarvanAma padase 'zuci' zabda puMlliGga hai| sarvanAma padase napuMsakaliGga jaise... viSuvadviSuvaM ca tat (1 / 4 / 14) yahA~ tat' isa sarvanAma pada viSuvat aura viSuva' ye donoM zabda napuMsakaliGga haiM // vizeSaNa padase strIliGga jaise...... saMhUtirbahubhiH kRtA (1 // 68) yahA~ 'kRtA' isa strIliGga vizeSaNa padase 'saMhUti' zabda strIliGga hai)| vizeSa padase liGgake atirikta vacana AdikA bhI jJAna hotA hai| (jaise-'striyAM bahuSvapsarasa..........( 5 / 52) yahA~ 'striyAM aura bahuSu' ina do vizeSa zabdoMke kahane se 'apsarasa' zabda kevala strIliGga Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prathamakANDe amarakoSaH 1 'bhedAkhyAnAya na dvandvo naikazeSo na saGkaraH / aura bahuvacana hI hotA hai / dUsarA udAharaNa jaise-'svaravyaya............ (16)' yahA~ 'avyayam' isa vizeSa padase 'svara' zabda avyaya hI hai / isI taraha anyatra bhI samajhanA caahiye)|| 1isa grantha meM pratyeka zabdakA liGgamAlUma karane ke liye una zabdoMke 'dvandva, ekazeSa aura saGkara' prAyaH nahIM kiye gaye haiM, jinake liGga pahile nahIM kahe haiM aura bhinna-bhinna haiM, kintu jina zabdoMke liGga Adi kahIMpara kaha diye gaye haiM, unhIMke 'dvandva, ekazeSa aura saGkara' kiye gaye haiM / (kramazaH udAharaNa-pahalA dvandva jaisejAtirjAtaJca sAmAnya ......(1 / 4 / 31) yahA~ 'jAtisAmAnyajAtAni' isa taraha aura 'kulizaM bhiduraM paviH' (11 // 47)' yahA~ 'kulizabhidurapavayaH' isa taraha dvandva nahIM kiyA gayA hai| yahA~ pahale udAharaNa dvandva samAsa karane para antima zabdakA liGga ho jAne se 'jAti' zabda strIliGga aura 'jAta tathA sAmAnya'ye donoM napuMsakaliGga haiM, yaha mAlUma nahIM ho sakatA, isI taraha dUsare udAharaNameM bhI dvandva karanepara 'kuliza aura bhidura' ye donoM zabda napuMsakaliGga aura 'pavi' zabda khita hai, yaha mAlUma nahIM par3a sktaa| dUsarA ekazeSa jaise-'bhokaH smaashryshcaukaaH......(3|3|233) sahA~ 'okas' zabdako 'sadmAzrayazcaukasau' isa taraha aura 'nabhaH khaM zrAvaNo nabhAH (3 / 3 / 232) yahA~ 'khazrAvaNau tu nabhasI' isa taraha eka. zeSa nahIM kiyA gayA hai; anyathA pahale udAharaNa meM 'okasa' zabda 'sama' arthAt gRha arthameM napuMsaka tathA 'Azraya' arthameM puMlliGga hai yaha mAlUma nahIM par3a sakatA, isI taraha dUsare udAharaNameM bhI 'nabhasa' zabda 'AkAza' arthameM napuMsakaliGga tathA zrAvaNa mahInA' arthameM puMlliGga hai yaha jJAna nahIM ho sktaa| tIsarA saGkara jaise-....... stavaH stotraM stutirnutiH(1|6|11)'yhaaN puMlliGga, napuMsakaliGga aura strIliGga kramase 1. upAdhyAya-gauDa-mAlAkAra-zrImojAstu imaM viminnakrameNa vyAcakhyuH, tadvayAkhyA ca 'upAdhyAyazca kamAite....."hastAdyaizcArthasUcaneti' kSIrasvAmikRtAmarakozodghATanAkhyavyAkhyAyo mA0 dI0 kRtamyAkhyAsudhAyAH, paM0 zivadattakRtaTippaNyAM kSIrasvAbhyAdimataM, rAyamukuTakRta 'padacandrikA rAmakRSNadIkSitakRta 'pIyUSa' vyAkhyAM cAnuparyeNa vilikhya pUrvokta. TippaNIkAramataM ca likhitamiti tata eva sakalaM savistarato'vadhAya'm // 2. 'paravalliGga dvandvatatpuruSayoH (pA0 sU0 2 / 4 / 26) hati paravalimAtA syaadityaashyH|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH i:] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / kRto'tra bhinnaliGgAnAmanuktAnAM kramAdRte // 4 // , hI kahe gaye haiM- 'saGkara' arthAt mizraNa karake 'stutiH stotraM statro tuti:' isa taraha vyatikramase nahIM kahA gayA hai / 'pIyUSamamRtaM sudhA (1|1|48 ) ' yahA~ 'pIyUSantu sudhA'mRtam' isa taraha saGkara arthAt saMmizraNa nahIM kiyA gayA hai, kintu pahale napuMsakaliGgavAle 'pIyUSa aura amRta' ina do zabdoM ko kahane ke uparAnta hI strIliGgavAle 'sudhA' zabdako kahA gayA hai; isI taraha 'prazno'nuyogaH pRcchA ca (1 / 6 / 10 ) ' ityAdi meM bhI samajhanA cAhiye / isa grantha meM jina zabdoM ke kahA~para liGga kahe gaye haiM; una zabdoM ke to '1 dvandva, 2 ekazeSa aura 3 saGkara' prAyaH kiye hI gaye haiM / pahalA dvandva jaise - 1 'striyAM bahudhvapsarasaH (111/52 ) - 2 'kapilavala .. ( 1 / 1 / 69 ) - 3 'nairRto yAturakSasI (1 / 1 / 60 ) ' - 8 'gandharvo divyagAyane ( 3 / 3 / 133 ) ' - '5 'syAtkinnaraH 'kimpuruSaH ( 111171 )' ina pA~ca vAkyoMle '1 apsaras 2 yatra 3 rakSas, 4 gandharva aura 5 kinna' ina pA~ca zabdoM ke liGga kaha diye gaye haiM; ataH 'vidyAdharASparoyakSarakSo gandhardakanarAH ( 1 / 1 / 11 ) yahA~ ukta pA~ca zabdoMkA dvandva kiyA hI gayA hai / samAna liGgavAle zabdoMkA to yathAvasara dvandva kiyA hI gayA hai; jaise --' yakSa kapilaila vilazrIdapuNyajanezvarAH (111/69 ) ' yahA~ 'yakSa, ekapiGga, ailavila, zrIda aura puNyajanezvara' ye zabda samAnaliGga arthAt puMlliGga hI haiM, ataH inakA dvandva kiyA hI gayA hai / dUsarA ekazeSa jaise - 'patiparanyoH prasUH zvazrUH zvazurastu pitA tayoH ( 2/6/31 ) isa vAkya se 'zvazrU aura zvazura' ina donoM zabdoMka liGga kaha diye gaye haiM; ataevaM 'zrazrUzvazurau zvazurau ( 2.6 / 37 ) yahA~ 'zvazrU aura zvazura' ina donoM zabdoM kA 'ekazeSa' kriyA ho gayA hai| tIsarA laGkara jaise- 'zrutiH strI veda AmnAyastrayI - ( 1 / 6 / 3 ) yahA~ pahale khAliGgavAle 'zrutiH' zabdako kahane ke uparAnta puMlliGgavAle 'veda aura AmnAya' ina do zabdoM ko kaha kara phira strIliGgavAle 'trayI' zabdako kahA gayA hai / 'prAyaza:' isa zabdako kahane se 'payaH kIlAlamamRtaM - . (1 / 10 / 3) ' - 'dugdhaM kSIraM payaH samam (2|9|51) ' ityAdi vAkyoM se yadyapi 'pavala' zabdako napuMsakaliGga kaha diyA gayA hai; tathApi 'payaH kSIraM payo'mbu ca ( 3 / 3 / 233 ) ' yahA~ 'ambucAre tu payasI' isa taraha a Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 triliGgayAM trigviti padaM mithune tu dvyoriti| 2 niSiddhaliGgaMzeSArtha, 3 tvantAthAdi na pUrvabhAk // 5 // ekazeSa nahIM karanepara bhI koI doSa (pratijJAhAAna ) nahIM hai| isI taraha anyAnya udAharaNa bhI samajhane caahiye)|| 1 tInoM liGga (puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga) haiM, yaha batalAne ke liye isa graMthameM 'triSu', puMlliGga aura strIliGga donoM liGga haiM, yaha batalAneke liye 'dvayoH' ye zabda kahe gaye haiN| (pahalA tIno liGga batalAne ke liye jaise....."maNDalaM triSu ( 1 / 3 / 15) yahA~ 'triSu' zabda kahanese 'maNDala' zabdake tInoM liGga (puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga) hote haiM / dUsarA strIliGga batalAneke liye jaise-....... azaniyoH (1147)' yahA~ 'yo' zabdake kahanese 'azani' zabda puMlliGga aura strIliGga hotA hai) vizeSaH-puMlliGga ko batalAne ke liye 'nA, pumAn , puMsi....... strIliGga ko batalAne ke liye 'strI, striyAm ....." aura napuMsakaliGga ko batalAne ke liye 'palIbam.....' zabda kahe gaye haiN| inake udAharaNa svayaM samajha lenA caahiye| 2 jahA~ jisa liGgakA niSedha kiyA gayA hai, usa niSiddha (manA kiye hue) liGgake atirikta zeSa (bAkI) liGga usa zabdake hote haiM / (jaise-'saMvAsaro varasaro'bdo hAyano'strI.....(142.) yahA~ 'astrI' isa zabdase 'saMvatsara' Adi cAra zabdoMke strIliGgakA niSedha karanese ukta cAra zabda puMlliGga aura napuMsakaliGga donoM meM haiN)| 3 jisa zabdake anta meM 'tu' yA Adi meM 'atha' zabda hoM, aise, '1 nAma pada, 2liGgapada,3 sarvanAmapada aura avyayapada' ina cAroMkA pahalevAle (pUrvameM rahanevAle) zabdoM ke sAthameM sambandha nahIM hotA hai| (kramazaH udAharaNa-pahalA (nAmapada) tvanta ('tu' antavAlA) jaise-... aurvastu vADavo vaDavAnalaH (1156) yahA~ 'aurva' zabdake Age (antameM ) 'tu' zabda hai; ataH 'aurva' zabdakA sambandha AgevAle 'cADava' hI zabda ke sAtha hai, pUrva (pahale ) vAle zabda ke sAtha nahIM / dUsarA (liGgapada) tvanta jaise'antardhA vyavadhA puMsi svantardhirapavAraNam (1 / 3 / 12) yahA~ 'puMsi' isa zabdake Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH 1] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1. atha svargavargaH, 1 svaravyayaM svarganAkatridivatridazAlayAH, / antameM 'tu' zabda hai; ata eva 'pukhi' isa padakA AgevAle 'antarSi' zabdake sAtha honese vahI (antardhi zabda hI) puMlliGga hai, pUrva (pahalevAlA) nhiiN| tIsarA (sarvanAmapada) tvanta jaise-'goSThaM goSThAnakaM tattu gauSThInaM bhUtapUrvakam (2 / 1 / 13)' yahA~ 'tat' isa sarvanAma pada ke bhAge 'tu' zabda honese usakA sambandha AgevAle 'goSThIna' zabdake sAtha hai, pUrvavAle 'goSThAnaka' zabdake sAtha nhiiN| cauthA (avyayapada) tvanta jaise-'viyadviSNupada vA tu pusyAkAzavihAyasI (12|2)yhaaN 'vA' isa avyaya padake antameM 'tu' zabda hai, ataH 'vA' padakA sambandha 'puMsi' ke sAtha honese 'AkAza aura vihAyas' ye hI do zabda vikalpase puMlliGga hote haiM, pUrvavAlA 'viSNupada' zabda nhiiN| isI tarahase pahalA (nAmapada ) athAdi ( 'atha' zabda AdimeM ho aisA) jaise'mokSo'pavargo'thAjJAnamavidyA......(157)' yahA~ 'ajJAna' zabdake pUrvameM (pahale) 'atha' zabda rahane se vaha 'ajJAna' zabda bhAgevAle 'avidyA' zabdakA hI paryAya hai, pUrvavAle 'apavarga' zabdakA nhiiN| dUsarA (liGgapada) athAdi jaise'zastaM cAtha triSu dravye pApaM puNyaM (1 / 4 / 26)' yahA~ 'triSu' isa liMgapadake AdimeM 'atha' zabda rahanese puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGgake artha meM prayukta "triSu' isa zabdakA AgevAle 'dravye' isake sAtha sambandha honese 'zasta' zabda dravya hI arthameM triliMga hai, pUrvavAle zabdoMkA paryAyavAcaka (kalyANamAtra kA vAcaka) honepara triliMga nahIM hai| isI taraha tIsare aura cauthe arthAt sarva. nAmapada aura avyayapadake bhI athAdikA udAharaNa samajhanA caahiye)| vizeSaH- yahA~ 'atha' zabda 'ayo' zabdakA upalakSaNa hai, ataH 'athake tulya 'atho' zabda bhI jisake bhAdimeM rahe, usakA sambandha bhI pUrvavAle zabdake sAtha nahIM hotA hai / (jaise-.........sAma sAntvamatho samo- 'bhedopjaapaavu..........(2|8|21)' yahA~ 'samauke Adi meM 'atho' zabdake rahane se 'samau' isa zabdakA sambandha AgevAle 'bheda aura upajApa' inhIM zabdoM ke sAtha hogA, pUrvavAle 'sArava' zabda ke sAtha nhiiN)| isI taraha anyatra bhI anyAnya udAharaNoMko svayaM samajha lenA cAhiye // . svaH (=svara a0), svargA, nAkaH, tridivaH, tridazAlayaH, suralokaH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LS amarakoSaH suraloko dyodivau dve, striyAM klIve triviSTapam // 6 / 1 amarA nirjarA devAstridazA vibudhAH surAH / suparvANaH sumanasustridivezA divaukasaH // 7 // AditeyA diviSadoM, lekhA aditinandanAH / AdityA Rbhavo'svapnA, amartyA amRtAndhasaH // 8 // barhirmukhAH Rtubhujo gIrvANA dAnavArayaH / vRndArakA devatAni puMsi vA devatAH striyAm // 9 // Aditya vizvavasa vastuSitA''bhAsvarAnilAH / mahArAjikAdhyAca rudrAzva gaNadevatAH // 10 // 1 [ prathamakANDe ( 5 pu ), dyauH (= dyo), dyauH (= div / 2 strI), triviSTapam (na / + tripiTapam ), 'svarga' ke 9 nAma haiM // 1 amaraH, nirjaraH, devaH, tridazaH, vibudhaH, suraH, suparvA (= suparvan ), sumanAH ( = sumanas ), tridivezaH, divaukAH (= divaukas / + divokAH ), AditeyaH, diviSat (= diviSad), lekhaH, aditinandanaH, AdityaH, RbhuH, asvapnaH, , amaryaH, amRtAndhAH ( = amRtAndhas ), barhirmukhaH, kratubhuk ( = kratubhuj ), gIrvANaH ( + gIrvANaH), dAnavAriH, vRndArakaH ( 24 pu), daivatam (puna), devatA (strI), 'devatA' ke 26 nAma haiM // 2 AdityAH 12, vizve 10, vasavaH 8, tuSitAH 26 yA 36, AbhAsvarAH 64, anilAH 49, mahArAjikAH 220 yA 236 yA 4000, sAdhyAH 12, rudrAH 11, ( 9 pu ) 'gaNadevatA' devatAoMke eka-eka gaNa ( samUha ) ke 9 nAma haiM / ina gaNadevatAoMke jitane jitane bheda hote haiM, ve pratyekake Age likha diye gaye haiM' // 1. 'AdityA dvAdaza proktA vizvedevA daza smRtAH // vasavazcASTa saMkhyAtAH SaTtriMzattuSitA matAH // 1 // AmA svarAzcatuHSaSTirvAtAH paJcAzadUnakAH // mahArAjikanAmAno dve zate viMzatistathA // 2 // sAdhyA dvAdaza vikhyAtA rudrA ekAdaza smRtAH // iti // eSAM nAmAni pariziSTe draSTavyAni / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH.] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 vidyAdharApsaroyakSarakSogandharvakinnarAH, / ___ pizAco guhyakaH siddho, bhUto'pI devayonayaH // 11 // 2 asurA daityadaiteyadanujendrAridAnavAH / zukraziyA ditisutAH, pUrvadevAH suradviSaH // 12 // 3 sarvajJaH sugato vuddho, dharmarAjastathAgataH / samantabhadro bhagavAnmArajillokajijjinaH // 13 // SaDabhilo dazabalo'dvayavAdI vinAyakaH / vidyAdharAH ( 'jImUtavAhana,..' ), apsarasaH ( strI, ni0 ba0, devatAoMkI striyA~ ghRtAcI, menakA, rambhA,..... ), yakSAH (kubera,..'), rakSAMsi (= rakSasa , na / laGkAvAsI, mAyA karanevAle), gandharvAH (devatAoMke yahA~ gAnevAle-'tumburu,.......'), kinnarAH (ghor3ekA mu~ha tathA AdamIke zarIravAle aura AdamIkA mu~ha tathA ghor3e ke zarIravAle), pizAcAH (mAMsabhojI bhUta. vizeSa), 'guhyakAH ('maNibhadra,' . . . . .'), siddhAH ( 'vizvAvasu......"), bhUtAH (ziva ke gaNavizeSa-pramatha / ze0 8 pu), 'devayoni' ke 10 nAma haiN| (inakA prayoga tInoM vacanoM meM hotA hai)| 2 asuraH ( + AsuraH), daityaH, deteyaH, danujaH, indrAriH, dAnavaH, zukra. ziSyaH, ditisutaH, pUrvadevaH, suradviTa ( = suradviSa / 10 pu) 'daitya' ke 10 nAma haiN| 3 sarvajJaH, sugataH, buddhaH, dharmarAjaH, tathAgata:, samantabhadraH, bhagavAn (= bhagavat), "mArajit , lokajit , jinaH, "SaDabhijJaH, dazabala:, advayavAdI 1. siddhaguhyakabhUtA hi pizAcA devayonayaH' iti bhAguriH papATheti kSI0 svA0 // 2. 'nidhi rakSanti ye rakSAste syurguhyakasaMjJakAH // iti / 3. 'aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH shriyH| vairAgyasyAtha mokSasya SaNNAM maga itoraNA ||" iti pUrvoktAH SaD magA yasya sa 'bhagavAn' iti / / 4.mArAn kAmakrodhAdIn bauddhasammatAn skandhamAra-klezamAra-mRtyumAra-devaputramAraoNzca jayatIti maarjit| 5. 'divyaM cakSuHzrotram 1. paracittajJAnam 2, pUrvanivAsAnusmRti; 3, AtmazAnam 4, viyadgamanam 5, kAyavyUhasiddhiH 6' iti SaTasu-'dAnam 1, zIlam 2, kSAntiH 3, vIryam 4, dhyAnam 5, prajJA 6' iti SaTasu vA abhizA jJAnaM yasya sa 'SaDabhijJaH' iti // 6. 'dAnaM 1 zIlaM 2 kSamA 3 vIrya 4 dhyAnaM 5 prajJA 6 balAni 7 ca // upAyaH 8 praNidhi 9 rzAnaM 10 daza buddhibalAni vai // 1 // iti / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDemunIndraH zrIdhanaH zAstA,muniHzAkyamunistu yH|| 14 // sa zAkyasiMhaH sarvArthasiddhaH zauddhodanizca sH| gautamazcArkabandhuzca, mAyAdevIsutazca sH|| 15 / / 2 brahmA''tmabhUH surajyeSThaH, parameSThI pitAmahaH / hiraNyagarbho lokezaH, svayaMbhUzcaturAnanaH // 16 // dhAtA'bjayonihiNo, viraniH kamalAsanaH / sraSTA prajApatidhA,vidhAtA vizvasRD vidhiH // 17 / / 3 'nAbhijanmANDajaH pUrvo,nidhanaH kamalodbhavaH (1) sadAnando rajomUtiH, satyako haMsavAhanaH' (2) 4 viSNurnArAyaNaH kRSNo, vaikuNTho viSTarazravAH / dAmodaro hRSIkezaH, kezavo mAdhavaH svabhUH / / 18 / / daityAriH puNDarIkAkSo, govindo grudddhvjH| pItAmbaro'cyutaH zAhI, viSvakseno janArdanaH // 19 // (advayavAdin ), vinAyakaH, munIndraH, zrIghanaH, zAstA ( = zAstU), muniH (18 pu) 'buddha' ke 18 nAma haiN| 1 zAkyamuniH, zAkyasiMhaH, sarvArthasiddhaH, zauddhodaniH, gautamaH, arkabandhuH, mAyAdevIsutaH (7 pu), 'buddhake avAntarabheda, 'saptama buddha' ke 7 nAma haiN| ___ 2 brahmA (brahman), bhAsmabhUH, surajyeSThaH, parameSThI (=parameSThin ), pitAmahaH, hiraNyagarbhaH, lokezaH, svayambhUH, caturAnanaH, dhAtA(dhAtR), abjayoniH, druhiNaH (= druSaNaH), virazciH(+ viriJciH), kamalAsanaH, sraSTA (= sraSTa), prajApatiH, vedhAH (vedhas ), vidhAtA (= vidhAtR ), vizvasRT ( = vizvasRja), vidhi: (20 pu), 'brahmA' ke 20 nAma haiM / - 3 [nAbhijanmA (nAbhijanman ), aNDajA, pUrvaH, nidhanaH, kamalodbhavaH, sadAnandaH, rajomUrtiH, satyakaH, haMsavAhanaH (9 pu), 'brahmA' ke 9 nAma haiM // ] ___viSNuH, nArAyaNaH ( + narAyaNaH ), kRSNaH, vaikuNThaH, viSTarazravAH (= viSTarazravasa), dAmodaraH, hRSIkezaH, kezavaH, mAdhavaH, svabhUH, daityArita, puNDarIkAkSaH, govindaH, garuDadhvajaH, pItAmbaraH, acyutaH, zAI (zAjhn i ), viSva 1. vipazyI zikhI vizvabhUHkakucchandazca kAzcanaH kAzyapazca, saptamastu shaakysiNho'rkbaandhvH|| tathA rAhulasaH savothesiddho gautamAnvayaH / mAyAzuddhodanasuto devadattaprajazva sH|| (ami0 cintA0 2 / 149-151) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH 9 ] maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / indrAvarajazcakapANizcaturbhujaH / madhuripurvAsudevastrivikramaH // 20 // devakInandanaH zauriH, zrIpatiH puruSottamaH / vanamAlI balidhvaMsI, kaMsArAtiradhokSajaH // 21 // vizvambharaH kaiTabhajidvidhuH zrIvatsalAnchanaH / 1 'purANapuruSo yajJapuruSo narakAntakaH (3) jalazAyI vizvarUpo, mukundo muramardanaH' (4) 2 vasudevo'sya janakaH, sa evAnakadundubhiH // 22 // 3 balabhadraH pralambano, baladevo'cyutAgrajaH / upendra padmanAbho revatIramaNo rAmaH kAmapAlo halAyudhaH // 23 // nIlAmbaro rauhiNeyastAlAGko musalI ilI | saGkarSaNaH sIrapANiH, kAlindIbhedano balaH // 24 // 4 madano manmathoM mAraH, pradyumno mInaketanaH / kandarpo darpako'naGgaH kAmaH paJcazaraH smaraH // 25 // 11 ksenaH (+ vizvaksenaH ), janArdanaH, upendraH, indrAvarajaH, cakrapANiH, caturbhujaH, padmanAbhaH, madhuripuH, vAsudevaH, trivikramaH, devakInandanaH, zauriH ( + sauriH), zrIpatiH, puruSottamaH, vanamAlI (= vanamAlinU ), balidhvaMsI (= balidhvaMsin ), kaMsArAtiH, adhokSajaH, vizvambharaH kaiTabhajit vidhuH zrIvatsalAnchana ( 39 ), * > kRSNa bhagavAn ke 39 nAma haiM // " [ : purANapuruSaH, yajJapuruSaH, narakAntakaH, jelazAyI ( = jalazAyin ), vizvarUpaH, mukundaH, muramardanaH (7 pu ), kRSNabhagavAn ke 7 nAma haiM // ] 2 vasudevaH, AnakadundubhiH ( 2 pu ), kRSNake pitA' ke 2 nAma haiM // " 3 balabhadra, pralambaghnaH, baladevaH, acyutAgrajaH, revatIramaNaH rAmaH, kAmapAla:, halAyudhaH, nIlAmbaraH, rauhiNeyaH, tAlAGkaH, musalI (= musalin / + muSalI = muSalin ), halI ( =halin ), saGkarSaNaH, sIrapANi, kAlindIbhedana:, bala: ( 17 pu ), 'baladeva' ke 17 nAma haiM // 4 madanaH, manmathaH, mAraH, pradyumnaH, mInaketanaH, kandarpaH, darpakaH, anaGgaH, kAmaH, paJcazaraH, smaraH, zambarAriH ( + sambarAri: ), manasija, kusumeSuH, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDezambarArimanasijA, kusumeSurananyajaH / puSpadhanvA ratipatirmakaradhvaja AtmabhUH // 26 // 1 'aravindamazokaM ca cUtaM ca navamalilakA (5) nIlotpalaM ca paJcaite, paJcabANasya sAyakAH (6) 2 unmAdanastApanazca, zoSaNaH stambhanastathA (7) sammohanazca kAmasya, pazcabANAH prakIrtitAH' (6) 3 brahmasUrvizvaketuH syAdaniruddha uSApatiH / 4 lakSmIH padmAlayA panA,kamalA zrIharipriyA // 27 // 5 'indirA lokamAtA mA, kSIrodatanayA ramA (9) bhArgavI lokajananI, kSIrasAgarakanyakA' (10) bhananyajaH, puSpadhanvA (=puSpadhanvan), ratipatiH, makaradhvajaH, bhAramabhUH (19 pu), 'kAmadeva' 'pradyumna' zrIkRSNaputrake 19 nAma haiM / [aravindam , azokam , cUtama, navamallikA (strI), nIlotpalam (ze0 4 na ), ye 5 'kAmadevake bANa' haiM // ] 2 [unmAdana, tApana, zoSaNa, stambhana, sammohana, ye kramase pUrvoka 5 'kAmadevake bANoke dharma' haiN|] 3 brahmasUH, vizvaketuH(+ RzyaketuH, RSyaketuH, aSaketuH), aniruddhaH, uSApatiH (pu), 'kAmadevake putra' ke 4 nAma haiM / (pahalevAle do nAma kAmadevake tathA antavAle do nAma aniruddha ke haiM, aisA bhI kisI kA mata hai)| 4 lacamI:, ramAlayA, panA, kamalA, zrI:, haripriyA (6 strI), 'lakSmI' ke 6 nAma haiN|| 5 [indirA, lokamAtA (=lokamAtR), mA, kSIrodatanayA (+ kSIrAbdhi. 1. 'unmAdanaM zocanaM ca tathA saMmohanaM viduH / zoSaNaM mAraNaM caiva paJca bANA manobhuvaH // 1 // madanonmAdanau caiva mohanaH shossnnstthaa| sandIpanaH samAkhyAtAH paJca bANA ime smRtAH // 2 // IdRzaH kSI0 svA0 paatthH|| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 zaGko lakSmIpateH pAJcajanyazcakraM sudarzanaH / kaumodakI gadA khaDgo, nandakaH kaustubho maNiH // 28 // 2 ' cApaH zArGgaM murArestu, zrIvatso lAJchanaM smRtam (11) azvAzca zainya sugrIvameghapuSpabalAhakAH, (12) sArathirdAruko mantrI, hyuddhavazcAnujo gadaH' (13) 3 garutmAn garuDastAkSyoM, vainateyaH khagezvaraH / nAgAntako viSNurathaH suparNaH pannagAzanaH / / 29 / / 4 zambhurIzaH pazupatiH zivaH zUlI maddezvaraH / IzvaraH zarva IzAnaH, zaGkarazcandrazekharaH // 30 // bhUtezaH khaNDaparazurgirIzo girizo mRDaH / mRtyuJjayaH kRttivAsAH pinAkI pramathAdhipaH // 31 // ugraH kapardI zrIkaNThaH, zitikaNThaH kapAlabhRt / 13 tanayA***), ramA, bhArgavI, lokajananI, kSIrasAgara kanyakA (8 strI), 'lakSmI' ke 8 nAma haiM // ] 1 pAJcajanya: ( pu ) - 'viSNukA zaGkha', sudarzana: ( pu na ) - 'viSNukA cakra', kaumodakI ( strI ) - 'viSNukI gadA', nandakaH ( pu ) - 'viSNukI talavAra' aura kaustubhaH (pu) - 'viSNukA maNi' hai // 2 zArGgam ( na ) - 'viSNukA dhanuSa', zrIvarasaH (pu) - 'viSNukA cihna', zaivyaH, sugrIvaH, meghapuSpaH, balAhakaH (4 pu), 4 'viSNu ke ghor3e', dArukaH (g)'viSNukA sArathI' / uddhavaH ( g ) - 'viSNukA mantrI' aura gadaH (pu) 'viSNukA choTA bhAI' hai // ] 3 garutmAn (=garutmat ), garuDaH, tAryaH, vainateyaH, khagezvaraH, nAgAntakaH, viSNurathaH, suparNaH pannagAzana: ( 9 pu ) 'garur3a' ke 9 nAma haiM | 4 zambhuH IzaH, pazupatiH, zivaH, zUlI ( = zUlin ), mahezvaraH, IzvaraH, zarvaH ( + sarvaH ), IzAnaH, zaGkaraH, candrazekharaH, bhUtezaH, khaNDaparazuH, girIzaH, girizaH, mRDaH, mRtyuJjayaH, kRttivAsAH (=kRttivAsas ), pinAkI ( = pinAkin ), pramathAdhipaH, ugraH, kapardI (=kapardin ), zrIkaNThaH, zitikaNThaH, kapAlabhRt, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe vAmadevo mahAdevo, virUpAkSastrilocanaH / / 32 / / kRzAnuretAH sarvalo, dhuurjttirniillohitH| haraH smaraharo bhargarUyambakastripurAntakaH // 33 // gaGgAdharo'ndhakaripuH, kratudhvaMso vRSadhvajA / vyomakezo bhavo bhImaH sthANa rudra umApatiH / / 34 // 'ahirbudhyo'STamUrtizca ,gajArizca mahAnaTaH' (17) 2 kapardo'sya jaTAjUTaH pinAko'jagavaM dhanuH / pramathAH syuH pAriSadA,3brAhmItyAdyAstu mAtaraH / / 35 / / "brAhmI mAhezvarI caiva, kaumArI vaiSNavI tathA (15) dhArAhI ca tathendrANI, cAmuNDA sapta mAtaraH' (16) vAmadevaH, mahAdevaH, virUpAkSaH, trilocanaH, kRzAnuretAH (-kRzAnuretas), sarvajJaH, dhUrjaTiH, nIlalohitaH, haraH (+ hAraH), smaraharaH, bhargaH (+ bhayaH), vyambakA, tripurAntakaH, gaGgAdharaH, andhakaripuH, kratudhvaMsI (=kratudhvaMsin), vRSadhvajA, vyomakezaH, bhavaH, bhImaH, sthANuH, rudraH, umApattiH ( 48 pu) 'ziva' ke 48 nAma haiN| [ahirbudhnyaH, aSTamUrtiH, gajAriH, mahAnaTaH ( 4 ), 'ziva' ke 4 nAma haiM // ] 2 kapardaH (pu) 'zivakA jaTAsamUha', ajagavam ( na / + ajavam ), pinAkaH (pu), 2 'zivakA dhanuSa' aura 'pramathA:' (pu) 'zivaka sabhAsada' haiN| 3 braahmii,......(strii| Adi padase 'mAhezvarI, kaumArI' ityAdi Age kahe hue kA saMgraha hai) 'lokamAtAe~ haiN| 4 [brAhmI (strii| + brahmANI), mAhezvarI, kaumArI, vaiSNavI, vArAhI, indrANI, cAmuNDA (7 stro), ye 7 'lokamAtAyeM' haiM // ] 1. 'brAhmI mAhezvarI caindrI vArAhI vaiSNavI tathA / / kaumArI carmamuNDA ca kAlI saGkarSaNIti ca // 1 // iti / / 'brAhmayAdyA mAtaraH smRtAH' iti kSI0 svA0 // 2. 'pRthivI 1 salilaM 2 tejo 3 vAyu 4 rAkAza 5 meva ca / / sUryA 6 candrabhasau 7 somayAjI 8 cetyaSTa mUrtayaH // 11 // ' iti yAdavaH // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH .] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 vibhUtibhUtiraizvaryamaNimAdikamaSTadhA 2 'aNimA mahimA caiva,garimA laghimA tathA (17) prAptiH prAkAmyamIzitva vazitvaM cASTa siddhayaH' (18) umA kAtyAyanI gaurI, kAlI haimavatIzvarI // 36 / / zivA bhavAnI rudrANI, zarvANI srvmaalaa| aparNA pArvatI durgA,mRDAnI caNDikA'mbikA // 37 // 4 'AryA dAkSAyaNI caiva,girijA menakAtmajA (19) 5 karmamoTI tu cAmuNDA, 6 carmamuNDA tu carcikA' (20) 7 vinAyako vighnarAjadvaimAturagaNAdhipAH / apyekadantaherampalambodaragajAnanAH , // 38 // 8 kArtikeyo mahAsenaH,zarajanmA SaDAnanaH / pArvatInandanaH skandaH senAnIragnibhUrguhaH // 39 // bAhuleyastArakajidvizAstraH zisnivAhanaH / vibhUtiH, bhUtiH ( 2 strI), aizvaryam (na), 'aizvarya yAsiddhi' ke 3 nAma haiM / (ve Age kahe hue 'aNimA' Adi bheda se 8 prakAra ke haiN)|| 2 [bhaNimA, mahimA, garimA, laghimA, prAptiH (5 strI), prAkAmyam, Izitvam , vazitvam (3 na ), ye 8 'siddhiyA~ haiM // ] 3 umA, kAtyAyanI, gaurI, kAlI ( + kAlA), haimavatI, IzvarI ( + IzvarA), zivA (+ zivI), bhavAnI, rudrANI, zarvANI, sarvamaGgalA, aparNA, pArvatI, durgA, mRDAnI, caNDikA, ambikA (17 strI), 'pArvatI' ke 17 nAma haiN| 4 [bhAryA, dAkSAyaNI,girijA, menakAtmajA (4strI) 'pArvatI'ke 4nAma haiN|] 5 karmamoTI, cAmuNDA (2 strI)'cAmuNDA' ke 2 nAma haiM // ] 6[carmamuNDA, carcikA ( + caNDikA 2 strI), 'caNDikA" ke 2 nAma haiM // ] 7 vinAyakaH, vighnarAnaH, dvaimAturaH, gaNAdhipaH, ekadantaH, herambA, lambodarA, gajAnanaH (8 pu), 'gaNeza' ke 8 nAma haiM / 8 kArtikeyaH, mahAsenaH, zarajanmA (zarajanman), SaDAnanaH, pArvatInandanaH, skandaH, senAnIH, agnibhUH, guhaH, bAhuleyaH, tArakajit , vizAkhaH, zikhivAhanaH, 1. 'carmamuNDeti caNDikA' iti kSIrasvAmipAThAt / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDepANmAturaH zaktidharaH kumAraH kraunycdaarnnH|| 40 // "zRGgI bhRGgI riTistuNDI,nandiko nandikezvara' (21) indro marutvAnmaghavA, viDojAH paakshaasnH| vRddhazravAH sunAsIraH, puruhUtaH purandaraH / / 41 // jiSNule varSabhaH zakraH zatamanyudivaspatiH / sutrAmA gotrabhidvajI,vAsavo vRtrahA vRSA // 42 // vAstoSpatiH surapatirbalArAtiH shciiptiH| jambhabhedI harihayaH, svArApanamucisUdanaH // 43 // saGakrandano duzcyavanasturASANmeghavAhanaH / AkhaNDalaH sahasrAkSa,RbhukSA3stasya tu priyA // 44 // pulomajA zacIndrANI,4 nagarI tvmraavtii| pANmAturaH, zaktidharaH, kumAraH, krauJcadAraNaH ( + krauJcadAraNaH / 17 pu), 'kArtikeya ke 17 nAma haiM // . [zRGgI (= zRGgin), bhRGgI (= bhRGgin), riTiH, tuNDI (=tuNDin), nandikaH, nandikezvaraH ( 6pu), 'nandI' ke 6 nAma haiM // ] 2 indraH, marutvAn (=marusvat), maghavA (=maghavan / vai0 maghavAn ), biDojAH (= biDojasa), pAkazAsanaH, vRddhazravAH (= vRddhazravas), sunAsIraH (+ zunAsIraH, zunAzIraH ), puruhUtaH, purandaraH, jiSNuH, lekharSabhaH, zakraH, zatamanyuH, divaspatiH, sutrAmA (= sugrAman / + sUtrAmA), gotrabhid, vajrI (= vajrin), vAsavaH, vRtrahA (vRtrahan), vRSA (vRSan), vAstoSpatiH, surapatiH, balArAtiH, zacIpatiH, jagmabhedI (=jambhabhedin ), harihayaH, svArAT (= svArAja ), namuci sUdanaH, saGakrandanA, duzcyavanaH, turAbATa (tuhAsA ), meghavAhanaH, AkhaNDalaH, sahasrAkSaH, RbhukSAH (Rbhutin / 35 pu), 'indra' ke 35 nAma haiN| 2 pulomajA, zacI ( + sacI), indrANI ( 3 strI), 'indrANI' ke 2 nAma haiN| 4 amarAvatI (strI), 'indrakI nagarI' uccaiHzravAH (= uccaiHzravasa / pu), 1. 'bhUGgI bhRGgariTistuNDinandinau nandikezvare // iti kSI0 svaa0|| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH 1 maNiprabhA-bhASATIkAsahitaH / iya uccaiHzravAH sUto, mAtalirnandanaM vanam // 45 // syAt prAsAdo vaijayanto jayantaH pAkazAsaniH / 1 airAvato'bhramAtaGge rAvaNAbhramuvallabhAH // 46 // 2 hAdinI vajramastrI syAtkulizaM bhiduraM paviH / zatakoTiH svaruH zambo, dambholi razanirdvayoH // 47 // 3 vyomayAnaM vimAno'strI4 nAradAdyAH surarSayaH / 5 syAtsudharmA devasamA 6 pIyUSamamRtaM sudhA // 48 // 7 mandAkinI viyadgaGgA, svarNadI suradIrghikA / 8 meruH sumerurhemAdrI, ratnasAnuH surAlayaH // 49 // 'indra kA ghor3A'; mAtaliH (pu) 'indra kA sArathi '; nandanam (na) 'indra kA udyAna'; vaijayantaH (pu). 'indrakI aTArI'; jayantaH, pAkazAsaniH (2 pu ) 'indra ke putra' ke 2 nAma haiM // 1 airAvataH, abhramAtaGgaH, airAvaNaH, abhramuvallabhaH ( 4 pu ), 'airAvata' arthAt indrake hAthI ke 4 nAma haiM // 2 hrAdinI (strI), vajram ( pu na ), kulizam bhiduram (+ bhidiram / 2 na ), paviH, zatakoTiH svaruH (= svaru | + svaruH = svarus), zambaH (+sa. uba:, zaMvaH ), dambholi : (5 pu), azani: ( pu strI), 'vajra' ke 10 nAma haiM // 3 vyomayAnam ( na ), vimAna: ( pu na ), 'puSpaka vimAna' yA 'devoke 'vimAnamAtra' ke 2 nAma haiM // 4 nAradaH (pu) Adi zabda se 'tumburu, bharata, parvata, devala > 'deva' haiM // 17 5 sudharmA ( = sudharmA, sudharman ), devasabhA ( 2 strI), 'devasabhA' ke 2 nAma haiM // 6 pIyUSam ( + peyUSam ), amRtam ( 2 'amRta' ke 3 nAma haiM // 7 mandAkinI, viyadgaGgA, gar3A' ke 4 nAma haiM // 8 meruH, sumeruH, hemAdriH, parvata' ke 5 nAma haiM // Jain Education Qatarata na ) sudhA (strI), svarNadI, suradIrghikA ( 4 strI ), 'AkAza ratnasAnuH, surAlayaH ( 5 pu ) 'sumeru Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 paJcaite devataravo, mandAraH pArijAtakaH / santAnaH kalpavRkSazva, puMsi vA haricandanam // 50 // 2 sanatkumAro vaidhAtraH,3 svarvaidyAvazvinIsutau / OMnAsatyAvazvinau dasrAvAzvineyau ca tAvubhau // 51 // 4 striyAM bahumpapsarasaH svavezyA urvshiimukhaaH| 5 'ghRtAcI menakA rambhA urvazI ca tilottamA (22) sukezI maJjughoSAdhAH, kathyante'psaraso budhaiH' (23) 6 hAhA hUhUzcaivamAdyA, gandharvAstridivaukasAm // 52 // 7 agnirvaizvAnaro vahni:tihotro dhanaJjayaH / kRpITayonirvalano, jAtavedAstanUnapAt / / 53 // 1 mandAraH, pArijAtakaH, santAnaH, kalpavRkSaH (4 pu), haricandanam (pu na ), ye 5 'devatAoM ke vRkSa' haiM / 2 sanatkumAraH ( = sanAkumAraH ), vaidhAtraH ( 2 pu), 'sanakAdi' ke 2 nAma haiM / ('Adi' zabdase 'sanaka, sanandana, sanAtana' kA saMgraha hai)| __ 3 svavaidyau, azvinIsutau, nAsasyau, azvinI, dasro, Azvineyo ( 6 pu. ni. dvi0 va0), 'azvinIkumAra' ke 6 nAma haiM / ___apsarasaH (strI, ni0 ba0 va0), 'urvazo Adi svarga ko vezyAoM' kA nAma hai| 5 (ghRtAcI, menakA, rambhA, urvazI, tilottamA, sukezI, majughoSA (7 strI), ityAdi una 'apsarAoM' ke vizeSa nAma haiM) // 6 hAhAH ( + hahA), huhuH (2 pu), ityAdi devatAoM ke yahAM gAnevAle gandharva' (pu) haiN| 'Adi zabdase 'citraratha, vizvAvasu....." kA saMgraha hai| 7 agniH, vaizvAnaraH, vahiH, vItihotrA, dhanaJjayaH, kRpITayoniH, jvalanA, jAtavedAH (jAtavedasa), tanUnapAt 'barhiH (=barhis , barhiS / + barhiH - bahi) * 'mAgurisvAha-'nAsatyadasrau yamajAvakaMjAvazvinau yamau / ' nAsasyasahitau dasAviti vyAkhyeyaM na sveko nAsasyo'nyo dasa vikSo. svaa.|| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 svargavargaH1] maNiprabhA-bhASATIkAsahitaH barhiHzuSmA kRSNavAM, zociSkeza uSarbudhaH / AzrayAzo bRhadbhAnuH, kRzAnuH pAvako'nalaH // 54 // rohitAzvo vAyusakhaH, zistrAvAnAzuzukSaNiH / hiraNyaretA hutabhuradahano havyavAhanaH // 55 // saptAcirdamunAH shukrshcitrbhaanurvibhaavmuH| zucirapitta 1 maurvastu, vADavo vaDavAnalaH // 56 // 2 vahnayoAlakIlAvarcihetiH zikhA striyAm / 3 triSu sphuliGgo'gnikaNaH 4 santApaH saMjvaraH samau / / 57 // 5 'ulkA syAnirgatajvAlA,6 bhUtirbhasitabhasmanI (24) zuSmA (-zuSman / ma0 barhiHzuSmA=barhiHzuSman), kRSNavarmA (=kRSNavarman ), zociSkezaH, uparbudhaH, AzrayAzaH (+bhAzayAzaH), bRhadbhAnuH, kRzAnuH, pAvakaH, analaH, rohitAzvaH (+ lohitAzvaH), vAyusakhaH, zikhAvAn( = zikhAvat ),Azu. zukSaNiH, hiraNyaretAH (=hiraNyaretas), hutabhuk (=hutabhuja), dahanaH, havyavAhanA, sahArciH (-sahArciS / + saptAciH + sahArci), damunAH, (damunas / + damUnA: damUnas ),zukraH, citrabhAnuH, vibhAvasuH, zuciH (33 pu), appittam (na), 'agni' ke 34 nAma haiN| aurvaH (+ UrvaH), vADabA, vaDavAnalaH (3 pu), 'vaDavAnala' ke 3nAma haiN| 2 jvAlaH, kIlaH (2 pu strI), bharciH (= arciS , bharcis / + arciH = arci / strI na), hetiH, zikhA (2 strI), 'bhAgakI lahara' ke 5 nAma haiN| 3 sphuliGgaH, agnikaNaH (1 tri), 'cinagArI' ke 2 nAma haiN| 4 santApaH, saMjvaraH (2 pu), 'agni ke tApa' ke nAma haiM / 5[ ulkA (strI), 'nikalI huI jvAlA' arthAt tArA TUTane yA lukcha kA nAma hai ] // 6 [bhUtiH (pu strI), bhasitam , bhasma (-bhasman / 2 na), kSAra kAlo 1, karAlo 2, manojavA 3, sulohitA 4, sudhUmravarNA 5, sphuliGginI 6, vizvadAsA 7 iti'karAlo dhUminI zvetA lohitA niillohitaa| suvarNA padmarAgA ca sapta jihA vimAvasomA __bAcaspatyuktA iti vA saptASi ityavadheyam / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDekSAro rakSA ca 1 dAvastu,davo vanahutAzanaH' (25) 2 dharmarAjaH pitRpatiH, samavartI paretarAT / kRtAnto yamunAbhrAtA, zamano yamarADa yamaH // 58 // kAlo daNDadharaH zrAddhadevo vaivsvto'ntkH| rAkSasaH kauNapaH kanyAkravyAdo'napa AzaraH // 59 // rAtricaro rAtricaraH, karburo nikaSAtmajaH / yAtudhAnaH puNyajano, naiRto yAturakSasI // 60 // pracetA varuNaH pAzI, yAdasAMpatirappatiH / zvasanaH sparzano vAyurmAtarizvA sadAgatiH // 61 // pRSadazvo gandhavaho, gndhvaahaanilaashugaaH| samIra-mAruta-marujjagatprANa-samIraNAH, // 62 // nabhasvadvAta-pavana-pavamAna pramakhanAH / (pu), rakSA (strI), 'rAkha' ke 5 nAma haiM ] // 1 [vAvaH, davaH, vanahutAzanaH (3 pu), 'dAvAgni' ke 3 nAma haiM ] // 2 dharmarAjaH, pitRpatiH, samavartI (samavartin), paretarAT (-paretarAja ), kRtAntaH, yamunAbhrAtA (=yamunAbhrAtR), zamanaH, yamarAT (=yamarAja), yamaH, kAlaH, daNDadharaH, zrAddhadevaH, vaivasvataH, antakaH (14 pu), 'yamarAja' ke 14 nAma haiN| 3 rAkSasaH, kauNapaH, RvyAt (=kravyAda), RvyAdaH, astrapaH (+ azrapaH), AzaraH ( + AziraH), rAtriJcaraH, rAtricaraH,karburaH (+ karbaraH ), nikaSAtmajaH, pAtudhAnaH (+jAtudhAnaH), puNyajanaH, nairRtaH (13 pu), yAtu, rasaH (=rakSas / 2na) 'rAkSasa' ke 15 nAma haiM / pracetAH (= pracetas), varuNaH ( + varaNaH), pAzI (=pAzin ), yAda. sAMpatiH, appatiH (5 pu), 'varuNa' ke 5 nAma haiM // 5 zvasanaH, sparzanaH, vAyuH, mAtarizvA ( = mAtarizvan ), sadAgatiH, pRSadavaH, gandhavahaH, gandhavAhaH, anilaH, AzugaH, samIrasa, mArutaH, maruta , jagatprANaH (ma. jagat , prANaH),samIraNaH, nabhasvAn (=bhasvat), vAtaH (+vAti:), pavanA, pavamAnaH, pramaanaH,(20 pu) 'havA' ke 20 nAma haiM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavargaH 1] maNiprabhA-bhASATIkAsahitaH / 1 'prakampano mahAvAto,2 jhaMjhAvAtaH savRSTikaH' (26) 3 prANo'pAnaH samAnacodAnavyAnau ca vAyavaH // 63 / / 4 'hRdi prANo gude'pAna, samAno nAbhimaNDale (27) udAnaH kaNThadeze syAvayAnaH sarvazarIragaH' (28) zarIrasthA ime 5 rahastarasI tu rathaH syadaH / javo 6'tha zIghraM tvaritaM,laghu kSipramaraM drutam // 64 // satvaraM capalaM tUrNamavilambitamAzu c| satatAnAratAzrAntasantatAviratAnizam . // 65 // nityAnavarasAjanamapya 8 thAtizayo 'bhrH| ativelabhRzAtyatimAtrodgADhanirbharam , // 66 // tIvekAntanitAntAni gADhabADhaDhAni c| [prakampanaH (pu), 'A~dhI' kA 1 nAma hai // 2 [jhaMjhAvAtaH (pu) 'varSAke sahita havA' arthAt jhapasI kA , nAma hai ] // 3 prANaH, apAnaH, samAnA, udAnaH, vyAnaH (5 pu), ye 5 'zarIrameM rahane vAle vAyu' haiN| [hRdaya meM 'prANa', gudAmeM 'apAna', nAbhimaNDalameM' 'samAna', kaNThadezameM 'udAna' aura sampUrNa zarIra meM 'vyAna' (5 pu) nAmaka vAyu rahatA hai / 5 rahaH (= raMhasa), taraH (=trs| 2 na), rayaH, syadaH, javaH (1), 'vega' ke 5 nAma haiN| 6 zIghram, svastima , laghu, kSiprama, arama drutam , sasvaram, capalam , sUrNam , avilambitam , Azu (11 na ), 'zIghra' ke 51 nAma haiM / 7 satatam, anAratam, azrAntam , santatam, aviratam , anizam, niyama, anavaratam , ajasram ( 9 na ) "nitya' ke 9 nAma haiN| (inameM se 'satata' zabdakA prayoga jahA~ bIca meM dUsarA kAma nahIM kiyA jAya, vahIM hotA hai| jaise-yaha kAma satata karatA hai arthAt nirantara karatA hai) atizayaH, bharaH (23), ativelam, bhRzam, aspartham, atimAtram, udAtam, nirbharama, tIvram, ekAntam, nitAntam, gADham, bAtam, tam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 amarakoSaH [ prathamakANDe - 1 klIve zIghrAdyasattve syAtriSveSAM satvagAmi yat // 67 // 2 kuberasyambakasakho, yakSarAD guhyakezvaraH / manuSyadharmA dhanado rAjarAjo dhanAdhipaH // 68 // kinnarezAM vaizravaNaH, paulastyo naravAhanaH / yakSaikapila vilazrIdapuNyajanezvarAH, // 69 // 3 asyodyAnaM caitrarathaM putrastu nalakUbaraH / kailAsaH sthAnamalakA, pUrvimAnaM tu puSpakam // 70 // syAtkinnaraH kimpuruSasturaGgavadano mayuH / ( 12.na), 'atizaya' arthAt adhika 14 nAma haiM | zabdakA prayoga jahA~ kisI kAma ko aneka bAra kiyA jaise - atizaya karatA hai arthAt bArambAra karatA hai ) | ( inameM se 'atizaya ' jAya, vahIM hotA hai / 1 'zIghram ' 'dRDham' taka zabdoM kA prayoga dravyavAcaka na rahane para napuMsakaliGga meM hI hotA hai aura dravyavAcaka honepara tInoM liGgoM meM unakA prayoga hotA hai / jaise pahale udA0 - 'bhRzaM dhanam, bhRzaM paNDitaH, bhRzaM paThati, duSTA" inameM 'bhRzam' zabda kevala na0 hai / dUsarA udA0 - 'zIghro'zvaH, ......3 zIghrA lakSmIH, zIghraM gamanam " atizaya:' ina donoM zabdoMkA prayoga vizeSyAdhIna nahIM hote) // .3 inameM 'zIghram' zabda tri0 hai / 'bharaH, kevala pu0 meM hI hotA hai, arthAt ye 2 kuberaH, tryambakasakhaH, yakSarAT ( = yakSarAj ), guhya kezvaraH, manuSyadharmA ( = manuSyadharman), dhanadaH, rAjarAjaH, dhanAdhipaH, kinarezaH, vaizravaNaH, paulassyaH, naravAhanaH, yakSaH, eka piGgaH, ailavilaH ( + aiDavila:, aiDaviDaH) zrIdaH, puNyajanezvaraH ( 17 pu ) 'kubera' ke 17 nAma haiM // 3 caitraratham ( na ) 'kuberakA udyAna', nalakUbaraH (pu) 'kuberakA putra', kailAsaH (pu) 'kuberakA nivAsasthAna', alakA (strI) 'kubera kI nagarI', puSpakam (na) 'kubera kA vimAna' hai // 4 kiraH, kimpuruSaH, turaGgavadanaH mayuH ( 4 ), 'kinnara' arthAt 'kubera ke dUta' ke 4 nAma haiM // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bomavarga:.] mnniprbhaa-bhaassaattiikaashitH|| 1 nidhirnA zevadhibhedAH 2 padmazaGkhAdayo nidheH // 71 / / 3 'mahApanazca pazca, gaDDo makarakacchapau (29) mukundakundanIlAca,kharvazca nidhayo nava' (30) iti svargavargaH // 1 // 2. atha vyomvrgH|| 5 dhAdivau dve striyAmanaM,vyoma puskaramambaram / nabho'ntarikSaM gaganamanantaM suravartma kham // 1 // vidviSNupadaM vA tu puMsyAkAzavihAyasI / 5 vihAyaso'pi nAko'pi, dhupi syAttadavyayam (31) nidhiH, zevadhiH (2 pu), 'nidhisAmAnya' arthAt khajAnAmAtra ke nAma haiM // 2 padmaH, zaGkhaH (2 pu)......"khajAneke bheda' haiM // ___3 [ mahApadmaH, padmaH, zaGkhaH, makaraH, kacchapaH, mukundaH, kundaH, nIlA, kharvaH (9pu), ye 9 'nidhivizeSa' haiM ] // iti svargavaH // 1 // 2. atha vyomavargaH // 4 cauH ( gho), cauH (=div / 2 strI); abhrama , vyoma ( = vyoman ), puSkarama, amvaram, namaH (=nabhas), antarikSama, gaganam, anantam, suravasma (=suravarman ), khama, viyat, viSNupadam (14 na), AkAzam, vihAyaH (=vihAyas / 2 puna); 'AkAza' ke 16 nAma haiM / 5 [vihAyasaH, nAkaH,dhuH (ma.), tArApathaH, antarikSam (na), meghAvA * ayaM zlokaH zrIhemacandrAcAryaviracitAbhidhAnacintAmaNau ( 21107) nAmamAlAyAM samupalabhyate // 'po'striyAM mahApadmaH zaMkho makarakacchapau / mukundakundanIlAca kharvazca nidhayo nava' // 1 // ityayaM vyAkhyAmuSAyAH paatthH|| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 amarakoSaH [prathamakANDetArApatho'ntarikSaM ca meghAvA ca mahAbilam (32) vihAyAH zakune puMli, gagane punapuMsakam (33) iti vyomavargaH // 2 // 3. atha digvargaH // vizastu kakubhaH kASThA, AzAzva haritazca taaH| 2 prAcyavAcIpratIcyastAH, pUrvadakSiNapazcimAH // 1 // uttarA digudIcI syAd,3 dizyaM tu triSu digbhave / 4 'avAgbhavamavAcInamudIcInamudagbhavam (34) pratyambhavaM pratIcInaM,prAcInaM prAgbhavaM triSu' (35) 5 indro vahniH pitRpatinairRto varuNo marut / / 2 / / (=meghAvan / ze0 4 pu), mahAbilama (na), vihAyaH (=vihAyas , puna / kintu pakSivAcaka honepara yaha 'vihAyasa' zabda kevala puMlliga hI hai) 'AkAza' ke 8 nAma haiN| iti vyomavargaH // 2 // 3. atha digvrgH|| dika (=diza ), kakupa (kakubha ), kASThA, AzA, harit (5 so), 'vizAoM' ke 5 nAma haiM / 2 prAcI, bhavAnI ( + apAcI), pratIcI, udIcI ( 4 strI), 'pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA' ke kramazaH 1-1 nAma haiM // 3 dizyam (tri), 'dizAmeM hone vAle padArtha' kA 1 nAma hai / (jaisevizyo gajaH, dizyA kariNI, dizyaM vstrm...........)|| [bhavAcInama, udIcInam, pratIcInam prAcInam (4 tri), 'dakSiNa, uttara, pazcima aura pUrva dizAmeM honevAle padArtha' ke kramazaH 11 nAma haiM] // 5indrA, vahiH, pitRpatiH, naiRtaH, varuNA, marut, kuberaH, IzaH (pu), 'pUrva dizA, agni koNa, dakSiNa dizA, nairRta koNa, pazcima dizA, vAyavya koNa, uttara dizA aura IzAna koNa ke kramazaH - svAmI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 digvargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / kubera IzaH patayaH, pUrvAdInAM dizA kramAt / 1 'raviH zuko mahIsUnuH, svarmAnurbhAnujo vidhuH (36) budho bRhaspatizceti,dizAM daiva tathA grahAH' (37) 2 'airAvataH puNDarIko, vAmanaH kumudo'JjanaH // 3 // puSpadantaH sArvabhaumaH supratIkazca diggjaaH| 3 kariNyo'bhramukapilApiGgalAnupamAH kramAt // 4 // tAmrakarNI zubhradantI cAlanA caanyjnaavtii| haiN| (arthAt pUrva dizAke svAmI indra, agnikoNa ke svAmI agni, dakSiNa dizA ke svAmI yamarAja,.......... ... ... ) // 1 raviH, zukraH, mahIsUnuH ( maMgalaH ), svarbhAnuH (rAhuH), bhAnujaH (zaniH) vidhuH (candraH), budhaH, bRhaspatiH ( 8 pu ) 'pUrva dizA, agni koNa, Adi ATha dizAoM' ke kramazaH 1-1 graha haiN| (jaise-pUrva dizAkA graha 'sUrya', agnikoNakA 'zukra', dakSiNa dizAkA 'maGgala'.........] // 2 airAvataH, puNDarIkaH, manaH, kumudaH, aJjanaH puSpadantaH, sArvabhaumA, supratIkaH (8 pu), 'pUrvadizA, agni koNa, dakSiNa dizA, nairRtakoNa, pazcima dizA vAyavyakoNa, uttara dizA aura IzAna koNa' ke kramazaH 1-1 diggaja haiM / (arthAt pUrva dizAkA diggaja airAvata', agni koNakA diggaja 'puNDarIka', nairRtya koNakA diggaja 'vAmana...' ) // 3 abhramuH, kapilA, piGgalA, anupamA, tAmrakI, zubhradantI (+ zubhadantI), aGgAnA ( + aJjanA), aJjanAvatI ( 8 strI), 'pUrva dizA, agni koNa, dakSiNa koNa Adi ATha dizAmaokI hathinI' aura 'airAvata, puNDarIka, vAmana Adi ATa diggajoMkI striyoM ke kramazaH 1-1 nAma haiN| (arthAt 'pUrva dizAkI hathinI 'abhramu' agni koga kI hathinI 'kapilA', dakSiNa dizAkI 1. 'airAvataH puNDarIkaH kumudA'anavAmanAH' iti bhAguriH kramaM vyatyastavAn / mAchApi'airAvataH supratIkaH iti' iti kSI0 svA0 // 2. 'kariNyo"nAvatI' ayamaMzaH kSI0 svA0 mUlapustake nAsti, kintu ttokaayaamuplbhyte| dhyA0 mu0, ama0 vi0 pustake mUla evAsti / 'vAmanA cAjanAvatI' iti kSI. svA0 pAThaH // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 klIvAvyayaM tvadizaM,dizomadhye vidikriyAm // 5 // 2 abhyantaraM tvantarAlaM,3 cakravAlaM tu maNDalam / 4 abhaM megho vArivAhaH, stanayitnurbalAhakaH // 6 // dhArAdharo jaladharastaDitvAn vArido'mbubhRt / ghanajImUtamudirajalamugdhUmayonayaH // 7 // kAdambinI meghamAlA,6 triSu meghabhave'mriyam / 7 stanitaM garjitaM meghani?Se rasitAdi ca // 8 // 8 zampAzatahadAhAdinyairAvatyaH kssnnprbhaa,| taDitsodAmanI vidyuccaJcalA capalA api // 9 // hathinI 'pingglaa........| isI taraha airAvatakI strI 'abhramu', puNDarIkakI kI 'kapilA', vAmana kI strI "piMgalA'............' // 1 apadizam (na, a), vidika ( = vidiza strI / + pradika = pradiza ), 'dizAoke madhyabhAga' arthAt 'koNa' ke 2 nAma haiN| 2 abhyantarAlam, antarAlam (2na) 'bIca'arthAt madhyamabhAgake 2 nAma haiN| 3 cakravAlam , maNDalam (2 na), 'gherA,golAI' ke 2 nAma haiM / 4 abhram (na), meghaH, vArivAhaH, stanayitnuH, balAhakaH, dhArAdharaH, jala. ghara: (+payodharaH), taDisvAn ( = taDitvata), vAridaH, ambubhRt , ghanaH, jImUtaH, mudiraH, jalamuk ( = jlmuc| + payomuk = payomuc), dhUmayoniH (14 pu) 'bAdala' ke 15 nAma haiM // 5 kAdambinI, meghamAlA (2 strI), 'megha-samUha' ke 2 nAma haiM / 6 bhabhriyam (tri), 'meghameM honevAle padArtha kA / nAma hai // (jaiseapriyo dhArApAtaH, abhriyaM jalama , abhriyA bhApaH," ...... ) / 7 stanitam, garjitam, rasitam,............. ( 3 na / 'Adi zabdase dhvanitam,.......... ) 'meghake garjana yA tar3apane ke 3 nAma haiM / 8 zampA (+ zambA), zatahadA, hAdinI, airAvatI, kSaNaprabhA, taDit , saudAmanI ( + saudAminI), vidyut , caJcalA, capalA (10 strI)"bijalI' ke nAma haiN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvargaH 3] mnniprbhaa-bhaassaattiikaashitH| 1 sphUrjathurvajani?SaNe, 2 meghajyotirirammadaH / 3 indrAyudhaM zakradhanustadeva Rjurohitam // 10 // 4 vRSTirSa 5 tadvidhAte'vagrAhAvagrahI samau / 6 dhArAsampAta AsAraH 7 sIkaro'mbukaNAH smRtAH // 11 // 8 varSopalastu karakA 9 meghacchanne'hni dinam / 10 antardhA vyavadhA puMsi, svantadhirapavAraNam // 12 // / sphUrjathuH, vananirghoSaH ( + vajraniSpeSaH / 2 pu ), 'bijalI girane ke samayakI AvAja' ke 2 nAma haiN| 2 meghajyotiH ( = meghajyoti, meghajyotiH = meghajyotiSa ), iraMmadaH (2 pu0), 'bAdalake prakAza ke 2 nAma haiN| (yaha prakAzaprAyaH prAtaHkAla yA sAyaMkAla bAdala ke lAla-pIlA hone se hotA hai) 3 indrAyudham, zakradhanuH ( = zakradhanuSa), Rjurohitam (3 na) 'indra dhanaSa' ke nAma haiN|(m. pahalevAle do zabda pahale artha aura 'rohitam' yaha eka zabda 'sIdhA indradhanuSa' isa bhartha meM hai)| 4 vRSTiH (strI), varSam (na) 'varSA' ke 2 nAma haiM // 5 avagrahaH, avamAhaH (2 pu), 'varSAke na hone' arthAt 'sUkhA par3ane' 6 dhArAsampAtaH, bhAsAraH (2 pu), 'lagAtAra jorase varSA hone' ke 1 nAma haiN| 7 sIkaraH (pu| + zIkaraH) 'pAnIke kaNa' arthAta 'pAnI kI choTIchoTI bRdo' kA nAma hai // 8 varSopala: (pu), karakA (puskhI), 'banaurI, bholA' ke 2 nAma haiN| (jo pAnI bAdalase bhI U~ce sthAna meM jAkara barpha ke samAna kar3A aura sapheda hokara pAnI ke sAtha giratA hai, jise patthara par3anA kahate haiM / ) 9 durdinam (na), 'jaba AkAzameM lagAtAra bAdala ghire raheM, aise samaya kA eka nAma hai // .. antardhA, vyavadhA (2 sI), antadhiH (pu), apavAraNam, apidhA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDeapidhAnatirodhAnapidhAnAcchAdanAni ca / himAMzuzcandramAzcandra. induH kumudabAndhavaH // 13 // vidhuH sudhAMzuH zubhrAMzuroSadhIzo nizApatiH / anjo jaivAtRkaH somo, glormugAGkaH kalAnidhiH // 14 // dvijarAjaH zazadharo, nakSatrezaH kSapAkaraH / 2 kalA tu SoDazo bhAgo, 3 bimbo'strI maNDalaM triSu // 15 // 4 bhittaM zakalastraNDe vA, puMsyo'dha sameM'zake / 5 candrikA kaumudI jyotsanA,6 prasAdastu prasannatA / / 16 / / 7 kalaGkAko lAJchanaM ca cihna lakSma ca lakSaNam / nam, tirodhAnam, pidhAnam, AcchAdanam (5 na), 'DhA~kane' arthAt 'kapar3e Adise chipAne ke 8 nAma haiN| 1 himAMzuH, candramAH (= candramasa), candraH, induH kumudabAndhavaH, vidhuH, sudhAMzuH, zubhrAMzuH,oSadhIzaH, nizApatiH, ajaH, jaivAtRkaH, somaH (-somA, =soman ), glauH,mRgAGkaH ( + zazAGkaH), kalAnidhiH, dvijarAjaH, zazadharaH, nakSatrezaH, kSapAkaraH ( + nizAkaraH / 20 pu0), 'candramA' ke 20 nAma haiM / 2 kalA (strI) 'pUrNa candramAke solahaveM hisse kA , nAma hai| (candramAkI solaha kalAyeM haiM, ataH solahaveM bhAgako eka kalA kahate haiN)|| ____3 bimbaH (puna ), maNDalam (tri), 'sUrya yA candramAke bimba' ke 2 nAma haiM / 4 bhittama (na), zakalama, khaNDam (2 pu na), ardhaH (pu) 'straNDa, Tukar3A' ke 4 nAma haiM; kintu 'barAbara kA hissA' isa artha meM 'ardha' zabda nisya napuMsaka hai // 5 candrikA, kaumudI, jyotsnA (3 svI), 'cA~danI' ke 3 nAma haiM // 6 prasAdaH (pu), prasannatA (strI), 'prasannatA' ke 2 nAma haiM / 7 kalaGkaH, aGkaH (2 pu), lAnchanam, cihama, lakSma (lakSman), * 'amRtA mAnadA pUSA puSTistuSTI rtidhRtiH| zazinI candrikA kAntijyotsnA zrIH prItiragadA // 1 // pUSaNA cAtha pUrNA syuH kalAzcandrasTa ddish|' iti // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvarga:3] mnniprbhaadhyaakhyaashitH| 1 suSamA paramA zobhA,2 zobhA kAntidhutizchaviH // 17 // 3 avazyAyastu nIhArastuSArastuhinaM himam / prAleyaM mihikA cAtha 4 himAnI himasaMhatiH // 18 // 5 zItaM guNe 6 tadvadarthAH, suSImaH ziziro jaDaH / tuSAraH zItalaH zIto, hamaH sptaanylinggkaaH|| 19 // 7 dhrava auttAnapAdiH syAgastyaH kumbhasambhavaH / maitrAvaNira 9 syaiva, lopAmudrA sadharmiNI // 20 // ~~~~~~~~~~~~~ ~~....~~~~~~~ lakSaNam (+ lacamaNam 4 na) cihna' arthAt nizAna ke 6 nAma haiN| 1 suSamA (strI), 'adhika zobhA' kA / nAma hai // ___ 2 zobhA (ma0 abhikhyA), kAntiH, thutiH, chaviH ( 4 strI) 'zobhA' ke 4 nAma haiN| 3 avazyAyaH, nIhAraH, tuSAraH (3 pu), tuhinam, himam, prAlayamA (3 na), mihikA (strii| + mahikA), 'pAlA par3ane' arthAt 'bhosa, himara ke 7 nAma haiM / 4 himAnI, himasaMhatiH ( 2 ko) 'bahuta pAlA par3ane ke 2 nAma haiN| 5 zItam (na) 'yaha zabda 'guNavAcaka' hai, arthAt zItalatA ke arthameM napuMsakaliMga meM hI prayukta hotA hai| 6 suSImaH (+ suSimaH, suzImaH), ziziraH, jahaH, tuSAraH, zItalaH, zItaH, himA (7 tri), 'ThaNDhA guNavAle dranya' arthAt 'ThaNDhI havA pAnI' ityAdike 7 nAma haiN| 'tuSAra, hima, zIta ina tIna zabdoMke nirUDha lakSaNAse dravyAdi arthAt havA, pAnI ityAdi bhI artha haiM, ataH ina zabdoMko donoM jagaha (guNa aura guNIke paryAya meM) kahA gayA hai'| __ 7 dhruvaH, auttAnapAdiH (2) 'uttAnapAda' ke putra arthAt 'manuke pautra dhruva' ke 2 nAma haiN| 8 agastyaH ( + agastiH), kumbhasambhavaH ( + kumbhajaH ), maitrAvaruNiH (+maitrAvaruNaH / 3 pu), 'agastya muni' ke 3 nAma haiM // 9 lopAmudrA (strI), 'agastya munikI strI' kA / nAma hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 nakSatramRtaM bhaM tArA, tArakA'pyuDa vA striyAm / 2 dAkSAyaNyo'zvinItyAditArA 3 azvayugazvinI // 21 / / 4 rAdhA vizAkhA 5 puNye tu,sidhyatibhyo 6 shrvisstthyaa| samA dhaniSThA 4 syuH proSThapadA bhAdrapadAH striyH||22|| 8 mRgazIrSe mRgazirastasminnevAgrahAyaNI / 1 nakSatram, RkSam, bham (3 na), tArA, tArakA (2 strI), uduH (strI na), 'nakSatra' ke 6 nAma haiN| 2 dAkSAyaNyaH (strI ni0 ba. 20) azvinI, bharaNI...... sattAisa nakSatroM kA nAma hai // 3 azvayuk ( = azvayuja), azvinI (2 strI), 'mazvinI' ke 2 nAma haiN| 4 rAdhA, vizAkhA (2 strI) 'vizAkhA nakSatra ke 2 nAma haiM / 5 puSyaH, sidhyaH, tiSya; (3 pu), "puSya nakSatra ke 3 nAma haiM / 6 zraviSThA, dhaniSThA (2 strI), 'dhaniSThA nakSatra' ke 2 nAma haiN| 7 proSThapadAH (+prauSThapadAH), bhAdrapadAH (2 pu strI, ni0 ba0va0), pUrvAbhAdrapadA nakSatra' ke do nAma haiN| 8 mRgazIrSam, mRgaziraH (= mRgazirasa / 2 na), AgrahAyaNI (bI), 1. azvinI bharaNI caiva kRttikA rohiNI' mRgaH / ArdA-punarvasU puSya AzleSA ca tato maSA // 1 // pUrvAphalgunikA jJeyA tata uttara phlgunii| hastazcitrA tataH svAtI vizAkhA maitramaM tataH // 2 // jyeSThA mUlaM tataH pUrvottarASADhe'mijittataH / zravaNazca dhaniSThA ca tatazca zatatArakAH // 3 // pUrvottarAbhAdrapade revatI tadanantaram / / aSTAviMzatirAkhyAtAstArakA munisattamaiH // 4 // iti / atrAmijinmAnamAha 'abhijidbhogamidaM vai vaizvadevAnyapAdamakhilaM ca tat / / AyAzcatasro nADyo'tha harimasyaitasya rohiNoviddham // 1 // iti / azvinyAdivanAmijitaH svatantramAnamataH saptaviMzatireva nakSatrANi mukhyAnosyatastadeto. ktamityavadheyam / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvargaH 3] mnniprbhaadhyaakhyaashitH| 1 ilvalAstacchirodeze,tArakA nivasanti yAH // 23 // 2 vRhaspatiH surAcAryo,gIpatirdhiSaNo guruH / jIva AGgiraso vaacsptishcitrshikhnnddijH|| 24 // 3 zukro daityaguruH kAvya, uzanA bhArgavaH kaviH / 5 aGgArakaH kujo bhImo,lohitAlo mahIsutaH // 25 // 5 rohiNeyo budhaH saumyaH,6 samau saurishnaishcrau| 7 tamastu rAhuH svarbhAnuH,saiMhikeyo vidhuntudaH // 26 // 8 saptarSayo mriicytrimukhaacitrshikhnnddinH| 'mRgazirA nakSatra' ke 3 nAma haiN| ilvalAH (strI, ni.ba. 20 / 'izvakAH' kSI0 svA0), 'mRgazirA nakSatrake zirobhAgameM udaya honevAlI pA~ca tArAoM' kA nAma hai // ___ 2 bRhaspatiH ( + bRhatAM patiH), surAcAryaH goSpatiH (vai0 gItiH), viSaNaH guru, jIvA, AGgirasaH,vAcaspatiH (+ vAkpatiH, vAcA patiH),citrazikhaNDijaH (9 pu), 'bRhaspati' ke 9 nAma haiN)| (ye devatAoMke guru haiN)| ___ 3 zukaH, daityaguruH, kAvyaH, uzanAH (=uzanas ), bhArgavaH, kaviH (6 pu), "zukAcArya' ke 6 nAma haiM ( ye daityoMke guru haiN)|| 4 aGgArakaH, kujaH, bhaumaH, lohitAGgaH, mahIsutaH (5 pu / isI taraha 'dharaNIsutaH, bhUmisutaH......"), 'maGgalagraha' ke 5 nAma haiM / 5 rauhiNeyaH, budhaH, saumyaH (3 pu), 'budha' ke 3 nAma haiM / 6 sauriH ( + zauriH, sUraH), zanaizcaraH (+zaniH, paGgu, mandaH / 2 pu), 'zani' ke do nAma haiM / 7 tamaH ( + tamas , na + tamaH = tama, pu), rAhuH, svarbhAnuH, saihikeyaH, vidhuntudaH (4 pu), 'rAhu' ke 5 nAma haiN| 8 citrazikhaNDinaH (= citrazikhaNDin, pu, ni0 ba0 va0), 'saptarSiyoM' kA eka nAma hai| (unake marIci 1, aGgirA 2, atri 3, pulassya 4, pulaha 5, Rtu aura vasiSTha 7 ye nAma haiM, inhIMko "citrazikhaNDI' kahate haiN)|| - - 1. marIciragirA bhatriH pulastyaH pulahaH kratuH / / vasiSThazceti saptaite zeyAzcizikhaNDinaH // 1 // iti // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe 1 rAzInAmudayo lagnaM,te tu meSavRSAdayaH // 27 // 2 suursuurymaaditydvaadshaatmdivaakraaH| bhAskarAhaskarabadhnaprabhAkaravibhAkarAH // 28 // bhAsvadvivasvatsaptAzvaharidazvoSNarazmayaH / , vikartanArkamArtaNDamihirAruNapUSaNaH // 29 / / dhamaNistaraNimitrabhitrabhAnurvirocanaH / vibhAvasurgrahapatisviSAmpatiraharpatiH // 30 // bhAnuhasaH sahasrAMzustapanaH savitA raviH / 3 'padmAkSastejasArAzizchAyAnAthastamisrahA (38) karmasAkSI jagaccakSurlokabandhutrayItanuH (39) pradyotano dinamaNiH khadyoto lokabAndhavaH (40) 1 lagnam (na), 'rAzi' kA 1 nAma hai| 'meSa 1, vRSa 2, mithuna 3, karka 4, siMha 5, kanyA 6, tulA 7, vRzcika 8, dhanuH 9, makara 10, kumbha 11, aura 12 mIna' ye 'bAraha rAziyA~ hotI haiN| 2 sUraH, sUryaH, aryamA ( = aryaman ), AdityaH, dvAdazAtmA (= dvAdazAsman), divAkaraH, bhAskaraH, ahaskaraH, adhnaH, prabhAkaraH, vibhAkaraH, bhAsvAn ( = bhAsvat ), vivasvAn ( = vivasvat ), saptAzvaH haridazvaH, uSNarazmiH, vikartanaH, arkaH, mArtaNDaH (= mArtANDaH), mihiraH (= mihaH,mahiraH) aruNaH, pUSA ( = pUSan ), dhumaNiH ( = ambaramaNiH, gaganamaNiH,.. ), taraNiH, mitraH, citrabhAnuH, virocanaH, vibhAvasuH, grahapatiH, viSAmpatiH, maharpatiH (vai0. mahApatiH, maha patiH), bhAnuH, haMsaH, sahasrAMzuH (= caNDAMzuH), tapanaH (= tApanaH), savitA (= savitR, ), raviH ( 37 pu ) 'sUrya' ke 37 nAma haiM / [padmAkSaH, tejasArAziH, chAyAnAthaH, tamisrahA (taminahan ), karmasAkSI (= karmasAkSin ), jagaccatuH (=jagaccacuS), lokabandhuH, trayItanuH, pradyotanA, dinamaNiH, khadyotaH, lokabAndhavaH, inaH, bhagaH, dhAmanidhiH, aMzumAlI 1. 'meSo vRSo'tha mithunaM karkaTaH siMhakanyake // tulA ca vRzciko dhanvI makaraH kummamInako // 1 // iti // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digdargaH 3] mnniprmaavyaakhyaashitH| ino bhago dhAmanidhizcAMzumAlyabjinIpatiH' (41) 1 mATharaH piGgalo daNDavaNDAMzoH pAripAzvikAH // 31 // 2 surasUto'ruNo'nUruH, kaashypirgruddaagrjH| 3 pariveSastu paridhirUpasUryakamaNDale // 32 // 4 kiraNonamayUkhAMzugabhastighRNivRSNayaH / bhAnuH karo marIciH strIpuMsayordIdhitiH striyAm / / 33 / / 5 syuH prabhArucistviDbhAmAzchavidyutidIptayaH / ( = aMzumAlin , abjinIpatiH ( + padminIpatiH 17 pu), 'sUrya' ke 17 nAma haiM ] // mATharaH, piGgalaH, daNDaH (3 pu), 'sUrya ke pArzvavartiyoM arthAt 'sUryake pAsameM rahanevAlo' ke 3 nAma haiM / 2 sUrasUtaH, aruNaH, anUruH, kAzyapiH, garuDAgrajA (53), 'sUryake sArathi' ke 5 nAma haiN| 3 pariveSaH ( + parivezaH), paridhiH ( 2 pu), upasUryakam , maNDalam (2 na), 'maNDala' ke 4 nAma haiM ('sUrya aura candramAke cAroM tarapha dikhalAI par3ane vAle tejovizeSako 'maNDala' kahate haiN')|| 4 kiraNaH, usaH, mayUkhaH, aMzuH, gabhastiH, ghRNiH ( + vRSNiH ), pRSNiH (+ vRSNiH, pRzniH, razmiH ), bhAnuH, kara: (9 pu), marIciH (pu strI), dIdhitiH (bI), 'kiraNa' ke nAma haiN| 5 prabhA, ruka ( = ruc ), ruciH, sviT ( = sviSa ), bhA, bhAH (=bhAsa), * ....."ghRNivRSNayaH' ..."ghRNipRznayaH, ....."ghRNirazmayaH' iti pAThAntarANi / + 'indrAdayo aSTAdaza nAmAntareNArkaparicArakAH, yatsaura(tantra)m 'tatra zako vAmapAveM daNDAkhyo daNDanAyakaH / / vahnistu dakSiNe pAveM piGgo bAmanazca sH||1|| yamo'pi dakSiNe pAya padenmATharasaMzayA' // iti / evamanye yAvAyAH guhArarAhukharAdayaH / teSu prAdhAnyAttraya evokasI .saa.|| kacita bAmana itvasva sthAne bhAmabaliyAmApAlA. nepAlamA pati ca pAThAntaram / / 350 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDerociH zocirume klove, 1 prakAzo dyota AtapaH // 34 // 2 koSNaM koNaM mandoNaM, kaduSNaM triSu tadvati / 3 tigmaM tIkSNaM kharaM tara mRgatRSNA marIcikA / / 35 // iti digvargaH // 3 // 4. atha kaalvrgH|| 5 kAlo dize'pyanehA'pi samayo'6pyatha pakSatiH / chaviH, dhutiH, dIptiH ( 9 stro), rociH ( = rociSa ), zoci ( = zociS / 2 na), 'prabhA' ke 11 nAma haiM // prakAzaH, dyotaH, AtapaH (3 pu), 'dhU' arthAt 'ghAma' ke 3 nAma haiN| ('dIpti, bhAtapa Adi yadyapi asAdhAraNa dharma haiM tathApi kaviloga inakA prayoga sAmAnyarUpase karate haiM, jaise-'mukha dIpti, cndraatpH.........")|| 2 koSNam , kavoSNam , mandoSaNam, kaduSNam (4 na), 'thor3A garma ke 4 nAma haiN| (ye zabda dharmivAcaka honepara tri0 haiM, jaise-'koSNaM jalam , koSNaH prastaraH, koSNA zilA, .......' ina udAharaNoM meM 'jala, prastara aura zilA' zabda ke kramazaH napuMsaka, liGga aura strIliGga honese 'koSNa' zabda bhI kramazaH napuMsaka, puMlliMga aura strIliGgameM prayukta huA hai)| 3 tigmam , tIcagam , kharam (3 na), 'adhika garma ke 3 nAma haiN| " mRgatRSNA, marIcikA ( 2 strI), 'mRgatRSNA' ke 2 nAma hai / (garmI ke dinoM meM retIlI jamInapara sUryakA tApa lagane se alakA jo mAmAsa hotA hai use 'mRgatRSNA ' kahate haiM ) / iti digvargaH // 3 // 4. atha kaalvrgH|| 5kAlaH, viSTaH, anehA (+ anehas ), samayaH (pu) 'samaya' patiH (+patI), pratipata (= pratipad / 2 so) 'parivA tithi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -. - . kAlavargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| pratipad dve ime strItve 1 tadAdyAstithayo dvyoH||1|| 2 ghasro dinAhanI vA tu klIbe divsvaasrau| 3 pratyUSo'harmukhaM kalyamuSApratyuSasI api // 2 // prabhAtaM ca 4 dinAnte tu sAyaM sandhyA pitRprasUH / 5 prAsAparAhnamadhyAhnAstrisandhyakSmatha zarvarI // 3 // nizA nizIthinI rAtristriyAmA kSaNadA ksspaa| tithiH (pu stro), 'pratipat , dvitIyA Adi tithiyoM' kA / nAma hai / ('ve pratipat 1, dvitIyA2, tRtIyA3, caturthI4, paJcamI5, SaSThI6, saptamI, aSTamI 8, navamI9, dazamI0, ekAdazI, dvAdazo12, trayodazI 13, caturdazI14, aura zuklapakSa meM pUrNimA tathA kRSNapakSa meM amAvAsyA15, pandrahA tithiyA~ hotI haiN)|| 2 ghanaH (pu), dinam , mahaH (=ahan / 2 na), divasaH, vAsaraH (+ vAraH / 2 pu na) 'dina' ke 5 nAma haiM // 3 pratyUSaH (+ pratyUSas , pu na), aharmukham, kalyam (+ kAlyam), uSaH (= usss| + uSA, a0), pratyuSaH ( = pratyuSas ), prabhAtam (5 na ), 'prAtaHkAla' ke 6 nAma hai| 4 dinAntaH (pu), sAyam ( a0, n| + sAya..[] pu), sanyA (+ sandhA), pitRprasUH ( 2 strI ), 'sAyaGkAla' ke 4 nAma haiM / __ 5 trisajyam ( na / vai0 trisandhyA, strI), 'prAtaHkAla, madhyAhnakAla aura sAyaGkAla; ina tInoM samayake samUha' kA / nAma hai / 6 zarvarI (+ zArvarI), nizA (+niTa = niza), nizIthinI, rAtriH * 'jyuSTaM vimAtaM dve klIne puMsi gosarga iSyate' ityadhikaH kSepakAzaH kacitsamupalabhyate / + 'pratipacca dvitIyA ca tRtIyA ca tataH param / caturthI pazcamI SaSThI saptamI cASTamI tataH // 1 // navamI dazamI caibaikAdazI dvAdazI tthaa| trayodazo tato zeSA punayA caturdazI // 1 // zukke pazcadazI samiH pUrNimA smudaayte| kRSNapakSe tu vibudhairamApAsvA prakatA // hati // tathAca modI- 'bhAratadIpaM..."sAba bhUtaH iti nai pa0 2052 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakAle vibhAvarItamasvinyau rajanI yAminI tamI // 4 // 1 tamisrA tAmalI rAtrijyotsnI cndrikyaa'nvitaa| 3 AgAbhivartamAnAharyuktAyAM nizi pakSiNI // 5 // 4 gaNarAtraM nizA vahvayaH 5 pradoSo rajanImukham / 6 ardharAtranizIdhau dvau 7 dvau yAmapraharI samau // 6 // 8 sa parvasandhiH prtiptpshcdshyorydntrm| (+rAtrI ), biyAmA, kSaNadA, pA, vibhAvarI, tamasvinI, rajanI(+ rajaniH), yAminI, tamI ( + tamiH, tamA / 12 strI), 'rAta' ke 12 nAma haiM // 1 tamisrA (strI) 'aMdherI rAta' kA / nAma hai // 2 jyotsnI ( strI / + jyotsnA, jyotsnI), 'ujelI rAta' kA 1 nAma hai| 3 pakSiNI (strI), 'vartamAna aura Ageke dinase yukta rAta' kA : nAma hai| tulyanyAyase vartamAna rAtri aura dUsarI rAtrike sahita dUsare dina kA bhI yaha nAma hai // gaNarAtram (na ), 'rAtriyoM ke samUha' kA nAma hai // . 5 pradoSaH (pu), rajanImukham (na), 'rAtake pahale hisse ke 2 nAma haiN| 6 ardharAtraH, nizIthaH (pu2), 'AdhIrAta' ke 2 nAma haiN| 7 yAmaH, praharaH ( 2 pu0), 'prahara' ke 2 nAma haiN| (dina aura rAtake bhAThaveM hisse arthAt tIna ghaNTekA 1 'prahara' hotA hai')|| 8 parva ( =parvan , na / ma0, 'parva = parvan , sandhiH , ye do nAma yA 'parvasandhiH' yaha eka nAma) 'pratipada aura pUrNimA yA amAvAsyAke madhyabhAga' kA nAma hai| * 'pariNI' pabatulyAbhyAmahobhyAM veritA nizA / / iti // 'pariNI' 'pUrNimAyAM syAdikAyAM zAkamedini / bhAgAmivarSamAnAijarAbhyAmapi siyAm // 1 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH ! 1 pakSAntau paJcadazyau dve 2 paurNamAsI tu pUrNimA // 7 // 3 kalAhIne sAnumatiH 4 pUrNa rAkA nizAkare / 5 amAvAsyA tvamAvasyA darzaH sUryendulanamaH // 8 // 6 sA haSTenduH sinIvAlI 7 sA naSTenTukalA kuhUH / 8 uparAgo graho rAhapraste vindo caNi ca / / 9 / / . pakSAntaH (pu), paJcadazI (strI), 'pUrNimA yA amAvAsyA tithi ke 2 nAma haiN| 2 paurNamAsI, pUrNimA ( 2 strI), 'pUrNimA' arthAt 'zuklapakSakI antima tithi' ke 2 nAma haiN| 3 anumatiH ( strI) 'jisameM candramA kI kalA kucha kSINa ho usa pUrNimA' kA arthAt 'pratipayukta pUrNimA' kA 1 nAma hai // 4 rAkA (strI), 'jisameM candramAkI kalA paripUrNa ho, usa pUrNimA' kA arthAt 'zuddha pUrNimA' kA 1 nAma hai // 5 amAvAsyA, amAvasyA ( 2 strI / + amAvalI, amAvAsI, amAmAsI, amAmasI, amA), darzaH, sUryendupaGgamaH (2 pu), 'amAvAsyA' arthAt 'kRSNapakSakI antima tithi' ke 4 nAma haiM / ___sinIvAlI (strI), jisameM candramAkI kalA pUrNatayA kSINa nahIM huI ho, usa amAvAsyA' kA arthAt 'caturdazIyukta amAvAsyA' kA 1 nAma hai| __[] kuhUH ( strii| + kuhuH ), 'jisameM candramAkI kalApUrNatayA kSINa ho gaI ho, usa amAvAsyA' arthAt 'zuddha amAvasyA kA / nAma hai| 8 uparAgaH, prahaH (2 pu), 'sUryagrahaNa yA candragrahaNa'ke 2 nAma haiM / __ * + [] yA pUrvAmAvAsyA sinIvAlI yottarA sA kuhUH' iti shrutiH| ayamabhiprAyaHcaturdazyAzcaramapraharo'mAvasyAyA aSTau praharAzceti navapraharAramakazcandrasya kSayasamayaH zAstra. sammataH / tatra prathamapraharadvaye candrasya sUkSmatvam , antimapraharadaye krsnkssyH| ato'mA. pAsyAyAH prathamapraharaH 'sinIvAlI' saMzakA, mantimapraharadayaM 'kuhU' nAmakam , madhyamapraharapatra 'darza' nAmakamityavadheyam / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDe1 sopaplavoparaktau dvAravagnyutpAta upaahitH| 3 ekayoktyA puSpavanto divAkaranizAkarau // 10 // 4 aSTAdaza nimeSAstu kASThA5triMzattu tAH kalA / 6 tAstu triMzatmaNaste tu muhUtoM dvAdazAstriyAm // 11 // 8 te tu triMzadahorAtraH9 pakSaste daza paJca ca / 1 sopaplavaH, uparaktaH (2 pu), 'grahaNa laganepara rAhuse grasta' (kucha kaTe hue) sUrya yA candramA ke 2 nAma haiM / 1 agnyutpAtaH, upAhitaH ( 2 pu), 'AkAzameM agni-vikAra, tArA TUTanA, dhUmaketu nAmakI tArAkA udaya honA aura usake upadgava, sUryagrahaNAdimeM AgneyamaNDalase utpanna tejovizeSa' inake 2 nAma hai // 3 puSpadhantI (= puSpavat , ni0 dviva0 / + puSpadantau / ma0 puSpavantau = puSpavantaH ) 'sUrya aura candramA ina donoM kA / nAma hai // 4 nimeSa: (pu), 'nimeSa' kA 1 nAma hai| A~khake palaka giranemeM jitanA samaya lage use 'nimeSa' kahate haiM ) / kASThA (strI), 'aTaThAraha nimeSake barAbara samaya' kA 'kASThA' yaha 1 nAma hai // 5 kalA (strI), 'tIsa kASThAke barAbara samaya' kA 1 nAma hai / 6 kSaNaH (pu) 'tIsa kalAke barAbara samaya' kA / nAma hai // 7 muhUrtaH ( pu na ) 'bAraha kSaNa' arthAt 'do ghar3I' ke barAbara samaya kA 1 nAma hai| 8 ahorAtraH (pu), "dina rAta' arthAt 'tIsa muhUrta' yA sATha ghar3I kA 1 nAma hai|| 9 pakSaH (pu), 'pandraha dina-rAta yA pakSa' kA nAma hai // * 'yAvatA samayena calitaH paramANuH pUrvadezaM nahyAduttaradezamupasaMpayeta sa kAlaH 'kSaNaH' iti pAtAlamASyam / tasya ca kSaNasyAtIndriyakham / nimeSasya caturthoM mAgaH 'kSaNaH' iti TIkAkata' iti vai0si0 majavAyAM zabdaddhayAdInAM kSaNikatvanirUpaNAvasare kuJjikAvAmuktaH kSaNasvatIndriyo'nya evetyavadheyama // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 39 1 pakSI pUrvAparau zuklakRSNau 2 mAsastu tAvubhau // 12 // 3 dvau dvau mAghAdimAsI syAratu4stairayanaM tribhiH / 5 ayane dve gatirudagdadakSiNArkasya vatsaraH // 13 // 6 samarAtridive kAle viSudviSuvaM ca tat / 1 zuklaH, kRSNaH (2 pu), ye 'pakSake do bheda' haiN| ( usameM ujiyAle pakSako 'zukla' aura aMdhiyAre pakSako 'kRSNa' kahate haiM ) // 2 mAsaH (pu), do pakSa, mahInA' kA nAma hai / ('mArgazIrSa 1, pauSa 2, mAgha 3, phAlguna 4, caitra 5, paizAkha 6, jyeSTha 7, pADha 8, zrAvaNa 9, bhAdra 10, pAzvina 11 aura kArtika 12 ye bAraha mahIne hote haiN)|| 3 RtuH (pu), 'Rtu' kA / nAma haiM / mArgazIrSa arthAt agahanase do do mahInoM ke 'hemanta' sAdi eka-eka *Rtu hote haiM, isa prakAra eka varSa 6 Rtu hote haiN| ('hemanta 1, zizira 2, vasanta 3, grISma 4, varSA 5 aura zarat 6 ye 6 Rtu haiM, mArgazIrSa (agahana) aura popameM 'hemanta' 1, mAgha aura phAlguna meM 'zizira' 2, caita aura vaizAkhameM 'vasanta' 3, jyeSTha aura ASADha meM 'grISma' 4, zrAvaNa aura bhAdameM 'varSA' 5 tathA Azvina aura kArtika meM 'zarat 6 Rtu hote haiN| ) // 4 ayanam (na), 'ayana' kA 1 nAma hai| yaha 3 Rtu yA 6 mAsakA hotA hai| 5 sUryake gatibhedase yaha 'ayana' do prakArakA hotA hai, usameM jaba sUryakI gati kucha uttarakI tarapha hotI hai use 'uttarAyaNam' (na), arthAt 'uttarAyaNa' aura jaba sUryakI gati kucha dakSiNakI tarapha hotI hai use 'dakSiNAyanam' (na), arthAt 'dakSiNAyana' kahate haiN| 'uttarAyaNa' meM makarase mithuna rAzitaka aura 'dakSiNAyana' meM karkase dhanu rAzitaka sUryakI saMkrAnti rahatI hai) 6 viSuvat , viSuvam ( + viSuNam / 2 na ), 'jaba rAta dina donoM barAbara ho jAte haiM, usa samaya ke 2 nAma haiN| ('jaba tulA aura meSakI sUryasaMkrAnti hotI hai, taba dina rAta barAbara hote haiN')|| * taduktam -'mAdAya mArgazIrSAcca dau do mAsAvRtaH smRtaH' iti / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [prathamakANDe 1 'puSyayuktA paurNamAsI pauSI 2 mAse tu yatra slA (42) nAmnA sa pauSo 3 mAghAdyAzcaivamekAdazApare (43) 4 mArgazIrSa sahA mArga AgrahAyaNikazca saH // 14 // 5 pauSe taiSasahasyo dvau 6 tapA mAghe'tha phAlgune / syAttapasyaH phAlgunikaH 8 syAccaitre cetriko madhuH // 15 // , [pauSI ( strI ), 'puSya nakSatrale yukta pUrNimA' arthAt 'pauSa mAsakI pUrNimA' kA nAma hai / 2 [ pauSaH (pu), 'pUsa mahInA' arthAt jisameM 'poSI' pUrNimA ho, usakA 1 nAma hai ] // 3 [ isI taraha mAgha Adi gyAraha mahInoM ko bhI samajhanA cAhiye, arthAt maghA nakSatrase yukta pUrNimA'mAghI' mahInA 'mAghaH' 1, pUrvottaraphAlgunI nakSatrase yukta pUrNimA 'phAlgunI' mAsa 'phAlgunaH' 2, citrA nakSatrase yukta pUrNimA 'caitrI' mAsa 'caitraH' 3, vizAkhA nakSatra se yukta pUrNimA 'vaizAkhI' mAsa 'vaizAkha' 4, jyeSThA nakSatrase yukta pUrNimA 'jyaiSThI' mAsa 'jyeSThaH' 5, pUrvottarA. SADhA nakSatrase yukta pUrNimA 'ASADhI' mAsa ASADhaH' 6, zravaNa nakSatrase yukta pUrNimA 'zrAvaNI' mAsa 'zrAvaNa:' 7, pUrvottarAbhAdrapada nakSatrase yukta pUrNimA 'bhAdrapadI' mAsa 'bhAdrapadaH, azvinI nakSatrale yukta pUrNimA 'AzvinI' mAsa 'AzvinaH' 9, kRttikA napatrase yukta pUrNimA 'kArtikI' mAsa 'kAttikaH 1. aura mRga nakSatrase yukta pUrNimA mArgI' mAsa 'mArga:'" hote haiM, inameM pUrNimAke vAcaka 'mAghI' Adi / zabda kho0 aura mAsake vAcaka 'mAgha' Adi / zabda puM0 haiM' ] // ___4 mArgazIrSaH, sahAH (= sahas), mArgaH, AgrahAyaNikaH (+ AgrahAyaNaH / pu), 'agahana mahIne ke 4 nAma haiN| 5 pauSaH, taiSaH, sahasthaH (3 pu ), 'pauSa mAsa' ke 3 nAma haiM / 6 tapAH (= tapas ), mAghaH ( 2 pu), 'mAgha mAsa' ke 2 nAma haiM / 7 phAlgunA, tapasyaH, phAlgunikaH (3 pu)'phAlguna mAsa ke 3 nAma haiN| 8 caitraH, caitrikA, madhuH (3 pu), 'caitra mAsa ke 3 nAma haiN| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavargaH 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 vaizAkhe mAdhavo rAdho 2 jyeSThe zukraH 3 zucistvayam / ASADhe 4 zrAvaNe tu syAnnabhAH zrAvaNikrazca saH // 16 // 5 syurnabhasyaproSThapadabhAdrabhAdrapadAH samAH 6 syAdAzvina iSo'pyAzvayujo'pi 7 syAttu kArtike // 17 // bAhuloja kArtikiko 8 hemantaH 9 ziziro'striyAm / 10 vasante puSpasamayaH surabhi11 grISma USmakaH // 18 // nidAgha uSNopagama uSNa USmAgamastapaH / 41 1 vaizAkhaH, mAdhavaH, rAdhaH ( 2 pu ), 'vaizAkha mAsa' ke 3 nAma haiM // 2 jyeSThaH ( + jyaiSThaH ), zukraH, ( 2 pu ), 'jyeSTha mAsa' ke 2 nAma haiM // 3 zuciH, ASADhaH ( + ASADhakaH 1 2 pu ), 'ASADha mAsa' ke 2 nAma haiM // 4 zrAvaNaH, nabhAH ( = nabhas ) zrAvaNikaH (3 pu), 'bhAvaNa mAsa' ke 3 nAma haiM // 5 nabhasya:, prauSThapadaH, bhAdraH, bhAdrapadaH (45), 'bhAdoM mAsa' ke 4 nAma haiM // 6 AzvinaH, iSaH, AzvayujaH (3 pu), 'Azvina mAsa' arthAt 'kAra' ke 3 nAma haiM // 7 kArtikaH, bAhulaH, UrjaH, kArtikika: ( 4 pu ), 'kArtika mAsa' ke 4 nAma haiM // " 8 hemantaH ( pu / + hemA, = heman pu ), 'hemanta Rtu' kA nAma hai / ( 'yaha agahana aura pauSa mAsa meM hotA hai' ) // 9 ziziraH ( pu na ), 'zizira Rtu' kA 1 nAma hai / ( 'yaha mAtra maura phAlguna mAsa meM hotA hai' ) // 10 vasantaH, puSpasamayaH, surabhiH ( + RturAjaH / 3 pu ), 'vasanta Rtu' ke 3 nAma haiM / ( 'yaha caita vaizAkha mAsa meM hotA hai' ) // 11 grISmaH, USmakaH, ( + uSmakaH, uSNakaH, USNakaH, uSmaNaH, USmaNaH ), nidAghaH, uSNopagamaH ( + SNopagamaH ), uSNaH ( + USNaH ), USmAgamaH ( + uSmAgamaH ), tapaH ( 7 pu ), 'grISma Rtu' ke 7 nAma haiM / ( 'yaha jyeSTha aura ASADha mAsa meM hotA hai' ) // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 amarakoSaH [ prathamakANDe 1 striyAM prAvRT striyAM bhUmni varSA 2 atha zaratstriyAm // 19 // 3 SaDamI RtavaH puMsi mArgAdInAM yugaiH kramAt / 4 saMvatsaro vatsaro'bdo hAyano'strI zaratsamAH // 20 // 5 mAsena syAdahorAtraH paizo 6 varSeNa vataH / 1 prAvRT ( = prAvRS, strI ), varSAH (strI, ni0 ba0 va0) 'varSA Rtu ke 2 nAma haiM / ( 'yaha zrAvaNa aura bhAdoM mAsa meM hotA hai' ) // 2 zarat ( = zarad, strI ), 'zarada Rtu' kA 1 nAma hai / ('yaha Azvina aura kArtika mAsa meM hotA hai' ) // 3 mArgazIrSa arthAt agahana mahIne se hara do-do mahInoM meM hemanta Adi eka eka Rtu hote haiM / 'Rtu' zabda ( pu ) hai / ( ' inakA krama pRSTha 39 zloka 13 meM kahA jA cukA hai hai, ataH vahIM se dekhiye ) // 4 saMvatsaraH ( + parivatsaraH ), varasaraH, abdaH ( 3 pu ), hAyanaH ( pu na / ma0 4 pu na ), zarat ( = zarad, strI), samAH (strI0, ni0 ba0 va0 ), 'varSa, sAla' ke 6 nAma hai ( 'yaha 12 mahIne kA hotA hai' ) // 5 manuSyoM ke eka mahIne kA 'paitraH ahorAtraH' (pu) arthAt 'pitaroMkI dinarAta' hotI hai / ( 'usameM manuSyoM ke kRSNapakSa meM pitaroMkA dina' aura manuSyoM ke zuklapakSa meM 'pitaroMkI rAta' hotI hai / misa matameM AdhIrAta ke bAda dinakA Arambha mAnA jAtA hai - jaisA ki aMgrejImeM tArIkhoMkA krama hai; usake anusAra yaha kathana ThIka hai, vastutaH to manuSyoMke kRSNapakSa kI aSTamI ke uttarArddhase zukla. pakSa kI aSTamI ke pUrvArddhataka 'pitaroMkA dina' aura manuSyoM ko zuklapakSa kI aSTamI ke uttarArddhase kRSNapakSa kI aSTamI ke pUrvArddhataka 'pitaroMkI rAta' hotI hai; isa taraha manuSyoM kI amAvAsyA ke anta meM 'pitaroMkA madhyAhna' aura manuSyoM kI pUrNimA ke antameM pitaroMkI AdhI rAta' hotI hai' ) 6 manuSyoM ke eka varSa yA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kA 'daivaH ahorAtra' (pu) arthAt 'devatAoMkI eka dina-rAta' hotI hai / ( 'isameM uttarAyaNa 'pitrye rAtryahanI mAsaH pravibhAgastu pakSayoH / karmaceSTAsvahaH kRSNaH zukuH svapnAya zarvarI // 1 // ' iti manuH 1 66 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 daive yugasahane dve brAhmaH ~~~ arthAt sUrya kI makarasaMkrAnti mithunasaMkrAntitaka 'devatAoMkA dina' aura dakSiNAyana arthAt sUryakI karkalaMkrAntile dhanusaMkrAntitaka 'devatAoMkI rAta' hotI hai| yaha bhI AdhIrAta dinArambhase gaNanAnusAra hI hai, vastutaH to uttarAyaNake uttarArddha arthAt sUryakI meSasaMkrAnti ke prathama dinase dakSiNAyana ke pUrvArddha arthAt sUrya kI kanyAsaMkrAntike antima dinataka 'devatAoMkA dina' aura dakSiNAyana ke uttarArddha arthAt sUryako tulAsaMkrAnti ke prathama dinase uttarAyaNake pUrvArddha arthAt mInasaMkrAnti ke antima dina taka 'devatAoMkI rAta' hotI hai| isa prakAra uttarAyaNa ke arthAta sUryakI mithunasaMkrAnti ke antima dinako 'devatA okA madhyAhna aura dakSiNAyana ke arthAt sUrya kI dhanusaMkrAntike antima dinako 'devatAokI AdhIrAta' hotI hai')|| . devatAoMke do hajAra yugakA 'brAhmaH ahorAtraH' (pu) arthAt 'brahmAkI dina-rAta' hotI hai / ('devatAoMke 360 dina yA manuSyoM ke 360 varSakA 'divyavarSam (na)arthAt 'devatAoMkA eka varSa hotA hai / aura bAhara hajAra divya varSa ( devatAoMke varSa) kA "manuSyoMkA caturyuga' ('satyayuga, dvApara, tretA aura kaliyuga' ) hotA hai, yahI "devatAoMkA eka yuga' hai| 1. 'deve rAtryahanI varSa pravimAgastayoH punH| ahastatrodagayanaM rAtriH syAdakSiNAyanam / / 1 / / iti manuH 1667 / / 2. 'kRtaM treto dvAparazca kalizceti caturyugam / procyate tatsahanaM tu brahmaNo dinamucyate // 1 // iti vi0 pu0 / kRtaM satyayugam, anye prsiddhaaH|| 3. 'catvAryAhuH sahasrANi varSANAntu kRtaM yugam / tasya tAvacchatI saMkhyA sandhyAMzazca tathAvidhaH // 1 // itareSu sasandhyeSu sasandhyAMzeSu ca triSu / ekApAyena vattante sahasrANi zatAni ca // 2 // yadetatparisakhyAtamAdAveva caturyugam / etadAdAsAhavaM 'devAnAM yugamucyate // 3 // iti manuH 1169-711 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ prathamakANDe --1 kalpau tu tI nRNAm / / 21 / / __2 manvantaraM tu divyAnAM yugAnAlekasaptatiH / devatAoM ke ipI do hajAra yugakA 'brahmAko eka dina-rAta' hotI hai| arthAt devatAoMke eka hajAra yugakA 'brahmAkA dina' aura utane hI ( devatAoM ke eka hajAra yuga) kI "brahmAkI rAta' hotI hai')|| 1 vahI brahmAkI dina-rAta manuSyoM kA karau' (e. va. bhI hotA hai), 'kalpa' arthAt sthiti aura pralayakA kAla hai / ('usameM brahmAke dina meM 'manuSyoM kA sthiti kAla aura brahmAkI rAtameM 'manuSyoM kA pralayakAla' hai')|| 2 devatAoM ke ekahattara yugakA "manvantaram' (na), 1 'manvantara' arthAt 'caudaha manuoM meM se pratyeka manukA sthitikAla hotA hai| (svAya. mbhuva / svArociSa 2, auttami 3, tAmasi 4, raivana 5, AyuSa 6, vaivasvata 7, sAvarNi 8, dakSaptAvarNa 9, brahmAvarNa 10, dharmasAvarNa 11, raudramAvarNa 12, rocyasAvani 13 aura bhautyasAvarNi 14 the caudaha manu haiN| inameM se pratyeka sthitikAla ko 'manvantara' kahate haiN| unameM 6 manu bIta cuke haiM, sAtavA~ 'vaivasvata' manvantara bIta rahA hai aura anya sAta bAkI haiN| 'pRSTha38 zloka 11se yahA~ taka kahe 1 'daivikAnAM yugAnAntu sahasra parisaGghayayA / brAhmamekamahari tAvatI rAtrimeva ca // 1 // iti manuH 1172 / / 2 'yattAgdAdazasAhasramuditaM devikaM yugam / / tadekasaptatiguNaM manvantaramihocyate // 1 // iti manuH 1179 // 3 'manuH svAyambhuvo nAma manuHsvArociSastathA / auttamistAmasizcaiva raivatazvAyuSastayA // 1 // ete tu manavo'tItAH saptamastu ravaH sutaH / / vaivasvato'yaM yasyaitatsaptamaM vartate yugam // 2 // sAvarNidakSasAvarNo brahmasAvarNa ityapi / dharmasAvarNa rudrastu sAvarNo rocyamotyavada // 3 // iti vi0 pu0 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavargaH . ] maNiprabhAdhyAkhyAsahitaH hue kAlakA mAna cakrameM spaSTa hai'| * 'aSTAdaza nimeSAstu (1 / 4 / 11) ityata Arabhya 'yugAnAmekasaptatiH (1 / 4 / 22) ityantagranthasya kAlajJAnAtmako niSko'tra cakre draSTavyaH / / (r) atha kAlamAnavodhakacakram 8 netra spandakAla, 1nimeSaH ( vipalA) | (30 sekeNDa ) 18 nimeSAH 1 kASThA (2vielA) (68 sekeNDa ) 30 kASThAH 1 kalA ( 20 vipalA) (8 sekeNDa) 30 kalAH 1 kSaNaH (10 palA) (4 miNTa) 12 kSaNAH 1 muhUrtaH (2 SaTayau) (48 miNTa) 30 muhUrtAH 1 ahorAtraH (mAnuSaH) ( 24 ghaNTA 15 ahorAtrAH 1 pakSaH (mAnuSaH) 1 dinaM nizA vA 2 pakSI 1 mAsaH ( mAnuSaH) 1 ahorAtraH (vaitraH) 12 mAsAH 1 varSam (mAnuSam ) 1 ahorAtraH (daivaH 360 devAhorAtrAH 360 mAnuSavarSANi 1 varSam (divyam ) 432000 mAnuSavarSANi 1200 divyavarSANi 1 1 kalimAnam 864000 . 2400 1dvAparamAnam 1296000 " 1 tretAmAnam 1728000 1 satyayugamAnam 4320000 " evaM 12000 " mAnuSaM caturyugamAnam vA devaM yugam 12000divyavarSANi 1000/4320000 mAnavavarSANi x1000- 1 dinam (brAhmam ) 12000000divyavarSANi 4320000000 bhAnuSavarSANi 1 rAtriH (brAhmI) 12000000+12000000-4320000000:4320000000 / 1 ahorAtraH (brAhmaH) 24000000 dimyavarSANi - 8640000.00 mAnuSavarSANi 12000divyava.-caturyugamAnam 432.... manuvANi 471 = 1 manvantaram 471852000dimpavarSANi 306020... mAnuSavarSANi 'mA 17 // 1428 pani vigAhana: 51ma1 mannAntaramahatyA - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 amrkossH| [prathamakANDe 1 saMvataH pralayaH kalpaH kSayaH kalpAnta ityapi // 22 // 2 astrI paLU pumAn pApmA pApaM kilviSakalmaSam / kaluSaM vRjinaino'ghamaMho duritaduSkRtam / / 23 // 3 syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH / 4 mutprItiH pramado harSaH pramodAmodasammadAH // 24 // syAdAnandAthurAnandaH zarmazAtasukhAni c| 5 zvaHzreyasaM zivaM bhadraM kalyANaM malaM zubham // 25 // bhAvukaM bhabikaM bhavyaM kuzalaM kSemamastriyAm / zastaM 6 cAtha triSu dravye pApaM puNyaM mukhAdi ca / / 26 / / 7 matallikA macarcikA prakANDamuddhatallajau / 1 saMvataH, pralayaH, kalpaH, capaH, karArAntaH, (5pu), 'pralaya kAla' ke 5 nAma haiN| 2 pakkama (na pu), pApmA (=pAdhman , pu) pApam kilbiSama, karamaSam, kaluSam, vRjinam, enaH (= enasa), adham , aMhaH (= aNhs| + aMdhA, aMghasa), duritam, duSkRtam (10 na), 'pApa' ke 12 nAma haiN| 3 dharmaH (pu na / +dharmA = dharman , pu), puNyam , zreyaH ( = zreyasa), sukRtam (3 na ) vRSaH (pu) 'dharma' ke 5 nAma haiN| 4 mut (= mud), prItiH (2 so), pramadaH, harSaH, pramodaH, AmodA, saMmadaH, bhAnandathuH, AnandaH, (7 pu), zarma (= zarman), zAtam (+ sAtam) sukham (3 na), 'harSa ke 12 nAma haiN| 5 zvaHzreyasam ( svaHzreyasam), zivam , bhadram (bhandam ), kalyANam, maGgalam , zubham, bhAvukam, mavikam, mAzma, kuzalam (+ kuzalam / 10 na), khemam' zastam (2 na pu) 'kalyANa' ke 12 nAma haiM / 6 'pApa, puNya' zabda aura 'sukha' zabdase 'zasta' zabdataka 13 zabda duSpavizeSa meM prayuka hone para triliGga hote haiN| (jaise-'pApo manuSyaH, pApA nidhanatA, pApaM dainyam / puNyaH pratApaH, puNyA sampat , puNyaM yazaH / kalyANA bandhuH, kalyANI bhAryA, kalyANaM vittam.....")" matAhikA, macaryikA (ni. ) prakAra (ni. ma. + pu ) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlavarga: 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / prazastavAcakAnyamUranyayaH zubhAvaho vidhiH // 27 // daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyatividhiH / 3 heturnA kAraNaM bIjaM 4 nidAnaM tvAdikAraNam / / 28 // 5 kSetra AtmA puruSaH 6pradhAna prakRtiH striyAm / 7 vizeSaH kAliko'vasthA8guNAHsattvaM rajastamaH / / 29 // 9 janurjananajanmAni janirutpattirudbhavaH / 10 prANI tu cetano janmI jantujanyuzarIriNaH // 30 // ukhA, tallanaH (2 pu), ye 5 kisI dravyavAcaka zabda ke sAtha samasta hokara antameM rahanese usakI zreSThatAko prakaTa karate haiM / inakA svatantra prayoga nahIM hotA hai| jaise-'gomatallikA, gomacarcikA, goprakANDam , gavoddhaH, gotljaa,.....")|| ayaH (pu)'zubhakAraka bhAgya' kA / nAma hai / 2 daivam , diSTam , bhAgadheyam , bhAgyama (4 na), niyatiH (so), vidhiH (pu), 'bhAgya' ke 6 nAma haiM / 3 hetuH (pu), kAraNam , dhotram ( 2 na ), 'kAraNa' ke 3 nAma haiM / 4 nidAnam (na), 'mUla kAraNa' kA nAma hai // 5 kSetrajJaH, AzmA (=Asman ), puruSaH (3 pu), 'zarIrakI adhiSThAtrI devatA ke 3 nAma haiM / 6 pradhAnam (na), prakRtiH (strI), 'sattvaguNa, rajoguNa aura tamo. guNakI sAmyAvasthA ke 2 nAma haiN| __avasthA (strI), 'samayakRta vizeSa' arthAt 'umra'kA / nAma hai| (jaise-lar3akapana, javAnI, gur3hApA, "...") // 8 sayama , rajaH ( = rjs| + rajaH = raja, pu), tamaH (=tamasa) + tamaH,tama, pu / 3 na), ye 3 'prakRti ke dharma haiN| unakA kramazaH 'sAvaguNa, rajoguNa aura tamoguga' yaha 1-1 nAma hai // 9 anuH (janusa), mananam, samma ( = janman / + jammaH = janma, pu| 3 ma), janiH (+pu), utpattiH (1trI), udbhavA (pu), 'utpatti' arthAt 'paidA hone pA janma lene ke 6 mAma haiN| 1. pANI (pANinamaH , janmI (janmin ) , manyuH, zarIrI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDe1 jAtirjAtaM ca sAmAnya 2 vyaktistu pRthgaatmtaa| 3 cittaM tu ceto hRdayaM svAntaM hRnmAnasaM manaH / / 31 // iti kaalvrgH||4|| 5. atha dhiivrgH| 5 buddhirmanISA dhiSaNA dhIH prazA zesuSI mtiH| prekSopalabdhizcitsavitpratipajjJapticetanAH // 1 // 5 dhIrdhAraNAvatI medhA 6 saGkalpaH karma mAnasam / 7 'avadhAnaM samAdhAnaM praNidhAnaM tathaiva ca' (44) ( = zarIrin / 6 pu), 'prANI' ke 6 nAma haiM / jAtiH (strI), jAtam, sAmAnyam (1 na), 'jAti' ke 3 nAma haiN| ('jaise-gorava, brAhmaNava, ghaTasva, .....') // 2 vyaktiH, pRthagAtmatA (2 strI), 'vyakti ke 2 nAma haiN| ('jaisegau, manuSya, rAma, shyaam,....")|| 3 cittam, cetaH (= cetas), hRdayama, svAntam, hRt (= hRd), mAnasam, manaH ( = manas / 7 na ), 'mana yA citta' ke 7 nAma haiM / iti kAlavargaH // 4 // 5. atha dhIvargaH // 4 buddhiH, manISA, viSaNA, dhIH, prajJA, zemuvo, matiH, prekSA, upalabdhiH, cit (= cid), saMvit ( =saMvid), pratipat ( = pratipad ), jJaptiH, cetanA (14 strI), 'buddhi' ke 14 nAma haiN| 5 medhA (strI), 'dhAraNA zaktivAtI buddhi' kA / nAma hai // saMkalpaH (5), 'saMkalpa, mAnasika karma' kA / nAma hai // 7 [avadhAmam, samAdhAnam , praNidhAnam (3), 'samAdhAna ke mAma hai ] // * 'sAye mukhiSamasyaite pAyA, vaizeSikAdau tu caturdazApi pratyAzI . svaa0|| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIvarga: 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 cittAbhogo manaskAra2zcarcA saDayA vicAraNA // 2 // 3 'vimarzo bhAvanA caiva vAsanA ca nigadyate' (45) 4 adhyAhArastarka Uho 5 vicikitsA tu saMzayaH / sandehadvAparau 6 cAtha samau nirNayanizcayau // 3 // 7 mithyASTinAstikatA 8 vyApAdo drohacintanam / 9 samau siddhAntarAddhAntau 10 bhraantirmithyaamtibhrNmH||4|| 11 saMvidAgUH pratijJAnaM niyamAzravasaMzravAH / , cittAbhogaH, manaskAraH ( 2 pu ), 'sukhAdimeM manake lage rahane ke 2 nAma haiN| 2 carcA, saGkhyA, vicAraNA (3 strI), 'pramANoke dvArA kisI viSayake vicAra karane ke 3 nAma haiN|| __3 [vimarzaH (pu) bhAvanA, vAsanA (2 strI), 'bItI huI bAta mAdike saMskAra' ke 3 nAma haiM ] / 4 adhyAhAraH, tarkaH, UhaH (3 pu), 'tarka' ke 3 nAma haiM / 5 vicikitsA ( strI ), saMzayaH, sandehaH, dvAparaH (3 pu), 'sandeha ke 4 nAma haiM / 6 nirNayaH, nizcayaH (2 pu), 'nizcaya ke 2 nAma haiM // 7 mithyAdRSTiH, nAstikatA ( 2 khI), 'nAstikapanA' ke 2 nAma haiN| ('Izvara yA paraloka nahIM haiM, aise jJAnako 'nAstikapanA' kahate haiN)|| 8 vyApAdaH (pu), drohacintanam (na), 'kisIse droha karanekA vicAra karane ke 2 nAma haiM / 9 siddhAntaH, rAddhAntaH (2 pu), 'siddhAnta' ke 2 nAma haiN| ('vAda. vivAdake dvArA kisI viSayako nizcaya karane yA apane aTala matako siddhAnta' kahate haiN)|| 1. bhrAntiH, mithyAmatiH ( 2 strI), bhramaH (pu), 'bhrama' ke 3 nAma haiN| ('jaise-zukkimeM rajatakA, rassI meM sarpakA jJAna honA 'bhrama' hai)|| saMvit (= saMvid ), AgUH (= Agur , 'mAgU, Aguro, bhAgura!" aise rUpa hote haiN| athavA-mAgU, - bhAgU, 'mAgU, bhAgvI, bhAgyA' ityAdi Jain E n ternational Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [ prathamakANDe 1 aGgIkArAbhyupagamapratizravasamAdhayaH 2 mokSe dhIrzAna3manyatra vijJAnaM zilpazAstrayoH / 4 muktiH kaivalyanirvANazreyoniHzreyasAmRtam // 6 // mokSo'pavargo'5thAjJAnamavidyA'hammatiH striyAm / 6 rUpaM zabdo gandharasasparzAzva viSayA amI // 7 // gocarA indriyArthAzca 7 hRSIkaM viSayIndriyam / 8 karmendriyaM tu pAyvAdi'khalapU' zabdake samAna rUpa hote haiN| (2 strI), pratijJAnam (na), niyamA, AzravaH, saMzravaH (3 pu), 'pratijJA' ke 6 nAma haiM / 1 aGgIkAra: (+ svIkAraH ), abhyupagamaH, pratizravaH, samAdhiH (pu), 'svIkAra karane ke nAma haiN| 2 jJAnam (na), 'mokSa-viSayaka buddhi' kA / nAma hai // 3 vijJAnam (na), 'zilpa (kArIgarI), athavA zAstraviSayaka buddhi' kA 1 nAma hai / (mukuTane 'mokSa' isako nimitta saptamI mAnakara mokSanimittaka zirupa zAstra viSayaka buddhiko 'jJAna' tathA anyanimittaka zilpa-zAstraviSayaka buddhiko 'vikSAna' artha kiyA hai)|| 4 muktiH (strI), kaivalyam , nirvANam, zreyaH (= zreyas ), niHzreyasam, amRtam (5 na), mokSaH, apavargaH (23), 'mokSa' ke 8 nAma haiN| 5 ajJAnam (na), avidyA, mahammatiH (2 vI), 'acAna'ke 3 nAma haiM / 5 rUpam (na), zabdaH, gandhaH, rasaH, sparzaH (pu), ye 5 netrAdi eka-eka indriya ke eka-eka viSaya ke nAma haiN| ('netrakA viSaya 'rUpa' bihvA kA viSaya 'rasa' nAsikAkA viSaya 'gandha' kAnakA viSaya 'zabda' aura svacA arthAt camar3e kA viSaya 'sparza hai| inhIMke gocaraH, viSayaH, indriyArthaH ( pu), ye 3 sAmAnya nAma haiN| hRSIkam, viSayi (= viSayin), indriyam (3), "indriyoM' ke nAma haiN| ('karmendriya aura jJAnendriya bhedase indriya do prakArake haiN| jinakA vivaraNa Age kiyA jA rahA hai')|| 8 karmendriyam (na), 'kAma karanevAlI indriyoM kA nAma hai| ('pAyu marthAt gudA , upastha arthAt bhaga yA lijha2, hAtha 3, paira 4 aura kA5karmendriya arthAta kAma karanevAlI indriyAM haiN| 'malasyAga karanA, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIvargaH 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 manonetrAdi dhIndriyam // 8 // 2 tuyarastu kaSAyo'nI 3 madhuro lavaNaH kaTuH / tikto'blazva rasAH puMsi4 tadvatsu SaDamI triSu // 9 // 5 vimotthe parimalo gandhe janamanohare bhoga karanA, grahaNa karanA, calanA aura bolanA' inameM se 1-1 nAma kramazaH eka-eka indriyakA' hai) 1 dhIndriyam (na / + jJAnendriyam ), 'jJAnendriya kA , nAma haiN| ('mana , kAna , netra 3, jIbha 4, svacA 5 aura nAka 6, ye 6 jJAnendriya arthAt jJAna karanevAlI indriyAM haiN| 'jAnanA, sunanA, dekhanA, svAda lenA ,sparza jJAna karanA aura sUMghanA' inameM se 1-1 kAma kramazaH 1-1 indriyakA hai)| 2 suvaraH (+tUvaraH, kuvaraH / pu) kaSAyaH, (puna) 'kaSAya' kalAva' ke 2 nAma haiM / (hareM meM 'kaSAya' rasa hotA hai)|| 1 madhuraH, lavaNaH, kaTuH, tikaH, amlaH (+bla:, bharakaH / 5 pu), 'mIThA, khArA, kaDuA, tItA aura khaTTA' ye pAMca aura pahilA kaSAya' aise 6 rasa haiN| ('inameM pAnI Adi 'mIThA', namaka, sorA mAdi 'bArA mirca bhAdi 'kaDuA' nIma, ciraitA Adi 'tItA' aura Ama, nIMbU, imalI bhAdi baTTe' hote haiM / rasaH (pu) haiN')|| __4 ye 'tuvara, madhura' Adi 7 nAma svataH rasavAcaka rahanepara puhika hai; kintu dravyavAcaka arthAt rasavAle padArtha ke artha meM prayukta honepara nilima haiN| jaise-madhuraM jalama, madhurA bhApaH, madhuro guddH,........")|| 5 parimalaH (pu), 'kisI padArthake saMgharSa arthAt ragar3ase 1. tathA ca kAmandakaH -- 'pAyapasthe pANipAdau vaakcetiindriysNgrhH| utsarga mAnandAdAnagasyAlApAzca tskirnnH||1|| iti // 2. sayuktam-'manaH karNastathA netraM rasanA ca svacA mh| nAsikA ceti paTa tAni dhIndriyANi pracakSate // 1 // ti| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakAte1 AmodaH so'tiniharI 2 vAcyaliGgatvamAguNAt // 10 // 3 samAkarSI tu nirhArI 4 surabhirghANa tarpaNaH / iSTagandhaH sugandhiH syA5dAmodI mukhavAsanaH // 11 // 6 pUtigandhistu durgandho 7 vina syAdAmagandhi yat / 8 zuklazubhrazucizvetavizadazyeta pANDarAH // 12 // avadAtaH sito goro valakSo dhavalo'rjunaH / hariNaH pANDuraH pANDu:-- utpanna janamanohara gandhavizeSa yA bakulake gandha' kA 1 nAma hai / 'AmodaH (pu), 'atyanta bar3hiyAM gandha yA kastUrIke gandha' kA 1 nAma hai // 2 yahAM se 'guNe zuklAdayaH puMsi (1 / 5 / 17) ke pUrvataka saba zabda triliGga haiN| 3 samAkarSI (= samAkarSin ), nirhArI (= nihArin / 2 tri), 'dUrastha sugandhita padArtha' ke 2 nAma haiM / 4 'surabhiH, ghrANatarpaNaH, iSTagandhaH, sugandhiH (4 tri), 'sugandhi' ke 5 nAma haiM (inameM 'surami' nAma 'campaka ke gandha' kA bhI hai)| 5 AmodI (= Amodin ), mukhavAsanaH (bhAguri ma. bhaguruvAsanaH / 2 tri), 'mukhako sugandhita karanevAle pAna Adi' ke 2 nAma haiM / ('mukhavAsanaH' nAma 'kapUrake gandha' kA bhI hai' ) // 6 pUtigandhiH, durgandhaH ( 2 tri ), 'durgandhi, badabU' ke 2 nAma haiM // 7 vinam (tri ), 'vinA pake hue mAMsa Adikegandha' kA nAma hai| 8 zukla:, zubhraH, zuciH, zvetaH, vizadaH, zyetaH, pANDaraH, avadAtaH, sitaH, gauraH, valakSaH ( + avalakSaH), dhavalaH, arjunaH, hariNaH, pANDusa, pANDaH (16 tri), 'sapheda, ujale ke 16 nAma haiM / ('matAntarase 'zukla' Adi 13 nAma 'sapheda' ke haiM aura mantavAle 'hariNaH' bhAdi 3 nAma 'pANDura' arthAt 'kucha pIlApana liye hue sapheda' ke haiN)|| 1-2.3. 'kastUrikAyAmAmodaH karpUre mukhavAsanaH / bakuLe syAtparimalazcampake surabhistathA // 1 // iti // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIvAH 5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 ISatpANDustu dhuusrH|| 13 // 2 kRSNe nIlAsitazyAmakAlazyAmalamecakAH / 3 pIto gauro daridrAbhaH 4 pAlAzo harito harit / / 14 // 5 lohito rohito raktaH 6 zoNaH kokanadacchaviH / 7 avyaktarAgasvaruNaH 8 zvetaraktastu pATalaH / / 15 // 9 zyAvaH zyAtkapizo 10 dhUmradhUmalau kRssnnlohite| 11 kaDAraH kapilaH piGgapizaGgo kadrupiGgalau // 16 // 12 citraM kirmIrakalmASazabale tAzca kabure / 1 ISaspANDaH, dhUsaraH (2 tri), 'dhUsara' ke 2 nAma haiN| 2 kRSNaH, nIlaH, asitaH, zyAmaH, kAlaH, zyAmalaH, mecakaH ( 7 tri), 'kAle' ke 7 nAma haiN| 3 potaH, gauraH, haridvAbhaH (3), 'pIle' ke 3 nAma haiN| 4 pAlAzaH + palAzaH), haritaH, harit ( 3 ni ), 'hare ke 3 nAma haiM // 5 lohitaH rohitaH, raktaH (3 tri), 'lAla' ke 3 nAma haiM // 6 zoNa: (tri.), 'lAla kamala ke samAna surkha lAla' kA / nAma hai| 7 aruNaH (tri), 'gulAbI' kA nAma haiM / 8 pATalaH (ni), 'saphedI liye hue lAla raMga' kA / nAma hai / 9 zyAvaH, kapizaH (2 tri), 'phIke raMga' ke 2 nAma haiN| 1. dhUmraH, dhUmala:, kRSNalohita, (3 tri), 'kAlApanase yukta lAla'ke 3 nAma haiN| ___11 kaDAraH, kapilaH, piGgaH, pizaGgaH, kadruH, piGgalaH ( tri), 'bhUre ke 6 nAma haiN| 12 citram (bhA0 dI0 ma0 napuM0 ), kirmIraH ( + karmIraH), kalmASaH, zabalaH, etaH, karburaH (6 tri), 'citakabare' ke 6 nAma haiN| ('kauna 2 raMga kaise hote haiM, yaha bAta TippaNImeM spaSTa hai' 8) // zvetAdirAgANAM vyaktaM vivaraNaM zabdArNave proktam / tathathA'zvetastu samapIto'sau rkttrjpaaruciH| palavastu sitaH zyAmaH kandalIkAmopamaH // 1 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 amarakoSaH [prathamakANDe1 guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati // 17 // iti dhIvargaH // 5 // 6. atha shbdaadivrgH| 2 bAhmI tu bhAratI bhASA gIrvAgvANI sarasvatI / jyAhAra uktirlapitaM bhASitaM vacanaM vcH||1|| / inameM se 'zukla' Adi saba zabda guNavAcaka rahanepara puMliGga hI hote haiM aura guNivAcaka honepara triliGga hote haiM (jaise-zuklaH paTA, zuklA zATI, zuklaM vsaam,.........))|| iti dhIvargaH // 5 // 6. atha shbdaadivrgH| 2 brAjhI ( +gauH, - go), bhAratI, bhASA, goH (gir| + girA), vAk ( = vAc), vANI ( + vANiH ), sarasvatI, syAhAra(pu), uktiH (zeSa 8 vI), lapitam, bhASitam, vacanam , vacaH ( = vacas / 4 na), 'vacana' arthAt 'bolane' ke 13 nAma haiN| (inameM se 'brAhmI' se 'sarasvatI' taka zabda 'vacanake adhiSThAtrI devI ke bhI nAma haiN)|| arjunastu sitaH kRSNalezavAn kumudacchaviH / pANDastu pItamAgArddhaH ketakIdhUlisanimaH // 2 // dhUsarastu sitaH potalezavAn bakulacchaviH / mecakA kRSNanIlaH syAdatamIpuSSasannibhaH // 3 // sitapItaharidrataH kaDArastRNavahnivat / ayaM tadraktapItAGgaH apilo govibhUSaNaH // 4 // haritAMze'dhike'sau tu pizanaH pabhadhUlivat / pizaGgasvAsitAvezApizo dIpazikhAdipu / / 5 / / piGgalastu paricchAyaH piGge zuklAGgakhaNDavat / ' iti / / 1'bAyI gauAratI........" iti pAThAntaram // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 apabhraMzo'pazabdaH syAracchAstre zabdastu vAcakaH / 3 tiGsubantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA // 2 // 4 zrutiH strI veda AmnAyastrayI 5 dharmastu tdvidhiH| 1 apabhraMzaH, apazabdaH (2 pu) 'apabhraMza' arthAt 'vyAkaraNa zAstra nahIM siddha honevAle gagarI, ghar3A, ityAdi bhraSTa (asaMskRta) zabda' ke 2 nAma haiM / / 2 zabdaH (pu), 'vyAkaraNa Adi zAstroMmeM jo vAcaka haiM unakA nAma hai / (jaise-'ota-prota tantuoMkA vAcaka 'paTa' zabda hai, kambunIvAdi. saMsthAna viziSTakA vAcaka 'ghaTa' zabda hai,.......... ) // 3 vAkyam (na), 'vAkya' kA 1 nAma hai / ('tiGanta samudAya 3, 'subanta. samudAya 2, pada-samudAya 3, mA kArakAnvita kriyA 4, ko 'vAkya' kahate haiM / kramazaH udAharaNa-1 tiGanta-samudAdha jaise-'patnati, bhvti,........| 2 subanta samudAya jaise-'prakRtisiddhamidaM hi mhaatmnaam,........'| 3 pada. samudAya jaise-'devadatto gacchati, modanaM pti,.....'| 4 kArakAnvita kriyA jaise-'rAvaNaM jahi nizitena shrenn,.......)|| ____4 zrutiH, vedaH, AmnAyaH ( 2 pu ), yI ( zeSa 2 strI), 'veda' ke 4 nAma haiM // 5 dharmaH (pu / mukuTa ma0 "yodharmaH', pu.) 'dharma' arthAt 'vedoka yajJAdi 1. 'Rka , sAma, yajuH' iti pratyeka vedasya paryAya ityuktvA 'trayodharmaH' ityeka 'vedaviditayAgAdikarmaNaH' paryAya ityuktam , tatra ca trayyA dharmastrayodharmaH, tayA trayyA vidhividhI. yamAno yAgAdiriti vigrahaH pradarzitastaccintyam / 'vidhA dharmeNa zobhate, dharmakSetre kurukSetre (gI. 1 / 1), dharmAnno vaktumarhasi (manu. 12) / brahi dharmAnazeSataH (yAza. smR. 111), dharmAda nica kevalAt (pA. sU. 5 / 4 / 124), ityAdyamiyuktoktavacaneSu 'dharma'zabdasyaiva darzanAt / 'bhImaH bhImasenaH, satyA, bhAmA, satyabhAmA', itivatpadaikadezasyAtrApi prayoga iti tu nAzayam / loke bhImAdInAM pRthaka pRthak prayogadarzanenAsya 'trayodharma'zabdasya kvApi tathA'darzanena vaiSamyAt / 'trayIdharma'zabdasya prayoga upalabdhe tu pratipAdyapratipAdakamAvarUpaM sambandhaM matvA paSThItatpuruSasamAso bodhyH| brAhmaNakSatriyavaizyAnAM dvijatve'pi brAhmaNasyApi dvijatvavadihApi sAmAnyavizeSarUpeNomayasambhavAt ... 'vedAstrayastrayo ( 1636 ) ityanena paunaruktyaM nAzaGkatham / ....."dharmamastriyAm (1 / 4 / 24) ityanenApi na paunaruktyam / tatra dharmaparyAyANAmatra ca dharmasvarUpasya dharmapramANasya cAmidhAnenAdoSAta / adhikantu paratra draSTavyam / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 amrkossH| [ prathamakANDe1 striyAmRksAmayajuSI iti vedAstrayastrayI / / 3 / / 2 zikSetyAdi zruterajamoGkArapraNavau smo| 4 itihAsaH purAvRtta5mudAttAdhAstrayaH svarAH // 4 // 6 AnvIkSikI karma'kA / nAma hai| ('smRtiyoM ke bhI vedamUlaka honese smRtyukta karma bhI 'dharma' hI haiN')|| 1 Rka ( = Rca, strI), sAma (= sAman), yajuH (= yajusa / 2 na), arthAt 'Rgveda, sAmaveda aura yajurveda' the 3 'veda' haiM, ina tInoM kA 'prayI' ( strI), yaha ! nAma hai| 2 zikSA (strI), Adi ( 'Adi zabdase 'kalpa 1, vyAkaraNa 2, nirukta 3, jyotiSa 4 aura chandaH 5, inakA saMgraha hai') ko 'vedAGgam' (na) 'vedAGga' arthAt 'vedoMkA aGga' kahate haiM / 3 oGkAraH ( + OMkAraH ), praNavaH, (2 pu), 'vedArambha' arthAt 'oMkAra' ke 2 nAma haiM / 4 itihAsaH (pu), 'purAvRttam (na), 'itihAsa' ke 2 nAma haiN| ('pUrva. kAlameM bItI huI kathAko 'itihAsa' kahate haiM, jaise-'mhaabhaart,......')|| 5 udAttaH (pu). Adi ('Adi padase nudAtta aura svarita' kA saMgraha hai'), 3 ko 'svaraH2 (pu), arthAt 'svara' kahate haiM / 6 AnvIkSikI (strI), 'gautama AdikI racita tarkavidyA' kA . nAma hai // 1. taduktam -'zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM jyotiSAM gtiH| chandovicitirityeSa SaDaGgo veda ucyate // 1 // iti // 2. taduktam-'udAttazcAnudAttazca svaritazca svarAstrayaH / caturthaH pracito noko yato'sau chAndasaH smRtaH // 1||iti / / 3. bhAnvIkSikyAdayazcatasro vidyAH kAmandake 'anvIkSikI trayI vArtA daNDanItizca zAzvatI / viSA ghetAzcatasrastu lokasaMsthitihetavaH // 1 // iti / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 1daNDanItistarkavidyA'rthazAstrayoH / 2 AkhyAyikopalabdhArthA 3 purANaM paJcalakSaNam // 5 // , daNDanItiH (strI), 'vRhaspati Adike racita arthazAstra' kA nAma hai| 2 AkhyAyikA, upalabdhArthA ( 2 strI), 'AkhyAyikA' ke 2 nAma haiM / ('anubhUta viSayako pratipAdana karanevAle anyako 'AkhyAyikA'' kahate haiM, haiM, jaise- 'kAdambarI, vaasvdttaa......')|| 3 purANam (na), 'purANa' arthAt pAMca lakSaNoMse yukta graMtha' kA 1 nAma hai| ('sarga , pratisarga arthAt saMhAra 2, vaMza 3, manvantara 4 aura vaMzavarNana 5, ina pAMca lakSaNoM se yukta pranthako 'purANa' kahate haiM / 'padmapurANa 1, brahmapurANa 3, zivapurANa 4, devIbhAgavata purANa 5, nAradapurANa 6, mArkaNDeyapurANa 7, agnipurANa 8, bhaviSyapurANa 9, brahmavaivartapurANa 10, liGgapurANa 11, vArAhapurANa 12, skandapurANa 13, vAmanapurANa 14, kUrmapurANa 15, matsyapurANa 16 garuDapurANa 17, aura brahmANDapurANa 18, ye 18 'purANa haiM' ) // tAsAM pratipAdyaviSayAzca vizAnAdayastadAha 'AnvIkSikyAM tu vijJAnaM dharmAdharmoM trayosthitI / arthAnau~ tu vArtAyAM daNDanItyAM nayAnayau // 1 // iti // 1. 'AkhyAyikA kathAvasyAtkavervazAdikIrtanam / asyAmanyakavInAJca vRttaM padyaM kvacisvacit // 1 // kathAMzAnAM vyavaccheda AzvAsa iti badhyate / AryAvaktrApavaktrANAM chandasA yena kenacit // 2 // anyApadezenAzvAsamukhe bhAvArthasUcanam // iti / / sA da0 6 / 334 // 2. 'sargazca pratisargazca vaMzo manvantararANi ca / vaMzAnucaritaM caiva purANaM paJcalakSaNam / / 1 / / iti ami0 cintA0 'haima' 2 / 166 // pratisargaH saMhAro'nyatspaSTam / kacit 'vaMzAnucaritaM caiveti tRtIyapAdasthAne 'bhUmyAdezcaiva saMsthAnam iti paatthbhedH| 3. taduktaM viSNupurANe Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prathamakANDe amrkossH| 1 prabandhakalpanA kathA 2 pravahikA prhelikaa| , kathA (strI), 'kathA' arthAt "vAkya vistArakI kalpanAvAle prandhakA 1 nAma hai / ( 'jaise-'rAmAyaNa, kathAsaritsAgara, bRhtkthaamnyjrii,.....")|| 2 pravahnikA ( + pravAhikA, pravalhI, praznadUtI, vipAdikA ), praheli. kA (2 strI), 'pahelI, bujhauvala' ke 2 nAma haiM / (saMskRtakI pahelI jaise'pAnIyaM pAtumicchAmi svattaH kamalalocane / yadi dAsyasi necchAmi na dAsyasi pibAmyaham' / isa zlokameM donoM 'dAsyasi' padako dAnArthaka mAnakara 'dogI' yaha artha karanepara sandeha hotA hai aura eka 'dAsyasi' padako ukkArthaka tathA dUsare 'dAsyasi' padakA 'dAsI ho' yaha artha mAnanepara saMdeha dUra ho jAtA hai| hindIkI pahelI jaise-'sArI lugar3I jala gaI, jalA na eko taagaa| gharake lar3ake phaMsa gaye, ghara khir3akIse bhaagaa'| isa padyameM 'samUcI lugar3I arthAt kandhAke jAne para eka tAgAkA bhI nahIM jalanA, caitanya gRhavAsiyoM kA phaMsa jAnA aura acaitanya gharakA bhAga jAnA, ye saba sandeha utpanna hote haiM; kintu 'jala gayA' isa zabdakA 'jalameM gayA' aisA artha karanepara eka tAgAkA bhI nahIM jalanA asandehArthaka hai, tathA jAla meM caitanya machaliyoMkA pha~sa jAnA aura jAlake chivarUpo khir3akIse pAnorUpI machaliyoM ke gharakA bhAga jAnA aisA artha karane se koI sandeha nahIM hotA hai, isI taraha pratyeka bhASAmeM 'pahelI' hotI hai)|| aSTAdaza purANAni purANazAH pracakSate / pAma brAhma vaiSNavaJca zaivaM bhAgavataM tathA // 1 // tathA'nyannAradoyazca mArkaNDeya saptamam AgneyamaSTamaM caiva bhaviSya navamaM smRtam // 2 // dazamaM brahmavaivarta laiGgamekAdazaM tthaa| vArAha dvAdazazcaiva skAndazcAtra prayodazam / / 3 / / caturdazaM vAmanakaM korma paJcadazaM smRtam / mAtsyantra gAruDa ceva brahmANDaJca tataH param / / 4 / ' iti|| pratyekapurANasya zlokasaGkhyAviSayAdijJAnArtha viSNupurANasya tripaJcAzattamo'dhyAyo draSTavya iti / 1. tadukam-'vyaktIkRtya kamapyarthaM svarUpArthasya gopanam / yatra bAdhArthasambaddhaM kathyate sA prahelikA // 1 // iti / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 smRtistu dharmasaMhitA 2 samAhRtistu saMgrahaH // 6 // 3 samasyA tu samAsA 4 kiMvadantI janazrutiH / 5 vArtA pravRttivRttAnta udantaH syAda6thAlayaH // 7 // . smRtiH (strI), 'smRti zAstra' arthAt 'manu Adike banAye hue dharma-pranya' kA / nAma hai| ( manusmRti Adi 20 yA isase bhI adhika smRtiyAM haiN)|| ___ 2 samAhRtiH (strI) saMgraha (pu), 'saMgraha grantha' ke 2 nAma haiN| ('jaise-'hitopadeza, pnyctntr,......')|| __3 samasyA, samAsArthA ( + asamAsArthA' / 2 strI), 'samasyA' ke 2 nAma haiM / ('pathapUrti ke liye padyakA thor3A aMza jo kahA jAya, use 'samasyA' kahate haiM, jaise-'TaTaTaTaTaTaTaTaTaTaMTaH' yaha thor3A paryAza kahA gayA hai, ise pUrA karanepara 'rAjyAbhiSeke madavilAyA hastacyuto hemaghaTo yuvsyaaH| sopAnamArgeSu karoti zabdaM TaTaTaTaTaTaTaTaTaTa:' yaha padya hotA hai| yaha bhI pratyeka bhASAmeM hotI hai)|| 4 kiMvadantI, janazrutiH (2 strI), logoM meM bAtacItake calane, horA ho jAne, lokanindA yA lokokti' ke 1 nAma hai|| 5 vArtA, pravRttiH (2 vI). vRttAntaH, udantaH (2 pu), 'bAta' ke 4 nAma haiN| 6 AhvayaH (pu), AsthA, AhvA (2trI), abhidhAnam , nAmadheyam , 1. 'samasyA tvasamAsArthA'........" iti pAThAntaram / / 2. manuryamo vasiSTho'tridakSo vissnnustthaa'nggiraaH| uzanA vAkpatiyAsa Apastambo'tha gautmH||1|| kAtyAyano nAradazca yAjJavalkyaH praashrH| saMvatazcaiva zasazca hArIto likhitastathA // 2 // iti // etA viMzatirAkhyAtA dhrmshaastrprvrtkaaH| kvacit 'nAradazca' ityasya sthAne 'zAtAtapazca' iti pAThaH / 'manvAdismRtayo yAstu patrizatparikIrtitAH' iti bhaviSyapurANe guI prati viSNUktestAso SaTtriMzatsaGkhyA vA bodhyA / / ___3. 'vistareNopadiSTAnAmAMnAM suutrmaassyyoH| nibandho yaH samAsena saMgrahaM taM viduSAH ||1||iti / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDeAkhyAhne abhidhAnaM ca nAmadheyaM ca nAma ca / 1 hUtirAkAraNAvAnaM 2 sahUtirbahubhiH kRtA // 8 // 3 vivAdo vyavahAraH syAdupanyAsastu vAGamukham / 5 upoddhAta udAhAraH 6zapanaM zapathaH pumAn / / 9 // 7 prazno'nuyogaH pracchA ca8 prativAkyottare sme| 9 mithyAbhiyogo'bhyAkhyAna10matha mithyAbhizaMsanam / / 10 / / nAma ( = nAman / 3 na / + saMjJA, strI), 'nAma' ke 6 nAma haiM / hUtiH, AkAraNA ( 2 strI), AhvAnam (na), 'bulAne yA pukArane ke 3 nAma haiN| 2 sahUtiH (strI), 'ikaTThA hokara bahuta logoMke pukArane' kA 1 nAma hai // 3 vivAdaH, vyavahAraH (19), 'vivAda yA jhagar3A' arthAt 'lena, dena ityAdi kisI viruddha viSayoM ko lekara paraspara viruddha bhASaNa karane yA mukadame bAjI' ke 2 nAma haiN| 4 sapanyAsaH (pu), vAhamukham (ka), bAtako prArambha karane ke 2 nAma haiN| 5. upoddhAtaH, udAhAraH (2 pu), 'kahI jAnevAlI bAtakI siddhike liye bhUmikA bA~dhane, yA dRSTAnta Adi dene ke 2 nAma haiM / 6 zapanam (na), zapathaH (pu) 'zapatha kasama' ke 2 nAma haiM / 7 praznaH, anuyogaH, (pu), pRcchA (strI), 'prazna' ke 2 nAma haiM / 8 prati vAkyam , uttaram (2 na ), 'uttara, jabAba' ke 2 nAma haiM / 9 mithyAbhiyogaH (pu), abhyAkhyAnam (na), 'kisIpara jhUThA AkSepa karane' ke 2 nAma haiM // (jaise-'kucha nahIM liye hue kisI AdamIpara tumane amuka cIja lI hai, ityAdi AkSepa krnaa,.........")|| 10 mithyAbhizaMsanam (na), abhizApaH (pu| + zApaH ), 'kisIke Upara pApaviSayaka jhUThA sandeha karane ke 2 nAma haiN| ('jaise-kisIne paradArAgamana yA madyapAna ityAdi nahIM kiyA hai, kintu usapara paradArAgamana thA madyapAna Adi karanekA sandeha karanA,..............") Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / abhizApaH 1 praNAdastu zabdaH syAdanurAgajaH / 2 'yazaH kIrtiH samakSA ca 3 stavaH stotraM nutiH stutiH // 11 // 4 AneDitaM dvistrirukta5muccepuSTaM tu ghoSaNA / 7 kAkuH striyAM vikAro yaH zokabhItyAdibhirvaneH // 12 // 7 avarNAkSepanirvAdaparIvAdApavAdavat upakrozo jugupsA ca kutsA nindA ca garhaNe // 13 // 8 pAruSyamativAdaH syAd 1 prazAdaH (pu), 'guNake premase kahe hue zabda' arthAt 'vAhavAhI yA zAbAsI dene kA 2 nAma hai // __ 2 yazaH (= yazasa , na ), kIrtiH, samajJA ( + samAjJA, samajyA / 3 strI), 'kIrti yaza' ke 3 nAma haiM / ( jIvita vyaktikI khyAtiko 'yaza' tathA mRta vyaktiko khyAtiko 'kIrti' kahate haiM, aisA manusmRttike TIkAkAra kulUka bhaTTane kahA hai| 3 stavaH (pu), stotram ( na ), nutiH, stutiH ( + prazaMsA / 2 snI), 'stuti' ke 4 nAma haiN| 4 AneDitam (na), 'eka hI zabdako do yA tIna bAra kahane' kA 1 nAma hai / (jaise-sA~pa sA~pa daur3o dauddo,.....")|| 5 uccaithuSTama ( na ), ghoSaNA (strI), UMce svarase ghoSaNA kahane ke 2 nAma haiN| 6 kAkuH (strI), 'zoka Dara yA kAma ityAdike kAraNa vikRta dhvanise bolane kA 1 nAma haiN| 'jaise-upakRtaM bahu tatra kimucyate'......" arthAt kisI burAI karanevAlese-'Apane hamArA bar3A upakAra kiyA' ityAdi vacana kahanA.....) __7 bhavarNaH, AkSepaH, nirvAdaH, parIvAdaH (+ parivAdaH), apavAdA (+a. vavAdaH), upakrozaH (6 pu), jugupsA, kussA, nindA (3 strI), gahaNam (na), 'nindA, zikAyata' ke 10 nAma haiM / 8 pAruSyam (na), ativAdaH (pu), 'kaTu vacana yA kar3AI se bolane ke 2 nAma haiM / 1. 'yazaH kIrtiH samajyA ca... ...' iti pAThAntaram / 2. etadartha manusmRtemanvarthamuktAvalI ( 8 / 127) TIkA drssttvyaa| 3. tasya paramAneDitam (pA0 sU0 8 / 12) ityanenetyavadheyam // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDe -1 bhartsanaM tvpkaargiiH| 2 yaH saninda upAlambhastatra sthAtparibhASaNam // 14 // 3 tatra svAkSAraNA yaH svAdAkrozo maithunaM prati / 4 syAdAbhASaNamAlApaH 5 pralApo'narthakaM vacaH // 15 // 6 anulApo muhurbhASA 7 vilApaH paridevanam / 8 vipralApo virodhoktiH 9 saMlApo bhASaNaM mithaH // 16 // 10 supralApaH suSacana11mapalApastu nihnavaH / bharsanam (na), apakAragIH ( = apakAragira , strI ), 'phaTakArane ke 2 mAma haiN| 2 paribhASaNam (na), 'zikAyata karate hue doSako kahane kA 1 nAma hai // 3 sAkSAraNA (strii| +na), 'parapuruSagamana yA parastrI-gamanaviSayaka doSa lagAne kA nAma hai // ____4 AbhASaNam (na), AlApaH (pu), 'premase bAta karane ke 2 nAma haiN| 5 pralApaH (pu), 'pralApa karane, bar3aSaDAne' kA 1 nAma hai // 6 anulApaH (pu), muhurbhASA (strI), 'eka hI viSayako bAra-bAra kahane ke 3 nAma haiN| 7 vilApaH (pu| + vilapanam, na), paridevanam (na / +strI), rote hue bolane ke nAma haiN| 8 vipralApaH (pu), virodhoktiH (strI), 'paraspara viruddha bAta kahane' ke 2 nAma haiN| 9saMlApaH (pu), 'parasparameM bAta karane kA 1 nAma hai| ('mAlApa' eka bhAdamI bhI kara sakatA hai; kintu 'saMlApa' eka AdamI nahIM kara sakatA, yahI AlApa aura saMlApameM bheda hai')|| 10 supralApaH (pu), suvacanam (na), 'mIThe vacana' ke 2 nAma haiM / "apalApaH, nihavaH (pu), 'asala viSayako chipAneke liye mukara jAne ke nAma hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 " codyamAkSepAbhiyogau 2 zApAkozau dureSaNA (46) 3 astrI cATu caTu 4 zlAghA premNA mithyAvikatthanam' (47) 5 sandezavAgvAcikaM syAdadvAgbhedAstu triSUttare / / 17 / / 7 ruSatI vAgakalyANI 8 syAtkalyA tu zubhAtmikA / 9 atyarthamadhuraM sAntvaM 63 1 [ cotham (na), AkSepaH, abhiyogaH (25), 'AkSepa' ke 2 nAma haiM ] // 2 [ zApaH AkrozaH ( 2 pu ), dureSaNA (strI), 'zApa dene' ke 3 nAma haiM ] // 3 [ cATu, caTu (2 puna), 'muMhadekhI bAta kahane, cApalUsI karane' ke 2 nAma haiM ] // 4 [ zlAghA (strI) 'premase jhUThI stuti karane' kA 1 nAma hai ] // 5 sandezavAk ( = sandezavAc, strI), vAcikram (na ) 'saMdeza kahane ' ke 2 nAma haiM // 6 yahAM se . * triSu tadvati (1 / 6 / 22) taka saba zabda triliGga haiM | 7 rupatI ( tri / + ruzatI, uSatI mu0 ma0 / yaha 'rupatI' strIliGgakA rUpa hai, puMliGgameM 'ruSa' aura napuMsakaliGgameM 'ruvat' rUpa hotA hai / kahe jAnevAle zabdoM ke bhI tInoM liGgameM bhica 2 rUpa hoMge, lenA cAhiye'), 'azubha vacana' kA 1 nAma hai // isI taraha Age unheM svayaM samajha 8 kalyA (tri / + kAzyA ), 'zubha vacana' kA 1 nAma hai // 9 sAmyam (tri ), 'atyanta madhura vacana' kA 1 nAma hai // 1. 'codyamAkSepa "vikatthanam' ayamaMzaH kSI0 svA0 TIkAyAmupalabhyate // 2. 'upatI vAgakakhyANI ....... iti mukuTasammataM pAThAntaram / atra (rupatI) hiMkhe. syarthaH, na tAM vadeduSatIM (gAM) pApakokyAm, ata eva 'uSatI 'ti asabhyaH pAThaH' iti kSo0 svA0 / 'mukuTastu 'uSatI 'ti pAThe 'uSa dAhe' ityasya zatrantasya 'upatI' iti rUpamAha, tana / tasmAcchapi 'kartari zapU' ( pA0 sU0 3 / 1268 ) 'pugantalaghu - ( pA0 sU0 7 386 ) iti guNasya 'zazyanornityam' ( pA0 sU0 7 1/81 ) iti numazca prasaGgAva' iti bhA0 dI0 / tanneti bhA0 dI0 pratIkamAdAya 'guNasya saMzApUrvakatvena numa AgamazAsanaravena vAritatvenA kiJcitkarametat / pIyUSavyAkhyAyAmapi 'upatI' iti pATha pradarzya 'ruzatI' ityeke ' ityuktam' iti zi0 da0 ityuktam // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 amarakoSaH / -1 saGgataM hRdayaGgamam // 18 // satye '5tha 2 niSThuraM paruSaM 3 grAmyamazlIla 4 sUnRtaM priye / saGkalakliSTe parasparaparAhate // 19 // tvaritoditam / syAdanarthakam // 20 // nirastaM 4 6 luptavarNapadaM prastaM 8 ambUkataM saniSThIva9mabaddhaM 10 anakSaramavAcyaM syA11dAitaM tu mRSArthakam / [ prathamakANDe 6 1 saGgatam , hRdayaGgamam (2 tri), 'saMgatiyukta vacana, maukekI bAta' ke 2 nAma hai | 2 niSThuram, paru (2 tri ), 'niSThura vacana' ke 2 nAma haiM // 3 grAbhyam, azlIlam (2 tri ), 'bhA~r3a Adike kahe hue sabhyatAviruddha vacana' ke 2 nAma haiM // 4 sUnRtam (tri ), 'satya aura priya vacana' kA 1 nAma hai // 5 saGkulam, vikaSTam, parasparaparAhatam (bhA0 dI0 ma0 / 3 tri), 'viru ddhArthaka yA bemaukekI bAta' ke 3 nAma haiM // 6 luptavarNapadam grastam (bhA0 dI0 ma0 / 2 tri), 'rogI, bAlaka yA asamarthake kahe hue adhUre vacana' ke 2 nAma haiM / 7 nitam, kharitoditam ( bhA0 dI0 sa0 / 2 tri ), zIghratA se kahe hue vacana' ke 2 nAma haiM // 8 ambUkRtam, saniSThIvam ( bhA0 dI0 ma0 saniSThevam / 2 tri ), 'thUkakA choTA nikalate hue kahe gaye vacana' ke 2 nAma haiM // 9 abaddham ( + avadhyam ), anarthakam ( bhA0 dI0 ma0 / 'anarthaka vacana' arthAt 'binA matalaba kI bAta' ke 2 nAma haiM // 10 anakSaram, avAcyam ( 2 tri ), 'nahIM kahane yogya vacana' ke 2 nAma haiM // 1. 'ambUkRtaM saniSThevamavadhyaM syAdanarthakam' iti pAThAntaram // 2 tra ), 11 Ahatam, mRSArthakam (bhA0 dI0 ma0 / 2 tri), 'atyanta jhUThe vacana ' ke 2 nAma haiM / (jaise[-bandhyAkA vaha lar3akA, AkAzapurapakA mukuTa pahane hue, mRgatRSNA ke jala meM snAna kara, kacchapI dugdha ko pIneke uparAnta, zazazRGgake bAjAko Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdivargaH 6 ] mnnipryaayaakhyaashitH| 1 "solluNThanaM tu sotmAsaM 2 bhaNitaM ratikUjitam (48) 3 thAvyaM hRdhaM manohAri vispaSTaM prakaToditam'(49) 4 atha milaSTamavispaSTaM 5 vitathaM tvantaM vayaH // 21 // 6 satya tathya mRtaM samyagamUni triSu tadvati / zabde ninAdaninadadhvanidhvAnaravasthanA: // 22 // svAnanighoSanidinAnistAlAnA / AradhArAvarAvavirAvA 8 atha marmaraH // 23 / / svanite ghastraparNAnAM 9 bhUSaNAnAM tu zikSitam / banAkara baTama svara gAna kiyA to, use parArddhase adhika rupamA pAritoSika milA...... ...") // . [ solluNThAmA , somAsama (2 tri), 'ha~sIkI bAta'ke 2 nAma hai] // 2 [ bhaNitam ( + gitam ), raskUijitam (2 tri), 'rati-kAlameM kiye hue zabda' 2 nAma haiM ] // 3 [zrAvyam , hRdyam , (manohAri = manohArin ), vispaSTam , prakaToditam (5tri), 'spaSTa vacana' ke 5 nAma haiN| (ma. se 'zrAvyam' Adi 3 nAma 'manohara vacana' ke haiM aura zeSa 'vispaSTam' Adi 1 nAma uktArthaka haiN')]|| 4 liSTama, avispaSTam (2 tri) 'aspaSTa vacana' ke 2 nAma haiM // 5 vitatham , anRtam (2 tri), jhUThe vacana' ke 2 nAma haiM // 6 satyam , tathyam , Rtam , samyaka ( = samyanca / 4 tri), 'satya vacana' ke 4 nAma haiM / ye cAra zabda damyavAcaka honepara triliGga hote haiN| ('jaise-satyaH puruSaH, sAyA nArI, satyaM kulam , ...........") // 7 zabdaH, ninAdaH, ninadaH, ni:, dhvAnaH, ravaH, svanaH, svAnaH, nirghoSaH, niharhAdaH, nAdaH, nisvAnA, nisvanaH, bhAravaH, bhArAvA, saMzayaH, virAma: (17 pu), 'zabda' ke 17 nAma haiN| 8 marmaraH (pu), 'kapar3e yA sUkhe pattoMke zabda' kA / nAma hai| 9zikSitama (na + svAmI ma 'zikSA'), 'AbhUSaNake zabda' kA nAma hai| 1. 'solluNThanaM..."prakaToditam' bhayamaMzaH kSI. svA. TIkAyAmupalabhyate / 'solu. baM..."kRvitam' ityetAvanmAtro'zo bhA0dI0 pyAkhyAtam // Jain International ___ www Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDa 1 nikANo nikvaNaH kANaH kvaNaH kvaganamityapi // 24 // vINAyAH kaNite 2 prAdeH prkaannaaprknnaadyH| 3 kolAhalaH kalakattastirazcAM vAzitaM rutam // 25 // 5 strI pratizrutpatidhvAne 6 gItaM gAnamime same / __iti shbdaadivrgH||6|| __7. atha naattyvrgH| 7 niSAdarSabhagAndhAraSaDjamadhyamavaivatAH / 1 nikvANaH, nikvaNaH, kANaH, kagaH ( 4 pu), vaganam (na), 'vINA Adike zabda' ke 5 nAma haiM // 2 ina 'nikANa' Adi zabdoM ke 'x' Adi ( Adise 'ura, su' ityAdikA saMgraha hai) upasarga jor3anese bane hue 'prakANa:' prakagaH' Adi ( Adi zabdase 'prakAzanam , upakka gaH, upakkANaH, upaka ganam.....' kA saMgraha hai) zabda bhI usI artha meM hote haiM / ('bhA0 dI. matameM 'ziJjinam....' Adi 6 nAma 'bhUSagAdike zabda' ke haiM, 'prakAza' Adi 'vINAdi ke zabda' ke haiN")|| 3 kolAhalaH, kala kalaH (2 pu0), 'kolAhala, zoragula' ke 2 nAma haiN| ___ 4 vAzitam ( + vAsitam / na ), 'pakSiyoMke cahacahAne' arthAt zabda karane kA 1 nAma hai // 5 pratizrut (strI), pratidhvAnaH (+ pratidhvaniH / pu), pratidhvanita zam' ke . nAma haiM / (aisA zabda pahAr3a AdikI guphAmeM yA mandiroM meM hotA hai)| 6 gItam , gAnam (2 na), 'gAnA' ke 2 nAma haiM // iti zabdAdivargaH // 6 // 7. atha nATyavargaH // 7 niSAdaH, RSabhaH, gAndhAraH, paDjaH, madhyamaH, dhaivataH, 1. cintyametat , 'kvaNo vINAyAca' pA0 sU0 3 / 3 / 65) iti 'ca'kArasya, 'nau anupasarge? ityanukarSaNArthakatvAt kSI0 svA0 mahe. rA0 kR. do0 kRtapUrvavyAkhyAnasyaivaucityAt / / 2 'nAsAM kaNThamurastAluM jihvAM dantAMzca saMspRzan / paDbhyaH saMjAyate yasmAttasmAtpaDaja ti smRtaH ||1||iti // 3'tadadevotthito vaayururHknntthsmaahtH| nAmi prApto mahAnAdo madhyasthastena madhyamaH // 2 // iti / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvya vargaH 7] mnniprbhaavyaakhyaashitH| paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitAH svarAH // 1 // 1 kAkalI tu kale sUkSme 2 vanau tu mdhuraasphutte| kalo 3 mandrastu gambhore 4 tAro'tyuccaitrayastriyu // 2 // 5 "nRNAmurasi madhyastho dvAviMzatividho dhvaniH (50) sa mandraH kaNTha adhyAyAtAraH zirati goya' (51) 6 samanvitalayastvekatAlo 7 vINA tu valakA / 'paJcamaH ( 7 pu), ye 7 'vINA Adike tAra tathA prANiyoke kaNThase nikale hue svaroke bheda' haiN| / kAkalI (+kAkaliH ! strI), 'madhura dhvani' kA 1 nAma hai // 2 kalaH (tri), 'aspaSTa madhura dhvani' kA nAma hai // 3 mandraH (+madaH / tri), 'gampora dhvani' kA nAma hai // 4 tAraH (tri), 'atyanta U~ce zabda kA / nAma hai // 5 [ manuSyoM ke hRdaya meM bAisa prakArako dhaniyA rahatA haiM, unameM kaNDa ke bola vAloko 'mandraH, (tri) 'mandra' bhora zike bIca rahane vAloko 'tAra' (tri), 'tAra' kahate haiM ] // 6 ekatAlaH (pu), 'gati ora bAjAoM ke layakA eka meM milAne kA nAma hai // 7 voNA, balakA, vipaJcI (3 stro), "voNA ke 3 nAma haiM / 1. 'nRgAmurasi........."goyate' ityaMzaH kevalaM mahedharaNyAkhyAte pustake samupalabhya, kintu sarvairapyavyAkhyAto'yamirayavadheyam // 2. 'vAyuH samudgato nAbherurohRtkaNThamUrddha / vicaran paJcamasthAnaprAptyA pazcama ucyate // 1 // iti / / atha prasaGgArakutaH 2 sthAnAskasya 2 svarasthAvirbhAva ityatra nAradoktiH pradazyate 'SaDajaM rauti mayUrastu gAyo naInti carSabham / majAviko ca gAndhAraM krauJco vadati madhyamam // 1 // puSpasApAraNe kAle kokilo rauti patramam / azvastu dhaivataM rauti niSAdaM roti kujaraH // 2 // iti / / puSpasAdhAraNe kAle vasannattauM ityarthaH / / 3. kasya 2 vINAyAH kAni 2 nAmAnItyatra hemokaM pradazyate Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDeviSazI 1 sA tu tantrIbhiH saptabhiH parivAdinI // 3 // 2 tataM vINAdika vAdyamAnAI murajAdikam / 4 zAdikaM tu sudhiraM 5 kAMsyatAlAdikaM ghanam / / 4 / / 6 catuvidhamidaM vachi bAjhiAlocanAmakam / jidinI (strI), sitAra' arthAt 'sAta tAravAlI cINA' kA , nAma hai // 2 tatam (na), 'vINA Adi bAjAoM' kA nAma hai| ('Adi padase 'sairandhrI, rAvaNahasta, ekatArA, sAraMgI, isarAtra, velA, tAnapUrA,....." kA saMgraha hai')|| 3 bhAddhama ( + ana naddham / na ), 'jo camar3ese mar3he gaye ho, una muraja Adi bAjAo' kA 1 nAma hai| (jaise-muraja, eTaha, Dhola, tblaa,.....")|| 4 suSiram ( + zupiram / na ), 'vaMzI Adi bAjAoM' kA / nAma hai| ('Adi padase 'gaGkha, muralI; tunahI, sIMgA, vena......" kA saMgraha hai)| 5 dhanam (na), 'ghar3I, ghaNTA Adi bAjAoM' kA / nAma hai| ('Adi padase 'ghaNTI, jhAla, joko, maMjIrA,...' kA saMgraha hai')|| 6 vAditram, bhAtoyam ( 2 na), pUrvokta 'tata 1, Anaddha 2, suSira3 aura ghana 4' ina cAra prakArake bAjAoM' ke 2 nAma haiN| 'zivasya vINA nAlambI sarasvatyAstu kcchpii|| nAradasyAtha mahatI gaNAnAntu prbhaavtii| vizvAvasostu bRhatI tumburostu kalAvatI / cANDAlAnAM tu kaNDolavINA cANDAlikA'pi sA' / / iti / / a0 ci0 ma0 haima' 2 / 202-204 // 1. vaMzAdikaM tu zuSiraM..........' uti bhA0 dI. prAcya sammataM pAThAntaram , kSI0 svA0 mahe0 sammataM tu mUloktamityavadheyam // 2. tathA ca marataH'vatatraivAvanaddhaM ca dhanaM zuSirameva ca / caturvidhaM tu vizeyamAtocaM lakSaNAnvitam // 1 // iti / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATayavargaH 7] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 66 1 mRdaGgA mura jA 2 bhedAstvayAliyodhakAstrayaH // 5 // 3 syAdyazaHpaTahI DhakA 4 'bherI strI dundubhiH pumAn / 5 AnakA paTaholI syAhatko golI devAdanam // 6 // 7 mINAdaNDaH : sya kAkuvastu prasevakaH / 9 kolambavAstu kAyo'sthAI ho nibAdhanam / / 7 // / mRdaGgaH, murajaH ( 2 ) 'mRdaGga' ke nAma haiM / 2 aGkayaH, AliGgayaH, UrdhvakaH (pu) ye sIna 'mRdamake bheda haiN| (harItakIke samAna AkAravAlA 'aya', aba sadhyabhAga ke samAna AkAra vAlA 'Urvaka' aura gopuccha ke samAna AkArabAlA sATinya hotA hai')|| 3 yazaHpaTahaH (pu), DhakkA (strI) 'nagAr3A' ke do nAma haiN| 4 bherI (+ bheriH, bhambhA / strI), dundubhiH (pu| AnaH, dundubhiH / 2 pu) 'dundubhiH' ke 2 nAma haiM // 5 bhAnakA, paTahaH, (2 pu), 'paTaha' ke 2 nAma haiM // 6 koNaH (pu), 'vINA, belA, sAraGgI yA isarAja bhAdi bajAneke liye kAThakI banAI huI dhanuhI' kA 1 nAma hai // ___vINAdaNDaH (bhA0 dI0 ma0), pravAla: (2 pu) 'vINAdaNDa' ke 2 nAma haiN|| ___8 kakubhaH, prasevakaH ( 2 ) 'vINAke nIcevAle, camar3A Adise Dhake hue bhANDa' ke 2 nAma hai // 9 kolambakaH (pu), 'vINAkA DhA~vA' arthAt 'tArarahita vINAke daNDAdi samudAya' kA 1 nAma haiM / 10 upanAhaH (pu), nibandhanam (na / bhA0 dI0 ma0), jahA~ vINAkA tAra bAMdhA jAtA hai, usa jagaha' ke 2 nAma haiM // .. 1........... bhe-mAnakadundubhI' iti bhA0 dI0 sammataH pAThaH / tatra bheryAnakadundumizabdAn pRthak 2 vyAkhyAya 'dve bheryAH' iti taduktizcinayA' 'trINi bheyAH' ityukteraucityaat|| 2. 3. 4. taduktam-'harItakyAkRtisvaGkayo yavamadhyastathokaH / Alijayazcaiva gopucchasamAnaH parikIrtitaH ||1||iti / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 amrkossH| [prathamakANDe1 vAdyaprabhedA Damaru maDDu DiNDima-jhajhazaH / mardalaH paNavo'nye ca 2 nartakIlAsike same // 8 // cilambitaM drutaM madhya tatva 4 mogho 5 dhanaMkramAt / 6 tAlaH kAlakriyAmAnaM hAyaH sAsya 8 mthaastriyaam||9|| tANDavaM naTanaM nATayaM lAsyaM nRtyaM ca nartane / 9 tauryatrika nRtyagItavAdyaM nAsyamidaM prayam // 10 // 1 maruH maDDuH, siNDimaH, jharjharaH, mardalaH, paNavaH ( 6 pu), bhAdi ('mAdi padase 'gomukhaH, huDakA.......' kA saMgraha hai') 'Damaru, maDDu arthAt jalataraNa, DugaDugI, jhAMjha, mardala, Dhola Adi bAjAoM' kA kramazaH - nAma hai| 2 nartakI, lAsikA ( 2 strI / vastutaH ye donoM zabda triliGga haiM, kintu sIliGgameM rUpadarzana ke liye sIriGga kahA gayA hai, pu. meM 'nartakalAsakaH' na. meM 'nartakam , lAsakam' aise rUpa hote haiN| ), 'nAcane vAle ke 2 nAma haiM // ("jaile-'katthaka, chokar3A, veshyaa......')|| 3 tatvam (na), vilambase nAcane, gAne aura bajAne' kA 1 nAma hai| 4 oghaH (pu) 'jaldI 2 nAcane, gAne aura bajAne kA / nAma hai| 5 dhanam (na), 'sAmAnya samaya ( madhyama gati ) se nAcane, gAne maura bajAne' kA 1 nAma hai / 6 sAlaH (pu), 'tAla' arthAt "jisameM samaya aura kriyAkI kamI-bezIkA pramANa rahatA hai, usakA nAma hai| 7 layaH (pu), 'laya' arthAt 'jisameM gAne bajAne aura hAtha, bhra Adi calAkara bhAva dikhalAne ke liye samaya aura kriyAkI kamI-bezIkA pramANa rahatA haisakA nAma hai // 8 tANDavam (puna), naTanama , nATayam, hAsyam, nRtyam (+nRttam ), matanam (5 na ), 'nAcane ke 6 nAma haiM / __ 9 tauryanikama, nATyam (2na ), 'nAcanA, gAnA aura bajAnA ina tInoMke samudAya ke nAma haiN| ___ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATayavargaH .] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 71 1 bhrakuMsazca bhrakuMsazca bhrakuMsazceti nrtkH| strIveSadhArI puruSo 2 nATyoktau 3 gaNikAjjukA // 11 // 4 bhaginIpatirAvutto 5 bhAvo vidvAna 6 thaavukH| janako 7 yudharAjastu kupAro bhartRdArakaH // 12 // 8 rAjA bhaTTArako deva 9 statsutA matadArikA / 10 devI kRtAbhiSekAyA 11 mitarAsu tu bhaTTinI // 13 // 1 bhrakuMsaH, bhrukuMsaH, bhRkuM: ( + kuMsaH / 3 pu), strIkA rUpa banAkara nAcanevAle puruSa ke 3 nAma haiM / 2 'nATyotI' isa padakA 'aGgahAraH' (11716 ) ke pahaletaka adhikAra hone se Age kahe jAne vAle nAmokA prayoga nATaka meM hI hogA, anyatra nhiiN|| 3 gaNikA, ajjukA (2 strI) 'vezyA' ke 2 nAma haiM / " bhAvuttaH (+bhAbUttaH / pu), 'bahanoI' arthAt 'bahanake pati' kA nAma hai|| 5 mAvaH (pu), 'vidvAn' kA nAma hai // 6 mAdhukaH (pu), 'pitA' kA / nAma hai // 7 yuvarAjaH, kumAraH (2 pu / ma kumAraH, bhartRdArakaH) 'yuvarAja' ke nAma haiN| 8 bhaTTArakaH, devaH (2 pu), 'rAjA' ke 2 nAma haiN| 9 bhartRdArikA (strI), 'rAjakumArI' kA 1 nAma hai| 10 devI (strI), 'paTarAnI' kA nAma hai| " 'bhaTTinI (strI), 'rAjAkI dUsarI sAmAnya striyoM kA / nAma hai // 'bhayamatra prayogakramaH'gaNikAnucarairajjuketi nAmnA nRpeNa sA / yuvarAjastu sarveNa kumAro bhartRdArakaH // 1 // bhaTTArako vA devovAvAcyo bhRtyajanena saH / brAhmaNena tu nAmnavarAjanityaSimiHsaca // 2 // vayasya rAjaniti bAvidUSaka imaM vadeta |abhissiktaa turAzA'sau devItyanyA tu moginI / / 3 // maTTinItyaparairanyA nocairgosvAminIti sA' // iti // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDe1 abrahmaNyamavayoktau 2 'rAjazyAlastu raassttriyH| 3 ambA mAlAstha bAlA syAdvAsUparAryastu mAriSaH // 24 // 6 attikA bhaginI ugeSThA 7 niSThAnirvahaNe sme| , abrahmaNyama ( na ), 'sarvathA avadhya brAhmaNa ityAdiko mAraneke voSako kahana' kA / nAma hai // 2 rASTriyaH (pu), 'rAjAke zAle' kA , nAma hai / ( 'ise prAyaH nagara ke kotavAlIkA adhikAra milatA hai')|| 3 ambA, mAtA ( = mAtR / 2 svaM), 'mAmA' ke 2 nAma haiN| ('nATyoktI' isa zabdakA adhikAra prAyika yA vidhi aura niyama hai; ata eva nATakasthala se bhinna sthala meM bhI ambA,mAtA' ina zabdoM kA prayoga hotA hai|) 4 bAlA, vAsUH (2 strI) 'kumArI' ke 2 nAma haiN| 5 AryaH, mAriSaH (+mArSakaH / 2), 'apanese zreSTha yA sUtradhArake pArzvavartI' ke 2 nAma haiM // 6 attikA ( + antikA / strI), 'bar3I bahana' kA 1 nAma haiM / 7 niSThA (strI) nirvahaNam (na), 'nATakake nirvahaNa' nAmaka pAMcave sandhi vizeSa yA Aramara kiye huye viSayako pUrA karane ke 2 nAma haiM / ''rAjazAlamtu' iti mahe0 sammataH paatthH| 'nATyAtiriktasthale'pi 'ambA' zabdasya, nATya sthale'pi 'mAtR' zabdasya prayogopalabdhernATyasthale'mbAzabdasya pracuraprayogAtprAyikatvam, 'maTTinyajjukAttike tyAdInAntu niymH| ata eva"mathaiSI ruupkaadiinaamuktiivkssyaamyshesstH| kAsuciniyamastatra vidhireva tu kAmacit' // 1 // iti zabdArNavoktayovidhiniyamayoH saGgatirityavadheyam / / tadktaM sAhityadarpaNe'mukhaM 1 pratimukhaM 2 garbho 3 vimarzaH 4 upasaMhRtiH 5 / iti paJcAsya bhedAH syuH krmaat'| sA0 da06 / 75-76 // upasaMhatinirvahaNamityarthaH / etallakSaNaJcoktaM sudhAkaraNa'mukhasandhyAdayo yatra vikIrNA biijsNyutaaH| mahAprayojanaM yAnti tannirvahaNamucyate' // 1 / / iti Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyavargaH 7] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 haNDe 2 haje 3 halA''hvAnaM nocA ceTI sakhI prati // 15 // 4 aGgahArogavikSepo 5 byakAbhinayau smo| 6 nivRtte tvaGgasatyAbhyAM dve nivAnikasAtvike / / 16 / / 8 mAravIrakaruSAbhutahAsyabhayAnakA 1 haNDe (a), 'nIcako bulAne' kA / nAma hai // 2 haje (a), 'ceTI (dAsI ) ko bulAne kA / nAma hai // 3 halA (a), 'sastrIko bulAne kA 1 nAma hai // 4 aGgahAraH, aGgavikSepaH (2 pu) 'nRtya vizeSa' ke 2 nAma haiN| ('nATayoktau' isa padakA adhikAra yahA~ taka hai, ataH Age kahe jAnevAle zabdoM kA prayoga nATakase bhinna sthala meM bhI hogaa')|| 5 vyAkaH, abhinayaH (2 pu) 'izArA Adise manake abhiprAyako prakaTa karane ke 2 nAma haiN| 6 Ahnikam (tri ), 'anake dvArA kiye gaye kaTAkSa Adi' kA nAma hai // 7 sAvikam (tri ), 'sattvaguNale utpanna stambha Adi guNoM' kA nAma hai / ( 'stambha 1, sveda ( pasInA) 2, romAJca 3, svaramA 4, vepathu (kampana) 5, vaivayaM 6, azru 7 aura pralaya (mUrchA ) 8, ye 8 "sAvika guNa' haiN| 8 zRGgAraH, vIraH, karuNaH, adbhutaH, hAsyaH, bhayAnakaH, bImarasa:, raudraH yathA vA sAhityadarpaNe'bojavanto mukhAdya viprakIrNA yathAyatham / ekArthamupanIyante yatra nirvahaNaM hi tat' // 1 // ti sA0 da06 / 81-82 // 1. taduktam-'stambhaH 1 svedo'tha romAJcaH 3 svarabhaGgo'4tha vepathuH 5 / vaivaya'mathupralaya8 ityaSTau sArivakA guNAH // 1 // iti sA0 da03 / 135-16 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [prathamakANDebIbhatsaraudrau ca rasAH 1 zRGgAraH zucirujjvalaH // 17 // 2 utsAhavardhano vIraH 3 kAruNyaM karuNA ghRnnaa| kRpA dayA'nukampA syAtnukozo'ya4tho halaH // 18 // hAso hAsyaM ca 5 bIbhatsaM vikRtaM trividaM dvayam / 6 vismayo'bhutamAzcarya citramapyatha bhairavam // 19 // dAruNaM bhISaNaM bhISmaM ghoraM bhImaM bhayAnakam / ( pu)ye 8 'zRGgAra, vIra Adi' 'rasa' (pu) arthAt 'rasa' haiN| (ca zabdase navama 'zAntaH' (pu) arthAt "zAnta' rasakA aura munIndra ke mata se dazama 'vAtsalyam' (na) arthAt "vAtsalya rasakA bhI saMgraha hai')|| , zRGgAraH, zuciH, ujjvalaH, (3 pu ), 'zRGgAra rasa' ke 3 nAma haiM / 2 utsAhavarddhanaH, vIraH, (2 pu), 'vIra rasa' ke 2 nAma haiM / 3 kAruNyam (na), karuNA, ghRNA, kRpA, dayA, anukampA (5 strI), anukrozaH (pu), 'karuNa rasa yA dayA' ke nAma haiM / 4 hasA, hAsaH ( + hAsikA, strii| 2 pu), hAsyam (na), 'hAsya rasa' ke nAma haiN| 5 bIbharasam , vikRtam (+ vaikRtH| 2 tri), 'bIbhatsa rasa' ke 2nAma haiM // 6 vismayaH (pu), adbhutam , mAzcaryam , citram (3 tri), 'Azcarya yA adabhuta rasa' ke 4 nAma haiM / 7 bhairavam , dAruNam , bhISaNam , bhISmam , ghoram , bhImam , bhayAnakam , 1. sAhityadarpaNe 'zAnta'syApi navamarasatvamaGgIkRtam / tathathA -- 'zRGgAra 1 hAsya 2 karuNa 3 raudra 4 vIra 5 mayAnakAH 6 / bImatso'dbhuta 8 ityaSTau rasAH zAntastathA mataH // 1 // iti sA0 da. 3 / 182 // 2. munIndreNa 'vAtsalyasyApi dazamarasasvamaGgIkRtam / tadyathA 'sphuTaM camatkAritayA vassalaM ca rasaM viduH / iti sA0 da03 // 27 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATayAH ] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / bhayaGkaraM pratibhayaM 1 raudraM tUgramaramI triSu // 20 // caturdaza 3 darakhAsobhItirbhAHsAdhvasaM bhayam / 4 vikAro mAnasobhAvo5'nubhAvo bhAvabodhakaH / / 21 / / 6 garvo'bhimAno'haGkAro mAnazcittalamunnatiH / 8 'darpo'valepo'vaSTambhazcittodrekaH smayo madaH' (52) 9 anAdaraH paribhavaH parIbhAvastiraskriyA // 22 // rIDhA'vamAnanA'vA'vahelanamasUkSaNam / bhayaGkaram , pratibhayam , (9 tri), 'bhayAnaka rasa' ke 9 nAma haiM / 1 raudram , upram , (2 tri), 'ugra rala' ke 2 nAma haiN| 2 'adbhutam' yahA~se lekara 'ugram' yahA~taka 14 zabda 'rasa'ke artha meM prayukta hone para puMliGga haiM aura rakhavAle' ke arthameM prayukta hone para viliGga haiN| 3 daraH, trAya: (2 pu), bhItiH, bhIH (* + bhiyA / 2 strI), sAdhvasam, bhayam ( na), 'Dara' ke 6 nAma haiM / 4 bhAvaH (pu), 'ratyAdirUpa manake vikAra-vizeSa' kA / nAma hai| 5 anubhAvaH (pu), 'manake vikArake prakAzaka ratyAdisUcaka romAza Adi' kA nAma hai| 6 gaH, abhimAnaH, ahaGkAraH (3 pu), 'abhimAna, ghamaNDa' ke 3 nAma haiN| 7 mAnaH (pu), cittasamukhatiH (bhA. dI0 ma0 / strI), 'mAna, citto. nati' ke 2 nAma haiN| ('mahe* mAdike matase / hI nAma hai| 'garva' Adi 5 zabda ekArthaka haiM, yaha bhI kisI kisI kA mata hai')|| 8 [ darpaH, avalepA, avaSTambhaH, cittodrekaH, smayaH, madaH (6 ), 'ghamaNDa' ke nAma haiM ] // 9 anAdara:, paribhavaH, parIbhAvaH (3 pu), tirakriyA, rIDhA, avamAnanA, avajJA ( bI), avahelanam (+avahelA, strI), bhasUkSaNam ( + mu0, bu. mano0, mahe* 'asUkSaNama, masuSaNam, saMsUrSaNam, sNsukssnnm| 2na), anAdara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 amrkossH| [prathamakANDe1 mandAkSaM hrIstrapA broDA lajA 2 sA'patrapA'nyataH // 23 // 3 kSAntistitikSA'bhidhyA tu 'parasya viSaye spRhA / 5 akSAndirI6i'sUyA tu doSAropo guNeSvapi / / 24 // 7 vairaM virodho vidveSo 8 manyuzoko tu zukliyAm / 9 pazcAttApA'nutApazca vipratIsAra ityapi / / 25 // 1 mandAkSama (+mandAsyam / na), hIH, pA, vIDA ( + vIDaH, pu), lajjA ( 4 strI), 'lajjA ' ke 5 nAma haiN| 2 apanapA (strI), 'pitA Adi dUsarese lajjA karane kA / nAma hai // 3 zAntiH, titikSA (2 strI), 'dUsarekI unnatiko sahana karane' ke 2 nAma haiN| 4 abhidhyA (strI), 'dusarekI sampatti Adiko cAhane' kA , nAma hai // ___5 akSAntiH, IrSyA (2 strI), 'IyA' arthAt 'dUsare kI sampatti ko nahIM sahane ke 2 nAma haiN| 6 asUyA (svI ), 'auddhatyase kisIke guNa-viSayaka kAmameM bhI doSa nikAlane' kA 1 nAma hai| ('jaise-kisIke damAI hokara puNya karanepara 'yaha nAma ke liye puNya karatA hai| isyAdi doSa nikAlaneko "asUyA' kahate haiN')|| 7 vairama. (ba), virodhaH, vidveSaH (1), 'vaira karane ke 3 nAma haiM // 8 manyuH, zokaH ( 2 pu), zuk (= zuc, snI), 'zoka' ke 3 nAma haiN| 9 pazcAttApaH, bhanutApaH, vipratIsAraH ( +vipratisAraH / 3 pu), 'pacha. tAne ke 3 nAma haiM / 1............parasya viSaye spRhA' iti pAThAntaram // 2. taduktam-'asUyA'nyaguNInAmauddhatyAdasahiSNutA / doSoddhoSabhUvibhedA'vacAkrodhejitAdikRt' / / 1 / / iti sA0 da0 3 / 166 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhATayavargaH 7] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 kopakrodhAmarSaroSapratighA ruTako striyo| 2 zulau tu carite zIla3munmAzcittavibhramaH / / 26 // 4 premA nA priyatA hArda prema sneho5'tha dohadam / icchA kAsA spRhehA tRDdhAJchA lipsA manorathaH // 27 // kAmo'bhilASastarSazca 6 so'tyartha lAlasA dvayoH / 7 upAdhirnA dharmacintA 8 puMsyAdhirmAnasI nyathA // 28 // 9 syAcintA smRtirAdhyAna10mutkaNThotkalike sme| 11 utsAho'dhyavasAyaH syAt 12 sa vIryabhatizaktibhAk // 29 // 13 kapaTo'strI vyaajdmbhopdhyshchmketve| 1 kopaH, krodhA, amarSaH, roSaH, pratidhaH (5 pu), ruTa ( = ruSa / + ruSA), kudha ( + krudhA / sI), 'krodha' ke 7 nAma haiM // 2 zIlam (na), 'zIla' arthAt 'AcaraNa zuddha rakhane kA nAma hai // 3 sanmAdaH, cittavibhramaH (2 pu), 'pAgalapana' ke 2 nAma haiM 4 premA ( = preman , pu), priyatA (strI), hArdam, prema ( = preman 2 na), snehaH (pu)'prema' ke 5 nAma haiN| __ 5 doharam (na), icchA, kAlA, spRhA, IhA, tRT (= tRSa), vAnchA, lipsA ( 7 strI), manorathaH, kAmaH, abhilASaH, sarSaH (pu), 'icchA, cAhanA' ke 12 nAma haiN| ('ma se 'dohadam' yaha 1 nAma 'garbhiNIkI icchA' kA hai aura zeSa 12 nAma uktArthaka haiN|)|| 6 hAlasA (pu strI), 'lAlasA' arthAt 'adhika cAhanA' kA nAma hai / 7 upAdhiH (pu), dhacintA (strI) 'dhaviSayaka cintA' ke 2 nAma haiM / 8 zrAdhiH (pu), 'mAnasika duHkha' kA / nAma hai // 9 cintA, smRtiH (2 strI), mAdhyAnam (na), 'yAda karane ke 3 nAma haiN| 10 utkaNThA, utkalikA (2 vI ), 'utkaNThA' ke 2 nAma haiM // " sAsAhaH, adhyavasAyaH (2 pu) 'utsAha ke 2 nAma haiM // 12 vIryam (na), 'sAmagraMyukta utsAha' kA 1 nAma hai| 13 paraH (puna), gyAjaH, dammA upadhiH (3 pu), chama (= chAn), Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 amarakoSaH [ prathamakANDe kusRtiniMkRtiH zAThayaM 1 pramAdo'navadhAnatA // 30 // 2 kautUhalaM kautukaM ca kutukaM ca kutUhalam / 3 strINAM vilAsavigvokavibhramA lalitaM tathA // 31 // helA loletyamI hAvAH kriyAH zRGgArabhAvajAH / kaitavam, kusRtiH, nikRtiH, ( 2 strI ), zAThyam ( + zaThanam / zeSa 3 na ), 'dhUrtatA, kapaTa, dagAbAz2I' ke 9 nAma haiM // 1 pramAdaH (pu), anavadhAnatA ( strI ), 'alAvadhAnI' ke 2 nAma haiM // 2 kautUhalam, kautukam kutukam kutUhalam ( 4 na ), 'kautUhala' arthAt 'khela, tamAzA, jAdU, ke 4 nAma haiM // . 10, 3 vilAsaH, vizvokaH, vibhramaH ( 3 ), lahitam ( na ), helA, lIlA (2 strI), ye 6 'striyoM ke zRGgAra, bhAva arthAt ratyAdi aura manovikArase utpanna kriyAvizeSa' haiM, inakA 'hAva:' (pu) 'hAva' yaha 1 nAma hai / ('nATakarasnakoSa' meM 'lIlA 1, vilAsa 2, vicchitti 3, vibhrama 4, kilakiJcita5, moTTAyita 6, kuchamita 7, vizvoka 8, lalita 9 aura vihRta 10 ye 10 striyoM kI svabhAvaja kriyAe~ haiM, yaha kahA hai ' | sAhityadarpaNa' meM 'bhAva 1, hAva 2, helA 3, zobhA 4, kAnti 5, dIpti 6, mAdhurya 7, pragamatA 8, audArya 9, dhairya lIlA 11, vilAsa 12, vicchitti 13, vizvoka 14, kilakiJcita 15, mohAyita 16, kuTTamita 17, vibhrama 18, lalita 19, mada 20, vihRta 21, tapana 22, - maugdhya 23, vikSepa 24, kutUhala 25, hasita 26, cakita 27, aura keli 28, ye 28 javAnImai striyoM ke sAvika bhAva se utpanna alaGkAra hote haiM, aisA kahA hai; unameM 'bhAva' Adi 3 'AGgika alaGkAra' hai, 'zobhA' Adi 7 vinA yakha ke utpanna alaGkAra, haiM aura 'lIlA' Adi 18 'svabhAvaja alaGkAra' haiN| pUrvoka 28 alaGkAroM meM 'bhAva' Adi 10 alaGkAra puruSoM ke bhI ho sakate haiM, kintu striyoM meM ho ina ko 1. taduktaM nATakararanakoSe ...... 'lIkA bikAso vicchittirvibhramaH kilakizcitam / moTTAyitaM kuTTamitaM vivyoko rUDhitaM tathA // 1 // vihRtaM ceti mantavyA daza strINAM svabhAvajAH // iti // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATayavargaH 7] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 1 dravakeliparIhAsAH krIDA lIlA ca narma ca // 32 // 2 vyAjo'padezo lakSyaM ca 3 krIDA khelA ca kUdanam / 4 ghoM nidAghaH svedaH syA5tpralayo nazceztA / / 33 / / adhi: zobhA hotI hai, aisA bhI kahA hai') dravaH, keliH (+ kelI, strI, ), parIhAsaH (+ parihAsaH / 3 pu), krIDA, lIlA (+khel|| strI), narma ( = nan na), 'krIDAmAtra ke 6 nAma haiN| 2 vyAjaH, apadezaH (2 pu), layama (+ lakSam / na), 'bahAnA karane ke 3 nAma haiM / krIDA, khelA (2 zrI), kUdanam (na), 'lar3akapanake khela ke nAma haiN| (ma0 prathama do nAma uktArthaka aura tIsarA nAma 'kUdane' kA hai| 4 dharma, nidAghaH, svedaH (3 tu), bhA0 do0 mA 'ghAma' ke aura mu. ma. 'pasIne ke 3 nAma haiM // 5 pralayaH (pu) naSTaceSTatA (+ mUrcha / strI), 'behozI' ke nAma hai| 1. taduktam 'yauvane sattvajAstAsAmaSTAviMzatisaGakhyakAH / alaGkArAstatra bhAvahAvahelAstrayo'GgajAH // 1 // zomA kAntizca dIptizca mAdhurya ca prgsmtaa| audArya dhairyamityete saptava syurayanajAH // 2 // lIlA vilAso vicchittivibokaH kilakiJcitam / moTTAyitaM kuTTamitaM vibhramo lalitaM madaH // 3 // vihRtaM tapanaM maugyaM vikSepazca kutuhalam / hasitaM cakitaM kelirityaashsNkhykaaH||4|| svabhAvajAca, bhAvAcA daza puMsAM bhavantyapi / / " (iti sA0 da. 189-9 // ) eteSAM lakSagodAharagAnyatra pranyavistaramiyA nokAnotyastAni sA060 296-110 same zloke draSTavyAni // ___ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ prathamakANDe1 apahitthA''kAragutiH 2 samau sNvegaaNbhii| 3 syAdAcchunilakaM hAsaH motmAsaH 4sa manAkismatam // 34 // madhyamaH svAdvilitaM romAJco 'romaharSaNam / 7 kranditaM ruditaM , 8 jambhasta mAthu jammAm // 35 // 9 viprahamI vilaMbAyo 10 riGga bitAnaM sme| 11 syAnigA zayan svAsaH sanaH saMveza ityapi // 36 // / avahisyA (+na), AkAraguta: ( 2 yo ), 'apane AkArako chipAne ke 2 nAma haiM / 2 saMvegaH, sambhramaH ( 2 pu ) 'harSa Adike kAraNa zIghratA karane ke 2nAma haiN|| 3 Acchuritakam ( na ! kAsya ma0 'avacchuritam ) 'sAbhiprAya ha~sane' kA nAma hai // 4 'smitam (na), 'sAbhiprAya muskurAne' kA nAma hai // 5 vihasitam (na)'sAdhAraNa ha~sane kA nAma hai| romAna: (pu), romaharSaNam (+ lomaharSaNam , romogamA, saddharSaNam ullAsanakam / 'romAJca hone ke nAma haiN| 7 kanditam ruditam, kruSTama (3na ) 'rone ke 3 nAma haiM / 8 jambhaH (ni), jambhaNama (na ) 'jamhAI' ke 2 nAma haiM / 9 vipralambhA, visaMvAdaH (2 pu) 'ThApanese bAta karane ke 2 nAma hai // 1. riGgaNam (+ riGkaNam ), skhalanam (2na)'dharmamArgase pratikUla calane, raMgane, kI jagaha cikanI honese yA anya kisI kAraNase paira phisala jAne ke 5 nAma // "nidrA (strI) zayanam (na) sthApaH, svapnaH, saMvezaH (3 pu), nIda' ke 5 nAma haiN| 1. ......."lomaharSaNam' iti pAThAntaram // 2. taduktam-'ISadvikasitaidaM taiH kaTAkSaH sauSThavAnvitam / akSitadvijadAramuttamAnAM smitaM bhavet // 1 // iti // 3. tadukam-'AkutritakapokAkSaM sasvanaM niHsvanaM tthaa| prastAvotthaM sAnurAgamAhurvihasitaM budhAH' // 1 // iti / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 pAtAlabhogivargaH 8] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 tandrI pramolA 2 bhrakuTirdhakuTibhraMkuTiH striyAm / 3 adRSTiH syAdasaumye'Ni 4 saMsiddhiprakRtI tvime // 37 / / svarUpaM ca svabhAvazca nisargazcA5tha vepthuH| kampo'6tha kSaNa uddharSo maha uddhava utsvH|| 38 // iti nATyavargaH / / 7 // 8. atha paataalbhogivrgH| 7 adhobhuvanapAtAlaM balisA rasAtalam / nAgaloko'tha kuharaM 'zudhira vivaraM bilam // 1 // / tandrI (. + tandriH, nandrA), pramIlA (2 strI ), 'tandrA hone' arthAt 'adhika thakAvaTa Adi ke kAraNa zarIrendriyoM ke zithila hone yA nIMda ke Adi aura anta meM Alasya hone ke 2 nAma haiM // __ 2 bhrakuTiH, bhrukuTiH, bhrUkuTiH (+ bhRkuTiH / 3 strI ), 'krodha Adise bhauMhako TeDhA karane ke 3 nAma haiN| ___ 3 adRSTiH (strI), 'krUratApUrvaka dekhane' kA / nAma hai // 4 saMsiddhiH, prakRtiH (2 strI), svarUpam (na), svabhAvaH, nisargaH (2 pu), 'svabhAva' ke 5 nAma haiM // 5 vepathuH, kampaH (2 pu), 'kA~pane' ke 2 nAma haiM / 6 kSaNaH, uddharSaH, mahaH, uddhavaH, utsavaH (5 pu), 'utsava' ke 5 nAma haiN| iti nATayavargaH // 7 // raNai. 8. atha paataalbhogivrgH| 7 adhobhuvanam ( + adhaH, a.), pAtAlam , balisana (= balisaman), rasAtalam (4 na), nAgalokA (pu| + adholokaH), 'pAtAla' ke 5 nAma haiN| 8 kuharama , zuSiram (suSiram ), vivarama , bilam (+vilam), 1. ....."sudhiraM vivaraM vilam' iti pAThAntaram / Jain Ede Onternational Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 amrkossH| [prathamakANDechidraM niya'thanaM roka randhaM zvadhravapA zuSiH / 1 gAvaTI bhudhi zvabhre 2 sarandhre zuSiraM triSu // 2 // 3 andhakAro'striyAM dhvAntaM taminaM timiraM tamaH / 4 dhvAnta gADhe'dhitamalaM 5 kSINe'vatamasaM tamaH // 3 // 6 viSvaksaMtamasaM 7 nAgAH kAveyA8stadIzvarAH / zeSo'nanto9dhAmukistu sarparAjo10'tha gonase // 4 // tilisaH syA11djagare zayurvAhasa ityubho| chidrama, niyaMthanam. zekama, randhram, zvabhrama (+ svabhram / 9 na ), vapA, zuSiH ( + suSiH / 2 strI), 'bila' ke 11 nAma haiM / 1 gataH (+ gartA, strI), akTaH (+ avATaH, strii| 2 pu), 'gaDhe' ke 2 nAma haiN| 2 zuSiram (tri / + suSiram ), 'chedavAlI cIz2a' kA 1 nAma hai / 3 andhakAraH (pu na ), vAntam, tamisrama, timiram, tamaH (= tamasa / + tamasam / 4 na), 'andhakAra' ke 5 nAma haiM / 4 andhatamasam (na), 'bahuta adhika andhakAra' kA / nAma hai // 5 bhavatamasam (na), 'thor3e andhakAra' kA ? nAma hai // 6 saMtamasama (na), 'sarvatra phaile hue andhakAra' kA / nAma hai // 7 nAgaH, kAdraveyaH (2 pu), mahe0 matase 'nAga' ke aura mA0 dI. matase 'phaNA aura pUMchake sahita manuSyAkAra devayoni-vizeSa' ke nAma haiM / 8 zeSaH, anantaH ( 2 pu ), 'zeSa' arthAt 'nAgoMke rAjA' ke 1 nAma haiM // 9 vAsukiH, sarparAjaH ( 2 pu), 'vAmuki' arthAt 'sA~poMke rAjA' ke 2 nAma haiM / 10 gonasaH (+gonAsaH ), tilisaH (2 pu), 'panasa jAtike sA~pa yA choTe jAtike sarpa-sAmAnya' ke 2 nAma haiN| "ajagaraH, zayuH, vAhasaH (3 pu), 'ajagara sA~pa' ke 3 nAma hai| 1. ....."vapA muSiH' iti pAThAntaram / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtAlabhogivargaH 8] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 'alagadardI jalavyAlaH 2 samau rAjilaDuNDubhau // 5 // 3 mAludhAno mAtalAhiTanirmukto muktakaJcukaH / 5 sarpaH pRdAkurbhujago bhujaGgo'hirbhujaGgamaH // 6 // AzIviSo viSadharazcako vyAlaH sarIsRpaH / kuNDalI gUDhapAcakSuHzravAH kAkodaraH phaNI / / 7 / / dakize dIrghapRSTho dandazUko bilezayaH / uragaH pannago bhogI jihmagaH pavanAzanaH // 8 // 6 'lelihAno dvirasano gokarNaH kacukI tathA (53) kumbhInasaH phaNadharo hari gadharastathA (54) 1 alagardaH (+ alagarddhaH), jalavyAlaH (2 pu ), 'DoMr3a sA~pa, yA pAnI meM rahanevAle saba sA~pa' ke 2 nAma haiM / 2 rAjilaH ( + rAjIlaH ), duNDamaH (mu0 ma0 duNDumaH, svA0 ma0 daNDamaH / 2 pu ), 'donoM tarapha mukhavAle sA~pa' ke 2 nAma haiN| (ise viSa nahIM hotA hai)|| ___3 mAludhAnaH, mAtulAhiH (2 pu), 'baTavAkAra citakabare sA~pa' ke 2 nAma haiN| ___ 4 nirmuktaH, muktakancuH ( 2 ) 'jisane kecula chor3a diyA ho usa sA~pa ke 2 nAma haiN| 5 sarpaH, pRdAkuH, bhujagaH, bhujaGgaH, ahiH, bhujaGgamaH, AzIviSaH (+pAzI. viSaH ), viSadhara, cakrI (= cakrin ), vyAlaH (+ vyADaH), sarIsRpaH, kuNDalI (= kuNDalin ), gUDhapAt (gUDhapAd ), catuHzravAH (= cakSuHzravas). kAkodaraH, phaNI (= phaNin ), dakiraH dIrghapRSThaH, dandazUkaH, bilezayaH (+ bilezayaH) uragaH, pannagaH, bhogI (= bhogin ), jihmagaH, pavanAzanaH, (95 pu / ye 25 pulliGga haiM, kintu strIliGga hone para inameM akArAnta ke 'sarpiNI' bhujagI, ityAdi rUpa badala jAyeMge), 'sA~pa' ke 25 nAma haiM / 6 [ lelihAnaH, dvirasanaH (+dvijihvA), gokarNaH, kAkI (+kabukin ), kumbhInasaH, phaNadharaH, hariH, bhogadharaH (8 pu), 'sA~pa ke nAma bhI haiM]. 1. 'malagoM jaladhvAH samau rAjilaDuNDumau' iti pAThAntaram / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [prathamakANDe1 aheH zarIraM bhogaH syAradAzIraNyahidaSTrikA' (55) 3 vivAheyaM viSAsthyAdi 4 sphaTAyAM tu phaNA dvayoH / 5 samau kaJcakanirmoko 6 zveDastu garalaM viSam // 9 // 7 puMsi klIbe ca kAkolakAlakUTahalAhalAH / 'saurASTrikaH zauklikeyo brahmaputraH pradIpanaH / / 10 / / dArado vatsanAbhazca viSabhedA amI nava / [bhogaH (pu), 'sA~pake zarIra' kA / nAma hai ] // 2 [AzI: ( = aashii| + AzI:, + Azisa , strI), ahidaSTrikA (2 strI) 'sA~pake dA~ta' ke 2 nAma haiM ] // 3 Aheyam (tri ), 'sA~ke viSa, haDDI, zarIra, kecula, dA~ta, Adi, sA~pase utpanna padArthamAtra' kA 1 nAma hai // 4 sphaTA (strI / + phaTA), phaNA ( strI pu / + 2 strI pu), 'sA~pake phaNA' ke 1 nAma haiM // 5 kamcukA, nirmokaH ( 2 pu ) 'sA~pake keMcula' ke 2 nAma haiM / 6 caveDaH (pu), garalam , viSam (2 na / + 2 pu na ), 'viSa, jahara ke 3 nAma haiM / 7 kAkolaH, kAlakUTaH, halAhalaH (+hAlAhalam , hAlahalam / 3 puna) saurASTrikaH, (+ sAroSTrikaH), zauklipheyaH, brahmaputraH, pradIpanA, dArA, varasanAma: (pu)'kAkola, kAlakUTa Adi sthAvara viSa' kA 1.1 nAma hai| ('viSake do bheda hote haiM-'sthAvara 1 aura jaGgama 22 / pahale sthAvara. 1. 'sAroSTrikaH.........' iti mu0 pAThaH / / 2. taduktaM zrImadbhagavaddhanvantaryupadiSTasuzrutena suzrutasaMhitAyAH kalpasthAnasya dvitIyAdhyAye'sthAvaraM jaGgamaM caiva dvividhaM viSamucyate / dazAdhiSThAnamAdyantuM dvitIyaM SoDazAzrayam // 1 // suzru0 ka0 sthA02 bhanyaJca mAdhavanidAnasya viSaroganidAnaprakaraNe-- sthAvara baGgamaM caiva dvividhaM viSamucyate / mUlAdyAtmakamAcaM syAtparaM sadisambhavam // 1 // mA. ni. viSaroganidAnaprakaraNa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtAlabhogivargaH 8 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / viSake 10 bheda hote haiM - mUla 1, patra 2, phala 3, puSpa 4, khakU (chAla) 5, kSIra (dUdha ) 6, sAra 7, niryAsa ( lAsA ) 8, dhAtu 9 aura kanda 101 / unameM mUlaviSa 8, patraviSa 5, phalaviSa ke 12, puSpa viSa ke 5, svagviSa-niryAsaviSasAraviSake 7, kSIra viSake 3, dhAtuviSake 2 aura kandaviSake 13 bheda hote haiN| ina 55 bhedoMke nAma TippaNI meM spaSTa haiN| ye viSa pahAr3a, per3a, paudhA Adi sthAvara padArthoM meM hote haiM / jaGgamaviSa 16 tarahakA hotA hai-ina bhedoMke nAma TippaNa meM spaSTa haiM : jaGgamaviSa bAgha, siMha, bher3iyA, syAra, sauMpa, bicchU, bareM, bhaurA, madhumakkhI, meMDhaka, chipakalI, cUhA Adi laGgama jantuoM meM pAye 85 1. suzrute 'dazAdhiSThAna mAdyantu' ityanenAdyasya sthAvara viSasya dazAdhiSThAnAnyuktvA tAni nAmato nirdizati 'mUlaM 1 patraM 2 phalaM 3 puSpaM 4 tvak 5 kSIraM 6 sAra 7 eva ca / niryAso 8 dhAtava 9 icaiva kandazca 10 dazamaH smRtaH // 1 // iti suzru0 ka0 sthA0 2|2|| 2. taduktaM suzrutasya kalpasthAnIya tRtIyAdhyAye - 'tatra klItakAzvamAraguJjAsugandhagargara kakaraghATavidyucchikhAvijayAnItyaSTau mUlaviSANi / viSapatrikA lambAvaradArukakarambhamahAkarambhANi paJca patraviSANi / kumudvatIveNukArakarambhamahAkarammakarkoTaka reNukakhadyotaka camero bhagandhAsa paghAtinandanasAra pAkAnIti dvAdaza phalavi* pANi / vetrakAdambavallijakarambhamahAkarambhANi paJca puSpaviSANi / antrapAcakakarttarIsorIyakakaraghATakarambhanandanavarATakAni sapta tvaksAraniryAsaviSANi / kumudaghnIsnuhojAlakSIryANi trINi kSIraviSANi / pheNAzmabhasma haritAla dve dhAtuviSe / kAlakUTavatsanAbhasarvapapAlakakardamaka vairATaka musta zRGgIviSaprapuNDarIkamUla kahAlAhalamahAviSaka kaMTakAnIti trayodaza kandaviSANi / ityevaM pacapacAzatsthAvaraviSANi bhavanti // iti suzru0 ka0 sthA0 2 / 3. - 10 // 3. taduktaM suzrute kalpasthAnIyatRtIyAdhyAye 'naGgamasya viSasyoktAnyadhiSThAnAni SoDaza / samAsena mayA yAni vistarasteSu vakSyate ' // 1 // tatra dRSTiniHzvAsadaMSTrAna svamUtrapurISa zukalAlArtava mukhasandaMza vizaddhiMtagudA sthipittazUkazavAnIti' // 2 // iti suzru0 ka0 sthA0 3 / 1-2 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 amrkossH| [prathamakANDe1 viSavaidyo jAGguliko 2 'byAlagrAhyahituNDikaH // 11 // iti paataalbhogivrgH|| 8 // 9. atha nrkvrgH| 3 sthAnArakastu narako nirayo durgatiH striyAm / 4 tadbhedAstapanApIcimahArauravarauravAH jAte haiM / kina 2 jantuoM meM kauna 2 viSa rahate haiM yaha bhI TippaNI meM spaSTa hai2)|| viSavaidyaH, jAGgulikA (2 pu), 'viSakA dUra karanevAle vaidya' ke 2 nAma haiN|| 2 khyAlamAhI (= vyAlagrAhin / + vyAla grAhaH), ahituNDikaH, (+bhA. hituNDikaH / 2 pu), 'sA~pa pakar3anevAle yA sa~perA' ke 2 nAma haiM / iti pAtAlabhogivargaH // 8 // 9. atha narakavargaH / / 3 nArakaH, narakA, nirayaH (3 puM), durgatiH (strI), 'naraka' ke nAma haiM / 4 tapana, avIciH ( + strI ), mahAzairavA, rauravaH, saMghAtaH 1. ........."vyAlagrAmAhituNDikaH' iti pAThAntaram / / 2. 'tatra dRSTiniHzvAsaviSAstu divyAH sarpAH, maumAstu dNdhaavissaaH| mArjArazvavAnaramakaramaNDUkapAkamasyagodhAzambUkapracalAkagRhagoSikAcatuSpAdakIyAttathAnye daMSTAnakhavi. pAH // cipiTapiJcaTakakaSAyavAsikasarSapavAsikatoTakabarca kITakauNDilyakAH zakRnmUtraviSAH // mUSikAH shuukrvissaaH| lUtAzca lAlAmUtrapurISamukhasandaMzanakhazukrArIvaviSAH // dRzcikavizvamma. rarAcIvamassyociTiGgAH smudrvRshcikaashcaalvissaaH|| citrazirassarAvakurdizatadArukArimedaka. zArikAmukhA mukhasandaMzavizaddhiMtamUtrapurISaviSAH / makSikAkagamajalAyukA mukhsndNshvissaaH|| viSahatAsthisapaMkaNTakavarImatsyAsthi cetyasthiviSANi / zakulImasyaraktarAjIvarakImatsyAzca picvissaaH|| sUkSmatuNDociTikavaraTIzatapadIzUkavalamikAzRGgIbhramarAH zUkatuNDaviSAH / / kArasadAH gatAsakaH shvvissaaH| zeSAsvanukA mukhasandaMzaviSeSveva gnnyitvyaaH|| iti mu.ka. svaa03|1-10|| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavarga: 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 'saMghAtaH kAlasUtraM cetyAdyAH 1 sattvAstu naarkaaH| pretA 2 vaitaraNI sindhuH 3 sthAdalamostu nitiH / / 2 / / 4 viSTirAjUH 5 kAraNA tu yAtanA totravedanA / 6 poDA bAdhA vyathA 'duHstramAmanasyaM prasUti jam / / 3 / / ( + saMhAraH / 5 pu), kAlasUtram (na), Adi (Adi zabdase 'tAmi. sama , andhatAmisnama, saMjIvanama, mahAvIciH (strI), sampratApanam (zeSa 4 na), ityAdikA saMgraha hai'), 'bhinna bhinna naraka-vizeSa' kA 1-1 nAma hai / ('naraka 21 hote haiM, unake nAma TippaNI meM spaSTa haiN)|| 1 nArakaH ( bhA0 dI. ma.), pretaH ( + paretaH / 2 pu), 'narakake prANiyoM ke 2 nAma haiM / 2 vaitaraNI (strI), 'yamalokake samIpa bahanevAlI vaitaraNI nAmakI nadI' kA nAma hai // 3 alI : (bhA0 bI0 ma0), nirRtiH (2 strI), 'narakakI azobhA' ke 2 nAma haiN| 4 viSTiH, bhAjU: ( 2 strI), 'balAtkArase narakameM Dhakelane' ke 2 nAma haiN| __ 5 kAraNA, yAtanA, tInavedanA (3 strI), svA0 ma0 'narakake duHkha' ke aura bhA0 dI. ma. 'kaThora duHkha' ke 3 nAma haiM / 6 pIDA, bAdhA ( + bhAbAdhA), vyathA ( 3 strI), duHkham , Amanasyam 1. 'saMhAraH kAla..........' iti pAThAntaram / 2. .....""duHkhamamAnasya....' iti pAThAntaram // 3. ucchAstravattino lubdhasya rAzaH pratigrahasvIkAre paryAyeNekaviMzatiM narakAn yAtItyu. pakramya teSAmekaviMzatinarakANAM nAmAnyuktAni manunA ! tadyathA'tAmisramandhatAmisra mahArauravagairavI / narakaM kAlasUtraM ca mahAnarakameva ca // 1 // sajIvanaM mahAvIciM tapanaM saMpratApanam / saMghAtaM ca sakAkolaM kuDamalaM pratimUrtakam // 2 // lohazaMkumRjIpaM ca panthAna zAlmalI nadIm / asipatravanaM caiva lohadArakameva ca // 3 // iti manuH 4 / 88-90 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDesyAtkaSTa kRcchramAbhIlaM 1 tridhveSAM bhedyagAmi yat / iti narakavargaH / / 9 // 10. atha vArivargaH / 2 samudro'bdhirakUpAraH pAgavAraH saritpatiH / udambAnudadhiH sindhuH sarasvAn sAgaro'rNavaH / / 1 / / ratnAkaro jalanidhirzadApatirapAmpatiH / 1 tasya prabhedAH kSIrodo lavaNodastathApare // 2 // (+ amAnasyam), prasUtijam , kaSTam ; kRccham , aAbhIlam ( 6 na ), 'duHkha' ke 9 nAma haiN| ('vastutastu pIDA....... 4 'mAnasika duHkha' ke, 'Amana. syam,.......' 2 'manovikAra' arthAta 'udAptI' ke aura 'kaSTama,.........." 3 'zArIrika duHkha' ke nAma hai' ) // inameM 'duHkha' ityAdi zamana kisI vizeSaNa hone para triliGga hote haiN| ('jaise-'duHkhA dupasevA, duHkhaH putro eNDitaH, dAridrayamakhilaM duHkhm,....')|| iti narakavargaH // 9 // 10. atha baarivrgH| 2 samudraH, adhiH, akUpAraH, pArAvAraH ( + pArApAraH ), sarispatiH, uda. nvAn ( = udanvat ), dadhiH, sindhuH, sarasvAn ( = sarasvat ), sAgaraH, arNavaH, ratnAkaraH jalanidhiH, yAdaHpatiH ( + pAthaHpatiH), apAMpatiH (15pu), "samudra' ke 15 nAma haiN|| 3 pIrodaH, lavaNodaH (2 pu), Adi ('Adi zabdase 'dadhyudaH / , ghRtodaH 2, surodaH 3, idhudaH 4, svAdUdaH 5 (55)' ina pAMcoMkA saMgraha hai') 'kSIrasamudra 1, khArA samudra 2, Adi ('Adi' zabda se 'dadhi-samundra , ghRtasamudra, madha-samudra 3, rasa-samudra 4, mIThe jalakA samudra 5, ina pAMcoMkA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArivargaH 10] maNiprabhA-bhASATIkAsahitaH 1 ApaH strI bhUmni vArdhAri salilaM kamalaM jalam / payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanaM vanam // 3 // 'kabandhamudakaM pAthaH puSkaraM sarvatomukham / ambho'rNastoyapAnIyanIrakSIrAmbuzambaram // 4 // meghapuSpaM dhanarasarastriSu dve Apyamammayam / 3 bhAstarA UrmirvA striyAM vIci 5 rathomiMSu // 5 // mahasUlolakallolo 6 syAdAvoM'mbhasA bhramaH / saMgraha hai, isa taraha saba 2 mAta 'samudra' haiM') kA 1-1 nAma haiM / 1 ApaH (= apa, nisya strI.ba. 20 / + ApaH = Apasa, na), vAH (= vAr ), vAri ( + vArama ), salilam ( + sarilam, saliram ), kamalam , jalam , payaH (+ payas ), kIlAlama, amRtam, jIvanama, bhuvanama, dhanam , kabandham (+kamandham , kam, andham ), udakam (+ dakam ), pAthaH ( = pAthapa ), puSkaram , sarvatomukhama, ambhaH (=ammasa), arNaH (=arNas), toyama, pAnIyama, nIrama (+ nArama, na pu), sIrama, ambu, zambaram (saMvaram), meSapuSpam (25 na), dhanarasaH (pu+ na ), 'pAnI' ke 27 nAma haiN| 2 mAdhyam , ammayam (2 na) 'pAnI ke vikAra' arthAt 'pAnIse bane padArtha barpha, zarvata Adi' ke 2 nAma haiM / 3 bhaGgaH, taraGgaH (2 pu), armiH, vIciH ( svA0 ma0 ni0 strii| 2 pu strI), 'pAnI ke tarapha lahara' ke 4 nAma haiN| __4 ullolA, kallolaH (2 pu), 'bar3I taraha ke 2 nAma hai // 5 bhAvataH(pu), 'cakoha' bha~vara arthAt 'pAnIke golAkAra ghUmane' kA 1 nAma hai| 1. kecitu 'kamandhamudakaM......' iti paThitvA 'kamandham' pratyekaM nAma 'kam, andham' iti nAmadvayaM vetyAhuH / atra 'kabandhaJca dakam .....' iti ca pAThAntaram // 2. taduktamabhidhAnacintAmaNau hemacandrAcAryeNa'lavaNakSIradadhyAjya surekSusvAduvArayaH / iti ami0ci0 ma0 haima' 4 / 141 // yayA vA- 'lavaNekSusarAsapidadhikSIrajalAH samAH // ityanyatra // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [prathamakANDe1 pRSanti bindupRSatAH pumAMso vipuSaH striyAm // 6 // 2 'cakrANi puTabhedAH syurdhamAzca jalanirgamAH / 3 kUlaM rodhazca tIraM ca pratIraM ca taTaM triSu // 7 // 4 pArA5vAre parAcI tIre 6 pAtraM tadantaram / 7 dvIpo'striyAmantarIpaM yadantarvAriNastaTam // 8 // 8 toyotthitaM tatpulinaM 9 saikataM sikatAmayam / 10 niSadvarastu jambAlaH paGko'strI zAdakardamau // 9 // 1 pRSat (na / + pRSantiH , pu ), binduH, pRSataH (2 pu), vipraTa, (= vi. puSa , strI / + vipluT = vipluSa ), 'bUMda' Thopa' ke 4 nAma haiM / 2 cakram (na / + cakram), puTabhedaH, bhramaH, jalanirgamaH (3 pu), mahe0, svA. ma. 'golAkAra hokara jalake nIce jAne ke nAma haiN| (bhA. dI. ma. pahalevAle do nAma utArthaka aura anta vAle do nAma 'jala nikalaneke samudAya ke aura anya ke ma0 pahale vAle do nAma utArthaka tathA antavAle do nAma 'nIcese UparakI tarapha jalake nikalane' arthAt 'jamIna phaTakara bhava phUTane yA phobbArA chUTane ke haiN)|| 3 kUlama, rodhaH ( = rodhs| +rodhaH, - rodha, pu), tIrama, pratIram (4 na), taTam (tri), 'nadI ke kinAre ke 5 nAma haiM / 4 pAram (na) 'nadIke udharavAle kinAre' kA nAma 1 hai // 5 avAram (na), 'nadIke idharavAle kinAre' kA 1 nAma hai // 6 pAtram (na) 'donoM kinAroM ke madhya bhAga' kA 1 nAma hai // 7 dvIpam , antarIpam (2 pu na), 'TApU' ke 2 nAma haiM / 8 pulinam (na), 'pAnIse zIghra nikale hue kinAre' kA nAma hai| 9 saikatam , sikatAmayam (2 na ), 'retIle sthAna yA kinAre' ke nAma haiN| 10 niSadaH, jambAlaH, paGkaH ( pu na ), zAdaH, kardamaH (zeSa 4 pu), 'kIcar3a, pata' ke 5 nAma haiM / 1. 'vakrANi puTabhedA.........' iti mA0 dI0 pAThAntaram / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivargaH 10] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 jalocchAsAH parIvAhAH 2 kUpakAstu vidArakAH / 3 nAvyaM triliGgaM nautAyeM 4 striyAM naustaraNistariH // 10 // 5 uDupaM tu plavaH kolaH 6 sroto'mbusaraNaM svtH| 7 AtarastarapaNyaM syAd 8 droNI kASThAmbuvAhino // 11 // 9 sAMyAtrikA potavaNika 10 karNadhArastu naavikH| 9-jalocchAmaH, parIvAhaH (+ parivAhaH / 2 pu), 'bar3he hue pAnIke nikalaneke mArga' arthAt 'kanavAha' ke 2 nAma haiM / 2-kUpakaH; vidArakaH, 'sUkhIsI nadiyoM meM thor3I dera meM kucha pAnI ikaTThA honeke liye kiye gaye gaDhe ke 2 nAma haiN| ('zoNa madra, phAgu Adi pahAr3I yA bAlUdAra nadiyoM meM gaDhA karanese 10.5 minaTa meM thor3A pAnI jamA ho jAtA hai')|| 3 nATyam (tri), 'nAvase pAra hone yogya nadI Adi' kA nAma hai / / 4 nauH, taraNiH ( + taraNI), tariH ( + tarI:, tarI / 3 strI), 'nAva' ke 3 nAma haiM / __ 5 uDupam (pu na ), plavaH, kolaH (2 pu), mahe. ma. 'choTI nAva' ke aura bhA0 dI0 ma0 'tairaneke lie ghar3A, kanastara, tumbI Adile banAye gaye sAdhana-vizeSa' ke 2 nAma haiM // 6 srota: ( = srotasa , na / + srotaH, = strota, pu; zrotaH, + zrotasa, na), 'sotA' arthAt 'pAnI ke prAkRtika bahAva' kA 1 nAma hai / 7 AtaraH (pu| + AvApha: ). tarapaNyam (na), 'nevAI' arthAta 'nAvake bhAr3e yA utarAI' ke 2 nAma haiM / / 8 droNI (+droNiH, druNi:), kASThAmbuvAhinI (bhA. dI0 ma0 / 2 strI), 'kAThakI banAI gaI choTI nAva' arthAt 'ToMgI' ke 2 nAma haiN| 9 sAyAnikaH, potavaNika ( = potavaNij / 2 pu ), 'nAva yA jahAjake vyApArI' ke 2 nAma haiN| 10 karNadhAraH, nAvikaH (2), 'patavAra pakar3anevAle' ke 2 nAma haiN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [prathamakANDe1 niyAmakAH potavAhAH 2 kRpako guNavRkSakaH // 12 // 3 naukAdaNDaH kSepaNI syAdaritraM kenipAtakaH / 5 amriH strI kASThakudAlaH 6 sekapAtraM tu secanam / / 13 / / 7 "yAnapAtraM tu poto'dhibhave triSu samudriyam (56) 9 sAmudriko manuSyo10'dhijAtA sAmudrikA va nauH' (57) 1 niyAmakaH, potavAhaH (2), 'magara, machalI Adi duSTa jalajantuoMse jahAjakI rakSAke liye jahAjake U~ce hissepara baiThanevAle' ke 2 nAma haiM / ('samudragAmI bar3e-bar3e jahAjoM meM aise loga rahate haiM, jinheM "jahAjakA kaptAna' kahate haiN')|| 2 kUpakaH, guNavRkSakaH (2 pu), 'mastUla' ke 2 nAma haiM / ('pAla yA goMda bAMdhane ke lie jahAja yA nAvake bIca meM khar3e kiye hue khambheko 'mastUla' kahate haiN| kisI 2 ke matase 'nAvako bA~dhanevAle khUTe'ke ye 2 nAma haiN| ) // 3 naukAdaNDaH (pu), kSepaNI (strii| + kSepaNiH, kSipaNiH, kSipA), 'DAMDe' ke 2 nAma haiN| 4 aritram, kenipAtakaH (2 pu), 'patavAra ke 2 nAma haiM // 5 aniH (strii| + abhrI), kASThakuhAlaH (pu| + kASThakUdAlaH), 'jahAja Adike katavAra Adiko haTAne ke liye kASThake banAye kudAla' ke 2 nAma haiN| 6 sekapAtram, secanam (2 na), 'nAva, jahAja ityAdimeM ekatrita hue pAnIko pheMkane ke liye camar3A Adike thaile yA mazaka' ke nAma haiN| upalakSaNatayA 'pAnI bharanevAle mazakamAtra ke bhI ye 2 nAma haiM // 7 [ potaH (pu), 'jahAja' kA nAma hai ] // 8 [ samudriyam (tri ), 'samudra meM honevAle padArtha' kA 1 nAma hai ] // 9 [ sAmudrikA (pu), 'samudrake manuSya' kA 1 nAma hai // 1. [ sAmudrikA (strii| + mamudrikA ), 'samudra meM jAnevAlI nAva' kA nAma hai| 1. yAnapAtraM..."ca nauH' ityeSoM'zaH kSI0 svA0 vyAkhyAnurodhenAtra mUle evopnystH| tatra....."manuSyo'dhijAtAdau nauH samudrikA' iti pAThAntaram // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArivargaH 10 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 3 1 klIbe'rdhanAvaM nAvo'dhe'tIta nauke'tinu triSu / triSvAgAdhA4tprasanno'cchaH 5 kaluSo'naccha AvilaH // 14 // 6 nimnaM gabhIraM gambhIramuttAnaM tadviparyaye / 8 agAdhamatalasparza 9 kevateM dAzadhIvarau / / 15 / / 10 AnAyaH puMsi jAlaM syA11NasUtraM pavitrakam / 12 matsyAdhAnI kuveNI syA13dvaDizaM matsyavedhanam // 16 // 63 1 zrarddhanAvam (na), 'nAvake Adhe hisse' kA 1 nAma hai // 2 atinu (tri ) 'nAvakI apekSA adhika vegase calanevAle manuSya yA pAnIke bahAva Adi' kA 1 nAma hai // 3 yahA~se lekara 'agAdhamatalasparze '' - ( 1|10/15 ) ke pahaletaka 'triSu' zabdakA adhikAra honese saba zabda triliGga haiM // 4 prasannaH, acchaH ( + svacchaH | 2tri ), 'sApha, nirmala pAnI Adi' ke 2 nAma haiM // 5 kaluSaH, anacchaH, Avila: ( 3 tri ), 'gande pAnI Adi' ke 3 nAma haiM // 6 nimnam, gabhIram, gambhIram (3 tri), 'gambhIra gahare' ke 3 nAma haiM // 7 uttAnam (tri ) 'thAha, yA uthalA chichila' kA 1 nAma hai // 8 agAdham, atalasparzam (2 tri), 'athAha, bahuta gahare' ke 2 nAma haiM // 9 kaivartaH, dAzaH ( + dAsaH), dhIvaraH (3 pu ), 'mallAha' ke 3 nAma haiM // 10 AnAyaH ( pu ), jAlam (na ), 'jAla' ke 2 nAma haiM // 11 zaNasUtram, pavitrakam ( 2 na ), 'sutalI ke bane hue jAta' ke 2 nAma haiM // 12 marasyAdhAnI, ku.veNI ( 2 strI ), 'machaliyoMko pakar3akara rakhanevAle bartana' ke 2 nAma haiM // 13 baDizam ( + balizam ), marasyavedhanam ( 2 na ), 'baMzI' arthAt 'lohe ke bane hue machalI pha~sAne ke sAdhana-vizeSa' ke 2 nAma haiM / ' ('jisameM bhATA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 amarakoSaH / [ prathamakANDe 1 pRthuromA jhaSo matsyo mIno vaisAriNo'NDajaH / 'visAraH zakalI cAtha 2 gaDakaH zakulArbhakaH // 17 // 3 sahasradaMSTraH pAThIna 4 ulUpI zizukaH samau / 5 nalamInazcilicimaH 6 proSThI tu zapharI dvayoH / / 18 / / 7 kSudrANDamatsya saMghAtaH potAdhAnadamatho bhaSAH / rohito maduguraH zAlo rAjIvaH zakulastimiH // 19 // yA kIr3A Adi lapeTakara pAnI meM pheMkakara machaliyAM phailAI jAtI haiM, use 'baMsI' kahate haiM ) // A 1 pRthuromA ( pRthuromanU ), kSaSaH, matsyaH, mInaH, vaisAriNaH, aNDajaH, visAraH, zakalI ( = zakalin / + zakulI, = zakulin, sakalI, = sakalin / 8 pu ), 'machalI' ke 8 nAma haiM / / 2 gaDakaH, zakulArbhakaH ( 2 pu ), 'gaDaka machalI' ke 2 nAma haiM // 3 sahasradaMSTraH, pAThInaH ( 2 pu ), 'pahinA machalI' arthAt 'bahuta dAMta vAlI pahinAnAmaka eka prakArakI machalI yA poThiyA machalI ke 2 nAma haiM // 4 ulUpI ( = ulUpin ), zizukaH ( 2 pu ), 'sa' ke nAma haiM // 5 nalamIna ( + naDamInaH, talamInaH ), cilicimaH ( cila cimiH / 2 pu), 'narakaTameM rahanevAlI eka prakArakI machalI- vizeSa' ke 2 nAma haiM // 6 proSThI (strI), zapharI ( strI / + putrI ), 'saharI yA poThiyA machalI' ke 2 nAma haiM // 7 potAdhAnam (na ), 'aNDese nikale hue machaliyoM ke choTe choTe baccoMke samudAya' kA 1 nAma hai 1 8 aba machaliyoM ke 'bheda' ko kahate haiM arthAt vakSyamANa zabda paryAya nahIM haiM // 9 rohitaH, madguraH zAlaH ( + sAlaH ), rAjIvaH, zakulaH, timiH, timiGgilaH (7 pu ), Adi ( 'Adi padase 'timiGgilagila:, nandIvarttaH (2 pu ), AdikA saMgraha hai' ), 'rohU, mogarA, zAla, barArI, zakula, timi, 1. 'visAraH zakulI cAtha' iti mA0 dI0 sammataH pAThaH, mUlotazca mahe0 kSI0 svA0 sammataH pATha ityavadheyam // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivaH 10] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / timiGgilAdayazcAztha yAdAMsi jalajantavaH / 2 tadbhedAH zizumArodrazaGkavo makarAyaH // 20 // 3 syAtkulIra: karkaTakaH 4 kUmeM kmtthkcchpau| 5 grAho'vahArI 6 nakastu kumbhIro'tha mahIlatA // 21 // gaNDupadaH 'kiJculako 8 nihAkA podhikA sme| 9 raktapA tu jalaukAyAM striyAM bhUmni jalaukasaH / / 22 / / timiDila Adi ('mAdi padase 'timiGgilAgala aura nandIvarta' AdikA saMgraha hai'), 'machaliyoMke bheda haiN| 1 yAdaH ( = yAdasa , na ) jalajantuH (pu), 'jalameM rahanevAle jIva' ke 2 nAma haiN|| 2 zizumAraH, udaH, zaGkaH, makaraH, (4 pu), Adi ('Adi padase 'jala. hastI' ( = jalahastin ), jalakukkuTaH, karkaH, kacchapaH, (4 pu), kA saMgraha hai|) sUsa, Uda, zaGa, magara, bhAdi ('bhAdi zabdase 'jalahAthI, jalamurgA, kekar3A, kachuzrA' AdikA saMgraha hai) jala meM rahanevAle jIva' haiN| 3 kulIraH ( + kuliraH), karkaTakaH (kakaTaH, karkaH, karaTakaH, karaDakaH / (2 pu), 'kekar3e' ke 2 nAma haiM // 4 kUrmaH, kamaThaH, kacchapaH, (3 pu), 'kachue' ke 3 nAma haiM / 5 grAhaH, avahAra ( + avarAhaH / 2 pu), 'grAha' arthAt 'ghaDiyAla' ke 2 nAma haiN| 6 nakaH, kumbhIraH (2 pu), 'nAka' arthAt 'grAhake bheda, eka tarahake jalacara vizeSa' ke 2 nAma haiN| 7 mahIlatA (strI), gaNDUpadaH, kinulakaH ( + kinulukaH, kizcilikaH / 2 pu), 'kecuA' ke 3 nAma haiN| 8 nihAkA, godhikA (2 strI), 'goha' ke 2 nAma haiN| 9 raktapA, jalaukA, jalaukasaH (= jalaukasa, prAyaH b.30|+jlokaa, jalUkA, jalajantukA, jaloragI / 3 strI), 'joka' ke 3 nAma hai // 1. ...... kinculukaH......' iti mA0 dI0, kSI0 svA0 paatthH|| 2. 'aloragau jalokA tu jaukA ca jalaukasi' iti saMsArArNabokeratra bahupacanasya prAyikatvam / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDe1 muktAsphoTaH striyAM zuktiH 2 zaGkhaH syaatkmburstriyo| 3 kSudrazaGkhAH 'zaGkhananAH 4 zambUkA jalazuktayaH // 23 // 5 bheke mnndduukvrssaabhuushaaluurplvdrduraaH| 6 zilI gaNDUpadI 7 bhekI varSAmvI 8 kamaThI 'DuliH / / 24 / / 9 madgurasya priyA kI 1 mukkAsphoTaH (pu), zuktiH (strI), 'situhI, sIpa' ke 2 nAma haiM / ('gajarAja, megha, sUkara, zaGkha, machalI, sA~pa, sI aura baoNsa' inase motI nikalatI hai, kintu adhikatara sIpa se hI nikalatI hai')|| 2 zaMkhaH, kambuH ( 2 pu na ), 'za' ke 2 nAma haiN| 3 pudrazaGkhaH, zaGkhanakhaH ( + zaGkhanakaH / 2 pu) 'choTe zala' ke 2 nAma haiN| 4 zambUkaH (pu| + zambukaH, zAmbukaH ), jalazuktiH ( strii| bhA0 dI0 ma0), 'ghoMghA, dohanA yA pAnI meM honevAlI hara tarahakI sIpa' ke 2 nAma hai // 5 bhekaH, maNDUkaH, varSAbhUH, zAlUraH ( + sAlUraH ), plavaH, baduraH (pu), 'meDhaka' ke 6 nAma haiM / 6 zilI, gaNDapadI (2 vI), 'keMcuekI strI yA keMcueke bhedakI choTI jAti-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 7 bhekI, varSAmvI ( 2 strI ), 'gucI, meMDhakakI strI yA meMDhakake bhedakI choTI jAti-vizeSa' ke 2 nAma haiM // 8 kamaThI, duliH ( + duliH / strI) 'kachuI' ke 2 nAma haiM / 9 zRGgI (strii| + madgurI ), 'magarakI strI' kA / nAma hai // 1. ......."zanakAH......' iti pAThAntaram / / 2. ........"duliH iti pAThAntaram / / 3. tduktm-'kriindrjiimuutvraahshNkhmrsyaahishuksyudbhvvennujaani| muktAphalAni prathitAni loke teSAM tu zuktyudbhavameva bhUri' // 1 // iti / / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 pArivargaH 10 mnniprbhaabyaakhyaashitH| -1 durnAmA dIrdhakozikA / 2 jalAzayo jalAdhAra3statrAgAdha jalo hadaH // 25 // 4 mAhAvastu nipAnaM sthaadupkraajlaashye| 5 pusyevAndhuH prahiH kUra udAsAnaM tu puMsi ghaa|| 26 // 6 nemistrikA'sya 7 vInAho mukhabandhanamAya gat / 8 puSkariNyAM tu khAtaM syAradakhAtaM devanAtakam / / 27 // 1. paprAkarastaDAgA'khI 11 kAsAra: sarasI srH| . durnAmA (= durnAman , pu / + durnAmnI, stra), dIrghakozikA (strii| + vIrghakoSikA), 'jokake samAna eka prakArake jalacara-vizeSa ke 2 nAma haiN|| 2 jalAzayaH, jalAdhAraH (2 pu), 'tAlAva, pokharA, bAvalI mAdi' ke 2 nAma haiN| __3 hRdaH (pu), 'athAha jalapAle tAlAba Adi' kA / nAma hai // 4 mAhAvaH (pu), nipAnam (na), "sukhapUrvaka gau Adike jala pIneke liye kUpa ke pAsa banAye hue hauja' ke 2 nAma haiM // 5 andhuH, prahiH, kUpaH (3 pu), udapAnam (na pu), 'kUAM, inArA' ke nAma haiM // 6 nemiH ( bhA. dI0 ma0 ) trikA (2 strI) 'dhuraI, gaddArI' ke nAma haiN| 7 vInAhaH (pu| + vinAhaH ), 'kuMeke jagat' kA 1 nAma hai| 8 puSkariNI (strI), khAtam (na) 'pokharI, choTI talaiyA' ke 2 nAma haiN| 9 akhAtama, devakhAtakam ( 2 na ), 'akRtrima yA devamandirake Age. vAle pokharA, tAlAba Adi ke 2 nAma haiM / 1. padmAkaraH, taDAgaH ( + tadAkA, taTAgaH, taTAgaH / 2 pu), 'kamala utpanna honevAle athAha tAlAba Adi' ke 2 nAma haiM // " kAsAraH (pu), sarasI (strI), saraH ( = saras na ), 'kRtrima (kisI 7a0 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ex " amarakoSaH 1 vezantaH palvalaM cAlpasaro 2 vApo tu dIrghikA // 28 // 3 kheyaM tu parikhArambhasAM yatra dhAraNam / 5 syAdAlavAlamAvAlamAvApo'6dha nadI sarit / / 29 / / taraGgiNI zaivalinI taTinI 'hAdinI ghunI / 2 'srotasvatI dvIpavatI stravantI nimnagA''pagA // 30 // 7 'kUlaGkaSA nirjhariNI dhAvakA sarasvatI' (58) 8 gaGgA viSNupadI jahatanayA suranimnagA / bhAgIrathI tripathagA trisrAtA bhognasUrapi // 31 // ke khudavAye hue kapala utpanna honevAle tAlAba Adi' ke mA0 do0 mata se) 3 nAma haiM / ('padmAkaraH' 'saraH' 'kamala utpanna honevAle jalAzaya mAtra' ke nAma haiM, yaha mahe0 kA mata hai' ) // vezantaH (pu), palvalam azvanaraH ( = [ prathamakANDe 1 choTe choTe gaDhe' ke 3 nAma haiM // 2 vApI (+ vApiH ), darghikA ( 2 stro ), 'bAvalo' ke 1 nAma haiM // 3 khemU (na), parikhA (strI), 'kitte mAdike cAro Arako khAI' ke 2 nAma haiM | 4 AdhAraH (pu), 'pAnoke bA~dha' kA 1 nAma hai // G 5 AlavAlam ( + alavAlam ), AvAlam ( 1 na ), AvApaH ( pu ), 'thAlA' arthAt 'gAMr3I yA paudhe ko sIMcane ke liye unake jar3a meM miTTI Adile banAye hue ghere' ke 3 nAma haiM // 6 nado, sarit, taraGgiNI, zaiilinI, taTinI, hAdino ( + hradinI ), dhunI, srAtasvatI ( + srotasvinI), dvIpavatI, sravanto, nimnagA, ApagA ( + apagA / 12 strI ), 'nadI' ke 12 nAma haiM // 7 [ kUlakuvA, nirjhariNI, rodhovakA, sarasvatI 4 strI ), 'nadI' ke 4 nAma haiM ] // 8 gaGgA, viSNupadI, jahutanayA ( + jAhnatrI ), suranimnagA, bhAgosthI, 'idinI ......." iti pAThAntaram // azrasaras / 2 na ), 'pAnIke ...... " iti pAThAntaram // 2. 'srotasvinI' Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArivargaH 10] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 kAlindI sUryatanayA yamunA zamanasvasA / 2 revA tu narmadA somodbhavA mekalakanyakA // 32 // 3 karatoyA sadAnIrA 4 bAhudA saitavAhinI / 5 'zatadrustu zutudriH syAdadvipAzA tu vipAT striyAm // 33 // 7 zoNo 'hiraNyavAhaH syAt tripathagA, trisnAtAH (=trisrotas), bhomasUH ( 8 stro), 'gA nado' ke 8 nAma haiN| 1 kAlindI, sUryatana yA, yamunA, zamanavapA ( zamanavam / + yana. svasA, yamasvasU / 4 strI), 'yamunA nado ke 4 nAma haiM / 2 revA, narmadA, somodbhavA, mekala kanyakA (4 stro), 'narmadA nadI ke 4 nAma haiN|| 3 karatoyA, sadAnIrA ( 2 kho), 'pArvatIke vivAha-kAlameM kanyAdAna ke jalase nikalI huI nado-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 4 thAhudA, saitavAhinI (2 stro), 'kArtavIryadvArA nikAlI huI eka nadI-vizeSa' ke 2 nAma haiM / 5 zatadruH (+ zitaduH), zudiH (2 strI) 'satalaja nadI' ke 2 nAma haiN| 6 vipAzA, vipATa (= vipAz / 2 stro), 'vipAzA nado ke 2 nAma haiN| 7 zoNaH ( + zoNabhadaH), hiraNyavAhaH (+ hiraNyavAhuH / 2 pu), 'sona nAmaka nada' ke 2 nAma haiM // 1. 'zutudristu zatadruH syAt" iti kSo0 svA0 sammate pAThabhere'pi bhUloka mA0 do, mahe0 saMmatapAThAnna nAmni bhedaH' ubhayathApi 'zataduH, zutudriH' ityanayorevAmidhAnayolAmAdi. syavadheyam // 2......"hiraNyabAhuH' iti pAThAntaram // 3. iyaM 'karatoyA' nado pUrvadezasthA brahmaputrega saGgatA pulasyatIrthayAtrAyAM tathaivokteH / prathamaM karkaTe devI cahaM gaGgA rajasvalA / sarvA raktavahA nadyaH karatoyA'mbuvAdinI // 1 // iti yAzavaskyasmRtIyabAlammaTTIyaTokAyAM karatoyA'mbuvAhinItyuktyA 'sadAnIrA' ityanvartha nAmetyavadheyam // 4. vasiSThazApAdiyaM zatathA druteti paurANikokathA'nusandhAnAdasyAH 'zataH iti nAma jAtamiti zeyam // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [prathamakANDe-1 kulyA'lpA kRtrimA sarit / 2 zarAvatI vetravatI candrabhAgA' sarasvatI // 34 // kAverI sarito'nyAzca 3 sambhedaH sindhusanamaH / dvayoH praNAlI payasaH padanyAM 5 triSu tuuttrau|| 35 / / dekhikAyAM sarayvAM ca bhave daadhiksaarkhii| 6 saugandhikaM tu kalAraM 7 hallaka raktasandhyakam / / 36 / / 8 syAdutpalaM kuvalayaramatha nIlAmbujanma ca / indIvaraM ca nIle'smin 11 site kumudakairave / / 37 // 1 kukhyA (strI), 'nahara' kA / nAma hai // 2 zarAvatI, vetravatI, candrabhAgA ( + cAndrabhAgI, candrabhAgI, cAndrabhAgA, candrikA ), sarasvatI, kAverI (5 strI), 'zarAvatI Adi pratyeka nadiyoM' kA 1-1 nAma hai| anya bhI 'kauzikI, gaNDakI, godA, veNI, carmaNvatI, sindhu' Adi nadiyA~ haiM // . 3 sambhedaH, sindhusaGgamaH (pu), 'nadiyoMke saMgama' ke 2 nAma haiM // praNAlI (pu strii| anyamatameM strI na), 'panAre yA nAle' kA 1 nAma hai| 5 dAvikA, sAravaH ( 2 tri), 'devikA aura sarayU nadImeM hone ghAle padArtha kA kramazaH 1-1 nAma hai // 6 saugandhikam , kahAram (na), 'sAyaMkAla meM phUlanevAle zvetakamala' ke 2 nAma haiN| 7 halakam , raktasamadhyakam (2 na ) 'lAla kahAra yA trikAlameM phUlanevAle raktapuSpa-vizeSa' ke 2 nAma haiM / 8 utpalam , kuvalayam (+ kuvam, kucalam / 2 na), 'zveta kamala yA sAmAnyataH kamala aura kumudamAtra' ke 2 nAma haiM / / 9 nIlAmbujanma (= nIlAmbujanman / + nIlAmbujam ), indIvaram (+indIvAram / 2 na ), 'nIla kamala' ke 2 nAma haiM // 10 kumudama, kairavam (2 na) 'zveta kamala, kumuda yA koI' ke nAma haiN| 1. '...cAndramAgI...' iti ,...candramAgI...' iti ca paatthaantrm|| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArivargaH 10 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 zAlUkameSAM kandaH syA2dvAriparNI tu kumbhikA / 3 jalanIlI tu 'zevAlaM zaivAlo4'tha kumudvatI // 38 // kumudinyAM 5 nalinyAMta bisinI padminImukhAH / 6 vA puMsi padmaM nalinamaravindaM mahotpalam // 39 // sahasrapattraM kamalaM zatapattraM kuzezayam / paGkeruhaM tAmarasaM sArasaM sarasIruddam // 40 // bilaprasUnarAjIvapuSkarAmbhoruhANi 7 puNDarIkaM sitAmbhoja8matha raktasaroruhe // 41 // raktotpalaM kokanadaM 9 nAlo nAlam - 1 zAlUkram ( na ), 'kamalamAtra ke kanda (jar3a)' kA 1 nAma hai // 2 vAriparNI, kumbhikA ( 2 strI / + vAriparNaH kumbhikaH, 2 pu ), 'puraina' yA jalakumbhI' ke 2 nAma haiM | " ca / 3 jalanIlI (strI), zevAlam ( na / + zevAla:, pu ) zaivAlaH ( pu / zevalaH, zaivalaH ), 'sevAla' ke 3 nAma haiM // 4 kumudvatI, kumudinI ( 2 strI ), 'koI' ke 2 nAma haiM // 5 nalinI ( + naDinI ), bisinI, padminI ( 3 strI ), Adi ( ' Adile 'sarojinI, kamalinI, utpalinI (3 strI), ' kA saMgraha hai '), 'kamalinI yA kamala samUha' ke 3 nAma haiM // " 6 padmam, nalinam, aravindam mahotpalam, sahasrapatram, kamalam, zatapattram kuzezayam, paGkeruham, tAmarasam, sArasam, sarasIruham, bisaprasUnam, rAjIvam, puSkaram, ambhoruham ( 16 pu na ), 'kamala' ke 16 nAma haiM // 7 puNDarIkam, sitAmbhojam ( 2 na ), 'zveta kamala' ke 2 nAma haiM // 8 raktotpalam, kokanadam ( 2 na ), 'lAla kamala' ke 2 nAma haiM // 9 nAlaH (pu), nAlam ( na / + nAlI, nAlA, 2 strI ), DaNThala' ke 2 nAma haiM // 'kamalake 1. "zevalaM zevAlo'ya iti pAThAntaram // "nAkA nAlamathAstriyAm' iti pAThAntaram // 2. 3. 'kumbhako vAriparNaH syAditye ke' iti kSI0 svA0 vacanAt // 101 0.9 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 -1 athAstriyAm | mRNAlaM bisamabjAdikadambe 2 SaNDamastriyAm // 42 // 3 karahATa : ' ziphAkandaH 4 kiJjalkaH kesaro'striyAm / 5 saMgatikA navadalaM bIjakozo varATakaH // 43 // iti vArivargaH // 10 // amarakoSaH / 1 mRNAlam, bisam, (+ visam, bizam / 2 puna ), 'kamala Adike DaMTala' ke 2 nAma haiM // 2 SaNDam ( na pu ) 'kamala ke phUla, pattI, DaNThala, jar3a Adi saba avayavamAtra' kA 1 nAma hai // 3 karahATa, ziphAkandaH (+ ziphA, strI; kandaH, pu na / 2 pu), 'kamalakI jar3a' ke do nAma haiM / 4 kirakaH, kesaraH (+ kezaraH / 2 pu na ), 'kamalake 'kesara' (parAga) ke 2 nAma hai // "ziphA kandaM 5 saMvartikA (strI), navadalam (na), 'kamalake naye patte' ke 2 nAma haiM // 6 bIjakozaH ( + bIjakoSaH, vIjakozaH, vIjakoSaH ), varATakaH (25), 'kamalagaTTe' ke 2 nAma haiM // 1. ..... [ prathamakANDe iti vArivargaH // 10 // ...... -Sa iti pAThAntaram // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 pArivarga: ..] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / atha vargopasaMhAraH kANDasamAptizca / 3 uktaM svayomadikkAladhIzabdAdi sanATyakam / pAtAlabhogi narakaM vAri caiSAM ca saGgatam // 1 // 'ityamarasiMhakRtI nAmaliGgAnuzAsane / atha vargopasaMhAraH kANDasamAptizca / , maiMne ( amara siMha ne ) 'svar 5, vyoma 3, dik 3, kAla 4, dhI 5, zamdAdi 6, nATya 7, pAtAlabhogi 8, naraka 9 aura vAri 10' ina dasa dhargoM tathA ina ke prasaGgase prApta devatA, rAkSasa, megha, vidyut' Adiko kahA hai| ('zabdAdi' ke 'Adi' zabdase rasa, gandha,..' kA saMgraha hai')|| 2 zrIamarasiha ke banAye hue, nAma (svara, svarga, nAka,..) aura liGga ('puMliGga, nIliGga, napuMsakaliGga aura avyayAdi' ) ko batalAnevAle 'nAmalilAnuzAsana' arthAt 'amarakoSa' nAmaka isa granthameM 'svara' Adi ('mAdi zabdase 'vyoma, dik , kAla,......10 vargokA aura mu0 matase 1. 'ityamarasiMhakRtI...."samarthitaH' ityayaM caramaH lokaH kANDapraye'pi kSI0 svA. mUlapustake nopalabhyate, kintu taskute 'amarakoSoddhATana' nAmake vyAkhyAne prathamacaramAdhyA. payoravyAkhyAto mUla mAtramevopalabhyate, mA0 dI0 avyAkhyAto'pyayaM prathamakANDamAtre mahe. vyAkhyAta ityato granyakRtA racito na veti svayamanusaMdheyam // 2. 'bhatra gaNanayA dazAnAmeva vargANAmupalabdheH 'uktamiti pratIkamAdAya 'atraikAdaza vargA: iti bhA0 dI. vyAkhyAnaM cintyam / yadA maGgalAcaraNa-pratizA paribhASIyANAM zlokAnAmekaM pRthagvargamurarIkRtya 'atraikAdaza vargA' iti tadukteH sAmajasthamityavadheyam / 'puNyapattana'- mudrite kSIrasvAmikRtAmarakoSoddhATanAkhyavyAkhyAne tu vyomadigvargAvakIkRtyAsmin kANDe nava vargAH prdrshitaaH| 3. prAdhAnyAdasmin kANDe svargIyasAdhAraNavastunirUpaNAda svarAdi nAbyavAntaM 'svargavargaH tatazca pAtAsambandhiSadArthAnirUpaNApAtAlAdi vAriyargAntaM 'pAtALavarga ityeto bAyeva vargoM mukuTenorarokatAvityavadheyam // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ prathamakANDe svarAdikANDaH prathamaH sAGga eva samarthitaH // 2 // ityamarasiMhaviracite 'nAmaliGgAnuzAsanA' paraparyAya ke 'amarakoSe' prathamaH svarAdikANDaH samAptaH / 104 'pAtAlavarga' kA saMgraha hai' ) kA yaha prathama kANDa ( bhAga ) zraGga ( bheda aura apabheda ) ke sahita samarthita hokara sampUrNa huA // iti paNDitapravarazrIrAmasvArthamizrata nujazrI haragovinda mizra - viracitAyAM maNiprabhAkhyAmarakoSavyAkhyAyAM prathamaH svarAdikANDaH samAptaH // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyakANDam vargabhedAn kathayati-- 1 vargAH pRthvIpurasmAbhRdvanauSadhimRgAdibhiH / nRbrahmakSattravizudaiH sAjhApAGgarihoditAH // 1 // 1. atha bhuumivrgH| 2 bhUrbhUmiracalA'nantA rasA vizvambharA sthirA / . dharA dharitrIdharaNiHkSoNiA kAzyapI kSitiH // 2 // / isa dvitIya kANDameM aGgoM aura upAGgoke sahita 'pRthvI, pura, parvata, vanauSadhi, mRgAdi ('Adi' zabdase 'pakSI, kI' AdikA saMgraha haiM athavA 'mRgAdi' zabda 'siMhavAcaka hai ), manuSya, brahma, kSatriya, vaizya aura zUdaH ye.. varga arthAt 'bhUmivarga 1, puravarga 2, zailavarga 3, vanauSadhivarga 4,......kahe gaye haiN| ('bhUmike mana-'mRt, zAkhA aura nagara Adi tathA upAGga 'mRssA Adi purake ana-'ApaNa' Adi tathA upAla 'vipaNI' Adi parvata ke aGga-'zilA' Adi tathA upAGga 'mainasila, geru' bhAdi dhAtu, vanauSadhi ke aGga-vRkSa' Adi tathA upAya 'phUla, phala' Adi; mRgake aGga-haru' Adi, tathA upAGga 'loma' Adi evaM 'mRgAdi'ke Adi padase saMgRhIta pakSIke aGga-'kITa, phatIGgA' Adi tathA upAGga 'cancu, paGkha' Adi haiN| isI taraha anyAnya vargoM kA bhI aGgopAGga samakSanA caahiye)|| . 1. atha bhuumivrgH| 2 bhUH(= bhuu| + bhUH, = bhUr , a0), bhUmiH (+bhUmI), acalA, anantA, rasA, vizvambharA, sthirA, dharA, dharitrI, dharaNiH (+dharaNI), hoNiH ( + kSoNI, 1. 'mRgAdi zamdasyAyamevArthaH samucitaH, mRgAn pazUnattIti mRgAdiriti vyutpatyA 'mRgAdi' zabdasya siMhaparyAyalAmasAmaJjasyAt / ata evAgre 'siMhAdivarga'kathanaM saMgaccharoDanyathA mRgAdivargakathanasyaucityAta // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 amrkossH| [dvitIyakANDesarvasahA vasumatI vasudhorSI vasundharA / gotrA kuH pRthivI pRthvI kSamA'dhanimedinI mahI // 3 // 'vipulA gaharI dhAtrI gaurilA kumbhinI kSamA (1) bhUtadhAtrI ratnagarbhA jagatI sAgarAmbarA' (2) 2 mRnmRttikA3prazastA tu mRtsA mRtvA ca mRttikA / 4 urvarA sarvasasyAkhyA 5 syAduSaH kSAramRttikA // 4 // 6 USavAnUSaro dvAvapyanyasisau 7 sthalaM sthalI / kSauNiH, cauNI), jyA ( + ijyA'), kAzyapI, kSitiH' sabaMsahA, vasumatI, vasudhA, urvI, vasundharA, gotrA, kuH, pRthitI ( + pRthavI ), pRthvI, camA, bhavaniH (+avanI), medinI mahI ( + mahi: / 27 stro), 'pRthvI, ke 2. nAma haiN| [vipulA, gahvarI, chAtrI, gauH ( = go), ilA, kumbhinI, kSamA, bhUtadhAtrI, ratnagarbhA (+ snavatI), jagatI, sAgarAmbarA (11 strI)'pRthvI, ke nAma haiM ] // 2 mRt (= mRd ), mRttikA ( 2 strI), 'miTTI ke nAma haiM / 3 mRtsA, mRtsnA (2 strI), 'acchI miTTI' ke 2 nAma haiM // 4 urvarA ( + UrvarA / strI), upajAU miTTo' kA 1 nAma hai // 5 USaH (pu), kSAramRttikA (mI,) 'khArI miTTI' arthAt 'sAdI miTTI, reha' ke nAma haiN| 6 aSavAn ( = azvat ), UparaH (2 tri ), 'svArI miTTIvAle sthAna, arthAt 'Usara yA rehaghaTa jamIna' ke 2 nAma haiM / / 7 sthalam (na), sthalI (strI), 'sthala' ke nAma haiM / ('akRtrima bhUmi' kA 'sthalI' (strI) yaha 1 nAma hai, 'kRtrima bhUmi' kA 'sthalA' (bI) yaha / nAma hai aura 'bhUmisAmAnya' arthAt 'bhUmimAtra' kA 'sthalam' (na) yaha nAma hai)| 1. 'ijyA iti mUrkhavyAkhyA, 'jyA bhaurvI 'jyA vasundharA' iti zAzvatavirodhAta' iti sau.svaa.|| 2. vociH patimahiH kelirisyAcA hasvadIrdhayoH' iti vAcaspatyukteH / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmivargaH // ] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 107 1 samAnI marudhadhAnI 2 ve khilAprahate same // 5 // trigha3tho jagatI loko viSTapaM bhuvanaM jayat / 4 loko'yaM bhArataM varSe 1 maru, dhanvA ( = dhanvan / 2 pu), 'marusthala' arthAt 'mAravAda deza pA rAjapUtAnekI jamIna' ke 1 nAma hai| 2 khiram , aprahatam (2 tri), 'vinA juti huI jamIna' ke 2 nAma haiN| 5 jagatI (bI), lokaH (pu)viSTapama ( + pu, + piSTapam ), bhavanam, 'jagat ( 3 na ), 'bhUtala jagat ke 5 nAma haiM // 4 bhAratam ( + bhAratavarSam , mAratavarSaH, pu na / na ) 'hindustAna' kA 1 nAma hai| ('yaha hindustAna' jambUdvIpakA navamAMza hai| varSa 9 haiMbhArata :, kiM puruSa, 2 haricarSa 3 samma 4, hiraNmaya 5, kuru 6, bhadrAzva 7, ketumAla 8 aura ilAvRtta 9 / inameM kramazaH 3 himAlaya ke dakSiNa, 3 uttara, 1-1 pUrva tathA pazcima aura 1 madhya bhAga meM hai')|| 1. eka mahAbhUtaM 'pRthavI' paJcamahAbhUtaviSayendriyAtmakaM 'jagat' iti 'pRthavIjagatyo dH|| 2. 'uttaraM yatsamudrasya himAdrezcaiva dakSiNam / varSe tadbhArataM nAma bhAratI patra santatiH // 1 // iti / varSa sthAnaM viduH prAcAH imaM lokaM ca bhAratam ||iti mAravizca / 3. taduktam / bambUdvIpasthAna navavarSANAM nAmAni - 'syAdbhArataM kimpuruSaM harivarSe ca dkssinnaaH| ramyaM hiraNmayakurU himAdraruttarAstrayaH // 1 // madrAzvaketumAlau tu do varSoM pUrvapazcimau / ilAvRttaM tu madhyasthaM sumeruyaMtra tiSThati // 2 // iti vAcaspatiH / eSAM sImAM bruvan kSI0 svA0 svAhAveva varSAgbAha / tadyathA 'himavAn hemakUTazca niSaSo merurntre| nIkaH zvetazca zRGgIvAn gandhamAdanamaSTamam // 1 // pati sImAvicchivAnyaSTo marmANi // iti / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 amrkossH| [prathamakAre-1 zarAvatyAstu yo'vdheH||6|| dezaH prAgyakSiNaH prAcya 2 udIcyaH pshcimottrH| 3 pratyantomlecchadezaH syAt 4 madhyadezastu mdhymH||7|| 5 mAryAvartaH puNyabhUmimadhyaM 'bindhyahimAlayoH / maaamanane 'prAcyaH (pu), 'zarAvatI nadoke pUrva aura dakSiNa vAle deza kA nAma hai // dIcyaH (pu), 'zarAvatI nadIke pazcima aura uttara vAle deza kA nAma hai // 3 pratyantaH, glecchadezaH (2 pu), mleccha deza' arthAt 'kAmarUpa Adi' ke 2 nAma haiN| ___4 madhyadezaH madhyamaH (pu), 'madhyadeza ke 2 nAma haiM // 5 bhAryAvartaH (pu), puNyabhUmiH (stro), 'vindhyAcala aura himAlaya pahAr3a ke bIcavAle deza ke 2 nAma haiM / 1. 'viSyahimAgayoH iti pAThAntaram / 2, 3. uktaJca kAzikAyAm 'prAgudalau vimajate haMsaH kSIrodake yathA / viduSAM zabdasiddhayarthe sA naH pAtu zarAvato // 1 // iti // 4. taduktaM-cAturvaNryavyavasthAnaM yasmindeze na vidyate / taM mlecchaviSayaM prAhurAyavirtamataH param' / / iti / / viSayo deshH| 5. taduktaM mAnunA--'himavadindhyormadhyaM yatprAgvinazanAdapi / pratyageva prayAgAcca madhyadezaH prakIrtitaH // 1 // (2 / 29) / atra vinazanaM tIrthavizeSaH, pare prasiddhAH // 6. taduktaM manunA-'AsamudrAcca vai pUrvAdAsamudrAcca pazcimAva / tayorevAntaraM giryArAryAvarta vidussaaH1|| iti ( 2 / 22 ) // tayohimavadinthyaparvatayorityarthaH / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmivAH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 106 1 novRjjanapado 2 dezaviSayau tUpavartanam // 8 // 3 bhiSvAgoSThAnnaDaprAye naDvAnnaDvala ityapi / 5 kumudvAn kumudapAye 6 vetasvAn bahu vetase // 9 // 7 zAbalaH zAdaharite 8sajambAle tu paDilA / 6 jalaprAyamanUpaM syAt 10 puMsi kacchastathAvidhaH // 10 // 1 nIvRt, janapadaH ( +jAnapadaH / 2 pu), 'manuSyoMke ThaharanekI jagaha-grAma, nagara' ke 2 nAma haiM / ___2 dezaH, viSayaH (2 pu), upavartanam (na), deza' arthAt 'grAma sA. dAya' ke 3 nAma haiM // 3 yahA~se lekara 'goSThaM gosthAna...' (2012) ke pahaletaka 'niSu'kA adhikAra hone se saba zabda trilija haiN| 4 naDvAn ( naDvat ), naDvalaH (2 tri), 'narasala yA narakaTa jisa dezameM adhika ho, usa deza ke 2 nAma haiM // 5 kumudvAn (= kumudvat , tri), "jisa dezameM kumuda adhika ho, usa deza' kA 1 nAma hai // 6 vettasvAn ( = vetasvat , tri), 'jisa dezame beta adhika hoM, usa deza' kA 1 nAma hai| zAlA (+ zADvalaH / tri), 'naI ghAsose harA bharA sthAna yA deza kA nAma hai| 8 paGkilaH (tri), 'kIcar3avAle deza yA sthAna' kA / nAma hai // 9 jalaprAyam , 'anUpam (2 tri), 'bahuta jalavAle sthAna yA aneka prakArake per3a latA aura jharanevAle jaGgalase yukta saba tarahake anna paidA honevAle deza ke 2 nAma haiN| 10 kacchaH (pu / + na ), 'bahuta pAnIvAle sthAnake samAna nadI Adike pAsavAle bagIcA ityAdi' kA / nAma hai| (bhA0 dI0 matase 'jalaprAyam' Adi 2 nAma uktArthaka hai) 1. tdukm-'naanaadrumltaaviiruunijhrpraantshiitlaiH| vanAptamanUpaM syAtsasyaivrIhivavAdimiH // 1 // iti / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 strI zarkarA zarilaH 2 zArkaraH zarkarAvati / deza evAdimA3vevamunneyAH sikatAvati // 11 // 4 dezo nadyambuvRSTayamdusampannavIhipAlitaH / syAnnadImAtRko devamAtRkazca yathAkramam // 12 // 5 rAzi deze rAjanvAn syAttato'nyatra rAjavAn / 7 goSThaM gosthAnakaM 8 tatta goSThInaM bhUtapUrvakam // 13 // 9 paryantabhUH parisara : 1 zarkarA (ni. strI), zarkarilaH (ni), 'adhika bAlUvAle yA choTe choTe kakar3avAle yA retIle deza' ke 2 nAma haiM / 2 zArkaraH, zarkarAvAn (= zarkarAvat / 2 tri), 'bAlavAle deza ityaadi| ('mAdi zabdase bAlUvAle padArtha AdikA saMgraha hai') ke nAma haiM / ___3 isI taraha 'sikatA' Adi zabdase bhI tarkakara samajhanA cAhiye / (yathA-'sikatA: (ni. strii| + ni. pa.va.), saikatilA (tri), 'bAlU vAle deza' ke nAma haiN| saikataH, sikatAvAn ( = sikatAvat / 2 tri) bAlU vAle deza Adi' ke do nAma haiN)|| 4 nadImAtRkA, devamAtRkaH (2 tri), 'nadI aura nahara Adike pInIse kheta siMcanepara anna paidA honevAle deza' kA tathA varSAke pAnIse skheta socaneera anna paidA honevAle deza' kA kramaza: 1-1 nAma hai // __5 rAjanyAn ( rAjanvAt , tri), 'dharmAtmA, zIlavAn aura sadAcArI rAjAse pAlita deza' kA / nAma hai| 6 rAjavAn ( = rAjavat , tri), 'sAmAnya rAjAse pAlita deza' kA nAma hai| 7 goSTham , gosthAnakam (2 na ) gaumoMke rahane ke sthAna-gozAlA Adi' ke 2 nAma haiN| 8 gauSThInam (na),'jahA~ pahale gau rahatI ho, usa sthAna kA nAma hai| 9 paryantabhUH (strI), parisaraH (pu) nadI aura pahAr3a Adike pAsakI bhUmi' ke 2 nAma haiM / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmivargaH // ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 111 -seturAtI striyAM pumAn / 2 vAmalUrazca nAkuzca valmIkaM punapuMsakam / / 14 / / 3 ayanaM vartma mAryAdhvapanthAnaH edavI sRtiH| maraNiH paddhatiH padyA vartanyekapadIti ca // 15 // 4 atipanthAH supanthAzca stpthshcaardhite'dhvni| 5 vyadhvo duradhvo viSayaH kaddhvA kApathaH samAH // 16 // 6 apanyAstvapathaM 7 tulye jhaattkctusspthe| 8 prAntaraM dUrazUnyA'dhdArakAntAraM vartma durgamam // 17 // 1 setuH (pu), mAliH ( + mAlI / snI), 'pula' ke 2 nAma haiM / 2 vAmaluraH, nAkuH (2 pu), valmIkam (+vAlmIkam / puna), 'bAmI, bamghauTa, dimakANa' arthAt 'dImakoM dvArA ikaTTI kI huI miTTIke hera' ke 3 nAma haiM // __ 3 ayanam, varma ( = varman / 2 na), mArgaH, adhvA ( = adhvan ), panthAH ( = pathin / + payaH / 3 pu), padavI ( + padaviH), mRtiH, saraNiH (+ zaraNiH ), paddhatiH (+ paddhatI), padyA, vartanI, (+ vartani:, varmaniH), ekapadI (+ekapAt = ekapAd / 7 stro), 'mArga, rAste ke 12 nAma haiM / 4 atipanthA: ( = atipathin ), supanthAH ( = supathin ), sarapathaH (3 pu), acche mArga' ke nAma haiN| __ 5 vyadhnA, duradhvaH, viSayaH, kadhdhA (= kadadhvan), kApathaH (+kupathaH / 5 pu'), kharAba mArga' ke 5 nAma haiM / . i apanthAH (= apathin , pu), apatham (na), 'kumArga kharAba rAste' ke 2 nAma haiM / 7 zRGgATakam, catuSpatham (2 na), 'caurAstA yA cauka' ke 2 nAma haiM / 8 prAntaram (na), jisameM bahuta dUrataka chAyA aura pAnI nahIM mile, usa rAste' kA / nAma hai| 9 kAntAram (Su na ), cora, kaNTaka aura jhAr3o ityAdise durgama rAste' kA nAma hai // 1. 'vipathaM-kApathaM ca kloramAhuH, yadvAmanaH-( 'pathaH saMkhyAvyayAdeH' ) 'saGkhathAmbavapU. kasya pathaH klovatA' iti kSI0 svA. 'viprathakApatha' zamdayonapuMsakatvamapyuktavAn / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 gamyUtiH strI krozayugaM 2 nalvaH 'kikucatuHzatam / 3 ghaNTApathaH saraNaM satpuramyopaniSkaram // 181 5 dyAvApRthivyoM roSasyau dhAvAbhUmI va rodasI (3 divaspRthivyau 6 gAna rUma sthAlavaNAkaraH' () zazi bhUmiyataH / / 1 / / - - myUtiH (maH / +5:ona, bhopanam, 2 ma), 'do koza lambe rAste yA sthAnakA 1 naam:|| 2 navaH (pu / +ba), 'cAra hajAga hAtha lambe rAste yA rassI Adi' kA nAma hai| 3 ghaNTApathaH (pu), saMsaraNam (na) 'rAjamArga ke 2 nAma hai // 4 'upaniTakarama (na) gAMvake rAjamArga' kA nAma hai // 5 [thAvApRthivyo, rodasyo, thAvAbhUgI, rodasI, divaspRdhicyau ( 5 strI ni. dviva0), 'AkAza aura pRthvIke samudAya' ke 5 nAma haiM ] // 6 [gA, rumA (2 strI), lavaNAkaraH (pu), 'vArA samudra' ke 3 nAma haiM ] // iti bhUmivargaH // 1 // 2. 'kikucatuHzatI' iti kAcitkaH paatthH| 2. artha kSepakaH kSI. svA. vyAkhyAyAmupalabhyate, tatra 'divasapRthiyau gajA tu' ityasya sthAne 'divasapRthivyAH saMjJeyam' iti pAThabhedazcokta iti zeyam / 3. 'aGgopAGgApekSayA bhUmeH prAdhAnyAdAha-'iti bhUmivarga' itItyavadheyam // 4. tathA ca bRhaspatiH'dhanvantarasahasaM tu krozaM, kozadvayaM punaH gajyUtaM strI tu gamyUtirgorutaMgomataM ca tat' ||1||itiH 'dhanuIstacatuSTayam' iti / 'dvAbhyAM dhanuHsahasrAbhyAM gavyUtiH puMsi bhASitaH / / iti zabdArNavaH' iti / / evamca-4 hastAH = 1 dhanuH / 1000dhanUSi = 1 kozaH / 2 krozau vA 2000 dhaSi1 gvyuutiH| 5. 'natvaM hastazatam' iti bhA0 dii| kikuistasteSAM catuHzatI 'nalvam' iti maalaa| kAtyastu-'nalvaM [vijJa ] hastazatam' iti kSI0 svA0 / 'natvaM viza istazatama iti mukuttH|| 6. 'dazadhanvantaro rAjamArgoM ghaNTApathaH smRtaH' iti cANakya iti // 7. 'budhaiH saMsaraNaM varma gajAdInAmasaMkalam / puropaniSkaraM cokam' iti kSI0 svA0 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravargaH 2] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 2. atha purvrgH| 1 pUH strI purInagayauM vA pattanaM puTabhedanam / sthAnIyaM nigamo2'nyatta yanmUlanagarAtpuram // 1 // tacchAkhAnagaraM 3 vezo vezyAjanasamAzrayaH / 4 ApaNastu niSadyAyAM 5 vipaNiH paNyavIthikA // 2 // 6 rathyA pratolI vizivA 7 syAccayo vapramastriyAm / 2. atha puravargaH / pU: (= pur, strI ), purI, nagarI ( 2 strI na ), pattanam ( + paTTanam ), puTabhedanam , sthAnIyam ( 3 na), nigamaH (pu), 'nagara' ke 7 nAma haiN| ('jahA~ aneka taraha ke kArIgara vyApArI Adi vasate haiM usake 'pU:, purI, nagarI' ye 3 nAma haiM, 'jahAM rAjAke naukara Adi vasate haiM usake pattanam, puTabhedanam' ye 2 nAma haiM aura khAI yA cahAradIvArI Adise ghire hue nagarake 'sthAnIyam, nigamaH' ye 2 nAma haiN| yaha bhI kisI 2 kA mata hai|)|| 2 zAkhAnagarama (na), 'rAjadhAnoke samIpavartI choTe-choTe nagara' kA 1 nAma hai / 3 vezaH, vezyAjanasamAzrayaH (bhA. do0 / 2 pu), 'vezyAmoMke ghAla. sthAna' ke 2 nAma haiN| 4 ApaNaH (pu), niSadyA (strI) 'bAjAra, hATa yA yA prAhakoke kharI. dane yogya vastu (saudA ) ke rakhanake sthAna' arthAt 'godAma' ke 2 nAma haiN| 5 vipaNiH (+ vipaNI), paNyavIthikA ( + paNyavIthI / 2 strI), 'dUkA. nokI pati yA bAjAra kA rAstA yA bAjArase bhinna saudA becaneke kisI bhI sthAna' ke 2 nAma haiM / ( 'ApaNa' Adi 4 nAma 'bAjAra' ke haiM, yaha bhI mata hai)| 6 rathyA, pratolI, vizikhA (3 strI), 'galI' ke 3 nAma haiN| (vipaNiH bhAdi 5 nAma ekArthaka haiM, yaha bhI mata hai)|| 7 caSaH (pu), vapram ( na pu), 'dhUsa' arthAt 'kileke cAroM tarapha U~ce kiye huye miTToke Dhera' ke 2 nAma haiM / / Jain EdF 3Tointernational Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 amrkossH| dvitIyakANDe1 prAkAro gharaNa 'sAnnaH 2 prAcIna prAntato vRtiH // 3 // 3 bhittiH strI kuDyahameDUka yadantaya'stakIkalam / 5 gRhaM gehodavasitaM vezma sadma niketanam // 4 // nizAntavastyasadanaM bhavanAgAramandiram / gRhAH puMsi ca bhUmnyeva . nikAyyanilayAlayAH // 5 // 6 vAsaH kuTI dvayoH zAlA sabhA 7 saMjavanaM tvidam / catuHzAlaM 8 munInAM tu parNazAloTajo'striyAm // 6 // prAkAraH, varaNaH, sAla: { + zAlaH / 3 pu), bA~sa yA kA~TA Adi. ke ghere meM 3 nAma haiM / 2 prAcInam ( + prAcIram / na ), 'kA~TA Adise ghire hue nagarake samIpavAle sthAna' kA 1 nAma hai // 3 bhittiH (strI), ku.Dayam (na), 'dIvAla' ke 2 nAma haiN| 4 eDUkam ( + pahukam, eDokam / na ), 'majabUtIke liye bhItarameM haDDI, lohA. lakar3I yA TIna Adi dekara banAI huI dIvAla' kA 1 nAma hai|| 5 gRhama, geham , utAritam, vezma ( = vezman ), sadma ( = san ) niketanam, nizAntam, vastyam (+ pastyam, bastyam ) sadanam (+ sAdanama) bhavanama, agAram, mandiram (12 ), gRhAH (pu ni. ba. va.), nikArayaH ( + nikAyaH ), nilayaH, AlayaH ( 3 pu), 'makAna' ke 16 nAma haiM / 6 vAsaH (pu), kuTI (kuttiH| pu strI), zAlA, sabhA (2 strI), 'sabhAbhavana yA baiThakakhAnA' ke 4 nAma haiN| ('gRhama..........' 20 nAma 'makAna' hI ke haiM, yaha bhI mata hai')|| 7 saMjavanam, catuHzAlam ( + catuHzAlA, strii| 21), cautaraphA ghara. vAle sthAna' ke 2 nAma haiM / 8 parNazAlA (strI |+n), uTajaH (pu na), 'pattoMse banAI huI sAdhuoMkI kuTI' ke 2 nAma haiM / 1. 'sAlaH prAcIraM' iti pAThAntaram / / 2. 'kulodavasitaM pastyam' iti vAcaspatyanurodhAt-'nizAntapassyasadanam' ityapIti kSI0 svA0 maah|| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 puravargaH 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 caityamAyatanaM tulye 2 vAjizAlA tu mandurA / 3 AvezanaM 'zilpizAlA 4 prapA pAnIyazAlikA / / 7 // 5 maThazchAtrAdinilayo 6 gajA tu madirAgRham / 6 garbhAgAraM vAsagRhasamariSTaM sUtikAgRham // 8 // 9 "kuTTimo'strI nibaddhA bhU10zcandrazAlA zirogRham'(5) 11 vAtAyanaM gavAkSo12'tha maNDapo'strI janAzrayaH / 1 caityam, Ayatanam (2 na), 'yajJasthAna-vizeSa' ke 2 nAma hai // 2 vAjizAlA, mandurA ( 2 strI), 'astabala' ke 2 nAma haiM // 3 Avezanam (na), zilpizAlA (+ zilpazAlA / strI+na), 'kArogaroMke ghara' ke nAma haiM // 4 prapA, pAnIya zAlikA (+pAnIyazAlA / 2 strI), 'pausarA, pyAUM, yA pAnI rakhanekI jagaha' ke 2 nAma haiM / 5 maThaH (pu), 'maTha' arthAt 'vidyArthiyoM yA saMnyAsiyoM ke rahane kI jagaha' ke 2 nAma haiN| 6 gA (strI), madirAgRham (na), kalavariyA yA madirAke ghara' ke 2 nAma haiM / 7 garbhAgArama , vAsagRham (2 na), 'gharake bIcake hisse' arthAt 'tahakhAne ke 2 nAma haiN| 8 ariSTama, sUtikAgRham ( + sUtakAgRham / 2 na), 'saurIke ghara' arthAt 'jisameM lar3akA paidA huA ho usa ghara' ke 2 nAma haiM / ('kisIke matase 'garbhAgAram,.......... 4 zabda ekArthaka haiN)|| 9 [ kuTTimaH (pu na ), 'patthara yA saMgamarmara Adike bane hue pharza kA / nAma hai] // 10 { candrazAlA (strI), zirogRhama (na), 'aTArI yA gharake UparI chata' ke 2 nAma haiM ] // " vAtAyanam (na), gavAsaH (pu), 'jharokhe' ke nAma haiN| 12 maNDapaH (puna), janAzrayaH (pu), 'maNDapake 2 nAma hai| 1. 'zilpizAlam' iti pAThAntaram / 'zirUpazAlA' iti sabhyaHpATha tibI.sA.. 2. bhayaM dho. svA. vyAkhyAnAM samupakanyate // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH ( dvitIyakANDe1 'hAdi dhaninAM vAsaH 2 prAsAdo devabhUbhujAm // 9 // 3 sodho' gjsdn4mupkaaryopkaarikaa| 5 svastikaH sarvatobhadro nandyAvartAdayo'pi ca // 10 // vicchandakA prabhedA hi avantIzvarasadmanAm / 6 myAraM bhujAmantaHpuraM syAdavarodhanam // 11 // zuddhAntazcAvarodha 7 syAvahaH kSomamastriyAm / 8 praghANa praghaNAlindA vahiriprakoSThake // 12 // 1 harcama (na), Adi ( 'Adi zabdase 'svastikam, aTTAlikam, vAsa. gRhama ( 3 na ),..... dhaniyoke rahane ke sthAna' kA 1 nAma hai / / 2 prAsAdaH (pu), 'devatAoM aura rAjAoMke nivAsasthAna yA koThe' kA nAma hai // 3 sodhaH (pu na ), rAjasadanama (na), 'rAjAke ghara' ke 2 nAma haiM / 4 upakAryA, sArikA (2 strI) 'tambU , kanAta, sAmiyAnA' ke 2 nAma haiM / ( 'saudham,... . . .' 4 zabda 'rAjagRha' ke nAma haiN)|| 5 svastikaH, sanobhadraH, nandyAvartaH, Adi ('Adi' zabdase 'rUpakA, varddhamAnaH,.....' ), vicchandakaH ( + vicchardakaH / 4 pu), 'dhaniyoMke gRhoM' ke 1-1 nAma haiM / ('cAroM taraphase daravAjA aura toraNavAle gharako 'svastika', aneka maMjile gharako 'sarvatobhadra', golAkAra gharako 'nandyAvarta' aura bar3e tathA sundara gharako 'vicchandaka' kahate haiN')|| 6 antaHpuram , avarodhanam (2 na), zuddhAsaH, avarodhaH (2 pu), 'ranivAsa' ke 4 nAma haiM // 7 bhaTTaH (pu), kSomam ( + kSaumam / na pu), 'aTArI' ke 2 nAma haiM / 8 praghANaH, praghaNaH, alindaH ( + AlindaH / 3 pu), 'paTaDehara' arthAt 'caukhaTakI bAharI jagaha' ke 3 nAma haiM // 1. etatpUrva 'mattAkambo'pAzrayaH syAtyagrIvo mattavAraNaH' iti kSepakaH kSI. svA0 vyAkhyAne uplbhyte|| 2. 'vicchardakaprabhedA hi' iti pAThAntaram // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANa puravargaH 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 gRhAvagrahaNI 'dehalyaraGgaNaM ctvraajire| 3 adhastAdAruNi zilA 4 nAsA dArUpari sthitam // 13 // 5 pracchannamantAraM syAt 6 pakSadvAraM tu pakSakam / 7 valIkanIdhe paTalaprAnte'tha paTalaM udaH / / 14 // , gRhAvagrahaNI, dehalI ( 2 sro), 'DeharI thA ivAje ke nIcevAle bhAga' ke 2 nAma haiN| 2 aGgaNama ( mahe* I + aGganam, bhA0 do0 10 10 / + prAGgaNam, prAGganam ), catvaram , ajiram ( 3 na ) 'A~gana cabUtare' 3 nAma haiM / ____3 zilA ( + zilI : strI), 'darabAjeke donoM ke nIcevAle kATha lohe yA patthara' kA 1 nAma hai / / 4 nAmA ( stro), 'daravAjeke donoM svambhoMke UparavAle kASTha, lohe yA patthara' kA 1 nAma hai| 5 pracchannam, antarima ( 2 na ), 'khir3akI' 12 nAma haiM // 6 pakSadvArama, patrakam ( + pu, kSI0 sthA. bhA. dI0 2 na ), 'mukhya dvArake bagalavAle dvAra' ke 2 nAma haiM / ___valIkam ( + pu), nIdhram , paTalaprAntam ( 3 na ), 'chAnha orI, yA ghor3amuMhA' ke 3 nAma haiM / 8 paTalam (na), chadiH (= chadisa , strI "kSI. 230, napuM0 bhA0 dI., mahe. ): 'chAvanA, chAjana' ke 2 nAma haiN| 1. 'dehalyaGganam' iti pAThAntaram // 2. 'pakSakaH' iti pAThAntaram / 3. NAntasyAGgaNazamdasya pRssodraaditvaatsiddhiH| GganaM prAGgaNe yAne kAminyAmaGganA matA' iti vizvamedinyukteH, 'aGganaM prAGgaNe yAne'pyaGganA tu nitambinI' iti anekArthasaMgrahe hemacandrAcAryoktezca nAnto'pi 'aGgana' zabda ityavadheyam / adhikaM vyAkhyAsudhATippaNe draSTavyam / 4. 'pracchannamantAraM syAtpakSadvAraM taducyate' iti kAtyAta 'pakSadvAra' zabdaH pUrvAnvayItyanye' iti mA0 dI0 / tanna zomanam , 'tvantAthAdi na pUrvamAka' (12114) iti granthakArapratizAvirodhAt / 'to'sthAne 'ca' pAThamAzrityAvirodho'pItyavadheyam // 5. 'chadiH striyAmeva (li0 sU0 135) ityatra 'iyaM chadiH' ityAdinA 'chadiH zabdasAdhu svamukkhA 'paTalaM chadiH ityamarakoSe 'paTala'sAhacaryAt 'chadiSaH' kIvatAM vadanto'maravyAkhyA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 amrkossH| [dvitIyakANDe1 gopAnasI tu balabhI chAdane vakradAruNi / 2 kapotapAli kAyAM tu viTaGgaM punnapuMsakam / / 15 // 3 strI dvAriM pratIhAraH 4 syAdvitadistu vedikA / / gopAnasI, balabhA ( + valamiH, 'vaDamI / 2 strI) 'dharana, kaiMcI yA chAneke liye diye hue Ter3e kASTha' ke 2 nAma haiM // ___2 kapotapAlika! (strI), viTaGkama (na pu ), 'kabUnara Adi pakSiyoM ke liye lakar3I Adike banAe hue ghara' ke 2 nAma haiM // 3 dvAH ( = dvAra strI), dvAram (na), pratIhAraH ( + pratihAraH / pu), 'daravAje ke 3 nAma haiM // vitadiH ( + vitardI), vedikA ( 2 strI), 'vedI cautarA' ke 2 nAma haiM / tAra upekSyA' iti bhaTTojIdIkSitaH / 'chadiH striyAmeva' (li0 sU0 135 ) ityatra evapadamA ntarA'pi sUtroktyA chadiSaH strItve labdhe 'paTalaM chadiH (amara 212 / 14) ityatra paTalasAhacaryAslIbasvasandeha iti tannivAraNAya sUtre 'eva'kArastaducyate''maravyAkhyAtAra upecyA' iti' iti subodhiniikaarH| 'paTalacchadiSI same' ( ami0 cintAmaNau 4.76 ) ityasya 'paTayati sthagayati paTalaM triliGgaH 'madikandi- ( uNA0 sa0 465) ityalaH, paTaM lAtIti vA // 1 // chAbate'nenacchadiH klIvaliGgaH' 'aciMzuci-' (u0 sa0 265) iti isa' 'chaderisman-' (pA0 sU0 4 / 2 / 32 ) iti hasvaH' iti vyAkhyAnaM kRtam / vAcaspatyabhidhAne ca 'chadie kho, chada-ki, 'chadiSi paTale' ( cAla ), amaraH, 'chadiH striyAm' (li0 sU0 136 ) pA0 ukteridantatA'sya' iti, 'chadiSa , na0, chad isi 'paTale sAntaM klI' rAyamukuTaH / 'indrasya chadisi' yaju0 5 / 28 / 2 gRhe nighaNTuH, iti coktatvAt ikArAntaH 'chadi' zabdaH strIliGgaH, sakArAntazca 'chadisa' zabdaH klIvaliGgaH, isyAyAtam / kSI0 svA0 mu0 klIvatvam mahe0 mA0 dI. strItvamAmananti, tathA vyAkhyAsudhATippaNIkArAH paM. zivadattA api strItve anyakArapratizAmaGgApattyA liGgasya lokAzrayatvAGgIkArAta 'diH striyAm (li. sU0 135) ityasyAkinikaratvena tasya klIvasvamevAGgIkRtavantaH / vastutastu vAcaspatyuktayuktyA ikArA. ta'cchadi'zabdasya strItvAGgIkAre sakArAntacchadiH' zabdasya klIvatvAGgIkAre ca dIkSitA. divirodhe'pi naiva granthakArapratizAmaGgaH, nApi kSI0 svA0 mukuTayovirodha ityavadheyam // 1. mukuTenAsya paryAyatA naanggiikRtaa|| 2. 'oko gRhaM piTaM cAloM vaDabhI candrazAlikA' iti trikANDazeSAda, 'zuzAnte vaDabhI candrazAle sauSordhvavezmani' iti rabhasAcca / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravargaH 2) maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 toraNo'strI bahira 2 puradvAraM tu gopuram / / 16 // 3 kUTaM pUrvAri yaddhastinakhastasminnatha triSu / kapATamararaM tulye 5 tadvigkambho'rgalaM na nA // 17 // 6 ArohaNaM syAtsopAnaM 7 nishrennistvdhirohinnii| 8 saMmArjanI zodhanI syAt 9 saMkaro'vakarastayA // 18 // kSipte 10 mukhaM niHsaraNaM 11 sannivezo nikarSaNam / , toraNaH (pu na ), bahirama (na), 'toraNa, bAharI phATaka' ke 2 nAma haiN| 2 puradvAram, gopurama ( 2 na ), 'nagarake bar3e phATaka' ke 2 nAma haiM / 3 hastinakhaH (pu), 'sukhapUrvaka car3haneke liye rAjadvAra yA nagara. dvArapara banAI huI DhAlU jamIna kA 1 nAma hai / 4 kapATama ( + kavATam ), araram (ararI (strI), arariH (pu)| 2 tri), 'kivAr3a ke 2 nAma haiM / 5 argalam (na stro), 'killI ' ke 2 nAma haiM // 6 bhArohaNam sopAnam, (2 na ), 'sIDhA' ke 2 nAma haiN| 7 nizreNiH ( + nizreNI), adhirohiNI ( + adhirohaNI / 2 strI) 'kAThakI sIDhI' ke 2 nAma haiN| 8 saMmArjanI, zodhanI ( 1 strI ), 'jhAr3a' ke 2 nAma haiM // 9 saMkara ( + saMkAraH) avakAH (2 pu), 'katavAra, bahArana' ke 2 nAma haiN| 10 mukhama, niHsaraNam (2 na), 'ghara Adike pradhAna dvAra' ke 2 nAma haiN| " sacivezaH (pu), nikarSaNam (na), 'Thaharane yogya sthAna' ke 2 nAma haiN| - - 1. 'tadviSkambhyargalam' iti pAThAntaram // 2. 'nizreNistvadhirohaNI' iti pAThAntaram // 3. 'saMkAro'vakarAtyapi pAThAntaram // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 amrkossH| [dvitIyakANDe1 samau saMvasathagrAmI 2 vezmabhUrvAsturastriyAm // 19 // 3 'grAmAntamupazalyaM syAt 4 sImasIme striyAmubhe / 5 ghoSa AbhIrapallI syAt 6 pakkaNaH zabarAlayaH // 20 // iti puravargaH // 2 // 3. atha shailvrgH| 7 mahIdhe zistrarikSmAbhRdahAryadharaparvatAH / adrigotrgirigraavaaclshailshilocyaaH||1|| 1 saMvasathaH, prAmaH (2 pu), grAma ke 2 nAma haiM / 2 vezmabhUH (ba), vAstuH (puna), 'gharakI jamIna' ke 2 nAma haiN| 3 prAmAntam (+pu), upazalyam (na), 'gA~vake pAsavAlI jamIna' ke 2 nAma haiM // 4 sImA ( = sIman ), sImA (2 strI ), 'sivAna, sImA, sarahada' ke 2 nAma haiN| 5 ghoSaH (pu), bhAbhIrapallo: (+ bhAbhIrapachi / strI), 'ahIroke jhopar3e yA gA~va' ke 2 nAma haiM / 6 pakkaNaH, zabarAlayaH (2 pu), 'kola, bhIla, kirAta Adi mleccha jAtiyoMke ghara' ke nAma haiN| iti puravargaH // 2 // 3. atha shailvrgH| ___ mahIdhrA, zikharI ( = zikharin ), mAbhRt (+ bhUbhRt ), ahAryaH,gharama, parvatA, madiH, gotraH, giriH, grAvA ( = grAvan ), acalaH, zaikA, ziloccayaH, ( pu), 'pahAr3a' ke 13 nAma haiM // - 1. 'prAmAnta upazalyaM syAva' iti pAThAntaram // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 zailavargaH:3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 lokAlokazcakravAlarastrikUTastrikakutsamau 3 astastu caramakSmAbhRdudayaH pUrvaparvataH // 2 // 5 himavAniSadho vindhyo 'mAlyavAn paariyaaprkH| gandhamAdanamanye ca hemakUTAdayo nagAH // 3 // 6 pASANaprastaramAvApalAzmAnaH zilA uSat / 7 kUTo'strI zikharaM 8 prapAtastvataTo bhRguH||4|| 9 kaTako'strI nitambo'dreH 10 snuH prasthaH sAnurastriyAm / 1 lokAlokaH, cakravAla (+ cakravADhaH / 2 pu), 'sAta dvIpavAlI pRthvIko ghere hue pahAr3a' ke 2 nAma haiM / 2 trikUTaH, trikakut (=trikakud / .2 pu), 'trikUTa pahAr3a ke 2 nAma haiM / 3 astaH, camacamAbhRt (2 pu), 'astAcala' ke 2 nAma haiM // 4 udayaH, pUrvaparvataH (2 pu), 'udayAcala' ke 2 nAma haiN| 5.himavAn (%3D himavat ), niSadhaH, vindhyA, mAlyavAn (mAlyavat), pAriyAnakA (+ pAriyAtri kaH), gandhamAdanam (na / +pu), hemakUTaH (zeSa pu), 'himAlaya, niSadha Adi pahAr3oM' kA kramazaH 1-1 nAma hai| ('anya zabdase 'mandasa, malayaH, sahyaH, citrakUTaH, manAkaH (5 pu),......kA saMgraha hai|) 6 pASANA, prastaH , prAvA ( = prAvan ), upalaH, azmA ( = azman / 5 pu), zilA, dRSat ( = dRSad / 1 strI ), 'patthara' ke 7 nAma haiN| 7 kUTaH (puna ), zikharama, zRGgam (2na / + 3 pu na ), 'pahAr3akI coTI' ke 3 nAma haiM / 8 prapAtaH, ataraH ( + taTaH), bhRguH (1 pu), 'pahAr3ase girane yogya sthAna' ke 3 nAma haiN| 9 kaTakaH (pu na), 'pahAr3a ke madhyabhAga' kA 1 nAma hai // 10 snuH, prasthaH, sAnuH (13 pu na ), pahAr3ake samatala bhUmike 1. 'mAlyavAn pAriyAtrikaH' iti pAThAntaram // 2. 'prapAtastu taTo bhRguH' iti pAThAntaram / tatra 'prapatyate yasmAttaTAtsa bhRguriti vigraho zeyaH / mUlapAThe ca 'prapatatyasmAditi prapAtaH, na taTamosyataTa itye vigraho zeyaH / / 1. 'sAnurastriyo' iti pAThAntaram // 4. kSIrasvAmimAnunidIkSitau tu 'snuH prasthaH sAnurakhiyo' iti paThitvA 'dvitvAtprasthoDa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 utsaH prasravaNaM 2 vAripravAho nijharo jharaH // 5 // 3 darI tu kandaro vA strI 4 devastrAtaSile guhA / gaharaM 5 gaNDazailAstu vyutAH sthUlopatA gireH // 6 // 6 "dantakAstu bahistiryakpradezAnirgatA gireH' (6) 7 khaniH striyAmAkaraH syAt 8 pAdAH prtyntprvtaaH|| kisI eka bhAga' ke 3 nAma haiM / / utsaH (pu), prasravaNam (na) 'pahAr3ase gire hue adhika jala ke ikaTThA honevAle sthAna ke 2 nAma haiM / 2 vAripravAhaH ( anya matase), nijharaH, kSaH (3 pu), 'jharanA' ke 3 nAma haiN| ('anya AcAryoM ke mata se 'ussA,......5 nAma 'jharanA' 3 darI (strI), kandaraH (putrI), 'pahADakI kandarA' ke 2 nAma haiM / 4 devakhAta bilam (bhA0 dI / 'devakhAtam, bilam' mahe0), guhA (strI), gahvaram (zeSa na), 'svabhAva hI se bane hue bila yA guphA' ke 3 nAma haiN| ("kisI 2 ke matase 'guhA, gahvaram' ye do hI nAma haiM' ) // 5 gaNDazailaH (pu), 'pahAr3ase girI huI bar3I 2 caTTAna' kA / nAma hai / 6 [ intakaH (pu), 'pahAr3ake Ter3he sthAnase bAhara nikalI huI bar3I caTTAna' kA nAma hai ] // 7 khaniH ( + khAniH ukhanI / strI ), bhAkaraH (pu| + gajA svI' ), 'khAna' arthAt 'ratna, dhAtu aura koyalA Adike nikalane ke sthAnake 2 nAma haiM / 8 pAdaH, pratyantaparvataH (2 pu), 'AsapAsakI choTI pahAr3I' ke 2 nAma haiN| pyatrI' ityAtuH mahezvarastu prayANAmapi strItvAmAvamuktvA 'snuH puMliGga iti sarvadhara' ityAha / 1. ayaM kSepakaH kSI0 svA0vyAkhyAne'bhidhAnacintAmaNau ( 41100) ca samupalabhyate / 2. yaskAsyaH -'devakhAte bile guhA' iti, zAzvato'pyAha-'gahvaraM biladammayoH' (ko0 656 ) iti, bhamidhAnacintAmaNau-'darI syAskandaro'khAbile tu gahare guhA' ( 4199) iti prAmANyAditi vimAvanIyam // 3.4. 'syAdAkaraH khaniH khAnirgA-' iti ( abhi. cintA 41102) uktaH // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 zailavargaH3] mnniprbhaadhyaakhyaashitH| 1 upatyakAnerAsannA bhUmirarUrvamadhityakA / / 7 // 3 dhAtumanaHzilAdyadrergerikaM tu vishesstH| 5 nikuJjakuco vA klIbe latAdipihitodare // 8 // iti zailavargaH // 3 // 1 upatyakA (strI), 'pahAr3ake pAsavAlI jamInake nIcevAle hisse kA nAma hai // adhisyakA (strI), 'pahAr3ake UparavAle sthAna kA nAma hai // 3 dhAtuH (pu), 'dhAtu' arthAt 'pahAdase nikale hue dhAtu' kA nAma hai| ('sonA, cA~dI, tAMbA, haritAla, mainasila, geru, aJjana, kasIsa, sIsA, lohA, hiGgula (siMgarapha), gandhaka aura abhraka Adi dhAtu pahAise nikalate haiN")| 4 gairikam (na), 'geru' arthAt 'pahAise nikale hue lAla raMga ke eka dhAtu vizeSa' kA nAma hai // 5 nikujA, kukSaH (. puna), 'kuJja' arthAt 'latA yA jhAr3I bhAdise ApachAdita sthAna-vizeSa' ke 2 nAma haiM / iti zailavargaH // 3 // 1. taduktam-'suvarNarUpyatAmrANi haritAlaM manaHzilA / gairikAjanakAsIsalohasIsAH sahiGgulAH // 1 // gandhako'bhrakatAmrAdyA dhAtavo girisambhavAH // iti // kacittu-'svarNa rUpyaM ca tAnaM ca ra yasadameva ca / sIsaM kohaM ca saptate dhAtavo girismbhvaaH||1|| iti sapta dhAtava uktAH / tatraiva 'saptopadhAtavaH svarNamAkSikaM tAramAkSikam / tusthaM kAMsya ca rotizca sindurazca zilAjatu' // 1 // iti saptopaSAtavazca uktAH / savistarametadvivaraNaM carakAdigrantheSu dravyam // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 amrkossH| [dvitIyakANDe 4 atha vnaussdhivrgH| 1 aTavyaraNyaM vipinaM gahanaM kAnanaM vanam / 2 mahAraNyamaraNyAnI 3gRhArAmAstu niSkuTAH // 1 // 4 ArAmaH syAdupavanaM kRtrimaM vanameva yat / 5 amAtyagaNikAgehopavane vRkSavATikA // 2 // 6 pumAnAkIDa udyAnaM rAkSaH sAdhAraNaM dhanam / 7 syAdetadeva pramadavanamantaHpurocitam // 3 // 8 ghIdhyAlirAvaliH paMktiH zreNI 9 lekhAstu rAjayaH / 4. atha vnaussdhivrgH| 1 aTavI (+ aTaviH / strI), araNyam, vipinam, gahanam, kAnanam, unam, (+vanI, strii| 5 na ), 'vana, jaGgala' ke 6 nAma haiM / 2 mahAraNyam (na), araNyAnI (strI), 'bar3e jaGgala' ke 2 nAma haiM // 3 gRhArAmaH, niSkuTaH (2 pu), 'gharake pAsameM lagAye hue jaGgala' ke 2 nAma haiN| 4 ArAmaH (pu), upavanam (na), 'kisIke lagAye hue udyAna yA bagIce ke 2 nAma haiM / 5 vRkSavATikA (strI), 'mantriyoM yA vezyAoke upavana' kA 1 nAma hai| 6 AkrIDaH (pu| + na ), sanyAnam (na), 'pramadAoM yA mitroMke sAtha krIDA karane ke liye lagAye hue sAdhAraNa vana yA bagIce ke 2 nAma haiN| 7 pramadavanam (na ), 'rAniyoMke krIDAke liye lagAye hue vana yA phulavAr3I' kA 1 nAma hai| 8 vIthI (+ vIthiH), AliH ( + aliH ), aAvaliH ( AvalI), patiH (+patI), zreNI (+zreNiH / 5 strI), 'katAra, paDi' ke 5 nAma haiM // 9 lekhA / (+ rekhA), rAjiH (2 strI), 'rekhA, lakIra' ke 2 nAma haiN| 1. yA sAntarA sA pati yA ca nirantarA sA 'rekhA' kathyate / yathA-kSatriyapati, braahmnnpti,........."| masomasmAdikhacitA rekhA / ythaa-bhsmrekhaa,"....|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / / 125 1 vanyA vanasamUhe syAdaraGkuro'bhinavodbhidi // 4 // 3 vakSo mahIruhaH zAstrI viTapI pAdapastaruH / "anokahaH kuTaH sAlaH palAzI drudrumAgamAH // 5 // 4 vAnaspatyaH phalaiH puSpA5ttarapuSpAdvanaspatiH / 6 'oSadhyaH phalapAkAntAH 7 syurabandhyaH phlegrhiH|| 6 // 7 bandhyo'phalo'vakezI ca, vanyA (strI), 'cana ke samUha' kA 1 nAma hai // 2 aGkuraH (+ aGka / pu), abhinavodit (= abhinavodbhija strI, bhA0 dii| +prarohaH), 'aGkara' ke 2 nAma haiM / 3 vRkSaH, mahIruhaH, zAkhI ( = zAkhin ), viTapI (- viTapin ), pAdapaH ( + adhipaH, caraNapaH,..... ), taruH, anokahaH, kuTaH, sAla: (+zAlaH), palAzI ( = palAzin ), duH, drumaH, agamaH, (+ agcch:,.....| 13 pu) 'per3a ke 13 nAma haiM / 4 vAnaspatyaH (pu) 'phalakara phalanevAle per3a' kA / nAma hai / jaisebhAma, lIcI, amar3A .........) // 5 vanaspatiH, (pu), 'vinA phUle phalanevAle per3a' kA / nAma hai| (jaise-gUlara, kaTahala, pIpala, bada ............ / kisI ke matase ukta donoM zabda 'vRkSamAtra' ke vAcaka haiN,)|| 6 oSadhI (auSadhIH / strI), phalakara pakaneke bAda naSTa honevAle udbhid' kA / nAma hai| (jaise-'dhAna, canA, jau, gehU~ ......") // 7 abandhyaH (avadhyaH) phalegrahiH (2 tri), 'apane 2 samayameM phalanevAle per3a Adi' ke 2 nAma haiN| 8 bandhyaH ( + vadhyaH ), aphalaH, avakezI ( = avakazin / 3 tri), 1. 'anokAhaH kuTaH zAla' iti pAThAntaram // 2. 'moSadhiH pharUpAkAntA syAdavandhyaH' iti pAThAntaram // 3. 'aDakUrazvAGkaraH proktaH' iti ilAyudhaH' (amidhAnaratnamAlAyAM 2 / 30) iti amaravi. vekapustake 'bArazcAGkaraH proktaH' iti halAyudha' iti vyAkhyAsudhApustake likhitantu tatra tthaa'nuplbdheshcinsym| 4. 'vanaspatiH' ityekaM nAma 'AmrAdivRkSasyeti mA0 dI cintyaH / bhAmrAdivRkSasya puSpA. jAtaphalopalakSitavRkSavAta 'tairapuSpAdanaspatiH' iti mUloktivirodhAdityavadheyam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 amarakoSaH / [ dvitIya kANDe -1 phalavAnphalinaH phalI / 2 praphullotphullasaMphulavyAkozavikacasphuTAH phuluzcaite vikasite 3 syurabadhyAdayastriSu 4 sthANurvA nA dhruvaH zaGku5 rhasvazAkhAzikaH kSupaH // 8 // 6 aprakANDe stambagulmau 7 vallI tu latA pratAninI vIrudgulminyutapa 9 nagAdyAroha ucchrAya utsedhazvocchrayazca vratatirlatA / ityapi // 9 // 8 saH / 11 99 11 nahIM phalanevAle per3a Adi' ke 3 nAma haiM // 1 phalavAn ( = phalavat ), phahinaH phalI ( = phalin / 3 tra ), phale hue per3a Adi' ke 3 nAma haiM / 2 praphullaH ( + praphultaH ), utphullaH, saMphullaH, vyAkozaH ( + vyAkoSaH ), vikacaH, sphuTA, phulaH, vikasitaH ( 8 tri), 'phUle hue per3a, latA Adi' ke 8 nAma haiM // 3 'abandhya' se 'vikasitaH' zabda taka saba zabda triliGga haiM | 4 sthANuH ( pu na ), dhruvaH, zaGkuH ( 2 pu ), 'khuttha, ThUMThe per3a' ke 3 nAma haiM // 5 supaH (pu), gAMchI, yA jisakI DAla Adi choTI ho, usa per3a Adi' kA nAma hai // 6 stambaH, gulmaH ( 2 pu ), 'vinA DAlavAle per3a, Adi' nAma haiM // 7 valI ( + valli, veliH), vratatiH ( + banatI, pratatiH), latA (3 strI), 'latA, lattara' ke 3 nAma haiM / ( jaise - aMgUra, mAlatI, kaddU, khIrA, 1) // 8 vIrula (= vIrudhU ), gulminI (2 strI), ulapa: (pu), 'bahuta DAlose yukta latA' ke 3 nAma haiM // 9 ucchrAyaH, utsedhaH, ucchrayaH (3 pu ) 'per3a AdikI U~cAI' ke nAma haiM // 2 1. 'praphultotphula" ..." iti pAThAntaram // 2. 'sthANurakhI' iti pAThAntaram // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 127 1 astrI prakANDaH skandhaH 'syAnmUlAcchAkhAvadhistaroH // 10 // 2 same zAkhAlate 3 skandhazAkhAzAle 4 ziphAjaTe / 5 zAstrAziphAvarohaH syAnmUlAJcAyaM gatA latA // 11 // 6 ziro'graM zikharaM vA nA 7 mUlaM budhno'dhrinAmakaH / 8 sAro majA nari 9 tvaktrI valkaM valkalamastriyAm // 12 // 1 prakANDaH (pu na ), skandhaH (pu), 'kandhA, per3a AdikI zAkhAko jar3a' ke 2 nAma haiN| 2 zAkhA ( + zikhA ), latA (2 vI ), 'DAla' ke 2 nAma haiM / 3 skandhazAkhA, zAlA ( 2 strI), 'sabase pahale phUTanevAlI DAla' ke 2 nAma haiN| 4 ziphA, jaTA ( 2 strI), 'sora' arthAt 'jamIna ke bhItara phailI huI per3akI jar3a' ke 2 nAma haiM / ___ 5 avarohaH (pu), 'per3akI jar3a yA per3a Adipara car3hI huI guDUcI Adi latA' kA nAma hai| ('yaha mahe. aura mukuTakA mata hai / bhA0 dI. matase 'avarohaH' (pu), 'DAlakI jar3a' kA 1 nAma hai tathA 'latA' (strI), 'vRkSake Upara car3hanevAlI latA' kA 1 nAma hai')|| 6 ziraH (= zirasa), agram (2 nAma hI. svA. mahe. matase); zikharama (3 na ), 'phunagI' arthAt 'per3a bhAdike sabase Upara ke hisse' ke 3 nAma haiN| 7 mUlam (na), budhanaH ( + naH ), aghrinAmakaH ('paira ke vAcaka saba zabda / 2 pu), 'per3a AdikI jar3a' ke 3 nAma haiM / 8 sAraH, majA ( = majan / + majA = majA, strii| +2 pu.), 'lakar3Ike bIcakA hIra' arthAt 'mArila lakar3I ke 2 nAma haiN| 9 svak ( = svac, strI), valkam, vakSakalama ( 2 pu na ), 'per3a Adike chilake ke 3 nAma hai // 1. 'syAnmUlAcchAkhAvadhestaroH' iti pAThAntaram // 2. 'sAro majjA samau' iti pAThAntaram / / / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 amarakoSaH [dvitIyakANDe1 kASThaM dAravindhanaM svedha idhmamedhaH samistriyAm / 3 nikuhaH koTaraM vA nA 4 pallarirmakSariH striyau // 13 // 5 pattraM palAzaM chadanaM dalaM parNa chadaH pumAn | 6 pallavo'strI kisalayaM 7 vistAro viTapo'striyAm // 14 // 8 'vRkSAdInAM phalaM sasyaM 9 vRntaM prasavabandhanam / 1 kASTham, dAru ( + dAruH, pu / 2 na ), 'lakar3I' ke 2 nAma haiM / 2 indhanama, edhaH (= edhas ), imam (3 na ), edhaH (pu), samit ( = samidh / strI ), 'jalAvana, iMdhana' ke 5 nAma haiN| ('bhA. dI0 matase 'dhanam,............'3 nAma 'jalAvana' ke aura 'eSaH, samita' ye 2 nAma 'havanakI lakar3I' ke haiN')|| ___3 niSkuhaH ( + niSkuTaH / pu), koTaram (pu na ), 'per3ake stroMDharA' ke 2 nAma haiN| 4 vallariH ( + vallarI), maJjariH ( + maJjarI / 2 strI), 'maJjarI, bora, mojara' ke 2 nAma haiN| 5 pastram, palAzama, chadanam, dalama, parNam (5 na), chaH (pu), 'pattA' ke 6 nAma haiN| 6 palavaH ( + pu), kisalayam (1 pu na), 'naye pallava' ke 2 nAma haiM / 7 vistAraH (pu, bhA. dI.), viTapaH (puna, mahe. zrI. svA0), 'peDake phailAke 2 nAma haiN| ('patrakA, ....... 4 nAma ekArthaka haiM yaha bhI kisI-kisI kA mata hai,)| 8 phalam (bhA. dI.), sasyam ( + zasyam / 2 na), 'phala' ke 2 nAma haiN| 9 vRntam, prasavabandhanam (bhA. dI0 / 2 na ), 'bheTI' arthAt 'per3a Adike phala yA phUlakI jaba' ke nAma haiM / 1. 'vRkSAdInAM phalaM zasyam' iti pAThAntaram // 2. 'viTapo na liyAM sAmye zAkhAvistArapallave' iti ( medi0 pR0 109 zlo0 22) pAntavarga medinIvacanAta, 'zAkhAyAM pallave sAmye vistAro viTape'striyAm' iti ramasAta , 'skanmAdUrva taroH zAkhA kaTapro(po) viTapo mataH' iti kAsyAccetyavadheyam / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhiH 4] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 126 1 Ame phale zalATuH syA 2 cchuke vAnamubhe triSu // 15 // 3 kSArako jAlakaM klIbe 4 kalikA korakaH pumAn / 5 'syAd gucchakastu stabakaH 6 kuDayalo mukulo'striyAm // 16 // 7 striyaH sumanaraH puSpaM prasUna 'kusumaM sumam / - makarandaH puSpArasaH 9 parAmaH sumanorajaH / 17 / / 10 dvihInaM prasave sarva1 zalATuH ( tri), 'kacce phara' ! 1 nAma hai // 2 Anam (tri), 'sUkhe phala' kA / nAma hai // 3 kSAraka (pu), jAlakam (na), 'naI kalI yA kaliyoMke samUha' ke 2 nAma haiN| 4 kalikA( strI), korakaH (pu), 'koMr3hI' arthAt 'vinA khile hue phUla' ke 2 nAma haiM / 5 gucchakaH ( + gucchaH, guTapakaH, guralaH), stabakaH ( 2 pu), mahe0 matase 'kaliyose chipI huI gAMTha' aura bhA0 dI0 matase zIghra khilanevAlI kalI' ke aura anya matase 'phUla yA phala Adike gucche' ke 2 nAma haiM / 6 kuDmalaH ( + kuTamalaH ), mukulaH (2 pu na ), 'adhakhilI kalI' ke 1 nAma haiN|| 7 sumanasaH ( = sumanala , ni0 strI ba0 va0 / + e0 va03), puSpam, prasUnam, kusumam, sumam (4 na), 'phala' ke 5 nAma haiN| 8 makarandaH, puSparasaH (2 pu), 'phalake rasa' ke 2 nAma haiN| 9 parAgaH (pu), sumanorajaH ( = sumanorajas, na ) 'phUlake parAga' ke 2 nAma haiN| 1. pahale kahe hue zabdoM kA sAmAnyataH liGganirdeza karane ke uparAnta 'dvi1. 'syAdgutsakastu stavakaH kuTa malo' iti pAThAntaram // 2. kusumaM samam' iti pAThAntaram // 3. 'sumanAH puSpamAlatyoH' ( medi0 pR0 190 zlo0 67) iti sAntavarge medinyukta, 'puSpaM samanAH kusumam' iti nAmamAloktaH, "sumanAH praacdevyoH| jAtyAH puSpe....." (ane0 saM0 31760) iti haimoktezcaityavadheyam / / 6 a0 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 amarakoSaH / [dvitIyakANDe - -1 harItakyAdayaH striyAm / 2 AzvatthavaiNavAlAkSanayanodhaigudaM phale // 18 // bArhataM ca 3 phale jamvA jambUH strI jamvu jAmbavam / 4 puru jAtIprabhRtayaH svalikA 5 vIhayaH phale // 19 // hIna' isa zabda se aba vizeSatayA liGganirdeza karate haiN| bhAge kahe jAnevAle peda, latA aura auSadhake vAcaka zabda yadi phUla, phala, jar3a aura patteke vAcaka hoM to ve napuMsakaliGgameM prayukta hote haiM / ( 'jaise-'campakam, Anam, sUraNam' ye tIna zabda kramazaH 'campA phUla, Amake phala aura sUranakI jar3a' ina artho meM prayukta honese napuMsakaliGga hue haiN)|| ('harItakyAdayaH' isa zabdase ukta liGgakA bAdhaka vacana kaha rahe haiN| ) phala mAdi arthameM prayukta honepara bhI 'harItakI, karkaTI' Adi zabda strIliGga hI raha jAte haiM arthAt napuMsakaliGga nahIM hote| ('jaise-'harItakI, karkaTI, drAkSA, badarI' Adi zabda kramazaH 'hare, kakar3I, dAkha aura bairake phala' isa arthameM prayukta hone para bhI pUrvavat strIliGga hI haiM, napuMsakaliGga nahIM hue haiN| ) 2 Azvastham, vaiNavam, plAkSam, naiyagrodhama, aiGgudam, vAhatam (na), 'pIpala, bA~sa, pAkar3a, vaTa, raGgadI aura bhaTakaTaiyAke phala' ke kramazaH 1-1 nAma haiN| 3 jambUH (sI), jambu, jAmbavam (2 na), 'jAmunake phala' ke 3 nAma haiN| 4 jAtI (strI)prabhRti ( 'prabhRti' zabdase 'yUthikA, malikA, .....' , zabdake puSpa arthameM prayukta honepara pUrvavat liGga rahate haiM arthAt unakA napuMsakaliGga nahIM hotaa| jaise-'jAto, yUthikA, mallikA, ....... ( 3 strI), zabda pahale latArthaka rahanepara strIliGga honese puSpArthaka hone para bhI strIliGga hI rahate haiN)|| 5vrIhiH (pu), Adi ('Adi' zabdame 'yavaH, mudgaH, mASaH, priyaGguH, godhUmaH, caNakA, ....... ) zabdake phala artha meM prayukta hone para pUrvavat liGga rahatA hai arthAt napuMsakalija nahIM hotaa| ('jaise-'vrIhiH, yavaH, mugaH, mASaH, priyula .... (5 pu), zabda pahale poSadhyarthaka rahane para pukhika honese aba phalArthaka honepara bhI puMlija hI raha gaye haiM, napuMsakaliGga nahIM hue haiN')|| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 vidAryAdhAstu mUle'pi 2 puSpe klIve'pi paattlaa| 3 khodhidmazcaladalaH pippalaH kuJjarAzanaH // 20 // azvatthestha karisthe syurdadhitthagrAhimasAyAH / nagindradhiphalaH puSpaphalAdantazaThAvapi // 29 // 5 udubaro jantaphalo yakSAlo hemadugdhakaH / 6 kovidAre camarikaH kuddAlo yugapatrakaH // 22 // 7 saptaparNo 'vizAlatvazArado viSamacchadaH / 1 vidArI (strI), Adi ( 'Adi' zabdase 'zAlapaNI, aMzumatI, gambhArI, .......) zabda 'mala, phala aura phala' artha meM prayukta honepara bhI pUrvavat liGga rahatA hai arthAt napuMsakaliGga nahIM hAtA / (jaise-vidArI, zAla. parNI, aMzumatI, gambhArI (4 strI, ......" ) 'mUla phala aura phUla' arthameM prayukta honepara bhI pahalevAlA strIliGga hI raha gayA hai, napuMsakaliGga nahIM huA hai)| 2 pATalA (strI na ), 'pATalAke phala' artha meM yaha strIliGga aura napuMsaka liGga hotA hai| 3 bodhidrumaH (+ bodhiH ), caladalaH, pippalaH, kuJjarAzanaH (+ gajAzanaH), azvasthaH (5 pu) 'pIpalake per3a ke 5 nAma haiM / 4 kapitthaH (+kabitya, kavisthaH), dadhiyA, mAhI (=grAhin) manmathA, dadhiphala:, puSpaphalaH, dantazaThaH (7 pu) 'kaiMtha' ke 7 nAma haiN| __ 5 udumbaraH ( udumbaraH) jantuphalaH, yajJAGgaH, hemadugdhakaH ( pu) 'gUlara' ke 4 nAma haiN| 6 kovidAraH, camarikaH, kuddAlaH, yugaparatrakaH (4pu), 'kacanAra' ke 4 nAma haiM / 7 saptaparNaH, vizAlasvaka ( = vizAlasvac) zAradaH ( + zAradI), viSama1. 'vizAlatvak zAradI' iti pAThAntaram / / 2. "vihIne prasavaM sarvam' (2 / 4 / 18) iti strItvabAdhanAyemAnItyavadheyam // 3. yattu mA0 dI0 'pATalaH kusume varNe'pyAzutrohizca pATalA' iti zAzvatoktyA 'pATalA' zabdasya puMstvamapyuktam , tattu 'pATalA pATalau strI syAdasya puSpe punane nA' (medi0 pR0 166 zlo0 109 ) iti medinyA puMstvaniSedhAd-pATalantu kungkumshvetrktyoH| pATalaH syAdAzu bIhiH pATalA pATaliTTha meM' (ane0 saM0 36664) iti hemokezca cintyameveti vimAvanIyam // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 Aragvadhe 'rAjavRkSazaMpAkacaturaDalAH // 23 // ArevatavyAdhighAtakRtamAlasuvarNakAH / 2 syurjambIre dantazaujambhajambhIrajambhAlAH // 24 // 3 varuNo varaNaH setustiktazAH kumArakaH / 4 punnAge suruSastuGgaH kesaro devavallabhaH : 25 // 5 pAribhadre nimbatarumandAraH paarijaatkH| 6 tinize syandano nemI rathadratimuktakaH / / 26 / / vajulazcitrakRcAtha dvau pItanakapItanau / AmrAtake 8 madhUke tu guDapuSpamadhudrumau // 27 // chadaH ( 4 pu) 'satavanA, chitavana' arthAt 'sAta pattevAle vRta-vizeSa, saptaparNa ke 4 nAma haiN| bhAragvadhaH (+ AgrvadhaH, aragvadhaH), rAjAvRkSaH, zaMpAkaH (+zamyAkaH, saMpAkaH) caturaGgulaH, ArevataH, vyAdhidhAtaH, kRtamAlaH, suvarNakaH ( + suparNakaH, suvarNaH, suparNaH, / 8 pu ), 'amalatAsa' ke 8 nAma haiM // 2 jambIraH, dantazaThaH, jammaH, jambhIraH, jambhalaH (+jammaraH / 5 pu), 'jaMborI nIbU ke 5 nAma haiN| 3 varuNaH, varaNaH, setuH, tiktazAkaH, kumArakaH ( 5 pu) 'vAruNa' ke 5 4 pulAgaH, puruSaH, tuGgaH, kesaraH ( + kezaraH), devavallabhaH (5 pu) nAgakezara vRkSa' ke 5 nAma haiM / 5 pAribhadraH, nimbataru, mandAraH, parijAtakaH (4 pu) 'bakAyana' ke 1 nAma haiN| tinizaH, syandanaH, nemiH (+nemI = nemin ), rathadH atimuktakaH, vAlaH, citrakRt ( 7 pu) 'vajula, tiniza' ke 7 nAma haiN| pItanaH, kapItaneH, AmrAtakaH ( + amrAtakaH / 3 pu), 'amar3A' ke 3 nAma hai| 8 madhUkaH (madhukA, madhUlA, madhulA), guDapuSpA, madhugumA, vAnaprasthA, 1, 'rAjavRkSazamyAkacaturaGgulAH' iti pAThAntaramiti sabhUtyAdaya iti mA0 dii0|| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 133 vAnaprasthamadhuSTholo 1 'jalaje'tra madhUlakaH / 2 pIlI guDaphala: saMkhI 3 tasmistu girisambhave // 28 // 'pakSoTakandarAlo bAToTe tu nikocakaH / 5 patAze kiMzukaH parSI vAtapodho'tha vetale / / 26 // rathA-puSpavidurazAMtavAnarijhulAH 7 dvau pAre sAdhAvalo nAdeyI bAmbuvetase // 30 // 8 zobhAjane shgrutiigndhkaakssiivmockaaH| madhuSThIlaH (+ cholaH / 5 pu), 'mahuA' ke 5. nAma haiN| 1 madhUla : (+madhUlaH / pu), 'pAnI yA pahAr3apara honevAle mahue' kA eka nAma hai / ( isake pane bahuta bar3e 2 hote haiN')|| ___pIluH, gulaphalaH, saMnI ( = sin / 3 5), 'pIlunAmaka vRkSavizeSa' ke 3 nAma haiN| ___3 anoTaH, kandarAlaH ( + karparAlaH / 2 pu), 'pahAr3I pIlu' ke 2 nAma haiN| 4 aGkoTaH ( + aGkhoTaH, akolA ), nikocakaH ( + nikoTakaH / 2 pu), delAnAmaka vRkSa-vizeSa' ke 2 nAma haiM / 5 palAzaH, kiMzukaH, parNaH, vAtapothaH ( 4 pu), 'palAza ke 4 nAma haiN| 6 vetasaH, rathaH, abhrapuSpaH ( + sthAbhrapuSpaH ), biduraH, zItaH (+na), vAnIraH, vajhula ( 7 pu), 'beta' ke 7 nAma haiM / 7 parivyAdhaH, vidulA, nAdeyI (strI), ambuvetasaH ( + jalavetasaH / zeSa pu), 'jalabeta' ke 4 nAma haiN| zobhAanaH ( + zaubhAjanaH, sobhAjanaH, saubhAjanaH) zimaH, tIpaNa. gandhakaH, akSIvaH ( + AkSovaH, bhAvosa, mu.), mocakaH (+mocaH / 55), 'sahijana' ke 5 nAma haiM / 1. girije'nna madhUlakaH, iti pAThAntaram // 2. 'akSoTakaparAko' iti pAThAntaram // 3. 'zigrutIkSNagandhakAjhIramocakAH iti pAThAntaram // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 amrkossH| [dvitIyakANDe1 rakto'lI madhuziH myAradariSTaH phenilaH sanau // 31 // 3 bilve zAziDalyazailUSo mAlUrazrIphalAgi / 4 plakSI jaTI parkaTI sthApanyagrodho bhupaavttH|| 31 // 6 mAlavaH zAbaro lodhrAmtarITastitvamArjanau / 7 AmracUto rasAlo'sau 8 sahakAro'tilaurabhaH // 33 // 9 'kAmAGgo madhudUtazca mAkandaH pikavallabhaH' (7) 10 kumbholusnalakaM klIbe kauziko gugguluH puraH / 1 madhuzigruH (pu), 'lAla phUlavAle sahijana' kA 1 nAma hai // 2 ariSTaH (+riSTaH) phenilaH (2 pu), 'rIThA' ke 2 nAma haiN|| 3 bilvaH, zANDilyaH, zailUpaH, mAlUraH, zrIphalaH (5 pu), 'vela' ke 5 nAma haiM // ___ 4 plakSaH, jaTI (= jaTin / + jaTi, strii| 2 pu ), parkaTI (strI), 'pAkar3a' ke 3 nAma haiM // 5 nyagrodhaH, bahupAt (= bahupAd ), vaTaH ( 3 pu), 'vaTa baragada' ke 3 nAma haiN| 6 gAlavaH zAbasa (+sAbaraH), lodhraH (+rodhaH), dirITaH (+taraH), tiruvaH, mArjanaH ( 6 pu ), 'lodha' ke 6 nAma haiM / ( gAlavaH, Adi 2 nAma 'sapheda lodha' ke aura 'lodhraH' Adi 4 nAma 'lodha' ke haiM, yaha kSI0 svA0 kA mata hai')|| 7 bhAmraH, cUtaH, rasAlaH (3 pu), 'Ama' ke 3 nAma haiM // 8 sahakAraH, atisaurabhaH ( mahe0 / 2 pu0), 'sugandhiyukta Ama' ke 2 nAma haiN| ____9 ! kAmAGgaH, madhudUtaH, mAkandaH, pikavallabhaH (4 pu), 'Ama' ke 4 nAma haiM ] // 7 // 1. kumbham , ulUmbala kam (+udUkhalakam , kumbholUkhalakam / 2 na), kauzikaH, gugguluH, puraH (3 pu), 'guggulu' ke 5 nAma haiM / 1. 'kAmAGga..... vallamaH' ayamaMzaH kSI0 svA0 pustake mUla evetyavadheyam // 2. 'kummaM colUkhalakaM'iti pAThAntaram / tatra nAmadayasvIkAre mUlapATha eva samIcIna iti| - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4 ] maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / 135 1 zeluH zleSmAtakaH zIta uddAlo bahuvArakaH / / 34 / / 2 rAjAdanaM priyAlaH syAtsannakadrudhenuH paTaH / 3 gambhArI sarvatobhadrA kAzmarI madhuparNikA // 35 // zrIparNI bhadraparNI va kAzmaryazvA4pyatha dvayoH / 'karkandhUrvadarI koliH 5 kolaM kuSalaphenile // 36 // 1 zeluH ( + seluH ), zleSmAtakaH, zItaH ( + na ), uddAlaH, bahuvArakaH (5 pu ), 'lasor3A' ke 5 nAma haiM // 2 rAjAdanam ( + rAjAtanam / + pu| na ), priyAlaH ( + piyAla: ), sannakaduH (sannaH, kaduH, yaha somanandI ke mata se ), dhanuH paTaH, ( + dhanuSpaTaH, dhanuH = dhanus, paTaH | 3 pu ), 'cirauMjI, piyAra' ke 4 nAma haiM // 3 gambhArI ( + kambhArI ), sarvatobhadrA, kAzmarI ( + kAzmarI ), madhupaNikA, zrIparNI, bhadraparNI ( 6 strI), kAzmayaH (pu), 'gaMbhAra' ke 7 nAma haiM // 4 karkandhUH ( + karkandhuH / pu strI ), badarI ( +2 pu strI muku0 ), koli: ( + kolI, kolA / strI ), 'bera' ke 3 nAma haiM // 4 5 kolam, kulam, phenilam, sauvIram ( + sauvIryam ), badaram ( 5 ...... 1. karkandhu (ndhU ) baMdarI kolighaNTA kuvalaphenile / sauvAraM badaraM kolamatha " iti kSI0 svA0 pAThaH // 2. saGkhyAgaNanAyAmukto'pyayaM zabdo mA0 dI0 vyAkhyAtRtyakto veti budhairmRgyam // 3. karka kaNTakaM dadhAtIti vigRhya ' andUdRmbhU jambUka phelU karkandhUdidhiSU:' ( u0 sU0 113) iti kUpratyaye'sya siddhiriti0 bhA0 dI0 / kSI0 svA0 tu 'karko lohito'ndhuH karkandhuH zakandhvAditvAtpararUpamityAha / taccintyam, siddhAntakaumudyAM 'zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam' (vArti0 3632) ta vArtikodAharaNatvenoktasya 'karkandhu' zabdasya 'karkANAM rAjavizeSANAmandhuH kUpaH karkandhuH' iti tatraiva tattvabodhinyAM daNDayuktaH 'andUdRmbhU - ' ( u0 sU0 1/93 ) iti pANinisUtrasya ca virodhAta hasva 'karkandhu' zabdasyAnyArthakasvAdizyavadheyam // abyAkhyAtatsaMzodhakapramAdAttruTito 4. 'atha dvayoH' ityuktyA granthakArapratijJAvirodhAta 'karkandhUbadarI' tyubhau zabdau puMkhIliGgAviti mukuToktizcintyA / tathA sati 'badarI kolAkArpAsyovaMdarantu phaLe tayo:' ( ane0 saMgra0 3 / 583 ) iti hemacandrAcAryokteH 'badarI kole, klIbaM tu tatphale' ( maidi0 pR0 149 lo0 27 ) iti medinyuktezca virodhasya durvAratvAdityavadheyam || Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 amrkossH| [dvitIyakAhesauvIraM badaraM ghoNTArapyatha syAtsvAdukaNTakaH / vikaGkataH avAkSo prasthAnI vyAghrapAdapi // 37 / / 2 airAvatI magarako mAdayI bhuumijmbukaa| 3 tindukaH spharjakaH kAsandhazca zilistArake: 38 / / 4 kAkenduH kulakaH kAtikaH skpiiluke| 5 golIDho jhATalo ghaNTApATAlokSanuSkako / / 32 / / 6 tilakaH kSurakA zrImAn-- na), ghoNTA (+ ghuNTA / strI), 'vaira ke phala yA dhanabaira" ke 6 nAma haiM / svAdukaSTakaH (+ gopakaNyaH), vita: (+vaikaGkataH), sunAvRkSA, grandhirA, vyAghrapAt ( = vyAnapAd / + vyAghrapAdaH, vyaaghrpaairH| 5 pu), 'kaTAya' ke 5 nAma haiM / 2 airAvataH, nAgaraNaH (2 pu), nAdayI, bhUmijambukA ( + bhUmimbUH / 2 strI), 'nAraGgI vRkSa' ke 4 nAma haiN| (prathama 2 nAma 'nAraGgI vRkSa' ke aura antavAle 2 nAma 'bhUmijabU' arthAt 'eka prakArake kanda ke haiM, yaha bhI anyAcAryoM ( gaur3a) kA mata hai')|| 3 tindukaH (+ tindukI), sphUrjakaH, kAlaskandhaH, zitisArakaH (+ nIla. sAraH 4 pu), 'teMduAnamaka vRkSa' ke 4 nAma haiM // 4 kAkenduH kulakaH, kAkatindukaH, kAka pIlukaH ( 4 pu), 'kucilA' ke 4 nAma haiN| 5 goloDhaH ( + golihA ), jhATalaH, ghaNTApATaliH ( + ghaNTA, pATaliH, dI. svA.), mokSaH, muSkakaH ( + mUSakaH / 5 pu), kAlA pADhara yA lodha vizeSa' ke 5 nAma haiN| 6 tilakaH, carakaH, zrImAn (=zrImat / 3 pu) 'tilaka vRkSa' ke 3 nAma haiN| 1. 'golIhA jhATalo' iti pAThAntaram // 2. 'badarIsadRzAkAro vRkSaHsUkSmaphalo bhavet / aTaNyAmeva sA ghoNTA gopaghoNTeti cocyate // 1 // ityuktebadarIsadRkSAkArasya vanyaphalasyeti kecinmatenedam / / 3. kakandhvAditrayaM vRkSArthakam, anye phalArthakAH, ghoNTA ityumayaspRka-arthAdumayasambandhI' rati0 bI0 svaa0|| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 137. -1 samau piculajhAvuko / 2 zrIparNikA kumudikA kumbhI' kaiDaryakaTaphalau // 4 // 3 kramukaH paTTikAkhyaH syAtpaTTI lAkSAprasAdanaH / 4 'tUdastu yUpaH kanuko brahmaNyo brahmadAru ca / / 4 / / tUlaM ca 5 nIpapriyakakadambAstu hlipriyH| 6 dhIravRkSo'hakaro'gnimukho bhallAtakI tRSu / / 42 // 7 gardabhANDe kandarAlakapotanasupArzvakA plakSaca 8 tintiDI viJcAmlikAra'tho pItasArake / / 43 // sarjakAsanabandhUkapuSpapriyakajIvakAH 1 picula:. jhAvuka (2 pu), 'bhAU vRkSa' ke 2 nAma haiM / / 2 zrIparNikA ( + zrIparNI ), kumudikA: kumbhI (3 khI), keDayaH (+ keMdaryaH, kaiTayaH), kaTaphalaH (2 pu), kAyaphara' ke 5 nAma haiM / 3 kramuH , paTTikAkhyA, paTTI (= paTTin / + paTTI = paTTI, strI), lAkSApra. sAdanaH (4 pu), 'paThAnIlodha' ka 4 nAma haiM / 4 tUdaH (+nUdaH), yUpaH (+ yUpaH, muka.), kramukaH, brahmaNyaH ( pu), brahmAdAru (+ brahmakASTham ), tUlam (+ tUlI, goDa matase / 2 na) sahatata yA tUta ke 6 nAma haiN| nIpaH, priyakaH, kadambA, halipriyaH ( + hripriyH| 4 pu), kardaya vRkSa' ke 4 nAma haiM / - vIravRkSaH, aruSkaraH (2 pu), agnimukhI (strI), bhallAtakI (tri), 'bhilAvA' ke 4 nAma haiN| __7 gardabhANDA, kandarAlaH, kapItanaH, supAvakaH, plakSaH (5 pu), 'lAhI pIpala' ke 5 nAma haiN| 8 tintiDI (+tintilI), ciccA, amlikA (+ mAmlikA, AmlIkA, agliikaa| 3 strI) 'imalI' ke 3 nAma haiM // 9 pItasArakaH (+pItasAlakaH), sarjakaH, asana: (+ AsanaH), bandhUkapuSpaH, priyakaH, jIvakaH ( 6 pu), 'vijayasAra' ke 6 nAma haiM / 1. 'keTaryakaTaphalau' iti pAThAntaram // 2. 'nUdastu yUSaH' iti pAThAntaram / / 1. 'pItasAla' iti pAThAntaram // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 amrkossH| [dvitIyakANDe1 'sAle tu sarjakAryAzvakarNakAH sasyasaMvaraH // 44 ! 2 nadIsoM vIratarurindradruH kakubho'rjunaH / 3 rAjAdanaH phalAdhyakSaH kSArikAyAmatha dvayoH // 45 // iGgadI tApasataru5 je cmimRdutvcii| 6 picchilA pUraNI mocA sthirAyuH shaalmliiiyoH||46|| 7 picchA tu zAlmalIveSTe 8 rocanaH kUTazAlmaliH / 9 cirabilvo naktamAlaH karajazva karake / / 47 // 1 sAlaH (+ zAlaH, zyAlaH), sarjaH (+sarjakaH), kAryaH (+ kAyaH), azvakarNakaH, sasyasaMvaraH (+ ssyshNbrH| 5 pu) 'zAla yA sakhuA' ke 5 nAma haiM / 2 nadIsajaH, vIrataruH, indraduH, kakubhaH, arjunaH, (5 pu), 'arjuna vRkSa' ke 5 nAma haiN| 3 rAjAdanaH ( + na ), phalAdhyakSaH ( 2 pu ), kSIrikA (strI), 'khirinIke per3a ke 3 nAma haiM / 4 iGgudI (strI pu), tApasataruH (pu), 'iGgudI iDa-Ake per3a ke 2 nAma haiN| 5 bhUrjaH (+bhRjaH), carmI ( = carmin ), mRduvaka ( = mRdusvaca / + mRducchadaH / 3 pu ), bhojapatrake per3a ke 3 nAma haiM / / 6 picchilA, pUraNI, mocA (+ mocnii| 3 strI ), sthirAyuH ( = sthirAyusa, pu), zAlmaliH (+ zAlmalI, shaalmlH| strI pu), 'semala ke per3a ke 5 nAma haiM | 7 picchA (strI), zAlmalIveSTaH (bhA0 do0 pu), 'mocarasa ke 2 nAma haiM / 8 rocanaH, kUTazAemaliH ( + kuzAlmaliH / 2 pu ), 'kAlA sebhara'ke 2 nAma haiN| 9 cirabiruvaH (+ciribiruvaH ), naktamAlaH (+ raktamAlaH, kSI0 svA0), karajaH, karajakaH (4 pu), 'karaJja' ke 4 nAma haiM / 1. 'zAle tu sarjakAzvikarNakAH sasyazaMbaraH' iti pAThAntaram // 2. 'ciribilvo raktamAlaH' iti pAThAntaram / / 3. SaSTivarSasahasrANi vane jIvati zAlmaliH' ityukterasya sthirAyuSTvamityanvarthe nAmetyavadheyam // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 prakIryaH pUtikarajaH 'pUtikaH kalimArakaH / 2 karaJjabhedAH SaDagrantho markaTyaGgAravallArI // 48 // rohitakaH plIhazatrurdADimapuSpakaH / 3 rohI 4 gAyatrI bAlatanayaH khadiro dantadhAvanaH // 49 // 5 arimedo viTkhadire 6 kadaraH khadire site / somavalko'pyajtha urubUkazca vyAghrapucchagandharvahastakau // 50 // rucakazcitrakazca saH / 1 prakIryaH pUtikarajaH ( + pUtIkarajaH, pUtIkaraJjaH ) pUtikaH ( + pUtIkaH), kalimArakaH ( + kalikArakaH / 4 pu), 'kA~TedAra karaJjake per3a' ke 4 nAma haiM // paraNDa 136 2 SaDpranthaH (pu), markaTI, aGgAravallarI ( 2 strI ) 'karaJjake bheda' kA 1- 1 nAma hai // 3 rohI ( = rohina ), rohitakaH ( rohitaH ) plIhazatruH, dADimapuSpakaH ( + raktapuSpakaH / 4 pu ) 'gulanAra yA lAla karaJja' ke 4 nAma haiM // 4 gAyatrI ( strI / gAyatrI = gAyatrin, pu ), bAlatanayaH ( + bAlapattraH ) khadiraH dantadhAvanaH ( 4 pu ) 'katthA, khaira' ke 4 nAma haiM // 5 azmeidaH ( + parimedaH, ahimedaH, ahimAra :), viTkhadiraH ( 2 pu ) 'badabU karanevAle katthe' ke 2 nAma haiM // 6 kadaraH somavalkaH ( 2 pu ), 'sapheda katthe' ke 2 nAma haiM // 7 vyAghrapucchaH ( + vyAghradala: ) gandharvahastakaH, eraNDaH, uruvUkaH (+ruvuH, ruvuH, ruvUkaH rubukaH urubUkaH uruvukaH, ) rucakaH, citrakaH, cacuH, paJcA : 1. 'pUti ( tI ) kaH kalikArakaH' iti pAThAntaram // 2. 'khadiro raktasArazca gAyatrI dantadhAvanaH / kaNTakI bAlapattrazca jihmazalyaH kSitikSamaH ' // 1 // ityuktvA 'bAlaparatra' zabdasya 'khadirayavAse' tyarthayorabhimatatvena 'bAlaputra' bhrAntyA granthakAro'tatra 'bAlatanaya' zabdamuktavAn / tasmAdatra 'bAlapattrazca khadiroM' iti pAThaH samIcIna iti / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 1 amrkossH| [dvitIyakANDecaJcaH paJcAGgulo 'maNDavardhamAnanyaDambakAH // 51 // alpA zamI zamIraH syA2cchamI saktaphalA zivA / 'piNDItako maruSakaH zvasanaH karahATakaH // 52 / / zalyazca madane 4 zakrapAdapaH pAribhadkaH / bhadradAru kilimaM pItadAru ca dAru ca: 53 // pUtikASThaM ca sapta syudevadAruNya5tha dvayoH / pATaliH pATalA mAMghA kAcasthAlI phaleruhA ! 54 // kRSNavRntA kuberAkSI 6 zyAmA tu mahilAhvayA / latA govandanI gundrA priyaGguH phalinI phalI / / 55 // viSvaksenA gandhaphalI kArambhA priyakazca saa| gulaH maNDaH ( AmaNDaH, amaNDaH AdaNDaH ), varddhamAnaH, vyaDambakaH ( + vya. ddmbrH| + vyaDambanaH svA0 / 11 pu), 'paraNDa, reDa' ke nAma haiM / 1 zamIraH (pu)'choTI zamI' kA 1 nAma hai // 2 zamI, saktaphalA (+ zaktaphalI), zivA (3 strI)'zamI' ke 3 nAma haiM // 3 piNDItakaH maruSakaH (+maruvakaH), zvasanA, karahATakaH (+ karahATa:), zakyaH, madanaH (6 pu) 'mayanaphala' ke 6 nAma haiM // 4 zakrapAdapaH, pAribhadrakaH (+pAribhadraH / 2 pu) bhaddAru (+ pu) dukilimam , pItadAru, dAru (+ 2 pu) pUtikASTham , devadAru (6 na) 'devadAru' ke 8 nAma haiM / 4 pATaliH ( + pATalI / strI pu) pATalA, moghA ( + amoghA ), kAcasthAlI (+ kAkasthAlI, + kAlA, sthAyI, 2 jI. svA0), phaleruhA, kRSNavRntA, kuberAkSI (6 strI), 'pADhara' ke 7 nAma haiM // 6 zyAmA, mahilAhvayA, latA, govandanI (+gauH = gauH, vandanI), gundrA, priyaH, phalinI, phalI, vijvaksenA, gandha phalI, kArambhA (11 strI), priyakaH (pu), 'kakunI, TA~guna' ke 12 nAma haiM / 1. 'maNDavardhamAnanyaDamparAH' iti pAThAntaram // 2. 'piNDItako maruvakaH' iti pAThAntaram // 3. kAlA sthAlI phaleruhA' iti pAThAntaram // 4. 'vandanI puSpazomanA / gandhapriyaGguH kArammA latA gauvarNabhedinI' itIndUkteH / / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 141 1 maNDUkaparNapatrorNanaTakaTvaGgaTuNTukAH syonAkazukanAsarkSadIghaMvRntakuTanaTAH zoNakazvAralau 2 tiSyaphalA tvAmalakI triSu // 57 // amRtA ca vayasthA ca 3 triliGgastu bibhiitkH| nAkSamtuSaH karSaphalo bhUtAvAsaH kalidrumaH // 58 // abhayA tvavyathA pathyA kAyasthA puutnaa'mRtaa| harItakI haimavati cetakI zreyasI . zivA / 56 // 5 pItaH saralaH pUtikASThaM cA'tha 6 dumotpalaH / karNikAraH parivyAdho 7 lakuco likuco bahuH // 60 // 1 maNDUkaparNaH, paratrorNaH, naTaH, kaTvaGgaH, TuNTukaH ( + dunduka), syonAkaH, (+zyonAkaH), zukanAsaH, RkSA dIrghavRntaH, kuTanaTaH, zoNakaH ( + zonakA, pI0 svA) araluH ( + bharaTuH / 12 pu ), 'sonApAThA' ke 11 nAma haiM / 2 tiSyaphalA, AmalakI (+ AmalA / tri) * amRtA, vayasthA ( + kAyasthA hI. svA0 / zeSa strI) 'mA~vale ke 4 nAma haiM / 3 vibhItakaH (tri), akSaH (bibhItakAkSaH) tuSaH, karSaphalaH, bhUtA. vAsaH (bhUtavAsaH), kalidrumaH (5 pu), 'baher3A' ke 6 nAma haiM / 4 abhayA, anyathA, pathyA, kAyasthA ( + vayasthA), pUtanA, amRtA, harItakI haimavatI, cetakI, zreyasI zivA (11 strI) 'hara' ke 11 nAma haiN| 5 pItanuH, saralaH (2 pu) pUti kASTham (na), 'saralanAmaka kASTha (vRkSa)-vizeSa' ke 3 nAma haiM / 6 dumospalaH karNikAraH, parivyAdhaH (3 pu) kaThacampA' ke 3 nAma haiN| 7 lakucaH likucaH sahuH (+bahuH / 3 pu), 'bar3ahara' ke 3 nAma haiN| 1. 'maNDUkaparNapatroNanaTakaTvaGgadundukAH' iti pAThAntaram // 2. 'zyonAkazukanAsa......" iti pAThAntaram ||3.'shyonkshcaarlau' iti pAThAntaram / / 4.tiSya maGgalyaM phalaM yasyAH sA tiSyaphalA / tattvazcAsyAH'nityamAmalake lakSmInityaM hritgomye| nityaM zaMkhe ca paddhe ca nityaM zukle ca vAsasi // ztyuktarityavadheyam // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 amarakoSaH / 1 'panasaH kaNTakiphalo 2 niculo hijalo'mbujaH / 3 kAkodumbarikA 4 ariSTaH 2 ' phalgurmala yUrjaghanephalA // 61 // sarvatobhadrahiGguniyalamAlakAH / 'picumandazca nimbe 5'tha picchilA'guruzizapA // 62 // 6 kapilA bhasmagarbhA sA - [ dvitIyakANDe 1 panasaH ( + paNasaH, durga matase; + phalasaH ) kaNTakiphalaH ( + kaNTakaphalaH / 2 pu ), 'kaTahala' ke 2 nAma haiM // 2 niculaH ( + nicoDaH ), hijalaH ( + ijjala ), ambujaH ( 3 pu ), bhA0 dI0 matase 'sthalaveta' ke tI0 svA0 tathA mahe0 mata 'jalabeMta' ke aura anya matase 'samudraphala' ke 3 nAma haiM // 3 kAkodumbarikA, phakguH, malayUH ( + malapUH malApU:-) jaghane phalA ( 4 strI ), 'kaThUmara kAlAgUlara' ke 8 nAma haiM // 4 ariSTaH, sarvatobhadraH, hiGguniryAsaH, mAlakaH, pikSumandaH ( + picumardaH kSI0 svA0 ) nimba: ( 6 pu ) 'nIma' ke 6 nAma haiM // 5 picchilA, "aguru ( na ), ziMzapA ( + aguruziMzapA, kSI0 svA0 / zeSa strI ), bhA0 dI0 matase 'zIzama' ke 3 nAma haiM // 6 kapilA ( bhA0 dI0 ne ise vizeSaNa mAnA hai, paryAya nahIM ) bhasmagarbhA ( 2 strI ), 'kapitavarNavAle zozama' ke 2 nAma haiM / ( mahe0 ne picchilA, aguruziMzapA, kapilA, mahamagarbhA / 4 strI ), ina cAroMko paryAyavAcaka kahA hai' ) || " 1. 'paNasaH kaNTakiphalaH nicula hajjalo'mbujaH' iti pAThAntaram // 2. 'phalgulapUrjaghane phalA' iti pAThantaram // 3. 'picumardazca' iti pAThAntaram // 4. 'aguru, ziMzapA' iti nAmadvayam ' guru klIbezizapAyAM joGgake laghuni triSu' iti rudraH / agurusArA zizapA ityekamaiva nAmeti kSI0 svA0 mahe0 ca / atra rudra mA0 dI0 'aguru klIbaM jonakazizapayorvAcyatra laghuni ( maidi0 pR0 141 ilo0 141 ) iti rAntavarge maidinyukteH - agurustvagurau laghau zizapAyAM-' (ane0 saM0 3 / 520 ) iti hemacandrAcAryoktezca virodhe'pi strIliGgayoH picchala zizapA' zabdayormadhye klIbasya 'aguru' zabdasya mA0 dI0 mate'GgIkAreNa 'bhedAkhyAnAya - ( 11114 ) iti granthakArapratijJAvirodha tyayadheyam // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 zirISastu kapItanaH / bhaNDilo'pyastha cAmpeyazcampako hemapuSpakaH // 63 // 3 etasya kalikA gandhaphalI syA4datha kesare / 'bakulo 5 vaJjulo'zoke 6 samau karakadADimau // 64 // 7 cAmpeyaH kesaro nAgakesaraH kAnAhvayaH / 8 jayA jayantI tarkArI nAdeyI vaijayantikA // 65 // 9 zrIparNamagnimanthaH syAtkaNikA gaNikArikA / jayo 1 zirISaH, kapItanaH, bhaNDilaH ( + bhaNDiraH bhaNDIla:, bhaNDI = bhaNDin / 3 ), 'sirasa' ke 3 nAma haiM // 2 cAmpeyaH, campakaH, hemapuSpakaH ( 3 pu ) 'campA' ke 3 nAma haiM // 3 gandhaphalI ( strI ), 'campAkI kalI' kA 1 nAma hai // 143 4 kesaraH (+ kezaraH), bakula : ( + vakulaH / 2 pu), 'maulasarI' ke 2 nAma haiM // 5 bajulaH, azokaH ( 2 ), 'azoka' ke 2 nAma haiM // 6 karakaH, dADima: ( + dADimbaH, dAlimaH, DAlimaH / 2), 'anAra' ke 2 nAma haiM / 7 cAmpeya:, kesaraH, nAgakesaraH, kAJcanAhvayaH ( + 'soneke vAcaka saba nAma' / 4 pu ), 'nAgacampA puSpavRkSa' ke 4 nAma haiM // 8 jayA, jayantI, tarkArI, nAdeyI, vaijayantikA ( 5 strI ), 'jAhI, araNI yA ganiyAra' ke 5 nAma haiM // 9 zrIparNam (na), agnimanthaH, kaNikA, gaNikArikA ( 2 strI ), jayaH ( zeSa Su ), bhA0 dI0 'jayaparNa' ke 5 nAma haiM / ( 'jayA' 'araNI' ke haiM, yaha bI0 svA0 kA mata hai" ) // 10 nAma 1. ' vakulo vajjalo'zoke' iti pAThAntaram // 2. etanmate 'jayAdi vaijayantikA' vaghi strIliGgazabdAnuktyA madhye klIna 'zrIparNa' zabdasya puMliGga 'abhimandha' zabdasya ca kathanAntaraM strIliGgasya 'kaNikA 'dizabdadvayasya tatazca bhUyo - 'pi puMliGga 'jaya' zabda syoktatvena liGgasAGkaryAt 'bhedAkhyAnAya - (11114 ) ' ityAdigranthakAra - pratizAbhaGgApattivAraNAya mAnunIdIkSitaH paJca nAmAni pRthakcakAra / kSIrasvAmI tu vanauSadhivarge Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [ dvitIya kANDe -1 'tha kuTajaH zakro vatsakI girimallikA // 66 // 2 etasyaiva kaliGgendrayavabhadrayavaM 3 kRSNapAkaphalAvignasuSeNA: 4 144 phale / karamardake // 67 // kAlaskandhastamAlaHsyAttApiccho'pya5tha sinduke / sinduvArendra surasau nirguNDIndrANi ketyapi // 68 // 1 kuTajaH, zakraH, varasakaH ( 3 pu ), girimallikA (strI) 'kaureyA' ke 4 nAma haiM // 3 kaliGgam ( + pu strI ) indrayavam ( + g ), bhadrayavam ( + : / 3 na ), 'indrayatra' ke 3 nAma haiM // 3 kRSNapAkaphalaH, avidmaH ( + AvinaH ), suSeNaH, karamardaka: ( 4 pu ), 'karauMdA, karavana' ke 4 nAma haiM / 4 kAlaskandhaH, tamAlaH, tApicchaH ( + tApiJjaH, tApinchaH | 3 pu ), 'sUta' ke 3 nAma haiM // 5 sindukaH ( + sindhukaH ), sinduvAraH, indrasurasaH ( + indrasurisaH / 3) nirguNDI ( + nirguNThI ), indrANikA (2 strI) 'siMdhuAra' ke 5 nAma haiM // liGgasAryadoSasyAnAdRtatvema dazAnAmapi nAmnAmekaparyAyatAmAha, tatra pramApakavacanAni copanyastAni / tadyathA yadinduH- 'agnimantho'gnimathanasta kAryaraNiko jayaH / araNiH kaNikA saiva tapano vaijayantikaH // 1 // iti // candranandanazcAha -47 'agnimanyo'gnimathanastarkArI vaijayantikA / vahnimantho'raNiH keturjayaH pAvakamanthanaH // tarkArI vaijayantI ca vahninirmanthanI jayA // ' iti ca / errer- 'agnimanyo jayaH sa syAchrIparNI gaNikArikA / jayA jayantI sarkArI nAdeyI vaijayantikA' / / 1 // iti vacanasaMgatiH' ityavadheyam // 1. 'sinduvArendrasurisau' iti pAThAntaram // 2-2. indrayavaM kuTanaphalam bhadrayavaM kuTajabIjam / yadAhaphalAni tasyendrayavaM bIjaM bhaGgyavAstathA' iti kI0 svA0 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 145 1 veNI 'arA garI devatADo jImUta ityapi / 2 zrIhastinI tu bhUruNDI 3 'tRNazUnyaM tu mallikA // 69 // bhUpadI zItabhIruzca 4 saivAsphoTA vndyaa| 5 zephAlikA tu subahA nirguNDI nIlikA jasA // 70 // 6 sitA'sau zvetasurasA bhUtavezya 7 tha bhaagdhii| gaNikA yudhikA'mbaSThA 8 sA pItA hemapuSpikA / / 71 / / 9 atimuktaH puNDakaH syAdvAsantI mAdhavI ltaa| 1 veNI, kharA, garI (+rAgaro, garA, agarI, graagrii| 3 strI), devatADaH ( + devatAlaH), jImUtaH (2 pu), 'devatAla' arthAt 'bandAlI, eka taraha ke gujarAtI vRkSa' ke 5 nAma haiM // 2 zrIhastinI, bhUruNDI ( 2 strI), 'eka taraha ke zAka-vizeSa' ke 2 nAma haiM / ('usake patte hAthIke kAna-jaise bar3e 2 hote haiN')|| 3 tRNazUnyam (+tRNazUlyam / na), mallikA, bhUpadI, zItabhIruH ( + zatabhIruH / strI), 'choTI belA' ke 4 nAma haiM // 4 bhAsphoTA ( + aasphotaa| strI), 'jAlI belA' kA / nAma hai // 5 zephAlikA ( + zIphAlikA ), suvahA, nirguNDI, nIlikA, (4 strI), 'kAlI nevArI 4 nAma haiM / 6 zvetasurasA, bhUtavezI ( 2 strI) 'sapheda phUlavAlI nevArI' ke 2 nAma haiN| 7 mAgadhI, gaNikA, yUthikA, ambaSThA ( 4 strI ), 'jahI' ke 4 nAma haiN| 8 hemapuSpikA (strI), 'pIle phalavAlI jUhI' kA 1 nAma hai // 9 atimuktA, puNDakaH ( + maNDakaH / 2 pu), vAsantI, mAdhavI, latA, (+mAdhavIlatA / 2 strI ), 'basanta RtumeM phUlanevAle kunda vizeSa, yA mAdhavI' ke 4 nAma haiM / ('atimuktaH, puNDakaH' ye do 'mallikAke bheda haiN| yaha bhI kisI 2 kA mata hai')|| 1. 'kharAgarI, garAgarI' iti pAThAntare / / 2. 'tRNazUlyam' iti paThAntaram / / 3. 'bhUpadI zatamIruzca saivAsphotA vanodbhavA' iti pAThAntaram // 0a0 Jain Education international ____ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 amrkossH| [dvitIyakANDesumanA mAlatIH jAtiH 2 saptalA navamAlikA / / 72 // 3 mAghyaM kundaM 4 raktakastu bandhUko bandhujIvakaH / sahA kumArI taraNi 6 ramlAnastu mahAsahA // 73 // 7 tatra zoNe kurabaka 8 statra pIte kuraNTakaH / 9 'nIlI jhiNTI dvayorbANA dAsI cArtagalazca sA // 74 // 10 'saireyakastu jhiNTI syAt / sumanAH ( = sumanasa / + sumanA = sumanA), mAlatI, jAtiH (3 sI), 'camelI' ke 3 nAma haiM // 2 saptalA, navamAlikA ( + navamallikA / 2 strI), 'vasantI nevArI' ke / nAma haiN| 3 mAmyam , kundam (pu| + 2 pu na ), 'kunda' ke 2 nAma haiM / 4 rakakA, bandhUkaH ( + bandhukaH ), bandhujIvakaH ( 3 pu), 'dupahariyA. nAmaka puSpavRkSa' ke 3 nAma haiM / 5 sahA, kumArI, taraNiH ( 3 strI ), 'ghIkumAra' ke 3 nAma haiM // amlAnaH (pu), mahAsahA (strI), 'kaTasaraiyA' ke 2 nAma haiN| ('yaha koTedAra hotI hai)| karabakaH ( + kuravakaH, kuruvakaH, kurukhakaH / pu), 'lAla phUlapAtI kaTasareyA' kA nAma hai // karaNTakaH (+ kuraNDakaH,kuruNDakaH / pu), pIle phalavAlI kaTasaraiyA' kA nAma hai|| 9 vANA (+ vaannaa| pu strI), dAsI (strI), aartglH| (+antargalaH / pu), 'kAlI kaTasaraiyA' ke 3 nAma haiM // 1. saireyakaH(+sairIyakaH / pu), jhiNTI (sI), kaTasaraiyA ke 2 nAma haiN| 1. 'nIlA jhiNTIdayorvANA' iti pAThAntaram / atra sAmAnyataH jhiNTayA vivaraNama nuktA vizeSanIsyAderbhedakathanasya sakalasaraNiviruddhatvAtpUrva 'saireyakastu...""ruNe' ityasya satama bolI jhiNTI'"sA' ityasya pAThasyaucityaM pratimAtIsyavadheyam // 2. 'sairIyakastu' iti pAThAntaram // 3. 'sairIyakaH sahacaraH saireyasa shaacrH|| poto rako'ya nIlama kumamestaM vimAkyeva // 1 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 tsminkurbko'runne| 2 pItA kuraNTako jhiNTI tasminsahacarI dvayoH // 75 // 3 oDapuSpaM' japApuSpaM 4 vajrapuSpaM tilasya yat / pratihAsazataprAsacaNDAtahayamArakAH // 76 // karavIre 6 karIre tu krkrgrnthilaavubhau| 7 unmattaH kitavo dhU? dhatturaH kanakAiyaH // 77 / / mAtulo madanacA 8 sya phale mAtulaputrakaH / 1 phalapUro bIjapUro rucako mAtuluGgake // 78 // 10 samIraNo marubakaH prasthapuSpaH phaNijjakaH / kuraSaka: (+kuravakaH / pu), 'lAla kaTasaraiyA' kA nAma hai| 2 kuraNTakaH (kuruNDakaH / pu), sahacarI (strI pu), 'pIlI kaTasaraiyA' ke 2 nAma haiN| 3 oDpuSpam , japApuSpam (+ javApuSpam / 2 na), 'modaula, gur3ahala' ke 2 nAma haiN| 4 vajrapuSpam (na), 'tilake phUla' kA / nAma hai| 5 pratihAsaH ( + pratIhAsaH), zataprAsaH, caNDAtA, hayamArakA, karavIraH (5 pu), 'kanahala, kanera puSpa-vRkSa' ke 5 nAma haiN| 6 karIraH, RkaraH, pranthilaH (35), 'karIla' ke 3 nAma haiN| (inameM pattA nahIM hotA hai ) // 7 sanmattA, kitavaH dhUrtaH, dhattaraH, (+dhustUraH dhusturaH, dhUstUraH, dhutUra), kanakAiyaH ( svarNake vAcaka saba zabda), mAtulaH, madanaH ( 7 pu), 'ghatare ke nAma haiN|| 8 mAtuputrakA (pu), 'dhatUreke phala' kA / nAma hai / 9 phalapUra:, bIjapUraH, rucakaH, mAtulukakaH (pu); 'vijaurA nIbU' ke nAma haiN| ('phalapUraH, bIjapUra: ye do nAma ukArthaka tathA 'hacakaH,mAvalama:' do nAma 'mAtalAka' ke hai, yaha bhA0 dI. kA mata hai)| pItaH kuraNTako zeyo raktaH kurabakaH smRtH| nIla mAtaMgo dAsI vANa bhodanapAsyapi // 2 // ityukterispavayam // 1. 'mavApuSpam' iti pAThAntaram // 2. battaraH kAmanArAyaH' iti pAThAntaram // 1. 'maravakaH' iti pAThAntaram // 4. tayA ca bhakSyam -'patraM naiva yadA karIraviTape...... iti // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 amarakoSaH / [dvitIyakANDejambIro'pya 1 tha parNAse kaThiJjarakuTherakau // 79 // 2 site'rjako'tra 3 pAThI tu citrako vahnisaMbakaH / 4 savisukA''sphoTagaNarUpavikIraNAH // 80 // mandArazcArkaparNo 5 shukle'lrkprtaapsii| 6 zivamallI pAzupata ekASThIlo 'vuko vasuH // 81 // bandA akSAdanI vRkSarahA jIvantiketyapi / 8 dhatsAdanI chinnarahA gunI tantrikA'mRtA / / 82 / / jIvantikA somavallI vizalyA madhuparNyapi / ( + jambhIraH ! 5 pu), 'maruvA' ke 5 nAma haiM // 1 varNAsaH, kaTiJjaraH, kuTherakaH (3 pu), 'parNAsa, yA bavaI' ke 3 nAma haiN| 2 aka: (pu), 'sapheda bavaI' kA / nAma hai // 3 pAThI (= pAThin ), citrakA, vatisajJakaH (agnike vAcaka saba nAma / 3 pu), 'cIta' ke 3 nAma haiM // 4 aAhvaH ( sUryake vAcaka saba nAma ), vasukaH ( + vasUkaH), AsphoTa: ( + AsphotaH), gaNarUpaH, vikIraNaH ( + vikiraNaH), mandAraH, arkaparNaH ( 7 pu), 'ekavana, Aka, mandAra' ke 7 nAma haiM / ____5 alarkaH, pratApasaH (2 pu), 'sapheda phalavAle ekavana' ke 2 nAma haiN| 6 zivamalI (= zivamarikan ), pAzupataH, ekASThIlaH, vukaH (+bukaH), vasuH (5 pu), 'gummA' ke 5 nAma haiM // 7 vandA, vRkSAdanI, vRkSaruhA (+ vRkSarohA ), jIvantikA ( + jIvantI / 4 strI ), 'bandA, bA~dA' ke 4 nAma haiM / 8 varasAdanA, chinnaruhA, gudUcI (+ guducI), tantrikA, amRtA, jIvanti. kA ( + jIvantI), somavallI, vizalyA, madhupargI (9 sI), 'giloya, gur3aca' 9 nAma hai // 1. aAhvavasukAsphotagaNarUpavikIraNAH' iti pAThAntaram // 2. 'vuko vasuH' iti pAThAntaram // 3. vukaM bilvaM sattaraM sumanA pATalA tayA / padmamuspalagosUryamaSTau puSpANi zaGkare // 1 // ityuktatvAcchivapriyA mallI 'zivamallI' iti nAmetyavadheyam // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 mUrvA devI madhurasA moraTA tejanI suvA / / 83 // madhUlikA madhuzreNI gokarNI pIluparNyapi ! 2 pAThA'mbaSThA viddhakarNI sthApanI zreyasI rasA / / 84 // ekASThIlA pApacelI prAcInA vanatiktikA / kaTuH 'kaTambharA'zokarohiNI kaTurohiNI // 85 // matsyapittA kRSNabhedI cakrAtI shkulaadinii| 4 AtmaguptAjahAnyaNDA kaNDurA prAvRSAyaNI / / 86 // RSyaproktA zUkazimbiH kapikacchuzca mrkttii| 5 citrIpacitrA nyagrodhI dravantI zaMvarI vRSA // 87 // pratyakzreNI sutazreNI raNDA mUSikaparNyapi / mUrvA ( + mUrvI), devI, madhurasA, moraTA, tejanI, suvA (+vavA) madhUlikA, madhuzreNI, gokarNI, pIluparNI (10 strI) 'mUrvA' arthAt 'cinAra, curanahAra, dhanuSake liye upayogI latAvizeSa' ke 10 nAma haiN| 2 pAThA, ambaSThA, vikarNI ( + bhavidakarNI ), sthApanI, zreyasI, rasA, ekASThIlA, pApaceko, prAcInA, vanatiktikA (10 strI) 'pAThA yA pAdara' ke 10 nAma haiN| ___3 kaTuH, kaTambharA ( + kaTaMvarA, kaTambarA ), azokarohiNI ( + azokaH, rohiNI), kaTurohiNI, matsyapittA, kRSNabhedI ( + kRSNabhedA), cakrAGgI, zakulAdanI (" strI), 'kuTakI' ke 8 nAma haiN| __4 AtmaguptA ( + svayaMguSThA), ajahA (kSI. svA0, mahe / + jaDA mA0 dI.), avyaNDA, kaNDarA (+ kaNDUrA), prAvRSAyaNI, RSyamocA, zUkazi. mbiH, kapikacchuH (+kapikacchUH) markaTI (1 khI), 'keSA~ca' ke 9 nAma haiN| __5 citrA, upacitrA, npaprodhI, dravantI, zaMvarI (+ zambarI), vRSA, pratya. kzreNI, sutazreNI, raNDA (+ caNDA ), mUSikaparNI (+ mUSikAhvayA / 10 strI) 'mUsAkarNI' ke 10 nAma haiN| 1. kaTamba(TaMva rAzokarohiNI' iti pAThAntaram // 2. 'AsmaguptAbaDAvyaNDA' iti pAThAntaram // 3. 'citropacitrA""zambarI vRSA' iti pAThAntaram / atra dantyo dravantIbhramAd anyakAraH 'upacitrA'mAha iti kSI0 svaa0|| 4. 'caNDA' iti pAThAntaram / / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [dvitIyakANDe1 apAmArgaH zaikhariko dhAmArgadhamayUrako // 88 // pratyakaparNI' kezaparNI kiNihI srmdhrii| 2 hajikA brAhmaNI padmA bhArgI brAhmaNayaSTikA / / 89 // aGgAravallI baaleyshaakghrssrvrdhkaaH| 3 maJjiSThA vikasA jikI samajhA kAlameSikA // 20 // maNDakaparNI bhaNDIrI bhaNDI yojanavallyapi / 4 yAso yavAso duHsparzo dhanvayAsaH kunAzakaH // 91 / / rodanI kacchurA'nantA samudrAntA duplmaa| 5 pRzniparNI pRthakparNI "citraparNyadhrivallikA // 12 // , apAmArgaH, zaicArikaH (+zikharI ), pAmArgavaH (+adhAmArgavaH ), mayUrakA (4 pu), pratyakaparNI ( + pratyakpuSpI), kezaparNI ( + kIzaparNI), kiNihI, svaramArI (4 so), 'ciciDhA' ke 8 nAma haiM / 1 halikA ( + phakSikA), brAhmaNI, panA, bhArgI (+bhRguNA ), mANapaSTikA, anAravahI (strI), bAleyazAkaH, varvaraH, vardhakaH (3 pu), 'brahmaneTI, bhAratI ke 9 nAma haiN| 3 majiThA, vikasA ( +vikaSA), niGgI, samagA, kAlameSikA (+kAkamezikA), maNDUkaparNI, maNDorI ( + maNDIrI), bhaNDI, pojanavaDI (+pojanaparNI / 9 sI), 'majITha' ke 9 nAma haiN| 4 yAsA, yavAsaH, duHsparzaH, dhanvayAsaH (+dhanuryAsaH), kunAzakaH (5), rohanI ( + codanI), kachurA, anantA, samudrAntA, durAlabhA (+durAlammA / 5 vI), 'javAsA' ke 10 nAma haiN| 5pasniparNI, pRSaparNI, citraparNI, adhivallikA (+ atiparNikA muku0), 1. 'kAzapaNI' iti pAThAntaram / 2. 'phajikA' iti mukuTasaMmataM pAThAntaram / / 3. kAThamezikA' iti pAThAntaram / 4. maNDIrI bhaNDI yojanapaNyapi' iti pAThAntaram // 5. citrapaNyadhiparNikA' ti pAThAntaram // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / koSTavinA siMhapucchI 'kalazirghAvanirguddA | 1 nidigdhikA spRzI vyAghrI bRhatI kaNTakArikA / / 93 / / pracodanI kulI kSudrA duHsparzA rASTriketyapi / 2 nIlI kAlA klItakikA grAmINA madhuparNikA // 94 // raJjanI zrIphalI tutthA droNI dolA ca nokhinI / / 3 avalgujaH somarAjI suvaliH somavalikA / / 95 / / kAlameSI kRSNaphalA bAkucI pUtiphalyapi / 4 kRSNopakulyA vaidehI mAgadhI capalA kaNA // 96 // uSaNA pippalI zauNDI kolA5tha karipippalI / kapivallI kolavallI zreyaso vaziraH pumAn // 97 // koTuvinA, siMhapucchI ( + siMhapucchakaH, pu ), kalaziH ( + kaLazI ), cAvaniH ( + dhAvanI ), guhA ( 9 strI), 'piThivana' ke 9 nAma haiM // 1 nidigdhikA, spRzI, vyAtrI, bRhatI, kaNTakArikA ( + kaNTakArI ), pracodanI, kulI, khudrA, duHsparzA, rASTrikA (10 strI ), 'bhaTakaTaiyA, reganI' ke 10 nAma haiM // 151 2 nIlI, kAlA, klItakikA, grAmINA, madhuparNikA ( + madhuparNI ), rakSanI ( + rajanI ), zrIphalI, tusthA, droNI ( + tUNI ), dohA ( + meDhA ), nIlinI ( 11 strI ), 'nIla' ke 11 nAma haiM // 3 avalgujaH ( pu ), somarAjI, suvakhilaH, somavallikA (+ somavarakI ), kALameSI ( + kAlamezI), kRSNaphalA, bAkucI ( + vAgucI, muku0 ), pUtiphalI (6 strI), 'bAkucI, bakucI' ke 8 nAma haiM // 4 kRSNA, upakulyA, vaidehI, mAgadhI, capalA, kaNA, uSaNA ( + UpaNA ), pippalI ( + pippali: ), zauNDI, kolA ( 10 strI), 'pIpari' ke 10 nAma hai // 5 karipippalI ( + karipipyatiH ), kapivallI, kolavallI, zreyasI ( 4 strI ), vaziraH ( + vasiraH / pu ), 'gajapIpari' ke 5 bAma haiM // 1. 'kaLazI dhAvanI guhA' iti pAThAntaram // 2. 'bRhatI tu nidigdhikA' iti mAgurivAkyAdatra granthakRdbhrAntaH, yapo'nayormahAn bheda' iti kSI0 svA0 // 3. 'UpaNA pippalI' iti pAThAntaram // 4. 'vasiraH pumAn' iti pAThAntaram // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 amrkossH| [dvitIyakANDe1 'canyaM tu cavikA 2 kAkacizIguje tu kRSNalA / 3 palaGkamA svikSugandhA zvadaMSTA svAdukaNTakaH // 98 // gokaNTako gokSurako vanabATa ityapi / vizvA viSA prativiSA'tiviSopaviSA'ruNA / / 99 // mI 'mahauSadhaM cA 5 tha sIrAvI dugdhikA sme| 6 zatamUlI bahumutA'bhIrurindIvarI varI // 100 / / RSyamokA'bhIrupattrInArAyaNyaH zatAvarI / maheru cavyam (na / + strI), cavikA ( strii| +na, pu,) 'cAbha, cabya' ke 2 nAma haiN| ('ye do nAma bhI pUrvArthaka haiM, yaha bhI kilI 2 kA mata __ . kAkacicI ( + kAkaciniH, kAkaJciJcA), gujA, kRSNalA (+ra. tikA / 3 strI), 'guMjA, lAla ghughucI, karejanI' ke 3 nAma haiM / 3 paTakaSA, igandhA, zvadaMSTrA (3 strI), svAdukaNTakaH, gokaNTakA, gopurakA, vanamATaH ( 4 pu), 'gojarU' ke * nAma haiM // . vizvA, viSA, prativiSA, ativiSA, upaviSA, aruNA, zRGgI ( 7 strI), mahauSadham ( na ), 'matIsa' ke 8 nAma haiM / 5 borAvI, dugdhikA (2 strI), 'dudhiyA ghAsa' ke 2 nAma haiM / satamUlI, bahusutA, abhIruH, indIvarI, varI (+varA), RSyaprotA, mamIhapastrI, nArAyaNI, zatAvarI, aheruH (10 stro), 'zatAvara'ke 10 nAma haiN| 1. 'cavyaM tu cavikaM kAkacizcAgu tu kRSNalA' iti pAThabhedaH / candranandanastu sAmA. nvenAi, karipippalyA eva paryAyatAmAhetyarthastathA hi 'camyA kolA'tha cavikA zreyasau gajapippalI / cyavanA kolavallI tu cavyaM kuJcarapippalI' ||1||iti etanmate svantasya pUrvAnvayitvaprasaktyA 'cavyaM ca' iti pAThaH samIcIna isyavadheyam // 2. 'mahauSadhaM tu viSaM nAtiviSA / vyarthe tu hi mahauSadhaM (viSaM) zuNThI zunaM ceti viSA(pa)vandaM yuvA bhrAnto'yam' iti kSI0 svA0 / / 1. 'barA' iti pAThAntaram / 4. 'cavyaM ca' iti paThatA matenedamityavadheyam / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 153 - ratha 'pItadrukAlIyakaharidravaH / / 101 // dArvI pacampacA dAru haridrA parjanItyapi / 2 vacograndhA SaDagranyA golomI zataparvikA // 102 // 3 zuklA haimavatI 4 vaidyamAtRsiMdhau tu vAzikA / vRSo'TarUSaH siMhAsyo vAsako vAjidantakaH / / 103 / / 5 AsphoTA girikarNI syaadvissnnukaantaa'praajitaa| 6 ikSugandhA tu kANDekSukokilAkSekSurakSurAH // 104 / / 7 zAleyaH syAcchItazivazchannA madhurikA misiH| amizreyA'pya 8tha sIhuNDovajrAsnukatrIsnuhI guddaa||105|| pItadduH, kAlIyakaH ( + kAleyakaH), hariguH (3 pu) dArcha, pacampacA (+pacambacA ) dAruharidrA, parjanI ( 4 strI), 'dAruhaldI' ke 7 nAma haiM / 2 vacA, ugragandhA, SaDmanthA, golomI, zataparvikA (5 strI), 'ghur3avaca yA baca' ke 5 nAma haiM // 3 haimavatI (strI), 'khurAsAnI baca' kA / nAma hai // 4 vaidyamAtA (= vaidya mAtR), siMhI, vAzikA (+vAsikA / 3 strI), vRSaH, aTarUSaH ( + aTaruSaH), siMhAsyA, vAsakA, vAjidantakaH (5 pu), 'aDUsA, vAsaka' ke 8 nAma haiN| 5 bhAsphoTA ( + bhAsphotA), girikarNI, viSNukAntA, aparAjitA (4 strI) 'aparAjitA' ke 4 nAma haiM / / 6 incugandhA (strI), kANDetuH, kokilApaH, iharaH, turaH, (4 pu), 'tAlamakhAnA' ke 5 nAma haiM / 7 zAleyaH, zItazivaH ( 6 pu), chastrA, madhurikA, misiH, ( + misI, miziH, mizI), mizreyA ( + mizreyaH, pu / 4 strI), 'somA yA vanasauMpha' ke 6 nAma haiN| 8 sIhuNDaH ( + sihuNDaH, zIhuNDA), vajraH ( + vjrduH| pu), snuk ( = snuh ), snuhI ( + snuhA ) guTA, samantadugdhA ( 4 khI) 'seMhuI' ke 1. 'pItadrukAleyakaharidravaH' iti pAThAntaram // 2. 'asphotA' iti pAThAntaram / / 3. 'mizreyo'pyatha sIhuNDo vajraguH snuka snuhI guDA' iti pAThAntaram // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 amrkossH| [dvitIyakANDesamantadugdhA1'tho vellamamoghA citrataNDulA / taNDulabdha kRmighnazca viDaGgaM punnapuMsakam // 106 // 2 'balA vATyAlakA 3 ghaNTAravA tu shnnpusspikaa| 4 mRddhIkA gostanI drAkSA svAdvI madhuraseti ca // 107 // sarvAnubhUtiH 'saralA tripuTA trivRtA trivRt / trimaNDI rocanI 6zyAmApAlindyau tu suSeNikA / / 108 // kAlA masUravidalA'rddhacandrA kAlameSikA / 7 madhukaM klItakaM yaSTimadhukaM madhuyaSTikA // 109 // nAma haiN| vebam (na), amoghA ( + moghA), citrataNDalA ( 2 khI), taNDulaH (+tantUlaH, muku.), kRminaH (+ kRminI, strI / 2 pu) viDaGgam (puna), 'bAyaviDA' ke 6 nAma haiM / 2 bala: (+valA) vATyAlakA (+vATyAlakA, / 2 strI), 'pariyArA' (auSadhavizeSa) ke 2 nAma haiN| 3 ghaNTAravA, zaNapuripakA (2 strI), 'sana, sanaI' ke 2 nAma haiM / 4mRddhIkA, gostanI (+gostanA), drAkSA, svAdvI, madhurasA (5 strI) 'dAsa, munakkA' ke 5 nAma haiM / ___ 5 sarvAnubhUtiH, saralA ( + saraNA, saraDA) tripurA (tripuTI, snA) trivRttA, trivRt , tribhaNDI, rocanI (+recanI / 7 strI), 'sapheda nizotha' ke 7 nAma haiN| 6 zyAmA, pAlindI ( + pAlindhI), suSeNikA, kAlA, masUra vidalA, arddhacandrA, kAlameSikA ( 7 strI) 'kAlA nizotha' ke nAma haiN| 7 madhukam , klItakam , yaSTimadhukam (+ yaSTImadhukam / 3 na) madhuyaSTikA (bI), 'mulahaThI, jeThImadhu' ke 4 nAma haiM // 1. 'vakA vATyAlako ghaNTAravA' iti pAThAntaram // 2. 'saraNA' iti pAThAntaram // 3. recanI' iti pAThAntaram // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 1 vidArI kSIrazuklekSugandhA koSTrI va yA sitaa| 2 anyA kSIravidArI syAnmahAzvetarbhagandhikA // 110 / / 3 lAjalI zAradI toyapippalI zakulAdanI / 4 marAbhvA kAravI dIpyo mayUro locamastakaH // 111 // 1 vidArI, kSIrazuklA, isugandhA, kroSTrI (4 strI), bhA. dI. matase 'kRSNa bhUmikUSmANDa' ke aura mahe0 matase 'zukla bhUmikUSmANDa' ke 4 nAma haiN| 2 kSIravidArI, mahAzvetA, RkSagandhikA (+Rssygndhikaa| 3 strI), mA0 dI0 matase 'zukla bhUmikUSmANDa' ke aura mahe0 matase 'kRSNa bhUmikUSmANDa' ke 3 nAma haiM / ____3 lAgalI, zAradI, toyapippalI, zakulAdanI (strI), 'jalapIpari' ke 4 kharAvA, kAravI ( 2 strI), dIpyA, mayUraH, locamastakaH ( + loca. markaTaH / 3 pu), 'ajamodA' ke 5 nAma haiN| 1. 'kroSTrI tu yA sitA' iti 'yA'sitA' iti ca pAThAntare // 2. 'syAnmahAzvetayaMgandhikA' iti pAThAntaram / / 3. yA asitA = kRSNA ivicchedaM kRtvA 'vidArI,..' 4 'kRSNabhUkRNmANDasya, anyA sitA= zuklA kSauravidArI,.." 3 zuklabhUkUSmANDasya' ityuktvA-'yA sitA- galA 'vidArI,." 4 'zubhakUSmANDasya' tathA 'anyA yA bhasitA = kRSNA kSIravidArI,"" 3 'kRSNabhUkUSmANDasya' iti mukuToktaM cintyamiti mA0 dii| kSI0 svA0tu 'vidArI' 3 'kRSNabhUkUSmANDaM prAgdezeSu vikhyAtam', tataH 'kroSTrI tu yA sitA' iti pAThamurarIkRtya 'yA sitA-zuklA sAkroSTrI ityuktvA anyA yA asitA- kRSNA 'kSIravidArI,..' 3'kRSNabhUphUSmANDasya' ityevaM vimAgatrayaM kRtam / tatredamavadheyam-'vIramiva zukle ti svayaM prada. ziMtasya 'cIrazuklA' zabdavigrahasya, 'kroSTro zRgAlikAkSIravidArIlAgalISu ca' ( medi. pR0 134 zlo0 20) iti medinyukta' 'kroSTrI kSIravidArikA' (ane0 saMgra0 2 / 406) iti hemacandrAcAryoktazca virodhAta mukuToktireva smiiciinaa| atra ca kSI0 svA0 sammata: 'kroSTrI tu yA'sitA' iti pAThaH mA0 dI0 sammataH 'yA'sitA' iti cchedazca samIcInaH pratimAti / evaM sati 'vidArI,'' 'zuklabhUkUSmANDasya', 'kroSTrI' 4'kRSNabhUkUmANDasya' ityASAtam / aSikanvanyatra draSTavyam / / ___ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 amrkossH| [dvitIyakANDe1 gopI zyAmA zArivA syAdanantotpalazArivA / 2 yogyamRddhiH siddhilakSmyau 3yuddherapyAvayAime // 112 / / 4 kadanI dhAraNabusA rambhA mocAM'zumatphalA / kASThIlA 5 mudraparNI tu kAkamudrA satyapi // 113 / / 6 ghArtAkI hiGgulI siMhI bhaNTAkI dussprdhrssinnii| 7 nAkulI 'surasA rAnA sugandhA gandhanAkulI // 114 / / nakuteza bhujaGgAkSI chattrAkI suvahA ca sA / . gopI (+gopA), zyAmA, zArivA ( + sArivA), anantA (+ candanA), sarapaLazArivA (5 strI)'zArivA, gvAra' ke 5 nAma haiN| 2 yogyam (na), RddhiH, siddhiH, lakSmIH (3 strI), 'siddhinAmaka auSadha-vizeSa ke nAma haiN| 3 vRddhiH (sI), pUrvokta ( yogyam, RddhiH, siddhiH, lacamIH) cAra zabda 'vRddhinAmaka auSadha-vizeSa' ke 5 nAma haiN| ('kisIke matameM 'yogyam,.. vRddhi pA~cI zabda eka hI paryAya haiN)|| 4 kadalI ( + kadalA, khI, kadalaH, pu), vAraNabusA (+ vAraNavusA), rambhA, mocA, aMzumatphalA (+bhAnuphalA), kAThIlA ( 6 strI), 'kelA' ke 6 nAma haiN| ___ 5 mudraparNI, kAkamudrA, sahA (3 strI), 'mUMgaparNI, muMgaunI, vanamUMga' ke 3 nAma haiN| 6 vArtAkI (+vArtAkuH, vArtA, vArtAkaH), hiGgulI, siMhI, bhaNTAkI duSpradharSiNI (+duSpradharSiNI / 5 strI), 'dhanabhaMTA' ke 5 nAma haiM / / 7 nAkulI, surasA, rAkhA, sugandhA ( + nAgasugandhA), gandhanAkulI, nakuleSTA, bhujaGgAkSI, chatrAkI, suvahA (9 strI) 'rAkhA, rAsanA' ke 9 nAma haiM / 1. 'murasA nAgamugandhA' iti pAThAntaram // 2. vaidyAstu 'nAkulIgandhanAkusyo'meMdamurarIkurvanti / tadyathA'nAkulI sarpagandhA ca sugandhA mogagandhikA / saiva sarpasugandheti" iti / bhanyA mahAmugandhA ca suvahA gndhnaakulii| sAkSI nakuleSTA ca charatrAkI viSamardinI' // 1 // iti ceti / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 157 1 vidArigandhAM'zumatI 'sAlaparNI sthirA dhruvA // 115 // 2 tuNDikerI samudrAntA kArpAsI badareti ca / 3 bhAradvAjI tu sA dhanyA 4 zRGgI tu RSabho vRSaH // 116 // 5 gAGgerukI nAgabalA jhaSA hasvagavedhukA | | 6 dhAmArgavo ghoSakaH syAd 7 mahAjAlI sa pItakaH // 117 // 8 gyostrI paTolikA jAlI 9 nAdeyI bhUmijambukA / 10 syAllAGgalikyagnizikhA 1 vidArigandhA ( + vidArIgandhA ), aMzumatI, sAlaparNI ( + zAlaparNI ), sthirA, dhruvA ( 5 strI ), 'sarivana' ke 5 nAma haiM // 2 tuNDikerI, samudrAntA, kArpAsI ( + karpAsI ), badarA ( + vadarA / 4 strI ), 'kapAsa' ke 4 nAma haiM // 3 bhAradvAjI ( + bhadrA / kho), 'banakapAsa yA narmA' kA 1 nAma hai // 4 zRGgI (strI), RSabhaH ( + vRSamaH ), vRSaH ( 2 pu ), kAkarAsiMgI' ke 3 nAma haiM // 5 gAGgerukI, nAgabalA, jhaSA, hasvagavedhukA ( 4 strI ), 'ga~gerana' 4 nAma haiM // 6 dhAmArgavaH, ghoSakaH (2 pu), 'sapheda phUlavAlI taroI' ke 2 nAma haiM // 7 mahAjALI (strI), 'pIle phUlavAlI taroI' kA 1 nAma hai // paTolikA, jAlI ( 3 strI ), 8 jyotsnI ( + jyosnI, nostrI ), 'cicidAnAmaka tarakArI' ke 3 nAma haiM // 9 nAdeyI, bhUmijambukA ( 2 strI ), 'bhuMha jAmuna' ke 2 nAma haiM // 10 lAGgalikI, agnizikhA ( + agnimukhA, agnijvAlA | 2 strI ), 'karihAro' ke 2 nAma haiM // 1. 'zAlaparNI' iti pAThAntaram // 2. 'karpAsI vadareti ca' iti pAThAntaram // 3. 'vRSabho vRSaH' iti pAThAntaram // 4. 'jyotsnI paTalikA bAlI nAdeyI bhUmijambukA' iti pAThAntaram / atra 'nAdeyI bhUmi jambuke' syukvA'pi bhrAntyA punaratroketi kSI0 svA0 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ dvitIya kANDe - -1 kAkAGgI kAkanAsikA / / 118 / / 2 godhApadI tu suvahA 3 musalI tAlamUlikA / 4 ajabhTaGgo viSANI syAt 5 'gojihvAdArvike same // 119 // 6 tAmbUlavallI tAmbUlI nAgavallyapya 7 tha dvijA / hareNU reNukA kauntI kapilA bhasmagandhinI // 120 // 8 palAvAlukamaileyaM sugandhi harivAlukam 158 vAlukaM cA 9tha pAlaGkayAM mukundaH kundakunduru / / 121 / / 10 bAlaM hIbera barddhiSThodIcyaM kezAmbunAma ca / 1 kAkAGgI (+ kAkamaGghA ), kAkanAsikA ( 2 strI), 'kauvAThoThI' 2 nAma haiM // 2 godhApadI ( + haMsapadI ), subahA (2 strI ), 'lajAlU' ke 2 nAma haiM | 6 musalI, tAlamUlikA ( 2 strI ) 'musalIkanda' ke 2 nAma haiM // 4 azRGgI, viSANI ( 2 strI), 'meDhAsIGgI' ke 2 nAma haiM // 5 gojihvA, dArvikA ( + darvikA / 2 strI ), 'gobhI' ke 2 nAma haiM // 6 tAmbUlavalI, tAmbUlI, nAgavalI ( 3 strI ), 'nAgabela, pAna' ke 3 nAma haiM // 7 dvijA, hareNuH, reNukA, kauntI, kapilA, bhasmagandhinI ( + bhasmagandhA, bhasmagarbhA / 6 strI ), reNukAbIja' ke 6 nAma haiM // 8 ekAvAlukam ( + elavAlukam ), aileyam, sugandhi (= sugandhin ) harivAlukabhU, vAlukam ( 5 na ), 'paluA' ke 5 nAma haiM / ( yaha sItalacInI kI taraha hotA hai aura isameM kUTa-sA gandha hotA hai ) // 9] pAlaGkI (strI), mukugdaH, kundaH ( + kundu ), kunduruH (+ kundaraH / 3 ), 'pAlaka' ke 4 nAma haiM // 10 bAhram (+ vAlam / +na pu), hoberam ( + hoveram ), bahiMDama, udIcyam, kezAmbunAma ( = kezAmbunAman / 'keza aura jala ke paryAyavAcaka saba 'zabda' / 5 na ), netravAlA' ke 5 nAma hai / 1. 'gobihArvike same' iti pAThAntaram // 2. 'elavA (bA) lukamaiyam' iti pAThAntaram // 3. 'bArka DIbera vahiMSThodIcyam' iti pAThAntaram // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSaSivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 156 1 kAlAnusAryavRddhAzmapuSpazItazivAni tu // 122 // zaileyaM 2 tAlaparNI tu daityA gandhakuTI muraa| gandhinI 3 gajabhakSyA tu suvahA surabhI rasA // 123 / / maheraNA kunduruko sallakI hAdinIti ca / . agnijvAlAsubhikSe tu 'vAtakI dhAtRpuSpikA / / 124 / / 5 pRthvIkA candrabAlelA niSkuTirbahulA6'tha saa| sUkSmopakuzikA tusthA koraGgI tripuTA dhruTiH // 125 / / 7 vyAdhiH kuSThaM pAribhASyaM vApyaM pAkalamutpalam / 1 kAlAnusAryam, vRddhama, azmapuSpam, zItazivam, zaileyam (5 na), 'lilAjIta' ke 5 nAma haiM / 2 tAlaparNI, daiyA, gandhakuTI, murA, gandhinI (5 strI ), 'murA, mamo. raphalI' ke 5 nAma haiN|| 3 gajabhacyA (+ gajabhakSA), suvahA (+sunavA), surabhI (+surabhiH); rasA (+surabhIrasA), maheraNA (+ maheruNA), kundurukI, sahakI (+ zasakI, siddhakI), hAdinI (+hAdA / 8 strI), 'salAI ke 8 nAma haiN| 4 agnijvAlA, subhikSA, dhAtakI (+ dhAtukI), dhAtRpuripakA (+dhAtu. puripakA / 4 sI), 'dhava' ke nAma haiN| 5 pRthvIkA, candra bAlA (+ candravAlA), ekA, niSkuTiH (+niSkuTI), bahulA (5 strI), 'bar3I ilAyacI ke 5 nAma haiM / upazikA, tusthA, koraNI, tripuTA, truTiH (+ truTI / 5 sI), 'choTI ilAyacI ke 5 nAma haiN| 7 vyAdhiH (pu), kuSTham, pAribhAgyam (+pArimabhyam ), vApyam (jyApyam, Apyam ), pAkalama, utpalam, (5na), 'kUTha' (auSadhi. vizeSa) ke nAma haiN| 1. 'hAdinIti ca' iti pAThAntaram / / 2. dhAtuko 'dhAtupuSpikA' iti pAThAntaram / / 3. 'candravAlakA' ityasamIcInaH pAThaH / zrI. svA0 mA0 dI. vyAsthAnoktasya candra nAveti vigrahasyaivocisyAt // 4'pArimabhyaM bhyApyaM pAkamuspakam' iti pAThAntaram / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 amrkossH| [ dvitIyakANDe1 zakhinI corapuSpI syAtkezinya 2 tha vitumnakaH / / 126 // jhaTAmalAjjhaTA tAlI zivA tAmalakIti ca / 3 prapauNDarIka pauNDarya 4 matha tunnaH kuverakaH // 127 // kuNiH kacchaH kAntalako nandivRkSo5'tha raaksssii| caNDA dhanaharI kSemaduSpattragaNahAsakAH / / 128 // dhyADAyudhaM pyAghranakhaM karajaM cakrakArakam / 7 suSirA vidrumalatA kapotAghrinTI nalI / / 129 / / 8 dhamanyajanakezI ca hanuhaTTavilAsinI / 1 zaGkhinI, corapuSpI, kezinI ( 3 strI), 'zaMkhAhulInAmaka latAvi. zeSa ke 3 nAma haiN|| 2 vitucakaH (pu), jhaTAmalA (+jhaTA, amalA), ajjhaTA ( +amalA. jjhaTA ), tAlI, zivA, tAmalakI (5 stro), 'bhui~ A~varA, choTA A~varA' ke 6 nAma haiN| 3 prapauNDarIkam, pauNDaryam ( + puNDaryam / 2 na ), 'puNDarIya vRkSa' ke 2 nAma haiN| 4 tunnaH, kuberakaH, kuNiH ( + tuNiH), kacchaH, kAntalakaH, nandivRtaH (+nAndivRkSaH / 6 pu), 'tUna, tUNI' ke 6 nAma haiM / 5 rAkSasI, caNTA, dhanaharI (3 strI), kSemaH, duSparatraH (+duputraH), gaNahAsakaH (+ gnnH,haaskH| 3 pu), 'corAnAmaka gandhadravya ke 6 nAma haiN| 6 vyADhAyudham (+vyAlAyudham ), vyAghranakhama, karajama, cakrakArakam (4), 'vyAghranAnAmaka gandhadravya, baghanatrA' ke 4 nAma haiM // 7 suSirA (+ zuSirA), vidrumalatA, kapotAGghriH , naTI, nalI (5 strI), bhA0 dI0 matase 'mAlakA~ganI' ke 5 nAma haiN| 8 dhamanI, aJjanakezI, hanuH, havilAsinI ( 4 strI), bhA0 dI0 matase 'aJjanakezI' ke 4 nAma haiN| 1. 'tuNiH kacchaH' iti pAThAnaram / / 2. 'kSemaduSputragagahAsakAH' iti pAThAntaram // 3. 'vyAlAyudham' iti pAThAntaram // 4 'zuSirA' iti pAThAntaram // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 161 1 zuktiH zaGkhaH khuraH koladalaM nastra 2 mathADhakI // 130 // kAkSI mRtsnA tuvarikA mRttaalksuraassttrje| kuTanaTaM 'dAzapuraM vAneyaM paripelavam / / 131 / / plavagopuragonardakaivartImustakAni c| 4 prandhipaNe 'zukaM baha puSpaM sthauNeyakukkure / / 332 // 5 marunmAlA tu pizunA spRkkA devI latA lghuH| 1 zuktiH ( svA), zaGkhaH, khuraH ( 2 pu), koladalam , makham ( + nakhI 2 na), bhA0 dI0 lata lakhanAmaka gandhadravya' ke 5 nAma haiN| (mahe. matase 'suSirA......' 7 nAma 'mAlakAGkanI' ke aura 'hanuH....' 7 nAma 'nakhanAmaka gandhadravya' ke haiN)|| 2 AThakI, kAkSI, mRtsnA ( + mRtsA), tuSarikA ( + tUvarikA / / strI), mRttAlakam ( + mRtAlakam ), surASTra jam (2 na ), 'rahara, bharahara' (tUvara) ke 6 nAma haiM / 3 kuTakhaTama ( + pu na ), dAzapurama ( + dazapuram , dazapUrAma ), vAneyam ( + vanyam ) paripelavam , plavam , gopuram , gonardam , kaivartImustakam (+kaivartimustakam , kaivartamustakam / 8 na ), 'choTA nAgaramothA, kaivartImustaka, jalamothA' ke 8 nAma haiM / 4 prandhiparNam , zukam , baham ( + bhiH| + zukavaham sI0 svA0), puSpam ( + barhapuSpam ), sthauNeyam , kukuram (6 na) 'kukarInhA yA gaThivana' ke 6 nAma haiN| 5 marunmAlA, pizunA, spRkkA (+pRkkA), devI, latA, laghuH, samudrA. 1. 'dazapuram' iti 'dAzapUram' iti ca pAThAntare // 2. 'zukaM bahaMpuSpam , zukabahaMpuSpam , zukaM barhipuSpam' iti pAThAntarANi // 3. ye tu-'spRkkA tu brAhmaNI devI marunmAlA latA laghuH / samudrAntA vadhUH koTivarSA laGkopikA marut / / 1 // munirmAlyavatI mAlA mohanA kuTilA mtaa'| iti vAcaspatyuktyA'trApi 'marut, mAlA' iti pRthak nAmanI'tyAhustacintyam / tathA sati svantaravena marucchabdasyAsaMgrahApattarityavadheyam // 11 a0 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 amarakoSaH samudrAntA vadhUH koTivarSA koTivarSA 1 tapasvinI jaTAmAMsI jaTilA [ dvitIyakANDe laGkopike tyapi // 133 // 'lomazA misI / 2 vakapatramutkaTaM bhRGgaM tvacaM cocaM varAGgakam / / 134 / / 3 karako drAviDakaH 'kAlpako vedhamukhya kaH / 4 oSadhyo jAtimAtre syu 5 rajAtau sarvamauSadham // 135 // 6 zAkAkhyaM pattrapuSpAdi 7 taNDulIyo'lpamAriSaH / matA, vadhUH ( + badhUH ), koTivarSA, laGkoSikA ( 10 strI ), 'asavaraga, spRkkA, asyaraka eka tarahakA zAka-vizeSa' ke 10 nAma haiM // 1 tapasvinI, jaTAmAMsI, jaTilA, lomazA, misI (+ misiH, miSiH, miSI, masiH, maSiH, maSo, masI, AmiSI / 5 strI ), 'jaTAmAMsI' ke 5 nAma haiM // 2 svakpatram ( + svak = khac paranam ), utkaTam bhRGgam khacam, , " cocam, varAGgakam ( 6 na ), 'dAlacInI ke 6 nAma haiM // 3 karpUrakaH ( + karpUraka: ), dvAvikaH, mukhyakaH ( 4 pu ), 'kacUra' ke 4 nAma hai // 4 oSadhI (strI), 'jAtimAtra' arthAt 'vohi' ( dhAnya ), yava, canA Adi' ke artha meM prayukta hotA hai // kAlpaka : ( kAvyakaH ), vedha - 5 auSadham (na ) ' jAtise bhinna' arthAt 'davA Adi' ke artha meM prayukta hotA hai // 1 6 zAkam ( na ), 'sAga' arthAt 'jisase phala, phUla Adi ( 'jar3a, zAkhA, kanda..." ) kA bodha ho, usakA 1 nAma hai| jar3a 1, pattA 2, aGkura 3, agrabhAga 4, phala 5, zAkhA 6, adhirUDha 7, chAla 8, phUla 9 aura kavaka 10 ye 'dasa prakAra ke 'zAka' hote haiM / 4. 7 taNDulIyaH, apamAriSaH ( 2 ), caurAIke zAka' ke 2 nAma haiM // 1. 'lomazA miSoM, lomazA mizI' iti pAThAntare / / 2. 'kAyako vedhamukhyakaH' iti pAThAntaram // 3. 'pattramUlAdi' iti pAThAntaram // 4. taduktam--- 'mUlapattraka rAyaphalakANDAdhirUDhakam / svakpuSpaM kavakaM caiva 'zAkaM dazavidhaM' smRtam' // 1 // iti // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 163 1 vizalyAgnizisnAnantA phalinI zakrapuSpikA / / 136 // 2 'syAdRkSagandhA chagalAnyAvegI vRddhvaarkH| juGgo 3 brAhmI tu matsyAmI vayasyA somavallarI / / 137 // 4 paTupI haimavatI svarNakSIrI himAvatI / 5 hayapuccho tu kAmbojI mASaparNI mahAsaha // 138 / / 6 'tuNDikerI raktaphalA ghimbikA pIluparNyapi / wa 1 vizalyA, agnizikhA, anantA, phalinI, zakrapuSpikA (5 strI), 'agnizikhA, indrapuSpI' ke 5 nAma haiM // 2 RkSagandhA (+ vRkSagandhA, RSyagandhA ), chagalAntrI ( + chagalAno, chagalANDI, chagalAghro. chagalA, antrI, ), AvegI ( 3 strI), vRddhadArakA, juGgaH (2 pu), 'vidhArA' ke 5 nAma haiM / 3 brAhmo, matsvAvA, vayasthA, somavallarI ( + somvtriH| 4 sI), 'brAhmI' ke 4 nAma haiM / 4 paTuparNI, haimavatI, svarNakSIrI (+ svarNavatI), himAvatI (4 sro), makoya' ke 4 nAma haiM / 5 hayapucchI, kAmbojI, mASaparNI, mahAsahA (4 stro ), 'mASaparNI vanaur3ada' ke 4 nAma haiM / 6 tuNDikerI ( + tuNDakerI, tuNDikezI), raktaphalA, bimbikA, poluparNI (4 strI), 'kunuruna, kundaru' ke 4 nAma haiM / tatra 1 mUlam-mUlaka viSAdeH, 2 pastram-vAstUkanimbAdeH, karIrama-vaMzAnurAdeH, 4 agrama-vetrAdeH, 5 phalam-kUSmANDavArtAkyAdeH 6 kANDama-kamalAdena lam , 7 adhirUDhakam-'tAlAsthimajjeti, gauDaH' kSetrodga(ddhR) tasya phalamUlAdeH sekAnavodbhinnAGkarA adhirUDham' iti kSI0 svA0, 8 svaka-mAtuluGgAdeH, 9 puSpam-tintiDIkovidArAde, kavakam-chattrAkam iti / kecittu-- 'patvaM puSpaM phalaM nAlaM kandaM saMsvedajaM tathA / zAkaM SaDvidhamuddiSTaM guru vidyAyathottaram // 1 // ityukteH SaDavidha zAkamAmananti / tatra saMsvedajaM bhUmicchatvam , anye prAguktA boSyAH // 1. syAd vRkSagandhA, syAdRSyagandhA' iti tatraiva 'chAgalANDyAvegI' iti ca pAThAntarANi // 2. 'tuNDakerI' iti 'tuNDakezI' iti ca pAThAntare / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 amrkossH| [dvitIyakANDe1 'varbarA kagharI tujhI kharapugpAjagandhikA / / 139 / / 2 elAparNI tu suvahA rAsnA yuktarasA ca sA / 3 cArI cukrikA dantazaThA'mbaSThAmblaloNikA // 14 // 4 sahasravedhI 'cuko'lavetasaH zatavedhyapi / 5 namaskArI gaNDakArI samajhA khadiretyapi // 141 / / 6 jIvantI jIvanI jIvA jIvanIyA "mdhunvaa| 7 kUrcazIrSo madhurakaH zRGgahasvAGgajIvakAH // 142 / / 1 varSarA (+ barbarA, dharvarA), kavarI (+ kabarI), tuGgI, kharapuSpA, ajagandhikA ( 5 strI), 'pavaI, bavaInAmaka zAkavizeSa' ke 5 nAma haiM / 1 palAparNI, suvahA, rAsnA, yuktarasA ( 4 ), elAparNI ke 4 nAma hai| 3 cAGgerI, cukrikA, dantazaThA, ambaSThA, amblaloNikA ( + amlaloNikA, amlalolikA / 5 strI), 'nonI, cUka' (zAkavizeSa) ke 5 nAma haiN| 1 sahasravedhI ( = sahasravedhin ), cukraH, amblavetamaH ( + aglavetasaH), zatavedhI ( = zatavedhin / 4 pu), 'amalabeta' ke 4 nAma haiN| ('cAGgerI, mAdi 9 zabda eka paryAya haiM, yaha bhI kisI kisI kA mata hai)| __5 namaskArI, gaNDakArI (+gaNDakAlI), samaGgA, khadirA (+ khadirI / 4 sI), 'lajAlU, chuImuI' ke 4 nAma haiM / / jIvantI, jIvanI, jIvA, jIvanIyA, madhusavA (+ madhuH, strvaa| 5 strI), 'jIvantI' ke 5 nAma haiM / kUrcazIrSaH, madhurakaH, zRGgaH, hasvAGgaH, jIvakaH (5 pu), 'jIvaka' ke 5 nAma hai| ('jIvannI Adi 10 zabda eka paryAyavAcaka haiM, yaha bhI kisI-kisI kA mata hai)|| 1. 'parA kabarI iti pAThAntaram // 2. 'dantazaThAmbachAmlaloNikA' iti pAThAntaram / / 1. 'cuko'mkavetasaH' iti pAThAntaram / / 4. 'gaNDakAlI samajhA khadirItyapi iti paatthaantrm|| 5. 'mAnavA' iti pAThAntaram // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 165 1 kirAtatiko bhUnimbo'nAryatikto 2 'tha sptlaa| vimalA sAtalA bhUriphenA carmakaretyapi // 143 // 3 vAyasojI svAdurasA vayasthA 4'tha mkuulkaa| nikumbho dantikA pratyakzreNyudumbaraparyapi // 14 // 5 ajamodA tUpagandhA brahmadarbhA 'yavAnikA / 6 bhUle puSkarakAzmIrapadmapatrANi pauSkare // 15 // 7 avyathA'tisarA padmA cAraTI pdmcaarinnii| 1 kirAtatiktaH (+virAttikaH, ciratiktaH, cirAtiktaH, kirAtaH, kairAtaH), bhUnimbaH, anAryatiktaH ( 3 pu) 'cigayatA' ke 3 nAma haiN| 2 saptalA, vimalA, sAtalA (+zAtalA ), bhUriphenA, carmakaSA (5 sI), 'sehur3a, thUhara' ke 5 nAma haiM // 3 vAyasolI, svAdurasA, vayasthA (3 strI), 'kAkolI' ke 3 nAma haiN| 4 maphUla kaH ( + mukUlakaH ), nikumbhaH (2 pu), dantikA (+ dantimA), pratyakazreNI, udumbaraparNI (+ udumbaraparNI, UhumbaraparNI / 3 mI), 'dantinAmaka auSadha' ke 5 nAma haiM / 5 ajamodA, ugrAdhA, brahmadarbhA, yAnikA ( + samAnikA / 4 strI), 'ajamodA ajavAina' ke 4 nAma haiN| ('yadyapi 'yavAnikA' ko pahale kaha cuke haiM, tathApi zAbhedameM yahA~ punaH kahate haiN)|| 6 puSkaram , kAzmIrama, padmaparatram (+ padmavarNam / 3 na), 'puSkaramUla' ke 3 nAma haiN|| 7 anyathA, aticarA, padmA, cAsTI, pAcAriNI (5 strI), 'papracAriNI, sthalakamalinI' ke 5 nAna haiM / 1. 'vimalA zAtalA' iti pAThAntaram / / 2. mukUlakaH' iti pAThAntaram // 3. 'yamAnikA' ipi pAThAntaram , tra 'yavAnikA' punaruktA'pi, zAkabhedArapunarakA, yavAnIti matvA anyakRd bhrAnto vA' iti kSI0 svA0 / / 4. 'puSkarakAzmIrapadmapatrANi' atra 'padmavarNe'tyatra 'padmaparNeti kipibhrAnsthA granthakAra: 'padmapatre'syA' iti kSI0 svaa0|| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| dvitIyakANDe1 kAsmilyaH karkazazcandro raktAhI rocnItyapi // 146 / / 2 anADastdheDagajo dadrunazcakramakaH / padmATa uraNAkhyazca 3 palANDustu, sandakaH / / 347 / / 4 latArkadumau ta harita 5'tha mahauSadham / lazu gRJjanAri mahAkandarasonakAH / / 158 // 6 punarnavA tu zothanI 7 vitunna suniSaNNakam / 1 kAmpilyaH (+ kAmpinnaH ), karkazaH, candraH, raktAGgaH (4 pu), rocanI (+recanI / strI), 'kavIlA' ke 5 nAma haiN| 2 prapunADaH (+prapunnAlaH, prapunAlaH, prapunADhA, prapunnaDa), eugajaH (+ elAgaH), dadrutaH (+ dadrdhanA, dadruharaH), cakramardakaH, padmATaH, uraNAkhyaH ('uraNa' arthAt meSaka vAcaka saba nAma i + uraNAnaH / 6), 'cakavar3ha' ke 6 nAma haiN|| 3 palANDaH, sukandakaH ( 2 pu), 'pyAja' ke 2 nAma haiN| 5 latArkaH, dudrumaH (23), 'hare pyAja' ke 1 nAma haiM / ('dhanvantari ne ina donoM ko palANDa (pyAja) se abhinna' mAnA hai' ) / 5 mahauSadham , lazunam ( + CzUnam / + pu / 2 na), gRJjanaH, ariSTaH, mahAkandaH, rasonakaH ( 4 pu ), 'lahasuna' ke 6 nAma haiM / ('suzrutakArane inheM bhI palANDa (pyAja) kI jAti mAnI hai')|| 6 punarnavA, zothanI ( 2 strI) gadahapunarnA' ke 2 nAma haiM / 7 vitunnam , suniSaNNakam (2 na), 'visa khapariyA' ke 2 nAma haiM / 1. kAmpillaH karkazazcandro raktAGgo recanIyari' iti pAThAntaram 2. 'TharaNAkSa' iti pAThAntaram // 3. tathA coktaM dhanvantariNA 'pANDubhayovaneSTazca mukundo mukhduusskH| hariNo'nyapalANDustu latAko dudrumazca saH // 1 // iti kSI0 svA0 / / 4. tadAha suzrute'kAno dIpastrazca picchagandho mahauSadham / pharaNazca palANDuzca lavatako'parAjitaH // 1 // gRjanaM yavaneSTazca palANDordaza jAtayaH / iti kSI0 svA0 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 167 1 syAdvAtakaH zItalo'parAjitA zaNapayapi // 149 // 2 pArAvatAddhiH kaTamI paNyA jyotiSmatI ltaa| 3 vArSikaM trAyamANA syAtrAyantI balabhAdrikA // 150 // 4 viSvaksenapriyA gRSTiArAhI badaretyapi / 5 mArkavo bhRGgarAjaH syAt 6 kAkamAcI tu vAyasI // 151 // 7 zatapuSpA sitacchantrA'ticchattA madhurA misiH / avAkpuppI kAravI ca 8 saraNA tu prasAriNI // 152 / / tasyAM kaTambharA rAjabalA bhadrabaletyapi / 1 vAtakaH, zItalaH (+ zotaLavArakA, / dhanva0 2 pu), aparAjitA, zaNaparNI ( + sanaparNI, asanaparjI, AsanaparNI / 2 stro), 'paTuA, paTasana' ke 4 nAma haiN| 2 pArAvatAghriH (+pArAvatA o ), kaTamI, paNyA, jyotiSmatI (+jyotiSakA ), latA, (5 strI), 'mAlakAMganI' ke 5 nAma haiM / 3 vArSikam (na ) brAyamANA, bAyantI, balabhadrikA ( 3 strI), 'prAyamANA' ke 4 nAma haiM // 4 viSvaksena priyA, gRSTiH ( + ghRSTiH ) vArAhI, badarA (4 strI), 'bArAhI kanda' ke 4 nAma haiM / / 5 mArkavA, bhRGgarAjA (+bhRGgarajAH = bhRraGgajasa ; bhRGgarajaH = bhRGgaraja / 2 pu), 'bhegarAja' ke 2 nAma haiN| 6 kAkamAcI ( + kAcamAcI ) vAyasI ( 2 strI ), 'makoya, kAkapriyA' ke 2 nAma haiN| ___7 zatapuSpA, sitacchatrA, aticchatrA, madhurA, misiH ( + misI), avAkpuSpI, kAravI ( 7 strI), 'sauMpha' ke 7 nAma haiM / ('antavAle 2 nAma 'U~dhAvalI' ke haiM, yaha bhI kisI kisI kA mata hai')|| 8 saraNA ( + saraNI), prasAriNI, kaTambharA ( + kaTambarA), rAjavalA, bhadrabalA, (5 strI) 'AkAzabela' (baMvara) ke 5 nAma haiN| 1. zItalo'parAjitAzanapaNyapi' iti pAThAntaram // 'ghRSTibArAhI vadaretyapi' iti pAThAntaram // 2. 'saraNI' iti tu yuktaH pAThaH' iti kSI0 svA0 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 amrkossH| [dvitIyakANDe 1 janI jatUkA rajanI jatukRJcakravartinI // 153 / / saMsparzA2'tha zaTI gandhamUlI SaDagranthiketyapi / karcuro'pi palAzo 'tha kAravella kaThillakaH // 154 // suSatI cA 4tha kuladaM paTolastiktakaH paTuH / 5 kUSmANDakasta karkArU 6 rurvAhaH karkaTI striAyo / / 155 // 7 ikSvAkuH kaTutumbI syAt 8 tumvyalAbUrubhe sme| 1 janI (+janiH), jatUkA (+jatukA), rajanI (jananIH), jatakRt , cakravartinI, saMsparzA ( 6 bo) 'cakravata' ke 6 nAma haiN| 2 zaTI, gandhamUlI ( + gandhamUlA), SaDagranthikA (3 strI), kacUra: ( + karburaH, karbaraH ), palAzaH ( 2 pu ), 'AmAhaldI' ke 5 nAma haiM / 3 kAravelaH, kaThillaka ( +koTalakaH / 2 pu), suSavI (susavI, sushdii| strI), 'karailA' ke 3 nAma haiM / 4 kulakam (na), paTolaH, titakaH, paTaH (3 pu), 'parapala' ke 4 nAma haiN| __ 5 kUSmANDakaH (+ kuSmANDakaH, kUSmANDA, kuSmANDaH) karuH (2 pu) 'kadImA, tarakArIvAle kohar3A' ke 2 nAma haiM // 6 urvAruH ( + InAruH, irvAruH, IvAluH, eriH,), karkaTI ( + karkaTiH / 2 strI), 'kakar3I, kAMkara' ke 2 nAma haiM // 7 icvAkuH, kaTutumbA (2 strI) titalIkI, tItA kaddU' ke 3 nAma haiN| 8 tumbI (+tuSiH, tumbA, tumbA), balAbUH, (+AlAbUH, AlAbuH, alAmbuH, lAvuH, lAvUH, lAyukA / 2 strI), 'kada, laukI ke nAma haiN| 1. 'jananI' iti pAThAntaram // 2. 'karillakaH' iti pAThAntaram / / 3. 'kArarevAH" iti 'kAharIrvAruH' iti ca pAThAntare / 'eri:' kaTucirbhaTI, 'uvArukamiva bandhanAva-' iti zruteH 'urvAruka svAducirbhaTImAH' iti kSI0 svA0 // 4. tadbhedAnAha bRhaspatiH 'alAvUH strI piNDaphalA tumbistumbI mahAphalA / tumbA tu vartulA'lAbUnimbe tumbI tu kAbukA' // 1 // iti / / ____ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 166 1 citrA gavAkSI goDumbA 2 vizAlA vindravAruNI // 156 // 3 arzIghnaH 'sUraNaH kando 4 gaNDIrastu smsstthilaa| 5 kalamanyupodikA'strI tu mUlakaM hilamocikA / / 157 / / vAstukaM zAkabhedAH syu 6 dUMrSA tu zatAvikA / sahasravIryAbhArgavyau ruhA'nantA 7'tha sA sitA // 158 // golomI zatavIryA ca gaNDAlI "zakulAmakA / 1 citrA, gavAkSI, godumbA ( 3 strI), 'jeThuI kA~kara' ke 3 nAma haiM / 2 vizAlA, indravAruNI ( 2 strI), 'inAruna' ke 2 nAma haiM // 3 arzIghnaH, sUraNaH ( + zUraNaH ), kandaH ( 3 pu), 'ola, sUrana' ke ke nAma haiN| 4 gaNDIraH (pu), samaSThilA (strI), 'gAMDaranAmaka zAka-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 5 kalambI, upodikA ( + sapodakA, apodakA), mUla kama, ( na pu), hilamocikA, vAstukam ( + vAstUkam / na / zeSa strI), 'karamI yA karemubhA~, poI, mUlI yA muraI, hila sAla aura bathuAke sAga' kA kramaza: 1-1 nAma hai / ( 'yahA~taka zAka-bhedakA varNana hai')|| 6 dUrvA, zataparvikA, sahasravIryA, bhArgavI, ruhA, anantA ( 6 strI), 'dUba' ke 6 nAma haiN| 7 golomI, zatavIryA, gaNDAlI, zakulAtakA ( +pu| 4 strI), 'sapheda dUba' ke 4 nAma haiM, yaha bhA0 dI0 kA mata hai / ( prathama do nAma ukArthaka aura antavAle do nAma 'dabake bheda-vizeSa ke haiM, yaha sI0 svA0 kA mata hai)| 1. 'zUraNaH' iti pAThAntaram // 2. 'kalamanyupodakA' iti mA0 dI0 pAThaH, 'kalambyapodakA' iti kSI0 svA0 pAThaH, mUlasthastu mahe0 sammata ityavadheyam / / 3. 'vAstUkam' iti pAThAntaram / atra nirNayasAgarIya vyA0 su0 pustake vAstukam' iti mUlapAThazcintyastatra 'ulUkAdayazca' (u0 sU0 4 / 41 iti 'vAstUka' zabdasya siddhyuktaH, punasvamadhyasya 'vAstuka' zabdasya prakArAntareNa siddhyuktezca svoktivirodhAt / / 4. 'zakulAkSakaH' iti pAThAntaram // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 amrkossH| [dvitIyakANDe . 1 kuruvindo meghanAmA mustA mustakamastriyAm // 159 / / 2 syAdbhadramustako gundrA 3 cUDAlA ckrlocttaa| 4 vaMze svaklArakarmAratvacisAratRNadhvajAH // 160 / / zataparvA yavaphalo vennumskrtejnaaH| 5 veNavaH kIcakAnte syuyeM svnmtyniloddhtaaH|| 161 // 6 granthirnA parvaparuSI 7 gundrastejanakaH zaraH / 8 naDastu dhamanaH poTagalo 9 'tho kAzamastriyAm // 162 // ikSugandhA poTagala:1 kuruvindA, meghanAmA ( = meghanAman / + megha ke vAcaka saba nAma / 2 pu), mustA (strI), mustakam (na pu), 'mothA' ke 4 nAma haiM // 2 bhadramustakaH (pu| bhadram , mustakam ; 2 na), gundrA (strI), 'nAgaramothA' ke 2 nAma haiN| ("dhanvantarine 'gundrA aura bhadramustaka' meM abheda' mAnA hai') 3 cUDAlA, cakralA, uccaTA (3 strI), 'cUDAlA, eka prakArake mothA ghAsa' ke 3 nAma haiN| 4 vaMzaH, svaksAraH, kAraH, svacisAraH, tRNadhvajaH, zataparvA (= zataparvana). yavaphalA, veNuH, maskarA, tejanaH (10 pu), 'bA~sa' ke 10 nAma haiN| 5 kIcakaH (pu), 'chidra meM havAke praveza karanepara bajanevAle bA~sa' kA nAma hai // 6 pranthiH (pu), parva (= parvan ), paruH (= parupta / +paru = paruH / 2 strI na ), 'bA~sa Adike gA~Tha yA pora' ke 3 nAma haiM // 7 gundraH, tejanakaH, zaraH (+ srH| 3 pu), 'sarakaNDA , saraI'ke 3 nAma haiM / 8 naDaH (+ nalaH), dhamanaH, poTagalaH (3 pu), 'narasala, narakaTa, naraI ke 3 nAma haiN| 9 kAzaH (+kAsaH / puna), icugandhA (strI), poTagalaH (pu), 'kAzanAmaka tRNa-vizeSa' ke 3 nAma haiM // 1. dhanvantarirabhedamAha-'mustamambudharo megho dhano rAjakazerukaH / madramusto varAho'bdo gAneyaH kuruvindakaH // 1 // iti kSI0 svA0 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 puMli bhUni tu balbajAH / 2 rasAla ikSu 3 staddevAH puNDrakAntArakAdayaH / / 163 / / 4 syAdvIraNaM vIrataraM 5 mUle'syozIramastriyAm / abhayaM naladaM sevyamamRNAlaM jalAzayam // 16 // lAmajakaM 'lghulymvdaahessttkaapthe| 6 naDAdayastRNaM garmucchayAmAkapramukhA api // 165 / / balvajAH (Su nisya ba0 va0 + e0 va2) 'bagaI' kA 1 nAma hai| ('kAzaH,...' 4 nAma ekArthaka haiM, yaha bhI kisI kA mata hai')|| 2 rasAlaH, ikSuH (2 pu), 'Ikha, gannA, Ukha' ke 2 nAma haiM / 3 puNDraH ( + pauNDraH), kAntArakaH (2 pu), Adi ('Adi zabdase 'rasAlaH, karkaTakaH ( 2 pu ) kA saMgraha hai' ) ye 'Ukhake bheda-vizeSa' haiM / 4 vIraNam, vIrataram (2 na ), 'gA~Dara ghAsa' ke 2 nAma haiN| ('isIke jar3ako 'khaza' kahate haiN|) 5 uzIram (na pu), abhayam, naladam, sevyam, amRNAlam ( + mRgAlam ), jalAzayama, lAmajakam, laghula yam ( + laghu, layam ) avadAhama, iSTakApatham ( + avadaheSTam, / 9 na) khaza' ke 10 nAma haiM / 3 'naI' Adi aura 'garmut , zyAmAkaH ( + zyAmakaH / 2 pu), arthAt kramazaH 'eka tRNa-vizeSa aura sA~vA' aura 'pramukha' zabdase nIvAraH, kodravaH (2 pu), arthAt kramazaH 'tenI yA tInI aura kodo' ye 'tRNadhAnya' haiM / 1. 'laghu layamavadAheSTakApathe' iti / iSTakApathetyatra 'granthakRttu sevyAmRNAmRNAlayonaladozI. raikArthatvAd bhrAntaH' iti kSI. svA. // 2. 'eko batvaja' iti pAtaJjalamahAbhASyottarityavadheyam / / 3. ikSubhedA yathA-kSuH kakaTako vaMzaH kAntAro veNuniHsRtaH / kSuranyaH pauNDakazca rasAlaH sukumArakaH // 1 // anyaH karakazAliH syAdikSuyonIkSubAlikA / tathAnya kSugandhA syAdikSulaH kokilAkSakaH // 2 / / iti / nighaNTau vanya evekSubhedA uktAste yathApauNDUko bhIrukazcApi vaMzakaH shtporkH| kAntArastApasekSuzca kANDekSuH sUcipatrakaH // 1 // naipAlo dIrghapattazca nIlaporo'tha kozakaH / ityetA jAtayasteSAM kathayAmi guNAnapi ||2||iti!! Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 amrkossH| [dvitIyakANDe1 astrI kuzaM kutho darbhaH pavitra 2 matha kattaNam / paurasaugandhikabhyAmadevajagdhakarauhiSam // 166 / / 3 chantrA'ticchatrapAlaghnau 4 mAlAtRNakabhUstRNe / 5 zaSpaM bAlatRNaM 6 ghAso yavasaM 7 tRNamarjunam / / 167 / / 8 tRNAnAM saMhatistRNyA 9 naDyA tu naDasaMhatiH / 10 tRNarAjAhvayastAlo 11 nAlikerastu lAgalI // 168 // 12 ghoNTA tu pUgaH kamuko guvAkaH vapuro 13 'sya tu / __phalamadvegamkuzama(pu na), kuthaH, darbhaH (2 pu), pavitram (na), 'kuzA' ke 4 nAma haiN| 2 kattaNam , pauram , saugandhikam , dhyAmam , devajagdhakam , rauhiSama (6 na ), 'rohiSanAmaka sugandhita ghAsa' ke 6 nAma haiM // 3 chastrA (strI), bhaticchastraH, pAlanaH (2 pu ), 'pAnI meM honevAle tRNa-vizeSa' ke 6 nAma haiN| 4 mAlAtRNakam , bhUstRNakam (2 na), 'bacake samAna rUpa tathA pAnImeM honevAle tRNa-vizeSa' ke 2 nAma haiM / ( 'yaha bhA0 dI0 kA mata hai / mahe0 aura kSI0 svA0 ke matase 'chastrA, bhUstRNa' 5 zabda ekArthaka haiN)|| 5 zaSpam (+zasyam ), bAla tRgam (2 na), naI aura komala ghAsa ke 2 nAma haiN| 6 ghAsaH (pu), yavasam (na), 'gavata' arthAt 'baila, ghor3A, Adi pazuoMke khAne yogya bhUsA-ghAsa' ke 2 nAma haiM // 7 tRNam , arjunam (2 na ), 'tRNamAtra' ke 2 nAma haiM / 8 tRNyA (strI), 'ghAsakI derI' kA / nAma hai / 9 naDyA (strI), 'naDa-samUha' kA 1 nAma hai // 10 tRNarAjA, tAlaH ( + talaH / 2 pu ), 'tAr3a' ke 2 nAma haiM / 11 nAlikaH ( + nArikeraH, nArikelaH, nADikeraH, nArI kelaH, 4 pu0; nArikeliH, nArIkelI; 2 strI), lAgalI ( = laaglin| + lAGgalI - lAgalI, strii| 2 pu), 'nAriyala' ke 2 nAma haiM / ghoNTA (strI), pUgaH, kramukaH, guvAkaH ( + gUvAkaH ), khapuraH (4 pu), 'supArI, kasailIke per3a ke 5 nAma haiN| 13 udvegama (na), 'supArIke phala' kA / nAma hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 173 -1 ete ca hintAlasAhitAstrayaH // 169 // varjUraH ketakI tAlI barjUrI ca tRnndrmaaH| iti vanauSadhivargaH // 4 // 5. atha siNhaadivrgH| 2 siMho mRgendraH paJcAsyo haryakSaH kesarI hriH| 3 'kaNThIravo mRgaripurmugadRSTimagAzanaH' (8) puNDarIkaH paJcanakhacitrakAyamRdviSaH' (9) 4 zAdUladvIpino vyAne 5 tarakSustu mRgAdanaH // 1 // 6 varAhaH sUkaro ghRSTiH kolaH potrI 'kiriH kiTiH / hintAlaH (pu) ke sahita pUrvokta tIna zabda (nArikela, tAla, ghoNTA) aura khajUraH (pu), ketakI, tAlI, khajUrI (3 strI) ko tRNadrumaH (pu) arthAt 'tRNadruma' kahate haiM / iti vanauSadhivargaH // 4 // 5. atha siNhaadivrgH| 2 siMhaH, mRgendraH, paJcAsyaH, haryakSaH, kesarI ( = kesarin / + kezarI = kezarin ), hariH (6 pu), 'siMha' ke 6 nAma haiM / 3 [ kaNThIravaH mRgaripuH, mRgadRSTiH, mRgAzanaH, puNDarIkA, paJcanakhaH, citra kAyaH, mRgadviSu / 8 pu ), 'siMha' ke 8 nAma haiM ] // 4 zArdUlaH, dvIpI (= dvIpin ), vyAghraH ( 3 pu.), 'bAgha' ke 3 nAma haiM / 5 taratuH ( + tarakSaH) mRgAdanaH (2 pu) 'citA yA teMduA bAgha' ke 2 nAma haiM ( 'muku0.matase 'vRka' arthAt 'hu~DAra bher3iyA' ye 2 nAma haiN)| 6 varAhA, sUkaraH ( + zUkaraH), dRSTiH (+ gRSTiH), kolaH, potrI (=po. nin ), kiriH, (+kiraH) kiTiH, daMSTrI ( = daMSTrin ), ghoNI (ghoNin) 1. 'kiraH, kiTiH' iti pAThAntaram // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 amarakoSaH / [dvitIyakANDedaMSTrI ghoNI stabdharomA kroDo bhUdAra ityapi // 2 // 1 kapiplavanaplavagazAkhAmRgavalInukhAH / markaTo vAnaraH kIzo dhanaukA 2 aya bhAlake // 3 // RkSAcchabhallabhallUkA 3 gaNDake bagalaginI / 4 lulAyo mahiSo vAhadviSatkAlarasairibhAH // 4 / / 5 striyAM zivA bhuurimaaygomaayumRgdhuurtkaaH| zRgAlavaJcakakroSTapherupheravajambukAH 6 otuviDAlo mArjAro vRSadaMzaka pAkhubhuk / 7 trayo gaudhAragaudheragaudheyA godhikAtmaje ! 6 // stabdharomA ( stabdharoman ), kroDaH, bhUdAraH (12), 'sUara' ke 12 nAma haiN| , kapiH, plavaGgaH (+ plavaGgamaH), plavagaH, zAkhAmRgA, valImukhaH (balo. mukhaH, balimukhaH) markaTaH, vAnaraH, kIzaH, vanaukAH ( = vanaukas / 9 pu), 'bandara' ke 9 nAma haiM / 2 bhallukaH, RkSA, bhacchamallaH (+ acchaH, bhalaH ), bhallUkaH (+bhAlUkA, bhAlukaH, bhAlUkaH / 4 pu), 'bhAlU' ke 4 nAma haiN| 3 gaNDakaH, khaDgaH, khaDgI ( = vagan / 3 pu) 'geMDA' ke 3 nAma haiM / 4 lulAya: (+ lulApaH), mahiSaH, vAha dviSan (= vAha dviSat / + vAhadviT= vAha dviSa ), kAsaraH, sairibhaH (53), 'bhaiMsA' ke 12 nAma haiM // 5 zivA (ni. strI), bhUrimAyaH, gomAyuH, mRgadhUrtakaH, zRgAlaH ( + sRgAlaH), vaJcakaH (+ vaJcakaH), koSTA ( = kroSTu), pheru, pheravaH ( + pheraNDaH), jambukaH ( + jambUkaH / 9 pu) 'syAra, zRgAla' ke 10 nAma haiN| 6 otuH, viDAla: (+ biDAlaH, vilAla: ), mArjAraH, vRSadaMzakaH, Alubhuka ( = Akhubhuja / 5 pu ), "bilAva' ke 5 nAma haiN| 7 gaudhAraH, gaudheraH, gaudheyaH ( 3 pu), 'goharA, candanagoha' arthAt 'kAle sA~pa se goha meM paidA honevAlA jIvavizeSa' 'visabaparA' ke 3 nAma haiN| 1. 'RkSAcchabhallamAlUkA' iti pAThAntaram // 2. 'lulApo mahiSaH' iti pAThAntaram / / 3. 'sRgAlo vanakaH kroSTa' iti pAThAntaram // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanauSadhivargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 1 zvAvittu zalya 2 stallosni zalalI zalalaM zalam / 3 ghAtapramIrvAtamRgaH 4'kokastvIhAmRgo vRkaH // 7 // 5 mRge kuraGgavAtAyuhariNAjinayonayaH / 6 aiNeyameNyAzcarmAdya 7 meNasyaiNasubhe triSu // 8 // 8 kadalI kandalI cInazcamarupiyakAvapi / samUruzceti 9 hariNA amI ajinyonyH||9|| 1 zvAvit (zvAvidha ), zalyaH (2 pu), 'sAhI' ke 2 nAma haiM / 2 zalalI (strI), zalalam , zalam (2 na ), 'sAhI ke kA~Te' ke 3 nAma haiN| 3 vAtapramIH ( + strI ), vAtamRgaH (2 pu), 'bahuta teja daur3anevAle mRga-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 4 kokaH, IhAmRgaH, vRkaH ( 3 pu), 'bhaDiyA, huMDAra' ke 3 nAma haiM / 5 mRgaH, kuraGgaH, vAtAyuH (vAnAyuH; kSI0 svA0; banAyuH), hariNaH, ajina yoniH (5 pu), 'mRga, hariNa' ke 5 nAma haiM / 6 aiNeyam (vi), 'mRgI ke camar3e, sIMga Adi' kA 1 nAma hai / 7 aiNam (tri), 'mRgake camar3e sIMga Adi' kA nAma hai // 8 kadalI, kandalI (2 strii| kSI. svA0 matase kadalI = kadalin , kandalI = kandalin ; 2 pura), cInaH, camUruH, priyakaH, samUhaH- (4 pu), 'mRgavizeSa' ke 6 nAma haiM / 9 kadalI, Adi 6 zabda aura Age kahe jAnevAle 'kRSNasAra' Adiko ajina yoniH (pu) 'ajinayoni' kahate haiM / (inake camar3e kA upayoga hotA hai|| 1. 'koka hAmRgo vRkaH' iti pAThAntaram // 2. kadalI hrinnaantre| rammAyAM vaijayantyAM ca-' ( ane0 saM0 3670 iti, 'ziro'sthani kandalantu navAkure karadhvanau / uparAge mRgabhede kalAye kandalIdrume // 1 // ( ane0 saM0 3668) iti ca trisvaralAntavarge hemacandroktaH, kandalaM triSu kapAle'pyuparAge navAkure / kaladhvanau kandalI tu mRgagulmaprabhedayoH // 1 // kadalA kadalau pRznyAM kadalI kadalau punaH / rammAvRkSe'ya kadalI patAkAmRgabhedayoH // 2 // - (me0 zlo0 69-71) iti lAntavarga medinyuktezca viruvametat / / ___ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 'kRSNasArarurunyaGkuraGkuzambararohiSAH / gokarNapRSataiNayarohitAzcamaro mRgAH // 10 // 2 gandharvaH zarabho rAmaH samaro gavayaH zazaH / 3 ityAdayo mRgendrAdyAH gavAdyAH pazujAtayaH // 11 // 4 'adhogantA tu khanako vRkaH puM-dhaja unduraH' (10) 5 undururmUSako'pyAkhu 6 girikA bAlamUSikA / / 7 "chuchundIgandhamukhI dIrghatuNDI divAdhikA' (11) 1 kRSNasAra: ( + kRSNazAraH ), ruruH, nyakhaH, raGkuH, sambara: ( + saMvara, zaMvarA), rohiSaH ( + rohiSaH), gokarNaH, pRSataH, eNaH, RzyaH (+RSyA), rohitaH ( + lohitaH), camaH (12 pu), ye 12 'mRgake bheda' haiM / 2 gandharvaH ( + gandharvaH), zaramaH, rAmaH, samaraH, gavayaH, zazaH (6 pu), kramazaH 'gandhayukta mRgavizeSa, lar3IsarA yA eka prakArakA bandara vizeSa, sundarajAtIya mRga-vizeSa, bahuta bhAganevAlA mRga vizeSa, nIlagAya yA kharahA' kA 1-1 nAma hai // 3 ye cha (pUrvokta 'mRgendra' Adi ) aura vaSayamANa (Age kahe jAnevAle) 'go, mahiSa' Adi pazujAtiH (strI), 'pazujAti' haiM arthAt inakI pazujAti meM gaNanA hotI hai / 4 [ adhogantA ( = adhoganta), khanakaH, ghRkA, puMdhvajA, unduH (5 pu), 'cUhA, mUsa' ke 5 nAma haiM ] // 5 unduruH, mUSakaH ( + muSakaH ), pAkhuH (3 pu), 'cUhA mUsa' ke 3 nAma hai| 6 girikA, bAlamUSikA (strI) 'mularI choTI cUhiyA' ke 2 nAma haiN| 7 [ chuchundarI, gandhamukhI, dIrghatuNDI, divAndhikA (3 vI ), 'chuchundara' ke nAma haiM // 1. kRSNazArarurunyaGkarasaMvararauhiSAH' iti pAThAntaram // 2. chuchundarIdivAdhikA' ityaMzaH kSI0 sva * vyAkhyAyAM samupalabhyate // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAdivarga:5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 177 1 saraTaH kRkalAsaH syAt 2 musalI 'gRhagodhikA // 12 // 3 lUtA strI tantuvAyorNanAbhamaTakAH smaaH| 4 nIlagustu kRmiH 5 karNajalokAH zatame // 13 // 6 vRzcikaH zukrakITaH syA'dAjaguNoM tu dhke| 8 pArAvataH kalaravaH kapoto'tha zazAdanaH // 14 / / pattrI zyenaHpasaraTa,kRkalApaH (+ kRkalAzA, kRkulaapsH| 2) 'giragiTa' ke 2 nAma haiN| 2 musalI (+muzalI), gRhagodhikA (+ gRhagolikA / 2 strI), 'bichatiA, chipakilI' ke 2 nAma haiN| 3 lUnA (strI), tantuvAyaH (+tantravAyaH), UrNanAbhaH, markaTakaH (3), 'makar3I' ke 4 nAma haiN| 4 nIlaGguH (+nIlapaGgu), kRmiH (+ krimiH / 1 pu), 'choTe 2 kIr3oM' ke nAma haiN| 5 karNajalaukAH ( = karNajalaukas / + karNajalaukA = karNajalaukA ), zatapadI ( 2 strI), 'gojara, kanakhajurA' ke 2 nAma haiN| ('yaha vRSikakA bheda hai|) 6 vRzcikaH, zUkakITaH (25), 'UnI vastrako kATanevAle kIr3e ke nAma haiN| 7 aliH ( + mAliH, pAlI), druNaH ( + droNA), vRzcikaH (33), 'biccha' ke 3 nAma haiN| pArAvatA (+ pArApataH ), kalaravaH, kapotaH (3 pu), 'kabUtara' ke 3 nAma haiM / ('sI0 svA0 matase 'prathama nAma 'gharelU kabUtara' ke aura anya 2 nAma 'jaGgalI kabUtara' ke haiN')|| ___9 zazAdanaH, pastrI ( = pastrin ), zyenaH (3 pu), 'bAja pakSI' ke 3 nAma haiN| 1. 'gRhagolikA iti sabhyaH pATha' iti kSI0 svA0 // 2. 'tantravAyorNanAmamarkaTakAH' iti pAThAntaram / / 3. 'nIlAgustu krimiH karNavakokA zatapayubhe' iti pAThAntaram // 4. 'pArApataH' iti pAThAntaram // 12 a0 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 ulUkasta vaaysaaraatipecko| 2 'divAndhaH kauziko ghako divAbhIto nizATanaH' (12) 3 vyAghrATaH sthAndaradvAjaH 4 kharIdastu khaJjanaH // 15 // 5 lAhapRSThastu kA syAutha cApaH kikiidiviH| kaliGgakRtadhUmzATA 8 atha sthAcchatapatrakaH // 16 // dALaghATo9'tha 'sArataH stokakathAvakaH samAH / 10 kRkayAkustAmracUDaH kukkuTazcaraNAyudhaH // 17 // 11 caTakaH kalaviGka: syAt 12 tasya strA caTakA 13 tyoH| pUmapatye cATakairaH1 ulUkaH, vAyasArAtiH, pecakaH (3 pu), 'ullU' ke 3 nAma haiN| 2 [ divAndhaH, kauzikA, cUkaH, divAbhItaH, nizATanaH ( 5 pu), 'ullU' ke 5 nAma haiM / 3 vyAghrATaH, bharadvAjaH (2 pu), 'bhardUla, bhAradvAja pakSo' ke 2 nAma haiM / 4 khaJjarITaH, khaJjanaH (2 pu ), 'khar3arica pakSo' ke 2 nAma haiN| 5 lohapRSThaH, kaGkaH (2 pu), 'sapheda cIla' arthAt 'kaMkar3A pacI, jisake paMkha ko bANa meM lagAte haiM, usake 2 nAma haiM / 6 cApaH (+ cAsaH), kikIdin:i(+kikAdIviH, kikidiviH, kikidivA, kikIdivI:, kikI divaH, kikiH, divaH / 2 pu), 'cAsa (nIlakaNTha) pakSo' ke 2 nAma haiN| 7 kaliGgaH, bhRGgaH, dhUmyATaH ( 3 pu), 'bhuvenA pakSI' ke 3 nAma haiM // 8 zatapatrakA, dArvAghATaH (2 pu), 'kaThasnolavA, kaThaphoravA pakSI' ke 2 nAma haiN| 9 sAraGgaH (+ zAragaH), stokakaH (+ tokakaH), cAtakaH (3 pu) 'cAtaka pakSI ke 3 nAma haiN| 1. kRkavAkuH, tAmracUDaH, kukkuTaH, caraNAyudhaH (4 pu), 'murgA' ke 4 nAma haiN| " caTakA, kalaviGkaH (2 pu), 'gavarA, caTaka pakSI' ke 2 nAma haiN| ('yaha nara hotA hai|)|| 12 caTakA (strI), 'gavaraiyA, caTakA pakSI' kA / nAma hai| ('yaha mAdA hotI hai')|| 13 cATakairaH (pu) 'gavarA aura gavaraiyAke putra' kA / nAma hai| 1. 'zArajastokakazcAtakaH' iti pAThAntaram // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAdivargaH 5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 176 -1 cyapatye caTakaiva sA // 18 // 2 karkareSTuH kareTuH syAt 3 kaNakarI samau / 4 vananiyaH parabhRtaH kokilaH pika ityapi // 19 // 5 kAke tu karaTAriyali purvtprjaaH| dhvATTAnamA ghoSaparadvali bhudAyasA api / / 20 // 6 sa eva ca zirIdI kaSTizca mauliH' (13) 7 droNakAkastu bAkAlo dAtyUhaH kAlakaNThakaH / 9 AtAthicillau10dAkSAyyagRdhrau 1zIrazuko samau // 21 // 1 caTakA ( strI), 'gavarA aura gavaraiyA kI putrI' kA 1 nAma hai // 2 karkareTuH ( + karATuH ), koTuH ( + TuH / 2 pu), "azubha bola. nevAle pakSi-vizeSa, yA TiTihirI' ke 2 nAma haiM / 3 kRkaNaH, kakaraH, ( 2 pu ), ye 2 'azubha bolanevAlI pakSIke bheda. vizeSa' haiM / 4 vanapriyaH, parabhRtaH, kokilaH, pikaH, (4 pu), 'koyala' ke 4 nAma haiN| 5 kAkaH, karaTaH, ariSTaH, balipuSTaH, samajA, bhAGkaH AramaghoSaH, parabhRta, bali bhuk ( - balibhuja ), vAyasaH (10 pu), 'kauA ke 10 nAma haiM / 6 [ ciraJjIvI ( = cirakSovin ), ekadRSTiH, maukuliH (3 pu), 'komA' ke 3 nAma hai // 7 droNakAkaH ( + dagdha kAkaH, vRddhakAkaH ), kAkolaH (23), 'Doma. kaumAra ke 2 nAma haiN| 8 dAsyahaH ( + dAtyauhaH ), kAlakaNThakaH (2 pu), jalakomA, dhUpasA raMgavAlA kaumA' ke 1 nAma haiM // 9 bhAtAyI ( = AtAyin / + AtApI = mAtApin ), vidyaH (1), cIla' ke 1 nAma haiN| 1. dAkSArayaH, gRdhaH ( +gRddhaH / 2 pu), 'gIdha' ke 2 nAma hai|| " kI, zukaH (2 pu), 'totA, suggA' ke 2 nAma haiN| 1. 'sa eva.maukutiH' ityaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAM vartate / / 2. 'mAtApicillo' iti pAThAntaram // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe 1 kucha 'kozo'tha bakaH kadaH 3 puSkarAdvastu sArasaH ! 4 kokazcakrazcakravAko rathAGgAyanAmakaH // 22 / / 5 kAdambaH kalahaMsaH syAdurakozakurarI samau / 7 haMsAstu ztavegarutazcakrAGgA mAnasaukasaH // 23 // 8 rAjahaMsAstu te caJcacaraNohitaiH sitaaH| 1 malinamallikAkSAste 10 dhArtarASTrAH sitetaraiH // 24 // 11 zarArirATirADiva kruG ( = Jca ), krauJcaH ( + kruJcaH / 2 pu), 'krauJca, karAkula pakSI' ke 2 nAma haiN| 2 bakaH, kahaH ( + kaGkaH 2 pu), 'bagulA' ke 2 nAma haiN| 3 puSkarAtaH ('kamalake paryAyavAcaka saba zabda'), sArasaH (2 pu), 'sArasa' ke 2 nAma haiN| 4 kokaH (+kukaH), cakraH, cakravAkaH, rathAnaH ('rathAGga arthAt pahiye ke vAcaka saba zabda' / 4 pu), 'cakavA' ke 4 nAma haiN| 5 kAdambA, kalahaMsaH (2 pu), 'battakha pakSI' ke 2 nAma haiN| 6 saskrozaH, kurasa ( pu), 'kurara pakSI' ke 2 nAma haiM / .haMsA, zvetagarata, cakrAGgaH, mAnasokAH ( = mAnasaukas / 5 pu), 'haMsa' ke 4 nAma haiN| rAjahaMsaH (pu), 'sapheda zarIra aura lAla raMgake bIca-pairavAle sakA nAma hai| 9 malikAsaH ( + mallikAkhyaH / pu), 'sapheda zarIra aura dhue~ ke samAna dhumila raMgake coMca-pairavAle iMsa' kA / nAma hai| .. vArtarASTraH (), 'sapheda zarIra aura kAle raMgake coMca-pairavAle isakA nAma hai // - zarAra(+rAtiH, zarAliH, zarAlI, zarATiH, zarAdiH), bhATiH (+jAti, bhATI) Arita(+ mADI / 3 strI), 'ADI pakSI' ke nAma haiN| 1. 'kumo'ya baka' iti phAntaram // 2. 'mahinamallikAkhyAste' iti pAThAntaram // 1.zarArirAvirArizcati pAThAntaram // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 siMhAdivarga: 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 balAkA bisakaNThikA / 2 haMsasya yoSidvaraTA 3 sArasasya tu lakSmaNA // 25 // 4 janukA'jinapattA svAda 5 poSaNI tailapArikA / 6 varSaNA makSikA nIlA 7 baraghA madhumakSikA // 26 // 8 pataGgikA putikA smAradaMzastu banamakSikA / 10 baMzI jAtiralpAmyAda 21 gandholI varaTA dvayoH // 27 // 1 balAkA, nimakaNThikA ( + vipakaTikA, kSI. svA0 / 2 strI), 'bagulA-vizeSa' 2 nAma haiM / 2 varasA (+varalA / strI), 'haMsakI strI' arthAt 'haMsinI'kA nAma hai| 3 lacamaNA ( + lakSaNA / strI), 'sArasI' arthAt 'sArasakI strI' kA 4 jatukA ( + jatUkA), ajinaparatrA ( 2 stro), 'camagAdar3a, bAdura' ke 2 nAma haiN| 6 paroSNI ( + paroSTI), tailapAyikA (2 strI), 'capar3AnAmaka kITavizeSa telacaTA' ke 2 nAma haiN| 6 varvaNA ( + barbaNA), makSikA ( + makSIkA), nIlA ( 3 strI), 'nIle raMga kI makkhI ' ke 3 nAma haiN| (bhA. dI0 ke matase prathama zabda uktArthaka hai aura antavAle do zabda vizeSaga haiM') 7 saraghA, madhumakSikA ( 2 strI), 'madhumakkhI ' ke 2 nAma haiN| 8 pataGgikA, puttikA (2 strI), 'eka tarahakI 'madhumakkhI ' ke 2 nAma haiN| 9 daMzaH (pu), vanamakSikA (strI), 'daMza, DaeNsa, bar3e macchar3a' ke 1 nAma haiM / 10 daMzI (strI), 'masa, choTe macchar3a' kA 1 nAma hai // " gandholI (strI), vasTA ( + varaTI / pu strI) 'bare, bhira, bihino, gandhayukta makkhI -vizeSa' ke 2 nAma haiM / 1. yathaiteSAM nAmabhedapUrvakaM maduvarNamAha nimiH 'mAkSikaM taikavarNa syAghRtavaNe tu paittikam / bhrAmarantu bhavecchuklaM kSaudraM tu kapilaM maveda' // 1 // iti / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe 1 bhRGgArI' bhodakA cIrI jhillikA ca samA imAH / 2 samau pataGgazalabhau 3 khadyoto jyotiriGgaNaH // 28 // 4 madhuvrato madhukaro madhuli madhupAlinaH dvirephapuSpaliDa bhRGgaSaTapadabhramarAlayaH 5 mayUro baddiNo badda nIlakaNTho bhujaGgabhuka zikhAbalaH zikhI kekI meghanAdAnulAsyapi // 30 // 6 kekA vANI mayUrasya 7 samau candrakamecakau / 8 zikhA cUDA 9 zikhaNDastu picchava hai napuMsake // 31 // // 29 // 1 bhRGgArI, jhorukA ( + jhIrikA, jhirukA, jhirikA, jhirIkA, cIrukA ), cIrI, jhillikA ( + jhillIkA, jhillakA, cilikA, cillakA / 4 strI) 'jhIMgura' 4 nAma hai // 2 pataGgaH, zalabhaH ( 2 pu ), 'phaliMgA, pataMga' ke 2 nAma haiM // 3 khadyotaH jyotiriGgaNaH ( 2 ), 'juganU' ke 2 nAma haiM // 4 madhuvataH madhukaraH, madhuliT ( = madhuliha ), madhupaH, alI ( = aSTin ), dvirephaH, puSpa TiT (= puSpa lih ), bhRGgaH, SaTpadaH, bhramaraH, aliH ( 11 pu ), 'bhauMrA, bhramara' ke 11 nAma haiM // 5 mayUraH ( + mayura ), barhiNaH, bahIM (= barhin ), nIlakaNThaH, bhujaGgabhuk (= bhujaGgabhuj ), zikhAvalA, zikho ( = zikhin ), kekI ( = ke kin ), meghanAdAnulAsI ( = meghanAdAnulAsin / 9 pu ), 'mora' ke 9 nAma haiM // 6 kekA (strI), 'morakI bolI' kA 1 nAma " 7 candrakaH, mecakra: ( 2 pu )), 'morakI pU~chameM sthita netrAkAra camakadAra cihna' 2 nAma haiM // 8 zikhA, cUDA ( 2 strI ), 'morake zirakI kalaMgI yA mukuTa' ke 2 nAma haiM // 9 zikhaNDaH (pu), picchama, barham (1 na ), 'mora ke paMkha' ke 3 nAma haiM // 1. 'cIrukA' iti pAThAntaram // 2. ' - mayUro mayuro mataH' iti ( ilo0 5) zabdabhedaprakAzoH || 3. 'vaddikaNThasamaM varNa mecakaM bruvate budhAH' iti kAtyaH // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAdivargaH 5] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 183 1 bage vihaGgavihagavihaGgamavihAyasaH / zakuntipakSizakunizakuntazakunadvijAH // 32 // 'patatripatripatagapatatpatrarathANDajAH / nagokovAjivikiravivikirapatatrayaH // 33 // nIDodbhavA garutmantaH pitlanto nbhsnggmaaH| 2 teSAM vizeSA hArIto madguH kAraNDavaH plvH|| 34 / / tittiriH kukkubho lAvo jIvaJjIvazcakorakaH / , khagaH, vihaGgaH, vihagaH, vihaGgamaH, vihAyAH (= vihAyasa), zakuntiH, patnI (= pakSin ), zakuni:, zakuntaH, zakuna:, dvijA, patanI (= patastrin), pastrI (= pastrin ), patagaH, patan (= patat ), pastrarathaH, aNDajaH, nagaukAH (= nagaukasa ), vAjI (=vAjin ), vikiraH, viH, viSkiraH, patastriH, nIDodbhavA, garuramAn (= garutmat ), pirasan (= pirasat), 'nabhasaGgamaH ( 27 pu), 'pakSI, cir3iyA' ke 27 nAma haiN| 2 hArItaH (+ haritaH), madguH, kAraNDavaH, plavaH, tittiriH (+ tittiraH), kukubhaH, lAvA, jIvajIvaH (+ jItajIvA, jIvAjIvaH), cakorakaH, koyaSTikaH (+ koSTiH, kSI. svA0 pATha), TiTibhakaH (+TiTibhakaH, TiTibhaH / +TiTibhaH, kokaH; kSI0 svA0 pATha), vartakaH (+karaH; kSI0 svA0 pATha) vartikaH (+vartakaH; kSI0 svA0 pATha / 13 pu), Adi ('Adi zabdase 'zArikA' kapilalaH,...), ye 'pakSi-vizeSa' haiM / (una meM kramazaH 'hArila, jalamurgA, karaDuA (kauve ke samAna kAle raGga ke bar3e 2 paira vAlA battakhavizeSa), jalakauvA, 1. patatripatripatagapatatpattrarathANDajAH' iti pAThAntaram / atra 'pateraviH' ( u0 sU0 ) iti bhrAntyA granthakRdidantamirma manyata iti kSI0 svA0 // 2. namasamAkAza gacchatIti vigrahe 'gamazca' (pA0 sU0 34.47 ) iti Dapratyaye 'namasaGgamaH' zamdasya siddhiH / 'namasaM khaM meghavamaM vihAyasam' iti nigamAt 'atyavicaminamiramilaminabhitapipatipanipaNimahinyo'saca' ( u0 sU0 397), ityanena siddho'danto'pi 'namasa' zabdo'stItyavadheyam / sAntaH 'namaH' zabdapakSe tu namasA gacchatIti vigrahe 'gameH mupi vAcyaH' (vArtikaH 2011 ) iti khaci 'vAcaMyamapurandarau ca' (pA0 sU0 6 / 3 / 69) iti cakArAdamAgame 'nabhasaGgama' zabdasiddhiyodhyA // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 amrkossH| [dvitIyakANDekoyaSTiSTiTTibhako vartako vartikAdayaH // 35 // 1 ga cchadAH patraM etattraM ca tanUruham / 2 strI pAta: kSamUlaM 3 caJcanoTirubhe striyo / / 36 / / 4 praDInodInasaMDonAnyetAH khggtikiyaaH| 5 'pezI kAzo dviddIne'NDa 6 kullAyonIDamastriyAm / / 37 / / 7 pAtaH pAko'rbhako DimbhaH pRthukaH zAvakaH shishuH| tItara. vanamurgA, lAvA yA layA, mArake tulya paMkha vAlA pakSi-vizeSa, cora, pakSI-vizeSa, TiTiharI aura vattana' kA -1 nAma tathA 'baTera' ke 2 nAma hai / 'prAcInoM ke matase 'vartakaH (pu), vartikA (strI), khAnakara 'baTera aura baTerakI rakhI' kA kramazaH 1-1 nAma he')|| garut , pakSaH, chadaH (+n| 3 pu), pastram, patastram , tanUruham (3 na), 'paMkha' ke 6 nAma haiN| 21kSatiH (+pksstii| strI), pakSamUlam (na), 'paMkhakI jar3a ke 2 nAma haiN| 3 camcuH (+ caJcaH), trATi: (+tuNDam / 2 strI), 'coMca' Tora' ke 2 nAma haiN| 4 praDInam , raDDInam , saMDInam (3 na ), ye 3 'pakSiyoMko cAle haiN| inameM 'tirachA yA atyanta ur3anekA, Upara ur3anekA, milakara ur3ane' kA kramazaH 1-1 nAma hai| 5 pezI (pezin , pu + pezI = pezI, strI ), kozaH (+ koSaH pu na / +pezIkozaH ,pezIkoSaH; sI. svA0 ), aNDam (na), 'aNDA' ke 3 nAma haiN| 6 kulAyaH (pu), noDam (na pu), 'strotA, ghosalA' ke 2 nAma haiM / 7 potaH, pAkaH, arbhakaH, DimbhA, pRthukaH, zAvakaH, zizuH ( 7 pu), 'baca' ke nAma haiN| 1. 'koyaSTiSTiTTimaH kokaH karo vatakAdayaH' iti kSI0 svA0 sammataH paatthH| atra mUloktapAThaM matvA 'udIcAM tu striyAmitvam , prAcA na (vA0 7 / 3 / 45) iti striyAM rUpadayapradarzanAya 'vartikA' grahaNam' iti praakssH| vastutastu 'vRtestikan' (70 sU0 33141) iti tikanantasya mUSikavarapuMsyapi vartikaH' iti rUpakathanamidam' iti mA0 do0| pUrvokta kSI0 svA0 sammate pAThe tu naiva rUpadayapradarzanamityavadheyam // 2. 'pezIkozo' iti 'kopo' iti ca pAThAntaram // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAdivargaH 5 ] maNiprabhA vyAkhyA sahitaH / 185 1 strIpuMsau mithunaM dvandvaM 2 yugmaM tu yugalaM yugam // 38 // 3 samUho nivahanyUsaMdohavisaravajAH / // 39 // stomaughanikaravAtavAra saMghAtasaJcayAH TOT: 1 samudAyaH samudayaH samavAyazcayo striyAM tu saMhitarvRndaM nikurambaM kadambakam / / 40 / / 4 vRndabhedAH 5 sargaH 6 saMghasArthau tu jantubhiH / 7 sajAtIyaiH kulaM 8 yUthaM tirazcAM punnapuMsakam // 41 // 3 nAma haiM // kahA hai' ) 1 strIpuMso (bhA0 dI0 atase / nitya dviva0 pu), mithunam, dvandvam (2 na), 'strI aura puruSakI jor3I' ke 3 nAma haiM // 2 yugmam, yugalam yugam ( 3 ), ( 'mukuTane 'dvandva' zabdako bhI isIkA paryAya 3 samUhaH, nivahaH, vyUhaH, saMdohaH, visaraH, vrajaH, ata:, ala:, fast, vrAtaH, vAraH, saMghAtaH, saJcayaH, samudAyaH, samudayaH, samavAyaH, cayaH, gaNaH, ( 18 pu ), saMhitaH (strI), vRndam, nikurambam, kadambakam ( 3 na ), 'samUha' ke 22 nAma haiM // 'jor3A, sama' ke mAnakara 4 nAma' 4 aba samUhoM ke bheda-vizeSa kahate haiM / 5 vargaH ( pu ), 'ekajAtIya prANiyoM yA aprANiyoM ke samUha' kA 1 nAma hai| (jaise - manuSyavargaH, brAhmaNavargaH, zailavargaH ... ) // 6 saMgha sArtha ( 2 pu ), ekajAtIya yA bhinnajAtIya prANimAtra ke samUha' ke 2 nAma haiN| (jaise -- pazusaGghaH, pakSisaGghaH, vAksiGgha) // 7 kulam ( na ), ekajAtIya kevala prANiyoM ke samUha' kA , nAma hai / (jaise- 'brAhmaNa kulam, RSikulam, gokulam, ) // 8. yUtham (na pu), 'eka jAtike tiryagjAtIya' (pazupakSI Adike) samUha ' ......9 1. 'dvandva' zabdasya 'yugma' paryAyatvamanucitam / tathA sati - indramAhave / rahasye mithune yugme -' ( ane0 saM0 3 / 523-524) 6ti haimAt 'dvandvaM rahasye kalahe tathA mithunayugmayo:' ( medinI pR0 172 lo0 10 ) iti medinyAzcAvirodhe'pi 'svantAthAdi na... ( 1 1 4 ) ityAdigranthakArapratijJAvirodhAt / 'dvandvayugme tu' iti pAThe tu granthakArapratiJcA'vizeSAnmukuTamatasya sAmaJjasyamapazyavadheyam // 2-3-4. saGghasaGghAtapuauSasArthayUthakadambakAH' iti / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 amrkossH| [ dvitIyakANDe1 pazUnAM samajo2'nyeSAM samAjo3'tha sarmiNAm / syAnikAyaH 4 pukharAzI tUtkaraH kUTamastriyAm // 42 // 5 kApotazokamAyUrataittirAdIni tadgaNe / 6 gRhAsaktAH pakSimRgAzchekAste gRhyakAzca te // 43 // iti siMhAdivargaH // 5 // kA 1 nAma hai| jaise-mRgayUtham , gajayUthama , barhiyUtham ,.....' // 1 samajaH (pu), 'kevala pazuoM ke samUha' kA 1 nAma hai| (jaisegosmjaa,.....')|| 2 samAjaH (pu) pazuse bhinna jAtivAloMke samUha' kA / nAma hai| (jaise-'zrotriyasamAjaH, brAhmaNasamAjaH,.......' ) // . 3 nikAyaH (pu), 'paka jAtivAloM ke samUha' kA , nAma hai| (jaise-brAhmaNanikAyaH, gonikAyaH, zramaNanikAyaH,.......' ) // 4 punaH ( + piJjaH), rAziH tarakara (3 pu) kUTam (na pu), 'anna ityAdikI DherI' ke 4 nAma haiM / ('jaise-dhAnyarAziH, tRnnraashiH,.....)|| 5 kApotam , zaukam , mAyUrama , taittiram ( 4 na ), Adi ('AdisekaukkuTam , kAkam ,......" ), 'kabUtara, suggA, mora aura tItara' Adi (dhAdise-murgA aura kauA,......' ) ke samUha' kA kramazaH 1-1 nAma hai // chekaH, gRhyakaH ( 2 pu), 'pAlatU pazu-pakSI' arthAt 'jala meM pAle hue totA, mora, mainA Adi pakSI aura mRga Adi pazuoM ke 2 nAma haiM / iti siMhAdivargaH // 5 // 'nikaranikAyavisaravrajapuJjasamUhasaJcayAH samudayasArthayUthanikurambakadammakapUgarAzayaH / cayasamavAyavRndasandohasamAjavitAnasaMhatiprakaradhanaughasaMghasaMghAtavAtakulotkarAH smRtAH // (ami0 rana0 411) iti coktvA mAgurihalAyudhau saGghasArthayUthapujAnA paryAyatAmAituH' ityavadheyam // ___ Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavarga:6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 187 6. atha mnussyvrgH| 1 manuSyA mAnuSA mA manujA mAnavA narAH / 2 syuH pumAMsaH paJcajanAH puruSAH pUruSA naraH // 1 // 3 'strI yoSidabalA yoSA nArI sImantinI vdhuuH| pratIpadazinI vAmA ghanitA mahilA tathA // 2 // vizeSAsvaGganA bhIruH kAminI vaamlocnaa| pramadA mAninI kAntA lalanA ca nitambinI // 3 // sundarI ramaNI rAmA 5 kopanA saiva bhAminI / 6 varArohA mattakAzinyuttamA gharavaNinI // 4 // 6. atha manuSyavargaH / 1 manuSyaH, mAnuSaH, mayaH, manujaH mAnavaH, naraH (6 pu) bhA. dI0 matase 'manuSyamAtra' ke nAma haiM / ____2 pumAn ( = puMsa), paJcajanA, puruSaH, puruSaH, nA ( = nR / 5 pu), bhA0 dI0 matase 'puruSa' arthAt 'marda' ke 5 nAma hai / ( 'mahe 0 matase manuSyaH,..." 'nA' ye " nAma 'manuSya' ke haiN)|| 3 strI, yoSit ( + joSit , yoSitA, joSitA ), abalA (+ avalA), yoSA ( +oSA), nArI, sImantinI, vadhUH pratipakSazinI, vAmA, vanitA, mahilA (mahelA, mhlaa|"khii), 'aurata, janAnA' ke , nAma haiM / / 4 aGganA, bhIruH ( + mIruH bhIluH bhIlUH) kAminI, vAmalocanA, pramadA, mAninI, kAntA, lalanA, nitambinI, sundarI (+sundarA), ramaNI (+ramaNA), rAmA (12 strI) ye 12 'striyoMke bheda-vizeSa' haiN|| 5 kopanA, bhAminI ( 2 strI), 'krodha karanevAlI strI' ke 2 nAma haiN| 6 varArohA, mattakAzinI ( + mattakAsinI), uttamA, varavaninI (strI), 'guNavatI strI ke 4 nAma haiM / 1. 'sI yoSidavakA boSA' iti pAThAntaram / / 2. varavarNinIlakSaNaM yathA 'zIte sukhoSNasarvAGgI grISme yA mukhazItalA / matamakA ca yA nArI vijJeyA vrvrnninii||1|| iti // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 amarakoSaH [dvitIyakANDe1 kRtAbhiSekA mahiSI 2 bhoginyo'nyA nRpstriyH| 3 patna' pANigRhItI ca dvitIyA sahadharmiNI // 5 // bhAryAjAyA'tha'bhUminadArA4syAttu kuTumbinI / purandhrI 5 uvaritrA tu satI sAdhvI pativatA // 6 // 6 'kRtasApatni kA'dhyUDhA'dhivinAtha svayaMvarA / pativarA ca varyAstha kulastrI kulapAlikA / / 7 / / 9 kanyA kumArI 1 mahiSI (strI), 'paTarAnI' kA / nAma hai / ("jaise vaasvdttaa,...)|| 1 bhoginI (strI), 'paTarAniyoMse bhinna rAniyo' kA 1 nAma hai / ('jaise-padmAvatI, ......") 3. patI, pANigRhItI, dvitIyA, mahadharmiNI ( + sadharmiNI, sahacarI), bhAryA, 'jAyA ( 6 strI), dArAH ( = dAra, pu ni0 ba0 v0| + dArA - zrI ), nyAhI huI strI' ke 7 nAma haiM / ____4 kuTumbinI, purandhrI ( + purandhriH, mu.), 'pati-putravAlI strI' ke 2 nAma haiN| 5 sucaritrA, satI, sAdhvI, pativratA (4 so) 'pativratA strI' ke 4 nAma haiN| 6 kRtasApatrikA ( + kRtasApanakA), adhyUDhA, adhividhA ( 3 stro) aneka vivAha kiye hue puruSakI pahalI strI' ke 3 nAma haiM / ___svayaMvarA, pativarA, varyA ( 3 strI) 'jisake liye svayaMvara kiyA gayA ho usa kanyA ke 3 nAma haiN| 8 kulasI, kulapAlikA ( 2 strI) 'kulIna strI' ke 2 nAma haiM / 9 kanyA, kumArI (2 strI)'prathama avasthAbAlI yA kA~rI lar3akI' ke 2 nAma haiN| 1. kRtasApatnakA'dhyUDhA-' iti pAThAntaram // 2. jAyAyAstaddhi jAyAtvaM yadasyAM jAyate punaH' iti manuH // 3. kroDA dArA tathA dArA traya ete yathAkramam / koDe dAre ca dAreSu zamdAH proktA manISibhiH // 1 // yuktaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 manuSyavarga: 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 gaurI tu nagnikA'nAgatArtavA / 2 syAnmadhyamA iSTarajAstaruNI yuvatiH same // 8 // 4 'samAH snuSAjanIvazva5zciriNTI tu svvaasinii| gaurI, nagnikA ( + lagnikA) anAgatArtavA ( 3 strI), 'jise rajodharma nahIM huA ho usa strI' ke 3 nAma haiM / 2 madhyamA, dRSTarajAH (= iSTarajasa / 2 strI), 'jise pahalI bAra rajodharma huA ho usa strI' 2 nAma haiM / 3 taruNI ( + talunI ), yuvatiH ( + yuvatI / 3 strI) 'javAna strI' ke 2 nAma haiN| (strI 16 varSakI avasthAtaka 'bAlA' 17 se 30 varSakI avasthA taka 'taruNI', 31 se 55 varSa kI avasthAtaka 'prauDhA' aura usake bAda 'vRddhA' kahalAtI hai| yaha vRddhA ratimeM tyAjya hai| yaha avasthAkathana jaba manuSya svastha evaM pUrNAyu hote the, usa samaya ke anusAra ucita pratIta hotA hai)| 4 snuSA, janI (+janiH) vadhUH (3 sI), 'patohU' arthAt 'putra, bhatIjA yA ziSya AdikI khI' ke 3 nAma haiN| 5 ciriNTI (+ ciraNTI, caraNTI, cariNTI), svavAsinI (+ suvAsinI / 2strI), jise javAnIke cihna kucha-kucha mAlUma par3a rahe ho aisI vivAhitAstrI ke 2 nAma haiM / 1. 'samAH snuSAja nauvadhvazciraNTI tu suvAsinI' iti pAThAntaram / / 2-3. atha prasaGgAstrINAM saMcAvizeSA ucyante 'bAleti gIyate nArI yAvarSANi SoDaza / gaurI svasaMjAtarajAH zyAmA SoDazavArSikI' // 1 // iti / / 'aSTavarSA bhaved gaurI navavarSA ca rohinnii| dazavarSA bhavetkanyA mata sarva rajasvalA' // 1 // iti saMvartasmRti 1166 / / patra 'aSTavarSA bhaved gaurI navame nanikA bhavet' iti smAtoM vizeSo nAita iti kSI0 svaa0|| 4. bhavasthAbhedena strINAM saMzA mAha 'yAvatyozasaMkhyamandamuditA. bAlA tatatriMzataM tAvatsyAtaruNIti vANavizikhaH saMkhyA tu tAvadbhavet / sA prauDhetyabhidhIyate kavivarazA sarvaM smRtA ninyA kAmakAjAvidhiSu syAnyA sadA kAmibhiH ||1||iti // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 amarakoSaH [ dvitIyakANDe 1 icchAvatI kAmukA syAd 2 vRSasyantI tu kAmukI // 9 // 3 kAntArthinI tu yA yAti saMketaM sA'bhisArikA / 4 puMzcalI 'dharSiNI bandhakyato kulaTevarI // 10 // svairiNI pAMzulA ca syA5dazizvI zizunA vinA / 6 adhIrA niSpatisutA 7 vizvastAvidhave same / / 19 // AtiH sakhI vayasyA'tha 9 pativatnI sabhartRkA / 8 1 icchAvatI, kAmukA (2kha), 'kisI padArthako cAhane vAlI strI' ke 2 nAma haiM // 2 vRSasyamtI, kAmukI (2kha) 'baila ghor3e kI taraha adhika maithunako icchA karanevAlI strI' ke 2 nAma haiM // 3 abhisArikA (strI), 'ratike liye apane pati yA jArake saMketa kiye hue sthAnapara jAnevAlI yA jAra vA patiko saMketa - sthAnapara bulAnevAlI strI' kA 1 nAma " v gaest, afdoit ( +adni, vqni:, adfu:) arusi, xadi, kulaTA, izvarI, svairiNI, pAMzulA ( + vyabhicAriNI / < al ), 'sufharriNI strI' ke 8 nAma hai // 5 azizvI (strI) 'vaMzahIna strI' kA 1 nAma hai // 6 avIrA ( stro) 'pati aura putrase dIna stro' kA 1 nAma hai // 7 vizvastA, vidhavA ( 2 ) 'vidhavA strI' ke 2 nAma haiM // 8 AliH, sakhI, vayasyA ( 3 strI ) 'sahelI' ke 3 nAma haiM | 9 pativana', sabhartRkA ( 3 sro) 'sadhavA strI' ke 2 nAma haiM // 1. 'carSaNI' iti dharSaNI' iti ca pAThAntaram // 2. abhisArikAyA lakSaNAnyAhuH / tadyathA - 'hitvA lajjAmaye zriSTA madanena madena ca / abhisArayate kAntaM sA bhavedabhisArikA // 1 // iti bharataH // 'kAmArtA'bhisare skAntaM sArayedvA'bhisArikA' | dazarUpaka 2 / 37 iti // abhisArayate kAntaM yA manmathavazaMvadA / svayaM vA'misarasyeSA dhIrairuktA'bhisArikA' // 1 // sA0 da0 3 / 118 iti // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 161 1 vRddhA paliknI 2 prAjJI tu prAjJA 3 prAjJA tu dhImatI // 12 // 4 zudrI zUdrasya bhAryA syAcchUdrA tajjJAtireva ca / 6 AbhIrI tu mahAzudrI jAtipuMyogayoH samA // 13 // 7 aryANI svayryA syAt 8 kSastriyA kSatriyANyapi / 9 upAdhyAyA'pyupAdhyAyI 10 syAdAcAryApi ca svataH // 14 // 11 AcAryAnI tu puMyoge 12 syAdaryo 1 vRddhA, paliknI ( strI ), 'vRddha yA pake hue bAlavAlI strI' ke 2 nAma haiM // ? 2 prAjJI prajJA ( 2 kha ), 'kisI viSaya ko acchI taraha svayaM jAnanevAlI strI' ke 2 nAma haiM // 3 prAjJaH, dhImatI ( + buddhimatI | strI ), catura strI' ke 2 nAma haiM // 4 zudrI (strI), kisI bhI varNameM utpanna huI zUdrakI strI' kA 1 nAma hai // 5 zUdrA ( strI ), 'zUdra varNa meM utpanna huI zUdrakI yA anya kisI jAtikI strI' kA 1 nAma hai // 6 AbhIrI, mahAzUdrI ( 2 strI ), 'gvAlina yA gopakI strI, mahAzUdrakulameM utpanna kisI bhI jAti kI strI, anya varNameM utpanna mahAzUdrakI strI, ke 2 nAma haiM // 7 aryANI, aryA ( 2 strI ), vaizya kulameM utpanna strI' ke 2 nAma haiM / 8 striyA, kSatriyANI ( 2 strI ), 'kSatriya kulameM utpanna strI' ke 2 nAma haiM // 9 upAdhyAyA, upAdhyAyI ( 2 strI ), 'svayaM par3hAnevAlI strI' kA 2 nAma hai // 10 AcAryA (strI), 'mantroMkI svayaM vyAkhyA karanevAlI strI' kA 1 nAma hai // 11 AcAryAnI ( + AcAryANI / strI), 'AcAryakI strI' kA 1 nAma hai // 12 arthI (strI), 'kisI bhI jAti meM paidA huI vaizyakI strI' kA 1 nAma hai // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 amrkossH| dvitIyakANDe -1 kSatriyI tathA / 2 upAdhyAyAnyupAdhyAyI 3 poTA strIpusalakSaNA / / 15 // 4 vIrapatnI vIrabhAryA 5 vIramAtA tu viirsuuH| 6 jAtApatyA prajAtA ca prasUtA ca prasUtikA // 16 // 7 strI nagnikA 'koTavI syAd 8 dUtIsaMcArike sme| 9 kAtyAyanyarddhavRddhA yA kASAyavasanA'dhavA / / 17 / / 10 sairandhrI paravezmasthA svazA zilpakArikA / 1 striyI (strI), kisI bhI jAtima utpanna huI kSatriyakI strI' kA nAma hai // 2 upAdhyAyAnI, upAdhyAyA (2 strI), 'par3hAnevAlekI strI' ke 2 nAma haiM / 3 poTA (strI), 'stana aura dAr3hI (strI-puruSa ke ina do lakSaNoM ) se yukta strI yA napuMsaka strI' kA 1 nAma hai| 4 vIrapatnI, vIrabhAryA (2 svI), zUravIrakI patnI' ke 2 nAma haiM / 5 vIramAtA (= vIramAtR), vIrasUH (2 strI), 'zUravIrakI mAtA' 2 nAma haiN| 6 jAtApasyA, prajAtA, prasUtA, prasUtikA ( 4 strI) 'prasUti' arthAt "jise santAna paidA kiye thor3e dina bIte ho' usa 'jaccA' strI ke 3 nAma haiN| . nagnikA ( bhA0 dI.), koTavI ( + kohavI, kauTavI / 2 strI)'naMgI strI ke nAma haiN| dUtI, saMcArikA (2 strI), 'dUtI' ke 2 nAma haiN| 9 kAtyAyanI (strI), 'adhabUr3ha, geruA kapar3A pahanI huI vidhaSA strI'kA 1 nAma hai|| 1. 4 sairandhrI ( + sairindhrI / strI) 'jo dUsareke ghara rahe, svatantra 1. 'koTTavI' iti pAThAntaram // 2. 'kaSAyavasanA'dhavA' iti pAThAntaram // 1 'serindhrI' iti pAThAntaram // 4 sairandhrIlakSaNaM yathA catuHSaSTikalAbhizA shiilruupaadisevinii| prasAdhanopacArazA sairandhri parikIrtitA // 1 // iti kaasyH| zrI. svA0 tu 'parikIrtitA' ityatra 'svakzeti ca' iti paatthmaa|| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 163 1 asiphnI syAdavRddhA yA preSyA'ntaHpuracAriNI // 18 // 2 vArastrIgaNikA 'vezyA rUpAjIvA3'tha sAjanaiH / satkRtA vAramukhyA syAt 4 kuTTanI zambhalIsame // 19 // vipraznikA svIkSaNikA daivA'tha rjsvlaa| strIdharmiNyavirAtreyI malinI puSpavatyapi // 20 // RtumatyapyudakyApi 7 syAdrajaH puSpamArtavam / ho aura keza jhAr3anA-guthanA Adi zilpakArya karatI ho usa strI kA 1 nAma hai / (jaile-rAjA virATa ke yahAM ajJAtavAsa karatI huI draupadI sarandhrI kA kArya karatI thii)| asivanI (strI) 'jo vRddhA nahIM ho, AjJA pAkara kahIM AyA jAyA kare aura ranivAsameM rahe usa strI kA nAma hai // 2 vArastrI, gaNikA, vezyA ( + veSyA), rUpAjIvA ( + eNyakhI, pnntrii| 4 stro), 'vezyA' ke 4 nAma haiN| 3 vAramukhyA (strI), 'saundarya aura gAna Adi se bar3e logoMke dvArA pratiSThA pAnevAlI vezyA' kA nAma hai // 4 kuTTanI, zambhalI ( + sambhalI / 2 strI), 'kuTinI' ke 2 nAma haiN| 5 vipraznikA, IvaNikA, daivajJA (3 strI), 'hAtha-paira AdikI rekhAoM ko dekhakara zubhAzubha lakSaNoM ko jAnane yA kahanevAlI strI' ke nAma haiN| 6 rajasvalA, strIdharmiNI, aviH ( + avI ), prAtreyI, malinI, puSpavatI (+puSpitA), RtumatI, kyA (8 strI) 'rajasvalA strI' ke 8 nAma haiN| 7 rajaH (= ra jasa), puSpam , Artavam (3 na), 'striyoMke raja' ke nAma haiN| 1. 'veNyA' iti pAThAntaram // 2. 'strIdharmiNyapi cAtreyI malinI puSpavasyapi' iti svA0 paatthH| 'avitastatantribhya I' ( u0 sU0 33158 ) iti Ipratyayena siddhayuktastadagre ca 'aviM strIdharmiNI vidyAt' iti kAsyAt 'sarvadhAtubhya in' ( u0 sU0 4.118 ) iti inpratyaye hasvAntA'pi aviH iti mAnujitIkSitena svayamuktatvAnmUle 'strodharmiNyavirAtreyI' iti hasvAnta 'avi' zabdapATha: saMzodhakapramAdaja eva / vyAkhyAtudIrvAntasyaiva 'avi' zabdasya prathamaM sAdhiravena tatraiva svAsthApradarzanAt // 3. asiknI syAdavRddhA yA preSyA'ntaHpurayoSitA' iti muniH|| 13 a0 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 amrkossH| [dvitIyakANDe1 zraddhAlurdohadavatI 2 niSkalA vigatArtavA // 21 // 3 ApannasattvA syAdgurviNyantarvatnI ca grbhinnii| 4 gaNikAdestu gANikyaM gArmiNaM yauvataM gaNe // 22 // 5 punarbhUrdIdhiSUrUDhA dvistasyA' didhiSuH patiH / 7 sa tu dvijo'gredidhiSUH saiva yasya kuTumbinI // 23 // 1 zradAluH, dohadavatI ( 2 strI), 'garbha rahanepara kisI vastu yA kArya ko cAhanevAlI strI' ke 2 nAma haiM // __ 2 nikalA ( + niSkalI ), vigatArtavA ( 2 strI), 'rajodharmase hIna (jise rajodharma kabhI bha hotA ho yA vRddhAvasthA ke kAraNa samApta ho gayA ho) strI' ke 2 nAma haiN| ___ Apanna pattA, gurviNI ( + gurvI ) antarvana, garbhiNI (grbhvtii| 4 strI ), 'garbhavatI stro' ke 4 nAma haiM / ___ 4 gANikyam , gAbhiNam , yauvanam (3 na ), 'vezyAoM yuvatiyoM aura garbhiNiyoMke samUha' kA kramazaH 1-1 nAma hai| 5 'punarbhUH, dodhiSUH ( + didhIpUH, didhiSuH, adidhiSuH / 2 stro), 'do bAra vyAhI huI strI' ke 2 nAma haiM // 6 didhiSuH ( + vidhipUH, svA0 m0| pu. ), "do bAra vyAhI strIke pati kA nAma hai| 7 agredidhiSUH / ( + agredidhiSuH / pu), 'do bAra vyAhI huI strIke dvijAti (brAhmaNa, kSastriya aura vaizya ) varNavAle pati' kA / nAma hai // 1. 'didhiSUH patiH' iti pAThAntaram // 2. taduktaM yAjJavalkye 'bhakSatA ca kSatA caiva punarbhUdidhiSUH punaH' iti yAjJa0 1 // 67 / / 'jyeSThAyAM yadyanUDhAyAM kanyAyAmuyate'nujA / sA cAgredidhiSurzayA pUrvA tu didhiSumaMtA' // 1 // iti / 'didhiSUstatpuna_dirUDhA syAdidhiSuH patiH / sa tu dvijo'gredidhiSUryasya syAtsaiva gehinI' // 1 // - ami0 cintA0 31189 iti // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 kAnInaH kanyakAjAtaH suto'tha subhagAsutaH / saubhAgineyaH syAt 3 pArastraiNeyastu parastriyAH // 24 // 4 paitRSvaseyaH syAtpaitRSvastrIyazca pitRSvasuH / suto 5 mAtRSvasuzcaivaM 6 vaimAtreyo vimAtRjaH // 25 // atha vAndhakineyaH syAdandhulavAsatIsutaH / kaulaTeraH kaulaTeyo 8 bhikSukI tu satI yadi // 26 // tadA kaulaTineyo'syAH kaulaTeyo'pi cAtmajaH / AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH 10 striyAM tvamI // 27 // AhurduhitaraM sarva 5 1 165 1 kAnInaH ( pu ), 'kkAMrI strIke putra' kA 1 nAma hai ( 'jaise - vyAsa, karNa, ) // 2 subhagAsutaH, saubhAgineyaH (pu), 'saubhAgyavatI strIke putra ke 2 nAma haiM // 3 pArastraiNeyaH ( pu ), 'parastrIke putra' kA 1 nAma hai // 4 paitRSvaseyaH, paitRSvastrIyaH ( 2 pu ), 'phUAkA putra arthAt phuphere bhAI' ke 2 nAma haiM // 5 isI prakAra 'mausIkA lar3akA arthAt mausere bhAI' ke mAtRSvaseyaH, mAtRSvasrIyaH ( 2 ), 2 nAma haiM // 6 vaimAtretraH ( + vaimAtraH ), vimAtRjaH (2 pu), sautelI mA~kA lar3akA ' arthAt 'maibhAvata bhAI' ke 2 nAma haiM / 7 bAndhakineyaH, bandhulaH, asatIsutaH, kaulaTeraH, kaulaTeyaH ( 5 pu ), 'vyabhicAriNI strIke putra' ke 4 nAma haiM // 8 kaulaTineyaH, kaulaTeyaH, ( 2 pu ), 'bhIkha mAMgane ke liye ghara 2 ghUmanevAlI sadAcAriNI strI ke putra' ke 2 nAma haiM // 9 AtmajaH, tanayaH, sUnuH, sutaH, putraH (5 pu ), 'putra' ke 5 nAma haiM // 10 duhitA ( = duhitR / strI)' aura 'Atmaja' Adi 5 zabda srIliGga hone para (AtmajA, tanayA, sUnuH, sutA, putrI / 5 strI), 'lar3akI, putrI' ke 6 nAma hai // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 amrkossH| [ dvitIyakANDe -1'patyaM tokaM tayoH same / 2 svajAte tvaurasorasyau 3 tAtastu janakaH pitA // 28 / / 4 janayitrI prasUrmAtA jananI 5 bhaginI svsaa| 6 nanAndA tu svasA patyuurnaptrI pautrI sutAtmajA / / 29 // 8 bhAryAstu bhrAtRvargasya yAtaraH syuH parasparam / 6 prajAvatI bhrAtRjAyA 10 mAtulAnI tu mAtulI // 30 // 1 apatyam , tokam (2 na ), 'santAna' arthAt 'lar3ake yA lar3akI ke 2 nAma haiM // 2 aurasaH, / urasyaH ( + aurasyaH / 2 pu), 'apane khAsa lar3ake ke 2 nAma haiN| 3 tAtaH, janakaH, pitA ( = pitR / 3 pu), 'pitA' ke 3 nAma haiM // 4 janayitrI (+ janitrI), prasUH, mAtA (= mAtR), jananI (+ jananiH / 5 khI), 'mAtA' ke 4 nAma haiM // 5 bhaginI, svasA ( = svasa / 2 strI), 'bahana' ke 2 nAma haiN| 6 na nAndA ( = na nAnha / + nanandA = nananha, nandinI / strI), 'nanada' arthAt 'patikI bahana' kA nAma hai / / 7 naptrI, pautrI, sutAtmajA (bhA. dI0 / 3 strI), 'mAtina' arthAt 'putrakI yA putrIkI lar3akI ke 3 nAma haiN| 8 yAtA ( = yAtR, strI), 'gotinI' arthAt 'patike bhAiyoMkI strI' kA nAma hai| 9 prajAvatI, bhrAtRjAyA (2strI), 'bhAIkI strI bhaujAI' ke 2 nAma haiM / 1. mAtulAnI, mAtulI ( + mAtulA / 2 strI), 'mAmI' arthAt 'mAmA (pitAkA sAlA) kI strI' ke 2 nAma haiM / 1. 'svakSetre saMskRtAyAM tu svayamutpAdayeddhi yam / tamaurasaM vijAnIyAtputraM prathamakaspitam // manuH 9 / 166 // iti vacanAsparamAryAyAmapi svasmAjjAte putre nAtivyAptiH zaGkathA / 'aurasa 1 kSetraja 2 dattaka 3 kRtrima 4 gUDhotpanna 5 apaviddha 6 kAnIna 7 sahoDha 8 krIta 9 pauna va 10 svayaMdatta 11 zaudra (pArAzava) 12' iti dAyAdAdAvAdabAndhavarUpadAvavidhaputralakSaNaM manusmRtI ( 9 / 166-178) draSTavyam / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 patipatnyoH prasUH zvaH 2 zvazurastu pitA tayoH / 3 piturdhAtA pitRvyaH syAt 4 mAtu tA tu mAtulaH / / 31 / / 5 zyAlAH syutiraH palyAH 6 svAmino devRdevrau| 7 svasnIyo bhAgineyaH syAt 8 jAmAtA duhituH patiH // 32 // 9 pitAmahaH pitRpitA 10 tatpitA prpitaamhH| 11 mAturmAtAmahAghevaM 12 . sapiNDAstu sanAbhayaH // 33 // 1 zvazraH (strI), 'sAla' arthAt 'pati yA dhokI mAtA kA nAma hai| 2 zvazuraH (pu), 'sasura' arthAt 'pati yA svAke pitA kA nAma hai| 3 pitRvyaH (pu), 'cAcA' arthAt 'pitAke bhAI' kA , nAma hai // 4 mAtula: (pu), 'mAmA' arthAt 'mAtAke bhAI' kA 1 nAma hai // 5 zyAlaH (+ syAlA / pu), 'sAlA' arthAt 'strIke bhAI kA / nAma hai| 6 devA (= deva), devaraH (2 pu ), 'devara' arthAt 'patike 'choTe bhAI ke 2 nAma haiN| 7 svastrIyaH ( + svastriyaH, svasreyaH), bhAgineyaH (2 pu), 'bhAMjA' arthAt 'bahanake lAke' ke nAma haiM // 8 jAmAtA ( = jAmAtR, pu), 'dAmAda, jamAI' kA 1 nAma hai // 9 ritAmahaH, pitRpitA ( = pitRpitR / 2 pu ), 'pitAke pitA, dAdA, bAbA' ke 2 nAma haiM // 10 prapitAmahaH (pu), 'paradAdA' arthAt pitAmaha ke pitA kA nAma hai| "mAtAmahaH (pu), 'nAnA' arthAt 'mAtAke pitA' kA / nAma hai| ("isI taraha 'pramAtAmahaH (pu), 'paranAnA' arthAt 'nAnAke pitA kA , nAma hai" ) // 12 sapiNDaH, sanAbhiH (2 pu) sAta pusta (pIr3hI) ke bhItaravAle parivAra ke 2 nAma haiM / 1. yuktamida kSI0 svA0 mahe0 matam / graMthakAramate tu 'parayudghatamAtrasye'me nAmanI / 'patyujyeSTho bhrAtA zvazura eveti mubhUtyAdayaH iti mA0 dI0 mA / / 2. taduktaM manunA-"sapiNDatA puruSe saptame vinivartate" iti, manuH 5 / 30 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 amrkossH| [dvitIyakANDe - 1 samAnodaryasodaryasagaryasahajAH samAH / 2 sagotrabAndhavajJAtibandhusvasvajanAH samAH // 34 // 3 jJAteyaM 4 bandhutA teSAM kramAdbhAvasamUhayoH / 5 dhavaH priyaH patirbhartA 6 jArastUpapatiH samau // 35 // 7 amRte jArajaH kuNDo 8 mRte bhartari golakaH / 9 bhrAtrIyo bhrAtRjo 10 bhrAtRbhaginyau bhrAtarAvubhau / / 36 // 1 samAnodaryaH, saudaryaH ( + sodaraH, sahodaraH ), sagar2yAH, sahajaH (4 pu), 'sahodara bhAI' arthAt 'eka mAnAce utpanna bhAI' ke 4 nAma haiN| 2 sagotraH, bAndhavaH, jJAtiH, bandhuH, svaH (yaha sarvanAma:saMjJaka hai), svajanaH ( 6 ), 'sagotra, apane khAsa svAndAna' ke 6 nAma haiM // 3 jJAneyam ( na ), 'jAtiyoMke dharma yA bhAva' kA / nAma hai // 4 bandhunA (strI), 'bAdhuoMke samUha' kA , nAma hai // 5 dhavaH, priyaH, patiA, bhartA ( = bhaI / 4 pu), 'pati' ke 4 nAma haiN| 6 jAraH, upapatiH (2 pu), 'jAra' arthAt 'apradhAna pani' ke 2 nAma haiM / ___ 'kuNDaH (pu), 'patike jIte rahanepara jArase paidA hue lar3ake' kA 1 nAma hai| 8 golakaH (pu), 'pati ke maranaMpara jArase paidA hue lar3ake' kA , nAma hai // 9 bhrAtrIya: ( + bhrAtRSyaH), bhrAtaH ( 2 pu ), 'bhatIjA arthAt bhAI ke lar3ake kA nAma hai // 10 bhrAtRbhaginyA ( bhA. dI* mana ), bhrAtarI ( = bhAra, / 2 pu ni. dviva0 ), 'bhAI-bahana' ke 2 nAma haiN| ("jaba bhAI aura bahana ko eka sAtha kahanA ho tazva isakA prayoga hotA hai / isI taraha "bhAryAvatI ca tau" (2 / 6 / 38) taka jAnanA caahiye")|| 1-2. tadutam - "paradAreSu jAyate do mutau kuNDagolako / / patyo jIvavi : svAmmRte martari golakaH" // 1 // iti manuH 32174 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / / 1 mAtApitarau pitarau mAtarapitarau prsuujnyitaarau| 2 zvazrazvazurI zvazurau 3 putrau putrazca duhitA ca // 37 // 4 dampatI jampatI jAyApatI bhAryApato ca to| 5 garbhAzayo jarAyuH syAdulvaM ca 6 kalalo'striyAm / / 38 / / 7 sUtimAso vaijanano 8 garbho bhraNa imo samau / 9 tRtIyAprakRtiH zaNDhaH klIvaH paNDo 'napuMsake // 39 // . mAtApitarau ( = mAtApita), pitarau ( = pitR ), mAtarapitarau (= mAtarapitR), prasUjana yinArI (prasUjayitu / 4 pu, ni. dviva.), 'mAtA aura pitAke samudAya' ke 4 nAma haiM / 2 zvazrUzvazurau, zvazurau ( 2 pu, ni0 dviva0), 'sAsa aura sasurake samudAya' ke 2 nAma haiM / 3 putrau (pu. ni. dviva0 ) lar3akA aura lar3akIke samudAya kA 1 nAma hai| 4 dampatI, jampatI ( + 2 strI ), jAyApatI, bhAryApatI ( 4 pu, ni. dviva0), 'pati aura patnI ke samudAya' ke 4 nAma haiM / 5 garbhAzayaH, jarAyuH, (2 pu ), uldham ( + ulvam / na ), 'garbhAzaya' arthAt 'jipta meM garbha lipaTA rahatA hai, upa carma' ke 2 nAma haiM / 6 kalalaH (pu na ), 'vIrya aura zoNitake samudAya' kA 1 nAma hai| ('kisIke matase 'garbhAzaya' Adi 2-2 nAma una arthoM meM haiM, aura kisI ke matase 4 nAma ekArthaka haiN)|| ___ 7 sUtimAsaH, vaijananaH (2 pu ), 'santAna paidA honevAle (nave yA daza) mahIne ke 2 nAma haiM // 8 garbhaH bhrama : (2 pu ), 'garbha yA garbhastha jIva' ke 2 nAma hai // 9 tRtIyAprakRtiH (+tRtIyaprakRtaH / strI), zaNDhA (+paNDaH, zaNDaH, 1. 'napuMsakam' iti pAThAntaram // 2. 'zAlmalI mAthilI maitrI dampatI jammatI ca sA ityukteriti bodhyam / / 3. taduktaM maharSiNA yAjJavalkyena 'navamai dazame vApi prabalaiH sUtimArutaiH / niHsAryate vANa iva yantracchidreNa sajvaraH // 1 // yAjJaH smR0 383 iti / mA0 dI0 tu asya turIyapAdaM 'jantuzchidreNa satvaraH' ityevamAha // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 amarakoSaH / [ dvitIya kANDe 1 zizutvaM zaizavaM bAlyaM 2 tAruNyaM yauvanaM same / 3 syAtsthAviraM tu vRddhatvaM 4 vRddhasaMghe'pi vArdhakam // 40 // 5 palitaM jarasA zauklyaM kezAdau 6 visrasA jarA / 7 syAduttAnazayA 'DimbhA stanapA ca stanandhayI // 42 // 8 bAlastu syAnmANavako qoz:') gia:, qoz: (2 g), agaza (a +9), 'napuMsaka, hijar3A' ke 5 nAma haiM // 1 zizutvam, zaizavam, bAlama (3 na ), 'lar3akapana, bAlyAvasyA' 3 nAma haiM // 2 tAruNyam, yauvanam ( 2 na ), 'javAnI, yuvAvasthA' ke 2 nAma haiM | 3 sthAviram, vRddhazvam ( + vArddhaka, vArddhakyam / 2 na ), 'bur3hApA ' 2 nAma haiM // 4 vRddhasaMghaH ( bhA0 dI0 manase / pu) vArddhakam ( + vArddhakyam / na ), 'vRddhasamUha' ke 2 nAma haiM // 5 palitam ( na ), 'bAla pakane' arthAt 'bur3hApA Adile dAdI-mUMcha Adike bAlake sapheda hone' kA 1 nAma haiM // 6 visrasA, jarA ( 2 strI ), 'bur3hautI' ke 2 nAma haiM // 7 uttAnazayA, DimbhA, stanapA, stanandhayI ( 4 tri) dUdha pInevAlI lar3akI' ke 4 nAma haiM / ( 'strIliGgame rUpapradarzana ke liye strItvako kahA gayA hai, strIva vivakSita nahIM hai / ataH puliGga meM uttAnazayaH, DimbhaH stanapaH, stanandhayaH, ( 4 pu ), 'dUdha pInevAle lar3ake' ke 4 nAma haiM; napuMsakaliGgameM 'uttAnazayam, " hotA hai / isI taraha Age jAnanA cAhiye' ) // 8 bAlaH, mANavakaH ( + mAjatraH / 2tri ), 'choTe bacce' ke ? nAma haiM // ....." 1. 'Dimma' zabdaH prAk ( 2/5/38 ) pakSika gokto'pyatra mAnuSakrameNa punaruktaH // 2. 'paNDaH zaNDe-' (ane0 saM0 2 122 ) iti SaNDaH kAnana iDvare' (ane0 saM0 20129) iti ' - SaNDhau tu sauvidau / bandhya puMsIDavare kobe -' ( ane0 saM0 2 / 130 - 131 ) iti ca hemacandrAcAryokterityavadheyam // 3. 'apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtaH / nakArasya ca mUrddhanyastena siddhyati mANavaH // 1 // evamuktarItyA niSpannAnmAnava zabdAtsvArthe kani 'mANavaka' zabdasiddhirjJeyA // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / manuSyavargaH 6 ] - 1 vayasthastaruNo yuvA / 2 pravayAH sthaviro vRddho jIno jIrNo jarannapi // 42 // 3 varSIyAn dazamI jyAyAn 4 'pUrvajastvapriyo'grajaH / 5 jaghanyaje syuH kaniSThayavIyo5varajAnujAH // 43 // 6 amAMso durbalazchAto 7 balavAnmAMsalo'salaH / 8 tundilastundimastundI bRhatkukSiH picaNDilaH // 44 // 1 vayasthaH, taruNaH, yuvA ( = yuvan / + yutrakaH / 3 tri ), 'naujavAna yuvA' ke 3 nAma haiM / 2 prajayAH ( pravayas ), sthaviraH, vRddhaH, jInaH, jIrNa:' jaran ( =jarata | 6 tra ), 'bUr3he' ke 6 nAma haiM // 3 varSIyAn (= varSIyas), dazamI (= dazamin), upAyAn (= jyAyas / 3 tri ), 'bahuta bUDhe' ke 3 nAma haiM // 4 pUrvajaH, apriyaH (agroyaH, agrathaH, agrImaH, agrimaH) agrajaH (3 tri), 'bar3e bhAI yA apane se pahale janma hue' ke 3 nAma haiM // 6 jaghanyajaH, kaniSThaH ( + kanIyAn = kanIyas ), yavIyAn ( = yavIyas / + yaviSThaH ), avarajaH, anujaH ( 5 tra ), 'choTe bhAI yA apane se pIche janma hue ' ke 5 nAma haiM 11 201 6 amAMsa, durbalaH, chAtaH ( = zAnaH / 6tri ), 'durbala, kamajora' ke 3 nAma haiM // 7 balavAn ( = balavat ), mAMsala, aMsala : ( 3 tri), 'balavAn, majabUna yA moTe' ke 3 nAma haiM // 8 tundilaH (= tuNDilaH, tundinaH NDitaH, tundikaH, udarilaH), tundibhaH ( = tuNDibhaH ), tundI (= tundin / = tuNDI = tuNDin ), bRhatkukSiH, picaNDilaH (= piciNDilaH / 5 tri), ' toMdavAle, bar3e peTavAle' ke 5 nAma haiM | 1. 'pUrvajastvagrIyo'grajaH' iti pAThabhedaH / kintvatra chandomaGgo'pi varttate // 2. 'durbalazzAtaH' iti pAThAntaram // 3. 'tundistundika stundI bRhat kukSiH piciNDilaH' iti pAThAntaram // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 amrkossH| [dvitIyakANDe1 avaTITo'vanATazcAvabhraTo nata nAsike / 2 kezavaH kezikaH kezI 3 valino valibhaH samau // 15 // 4 vikalAGgastvapogaNDaH 5 kho hasvazca vAmanaH / 6 varaNAH syAtvaraNaso 7vigrastu gatanAsikaH // 46 // 8 khuragAH syAtkhuraNasaH 9 prakSuH prgtjaanukH| avaTITaH, ava nATaH, avabhraTaH, natanAsikA (4 tri), mahe* matase 'nakacipaTA' arthAta 'cipaTI nAkavAle' ke 3 nAma haiN| 'bhA0 dI. matase 'nata nAsika' zabdakA paryAya nahIM hone se 3 hI nAma haiN')|| 2 kezavaH (= kezavAn - kezavat), kezikA, kezI ( kezin / 3 tri), 'sundara kezavAle' ke 3 nAma haiM // 3 balinaH, valibhaH (2 tri), 'jisakA camar3A sikur3a gayA ho usa' ke 2 nAma haiN| 4 vikalAGgaH, apogaNDaH ( = pogaNDaH ! 2 tri), 'kama yA adhika aGgaghAle' ke 2 nAma hai // 4 kharvaH ( = kharbaH, nikharvaH ), hasvaH, vAmanaH (3 tri), 'baunA, vAmana' ke 3 nAma haiN| 6 kharaNAH ( kharaNas ), kharaNasaH ( 2 tri) 'nukIlI nAkavAle' ke nAma haiN| 7 vipraH ( + vikhuH, vikhaH, vikhyaH, vigvaH, vikhuH ), gatanAsika (= vinAptikaH / 2 tri), 'nakaTA' ke 2 nAma haiM // 8 khuraNAH (=khuraNasa), khuraNasaH (2 tri), 'pazuke khurake samAna nAkavAle' ke 2 nAma haiN| 9 prajaH ( + prajJA ), pragata AnukaH (2 tri) 'rogase yA svabhA. vataH virala jabAvAle' ke 2 nAma haiM / 1. 'vikalAGgastu pogaNDaH kharbo' iti pAThAntaram // 2. taduktaM mAnujidIkSitena-- 'prajuH saMhatajAnuH syAtprajJo'nyatraiva dRzyate // iti sAisAGkaH, iti // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavarga:6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 203 1 UrdhvakSurUrvajAnuH syAt 2 saMjJaH saMhatajAnukaH // 47 // 3 syAdeDe badhiraH 4 kumje gaDulaH 5 kukare kunniH| 6 pRzniralpatanau7 zroNaH palo 8 muNDastu muNDite // 48 / / 9 valiraH kekare 10 skhoDe khaJja11striSu jarA'gharAH / 12 jaDulaH kAlakaH pipluH 1 UrdhvajuH ( + UdhvajJaH' ), urdhvajAnuH (2 tri), 'baiThanepara jisakI jaGghA Uparako uThI rahatI ho usa' ke 2 nAma haiM // 2 saMjuH ( + saMjJaH2), saMhatajAnukaH ( 2 tri), 'saTe hue jaGghA vAle' ke 2 nAma haiN| 3 eDaH, badhiraH ( 2 tri), 'baharA' ke 2 nAma haiN| 4 kubjaH ( + nyujaH ), gahula: ( + gahuH / 2 tri), 'kRbar3A' ke 2 nAma haiN| 5 kukaraH, kuNiH ( + kUNiH / 2 tri), 'Ter3he hAthavAle' ke 2 nAma haiM , 6 pRzniH ( + pRNiH ), arUpatanuH (2 tri) choTe zarIravAle, nATA' ke 2 nAma haiM // 7 zroNaH, paGguH (2 tri), 'paGga' ke 2 nAma hai // 8 muNDaH, muNDitaH (2 tri), 'muNDana karAye huye ke 2 nAma haiM / 9 valiH (+ baliH ), kaMkaraH ( + kAcaraH, kaavrH| 2 tri), 'paMcakara dekhanevAle' arthAt 'eka bhauMko UcA aura eka bhauM ko nIcAkara dekhanevAle' ke 1 nAma haiN|| 1. khoDaH (+kholA, khoraH), khAH (2 tri), 'la~gar3A' ke 2 nAma haiN| 11 'jarA' (2 / 6 / 4) zabdake bAda se yahA~taka saba zabda triliGga haiN| ('una meM grandhakAra ke kathanAnusAra saba zabdoMko prAyaH puMlliGga meM dekara liGganirdeza meM triliGga likhA gayA hai, ataH strIliGga aura napuMsakaliGgake rUpako svayaM samajha lenA caahiye')|| 12 jaDulaH (+ jaTulaH ), kAlakaH, pipluH ( 3 pu), 'lahasana' arthAt 'janma-kAla se hI utpanna zarIrake cita-vizeSa' ke 3 nAma haiN| 1-2. atra mA0 do0-- 'saMjuH saMhatajAnau ca bhavetsaMJco'pi tatra hi / avaMjurUvaMjAnuH syAdUrvajJo'pyUrvajAnuke' // 1 // iti sAhasAGkaH, iti / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 tilakastilakAlakaH // 49 / / 2 anAmayaM syAdArogyaM 3 cikitsA rukprtikriyaa| 4 bheSajauSadhabhaiSajyAnyagado jAyurityapi / / 50 // 5 strI rugrujA copatAparogavyAdhigadAmayAH / 6 kSayaH zoSazca yakSmA ca 7 pratizyAyastu pInasaH // 51 // 8 strI kSukSutaM kSavaH puMsi 9 'kAsastu kSavathuH pumAn / 10 zophastu zvayathuH zothaH 11 pAdasphoTo vipAdikA / / 52 / / 12 kilAsasidhme 1 tilakaH, tilakAlakaH ( 2 pu), 'tila' arthAt 'kAlI tila ke samAna dehake ciha-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 2 anAmayam , Arogyam (2 na), 'nIroga' ke 2 nAma haiN| 3 cikitsA, rukpratikriyA (2 strI), 'cikitsA' arthAt 'rogako dUra karane ke liye davA mAdike sevana karane ke 2 nAma haiN| 4 bheSajam , auSadham , bhaiSajyam ( 3 na ), agadaH, jAyuH (2 pu), 'davA' ke 5 nAma haiN| ___ 5 ruka (= ruja ), runA (2 strI), patApaH, rogaH, vyAdhiH, gadaH, bhAmayaH (+AmaH / 5 pu), 'roga' ke 7 nAma haiM // 6 kSayaH, zoSaH, yavamA (= yavaman / + rAjayacamA = rAjayacaman / 3 pu), 'rAjayakSmA ( T. B.) roga' ke 3 nAma haiM / 7 pratizyAyaH (+ pratizyA), pInasaH (+ ApInasaH / 2 pu.), 'pInasa roga' ke 2 nAma haiN|| 8 sut (strI), zutam (na), cavaH (pu), 'chIka' ke 3 nAma haiM / 9. kAsaH (kAzaH), kSakthuH (2 pu), 'khA~lI' ke 2 nAma haiM / 10 zophA, zvayathuH, zothaH ( 3 ), 'zotha, sUjana' ke 3 nAma haiM / "pAdasphoTaH (pu), vipAdikA (nA), 'bivAya' arthAt 'paira ke talave meM phaTanevAle roga-vizeSa' ke 2 nAma haiM // 13 kilAsam , sidhmam ( + sidhamalI / 3 na ), sehu~A, sihulA' ke 2 nAma haiN| 1. 'kAzastu kSavathuH pumAn' iti pAThAntaram // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 205 -1 kacchAM tu pAmA pAmA vicarcikA / 2 kaNDUH barjuzca kaNDUyA 3 visphoTaH 'piTakaH striyAm // 53 // 4 vaNo'striyAmIrmamA klIbe 5 nADIvaNaH pumAn / 6 koTho maNDalakaM 7 kuSThazvitre 8 durnAmakArzasI // 54 // 9 AnAhastu vibandhaH syAd 10 grahaNI rukpravAhikA / 11 pracchardikA vamizca strI pumAMstu vamathuH samAH / / 55 // kakchuHpAmA (= pAman , ' na ), pAmA, vicarcikA (4 strI), 'gIlI khujalI yA khasarA' ke 4 nAma haiM / 2 kaNDaH (+ kaNDaH ), khajU, kaNDUyA ( 3 strI), 'khAja yA khujalAhaTa' ke 3 nAma haiN| 3 visphoTaH, piTakaH ( 2 pu strI / strI0 meM 'visphoTA. pittikaa| + viTikA / + 2 tri), 'phor3A' ke 2 nAma haiM / 4 vaNaH(na), Irmam, aru: ( arusa / 2 na), 'ghAva yA vaNa' ke nAma haiN| 5 nADIvraNaH (pu), 'saina' arthAt 'sarvadA pIba bahAnevAle baNa-vizeSa' kA , nAma hai| 6 koThaH (pu), maNDalakam (na) bhA. do0 matase 'gajakarNa roga' 'arthAt 'jisase zarIrameM gole 2 cakatte par3a jAyeM usa roga ke 2 nAma haiN| 7 kuSTham, zvitram (2 na), bhA. dI0 matase 'sapheda koTa' arthAt 'caraka phUTane ke 2 nAma haiM / ("mahe0 matase 'koThA,..." 4 nAma 'sapheda kor3ha' 8 durnAmakam, arzaH ( = bharzas / + arza / 2 na), 'bavAsIra' ke 2 nAma haiN| ___9 AnAhaH, vibandhaH ( + vibndhH| 2 pu), 'jisameM mala aura mUtra ruka jAyaM usa roga' ke 2 nAma haiM / .10 grahaNI ( + grahaNiH, grahaNIruka , = grahaNIruja ) pravAhikA (2 sI), 'saMgrahaNI' ke 2 nAma haiN| " pracchardikA, vamiH ( + vamI, strI; vamaH, pu| 2 strI), vamathuH (pu), 'dhamana yA ulTI' ke 3 nAma haiM / 1. "piTakaliSu" iti mA0 dI0 bI0 svA0 sammataM pAThAntaram // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 vyAdhibhedA vidradhiH strI jvrmehbhgndraaH| 2 "zlIpadaM pAdavalmIkaM 3 kezadhanastvindraluptakaH' (15) 4 azmarI mUtrakRcchre syAt 5 pUrve zukAvadhetriSu / / 56 // 6 rogahAryagavaGkAro bhiSagvaidyau cikitsake / 7 vArto nirAmayaH kalya 8 ullAgho nirgato gadAt / / 57 // vidradhiH (strI), jvaraH, mehaH (+ pramehaH), bhagandaraH (3 pu), 'peTa Adi komala sthAnameM honevAlA phor3A, jvara, prameha aura bhagandara' (gudAke bagala meM hone vAlA vraNa vizeSa) kA kramazaH - nAma hai| ye saba 'nyAdhi bheda' haiN| 2 [ zlopadam, pAdavalmIkam ( 2 na ), 'pIlapAMva' arthAt 'jisameM pairake ghuTane ke nIcekA hissA phUlakara bahula moTA ho jAya, usa roga' ke 2 nAma haiM ] // 3 [ ke zamaH, indraluptakaH (2 na ), 'TunakI laganA' arthAt 'jisameM 'zira Adike bAla jhar3akara gira jAya, usa roga' ke 2 nAma haiM ] // 4 azmarI (strI), mUtrakRcchram (na), 'mUtrakRcchu' arthAt 'jisase pezAba karane meM atyanta kaSTa ho, usa roga' ke 2 nAma haiN| 5 yahAMse Age 'zukam' (21661) ke pahalevAle saba zabda triliGga haiM / 6 rogahArI ( = rogahArin ), agadaGkAraH, bhiSaka (= bhiSaja), vaidyaH, cikitsakaH ( 5 pu), 'vaidya DAkTara, kavirAja, hakIma Adi davA karane vAle ke 5 nAma haiM / ( "tI. svA0 matase 'rogahArI, agadaGkAraH' ye 2 nAma 'auSadha' ke bhI haiN")|| ____7 vArtaH ( + vAntaH ), nirAmayaH, kalyaH (+ nIrogaH / 3 tri), mahe. matase 'nIroga' ke 3 nAma haiM // 8 ullAghaH (tri), mahe* matase 'rogase zIghra hI chuTe hae' kA , nAma haiM / ("bhA0 do0 manase 'vArtaH,......' 4 nAma 'nIroga' ke ho haiN")|| 1. ayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAmupalabhyata ityavadheyam // 2. 'vAnto nirAmayaH' iti pAThAntaram / atra mUlapATha eva yuktaH, agre ( nAnArthavarge) 'vAta pharagunyaroge ca triSu' ( 313176 ) iti svayaM vakSyamANasvAta , '-vAtai khArogyAroga. phalguSu' (ane0 saMgra0 21194 ) iti Imoktazcetyavadheyam // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 207 1 glAnaglAsnU 2 AmayAvI vikRto vyAdhito'paTuH / Aturo'bhyamito'bhyAntaH 3 samau paamnkcchurii||58 // 4 daguNo dadrarogI syA5darzorogayuto'rzasaH / 6 vAtakI ghAtarogI syAt 7 sAtisAro'tisArakI / / 59 // 8 syuH klinnAkSe'cullucillapillAH klinne'dhiza caapymii| 9 unmatta unmAdavati 10 zleSmalaH zleSmaNaH kaphI // 60 // 1 glAnaH, glAsnuH (2 tri), 'rogase khinna' ke 2 nAma haiN|| 2 AmayAvI ( AmayAvin ), vikRtaH, vyAdhitaH, apaTuH, AturaH, abhyamitaH, abhyAntaH (+ rogI = rogin / 7 tri), 'rogI' ke 7 nAma haiM // 3 pAmanaH ( + pAmaraH), kacchuraH (2 tri), 'gIlI khujalIvAle yA khasarA rogavAle' ke 2 nAma haiN| ... 4 baguNaH ( + druNaH, darguNaH, dagaH ), dadrurogI ( = dagurogin / + dagurogI = dadbhurogin / 2 tri), 'dAda rogavAle' ke 2 nAma haiM // 5 bharogayutaH (bhA0 dI0), arzasaH (2 tri), 'bavAsIra rogavAle' ke 2 nAma haiN| 6 vAtakI (+ vAtakin), vAtarogI ( = vAtarogin / 2 tri), 'vAta rogavAle' ke 2 nAma haiN| 7 sAtisAraH, atisArakI ( = atimArakin / + pratIsArakI atI. sAkin / 2 tri), 'atisAra ropavAle' ke 2 nAma haiM / 8 klinAkSaH ( mahe), cunA, jillaH, pillaH, (4 tri), 'kocarase yukta A~khavAle, 4 nAma haiN| prathama 'kilanAca' zabdako 'chor3akara zeSa 3 nAma (cukham , cillam , pillam ; 3 na), 'kIcarase yukta A~kha' ke haiN| ('cullaH, cillaH, pillaH, 3 tri), 'A~strase kIcara nikalanevAle rogavizeSa' ke bhI 3 nAma haiN)|| 9 unmattaH, unmAdavAn ( = unmAdavat / + unmAdI = unmAdin / 2 tri), 'pAgala, unmAdake rogI' ke 2 nAma haiM // 10 zleSmalaH, zleSmaNaH, kaphI (= kaphin / 3 tri), 'kaphavAle rogI' ke 3 nAma haiM / 1. 'culaH cakSurogavizeSaH, tadyogAculaM ckssuH| culacakSuSvAcula: puruSo'pItyavadheyam // w Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 amarakoSaH [dvitIyakANDe1 nyujo bhugne rujA 2 vRddhanAbhau 'tuNDilatuNDibhau / 3kilAsI simalodho'sa5mUrchAle muurtmuunychitau|| 61 // 6 zukra tejoretalI ca bIjavIryendriyANi ca / 7 mAyuH pittaM 8 kaphaH zleSmA 9 striyAM tu tvagasRgdharA // 2 // 10 pizitaM tarasaM mAMsaM palalaM kavyamAmiSan / 11 uttaptaM zuSkamAMsaM syAttadvallUraM trilikam / / 13 // 1 nyubjaH (tri), 'rogase kubar3A' kA nAma hai // 2 vRddha nAmiH, tuNDilaH ( +tundilaH), tuNDibhaH (+tubhiH / 3 tri), DhoDhara' arthAt 'kabja Adike kAraNa bar3he hue nAbhivAle' ke 3 ma haiM / 3 kilAsI ( = kilAsin ), sidhmala: (2 tri), 'mihulA, seMhuA yA papar3IvAle rogI' ke 2 nAma haiN| 4 andhaH, bahaka ( = mahaza / 2 tri), 'andhA, sUra' ke 2 nAma haiM / 5 mUrchAlaH, mUrtaH, muchitaH (3 tri), ' mUrchA yA mRgo rogavAle' ke 3 nAma hai|| 6 zukam, tejaH (= tejasa), retaH ( = retas), bIjam (+vIjam ), vIryam , indriyam (6 na ), 'vIrya' arthAt 'manuSya ke zarIrastha snigdha tathA zvetavarNa dhAtu' ke 6 nAma haiN| 7 mAyuH (pu), pittama (na), 'pitta' ke 2 nAma haiM // 8 kaphaH, zleSmA (= zleSman / 2 pu), 'kapha' ke 2 nAma hai // 9 svak ( 3 svac / + svacA, puH + svacA, strI), amRgdharA ( + as. gdhArA / 2 strI), 'camar3A' ke 2 nAma haiM / 10 pizitama tarasam, mAMsam , palalam, Rvyam AmiSam (6 na), 'mAla' ke 6 nAma haiN| 11 uttama, zuSkamAsam (2 na), yallUram (+ valluram / tri), 'sUkhe mAMsa' ke 3 nAma haiN| 1. 'tundilatundimau' iti pAThAntaram / atra mUlapATha eva samocInaH, yataH 'tuNDirunnatanAbhistundistu jaTharaH iti kSI0 svA0 uktyA vRddhanAbhiyuktasyaiva paryAyataucityapratIteH / / 2. atra nairuktAH-'mAM sa makSayitAmutra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsasva nirutaM munirabravIt // 1 // iti kSI0 svA / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNiprabhA vyAkhyA sahitaH 1 rudhire'sRglodditAsraraktakSata jazoNitam / 2 bukkA'gramAMsaM 3 hRdayaM hRd 4 medastu vapA vasA // 64 // 5 pazcAd grIvAzirA manyA 6 nADI tu dhamaniH 'zirA / 7 tilakaM kloma 8 mastiSkaM go9 alo'm // 65 // manuSyavargaH 6 ] 1 rudhiram asRk ( = asRj ), lohinam astrama rasU, kSatajam, zoNitam. ( 7 na ), 'rakta, khUna' ke 7 nAma haiM // 2 bukkA ( strI / + bukkA = bukkan, pu / + bukkA, vRkkA; 2 strI ), agramAMsam (n| + bukkAgramAMma, na ) 'kalejA' arthAt 'hRdaya ke bhItaravAle kamala ke samAnAkAra mAMsa piNTa-vizeSa' ke 2 nAma haiM // 6 nAma haiM // 13 3 'hRdayama, hRt ( = hRd / 2 na ), 'hRdaya' ke 1 nAma haiM / "bukA 4 nAma 'hRdaya' ke haiM, kisIkA yaha bhI mata hai" ) // = medas / + medaH / na ) vapA, vasA ( 2 strI ), 'carbI' 4 medaH ( , 5 manyA (strI), 'gardana ke pIchevAlI nasa' kA 1 nAma hai // 6 nADI, dhamaniH ( = dhamanI ), zirA ( + sirA / 3 strI ), 'nasa ke 3 nAma hai // 7 tilakama, kloma ( = kloman / 2 na ), 'peTa meM jala rahaneke sthAna' ke 2 nAma haiM // 206 8 mastiSkam ( + mastikam ), gordam ( + godaH, pu / 2 na ), 'dimAga, mastiSka, mAiNDa' ke 2 nAma haiM // 9 kiTTama ( na ), malam ( pu na ), 'nAka, kAna Adike bAraha mala' ke 2 nAma haiM // 1. "sirA" iti pAThAntaram // 2. taduktam - "padmakozapratIkAzaM ruciraM cApyadhomukham / hRdayaM tadvijAnIyAdvizvasyAyatanaM mahat" // 1 // iti // 3. 'padmakozapratIkAzam ityanurodhAdidameva samIcInaM pratibhAti // 4. taduktaM manunA - ' vasA zukramasUkSmajjA mUtraviD ghrANakarNaviT / ileSmAzru dUSikA svedo dvAdazaite nRNAM malAH // 1 // iti manuH 5/135 14 a0 ...$ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 amarakoSaH : [ dvitIya kANDe 1 antraM purItad 2 gulmastu plIhA puMsya 3tha vasnasA / snAyuH striyAM 4 kAlakhaNDyakRtI tu same ime // 66 // 5 sRNikA spandinI lAlA 6 dUSikA netrayormalam / 7 ' nAsAmalaM tu siGghANaM 8 pikaMjUSaH karNayormalam ' (15) 9 mUtraM prasrAva 10 uccArAvaskarI zapalaM zakRt // 67 // 'purISaM gUthavarcaskamastrI viThAvizau striyau / 1 antram ( + Antram ), purAtat ( 2 na ), "A~ta' ke 2 nAma haiM // * gan:, czizi ( = caiga | + caigi = caigi, zat ia g), 'gulma roga' arthAt 'hRdaya ko dAyA~ kokha meM honevAle mAMsa-piNDa vizeSa' ke 2 nAma haiM // 3 vastratA, snAyuH ( 2 khI ), 'pratyeka aGga upAlake jor3akI nasa' ke 2 nAma haiM // 4 kAlakhaNDam ( + kAlakhaJjam ), yakRt ( 2 na ), 'yakut' arthAt 'hRdayakI dAhinI kokha meM honevAle mAMsapiNDa vizeSa' ke 2 nAma haiM // 5 sRNikA ( + sRNIkA ), syandinI, lAkhA ( 3 strI), 'lAra' ke 6 nAma haiM // 6 dUSikA ( + dUSIkA / strI ), 'kIcara' kA 1 nAma hai // 19 [ nAsAmalam, siGghANam ( 2 na ), 'nakaTI, neTA' arthAt 'nAka kI mai' ke nAma haiM ] // 8 [ pimjUSam ( na ), 'khoTa' arthAt 'kAnakI maila' kA 1 nAma hai // ] 9 sUtram (na), prastAvaH (pu), 'pezAba' ke 2 nAma haiM // 10 uccAraH, avaskaraH ( 2 ), zamalama, zahRt, purISam ( 3 na ), matra mA0 dI 0 tu 'karNaviNmUtraviNnakhAH' ityevaM tadbhinnameva dvitIyacaraNamAhezya vadheyam // prasaGgAdeteSAM nirgamasthAnAni garuDapurANoktAni likhyante - "dvArairdvAdazabhibhinna kiTTU dehAdvahiH sravet / karNAkSinAsikA bihA dantA nAbhinaMkhA gudam // zirA vapukama malasthAnAni cakSate // iti ga0 pu0 15 / 60-61 // 1. "purISaM gUthaM varcaskamastrI viSThAviSau khiyo" iti "gUyaM purISaM varcaskamastrI vidhAviSau thiyo" iti ca kramazaH zrI0 svA0 mA0 dI0 sammate pAThAntare // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 211 1 syAtkarparaH kapAlo'strI 2 kIkasaM kulyamasthi ca // 68 // 3 syAccharIrAsthina kaGkAlaH 4 pRSThAsthina tu kazerukA / 5 ziro'sthani karoTiH strI 6 pArzvAsthini tu parzukA // 69 // 7 aGkaM pratIko'vayavo'pa 8 'tha kalevaram / mAtra vapuH saMhananaM zarIraM narma fane: !! Go || kAyo dedaH klIvapuMsoH striyAM sUritustanUH / 9 pAdAgraM prapadaM 10 radaH padariNo'striyAm // 71 // gUtham, varcaskam ( 2 pu na ), viSThA, viT (= vizU / + viT viS / 2 strI ), 'viSThA, pAkhAnA' ke 9 nAma haiM // 1 karpUraH ( pu ), kapAlaH ( pu na ) 'kapAla' ke 2 nAma haiM // 2 kIkasama, kulyam, asthi ( 6 na ), 'haDDI' ke 3 nAma haiM // 3 ( + zarIrAsthi na ), kaGkAlaH ( + karaGkaH / pu), 'kaGkAla' ThaTharI' kA 1 nAma hai // 4 ( + pRSThAsthina ), 'pIThake bocakI haDDI' kA 1 kazerukA ( + kazArukA / strI ), 'rIr3ha' arthAt nAma hai // karoTi ( + karoTI / strI), 'khopar3I' kA 5 ( + ziro'sthi na ), 1 nAma hai // 6 ( + pArzvAsthi, na), parzu kA ( + pazUMH / kha), 'paMjar3o' kA 1 nAma hai // 7 aGgam ( na ), pratIkaH, avayavaH, apaghanaH ( 3 pu ), 'zarIra ke mana' 4 nAma haiM / ( 'jaise - hAtha, paira, zira, mukha, " ') " ....... 8 kalevaram, gAtram, vapuH (= vapuS ), saMhananam, zarIram, varma ( = vartman / 6 ma ), vigrahaH kAyaH ( 2 pu ), dehaH ( pu na ), mUrti, tanuH ( + tanuH = tanus ), tanUH (3 trI), 'zarIra, deha' ke 12 nAma haiM // " 9 pAdAgram prapadam ( 1 na ), 'pairakA cauvA' arthAt 'paira ke Age vAle hisse' ke 2 nAma haiM // 10 pAdaH, pat ( = pad + padaH ) aGghriH ( 3 pu ), caraNa: ( pu na ), 'paira' ke 4 nAma haiM // 1. 'po'zviro'khiyAm' iti zrI0 svA0 vyAkhyAnusAri pAThAntaram // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe1 tadgranthI ghuTike gulpho 2 pumAnpANistayorathaH / 3 jaGghA tu prasRtA 4 jAnUruparvA'SThIvadastriyAm / / 72 // 5 sakthi klIbe pumAnUru 6 statmandhiH puMsi vakSaNaH / 7 gudaM svapAnaM pAyurnA 8 vasti bheradho dvayoH // 73 / / 9 kaTI mA zroNiphalaka 10 koTaH zroNiH kkubhtii| 11 pazcAnitambaH strIkaTyAH 12 klIve tu jadhanaM puraH / / 74 / / 13 kUpako tu nitambasthau dvayahIne kukundare / , ghuTikA (strI), guruphaH (pu), 'pairakI ghuTTI' ke 2 nAma haiM // 2 pANiH (pu), 'pairakI ghuTTIke nIcevAle hisse' kA 1 nAma hai // 3 jaGghA, prasRtA (2 strI), 'jaMghA' ke 2 nAma haiM // 4 jAnu, UruparvA (= uruparvan / 2 na), aSThIvat (pu na / bhA0 dI. matase 3 pu na ), 'ghuTanA, Thehuna' ke 3 nAma haiM / 5 savitha ( = sakthin na ), UruH (pu), 'ghuTaneke UparavAlo hisse' ke 2 nAma haiN| 6 vaGkhaNaH (pu), 'ghuTanA tathA usake Uparake jor3a' kA 1 nAma hai // 7 gudam , apAnam (2 na), pAyuH (pu), 'pAkhAnAke rAstA' ke 2 nAma haiN|| 8 vastiH (pu strI) 'mUtrAzaya' kA / nAma hai // 9 kaTaH (pu), zroNiphalakam ( na, mA. dI0), kamarake donoM bagala' ke 2 nAma haiM // 1. kaTiH (+ kaTI), zroNi: (+ zroNI ), kakudmatI ( 3 strI), 'kamara' ke 3 nAma haiN| ( 'anyAcAryoM matase 'kaTaH,.......5 nAma 'kamara' ke haiN')|| 11 nilamyaH (pu) striyoM ke cUtar3a' kA / nAma hai // 12 jaghAma ( na ), 'striyoMkI jaMghA' kA 1 nAma hai // 13 + kUpakaH (pu), kukundaram ( + kakundaram / na) 'cUtar3apara pRSTha-vaMzake nIcevAle gaH' ke 1 nAma haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 213 1. striyAM sphicau 'kaTimothA'vupastho vakSyamANayoH // 7 // 3 bhagaM yoniyoH 4 zizno meDho 'mehnshephsii| 5 muSko'NDakIyo vRSaNaH 6 pRSThavaMzAdhare trikam / / 76 // 7 picaNDakukSI jaTharodaraM tundaM . stanau kucii| 9 cUcukaM tu kucAgraM syAd 10 na nA koDaM bhujAntaram / / 77 // sphik ( = sphica , strI ) kaTiprAyaH ( + kaTAdhA, kAraH ) prothaH, prohaH / pu), 'kulhA' arthAt 'kamarameM hone vAle mAMsa-piNDa ke 2 nAma haiM / 2 upasthaH (pu na ) 'bhaga aura liMga' arthAt 'strI yA puruSake pezAba karaneke rAstA' kA / nAma hai // 3 bhAm ( na ), yoniH ( pu strI) 'strIke pezAba karaneke rAstA' ke 2 nAma haiN| 4 zizna:, mer3haH (2 pu ), mehanam , zephaH ( = shephs| zeSaH = zepas , zephaH = zepha, zeSaH = zeSa / 2 na), 'zizna, puruSake pezAba karaneke rAstA' ke 4 nAma haiM // 5 muSkaH, aNDakozaH ( + aNDakoSaH ), vRSaNaH (3 pu), 'aNDakoza, photA' ke 3 nAma haiM // 6 trikam ( na ), 'pIThakI rIDhake AdhArapara tIna haDDiyoMke jor3avAle sthAna-vizeSa' kA / nAma hai // 7 picaNDaH ( + piciNDaH ), kudiH (2 pu), jaTharam ( + pu), udaram , tundam ( 3 na ), 'peTa' ke 5 nAma haiN| 8 stanA, kucaH ( + payodharaH vakSojaH / 2 pu), 'stana' ke 2 nAma haiN|| 9 cUcukam ( + cucukam / +pu ), kunAmam (2 na) 'stanake Upara vAle kAle bhAga' ke 2 nAma haiM // 1. kroDam (na strI), bhujAntaram (+ aGkam / na), 'godI' ke 2 nAma haiN| 1. 'kaTIprothAvurastho' iti pAThAntaram / pRthaGa nAmadayamiti mate tu 'kaTI prothAvupasyo' iti pAThAntaram / / 2. nehanazepasI' iti pAThAntaram // 3. 'piciNDikukSI' iti pAThAntaram / 4. cucukaM tu' iti pAThAntaram // 5. 'zephazeSa' zabdayoradantatvAdeva 'zepapucchalAGaguleSu zunaH' (vA0 3901) iti vAtikasaGgatiranyathA sAntatve madhye visargasyApi vaktumaucityam / / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 amrkossH| [hitIyakA1 uro vatsaM ca vakSazca 2 pRSThaM tu caramaM tanoH / 3 kandho bhujaziro'so'strI 4 sandhI tasyaiva jatruNI / / 78 // 5 bAhumUle ubhe kakSau 6 pArzvamastrI tayoradhaH / madhyamaM cAvalagnaM ca madhyo'strI 8 ho praudryoH|| 79 // bhujayAhU pravedhI doH syAt 9 kaphoNistu krprH| , uraH ( = umsa), varasam , vakSaH ( = vakSas / 3 na ), 'chAtI' ke 3 nAma haiN| ('koDama ,.....' 5 nAma 'chAtI' ke haiM, yaha anya AcAryoM kA mata hai) 2 pRSTham (na), 'pITha' kA / nAma hai| 3 skandhaH (pu), bhujaziraH ( = bhujaziras , na), aMsa: (pu na), 'kandhe ke 3 nAma haiN| . latru (na) 'kandhe ke jor3a' kA nAma hai // 5 bAhumUlam (na), kakSaH (+kapaH / pu), 'kA~kha ke nAma haiN| pArtham (na pu), 'kokha' arthAt 'kaoNkhake nIcevAle bhAga' kA 1 nAma hai|| 7 madhyamam , avalamam ( + vilamam / 2 na), madhyaH (puna / +3 pu na' ) 'zarIrake madhya bhAga' ke 3 nAma haiN| 8 bhujaH, bAhuH (+vAhaH / 2 pu strI), praveSTaH, doH (= dos / + doSA, sI bhAgu / 2 pu), 'bA~ha' ke nAma haiN| 9 kaphogiH ( +'kaphaNiH, kapoNiH / pu strI) kUparA ( + krprH| pu) 'kehunI' + 2 nAma haiN| 1. syAtkayoNistuti pAThAntaram / / 2. --madhyamo madhyajeDa-pavana / pumAn svare madhyadeze'pyavalagne tu na khiyAm' (medi. pR0 118 ko0 49-50) iti 'avano'khiyAM madhye triSu sthAlamamAtrake' (medi010 100 zlo0 50.) iti medinyuktaH 'akhI' tyasya trimiH sambandhaH samIcInaH pratimAtItyavayam / / 3.'kaphoNiH kaphaNirdayoH' iti zabdArNavAta 'kaphaNiH kUparaH smRtaH (ami0 ratna0 2 378) iti halAyudhAccesyavadheyam // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavarga:5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 215 1 asyopari pragaNDaH syAt 2 prakoSThastasya cApyadhaH / / 80 / / 3 maNibandhAdAkaniSThaM karasya karabho bhiH| 4 paJcazAkhaH 'zayaH pANi 5 starjanI syAtpadezinI / / 81 // 6 agulyaH karazAlAH syuH 7 puMsyaGguSThaH pradezinI / madhyamA'nAmikA cApi kaniSThA ceti tAH kramAt // 82 // 8 punarbhavaH kararuho nakho'strI nakharo'striyAm / 9 prAdeza o 1 pragaNDaH (pu) kehunIke UparavAle bhAga' kA / nAma hai // 2 prakoSTaH (pu| + na), 'kehunIke nIcevAle bhAga' kA 1 nAma hai // 3 karamaH (pu), 'hAthakI kalAIse kaniSThAtakavAle bAharI mAMsala bhAga' kA nAma hai| 4 paJcazAkhaH, zayaH (+ zamaH, zavaH), pAgiH (3 pu), 'hAtha' ke 3 nAma haiN| 5 tarjanI, pradezinI ( + pradezanI / 2 strI), 'tarjanI' arthAt 'a~gUTheke pAsavAlI aMgulI' ke 2 nAma haiM // 6 aGgulI ( + aGguliH, aGguriH, 2 sI; anggul|, pu), karazAkhA (2 sI), 'aGgulI' ke 2 nAma haiM // 7 aGguSTaH (pu), pradezinI ( + pradezanI), madhyamA, anAmikA, kaniSThA ( 4 strI), aMgUThese lekara kaniSThA takavAlI pratyeka aGgulI' kA kramazaH 1- nAma hai| 8 punarbhavaH ( + punarnavaH ), kararuhaH ( 2 pu ), nakhaH, na svaraH ( + tri| 2 pu na ), 'nAkhUna' naha' ke 4 nAma haiN| 9 prAdezaH (pu), 'phailAye hue tarjanI aura aMgUTe bIca ke pramANavizeSa' kA nAma hai|| . 1. 'zamaH pANistajano syAtpradezanI' iti pAThAntaram / nAmamAlA tu 'pANiH zayaH zamI isvaH' ityumayaM papATha' iti kSo0 svii.|| 2. 'punarnavaH' iti pAThAntaram // 3. manayA brahmaNazzirazchedanAdapavitravena nAmagrahaNAyogyatayA 'anAmikA' iti nAma: prasiddhiH / ata eva yazAbavasare'syAM darbhamayaM pavitra dhAryata ityavadheyam // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 amrkossH| [dvitIyakANe-- -1 tAlaragokarNAstarjanyAdiyute tate / / 83 // 3 aGguThe sakanire sthAdvitasti-dazAGgulaH / 4 pANI coTamatalahastA vistRtAGgulau // 84 // 5 'dvau saMhato siMhatalapratalI vAmadakSiNI / 6 pANinikujaH prasUti 7 stau yunAvaJjaliH pumAn // 85 / / 8 prakoSThe vistRtako hasto 9 muSTayA tu bddhyaa| saraniH syA 10 daranistu niSkaniSThena bhuSTinA / / 86 // 1 tAlA (), 'phelAye hue madhyamA mora aMgUThe ke bocake pramANavizeSa' kA / nAma hai // 5 gokarNaH (pu), 'phailAye hue anAmikA aura aMgUTheke bIcake pramANa-vizeSa' kA 1 nAma hai // 3 vitastiH (pu strI), dvAdazAGgulaH ( bhA. do0, pu ), 'vittA' arthAt phailAye hue kaniSThA aura a~gUTheke vAcake pramANa-vizeSa' ke 2 nAma haiM / 4 capeTaH (+ carpaTaH, pu, + capeTA, capeTikA; 2 strI ), pranalaH ( + talA, tAlaH), prahastaH ( 3 pu). 'thappar3a, caTakana, ke 3 nAma haiM // 5 siMhatalaH (+ saMhatalaH, siMhatAlaH), pratalaH ( 2 pu) aGganI phaijAye hue donoM hAthoM ko saTAne ke 2 nAma haiN| 6 prasUtiH (strii| + mRtaH, pu ), 'Ter3e kiye ( sameTe ) hue hAtha' kA nAma hai // 7 aGgAlaH (pu), 'aJjali' kA nAma hai // 8 hastaH (pu) 'eka hAtha' arthAt 'dA vittA yA cAbI aGgula ke pramANa-vizeSa' kA nAma hai| 9 raniH ( + sAniH / pumnI), 'nimUTa ( muIko bA~dhakara ) hAyase nApe hue pramANa-vizeSa' kA nAma hai // 10 ararinaH (stro pu), 'kaniSThA aGguloko phelAye hue muTTho bAMdha. kA hAthale nApe hue pramANa-vizeSa' kA / nAma hai // 1. dvau saMhatI siMhatalaH pratalau' iti muku0 sammataM pAThAntaram / 'do saMhato saMhatalA. talo' iti ca pAThAntaram // 2. 'pANinikuJjaH' ityapapAH ' iti zI0 svA0 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Ma manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 vyAmo bAhroH sakarayostatayostiryagantaram / 2 UrdhvavistRtadoppANinRmAne pauruSaM triSu / / 87 / / 3 kaNTho galo 4'tha grIvAyAM zirodhiH kandharetyapi / 5 kambugrIvA trirekhA sA 6 'vaTurghATA kATikA / / 88 // 7 vaktrAsye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM mukham / 8 klIbe ghrANaM gandhavahA ghoNA nAlA ca nAsikA / / 89 // 9 oTAdharau tu radanacchadau dshnvaassii| / vyAmaH (pu), 'donoM tarapha dAnoM hAthoko phailAkara nApe hue pramANa-vizeSa' kA nAma hai| 2 pauruSam (tri), 'porasAse nApe hue pramANa-vizeSa' kA / nAma hai / ( 'khar3e hokara hAthako Upara uThAne para jo pramANa hotA hai, ase 'porasA' kahate haiM, yaha 43 hAthakA hotA hai) 3 kaNThaH, galaH, (2 pu), 'kaNTha' ke 2 nAma haiM / 4 grIvA, zirodhiH, kandharA ( 3 strI), 'gardana' ke 3 nAma haiM / 5 kamvugrIvA (strI), 'zaGkha ke samAna tIna rekhAvAlI gardana' kA ' nAma hai| 6 bhavaTuH, ghATA, kRkATikA ( 3 strI ), 'ghA~To' ke 3 nAma haiM / ('bhA0 dI. matase 'gardanake UparavAle bhAma' ke aura svA0 mu0 matase 'gardanake pIchevAle bhAga' ke ye 3 nAma haiN)|| 7 vaktram, Asyam, vadanam, tuNDam, Ananam, lapanam,' sukham (7 na), 'mukhake bila' ke aura upacArase 'mukhamAtra' ke 7 nAma haiM // 8 ghrANam (na), ganyavAhA, ghoNA, nAsA ( +sA, nasyA), nAsikA ( + kuraSA, siddhANI / 4 stro). 'nAka' 5 nAma haiM / 9 oSThaH, adharasa, radanaccha.. ( 3 gu), dazanavAsaH (= dazanavAsas, na), 'oTha' ke 4 nAma haiN|| 1. mumbazabdastha mAdhutvaprakAro nirukta proktastathA di 'prAkkhano muDadAttazca tato'cca pratyayo bhavet / prajAsajA yataH khAtaM tasmAdAhubhukhaM budhAH // 1 // iti / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 amarakoSaH / [dvitIyakANDe1 adhastAzibukaM 2 gaNDau kapolau 3 tatArA hanuH // 90 // 4 radanA dazanA dantA rakSA 5 stAlu tu kAkudam / 6 rasamA rasanA jihvA 7 prAntAvoSThasya' sRvitI / / 62 8 lalATamalikaM godhi 9 kA agnyAM vo striyo| 10 kUrcamastrI bhravAmadhyaM 11 tArakA'kSmaH kanInikA / / 92 / / 12 locanaM nayanaM netramIkSaNaM ckssurkssinnii| igdRSTI. cibukam (na), 'AMTha aura ThuDDhIke nIcevAle bhAga' kA / nAma hai| 2 gaNDaH , kapola: (+kaTaH / 2 pu), 'gAla' ke 2 nAma haiM / 3 hanuH (strI), 'dADhI, luDaDhI' kA nAma hai / 4 radanaH, dazanaH, dantaH (+daMSTrA, stro), radaH ( 4 pu ), 'dA~ta' ke 4 nAma haiN| 5 tAlu, kAkudama, (2na), 'tAlu' ke 2 lAma haiM / 6 rasajJA, rasannA ( + razanA / +na'), jihvA ( + lolaa| 3 strI) 'jIbha'ke 3 nAma haiN| 7 sRkviNI ( = sRvitI strI / + sRkiNI = mukiNI strI; mRti - mRchin , - sRkti; sRka = sRkchan ; sUkama-sRka, sRkti-makan , = sRkki; sRka 3 sakan ; sUkam = sUkka 8 na ), 'moThajhe dAnoM kinAroM' kA 1 nAma hai // 8 lalATama, alikam ( = lIkam, bhalama / 2 na ), gobhiH (pu), 'balATa' ke 3 nAma haiN| 9 bhraH (strI), 'moha' kA nAma hai // 1.kUrcam (na pu), 'donoM bhauhara bIcavAle bhAga' kA 1 nAma hai / " tArakA, kanInikA (bhA. do0,hI. svA0 / 2 strI) 'A~khakI putalI' ke nAma haiN| 19ocanam (+vilocanam ), nayanam, netram, IkSaNam, catuH (=canus, ali(6na), haka (%D za), dRSTiH (2 strI), 'A~kha' ke 8 nAma haiM / 1. sakiNI" iti pAThAntaram // 2. yA zrIharSa:-"pittena dUne rasane..." iti naiSadhaH // 3194 // ___ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 cAnu netrAmbu rodanaM cAtramadhu ca // 93 // 2 apAGgI netrayorantI 3 kaTAkSo'pAGgadarzane / 4 karNazabdagrahau zrotraM zrutiH strI zravaNaM zravaH // 94 // 5 uttamAGgaM ziraH zIrSa mUrdhA nA mastako'striyAm / 6 cikuraH kuntalo vAlaH kacaH kezaH ziroruhaH / / 95 / / 7 tadUvRnde kaizikaM kaizya 8 malakAzcarNa kuntalAH / 9 te latATe bhramarakAH 10 kAkapakSaH zikhaNDakaH // 96 // . 1 asu, netrAmbu, rodanam, asram azru ( + bASpam / 5 na ), 'A~sU' ke 5 nAma haiM // 216 2 apAGgaH ( pu ), 'A~khoM ke kinArevAle bhAga' kA 1 nAma hai // 3 kaTAkSaH ( pu ), ( + apAGgadarzanamra, na ), 'kaTAkSa' kA nAma hai // 4 varNaH, zabdagrahaH ( 2 pu ), zrotram, zrutiH (strI) zravaNam, zravaH ( = zravas / zeSa 3 na ), 'kAna' ke 6 nAma haiM // 5 uttamAGgam ( + varAGgam ), ziraH ( = ziras / + ziraH = zira, ' pu), zIrSam ( 3 na ), mUrdhA (= mUrdhan, pu ); mastakaH ( puna ), 'sira' mastaka' ke 5 nAma haiM // 6 cikuraH ( + cikUraH, cihuraH ), kuntalaH, bALa ( + bAlaH ), kacaH, dezaH, ziroruhaH ( + zirasijaH, mUrdhvajaH / 6 pu ), 'keza, bAla' ke 6 nAma haiM // 7 kaizikam, kaizyam ( 1 na ), 'kezake samUda' kA 1 nAma hai // 8 alakaH, cUrNakuntalaH ( 2 pu ), aMgUThiyA bAla' ke 2 nAma haiM | 9 bhramarakaH ( pu ), 'kAkula' arthAt 'bulabulI yAnI lalATapara laTake hue bAla' kA nAma hai / 10] kAkapakSaH, zikhaNDakaH ( + zikhANTakaH / 2 pu ), 'kAkapakSa' arthAt 'lar3akoM kA jUr3A, juluphI, zikhA sAmAnya ke 2 nAma haiM / 1. "zirovAcI ziro'danto rajovAcI rajastathA' ityukteriti bodhyam // 2. 'kuntalA mUrdhajAH zastAzcikurAdhihurAstathA' iti durgokteH / kintu 'cihura' zabdasya prAkRta eva bAhulyena prayoga upalabhyate na tu saMskRta ityavadheyam // 3. "kSatriyANAM cUDA 'kAkapaca' iti gauDaH iti zrI0 svA0 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 amrkossH| [dvitIyakA1 'kabarI kezavezo' 25 dhammiluH saMyatAH kcaaH| 3 zikhA cUDA kezapAzI4 vatinastu jaTA saTA / / 97 / / 5 veNiH praveNI 6 zIrSaNyazirasyo vizade kce| 7 pAzaH pakSazca hastazca kalApAryAH kacAtpare // 98 // 8 tanUruhaM roma loma 9 tavRddhau zmazra puMmukhe / 10 AkalpaveSau nepathyaM 1 kabarI (+ kvrii| strI), kezavezaH ( + kezaveSaH / pu), 'bAlake racanA-vizeSa' ke 2 nAma hai // 2 dhammillaH (pu), 'paTiyA, jUr3A' arthAt 'bA~dhe hue striyoM ke bAlake racanA-vizeSa' kA , nAma hai // 3 zikhA, cUDA, kezapAzI (3 strI), 'zikhA, cuTiyA, cunnI' ke nAma haiN| 4 jaTA, saTA ( 2 strI ), 'jaTA' arthAta 'mApasameM saTe hue bAla yA RSiyoMkI jaTA yA jaTAmAtra' ke 2 nAma haiN| 5 veNiH ( + veNI), praveNI ( +praveNiH / 2 strI), 'bAla kI gudhI hui coTI' ke 2 nAma haiM // 6 zISaNyaH, zirasyaH (2 pu), 'nirmala bAta' ke 1 nAma haiN| __7 pAzA, pakSaH, hastaH (3 pu), ye tIna zabda 'kaca' zabdase pare rahane para arthAt 'kacapAzaH, kacapakSaH, kacahastaH, (3 pu), yA kaca ( keza) ke paryApa. vAcaka zabdase pare rahane para arthAt kezapAzaH, kezapakSaH, kezahastaH, vAlaNazaH, vAlapataH, vAlahastaH (6 pu ), ityAdi nAma 'keza-samUha' ke haiM / 8 tanUruham . roma ( = roman ), loma ( = loman / 3 na), 'roeM' ke 3 nAma haiN| 2 zmazru ( + smazru / na ), 'dAr3hIke bar3he hue bAla' kA / nAma hai / 1. AkalpaH, veSaH ( + vezaH / pu), nepathyam (na / +pu), 'bAbhUSaNa Adise utpanna zobhA' ke 3 nAma haiM / 1. "kavarI kezaveSo'tha" iti pAThAntaram // 2. "vratinaH ptA jaTA saTA' iti pAThAntaram / atra 'tA' zamdaH kezArthakaH / 3. "smazru puMmukhe" iti pAThAntaram // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya varga:4] mnniprmaavyaakhyaashitH| 221 -1 pratikarma prasAdhanam // 99 / / 2 dazaite triSva 3 laGkA'laGkuriSNuzca 4 mnndditH| prasAdhito'laGkRtazca bhUSitazca pariSkRtaH // 10 // 5 vibhrAibhrAjiSNurociSNU 6bhUSaNaM syaadlkiyaa| 7 alaGkArasvAbharaNaM pariSkAro vibhUSaNam // 101 // maNDanaM cA 8tha 'mukuTaM kirITaM punapuMsakam / 9 cUDAmaNiH ziroratnaM 1 pratikarma ( + pratikarman ), prasAdhanam (2 na), tilaka, phUla Adise sa~vArane ke 2 nAma haiN| mAkapaH......5 nAma ekArthaka haiM, yaha bhI kaI eka prAcAryoM kA mata hai)| 2 yahA~ se lekara bhAgevAle daza zabda trilija haiN| 3 alaGkartA ( + ala), alaGkariSNuH ( + maNDanaH / 1 tri), 'alaDakRta (suzobhita ) karanevAle ke 2 nAma haiM / 4 maNDitaH, prasAdhitaH, alakRtaH, bhUSitaH, pariSkRtaH ( + pariskRtaH / 5 tri), 'AbhUSaNa ityAdise suzobhita ke 5 nAma haiM // 5 vibhrATa (+ vibhrAja), prAjiSNuH, rociSNuH (2 tri), 'bhAbhUSaNa ityAdise adhika zobhanevAle' ke nAma haiN| 6 bhUSaNam (na / + bhUSA, strI), ala kiyA (strI), 'AbhUSaNa ityAdise suzobhita karane ke 2 nAma haiM / 7 alaGkAraH, bhAbharaNam , pariSkAraH (+pariskAraH / / lA aura 3 rA pu), vibhUSaNama ( + bhUSaNam ), maNDanam (zeSa 3 na), 'AbhUSaNa, gahanA, ke 5 nAma haiM / 8 mukuTam ( + makuTam / na), kirITama (puna), 'mukuTa' ke nAma haiN| 9 cUDAmaNiH ( + ziromaNiH / pu), ziroratnam (na), 'ziromaNi' ke 2 nAma haiN| 1. makuTaM kirITa' iti pAThAntaram // 2. idamasat-veSo hi valAsapuraNaprasAdhanairaGgazobhA / prasAdhanaM tu samAjammanaM tilakapastramAdinA (maGgazomA) iti kSI0 svaa0|| ___ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 amrkossH| [dvitIyakANDe __ -1 taralo hAramadhyagaH // 102 / / 2 vAlapAzyA pAritathyA 3 patnapAzyA llaattikaa| 4 karNikA tAlapatnaM syAt 5 kuNDalaM karNaveSTanam // 103 / / 6 aveyakaM kaNThabhUSA 7 lambanaM syAlalantikA / 8 svarNaiH bhAlambikA 9 'thorasUtrikA mauktikaiH kRtA // 14 // 10 hAro muktAvalo 11 devacchando'sau zatayaSTikA / 1 sarala: ( + nAyakaH / pu) 'hArakA sumeru' arthAt 'hAra yA mAlA ke jIcamAle bar3e dAne' kA / nAma hai // 2 vAlapAzyA ( + bAlapAzyA), pAritathyA (2 strI), 'triyoMkI coTI yA jUr3AmeM lagAneke liye sone Adiko paTTI' (bhUSaNa-vizeSa ) ke 2 nAma he // 3 patnapAzyA, lalATikA (strI), 'bandI, benA Adi lalATake bhUSaNa' ke 2 nAma haiM // 4 karNikA (strI), tAlapastram (+ tAipastram / na), 'kanaphUla, airana, tarakI, jhUmaka Adi kAnake bhUSaNa ke nAma haiN| 5 kuNDalam, karNaveSTanam (2na), 'kuNDala' ke nAma haiN| ('kuNDala' aura 'kaNIi meM yaha bheda hai ki 'kuNDala' ko kho-puruSa donoM pahanate haiM aura 'karNikA' ko kevala miyA~ hI pahanatI haiN)| 6 praiveyakam ( + praiveyam, avam, / na ), kaNThabhUSA (strI), 'hasulI, kaNThA, TIka Adi galeke AbhUSaNa' ke 2 nAma haiN| ___7 lambanam (na), lalantikA (strI), 'galele thor3A nIce laTakanevAle bhUSaNa' ke 2 nAma haiN| __8 prAlambikA (strI), 'galese thor3A nIce laTakanevAle suvarNake bhUSaNa ( sonekI halakI sikar3I Adi) kA nAma hai / 9 urasUtrikA (strI), 'motIke hAra kA / nAma hai // 10 hAraH (pu), muktAvalI (bI), 'hAra' ke nAma haiN| " devacchandaH (pu), zatapaTikA (kho| bhA. do0) 'sI lar3ovAle hAra ke nAma hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 hArabhedA' yaSTibhedAd gucchagucchArddhagostanAH // 105 // arddhahAro mANavaka ekAvalyekayaSTikA / 2 saiva nakSatramAlA syaatsptshitimauktikaiH|| 106 // 3 AvApakaH pArihAyaH phaTako blyo'striyaam| gucchaH ( +guramaH, gussyaH ), gucchArddhaH ( + gussA : gussthAddha), gostanaH, arddhAraH, mANavakaH (5 pu), ekAvalI, ekaSTikA, (2 strI), ye . 'hAroM ke bhedavizeSa' haiM / ('ina meM battAva lar3I ke hAra kA guccha, caubIsa loke hArakA gucchAddhaM, cAra lasIke hArakA gostana, ghAraha laDIke hArakA arddhahAra, thIsa lahAka hArakA mANavaka aura eka lar3A, hArakAekAvalo, ekayaSTikA nAma hai)|| 2 nakSatramAlA (strI), 'sattAisa motiyo ke hAra' kA nAma hai| 3 sthAvApakA, pArihAryaH (2 pu), kaTakaH, valayaH (2 pu na), 'pahu~cI, kar3A Adi hAthake bhUSaNa' ke 4 nAma haiM // 1. 'yaSTibhedAd gutsagussA nIstanAH' iti pAThAntaram / / 2. atra kSo. svA0 -'anye svAkhyan-'dvAtriMzalato guccho guhyAcchAdakavAda / catvAriMzalato gostano lambamAnatvAt , gopuccho'pi / catuHpaJcAzalato'rddhahAro devaccha. dArddhavAd / viMzalato mANavako'syatvAt' iti' ityAha // abhidhAnacintAmaNI hemacandrAcAryapAdai-raktA hArabhedAH prasaGgAducyante "devacchandaH zataM sASTaM rivandracchandaH sahasrakam / tadardU vijayacchando hArastvaSTottaraM zatam // 1 // bhaI razmiH kalApo'sya dvAdaza varddhamANavaH / dviAdazArddhagucchaH sthApana hAraphalaM ltaaH||2|| arddhhaarshctuHssssttigucchmaannvmndraaH| mapi gostanagopucchAvaddhamachu yathottaram // 3 // iti haaryssttirbhedaadekaavlyekyssttikaa| kaNThikA'pyatha nakSatramAlA tatsaMkhyamauktikaH // 4 // iti ami0 cintA0 36322-326 anye tvevamAhuH-'catuHSaSTilato hAro'thASTahInA yathottaram / razmiH kalApo mANavako'rddhahAro'rddhagucchakaH // 1 // kalApacchando mandaraH syAd gugchaH saptatiyaSTikaH' / iti / atra kecit razmikalApo' iti vA paThitvaikaM naamesyaahuH| mukamatabA'jagamAya carka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 amarakoSaH [dvitIyakANDe - .. - - - - vividhamatena hArANAM saMjJAyA yaSTisaMkhyAyAzca bodhakacakram kramAgatasaMkhyA hArasaMzAH haimonASTi saMkhyA: mA0do uttA / yaSTisaMkhyAH anyolA yaSTisaMkhyAH devacchandaH 100 indracchandaH 1008 vijayacchandaH mahe0 uttAH yaSTisaMkhyAH kSI0 svA0 mate saMkhyA: 888888 anyAMjA yahi hAraH 108 64 razmikapAka: arddhamANavaH 24 24 agucchaH zaraphalam 12 addhahAraH gucchaH 32 32 mANava: 20 mandara: gostana: gopucchaH ekAvalI 16 nakSatramAlA 'mo. 17 razmiH / 18 kalApaH 19 / kalApacchandaH 48 16 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ - - manuSyavargaH 6] maNiprabhAdhyApAsahitaH / 225 1 keyUramajadaM tulye 2 aGgulIyaka mUrSikA // 107 / / 3 sAkSarA'GgulimudrA syAt 4 kaGkaNaM karabhUSaNam / 5 strIkaTyA mekhalA kAcI saptakI razanA tathA // 108 // klIbe sArasanaM cA6'tha puMskaTayAM zRGkhalaM dhu| 7 pAdAGga tulAkoTimajArI nUpuro'striyAm // 109 // iMsakaH pAdakaTakaH 8 'kiGkiNI kSudraghaNTikA / 9 tvakphalakrimiromANi vastrayoni: 1 keyUrama , bhanandam (2na), 'bijAyaTha, bAjUbanda, baharabUTA' ke nAma haiN|| 2 aGgulIyakam ( + agurIyakam / n| +pu), urmikA (zrI), 'a~gUThI' ke 2 nAma haiN| 3 aGgulimudrA (strI,), 'nAma khudI huI a~gUThI' kA nAma haiN| 4 kaTTaNam ,karabhUSaNam (2na), kaGkaNa, kakanA' ke 2 nAma haiN| 5 mekhalA, kAmcI, saptakI, razanA ( + rasanA, simjanI / strI), sArasanam (na), "triyoMkI karadhanI' ke 5 nAma haiN| (yapi dIvAlI karadhanIkI 'kAmacI', labIvAlIko 'mekhalA', 16 laDIvAlIkI rasanA' aura 25 lar3IvAlIko 'kalApa' saMjJA anya pranyoM meM kahI gayI hai, tathApi yahAM eka medavizeSakA Azraya nahIM kiyA gayA hai)| 6 zRGgalam (bi), 'puruSoMkIkaradhanI' kA nAma hai| 7 pAdAGgadam (na) tulAkoTiH ( + tulAkoTI / kI), mammIraH (+mamjIlA), nUpuraH (puna), haMsakaH, pAdakaTakaH (2 pu), 'pAyajeba 8 kiGkiNI ( + kiSkSiNi, kahiNI), budraghaNTikA (bI), 'ghara' 9 vayoniH (strI), 'jinake kapar3e banate ho una ama, phala, kRmi aura roeM' kA nAma hai| ('tIsI, kelA Adi ke bArase, kapAsa 1. kaGkiNI' iti pAThAntaram // 2. 'mayaM maithisyamizAnaM rAghavasyAgurIyaka ( maTTi 8118) yuktariti mukuttH|| 3. 'ekayaSTirbhavetkAcI mekhakA tvssttyssttikaa|| razanA SoDaza zeyA kalApaH pancaviMzaka: // 1 // ityuktA bhedArivahanAbhitA hatpavayam // 150 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 amarakoSaH / 1 2 vAlkaM zaumAdi 3 phalaM tu kAryAsaM vAdaraM ca tat / 4 kauzeyaM kRmikAzAtthaM 5 rAGkavaM mRgaromajam // [ dvitIya kANDe daza triSu // 110 // Adi phalase, rezamavAle kRmi ( kIr3e ) ke koese aura bheMr3a, dummA bhair3A, mRga Adike roeMse kapar3e banate haiM; ataH 'Una chAla, phala, kRmi aura roe~' kA 'vastrayoniH ( strI hai, yaha 1 nAma hai" ) // 111 // 1 yahAMse daza zabda triliGga haiN| ("bAlakama, saunan, phAlam, kArpAsana, vAdaram, kauzeyam, rAGkam, anAhatam, niSyavANi, tantrakam' zrI0 svA0 bhA0 dI0 mata se ye 10 zabda triliGga haiM | vAhakram daumam (na' ) phAlam, kArpAsam, vAdaram, kauzepam kRAme kozottham, rAGkavam, mRgaromajam, anA. hatam, niSpravANi tantrakam ( 'va' zabda se isakA saMgraha huA hai ), subhUni aura mahezvarake mata se zeSa 11 zabda triliGga haiM" ) // , 2 vAtakam, kSaumam ( + na / 2 tra ), 'tisIvaTa yA kele Adi ke chAla se bane hue kapar3e' ke 2 nAma haiM / 3 phAlam, kArpAsam vAdaram ( + bAdaram / 3 tri), 'kapAsa ityAdike phalase bane hue kapar3e' arthAt 'sUtI kapar3e' ke 3 nAma haiM // " 4 kauzeyam, kRmikozodhdham (bhA0 dI0 sI0 svA0 + kRmikoSottham / 2 tra ), 'pItAmbara Adi rezamI kapar3A' arthAt 'rezamavAle kI 6 koeke bane sUta se bune hue kapar3e' ke 2 nAma haiM // " 5 rAGkavam, mRgaromajam ( bhA0 dI0 sI0 svA0 | 2tri ), 'duzAlA, zAla, alavAna, kambala Adi UnI kapar3A' arthAt 'mRga ( bheMr3A Adi pazu ) ke roeMDe bane sUtase cune hue kapar3e ke yA 'raGkanAmaka mRga-vizeSa ke roke bane sUtase cune hue kapar3e' ke 2 nAma haiM za 1. 'kSaumaM dukUlaM syAd dvetu' ( 26 / 113 ) ityatra 'dukUla' zabda sAhacaryAt 'caumaM' klonamevetyAzayaH / mata eva 'kRmikozottha- mRgaroma ja ' zabda pArapi paryAyatA, 'tatrokta' zabdasyaikAdazasaGkhyakatA ca sidhyati / svA0 mA0 do0 mate tu 'kRmikozottha- mRgaromana 'zabdayo payoyatA, 'kSauma' zabdazca triliGga eva, bhata etra 'daza triSu' iti granyakAroktiH saMgacchate iti bodhyam // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 227 1 anAhataM niSpravANi tantrakaM ca nvaambrm| 2 tasyAdudramanIyaM yaddhautayorvastrayoryugam / 112 // 3 pattrorNa dhautakauzeyaM 4 bahumUlyaM mahAdhanam / 5 kSaumaM dukUlaM syAd 6 dve tu nivItaM prAvRtaM triSu // 113 // 7 striyAM bahutve vastrastha 'dazAH syurvastayo dvayoH / 8 deya'mAyAma 'ArohaH / anAhatam (+ ahatam ), niSpravANi, tantrakam ( bhA. dI, kSo. svA0 / 3 tri), navAmbaram (na), bhA0 dI. kSI0 svA0 ke matase 'jo pahanA, dhulAyA yA phaTA huA nahIM ho usa kapar3e' ke aura mahezvarake matase 'kore kapar3e ke 4 nAma haiN| ___ ra udgamanIyam ( na ), 'dhulAye hue kapar3e kA nAma hai| ('dhautayorva. svayoryugam' yahA~ para 'yuga' zabda avivakSita hai')|| 3 pAtrorNam (na), dhautakauzeyam ( mA0 do0 / 2 na ), 'dhulAye hue rezamI kapar3e' ke 2 nAma haiM // 4 bahumUlyam, mahAdhanam ( bhA0 dI / 2 na ), 'vezakomatI vastu' ke 2 nAma haiN| 5 kSImam (tri / +na), dukUlam ( na ), 'pItAmbara' ke 2 nAma haiM / 6 nivItam ( + nivRttam ), prAvRtam (2 na ), 'Dhake hue vastra' ke 2 nAma haiN| 7 dazAH (strI ni0 ba0 va0), vastayaH (bhA. dii| strI pu ni... va0 / +vartayaH ; 2 eka va. 2bhI haiM ), 'kapar3eko kinAro, dhArI, daslo' ke 2 nAma haiM // 8 deyam (na,) AyAmaH, aArohaH (+ bhAnAH / 2 pu), 'kapar3e Adiko 1. dazAH syurvastayordvayoH' iti pAThAntaram / / 2. 'AnAhaH' iti pAThAntaram // 3. yugazabdasyAvivakSAyAM lakSyaM yathA__'gRhItapatyudgamanIyavastrA' / kumArasambhava 711 iti / 'dhautumudragamanIyaM ca -' iti ilAyudhazca ( ami0 rana0 21396 ) / 'vartivAsti'zamdayorekavacanasvacApi / tathA hi halAyudhaH - 'vatirvastidaMzAH sivaH' (ami0 ratna0 2 / 396 ) iti // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe - 1 pariNAho vizAlatA // 114 // 'naktakakarpaTI | paTaccaraM jIrNavastraM 3 samau 4 vastramAcchAdana vAsazcailaM 5 sutrelA 'paTosstrI svAdUvarAziH sthUlazATakaH / vasanamaMzukam // 115 // lambAI' ke 3 nAma Hai // 1 pariNAhaH ( pu ), vizAlatA ( strI ), 'kapar3e AdikI caur3AI' ke 2 nAma haiM // 2 paTaccaram, jIrNavastram (2 na ), 'purAne kapar3e' ke 2 nAma haiM | 3 nakkakaH ( + laktakaH ), karpaTaH (2 pu ), muku0 mahe0 matase 'purAne kapar3e Tukar3e' ke, bhA0 dI0 matase 'rumAla' arthAt 'pasInA Adiko daur3anevAle choTe vastra' ke aura zrI0 svA0 matase 'dUdha, pAnI Adiko chAnanevAle kapar3e' ke 2 nAma haiM // 4 vastram, AcchAdanam, vAsaH (= vAsas ), cailam (+ celam ), vasanam, aMzukam (+ cIram protaH / 6 na ), kapar3AmAtra' ke 6 nAma haiM // 5 sucelakaH ( pu ), paTaH ( pu na / + pu strI zrI0 svA0 1), 'acche kapar3e' ke 2 nAma haiM // 6 varAziH ( + varAsiH / + pu), sthUlazATaka: ( 2 tri ), 'moTe kapar3e ke 2 nAma haiM / ( 'sucelakaH, ' 4 zabda ekArthaka haiM, yaha bhI AcAryoM kA mata hai' ) // ....... 1. 'kaktakakapeTI' iti pAThAntaram // 2. 'paTosstrI nA varAziH' iti / 3. 'paTo'strI nA varAsiH' iti ca kAcitkaM pAThAntaram // 4. paTosstrI kaTaH zATaH sicayaprotalaktakA:' iti rabhasokteH, 'paTazcitrapaTe vastre'strI, priyAladrume pumAn' (medi0 pR0 36 zlo0 19 ) iti medinyuktezca 'strIti cintyam, dvayoradarzanAva' iti kSI0 svA0 vacasazcintyatvamuktam mA0 dI0 / kSI0 svA0 tu 'astrIti cintyam, dvayordarzanAt' ityevoktatvAt 'apaTIkSepeNa' iti lakSyAcca mA0 dI0 uktereba cintyatvam / 'ambara maMzukamuktaM vastraM sicayaH paTaH poTa:' ( abhi0 ratna0 2 / 393 ) iti kAyuSo kathA tu 'paTa' zabdasya puMssvamAtra mevA yAtItyavadheyam // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 manuSyavargaH 6] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH 1 nicolaH pracchada paTaH 2 lamo rallakako // 116 / / 3 antarIyopasaMvyAnaparidhAnAmagho'zuke / 4 bau prAvArottarAsagI samo buddhAMtakA sadhA // 117 / / saMnyAnamuttarIyaM ca 5 bolaH kUpAlako'striyAm / 6 nIzAraH syAtyAvaraNe himAnilanivAraNe // 128 / / 7 aorukaM parastrINA syAzcaNDAtakamastriyAm / 8 syAtricAprapadInaM tatprApnotyAghrapadaM hi yat / / 119 / / 9 astrI vitAnamulloco nicAlaH (+ niculaH / tri), pracchadaTaH (2 pu), mahe. bhA. do. matape pAlakI Adike ohAra yA sAraGgI, sitAra Adike gilApha' (kholI ) ke, kSo0 svA0 mata se rajAI, nosaka, takiyA Adiko kholI' ke aura anyAcAryoM ke matase 'burkA' arthAt 'yavana AdikI striyAM parde ke vAste jisako or3hakara pUre zarIrako chipAkara bAhara nikalatI haiM usa vastra-vizeSa'-ke 2 nAma hai| 2 rallakaH, kambalaH (2 pu), 'kasbala' ke 2 nAma haiN| 3 antarIyam, upasaMkhyAnam, paridhAnam, adho'zukam (4 na), 'kamarase nIce pahane jAnevAle dhotI, pAyajAmA, sAr3I Adi kapar3oM ke 4 nAma haiN| 4 prAvAsa ( + prAvaraH), uttarAsaGgaH (2), bRhatikA (strI), saMkhyAnam , uttarIyam (2 na), 'kamarase Upara dhAraNa karane yogya dupaTTA, cAdara, pagar3I Adi kapar3o' ke 5 nAma hai // 5 colaH ( + colI, strI), kUrmAsakaH (pu na ), 'striyoMkI colI, kurtI Adi' ke 2 nAma haiN| nIzAraH (pu), 'rajAI, dulAI yA zItase bacaneke liye mode jAnevAle vastramAtra' kA / nAma hai // 7 arghotakam (na), caNDAtakam (na pu), 'laha~gA' ke 2 nAma haiN| 8 AprapadInam (tri), 'pairataka laTakanevAle kapar3e kA / nAma hai / / 9 vilAnam (ma pu), hocA (pu), 'ca~davA' ke 2 nAma hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 amarakoSaH / [dvitIyakANDe - 1 dRzyAcaM vastravezmani / 2 pratisIrA 'javanikA syAttiraskariNI ca sA // 120 / / 3 parikAGgasaMskAraH syAnmATisarjanA mRjaa| 5 udvartanotsAdane dve same 6 AplAva AplavaH / / 121 / / sAnaM 7 carcA tu cArcikyaM sthAsakoTa'tha prabodhanam / anubodhaH 9 pattralekhA patrAGgulirime same // 122 !: 1dUSyam ( + dRzyam / na ), mAdi ('Adi' zabda se 'paTakuTI' (strI), paTavAsaH ( = paTavAsas ), paTagRham, paTakuDyam (3 na), ityAdikA saMgraha hai), 'kapaDe ke ghara, DerA, rAvaTI, tambu Adi' kA nAma hai / 2 pratisIrA, javanikA ( + yamanikA ), tiraskariNI ( + tiraskAriNI, tiraskaraNI / 3 strI), 'kanAta, pardA ke 3 nAma haiN| 3 parikarma ( = parivarman / + pratikarma = pratikarman / na ), aGgasaMskAraH (pu), 'kuGkama Adise zarIrake saMskAra karane ke 2 nAma haiM / 4 mArTiH, mArjanA, mRjA ( 3 strI) 'jhAr3a pochakara zarIrako sApha karane ke 3 nAma haiN| 5 udvartanam , utsAdanam ( + ucchAdanam / 2 na), ubaTana, vezana, sAbuna Adise zarIrako malane' ke 2 nAma haiM / 6 bhAplAvA, AplavaH (2 pu), snAnam (na), 'snAna karane ke 3 nAma haiN| 7 carcA (sI), cArcikyam (na), sthAsakaH (pu), zarIrameM candana mAdi lagAne ke 3 nAma haiM // 8 prabodhanam (na), anubodhaH (pu), 'nikale hue gandhako phirase sAne' ke 2 nAma hai / ('jaise-'kastUrI ke gandha ke nikala jAnepara madirA choranese usakA gandha phira A jAtA hai)| 9 pastralekhA, pastrAGguliH (2 strI), 'kastUrI, kesara, meMhadI yA pandana Adise gAla yA stanAdipara patte, phUla AdikI citrakArI karane ke 2 nAma haiN| 1. 'yamanikA' iti pAThAntaram / 2. pratikAGgasaMskAraH" iti pAThAntaram / / 1. pacAinirama liyo ra pAThAntaram // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 tamAlapatra silaRcitrakANi vizeSakam dvitIyaM ca turIyaM ca na striyAramatha kuGkumam // 123 // kAzmIrajanmAgnizikhaM varaM bAhrIkapItane / raktasaMkoca pizunaM 'dhIraM lohitacandanam / / 124 / / 3 lAkSA rAkSA jatu klIve yAvo'laktI dumAmayaH 1 4 lavaGgaM devakusumaM zrIsaMjJa5patha jAyakam / / 125 / / 'kAlAyakaM ca kAlAnusArya cAdatha samArthakam / vaMzikA gururAjAIlAhaka (kR) mijajoka // / 126 / / 1 tamAlapattram, tilakama, citrakrama, vizeSakam ( 2 rA 4 thA pu na / zeSa na), 'kastUrI, candana, bhamma Adise TIkA (tilaka) lagAne' ke nAma haiM // 2 kuGkumam, kAzmIrajanma ( = kAzmIrajanman ), agnizikham, varama, bAhrakrama ( + bAhnikama, bahrokama, bahnikam ), pItanas, raktam ( + as ksaMzam ; khUna ke paryAyavAcaka nAma ), saMkocam, pizunam, dhIram ( + vIram ) lohitacandanam ( 11 na ) 'kesara, kuGkuma' ke 11 nAma haiM // 3 lAkSA, rAkSA ( + rakhA / 2 strI ), jatu (na), yAvaH, alakaH, drumAmayaH ( 3 pu ), lAhI, lAkSA, lAkha, mahAvara' ke 6 nAma haiM // 231 4 kavaGgam, devakusumam, zrIsaMjJam ( zrI arthAt lakSmIke paryAyavAle saba nAma | 3 na ), 'lauMga' ke 3 nAma haiM // 5 jAyakam, kAlIyakam ( + kAleyakam ), kAlAnusAryam ( 3 na ), 'pIlA candana, jAyakanAmaka gandhadravya' ke 3 nAma haiM // ? 6 vaMzikam ( + vaMzikam ), aguru ( + pu / + agaru ), rAjAIma loham (+ pu), kri (kR) mitram, joGkakama (6 na ), bhA0 dI0 matase 'agara ' ke cha nAma haiM / 1. 'vI (dhI) ra lohitacandanam' iti pAThAntaram // 2. 'kAleyakaM ca' iti pAThAntaram // 3. 'vaMzakA garurAjAI ko hakri (kR) mijajo anakam' iti pAThAntaram // 4. dhanvantarirakhevamAi 'chA palaGkaSA rAmrA dIkSizca kRmijaM jatu / kRtaghnAnaGgamAtA ca drumamyAdhirakaktakaH // 1 // iti // 'cha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 amarakoSaH / 1 'kAlAgurvaguru 2 syAttu maGgalyA malligandhi yat / sarjaraso rAverasAvapi 127 // 3 yakSadhUpaH 9 bahurUpo'pyatha vRkadhUpa kRtrimadhUpa kau / 5 turuSkaH piNDakaH siddho yAvano'pyatha pAyasaH // 128 // zrIvAso vRkadhUpo'pi 7 mRganAbhirmRgamadaH kastUrI - ca 'zrIveSTasarala davau / | dvitIyakANDe + 1 kAlAguru, aguru ( + agaru / 2 na ), bhA0 dI0 matase 'kAlA agara' ke 2 nAma haiM ('mahe0 matase 'vazikam, 7 nAma 'agara' ke haiM') // 2 aGgasyA (khI ), 'belA ke phUlake samAna sugandha denevAle agara ' kA 1 nAma haiM / 3 yakSadhUpaH ( + dhUpaH ), sarjarasA, rAla: ( + rAlA, strI, arAlaH ), sarvarasaH, bahurUpaH (51) 'rAla. dhUpa' ke 5 nAma haiM // sugandhita padArthoMko 4 vRkadhUpaH kRtrimadhUpaH ( 2 pu ) ' aneka milAkara banAye hue dhUpa' ke nAma haiM // 5 turukaH, piNDakaH, sihnaH (silhaH), yAvanaH (45), 'lohabAna' ke nAma haiN|| 6 pAyasa, zrIvAsaH ( zrIH ), vRkadhUpaH ( + vRkaH ), zrIveSTaH ( + zrIpiSTaH saralaH (5 pu ). 'sarala devadAruke goMda se bane hue sugandhita dravya vizeSa' ke 5 nAma haiM // * quaifa: ( + aifa: *), gnng: ( +gn:", aq: &; g), kastUrI (strI), 'kastUrI' ke 3 nAma haiM / 1. 'kAlAgurvaguru syAttanmaGgalyA' iti pAThAntaram / atra pakSe yanmalagandhi aguru tattu 'mayA' syAdityeva sambandho zeyaH, tatra mUlapATha evaM samIcIna ityavadheyam // 2. 'siraho yAvano'pyatha' iti pAThAntaram // 3. 'zrIpiSTasaraladravau' iti pAThAntaram // 4. 'mukhya rAkSatriyaye nAbhiH puMsi prANyaGgake dvayoH / cakramadhye pradhAne ca khiyAM kastUrikAmade' // 1 // iti ramasotaH nAmizabdasyApi paryAyatvamityavadheyam // 5. 'mRganAbhirmRgamadaH mRgaH kastUrikApi ca' ityuktermRga zabdasyApi paryAyatvamityavadheyam // 6. 'mado retasi kastUya garne harSemadAnayo:' ( medinI pR0 79 iko0 12 ) izyukteH madazabdasyApi paryAyatetyavadheyam // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 manuSyavargaH 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1-atha kolakam // 129 // kakkolaka kozaphalaramatha karpUramastriyAm / ghanasArazcandrasaMjJaH sitAbhro himavAlukA // 130 // 3 gandhalAro malayajo bhadrazIcandano'striyAm / 4 telaparNikagozI haricandanamastriyAm // 131 // 5 tilaparNI tu patrAjhaM rajanaM raktacandanam / kucandanaM cAthi jAtIkApajAtIphale same / / 132 / / zomalama ( + korakam ), kolakam, hozaphalam ( + koSaphalam / 3 na) kola' ke 3 nAma haiM / 2 karpUrama (puna), ghanasAra, candrajJaH ( candramA paryAyavAcaka saba zabda), pitAbhraH ( + sitAbhaH / 3 pu), DimavAlukA (kho), 'kapUra' ke 5 nAma haiN| 3 gandhalAraH, malayajaH (2 pu), bhadrazrIH (bI), candanaH (puna), 'malayAgiri candana' ke 4 nAma hai // 4 telapanikam, gozIrSam, (na); harizcandalama (pu na), 'sapheda ThaNDA candana, kamalake samAna gandhavAle candana aura kapila yA pIle varNavAle candana' kA kramazaH 1-1 nAma hai // 5 tilaparNI (strI), pastrAGgam rajanam, raktacandanam, kucandanam (na), 'lAla candana' 5 nAma haiM // 6 jAtIkoSam ( + jAtikozam , jAtIkoSA, koSa' ), jAtIphalam ( + phalam / 2 na) 'jAyaphala' ke 2 nAma haiN| 1. 'sitAbho himavAlukA' iti pAThAntaram / / 2. '-kozaH koSa havANDaje kuDamale caSake divye'rthacaye yaMnizimbayoH / jAtIkoze'sipidhAne-' (ane. saMgra. 21546 -- 547), iti. '-apa janiSu jAtiH sAmAnyagAtrayoH / / mAlatyAmAmalakyAM ca cullyAM kampilla janmanoH / jAtIphale chandasi ca' (ane0 saMgra0 21168-169) iti hemacandrAcAryokteH jAti koSa-kozazamdAnA paryAyatetyavadheyam // 3. 'phalaM hetupha jAtIphale phalakasasyayoH (ami0 cintA0 2499) iti hemacandrAcAryoktyA 'phala' zabdasyApi paryAyatvamityavadheyam // ___ Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 amrkossH| [dvitIyakANDe1 karpUrAgurukastUrIkakolairyakSakardamaH 2 gAtrAnulepanI vartivarNakaM syAvilepanam // 133 // 3 cUrNAni bAsayogAH syuTarbhAvitaM vAlitaM triSu / 5 saMskAro gandhamAlyAdhairyaH syAttadadhivAsamam / / 134 // 6 mAlyaM mAlAsrajo mUni 1 'yakardamaH (pu), 'kapUra, agara, kastUrI aura kaGkola, ina cAroko barAbara-barAbara dekara banAye hue lepa-vizeSa' kA nAma hai // 2 gAnAnulepanI, vatiH (2 strI), dharNakam , vilepanam (2na), 'lepa karane ke liye pIse yA ghisse hue gandhadravya vizeSa' ke 4 nAma haiN| (sI. svA. mata se do-do zabda ekArthaka haiN| _____3 cUrNam (na), vAsayogaH (pu), 'kapar3e Adiko suvAsita karaneke yogya cUrNa kiye hue gandhadravya-vizeSa' ke 2 nAma haiM // 4 bhAvitama, dAyitama (2 tri ), 'suvAsita kapar3A Adi' ke 2 nAma haiN| ('kSI0 svA0 matase gandha dravya arthAt itara Adise sugandhita kiye hue kapar3e Adiko 'bhAvita' aura ketakI, vevar3A yA gulAba Adi se sugandhita kiye hue kapar3e Adiko 'cAlita' kahate haiN')|| 5 adhivAsanam (na), 'gulAbajala yA sugandhita phUla Adise pAna, tila AdikA suvAsita karane kA nAma hai // 6 mAlthama (na), mAlA, straka ( = sraj / 2 strI), 'zirase dhAraNa kI huI mAlA' ke 3 nAma haiN| ( 'yahA~ 'mUni' zabdake avivakSita honese 1. taduktaM vyADinA 'karpUrAgurukaratUrIkakolaghusUNAni ca / ekIkRtamidaM sarva yakSakadama iSyate // 1 // itii|| dhanvantaristu minnamevAha / tadyathA 'kuGkamAgurukastUrIkaparaM candanaM tthaa| mAsugandhamityuktaM nAmato yakSakardamaH // 1 // iti / 2. gAtrAnulepanI vartiviMgandhyatha vilepanam / varNakaJcAtha vicchittiH strI kaSAyo'GkarAgake // 1 // iti ramasoktimanusatyedamityavadheyam / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyavargaH 6 ] -1 kezamadhye tu garbhakaH / 2 prabhraSTakaM zikhAlamvi 3 purobhyastaM lalAmakam // 135 // 4 prAlambamRjutambi syAt 5 kaNThAdvaikakSikaM tu tat / yatiryakkSapta murasi 6 zikhAsvApIDazekharau // 136 // racanA 'syAtparisyanda 8 AbhogaH paripUrNatA / upadhAnaM tUpabarhaH 10 zayyAyAM zayanIyavat // 137 // zayanaM 11 maJca paryaGkapalyaGkAH khaTvayA samAH / 7 maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 'mAlAmAtra' ke bhI ye 3 nAma haiM' ) // 1 garbhakaH (pu), 'kezake bIca meM lagAyI huI mAlA' kA 1 nAma hai // 2 bhraSTakam ( na ), 'zikhA yA coTIse laTakatI huI mAlA' kA 1 nAma hai // 235 3 lalAmakam ( na ), 'lalATapara dhAraNa kI huI mAlA, muNDamAlA' kA 1 nAma hai // " 4 prAmbam (na), 'gale meM sIdhe laTakatI huI mAlA' kA 1 nAma hai 5 vaikacikam ( na ), 'janeUkI taraha tirDI pahanI huI mAlA' kA * nAma hai // 6 ApIDaH, zekharaH (1 pu), 'zikhA meM rakhI huI mAlA' ke 2 nAma haiM // 7 racanA (strI), parisyandaH ( + parispandaH / pu ), 'mAtA Adi ko banAne ( gUthane ) ke 2 nAma haiM 8 AbhogaH (pu), paripUrNatA (strI), 'sevA-zuzrUSA Adi saba prakArake upacAroMse paripUrNa hone' ke 2 nAma haiM // 9 upadhAnam (na), upabarhaH (pu), 'takiyA' ke 2 nAma haiM // 10 zayyA strI ), zayanIyam, zayanam (2 na ), ke 1 nAma haiM / ( 'bhA0 dI0 matase 'tosaka Adi' ke ye ' zayyA, bichaunA ' 3 nAma hai' ) // 11 manaH, paryaGkaH, pazyaGkaH ( 3 pu ), khaTvA (strI), palaMga, khaTiA Adi' ke 4 nAma haiM / ( kisI 2 ke mata se 'bhaJca' yaha 1 nAma ' macAna yA 1. 'syAraparispandaH' iti pAThAntaram // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe 1 gendukaH kanduko 2 dIpaH pradIpaH 3 pIThamAsanam // 138 // 4 samudrakaH saMpuTakaH 5 pratigrAhaH patadugrahaH / 6 prasAdhanI kaGkatikA 7 piTAtaH paTavAsakaH // 139 // 8 darpaNe 'mukurAdarzo 9 vyajanaM tAlavRntakam / iti manuSyavargaH // 6 // UMce siMhAsana Adi' kA aura 'paryaGkaH, pazyaGkaH' ye 2 nAma 'palaMga, masaharI Adi' ke tathA 'khaTvA' yaha eka nAma 'baTiyA' kA hai ) // * Arga: (+ fags:, Hogs:, nogs: ), ##ga: (2 g ), 'ng' ke 2 nAma hai // 2 dIpaH, pradIpa ( + snehAzaH, kajjaladhvajaH, dazendhanaH, gRhamaNiH, doSAtilakaH zikhAtaruH, dIpavRkSaH, uyotsnAvRtaH 8 2 pu ) 'cirAga' ke 2 nAma haiM / / 3 pITham, zAsanam (2 na ), 'Asana' ke 2 nAma haiM // 4 samudrakaH, saMpuTakaH ( 2 pu ), 'DabbA sampuTa' ke 2 nAma haiM // 5 pratigrAhakaH ( cai0 pratigrahaH ), patadgrahaH ( 2 pu ), 'ugalavAna, pikadAna' ke 2 nAma hai // 6 prasAdhanI, kaGkatikA ( 2 strI), 'kavI' ke 2 nAma haiM // 7 piSTAH paTavAsakaH ( 2 pu ), 'bukkA' ke 2 nAma haiM // 8 darpaNa:, mukuraH ( + kuraH, makkuraH ), AdarzaH ( + AmadarzaH / 3 pu ), 'zIzA - AinA' ke 3 nAma haiM / 9. Dabajanam, tAlavRntakam / ( + tAlavRntam / 2 na), 'paMkhA' ke nAma haiM // iti manuSyavargaH // 6 // 1. 'makurAdaza' iti pAThAntaram // 2. taduktaM trikANDazeSe - ' - dIpastu snehAcaH kabjaladhvajaH / dazendhano gRhamaNiH doSAtilaka ityapi // 1 // zikhAtarudIpavRkSo jyotsnAvRkSo'ya' iti // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavarga:0] maNipramAvyAkhyAsahitaH / 230 7 atha brhmvrgH| 1 santatigotrajananakulAnyabhijanAnvayau vaMzo'SavAyaH santAno 2 varNAH syurbrAhmaNAdayaH // 1 // 3 viprakSatriyaviTazUdrAzcAturSayamiti smRtam / 4 'rAjabIjI rAjavaMzyo 5 bIjyastu kulasaMbhavaH // 2 // 6 'mahAkulakulonAryasabhyasajanasAdhavaH 7 brahmacArI gRhI vAnaprastho bhikSuzcatuSTaye // 3 // Azramo'strI 7. atha brhmvrgH| , santatiH (strI), gotram , mananam , kulam (3 na), abhijanA, bhanvayaH, vaMzaH, anvadhAyA, santAnaH (55), 'vaMza, kula, khAndAna' ke 9nAma haiN|| 2 varNaH (pu), 'brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye 4 "varNa' haiN| 3 cAturvarNyama (na), 'brAhmaNa mAdi pUrvokta cAra vargoM ke samudAya' kA / nAma hai|| 4 rAjabIjI (= rAjabI jin ), rAjavaMzyaH (2 pu), 'rAjakula meM utpanna vyakti ke nAma hai| 5 bIjyaH, kulasaMbhavaH (23), 'kukhameM utpanna vyakti ke nAma haiN| mahAkulaH ( + mAhAkulaH), kulInA( +kukhyaH, kauleyakaH), AyaH, sabhyaH, sajanaH, sAdhuH (pu), 'sajana, uttama kulameM utpanna vyakti ke 6 nAma haiN|| __ 7 brahmacArI ( = brahmacArin ), gRhI( = gRhin ), vAnaprasthA, minuH (4 pu), ye cAra 'bAzrama' kAmdavAba hai gata mAzramaH (pu.), 'brahmacaryAzramaH, gRhasthAzramaH, vAmaprasthAnamaH, saMnyAsAzramaH (puna), ye 4 'mAzramaM / 1. rAjavIjI rAjavaMzyo pojyastu' iti pAThAntaram // 2. 'mAhAkuDakukInArya-zati pAThAntaram // 3. taduktaM yAvazyena'brahmakSatriyaviTyadA varNAsvAyasano divA / rati vAya. // 10 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 amrkossH| [dvitIyakANDe--1 dvijaatynjnmbhuudevvaaddvaaH| viprazca brAhmaNo'sau SaTakarmA yAgAdibhirvRtaH / / 4 / / 3 vidvAn vipazciddoSaH san sudhIH kovido budhaH / dhIro manISI 'jJaHprAnaHsaMkhyAvAn paNDitaH kaviH / / 5 // dhImAn sUriH kRtI kapilabdhayoM vickssnnH| dUradarzI dIrghadarzI . dvijAtiH ( + dviSaH), prajanmA ( = agrajanman ), bhUdeva (+mahosuraH, bhUsuraH,...), vADavaH, vimA, brAhmaNaH ( 6 pu), 'brAhmaNa' ke 2 SaTakarmA ( = SaTkarman, pu), 'yajJa karanA, par3hanA, dAna denA, yajJa karAnA, par3hAnA aura dAna lenA; ina 6 kamause yukta brAhmaNa' kA 1 nAma hai / / 3 vidvAn (= vidvas), vipakSita , doSajJaH, san ( = sat ); sudhIH, kovidaH, budhaH, dhIraH, manISI ( = manISin ), jJaH, prAjJaH ( + prajJaH ), saMkhyAvAn ( = saMkhyAvat ), paNDitA, kaviH, zrImAn ( = dhImat ), sUriH (+ sUrI = sUrin ), kRtI ( = kRtin ), kaSTaH, landhavarNaH, vicakSaNaH, dUradarzI ( = dUradarzin / + dUrAka = dUradRza), dIrghadI ( + dIrghadarzin / 22 pu), 'vidvAn' ke 22 nAma haiM / 1. 'zaH prazaH' iti pAThAntaram // 2. brAhmaNo'sya mukhamAsIt' iti zruterityavadheyam / / 3. taduktam-'ijyA'dhyayanadAnAni yAjanAdhyApanaM tyaa| pratigrahazca taiyuMkaH SaTakarmA vipra ucyate ||1||iti // 5 brAhmaNAnAM SaT karmANyAha manuH 'adhyApanamadhyayanaM yabanaM yAnanaM tssaa| dAnaM pratimAJcaiva brAhmaNAvAmakasaya // iti manuH 1388 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 236 - 1 zrotriyacchAndasau samau // 6 // 2 "mImAMsako jaiminIye 3 vedAntI brahmavAdini (16) 4 vaizeSike syAdaulUkyaH 5 saugataH zUnyavAdini (17) 6 naiyAyikastvakSapAdaH brahmavargaH 7 ] 1 zrotriyaH chAndasaH ( 2 pu ), 'veda par3hanevAle brAhmaNa' * 2 nAma haiM // 2 [ mImAMsakA, jaiminIyaH (2 pu), 'mImAMsaka' arthAt 'mImAMsA zAstra ko jAnanevAle' ke 2 nAma hai ] // 3 [ vedAntI ( = vedAntin ), brahmavASI ( brahmavAdinU / 2 pu ), 'vedAntI' arthAt 'vedAnna zAstra jAnanevAle' ke 2 nAma haiM ] // 4 [ vaizeSikaH, aulukyaH ( 2 pu ), 'kaNAdisammata dravya Adi ('dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya, abhAva') "sAta padArthoM kA mAnanevAle' ke 2 nAma haiM ] // 1 5 [ saugataH zUnyavAda ( zUnyavAdin / 2), 'saMsArakA kAraNa zUnya ( koI nahIM ) hai, isa siddhAntako mAnanevAle nAstika' 2 nAma haiM ] // [ naiyAyikaH, akSapAdaH ( + akSapAdaH / a g), 'gautamasammata pramANa Adi ('prameya, saMzaya, prayAjana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, 'sAyakApilI' ityeSa kSepakAMzaH zrI0 svA0 vyAkhyAne 1. 'momAMsako... samupalabhyata ityavadheyam // 2. 'naiyAcikastvAkSapAdaH' iti pATha' kSI0 svA0 vyAkhyoktaH // 3. taduktaM hemaadrinn| caturvarga cintAmaNau dAna khaNDasya tRtIyaprakaraNe 'ekAM zAkhAM sakalpAM vA SadbhiraGgairapItya vA / SaTakarmanirato vipraH zrotriyo nAma dharmavit // 1 // 4. tathA cAha vizvanAtha: 'dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca vizeSakam / samavAyastathA'bhAvaH padArthAH sapta kIrtitAH // 1 // iti ca0 cintA0 pR0 27 // - iti siddhA0 mukkA0 111 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 amarakoSaH / [dvitIyakANDe-1 syAtsyAdvadika AIkaH ( 18) 2 cArvAkalokAyatiko 3 'satkAyeM sADayakApilo ( 19) 4 upAdhyAyo'dhyApako5'tha syAnniSekAdikRd guruH / pAda, japa, vitaNyA, hevAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna') 'solaha padArthIko mAnanedhA naiyAyika' ke 2 nAma haiM / [syAhAdikA, mAIkaH ( + AItaH / 2 pu), 'mokSa hai to ho aura nahIM hai to na ho isa siddhAntako mAnanevAle' ke 2 nAma hai ] // 2 [cArvAkaH, lokAyatikA (2 pu), 'bauddha' arthAt 'buddhadevake matAnuyAyI' ke nAma haiN| [sAlayaH, kApilaH (23), 'kapilamunisammata sAMkhyazAstrake siddhAntako mAnanevAle' ke nAma haiM ] // upAdhyAyaH, adhyApakaH (2), 'upAdhyAya' arthAt 'veda ke ekadezako bAbedAgoko vRtti ke liye par3hAnevAle' ke 2 nAma haiM / 5 'guruH (pu), 'guru' arthAt 'niSekAdi saMskArako savidhi karake adhAdise pAlana karate hue par3hAne vAle kA / nAma hai / 1. 'satkAryo' iti pAThaH kSI0 svA0 vyaakhyoktH|| 2. taduktam-'pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDA hevAmAsAnAtinigrahasthAnAnAM tatvazanAniHzreyasAdhigamaH' iti nyA060 1 / / / / 1. pANyAyakakSaNamuktaM manunA 'ekadezaM tu vedasya vedAnAnyapi vA punaH / yo'dhyApayati vRtyarthamupAdhyAyaH sa ucyate // 1 // iti manuH // 14 // gurundhaNamukta manunA 'niSekAdIni karmANi yaH karoti yathAvidhi / sambhAvayati cAnnena sa vipro gururudhyate // 1||iti manuH 2 / 142 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavargaH 7 ] maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / 241 yaSTaza ca 1 mantravyAkhyAkRdAcArya 2 'Adeza tvadhvare vratI // 7 // yajamAnazca 3 sa somavati dIkSitaH / 4 ijyAzIlI yAyajUko 5 yakSvA tu vidhineSTavAn // 8 // sa gIrpatIcyA sthapatiH 7 somapIthI tu somapAH / 8 sarvavedAH sa yeneSTo yAgaH sarvasvadakSiNaH // 9 // '' AcAryaH (pu), 'AcArya' arthAt 'mantroMkI vyAkhyA karanevAle yA ziSyakA yajJopavIta saMskArakara karUpa aura rahasyake sahita vedako par3hAnevAle brAhmaNa' kA nAma hai // 2 vratI ( = vatinU ), yaSTA ( yaSTu ), yajamAnaH (pu), 'yajamAna' arthAt 'yajJa karanevAle' ke 3 nAma haiM / 3 dIkSitaH (pu), 'somavat' ( aniSTomAdi ) yakSameM RtvijoM ko mAdeza denevAle yajamAna' kA 1 nAma hai // yAyajUkaH ( 2 ), 'bArabAra yajJa karanevAle' ke 4 ijyAzIlaH 2 nAma haiM // 5 yajvA ( = yajvan pu ), 'vidhipUrvaka yaza kiye hue' kA 1 nAma hai // 6 sthapatiH (pu), 'bRhaspatike mantrase yaza karanevAle' kA 1 nAma hai // 7 somapIthI ( somapIthin / + somapItI = somapItin ), somapAH ( + somapaH / 2 pu ), 'somayajJa karanevAle' ke 2 nAma haiM // 8 sarvavedAH (= sarvavedasa pu), 'yaza meM sarvasva dakSiNA denevAle' kA 1 nAma hai / ( 'vizvajit Adi yajJoM meM sarvazva dakSiNA dI jAtI hai, jaise " 1. 'AdiSTo iti pAThAntaram / / 2. sa tu goSpatISTayA sthapatiH somapItI tu somapAH' iti pAThAntaram // AcAryalakSaNamuktaM manunA 'upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayed dviSaH / sakara sarahasyaM ca tamAcArya pracakSate' // 1 // iti manuH 2 / 140 // 16 a0 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 amrkossH| [dvitIyakANDa1 anUcAnaH pravacane sAGge'dhItI 2 gurostu yaH / labdhAnusaH samAvRttaH 3 sutvA svabhiSave kRte // 10 // 4 chAtrAntevAsino ziSye 5 zaikSAH praathmklpikaaH| 6 ekabrahmavatAcArA mithaH sabrahmacAriNaH // 11 // 7 satIrthyAstvekaguravazcitavAnagnimagnicit raghune vizvajit yajJakara sarvasva dakSiNA dI thii| vizvajit Adi yajJakA yaha nAma hai, yaha bhA. dI0 kA mata cizya hai')|| manUcAnaH (pu), 'vyAkaraNa Adi 6 aGgoMke sahita vedako par3hanevAle' kA nAma hai // 2 samAvRttaH (pu), 'gurukI AkSA pAkara gRhasthAzramameM rahane ke liye gurukulase lauTe hue brahmacArI kA nAma hai // 2 susvA (susvan pu), 'yakSake antameM avabhRthanAmaka snAna kiye hue' kA / nAma hai| - chAtraH, antevAsI ( = antevAsin ), ziSyaH (3 pu), 'ziSya, chAtra ke 3 nAma haiN| 5 zaikSAH, prAthamakalpikAH (2 pu / bahuvacana avivakSita honese ekavacana bhI hotA hai|) 'adhyayanako prathama bhArambha kiye hue brahmacArI Adi' ke nAma haiN| sabrahmacAriNaH ( = sabrahmacArin , pu) ApasameM samAna veda, samAna vata aura samAna AcArapAle brahmacAriyoM kA nAma hai| 7 satIyaH, ekaguruH (mA0 dI / 2), 'sahapAThI, eka guruse par3hanevAle' ke nAma haiN| 8 aprithita (pu), 'agnihotrI' kA / nAma hai // 1. yathA' raghuvaMze kavikulakamaladivAkaraH kAlidAsaH __ 'sa vizvajitamAThe yazaM sarvasvadakSiNam' iti raghuvaMzaH 46 86 // 2. tadukkaM hemAdriNA caturvargacintAmaNo dAnabaNDasya paribhASAkhye tRtIyaprakaraNe 'vedavedAGgatatvahaH zuddhAsmA paapvrjitH| zeSa motriyavasAya kho'nUcAna iti smRtaH // 1 // iti catu cintA.dA. khaM010 28 // - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 brahmavargaH 7] mnniprbhaadhyaakhyaashitH| 1 pAramparyopadeze syAdetimitihAvyayam // 12 // 2 upamA zAnamAdhaM syAt 3 jJAtvArambha upkrmH| 4 yajJaH so'jvaro yAgaH satatanturmakhaH krtuH||13|| 5 pATho homazvAtithInAM saparyA tarpaNaM bliH| 6 pate paJca mahAyazA brahmayajJAdinAmakAH // 15 // / aitihyam (na), itiha (anya ), 'paramparAgata upadeza' ke / nAma haiN| 2 upajJA (strI), 'gurUpadezake vinA utpanna sarvaprathama zAna' kA 1 nAma hai| ('jaise-vAlmIkikI upajJA 'rAmAyaNa' hai aura paNini kI upajJA 'aSTAdhyAyI sUtrapATha' hai')|| 3 upakramaH (pu), 'guru Adise jJAna prAptakara Arambha karane kA nAma hai|| 4 yajJaH, savaH, adhvaraH, yAgaH, saptatantuH, makhaH, kratuH (pu), 'yajJa' ke 7 nAma haiN| 5 pAThaH (pu), 'vedAdipATha karane'ko 'brahmayaH ' (pu) homaH (pu), 'havana karane'ko 'devayazaH' (pu); atithInAM saparyA, (sI), 'bhakSa, jalapAna, zayayAdi dekara atithiyoM ke satkAra karane' ko 'nRyakSaH' (pu); tarpaNam (na), 'anna, jala, piNDadAna, zrAddha, Adise pitaroM ko santuSTa karane'ko 'pityA ' (pu); baliH (pu), 'bali vaizvadeva arthAt kAkAdiko vali dene yA balidAna karane ko 'bhUtayaH ' (pu), kahate haiM / ye (brahmayajJa, devayajJa, atithiyajJa, pitRyajJa aura bhUtayajJa)5 mahAyajJaH (pu), arthAt "pazamahAyajJa' haiM / 1. taduktaM manunA-madhyApanaM brahmayajJaH pitRyajJastu tarpaNam / homo devo malimIto nRSajJo'tithipUSanam // 1 // paDhatAnyo mahAyajJAna- iti manuH // 70- // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 amrkossH| [dvitIyakANhe1 samajyA pariSadgoSThI sabhAsamitisaMsadaH / AsthAnI klIbamAsthAnaM strInapuMsakayoH sadaH / / 15 // 2 prAgvaMzaH prAgyavirgehAda 3 sadasyA vidhidarzinaH / .4 sabhAsadaH sabhAsamArA:sasyA: sAmAjikAzca te / / 16 / / 5 madhvayUdrAtahotAro yajuHsAmagvidaH kramAt / , samasyA, pariSat ( = pariSad / + pat = parSad ), goSThI, sabhA, samitiH, saMsat ( = saMsad ), AsthAnI ( 7 strI), bhAsthAnam (na), sadaH ( = sadas na strI), "sabhA' ke nAma haiN| ('samprati sabhA zabdakA sAmAnyataH vyavahAra kiyA jAtA hai')|| prAgvaMzaH (pu), 'havanazAlAke pUrva tarapha yajamAnako baiThane ke liye banAye hue sthAna yA gRha-vizeSa'kA 1 nAma hai // . 3 sadasyaH (pu), 'yajJameM nyUnAdhika vidhiko dekhanevAle RtvigaH vizeSa' kA nAma hai // 4 sabhAmat ( = sabhAsad ), sabhAstAraH, sabhyaH, sAmAjikaH ( 4 pu), 'sabhAsada' ke nAma haiM / __ 5 azvayuH, udgAtA ( = udgAtR ), hotA ( = hot / 3 pu), 'yajurveda, sAmaveda aura Rgveda jAnanevAle' kA kramazaH 1-1 nAma hai // mhrssiyaacvssyenaapyuktn'blikrmsvvaahomsvaadhyaayaatithisrikryaaH| bhUtapitramarabrahmamanuSyANAM mhaamkhaa||1|| iti yAza0 smRtiH // 102 // yathA vA-pATho homazvAtithInAM saparyA tarpaNaM bliH| pate patra mahAyajJA brahmayajJAdinAmakAH // 1 // iti // 1. yathA samAkSaNaM manu: 'yarimandeze niSIdanti viprA vedvidkhyH| rAmavAdhikRto vidvAn bAmaNasvAsamA viduH // 1 // iti manuH // 12 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 brahmavargaH 7] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 AgnIdhrAdyA dhanairvAryA Rtvijo yAjakAzca te // 17 // 2 vediH pariSkRtA bhUmiH 3 same sthaNDilacaghare / 4 aSAlo yUpakaTakA 5 kumvA sugahanA vRtiH||18|| 6 yUpA tama 7 nimanthyadAlaNi svaanniyoH| 8 'dakSiNAgnirhapatyAhavanIyau trayo'gnayaH // 19 // / 2 bhAgnIdhra, Rvika (= Rtvija ), yAjakaH (3 pu), yaza karanevAlA yajamAna dhana Adise jisakA varaNa kare una mAgnIdhra mAdi (brahmA, udgAtA, hotA, adhvaryu,...173) yA karAnevAle brAhmaNoM ke 5 nAma haiM / 2 vediH (+vedI / strI), 'yajJake liye DamarU-tulyAkAra banAI huI yA sApha kI huI bhUmi' kA 1 nAma hai // 2 sthaNDikama, pattharam (2 na), 'yasake liye sApha kiye gaye sthAna-vizeSa' ke 2 nAma haiM / ('samprati catvara zabdako cabUtarA ke artha meM bhI prayukta kiyA jAtA hai| 4 caSAlaH, yUpakaTakaH ( bhA. dI0 / 2), 'yAstambhake Upara balayAkAra (gola) banAye hue kASTha-vizeSa' ke 2 nAma haiN| 5 kumthA (strI), 'vaNDAla, antyaja Adi yakSako na dekha sake, isa nimittase yajJabhUmike cAroM tarapha banAye hue gherekA nAma hai| 6 yUpAgram , tarma ( = tamaMn / 2 na)'yaza-stambhake UparI bhAga ke 2 nAma haiN|| 7 araNiH (pu strI) 'jisako parasparameM ragar3akara yahArtha ani nikAlI jAya, usa kASTha-vizeSa' kA 1 nAma hai / 8 dakSiNAgniH, gArhapatyaH, AhavanIyaH (3 pu), ye 3 "agnike bheda haiN| 1. 'kacittu prayANAM dvandaH paThayata' iti bhA0 do0 // 2. tathA hi kAtyaH-'dhRtAH kurvanti ye yazamRrivajaste-' iti // 3. 'AdhazabdAt 'potRtaprazAstRbrAhmaNAcchaMsyacchAvAggrAvastudbrahmamaitrAvaruNapratiprasthAta. pratihantaneSTanetRsubrahmaNyAH' itthaM saptadazasvinaH' iti kSI0 svaa0|| 4. brAhmaNasarvasve halAyudhena panAmaya ukAstathA hi 'bAvasathyAhavanIyau dakSiNAmistathaiva ca / anvAhAryoM gAIpatya ityete paJca vhyH||1||iti // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [ dvitIya kANDe 1 agnitrayamidaM tretA 2 praNItaH saMskRto'nalaH / paricAyyopacAyyAvagnau prayogiNaH // 20 // 3 samUhyaH yo gArhapatyAdAnIya dakSiNAgniH praNIyate / tasminnAnAyyo 5 prathAgnAyo svAhA ca hutabhupriyA // 21 // 6 RksAmidhenI dhAyyA ca yA syAdagnisamindhane / 7 gAyatrIpramukhaM chando 246 1 tretA (strI), 'dakSiNAgni, gAIpatyAgni aura AhavanIyAgni ina tIna agniyoMke samudAya' kA 1 nAma hai // 2 praNItaH (pu), 'mantra se saMskRta agni' kA 1 nAma hai // 3 samUhaH paricAyyaH upacAyyaH ( 3 pu ), 'yajJa - sambandhI agnikA sthAna- vizeSa, yA sthAna vizeSakI agni' ke 3 nAma haiM // * AmAcyaH (pu), 'gAIpatyanAmaka agnise lAkara mantra se saMskRta dakSiNAgni' kA 1 nAma hai // 5 abhAyI, svAhA, hutabhupriyA ( + agnipriyA / 3 strI ), 'agni kI strI, svAhA' ke maiM nAma haiM // sAmidhenI, dhAyyA ( 2 strI ), 'agnimeM samidhA (lakar3I) chor3akara agniko jalAnemeM prayoga kiye jAnevAle mantra' ke 2 nAma haiM // * 7 chandaH (= indas, na ), 'gAyatrI Adi chanda' kA 1 nAma hai sakkA 1, atyuktA 2, madhyA 3, pratiSThA 4, supratiSThA 5, gAyatrI, uSNik 7, anuSTup 8, bRhatI 9, pakti 10, triSTup 11, jagatI 12, atijagatI 13, karI 14, atizakarI 15, aSTi 16, atyaSTi 17, dhRti 18 atiSTati 19, kRti 20, prakRti 21, AkRti 22, vikRti 23, saMskRti 24, atikRti 25, rakRti 16, ye kubbIsa 'chanda hote haiN| kisI 2 ne 'gAyatrI uskRti taka 21 hI chanda mAne haiM' ) // 1. vRttaratnAkare kedAreNa chandolakSaNamuktam / tathA hi'ArabhyekAkSarArapAdAdekai kAkSara varddhitaiH / pRthak chando bhavetpAdairyAvatvaviMzatiM gatam // 1 // iti vR0 10 1|17 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmavargaH ] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 247 1 havyapAke caruH pumAn // 22 // 2 AmikSA sA toNe yA kSIre syaaddhiyogtaa| 3 'dhuvitraM vyajanaM tadyadracitaM mRgacarmaNA // 23 // 4 pRSadAjyaM sadadhyAjye 5 paramAnnaM tu pAyasam / 6 havya 7 kanye devapitrye anne~~~.................~~~~~~..........mx 1 varuH (pu), 'agnimeM havana kiye jAnevAle anna' kA 1 nAma hai| 2 AmikSA ( + AmIkSA mu0 / strI), 'auTe hue garma dUdha dahI chor3anepara utpanna vikAra vizeSa yA DA~cha' kA 1 nAma hai // 3 zuvitram ( + dhavinam / na ), 'yajJa meM Aga sulagAne ke vAste mRgacarsake bane hue paMkhe' kA 1 nAma hai // 4 pRSadAjyam (+ pRSAtakam / na) 'dahI mile hue ghI' kA / nAma hai // 5 paramAnama , pAyapam (2 na ), 'svIra, haviSya' ke 2 nAma haiM / 6 havyam (na), 'devAnna' arthAt 'havanake dvArA devatAoMke uddezyase diye jAnevAle bhanna-vizeSa' kA 1 nAma hai // 7 kavyam (na), "pitryAna' arthAt 'brAhmaNa bhojanAdike dvArA pitaroM ke uddezyase diye jAnevAle lama-vizeSa' kA nAma hai| teSAM nAmAni ca tenaivoktAni / tathA hi 'uktA'tyuktA tathA madhyA pratiSThA'nyA supuurvikaa| gAyatryuSNiganuSTup ca bRhatI paktireva // 1 // viSpa ca jagatI caiva tathA'tijagatI mtaa| zakkarI sAtipUrvA syAdaSTayasyaSTI tataH smRte // 2 // dhRtizcAtidhRtizcaiva kRtiH prkRtiraaskRtiH| vikRtiHsaMskRtizcApi tathA'tikRtirutkRtiH // 3 // iti vRttaratnAkaraH 119-21 // gaGgAdAsazchandomaaAntu 'uktA-asyuktA-zakarINAM sthAne 'ukthA' atyukyA, zakarI' ityevaM nAmAnyAha / / 1. 'pavitraM-' iti pAThAntaram // 2. 'devapitra' iti pAgantaram / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 amarakoSaH [dvitIyakANDe -1 pAtraM nuvAdhikam // 24 // 2 bhuvopabhRjjuhU 3 rnA tu suvo bhedAH 'sucaH striyH| 4 upAkRtaH pazurasau yo'bhimanya tau hataH // 25 // 5 paramparAka 'zamanaM prokSaNaM ca vadhArthakam / 6 vAcyalikAH pramItopasaMpannaprokSitA hate // 26 // 7 sAnnAyyaM havi 8 ragnau tu hutaM triSu vaSaTkRtam / 9 dIkSAnto'vabhRtho yajJe 10 tatkarmAhaM tu yakSiyam / / 27 // , pAtram (na), 'juvA Adi ( camasa, mokSaNI, praNItA, sUrpa, vyajana, ulUkhala, musala, graha, ......) bartana' kA / nAma hai // 2 dhruvA, upabhRt , juhUH (3 sI), ye 3 'suvAke bheda' haiM / 3 + nuvaH (pu), juka (= truca / +H / strI), 'vA' arthAt 'agnimeM ghI sakanevAle kASThanirmita yajJa-pAtra vizeSa ke 2 nAma haiN| . 4 sapAkRtaH (pu), 'vedamantrase abhimantrita kara yajJameM mAre hue pazu' kA / nAma hai| __ 5 paramparAkam , zamanama ( + zasanam, sasanam ), prokSaNam (3 na), 'yasameM pazuko mArane ke 3 nAma haiM / 6 pramItaH, upasaMpannaH, proSitaH (3 tri), 'yakSameM mAre hue pazu' ke 3 nAma haiN|| * sAcArapam , haviH (= haviSa , bhA0 dI0 / 2 na ), 'havana karane yogya haviSya Adi padArtha' ke 2 nAma haiM / .. hutam ( bhA0 dI0), vaSaTkRtam (2 tri), 'agnimeM havana kiye hue haviSya Adi padArtha ke 1 nAma hai / 9 avabhRthaH (), 'yakSake anta meM kiye jAnevAle yakSa-samAptisUcaka mAna-vizeSa' kA / nAma haiN| * yajJiyam (tri.), 'yakSake yogya padArtha kA / nAma hai / ('jaise'mAkSaNa, haviSyAdi mana, sthaan....')|| 1. 'nuva iti pAThAntaram // 1. 'zasanaspati ekA pAThavilI. svA0 / 'sasanam ityanya prati mA. dii| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavarga: 7] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 246 trivapatha katukameSTaM 2 pUrta vAtAdi karma yat / 3 amRtaM 4 vighaso yanazeSabhojanazeSayoH / / 28 / / 5 tyAgo vihApitaM dAnamutsarjanavisarjane / vizrANanaM vitaraNaM sparzanaM pratipAdanam / / 29 !! prAdezanaM nirvapaNa-apavarjanamaMhatiH / , 'iSTam (na), 'yajJa kArya, dAna dene kA 1 nAma hai // 2 'pUrtam (na). bAvalI, kuA~, tAlAba Adi khudavAne tathA auSadhAlaya, devAlaya Adi banavAne' kA nAma hai // 3 amRtam (na), 'yajJase bace hue haviSya' kA / nAma hai| 4 "vidhasaH (1), 'brAhmaNa, atithi Adike bhojanake bAda bace hue anna' kA 1 nAma hai| 5 syAgaH (pu), vihApitam, dAnam, utsarjanam ( + utsargaH, pu), visarjanam, vizrANanam, vitaraNam, sparzanam, pratipAdanam,prAdezanam, nirvapaNam, apavarjanam (11 na) aMhatiH (sno), 'dAna dene ke 13 nAma haiN| 1. hemAdrau dAnakhaNDe zalokamiSTalakSaNaM yathA--- 'agnihotraM tapaH satyaM vedAnAM caiva pAlanam / bhAtithyaM vaiSadevaM ca iSTamityabhidhIyate // 1 // ekAgnikAdau yaskama tretAyAM yacca hUyate / antarvedyAM ca yadAnamiSTaM tadamidhIyate // 2 // hati hemA0 dA0 khaM0 pR0 21 // 2. hemAdrau dAnakhaNDe zasoktaM pUtalakSaNam __ 'rogiNAM paricaryA ca pRtamityabhidhIyate / iti byAsoktam-'puSkariNyastathA vApyo devatAyatanAni ca / annadAnamadhArAmAH pUrtamityabhidhIyate ||1||iti / nAradokam - 'grahoparAge yaddAnaM sUryasaMkramaNeSu ca / dAdazyAdau tu yahAnaM tadetatpUrvamucyate' // 1 // iti hemA0 dA0 khaM0 pR0 21 // 3-4. amRtaviSasayolakSaNaM manurAha / tadyathA 'vighasAzI bhavenityaM nityaM caamRtmojnH| viSaso bhuktazeSaM tu yazazeSaM tathA'mRtam' ||1||ti manuH 3 / 285 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 amrkossH| [dvitIyakANDe1 mRtArtha 'tadahe dAnaM griSu syAdau dehikam // 30 // 2 pitRdAnaM nivApaH syAt 3 zrAddhaM tatkarma shaastrtH| 4 anvAhAryamAsika 5 'zo'STamo'hnaH kutpo'striyaam||31|| 6 paryeSaNA parISTizcA 7nveSaNA ca gvessnnaa| 1aurdhvadehikam ( + audaihikam / na ) 'mare hueke uddezyase marane ke dinase ekAdazAha taka diye hue piNDa dAna Adi' kA / nAma hai // 2 pitRdAnam (na), nivApaH (pu), 'sapiNDIkaraNake bAda pitaroke uddezyase diye hue piNDa dAna' kA 1 nAma hai // 3 zrAddham (na), 'zrAddha' arthAt 'pitaroM ke uddezyale zAstrAnupAra kiye jAnevAle piNDadAna Adi kArya kA 1 nAma hai / / ___4 anvAhAryam (na), mAsikaH (pu, bhA0 dI0); 'amAvasthAko kiye jAnevAle mAsika zrAddha' ke 2 nAma haiM / 5 kutapaH ( + kutupH| puna), "dinakSA AThavA~ hislA, saptama muhUrta (14 ghaTI ) ke uparAnta tathA navama muhUrta (17-18 ghaTI) ke madhyakA zrAddha yogya lamaya vizeSa' kA / nAma hai // 6 paryeSaNA, parISTiH ( 2 strI), mahe0 matase 'zrAddhameM brAhmaNoMkI sevA karane ke 2 nAma haiN| 7 anveSaNA, gaveSaNA ( 2 strI), mahe* manamme 'dharmAnveSaNa karane ke 2 nAma haiN| ('bhA0 dI0 mata paryeSamA.........' 4 nAma 'dharmAdike khoja karane' ke haiN')| 1. 'tadahanaM triSu syAdaudhvadaihikam' iti pAThAntaram / / 2. tadAha manuH-'pitRyazaM tu nirvayaM viprazcandukSaye'gnimAn / piNDAnvAhAryakaM zrAddhaM kuryAnmAsAnumAsikam / / 1 // pitaNAM mAsikaM zrAddhamanvAhArya vidurbudhAH / taccAmiSeNa kartavyaM prazastena prayatnataH // 2 // iti manuH 2 / 122-123 / / 3. kutapalakSaNaM yathA'muhUrtAtsaptamAdUrvaM muhuurtaanvmaaddhH| sa kAlaH kutapo jJeyaH......." iti / / 'divasasyASTame mAge mandImavati bhAskare / sa kAlaH kutapo yatra pitRbhyo dattamakSayam ||1||iti smRtiriti / kSI0 svaa0|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 brahmavargaH 7] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 sanistvajyeSaNA 2 'yAtrA'bhizastiryAcanA'rthanA // 32 // 3 SaT tu triSva 4 ya'marthAthai 5 pAdyaM pAdAya vAriNi / 6 kramAdAtithyAtitheye atithyarthe'tra sAdhuni / / 33 // 8 syurAvezika AganturatithirnA gRhAgate / 9 "prAghUrNikaH prAghuNakazca saniH, adhyeSaNA ( 2 strI), 'guru' pitA, mAtA mAdi zreSTha janoMkI sevA karane aura prArthanApUrvaka guru Adi zreSTha janoM ko kisI kAmameM pravRtta karane ke 2 nAma haiM // 2 yAA, abhizastiH ( + abhiSastiH ), yAcanA, arthanA ( 4 strI), 'yAcanA karane, mA~gane ke 4 nAma haiM / 3 yahAM se 6 zabda triliGga haiM / 4 ayam (tri), 'argha ( argha dene ) ke liye jala' kA 1 nAma hai / 5 pAdyam (tri), "pAdya (paira dhone) ke liye jala' kA nAma hai| 6 Atithyam (ni), 'atithiyoM ke nimitta vastu' kA 1 nAma hai // 7 bhAtitheyama (tri), 'atithiyoM ke viSayameM sajana ( acchA vyavahAra karanevAle ), kA 1 nAma hai // 8 AvezikaH, AgantuH ( 2 tri), atithiH ( + atithiH pu; atithI strI), 'atithi ke 3 nAma haiN| 2 [prAdhUrNikaH, prAghuNakaH ( + zrAvezikaH / 2 pu), 'abhyAgata' ke 2 nAma haiM ] // 1. 'yAJA'miSasti-' iti pAThAntaram / / 2. prAdhUNikaH ........."gauravam' ityaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAmupalabhyata ityavadheyam / / 3. atithilakSaNAnyucyante tithiparvotsavAH sarve zyaktA yena mhaatmnaa| so'tithiH sarvabhatAnAM zeSAnabhyAgatAnviduH // 1 // iti yamaH / / kacittu -'zeSaH prAdhuNikaH smRtaH' iti turIyapAdaH // 'dUrAccopagataM AntaM vaizvadeva upasthitam / / atithiM taM vijAnIyAnAtithiH pUrvamAgataH // 1 // iti vyAsazca / / 'adhvanIno'tithirzayaH zrotriyo vedapAragaH' iti yAza0 11111 / / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [dvitIyakANDe-1 abhyutthAnaM tu gauravam' (20) 2 pUjA namasyA'pacitiH saparyA'rcAhaNAH samAH // 34 // 3 varivasthA tu zuzrUSA 'paricaryApyupAsanA / 4 vrajyA'TATyA paryaTanaM 5 caryA tvIryApathe sthitiH // 35 // 6 upasparzastvAcamana 7 matha - maunamabhASaNam / 8 "prAcetasacAdikaviH syAmmaitrAvaNizca saH ( 21 ) vAlmIkacA 9tha pAdheyo vizvAmitrazca kauzikaH (22) [agyusthAnam , gauravam (2 na), 'abhyutthAna' arthAt 'bar3e logoM ke Anepara uThakara bhagavAnI karane ke 2 nAma haiM ] // 1 pUjA, namasyA, apacitiH, saparyA, arcA, arhaNA (strI), 'pUjA' ke 6 nAma haiN| 6 varivasyA, zuzrUSA, paricaryA (+ upacaryA, pareSTiH), upAsanA ( + na / 4 khI), 'zuzruSA karane ke 4 nAma haiM / 4 vrajyA, aTATyA ( + aTA, adhyA, mahe0 / 2 strI), paryaTanam (+bhra. maNam / na ), 'ghUmane ke 3 nAma haiM / 5 caryA ( + IryA muniH / strI ), 'dhyAna' mauna ityAdi yogamArgAmeM sthita hone kA 1 nAma hai // 6 upasparzaH (pu), Acamanam (na), 'Acamana karane ke 2 nAma haiM / 7 maunam , abhASaNam (2 na), mauna yA cupa rahane ke 2 nAma haiM / - [pAcetasaH, AdikaviH, maitrAvaruNiH ( maitrAvaruNaH), vAlmIkaH (+ vAlmIkiH, vakSmIkA, valmikaH / 4 pu), 'vAlmIki muni' ke 4 nAma haiM ] // 9 [gAdheyaH, vizvAmitraH, kauzikaH ( + kauSikaH / 3 pu), 'vizvAmitra muni' ke 3 nAma haiM ] // 1. paricaryApyupAsanam' iti pAThAntaram / 2. 'prAcetasaH............."mutaH' ayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne samupalabhyate // 3. 'vAlmIkizcAya' iti pAThAntaram / / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 brahmavarga:0] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 vyAso dvaipAyanaH pArAzaryaH satyavatIsutaH' (23) 2 mAnupUrvI striyAM 'vAvRtparipATI anukramaH / / 36 // paryAyazcA 3 tipAtastu syAtparyaya upAtyayaH / 4 niyamo vratamastrI 5 tazcopavAsAdi puNyakam // 37 // 6 aupavastaM tUpavAlo 7 vivekaH pRthagAtmatA / 8 syAdbrahmavarcasaM vRttAdhyayanadhi 9 rathAjaliH // 38 // pAThebrahmAjali: [vyAsaH, dvaipAyanaH, pArAzaryaH, satyavatIsutaH (4 pu), 'vyAsa muni' ke 4 nAma haiN| ra bhAnupUrvI (sii| + AnupUryam ), bhAvRt , paripArI (+paripATiH / 2 strI), anukramaH, paryAyaH (2 pu) 'krama' arthAt 'silasilA' ke 5 nAma haiM / 3 atipAtaH, paryayaH, upAsyayaH, (3 pu), 'vinA krama' arthAt 'besilasilA' ke 3 nAma hai|| 4 niyamaH (pu), vratam (na pu), 'niyama yA vata' ke nAma haiN| 5 puNyakam (na), 'upavAsAdi (sAntapana, kRcch, atikRcchu, prAjApasya, cAndrAyaNa Adi ) zAstra-vihita vrata' kA 1 nAma hai // 6 aupavastam (+aupavastram , upavastam / na), upavAsaH (+upo. pitam , upoSaNam / pu), 'upavAsa, upAsa' ke 2 nAma haiM / 7 vivekaH (pu), pRthagAtmatA (bhA. dI0, strI), 'prakRti aura puruSake bheda-zAna vA bhAvoMke pRthaka svarUpa-jJAna' ke 2 nAma haiN| 8 brahmavarcasam (na), vRttAdhyayanArdaH (bhA. dI0, bI) 'brahmavarcasa' * arthAta 'sadAcAra aura vedAbhyAsakI vRddhi yA sampatti ke 2 nAma haiM // 9 brahmAjaliH (pu), 'vedAdi par3haneke pahale aura antameM 1. 'vAvRtparipATiranukamaH' iti pAThAntaram / / 2. 'auparastram' iti pAThAntaram / / 3. yathA''ha manu:-'brahmArambhe'vasAne ca pAdau grAhyau guroH sadA / saMhatya istAvadhyeyaM sa hi brahmAjaliH smRtaH // 1 // patyastapANinA kAryamupasaMgrahaNaM guroH| samyena samyaH spaSTanyo dakSiNena ca dakSiNaH' ||2||iti manuH 2171-72 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [dvitIyakANDe -1 pAThe 'vipraSo brahmabindavaH / 2 dhyAnayogAsane brahmAsanaM 3 kalpe vidhikramau // 36 / / 4 mukhyaH syAtprathamaH kalpo 5 'nukalpastu tato'dhamaH / 2 saMskArapUrva grahaNaM syAdupAkaraNaM zruteH // 40 // 7 same tu pAdagrahaNamabhivAdanamityubhe / vyasta hAthase (dahane hAthase bahinA aura SAyeM hAyase bAyA~) guruke pairako chUkara pramANa karane kA nAma hai / / brahmabinduH (pu), 'vedAdi par3haneke samaya mukhase nikale hue jala-kaNa (thUkamizrita jala kI choTI 2 bUMda ) kA / nAma hai // 2 brahmAsanam (na ) 'dhyAna aura yogake Asana' kA / nAma hai // 3 karUpA, vidhiH, kramaH (3 pu) 'zAstrokta vidhi' ke 3 nAma haiN| 4 'muNyaH (pu), 'zAstrokta pradhAna vidhi' kA / nAma hai // 5 anukarapaH (pu), 'zAstroka gauNa (apradhAna, abhAva pakSIya) vidhi' kA nAma hai| ___ 5 upAkaraNam ( na ), 'saMskArake sAtha 2 vedako grahaNa karane kA nAma hai| 7 pAdagrahaNam , abhivAdanam (2 na), "apane nAmako kahate hue praNAma karane ke 2 nAma haiN|| 1. 'vipluSo brahmavindava' iti pAThAntaram // 2. yathA 'vrIhibhiryajeta' iti zrutau vrIhizravaNAta 'vrIhibhireva yajeta nAnyena dravyeNa' rati zrusyarthAt vrIhikaraNamupAdAnaM pradhAnamato vrIhibhiryAgakaraNaM mukhyaH kalpaH // 3. vrIhilAmAbhAve nityanaimittikAdividhikSayo mA bhadityato . iti zrusyA nIvAreNApi yAgo vidhIyata iti nIvArakaraNakamupAdAnamapradhAnamato nIvAreNa yAgakaraNamanukalpaH // 4. tadAha manu: 'abhivAdAtparaM vipro jyAyAMsamabhivAdayet / masau nAmAimasmIti svaM nAma parikIrtayet ||1||iti manu 22122 / / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavargaH 7 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 bhikSuH parivAT karmandI pArAzaryepi maskarI // 41 // 2 tapasvI tApasaH pArikAGkSI 3 vAcaMyamo muniH / 4 tapaH klezasaho dAnto 5 vaNino brahmacAriNaH // 42 // 6 RSayaH satyavacasaH 1 bhikSuH parivrAT ( = parivAj / + parivrAjakaH ), karmandI (= karmadin ), pArAzarI ( = pArAzarin ), maskarI ( = maskarin / 5 pu ), 'saMnyAsI' ke 5 nAma haiM // 2 tapasvI ( = tapasvin ), tApasaH, pArikAGkSI ( = pArikAGkSin / 3 ), 'tapasvI' ke 3 nAma haiM // 255 3 vAcaMyamaH, muniH ( 2 pu ), 'muni' ke 2 nAma haiN| ( 'kisI kisI ke matase ye 2 nAma bhI 'saMnyAsI' ke hI paryAya haiM ) // 4 tapaHkleza sahaH ( bhA0 dI0 ), dAntaH ( 2 pu ), 'tapasyA ke klezako sahanevAle' ke 2 nAma haiM // 5 varNI ( = varNin ), 'brahmacArI ( 2 nAma haiM // brahmacArin ), 'brahmacArI' ke 6 RSiH, satyavacAH ( = satyavacas / 2 pu ), 'RSi - sAmAnya ' 2 nAma haiM / ( zrutarSi 1, kANDarSi 2, paramarSi 3, maharSi 4, rAjarSi 5, brahmarSi 6 aura devarSi 7; ye sAta 'RSiyoMke bheda' haiM ) // 'AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / zreyaskAmo na gRhNIyAjjyeSThApatya kakatrayoH // 1 // iti vacanena yadyapi zreyaskAmukasyAramanAmagrahaNaM niSiddhantathApi janmadvAdaze dine tatpitrAdikRtanAkSatranAmaparam / vistaratastu vaiyAkaraNalaghumaJjUSAyAM smRtyantare vA prapazvitamaMtra vistarabhayAnna likhitamiti tata evAvadhAryam // 1. taduktam - 'karmaNA manasA vAcA sarvAvasthAsu sarvadA / sarvathA maithunasyAgaH brahmacarya taducyate // 1 // patarakarmasampanno 'brahmacArI' bhavati / 2. RSayaH saptavidhAH / te yathA - zrutarSiH pavitrakathAdizravaNakartA 2, kANDarSiH vedAnAM pradhAnakANDasyopadeSTA 2, paramarSiH munibhekaprabhUtayaH 3, maharSiH vyAsAdayaH 4, rAjarSiH vizvAmitrAdayaH 5, brahmarSiH vasiSThAdayaH 6, devarSiH nAradAdayaH 7 iti // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 amarakoSaH / [dvitIyakANDa-1 'snAtakasvApluto ghtii| 2 ye nirjitendriyagrAmA yatino yatayazca te // 13 // 3 yaH sthaNDile vratavazAcchete sthaNDislazAyayalI / sthANDilacA 4 tha virajastamasaH syuddhayAtigAH // 44 // 5 pavitraH prayataH pUtaH 6 'pAkhaNDAH sarvaliGginaH / snAtakaH, AplutA, ( + AplavavratI = Aplavavratin , AplutapratI - bhAplutavratin / pu), 'snAtaka' arthAt 'vedavatako samApta hone para gurukI AjJAse samApti-sUcaka snAna-vizeSa (samAvartana) kiye hue brahmacArI' ke 2 nAma haiN| ('snAtakake 3 bheda haiM-vedako samAptakara aura vratako vinA samApta kiye samAvartana saMskAravAlA vidyAsnAtaka 1, vratako samAptakara aura vedako vinA samApta kiye samAvartana saMskAravAlA vratasnAtaka 2, tathA veda aura vidyA donoM ko samAptakara samAvartana saMskAravAlA vidyAvatasnAtaka 3 3) // 2 nirjitendriyagrAmaH ( bhA0 dI.), yatI (= yatin ), yatiH (3 pu), 'jitendriya ke 3 nAma haiN| 3 sthaNDilazAyI ( = sthaNDilazAyin ), sthANDila: (23), 'sthaNDila ( vinA sApha sutharA kI huI akRtrima bhUmi )para sonevAle vratI' ke 2 nAma haiN| virajastamAH ( = virajastamas ), dvayAtigaH (2 pu ), 'sattvaguNI ke 2 nAma haiN| 5 pavitraH, prayataH, pUtaH (3 pu), 'pavitra' ke 3 nAma haiM / 6 pAkhaNDaH (+ pASaNDA), sarvaliGgI ( = sarvaliGgin / 2 pu), 'pAkhaNDI' arthAt 'duSTa zAstra meM sthita bauddha Adi kSapaNaka (saMnyAsI) ke 2 nAma haiN| 1. 'snAtakasvAplavavratI' iti 'snAtakasvAplutavrato' iti ca pAThAntare // 2. 'pASaNDAH iti pAThAntaram / / 1. etatsarvaM yAzavalkyasmRtAvAcArAdhyAye ( 11110) mitAkSarAyAM suspaSTam / / 4. taduktam-'pAlanAca prayodharmaH pAzabdena nigdyte| taM khaNDayanti te yasmAtpAkhaNDAstena hetunA // 1 // iti / / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavarga:.] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 250 1 pAlAzI daNDa ASADho vate 2 gambhamtu vegavaH // 45 // 3 astrI kamaNDaluH kuNDo tilAmAsanaM 'vRssii| 5 ajinaM carma kRttiH strI 6 bhaikSaM bhikSAkadambakam .. 46 // 7 svAdhyAyaH sthAjapaH , ASADhaH (bhASADhakA, ASADhaH / pu), 'brahmacaryAvasthAmeM brAhmaNase dhAraNa kiye hue pala zake daNDa' kA nAma hai // 2 rAmmA (pu), 'brahmacaryAvasthAmeM dhAraNa kiye hue bA~sake daNDa' kA nAma hai // 3 kamaNDaluH (pu na ), kuNDI (strI), 'kamaNDalu' ke 1 nAma haiN| 4 ghRSI (+ vRsii| strI), 'brahmacArI Adi vratiyoMke pAsana' kA nAma hai // 5 ajinam, carma ( = carman / 2 na), kRttiH (strI), 'mRgAdike camar3e ke nAma haiN| 6 bhaitam (tri ), 'bhikSAmeM mile hue padArtha' kA / nAma hai // 7 svAdhyAyaH, japaH (2 pu ), 'niyamase vedAdike abhyAsa karane ke 2 nAma haiM / 'japa 3 prakArakA hotA hai-vAcika 1, upAMza aura mAnasa / inako uttarottara zreSTha kahA gayA hai')|| 1. 'sI' iti pAThAntaram // 2. 'brAhmaNo bailvapAlAzau kSatriyo vttkhaadirau| pailavaudumbarau vaizyA daNDAnaInti dharmataH // 1 // iti manuH 2 // 45 // 3.dArItoktA japabhedAsteSAM bakSaNAni cAtra pradayante .......trividho japayajJaH syAttasya tattvaM niyodhata // bAcikazcApyupAMzuzca mAnasazca niSA'kRtiH / trayANAmapi yahAnA zreSThaH syaaduttrottrH|| baducanIcoccaritaiH zabdaiH spaSTapadAkSaraiH / mantramuccArayedAcA apayavastu vApika.. 1750 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 amrkossH| [dvitIyakAre -1 sutyA'bhiSavaH savanaM ca sA / 2 sanasAmapadhvali japyaM tridhvaghamarSaNam // 47 // 3 darzazca paurNamAlazca yAgau pakSAntayoH pRthak / 4 zarIrasAdhanApekSaM nityaM yat karma tathamaH // 48 // 5 miyavastu sa tat karma nityamAgantusAdhanam / " sunyA ( so), abhiSadaH (pu), savanam ( na ), 'somalatA ( yajJo. Sadhi) ko RTane' ke 3 nAma haiM / 2 aghamarSaNam (tra), 'sava pApoko nAza karanevAle japa' (RcA Adi) kA 1 nAma haiN| 3 darzaH, paurNamAsaH ( 2 pu), 'amAvAsyA aura pUrNimAko hone. ghAle yajJa' kA kramaza: 1-1 nAma hai // ___4 yamaH (pu), jIvanabhara zarIrase karane yogya saMyama' kA / nAma hai| ('ahiMsA 1, sasya 2, asteya (kisI kI koI vastu vinA diye yA pUche na lenA) 3, brahmacarya (ATha prakAra ke maithunakA tyAga) 4 aura aparigraha (hiMsAdi aneka doSoM ko dekhakara dAna nahIM lenA 5) ye pA~ca yama haiN)|| 5 niyamaH (pu), 'niyama' arthAta 'jo kArya jIvana paryanta nahIM ho sake kintu vizeSa 2 samaya para kiyA jAya usa kArya kA nAma hai| ('zauca arthAt zanairuccArayenmantraM kilo pracAlayet / kinycinchu| gayogyaH syAtsa upAMzurjaraH smRtaH // ghiyA padAvara zreNyA avarNamapadAkSaram / zabdArthacintanAbhyAM tu taduktaM mAnasaM smRtam' / iti hArItasmRtiH 4 / 40.44 1. aSTAGgamaithunalakSaNaM yathA-- 'smara ko na keliH prekSagaM guhyamApaNam / saMkaNe'dhya3sAyazca kriyAnivRttireva ca // 1 // etanmaithunamaSTAGga pravadanti manISiNaH' / iti // 2. 'taduktaM bhagavatpatamilanA-'tatrAhiMsAsasyAsteyabrahmavaryAparigrahA yamA' iti yo0 sU0 2 // 30 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavargaH 7 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 'kSauraM tu bhadrAkaraNaM muNDanaM vapanaM triSu' (24) / 2 upavItaM brahmasUtraM prodadhRte dakSiNe kare // 49 // 3 prAcInAvItamandasmin 4 nivItaM kaNThalambitam / miTTI jala sAdise bAharI aura paJcagavya pAna Adise bhItarI pavitratA , santoSa 2, lA cAndrAyaNa, cha, sAntAna Adi vrata) 3, svAdhyAya (vedAdikA adhyayana ) 1, IzvaramaNimAta (paramezvarako pUjA Adi) 5, 'ye pA~ca niyama hai)| 3 [auram , bhadrAkaraNam , muNDanam ( 3 na), vapanam (tri), 'muNDana karAne ke 4 nAma haiN|| 2 upavItam , brahmasUtram (bhA0 dI. | x yajJasUtram 2 na) bAye kandheke Uparase dAhine tarapha nIcekI aura laTakate hue janeU' ke 2 nAma haiN| ( 'upavIta janeUko dhAraNa karanevAlekA 2 upatI ( = upavItin pu), yaha / nAma hai')|| 3 prAcInAvAMtam (na), 'dAhine dheke Upara vAyoM tarapha nIceko laTakate hue janeU' kA 1 nAma hai| ('prAcInAvAta janeU ko dhAraNa karane vAlekA prAcI nApItI ( = prAcImAnotin pu) yaha ! nAma hai)| 4 nivItam (na) 'mAlAkI taraha gardanase sIdhe nIce kI ora laTakate hue janeU' kA nAma hai| ('niIta janeU ko dhAraNa karanevAle kA nivItI ( = nivItin pu) yaha / nAma hai')|| 1. taduktaM bhagavatpataJjalinA-'zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamA' iti yo0 sU0 2 / 32 // 2-3-4. upavIti-prAcInAvIti-nivItinAM lakSaNamAda manustadyathA 'uddhRte dakSiNe pANAvupavItyucyate dvijaH / savye prAcIna AvItI nivItI kaNThasajane' // 1 // manuH // 15 // chandogapariziSTe ca 'brahmasUtre'tra sarye'se sthite yjnyopviititaa| prAcInAvItitA'samye kaThasthe tu nivItitA' ||1||iti| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 amarakoSaH / [ dvitIyakANDe 1 aGgulya tIrtha devaM 2 svalpAGgasyormUle kAyam // 50 // 3 madhye'GguSThAGgulyoH 'pitryaM 4 mUle tvaGguSThasya brAhmam / 5 myAda brahmabhUyaM brahmatvaM brahmasAyujyamityapi / / 51 / / 6 devasUyAdikaM tadvat 7 kRcchraM sAntapanAdikam / 8 satyAsatyanazane pumAn prAyo'ztha vIrahA / / 50 / / naSTAgniH- 1 daivama (na), devatIrtha' arthAt 'hAthakI aGguliyoMke AgevAle 'bhAga' kA nAma hai // 2 kAyama (na) "kAyatIrtha' arthAt 'hAtha kI kaniSThA aGgulI ke nIce. vAle bhAga' ' nAma hai // 3 pitryam ( + dhyam, caitram / na ) aura tarjanI ke bIcavAle bhAga' kA 1 nAma hai // 4 brAham ( na ), "brahmatIrtha' arthAta 'hAthake a~gUTha mUhabhAga' kA 1 nAma hai // } 5 brahmabhuvam lIna ho jAne ke 3 nAma haiM // pitRtIrtha' arthAt 'hAyake a~gUThe brahmandamra, brahasAyujyam ( na ), 'mokSa' arthAt brahmameM 6 devabhUma (na) Adi ( devazvam, devakhAyujyam; 2 na ), 'devatA meM lIna ho jAne' ke 3 nAma haiM 1 E 7 kRcchrama (na ) ' sAnnapana Adi ( cAndrAyaNa, parAka aura prAjApatya Adi ) vrata' kA 1 nAma hai // 8 prAya: (pu), 'saMnyAsa- pUrvaka bhojanako chor3ane' kA 1 nAma hai // 9 vahA ( alega! + fargi=farga ), aeifta: (z g ), 'galdase jisa agnihotrIkI Aga bujha gayI ho usa agnihotrI ke 2 nAma haiM = 1. 'painyam' iti pAThAntaram // 2- 3-4-5. brAhma kAya deva-pitrya-tIrthAnAM lakSaNAnyAha manuH / tathA hi 'aGguSThamUlasya tale brAhma-tIrtha pracakSate / kAyamaGguligredevaM pitryaM tayoradhaH // 1 // iti manuH 259 // 6. bhevapuraHsara kRcchrabhedAstadvivizva yAjJavalkyasmRtau ( 3 / 315 - 325 ), manusmRtI 12/211 - 225 ) ca draSTavyAH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavargaH 7 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 261 -1 kuhanA lAbhAnmithyeryApathakalpanA / 2 vrAtyaH saMskArahIgaH syA3dasvAdhyAyo nirAkRtiH / / 53 // 4 dharmadhvajI liGgavRtti5ravakIrNI kSatavrataH / 6 supte yatpinnastamati nupte yasminnudeti ca / / 54 // aMzumAnabhinirmuktAbhyuditau ca yathAkramam / 7 parivettA'nuto'nUDhe jyeSThe dAraparigrahAt / / 55 / / . kuhA (at), 'dambhase dhyAna maunAdi dhAraNa karane, dhanalAbhase mithyA dharmAcaraNa karane kA : nAma hai // 2 'mAyA, saMskArahInaH / bhA0 dI0 / 2 dhu), 'yathocita samayapara yajJopavIta saMskArase hona dvijAti (brahmA, kSatriya aura vaizya) ke 2 nAsa haiM // brAhmaNa kSatrA taza vaizvakA gadhAmase kramazaH 16, 12 aura 24 varSako avasthAtaka yajJopavIta nahIM hone para unheM 'vAtya' kahate haiN)|| 3 asvAdhyAyaH (bhA. dI.), nirAkRtiH (2 pu), 'vedako nahIM par3hanezale' ke 2 nAma haiM / ( 'vrAtyaH,....... 4 nAma ekArthaka haiM, yaha bhI kaI eka AcAnakA mata hai)| 4 dharmadhvajI ( = dharmadhvajina ), liGgavRttiH (2 pu), 'bhikSA Adi milaneke liye jaTA bhasmAdi dhAraNakara jhUThA sAdhu banane ke nAma haiM / 5 akkII ( = avakoNin ), kSatavataH(bhA0 do0 / 2 pu), 'niyamase calanevAlA brahmacaryAdi vrata jisakA boca hI meM bhagna ho gayA ho usa brahmacArI Adi bratI' ke 2 bhAma haiM / .6 abhinirmuktaH, abhyuditaH (pu), 'jisake sote rahanepara sUryodaya ho aura jisake sote rahane para sUryAsta ho usakA kramazaH 1-1 nAma hai // 7 parivettA (% parivetta, pu), 'bar3e bhAI ke avivAhita (binA byAha kiye hue) rahanepara vivAhita (vyAha kiye hue ) choTe bhAI' kA nAma hai| 1. vrAtyalakSaNamAi manustadyathA--- 'bhASoDazAbAhmaNasya sAvitrI nAtivartate / bhaavaaviNshaatksstrbndhoraacturvishteviNshH||1|| ata avaM prayo'pyete ythaakaalmsNskRtaaH| sAvitrIpatitAvAsyA bhavantyAyavihitAH // 2 // iti manuH 1138-19 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 amrkossH| [dvitIyakANDe1 parivittistu tajjyAyAn 2 vivAhopayamau samau / tathA pariNayodvAhopayAmAH pANipIDanam // 56 // 3 'nyavAyo grAmyadharmo maithunaM nidhuvanaM ratam / 4 trivargo dharmakAmArtha5zcaturvargaH samokSakaiH // 57 / / 6 sabalaistaizcaturbhadraM 7 janyAH snigdhA varasya ye| iti brahmavargaH // 7 // parivittiH (pu), "jisakA choTA bhAI vivAhita ho usa mavivAhita bar3e bhAI' kA / nAma hai / / vivAhaH, upayamaH, pariNayaH, hadvAhaH, upayAmaH (5 pu), paNipIDanam (+pANigrahaNam, karapIDanama,.....' / na ) 'vivAha' ke 6 nAma haiM / 3 vyavAyA, prAgyadharmaH (2 pu), maithunam, nidhuvanam, ratam (3 na), 'maithuna' arthAt 'strI ke sAtha sambhoga karane ke 5 nAma haiM !! 4 nivargaH (pu), 'artha, dharma aura kAma ke samudAya kA / nAma hai| 5 caturvargaH (pu), 'artha, dharma aura kAma aura mokSake samudAya' kaa| nAma hai|| 6 caturbhadram (na), 'sudRr3ha artha, dharma, kAma aura mokSake samudAya' kA nAma hai // 7 janyaH (pu), 'samAna abasthApAle vara ( dulhA) ke premI yA vadhUkI pAlakI DhonevAle' kA 1 nAma hai // iti brahmavargaH // 7 // 1. 'vyavAyo grAmyadharmazca rataM nidhuvanaM ca sA' iti kecispaThanti' iti mahezvaraH / / 2. parivettupariviyolakSaNaM yathAye'prajepvakalatreSu kurvate dArasaMgraham / jJeyAste parivesAraH parivittistu pUrvajaH // 1 // iti / / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 patriyavargaH 8] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 8. atha ksstriyvrgH| 1 mUrdhAbhiSikto rAjanyo zAhumA kSatriyo virATa ! 2 rAjA gaTa pArthivakSamA napabhUpamahIkSitaH // 1 // 3 rAjA tu praNatAzeSa sAmanta smAdadhIzvaraH / 3 cakravartI sArvabhaumI tapaH 8 atha ksstriyvrnnH| mUrdhAbhiSiktaH ( + mUrdhaSiktaH ), rAjanyaH, 'bAhujA, kSastriyaH, virATa ( = virAj / 5 pu), 'kSatriya' ke 5 nAma hai // 2 rAjA ( = rAjan ), rAT ( = rAja ), pArthivaH camAbhRt ( + camA. bhuk = 6mAbhuja, mahIbhuk = mahIbhuta,..."), nRpaH, bhUgA(+mahIpaH, bhUpatiH, bhUpAlA, mahIpatiH, mahIpAla:. . . . . . ), mahIkSita ( + adhipaH, narAdhipaH, narezaH...... / 7 pu ), 'rAjA' ke 7 nAma haiM // 3 adhIzvaraH ( = apratirathaH / pu), 'saba taraphake rAjAoko vazameM karanevAle rAjA' kA ? nAma // 4 cakravartI ( = dhavalin ), sArvabhaumaH (2 pu), cakravartI rAjA' arthAta 'samudra-paryanta pRthvIkI rakSA karanevAle rAjA' ke 2 nAma haiN| (1 bharata 2 sagara, 3 maghanA, 4 sanatkumAra, 5 zAnti, 6 kunthu, 7 ara ( ye tInoM jina the), 8 kArtavIrya, 9 padma, 1. hariSeNa, 11 jaya aura 12 brahmadatta, ye bAraha rAjA bhAratavarSa meM canArI hue haiM, ye saba ikSvAku vaMzameM utrana the)|| 1. 'brAhmaNo'sya mukhamAsIdvAhU rAjanyaH kRtaH-' iti zruteH / / 2. taduktaM hemacandrAcArya: 'cakravartI sArvabhaumaste tu dAdaza mArate // bhArSabhirbharatastatra sagarastu sumitrbhuuH| maghavA vaijyirthaashvsennRpnndnH|| sanatkumAro'tha zAntiH kunthuraro jinA api / subhUmastu kArtavIryaH padmaH pdmottraatmnH|| hariSeNo harisuto jayo vijynndnH| brahmasUnurbrahmadattaH sarvepIkSvAkuvaMzajAH' / [ ami0 cintA0 // 355-358 / / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 amrkossH| [dvitIyakA -1 anyo maNDalezvaraH // 2 // 2 yeneSTaM rAjasUyena maNDalasyezvarazca yH| zAsti yazcAkSayA rAkSaH sa samrADa3tha rAjakam // 3 // 4 rAjanya nRpatikSatriyANAM gaNe kramAt / 5 mantrI dhIsaviyo'mAtyo'nye krmscivaasttH||4|| 1 maNDalezvaraH (pu), 'maNDala (isake bAraha prakRti arthAt bheda hote haiM) yA dezako zAsana karanevAle rAjA' kA / nAma hai // . samrAT ( = samrAj , pu) bhA0 vI0 matase 'jisane rAjasUya yajJa kiyA ho, maNDala ( isakI bAraha prakRtiyAM hotI haiM ) kA svAmI ho aura saba rAjAoko jItakara apane vaza kara liyA ho usa rAjA' kA aura kisI ke masase pUrvoka 1-1 guNoMse bhI yukta rAjA' kA / nAma hai / 3 rAjakam (na), 'rAjasamUha' kA / nAma hai| 4 rAjanyakam (na), 'kSatriyoM ke samudAya' kA nAma hai // 5 mantrI ( = manin ), dhAsacivaH amAtyA (+ sAmavAyikaH / 3 pu) 'mantrI' arthAt 'buddhiviSayaka sahAyatA denevAle mantrI ke 3 nAma haiM / karmasacivaH (pu) 'pratyeka kAmameM sahAyatA denevAle mantrI' kA 1. maNDalasya dvAdAza prakRtayo bhavanti / tA yathA-1 vijetumabhyudyato vijigISuH 2 sahana kRtrima-svabhUmyanantaratrividho'riH, 3 asaMhatayorarivijigISvonigrahe samathoM madhyamA, 4 parivijigISumadhyamAnAmasaMhatAnAM nigrahe samartha udAsInA, 5vijigISumitram , 6 ari. mitrama , 7 vijigISumitramitram, 8 arimitramitram, 9 pANigrAhaH, 10 AkrandaH, 11 pArNimAhAsAraH,12 AkrandAsArazceti savistara metadvivaraNaM vIramitrodayasparAjanItiprakAze dAdazarAjamaNDalaprakaraNasya 320 tame pRSThe draSTavyam / / eta eva dvAdaza rAjamahanbhedAH kSIrasvAmibhiruktAstathA hi 'marimitramaremitraM mitramitramataH param / tathA'rimitramitraca vijigISoH puraH smRtaaH||1|| pANigrAhastayA''kanda AsArazca tayoH pRthaka / madhyamo'vApyudAsIna iti dvAdaza rAjakam // 2 // iti / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivargaH 8 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 mahAmAtrA: pradhAnAni 2 purodhAstu purohitaH / 3 draSTari vyavahArANAM prAvipAkAkSadarzakau // 5 // 1 mahAmAtra: (pu), pradhAnam ( na / +5 ) pradhAna mantrI, rAjAke khAsa salAhakAra' ke 2 nAma haiM / ( 'kisI 2 ke mata se 'karmasacivaH' Adi 3 nAma 'kAmameM sahAyatA denevAle mantri' ke hI haiM' ) // 2 purodhAH (= purodhas ), purohitaH ( + sauvastikaH 2) 'purohita' ke 2 nAma haiM // 3 ' prAvipAkaH, akSadarzaka: ( + AdarzataH, akSapaTalikaH / 25 ), 'vyavahAra (mukadame ) ko dekhanevAle' arthAt 'nyAyAdhIza' ke 2 nAma haiM / ( 'vyavahAra ke pradhAna aTThAraha bheda hote haiM' ) prayatnataH / 1. nAnAmatena prAvipAkalakSaNAcyute'vivAdAnugataM pRSTvA pUrvavAkyaM vicArayati yenAsau prAvipAkastataH smRtaH // 1 // iti // kacit -- sasabhyastatprayatnataH' ityevaM dviyIyaH pAdaH // anyacca -- 'vivAde pRcchati praznaM pratipraznaM tathaiva ca / nayapUrvaM prAgvadati prAGkSipAkastataH smRtaH ' // 1 // iti // 1. manuraSTAdaza vyavahArAnAha-'teSAmAdyamRNAdAnaM nikSepossvAmivikrayaH / sambhUya ca samutthAnaM dattasthAnapakarma ca // 1 // vetanacaiva cAdAnaM saMviva vyatikramaH / krayavikrayAnuzayo vivAdaH svAmipAlayoH // 2 // sImAvivAdadharmazca pAruSye daNDavAcike / steyaM ca sAhasaM caiva strIsaMgrahaNameva ca // 3 // strIdharmo vibhAgazca dyUtamAhvaya eva ca / pAdAnyaSTAdazaitAni vyavahArasthitAvidda' // 4 // 265 'eSAmaiva prabhedo'nyaH zatamaSTottaraM bhavet / kriyAbhedAnmuSyANAM zatazAkhaM nigadyate ' // 1 // iti nAradoktyA'syAnekadhA bhedAste iha vistaramayAnnocyante // iti manuH 8 4-7 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 amrkossH| [dvitIyakANDa1 'pratIhAro dvaarpaaldvaasthdvaasthitdrshkaaH| 2 rakSidhargastvanIkastho'zAdhyakSAdhikRtau samau // 6 // 4 sthAyuko'dhikRto grAme 5 gopo grAmeSu bhUriSu / 6 'bhaurikaH kanakAdhyakSo 7 rUpyAdhyakSastu naiSkikaH // 7 // 8 antaHpure tvadhikRtaH syAdantarvaziko jnH| 6 sovidallAH kacukinaH sthApatyAH sIvidAzca te // 8 // 10 zaNDho varSavarastulyo pratIhAraH ( + pratihAraH), dvArapAlaH, dvAsthaH ( + dvA:sthA ), dvAsthitaH (+hAsthitaH ), darzakaH (+ dvAsthitadarzakaH dvAsthopasthitadarzakaH, dauvArikA 5 pu), 'dvArapAla, Dyor3hIdAra' ke 5 nAma haiM / 2 rahivargaH, anIka sthaH (2 pu), 'rAja Adike aGgarakSaka' ke 2 nAma haiN| 3 adhyakSaH, adhikRtaH (2), 'adhyakSa ke 2 nAma haiM / 4 sthAyuktaH (pu), 'eka grAmake adhyakSa kA nAma hai // 5 gopaH (pu), 'bahuta nAmoMke adhyakSa' kA 1 nAma hai / 6 bhaurikaH ( + IrikA ) kanakAdhyataH (2 pu), 'suvarNake adhyakSa ke 2 nAma haiN| 7 rUpyAdhyakSaH naidikakaH ( 2 pu), 'TakasAla' ( rupayA Adi sikkA DhAlane ke kArakhAne ) ke adhyakSa ke 2 nAma haiM / 8 antarvazikaH ( + antarcazikA ! pu), 'ratikAla meM niyukta puruSa' kA / nAma hai // 9 sauvidalla, kacakI ( + kaJcukin ), thArayaH, sovidaH (4 pu), 'kaccukI' arthAt 'rAjAoM hAra meM zA nikAya, hAharI rakSA ke liye betakI patalI char3I lithe hue mAne jAnesAyana purU' ke 4 nAma haiM // 1. zaNDhaH ( + ghaNTaH ), varga:(1 pu), 'napuMsaka, janasvA' ke 2 nAma haiN| 1. pratihAro dvArapAlo dvAsthopasthita darzakaH iti pAThAntaram / / 2. 'herikaH' iti pAThAntaram // 3. SaNDho' iti pAThAntaram / / 4. varSavaralakSaNaM yathA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyavargaH ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 sevakArthyanujIvinaH / 2 viSayAnantaro rAjA zatrumitramataH param / / 9 / / 5 udAsInaH parataraH 5pANigrAhastu pRSThataH / 6 ripo parisapatnAridviSadveSaNadurhadaH // 10 // dvidhipakSAhitAmitravasyuzAtravazatravaH / abhighAtiparArAtipratyarthiparipanthinaH // 11 // 7 SayasyaH snigdhaH savayA 8 atha mitnaMsakhA suhRt / 1 sevakaH, arthI ( = arthin ), anujIvI (= anujIvin / + anucaraH 3 pu), 'sevaka, naukara' ke 3 nAma haiM / 2 zatruH (pu), 'apane deza (rAjya) ke samIpavAle dezake rAjA kA nAma hai| 3 mistram (na), 'pUrvoktase bhinna rAjA' kA nAma hai // 4 udAsInaH (pu), 'udAsIna' arthAt 'pUrvokta zatru aura mitrake lakSaNa bhima rAjA' kA nAma hai // __5 pANigrAhaH (pu), 'rAjAke yuddhAdi-yAnnAmeM pIchese kilepara caDhAI karanevAle yA yoddhAka pIchese rakSA karanevAle rAjA' kA nAma hai / __5 ripuH, vairI (= vairin sapanaH, bhariH, dvaSan (= dviSat ), dveSaNaH, duhRd, dviTa ( = dviSa), vipakSaH, hitaH, abhitraH, dasyuH, zAbalA, zatruH, abhighAtI ( = abhighAtin / + abhiyAtiH), paraH, arAgi, pratyI ( = pratyarthin ), (paripanya (= paripanthin / 19 pu), 'vairI' ke 19 nAma hai| 7 vayasyA, snigdhaH, savayAH (= svayam / 3 pu), 'samAna avasthA. vAle mitra ke 3 nAma haiM / mistram (na), 'sakhA (= sakhi), suhA ( = suhRd ! +sA sapadInaH / 2 pu), 'mitra, dosta' ke nAma haiM / 'ye svarUpasattvAH prathamAH kobAzca strIsvabhAvinaH / jAtyA na duSTAH kAryeSu te vai varSavarAH smRtAH // 1 // iti // 1-2-3. syAgasahano bandhuH sadevAnugataH suhRt / / ekakriyaM bhavenmitraM samaprANaH sakhA smRtaH // 1 // iti / ___ Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 amrkossH| [dvitIyakANDe1 sakhyaM sAtapadInaM syA'danurodho'nuvartanam // 12 // 3 yathArhavarNaH 'praNidhirapasarpazcaraH spazaH / cArazca gUDhapuruSazcAtapratyayitI samau // 13 // 5 sAMbArI jyotiSiko daivakSagaNakAvapi / syurmIhartikamauhalakSAnikAAntikA pi // 14 // 6 tAntrikI mAtAMsaddhAntaH 7 santrI gRhapatiH smii| 8 lidhikAro'kSaracaNo'kSaracuvazca lekhake // 15 // 6 likhitAkSaravinyAle lipiti birume striyo| sakhyam , sAipanInam ( + sauhRdam , sauhArdam , sauhRdoyama , Ajayam , maitrI / 2 na), 'dAstI, mitratA' ke 2 nAma haiM / 2 anurodhaH (pu), anuvartanam (na), 'anukUla rahane ke nAma haiN| 3 yathAvarNaH, pranidhiH, apasarpaH (+ avasarpaH), caraH, spazaH, cArasa, gUDhapuruSaH (pu), 'gutacara, khophiyA' ke nAma haiM / 4 AptaH, pratyApitaH (2 tri), 'vizvAsapAtra puruSAdi ke 2 nAma haiM / 5 sAMvatsaraH, jyotipikaH ( + jyotiSikaH ), daivajJaH, gaNaka, mauhUrtikA, mauhattaH, jJAnI (= jJAnin ), kAAntikA (8 pu), 'jyotiSi' ke 8 nAma haiM / tAntrika, jJAtaliddhAntaH (2 pu), 'siddhAntako ThIka 2 jAnanevAle' ke 2 nAma haiN| sanI ( = sannin ), gRhapatiH (2), 'annAdiko sarvadA dAna. karanevAle gRhastha' ke 2 nAma haiN| 8 lipikAraH (+ lipikaraH, livikaraH, lipiGkaraH, livikara), akSaracaNaH, aparacucaH, lerAH , (4), 'naka, kAtiba' ke 4 nAma haiN| 9lipiH ( + lihI), liviH (kho), 'likhe hue akSara citrAdi' ke 2 nAma hai| ('maha ke matasaM likhitam , akSarasaMsthAnam ( + likhitAtarasaMsthAnam , arvinyaasH| 2 na), ina zabdoM bhI paryAya hone se 4 nAma utArtha haiN')|| 1. 'praNidhiravasarpazcaraH iti pAThAntaram / / 2. 'lipikaraH' ivikipiGkaraH' iti pAThAntare / 3. 'likhitAkSarasaMsthAne iti pAThAntaram // ___ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAAM ANA patriyavarga: 6] mnniprbhaabyaakhyaashitH|| 1 syAtsaMdezaharo dUto 2 dUtyaM tadbhAvakarmaNI // 16 // 3 adhvanIno'dhvago'dhanyaH pAgyaH pathika ityapi / 4 'svAmyamAtyamuhRtkozarASTradurgapalAni ca // 17 // rAjyAnAni prakRtayaH5 paurANAM thaNayo'pi ca / 6 sandhirnA vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayaH // 18 // SaDguNA: 1 saMdezaharaH, dUtaH (2 pu), 'dUta, sadeza pahuMcAnevAle' ke 2 nAma haiN| 2 dUrayam (+dautyam / na), 'dUtake kAma yA bhAva' kA nAma hai| 3 bhadhvanInA, agaH, adhvanyA, pAndhaH, pathikaH (5 pu), 'pathika' rAhI, musAphira' ke 5 nAma haiN| svAmI (svAmin ), amAsyaH, suhRt (-suhRd), kozaH ( + kopH| 4 pu), rASTrama, durgama, balam (30), rAjA,mantrI, mitra, khajAnA, rAjya, kilA aura senA kA vAcaka kramazaH 1-1 zabda hai, ina sAtoM ke 'rAjyAtam (na), prakRtiH (sii)| ye nAma haiM arthAt rAjA mAdi,....2 'rAjyAna aura prakRti' kahalAte haiN| 5 paurANAM zreNayaH (sI), arthAt 'nagaravAsiyoM ko bhI rAjyAna aura prakRti' kahate hai| isa taraha 'rAjyAta yA prakRti' ke 8 bheda haiN| 6 sandhiH , vigrahaH, yAnam , Asanam , dvaidham (3 na), AzrayaH (zeSa 3 pu), ye 6 'nIti jAnanevAloMke guNa' haiN| ('prasaGgavaza inake 1. bhayameva zloko hemacandrAcAyAcite'bhidhAnacintAmaNau ( 33378) samupalabhyate // 2. rAjyAGgasya saptAra kAmandaka uttam / tathA hi 'svAmyamAtyazca rASTrazca durga koSo balaM mahat / parasparopakArIdaM samAGgaM rAjyamucyate // 1 // iti / / 3. 'bhamAsyAcAzca paurAzca sadbhiH prakRtayaH smRtaaH| iti kAsyAta rAjyasyASTAGgatyamapi siddhathati // 4. SaDguNA manunA ukAstathA hi 'sandhi ca vigrahaM caiva vAnamAsanameva ca / devImA saMbhayaM capaDaguNabintayessadA // 1 // iti manuH 7.10 / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 amrkossH| [hitIyakANDe'lakSaNa kahate haiM-suvarNAdi, dhana, hAthI, ghor3A Adi dekara vairIse mela karane ko sandhi 1, zatruke rAjyAdiko lUTane yA agni Adi lagAkara vaira yA yuddha karane. ko vigraha 2, jItanetrI icchAse car3hAI yA yuddhayAtrA karane ko yAna 3, apane pakSa durbala honese kilA sAdiko puSTa tathA suracita kara cupa-cApa baiTha jAne ko Asana 4, balavAn ke sAtha mitratA aura durbala ke sAtha vara karane ko yA AdhI senA snAtha car3hAI karane ko dvaidha 5, tathA zatru pIr3ita hokara apanI rajhAke liye udAsIna yA madhyama sanA zaraNa meM jAne ko Azraya 6 kahate haiN| inake bhI aneka bheda hote haiN')|| 1. eteSAM lakSaNAni vIramiyodayasya rAjanItiprakAza uktAni / tathA hi 'paNabandhaH smRtaH' sandhirapakArastu vigrahaH / jigISoH zatruviSaye yAnaM yAtrA'bhidhIyate // 1 // vigrade'pi svake deze sthitirAsanamucyate / balArddhana prayApaM tu dvaidhIbhAvaH sa ucyate // 2 // udAsIne madhyame vA saMzrayAtsaMzrayaH smRtaH / iti vIramitrodayaH pR 324 / 2. sandhyAdInAM bhedAnAha manustathA hi 'sandhi tu dvividhaM vidyAdrAjA vigrahameva ca / / ubhe yAnAsane caiva dvividhaH saMzrayaH smRtaH // 1 // samAnayAnakarmA ca viparItastathaiva ca / tadAvAyatisaMyuktaH sandhiyo dilakSaNaH // 2 // svayaMkRtazca kAryArthamakAle kAla eva vA / mitrasya caivApakRte dvividho vigrahaH smRtaH / / 3 / / ekAkinazcAtyayike kArya prApte yadRcchayA / saMhatasya ca mitreNa dividhaM yAnamucyate // 4 // kSINasya caiva kamanyo daivAtpUrvakRtena vA / . mitrasya cAnurodhena dvividhaM smRtamAsanam // 5 // balasya svAminazcaiva sthitiH kAryArthasiddhaye / dvividhaM kIrtyate dvadhaM pADaguNyaguNavedimiH // 6 // marthasampAdanArtha ca pIDyamAnasya zatrumiH / sAdhuSu vyapadezArtha dvividhaH saMzrayaH smRtaH // 7 // 7162-168 // vistaramiyA'nyatroktA eteSAM bhedopabheA nocyanta iti te'nyato drssttmyaaH|| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papriyavargaH ] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 271 1-zaktayastinaH prabhAvotsAhamantrajAH / 2 kSayaH sthAnaM ca vRddhizca trivargo nItivedinAm // 19 // 3 sa pratApaH prabhAvazca yattejaH koSadaNDajam / 4 bhedo daNDaH sAma dAnamityupAyacatuSTayam // 20 // 1 zaktiH (strI), 'zakti' arthAt 'sAmarthya' 'prabhAtra, utsAha aura mantra (gupta salAha se hotI hai arthAt prabhAvaja, utsAhaja aura mantraja' the| zakiyA haiN| (koSa aura daNDa bala prabhAvaja zakti 1, vikrama bala utsAhaja zakti 2, aura sandhi Adi paDguNa tathA sAmAdi upAyakA yathAvat prayoga mantraja zakti 3, hai')| . 2 kSayaH (pu), sthAnam (na), vRddhi (lo), kramazaH kRSi Adi aSTavargakI kamI hone ko kSaya, sAmAnya rahane (kamI-bepI nahIM hone) ko sthAna aura bar3hane ko vRddhi kahate haiM / ye hI tInoM (yaH, sthAnam , vRddhiH), nIti jAnanevAloMkA trivarga hai; trivargaH (pu), hai // 3 prabhAvajA, pratApaH (2 pu), 'pratApa' arthAt 'khajAne tathA zAsanase utpanna teja' ke 1 nAma haiM / 4 bhedaH, daNDaH (pu), sAma ( = sAman ), dAnam (2 na), kramazaH vairI mantrI Adiko gurucara Adike dvArA phor3akara apane pakSa meM lAkara zatruko vazameM karaneko bheda 1, aparAdhiyoM zAsana karane ko daNDa 2, moThe vacana yA anyAnya upAyoMse krodha dUra karaneko sAma 3 aura kisI vastu ke deneko dAna kahate haiN| ye hI cAro (bhedaH, daNDaH, sAma dAnam), nIti jAnanevAloM ke upAya, upAyaH (pu) hai| (1 bhedake tIna, 2daNDake do cAra, 1. aSTavagoM yathA-kRSirvaNikpatho durgaH setuH kuJjarabandhanam / khanyAka ra balAdAnaM zUnyAnAM ca vivecanam // 1 // iti / / 2. taduktaM yAzavalkyena _ 'upAyAH sAma dAnaM ca bhedo daNDastathaiva ca / / iti yAza0 smR0 11346 / manuM prati matsyenopAyasya saptavidhavamuktaM tathA hi 'sAma bhedastathA dAnaM daNDazca manujezvara / upekSA ca tathA mAyA indrajAlaMca pArthiva // 1 // prayogAH kathitAH sapta tanme nigadataH zRNu' vIra0 rAja0 praka0 pR0 280 / / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 amarakoSaH [dvitIyakApaDa1 sAhasaM tu damo daNDaH 2 sAma sAntva3matho samau / bhedopajApAvupadhA dharmAdhairyatparIkSaNam / / 21 // 3sAma ke cAra aura 4 dAnake pA~va bheda hote haiM ") sAharUm (na) daNDA, namaH (2 pu) 'daNDa ke nAma haiM / sAma ( = sAman ), lAm (2na), 'lAma zAnta karane ke 2 nAma hai| 3 bhedaH, upajApaH ( 2 pu), 'bheda' ke 1 nAma haiM // 4 upadhA (sI), 'mantrI Azkei dharma, dhana kAma aura bhayAdiko khAnaneke liye unakI rAjAdvArA parIkSA karane kA nAma hai // 1. medavidhA tathA hi sneharAgApanayanaM saMharSotpAdanaM tathA / saMtarjanaM ca bhedabhedastu trividhI mtH||1|| iti / nAradena daNDasya daividhyaM manunA ca catuvidhavamuktam / tat kramazaHpradaryate 'zArIrazcArthadaNDazca daNDa dvividho mtH| zArIrastADanAdistu maraNAntaH prakIrtitaH // 1 // kAkinyAdissvarthadaNDaH sarvasvAntastathaiva ca / iti nAradoktam / 'vAgdaNDaM prathamaM kuryAddhigdaNDaM tadanantaram / tRtIyaM dhanadaNDaM tu vadaNDamataH param // 1 // iti manuH 8 / 129 / / agnipurANe sAmnazcaturvidhasvamutantathA hi 'caturvidhaM smRtaM sAma upakArAnukIrtanam / mithaH sampandhakathanaM mRdupUrva ca bhASaNam // 1 // mAyaterdarzanaM vAcA tatrA (vA) hamiti cArpaNam / iti / / dAnasya paJcavidhamuktamagni purANe, tathA hi 'yaH saMprAptadhanotsarga uttmaadhmmdhymH| pratidAnaM tadA tasya gRhItasyAnumodanam // 1 // dravyadAnamapUrva ca tathaiveSTapravartanam / deyaM ca pratimokSazca dAnaM paJcavidhaM smRtam // 2 // eteSAmupAyAna prayogakAkAdikaM vividhasammatabhedaprakArAzcAtra granthavistaramiyA nochi bivAvIramitrodayasya rAjanItiprakAze pu0 278 tame draSTavyAH / / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyavargaH 8], maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 273 1 pacatridhva 2 SaDakSINo ystRtiiyaadygocrH| 3 viviktavijanacchannani zalAkAstathA rahaH // 22 // rahazyopAMzu cAliGge 4 rahamyaM tadbhave viSu / 5 samo vistambhavizvAsI 6 bhraSI bhraMzA pathocitAt // 23 // 7 sapreSanyAyazAstu dezarUpaM samatAm / 8 yuktamopAyaka bhajamAnAmanItadhata // 24 // ___ nyAyasaM ca tripuSTa 9 saMpradhArA tu samarthanam / 10 avavAdastu nirdezo nidezaH zAsana ma saH // 25 // zipizAjJA ca 1 yahA~se 5 zabda nilama haiN| 2 aSaDakSoga (ni), 'kevala do AdamiyopI kI huI gupta salAha' kA nAma hai // 3 viviktaH, vijana:, EnaH, nizAlA (4 ) bahaH ( = rahas na), rahaH ( = rahaH ), upAMzu ( 2 anya0), 'ekAnta' ke 7 nAma haiM / 4 rahasyam (tri), 'rahasya, chipAne yogya, salAha Adi' kA . nAma hai| 5 vikhambhaH ( + vizrAmaH ), vizvAsaH (29), 'vizvAsa' ke 2 nAma haiN| 6 zreSaH (pu), 'anucita' kA / nAma // 7 zreSaH, nyAya, kalpaH (pu), dezarUra , sAm (2 na ), 'nyAya' 5 nAma haiN| 8 zuktaraaupariSama. labhyam, bhajamAnam anIma , nyAyama (3 tri) 'nyAyayukta kArya yA dravyAdi' ke 6 nAma haiM / 9 saMpradhAraNA (zrI), samarthanam (na). 'rakSiA aura anucitakA vicArakara nizcaya karane 2 nAma hai // 1. avavAdA, nidezaH nirdeza , (3 pu), zAsanama (na), ziSTiH, mAjJA (2 strI), 'AzA, hukma' ke 6 nAma haiM / 1. 'samau vizrammavizvAsau' iti pAThAntaram // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 amrkossH| [dvitIyakANDe-1 saMsthA tu maryAdA dhAraNA sthitiH / 1 Ago'parAdho mantuzca 3 same tUdAnabandhane / / 26 // dvipAdho dviguNo daNDo 5 bhAgadheyaH karo baliH / 6 ghaTTAdideyaM zulko'strI 7 prAbhRtaM tu pradezanam // 27 // 8 upAyanamupagrAhyamupahArastathopadA / 9 'yotakAdi tu yaddeyaM sudAyo haraNaM ca tat / / 28 // 10 tatkAlastu tadAtvaM syAra1duttaraH kAla aaytiH| / saMsthA, maryAdA, dhAraNA, sthitiH ( 4 strI ), 'ucita mArgapara rahane' 2 AgaH ( = bhAgasa na ), aparAdhaH, mantuH (2 pu ), 'aparAdha, kasUra' ke 3 nAma haiN| 3 sadAnam , bandhanam ( 2 na ), 'bA~dhane yA kaida karane ke 2 nAma haiM / 4 dvipAdhaH (pu), 'dugune daNDa' kA 1 nAma hai // 5 bhAgadheyaH, karaH, bolaH ( 3 pu ) 'kara mAlagujArI' ke 2 nAma haiM / 6 zulkaH (puna ), 'ghATa jAla aura nadI AdikI AmadanIse diye jAnevAle rAja-bhAga (Tekama)' kA / nAma hai // - 7 prAbhRtam , pradeza nam (2 na ), 'mitrAdiko khuza karane ke liye diye jAnevAle padArtha' ke 2 nAma hai // 8 upAya nama , upagrAhyam (2 na), upahAraH (pu), upadA (strI), bhA0 dI0 matase 'gajAko diye jAnevAle bheTa, najarAnA' ke 4 nAma haiN| prAbhRtam ,........ 'devatA, rAjA, mitrAdiko khuza karane ke liye diye jAnevAle bheTa' ke 6 nAma haiM // 9 yautakam ( + yautudam / na ), sudAyaH (pu) haraNam ( na ), 'yatro. pavIta AdimeM dI huI bhikSA yA dAmAdako diye jAnevAle daheja' ke 3 nAma haiN| 1. tarakAlaH (pu), tadAvam (na), 'vartamAna kAla, vItate hue samaya' ke 2 nAma hai // "Ayati: (). 'AnevAle samaya, bhaviSyatkAla' kA / nAma hai / 1. 'yauta kAdi' iti pAThAntaram / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mS0 striyavargaH 8] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 1 sAMSTikaM phalaM sagha 2 udaH phalamuttaram / / 29 // 3 aSTaM vahnitoyAdi 4 dRSTaM svaparacakrajam / 5 mahIbhujAmahimayaM svapakSaprabhavaM bhayam // 30 // 6 prakriyA tvadhikAraH syA 7 cAmaraM tu prakIrNakam / 8 nRpAsanaM yattadbhadrAsanaM 6 siMhAsanaM tu tat // 31 // haimaM 10 chatraM tvAtapatraM / sAMdRSTikam ( na ), 'vyAzAra Adike bAda zIghra milanevAle phala' kA 1 nAma hai / 2 udaH (pu), 'bhaviSya meM honevAle phala' kA / nAma hai / 3 aSTam (na), 'Agase jalane, pAnIse baha jAne Adi' (Adi dase 'vyAdhi, durbhikSa, maraNa, bahuta varSA, sUkhA, mRga, mUSaka' kA saMgraha hai) ke bhaya' kA 1 nAma hai| 4 Tam (na), 'apane rAjyameM cora, jaGgala AdikA bhaya tathA dUsare rAjyase dAha aura car3hAI Adike bhaya' kA / nAma hai| ___ 5 ahibhaem (na), 'apane pakSa ( mantrI Adi ) se honevAle rAjA Adike bhaya' kA 1 nAma hai ! (' 'pakSa ke 7 bheda haiN')|| 6 prakriyA (strI), adhikAraH (pu), 'vyavasthAko ThIka karane ke 2 nAma haiM / . 7 cAmaram (+ camaram ; camaraH pu, cA parA strI), prakIrNakam (na), 'cavara' ke 2 nAma haiM / 8 nRpAsanam , bhadrAsanam ( 2 na ), 'maNi Adike bane hue rAjAke Asana' ke 2 nAma haiN| 9 siMhAsanam ( na ), 'suvarNa ke bane hue rAjAke siMhAsana' kA , nAma hai // 1. chatram , bhAtapatram (2 na ), 'chAtA' ke 2 nAma haiM / 1. pakSaH saptadhA, tathA hi 'nijo'ya maitrazca samAbhitazca sambandhataH kAryasamudbhavazca / bhRtyA gRhIto vividhopacAraiH pakSaM budhAH saptavidhaM vadanti' // 1 // iti // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 rAjJastu nRpalakSma tat / 2 bhadrakumbhaH pUrNakumbho 3 bhRGgAraH kanakAlukA / / 32 // 4 nivezaH zivi paNDhe 5 sajjanaM tUparakSaNam / 6 hatyazvarapAdAtaM senAjhaM sthAccatutyam // 33 // 6 bantI dantAvalo hastI dvirado'neko vissttH| matagAjo gajao nAgaH duHare vAraNA karI // 34 ibhaH stambaramaH padmI 8 yUtha nAthastu yUdhapaH / 1 nRpayama ( = nRcamana , na), 'rAjA chAta' kA / nAma hai // 2 bhadrakummA, pUrNakumbhaH ( 2 ), 'maGgala ke liye jala se bhare hue ghar3e ke 2 nAma haiN| 3 bhRGgAra (pu), kanakAlukA ( strI), 'bhArI, hathahara ( svarNake pAtra vizeSa ), ke 2 nAma haiM / 4 nidezaH (i), ziviram ( = ziviram / na ), 'senAke ThaharanekI jagaha' ke 2 nAma haiN| 5 sajjanam , uparakSaNam (2 na), 'senAkI rakSAke vAste niyama kiye hue pahare' ke 2 nAma haiN| 6 senAGgama (na), 'hAthI, ratha, ghor3A aura paidala ye 4 senAke' yA' haiN| ( 'nA, jahAja AdikA rathameM, kirAta, mazAha AdikA paidala meM aura yA mAdikA hAthI meM antarbhAva hone se unakA pRthaka prahaNa nahIM kiyA gayA hai) 7 dantI ( - dantin ), dantAvalaH, hastI ( = hastin ), dviradaH, anekapaH, dvipaH, manaGgajA, gajaH, nAraH, kuJjaraH, dAruNaH, karI ( = karin ), habhA, stambaramA, pana ( = padmin / + sAmanA, sindhuraH, kumbhI = kumbhin / 35 pu), 'hAzI' ke 15 nAma hai| ('yahAMne zlo. 43 naka gajaprakaraNa hai' ) // ___8 mAthaH, yUbaSaH (2 ), 'jhuNDa ke svAmI' ke 2 nAma haiM // 1. taduttaM hemacandrAcAryaH'gajo vAjI rathaH pattiH senAnaM syAcaturvidham // iti ami0 cintA0 3 / 415 // nA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSastriyavargaH 8] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 madotkaTo madakalaH 2 kalabhaH karizAvakaH // 35 // 3 prabhinno garjito mattaH 4 smaavudvaantnirmdo| "rAjavAhyastvopavAhyaH 6 sannAhaH samarocitaH' (25) 7 hAstikaM gajatA vRnde 8 kariNI dhenukA kzA // 6 // * gaNDaH kaTo 10madodAnaM 11 vamathuH karazIkaraH / 11 kumbhau tu piNDau zirasa: 1 madotkaTA, madakalaH (2 pu), 'matavAle hAthI' ke 2 nAma haiM / 2 kalabhaH (+karamA), karizAvakaH (pu), 'tIsa varSase kama umrapAle hAthIke bacce ke 2 nAma haiM / 3 praminaH, garjitaH, mattaH (3 pu), 'jisakA mada gira rahA ho usa hAthI' ke 3 nAma haiN| 4 udvAntaH, nirmadaH (2 pu), "jisakA mada girakara samApta ho gayA ho usa hAthI' ke 2 nAma haiM / 5 [ rAjavAhyaH, aupavAhyaH ( + upavAhyaH / 2 pu), 'rAjAke car3hane yogya hAthI' ke nAma haiM ] // [ samAhyaH, samarocitaH (2 pu), 'lar3AIke yogya hAtho' ke 1 nAma hai|| 7 hAstikam (na), gajatA (strI), 'hAthiyoMke jhuNDa' ke 2 nAma haiN| kariNI, dhenukA, vazA ( 3 strI), 'hathinI' ke 3 nAma haiM / 9 gaNDaH (bhAdI0), kaTaH (1 pu), 'hAthIke gAla' ke 2 nAma haiN| ('upalakSaNa honese prANimAtra ke gAla ke bhI ye do nAma haiN)|| 1. madaH (pu), dAnam (na), 'hAthoke mada' ke 2 nAma haiN| 11 vamadhuH, karazIkaraH (2 pu), 'hAthIke sUMDase nikale hue pAnIke choTe' ke nAma haiN| 12 kumbhaH (pu), hAthoke mastakake UparavAle donoM mAMsa-piNDoM kA nAma hai // 1. ayaM kSepakAMza kSIrasvAmibyAkhyAne dRzyate // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [dvitIyakADe -1 tayormadhye viduH pumAn // 37 // 2 avagraho lalATa' syA3dISikA tvakSikUTakam / 5 apAGgadezo niryANaM 5 karNamUlaM tu cUlikA / / 38 // 6 adhaH kumbhasya vAhitthaM 7 pratimAnamayo'sya yat / 8 mAsanaM skandhadezaH syAt 9 padmakaM bindujAlakam // 39 // - - , viduH (pu), 'hAthIke mastakake UparavAle donoM mAMsapiNDoke bIcavAle bhAga' kA / nAma hai // 2 avagrahaH ( + avagrAhaH / pu), hAthIke lalATa' kA / nAma hai / 3 ISikA ( + ISIkA, iSikA, iSIkA / strI), atikUTakam (na) 'hAthIkI A~khake golAkAra bhAga' ke 2 nAma haiM // 4 niryANam (na), 'hAthIkI A~stra ke kinAreSAle bhAga' kA , nAma hai|| 5 cUlikA (strI), 'hAthIkI kanapaTTI' ( kAnakI japavAle bhAga) kA nAma hai // 6 vAhistham (na ), 'hAthIke zirake UparavAle donoM mAMsa-piNDake nIcevAle bhAga' kA 1 nAma hai // * pratimAnam (na), hAthIke donoM dA~toMke bIcadhAle bhAga' kA nAma hai| 8 Asanam (na), 'hAthIkA kandhA' arthAt 'hAthIvAna ke baiThane kI jagaha' kA nAma hai| 9 padmakam , bindujAlakam (bhA0 dii| + vindujAlakam / 1 na), 'hAthiyoMke mukha meM kamalAkArachoTe 2lAla cihna vizeSa ke 2 nAma haiM / 1. 'syAdiSIkAH' iti pAThAntaram / / 2. yadA pAlakApyaH 'tatra rakSAvitAne dve vidU do pravaNe gatau / prAkca pazcAca tiryakca SaDbhedAikuzavAraNA // 1 // 'tabArakSavitAne rasyevaM pAThabhedaH mami.cintA0(41292) pAlpAne samupalabhyate // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 striyavarga:0 mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 pakSabhAgaH pArzvabhAgo 2 dantabhAgastu yo'grtH| 3 dvau pUrvapazcAjavAdidezI gAtrAvare kramAt // 40 // 4 'totraM veNuka 5 mAlAnaM bandhastambhe 6 'tha shRngkhle| anduko nigddo'striisyaa'dsho'striisRnniHstriyaam||11|| 8 dRSyA kakSyA varatrA syAt 1 kalpanA sajanA sme| 12 praveNyAstaraNaM varNaH paristomaH kutho dvyoH||42|| . pakSamAgaH, pAvabhAgaH (bhA0 dI0 / 2 pu), 'hAthIke pAvabhAga' (bagala) ke 2 nAma haiN| 2 dantabhAgaH (pu), 'hAthIke AgevAle bhAga' kA 1 nAma hai // 3 gAtram , avarama , (+ abaram , aparam / 2 na), 'hAthIke AgevAle javA bhAdi pUrvArddha zarIra aura pIchevAle jaGghA Adi parArddha zarIra ke - nAma haiN| 5 totram , veNukam ( + vaiNukam / 2 na ), 'hAthIko mAranevAle DaNDe yA cAbuka Adi' ke nAma haiM / 5 bhAlAnam (na), 'hAthIko bA~dhanevAle khUTe' kA / nAma hai| 6 zRGkhalama (tri'), bhandukaH ( + bhandUH sii| pu), nigaH (puna), 'hAthIkI ber3I' (bA~dhanevAlI sikar3o) ke 3 nAma haiM / 7 aGkuzaH (puna), sRNiH (+zRNiH / strI), 'aGkaza' ke 2 nAma haiM / 8 dRSyA ( + cUSyA, cUSA muku0 ), kacaSA, varanA (3 sI), 'hAthIke kasanevAle rasse' ke 3 nAma haiM // 9 kalpanA, sajanA (strI), 'gerU Adise hAthIkI sajAvaTa karane ke nAma haiN| 1. praveNI ( + praveNaH / sI), bhAstaraNama (na), varNaH, paristomaH (+varNaparistomaH / 2 pu), kuthaH (pu strI), 'hAthIke jhUle ke 5 nAma haiM / 1. 'totraM vaiNukamAlAnaM bandhastambhe'ya gRkSalA' iti pAThAntaram // 2. tathA ca medinI-'zRGkhalA puMskaTIsamadhe ca nigaDe triSu' iti me0 pR0 168 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 amrkossH| [dvitIyakANDe1 bItaM tvasAraM hastyazvaM 2 vArI tu gajabandhanI / 3 ghoTake 'vItituragaturaGgAzvaturAmAH // 43 / / vAjivAdAceMgandhahayasaindhavasaptayaH / 4 AjAneyAH kulInAH syu 5vinItAH sAdhuvAhinaH // 44 // 6 'dhanAyujAH pArasIkAH kAmbojA vAlikA hyaaH| 7 yayurazvo'zvamedhIyo 8javanastu javAdhikaH // 45 // ~~~~~~~~ vItam (na) 'lar3anemeM asamartha hAthI-ghor3e' kA / nAma hai // 2 vArI, gajabandhanI (bhA0 dI0 / 2 strI), 'hAthIkhAnA' arthAt 'hAthI bA~dhane kI jagaha' ke 2 nAma haiM / 3 ghoTakaH ( + ghoTaH), vItiH ( + pItiH), turagaH, taraGgaH, avA, turaGgamaH, vAjI ( = vAjin ), vAha, arvA ( = ardhan ), gandharvaH, hayaH, saindhavaH, satiH (13 pu ), 'ghoDe ke 13 nAma haiN| (yahA~se zlA. 50 taka azvaprakaraNa hai)| 4 AjAneyaH (pu), 'acche ghor3e kA / nAma hai| 5 vinItaH, sAdhuvAhI ( + sAdhuvAhin bhA. dI0 / 2 pu); 'acchI 2 cAlase zikSita ghor3e ke 2 nAma haiM / 6 vanAyujaH (+vAnAyujaH), pArasIkaH, kAmbojaH, bAhnikaH (+ vAhikA, vAhokaH, bAhokaH / 4 pu) 'dhanAyu, pArasa, kAmboja aura vAhika dezoMmeM paidA honevAle ghor3e ke kramazaH 1-1 nAma haiM / (kisI-kipI ke matase prathama do nAma 'pAralI ghor3e ke aura antavAle do nAma uktArthaka haiN)|| 7 yayuH, azvamedhIyaH ( bhA. dI0 / 2 pu), 'azvamedha yajJameM chor3e jAnevAle ghor3e ke 2 nAma haiN| 8 pavanaH ( +prajavI = prajavin ), janAdhikaH ( bhA. dii0|2 pu), 'bahuta teja calanevAle ghor3e ke 2 nAma hai // 1. pIvituraga-' iti pAThAntaram // 2. 'vAnAyunaH' iti pAThAntaram // 3. azvazAstra bhAjAneyakakSaNamuktantathA hi 'zaktimimitraharayAH skhalantazca pade pde| . bhAjAnanti yataH saMghAmAjAneyAstatA smRtaaH||1||iti // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 striyavargaH 8] maNiprabhAdhyAkhyAsahitaH / 1 pRSTayaH sthaurI 2 sitaH karko 3 rathyo voDhA rathasya yH| 4 bAlaH kizoro 5 vAyavA vadavA 6 cADavaM gaNe // 46 // 7 vighyAvInaM yadazvena dinanaikena gamyate / 8 kazyaM tu madhyamazvAnAM 9 heSA heSA ca nisvanaH / / 47 // 10 nigAlastu galohazo 11 vRnde tvazvIyamAzvavat / 12 AskanditaM 'dhaustikaM recitaM valgitaM plutam // 48 // 1 pRSTayaH, sthaurI (= sthaurin / 1 pu), 'anna bAdi jisapara lAdA jAya usa ghor3e ke 2 nAma haiM / 2 kaH (pu), 'sapheda ghor3e kA 1 nAma hai // 2 rathyaH (pu), 'rathameM calanevAle ghor3e kA / nAma hai // 4 kizoraH (pu), 'bacher3A' arthAt 'bacce ghor3e' kA 1 nAma hai| ('upalakSaNatayA 'kizora' zabda manuSyAdika bAlakakA bhI vAcaka hai')|| 5 vAmI, azvA, vaDavA (3 strI), 'ghor3I' ke 3 nAma haiM / 6 vAhavam (na), 'ghor3iyoM ke jhuNDa' kA / nAma hai // 7 AzvInam (tri), 'eka dinameM ghor3ese calane yogya rAstA yA dezAdi' kA / nAma hai| 8 kazyam (na), ghor3eke madhya bhAga' kA / nAma hai // 9 heSA, heSA (2 strI), 'hinahinAhaTa, ghor3akI bolI' ke 2 nAma hai| 10 'nigAlaH, galoddezaH (bhA0 dI / 2 pu), 'ghor3e kI gardana ke pochevAle bhAga' ke 2 nAma haiM / "azvIyam (+ AzvIyam), Azcama(na), ghor3oMke jhuNDa'ke 2 nAma / 12 mArakanditam (+ utteritam , upakaNTham ), dhIritakam (+dhoritakama , dhoritam , dhauryam , dhAraNam ), recitam (+ uttejitam ) varigatam , 1. dhoritakaM ti pAThAntaram // 2. azvazAne nigAlakSaNamuktantadyathA ghaNTAbandhasamIpastho nigAlaH kathyate puSaiH' iti / ___ Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ dvitIyakANDe gatayo'maH paJca dhArA 1 ghoNA tu prothamastriyAm / 2 kavikA tu khalIno'strI 3 zaphaM klIbe khuraH pumAn // 49 // 4 puccho'strI lUmalAGgUle 5 vAlahastazca vAladhiH / 6 triSUpAvRttaluThitau parAvRtte muhurbhuvi // 50 // plutam (5 na ), ghor3oM ke sarapaTa daur3ane, dulakI calane, poiyA calane, uchAla mArakara calane aura caukar3I mArakara calane' kA kramazaH 1 - 1 nAma hai / 'dhArA' (strI) 'ghor3oMke pUrvokta pAMca 'cAloM' kA nAma hai // 1 ghoNA (strI), protham (puna), bhA0 dI0 matase 'ghor3e ke cakkara lagAne ' ke 2 nAma haiM aura mahe0 matase 'ghor3ekI nAka' kA 'protham' yaha 1 nAma hai // 2 kavikA ( + kavI, kaviyam na / strI ), khalInaH ( pu na ), 'ghor3ekI lagAma' ke 2 nAma haiM // 3 zapham (na), khuraH (+ duraH / pu), 'ghor3e kI sUma' (khura)' ke 2 nAma haiM // 282 4 pucchaH ( pu na ), lUmam, lAGgUlam (+ lAGgulam / 2 na ), 'ghor3ekI duma (pUMcha ) ke 3 nAma haiM // 5 bAlahastaH, vAladhiH ( 2 pu ), 'ghor3e kI pUMcha ke bAlavAle agale bhAga' ke 2 nAma haiM / ( yadyapi 'zapha Adi zabda azvaprakaraNa meM kathita hai, tathApi ina ( zapham, vAladhiH ) zabdoM kA prayoga gau Adi pazuoM ke bhI khura Adi arthatrayameM hotA hai ) // 6 upAvRttaH, luThitaH ( 1 tri), 'thakAvaTa dUra karane ke lie jamInapara loTe hue ghor3e' ke 2 nAma haiM // 1. atra kSI0 svA0 kramasvanyathA / yathAhuH 'vAritaM vastiM dhArA plutamuttejitaM kramAt / utteritaM ceti SaJca zikSayetturagaM gatam // 1 // ghoritaM gatimAtre yathonitaM vasmitaM puraH / agrakAyasamullAsAtkucitAsyaM natatrikam // 2 // pUrvAparonnamanataH kramAdAropaNaM plutam / uttejitaM madhyavegaM yojanaM zlathavalgayA // 3 // utteriteti vegAndho na zRNoti na pazyati' iti // ityAha 'hemacandrAcAyyairapyanyathaiva kramo likhitaH so'bhidhAnacintAmaNI ( 4311315 ) draSTavyaH // 'gatiH pukA catuSkA ca tadvanmadhvajavA parA / ekekA trividhA dhArA iyazikSAvidhau matA / kramAt ' iti / 'avyAkulaM' - (5/60) zlokasya vyAkhyAne'zvagatInAM bhinnAni nAmAni / 'zizupAlavadha'sya "yAkhyAyAM 'sarvaGkaSA' yAM mallinAthena - 'azvazAstre tu saMjJAntareNoktAHpUrNavegA tathA cAnyA paca dhArAH prakIrtitAH' ladhvI madhyA tathA dIrghA zAstA yojayeta K Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striSavarga:.] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 283 1 yAne cakriNi yuddhArtha zatAGgaH syandano rthH| 2 aso 'puNyarathazcakrayAnaM na samarAya yat // 51 // 3 kIrathaH pravahaNaM DayanaM ca samaM trayam / 4 klIbe'naH zakaTo'strI syAd 5 gantrI kambalivAhyakam / / 52 / / 6 zivikA yAmyayAnaM syAd 7 dolA prevAdikA striyAm / 8 ubhau tu dvaiparvayAghrau dvIpicarmAvRte rathe // 53 // 9 pANDukambalasaMvItaH syandanaH paannddukmblii| 10 rathe kAmbalavAstrAdyAH kambalAdibhirAvRte // 54 // 1 zatAGgaH, syandanaH, gyaH (3 pu), 'lar3AIke ratha' ke 3 nAma haiN| ('yahA~se Age zloka 6taka 'ratha-prakaraNa' hai')|| 2 puSyasthA ( + pussprthH| ), 'yAtrA, utsava Adi meM car3haneke liye banAye hue ratha' kA / nAma hai| 3 karithaH (pu), pravahaNama , Dayanam (+hayanam / 2 na ), 'striyoMke car3haneke liye pardA Adise Ar3a kiye hue ratha' ke 3 nAma haiM / 4 anaH (= anasa , na), zakaTaH (pu na ), 'gAr3I' ke 2 nAma haiM / 5 gantrI (strI), kambalivAcakam (mA. dii| + gantrIkama , balivAhA kam / na ), 'choTI gAr3I ke 2 nAma hai // 6 zibikA(+ shiivikaa|bii), yApyayAnam (na), 'pAlakI' ke 2 nAma haiN| 7 dollA (+ dolI), preGkhA, Adi ('zaya nakhaTvA,......" / 2 strI), 'jhUlA, hiMDolA' ke 2 nAma haiM / 8 dvaipaH, vaiyAghraH (1 tri), 'bAghake camar3ese mar3he hue ratha' ke 2 nAma haiN| pANDakambalI (+pANdukambalin , tri), 'pANDu (dhUsara ) kambala. se mar3he yA Dhake hue ratha' kA / nAma hai // 10 kAmbalaH, vAsaH (1 tri), Adi 'kambala aura kapar3e Adile Dhake hue ratha' kA kramaza: 1-1 nAma hai| 1. 'puSparapazcakrayAnaM pati pAThAntaram // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 amrkossH| [dvitIyakANDe1 triSu dvaipAdayo 2 rathyA rathakaTyA rathavaje / 3 dhUH strI klIve yAnamukhaM 4 sthAdrathAnamapaskaraH / / 55 / / 5 cakra sthAnaM 6 tasyAnte nemiHstrIsyAtpradhiH pumAn / 7 piNDikA nAbhi 8 rakSAgrakIkhake tu dvayAraNiH // 56 / / 9 rathaguptirvastho nA 10 kUbarastu yugndhrH| 11 anukarSo dArvadha sthaM 1 'dvapa' (21453) Adi zabda vilina haiM / 2 rathyA, rathakaTyA ( . strI), rathavajram (bhA. do0, puna), 'roke samUha' ke 3 nAma haiN| 3 dhUH (= dhur , strI), yAnamukham (na), 'pathake dhUrA' ke 2 nAma haiM / 4 ravAGgam (na), apaskara (pu), 'rathake 'avayava' ke nAma haiN| 5 cakram , rathAGgam ,(2 na), 'ratha,gAr3I mAdike pahiye' ke 2 nAma haiN| 6 nemiH (+nemI / strI), pradhiH (pu), 'hAla, rathake pahiye ke Upara vAle paridhi' ke 2 nAma haiN| - piNDikA (+ piNTI), nAmiH(+ nAbhI / 2 strI), 'pahiyeke bIcavAle bhAga ( jisameM cAroM tarapha se kATha jur3e rahate haiM) ke 2 nAma haiM / ____8 maNiH (pu strI ), 'dhUrAmeM lagAnevAlI killI' kA / nAma hai // 9 sthaguptiH (strI), varUpaH (pu ), 'lar3AI meM zatruke prahArase bacaneke liye rathameM lagAye hue lohA Adika parde ke 2 nAma haiN| 1. kUbaraH, yugandharaH (2 pu), 'jumA, phar3a, rathameM ghor3A Adi jote jAnevAle kASTha yA jupake kAThako bAMdhe jAnevAle sthAna' ke 2 nAma haiM / anukarSaH (+ anukarSA = anukarSan / pu), 'rathake nIcevAle kASTha' ke 2 nAma haiN| 1. iyaM mahezvaroktimukuTAnurodhena / sAmAnyena sthAnasvAkSayugacakrAdikamapaskaraH, iti / agre rathAGgatvena gatArthasyApi 'cakram' iti vizeSato nAmAntarapratipAdanAya 'tasyAnte nemiH' ityuktaye ca rathAGgasyAnuvAdaH' iti coktavAn / mAnujidIkSitastu 'rathArammakaM cakrAdanyat' pati kSIrasvAmigranthAnurodhAt 'cakraminnasya rathArammakapakrasya' ime de nAmanoyukavAn // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatriyavarga: ] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 285 -1 prAsaGgo nA 'yugAdhugaH // 57 / / 2 sarva syAdvAhanaM yAnaM yugyaM pattraM ca dhAraNam / 3 paramparAvAhanaM yattadvainItakamastriyAm / 58 // 4 AdhoraNA hastipakA hatyArohA nipAdinaH / 5 niyantA prAjitA yantA sUtaH kSattA ca saamshiH| 59 / / madhyeSThadakSiNasthau ca saMvA rathakuTumvinaH / 6 radhinaH syandanArohA--- 1 prAsaH (prasaGgAyaH pu), mahe0 matase 'ratha Adike juATha, phar3a' kA aura bhA. dI0 matase 'naye baccAko pahale pahala zikSA deneke liye usake kandhepara rakhe jAnevAle kASTha' kA 1 nAma hai| 2 vAhanam , mAnama , yugyam , pastram , dhoraNam (5) vAhanamAtra' arthAt 'hAthI, ghor3A, ityAdi (zlo033) se lekara delA (zlo 53) taka saba' ke the 5 nAma haiM // 3 vainItakam ( + prAbandhikam / na pu), 'paramparAvAlI savArI, kahA~ra Adi ke dvArA pArI 2 se DhoI jAnevAlI pAlakI, DolI Adi' kA nAma hai // 4 AdhoraNaH, hastipakaH, hatyArohaH, niSAdI ( = niSAdin / 4 pu) 'hAthIvAna' ke 4 nAma haiM / (kisI ke mata se 2-2 zabda ekArthaka hai)| 5 niyantA (=niyanta), prAjitA (prAjita ), yantA ( = yanta), sUtaH, tA ( = kSata), sAthiH, samyechuH (savyeSTha! = savyeSTha ), dakSiNasthaH (8 pu ), 'rathake parivAra' arthAt ratha hA~kane vAlA DrAivara, kAdhavAna, gAr3IvAna, vaggIvAna, ekkAvAna aura pIche cadanevAle jo daur3akara AgekI bhIr3ako haTA kara phi* pIche car3ha jAte haiM, ityAdi ke 8 nAma hai // 6 rathI ( = rathin ) syandanArohaH (2 pu) 'sthapara car3hakara lar3anevAle' ke 2 nAma haiN| 1. 'yugAntaram' iti pAThAntaram // 2. 'sajyeSThadakSiNasthau' iti pAThAntaram / / 3. i mA nujidIkSitoktiH 'yugAntaram' iti pAThamaGgIkRtyetyavadheyam // ___ Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 amrkossH| [hitIvakAnDe-1 azvArohAstu sAdinaH // 60 / / 2 aTA yodhAzca yoddhAraH 3 senArakSAstu sainikAH / 4 senAyAM samavetA ye sainyAste sainikAca te // 61 // 5 balino ye sahaneNa sAhaghrAste shnimH| 6 paridhisthaH paricaraH 7 senAnIrvAhinIpatiH / / 62 / / 8 kaJcako vArabANo'strI 9 yattu madhye sakaJcukAH / bAnanti tatsArasanamadhikAjha10'tha zIrSakam / / 63 // zIrSaNyaM ca zirastre 1 azvArohaH, sAdI ( = sAdin / 2 pu), 'ghur3asavAra' ke 2 nAma haiM / 2 maTA, yodhaH, yoddhA (= yoddha / 3 pu), 'lar3anevAle vIra' ke 3 nAma hai| 3 senArapaH, sainikaH (2 pu), 'senAke paharedAra ke 2 nAma haiM // 4 sainyaH, sainikaH (2 pu), 'sainika' arthAt 'senAmeM rahanevAle' ke . nAma haiN| 5 sAhastraH, sahasrI ( = sahasnin / 2 pu ), 'eka hajAra yoddhAovAle sUbedAra Adi' ke 2 nAma haiM // 6 paridhisthaH, paricaraH (2 tri), 'aparAdhI sainikoko daNDa deneke liye rAjA se niyukta puruSa' ke 2 nAma haiM / 7 senAnI:, vAhinIpatiH (2 pu ), 'senApati' ke 2 nAma haiN| 8 kancukaH (pu), vArabAgaH (pu na ), 'zatruke prahArase bacaneke liye lohe Adike banAye hue sannAha, jhUla' ke do nAma haiM // 9 sArasanam (na), adhikAGgaH (+ adhipAH , vipAGgaH / pu), 'jhUla ( kavaca ) ko sthira rahaneke liye kamara kasanekI paTTI Adi' ke 2 nAma haiN| .. zIrSakam , zIrSaNyam , zirastram (3), 'lar3AI ke samaya pahane jAnevAle Topa, yA TopImAtra' ke 3 nAma haiM // 1. 'tatsArasanamadhipAgo'ya' iti pAThAntaram // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSa striyavarga: 8] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 atha tanu dharma dezanam / urazchadaH kaGkaTako jagaraH kavaco'khiyAm // 64 // 2 AmuktA pratimuktazca pinaddhazcApinaddhavat / 3 sannaddho dharmitaH sajo daMzito vyUDha kaGkaTaH / / 65 // 4 tripvAmukkAdayo 5 varmabhRtAM kArvAcaka gnne| 6 'padAtipattipadagapAdAtikapadAjayaH // 66 // padazca padikazcAtha pAdAtaM pattisaMhatiH / 8 zastrAjIve kANDapRSThAyudhIyAyudhikAH samAH / / 67 / / 1 tanutram, varma (= varman ), daMzanam (3 na), urazcha, kaGkaTakA, nagaraH (+ jAgaraH / 3 pu), kavacaH (suna), 'kavaca' ke 7 nAma haiM / 2 bhAmuktaH, pratimuktaH, pinaddhaH, apinaddhaH, (4 tri), bhA0 dI0 mahe. Adika matase 'pahane hue kavaca' aura mu0 matase 'pahanehue vastrAdi ke 4 nAma haiN| 6 sanaddhaH, varmitaH, sajaH, daMzitA, vyUhakakaTaH (5 tri), 'kavaca Adiko pahanakara lar3AI ke liye taiyAra manuSya ke 5 nAma haiM / 4 'Amukta' Adi zabda triliGga haiM / / 5 kAvacikam (na), 'kavaca pahane hue puruSAdike jhuNDa' kA / jAma hai // 6 padAtiH ( + padAta:, pAdAtiH, pAdAtaH), pattiH, padagaH, pAdAtikA (+pAdAtigaH, pAdAvikaH), padAjiH, padH, padikaH ( pu), "paidala' ke 7 nAma haiM / 7 pAdAtam (na), pattisaMhatiH (bhA. dI0, strI), 'paidalake jhuNDa' ke nAma haiN| 8 zabAjIvaH, phANDapRSThaH ( + kANDaspRSTaH mu0), AyudhIyaH, Ayudhika: (4 tri), 'hathiyArakI naukarIse jIvikA calAnevAle' ke 4 nAma haiN| 1. padAtipattipadagapAdAvipadAjayaH' iti pAThAntaram / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 amrkossH| [dvitIyakANDe 1 kRtahastaH suprayogavizikhaH kRttapucat / 2 aparAddhapRSatko'sokSyAdhazcyutalAyakaH / 68 // 3 dhanvI dhanumAnAnuko niSAyanI dhatudhara / 4 syAtkANDavAMsDa kANDosa 5 zAlIkaH bhaktitikA 1 69 / / 6 yASTIkadhArI vicAra naistrizikohola. svAnta 8 samA mAlikakauntikau / / 7 / / 9 carmI phala pANiH syAt kRtahastaH, eprayogavizi, kRpayA 13 tra), bANa calAne meM nipuNa' ke 3 nagara haiN| 2 aparAddhapRSaraH (vi), 'nizAnA cuke hupa' kA 1 nAma hai // 3 dhandhI (= zanvin ), anussmaany| - dhanuSmat ), dhAnuru, niSaGgI (= niSaGgin ), atrI ( =acin ! + zAstrI = zasin ), dhanurdharaH ( 6 tri), 'dhanuSa dhAraNa karanevAle' ke 6 nAma 4 kANDavAn ( =kANDavat ), kANDI ( 2 ), 'bANa dhAraNa karane vAle ke 2 nAla hai // 5 zAktIkA, zaktihetiyaH (tri), 'zaktinAmaka zastra dhAraNa karanevAle' ke 2 nAma haiM // 6 yASTIkaH, sArazvadhikaH (2 tri), 'lAThI aura pharasA dhAraNa karane pAle' kA kramazaH 1-1 nAma hai| 7 naimrizikaH, asihetiH (bhA. dii| 25), 'talavAra dhAraNa karanevAle 2 nAma haiN| 8 prApikaH, kauntikaH (2 tri) 'prAsa aura hanta (bhAlA) dhAraNa karanevAle' / kramazaH - nAma hai / (o mata se donoM zabda ekArthaka haiN)|| 9 cau ( = carmin ), phala kapAti: (2 tri), 'dharmanAmaka hathiyAra (DhAla) dhAraNa karanevAle' ke 2 nAma hai // 1. 'pazvadhaH parazau na dRSTaH, ataH 'yaSTimvadhitihetiko' iti kAzmIrAH paThanti' iti kSI0 svA0 / kintu --kuThArastu parazuH pazupavadhau / parazvadhaH svadhitizca ( ami0 cintA0 3 45.) iti hemacandrAcAryoktaruktahetudAnamavidhikaram // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gk WW pajiyavarga: 8 mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 patAkI vaijayantikaH / 2 anuplava 'sahAyazcAnucaro'bhisaraH samAH // 71 // 3 puregAgresara-praSThA-prataHsara-puraHsarAH purogamaH purogAmI 4 mandagAmI tu mantharaH // 72 // 5 jaGghAlo'tijavastulyau 6 jaGghAkarikajADiko / 7 tarasvI tvarito vegI prajavI javano javaH / / 73 / / 8 jayyo yaH zakyate jetuM jeyo jetvymaatrke| , patAkI ( = patAkin ), baijayantikaH ( tri), 'patAkA dhAraNa karanevAle ke 2 nAma // 3 anuplavA, sahAyaH, anucaraH, abhisaraH (+ abhicrH| 4 tri), 'manucara ke 4 nAma haiN| 3 purogaH, agresara:( + aprasaraH), praSThaH, agrataHsaraH, purAsasa, purogamaH, purogAmI ( = purogAmin / 7 tri), 'Age calanevAle' ke nAma haiM / 4 mandagAmI ( = mandagAmin ), manthaH (2 tri) 'dhIre 2 calane pAle' ke nAma haiN| __ 5 avAla: ( + ali ), bhatijavaH ( + atibalaH / 1 tri), 'bahuta teja calanevAle ke nAma haiN|| jahAkarikA, mAlikA (2 tri), 'dauDAhA, DA~ka DhonevAle ke 2 nAma haiN| * sarasvI ( = tasvin ), svaritA, vegI ( = vegin ), prajavI (= prajavin), navanA, jayA (tri), 'zIghratA karanevAle ke nAma haiN| 8 arayA (tri) 'jIte jA sakanevAle' kA / nAma hai| (jaisehAmeNa rAvaNo jayya' arthAt 'rAma rAvaNako jIta sakate haiN| isa vAyameM rAmakA rAvaNa jayya humA, .....") 9 jeyaH (vi), 'jItane yogya' kA / nAma hai| (jaise-'jeyaM manaH indriyaM vA' arthAt 'mana pA indrima bItane yogya hai| isa vAkyameM mama aura indriya jeyo ........) 1. sahAyazcAnucaro'micaraH' iti pAThAntaram / 16 a0 - Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarako [dvitIyakANDe1 jaistu jetA 2 yo gacchatthataM vidviSataH prati / / 74 / / so'bhyamiyo'bhyamitrIyo'pyabhyamitrINa ityapi / 3 UrjasvataH syAdurjasvI ya 'UrjAtizayAnvitaH / / 75 // 4 syAdurasthAnurasilA 5 'rathikA rathirI sthii| 6 kAmamA mpanukAmIno 7 hatyantInastathA bhRzam / / 76 // 8 zUrI cAra vikAta 9 jelA jiSNuzca jitvrH| 1 janaH, jelaH (=jetR / 2 tri), vizAla, AnevAle' ke nAma haiM / 2 abhiyaH, abhyamitrIyaH, abhyamitroNaH (6 tri), 'apane parAkramase zatrukA sAmanA karanevAle' ke 3 nAma haiM // 3 urjambalaH, UrjasvI ( = ajasvin / 2 tri), 'bahuta balavAn' ke 2 nAma haiM // 4 urasvAn ( = urasvat ), urasilaH (2 tri), 'caur3I chAtIvAle' ke 2 nAma haiN| 5 rathikaH ( + rathinaH ), rathiraH, rathI ( = rathin / 3 tri), 'rathake svAmI' ke 3 nAma haiM / 6 kAmagAmI ( = kAmajAsmin / + kAmagAmI = kAmagAmin ), anukAmIna: (1 tri), matalava bhara (yatheSTa) calane vAle ke nAma haiN| (mahe. mata se pahale zabdakA paryAyavAcaka na ho hAne se 1 ho nAma hai ) // 7 asyantInaH (tri ), 'atyanta calanevAle' kA / nAma hai| 8 zUraH, vIraH, vikrAntaH (3 tri), 'pahalavAna, bahAdura' ke 3 nAma hai| 9 jetA (= jetR), jiSNuH, jisvaraH (3 tri), 'sarvadA vijaya karane. vAle' ke 3 nAma haiN| ('jaise-rAmacandra, indra aura arjuna aadi)| 1. 'koM'tizayAnvitaH' iti pAThAntaram // 2. 'rathino rathiko rathI' iti mA0 do0 mahe0 sammataH paatthH| mUlasthaH kSo. pA. muku0 sammataH / 'rathina ityapapATha' iti ca kSo. svA0 AhuH // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyAM: 8] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 261 1 sAMyugIno raNe lAdhuH 2 zAstrAjIvAdayantriSu / / 77 // 3 dhvajinI vAhilI senA nAnIkinI camUH / varUthinI palaM saindhaM . hAmIkamastriyAn / / 78 // 5 vyUhastu balavinyAso 5 mevA daNDAdayo adhi / 6 pratyAhArI vyUhAriNaH 7 pRSTa nAhaH // 79 // sAMyugInaH (tri ), 'lar3AI meM tura' kA nAma hai // 2 'zastrAjAba' zabda (lA. 67)se yahA~taha saba zabda trilija haiN| 3 dhvajinI, vAhinI, senA, pRtanA, manokinI, camUH, varUthinI (strI), bam , sainyam , cakram (3 na ), anakan (napu), 'senA, palTana' ke " mAma haiN| 4 syuhaH (1), 'vyUha' arthAt Adi lar3AI meM senAko rakhane ke kAyade, mocoM bandI kA nAma hai| 5da (pu) Adi ('bhoga, maNDala, asaMhata, utsana, acala, raDa, cakravyUha, makara, patAkA, sarvatobhadra, ... .. 2 kA saMgraha hai'), 'vyUha' arthAt 'lar3AI meM senAko rakhane ke kAyade morcAbandI' ke pRSaka :-, nAma hai // 6 pratyAsAraH ( + pratyAsaraH), nyUha pANiH (2 pu), 'vyUhake pIche. vAle senA-bhAga' ke nAma haiM / 7 sainyapRSThaH (mahe. ), pratigrahaH (+rarigrahaH, ptdgRhH| pu), 'senAke pIchevAle bhAga' ke 2 nAma hai // --------... -------- ---...-.-..------------......-.--...-.:-- --..--------- 1. vyUha lakSaNaM yathA 'mukhe rathA hayAH pRSThe tatpRSThe ca padAtayaH / pArzvayozca gajAH kAryA vyUho'yaM parikIrtitaH / / 1 / / iti / / 2. vyUhasya katicidbhedAn salakSaNamAha kAmandakistathA hi 'tiryagvRttistu daNDaH syAnogo'nyAvRttireva ca / maNDalaH sarvato vRttiH pRthAvRttirasaMhataH // 1 // iti / zI0 svA0 jyUhanAmAnyAha / tathA hi-yadAhu: 'daNDo maNDala bhogo cApyutsannazcApalo dRddhH| vyUhAsteSAM vizeSAH syuzcakravyUharAdayo'pi ca ||1||iti iti / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 amrkossH| [dvitIyakANDe1 ekebhaikarathA vyazvA pattiH pnycpdaatikaa| 2 pasyaustriguNaiH sarvaiH kramAdAkhyA yathottaram / / 80 / / senAmukha gulmagaNI vAhinI pRtanA cmuuH| anIkinI 3 dazAnIkinyakSauhiNI , 'pattiH (strI), 'patti' arthAt jisameM eka hAthI, eka ratha, tIna ghor3e aura pA~ca paidala ho isa senA-vizeSa' kA / nAma hai // 2 senAmukham (na), gurumaH, gaNaH (2 pu), vAhinI, pRtanA, camUH, anIkinI (4 strI), 'patti Adi (senAmukhaM, gulmaH,......... ) ke tigunA karanepara senAmukha Adi (gulmaH, gaNaH,...... anIkinI)saMhAsenAvizeSakI hotI hai' arthAt 3 patti (3 hAthI, 3 ratha, 9ghor3e aura 15 paidala), ko senAmukha 3 senAmukha (9 hAthI, 9 ratha, 27 ghor3e aura 45 paidala ) ko gulma; 3 gulma (27 hAthI, 27 ratha, 8) ghor3e aura 135 paidala) ko 'gaNa' kahate haiM / isI prakAra 'vAhinI, pRtanA, camU aura anIkinI meM bhI tigunA samajhanA caahiye| 3 cauhiNI (strI), bhA. dI0 bI0 svA0 Adike matase 'dasa manI 1. mArato pattilakSaNaM yathA'eko gajo rathazcaiko narAH paJca pdaasyH| ayazca turagAratajjJaiH patirityabhidhIyate ||1||iti / / yadA-eko hastI ekazca rathavaralaya eva ca turnggaaH| paJcaiva ca padAtaya eSA pattitivyA // 1 // iti // 2. akSauhiNIpramANaM yathA 'akSauhiNyAmityadhikaH saptasyA aSTamiH zataiH / saMyuktAni sahasrANi gajAnAmekaviMzatiH // 1 // (21870 gajAH) evameva tu saMkhyAnaM rathAnAM kIrtitaM budhaiH / (21870 rathAH) pazcaSaSTisahasrANi SaT zatAni dazaiva tu / / 2 / / saMkhyAtAsturagAstanzevinA rathaturaGgamaiH / (65610 azvA rathAzvAn vinA) nRNAM zatasahasrANi sahasrANi tathA nava // 3 // zatAni trINi cAnyAni paJcAzaca padAlayaH (109350 padAtayaH) iti // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastriyavargaH 8] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 263 kinI ( 21870 hAthI, 21870 ratha, 65610 ghor3e aura 109350 paidala ) saMkhyAvAle senA-vizeSa' kA 1 nAma hai| ('mahe* ne to. dazAnIkinI' (strI), tIna manIkinI ( 6561 hAthI, 6561 ratha, 19683 ghor3e aura 32805 paidala) saMkhyAvAle senA-vizeSa'kA / nAma aura 'bhauhiNI' (bI) 'tIna dazAnIkinI (19683 hAthI, 19683 stha, 59049 ghor3e aura 98415 paidala) saMkhyAvAle senA vizeSa' kA 1 nAma hai, aisA kahA hai| kintu TippaNImeM likhe hue bharatAdivAkyapramANa-viruddha honese mahe0 kA mata' ThIka nahIM hai|' 'mahApauhiNI' (strI), 'hAthI, ratha, ghor3e aura paidalako milAkara 132124900 saMkhyAvAlI senA vizeSa kA eka nAma hai| pattise lekara mahAkSauhiNItaka sabake alaga 2 pramANa spaSTatayA cakra meM dekhiye')|| bhArate'kSauhiNImAnaM yathA 'akSauhiNyAH pramANantu khAGgASTakadikagaMjaiH // sthairatahaye strighnaH patranaizca padAtimiH // 1||iti // 'aGkAnA vAmato gatiH' ityabhiyuktokteH 21870 gajAH, zyanmitA eva rathAzva, eta. triguNitAH ( 21870 x 3 = 65610) azvAH, gajasaMkhyApazcaguNitAH ( 2187045 = 109350 ) padAtaya' iti bhaartaashyH| hemacandrAcArapyakSauhiNImAnaM pUrvoktasaMkhyAkame. vAGgIkRtam , kintu pattyAdikramo minnastadyathA"ekaibhaikarathA pazcA-pattiH panapadAtikA / senA senAmukhaM gulmo vAhinI pRtanA camUH // 1 // anIkinI ca patteH syAdibhAyaitriguNaiH kramAt // dshaaniikinykssauhinnii-||2|| iti ami0 cintA 3 / 412-413 / / 1. mAnujidIkSitamatamevAtra samIcInam, 'akSauhiNyA....."padAtayaH' iti svaTokAyAM pramANatvenopanyastasArddhatrayazlokavirodhena vyAghAtAta, bharatahemacandrAcAryoktivirodhAcca / 2. mahAkSauhiNIpramANaM yathA 'khadayaM nidhivedAkSicandrAkSyagnihimAMzubhiH / mahAkSauhiNikA proktA saMkhyAgaNitakovidaH // 1 // iti / 3. sakalaniSkarSo'tra cakre draSTavyaH campUrAmAyaNe 'alakSata sa......" (yuddhakANDe zlo0 79) ityasyAnantaraM tarakSaNa...... yAtudhAnapatiH' iti gadyasya TIkAyAM likhitamakSauhigIpramANamanyadeva, tadyathA'prayutaM navasAhasraM paJcAzattrizataM bhaTAH / pAdAtaM SaSTisAhasraM SaTchatI daza vAjinaH // ekaviMzatisAhasra-zatAnAmekasaptatiH / dviradAH syandanA yatra sAkSauhiNyucyate budhaiH / / ti / / maGgalakoSe zvevamuktam'navanAgasahasrANi nAge nAge zataM rathAH / rathe rathe zataM cAcA bhave-ave zata nraaH|| iti| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 atha saMpadi // 81 // saMpattiH zrIzca lakSmIzca saMpat ( = saMpad / + sampadA), sampattiH, zrIH, lacamI: ( 4 strI), 'sampatti' ke 4 nAma haiN| patyAdisenAvizeSe gajarathAdisaMkhyAbodhaka cakram / - - kramikasaMkhyA haimoktasenA (rathAzvAn / vizeSasaMjJAH amaroktasenA vizeSasaMzAH azvasaMkhyA gajasaMkhyA rathasaMkhyA vihAya) padAtisaMkhyA sarvasaGkalana im 1 81 2187 pattiH pattiH ainA senAmukham / 3 senAmukham gulmaH gulmaH gaNaH 135 5 vAhinI vAhinI 870 pRtanA pRtanA 243 243 729 1215 2430 camUH camU: 729 729 / 7290 anIkinI anokinI kanI 218721876561 10935 21870 dazAnIki (mahezvaramA 6561 6561 19683 32805 65610 tenedam ) | akSauhiNI (mahezvarama- 19683 / 19683 / 59049 98415 5 196830 tenedam) akSauhiNI 13/ akSauhiNI (mAnujidI. 21870 21870 65610 109350218700 kSitamatenedaM) mahAkSauhiNI 1221241039637470EOE2450 / 12214900 (mahezvaraH vyAkhyokA) 13212490 - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyavargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 vipattyAM vipadApadau / 2 AyudhaM tu praharaNaM zastrAstra3mathAstriyau / / 82 // dhanuzcApau dhanvanArAsanakodaNDakArmukam / iSvAso4'Syatha karNasya kAlapRSThaM zarAsanam / / 83 // 5 kapidhvajasya gANDIvagANDivauM punapuMsakau / 6 koTirasyATanI 7 godhe tale jyAghAtavAraNe // 24 // 6 lastavastu dhanurmadhyaM 9 maurvI jyA ziJjinI guNaH / 10 syAtpratyAlIDhamAlIDhamityAdi sthAnapaJcakam / / 85 // vipattiH, vipat ( = vipat / + vipadA), bhApat ( = Apad / + ApattiH, ApadA / 3 strI), 'Apatti' ke 3 nAma haiM / 2 Ayudham , praharaNam , zastram, astram ( na), 'hathiyAra' ke 4 3 dhanuH ( = dhnus| + dhanuH pu, anUH strI ), cApaH (2 pu na ), dhanva (= dhanvan / + dhandam ), zarAsanama, kodaNDam , kArmukam (4 na ), itrAsaH ( + bhAsaH / pu), 'dhanuSa' ke 7 nAma haiM / 4 kAla pRSTam (na), 'karNale dhanuSa' kA 1 nAma hai // 5 gANDIvA, gANDivaH (2 pu na ), 'arjunake dhanuSa' ke 2 nAma haiN| 6 koTiH ( + koTI), aranI ( + aniH / 1 strI), 'dhanuSake donoM chora (kinAre ), ke 2 nAma hai| godhA (strI), talam (na), 'dastAnA' arthAt 'dhanuSakI tAMtake coTase bacane ke liye hAyameM pahanane ke lie jo camar3e bhAdi kA banAyA jAtA hai usake 1 nAma haiN| stakaH (pu), dhanurmadhyama (bhA. dI. na), 'dhanuSake bIcavAle bhAga' ke 2 nAma haiN| 9 maurvI, jyA, ziJjinI (3 sI), guNaH (pu), 'dhanuSakI DorI, yA tAMta' ke nAma haiN| 1.pratyAlITham , pAlIham (2na), Adi (bAdise 'samapAdam , Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 amarakoSaH / 1 lakSaM lakSyaM zaravyaM ca 2 zarAbhyAsa upAsanam / 3 pRSatkabANavizikhA ajihmagakhagAzugAH // 86 // 'kalambamArgaNazarAH patro ropa iSurdvayoH / 4 prakSveDanAstu nArAcAH 5 pakSo vAjastriSUsare // 87 // 6 nirastaH prahite bANe [ dvitIyakANDe - vizAkham, maNDalam (3 na) kA saMgraha hai ') 'dhanuSadhAriyoMke baiThane ke pAMca Asana vizeSa (tarIke), haiM / ( 'inameM - bAMye jaGkeko Age bar3hAkara uThAne aura dAhinI ko pIche khIMcakara sameTane ko pratyAlIDha 1, dahane jaGke ko Age bar3hAkara uThAne aura bAMye jaGgheko pIche khIMcakara sameTane kA AlIDha 2, donoM parroko barAbara rakhane ko samapAda 3, donoM pairoMko phailAne ko vaizAkha 4 aura donoM pairoMko golAI ke samAna rakhaneko maNDala 5, kahate haiM' ) // 1 lakSama, lakSyam, zaravyam (3 na ), 'nizAne' ke 3 nAma haiM // 2 zarAbhyAsaH (pu), upAsanam ( na ), 'bANa calAnekA abhyAsa karane' ke 2 nAma haiM // 3 pRSatkaH, bANaH, vizikhaH, ajihmagaH, khagaH, bhazugaH, kalambaH, mArgaNaH, cAraH ( + saraH), patrI ( = pattrin), ropaH ( 11 pu ), iSuH ( pu strI ), 'bANa' ke 12 nAma haiM // 4 pracavedana: ( + pravedana: ), nArAca: ( 1 pu ), 'loheke bANa' ke 2 nAma haiM // 5 pacaH, vAjaH, ( 2 pu ), 'bANa meM lage hue pahu ( kaGkapatra ), ke 2 nAma haiM // 6 nirastaH (tri ), 'dhanuSa se chor3e hue bANa' kA 1 nAma hai // 1. 'kalambamArgaNa sarAH' iti pAThAntaram // 2. marate ( rabhase ) na tu dhanurdharANAM SaT sthitiprakArA uktAstathA hi'vaiSNavaM samapAdaM ca vaizAkhaM maNDalaM tathA / prasthAkoDhamathAlIDhaM sthAnAnyetAni paNnRNAm ' // 1 // iti // 3. pRthaka paTakamasyeti vigrahaH / te ca SaD dhanurveda uktAstathA hi'puGkhaH zarastathA zakSyaM pakSa snAyu batUni ca' / iti // ---- Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ castriyavargaH ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 27 -1 viSAkta digdhliptko| 2 tUNopAsAtUNIra-niSamA iSudhiyoH // 88 // tUNyAM 3majhetu nistriNshbndrhaasaasirissttyH| kauzeyako maNDalAmaH 'karavAlaH kRpANavat / / 89 // 4 tsA mahAdimuthai syAd 5 mekhalAtannivandhanam / 5 phalako'strI phalaM carma 7 saMgrAho muSTirasya yaH // 10 // 8 drughaNo mudraghanau 9 'syAdIlI karavAlikA / viSAka digdhA, liptakA (3 tri), 'viSameM bujhAye hue bANake 3 nAma haiN| 2 tUNaH, upAsanA, tUNIra, niSAH (3 pu), iSudhiH (pu so), tUNI (bI), 'tarakasa' arthAt 'camar3e bhAdike bane huedhanuSadhAriyoM ke pIThapara badhi. jAnevAle, bANa rakhaneke thaile' ke 6 nAma haiN| 4 khagaH, niviMzaH, candrahAsA, asiH, riSTiH ( +RSTiH), kauzyakaH, maNDalAmaH, karavAla: (+ karapAlaH), kRpANa: (9), 'talavAra' ke 9 nAma hai| 4 saru (pu), 'talavAra AdikI muTha' kA 1 nAma hai / / 5 mekhalA (strI), 'talavArako laTakAneke liye camar3e Adiko banI huI kamarameM kasI jAnevAlI peTI, lar3AI meM talavAra hAthase chUTa na jAya isa vAste kalAI para bA~dhe hue camar3e Adi yA talavAra ke myAna' kA nAma hai // 6 phalaka: (pu na), phalam , carma (= carman / 2 na), 'DhAla' ke 2 nAma haiN| saMgrAhaH (pu) 'DhAlakI mUTha' kA 1 nAma hai // 8 drudhaNaH ( + drudhanaH), mudgaraH, ghanaH (3 pu), 'mudgara' ke 3 nAma hai| 9 IlI (+ iliH, IliH, ilI ), karapAlikA (+ karapAlikA / 1 strI), eka tarapha dhAravAlI choTI talavAra yA guptI' ke 2 nAma haiN| 1. 'karapAlaH' iti pAThAntaram / / 2. 'syAdiliH karavAlikA' iti karapAlikA' iti ca pAThAntare // ___ Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 amrkossH| [dvitIyakANDe1 bhindipAlaH sRgastulyau paridhaH parighAtanaH / / 91 // 3 dvayoH kuThAraH svardhAitaH parazuzca 'prshvdhH| 4 sthAcchastrI cAsiputrI ca cchurikA vAsidhenukA / / 92 / / 5 vA puMsi zalyaM 6 zaGkurnA lavalA tomaro'striyAm / 7 prAlastu kuntaH koNastu striyaH pAlyadhikArayaH / / 93 / / 1 sarvAbhisAraH sarbodhaH sarvasanahanArthakaH / bhindipAlaH ( + bhiDipAlA), sRgaH (23), 'nalikA nAmaka hathiyAra aura gulela' arthAt 'choTe 2 patthara yA kaMkar3a pheMkane ke vAste rabar3a yA camar3e ke bane hue sAdhana vizeSa, yA DhelabAMsa' ke 2 nAma haiN| 2 paridhaH, paridhAtanaH ( 2 pu), 'lohA mar3hI huI lAThI' ke 2 nAma haiM / / 3 kuTAraH (pu strI), svadhitiH, parazuH, parazvadhaH ( + parasvadhaH, parvadhaH / 3 pu) 'phar3asA, kulhAr3I' ke 4 nAma haiN| zastrI, aliputrI, churikA ( + cudi kA ), asidhenukA ( 4 strI), 'chI' ke nAma haiN|| 5 zalyam (na pu), zaGkhaH (pu), 'bANa ke ka (agale bhAga) ke 2 nAma haiN| 6 sarvalA ( +zalA / strI), tomara: (pu na ) 'tomara, gurja yA gar3Ase ke 2 nAma haiN| ___ . prAsaH ( + prAzaH ), kuntaH ( 2 pu ), 'bhAlA' ke 2 nAma haiM / 8 koNaH (pu), pAliH ( + pAlI), azriH ( + azrI ), koTiH ( + kottii| 3 stra), 'talavAra Adi hathiyAroMke kinAre yA noka' ke mAma haiN| 9 sarvAbhisAraH, sadhaH (2 pu), sarvasanahanam (na), 'caturaGgiNI senA ko taiyAra karane ke 3 jAma haiM / 1. parasvadhaH' iti pAThAntaram / / 2. 'zavalA' iti pAThAntaram // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pazciyavargaH .] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 'lohAbhisAro'strabhRtaH rAjJAM nIrAjanAvidhiH // 94 // 2 yatsenayA'bhigamanamarI tadabhiSeNanam / 3 yAtrA jyA'bhiniryANaM prasthAnaM gamanaM gamaH // 95 // 4 syAdAsAraH 'prasaraNaM5pracakraM calitArthakam / 6 ahitAnpratyabhItasya raNe yAnamabhikramaH // 96 // lohAmisAraH ( + lohaamihaarH| pu), 'lar3AIke liye taiyAra zastradhAriyoM yA rAjAoMkI AratI yA AratIke bAdavAle kRtya. vizeSa yA yuddhayAtrAke pahale kI jAnevAlI hathiyArokI pUjA' kA 1 nAma hai| 1 abhiSeNanam (na), 'vairIke sAmane senA-sahita jAne' kA nAma hai // 3 yAtrA, jyA (2 strI), abhiniryANam , prasthAnam , gamanam (3 na), gamaH (pu), 'yAtrA, prasthAna, jAne ke nAma haiM / 4 bhAsA (pu), prasaraNam ( + prasaraNI, prasaraNiH / na) 'senAke saba tarapha phaila jAne ke 2 nAma haiN| (kisI 2 ke mata se pIche se Ane. vAlI senA' ko AsAraH aura 'ghAsa, bhUsA, jala, anna aura indhana bhAdi ikaTThA karane ke liye senAse bAhara phailane ko prasaraNam kahate haiM / 5 pracakram , calitam (na), 'yAtrA kI huI senA' ke 2 nAma haiN| 6 abhikramaH ( + atikramaH / pu), 'niDara hokara vairIke sAmane yo. khAke gamana karane kA / nAma hai // 1. 'lohAmihAro' iti 'nIrAjano vidhiH' iti 'nIrAjanAdibhiH' iti ca pAThAntararANi / 2. 'prasaraNI' iti pAThAntaram / / 3. vidhiohAbhisArastu rAzI nIrAjanottaraH' ityuktenIrA nanAdanantaraM kamalohAmisAraH, iti muniH| 'lohAbhisArastu vidhiH paro nIrAjanAnnRpaiH' iti dargo'pi tathaiva / mata eva 'nIrAjanAdidhiH' ityeke paThanti' iti sau. svaa0|| 4. anayomiMntrArthatvAdeva'niruddhavIvaSAsAravAsArAva gA pam' iti mAdhaH (2064) iti kSI0 svA0 / / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [dvitIyakANDe1 vaitAlikA 'bodhakarArazcAkrikA ghaannttikaarthkaaH| 3 syurmAgadhAstu 'magadhA 4 bandinaH stutipAThakAH // 97 / / 5 saMzaptakAstu samayasaMgrAmAdanivartinaH / 6 reNuIyoH striyAM dhUliH pAzurnA nayo rajaH // 98 / / 7 cUrNa kSodaH 8 samutpikhapikhalo bhRzamAkule / . vaitAlikA, bodhakaraH (pu), 'rAjAko jagAneke liye prAtaH kAla yA viziSTa avasaroM para rAjAke stutipATha karanevAle bandI, bhATa' ke nAma haiN| 2 cAkrikaH ( + cakrikA), 'pANTikA (+ghaTikaH / 2 pu), 'ghaNTA bajAnevAle yA ghar3iyArI nAmaka bAjAko bajAnevAle bandI vizeSa' ke 2 nAma hai| 3 mAgadhaH, magadhaH (+madhukA mu.| 11), 'rAjAkI vaMzAvalIko varNana karanevAle bandI' ke nAma haiN| 5 bandI ( = bandin ), stutipAThaka (pu), 'rAjAkI stuti kara nevAle bandI' ke 2 nAma haiN| (jI.svA.ke matase 'mAgadhaH,.......' nAma ekArthaka arthAt 'bandImAtra' ke haiN| 5 saMzaptakaH (pu), 'zapatha dene yA svayaM pratikSA karaneke kAraNa lar3AIse nahIM lauTanevAle yoddhA' kA / nAma hai // 6 reNuH (pu strI), dhUliH ( +dhUlI / strI), pAMzuH ( + pAMsuH / pu), rajaH ( = rajas na ), 'dhUla' ke 4 nAma haiN| 7 cUrNam (n| + pu), codA (pu), 'mahIna dhUla' ke 2 nAma haiN| ('kisI 2 ke masase 'reNuH,........ 6 nAma 'dhUlamAtra ke haiN')|| 8 samuspinaH, piJjalaH (2 pu), 'adhikapyAkula senA' ke 2 nAma haiM / 1. 'pApakarAzcakrikA parikArthakAiti pAThAntaram / / 2. 'madhukA' iti mukuTasammataM pAThAntaram // 3-4. taduktam 'vaitAlikAzca kathyante kavimiH saukhshaayikaaH| rAmaH prabodhasamaye ghaNTAziyAstu pANTikA // 1 // iti // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 pastriyavarga: ] maNipramAvyAkhyAsahitaH / 1 patAkA ghajayantI syAsketanaM dhvajamastriyAm // 99 // 2 sA vIrAzaMsanaM yuddhbhuumiryaa'tibhyprdaa| 3 ahaM pUrvamahaM pUrvamityahapUrvikA striyAm / / 100 // 5 AhopuruSikA darpAdyA syAtsambhAvanA''tmani / 5 ahamahamikA tu sA syAtparasparaM yo bhavatyahaGkAraH // 101 / / 6 draviNaM taraH sahobalazauryANi sthAma zuSmaM ca / zaktiH parAkramaH prANo 7 vikramastvatizaktitA // 102 // 8 vIrapAnaM tu yatpAnaM vRtte bhAvini pA rnne| 9 yuddhamAyodhanaM janyaM pradhanaM pravidAraNam / / 103 / / / patAkA, vaijayantI (2 sI), tanam (na), dhvajam (na pu), 'patAkA, jhaNDe ke 4 nAma haiN| (kisIke masase prathama do nAma utArthaka aura antavAle do nAma 'patAkAke daNDa' ke haiN)| 2 vIrAzaMsamam (), 'lar3AI ke matyanta bhayaGkara maidAma' kA nAma hai| 3 ahaMpUrvikA (bI), 'maiM pahale pahuMcA-maiM pahale pahuMcA aise kahate hue sparkhAse yoddhAmoke daur3ane kA nAma hai| 4 AhopuruSikA (sI), 'amimAnapUrvaka apane sAmarthyakA prakaTa karane kA nAma hai. 5 ahamahamikA (sI), 'mApasameM mahaGkAra karane kA / nAma hai| draviNam , taraH ( = saras), sahaH ( = sahas / + mahaH = saha pu, sahAsI), balam , zauyama, sthAma(= sAman), zuSmam (+zuSmA - zuSman, puna / na), zatiH (bI), parAkamA, prANa: (+ bhojaH = bhojasa, marjI Urjas / 33), 'parAkrama, basa' ke nAma hai| * vikramA (I), avijitA (sI), 'adhika bala 2 nAma haiN| 8 vIrapAnam (+vIrapANam / na), 'lar3AI meM jAneke samaya yA sar3AI se lauTanepara utsAha ko bar3hAne ke liye madirAdi-pAna karane kA nAma hai| 9 yubama, bAbodhanam , bambama, prathamam , pravidAraNam , maSam , Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [hitIyakANDe. mRdhamAkandanaM saMkhyaM samIkaM 'sAparAyikam / astriyoM samarAnIkaraNAH kalahavigrahau // 10 // saMgrahArarAbhisaMpAtakalisaMsphoTasaMyugAH abhyAmarda samAdhAtasaMgrAmAbhyAgamAhavAH // 105 // samutAyaH striyaH saMyatsamityAjisamidyadhaH / 1 niyuddhaM pAhuyuddha2'tha tumulaM raNasaMkule // 106 // 3 vaDA tu siMhanAdaH syAt 4kariNAM ghaTanA ghaTA / 5 kandanaM yodhasaMrAvo 6 bRhitaM karigarjitam // 17 // bhAskandanam , saMkhyama, samIkama , sAMparAyikama (+saMparAyakam / 10 na), samaraH, anIkA, raNaH (3 puna), kalaha, vigrahaH, saMprahAra, abhisaMpAtA, kaliH, saMsphoTaH ( + saMspheTaH, saMpheTaH), saMyugaH, masyAmadaH ( + amimadaH), samAghAtA, saMgrAmaH, mAhavA, samudAyaH (13 pu), saMyat (+pu), samitiH, AjiA, samit , yut ( = yudha / 5 no), 'lar3AI, yuddha' ke 31 nAma haiM / 1 niyuddham , bAhuyuddham (1 na ), 'kustI, daGgala' ke 2 nAma haiM / 2 tumulam , raNasaMkulam (bhA0 do0 / 2 na), 'khUba jamakara lar3AI hone yA vyAkula hone ka2 nAma haiM / 3 veDA (+cavelA / strI), siMhanAdaH (pu), 'lar3AImeM siMhake samAna garjane ke 2 nAma haiN| 4 ghaTanA (bhA0 dI0), ghaTA (2 so), 'hAthiyoM ke jhuNDa' ke 2 nAma haiM / 5 krandanam (na), yodhasaMrAvaH (bhA0 dI0, pu), 'spa se pratipakSa dhAle yoddhAoko lalakArane yA bulAne ke 2 nAma haiN| 5 bRMhitam, karigarjitam (na), 'hAthiyoMke garjane ke 2 nAma haiN| 1. 'saMparAyakam' iti pAThAntaram // 2. 'saprahArAmisaMpAtakalisaMspheTasaMyugAH' iti yuktaH pAThaH' iti kSo. svA0 / 'saMkera iti tu marata' iti // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAstri pravargaH 8] maNiprabhAyAlayAsahitaH / 1 visphA dhanuSA sthAnaH 2 pahADambarI samau / 3 pramabhaMtu barakAro haTho'yamanalataM chalam / 108 // 5 ajaya ka pAla : nvm| 6. mUchA .mala moho'pyanArdantu pIDanam / / 109 / / 8. yavaskampane svAdAvAdanaM 9 bilako jyH| 10 zuddhi. pratIkArI veraniryAtanaM ca sA / / 110 // 16 pradAdAvApasaMdAdhA vidravo dravaH / apakamo'payAnaM ca 5 visphAraH (pu), 'dhanuSake TaGkAra' kA / nAma hai // 2 paTahaH, bADambaraH (2 pu), 'namAr3A yA damadamA' ke 2 nAma haiN| 3 prasamam (na), balAtkAra, haThaH (2) 'jabardastI karane ke nAma hai| 4 skhalitama, chalama (22), 'kapaTa karane' arthAt yuddha ke niyamako tor3akara' chala karane ke 2 nAma haiM // 5 ajanyam (na), utpAnA, upasargaH (2 pu), utpAta' ke 3 nAma haiN| mUrchA (strI), kazmalam (na), mohaH (pu), 'behozI, mucchoM ke 3 nAma haiN| avamardaH (pu), pIDanama (na), 'annAdise paripUrNa dezako rAjAke zatru dvArA pIr3ita karane ke 2 nAma haiN| 8 abhyavaskandanam ( + avaskandanam ), abhyAsAdanam (+ dhAzi, ghATI / 2 na) bhA0 dI. ke mata se 'mArakara zaktihIna' karane ke aura mahe. ke mato 'chApA mArane' arthAt kapaTase ekAeka AkramaNa karane ke 2 nAma hai| ('+ lauSTikam (na)'rAtameM chApA mArane kA / nAma hai) 9 vinamaH, jayaH (2 pu), 'jItane ke 2 nAma haiM / 10 vairazuddhiH (strI), pratIkAraH (pu) vairaniryAtanam (na), zatrutAko dUra karane ke 3 nAma haiN| 11 pradrAvaH, udAvaH, saMdrAvA, saMdAvA, vidravaH, draka, apakamA (pu), apamAnam (na), lar3AI meM poTha dikhajAne (bhAgane ) ke nAma haiN| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 amarakoSaH [dvitIyakA-1raNe bhaktaH praajyH||111 // 2 parAjitaparAbhUtau triSu 3 nsstttirohito| 4 pramApaNaM nibarhaNaM nikAraNaM vizAraNam // 11 // pravAsanaM parAsanaM niSUdanaM nihiMsanam / nirvAsanaM / saMcapanaM nirgranthanamapAsanam // 113 // nistahaNaM nihananaM kSaNanaM parivarjanam / nirvApaNaM vizasanaM mAraNaM pratighAtanam // 114 // udvAsanapramathanakrathanojAsanAni ca / 'AlambhapiJjavizaraghAtonmAthavadhA api // 115 // 5 "vyApAdanaM vizamanaM kadanaM ca nizumbhanam' (26) , bhaGgaH (mA. dI0,) parAjayaH (2 pu), hArane ke 2 nAma haiN| 2 parAjitaH (+ jitaH), parAbhUtaH ( + paribhUtaH, abhibhUtaH / tri), 'lar3AI meM hAre hue' ke 2 nAma haiM / 3 naSTaH, tirohitaH (1 tri), 'lar3AIse bhAgakara chipe hue' ke nAma haiN| 4 pramApaNam , nivahaMNam ( + nirvahaNam ), nikAraNam , vizAraNama (+vizaraNam,nizAraNam ), pravAsanam , parAsanam, niSUdanama (+nisUdanam), nihiMsanam , nirvAsanam, saMjJapanam, nirgranthanam (+nirgandhanam ), apAsanam, nisvahaMgama, nihananam, sanama, parivarjanam, nirvApaNam, vizasanam , mAraNam, pratidhAtamama (+pravighAtanam ), udvAsanam , pramathanam , krayanam, ujbAsanama (24), AlammA, pijA, vizama, ghAtaH, unmAya: ( + unmayA), vA ( pu), 'mArane ke 3. nAma haiN| 5[vyApAdanama, vizasanama, kadanam , nizumbhanam (1) 'mArane' ke nAma haiM / 1. 'mAsammapijavizaraghAtonmayavadhA' iti pAThAntaram // 2. jayamaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne samupalabhyate iti kSepakarUpeNAra niditaH / 3. 'mAzabdasya raNe'nvayitvAdidamasat // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varga: 8 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 syAtpaJcatA kAladharmo diSTAntaH pralayo'tyayaH / anto nAzo dvayormRtyurmaraNaM nidhano'striyAm // 116 // 2 " pramayo'strI dIrghanidrA hiMsA saMsthA pramIlanam ' (27) 3 parAsuprApta paJcatvaretapretasaMsthitAH / 117 // mRtapramItI triSvete 4 citA cityA citiH striyAm // 5 kabandho'strI kriyAyuktamapamUrdha kalevaram / 6 zmazAnaM syAtpitRvanaM 7 kuNapaH zavama striyAm // 118 // 8 pragrahopagrahau dyAM - 1 paJcatA ( + paJcasvam na / strI ), kAladharmaH ( + kAlaH ), diSTAntaH, pralayaH, adhyayaH, antaH, nAzaH ( 6 pu ), mRtyuH ( pu strI ), maraNam ( na ), nidhanaH (puna), 'mRtyu' ke 10 nAma haiM // 2 ( pramayaH (puna), dIrghanidrA, hiMsA, saMsthA ( 3 strI ), pramIlanam ( na ), 'marane' ke 5 nAma haiM ] // 3 parAsuH prAptapaJcasvaH, paretaH, pretaH, saMsthitaH mRtaH, pramItaH (. 7 ntri ), 'mare hue' ke 7 nAma haiM // 4 citA, cityA, citiH ( 3 strI ), 'citA' ke 3 nAma haiM / , 305 52 kabandhaH ( + ruNDaH / puna ), 'ghar3a, vinA zirake zarIra' kA 1 nAma hai // 6 zmazAnam, pitRvanam ( + pitRkAnanam, pretacanam, karavIram / 2 na ), 'zmazAna' ke 2 nAma haiM // 7 kuNapaH (pu), zavaH ( pu na ), 'murde' ke 2 nAma haiM // 8 pragraha, upagrahaH ( 2 pu ), bandI ( + vandI / strI ), mahe0 matase 'kaidI, ba~dhuA, giraphtAra' ke aura bhA0 dI0 matale 'bandIgRha ( kota, havAhAta ), 3 nAma haiN| ( yahA~ mahe0 kA mata ThIka pratIta hotA hai' // 2. ayamaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne samupalabhyate iti kSepakarUpeNAtra nihitaH // 2. kabandhalakSaNaM yathA 'yuddhe yoddhRSu zureSu sahasraM kRttamRddhaMsu / tadAvezAskabandhaH syAdeko mUrddhA kriyAnvitaH // 1 // iti // upacArAtsAmAnyataH ziroddIna kalevare'pi kavanyazabdavyavahAra ityavadheyam // 20 a0 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [dvitIyakANDa ---1 hArA sthaabndhnaalye| 2 puMsi bhUmya sadaH prANAya 3 jIboDasudhAraNam / / 119 // 4 AjIvitazAlI nA 5 'jIrAdurjI vanauSadham / iti kSatriyadargaH // 8 // 9. atha vaishyvrgH| 6 UrakhyA UrujA aryA vazyA bhUnispRzA shiH| 7 AjIvo jIvikA vArtA 'vRttirvartanajIvane // 1 // 1 kArA (strI), bandhanAlayam (bhA. dI0, na), 'jela' ke nAma haiM / 2 asavaH (= asu), prANAH (1 pu nisya ba. va.)'prANa' ke 2 nAma haiN| 3 jIvaH (pu), asudhAraNam (bhA0 do0, na ), 'jIne, prANako dhAraNa karane' ke 2 nAma haiM // ___4 AyuH (= Ayus na ), jIvitakAlaH (bhA0 dI0, pu), 'unna, Ayu' ke 2 nAma haiN| 5 jIvAtuH (pu na), jIvanauSadham (bhA0 dI0, na ), 'jilAnevAlI davA' ke 2 nAma haiN| (jaise-laghamajI ke liye saMjIvanI buurii...")|| ___iti kSatra svargaH // 8 // 9. atha vaishyvrgH| 6 aravyaH, 'jarujaH, aryaH, vaizyaH, bhUmispRk ( = bhUmispRz), vika ( = viz / 6 pu), 'vezya' ke 6 nAma haiM / 7 AjIvaH (pu), jIvikA, vArtA, vRttiH (3 strI), vartanam (+ vetanam), jIvanam (2 na), 'jIvikA vetana' ke 6 nAma haiM // 1. 'jIvAtu vinauSadham' ityupAdhyAyaH' iti kSo0 svA0 // 2. 'vRttivetanajIvane' iti pAThAntaram // 3 brahmaNo'sya mukhamAsIvAhU rAjanyaH kRta arU tadasya yAzyA' iti zrutyuktaH // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riyavargaH 9] mnniprbhaajyaakhyaashitH| 307 1 striyAM kRSiH pAzugalyaM vANijya beti vRttayaH / 2 'mezA zvavRttiri kRSi samchazi svRtam // 2 // 5 dve yAcitAyAcitayoryAlayaM tAmRte / 6 sAnRtaM vaNiramAraH syAt kRSiH (sI), pAzupAlyam, vANijyam (naNijyam, vaNijpA, pIdam / na), 'khetI, pazupAlana aura yApAra' ye 3 'vRttiH' (strI) 'vaizyoMkI vRttiyA~' haiM / 2 sevA ( bhA0 dI0), 'zvavRttiH ( 2 ro), 'sesa' ke 2 nAma haiM / 3 anRtam ( + pramRtam / bhA0 dI, na ) "kRSiH (strI), 'khetI' ke 1 nAma haiN| 46uzilam ( + unchaH, zilama, ziko lam ), Rtam (22), 'gRhasthake skhalihAna yA khetase saba anna uThAkara le jAneke bAda 1-1 pAnA cUMgane (bInane ), ke 2 nAma haiN| . 5 mRtam, amRtam (1 na ), 'yAcanA karanepara aura binA yAcanA kiye milI huI vastu' kA kramazaH -1 nAma hai // 'sasyAnRtam, vaNibhAvaH ( bhA. dI0 na / + vANijyam, vaNijyamA pnnijyaa| pu), vyApAra ke 2 nAma hai|| 1. 'RtAmRtAbhyAM nauvettu mRtena amRtena vA / tatpAdanAsAmI vA na dhavRtyA kadAcana // 1 // iti manUktAH (4 / 4 ) SaD vRttIrupAnyAi-seveti / 2. 'pramRtam' iti sabhyaH pATha' iti kSI0 svaa0| 3. taduktaM bhagavatA zrIkRSNena 'kRSigorakSyavANijya vaizyakarma svabhAva jam' iti gItA 18044 / / 4. taduktam-'zuno vRttiH smRtA sevA garhitaM tad dvijanmanAm / hiMsAdoSapradhAnatvAdanRtaM kRSicyate // 1 // iti / 'sevA zvavRttirAkhyAtA tasmAttA parivarjayet' iti manuH 4 / 6 // 5-6-7. taduktaM manunA RtamumchazilaM zeyamamRtaM syAdayAcitam / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 amrkossH| [dvitIyakA -1 RNa paryudaJcanam // 3 // uddhAro'rthaprayogastu kusIdaM vRddhijIvikA / 3 yAtrayA''ptaM yAMcatakaM 4 niyamAdApamityakam // 4 // 5 uttamadhimakI dvau prayoktRgrAhako kramAt / 6 kusIdiko vAdhuSiko vRddhayAjIvazca vaadhussiH||5|| 7 kSetrAjIvaH karSakazca kRSikazca kRssiivlH| 8 kSetraM heyaza leyaM 'bIhizAyudbhavo hi rat // 6 // vyaM yavazyaM triSayaM yavAdibhavana hi tat / ! RNama, paryudaJcanam (2), uddhAraH (pu), 'karja' ke 3 nAma haiN| 2 prayogaH (pu), kusIdam ( + kudima , kuzIdam / na), vRddhijIvikA (strI), 'vyAja, sUda' ke 3 nAma haiM / 3 yAcitakam (na), 'yAcanA karanese mile hue padArtha kA nAma hai // 4 bhApamityakama (na), 'badale meM mile hue' kA / nAma hai // 5 uttamaNaH, adhama: (2 tri), 'karja denevAle aura lenevAle' kA kramazaH -1 nAma hai|| kusIdikaH (+ kuzIdikA, kudikaH) vAdhuSikA, vRddhayAjIvaH, vA piH (+ vArddhaSI = vArddhaSin / 4 ni ), 'karja dekara sUbase jIvikA calAne vAle ke 4 nAma haiM // 7 kSetrAjIvaH, karSakaH ( + kAryakaH), kRSikaH, kRSIvala: (4 tri), 'kisAna gRhastha' ke 4 nAma haiN| 8 caiheyam , zAleyam , yadhyam , yavakyama , paSTikyam (5 tri), 'bIhI, zAli (eka prakArakA uttama dhAna ), hUMDavAlA jI, vinA TUMDavAlA jo aura sAThI ( sATha dina meM taiyAra hone vAlA dhAna-vizeSa) ke paidA hone yogya khetoM' kA kramazaH 1-1 nAma hai // mRNaM tu yAcitaM bhaikSaM pramRtaM kaSaNaM smRtam // 9 // satyAnRtaM tu vANijyaM tena caivApi bIcyate / / iti manuH 4 / 5-6 // 1. 'vrIhizAlyudbhavakSamam' iti pAThAntaram / / 2, hitam' ityupAdhyAyaH iti kSI0 svA0 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 tilyaM tailInavaranmASomANubhaGgA dvirUpatA // 7 // 3 maudgInakaudravINAdi zeSadhAnyodbhaSakSamam / 4 'zAkakSetrAdike zAkazAkaTaM zAkazAkinam ' ( 28 ) 5 bIjAkRtaM 'tUtakRSTe 6 sItyaM hRSTaM ca ilyavat // 8 // 7 triguNAkRtaM tRtIyAkRtaM trihalyaM trisItyamapi tasmin / 8 dviguNAkRte tu sarva pUrva zambAkRtamapIha // 9 // 1 tikSyam, telInam (2 tri), 'tila paidA hone yogya kheta' ke 2 nAma haiM 2 + mAdhyam + mASoNam ; + Thamyam + aumonam + aNagyam, , * + ANavInam; + bhaGgayam + bhaGgInam (8 tri), 'ur3ada, tIsI' ( alasI ), 'cInA aura sanaI paidA hone yogya kheta' ke kramazaH 2-2 nAma haiM // " # " 3 maunam kaudravINam (2 tri), Adi ( + godhUmInam kAkAvInamra, kaulasthInam prayaGgavINam, cANakrInam (5 tra ), mUMga aura kodo Adi ( gahU, maTara, kukSyoM, cInA aura canA, ) pedA hone yogya kheta' kA kramazaH 1 - 1 nAma hai ! 4 [ zAkazAkaTam, zAkazAkinam ( 2 tri ), 'sAga pedA hone yogya kheta Adi ( deza, sthAna, samaya Adi ) ' ke 2 nAma haiM ] // 5 bIjAkRtam, utakRSTam ( bhA0 dI 0 / bAda jote hue kheta' ke 2 nAma haiM // bone ke 306 kheta' 6 sodhyam ( + zIdhyam ), kRSTam, hasyam ( 3 tri), 'jote hue ke 3 nAma haiM // + upakRSTam 2 tri ), 'boja 7 triguNAkRtam, tRtIyAkRtam, vilyam, trisotyam ( + trizItyam / * tra ), 'tIna bAra jote hue kheta' ke 4 nAma haiM // 1. 'tUpakRSTam' iti pAThAntaram / 8 dviguNAkRtam, dvitIyAkRtam, dvilyam, dvisItyam ( + dvizIdhyam ), zambAkRtam (5 tri), 'do bAra jote hue kheta' ke 5 nAma haiM / ( 'kisIke Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 amrkossH| [dvitIyakANDe1 droNADhakAdidhAmAdau draugikAikikAdayaH / 2 khAzIvApastu nArAka 3 uttamarNAdayastriSu // 10 // 5 punnapuMsakayorvapraH kedAra kSetramasya tu! kedAraka svAtkaivArya kSetra kedArika gnne||| 11 // 6 loSTAni levaH puMsi koTizo loTabhedanaH / 8 prAjanaM todanaM totnaM 9 khanitramavadAraNe // 12 // 10 dAkhavitram-- matase 'zamvAkRtam' yaha nAma 'acchI taraha sIdhA jotanake bAda tiI jote hue kheta' kA nAma hai' ) // drauNikA, mADha ki kaH (2 tri), Adi (prAsthikA, kauDavikA, 2 tri), 'eka droNa aura eka ADhaka Adi (eka prastha ( sera) eka kuDava (chaTAka) mAdi)bone Adike yogya kheta Adi ( utanA pakAne yA rakhane yogya vartana yA utanA khAne yogya manuSyAdi,...')' kA kramazaH 1-1 nAma hai / 1 khArIkaH (khArIvApaH bhA0 dI.)(tri), 'paka bArI boneke yogya kheta' kA nAma hai| 3 'uttamarNa' (zlo05) zabdase yahAMtaka saba zabda triliGga haiN| 5 vamaH (pu na), kedAraH (pu), kSetram (na), 'kheta, kyArI'ke 3 nAma haiM / 5 kaivArakam (+kedArama ), kedAryam , kSetram (bhA. dI. + kSetram mahe0), kaidArikam (5na), 'khetoMke samUha ke 4 nAma haiN| loSTam (na / +s), leSTuH (pu), 'DhelA' ke nAma haiN| koTizaH (+ koTIzaH), loSTabhedanaH (2 pu), 'Dhaloko phor3ane. vAtI muMgarI ke yA haMgA' arthAt 'kASTha yA do basoMse banAye gaye paTelA' ke nAma haiN| "prAjanam ( + pravapaNam ), todanam, totram (3 na), 'cAbukapenAle nAma haiN| bamitram , avadAraNam (2na), 'khantA' arthAt 'kudAla, pharasA, rAmA, natAmAdi jamIna khodanevAle hathiyAra' ke nAma haiN| 1. dAnam , avinam (1 ma) 'hanumA' ke nAma haiM / 1. kSetram' iti maheyarasammataM pAThAntaram // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 vaizyavargaH 9] mnniprbhaavyaakhyaashitH| ___-1 Abandho yonaM bokamayo' phalam | nirIzaM kuTakaM phAlaH kRSako 3 lAgalaM halam // 13 // godAraNAMca sIro 'tha zamyA strI yugkokaa| 5 ISA lAgalaNDaH syAt 6 sItA lAgalapaddhatiH / / 14 // 7 puMsi "medhiH rUle dAra nyamtaM yatpazubandhane / 8 AzuvrIhiH pATalaH syAt bhAbandhaH (pu) yotram, yoktram (2 na ), jotI, jotA' arthAt 'juvAmeM bAMdhI jAnevAlI rassI' ke 2 nAma haiM / 2 phalam, nirIzama (+ nirISam ), kuTakam ( + kUTakam / 3 na ), phAla:, kRSakaH (+ kRSikaH pu, kRSikA strI / 2 pu), 'phAra' ke 5 nAma haiM / ( 'kisIke matase prathamavAle 3 nAma jisameM phArako gAr3A jAtA hai usa kASTake aura antavAle 2 nAma uktArthaka hai')|| 3 lAGgaSTam , halam ( + hAlaH), godAraNam ( 3 na), sIraH ( +shiis|pu), 'hala' ke 4 nAma haiN| 4 zamyA (strI), yugakIla kaH (pu), 'sahalA, jumaAThakI kIla' ke 2 nAma haiM // 5 ISA (IzA / strI), lAGgala daNDaH (bhA. dI0, pu), 'hariza' ke 1 nAma haiN| 6 sItA (+zItA), lAGgala paddhatiH (bhA. dI. / sI), 'harAI arthAt 'halake calAne se par3I huI lakIra' ke 2 nAma haiM / 7 medhiH ( + methiH| pu), khaledAru (bhA0 dI. puna) 'meha' arthAt 'devanI karane ke samaya bailoMke rassI bAMdhe jAnevAle bar3e Te' ke 2 nAma haiN| 8 AzuH (+ na) vrIhiH (+bhAzuvrIhiH pu), pATalaH (+pAhiH / 1pu), 'sAThI' arthAt 'sATha dinameM taiyAra honevAle dhAna' ke nAma hai| 1.atra 'lam' iti pAThamuktvA 'toharUprakaraNamArambAmasyarthaH iti zrI. vA. mA: 2. nirIzaM kUTakaM phAlaH kRSikaH' iti pAThAntaram // 3. 'methiH iti pAlantaram // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 amarakoSaH / [dvitIyakA -1 'zitazUkayavau samau // 15 // 2 tokmastu tatra harite 3 kalAyastu satInakaH / hareNukhaNDiko cAsmin 4 koradUSastu kodravaH // 16 // 5 mAlyako masUro6'tha mkuttkmyussttkaa| vanamudge 7 sarSape tu dvau tantubhakadambako / / 17 // 8 siddhArthastveSa dhavalI 9 godhUmaH sumanaH samau / 10 syAdyAvakastu kulmASa11zcaNako harimanthakaH // 18 // . zitazUraH ( + sitazUkaH), yavaH (2 pu ), 'jI' ke nAma haiN| 2 tokmaH (pu), 'hare jo' kA / nAma hai| 3 kalAyaH, satInakaH (+ sAtInakaH), hareNuH, khaNDikaH (4 pu), 'maTara, kabili' ke 4 nAma haiN| 4 koradUSaH, kodravaH (+ kAdravaH / 2 pu), "kodo' ke 3 nAma haiN| 5 maGgatyakaH, masUraH (+ masurA, masUrA, masurA 2 strii| 2 pu), 'masara' ke 2 nAma haiN| 6 makuSTakaH (+ maSTakA, makuSThaH, mukuSThaH, makUSThakaH, mukuSTakaH ), mayuSTakA (+mayuSThakA, mayaSThakaH, mapaSThakA, maSThaH, mapuSkA, mapuSThaH) vanamudgaH (33), 'ghanamUMga yA moTha nAmaka anna-vizeSa' ke 2 nAma haiM / 7 sarSapaH ( + sariSapaH), tantubhaH ( + tuntubhaH), kadambakaH (3 pu), 'sarasoM ke 3 nAma haiN| 8 siddhArthaH (+ rakSonaH, bhUtanAzanaH / pu), 'sapheda sarasoM' kA nAma hai| 9 godhUmaH sumanaH ( 2 pu), gehU~ ke 2 nAma haiN| 10 yAvakaH kulamASa: (+ kulmAsaH / 2 pu ), 'adhasUkhe jau' ke aura ravitake matase 'vinA TraeNDavAle jo' ke 2 nAma haiM / " caNakA, harimanthaka: (+ harimanyaH, harimanyajaH / 2 pu ), 'canA' ke 2 nAma haiN| 1 sitazUkayau' iti pAThAntaram // 2. makuSThakamayuSThako' iti pAThAntaram // 3. 'tuntumakadammako' iti pAThAntaram // 4. 'kurumAsazcaNakaH' iti mukuTapAThaH' iti mA0 do0 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 dvau tile tilapejadha tilapiJjazca niSphale / 2 kSavaH' kSutAbhijanano rAjikA kRSNikAsurI // 19 // 3 striyau kaGgapriyaGga dve 4 atasI syAdumA jhumA / 5 mAtulAnI tu bhaGgAyAM 6 vIhibhedastvaNuH pumAn // 20 // 7 kizAruH sasyazUkaM syAt 8 kaNizaM sasyamaJjarI / dhAnyaM vrIhiH stambakariH 3 1 tilapejaH, tilapiJjaH ( + jartilaH / 2), 'binA telavAlI tila ke 2 nAma haiM | 2 kSavaH, jutAbhijananaH ( + tuSAbhijananaH / 2 pu ), rAjikA, kRSNikA ( + kRSNakA ), AsurI ( + surI, asuro / 3 strI ), 'rAI' kaal| saraso ' 5 nAma haiM // 313 3 kaGguH ( + chaGguH, kraGguH kayU ), priyaGguH ( 2 strI ), 'kakunI' arthAt 'TAMguna' ke 2 nAma haiM // 4 atalI, umA, tumA ( 3 strI ), 'tIsI, alasI' ke 1 nAma haiM 5 mAtulAnI, bhaGgA ( 1 kha ), 'bhAMga' ke 2 nAma haiM // 6 aNuH (pu), 'cInA' kA 1 nAma haiM | 7 kizAruH (pu), sasyazUkram ( + zasyazUkram / bhA0 dI0, na / + pu muku0 ), 'TUDa' ke 2 nAma haiM // 8 kaNizam ( + knniym| na + pu), sasyamaJjarI ( + zasyamaJjarI / bhA0 dI0, strI, 'dhAna Adike bAla' ke 2 nAma haiM // 9 dhAnyam ( na ), vahiH stambakariH ( 2 bhA0 da0 / 2 pu ), 'dhAnyamAtra' ke nAma haiM / ( 'dhAnya satraha prakAra ke hote haiM' ) // 1. kSudhAbhijananaH' iti pAThAntaram // 2. 'zasyazUkaM syAtkaNizaM zasyamaJjarI' iti pAThAntaram // 3. kSI0 svA0 vyAkhyAne saptadaza dhAnyAnyuktAni tathA hi'brIhiyavo masUro godhUmo mudgamASatilacaNakAH / aNavaH priyaGgukodravamayuSTakAH zAlirADhakyaH // 1 // dvau ca kulAyakulatthau zaNaH saptadazAni dhAnyAni // iti // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 amarakoSaH / [dvitIyakANhe -1 stambo gucchastRNAdinaH // 21 // 2 nADI nAlazca kANDo'sya 3 palAmo'strI sa niSphalaH / 5 'kaGgaro busaM klIve 5 dhAnyasyaci tuSaH pumAn / / 22 // 6 zUko'strI lakSAtIkSNAne 7 zamI zimyA 8 tripuuttre| RddhamAvasitaM dhAnyaM 9 pUtaM tu bahalIkRtam // 23 // , stambaH, guccha ( bhA0 dI0 / 2 pu ), 'tRNa yavAdike gucche' ke 1 nAma haiN| 2 nADI ( svI), nAlam (na), 'yavAdike DaNThala' ke 3 nAma haiM / 3 palAlaH (puna), 'pumAla' kA ! nAma hai // kaDaGgaraH(+ kddngkrH| pu), busama (+ bupam / na), 'puAle Adike bhUse' ke 2 nAma hai // 5 dhAnyasvak ( = dhAnyasvaca, bhA0 dI0, kho), tuSaH (pu), 'dhAnake bhUse ke 2 nAma haiN| 6 zUkaH (puna), 'dhAnya yA tRNa Adike cikane aura nukIle DhUMDa Adi' kA / nAma hai / ('dhAnya-tRNase pRthaka bicchU Adike haGkakA bhI yaha vAcaka hai, ata eva isakA kiMzAru (zlo0 2 / meM ukta ) zabdase alaga nirdeza hai) zamI .( + zamiH ), zimbA ( + zimbiA, zimbI, simbA, simbiH, simkhI / 2 strI), 'chImI, phalI' arthAt 'maTara, kerAva AdikI udI' ke 2 nAma haiN| Rddhama (+ riddham ), bhAvasitam ( + avasitam / 3 tri), 'havA. meM mosAkara ikaTThA karane yogya dhAna Adi anna' ke 2 nAma haiM / 9 pUtam , bahulIkRtam (2 tri), osAye hue dhAna Adi annakI rAzi ke nAma haiN| 1. 'kaGkaraH" iti daradattapAThaH' iti mahe. mA. dI0 // 2. 'simbA' iti pAThAntaram / / 3. 'rikhamAvasitaM' iti pAThAntaram / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavarga: 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 mASAdayaH zamIdhAnye 2 zUkadhAnye yavAdayaH / 3 zAlayaH kalamAdyAdha paSTikAdyAzca puMsyamI // 24 // 5 tRNadhAnyAni nIvArAH 5 strI ' gvedhurgvedhukaa| . 6 ayograM musalo'strI 7 syAdudukhalamulUkhalam / / 15 // 8 prasphoTanaM zUrpamastrI 9 cAlanI titaH pumAn / ' 1. 'syUtaprasevI , zamIdhAnyam (na), 'urada Adi (masUra, mUMga,......) anna' kA nAma hai // 2 zUkadhAnyam (na), 'hU~DavAle jau Adi (geMhU, dhAna,...), anna' kA ___ zAliH (pu), 'kalama (jar3ahana dhAna ), sAThI Adi dhAna' kA nAma hai // tRNadhAnyam (na), nIvAraH (pu) 'tInI, sAMvA, kodo Adi' kA nAma hai| 5 gavedhuH (+gaveduH, muku0), gavedhukA (2 vI), 'muniyoM ke anna vizeSa' ke nAma hai // 6 ayograma (+ayoniH), musalaH (. puna) 'musala' ke 2 nAma haiM / 7 udUkhalam, salUkhalam (na), 'moskhalI' ke 2 nAma haiN| 8 prasphoTanam na), zUrpam ( + sUrpam / pu na ), 'sUpa' ke 1 nAma haiN| 9 cAlanI (sii| +cAlanam na), titaH (pu| + na), 'cAlanI' ke nAma hai| 1. syUtaH (+ sponaH muku0), prasevaH (2 pu ), 'borA yA kapar3e Adike thaile ke nAma haiN| 1. 'gaveDu-pati mukuTaH // 2. 'ayoniH ityeke peThaHiti kSI0 svA0 // 3. 'sponaprasevo' iti pAThAntaram // 4. tathA ca rakhakoSaH-'mApo mudgo rAjamASaH kujasthazvaNakastilaH / kAkANDabIvara iti zamIdhAnyagaNaH smRtaH ||1||iti / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 amrkossH| dvitIyakAka. -1 'kaNDolapiTau 2 kaTakiliJjako // 26 // samAnI 3 rasavatyAM tu paaksthaanmhaanle| 4 paurogavastadadhyakSaH 5 sUpakArAstu ballavAH / / 27 / / 6 ArAlikA AndhasikAH sUdA audanikA gunnaaH| 7 ApUpikaH kAndaviko bhakSyakAra 8 ime viSa / / 28 / / 9 'azmantamuddhAnamadhizrayaNI cullirntikaa| 19 aGgAradhAnikArazakaTyapi hasantyapi // 29 // hasanyapi, kaNDolaH, piTaH (+piTakaH, piNDaH kSo0 svA012pu), bA~sa yA beta Adike bane hue daurI, DAlo, or3A Adi' ke 2 nAma haiM / 2 kaTaH, kilijakaH (2), 'bA~sako banI huI jhA~pI Adi' ke 2 nAma haiN| 3 rasavatI (strI), pAkasthAnam, mahAnasam (2 na), 'rasoiyA ghara, pAkazAlA' ke 3 nAma haiN| 4 paurogavaH (tri), 'pAkazAlAke mAlika kA nAma hai // 5 sUpakAsa, ballakA (1 tri), pI0 svA0 ke matase 'vyaJjana' (tarakArI, kI bhAdi) banAnevAle rasoyAdAra ke 2 nAma haiM // 6 marAlikA, bhAndhasikaH, sUdaH, maudanikaH, guNaH(5 tri), kSo. svA0 ke matase 'rasoiyAdAra, pAcaka' ke 5 nAma haiM / bhA. do0 mahe0 bhAdike matase "sUpakAra:' Adi 7 nAma 'rasoiyAdara' ke hI hai // 7 bhApUpikA, kAndavikaH, bhaSayakAra: (+maya kAraH, bhakSyakAraH / 3 tri), "puA, pur3I, kacaur3I Adi banAnevAle, halavAI ke 3 nAma haiN| 8 'paurogava' (zlaM0 27) zandase yahA~ taka saba zabda trilija haiM // 9 azmantam (+ asvantaH, pu), saddhAnama, (adhmAnam, udvAnam, udA. bam / 2 na), adhizrayaNI, cuhilaH (+cullI), antikA ( + andikA, antI / 3 strI), 'culhI' ke 5 nAma haiM / 10 aGgAradhAnikA ( + anAradhAnI, banArapAtrI), anArazakaTI, hasantI (+hasantikA), hasanI (4 so), 'borasI, 'a~gIThI' ke nAma haiM / 1. 'kaNDolapiNDau iti pAThAntaram // 2. 'masvanta udhmAnaM' iti 'azmamtamuhAna rati ca paatthaantre| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9 ] maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / -1 atha na strI syAdaGgAro'lAtamulmukam | 2 klobe'mbarISaM bhrASTro 3 nA kandurvA svedanI striyAm // 30 // 4 'aliJjaraH syAnmaNikaH 5 karkaryAlurgalantikA / 6 piTara : sthAlyukhA kuNDaM 7 kalazastu triSu dvayoH // 31 // ghaTaH kuTanipA 8 vastrI 'zarAvo vardhamAnakaH / 9 RjISaM piSTapacanaM 1 aGgAraH ( pu na ), aLAtam, uhamuSam ( 2 na ), bhA0 dI0 ke mata se 'aGgAra' ke 3 nAma haiM / tathA muku0 aura mahe0 ke mata se pahalA nAma 'aGgAra' kA aura antavAle do nAma 'luATha' ke haiM // 2 ambarISam ( na / + pu ), bhraSTaH (pu), 'khApara' arthAt 'canA Adiko bhUjane ke vartana' yA bhAr3a 'bhaMsAra' ke 2 nAma haiM // 3 kanduH ( + induH / pu strI ), svedanI (strI), 'madirA banAne ke bartana yA bhaTTI' ke 2 nAma haiM // 4 aliJjaraH ( + akSaraH ) maNikaH ( 2 ), 'kuNDA, bhA~r3a' 3 nAma haiM // 5 karkarI, AluH ( + bAlU ), galantikA ( + galantI / 3 strI ), 'gar3anA, hathahara yA jhaMjharA' ke 3 nAma haiM // 317 6 piTharaH ( pu + na ), sthAkI, ukhA ( + uSA 1 strI ), kuNDam (na), 'tasalA ' baTuA, baTalohI' ke 4 nAma hai // 7 kalazaH ( + kaJcasaH / tri), ghaTaH ( pu strI ), kuTaH, nipa: ( 1 puna ) 'ghar3e' ke 4 nAma haiM | 8 zarAvaH ( + sarAvaH / puna ), varddhamAnakaH (pu), 'DhakanA, kasorA' ke 2 nAma haiM / 9 RjISama ( + RcISama), vipaNanam (2 na), 'tAvA' ke 2 nAma haiM // 1. 'alaJjaraH syAnmaNikaH karkaryAlugaMkantikA' iti pAThAntaram // 2. 'sthAbhyuSA kuNDaM kakasastu' iti pAThAntaram // 3. 'sarAvaH' iti dannasyAdirapi -' iti mukuTaH' iti bhA0 dI0 // 4. 'RcISa' iti pAThAntaram // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 amrkossH| [dvitIyakANDe-1 kalo'strI pAnabhAjanam / / 32 // 2 kutUH kRteH snehapAtraM 3 saivAlyA kutupA pumAn / 4 sarvamAvapanaM bhANDaM pAtrAmatraM ca bhAjanam // 33 // 5 darviH kambiH svajAkA va 6 'syAttardU rahastakaH / 7 astrI zAkaM haritakaM zigra 8 rasya tu nAlikA / / 34 // kalambA kaDambazva kaMsaH (puna), pAnabhAjanam ( + kozikA, pArI, mazikA, caSakaH / na), 'dUdha Adi pInekA pyAlA, glAsa Adi' ke nAma haiN| 2 kutuH (strI), snehapAtram (bhA. dI0, na ), 'kuppA' arthAt 'tela rakhane ke liye camar3e ke bane hue bar3e bartana' ke 2 nAma haiN| ___ 3 kutupaH (pu), 'kuppI' arthAt 'teja rakhane ke liye camar3e ke bane hue choTe vartana' kA nAma hai // 4 Avapanam , bhANDam , pAtram , amatram, bhAjanam (5 na), 'bartana' ke 5 nAma haiN| 5 darviH ( + darvI), kambiH (+kampI), khAkA ( kho), 'kalA ' ke 3 nAma haiN| 6 ta+: (+ tanduH / stro), dAruhata (I), 'DabbU' arthAt 'bhAta dAla Adi parosane ke upayogI bartana' ke 2 nAma haiN| 7 zAkam ( na pu), haritakam (na), zigraH (pu) bhAjI, sAga' ke 3 nAma haiN| 8 nAlikA ( + nATikA, nAlI / muka. strI) kalambaH, kaDAya: (pu), 'sAgake DaMThala' ke 3 nAma haiM / 1. 'syAttandaruhastakaH' iti pAThAntaram // 2. 'paJcApi (dAdayo dArustakAntAH) paryAyAH / uktahaimA ('davoM paNAto:' ) nuro. vAt' iti mA. do0 / kintu hema vandrakRte'nekArthasaMgraha -davI phagAtoH ' (ane0 saMgra0 22524) ityupakAmAta, tenaiva viracite'bhidhAnacintAmaNau 'kambiH daviH khajAkA'pa syAcarustakaH' ( abhi. cintA0 4.87 ) ityuktezca tadasadisyavadheyam // 3. 'nAlaM kANDe mRgAle ca nAho zAke kAma (ane. saMgra. 2 / 494 ) hati Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9 ] maNigAvyAkhyAsahitaH / - 1 'vesavAra upaskaraH / 2 timI cukaM va vRkSAmta3patha vellajam // 35 // marIcaM kola kulabhUSaNaM dharmapattanam | 4 jIrako jaro'jAjI kaNA 5 kuSNe tu jIrake // 36 // supavI kAravI pRthvI pRthuH kAlopA | 6 AIka zRGgaveraMsvA 7 datha cchatrA vitunnakam // 37 // 1 'velava'raH ( + veSavAra), apaskaraH ( 2 pu ), 'chauMka deneke liye jIrA Adi phorana yA masAlA' ke 2 nAma haiM // 2 tintiDIkam, culam, vRddhAlam ( + vRkSAlam / 3 na ), 'cUka, amacura' ke 3 nAma haiM // * 3 vellajam, marIcam ( + maricam ), kolakam, kRSNam USaNam, ( + upanam ), dharmapattanam ( + dhAvanam / 6 na )' 'mirca' ke 6 nAma haiM // 4 jIrakaH, jaraNa: ( 2 pu ), ajAjI, kaNA ( 2 strI ), 'sapheda jIrA' ke 4 nAma haiM // 316 5 supavI, kAravI, pRthvI ( + pRthvIkA ), pRthuH, kAlA, ( + kAlikA, upakAlikA ), upakucikA, ( + kuJcikA, kuJcI / 6 strI ), 'kAlA jIrA' ke 6 nAma haiM // 3 6 Ardrakam zRGgaverama, ( 2 na ), 'adarakha, Adi' ke 2 nAma haiM // 7 chatrA (strI), vitunnakam kustumburu ( + kustumburI ), dhAnyAkam hemokteH 'nAlA na nA padmadaNDe ca nAlI zAkakaDambake' iti (maidi0 pR0 159 / lo0 28) medinyuktezvetyavadheyam // 1. 'veSavAraH' iti pAThAntaram // 2. 'kRSNamuSaNaM dhArmapattanam' iti pAThAntaram // 3. 'kaNA kRSNA tu pippalI' ityeke peTuH' iti kSI0 svA0 // 4. taduktamAtreyasaMhitAyAm - > 'citrakaM pippalImUlaM pippalIcavyAgam / dhAnyAkaM rajanIzvetataNDulAzca samAMzakAH // 1 // vesavAra iti khyAtaH zAkAdiSu niyojayet' / iti // athavA - '20 palA ni haridrAyAH 10 palAni dhAnyAkasya 5 palAni zuddhaborakasya, 23 palAni methikAyAH, etaccatuSTayaM marjitameva grAhyam ; 3 palAni marIcasya, I palaM rAmaThasya / etatsarvamaikatra saMmarditaM vesavAra ityucyate' dazyanye' iti madde0 mA0 dI0 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [dvitIyakANDekustumburu ca' dhAnyAkaramatha zuNThI mahauSadham / strInapuMsakayovizvaM nAgaraM vizvabheSajam // 38 / / 2 mAranAlakasauvIrakulmASAbhiputAni c| avantisomadhAnyAmlakuJjalAni ca' kAJjike // 39 / 3 sahasravedhi jatukaM bAhrIkaM hiGgu rAmaTham / 5 tatpatrI kAravI pRthvI bApikA kabarI pRthuH / / 40 / / 5 nizAkhyA kAJcanI pItA haridrA vrvnninii| 6 sAmudraM yattu lavaNamakSIvaM ziraM ca tat // 11 // (+dhanyAkam , dhAnyakam , dhanyam , dhanIyakam , dhaneyakam , dhanyA / 3), 'ghaniyA~' ke nAma haiN| zuNThI (+ zuNThiH / strI ), mahauSadham , vizvam (na svI), nAgaram , vizvameSajam (zeSa na ), 'so' ke 5 nAma haiM // 2 mAranAlakam (+ bhAranAlam) socIrama , kukmASam , abhiSutam (+ kumASAmiSutam ), bhavantisomam , dhAnyAmlam (+dhAnyAmlam), kuAlama , kAlikama (+ kAzcikam / 8 na ), 'kAMjI' ke 7 nAma haiM / 1 sahasravedhi (= sahasravedhin ), jatukam , bAhIkam (+ bahnikam ), hiha, rAmaTham (5 na ), 'hIga' ke 5 nAma haiN| . + svapatrI, kAravI, pRthvI, bApikA (+vASpIkA ), kavarI (+kacarI), pRthuH (strI), 'hAMgake per3ake patte ke 6 nAma haiN| 5 nizAkhyA (+ 'nizA' arthAt rAtake vAcaka saba nAma), kAsanI, pItA, haridrA, varavarginI (5 strI), 'haldI ke 5 nAma haiM / acIvama (+ akSivam ), vaziram (+ vasirama) 'samudrI namaka' ke 1nAma haiN| 1. 'dhAnyakama iti mA0 dI. 'dhanyaka' iti muku0 sammate pAThAntare // 2. 'kAtrike' iti pAThAntaram / / 3. vapattrI kAravI pRthvI vASpIkA karI iti pAThAntaram / / 4. 'sira' iti pAThAntaram // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAra vaizyavargaH 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitAH / 321 1 sandhavo'strI zItazivaM mANimanthaM ca sindhuje / 2 romakaM sukaM 3 pAsyaM viDaM ca kunake dvayam // 42 // 5 sauvarcale'kSarupa ke 5 tilakaM tatra metrke| 6 matsyaNDI phaNitaM 7 khaNDa vikAra; sInA : 13 // 8 kUcikA zIravikRtiH syAdralAmA tu mAjitA / saindhavaH (puna), zInAzavama ( + vitazivam ), mANimanyam (+mANibandham ), dhum (3 na ), 'dhA maka, yA sindhudezameM paidA honevAle namaka' * 4 nAma haiM / 2 auSakama, basuruma (+ vastakam / 3 na). 'sA~bhara namaka' ke nAma haiN| 3 pAkam , bim (+viDam / 1 na ), 'khArA namaka yA khariyA namaka' ke 2 nAma haiN| 4 sauvarcalam, akSama, rucakam ( 3 na ), 'socara namaka ke 3 nAma haiN| 5 tilam (na), 'kAlA namaka' kA nAma hai // 6 matsyaNDI (sI), phANitam (4), 'rAba' ke 2 nAma haiN|| svaNDavikAraH (pu), zarkarA, sitA (2 strI), 'mizrI, cInI, zakara' ke 3 nAma haiM / ('bhA. dI0 matase 'matsyaNDI,..." 3 nAma 'rAva' ke aura zarkarA, sitA' ye 2 nAma 'cInI Adi' ke haiN| anyAcAryoM ke matameM 'matsyaNDI,........' 5 nAma ekArthaka haiN)|| 8 kUrcikA, kSIravikRtiH (bhA. dii| + kilATI / 2 khI, 'mAvA, khovA' ke 2 nAma haiN| 9 sAlA, mAjitA ( + zikhariNI / 2 sI), 'dahI, khAMDa (cInI), ghI, mirca aura soThase banAI huI caTanI' ke 2 nAma haiM, ise gujarAtI loga sikharana yA sikarana' kahate haiN)| 1. sitazivaM mANikandha' iti pAThAntaram // 2. 'vastakaM pAkyaM viDaM' iti pAThAntaram // 3. tathA ca sUda (pAka) zAstram 'ardhADhakaH suciraparyuSitasya danaH khaNDasya poDaza palAni zazipramasya / sarpiH palaM madhu palaM maricaM dikarSe zuNThathAH palArddhamapi cApalaM caturNAm // 1 // sUkSme paTe khalanayA mRdupANighRSTA kapUradhUlisuramIkRtapAtrasaMsthA / eSA kodarakRtA sarasA rasAlA yAsvAditA bhagavatA madhusUdanena' // 2||iti|| Jain Educatch international Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 amarakoSaH / [ dvitIyakA 1. syAttemanaM tu niSTAnaM 2 triliGgA vAsitAvadheH // 44 // 3 zUlAkRtaM bhaditraM syAcchUlya mukhyaM tu peTharam / 'saMskRtaM sarpiSA dadhnA sArpiSkaM dadhikaM kramAt ( 29 ) ulAvaNika tatsyAdyatsiddhaM lavaNAmbhasA' (30 ) 7 praNItalupasampanaM 8 prayastaM syAtsusaMskRtam // 45 // 9 syAsthicchilaM tu viditaM 10 saMmRSTaM zodhitaM same / 1 temanam, niSThAnam ( 2 na ), 'dahI- bArA, kar3hI Adi' ke 2 nAma hai| 2 yahA~ se Age 'vAsita' (zlo0 46) zabda taka saba zabda triliGga haiM | 3 zUlAkRtam, bhaTitram, zUlyam (3 tri ), 'lohe ke char3a se pakAye hue mAMsa' ke 3 nAma haiM // 4 ukhyam, paiTharama ( 2 tri), 'bahupa meM pakAye hue bhAta Adi' ke 2 nAma haiM / 5 [ sarpiSkama, dAdhikam (2 tri), ghI aura dahI meM banAye hue padArtha' kA kramazaH 1 -1 nAma hai ] // 6 [ uilAvaNikam ( tri ), 'pAnI aura namaka meM banAye hue padArtha ' kA 1 nAma hai ] // 7 praNItam, upasaMpannam ( 2 ), 'rasa AdimeM banAye hue rasiAva Adi padArtha yA taiyAra bhojanamAtra' ke 2 nAma haiM // 8 pravastam susaMskRtam] ( 2 ) parizrama se pakAye ( banAye ) hue uttamottama bhojya padArtha' ke 1 nAma hai // 9 picchilam, vijilam ( + vijjilam, vijjalam, vijivilam, vijipilam, vijjanam / 2 tri), 'rasadAra tarakArI, patalI dahI Adi' ke 2 nAma haiM // 10 saMmRSTam, zodhitam (1 tri), 'keza, kIr3A Adi cunakara sApha kiye hue annAdi ke 2 nAma haiM // 1. 'saMskRtaM ...... lavaNAmbhasA' ityayamaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne 'zUlyo rUpa' zabdayormadhye eva paThyate ityato'sya prakRtopayogitayA'yaM mayA mULe kSepakarUpeNa sthApitaH // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 vazyavarga: 9) mnniprbhaavyaakhyaashitH|| 1 cikaNaM masRNaM snigdhaM 2 tulye bhAvitavAsite // 46 // 3 AevaM paulirabhyUSo 4 lAjAH puMbhUsni 'caaksstaaH| 5 pRthukaH myAJcipiTako 6 dhAnA 'bhraSTayave striyH||47|| 7 pUpo'pUpaH piSTakaH syAt 8 karampo ddhisktvH| 9 bhismAstrI bhaktamandho'nnamAdano'strI sdodidhiH||48|| 10 bhissaTA dagdhikA-- dhikkagam, masRNam, snigdham (3 tri), 'cikane padArtha ke 3 nAma haiN| 2 bhAvitam, vAsitam (2 tri), hIMga Adise suvAsita jyAnAdi' ke 2 nAma haiM // 3 bhApakvam (na), pauliH, abhyUSaH ( + abhyoSaH, abhyuSaH / 2 pu), 'horahA, muramurA, UmI, hAbusa Adi adhapake (tatAye hue) padArtha ke 3 nAma haiN| 4 lAjAH ( + strI), akSatAH (2 pu ni. ba. 20), 'lAvA, khola' . arthAt 'bhUje hue dhAna Adi' ke 2 nAma haiN| ('kisI 2 ke matase 'lAjA' yaha / nAma utArthaka hai aura 'akSatA:' yaha 1 nAma 'devatAoM ko car3hAne ke yogya cAvala' kA hai')|| 5 pRthukA, cipiTakaH (+ cipiTaH / 2 pu ), 'ciur3A' ke 2 nAma haiN| 6 dhAnAH (strI ni. va. 20), 'bhune hue jau' arthAt 'pharuhI yA bahurI' kA / nAma hai| pUpaH, apUmaH, piSTakaH (3 pu), 'pUSA, mAlapUA maAdi ke 3 nAma haiN|| 8 karambhaH ( + karambaH / pu), dadhizaktavaH (bhA. do0, ni..ba. ba.), 'dahIse yukta sattU' ke 2 nAma haiM // 9 missA (stro), bhakam , andhaH ( = andhas), annam (3 na), odanaH (puna), dIdiviH (pu| +no), 'bhAta' ke 6 nAma haiN| 1. bhissaTA, dagdhikA (2 sI), 'jale hue bhAta mAdi' ke nAma hai| 1. 'cAyatam' iti mukuTaH' iti mA0 do0 // 2. 'bhRSTayare pati pAgantaram // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 amrkossH| [hitIyakANDe -1 sarasAda maNyamastriyAm / 2 'mAsarAjAmanisAvA maNDe bhaktasamudbhave / / 49 // 3 yavAgUNikA bhANA vilepI tarakhA ca saa| 4 "mrakSaNAbhyaJjane tailaM 5 kasaratu tikIdana:' (31) 6 gabda triSu gavAM sargha 7 goSiT gomayamakhiyAm // 50 // tatta zupaka karISo'strI 9 dugdha kSIraM payaH samam / 10 payasyamAjyadadhyAdi 11 drAsaM dadhi ghanetarat // 51 / / sarvasAprama (104), maNyama ( pu), 'mAI' ke nAma haiN| 2mAsaraH, AcAma:, mitrAya: (+vinAyaH muku0| 3 pu), 'bhAtaka mAMDa ke nAma haiN| vAgA, uNikA, bhAnA, vilepI, tarakhA (5 sI), 'lapasI, luA' ke 5 nAma haiN| (yohe garma pAnI meM pakAye gaye cAvala ko 'a', jogune pAnI meM 'vilepI', caugune pAnI meM 'ma', gune pAnI meM 'yavAgU', aura mahAgume pAnI meM 'yUSa raMjJAe~ 'bhaiSajyaratnAvalI' meM kahI gayA; tathApi ukta meda yahI vicita nahIM hai)| [mrANama, sabhyaanama, tailama (3 ), 'tela' ke nAma hai] 5 [FRH ( + kRzaraH, nisaraH 2 pu / sI), + tidana: (pu), tilayukta mantra yA viSar3I' nAma hai / 6gamyam (vi), 'gAya ke dUdha, dahI, ghI, gobaramAdi' kA nAma hai| * goviTa (= goviSa bI), gomayama (mapu), 'govara' ke nAma haiN| 8 karISaH (puna), 'sUkhe gobara sarthAt 'goharI, gohaga, goiThA, upalA, kaeNparA dhAdi' kA nAma hai // 9 dugdham , jIrama payaH (= pths| + gorasa:, apasyama, somanama, smanyam / 3 na), 'duddha' ke nAma haiN| 1. pavasyam (vi) 'dUSase bane hue dahI, bovA, makAna, ghI mAdi padArtha kA / nAma hai| "psam (+psama, apsama, panAma ma), patale dahI kA nAma hai| 1. mAsarAcAmavinAvAti mukuTaH' iti maa.dii.|| 2. mayaM kSepakAMzaH kSI0 svA. vyAkhyAne muulruupennopaamyte|| 3. 'syam' iti mukuTaH' iti maa.dii.|| 4. taduktaM bhaiSajyaratnAvasyA samacatvAriMzaspRSThe cau0saM0 pustakAvyamudrite bhannaM patraguNe sAdhyaM vilepI ca catuguNe / maNyazcaturdazaguNe yavAgU paDguNe'mmasi // baTAdazaguNe toye yUSaH zAhUpareritaH // iti / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 vaizyavarga: 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 ghRtamAjyaM haviH sapiranavanIta gayoddhatam / 3 tatta hai yanavInaM yaddhayogodohoghRtam / / 52 / / 4 daNDAnaM kAlagogamAriSTana korasaH / 5 tazvibhathitaM pAhAmAvardhAgdu nijalam / 53 / / 6 bhaNDaM dadhibhavaM mastu pIyUSo'bhinavaM payaH / 1 ghRtam , pAdhyam , haviH ( = havisa / + haviSyam ), sarpiH (= sa. pis / 4 na), 'dhI' ke 4 nAma haiM / 2 navanItam , navoddhRtam (2 na), 'makkhana' ke 2 nAma haiM / 3 haiyaGgavInam (na), 'nainU' arthAt 'eka dina ke bAlo dUdhase nikAle hue makkhana' kA 1 nAma hai| 4 daNDAhatam , kAlazeyam , ariSTam ( 3 na), gorasaH (pu), 'mathanIle mahe ( mathana kiye) hue gorasa' ke 3 nAma haiM / 5 takram , udazvit ( + udazcitam), mathitam ( na), 'cauthAI pAnI, AdhA pAnI aura vinA pAnIvAle dahI' ke kramazaH 1-1 nAma hai| ('dhanvantarine 'dugune pAnIvAle dahIkA 'zvetarasam', mAdhe pAnIvAle dahIkA 'udazvitam', tihAI pAnIvAle dahokA 'takram' aura vinA pAnIvAle dahIkA 'mathitam' nAma hai' aisA kahA hai")|| 6 maspu (na), bhA0 dI. ke mata se kapar3e meM bAMdhakara nikAle hue dahIke pAnI' kA aura mahe* ke matase 'dahIkI chAlhI' (jame hue dahIkI, malAI, uparI bhAga) kA / nAma hai| pIyUSaH (+peyUSam / pu / +na), 'thor3e dinakI yA sAta dina takakI vyAI huI gAyake dUdha' arthAta 'phenusa' kA nAma hai| 1. taduktaM dhanvantariNA-'dviguNAmbu zvetarasamajhedakamuzvitam / takraM trimAgaminnAmbu kevalaM mathitaM smRtam // 1 // iti // 2. 'pIyUSaM saptadivasAvadhitIre tathA'mRte' (medi pR0 183 zlo0 41) iti medinyukte, tathaiva vizvakoSokezca 'sapta divasAvadhiprasUtAyA goH payasaH 'pIyUSa' saMbA; ataHparantu zrIrAdisaMzaiva / ilAyuSastu 'UpasyaM kSIraM syAd dugdhastanyaM payazca pIyUSam' (ami. rsn02|199) iti 'pIyUSa zamdasya sAmAnyataH kSIraparyAyatAmebAhesyavadheyam / / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 amrkossH| [dvitIyakANDe 1. anazAyA bubhukSA kSud1 grAsastu kavalaH pumAn // 54 // 3 sapItiH strI tulyAnaM 4 sandhiH strI shbhojnm| 5 udanyA tu pipAsA tRT ta6 jagdhistu bhojanam // 55 // jemanaM leha AhArI nighAlo myAda ityapi / 7 sauhitya tarpaNaM tRtiH 8 phelA bhuktasamujjhitam // 56 / / 9 kAma prakAmaM paryApta nikAmeSTaM yathesitam / 10 gope gopAlagosaJjayagodhumAbhIraballavAH / / 57 / / , azanAyA, babhukSA, hut ( = zudh / + kSudhA, pahA / 3 strI), 'bhUkha ke 3 nAma haiN| 2 prAsaH, kavalA ( 2 pu ), 'prAsa, kaura' ke 2 nAma haiM / 3 sapItiH (strI), tukhyapAnam (na), 'sAtha meM pAna karane ke 2 nAma haiN| 4 sandhiH (strI), sahabhojanam (na), 'sAthameM bhojana karane ke 2mAma haiN| 5 udanyA, pipAsA, tRT (= tRS / + tRSA, tRSNA / / strI), tapaH (1) 'pyAsa' ke 4 nAma haiN| 6 jagdhiH (strI), bhojanam , jemanam ( + jamanam , javanam / 2 na), lehaH ( + lepa.), mAhAsa, nighAsaH ( + nighasaH),nyAdaH ( + abhyavahAraH pu, pratyavasAnam , khAdanam, azanam , bhakSaNam / 4 pu), bhojana ke 7 nAma haiN| 7 sauhityam, tarpaNam (2 na), tRptiH (strI,) tRpti, aghAne ke 3 nAma haiN| 8 phelA (+phelI, piNDoliH / strI), bhuksamugmitam (na), 'lAkara chor3e hue jUThe ke 2 nAma haiN| 9 kAmama , prakAmama , paryApTham , nikAmam , iSTam , yathepsitam (6 ki mAvizeSaNa), 'icchAnusAra, kAphI, matalababhara' ke nAma haiM / 1. gopA, gopAlA, gosaMkhyA, godhuka (= goduh / + goduhaH ), bhAbhIra: (+ abhIe), bakavA (63), 'mahIra, gopa, gvAlA' ke nAma hai / * mAhAro niSasoprati pAThAntaram / / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavarga: 9] mnniprbhaavyaasyaashitH| 327 1 gomahiNyAdikaM pAdabandhanaM 2 dvau gavIzcare / gomAgomI 3 gokulaM tu godhanaM svAdazaM baje // 58 // 4 trivAzitakavInaM tad gAze yatrAzitAH purA / 5 ukSA bhadro balIvada RtramA vRSabha vRdhaH // 59 // anaDavAnsaurabheyo godANAM saMinirIkSakam / 7 gavyA gotrA garza 8 vtsdhenyolskke|| 60 // hai 'vRSo mahAnma hokSAsyAd 10 vRddhokSastu janyaH / 11 utpanna ukSA jAtokSaH 12 sadyo jAtastu tarNakaH / / 61 // pAda bandhanam (na), gAya, bhaiMsa, ghoDe, gadahe, Ada vAMdhe jAne ghAle pazuoM kA / nAma hai // 2 gavIzvaraH, gomAn ( = gomat ), gomI gomin / 3 pu), 'sA~I' ke nAma haiM / 3 gokulam, godhanam (2na), 'gauoka jhuNDa' ke 2 nAma haiM / 4 AzilaGgavInam (tri), gauoMke carAne yA khilAneke purAne sthAna' kA nAma hai| 5 akSA ( = ukSAn ) bhadraH, balIvadaH (+barIvardaH, valIyadaH), RSabhaH, vRSabhaH, vRSaH, anaDvAn ( = anAhuha ), saurabheyaH, gauH ( = go| + zakarA, zAkaraH, zAGkaraH, kamAn = kakudmat / 9 pu), 'baila' ke 9 nAma haiM / 6 aucakam (na), 'bailoke jhuNDa' kA 1 nAma hai // 7 gajyA, gotrA ( 2 mI), 'gAyoke jhuNDa' ke 2 nAma haiM / 8 vArasakam , dhainukam (2 na ), bachavoM tathA dhenuoM (naI vyAI huI gAyoM) ke jhuNDa' kA kramazaH 1-1 nAma hai // 9 mahokSaH (pu), 'bar3e DIlavAle baila' kA / nAma hai // 10 vRddhokSaH, jaradvaH, (23), 'bUr3he baila' ke 2 nAma haiN| " jAtokSaH (pu), 'baDavekI avasthAko chor3akara javAna hue| baita' kA nAma hai| 1 tarNakaH (pu), 'zIghra paidA hue bachave' kA 1 nAma hai| 1. 'ukSA mahAn' iti pAThAntaram / / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 amarakoSaH [dvitIyakA1 zatkaristu vatsaH syArahagyavatsatarau samau / 3 ArSabhyaH SaNDatAyogyaH 4 SaNDo' gopatiriTavaraH / / 62 // 5 skandhadeze svastha vahaH 6 sAsnA tu galakambalaH / 7 syAnnastitastu nasyotaH 8 praSThAha yugapAzvaMgaH // 63 // 9 yugAdInAM tu boDhAro yugyaprAsaGgathazAkaTAH / 10 khanati tena tadvAdAsyedaM hAlikasairiko // 6 // 1 zakarita, varasaH (2 pu), 'choTe bachave ke 2 nAma haiN| 1 dagyA, vatsataraH (2 pu), 'jotane ke yogya taiyAra hue bachave ke 2 nAma haiN| 3 ArSabhyaH (pu) 'sA~r3a banAne yogya bachave' kA nAma hai| 4 SaNDaH ( + zaNDhaH ), gopatiH, iTacarA ( +isvrH| 3 pu), 'sva. cchanda ghUmanevAle sA~r3a ke 3 nAma haiN| 5 vahaH (pu), 'bailAke kandhe kA nAma hai| 6 sAsnA (strI), galakambalaH (pu), 'lAra' arthAt gAya-bailoM ke gale meM laTakanevAle camar3e ke 2 nAma haiM // 7 mastitaH, nasyotaH (+ nastotaH / 2 pu), 'nAthe hue go Adi' ke 2 nAma haiN| praSThavAD (=praSThavAha / +paSTa vAD = paSThavAha ), yugapArzvagaH (2 pu), 'pahale pahala bachaveko halameM calanA sikhalAne ke liye jubhAThameM bA~dhe hue kATha' 2 nAma haiM // 9 yugyaH, prAsamayaH, zAkaTaH (3 pu), 'jumAThako DhonevAle baila, damana karane (halameM calanA sikhalAne) ke liye pahale pahala kandhe para rakkhe huye kAThako DhonevAle baila aura gADIko khIMcanegale baila' kA kramazaH - nAma hai // 10 hAlikA, sairikaH ( 2 pu), 'halase khode jAnevAle, halako DhonevAle, halavAhA (halako calAnevAlA) halameM calanevAle baila' ke 2 nAma haiM / 1. 'gopatiritvaraH' iti pAThAntaram / / 2. 'skandhapradezastu' iti 'skandhadezastvasya' iti ca pAThAntaram / / 3. 'nastotaH paSThavAI' iti pAThAntaram // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyavargaH 9 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / dhuryadhaureya dhurINAH 1 dhUrvade 2 ubhAvekadhurINairudhurAvekadhurAvahe 3 sa tu sarvadhurINaH syAdyo vai 4 mAheyI saurabheyI gorusrA mAtA sadhurandharAH / sarvadhurAvahaH / va zRGkSiNo // 66 // arjunyadhanyA rohiNI syApadutamA goSunaiciko / 6 varNAdibhedAtsaMjJAH syuH zabalIdhavalAdayaH // 67 // 7 dvihAyanI dvivarNa gaurakAvdA tyekahAyanI / 326 // 65 // 1 dhUrvahaH dhuyryaH, dhaureyaH, dhurINaH, dhurandharaH ( 5 pu ), 'dhurA (bhAra) ko honevAle baila' ke 5 nAma haiM // 2 ekadhurINaH, ekadhuraH, ekadhurAvahaH ( 3 pu ), 'sirpha eka tarapha ( dahane yA bAyeM ) 'calanevAle baila' ke 3 nAma hai // 3 sarvadhurINaH, sarvadhurAvahaH ( bhA0 dI0 / 2 pu ), 'dahane aura bAyeM dono tarapha calanevAle baila' ke 2 nAma haiM // 'nIcikI' iti pAThAntaram // 4 mAheyI ( + mahI ), saurabheyI ( + surabhiH ), gau: ( + go ), unA, mAtA ( = mAtR ), zRGgiNI, arjunI, adhyA, rohiNI ( 9 strI ), 'gAya' ke 9 nAma haiM // 5 naitikI ( + nIcikI / strI ), 'uttama gAya' kA 1 nAma hai // 6 zavalI, dhavalA ( 2 strI ), Adi ( 'kRSNA, kapilA, pATalA; 3 strI, .......... ) 'varNa' ( raMga ) Adi ( pramANa aura zarIra Adi ) ke bhedase 'citakabarI, ghAvara, Adi ( kAlI, kapila yA kaddala aura pATaka yA chAka, ) 'gAyoM' kA kramazaH 1-1 nAma hai / ( 'pramANa bhedase jaise - 'dIrghA, isvA, kharcA ( 3 strI ), ..... / zarIra-bhedale jaise- piGgAcI, lambakarNI, tIcaNazRGgI, (3 strI ), ....... ) ' 7 dvihAyanI, dvirSA ( bhA0 dI0 ), ekAnchA ( bhA0 da0 ), ekahAyanI, caturadA ( bhA0 dI0 ), caturhAyaNI, vyabdA ( bhA0 dI0), trihAyaNI (8 strI), Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 amrkossH| [ dvitIyakANDa caturabdA caturhAyaNyevaM jyadA vihAyaNI // 68 // ghazA bayA2'vatokA tu sAvadarbhA3za sndhinii| AkAntA vRSabheNA'tha behadoSaghAtinI ! 69 / / 5 kAlyo saryA prajane 6 praSTohI baalgrminnii| 7 syAdavaNDI tu sukarA 8 bahusUtiH pareSTukA : // 70 / 9 ciraprasUtA bakAyaNI'do varSa, eka varSa, cAra varSa aura tIna varSa kI umrazAlI go' ke kramazaH 2-1 nAma haiM // (upalakSaNase mAnavAdi ke lie zrI ina zabdoM kA prayoga hotA hai)| 1 vazA, bandhyA ( + vandhyA / 1 strI), 'bA~jha (baccA nahIM paidA karane. vAlI) gau Adi' ke 2 nAma haiN| 2 aktokA ( + vatokA , srabadrbhA (2 strI ), "akasmAt jisakA garbha gira gayA ho usa gau Adi' ke 2 nAma haiN| 3 sadhinI (strI), bAhI (sA~ike sAtha saMgama kI) huI gAya' kA nAma hai| 4 vehad (= vehat), gopadhAtinI (bhA do0 / + vRssopgaa| 2 strI), 'sA~r3ake sAtha saMyogakara garbhako naSTa kI huI gAya' ke 2 nAma haiM / 5 kAlyA (anya matase ), upasaryA (2 strI), 'uThI huI (sA~r3a ke sAtha maithuna karane kI icchA karanevAlI) 'gAya' ke 2 nAma haiM // praSThAhI ( + paSThIhI ), bAlagarbhiNI (bhA0 dI / 2 strI), 'A~kara (pahale pahala garbha dhAraNa kI huI ), 'gAya' ke 2 nAma haiM / 7 sacaNDI, sukarA (+ suzadharI / 2 strI), sUdhI gAya ke 2 nAma haiM / 8 bahusUtiH, pareSTukA ( 2 strI), 'bahuta baccA paidA kI huI gAya ke 2nAma haiN| 9 ciraprasUtA, vaSkayiNI ( + vaSkayaNI, kayaNI / 2 strI) 'bakenA (bahuta dinoM kI vyAI huI) gAya' ke nAma haiN| *SThIhI' iti pAThAntaram / / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9 ] maNiprabhAvyAkhyA sahitaH / - 1 dhenuH syAnnavasUtikA / subasaMdohyA 3 pInonI pIvarastanI // 71 // 2 suvratA 4 droNakSIrA droNadugdhA 5 dhenuSyA bandhake sthitA / 6 samAMsamInA sA yaiva prativarSa prasUyate // 72 // 7 Udhastu klIbamApInaM 8 samAM zivakakIlakau / na puMli dAma saMdAnaM 10 pazurajjustu' dAmanI // 73 // 1 dhenuH, navasUtikA ( + navasUtiH / 2 strI ), 'thor3e dinoMkI vyAI huI gAya' ke 2 nAma haiM // 331 2 suvatA, sukhasaMdohyA ( + sukhasaMdudyA / 2 strI), 'binA jhaMjhaTa kiye dUhI jAnevAlI gAya' ke 2 nAma haiM / ( 'isI taraha 'duHkhadohyA, karaTA (strI), 'duHkha ( muzkila ) se dUdda jAnevAlI gAya' ke 2 nAma hai' ) | 3 pInonI, pIvarastanI (2 strI ), 'moTe 2 stanaghAlI gAya' 2 nAma haiM // 4 droNakSIrA, droNadugdhA (2 strI), 'eka droNa (256 patra = 1024 bhara karIba 13 sera tathA Ayurvedika taula se 16 sera ) dUdha denevAlI gAya ke 2 nAma hai // 5 dhenuSyA ( + pItadugdhA / strI), 'baMdhaka rakkhI huI gAya' kA 1 nAma hai // 6 samasamInA ( strI ), 'ghanapurahI' (prativarSa baccA denevAlI ) gAya' kA 1 nAma hai // nAma haiM // 1 nAma 7 UdhaH (= Udhas), ApInam ( 2 na ), 'gAyake thana' ke 8 zivakaH, kIlakaH ( 2 pu ), gauooMko bAMdhane ke khUMTe' ke 9 dAma ( = dAman na strI ), saMdAnam ( na ), bhA0 dI0 ke mata se 'noya' arthAt 'dUhane ke samaya gAyoMke pairako bAMdhanevAlI rassI' ke aura mahe0 ke mata se 'pagahA' ke 2 nAma haiM // 10 pazurajjuH, dAmanI ( + bandhanI / 2 strI ), bhA0 dI0 ke mata se 'pagahA' arthAt 'pazuko bAMdhaneko rassI ke aura mahe0 ke mata se 'devarI' arthAt 'dhAna AdikI davanIke samaya aneka pazuoMko bAMdhanevAlI rassI - jisakA eka chora meMha meM lage rahane se cAro ora ghUmA karatA hai'- ke aura anya AdhAyake matase 'pazuoMke chAna' arthAt 'paira bAMdhane kI rassI' ke 2 nAma haiM / 1. 'kadhanI' iti pAThAntaram // hai // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 amrkossH| [hitIyakANDe1 vaizAstramanthamanthAnamanthAno mnthdnnddke| 2 'kuTharo daNDaviSkambho 3 manthanI gargarI same // 4 // 4 uSTre kramelakamayamahAnAH 5 karamaH shishuH| 6 karamAH syuH zRGkhalakA dAravaiH pAdabandhanaiH // 75 // 7 ajA chAgI 8 'zubhacchAgabastacchagalakA aje / 9 meDhoradhoraNorNAyumeSavaSNaya parake / / 76 // 20 uSToramAjavande syAdauSTrakoramakAjakam / vaizAkhaH, manyA, mandhAnaH, manthAH ( = madhin ), manyanadaNDakaH ( + vajakA, kSubdhaH / 5 pu), 'mathanIke DaNDe' ke 5 nAma haiM / . kuTharaH (+kuTara), daNDaviSkambhaH (2), 'jisameM mathanIke DaNDeko bAMdhakara dahI mahA jAtA hai usa khambhe Adi' ke nAma haiM / 3 manthanI, gagarI ( + klshii| 2 strI), 'kahatarI' arthAt jisameM dahIko mahA jAtA hai usa pAtra' ke 2 nAma hai| 4 iSTaH, kramelakA, mayaH, mahAGgaH (+dAserakA, dAzeraH, dIrghanachaH, dIrghagrIvaH, ravaNaH, dhUmrakaH, kaNTakAzanaH / 4 pu), 'U~Ta' ke 4 nAma haiN| 5 karamaH (pu), 'U~Take tIna varSatako umravAle bacce kA / nAma hai| 6 zRGkhalakaH (pu), lakar3IkI banI huI sikar3Ise bAMdhe hue U~Take bacce kA / nAma hai // 7 ajA, chAgI ( 2 strI) 'bakarI, chera' ke 2 nAma hai // 8 zubhA ( + stamaH, tumaH), chAgaH (chagaH), bastaH ( + vastaH), chagalakaH ( + chagalaH), ajaH ( 5 pu), 'bakarA, khaslI ' ke 5 nAma haiN| 9 mer3haH ( + meNDakaH ), urabhra, uraNaH, UrNAyuH, meSA, vRSNiH, eDakA, (+muhuH, huDaH / 7 pu) 'bher3e ke 7 nAma hai| 1. bhISTakam, aurabhrakam, Ajakam (3), 'U~To, bher3oM aura bakaroM ke jhuNDa' kA kramazaH 1-1 nAma hai| 1. 'kuTaraH' iti pAThAntaram // 2. 'zumacchAgavastacchagalakA' iti stamanagavasvacchagaLakA' iti pAThAkhare / - - Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghazyavarga: 9] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 333 1 cakrIvantastu bAleyA rAsabhA gardabhAH khraaH|| 77 // 2 vaidehakaH sArthavAho naigamo vANijo vaNika / paNyAjIvo hyANika: krayavidhAyika saH // 78 / / 3 vikretA syAdvikrAyakaH 4 krayavikrAyako mau| 5 vANijyaM tu vaNijyAsyA6nmUlyaM vsno'pypkryH|| 79 // 7 nIvI paripaNo mUladhanaM 8 lAbho'dhika phalam / 9 'parivAna parIvartoM namenimayAvapina 80 / / , cakrIvAn ( = cakrIvat ), bAleyaH (+ vAleyaH), rAsamaH, gardabhaH, kharaH (+karaH, zaGkukarNaH, vaizAkhanandanaH / 5), 'gadahe' ke 5 nAma haiM / / 2 vaidehakA, sArthavAhaH, naigamaH ( +nigamaH ), vANijaH, vaNika ( = va. Nija), paNyAjIvaH, bhApaNikaH, krayavikrayikA (8), 'baniyA~, vyApArI ke nAma haiN| 3 vikretA ( = vikreta ), vikrayikA (23), 'becanevAle' ke 2 nAma haiM / / 4 krAyakA, kayikA ( + kretA = kreta / pu), 'kharIdadAra' ke nAma haiN| 5 vANijyam (na), vaNijyA (sI), 'vyApAra ke 2 nAma haiM / 6 mUlyama (na), vasnaH, avakrayaH (2 pu), 'kImata, dAma' ke nAma haiN| 7 nIvI ( + nIviH / strI), paripaNaH, mUladhanam (na) 'gyApArameM lagAye hue mUladhana' ke 3 nAma haiN| 8 lAmA (pu), adhikam , phalam (2 mA0 dii| 2 na), 'munAphA, phAyadA, lAbha' ke nAma haiN| 9 paridAnam ( +pratidAnam / na), parIvata: (+parivartaH ) naimeyaH (+vaimeyaH), nimayaH (+vimayaH / 35), 'kisI padArthAdiko adalabadala karane ke 4 nAma haiN| 1. 'pratidAnam' iti pAThAntaram // ___ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 amrkossH| [dvitIyakANDe - 1 pumAnupanidhiAsaH 2 pratidAnaM tadarpaNam / 3 kaye prasAritaM krayyaM 4 krayaM vetanyamAtrake / / 81 // 5 vikreyaM paNitavyaM ca paNyaM 6 kayyAdayastriSu / 7 klIve latyAenaM satyaGkAraH satyAkRtiH striyAm // 82 // 8 vipaNo vikrayaH 9 saMkhyAH saGkhayeye hyAdaza triSu / upanidhiH, nyAH ( + nikSepaH / 2 pu), 'thAtI, dharohara rakhane ke nAma haiN| __ 2 pratidAnam (na), 'dharohara (thAtI), ko vApasa karane kA , nAma hai // 3 krazyam (tri), 'saudA' arthAt 'grAhakoM ko kharIdane ke liye dUkAnapara phailAI huI vastu' kA 1 nAma hai // 4 kreyam (tri), 'kharIdane yogya vastu' kA 1 nAma hai // 5 vikreyam , paNitavyam , paNyam (3 tri), 'becane yogya vastu' ke 3 nAma haiN| 6 'krayya Adi zabda triliga haiM // 7 satyApanam ( + satyApanA strI / na ), satyakAraH (pu), satyAkRtiH (strI), 'sAI, bayAnA, eDazansa, pezagI' ke 3 nAma haiN| 8 vipaNaH, vikrayaH (2 pu), 'becane ke nAma haiN| 9 'ekaH, dvau, trayaH,"navadaza' bhA0 dI0 ke matase 'eka, do, tIna,.... navadaza ( unnIsa) saMkhyA ' kA, aura ekaH dvau, trayaH,... aSTAdaza' mahe, muku0, kSI. svA. Adika matase 'paka do, tIna,... ''aTThArahataka saMkhyA kA vAcaka kramazaH 1-1 zabda hai| ye (eka, di.......) zabda gine jAnevAle vastuke vAcaka rahane-para trilija hote haiN| ('jaise-'eko brAhmagaH, ekA brAhmaNI, eka vastram ; dvau brAhmaNyo, dve brAhmaNyo, dve vastre....", ina vAkyoM meM brAhmaNa, brAhmaNI aura vastra' zabda kramazaH 'zira, strIliGga aura napuMsaka liGga' haiN| ata eva 'eka aura dvi' zabdakA bhI kramazaH 'puMliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga' meM prayoga humA hai / mUla meM 'hi' zabda ke avadhAraNArthaka hone se sAmAnAdhikaraNya (eko brAhmaNaH, do brAhmaNo, yo brAhmaNAH; ekA brAhmagI, ve brAhmaNyo, timro brAhmaNyA, Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 335 1 viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saGgha yeyasatyayoH / / 83 // eka vastram, dve vastre, trINi vastrANi; ....") se hI vyavahAra hotA hai; vaiyaH dhikaraNya ('eka brAhmaNastha, dvau brAhmaNayoH, yo brAhmaNAnAm ekA brAhmagyA, dve brAhmaNyoH, tisro brAhmaNInAmA eka vastrasya, dve vastrayoH; trINi vastrANAm,..") se vyavahAra nahIM hotA hai| isameM bhI eka dvI, trayaH, caravAra' arthAt 'eka, dvi, tri aura catura' (eka, do, tIna aura cAra saMkhyA vAcaka) zabdoMke tInoM liGgo bhinna 2 rUpa hote hai aura 'paJca, ghaTa,.. aSTAdaza arthAta 'paJcan' SaSa,..."aSTAdazan' (pAMca, chuH... ''aThAraha saMkhyA vAcaka) zabdake rUpa tInoM liGgoM meM eka samAna hote haiN| ('kramazaH udaahrnn| pahalA (tInoM liGgoM meM mila rUpavAle zabda)jaise-'eko brAhmaNaH, ekA brAhmaNI, eka vastram, dvau brAhmaNo, dve brAhmaNyo, dve vastre trayo brAhmaNAH; tisro brAhmaNyA, zrINi vasrANi catvAro brAhmaNAH, catasro brAhmaNyA, catvAri vastrANi' ina vAkyoM meM 'brAhmaNa, brAhmaNI aura vastra' zabdake kramazaH 'puMlliGga, stroliGga aura napuMsaka liGga' honese 'paka, dvi, tri aura catura' zabdoM kA kramazaH 'puMllika, strIlija aura napuMsakaliGga' meM prayoga huA hai| dUsarA (tInoM liGgoM meM samAna liGgavAle zabda) jaise-'paJca brAhmaNAH, paJca brAhmaNyA, paJca vastrANi,....ina vAkyoM meM brAhmaNa, brAhmaNI aura vastra' zabda ke kramazaH 'puMlliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga' hone para bhI 'paJcan' zabdakA prayoga tInoM liGgoM meM samAna hI huA hai, bhinna 2 nahIM; isI taraha 'SaT , saptan , aSTAdaza' (cha, sAta,..... aTThAraha' saMkhyA vAcaka ) zabdoMke bhI tInoM liGgoM meM samAna ho rUpa hote haiN| vizeSaH-ye saba liga bheda kevala saMskRta meM hI hote haiM, hindI AdimeM nhiiN)| 1 ekonaviMzatiH, viMzatiH,....."parAIma' ('unnIsa, bIsa;.... parAI' 1. 'dazA (aSTAdazA)ntasaMkhyAvAcinaH zabdAH prAyaH saMkhyeyavacanA eva, kacitteSAM saMkhyAvAcakasvamapi / yathA-'dvayakayordivacanekavacane' (pA0 sU0 1 / 4 / 22) iti 'bahuSu bahuvacanam (pA0 sU0 1 / 4 / 21) iti ca / 'kayodayAH, keSAM bahUnAm' (pAta. bhASya 1 / 4 / 21) iti pAtaalamASyAkacidavRttAvapi; kintu satyapi prayoge tatrApi (avRttAvapi) saMkhyeyagatadivAdi saMkhyAyAmAropya saMkhyAvAcakebhyo'pi divacanAyeva, uktamANyAnurodhAditi sarvatantra svatantrAH kaashiinaathshaastricrnnaaH|| ___ Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 amarakoSaH [dvitIyakANDe1 saDadhArthe dvibahutve starastAsu cAnavateH striyaH / 3 paGkteH zatasahastrAdi kramAdazamuNottaram / / 84 // saMkhyAka vAcaka) zabda saMkhyA (ginatI) aura saMkhyeva (ginI jAnevAlI vastu) ke artha meM prayukta hone para ekavacana hI hote haiN| ('kamazaH udAharaNA / pahalA (saMkhyA arthameM ) jaise... brAhmaNAnAM zitiH, zAma, sahastraM, ....vA' isa vAkyameM 'brAhmaNa' zabdara bahuvacana bahane ghara bhI "viMzati, zata, sahasra, ......." zabdakA ekavacana meM hI prayoga huA hai| dUsarA (saMkhyeya arthAt ginane yogya vastu arthama ) jaile- ekonaviMzatiH, zataM, sahalaM, lasaM vA brAhmaNAH, ......' isa vAkya meM brAhmaNa' zabda ke bahuvacana hone para bhI 'ekonaviMzati, zata, sahasra, lakSa,.....' zabdoM kA 'ekavacana' meM hI prayoga huA hai, bahu. vacana meM nhiiN')|| , ekonaviMzatiA,... 'parArddham' ('unnIsa..... parArddha-taka saMkhyA vAcaka ) zabda saMkhyA arthameM 'dvivacana aura bahuvacana' bhI hote haiM / ('jaise vizatI, tisro viMzatayaH, eka zatam, dve zate, boNi zatAni...... ina vAkyoM meM 'vizati aura zata' zabdakA tInoM vacana ( ekavakSana, dvivacana aura bahavacana ) meM prayoga huA hai| isI taraha anyAnya ( ekaviMzati, dvAviMzati, ...ta, sahasra, parArddha) zabdoMke viSayameM bhI jAnanA caahiye')|| . viMzatiH,.....'navanavatiH' (bIsa, ninnAnave' taka saMkhyA-vAcaka) zabda nisya trIliGga haiN| (jaise-viMzasyA puruSaiH kRtama, saptatirvastrANi, nava. sthA nadInAM jalam,......" ina vAkyoM meM 'puruSa, vastra aura nadI' zabdake kramaza: 'hiTaGga, napuMsaka aura strIliGga' hone para bhI viMzati (bosa ), saptati (sattara), navati, (nabbe) zabdoMkA prayoga kevala 'svIliyA meM hI huA hai, anya liGgo (napuMsaka aura strIliGga) meM nahIM // 3 paGktiH (strI), zatama, sahasram ( na). bhAdi ('bhAdi padase 'yuttama (na pu), lakSam (na svI), prayutam (na pu), koTiH (strI), arbu. sma (na pu), ajam (+ vRndam ), kharvama, nikharvama, mahApazama (+ mahA* mbujam ), zaGkhaH (pu strI), jaladhiH ( + vArdiH, pAridhiH,.......... / pu), Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vaizyavargaH 9] mnniprbhaabyaakhyaashitH| 1 yautavaM druvayaM pAyyamiti mAnArthakaM trayam / antyama , madhyam , parAIma ( zepa na ), kA saMgraha hai'), 'dahAI (daza), saikar3A aura hajAra Adi (Adile 'daza hajAra' TAva, daza sAsa, karor3a, daza karor3a, araba, daza araba, sarda, dA sarva, nIla, dasa mIla, namra, daza padma, zaGkha, daza zaGkha') saMkhyA (ganatI)' kA kramazaH 1-1 nAma hai / ye kramazaH uttarottara (pahale kI apekSA dUsare) dazagune' hote haiN| (jaise-daza paGki= zatam (sau), daza zata = sahastram (jAra), ityAdi samajhanA caahiye')|| 1 yautayam ( + paulavam ), duvayam, pArayana, mAnam (bhA. dii| 4 na ), 'nApanA, taulanA, pramANa' ke 4 nAma haiM / ('yaha 'tulA (tarAja), aGguli ( hAtha, phUTa, gaja, baoNsa Adi), prastha (pauvA, sera, paserI Adi) ke bhedase tIna prakAra kA hotA hai; unameM se 1-1 kA kramazaH 'unmAnam, parimANama, pramANam, (3 na)' yaha 1-, nAma hai| 'hemacandrAcArya ne to 1. taduktaM bhAskarIyasIlavatyAm 'ekadazazatasahastrAyutalakSaprayutakoTayaH krmshH| arbudamajaM sarvanikharvamahApadmazaGkavastasmAta // 1 // mAdhizcAntyaM madhyaM parAddhamiti dazaguNottaraM sNshaaH| saMkhyAyAH sthAnAnAM vyavahArArtha kRtAH pUrvaiH' // 2 // kSI0 svA0 tu svavyAkhyAyAM prayuta-lakSa'zamdayoH, 'arbuda-kori'zabdayozva paraspara paryAyatAM 'bhansyaM madhyaM parArddham' ityatra 'madhyam anyaM parArddham, iti vyatyAsaM cAhustadyathA 'ekadazazatasahasrANyayutaM prayutAkhyalakSamaya niyutam / arbudakoTinyarbuda padma kharva nikharvamiti dazamiH // 1 // guNanAnmahAnazakU samudramadhyAntamatha parAddha ca / svahataM parArddhamamitaM tatsvahataM pUryate saMkhyA' // 2 // iti // etadviSaye matAntaradikSubhiH caturvargacintAmaNe nakhaNDasya 128 pRSThe hemacandrAcAryavira. cite'bhidhAnacintAmaNau / 3 / 537-538) ca draSTavyam / / 2. taduktam UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu srvtH| mAyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA minnA tu sarvata' ||1||iti // 22 a0 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 amarakoSaH / [hitIyakA mAnaM tulAGguliprasthauraguAH paJcAyamASakaH // 85 // 2 te SoDazAkSaH karSo'strI 3 palaM karSacatuSTayam / 4 suvarNavistau hemro'kSe 5 kuruvistastu tatpale // 86 // 6 tulA striyAM palazataM 7 bhAraH sthAdvizatistulAH / 8 Acito daza bhArAH myuH zAkaTo bhAra AcitaH / / 87 // gautavam, druvaram, pAyA, (3 na ) 'tarAjUse taulane' kA, 'sera-pauvA, chaTAka Adise taulane' kA, aura 'hAtha, aGgula, gaja, phaTa Adise nApane kA kramazaH 1-1 lAma hai| aisA kahA hai") // . AdhamASaH (pu), pAMca zuJjA ( ratto)' arthAt 'eka AnA bhara' .. kA nAma hai| 2 akSaH (pu), kapaH (pu na), 'solaha AghamASaka (AnAbhara) arthAt 'eka rupayA bhara ke 2 nAma haiM / 3 palam (ma), 'cAra varSa (lAyA) bhara' kA / nAma hai / 4 suvarNa: (+ na) bistaH (2 pu), 'eka mohara' arthAt 'assI ratto bhara yA 16 thAne bhara su ke 2 nAma hai| 5 kuruvistaH (pu), 'eka pala (cAra mohara bhara yA tIna sau bosa rattI bhara ) suvarNa' kA / nAma hai| ( upacArase suvarNa se bhinna artha meM bhI 'pala......"zabdoM kA prayoga hotA hai)| 6 tulA (strI), 'sau pala' arthAt '400 rupayA bhA yA nambarI eka paserI bhara' kA nAma hai / / 7 bhAraH (pu), 'bIsa tulA' arthAt 10 paserI yA dAI mana' kA 1 nAma hai| (yahI eka AdamokA bojha hotA hai)| 8 AcittaH (pu| +na) 'daza bhAra arthAt '35 mana' kA nAma hai| yaha eka gAdIkA bojha hotA hai / 1. naduktamabhidhAnacintAmaNau hemacandrAcAryapAdaiH'tulAH pautavaM mAnaM dravayaM kuDavAdimiH pApyaM islAdimi-' iti 11547 / / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - vaizyavarga: 9) maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 kArSApaNaH kArSikaH syAt 2 kArSike tAmrike paNaH / " akhiyAThakadroNI khArI yAho nikuJcakaH / / 88 // 'kuDavA prastha ityAdyAH parimANArthakAH pRthaka / kArSApaNaH, kArSika: (pu), 'rupaye ke nAma haiN|| 2 pama: (pu) 'paise'kA nAma hai / ('zlo0 85 se yahAtaka 'tulAmAna' kahA gayA, paDale (27683-87 ) meM 'aGkalimAna' kaha cuke haiM; aba kramaH prApta 'prasthamAna' kaha rahe haiM'). 3 bhAdakaH, koNaH (2 puna ), sArI (+khAraH pu| pA), vAhaH, niku. ca kA,kudaH ( + kuTapaH muku. kuDapaH), prasthaH (pu), ityAdi (mAnI, bhavikA, pravartaH, sUryaH,... ), 'mATaka Adi taula-vizeSa' kA kramaza: 1-1 nAma hai| ('isakA savistara varNana TipagI aura cakra meM spaSTa hai)| 1. 'kurapaH' ityapIti mukuTaH' iti mA. dI0 // 2. zAhaMdharasaMhitAyAM tulAmAnavivaragaM vistarato niSTinA pradazyate 'na mAnena vinA yuktidravyANAM zAyate kaciva // ataH prayogakAryArtha mAnamatrocyate myaa| prasareNuH duSe proktaH trizatA prmaannumiH||1|| prasareNustu parvAyanAmnA vaMzI nigrte|| pANantaragate mAno yatsUkSmaM dRzyate rajaH // 1 // tasva vikSacamo mAgaH paramANuH sa kthyte| balAntaragataH sUryakaravaMzI viokpate // 3 // pazImirmarIci sthAsAmiH pamistu raajikaa| tisabhI rAmikAmA sarSapaH procyate budhaiH||4|| yavosAko gujA syAttacatuSTayam / pabhistu racikAmiH svAmmASako hemadhAnyako // 5 // mAsaizcatuSiHzANaH sthAvaraNaH sa nigayate / TaH sa epa kaSitastayaM kola ucyate // 6 // kSudako barakaraNaH sa nigavate / kolasyaM ca karSa svAsa protaH pANimAnikA // 7 // akSaH picuH pANitalaM kibrispANizca tindukam / pisALapadakaM caiva tathA pozikA matA // 8 // ___ Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 amrkossH| [dvitIyakANDekaramadhyaM haMsapadaM suvarNa kvlgrhH| udumbaraM ca paryAyaiH karSa eva nigayate // 9 // syAtkArSAbhyAmaddhapalaM zuktiraSTamikA tthaa| zuktibhyAM ca palaM jJeyaM muSTirAnaM caturthikA // 10 // prakunnaH SoDazo bitvaM palamevAtra kIrtyate / palAbhyAM prasUtirzayA prasRtazca nigadyate // 11 // prasRtibhyAmaJjaliH syAtkuDavoddhazarAvakaH / aSTamAnaM ca sa zeyaH kuDavAbhyAM ca mAnikA // 12 // zarAvo'STapalaM tadazeyamatra vicakSaNaH / zarAvAbhyAM bhavetprasthazcatuSprasthaistathADhakam // 13 // mAjanaM kaMsapAtraM ca catuHSaSTipalaM ca tat / caturmirAdakoNaH kalazo nalvaNormaNaH // 14 // unmAnazca ghaTo raashionnpryaaysNshkaaH| droNAbhyAM zurpakummau ca catuSpaSTizarAvakAH // 15 // zUrpAbhyAM ca bhaved droNI vAhI goNI ca sA smRtaa| droNIcatuSTayaM khArI kathitA sUkSmabuddhimiH // 16 // catuHsahasrapalikA paNNavatyadhikA cmaa| palAnAM dvisahasraM ca bhAraH ekaH prakIrtitaH // 17 // tulA palazataM zeyA sarvatra vaiSa nishcyH| iti / mASAdi khAryantaM mAnaM zlokenaikenopasaMharati mASaTakAkSabilbAni kuDavaH prasthamADhakam // rAzirgoNI khAriketi yathottaracaturguNA' / iti ca shaash0sN01|1|14-32 tenaivottarItyA mAgadhamAnamuktvA kAliGgamAnamuktam / tadyathA 'yavo dvAdazabhirgArasarSapaH procyate budhaiH|| yavadayena gumA sthAstrigujo balla ucyate // 1 // mApo gujAmiraSTAmiH saptamirvA mavekvacit / syAccaturmASakaiH zANaH sa niSkaSTaka eva ca // 2 // gadyANo mASakaiH SaDmiH karSaH syaadRshmaasskH| catuSkaH phalaM proktaM dazazANamitaM budhaiH // 3 // catuSpalaizca kuDavaM prarathAdyAH pUrvavanmatAH // itietayoH (mAgadha-kaliGgamAnayoH ) mAgadhamAnasya prAzastyaM nirdizati 'kAliGgaM mAgadhaM ceti dvividhaM mAnamucyate / kAliGgAnmAgathaM zremAnaM mAnavido viduH|| iti ca zA0 saM0 11139-43 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parayavargaH .] .. maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 341 - - - - - - - atha tulAmAnabodhakacakam / aza mAgadhamAnam / 15 paramANuH trasareNuH13 2 suktI | 1 palam ( 4 bharI) 2 30 paramANavaH | 1 sareNuH 14 2 pale 1 pramRtiH 36 prasareNavaH / 1 marIciH15 2 prasUtI 1 kuDavaH (1 sera) |4|6 marIcayaH 1 rAjikA(rAI) 16 2 kuDavo 1 mAnikA (3 sera) 53 rAlikAH / 1 sarpapaH(saraso) 17 2 mAnike 1 prastha: ( 1 sera) 68 sarSapAH 1 yavaH (jau) 182 sthAH 1 ADhakaH 74 yavAH 1 gujA (ratI) 19/ 4 AdakAH 1 droNaH 86 guJjAH 1 mASaH (mAsA) 20 2 droNau 1 zUrpaH 94 mASA: 1zANaH 22 | 2 zUroM 1 droNI 1. 2 zANI 1 kolaH 22 / 4 droNyaH | 1 khArI 11/2 kolo 1 karSaH (rupayA) 23 2000 palAni | 1 mAraH (23 mana) 22 2 karSoM 4 100 palAni 1 1 tuLA(paserI-35sera) atha kaliGgamAnam / 1 11 zvetasarSapAH | 1 yavaH 6 mASA: 1 gavANaH (3 tolA) |22 yavau 1 gunA 10 mASA: 1karSaH (1 bharI) 84 karSAH | 1 palam 148 vA 7 gujAH 1 mASaH (mAsA)! 9 4 palAni | 1 kuDavaH |54 mASAH 1zANa: zeSaM sarva mAgadhamAnavabodhyam / dezAdibhedenetanmAnasya vividhA bhedAH santi / te cAtra vistArabhayAnolikhitAstavi kSubhiH 'manusmRtau ( 81131-137 ), yAjJavalkyasmRtI ( 1 / 332-314), caturvargacintAmaNI (hemAdrau ) dAnakhaNDe (pR. 126-130), viSNu-kAtyAyana-nArara-pragasti-viSNugupta-madibapurANaviSNudharmottara-barAhapurANa payapurANa-gopathabrAhmaNa skandapurANokA mAnabhedA hmbaa| |01-1 | 1 zuktiH | | Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 amrkossH| [dvitIyakADe1 pAdasturIyo bhAgaH syAradaMzabhAgau tu vaNTake // 89 // 3 dravyaM vittaM svApateyaM rikthamRkthaM dhanaM vsu| hiraNyaM draviNaM zumnamartharaivibhavA api // 10 // 4 * syAtkozazca hiraNyaM ca hemarUpye chtaakte| 5 tAmyAM yadanyattatkupyaM 6 rUpyaM tadvayamAhatam // 11 // 7 gArutmataM marakatamazmagoM harinmaNiH / 8 zoNaratnaM lohitakaH padmarAga: . pAdaH (pu), 'cauthAI bhAga' kA / nAma hai // 2 aMzaH, bhAgaH, vaNTakaH (3 pu), 'bhAga, hissA' ke 3 nAma haiM / 1 gyam , vittam , svApateyam , rikthama , Rkyam , dhanam , vasu, hira. jyam , draviNam , ghumnam ( na), arthaH, rAH (= + pussI), vimavaH (3 pu), 'dhana' ke 13 nAma haiN| 4 kozaH (+ koSaH / pu), hiraNyam (na), 'sonA-cAMdI' arthAt 'sikA bane hue aura binA likA bane hue sonA-cAMdImAtra' ke 2 nAma haiM / 5 kuppam (na), 'sonA-cAMdIse bhinna tAMbA Adi dhAtu' kA nAma hai| rUbhyam (na), 'likA bane hue sonA, cAMdI, tAMbA, gilTI mAdi' kA / nAma hai| (sonA jaise-asarphI ginI bhAdi / cAMdI jaiserupayA, aThannI, bhAdi / tAMbA jaise-paisA, dhelA, pAI Adi / gilTI jaisecavatrI, duzannI, eknnii')|| 7 gArusmatam , marakatama (2na), azmagarbhaH, harinmaNiH (23), 'pannA yA marakata maNi' ke 4 nAma haiN| 8 zoNarasnama (na), lohitakA, pArAgaH (1pu) ' parAga maNi, lAla' ke 3 nAma haiM // 1. 'syAkoSaca' iti / pAThAntaram // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavarga 9] -1 atha mauktikam // 92 // mukkA'tha vidrumaH puMsi pravAlaM punnapuMsakam / 3 ratnaM maNirdvayorazmajAtau muktAdike'pi ca // 93 // 4 svarNa suvarNa kanakaM hiraNyaM dema hATakam | 1. taduktam 1 mauktikam ( na ), muktA (bI), 'motI' ke 2 nAma haiM // 2 vidruma (pu), pravAlaH (puna), 'mU~ge' ke 2 nAma haiM // 3raznam (na), maNi: ( + maNI / pu strI ), 'ratna, maNi' arthAt 'pannA, chAla, hIrA, motI Adi javAharAta ke nAma haiM / ( 'sonA 1, cAMdI 2, motI 3, lAjAvata 4 aura mUMgA 5, athavA - 'sonA 1, hIrA 2, nIlamaNi 3, padmarAga (lAla ) 4 aura motI 5, ye 'paJcarata" haiN| motI 1, sonA 2, vaidUryamaNi (sUryakAnta ) 3, padmarAgamaNi (lAla ) 4, pukharAja 5, gomedamaNi 6, nIlamaNi 7, pakSA 8 aura mUMgA 9, ye nava 'mahArata" haiN| motI 2, sonA 3 cAMdI 4, candana 5, zaGkha 6, carma 7 aura vastra 8, 'ratnakI jAtiyA~ haiM' ) // 'hIrA 1, ye ATha 3 * svarNam, suvarNam, kanakam hiraNyam, hema ( = heman ), hATakam, athavA maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / 'suvarNa rajataM muktA rAjAvataM pravAlakam / ratnapaJcakamAkhyAtaM zeSaM vastu pracakSate // 1 // iti // 2. taduktam- ", 'kanakaM kulizaM nIlaM padmarAgaM ca mauktikam / etAni paJcaratnAni ratnazAstravido viduH // 1 // iti // 'muktAphalaM hiraNyaM ca "DUrya padmarAgakam / puSparAgaM caM gomedaM nIlaM gArutmataM tathA // 1 // pravAlayuktAnyuktAni mahAratnAni vai nava' // iti // 3. taduktaM vAcaspatinA - 'hIrakaM mauktikaM svarNa rajataM candanAni ca / zaGkhazvamaM ca vastraM cetyaSTau ratnasya jAtayaH // 1 // iti // 343 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| dvitIyakANDetapanIyaM zAtakumbhaM gAGgeyaM bharma karburam // 94 // cAmIkara jAtarUpaM mahArajatakAJcane / rukama kArtasvaraM jAmbUnadamaSTApado'striyAm / / 95 // alaGkArasuvarNa yacchaGgIkanakamityadaH / 2 durvarNa rajataM rUpyaM khajUra zvetamityapi // 96 // 3 rItiH striyAmArakUTona striyAmaya4tAmrakam / zulvaM mleJchamukhaM vyazvariSTodumbarANi ca // 97 // tapanIyam , zAtakumbham (zAtakaumbham ), gAGgeyam , bhama ( = bharman / +bhamaH = bharma pu), karburama (+ karburam), cAmIkarama , jAtarUpam , mahArajatam , kAcanam , rukmam , kArtasvaram , jAmvUdanam (18 na), aSTApadaH (pu na / + kaladhautama , arjunam , kalyANam , bhUttamam / na.''), 'suvarNa' ke 19 nAma hai| zRGgIkanakam (+zRGgI strI, RGgi = RSi, kanakam ; 1 n| na), 'bhUSaNa bane hue sone' kA / nAma hai // 2 durvarNam , rajatam , rUpyam ; kharjurama (+ kharjuram ), zvetam (+ kala. pautama , tAram ; haMsa, candramA aura samudake paryAyavAcaka saba zabda / 5.), 'cAMdI' ke 5 nAma haiN| 3 rItiH (+rItI, zirI, riirii| sI), bhAraphUTaH (puna), 'pItala ke 2 nAma haiN| 4 tAmrakam (+ tAmram ), zukham ( + zuruSam ), mlecchamukham , yaSTam , variSTam , udumbarama (+ audumbaram , raktam / na), 'tAMbA' ke / nAma hai| - 1. 'zAtakaumbhaM gAGgeyaM marma kavuram' iti pAThAntaram // 2. gaGgAyA apatyaM gAGgeyam / taduktaM vAyupurANe 'yaM garma suSuve galA pAvakAdIptatejasam / tadutvaM parvate nyastaM hiraNyaM samapadyata' // 1||ti // 1.sabukam-'tIramRtasaM prApya mukhavAyuvizoSitA / jAmbUnadAkhyaM bhavati suvarNa sibabhUSaNam // 1||iti // . Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 loho'strI zastrakaM tIkSNaM piNDaM kAlAyasAyasI / azmasAro'tha maNDUraM' siMhANamapi tanmale // 98 // 3 sarva ca taijarsa lohaM 4 vikArastvayasaH kuzI / 5 kSAraH kAco6'tha capato rasaH sUtazca' pArade / / 99 / 7 gavalaM mAhiSaM zRGgaTamabhrakaM girijAmale / 1 lohaH ( + lauhaH / puna ), zastrakam ( + zastram), tIkSNam, piNDam, kAlAyasam (+ kRSNAyasam, kRSNAmiSam ), ayaH (= ayas / 5 na ), azmasAraH + girisAram, zilAsAram / pu / + na ), 'lohe' ke 7 nAma haiM // 2 maNDUram, siMhANam ( + siMhAnam, sivAnam, ziGkhANam / 2 na ), ' maNDUra' arthAt 'lohekI maila' ke 1 nAma haiM // 3 loham ( + lauham / na ), 'saba taraha ke dhAtu ( taijasa padArtha ' kA 1 nAma hai / ( 'suvarNa 1, cA~dI 2, tA~bA hai, pItala 4, kausA 5, gA sIsA 7 aura lohA 8, ye bhATha 'loheke bheda' 'hote haiM' ) // . 4 kuzI (strI ), loheke bane hue hathiyAra, bartana Adi vastu yA phAra' kA eka nAma hai " 5 kSAraH, kAcaH ( 2 pu ), 'kA~ca' ke 2 nAma haiM // 345 6 capalaH, rasaH sutaH, pAradaH ( + pArataH / 4 pu ), 'pArA' ke 4 nAma haiM // 7 gavalam (na), 'bhaiMse kI sIMga' kA 1 nAma hai // 8 abhrakam, girijAmalam ( + girijam amalam / 2 na ), 'abhraka' ke 2 nAma hai // 1. siMdhAnamapi' iti pAThAntaram // 2. 'pArate' iti pAThAntaram // 3. taduktam- 'suvarNa rajataM tAbhraM rItiH kAMsyaM tathA trapu / sIsaM kAlAyasaM caivamaSTau chohAni cakSate // 1 // 4. pAratastu manAk pANDuH sUtastu rahito malAt / pAradastu manAk zItaH sarve tulyaguNAH smRtAH // 1 // iti zabdArNavoktabhedAvivakSayoktiriyamityavadheyam // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 amarakoSaH / 1 srotoJjanaM tu sauvIraM kApotAJjanayAmune // 100 // 2 tutthAjanaM zikhigrIvaM vitunakamayUrake / 3 karparI' dAvikA kvAthodbhavaM tutthaM 4 rasAJjanam / / 101 / / rasagarbha tArkSyazailaM - 1 strotoJjanam, sauvIram, kApotAJjanam ( + kApotam ), yAmunam (4 ba), 'surmA' ke 4 nAma haiM // 2 tutthAnam (+ suratham), zikhigrIvam, vitujhakam, mayUrakam (4na), 'tUtiyA' ke nAma haiM // | dvitIyakANDe 3 karpUrI, dAvikA ( 2 strI ), stham ( + tunam / na ), 'ghisakara taiyAra kiye huye aJjana-vizeSa' ke 6 nAma haiM // 4 rasAJjanam, rasagarbham, tAcaryazailam (3 na ), 'rasAJjana' arthAt 'netra meM lagAne ke aJjana-vizeSa' ke 3 nAma haiM / ( 'mahe 0 ke mata se 'turathAJjanam, karpUrI' 'tUtiyA' ke 5 nAma aura 'rasAJjanam dArUhaldI ke kAtha (kADhA) ke samabhAga bakarI ke dUdhameM tUtiyAko ghisakara taiyAra kiye hue aJjana-vizeSa' ke nAma haiN| sI0 svA0 ke mata se 'dutthAJjanam, "tUtiyA' ke 5 nAma aura 'dArvikkAyodbhavam, tustharasAJjanam, ( bhA0 dI0 ke kathanAnusAra 5 nAma ) dvitIya artha meM haiM / dhanvantari aura hemacandrAcAyryake? to bhinna hI krama haiM' ) // 4 nAma ****** 3 .... ......... 1. dAvikAkAthodbhavaM tustharasAjanam' iti kSo0 svA0, 'dAvikAkAthodbhavaM turathaM rasAjanam' iti mahe0 sammataH pAThaH, mUlastho mA0 dI0 sammataH pAThaH // 2. tathA ca dhanvantariH 'anaM maicakaM kRSNasauvIraM syAtsuvIrajam / kApotakaM yAmunaMca sroto'anamudAhRtam // 1 // iti // taduktaM hemacandrAccAyyairabhidhAnacintAmaNau 'atha tutthaM zikhigrIvaM tusthAJjanamayUra ke / mUSAtsthaM kAMsyanIlaM hematAraM vitunnakam // 1 // yA kaparakAsthamamRtAsaGgamaJjanam / rasagarbha tArkSyazailaM tusthe dAvarasodbhave' / / 2 / / iti abhi0 cintA0 4 / 118 - 119 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auraSavarga:9] mnniprmaavyaalyaashitH| -1 gandhAzmani tu 'gandhikaH / saugandhikazva 2 cakSuSyAkulyAlyau tu kulasthikA // 102 // 3 rItipuSpaM puSpaketu puSpaka kusumAJjanam / 4 piJjaraM pIsanaM tAkhamAlaM ca haritAlake // 103 / / 5 gaireyamarthya girijamazmajaM ca zilAjatu / 3 bolagandharasaprANapiNDagoparasAH samAH // 104 // 7 DiNDIro'gdhikaphaH phenaH 8 sindUraM nAgasaMbhavam / 1 nAgasIsakayogeSTavaprANi gandhAzmA ( = gandhAzman), gandhikA (+gandhakaH), saugandhika (33), 'gandhaka' ke 3 nAma / 2 caNyA, kulAlI, kuruyikA (3 khI), 'kAlA murmA' ke 3 nAma hai| 3 rItipuSpam , puSpaketu, puSpakam (+pauSpakam ), kusumAJjanam (+pu. pAlanam / 4 na), 'tapAye hue pItalase nikalI huI maila ke dvArA banAye hue sume ke 4 nAma haiN| __ piJjarama, pItanama (+pItakam , gauram ), tAlam , bAlama (+4lam), haritAlakam (+haritAkam / 5na), 'haratAla' ke 5 nAma haiM / 5 gaireyam , bhayam , girijama , azmajama , zilAjata (5 na), 'zilAjIta' ke 5 nAma haiN| bolA, gandharasa: (+ rasagandhaH) prANaH, piNDaH ( + piSTaH), goparasaH (+gopA, rasaH, gosaH muku.|5pu), 'gandharasa' ke 5 nAma haiN| - DiNDI(+hiNDIga, hiDira), adhika phA, phenaH (pu), 'sa. mudraphena' ke 3 nAma haiN| ___sindUram , nAgasaMbhavama (+nAgajama , zRGgArabhUSaNam , conapiSTam / 2), "sindUra' ke nAma hai| 9 nAgama , sIsakam (+sIsama sIsapatram ), yogeSTam , vaprama (+va. dhaMma muku0 / na), 'sIsA ke nAma haiN| 1. 'ga ' iti pAThAntaram // .. 'posarasA' iti mukuTaH' iti maa0dii0|| 3. 'hiNDIrobikara iti pAgantaram / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 pu pizcaTam // 105 / / raGgava 2 atha picustUlo6'tha kamalottaram / syAtkusumbhaM vahnizikhaM mahArajenamityapi // 106 // meSakambala UrNAyuH zazoNe zazalomani / 6 madhu kSaudraM mAkSikAdi 7 madhUcchiSTaM tu sikthakam / / 107 // 8 manaHzilA manoguptA manohA naagjibikaa| 9 nepAlI kunaTI golA puH piccaTam , rAma, vanama (+muhaGgam , AlAnam / 4.na), 'rAMgA' ke 4 nAma haiN|| 2 picuH, tUlaH (+ picutUlaH, picuH|15), 'kaI kapAsa' ke 2 nAma haiN| 3 kamalottaram , kusumbhama, vadvizikhama , mahArajanam ( 4 na ), 'kusuma (gha) ke phUla' ke 4 nAma haiN| 4 meSakambalaH, UrNAyuH (2 pu) bhaMDake bAlake kambala' ke nAma haiN| 5zazorNam , zazaloma (= zazaloman / 2 na), 'kharagoza ke roeM' ke 2 nAma haiN| madhu, caudram ,'mAsikam , mAdi ( + grAmarama , vATakam , pauttikam , sAragham,... / 3 na), 'madhu zahada' ke nAma haiN| 7 madhUcchiSTam , sikthakam (na), 'zahadase nikAle hue moma' ke 2 nAma haiN| manaHzilA, manoguptA, manohA, nAgabihinA ( + nAganihA, zilA / strI), 'manasila' ke 4 nAma haiN| 9 nepAlI ( + zilA), kunI, golA (1 kho), 'nepAlI mainasila' ke 3 nAma haiN| (bhA.dI. Adika matase 'manaHzilA'....... 7 nAma 'mainazila' ke hI haiN| 1. rajavaGge'tha piculaH' ityatra pAThe tu 'idevinaM pragRhyam' (pA. sU0 1 / 1 / 11) iti pragRhyasaMjJAyAM 'plutapragRhyA- (pA.sa. 613125) iti prApta prakRtimAvAmAbo gajanimIlikayetyavadheyam // 2. mAkSikaM tailavaNe syAd ghRtavarNa tu pauttikam / vizeyaM bhramaraM zvetaM caudraM tu kapidaM smRtam // 1 // iti nimyuktabhedAvivakSayeyamuktirityavadhevam / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyavargaH 9] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 346 ___-1 yavakSAro yavAgrajaH // 108 / / pAkyo28tha majikAbhAraH kApotaH sukhavarcakaH / 3 sauvarcalaM syAdvaka svapakSIrI vaMzavanA !! 109 / / 5 zimaU zvetamaricaM 6 moraTaM mUla maikSavAn / 7 pranthika vizAlomulaM caTakAzira ityapi :: 110 // 8 golomI bhUta kezo mA 9 patrAjhaM raktacandanam / 10 trikaTumyUSaNa kayo 12 triphalA tu phalanikam / / 111 , yavakSAraH, yadAjA, pAkyaH (3 pu) 'javAsvAra' ke 3 nAma haiM // 2 sarjikAhAraH, kApotaH, mukhavarcakaH (3) 'sajIvAra' ke 3 nAma haiM / / 3 sobarcalam , rucakam (2na), 'kSAra-bheda yA socaravAra ke 2 nAma haiN| 'mA0 pI0 Adi matale sarjikAcAra:,.........." 5 nAma 'sajI. khAra' ke hI haiM) 4 svadhArI ( + tukAkSIrI, tukAzubhA, vAMzI), vaMzarocanA ( + vaMzalo. canA, vaMzajA / 3 strI), 'vaMzalocana' ke 2 nAma haiN| 5 zigrujam , zvetamaricam / 3 na), 'sahijanake bIja' ke 2 nAma haiM / / 6 moraTam (na), 'Una (go) kI jar3a' kA / nAma hai // 7 prandhikam , pippalImUlama , caTakAziraH (= ghaTakAzirasa / + caTakA zrI, zi: = zira pu / 3 na ), 'piparAbhUla' ke 3 nAma haiN| 8 golomI (bI), bhUtake zaH (pu), 'jaTAmAMsI' ke 2 nAma haiN| 9 patrAGgam , raktacandanam (2 na), 'raktasAra' arthAt 'lAla candana ke samAna eka kASTha-vizeSa' ke nAma haiN| 10 trikaTu, ghyUSaNam (+ yupagama), vyoSam (3 na ), 'trikaTu' arthAt 'pipala, soMTha aura mirca ke samudAya ke 3 nAma haiM / / triphalA ( + tRphalA, praa| khI), phalatrikam (na), 'triphalA' arthAt 'A~valA, hare aura baher3e ke samudAya ke 2 nAma haiN| iti vaizyavarga: // 9 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [dvitIyakANDe10. atha shuudrvrgH| 1 zUdrazvAvaravarNAzca vRSalAkha jdhnyjaaH| 2 AcaNDAlAca saMkIrNA ambaSThakaraNAdayaH // 1 // 3 zUdrAvizostu karaNo'mbaSTho vaizyAdvijanmanIH / 5 zudrAkSatriyayoruSo 6 mAgadhaH kSatriyAdhizoH // 2 // 7 mAhiSyo'kSitriyayoH 8kSatAryAzudrayoH sutH| 10. atha shuudrvrgH| 1 zUdaH, avaravarNaH, 'vRSaH,' javanyajaH (+payaH, pajaH / 4 pu), 'zUda' ke 4 nAma hai // 2 saMkIrNaH ( + arNasaGkara / pu), 'varNasaGkara' arthAt 'bhinna 2 jAtivAda mAtA-pitA ke saMyogase utpanna 'ambaSTha, karaNa' Adi jAti-vizeSa' kA nAma hai| 3 karaNaH (pu), 'zadravarNakI strI aura vaizya varNa ke puruSase utpanna santAna' kA nAma hai| 4 ambaSThaH (pu). 'vezya varNakI strI aura brAhmaNa varNa ke puruSase utpanna santAna' kA nAma hai|| 5 umaH (pu), 'zUda varNakI strI aura kSatriya varNake puruSase utpanna santAna' kA / nAma hai| 6 mArAdhaH (pu), 'kSatriya varNako strI aura vaizya varNake puruSase utpanna santAna' kA 1 nAma hai| 7 mAhiSyaH (+mAhiSaH / pu), 'vaizya varSako so aura kSatriya varNake puruSase utpanna santAna' kA / nAma hai| 8 pattA (= kSata pu), 'kSatriya varNakIstrI aura zUda varSa ke puruSase utpanna santAna' arthAt badAI' kA nAma hai| 1. taduktaM nAradena'So hi bhagavAn dharmastasya yaH kurute lavam / sarala taM vivAnobAva-' iti / manurapi ( 816) ''sthAne 'kam' iti paThitvA badevAha / / 2.'-raddhayAM zudo majAyata' iti zrurakhuoriyAyevam / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUdravaH 10 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 brAhmaNyAM kSattriyAtsUtarastasyAM vaidehako vizaH // 3 // 3 rathakArastu mAhiNyAtkaraNyAM yasya sambhavaH / 4 syAzcaNDAlastu janito brAhmaNyAM vRSalena yaH // 4 // 341 1 sUtaH ( pu ), 'brAhmaNa varNakI strI aura kSatriya varNake puruSa se utpanna santAna' arthAt 'sArathikA kAma karanevAle' kA nAma hai 2 vaidehakaH ( vaidehaH, videhaH / pu ), 'brAhmaNa varNakI strI aura vaizya varNake puruSase utpanna santAna' kA nAma hai // 3 rathakAraH (pu), 'karaNI strI (zuddha varNakI zrI aura vaizya varNa ke puruSale utpanna kanyA) aura mAddiSya jAtike puruSa (vaizya varNakI kho aura catriya varNake puruSase utpanna putra ) se utpanna santAna' kA nAma hai // varNake zUda 4 ghaNTALaH ( + cANDAlaH / pu) (brAhmaNa varNakI strI aura puruSase utpanna santAna' arthAt 'cANDAla' kA 1 nAma hai ( 'ina saba ( zlo0 2 - 4 ke ' pramANa TippaNI meM spaSTa haiM aura sugamatayA jAti- jJAna ke liye cakra dekhiye ' ) // / 1. yAjJavalkyasmRtau pUrvoktA bhanyAzca saGkarajAtaya uktAstathA hi'viprAnmUrddhAvasiktastu kSatriyAyAM vizaH striyAm / ambaSThaH zUdAM niSAdo jAtaH pArAzavo'pi vA // 1 // vaizyazUdrayostu rAjanyAnmAhiSyograu sutau smRtau / vaizyAntu karaNaH zUdrayAM trinAsveSa vidhiH smRtaH // 2 // brAhmaNyAM kSatriyArasUto vaizyAdvaidehikastathA / zUdrAjjAtastu cANDAlaH sarvadharmahiSkRtaH // 3 // kSatriyA mAgadhaM vaizyAcchUdrAstanArameva ca / zUdrAdAyogavaM vaizyA janayAmAsa vai sutam // 4 // mAhiSyeNa karaNyAM tu rathakAraH prajAyate / asarasantastu vijJeyAH pratilomAnulomajAH // 5 // iti yAjJa0 smRti0 1 / 91-95 // etadbhinnAnAM varNasaGkarANAmutpattimUlaM karmANi ca manusmRtI ( 10 / 8-52 ), maunasIsmRto, gautamasmRtezvaturthAdhyAye, vasiSTha smRteraSTAdazAdhyAye ca savistaraM draSTavyam // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 amrkossH| dvitIyakSA9 kAruH zilpI 2 saMhatastaiIyoH zreNiH sajAtibhiH / kAraH, zilpI ( = ziviSan / 2 yu), 'kArIgara' ke 2 nAma haiN| ('bar3haI , hulA2, nAI 3, dhobI 4 aura sAra 5 the pAMca 'zilpI' haiN)| 2 zreNiH (putrI, mAlika kArIgaroM ke samUha' kA ? - - - sav anulomaja-pratilo jAtyutpoidhanakam / saMkhyA stRijAteH mAtRjAtau jAtaH putrajAtiH viprAta kSattriyAyAm mUvimiktaH vaizayAm ambaSThaH zUdrathAm niSAdaHmArAzavo vA kSatriyAt mAhiSyaH - vaizyAyAm zUdacAm ugraH karaNa: brAhmaNyAm sUtaH | vaizyAt kSatriyAt | vaizyAt | maadaar vaizyAta caNDAla: zastriyAyAm mAgadhaH 12 vaizyAyAma AyogavaH 13 / mAhiSyAt karaNyAm rathakAraH 1.tadatta ' 'takSA ca tantuvAyazca nApito rjkstthaa| panamazcarmakArazca kAravaH zipino matA // 1 // iti / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yUpa::] mnniprbhaavyaasyaashitH|| 353 1 'kulakaH syAlazreSThI 2 mAlAkArastu mAlikaH // 5 // 3 kumbhakAra: kulAlaH syAt 5 palagaNDastu nepkH| 5 tantuvAyaH kuvindaH syAt 6 tubhavAyastu sauSikaH // 6 // 7 rAjIvadhiprakaraH 8 shkhmaajo'sidhaavkH| 9 pAdaparmakAraH syAda 10 vyokAro lohakAraka // 7 // 11 nADindhamaH svarNakAraH kalAdo rukamakArakA / - - laka: (+kulikaH), kulazreSThI ( = kula bhechin / 2 pu), 'bAmdAnI (kIna)kArIgara' ke nAma hai // 2 mAlAkAra, mAlikaH (23), 'mAlI' ke nAma hai| mbhakAraH, kulAlaH (pu), 'kumhAra' ke nAma haiN| * palagaNDaH, lepaka (pu), 'makAna AdimeM cUnA mAdhi lagAne pAle jAti vizeSa' nAma hai| 5 santuvAyaH ( + tantravAyA, tantravApaH ), ivindaH (+kupindA 3), 'julAhA' arthAta 'kapar3A bunane vAle' ke nAma haiN| vApA, saucikaH (pu), 'darjI' ke nAma haiN| * gAjIvaH, citrakaraH (23), 'raMgasAja' arthAt 'kapadeko raMgane vA pApakara zikArI Adi karanevAle' ke . nAma haiN| kAmamA asidhAyakaH (2 pu), 'sAna car3hAnevAle yA zastroM kI saphAI aura marammata Adi karanevAle' ke nAma hai / / .. 9 pAdUruta ( + pApakRta , pAdukAkRta), carmakAra (pu), 'camAra' .nAma * jyokA, bahakArakaH ( + lohakAraH, ayaskArA, ayaskaraH / ) 'lahAra' ke nAma hai| hai| nArimbhama:, svarNakAra:, kalA, rukamakArakA (+hakmakAra, muSTikA, mamuhikaH / 43), 'sunAra' ke nAma hai| 1. 'kulika si pAThAntaram // 2. 'tantravAyaH' iti 'navA iti pAgantare / / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 amrkossH| [dvitIyakANDe-- 1 sthAcchADikaH kAmbavikaH 2 zaulbikastAmrakuTaTakaH / / 8 // 3 takSA tu vardhakistvaSTA 'rathakArazca kASThataTa / 4 prAmAdhIno prAmatakSaH 5 kauTatakSo'nadhInakaH // 9 // 6 kSurI muNDI divAkIrtinApitAntAvalAyinaH / 7 nirNejakaH syAdrajakaH 8 zauNDiko maNDahArakaH // 1 // 9 jAbAlaH syAdajAjIvo 1 zAGkhikaH, kAmba vikaH ( 2 pu), 'zaGkhakI cUr3I Adi banAnevAle' ke 2 nAma haiM / 2 zaulibakaH tAmra kuTTakaH ( 2 pu) 'tamer3A' arthAt 'tAMbe ke bartana Adi banAne vAle' ke nAma haiM // ___3 tajJA ( = takSan ), vardhakiH, svaSTA ( = svaSTa), rathakAra: kASTanaTa ( = kASThata kSa / + sthapatiH / 5 pu ). 'bar3haI' ke 5 nAma haiN| 4 grAmAdhInaH ( bhA. dI0 ), prAmataH (2 pu ), 'gAMva ke bar3haI' ke 1 nAma haiN| 5 kauTatakSaH, anadhInakaH ( mA. dI0 / 2 pu ), 'svatantra bar3haI' ke 2 nAma haiN| 6 ( = turin / + suramardI = husmadina ), muNDI ( = muNDin / +muNDiH, muNDakaH), divAkIrtiH, nApitaH, antAvasAyI ( - antAvamAyin / + caNDilaH / 5 pu) 'hajAma' ke 5 nAma haiM / 7 nirNejakaH, rakhakaH (3 pu), 'dhobI' ke 2 nAma haiM / 8 zauNDikaH maNDahArakaH ( + surAjI vI - surAjIvin , kalyapAlaH, pAnavaNika = pAnavaNija , dhvajA, vArivAsaH / 2 pu), 'kalavAra yA madya banAnevAle' ke 2 nAma haiN|| 9 jAbAlaH, ajAjIvaH ( 2 pu ), ga~Deriye yA bhaiDihAre' ke 2 nAma haiN| 1. 'rathakArastu' iti pAThAntaram , atra paThe bhavantAthAdi na pUrvamAk' (1 / 1 5) pati pUrvapratizAvirodhAt 'rathakAra' zabdasya 'takSNaH' paryAyatA na syAdisyavadheyam // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargaH 10 ] maNiprabhAThayAkhyAsahitaH / 355 -1 'devAjIvastu devataH / syAmmAyA zAmbarI 3 mAyAkArastu pratihArakaH // 11 // 4 zailAlinastu zailUSA jAyAjIvAH kRzAzvinaH / bharatA ityapi naThA 5 dhAraNAstu kuzIlavAH // 12 // 6 mArdaGgikA maurajikA 7 pANivAdAstu pANidhAH / 8 veNudhmAH syurveNavikA 9 vINAvAdAstu vaiNikAH // 13 // 10 jIvAntakaH zAkuniko 11 dvau vAgurikajAlikau / 1 devAjIvaH ( + devAjIvI = devAjIvinU ), devala:, ( 2 pu ), 'paNDA, pujArI Adi' ke 2 nAma haiM // 2 mAyA, zAmbarI ( 2 strI ), 'jAdU' ke 2 nAma haiM // 3 mAyAkAraH, pratihArakaH ( + pratihArakaH, prAtihArikaH / 2 pu ), 'jAdUgara' ke 2 nAma haiM // 4 zailAlI ( = zailAlin ), zailUSaH, jAyAjIvaH, kRzAzvI ( zvin ), bharataH ( bhArata: ), naTaH ( 6 pu ), 'naTa' ke 6 nAma haiM // 5 cAraNaH, kuzIlavaH ( 2 pu ) 'katthaka' ke 2 nAma haiM // 6 mArdaGgikaH maurajika: ( 2 pu ), 'mRda# bajAnevAle' ke 1 nAma haiM // 7 pANivAdaH pANighaH ( 2 pu ), hAtha kI tAlI bajAkara mRdaGga, tabalA Adi bAjAoM ke anukaraNako karanevAle' ke 2 nAma haiM | 8 veNumaH, vaiNavikaH ( 2 pu ), 'vaMzI yA muralI bajAnevAle' ke 2 nAma haiM // = kRzA 2 vINAvAdaH, vaiNika ( 2 pu ), 'vINA bajAnevAle' ke 2 nAma haiM // 10 jIvAntakaH, zAkunika: ( 1 pu ), 'baheliye yA cir3iyoM ko mArane vAle' arthAta 'cir3ImAra' ke 2 nAma haiM | 11 vAgurikaH, jAlikaH ( 2 ), 'jAla se pazu-pakSI, machalI Adiko pha~sAnevAle' ke 2 nAma haiM // 1. 'devAjIvI tu' iti pAThAntaram // 2. 'prAtihArakaH' iti pAThAntaram // 3. yathAha bRhaspatiH - ' kRzAzvena ca yatproktaM naTasUtra madhIyate / raGgAvatArI zailUSo naTo bharatabhAratI' // 1 // iti // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 amrkossH| [dvitIyakANDe1 caitaMsikaH kauTikaca mAsikazca samaM trayam // 14 // 2 bhRtako bhRtibhukarmakaro vaitaniko'pi saH / 3 bArtAvaho vaivadhiko 4 bhAravAhastu bhArikaH // 15 // 5 dhivarNaH pAmaro nIcaH prAkRtazca pRthagjanaH / 'nihIno'pasado jAlmaH kSullakazcetaraca saH / / 16 / / 6 bhRtye 'dAseradAle yadAlagojyakaceTakAH / niyokiGkarapreSyabhujiyaparicArakAH // 17 // 7 parAcitapariskandaparajAtaparaidhitAH / 8 mandastundaparimRja AlasyaH zItako'laso'nuSNaH // 18 // , vesikA, kauTikA, mAsikaH (3 pu), 'mAMsa becanevAle adhika Adi' ke 3 nAma haiN| . bhRtakaH, bhRtibhuk ( = bhRtibhuj ), karmakaraH, vaitanika (4 pu), 'majadUra yA vetana lenevAle naukara' ke 4 nAma haiM / / / 3 vArtAvahaH, vaivadhikaH ( + vivadhikaH, vIvadhikaH / 3 pu), 'kA~vara yA baha~gI DhonevAle' ke 2 nAma haiN| 4 bhAravAhaH, bhArikaH ( + bhArI = bhArin / 2 pu), 'bojha DhonevAle kulI Adi' ke 2 nAma hai| 5 vivarNaH, pAmarA, nIcaH, prAkRtaH, pRthagjanaH, nihInA, apasaH (+apazAdaH), jAlmaH, pullakaH (+ khullakaH), itara (10 pu), 'nIca' ke 10 nAma hai| bhRtyA, dAseraH, vAseyaH, dAsaH (+ dAza:), gopyakA, ceTaka: (+ ceDakaH), niyojyA, kiGkaraH, preSyaH (+preSyaH), bhujiSyaH, paricArakaH ("E), 'naukara, bhRtya' ke nAma hai| * parAcitaH, pariskandaH (+pariSkandA, pariskamA, pariSkA), parajAtA (+parAjitA), paraipitA ( 4 ), 'dusareke dvArA pAlita' ke nAma haiN| 8 mandaH, tundaparimRjaH ( +tundaparimArja,) AlasyaH, zItakA, alasaH (+lAlasA), anuSNA (6 pu), 'bAlasI ke 6 nAma haiN| 1. 'nihonA'pazado' iti pAThAntaram // 1. 'dAseradAseyadAza-pati pAThAntaram // 3. 'parAjitapavitAH' iti pAThAntaram / / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUravargaH 10] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 357 1 vakSe tu caturapezalapaTaSaH sUtthAna uSNazca / 2 caNDAlaplavamAtadivAkIrtijanakSamAH // 19 // niSAdavapacAvantevAsicANDAlapukasAH / / bhedAH kirAtazabarapulindA mlecchajAtayaH / / 20 // 4 vyAdho mRgavadhAjIvA mRgayurlubdhako'pi saH / 5 kauleyakaH sArameyaH kukkurI mRgadaMzakaH / / 21 // zunako bhaSakaH zvA sthAvastu sa yogitaH / 7 zvA vizvakadrurmagayAkuzalaH 8 saramA zunI / / 22 // 1 dakSaH, caturaH, pezalaH, paTuH, sUyAnA, 46 ( + nirAlasaH / 6 pu), 'cAlAka, catura' ke 6 nAma haiN| 2 caNDAlaH, plavaH, mAtaGgaH, divAkIrtiH, jananamaH ( + jalaGgamA), viSAdaH, 'va: ( + zvapAkaH ), antevAsI ( = antevAsin ), cANDAlA, pukkaptaH ( + puSkasaH, bukkapaH / 10 pu), 'cANDAla' ke 10 nAma haiN| 3 kirAtaH, zabara: (+zava), pulindaH (+pulikH| 1 pu), ye tIna 'mlecchajAtiH (strI), 2 'mleccha (cANDAla) ke jAti-vizeSa' haiN| ___4 vyAdhaH, mRgavadhAjIvaH, mRgayuH, lubdhakaH (4 pu), 'vyAgha' ke 4 nAma haiN| 5 kauleyakaH, sArameyA, kukkuraH (+kukuraH, kukura), mRgadaMzakaH (+ mRga. daMzaH), zunakaH (+zuna:, zuniH), bhaSakaH, zvA ( = an / + zvAnA, kapilA, zivAriH, maNDalaH, kRtajJaH / 7 pu), 'kutte ke 7 nAma haiM / alarkaH (pu), 'pAgala yA rogI kutte kA / nAma hai| 7 vizvakadruH (pu), 'zikArI kutte kA nAma hai // 8 saramA, zunI (strI), 'kutiyA' ke 2 mAma haiM // . 1. 'zvapaco DombaH tukkaso mRtapaH' ityavAntarabhedo'tra na vivakSita ityavadheyam / / 2. taduktam-'gomAMsamakSako yastu lokavAdyaM ca bhASate / sarvAcAravihIno'sau mleccha ityabhidhIyate // 1||iti // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 amarakoSaH 4 1 viTcaraH sukaro prAgyo 2 varkarastaruNaH pazuH / 3 AcchodanaM mRgavyaM syAdAkheTo mRgayA striyAm // dakSiNArurlugdhayogAddakSiNermA kuraGgakaH / 5 bauraikAgArikastenadasyutaskara mokSakAH // 24 / pratirodhiparAmkandipATazcaramalimlucAH / 6 caurikA stainyacaurye ca steyaM 7 lonaM tu taddhane // 25 // 8 vItasastUpakaraNaM bandhane mRgapakSiNAm / unmAthaH kUTayantraM syAd 10 vAgurA mRgabandhanI // 26 // 1 viTcaraH (pu), grAmake suara' kA 1 nAma hai // 2 varkaraH ( pu ); 'javAna pazu' kA 1 nAma hai // 3 Acchodanam, mRgavyam ( + mRgavyA khI / 2 na ), AkheTa: ( pu ), mRgayA ( + pApaddhiH / hrI ), 'zikAra' ke 4 nAma haiM // 4] dakSiNermA ( = dakSiNerman pu), 'vyAdhake mAranese dahane bhAgameM ghAvavAle mRga Adi pazu kA 1 nAma hai // 5 cauraH ( + coraH, coraGa: ), aikAgArikaH, ratenaH, dagyuH, taskaraH, moSakaH, pratirodhI ( = pratirodhin / + pratirodhakaH ), parAskandI ( = parAskandin ), pATaccaraH, malimlucaH ( + pAripanthikaH, rAtricaraH / 10 pu ), 'cora' ke 10 nAma haiM // | dvitIyakA 6 caurikA ( + corikA / strI), stebhyam, cauryam, steyam ( 3 na ), 'corI' ke 4 nAma haiM // 7 lopnam ( + hotram, lotam, coritam / na ), 'corIke dhana yA vastu Adi' kA nAma hai // 8 vItaMsaH ( + vitaMsaH / pu) 'phandA' arthAt 'pazu pakSiyoMko pha~sAne ke kiye jAla Adi sAdhana-vizeSa' kA 1 nAma hai // 9 unmAthaH ( pu ), kUTayantram ( + pAzayantram / na ), 'pazu-pakSiyoMko pha~sAnevAle yantra - vizeSa' ke 2 nAma haiM // 10 vAgurA, mRgabandhanI ( 2 strI), 'pazu yA mRgako pha~sAne ke lAtavizeSa' ke 2 nAma haiM // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUdravargaH 10 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 'zulbaM varATakaM strI tu rajjustriSu vaTI guNaH / 2 udghATanaM ghaTIyantraM salilodvAhanaM praheH // 27 // 3 puMsi vemA 'vAyadaNDaH 4 sUtrANi nari tantavaH / 5 vANijyUtiH striyau tulye 6 pustaM lepyAdikarmaNi // 28 // 7 pAJcAlikA putrikA syAdvastradantAdibhiH kRtA / 8 " syAtsAlabhaJjikA stambhe " 1 zukSvam ( + subhyam, zubhyam, zuSam 3 naH zuruvA, sudavI, strI ), varATakam ( + vaTAkaraH / + pu| 2 na ), rajjuH (strI), vaTo ( tri / + strI ), guNa: ( + vaTIguNaH tri / pu ), 'rassI' ke 2 nAma haiM // 2 udghATanam ( + uddhatanam ), ghaTIyantram (2 na ), 'kue~ se pAnI nikAlevAle puravaTa moTa, reMhaTa Adi sAdhana' ke 2 nAma haiM / 3 vemA ( veman / + na ), vAyadaNDaH ( + vApadaNDaH / 2 pu ), 'julAhoMke zAstra-vizeSa' arthAt 'jisase kapar3A bunate samaya sUta barAbara kiyA jAtA hai usa hathiyAra ke 2 nAma haiM // 4 sUtram (na), tantuH ( pu + sUtratantuH ), 'sUta' ke 2 nAma haiM // 5 vANiH vyUti: ( + byutiH / 2 strI ), 'kapar3e Adiko bunane' ke 2 nAma haiM // 6 " pustam (na), 'miTTI, kapar3e yA camar3e Adise lIpane yA putalI banAne' kA nAma haiM // 7 pAkhAlikA ( + paJcAlikA ), putrikA ( 1 strI), 'hAthI-dA~ta yA kapar3e AdikI putalI' ke 2 nAma haiM // 8 [sAlamaJjikA(+ sAlabhao / strI), 'lakar3I kI putalI'kA 1 nAma hai ] // 1. 'zukhaM varATaka:' iti 'sumyaM vaTAkaraH' iti ca pAThAntare dvitIyaM pAThAntaraM 'svAmi' sammatamiti mA0 dI0 1 parantena tathA pAThAntarAnukte mA0 dI0 cintyaH | 356 2. 'bApadaNDaH' iti pAThAntaram || 3. 'paJcAlikA' iti pAThAntaram // 4. 'syAtsAlabhaJjikA triSu' ityayamaMzaH mA0 dI0 bI0 svA0 mUle nopalabhyate, ''triSu' ityuttarArddha tu madde0 kintu kSI0 svA0 khyAne mUkerUpeNopalabhyate / 'jatutrapu '' vyAkhyAne mUle copalabhyata ityavadheyam // 5. taduktam- 'mRdA vA dAruNA vAtha vastreNApyatha carmaNA / koharatnaiH kRtaM vApi pustamityabhidhIyate ' // 1 // iti // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [hitIyakADe -1 leyenAlikArikA (32) 2 jatutravikAre tu jAtuSaM trApuSaM triSu' (33) 3 piTakaH peTakaH 'peTA maJjuSA''tha 'vihakSikA / / 29 / / bhArayaTi5stadAlambi zikyaM kAco'tha pAdukA / pAdUrupAnatastrI 7 saivAnupadInA padAyatA / / 30 // 8 nadhI vadhI varacA syA'davAdestADanI kshaa| 12 cANDAlikA tu kaNDolavINA cnnddaalvllkii| 31 / / . [ aJjali kArikA (bI), 'lepyamayI putalI' kA / nAma hai ] // 2 jAtuSam , trApuSam (2 tri ), 'loha aura rA~gekI putalI' kA kramazaH 1-1 nAma hai // 3 piTakA, peTakaH (2 pu ), peTA (+peDA muku0, pIDA kI. svA0 ), mamjUSA ( 2 strI), peTI, ma~polI, baksa Adi' ke nAma haiN| 'kSI. svA0 ke mata se pahalevAle 2 nAma 'choTI jhA~pI' ke aura anta vAle 2 nAma 'bar3e jhA~pI, baksa Adi' ke haiN)|| 4 vihajikA (+vihaGgamA), bhArayaSTiH ( 2 strI), 'baha~gIke DaNDe ke mAma haiN| 5 zikyam (na) kAcaH (pu), 'baha~gIke DaNDe meM laTakate hue sikahara' ke 2 nAma haiN| 6 pAdukA, pAdUH, upAnat (= upAnaha / + pAdatrANam / strI), 'jUtA khar3AU~, bUTa, silepar3a, caTakI Adi ke 3 nAma haiM / 7 anupadInA (bI) 'paitAbA yA pUre pairake jUte (vUra)kA nAma haiN| 8 nadhI, dhra', varanA (3 vI), 'camar3ekI rassI ' ke 3 nAma haiM / 9 kazA (strI) 'kor3A yA cAbuka' kA 1 naam|| 1. cANDAlikA (+ aNDAlikA), kaNDolavINA ( + kaNTolavINA, kaNDolI), caNDAlavalakI (3 svI), 'caNDAla Adi nIcoke kiMgarI nAmaka bAjA' ke / nAmaka haiN| 2. 'pADA' iti 'peDA' iti ca kramazaH kSI0 svA. muku0 saMmataM pAThAntaram / / 2. 'vihAmA' iti mukuTasaMgrataM pAThAntaram // 3. 'kaNTolavINA' iti pAThAntaram // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUdavargaH ..] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 mArAvI syAdeSaNikA 2 zANastu nikaSaH kssH| 3 pradhanA 'patraparazurISikA tUlikA same / / 32 // 5 tejasAvartanI mUSA 6 bhasnA crmprsevikaa| 7 mAphoTanI vedhanikA 8 kRpANI kartarI same // 33 // 6 vRkSAdanI vRkSabhedI 10 TaGkaH pASANadAraNaH / 11 kakaco'strI karapatram / nArAcI, eSaNikA (. sI), 'sonA-cA~dI tolanevAle kA~Te' ke nAma haiN| razANaH, nikaSa, kaSaH (3 pu), 'kalauTI yA sAna' ke 3 nAma haiN| vazvanaH ( + vRzcanaH ), patramazaH (1 pu), 'sonA-cA~dI mAdi kATanekI chenI Adi hathiyAra ke 2 nAma hai // 4 ISikA (+ eSikA, iSikA, ipIkA ), tUlikA (+ tuliH / 2 so), 'kaiMcI, citrameM raMga bharanekI kalama' ke 2 nAma haiM ___ 5 tejasAvartanI ( + AvartanI ), mUSA (+ mUSI, muSA, muSI / ra so), 'sonA-cA~dI galAnekI dhariyA (miTTI pAtra-vizeSa) ke nAma hai // 6 bhasvA, carmaprasevikA (+ dharmaprasevakaH pu / 2 strI), bhAthI' ke 1 nAma // 7 AsphoTanI ( + lAsphoTanI); vedhanikA ( + ve bnii| esI), 'motI maNi Adi chedanevAlI dharmI' ke 2 nAma haiM / 8 kRpANI, kartarI ( 2 strI ), 'sAMnA cA~dI Adi kATanevAlI kaiMcI' ke nAma haiN| 9 vRkSAdanI (bI), vRkSabhevI ( = vRkSabhedina pu), 'kASTha kATanevAle vasUlA, baTAlI Adi hathiyAra ke 2 nAma haiM / 10 raGkaH ( +taGkaH / puna ), pASANa dAraNaH ( + pASANadArakaH / pu), 'pASANa tor3anevAle TAMkI, chenI, dhana prAdi hathiyAra ke 2 nAma haiM / "kaca: (puna), karapatram (na), 'lakar3I cIranevAle ArA, zAha yA ArI Adi hathiyAra ke 2 nAma haiM / 1. 'patraparazureSikA' iti gaThAntaram / / 2. 'lAsphoTanI' iti mukuraH iti mA0 dI0 // 3. 'pASANadArakaH' iti pAThAntaram // ___ Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 amrkossH| [dvitIyakANDe -1 mArA carmaprabhedikA // 34 // 2 sau sthUNAyApratimA 3 zilpaM karma kalAdikam / 4 pratimAnaM pratibimba pratimA pratiyAtanA praticchAyA // 35 // pratikRtirarcA puMsi pratinidhi 5 rupamopamAnaM syAt / vAcyaliGgAH samastulyaH sarakSaH sadRzaH sahaka / / 36 / / sAdhAraNaH samAnazca 7 syuruttarapade tvamI! nibhasaMkAzanIkAzapratIkAzopamAdayaH // 37 / / 8 karmaNyA tu vidhAbhRtyAbhRtayo bharma vetanam / ArA, dharmapramedikA (2 vI), 'camar3A kATanevAle hathiyAra ke 1nAma haiN| 2 sUrmI ( + sUmiH ), sthUNA, ayaHpratimA ( 3 sI), 'lohekI mUrti' ke nAma haiN| 3 zirupama ( na ), 'kalA ( kArIgarI) Adi kauzala ke kAma' kA nAma hai| 4 pratimAnam , pratibimbam (na), pratimA, pratiyAtanA, praticchAyA, pratikRtiH, arcA (5 sI), pratinidhiH (pu), 'pratimA, phoTo, tasvIra' ke nAma hai| ___ 5 upamA (bI), upamAnama (na), 'upamA, misAla' ke 3 nAma hai| ('kisI ke matase 'prati mAnam ,' ...' 7 nAma ekArthaka haiN')|| samA, tulyA, REEH; sahazaH, sahaka ( = saza), sAdhAraNA, samAna: (7 tri), 'saraza, samAna, barAbara' ke 7 nAma haiM / nibhA, saMkAzaH, nIkAzaH, pratIkAzaH, upamA, Adi (+bhUtA, rUpA, kapaH, dezaH, dezIyaH / 5 tri), ye, 5 zabda kisI zabdake uttarame rahanepara usake saraza arthako kahate haiN| ('jaise-'rAjanibhA, rAjasaMkAzaH,....." arthAt 'rAjAke samAna' / uttarapada zabda samAsameM rUDha hai. ata eva 'candreNa nibhaH' yahAMpara yadyapi 'candra' zabda ke uttarameM nima' zabda hai, tathApi sAza arthakA bodha nahIM krtaa')|| karmaNyA ( + bharmaNyA), vidhA, bhRtyA, bhRtiH ( 4 strI,) bharma (= bha.. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUdravargaH 10] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 361 bharaNyaM bharaNaM mUlya nirvezaH paNa ityapi // 38 // 1 suga halipriyA hAlA privrunnaatmjaa| gandhottamAprasabherAkAdambaryaH parinutA // 39 // madirA kazyamaye cAyarevadaMzastu bhakSaNam / 3 zuNDA pAnaM madasthAnaM 5 madhuvArA mdhukmaaH||40|| 5 madhvAsavo mAdhavako madhu' maadhviikmdvyoH| 6 maireyamAsavaH sIdhu:maMn ), vetanama, bharaNyam, bharaNama, mUlyam (5 na), nizA, paNaH (1), 'vetana tanakhAha yA majadUrI ke nAma haiN| / surA, halipriyA, hAlA. parinut , varuNAtmajA ( + vAruNI), gandho. samA, prasannA irA, kAdambarI, parisutA ( + parisRtA), madirA (+maviSThA, svaadursaa| "sI), kazyam , maghama (+kalyama , hAraharam , kapizAyanam / na), 'madirA, zarAba' ke 13 nAma haiN| 2 avadaMzaH ( +padaMzaH, cakSaNama , carvaNam / pu), 'madirA pIneke samaya ruci bar3hane ke liye namakIna canA Adi cabAne kA / nAma hai| / zuNDA (strI), pAnam ( + zuNDApAnam ), madasthAnam (na), 'madirA pIne ke sthAna ke 3 nAma haiM / 5 madhuvAraH, madhukramaH (2 pu), 'madirA pIneke bArI' ke 2 nAma haiN| madhvAsavaH, mAdhavakaH (2pu), madhu, mAdhvIkam (+mAkam / 2 na ), 'mahueke zarAba ke 4 nAma hai| ('kisI 2 ke matase prathama 2 nAma uktArthaka aura antavAle 1 nAma 'dAkhake zarAba ke haiN| 6 'mereyam (na), asavaH (pu), sIdhuH (+shiidhuH| puna), Una (gaGgA) ke rasa yA zAka mAdise bane hue madirA' ke nAma haiN| 1.'mAdvIMkamadvayoH' iti bhA0 dI0 sammataM 'mAdIkamaghayoH iti ca kSI0 svA0 sammata pAThAntaram / 'bhatra matha' syokatvAt 'advayoH' ityevaM pAThaH' ityayuktam , sAmAnyavizeSarUparave. nAdoSAta' iti kSI0 svA0 // 2. 'zIdhurikSurasaiH pakvairapakvairAsavo bhavet / maireyaM paatkiipusspgudddhaanaambusNhitm||2|| iti mAdhavoktabhedAvivakSayeyamuktiH / / ___ Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / -1 medako jagalaH samau // 41 // 4 2 sandhAnaM syAdabhiSavaH 3 kiNvaM puMsi tu' magnahUH / kArottaraH surAmaNDa 5 ApAnaM pAnagoSThikA // 42 // 6 caSako'strI pAnapAtraM 7 sarako'pyanutarSaNam / 8 dhUrtto'kSadekhI kitavo'kSadhUta yUtakRtsamAH // 43 // 9 syurlanakAH pratibhuvaH 10 sabhikA dyUtakArakAH / 364 1 medakaH, agala: ( 2 pu ), liye pIse hue padArtha vizeSa' ke 2 sandhAnam (na ), abhiSavaH (pu) 'madirA banAne' ke 2 nAma hai // 3 kiNvam ( na ), nagnahUH ( + nagnahuH / pu), 'cAvala Adiko ubAla ( auTa ) kara taiyAra kiye hue madirAke bIja' ke 2 nAma haiM // * kArottaraH ( + kArottamaH ), surAmaNDa: ( bhA0 dI0 / 2 pu ), madirAke mA~r3a ( UparI hissA ) ke 2 nAma haiM // 5 ApAnam ( na ), pAnagoSThikA ( + pAnagoSThI / strI ), 'madirA pIneke jamAva ( aDDA ), ke 2 nAma haiM // madirA ke kAr3he yA madirA banAneke haiM ba [ dvitIyakANDe nAma 6 vaSakaH (puna), pAnapAtram (na), 'madirA pIne ke pyAle ke 2 nAma hai // 1. 'nagnahu:' iti pAThAntaram // 3. 'bAdevI' iti pAThAntaram // 7 sarakaH (puna), anutarSaNam (na), 'madirA pIne yA parosane ( bA~Tane ), ke 2 nAma haiM / 'muku0 ke mata se 'caSakaH, ' 4 nAma 'madirA pIneke pyAle' ke hI haiM' ) // 8 dhUrtaH ( + dhArttaH ), akSadevI ( = apadevinU ); kitavaH, akSadhUrttaH, dyUtakRt (5 pu ), 'juvAr3I yA juvA khelanevAle' ke 5 nAma haiM // 9 lagnakaH, pratibhUH ( 2 pu ), 'madhyastha, bIcavAna, jAminadAra' ke 2 nAma haiM // 10 sabhikaH, dyUtakArakaH ( 2 pu ), 'nAladAra' arthAt 'juvA khelAnevAle ke 2 nAma hai // 2. 'kArottamaH' iti pAThAntaram // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnavargaH 1.] mnniprbhaabyaakhyaashitH| 1 ghato'striyAmakSavatI kaitavaM paNa ityapi // 4 // 2 paNo'kSeSu glaho3'kSAstu devanAH pAzakAca te| 4 pariNAyastu zArINAM samantAtrayane'striyAm // 45 // 5 aSTApadaM zAriphalaM 6 prANitaM samAyaH / 7 ukkA bhUriprayogatvAdekasminye'tra yaugikaaH||16|| cUtaH (puna), basavatI (sI), kaitavam (na), paNa: (), 'jumA? ke nAma haiN| 2 paNaH, glahA ( 2 pu), 'juemeM dAyapara rakkhe hue rupayA Adi ke nAma haiN| 3 bhavA, devanaH, pAzaka: (+prAzakaH / 3 pu), 'pAzA' ke 3 nAma hai| 4 pariNAyaH (puna), 'zArI (goTI)ko calane ke nAma haiN| 5 bhaSTApadam (puna), zAriphalam (na), bisAta' arthAt 'goTiyoMko rakhane (khelane ke samaya bichAne ke liye kapar3e yA kASThake bane hue bhAdhAravizeSa' ke 2 nAma haiN| 6 prANitam (mA. dii| na),' samAdayaH (pu), 'bAjI rakhakara pazu-pakSiyoM ( murgA, tItara, bheMDA mAdi) ko lar3Ane ke 2 nAma hai / 7 andhakAra 'uktA-' isa zlokase saba livAle zabdoM ke saba liGgoM ke nahIM kahane ke doSakA nivAraNa karate haiM / isa 'zUdavarga' meM avaSavArthaka (mAda. zika, mauramika mAdi) zabda kAvya, purANa aura koSoMmeM prAyaH puMzimeM hI upalabdha hone ke kAraNa yahA~ bhI ve pukhita meM hI kahe gaye haiM, ve (mAjika, maurajika Adi ) zabda usake dharma aura yoga Adike vazase anya jAti meM vRtti hone para tadanusAra (vRtti ke anusAra) kholiGga aura napuMsaka bhI hote haiM, aisA jAnanA caahiye| aura avayavArthako chor3akara samudAya meM zaka (kummakAra, kulAla, karaNa mAdi) jo zabda yahAM (zUdradhanameM) kevala zimeM hI kahe gaye haiM, ve (kumbhakAra, kulAla, karaNa Adi) zabda zudra Adi zabdoM ke samAna 1. taduktam 'aprANimiH kRtaM barahoke tdbtmucyte| prANimiH kriyate yatu sa vijJeyaH smaaimH||1||ti|| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 amrkossH| [dvitIyakANDatAkhAdanyato vRttAbUhyA lilAntare'pi te| iti zUdravargaH // 10 // atha kANDasamAdhiH1 'ityamarasiMhakRtI naamlishaanushaasne| dvitIyakANDo bhUmyAdiH sAna eva samarthitaH // 1 // ityamarasiMhaviracite 'nAmaliGgAnuzAsanA' paraparyAyake amarakoSe dvitIyo bhUmyAdikANDaH samAptaH // khIvAcaka honepara strIliGgameM aura napuMsaka meM vRtti honepara napuMsakaliGga meM prayukta hote haiM, aisA samajhanA caahiye| ('udAharaNa kramazaH / yaugika zabda, tIno liGgameM jaise-mArdazikaH puruSaH, mAdanikA strI, mArdaGgika kulam ; maurajikA puruSaH, maurajikI sA, maurajika kulam ; .. / kaDha zabda, tInoM lihoM. meM jaise-kumbhakAraH puruSaH, kumbhakArI sA, kumbhakAraM kuLam ; kulAlaH puruSaH, kulAlI strI, kulAlaM kulam , karaNaH puruSaH, karaNI strI, karaNaM kulam ...... / isI prakAra anyAnya zabdoM ke udAharaNako samajhanA caahiye')|| iti zUdavargaH // 10 // atha kANDasamApti:zrI amarasiMhake banAye hue nAma (bhUH, bhUmiH, acalA....... ) aura lija (puMzima, vIliGga aura napuMsakaliGga) ko batalAnevAle 'nAmaliGgAnuzAsana' arthAt 'amarakoSa' nAma isa grantha meM bhUmi Adi ('Adi zabdase pura, bola, vanauSadhi, bhAdi * vargoM kA saMgraha hai') vargavAlA yaha dUsarA kANDa (bhAga) a (mRt , zAkhA, nagara, Adi aura upAna mRtsA Adi) ke sahita samarthita hokara sampUrNa humA // iti paNDitapravarazrI rAmasvArthamizra' tanujazrI haragovindamijha' viracitAyo _ 'maNiprabhAraNyA'marakoSa' vyAkhyAyAM dvitIyo bhUgyAdikA samAptaH // 1. ayaM kSepakarakokA kSI0 svA0 mUlapustake nopalabhyate, mahe0 mA0 dI0 pustakayormUlamAtramupalabhyata ityavadheyam / / 2. 'bAterasIviSayAdayopabhAva ( pA0 sU0 4 / 1 / 61) ityaneneti zeyam / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyakANDam vargabhedAn kathayati1 vizeSyanidhanaiH saMkIrNairnAnArthairavyayairapi / liGgAdisaMgrahairvargAH sAmAnye 'vargasaMzrayAH // 1 // sarvasAdhAraNa hone se 'sAmAnyakANDa' nAmaka isa prakaraNa meM vizeSya (strI, dArA, kalatra Adi pahale kahe hue zabda) ke adhIna liGga aura vacanavAle 'sukRtI sAdhu......' zabdoMse vizeSyanighnavarga 1, Apasa meM bhina. jAtIya arthavAle 'karmaparAyaNa,... ...' zabdoM se saMkIrNavarga 2, aneka arthavAle 'nAka, loka,.......' zabdoMse nAnArthavarga 3, 'AG,... avyaya zabdoM se avyayavarga 4, aura pratyaya arthAt 'TApa, Gapa, ghana, ka,....... ke dvArA liGgabodhaka zabdoM se liGgAdisaMgrahavarga5, kahatA huuN| vizeSyanighna Adi 5 ghoMke kramazaH udAharaNa / 1 vizeSyanighnavarga jaise-'sukRtinI sAdhvI puNyavatI vA strI,...... / 2 saMkIrNavarga jaise-'karmaparAyaNa,.....Adi zabdoM se kArIgarI, Adi kisI kAma meM lage huekA bodha hotA hai / 3 nAnArthavarga jaise-'nAka, loka,......' yahAM pahalevAle 'nAka, zabdake 'svarga aura bhAkAza' tathA dUsare 'loka' zabda ke 'saMsAra aura jana' ye 2.3 artha hai| avyayavarga jaise-'Ai ke thoka mAdA aura vAkya, ye artha hai| 5 liGgAdisaMgrahavarga jaise-vephAlijA, ajA,..."zabdoM meM 'TApa' Adi pratyayoM se svaTiGgakA bodha hotA hai')| ina 5 vargoM ke pUrvokta svargAdi varga hI saMzraya haiM arthAta ye vizeSyanighna prAdi varga svatantra nahIM haiN| athavA-hetubhUta vizeSaNAdise se 5 varga isa sAmAnya kANDa avAntaravarga(jaise-nAnArthavarga, kAntAdivarga, avyayavarga meM --- anekArtha ekArthavarga, aura liGgAdisaMgrahavarga meM-sI. liGgAdivarga)kA saMzraya karate haiN| 1. 'vargasaMgraha' ityeke peThuH / sAmAnyakANDe ye paJca vargAH sa 'vargasaMgraha' iti yojanA' iti kSI0 svaa0|| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ tRtIyakANDeparibhASA1 'strIdArAdhairyadvizeSyaM yAdRzaiH prastutaM padaiH / guNadravyakriyAzabdAstathA syustasya bhedkaaH||2|| 1. atha vishessynighnvrgH| 2 sukRtI puNyavAn dhanyo , misa prakAra sIlija. puMliGga Adi sahita (bI, vArA, kalatra,...... zabda) padoMse strI, dArA, kalana Adi jo vizeSya haiM, unake bhedaka guNa (sukRtI, sAdhu, .....") dravya (daNDa,...") aura kriyA (par3hanA, par3hAnA, pakAnA, bolanA,..... ) se yukta zabda vaise hI hote haiM arthAt prathama kANDameM prAyaH rUpa Adike bhedase liGgakA jJAna hotA hai, kintu isa (sAmAnya) kANDameM jo zabda kahe gaye haiM, ve zabda 'guNa, draSya aura kriyA' se yukta vizeSyoM ke adhIna hai| ('tInoMke kramazaH udAharaNa | 1 guNayukta jaise-sukRtinI, sAnvI puNyavatI vA khI; sukRtinA, sAdhavA, puNyavanto vA dArAH; sukRti, sAdhu, puNyavat vA kalatram ;........." / 2 dravyayukta jaise-daminI strI, daNDimo bArAH, daNi kalanam ; ....... / 3 kiyAyukta jaise-'adhyApikA sI, adhyApakA dArA:, adhyApakaM kalatram..... / ina udAharaNoM meM 'strI, dArA aura kalana' zabdoMke kramazaH 'sIlija, puMlija aura napuMsaka liga' hone se guNayukta 'sukRtI, sAdhu,.....' zabda, dravyayukta 'daNDi,..' zabda aura kriyAyukta 'adhyApikA,..." zabda bhI kramazaH 'strIlija, puMkhiGga aura mapuMsakalimeM hI prayukta hote haiN| isI taraha anyatra bhI samajhanA caahiye')|| 1. atha vishessynighnvrgH| / sukRtI ( = sukRtin ), puNyavAn (puNyavat ), dhamyA (3tri), bhAgyavAn' ke nAma haiN| 1. dArAbamiti pATho yuktH| 'sIdArAcarityeke, sIpunnapuMsakairisvartha' iti kSI0 sA0 / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSanimnavargaH ) mnniprbhaabyaakhyaashitH| -1mahecchantu mhaashyH| 2 hadayAlu muhadayo 3 mahotsAho mahocamaH // 3 // 5 pravINe nipuNAbhiviniSNAtazikSitAH / vaijJAnikaH kRtamukhaH kRtI kuzala ityapi // 4 // 5 pUjanaH pratIkSyaH 6 sAMzayikaH sNshyaapnmaansH| 7 'dakSiNIyo dakSiNAstitra dakSiNya ityapi // 5 // 8 syurvadAnyasthUlalakSyadAnazauNDA bahupade / 9 jaivAtRkaH syAdAyuSmAn - mahenchaH, mahAzayaH (2 tri), bar3e evaM unnata abhiprAyavAle ke mAma haiN| 2 hRdayAluH ( + hayikaH), suhRdayaH ( suhRdayaH / 5 tri), 'acche svabhASavAle' ke nAma haiN| 3 mahotsAhaH, mahocamaH (+ udyamavAn - udyamayat / 2 tri), 'udyamI' ke nAma hai| 4 pravINA, nipuNaH, abhijJaH, vijJaH, niSNAtaH, zikSitaH, vaijJAnikaH (+ vijJAnikaH), kRtamukhaH, kRtI ( = kRtin ), kuzalaH ( + kRtakarmA = kRta. karman , kRtArthaH, kRtakRtyaH, kRthstH| 10 tri), 'zikSita, jJAnI, loka catura ke 10 nAma haiN| 5 pUjyaH, pratIkSyaH (2 tri), 'pUjA karane yogya' ke 2 nAma haiN| Payika, saMzayApana mAnasaH (2 tri). 'sandehayukta' ke nAma haiN| 7 dakSiNIyaH ( + dakSiNeyaH), dakSiNAhaH, dakSiNyaH ( + dAkSiNyaH / tri ), 'dakSiNA dene yogya brAhmaNAdi' ke 3 nAma haiN| 8 vadAnyaH ( + vadanyaH), sthUlala cayaH ( + sthUla lakSaH ), dAnazauNDA, bahupradaH ( 5 tri) 'bahuta dAna karane vAle' ke nAma haiM / 9 jaivAtrikA, AyuSmAn ( = bhAyumat / 2 tri), 'bahuta umravAle' ke 2 nAma haiN| 1. 'sahRdayaH' iti pAThAntaram // 2. 'dakSiNeyo dakSiNa bastatra dAkSiNya ityapi' iti pAThAntaram // 3. 'syurvadAnyasthUlakakSAdAnazauNDAH' iti pAThAntaram // 28 37 Pernational Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ADAV amarakoSaH / [ tRtIyakANDe-1 antarvANistu zAstravit // 6 // 2 parIkSakaH kAraNiko 3 varadastu * samardhakaH / 4 varSamANo vikurvANaH pramanA hRSTamAnasaH // 7 // 5 durmanA vimanA antarmanAH 6 syAduka ummanAH / 7 dakSiNe saranodArI 8 sukalo dAtRbhoktari // 8 // 9 tatpare'prasitAsaktA 10 viSTArthodyukta utsukH| 1 antarvANiH zAstravit ( = zAstravid / 2 tri), 'zAstra par3he hue ke 2 nAma haiM // parIkSakaH, kAraNikA ( AkSasTa lekH| 2 tri), 'parIkSA karane. vAle yA maThAdimeM brAhmaga AdikI parIkSAkara dAna Adi de vAle dAnAdhyakSa' ke 1 nAma haiM 3 varadaH, samardhakaH (+ samadhu kaH / 1 tri), vara dene vAle' ke nAma haiN| 4 harSamANaH, vikuNaH , prAranAH ( - pramanasa ), hRSTamAnasaH (4 tri), 'prasanna cittavAle' ke 4 nAma haiM / . 5 durmanAH (= durmanasa), vinAH (= vimanas ), antarmanAH ( = antamanas / 3 tri), 'udAsa cittavAle' ke 3 nAma haiM / 6 urakaH, unmA ( = unmanala / + soskaNThA, utkaNThitaH, utsukaH / 2 tri), 'utsuka' ke nAma haiN| 7 dakSiNaH, saralA, udAsa (3 tri), 'sarala svabhAvavAle ke / bhAma haiN| 8 sukalaH (tri), 'dila kholakara dane aura khAnevAle' kA / nAma haiN| 9 tatparaH, prasitaH AsaktaH (3 tri), 'taiyAra, kAmameM lage hue 3 nAma haiM // .. iSTArthodyuphaH, utsukaH (2 tri), 'apane iSTasiddhi ke liye kAmameM lage hue' ke 2 nAma haiN| ('anyAcAryoM ke matale 'taspara:,........ 5 nAma ekArthaka haiN| pAThabhedase 'tApara:.......' 3 aura 'AviSTaH' ye 4 nAma pUrvArthaka aura 'udyuktaH, utsukaH' ye 2 nAma ' uka' ke haiN)|| 1. samadhukaH' iti pAThAntaram // 2. 'prasitArAtAviSTA udyuktaM iti pAThAntaram // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanighnavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 pratIte prathitakhyAtavittavijJAtavizrutAH // 9 // 2 guNaiH pratIte tu kRtalakSaNAitalakSaNau / 3 ibhya ADhayo dhanI 4 svAmI svIzvaraH patirozitA // 10 // adhibhUrnAyako netA prabhuH parivRDho'dhipaH / 5 adhikarddhiH samRddhaH syAd 6 kuTumbavyApRtastu yaH / / 11 / / syAdabhyAgarikastasminnupAdhizca pumAnayam / 7 varAGgarUpopeto yaH siMhasaMhanano hi saH // 12 // 8 'nirvAryaH kAryakarttA yaH sampannaH savasampadA / 1 gata:, gfox:, quia: ( + faenia:, <Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 amrkossH| [stIpakA1 bhavAci mUkora'tha' manojavasaH pitsabhibhaH // 13 // 3 satkRtyAlaGkRtAM kanyA yo dadAti sa kUkudaH / 4 lakSmIvAllakSmaNaH zrIlaH zrImAn 5 snigdhastu vatsalaH // 14 // 6 syAhayAluH kAruNikaH kRpAluH sUrataH samAH / . bhavAk: (=bhavAca ), mUkaH ( 2 tri), 'gUMge' ke 2 nAma / 2 manojavasaH (+manojavA, manojavAH = mojavasa), pitRsanimaH (2 tri), 'jhAna, pada yA avasthAdike kAraNa pitAke samAna pUjya vyakti ke 2 nAma haiN| . 3 kUkudaH (+kukudaH / tri), 'vabhyAko bhUSaNa vastrAdise malar3ahutakara vidvAn gharako bulAkara kanyAdAna karanevAle' kA nAma hai| ('isa taraha 'brAhma-vivAha' meM hotA hai| brAhmA, deva 2, barSa 3, prajApatya 1, bAsura 5, gAndharva 6, rAkSasa 7 aura vaizAca 8, ye mATha prakAra ke vivAha hote haiN')|| camIvAna ( = laghamIvara), camaNA, zrIla: (+lIla), zrImAna (= zrImat / 4 tri), 'zrImAn' ke nAma haiN| 5 snigdhaH, vAsarU: ( 2 tri.), sneha karanevAle' ke 2 nAma hai| 6 dayAluH, kAruNikaH, kRpAluH, sUrata: (+surtH| 5 tri), 'dayA karanevAle' ke nAma haiN| 1. 'manonavaH sa' iti pAThAntaram // 2. taduktaM manunA-'brAjho daivastathaivArSaH praajaaptystthaasrH| gAndhoM rAkSasazcaiva paishaacshcaassttmo'dhmH||1|| tatra 'brAjhavivAha'lakSaNam mAchAma cAcayizyA ca zrutizIcyate svayam / mAhUya dAnaM kanyAyA brAhya dharma pracakSate' ||iti ca manuH // 21,27 // aSikaM dramichukai manusmRtI (221-14) kAramRtau (-1), bApavAkyAmRtI (1158-61), caturvacintAmaNe (mA)kSanasale (pR. 145-648) caTaNyam // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanimnavargaH1 ] maNipramAvyAkhyAsahitaH / 373 1 svatantropAvRtaH svairI svacchando niravagrahaH // 15 // 2 paratantraH parAdhInaH paravAnnAthavAnapi / 3 adhono nighna Ayatto'svacchando gRhyako'pyasau // 16 // . khalapUH sthAnahukaro 5 dIrghasUtravirakriyaH / .6 jAlamo'samIkSyakArI syAt 7 kuNTho mandaH kriyAsu yaH // 17 // 8 karmakSamo'lakarmINaH 9 kriyAvAn krmsuudytH| 10 sa kAmaH karmazIlo yaH svatantraH, apAMvRtaH, svairI ( = svairin / svairaH) svacchandA, niraSa. prahaH (+ niyantraNa, nirAzA, svAdhInaH, yathAkamI = yathAkAmin / 5 tri), 'svatantra' ke 5 nAma haiN| . paratantraH, parAdhInaH, paravAn ( = paravat), nAthavAn (= nAthavat / 4 tri), 'parAdhIna' ke nAma haiM / adhInaH, nidhanaH, bhAyattaH, asvacchandA, gRhakA(5 tri), 'vaza' adhIna' ke 5 nAma haiM / ('eka bhAcArya ke matase 'paratantrA....." 9 nAma 'parAdhIna' 4 khalapUH bahukaH (tri), 'skhalihAna yA jamInako sApha karane. vAle' ke 2 nAma haiN| __ 5 dIrghasUtraH ( + dIrghasUtrI = dIrghasUnin ), virakriyaH (tri), 'dIrSa. sUtrI' arthAt 'kAme meM bahuta dera lagAnevAle, ke 2 nAma haiN| jAmaH, asamIcaya kArI ( = asamIcayakArin / 1 pu), 'vinA vi. cAre kAma karanevAle' ke nAma haiM // 7 kuNThaH (vi), 'thor3A kAma karanevAle' arthAt 'kAma karane meM mada' kA nAma hai| 8 karmacamA, mahakarmIgaH (2 tri), 'kAma karane meM samartha ke nAma haiN| 9 kriyAvAn (kriyAvat / tri), 'kAma meM lage yA taiyAra rahanevAle' kA / nAma hai // 0 kAmaH, karmazIlaH, (2 tri), mahe* ke matase 'sarvadA kAmameM lage rahanevAle ke aura mA0 do. ke mata se 'vinA phanako icchA kiye kAma karanevAle ke nAma haiM / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH - 1 karmazUrastu karmaThaH // 18 // 2 ' bharaNyabhukkarmakara: 3 karmakArastu tatkriyaH / 4 apasnAto mRtasnAta 5 AmiSAzI tu zauSkalaH / / 19 / / 6 bubhukSitaH syAtkSudhito jighatsurazanAyitaH / 7 parAnnaH parapiNDAko 8 bhakSako ghasmaro'dmaraH // 20 // AdhUmaH syAdauriko vijigISAvivarjite / 10 ubhau svAramambhariH kukSimbhariH svodarapUrake // 21 // 374 [ tRtIyakANDe 1 karmazUraH kaTaH ( 2 tri ), 'Arambha kiye hue kAmako yatnapUrvaka pUrA karanevAle' ke 2 nAma haiM // 2 bharaNyabhuka ( = bharaNya bhuj / + karmaNyabhuk = karmaNyabhuj ), karmaka (2 tra ), 'majadUra yA mUlya lekara kAma karanevAle naukara Adi' ke nAma haiM // 3 karmakAra : ( ni ), 'binA vetana Adi liye kAma karanevAle' kA 1 nAma hai / ( jaise - svayaMsevaka, zramadAnI, ) // 4 apasnAtaH, mRtasnAsaH (2 tri) mare hue parivAra Adike u. ddezya se snAna kiye hue' ke 2 nAma haiM // 4 Wifaqisit ( = Wifaqifag), sikas: ( + a1650;, g(FZ: 1 2 tra ), 'mAMsa khAnevAle' ke 2 nAma haiM / 6 bubhucitaH pudhitaH, jidharasuH, azanAthitaH (4 tri), 'bhUkhe hue' ke 4 nAma haiM // 7 pAna:, parapiNDAdaH (2 tri ), 'dUsareke annako khAkara jInevAle' he 2 nAma hai // 8 bhakSakaH, vasmaraH, ajharaH ( 3 tri ), 'bahuta khAnevAle' ke 3 nAma hai // 9 AsUna, audarikaH ( 2 tra ), 'atyanta bhUkhe hue' ke 2 nAma haiM // 10 anamfi:, zfernft: ( +aquaft: 1 2 tra ), 'peTU' arthAt 'apane peTa bharane se matalaba rakhanevAle' ke 2 nAma haiM / 1. 'karmaNyabhukkarmakaraH' iti pAThAntaram // 2. ayaM prAkU ( 2 / 10 - 15 ) ko'pi paryAyAntaraka banAyeha punarapyuktaH // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 vizeSyanidhnavargaH ] maNiprabhAvyAlyAsahitaH / 1 sarvAnInastu sahabhojI 2 'gRdhnustu ganaH / lubdho'bhilASukastRtaka 3 samau lolupalAlubhau // 22 // . sonmAdastUnmadiSNuH syAdivinIta saddhataH / 6 mate zauNDotkarakSIyAH 7 kAmuke kaamtaanukH|| 23 / / kamraH kAmayitA'bhIkaH 'kamanaH kaamo'dhikH| 8 ko vidagdhe 9 vyasanipabhadrAvupaplute (1) 1 sarvAnnAna , nnibhojI (= sarvAnI jin / tri), 'saba jAti ke bhannako khAnevAle aughar3a paramahaMsa Adi' ke 2 kAma haiM / (aimA pArale hotA thA, vitu vartamAna meM to spasparzakA vivAda atyanta zithila hone se aise ho vyaktiyoM kI saMkhyA adhika ho gayI hai ) 2 gRdhanuH (+ gRdhanaH), gardhanaH, lubdhaH, abhilASukaH, haSNaka (- tRSNaja / + tRSNakaH / 5 tri), bhA0 dI. ke mata se 'lobhI' ke 5 nAma haiM / ('ma he. Adike mata se gRdhnuH,......' 2 nAma 'AkAkSA karanevAle' ke aura 'mugdhaH,....... 3 nAma 'abhilASa karanevAle' ke haiN|)|| 3 lolupaH, lolubhaH (2 tri), 'atyanta lobhI' 3 nAma haiM // 4 sonmAda ( + unmadaH, sUnmadaH), unmadiNuH (2 tri), 'pAgala' ke 2 nAma haiN| 5 avinItaH, samuddhataH (+nimaryAdaH / 2 tri), 'uddhata' ke 2 nAma haiN| 6 mattaH, zauNDaH, urakaTaH (+ udritaH), kSIbaH ( + kSIbA = kSIvan / tri), 'matavAle' ke 4 nAma haiN| 7 kAmukaH, kamitA ( = kamitR), anukaH, va mraH, kAmathitA (= kAmayita), abhIkaH, kamanaH, kAmanaH, abhikaH (9 tri), 'kAmI' ke 9 nAma haiN| 8 [ chekaH, vidagdhaH (2 tri), 'vidagdha, catura' ke 2 nAma haiM ] // 9 [ vyasanI (= vyasanin ), pacabhadraH, upapluptaH (+ viplutH|| tri), 'dhyasanI' ke 3 nAma haiN|| 1. 'gRdhnastu' iti pAThAntaram // 2. 'unmadastUnmadiSNuH' iti pAThAntaram // 3. 'kAmanaH kamano'bhikaH' iti tu yuktaH pAThaH' iti kSI0 svA0 // 4. 'cheko........"viTaH' ityayaM kSepakAMzaH kSI. svA0 vyAkhyAyAM mUkamupalabhyate, ityato'sya prakRtopayogitayAtra kSepakarUpeNa mayA nihitaH // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 amrkossH| [vRtISakA 1 vezyApati basyAt 2SitaH pallaviko ghiTaH' (2) 3 vidheyo vinayaprAhI bacanesthita mAzayaH // 24 // 5 vazyaH praNeyo 5 nibhRtavinItaprazritAH smaaH| 6.dhRSTe 'dhRSNagviyAtaca 7 pragalbhaH pratibhAnvite // 25 // .8 syAdadhRSTe tu zAlIno 9 vilakSo vismayAnvite / 10 adhIre kAtarakhAste bhImabhIrukabhIlukAH // 26 // [vezyApatiH (+gaNikApatiH), bhunA (pu), 'vezyAke pati' bharthAta raNDIbAja' ke 2 nAma haiM ] // .[piGgaH, palavikaH (+pakSaka), viTaH / na / 1), vira' ke nAma haiM ] 3 vidheyaH, vinayagrAhI ( = vinayavAhin), vadanesthitaH, Azra(tri), 'yAzakArI' ke nAma haiN| (kisI ra AcArya matase prathama do nAma mile vinaya sikhalAyA jAya usake tathA antavAle do nAma bhAjJAkArI haiN)| 4 vazyaH, praNeyaH (1 tri), 'vazameM rahanevAle' ke 2 nAma haiN| (kisI ke matase 'vidheyaH,......." 6 nAma ekArthaka haiN')|| 5 nibhRtaH, vinItaH, prazritaH (3 tri), 'vinIta' ke nAma haiN| 6 pRSTaH, pRSNaka ( = dhRSNaj / + YSNuH ) viyAtaH (3 tri), 'DITha' nAma haiN| 7 pragamaH, pratibhAnvitaH (2 tri), 'pratibhAzAlI' ( navIna. . buvAle)ke nAma haiN| aSTA, zAlInaH (2 tri), 'salaba' arthAt 'jo hoTha nahIM ho usa' ke nAma haiN| 9 vikatA, vismayAnvitaH (2 tri), 'mAzcarya se yukta' ke 2 nAma haiN| 1. adhIraH, kAtaraH (2 tri) 'bhUkha, pyAsa yA bhaya Adise jyAkula 2 nAma hai| prastaH ( vasnuH ), bhIla, bhIrukA, bhIlukaH (+dritH| tri), 'hare hue yA Daranezale' ke 4 nAma / 1. 'kRSNurviyAtazca' iti pAThAntaram // 2. taduttam-'prazA navanavonmeSazAlinI pratimA matA' // iti / / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanignavarga 1] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 AzaMsurAzaMsitari gRhyaalurgrhiitr| 3 zraddhAluH zraddhayA yukta patayAlustu pAtuke // 27 // 5 labAzIle'patraviSNu 6 rdhandAharabhivAdake / 7 zarArurghAtuko hiMsaH 8 sthAvarviSNustu vardhanaH // 28 // 9 utpatiSNustUtpatitA10'laGkariSNustu maNDanaH / 11 bhUSNurviSNurbhavitA 12 partiSNuvartanaH samau // 26 // 13 nirAkariSNuH kSipnuH syAt AzaMsuH, AzaMsitA (= AzaMsita / 2 tri), 'apane manorathako pUrA karanekI icchAvAle' ke nAma haiM / 2 gRhayAluH, grahItA ( = grahIta / 2 tri), 'lene (prahaNa karane vAle 3 adAlu, (ni), 'bhayA karanevAle kA / nAma hai| " patayAlu, pAtukaH (1 tri), giranevAle' ke nAma haiN| 5hajjAzIlA, apaviSNuH (1 tri), sajAkaranevAle ke bandAhA, abhivAdakaH ( tri), 'praNAma (bandagI mAdi) karane vAle' ke nAma hai| * zarA, dhAtukA, triH (3 tri), hiMsA karanevAle' ke nAma hai| 8 varSiSNuH, vardhanaH (2 tri), 'bar3hanevAle' ke 2 mAma haiN| 9 utpatiSNuH, uspatitA ( = uspatit / / tri), 'uchalanevAle 2 nAma 11:alakariSNuH, maNDanaH (2tri), 'alaMkRta karanevalo' ke nAma haiN| bhUSNuH, bhaviSNuH, mavitA ( = bhavita / / tri) 'honhaar| naam|| 19 vartiSNaH, vartamaH (2), 'vartane (pavahAramai kAne) vAle 1 nAma haiN| mirAkariyA, vimuH ( +viSNuH / 2.li), 'nikAlane yA pahi kAra karanevAle ke nAma haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / -1 sAndrasnigdhastu meduraH / 2 jJAtA tu viduro vinduHvikAsI tu vikraH // 30 // 4 vitRtva sRimaraH prasAThI va visArzika | 378 5 sahiSNuH sahana kSamatA titikSuH kSamitA kSI // 31 // 6 krodhano'sarvaNaH kopI 7 cacstvatyantakopanaH / 8 jAgaruko jAgaritA 9 dhUnika calati // 22 // 10 svaprakzAludvAlu 11vANI smii| [ tRtIya kANDe -- 1 sAndrasnigdhaH ( 0 0 ), meduH (1), 'ghana, gajhina vA cikane' ke 2 nAma haiM // 2 jJAtA (tR), viduraH kiMdu: ( 1 ), 'jAnanevAle' ke 3. nAma haiM // * farrel ( = famifaa | + vikAzI = vikAzin ), vikasvaraH ( + vikazvaraH / 2 tri), 'khilane (phUlane) bAle phUla Adi ke 2 nAma hai | 4 visRtvaraH, visRmarA, prasArI (= prasArita) visArI ( visArin / 4. tri), 'phailanevAlI latA Adi' ke 4 nAma hai // * afgig:, ags:, grar ( = vra ), falkgi, qfkar (= alka), samI ( = kSamin / 6 tra ), 'kSamA karanevAle' 6 nAma haiM / 6 krodhanaH ( + kAMdhI = kodhin ), amarSaNaH, kopI ( + zeSaNaH, kopanaH / 3 tri ) kodha karanevAle' ke 3 nAma haiM // = 7 ghaNDaH, atyantakopanaH (2 tri), 'bahuta krodha karanevAle' ke 2 nAma haiM // 8 jAgarUkaH, jAgaritA ( = jAgaritR / 2 tri), 'jAganevAle' ke 2 nAma hai // kopin 9 ghUrNitaH, pracalAyitaH (2 tra ), 'ghUrNita' arthAt nidrA yA nazA bAdise vyAkula hokara jhUmane vAle' ke 2 nAma haiM // 10 svapnak (= svapnaj ), zayAluH (2 tri), 'sonevAle' ke 2 nAma haiM / 11 nidrANaH ( + nidritaH ), zayitaH ( + suptaH / 2 tri) 'soye hue ' 2 nAma haiM // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanimnavarga:.] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 376 1 parAGamukhaH parAcIna: 2 syAdavAGapyadhomukhaH // 33 // 3 devAnaJcati devadhraya 4vizvadhrathaDa vizvagaJcati / 5 yaH sahAzcati sabhrayAsa 6 sa tirya yastiro'zcati / / 34 / / 7 vado vadAvado pakkA 8 vAgIzo vAkAti smii| 9 cAsoyuktipaTugmiI 10 vAvadUkotikari 34 / / 11 sthAjapAkaratu vAcAlo vAcATo bhumhaavaak| 12 durmukhe mukharAbaddhamukhau 1 parAGmukhaH (+ vimukhaH ), parAdhInaH (1 tri), 'vimukha'ke 2 nAma haiN| 2 bhAbAGa ( = avAca ), adhomukhaH ( + avaaciinH| 2 tri), 'nIce mukha karanevAle' ke 2 nAma haiN| ____3 devadrayaG ( = devadrayac ni ), 'devatAoM kI pUjA karanevAle kA 4 viSvayaka ( = vizvayaca / + vizvadrayaGa = vizvadrayaca / tri), 'saba tarapha jAne yA pUjA karanevAle kA nAma hai / 5 sadhraya ( = sadhyac tri), 'sAtha 2 calane rahane yA pUjA karane. vAle kA nAma hai| ticha( = tiryaca ), ' tichI (TedA) calaneyAle' kA nAma hai| 7 vadaH, vadAvadaH, vaktA ( = baktR / 3 ni), 'bahuta bolanevAle' ke / mAma haiN| 8 vAgIzA, vAkpatiH (tri), 'mundara bolanevAle' ke nAma haiN| 9 vAcoyuktipaTuH (+vAcoyukti, paTuH), vAgmI ( = vAgmin / tri) 'yuktiyukta bolanevAle yA naiyAyika mAdi' ke 2 nAma haiN| 1. vAvadUkaH, ativaktA ( = ativakta / 2 tri), 'caturatAse adhika bolanevAle' ke 2 nAma hai| (bhA. dI. ke mata se 'vAcoyuktiNTuH,......) 4 mAma ekArthaka haiN| " jarupAkaH, vAcAya:, vAcAraH, bahugavAk (bahugaryavAca / 4 tri), 'niSprayojana adhika bolanevAle ke nAma hai| 12 durmukhaH, mukharaH, abaddhamukhaH (patri) 'mapriya bolanevAle' ke 3 mAma haiN| ___ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tatIvakA -1 'zataH priyaMvade // 36 // 2 lohalaH syAdasphuTavAga 3 mahAvAdI tu kdH| 4 samI kuvAdakucarI 5 sthAdasaumyasvaro'svarA // 37 // 6 ravaNaH zabdano 7 nAndIvAdI nAndIkaraH samau / 8 jaDoDa: zala: (+zakA, za), piyaMvadaH (. tri), 'priya bolanevAle' ke 2 nAma haiN| ___ 2 kohalaH, asphuTavAka ( = asphuTavAca / 2 tri), 'aspaSTa bolanevAle' ke 2 nAma haiN| 3 gavAdI ( = gahmavAdina ), kahA ( + durvA = durvAc / 2 tri) 'burA bolanevAle' ke nAma hai| 5 kuvAdA, (vi), 'doSayukta yA doSAropaNa karate hue bolanevAle' ke 2 nAma haiN| __ 5 asaumya svA, bhasvaraH (tri), 'kauve mAdikI taraha khe svarase bolanevAle' ke 2 nAma hai| zabdanA, ravaNaH (tri), 'vizeSa zanda karanevAle' ke ' nAma hai| 7 nAmdIvAdI (= nAndIvAdin ), nAndokaraH ( . tri), nAndI' (stuti-vizeSa)ko karanevAle yA nATakake bhArambhameM mAlapATha karanevAle pAtra' nAma hai| 'DA, ajJaH ( . tri), 'jar3a, mUrkha' ke nAma haiM // 1. 'zaktaH' iti kSI0 vA. 'zaknaH' iti saparaspa saMmataH pAThaH // 2. nAndIlakSaNaM bharata mAha / tadyathA 'bhAzIrva vanasaMyuktA stutiyasmAtmavartate / 'devadi managInAM tasmAnnAndIti kortitA' // 1 // jaralakSaNaM yathA 'aSTaM vA'niSTaM vA mukhaduHkhe vA na cera yo mohAta / vindati paravazagaH sa bhavediha barasaMzaH purssH||1|| iti // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 vizeSyaniSNava) maNipramAvAsyAsahitaH / -1* paramakastuparnu zrotumazikSite // 38 // 2 tUNIzIlastu tUSNIko 3 magnoramAsA digmbre| 5 niSkAsito'SakRSTaH syAt 5 apabhyastastu dhikktH|| 39 // 6 'mAtago'bhibhUtaH syAd 7dApitaH sAdhitA smo| 8 prasthAdiyo nirastaH syAtpratyAkhyAtA nirAkRtaH // 40 // 9 nikRtaH syAdviprakRto 10 vipratAbdhastu pshcitH| esamUka: (+ amehamUkaH / tri), 'bolane aura sunane meM azikSita, bahare, gUMge' ke 2 nAma hai| 2 sUrNIzIlaH, tUnIkaH (2), 'cupa rahanevAle' ke 2 nAma hai| 3 nagnaH, abAsA ( = avaass| + vivAsAH = vivAsas), digambara (tri), 'naMgeke nAma haiN| 4 niSkAsitaH ( + niSkAmitaH), akRSTaH (2 tri), 'nikAle hue' ke 1 nAma hai| 5 apadhvastaH, dhikkRtaH (2), 'viSakAre hue' ke 2 nAma hai| 6 bhAttagaH ( + AttagandhaH), amibhUtaH (2 tri), 'dUTe hue ami. mAnavAle' ke nAma haiN| ('kisI ke masase 'apavastaH ,......." 4 nAma ekArthaka haiN)| dApitaH ( + dAyitaH), sAdhita: (2 tri), 'jisase dhana bAdi dilAyA gayA ho usake yA dilAye hue dhana mAdi' ke nAma haiN| 8 pratyAviSTaH, nirastA, pratyAzyA, nirAkRtaH (4 tri), 'anAdarake sAtha nikAle yA haTAye hue' ke nAma haiN| 9 nikRta: (+ ni:kRtaH ), viprakRtaH (2 tri), 'samAdara pAye hue' ke 2 mAma haiN| 1. vipralapA, vaddhitaH (2), 'ge gaye ke 2 nAma hai / / 1. 'mossneTakamUkastu' iti pAantaram / 1. 'mAlaganyo'mibhUtaH smarAmiti pAThAntaram / 3. 'niH iti paatthaantrm| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 amarakoSaH / [ tRtIya kANDe - 1 manoddataH pratihataH pratibaddho harakSa saH // 41 // 2 avikSiptaH pratikSipto 3baddhe kIlita saMyatau / Apana ApatprAptaH syAt 5 kAndizIko bhayadbhutaH // 42 // 6 AkSAritA kSArito8bhizaste 7 saMka ko'sthire / 8 vyasanAta paratau dvau 9 vihastagyAkulau samau // 43 // 10 viklavo vihnataH 19 syAttu vivazo'riSTaduSTadhIH / 12 kazyaH kazArhe 1 manohatA, pratiSThataH, prativaddhaH hataH (tri ), 'kAma pUrA na honele TUTe hue manavAle ( hatotsAha, manaTUTa ) ke 4 nAma haiM / // 2 avikSiptaH, pratikSiptara ( 2 tri ), karatA ho usIke sAmane tiraskRta' ke 2 3 baddhaH, kIlitaH, saMyataH (3 tra ), 'rasso Adile bA~dhe hue' ke 3 nAma haiM | 'jisase DAI' ( IrSyA ) nAma haiM // 4] ApannaH, ApatprAptaH ( 2 tra ), 'duHkha meM par3e hue' ke 2 nAma haiM // 5 kAndizIkaH, bhayadbhutaH ( 2 tri ), 'bhaya se bhAge hue' ke 2 nAma haiM // 6 bhakSAritaH, kSAritaH, abhizasta: ( 4 tri ), 'corI yA maithuna Adi bure kAmake viSaya meM jhUDA ( binA kiye mI ) lokApavAda pAye hue ' ke 3 nAma haiM // saMkasukaH, asthiraH ( 2 tra ), 'sthira nahIM rahanevAle' ke 2 nAma haiM / 8 upasanAtI, uparaktaH ( 2 pu ) 'vyasana se duHkhI' ke 2 nAma hai // 9 vihastaH, vyAkulaH (2 tri), 'vyAkula' (zoka Adike kAraNa kartavya ( apane karane yogya kAma ), ke niSaya ko nahIM karane vAle ) ke 2 nAma haiM // 10 viklavaH, vihnaruH (2 tri ), 'vijJAna' ( zokAdi ke kAraNa bhane zarIrako sa~bhAlane meM asamartha ) ke 2 nAma haiM // 11 vivazaH, ariSTaduSToH (2 vi ); 'mRtyukAla samIpa honese 'asthira buddhivAle' ke 2 nAma hai // 12 kazyaH, kazArhaH ( 1 tri), 'kor3ese mArane yogya manuSya, ghor3e - Adi' ke 2 nAma haiM // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 vizeSyanighnaH ] mnniprbhaayaakhyaashitH| -~-1 sannaddhe svAtatAyI vadhodyate // 44 // 2 dveSye vigato 3SabhyaH zIrSacchedya imausmau| 4 vidhyo viSeNa yo vadhyo 5 musalyA musalena yH|| 45 // 6 zizvidAno'kRSNakarmA 7 capalazcikura samau / 'AtatAyI ( - AtatAyin tri), 'AtatAyI' arthAt 'mArane ke liye taiyAra' kA 1 nAma hai // 2 dveSyA, akSigataH (1 tri), 'A~khoM meM gar3e hue' arthAt 'aura karane yogya' ke 2 nAma haiN| 3 vadhyaH, zIrSacchedyaH ( 2 ), 'mArane yogya, yA zira kATa lene yogya' ke 2 nAma haiM / 4 viSmaH (tri), viSa khilAkara mArane yogya' kA 1 nAma hai // 5 musakSyaH ( tri), 'musalase mArane yogya' kA / nAma hai // 6 zizvidAnaH, akRSNa kA ( = bhakRSNakarman / 2 tri), 'puNya karma karanevAle' ke ( tathA pAThabhedase-'zizvidAnaH, kRSNakarmA ( = kRSNakarman / 1 tri), 'pApa karma karanevAle' ke 2 nAma haiN| 7 capalaH, cikuraH ( 2 tri), 'capala yA doSako vinA vicAre hI mAraneke lie taiyAra' ke 2 nAma haiM / 3. 'zizvadAnaH kRSNakarmA' iti pAThAntaram // 4. vadhasyopalakSagatayA'nye'pi saMgra hyAsta AtatAyino yathA 'agnido goradazcaiva zastrANirdhanApahaH / kSetradAraharazcaiva SaDete AtatAyinaH // 1 // iti // 'udyatAsiviSAgnizca zApodyatakarastathA / AtharvaNena hantA ca pizunazcApi rAjani // 1 // mAryAtikamakArI ca rndhraanvessnnttprH| etramAdyAnvijAnIyArasarvAnevAtatAyani: // 2 // iti yA smRti0 221 mitaakssraa| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakADe1 dokaTapurobhAgI 2 nikRtastvanRjuH zaThaH / / 16 // 3 kaNejapA sUcakA syAt 4 pizuno durjanaH khlH| 5 nRzaMso ghAtukAkaraH pAyo 6 dhUrtastu vaJcakaH // 17 // bhUkhyathAjAtamUrkhadheyabAlizAH / 8 kadaye kRpaNakSudrapivAnamitaMpacAH // 48 // 9 ni:svastu durvidho dIno daridro durgato'pi sH| 10 'dhanIyako yAcanako mArgaNo yAvakArthinI // 49 // 1 doSaikara ( = doSaika haza ), 'purobhAgI ( = purobhAgin / 2 tri) kevala doSako hI dekhanevAle' ke 2 nAma hai // 2 nikRtaH, anRjuH, zaThaH (3 tri), 'za' ke 3 nAma haiN| 3 karNajapaH, sUcakaH (2 tri), 'cugalakhora' ke nAma haiN| 4 pizunaH, durjanaH, khalaH (3 tri) 'ApasameM phaTa karAnevAle ke nAma hai / (hemacandrAcArya ne 'karNejapa,..'sava paryAyoM ko ekArthaka mAnA hai)| 5 nRzaMsaH, dhAtukA, karaH, pApaH (4.tri) 'kara' ke nAma haiN| dhUrtaH, vazcakaH (2 tri), 'Thaga' ke 2 nAma haiN| ajJaH, mUDaH, yathAjAtaH, mUrkhaH, baMdheyaH, pAliza: (+mAtRmukhA, mAtazAsitaH, amedhAH = ameSas / 6 tri), 'mUrkha ke nAma haiN| 8 kakSyaH, kRpaNaH, punaH, kiMpacAnaH, mitapadhaH ( + kiMpadhaH, anamitapatraH kImAzaH, smussttiH| 5 tri), 'kRpaNa, kaMjUsa' ke 5 nAma haiM !! 9 niHsvaH, durvidhaH, dInaH, daridraH, durgata:( +duHsthaH, azvinaH, kiikttH| tri) 'daridra' ke 5 nAma haiN| 1. vanIyakaH (+vanIpakaH ), yAcanakaH, mArgaNaH, thAcakA, arthI (=Nlin / + tarkukaH / 5 tri), 'yAcaka, mA~ganevAle' ke 5 nAma haiM / / 1. 'vanIpakaH' iti pAThAntaram // 2. 'vaskAspA doSekaprAvihadayaH purobhAgIti kathyate' iti kSI0 svA0 / / savA-....... kanaparatu durjanaH / pizunaH sUcako nIco dijilo massarI khakaH // iti ami.ci.24 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanignavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 385 1 ahaGkAravAna haMyuH 2 zubhaMyustu zubhAnvitaH / 3 divyopapAdukA devA 4 nRgavAdyA jarAyujAH // 50 // 5 svedajAH kRmidaMzAcAH 6 pkssisaadyo'nnddjaaH| 7 udbhidastarugulmAcA: 1 ahaGkAravAn ( = ahaGkAravat ), ahaMyuH (2 tri), 'mahaGkAra (maNDa) karanevAle' ke 2 nAma haiM / 2 zubhaMyuH, zubhAnvitaH (2 tri) zubhayukta' ke do nAma haiM / 3 'divyopapAdukaH (tri), 'svargIya devatA Adi' ko kahate haiM / 4 jarAyujaH (tri ), 'garbhase utpanna honevAle manuSya, gau Adi ko kahate haiM / 5 svedajaH (tri), 'pasInese utpanna honevAle khaTamala, DaMsa, maza, cIlara Adi' ko kahate haiM / __6 aNDajaH (tri), 'aNDese utpanna honevAle pakSI, sA~pa, machalI, magara, cIMTI Adi' kI kahate haiM / iti prANivargaH / 7 udbhit ( = udbhid tri), per3a, latA, jhAr3I, ghAsa, Adi' ko kahate haiN| ('isa taraha ayonija 1, jarAyuja 2 svedaja 3, aNDaja . aura udbhija 5, ye 5 'bhUtoM (jIvoM) kI sRSTi' haiM; inake caudaha avAntara bheda hote haiN')|| 1. narakavyAvRttaye divyapadam / mAtApitrAdidRSTakAraNanirapekSA adRSTasahakRtebhyo'Nubhyo jAtA ye devAste divyopapAdukA ucyante' iti bhA0 dI0 / hemacandrAcAryaiH 'yathopapAdukA devanArakA' (abhi cintA0 4.423) iti devanArakasAmAnyatayA 'digyopapAduka'zabda uktH|| 2. 'prANinAM vizeSyanighnatAsUcaka' iti yAvat procyamAnavargAntargata evAyam // 3. tathA ca kSIrasvAmI-itthamayonijajarAyujasvedajANDajodbhijjatvena paJcadhA bhUtasargaH / eSAmevA (vA ) ntarabhedAccaturdazavidhatvam / yadAhu: 'aSTavikalpo daivastiryagyonizca paJcadhA mavati / mAnuSya ekavidhaH samAsAdbhautikaH sargaH // 1 // paizAco rAkSaso yAkSo gAndharvaH zAka eva ca ! saumyazca prAjApatyazca prAmo'STI devayonayaH // 2 // iti / 250 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 amarakoSaH - 1 udbhidudbhijamudbhidam // 51 // 2 sundaraM ruciraM cAru suSamaM sAdhu zobhanam / kAntaM manoramaM rucyaM manozaM maJju maJjulam // 52 // 3 tadAsecanakaM tRpternAstyanto yasya darzanAt / 4 abhISTe'bhIpsitaM hRdyaM dayitaM vallabhaM priyam // 53 // nikRSTa pratikRSTazarvarephayAdhyAyamAdhamAH uDita ( uhi ), udbhijala ( 2 ), bhima (na ) 'per3a, latA, jhAr3I, ghAsa Adi paudhoM ke nAma haiM || J , 2 sundaram ruciram, cAra, suSama, sAdhu, zobhanam bhAntam, manoramama ( + manoharam ), rucyam, bhanojJama, sanju, manjulam ( + manohAri = manohArin, hAri = hArin, valgu, abhirAmam bandhuram / 12 tri ), 'sundara, manohara' ke 12 nAma hai // [ tRtIya kANDe } 3 Asecanakam ( + asecanakam / tri), 'jisake dekhate rahane se mana tRpta nahIM ho aise atyanta sundara padArtha' kA 1 nAma hai // 4 abhISTam, abhIpsitam hRdyam, dayitam, vallabham priyam ( 6 tri ), 'priya, abhISTa' ke 6 nAma haiM | , hemacandrAcAyyairaSTau jIvotpattisthAnAnyuktAni / tathA hi 'aNDajAH pakSisarpAdyAH potajAH kuJjarAdayaH / rasajA madyakITAdyA nRgavAdyA jarAyujAH // yUkAdyAH svedajA matsyAdayaH saMmUrcchanodbhavAH / anAstUdbhido'thopapAdukA devanArakAH // 5 nikRSTaH, pratikRSTaH ( + apakRSTaH ), arvA ( = arvan ), rephaH ( + repa: ), yApyaH ( + yAvyaH ), avamaH, adhamaH, kupUyaH ( + kapUyaH ), kutsitaH, avadyaH, 2. ' tadasecanakam' iti pAThAntaram // 3. 'nikRSTapratikRSTAva repayApyAvamAdhamAH' iti pAThAntaram // , nasayonaya ityaSTau -' iti abhi cintA0 4 / 421-423 / / 1. 'manoharam' iti pAThAntaram // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanighnavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / samAH // 54 // kupUyakutsitAvadyakheTagANakAH 1 malImalaM tu malinaM kazcaraM maladUSitam / 2. pUtaM pavitraM medhyaM va 3 vodhaM tu' vimalArthakam / / 55 / / 4 nirNiktaM zodhitaM mRSTaM niHzodhyamanavaskaram / 5 asAraM phalgu 6 zUnyaM tuzikaM tucchariktake / / 56 / / 7 klIye pradhAnaM pramukha pravekAnuttamottamAH / pravardo'navarArdhyavat // 57 // mukhyavaryavareNyAca parArdhyAyAgrahaprAyayAtracAgrIyamagriyam 1 8 zreyAzreSThaH puSkalaH syAtsattamazcAtizobhane // 58 // TaH, garhyaH, agakaH ( + ANakaH / 13 tri ) 'kharAba nIca' ke 13 nAma haiM // 1 malImasam, malinam ( + slAnam ), kaccaram, maladUSitam ( + kazma lam / 4 tri), maile gande' ke nAma haiM // 2 pUtam, pavitram, medhyam ( + pAvanam / 3 tri), 'pavitra' ke 3 nAma haiM // 3 vIma, vimalArthakam ( + vimalAtmakam bhA0 dI0 2 tri), 'svabhA vataH pavitra' ke 2 nAma haiM // ( yathA - tIrthajala, agni, ) // 4 nirNiktam, zodhitam mRSTam niHzodhyam, anavaskaram ( 5 tra ), 'sApha kiye hue' ke 2 nAma haiM // " = 1 * 5 asAram phalgu (2 tri), 'nirbala, nistattva niHsAra' ke 2 nAma haiM // 6 zUnyam ( + zunyam ) vazikram, tuccham riktakam ( + riktam 4 / tri ), 'tuccha khAlI' ke 4 nAma haiM // 380 " 7 pradhAnam (ni0 na ), pramukhaH, pravekaH, anuttamaH, uttamaH, mukhyaH, varyaH, vareNyaH, pravahaH, anavarArdhyaH, parArdhyaH, agraH, prAgraharaH, prAgrathaH, agracaH, agrIyaH, agriyaH ( 16 tra ), 'mukhiyA pradhAna' ke 17 nAma haiM // 8 zreyAn ( zreyas ), zreSThaH, puSkalaH, sattamaH, atizobhanaH ( 5 tri ) 1. vimalAtmakam' iti pAThAntaram // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 amrkossH| [tRtIyakANDe1 syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuJjarAH / sihazArdUlanAgAdyAH puMsi 'zreSThArthagocarAH / / 56 / / 2 aprAnanyaM dayahIne che apradhAnopasarjane / 3 vizaGkaTa pRthu bRhadvizAlaM pRthulaM mahat / / 60 / / vaDroruvipulaM 4 pInapInI tu sthUlapIvare / 5 stokAlpakSullakAH 6 sUkSma zlakSNaM dabhraM kRzaM tanu // 61 // 'bahuta zobhanevAle ke 5 nAna haiM / ( anyAcAryoM ke matase pradhAnam ,...... 21 nAma 'zomana' ke haiN)| 1 vyAghraH, puGgavaH, RSabhaH, kuJjaraH, siMha, zArdUlaH, nAgaH ( 7 pu), Adi ( + mukhaH,... ... | pu,) 'uttarapad (zabda ke Age) meM rahanepara pUrva zabda ke zreSThArtha ko kahate haiN| ('jaisne ----- naravyAghraH, narapuGgavaH, puruSarpA,.) yahA~para 'nara' zabdake bAda meM dhyAna aura puGgava' zabda, tathA 'puruSa' zabda bAda meM 'RSama' zabda hai, ataH 'jara meM zreSTha, puruSoM meM zreSTa' yaha artha hotA hai' ) // 2 aprAgrayam ( + upAgam / tri) apradhAnam upasarjanam ( 2 ni0 na). 'apradhAna' ke 2 nAma haiM // 3 vizaGkaTam , pRthu, bRhat , vizAlam , pRthulam , mahat, vaDam , uru, vipulam (9 tri), 'bar3e vizAla' ke 9 nAma haiM // 4 pInam , pIva ( = pIvan ), sthUlam , pIvaram (4 na ), 'moTe' ke 4 nAma haiN| 5 stokaH, alpaH, kSullakaH ( 3 tri), 'thor3e' ke 3 nAma haiM // 6 sUkSmam , zlakSNam , dabhram , kRzam , tanu, (5 tri), mAtrA, truTiH 1. 'zreSThArthavAcakAH' iti pAThAntaram // 2. 'varya pradhAnaM yuktamanuttamaM sattamaM pravahaNaM ca iti nAmamAlAyAM ( sttmsy)| 'agraM prApaharaM zreSThaM mukhyavaryaprabaINam' iti trikANDazeSe ca zreSThasya pAThAta ekaviMzatireva zomanasya' ityanye' iti bhaa0dii0|| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 vizeSyanighnavargaH 1] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / striyAM mAtrA truTiH puMsi lavalezakaNANavaH / 1 atyalpe'lpiSThamalpIyaH kanIyo'NIya ityapi / / 62 // 2 prabhUtaM pracuraM bhAjyamadana bahulaM bahu / 'puruhU: puru bhUyiSThaM sphAraM bhUyazca bhUri ca / / 63 / / 3 paraH zatAdyAste yeSAM parA saMkhyA zatAdikAt / 4 gaNanIye tu gaNeyaM 5 saMkhyAta gaNita 6 matha samaM sarvam // 6 // vizvamazeSaM kRtsnaM samastanikhilAkhilAni niHzeSam / "samapraM sakalaM pUrNamakhaNDaM syAdanUnake // 65 // ( + truttii| 2 ni0 strI), lavaH, lezaH, kNaH, anuH (3 ni0 pu), 'patale' ke 11 nAma haiN| ('bhA0 dI0 ke mata se 'stokaH,...' 14 nAma 'sUkSma 5 atyalpam (bhA0 dI0), alpiSTham , alpIyaH ( = alpIyas) kanIyaH ( = kanIyasa), aNoyaH ( = anniiys| 5 tri), 'bahuta kAma' ke 5 nAma haiM // 2 prabhUtam , pracuram , prAjyam , adabhrama , bahulam , bahu, puruhUH ( + puruhama , puraham ), puru, bhUyiSTham , sphAram ( + sphiram ), bhUyaH (= bhUyasa) bhUri ( 12 tri), 'bahuta' kAphI' ke 12 nAma haiN| 3 paraHzatam (tri), Adi (paraHsahastram , paro'yutam , parolakSam,...), 'so Adi ( hajAra, daza hajAra, lAkha,... ...) se adhika' kA 1 nAma hai|| 4 gaNanIyam , gaNeyam (1 tri), 'gintI karane yogya padArtha ke 2 nAma haiN| 5 saMkhyAtam , gaNitam (2 tri), 'gine hue' ke 2 nAma haiM // 6 samam ( 'yaha kevala isI sampUrNa artha meM sarvanAmasaMjJaka haiM' ) sarvam , vizvam , azepam , kRtsnam , samastam , nikhilam , akhilam , niHzeSam , samagram , sakalam , pUrNam ( + pUrvam ), akhaNDam , anUnakam ( + anUnam / 14 tri), 'sampUrNa pUre samUce' ke 14 nAma haiM // 1. 'pUruhu puru' iti 'puruhaM puru' iti ca pAThAntare / / 1. 'samaprasakalAkhaNDapUrvAdi syAdanUnake iti kSI0 svA0 pAThAntaram // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe 1 ghane nirantaraM sAndraM 2 pelavaM viralaM tanu / 3 samIpe nikaTAsamnasannikRSTasanIDavat // 66 / / 'sadezAbhyAzasavidhasamaryAdasavezavat 'upakaNThAntikAbhyarNAbhyagrA apyabhito'vyayam // 67 // 4 saMsakta tvya vahitamapadAntaramityapi / 5 nediSThamantikatamaM 6 syAd dUraM viprakRSTakam // 68 // 7 davIyazca daviSThaM ca sudUraM 8 dIrghamAyatam / 9 vartulaM nistalaM vRttaM 1 ghanam , nirantaram , sAndram (3 tri), 'ghana gajhina' ke 3 nAma haiN| 2 pelavam , viralam , tanu (3 tri) virala, pharaka 2 vAle' meM 3 nAma haiN| 3 samIpaH, nikaTaH, AsannaH, sannikRSTaH, sanIDaH, sadezaH, abhyAzaH (+ abhyAsaH), savidhaH, samaryAdaH, savezaH, upakaNThaH, antikaH, abhyarNaH, abhyagraH (14 tri), abhitaH (avya0), 'samIpa, najadIka' ke 15 nAma haiM / 4 saMsaktam , avyavahitam , apadAntaram ( + apaTAntaram (3 tri), 'saTe ( mile) hue' ke 3 nAma haiM / 5 nediSTam ( + nedIyaH = nedIyas ), antikatamam (2 tri), 'bahuta samIpavAle' ke 2 nAma haiN| 6 dUram, viprakRSTakam (+ viprakRSTam / 2 tri), 'dUravAle' ke 2 nAma haiM / 7 davIyaH (davIyas), daviSTam , sudUram ( 3 tri ), 'bahuta dUravAle' ke 3 nAma haiN| 8 dIrgham , Ayatam (2 tri), 'lambe' ke 2 nAma haiM / 9 varsalam , nistalam, vRttam (3 tri), golAkAra' ke 3 nAma haiM / 1. 'sadezAbhyAsasavidha-' iti pAThAntaram / / 2. 'upakaNThAntikAmyarNAbhyagrAbhipatitA yamI' iti pAThAntaram / / 3. 'tvamyavahitamapaTAntaramityapi' iti pAThAntaram // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanighnavargaH 1 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 bandhuraMtUnnatAnatam // 69 // 2 uccaprAMzUnnatodagrocchritAstujhe 3 'tha vAmane / nyaDnIcakharvahasvAH syu 4 ravAgre'vanatAnatam // 70 // 5 arAlaM trujinaM jihmamUpimatkuzcitaM natam / AviddhaM kuTilaM bhugnaM vellitaM cakramityapi / / 71 / / 6 RjAvalimapraguNau 7 vyaste tvaguNAkulo / zAzvatastu dhruvo nityatadAtana sanAtanAH // 72 / / sthAmnuH sthirataraH stheyAnekarUpatayA tu yH| kAlavyApI sa kUTastha: 1 bandhuram ( + bandhuram ), unnatAnatam ( 2 tri), 'U~cakhAla, U~cenIce' ke 2 nAma haiN| 2 uccaH, prAMzuH, unnataH, udagraH, ucchritaH, tuGgaH ( + uttuGgaH, uddhrH| 6 tri), 'U~ce' ke 6 nAma haiM // 3 vAmanaH, nyaGa ( = nyaca ), nIcaH, kharvaH, dvasvaH (5 tri), 'vAmana, nIce, choTe' ke 5 nAma haiM / 4 avAgram , avanatam , Anatam (3 tri), 'nIce kI ora jhuke hue' ke 3 nAma haiM // ___ 5 arAlam , vRjinam , jihmam, urmimat , kuJcitam , natam , Aviddhama. kuTilam , bhugnam , vellitam , vakram ( + bhaGguram / 11 tri), 'TeDhe' ke 11 nAma haiM / 6 RjuH, ajihmaH, praguNaH (3 tri), 'sIdhe' ke 3 nAma haiM / 7 vyastaH,apraguNaH, AkulaH 63 tri), dhabar3Aye hue, Akula' ke 3 nAma haiN| 8 zAzvataH (+ zAzvatikaH ), dhruvaH, nitya , sadAtanaH, sanAtanaH (5 tri), 'nitya' arthAt 'sarvadA sthira rahanevAle ke 5 nAma haiM // 9 sthAsnuH, sthirataraH, stheyAn ( = stheyas / 3 tri), 'atyanta sthira' ke 3 nAma haiM / / 10 kUTasthaH (tri), 'sadA eka samAna rahanevAle' ( AkAza, AtmA Adi) kA 1 nAma hai // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 amarakoSaH / -1 sthAvaro jaGgametaraH // 73 // 2 cariSNu jaGgamacaraM zrasamikSaM carAcaram / 3 calanaM kampanaM kampra 4 calaM lolaM calAcalam // 74 // cazcalaM taralaM caiva caiva pAriplavapariplave / 5 atiriktaH samadhiko 6 dRDhasandhistu saMhataH // 75 // 7 'karkazaM kaThinaM karaM kaThoraM niSThuraM dRDam / jaraThaM mUrttimammUrtta 8 pravRddhaM prauDhamedhitam // 76 // 9 purANe pratanapranapurAtanacirantanAH / 1 sthAvaraH, jaGgametaraH ( 2 tri ), 'sthAvara ( nahIM calanevAle ) pahAr3a, per3a, latA Adi' ke 2 nAma haiM // 2 cariSNu, jaGgamam, caram, trasama, iGgam, carAcaram ( 3 tri ), 'cala ( calane-phiranevAle ) manuSya, pazu-pakSI, kITapataGga Adi' ke 6 nAma haiM // 3 calanam, kampanam, kampram (3 tri), mahe0 ke matase 'kA~pane ( hilane) vAle' ke 3 nAma haiM // 4 calam, lolam, calAcalam, caJcalam, taralam, pAriplavam, pariplavam (7 tri), mahe0 ke mata se 'cala' arthAt 'calanevAle' ke 7 nAma haiM / ( bhA0 dI0 ke mata se 'calanam 10 nAma 'cala' ke haiM // 5 atiriktaH, samadhikaH ( 2 tri ), 'atirikta phAlatU' ke 2 nAma haiM | 6 dRDhasandhiH, saMhataH ( 2 tra ), 'acchI taraha mile yA juTe hue' ke 2 nAma haiM / 7 karkazam (+ kakkhaTam, khakkhaTam ), kaThinam, krUrama, kaThoram, niSThuram, hama, jaTharam, mUrttimat, mUrttam (9 tri ), 'kaThora, kar3e' ke 9 nAma haiM // 'bar3he hue' ke 3 nAma haiM | pratnam, purAtanam cirantanam (5 tri), 'prAcIna, edhitam ( 3 tri), 8 pravRddham, prauDham 9 purANam, pratanam purAne' ke 5 nAma haiM // " | tRtIya kANDe - " 1. 'skhakkhaTa' iti 'kakkharTa' iti ca pAThAntare // , Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanighnavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 pratyagro'bhinavo navyo navIno nUtano navaH // 77 // nUtnazdha 2 sukumAraM tu komalaM mRdulaM mRdu / 3 anvaganvakSamanuge'nupadaM valIbamavyayam // 78 // 4 pratyakSe' syAdaindriyaka 5 mapratyakSamatIndriyam / 6 ekatAno'nanyavRttirekA kAya nAvapi apyekasarga ekAgrayo'pyekAyanagato'pi saH / 7 puMsyAdiH pUrvapaurastyaprathamAdyA / / 79 / / 333 1 pratyagraH, abhinavaH, navyaH, navInaH, nUtanaH, navaH, nUtnaH ( 7 tri ), 'navIna, naye' ke 7 nAma haiM // 2 sukumAram, komalam, mRdulama, mRdu ( 4 tri), 'komala, mulAyama' ke nAma haiM // 3 anvak, anvakSam, anugam, anupadam ( mahe0 ke matase 4 napuMsaka tathA avyaya aura kSI0 svA0 ke matase 'anvak, anvakSa, anupada' ye 3 avyaya aura 'anvakSa, anupada' ye 2 napuMsaka ), 'bAda pIche' ke 4 nAma haiM // 4 pratyakSam ( + samakSam ), aindriyakam ( 2 tri), 'indriya se grAhya ( grahaNa karane yogya )' ke 2 nAma haiM / ( 'jaise- 'karNendriyakA grAhya zabda, nendrakA grAhya ghaTapaTAdikA rUpa, ' ) // 5 apratyakSam ( + anadhyattam, atyadhyakSam ), atIndriyam ( 2 tri ), 'indriya se agrAhya ( nahIM grahaNa karane yogya ), ke 2 nAma haiM / ( jaise... paramANu, ) # ...g 6 ekatAnaH, ananyavRttiH ekAgraH ( + aikAgraH ), ekAyanaH, ekasargaH, ekAgrathaH, ekAyanagataH ( 7 tri), 'ekAna' ke 7 nAma haiM // 7 AdiH (ni0 pu), pUrvaH, paurastyaH, prathamaH, AdyaH ( + AdimaH, agrathaH, agrimaH, agrIyaH / 4 tri ), 'pahalA, prathama' ke 5 nAma haiM // 1. 'syAdaindriyakamanadhyakSamatIndriyam' iti - matyadhyakSamatIndriyam' iti ca pAThAntare // 2. - vRttiraikAyaikAya nAvapi' iti pAThAntaram ! Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe -1 athAstriyAm / / 80 // anto jaghanyaM caramamantyapAzcAttyapazcimAH / 2 moghaM nirarthakaM 3 spaSTaM sphuTaM pratyaktamulvaNam / / 81 // 4 sAdhAraNaM tu sAmAnya 5 mekAko 'tyeka ekakaH / 6 bhinnArthakA anyatara ekastvo'nyetarAvapi / / 82 // 7 uccAvacaM naikabheda 8 muccaNDamavilambitam / 9 aruntudaM tu marmaspRka 1 antaH ( pu na), jaghanyam , caramam , antyaH, pAzcAtyaH, pazcimaH ( + antimaH / 5 tri), 'anta (AkhIra) vAle' ke 6 nAma haiN| 2 mogham , nirarthakam (2 tri ), 'niSphala, bekAma' ke 2 nAma haiM / 3 spaSTam (+ vispaSTam), sphuTam ( + prasphuTam ), pradhyaktam ( + vya. kam ), ulbaNam (4 tri), 'spaSTa' ke 4 nAma haiN| (kisIke matase 'spaSTam , sphuTam' ye 2 nAma 'spaSTa' ke aura 'pravyaktam , ulbaNam' ye 2 nAma 'khulAsA, sApha' ke haiN)|| 4 sAdhAraNam , sAmAnyam (2 tri), 'sAdhAraNa, mAmUlI' ke 2 nAma haiM / 5 ekAkI ( = ekAkin ), ekaH, ekakaH, (+ ekalaH / 3 tri), 'akele' ke 3 nAma haiM / 6 bhinnaH ( bhinnake paryAyavAcaka saba zabda ), anyataraH ( + ekataraH), ekaH, svaH, anyaH, itaraH ( 6 tri), 'bhinna, dasare, alaga' ke 6 nAma haiM / 7 uccAvacam , nekabhedam (2 tri), 'aneka kAravAle ke 2 nAma haiM / 8 uccaNDam , avilambitam ( + avilamvayam / 2 tri), jaldabAja, zIghratA karane vAle' ke 2 nAma haiN| 9 aruntudaH, marmaspRk ( = marmaspRz / 2 tri), 'marmasthAko pIr3A denevAle' ke 2 nAma haiM // 1. ekalaH' iti pAThAntaram // 2. 'ekataraH' iti pAThAntaram // 3. 'naikabhedamuccaNDamavilambanam' iti pAThAntaram // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 acco on vizeSyanighnavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 abAdhaM tu nirargalam // 83 // 2 prasavyaM pratikUlaM syAdapasavyamapaTu c| 3 vAmaMzarIraMsavyasyA . vapasaNyaM tu dakSiNam / / 84 / / 5 saMkaTaM nA tu saMbAdhaH 6 kalilaM gahanaM same / 7 sakIrNa saMkulAkINe 8 muNDitaM privaapitm|| 85 / / 9 'granthitaM saMditaM habdhaM -- 1 abAdham , nirargalam (+ uddAmam , ucchRGkhalam , niraGkuzam / 2 tri), 'abAdha' arthAt 'binA roka-TokavAle' ke 2 nAma haiM / 2 prasavyam , pratikUlam , apasavyam , apaSTu ( + apaSTuram , vilomam , pratIpam , viparItam / 4 tri), 'pratikUla, ulaTA' ke 4 nAma haiM / 3 savyam (tri), 'zarIrake vAma bhAga' kA 1 nAma hai // . 4 apasavyam ( tri), 'zarIrake dAhine bhAga' kA 1 nAma hai| ___ 5 saMkaTam (tri), saMbAdhaH (ni0 pu), 'taka rAstA, yA galI Adi' ke 2 nAma haiM / 6 kalilam , gahanam (2 tri), 'duSpravezya (muzkilase praveza karane yogya ) rAstA, galI' jaGgala Adi' ke 2 nAma haiM // 7 saMkIrNam (+ kIrNam), saMkulam (+ Akulam), AkIrNam (3 tri), 'sabhA, devadarzana yA mele Adike kAraNa manuSya Adise ThasAThasa bhare hue sthAna Adi' ke 3 nAma haiN| ('kisI 2 ke matase 'kalilam , .... ' 5 nAma aura kisIke matase 'saMkaTam ,''....' 7 nAma ekArthaka haiN)|| 8 muNDitam , parivApitam (2 tri), 'muNDita' arthAt 'muNDana kiye hue ke 2 nAma haiM / ___9 grandhitam ( + gunthitam , grathitam ), saMditam ( + gumphitam ), dRbdham (3 tri), 'guthI huI mAtA Adi' ke 3 nAma haiM / 1. atra-"granthitam' ityapi pAThaH / 'gumphitaM guphitaM ce'tyapi pAThaH" iti mahe0 / "granthitam, iti kacit' - iti pIyUSavyAkhyA !-'mavitaM marditam , iti pAThe 'mRda kSode' anekArthatvAdgranthane' iti svAmI, iti mukuTa" iti dAdhimathAH / kintu mukuToktaM kSI0 svA0 vacanaM taTTIkAyAM nopalabhyata ityavadheyam / / ___ Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe----1 vikRtaM vistRtaM tatam / 2 antargata vismRtaM syAt 3 prAptapraNihita same // 86 / / 4 vellita prelitAdhUtacalitAkampitA dhute / 5 duttanunnAstaniSThayUtAviddhakSipteritAH samAH / / 87 // 6 parikSiptaM tu nivRtaM 7 mUSitaM muSitArthakam / 8 pravRddhaprasRte 1 nyastanisRSTe 10 guNitAhate / / 88 // 11 nidigdhopacite 12 gUDhagupte 13 guNThitarUSite / 1 visRtam , vistRtam , tatam , ( 3 tri ), 'phaile hue' ke 3 nAma haiM // 2 antargatam , vismRtam (2 tri ), 'bhUle hue' ke 2 nAma haiM // 3 prAptam , praNihitam (2 tri), 'pAye hue' ke 2 nAma haiM // 4 vellitaH, prekhitaH, AdhUtA, calitaH, AkampitaH, dhutaH ( 6 tri), 'thoDAsA kaMpe hue' ke 6 nAma haiM // 5 nuttaH, nunnaH, asta, niSTyataH (+ niSThataH ), AviddhaH, kSiptaH, IritaH (7 tri), 'bheje yA kisI kAmameM lagAye hue' ke 7 nAma haiM // 6 parikSiptam , nivRtam ( + valayitam , pariveSTitam , parItam / (* tri), 'khAI yA divAla Adile ghire hue' ke 2 nAma haiM // 7 mUSitam , muSitam (mupitake paryAyavAcaka saba zabda / 2 tri), 'curAe hue' ke 2 nAma haiM // 8 pravRddham , prasRtam (2 tri ), 'pasAre hue' ke 2 nAma haiM / 9 nyastam , nisRSTam ( 2 tri), 'pheMke hue' ke 2 nAma haiM // 10 guNitam , Ahatam (2 tri), 'guNA kiye hue aGka yA vaTI (varI) huI ramlI Adi' ke 2 nAma haiM / 11 nidigdhana , upacitam (2 tri ), 'bar3e (puSTa) hue' ke 2 nAma haiM // 12 gRDhan , guptam (2 tri), 'gupta' ke 2 nAma haiM / / 13 guNThitam (+ guNDitam), rUpitam (2 tri), 'dhUla AdimeM lipaTe hue' ke 2 nAma haiM / (jaise-'padAtirantagirireNurUSitaH' kirAta 134') // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanighnavargaH 1 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 367 1 drutAvadIrNe 2 udgUrNodyate 3 'kAcitazikyite // 89 // 4 ghrANaghAte 5 digdhalipte 6 samudantoddhRte same / 7 veSTitaM syAdvalayitaM saMvItaM ruddhamAvRtam // 90 // 8 rugNaM bhugne 9'tha nizitakSNutazAtAni tejite / 10 syAdvinAzonmukhaM pakvaM 11 hINahItau tu lajjite // 91 // 1 drutam avadIrNam (2 tri ), 'pighale hue' ke 2 nAma haiM // > 2 udgUrNam, udyatam (2 tri ), 'uThAe hue khaDga Adi, uThAkara taula Adi kA andAjA kiye hue yA loke hue geMda Adi' ke 2 nAma haiM // , 3 kAcitam zikyitam (2 tri), 'sikaharapara rakkhe hue ( pAThabhedase - kAritam, zikSitam ( 2tri ), sikhalAye hue' ke' ) 2 nAma haiM // 4 ghrANam, ghAtam ( 2 tri), 'sUtre hue' ke 2 nAma haiM / 5 digdham, liptam (2 tri), 'lipe hue sthAna Adi ke 2 nAma haiM // 6 samudaktam, uddhRtam (2 tri ), 'nadI, tAlAba, ku~e Adise nikAle hue pAnI Adi' ke 2 nAma haiM | , , 7 veSTitam valayitam saMvItam, rudvam, AvRtam ( 5 tra ), 'cAro tarapha se ghere hue' ke 5 nAma haiM | 8 rugNam, bhunnam ( 2 tri ) 'vyathita yA TUTe hue' ke 2 nAma haiM // 9 nizitam ( + nizAtam ), cagutam, zAtam ( + zitam ), tejitam ( 4 tri ), 'sAna Adi dekara teja kie hue talavAra, bhAlA, cAkU Adi' ke 4 nAma haiM // 10 vinAzonmukham ( bhA0 dI0 ), pakkam ( 2 tri), pake hue yA zIghra naSTa honevAle' ke 2 nAma haiM / 11 hINaH, hotA, lajjitaH ( 3 tra ), 'lajAye hue' ke 3 nAma haiM | 1. 'kArita zikSite' iti pAThAntaram // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 amrkossH| [tRtIyakANDe - 1 vRtte tu' vRtavAvRttau 2 saMyojita upaahitH| 3 prApyaM gamyaM samAsAdhaM 4 syannaM rINaM snutaM nutam // 92 / / 15. saMgUDhaH syAtsaMkalito 6 'vagItaH khyAtagarhaNaH / 7 vividhaH myAvahuvidho nAnArUpaH pRthagvidhaH // 93 / / 8 avarIko dhikRtazcApya 9 vadhvasto'vacUrNitaH / 1 mRta , kRtaH, vAvRttaH ( + svAgataH / 3 tri), 'svayaMvara khAdi meM svIkAra kiye hue ghara aAdi' ke nAma haiM / 2 saMyojitaH ( -- saMyogitaH ), upAhilaH ( 2 ni', 'jor3e hue' ke 3 prApyam , gamyam , sanAsAdyam (3 tri), 'jo mila sake usake 3 nAma haiN| 4 syanam , rINam , snutam , srutam (4 tri), 'Thapake, cUe yA bahe hue jala Adi ke 4 nAma haiM // 5 saMgUDhaH, saMkalitaH ( 2 tri ), 'jor3e hue aGka Adi' ke 2 nAma haiM // 6 avagItaH, khyAtagarhagaH ( 2 tri ), 'saMsAra-prasiddha nindAvAle' ke 4 2 nAma haiM // ___ 7 vividhaH, bahuvidhaH ( + bahurUpaH), nAnArUpaH ( + nAnAvidhaH ) pRthagvidhaH ( + pRthgrupH| 4 tri), 'aneka prakAra ke padArtha Adi' ke nAma haiN| 8 avarINaH, dhikkRtaH ( 2 tri) dhikkAre hue' ke 2 nAma haiM // 9 avadhvastaH ( + apadhvastaH), avacUrNitaH ( 2 tri) cUrNa kiye hue' ke 2 nAma haiN| 1. viyate vRtaH / vartate vRtyate vA vRttaH / vAvRtaH, vRtu gavRtu varaNe ( vartate ) itthamabuddhvA 'vRtavyAvRtau' iti peTuH, lakSye'pi-tato vAvRttamAnaseti ( mAnA seti...........) iti bhaTTiH ( 428)' iti kSI0 svA0 / kintu sAMpratike bhaTTipustake 'vAvRtyamAnAsau' iti pATha upalabhyate / 'vRtavyAvRttau' iti mahe0 sammataM pAThAntaram // 2. 'vikkRtazcApyapadhvastaH' iti pAThAntaram // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 vizeSyanidhnavargaH 1] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 anAyAsakRtaM phANTaM 2 svanitaM dhvanitaM same // 24 // 3 baddha saMdAnitaM'mUtamudditaM saMditaM sitam / 4 nispako kathitaM 5 pAke kSIrAjyahavirSA zRtam / / 95 // 6 nirvANo munivanayAdI 7 nirvAtastu gte'nile| 8 pakvaM pariNate 9 gUnaM hanne 10 mIDhaM tu mUtrite // 96 // 21 puSTe tu puSitaM -- 1 anAcA { A. dI.), phANTam (2 tri), 'vinA parizrama se taiyAra honevAle triphalA Adike kADhA vizeSa" 2 nAma haiM / 2 svanitam , dhvanitana (2 tri), nina' arthAt 'avyakta zabda' ke 2Ama hai // 3 baddham , saMdAnitam , mUtam ( + mUrNam ), uhitam ( + uditam ), saMditam , sitam ( + yantritam , niyamitam / 6 tri ), 'baMdhe hue' ke 6 nAma haiM // 4 nippakvam , kvathitam (2 tri), 'acchI taraha pakAe yA ubAle hue' ke 2 nAma haiM // 5 zRtam (tri ), 'pake hue dUdha, ghI aura haviSya Adi yA pAkamAtra' kA 1 nAma hai / (jaise - 'zRtaM kSIram ,... arthAt 'pakA huA duudh,.......')|| 6 nirvANaH ( tri ), 'muktiprApta muni yA bujho DuI agni Adi' kA kA 1 nAma hai| 7 nirvAtaH (tri ), 'vinA haghAke sthAna Adi' kA 1 nAma hai // 8 pakvam , pariNatam (2 tri), 'pake hue' ke 2 nAma haiM / 9 gUnam , hannam (1 tri), 'pAnAnA kie hue' ke 2 nAma haiM / 10 mIDham , mUtritam (2 tri), 'pezAba kie hue' ke 2 nAma haiM / / 11 puSTam , puSitam ( 2 tri ), 'pAle hue, ke 2 nAma haiM / 1. 'mUrNamuditaM' iti pAThAntaram / 2. kSIrAjyapayasA' iti pAThAntaram // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 amrkossH| [ tRtIyakANDe-1 soTe' kSAnta 2 mudvAntamudgate / 3 dAntastu damite 5 zAntaH zamite 5 prArthite'ditaH / / 97 // 6 zaptastu jJapite 7 channazchAdite 8 pUjite'JcitaH / 9 pUrNastu pUrite 10 kliSTaH klizite 19 'vsitesitH||28|| 12 pRSTapluToSitA dagdhe 13 tatvaSTau tanUkate / 14 vedhitacchidritau viddha 15 ninnavittau vicArite // 99 // 1 soDham , kSAntam ( 2 tri), 'kSamA kie hue' ke 2 nAma haiM / 2 udvAntam ( + uddhAnam , udvAnam ), udtam (2 tri), 'vamana ( ulTI) kiye huye' ke 2 nAma haiM / 3 dAntaH, damitaH (2 tri) damana kie hue vatsa Adi' ke 2 nAma haiM / 4 zAntaH, zamitaH (2 tri), 'zAnta kiye gaye ke 2 nAma haiN| 5 prArthitaH, arditaH (2 tri), 'prArthanA kiye hue' ke 2 nAma haiM / 6 jJaptaH, jJapitaH (2 tri), 'janAe huye ke 2 nAma haiM / 7 channaH, chAditaH (2 tri), 'Dhake (chipAye ) hue' ke 2 nAma haiM / 8 pUjitaH, aJcitaH (arcitaH / 2 tri), 'pUjA kie hue' ke 2 nAma haiM / 9 pUrNaH, pUritaH (2 tri), 'pUrA kie hapa' ke 2 nAma haiN| 10 kliSTaH, klezitaH (2 tri ), 'kleza pApa hue' ke 2 nAma haiM / 11 avasitaH, sitaH (2 tri), 'samApta' ke 2 nAma haiM / 12 pRSTaH, pluSTaH, uSitaH, dagdhaH (4 tri), 'jale hue' ke 4 nAma haiM / 12 taSTaH, tvaSTaH (2 tri ), 'vasUle Adise chIla kara patalI kI huI lakar3I Adi' ke 2 nAma haiM // 14 vedhitaH, chidritaH, viddhaH (3 tri), 'varmI yA sUI mAdi se chede hue' ke 3 nAma haiN| 15 vinnaH, vittaH, vicAritaH ( + aalocitH| 3 tri ), 'soce hue' ke 3 nAma haiN| 1. 'kSAntamuddhAnamudgate' iti 'kSAntamuddhAnamudgate' iti ca pATAntare / 2. 'pUjite'ciMtaH' iti pAThAntaram / / ___ Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyaniSNavarNaH 1] maNiprabhAvyAkyAsahitaH / 1 niSprabhe vigatAroko 2 vilIne vidrutau / 3 siddhe nivRttaniSpakSa 4 dArite mimnamedito // 100 // ceti tritayaM tantu saMtate / 5 UtaM syUtamutaM 6 syAdahiMte namasthitanamalitamapacAyitAccitApacitam // 101 // 7 varivasite varivasyitamupAsitaM cIpacaritaM ca / 8 saMtApita saMtaptau dhUpitadhUpAyitau ca dUnaHzca // 102 // 9 dRSTe mattastRptaH prahRnnaH pramuditaH prItaH / 1 niSprabhaH vigataH, aroka: ( 3 tri), 'vinA prabhASAle' ke 6 nAma hai // 2 vihInaH, vidrutaH, drutaH (3 tri), 'svayaM pighale hue barpha Adi' ke cha nAma haiM // 3 siddhaH, nirvRttaH niSpannaH (3 tri), 'siddha hue kAma Adi' ke 3 nAma hai // 4 dAritaH, bhinaH, bheditaH ( 3 tra ), 'phAr3e ( alaga kiye, cire ) hue lakar3I yA kapar3e Adi' ke 3 nAma haiM / 401 1 " 5 utam, syUtam utam, tantusaMtatam (bhA0 dI0 / 4tri ) bune hue kapar3e, bore, pATa Adi' ke 4 nAma haiM / 6 arhitam namasthitam namasitam apazcAyitam, arcitam apacitam * " ( 6 tra ), 'praNAma kiye gaye devatA, mAtA-pitA Adi gurujana' ke 6 nAma haiM // " 7 varivasitam, varivasthitam upAkhitam upacaritam ( 4 tri ), pUjita ( pUjA kiye gaye ) yA sevita devatA, mAtA-pitA Adi gurujana' ke 4 nAma haiM // 26 a0 8 saMtApitaH, saMtaptaH, dhUpitaH, dhUpAyitaH, dUnaH (4 tri) 'tapAye yA garma kie hue sonA cA~dI Adi' ke 5 nAma haiM | 9 hRSTaH, mattaH, tRptaH, prahRzaH, pramuditaH prItaH ( 6 ci), 'khuza santuSTa' 6 nAma haiM / , Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 chinnaM chAtaM lUnaM kRttaM dAtaM ditaM chitaM vRSaNam // 10 // 2 sastaM dhvastaM bhraSTaM skagnaM pannaM cyutaM galitam / 3 labdhaM prApta vinnaM bhASitamAsAditaM ca bhUtaM ca / 104 // 4 anveSitaM gaveSitamanviSTaM mArgitaM mRgitam / 5 AI sAI klinna timitaM stimitaM samunnamuttaM ca // 105 // 6 trAtaM trANaM rakSitamaSitaM gopAyitaM ca guptaM ca / 7 anagaNitamavamatAvAle'pamAnitaJca paribhUte // 106 // 8 tyakaM hInaM vidhutaM samujjhitaM dhUtamutsRSTe / hai uktaM bhASitamuditaM jalpilamAkhyAtamabhihitaM lapitam // 107 // 1 chinam , chAtama , lUnam , kRtam , dAtam , ditam , chitam , vRNam (8 tri), "kATe hue kASTha Adi' ke 8 nAma haiN| 2 sastam, dhvastam, bhraSTam, skannam, pannam, cyutam, galitam (7 triM ) 'gIre hue' ke 7 nAma haiM // 3 lAnam , prAptam , vinam , bhAvitam , AsAditam , bhUtam ( tri), 'pAye hue' ke 6 nAma haiM / ___4 anveSitam , gaveSitam , anviSTam , mArgitam , mRgitam (5 tri) 'DhU~Dhe (khoje ) huye' ke 5 nAma haiM // 5 bhAIm , sAIm , klinnam , nimitam , stimitam , samunnam, uttam (7 tri) 'bhIge hue' ke 7 nAma haiN| 6 trANam , bAtam , racitam , avitam , gopAyitam , gupTham (5 tri), 'rakSA kiye (bacAye ) hue' ke 6 nAma haiM / 7 avagaNitam, avamatam. avajJAtam, avamAnitam, paribhUtam (5 tri), 'apamAna kiye hue' ke 5 nAma haiN| 8 syakam , hInam , bidhutam , samukSitam , dhUtam , utsRSTam (6 tri), 'chor3e hue' ke nAma haiN| 9 uktam, bhASitam, uditam, javipatam, mAkhyAtam, abhihitam, lapitam (7 tri), 'kahe hue' ke 7 nAma haiN| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adama vizeSyanimnavargaH1 ] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 403 1 buddhaM dudhitaM manitaM viditaM pratipannamavasitAvagate / 2 UrIkRtagurarIkRtamajhIkRtamAzrutaM pratikSAtam // 108 // 'saMgIrNaviditasaMzrutasamAhitopazrutopagatam / 3 IlitazastapaNAyitapanAyitapraNutapaNitapanitAni // 109 / / Apa morNavamittAbhitaDitAni stutArthAni / 4 bhakSitatritalIdapratya trsitgilitkhaaditaasaatm|| 110 // abhya sahRtAnnajanmagrastaglastAzitaM bhukt| 5 'brahmaNyo brAhmaNahito 6 vItadambhastvakalmaSaH (3) , buddham , vudhitam , sanita , viditam , pratipannam , avasitam , bharagatam (7 tri), 'mAne yA samajhe huye' ke 7 nAma haiN| 2 urIkRtam ( + urIkRtam ), urarIkRtam , aGgIkRtam , Azrutam (+ pratizrutam ), pratijJAtam, saMgINam , viditam (+ saMviditam), saMzrutam, samAditam , upazrum , upagatam ( tri), 'svIkAra (maMjura) kiye hue' ke 11 lAma haiN| 3 Ilitam , zastam , paNAyitam , panAyitam , praNutam , paNitam , panitam , gIrNam , varNitam , amiSTutam , IDitam , stutam (12 tri), 'stuti (pahAI) kiye hue' ke 12 nAma haiN| 4 macitam , carvitam , lIDham (+liptam ), pratyavasitam , gilitam , khAditam , sAtam , abhyavahRtam, asam , jagdham , prastam, glastam , azita , bhuktam (14 tri ), 'khAye, cabAye, cATe, dhoThe (nigale) hue' ke 14 nAma // 5 [brahmaNyA, brAhmaNahitaH (2tri), 'brAhmaNake lie hita' ke 2 nAma hai| 6 [vItahammaH, akalmaSaH (2 tri), 'niSpApa, dambhase rahita 2 nAma haiM / 1. 'saMgINa saMviditaM maMzruta' misyapi kacispAThaH' iti mahe0 // 2. 'bhakSitacarvitaliptapratyavasita-' iti pAThAntaram / / 1. 'brahmaNyo....."dhomukhe' ityayaM kSepakAzaH kSI. svA. vyAkhyAyAM 'vAcyaM cabrahmaNyo..."dhomukhe ityevaM muukmaatrmuplbhyte| asya ca prakatopayogitayA'yaM mayA mUle kSepakaravena sthaapitH|| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe 1 asaMmataH praNAyyaH syA 2 ccakSuSyaH priyadarzanaH ( 4 ) 3 vairAgiko virAgAIH 4 saMzitastu sunizcitaH (5) 5 IrSyAluH kuhano 6 goSThazvo'nyadveSTA svagehagaH ( 6 ) 7 tIkSNopAyena yo'nvicchetsa AyaHzUliko janaH ( 7 ) 8 gehezUre gRhenadIM piNDIzaro 9'tha saMskRtA ( 8 ) vyutpannamaddatakSuNNA 10 anveSTA'nupadI samau ( 6 ) 11 nItIrAgaH sthirasneho 12 haridvArAgako'nyathA ( 10 ) 13 AsIna upaviSTaH syA 14 dUrdhvasthordhvadamausthite ( 11 ) [ asaMmataH, praNAyyaH (2 tri ), 'asaMmata' ke 2 nAma haiM / // 2 [ cakSuSyaH, priyadarzana: ( 2 tri), 'dekhane meM priya' ke 2 nAma haiM ] // 2 [ vairAgikaH, virAgAha: ( 2 tri ), 'virAga ke yogya' ke 2 nAma haiM ] 4 [ saMzitaH, sunizcita ( 2 ) 'sunizcita' ke 2 nAma haiM ) | 5 [ IrSyAluH, kuhanaH ( 2 tri), 'IrSyA karanevAle' ke 2 nAma hai ! | 6 [ goDazvaH (tri), 'ghara baiThe dUsarese dveSa karanevAle' kA 1 nAma hai ] 7 [ AyaHzalikaH (tri ), 'sarala upAya se bhI hone yogya kAmako tIkSNa ( kaThora ) upAya se karanevAle' kA 1 nAma hai ] // 8 [ gehezUraH, gehenada ( gehena dina ), piNDIzUraH ( 3 tri) 'ghara meM bahAdura bananevAle' ke 3 nAma hai ] // ho 9 | saMskRtaH vyutpannaH prahataH, kSuNNaH ( 4 tri), 'zAstrAdise saMskRta, vyutpanna' ke 6 nAma haiM ] // anupadin / 2 tri), 'khoja 10 (anveSTA ( =STra ), anupadA ( ( anusandhAna ) karanevAle' ke 2 nAma haiM ) // 91 ( foram:, femeie: ( ? la ), 'fraer ( qae ) duaid' a 2 nAma haiM ) / / 12 [ haridvArAgaka : (tri), 'asthira ( kacce ) premavAle' kA 1 nAma hai ] / 13 [ AsIna:, upaviSTaH ( 2 tri), 'baiThe hue' ke 2 nAma haiM ] // '9 14 [ urdhvasthaH, UrdhvadmaH sthitaH ( 3 tri ) 'khar3e yA Thahare huye' ke 3 nAma haiM ] // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSyanimnavargaH.] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 405 1 utpazya unmukha 2 gRhyaH pakSe (kSye) nyujastvadhomukhne' (12) 4 kSepiSThamoviSThapreSThavariSThasthaviSThabaMhiSThAH // 11 // 'kSiprakSudrAbhIpsitapRthupIparabahuprakarSArthAH / / 5 sAdhiSThadrAdhiSTharaspheSThagariSThahasiSThavRndiSThAH // 112 / bADhaNyAyatabahuguruSAmanavRndArakAtizaye / 6 "grAmye prAmeyakagrAmINA 7 zvAcchinno balAddhRte (13) 8 corite muSitaM muSTaM 9 sthapuTaM tu natonnatam (14) 10 utpATitonmUlitArthamuddhRtaM [urapazyaH, unmukhaH (2 tri), 'unmukha' ke 2 nAma haiM ] // 2 [gRhyaH, pakSaH (+ pacayaH / 2 tri), 'pakSa (taraphadAra) ke 2 nAma haiM] // 3 [ nbubjaH, adhomukhaH (1 tri) 'kubar3A yA nIce mukha jhukAye hue' ke 2 nAma haiM ] // 4 kSepiSThaH, sAdiSThaH, preSThaH, variSThaH, sthaviSThaH, baMhiSThaH, ( 6 tri), 'bahuta jalda, bahuta khoTA yA choTA, bahuta priya, bahuta bar3A, bahuta moTA, aura bahuta jyAdA' kA kramazaH - nAma hai // __ 5 sAdhiSThaH, drAviSThaH, spheSThaH, gariSThaH, hRsiSTaH, vRdiSThaH (6 tri), 'bahuta bhalA, bahuta lambA, bahuta sthira, bahuta bhArI, bahuta choTA aura bahuta pradhAna' kA mazaH 1-1 nAma hai // 6 [grAmyA, grAmeyakaH, prAmINaH (1), 'dehAtI' ke 3 nAma haiM ] // 7 [AcchinnaH, balAtaH (2 tri), balapUrvaka (jabardastI se) pakar3e yA chine hue' ke ' nAma ] // 8 [caritam , muSitam , muSTam (3 tri), 'curAye hue' ke 3 nAma hai // 9 [ sthapuTam , na tonnatam (1 tri), 'U~cenIce' ke 2 nAma hai // 1. [upAritama , unmUlitam , uddhatam (3 na), 'ukhAr3e hupa' ke nAma hai| 1. 'bahulaprakarSAH ' iti pAThAntaram / 'pIvara' iti pAThastvayuktaH candomaGgAt / 'pauva' iti pAThe nAnto yuktaH' iti mA0 dii| paramatrAryAchandaso lakSaNasya sarvathA sAtu samanvayena cchandomanAmAvAccinsyeya muktiH / 2. 'grAmye..... sphuTe" syayaM kSepakAMzaH kSI. svA. vyAkhyAyo 'vAcyaM ca-'grAmye... sphuTe' ityevaM muutrmaatrmuplbhyte| asya ca prakRtopayogitayA'yaM mayA mU kSepakaravena sthaapitH| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 amrkossH| [tRtIyakANDa -1 bahite vRDham (15) 2 bhAjitaM nicitaM 3 pUrNe pUritaM 4 nibhRte bhRtam (16) 5 pratizritaM praviSTa syA 6 damArga nirarthaka (17) 7 nyazitaM. myAdadhaHkSiptaM 8 disamUca muzcitam (18) 9 spaSTe'citaM 10 caturthe tu tumo tuya bhAsthite (19) AkAre zliSTasaMpRkta: 12 snAcate chutibhUSito (20) 13 pracarcitaM pratISTaM 14 dveSyAmRSya higatAH samAH (21) 15 zyAnaM zIne , [ bahitam , vRDham (2 tri), 'bar3he hue' ke 2 nAma haiM ] // 2 [ bhAcitam , nicitam (2 tri), 'ghaTe hue 2 2 nAma haiM ] // 3 [ pUrNam , pUritam (2 tri), 'pUre hue' ke 2 nAma haiM ] // 4 [ nibhRtam , bhRtam (2 tri), 'vaza meM rahanevAle' ke nAma haiM ] // 5[5 pratizritam , praviSTam (2 tri), 'praveza kiye (ghuse) hue ke 2 nAma haiM // ] 6 [antargahu, nirarthakam (2 tri), 'nirarthaka. bematalaba' nAma haiM] // 7 [ nyazcitam , adhaHkSiptam (1 tri), 'nIce pheMke hue' ke 2 nAma haiM] // 8 [ udakhitam (tri), 'upara pheMke hue' kA / nAma hai] // 2 [ spaSTam , aSitam (1 tri), 'spaSTa' ke 2 nAma haiM ] // 1. [ caturtham , turIyam , turyam ( 3 tri), 'cauthe' ke 3 nAma haiM ] // "[zliSTasaMpRkA (tri), 'sthAyI AkAravAle' kA / nAma hai ] // 12 [ khacitaH, churitaH, bhUSitaH (3 tri), 'ratna-javAhirAta Adi se jar3e hue bhUSaNa Adi ke 3 nAma haiM ] // 13 [pracarcitam , pratISTam (2 tri), 'candanAdi chir3ake hue sthAna mAdi' ke 2 nAma hai ] // "[ dveSyaH, amRSyA, akSigataH (3 tri), 'A~kha meM gar3e hue, vairI' ke tIna nAma hai ] 15 [zyAnam, sInam , (2 tri), 'jame hue ghI Adi ke 2 nAma haiN| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 saMkIrNavargaH 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1- andhite'ndhotaM 2 prakAzaprakaTau sphuTe (22) iti vizeSyanidhanvargaH // 1 // 2 atha sNkiirnnvrgH| 3 prakRtipratyayArthAH saMkANe liGgamunnayet / 1 [ anvitam , anvItam ( 2 ni ), 'yukta, sahita' ke 2 nAma haiM ] // 2 [prakAzaH, prakaTaH, sphuraH (3 tri), 'prakaTa, spaSTa' ke 3 nAma haiM ] / iti vizeSya nimnavargaH // 1 // 2 atha sNkiirnnvrgH| 6 pUrvokta zabdoM ke ApasameM saMkIrNa hone (mila jAne ) ke bhayase pahale nahIM kahe hue zabdoM ke saMgraha ke dhAste 'prakRti-isa zlokase dvitIya 'saMkIrNa varga' kA prArambha karate haiN| saMkIrNa artha aura saMkIrNa limase Arabdha hone ke kAraNa 'saMkIrNavarNa' nAma ke isa prakaraNa meM prakRti , pratyaya 2 bhAdi (Adise rUpabheda 3, sAhacarya 4, ke arthakA saMgraha hai) se liGgoko samajhanA caahiye|' ("pratyekake kramazaH udaahrnn| 2lA prakRtyartha jaise-aparasparAH (tri), isa udAharaNameM 'paravalliGga dvandvasatpuruSayoH' (pA0 sU0 2.4446) isa sUtrase para (Age) bAle zabdake liGgakA atideza honese yahA~ ( aparaspara zabdameM ) 'para' zabda ke triliga hone ke kAraNa aparaspara' zabda bhI triliGga hai| isI taraha anyatra bhI samajhanA cAhiye / 2rA pratyayArthajaise---'zAntiH, kRti, citiH, vipattiH,....... (strI), 'hasitam , hasanam , jahipatam , zayanam ............ (4 na ), 'AkaraH, rAmaH, sandhiH ,........ (3 pu) ina dAharaNoM meM 'strIliGga, napuMsakaliGga aura iMjina' meM cin, mAdi pratyayoM ke honese ye zabda bhI kramazaH strIliGga AdimeM prayukta hote haiM / isI taraha anyAnya (9 rA rUpameda aura zyA sAhacaryake) vAharaNakA bhI svayaM taka kara lenA cAhiye") Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 amrkossH| [vRtIvakAna1 karma kiyA 2 tassAtatye gamye syurprspraaH||1|| 3 sAkalyAsASacane 'paaraaynnturaaynne| 5 yahacchA svairitA 5 hetuzUnyA vAsyA vilakSaNam // 2 // 6 zamathastu zamaH zAnti 7 dAntistu damatho dmH| 8 avadAna karma vRttaM 1kama ( = karman na ), viyA (sI.), 'kAma' ke 2 nAma haiM / 1 aparasparam (le arthameM napuM0 aura dUsare artha meM tri.) 'lagAtAra kAma hote rahanA, aura lagAtAra kAma karanevAlA' ina do arthoM meM hai| 3 pArAyaNam , tarAyaNam (+parAyaNam , +ni| 2 na ), 'pUrNa kathana (kahanA, vaktagya) aura prAsanika (javasarake anukUla ) kathana' kA kramazaH 1-1 nAma haiN| 4 yahachA, svairitA ( 2 bo), 'svatantratA ke 2 nAma hai| 5 vilakSaNam (na), "vicitra' arthAt 'niSkAraNa Thaharane' kA / nAma hai| zarmathaH, zamaH (25), zAntiH (bI), 'zAnti' ke tIna nAma haiN| 7 dAntiH (bI), damathaH, damaH (2 pu) 'indriyoMko apane vazameM karane ke 3 nAma haiM // 4 avadAnama (+ apadAnam), karmavRttam (bhA. dI0 / 2 na) 'bIte hue kAma, acche kAma' ke 2 nAma // 1. "parAyaNaturAyaNe" iti "pArAyaNaparAyaNe" iti ca pAThAntare / / 2. "svAsthA" iti pAThAntaram // 3. "avadAnaM karma vRttaM (karmavRttaM)" iti "apadAnaM-" iti ca pAThAntare // 4. prathamAthe (kriyAsAtasye)'aparaspara'zabdasya klIyasvaM yathA-'bhaparasparaM gacchanti liyA, puruSAH, kulAniyA dvitIyA (kriyAvAM sAtasye) 'aparaspara' zabdasya triligara yathAaparasparAH khiyaH, aparasparANi kulAni, aparasparo'nvayaH......." || 5. 'pArAyaNa' zabdasya klIyasvamAtre yathA "ratnapArAyaNaM nAmnA laDDUyaM mama maithili" iti mahiH 5 / 89 // 'parAyaNa' zabdasya triligakarave yathA"atha mohaparAyaNA satI vivazA kAmavadhUrviyoSitA" iti ku0 sN04||1|| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavarga:2] maNiprabhAvyAcyAsahitaH / 406 -1'kAmyadAnaM pradhAraNam // 3 // 2 ghazakriyA saMvananaM 3 mUlakarma tu kArmaNam / . vidhUnanaM vidhuvanaM 5 tarpaNaM prINanAvanam // 4 // 6 paryAptiH syAtparitrANaM hastavAraNamityapi / 7 sevanaM sIvanaM nyUti 8 viMdaraH sphuTanaM bhidA // 5 // 9 AkrozanamabhISaGgaH 10 saMvedo vedanA na nA / 11 saMmUrchanamabhivyAptiH / kAyadAnam ( + kAmadAnam ), avAraNam ( + pracAraNam / 2 na) 'manacAhA' dAna dene 2 nAma haiN| 2 vazakriyA (bI), saMvananam ( + saMvapanam , saMvadanam / na ) 'mantra. maNi Adise vazameM karane ke 2 nAma haiN| 3 mUla karma ( = mUla karman , bhA0 dI.), kArmaNam (2 na), 'jar3I-bUTI Adile ucATana, mAraNa, mohana Adi karane ke 2 nAma haiM / 4 vidhUnanam (+vidhunanama), vidhuvanam (2.), 'kaiMpAne' ke 2 nAma haiN| 5 tarpaNam , prINanam , avanam ( 3 na ), 'tRpta karane ke 3 nAma haiM / 6 paryAptiH (strI), paritrANam , hasta vAraNam (+ hastadhAraNabh / 3 na), 'mArane ke liye udyata ( taiyAra )ko rokane ke 3 nAma hai // 7 sevanam ( + sevaH pu), sIvanam ( 2 na), syUtiH (sI), 'silAI karane ke 3 nAma haiN| 8 vidaraH (5), sphuTanam ( + sphoTanam / na ), bhidA (bI), 'phaTane yA alaga hone ke 3 nAma haiN| ___9 Akrozanam (na), abhISaGgaH (+ abhiSaGgaH / pu), 'gAlI yA zApa dene ke 1 nAma hai| 10 saMvedaH (pu) vedanA ( sI na ), 'anubhava' ke 1 nAma haiN| 18 saMmUrachanam ( na ), abhivyAptiH ( chI), 'vyApta hone' arthAt 'cAroM taraphase bar3hane yA mara jAne ke 2 nAma haiM // 2. 'hastapAram' iti pAThAntaram / / 1. 'kAmadAnaM' iti pAThAntaram / 3. 'sevastu' iti pAThAntaram / / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 amarakoSaH [ tRtIyakAve-1 yAcyA bhikSA'rthanA'rdanA // 6 // 2 vardhanaM chedane 3 'tha dve 'AnandalabhAjane / Apracchanna 4 mathAmnAyaH saMpradAyaH 5 kSaye kSiyA / / 7 / / 6 grahe grAho 7 vazaH kAntau 8 'rAstrANe 9 raNaH knne| 10 madho bedhe 11 pacA pAke 19 havo hUtau 13 varo vRtau|| 8 14 oSaH koSe 15 nayo nAye-- , yAtrA, bhikSA, arthanA, ardanA ( 4 strI ), 'mA~gane ke 4 nAma haiM / 2 vardhanam , chedanam , ( 2 na ), 'kATane ke 2 nAma hai // 3 bhAnandanam ( + AmantraNam ), samAjanam , Apracchannam ( 3 na ), 'mitra yA gurujana Adike Anepara abhyutthAna ( uThakara agavAnI), AliGgana Adi aura kuzala prazna Adi dvArA unake satkAra karane ke 3 nAma haiN| 4 AmnAyaH saMpadAyaH (. pu), rivAja, kulakramAgata (khAndAnI) rahana-sahana yA guru-paramparAgata upadeza Adi' ke 2 nAma haiM / 5 kSayaH (pu), ziyA (strI), 'ghaTane yA kama hone ke 2 nAma haiM / / 6 grahaH, grAhaH (2 pu), 'grahaNa karane, lene ke 2 nAma haiM / 7 vazaH (pu), kAntiH (strI), 'cAhanA icchA' ke 2 nAma haiM / 8 raNaH (+rakSA strI), trANaH ( 2 pu), 'rakSA' ke 2 nAma haiM / 9 raNaH, kaNaH (8 pu), 'zabda karane ke 2 nAma haiM // 10 vyadhaH, vedhaH, (2 pu), 'chedane' ke 2 nAma haiM // 11 pacA ( + patiH / strI). pAkaH (pu), 'pakAne ke 2 nAma haiM / 12 havaH (pu), hUtiH (strI), 'pukArane yA bulAne ke 2 nAma haiM / / 13 varaH (pu), vRtiH (strI), 'ghere yA tapa, sevA Adise prasanna hokara devatA, guru Adike varadAna dene ke 2 nAma haiM / 14 oSA, ploSaH ( + proSaH / 1 pu), 'dAha' ke 2 nAma haiM / 55 nayaH, nAyaH (2 pu), 'nIti' ke 2 nAma haiN| 1. 'AmantraNasabhAlane iti pAThAntaram / 2. 'rakSa' ityapapAThaH' iti kSI0 sthaa| 3. tathA ca kAsyaH-tapomiriSyate yastu devebhyaH sa varo mataH' / rati / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavarga: 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 411 1-jyAnirjIrNo 2 bhramo bhrmau| 3 sphAtivRddhau 4 prathA khyAtI 5 spRSTiH pRktau 6 snavaH save // 9 // 15 padhA samRddhI 8 sphuraNe sphuraNA 9 pramitI prmaa| 10 prasUtiH pralave 11 zcyota prAdhAraH 12 kalamathaH klame // 10 // 13 utkarSo'tidhaye 14 sandhiH zleSe 15 viSaya Azraye / , jyAniH, jogiH, ( 2 strI), 'purAnA hone ke 2 nAma haiM // 2 bhramaH (pu), bhramiH (strI), 'bhramaNa karane ke 2 nAma haiM / 3 phAtiH, vRddhiH (2 strI), 'baDhane ke nAma haiN| prathA, khyAtiH, (2 zrI), 'prasiddhi ke 2 nAma haiN| 5 spRSTiH, pRtiH (2 vI), 'sparza karane ke 2 nAma hai // 6 snakaH, snavA (pu), 'dhIre dhIre cUne' ke 2 nAma haiM / 7 eSA ( + vidhA), samRddhiH (2 strI). 'bar3hane ke 2 nAma haiM / 8 sphuraNam ( + sphulanama, sphoraNama, sphAraNama, spharasa / na), skuraNA (strI), 'pharakane ke 1 nAma haiN| 9 pramitiH, pramA ( 3 zrI), 'yathArtha jJAna' ke nAma haiN| 10 prasUtiH (strI), prasavaH (5), 'baccA janane (paidA karane ) ke 2 nAma haiN| / zcyotaH, prAdhAraH (2), 'pAnI bhAdike dhArAse cUne yA bahane ke 2 nAma haiN| 12 klamayaH, klamaH ( 2 ), 'glAni, kheda' ke 1 nAma hai // 3 satkarSaH, atizayaH (25), 'utkarSa, bar3AI ke 2 nAma haiN| 14 sandhiH , zleSaH (1), 'jor3a, mela' ke nAma haiM / 15 viSayaH, AzrayaH (+AzayaH / pu), 'Azraya, avalamba' ke 1 nAma haiN| 1. viSA samRsau' iti pAThAntaram // 3. 'bhAzaye' iti pAThAntaram // 2. 'kumathuH' ityapapAThaH' iti kSI0 svaa0|| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhmrkossH| [tRtIyakANDe1 kSipAyAM kSepaNaM 2 gINigirI 3 'guraNamughame // 11 // 4 unnAya unnaye 5 zrAyaH zrayaNe 6 'jayane jyH| 7 nigAdo nigade 8 mAdo mada 9 udvega ubhrame // 12 // 10 vimardanaM parimalo' 11 bhyuppttirnugrhH| 12 'nigrahastadviruddhaH syAt 1 kSipA (strI), kSeNNam (na), 'preraNA karane, calAne yA pheMkane ke 2 nAma haiN| 2 gIni:, giriH ( 2 strI), 'nigalane' arthAt 'ghoMTane ke 2 nAma hai| 3 guraNam ( + gUraNam , goraNam / na ), udyamaH (pu), 'udyama, udyoga' ke 2 nAma haiN| 4 ucAyaH, unnayaH (2 pu), 'unnati yA UhA' ke 2 nAma haiM / 5 zrAyaH (pu), zrayaNam (na), 'sevA' ke 2 nAma haiM / 6 jayanama (na), jayaH (pu), 'jIta, vijaya ke 2 nAma haiN| (bI. svA0 sammata pAThabhedase--- 'japanam (na), japaH (g), 'japa' ke 2 nAma haiN)| 7 nigAda, gadaH ( 2 pu), 'spaSTa kahane ke 2 nAma haiM / 8 mAdaH, madaH (6 pu), 'mada, harSa ke 2 nAma haiM / 9 udvegaH, unamaH ( 2 pu), 'ghabarAhaTa' ke 1 nAma haiM / 10 vimardanam (na), parimalaH (pu), 'zarIrameM kuGkuma, candana yA uSaTana Adiko lagAne ke 2 nAma haiM / / "abhyupapattiH (strI), anugrahaH (pu) 'anugraha' arthAt bhalAI karane yA burAI se bacAne ke 2 nAma haiM // 12 nigrahaH (pu), (+ nirodhaH, bhA0 dI.), 'nigraha' arthAt 'burAI karane aura bhalAIse bacAne (rokane kA nAma hai / ('pAThabhedase-"vigrahaH, virodhaH (2 pu), 'virodha' (vaira) ke 2 nAma haiN")|| 2. 'gUraNamughame' iti pAThAntaram / 2. 'japane japaH' iti kSI0 svA0 sammataM pAThAntaram // 3. ayaM pATho mahe0 sammataH / 'niprahastu virodhaH' iti kSI0 svA0 pustakapAThaH, tatra'-nirodha' iti pAThayam / 'vigraho virodho vA' iti kSI0 svA0 / 'nigrahastu niross| iti mA0 dI0 pAThaH samIcIno mAti / / ___ Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavarga 2] maNiprabhAvyAkhyA sahitaH / 413. -1 abhiyogastvabhigrahaH // 13 // spraSTopataptari // 14 // 2 muSTibandhastu saMprAho 3 Dimbe Damaraviplapau / I 4 bandhanaM' prasitizcAraH 5 sparzaH 6 nikAro viprakAraH syA 7 dAkArastviGga iGgitam / 8 pariNAmo vikAro dve same vikRtivikriye / / 15 / / apahArastvapacayaH 10 samAhAraH samuccayaH / 6 1 abhiyogaH, abhigrahaH (2 pu) 'yuddha Adi meM lalakArane 'ke 1 nAma haiM // 2 muSTibandhaH, saMgrAhaH ( 2 pu ) 'muTThI bA~dhane yA pratimalla Adiko pakar3ane' ke 2 nAma haiM // 3 DimbaH, DamaraH, hathiyAroM kI lar3AI' ke haiM, usa 'laTTha' artha meM bhI kiyA hai ) // 4 bandhanam (na), prasitiH ( + prasRtiH / strI ), cAraH ( + svAraH / pu) 'bandhana' ke 3 nAma haiM // viplavaH (3 pu ), 'pralaya TUTanA (DAkA ), yA nAma haiM / ( jise bAlaka rassI lapeTakara nacAte 'Dimba' zabda kA prayoga zrIharSane naiSadhacaritameM 5 sparzaH ( + spazaH ), spA ( = spaSTR ), upataptA (= upataptR / 3 pu ), 'saMtapta yA upatApa rogase pIr3ita' ke 3 nAma hai // 6 nikAraH vikAraH (pu), apakAra, burAI' ke 2 nAma haiM // 7 AkAraH, iGgaH ( 2 pu ), iGgitam (na), 'matalaba ke anusAra ceSTA' ke 3 nAma haiM // 8 pariNAmaH vikAraH ( 2 pu ), vikRtiH, vikriyA ( 2 strI ), 'vikAra, svabhAva ke badalane' nAma haiM ! ( 'kisI kisI ke mata se 2-2 zabda ekArthaka haiM' > // 9 apahAra, apacayaH ( 2 pu ), 'chIna lene yA ghaTane' ke 2 nAma haiM // 10 sAhAH, samucchrayaH (2 pu), 'baTorane ikaTThA yA DherI karane' ke 2 nAma haiM // 1. 'prasRtiH svAraH spazaH' iti pAThAntaram // 2. tadyathA - 'bAlena naktaM samayena yuktaM raupyaM lasaDDimbamivendubimbam / ' iti nai0 ca0 22-53 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 amrkossH| [tRtIyakADe1 pratyAhAra upAdAnaM 2 vihArastu parikramaH // 16 // 3 abhihAro'bhigrahaNaM 4 nirhAro'bhyavarSaNam / 5 anuhAro'nukAraH syA 6 darthasyApagame vyayaH / / 17 / / 7 pravAhastu pravRttiH syAt 8 pravado gamanaM bahiH / 9 viyAmo viyo yAyo yamaH saMyAmasaMyamau // 18 // 10 hiMsAkarmA'bhidhAsyAjAgI jAgarA dvyoH| pratyAhA (pu), upAdAnam (na ), 'indriyoko apane (indriyoMka) viSayoMse haTAkara vazIbhUta karane ke 2 jAma haiM / 2 vihAraH, parikramaH (2 pu), 'paidala Tahalane' ke nAma haiM / 3 abhihAra: ( + abhyAhAraH / pu), abhigrahaNam (na), 'curAne ke 2 nAma haiN| ___4 nihAraH (pu), abhyavakarSaNam (na) para AdimeM cubhe (gar3e) hue kA~Te Adiko nikAlane 2 nAma haiM // 5 anuhAraH, anukAraH (2 pu), 'anukaraNam ( nakala) karane ke / 6 vyayaH (pu), 'kharca kA , nAma hai|| * pravAhaH (pu), pravRttiH (bI), 'pAnI Adi tarala padArthoM ke nirantara bahane' ke 2 nAma haiM / 8 pravahaH (pu) 'janAdi ke bAhara nikalane (bahane) ke . nAma haiM / 9 vidhAmaH, viyamaH, yAmaH, yamaH, saMyAmaH, saMyamaH (6 pu), 'saMyama' arthAt 'yogake saMyamanAmaka bhaGga-vizeSa' ke 6 nAma haiN| (pI0 svA0 ke mata se 'aneka tarahake yama karane, uparati (sthAga) mAtra aura saMyama karane ke kramazaH 2-2 nAma ') // 10 hiMsAkarma ( = hiMsAkarman na / bhA0 dI.), abhicAraH (1), "hiMsA Adi karane ke 2 nAma haiN| jAgaryA ( +jAniyA, jaagtiH| sI), jAgarA (bI pu), 'jAgane Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavargaH 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 415 1 vighno'ntarAyaH pratyUhaH 2 syAdupano'ntikAzraye // 19 // 3 niveza upabhogaH syAt 4 parisarpaH parikriyA | 5 vidhuraM tu pravizleSe 6 'bhiprAyazchanda AzayaH // 20 // 7 saMkSepaNaM samasanaM 8 paryavasthA virodhanam / 9 paricaryA parIsAraH 10 syAdAsyA tyAsanA sthitiH // 21 // 11 vistAro vigraho vyAsaH 12 sa va zabdasya vistaraH / 13 'saMvAdanaM mardanaM syAdU 1 vighnaH, antarAyaH, pratyUhaH ( 3 pu ), vighna' ke 3 nAma haiM | 2 upaghnaH, antikAzrayaH ( bhA0 dI0 / 2 pu ), 'samIpa rahane Azraya karane' ke 2 nAma haiM // 3 nirdezaH, upabhogaH ( 2 pu ), 'upabhoga' ke 2 nAma haiM // 5 parisarpa: (pu), parikriyA (strI), 'parivAra Adi iSTajanoM se ghire rahane' ke 4 nAma haiM ! 5 vidhuram (na ), pravizleSaH (pu), 'parivAra Adi iSTajanoM se alaga hone' ke 2 nAma haiM // 6 abhiprAyaH, chandaH, AzayaH ( 3 pu0 ), 'Azaya, bhAva, matalaba' ke 3 nAma haiM // 7 saMkSepaNam, samsanam ( 2 na ), 'saMkSepa ( lAghava, thor3A halakA ) karane' ke 2 nAma haiM // 8 paryavasthA (strI), virodhanam ( na ), 'virodha karane' ke 2 nAma haiM // 9 parisa (strI), parIsAraH ( + parisAraH / pu ), 'saba tarapha jAne' ke 2 nAma haiM // 10 AzyA, AsanA, sthitiH (3 strI) 'TikAva yA sthiti' ke 3 nAma haiM // 11 vistAraH, vigrahaH vyAsaH ( 3 pu ) 'phailAva' ke 3 nAma haiM // 12 vistaraH ( pu ), 'zabda ke phailAva' kA 1 nAma hai // 13 saMvAhanam ( + saMvahanam ), mardanam ( 2 na ), 'zarIra ko dabAne ' ke 2 nAma haiM / 1. 'syAnmardanaM saMvahanam' iti mA0 dI0 saMmataM pAThAntaram // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / - 1 vinAzaH syAdadarzanam // 22 // 2 saMstavaH syAtparicayaH 3 prasarastu visarpaNam / 4 nIvAkastu prayAmaH syAt 5 sannidhiH satrikarSaNam ||23|| 6 lavo'bhilASo lavane 7 niSpAvaH pavane pavaH / 8 10 416 prastAvaH syAdavasara 9 strasaraH sUtraveSTanam // 24 // prajanaH syAdupasaraH 11 prazrayapraNayau samau / [ tRtIyakANDe 1 vinAzaH (pu), adarzanam (na), 'antardhAna hone yA chipa jAne' ke 2 nAma haiM // 2 saMstavaH paricaya : ( 2 pu ), 'paricaya' arthAt 'jAna pahicAna' ke 2 nAma haiM // 3 prasaraH (pu), visarpaNam ( na ), 'ghAva (vraNa) Adi ke thAlA' ( phailAva ) ke 2 nAma haiM // 4 nIvAkaH, prayAmaH ( 2 ), 'dhAnya Adiko ekatrita karane' ke 2 nAma haiM / 5 sannidhiH (pu), satrikarSaNam (na), 'pAsa, samIpa karane' ke 2 nAma haiM / 6 lavaH, abhiSTAvaH ( 2 pu ), lavanam ( na ) 'kATane' ke 3 nAma haiM // 7 niSpAvaH (pu), pavanam ( na ), patraH ( 5 ) 'dhAna Adi annako osAne yA sUpa Adile phaTakakara bhUsA alaga karane' ke 3 nAma haiM | 8 prastAvaH, avasara: ( 3 pu ), 'avasara' prasana, prastAva' ke 2 nAma haiM // 9 trasaraH ( + tasaraH / pu ) sUtraveSTanam (na ) ' kapar3A bunaneke liye julAhA AdI sUna lapeTane ( tAnA-pAI karane ) ke 2 nAma haiM // 10 prajanaH, upasaraH ( 2 pu ), 'pahalI bAra garbha dhAraNa karane' ke 2 nAma hai !! 11 prazrayaH ( + prasaH ), praNayaH ( 2 pu ), 'prema, prIti' ke 2 nAma haiM // 1. prasarapraNayau' iti pAThAntaram // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavargaH 2] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH ! 1 zrIzaktirniSkramo'strI tu saMkamo durgasaMvaraH // 25 // 3 pratyutkramaH' prayogArtha 4 prakramaH syAdupakramaH / syAdabhyAdAnamuddhAta ArambhaH 6 saMbhramastvarA // 26 // 7 pratibandhaH pratiSTambhaH 1 dhIzaktiH (strI), niSkramaH (pu), buddhi ke sAmarthya' ke 2 nAma haiM / ( 'sunane kI icchA 1, sunanA 2, grahaNa karatA 3, dhAraNa karanA ( sthira arthAt yAda rakhanA ) 4, UhA ( tarka ) 5, avaroha 6, vijJAna 7, aura tasvajJAna 8, 'ye 8 vuddhike guNa' haiM ' ) // 2 saMkramaH (puna), durgasaMvaraH ( + durgasaMcAraH / pu), 'kilAmai jAne, durga (killA) ke mArga' ke 2 nAma haiM // 3 pratyutkramaH ( + pratyutkrAntiH strI ) prayogArthaH ( + prayuddhArthaH / 'prayoga' ( + prayuddha ) ke paryAyavAcaka saba zabda / 2), 'kAryArambhameM pahalI bAra prayoga karane yA yuddhake liye acchI taraha udyoga karane' ke 2 nAma haiM // 4 prakramaH, upakramaH (2 pu), 'pahalI bAra Arambha karane' ke 2 nAma haiM // 5 trabhyAdAnam ( na ), udghAtaH ( + upodghAtaH ), Arambha: ( 1 pu ), 'ArambhamAna' ke 3 nAma haiM / ( 'bhA0 do0 ke matale 'prakramaH,' 'Arambha' ke hI haiM' ) // 6 nAma 6 saMbhramaH (pu), svarA ( + zvariH / strI ), 'zIghratA, jaldIbAjI' ke 2 nAma haiM / 1. 'prayuddhArthaH' iti pAThAntaram // 2. taduktam- 'zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / 417 7 pratibandhaH, pratiSTambhaH (1), 'kArya AdimeM rukAvaTa par3ane' ke 2 nAma hai // ...... UhApohau ca vijJAnaM tatvajJAnaM ca dhIguNAH // 1 // iti // 3. 'upodghAta 'lakSaNaM yathA 'cinta prakRtisiddhArthApoddhAtaH pracakSate' // iti // 27 a0 Jain Education international Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 amarakoSaH / [tRtIyakANDe -1 avanAyastu ' nipAtanam / 2 upalambhastvanubhavaH 3 samAlambhA vilepanam / / 27 // 4 vipralambho viprayogo 5 bistambhastvatisarjanam / 6 vizrAvastu pratikhyAti'ravekSA pratijAgaraH / / 28 // 8 nipAThanipaThau pAThe 9 temastemau samundane / 10 AdInavAnavau kleze 11 melake sanasaGgamau // 29 // 12 saMvIkSaNa vicayana mAgaNaM mRgaNA mRgaH / 1 avanAyaH (pu), nipAtanam ( + niyAtanam / na ), 'nAce jhukane' ke 2 nAma haiN| 2 upalambhaH, anubhavaH (2pu), 'anubhava prApti ke 2 nAma haiM / 3 samAlambhaH (pu), vilepanam (na), 'candana Adi lapeTane ke 2 nAma haiN| 4 vipralammA, viprayogaH ( 2 pu), 'alaga hone ke 2 nAma haiM / 5 vilammaH (pu), atisarjanam (na), 'bahata dene ke 2 nAma haiN| 6 vizrAvaH (pu), pratisyAtiH ( + pravikhyAtiH / sI ), 'bahuta prasiddhi' ke 2 nAma haiN| 7 avetA (strI), pratijAgaraH (pu), 'kisI vastu AdikI nigarAnI ( dekhabhAla ) karane' ke 2 nAma haiM / 8 nipAThaH, nipaThaH, pAThaH ( 3 tri), 'par3hane ke 3 nAma hai // 9 temaH, stemaH ( 2 pu), samundanam ( na ), 'pAnI Adise bhIgane' ke 3 nAma haiN| 10 AdInavaH, mAnavaH (+AzrayaH), klezaH (3 pu), 'duHkha' ke 3 nAma haiN| 11 melakaH ( + mela:), saGgaH, saGgamaH (1 pu), 'mela, milApa' ke 3 nAma haiN| 12 saMvIkSaNam ( + anvIkSaNam , anveSaNam , gaveSaNam ), vicayanam , mArgaNam ( 3 na), mRgaNA (+mRgayA / strI), mRgaH (pu), 'dUr3hane, bojane' ke 5 nAma hai // 1. 'niyAtanam' iti pAThAntaram // 2. 'anvIkSaNamanveSaNam' ityeke peThuH' iti kSI0svA0 // 3. 'mRgayA' iti mukuttH|| - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavargaH 1) maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 416 1 parirambhaH parigvanaH saMzleSa upagRhanam // 30 // 2 nirNanaM tu nidhyAnaM' dazanAlokanekSaNam / 3 pratyAkhyAnaM nirasanaM pratyAdezo nirAkRtiH // 31 // 4 upazAyo vizAyazca paryAyazayanArthako / 5 atanaM ca RtAyA ca hRNIyA ca ghRNArthakAH // 42 // 6 syAdvayatyAso viparyAso vyatyayadha vipryye| 7 paryayo'tikamastAsmannAtapAta upAtyayaH // 33 // 8 praSaNaM yatsamAhUya tatra syAtprAtazAsanam / 2 parirambhaH (+parIrambhaH ), parizvataH, sazleSaH (3 pu), upagRhanam (na), 'mAliGgAna karane yA lipaTane' ke 4 nAma haiN| nivarNanam , nidhyAnam , darzanam , Alokanam , IkSaNam (+ mAlokanasamam / 5 na), 'dekhane ke 5 nAma haiM / 3 pratyAkhyAnam , nirasanam (2 na), pratyAdezaH (pu), nirAkRtiH (strI), 'manA karane ke 4 nAma haiM / 4 upazAyaH, vizAyaH (2 pu), 'paharedAra Adike pArI 2 se sone' ke nAma haiN| 5 artanam (na), RtIyA, hRNIyA ( + hRNiyA), ghRNA (1 strI), 'ghRNA' ke 4 nAma haiM // vyatyAsaH viparyAsaH vyatyayaH, viparyayaH ( + viparyAyaH / 4 pu), 'ulaTA, kamarahita' ke 4 nAma haiM / 7 paryayaH, atikamaH, anipAtaH, upAsya yaH (4 tri), 'atikama' (krama ko chor3akara bhAge bar3hane )' ke 4 nAma haiM // 8 pratizAsanam ( na ), 'naukara Adiko bulAkara kahIM bhejane yA kisI kAmameM lagAne kA / nAma hai // 1. darzanAkokalakSaNam' ityapi pAThaH' iti mahe // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 amrkossH| [tRtIyakANDe 1 sa saMstAvaH kratuSu yA stutibhUmirdijanmanAm / / 34 // nidhAya takSyate yatra kASThe kASThaM sa uddhanaH / 3 stambaghnastu stambaghanaH stambo yena nihanyate // 35 // 4 Avidho vidhyate yena tatra 5 viSvaksame nighaH / 6 utkArazca nikArazca dvau dhAnyotkSepaNArthako // 36 / / 7 nigArogAravikSAvodgrAhAstu garaNAdiSu / 8 Aratyavarati virataya uparAme9'thAstriyAM tu nisstthevH|| 37 // niSThayatiniThevanaM niSThIvanamityabhinnAni / . saMstAvaH (pu), 'yajJameM brAhmaNoMkI stuti karaneke liye niyata sthAna-vizeSa' kA nAma hai| 2 udanaH (pu), 'ThehA' arthAt 'jisa lakar3Ipara rakhakara dUsarI lakar3I chIlate haiM usa nIcevAlI lakar3I' kA nAma haiM / 3 stambamnaH, stambadhanaH (pu), 'ghAsa kATane ke hathiyAra khurapA Adi, yA tInIke dhAnako jhaTakA dekara jhAr3aneke liye bA~sa yA char3ImeM bA~dhe hue daurI Adi bartana' ke 2 nAma haiM / 4 Avidha: (pu), 'varmA' kA nAma hai // 5 nighaH (pu), 'saba tarapha se eka samAna jame yA lagAye hue per3a mAdi' kA nAma hai| kAraH, nikAraH (2 pu), 'dhAna Adi annako osAne yA phaTakane' ke 2 nAma haiM / 7 nigAra, udgAra, vikSAvaH, ugrAhaH (4 pu), nigalane' (ghoMTane ), vamana ( ulTI, kaya ) karane, chIMkane aura DakArane' kA kramazaH 1-1 nAma hai| 8 bhAratiH, bhavaratiH, viratiH ( 3 strI), uparAmaH (pu), 'rukane ke . 9 niSThevaH (puna ), niSThayatiH (strI), niSThevanam, niSThIvanam (na), 'thUkane ke nAma haiN| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNavargaH 2] maNiprabhAvyAkhyA sahitaH / 421 1 javane jUtiH 2 sAtistvavasAne syA3datha jvare jUrtiH // 38 // pazupreraNa5makaraNirityAdayaH zApe / vRndamityaupagavakAdikam // 38 // 4 udjastu 6 gotrAntebhyastasya 7 ApUpikaM zAkulikamevamAdyamacetasAm | 8 mANavAnAM tu mANavyaM 6 sahAyAnAM sahAyatA // 40 // halyA dalAnAM 11 brAhmaNyavADavye tu dvijanmanAm / 12 dve parzukAnAM pRSThAnAM pArzva pRSThayamanukramAt // 41 // 1 javanam ( na ), jUtiH (strI), 'vega' ke 1 nAma haiM // 2 sAtiH (strI), avasAnam (na), 'samApti, anta' ke 2 nAma haiM // 3 jvaraH ( pu ), jUrtiH (strI), 'jvara, bukhAra' ke 2 nAma haiM / 4 ujaH (pu), pazupreraNam ( bhA0 dI0, na ), pazuoMko hA~kane lalakArane yA kisI taraha preraNA karane' ke 2 nAma haiM // 5 akaraNi: ( strI ), Adi ( ' Adi se ajananiH, strI; avagrAhaH, nigrAhaH 2pu, ), 'zApa dene' kA 1 nAma hai // ***...* 6 aupagavakam (na), Adi ( 'Adi se gArgakam, dAcakam, 'aupagava 'upagu' ke gotra meM utpanna Adi' ( Adile 'gArgya, 2 na dAci ) ke samUha' kA 1 nAma hai // 7 ApUpikam zAkulikam ( 2 na ), Adi ( Adile 'sAtukam , 9 cANakam 2 na '), 'pUA, pur3I Adi ( Adi se 'sattU, canA"") ke samUha (DherI )' kA 1-1 nAma hai // 8 mANavyam ( na ), 'lar3akoM ke jhuNDa' kA 1 nAma hai // 9 sahAyatA ( stro ), 'sahAyoMke jhuNDa' kA 1 nAma hai // 10 kyA (zrI), 'iloke samUha' kA 1 nAma hai // 11 brAhmaNyam, vADhavyam ( 2 na ). 'brAhmaNoM ke jhuNDa' ke 2 nAma haiM // 12 pArzvam, pRSThayam (2 na ), 'pazuoM ( pa~jadIkI haDDiyoM ) aura pIThoMke samUha' kA kramazaH 1-1 nAma hai / ( ina donoM kA yajJameM smaraNa hotA hai ata eva ye donoM yajJa-viSayaka haiM' ) / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 amrkossH| [tRtIyakANDe khalAnAM khalinI svalyApyaratha mAnupyakaM nRNAm / grAmatA janatA dhUmyA pAzyA galpA pRthakpRthak // 42 // api. sAhasrakAroSavArmaNAtharvaNAdikam / iti saMkIrNavargaH // 2 // 3. atha naanaarthvrgH| 3 nAnArthAH ke'pi kAntAdivargeSvevAna kIrtitA / bhUri prayogA ye yeSu paryAyeSyapi teSu te // 1 // , khalinI, khalyA ( 2 strI ), 'skhalihAnake samUha ke nAma haiN| 2 mAnuSyakam , grAmatA, janatA, dhUmyA, pAzyA, galyA (5 strI), 'sAha. sam , kArISam , vArmaNam , pAthavarNam (ze0 5 na ), Adi (Adise 'cArmaNam , AGgArama , ..... ), 'manuSya, grAma, jana, dhUma, pAza (jAla ), bar3A kAza, hajAra, kaDarA ( upalA yA goharA), kavacadhArA, atharvaNa, mAdi (mAdise camar3A, aGgAra,... ), inake samUha' kA kramazaH 1-1 nAma hai| iti saMkIrNavargaH // 3 // 3. atha naanaarthvrgH| 3 vazyamANa (bhAge kahe jAnevAle ) isa kAntAdi (bAdise-khAnta gAnta, bAnta,.......... ) varga meM aneka arthavAle bhI kaI zabda kahe gaye haiM jo pahale pAyoM meM nahIM kahe gaye haiM aura paNDita-janoMne kAvya-purANa Adi pramoM meM 'pRthuka, garumat , rajas' Adi jina zabdoM kA bahudhA prayoga kiyA hai ve (zuka, gahasmata, rajas mAdi) zabda pahale svargavarga Adike paryAyoM meM tathA yahA~ bhI kahe gaye haiN| (jaise-pRthuka zabda 'potaH pAko'rbhako DimmA pRthukA zAvakaH vidyaH' (25) yahA~ 'bAlaka' arthameM aura 'pRthukaH sthAzcipiTaka:' (A ) vahA~ 'pikA' artha meM kahe jAnepara bhI isa nAnArthavargameM 'pRthuka. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 nAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / atha kAntAH shbdaaH| 1 AkAze tridive nAko 2 lokastu bhuvane jne| cipiTAbhako' ( 33 // 3) ukta donoM (bAlaka aura ciur3A) arthoM meM phira kahA gayA; 'garutmat' zabda 'garutmAn' garuDhastAcaryo -' ( 29) yahA~ 'garur3a arthameM aura '-nIhodbhavA garutmanto pissanto nabhasaGgamAH' (2 / 5 / 34 ) yahA~ 'pakSI' artha meM kahe jAnepara bhI isa nAnArthavargameM 'pakSitAcyauM garutmantau ( 3 / 1158) ukta doloM ( pakSI aura garur3a) arthoM meM phira kahA gayA; 'tamas' zabda 'tamastu' rAhuH varbhAnu:--' (1 / 3 / 26) yahAM 'rAhu' arthameM. 'guNAH satvaM rajastamaH' (115 / 29) yahA~ 'sattvAdi guNa' arthameM aura 'andhakAro'striyAM dhAntaM tamitraM timiraM tamaH' (1 ) yahA~ 'andhakAra' arthameM kahe jAne para bhI isa nAnArthavargameM 'rAho dhvAnte guNe tamaH' ( 3 // // 23 // ) ukta tInoM (rAhu, sasvAdi guNa aura andhakAra ) arthoM meM punaH kahA gyaa| isI taraha vidvAn jana anyAnya udAharaNoM kA bhI tarka kara leN)| padyapi 'jambuka' zabdake kramazaH 'syAra, varuNa' aura 'bAliza' zabda 'mUrkha, bAlaka' ye 2-2 artha haiM tathApi inheM paNDita-janoMne kramazaH 'syAra aura mUrkha inhIM 1-1 arthoM meM ukta (jambuka aura bAliza) zabdoMkA prayoga kiyA hai, anya do (varuNa aura bAlaka) arthoM meM nahIM, mata eka granthakArane bho vaisA hI kiyA hai (arthAt jaise-'jambuka' zabdako 'sRgAlavazakakoSTupherupherava. jambukAH (15 / 5) yahA~para 'syAra' artha meM kahakara isa nAnArthavargameM jambuko kroSTuvaruNau' ( 3) 'syAra aura varuNa' donoM arthoM meM kahA hai| isI taraha 'bAliza' zabdako bhI 'ajJe mUr3ayathAjAtamUrkhavaidheyabAlizAH' ( 3 / 9 / 48) yahA~ 'mUrkha' arthameM kahakara isa nAnAthavargameM 'zizAvaze ca bAliza' (3 // 18) 'mUrkha aura bAlaka' donoM arthoM meM kahA hai| isI taraha anyAnya udAharaNoM kA tarka karanA cAhiye' ) / atha kAntAH zabdAH / , 'nAkA' (pu) ke svarga, AkAza, 2 artha haiN| 1 'loka' (pu) bhuvana (saMsAra), jana, eartha haiN| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe1 padye yazasi ca zlokaH 2 zare khar3ageca sAyakaH // 2 // 3 jambuko koSTagharuNI 4 pRthuko ciNTiAko / 5 'Aloko darzanadyotI 6 bherIpaTahamAnako // 3 // 7 utsaGgacihnayoraGkaH 8 kalako'GkApavAdayoH / 6 takSako nAgavardhakyo10rarkaH sphaTikasUryayoH / / 4 11 mArute vesi bradhne puMli kaH kaM zirombunoH / 12 sthAtpulAkastucchadhAnye saMkSepe bhktsikthke|| 5 / / 13 ulUke kariNaH pucchamUlopAnte ca pecakaH / 14 kamaNDalau ca carakaH, zlokaH' (pu) ke patha, yaza, 2 artha haiN| 2 'sAyaka' (pu) ke bANa, talavAra, 2 artha haiM // 3 'jambuka: (pu) ke syAra, varuNa, 2 artha haiN| . 'pRthukaH' (pu) ke citar3A, bAlaka, 2 artha hai // 5 'Aloka' (pu) ke darzana ( dekhanA ), prakAza, 1 artha haiM / 'mAnaka: (+mANakaH / pu) ke bherI, nagAdA, 1 artha haiN| 7 'aGka' (pu) ke utsA (koDa, godI), cita, 2 artha haiN| 'kalaku (pu) ke ciha lAnchana, ra artha hai|| 9 'takSaka' (pu), 'tapaka' nAmakA sarpa, bar3haI 2 artha haiN| 1. 'markaH' (pu) ke sphaTika maNi, sUrya, madAra yA ekavana ( Aka nAmaka paudhA ), 3 artha hai // "'ka' (pu) ke havA, brahmA, sUrya, 3 artha; 'kam' (na ) ke zira, pAnI, 1 artha haiN| 12 'pulAkara (pu)ke tIno (nIvAra ) dhAna yA dhAnakI bhUsI, saMkSepa, bA (bhAta) kA avayava, . artha haiN| 'pecaka (pu) ke ullU, hAthIkI pUMcha kI para (mAMsa-piNDavizeSa), 1 artha haiN| 14 karaka' (pu)ke kamaNDalu, baurI ( molA), artha haiN| 'bhAgeko nayotI merIpaTaimANako' iti pAThAntaram // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga : 3 ] -1 sugate ca vinAyakaH // 6 // 2 kiSkurhaste vitastau ca 3 zUkakITe ca vRzcikaH / 4 pratikUle pratIka striSvekadeze tu puMsyayam // 7 // 5 syAdubhUtikaM tu bhUnimbe katRNe bhUstRNe'pi ca / 6 jyotistakAyAM ca ghoSe ca kozAtakyatha 7 kaTphale // 8 // site ca khadire somavalkaH syA 8 datha siddhake / tilakalke ca piNyAko 9 bAhnikaM rAmaThe'pi ca // 9 // 10 mahendraguggulUlU kavyAlagrAhiSu kauzikaH / maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 11 ruktApazaGkAsvAtaGkaH 12 svalpe'pi kSullakastriSu // 10 // 13 jaivAtRkaH zazAGke'pi - 425 * 'vinAyakaH' (pu) ke buddhadeva, gaNeza, garuda, guru, vighna, 5 artha hai // 1 'kiSkuH' (pu) ke hAthabhara, vittAbhara ( pramANa-vizeSa ), 2 artha haiM // 3 ' vRzcikaH' (pu) ke bicchU, AThavIM rAzi ( lagna ), bhauMrA kekar3A, oSadhi-vizeSa, 5 artha haiM // * 'pratIka' (tri ) kA pratikUla, 1 artha aura 'pratIkaH' (pu) kA wana ( fgtar ), i mat 11 5 'bhUtikam' (na) ke cirAyatA, 'rohisa' nAmaka ghAsa, bhUtRNa, 1 artha haiM // 6 'kozAtakI' (strI) ke cicir3hA, taroI yA paravala, 2 artha haiM // 7 ' somavalkaH' ( pu ) ke kAyaphala, dudhiyA ( sapheda ) khaira 2 artha hai // 8 ' piNyAkaH' (pu) ke lohabAna, tilakI khalI, 2 artha hai // 9'bAhikam' (+ bAhrIkam / na) ke hIMga, bAhrIka deza kA ( kAbulI ) ghor3A, kuMkuma, 3 artha haiM // 10 'kauzikaH' (pu) ke indra, guggulu, ullU pakSI, ru~perA, 4 artha haiM // 11 'AtaGkaH' (pu) ke roga, tApa, zaGkA, muraja bAjekA zabda, 4 artha haiN| 12 'kSullakaH' (tri ) ke kSudra, nIca, jainasampradAyakA tapasvi - vizeSa, 2 artha haiM // 13 'jaivAtRkaH' (pu) kA candramA, 1 artha aura 'jaivAtRkaH' (tri ) ke AyuSmAn ( cirajIvI ), kRza, bheSaja, 3 artha haiM // 1. 'bAhrokam' iti pAThAntaram // Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 amrkossH| [tRtIyakANDe ~1 khure'vyazvasya vartakaH ! 2 vyAghra'pi puNTIko nA 3 yadhAnyAmapi dApakaH / / 11 / / 4 zAlAvRzAH kapijhoSTuzvAna: maNe'pi gairikam / 6 pADArthe'pi vyatAka syA 7 dalAka tvapriye'nRte / / 12 / / 8 zAlAnvayAnanUke ye 9 zalke shklvlkle| sAdhe zate suvarNA hemnyugebhUSaNe pale / / 13 / / dInAre'pi ca niSko'strI11kalko'strIzamalaMnasoH / dabhye'pya12tha pinAko'mtrI zUlazaGkaradhandhanoH / / 14 / / , 'vartakaH' (pu) ke suma (ghor3e kA khura), 'vattaka' nAmakA pakSI, 2 artha haiN| 2 'puNDarIka:'(pu) ke bAgha, bhAga, diggaja, 3 artha aura 'puNDarIkam' (ma) ke sapheda chAtA, auSadha-vizeSa, zveta kamala, 3 artha haiM / 3 'dIpakaH' ( + dIpyakaH / pu) ke ajamodA javAina, morazikhA, cirAga, 3 artha aura 'dIpakam' (na) kA dIpakAlakAra, , artha hai // 4 'zAlAvRkaH' (+mAlAvRkaH / pu) ke bandara, syAra, kuttA, 3 artha haiN| 5 'gairikam (na) ke suvarNa (sonA), gerU (eka prakArakA dhAtuvizeSa), 1 artha haiN| 6 'yalIkam (na) ke pIDA, vailacaya, 2 artha haiN| 7 'alIkam' (na) ke apriya, jhUTha ( asatya), lalATa, 3 artha haiN| 8 'anUkam' (na) ke zIla, vaMza, 1 artha haiM / 2 'zalkam (na) ke khaNDa (Tukar3A yA hissA ), chilakA 2 artha haiM / / 1. 'niSkaH' (pu na ) ke 108 azarphI sone kA banA huA chAtIkA bhUSaNa (candrahAra, sikar3I, halakA Adi) sone kA pala ( 4 bharI sonA), mohara, (azarphI), 4 artha haiM / " 'kalkaH ' (pu na ) ke mailA (viTa), pApa, dambha, 3 artha haiM / 11'pinAka' (pu na ) ke zaGkarajIkA trizUla, zaGkarajIkA dhanuSa, dhUli. kI varSA, 3 artha haiM // 1. 'sAlAkAH' iti pAThAntaram / / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga:3] mnniprbhaassyaakhyaashitH| 427 1 dhenukA tu kareNyAM ca 2 meghajAle ca kAlikA / 3 kArikA' yAtanAvRtyAH 4 kaNikA karNabhUSaNe // 15 // kAraharalelA panabIjakozyA 5 trighuuttre| vRndArako rUpimukhyAdhveke mukhyAnyakevalAH // 16 // 7 syAhAmbhikaH kokaTiko yshcaaduureritkssnnH| 8 lAlATikaH prabhorbhAladarzI kAryAkSamazca yaH // 17 // wwwrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr 1 'dhenukA' (strI) ke hathinI, nathI byAI huI gAya, 1 bharya aura 'dhenukaH' ( ) kA dAna vizeSa, , artha hai / 1 'kAlikA' (strI) ke meghajAla (barasAtI samaya, megha samUha, nayA megha), yA svarNa AdikA doSa (kAlimA), surA ( madirA ), kAlI devI, 4 artha haiM / 'kArikA' (strI) ke yAtanA (bahuta burI tarahase kaSTa bhoganA), kArikA (jaise-mukAvalI, vAkyapadIya, sAhitya varpaNa AdimeM ), naTarI, kRti, nApitAdikA karma (hajAmata Adi), 5 artha haiN| 4 'karNikA' (strI) ke kAnakA bhUSaNa ( kanaphUla, airana, Adi) hAthIkI sUka, hAthake bIcakI caMguli, kamalakA chatsA (jisameM kamalagaTe rahate hai), artha haiN| 5 'vRndArakaH' (tri) ke manohara yA aneka rUpa dhAraNa karanevAlA mAyAvI, zreSTha, devatA, 6 artha haiM / 'eka' (ni) ke pradhAna, dUsarA, kevala (sirpha), pahalA aka, 1 artha haiN| 'kaukuTikaH' (tri) ke dambha karanevAlA, pAsase ceSTA Adiko dekhanevAlA, 2 artha haiN| 'lAlATika' (ni) ke svAmIke lalATa ( + bhAva ) ko dekhanevAlA (isaliye ki svAmI kyA AjJA dete haiM, svAmIkA mere Upara kaisA bhAva hai,..) bhRtya, kAma karane meM asamartha, 2 artha haiM 1. yAtanAkRrayoH' iti pAThAntaram // 2. 'pramomavidazI' iti pAThAntaram / / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 amarakoSaH (tRtIyakANDe 1 "bhUbhRnitambavalayacakeSu kaTakoTastriyAm ( 23) 2 sUcyagre kSudrazatrau ca romaharSe ca kaNTakaH (24) 3 pAko paktizizu madhyaratne netari nAyakaH ( 25) 5 paryaH syAtparikare6 syAvyAne'pi ca lubdhakaH (26) 7 peTakastriSu vRnde'piTagurau dezye ca dezikaH ( 27) 9 kheTako prAmaphalakaundhIvare'pi ca jAlikaH (28) ['kaTakaH' (pu na ) ke pahAr3a ke bIcakA bhAga, kaGkaga ( ka~ganA), cakra, 3 artha hai ] // 2 ['kaNTaka:' (tri) ke sUI, koTA yA ha~Da AdikA noka (AgevAlA hissA), judra (choTA) bairI, romAJca (roAkA khar3A honA ), 3 artha haiM ] // 3['pAkaH' (pu) ke pakAnA, bAlaka, 2 artha haiM ] // 4 [ 'nAyakaH' (pu) ke mAlAke bIcavAlI maniyA~ ( sumeru), netA (kisI kAmake Age calanevAlA mukhiyA Adi), 2 artha haiM ] // 5 ['paryata:' (pu) ke parikara (naukara Adi bAsmIya jana ), pachaGga yA macAna, 2 artha haiM ] // ['lubdhakaH' (ni) ke bAdha, lobhI, 2 artha haiM ] // 7 ['peTakaH' (ni) ke samUha, piTArI (bakasa, jhapolI mAdi), artha haiM] // 8 [ 'dezikaH' (tri) ke guru, dezameM hone vAlA padArtha (jaisedezikaM vAsaH, dezikA, puttalikA, deziko'zvaH, ....... ), 2 artha haiM ] // 9 [ 'kheTaka' (tri) ke grAma, DhAla, 2 artha haiM ] // 1. ['jAlikaH' (tri) ke mallAha, grAmaja ali, jAla kI vRttise jIvikA karanevAlA, 3 artha hai ] // 1. 'bhUbhRnnitamba..."dAzmadAraNo' ityayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne'maravivekapustake ca mUlamAtramupalabhyate / 'mRdbhANDe "dravake' (pR0 429) ityeSa kSepakAMzazca kSI0 svA0 vyAkhyAyAmevopalabhyata ityato'yamapyaMza kSepakarUpeNaiva mayA mUle nikSipta ityavadheyam / / 2. 'bhAdroyAmapi lugdhakaH' iti pAThAntaram / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga:3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 426 1 puSpareNI ca kialka: 2zulko'strI strIdhane'pi ca (29) 3 syAtkallole'pyutkannikA 4 vArddhakaM bhAvavandayoH (30) 5 kariNyAM cApi gaNikA 6 dArako bAlabhedako (31) 7 andhe'pyaneDamUkaH syA 8 dRkau varSAzmadAraNau ( 32) 9 mRdbhANDe'pyuSTrikA 10 manthe khajako rasadarvake' (33) iti kAntAH zabdAH / atha khAntAH shbdaaH| 11 mayUskhasviTakarajvAlA 12 svalivANau shiliimuno| 13 zaGko nidho lalATAsthina kambo na strI ['kiJjalka: (ni) ke phUlakA parAga, kamala kasara, 2 artha haiM ] // ['zulka.' (puna) ke snIkA dhana, rupayA (mahasUla, kara, phIsa Adi), 1 artha haiM] // [ 'utkalikA' (strI) ke nadI AdikI taraGga, ha~sI majAka, sarakaNThA, 3 artha haiM ] // 4 ['vArddhakam' (tri ) ke bur3hApA, bUdoM kA samUha, 2 artha haiM ] // 5 [ 'gaNikA' (bI) ke hathinI, vezyA, 1 artha haiM ] // 6 ['dArakaH' (pu) ke lavakA, bheda karanevAlA, 1 artha haiM] // 7 ['aneDamUkaH' (pu) ke andhA, mUrkha ( kahane sunane meM azikSita ), zaTha, 3 artha haiM ] 8 [ 'TaGkaH' (pu) ke darpa, pattharako cIranevAlI TaoNkI, 1 artha haiM ] // 9 ['uSTrikA' (lo) ke miTTI kA madya bhANDa vizeSa, UTiyo, 2 artha haiM ] // 1. ['khaja' (pu) ke mathanIkA DaNDA, kalachula, yuddha, 3 artha haiM ] // iti kAntAH shbdaaH| atha khAntAH shbdaaH| " 'mayUkhaH' (pu) ke zobhA, kiraNa, jvAlA, 3 artha haiM / 12 zilImukhaH' (pu) ke bhauMrA, bANa, 2 artha haiN| " 'zaGkha' (pu) ke nidhi ( khajAnA-vizeSa), lalAukI haDDI, 2 artha aura 'za' (puna)kA zaGka, 1 artha hai / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 amrkossH| [tRtIyakANDe. -1 indriye'pi kham // 18 // 2 ghRNiyAle mapi zikhe iti khAntAH shbdaaH| zraya gAntAH shbdaaH| -3 zailavRkSau ngaavgau| 4 Azugau vAyuvizikhau 5 zarArkavihagAH khagAH // 19 // 6 pataGgo pakSisUryo va 7 pUgaH krmukvRndyoH| 8 pazavA'pi mRgA 9 vega: pravAhajavayorapi / / 20 / / 10 parAgaH kausume reNau snAnAyAdau rajasyapi / 11 gaje'pi nAgamAtano , 'kham' (na), ke indriya, zUnya, AkAza, 3 artha haiM / 2 'zikhA' (strI) ke kiraNa, jvAlA, morakI zikhA, zikhAmAna (coTI), 4 artha haiN| iti khAntAH shbdaaH| atha gAntA: zabdAH / 3 'nagaH, agaH' ( pu) ke pahAra, pesa, 1 artha haiM / / 4 'AzugaH' (pu) ke vAyu, vANa, sUrya, 3 artha haiN| 5 'khagaH' (pu) ke vANa, sUrya, pakSI, 3 artha haiM / 6 'pata' (pu) ke pakSI, sUrya, 2 artha haiN| 7 'pUga' (pu) ke supArI ( kasailI), samUha, 2 artha haiM / 8 'mRgaH' (pu) ke pazu, hariNa, pA~coM nakSatra, yAcanA, 4 artha haiM / / 9 'vegaH' (pu) ke pravAha, tejI, 2 artha haiM / .. 'parAgaH' (pu) ke phUlakA parAga, snAna karane yogya sugandhita cUrNa (pAra ), dhUli, vikhyAti, parvata, 5 artha haiN| 'nAga' (pu) ke hAthI, saoNpa, nAgakesara, 6 artha aura 'mAtA ' (pu) ke hAthI, caNDAla, 1 artha haiN| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 apAGgastilake'pi ca // 21 / / 2 sargaH svabhAvanirmonizcayAyAyasRSTiSu / 3 yogaH sannahanopAyabhyAnasaMgatiyuktiSu / / 22 / / 4 bhogaH sukhe khyAdibhRtAvahezva phaNakAyayoH / 5 cAtake hariNe puMli sAraGgaH zabale triSu // 23 // 6 kapau ca plavagaH 7 zApe tvabhiSataH parAbhave / 8 yAnAdhaGge yugaH puMsi yugaM yugme kRtAdiSu // 24 // 9 svargaSapazuvAgvajadinaghRNibhUjale lakSaSTayA striyAM puMsi gau10liGga cihnazephasoH // 25 // , 'apAGgaH' (pu) ke tilaka, netrakA prAnta (kinArA), 2 artha haiN| 2 'sargaH' (pu) ke svabhAva, tyAga, nizcaya, kAvya ke prakaraNa (jaisevAlmIki, naiSadha, mAdha, kirAta, raghuvaMza AdikA prakaraNa ), sRSTi, 5 artha hai| 3 'yogaH' (pu) kavaca, sAma-dAma Adi upAya, dhyAna (cittako ekAgra karanA), saMgati, yukti, vizvAsaghAtaka, 6 artha haiN| 4 'bhogaH' (pu) ke sukha, strI AdikI majadUrI yA vetana, sA~pakA phaNa, sA~pakA zarIra, 4 artha haiN| 5 'sAra' (pu) ke cAtaka pakSI, hariNa, hAthI, 3 artha aura 'sAraGgaH' (tri) kA citakAbara, 1 artha hai // 6 'plavagaH' (pu) ke bandara, meDaka, sUryakA sArathi, 3 artha haiN|| 7 'abhiSataH' (pu) ke zApa, parAbhava, zapatha, 3 artha haiN| 8 'yugaH' (pu) ke ratha-gAr3I AdikA juATha (juvA), artha aura 'yugam' (ma) ke yuga (satyayuga, tretA, dvApara, kaliyuga), jor3A, 2 artha haiN| 9 'gauH' ( = go, laSayAnusAra pu strI) ke svarga, cANa, pazu (gAya, baila, sAda Adi ), bAka ( bolI , vajra, dizA ( pUrva, pazcima Adi), A~kha, sUrya, pRthvI, pAnI 10 artha haiM / ( lakSyAnusAra puMlliGga strIliGga jaise-svarga, vANa, pazu (vaiTa) Adike puMliGga rahanepara 'go' zabda pukhinaH vAk, pazu (gAya, bAchI), dizA Adike strIliGga rahanese 'go' zabda strIlija honaa')|| 1. liGgam (na) ke cihna, liga (puruSake pezAbakA rAstA), 1 arthii| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [ tRtIyakANDe1 zRGgaM prAdhAnyasAnyozca 2 varAGgaM muurddhguhyyoH|| 3 bhagaM zrIkAmamAhAtmyavIryayatArkakIrtiSu // 26 // iti gAntAH shbdaaH| atha dhAntAH shbdaaH| 4 parighaH parighAte'stre'5pyogho vRnde'mbhasA rye| 6 mUlye pUjAvidhAva?7'hoduHkhavyasanemvagham / / 27 / / 8 'triviSTe'lpe laghu: iti ghAntAH shbdaaH| .... ' 'kam' (na) ke prAdhAnya, zikhA (pahArakI coTI), sIMga, 3 artha haiN| 2 'varAgam' (na) ke mastaka, guyendriya yA yoni (bIke pezAbakA rAstA), 1 artha haiN| 3 'bhagam' (na) ke zobhA, icchA, mAhAsya (prazaMsA yA bar3AI), sAmarthya, yasna, sUrya, yaza, dharma, 8 artha aura 'bhagaH' (pa)kA sUrya, artha hai| iti gAntA: zabdAH atha ghAntAH zabdAH 4 'parighaH' (+palighaH / pu) ke paridha' nAmakA hathiyAra (bohA mar3hI huI lAThI), yoga-bheda,.. artha haiM / 5 'moghA (pu) ke samUha, jalakA pravAha, zIghratAse nAcanA, paramparA, 4 artha haiN|| 'arghaH' (pu) ke mUlya (kImata ), pUjA-vidhi (atithi bhAdike mAnepara yA deva-pUjAmeM kiyA hujA 'argha nAmakA sarakAra-vizeSa, 2artha hai| * 'agham (na) ke pApa, duHkha, vyasana (jumA khelane bhAdikI bhAvata), . 3 artha haiN| 'laghu' (tri) ke iSTa, kama, 1 artha haiN| iti ghAntAH zabdAH / 1. 'triviSTe'pi iti pAThAntaram // Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / __ atha cAntAH shbdaaH| -1kAcAH shishymRdbhedprjH| 2 'viparyAse vistare ca prapaJcaH 3 pAvake zuciH / / 28 // mAsyamAtye cAtyupadhe puMli medhye site triSu / 5 abhiSvakrespRhAyAMca gabhastau ca ruciHstriyAm // 29 // iti cAntAH shbdaaH| atha chAntAH zabdAH / 5 'prasanne mallake'pyaccho 6 gucchaH stabakahArayoH (34) 7 paridhAnAle kaccho jalaprAnte triliGgakA' (35) iti chAntAH zabdAH / atha cAntAH shbdaaH| 1 kAcaH' (pu) ke sikahara, kAca, A~khakA roga-vizeSa, 3 artha haiN| 2 prapaJcaH' (pu) ke viparyAsa (ulaTA-pulaTA), zabda kA phailAva, saMjhaTa 3 artha haiM / 3 'zuciH ' (pu) ke Aga, ASADha mAsa, mantrI, zRGgAra rasa, 4 artha aura 'zuciH ' (tri) ke sapheda vastu, pavitra, zuddha cittavAlA, 3 artha haiN| 4 'ruciH' (strI) ke abhiSvaGga (rAga), spRhA (cAha), sUrya Adi kI kiraNa, zobhA, 4 artha haiN| iti cAntAH zabdAH / atha chAntAH zabdAH / 5 [ 'accha:' (pu) ke prasanna, bhAlU , sphaTika maNi, 3 artha haiM ] // 6 ["gucchaH ' (pu) ke phUla-phala AdikA gucchA, 32 yA 70 lar3IkA hAra-vizeSa, 2 artha haiM ] // 7 [kacchaH ' (pu) ke kapar3e Adiko pahiranA, aJcala, 2 artha aura 'kaccha .' (tri)kA pAnIkA kinArA, 1 artha hai ] // iti chAntAH shbdaaH| 1. 'viparyAse ca vistAre' iti pATho yuktaH' iti kSI0 svA0 // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH atha jAntAH zabdAH / 1 ke kitAvaddibhujau 2 dantaviprANDajA dvijAH / 3 ajA viSNuharacchAmA 4 goSThAdhvanivaddA vajAH // 30 // 5 dharmarAjau jinayamau 6 kuJjo dante'pi na striyAm / 7 valaje kSetra pUre calajA valgudarzanA // 31 // 8 same kSmAMze raNe'pyAjiH 9 prajA syAtsantatau jane / 20 abjau zaMkhazazAMkau ca 11 svake nitye nijaM triSu // 32 // iti jAntAH zabdAH / 434 atha jAntA zabdAH / 1 'ahibhuka' ( + ahibhuj pu ) ke mora, garuDa 2 artha haiM // 2 'dvija' (pu) ke dA~ta, brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ye tInoM varNa, aNDaja ( cir3iyA, sA~pa, machalI, magara Adi ), 3 artha haiM // [ tRtIyakANDe 3 'aja:' (pu) ke viSNu, zivajI, chAga ( khassI ), raghuke putra ( 'aja' nAmakA raghuvaMzI rAjA ), brahmA, kAmadeva, 6 artha haiM // 4 'vrajaH' ( pu ) ke goSTha ( gauoMke ThaharanekA sthAna gozAlA Adi ), rAstA, samUha, 3 artha haiM // 5 ' dharmarAjaH' (pu) ke jina (buddhadeva), yamarAja, yudhiSThira, 3 artha haiM // 6 'kuJjaH' (puna) ke hAthI kA dA~ta, kua (latA Adise galoke samAna banA huA sthAna vizeSa ) 2 artha haiM / 7 'lajam' (na) ke kSetra, nagarakA phATaka yA dvAra, 2 artha aura 'ghalajaH ' (tri ) kA dekhane meM priya laganevAlA, 1 artha hai // 8 'Aji:' (strI) ke barAvara (samatala ) jamIna, yuddha, 2 artha haiM // 9 'prajAH' (strI) ke santAna (putra yA putro, prajA ( raiyata), 2 artha haiM // 10 'anna' (pu) ke zaMkha, candramA, dhanvantari, 3 artha aura 'ajam' ( na ) kA kamala, 1 artha hai // 11 'nijam ' ( tri) ke AtmIya ( apanA ), nitya, 2 artha haiM // iti jAntAH zabdAH / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / atha jAntAH shbdaaH| 1 puMsthAtmani' pravINe ca kSetrajJo vAcyaliGgakA 2 saMjJA syAccetanA nAma hastAdhezcArthasUcanA // 33 // 3 "doSako vaidyavidvAMsauro vidvAn somajo'pi ca (36) 5 vijJI pravINakuzalau 6 kAlajJo jJAnikukkuTI' (37) iti jAntAH shbdaaH| atha TAntAH zabdAH / 7 kAkebhagaNDau karaTau 8 gajagaNDakaTI kttau| 9 zipiviSTastu skhalato duzcamaNi mahezvare / / 3 / / ___ atha jAntAH shbdaa| 1 'kSetramaH' (pu) kA AtmA, 1 artha aura 'kSetra' (tri) kA kSetrajJa (zarIra ko jAnanevAlA jJAnI puruSa / + pradhAna), 1 artha hai| 2 'saMkSA' (strI) ke cetanA ( hoza, jJAna ), nAma hAtha-bhauM AdikA izArA, gAyatrI, sUrya kI stro, 5 artha haiM / / 3 [ 'doSajJaH' (pu) ke vaidya, vidvAn , 2 artha haiM ] // 4 [ 'jJaH' (pu) ke vidvAn , 'budha' nAmakA graha, brahmA, 3 artha haiM ] // 5 ['vizvaH' (pu) ke pravINa ( nipuNa), catura, 2 artha haiM ] // 6 [ 'kAlajJaH' (pu) ke jJAnI, murgA, 2 artha haiM ] // iti jAntAH shbdaaH| atha TAntAH shbdaaH| 7 'karaTa:' (pu) ke kauA, hAthiyoMkA kapola (gAla) 2 artha haiM / 8 'kaTaH (strI) ke hAthiyoMkA kapola, kamara, 2 artha haiN| 9 zipiviSTaH' ( + zipaviSTaH, zivipiSTaH / pu) ke khalvATa ( roga 1. 'pradhAne' iti pAThAntaran / / 2. doSajJo...""kukkuTau' ityayaM kSesakAMzaH mAhezvarIvyAkhyAyAM mUlamAtramupalabhyate ityato'sya prakRtopayogitayA'yaM mUle sthApitaH / / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 amarakoSaH / [ tRtIya kANDe - 3 rase 1 devazilpinyapi svaza 2 diSTaM deve'pi na dvayoH / kaTuH kaTbakAyeM triSu matsaratIkSNayoH // 35 // 4 priM kSemAzubhAbhAveSvariSTe tu zubhAzubhe / 6 mAyAnicalayantreSu kaitavAnRtarAziSu // 36 // ayodhane zeTa kUTamastriyAm / saMzaye'pi sA // 37 // lagnakace jaTA / sIrAGge 7 sUkSmaivAyAM truTi: strI syAskAle'lpe 8 AkarSAzriyaH koTyo 9 mUle Adi kAraNa jisake zirake bAla gira gaye hoM), kharAba camar3evAlA ( + napuMsaka kSI0 svA0 ), zivajI viSNujI, 4 artha haiM // 1 'svapna' ( vapu ), ke vizvakarmA ( devatAoMkA bar3haI yA kArIgara ), bAraha sUyoMmeM se eka sUrya, bar3haI, 3 artha haiM // 2 diSTam' (na) kA bhAgya, 1 artha aura 'diSTaH' (pu) kA samaya, 1 artha hai // 3 'kaTuH' (pu) kA kahuvA, 1 artha; 'kaTu' ( na ) kA nahIM karane yogya * 1 artha aura 'kaTuH' (tri) ke matsara ( dUsare kI bhalAI se dveSa karanA ), tIkSNa, 1 artha haiM // 4riSTam' (na) ke kalyANa, azubhakA abhAva, 2 artha haiM // 5 'ariSTam' (pu) ke zubha, azubha, 2 artha haiM // 6 ' kUTam ' ( na pu ) ke mAyA, nizcala ( AkAzAdi ), harinA Adi pha~sAnekA kA yantra - vizeSa ( jAla Adi ), kapaTa, asatya, gallA ( anna Adi kI DherI ), lohakA hathaurA, pahAr3akI coTI, halake AgevAlA bhAga, 9 artha haiM // 'truTi' (strI) ke coTI ilAyacI, samaya-bheda, nyUnatA ( kamI ) saMzaya, 4 artha haiM // 17 8 'koTi' (kho ) ke dhanuSake donoM chora, prakarSa, koNa karor3a ( saMkhyAvizeSa ), 4 artha haiM // 9 'jaTA' (strI) ke per3a Adiko jar3a, jaTA ( muni Adike saTe hue bAla ), jaTAmAsI, 3 artha haiM // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 nyuSTiH phale samRddhau ca 21STiAne'kSiNa darzane // 38 // 3 iAigecchayoH 4 'sRSTaM nizcite bahuni triSu / 5 kaSTe tu kRcchragahane 6 dakSAmandAgadeSu ca / / 39 // paTudvau~ vAcyalijhI ca-. "poTA dAsI dviliGgA ca 8 ghRSTI gharSaNasUkarI (38) 9 ghaTA goSThayAM hastipako 10 kRpITamudare jale' (39) iti TAntAH shbdaaH| atha ThAntAH shbdaaH| -11 nIlakaNThaH zive'pi ca / 1'vyuSTiH' (strI) ke phala (prayojana ), samRddhi, 2 artha haiM / 2 'dRSTiH' (strI) ke jJAna, A~kha, dekhanA, 3 artha haiM / 3 'iSTiH' (strI) ke yajJa, icchA, 2 artha haiM // 4 'sRSTam' ( + sRSTiH strii| tri), ke nizcita bahuta (kAphI ), chor3A huA, banAyA huA, 4 artha haiM // ___ 5 kaSTam (tri) ke duHkha, gahana (muzkila se karane yogya kAma Adi), 2 artha haiM / 6 'paTuH' (tri ) ke catura, nirAlasI, roga, 3 artha haiM ] // 7 ['poTA' (strI) ke dAsI, strI puruSa ke cihnoMse yukta stro, 2 artha hai ] // 8 ['ghRSTiH' (pu) ke ghisanA, sUara, 2 artha haiM ] / 9 ['ghaTA' (strI) ke sabhA, hAthiyoMkI katAra, 2 artha haiM ] // 10 [ 'kRpoTam' (na) ke peTa, pAnI, 2 artha haiM ] // iti TAntAH shbdaaH| atha ThAntAH zabdAH . 11 'nIlakaNThaH ' (pu) ke zivajI, mora, 2 artha haiN| 1. 'sRSTinizcite bahule triSu' iti pAThAntaram // 2. moTA....."jale ityayaM kSepakAMzaH kSI. svA. vyAkhyAyAM mUlamAtramupalabhyata itya. to'yaM prakRtopayogitayA kSepakatvenAtra sthApitaH // Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 amarakoSaH / [tRtIyakANDe1 puMsi koSTho'ntarjaTharaM kumUlo'ntargRhaM tathA // 40 // 2 niSThA niSpattinAzAntAH 3 kASThotkarSa sthitI dizi / 4 triSu jyeSTho'tizaste'pi 5 kaniSTho'tiyuvAlpayoH / / 41 / / iti ThAntAH shbdaaH| atha DAntAH shbdaaH| 6 daNDo'strI laguDe'pi syAd 7 guDo goleshupaakyoH| 8 sarpamAMsAtpazU vyADau 9 gobhUvAcasviDA ilAH // 42 // 10 kSveDA vaMzazalAkApi 11 nADI nAle'pi ssttkssnne| 1 'koSThaH' (pu) ke koSTa (peTake bhItarakA eka bhAga), koThilA yA bakhAra, gharakA bhItarI bhAga, 3 artha haiM / 2 'niSThA' (strI), ke nippatti ( siddhi ), nAza, AkhIra, 3 artha haiM / 3 'kASThA' (strI) ke vRddhi, maryAdA, pUrva Adi dizA, 3 artha haiM // 4 'jyeSTha.'(tri)ke bahuta uttama, bar3A bhAI Adi, vRddha, 3 artha aura 'jyeSThaH' (pu) kA jyeSTha mahInA, 1 artha hai // 5 'kaniSThaH' (tri) bAlaka, choTA bhAI Adi,thor3A 3 artha haiM / iti ThAntAH shbdaaH| atha DAntA zabdAH / 6 'daNDa: (puna) ke DaNDA, sajA, 2 artha haiM // 7 'guDaH (pu) ke miTTIkI golI, guDa, 2 artha haiM // 8 'pyADa' (pu) ke sA~pa, bAgha, 2 artha haiM // . 9 'iDA, ilA' (2 strI) ke gau, pRthvI, vacana, budhakI strI, 4 artha haiM / 1. 'zveDA' (strI) ke piMjar3A-daurI Adi banAne ke liye bA~sa Adiko chIlakara cikanI aura patalI kI huI zalAkA, siMhakI garjanA, 2 artha haiM / 'nArI' (strI) ke chaH kSaNa (eka ghaTI yA 24 minaTa) kA samayavizeSa, nAdI (nasa), nAla (DaMThala ), 3 artha haiM / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 bhAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 kANDo'strI daNDayANArvavargAvasaravAriSu // 43 // 2 syAdbhANDamazvAbharaNe'matre mUlavaNigdhane ! 3 "saMghAtagrAlayoH piNDI dvayoH puMsi kalevare (10) 4 gaNDaukapolavisphoTau 5 muNDakaM tripu muNDite' (41) iti DAntAH zabdAH / atha DhAntAH shbdaaH| 6 bhRzapratijJayorbAda 7 pragADhaM bhRzakRcchrayoH // 44 // 8 zaktasthUlo triSu dRDhau 1 'kANDaH' (pu na) ke daNDa, bANa, nindita, varga (prakaraNa, jaisevAlmIkIyameM-bAla kANDa, ayodhyAkANDa, amarakoSameM-prathamakANDa,... ), avasara, pAnI, 6 artha haiM / 2 'bhANDam' (na) ke ghor3ekA bhUSaNa, bartana, vyApAra AdimeM lagAye hue baniye AdikA mUla dhana, 3 artha haiM / 3 ["piNDI' (strI pu) ke samUha, grAsa, 2 artha aura 'piNDI' (pu) kA zarIra, 1 artha hai ] // 4 [ 'gaNDa (pu) ke gAla, visphoTa ( phor3A Adi), 2 artha haiM ] // 5 [ 'muNDakam' ( + muNDam / tri) ke muNDita, zira, 2 artha haiM ] // iti DAntAH shbdaaH| atha DhAntAH zabdAH / 6 'bAtam' (na) kA atyanta, 1 artha aura 'bADham' (a.) ke pratijJA, svIkAra, 2 artha haiM // 7 'pragADham' (na) ke atyanta, kaSTa, 2 artha haiM // 8 'Dha' (tri) ke samartha, moTA yA puSTa, acchI taraha, 3 artha haiM // 'saMghAta "muNDite iti kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAM mUlamAtramupalabhyate iti prakRto5yogitayA'yaM mayA mUle kSepakatvena nihitaH / / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 amrkossH| [tRtIyakANDa-1 vyUDhau vinystsNhtii| iti DhAntAH shbdaaH| atha NAntA: shbdaaH| 2 bhrUNo'rbhake straiNagarbha 3 bANo balisute zare // 15 // 4 kaNo'tisukSme dhAnyAMze 5 saMghAte pramathe gnnH| 6 paNo dyUtAdiSutsRSTe bhRtau mUlye dhane'pi ca // 16 // 7 mauyA dranyAzrite sattvazauryasandhyAdike guNaH / 8 nirvyApArasthitI kAlavizeSotsavayoH kSaNaH // 47 // 9 varNo dvijAdau zuklAdau stutau varNa tu pAkSare / 1 'vyUhaH (tri) ke racita, milA huA (saMhata ), 2 artha haiM / iti DhAntAH zabdAH / atha NAntAH zabdAH / 2'bhrUNa' (pu) ke bAlaka, strIkA garbha, 2 artha haiM / 3 'bANaH' (pu) ke balikA putra (bANAsura), bANa, 2 artha haiM // 4 'ka' (pu) ke atyanta sUkSma (pAnIkI choTI 2 bUdeM, motIke dAne,.. ), dhAnya (anna) kI khuddI, 2 artha haiM // ___5 'gaNa' (pu) ke samUha, zivajIke dUta, senAko saMjJA vizeSa, 3artha haiM / ( dekhiye-2|881 kI TippaNI) 6 'paNa' (pu) ke juA AdimeM dAvapara rakkhA huA dhana Adi, vetana yA majadUrI, kImata, dhana, 4 artha haiM // 7 'guNaH' (pu) ke dhanuSakI tA~ta, rUpa-rasa Adi 24 guNa, satva-rajasatamas 3 guNa, bahAdurI, cAturya-pANDitya Adi guNa, sandhi-vigraha Adi (pR. 269) 6 guNa, indriya, 6 artha haiN| 'kSaNa' (pu) ke nikammA hokara baiThe rahanA, eka ghar3IkA bArahavA~ hissA yA 3 minaTakA samaya-vizeSa, utsava, 3 artha haiM // 9 varNaH' (pu) ke brAhmaNa-pastriya-vaizya-zUdra ye 4 jAti, sapheda-lAla-pIlA Adi raMga tathA stuti (vrata, guNa, gItakA tAla vizeSa, yaza) ye artha aura 'varNam (na)kA adhara, 1 hI artha hai // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 mAnArthavarga:3] mnniprbhaavyaakhyaashitH|| 1 aruNo bhAskare'pi syAvaNaMbhede'pi ca triSu // 48 // 2 sthANuH zarve'sya3tha droNaH kAke'pyAjau rave raNaH / 5 grAmaNI pite puMli zreSThe prAmAdhipe triSu / / 49 // 6 UrNA meSAdilomina syAdAvarte cAntarA 'bhrvo| . 7 hariNI syAnmRgI hemapratimA haritA ca yA // 50 // triSu pANDau ca hariNaH 8 sthUNA stambhe'pi vezmanaH / 9 tRSNe spRhApipAse dve 10 jugupsAkaruNe ghRNe // 51 // 11 vaNikpathe ca vipaNiH 12 surA pratyakca vaarunnii| 1 'aruNa' (pu) kA sUrya, sUryakA sArathi, sandhyA samayakI lAlimA, kuSTha, 4 artha aura 'aruNaH' (tri ) kA lAlA raGgavAlA, 1 artha hai // 2 'sthANuH' (pu) ke zivajI, khuttha (binA DAla-pAtakA sUkhA huA per3a) Adi sthira padArtha, 2 artha hai / __3 'droNa' (pu) ke kauA, droNAcArya, droNa (parimANa-vizeSa ), 3 artha haiN| 4 'raNa' (pu) ke lar3AI, zabda, 2 artha haiM / / 5 'grAmaNI' (pu) kA nAI (hajAma), 1 artha aura 'grAmaNI' (tri) ke zreSTha, grAmakA svAmI ( sarapaJca, DIhA ), 2 artha haiM / / 6 'UrNA' (strI) ke una (bheMr3a AdikA roA), donoM bhauMhoM ke bIcavAlA bhAga, 2 artha haiN| 7 'hiriNi' (strI) ke mRgI, sonekI mUrti, hare raMgavAlI, 3 artha aura 'hariNaH' (tri) ke pANDu (kucha 2 pIlApana liye sapheda) raMga, harinA, 2 arthahaiM / 8 'sthUNA' (strI) ke gharakA khambhA, lohekI mUrti, roga-vizeSa, 3 artha haiM / 9 'tRSNA' (strI) ke spRhA ( abhilASA), pyAsa, 2 artha haiM / 10 'ghRNA' (strI) ke ghRNA (napharata), karuNA, 2 artha haiM / 11 'vipaNiH' (strI) ke bAjAra (kaTare) kI galo, dUkAna, 2 artha haiM / 12 'vAruNI' (strI) ke madirA, pazcima dizA, 2 artha haiN| 1. 'dhruvau' iti pAThAntaram // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g42 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 kareNuribhyAM strI nebhe 2 draviNaM tu balaM dhanam // 52 // 3 zaraNaM gRharakSitroH 4 zrIparNa kamale'pi ca / 5 viSAbhimaraloheSu tIkSNaM klIbe khare triSu // 53 // 6 pramANaM hetumaryAdAzAstreyattApapramAtRSu / 7 karaNaM sAdhakatamaM kSetragAnendriyeSvapi // 54 // 8 prANyutpAde saMsaraNamasaMbAdhacamagatau / ghaNTApathe9tha vAntAnne samugiraNamunnaye // 55 // 10 atastriSu viSANaM syAtpazugebhevantayoH / . 'kareNuH' (strI) kA hathinI, 1 artha aura 'kareNuH' (pu) kA hAthI, 1 artha hai / 2 'draviNam' ( na ) ke bala, dhana, 2 artha haiM / 3 'zaraNam' (na) ke makAna (ghara), rakSaka, 2 artha haiM / 4 'zrIparNam' (na) ke kamala, araNi ( yajJameM ragar3akara Aga paidA karane yogya kASTha-vizeSa ), 2 artha haiM / 5 'tIkSNam' (na) ke vipa, lar3AI, lohA, 3 artha aura 'tIkSNam' (tri ) kA teja hathiyAra Adi, 1 artha hai / / 6 'pramANam' (na) ke hetu (jaise-pahADapara agnikA anumAna karane meM dhuoM hetu hai,... ), sImA (hada ), zAstrakI iyattA, pramAtA, 4 artha haiM / 7 'karaNam' (na) ke kAmakI siddhi meM atyaMta upakAraka (jaise-mAranemeM bANa-talavAra Adi ), kSetra, zarIra, indriya, 4 artha haiM / 8 'saMparaNam' (na) ke prANiyoMkI utpatti, menAkA nirvighna Age bar3hanA, rAjamArga ( sar3aka), 3 artha haiM / / samudriNam' ( + samuddharaNam / na ) ke ulTo (vamana, kaya ) kiyA huA anna Adi, kisI cIjako Upara khIMcanA yA uThAnA, ukhAr3anA, 3 artha haiM / 10 'viSANam' (tri) ke sIMga, hAthIkA dA~ta. 2 artha haiM // 1. 'samuddharaNamugire' iti pAThAntaram / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga:3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 443 1 pravaNaM kramanimnoA prahve nA tu catuSpathe / / 56 // 2 saMkIrNI 'nicitAzuddhAzviriNaM zUnyamUSaram / 4 'seto ca dharaNo 5 veNI nadIbhede kacoccaye (42) iti NAntAH shbdaaH| atha tAntAH shbdaaH| 6 devasUryo vivasvantau 7 sarasvatI nadArNavau // 57 // 8 pakSitAkSyau~ garutmantau 9 zakuntau bhaaspkssinnau| 10 agnyutpAtI dhUmaketU 11 jImUto meghaparvatI / / 58 // 1 'pravaNam' (tri) ke DhAlU jamIna, namra, 2 artha aura 'pravaNaH' (pu) kA caurAstA, 1 artha hai // 2 'saMkIrNaH' (tri ) ke cyApta (phailA yA bharA huA ), azuddha ( do jAtiyoMkA mela), 2 artha haiM / 3 'iriNam' (+iraNam , IraNam , IriNam , viriNam / na ) ke khAlI sthAna, Usara jamona, 2 artha haiM / 4 ['dharaNa:' (pu) ke pula, bA~sa yAtAra, kA~TA AdikA gherA, 2 artha haiM / 5 [ 'veNI' (strI), ke nadI-vizeSa kezakI coTI 2 artha haiM ] // iti NAntAH zabdAH / atha tAntAH shbdaaH| 6 'vivasvAn' ( = vivasvat pu), ke devatA, sUrya haiM / 7 'sarasvAn' (= sarasvat pu) ke nada (zoNabhadra, sindhu, brahmaputra Adi), samudra, 2 artha haiM // 8 'garutmAn ( = garutmat pu) ke pakSI, garur3a 2 artha haiM / 9 'zakuntaH ' (pu) ke giddha, cir3iyA-mAtra 2 artha haiM // 10 dhamaketuH (pu) ke Aga, bhaviSya meM honevAle utpAtakA sUcaka tArA-vizeSa, 2 artha haiN| 11 'jImUtaH' (pu) ke bAdala pahAr3a 2 artha haiM / 1. 'nicitAzuddhAvIriNam' iti pAThAntaram // ___2. seto"kacoccaye' ItyayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne'pi mUlamAtramupalabhyate / / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 amrkossH| [tRtIyakANDe1 hastau tu pANinakSatre 2 marutI pavanAmarau / 3 yantA hastipake sUte 4 bhartA dhAtari poSTari // 59 // 5 yAnapAtre zizau potaH6 pretaH prANyantare mRte| 7 prahabhede vaje ketuH 8 pArthive tanaye sutH||60|| 9 sthapatiH kArubhede'pi 10 bhUbhRbhUmidhare nRpe| 11 mRrddhAbhiSikto bhUpe'pi 12 RtuH strIkusume'pica // 61 // 13 viSNAvapyajitAvyaktI 1 'hastaH ' (pu) ke hAtha, hasta nAmaka terahavA~ nakSatra, 2 artha haiN| 2 'maruda (pu) ke vAyu, devatA, 2 artha haiN| 3 'yantA' ( = yantR pu) ke hAthovAna, sArathi (kocavAna, ekAvAna, DrAivara Adi), 2 artha haiM // 4 'bhartA (= bhartR pu), bahmA, poSaNa (rakSA) karanevAlA, pati, 3 artha haiM / 5 'pota:'(pu)ke jahAja, bAlaka, 2 artha haiM / 6 'pretaH' (pu) ke preta ( yoni-vizeSa ) marA huA jIva, 2 artha haiM / 7 'ketuH (1) ke ketu nAmakA graha, patAkA 2 artha haiM / 8 'sutaH' (pu) ke rAjA putra, 2 artha haiM / 9 'sthapatiH' (pu) ke bar3haI, kaMcukI, bRhaspatike mantrase yajJa karanevAle, 6 artha haiM / 10 'bhUbhRt (pu) ke pahAr3a, rAjA, 2 artha haiN| 11 'mUrdhAbhiSiktaH' (pu), ke rAjA, pradhAna, mantrI, kSastriyamAtra brAhmaNa jAtike pitAse kSatriya jAtikI mAtAmeM utpanna saMtAna, 5 artha haiM / 12 'RtuH' (pu) ke striyoMkA mAsika dharma, hemanta Adi (1 / 4 / 13 meM ukta) chaH Rtu 2 artha haiN|| 13 'ajitaH' (pu) ke viSNu, zivajI, 2 artha aura 'ajitaH' (tri) kA nahIM hArA huA / artha, tathA 'avyakta' (pu) ke viSNu, zivajI, mUrkha, 3 artha; 'avyaktam (na) mahadAdika, AtmA 2 artha aura 'adhyaktam' (tri) kA aspaSTa, 1 artha haiN| ___ Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH3] mnniprbhaabyaakhyaashitH| 445 1-sUtastvaSTari saarthau| 2 vyaktaH prAze'pi 3 'dRSTAntAvubhau zAstranidarzane // 6 // 4 kSatA syAtsArathau dvAsthe kSatriyAyAM ca shdrje| 5 vRttAntaH syAtprakaraNe prakAre kAryavArtayoH // 63 // 6 AnataH samare nRtysthaanniivRdvishessyoH| 7 kRtAnto yamasiddhAntadaivAkuzalakarmasu // 64 // 8 zleSmAdirasaratAdimahAbhUtAni tadguNAH / 1 'sUtaH' (pu) ke bar3haI, sArathi, patriya jAtike pitAse brAhmaNa jAtikI mAtAmeM utpanna saMtAna, bandI, pArA, 5 artha aura 'sUtaH' (tri) ke janmA (paidA) huA, prerita, 2 artha haiN| 2 'vyaktaH' (pu) ke vidvAn , spaSTa, 2 artha haiM / 3 'iSTAntaH' (pu) ke tarka Adi zAstra, udAharaNa, 2 artha haiM // 4 'kSattA' ( = kSatR pu), ke sArathi, dvArapAla, zUdra jAtike pitAse kSatriya jAtikI mAtAmeM utpanna saMtAna, vezyA-putra, niyukta, brahmA, 6 artha haiM / 5 'vRttAntaH' (pu) ke prakaraNa (avasara), prakAra ( taraha, bhAva, yathApA~ca prakArake chaH prakArake,....") sAkalya (pUrA 2), bAta, 4 artha haiM / 6 'AnaH ' (pu) ke lar3AI, nAcaghara, deza-vizeSa (pazcima samudrake pAsako dvArAvatI arthAt dvArakApurI), 3 artha haiM // 7 'kRtAntaH' (pu) ke yamarAja, siddhAnta, bhAgya, pApakarma, 4 artha haiM / 8 'dhAtuH' (pu) ke kapha Adi (thUka, khakhAra, pitta, Adi), rasa (bhojana karane bAda utpanna anAdikA vikAra-vizeSa), khUna Adi (carbI, majjA, vIrya, mAMsa, pIva, haDDI Adi), pRthvI Adi, (jala teja, vAyu, AkAza), paJca mahAbhUta, una ( pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza ) ke guNa (gaMdha, rasa, rUpa, sparza aura zabda ), indriya (A~kha Adi pUrvokta (1058) 11 indriya), haratAla, mainasila, gerU Adi pattharake vikArase utpanna dhAtuH bhUH, edha, '. 'dRSTAntAubhe' iti pAThAntaram // 2. 'vezyAyAM ca hatyapapAThazchandomaGgAt / 3. 'ileSmAdirasthiratAdimahAbhUtAni' iti pAThAntaram // ___ ww Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ tRtIyakANDe indriyANyazmavikRtiH zabdayonizca dhAtavaH / / 65 / / 1 kakSAntare'pi zuddhAnto nRpasyAsarvagocare / 2 kAsUsAmarthyayoH zakti3rmUttiH kAThinyakAyayoH // 66 // 4 vistAravallyorvatatirvasatI rAtri vezmanoH / 446 6 kSayArcayorapacitiH 7 sAtirdAnAvasAnayoH // 67 // 8 'artiH pIDAdhanuSkoTa yo9rjAtiH sAmAnyajanmanoH / 10 pracArasyandayo rItiH paca Adi zabdotpatti ke kAraNa bhUta vyAkaraNazAstrasammata dhAtu, sonA-cA~dItA~bA - pItala Adi dhAtu, 9 artha haiM // ' 'zuddhAntaH' (pu) ke ranivAsa ( rAjAkA mahala - jahA~ saba koI nahIM jA sakatA aisA rAjAkI rAniyoMkA nivAsagRha ), rAjAkI striyA~, azaucakA anta, 3 artha haiM // 2 'zakti' (strI) ke bacha, sAmarthya, 2 artha haiM // 3 'mUrttiH' (strI) ke kaThoratA, zarIra, 2 artha haiM // 4 'vratatiH' ( strI ) ke vistAra, latA, 2 artha haiM // 6 'apacitiH' (strI) ke kSaya, pUjA, kharca, 3 artha haiM // 7 'sAtiH ' ( strI ) ke dAna ( gaja-madakA jala ), anta, 2 artha haiM | 8 'artiH' ( + ArttiH / khI ) ke duHkha, dhanuSakA donoMkA kinArA (chora) 2 artha haiM // 9 'jAtiH' (strI) ke sAmAnya arthAt jAti ( jaise- gova, brAhmaNatva, Adi), janma, mAlatI nAmakA phUla, chanda, jAtIphala, gotra, A~valA, 7artha haiM // 10 'zItiH' (strI) ke rivAja ( rasma, lokAcAra ), chanda, dhIre 2 bahanA, TapakanA, pItala, lohekI maila ( maNDUra ), vaidarbhI Adi ( gauDI, pAJcAlI, lATikA) kAvya ke rasAdi-saMbandhI cAra rIti, 5 artha haiM // 1. 'AtiM:' iti pAThAntaram // 2. taduktaM vizvanAthena -- ' padasaMghaTanA rItiraGgasaMsthAvizeSavat / upakartrI rasAdInAM sA punaH syAccaturvidhA // vaidarbhI cAtha gauDI ca pAJcAlI kATikA tathA' / iti sA0 da0 9 6 44 - 645 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 ItiDimbapravAsayoH // 68 // 2 udaye'dhigame prAptistretA svagnitraye yuge| 4 vINAbhede'pi mahatI 5 bhUtirbhasmani saMpadi / / 69 // 6 nadInagaryo gAnA bhogavatya'tha saMgare / sane sabhAyAM samitiH 8 kSayavAsAvapi 'kSiti // 70 // 9 raverarcizva zastraM ca vahnijvAlA ca hetayaH / 10 jagatI jagati cchandovizeSe'pi kSitAvapi // 71 // 1 'ItiH' (strI) ke viplava ( bahuta varSA honA, sUkhA par3anA arthAt varSAkA na honA; TiDDI, muse, suggekA, laganA, rAjAkA pAsa AnA; ye 6 upa. iva), paradeza jAnA, 2 artha haiM // 2 prAptiH' ke utpatti, pAnA, 2 artha haiM // 3 'tretA' (strI) ke dakSiNa, gArhapatya aura havanIya nAmake tIna agnivizeSa, tretA nAmaka yuga, 2 artha haiM // 4 'mahatI' (strI) ke nArada RSikI vINA, mahattvase yukta (bar3I) strI, 5 bhUtiH' (strI) ke bhasma (rAkha), sampatti, hAthokA zRGgAra, 6 'bhogavatI' (strI) ke daukI nadI, soM kI nagarI ( pAtAla), 7 'samitiH' ( strI) ke yuddha, saGga, sabhA 3 artha haiM / 7 'kSitiH' (strI) ke vinAza, nivAsa, pRthtrI kAlabheda, 4 artha haiM // 9 'hetiH' (strI) ke sUrya kI kiraNa, hathiyAra, AgakI jvAlA 3 artha haiM / 10 jagatI (strI) ke saMsAra, bAraha akSara ke ( jaise-vaMzastha, toTaka, indravaMzA Adi ) chanda, pRthvI, jana, 4 artha hai // 1. kSitiH' iti pAThAntaram // 2. zava paD bhavanti / tA yathA - 'ativRSTira nAvRSTiH zalabhA mUSakAH shukaaH| pratyAsannAzca rAjAnaHpaDetA ItayaH smRtAH' // iti / kacitta-svacakraM para cakraM ca saptaitA ItayaH smRtAH ityevamuttarArddha dRzyate // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe1 'pazchindo'pi dazamaM 2 syAtprabhAve'pi cAyatiH / 3 pattirgatau ca 4 mUle tu pakSatiH pakSabhedayoH / / 72 // 5 prakRtiyoniline ca 6 kaizikyAdyAca vRttyH| 7 sikatAH syurvAlukApi 8 vede zravasi ca zrutiH // 73 // 'paGki' (strI) ke daza akSarake (jaise-campakramAlA, manoramA, mattA Adi ) chanda, paMkti (katAra), 2 artha haiM // 2 'AyatiH' (strI) ke prabhAva, uttara kAla, 2 artha hai / / 3 'pattiH ' (strI) ke calanA, yoddhA, senA-vizeSa (10 292 yA 21880) paidala 4 artha haiM // 4 'pakSatiH' (strI) kA pakSa (zukla yA kRSNa) kI prathama tithi arthAt pratipadA, cir3iyA Adike paGkhakI jar3a, 2 artha haiM // 5'prakRtiH' (strI) ke yoni, liGga (puMliGga, strIliGga, napuMsaka ), svabhAva, zilpI ( kArIgara ), nAgarika-mantrI, Adi, guNasAmya, 6 artha haiM / 6'vRttiH' (strI) ke kaizikI Adi (ArabhaTI, zAzvatI, bhAratI) kAvya-sambandhI cAra 'vRtti, jIvikA, sUtrAdikA artha haiM / 7 sikatAH' (strI ni0 ba0 va0) ke bAlU , bAlase yukta sthAna yA deza cInI, 3 artha haiM / 8 'zrutiH' (strI) ke veda (Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaveda), kAna, vArtA, 3 artha haiM // 1. paMktizchando dazApi syAt' iti pAThAntaram // 2. bhAratI zAzvatI caiva kazikyAramaTI tathA / patanoM vRttayazcaitAH yAsu nATyaM pratiSThitam // iti / dazarUpake'pi 'tadvayApArAtmikA vRttizcaturddhA, tatra kaiMzakI' (dazarU0 247 ) ityArabhya 'caturthI bhAratI sApi vAcyA nATakalakSaNe (dazarU0 2 / 60 ityantena tadbhedA) ukta agreca 'zRGgAre kaizikI vIre sAtvatyArabhaTI punH| rase raudra ca bIbhatse vRttiHsarvatra bhAratI' // (dazarU0 2 / 61) ityanena karayAH kopayoga iti kathitam / / ___ Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAmArthavarga:3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 444 1 vanitA janitAtyarthAnurAgAyAM ca yopiti / 2 guptiH kSitivyudAse'pi 3 dhRnirdhAraNadharthayoH / / 7 / / 5 vRhatI kSudravArtAko chandAbhede mAyapi / 5 'vAsitA svIkAraNyAMzca 6 vAtonazuto li dhAta phalgunyaroge ca viSva 7 psu tAmRtaM / 8 kaladhautaM rupya hemno 9nimitaM hetulakSmaNoH / / 76 / / 10 zrutaM zAstrAvadhRtayo 11 yugaparyAtayoH kRtam / 12 atyAhitaM mahAbhItiH karma jIvAnakSi ca / / 77 / / 1 'vanitA' (strI) ke atyanta pyArI strI, strImAtra, 2 artha haiM // 2 'guptiH' (strI) ke jamInakA gaDhA ( guphA yA suraGga), jelakhAnA, rakSA 3 artha haiN| 3 'dhRtiH' (strI) ke dhAraNa, dhairya, yoga-vizeSa, yajJa, puSTi, 5 artha haiM // 4 'bRhatI (strI) ke reMganI (bhaTakaTaiyA), nava akSara kA (jaisemaNibandha,.. ) chanda, bar3I, vizvAvasukI vINA, vastra vizeSa 5 artha haiM // 5 'vAsitA' (+vAzitA / strI) ke strI, hathinI, 2 artha haiM / 6 'vArtA' (strI) ke jIvikA, bAta, 2 artha aura 'vArtam' (trike sArahIna (nistatva, nirbala), nIroga, 2 artha haiM / 7 'ghRtam' (na) ke ghI, pAnI, 2 artha aura 'ghRtam' (tri) kA pradIpta, 1 artha tathA 'amRtam' (na) ke amRta, pAnI, ghI, yajJa-zeSa, ayAcita, mokSa 6 artha aura 'amRtaH (pu) ke dhanvantari, devatA, 2 artha haiN| 8 'kaladhautam' (na) cA~dI, sonA, 2 artha haiM / 9 nimittam' (na) ke kAraNa, cihna, 2 artha haiM / 10 'zrutam' (na) kA zAstra, : artha aura 'zrutam' (tri ) kA sunA huA, 1 artha hai // 11 'kRtam' (na ) ke satyayuga, paryApta (pUrA, kAphI); 2 artha haiM / 12 'atyAhitam (na) ke bar3A bhaya, jInekI AzA chor3akara kiyA huA bahuta bar3A sAhasa, 2 artha haiM / 1. 'vAzitA' iti pAThAntaram / / 26 a0 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 amrkopH| [ tRtIyakANDe1 yukte mAdAmRte bhUtaM prANyatIte same triSu / 2 vRttaM padya caritre trivatIte dRDhanistale // 7 // 3 mahadrAjyaM cA 4 vagItaM jandhe sthAd garhite triSu / 5 zvetaM rUpye'pi 6 rajataM hemana rUpaye site triSu / / 72 // 7 'trivato 8 jagadiGge'pi raktaM nIlyAdi rAgi ca / 1 'bhUtam' (na) ke yukta ( ucita ), pRthvI Adi (jala, vAyu, teja aura AkAza), satya, 3 artha aura 'bhUtam' (tri ) ke prANI, bItA huA, sadRza, prApta, 4 artha haiM / 2 'vRttam (na) ke zloka Adi padyamAtra (jinameM mAtrAkI nahIM kintu vargoMkI gaNanA ho vaha padyavizeSa' ), caritra, 2 artha aura 'vRttaH' (tri ) ka bItA huA, dRr3ha (majabUta), golAkAra, adhIta (par3hA huA ), 4 artha haiM / 3 'mahat' (tri) kA bar3A, 1 artha aura 'mahat' (na) kA rAjya, 5 artha hai // 'avagItam' (na)kA janApavAda, 1 artha aura 'avagItaH' (tri) ke siddhAnna, nindita, duSTa ( + dRSTa arthAt dekhA gayA), 3 artha haiM / 5 'zvetam' (na) kA cA~dI 1 artha; 'zvetaH' (tri) kA sapheda padArtha, 1 artha; 'zvetaH' (pu) ke dvIpa-vizeSa, parvata-vizeSa, 2 artha aura + 'zvetA' (strI) ke kaur3I, kASThapATalI, zaGkhinI, 3 artha haiM // 6 rajatam' (na) sonA, cA~dI, 2 artha aura 'rajatam' (tri) kA sapheda varNavAlA padArtha / artha hai // 7 yahA~se saba tAnta zabda triliGga haiM // 8 'jagat' (tri) kA jaGgama, / artha; 'jagat' (na) kA saMsAra, 1 artha aura 'jagat' (pu) kA vAyu, 1 artha hai // 9 raktam' (na) kA lAla raMga, khUna, kukuma, 3 artha, 'rakA' (tri) ke anurakta, ra~gA huA kapar3A Adi, 2 artha haiM / 1. 'triSvito' iti pAThAntaram / / 2. etacca draSTavyaM chandomAyo 'pacaM catuSpadoM syAdinokaM prthmaayaaye| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / nAnArthavarga:3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 451 1 adhadAtaH mite pIte zuddha 2 yaddhArjunau sitau // 8 // 3 yukte'tisaMskRte marSiNyAmanIto 4 5 saMskRtam / kRtrime lakSaNopeteya 5 banno'dha pani / / 81 // 6 khyAte hRSTe pratIto 7'bhijAtastu kulaje budhe / 8vivikto pUtavijanI 9 mUrcitato sUDha hocchyau / / 82 // 10 vI cAmlaparuSo zuko 11 zinI anekau ! 12 satye sAdhI vidyamAne ghazaste'bhyahite va sat / / 83 / / 13 puraskRtaH pUjite'rAtyaniyukne'grataH kte| 1'avadAtaH' (tri) ke sapheda, pIlA, zuddha 3 ardha haiM // 2 sitaH' (tri) baMdhA huA, samApta, zveta, (sapheda) padArtha, 3 artha haiM / 3 'abhinItaH' (tri) ke kRtrima (banAvaTI, nakalI), atyuttama, sahanazIla, 3 artha haiM // 1 'saMskRtam' (tri) ke banAyA (saMskAra kiyA) huA, uttama, bhUSita, 3 artha aura 'saMskRtam' (na) kA paginyAdi ke lakSaNoMse siddha arthAt saMskRta bhApA, 1 artha hai // __ 5 'ananta' (tri) kA antarahita, 1 artha, 'anantaH ' (pu) ke zeSa nAga, viSNu, 2 artha aura 'anantam' (na ) kA AkAza, 1 artha hai // 6 'pratItaH' (tri) ke prasiddha, prasanna, jAnA huA, 3 artha haiM / 7 'abhijAtaH' (tri) ke zreSTha kulameM utpanna (khAndAnI), vidvAn , nyAyayukta, 3 artha haiM / 8 viviktaH (tri) ke pavitra, ekAnta, vivekavAlA, 3 artha haiM / 9 'mUcchitaH' (tri) ke mUrkha, vRddhise yukta, behoza, 3 artha haiM / 10 'zaktaH' (tri) ke khaTTA (kAjI), kaThora, 2 artha haiM / 11 'zitiH' (tri) ke sapheda, kAlA, 2 artha haiM // 12 'sat' (tri) ke satya, sAdhu (sajana), vidyamAna, prazasta (uttama), pUjita, dhIra, mAnya, 7 artha haiM / 13 'puraskRtaH' (tri) ke pUjita, zatruse AkrAnta, Age kiyA huA, zreSTha, 4 artha haiN| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 nighatAcAzrayAvAnI zastrAbhedAM ca dharma yat // 84 // 2 jAtAnA myurucchitA 3 utthitaamtvmii| vRddhi nAcalo . sAto sAdarAciMtI / / 85 // 5 karmavo vigati 6rgadamyulbaNe tRNe (43) 7 RlanuJchazile rUtye zobhane'pi vivakSitam (44) 8 udAsthitaH pratIhAre carabhede 9 samAhitaH (45) dhyAnasthe cApya 10 nIkastho gajalakSaNavedini (46) 11 zraddhAracanayAbhaktirgauNyAM vRttI ca sevane (17) 1 nivAta.' (tri) ke nivAsasthAna, vAyuse rahita deza-sthAna Adi, hathiyArase abhedya kavaca, 3 artha haiM // 2 'ucchritaH' (tri) ke utpanna, abhimAnI, bar3hA huA, 3 artha haiM / 3 'utthitaH' (tri) ke vRddhivAlA, pravRtta ( lagA huA, taiyAra ), utpanna, 3 artha haiN| 4 'ArataH' (tri) ke satkArase yukta, Adara pAyA huA, 2 artha haiM / 5['gatiH' (strI) ke karma-vipAka, gamana, 2 artha haiM ] // 6 [ 'garmut' (pu) ke sonA, spaSTa, tRNa; 3 artha haiM ] // 7 ['Rtam' (na) ke ucchazila (kheta yA khalihAna Adise annakA 1-1 dAnA cuMganA), satya, sundara, 3 artha haiM ] // 6 [ udAsthitaH' (pu) kA pratIhAra(dvAra),dUta-vizeSa, adhyakSa, 3 artha haiN| 9 ['samAhitaH' (tri) ke dhyAnameM magna, Ahita, pratijJAta, samAdhAna karanebAlA, 4 artha haiM ] // 10 [anIkasthaH' ('pu) ke yuddha meM sthita, hAthI ke lakSaNoM ko jAnanepAlA, rAjarakSaka, 3 artha haiM ] // 11 ['bhaktiH' (strI) ke zraddhA, racanA-vizeSa, gauNI vRtti, sevA karanA, 5 artha haiM ] / 1. 'karmavipAve'pi...."sthitiH' ityaraM kSepakAMzaH kSI0 mvA0 vyAkhyAyAM durgavacanatve. nopalabhyata iti prakRtopayogitayAtra kSepakatvena nihitH| 2. tAntazabdeSu thAntazabdapaThanamanucitaM pratibhAti / / 3. thakArAntaH kathamuktaH kSI0 svA0 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga:3] bhaNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 453 . 1 Aptau labdhapratyayitI 2 nahA punazca putrayoH (48) 3 samUhotpannayo ta 4 mAMjiTIpIndrayoH (41) 5 sautike'pi prazato 6 'zAvapAtayataTAvaTI (50) 7 samitsane raNe'pi strI 8 vyavasthAyAmapi sthitiH' (51) zati tAntAH zabdAH / atha thAntAH zabdAH / 9 sarthA'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu / / 10 nipAnAgamayAstArthamRSijuTe jale gurau // 86 / / 1 [ 'AptaH' (tri) ke labdha (milA huA ), nizvasta, 2 artha haiM ] // 2 [ 'natA' ( = napta pu), kA potA (putra kA putra ), nAto (putrIkA putra), 2 artha haiM ] // 3 [ 'jAtam' (na) kA samUha, artha aura 'jAtam' (tri) kA utpanna, 1 artha hai // 4 [ 'ahijit' (pu) ke vizu, indra, 2 artha haiM ] // 5 [ 'pratApaH' (pu) ke pahAr3a kA jharanA, leTanA, 2 artha haiM ] || 6 [ 'avapAtaH' (pu) ke ataTa (vinA kinArAvAlA), gaDhA, 2 artha haiM ] // 7 [bhit( strI) OM saMga, mada, 2 atha haiM ] / / 8 [ sthitiH' (strI) ke vyavasthA, nivAsasthAna, TikAva, 3 artha hai ] // iti tAntAH zabdAH / atha dhAvA zabdAH / 9 'arthaH' (pu) ke kahane yogya, dhana, vastu, prayojana, (uddezya, matalaba), nivRtti, 5 artha haiM // 1. 'tIrtham' (na) ke kUpAdike pAsakA jalAzaya ( gaDhA / + sIr3hI muku0 / + nidAna arthAt upAya), bauddhazAstrase bhinna zAstra, Rpise sevita jala, guru, yajJa, puNyakSetra, yajJavAlA, strI-raja, yoni, pAtra, darzana, 11 artha haiM / 1. 'nidAnAgamayostIrthamRSijuSTe' iti pAThAntaram / / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 amrkossH| [tRtIyakADe1 samarthastriSu zaktisthe saMbaddhArthe hite'pi ca / 2 dazamIsthI kSINarAgavRddhau 3 vIthI padavyapi // 87 // 5 AsthAnIyatnayorAsthA 5 prastho'strI saanumaanyoH|| 6 "zAstradraviNayorgranthaH 7 saMsthA''dhAre sthitI mRtau (52) iti thAntAH shbdaaH| atha dAntAH zabdAH / 8 abhiprAyavazI chandA 9 vado jImUtavatsaro // 88 / / 1. apavAdI tu nindAze 11 dAyAdau sutvaandhvii| 12 pAdA razmyaghrituryAzA 13 zcandrAgnyAstamonudaH // 89 / / , 'samarthaH' (tri) ke balavAn , sambaddha artha, hita, 3 artha haiM / / 2 'damazIsthaH' (tri) ke kSINa rAgavAlA (premahIna), vRddha, 2 artha haiM / / 3 'vIthI' (strI) ke rAstA (galI), paGkti (katAra), gRhaprAnta 3 artha haiN| 4 'AsthA ' (strI) ke sabhA, upAya, Alambana, apekSA, 4 artha haiM / / 5 'prasthaH ' (pu) ke zikhara (ka~gUrA), parimANa-vizeSa (sera), 2 artha haiN| 6 [ 'granthaH ' (pu) ke zAstra, dhana, 2 artha haiM ] // 7 [ 'saMsthA' (strI) ke AdhAraM, sthiti, mRti, saMsthA ( sabhA, sosAyaTo Adi), 4 artha haiM.] // iti thAntAH zabdAH / atha dAntAH shbdaaH| 8 'chandaH' (pu) ke abhiprAya, vaza, 2 artha haiM / 9 'andaH' (pu) ke megha, varSa, parvata vizeSa, mothA, 4 artha haiN| 10 'apavAdaH' (pu) ke nindA, AjJA, vizrambha, niravakAza (bAdhaka) sUtrAdi, 4 artha haiN| 11 dAyAdaH' (pu) ke putra, parivAra, 2 artha haiM / 12 pAda: (pu) ke kiraNa, paira, cauthAI hissA, 3 artha hai| 13 'tamonut' ( = tamonud pu) ke candra, agni, sUrya, 3 artha haiM / / 1. 'ayaM kSepakAMzaH kSI0 svA vyAkhyAne'maravivekamUlapustake tayAkhyAne copalabhyate // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 455 1 nirvAdo janavAde'pi 2 zAdo jambAlAgyoH / 3 mArAve rudite prAtaryAkrando dAruNe raNe // 10 // 4 syAtprasAdo'nurAge'pi sUdaH spad vyaJjane'pi ca / 6 goSThAdhyakSe'pi govindo 5 haamiimdH|| 11 // 8 prAdhAnye rAjaliGge ca vRSAGge sakundo'striyAm / 9 strI saMvidhAnasabhASAkiyA kArAjinAmasu // 92 / / 1 'nirvAdaH' (pu) ke janApavAda, siddhAnta, 2 artha haiM / 2 'zAdaH' (pu) ke kIcar3a (paka ), ghAsa 2 artha haiM / 3 'AkandaH ' (pu) ke kaSTa yukta zabda, ronA, rakSaka, bhayaGkara zuddha, 4 artha haiN| 4 'prasAda' (pu) ke anugraha, prasannatA, kAvya kA 'guga--vizeSa, 3 artha haiM / _5 'sudaH' (tri) ke vyaJjana (kaI, barI, tarakArI Adi), rasoiyAdAra, 2 artha haiM // 6 'govindaH' (pu) ke goSTa ( gozAlA ) kA mAlika, viSNu, vRhaspati, 3 artha haiM // ___7 'AmodaH' (pu) ke harpa, dUra hI se citako AkarSita karanevAlA kastUrI AdikA gandha, 2 artha aura 'madaH' (pu) ke harpa, kastUrI, vorya (zukra), garva ( ahaGkAra ), hAthIkA mada, 5 artha haiM / 8 kakudaH (puna) ke prAdhAnya, rAja-cihna (chatra, caMbara Adi), baila yA sA~r3asA DIla, pahAr3akI colI, 4 artha haiM / 9 'sAMvat' ( = saMvid strI) jJAna, saMbhASA (saMbhASaNa / + saMketa), karmakA niyama vA vyavasthApana, lar3AI, nAma, toSaNa, AcAra, pratijJA, 8 artha haiN| 1. vizvanAthena prasAdalakSaNamuttantadyathA 'cittaM vyApnoti yaH kSi zuSkandhanamivAnalaH / sa prasAdaH samasteSu raseSu racanAsu ca' // iti sA0 da0 6 / 631 / / kAvyaprakAze ca-'zuSkandhanAdivatsvacchajalavatsahasaiva yH| vyApnotyanyatprasAdo'sau sarvatra vihitasthitiH' // iti / / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 156 amarakoSaH / [ tRtIya kANDe 3 padaM 4 1 dharme rahasyupaniSat 2 syAdatau vatsare zarat / vyavasitatrANasthAnalakSmAtrivastuSu // 93 // goSpadaM sevite mAne 5 pratiSThA kRtyamAspadam / 6 triviSTamadhuro svAdU 7 mRdU cAtIkSNakomalau // 94 // 8 mUDhAlpApanirbhAgyA mandAH syu 9 au~ tu shaardii| pratyagrApratibhau 10 vidvatsupragalbho vizAradau // 95 // iti dakArAntAH zabdAH / atha dhakArAntAH zabdAH / 11 vyAmo vaTazva nyaprodhau 1 'upaniSat ' ( = upaniSad strI ) ke dharma, ekAnta, vedAnta ( granthavizeSa ), 3 artha haiM // 2 'zarat' (= zarad khI) ke zarad Rtu ( pR0 42 ), varSa, 2 artha haiM 3 'padam ' ( na ) ke vyavasAya, rakSA, sthAna, cihna, paira, zabda (subandha aura tiGanta ), vAkya, eka vastu, vyavasAya, apadeza, 10 artha haiM // 4 ' goSpadam ' ( na ) ke gauose sevita sthAna, gauke caraNatulya pramANavAlA gaDhA 2 artha haiM // 5 'Aspadam ' ( na ) ke pratiSThAkA sthAna, kAma, 1 artha haiM // 6 'svAduH' (tri ) ke iSTa, madhura, svAdiSTa, 3 artha haiM // 7 'mRduH ' (tri ) ke tejohIna, komala 2 artha haiM // 8 ' mandaH' (tri) ke alpa, bevakUpha bhAgyahIna, zithila, svacchanda, rogI, zani, 7 artha haiM // 9 'zAradaH' (tri ), ke nayA (TaTakA), Darapoka ( DhiThAI se hona ), zarad Rtu meM utpanna, 3 artha haiM // 10 'vizAradaH' (tri ) ke vidvAn, pratibhAvAlA, 2 artha haiM // iti dAntAH zabdAH | atha dhAntAH zabdAH | hue 11 'nyagrodhaH' (pu) ke vyAma ( a~kavArabhara arthAt phailAye hArthoke gherekA pramANa-vizeSa ), baragada ( bar3ha ) kA per3a, 2 artha haiM // donoM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 17 -1 utsevaH kAya unnatiH / 2 paryAhAra mArgazca vidhau bIvadhau ca to|| 96 // 3 paridhiryaziyataroH nAkhAnAmupasUryake / 4 vadhaka vyalanaM cetaHpIDAdhiSThAnamAdhayaH // 97 // 5 syuH samarthananIyAkaniyamAzca samAdhayaH / 6 dossotpaade'nubndhaasyaatprtyaadidhinshvre|| 98 // mukhyAnuyAyini zizau prakRtasyAnuvartane / / , 'utsedhaH' (pu) ke zarIra, unnati (U~cAI ), 2 artha haiM / 'vivadhaH, vIvadhaH' (2 pu) ke vaha~gI yA kA~vara, rAstA, bojha, 3 artha // 3 'pariviH' (pu) ke yajJa-sanbandhI per3a (palAza, zamI Adi) kI zAkhA, parivepa nAmakA sUryake cAroM taraphavAlA gherA, golAI, 3 artha haiM / ___4 'mAdhiH' (pu) ke bandhaka (Rga lene ke samaya vizvAsa ke liye mahAjanake pAsa rakhI huI cIja arthAt thAtI, dharohara), Apatti, mAnasika pIr3A, adhiSThAna, 4 artha haiM // 5'samAdhiH' (pu) ke samarthana, cupa rahanA, niyama ( apaneko brahmarUpa' samajhanA), 3 artha haiM / 6 'anubandhaH' (pu) ke doSa lagAnA, naSTa honevAle (prakRti, pratyaya, Agama, Adeza AdimeM itsaMjJA honepara lupta honevAle) akSara ( jaise-edha, DupacaS , su, auTa , tip , GISa , guTa nuT , dhuT , num ,'' meM kramazaH akAra, hu tathA aSa, u, "varNa), pitA Adi zreSThoMkI AjJA mAnanevAlA bAlaka, prakaraNAgata viSayoMkA anuvartana (jaise-vairAnundhaH,... ) 4 artha haiM / 1. sUtasaMhitAyAM samAdhilakSaNamuktantadyathA 'so'haM brahma na saMsArI na matto'nyatkadAcana / iti vidyAtsvamAtmAnaM sa samAdhiH prakIrtitaH' // iti / / anyacca-samAdhi'tu samAdhAnaM jIvAtmaparamAtmanoH / brahmaNyeva sthitAyAM sa samAdhiH pratyagAtmanaH // iti / bhagavatA pataJjalinA yogasUtre'pi 'tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpa zUnyamiva smaadhiH'|| iti yo0 sU0 4 / 3 iti / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [ tRtIyakANDe1 vidhuviSNau candramasi 2 paricchede bile'vadhiH // 99 // 3vidhividhAne deve'pi praNidhiH prArthane cre| 5 budhavRddhau paNDite'pi 6 skandhaH samudaye'pi ca // 10 // 7 deze navizeSe'bdhau sindhurnA sariti striyAm / 8 vidhA vidhau prakAre ca 9 sAdhU ramye'pi ca triSu // 101 // 10 badhUrjAyA snuSA strIca 11 sudhAleyo'mRtaM snuhii| 12 saMdhA pratikSA maryAdA 13 zraddhA saMpratyayaH spRhA // 102 / / 14 madhu madhe puSparase kSaudrepi1 'vidhuH' (pu) ke viSNu, candramA, karpUra, 3 artha haiM / 2 avadhiH' (pu) ke samAna ( hadda), bila yA gaDhA, samaya, 3 artha haiN| 3 vidhiH' (pu) ke vidhAna (kAnUna), bhAgya, brahmA, samaya, prakAra, 5 artha haiN| 4 'praNidhi:' (pu) ke yAcanA karanA, dUta, 2 artha haiM / 5 'budhaH' (pu) ke paNDita, budhanAmaka graha 2 artha aura 'vRddhaH' (tri) ke paNDita, purAnA yA bUr3hA, bar3hA huA, 3 artha haiM // 6 'skana' () ke samUha, sainyabhAga, kANDa (zAkhA, DAla ), kandhA, rAjA, 5 artha haiN| 7 'sindhuH ' (pu) ke sindhudeza, nada-vizeSa ( yaha pajAba-meM hai ), samudra, 3 artha aura 'sindhuH ' (strI) kA nadI, 1 artha hai // 8'vidhaH' (strI) ke vidhi, prakAra ( taraha, jaise-dvividhA, trividhA,." ... ), hAthI-ghor3e AdikA bhojana, vetana, vRddhi 5 artha haiM / 9 'sAdhuH' tri) ke ramaNIya, sajana (mahAtmA), baniyA~, 3 artha haiM / 10 'vadhUH' (strI) ke patnI, patohU (putra-bhatIjA AdikI strI), strI-mAtra 3 artha haiN| 15 'sudhA' (bI) ke lepa, Arata, moDa, 3 artha haiN| 12 'saMdhA (strI) ke svIkAra, maryAdA, pratijJA, 3 artha haiM / 13 'zraddhA' (strI) ke Adara, kAGkhA, 2 artha haiM / 14 'madhu' (na) ke madirA phUlakA rasa, zahada, dUdha 4 artha aura 'madhu' (pu) ke vasanta (caita-vaizAkha) Rtu, madhu nAmakA daitya, caitra mahInA, eka prakArakA per3a, 4 artha haiM / / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 45 -1 andhaM smsypi| 2 matastriSu 3 samunnaddhI paNDitaMmanyagarvitI // 103 // 5 brahmabandhuradhikSepe nideze 5 'thaavlsthitH| avidUro'pyavaSTabdhaH 6 prasiddhau khyAtabhUSitau // 104 / / 7 'leze'pi gandhaH 8 saMbAdhaH gRhyasaMkulayorapi (53) 9 bAdhA niSedhe duHkhe'pi 10 jJAtRvAndrisurA budhAH' (54) iti dhAntAH shbdaaH| 1 'andham' (na) kA andhakAra, 1 arthaM aura 'andhaH' (tri) kA andhA, 1 artha haiN|| 2 yahA~se Age saba tAnta zabda triliGga haiM / 3 'samunnaddhaH (tri) ke svayaM paNDita na hote hue bhI apaneko paNDita samajhanevAlA, abhimAnI, 2 artha haiN| 4 'brahmabandhuH' (tri) ke nindA, (jaise-he brahmavandho ! duSTo'si, ...... ), nirdeza, 2 artha haiM / 5 'avaSTabdhaH' (tri) ke avalamvita (Azrita ), samIpa (pAsavAlA), ba~dhA huA, rukA huA 4 artha haiM / 6 'prasiddha ' (tri), ke vikhyAta, suzobhita, 2 artha haiM // 7 [ 'gandhaH ' (pu) ke leza, gandha ( suvAsa), 2 artha haiM ] / 8 ['saMbAdha' (pu) ke gupta, saGghala (bhIr3a Adise ThasAThasa bhara huA), 2 artha haiM ] // 9 [ 'bAdhA' (strI) ke niSedha, duHkha, 2 artha haiM // 10 [ 'budhaH' (pu) ke jAnanevAlA, budha nAmakA graha, devatA, 3 artha haiN| iti dhAntAH zabdAH / 1. ayaM kSepakAMzaH kSI0 vA. vyAkhyAne mUlamAtramupalabhyata iti prakRtopayogitayA kSepakatvena sthApitaH / / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 amarakoSaH [ tRtIyakANDe. atha nAntAH shbdaaH| 1 sUryavahI riprabhAnU 2 bhAnU razmidivAkarI / 3 bhUtAtmAnau dhAtRdehau mUrkhanIcau pRthagjanI // 105 // 5 nAvAdI zaila pASANI 6 patriNI shrpkssinnii| 7 taruzailI zikhariNau 8 zikhino bahibarhiNau // 106 // 9 pratiyatnAvubhau lipsopagrahA 10 vatha sAdinau / dvo sArathiyArodau 11 vAjinozveSupakSiNaH // 107 // 12 kule'pyabhijano janmabhUmyAmapya 13 tha hAyanAH / varSAvijJahibhedAzca 14 candrAeko virocanAH // 108 // atha nAntAH zabdAH / 1 'citrabhAnu' (pu) ke sUrya, agni, 2 artha haiM // 2 'bhAnu' (pu) ke kiraga, sUrya, 2 artha haiM / 3 'bhUtAtmA' ( = bhUtAtman pu) ke brahmA, zarIra, 2 artha haiM // 4 'pRthagjanaH' (pu) ke mUrkha, nIca, 2 artha haiM // 5 'grAvA' ( = grAvan pu) ke pahAr3a, patthara, 2 artha haiM // 6 'patrI' ( = patrin pu ) ke bANa, pakSI, bAja cir3iyA, rathika, pahAr3a, 5 artha haiM // 7 'zikharI' ( = zikharin pu), ke pahAr3a, 2 artha haiM / 8 'zistrI' ( = zikhin pu) ke mora, agni, per3a, murgA, pakSI, bANa, ketu nAmakA graha, 7 artha haiM / 9 'pratiyatnaH' (pu) ke lipsA, vandI-grahaNAdi, saMskAra, 3 artha haiM // 10 'sAdI' ( = sAdin pu) ke sArathi, ghur3asavAra, 2 artha haiM / 9. 'vAjI' ( - vAjin pu) ke ghor3A, bANa, pakSI, 3 artha haiM / 12 'abhijanaH' (pu) ke vaMza (khAndAna), janma bhUmi, khyAti, kulasamUha, 4 artha haiM / 13 'hAyana' (pu) ke varSa, kiraNa, novAra (tibI) Adi anna, 3 artha haiN| 14 'virocanaH' (pu) ke candra, agni, sUrya, 3 artha haiN| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MSC nAnArthavargaH3] maNipramAvyAkhyAsahitaH / 461 1 'kale ze'pi vRjino 2 vizvakarmArkasurazilpinoH / 3 AtmA yatno dhRtirbaddhiH svabhAvo brahma varma ca // 109 // 4 zako ghAtakamattemo varSukAbdo ghanAghanaH ! 5 abhimAno'rthAdida mAne praNayahiMsayoH // 110 // 6 dhano meghe mUrtiguNe triSu mUrte nirntre| 7 inaH sUrya prabhau 8 rAjA mRgAGke kSatriye nRpe / / 111 / / 9 vANinyo nartakIdUtyo 10 savantyApi vaahinii| 1 'vRjinaH' (pu) kA kleza (+keza), 'vRjinam' (na) kA pApa, raktacarma 2 artha aura 'vRjinaH' (tri) kA kuTila, 1 artha hai // 2 vizvakarmA (= vizvakarman pu) ke sUrya, devatAoMkA kArIgara (bar3haI), 2 artha haiM / - 3 'AtmA' ( = Atman e) ke yatna, dhairya, buddhi, svabhAva, brahma, zarIra, kSetrajJa (jJAnI puruSa), artha haiN| 4 'ghanAghanaH' (pu) ke indra, ghAtuka (hiMsA karanevAlA) matavAlA hAthI, barasanevAlA sAla (varSa), 3 artha haiM / 5 'abhimAna:' (pu) ke dhana AdikA ghamaNDa, jJAna, prema, hiMsA, 4 artha haiN| 6 'dhanaH' (pu) ke bAdala, kar3Apana, lohekA mudgara, bAhulya, musta, 5 artha aura 'ghanaH' (tri) ke kaTora, gajhina, kAsekA bAjA, 3 artha haiM / 7 'ina:' (pu) ke sUrya, prabhu yA samartha, zreSTha, 3 artha haiM / 8 'rAjA' ( = rAjan pu) ke candramA, kSastriya, rAjA, svAmI, yakSa, indra, 6 artha haiN| 9 vANinI' (strI) ke nAcanevAlI vezyA Adi, dUtI, catura strI, matavAlI strI, 4 artha haiN| 10 'vAhinI' (strI) ke nadI, senA, senAkA bheda-vizeSa (218181 kA . cakra), 3 artha haiN| 1. 'keze' iti pAThAntaram // 2. 'zakraghAtukamattemavaSukAbdA dhanApanAH' iti pAThAntaram / / 3. kacittu -'ghano..."nirantare' ityayamaMzaH abhimAno..."hiMsayoH' ityasyAnantaraM paThyate // Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 462 amarakoSaH / 112 / / 1 ha dimyo vajrataDitau 2 vandAyAmapi kAminI / / 3 tvagdehayorapi tanuH 4 sUnA'ghojihni kApi ca / 5 kratuvistArayArastrI vitAnaM triSu tucchake // 113 // mande 6 'tha ketanaM kRtye ketAvupanimantraNe / 'vedastattvaM tapo brahma brahmA vipraH prajApatiH // 114 // 8 utsAhane ca hiMsAyAM sUcane cApi gandhanam / pratIvApajavanApyAyanArthakam / / 115 / / 9 Atazcana 1 'hrAdinI' (strI) ke vajra (indrakA astra-vizeSa), bijalI, 2 artha haiM // 2 'kAminI' (strI) ke bannA ( bA~dA arthAt per3ake Upara hI utpanna kASTha- vizeSa), strI, kAma (icchA) karanevAlo kho, vilAsinI strI, 4 artha haiM // 3 'tanuH' (strI) ke tvacA (chAla, camar3A), zarIra, 2 artha aura 'tanuH" (tri ) ke kRza, ghor3A, virala, 3 artha haiM // [ tRtIyakANDe 4 sUnA' (strI) ke galekI ghA~TI, prANiyoMkA vadhasthAna, santAna, 3 artha haiM // 5 ' vitAnam' (na pu ) ke yajJa, vistAra, caMdovA, 3 artha aura 'vitAnam' (tri ) ke tuccha, manda, 2 artha ba 6 ' ketanam' (na) ke kArya, patAkA, nimantraNa (mitroMko utsava AdimeM julAnA ), nivAsa, 4 artha haiM // 7 'brahma' ( = brahman na ) ke Rg, yajuSa, sAma ye tInoM veda, tatra, tapa, brahma, 4 artha aura 'brahmA' ( = brahman pu ) ke brAhmaNa, brahmA, 2 artha haiM // 8 'gandhanam' ( na ) ke utsAhita karanA, hiMsA karanA, Azaya prakaTa karanA, ( + hiMsA - prayukta sUcanA zrI0 svA0 ), prakAzana, 4 artha haiM // 9 'AtaJcanam ' ( na ) ke jorana DAlanA ( auMTe dUdhameM dahI chor3akara dahI jamAnA / + galAye hue sonemeM dUsare dravya ke sAtha avacUrNana karanA ho0 svA0 ), vega, tarpaNa ( tRpta ) karanA, 3 artha haiM // 1. 'vedAstattvaM' iti pAThAntaram // 2. 'hiMsArthasUcane' iti zrI0 svA0 iti pAThAntaram // Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaabyaakhyaashitH| 1 vyaJjana' lAJchanaM zmazruniSThAnAvayaveSvapi / 2 syAtkaulInaM lokavAde yuddhe pazvahipakSiNAm // 116 / / 3 syAdudyAnaM niHsaraNe vanabhede prayojane / 4 avakAze sthitau sthAnaM 5 krIDAdAvapi devanam // 117 / / 6 utthAnaM pauruSe tantre sanniviSTodgame'pi ca / 7 vyutthAnaM pratirodhe ca virodhAcaraNe'pi ca // 118 / / 8 mAraNe mRtasaMskAre gatau dravye'rthadApane / nirvartanopakaraNAnuvajyAsu ca sAdhanam // 119 / / 'paJjanam (na) ke cihna, dAr3ho-mUMcha ( hajAmata), temana (dahI kar3hI, barI barA Adi) avayava, 4 artha haiN| 2 'kaulInam' (na) ke lokApavAda, pazu (bheMDA Adi) pakSiyoM (murgAtItara Adi) AdikI lar3AI, kulInatA, 3 artha haiM / 3 'udyAnam' (na) ke nikalanA, vAgIcA, prayojana, 3 artha haiM / / 4 'sthAnam' (na) ke avakAza, sthiti, sAdRzya ( barAbarI), jyoMkA tyoM rahanA ( na ghaTanA na bar3hanA), 4 artha haiM / / 5 'devanam' (na) ke krIDA AdimeM jItanekI icchA, vyavahAra, 2 artha aura 'devanaH' (pu) kA juvA (dhUta) 1 artha hai| 6 utthAnam' (na) ke puruSArtha, tantra (sainya, apane maNDala arthAt rAjya-viSayaka cintA, yA pArivArika kAma), U~cA uThanA ( unnati karanA), pustaka, yuddha, siddhAnta, 6 artha haiM / / 7 'yutthAnam' (na) ke tiraskAra, corI Adi viruddha AcaraNa, svatantratA, 3 artha haiN| 8 'sAdhanam' (na) ke maranA (pArA AdikA zodhanA), mare huekA saMskAra (dAha Adi) karanA, jAnA, dhana, dhana dilAnA (+ dravyakA upapAdana) thana paidA karanA, upAya, pIche 2 calanA, sainya, mer3ha , 10 artha haiM / / 1. lAmchanazmazruniSThAnAvayaveSvapi' iti pAThAntaram // 2. 'dravyopapAdane' iti pAThAntaram // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 amrkossH| [tRtIyakANDe1 niryAtanaM vairazuddhau dAne nyAlArpaNe'pi ca / 2 vyAnaM vipadi bhraze doSe kAma kopaje // 120 / / 3 pakSmAkSilonikialke tatvAyaMze'pyaNIyasi / 5 tithibhede kSaNe parva 5 vartma netracchade'dhyAna // 121 // 6 akAryaguhye kopInaM 7 maithunaM saMgato rte| 8 pradhAnaM paramAtmA dhIH 9 prajJAnaM buddhicihnayoH // 122 / / 10 prasUnaM puSpaphalayoH 1 'niryAtanam' (na) ke vairazuddhi (zatru se badalA lenA), dAna, dharohara (thAtI) ko vApasa karanA, 3 artha haiN| 2 'vyasanam' (na) ke vipatti, nIce giranA, (avanati honA), kAmajanya (zikAra, juA, madirA-pAna, strIsaGga Adise utpanna ) doSa, krodhajanya (kaThora vacana, kaThina daNDa Adise utpanna ) doSa, niSphala udyama, azubha bhAgya kA burA phala, 6 artha haiM // ___3 'pakSma' ( = pakSman na) ke baraunI (A~khakA roA), kijalka (kamalakesara), sUta AdikA bahuta mahInA hissA, 3 artha haiM / 'parva' (parvan na) ke tithi-bheda ( amAvasyA-pUrNimA Adi, pratipad aura paJcadazI arthAt amAvasyA pUrNimAko sandhi ), utsava, granthakA aMza (jaise-Adiparva, vanaparva, Adi), 3 artha haiM / 5 'varma' (varman na) ke papanI (A~khako DhAkanevAlA camar3A, palaka,), rAstA 2 artha haiM / 'kaupInam' (na) ke nahIM karane yogya, la~goTI, guhya (zizna ), 3 artha haiM / 7 'maithunam' (na) ke strI AdikA sambandha, strIke sAtha saMbhoga karanA, 2 artha haiN| 'pradhAnam' (na) ke paramAtmA, buddhi, mukhya, sAyazAstrokta prakRti, rAjAkA pradhAna sahAya, 5 artha haiM / / 9 'prakSAnam' (na) ke buddhi, cihna 2 artha haiM / 1. 'prasUnam (na) ke phUla, phala, 2 artha haiM / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 mAnArthavarga: 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 nidhanaM kulnaashyoH| 2 krandane rodanAhAne 3 varma dehapramANayoH // 123 // 4 gRhadehatviTprabhAvA dhAmAnya5tha catuSpathe / saniveze ca saMsthAnaM 6 lakSma cihnapradhAnayoH // 124 / / AcchAdane saMvidhAnamapavAraNamityubhe / 5 ArAdhanaM sAdhane syAdavAptau toSaNe'pi ca // 125 // 9 adhiSThAna cakrapuraprabhAvAdhyAsaneSvapi / 10 ratnaM svajAtizreSThe'pi 11 vane salilakAnane // 126 / / 12 talinaM virale stoke 13 pAcyaliGga tathottare / 14 samAnAH satsamaike syuH1 nidhanam' (na ) ke kula ( vaMza), nAza, 2 artha haiM // 2 'krndnm| na ) ke ronI, pukAranA, 2 artha haiM // 3 varma ( = varman na ) ke zarIra, pramANa, 2 artha haiM / 4 dhAma' (dhAman na ) ke ghara, zarIra, teja, prabhAva, janma, zakti, 6 artha haiM / / 5 saMsthAnam' (na ) ke caurAstA, avayava-vibhAga, bhAkRti, maranA 4 artha haiM / 6 'lakSma' ( = TakSman na ) ke cihna, pradhAna, 2 artha haiM / 7 'AcchAdanam' (na) ke acchI taraha chipanA ( antardhAna honA) kapar3e Adise DhAkanA 2 artha haiM // 8 'ArAdhanam' ( na ) ke sAdhana prApti honA, saMtuSTa karanA, 3 artha haiM / 9 'adhiSThAnam' ( na ) ke pahiyA, grAma, prabhAva, AkramaNa, 4 artha haiM / 10 ranam' (na ) ke apane jAtivAloM (sAmAnya varga) meM zreSTha, maNi (javAharAta ), 2 artha haiM / / " 'vanama' ( na ) ke pAnI, jaGgala, nivAsa, ghara, 4 artha haiM ke 12 talinama' (tri ) ke virala, gor3A, svaccha. 3 bartha haiM // 13 isa Age saba nAnta zabda vAcya liGga (trilik)|| 14 'samAna:' (tri) ke paNDita, samAna (tulya ), mukhya, 3 artha 'samAnaH' (pu) kA nAbhi maNDala meM rahanevAlI vAyu, . athaM haiN|| Jain Ed Hernational Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe -1 pizunau khalasUcakau // 127 / / 2 hInanyUnAvUnagahoM 3 vegirrau tsvinau| 4 abhipanno'parAddho'bhigrastanyApadgatAvapi // 128 // 5 "lekhyaM bhUmyAdidAnArtha yAtanA''jJA ca zAsanam (55) 6 nidAnamavasAne'pi 7 sAthai vArdhaSike dhanI (56) 8 kakSApaTe'pi kaupInaM 9 na nA jJAne'pi bAdhanA (57) 10 dyumnaM bale, 'pizunaH' (tri) ke duSTa, cugalakhora, 2 artha haiN| . 'hInaH, nyUnaH' (2 tri) ke kama, nindanIya, 2 artha haiM / 3 'tarasvI' ( = tarascin tri) ke vegavAn , zUravIra, 2 artha haiM // 4 'abhipannaH' (tri ) ke aparAdhI, zatruse AkrAnta, vipattimeM par3A huA, 3 artha hai // __ 5 [zAsanam' ( na ) ke rAjAse milI huI bhUmi Adi jAgIra, zAstra (jaise-'atha dharmAnuzAsanama' yo. su. 11), mAjJA, rAjya-lekhya-bheda, zAsana ( daNDa denA), 5 artha haiM ] // 6 [nidAnam' (na) ke avasAna ( anta ), roga-nirNaya, Adi kAraNa, kAraNamAtra, kAraNa samUha, zuddhi, roga 7 artha haiM // ['dhanI' ( =dhanin pu) ke sUdakhora (vyAjapara rupayA denevAlA mahAjana ), baniyoMkA jhuNDa, dhanavAn , 3 artha hai // 8 [ 'kaupInam' ( na ) ke nahIM karane yogya, guhya (liGga), laMgoTI, 3 artha haiM ] // [ 'bAdhanA' (sI) ke pratirodha (roka), svabhAvika jJAna, hetvAbhAta. bheda, pIr3A, nyAyokta, 5 artha aura pA0 bhe0 se + 'vedanA' (strI) ke jJAna, duHkha, 2 artha haiM ] // 1. [ 'dyumnam' (na) ke bala, dhana 2 artha haiM / / 1 'khyaM......lAnchanam' ityayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAM mUlamAtramupalabhyate iti prakRtopayogitayA'tra sthApitaH / 2 'na nA khede'pi vedanA' iti pAThAntaram / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] maNiprabhAbyAkhyAsahitaH / 467 1-atha bhAryApi janI 2 doSe'pi lAJchanam (58) iti nAntAH shbdaaH| atha pAntA: shbdaaH| 3 kalApo bhUSaNe baheM tUNIre saMhatAvapi / 4 paricchade parIvApaH paryuptau salilasthitau // 129 / / 5 godhuggoSThapatI gopau 6 haraviSNU vRSAkapI / 7 bASpamUSmAzrara 'kazipustvannamAcchAdanaM dvym|| 130 // 9 talpaM zayyA'dAreSu10stambe'pi viTapo'striyAm / 1 ['janI' (trI ke sImantinI (za-vezase yukta mI), bahu 1 artha hai // 2 / 'lAJchanam' ( na ) ke doSa, cihna, nAma, 3 artha haiM ] // iti nAntAH zabdaH / atha pAnta: zabdAH / 3 'kalApaH' (pu) ke bhUSaNa ( gahanA ), morakA paMkha, tarakasa ( bANa rakhane ke liye camar3e Adiko banA huI jholI-nUgIra ), saMhata (milA huA), 4 artha haiN| 4 'parIvApaH' (pu) ke tambU kanAta Adi, bAja bonA, yAlA, 3 artha haiN| - 5 'gopaH' (pu) ke gau duhanevAlA, gozAlA kA svAmI (ahIra), deza yA kulakA adhyakSa, 1 artha haiM / 6 'vRSAkapiH' (pu) ke zivajo, viSNu bhagavAn , agni, 3 artha haiM / * 'kazipuH' (pu) ke anna, vastra, 1 artha haiM / 9 'talpam' (na) ke zayyA, aTArI, strI 3 artha haiM / 10 'viTapa:' (pu na ) ke gucchA, vistAra, zAkhA, 3 artha haiM / 1. 'kazipU' ityapapATha' iti kSA0 svA0 // 2. 'aliyAm' ityasya 'kazipu-taspa zamdAbhyAM sambandha para ke mA0 dI. mahe0 vacane tu 'kazipurmojyavasnayo' (bhane0 saMgraha 32471) iti hemacandrAcAryoktyA, 'kazipumonA. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 prAptarUpasvarUpAbhirUpA vudhamanojJayoH // 131 / / bhedyaliGgA amIrakUrmI vINAbhedazca kcchpii| 3 "kutapo mRgaromotthapaTe cAho'STame'zake' (59) __iti pAntAH zabdAH / adha phAntAH zabdAH / 42 ravaNe puMsiH rephaH syAtkutsite vAcyaliGgakaH // 132 / / 5 'ziphAzikhAyAM lariti mAMsikAyAM ca mAtari (60) , 'prAptarUpaH, svarUpaH, abhirUpa.' ( tri) ke vidvAn , manohara . artha haiM / 2 'kacchapI' ( strI ) ke sarasvatIko vINA, kachuhI, 2 artha haiM // 3 'kutapaH' (pu) ke UnI kapar3A, dinakA AThavA~ hissA, 2 artha haiM ] // iti pAntAH zabdAH / atha phAntAH shbdaaH| 4 'rephara' (pu ) ke rephaH arthAt 'ra' akSara, , artha aura 'rephara' (tri) kA nindita, / artha haiM // 5 'ziphA' (strI) ke zikhA, nadI, jaTAmasI, mAtA, 4 artha haiM ] // chadA-' (ami0 rana0 1 / 121) iti ilAyudhoktyA, 'kazipubhaktAcchAdanayorekoktyA pRthak tayoH puMsi' ( medi0 pR0 108 zlo0 18) iti medinyuktyA ca 'kazipu'zagdasya; 'tapamaTTe zayyAkalatrayoH' (ane0 saMgra0 21298) iti hemacandrAcAryoktyA, 'tatpama? kalatre ca zayanIye ca na dvayoH' ( medi0 pR0 108 zlo0 6) iti medinyukyA ca 'tarupa' zabdasya ca puMstvasyaiva lAbhAccintye / / 1. 'kutapo..."'zaGkeityayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyA mUlamAtraM mAhezvaryA mUle copalabhyate // ___2. 'ravarNe.....liGgakaH' ityayamaMzaHmA0 do0 mahe0 mUle paThivAvyAkhyAtaH,ziphA....... kIrtitaH' ityayamaMzazca mahe0 vyAkhyAne mUlamA ptthyte| kSI0 svA0 vyAkhyAvAM tu 'ravaNe ...... kIrtitaH' iti sarvo'pyaMzaH mUlamAtrameva paThathate / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 zarpha mUle tarUNAM syAdvAdInAM khure'pi ca (61) 2 gumphaH syAd gumphane bAhoralaGkAre ca kIrtitaH ( 62) iti phAntAH shbdaaH| atha vA (bAntA : zabdAH / 3 antagabhavasattve'zve gandharvo divyagAyane / 4 kamburnA valaye zakhe 5 vijihvau sarpasUcakau / / 133 / / 6 pUrvo'nyaliGgaH prAgAha puMbahutve'pi pUrvajAn / 7 "citrapuke'pi kAdambo 8 nitambA'dritaTe kaTau (64) ['zapham' (na) ke per3a kI jar3a, pazuoM kA khura, 2 artha haiM ] // 2 [ 'gulphaH ' (pu) ke phUla mAlA bhAdikA gUMthanA, hAthakA bhUSaNa, 2 artha haiM / iti phAntAH zabdAH / atha vA (bA)ntAH zabdAH / 3 'gandharvaH' (pu) kA janma aura maraNake madhya samaya meM sthita prANI, mRgavizeSa, puskokila, ghor3A, svargake ( hAhA, hUhU Adi) gAyaka, 5 artha haiM / 4 'kamvuH ' (pu) ke kaGkaNa, zaGkha, gaja, ghoMghA yA sitahI, 4 artha haiM / 5 'dvijihvaH' (pu) ke sA~pa, cugalakhora, 2 artha haiM // 'pUrvaH' (tri) kA pahalA ( jaise-pUrvo grAmaH, pUrva vanam ,..... ), 1 artha; + 'pUrvA' (strI) pUrva dizA, 1 artha aura 'pUrve' (pu ni0 ba0 va0) kA purukhA ( purAne vaMzavAle, puranirmA), brahmA, 3 artha haiM / [ 'kAdambaH' (pu) ke citra paMkhavAlA pahi-vizeSa ( kala haMsa), vANa, . artha haiM ] // 8 [ 'nitambaH' (pu) ke, pahAr3akA kinArA, kaTi (cUtada), 2 artha haiM ] // 1. bayoH sAvAdvAntA bAntAzva zabdA atra uktAH / / 2. 'citrapuDakhe'pi..... phale' ityayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAmupalabhyamAnaH prakRtopayogitayA'tra sthApitaH / ___ Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 amarakoSaH / 1 dava phaNApi 2 bimbo'strI maNDale cAkRtau phale' (64) iti vA ( bA ) ntAH zabdAH / atha bhAntAH zabdAH / 3 kumbho ghaTebhamRzI 4 Dimbhau tu zizubAlizau // 134 // stambha sthUNAjaDIbhAvau 6 zambhU brahmatrilocanau / 7 kukSibhrUNArbhakA garbhA 8 visrambhaH praNaye'pi ca // 135 // 9 syAdveya dundubhiH puMsi syAdakSaM dundubhiH striyAm / 10 syAnmahArajane klIvaM kusumbhaM karake pumAn // 136 // 11 kSatriye'pi ca nAbhirnA [ tRtIyakANDe - ' [ 'dava' (strI) ke sauMpakI phaNA, kalachula 2 artha haiM ] // 2 [ 'bimba:' ( + vimbaH / puna ) ke sUryyAdikA maNDala, AkRti, pratibimba, bimbikA-phala ( kunaruna, trikolakA phala ), 4 artha haiM ] // iti vA ( bA ) ntAH zabdAH / atha bhAntAH zabdAH | 'kumbhaH' (pu) ke ghar3A, hAthI ke mastakakA kumbha ( mAMsa- piNDa - vizeSa ), kumbha nAmakA gyArahavA~ rAzi, vezyA-pati, kumbhakarNakA putra, 5 artha haiM // 4 'Dimbha:' ( g ) ke bAlaka, mUrkha, 2 artha haiM // 5 'stambha:' ( pu ) ke khammA, jaDatA, 2 artha haiM // 6 'zambhu' ( Su ) ke brahmA, zivajI, pUjya, 3 artha haiM // 7 'garbhaH' ( pu ) ke kukSi ( kokha ), garbha meM rahanevAlA baccA yA garbha, bAlaka, 3 artha haiM // 8 'visrambhaH' (+ vizrambhaH / pu) ke zRGgAra-yAcanA, vizvAsa, 2 artha haiM | 9 'dundubhi:' (pu) ke merI bAjA, varuNa, dundubhi nAmakA daizya, 3 artha aura 'dundubhiH' (strI) kA lar3akoM kA khilaunA - vizeSa 1 artha hai // 10 'kusumbham : ' ( na ) ke barre ( kusuma ) kA phUla, sonA, 2 artha aura 'kusumbhaH' (pu) kA kamaNDalu, 1 artha hai // 11 'nAbhiH' (pu) ke kSatriya, jItane kI icchA karanevAlA yA pradhAna , Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 surabhirgavi ca striyAm / 2 sabhA saMsadi sabhye ca 3 trijvadhyakSe'pi vallabhaH / / 137 / / iti bhAntAH zabdAH / atha mAntAH shbdaaH| 4 kiraNapragrahI razmI 5 kapibheko nmo| 6 icchAmanobhavo kAmau 7 zauryodyogI parAkramau // 138 / 8 dharmAH puNyayamanyAyasvabhAvAcArasomapAH / 6 upAyapUrva Arambha upadhA cApyupakramaH / / 139 / / rAjA, pahiye ke bIcavAlA bhAga, 3 artha aura 'nAbhi:' (strI) karatUrIkAmada, 1 artha hai // 'surabhiH' (strI) kA gau, 1 artha; 'surabhiH' (pu)ke vasanta Rtu, jAtIphala, campA, artha aura 'surabhiH' (tri) ke sugaMdhita, manohara, 2 artha haiM / 2 'sabhA' (strI) ke sabhA (baiThaka, kameTI ), dhUtamandira, 3 artha haiM / 3 'ballabhaH' (tri) ke adhyakSa, priya, haiM / iti bhAntAH zabdAH / atha bhAntAH zabdAH / 4 'razmiH ' (pu) ke kiraNa, rassI 2 artha haiM / 5 plavanamaH' (pu) ke bandara, meDhaka, 2 artha haiM / 6 'kAmaH' (pu) ke icchA, kAmadeva, kAmya, 3 artha haiM / 7 'parAkramaH' (pu) ke sAmarthya udyoga, 2 artha haiM / 8 'dharmaH' (pu na ) ke puNya ( yajJa, ahiMsA Adi ), AcAra (jaisedharmazAstra, Adi), svabhAva, upakrama, upaniSat , nyAya (jaise-dharmAdhikArI, dharmAdhyakSa,..), 6 artha au 'dharmaH' (pu) ke yamarAja, somalatAkA pAna karanevAlA, jina, 3 artha haiN| 9 'upakramaH' (pu) ke upAyako socakara kiyA hamA Arambha, mantrIke zIla. parIkSA karanekA upAya, cikitsA, 3 artha haiM / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 arm amarakoSaH [tRtIyakANDe1 vaNikpathaH puraM vedo nigamo 2 nAgaro vaNik / naigamau dvau 3 bale rAmo nIlacArUsite triSu // 140 // 4 zabdAdipUrvo vRnde'pi grAmaH 5 krAntau ca vikramaH / 6 stomaH stotre'dhvare vRnde 7jihmastu kuTile'lase // 11 // 8 'uSNe'pi dharma9zceSTAlaGkAre bhrAntau ca vibhramaH / 10 gulmA rustambasenAzca11jAmiH svasRkula striyoH // 152 / / 12 kSitikSAntyoH kSamA yukte kSamaM zakte hite triSu / , 'nigamaH' (pu) ke vANijya, pura ( grAma), veda, 2 artha haiM / 2'nagamaH' (tri) ke veda-sambandhI, nagara-vAsI, 2 artha aura 'naigamaH' (pu) ke upaniSada, baniyAM, 2 artha haiN|| 3 'rAmaH' (pu) ke baladevajI (kRSNajI ke bar3e bhAI ), parazurAmajI, rAmacandrajI, 3 artha aura 'rAmaH' (tri) ke nIlA, sundara, sapheda, bAgIcA, 1 artha haiN| 4 'grAmaH' (pu) ke zabda Adi (pUrva) meM rahe to samUha (jaisezabdaprAmaH, guNagrAma arthAt kramazaH zabda-samUha, guNa-psamUha,"), gAMdha, svaravizeSa, 3 artha haiN|| 5 'vikramaH' (pu) ke krAnti ( bhAkramaNa ), parAkrama, 3 artha haiM / 6 'stomaH' (pu) ke stotra, yajJa, samUha, 3 artha haiM / 7 'jihmaH' (pu) ke kuTila, AlasI, 2 artha haiN| 8 'dharmaH' (pu) ke dhUpa (ghAma, raudA) pasInA, 2 artha haiN| 9 "vibhramaH' (pu) ke hAva, bhrAnti, zobhA, padyakA alaGkAra vizeSa, 4 artha haiN| 1. 'gulmaH' (pu) ke guruma (plIhA yA kabja) roga, kuza, bAla, sAla Adi kA gucchA, senA-vizeSa (1881 kA cakra), kilA AdikA rakSAsthAna, 4 artha haiN| " 'jAmiH' (+yAmiH / strI) ke bahana (bhaginI), kulastrI, 2 artha haiN| 11 'kSamA' (strI) ke pRthvI, mAphI, 2 artha; 'kSamam' (na) kA yogya, artha aura 'kSamam' (tri) ke zakta (samartha), hita, 1 artha haiM / 1. 'dAviti brAhmaNasya naigamarakheM niSedhaH iti kSI0 svA0 // 2. 'uSNe'pi....."vibhrama" iti kSepakAMzaH mA0 dI0 muMbavyAkhyayonoMpakabhyate // : Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 473 1 triSu zyAmau harikRSNau zyAmA syAcchAriyA nizA // 13 // 2 lalAmaM pucchapuNDrAzvabhUSAprAdhAnyaketuSu / 3 sUkSmamadhyAtmamapyAye 5 pradhAne prathamastriSu // 14 // 5 vAmau valgupratIpau 6 dvAghadhamau nyuunkutsitii| 7 jIrNa ca paribhuktaM ca yAtayAmamidaM dvayam // 145 // 8 'bhramo mUrchA takSabhANDamajirAmbuvinirgamaH (65) 9 dhyAmau dhUmrAsphuTau 'zyAmaH' (tri) ke harit (nIlA raMga) vAlA, kAlA raMgavAlA, 2 artha 'zyAmaH' (pu)ke kAlA raMga, nIlA raMga, prayAgakA akSayavaTa' nAmaka vaTavRkSa, medha, vRddhadAraka ( auSadha-vizeSa), pika, 6 artha; 'zyAmA (strI) ke zArivA (sarivana ) nAmaka oSadhi, rAta, somalatA, gundrA, yamunA, tidhArA oSadhi, solaha varSakI strI, binA baccA paidA kI huI bI, 8 artha aura 'zyAmam' (na) ke mirca, samudrI namaka, 2 artha haiM / 2 'lAlAmam' ( + lalAma = lalAman / na) ke pUMcha, ghor3A Adike lalATakA citra (cihna-vizeSa ), ghor3A, ghor3ekA gahanA, patAkA, pradhAna, zRGga, ramaNIya, prabhAva, 10 artha haiM / 3 'sUkSmam' (na) ke adhyAtma, kapaTa, 2 artha; 'sUkSmaH ' (pu) kA agni, 1 artha aura 'sUkSmaH ' (tri) kA atyanta mahIna yA choTA, / artha hai // 4 'prathamaH' (tri) ke pahalA, pradhAna, 2 artha hai // 5 'vAmaH' (tri) ke sundara, pratikUla, zivajI, payodhara, bAyAM, zatru, artha haiN|| 6 'adhamaH' (tri ) ke thor3A, nIca ( nindita), artha haiM // 7 'yAtayAmama' (tri) ke purAnA, upabhoga kiyA huA (jUThA yA bAsI), 2 artha haiN| 'bhramaH' (pu) ke mUrchA (behozI), takSabhANDa, jalakA nigama, 3 artha haiM ] // ___9 'dhyAmaH' (pu) ke dhuoM, aspaSTa, 1 artha haiM / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 amarakoSaH / [ tRtIya kANDe - 1 bhImA rudrabhISaNapANDavA:' (66) iti mAntAH zabdAH / atha yAntAH zabdAH / 2 turaGgagaruDa tAryo 3 nilayApacaya kSaya / 4 zvazuryo devarazyAlA 5 khAtRvyau bhrAtRjadviSau // 146 // 6 parjanyau rasadagdendrau 7 syAdaryaH svAmivaizyayoH / 8 tiSyaH puSye kaliyuge 9 paryAyo'vasare krame // 147 // 10 pratyayo'dhInazapathajJAnavizvAsa hetuSu / randhra zabde 1 [ 'bhImaH' (pu) ke zivajI, bhayaGkara, bhImasena ( yudhiSThirakA bhAI " amalaveMta 4 artha hai ] // iti mAntAH zabdAH | 3 artha haiM / -D NN NIFAI: NEQI: I 2 'tArkSyaH' (pu) ke ghor3A, garur3a, sarpa, garur3akA bar3A bhAI, 4 artha haiM // 3 'kSayaH' (pu) ke ghara, kamI ( nAza ), kalpAnta, roga vizeSa, 4 artha haiM / * 8 'zvazuryaH' (pu) ke devara ( patikA choTA bhAI ), zAlA ( strIkA bhAI ), 2 artha haiM | 5 ' bhrAtRvyaH' ( pu ) ke bhAI kA lar3akA, zatru, 2 artha haiM // 6 'parjanya : ' pu) ke garjatA huA megha, indra, meghakA garjanA, 7 'aryaH' (pu) ke svAmI, vaizya, 2 artha haiM // nirmANa, 8 ' tiSyaH' ( 9 ) ke puSya nAmakA AThavAM nakSatra, kaliyuga, 1 artha haiM // 9 ' paryAyaH' (pu) ke avasara, silasilA (krama ), prakAra, 4 ardha haiM / 10 ' pratyayaH' (pu) ke adhIna, zapatha ( kasama ), jJAna, vizvAsa, kAraNa, AcAra, prasiddha, chidra, pratyaya ( jaise - san kyac kAmyac tip tas jhi, su, auTU, jas, , ..... ), 2 artha haiM / " Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 475 -1 athAnuzayo dIrghadveSAnutApayoH // 148 // 2 sthUlodhastvasAkalye vAgAnAM madhyame gate / 3 samayAH zapathAcArakAlasiddhAntasaMvidaH // 149 // . vyasanAnya zubhaM daivaM vipadityanayAstrayaH / 5 atyayo'tikrame chacche doSe daNDe'pyathApadi // 15 // yuddhAyatyoH saMparAyaH 7 pUjyastu zvazure'pi ca / 8 pazcAdavasthAyi balaM samavAyazca sannayau // 151 // 9 saMghAte saniveze ca saMstyAyaH. 10 prnnyaastvmii| 'vizvambhayAcyApremANo 11 virodhe'pi samucchayaH // 152 // 12 viSayo yasya yo jJAtastatra zabdAdikemvapi / 1 'anuzayaH' (pu) ke bar3A dveSa, pachatAvA. 2 artha haiN| 2 sthUloJcayaH' (pu) ke asaMpUrNatA, hAthiyoMkA madhyama ( na bahuta kama na bahuta adhika ) gatise calanA, pahAr3akA bar3A DhokA (caTTAna ), 3 artha haiN| 3 'samayaH' (pu) ke zapatha, AcAra, kAla, siddhAnta, bhASA, buddhi, nirdeza, saMketa, 8 artha haiN| 4 'anayaH' (pu) ke juA Adi khelanekI burI Adata, durbhAgya, vipatti, bhanyAya, 4 artha haiM / 5'atyayaH' (pu) ke ullaGghana, kaSTa, doSa, daNDa, bar3A utpAta, 5 artha haiN| 'saMparAyaH' (pu) ke yuddha, Apatti, uttara kAla, 3 artha haiN|| 7 'pRjyaH ' (pu) ke zvazura, pUjA karane yogya, . artha haiM // 8 'sannayaH' (pu ) ke senAke pIche rahane vAlI senA, samUha, 2 artha haiM / 9 'saMstyAyaH' (pu) ke samUha, sthAna-vizeSa, vistAra 3 artha haiM // 10 'praNayaH' (pu) ke vizvAsa, yAcanA, prema, paricaya, 4 artha haiN| 11 'samuchyaH ' (pu) ke birodha, U~cAI, 2 artha hai // 12 'viSayaH' (pu) ke deza, sthAna, zabda Adi ( sparza, rUpa, rasa, gandha / inameM kAnakA zabda, svacAkA sparza, netrakA rUpa, jihvAkA rasa aura nAka kA gandha viSaya hai), 3 artha haiM / 1. 'visammayAcyApremANaH' iti pAThAntaram / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 amarakoSaH / [ tRtIya kANDe 1 niryAse'pi kaSAyo'strI 2 sabhAyAM ca pratizrayaH / / 152 // 3 prAyo bhUmyantagamane 4 manyurdainye Rtau kudhi / 5 rahasyopasthayorguhyaM 6 satyaM zapathatathyayoH // 154 // 7 vIrya bale prabhAve ca 8 dravyaM bhavye guNAzraye / 9 dhiSNyaM sthAne gRhe me'gnau 10 bhAgyaM karma zubhAzubham // 155 // 11 kazeruhegnorgAGgiyaM 12 vizalyA dantikA'pi ca / 5 1 'kaSAyaH' (punaH) ke kAr3hA, kaSAya (kasAva ) rasa, geruA raMga, 3 artha haiM // 2 ' pratizrayaH' (pu) ke sabhA, Azraya, 2 artha haiM // 3 'prAya.' (pu) ke adhikatara, antiva yAtrA ( maranA, jaise 'prAyopavezaH kRtaH' arthAt mara gayA, ' * ), anazana ( bhojana - zyAga karanA), tukSya 4 artha haiM // 4 'manyuH' (pu) ke dInatA, yajJa, krodha, 3 artha haiM // 5 'guhyam' (na) ke rahasya, upastha ( yoni, liGga ), 2 artha haiM // 6 'satyam' ( na ) ke kasama ( zapatha ), satya, 2 artha haiM // 7 'vIryam' (na) ke bala, prabhAva, teja, zukra ( puruSakA dhAtu), 4 artha haiM // 8 'dravyam' (na) ke bhavya ( yogya ), guNAzraya ( gandha Adi guNakA Azrama - pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana, ye 9 dravya' ), dhana, vilepa, oSadhi, 5 artha haiM // 5 e 'fucoag' ( a ) e eura, qz, aga, mia, afm, ( zrI0 svA0 ke mata meM agni artha meM 'dhiSNyaH' ( pu ) hai ) // artha | 10 'bhAgyam' (na) ke pUrva janmakA kiyA huA zubha yA azubha karma, aizvarya, 2 artha haiM // 11 'gAGgeyam' (na) ke do, suvarNa, 2 artha aura 'gAGgeyaH' (pu) kA bhISma pitAmaha, 1 artha hai | 12 'vizalyA' ( vI ) ke dantI ( oSadhi - vizeSa ), Aga kI lapaTa, guDuca, tripuTA oSadhi, 4 artha haiM // 1. 'kaseru norgAGgeyaM' iti pAThAntaram // 2. taduktamannambhaTTena tarkasaGgraha - 'tanna dravyANi pRthivyaptejovAyyAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva' iti // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 vRSAkapAyI zrIgauryo 2 rabhikhyA nAmazobhayoH // 156 / / 3 Arambho niSkRtiH zikSA pUjanaM saMpradhAraNam / upAyaH karma ceSTA ca cikitsA ca nava kiyA / / 157 / / chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH / 5 kakSyA prakoSThe hAdeH kAJcyAM madhyebhavandhane / / 158 / / 6 kRtyA kriyAdebatayostripu medhe dhanAdibhiH / 7 janyaM syAjanavAde'pi 8 'jaghanyo'ntye'dhame'pi ca / / 159 / / 9 'gAMdhInI ca vaktanyau 10 kalyau sjniraamyo| 1 vRSAkapAyI' (strI) ke lakSmIjI, pArvatIjI, jIvantI nAmakA oSadhi-vizeSa, zatAvara, 4 artha haiM / 2 'abhikhyA' (strI) ke nAma, zobhA, yaza, 3 artha haiN| 3 'kriyA' (strI) ke kArya, niSkRti (prAyazcitta ), zikSA, pUjA, vicAra, sAma Adi ( dAna, daNDa, vibheda ) cAra upAya, kAma, ceSTA, roga mAdi. kI cikitsA, 9 artha haiM / 4 'chAyA' (strI) ke sUryako strI, zobhA, pratibimba, choha, 4 artha haiM // 5 'kakSyA' (strI) ke rAjagRha Adi kI Dyor3hI, karadhanI (striyoM ke kamarakA bhUSaNa ), hAthiyoMkA haudA, gaddA Adi kasanekI DorI, 3 artha haiM / 6 'kRtyA' (strI) ke kriyA, devatA vizeSa ( 'mArI' nAmaka), 2 artha aura 'kRtyA' (tri) ke dhana strI bhUmi bhAdise zatrukA bhedya ( phor3ane yogya ) puruSa Adi, kArya, 2 artha haiM / * 'janyaH (pu| + na) ke janApavAda, uspAta, yuddha, 3 artha haiN| 8 'jaghanyaH' (tri) ke anta ( + antya ), nIca, nindita, zizna (liGga), 4 artha haiM / / 9 'vaktavyaH ' (tri) ke nindita, hIna (+ vaza), kahane yogya, 3 artha haiM / 1. 'kalyaH ' (ni) ke upAya-yukta ( tayAra, sajA huA ), nIroga, 2 artha haiN|| 1. 'jaghanyo'nte' iti pAThAntaram // 2. 'gRhyAdhInau' iti pAThAntaram / / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 'AtmavAnanapeto'rthAdathyau~ 2 puNyaM tu cArvapi // 160 / / 3 rUpyaM prazastarUpe'pi 4 vadAmyo valguvAgapi / 5 nyAyye'pi madhyaM 6 saumyaM tu sundare somadaivate // 161 // 7 "sarvajJabhiSajau vaidyA 8 vAtmA kAmazca hRcchayau (67) 9 phalakalyANayorbhavyaM 10 yogyaM sAMpratike triSu ( 68) 11 kiyAcArAtikrame'pi 12 jalAdhAre'pi cAzayaH (69) 1 'athyaH' (tri ) ke buddhimAn ( +dhArmika }, arthase yukta, nyAya se yukta, 3 artha haiN| . 'puNyam' (tri) ke manohara, pavitra, 1 artha aura 'puNyam' (na) ke sukRta, dharma, 2 artha haiN| 3 'rUSyam' (vi) kAsundara rUpavAlA, 1 bhartha aura 'rUSyam'(na) ke sonekA sikkA (azarphI, ginnI Adi), cAMdIkA sikkA (rupayA, aThannI Adi), 1 artha haiM / 4 'vadAnyaH' ( + vadanyaH / tri) ke madhura bolanevAlA, bahuta dAna dene. vAlA, 2 artha haiN| 5 'madhyam' (tri) ke nyAyya (nyAyase yukta), kamara, bIca, adhama, 4 artha haiM / 6 'saumyam' (tri) ke sundara, ugratAhIna, soma devatAvAlA haviSya Adi, 3 artha aura 'saumyaH' (pu) kA bugha nAmakA praha, 1 artha hai // ['vaidyaH' (pu) ke sarvajJa ( saba kucha jAnanevAlA arthat paNDita ), bhiSaka ( davA karanevAlA vaidya, DAkTara, hakIma Adi), 2 artha haiM ] / 8 [ 'hRcchayaH' (pu) ke AramA, kAmadeva, 2 artha haiM ] !! 9 ['bhaNyam' (na) ke phala, kalyANa, 2 artha haiM ] // 1. [ 'yogyam' (tri) ke yogAha, cita, nipuNa, samartha, 4 adha 'yogya' (pu) ke puSpa nakSatra, aura 'yogyam' (na) kA Rddhi auSadha, / artha hai| "kriyA' (strI) ke bhAcArAtikrama, bhArambha, Adi (33 / 159 meM uka)10 artha haiM / 12 [ 'AzayaH' (puM) ke jalAdhAra, abhiprAya, kaTahala 3 artha haiM ] // 1. 'annavAnanapeto'rthAdathyauM' iti pAThAntaram // 2. 'sarvazamiSajI.........."sarit' iti kSepakAMzaH mahezvaravyAkhyAyAM, durgavacanatvena kSI. svA0 vyAkhyAyAnopalabhyata iti prakRtosyogitayA kSepakarakhena mUle nihitaH // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 476 1 daityAcAyeM'pi ghiSNyo nA 2 kASAyaH surabhAvapi (70) 3 candrodayo vitAne'pi 4 syAdAmnAyo'nvaye zrutI (71) 5 zItAzite zite zaityaM 6 jAtyaM kulajakAntayoH (72) 7 vyavAyo vyavadhau ca syAt 8 kulyA kulavadhUH sarid' (73) iti yAntAH shbdaaH| atha rAntAH shbdaaH| 9 nivahAvasarI vArI 10 saMstarI prstraavrii| 11 gurU gorpatipitrAdyau 12 dvAparau yugasaMzayau / / 162 / / [dhiSNyaH ' (pu) ke zukra, agni, 2 artha aura 'dhiSNyam' (na) ke sthAna, natra, ghara, bala, 4 artha haiM ] // 2 ['kASAyA' (pu) ke sugandhi, kasAva rasa, 2 artha haiM / 3 ['candrodayaH' (pu) ke vitAna (caMdovA), candramAkA udaya, candrodaya rasa ( auSadha-vizeSa ), / artha haiM ] // 4 [ 'AmnAya:' (pu) ke ( vaMza, khAndAna ), veda, upadeza, artha haiM ] // 5 ['zaityam' (na) ke ThaMDhaka, daurbalya, tIcaNatA, 3 artha hai ] // 6 [ 'jAtyam' (na ) ke kulIna, sundara, 2 artha haiM ] // 7 [vyavAyaH' (pu) ke vyavadhAna, maithuna, 2 artha haiM ] // - [ 'kulyA' (strI) ke kulavadhU , choTI nadI ( nahara ), . artha haiM ] // iti yAntAH shbdaaH| atha rAntAH shbdaaH| 9 'cAra' (pu) ke samUha, avasara, sUrya, candra, maGgala Adi sAta dina, 10 'saMstaraH' (pu) ke zayyA yA kuzAdikI caTAI Adi, yajJa 2 artha haiN| " 'guru' (pu) bRhaspati, pitA Adi (mAtA, bar3A bhAI bhAdi. bar3e loga par3hAne vAlA , artha haiN| 12'dApa' (pu) ke dvApara yuga, saMzaya, artha haiN| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 prakArau bhedasAdRzye 2 AkAravinitAkRtI / 3 kiMzAsa 'sasyazUkeSU 4 marU dhanvadharAdharau // 163 // 5 adrayo drumazailArkAH 6 strIstanAndo payodharau / 7 dhvAntAridAnavA vRtrA 8 balihastAMzavaH kraaH|| 16 // 9 pradarA bhaDanArIrugbANA 10 anAH kacA api / 11 ajAtako gauH kAle'pyazmazrurnA na tUbarau // 165 / / 12 svarNe'pi rA: 13 parikaraH paryaGkaparivArayoH / , 'prakAraH' (pu) ke bheda ( taraha ), sAdRzya ( barAvarI ), 2 artha haiM / 2 'AkAra' (pu) ke ceSTA, bhAkRti (AkAra, DIlaDaula), 2 artha haiM / 3 'kiMzAruH' (pu) ke kAna Adi (yava Adi) kA DhUMDa, bANa 2 artha haiM / 4 'maru' (pu) ke marusthala (rAjaputAne ke nirjala sthAna ), pahAr3a, 2 artha haiN| 5 'adri' (pu) ke per3a, pahADa, sUrya, 3 artha hai / 'payodharaH' (pu) ke strI kA stana, megha, koSakAra, kazeru, nAriyala, 5 artha haiN| 7 'vRtraH' (pu) ke andhakAra, zatru, vRtrAsura, parvata-bheda, 4 artha haiM / 8 'karaH' (pu) ke kara (mAlagujArI, Taiksa, kaur3o, Adi ), hAtha, kiraNa, hAthI kA sUMda, 4 artha haiN| 9 'pradara' (pu) ke bhana, strIkA-roga-vizeSa, bANa 3 artha haiN| 10 'anaH' (pu) ke keza, koNa, 2 artha aura 'amram' (na) ke AMsU khUna, 2 artha haiN|| - 'tUbaraH' ( + tuuvrH| pu) ke bhaMba (samaya Ane para bhI sIMga ) jisakA nahI jamA ho vaha ) gau, samaya (avasthA) Ane para bhI dADhI-mUMcha jisAkA nahIM jamA ho vaha puruSa, kasAva rasa, 3 artha haiM / / 12 'rA' ( = raipu) ke svarNa (sonA), dhana, 2 artha haiN| . 13 'parikaraH' (pu) ke paryaGka, parivAra, mantrI Adi parijana, samUha, viveka, Arambha, yasna, 7 artha haiM / / 1. dhAnyazUkeSu' iti pAThAntaram // Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mar nAmAvagaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 muktAzuddhau va tAraH syAracchAro vAyau sa tu triSu // 166 // kaMbure3'tha pratihAjisaMvidAparasu sNgrH| vedabhede guptavAde mantrI 5 miko ravAvapi / / 167 // 1 maneSuyupaNDe'pi svaruaguho'pyavaskaraH / 8 ADambarastUryarave gajendrANAM ta gajite / / 168 // 'abhihAro'bhiyoge 2 caurya saMhane'pi ca / 10 myAjjaname parIvAraH khagako paricchade // 169 / / tA: () ke mumazuddhi, nirmala motI, nairanA, vAnara- meya. 4 ardha; 'tAram (na mI) ke nAma, khiko putalA, arthatAram' () kA cA~dI, ardha+ 'tArA' ( so) * buddhadevI, gAli (sugrIva bhAI ) kI, vRhaspatikI kI. 3 8 aura nATA (tri) kA U~cA zabda, ardha hai| 2 'zAra:' (pu) kA vAyu, 1 artha aura 'zAraH' (tri) kA citakAbara, , artha hai // 3 'saMgaraH' (pu) ke praga, yuddha, kriyAkAra, Apatti, viSa, 5 artha aura 'saMgaram' (na) kA zamophala, 1 artha hai / 4 'mantraH ' (pu) ke veda-bheda ( mantra), salAha, 2 artha haiM / 5 'mitraH' (pu) kA sUrya, 1 artha aura 'mitram' (na) kA dosta, / artha hai| 6 'svaruH' (pu) ke yajJa-stambhako chIlate samaya pahalI bAra girA huA kASTha-khaNDa, indrakA vajra, 3 artha (kSI0 svA0 matase-yajJa, bANa, yajJa stambha, khaNDa, vajra, 5 artha) haiN| 7 'avaskaraH' (pu) ke pastha ( bhaga, liGga), viSThA, 2 artha haiN| 8 'ADambaraH' (pu) ke bAjAkA zabda, hAdhiyoMkA gajenA, samArambha (bhAumpara), 3 artha haiN| 9 'abhihAra:' (pu)ke abhiyoga, corI, kavaca Adiko dhAraNa karanA, hai artha haiN| 10 'parIvAra' (pu) ke parijana ( kuTumba, bhRtya Adi), talavArakI myAna, upakaraNa ( sahAyaka sAmagrI), 3 artha haiM / 1. 'amihAro... ...ca' ityaMzaH kSI0 svA0 abyAkhyAtaH, (2) dRkkoSThAntargatazca muulmaatrmevoplbhyte| Jain Conternational Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 amrkossH| [tRtIyakAgre1 viSTaro viTapI darbhamuSTiH pIThAdyamAsanam / 2 dvAri dvAHsthe pratIhAraH pratIhAryapyanantare / / 70 // 3 vipule nakule viSNau babhrurnA pilale triSu / 4 sAro bale sthirAMze ca nyAyye klIvaM vare triSu // 171 // 5 durodaro dyUtakAre paNe dhute durodrm| 6 mahAraNye durgapathe kAntAraM punapuMsakam / / 672 // 7 matsaro'nya zubhadveSe tadvatkRpaNayoniSu / 8 devAvRte varaH zreSThe triSu phalI manAvipraye // 173 / / , 'viSTaraH' (pu) ke per3a, kuzAkI muTThI (jisameM 25 kuzA ho), pIr3hA (pATA) mRgacarma nAdi bhApsana, 3 artha haiN| 2 'pratIhAraH' (pu) ke dvAra, dvArapAla, 2 artha aura 'pratIhArI' (bI) kA dvArapAlikA, 1 artha hai // 3 'babhraH' (pu) ke bar3A, nevalA, viSNu, muni, 3 artha aura 'babhru' (tri) ke piGgala varNavAlA ( bhUbhara ), agni, zUlI, 3 artha haiN| 4 'sAra' (pu) ke bala, sthiraaMza, ( sArila lakar3I Adi), 2 artha, 'sArama' (na ) kA nyAyayukta, / artha aura 'sAra' (tri) kA uttama, artha hai| 5 'durodara" ( + drodrH| 5 ) ke cuta kAra ( nAladAra arthAt jubhA khelAnevAlA), dAva, 2 artha aura 'durodarama' (na ) kA jubhA, 1 artha hai / 6 'kAntAraH' (pu na ) ke bar3A jaGgala, kaThina rAstA, bila, 3 artha haiM / 7 'matsaraH' (pu) kA dUsarekI unnati Adi zubha karmoM se dveSa karanA, 1 artha aura 'matsaraH' (tri) ke dUsarekI unnati Adi zubha karmoM se dveSa karanevAlA, kRpaNa, 2 artha haiN| 8 'baraH' (pu) ke varadAna (devatA Adi se prApta sabhIpsita phala ), dAmAda, viTa, 3 artha; 'varaH' (tri) kA zreSTha, " artha aura 'gharam' (na / + adhya0 kSo.) kA thobA priya (jaise-'varaM kRpazatAdvApI,........), 1 artha hai| 1. 'viSTarapramANaM yathA-'bhaverapaJcAzatA brahmA tadardaina tu viSTara' / iti / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 zAre karIro'trI takabhede ghaTe ca naa| 2nA camUjaghane hantasuJa pratasaro'striyAm / / 174 / / 3 yamAnilendracandrAkaviSNusiMhAMzuvAjiSu zukAhikapibhekeSu hArarnA kapile triSu // 175 / / 4zaza karpagaMze'pi 5 yAmA syAdyApana gto| 6 hA bhUvAksurAmAt tandrA nidrAzamIlayoH // 176 / / 8 dhAmI syAdupamAtApi kSitirapyAmalakyapi / 9 nunA vyaGgA naTI vezyA saraghA kaNTakArikA 177 / / 'karI.' (pu na ) kA bA~sakA ko par3a (aGkura ), 1 artha aura 'karIraH' (pu) ke karIla per3a ( isameM patte nahIM hote haiM ), ghar3A, 2 artha haiM / pratisara.' () ke senA kA pichalA hissA, mantra-bheda, mAlA, kaGkaNa, 4 artha; 'pratilara:' (pu na) ke mAla, vivAha kAla meM hAtha ba~dhA huA kaGkaNa (mAGgalika sUtra-vizeSa) yA rAkhI, 2 artha aura 'pratisaraH' (bi) kA niyojya (bhRtyAdi), artha hai // 3 'hariH' (pu) yamarAja, vAyu, indra, candramA, sUrya, viSNu, siMha, kiraNa, ghor3A, totA (suggA ) sA~pa, vAnara, maNDUka ( mer3haka), lokAntara (paraloka), 14 artha aura 'hariH' (tri) ke harA raMga, kapila raMga, 2 artha haiN| ___4 'zarkarA (strI) choTe 2 kaNa yA jhikaTA, zakkara, roga vizeSa, Tukar3A, 4 artha haiN| 5 yAtrA' (bI) ke samaya bitAnA ( + bhojanAdi vidhAna, jaiseprANayAtrA,......' ), calanA, deva-darzana Adi karanA, 3 artha haiM // 'irA' (strI) ke pRthvI, bAta ( vacana ), madirA, jaLa, 4 artha haiM / 7 'tandrA' ( + tndrii| bI) nIMda, zramAdise indriyoM kA apaneapane kAma meM zithila honA, 2 artha haiN| 8 'dhAtrI' (sI) ke dhAI, pRthvI, A~valA, mAtA 4 artha haiM / 9 'kSudrA' (strI) ke kisI bhale hIna bI, naTI, vezyA, madhumakkhI, - - 1. 'tandrI' iti pAThAntaram / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ on.. .. ~ranam 44 amarakoSaH [vatIyakANDetriSu karegdhame'lpe'pi kSudraM 1 mAtrA paricchade / alpe ca parimANe lA mAtra kArasye'vadhAraNe // 178 // 2 mAlekhyAdharyayozcitraM 3 kalatraM shronnibhaaryyoH| 4 yogyabhAjanayoH pAtraM 5 patraM vAhanapakSayoH // 179 / / 6 nidezapranyayoH zAstraM zalamAyudhalohayoH / 8 syAjaTAzukayonaM 9 kSetraM patnIzarIrayoH / / 180 / / 10 mukhAgre koDahalayoH ponaMbhaTakaTaiyA ( reMganI), 5 artha aura 'kSudra.' (vi) krUra, ga (nidhana), moca, 3 artha haiN| , 'mAtrA' (sI) parikchA yA sAmagrI ( jaise-mahAmAtraH,... ), thor3A, parimANa, akarake avayava (ikAra, IkAra, ukAra,..),kAmakA bhUSaNa vizeSa, 5 artha aura 'mAtram' (na) sAkasya (jaise-hastamAnaM vastram,.. ), avadhAraNa (kevala, jaise-payomAnamanti,... ), 2 artha haiN| 2 "citram' (na) ke phoTo (tasvIra ), bhA, citakAvara, 3 artha haiN| 3 'kalatram' (na ) kamara, sI, 2 artha haiN| " 'pAtram (na) ke yogya (jaise-pAtre dAnaM kartabyama,..),vartana, do taTo. kA bIca, suvA-ru mAdirAjamaMtrI, pattA,nATaka karanevAlA (ekTara), . haiN|| 5 'patram (na) vAhana (ghor3A, hAthI, u~Ta mAdi savArI), paGka, pattA, bANa, pakSI, 5 artha haiN| 'zAstram' (ma) ke mAdeza, vyAkaraNa bhAdi 6 zAma, . artha haiN| 7 'zastram' (na) ke hathiyAra, lohA, 2 artha haiN|| 8 'netram' (na) kI khora (jaba), vana, mathanIkI rassI,khi, artha haiN| 9 'kSetram' (na ) ke bI, zarIra', kheta, siddha muni AdikA sthAna artha haiN| 10 'potram' (na) sUarakA musa, isakA mukha ( agalA bhAga), rUH bhartha haiN| 1. taduktaM bhagavatA zrIkRSNenArjunaM prati 'daM zarIraM kaunteya kSetramityabhidhIyate / gItA 131 // Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAnArthavaH 3 maNiprabhAcyAkhyAsahitaH / - gotraM tu yAni ca / 2 satramAcchAdane yo svAdAne bane'pi ca / / 181 / / aAja viSaye kAye. usa vyAgni vAsasi / 2 cakaM gale',6kSa mAkSe'pi 4 kSIrasuva / / 182 / / 8 svarNe'pi bhUpicandrauddha dvAramAtre'pigopuram / 10 guhAdambhau gahvare ve 13 rahA'ntika rabare / / 183 / / __ 1 gotram' ( na ) ke nAma, gotra (vaMza, kula ), saMbhAvanAke yogya bodha, jaGgala, kSetra, rAstA, 6 artha haiM / 3 'satram' (na ) ke AcchAdana ( DhA~kanA ), yajJa, sarvadA dAna karanA, jaGgala, damma, 5 artha haiM // 3 'ajiram' (na ) ke viSaya (rUpa, rasa, gandha Adi), zarIra, A~gana (cauka ), havA, mer3haka, 5 artha haiN| 4 'ambaram' (na) ke AkAza, kapar3A, 2 artha haiM / 'cakram' (na) ke rAjya, senA, pahiyA, bhAyudha vizeSa, samUha, kumbhArakA cAka, pAnIkI bhauMrI, 7 artha aura 'cakraH' (pu) kA cakavA pakSI, 1 artha hai| 'akSaram' (na) ke mokSa, parabrahma, varNa ( ka kha ga gha bhAdi varNa, kisI bhI bhASAke asara), AkAza, dharma, tapa, mUla kAraNa, cicir3A (apAmArga), 8 artha haiM / 7 'kSIram' (na) ke pAnI, dUdha, 1 artha haiM / 8 'bhUri' (na ) kA sonA / arthaH' 'bhUri.' (pu) ke kRSNajI, zivajI, brahmA, 3 artha aura 'bhUri' (tri) kA adhika (kAphI), 1 artha tathA 'candraH" (pu) ke sonA, candramA, sundara, kabIlA (auSadha-vizeSa), nI, 5 artha haiM / 2 'gopuram (na) ke dvAramAtra, nagarakA dvAra, mothA, 3 artha haiN| 3. 'gahvaram' (na) ke guphA, dambha, nikuJja, gahana, 4 artha // 11 'upataram' (na) ke ekAnta, samIpa, 1 artha haiM / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 amrkossH| tRtIyakApaDe1 puro'dhikamuparyagrANya 2 gAre nagare puram / mandiraM cAsya rASTro'strI viSaye sthAdupadrave / / 184 // 4 daro'striyAM bhaye zvazve 5 yo'strI horake pvau| 6 tantraM pradhAne siddhAnta prAya paricchade / / 185 / / 7 'auzIracAmare daNDeyauzIraM zayanAsana / 8 puSkaraM kariistAgne nAdhalANDamukhe jale 186 / / jyomina khaDgaphale po tIrthoSadhivizeSayoH / 9 antaramavakAzAvadhiparidhAnAntadhibhedatAdayeM // 187 // 1 'agram' ( na ) ke aAge / sAmane ), eka pala ( 4 bharI ) kA pramANa. vizeSa, Upara, Alambana, samUha, prAnta, artha aura 'anam' (tri) ke adhika pradhAna, pahalA, 3 artha haiN| 2 'puram' (na ) ke ghara, nagara (zahara, bahA grAma ), . artha aura 'pura (pu) ke guggula, / artha tathA 'mandiram (na) ke ghara, nagara, 2 artha haiM / 3 'rASTra' (puna ) ke deza, upadrava, 2 artha haiM // 4 'dara' (pu na ) ke Dara, gaDhA, ra artha haiN| 5'vajaH' (puna) ke hIrA, badra (indrakA prAyudha vizeSa), 1 artha hai| 6 'tantram (na) ke pradhAna, siddhAnta, julAhA (kapaDA bunanevAlI jAti-vizeSa), sAmagrI, vedakI eka zAkhA, kAraNa, uttama auSadha, 7 artha haiN| . 'auzIraH' (pu+na. pI. svA0 ), kA cavarakA daNDa, , r); 'mauzIrama(na) ke zayana, bhAsana (+ zayana aura Asana donoMkA samudAya jI. svA.), uzIra (khaza) se utpana, 3 artha hai // . ___ 8 'puSkaram (na) ke hAthIkI sa~r3akA bhAgevAlA hissA, bAjAke bhANDakA mukha, pAnI, AkAza, talavArakA phala, kamala, puSkara kSetra' nAmaka tIrtha vizeSa, puSkaramUla auSadha, 8 artha haiM // 9 'antaram (na) ke avakAza (khAlI), avadhi, pahirane kA kapar3A vAdi, antardhAna (chipanA), bheda (pharaka.), tAdarthya ( usake liye, jaise 1. 'bhauzIraM cAmare daNDe' iti pAThAntaram / / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / chidrAtmIyavinAvahiravasaramadhye'ntarAtmami c| 1 muste'pi piTharaM 2 rAjakazoruNyapi nAgarama / / 188 / / 3 zArvaraM tvandhatamase 'dhAtuke mAliGgakam / 4 gauro'ruNe site pIte 5 vraNakAyeM'pyanakaraH // 189 1 6 jaTharaH kaTine'pi syA 7 dadhastAdadi cAdharaH / 8 anAkule'pi caikAgrI 9 vyagovyAsakta Akule / / 190 // modanAntarastaNDulaH arthAta mA liye cAvala ,....... .. ), chanda, zrAramIya (apanA), dizA, bAhara, avasara, zrIma, antarAma, RdRzya, 2, 35 artha haiN| "piTharam' (na) ke mothA papa, sthAlI (baTalolI), mathanI 3 artha haiM / 2 nAgarama' (na) ke soMTha, nAgaramothA, 1 artha aura 'nAgaraH' (tri) ke nagaravAsI yA nagarameM honevAlA, catura, 2 artha haiM / 3 'zArvaram' (na ) kA ghora andhakAra 1 artha; 'zArvaram' (tri) kA dhAtuka, 1 artha aura 'zArvaraH' (pu) kA ghAtuka hAthI, / artha hai // 4 'gauraH' (tri) ke aruNa, sapheda (gora ), pIlA, vizuddha, 4 artha; gauraH' (pu) ke pIlA sarasoM, candramA, 2 artha aura 'gauraH' (pu na )kA padmakesara, 1 artha hai| __ 5 'aruSkaraH' (pu) kA 'bhelAvA' nAmakI oSadhi, / artha aura 'arukaraH' (tri) kA ghAva karanevAlA, 1 artha hai // 6 'jaTharaH' (ni) kA kaThora, / artha; 'jaTharaH' (pu na) kA peTa, / artha aura 'jaTharaH' (pu) kA bUDhA, / artha hai // 7 'adharaH' (vi) ke nIce, hIna, 2 artha aura 'adharaH' (pu) kA moTha, 1 artha hai // 8 'ekAgraH' (tri) ke anAkula (svastha ), ekAnta, 2 artha haiM / 9 'vyagraH' (tri) ke aneka kAryoM meM phaMsA huA (cancala), vyAkula, 1 artha haiM 1. dhAtukebhe nRliGgakam' iti pAThAntaram / 2. 'vraNakArye'pyaruSkara' iti pAThAntaram / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 amrkossH| [ tRtIyakANDe1 uparyudIcyazreSTheSvayuttaraH syAda 2 nuttaraH / eSAM viparyaye zreSThe 3 dUrAnAtmottamAH egaH // 12 // 4 svAdupriyau tu madharI 5 karo ktthinnirdyo| 6 udAro dAtRhato 7ritarassyAyanIcayoH / / 192 / / 8 mandasvacchandayoH svaraH 9 zubhramahIptazuklayoH / 10 mAsAro vegavadvarSa sainyaprasaraNaM tathA (74) 11 dhArAmbupAte cotkarSe'sau 12 kaTAhe tu karparaH (75) 1 'uttaraH' (tri) ke Upara, uttara dizA meM honevAlA, zreSTha, 3 artha 'uttaram' (na) kA javAba, ' artha; 'uttara' (pu) kA virATa rAjAkA putra, , artha aura + 'uttarA' (bI) ke uttara dizA, abhimanyu ( arjuna ke putra) kI strI, 2 artha hai // 'anuttara' (ni) ke nIce, uttarake atirikta ( bhinna) dizAmeM honevAlA, nIca, zreSTha, 4 artha aura 'anuttaram' (na) kA niruttara, / artha hai / 3 'paraH' (tri) ke dUra, zatru, uttama, dUsarA (apane se bhinna ), 4 artha aura 'param' (na) kA kevala, 1 artha hai / ___'madhura' (tri ) ke svAdiSTa, priya, 2 artha; 'madhuraH' (pu) kA mIThA, 1 artha aura + 'madharA' (strI) kA sauMpha, 1 artha hai // 5 'kara' (vi) ke kaThina, nirdaya, ghora, 3 artha haiN|| 'udAraH' (tri) ke dAtA, bar3A, catura, 3 artha haiN| 7 'itaraH' (ni) ke dUsarA, nIca, 2 artha haiM // 8'svairaH' (tri) ke manda, svatantra, 2 artha haiN| 9 'zubhram' (tri) ke uddISTha (prakAzamAna), zveta varNavAlA, 2 artha aura 'zubhram (na) kA sapheda raMga, , artha hai // .. [AsAra' (pu) ke jorase varSA honA, senAkA phailanA, 2 artha haiM] // "['dhArA' (strI) ke dhArase pAno bhAdikA giranA, talavAra Adi kI pAra, ghoDekI gati-vizeSa, senAprabhAga, 4 artha hai // ['karpara (pu) ke kaTAha (bar3I kar3AhI), zama-vizeSa, kapAla, 3 artha haiM] // 1. 'mayaMkSepakAMza bI. vA. vyAkhyAne samupalabhyata iti prakRtopayogitayAtra sthaapitH| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 nAnArthavargaH 3] paNiprabhAruyAkhyAsahitaH / 1 vandhuraM sundare namra 2 girigeMndukazailayoH (76) 3caruH sthAlyAM haviHpattA 4 badhIra kAtare cale'(55) iti rAntAH shbdaaH| atha hAntAH zabdAH / 5 cUDA kirITaM kezAzva saMyatA maulayastrayaH // 193 / / 6 drumaprabhedamAtaGgakANDapuSpANi pIlavaH / 7 kRtAntAnehasoH kAla 8 zcaturthe'pi yuge kaliH // 194 / / 9 syAtkuro'pi kamalaH 10 prAvAre'pi ca kambalaH / 1 [ 'bandhuram' (tri) sundara, namra, 2 artha haiM ] // 2 ['giriH' (pu) ke geMdA, pahADa, bA~khakA roga-vizeSa, 3 artha aura giriH' (tri) kA pUjya, / artha hai ] // 3 ['cahaH' (pu) ke paTalohI, haviSyakA pAka, 2 artha hai ] // 4 [ 'madhIraH' (tri) ke kAtara, adhIra (caka arthAt dhairyahIna ra artha haiM] // iti rAntAH shbdaaH| atha lAntAH zabdAH / 5 'mauliH' (putrI) ke cUrA, mukuTa, ba~dhA hubhA keza (bAla), 3 artha haiM / 6 'pIlu' (pu) ke ancaroTakA per3a, hAthI, bANa, 3 artha aura 'pIlu' (na) kA akharoTakA phala tathA phUla, 2 artha haiM / * 'kAla' (pu) ke yamarAja, samaya, mRtyu, kAlA, 4 artha haiN| 8 'kaliH ' (pu) ke kaliyuga, lar3AI jhagar3A, 2 artha aura 'kAla' (strI) kA phUlakI kaLI ( koMDI), 1 artha hai // 9 'kamala' (pu)kA mRga-vizeSa, , artha aura 'kamalam (na) ke kamala kA phUla, pAnI, tAMSA, AkAza, auSadha, 5 artha haiM / 1. 'kambalaH' (pu) kA dupaTTA (cAdara), hAthI, sAsnA (gAya pA baila ke gale meM khaTakatA hubhA camar3A, lora), kIr3A (kRmi), 4 artha aura 'kamba. lam (na)kA pAnI, kambala, 2 artha haiN| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / [ tRtIyakapaDe- 460 195 // 1 karopahArayoH puMsi 'bali: prANyaGgaje striyAm // 2 sthaulyasAmarthya sainyeSu balaM nA kAkalIriNoH / 3 vAtUlaH puMsi vAtyAyAmapi bAtAsahe triSu // 196 // 4 meliGgaH zaThe vyAktaH puMsi zvApapaiyaH / 5 malo'strI pApaciTa kiTTAnya 6 strI zUlaM rupAdham // 197 // 7 zaGkAvapi dvayoH kIlaH 8 pAliH rUyazrayaGkapaGgiSu / kalA zilpe kAlabhede'pi - 2. 1 'bali' ( + valiH / pu) ke rAjAkA kara ( kaur3I, Taiksa, mAlaguz2ArI ), upahAra ( bheMTa, najara ), 'bali' nAmaka daizya, caMvarakA daNDa, 4 artha aura 'bali' (strI) ke bur3hApe se camar3ekA sikur3anA, gharameM lagA huA kASTa vizeSa, peTI ( peTake camakI sikur3ana ), 3 artha haiM // 2 'balam' (na) ke moTAI. sAmarthya ( tAkata ), senA, rUpa, 4 artha aura 'bala:' ( 9 ) ke kaubhA, balarAma (kRSNajIke bar3e bhAI), 'bala' nAmakA daizya ( jise indrane mArA thA ), 3 artha haiM // 3 ' vAtUla:' ( + vAtulaH / pu) kA vAyusamUha ( A~dhI), 1 artha aura 'vAtUlaH' (tri ) kA bAtUnI ( bahuta bAta karanevAlA ), 1 artha haiM // 4 ' vyAlaH' (tri ) kA zaTha, 1 artha aura 'vyAlaH' ( pu ) ke hiMsaka jantu, sA~pa, badamAza hAthI, 3 artha hai // 5 'mala:' ( pu na ) ke pApa, maiThA ( viSThA ), mela, 3 artha haiM // 6 'zUlam' (puna) ke zUla nAmaka roga vizeSa, hathiyAra (trizUla ), 2 artha haiM // 7 'kIlaH' (putrI) ke khUThA jAdi, AgakI jvAlA, zaGku, 3 artha haiM // 8 'pAli:' ( + pAlI / strI ) ke konA yA ghAra, aGka ( goda ) paGki, zmazru ( dAdI-mU~cha ) se yukta strI, prAnta, pula, kalpita bhojana, bar3AI, karNalatA, prastha, 10 artha hai // 9 'kalA' ( strI ) ke kArIgarI ( yaha 34 prakArakI hotI hai / etadarthaM pariziSTa dekhiye ), 30 kASThAkA (8 sekeNDa ; pR0 44 meM ukta ) samaya - vizeSa, mUla dhanakI vRddhi ( sUda ), solahavA~ hissA, candra-kalA, 5 artha haiM // 1. 'baliH' iti pAThAntaram / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 461 -1 AlI lakhyAvalI api // 198 // 2 anyambuvikRtI velA kAlamaryAdayorapi / 3 bahulAH kRttikA gAvo bahulo'glo zito niSu / / 159 / / 5 lIlA bilAtakriyayo 5 rupalA zarkarApi ca ! 6 zoNite'mbhasi kIkhAlaM 7 mUlanAyo ziphobhayoH : 200 / / 8 jAlaM samUha AnAyagavAkSakSArakeSvapi / 9 zIlaM svabhAve sadvRtte 10 sasye hetukRte phalam / 201 // , 'Ala' (bI) ke sakho, paGki, 2 artha haiM / 2 'velA' (strI) ke candramAMka 4daya hAnepara samudakA bar3hanA, samaya, maryAdA, taTa, budhakI sI, dhaniyoM kA bhojana, vinA duHkha kA maranA, 7 artha haiM / / 3 'bahalA' (sro, tArAoMke bahuta honese nitya bahuvacana hai) kRttikA nAmakA tIsarA nakSatra, gau, 1 artha; 'bahula:' (pu) ke agni, kRSNapakSa, 2 artha aura 'bahulaH' (tri ) ke kAlA varNa, bahuta, 2 artha haiM / 4 'lIlA' (strI) ke vilAsa, keli, zRGgArabhAvase utpanna kiyA-vizeSa, 3martha haiN| 5 'upalA' (strI) ke zikaDI ( pattharakA choTA 1 kaka), khA~r3a yA cInI, 2 artha aura 'upalaH' (pu) ke patthara, ena, 2 artha hai // 6 'kIlAlam (na) khUna, pAnI, 2 artha haiN| 7 'mUlam' ( na ) ke pahalA, jara, mUla nAmaka unnIsavA~ nakSatra, (+mUla. dhana), samIpa ( jaise-vRtamUle tiSThati, ....... ), 4 artha haiM // 'jAlam' (na) ke samUha, jAla (phandA), gavAkSa (khiDakI, jaMga. lA), vinA khilI huI kallI, damma, 5 matha aura 'jAla'(pu) kA kadambakA per3a, / artha hai| 9 'zIlam' (na) ke svabhAva, sadAcaraNa (acchI rahana ), 2 artha haiM / 1. 'phalama' (na) ke dhAnya vRkSa bhAdikA phala, phala ( lAbha, jaiseyajJakA phala svarga,......), bANakI noka, jAtIphala, triphalA (A~valA, hare, baher3A), kaMkola, sampaci, 7 artha haiN| 1. 'shiphaarthyo| iti pAThAntaram / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 amarakoSaH [AILA kANDe1 chadinetrarujoH klIbaM samUhe paTalaM na nA / 2 adhaHsvarupayorastrI talaM 3 syAJcAmiSe palam / / 202 // 4 aurvAnale'pi pAtAlaM 5'celaM vastre'dhame triSu / 6 kukUlaM zaGkubhiH kIrNe zvabhre nA tu tuSAnale // 203 / / 7 nirmAte kevalamiti triliGgaM tvekkRtsnyoH| 8 paryAptikSemapuNyeSu kuzalaM zikSite triSu // 204 // 9 pragalamaGkare'pyastrI10triSu sthUlaM jaDe'pi ca / 11 karAlo danture tujhe 12 cAro dakSe ca pezalaH // 205 // 1 'paTalam' ( na ) ka chappara, bAkhakA roga vizeSa, 2 artha aura 'paTa. lam' (na strI) kA samUha, 1 artha hai // 2 'talam' (pu na ) ke nIce (jaise- rasAtalam , pAdatalam ,.......), svarUpa, pRSTha bhAga (jaise-bhUtakam , karatalam ,..... ), 3 artha haiM / 3 'patAm' (na) ke mAMsa, cAra bharIkA pramANa-vizeSa, samaya vizeSa (1 ghaTIkA 10 bhAga), .3 artha hai // 4 'pAtAlam' (na) ke vaDavAnala, nAgaloka (pAtAla), bila, 3 artha haiN| 5 'cailam' ( + celam / na ) kA kapar3A, / artha aura 'cailaH' (tri) kA nIca, , artha hai| 6 'kukUlam' (na) kA kIla Adise bharA gaDhA, 1 athaM aura 'kukUla' (pu) kA bhUsekI bhAga ( mara), " artha hai // _ 'kevalam' (avyaya) kA sirpha, 1 artha aura 'kevalam' (tri) ke eka (akelA, jaise-kevalo'yaM yAti,...... ), samUcA (jaise-kevalA bhikSu. kAH,...... ), 2 artha haiM // 8 'kuzalam' (na) ke paryApti ( sAmarthya ), kalyANa, puNya, 3 artha aura 'kuzalama' (ni) kA zikSita (catura), 1 artha hai // 9 'pravAlam' (na pu) ke nayA pallava', mUMgA, vINAkA daNDa, 3 artha haiM / 10 'sthUlam' (tri) ke moTA, jar3a (mUrkha), 2 artha haiM / / 11 'karAlaH' (tri) ke dA~tula, U~cA, bhayaGkara, 3 artha haiM / 12 'pezalaH' (tri) ke sundara, catura, 2 artha haiM / / 1'celam' iti pAThAntaram / 2. 'bharo'tra kisalayaH' iti kSI0 svA0 uktH| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavargaH3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 463. 1 mUrkha'rbhake'pi vAlaH sthA 2 llolnyclmtRssnnyoH| 3 'kulaM gRhe'pi 4 tAsAGke kubere caikakuNDalaH (78) 5 stropAvAvazAlA 6 heliH sUyeM 7 raNe hiliH ( 79 ) 8 hAlaH syAnnRpatI madhe 6 zakalacchedayodala ( 80) 10 tUlizcitro rakaraNAlAtUlazaya yayoH (81) 11 tabulaM vyAkule zabde 12 zAkulI karNapAlyAni' (82) iti vAntA: zabdAH / athA vAntAH zabdAH / 13 davadAvau vanAraNyavahnI , 'bAla' ( + vAlaH / tri) ke mUrkha bAlaka, kaza, netravAlA auSadha, hAthI-ghor3e kI pUcha ke bAla kA gucchA, 5 artha haiN| 'lolaH' (vi) ke cala, cAhanAse yukta, 2 artha haiM // 3 [ 'kulam' ( na ) ke ghara, deha, deza, vaMza, parivAra, 5 artha hai ] // 4 'ekakuNDalaH' (pu)ke balabhadra, kubera, ra artha haiM ] // 5 ['hestA' (sro) ke sIkA bhAva-vizeSa; avajJA, 2 artha haiM ] / 6 [ 'heli' (pu) ke sUrya, AliGgana, 2 artha haiM ] // 7 [ 'hiliH ' (pu) ke lavAI, bhAva-sUcana, , artha haiM ] // 8 [hAlaH' (pu) ke zAlivAhana ( + sAtavAhana ) rAjA, 1 artha aura +'hAlA' (strI) kA madirA, 1 artha hai ] // 9 / 'dalam' (na) ke Tukar3A, pattA, 2 artha haiM ] // 10 ['tUliH(strI) ke citra banAnekI kU~cI, tosaka, 2 artha haiM ] // 11 ['tumulam' (na) kA raNa AdimeM jana samUhAdi se ThasAThasa bhae huA, 1 artha aura 'tumulaH' (pu) kA baheDekA per3a, 1 artha hai ] // ' 12 ['zaSkulI' (strI) ke karNapAlo, (kAnakA pardA), pUr3I, 2 artha haiM] // iti lAntAH shbdaaH| atha vAntAH shbdaaH| 13 'davaH, dAva:' (pu) ke vana, dAvAnala (kadiyoMkI ragarase saspasa huI jaGgalakI Aga), 2 artha haiM / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gm com 464 amrkossH| [ tRtIyakApDe -1 janmaharI bhavo // 2.6 / / 2 mantrI sahAyaH sacicau 3 patizAvinA dhavAH / 4 avayaH zaila meSA 5 AzA''hvAnAdhvarA havAH // 207 / / bhAvaH 'sattAsvabhAvAbhimAyaceSTAtmajanmanu / 7 syAdutpAde phale puSpe aso narmamocane / / 208 / / 8 avizvAse'pahnave'pi nikRtApi nihnavaH / 9 uttekAmarSayAdicchApralare maha utpatraH / 09 / / 10 anubhAvaH prabhAve ca satAM ca prtinishcye| 11 syAjanmahetuH prabhavaH sthAnaM cAyApalabdhaye / / 210 // 'bhavaH' (pu) ke janma lenA, zivajI, prAvi, sattA, saMsAra, kalyANa, 6 artha haiN|| ___ 2 'sacivaH' (pu) mantrI (buddha-saciva), sahAyaka (kamasaciva), 1 artha haiN| 3 'dhavaH' (pu ) ke pati, dhana kA per3a, nara, dhUna, 4 artha haiM / 4 'avi.' (bu) ke pahAr3a, bhadA, sUrya, nAya ( svAmI ), 4 artha haiM / 5 'havaH' (pu) ke AjJA, pukAranA, yajJa 3 artha haiM / / 6 'bhAva' (pu) ke sattA, svabhAva, abhiprAya, ceSTA, AtmA, janma, vastu, kiyA, lIlA, vibhUti, pAta, jantu, rativega, 13 artha haiM / / 7 'prasavaH' (pu) ke utpatti, phala, phUla, garbhase paidA honA, santAna, 5 artha haiN|| 8 niGgavaH (1) ke avizvAsa, vyartha bolanA (bakanA), zaThatA, 3 artha haiN| 9 'utsava' (pu) unnati, krodha, icchAkA vega, AnandakA avasara (vivAha Adi utsava ), 4 artha haiM / 1. 'anubhAvaH' (pu) prabhAva, sajanoMke jJAna kA nirNaya, bhAva-sUcana, 3 artha haiN| 1. 'prabhavaH' (pu) ke janmakAraNa ( jaise--punAdikA janma ra mAtApitA,......), prathama upalabdhikA sthAna (jaise-'gaGgApramavA himavAnu'bharthAta gaGgAke prathamopalabdhikA sthAna himAlaya hai,..........),2 artha haiM / 1. 'svasvasvabhAvAmiprAyaceSTAtmajanmasa' iti pAThAntaram / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 nAnArthavargaH 3 } maNiprabhAkhyAsahitaH / 1 zUdAyAM vipratanaye zo' pArazavo mtH| : lA mabhade klIbaM tu nizcite zAzvate triSu / / 211 // * syo zAtAvAtmanni bidhyAtmIye svo'striyAM dhne| 4 strIkaTIvastrabandhe'pinIvI paripaNe'pi ca / / 12 / / 5 zivA gaurIpherayA 6 IndvaM kalayugmayoH / OM dravyAsubyavasAdhu satyamastrI tu jantuSu / / 213 / / nAraza:'( + pArAza ) zUda bAtiphI mAtA meM brAhmaga jAti ke pitAsenA santA, parazu ( pharasA, kuruhAhI) astra, 2 artha haiM // 2 'dhruvaH' (pu) dhruva tAga, baha, basu, yoga bheda, zivanI, zaGka, kola, 7 artha; 'bhrUvam' (na) kA nizcita (jaise-dhruvaM mUo'yam ,...........), 1 artha aura 'dhravam' (tri ) ke nirantara (jaise-jAtasya hi dhravo mRtyurdhavaM janma mRtasya ca (gAtA 2 / 27), "...'). tarpha, bhAphAza, 3 artha hai // 3 'svaH' (pR) ke jJAnI (jAti, jaise-TAmukAnIva bhAnti 'svAH, ...... ) AtmA (jaise- hRdi svamavalokayan ,..... ), 2 artha; 'svam' (tri) kA bAsmIya, 1 artha aura 'svaH' (puna ) kA dhana, 1 artha hai / { 'isa 'sva' zabda jJAti aura dhana arthameM 'rAma' zabdakI taraha aura AramA aura zAramIya arthameM 'ma' zabdakI nAha hote haiM) 4 nIvI' ( + nAviH / strI) ke phuphutI (striyoM ke nAbhike nIce vAlI vastra nidha) gajaputrAdika dhana kA adala-badala paniyoM kA mUladhana, 3 artha haiN| 5 zivA' (strI) ke pArvatIjI, siyArina, syAra, zamI vRkSa, A~valA, bhaMI A~palA oSadhi, 6 artha hai // 'dvandvam' (na / + pu) ke lar3AI, jAlI (yugma, yugala), rahasya, 3 artha haiM // 7 sattvam' ( na ) ke vastu, prANa, adhika parAkrama honA, 3 artha aura 'sattvam' ( na pu) kA prANI 1 artha hai // 1. 'pArAzavaH pumAn' iti pAThAntaram / 2. 'nIviH' iti pAThAntaram / 3. AsmAtmIyArthayoH svazabdaH 'svamazAtidhanAkhyAyAm' (pA0 sa0 1235) iti sarva nAmasaMjJakaratena 'sarva'vadrUpam / zAtiSanArthayostu sarvanAmasaMzAmAvAda rAmazabdavadrUpamityavadheyam Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 amrkossH| [tRtIyakANDe1 'klIvaM napuMsakaM SaNDhe vAcyaliGgamavikrame / 2"tyadhvagAtipraNatI prAdhvI prAdhvaM tu bandhane (83) iti vAntAH zabdAH / atha zAntAH zabdaH / 3 vizI vaizyamanujI 4 dvau carAbhimarI spazau / / 24 // 5 dvA zazI puameSAdyau 6 dvau vaMzau kulmskrau| 7 rahaHprakAzI vIkAzI 1 'klIbam' ( na ) kA napuMsaka (hijar3A ) 1 artha aura 'klIbam' (tri ) kA sAmarthyahIna, 1 artha hai| 2['prAdhvaH' (pu) ke rAstAko calakara pUrA kiyA huA, atinamra, 2 artha aura 'mAdhyam' ( na ) kA bandhana, 1 artha hai ] // iti vAntAH zabdAH / atha zAntAH shbdaaH| 3 'viTa' ( = viza pu) ke vaizya, manuSya, praveza 3 artha haiM / / 4 spazaH' (pu) ke dUta, yuddha, 2 artha haiM / 5 rAziH ' (pu) ke DherI, meSa Adi ( 13:27 meM ukta ) bAraha rAzi, 2 artha haiN| 5 'vaMza' (pu) ke kula (khAndAna), ghA~sa, saMgha, pIThakI rIr3ha 4 artha haiN| 7 'vIkAzaH' ( + vikAzaH / pu) ke ekAnta, prakAza ( spaSTa vyakta), 2 artha haiM / 1. ayaM (kIvazabda:)oSThyo'tra bhramAtpaThitaH' iti mA0 dI0, 'bavayoH sAvAdasyAtra pAThaH iti mahe0 vacanaM ca cintyam / 'kRpaNakSudrakaklovakSudA..." iti, klIvo varSavaraH paNDaH....... iti, klIvo vikramahIne'pi...""(ami0 rasna kramazaH 21192, 2 / 275, 5 / 34) iti halAyuSAta , 'klIbo'pauruSaSaNDhayo" (ane0 saMgra0 2 / 532) iti vAntaprakaranahaimAt 'pApe klIvaM napuMsake SaNve'nyavadavikrama' iti medinyAzca vAntasyai ( dantyauSThayasyai) ya 'klIba' zabdasyopaDandhyA sarveSAM bhramarapanAnaucityAt // 2. 'bhasyadhvagga........"vanyane' ityayaM kSepakozaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAmevopalabhyata iti prakRtopayogitayA mULe kSepakasvena nihitaH // ___ Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwcom wwwmumm mAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| -1 nivezo bhRtibhogayoH // 215 // 2 kRtAnta puMsi kInAzaH kSudrakarSakayostriSu / 3 pade lakSye nimitte'padezaH syA 4 kuzamAsu ca // 226 // 5 dazAvasthAnekavidhApyA 6 zA tRSNApi caaptaa| 7 vazA strI kariNI ca syAdurAharakSAne jJAtari triSu // 217 // 9 syAtkarkazA sAhasikaH kaThorAmasRNAvapi / 10 prakAzo'tiprasiddhe'pi, 'nivezaH' (pu) ke vetana, upabhoga, 2 artha haiM // 2 'kInAzaH' (pu) ke yamarAja, vAnara, 2 artha aura 'kInAza' (tri) ke cuda, karSaka (kisAna), 2 artha hai // __3 'apadezaH' (pu) ke vyAja ( bhaanaa| + sthAna ), lacaya, nimitta 3 artha haiN| 4 'kuzam' (na) kA pAnI, 1 artha aura 'kuzaH' (pu) ke rAmacandrajI. kA putra, kuchA, dvISa, jotI (baila mAdike gale meM bAMdhane ke liye juvAThakI rassI), 1 artha haiN|| 5 'dazA' (sI)ke avasthA ( dazA ), bhaneka taraha, dIpakI battI, 3 artha aura 'dazA' (strI ni0pa0.) kA kapar3ekI dhArI (kinArI, vassI), artha hai // 'mAzA' (strI) ke tRSNA (cAha, bhAzarA, umIda ), pUrva Adi dizA, 7 'vazA' (strI) ke strI, hathinI, bA~jha gau, lar3akI, vazameM rahanevAlI, 5artha hai| 'ka' ( = daza trI) ke jJAna, netra, buddhi, 6 arthaM aura 'ka' (= raza tri) kA jJAtA (jAnanevAlA), " artha hai // 9 'karkaza (tri) ke sAhasI, kaThora, rUkhA, , nirdaya; kRpANa, kara, *artha aura 'karkaza' (pu)ke talavAra, kapolA oSadhi, gadhA, kAsamaI (gurumabheda mahe / + vesavArabheda nI. svA0 mA0 dI.), artha hai ....... 1. 'prakAza' ()ke bahuta prasiddha, bAma, mAlA, desI, artha / Bregoti Jain Education international ___ Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH [tRtIyakADe-1 zizAvaze ca bAlizaH // 218 // 2'kozo'strI kuDmale bApidhAne'rthIdinyayoH (8.) 3 nAzaH kSaye tirodhAne jIvitezaH priye yame (85) 5 nRzaMsana ho nisviMzA 6 vaMzuH sUryA'zavaH karAH (86) 7 AzvAsamA zAlizIghrAtheM8pAzobandhanazastrayA' (87) iti zAntAH shbdaaH| ratha rAntAH shbdaaH| 9 suramatsyAnimiSI 10 purussaavaatmmaanvau| 1 'bAlizaH' (pu) ke bAlaka, mUrkha, 2 artha haiM // 1 ['kozaH' (na) ke phUla kI koMr3hI ( kalikA ), talavAra kI myAna, khajAnA, divya (zapatha-bheda), artha haiM ] // 3 [ 'nAzaH' (pu) ke kSaya, antardhAna (chipanA), 1 artha haiM ! // 4 ['jIvitazaH' (pu) ke priya ( pani Adi), yamarAja, 2 artha haiM ] // 5 ['nistriMza' (pu) krA, nalavAra, 2 artha ] // 6 [ 'aMzuH' (pu) ke sUrya, kiraNa, sUna AdikA patalA hissA, 3 artha haiM ] // 7 [ 'mAzu' () ke nahi (dhAnya bheda ), zIghra, 2 artha haiM / 8 [ 'pAzaH' (i) bandhana. varuNakA hathiyAra yA phaoNsa, 1 artha haiM ] iti zAntAH zabdAH / atha pAntAH shbdH| 9 'animiSaH' (pu) ke devatA, machalI, 2 artha haiM / 1. 'puruSaH' (pu) ke kSetrajJa (jJAnI), manuSya (puruSa), punnAga vRkSa 3 artha hai // 1. 'ko zo......divyayoH' ityayamaMzaH mA0 do0 kSI0 svA0 mUlapustake nopalabhyate nApi tAbhyAM vyA yAtaH, kSI0 svA0 vyAkhyAne durgava vanatvena smuplbhyte| mahe* mU vyAkhyAyAM ca samupalabhyate / / 2. 'nAzaH...."zastrayoH' ityaMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne durgavacanatvenopalabhyamAnaH prakRtopayogitayA'tra kSepakaravena sthaapitH|| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 46 1 kAkamatsyAtkhagau ghAsau 2 kakSau tu tRNavIrudhau / / 219 / / 3 abhISuH pragrahe razmau 4 praiSaH preSaNamardane / 5 pakSaH' sahAye'pyudaNISaH ziroveSTakirITayoH / / 220 / 7 zukale mUSike zreSThe sukRte vRSabhe vRssH| 8 koSo'strI kar3amale khaDgapidhAne'rthoghadivyayoH // 221 // 9 dyate'le zAriphalake'pyAkarSo10'thAsamindriye / nA dyUtAne karSacakre vyavahAre kalidrume // 222 / / , 'dhvAGkaH' (pu) ke kauA, machalIko khAne vAlA pakSI (bagulA), bhikSuka, takSaka , kapAlake bIja nikAlanekA yantra vizeSa, 6 artha haiM / 2 'kakSaH' (pu) ke ghAsa, latA, kA~kha jaGgala, 4 artha haiN| 3 'abhISuH' ( + abhIzuH / pu ) ke rassI (ghor3e AdikA bAraDora ), kiraNa, 2 artha haiN| 4 'praiSaH' ( + preSaH / pu) ke bhejanA, pIDA, 2 artha haiN| 5 'pakSaH' (pu) ke sahAya, pakhavArA (AdhA mahInA arthAt kRSNa pakSa, zuklapakSa), pA, praha, sAdhya, avarodha, kaza Adise pare (Age) rahanepara samUha (jaise-ke zapakSaH, kApasaH,... ....... ), bala, mitra, paMkha, ruci vikavipata (jaise-bhavadIyaH pakSaH, asmadIyaH pakSaH,...... ), 12 bhartha haiM / 6 uNISaH' (pu| +na ) ke egar3hI, kirITa (mukuTa) 2 artha haiM / / ___vRSaH' (pu) ke bahuta parAkramavAlA ( + aNDakoza), cUhA, zreSTha, dharma, vRSa nAmakA dUsarA rAzi, baila, 6 artha haiM / 8'koSaH' ( + kozaH, pu na ) ke phUlakI vinA khilI huI kazI (kodo), talavArakI myAna, khajAnA divya ( zapaya-bheda), 4 artha haiM / 9 'AkarSaH' (pu) ke jubhA, juA khelane kA pAzA, sataraMja Adi khelane kI bisAta, ( kapar3A yA paTarI Adi), khIMcanA, indriya, 5 artha haiM / 10 'akSam' (na) ke indriya, tUtiyA, pocarakhAra, 3 artha aura 'akSa' 1, 'sahAye'pyuSNISa' iti pAThAntaram / / 2. 'koSo....."divya yoH' ityeSoMDazo mahe0 pustake nopalabhyate nApi tena gyAsyAsa zI. svA0 mA0 dI0 mUlelabhyate vyAkhyAtazca tAbhyAm / / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 amrkossH| / tRtIyakANDa 1 karpUrvArtA karISAmiH kaH kulyaabhidhaayinii| 2 bhAve tarikrayAyAM ca pauruSa 3 viSamapsu ca / / 223 / / 4 upAdAne'pyAmiSaM syA 5 daparAdhe'pi "kirivaSam / 6 syAd vRdhI lokadhAsvaMze vatsare varSamaliyAm / / 224 / / 7 prekSA nRtyekSaNaM prakSA 8 bhikSA sevA''rthanA bhRtiH / 1 righaTa zobhA'pi 10 triSu pare 11vyakSa kAsayanikazyoH // 225 // (pu) ke juA khelanekA pAzA, karSa ( solaha mAsA, pramANa-vizeSa), pahiyA, bahebA, vyavahAra ( Aya vyayakA vicAra arthAt lena dena ), 5 artha hai // ''kaDUH' (pu) kA khetI (jIvikA), upalA (goharA, goiMThA ) kA bhAra, 2 artha aura 'ga' (bI) kA nahara, 1 artha hai| 2 pauruSam' (na) ke puruSakA bhAva, puruSakA karma (puruSArtha), teja 1 artha aura 'pauruSama' (tri) kA porasA (hAtha uThAye hue manuSya ke sAr3he cAra hAthakA pramANa vizeSa) 1 artha hai| 3 'viSam' ( na) ke jala, jahara, 2 artha haiN|| 4 'AmiSam' (napu) ke upAdAna (ghUsa, risvata), bhogya vastu, saMbhoga, mAMsa, " artha haiN| 5 kiliSam' (+kilmiSam / na) ke aparAdha, pApa, roga, 3 artha haiM / 6 vapam (pu na ) ke varSA, jambUdvIpake khaNDa (1 / / meM ukta bhArata Adi nava varSa), varSa (sAla), 3 artha aura 'varSA' (strI ni0 ba0 va.) kA varSA Rtu, 1 artha hai // 7 'prekSA' (strI)ke nAca, dekhanA (+ nAca dekhanA, buddhi, 3 artha haiM / / 8 bhikSA' (strI) ke sevA, yAcanA, vetana, bhikSA meM milA huA padArtha, 5 artha haiM // 9 sviTa' ( = sviSa strI ) ke zobhA, vacana, teja, 3 artha haiN| 10 ya hAMse Age saba pakArAnta zabda triliGga haiM / 11 'nyakSam' (tri ) ke sAkalya, nIca, 2 artha yakSa:' (pu) kA parazurAma, 5 artha hai| 1. 'kilmiSam iti pAThAntaram / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnArthavargaH 3 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 5 1 pratyakSe'dhikRte'bhyakSo 2 rutastvapreraNanikaNe / 3 "vyAja saMkhyAmadhye lakSaM 4 ghoSo rakhatI (88 ) kapizIrSa bhintibhTaGge'nutarSazcakaH surA (29) 7 doSo vAtAdike doSA rAtrI 8 dakSo'pi kukkuTe (60) 9. zuNDAprabhAge gaNDUze dvayozca khapUraNe (91) iti SAntAH zabdAH 1 atha sAntAH zabdAH / 10 ra vizvedo haMsI 1 ' adhyakSaH' (tri ) ke pratyakSa, adhikArI ( mAlika, ) 2 artha hai // 2 'rutaH' (tri ) ke presarahita, rUkhA, artha haiM // [' lakSam' (na) ke vyAja, lAkha saMkhyA, nizAnA, 3 artha haiM ] // 4 [ 'ghoSaH' (pu) ke zabda (hallA, AbAz2a), ahIroMke rahane kA sthAna, 4 artha haiM ] // 5 [ 'kapizIrSam ' ( na ) ke divAlakA UparI bhAga, zRGga, artha haiM ] // 6 [ 'anutarSaH' (pu) ke madirA pInekA pyAkA, madirA, abhilASA, tRSNA, 4 artha haiM ] // 19 [ 'doSa' (pu) ke vAta Adi (pitta, kapha) tIna doSa, doSa (aparAdha), 2 artha aura 'doSA' ( avya0 ) kA rAta, 1 artha hai ] // * [ 'dakSaH' (g) kA murgA, 1 artha aura 'dakSaH' (ni) kA catura, 1 artha hai || 9 [ 'gaNDUSaH' (pu) ke hAthIke sUMr3akA AgevAlA bhAga, 1 artha aura 'gaNDUSa:' ( pu strI ) kA kullA ( mukhameM pAnI bharanA ), 1 artha hai ] // iti SAntAH zabdAH / atha sAntAH zabdAH | 10 'haMsa' (pu) ke sUrya, haMsa pakSI, yogi-bheda, 3 artha haiM // 501 1. 'vyAja... "mukhapUraNe' ityayaM kSepakAMzaH kSI0 svA0 vyAkhyAyAmupalabhyamAnaH prakRtopayogitayA mULe kSepakatvena sthApitaH // 2. taduktam- 'kuTIcako bahUdako haMsazcaiva tRtIyakaH / caturmo paramo haMso yogyaH pazcAtta uttamaH // iti hArItaH // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / -1 sUryavahnI vibhAvasu // 226 // 2 vatsau takavarSo dvau 3 sAraGgAzca divaukasaH / 4 zRGgArAdau viSe vIrye guNe rAge drave rasaH // 227 // 5 pusyuttaMsAvataMsI dvau karNapUre ca zekhare / devabhede'nale razmau vasU ratne dhane vasu // 228 // 7 viSNau ca vedhAHda strI tvAzIDitAzaMsAddidaMSTrayoH / lAlase prArthaye 10 hiMsA cauryAdikarma ca / / 229 / / 502 1 'vibhAvasuH' (pu) ke sUrya, agni, 2 artha haiM // 2 'vatsaH' (5) ke gaukA bachavA yA putra Adi ( baccA ), varSa, 2 artha aura 'ghatsam ' ( na ) kA chAtI, artha hai // 3 'divaukasaH' ( = divaukas pu) ke cAtaka pakSI, devatA, 2 artha haiM // [ tRtIya kANDe 4 'rasaH' (pu) ke zRGgAra Adi ( 1/7/17 meM ukta ) nava rasa, viSa, vIrya, kasAva Adi ( 11519 meM ukta ) cha rasa, rAga ( jaise- rasikastaruNaH, ), pighalanA, pArA, jala, svAda, 9 artha haiM // 5 'uttaMsaH, avataMsaH' (2 pu) ke kAnakA bhUSaNa, bhUSaNamAtra, 2 artha haiM // 6 'vasuH' (pu) ke ghara Adi ATha vasu ( 1 ghara, 2 dhruva, 3 soma, 4 ahanU ( dina ), 5 vAyu, 6 agni, 7 pratyUSa, 8 prabhAsa; ye ATha vasu' haiM ), abhi, kiraNa, rAjA, jotI ( juvAThameM baMdhI huI baiTha ke gale meM bAMdhane kI rassI ), 5 artha; 'vasu' (na) ke razna, dhana, vRddhi auSadha, svarNa, 4 artha aura 'vasuH' (tri ) kA madhura, 1 artha hai // 7 'vedhAH ' ( = vedhas pu ) ke viSNu, brahmA, paNDita. 3 artha haiM // 8 'AzIH' ( = Azisa khI) ke AzIrvAda, sarpakA dA~ta, 2 artha haiM // 9 'lAlasA' (khI) ke prArthanA, utsukatA, adhika cAha, yAcanA, 4 artha haiM // 10 'hiMsA' (strI) ke corI Adi ( bAMdhanA, DarAnA ) burA kAma, mAranA, 2 artha haiM // 1. taduktam- 'gharo dhruvazca somazca ahazcaivAnilo'nalaH / pratyUSazca prabhAsazca vasavo'STAviti smRtAH // 1 // iti mA0 A0 660 -' iti vAcaspasma0 pu0 4863 // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' mAnArthavarga:3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 prasUrazvApi 2 bhUdyAvau rodasyau rodasI ca te / 3 jvAlAbhAlau na puMsyacijyotirbhadyotayaSiSu / / 230 // 5 pApAparAdhayorAgaH 6 khagavAlyAdinorvayaH / 7 tejaH purISayorvoM 8 mahastUtsavatejoH / / 231 // 9 rajoguNe va strIpuSpe10rAho dhvAnte guNe tamaH / 11 chandaH po'bhilASecararatapaH icchAdikarma ca // 232 // 13 saho bala sahA mAgo , 'prasUH' (bI) ke ghor3I, mAtA, kelA, latA, 4 artha haiM // 2 'rodasyo' (= rodasI strI ), 'rorasI' (rodasa na / 2 ni0 dviva) kA, jamIna-AsamAna, " artha hai // 3 'aciH' (= acisa strI na ) ke jvAlA, kiraNa thA kAnti, 2 artha haiM / 4 'jyotiH' (- jyotis na ) ke nakSatra, prakAza, dRSTi, jyotiSa zAstra, 5 'Aga' (= Agas na ) ke pApa, aparAdha, 2 artha haiM / 6 'vayaH' (= vayas na) ke cir3iyA, avasthA ( bAlya, yauvana, vArddhakya bhAdi), 1 artha haiN| 7 'varcaH' ( // varcas na) ke teja, viTa (mailA, pAkhAnA), rUpa, 3 artha haiM / 8 'maha' (= mahasa na / + mahaH = maha pu) ke utsava, teja, 2 artha haiN| 9 'raja' (= rajasana / + rajaH = raja pu)ke rajoguNa, strIkA mAsika mArtava, 1 artha haiN| 10 tamAH (= tamas pu) kA rAhu graha, 1 artha aura 'tamAH' (tamas na) ke andhakAra, tamoguNa, zoka ( moha, mUrchA ), 3 artha haiM / 11 'chandaH' (= chandas na ), paca (zloka Adi), abhilASA, veda, svaindatA, 4 artha haiN| 'tayaH (= tapasana) kA tapasyA (kRccha, cAndrAyaNa zAdi kaThinavata), tapoloka, dharma, 3 artha 'tapA' (s) ke mAgha mahInA, zizira Rtu, 2 artha haiM / 11 'sahaH' (sahas na) ke bala, jyotiSa, 1 artha aura 'sahAH' (= sahaspu )mArga (agahana) mahInA, hemanta Rtu, 2 artha haiN| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 amarakoSaH / - 1 nabhaH khaM zrAvaNo nabhAH / 2 okaH samAzrayazaukAH 3 payaH kSIraM payo'mbu ca // 233 // 4 ojo dIptI bale 5 srota indriye nimnagAraye / 6 tejaH prabhAve doptau ca bale zukre'bhyantastriSu // 234 // 8 vidvAndiMzcabIbhatso hiMno'dhya 10tizaye tvamI / vRddhaprazasyayojyayAn - 1 'namaH' (= nabhal na ) kA AkAza, 1 artha aura 'nabhAH' (= nabhas pu) ke zrAvaNa mahInA, meva ( bAdala ), pikadAna ( ugaladAna ), nAka, mRgAlasUtra, varSA Rtu, 6 artha haiM // | 'okaH' (= okas / na + aka: = oka pu ) kA makAna, 1 artha aura 'okA:' ( = okas pu ) kA AzrayamAtra, 1 artha hai // 3 ' paya:' ( = payas na ) ke dUdha, pAnI, 2 artha haiM // 4 'ojaH' (= okas na) ke dIpti, khala, prakAza (ujAlA), 3 artha haiM // 5 'srotaH' (= srotas na ) ke indriya, sota ( nadI AdikA bahAva ), 2 artha haiM // 6 'teja:' ( = tejas na ) ke prabhAva, dIpti, khaka, vIrya ( manuSyakA zarIrastha dhAtu ), 'asahana, 5 artha haiM // 7 yahAMse Age saba sakArAnta zabda triliGga haiM | [ tRtIya kANDe - 8 'vidvAn' (= vivasa tri ) ke paNDita, AtmajJAnI, prAjJa, 3 artha hai // 9 'bIbhatsaH' (tri) ke hiMsaka yA krUra, bhayaGkara ( DarAvanA ), 2 artha aura 'bIbhatsaH' (pu) ke bIbhAsa rasa ( 'yaha pR0 73 meM ukta zRGgAra Adi navarasoM ke antargata hai' ), 1 artha hai // 10 'byAyAn' (= upAyas tri) ke atyanta bUDhA, bahuta prazaMsA karane artha haiM // yogya, 1. taduktaM sAhityadarpaNe vizvanAthena - 'avikSepApamAnAdeH prayuktasya pareNa yat / prANAtyaye'pyasanaM tacetraH samudAhRtam // 1 // iti sA0 da0 3 / 97 // Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 nAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / -1 kanIyAMstu yuvAlAyoH // 235 // 2 gharIyAMstUruvarayoH 3 lAdhIyAnsAdhuvADhayoH / hati sAntAH lA! atha hAntAH shbdaaH| 4 dale'pi baha 5 nirbandhoparAgArkAdayo grahAH / / 236 / / 6 dvAryApIDe kvAtharase niyU~ ho nAgantake / 7 tunAsUtre'zvAdirazmau prapAhaH pragraho'pi ca / / 237 // 8 patnIparijanAdAnamUlazApAH prigrhaaH| 9dAreSu ca gRhA:-- 1 'kanIyAn' (= kanIyas tri) ke bahuta yuvA, bahuta chATA, 2 artha haiM / 2 'gharIyAn' ( = vasIyasa tri) ke bahuta bar3A, bahuta zreSTha, 1 artha haiM / 3 'sAdhIyAn' ( = sAdhIyasa tri) ka bahuta sAdhu (acchA), bahuta jyAdA, 2 artha haiN|| ite sAntAH shbdaaH| atha hAntAH shbdaaH| 4 'baham' (na pu) ke pattA, morakA paMkha, 1 artha haiN| 5 'graha' (pu) ke grahaNa karanA, sUrya candra grahaNa, sUrya mAdi graha (pUrya,candra, maGgala, budha, bRhaspati, zukra, zani, rAhu, ketu ye nava 'graha" haiM), 3 artha haiM / 6 ' niyU~i.' (pu) ke dvAra, zikhA yA coTImeM bAMdhaneko mAlA, kAkA rasa, khUTI, 4 artha haiN| 'pragrahaH, pravAha' (2 pu) ke tanI ( tarAjU ke khaNDokI rasto), ghor3e AdikA vAgaDora yA lagAma, 1 artha haiM // 8'parigraha' (pu) ke paranI (strI), parijana, lenA, vRkSAdiko jaha, zApa yA zapatha, rAhuprasta sUrya, 6 artha haiN| 9 'gRhAH' (ni0 pu. 50 50 ) kA sro, / artha aura 'gRham' (na) kA ghara, " artha hai // 1. tadurUm-'sUryazcandro maGgalaca budhazcApi bRrsptiH| zukraH zanaizcaro rAhuH ketuzceti nava grahAH // 1 // iti vAcassa.pU. 2745. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 amrkossH| [tRtIyakANDe-1 zroNyAmapyAroho vrstriyaaH|| 238 // 2 vyUho vRnde'py3hitre'pyniindrstimophaaH| 5 paricchade nRpAhe'the parivahaH iti hAntA: zabdAH / athAvyayA: shaa| ___-6 avyayAH pare // 239 // 7 AGISadathe'bhiyAto sImArtha dhAtuyogaje / 8 A gRhyaH smRtau vAkye'9pyAstu syaatkoppiiddyoH|| 240 // , 'ArohaH' (5) ke svakI kamara yA cUtar3a, pahAr3a Adipara car3hanA, per3a bAdikI U~cAI, 3 artha hai // 2 'nyUhaH' (pu) ke samUha, senAko sthiti vizeSa, tarka, banAvaTa (racanA), 4 artha haiM // 3 'ahiH ' (pu) ke vRnnAsura, sA~ra, 1 artha haiN| 4 'tamopaha.' (pu) ke agni, candramA, sUrya, jina, 4 artha haiN| 5 'parihaH' (pu) sAmagrI, rAjAkA chatra cAmara Adi rita, dhana,martha haiN| iti hAntA shbdaaH| adhAvyayAH shbdaaH| - 6 yahAMse Age nAnArthavargake antataka saba zabda mavyaya haiM / 7 'AG' ke thor3A, abhivyApti (vyAptakara ), sImA (hadda), dhAtuyogase utpanna artha, 4 artha haiN| (kramazaH udAharaNa- ApiGgalaH, 2 Asva. gata , 3 AsamudraM sitIzAnAm (raghu. 15), 4 aakraamti,..")|| 8 'A' ( isakI pragRhyasaMjJA' hotI hai) ke smaraNa, vAkya, 2 artha haiN| (kramazaH udA0-1 mA evaM nu manyase, 2 mA evaM kila tata ,.........) // . 'A' ke kopa, pIDA, 1 artha haiN| (kramazaH udAharaNa-1mA pApa! eSam madhunApi prajavapasi, 2 mAH zItam ,...........") / 1. nipAta ekAjanAra (pA0 sU0 111114) iti sUtreNAminnasya mA' ityasyaiva pragRhya saMkSA vidhIyate / satyAM ca tasyAM vakSyamANaTIkokodAharaNadaye 'vRddhireci' (pA.sU0 6.188) iti sUtreNa paddhirna bhavati, kintu 'plutapragRNA aci nityam (pA0 sa0 6 / 1 / 195) iti pratimAva eveti pragRmasaMkSAphalamityavadheyam // Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 mAnArthavargaH 3] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 507 1 pApakutleSadatheM ku 2 dhiG nirbhrsnnindyoH| 3 cAnvAcayasamAhAretaretarasamuccaye // 241 // 5 svastyAzIH kSemapuNyAdau 5 prakarSe lasane'pyati / 6 svitprazne ca vitake ca 7 tu syAdbhede'vadhAraNe // 252 // / 'ku' ke pApa, kurasA (nindA), thor3A, 3 artha haiM / ('kramazaH udA0kukRtyam , kukarma, 2 kumAryo'yama , 3 koSNam .........' ) // 2"dhika ke sarAnA nindA, 2 artha haiM / ( kramazaH udA0-1dhika svA zAla nAhaM vismRtArtham , vika tArkikAn , 3 ghiga vAravadhUgAminaM svAma ,........) 3 'ca' ke bhanvAcaya (jahAM do kAmoM meM se eka kAma pradhAna ho vaha ), samAhAra (samUha) itaretarayoga ( ekAdhikakA Apasa meM mila jAnA), samu. caya ( paraspara nirapekSa kilAoMkA ApasameM anvaya honA), viniyoga, tulyayogitA, kAraNa, * artha haiN| ('kramazaH udA0-1 bhikSAmaTa gAvAnaya, 2 pANI ca pAdau ca pANipAdam , saMjJA ca paribhASA ca saMjJAparibhASam , 3 dhavazva khadira dhavakhadizai hariza harazca hariharau, " IzvaraM ca guruM ca bhajasva, paThati pacati ca maitraH, 5 ahaM ca svaM ca vRtrahanasaMyujyAva sanibhya bhA (niru0 114 ), 6 dhyAtazyopasthita, . prAmazca gantavyaH bhAtapazca arthAt bhAtapAskathaM grAmo gamyate,............ // 4 'svasti' ke AzIrvAda, kalyANa, puNya, maGgala, 4 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 svati bhavadyA, 2 svasti prajAbhyaH, svasti gaccha, 3 svastimAna svargamAnoti, svasti kAmamidaMtava, 4 svasti zrIkusumapurAta-(mudrA0),..." // 5 'ati' ke prakarSa (atizaya), lakhana, 1 artha haiM / (kramazaH udA0. atyuttamaM bhojanam , 2 maryAdAmatikAmasi dussttH,........")|| 'svit' ke prasta, visarka, 1 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 ki svinmaGgalamasti tAvakagRhe, adhaH vidAsI parisbihAlIta ,....." ) // 'tu ke bheda (kamI vezI); nibhaya, 2 artha haiN| ('kramazaH udA0-. cIrAnmAMsaM tu puSTikata, bhImastu pANDavAnAM raudrA, bhojanaM tu rudhipriyam ........... | Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 085 amrkossH| [tRtIya kANDelakRt sahaikavAre caapyaarraad-duursmiipyoH| 3 pratIcyAM carame pazcAradutApyarthavikalpayoH // 243 // 4 punaH sahArthayoH zazvat 6 saakssaatprtyksstulyyoH| 7 khedAnukampAsatoSavismayAmanpraNe 'bata 244 / / CAN - - - ' 'sakRt' ke sAtha, eka bAra sarvadA, 3 artha haiN| ('kramazaH udA01 'sakRdgacchanti bAlakAH' saha gacchantIratharthaH, 2 sakRdadhyayanAdvismayate pAThaH, 3 'sakRyuvAno gIrvANA' devAH sadA yuvAno bhvntiityrthH,.....")|| 2 'ArAda' ke dUra, samIpa, 2 artha haiN| (mazaH udA0-1 bhArAd durjanasaMsargastyAjyaH zreyo'bhilASuka, 1 sakhAyaM sthApayedArAt' samope sthApayedityarthaH. ... ....) // 3 pazcAt ke pazcima dizA, antima, 2 artha haiN| (kramazaH udA0. pavAdasta mito raviH, pazcAdastAdiH' patrima ityarthaH, pazcAdgacchati....' ) // 4 'uta' ke samuccaya, prazna, vikalpa, vitarka, 4 artha haiM / ('kramazaH udA0-1 uta bhIma utArjunaH, 2 uta daNDaH patiSyati, 3 uta parvataM bhindhAt , uta truTayedvajraH, 4 sthANuruta purussH,..."")|| 5 'zazvat' ke bArambAra, sAtha, nispa (sadA), 3 artha haiN| (kramazaH udA0-1 'zazvadgacchati' bhanekavAraM gacchatItyarthaH, 1 zava ate, 3 zAzvataM vairam ,.......") // 'sAkSAt' ke pratyakSa (sAmane), tulya, 1 artha haiN| (kramazaH udA0- sAkSAspazyati paramAtmAnaM yogIzvaraH, 2'iyaM sAkSAlayamoH' laghamItu. yetyrthH,......")|| ___ 7 'bata' (+vata ) ke kheda, anukampA (dayA), santoSa, vismaya, bhAmantraNa, 5 artha haiN| (kramazaH udA0-1 mahobata mahadukham , 1 bata niHsvo'si svam , 3 bata patirAlinivA, bata prAptA sItA, aho batAsi spRhaNISavIryaH (ku0 saM0 3 / 20), aho batAyaM dhruva bhApa dezama , pata vitarata toyaM toyavAhA nitAntaram , ehi va saumya,......"). 1. 'vata' iti pAThAntaram // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 mAnAyava mnniprbhaajyaasyaashitH| 1 hanta harSe'nukampAya vAkyArammaviSAdayoH / 6 prati pratinidhI bImasAlakSaNAdI prayogataH / / 245 // 3 prati hetuprakaraNaprakAzAdisamAptiSu / 5 prAcyA purastAt prathame purArthe'prata ityapi / / 246 // 5 gAvA- sAkasyevarI maane'vdhaarnne| 'hanta' ke harSa, dayA, vAkyArambha, viSAda, 4 artha haiN| (kramazaH udA0-1 hanta jIvAmo vayam , 2 hanta dIno ramaNIyaH, 3 hanta te kathayi. jyAmi (gItA 10 / 19), 7 hanta AtamajAtAreH prathamena svayAriNA (zizu0 vadha 2 / 109),.......") // ___2 'prati' pratinidhi, vIsA (nyAta karane kI icchA), lakSaNa, 'Adi' se-itthaMbhUtAkhyAna, bhAga, pratidAna, 6 artha haiN| ('kramazaH udA0, abhimanyurarjunaM prati, abhimanyu prati parIcit , 2 tIrtha tIrtha prati yAti, vRkSaM vRhaM prati vidyotate vidhuva, 3 vRkSa prati vidyotate vidyut , 1 sAdhu devadatto mAtaraM prati, 5 yadana mAM prati so'no dIyatAm , ' mASAnasmai tilezvaH prati prayacchati,....."). 3 'iti' ke hetu, prakaraNa, prakAza (+prakarSa), 'Adi' se-isa taraha, samAdhi, vivakSA, niyama, svarUpa, * artha haiN| ('kramazaH udA0-1 intIti palAyate, 2 gauravo hastIti nAtiH, 3 'iti pANiniH' pANinirloke prakAzita ityarthaH, 4 kramAdamuM nArada ityaboSisaH (zizu vadha 1 // 3), 5 dharmamAcarediti,. abhaiti (pA. sU0 // 4 // 68), svAssyasmimiti matupa (pA0 sa0 5 / 2 / 94), 7 vRddhirityeva yA sA vRdiH ,....') // 4 'purastAda' ke pUrva dizA, pahale (prathama), bItA huA (bhUtakAla ), pahale (Age), 4 ardha haiN| ('kamazaH udA0-1 purastAd dvAram pUrvasyA dizItyarthaH, 2 purastAdbhuke prathama mulka ityarthaH, 3 purastAdrAmo'bhUt , 4. pitroH purastAt krImati ziyA,"...."). 5 'yAvat , tApa' ke sAkassa (jitanA, satanA), avadhi (16),. pramANa, avadhAraNa (niyama), brsshai|('donoN kramazaH udA0- mama 1. 'khaprakaraNaprakAdisamAkSimirara Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe1 majalAnantarArambhapraznakAtsmyavatho atha / / 27 // 2 vRthA nirarthakAviSyo3 nA'nekobhayArthayoH / 4nu pRcchAyAM vikalpe ca 5 pazcAtsAdRzyayoranu // 258 / / yAvarakAryamasti tAvaskuru, yAvadadhyApitaM tAvatpaThitam . 2 yAvadgantA tAvattiSTha, 3 yAvarasuvarNa tAvadrajatam , yAvaddattaM tAvadbhutam , 4 yAvadamatraM brAhya mAnAmAmantrayasva,...... 'atho, atha' ke' maGgala, anantara (bAda), Arambha, prazna, kArya, adhikAra, pratijJA, anvAdeza ( eka bAra kahe hueko phira kahanA ), samuccaya, 9 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 atha parasmaipadAni, athAto brahmajijJAsA (70 sU0 1 / 1 / 11), 1 snAnaM kRtvA'tha bhujota, 3 atha zabdAnuzAsanam pAta. bhA. 1 / 1 Ahni 1 paspa0), 4 atha vaktuM samarthassvam , 5 atha kratUn bramaH, 6 atha snAnavidhiH, 7 goDo bhavAnatheti bramaH, 8 atho imaM vedamadhyApaya atho enaM chando'pi, 9 atho khatvAH , bhomo'thArjuna:, ......) 2'vRthA' ke artha (niSphala ), avidhi (vidhise hIna), 2 artha haiN| (kramazaH udA0-1 vRthA dugdho'nar3avAn , 2 pratibhAvyaM vRthA dAna mAkSika saurikaM ca yat ( manuH 8 // 59),.....) 3 'nAnA' ke aneka (bahuta), ubhaya, vinA, 6 artha haiN| (kramazaH udA0-1 nAnAvidhAH puruSAH, 2 mAnAvidhaM na sajjeta, nAnApavAvamarzaH saMzayaH, 3 'nAnA nArIniSphalA lokayAtrA'nArIvinA lokayAtrA niSphalA bhavatItyarthaH,...) 4'nu' ke prazna, vikalpa, vitarka, 3 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 ko nu dhAvati, ko nu bhavAn , 2 bhImo nu phAguno nu yoddhA, devadatto nu yajJadatto nu paNDitaH, 3 sthANurnu puruSo nu, ahirnu rajjurnu,....... ) / 5 'anu' ke pazcAt (bAda), sAdRzya (samAnatA), lakSaNa, tatvAkhyAna, bhAga, vIpsA, lambAI, 7 artha haiN| (kramazaH udA0-1rAmamanugacchati lakSmaNaH, 2pitaramanukaroti bAlA, 3 vRkSamanudyotate, 4 sAdhu devadatto mAtaramanu, 5 yatra mAmanusyAttaddIyatAm , 6 vRttaM vRkSamanusinati, anugaGgaM kAzI,......) 1. oMkArazvApadazca dAvetau brahmaNaH puraa| kaNThaMmiravA viniyaMtI bsmaanmaalikaavumo1|| ityabhiyuktokasyA 'atha' zabdasya maansiktaa| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 511 1 praznAvadhAraNAnujJA'nunayAmantraNe nanu / 2 gahauMsamuccayapraznazaGkAsambhAvanAsvapi // 249 // 3 upamAyAM vikalpe vA 4 sAmi tvadhe jugupsite / 5 amA saha samIpe ca 6 kaM vAriNi ca mUrdhani // 250 // 'nanu ke prazna, avadhAraNa, anujJA (AjJA ), AmantraNa, vAkyArambha, nAkSepa pratyukti ( pratyuttara, jabAdha), 7 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 nanu Thati chAtraH, 2 namvadya gacchAmo vayam , 3 nandAdiza, 4 nanu caNDi prasIda meM, 2 nanvapoha: prasUyate, 6 nanu kimarthamAgatastvam , akArSIH gRhakArya ? nanu karomi bhoH, paThasi pustakam ? nanu paThAmi bhoH,....) // 2 'api' ke nindA, samUha ( bhI ), prazna, zaGkA, saMbhAvanA, iSTaparana, AkSera, yukta padArtha ( vastu), 8 artha haiM / ( 'kaprazaH udA0-1 api sikspalANduma, 1 striyaM pAlaya putramapi, rAmo vanaM yAni lakSmaNo'pi, 3 api, gacchasi gRhama?, api jAnAmi kiMcitam ?, 4 api prasAdedraSTo nRpatiH api cauro'yam 5 parvatamapi zirasA bhindya t , 6 'api kiyArtha sulabhaM samitkuzaM jlaayaa| snAnavidhikSamANi te / mApi svazaHyA tapase pravartase-(ku0 saM0 5 / 11), 0 api gRhaM yAM cedam , 8sariSo'pi syAt ,...... ) // 'vA' ke upamA, vikAra, samUha, 3 artha haiN| ('kramazaH udA01 bhImo'ntako vA samare gadApAgirahazyata, sarpo vA kruddhaH sarpa iva kruddhaH' ityarthaH, 2 yavaivAhibhirvA yajeta, 3 'sA vA zambhostadAyA vA mUrtijalamayo mama ku0 saM0 2 / 60) ma tRnAyAmUrti rityarthaH, vAyutha mehAya dahano vA,...'). 4 'sAmi' ke AdhA nindita, 1 artha hai| ('kramazaH udA0- sAmi saMmolitAkSI, 2 sAmi kRtamakRtaM syAt , saamikRtmklyaannkaari,...")| 5'amA' ke sAtha, pAsa, . artha haiN| (kramazaH udA0-, 'vegAmA bhuGkte' sahetyarthaH, 2 amA bhaavo'maasy:,.....")|| 'kam ke pAnI, zira (mastaka), mukha, 3 artha haiN| ('kramazaH udA0.ka kamalam , 2 kA dezA, 6 kuNyu,.....")| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 amarakoSaH / 2 nUnaM tarke'rthanizcaye / 1 ivetthamarthayorevaM 3 tRSNImarthaM sukhe joSaM kiM pRcchAyAM jugupsate // 259 // 5 nAma prAkAra saMbhAvyakodhApagamakutsane / 6 alaM bhUSaNa paryAptizaktivAraNavAcakam / / 252 / / [ tRtIya kANDe ''pavam' ke ivArtha ( saharA ), isa taraha, upadezAdi, nirdeza, nizcaya, svIkAra, 6 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 agnirevaM dvijo'gnirivetyarthaH, 2 evaM pAdini devaSoM ( ku0 saM0 6 / 84 ), 3 evamanya 4 evaM tAvat 5 evametat, 4 evaM kurmaH, ) // 2 'nUnam' ke tarka, arthakA nizraya, 2 artha haiN| ('kramazaH udA0 - 1 nUnaM zaratphullA hi kAzAH, nUnamayatiyajvanAM priyaH, 2 kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapanne, nUnaM hantAsmi rAvaNam, ') 3 'joSam ' ke mauna (cupa rahanA), sukha, 1 artha haiM / ( kramazaH udA0'joSamAsva' maunamAsvetyarthaH, 2 joSamAste jitendriyaH, joSamAsIta varSAsu .......) // ' 'kim' ke prazna, nindA, 2 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 kiMkaroSi ?, kiM gato'sau ?, 2 sa kiMsakhA sAdhu na zAsti yo'dhipaM hitAcca yaH saMzrRNute sa kiMprabhuH ( kirA0 1 / 5 ), .....' ) // 5 'nAma' (= nAman ), ke prAkAzya ( prakaTa, nAma, saMjJA ), saMbhAvanA ke yogya, krodha, dveSapUrvaka svIkAra karanA, nindA, jhUThA, vismaya, 7 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 himAlayo nAma nagAdhirAjaH ( ku0 saM0 ), 3 kathaM bhaviSyati saMgaro nAma, 3 mamApi nAma rAvaNasya naravAnarai mRtyuH, 5 zatroH sakAzAd gRhNAti nAma, evamastu nAma, 5 ko nAmAyaM pralapati me vizataH sabhAbAma ko nAmAyaM saviturudayaH, 6 daSTe'dhare roditi nAma tanvI, 7 andho nAma girimArohati, , '' // " 6 'alam' ke bhUSaNa, paryApta ( kAphI ), zakti, vAraNa ( manA karanA ), vyartha, 5 artha hai / ( 'kramazaH udA0-1 alaGkRtAM kanyAM prayacchet 2 'alamasthasya dhanaM' bahnityarthaH, 3 alaM hariH' samartha ityarthaH, alaM maho mahAya * bhakramaviprasaGgena, ahaM mahIpAla tava zrameNa - ( raghu0 2 / 14 ).) W Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VAAAAAVA mAm ,.......) nAnArthavargaH 3] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 hu~ kti ke pariprazne 2 samayA'ntikamadhyayoH / 3 punaraprathame bhede 4 ninizcayaniSedhayoH // 253 / / 5 syAtprabandhe trirAtIte nikaTAgAmike puraa| 6 kara!I corarI ca vistAre'GgIkRtI trayam / / 254 // 7 svarge pareca loke mvaH 1 'hum' ke vitarka, prazna, bhaya, bhartsana ( DarAnA), anicchA, 5 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 huM payo huM mRgatRSNA, caitro huM maitro hum , 2 huM devadatto'yam hu~ tasya tvaM suhRt , 3 hUM rAkSaso'yam , 4 hu~ nirlajaH, 5 huM huM muJca ___ 2 'samayA' ke samIpa, bIca, 2 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 rAma samayA'ste lakSmaNa, samayA grAmaM nadI, 2 'grAmaM samayA'ste' grAmamadhya ityarthaH, 'samayA zailayomaH' zailayormadhya ityarthaH, .......) // 3 'punaH' ( = punar ) ke phira, bheda (vizeSa), 2 artha haiM / ('kramazaH udA0-1 punarAgataH, 2 kiM punarbrAhmaNAH puNyA bhaktA rAjarSayastathA (gItA 9 / 33), ...........) 4 'niH' ( = nir ) ke nizcaya, niSedha, 2 artha haiN| ('kramazaH udA01 niSpanna kAryam , niruktam , 2 nirdhano vaNika, nirmaryAdA,......" ) // 5 'purA' ke prabandha, bahuta dina pahale, AnevAlA (AgAmI) nikaTa samaya, 3 artha haiM / ( 'kramazaH udA0-1 'purAdhIyate' nirantaramapAThIdityarthaH, 2 purApi na nava purANam , purAtanam , 3 'gaccha purA devo varSati" samanantaraM vrssiytiityrthH,.........")|| 6 'UrarI. UrI urarI' 3 ke vistAra, svIkAra, 2 artha haiN| ('kramazaH udA0- 1 'UrarItya, urIkRsya, urarIkRtya vA paTaM' vistAryatyarthaH, 2 'UrarI kRtya UrIkRtya urarIkRtya vA'jJAM gacchati' svIkRtya gcchiityrthH,......')|| 7 'sva.' ( - svar ) ke svarga, paraloka, 2 artha haiM / ('kramazaH udaa0svlokloktrdurlbhaani, svabhogamatrApi sRjantyamAH , svarNadIsvargapadminyAH(naipa0 ca0 kramaza; 3 / 66, 3121, 2039), 2 svargatasya janasya pAralaukikaM kuryAt , svargatasya kriyA kAryA putraiH paramabhaktitaH,... ...... ) / 1. atra 'yAvatpurAnipAtayoleTa (pA0 sa0 3 / 3 / 4 ) isyanena laTlakAraH // Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / -9 vArtA saMbhAvyayoH kila / 2 niSedhava kyAlaGkArajitAsA'nunaye balu // 255 // 3 samopobhayataH zIghrasAkalyAbhinukhe'bhitaH / 4 nAmaprAkAzyayoH prAduparmitho'nyonyaM rahasyapi // 256 // 514 1 'kila' ke vArtA, sambhAvanAke yogya, hetu, jhUDA ( asatya ), aruci, artha haiM ( 'kramazaH udA0 - 1 jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH 2 arjunaH kila vijeSyate kurUn, 3 sa kila kavireva yuktavAn 4 gotrasvalitaM kilAzrutaM kRtvA, 5 tvaM kila yotsyase, ' ) // > , 2 'khalu' ke niSedha, vAkyAlaGkAra, jijJAsaH ( jAnane kI icchA ), anunaya 4 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 khalu ruditvA khalu kRtvA, 2 etabbalvAhuH, 3 sakhalvadhIte zabdazAstram, 4 na khalu na khalu mugdhe sAhasaM kAryametat (nAgA0 nA0 2110 } // [ tRtIyakANDe - >); 3 'abhitaH' ( abhitas) ke samIpa donoM tarapha, zIghra, sAkalya, sAmane, 5 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 vArANasImabhito gaGgA, abhito grAmaM vasati' samIpa ityarthaH, 2 abhitaH kuru cAmarau, 3 abhitaH paTha, abhito gaccha' zIghramityartha, 4 'vyApnotyabhito rajaH sarvata ityarthaH, 5 Apatantamabhito'rimapazyat ) / 4 'prAdu:' ( = prAdusa) ke nAma, prakaTa, 2 artha haiM / ( 'kramazaH udA06 viSNodeza' prAdurbhAvAH daza nAmAnItyarthaH 2 prAdurAsId buddhirvAdinaH, '') / 5 'mithaH' ( = mithas ) ke anyonya ( paraspara, Apasa ), ekAnta, 2 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 mithaH prahAraM kurvataH, vasiSThakauNDinya maitrAvaruNAnAM mitho na vivAhaH, 2 mitho mantrayate. ' 1 ..' ) // .." 1. purANasamuccaye dazAvatArA uktAH 'marasyAbhUdbhutabhugdine madhusita kurmo vidhau mAdhave vArAhI girijAsute nabhasi yad bhUte site mAdhave / siMho bhAdrapade site haritiyoM zrIvAmano mAdhave rAmo gauritiyAvataH paramabhUdAmI navanyAM madhoH // 1 // kRSNo'bhyAM namasi sitatare cAzvine yaddazamyAM buddhaH kalkI nabhasi samabhUpaSThayAM krameNa / aho madhye vAmano rAmarAmo matsyaH krIDacAparAhe vibhAge / kUrmaH siMho bauddhakalkI ca sAyaM kRSNo rAtrI kAlasamye ca pUrve // 2 // iti ni0 sindhu0 pu0 62 pari0 2 / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnArthavarga: 3 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 tiro'ntardhau tiryagarthe 2 hA viSAdazugatiMSu / 3 atyadbhute khede 4 hi detAvatradhAraNe // 257 // ityavyayAH zabdAH / iti nAnArthavargaH // 3 // 1 tiraH' ( = tiras ) ke antardhAna ( chipanA ), tirchA, 2 artha haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 iti vyAhRtya vibudhAnvizvayotistarodadhe ( ku0 saM0 2 / 62 ), 2 tirovartate bhAskaraH, ' ) // 2 'hA' ke viSAda, zoka, duHkha, 3 artha haiM / ('kramazaH udA0 --- ---1 hA gato ramaNIyaH kAlaH, 2 hA vanaM gato rAmacandraH, 3 hA hato'smi mandabhAgyaH, 1) // 3 ' ahadda' ( + ahahA ) ke adbhuta, kheda, 2 artha haiM / (kramazaH udA0 - 1 ahaha buddhiprakarSo nRpAlasya, 2 ahaha nIto mayA vyasanenAmUlyaH, kAlaH, ahaha hatA vidhavA bAlA, ) // 9 4 'hiM' ke hetu, avadhAraNa ( nizcaya ), 2 artha haiM / ( 'kramazaH udA01 agniratrAsti dhUmo hi dRzyate, 2 candro hi zItalaH, ) // 515 vizeSaH - 'nAnArtha avyaya' zabdoM ke avyayamAtra honese anya prakaraNoM ke samAna ('acya 0 ' ) isa taraha pratyeka zabda ke bAda nahIM likhA gayA hai, ataH 3 / 3 / 240 se 3/3/257 taka ke pratyeka zabdoMko 'adhyaya' samajhanA cAhie // isa 'nAnArthavarga' meM granthakArake atirikta 'anekArthasaMgraha, medinIkoSa, vizvakoSa, abhidhAnatnamAlA, koSagranthoM meM likhita atiprasiddha artha tathA granthakAra ke likhita 'ca, tu, api, ......7 zabdase saMgRhIta- TIkAkAroM ke sammata bAharI ardha bho likhe gaye haiM / kahIM-kahIM AvazyakIya sthaloM meM udAharaNa Adi bhI diye gaye haiN| TIkA bar3hane ke bhane unheM pRthakU likhanA yA sarvathA tyAga karanA anucita-sA pratIta honese ekatra hI kiMvA vayA hai / yadyapi pUrvokta avyaya zabda bhI 'kAnta, khAnta, gAnta Adi se ho kahe gaye haiM tathApi ina nAnArtha adhyaya zabdako 'kAnta avyaya zabda, vAnta avyaya zabda, TokAvRddhi ke bhaya se nahIM kahA gayA hai| pAThakagaNa svayaM kAnta, khAnta, ganta, avyayoM ko samajha leM || ... .... " ityavyayAH zabdAH / iti nAnArthavargaH // 3 // Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / 4. athAvyayavargaH / cirarAtrAya cirasyAdyAzcirArthakAH / 4 1 cirAya 5 muhuH punaH punaH zazvadabhIkSNama sakRtsamAH // 1 // 3 nAgjhaTityaJjasA''hAya drAG maGakSu sapadi drute / balavatsuSThu kimuta svatyatIva ca nirbhare // 2 // 5 pRthagvinAntareNate hiruG nAnA ca varjane / 6 yattadyatastato hetAba 7 sAkalye tu 8 kadAcijAtu 6 sArdhaM tu sAkaM sabhA 10 AnukUlyA rthakaM prAdhvaM 11 vyarthake tu 4. athAvyayavargaH / cizcana // 3 // 516 1 cirAya, cirarAtrAya, cirasya, ( + Adya zabdase- cireNa, cirAt, ciram, cire ) 3 kA 'dera' artha hai ' [ tRtIyakANDe - samaM saha / vRthA mudhA // 2 bhuhuH ( = muhus ) punaH punaH ( = punaH punar ) zazvat abhIcaNam, asakRt 5 kA 'bArabAra' artha hai // , 3 srAk, jhaTiti, aJjasA, ahvAya, drAk, maGa, sapadi 7 ke 'jhaTapaTa ' 'usI samaya' artha hai // 4 balavat, suSThu, kimuta, su, ati, atIva, 6 kA 'atizaya' artha hai // 5 pRthak, vinA, antareNa, Rte, hiruk, nAnA, 6 kA 'varjana' (vinA ) artha hai // 10 prAdhvam, 1 kA 'anukalatA' artha hai // 11 vRthA, sudhA, 2 kA 'vyartha' artha hai / / , 6 yat, tat, yataH ( = yatas ) tataH ( tatas + yena tena ), 4 kA 'kAraNa' artha hai || 7 cit cana, 2 kA 'asAkalya' ( asampUrNatA ) artha hai // 8 kadAcit jAtu, 2 kA 'kabhI' artha hai | 9 sArdham, sAkam, sanA, samam, saha ( + sajUH = sajuSU ), 5 kA 'sAtha' artha haiM // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayavargaH 4] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 Aho utAho kimuta vikalpe kiM kimUta ca / 2 tu hi ca sma ha vai pAdapUraNe 3 pUjane svati // 5 // 4 divA'hItya5tha doSA ca naktaM ca rajanAvapi / 6 tiryagarthe mAci tiro'pya75 sambodhanArthakAH // 6 // syuHbhyATa pyADala he hai bhoH8samayA nikaSA hiruk| 2 salakite tu sahasA sthAt 10 puraH purato'grataH // 7 // 11 svAhA devaharthAine zrauSaT vauSaT vaSaT strdhaa| 12 kiJcidIpAnAyalpe 13 tyAbhutra bhavAntare // 8 // 14 va vA yathA tadevaM sAmye 3 Aho ( + aho), utAho, kimuta, kim , kimu, uta, 5 kA 'vitarka karanA,vikalpa' artha hai // ____2 tu, hi, ca, sma, ha, va, 6 zloka ke varaNa ko pUrA karane meM' prayukta hote haiM / 3 su, ati, 2 kA 'pUjA bar3AI' artha hai // 4 divA, 1 kA dina meM artha hai / 5 doSA, naktam ( + upA)2 kA 'rAta meM' artha hai // 6 sAci, tiraH ( = tirasa ) 2 kA 'tirchA' artha hai // 7 pATa , pyAT , aGga, he, hai, bhoH ( = bhos ), 6 kA 'sambodhana' (pukAranA, bulAnA ) artha hai| 8 samayA, nikaSA, hiruk , 3 kA 'samIpa' artha hai // 9 sahasA, 1 kA 'ekAeka' arthAt atarkita (vinA vicAra kiye) artha hai / / 10 puraH (puras) purataH ( = puratas), agrataH ( = agratas ), 3 kA 'mAge pahale' artha hai // // svAhA, zrauSaTa, vauSaTa, vaSaT, svadhA, ye 5 devatAoMko haviSya denemeM' prayukta hote haiM, (inameM 'svadhA' zabda, 'pitaroko kavya dene meM prasiddha hai)| 12 kizcit , ISat , manAk , 3 kA 'thor3A' artha hai // 13 pretya, amutra, 2 kA 'paraloka' artha hai // 14 va ( + vat ), vA, yathA, tathA, iva, evam , 6 kA 'samAnatA' (barAbarI, upamA, sAdRzya ) artha hai // 1. 'vaDhA' iti pAThAntarama / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe -~-1 aho hI ca vismye| 2 maune tu tUSNI tUSNIkA 3 sadyaH sapadi tatkSaNe // 9 // 4 diSTayA samupajoSaM cetyaannde'thaantre'ntraa| antareNa ca madhye syuH 6 prasahya tu haThArthakam // 10 // 7 yukte dve sAMprataM sthAne'bhIkSNaM zazvadanArate / 9 abhAve mahya no nApi 10 mAsma mA'laM ca vAraNe // 11 // 11 pakSAntare cedyadi ca12tattve tvaddhA'asA dvayam / 13 prAkAzye prAdurAviH syA15domevaM paramaM mte|| 12 // 1 aho, hI, 2 kA 'Azcarya' artha hai // 2 tUSNIm , tUSNIkAm , 2 kA 'cupa, mauna' artha hai / 3 sadyaH (sadyas), sapadi, 2 kA isI samaya' (abhI) artha hai // 4 diSTayA, samupajoSam (+ zam , apajoSam , upayoSam ), 2 kA 'AnaMda' artha hai|| 5 antare, antarA, antareNa, 3 kA 'madhya, bIja' artha haiM / 6 prasahya, 1 kA 'haTa' (balAtkArapUrvaka ) artha hai // 7 sAMpratam , sthAne, 2 kA 'yaka, ucita' artha hai // 8 abhIkSaNam , zazvat , 2 kA 'nirantara, lagAtAra' artha hai| 9 nahi, 'a, no, na, 4 kA 'nahIM' artha hai // 10 mAsma, mA, alam , 3 kA 'vAraNa, manA karanA artha hai // 1. cet , yadi, 2 kA 'pakSAntara' (yaha vA vaha, athavA) artha hai // 12 addhA, aasA, 2 kA 'tattva' (ThIka-ThIka viSaya) artha hai // 13 prAduH( = prAdusa), AviH ( = Avisa), 2 kA 'prakaTa' artha hai| 14 oma , evam , paramam , 3 kA 'svIkAra, anumiti' artha hai // 1. 'nao'yamakAraH' iti vadato mAnujidIkSitasyoktistu -- azamdaH syAdamAve'pi svlpaarthprtissedhyoH| anukampAyAzca yathA-' ( medi0 pRSTha0 193 zlo. 1) pati medinI bacanAta , 'a syAdanAve svalpArthe viSNAveSa tvamavyayam' ( ane0 saM0 pariziSTakANDe zlo01)ti haimavacanAt , a syAdamAve svalpArtha-' iti vizvAcca cintyaa| ata evaM bI0 svA0 uktasya vipravanna ape' iti vivaraNAtmakasya 'avipra iva mASase' iti samasta. vAkyastha sagatirityavadheyam / / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayavargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH|| 1 samantatastu paritaH sarvato vishvgitypi| 2 'kAmAnumatI kAma3masyopagame'stu ca // 13 // 5 nanu ca syAdvirodhoktau 5 kazcitkAmapravedane / 6 niHSamaM duHSamaM gahA~ 7 yathAvaM tu yathAyatham // 14 // 8 mRSA mithyA ca vitathe 9 yathArtha tu yathAtatham / 10 syurevaM tu punarvai venyavadhAraNavAcakAH // 15 // 11 prAgatItArthakaM 12 nUnamavazyaM nizcaye vyam / 13 saMcavarSe14'bare tva1i5gAmevaM 16svayamAtmanA // 16 // 1 samantataH (= samantatas), paritaH (= paritasa), sarvataH (= sarvatasa), vizvaka, 4 kA 'cAroM (saba) tarapha artha hai // 2 kAmam , ' kA vinA icchAse svIkAra ( anumati ) artha hai // 3 astu, 1 kA 'asUyA-pUrvaka svIkAra' artha hai // 4 nanu ca ( + nAma ), 1 kA virodhokti' artha hai / 5 kaccit , ' kA 'iSTa prazna' artha hai // 6 niHpamam , duHSamam , 2 kA nindanIya' artha hai // 7 yathAsvam , yathAyatham , 2 kA 'yathAyogya' artha hai // 8 mRSA, mithyA, 2 kA 'asatya' artha hai // 1 yathArtham , yathAtatham , 2 kA 'satya' artha hai // 10 evam , tu, punaH ( = punara ), vai, vA, 5 kA nizcaya' artha hai // 11 prAk , 1 kA 'bItA huA, pahale samaya meM artha hai // 12 nUnam , avazyam , 2 kA nizcaya (jarUra ) artha hai // 13 saMvat , 1 kA 'varSa, sAla' artha hai / 14 arvAk , ' kA 'purAne samayake bAda' artha hai // 15 Am , evam , 2 kA 'hA~' artha hai / 16 svayam , 1 kA 'Apase Apa' artha hai|| 1. 'AkAmAnumatau' iti pAThAntaram / 2. 'nanu ca' nipAtadayasya samAhAradvandaH' iti mA0 dI0 / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe1 ahare nIcezmahatyuccaiH 3 prAyo bhUnyate zanaiH / 5 sanA nitye 6 bahirbAhya 7 smAtote'stamadarzane // 17 // 9 asti sattve 10 'ruSAktAvu 11 Uprazne12nunaye tvayi / 13 huM takeM 14 myAduSA rAtrevasAne 15 namo natI // 18 // 16 punArthe'ga 17 mindAyAM duSTu 18 suSTu prazaMsane / 12 sAyaM lAye 20 prage prAtaH prabhAte 21 nikaSA'ntike // 19 // 1 nIcaiH (= nIce ), 1 kA 'choTA, dhIre-dhIre, nIce' artha hai // 2 uccaiH (%D uccais), 1 kA UMtrA, adhika, jaldI-jaldo' artha hai // 3 prAyaH (= prAyasa), 1 kA 'bAhulya, adhikatara' artha hai| 4 zanaiH (= zanaisa), 1 kA 'dhIre-dhIre artha hai // 5 sanA (+ sanat , sanAt ), 1 kA 'nitya' artha hai // 6 bahiH (= bahisa), 1 kA 'bAhara' artha hai // 7 sma, 1 kA 'bItA huA' artha hai // 8 astam , 1 kA 'asta' ( nahIM dikhAI denA) artha hai // 9 asti , 1 kA 'hai' artha hai // 10 3 ( + um), 1 kA krodhale kahanA' artha hai // 11 UM (= Uz2a ) 1 kA 'pUchanA' (+ krodhase pUchanA kSI0 svA0) artha hai| 12 ayi, 1 kA 'zAnta karanA, sThe hueko manAnA' artha hai / 13 hum (+ syAt 'jaise-syAdvAdino jainAH'), ' kA 'tarka' artha hai| 14 uSA, 1 kA 'rAtrikA anta, saberA' artha hai / 15 namaH (= namasa ), 1 kA 'praNAma' artha hai / 16 aGga, 1 kA 'phira' artha hai // 17 duSTu, 1 kA 'nindA' artha hai| 18 suSTu, 1 kA 'bar3AI, prazaMsA artha hai // 19 sAyam , 1 kA 'sAyaMkAla, sA~jha artha hai // 20 prage, prAtaH (=prAtara). 2 kA 'prAtaHkAla, subaha' artha hai| 21nikaSA, 1 kA 'samIpa artha hai| 1. 'iSokAI' iti pAThAntaram / 2. 'ta: syAt' iti pAThAntaram / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayavargaH 4] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 521 1 parutparAyaiSamo'nde pUrve pUrvatare yati / 2 adyAtrAyastha pUrve'hnItyAdau pUrvottarAparAt / / 20 // ___ tathAdharAnyAnyataretarAtpUrvedhurAdayaH 4 ubhayadhuzcobhayeyuH 5 pare tvahni paredhavi // 21 // 3 yo gate'nAgate'hni zvaH 8parazvastu pare'hani / 9 tadA tadAnI 10 yugapadekadA 11 sarvadA sadA / / 22 / / 12 patarhi saMpratIdAnImadhunA sAMprataM 13 tthaa| 1 parut , parAri aiSamaH ( = aiSamasa), kramazaH 1 1 kA 'parasAla, pariyAra sAla, isa varSa 1-1 artha haiM / 2 adya, 1 kA 'Aja' artha hai // 3 pUrvedyu; ( = pUrvedyusa), uttaredhuH ( = uttaredhusa), aparedhuH ( = aparedyus), adhareyuH ( = adharegus), anyedyuH ( = anyedyus), anyatareyuH ( = anyatareyusa) itaredhuH (= itareyusa), kramazaH 1-1 kA 'pUrva'(pahale bItA huA) dina, uttara (Age AnevAlA) dina, para (AgAmI) dina, hIna (bItA huA) dina, anya (dUsare) kisI dina, do dinoM meM se kisI eka dina, itara ( dUsare) dina' 1-1 artha hai| 4 ubhayadyuH ( = ubhaya dyusa), ubhayedyuH ( = ubhayedyusa), 2 kA 'do dina' artha hai // 5 parecavi, 1 kA 'AnevAlA dina' artha hai // 6 yaH ( = yasa), 1 kA 'bItA huA kala' artha hai // 7 zvaH ( = zvasa), 1 kA 'AnevAlA kala' artha hai // 8 parazvaH (parazvasa), 1 kA 'AnevAlA parasoM artha hai // 9 tadA, tadAnIm , 2 kA 'taSa' artha hai // 10 yugapat (=yugapad / + yugapat ), ekadA, 2 kA 'eka samaya' artha hai| 11 sarvadA, sadA, 2 kA 'hamezA, hara samaya' artha hai / 12 etarhi, saMprati, idAnIm , adhunA, sAMpratam , 5 kA 'isa samaya' artha hai|| 13 tathA, 1 kA 'samuccaya (aura) usa taraha 2 artha haiM / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 amrkossH| [tRtIyakANDe1 digdezakAle pUrvAdau prAgudapratyagAdayaH / / 23 / / __ ityavyayavargaH // 4 // . 5. atha liGgAdisaMgrahavargaH / 2 saliGgazAstraiH snnaadikRttddhitsmaasH| 'prAka' ke 'pUrva dizAmeM 3, pUrva dizAse 2, pUrva dizA 3, pUrva dezameM 4, pUrva dezase5, pUrva deza 3, pUrvakAlameM 7, pUrva kAlase 8, pUrva kAla 9, ye 9 artha haiN| ('kramazaH udA0-1 'prAgvasati'pUrvasyAM dizi vasatItyarthaH / 2 'prAgAgataH' pUrvasyA diza Agata ityarthaH / 3 'prAgasti' pUrvA digastItyarthaH / 4 'prAgvasati' pUrvasmindeze vstiityrthH| 5 'nAgAgataH' pUrvasmAddezAdAgata ityarthaH / 6 'prAggataH pUrvasminkAle gata ityarthaH / 7 'prAgAsIt' pUrvasminkAla aasiidityrthH| 8 'prAk pracaliteyaM prathAsti' pUrvasmArakAlAdiyaM prathA pracalatItyarthaH / 9 'prAgvartate' pUrvakAlo vartate ityarthaH' isI taraha 'udaka' ke uttara dizAmeM ,......9 artha, 'pratyaka' ke pazcima dizAmeM .....9 artha, 'avAka' ke dakSiNa dizA meM......9 artha hote haiN| unake udAharaNa bhI usI taraha samajha lenA cAhiye / ) / ityavyayavargaH // 4 // 5. atha linggaadisNgrhvrgH| 2 pANini Adi RSiyoMke nirmita liGga-vidhAna karanevAle zAstroM arthAt sUtroM ( 'jaise- striyAM ktin (pA0 sU0 3 / 3194), 'puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa (pA. sU0 3 / 3 / 118) 'napuMsake bhAve ktaH' (pA0 sU0 3 / 3 / 14), 'adantottarapado dviguH striyAmiSTaH' (vArti0), ......") ke sahita, san Adi (Adile kyac ,...) kRt , taddhita aura samAsase utpanna pratyayoMse bananevAle prAyaH pahale nahIM kahe hue zabdoMse isaliGgAdisaMgrahavarga' meM saMkIrNavargake samAna liGgakA tarka karanA cAhiye / ('kramazaH udA0-1 san' pratyaya se utpanna zabda jaise-titikSA, jugupsA, pipAsA....", 2 'Adi' zabdase saMgRhIta 'kya' Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 liGgAdisaMgrahavargaH 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 'anuktaiH saMgraheliGga saMkIrNavadihonnayet // 1 // 1 linazeSavidhiApI vizeSayadyabAdhitaH / pratyayase utpanna zabda jaise-putrkaamyaa,"| 3 'kRt' pratyayase utpanna zabda jaise-zvapAkaH, kumbhakAraH, sarasijam ,.. / 4 'taddhita' pratyayase utpanna zabda jaise-aupagavaH, caiyAkaraNaH, naiyAyikaH, gArgyaH, vaatsyH,"| 5 'samAsa' pratyaya ( 'Taca , ac , a...") se utpanna zabda jaise-vAyusakho'nalaH, dharmarAjaH, brahmavarcasam , ardhrcH,......")| 'saMkIrNavarga' ke samAna liGga samajhanA cAhiye arthAt 'saMkIrNavarga' meM jisa taraha prakRti aura pratyaya ke artha Adi (kriyAvizeSaNa,...... ) se liGgakA tarka kiyA gayA hai usI taraha yahA~ bhI tarka karanA cAhiye / (udA0-1 prakRtike arthase jaise-'ardharcAH puMsi ca' (pA0 sU0 2 / 4 / 31 ) isa sUtrase 'ardhaH , ardharcam' yahAMpara 'ardharca' zabda pulliGga aura npuNsklingg,........| 2 pratyayake arthase jaise-'striyAM tin! (pA0 sU0 3 / 3 / 94) isa sUtrase 'kRtiH, saMpattiH, vipattiH, bhUtiH, ye zabda strIliGga aura 3 'Adi' zabdase saMgRhIta kriyA-vizeSaNase jaise-'sAdhu bhavati, zobhanaM pacati,......' meM sAdhu aura zobhana zabda napuMsaka hue haiM, usI taraha isa 'liGgAdisaMgrahavarga' meM bhI samajhanA cAhiye // 1 yadi pahale aura yahA~ kahe hue vAkyoMse bAdha (niSedha) nahIM kiyA gayA ho to zeSa liGgakA vidhAna apane viSayameM vyApaka hotA hai arthAt apavAda (bAdhaka) viSayako chor3akara sarvatra sAmAnyataH ukta liGga hotA hai| ('udA0-'svargayAgAdrimedhAbdhi- (3 / 5 / 11) isa vAkyase svarga-paryAya zabdako sAmAnyataH puMliga kahA gayA hai tathApi 'svaravyayaM svarganAkatridivatridazAlayAH / suraloko codivau dve siyAM klIbe triviSTapam' (1916) isa apavAda vacanase 'svara' zabdako avyaya, 'yo, diva' zabdako strIliGga, aura 'triviSTapa' zabdako napuMsaka kahaneke kAraNa ye ( svar dyo, diva , triviSTapa) zabda puMliGga meM prayukta nahIM hote, kintu ukta vizeSa vacana ke anusAra kramazaH 'avyaya, strIliGga, aura napuMsakaliGga meM hI prayukta hote haiM, grantha bar3haneke 1. 'anuktau iti pAThAntaram / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 amrkossH| [tRtIyakANDeatha strIliGgasaMgrahaH / 1 striyAramIda dvirAmaikAsayoniprANinAma ca // 2 // 3 gAma vidyunizAvallIvINAdigbhUnadIhiyAm / bhayase una svarAdi zabdoM kI bhinna liGgameM yahA~ punaH nahIM kahA gayA hai| 2 udA0-puMstve sabhedAnucarAH saparyAyAH surAsurAH' (3 / 5 / 11) isa sAmAnya vacanase 'bheda, anucara, paryAya' ke sahita 'sura aura asura' pulliGga haiM' aisA kahA gayA tathApi'....."devatAni pusi vA devatAH khiyAm' (19) isa apavAda vacanase 'devata' zabdako puMlliGga tathA napuMsakaliGga aura 'devatA' zabdako strIliGga kahA gayA hai, ataH ina (daivat , devatA) zabdoMko chor3akara 'sura, asura' ke paryAya Adi zabda pulliGga hote haiN| isa liMgAdisaMgrahavarga' meM vizeSa vacana sAmAnya vacanakA bAdhaka hotA hai| ('jaise-- 'adantaidvigurekArthaH (3 / 53) isa sAmAnya vacanase adanta zabdase Age rahane para ekArtha dviguko strIliGga kaha kara 'na sa pAtrayugAdibhiH' (3253) isa vizeSa vacana se 'pAtra, yuga, bhuvana' Adi zabhoMke Age rahanepara strIliGgakA niSedha kiyA gayA hai, ata eva 'aSTAdhyAyI, trilokI, dazamUlI' Adi zabdoMke samAna 'paJcapAtram , caturyugam , tribhuvanam ,.... zabda strIliGga nahIM hote haiN)|| ____ atha striilinggsNgrhH| 1 yahA~ se Age 'puMstve....... (3|5|11)tk 'striyAm' kA adhikAra honese yahA~se 'puMstve ........ (3 / 5 / 11) ke madhyavartI (bIcavAle) sava zabda strIliGga haiM // 2 eka ac vAle IkArAnta 1, UkArAnta 2; tathA yoni (bhaga) sahita prANiyoM ke nAma 3 strIliMga hote haiN| (kramazaH udA0-1 dhIH, zrIH, hIH, "|2-bhruu, snUH, draH, jUH, bhUH,........ / 3 mAtA ( = mAtR), duhitA ( = duhita), yAtA ( = yAtR ), prasUH, svasA ( - svasa), yoSit , kareNuH, surabhiH ,... ...") // ___3 vidyut (bijalI) 1, nizA (rAzi)2, vallI (latA) 3, vINA 1. 'vidyunnizAvallIvANIdigbhUnadIdhiyAm' iti pAThAntaram / ___ Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 525 liGgAdisaMgrahavarga: 5 ] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 1 bhadantadvigurekArtho na sa paatryugaadibhiH||3|| 2 talvRnde yenikaTyavAH (+ vANI') 4, dik (dizA) 5, bhU (jamIna) 6, madI 7 hI (lAja+dhI arthAt buddhi), ke nAmavAle zabda strIliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 vidyut , capalA, saudAminI, taDit ,........ / nizA, rAtriH, yaaminii,.......| 3 vallI, banatI, latA,... | 4 vINA, vallakI, vipaJcI, kacchapI ..... I + vANI, bhAratI, brAhmI, vAka ,..... / 5 dika, kakupa, AzA, hrit......| 6 bhUH, pRthvI, mahI, ilA, .. / 7 nadI, sarit, aapgaa,..."| 8 brIDA, lajA, pA, ......! + dhIH, buddhiH, matiH, zemuSI, cit , saMvit ,.....') // 1 adanta ( hasva akArAnta ) zabda ('jaise-mUla, loka, akSara, adhyAya, .....') ke uttara padameM rahanepara samAhAra (samUha) arthameM dvigu samAsa-saMjJaka zabda strIliGga hote haiM / ('jaise-dazamUlI, trilokI, paJcAkSarI, aSTAdhyAyI, ....' ) / kintu pAtra, yuga Adi (bhuvana, pura,.....) adanta zabda uttara padameM rahane para dvigu samAsa-saMjJaka zabda strIliGga nahIM hote haiN| ('jaisepaJcapAtram , caturyugam", tribhuvanam tripuram , ......") / 'bhadanta' grahaNase 'paJcakumAri, dazadhenu......' meM aura 'ekArtha' ( samAhAra ) grahaNa karane se paJcakapAlaH, paJcakapAlI, paJcakapAlAH,......, meM strIliGga nahIM hotA hai / 2 samUha meM 1 tala pratyayAnta, aura ya 2, ini 3, kaTya 4, tra 5, pratya 1. 'vyavUGanta... (2 / 5 / 5) iti vakSyamANavacanenaiva 'vINA'paryAyAnAM 'kacchapIvipaJcI'tyAdInAM strItvasiddhau 'dhINA' grahaNasyAkiJcitkaratvAt , tatsthAne 'vANI' zabda, pATha eva samucitastatparyAyANAM 'brAhmI, gIauratI'tyAdizabdAnAM strItvanirdezAvazyakatvAdityavadheyam / ____2. 'striyAmodUdvirAmaikAc' (3152) iti vacanenaiva 'hI'paryAyavatA 'lajjAdInAM strItvasiddhau 'hI' zabdasyAtrAkizcitkaratvAt tatsthAne 'dhI'zabdapATha eva samucitaH, "dhI'paryAyavatAM 'citsNvidaa|' dInAMkhItvabodhakavacanAvazyakatvAdityavadheyam / 3. 'adantottarapado dviguH striyAmiSTaH' (vArti0 1556 ) iti bhaassyessttH| 4. 'pAtrAdyantasya na' (vAti0 1559) iti bhASyeSTeH / 5. 'samAsAntAH' ( pA0 sU0 5 / 4 / 68 ) iti sUtramASye tu 'tripurIti dRshyte| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 amarakoSaH / [ tRtIyakANDe - 1 'baira maithunikAdivun / 2 strIbhAvAdAvaniktiNNvulNacNvuckyavyujia nizAH // 4 // yAnta zabda strIliGga hote haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 grAmatA, janatA, bandhutA, devatA,...... / 2 pAzyA, vAtyA, 3 khalinI, zAkinI, DAkinI, padminI, ....... 4 rathakaTyA, / 5 gotrA, 1) / 'vRnda' grahaNa karanese mukhyaH, daNDI ( daNDin )' yahAM strIliGga nahIM huA hai / = 1 vaira 1, maithunika 2 Adi artha meM vihita vun' pratyayAnta zabda strIliGga hote haiM / 'Adi' zabda se vIpsA meM vihita 'pAdazatasya-' ( pA0 sU0 5|4|1), daNDavyayasargayozva' ( pA0 sU0 5 / 4 / 2 ) se vihita 'vun' pratyayAnta bhI strIliGga hotA hai / ( 'kramazaH udA0 - 1 azvamahiSikA, kAkolUkikA, ' 2 abhiradvAjikA. kutsakuzikikA, 'Adi' se 'saMgRhItake kramazaH udA0 - 1-2 dvipadikAM dvizatikAm vA dadAti, daNDito vA,' | 'vun' grahaNa 'vuJ' kA upalakSaNa hai ataH 'kAThikayA kAzikA, gartikayA zlAghate,' yahA~ bhI strIliGga honA hai' ) / ...... 3 2 'striyAM ktin' ( pA0 sU0 3 / 3 / 94 ) ke 'striyAm' kA adhikAra kara bhAva Adi artha meM vihita 'ani cin 2, Nvul 3, Nac 4, Nvuc, 5, tryapU 6, yuc 7, iJa 8, aG 9, ni ( + a ) 10, za 11, pratyaya jisake anta meM hoM, ve zabda strIliGga hote haiM / 'kramazaH udA0 - 1 akaraNiH, ajananiH... / 2 kRtiH, bhUtiH, citiH, | 3 pracchardikA, pravAhikA, AsikA, | 4 vyAcakozI, vyAtyukSI, vyAvahAsI, .....5 zAthikA, itubhakSikA ...... / 6 brajyA, ijyA, samajyA, niSadyA, brahmahatyA,' 7 kAraNA, hAraNA, AsanA', kAmanA, ...18 vApiH, vAsiH, kAriH, gaNiH, ......19 pacAbhidA, ghaTA, mRdA, ....... 10 glAniH, glAni, araNiH, dhamaniH, + cikIrSA, putrakAmyA, ...... / 11 kriyA, icchA, grahaNa karanese, mRSodyam yahA~para strIliGga nahIM hotA hai 1) 'strIbhAvAda' I ... - ... ..... 1. 'vaira maithunakAdivuH' iti pAThAntaram / 2. 'va vyujiJaGadazAH' iti pAThAntaram / ...... Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAdisaMgrahavargaH 5 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 'uNAdiSu nirUrIzca yAbUGantaM calaM sthiram / 2 taskrIDAyAM praharaNaM cenmauSTA pAllavANa dik // 5 // 3 ghoSaHsA kriyA'syAM cehANDapAtA hi phaalgunii| zyainaMpAtA ca mRgayA tailaMpAtA svadheti dik // 6 // 1 uNAdimeM vihita 'nir 1, Ur 2, I 3, pratyayAnta zabda tathA cala (jaGgama) athavA acala (sthAvara) jo 'DI ( GIS vA GIpa) 4 Apa (TApa) 5, U6' pratyayAnta zabda ve strIliGga hote haiM / ('kramazaH udA0-1 zreNiH, zroNiH, jyAniH,....... / 2 karpUH, camUH, alAvUH, jambU:,..... / 3 lakSmIH , avIH, tarIH, tntriiH,...| 4 cala (jaGgama) jaise-nArI,...acala (sthAvara) jaise-kadalI, kndlii,.....|5cl ( jagaGgama) jaise-zivA, ramA, gnggaa,"| acala ( sthAvara ) jaise-khaTvA, mAlA, .... / 6 cala (jaGgama ) jaisebrahmabandhUH, vAmorUH, karabhorU,..... / avala ( sthAvara ) jaise-karkandhaH, alaabuu:,...")|| 2 khelameM 'muSTi pallava' Adi (musala, daNDa,....") kA praharaNa (prahAra, mAra ) isakA hai, isa arthameM 'ga' pratyayAnta zabda strIliGga hote haiM / ('kramazaH udA0-mauSTyA, pAllavA, mausalA, dnnddaa,....")|| 3 daNDapAta isa phAlgunI tithi meM hai 1, zyenapAta (bAjakA giranA) isa mRgayA (zikAra ) kriyA meM hai 2, tailapAta ( telakA giranA) isa svadhA (piNDa-dAna ) kriyA meM hai 3, isa arthameM 'yA' pratyayAntase vihita 'a' pratyayAnta zabda strIliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 daNDapAto'syAM phAlgunyAM tithI vidyate iti dADapAtA phAlgunI tithiH| 2 zyenapAto'syAM mRgayAyAma , iti zyainaMpAtA mRgayA / 3 tailapAto'syAM svadhAyAm iti tailaMpAtA svadhA') "iti dika' kahane se musalapAto'syAmiti 'nausalapAtA' bhUmiH Adi kA saMgrahaNa hai // 1. 'uNAdiSvanirUrIzca' iti pAThAntaram etatpAThe 'dharaNiH, dhamaniH, zaraNiH' ityAdhudAharaNaM zeyam // Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakANDe1 strI syAtkAcinmRNAlyAvidhikSA'pacaye yadi / 2 laGkA zephAlikA TIkA dhAtakI paJjikA''DhakI // 7 // sidhrakA 'sArikA hikA prAcikohakA pipIlikA / tindukI kaNikA bhaktiH surjaasuucimaayH|| 8 // 1 apacaya (nyUnatA, kamI) vivakSita rahanepara mRNAlI Adi (kumbhI praNAlI,......) zabda strIliGga hote haiN| ('jaise- alpaM mRNAlaM (thor3A mRNAla (mRNAlI, kumbhI, praNAlI, musalI, chatrI, paTI, taTI, maThI, vaMzI, gRhyakANDI,......" ('kAcit' grahaNa karanese 'alpo vRtaH' iti vigrahe 'vRkSakaH' puMliGga hI hotA hai strIliGga nahIM hotaa| 1 'DyAbUGantam' (3 / 5 / 5) ityAdise ukta liGgavAle kucha zabdoMko bhI sukhapUrvaka liGga-jJAnake liye 'kAnta, khAnta, ....' ke kramase kahate haiM / 'laGkA ( rAvaNakI rAjadhAnI ), zephAlikA (nirguNDI), TIkA (granthAdikI gyAkhyA), dhAtakI (dhava vRkSa-vizeSa), paJjikA ( sampUrNa padoMkI myAkhyA), ADhakI ( arahara, jisakI dAla hotI hai ), sidhrakA ('sIdha'nAmakA vRkSa-vizeSa), sArikA ( + zArikA / mainA pakSI), hikkA (hicakI AnA), prAcikA (vnmkkhii| + pakSi-vizeSa kSI0 svA0) ulkA (lukka ) pipIlikA (cIMTI yA dImaka / + jo aprasiddha hai yA pahale anukta hai vahI yahA~para tattannAma-nirdeza-pUrvaka kahA gayA hai ataH 'zanairyAti pipIlakaH' yahA~ puMliGgakA niSedha nahIM huA, isI taraha sarvatra samajhanA), tindukI (teMdU vRkSa), kaNikA (paramANu, atisUkSma yA gehU~ AdikA ATA, jayaparNa vRkSa yA araNi vRkSa), bhaGgiH (racanA, kauTilya-bheda) suraGgA (suraGga) sUci (sUI ) mADhiH (danya yA dainya prakAzana, patrizirA arthAt pattekI nasa / + dezaH kavaca kSI0 1. 'zArikA' iti pAThAntaram // 2. 'DyAbUGantam' ( 3 / 55) iti siddha nAmAnuzAsanArtho laGkAdInAM pAThaH / maDhyAdI. nAmumayAnuzAsanArthaH / zephalikAdInAM tu vyarthaH svaparyAyapaThitvAta' iti bhA0 dii| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiGgAdisaMgraha vargaH 5] maNiprabhA vyAkhyAsahitaH / picchAvitaNDAkAkiNyazvarNiH zANI duNI darat / sAtiH kanthA tathA''sandI nAbhI rAjasabhApi ca // 9 // jhallarI carcarI pArI chorA laTTA ca sidhmalA / lAkSA likSA ca gaNDUSA gRdhrasI camasI masI // 10 // iti khIliGgasaMgrahaH / atha puMliGgasaMgrahaH / 1 puMsye 2 sabhedAnucarAH saparyAyAH surAsurAH / 526. svA0 ), vicchA ( mocarasa arthAt semara kA goda / + bhAta AdikA mAMda ), vitaNDA ( bakher3A ), kAkiNI ( + kAkinI / cauthAI paisA, dukar3A ), cUrNiH ( aSTAdhyAyIkA pAtaJjala bhAgya ), zANI (sanakA vana-vizeSa mahe0, kasoTI, sAna arthAt zastrako teja karanekA yantra-vizeSa + 'kANI' arthAt saMkoca ), duNI ( gojara + kacchapI ), dara ( gleccha jAti ), sAtiH ( samAptiH ), kanyA ( cithar3A ), AsandI ( eka prakArakA Asana, yA beMtakA Asana ), nAbhiH ( peTakI DhoMDI ), rAjasabhA ( rAjAkI sabhA ), jhallI (huDuka bAjA), carca (tAlI yA gAna - vizeSa ), pArI ( hAthI ke paira bA~dhane kI rassI, pAnabhANDa ghar3A Adi ), horA (lagna, lagnArddha, jAtaka ), laTbA ( grAmakA gauraiyA pakSI, karaa phala, vAdya- vizeSa ), simalA ( sUkhI machalI, gIlI khujalI, mala 1 + sapheda kuSTha roga sI0 svA0 ), lAkSA (lAi ), likSA (jumAkA aNDA, lIkha ), gaNDUSA ( + gaNDUSaH pu / pAnIle mukha bharanA, kullA ), gRdhrasI (uru- sandhimeM honevAlA vAtaroga - vizeSa ), camasI ( ur3ada yA masUra AdikA besana, kASThakA banA huA yajJapAtra vizeSa + praNItApAtra mahe0 ), masI ( syAhI ), ye 42 zabda strIliGga hote haiM // iti strIliGgasaMgrahaH / atha puMliGgasaMgrahaH / 1 yahA~ se Age 'dvihIne (3 / 5 / 22 ) ke pUrva 'puMstve, isakA adhikAra hone se isake madhyavartI (bIcavAle) saba zabda 2 bheda aura anucarake sahita 1 sura ( devatA ) tathA 2 puMliGga hote haiM / asura ( daizya ) Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 amrkossH| [tRtIyakANDe1 svargayAgAdrimeghAndhidrukAlAsizarArayaH // 11 // ke paryAyoM ke sahita saba zabda puMliGga hote haiN| (kramazaH sadA.-1surake paryAya jaise-amaraH, nirjaraH, devaH, tridazaH, viSudhA,..... / bheda jaise-tuSita:, sApyAH, AbhAsvarAH, indaH, zakraH, vidyaujA; sUryaH, AdityaH, ravibrahmA, svayambhUH; viSNuH, zauriH; rudraH, zambhu;.......... / anucara jaise-hAhA, hUhUH, tumburuH, mAtaliH, jayaH, vijayaH, caNDA, pracaNDa:, viSvaksenA, nandI ( = nandin ), mahAkAlaH, bhRGgI ( = bhRGgin ), gaNAH, prmthaa...| 2 asura (daitya) ke paryAdha jaise-dezyAH, deteyA, dAnavAH, pUrvadevAH,......" / bheda jaise-baliH, namuciH, jammA, virocanaH prAyaH,....... / anucara jaise-phUSmANDaH, muNDaH, kumbhH,.....")|| 1 svarga 1, yAga ( yajJa) 2, adi (pahADa), meva (bAdala), adhi ( samuda) 5, dru (per3a), kAla (samaya) 7, masi (talavAra), zara (bANa) 9, aura ari (zatru) 10, inake paryAya aura bhedavAcaka zabda puliGga hote haiM / ( kramazaH udA0-1 paryAya jaise-svargaH, nAkaH, tridivaH, vidshaalyH,...| 2 paryAya jaise-yAgaH, RtuH, satatantaH,...... / bheda jaise-agniTomaH, anirAtraH, azvamedhaH,.... / 3 paryAya jaiseadriH, giriH, parvataH....... / bheda jese-sumeruH, meruH, himAlayaH, vidhyA, sahyaH, ..... / 4 paryAya jaima-meghA, bhambudaH, ghanA, vAridaH,..... / bheda jaise-purakarAvartakaH,...... / 5 paryAya jaise-abdhiH , samudaH, nadInA, sAgaraH, arNavaH,...... / bheda jaile-kSArodaH, lavaNodaH, dadhyUdaH,..... / 6 paryAya jaise-daH, namaH, vRkSaH,...... / bheda jaise-vaTaH, AmraH, pakhA, va digH, pipala:,...... / 7 paryAya jaise-kAraH, mamayaH, diSTaH,..... / bheda jaise--mAsaH, ' kSaH, RtuH,......| 8 paryAya jaise-asiH, khaDgaH karavAlaH, apamAnaH,...... / bheda jaise-nandakaH, candrahAsA,.... 9 paryAya jaise--zaH, bANaH, ipuH, vizikhaH ....... / bheda jaise-nArAya: kANDaH, bhaekaH,...... / 10 paryAya jaise--ari, ripuH, zatruH, dveSaNaH,.. bheda jaise-AtatAyI ( = AtatAyina )........) Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAdisaMgrahavargaH 5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 karagaNDoSThadordantakaNThakezanasvastanAH 2 bahAhantAH zveDabhedA rAvAntA prAgasaMkhyakAH // 12 // 3 zrIvezadyAzca niryAsA asanantA abAdhitAH / kara (kaur3I yA rAjAkA kara arthAt mAlagujArI, kiraNa,) 1, gaNDa (gAla) 2 oSTha (moTha) 3, doH ( = doSa / hAtha ) 4, danta (dA~ta) 5, kaNTha (galA), keza (bAla ) 7, nakha ( nAkhUna), stana (thana ) 9, inake paryAya aura bhedake sahita zabda pulliGga hote haiN| ('kramazaH udA01 karaH, rAjabhAgaH, razmiA , mayUkhaH, .... ! 1 gaNDaH, kapolaH, kaTA, ....... / 6 oTA, radanacchadaH, adharaH, ....... | 4 dazeH (= doSa), praveSTaH, bAhuH, bhunA, ...... / 5 dantaH, dazanA, radaH, radanaH,...... / 6 kaNThaH, glH,.....| 7 kezaH, vAlaH, cikuraH,...... | 8 nakhaH, punarbha, krruhH,......| 9 stanaH, payodhara:, kucaH, ....") // 2 1, ahan 2' zabda jisake anta meM ho ve zabda, viSa-bhedake vAcaka zabda 3, rAtri' zabda ho anta meM jinake aise asaMkhyApUrvaka (saMkhyA-vAcaka zabda pUrva meM na raheM aise) zanda 4, pulliGga hote haiN| (kramazaH udA0-, pUrvAhnaH, sAyAhnaH, aparAlaH, madhyAhnaH,'''''. / 2 pahA, yahaH, uttamAhaH, paramAhaH,.......3 varasanAmA, saurASTikaH, brahmaputraH, zaukikeyaH, kAla kaTA, halA. hlaa,......| 4 ahorAtraH, sarvarAtraH, dIrdharAtraH, varSA rAtraH,.....)'prAgasaMkhyakAH' ( asaMkhyApUrvaka ) grahaNa karane se 'paJcarAtram dvirAtram , trirAtram .....meM saMkhyAvAcaka zabda pUrva meM rahane se pulliGga nahIM hotA hai)| 3 zrIveSTa (+ zropiSTa ) Adi goMda ke vAcaka zabda 1, as 2, aura an 3, ho anta meM jinake aise abAdhita (kisIse bAdha na huA ho) zabda puMliGga hote haiN| (kramazaH udaa0-| zrAviSTaH ( + zropiSTaH) saralaH, dravaH, .... / 'zrAdya' zabdase 'zrIvAsaH, vRkadhUma,........' kA aura 'ca' zabdase gugguluH, vRkadhUma.....' kA saMgraha hone se ye zabda bhI puslima hote haiN|2 vedhAH (= vedhas) purodhAH (purodhas) uzanAH ( = uzanasa), aGgirAH 1. 'karagaNDauSThadodaMNDakaNThakezanakhastanAH' iti pAThAntaram / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 amrkossH| [tRtIyakADe1 kazerujatuvastUni hitvA turuvirAmakAH // 13 // 2 kaSaNabhamaropAntA yadyadantA amI 3 ath| pathanayasaTopAntAH( = aGgirasa), candramAH (caNdramas), ....... / / kRSNavarmA (= kRSNava. parman ), pratidivA (= pratidivan), maghavA (=maghavan ), plIhA (plIhan), .......') / 'abAdhita' grahaNa karane se 'apsarasaH (= apsarasa), jalaukasaH (= jalaukasa ), sumanasaH (= sumanas ),..... ye asanta zabda, tathA 'loma (= loman ), sAma ( = sAman), varma (= varman), ....... ye nAnta zabda pulliGga nahIM hote haiM / 5 'kazeru, jatu , vastu' zabdako chor3akara anya 'tu 1, ru 2' anta meM ho jinake aise 13 puMlliGga hote haiM / ('kramazaH udA0-1stuH , mastu:, hetuH, saka, dhAtuH, setuH,...... / 2 kuruH, saru', maruH, 2ru,......")| 'kazeruja. tuvastUni hitvA' 'isake kahane se idaM 'kazeru' jalaja kanda vizeSa, 'ja' lAkSA, idaM 'vastu' yahA~para 'zeru, jata, vastu' zabda pulliGga nahIM hote haiN| 2 'ka 1, 2, 3, ma 4, ma 5, ra 6' ya 6 varNa jise adanta bhabda ke upAnta ( antavAle varNa ke avyavahita pU.) meM raheM ve zabda vizepa, pulliGga hote haiM / ( kramazaH udA0- 1 aGkaH, kalA, lokaH, spharikaH, zakaH, varATakaH, ....... | 2 opaH, ploSaH, mASaH, pakSaH, nikaSaH, tuSaH, roSaH, ++ + 3 gaNaH, zaNaH, kaNaH, pASANaH, guNaH, + + / 4 kummA, kalabhaH, darbhaH. zalama:, + + / 5 AcAmaH, dhUmaH, homaH, grAmaH, gulmaH, jyAmaH, + + / 6 aGkuraH, daraH, jharjharaH, + +') 3 11, tha 2, na 3, ya 4, sa 5, ra 6' ye 6 varNa jinake upAnta (anta. ke varNake avyavahita pUrva) meM haiM ve zabda pulliGga hote haiN| ( 'kramazaH udA0, sUpaH, vAppaH, kalApaH, yUpaH kUpaH, ......... / 2 romanthaH, zapayA, sArthaH, 1. 'kazerujatuvastuni hitvA' iti gyartham / 'abAdhitAH' ityasyAnvayenaiva sAmajasyAt / vastutastu 'abAdhitAH' ityapi vyartham / 'vizeSaryadyabAdhitaH' (315 / 1) ityane naiva nirvAhAt / ata eva dArvAdiSu nirvAH' iti bhA0 dI. 'vezeAdhupalakSaNa 'dAruzmazru' prabhRtInAm / kazeru asthivizeSastRNavizeSo vA, batu lAkSA' iti mahe / / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAdisaMgrahavarga: 5] maNiprabhASyAkhyAsahitaH / 533 -1 gotrAkhyAzcaraNAyAH // 15 // 2 nAmnyakartari bhAve ca ghnyjnnnggghaathuvH| 3 lyuH kartarImanijbhAve ko ghoH ki:prAdito'nyataH // 15 // nAthaH,..... 1 3 phenA, hApanA, stanaH, janA, inA,..... / 4 apanayaH, vinayaH, praNaya', AyaH, vyayaH, tantuvAyaH,... | 5 rasA, hAsaH, kussA, varasA,...... / rA, kaTaH, srttaa,.....| mahe. mu. ke matase 'a' zabdako AdimeM rahane. se 'yadyadantA isakA sambandha 'pathanayasaTopAntA' meM nahIM hotA, ataH 'pAyuH, jAyuH, gomAyuH,....." bhadantase bhinna zabda bhI iMkhiGga hote haiN)|| gotrAkhya (gotrake vAcaka) zabda kSI. svA0 ke matase apatya pratyayAnta 1, aura caraNa (veda-zAkhA) ke vAcaka zabda puMliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-kAzyapaH vasiSThaH, gautamaH,.... / vI. svA0 ke matase + vAsiSThaH, gAyaH, dAviH,..... / 2 kaThaH, bacA , chandogaH, kalApa:.......' ) // 1 nAma, kartRbhinna kAraka aura bhAva meM vihita 'ghA , ac 1, ae 3, naGa 4, Na 5, dha 6, athuc 7, pratyaya jinake anta meM hoM ve zabda zilaGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 prAsa, vedA, prAsAdaH, prakAra, mAghaH, bhAvaH, pAkaH, sthAgaH,..... / 1 jayaH, cayaH, nayA,..... / 3 pacaH, karaH, garaH, lavA, stavaH, plavaH,.......4 yajJaHpraznA, yatnaH,..... ('naGake upalacaNa honese'nan' pratyayAnta bhI puMlliGga hotA hai, jaise-svapnaH,..... ) / 5 nyAvA,..... / praharA, viSasaH, gocara: urakara, pracchadaH,........ / 7 vepathuH, zvayathuH, mAnandathuH,.......) 3 kartA vihita 'kyu' pratyayAnta , bhAva meM vihita 'imanica' aura 'ka' 3, pratyayAnta tathA prAdise 4, aura anyase 5, pare ghusaMjJaka dhAtuse vihita 'ki' pratyayAnta zabda puMlliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 nandanaH, ramaNA, 1. atra 'prAdi' zabdena dAviMzatirupasargA prAdhAste yathA--'pra 1, parA 2, apa 3, sam 4, manu 5. ava 6. nis 7, nira 8, dus 9, dur 10, vi 11, bhAra 12, ni 13, bhaSi 14, bhapi 15, ati 16, su 17, ut 18, ami 19, prati 20, pari 21, upa 221 espete 'upasargAH kriyAyoge (pA. sa. 16459) ityanenopasargasaMghakA mavanti / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 amarakoSaH [ tRtIyakANDe1 candve'zvaghaDavAvazvavaDavA na samAhRte / 2 kAntaHsUyenduparyAyapUrvo'yaH pUrvako'pi ca // 16 // 3 vaTakazcAnuvAkazca rallakazca 'kuDanakaH / puDho nyUGkhaH samudgazca viTapaTTaghaTAH khaTAH // 17 / / madhusUdanaH, janArdanaH,...... / 2 prathimA (= prathiman ), laghimA (= laghiman ), garimA (= gariman ), mahimA ( = mahiman ),..." / 3 prasthA, aakhuusthaa,''| 4 (prAdise pare ghusaMjJaka dhAtuse vihita 'ki' pratyayAnta ) jaise-pradhiA, nidhiH, vyAdhiH, AdhiH, upadhiH,..... / 5 ( anya se pare ghusaMjJaka dhAtuse vihita 'ki' pratyapAnta, jaise-jaladhiH, bhabdhiH ,......") / 'ghoH kiH' isIse sarvatra puMlliGga ho jAtA, ataH 'prAdito'nyataH' yaha pada vyartha hI hai / samAhAra arthase bhinna dvandva samAsa meM 'azvavaDava' zabda puMliGga hotA hai / (jaise-vaca vaDavA ca 'ashvvddvo')|| 2 'sUrya, candra 2, ke paryAya, aura 'ayas' 3 zabdase pare ( Age) rahanepara 'kAnta' zabda puMlliGga hotA hai| ('kramazaH udA0-1 sUryakAntaH, arkakAnta:,bhAsvarakAnta:,...... / 2 candrakAntaH,zazikAntaH, indukAnta:,... / 3 ayskaant:')|| 3 aba 'kAnta, khAnta .......ke kramase 'puMlliGgasaMgraha' ke antataka puMlliGgazabdoMko kahate haiM / vaTakaH (cArA ), anuvAkaH ( veda-bheda, Rk aura yajuSa kA samUha ), rallakaH (pacama-kambala, roAdAra kambala ), kuDaGgakaH (+ kuTaGgakaH / vRkSa-latAse gahana sthAna ), pukhaH (cANake nIcevAlA bhAga), nyUjaH (+ nyuGkhaH / sAmavedake bhA0 bI0 ke matase 6 aura pI0 svA0 ke matase 16 OMkAra ), samudraH (sampuTa, DabbA), viTaH (kAmI anucara, dhUrta), paTTaH (bIr3A, kASThakA Asana-vizeSA+panadI Adi cI0svA0),ghaTa: (kASTakI tarAjU, parIkSA karanekI tarAjU), khaTaH (andhA kUvAM, tRNa, prahAra ), kohaH (kilA), maraghaTTa - 1. 'kuTAkA' iti pAThAntaram // 2.nyu iti pAThAntaram / / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiGgAdisaMgraha varga: 5 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / koTTAraghaTTahaTTA' piNDagoNDa picaNDavat / gaDuH karaNDo laguDo varaNDazca kiNo ghuNaH // 18 // itisImantaharitA romanthodgIthabudabudAH / "kAsamardo'nudaH kundaH phenastUpau sayUpakau // 19 // AtapaH kSatriye nAbhi: kuNaparakedarAH / pUrakSurapracukrAzca gola hila pulAH // 20 // ( bar3A kuA~ + koTTArA, ghaTTaH, artha kramazaH nagarakA kUpa, ghATa, bhA0 dI0 ), hahaH (bAjAra ), piNDaH (kavala yA piNDa), goNDa: ( nAbhi | + gauDaH arthAt guDa kA banA padArtha yA gauDha deza ), picaNDa: ( + piciNDaH / peTa ), gaDu: ( gAla zrI0 svA0, galagaNDa roga mahe0), karaNDaH ( samudra kSI0 svA0, bA~sakA koThilA Adi bhANDa vizeSa bhA0 dI0 mahe0), laguDaH ( lAThI ), varaNDaH ( samUha, mukharoga), kiNa: ( ghAvakA cihna, mAMsa- granthi, ghaTThA ), ghuNa: (ghuna ), cfa: (nidi), dinza: ( da-an ), gfa ( gei in ), diaru: (qyw), rudrodhaH (sAma-bheda ), budbudaH ( bullA, pAnI meM varSA Adi par3hane yA khaulanepara honevAlA kSaNika jaka - vikAra ), kAsamardaH ( gulma-bheda mahe0, vesavAra arthAt eka prakArakA masAlA yA chauMka ), arbudaH ( daza karor3a, AbU pahAda, rogavizeSa | + ardaniH arthAt agni ), kundaH (kunda phUla yA zilpa - bhANDa), phenaH ( phena, gAja ), stUpa: ( mATI AdikA Dhera zrI0 svA0, + yajJameM vadhya pazu bA~dhane kA kASTha- vizeSa ), yUpaH ( yajJa meM pazu bA~dhanekA kASTha-vizeSa / + pUpaH arthAt pU ), AtapaH, ( ghAma ), nAbhiH ( kSatriya), kuNapa ( mu-vizeSa | + kaNapaH, arthAt prAsa - vizeSa ), turaH ( chUrA ), kedaraH ( eka prakArakA vyAvahArika padArtha ), pUraH ( pAnIkA pravAha ), surapra: ( + khurapraH / bANabheda ), cuka: ( cuka, zAka- vizeSa ), goTha: ( goLA, piNDa ), hiGgulaH ( + hiDuluH / Igura), pudgalaH ( AtmA, jaina siddhAntasammata AkAzAdi dravya ), - 1. 'piNDagoDa picaNDavat' iti 'piciNDivat' iti ca pAThAntare / 2. 'kAsamardo'rdaniH kundaH phenastUpau sapUpako' iti pAThAntaram / 3. 'pUrakhurapracukrAzca' iti 'gohila pudrA:' iti pAThAntaram / 535 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 amrkossH| [ tRtIyakADevetAlabhallamallAzca puroDAzo'pi' pttttishH| kulmASo rabhasazcaiva sakaTAhaH patagrahaH // 21 / / iti pullinggsNgrhH| atha napuMsakaliGgasaMgrahaH / bihIne'nyacca 2 khAraNyaparNazvahimodakam / zItoSNamAMsarudhiramukhAkSidraviNaM balam // 22 // 'phalahemazulbalohasukhaduHkhazubhAzubham jalapuSpANi lavaNaM vyaJjanAnyanulepanam // 23 // vetAlaH (preta-vizeSa), bhallaH (bhAlU, bANa-vizeSa, paTA), mAlA (kuztI lar3ane meM catura), puroDAzaH ( yajJasambandhI pUbhA, haviSya-vizeSa,) paTTizaH (+ paTTisaH / ana-vizeSa), kulmASaH (bhAdhA golA yava yA upada Adi), rabhasaH (harSa, vega, paurvAparyakA vicAra ), kaTAhaH (karAha ), patagrahaH (pIkadAna). ye 55 zabda puMlliGga hote haiM / iti puNllinggsNgrhH| atha mapuMsakaliGgasaMgrahaH / , yahA~se bhAge 'punapuMsakayoH' (3 / 5 / 32) ke pahale taka 'dvihIne isakA adhikAra hone se isake madhyavartI (bIcavAle) zabda napuMsakaliGga hote haiN| "abhyat' grahaNa karane se jo bAdhita na hoM ve hI zabda napuMsakaliGga hote haiN| . svama (indriya )", araNyama (vana)2, parNam (pattA) 3, vabhram (pAtAla, bila ) , himam (varpha)5, udakam (pAnI) 6, zItam (ThaNDhA) 7, uSNam (garma) 8, mAMsam (mAMsa) 9, rudhiram (khUna ) 10, mukham (muMha)", akSi (kha) 12, draviNam (dhana) 13, balam (senA) 14, phalam (mAma AdikA phala / +lam arthAt jotanevAlA hala) 15, hema ( heman / suvarNa) .. zuruSam (tAmA) 17, lohama (kohA) 18, sukham (sukha) 19, duHkham (duHkha) 20, zubham (zubha) 21, azubham (azubha) 21, jalapuSpam (pAnI meM honevAle phUla) 15, lavaNam (namaka) 29, myAnam (tarakArI Adi) 25, anulepanam (lepa-bheda) 16 pe 26 zabda 1. paTTisaH iti mukuraH iti mhe| 1.viDIne'nyaba' iti pAThAntaram / 3. hema-ti pAThAntaram / / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAdisaMgrahavarga:5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 "bhayAmRtazakavaktacApAbharaNalAlam (92) aura inake paryAyavAcaka zabda napuMsakaliGga (bhA0 dI0 ne inake paryAyavAcaka zabdoMko napuMsaka nahIM kahA hai) hote haiN| kramazaH udA0-1 prathamArthaka (indriya paryAya) jaise-1 kham , indriyam , karaNam , hRSIkam ,...... / " dvitIyArthaka (AkAza-paryAya ) jaise-kham , AkAzam , gaganam , mamma ram ,..... / 2 araNyama, kAntArAma , vanam, vipinam ,.... / 3 pUrNam, -ilam , pastram ,..." / 4 zvabhrama, vilam , vivaram , pAtALam ,...""" himam, prAleyam, tahinam,..." / 6 udakama, jalam, pAnIyam, toym,...| 7 zItama, shishirm,..."| 8 uSNam, dharmam, ..... / 9 mausama, pizitam, tarasam,..... / 10 rudhiram, raktam,...| mukhama, bhAnanam , rUpanama, Asyam , vaktram,.... . ati, nayanam, netram, ...... | 5 draviNam , 'dhanam, svApateyam ,..." / 14 balam, sainyam. aniikm,":""| 15 phalam, bhAmram, kapizyam, ...... / 16 hema ( = heman ), suvarNam , hATakama, svarNam,..." / 17 (loha-bheda) jaise-zuruSam , tAmram audumbarama,..." 18 loham, kAlAyasam, bhrmsaarm,...| 19 sukhama, upajoSan , zAntama, zarma ( = zarman ) zAtam, ...... / 20 duHkham, kaSTama, kRcchram , mAmIlam ...... / 21 zubham, kalyANam , kuzalam , puNyam , sukRtam ,..... / 22 azubham , pApam , dusskRtm,..."| 23 (jaLapuSpa bhe3) jaise-kamalam, kairavam , kumudam , kahArama, saspalama, ...... / 24 (lavaNa-bheda ) jaiselavaNam, saindhavam, viDam, rucakam ,...... / 25 vyaanam, temanam, niSThAnama, upasecanam, mastu,...... / aura 26 (anulepana-bheda ) jaise-anulepanam , kuGkumam , agnizikhama , kAzmIram , candanam, ......") // , [bhayam(sara),anRtam (bhuutthaa| + 'amRtam' arthAt amRta), zat (mailA), caktram (mukha / + 'vastu' arthAt cIja, padArtha), cApam ( dhanuS), bhAbhANam 1. 'bhayA''prayujyate' ityayaM kSepakAzaH kSI0 svA0 vyAkhyAne samupalabhyamAnaH prakatopayuktatayA'tra mULe sthaapitH| tatra-'mayAmRtazadastu' iti pAThAntaramapyasti / 2. tathA ca mA0 dI.-'dAbhyAM hone klIve.." isyAyuktvA tatra kAMzcidarzayati smiti-'isyaah| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 amrkossH| [tRtIyakADedAvauSadhamRdhApatya hRdayodarakAkudam (93) pattanAjirazRGgAnadvAraboMDamAnasam dhvAntaM cAvyaktaliGgaca bhANatI yatprayujyate' (95) 1 koTa-yAH zatAdisaGkhyAmyA vA lakSA niyutaM ca tat / 2 dvayakamasisusannantaM yadanAntamakartari // 24 // (bhUSaNa), lAGgalam (hala), dAru (lakar3I), auSadham (davA), mRdham (yuddha), apatyam (santAna ), hRdayam (hRdaya), udaram (peTa), kAkudam (tAlu), pattanam (nagara), ajirama (A~gana), zRGgam (sIMga yA zikhara) akam (anAja ), dvAram (daravAjA), baham (morakA paGkha), udu (nakSatra), mAnasam (manakA bhAva yA karma vA mAnasarovara tAlAba), dhvAntam ( andhakAra) aura adhyakta (AphuTa) liGgavAle jo zabda kahane meM prayukta hote haiM ve saba zabda napuMsakaliGga hote haiM ] // 'koTi' zabda ko chor3akara anya 'zata Adi saMkhyA-vAcaka zabda napuMsakaliGga hote haiM / jaise- zatam , sahastram, ayutam, arbudam , lapam,' aura lakSA' zabda vikalpase napuMsakaliGga hotA hai pakSa meM strIliGga 'lakSA' hotA hai| usI (lakSA) kA paryAya niyutam' bhI napuMsakaliGga hai / "koTi' zabda strIliGga hai| 'zatAdi' grahaNa karane se 'viMzatiH, navatiH, saptatiH,......" napuMsakaliGga nahIM hote haiM / 2 asa 1, isa 2, us 3, an 4, anta meM ho jinake aise do paca (svara) vAle zabda napuMsakaliGga hote haiN| aura 'ana' anta meM ho jisake aise 'kartA' se bhinna zarada 5,napusakaliGga hote haiM / (kramaza: udA.-1yazaH(= yazas), payaH (= payasa), manaH (=manas),tapaH (= tapas ),.....sarpiH (= sarpis ), jyotiH (= jyotisa ), = haviH (= haviSa ), ... / 3 dhanuH (dhanus ), vapuH (= vaSusa), yajuH (= yajusa ), + + / varma (= varman), carma (= carman ), karma (= karman ), sAma ( sAman ), ....." / 5 gamanam , 1. 'koTi-kakSA' zabdayostrIliGgatve udAharaNam 'kiyatI patrasahasrA kiyatI layA'tha koTirapi kiytii| audAryonnatamanasA rasnamatI vasumatI kiyatI' // 1 // iti / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAdisaMgrahavargaH 5] mnniprmaavyaalyaashitH| 536 1 trAntaM salopadhaM ziSTaM rAtraM prAksalanyayAnvitam / 2 pAtrAdyadantarekAryoM dvigurlakSyAnusArataH // 25 // 3 dvandvaikatvAnyayIbhAvI miNam , sAdhanam , pcnm,.....)| 'kartRbhinna grahaNa karanese 'ramaNaH, madhusUdanaH, madanA,....' napuMsakalina nahIM hote haiN| zeSa (pUrvottase bacA humA arthAt abAdhita) brAnta ('' anta meM ho jina ke ve), sa., la (+na) 3, upadhA' (anta ke pUrva) meM ho jinake ve zabda, saMkhyAvAcaka zabda pUrva meM jinake ho aise 'rAtra' zabda arthAt saMkhyApUrvaka 'rAtra' zabdAnta zabda 4, napuMsakaliga hote haiN| (kramazaH udA0-1 (nAnta) jaise--vahitram, vastrama, pAtram, amatram, "( sopadha ) jaise-trapusama, ghisama, andhatamasam, busama,.....13 (lodha) jaise-kulam, mUlama, tUlam, shuulm,...",| +3 (nopadha) jaise-bhuvanam, vnm,..")| * (saMkhyA-pUrvaka rAtra-zabdAnta) jase-pavarAtram, trirAtram, SaDrAtram,....") / 'ziSTa' grahaNa karanese 'putraH, nRtraH, haMsaH, kaMsA, panasA, kAlaH, gala: (+janaH, syenaH, svapnaH),........' aura 'saMkhyA' prahaNa karane se 'ardharAtra, madhyarAtrA, pUrvarAtraH,...' napuMsakaliGga nahIM hote haiM / 2 'pAtra' Adi adanta zabdoMke sAtha ekArtha (samAnAra arthavAle) dvigu zabda lacayake anusAra napuMsakaliGga hote haiN| (jase-paJcapAstram, caturyugam, tribhuvanam ........") / 'pAtrAdi grahaNa karanese 'trilokI, trivedI,........." 'ekArtha' grahaNa karane se 'paJcakapAlaH (pA~ca kapAla meM pakAyA huA) purosazaH,.......' aura 'lakSyAnusArata' grahaNa karanese 'tripurI, paJcamUlI,......." napuMsakaliGga nahIM hote haiN| dvandva samAsameM ekarava ( ekAryaka arthAt samAhAra ) 1, aura avyayI. bhAva samAsavAle zabda 2, napuMsakaliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-pANipAdama, zirogrIvam, maanikpaannvikm............| 1 adhistri, adhigopam, dvimuni, trimuni, tiSThadgu,....."). 1. 'malo'nsyAspUrva upadhA' (pA0 sU0 1 // 1 / 35) ityanenAsyAtpUrvo varNa 'upadhA saMghako mati / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . amrkossH| [sIvakANDe -1pathaH sngyaavyyaatprH| 2 SaSThayAzchAyA bahUnAM cedvicchAyaM 3 saMhatI sabhA // 26 // zAlArthApi parA rAjAmanuNyArthAdarAjakAt / , 'saMkhyA 1, avyaya 2, se pare kRtasamAsAnta' (samAsAnta 'ac' pratyathAnta ) 'pathin' zabda napuMsakaliGga hotA hai| (kamazaH udA0-, dvigtham , tripatham ,...... / vipathama , kApatham ......") / 'saMkhyAdhyaya' grahaNa karanese 'dharmapathA,..." meM 'patha' (kRtasamAsAnta) grahaNa karanese 'atipanthAH, supanyA,......meM napuMsakaliGga nahIM hotA hai| 2 SaSyanta (SaSThI vibhakti jisake anta meM rahe usa) se pare kRtasamAsAnta 'chAyA' zabda napuMsakaliGga hotA hai, yadi vaha chAyA bahutoMkI' rahe tk| ('jaise-icchAyama , vInA pati chApA vicchAyama , vRddhAnAM chAyA vRddha chAyam ,.....") / 'bahUnAM cet (bahutoMkI chAyA rahe taba ) grahaNa karanese 'vRkSasya chAyA vRkSacchAyA,......" meM napuMsakaSita nahIM hotA hai / 3 SaSThayantase pare (Age) rahanepara samUhAka (samUha arthavAlA) 'samA' zabda 1, SaSThayantase pare rahanepara gRhAyaka (gRha arthavAlA) aura 'mapi' zabdase samUhArthaka 'sabhA' zabda arAjaka ('rAja' zabdase mina) rAjA. rthaka (rAna paryAyavAle) 2, amanuSyArthaka ( manuSya arthase bhinna ) 3, napuMsaka. liGga hotA hai| ('kramazaH udA0-1 dAsosamam , brAhmaNasabham ,"... / nRpasabhama , inasabham , prabhulabham ,..." rAsamam , pizAcasamam , ......') / 'saMhatI (samUhArthaka) grahaNa karanese 'dAsImA samA gRhama isa vigrahameM 'dAsIsamA yahApara, 'SaSThayA(pantase pare rahanepara) grahaNa karane. se 'nRpativiSaye sabhA 'nRpatisamA' bahA~para, nRgA patiryasyAM sA nRpatiH sA cAso sabhA ca' yaha vigrahakara karmadhAraya samAsa karanese 'nRpatisamA yahA~para, 'arAjaka' ('rAjan' zabdase miTa) grahaNa karanese candragupta ke rAja 1. mUle 'patha' zabdopAdAnaM kRtasamAsAntasvaiva pavin' zabdasya prAhakazaktiparam / 2. ata eva bhucchAyaniSAdinyaH..... (.4 / 20) ityeva samIcInaH paatthH| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TiGgAdisaMgrahavargaH 5 ] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / dAsIsabhaM nRpasabhaM rakSaHsabhamimA dizAH // 27 // 1 upazopakramAntA * tadAdityaprakAzane / kopazakopakramAdi 2 kandhozInaranAmasu // 28 // 3 bhAvenaNakacidbhayo'nye samUhe bhAvakarmaNoH / vizeSa honeke kAraNa 'candraguptasya sabhA' isa SaSThItatpuruSameM bhI 'candragupta prabhA' yahA~para, napuMsakaliGga nahIM hotA hai / 1 'upajJA aura upakrama' kA prAthasya prakAzana karanA ho to paSThadhanta se pare upajJAnta ( jisake anta meM 'upajJA' zabda ho vaha) zabda 1, 'upakramAnta' (jisa ke anta meM 'upakrama' zabda ho vaha ) zabda 2, napuMsakaliGga hotA hai / ( 'kramazaH udA0 -1 kasyopajJA kopajJaM sargaH, candropajJamasaMjJakaM vyAkaraNam, pANinyupajJamakAkSyakaM vyAkaraNam 11 kasyopakramaH kopakramaH sRSTiH, nandopakramANi mAnAni ') / 'tadAditva prakAzane' grahaNa karane se 'devadattopajJA mRnmayaH prakAraH, devadattopakramo rathaH, ' meM napuMsakaliGga nahIM hotA hai // , ...... 545 2 'uzInara dezakI jo kanthA' isa artha meM saMjJA ( nAma ) gabhyamAna rahe ta SaSThyanta se pare 'kanthA' zabda napuMsakaliGga hotA hai / ( 'jaise- sauzamikanthamra, baddhikakatham .. ') / 'uzInara' grahaNa karane se 'dAkSikanyA' ( yaha nAma bAhvoka dezameM prasiddha hai ) yahA~para, aura 'nAma' grahaNa karane se 'caitra kanthA' ( yaha saMjJA nahIM hai ) yahA~ para napuMsakaliGga nahIM hotA hai // ......" , 3 na, Na, ka, cit ( 'ca' kI jisameM ' issaMjJA huI ho ) pratyaya se bhinna jo bhAva meM vihita 'kRtsaMjJaka adanta pratyaya 1, aura samUha artha meM bhAva-karma meM vihita jo akArAnta taddhita pratyaya 2, tadanta zabda napuMsakaliGga hote haiM / ( 'kramazaH udA0 - 1 bhUtam, bhavanIyam, bhavitamyam, bhavyam, brahmabhUyam, sAMrAviNaM vartate, sAMkuTinaM vartate, ......7 1 2 ( samUha meM taddhita ) jaise - bhaivam, aupagakam, kaidAryam, kaidArakam, rAjakam, yauvatam auSakam bhAvamai | * " - 1. pratyayAdau vartamAnasya casya 'cuTU' ( pA0 sU0 1 / 3 / 7 ) ityanena pratyayAderante vartamAnasya ca 'ilantyam' ( pA0 sU0 1 / 3 / 3 ) ityanenerasaMzA vidhIyate / 2. 'kRdati' ( pA0 sU0 1 / 1 / 93 ) ityanena kRtsaMjJA vidhIyate / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 amrkossH| [tRtIyakADeadamtapratyayAH 1 puNyamudinAbhyAM tvahaH parA // 29 // 2 kiyAdhyayAnAM bhedakAnyekatve'yukthitoTake / 'cocaM picchaM gRhasthUNaM tiroTaM marma yAjanam // 30 // rAjasUyaM vAjapeyaM gadyapadhe kRtI kH| gosvam, zaucam,.....'karmameM-zauklyam, rAjapam, cauryam , .......") / naNakavidbhayo'mye' grahaNa karane se 'praznaH, yasnA, svapnaH, nyAdA, mAkhUsthA, venaH, cayaH, jayaH, kAraNA, hAraNA, ......' meM napaMsakaliGga nahIM hotA hai // puNya , sudina 2, zabdase pare 'kRtasamAsAnta 'mahan' zabda napuMsaka lega hotA hai| ('kramazaH udA.-1 puNyAham , . sudinaahm')| 'ahaH' rahaNa karanese puNyAni ahAni yasminmAsi sa 'puNyAhA' ( = puNyAhan) hA~para napuMsakaliGga nahIM hotA hai / rakriyA / aura avyaya 1 ke vizeSaNa napuMsakaliGga aura ekavacana hote / / ('kramazaH udA0- mRdu pacati, mandaM karoti, sukhaM tiSThanti yogitA, ....... / / ramyaM zvaH, sukha prAtaH, ......") 3 aba napuMsakaliGgabAle kucha zabdoko kaNTharaba se svayaM kaha rahe haiN| 'uktham' (sAmabheda ), tATakam (10 akSaravAle 'pati' jAtIya vRttakA chando-vizeSa). cocam (jUThA chor3A huA, tAlaphaDa, kadalI-pha), piccham (morakA paMkha / + 'uktam' arthAt eka akSaravAlA 'ukkA' jAtIya 'zrI' Adi chando-vizeSa sI. svA0 / + 'muktam' arthAt chUTA huA mA. dA.), gRhasthgama (dharama lagA huA khambhA), tirITam (zirakA beThana, sAphA, pADo Adi, ziAkA bhUga), marma (= marman , sandhisthAna, hRdaya Adi marma sthala), yojanam (cAra kosakA lambe rAste bhAdikA pramANa-vizeSa), rAjasUyam ( rAjasUya nAmakA yajJa-vizeSa ), vAjapeyam (vAjapeya nAmakA yajJa-vizeSa), gadyam (kavi racitA vinA chandakI zabda-yojanA, jaise-dazakumAra, kAdambarI Adi pranyoM meM hai), pacam ( kavi-racita chandase yukta 1. 'cocamuktam' iti kSI0 svA. pAThAntaram / mA. do* tu 'muktam' iti pAThe 'mucla mocane' ityasmAt 'kta' pratyayena sAdhitavAn / 2. 'cit-dhayanaM zvayathuH' iti kSo0 vA. udAharaNa cisyam / tasvAinasAmAvAra / 3. mUle 'maha' iti kRtasamAsAntasyAhanchandasvAnukaraNam / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 vinAdisaMgrahavaH 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 'mANikyabhASyasindUravIracIvarapilaram // 31 // lokAyataM haritAla vizlasthAlabAlikam / iti napuMsakaliMgasaMgrahaH / atha punapuMsakaliMgasaMgrahaH / 1 punapuMsakayoH zeSo'dhacapiNyAkakaNTakAH // 32 // loka Adi, jaise-raghuvaMza, kumArasaMbhava, naiSadhacarita, mAdi kAmyAdi pranyoM meM hai), mANikyam (ratna, javAhira), mAdhyama (jisameM sUtra ke anusAra padoMkI vyAkhyA ho aura apane padakI bhI vivecanA kI gaI ho aisA graMtha-vizeSa, jaise-pA0 sU0 para pAtaalamASya, vedAntasUtrapara zAGkarabhASya,.....), sindUema (sindUra ), cIram ( kapar3A), cIvaram (muniyoM kA vana), pijAma (+ parama / ciriyA Adi pAla nekA piMjar3A ), lokAyatam (taka), haritAlama (haratAla nAmakA auSadha vizeSa ), vidalam (bA~sakA bartana vizeSa ), sthAlam ( bhojanapAna vizeSa), bAhnikam (baha dezameM honevAlA, kuGkuma / + 'bAhAm' arthAt bahna dezase honevAlA ), ye 25 zabda napuMsakaliGga hote haiM / iti npuNskliNgsNgrhH| atha punapuMsakaliMgasaMgrahaH / 1 yahA~se Age 'strIpuMSayoH .....' (31537) ke pahale 'punpuNskyo| isakA adhikAra hone se isake madhyavartI ( bIca vAle ) zeSa (pUktise bhinna ) zabda 'puMlliMga aura napuMsakaliMga' hote haiM / 1 ardharcaH ardharcam (RcAkA AdhA ), piNyAkaH piNyAkam (tila kI khalI), kaNTakaH kaNTakam (kA~TA), modakaH modakam (miThAI, laDDU.), taNDakA 1. ... 'paJcaram' iti pAThAntaram / 2. 'vidala sthAla bAhAm' iti pAThAntaram / 3. 'bhASya' lakSaNaM parAzarapurANa uktaM tadyathA sUtrArtho varNyate yatra vAkyaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca vaya'nte bhASyaM bhASyavido viduH||1|| iti / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 amarakoSaH / modakasta NDakaSTaGkaH zATaka: 'karpaTo'rbudaH / pAta kodyogacarakatamAlAmalakA naDa: // 33 // kuSThaM muNDaMzIdhu 'bustaM kSveDitaM kSema kuTTimam / taNDakam ( pariSkAra kSI0 svA0, upatApa vizeSa mahe0 / + 'daNDakaH daNDakam " arthAt daNDa yA kapar3A bunane kA kASTha- vizeSa ), TaGkaH TaGkam ( patthara cIrane kI kI ), zATaka: zATakam ( sAr3I ), karpaTaH karpaTam ( sthAna- bheda yA vastra bheda / + 'kharvaTaH kharvaTam' arthAt nadI aura pahAr3a se mizrita sthAna mahe0 bhA0 nI0, 400 grAmakA saMgrahasthAna kSI0 svA0 ), arbudaH bharbudam ( A~khakA rogavizeSa, dasa karor3a kI saMkhyA ), pAtakaH pAtakam (brahmahatyA Adi pApa), udyogaH udyogam (udyoga), caraka carakam (caraka nAmakA vaidyaka grantha / + 'varakaH varakam ' arthAta bunA huA kapar3A ), tamAlaH tamAlam ( tambAkU, surtI ), Amalaka: Amalakam (valekA phala ), naDa: naDam (bhItarI bila, narasala nAmakA tRNavizeSa ), kuSTam kuSThaH ( koda roga ), muNDam muNDA ( zira ), zIdhu zIdhuH (madirA), bustam busta: ( + vustam vusta:, pustama pustaH, zvastam zvastaH, custam custaH / mAMsa kI pur3I kSI0 svA0, bhUnA huA mAMsa, kaTahala AdikA sArabhAga), veDitam cveDitaH ('vIroMkA siMhake samAna garjanA, ) kSema kSemA ( = kSeman / kuzala ), kuTTimam kuTTima: ( maNi-patthara Adi jar3A huA pharza ), saMgamam saMgama: ( do nadI AdikA milAnA ), zatamAnam zatamAnaH ("cAra rupayA bharakA - vizeSa ), armam dharmaH ( A~khakA roga-vizeSa ), zambalam zambalaH ( + sambalam sambalaH / rAste kA kalevA ), avyayam avyayaH (vyayakA na honA, pramANa 1. 'khaTo'rbudaH' iti pAThAntaram / 2. 'pAtakodyogavarakatamAlA malakA' iti pAThAntaram / 3. 'vustam, custama pustam, zvastam' iti pAThAntarANi / 4. 'khavaMTa' lakSaNaM yathA "yatraikato bhavedgrAmo nagaraM caikataH smRtam / , mizraM tu kharvaTaM nAma nadIgirisamAzrayam' // 1 // iti / 5. 'zatamAna 'lakSaNaM smRtAvuktaM tadyathA "dve kRSNale rUpyamASI dharaNaM SoDazaiva te / zatamAnaM tu dazabhirdharaNaiH palameva ca // 1 // iti / [ tRtIyakANDe Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAdisaMgrahavarga: 5] mnniprbhaavyaakhyaashitH| 545 saMgamaM zatamAnArmazambalAvyayatANDavam // 34 // kaviyaM 'kandakarpAsaM pArAvAraM yugandharam / 'yUpaM pragrIvapAtrIve yUSaM camasaciso / / 35 / / ardharcAdI ghRtAdInAM puMstvAcaM vaidikaM bhUvam / tannoktamiha loke'pi taccedastyastu zeSaSat / / 36 / / iti punpuNsklinggsNgrhH| lega aura saMkhyAle rahita saba ciGgoM aura vacanoM ne tulya rUpavAlA ('avyaya' 'saMjJaka zabda-bheda), tAsvam tANDavaH (nAcanA), kaviyam kaviyaH (lagAma), indam kandaH ( + karma / sUrana kandA baNDA bhAdi kanda), karpAsam kakSA kapAsa, rUI), pAram pAraH ( nadI AdikA pAra arthAt dUsarA kinArA), pavAram avAraH (nadI Adike igharakA kinArA), yugandharam yugandharaH 'jisameM ghor3e baila Adi jote jAte haiM vaha rathakA lambA kASTha-vizeSa), yUpam paH ( yajJameM pazu bA~dhane kA khmbhaa| + 'pUyam pUyaH' arthAt pIba), pragrIvam grIvaH ( khir3akI), pAtrIvam pAtrIvaH (yajJa-pAtra-vizeSa), yUSam yUSaH (mA~ra), bamasaH camasam (yajJa-pAna-vizeSa), cikasa: cikasam (yajJa-pAna-vizeSa rahe0, yavakA bhATA sI. svA0), ye 40 zabda puMlliGga aura napuMsakaliGga hote haiN| 1 ardharcAdigaNa meM 'ghRta' Adi zabdake jo liGga Adi (napuMsakaliGga) kahe gaye haiM, ve nizcaya vaidika haiM arthAt unakA vedameM hI prayoga hotA hai / asaeva yahA~ lokameM ve nahIM kahe gaye haiN| yadi pramAda bhAdise lokameM bhI donoM liGga ke prayoga mila jAya to zeSa (avaziSTa) zabdoM ke samAna unakA bhI muziGga aura napuMsakaliGgameM prayoga hotA hai| iti punapuMsakaliGgasaMgrahaH / 1. 'karmakarSAsam' iti pAThAntaram / 2. 'pUyam' iti pAThAntaram / / 3. 'avyaya lakSaNaM 'taddhitazvAsa'.' (pA0 sU0 1 / 1 / 37) iti sUtrIyapAtajammASya uktaM tadyathA 'sadRzaM triSu lineSu sarvAsu ca vimaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yA jyeti tadamyayam ||1||iti // Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSaH / atha khIpuMlliGgasaMgrahaH / 1 strIpuMsayo 2 rapatyAntA 3 dvicatuHSaTpadoragAH / jAtibhedAH 4 pumAkhyAzca strIyogaiH saha 5 mallakaH // 37 // 'UmirvarATakaH svAtirvarNako jhATalirmanuH / 546 atha khIpuMliGgasaMgrahaH / 5 1 yahA~ Age 'khonapuMsakayo:- ( 3/5/39 ) ke pahale taka 'strIpuMsayo:' kA adhikAra hone se isake madhyavartI ( bIca vAle ) zabda 'strIliGga aura puMlliGga' hote haiM // 'apasya' artha vihina pratyaya jinake janme hoM ve zabda strIliGga aura hote haiN| ( 'jaise- 'upagorapazyam auparAdaH aupagavI; isI taraha gArgyaH gArgI vaidehaH vaidehI, vAsiSThaH vAsiSThI ) / inameM pahalA 'aupagava' zabda liGga aura dUsarA 'aupagavI' zabda strIliGga hai, isI taraha anyatra bhI samjhanA cAhiye // 3 jAti-bheda dvirada (do pairavAle) 1, catuSpada (cAra pairavAle) 2, SaTpada (chaH pairavAle) 3, aura uraga (sarpa) zabda strIliGga aura puMlliGga hote haiM / ('kramazaH udA0- - 1 mAnuSaH mAnuSI, brAhmamaH brAhmaNI, zUdraH zUdrA, puruSaH puruSI, "I 2 siMhaH siMhI, ajaH ajA, mRgaH mRga, vyAghraH vyAghrI, mArjAraH mArjArI, - / 3 bhramaraH bhramarI, bhRGgaH bhRGgI, SaTpadaH paTpadI, ..... I 4 uragaH uraMgI, nAgaH nAgI, sarpaH sarpiNI, .........) // 4 strI- yoga ke sAtha puMs ( puruSa ) vAcaka zabda strIliGga aura puMlliGga hote hai / ( 'jaise - mAtulaH mAtulAnI-mAtulI, indraH indrANI) / ( koI 2 uyAkhyAkAra 'pumAkhyAca strIyogeH' isakA sambandha pUrvaka hI sAtha karate haiM ) [ tRtIyakANDe 5] aba kucha strIliGga aura puMlliGga zabdoMko svayaM kahate haiM - 'malakA, malikA ( puSpa - chatA- vizeSa, belAkA phUla ), UrmiH ( pAnIkA taraGga / + gfa: arthAt RSi tapasvinI ), varATakaH jagaTikA ( kaur3I ), svAtiH ( + svAtI / svAtI nAmakA pandrahavA~ nakSatra), varNakaH vargikA ( candaka ), jhATali: ( palAza vRkSa ke tulya vRkSa - vizeSa ), manuH manAyo -manAvI- pranuH (manusmRtike nirmAtA 1. 'munirvarATaka:' iti pAThAntaram / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAvisaMgrahavargaH 5] mnniprbhaadhyaakhyaashitH| 547 mUSA sRpATI karkandhUryaSTiH zATI kaTI kuttii|| 38 // iti strIpuMlliGgasaMgrahaH / atha striinpuNsklinggsNgrhH| 1 strInapuMsakayo 2 rbhAvakriyayoH vyaciJca vutra ! aucityamaucitI maitrI maMtryaM prAguvAhataH / / 39 // 3 SaSTayantaprAkpadAH senAchAyAzAlAmurAnizAH / manu yA manuSya, mAnuzI), mUSaH mUSA (sonA-cA~dI kSAdi dhAtu galAne kI dhariyA), sapATaH sapATI (parimANa-bheda), karkandhUH (baira-), yaSTiH (char3I, lAThI), zAraH zATI (sAr3I). kaTaH kaTI ( kamara ), kuTaH kuTI ( kuTiyA ), ye zabda strIliGga aura pukhikaGga hote haiM / ( inameM eka rUpavAle zabda donoM liGgameM tulyarUpa hote haiM ) / iti strIpuMlliGgasaMgrahaH / atha strI napuMsakaliGgasaMgrahaH / / yahA~se Age 'triSu' (3 / 5 / 41) ke pahale 'strInapuMsakayoH' isakA adhikAra hone se isake madhyavartI ( bIcabAle ) zabda 'strIliGga aura napuMsakaliGga' . bhAva aura karma meM vihita vyaJ / aura buJ / pratyayAnta zabda kahIMkahIM (sarvatra nahIM kintu lacapAnusAra ) strIliGga aura napuMsakaliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 (vyA pratyayAnta ) jaise-aucisyam aucito, madhyam maitrI, sAmaprayam sAmagrI, AInsyam bhaantii,....| 1 (vun pratyayAnta) kA 'vaismaithunakAdivu (254 ) meM udAharaNa diyA gayA hai')| 'kvcit| (kahIM 2 sarvatra nahIM ) grahaNa karanese 'zauklyam , brahmaNyam , rAmaNIyakam , sAhAyyakam , zaiSyopAdhyAyikA, gArgikA, kAThikA....." yahApara donoM liGga (strIliGga aura napuMsakaliGga) nahIM hote haiM / 3 SaSThayanta pUrvapadameM rahanepara senA 1, chAyA 2, zAlA 3, surA 4, nizA 5, vikalarase strIliGga (strIliGga aura pakSa meM napuMsakaliGga) hote haiM / ('kramazaH udA0-1 nRsenam nRpenA, rAjase nama raajsenaa,.....| vRkSacchAyam vRkSacchAyA, kuDyacchAyam kuDayacchAyA,....' / 3 gozAlam gozAlA, pATha. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 amrkossH| [ tRtIyakAsyAdvA tRsenaM zcanizaM gozAlamitare ca dik // 40 // 1 Abannantottarapado dviguzcApuMsi nazca lup| vikhaTvaM ca trikhaTvI ca tritakSaM ca tritakSyapi // 41 // iti strInapuMsakariGgasaMgrahaH / atha trilinggsNgrhH| 2 tripu3 pAtrI puTI vATI peTI kuvldaaddimo| iti triliGgasagrahaH / 4 paraM lijhaM svapradhAne dvandva tatpuruSe'pi tat // 42 // zAlam pAThazAlA, pAkazAlama pAkazAlA,... / 4 yavasuramyavasurA,..... / 5 zvanizama zvanizA,.....") , 'Apa !, an 2, pratyayAnta zabda uttarapadameM ( bhAge ) raheM to dvigu samAsameM ve zabda 'napuMsakaliGga aura strIliGga hote haiM tathA 'an' pratyayake 'n' kA lopa hotA hai| ('kramazaH udA0-1 vikhaTvama trikhttvii,..."| vita. sam , tritakSI,.....) iti strInapuMsakaliGgasaMgrahaH / atha triliGgasaMgrahaH / 1 yahA~se Age 'paravalliGga......' (2542) ke pahale 'triSu' kA adhikAra honese isake madhyavartI ( bIcavAle) saba zabda triliGga hote haiN| 3 yahA~ svayaM kucha triliGga zabdoMko kahate haiM-pAnI pAtram pAtraH (vartana ), puTI puTam puTaH ( Dhakkana ), vATI vATam vATaH (AcchAdana, gherA), peTI peTam peTaH (beMta bhAdikA baksa), kuvalaH kuvalI kuvalam (bairakA phala ), dADimA dADimI dADimam (anAra), ye 6 zabda triliGga hote haiN| iti triliGgasaMgrahaH / 4 svapradhAna (ubhayapadapradhAna) itaretara dvancha samAsameM 1, aura tatpuruSa samAsameM 2, para (ge) vAle zabdake samAna liga hotA hai| jaise-ime kukkuTamayUgyauM, imo mayUrIkukkuTI;......12 bhayaM kulabrAhmaNaH, idaM brAhmaNakulam / iyamapippalI, ayaM candrAdhA; iyaM samItiH, idaM sarpabhaSam ;.......) Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgAdisaMgrahavargaH 5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 arthAntAH prAdhalaMprAptApannapUrvAH paropagAH / taddhitArtho dviguH saGkhyAsarvanAmatadantakAH / / 3 / / 2 bahuvrIhiradiGanAmnAmunneyaM tadudAhRtam / 2 guNadravyakriyAyogopAdhibhiH prgaaminH||44|| , arthAnta ('artha' zabda jisake anta meM ho vaha ) 1, 2, mAdi (ati 3, su 4, ...... ), alam 5, prApta 6, bhApanna 7, pUrva meM jina ke raheM ve zabda, tadvitArtha dvigu 8, saMkhyAvAcaka 9, sarvanAma 10, saMkhyAnta (saMkhyA-vAcaka zabda jina ke anta meM raheM ve) , sarvanAmAnta (sarvanAma jinake anta meM rahe ve) 11, zabda triliga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 dvijA mAlA, dvijArthaH sUpaH, dvijArtha payaH,...... / / pragana AcAryaH prAcAryaH, ...... / ('mAdi' se saMgRhIta / 3 atikrAntaH mAlAmatimAlA, atikhttvH,"| 4 supUrayaH, sukulam, sunagarI, ...... ) / 5 alavikAya alovikaH, ..... / 6 prApta jIviko bhRtyA, prAptagrAma kulama , ...... / 7 Apanna jIviko manuSyA, Apanna jIvikA daasii,....| 8 paJcakapAlaH, puroDAzaH, paJcakapAlaM payaH,..... / 9 eko viprA, ekA vadhUH, ekaM vanam dvau bAla ko, dve bAlike, dve vAsasI, bahavo viprAH, batayaH viprapanyaH, bahUni vastrANiH ...... | 10 sarvaH, sarvA, sarvama; pUrvaH, puruSaH, pUrvA dika, pUrva nagarama, .....||untryo brAhmagaH, Unatisro vadhaH, UnatrINi vastrANi; ...... / 12 paramasI , paramasarvA, paramasardam ; ......") // 2 'diGnAma' se bhinna bahuvrIhi briliGga hotA hai| ('jaise-bahudhanA, bahudhanA, bhudhnm| .......') / 'AdiGnAmnAm' ke grahaNa karanese 'uttarasyAM pUrvasyAM ca madhye yA dika sA 'uttara pUrvA' dika,.....' meM triliGga nahIM hotA hai| 3 guNa 1, dravya 2, kriyA 3, kA yoganimitta hai jinakA ve zabda triliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 zukla paTaH, zuklA zATI, zuklaM vastram / kRSNo dehaH, kRSNA tanuH, kRSNaM zarIramA .... / 2 daNDI puruSaH, daNDinI strI, daNi kulam ........ / 3 pAcako viprA, pAcikA brAhmagI, pAcakaM viprakulam;..... 1. 'guNadravyakriyAyogopAdhayaH' iti pAnantaram / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrkossH| [tRtIyakA De1 kRtaH kartaryasaMjJAyAM 2 kRtyAH kartari karmaNi / 3 aNAyantAstena raktAdyathe naanaarthbhedkaaH||45|| 4 SaTsaMbakAstriSu samA yuSmadasmattivyayam / , kartA artha meM vihita saMjJAbhinna (nAmako chor3akara ) 'kRt' pratyayAnta zabda triliMga hote haiM / (jaise-kartA puruSaH, kI strI, kartR kalanam ; kumbhakAraH puruSaH, kumbhakArI strI, kumbhakAraM kalatram ;"...") / 'asaMjJAyAm grahaNa karanese 'grahaH, vyAghraH, dhanaJjayaH, hariH, prajA, ... ... ' meM aura 'kartari' grahaNa karane se 'kRtiH, ...' meM triliGga nahIM hotA hai / 2 kartA 1 aura karma 3 ameM vihita saMjJAbhinna 'kRtya' pratyayAnta zabda triliGga hote haiN| ('kramazaH udA0-1 vAstavyaH, vAstavyA, vaastvym...| . kartavyo dharmaH, kartavyA gurujanasevA, kartavyaM sandhyopAsanam ; ......") / 'kartRkarmaNoH' ke grahaNa karane se sthAtavyaM vayA, brahmabhUyam, edhitavyaM svayA...' meM trilina nahIM hotA hai| . 'usase ra~gA gayA hai' Adi ('Adi' se 'bhAgana, yukta 2, devatA 3, dRSTa 1, .....') arthameM vihita 'aNa' 1, Adi pratyayAnta zabda triliGga hote haiN| (jaise-hAridraH paTaH, hAridrI zATI, hAridraM vastram ; kosumbham, kausumbhI, kausumbhA, lAkSikaH, lAtikI, lAkSikam ; ....... / ('Adi' se saMgRhIta / 'bhAgata' arthameM jaise-mAthuro vipraH, mAthurI mahiSI, mAthuraM vastram ;..... / 2 kArtikI paurNamAsI, kArtiko mAsaH, kArtikaM dinam .. 3 aindro mantraH, aindrI Rk, aindraM haviH' / 4 vAsiSTI mantraH, vAsiSThI Rk , vAsiSThaM saam;..')| isI taraha anyAnya artha aura udAharaNoM kA tarka svayaM kara lenA caahiye')|| 4' SaTsaMjJaka , yuSmad 2, asmad 3, avyaya 4, aura tiGanta 5, zabda tInoM liGgoM meM samAna rUpavAle hote haiN| (kramazaH udA0-1 kati puruSAH, kati siyA, kati vastrANi; SaJca SaT sapta aSTau vA brAhmaNAH, paJca SaTa sapta aSTau vA brAhmaNyaH, paJca SaTa sapta aSTau vA vastrANi; ...... / 2-3 svam mahaM vA puruSaH, svam ahaM vA strI, svam ahaM vA kulam .......... | 4 uccaiH 1. 'Dati ca' (pA0 sa0 1 / 1225) ityanena 'kati' zabdasya, SNAntAH SaTa' (pA0 sU0 1 / 1 / 24) syanena ca 'paJcan , SaTa, saptan , aSTan , navan' Adi nAntazabdAnAM 'SaTa' saMvA vidhiiyte| ___ Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551 liGgAdisaMgrahavargaH 5] maNiprabhAvyAkhyAsahitaH / 1 paraM virodhe 2 zeSaM tu jJeyaM ziSTaprayogataH : 46 // iti liGgAdisaMgrahavargaH // 5 // nIcaiH purastAt pazcAd kA prAsAda, uccaiH nIcaiH purastAt pazcAdA pAThazAlA, uccaiH nAcaH purastAt pazcAt vA gRham ,...... / 5 puruSaH pacati, stro pacati, kulaM pacatiH ......") // 1 liGga-vidhAyaka vacanoM ko yadi Apasa meM virodha ( do yA adhika vacanoM se do yA adhika liGga prApta ) hoM to para ( anta) vAlA liA hotA hai| (jaise-dhI:, bhUH,........' meM 'striyAmIdUdvirAmaikAca' (3 / 5 / 2) caritArtha hai aura 'kartA, pAcakaH,.......meM 'kRta: kartarya saMjJAyAm (315645) caritArtha hai, phira nI:, lU:' yahA~ donoMkI (1 le vacanase strIliGga aura 2 re vacanase triliGgakI) prApti hai taba para ( AgevAle) vacana se ukta lija (triliGga) hI hogaa| isI taraha anyAnya udAharaNoM kA tarka kara lenA caahiye')|| 2 zeSa (bAkI)li ziSToM ke prayogake anusAra jAnanA cAhiye / ('jaise--, 'cAlanI titauH pumAn' (2 / 9 / 16) isa vacanase 'titau' zabdako liga kahA gayA, kintu titaha parivapanaM bhavati' (pA. bhA0 pR. 42) isa bhASya ke prayogale 'titau' zabda napuMsakaliGga bhI hotA hai| 3 'kalikA korakaH pumAn' (1 / 4 / 16) isa vacanase 'koraka' zabdako puMlliGga kahA gayA hai to bhI 'korakANi' isa mAgha kavike prayogase vaha 'koraka' zabda napuMsakaliGga bhI hotA hai')| yahA~ jo nahIM kahA gayA hai use lakSyase samajhanA caahiye| ('udA0-1 avyakta guNa-liGga meM napuMsakaliGga hotA hai, jaise-kiM tasyA 'jAta' pumAna strI vA... / 2'tayapa' pratyayAnta dharmavRtti zabda strIliGga aura napuMsakaliGga hote haiM, jaise-varNAnAM catuSTayI, varNAnAM catuSTayam , vedAnAM trayI, vedAnAM trayam , ... / chanda (veda) meM svArthavihita 'aNa' pratyayAnta zabda napuMsakaliGga hote haiM, jaise-gAyatrI evaM gAyatram , anuSTubevAnuSTubham ,..... / 4 'stip anta meM ho jisake aisA ika (i, u, R, lU) antavAlA zabda boliGga hotA hai, jaise-iyaM vRddhiH, iyaM pacatiH,...... / 5 'pramANa' Adi zabda nisya napuMsaka. liGga hote haiM, jaise-vedAH pramANam , smRtayaH pramANam , iti liGgAdisaMgrahavargaH // 5 // Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 amrkossH| kANDasamApti:'ityamarasiMhakRtau nAmalizAnuzAsane / sAmAnyakANDastRtIyaH sAjha para samarthitaH // 17 // ityamarasiMhaviracite 'nAmalilAnuzAsanA' paraparyAyake 'amarakoSe' tRtIyaH 'sAmAnyakANDaH' samAptaH / ~~rrrrrrrrrr kANDasamAptiH, zrI amarasiMha' ke banAye hue 'nAnaliGgAnuzAsana' (amarakoSa) nAmake anya sAmAnya kANDa' nAmakA tIsarA prakaraNa aGgasahita samarthita hokara pUrNa huaa| budhasya sandehaharo budhAmayaH zAstrAdhinAtho budha 'lokanAthaH' / zAstrArthakAntAraharipravIro vipakSapadmasya hi 'pUrNacandraH // 1 // vedAGgaSaTzAstrasamudrapAraGgatairbudhaizcApi prabhAtavandhaH / svAntevasApUritabhU 'trivedI zrIdevanArAyaNa' nAmadhe // 1 // zirasatadguruzreSThapAdAbjadvaMdareNubhiAtAbhirla dhasajjJAnAditya nssttmnstmaa||3|| 'vihAra' prAnta 'ArA' khye maNDale pAvane zubhe / 'kesaTha' grAmavAstavya rAmasvArtha' sudhIsutaH // 4 // 'haragovindamizrAkhyo 'naamlinggaanushaasniim| vyAkhyA 'maNiprabhA'nAmnI vyadhAdvAnopayoginIm // 5 // guruprasAdasaMlabdhajJAnena nirmitA shubhaa| pUjya gurupAdAbjeveva bhuuyHsmrpitaa||6|| netrAGkAzazAGkasaMmitatame zrIvaikrame vassare bhAdre mAsyasite dale vasutithau saumye nizIthakSaNe / koSasyA marasiMha'paNDitakRteAkhyA supUrNA zubhA / bhUyAcchAtragaNasya vopakRtaye lokasya viSNorjaniH // 7 // iti paNDitapravarazrI rAmasvArthamizra'tanUja- zrI haragovindamizra viracitAyoM ___ 'maNiprabhAkhyA'marakoSa' vyAkhyAyAM tRnIyaH 'sAmAnyakANDaH' samAptaH / 1. 'ityamara....."samarthitaH ratyayaM zlokaH kevalaM mahezvareNeva vyaakhyaatH| bhA0 dI. mUle, kSI0 svA0 vyAkhyAyAM ca [ ] IdRkkopTe mUlamAtramupalabhyata ityavadheyam / / 2. 'va vA yathA tathevaivam' (249) iti graMthakAroktaratra 'vA' zabda havArthaka rasyavadheyam / samApto'yaM pranthaH / ___ Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam AdityAH (1|1|10)-hrivNshoktaa dvAdazAdityakathA'trocyate, tathA hi'marIcAtkazya pAnAtAste'dityA dakSakanyayA / tatra zakrazca viSNuzca jamAte punareva ha // aryamA caiva dhAtA ca tvaSTA pUSA ca bhaart| vivasvAn savitAcaiva mitrovaruNa eva ca // aMzo bhagazcAtitejA zrAdityA dvAdaza smRtaaH'| iti shbdklpdrumkoshH|| kAzyAntvanya eva dvAdazAdityAH vidyanta ityuktaM kAzIkhaNDe / tathA hiiti kAzI prabhAvajJo jagacabhustamonudaH / kRtvA dvAdazadhA''smAnaM kAzIpuryA vyvsthitH|| lokArka uttarArkazca zambAdityastathaiva ca / caturtho drupadAdityo paddhakezavasaGgako // dazamo? vimalAdityo gaGgAdityastathaiva ca / dvAdazazca ramAdityaH kAzIpuyyA paTodbhava // tamo'dhikebhyo duSTebhyaH kSetraM rakSantyamI sdaa| iti kAzIkhaNDe a0 46; vAcaspatyAbhidhAnasya 3806 tame pRSThe // yathA vA-viSNudharmottare bhArate coktA dvAdazAdityAH'dhAtA mitro'ryamA rudro varuNaH sUrya eva ca / bhago vivasvAn pUSA ca savitA dshmstthaa| ekAdazastathA tvaSTA viSNurdAdaza ucyate' / iti // dvAdazamAnabhedenAnya eva dvAdazAdityA zrAdityahRdaye utArate'tra nirdizyante / tathA hi'aruNo mAghamAse tu sUryo vai phAlgune tthaa| catremAsi ca vedajJo vaizAkhe tapanaH smRtH|| jyeSThe mAsi tapedindra prASADhe tapate raviH / gabhastiH zrAvaNe mAse yamo bhAdrapade tathA / ithe hiraNyaretAca kArtike ca divAkaraH / mArgazIrSe tapeccaitraH pauSe viSNuH snaatnH|| ityete dvAdazAdityAH kAzyapeyAH prakIrtitAH' ! iti vAcaspatyAbhidhAnasya 696 tame pRSThe // vizvedevAH ( 1|1.10)-vishvedevaa daza prokAsteSAM nAmAnyullikhyante / tathA hi'RturdakSo vasuH satyaH kAmaH kAlastathA dhuriH| rocanomAdravAzcaiva tathA cAnyaH puruurvaaH| vizvevA bhavantyete daza zrAddheSu pUjitAH' / iti vAcaspatyAbhidhAne 4916 tame pRsstthe|| anyacca vahipurANe'Rturdazo vasuH satyaH kAmaH kAlastathA dhvniH| rocakavAdavAva tathA cAnyaH puruurvaaH| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 amarakoSe vizvedevA bhavantyete daza sarvatra pUjitAH // iti vahnipurANe gaNanAmAdhyAyaH / iti zabdakalpadrumakozasya 440 pRSThe / vasavaH ( 111110 ) - vasavo'STau / te yathA'dharo dhruvazca somazca zrahazcaivAnilo'nalaH / pratyUSazca prabhAsaca vasavo'STAviti smRtaaH| iti bhA0 0 66 0' iti vAcaspatyAbhidhAnasya 4863 tame pRSThe / dharo dhruvazca somazca viSNuzcaivAnilo'nalaH / pratyUSazca prabhAsazca vasavo'STau kramAtsmRtAH // iti bharataH / dakSo dvitIyajanmani SaSThamanvantare siknyAM parayo SaSTiH kanyA janayAmAsa / tAH prajApatibhyo dattavAn / dharmAya daza, tAsAM nAmAni - 'mAnurlambA kakuyAmirvizvA sAdhyA marutvatI / vasumuhUrtA saGkalpA / zrAsAM madhye vasoraSTau vasavaH putrA jAtAH / te yathA--1 droNaH, 2 prANaH, 3 dhruvaH, 4 arkaH 5 agniH 6 doSaH, 7 vAstuH 8 vibhAvasuzceti / matAntaroktA aSTo vasavo yathA 41 dharaH 2 dhruvaH, 3 somaH 4 sAvitraH 5 anilaH, 6 analaH, 7 pratyUSaH, 8 prabhAsazceti' mahAbhArate dAnadharmaH / aci ca-'zyApo dhruvazca somazca parazcaivAnilo'nalaH / pratyUSazca prabhAsazca vasavo'STau prakIrtitAH / iti vahnipurANe kAzyapIyaprajAsarganAmAdhyAyaH / kUrmapurANe 14 tamAdhyAyazceti // tuSitAH (1 / 1 / 10) gaNadevatAbhede 12 manvantarabhede bhinnanAmAno yathA-'pUrvamanvantare zreSThA dvAdazAsan surottamAH / tuSitA nAma te'nyonyamUcurvaivasvato'ntare // upasthite'tiyazasazcAkSuSasyAntare manoH / samavAyIkRtAH sarve samAgamya parasparam // Agacchata drutaM devA ditiM saMpravizya vai / manvantare prasUyAmastatra zreyo bhaviSyati // evamuktvA tu te sarve cAkSuSasyAntare manoH / mArIcAtkazyapAjjAtAste'dityAdakSakanyayA // tatra viSNuzca zakrazva jajJAte punareva ca / aryamA caiva dhAtA ca tvaSTA pUSA tathaiva ca // vivasvAn savitA caiva mitro varuNa eva / aMzo bhagazcAditijA zrAdityA dvAdaza smRtAH // cAkSuSasyAntare pUrvamAsan ye tuSitAH surAH / vaivasvato'ntare te vai pradityA dvAdaza smRtAH // ' iti harivaMze zyAdhyAyaH // tathA cAdityarUpA dvAdaza 'prANApAnAvudAnazca samAno vyAna eva ca / cakSuH zrotraM raso ghrANasparzo buddhirmanastathA // 1. atraivAne pratyekasya santativarNanaM nAma cAme vistareNa varNitam / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / Xin Kuan dvAdazaite tu tuSitA devAH svArociSo'ntare' / iti sArasundarIvacanAd dvAdaza / toSaH pratoSaH santoSo bhadrazzAntiriGaspatiH / iSmaH kavirvibhuH svAhAsudevo rocano dviSaT / tuSitA nAma te devA zrAsan svAyambhuvo'ntare' // iti zabdArthacintAmaNighRtavAkyoka yA patriMzat // iti vAcaspatyAbhidhAnasya 3337 tame pRSThe, zabdakalpadrumasya 640 pRSThe ca // ye ca dvAdaza iti manyante, ta ekaikamanvantarApekSayA dvAdazeti varNayanti samayabhiprAyeNa SaTatriMzaditi vivekaH / tadabhiprAyeNaiva 'patriMzattaSitA matA :" ityukaM TippaNe ityavadheyam // AbhAsvarAH ( 1/1/10 ) - AbhAsvarAH ' dvAdaza / tathAhi'zrAtmA jJAtA damo dAntaH zAntirjJAnaM zamastapaH / kAmaH krodho mado moho dvAdazAbhAsvarA ime // iti vAcaspatyAbhidhAne 754 tame pRSThe, zabdakalpadrumasya 179 tame pRSThe ca // anilaH ( 111190 ) -- agnipurANe vAyorUnapaJcAzannAmAnyuktAni tAnIha procyante / tathA hi 'ekajyotiSa dvijrjyotitrijyotirjyotireva ca / ekazako dvizakatha trizakrakha mahAbalaH // indrazva gatyadRzyazca tataH patisakRtparaH / mitazca saMmitazcaiva sumatizca mahAbalaH // Rtajitsatyajiccaiva suSeNa: senajittathA / zragnimitro'namitrazca purumitro'parAjitaH // Rtazca RtavAdazva dhartA ca dharaNo dhruvaH / vidhAraNo nAma tathA devadevo mahAbalaH // ikSavApyadRkSaca ete daza mitAzinaH / vratinaH prasadRkSazca samarazca mahAyazAH // bAtA durge dhRtirbhI mastvabhiyuktastva pArasaH / dyutipuranAyyo'tha vAsaH kAmo jayo virAT // ityekInAJca paJcAzammarutaH pUrvasambhavAH ' // iti vahnipurANe gaNanAmAdhyAyaH // hemAdrI dAnakhaNDe vAyupurANokAnye konapaJcAzanmadannAmAni teSAM sapta gaNAcI - kAste'tra nirdizyante / tathA hi- marunnAmAni tu vAyupurANe--- tatasteSAM tu nAmAni mAtApitroH ? pracakratuH / tadvidhaiH karmabhicaiva marutAnto pRthak pRthak // zukrajyotistathA''dityazcitrajyotistathA'paraH / I satyajyotizca jyotiSmAn satyaddA RtapAstathA // 1. idaM 'AmAsvarAzcatuHSaSTiH' iti TippaNIvacanaviruddhamapi 64 bhedAnAM kApyanupalambherdvAdazaivAtra nirdiSTAH / 64 bhedAn sUcayato viduSaH paraM kRto bhaveyam / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSe prathamo'yaM gaNaH proko dvitIyaM ta nibodhata / Rtajitsatyajiccaiva puSaiSaH senajittathA // antimitro tyamitrazca dUremitrastathA paraH / gaNa eSa dvitIyastu tRtIyo'yaM nibodhata // RtaH satyo dhruvo dhartA vidhartA'ya vidhaaryH| dharuNazca tRtIye tu caturtha me niSodhata // dhvAntazca dhunitazcaivasabharazca tathA gaNaH / IdRkSAsaH puruSazcaiva ! anyAdRkSAsa eva naH // saMmitAH samadRkSAsaH pratikSAsa vai gaNaH / marutendraH sarabhasastathA devavizo'paraH // yajJazcaivAnuvamAnastayA'nyo maanussiivishH| daityadevAH samAkhyAtAH saptaite saptakA gnnaaH|| ete hokonapazcAzanamasto nAmataH smRtAH // iti hemAdau dAnakhaNDe 776 tame pRSThe // vAyavaH pazcaiveti kecidAhuste'tra likhyante / tathA hi-'vAyuzca paJcabhUtAnta. rgtbhuutvishessH| tahizeSavivaraNaM yathA-vAyavaH praannaapaansmaanvyaanodaanaaH| tatra 1 prANo nAma prAragamanavAnAsApravartI, 2 apAno nAma avAragamanavAn pAyavAdisthAnavartI, 3 vyAno nAma viSvagamanavAn akhilazarIravartI, 4 udAno nAma kaNThasthAnIya UrdhvagamanavAnutkramaNavAyuH, 5 samAno nAma zarIramadhyagatAzitapItAmAdisamIkaraNakaraH ( samIkaraNantu paripAkakaraNaM rasarUdhirazukrapuroSAdikaraNam ) iti / ___ anye tu nAga 2 kUrma 3 kRkara 4 devadatta 5 dhanaJjayA khyAH paJcAnye vAyavaH santItyAhuH / tatra 1 nAga diraNakaraH, 2 kUrmo nimIlanAdikaraH, 3 kRkaraH kSudhAkaraH, 4 devadatto jambhaNakaraH, 5 dhanaJjayaH possnnkrH| eteSAM prANAdiSvantarbhAvAtpazcaiveti kecit / iti zabdakalpadrumakoSaH 341 pRsstthe| vAcaspatyukAnye konapaJcAzadvAyunAmAni tatraiva zabdakalpadrumakoSe 164-168 tame pRSThe 'anila' zabdavivaraNe savistaraM draSTavyAni // mahArAjikAH (111110)-eSAM viMzatyadhikazatadvayaM bhedAH santi // sAdhyAH ( 11110)-sAdhyA dvAdazavidhAsteSAM nAmAni yathA'mano mantA tathA prANo bharo'pAnazca vIryavAn / nirbhayo narakazcaiva daMzo nArAyaNo vRSaH prabhuzceti samAkhyAtAH sAyA dvAdaza devtaaH'| iti vAcaspatyAbhidhAnasya 5279 tame pRSThe // rudrH(1|1|10)-rudraa ekAdaza santi / te yathA-1 ajaH, 2 ekapAd, 3 zrahinanA, 4. pinAkI, 5 aparAjitaH, 6 tryambakA, 7 mahezvara, Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / 557 8 vRSAkapiH, zambhuH 10 haraNaH, 11 Izvarazceti, iti mahAbhArate dAnadharmaH // api ca 'jaikapAdahibraghno virUpAkSaH surezvaraH / jayanto bahurUpazca vyambako'pyaparAjitaH // vaivasvatazca sAvitrI haro rudrA ime smatAH / iti jaTAdharaH // anyacca-- ajaikapAdahibradhnastvaSTA rudrazca vIryavAn / tvaSTubhaivAtmajaH putro vizvarUpo mahAtapAH // harazca bahurUpazca tryambakacAparAjitaH / vRSAkapizca zambhuzca kapardI revatastathA // ekAdazaite kathitA rudrAstribhuvanezvarAH / iti gAruDe 6 tame'dhyAye // zramipurANe 'tvaSTR' sthAne 'kRttivAsAH' ityuktam // anyacca-- 'prajaikapAdahibragno virUpAkSo'ya raivataH / harazca bahurUpaca tryambakazca surezvaraH // sAvitryazva jayantazca pinAkI cAparAjitaH / ete rudrAH samAkhyAtA ekAdaza gaNezvarAH iti mAtsye 5 me'dhyAye' iti zabdakalpadrumakoSasya 167 tame pRSThe // hemAdrau brahmANDapurANe va rudrAH samAkhyAtAste'tra yathAkramaM strIputranAmasahitA nirdizyante / tathA hi rudro bhavazca zarvazca IzaH pazupatistathA / bhIma upro mahAdeva ete rudrAH prakIrtitAH // jaTilAzcarmavasanAH sarve khaTvAGgazUlinaH / teSAM bhAryAzca putrAMzva nAmataH kathayAmi te // sauvarcalA'GgavAdA ca vikezI ca zivA tathA / svAhA dizA ca dIkSA ca rohiNI ca tathA kramAt // tAzva strIveSadhAriNyaH srvaabhrnnbhuussitaaH| rudrapatmya imAzvASTau putrazca zRNu nArada // zanaizvarazca zukrazca lohitAGgo manojavaH / vasantaH svagaH santAno budhazcaiva yathAkramam // iti hemAdrerdAnakhaNDe 745 tame pRSThe // SaDabhijJaH ( 1 / 1 / 14 ) - zrabhidharmakoSokAH SaDabhijJA yathA 1 Rddhi zrotra manaH- pUrva nivAsa - cyutyupapatkSayet jJAnasAkSA kriyAbhijJA SaDvidhAH / 2 digyazrotrajJAna sAkSAtkriyAbhijJA / 3 cetaHparyAyajJAna sAkSAtkriyAbhijJA / 4 pUrva nivAsAnusmRtijJAna sAkSAtkriyAbhijJA / 5 cyutyupapAdanajJAnasAkSAtki - yAbhijJA / 6 zrAzravakSayajJAna sAkSAtkriyAbhijJA' / iti abhidharmakoSaH 7143 // dazabalaH (1 / 1 / 14 ) - zrabhidharmakoSe dazabalAni buddhasyAnyAnyevoktAni / tAni yathA'dhyAnAdhyakSA vimokSeSu dhvAntau ca pratipatsu vA / daza dve saMvRtijJAne SaDvA daza vA kSaye // 1 sthAnAsahajJAnabalam | 2 karmavipAkajJAnabalam / 3-3 dhyAna- vimokSa Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSesamAdhi samApattijJAnabalAni / 7 sarvatragAminIpratipajjJAnabalam / 8-9 pUrvanivAsa balama , cyutyutpAdanabalaJca / 10 a.zravakSayajJAna blm'| iti abhidhaH mekoSaH 7 / 29 // ___ aSTamUrtiH (kSe0 14-1|1|34)-athaassttmuurtH pratyekamUrtinAmAnyucyante / tathA hi-1 kSitimUrtiH zarvaH, 2 jalamUrtirbhavaH, 3 animUrtI rudraH, 4 bAyumUrtisamaH, 5 AkAzamUrtiImaH, 6 yajamAnamUrtiH pazupatiH, 7 candramUtirmahAdevaH, 8 sUryamUtirIzAnazceti tantrazAstram / etAH zarabharUpizivasyASTapAdA iti kAlikApurANam // anyacca"athAnI ravirinduzca bhUmirApaH prabhakhanaH / yajamAnaH khamaSTau ca mahAdevasya mUrtayaH // iti 'zabdamAlA' iti zabdakalpadrumasya 149 tame pRsstthe| saptamAtaraH (le0 16-111135)-bharatena sapta mAtara ukAstathA hi 'brAhmI mAhezvarI caindrI raudrI vArAhikI tathA / kauberI caiva kaumArI mAtaraH sapta kIrtitAH // iti / anyAzca saptamAtaro yathA 'zrAdau mAtA guroH patnI brAhmaNI raajptrikaa| gAvI dhAtrI tathA pRthvI saptaitA mAtaraH smRtAH' / / iti / anyatrASTamAtaro'pyuktAstathA hi 'brAhmI mAhezvarI caiva vArAhI vaiSNavI tthaa| kaumArI caiva cAmuNDA carciketyaSTa mAtaraH' / / iti // zrAddhatattve baha capariziSTe gauryAdiSoDazamAtaro'pyuktAstA yathA gaurI padmA zacI medhA sAvitrI vijayA jyaa| devasenA svadhA svAhA mAtaro lokamAtaraH // zAntiH puSTidhRtistuSTiMrAtmadevatayA saha / zrAdau vinAyakaH pUjyaH ante ca kuldevtaaH|| iti // vaiSNavapUjyAstvanyA eva SoDaza mAtaraH uktAstathA hi'yatra mAtRgaNAH pUjyAstatra yetAH prapUjayet / sadA bhagavatI paurNamAsI pamAntaraNikA / / gaGgA kalindatanayA gopI vRndAvatI tathA / gAyatrI tulasI vANI pRthivI gauzva vaiSNavI // zrIyazodA devahUtidevakIrohiNImukhAH / zrIsItA draupadI kuntI para yA maharSayaH / / rukmiNyAdyAstathA cASTamahiSI yAzca tA api / iti pAjhe uttarakhaNDe 78 tame'NyAye' iti zabdakalpadrumasya 690 tame pRSTe / / . Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / 554 durgAH ( 1 / 1137 )-durgAsaptazatyo nava durgA uktAH / tathA hiprathamaM zailaputrI ca dvitIyaM brahmacAriNI / tRtIyaM candraghaNTeti kUSmANDeti caturthakam // paJcamaM skandamAteti SaSThaM kAtyAyanI tathA / saptamaM kAlarAtrIti mahAgaurIti cASTamam // navamaM siddhidAtrI ca nava durgAH prakIrtitAH / iti durgAsaptazatIkavacam 3-5 // nidhiH (le0 30--1 / 171) mUle navanidhaya uktaaH| kintu hArAvalyA 'kharvazca nidhayo nava' ityasya sthAne 'va!'pi nidhayo nava' iti pATha upalabhyate / mArkaNDeyapurANe tu 'varca' iti hitvA'STAvevoktA' iti bhrtH| tallakSaNaM phalazca mArkaNDeyapurANasya 68 tame'dhyAye draSTavyam / / sadhyA (1|4|3)-muhuurtcintaamnnau, tadvayAkhyAyAM pIyUSadhArAyAM coktaM sandhyAlakSaNaM nirdizyate / tathA hi 'sandhyA trinADIpramitArkavimbAdoditAstAdadha Udhamatra / cedyAmyasaumye ayane kramAstaH puNyau tadAnIM parapUrvadhanau' / iti muhUrtacintAmaNiH 3 // 7 // atra pIyUSadhArAkhyaTIkAkAraH / tadAha varAhaH ardhAstamitAnuditAtsUryAdaspaSTabhaM nabho yAvat / tApatrasandhyAkAlacihna retaiH phalaM brUyAt' // iti // sandhyayorlakSaNAntare / tatpramANamAha nAradaH'mAstamanasandhyA hi ghaTikAtrayasaMmitA / tatraivArDodayAtprAtarghaTikAtrayasaMmitA' ||iti|| skandapurANe'pi 'udayAtprAktanI sandhyA ghaTikAtrayamucyate / so'yaM sandhyA vighaTikA tyastAdupari bhAsvataH' // iti // atra sandhyAlakSaNo'rdhAstamitAnUditavAkyasya skandapurANIyavAkyasya ca yava. brIhivadvikalpa:' iti // kalpaH (1|4|21)-triNshtklpsy brahmaNo mAso jAyate / teSAca triMzaskalpAnA nAmAnyatra nirdizyante / tathA hi-'atha kalpadAnaM matsyapurANe-- 'kalpAnukIrtanaM vakSye sarvapApapraNAzanam / yasyAnukIrtanAdeva vedapuNyena yujyate // prathamaH zvatakalpastu dvitIyo nIlalohitaH / vAmadevastRtIyastu tato rathantaro'paraH // zairavaH paJcamaH proktaH SaSThaH prANa iti smRtaH / saptamo'tha bRhatkalpaH kandarpo'STama ucyate // sayo'tha navamaH prokta IzAno dazamaH smRtaH / vyAna ekAdazaH proktastathA saarsvto'prH|| trayodaza udAnastu gAruDI'tha cturdshH| kUrmaH paJcadazo jJeyaH paurNamAsI prajAyate // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 amarakoSeSoDazo nArasiMhastu samAnastu tataH prH| zrAmeyo'STAdazaHproktaH somakalpastathA pH|| mAnavo viMzatiHproktastatpumAniti caaprH| vaikuNThazcAparastadvalakSmIkarupastathA prH|| caturvizastathA proktaH sAvitrIkarUpasaMjJakaH / paJcaviMzatimo ghoro vArAhastu tto'prH|| saptaviMzo'tha vairAjo gauriiklpstthaa'prH| mAhezvarastathA prottAstri ro yatra ghaatitH|| pitRkarUpastathA te tu yA kuhabrahmaNaH smRtA / ityayaM brahmaNo mAsaH srvpaapprnnaashnH'| iti hemAdrau dAnakhaNDe 783 tame pRSThe // bhairavam ( 11719)-ayaM bhairavazabdaH puMlliGgatve devavizeSasya vAcakaH / tasya cASTo bhedAH santi / te yathA-1 amitAH, 2 ruruH, 3 caNDaH, 4 krodhaH, 5 unmattaH, 6 kupitaH, 7 bhISaNaH, 8 saMhArazceti // dvIpaH (19108-agnipurANe sapta dvIpA uktaaH| te ca lavaNAdibhiH saptasa mudrarAkRtA ityuktam / tathA hi 'jambUpalakSAhayau dvIpo zAlmalizcAparo mahAn / kuzaH krozcastathA zAkaH puSkarazceti sptmH|| ete dvaupAH samudrastu sapta saptabhirAvRtAH / lavaNekSusurAsabidhidugdhajalaiH samam // ityamipurANam adhyAyaH 108 zlo0 1-2 // nalvaH-gamyUtiH ( 2|1|18)-hemaadro dAnakhaNDe 'nalva-gavyUti' lakSaNAnyuktAni / tathA hi'jAlAntaragate bhAno yatsUkSma dRzyate rajaH / prathamaM tatpramANAnAM trasareNuM pracakSate // prasareNustu vijJeyo hyaSTau ye paramANavaH / trasareNavastu te hyaSTau rathareNustu sa smRtaH / / rathareNavastu te hyaSTo bAlApaM tatsmRtaM budhaiH|baalaapraannysstt likSAtu yUkA likSASTakaM budhH|| aSTau yUkA yavaM prAhuraGgulaM tu yavASTakam / dvAdazAGgulamAtrA vai vitastistu prakIrtitA / / aGguSThasya pradezinyAnyAsaHprAdeza ucyate / tAlaH smRtI maNyamayA gokrnndhaapynaamyaa|| kaniSThayA vitastistu dvAdazAGgulikA smRtaa| ranistvagulaparvANi vijnyeysvekviNshtiH|| catvAri viMzatizcaiva hastaH syAdaDalAni tu / kiskuH smRto dviratnistu dvicatvAriMzadaGgulaH // SaNNavatyaGgulezcaiva dhanudaNDaH prkiirtitH| dhanudaNDayugaM nAlijJeyo hyete yvaangguleH|| dhanuSA triMzatA nasvamAhuH saMkhyAvido jnaaH| dhanuH sahane dve caapigmyuutirupdishyte|| aSTau dhanuHsahasrANi yojanaM tu prakIrtitam // mArkaNDeyapurANe'paramANuH paraM sUkSmaM trsrennumhiirjH| bAlAnaM caiva nikSA ca yakA cAya yvo'nggsm|| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / kamAdaguNAnyAhuryavA aSTau tato'Ggulam / SaDaGgulaM padaM prAhuvitarita di guNaM smRtam // dve vitastI tato ho brahmatItha dviceSTanaiH / caturhasto dhanurdaNDo nAlikA tAgena tu // kozo dhanussahasre dve gatizca caturguNA / dviguNaM yojanaM tasmAtproktaM saMkhyAnakovidaH // iti hemAdro dAnakhaNDe 131-132 tame pRSThe // parvataH ( 2131)-patha prasannAdgaruDapurANoktasaptakulaparvatAnA nAmA muli. yante / tathA hi trikoNe saMsthito mekaradhaH koNe ca maMdaraH / dakSakoNe ca kailAso vAmakoNe himAcalaH // niSadhaznovarekhAyo dakSAyAM gandhamAdanaH / ramaNo vAmarekhAyAM saptaite kulprvtaaH|| iti garupurANe 15 a0 60-61 zlo0 // yamaH ( 21748)-avismRto tu yamA daza ukAH / tathA hi'mAnRzaMsyaM kSamA satyamahiMsAdAnamAjevam / prItiH prasAdo mAdhurya mArdavaM ca yamA daza // iti bhatrismRtiH 1148 / / niyamAH ( 61749 ) avismRtI niyamA dazasaMkhyakA uktAH / tathA hi'zaucamijyA tapo dAnaM svAdhyAyopasthAnaprahau / vratamonopavAsaM ca snAnaM ca niyamA daza' // iti bhatrismRtiH 1149 // durgaH ( 21817 )-durgasya navadhAtvaM zukranItAvuphamatra procyate, tathA hi 'SaSThaM durgaprakaraNaM pravakSyAmi samAsataH / khAtakaNTakapASANairduSpathaM durgamairiNam // paritastu mahAkhAtaM pArikhaM durgameva tat / iSTakopalamRdvittiprAkAraM pArighaM smRtam // mahAkaNTakavRkSauti tadvanadurgamam / jalAmAvastu parito dhanyadurga prakIrtitam / / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 amarakoSejaladurga smRtaM taharAsamantAnmahAjalam / suvAripRSThozvadharaM vivikte giridurgamam / / abhedyaM vyUhavidvIravyAptaM tatsainyadurgamam / sahAyadurga tajjJeyaM zUrAnukUruvAndhavam' / eteSu kimapekSayA kasya zreSThatvamityapi tatraiva 'pArikhAderiNaM zreSThaM pArighaM tu tato vanam / tato dhanvaM jalaM tasmAdviridurga tataH smRtam // sahAyasainyadurge tu sarvadurgaprasAdhake / tAbhyo vinA'nyadurgANi niSphalAni mahIbhujAm / / zreSThaM tu sarvadurgebhyaH senAdurga smRtaM budhaiH' // iti zukranItiH 4 / 6 / 1-8 // rAjyAmAni ( 1818)-zukranItyA sapta rAjyAnAnyuktAni / tathA hi 'svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAni ca / saptAGgamucyate rAjyaM tatra mUrdA nRpaH smRtaH // dRgamAtyA : suhastraM mukhaM kozo balaM manaH / hastI pAdau durgarASTra rAjyAnAni smRtAni hi' / iti zukanItiH 1 / 61-62 / / gatayo'mUH paza (2049)-zukanItyAmazvasyaikAdaza gataya uktA* stathA hi 'cakritaM recitaM balgitakaM ghoritamAplutam / turaM mandaM ca kuTilaM sapaNaM parivartanam // ekedazAskanditaca' / iti zukranItiH 2 / 134-135 // lokaH ( 3|3|2)-bhuvnaarthk noka' zabdasya garuDapurANe sapta bhedA ukAstathA hi ....."sapta lokAH prakIrtitAH // bhoMka nAbhimaNye tu bhuvoM ke tardhake / svoM ke dRzye vidyAtkaNThadeze mahastathA // banasokaM vaktradeze tapolokaM lalATake / pratyalokaM brahmarandhra-' iti garamapurANe 115 / 57-59 // 'bhUrbhuvaH svadena traya eva kokA' ityapi pare / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / 563 pramANam ( // 3 // 54 )-matabhedena 'pramANasya saMkhyAtve'nekamatam / tathA hi 'pratyakSameke cArvAkAH, 'kaNAda sugato punaH / pratyakSamanumAnaca, sAjayAH zandaM ca te api // nyAyaikadezino'pyevamupamAnaM ca "kecana / marthApatyA sadaitAni catvAryAha prabhAkaraH / / abhAvaSaSThAnyetAni bhAdyA vedAntinastathA / sambhavetipayuktAni tAni paurANikA jaguH' / / iti / / talam ( 3|3|202)-adho'rthk 'tala' zamdasya garuDapurANe sapta bhedA ukAste yathA 'pAdAstAttalaM jJeyaM pAdau vitalaM tathA / jAnunoH sutalaM viddhi sakthideze mahAtalam // talAtalaM sakthimUle guhya deze rasAtalam / pAtAlaM kaTisaMsthaM ca-' iti gAhapurANe 15156-57 / / agnipurANe sapta talAnyukAni / tathA himatalaM vitalaM caiva nitalaM ca gabhastimat / mahAmaM sutalaM caiva pAtAlaM cApi saptamam // pramAtastatratyabhUmivarNAnyapyucyantekRSNapItAruNAH zukla zarkarAH zailakAcagAH / bhUmayasteSu ramyeSuiti agnipurANam 120 / 2-3 // kalA (3|3|198)-ctuHssssttiH kalAH zaivatantroktA yathA-'gItam 1, vAdyam 2, nRtyam 3, nATyam 4, Alekhyam 5, vizeSakacchedyam 6, taNDulakusuma. baliprakArAH 7, puSpAstaraNam 8, dazanavasanAgarAgAH 9. maNibhamikAkarma 10, zayanaracanam 11, udakavAya mudakapAtaH 12, citrayogAH 13, mAlyapranthavikalpAH 14, zekharApIr3ayojanam 15, nepathyayogAH 16, karNapatramazaH 17, sugandhiyutiH 18, 1. vaishessikH| 2. buddhH| 4. nyAyasArasya bhUSaNAkhyaTIkAkAraH / 6. kumaarikmaanuyaayinH| 3. prtykssaanumaane| 5. anye naiyAyikAH / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 amaramoSe bhUSaNayojanam 19, aindrajAlam 20, kaucumArayogAH 21, hastalAghavam 22, citra zAkApUpabhakSyavikArakriyAH 23, pAnakarasarAgAsanayojanam 24, sUcIvAyakarma 25, sUtrakrIDA 26, vINADamarukavAdyAni 27, prahelikA 28, pratimAlA 29, durvacakayogAH 30, pustakavAcanam 31, nATakAkhyAyikAdarzanam 32, kAvyasamasyApUraNam 33, patrikAvetravANavikalpAH 34, tarkakarmANi 35, takSaNam 36, vAstuvidyA 37, rUpyaratnaparIkSA 38, dhAtubAdaH 39, maNirAgajJAnam 40, pAkaramAnam 41, vRkSAyurvedayogAH 45, meSakukkuTalAvakayogavidhiH43, zukazArikAprajJApanam 44, utsAdanam 45, kezamArjanakauzalam 46, akSara muSTikAkathanam 47, mlecchita kavikalpAH 48, dezabhASAjJAnam 49, puSpazakaTikAnimitijJAnam 50, yantramAtRkAdhAraNamAtRkA 51, saMvAcyam 52, mAnasakAmyakriyA 53, bhabhidhAnakozaH 54, chandomAnam 55, kriyAvikalpAH 56, chalitakayogAH 57, vanagopanAni 58, dyUtavizeSaH 59, pAkapakrIDA 60, vAlakrIDanakAni 61, vainAyikInAm 61, vaiyikInAm 63, vaitAli. kAnAca vidyAnAM jJAnam 64, iti (zrImadbhAgavate dazamaskandhe pUrvAddhe adhyAyaH 45 zlo0 36 tamasya 'zrIdharI' vyAkhyA / / zukranItI tu etadbhimA eva kalA uktAH / tathAhi-zukranItyuktAzcatuH SaSTiH kalA yayA kalAnAM tu pRSAnAma lakSma cAstIha kevalam / pRthaka pRthak kriyAbhirhi kala:bhedastu jAyate / yo yo kalA samAzritya tannAnnA mAtirucyate / / hAvabhAvAdisaMyuktaM nartanaM tu kalA smRtaa| anekavAyakaraNe jJAnaM tadvAdane kalA // vastrAlaGkArasandhAnaM strIpuMsozca kalA smRtA / anekarUpAvirbhAvakRtijJAnaM kalA smRtA // zayyAstaraNasaMyogapuSpAdipranyanaM kalA / dyUtAdhane kakroDAbhI rajanantu kalA smRtaa|| anekAsanasandhAne rate naM kalA smRtA / kalAsaptakametaddhi gAndharva samudAhRtam / / makarandAsavAdInAM madyAdIno kRtiH knaa| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / zalAgaDhAhato jAnaM zirAvagavyadhe kalA // hiGgvAdiramasaMyogAdAdipacanaM klaa| vRkSAdiprAmAropapAlanAdikRtiH kalA / / pASANadhAtvAditistadbhasmIkaraNaM kalA / yAvadikSuvikArANAM kRtihAnaM kalA smRtA / dhAtvoSadhInAM saMyogakriyAjJAnaM kalA smRtA / dhAtusAharyapArthakyakaraNantu kalA smRtA // saMyogapUrva vijJAnaM dhAtvAdInAM kalA smRtaa| kSAraniSkAsanajJAnaM kalAsaMjhaM tu tatsmRtam // kalAdazakametaddhi vAyurvedAgameSu c| zastrasandhAnavikSepaH pAdAdinyAsataH kalA / / sadhyAdhAtAkRSTibhedamallayuddha kalA smRtA / bAhuyuddhaM tu mallAnAmazalaM muSTimiH smRtam // mRtasya tasya na svargo pazo nehAri vidyate / baladapa vinA zAntaM niyuddhaM yazase ripoH / / na kasyAsiddhiM kuryAdvai prANAntaM bAhuyuddhakam / kRtaprakRtakaizcitrairSAhubhizca .. sukhttH|| sannipAtAvapAzca prmaadonmynaistthaa| kRtaM nipIDanaM jJeyaM tanmukistu pratikriyA / kalAbhilakSite deze yantrAyatranipAtanam / vAyasaMketato vyUharacanAdi kalA smRtA / / gajAba rathagatyA tu yuddhasaMyojanaM klaa| kalApaJca kametaddhi dhanurvedAgame sthitam / / vividhAsanamudAbhirdevatAtoSa klaa| sAradhyaM ca gamAvAdergatizikSA kalA smRtA // mRttikAkASThapApANadhAnubhANDAdipaskiyA / puyakalAcatuSkaM tu citrAdyAlekhanaM kalA // tahAgavApIprAsAdasamabhUmikriyA kalA / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 amarakoSe dhayyAdyanekayantrANA vAdyAnAM tu kRtiH kalA // honamadhyAdisaMyogavarNAce rajanaM kalA | kalA || smRtam // javAdhvagnisaMyoganirodhaizva kriyA naukArayAdiyAnAnAM kRtijJAnaM kalA smRtA / sUtrAdi rajju kara NavijJAnantu kalA smRtA // aneka santu saMyogeH paTabandhaH kalA smRtA / vedhAdisadasaJjJAnaM ratnAnAM ca kaLA smRtA // svarNAdInAM tu yAthAtmyavijJAna va kalA smRtA / kRtrima svarNaratnAdikriyAjJAnaM kalA smRtA // svarNAdyalaGkArakRtiH kalA lepAdisatkRtiH / mArdavAdikriyAjJAnaM carmaNAM tu kalA smRtA // pazucarmAni rakinAjJAnaM kalA smRtA / dugdha dohA divijJAnaM ghRtAntaM tu kalA smRtA // sIvane cukAdInAM vijJAnantu kalAtmakam / bAhrAdibhizva taraNaM kalAsaMjJaM jale mArjane gRhabhANDAdevijJAnaM tu kalA vanasaMmArjanaM caiva kSurakarmakale yubhe // tilamAMsAdisnehAnAM kalA niSkAsane kRtiH / sIrAyAkarSaNe jJAnaM vRkSAyArohaNe kalA || manonukUla sevAyAH kRtijJAnaM kalA smRtA / veNutRNAdipAtrANAM kRtijJAnaM kalA smRtA // kAcapAtrAdikaraNavijJAnaM tu kalA smRtA / saMsecanaM saMharaNaM jalAnAM tu kalA smRtA / lohAmisArazastrAstrakRtijJAnaM kalA smRtA / gajAzvavRSabhoSTrANa palyANAdikriyA kalA // zizoH saMrakSaNe jJAnaM dhAraNe krIDane kalA | suyuktatADana jJAnamaparAdhijane kalA || nAnAdezIyavarNAnAM susamyag lekhane kalA | smRtA / Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam / tAmbUlarakSAdikRtivijJAnaM tu kalA smRtA / AdAnamAzukAritvaM pratidAnaM cirkriyaa| kalAsu dvau guNo jJeyo dve kale parikIrtite // catuSSaSTiH kalA yetAH saMkSepeNa nidrshitaa'| iti zukranItiH adhyAyaH 4 prakaraNam 3 zlokAH // 65.99 // prAcAryAstu kanyakAnA-( kAmasUtra 111 / 15) iti kAmasUtrIya 'jayamajalA' bhyAkhyokAzcatuSSaSTiH kalAstu bhiSA eva / tatraivaM jayamAlA-'zAstrAntare catuSSaTila kalA uktAH, tatra karmAzrayAzcaturvizatiH / tadyathA-gItam 1, nRtyam 2, vAdyam 3, kauzalalipijJAnam 4, vacanaM codAharaNam 5, citravidhiH 6, pustakam 7, patraschedyam 8, mAla vidhiH 9, gandhayuktyAravAyavidhAnam 10, ratnapa. rIkSA 11, sIvanam 12, ragaparijJAnam 13, upakaraNakriyA 14, mAnavidhiH 15, zrAjovajJAnam 16, tiryamponicikitsitam 17, mAyAkRtapASaNDasamayajJAnam 18, krIDAkauzalam 19, lokajJAnam 20, vaicamaNyam 21, saMvAhanam 21, zarIra. saMskAraH 23, vizeSa kauzalam 24, ceti / dyUtAzrayA viMzatiH-tatra nirjIvAH paJcadaza, tadyathA-prAyuHprAptiH 25, akSavidhAnam 26, rUpasaMkhyA 27, kiyAmAgaMNam 28, bomaprahaNam 29, nayajJAnam 30 karaNajJAnam 31 citrAcitravidhiH 32 gUDharAziH 33, tulyAbhihAraH 34, kSipraprahaNam 35, anuprAptilekha. smRtiH 36, agnikramaH 37, chalavyAmohanam 38, prahAdAnam 39, ceti / sajIvAH paJca, tadyathA-usthAnavidhiH 40, yuddham 41, rUtam 42, gatam 43, nRtam 44 ceti / zayanopacArikAH SoDaza, tadyathA-puruSasyabhAvaprahaNam 45, svarAgaprakAzanam 46, pratyaGgadAnam 47, nakhadantayorvicAro 48, nIpokhrasanam 49, guNasya saMsparzanAnulomyam 50, paramArtha kauzalam 51, harSaNam 52, samAnArthatA. kRtArthatA 53, anuprotsAhanam 54, mRdukodhapravartanam 55, samyakoSanivarta. nam 56 RddhaprasAdanam 57, mupta parityAgaH 58, caramasvApavidhiH 59, gupa. gRhanam 60, iti / catana uttarakalA, tadyathA-vAzrupAtaM ramaNAya zApa. dAnam 61, zapathakriyA 62, prasthitAnugamanam 63, punaHpunarnirIkSaNam 64, ceti catuHSaSTirmUlakalAH / mAsveva niviSTAnAmavAntara kalAnAmaSTAdazAdhikAmi pAzatAmyuktAni / tatra varmAtAzrayAH prAyaza bhAvAlaM gacchanti, tA evAnyayA Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 amarakope vibhajya catuSTiratroktAH, yAstu zayanopacArikA uttarakalAva, tAH prAyazastantra. syAratA pratipadyanta iti pAzcAlikyAmeva catuHSaSTyAmavAntarakalA veditavyAH, tAzca yathAprastAvaM vakSyante' iti // tantrAvApaupayikI catuSSaSTimAha-gItam 1, vAdyam 2, nRtyam 3, pAle. khyam 4, vizeSakacchedyam 5, taNDulakusumalivikArAH 6, puSpAstaraNam 7 dazanavasanAGgarAgaH 8, maNibhUmikAkarma, 9, zayanaracanam 10, udakavAdyam 11, udakA. ghAtaH 12, citrAzca yogAH 13, mAsyapranya navikalpAH 14, zekharakApIr3ayojanam 15, nepathyaprayogAH 16, karNapatrabhaGgAH 17, gandhana yuktiH 18, bhUSaNa yojanam 19, aindrajAlAH 10, kocumArAzca yogA: 21, hastalAghavam 22, vicitrazAkayUSamakSya. vikArakriyA 23, pAnakarasarAgAraSayojanam 24, sUcIvAyakarmANi 25, sUtra kIDA 26, vINADamarukavAdyAni 27, prahelikA 28, pratimALA 29, durvAcakayogAH 30, pustakavAcanam 31, nATakAkhyAyikAdarzanam 32, kAvyasamasyApUraNam 33, paTTikA. vetravAnavikarupAH 34, takSakarmANi 35, takSaNam 36, vAstuviza 37, rUpyaratna rIkSA 38, dhAtubAdaH 39, maNirAgAkarajJAnam 40, vRkSAyurvedayogAH 41, meSaku. kakuTalAvakayuddhavidhiH 42, zukamArikAprakApanam 43, utsAdane saMvAhane ke zamardane ca kauzalam 44, akSaramuSTikAkathanam 45, mlecchitavikatAH 46, dezabhASAjJAnam 47, puSpazakaTikA 48, nimittAnam 49, yantramAtRkA 50, dhAraNamAtRkA 51, saMpAvyam , 52, mAnasI kAvyakriyA, 53, abhidhAnakoSaH 54, chandojJAnam 55, kriyAkalpaH 56, chalitakayogAH 57, vastragopanAni 58, yUtavizeSaH 59, AkarSakIDA 60, bAlakoDanakAni 61, vainAyikInAM 62, vaijayikInAM 63, vyAyAmikInAM ca vidyAnAM jJAnam 64, iti catuHSaSTirAvidhAH kAmasUtrAvasthAyinaH iti kAmasUtram 113 / 16 ) // iti pariziSTam / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a ] zabdAH a aMza aMzu aMzuka aMsa aMsala aMhati aMhas akaraNi 1 2 2 aMzumatI aMzumatphalA 2 akSa 93 99 99 :131201 29 ~ ASS akSata akSadarzaka 2 akUpAra akRSNakarmam 3 3 2 3 vargAGkAH zlokAGkAH mUlasthazabdAnAmakArAdikrameNa zabdAnukramaNikA 4 1.1 9 89 3 33 6 115 4 115 20 4 113 78 2 1 10 2 6 2 6 44 2 7 30 akSikUTaka 2 23 akSigata 39 akSIva 1 19 1 46 akSo zabdAH akSadevin akSadhUrta akSara akSaracuca akSaracaNa akSavatI akSAnti akSi 17 a0 39 2 4 58 akSauhiNI 2 9 2 9 2 10 45 3 3 222 2 9 47 2 8 5 kANDAGkAH zlokAGkAH * vargAGkAH 2 10 43 43 3 182 2 8 15 2 . 15 2 10 44 1 7 24 6 ~ 3 ~ 210 3 93 22 8 38 1 45 2 4 31 2 9 41 2 4 2 8 3 1 2 3 mr my r 2 3 m ~ mm ~ ~ 1 10 3 mh ms 3 2 43 akhaNDa 86 akhAta akhila aga agada 50 agadaGkAra 57 29 w w 81 6 1 65 6 65 27 / 3 19 2 zabdAH agama agastya agAdha agAra aguru 91 agnAyI agni "" 39 agnyuspAta agra 99 :13120 ~ agraja agnikaNa 1 1 57 agnicit 2 7 12 2 4 124 agnijvAlA agnibhU 1 1 39 agnimantha 2 4 66 2 4 42 anamukhI agnizikhA 2 4 118 2 4 136 2 6 124 1 4 10 3 1 58 3 3 184 2 6 43 [ zraja 2 vargAGkAH - zlokAGkAH 3 20 15 1 10 2 2 5 2 6 126 2 6 127 2 7 21 1 1 53 3 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agrajanman ] (2) mUlasthazabdAnukramaNikA [aNaka w .' mr.. or 13 .. zamdAH kA. va. zo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. abrajanman 2 7 4 aGgAra 2 9 30 ajahA 2 4 6 agravaHsara 2 8 72 | aGgAraka 1 3 25 ajA 2 1 56 agravas 3 3 246 | majhArapAnikA 2 9 29 amAjI 2 1 36 3 4 7 aGgAravaDarI 2 4 48 ajAjIva 2 10 11 apramAsa 2 6 64 aGgAravaDI 2 4 90 : ajita 3 3 32 bhagriya aGgArazakaTI 2 9 20. bhajina maGgIkAra 1 5 5! ajinapatrA 25 agrIya 3 1 58 aGgIkRta 3 1 108 ajinayoni 2 5 agredidhiSU 2 6 23 aGgulimudrA 2 6 108 agresara 2 8 72 aGgulI 2 6 82 ajira 2 . agratha 3 1 58 aGgulIyara 2 6 107 3182 bhaSa 1 4 3 aGguSTha 2 6 82 ajima 3 3 27 aghri 2 6 71 ajihmaga aghamarSaNa 2 7 47 adhinAmaka 2 4 12 ajjukA bhanivalikA 2 4 92 bhanathA ajjhaTA 4 127 acaNDI 2 9 70 ! 70 aza. 3 1 38 acala 2 3 1 acalA ajJAna adha acyuta antrita acyutAgraja 1 1 23 aJjana 1 3 3 aGkatha aJjanakezI 2 4 acchamala 2 5 4 aanAvatI 1 3 aja prAli 2 6 85 aasA ajagandhikA 139 'aGgaNa ajagara 5 | aTanI 2 8 84 bhaGgAnA ajagava aTarUSa 2 4 103 ajanya 2 8 109 aTavI baGgavikSepa 1 7 16 abamodA 2 4 145 aTATyA bhasaMskAra 2 6 121 bajaGgI 2 4 119 2 2 12 banadAra 1 7 16 / manana 1 1 16 | aNaka Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNi] mUlasthazabdAnukramaNikA (9) [adhomukha of in o m or in m or or o in ar n pro m n rwww rar or ur ma m m m m " m n o m ati a o m zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. lo. aNi 28 57 ativiSA 2 4 99 bhadri aNiman 1 1 36 ativela 1 1 66 , 3 3 134 aNIyas 3 1 62 atizaktitA 2 8 102 , aNu 2 9 20 atizaya 1 1 66 avayavAdin 1 1 14 adhama aNDa atizobhana 3 1 58 58 , 3 3 145 aNDakoza atisarjana 3 2 28 adhamarNa aNDaja atisArakin 2 6 59 adhara atIndriya 3 1 79 / atIva 3 4 2 adhikarSi 3 1 ataTa attikA 1 7 15 adhikAra 28 63 atalasparza 2 10 15 atyantakopana 3 1 32 adhikAra 2 8 31 atasI 2 9 20 atyantIna 2 8 77 adhikRta 2 8 6 3 3 242 / asyaya 2 8 116 adhikSipta 3 1 42 3 4 2 , 3 3 150 apityakA 2 3 7 atikrama 3 2 33 atyartha | adhipa 3 1 11 aticarA 2 4 146 asyAdita 3 3 77 adhibhU 3 1. 11 aticchatra 2 4 167 ani 27 | adhirohiNI 2 2 18 aticchatrA 2 4 152 atha 247 adhivAsana 2 6 134 atijava 2 8 73 | atho 3 3 247 adhivinA 2 6 7 atithi 2 7 34 adabhra adhizrayaNI 2 9 29 atinu 1 10 14 adarzana 3 2 22 adhiSThAna 3 3 126 atipathin 2 1 16 aditinandana 1 1 adhIna 3 1 16 atipAta 2 7 37 ay' adhIra 3 1 26 adRSTa adhIzvara atimAtra 1 1 66 aSTi adhunA 3 4 22 atimukta 2 4 72 addhA 4 12 adhRSTa 3 1 26 atimuktaka 2 4 26 adbhuta arthozuka 2 6 117 atirikta 3 1 75 adhokSaja 1 1 21 ativakta 3 1 35 aamara adhobhuvana 1 8 1 ativAda 1 6 14 apa 3 4 20 | adhomukha 3 1 3 sh sh s Mrom our mmm or Modm wom m m m m m or or Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyakSa ] mUlasthazabdAnukramANakA [ anUru zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. adhyakSa 2 8 6 anavaskara 3 1 56 anucara 2 8 71 3 3 226 | anavarAya 3 1 57 anuja 26 43 adhyavasAya 1 7 20 / anas 2 8 52 anujIvin 2 8 9 adhyApaka 2 7 7 / anAgatArtavA 2 6 8 anutarSaNa 2 10 43 adhyAhAra 1 5 3 anAdara 1 7 22 bhanutApa adhyUDhA 2 6 7 anAmaya 2 6 50 anuttama 3 1 57 adhyepaNA 2 7 32 anAmikA 2 6 82 anuttara 3 3 191 adhvaga 2 8 17 anArata anupada 3 1 78 adhvanIna 2 8 17 anAryatikta 2 4 143 anupadInA 2 10 30 adhvan 2 1 15 anAhata anupamA 1 3 4 adhvanya 2 8 27 animiSa 3 3 219 anuplava 28 71 madhvara | aniruddha 1 1 27 / anubandha adhvaryu . 2 7 17 anila 1 1 10 anubodha anakSara 1 6 21 anubhava 3 2 27 anaGga 1 1 25 | aniza anumAva anaccha 110 14 | anIka 2 8 78 3 3 21. anaDu 2 9 60 2 8 104 anumati ananta 1 2 1 | anIkasya 2 anuyoga 8 6 anIkinI 2 8 78 anurodha anulApa anantA anulepana 3 anu 3 248 2 4 92 anuka anuvartana 2 4 112 anukampA anubAka 136 anukarSa 2 8 57 anuzaya __3 3 148 4 158 anuSNa 2 10 18 ananyaja 1 1 26 anukAmIna / anuhAra 3 2 17 ananyavRtti 3 1. 79 anukAra anUka bhanaya anukrama anUcAna 2 7 10 anukroza | anUnaka ____3 1 65 anavadhAnatA 1 7 30 anuga 3 1 78 anUpa 2 1 10 anavarata 1 1 66 ] anugraha 3 2 13 | anUra 1 3 32 " or Nrm worrr mmorror rom vr mm Mmm am a rm Mmm x m mrr 23 mag vgvrg anukalpa 09 36 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREPEHE 2 andhu n bhanju] mUlasthazabdAnukramaNikA () apasada kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. anRju 3 1 46 / antevAsin 2 7 11 apaciti 2 7 34 anRta 2 10 20 / , 3 3 67 anekapa 2 8 34 antya 3 1 81 : apaTu 2 6 58 aneis antra 2 6 66 : apasya 2 6 28 anokaha anduka apatrapA 1 7 23 anta 2 8 116 andha 2 6 61 apatrapiSNu 3 1 28 3 3 103 apatha 2 1 17 antaHpura andhakaripu 1 1 34 apathin 2 1 17 antaka andhakAra 18 3 apadAntara 3 1 68 antara 3 3 187 andhatamas 1 8 3 apadiza 1 3 5 antarA 3 4 10 andhas apadeza 1 7 33 antarAya 3 2 19 110 26 antarAla 1 3 6 anna apadhvasta antarIkSa 3 1 111 apabhraMza antarIpa 110 8 abhya 3. 1 82 apayAna 28 111 antarIya 2 6 117 anyatara 3 1 82 aparaspara 3 2 1 antare 3 4 10 anvakSa 3 1 78 aparAjitA 2 4 104 antareNa anvaka 3 1 78 " 2 4 149 anvaya 2 7 1 aparAddhapRSaka 2 8 68 antargata 3 1 86 | anvavAya 2 7 1 aparAdha 2 8 26 antAra 2 2 14 anvAhArya 2 7 31 aparAhna antardhA 1 3 12 anviSTa 3 1 105 aparNA antarSi 1 3 12 anveSaNA 2 7 32 apalApa antarmanas 3 1 8 anveSita 3 1 105 apavarga antarvalo 2 6 22 apa ( Ap ) 110 3 apavarjana antarvANi 3 1 6 apakAragira 1 6 44 apavAda antarvazika 2 8 8 apakrama antAvasAyin 2 10 10 apaghana 2 6 70 : apavAraNa antika 3 1 67 apacaya apaSTu antikatama 3 1 68 apacAyita 3 1 101 | apazabda 1 6 2 antikA 2 9 29 / apacita 3 1 101 apasada 2 10 16 m or w so w mm Ma Mom Nw on or mmm lh sh m Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apasarpa] mUlasthazabdAnukramaNikA [ abhisara m a Www. n ' Nov 1 N N kA. va. zlo. : zabdAH kA. va. zlo. : zabdAH kA. va. zlo. apasarpa 2 8 13 abaddhamukha 3 / 36 minaya 7 apasavya 3 1 84 abanya 2 4 6 abhinava 3 1 3 1 84 : abalA 2 3 2 aminimukta 2 7 apaskara 2 8 56 pradAna 3 / 83 abhiniryANa 2 8 apalAta abja 1 3 14 abhinIta apahAra apAMpati abjayoni / 17 abhipanna apAGga abhiprAya abhibhUta 3 1 40 apAGgadarzana 2 6 abdhi 1 . abhimara 2 7 63 apAna 3 5 15 : abhimAna 1 7 22 abdhikapha apAmArga 2 4 88 abrahmaNya 1 7 14 amiyoga 3 2 13 apAvRta abhaya 164 | amirUpa 3 3 131 apAsana 113 amayA 2 4 59 amilAva 3 2 24 mapi abhASaNa amilASa 1 7 28 apivAna abhika 3 1 24 abhilASuka 3 1 22 apina abhikrama 2 8 96 amivAdaka 3 1 28 apUpa amikhyA 3 3 156 abhivAdana 2 7 41 apogaNDa abhigraha 3 2 13 abhivyApti 3 2 6 appati abhigrahaNa 3 2 17 abhizasta 3 1 43 appila amighAtin 2 8 11 abhizasti 2 7 32 apraguNa amicAra 3 2 19 amizApa 1 6 . apratyakSa amijana 2 7 1. amiSana 3 3 24 bhapradhAna 3 1 108 amiSava 2 7 47 aprata amijAta 3 3 82 , 2 10 42 aprApatha amikSa 3 1 4 amita 2 9 39 apsarasa 1 1. 11 amitasa 3 / 1 67 : abhiSeNana 2 8 95 " 3 3 256 / amiSTuta 3 1 110 aphala 2 4 6 amidhAna 1 6 8 amisaMpAta 2 8 105 abaddha 1 6 20 | amidhyA 1 7 24 / abhisara 2 8 71 3 3 249 N 13 N N mm vow on or on or ou or N Y Y Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArikA ] zabdAH kA. va. zlo. abhisArikA 2 6 10 abhihAra 3 3 "" abhihita abhIka abhIkSNam 3 * 17 abhIpsita m m 3 3 1 24 4 1 3 4 11 mym 3 1 53 3 1 112 2 17 abhyudita mmm 3 169 abhyupagama 1 107 abhyupapatti abhyUpa abhra 27 2 4 100 abhIru abhatrupastrI 2 4 101 abhISa 3 2 6 amoSu 3 3 220 amoTa 3 1 53 abhyagra 3 1 67 m w v 8 mUlasthazabdAnukramaNikA abhyavakarSaNa 3 abhyavaskandana 2 8 110 1 111 abhyavahRta abhyAkhyAna 1 6 10 2 abhyAgama 8 105 abhyAgArika 3 1 12 abhyAdAna 3 2 zabdAH abhyAsAdana abhyantara 1 6 58 abhyamita 2 abhyamitrINa 2 75 amarAvatI abhyamitrIya 2 8 75 amartya abhyamiya 2 8 75 amarSa abhyarNa 3 1 67 | amarSaNa abhyAnta abhyAmarda 2 8 105 abhyAza 3 1 67 99 2 6. 58 abhraka abhrapuSpa abhramAtaGga abhramu abhramuvallabha ani abhriya abhreSa amatra amara 2 17 amA amAMsa amAtya 99 26 | amitra amAvasyA amAvAsthA (7) kA. va. ilo. zabdAH amRta amutra amRNAla 2 8 110 2 7 55 1 5 3 2 * 2 2 1 2 2 1 22 m 1 1 3 4 1 1 46 1 1. 3 8 8 24 9 33 7 3 2 "2" 2 1 1 ov 45 1 1 8 2 9 200 4 30 1. .00 1 7 26 mr m 5 13 47 a' 10 13 / vm 1 VUX 8 46 ; amRtAndhas amoghA ambara "? 8 17 19 4 8 4 8 2 va 11 $1 amRtA "1 99 32 ambu 3 250 | ambuja "" ambaradha ambaSTha ambaSThA " " anvA ambikA 4 . 2 4 164 amRta 1 1 se [ ammlaloNikA kA. va. lo. 1 5 1 6 1 10 2 2 9 3 7 or m 3 2 6 44. ambubhRt 1 4 ambuvetasa 2 r ambUkRta 1 6 1 10 4 khammas erritor 1 10 41 ammaya 1 10 5 ambla 1 5 9 amlavetasa 2 4 140 amlaloNikA 2 4 40 3 2 4 2 4 2 * 1 2 1 3 22 3 28 76 58 59 82 6 8 4 106 2. 3 182 9 30 2 4 71 2 2 10 2 2 4 84 2 4 140 1 7 14 1 1 37 1 10 4 2 4 61 3 7 30 20 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aryA kA. va. lo. n' m mom mom , 10 4 3 3 32 3 3 68 2 9 90 3 3 86 3 3 86 aruntuda m lh 2 9 4 ara araghaTTa w .. amlAna] (6) mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. zabdAH amlAna 2 4 73 / ariSTa 3 3 36 arNava / amlikA 2 4 43 : bhariSTaduSTadhI 3 1 44 arNas aya 1 4 27 / aruNa 1 3 29 arnana ayana 4 13 : . 3 32 ati " 2 1 15 , 1 5 15 artha ayas 2 9 98 3 3 48 , ayaHpratimA 2 10 35 aruNA 2 4 19 , ayi 3 4 arthanA ayogra araSkara 2 4 42 arthaprayoga / 3 5 18 : agasa 2 6 54 arthin bharaNi 2 7 19 aroka 3 ,100 , araNya 3 5 22 araNyAnI 2 4 - 1 : arkaparNa ardanA arali 2 6 86 arkabandhu bharara 2 2 17 : arkAha maralu 2 4 57 57 / argala aravinda 1 10 39 ardha 3 27 ardhacandrA ardhanAva 28 11 ardharAtra arAla 71 arcA 2 2 7 34 bhari ardharca 2 10 36 / ardhahAra maciMta aritra aciMs 1 1 57 arimeda 3 3 230 ariSTa 2 28 | arjaka 2 4 80 1 5 13 arya arthya 3 2 49 2 9 104 3 3 160 1 3 29 < ardita 11947:51 161-567117117217 3 1 97 . adha . 2 4 109 110 14 arAti GG . . arya mr mmm my va'' orm mr or 2 8 2 6 106 arbuda 3 2 5 5 33 38 amaka aciM arma 2 5 20 2 4 167 aryaman 2 9 53 / arjunI 2 9 67 / aryA 3 3 147 1 3 28 2 6 14 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aryANI ] zabdAH aryANI arthI arvan 99 99 arvAk asa azaMsa arhaNA arhita alam Jie alaka alakA alakta alagarda 33 alapUrta alaGkamaNa alaGkAra 2 2 2 arzoghna 2 arzorogayuta 2 2 3 3 99 kA. va. zlo. zabdAH kA. va. lo. 2 6 15 bhali 2 6 15 alika 2 1 54 | bhani 2 8 44 2 1 54 2 16 3 59 3 2 54 2 5 10 28 avadya avadhi avadhvasta 3 alasa alAta alAbU ali 3 2 alpatanu alpamAriSa 4 157 alpasarasU 6 59 alpiSTa 19 34 1101 | alpIyas 3 252 avakara 3 * 11 avakIrNin 2 6 96 avakRSTa 1 1 70 avakezin 2 6 125 1 alaGkariSNu 2 3 2 2 4 alaGkRta 2 alakriyA alarka 6 on m 6 4 5 6 100 1 29 6 100 3 1. 18 2 6 101 6 100 2 6 101 2 4 81 2 10 22 mUlasthazabdAnukramaNikA 2 10 18 2 9 30 2 4 156 2 5 14 ajira malinda alIka alpa avakraya avagaNita avagata bhavagIta 29 avagraha 3 1 62 1 62 2 2 18 2 7 54 3 1 39 2 4. 7 2 9 79 1 106 1 108 93 79 AJA 3 (9) zabdAH 29 : avatamasa 92 / avatokA 29 / avadaMza 9 31 avadAta 2 12 31 3 12 avadAna 1 61 avadAha 6 48 avadAraNa 4 136 / avadIrNa 23 3 3 3 3 5 6 1 3 3 11 8 avana avanata avanATa abanAya avani avantisoma 3 1 avabhRtha avabhraTa avama 1 2 1 3 93 avamAnita 1 7 23 avayava 3 1 106 1 8 2 avamata 38 avamadaM 11 91 avagrAha avacUrNita bhavazA avajJAta avaTa avaTITa 2 6 45 bhavaTu 2 6 88 avataMsa 3 3 228 [ avarINa kA. vaM. ho. 1 8 2 1, 2 10 1. 3 avara avaraja avarati avaravarNa avarINa 3 2 2 9 3 1. 3 3 3 3 1 avamAnanA 1 AWA 3 2 3 80 2 3 4 165 1.2 89 4 2.2. 4 d 3 2 3 1 2 6 45 3 2 27 2 1. 3 2 9 39 2 7 27 2 6 45 3 1 54 2 Www 3 3 1 106 2 8 109 7 23 1 106 6 70 69 40 nr N 4 190 40 2 6 43 3 2 37 2 10 1 3 1 6 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avarodha (10) mUlasthazabdAnukramaNikA [asita or wo w om lh m m s zabdAH kA va. zlo. / zabdAH kA. va. iko. | zabdAH kA. va. zlo. avarodha 2 2 12 avita 3 1 106 azmarI 2 6 56 avarodhana avidyA 1 5 7 azmasAra 2 9 98 avaroha __2 4 12 avinIta 3 1 23 / azrAnta avaNe 1 6 13 avirata azri avalagna avilambita 1 1 65 azru avaguja azlIla 1 6 19 avavAda 2 8 25 avispaSTa 16 21 azva avazyam 3 4 16 / avIcI azvakarNaka 2 4 43 avazyAya 1 3 18 abIrA 2 6 azvastha 2 4 21 avaSTabdha 104 avekSA azvayuja 1 3 21 avamara avyakta azvavaDava 3 5 16 avasAna 3 2 38 avyaktarAga azvA atrasita avyaNDA 2 4 86 azvAroha 2 8 60 anyathA 2 4 59 azvina aAskara 2 6 67 4 146 azvinI 1 3 21 168 avyaya 3 5 34 mazvinImata 1 1 51 avanyA 1 4 29 avyavahita 3 1 18 bhazvIya 2 8 48 avahAra 110 21 azanAyA 2 9 54 aSaDakSINa 2 8 avahitthA 1 7 34 azanAyita 3 1 20 aSTApada 2 9 95 avahelana 1 7 23 azani 1 1 47 2 10 46 avAkapuSpI 2 4 152 | azita 3 1 111 | aSThIvat avAgra 3 1 70 azizvI 2 6 11 asakRta avAn 3 1 13 azuma 3 5 23 ! asatI 3 1 33 / azeSa asatIsuta 2 6 avAcI 1 3 1 azoka asana avAcya azokarohiNI 2 4 85 asamIkSyakArin3 1 17 acAra 110 7 ! azmagarma 2 9 92 asAra 3 1 56 avaHsam 3 1 39 | azmaja 2 9 104 asi 2 8 89 avi 2 6 20 / azman , 3 3 207 | azmanta 2 9 29 asiknI 2 6 18 avigna 2 4 68 / azmapuSpa 2 4 122 | asita 1 5 14 vo e w x w w 3 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaha ) x asidhAvaka ] mUlasthazabdAnukramaNikA (11) [bhAcAryAnI zabdAH kA. va. zlo.! zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. asidhAvaka 2 10 7 man : 2 AkAza 1 2 2 asidhenukA 2 8 92 / ahamahamikA 2 8 101 AkIrNa 3 1 85 lAsaputrI 2 1 92 ahaMpatrikA 2 8 1.0 Akula atu 2 850 amAMta 5 , 7 anadhAraNa 2 8 119 - ahati AkroDa 2 4 3 atara 11 12 airmukha 1 4 2 Akrozana Akrozana 3 2 6 ahaskara 1 3 28 amarkaga 1 7 23 / bhAkSAraNA 1 6 15 3 3 257 amayA 1 7 24 AkSArita 3 1 43 ahArya amRgdharA 2 6 62 AkSepa 1 6 13 manana 2 6 64 AkhaNDala 1 1 44 amaumyasvara 3 1 37 3 3 239 | Akha 2 5 12 asta ahita 2 8 11 bhAkhubhuja 2 5 6 ahituNDika 1 8 11 AkheTa 2 10 23 annam ahimaya 2 8 30 AkhyA 1 6 8 3 4 18 | ahibhuja 3 3 30 khyAta 3 1 207 astu | aheru : 4 101 bhAkhyAyikA 1 6 astra aho 3 4 9 Agantu akhin ahorAtra 1 4 12 bhAgasa anthi ahAya asthira A AgU amphuTavAc 3 | AH 3 3 240 bhAnIdhra 2 7 17 astra A 3 3 240 / AgrahAyaNika 1 4 14 astra Am AgrahAyaNI 1 3 23 | Akampita atrapa 3 1 87 AG 3 3 240 atra bhAkara bAGgika 1 7 16 asvacchanda 3 1 26 AkarSa 3 3 222 bAGgirasa 1 3 24 ambana Akalpa 2 6 99 Acamana 2 7 36 asvara AkAra AcAma ahaMyu | AcArya 2 7 7 ahaGkAra 1 7 22 AkAragupti 1 7 34 AcAryA 2 6 14 mahAravat 3 1 50 | AkAraNA 16 8 | AcAryAnI 2 6 15 x u v w 231. m 3 1 43 or a N w w in a w m Mom Nx mm Nmm or m mm Mmmmmm. Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m 8 *m N" Nov mro and AjU Acita] (12) mUlasthazabdAnukramaNikA [ ApUpika zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. Acita 2 9 87 | Atitheya 2 7 33 / AdhoraNa 2 8 59 AcchAdana 1 3 13 Atithya 2 7 33 AdhyAna 17 29 Atura 2 6 58 Anaka 1 7 6 Atodya Acchuritaka 1 7 34 Attagarva 3 1 40 Anakadundubhi 1 1 22 Acchodana 210 23 AsmaguptA 2 4 86 Anata Ajaka 2 9 77 AtmaghoSa 2 5 20 Anaddha AjAneya 2 8 44 Atmaja 2 6 27 Anana Aji 2 8 106 Atman 1 4 29 Ananda 3 3 32 3 3109 Anandathu 1 4 25 AjIva 2 9 1 AtmabhU 1 1 16 bhAnandana 1 1 26 Anata AjJA 2 8 26 Atmammari 3 1 21 AnAya 110 56 Ajya AtreyI AnAyya ATi 2 5 25 AtharvaNa 3 2 43 AnAi 2 6 55 ADambara 2 8108 Adarza 2 6 140 AnupUrvI 2 7 3 3 168 bhAdi 3 1 80 Andhasika 2 9 28 bhAdikAraNa 1 4 28 AnvIkSikI 1 6 5 ADhaka Aditeya Apakva 2 9 47 ADhakika 2 9 10 Aditya ApagA 110 30 ADhakI ApaNa ApaNika 2 9 78 Adaca AdInava Apat 28 82 AtaGka AdRta ApatprApta 3 1 42 Atannana 3 3 Adya | Apanna 3 1 42 AtatAyin 3 1 AdhamASaka ApannasattvA 2 6 22 Atapa AdhUna Apamityaka 2 9 4 3 5 20 AdhAra 110 29 ApAna 210 42 Atapatra 28 32 Adhi 1 7 28 ApIDa 2 6 136 Atara 110 12 , Apona 2 9 73 AtAyin 2 5 21 / AdhUta 3 1 87 | ApUpika 2 9 28 ADI rrrrrrrrrrrrrr mmm mom M. m wor wr a ar or no mar o o o o m 34 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApUpika ] zabdAH ApUpika Apta Adhya kA. va. zlo. 3 2 39 2 8 13 1 10 5 Apracchana 3 2 Aprapada 2 6 119 AprapadIna 2 6 119 Aplava 2 6 121 AplAva 2 6 121 Abandha 2 9 13 AbharaNa 2 6 101 AbhASaNa AbhAsvara AmIra AbhIrapallI AbhIrI AmIla Abhoga Amagandhin 1 12 5 Amanasya 1 9 Amaya 2 6 51 19 AmayAvin 2 6 58 Amalaka 3 5 33 AmalakI 2 4 57 AmikSA 2 7 23 AmiSa 2 6 63 3 3 224 AmipAzin 3 1 Am Amukta Amoda 7 1 6 15 1 2 10 2 9 57 2 2 20 2 6 13 1 9 4 2 6 137 " mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH Amoda Amodin AmnAya 19 Amra AmrAtaka AmreDita Ayata Ayatana Ayati 97 Ayanta AyAma Ayudha Ayudhika AyudhIya AyuSmata Ayus Ayodhana ArakUTa Aragvadha kA. va. zlo. 3 3 91 ? 4 11. 1 6 3 2 7 2 4 33 MY M 3 A 1 3 2 2 mym 3 nm m Ta 20 (19 3 2 3 8 ' 9 3 2 2 2 ra 3 2 8 120 69 2 8 103 2 9 97 2 * 23 AranAlaka 2 9. 39 Arati 2 37 Arambha 2 26 Arava 1. 6 23 bhArA 19 ArAta 3 4 16 ArAdhana 2 8 65 ArAma 1 4 24 | ArAlika 1 5 10 bhArAva 7 21. 3 72 5 16 6. 114 8 82 . 67 8 67 1 7 Tw 2 10 34 3 3 243 3 3 125 2 4 2 2 9 1 6 (13) zabdAH Arevata Arogya Aroha " ArohaNa Artagala AtaMka AI Ardraka Arya 13 AryAvarta ArSabhya Ala Alambha Alaya AlavAla Alasya AlAna AlApa Ali 19 39 " AliGgaya AlIDha bhAlu Aloka mAlokana 28 Avapana 23 Avarta [ Avarta kA. va. ilo. 2 4 24 2 6 50 2 6 114 3 3 238 2 2 18 2 4 74 6 21 3 1. 105 2 o 37 1 14 2 2 2 2 2 2 2 1. 10 2 10 2 8 1. 6 2 1 Mov 7 2 4 4 2 6 12 3 3 198 5 7 3 2. 8 9 62 9 103 8 115 5 29 18 41 15 14 MMVY m9 2 8 85 31 3 3 3 Jo 7 2 9 3 2 31 2 9 33 6 1 10 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> . :' arr Avali] (14) mUlasthazabdAnukramaNikA [ikSugandhA kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. lo. ! zabdAH kA. va. zlo. Avali 2 4 4 | AzuzukSaNi 1 1 55 Askandana 2 8 104 Avasita Azcarya Askandita 2 8 48 AvApa 1 10 29 Abhama AstaraNa 2 8 42 AbApaka 2 6 107 Azraya AsthA 3 3 bhAvAla AsthAna 2 7 15 Aviddha 3 1 71 AsthAnI AzrayAza 3 1 87 Azrava Aspada AviSa 3 2 36 3 1 24 AsphoTa 2 4 80 bhAvila 110 14 AsphoTanI 210 33 Azruta Avis 3 4 12 AsphoTA 2 4 70 Azva 1 2 7 12 8 Abuka 48 , 2 4 104 thAvRtta 1 7 12 Azvastha Asya 2 6 89 AvRta Azvayuja bhAsyA 3 2 21 AvRta Azvina Asrava AvegI Azvineya 1 1 51 Ahata bhAvezana AzvIna 2 8 47 3 1 88 Avezika 2 7 34 ASADha 1 4 16 AitalakSA 3 1 10 AzaMsita 3 1 27 Aiva bhAzaMsa 3 1 27 Asakta AhavanIya 2 7 59 bhAzaya 3 2 20 Asana 2 6 138 AhAra 2 9 56 bhAzara 1 1 59 AhAva 110 26 AzA Aheya 1 8 9 AsanA azitakavIna 2 9 59 AsandI AhopuruSikA 2 8 101 AzIviSa 18 7 Asanna 3 1 66 Aiya Azis 3 3 229 | bhAsava 2 10 41 mAhAna 1 6 7 aay'u bhAsAdita 2 9 15 | bhAsAra 1 3 11 2 4 163 Azuga , 2 8 96 kSugandhA 2 8 86 / AsurI 2 9 19 2 4 104 1 3 19 bhAsecanaka 3 1 53 ! , . . . . . . . 500 mno na m | Aho Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) [ukhya - - - kA. va. zlo. zabdAH IkSaNikA zaMData 87 ikSugandhA] mulasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. ikSugandhA 2 4 163 indrANikA 2 4 68 2 4 104 indrANI 1 1 ikSura 45 ikSvAku _2 4 156 indrAri 1 1 bl 20 indriya 1 5 8 hamudI icchA indriyArtha 1 icchAvatI indhana ijyAzIla 2 7 ima 2 8 34 sTacara 2 9 62 irita ma IyA 7 24 MMMMMMMM 10 m mm n n Furs >> v or m Ilita ilI 2 8 91 IzAna rrrra mmroNNNN wr 2 10 x x ana x 9 w g om oor n on a w w x x mom x 39 82 3 3 176 iriNam Mann. ISat IpalyANDu 1 5 13 isvalA 4 IpA iSikA itiha itihAsa itvarI idAnIm idhma A. 2 8 40 2 10 32 1 7 27 3 4 23 IhAmRga 111 indIvara mm'MMMMM No. oo NMM 110 37 8. G 2 2 1 3 9 4 165 5 11 1 9 iSTakApatha iSTagandha iSTArthoyukta 3 4 18 3 1107 indIvarI 2 4 100 ukta ukti uktha iSvAsa 2 8 83 ukSan 2 9 59 indravAruNI 2 4 156 | IkSaNa 2 6 93 | , indrasarasa 2 4 68 | , 3 2 31 | usya 2 . . Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) mUlasthazabdAnukramaNikA [udAsIna - %3 . ` . ` . mrom mr ` . ` sh m .. .. . . uttama sh in s man wa a w w w m yh lh sh r >> << sh 191 " zabdAH kA. ba. zlo. : zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA va. zlo. utkaNThA 1 7 29 | utsarjana 1 7 29 1 7. 20 utsava 2 5 42 1 utkara 7 38 utkarSa 3 2 11 3 3 202 janagandhA 4102 utsAdana 2 6 121 utkalikA 2 4 145 utsAha 7 29 utkAra ucca utsAhavardhana 1 7 18 utkroza uccaTA utsuka uttaMsa unDa utsRSTa 3 1 107 utta uccAra utsedha uttapta uccAvaca uccaiHzravas udaka 3 4 23 ucairyuSTa uttamaNe uccais uttamA 3 5 22 uttamAna ucchya 2 4 10 udakyA 2 6 20 ucchAya udagra ucchita udaja 3 2 39 uttarAsaga 2 6 117 udadhi 1 10 1 ujjAsana uttarIya 2 6 118 udanta ujjvala uttAna 110 15 udanyA 2 9 55 uJchazila uttAnazayA udanyat 110 1 uTaja utthAna udapAna 110 26 utthita 3 3 85 ur3a udaya uDupa utpatita 3 1 29 6 77 uDDIna 2 5 37 utpatti udarka 2 8 29 uta 3 1 101, utpatiSNu 3 1 29 udavasita 2 2 5 3 3 243 / utpala 1 10 37 udazvit 2 9 53 4 126 utAho 3 4 45 utpalazArivA 2 4 112 udAna 1 1 63 utka utpAta 28 109 udAra utkaTa 3 4 34 | utphulla 2 4 7 , 3 3 192 3 1 23 | utsa 3 5 / udAsIna 2 8 10 wrom Mmm Mmm or m marvrrm w mr wr 115 A .G w sy N mr b s udara mm X lh Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmm mrar No or m 1 1 66 udvAnta - No Mn. mor m mr mom Mom . udAhAra] mUlasthazabdAnukramaNikA (17) [upaniSad zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. udAhAra 1 6 9 udbhija 3 1 51 / upakaNTha 3 .1 67 udita 3 1 107 udbhid 3 1 51 / upakArikA 2 2 10 udIcI udbhida upakAryA 2 2 10 udIcya udmama upakunikA 2 4 125 2 4 122 udyata 2 1 37 udumbara 2 4 22 upakulyA 3 2 11 udyama 2 4 96 2 9 97 upakrama 2 7 13 udyAna udumbarapaNI 2 4 144 3 2 26 udyAna udkhala 2 9 2 3 3 139 udyoga udgata 3 1 97 udra 110 30 upakroza ugamanIya 2 6 112 udvartana upagata udADha 8 36 upagRhana 3 2 30 udrAta 2 7 17 upagraha 3 1 97 2 8 119 udAra upagrAhya 2 8 28 uhAsana udgAtha 3 5 19 upana udvAha udgurNa upacarita 3 1 102 ugrAha upacAyya 7 20 upacita upacitrA uddhana unnata udghATana upajApa unnatAnata upazA 2 7 13 unnaya upatapta 2 2 14 uddAla upatApa 1 2 51 unmatta udita 77 upatyakA udrAva upadA 2 8 28 uddharSa 1 7 38 unmadiSNu 3 1 23 upadhA uddhava 1 7 38 unmanas upadhAna uddhAna | unmAtha 2 8 115 upadhi uddhAra 210 26 bhaanaa, 1 7 7 uddhRta 3 1 90 / unmAda 1 7 26 / uanidhi 2 9 81 udbhava 1 4 30 unmAdavat 2 6 60 / upaniSad 3 3 93 m . . . mA & m . . . G . . undu . n . No Wr mmmmmmmr 2 4 34 unnAya GA >> . . . u s_ . . in 111 n o or Gm Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d' sh// .. m mr 10 36 m .. .7 . . 6 upaniSkara] (18) mUlasthazabdAnukramaNikA [ulapa zamdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. lo. zabdAH kA. va. zlo. upaniSkara 21 18 upasaMpanna 2 7 26 . upAsanA 2 7 35 upanyAsa , 6 1 24. upAsita 3, 102 upapatti 2 6 35 upasara 3 2 2. upAhita upabaI 2 6 137 / upasarga upabhRta 2 7 25 upasarjana upendra upabhoga 3 2 20 : upasaryA upodikA 2 4 1.7 upamA 10 36 : upasUryaka , 3 3. upoddhAta 16 9 10 37 upaskara umayadhus 3 4 21 upastha upamAna 26 7. ubhayedhus 3 4 21 upasparza 33 umA 1 upayama 1 36 upayAma upahAra -umApati upahara 1 34 uparakta .. uraHsUtrikA 2 6 104 upAMzu uraga uparakSaNa upAkaraNa uraNa uparAga upAkRta uraNAkhya uparAma 3 2 37 upAsyaya urabhra upala 2 3 4 upaladhAryA 16 5 upAdAna urarI upalabdhi upAdhi urarIkRta 3 1188 urachara uras upalA upAdhyAya urasila upAdhyAyA upavana 28 76 upavartana upAdhyAyAnI 2 6 urasya upAdhyAyI 26 urasvata upavAsa 28 76 uha upaviSA upAnaha urubUka upavIta upAyacatuSTaya 2 urbarA upazasya urvazI upAyana upazAya 3 2 32 upAvRtta urvAra 2 4 155 upabhuta 3 1 109 upAsA 2 8 88 uvIM upasamyAna 26 117 | upAsana 28 86 | kapa m v1 1 1 . . . . .. .1. . mr wrr m>> ... 2 27 ... wur . . 1 // Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulUka] zabdA : kA. mUlasthazabdAnukramaNikA (19) [ RSama zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. USmAgama 1 4 19 2 2 23 / Uta 2 4 34 / Udhas 1 0 18 ! Um 3 4 18 | Rtha 2 9 90 3 3 254 | RkSa 1 3 21 2 6 38 aravya UrI UrokRta 3 1 108 RkSagandhA 2 4 137 RkSagandhikA 2 4 110 UrarI m ulUka ulUkhala ulUkhalaka ulUpin ulkA ukha ulvaNa utmaka ullAgha ulloca ullola uzanas uzIra " Uha Rca wo our ar arm >> . . . . . . . . 2 4 . aruparvan Urja1 Urjasvala Urjasvin UrNanAma UrgA UrgAyu uparbudha | RjoSa 2 9 32 2 6 72 3 / 72 4 18 Rjurohita 1 2 8 76 . Rga 2 8 76 RtIyA 1 6 22 2 . 76 2 9 2 Rtu upas Rta uSA upApati 1 1 27 uSita 9 uSTra UdhvaMka UrdhvajAnu UdhvaMzu uSNa Woche ero 47 RtumatI 2 6 21 ami Rte a uNyarazmi good we ar UrmikA Urmimada USa 3 3 2 4 19 Upara Upavada 2 9 66 | USmaka uSNikA uSNISa uSNopagama mem or 2 7 17 2 9 23 2 4 112 1 1 8 1 1 44 Rtvij Rddha Rddhi amu RbhukSin Rzya RSabha . a orar unna samA 2 4 18 2 4 116 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [auttAnapAdi kA. va. zlo. eDaka RSama] (20) mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. ba. zlo. zabdAH RSama 2 9 59 ekAThIlA 2 4 85 airAvaNa , 3 1 59 2 6 48 airAvata RSi 2 7 42 RSyaproktA 2 4 87 eDagaja 2 4 147 eDamUka 3 1 38 airAvatI eDraka 2 2 4 : ailavila 2 5 10. aileya 15 17 aizvarya 3 4 23 aiSamasa edha 2 4 120 - 3 4 20 o m ekaka ... edhA oka .. ekatAna ogha / .. , ekatAla ekadanta .. . .. . .. . edhasa 2 ra 13 edhita 1 1 38 enasa eraNDa elA 4 125 elAparNI 2 414. 2 9 | elAvAluka 2 4 121 2 1 evam 3 3 251 1 9 2 3 4 12 3 5 80 |, 3 4 15 2 9 68 3 1 82 eSaNikA 210 32 3 1 79 ai aikAgArika 210 24 ekadhura ekadhurAvaha ekadhurINa ekapadI ekapiA ekaSTikA ekasarga ekahAyanI ekAkin ekAgra o nommmmm oMkAra ojas oNDapuSpa oNDapaSpa otu odana om oSa oSadhI 3 3 234 2 4 75 2 5 5 2 9 48 . ur .. 2 4 6 .. .. oSadhoza oSTha . ekAgya peNa ekAyana 3 1 79 2 5 8 aukSaka ekAyanagata 3 1 80 aiNeya 2 58 aucitI 3 5 35. ekAvalI 2 6106 | aitiya 2 7 12 maucitya 3 5 39 , ekASThIla 2 4 81 | aindriyaka 3 1 79 auttAnapAdi. 3 20 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaGkAla m Gon. w o bd h s d h audanika] mUlasthazabdAnukramaNikA (21) [ kattRNa kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. audanika 2 1 28 / kaTu 3 3 35 audarika 3 1 21 ka 2 9 20 kaTutumbo 2 4 156 aupagavakA 3 2 32 katra kaTurohiNI 2 4 aupayika 28 24 kaccara kaTavala aupatrasta 2 7 38 kaccit kaTavaGga 2 4 56 aurabhraka 2 2 9 70 kaccha 2 kaTiara 79 aurasa 2 24 128 | kaThina audhadehika 2 7 30 kacchapa 1 10 21 kaThiralaka aurva kacchapI 3 3 132 kaThora 3 1 76 aukSora 3 3 186 kacchura 2 6 58 2 9 22 auSadha 2 4 135 kacchurA 2 4 92 kaDamba 35 2 6 50 | kacchU kaDAra auSTraka 2 9 77 / kaJcaka kaNa 2 8 63 ka 3 3 5 kanukin kaNA kaTa kaMsArAti 1 1 21 " kaNikA kakuda 3 3 12 kakubhatI 2 6 74 kaNiza kakum 1 3 1 kaTaka kaNTaka kakuma 1 7 7 2 6 107 kaNTakArikA 2 4 93 kaTammarA 2 4 85 kanTakiphala 2 4 61 kakolaka 2 6 130 2 4 153 kaNTha kaTamI 2 4 150 3 3 219 kaTAkSa kaNThabhUSA 2 6 kakSyA 2 8 42 kaTAha kaNDurA 2 6 74 kaNDU kaTI kaNDUyA 2 6 53 kaGkaTaka kaToprotha kaNDola kaGkaNa kaNDolavINA 2 10 31 kAtikA 2 6 139 | , 2 4 85 kattRNa 2 4 166 h kaMsa h h h h 32 h 88 Namro Mmmmnr. 3 158 kaTi ka Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA] [kara % 3E kandalI kathA kadazvana kadamba kadambaka kA. va. ilo. 38 118 2 6 0.7 2 9 40 110 21 nks. ... ... ... kaparda 2 7 46 kadalI (22) mulasthazabdAnukramaNikA kA. va. ilo. zabdAH ___kA. va. zlo. 'zabdAH 2. . kabandha kandu 2 3, kavarI kanduka kandharA kanyA 2 6 8 kamaTha kapaTa kamaThI 11. 35 kamaNDalu 4113 kapardin kamana kapATa kamala 3 4 4 kapAla kapAlabhUta kapi kamalA kapikacchu . 4 87 kamalAsana kapittha kamalottara kapila kapilA kampa kampana 2 6 43 kapivallI kampita kapiza 2 6 82 kapInana 4 27 kampra 110 40 kadAcit kadaSNa kadda kanaka OAD ...mm MR morMMMMmm Mr m mmrrrrr kanakAdhyakSa kanajAlukA kanakAiya kaniSTha kamita mom no mor .. mom m mom mom .. 3 1 71 kaniSThA kanonikA kanIyas kapona kapotapAlikA 2 2 1 kaponAhina 2 40 kapola 2 6 90 kapha 2 6 62 krambugrIvA 6 88 kaphin kamra kaphoNi 2 6 80 kara kandarpa 1 1 25 / kavandha 110 4 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara mm w tym x_w . " 0 17 < Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakala] [ kAkodara zabdAH kA. va. zlo. 3 3 130 kalakala kalaka (24) mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kalila 3 1 85 ' kazipu 1 3 17 kaluSa / 1 4 23 / kazeru 110 14 kazerukA kalevara kazmala 3 76 kalka 3 3 14 ; kazya 2 8 35 . kalpa 4 21 , kalatra kaladhauta kalama Alwal 2 8 109 21- 40 kalama .. kaSa 2 10 kaSAya kalamba kalambI 2 8 87 2 4 157 14 my man or mom wm or orr 1 kalpanA 50 , kaSTa " kalpavRkSa kalpAnta kalmaSa kalmASa kalya kastUrI kahAra kalarava kalala kalaviGka kalaza kalazi kalahaMsa kalaha kalA 2 6 109 110 66 me >> . ? vv ... * >> wur w" . . . x mp v ma ka As. 15 25 kalAda 2 4 139 kalAniSi kalApa kalAya kali | kAka 2 5 20 kAkacinI 2 4 98 kAkatinduka 2 4 31 kAkanAsikA 2 4 118 kAkapakSa 2 6 96 2 8 64 kAkapIluka 2 4 39 54 kAkamAcI 2 4 151 kAkamudrA 2 4 113 kAkalI 1 7 2 kAkAGgI 2 4 118 kAkiNI 3 5 35 kAka 1 6 12 kAkuda 2 6 91 2 7 24 kAkendu 2 4 19 210 31 kAkodumbarikA 2 4 61 3 1 44 kAkodara 1 8 7 2 8 104 kalyA kalyANa 3 3 198 kallola 2 10 8 kavaca kavala 3 3 129 kavarI 2 9 16 kavi 8 105 kavikA kaviya 2 4 67 kavISNa kavya 2 4 58 kazA 2 4 48 kazAI mr mr m Murr In m kalikA kaliGga K MM ? kalidruma kalimAraka Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kArya kA. va. 2 7 2 4 50 59 . . G SNA m7 kAca rror mrr ... . 2 4 56 2 4 ra 11 2 4 152 2 109 9 40 .. kAJcI 2 8 119 . kAkola] mUlasthazabdAnukramaNikA (25), zabdAH kA. va. zlo. zabdA : kA. va. zlo. zabdAH kAkola 1 8 10 kAntA kAya (tIrtha) kAntAra 2 1 17 kAyasthA kAkSI 3 3 172 kAraNa kAGkSA 27 kAntAraka 2 4 163 kAraNA kAnti 1 3 17 / kAraNika kAraNDava 28 kAnda vika 2 9 28 kArambhA kAcasthAlI 2 4 54 kAndizIka 3 1 42 kAravI kAcita kApatha kAzcana 2 9 95 kApota 2 5 kAbanAhaya kAbanI 2 9 41 kApotAjana kAravella kAma 1 1 25 kArA 1 7 28 kArikA kAjika 2 9 57 kANDa 3 3 138 kANDapRSTha 2 8 66 kAru kAmana kAruNika kANDavat kAmapAla kAruNya kANDIra 28 kAmam kArottara kANDekSu 2 5 104 kAmayitu 3 1 24 kAminI kAtara kArtasvara 26 3 kArtAntika kAtyAyanI 1 1 36 kAmuka 3 1 23 kArtika kAtikika kAdamba 2 5 23 kAmukA kAdambarI kArtikeya kAmukI 210 39 kAdambinI 1 3 8 kAmpilya 2 4 146 kAdraveya kAmbala 2 8 54 kAmvavika 2 10 8 kArpAsI kAnana kAmboja 2 8 45 kAma kAnIna 2 6 24 kAmbojI 2 4 138 / kAnta 3 1 52 kAmyadAna 3 2 3 kAntalaka 2 4 128 kAya 2 6 71 | kAya kArISa on' ovr. mor. No.orm mom mom Mrrrrr 2 9 28 14 . 1 4 18 kAsa 2 6 111 v 2 4 116 >> .. kArmaNa kArmuka 2 8 83 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArSApaNa] (26) mUlasthazabdAnukramaNikA [kilAsin kA. va. zlo. 16 110 kinulaka 110 22 110 43 mam .... 194 2 6 65 2 4 89 zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kArSApaNa 2 9 84 kAlIyaka 2 4 101 / kiGkiNI kASika 2 9 88 2 6 126 kitrita kAla kAlpaka 2 4 135 kAlyA 2 9 70 kiMjalka 14 kAvacika kiTi kAverI 3 5 11 kAvya 1 3 24 kiNa kAlaka kAza 3 4 162 kiNihI kAlakaNThaka kAzmarI 2 4 35 kiNva kAlakUTa 1 8 10 kAzmaya 2 4 36 kitava kAlakhaNDa 2 6 66 kAzmIra 2 4 45 kAladharma 2 8 116 kAzmIrajanman 2 6 124 kAlapRSTha kAzyapi 1 3 32 kAlameSikA 2 4 90 kAzyapI 2 1 2 109 kinnareza kATha 2 4 13 kAlameSI kim kASThakuhAla 110 kAlazeya kASThatakSa 2 10 kAlasUtra kASThA kAlaskanda kimuta 2 10 42 2 4 77 2 10 43 kinAra 1 1 71 1 1 69 3 3 251 m m kimu m m 3 41 " 3 1 1 48 1 71 kAlA 4 94 kASThIlA kAsa 9 37 kAsamada kAlAguru 2 6 127 kAsara kAlAnusArya 2 4 kAsAra 2 6 126 / kiMvadantI kAlAyasa 98 kiMzAru kAlikA 3 3 15 kAlindI 110 32 | kiMzuka kAlindIbhedana 1 1 24 kikIdivi kAlI 1 1 36 / kiAra kimpacAna | kimpuruSa kiraNa 2 5 4 kirAta kirAtatikta 6 7 kiri 2 9 21 kirITa kimIra 2 4 21 kila 2 5 16 / kilAsa 2 10 17 | kilAsin 210 20 2 4 143 2 5 2 2 6 102 3 3 259 2 6 53 2 6 61 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilika ] zabdAH kA. va. ilo. kiliJjaka 2 9 26 kilviSa 1 4 23 3 3 224 2 46 3 3 7 39 kizora kiSku kisalaya 2 kokasa 2 kIcaka kInAza kIra kIrti kIla 99 kolaka kolAla kolina Yin kIza ku "+ kukara kundara kukR kukkuTa kukkubha kukura ". kukSi kukSimbhari 0 .U 3 2 my 2 3 3 216 2. 21 1 6 1 1 57 3 3 198 2 9 73 1 10 3 3 3 200 3 9 42 5 3 2 3 V 2 2 4 1.4 .3. 6 4 to' Xv w m s 6 68 161 3 241 48 19'1 3 203 118 dd 5 2 4 132 2 10 21 2 6 77 3 1 2.1 kuGkuma 2 6 123 kuca 2 6 77 17 35 mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. ilo. 2. 6 132 3 ? 37 2 6 3 25 71 3 8 zabdAH kucandana kucara kucAma kuja kucita kukSa kukSa kuara 19 kuarAzana kuJjala kuTa 3 kuTI 19 kuTaka kuTaja kuTannaTa kuTila " 99 kuTTanI kuTTima kuThara kuThAra kuTheraka kuDava kuDaka 1 3 1. 2 3 3 31 2 8 34 3 1 59 20 30. 5 U 2 2 2 2 9 * 9 32. 9 93 2 4 66 2 4 57 2 4 131 3 1 71 2 2 4 m m 3 kuTumbavyApRta 3 , kuTumbinI 6 d a 3 5 nm ~ ~ ~ " 177 2 Va 2 11. 2 Si 12 6 3 5 34 2 9 74 2 8 12 4 70 9 89 3 5 5 38 "> 38 of 2 w 17 (27) 2 * 16 zabdAH kuDya kuNapa 99 kuNi 19 kuNTha kuNDa 99 kuNDala kuNDalin kuNDI kutapa kutuka kutupa kutU kutUhala kutsA kutsita kutha kuddAla kunaTI kunAzaka kunta kuntala kunda "9 " kunduru kundurukI kuDmala kupUya [ kucha kA. ja. ilo. 2 2 4 2 8 118 3 5 20 2 4 128 2 6 48 17 6 36. 2 9 31 2 6 103 1. 8 7. 2 7 46 33. 35 31 3 1 0 2 1 2 2 2 wx w 2 MY w 0" 9 2 5. 1 7 31 1 6 53. 3 1 54. 2 4 166, 2 42 2 4 22 2 9 108 2 * 91 2 8 93 3 7 7 6 9.5 hara 4 121 3 5 19 2 4 121 2 4 124 V 33. 4 1 54 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . . . . Marrow m kula kuzala < < 6 . kuzI kuSTha kupya] (28) mUlasthazabdAnukramaNikA [ kUTayantra zabdAH kA. va. zlo. | zabdA: kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo kupya kurabaka 2 4 75 | kuvAda kubera kurara kuvinda 2 106 5 3 3 kuraNTaka 2 4 75 kuveNI kuberaka 2 4 127 / kuruvinda 2 4 159 / kuza 2 4 166 kuberAkSI | kuruvista 3 3 256 kubja ___ 41 kumAra 7 12 kulaka 2 4 39 3 3 264 kumAraka 2 4 155 kumArI 2 4 72 kuzIlava __ 2 10 12 kulaTA kuzezaya 110 40 kumuda 1 3 3 kulasthikA 2 9 102 kuSTa 2 4 126 kulapAlikA 2 6 7 kumudavAndhava 1 3 13 kulazreSThin 210 .! kumudikA 2 4 40 kulasammava 2 7 2 kusauda ___ 2 9 4 kumudinI 110 kulasI kusIdika kumudata kulAya 2 5 37 kusuma 2 4 17 kumudatI kulAla kusumAJjana 2 2 103 kumbA 18 2 9 102 kusumeSu 1 1 26 kuliza kusamma 2 9 186 ra7 kulI __94 134 kulona kusUti 1 7 30 kumbhakAra 210 6 kulIra 110 21 kustumbura 2 9 38 kumbhasammava 1 3 20 kRlmASa kuhanA kumbhikA 5 21 kumbhI kurumASAmiSuta 2 kumbhIra 110 21 kulya 3 1 kuraja kulyA 110 34 kUTa kuraNTaka 2 4 74 kuvala 2 4 75 kurabaka 2 4 74 | kuvalaya 110 37 kUTayantra 2 10 26 38 kulAlI kumma ons Ax 60- rNoor mroNorm Nor .. kuhU X W G Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTazAlmali] da am ketana mUlasthazabdAnukramaNikA (29) [ kezika zabdAH kA. va. zlo. zabdA: ___ kA. va. zlo. ! zabdAH kA. va. zlo. kRTazAlmali 2 4 47 / kRtin 2 7 6 kRSNaphalA 2 4 96 kUTastha 31 73 , 3 1 4 kRSNabhedI 2 4 86 kRpa 26 / kRtta 3 1 1.3 / kRSNalA 2 4 98 kRpaka / kRtti 2 7 46 kRSNalohita 15 16 110 12 / kRttivAsasa / / 3. kRSNA varman 1 1 54 2 6 75 kRtyA 3 3 1. kRSNavRntA 2 4 55 57 kRtrimadhUpaka 2 6 128 / kRSNasAra 5 kRtsna kRSNA kRcaMzIrSa 2 4 142 kRpaNa 3 1 48 kRSNikA kRcikA kRpA 1 7 18. kekara kUrdana 1 7 33 kRpANa kekA kUpara 2 6 80 kRpANI kekin kUrpAsaka 2 618 | kRpAlu ketakI 2 4 170 110 21 kRpITayoni 1 1 53 kUla kRmi 3 3 114 kUSmANDaka 2 4 1.5 kRmighna 2 4 106 ketu kRkaga 2 5 19 / kRmija 2 6 126 kedara kRkalAma | kRza 3 6 61 kedAra kRkavAku kRzAnu kenipAtaka 110 13 kRkATikA kRzAnuretas 1 1 33 keyUra kRcchra kRzAzvin 210 12 keli 1 7 32 kevala kRSaka 3 3 204 kRSi keza kRtapura kRSika 3 5 12 kRtamAla kRSIvala kezaparNI kRnamukha kezapAzI kRtalakSaNa kRSNa kezava 1 1 18 kRtasApalikA 2 6 7 kRtahasta 2 8 68 kezaveza 2 6 96 kRtAnta 1, 58 kezAmbunAman 2 4 122 3 3 64 | kRSNapAkaphala 2 4 67 / kezika 77 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezina . (30) mUlasthazabdAnukramaNikA [krakaca D . . . . kodaNDa 6 . . .. ... zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. 3lo. zabdAH kA. va. zlo. kezin 2 64 koTi koza 2 . " kezinI 2 4 126 / korivarSA 4 133 / , 36 :25 kesara koTiza kozaphala koTTa kozAtakI koTha koSa 2 4 65 koNa , 7 6 koSTha kesarin " 2 8 93 koSNa kaiTabhajita kaukkuTika kaiDarya kodrava kaukSeyaka kainava kopa 6 kauTatakSa 210 44 kopanA kauTika kedAraka 2 9 11 kopina kauNapa kaidArika komala 3 / 7. kautuka 7 31 kedArya 2 0 11 koyaSTika kautUhala 110 37 koraka 1 4 16 kaudravINa 2 9 8 kailAsa koraGgI kauntika kaivarta 110 15 koradUSa kauntI 2 4 120 kaivIMmustaka 2 4 132 kola kaupIna 123 kaivalya 36 | kaumudI 36 kaizika kaumodakI kaizya kaulaTineya 2 6 27 koka kaulaTeya koladala kokanada 110 42 kolambaka kaulaTera kokanadacchavi 1 5 15/ kolavalI 2 4 97 kolIna kokila 2 5 19 kolA 2 koleyaka kokilAkSa 2 . 04 kolAhala 16 25 kauzika koTara koli 2 6 17 kovida 1 7 5 kauzeya 2 6111 koTi 28 84 | kovidAra 2 4 22 kaustubha 1 1 28 . 28 93 ) koza 2 5 37 / kaca 210 34 My memomror-r00mArrrrrr m ___ 2 koTavI A Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kakara] (31) || mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. ba. zlo. kA va. zlo. x krakara 3 3 192 3 47 81 .s .. zabdAH kSaNa , kSaNadA kSaNana kSaNaprabhA kSataja kSatavrata 2 Rtu kratudhvaMsin kratubhuja krayana krandana morn. 8 4 A A... 6 m krodha 2 6 64 , .. G kSata .. M krandita 220 3 . krama kramuka . . . G G krodhana kroSTa | kroSTuvinA 2 kroSTrI 2 5 22 kauzcAraNa 1 1 40 kuma r . 2 6 14 kSatriya kSatriyA kSatriyI kSatriyANI kumatha 6 14 kramelaka krayavikrayika 2 Ryika . . . . kathya vizita kliSTa kSapA kSapAkara kSama kSamA kSamita kamya kramyAda RmyAda kAyaka kriyA . . 3 143 klotaka klItakikA 2 2 4 109 4 94 2 9 79 kSamin . . kSantu om mo Mrm No.mmmmm or rem Mur 4 22 kriyAvat 6 6 . . . kloma koDA 1 7 32 kaNa 1 6 24 kaNana 3 3 146 kvacita kANa 6 6 kSatrabhu 1 4 11 / kSAnta kara Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [khadira kA. va. zlo. kSAnti ] (32) mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kSAnti 1 7 24 kSudh kSauma kSudhita 3 1 20 kSAraka kSupa kSmA kSAramRttikA 2 1 4 kSumA kSmAbhRta kSArita bh kSNuta bh . . bh .. . llh kSura ism in n o mom is n rm : 5 20 . lh 4 40 2 20 www. sh . 8 107 3 43 5 34 blh blh m kSipra . m sh sh w kSIra . . . *: : / 3 5 22 2 5 32 2 8 86 dww kSuraka kSipA kSurapra kSipta kSurin kSiptu kSullaka 1 1 64 kSiyA kSIba 3 1 23 1 10 4 2 1 51 3 3 183 kSIravidArI 2 4 110 kSIrazuklI 2 4 110 kSetrAjIva kSIrAvI 2 4 kSepaNa kSorikA 2 4 45 kSepaNI kSIroda 1 102 kSepiSTa kSuda 2 6 52 kSuta 2 6 52 kSutAmijanana 2 9 19 kSudra 3 3 178 kSoda kSudrapaNTikA 2 6 110 kSodiSTa kSudrazA 110 23 kSoma kSudrA 2 4 94 3 3 177 / kSauma 2 11 khagezvara khajAkA khaja khaJjana khArITa m. n m or in n m or m ainm rinmin nr khaTa . . / khaTvA 2 6 138 kSamana kSANi 1 khagin khaNDa 1 3 16 khaNDaparazu 1 1 31 khaNDavikAra 2 9 43 9 107 khaNDika 2 9 16 6 111 / khadira 2 4 49 jhaudra Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khadirA ] zabdAH khadirA khadyota khani khanitra khapura khara 91 kharaNas kharaNama khara puSpA kharamaarI kharA kharAzvA khajUM kharjUra 99 kharjUrI kharvaM 91 khala khalapU khalinI svalIna khalu khalyA khAta khAdita khArI kA. va. lo. zabdAH 2 4 141 khura 2 5 28 2 3 7 2 9 12 2 1 2 2 4 169 3 35 9 77 6 46 2 6 46 2 4 139 2 4 89 2 4 69 2 4 111 2 6 53 3 2 3 2 4 170 2 9 96 2 4 170 2 6 46 3 1 70 3 1 47 3 1 17 2 42 8 49 3 255 3 2 42 1 10 27 3 1 110 2 9 88 2 9 10 2 1 5 mUlasthazabdAnukramaNikA khArIka vic Jain Ea batonternational 99 khuraNas khuraNasa kheTa kheya khelA khoDa khyAta khyAtagarhaNa khyAti gagana gaGgA gaGgAdhara gaja gajatA gajabandhano gajamakSyA gajAnana gaja gaDaka gaDu gaDula gaNa "" 19 kA. va. lo. 2 4 130 2 8 49 6 47 2 6 47 3 1 54 1 10 29 1. 7 33 2 6 49 3 1 9 3 1 93 2 2 AJ ga 100 1 31 34 2 8 34 2 8 36 8 43 2 4 123 9 1 38 2 2 1. 10 17 , 2 1. 10 ov 1 2 417 2 3 a' mov V 3 5 18 2 6 48 2 5 40 2 . 81 3 3 46 8 14 1 64 1 4 6 2 4 80 . (33) zabdAH gaNahAsaka gaNAdhipa gaNikA 99 gaNikArikA gaNita gaNeya gaNDa 99 " gaNDaka gaNDakArI gaNDela gada gadya gantrI gandha gandhakuTI gandhana gandhanAkulI gandhaphalI gaNaka gaNanIya gaNarAtra gaNarUpa [ gandharasa kA. va. lo. 2 4 128 1 38 2 4 .71 2 6 19 2 * 66 64 64 33 gandhamAdana gandhamUlI gandharasa av m 3 2 2 3 2 gaNDAlI gaNDIra gaNDUpada gaNDUpadI gaNDUSA gatanAsika 2 6. 2 3 9 Dr or or w 2 1 2 4 141 2 3 6 2 4 159 2 4 157 1 10 22 ow m 1 6 8 5 5 1 10 24 3 5 10 90 37 12 4 46 51 5 31 . 52 ww 1 5 7 2 4 123 3 3 115 2 4 114 2 4 56 2 4 64 2 3 3 2 4 154 2 9 104 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandharva] (34) mUlasthazabdAnukramANakA [girija - - in om n Pun .. .. .. .. .. G im w garmaka a S or garmut zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. gandharva 1 1 11 gargarI gaveSaNA 2 7 32 , 2 5 11 garjita , 3 8 gaveSita 3 5 105 2 8 44 2 8 36 / gavya 2 9 50 gavyA gandharvahastaka 2 4 50 gardama 2 9 77 gavyUti gandhavaha 1 1 dara gardabhANDa gahana gandhavahA 2 6 89 gardhana 3 1 22 gandhavAha 1 1 62 garbha gahara gandhasAra 2 6 131 3 3 135 gandhAzman 2 9 102 135 gAGgeya gandhika 2 9 102 garmAgAra gandhino 2 4 123 garbhAzaya 26 28 | gAGgerukI gandhottamA garmiNI 210 39 2 gADha 6 22 1 1 67 gANikya 5 27 gopaghAtina 2 9 69 gandholI 2 6 22 gamasti 2 gANDiva 4 165 2 8 84 gamIra garva 1 gANDIva 2 8 84 gAtra gama garhaNa 16 gamana gambhArI gardhavAdin 3 1 37 gAtrAnulepanI gAna gambhIra gala 2 6 88 gAndhAra gamya galakambala 2 9 63 gAyatrI galantikA 2 9 31 gArutmata gariSTha 3 1 112 galita 3 1 104 gAmiNa garI galyA 3 2 42 gAIpatya gavaya 2 5 11 gAlava gavala 2 9 100 gira 1 6 1 garaDApraja gavAkSa garava gavAkSI __ 2 4 156 garutmata 1 1 29 gavIzvara 2 9 58 | girikaNI 2 4 104 2 5 34 gavedhu 2 9 25 girikA 2 5 12 11 58 gavedhukA 2 9 25 giriva 2 9 104 9 garcha or a VW x V or yo M < Gm ..GM 6 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 - - gRdhrasI m Nex . ma on gupta my m m or on girijAmala] mulasthazabdAnukramaNikA (35) [gojilA kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. girijAmala 2 9 100 gundrA girimallikA 2 4 66 / " 2 4 160 2 4 151 giriza girIza 1 1 31 " gilita 3 1 110 guraNa 3 3 238 gIta 1 6 26 gRhagodhikA 2 5 12 gIrNa 3 1 110 gRhapati 2 8 15 goNi 3 2 11 gRhayAlu 3 1 27 goSpati 1 3 24 : garviNI 26 22 22 | gRhasthUNa 3 5 30 gorvANa gulpha gRhArAma gRhAvagrahaNI 2 2 13 guggulu 4 34 , gulma 2 6 105 26 66 gRhin 2 8 81 gRhyaka 2 5 43 gucchaka gucchArtha gulminI 2 6 138 gujA guvAka 2 2 4 1 1 39 gairika 2 3 8 guDapuSpa 2 4 28 guhA 2 3 6 , guDaphala 2 9 104 guDA guhya 3 3 154 go 2 9 9 guDUcI 2 4 82 guhyaka 1 1 111 . , guhyakezvara 3 3 25 " 2 9 28 gUDha 3 1 89 gokaNTaka 2 4 99 , 2 10 27 gUDhapAda 1.8 7 gokarNa 2 5 10 . 3 3 47 gUDhapuruSa 2 : 13 , 2 6 83 guNavRkSaka 2 6 68 : gokaNI gUna guNThita . 3 1 89 gRJjana 2 4 148 : gokSuraka 2 4 59 2 6 73 gRdhnu 3 1 22 gocara 1 5 8 gundra 2 4 162 gRdhra 2 5 21 : gojihvA 2 4 119 in kaun x mm . G. m marar mom 105 Mmmmmmmmm MMMM m. Mmm Nrm Nw N ndaka N geDa N guha in m N 2 4 27 N " 2 4 93 gaireya N N o . .. ram guNa N N in m a x m o guNita Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goDumbA ] zabdAH goDumbA goNDa gotra " 99 gotramid gotrA 24 godAraNa goDuhU godhana godhA govAdI govi godhikA godhUma gonaI gonasa gopa 19 "1 gopati goparasa gopAnasI gopAyita gopAla gopI gopura 99 19 gopyaka kA. va. zlo. 2 4 156 3 5 18 2 3 1 2 7 1 3 3 181 1 42. " 2 d 2 3 60 golaka 14 golA 57 golIha 58 2 8 64 // 2 2 3 9 2 ko 9 (36) 9 0. 2 4 119 2 6 92 1 10 22 3 9 18 2 4 132 [ . 4 8 7 9. 57 3 130 .U 2 9 6.2 2 9 104 2 2 1.5 3 1 106 2 4 132 3 3 183 17 2 10 2 9 57 2 4 112 2 2 16 zabdAH gomata gomaya gomAyu mUlasthazabdAnukramaNikA gomin gorama goDa gola golomI 99 99 govandanI govinda 39 goviS gozAla gozISaM goSTa goSThI goSpada gosaMkhya gostana kA. va. zlo. zabdAH 2 9 58 | gaura 2 9 50 2 M' 3 2 2 2 2 9 2 2 2. > 2 2 3 r 9 n'n' ~ o w 2 6 2 , 6. Do 4 102 4 159 2 9 111 2 * 55 P 1 19 3 3 91 2 9 50 3 5 40 2 6 131 J 4 2 1 1.3 2 7 15 3 19 58 | gaurI 53 65 36 | granthika 9. 108 granthita 39. 99 20 granthi 68 288 " 3 94 gauSThIna granthiparNa granthila 99 grasta 39 graha 19 29 grahaNIruj grahapati grahItR grAma 99 gostanI gosthAnaka gautama gaudhAra gaudheya 6 | grAmyadharma gaura 5 6 grAvan 9 57 grAmaNI 6 105 2 4 107 2 4 13 grAmAnta 1. 1 15 grAmINA grAmatakSa grAmatA 2 5 6 grAmya * [ Avan kA. va. lo. 1 5 13 1 3 1 2 2 2 2 3 2 2 2 S 3 1. 3 3 5 14 3 189 1. 36. 6 8 1 13 4 162 9 110 1 86 4 132 * 37 0 m 4 77 6 20 1 112 4 IY 9 8 2 3 236 y 2 6 na 3 30 3 1 27 2 2 19 3 3 141 3 3 49 2 10 9. 2 42 2 2 20 2 4 94 1. 6 19. 57 1 7 2 2 3 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAvan ] mUlasthazabdAnukramaNikA (37) [cana %3 kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ilo. zamdAH 3 3 142 ghrANatarpaNa 3 1 20 dhAta kA. va. zlo. 1 5 11 grAvan smara 3 3 106 54 21 grAsa grAha ghantra h 3 3 241 ghATA grAhin h 2 4 21 ghANTika 2 6 88 2 8 96 2 8 115 3 1 28 koraka ghAta grIvA grISma 110 7 dhAtuka 1 28 : caka graiveyaka 2 6 104 sh MNM 5 22 2 8 56 glasta lh ghAsa 4 167 8 78 210 45 dhuTikA glAna ghuNa glAstu 1 32 ghUrNita ghRNA gha 3 3 182 cakrakAraka 2 4 129 cakrapANi 1 1 20 cakramardaka 2 4 147 cakalA 2 4 160 cakravartin 28 2 cakravartinI 2 4 153 cakravAka ghaTa ghaTA ghaTIyantra ghaNTApaya ghaNTApATali ghaNTAravA m a m ma in mor no roon n or or wou aan x w s or a n m m or ons u ws xar x w w 2 8 107 210 27 2 1 18 2 4 39 2 4 107 " o cakravAla n ghoTaka ghana M cakrAta cakrAjhI ghoNA " ghoNin cakin . .. G G 20 1 8 91 ! dhoNTA cakrIvata 2 9 77 3 1 66 / dhora cakSuHzravas 1 8 7 ghoSa cakSuSa 2 6 93 dhanarasa ghoSaka cakSuSyA ghanasAra 2 6 130 ghoSaNA caJcala 3 1 75 ghanAghana 3 3 110 ghrANa 1 6 89 caJcalA 3 1 90 cannu dharma Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canu] (38) mUlasthazabdAnukramaNikA [cANDAlikA my Y MY 210 207 m. ur v. . . . my ws >> r kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ho. caJca 2 5 36 candrabhAgA 110 24 carAcara 3 1 74 caTaka 2 5 17 ! candramasa 1 3 13 | cariSNu caTakA 5 18 candravAlA 2 4 125 cara 5 18 candrazekhara ? carcage caTakAzirasa 120 candrasaMza 2 6 130 carcA 1 5 2 caNaka candrahAsa 2 da 222 caNDa carmakaSa 2 4 143 candrikA caNDA 2 4 128 carmakAra caNyAta carman caNDAtaka carmaprabhedikA 210 34 caNDAla palA 2 10 10 carmaprasevikA 210 33 caNDAlavalako 2 10 carmin 2 4 46 capaTa caNDikA 2 8 71 camara catuHzAla 2 2 caryA 2 7 35 camarika 19 carvita 3 1 111 caturaGgula 2 4 caturAnana 1 1 caladala 2 4 20 3 1 74 caturbhadra calAcala caturbhuja 1 calita 2 8 caturvarga camUru catuhAyaNI 2 9 68 / campaka 9 catuSpatha cavikA catvara cavya 2 4 98 caSaka 20 43 3 . 74 caSAla 2 7 8 candana caraka 3 5 33 cAkrika 2 8 96 candra caraNa cAGgerI 2 4.40 2 4 146 caraNAyudha cATakara 3 3 183 carama cANDAla 210 20 candraka 2 5 31 caramakSmAbhUta 2 3 2 cANDAlikA 250 31 / 6 camasI v vrx rm or mr mom // ... >> wm >> 5. A60 - . . . vouri 17 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cAtaka] mUlasthazabdAnukramaNikA (39) [caitya] D cihna bh mh bh s lh sh rrr >> 210 caka " 3 2 4 citrataNDulA h h h h h h culli >> wor zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. cAtaka 2 5 17 citra cilla cAturvarNya 3 3 179 cApa citraka 2 4 51 cIna cAmara 2 8 32 cora cAmIkara 2 6 123 cIrI 5 28 cAmpeya 2 4 63 citrakAra cIvara ra 2 4 65 mata citrakRta 2 4 27 2 4 141 cAra 28 13 citrataNDulA 2 4 cAraTI citrapaNI 2 4 92 2 4 140 cukrikA citramAnu 1 1 56 culla cAru __ 3 3 105 2 9 cAciMkya 39 2 6 122 citrazikhaNDija 1 3 24 cUcuka 2 6 77 cAlanI 2 9 26 citrazikhaNDin 1 3 27 cUDA cASa cikitsaka citrA 2 2 6 102 cikitsA cUDAlA cipiTaka cikkaNa cirakriya 3 cUrNakuntala 26 96 ciJcA ciraNTI cUrNi 3 5 9 cit cirantana cUlikA 2 8 38 | ciraprasUtA 2 9 71 citA cirabilla 2 4 47 ceTaka citi 2 8 117 cirarAtrAya 3 4 1 ceva citta 1 4 31 cirasya 3 4 1 cetakI cittavibhrama 1 7 26 / cirAya 3 4 1 cetana cittAmoga 15 2 ciraNTI 2 6 9 cetanA cityA 2 8 117, cilicima 110 18 citra 1 5 17 cilcha 2 5 21 caitya h h h cUDAmaNi cintA in norr cikura cUrNa cibuka on cikkasa m n o s 117 T m m k sa in cetas ___ Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [caitra] (40) -- kA. va. zlo. zabdAH mUlasthazabdAnukramaNikA va. zlo. zabdAH 2 8 22 | jagdhi 3 1 98 jaghana 8 108 jaghanephalA chavi jaghanya kA. va. zo. 2 9 55 caitra catraratha catrika caila orm chala or vom 2 3 4 61 1 81 203 , coca 2 4 134 jaghanyaja chAga chAgI or norm chAta corapuSpo coka caura ___76 44 103 No. 1 m Mmm 126 118 210 24 210 25 2 10 25 3 1 104 caurikA chAdita jaGgama 3 1 74 jaGgametara 11 73 jaDA 2 6 72 jaGghAkArika 2 8 73 jAla 2 8 73 2 4 11 2 6 97 chAndasa caurya cyuta 3 158 1103 jaTA chAyA chita chidra cibir chinna chinaruhA churikA jaTAmAMsI chagalaka chagalAntrI 2 9 76 2 4 137 jaTin 2 jaTilA Mr. Mr 8 92 4 105 2 4 134 2 6 77 jaThara 4 167 chedana jaDa chatrAkI 2 4 115 3 1 38 cha mor mom rnm Mr Pr 2 6 125 2 5 36 jagat chadana chadisa 14 jagatI jatuka chabhan jatukRt chanda 3 2 20 laag 1 1 62 jatukA chandas 2 7 22 | bagala 2 10 41 | jatUkA chandas 3 3 232 / jagdha 5 26 2 2 4 152 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaka] mulasthazabdAnukramaNikA (1) [jAtu] -- - 2 10 in n jalaukas zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. janaka . 2 6 28 jambuka jalAdhAra 110 25 janagama jambU jalAzaya 110 25 janatA jamma janana jambhabhedin 1 jalocchvAsa 1 10 10 jammala 2 4 24 110 22 jananI jammIra 2 4 24 jalaukA 110 22 janapada jaya 2 4 66 jalpAka janayitrI 2 8 110 jalpita 3 1107 janazruti 3 2 12 1 1 64 janArdana jayana 28 73 janAzraya jayanta javana jani jayantI 2 8 73 jano 2 4 153 __ 3 2 38 jayA jayya 2 8 74 javanikA 2 6 120 janus jaraTha 3 1 76 jahutanayA 110 31 jaraNa jAgarA 3 2 19 jarata 2 6 42 jAgarita 3 1 32 janman jaradava jAgarUka janmin jAgayoM janya jarAyu jAGgulika 1 8 11 jarAyuja jADika 2 8 73 jAta 1 4 31 janyu jalajantu 10 20 jAtarUpa 2 9 95 jaladhara | jAtavedas 1 1 53 japApuSpa jalanidhi 110 2 jAtApasyA jampatI jalanirgama 110 jAti jambAla 110 9 jalanIlI 110 38 2 4 72 jambIra 24 jalapuSpa 3 5 23 / 2 4 79 / jalaprAya 2 1 10 jAtIkoza 2 6 132 jalamuc 1 3 7 jAtIphala 2 6 132 jambuka 2 5 5 jalavyAla 1 8 5 jAtu . o r r o s m n or ons mon non sin mor jantu 2 4 76 jambu Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jAtokSa] (42) mUlasthazabdAnukramaNikA [jyotiSmato] - kA. va. zlo. kA. va. zlo. zabdAH 1 3 7/ jammaNa 2 4 69 / jetu 2 8 74 zabdAH jAtokSa jAnu jAbAla jAmAta jAmi jAmbava jAmbUnada jAyaka kA. va. zlo. ! zabdAH 2 9 60 jomRta 2 6 72 10 11 2 6 32 3 3 142 jIrNa jIraka namana Am 2 6 42 jINi 2 9 95 2 6 125 < < Anmom .. . 2 1 8 74 3 14 jIrNadakha jIva jAyA jAyAjIva jAyApati 2 6 126 3 3 251 taka jAya jAra in a m 201 n in jAlaka jAlika jAlI jArama r 2 41 s m 6 20 m jIvaMjIva 2 5 35 zapita jIbana 110 3 bApta 3 1 98 2 9 1 zapti jIvanI 2 4 142 zAtasiddhAnta 2 8 15 jIvanIyA 2 4 142 zAti jIvantikA 2 4 82 zAta zAteya 2 4 83 jIvantI 2 4 142 zAna jIvA 2 4 142 jIvAtu 2 8 120 jIvAntaka 210 14 2 8 85 jIvikA jyAni jugupsA 1 6 13 jyAyas juGga 2 4 137 3 3 235 juhU 2 7 25 / jyeSTha 1 4 16 or 90 jighatsu jiGgI jitvara jina zAnin in jyA Amrror Mmm Mmm ra a jiSNu 28 77 3 1 75 jihma m jihmaga or o jihvA jyotiriGgaNa 2 5 28 1 7 35 | jyotiSmatI 2 4 150 jIna 2 6 42 | jamma Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jyotis| mUlasthazabdAnukramaNikA (43) [tapa] kA. va. zlo. | zabdAH tatkAla kA. va. zlo. 2 8 29 on tatva or 8 tatpara tatpara zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH jyotis 3 3 230 jyotsnA 1 3 16 Damara jyoslo 2 4 118 Damaru jyotiSika 28 Dayana jyotsnI jvara 2 6 56 DiNDima DiNDIra jvalana Dimba 2 6 - Gu 8 52 tathA in 3 4 23 bh ov 2 9 105 s mr mr tathAgata tathya tad m dA in m m h m h m . @ d tadAtva tadAnIm o DimmA 3 4 22 2 8 29 __3 4 22 2 6 27 2 6 71 jhaTAmalA s DuNDuma naya jhaTiti Gan ke la jhara w 3 rom Mmm Mom mmm Nm mm NN mor Mr wrror 3 113 in oor my or on an or m s h h h h taTa 2 5 36 jharjhara DhakkA jhalarI jhaSa 110 17 natra jhaSA 2 4 117 taka 2 9 53 tanU jhATala takSaka tanukRta jhATali sakSan tanUnapAta jhAbuka tanUruha jhiNTA taTinI jhiNTI taDAga 110 28 jhillikA 2 5 28 taDita tantuma jhIrakA 2 5 28 taDitvat tantuvAya saNDaka taNDula 2 4 106 Taka 210 34 taNDalIya tantraka 3 5 33 tata tantrikA riTTibhaka 2 5 35 tandrA TIkA 3 4 3 | tandrI TuNTuka 2 4 56 / tatas 3 4 3 | tapa 210 28 vne ...morrow mr tantra 2 10 3 3 185 2 6 112 2 4 82 3 3 176 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tarana] (44) mUlasthazabdAnukramaNikA [ tAlI] - o r my 0 0 0 " 0 na 0 zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. tapana 1 3 31 | taras 1 1 64 | tApasa 2 7 42 1 8 102 tApasataru 2 4 46 tapanIya 2 9 94 tarasa 2 6 63 tApiccha 2 4 68 tapasa tarasvin 28 73 tAmarasa 110 40 3 3 232 2 128 tAmalakI 2 4 127 tapasya 1 4 15 tari tAmbUlavallI 2 4 120 tapasvin 2 7 42 / taru tAmbUlI 2 4 120 tapasvinI 2 4 134 | taruNa tAmraka 2 9 97 tama 1 3 26 taruNI 2 6 8 tAmrakaNI 1 3 5 tamas 1 4 29 take tAmrakuTTaka 2 10 takArI tAmracUDa 3 3 232 2 6 81 81 | tAra 17 2 tamasvinI 1 4 4 tarNaka 2 9 60 3 3 166 tamAla tArakajita 1 1 40 tArakA tamAlapatra 2 6 92 tamisra tArA 1 3 21 tamisrA tAruNya tamo tAkSya 1 1 29 tamonuda 3 3 89 3 3 146 tamopaha 3 3 239 tAyazaila 2 9 102 tarakSu 2 5 1 taraGga talin 2 4 168 taraGgiNI 110 30 talpa 2 6 83 taraNi 1 3. 30 tallaja 1 4 27 , 2 9 103 110 10 taSTa tAlapatra 2 6103 taskara tAlapaNI 2 4 123 tarapaNya tAlamUlikA 2 4 119 tANDava tAlavRntaka 2 6 140 tAta 2 6 28 | tAlAGka 1 1 24 taralA 2 9 50 | tAntrika 2 8 15 | tAlo 2 4 127 17:47 = in m w uro w w s x w o o o on aga v mm m X o o os mru rur 0 0 or or non m 0 0 tAla m 0 m m 4 73 o ar Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tAlI ] zabdAH tAlI tAlu tAvat kA. va. zlo. 2 4 170 2 6 91 3 3 247 tikta 1. 5 9 tiktaka 2 4 155 tiktazAka 2 4 25 tigma 1 3 35 titau titikSA titikSu tittiri tithi niniza tintiDI 2 2 19 NBYN' tiraskriyA tirITa 3 2 2 9 26 7 24 9 31 5. 35 1 26 43 4 o x 2 9 35 tintiDIka tinduka 2 4 38 tindukI 3 8 timi 1. 10 19 timiGgila 1. 10 20 timina 3 5. 105 timira tiras mUlasthazabdAnukramaNikA 4 mr 3 4 6 tiraskariNI 2 6 120 1. 8 3 3 3 257 2 87 22 zabdAH tilaka "" 99 $9 tilakAlaka tilaparNI tilapiJja tilapeja nilitsa tilya tilva tiSya "" tiSyaphalA tokSaNa 99 "" tIkSNagandhaka toga tIrthaM tIvra tItravedanA tu (Gag 1 7 2 4 33 3 5 30 99 "9 tirodhAna 1 3 13 tuGgI tirohita 2 8 112 tiyaMc 3 1 34 tilaka 2 4 40 99 99 tuGga kA. va. ilo. 2 6 49 2 6 65 2 6 123 2 9 43 2 6 49 2 6 132 2 9 19 2 9 19 1. 8 2. 9 2 3 33 1 3 22 3 3 147 2 * 57 U * 3 35 2 9 98 3 3 53 X 31 1 10 7 3 1 9 7 3 (45) 3 242 3 4 5 3 4 15 2 4 25 3 2 D' 3 86 2 67 9 3 zabdAH tuNDikerI tuNDibha rupiNdr tuttha tusthA 99 tundibha tundila sundin tunna tunavAya tumula tumbI turaga turaGga turaGgama turaGgavadana turAyaNa turAsAha tusthAana 2 tunda 2 tundaparimRja 2 10 2 2 turuSka tulA tulAkoTi tulya 1. 70 4 139 3 1 2 6 89 tuvara 2 4 116 | tuvarikA 56. tulyapAna [ tuvarikA ] kA. va. ilo. 2 4 139 tuccha tuNDa tuNDikerI 2 2 2 2 2 n' 2 2 s 2 2 6 61 6 61 1. 9 101 4 95 4 125 2 2 10 6 2 2 9 101 6 77 1.8 w w 6 44 4 127 Xg . 8 8 106 4 156 3 2 1 44 44 2 8 43 1. 71 1 te 43 43 2 2 10 2 44 6 128 9 87 6 109 36. 2 9 55 1 5 9 2 4 131 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tripuTA] - - kA. va. zlo. 3 1107 in tRSa " . tuSAra 1 7 23 2 9 105 m ayo or of mm tuhina m_. . . .www.w. sa w w as n " tUNa asara tazI tejas 3 3 3 2 24 1 26 1 106 tUNIra m m tema tamana [ tuSa] mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. haaH kA.va. zabdAH tRpti tyakta 2 9 22 1 7 27 zyAga trapA 19 tRSNaka 3 1 22 trapu tuSita 10 tRSNA 3 1 51 tejana 2 4 161 tejanaka 2 4 162 tejanI 2 4 83 trasta 3 3 234 saal jita tUbara 3 2 29 sbaar turNa 1 1 65 trAyantI taittira 2 5 43 vAyamANA telaparNIka 2 3 131 trAsa tUlikA trika tailaMpAtA 2 10 32 3 5 tUSNIMzIla trikakud / tailapAyikA 3 1 39 2 5 tUSNIka 3 1 39 trikA tUSNokAm 3 4 tUSNIm 3 trikhaTava tokaka trikhaTavI tokma tRgadruma triguNAkRta tRNadhAnya tritakSa totra tRNadhvaja 2 4 160 tritakSI taNarAja 2 4 168 tridaza tugazUnya tomara tridazAlaya tRNyA 2 4 168 toya tridiva tRtIyAkRta 2 9 9 toyapippalI 2 4 111 | tridiveza tRtIyA prakRti 2 6 39 | toraNa 2 2 16 tripathagA 3 1 101 / tauryatrika : 1 7 10 | tripuTA 2 2 1 4 150 4 150 7 21 " or a rrrrm or r mr mmm rrrrr . in a trika tailona 2 9 111 110 27 trikUTa . tagA . . 3 5 41 3 5 41 2 9 . . 5. 11 7 1 1 6 1 1 6 1 1 7 110 31 2 4 108 tRpta Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tripuTA] mUlasthazabdAnukramaNikA (47) [damatI] - kA . x xm . < - < 6 6. > < tsaru danta zabdAH kA. va. zlo. zabdA: va. zlo. zabdAH kA. va. lo. tripuTA 2 4 125 tvaca 2 4 12 daNDa 2 8 20 tripurAntaka 1 1 33 2 8 71 triphalA 2 9 111 tvaca trimaNDI 2 4 108 svacisAra daNDadhara 1 1 59 triyAmA 1 svarA daNDanoti 1 6 5 trilocana 1 svarita 1 1 64 daNDaviSkamma 2 9 74 trivarga daNDAhata 73 8 2 9 53 2 7 dadruta 2 4 147 trivikrama dadruNa 2 6 59 35 dadrurogin 2 6 59 triviSTapa dacitya trivRt 3 3 225 dadhiphala 2 4 21 tritA 2 4 108 sviSAmpati 3 30 danuja trisandhya 1 4 3 trisItya 2 9 9 bisrotas / 10 31 dantadhAvana trihalya 2 9 9 dantabhAga 2 8 40 daMzana vihAyaNI ntazaTha dazita truTi 2 4 125 daMzI 2 4 24 3 1 62 dantazaThA daSTrin 2 4 140 dantAvala 2 7 20 dakSiNa dantikA 3 4 144 3 3 69 dakSiNastha 2 8 dantin 60 8 34 troTi dakSiNAgni 2 7 19 dandazUka tryambaka dakSiNAI 3 1 5 3 1 61 tryambakasakha dakSiNIya 3 1 5 yUSaNa dakSiNemaMn 210 24 vakkSIrI dakSiNya 3 1 5. damatha zvakpatra 2 4 134 dagdha 3 1 99 damita 3 1 97 tvaksAra 2 4 160 dagdhikA 2 9 49 damUnas 1 1 56 3 1 82 / daNDa 1 3 31 dampatI 2 6 38 daMza dakSa netA Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dambha ] (48) mUlasthazabdAnukramaNikA [divaspati] kA. va. zlo. dazA raws" dAza zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH dambha 3 3 217 dambholi dasyu damya 62 2 10 24 dAruNa dayA 18 dara dAruharidrA dayAlu dahana dArahastaka dayita dAkSAyaNI dAghATa dAkSAyya dara dArvikA dADima 2 4 64 darada 3 5 42 dAvI daridra dADimapuSpaka 2 4 49 dAva dANDapAtA dAvika 1 10 24 dAta 103 dAtyUha 2 5 21 dAzapura 6140 dAtra dAsa dAna dAsI daviM 8 20 dAsIsama dIkara 8 37 dAseya 5 4 8 dAnava 1 1 dAsera 7 48 dAnavAri digambara darzaka dAnazauNDa 3 1 7 digdha darzana dAnta 2 4 14 dita dava 3 3 206 dAni 3 2 3 ditisuta daviSTha dApita 3 1 40 davAyas 3 1 69 dAman 2 9 73 2 6 91 dAmanI 2 9 73 dina dazanavAsas 2 6 90 dAmodara dinAnta dazabala 1 1 14 dAyAda diva dazamin 3 6 43 dArA dazamIstha 3 3 87 dArada divasa dazA 2 6 114 | dArita 3 1100 divaspati 1 7 20 2 4 102 2 9 34 2 5 16 2 4 119 2 9 101 2 4 102 3 3 206 1 10 36 110 15 2 4 131 2 10 17 2 4 74 3 5 27 2 10 17 2 10 darbha Mom mammy. No.1 MarwMMY Nm MMM N Mm M Y 3 1 103 didhiSu m Mmm room | didhiSU 2 6 23 2 6 23 - - 1 1 42 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlasthazabdAnukramaNikA (45, [devatA divA diza r irr diSTAnta 0 zabdAH kA. va. ilo. zabdAH kA. ya. ilo. pAdAH kA. va. ilo. duHpamam 3 4 13 triI 2 4 114 divAkara 1 3 28 duHsparza duhita 2 6 28 divAkIrti 2 10 10 : duHspazA 2 8 16 ___ 2 10 19 dukUla 113 diviSad 1 1 8 dugdha 2 8 16 divaukasa 1 1 7 dugdhikA 3 1 102 3 3 227 / dundumi divyopapAduka 3 1 50 , duradarzin 1 3 1 duradhva 2 4 158 3 5 3 durAlamA dizya 1 3 1 durita 120 diSTa 1 4 1 durodara hatyA 2 8 42 1 4 28 durga : 8 1. , 3 3 35 dargata 1 1 67 3 1 49 " 3 1 76 2 8 durgati diSTayA durgandha 1 5 12 mandhi dIkSita 2 7 8 : durgasavara 3 2 25 dRti 3 5 19 dIdivi dIpiti 3 1 47 dR 93 dona 3 1 49 durdina 1 3 13 3 3 217 dRSada dIpa 2 6 138 . durduma , 148 dRSTa 28 30 dIpaka 3 3 11 dunAmaka 2 6 74 vajana 2 6 8 dIpti 1 3 34 durnAman 110 25 dRSTAnta 3 3 62 dIpya 111 - durbala 2 6 93 3 1 69 / durmanasa dIrghakozikA 1 10 25 / durmukha dIrghadarzin 2 7 2 9 96 1 7 13 dIrghapRSTha 18 / devakInandana 1 1 21 dIrghavRnta ra 4 57 / 2 8 10 devakusuma 2 6 125 dIrghasUtra 3 1 17 duzcyavana 1 1 44 ! devakhAtaka 110 27 dISikA 110 28 1 4 23 devacchanda 2 6 105 du:kha 1 9 3 ! duSThu 3 4 19 , devajagdhaka 2 4 166 " 3 5 23 / duSpatra 2 4 128 | devatA 1 1 1 Jain Xo u nternational AY MY MY MY MY N 0 86 58. durgA 33 durjana 1 0 5 a w mm v w m dIrgha Y my aa 6 durvarNa ' darvidha Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH devatADa 2 4 69 doSajJa devadAru 2 3 devadyac devana devatADa ] 99 devavallabha devabhUya devamAtRka devara devala devasabhA devAjIva devI deSu deza dezarUpa deha deilI daiteya daizya 2 10 3 3 4 0 2 2 2 2 2 10 NNNNN of 1 4 1. 1 48 2 10 11 1 7 13 2 4 83 2 4 1.33 2 6 32 2 1 8 2 8 24 2 6 71 1. 1. 2 6 uu w 2 2 13 2 n' a" 6 1 2 ra 1 3 ww mo 1 54 doSA 34 | doSaiksa 45 dos 117 25 daityaguru desyA daityAri dairdhya daiva daiva ( tIrthaM ) 2 deza 2 daivajJA 2. daivata 1 1 9 daivata (ahorAtra) 1 21 du 4 dolA ** 1 5 19 6 114 4 28 7 v w 52 12 | dyuti 32 11 11 dhumaNi 6 ov m 19 dohada dohadaaat "9 ghumna dyUta 25 19 4 123 draviNa 50 14 20 mUlasthazabdAnukramaNikA dyUtakAraka dyUtakRta dyo 19 dyota drapsa drava 19 12 dravantI 12 draviNa 99 dravya ** drAk drAkSA drAviSTha drAviDaka 95 53 dukilima 99 kA. va. ilo. zabdAH ko 7 5 dUSaNa 6 Duga 33 3 8. 46 2 6 80 3 5 12 7 7 6 3 27 21 17 3 34 3 30 2 9 90 2 10 44 2 10 44 2 10 43 OM 1. 6 1 2 1 2 a'a a 1 2 n' n 2 m m 3 3 2 4 3 2 my AWA 3 2 3 34 9 51 w V 2 3 0 90 3 155 mo DugI druta 13 4 2 59 druma 1 32 2 8 111 2 4 87 2 8 102 3 9 90 dvayAtiga 2 drumAmaya drumotpala druvaya druhiNa droNa 39 droNakAka droNakSIrA droNadugdhA droNI 39 droha cintana drauNika dvandva 4 107 1 112 4 135 2 4 5 3. 5 11 2 4 53 " dvApara [ dvija kA. va. lo. 2 . 91 2 5 4 3 5 1 1 68 19 dvAra dAra dvArapAla dvAHstha dvAsthita dviguNAkRta dvija 99 mmo 3 1 81 3 1 100 2 * 5 6 125 4 60 9 85 1 17 .. 4 2 5 21 2 9 72 2 9 72 1 10 11 2 4 95 1 4 2 1.0 2 5 38 2 2 2 1 2 oor o rm 3 3 1 ~N~ x 22 | dvAdazAtman 3 52 o m 1 3 2 o my g 9 2 2 2 2 5 6 5 my mr g m r 9 3 213 7 44 Dha 3 5 3 162 2 2 8 8 8 2 9 2 5 3 : 6 6 6 6 9 32 3 30 mn to us Smr : 6 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D - dviS dharA dvijarAja mulasthazabdAnukramaNikA (51) [dhIzakti zamdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. ilo. zabdAH kA. va. zlo. dvijarAja 1 3 15 dhanuzmat 2 8 69 dhAtu dvijA 2 4 120 . dhanus 2 8 83 dhAtu dvijAti 2 7 4 dhanya 3 1 3 dhAtRpuSpikA 2 4 224 dijiha 3 3 133 . dhanvan 2 : 5 dhAtrI 3 3 177 dvitIyA 2 6 5 , 2 8 83 dhAnA 2 8 34 : dhanvayAsa 2 4 91 dhAnuSka 28 69 dvipAtha 2 8 27 dhanvin dhAnya 2 9 21 dvirada 2 8 34 : dhamana 2 4 262 ' dhAnyAka dvirepha 2 5 29 ! dhamani 2 6 65 dhAnyAmla 2 2 39 2 8 11 dhamano 2 4 130. dhAman 3 3 124 dviSada 2 8 0 , 2 6 61 dhAmArgava 2 4 88 dvihAyanI 2 9 68 dhammilla 2 6 97 . , 2 4 177 dvIpa 110 8 ghara 2 3 1. dhAyyA 2 7 22 dopavatI 110 30 / gharaNi 2 1 2 dhAraNA dIpin 2 1 2 dhArA deSaNa 2 8 10 dharitrI 2 1 2 dhArAvara 1 3 7 dveSya 1 4 24 dhArAsampAta 1 3 11 28 18 1 6 3 dhArtarASTra 2 5 24 3 3 139 dhAvanI 2 4 93 dvaimAtura dharmacintA 1 7 28 dhika 3 3 241 yaSTa 9 97 dharmadhvajin 2 7 54 vikkRta dharmapattana 2 9 36 / 3 1 93 3 5 17, dharmarAja ghaTa 1 1 1 13 . viSaNa 3 24 2 4 77 1 1 58 : dhiSaNA 3 3 31 dhiSNya 3 3 155 dhanaJjaya 1 1 53 | dharSiNI 2 6 10 dhI dhanada dhava 2 6 35 dhIndriya dhanaharI 2 4. 128 3 3 207 dhImata dhanAdhipa dhadala 1 5 13 , dhImatI thanin ghAlA 2 9 67 2 6 124 dhanidha 1 3 22 dhAtakI 2 4 124 , dhanupara 2 8 69 . , 3 5 7 dhIvara 110 15 thanu-paTa 2 4 38' dhAtu 2 3 8 dhIzakti 3 2 25 the in sm dhama orror MMM MMMMM.." Mmmm orm or Mr. or ho che or dhattara dhana Mur or orm or Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va] (52) mUlasthazabdAnukramaNikA [ nabhat - - kA. va. ho. kA. va. zlo. zabdAH 2 8 4 dhoraNa 3 . 87 dhaurinaka min kA. va. ho. zabdAH 2 8 58 naga / 2 8 48 nagarI 2 9.35 nagaukas 2 4 136. nanna / 1 3 20 nAmaha 2 4 / nagnikA n dhyAma 210 42 2 ." MAG .. .. .. 7 23 n os on a 2 10 12 1 107 102 dhruvA / naTana naTI dhvaja / 162 28 78 dhvajinI dhvani n nmn n n 4 168 navat How dhvanita dhvasta 3 1 104 . m . . nata 16 / vA 5 nadI . f m 4 77 2 1 12 2 4 45 __65 dhvAna 1 3 nadImAtRka nadosarja nadhI nakuleSTA nanAnda naktaka nanu nakkam nanu ca naktamAla 2 4 40 nandaka nandana naka 110 21 nakSatra . 3 21 nandivRkSa nakSatramAlA 2 6106 nandyAvarta nakSatreza 1 3 15 napuMsaka naptrI namas n nm om aan o 2 2 4 128 2 10 . 8 36 o n takha a 2 9 72 1 7 1 nakhara 3 5 12 1 4 16 3 3 233 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namasaGgama] mUlasthazabdAnukramaNikA (53) - a' For m m a or mor" m bh lh a m a vra a sm sm a sm a zabdAH kA. va. ilo. zabdAH kA. va. ilo. zabdAH kA. va nabhasaGgama 2 5 34 navya 3 1 77 nAda nabhasya 1 4 17 naSTa 2 8 112 nAdeyI nabhasvat 1 1 63 naSTaceSTatA 1 7 33 . , 2 / nanam naSTAgni 2 7 53 , namasita 3 1 101 nastita 2 9 63 / " namaskArI 2 4 141 . nasyota 2 9 63 nAnA namasyA 2 7 34 nahi namasthita 3 1 101 nAka 1 1 6 . nAnArUpa 3 1 namucisUdana 1 1 43 nAndokara 31 naya 2 1 14 nAndovAdin 3 1 nayana 2 6 93 nAkulI nApeta nara nAga 1 8 4 naami| naraka naravAhana 1 1 69 " nakI 3 1 59 nAmo 3 . nartana 1 7 10 19 nAma narmadA 110 32 nAgakesara 65 1 7 32 nAgajilikA 2 9 108 nAman nalakUbara 1 1 70 nAgavalA 2 4 117 nAya 2 4 164 nAgara 2 9 38 nAyaka nalamIna 110 18 2 3 188 nAraka nalina 110 39 nAgaraGga nArAca nalinI 110 39 nAgaloka 1 8 1 nArAcI nalI 2 4 129 nAgavallI 2 4 120 nArAyaNa 2 1 18 . nAgasambhava 2 9 105 nArAyaNI nava 3 1 77 nAgAntaka 1 1 9 nAro n 110 43 nATya nAla navanIta 2 9 52 nADandhama 2 10 8 navamAlikA 2 4 72 nADI 2 6 65 nAlikA navasUtikA 2 9 71 , 2 9 22 nAlikera navAmbara 2 6 112 , 3 3 42 nAvika navIna 3 1 77 - nADIvraNa 2 6 54 nAgya navoddhRta 2 9 52 nAthavata 3 1 16 / nAza nAmadheya narman ooor morrorrrrrrrrrrrrrrrrr o or or m m or r ro ro our rr or ar Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsatya] (54) mUlasthazabdAnukramaNikA [niyuta raru Wor morn 16... 000 niHsva nidha kA. ba. lo. zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. nAsatya 1 1 51 nikRSTa 3 1 54 nidrAlu nAsA 2 2 13 niketana 2 2 4 nidhana nikocaka nAsikA 2 6 89 nidhi nikama 24 nAstikatA 1 5 4 nidhuvana nikANa niHzalAka 28 22 nikhila nidhyAna 3 1 3. niHzeSa 3 1 65 nigaDa ninada niHzodhya 3 1 56 nigada 3 2 12 ninAda niHzreNi 2 2 18 nindA niHzreyasa 1 5 6 nipa niHpamam 3 4 13 nigAda nipaTha niHsaraNa 2 2 19 nigAra nipATha nigAla 2 8 48 nipAtana 3 2 27 nikaTa nigraha nipAna 110 26 nikara nipuNa nikarSaNa nighAsa nibandha nikaSa 2 10 32 nimna nivarhaNa 2 8 113 nima nikaSA 4 7 nicula 2 10 37 nicola 2 6 116 nibhRta nikaSAtmaja nina 3 3 nimaya 32 nikAma 57 nitamba 2 6 74 nimitta 3 3 76 nikAya nitambinI 2 6 3 nimeSa nikAyya nitAnta 1 1 67 nikAra nimnagA nitya 3 1 72 nimba nikAraNa 2 8 112 nidAgha 1 4 19 nimbatara nikuJcaka 2. 9 88 niyati nikuja 2 3 8 nidAna 14 28 nikumma 2 4 144 nidigdha 3 1 89 niyama nikuramba 2 5 40 nidigdhikA 2 4 93 nideza 2 nikata 7 49 nidrA 1 7 36 niyAmaka 110 12 niruti 1 7 30 | nidrANa 3 1 33 / niyuta 3 5 24 s ro x x or o onrovom x no. Mor mom mm Mmm Mr. Mr.aamaamro ran moor mom rrr mom www rrrrroM niyantu Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyuddha ] zada: niyuddha niyojya 2 10 17 nir 3 3 253 nirantara 3 1 66 niraya 1 nirargala 3 nirarthaka 3 farare 3 nirasana 3 nimna " kA. va. ilo. 2 8 206 19 nirgranthana nirdoSa nirjara nirjhara nirNaya nirNikta nirNejaka 1 2 nirAkariSNu 3 nirAkRta nirAkRti Wm m m m Y 20 88 3 1 40 30 41 2 3 9 1 1 83 81 2 1 1 1 6 1 3 wvw STY 8 or or 7 53 2 31 6 57 2 9 13 1 1 "" nirAmaya nirIza nirRti 1 9 2 nirguNDI 2 4 68 2 4 70 2 8 113 1 6 23 1 7 2 3 5 5 3 56 10 15 31 ood vm 2 10 nirdeza 2 8 nirbhara nirmaMda nirmukta 1 8 nirmoka 1 . m m mUlasthazabdAnukramaNikA 25 1 1 66 w w o 2 8 36 6 zabdAH niryANa niryAtana nirvapaNa nirvarNana nirvahaNa nirvANa 99 nirvAta nirvAda "" nirvANa nirvArya nirvAsana nirvRtta nirdeza " nirgrathana nirvyUha nihara nirdhArin nirhrAda nilaya nivaha nivAta nivApa nivIna ** nivRta niveza nizA "" 8 9 | nizAkhyA kA. va. ilo. 2 8 38 3 3 120 7 30 31 19 15 5 6 1 96 1 96 E 13. 3 9.0 8 114 1. 13 8 113 mv 3 ? m 3 a m 3 2 3 2 3 1 100 2 10 38 3 20 3 3 215 8 2 3 237 3 2 17 5 11. 6 23 2 5 5 39 3 3 84 2 7 31. 2 6 113 2 7 3 1 8 a m 3 mvw 1 a 2 f 2 d d 1. 4 3 (55) zabdAH nizAnta nizApati nizita nizItha nizIthanI nizcaya nizreNI niSaGga niSaGgin niSadhA niSadara niSedha niSAda 19 niSAdin niSUdana niSka niSkalA niSkAsita niSkuTa niSkuTi niSkudda niSkrama niSThA 99 niSThAna 50 | niSThura 8. 33 [ niSThyati kA. va. zlo 2 2 5 1 3 14 3 1 91 4 6. 4 4 3 18 88 69 2 9 3 1 1 1 2 2 9 41 2 2 . 2 . 2 2 1 10 2 3 1 7 2 10 2 . 1 20 59 8 113 3 3 14 2 6 21 1 39 1 4 125 13 25 15 41 2 2 2 4 3 2 7 , m 3 niSThIvana 3 2 2 9 ** orm m 1 3 3 m 3 m 19 niSTheva niSThevana 2 38 4 3 niSThacata 3 1 87 niSTha yUti 3 1 2 38 19 76 37 N 20 3 2 28 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSNAta ] 6) mUlasthazabdAnukramaNikA [ nyUja niSpakka niSprabha mrrrrrrrrrow MM nikhiMza nisrAva naimeya zabdAH kA. va. 2... zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. nimgAta 4 nolalohita 1 1 33 netra 3 . nIlA 2 5 26 " niSpanna 2 :00 nIlAmbara 1 1 24 netrAmbu nishbr' nIlAmbumanman 1 10 37 nediSTha - 100 nAlikA 2 4 70 nepathya nipravAgi nIlinI nemi nisarga nIcI 2 4 74 nemI nisRSTa - 2 4 94 / naikabheda nistala novAka 3 2 23 negama nistahaNa 28 114 nIvAra 9 25 / " 2 8 nIvI 89 2 / naicikI 9 80 3 3 212 nepAlI nisvana . 2 9 80 6 3 nIvRta nisvAna . : 23 : nIzAra 2 6 118 naiyagrodha 2 4 18 nihanana 28 114 nohAra 1 nairRta 3 18 3 3 248 naSkika nihiMsana 2 8 113 naikhizika nihIna . 10 3 1 87 nihava 3 1 87 3 1 77 110 10 nIkAza 3 1 78 naukAdaNDa 110 13 nIna nUnam 3 3 251 nyakSa 3 3 225 nyagrodha nIcais nUpura 19 nIDa nyagrodhI 4 87 nIDodbhava nRtya nyaca 3 1 70 nIghra nyaGka 2 5 10 nIpa nRpalakSman nyasta 3 1 88 nIra nRpasama nyAda nIla nRpAsana nyAya nIlakaNTha 2 5 30/ nRzaMsa | nyAyya 2 8 25 3 5 40 nyAsa nIlagU 2 5 13 / netR 3 1 11 nyuja nihAkA nati nutta Anormor morm or rm wrmor Morn mm uw mor" srn >> 2 >> AGmm Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyU ] mulasthazabdAnukramaNikA (57) {patra - zabdAH 15nA pakraNa pakA Mmss Kn. G pakSa 7 kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. ilo. | zabdAH kA. .va. ilA. 3 5 17 par3atA 2 8 116 : pANita 3 3 128 padazI 1 4 7 paNitavya 2 9 82 paJcama paNDa 2 6 32 2 2 20 pazcazara paNDita panazAkha paNya paJcAGgula paNyavIthikA 2 2 2 paJcAsya paNyA 2 4 150 paJjikA paNyAjIva 2 978 paTa pataga paTacara pataGga paTala 2 2 14 pataGgikA 2 6 27 3 3 202 patata paTalaprAnta 2 2 14 patattra paTavAsaka 2 6 139 patatri paraha patastrin patagRha 2 10 19 3 3 40 patayAlu 3 1 27 2 5 32 paTupI 2 4 138 patAkA paTola _2 patAkin 4 155 2 3 121 8 71 paTolikA 2 4 118 pati *ST pakSaka pakSati Amoornvr orm Nrrom Nw pakSadvAra pakSamAga or or muraro 0.00 rrrrrrrrrrrror " sxr 20 , No.''MMMMMMMM Nror mrrrrrrr. AMAm WAN pakSAnta pakSin pakSiNI pakSman para >> r" : paTTa paTTikAkhya 41 paGkila paTTin paTTiza pativarA pativatnI pativratA pattana patti 9 88 " on our 8 pA pacampacA pacA paJcajana 2 6 paNava 1 | paNAyita 3 1 109 , 2 5 36 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra] (54) mUlasthazabdAnukramaNikA [paricaya padyA panna dathin zabdAH kA. va. zlo. ! zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. patra 2 8 58 padmarAga 2 9 92 / paramparAka 2 7 26 * 3 3 179 padmA 1 1 27 / paravat 3 1 16 patraparazu 2 10 32 parazu 2 8 92 patrapAzyA 2 6 103 2 4 146 parazvadha patraratha pabhAkara 110 28 parazvasa 2 4 22 patralekhA 2 6 122 pamATa 2 4 147 parAkrama 2 8 102 patrAna 2 6 132 padmAlayA 1 1 27 3 3 138 pabhin parAga patrAGguli 2 6 122 | padminI 10 39 patrin 2 5 25 padya parAGmukha 3 1 33 2 1 15 parAcita 2 10 18 2 8 87 parAcIna 3 1 33 panasa 106 panAyita parAjaya 3 1 109 patrorNa 2 8 111 . 2 4 panita 3 1 109 parAjita 28 112 2 6 113 3 1 104 parAdhIna 3 1 16 pathika 2 8 17 pannaga parAna parAbhUta 2 8 112 pannagAzana 2 1 4 59 pathyA 1 29 parAri 110 3 3 3 233 parAsana 2 8 113 padaga 2 payasya 9 parAmu 51 2817 padavI payodhara 3 3 164 parAskandin 2 10 24 padAji 2 8 66 / 2 8 11 parikara 3 3 166 parikarman 2 6 121 padika 2 8 67 paraHzata 3 1 64 parikrama 3 2 16 padaga 2 8 67 parajAta 2 10 18 | parikriyA 3 2 20 paddhati paratantra 3 1 16 | parikSipta 3 1 88 padma parapiNDAda 3 1 20 | parikhA 110 21 110 39 parabhRva 2 5 20 | parigraha 3 3 238 padmaka parabhRta pariSa 28 91 padmacAriNI 2 4 146 paramam 3 4 12 | 3 3 27 padmanAbha 1 1 20 paramAnna 2 7 24 parighAsana 28 91 padmapatra 2 4 145 / parameSThin 1 1 16 / paricaya 3 2 23 payas 2 6 parAya 71 93 pada um x w u ar to w my von vuvuor an o padAti Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [palagaNDa - - - - -- - kA. va. zlo. 4 21 -var .. / paraidhita < . . / parivAja parjanI parjanya . .. .. NMMC Gxx 147 14 4 paridhvana parNAsa 2 3 6 2 4 71 2 6 138 parivara] mUlasthazabdAnukramaNikA (59) zabdAH kA. va. zlI. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH paricara 2 8 62 pariniti 2 7 56 paretarAja parinA 2 7 35 pariTa 3 / 11 parezavi paritrAvya 2 7 20 parivata 2 7 55 pareSTakA paricAraka 210 pariveSa parigata 3 5 96 riyAdha bcu-c1it parimaya 2 7 56 parkaTI pariNAma 3 2 15 parigAya 2 10 45 pariSad pariNAi 2 6 114 pariSkAra 2 6 101 paritam - 3 4 13 pariSkRta paritrANa 3 2 5 paridAna 2 1 80 parisara 21 parNazAlA paridevana 1 6 16 parisarpa paridhAna 2 6 117 parisaryA 3 2 21 paryaka paridhi 1 3 32 pariskanda 2 10 18 paryaTana 3 3 97 paristoma 28 paryantabhU paridhistha 28 62 parisyanda paryaya paripaNa 2 9 80 parisrut paripanthin 2 8 11 parisunA 2 10 paryavasthA paripATI 2 7 36 parIkSaka paryApta paripUrNatA 2 6 137 parIbhAva 1 7 22 paryApti paripelava 2 4 131 parIvarta paryAya pariplava 3 1 75 parIvAda 1 6 13 parivaI 3 3 239 / parIvApa 3 3 129 paryudazcana paribhava 1 7 22 parIvAra 3 3 169 paryeSaNA paribhASaNa 1 6 14 parIvAha 110 10 parvata paribhUta 3 1 106 / parISTi parvana parimala 1 5 9 | parosAra 3 2 21 parIhAsa 1 7 32 pariramma 3 2 30 parut 20 pazukA parivarjana 2 8 114 paruSa parivAdinI 1 7 3 parus parivApita 3 1 85 pareta 2 8 117 / palagaNDa ro Mrmrrrr ma.mmmmmm orn 1 14 26 137 33 21 mr m NMMANm Mr mr. Mr warr 2 5 2mm . G ... 3 147 7 32 162 3 3 121 pala 3 3 202 2 10 6 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palakaSA] mUlasthazabdAnukramaNikA [pAra Mr.MA.Mor M zabdAH kA. va. zlo. haalaa: kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ho. 2 4 98 3 1 27 palala 63 pAkala 2 4 126 pAtra 11. 7 palANDu 2 4 147 pAkazAsana 1 1 41 ,, 2 7 24 palAla 2 9 22 pAkazAsani 1 1 46 " 2 2 33 palAza pAkasthAna 2 9 27: " 2 4 29 2 9 42 pAtrI 3 5 pAvaya 42 4 154 2 909 pAtrItra palAzin pAkhaNDa 2 7 45 pAthas paliknI 2 6 12 pAJcajanya 1 1 28 pAda palita pAzcAlikA 210 pasyaGka 2 6 138 pATa 89 pATaccara pAdakaTaka patvala 1 10 28 pATala pAdagrahaNa pava 3 2 24 pAdapa pavana pATalA pAdabandhana pATali pavanAzana padasphoTa 2 pATha pavamAna pAdAna pavi pAdAGgada 2 6 109 pAThA pavitra 2 4 166 pAThin pAdAta 2 8 67 2 7 45 pAThIna pAdAtika 2 8 66 pANi / pAdukA 210 30 pavitraka 16 pANigRhItI 2 6 210 pazujAti pANidha 210 pAdUkRta pazupati 1 1 30 pANipIDana 2 7 2 7 33 paH rajju 2 9 73 pANivAda 2 10 pAna 2 10 40 pazcAt 3 3 243 pANDara 1 5 12 pAnagoSThikA 2 10 42 pazcAttApa pAnapAtra 2 10 43 pANDu pazcima pANDukampalin 2 8 54 pAnabhAjana 2 9 32 paSThIhI pANDura 1 5 13 pAnIya 110 4 pAMzu 2 8 98 pAtaka 3 5 33 | pAnIyazAlikA 2 2 7 pAMzulA 2 6 11 pAtAla 1 8 1 pAnya 2 8 17 3 3 203 pApa 1 4 23 orrorm or G< < .. s om won wa to w w w u 24 ank pAd 3 10 pAtha 13 marrrrrrrr Mr Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa zabdAH pA pAvelI pApman pAman pAmana pAbhara pamA pAyasa *9 pAyu pAyya pAra pArada pAnazava pArazvadhika pArasIka pAra pArAvAra "" kA. va. zlo. 3 me jaya 2 hai 1 2 6) K BY 4 3 6 6 58 2 1.0 15 2 6. 2 6 128 2 7 24 2 6 73 2 9. 85. 1 10 zarin 2 parakAGkSin 2 rijAtaka 1 2 9. 2.9 w s 6 2 mUlasthazabdAnukramaNikA 23. pAruSya 53 pArthiva pArvatI 3 x 10 6 6 1 10 1 35 3 5 hai ? 49 50 26 4 2 "" 3 1. 75 tithyA 2 riplava ribhadra 2 4 26 ribhadraka 2 4 53 parimAnya 2 4 126 riyAtraka 2 3 3 riSada 1 1 35 zabdAH pArihArya pAro pAlana 7 pAlakI 6. 103 r pArkiMga pANigrAha pAlAza pAli 1 2 pArvatInandana 1 6 pArzva " pAlindI pAlavA pAvaka (61) kA. va. ilo. zabdAH 2 3 1 pika piGga piGgala 2 19 piGgalA picaNDa Dr Y 2 3 2 . 2 2 1. 2 MYM picaNDa 6 107 mm 8 Nov 1 AT! 4 167 8 121. 5. 1. 4 8 93 3 3 198 2 4 108 3 5 1 " 54 2 6 9.8 2 10 1 1 2 4 5 10 picaNDila 2 6 44 6 g 2 ? 6 79 2 4 1 6 72 < 10 14 | pi V m 1. picumanda 37 / picula 34 piccaTa piccha 2 9. 2 3 mrm w 3 3 211 2 8 70 2 8 45 2 24 pArAyaNa 2 pArAvata 2 64 pAza pArAvatAGatri 2 4 150 pAzaka pa. zin pAzupata pAzupAzya pAiyA 2 42 pAzcAtya 3 1 81 18 piNDaka 2 6 128 pASANa 2 2 4 pASANadAraNa 2 10 2 5 34 piNDikA 2 8 56 19 piNDItaka 2 4 52 1. 5 16 piNyAka 31 19 16 pitAmaha * 5 45 61 81 picchA pikala picchilA pina vijara 27 " piJjala miTa piTaka 93 piThara ") fquz 39 " kA. 1 3 99 2 6 77 pitR Em 3 2 2 3 18 2 2 2 3 2 3 3 P 9 CY MY Y [ pitR va. zlo. 18 3 vaM 3 AJ wro 43 4 4 62 8 115 9 103 5 31 8 99 2 9 26 2 6 53 2 10 29 2 9 30 3 3 188 2 9. 98 2 9 104 2 2 9 106 62 4 40 9 105 37 33 Jo 4 ng 4 Sus 5 MSN 18 1 30 3 5 5.8. 1 meog 9 32 16 33 6 28 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pita] (62) mUlasthazabdAnukramaNikA {pura kA. va. zlo. kA. va. zlo. zabdAH 2 6 139 puTabheda 6 138 puTabhedana | puTI puNDarIka Y pIDana = a ___42 1 3 3 110 41 pIta r kom<<<<..MM pItadru or M N pItana r I ~ ON MY FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEP zabdAH kA. va. zlo. zabdAH pitR 2 6 37 piSTAta pitRdAna pITha pitRpati 1 1 58 pIDA pitRpitR 2 6 33 pitRpasU potadAru pitRvana 2 8 118 pitRvya 2 6 31 pitRsaMnima 3 1 13 pitta 2 6 62 pitrya (tIrtha ) 2 7 51 pirasata 2 5 34 pItasAraka pidhAna pItA pinaddha pItAmvara pinAka pIna 3 3 14 pInasa pinAkin 1 1 31 pInodhnI pipAsA pIyUSa pipIlikA 3 5 8 pippala pIlu pippalI 2 4 97 pippalImUla 2 9 110 piplu 2 6 49 pilla pAvan pizaGga pIvara pizAca pIvarastanI pizita puMzcalo pizuna 6 124 | puMs pukkasa 3 3 127 pizunA 2 4 133 piSTaka piSTapacana 2 9 32 | puja thaa yy bh waa bhaau bhyaa tstshaa tstshaa zl zl... bhM # 4 tstshaa tstshaa tstshaa tstshaa tstshaa tstshaa-, tszl tstshaa tstshaa bhM # WN puNDarIkAkSa 1 1 19 puNDU 2 4 163 puNDaka 2 4 72 puNya 3 3 160 2 4 43 / puNyaka 2 7 37 puNyajana 1 1 60 1 1 19 puNyajanezvara 1 1 69 3 161 puNyabhUmi 2 1 8 2 6 51 puNyavata 3 1 3 2 9 71 puttikA 2 5 27 1 1 48 | putra 2 6 27 2 6 37 2 4 28 putrikA 210 29 3 3 194 / 2 6 37 2 4 84 pudgala 3 5 20 2 4 139 punaHpunara 3 4 1 | punar 3 3 253 3 1 61 " 2 9 71 punarnavA 2 4 149 2 6 1 punarbhava 2 6 83 2 10 20 punarbhU 2 6 23 3 5 17 punnAga 2 4 25 2 2 1 2 8 5. pura 2 6 4ra ! . Y putrI Y N pIlupI N Y Y N utur or w won nxo 47 ' AY MY pura puccha Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puraHsara ] mUlasthazabdAnukramaNikA (63 [pRtanA kA. va. zlo. | zabdAH 2 10 20 pUjya 1 1 45 kA. va. zlo. 3 1 5 kA. va. zlo. zabdAH 2 8 72 pulinda pulomajA puSita puSkara purassara puratas puradvAra purandara purandhrI puras puraskRta purastAta to amor w xar mar w or a w tulnaa pRtika pUrtikaraja pUtikASTha mmon mrror . . . . . . . GA AA 3 3 186 puSkarAja purANa 110 27 puSkariNI h puSkala pUtigandhi pUtiphalI h purAtana 3 1 97 h purAvRtta puSpa h purI purItat purISa 2 2 ww' or Mr morrrrrrrr Nor Mrror 4 132 6 21 pUraNI h 6 66 puSpaka pUrita w rror marrrrrrrrrrrrrrrrrrr h bh < 00 0.0m pUruSa | pUrNa mh puruSa sh lh 1 pUrNakumbha pUrNimA mh bh 2 7 28 sh sh lh pUrvaja 6 43 1 4 29 puSpaketu 2 4 25 puSpadanta puSpadhanvan 3 3 219 puSpaphala puruSottama 1 1 21 puSparasa puruhU , 3 1 62 puSpali puruhUta 1 1 41 puSpavatI puroga 2 8 72 puSpavat purogama 2 8 72 puSpasamaya purogAmin 2 8 72 puSya puroDAza 3 5 21 puSyaratha purodhas 2 8 5 pusta puromAgin 3 1 46 | pUga purohita 2 8 5 , pulAka 3 3 5 / pulina 110 9pUjita pUrvadeva 1 3 22 pUrvaparvata pUrvedyus pUSan 210 28 2 4 169 3 3 20 pRkti pRcchA pRtanA . 8 78 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthak ] (64) mUlasthazabdAnukramaNikA [pracalApita mo. pezin prakIrya " zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. pRthak 3 4 3 ! peTaka 2 10 29 pyATa pRSaparNI 2 4 92 / peTA 2 10 29 / prakANDa 1 4 27 pRthagAtmatA 1 4 31 peTI 3 5 42 pelava 3 1 66 prakAma 2 9 57 3 3 105 2 10 19 prakAra 3 3 163 pRthAvadha 3 1 93 3 3 205 prakAza pRthivI 2 5 37 3 3 218 pRthu paiThara 2 9 45 prakIrNaka 2 8 31 2 9 40 paitRSvaseya 2 6 25 2 4 48 paitRSvasrIya 2 6 25 / prakRti 1 4 29 pRthuka 2 5 38 paitra (ahorAtra) 1 4 21 2 9 47 poTagala 2 4 162 2 4 163 ! " pRthuroman 110 17 poTA prakoSTha 2 6 80 pRthula 3 1 60 pota 2 5 38 prakrama 3 2 26 3 3 60 prakriyA 2 9 37 potavaNija 110 12 prakaNa 16 40 potavAha 110 2 prakANa pRthvIkA potAdhAna 110 19 prakSveDana pRdAku potra 3 3 181 pragaNDa pRzni 48 potrin pragatajAnuka pRdinapaNI pauNDaye 2 4 127 pragalma pRSata 2 6 29 pragADha pRSata 2 4 166 praguNa paurastya 3 1 pRSatka pauruSa 2 6 pragraha 2 8 119 pRSadazva 1 1 62 3 3 223 3 3 237 pRSadAjya 24 paurogava 2 9 pragrAha 3 3 237 2 6 78 paurNamAsa pragrIva 3 5 35 pRSThatha paurNamAsI 14 praghaNa 2 2 12 paulasya 1 1 69 praSANa 2 2 12 2 5 15 pauli pracakra 2 8 96 3 3 6 | pauSa 1 4 15 | pracalAyita 3 1 12 orm worm rrm MNNYour pRthvI N >>9 vm ur r v ur ur v ur w am momrrown MMMMM N Om mm Mmm mdr. aan om y v w yo svo gw v 92 1 10 / paura in prage or n pRSTha r ar pecaka Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] zabdAH pracura pracena s pracAMdanI pracchadra paTa pracchana pracchardikA ajana prajavin prajA prajAtA prabhApati prabhAvatI " Ana prabhu praDIna praNaya " praNava NAda praNAlI praNidhi 39 praNihita praNIta 99 praNuta praNeya pratana pratala " pratApa kA. va. zlo. 3 1 33 1. Ji 2 4 A w n 2 2 6 116. 9x 2 3 3 2 3 2 2 8 3 3 32 2 6 16 1 1 17 2 6 30 1 5 2 6 3 3 2 6 47 2 5 37 3 3 1 61 prati 94 / ani karma 55 24 Im w w mUlasthazabdAnukramaNikA 2 25 3 152 6 4 11 1 1 10 35 ra 13 3 100 1 86 2 7 8 2 9 45 3 1 109 3 1 25 3 1 77 2 6 4 2 6 85 2 8 20 zabdAH pratApasa 3 | pratirUpAti pratigraha pratimAha pratiSA pratiyAtana | praticchAyA ! pratijAgara 12 122 pratijJAta pratijJAna pratidAna pratiSyAna pratinidhi pratipat pratikULa pratikRti pratiku pratikSita (65) kA. va. zlo. / zabdAH 2 4 81 pratiyatna 3 3 245 2 6 99 3 1 84 2 10 36 3 1. 54 3 1. 42 3 2 28 2 79 2 6 139 1 7 26 2 8 114 2 10 35 3 2 28 3 1 108 1 5 2 9 1 6 2 10 1 1 3 pratibhU pratimA pratimAna 2 5 81 26 36 * 1 5 1 1 108 7 29 1 2 27 35 ov 99 patipanna pratipAdana pratibaddha 3 pratibandha 3 pratibimba 2 10 pratibhaya 1 pratibhAnvita 3 1. 2 10 2 10 2 8 39 2 10 35 19 pratimukta 2 8 65 pratiyAtanA 2 10 35 pratirodhin 2 10 25 prativAkya 1 6 10 prativiSA 2 4 99 pratizAsana 3 2 34 pratizyAya 2 6 51 pratibhaya 3 3 153 pratizrava 1 5 5 pratizrut 6 26 pratiSTambha 2 27 pratisara 3 174 6 120 1 41 2 10 11 2 4 76 2 6 70 3 3 2 8 110 2 10 37 1 5 pratisIrA pratihata pratihAraka pratihAsa pratIka 99 pratIkAra pratIkAza pratIkSya pratIcI pratIta 99 41 pratIra pratIhAra 7 20 25 XX pratIhArI 35 | pratolI 19 [ pratyakparNI kA. ba. ilo. 3 3 107 pratIpadarzinI 2 " pratna pratyak pratyakpaNa 1 3 3 2 3 3 3 6 1 10 2 2 2 3 mro M 3 7 9 82 16 8 6 3 170 3 170 2 2 3 3 1 77 3 * 23 2 4 89 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyaka zreNI ] (66) zabdAH prasyaka zreNI 99 pratyakSa prasyama pratyanta 3 2 pratyantaparvata 2 pratyUSa pratyUha prathama kA. va. zlo. ! zabdAH 2 4 88 pradrAva 2 4 114 pradhana 3 1 79 pradhAna 1 77 99 prathA prathita pratyaya prasyayita 2 pratyarthin 2 11. pratyavasita 3 1 110 pratyAkhyAta 3 1 40 m prasyAkhyAna 3 pratyAdiSTa prasyAdeza pratyAlIDha 2 pratyAsAra 2 8 pratyAhAra 2 pratyutkrama 3 2 pratyuSas pradara pradIpa pradIpana pradezana pradezinI my mv 3 3 7 3 148 8 13 3 3 7 2 31 1 40 2 31 8 85 79 16 26 4 2 1 4 2 2 19 1 80 3 144 3 2 9 3 1 9 3 3 165 2 6 138 1 8 10 2 8 27 ra 2 81 6 82 KAM 99 pradoSa prayuna 1 4 1 mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. zlo. 2 111 2 8 103 4 29 8 5 3 1 57 3 3 122 2 . 56 3 3 28 2 6 71 2 2 7 2 3 * 2 6 33 2 4 147 2 4 127 2 4 7 2 6 122 1 1 63 3 3 210 1 3 34 31 *9 "" pradhi prapaca prapada prapA prapAta prapitAmaha prapunADa prapauNDarIka praphulla prabodhana pramajana prabhava prabhA pramAkara prabhAta prabhAva praminna prabhu prabhUta prabhraSTaka pramaya pramathana pramathAdhipa 1 2 6 pramadA 25 / pramanas or a 8 1 1 6 135 1 35 2 8 115 1 1 31 pramada 1 24 pramadavana 2 * 3 2 6 3 3 1 17 Jo 2 1 4 8 "3 1 3 28 prakhApa 1 3 pravaNa 2 pravayas 2 pravaI 3 " 20 36 11 tis zabdAH pramA pramANa mAda pramApaNa pramiti pramIta "9 pramIlA pramukha pramudita pramoda prayata prayasta prayAma prayogArtha pralambana pralaya 99 pravadda pravaddaNa pravahnikA pravAraNa pravAla " 11 pravAsana pravAha pravAhikA [ pravAhikA kA. va. ilo. 3 2 10 3 3 54 1 7 30 8 112 2 10 7 26 8 117 7 37 1 57 1 103 4 24 7 9 2 3 2 2 1 3 3 1 2 2 3 3 1 1 1 2 or m 1 3 2 2 or m 2 1 m 22 7 33 8 116 6 AAW 3 6 3 1 3 2 2 8 1 6 3 2 1 45 45 23 26 23 15 2 w m 3 56 42 57 18 52 6 3 7 7 2 9 93 3 3 205 3 2 18 2 8 113 2 75 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgrahara prAgya prAc Y pravidAraNa] mulasthazabdAnukramaNikA (67) [prAdus zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. ] zabdAH kA. va. zlo. pravivAraNa 2 8 103 prasArin 3 1 31 prahelikA 1 6 6 pravizleSa 3 2 20 | prasAriNI 2 4 153 , 3 1103 pravINa 3 1 4 prasita 3 1 9 prAMzu pravRtti 1 6 7 prasiti 3 2 14 prAkAra 3 2 18 : prasiddha 3 3 104 prAkRta prAgvaMza 3 3 230 praveka prasUtA 2 6 16 praveNI prasUti 3 2 10 prAdhAra prasUtikA 2 6 16 praveSTa prasUtija 1 9 3 3 4 23 pakta / prasUna 2 4 17 prAcikA prazna 3 3 123 prAcI prazraya | prasUjanayitR 2 6 37 prAcIna prazrita prasUta prAcInA 2 4 85 prasRtA 2 6 72 prAcInAvIta 2 7 praSThavAha prasUti 2 6 85 prAcya praSThAhI praseva prAjana prasanna 14 prasevaka prAjitu 2 8 59 prasannatA prastara prasannA 39 prastAva prAjJA 26 12 prasabha 2 8 108 2 6 12 prasara 3 2 23 prAjya prasaraNa 2 8 96 prAvivAka prasava prasthapuSpa prANa 1 1 63 prasthAna 2 8 102 3 , 3 1 prasphoTana 84 2 9 prasavya 26 . 2 8 119 prasA prasravaNa prANa prasAda prastAva prANin prahara prAtara 3 4 19 prasAdhana praharaNa prAthamakassika 2 7 11 prasAdhanI 2 6 139 praista 2 6 84 prAdus 3 3 256 sAdhita 2 6 100 prati 110 26 / .10 26 / 1 4 12 or w w praha mr mmm MMMMMMMMMMMMMAR N N prAhI N Y o 9 m n mor on x vorm w x v N " N N N Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdeza ] zambAH prAdeza 1 prAdezana 2 prASyam prAntara prApta La prAptarUpa prApti prApya prAbhUta prAya prAptapastha 2 99 prAyas prArthita prAya prAcAra prAvRta prAvRSa prAvRSAyaNI prAsa prAsaGga prAsakaba prAsAda prAsika prApha priya 99 zivaka BY 94 kA. ba. zlo. 6 83 30 4 1 17 3 1 86 3 1 104 8 117 3 3 131 3 3 69 1 92 puSTa 2 < 27 prekSA 2 3 3 prAlamba 2 6 136 prAlambikA 2 6 104 1 3 2 N 2 1 WWW 2 3 AAM GMA 6 117 2 3 113 1 4 19 2 4 86 2 8 93 2 8 57 2 9 64 2 2 9 2 4 2 1 97 W (46) 8 ja 19 52 39 3 154 | premA 17 preGgita preta Ww" " 1 4 2 70 3 zabdAH yika priyaGgu sar mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. calo. 2 9 4 55 9 20 7 27 1 35 4 38 2 4 1 103 23 99 45 priyatA priyaMvada priyAla prINana prIta prIti 99 $9 pretya preman 99 preSTha praiSa graiSya prokSaNa prokSita protha 2 2 proSThapadA proSThI prauDha proSThapada lakSa 3 2 3 1 4 3 1 5 1 3 225 8 53 87 9 2 8 117 60 4 8 7 27 19 27 111 3 220 2 10 17 2 cha 2 7 2 8 1 3 22 1 10 18 3 1 76 1 4 17 2 4 32 2 42 4 99 plava 1 10 11 BY or m 1 3. 2 3 1 2 3 1 1 , 3 zabdAH plava 99 19 95 plavaga 39 plavaGga plavaGgama lAkSa la plIhazatru pluta pluSTa plASa psAta phaNA phaNinnaka phaNin phaLa " phala 99 phaLaka 26 | phalakapANi 26 | phaLatrika 49 phalapUra phalavat phalAdhyakSa phalin phalina phalinI 39 phakI [ phalI kA. va. iko. 1 10 24 2 4 132 2 5 34 2 10 10 2 3 2 3 2 2 6 2 4 2 3 1 2 BY 3 a ex ov 5 3 3 24 5. 3 3 138 4 18 66 49 42 99 " 2 2 3 . 9. 2 4 79 1 8 7 8 90 9 13 3 201 3 5 23 2 . 90 2 8 71 2 9 111 2 4 78 2 x 2 4 2 4 2 2 2 2 m Va 110 45 4 7 4 55 4 116 4 55 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaLegrahita [ vAraka zabdAH phalegrahi phalekahA mUlasthazabdAnukramaNikA (19) kA. va. zlo. zabdA: kA. va. zlo. | zabdAH 2 4 6 bandI 2 8 119 / balA 2 4 54 bandhakI 2 6 10 balAkA bandhana paLAkAra kA. ka. ho. 2 4 107 2 5 25 2 8108 in om pagarAti or on or as n on o phANita balAhaka pari in phANTa phAla pandhujIvaka bandhuvA 1 2 2 3 6 . 14 8 27 in 2 6 110 n r phAlguna phAlgunika 1 4 15 in bandhaka bandhapuSpa n phena 2 9 105 n banyA a non mor on in n phenila m m sn pavidhvaMsin 1 1 21 bakhina 2 1 45 balipuTa 2 5 20 2 3 45 balimukha 2 5 20 bahisan 1 . 1 balIvada 2 9 27 2 1 17 svina 2 4 163 2 9 76 bahira bahis 3 4 17 h m m s pheru phelA n n bahiNa bahin mahirmukha on m bahiSTha or or mm of mh 8 bakula baDavAnala baDiza 2 5 22 2 4 64 1 1 56 110 16 my 8 3 bahugavAn 3 1 16 bahupAda 2 4 32 3 2 8 r 2 4 37 badara badarA Morrm or 8 bh 22 bahumUlya 2 2 6 113 6 128 sh mr . badarI baladeva 23 bandima 2 8 97 1 1 23 makamadrikA 2 4 150 varUSat 2 6 44 / bapira 2 6 48 / r o s nim 1 1 13 2 4 125 " Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuviSa] (70) [brahmabandhu kA. va. zlo. bahuvidha bahumutA bahusUti bAkUcI bAva mUlasthazamdAnukramaNikA kA. pa. shlo.| zamdAH kA. va. zlo. : zabdAH 3 1 93 / bAhula buddhi 2 4 101 bAhuleya buvuda bAhika 2 4 95 budha aunt w r mor -wG bAhIka 2 6124 dhita bADha 3 1108 duna :: X viDa bANA bANa bumukSA 45 mukSita bindu busa 2 2 22. vibhItaka busta 3 5 34 bAdhA bAndhakineya 2 3 26 bimba bAndhava bimbikA 24 139 bRhatI bAIta 2 4 19 bila bAla bRhat 2 bilezaya 4 122 1 bilva 2 4 32 bRhatikA 2 6 117 3 3 206 visaprasUna 1 0 41 vRhatkukSi 2 6 44 bAlatanaya 2 4 49 bisinI 110 39 bRhadbhAnu bAlataNa 2 4 167 visa 1 10 42 bRhaspati bAlamUSikA 2 5 12 bisakaNThikA 2 5 25 bodhakara bista 2 9 86 bodhidruma 2 4 20 bAliza 1 1 48 bIja 1 4 28 bola 2 3 3218 6 62 / prazna bAleya 2 9 77 bIjakoza 10 43 brahmacArin 2 7 3 bAkeyazAka 14 90 bojapUra 2 7 42 bAkya bojAkRta 2 9 8 brahmaNya bAmpa 33130 bIjya 2 7 2 brahmatva 2 7 51 mApikA bImatsa 1 7 17 brahmadarmA brahmadAra 3 3 235 brahman 2 6 64 26 79 1 1 13 brahmaputra bAyaba 28106 / 3 1108 brahmabandha 3 3 104 43 on.nn * f :: Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmabindu ] zabdAH kA. va. ilo. brahmavindu 2 19 39 brahmabhUya 2 7 51 bhaTTAraka brahmavarcasa 2 7 38 | bhaTTinI brahmasAyujya 7 51 bhaNTAkI brahmasU 1 27 bhaNDila 7 49 brahmasUtra brahmAJjali 7 38 39 51 21 4 x 89 2 4 89 3 41 35 ? 25 2 brahmAsana 2 brAhma (tIrtha) 2 brAhma (ahorAtra) 2 brAhmaNa " bha bhakta makSaka bhakSita madhyakAra brAhmaNayaSTikA 2 brAhmaNI brAhmaNya mAjhI maga 19 n' N bhagandara bhagavat bhaginI 2 maGga maGgA maGgi majamAna 1 2 4 2 7 1 1 2 bha 1 8 mm rma 3 21 9 48 3 1 20 2 7 7 or m 2 1 6 3 137 3 1 110 9 28 76 26 56 13 3 2 1 2 6 US BY 3 6 u ov mUlasthazabdAnukramaNikA 29 maTa zabdAH maTitra bhaNDI bhaNDIrI bhadra "P bhadrakumbha bhadradrAru bhadraparNI madrabalA bhadramustaka madrayaSa | bhadrazrI bhadrAsana maya bhayaGkara bhayadruta bhayAnaka 99 bhara bharaNa bharaNya (71) kA. va. ilo. | zabdAH 2 9 45 | bhartsana 1 7 1.3 bharman 1 7 13 4 114 2 2 2 2 bharata bharadAja bharga bhartR 1 2 4 25 9 59 2 4 32 2 4 53 2 4 36 2 4 153 2 4 160 2 4 67 2 6 130 2 8 31 1 7 21 1 3 1 1 1 17 20 , 66 2 10 38 2 10 38 22 a 4 63 4 91 4 91 bhaNyabhuj 3 1 19. 2 10 12 5 15 1 33 2 1 7 20 42 2 om 6 19 1 2 6 1 10 5 2 9 20 6 35 19 3 5 . 49 59 bhAdra 2 8 24 bhartRdAraka 1 7 12 bhAdrapada 2 8 61 | bhartRdArikA 7 135 bhAdrapadA or w 99 3 3 bhalla bhallAtakI bhalluka mallUka bhava 99 bhavana bhavAnI bhavika bhavitR bhaviSNu bhavya bhaSaka bhakhA mA bhAga bhAgadheya 99 bhAgineya bhAgIrathI bhAgya 99 [ bhAdrapadA kA. va. ilo. 16 14 bhAjana bhaDa 2 9 2 10 3 5 2 4 2 5 5 6. 3 206 2 1 or m. 3 2 1 a" 2 N 4 1 1 94 38 21 3 3 1 4 26 2 10 22 2 10 34 bhasmagandhinI 2 4 120 bhasmagarbhA 2 4 63 1 3 34 2 9 89 1 4 28 2 . 27 2 6 1 10 1 3 42 3 4 KAAA yo to so 9 to a ~ 34 5 37 26 29 29 32 31 * 28 3 155 2 9 2 9 3 33 33 44 4 17 1 4 17 22 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnu] (72) mUlasthazabdAnukramaNikA [ bhUruNDI mAnu 2677 orm N 2 6 4 midA midura o a 116 w bhiSana . 2 10 . 1 1 - 1 ur zabdA : kA. va. ilo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ilo. 1 3 - 31 . bhikSu bhubhAntara 1 3 33 bhitta bhujiSya 2017 3 3 105 minti bhuvana mAminI bhAra 1 . 47 bhArata minipAla 2 8 91 bhAratI minna 3 1 3 1504 bhAradvAmI 2 4 bhArayaSTi 210 30 bhUnakeza 2 9 111 mArabAha 2 10 15 mismaTA bhUtavezI 71 mArika 15 missA bhUmAtman 105 bhArgava 1 3 25 bhI bhUtAbAsa 2 4 58 bhArgavI 2 4 158 mIti bhUti mAgI 2 4 89 / bhIma 3 3 69 mAryA bhUtika mAyApatI mIra bhUteza bhAva bhUvAra 1 7 21 mIruka bhUdeva 3 208 mIluka 3 1 26 bhUnimba ___2 4 643 bhAvita 2 6 134 bhISaNa 1 7 20 bhUpa 2 9 46 bhISma 1 7 20 3 1 104 bhISmasU 110 31 bhUbhUta bhAvuka 1 4 26 bhukta 3 1111 bhUmi bhASA bhuktasamujjhita 1 9 56 bhUmijambukA 2 4 37 2 4 118 3 1107 bhUmispRz 2 9 1 bhASya bhuja 2 6 80 bhUyas 3 1 53 bhUyiSTha 3 1 13 mAskara 1 3 28 bhUri 3 1 16 bhujaGga bhAspada bhujaGgamuna 2 5 30 / 3 3 183 mikSA bhubaGgama 1 8 6 / bhUriphenA 2 4 143 3 3 225 | bhujaGgAmI 2 4 115 | bhUrimAvA 2 5 5 mithu 2 7 3 bhubadhiras 2 6 78 / bhUmaNDI 2 4 19 Mwar ww.rrrrrrrrr . or ... Noor Mor mrrrrr Namom bhUpadI w bhASita w bhuma av mm a bhAs bhujaga Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUrja] [maNDalAma - zabdAH bhUna bhauma bhaurika is : kA. va. zlo. 2 9 17 2 4 144 2 5 26 2 7 13 2 8 97 1 1 41 bhUSaNa bhUSita mUSNu bhUstRNa bhRgu . ir I on va a so sw or w - A or . m K . . mUlasthazabdAnukramaNikA (73) kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH 1 3 25 maSTaka 2 6 101 makUlaka 2 6 100 bhrakuMsa makSikA 3 1 29 bhrakati 17 37 makha ! magava | maghava 2 4 134 makSu 29 maGgaka 5 29 amaraka | maSaka 2 4 151 bhrami mAzyA bhraSTa 3 1 104 maciMkA bhrAgiSNu matra bhrAtara manA | bhrAta 2 6 36 | mahari 36 / maniSThA bhAtamAyA 2 6 30 manIra bhrAtabhaginI 2 6 36 6 36 | mana bhrAtRmya maJjala 110 24 bhAtrIya 36 manapA 110 24 maTha 2 8 21 maDa akuMsa 1 4 25 2 9 17 2 6 127 4 27 2 6 138 4 12 mRgarAja mRGgAra bhRGgArI bhRtaka mRti bhRtibhuna or 28 15 M K - Konkan - n n 2 4 90 n on 3 1 52 . mRzyA bhuza bheka or 52 sh m m 2 10 29 bhekI bhrAnti in bheda m or m m 2. 9 . . " maNi merI bheSaja bhrakaTa in m maNika maNDa 3 9 31 2 4 51 maikSa m m r bhakuMsa bhairava 1 m 7 37 maiSamya maNDana rar 6 102 29 NAM Mmm MM m s 8 moga maNDapa mogavatI maNDala mogin bhoginI 2 1 5 110 20 mobana 2 9 55 | makaraNaba 1 1 26 | maNDalaka bhos 3 4 7 makaranda 2 4 17 | maNDalAma a 2 6 54 2 8 89 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - madhu 6 79 rrrrrrr 0. - 90 .. " .. Swo. " maNDalezvara ] (74) mUlasthazabdAnukramaNikA [manohA zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zabdA kA. va. ilo maNDalezvara madgu madhUka 2 4 27 maNDadhAraka 2 10 10 madagura 1 10 19 / madhUcchiSTa 2 9 107 maNDita 1 6 100 madha 2 10 40 madhUlaka 2 4 28 maNDUka madhUlikA 2 4 84 maNDakaparNa 2 4 56 2 9 107 madhya maNDUkapaNI 2 4 91 2 10 40 3 3 103 maNDUra madhyadeza matAja 2 8 34 madhuka madhyama mallikA madhukara 2 5 29 mati madhukrama 2 6 79 matta madhudruma madhyamA madhupa 1103 ! madhupaNikA 2 4 madhyAha mattakAzinI 2 6 4 2 4 94 madhyAsava 210 41 matsara 3 3 173 madhuparNI 2 manaHzilA 2 9 18 matsya madhumakSikA 2 1 10 17 1 4 31 manasa matsyaNDI 2 9 43 madhuyaSTikA 2 4 109 manasiba 1 1 26 matsyapittA 2 4 86 manaskAra 1 5 2 madhura 1 matsyavedhana 110 16 3 192 manAka matsyAkSI 2 4 137 madhuraka 2 4 142 manita 3 1 108 matsyAdhAnI 110 16 madhurasA manISA mathita 2 9 53 2 4 107 manISin 2 9 74 madhurA / 2 4 252 manu manuja 2 6 1 mada 2 12 madhurikA 2 manuSya madakala madhuripu 1 manuSyavarman 1 1 68 madhuliha madana manoguptA 2 2 9 mathuvAra manojavas 3 1 13 2 4 78 madhuvrata 5 29 manoza madasthAna madhuzigru manoratha 1 7 27 madirA 210 40 madhuzreNI manorama 3 1 52 madirAgRha 2 2 8 madhuSThIla 2 4 28 manohata 3 1 41 madotkaTa 2 8 35 / madhusavA 2 4 142 | manohA 2 9 108 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantu mulasthazabdAnukramaNikA (05) [mahAdeva - kA. va. zlo. ! zabdA mayUkha mantu mantra mantrin mayara mantha manthadaNDaka to w my w o put on va mayaraka manthanI 2 9 74 : marakata maraNa manthAna manda marIca 2 10 18 marIci marIcikA va kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zo. mala 3 3 197 11 maladUSita 3 5 55 malayU / malayaja malina 2 9 92 malinI 2 6 20 malimluca 210 25 2 2 36 / malImasa 3 1 55 malla 3 5 21 3 33 maralaka 3 5 mallikA mallikAkSa 2 5 24 3 163 masI 3 5 10 62 / masUra 2 9 17 masUra vidalA 2 4 109 masUNa maskara 2 4 161 maskarin mastaka 2 6 95 mastiSka mastu maha 1 7 38 mahata mandagAmin 2 8 72 mandAkinI 1 1 49 mandAkSa 1 7 23 mandAra . . maru ter Narmmar mr Morn ww m 1" x K .. as an . . . mandira marutvat marunmAlA marubaka mandurA mandoSNa x markaTa 2 9 54 makaTaka manmatha GM <.. G.. keTI manyA manyu 2 6 65 mardana 3 154 mardala *G Nnxx 3 3 69 3 3 231 2 4 148 manvantara marman maya . ... marmara marmaspRz 2 9 17 maryAdA 1 3 33 | mala mahatI mahas 3 5 30 mahAkanda 16 23 mahAkula 3 1 83 mahA 28 26 mahAjAlI 2 6 65 | mahAdeva mayu mayuSTaka mayUkha 2 2 1 9 75 4 117 1 32 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdhana] (76) mUlasthazabdAnukramaNikA [mAyu n kA. va. zlo. ! zabdA: kA. va. zlo. 2 4 100 mAtulaputraka 2 4 78 2 4 148 mAtulAnI 2 6 30 2 9 38 , 2 9 20 3 4 11 mAtulAhi 18 6 mAtulI 2 6 30 mAtuluGgaka 2 4 78 mAt 2 10 14 , 1 7 14 n m nmn unk . . mAMsa N . MM ~M Mor Memorror M N N " " or mAgha kA. va. zlo. ! zabdA: mahAdhana 2 6 113 mahauSadha mahAnsa 2 9 27 mahAmAtra 2 8 5 mahAramata 2 9 95 mahArajana 2 9 106 mahAraNya 2 4 1 mahArAjika 1 1 10 | mAMsala mahAraurava 1 9 1 mAnika mahAzaya 3 1 3 mAkSika mahAzUdrI 2 6 13 mAgadha mahAyatA 2 4 110 mAgadha mahAsA 2 4 73 mAgadhI 2 4 138 mahAsena mahilA 2 6 2 mAdhya mahilAhayA 2 4 55 mAThara mahiSa mADhi mahiSI 2 6 5 | mANavaka mahI 2 1 3 mahIkSit 28 1 mANavya mahotra mANikya mahIruha mANimantha mahIlatA mAtA mahIsuta maheccha 3 1 3 ! mAtarapitR maheraNA mAtarizcan mahezvara 1 1 30 mAtali mahokSa mAtApita mahotpala 110 39 / mAtAmaha mahotsAha 3 1 3 mAtula mahoghama 3 1 3 , / 15 es < 2 . . n r or war ar n N ay m 1 72 10 2 mAtra 3 3 178 71 mAtrA 3 1 62 3 3 178 mAda 3 2 12 73 mAgha 1 1 18 1 3 31 " 1 4 16 mAdhavaka 2 10 41 42 mAdhavI 2 4 72 2 6106 mAdhvIka 2 10 41 mAna 2 9 85 2 3 42 mAnava 2 10 19 mAnasa 1 4 31 3 3 21 mAnasaukas 2 5 23 2 6 mAninI 2 6 3 1 1 61 mAnuSa 26 1 mAnuSyaka 3 2 42 mAyA 2 10 11 mAyAkAra 2 10 11 2 4 78 mAyAdevIsuta 1 1 15 2 6 31 | mAyu n n n N ar a n Y N or an o in ur of Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyUra] mUlasthazabdAnukramaNikA (77) [muSTivandha . . . . mAhiSya . . . in wo w ra ar w zabdAH kA. va. zlo.| zabdAH kA. va. zlo. ! zabdAH kA. ba ko. mAyUra 2 5 43 ! mASapaNI 2 4 138 / muktakaJcuka 1 8 6 mAra 1 1 25 mAsa 1 4 12. muktA 2 9 93 mArajit 1 1 13 / mAsara 2 9 49 muktAvalI 2 6 105 mAraNa 2 8 114 mAsma 3 4 11. muktAsphoTa 110 23 mAriSa mukti mAruna mAheyo mArkava 2 4 251 mitampaca 31 48 , 2 6 29 mArga 1 4 14 mitra 1 3 30 , 3 2 22 . 2 1 15 , 2 8 9 mukhara 3 2 36 mArga mukhavAsana mArgaNa 3 3 167 mukhya 2 7 " 40 mithas 3 256 mArgazIrSa 14 muNDa mithuna mAgita 1105 mithyA 3 4 15 mArjana 2 4 33 mithyAdRSTi 1 5 4 muNDita 2 6 48 mArjanA mithyAmiyoga 1 6 10 mArjAra 2 5 6 mithyAmizaMsana 1 6 10 muNDin 2 10 10 mAjitA mithyAmati 15 4 24 mANDa mizreyA mudira mAGgika | misi mudpaNI 2 4 113 mArTi 2 6 121 mudra 8 91 mAraka 2 4 62 | misI 2 4 134 mudhA mAlatI mihikA muni mAdA 135 / mihira mAlAkAra 210 5 | mIDha 3 1 96 munIndra mAlAtRNaka 2 4 167 | mIna 110 17 muraja mAlika mInaketana 1 1 25/ mAludhAna 1 8 6 mukuTa | muSita mAlUra 2 4 32 / mukunda 2 4 121 / 2 6 76 mAlya 2 6 134 | mukura 2 6 140 muSkaka mAlyavat 2 3 3 | mukula 2 4 16 / muSTivandha 3 2 14 I w or o xm x . . 2013 *w <<< . . " x or a ona murA x ar 88 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D - musala h m makhya m 1 45 5 12 mRta 2 10 @ m mRttikA muhUrta h m bhaka m lh s m orm Mar mm MrMMM Mmm Mmm Mmmm s s musala] (78) mUlasthazabdAnukramaNikA [ meghanAdAnulAsin zabdAH kA. .va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. 3 3 200 mRDa musalin 1 1 24 mUlaka 2 4 157 mRDAnI musalo mUladhana mRNAla 110 42 mRNAlI musalya " 2 10 38 mRt 2 1 / 2 8 117 mustA 2 mRta 4 159 mUSA mRtasnAta mRttAlaka muhurbhASA mUSikapaNoM 2 4 bhUSita 2 8 116 mRga mRtyuJjaya 1 1 31 mRtsA mUta mRgaNA 2 4 131 mUtrakRcchra 2 6 56 mRgatRSNA 1 3 35 mRdA bhUzti 1 96 mRgadaMzaka 210 21 3 1 78 3 1 48 mRgadhUrtaka 2 5 murchA 2 8 109 mRganAmi 2 6 129 / mRdusvac mUchAla mRgavadhAnIva 2 10 21/ mRdula mRdula 3 1 78 mRgavandhanI 210 26 mRddhIkA 3 4 107 mRgamada 2 6 128 104 mRgayA 2 10 mRSA mRgayu 210 21 mRSTa mRgavya 210 23 mekalakanyakA 110 32 3 66 mRgaziras 1 3 23 23 / mekhalA 2 6 108 mUtimata 3 1 76 mRgazIrSa 13 23 mRgAGka 1 3 14 meSa mUmiSikta 28 1 mRgAdana 2 5 1 . mRgita meSajyotis 13 10 mRgendra 2 5 1 meghanAdAnulA24 12 / mRbA 26 121 sin 25 30 s OMMMMMMMMM WWNM www morrm M. w w mUcchita w mRdha w a 0 bhUsan mUrvA Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medhanAman ] [yavAgraja w ir h in h zabdAH meghanAman meghanirghoSa meSapuSpa meSamAlA meSavAhana mecaka n s modaka - 6 GK x 6 GA m sh bh m s 18 meDha mUlasthazabdAnukramaNikA (79) kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. zamAH 2 4 159 | mocaka 2 4 31 | yazciya 1 3 8 mocA 2 4 46 / yajvan yat 3 5 33 yataH moraTa 2 9 110 ! yati mAraTA 2 4 83 yanin moSaka 2 10 24 yathA moha 2 8 109 yathAjAta mauktika yathAtatham maudona yathAyatham mauna yathArtham | maurabhika 10 13 yathAIvarNa mauvIM 2 8 85 yathAsvam mauli 3 193 yathepsita 3 9 15 | maudhA yadi mauhUrta 2 8 14 yadacchA mauhartika yantu 3 2 29 liSTa 1 6 21 2 9 76 mlecchadeza 2 9 107 medaka medas .. rrrrrr our m mor s 5 w or ow or a s o o o o o o w w n na rin n on medinI madura 4 12 meSA meSi medhya meru melaka A nis ar in Fv vur ar 3 3 59 yama meSakambala meha 2 1 6 76 | yakRta 3 20 / yakSa maitrAvaruNi maitrI maitrya maithuna 2 7 48 3 2 18 1 1 58 1 10 32 1 1 58 2 8 45 2 9 15 | yakSakadama 2 7 57 yakSapa 3 122 yakSarAja 2 10 41 yakSman yajamAna 2 6 66 yamarAja 1 1 11 yamunA yamunAbhrAtR 2 6 133 yayu 2 6 127 yava yavakya yavakSAra 2 7 8 yavaphala 16 3 | yavasa 2 7 16 yavAgU 2 4 22 / yavAgraja 2 9 108 2 4 161 2 4 167 yajama 1 81 yA moSA 2 9 108 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yavAnikA ] zabdAH yavanikA yavAsa yavIyas vavya yazaHpaTaha yazas yaSTi yaSTImadhuka baSTa yAga 99 bAcaka bAcanaka yAcanA yAcitaka grAdhmA 99 yAmaka yAtanA yAtabAma yAtu yAtudhAna yAtR yAtrA 99 yAdaH pati yAdas yAdasAMpati yAna 19 yAnamukha bApya vApyayAna 41. 4. $7. 2 4 145 2 91 2 43 2 74 1 19 6 1 6 11 3 5 38 2 4 109 2 7 8 2 7 13 5 11 or my wr 3 3 3 1 49 WW Dr m 2 2 7 32 4 2 9 ov 1 6 d 2 N MY M Nov 3 2 1 49 (60) 2 2 Ta - 1 7 32 2 3 2 7 1 99 3 3 145 yugapad 1 1 60 yugapatraka 1 1 60 ! yugapArzvaga 2 6 30 yugala 2 8 95 3 3 176 1 10 2 1 10 20 yuddha 1 61 18 bub 58 suvati 55 suban 54 yubarAja 53 9 3 vv 9 zabdAH yAma mUhasthazamdAnukramaNikA 99 yAminI yAmuna yAyajUka yAva yAvaka yAvat yAvana yASTIka yAsa yukta yuktarasA yuga 99 6 yugakolaka 17 yugandhara yugma yugma 39 kA. va. zrI. zabdAH 1 4 6 yUthanAtha 3 2 18 1 2 2 2 2 3 2 6 125 9 18 3 247 6 128 . 70 2 * 91 2 8 24 2 4 240 2 5 38 3 24 A 2 2 4 4 9 100 7 . 2 2 100 sm or M 14 57 5 35 V 5 8 2 AMA 2 9 2 3 3 4 22 boSita 2 * 22 yautaka 9 63 yauna 2 5 38 yovata 2 5 38 yauvana 2 8 58 2 9 64 2 6 8 103 8 106 A 2 6 42 1 7 12 yUthapa yUbikA yUpa 2 5 41 99 99 yUpAya yUSa yoktra yoga yotra yoddhR yoSa yAMni bodhA yUma yogeSTa yogya 2 yojana 3 yojanabaDhI 2 2 3 raMhas rakta 99 93 [ raktaka kA. ba. lo. 2 8 35 2 8 35 2 4 7 2 4 3 3 2 "" rakka 3 2 9 3 2 2 2 2 o 5. 5 7 5 or 1 13 3 22 9 105 4 112 5 30 91 13 61 61 kI 9 8 . 6 LEOP 119 1 1 2 2 2 8 28 9 85 2 6 22 2 6 40 19 35 5 19 35 6 2 64 to or wo 14 4 2 2 6 124 3 3 .. 2 4 73 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raktacandana] mUlasthazabdAnukramaNikA (6.) [rasonaka kA. ba. lo. 18 2 3 5 21 MY kA. va. zlo. / zabdAH 2 4 95 randhra 2 8 104 : ramasa ramaNI 3 3 49 ! rammA 2 4 88 raya 2 7 57 rallaka o mm turm 2 4 116 zabdAH kA. va. zlo. zabdAH raktacandana 2 6 132 rajanI 2 9 111 raNa raktapA 110 22 , (ktaphalA 2 4 132 , (ktasandhyaka 110 36 / raNDA raktasaroruha 110 41 raktAGga 2 4 646 . ratipati eklotpala 110 42 rana rakSaHsama 4 5 27 rakSas 1 1 11 ralasAnu 1 1 60 / ratnAkara rakSita 3 1 106 rani rakSivarga 2 6 116 3 5 17 16 22 2 9 93 / rava ravaNa ravi razanA murms zima 2 / 2 5 " 0 2 3 , m 9 99 3 227 rathakaTyA 9 106 rathakAra 2 10 7 2 6 137 rathagupti 2 10 10 ravadru 2 9 96 rathAga jAjIva racanA ejaka (jata 2 8 55 " 210 , 10 9 , 57 ! rasagarma 4 26 rasazA 5 22 rasanA 55. rasavatI 9 102 26 91 2 6 91 26 27 6 27 1 2 h 4 4 4 153 rasA h rajanI " rajanImukha rajas 2 4 123 8 76 28 76 h , rasAjana rasAtala rasAla Tya 8 h h 2 4 153 rajasvalA . rajana 8 98 rathyA 3 3 232 2 6 20 21. 27 26 132 radanacchada 2 6 91 rasAlA rasita 2 6 90 : rasonaka 2 4148 ___ Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA. va. zlo. (82) mUlasyazabdAnukramaNikA kA. va. so. zabdAH kA. va. zlo. 28 22 ! rAjIva 110 19 110 41 rAjyAta rAtri rISTi rIDhA rAkA rAkSasa WW rAkSasI rAkSA 2 4 128 rAtribhara rAdhAnta rAdha 2 8 1 rAdhA rItipuSpa 2 9 103 rukapratikriyA 2 6 .. rukma 1 3 22 rukmakAraka 2 10 8 1 23/ rugNa 3 1 11 rAjaka rAjan Error MMMMMMMMMMMMM. 3 3 140 rucaka rAmaTha rAmA 2 65 ETEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE rAjanya rAjanyaka 28 4 rAjanvata 2 1 15 rAjavalA 2 4 153 rAjabIjin 2 7 2 rAbarAja 1 1 68 rAjavaMza 2 7 2 rAjabada rAmavRkSa 2 4 23 cm . . . GK - AnsG mous on Rs. ... .. rAzi 3 3 29 racira rukhya raja 3 3 184 rASTrikA ja rudita rAbasamA 3 5 1 rAsama ruddha rAkhA rAjahaMsa rAjAdana 5 24 2 4 35 2 4 140 ,3 3 1 56 , " radrANI 1 1 34 1 1 37 kadhira 1 rAjAI 26 126 rikya 3 2 5 22 5 10 rAni ruSatI rAjikA rAviDa 1 8 5 riSTa Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA kA. va. zlo. 2 4 112 2 8 82 3 1 14 rukSa rUpAjIvA rUpya mUlasthazamdAnukramaNikA kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zamdAH 2 4 158 ! rodhas 1 10 7 lakSmI 3 3 226 ropa / 2 8 87 15 7 roman lakSmIvat 2 6 19 romanya lakSma 2 9 91 : romaharSaNa 1 2 9 96 romAJca 3 3 161 roSa 2 8 7 rohiNI 3 1 89 rohita 1 2 8 48 " guDa 1 3 27 2 10 4 lagnaka Roy rUpyAdhyakSa rUSita recita reNu 2 3 2 2 1 4 133 3 28 4 165 nuaindhaa laghukhya repha 2 4 120 . rohitaka 2 6 62 rohitAzva 1 . 55; rohin 3 3 132 raudra 1 1 23 110 32 romaka 1 9 90 raurava r m rrrrom Mmm onr MMMMMMmm 2 1 3 4 133 7 26 1 28 revatIramaNa revA lahopikA lajjA lajjAzIla lambita laTavA latA " x w a mano a mi w w w x x x w " roga " 2 4 72 rogahArin rocana rocanI 133 " " Mr. 2 4 150 2 4 148 latA or w lakSa rociSNu lakSaNa rocis 1 lapita rodana lakSmaNA 2 5 25 " rodanI 2 4 92 lakSman rodas 3 3 230 3 3 124 | lambavarNa rodasI 3 3 230 lakSmI 1 1 27 lanya Mor x m 1 1 104 2 . 6 2 8 24 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lambana ] (84) mUlasthazabdAnukramaNikA [lohapRSTha kA. va. zlo. kA. va. zlo. zabdAH 2 6 104 : lAmanjaka 1 1 38 lAlasA kA. ba. ilo. 2 4 165 lambana lambodara zAH lekharSabha lekhA laya leSaka w sh m s TalanA lalantikA lalATa lalATikA 2 5 35 / leha 1 7 8 loka 2 9 56 16 lAlA 6 204 lAlATika 92 lAva 2 1 203lAsikA 144 lAsya 2 6 135 / likuca likSA h h lalAma lalAmaka lalita AN "NNm Nmm orm h m lava sh lavaGga lavaNa 3 2 24 liGgavRtti 2 6 125 / lipikAra lipi 3 5 23 lipta liptaka lipsA Mmm Nov mm rrrm wrror mom MrM s in 2 4 60 lokajit 1123 lokAyata 3 5 32 lokAloka 2 3 2 2 7 54 lokeza 1 1 16 2 8 15 | locana 2 6 93 28 16 / locamastaka 2 4 111 3 1 90 lotra 210 25 2 8 88 lodhra 2 7 27 lopAmudrA 2 8 16 3 1 110 lomazA 2 4 134 1 7 32 ! lola 74 1 7 32 3 3 200 lolupa 3 1 22 loluma 3 1 22 loSTa 2 9 12 210 21 loSTamedana lomana lavaNoda kavana lavitra kazuna hastaka lAkSA w lIda x 2 4 148 lolA or n 2 6 125 206 a luThita lAkSAprasAdana 2 4 41 lAgala lAGgalikI 2 4 118 DAkI 2 4 168 or lubdhaka lulAya w loha 28 50 s lama 2 5 13 2 9 98 2 9 99 2 8 50 11 8 lohakAraka 21. 7 28 15, lohapRSTha 2 5.15 lekhaka 2 9 80 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohala] mUlasthazabdAnukramaNikA (85) [vamathu kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. 2 4 133 zabdAH kA. va. zlo. zakSAH lohala 3 1 36 vaka lohAbhisAra 2 8 94 lohita 1 5 15 bksin o o : 2 4 27 , 3 3 102 v lohitaka 2 9 92 lohitacandana 2 6 124 lohitAGga 1 3 25 2 10 31 v vaTa v : mmr.m...mom o vaDavA vaMza morrora or >>00 o mora o 227 vakra vakSasa d baTaka vaTo 2 4 260 46 vanatiktikA 3 4 85 | vanapriya 2 5 19 3 215 vaNija panamakSikA 2 5 27 vaMzika vANijyA 1 79, vanamAlin 26 126 1 21 vaMzarocanA 2 9 27 2 vananudra vaNTaka 9 vaktavya vatsa vanazRGgATa 2 4 99 vakra vanaspati vakta banAyuja banitA 2 6 2 vatsaka 2 4 66 2 6 78 3 3 74 vatsatara vabkSaNa 2 6 73 vanIyaka vaGga 2 9 106 vatsanAma 1 8 11 vanaukas vatsara vacana vandA vacanesthita 3 1 24 vandAru vacasa 1 6 1 vatsala vacA 2 4 102 vatsAnI 2 4 82 1 47 2 4 105 vdn| vadAnya | vapra 2 2 3 vajranirghoSa 1 3 10 3 3 161 vajrapuSpa 2 4 76 / vadAvada 2 9105 vajrin 1 1 42 / vadha 2 8 115 / vamayu ___ n v v vanyA v vapA v vajra rumor more vom Mmmm v v v " v. Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamathu] [valakSa kA. va. zlo vamathu vami vayas vatiSNu (86) mUlasyazabdAnukramaNikA kA. va. so. : zabdAH kA. va. zlo. zamdAH 28 37 / varivasyA 2 7 35 : vatika 2 6 55 : varivasthita 3 1 102 : 3 3 231 variSTa vartula 2 6 42 variSTha 3 1 111 2 4 58 varI 2 4 100 varIyas 3 3 236 2 4 144 dakaNa 2 8 12 vardhana bayastha varman vayasthA m Nm norm 3 121 4 90 urn vayasya vayasyA vara 2 9 32 2 6 124 | varuNAtmajA 2 10 39 varUtha 3 3 173 varUthinI 2 5 25 vareNya varkara vardhamAna vardhamAnaka varSiSNu varbarA varaTA sh h varman varga 4 139 2 8 64 2 8 65 3 1 57 baraNa h varmita varcas h baraNDa h samacmn 50 .. A varyA h cavaNA 2 5 26 2 4 90 h h h 3 3 224 2 8 9 vaNita varatrA 210 31 varada : 48 baravaNinI 2 6 4 3 5 38 vagha varAja 3 3 26 3 1 110 varSA barAGgaka 2 4 134 7 42 varSAbhU barATaka 110 43 varSAnvI 210 27 11 varSIyas varArohA varSopala varAzi 26 116 3 1 29 varman varAha 2 5 2 barivasita 3 1 102 | varti 2 6 136 | balakSa 5 110 24 110 24 35 2 6 70 3 3 123 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = valaja ] zabdAH valaja valabhI valaya valayita valina valima valira valIka balI mukha valka valkala valgita valmIka valakI vallabha 39 vallarI vallo 19 vallUra vaza vazakriyA bazA 99 99 vazika vazira 99 vazya vaSaT vaSaTakRta kA. va. ilo. 3 3 31 2 2 15 2 3 2 6 2 6 3 2 2 2 4 2 8 2 1 1 7 3 1 3 2 6 2 2 2 5 2 4 12 12 48 14 2 6 107 1 90 3 w w MY mUlasthazabdAnukramaNikA mo 5 6 63 2 8 3 2 4 2 8 36 45 45 49 14 53 3 137 4 13 9 2 9 69 3 3 217 3 1 56 2 4 97 2 9 41 3 25 * 2 7 8 27 zabdAH vaSkayiNi vasati vasana vasanta vasA vasu 99 19 19 vasuka 99 vasudeva vasudhA 3 bakha vasundharA vasumatI vasti vastu vastya vayoni vasna vasnasA vaha vahi 19 vahnizikha vahnisaMjJaka vA 19 kA. va. zlo. 2 9 71 3 2 1 2 1 mm 3 2 2 3 2 2 1. 2 2 1 2 1 2 3 6 WW 4 6 1 * 81 9 90 3 228 2 2 w 1 3 * 80 w J m my w mer 2 6 115 2 6 2 6 110 2 5 79 66 63 53 2 9 or or (87) 1 67 115 vAgurA 18 | vAgurika 64 | vAgmin 10 vAGmukha 1 OM 2 2 9 206 2 4 80 h WWW " 3 250 3 42 1 22 | vAcoyuktipaTu 3 3 3 3 73 vAjin 12 5 zabdAH vAkya vAgIza bAc vAcaMyama vAcaspati vAcATa vAcAla vAcika m vAja vAjapeya vAjidantaka 99 99 3 4 99 3 1 1 vAkpati vAcchA vATI vATyAlakA vADava 99 vADavya vANi vANija vANijya [ vANinI kA. va. zlo. 1 6 2 3 1 2 10 2 10 3 1 1 6 6 2 5 1 3 1 vAjizAlA 2 1 3 2 9 15 99 35 | vANinI 2 3 6 1 2 8 3 2 2 N N 2 14 35 9 1 42 24 36 36 17 35 87 5 30 4 103 5 33 or or w 1 NW 8 44 3 107 2 7 4 26 19 27 5 42 4 107 7 ' 6 8 2 3 2 2 10 6 46 41 28 2 9 78 2 9 2 om 2 9 79 3 3 112 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bANI] (8) mUlasthazabdAnukramaNikA [vAstu - F on ... KM < . G Mons vAvRtta G kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. bANI vAmA 2 6 2 vArtAvaha bAta vAmI 2 8 46 vArdhaka 2 6 40 vAtaka vAyadaNDa 210 28 vAdhuSi bAtakin vAyasa 25 20 ! vAISika 2 9 5 vAtapotha vAyasArAti 2 5 15 vArmaNa vAtapramI 2 5 7 vAyasI 2 4 151 / vArSika 2 4 150 bAtamRga 2 5 7 | vAyasolI 2 4 144 : vAla 2 6 95 pAtarogin 2 vAyu 1 1 61 vAladhi 28 50 vAtAyana vAyusakha vAlapAzyA 2 6 103 bAtAyu vAra vAlahasta vAtUla 3 3 196 vAra 2 5 39 vAluka 2 4 121 vAtsaka 2 9 60 3 3 162 vAlka 2 6 111 bAdara 6 111 vAraNa 2 8 34 vAvadUka vAditra vAraNabusA . 2 4 113 vAtha vAramukhyA 2 6 19 yAzikA 2 4 103 vAna vArabANa 2 8 63 vAzita bAnaprastha bArastrI vAsa vArAhI 2 2 151 vAsaka 2 4 103 vAnara vAri 1 10 3 vAsagRha vAnaspatya vArida 13 7 vAsantI 2 4 72 2 4 20 vAripaNI 110 38 vAsayoga 2 6 134 vAneya 2 4 131 vAripravAha 2 3 5 vAsara vApI 1 10 28 vArivAha vAsava vApya 2 4 126 / 2 8 43 | vAsas vAma 3 3 145 vAraNI vAsita vAmadeva 1 1 32 2 6 57 vAmana vAsitA vAsuki 9 1 vAsudeva 1 1 20 vAmalUra 2 1 14 , 3 3 75 | vAsU bAmalocanA 2 6 3 | vArtAkI 2 4 114 | vAstu .: G K .." mrrrrrr. Mrmro REEFEREEEEEEEEEEEEEEEE vAnIra vArI "" pAta mon Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstuka] mulasthazabdAnukramaNikA (49) [vidita viTa " ., 2 8 18 vitth| Mmm Mmmmmm Mmm Mom on zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. vAstuka 2 4 158 vikrayika 2 9 79 3 5 17 vAstoSpati 1 1 43 vikrAnta 2 8 77 viTaGka 2 2 15 vAsna vikriyA 3 2 15 | viTapa 2 4 54 vAha 28 44 vikreta 79 vikreya 2 9 82 viTapin vikhadira vAidviSat viva 2 4 50 2 vikSAva 30 viTacara vAisa 210 23 vigata 10. vi 2 vAhitya 5 106 vAhinI viDAla 2 8 vigatAtavA 78 2 6 21 vina viDau jas 1 1 41 vitaNDA vigraha 2 6 70 1 6 21 vAhinIpati 2 8 62 ., vitaraNa vi vitadi vikata vikaca vitasti vivasa vikartana 1 3 29 / vighna vitAna vikalAGga 2 6 6 vighnarAja vikasA 2 4 90 vicakSaNa vitunna 2 vikasita vitunaka 4 126 vicayana vikasvara vicaciMkA 2 6 vikAra | vicAraNA 1 vikAsin 3 1 vicArita 3 vikira 33 | vicikitsA vikiraNa 2 4 vicchandraka vikurvANa 31 7 | vicchAya 3 5 26 / vidara 3 2 5 vikRta 1 7 19 vidala vijana 2 6 58 vijaya 2 8 110 vidAraka 110 10 vikRti 3 2 15 vijila vidArI 2 4 110 vikrama 2 8 102 viza vidArigandhA 2 4 115 3 3 141 vizAta 3 1 9 vidita 3 1 108 vikraya 2 9 83 | vijJAna .... Mrm Mr Mmm. Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidiz ] zabdAH vidiz vidu vidura 11 vidula viddha viddhakarNI vidyAdhara vidyuta "" vidveSa vidhavA vidhA 31 vidhAtR vidhi 99 91 99 vidradhi vidrava vidruta 3 2 vidruma vidrumalatA r vidras "9 vidhu 99 (90) kA. va. Tho. 1 2 2 3 " vidhuta vidhuntuda 2 3 or m 1 2 4 1 1 .18H 3 5 8 3 3 5 2 6 2 8 111 mr 37 4 30 1 30 3 4 1 99 84 11 0 2 7 30 vinayagrAhin 3 1 24 3 * 3 1 1 14 38 6 1 100 9 93 4 129 5 3 235 2 10 3 1 2 6 19 38 3 101 1 17 1 17 4 28 7 39 mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. zro. 3 2 20 3 2 4 3 2 4 3 1. 24 zabdAH vidhura vidhuvana vidhUnana vidheya 9 3 vinAza 56 | vinIta 1 2 3 1 1 1 3 3 1 99 3 1 107 1 3 26 vinA vinAyaka 19 99 vipakSa 1 7 25 vipakSI vipaNa vipaNi 39 vindu vindhya vina 99 19 vipati vipatha vipad viparyaya viparyAsa C 2 3 3 2 3 SY BY 3 1 3 2 22 8 44 1 25 mm 1 30 3 3 1 99 1 104 2 8 1.1 1 7 2 9 2 3 82 2 2 3 52 2 8 82 2 1 16 2 8 82 2 33 zabdAH vipula vipra 3 2 viprakAra viprakRta viprakRSTaka vipratIsAra viprayoga vipralabdha vipralambha vipruS viplava vibudha vibhava vibhAkara vibhAvarI vibhAvasu 93 vipralApa 1 6 vipraznikA 2 6 3 100 22 vipazcita 14 vipAdikA vipAz vipAzA vipina 19 99 vibhUti vibhUSaNa vibhrama 33 33 vibhrAj vimanas vimardana [ vimAna kA. vo 3 1 61 2 7 4 3 2 15 3 1. 2 7 5 2 6 52 1 10 33 vimalA 1 10 33 vimAtuja 2 4 1 vimAna 3 1 1 7 3 2 3 1 * 7 3 2 Aw 1 10 3 2 1 1 2 9 1 1 of ov 1 1 3 1 2 1 3 2 4 1 om x 41 68. 25 28 42 36. 28 16. 19 6. 4 7 90 28 4. 56 3 30 3 226 1 36 6 101 7 31 3 142 6 101 1 8 2 13 3 2 4 143 2 6 25 1 1 . Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ or on om min wm mm mm Mmm Moonr w a maga w or n viz n . m n viyada] mUlasthazabdAnukramaNikA (9) [viSuvat zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. so. viyat vivasvat 3 3 57 vizrAva 3 2 28 viyadgaGgA 1 1 49 vivAda 1 6 9 vizruta viyama 3 2 18 vivAda | vizva viyAta 3 1 25 vivikta 2 8 22 viyAma 3 2 18 virajastamas 2 7 44 | vividha 93 vizvakada 2122 virati viveka 2 7 28 vizvaketu 1 1 27 virala 3 1 66 vizvoka 1 7 31 vizvakarman 3 3 109 virAj vizvabheSaja 2 9 38 virAva vizvambhara 1 1 22 viriJca vizvambharA 2 1 2 virUpAkSa vizaGkaTa vizvasUja virocana 1 3 30 vizada 1 5 12 vizvastA 2 6 11 3 3 108 vizara 2 8 115 vizvA 2 4 99. viroSa 17 25 vizalyA vizvAsa 2 8 23 virodhana 3 2 21 2 4 136 viSa virodhokti 1 6 16 , 3 3 156 vilakSa 3 1 26 | vizasana 2 8 114 viSadhara vilakSaNa 3 2 2 vizAkha viSamacchada 2 4 23 vilamba 3 2 28 | biy'aa| 1 3 22 viSaya vilApa 16 16 vizApa vilAsa vizAraNa 2 8 112 vilIna vizArada vilepana vizAla viSayin | vizAlatA viSaveSa 18 11 vilepI vizAlatvac 2 4 vivaSa vizAlA 2 4 156 viSAkta | vizikha 2 8 86 viSANa vivarNa 2 10 15 vizikhA 2 2 3 | viSANI 1 4 119 vivaza vizeSaka 2 6 123 | viSuva 1 4 14 vivasvata 5 3 29 | vizrANana 2 7 29 | viSuvava 1 4 14 n mr mmm Mom NrN Mm N viSA vivara Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- MAM vihaga on or vIrudh viSkira ] (91) mUlasthazabdAnukramaNikA [vRjina zabdAH kA. va. zlo. 1 zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zrI. viSkira 2 5 33 vismaya 17 19 vIra viSTapa 3 1 6 vismayAnvita 3 1 26 viSTara vismRta 3 1 86 2 8 77 vIraNa viSTarazravas 1 1 17 : visra 1 5 12 2 4 164 viSTi 1 9 6 vinamma 28 23 vIratara viSThA 2 vIrataru 6 68 , 3 135 viSNu 1 1 18 visrasA vIrapatnI viSNukAntA 2 4 104 vIrapAna viSNupada 1 2 2 voramA vihaGga 2 viSNupadI 110 31 vIramAta | vihaGgama 2 viSNuratha 11 vIravRkSa 2 4 32 vihalikA __29 viSya 3 1 45 vArAzaMsana 2 8 100 viSvac 3 4 13 vikasita vAram viSvaksena 1 1 19 vihasta vIrahan 2 7 52 viSvaksenapriyAra 4 151 vihApita vIrya viSvaksenA 2 4 viSvadrathaca 3 1 vihAra 3 3 155 vihvala vIvadha 3 3 26 visarjana vIkAza 3 215 vuka 2 4 81 visarpaNa visaMvAda vRkadhUpa 2 6 128 visAra 2 6 129 visArin 3 1 vINAvAda 1. 13 vRkNa 3 1 103 visRta vIna 2 8 43 vRkSa visRsvara 3 1 31 votaMsa 21. 26 vRkSabhedin 210 36 visamara vIti 2 8 43 vRkSaruhA 2 4 82 vistara 3 2 22 vItihotra vRkSavATikA 2 4 2 vistAra 3 2 22 vIthI vRkSAdanI 2 4 82 'vistRta . 3 1 86 / 3 3 87 210 34 visphAra 2 8 108 vIdhra 3 1 55 vRkSAmla 2 9 35 visphoTa 2 6 53 vInAha 110 27 / vRjina 1 4 23 vihAyas ou a m visara xo a gong m m 2 23 vIci vINA a vRka gawr o a a Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRjina ] [ vesavAra - - - ydbaa vRjina mUlasthazabdAnukramaNikA (93) kA. va. zlo. zabdA kA. va. zlo. / zabdAH 3 5 75 vRnda 2 5 40 veNudhma 3 3 109 vRndAraka 1 1 9 vetana 3 1 92 vetasa vRndiSTha 3 1 112 betasvada 3 1 69 vetAla vetravatI kA. va. zlo. 2 10 13 2 10 38 2 4 29 vRta vRtti m or w m vadhika m 110 34 as no w m veda rror Mornm Mr mer " vRttAnta vedanA vedi m m " amarr""" morm onr : : : 3: 103 m puumi vedikA m 3 3 164 vedha vedhanikA vedhamukhyaka baMdhas vRtra muuhu vRthA 210 33 2 4 135 a 2 76 arm o 29 vedhita vRddha 42 m vepathu veman delA 2 10 28 2 vRSaNa 3 3 248 vRSadaMzaka vRSadhvaja 2 4 122 vRSan vRSama vRSala vRSasyantI 2 4 137 vRSA 2 6 61 vRSAkapAthI 1 1 41 bRSAkapi 6.40 pRSI | vRSTi 2 4 112 vRSNi vRddhava vRddhadAraka vRddhanAmi vRddhazravas 4 106 inn for vela vellaja 2 6 9 2 4 87 3 3 156 3 3 130 2 7 46 11 76 verilata 3 1 51 vRddhasaGga r r vRddhi w w x un 110 28 s vega veza vezanta vezman vezmabhU vezyA mr 2 8 73 2 6 98 vegin vRddhijIvikA 2 9 4 veNi vRddhokSa 2 9 6. veNI pRsthAjIva 2 9 . veNu 2 4 15/ beNuka 2 4 161 | veSTita 28 41 / besavAra Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D . son " ur or . . n m o vaijanana ur or n 1 1 46 / vezya . .. . . . . vauSaT on . . new. 210 11 : bhyA dehat ] (94) mUlasthazabdAnukramaNikA [vyUDhakaGkaTa zamdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. vehata 2 9 69 / vairazuddhi 28 110 vyasta 3 1 72 vai 3 4 5 vairin vyAkula vaivadhika 210 15 vyAkoza | vaivasvata vyAghra vaikakSika 2 6 136 vaizAkha 1 4 16 | vaikuNTha vyAghranakha 2 4 129 vaijayanta 1 vyAghrapAda vaijayantika 2 8 71 vaizravaNa 1 vyAghrapurucha 2 4 50 vaijayantikA 2 vaizvAnara vyAghrATa 2 5 15 vaijayantI vaisAriNa vyAghrI 2 4 93 vaizAnika vyAja vaiNava 2 4 18 vyakti vaiNavika vyADa vaiNika 190 2 10 13 vyADAyudha 2 4 129 dhyajana 2 6 140 vaitaMsika vyAdha 210 21 byAka vaitanika vyAdhi 2 4 126 vyaana vaitaraNI 116 vaitAlika 2 8 97 23 vyAbhiSAta 2 4 24 vaidehaka vyaDambaka dhyApita vyatyaya 23 dhyAna vaidehI dhyatyAsa bhyApAda 57 nyathA vyAma 2 6 87 2 4 103 vyadha vyAla 1 8 7 vyava 3 3 197 vyaya 3 2 17 nyAlagrAhin 1 8 11 vyaloka 3 3 12 vyAsa 3 2 22 vainItaka 28 58 bhyavadhA vyAhAra vamAtreya 2 6 25 vyavahAra vyutthAna 3 3 118 vyavAya byuSTi vaira 1 7 25 vyasana 3 3 120 | byUTa 3 3 45 vairaniryAtana 1 8 110 | basanAtaM 3 1 43 | myUTakaTa 2 8 65 . . . . ur" . 2 1 16 vaidhamAta baidhAtra vaidheya denateya . MmA vaiyAghra Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyUti] mUlasthazabdAnukramaNikA (95) [zanaisa zaTI 2 4 111 zaNDa 67 zata vraNa yaaH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zamdA: kA. va. zlo. bhyUti 210 28 zakuni 2 5 32 zazinI 2 4 126 nyUha 2 5 39 zakunta 2 5 32 icI " 2 8 79 3 3 58 - zacIpatI 3 2 239 zakunti 2 4 154 vyUpANi 2 8 79 zaTha 3 110 19 1 zakula 46 vyokAra 210 7 2 4 159 zakulAkSaka zaNapaNI 2 4 149 vyomakeza 1 1 34 zaNapuSpikA vyoman 2 4 107 1 zakulAdanI 2 4 86 2 1 2 6 38 vyomayAna , 48 vyoSa 2 9 111 / zakulArbhaka 110 17 zakata 2 6 2 9 84 vraja zakarakari 2 9 62 zatakoTi ko zakti vrajyA 0 8 19 zatapatra 110 40 2 8 95 zatapatraka 2 5 16 zatapadI 5 13 vrata zaktipara 1 1 40 zasaparvan vratati zaktihetika 2 8 69 | zatapatrikA zaka 1 1 42 jatin zatapuSpA 2 4 152 dradhana 32 zakrapanus 1 3 10 zataprAsa vrAta zakrapAdapa zatamanyu vrAtya zakapuSpikA 2 4 136 / zatamAna boga zatamUlI brIhi zatavIyo 2 4 159 zataveSin 2 4 141 8 zatahadA 1 3 zatA 2 8 51 zaMvarI zatAvarI 2 4 101 zakaTa 28 52 1 10 23 zatru 2 4 230 , zakalin 110 17 3 3 28 zanaizcara 1 3 26 2 5 22 / zAnakha 110 23 | zanas 3 4 17 6m k Gma zreya 20 . .. 6 6 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zapatha ] (96) zabdAH zapatha zapana zapha zapharI zavara zabarAlaya zatrula zabalI zabda #9 31 zabdagraha zabdana zama zamaya zamana "" zamala zamita zamI "9 zamora zampA zampAka zambha zambara 19 kA. va. lo. 1 6 2 1 6 9 2 8 42 1. 10 18 2 10 20 2 1 2 zambarAri zambala zambAkRta 1 1 6 1 2 ~ m m 3 3 Mov 3 1 wn mr 2 20 5 17 9 67 2 w w wNN zamanasvas 1 10 3 6 6 1 2 3 2 7 5 7 2 22 94 zayu 38 / zayyA zara 2 1 N9 Www 6 67 1 97 2 4 52 2 9 23 v 3 58 26 5 9 39 2 * 52 1 3 9 2 * 23 1 1 47 1 10 4 2 5 10 1 H mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. lo. 1 10 23 2 19. 1 30 zabdAH zambUka zambhalI zambhu "" zabhyA zaya zayana 99 zayanIya ! zayAlu zayita 34 99 zarajanman zaraNa zara 99 " 1 26 zarAsana 14 zarIra 9 | zarIrin zarabha zarabya zarAbhyAsa zarAri za zarAva zarAvatI 3 3 135 2 9 4 81 1 7 36 2 6 137 YNvn' 2 3 3 1 2 2 6 AWWW 3 6 1 2 4 162 2 8 ~ MA 6 137 1 33 33 8 5 6 130 Na o or v 1 1 1 39 3 3 53 1 4 19 1 4 20 3 93 2 5 11 2 VS 2 2 1 3 my 2 8 86 2 8 86 2 5 25 87 11 2 9 32 1 10 . 3 w zabdAH zarkara 99 99 zarkarAvata zarkarila zarman zarva 3 1 28 19 zarvarI zarvANI zala zalabha zalala zablI zakAdra zakka zabya 99 19 zava zarA zazadhara zazaloman zazAdana zazorNa zazvava 93 34 zuSpa 83 zasta 6 70 * 30 zakha 99 [ zakha kA. va. ho. 2 1 11 2 9 43 3 3 176 2 1 11 11 2 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 5 2 5 2 4 3 3 2 * 2 5 2 . 93 AU R * 1 4 3 3 5 2 1 3 2 24 30 37 mo 7 28 19 1 2 9 107 2 5 24 7 15 13 53 7 8 118 5 11 3 15 9 1.7 3 244 * 1 4 11 4 167 4 26 1 109 . 1 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zala] mulasthazabdAnukramaNikA (97) [ziphA - - zamdAH zastra zakhaka zastramA zastrAjIva kA. va zlo. zabdAH 3 3 180 zAbara 2 9 98 zAmbarI 210 7 zAra 2 8 67 zArada kA. va. lo. 2 10 30 3 1 89 aur kA. va. zlo. zabdAH 2 4 33 | zikya 2 10 11 zikyita 3 3 166 zikSA zikSita zikhaNDa zikhaNDaka 2 10 46 zikhara 2 4 112 2 1 11 zikharin zastrI 136 2 2 zAka zAradI 5 31 6 96 rrrrrrrorm >> zAkaTa zAkunika zAktIka zAkyamuni zAkyasiMha zAkhA zAriphala zArivA zArkara haajil zArdUla 2 10 14 2 8 69 1 1 14 1 1 15 2 3 1 3 3 106 2 5 1 zikhA zAvara zAla r zAlA zAkhAnagara zAkhAmRga zAkhin zAhika zATaka zATI zAThya 2 5 2 4 2 10 3 5 8 2 6 97 110 19 zikhAvata 1 1 55 zikhAvala 2 5 30 3 1 12 zikhigrIva 2 9 101 2 9 24 zikhin 2 5 30 1 1 26 : 11. 38 zikhivAina 1 1 40 110 24 zigru zAlAvRka zAli zAlIna zAlUka * m 1 7 30 210 32 zANa s zAleya MMMMMMMMMM." mNA m - zANI zANDilya zAta zAtakumma zAtraya 6 zigruja 2 3 4 32 1 91 zAlmali s zAvaka s 11 zAzvata s zAda 2 4 46 zikSita 2 5 38 ziJjinI 1 8 85 3 1 72 zitazUka 2 9 15 3 2 40 ziti 28 25 zitikaNTha 1 1 32 1 1 14 zitisAraka 2 4 38 zipiviSTa 3 3 34 3 1 7 ziphA 3 112 s zASkulika zAsana zAstR 3 1 97 zAkha 3 2 3 | zAstravid s h zAnta zAnti h ___ Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziphA] [zubha zabdAH ziphA ziphAkanda zivikA zivira (98) mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ilo. zabdAH 2 4 11 zivA 2 5 5 zIla 110 43 , 3 3 213 , 28 53 zizira 1 3 19 zuka kA. va. zlo. 1 7 26 3 3 201 2 4 zimbA ziras 2 9 23 . zizA zukanAsa 2 6 95 : zizuka zukta 2 8 64 zizatva 50 zakti zizumAra 110 10 2 4 57 3 3 83 110 23 2 4 130 1 1 56 1 3 25 98 65 hi 63 zirakha zirasya zirA ziroSa zirodhi mile ziroruha zilA zizvidAna 3 , 46 ziSTi ziSya 2 6 102 2 6 94 2 2 13 2 6 62 1 1 12 zukraziSya zukla . , 3 19 . 1 7 25 . 1 4 16 1 5 12 17 17 | " .. zilAjatu 2 9 104 2 4 30 zun zilI 110 24 4 34 zuci zilImukha 3 1 18 5 122 , zilocaya 2 3 1 zataka 210 18. zipa 210 35 | zItabhIra zipin 210 5 zItala 1 3 19 zikSipazAlA 2 2 7 2 4 149 zuNThI zItaziva 2 4 105 zuNDA 2 4 122 zutudri zivaka 2 9 73 2 9 42 zivamajho 2 4 81 mbhaar zIrSa zivA 1 1 37 zIrSaka zunaka 2 4 52 zIrSaccheca zunI 2 4 59 zIrSaNya 2 1 98 zubha 2 4 127 , 210 40 110 33 110 . 2 2 12 3 3 66 210 22 210 22 14 25 2 9 76 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuma zamdAH zubha zubhaMyu subhAnvita zubhra : zubhradantI zubhrAMzu zulka zulba >> vera : : A = 6 + 6 + + 4 . . . zRGgAra , y'gmbaa zuSi zuSira . . mUlasthazabdAnukramaNikA (95) [zaukhodani kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zamdA kA. va. bho. 3 5 23 zUlya 2 9 45 zailAlin 210 12 bhRgAla 2 5 5 zailUSa 2 4 12 3 1 50 zRGkhala 2 10 12 1 5 12 , 2 8 41 zaileya 3 3 193 : zRjhalaka 2 9 75 zaivalinI 1 3 5. zRGkhalA 28 41 zaivAla 110 38 1 3 14 zRga 2 3 4 zaizava 2 6 28 77 , 2 4 142 zoka 2 9 97 , 3 3 26 zociSkeza 1 1 54 __ 37 zocis 1 3 34 3 5 23 zRGgATaka 2 1 17 zoNa 1 7 17 110 34 zRGgAra 1 7 17 zoNaka 2 4 57 1 8 1 zogaratna 2 9 92 bhRGgiNI zoNita zRGgI 110 25 2 6 63 zotha 2 2 12 2 8 102 zothano 2 2 149 1 1 54 2 2 18 zRGgIkanaka 2 9 23 zodhita zRta 3 1 95 | zekhara 2 6 136 " zopha zephas 2 6 52 2 4 87 zobhana zephAlikA 2 4 70 3 1 52 zomA 13 17 zemuSI zobhAjana 2 4 31 zoSa 2 6 51 zauka | zevadhi 2 8 77 zaukikeya 18 zevAla zauNDa 3 1 23 3 3 197 zaikSa zauNDika 2 10 10 2 9 45 zaikharika 2 4 88! zauNDI 1 1 30 | zaila 2 3 1 / zauddhodani 1 1 15 . AT : . or mmm MMMMMMMMMMMMMMM rrrrrr zuSkamAMsa zuSma zuSman zuka zukrakITa zUkadhAnya zUkazimmi 2 4 116 zodhanI . . . ur ur 8 " zUdrA " . zeSa . zulAkRta zUlin Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zauri ] zabdAH zauri zaurya zaulvika zauSkala icyota zmazAna zmazru zyAma 39 zyAmala zyAmA 39 "" 99 zyAmAka zyAla zyAva zyeta zyena zyainampAtA zraddhA zraddhAlu 39 zrayaNa zravaNa zravas . zraviSThA vaNA zrAddha zrAddhadeva mAya kA. va. lo. 1 1 21 2 8 102 2 10 8 3 1 19 3 2 10 2 8 118 2 6 99 1 5 14 3 3 143 1. 5 14 2 4 2 4 108 2 4 112 3 3 143 fr 2 4 165 2 6 32 1 5 16 1 5 12 2 5 15 3 5 6 3 3102 mr mm (100) 2 3 SS 2 6 2 ww m 115 3 6 tre mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. lo. 1 4 16 ? 4 1 1. 2 8 82 1 1 32 : zabdAH 1 1 2 zrAvaNa zrAvaNika zrI 33 zrIkaNTha zrIdhana zrIda 6 21 1 27 3 2 12 zruna 94 zruti 94 zrIpati zrIparNa 55 | zrIparNikA zrIparNI zrIphala " zrIphalI zrImat 99 zrIla zrIvAsa zrIveSTa 99 zrIsaMjJa zrIhastinI 1 3 22 2 9 50 2 7 31 zreNI 59 zreyas 12 4 95 4 40 3 1 14 3 1 14 zrIvatsakAnchana 1 1 22 99 "9 zreNi 1 1 2 3 2 2 2 4 ary 2 m 2 2 2 3 2 2 3 1 14 1 69 1. 21 4 66 3 53 4 40 4 36 32 1 2 zabdAH zreyas 16 | zreyasI 27 6 128 6. 128 5 13 6 125 * 69 3 77 6 6 3 94 73 3 3 2 10 2 4 1 r 24 19 19 zreSTha zrIga zroNi zrotra zrotriya zrauSaT ilakSNa ileSa ileSmaNa zleSman zleSmala zleSmAtaka zloka zvaHzreyasa zvadaMSTrA zvan zvaniza zvapaca zvabhra 99 zvayathu zvavRtti zvazura [ zvazrazvazura kA. va. zrI. 3 1. 58 4 59. d 2 2 3 2 2 2 2 20 3 3 3 2 4 * 1 E 6. 6 7 4 1 o w w w 2 6 6 2 2 2 3 3 1 4 2 4 2 10 6 4 3 5 2 10 1 8 3 5 1 6 2 9 2 6 * 97 * 74 94 6 8 66. 11 60 62 60 34 2 25 98 22 40 20 2 22 52 2 31 2 6 37 " zvazurya 2 3 146 2 6 31 zvazra 5 6 zvazrUzvazura 2 6 37 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvasa] zabdAH zvas zvasana 19 zvAvidh zvitra zveta 2 6 , 5 2 3 99 2 5 23 zvetagaruva zvetamarica 2 9 110 zvetarakta 1 zvetasurasA 2 4 71 5 99 kA. va. zlo. 3 4 22 1 1 61 2 4 52 2 5 7 Sa SaTakarman 2 7 2 SaTpada SaDamiza SaDAmana SaDagrantha SaDgranthA SaDmandhikA 2 SaDja paNDa 99 99 SaSTikya saMyat saMyata saMyama saMyAma or o sa 1 Sor 9 4 99 5 29 saMvIkSaNa 1 14 saMvIta 1 39 saMvega 2 4 48 saMveda 2 4 102 saMveza 4 154 saMvyAna 1 saMzaptaka 110 42 saMzaya 2 8 33 2 9 62 2 9 7 SANmAtura ra 1 40 1 7 mr m 2 54 12 96 79 mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. lo. 2 8 105 3 1 92 1 6 23 1 6 16 4 20 zabdAH saMyuga saMyojita saMrAva saMlApa saMvatsara saMvat saMvanana saMvarta saMvartikA saMvasatha 15 saMvAhana saMvid saMsakta 8 106 | saMsad 3 1 42 saMsaraNa 3 2 18 2 18 99 1 ~ saMzayApannamAnasa3 saMzrava saMzruta saMzleSa 3 4 16 saMsthA 3 2 * 1 4 22 1 10 43 2 2 19 3 2 22 gg m 1 3 3 2 2 3 1 1 7 3 2 1 2 2 1 1 3 3 5 5 7 36 6 118 8 98 3 1 5 5 5 1 109 2 30 92 30 90 34 6 3 1 2 2 3 3 1 M9 (101) zabdAH saMskRta saMstara 7 saMstava saMstAva saMstyAya saMsthAna saMsthita saMsparzA saMsphoTa saMhata sagotra savi 68 saGkaTa 7 15 saGkara 1 18 | saGkarSaNa 55 saGkalita 37 saGkalpa saMhatajAnuka saMhati saMhanana saMhUti sakala sakRta sakRtpraja saktuphalA sakthi sakhi sakhI sakhya saga "" saMsiddhi [ saGkalpa kA. va. lo. 3 3 81 3 3 162 2 2 23 3 2 34 3 3 152 2 8 2.6 3 3 124 2 2 2 3 2 2 2 1 3 6 6 1 65 3 3 243 2 5 20 2 4 52 2 6 73 2 2 6 12 2 8 12 2 6 34 m m 8 117 4 154 8 105 15 6 47 5 40 m w 3 70 : 8 12 2 6 34 2 9 55 1 85 2 2 1 1 24 3 1 93 1 5 2 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakasaka ] zabdAH saGkalaka saGkAsa saGkIrNa 3 1 85 L 3 57 1 6 19 3 1 85 39 saGkoca 2 6 124 " "" saGkula saGkrandana sakrama kSepaNa saMjaya saGkhyA saGkhyAta saGga saGgata saGgama "" yAvada saGgara saGgIrNa sagUDha 99 sA (102) kA. va. ilo. 3 1 43 2 10 37 2 10 1 saGghAta 99 saciva 1 1 44 3 2 25 3 2 21 2 8 104 1 2 64 SY NW N 6 2 2 5. 34 1 2 7 3 2 29 1 18 satInaka 3 29: satIrthya saptama 3 3 167 samva 3 1 109 Sos Ww 5 9 2 5 mUlasthazabdAnukramaNikA kA. va. ilo. 2 3 2 8 33 2 8 42 : 39 17 zabdAH sajjana "" sajjanA 1 6 6 sagraha saMgrAma 2 8 105 saGgrAha 2 . 90 satyaGkAra 3 2 4 satyavacas 2 41 | satyAkRti 2 satyApana 39 207 sacaya sacArika sabja saJjavana sajvara sabjJapana sazA sajju saTA saMDIna sat 99 satana satI 99 93 satpatha satya 99 satra satrA 65 satrin d 2 1 2 3 2 2 2 ~n m 2 3 1 2 3 2 d BOY 67 2 2 7 3 1 3 6 3 6 1. 8 113 3 33 6 47 MY MY 6 97 5. 37 7 5 3 83 1 6 wb 6 22 3 154 2 9 83 2 19 42 2 9 82 2 9 82 3 3 181 3 * 2 8 gov 65 6 F ! zabdAH satvara sadana sadas sadasya sadA sadAgati sadAtana sadAnIrA sadRkSa sadRzU sadRza sudeza 9 16 11 1 58 4 29 3 213 1 16 sannata santati santapta santamasa santAna sadman sadyas sAyan sanatkumAra sanA sanAtana sunAbhi mani sanAMDa "" santApa santApita 4 sandAna 15 sandAnita [ sandAnita kA. va. ilo. 1 1. 65 2 2 5 2 7 15 16 2 4 22 2 1 161 3 1 72 6 10 33 2 10 2 10 2 10 3 1 2 2 3 a 2 3 no 1 3 3 1 2 N 4 6. av 1 51 4 17 or w 6 36. 36 36 67 4 9 34 7 1 1 2 7 3 1 102 1 8 72 33 32 66 65 1 4 1 1 2 7 1 1 57 1 102 2 9 73 1 95 50 1 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandAtra ] zabdAH sandAva sandita 19 sandezavAc sandezahara sandeha sandoha sandrAva sandhA sandhAna sandhi "" sandhinI sandhyA sanakadu sannaddha sannaya "9 saparyA "" sapiNDa sapIti saptakI saptatantu saptaparNa kA. va. ilo. 2 8 111 1 1 6 3 2 8 16 1 5 3 2 5 39 2 8 111 3 3 102 2 10 2 8 sannikarSaNa sannikRSTa 3 2 23 sannidhi sanniveza 2 2 19 sapala 2 8 10 sapadi V AM 3 2 11 2 9 69 1 r 3 2 4 35 2 T 65 3 3 151 mUlasthazabdAnukramaNikA 2 2 2 2 2 3 2 23 3 1 96 2 86 : 95 | saptArcis 17 saptAzva sapti v 42 18 * 2 3 9 2 7 4 7 zabdAH saptalA : 99 "" 99 sabhAjana sabhAsad sabrahmacArin 2 7 11 sabhartRkA 2 6 112 sabhA sabhAstAra samika sabhya sama 99 samagra samaGgA 99 samaja samajhA samajyA samajasa samadhika 34 33 9 35 6 109 samantabhadra 7 13 samam x 13 samaya (103) kA. va. ilo. zabdAH 2 4 72 2 1 1 2 2 2 3 3 2 www M 2 4 143 / samayA 5. 56 99 3 29 : samara 44 2 2 1 2 samartha samarthana samaka : 2 6 samaryAda 2 7 16 2 10 44 2 6 uu 3 137 2 7 7 16 15 | samavartin samavAya samaSTilA 6 6 2 16 2 10 36 3 1 64 3 1 65 2 4 90 3 99 4 141 5 42 6 11 19 15 < 24 75 samantatas 3 x 13 samantadugdhA 2 4 106 13 1 1 1 4 1 samasana samasta samasyA samA 1 ja 20 samAMsamInA 2 9 72 samAja samAdhi 39 samAna samAkarSin 5 samAghAta [ samAhita kA. va. ilo. 3 3 149 3 3 253 3 4 G 2 8 104 99 3 3 87 2 8 25 3 1 19 3 1 67 1 1 58 2 5 40 2 4 157 99 4 samAhAra 1 | samAhita 2 1 3 1 1 2 10 37 3 3 127 samAnodarya 2 6 4 samAlambha 3 2 27 samAvRta 2 7 10 samAsAdya 3 1 92 samAsArthA 1 6 19 21 65 O AS 11 2 8 105 2 5 42 1 5 5 98 63 6 2 16 3 1109 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E [ sarvatomukha kA. va. zlo. 2 4 59 km samiti 110 28 samidh 110 40 nam BETONT 1 6 1 110 34 110 29 or samAhRti ] (104) mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH samAhRti 1 6 6 samupajoSam 3 4 10 / sarala samAhvaya 210 46. samUra samita 2 8 106 samUha 2 5 39 saraladrava / 2 7 15 samUhya / saralA 2 8106 / mamaddha 31 11 saram 3 3 70 samaddhi 3 2 10 sarasI 2 4 13 / sampatti 2 8 82 : sarasoruha samIka 28 104 / sampada 2 8 81 / sarasvata samopa | mamparAya samIra 1 1 62 sampuTaka 2 6 139 / sarasvatI samIraNa 1 1 62 : samprati 3 4 23 " 2 4 79 sampradAya 3 2 7 sarit samuccaya 3 2 16 / sampradhAraNA 2 8 25 / sarispati samucchya 3 3 152 / samprahAra 2 8 105 ! sarIsRpa samujjhita 3 1107 samphulla sarga samutpA sambAdha sarja samudakta sambheda sarjaka samudaya sambhrama sarjarasa samudAya 3 2 26 sarjikAkSAra sammada sarpa samudra sammAnI sarparAja samudraka 2 6 139 sammUcrchana 3 2 3 6 sapis samudbhiraNa 3 3 55 sammRSTa sarva samudata 3 1 23 , samyak sarvasahA 1 samrAj 2 8 3 sarvaca samudrAntA 2 4 92 saraka 2 4 116 sarapA sarvatas 2 4 133 saraTa sarvatomadra samundana __ saraNA 2 4 152 , samunna 3 1 105 saraNi sarvatobhadrA samunada . 33103 saramA . 210 21 | sarvatomukha or ar ir ay in . . NNNrmr rm on Nummmm. Mrrrrrrrrr. r 3 2 21 2 4 44 2 4 44 2 7 127 2 9 109 . on w or now or na . . . . . or 1 8 4 o m n 2 1 1 3 1 13 or . . on or 12 o * . . 3 4 13 2 2 10 2 4 62 3 4 35 110 4" in / 15 ar Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadA] mUlasthazabdAnukramaNikA (105) [sAmAnya sAdhita " en zabdAH kA. va. zlo. , zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zro. sarvadA 3 4 22 / sahadharmiNI 2 6 5 / sAtalA 2 4 143 sarvadhurINa 2 9 66 sahana 3 1 31 sAti 3 2 38 sarvamaGgalA 1 1 37 / sahabhojana __ 2 9 55 sarvarasa 2 6 127 sahas 1 4 14 sarvalA 2 8 93 2 8 102 sAtisAra sarvaliGgin 2 7 45 3 3 233 / sAtvika 1 7 16 sarvavedas 2 7 9 sAdin sahasA sarvasatrahana 2 8 94 sahasya 14 15 / 3 3 107 sarvAnubhUti 2 4 108 sahasra 2 9 sAdhana . 3 3 119 sarvAnnamojin 3 1 22 | sahasradaMSTra sAdhAraNa 110 18 sarvAnIna 3 1 22 sahasrapatra 110 40 3 1 82 sarvAmisAra 2 8 94 sahasravIyaryA 2 4 158 sarvArthasiddha 1 1 15 sAviSTa 3 1 112 sahasravedhin 2 4 141 sAdhAyas 3 3 236 sarvoSa 2 8 94 sAdhu sarSapa 2 9 17 sahasrAMzu 1 3 31 salila sahasrAkSa 1 1 44 3 3 101 salakI 2 4 124 sahasrin 2 8 62 sAdhya sava 2 7 13. sahA 2 sAdhvasa 17 21 savana 2 7 45 sAdhvI savayasa 28 12 ! sahAya ___ 71 sAnu savita sahAyatA sAnsva 1 6 18 savidha sahiSNu saveza sAyAtrika 110 12 sAndRSTika 28 29 savya sAyugIna 2 8 77 sAndra savyeSTha sAMvatsara sAnnAyya sasya sAMzayika sAptapadIna sasyasambara 2 4 44 sAkam sAmana 3 4 4 . sAkSAt 3 3 244 | " sahakAra 2 4 33 mAgara sAmAjika sahacarI 2 4 75 sAci 3 4 6 / sAmAnya 1 4 31 sahaja 2 6 34 , sAta 1 4 25 / 3 1 82 Mmmorror me Mmmmmmmmmm NMMMMMMMMM annan av m m 0 0 NANG m n EEEEEEEEEEEE a . my saha or < 0 0 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sindhu sAmi ) (106) mUlasthazamdAnukramaNikA [mukha zabdAH kA. ba. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. lo. sAmi 3 3 250 siMha sinIvAlI 1 4 1 sAmidheni 2 7 22 , 3 1 59 sinduka 2 4 68 sAmparAyika 2 8 104 : siMhatala 2 6 85, sinduvAra 24 sAmpratam siMhapuccho 2 4 93 sindUra 2 9 105 siMhasaMhanana 3 1 12 3 5 31 sAyaka siMhANa sAyam siMhAsana siMhAsya sindhuja sAra siMhI 2 4 103 sindhusaGgama 110 35 sArasa 2 4 114 siha 2 6 128 3 3 73 sIkara sArathi sikatAmaya 110 9 ! sItA 2 9 14 sArameya 21 sikatAvata sArava 110 16 sikthaka 107 sArasa sita sIman 2 2 2 20 5 22 2 6 109 , 3 sImanta 1 95 sArasana 3 5 19 11 98 somantinI 2 6 2 sImA 2 2 20 sArikA sArtha sitacchatA 2 4 252 sora sArthavAha 2 9 78 sitA sIrapANi 1 1 24 sA 3 1105 sitAmra 26 130 sIvana sArdham 3 4 4 sitAmmoja 110 41 | sosaka 2 9 105 sArvabhauma 2 8 2 sikha sIhuNDa . 3 3 23 sikatA rom Nrw mor Mr or wrr Mmm MMMMMMMM to in x x m om vad soos rom Nxxx rrrrr sItya sodhu 5 sidArtha 2 2 4 4 147 4 sAla sivAnta | sukandaka sisi 112 sukarA sAlapaNI siSma sukala sidhmala sukumAra sAnA sidhmalA 3 5 10 sAhasa 13 22 sukRtin sAina 3 2 43 / sitrakA 3 5 8 mukha 3 1 3 2 862 sidhya Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tukha mUlasyazamdAnukramaNikA (107) [mUta kA. va. zlo. svara o o zabdAH kA. ba. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH sukha 3 5 23 muprayogavizikha 2 8 68 suvarNaka supralApa , 6 17 suvarila sukha sandohA 2 9 71 tumagAta 2 6 24 suvadA sugata subhikSA mugandhA 2 4114 sugandhi sumanas 4 4 70 115 suma sucaritrA 2 6 6 mukhatA x 5 x w w w mx 2 4 140 2 2 71 3 2 52 sumanorajana 2 4 17 suSama suta muSamA sura muSavI 2 4 155 2 9 37 sutazreNI 2 7 47 2 4 129 sutrAnan sutyA susvan sudarzana muSira suSirA muSoma suSeNa suSeNika suSTu 1 suraGgA surajyeSTha 1 1 16 suradAdhikA 1 1 41 suradviS 11 12 suranimnagA 110 31 surapati surabhi 1 4 18 MMMMMMMMM..HMMMMMMM mar 28 2 68 9 9 on vaar om 3 sudUra sudharman sudhA 69 susaMskRta murahRd 2 .... . . . . . . . 8 22 1 3 14 4123 .48 1 6 1 sahRdaya sUka 1 1 41 2 4 149 3 1 52 3 3 1 1 3 144 sudhAMzu sudhI sunAsIra maniSaNNaka sundara sundarI supathin suparNa suparvan supAzcaka mapratIka suramI suraSi suraloka suravarman surasA surA murAcArya surAlaya murASTraja savacana suvarNa 2 4 114 2 10 39 1 3 24 .. 2 1 16 . 2 10 1 1 3 4 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtikAgRha ] (108) mUlasthazabdAnukramaNikA [stana 28 91 sevaka sevana sainika zabdAH kA. va. Do. zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. sUtikAgRha 2 2 8 senAGga 28 33 | somavallikA 2 4 95 sUtimAsa 2 6 39 / senAnI somavallI 2 4 83 sUtthAna 2 10 19 somodbhavA 110 32 sUtra 210 28 senAmukha saugandhika 110 36 sUtra veSTana 24 senArakSa sUda 2 9 102 3 2 5 saucika 210 6 sUnA 113 sevya saudAmanI 1 3 1 sanu saihikeya saudha 2 2 10 sanRta saikata saumAgineya 26 24 sUpakAra 27 saitavAhinI 1 saumya 1 3 26 sUra 3 161 sUraNa 2 4 157 saurabheya 2 9 60 saurabheyI sUrata saindhava 2 9 66 saurASTrika 18 1. sUrasUta sUri sauri 1 3 26 sauvarcala 2 9 sUmI 43 9 109 sairandhrI sauSida sUryatanayA sarima sauvidala 288 sUryendusamma 1 sauvIra saireyaka 2 4 sUkviNI 37 soDha suga 3 2 9 100 saNi modayaM sauhitya sUNikA sonmAda sopaplava skandha sapATI sopAna 2 2 2 6 78 samara soma 13 14 3 3 100 somapA 2 7 9 skandhazAkhA 2 4 11 sekapAtra 1 10 13 somapIthin 2 7 9 3 1 104 secana 110 23 somarAjI 2 4 95 skhalana setu 2 1 14 somavaka 2 4 50 skhalita 2 8108 setu 2 4 25 stana 2 6 77 senA 2 8.78 | somavallarI 2 4 137 | 3 5 12 serika sannn. nnn sati Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stanandhayI ] mUlasthazabdAnukramaNikA (109) [sphAra % 331 kA. va. zlo. 2 6 116 3 3 142 sthayam ar sthaviSa r in " snava m r 2 6 122 K NwAGnk ....? nrmm Mmmar mar is our or m. " ..... - v mus nor ur vrs ow of ra ono o 9 46 sna zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH stananyayI sthala sthalazATaka stanapA 2 6 sthalI 2 : 5 sthalocaya stanayitnu 3 sthavira stanita sthaugaya stabaka sthANu 1 sthaurin stabdharoman stamba snAtaka sthANDila 27 44 stamghana 2 7 44 | snAna stambana sthAna 2 8 19 / snAya stambarama snigdha stambha 135 sthAnIya sthAne stava stimita sthApatya 2 8 stuta 3 1 110 sthApanI 2 4 84 snuta stuti sthAman 2 8 102 snuSA stutipAThaka 28 sthAyuka stUpa sthAla stena sthAlI stema sthAvara sparza steya 10 25 sthAvira stainya 10 25 | sthAsaka sparzana stoka 61 sthAsnu stokaka sthiti 2 8 26 spaza stotra 3 2 21 spaSTa stoma | shilN spRkkA stoma 3 3 141 sthirA 26 2 2 4 125 sIdharmiNI 2 6 20 sthirAyuSa spRSTi sthaNDila 2 7 18 spRhA 210 35 sthUNA spaSTa sthaNDilazAyin 7 44 sphaTA sthala sthapati 3 3 205 sphAti sthUlalakSya 3 1. 6 sphAra N snuha - 19 rrm MMMMMMMMMMMMMmmm rrrrr mmm snuhI r sneha or - - arma voor mor w x xo so or a umor x x non in 29 . Fur far 13 215 - - - - - m 81 n spRzI m 1 3 7 27 2 14 " - my or mar Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - 4.1 riphaca khata suva 55 606 >> . a nukranum 17 sphi] mUlasthazabdAnukramaNikA [svakA. va. lo.. zabdAH kA. va. lo. kA. va. zlo. sasta 3 1 104 svarga sphuTa srAka sruc svarNa sphuTana svarNakAra 2 10 8 sphuraNa svarNakSIrI 2 4 138 sphuraNA nuvA svarNado 1 1 49 sphuliGga 1 57 sruvAvRkSa 2 4 37 svarbhAnu 1 3 26 sphUrjaka srotas 110 11 svarvezyA 1 1 52 sphUrjathu svavaidha spheSTha 3 1 112 / srotasvatI svavAsinI 2 6 9 sma srotojana 2 9 100 svasa 26 29 svasti 3 3 242 1 1 25 3 3 212 svastika smarahara svacchanda 3 1 15 svasrIya smita svajana svAti smRti svatantra svAdu svadhA svAdukaNTaka 2 4 37 syada svadhiti syandana 2 4 26 svana 26 svAdurasA 2 8 51 svAdI 2 4 107 svanita syandanAroha 28 60 svAdhyAya syandinI svAna svapna syanna svabhAva syUta svabhU svApa svayaMvarA 2 6 7 svApateya syUti svayam 3 4 16 / svAmin 2 8 17 syonAka svArAja sraja svAhA sava 1 1 47 sabarmA 3 3 168 3 3 242 savantI 1 738 sveda 1 7 33 saSTTa 1 1 17/ 3 1 111/ svedana arm mmm or mmmm Www MMMMMMmm MMM. 22 - 0 " . G orrm mom momorrorm orm arror me x mom Mr mmm MMMMMMMMM 1000 36 20 >> No. 6. svayambhU maMsin 4 : svara * ___ Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [hi kA. va. zlo. 110 36 svedanI or more or 3 207 14 / havis 100.0 haritaka 7 24 1 55 svedanI] mUlasthazamdAnukramaNikA (11) kA. va. ko. kA. va. zlo. zabdAH 2 9 30 harita illaka svaira 3 3 193 . iva svairiNI svairisA svairin ivya haritAla 31 / havyavAhana haritAlaka 5 AratAlaka 3 4 2 9 103 ! hasa haridazva 1 3 29 isano haridrA 2 9 41 hasanto 3 226 haridrAma 15 iMsaka 6 110 haridva 2 4 101 halikA 2 4 89 harinmaNi 2 9 92 hamanavAraNa haripriyA 1 1 27 hastin harimanthaka 2 9 18 haTTavilAsinI 2 4 13 hastinakha harivAluka 2 4 121 haTha 2 8108 hastipaka harihaya 1 1 43 haNDe 1 7 15 hassyAroha harItakI 2 4 18 x mom w x 9 on o ano ro w w mo un 86 2 2 2 28 59 mmorrowro MMMMMMMMM Wm "MMMMMod. 2 o rin 4 120 ar orm Mom or or arm o in na na na n n won or on ar hATaka hAyana " noir hAra hArIta 88 s m h h m m h @ m w w hm o haSamANa ar hayapucchI iyamAraka o hAlA jhAlika ilA ar dara halAyudha an hAstika 28 36 1 7 17 haricandana hAsya hariNa halin | halipriya 1 5 13 | halipriyA 2 5 lya 3 3 5. ilyA 210 39 1 3 257 hariNI 3 2 41 , Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ] (112) zabdAH kA. va. ilo. hiMsA hiMsra hikA hiGgu hiniyasa 99 3 3 229 3 1 28 "" himavat MY M 2 9 2 4 3 hiGgula hiGgulI 2 4 114 hijjala 2 * 61 hintAla 2 4 169 hima 1 3 18 1 3 19 3 5 22 2 3 3 5 8 S 5 en hIna 3 hutabhUpriyA 2 40 62 20 a m 3 4 3 4 7 hilamocikA 2 4 157 3 4 9 3 1 107 3 129 7 mUlasthazabdAnukramaNikA zabdAH hutabhuj hum 19 hUti 99 hUhU hRNIyA hRd 39 himavAlukA 2 6 130 himasaMhati 1 3 18 himAMzu 1 3 13 3 18 himAnI 1 himAvatI 2 4 138 hiraNya 2 1 90 2 9 91 91 2 9 94 19 1 16 hiraNyagarbha 1 hiraNyaretas 1 hiraNyavAda 10 34 hemakUTa hetu 1 55 hiruk hemadugdhaka heman 99 hRdaya 99 hRdayaGgama hRdayAlu hRya hRSIka hRSIkeza haTa hRSTamAnasa he iti 99 hemanta hemapuSpaka hemapuSpikA 21 hemAdri kA. va. ilo. / zabdAH 1 1 55 heramba 3 3 253 | helA 3 18 heSA 1 8 3 8 1 51 32 31 6 64 4 31 6 64 6 6 2 1 3 2 vm or 1 2 2 1 3 1 1 5 1 my m 3 3 Do u 1 3 4 v haimavatI 39 haimavatI 8 1 18 1 103 1 19 * 7 1 57 3 71 * 38 2 3 2 4 22 2 9 94 3 1 4 18 hota hovera 2 * 63 hevA 2 4 71 hAdinI 1 1 49 99 tato hoTa homa 18 horA 3 53 hyas hada isiSTha hasva "" sardaar usvAGga hAdinI 99 19 hAdinI hI 99 5 23 hINa [ hAdinI kA. ba. zlo 1 1 38 1 7 32 2 8 47 3 4 7 1 1 36 2 4 59 2 4 103 2 4 138 2 9 52 2 7 2 7 3 5 3 4 1 10 3 17 14 10 22 25 1 112 2 6 46 3 2 ovo 2 1 1 3 91 3 91 2 4 222 2 8 47 2 4 124 ityamarakoSamUlasthazabdAnAmakArAdizabdAnukramaNikA samAptA // 1 3 1 1 70 4 117 4 42 1 47 3 9 10 30 3 112 7 23 5 1 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarakoSa-kSepakaTIkAstha-zabdAnAmakArAdikrameNa zabdAnukramaNikA [ana mi sampaca aMla] w w x x n oo w w w 107 kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. a / agredidhipu 2 6 23 / aTA aMla 1 5 9 , 26 23 aTTAlika 2 2 9 aMzu 1 3 33 agnya aTyA 2 7 35 41aMzumAlin 1 3 30 aGka 2 6 77 : aNavIna 2 9 7 3 akalmaSa 3 1 110 aDakUra 4 4 aNavya 2 9 7 akiJcana 3 1 49 / ajATa 29 17 aNimA 1 1 35 akSapaTAlika 2 8 5 aGgana aNDakoSa 2 6 76 18 akSapAda 2 7 6 aGgAradhAno 2 1 aNDaja 1 1 17 akSaravinyAsa 2 8 16 / aGgArapAtro 2 9 29 / atikrama 2 8 96 akSarasaMsthAna 2 8 16 aGgari 2 6 82 | atithI atithI 2 7 34 akSigata 112 | aGgurIyaka 2 6 ativala 2 8 72 akSiva 2 9 41 aGgala 2 6 82 : atisaurama 1 4 33 agaccha aGguli 2 6 82 atIsArakin 2 6 59 agarI . 69 aGghas 1 4 23 / atyantakopana 3 1 32 agaru 2 6 126 / aghripa 2 4 5 atyalpa 3 1 62 2 6 127 / aghripaNikA 2 4 92 adhaH agasti 1 3 20 / 34 ancha 3 3 29 adhaHkSipta aguruvAsana 1 5 11 ajanani 3 2 29 adhAmArgava 2 aguruziMzapA 2 4 62 ajarya 2 8 12 adhika agnijvAlA 24 118. ajira 3 5 23 adhipa 2 8 agnimukhA 2 4 118 aJjanA adhipAGga agrasara 28 72 / 32 aJjalikA. adhIra agrima 2 6 43 . rikA 210 28 adhomukha 3 1 10 agrIma 2 6 43 : aTani 2 8 84 adharedhus 3 4 21 agrIya 2 6 43 : aTaruSa 2 4 103 anadhInaka 2 10 9 3 1 58 aTavi 2 4 1 anamitampaca 3 1 48 44 a0 ___ ras A M - K - A Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me m mr mr mar abja anarthaka ] (11) kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [ciMta zabdAH kA. ba. lo. ! zabdAH kA. va. so. zamdAH kA. va. lo. anarthaka 1 6 20 apazya amaNDa anAyAsakRta 3 1 94 apadAna amala 2 9 100 anAha 2 6 114 apadhvasta amalA 2 4 127 46 anIkasya 3 3 85 apara amalAJjhaTA 2 4 127 anukarSan 2 8 57 apareghusa 3 4 21 amA anucara 2 8 9 apazada amAnasya 1 5 3 bhanUna 3 1 65 apaSTura 3 1 84/ amAmAsI 1 4 8 anRta 1 6 21 apAcI amAvAsI 1 4 8 aneDamUka 3 1 38 apodakA 2 4 157 zramAvasI 14 8 32, 3 3 17 abara 92 amRta 3 3. 23 12 antarikSa 1 2 1 2 9 84 21 amRSya 3 3 112 bhantargaDu 3 1 112 41agjinIpatira 3 30 ameghas 3 1 48 antargala 2 4 74 | amikhyA 1 3 17 amodhA 2 4 54 mantavaizika 28 8 aminavodbhija 2 4 4 ambaramaNi 1 3 30 mantikA 1 7 15 | amibhUta 2 8 112 | maghAtaka 2 4 27 bhantikAmaya 1 2 19 amimadaM 2 8 105 bhamla 15 9 bhantima mamiyAti 2 8 11 amlaloNikA 2 4 140 antI 29 46 mamiyoga 1 6 16 mamsalolikA 2 4 140 mantrI 2 4 137 amiSA 3 2 6 amlavetasa 2 4 141 mandikA 2 9 9 amipasti 2 7 32 amlIkA 2 4 42 bandU 2 8 41 amisara 28 72 ayaskara 210 mandha amIra 2 9 57 apaskAra 210 andhatAmitra 1 9 2 abhIzu 3 3 220 ayuta 22 manvita 3 1 112 abhyajana ayoni anvIkSaNa 3 2 30 abhyavahAra bharaTu 22 manvIta 3 1 112 abhyAsa 3 1 67 arari 2 2 17 anveSaNa 3 2 30 abhyAhAra 3 2 17 2 2 17 9 anveSTra 3 1 110 | 20 abhyutthAna 2 7 31 15 aravinda 1 1 26 apakRSTa 31 54 abhyusa arAla 2 6 127 apagA 2.10 30 abhyoSa aci 1 1 57 mapaTAntara 3.1 38 } abhI 110 13 / aciMta 3 1 98 rarr m Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arjuna ] zabdAH arjuna arbuda arza kA. va. zlo. zabdAH 2 9 95 avAcIna 2 9 84 aviddhakarNI 2 6 54 avilambana arzorogayuta 2 6 59 avI 2 9 103 azana 9 2 5 azoka 1 8 5 1 10 29 2 * 4 ala alakSmI 1 alagarddha alavAla ali alika avagrAha 39 avacchurita avaTi avadAheSTa 44 avadhAna avadhya avanaddha avandhya avapAta avarAha avalakSa 50 avalA 52 avalepa avavAda 1 52 avaSTambha 1 bhavasarpa avasita kSepaka- TIkAsthazabdAnukramaNikA 3 3 85 1 10 21 1 5 13 2 6 2 7 21 6 13 7 21 1 2 6 92 2 - 38 3 2 39 1 7 34 | asamAsArthA 1 8 2 asammata 2 4 165 | asiheti 1 5 1 1 1 7 2 4 6 20 4 2 . 2 9 avaskandana 2 avahelA avAcIna " azrapa azro asukSaNa asurI azvamedhIya 2 14 aSTamUrti 1 asanaparNI 1 1 3 2 1 2 asUkSaNa asUksaMza aita 13 | ahijit 23 ahimAra 8 110 ahimeda 1 7 23 1 3 apRgdhArA asecanaka asvanta asvAdhyAya ahaH pati ahaTrapati kA. va. 3 1 4 3 1 2 6 2 9 1 1 2 4 1 1 2 8 W Y 2 ~~~ my n' 2 zlo. | zabdAH 33 84 83 AkSadarzaka 20 56 | AkSIra 26 | AkSIva 85 59 93 8 45 1 34 4 149 6 7 1 110 1 2 7 1 19 23 6 124 2 6 3 1 9 (115) 46 AkSepa A 46 Akroza 1 6 16 2 . 5 AkSapaTalika 3 1 2 4 2 4 1 6 Agur AgU . 70 ANaka 7 9 3 2 * 50 2 4 50 4 ahirbudhnya 1 1 34 aho * AgrahAyaNa AcAryANI Acita ATI ADI 23 | bhAtapin 19 Ati atithi Aptagandha 62 AtmajA 53 | Atmadarza 29 85 bhAntra 2 2 AdaNDa 2 53 21 Adikavi 2 3 30 Adima 1 30 Anaka 2 6 112 | AnupUrvyaM kA. va. zrI. Apatti ApadA ApasU 5 ApInas 2 3 2 2 1 4 2 3 2 m 2. [ ApInas 3 Mov 5 LIE OV 6 1 5 5 1 * 9 w w w 7 6 6 4 7 6 10 6 1 7 19 31 31 16 5 5 2 2 2 2 2 4 1 40 28 40 51 35 80 6 19 36 V 14 15 12 25 25 54 21 25 2 2 6 66 2 82 2 8 82 1 10 1 51 2 6 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rajyA mApta ] (16) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA . [iSikA? kA. va. zlo. zabdAH kA. va. so. zabdAH kA. va. ilo. Apta AvartanI 210 33 Apya 2 4 126 | AvalI 2 4 4 ikSuda 110 ra AvAcA AvApa 110 11 ijala 92 AmaraNa 3 5 23 Avigna 2 4 67 AmIrapachI 2 2 20 AvRtta itaredhus 3 4 21 bhAma 20 + Avezikara 7 33 itvara 2 9 62 AmaNDa 2 4 51 / Azaya 3 2 .1 | 41 ina 1 3 30 AzayAza 1 1 54 9 indirA 1 1 27 AmantraNa mAmiSI 2 4 134 69, 3 3 161 indIvAra 110 37 AmikSA 2 7 23 Azira 1 1 59 | 14 indraluptaka 2 6 55 71 AmnAya 3 3 161 55 Azis 1 8 8 indrasurisa 2 4 68 16 indrANI 1 1 35 AmTikA 2 4 43 AzIviSa 18 7 dAra 2 4 155 AmlIkA 2 4 43 / 87 Azu 3 3 218 1 lA 2 1 3 7 AyAAzuvrIhi 2 9 15 2 8 91 lika 110 Azrava 3 2 29 2 8 91 bhAragvadha 43 + Adhina 1 4 13 iSikA 2 8 38 bhAranAla 2 9 40 43+AzvinI 1 4 13 210 32 Arvadha 2 4 23 AzvIya 2 8 48 iSIkA mAti 40+ASADha 1 4 13 2 10 32 19 AryA 1 1 37 | 40+ASADhakara 4 13 18 AIka 2 7 6 40+ASADhI 1 4 13 IriNa bhAlA 2 4 156 Asa 2 8 83 thAlAbU 2 4 156 Asana 2 4 44 IrvAru 2 4 155 bAlAmu 2 4 156 AsanapaNI 2 4 149 IrvAlu 2 4 155 Ali Asura 1 1 12 | 6 IrSyAlu 3 1 110 mAlinda 2 2 12 Asphota 2 4 80 mAlI 2 1 14 AsphotA 2 4 70 IzA " 2 5 24 2 2 104 18 Izikha 1 1 35 mAlokanayama 3 2 31 mAhitalakSaNa 3 1 10 IzvarA mAlocita 3 1 99 | bAhiNDika 1 8 11 ISikA 28 38 ::::::::::::: 23 rrrror non nonchur in 2838 iryA m MMMMMM Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucchAdana ] zabdAH kA. va. ilo. zabdAH 13 uddhava uddhAna uddhAra ujura 15 uddhRta ucchAdana 2 6 121 ucchRGkhala 3 1 83 uccha 2 9 2 94 uDDa 3 5 23 uDumbara 2 4 22 uDumbaraparNI 2 utkaNThita uttarA uttare xx kSepaka- TIkAsthazabdAnukramaNikA kA. va. ilo. 1 1 28 3 1 97 2 9 12 3 1 70 3 1 112 3 1 3 3 1 22 30 utkalikA 3 3 uttuGga utterita utpalinI 12. utpazya 3 15 utpAdita 3 utsarga 4 144 1. 8 17 3 3 190 3 4 21 3 1 70 2 . 48 1 10 39 1 110 1 112 2 7 29 utsuka 18 udazcita 93 udara udarambhari udarila 30 udalAvaNika29 udazvita 3 1 18 3 1 112 3 5 23 3 1 21 2 6 44 44 2 9 53 45 udAsthita 33 85 udita 3 1 95 34 udIcIna 1 3 udUkhalaka 2 4 34 uddharSaNa 1 7 35 uddhArAna 2 10 uddAma 1 27 83 udyamavat udrikta udvAna 99 udhasya udhmAna undura unmatha unmada unmAdin unmAna unmukha unmUlita upakaNTha 2 9 2 3 1 112 2 9 51 2 9 2 2 5 11 2 8 115 MH NOV 3 1 23 ra 6 60 2 9 85 3 1 110 1 112 8 48 9 37 7 34 3 4 10 ~ ~ ~ ~ m 3 2 upakAlikA upacaryA upajoSam upadaMza 1 upapluta 3 upayoSam 3 upala 2 2 2 10 40 ASS A30 3 (117) zabdAH upoSaNa upoSita uptakRSTa um ubhya uraNAkSa urIkRta uruvuka uruvUka 22 urvazI 19 ulkA ulkAsanaka ulva upaNa upatI uSA 99 99 33 uSTikA uSNaka uSmaka uSmAgama 1 23 | Urjas 4 10 3 200 Urdhvaca Urdhvandama Urdhvastha upAya upodakA upavasta 2 7 38 25 + upavAhya 2 8 36 UrvaH 11 upaviSTa 3 1110 UrvarA 3 1 59 USaNA 2 4 157 knnn [ USNa kA. ya. ilo. 2 7 38 2 1 38 2 3 2 2 3 2 2 1 1 51 1 1 24 1 7 35 2 6 38 2 1 1 2 3 m m 3 9 8 4 18 U 9 7 4 147 1 108 4 51 4 51 BBY 119deg 9 try 6 4 9 1 4 1 4 1 4 4 3 36 Ta 2 Rs 17 18 18 19 2 8 102 2 6 47 3 1 110 1 110 1 56 2 1 4. 2 4 97 1 4 ta Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ USmaNa ojas 3 USNaka] (16) paka-TIkAsyazamdAnukramaNikA [kapijala kA. ba. zlo. / zandAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. USNaka 1 4 18 o 23 kaNTaka 3 3 17 USNopagama 1 4 19 | oka 3 3 233 kaTaMvarA 2 4 85 okAra 1 6 4 kaTambarA 8 102 RcISa | au kaTi 2 6 75 44 Rta 3 85 audumbara 2 9 97 kaTipAtha RturAja 1 4 18 aupavana 2 7 35 7 35 kaTillaka 2 4 154 Rzyaketu 1 1 27 25 aupavAsa 2 8 kaTI 2 6 74 RSTi bhaumIna 2 9 kaDakara 2 9 22 aurasya 26 28. kaNiSa 2 9 21 RSyaketu 1 orvadehika 2 . kaNTakArI 2 4 93 RbhyagandhA 2 4 110 bolUkya 2 7 6 kaNTakAzana 2 9 75 " 2 4 137 kaNTaphalaka 2 4 61 aSyagandhikA 2 4 110 8 kaNThIrava 2 5 1 kaNDu 2 6 53 78 ekakuNDakA 3 205 kakundara kaNDUrA 2 4 86 kaNDolavINA 2 10 31 ekatara kathya 2 6 79 kaNDolI 2 10 31 16 eka dRSTi 2 5 20 2 5 22 26 kadana 28115 ekapAda 1 1 15 2 6 110 kadala 2 9 20 kadalA 2 4 113 kacapakSa 2 6 98 kadalin 2 5 eDoka kacapAza evAra 24 115 kacahasta 2 6 98 kanaka 2 9 96 ekagaja 3 3 29 kanInikA kacchapa 110 20 kanIyas 26 epikA 29, 1 1 71 kajaladhvaja 2 6 138 | kandalin 2 aikAya 11 8053 kaJcukin 2 8 8 | kandU aiDaviDa 2 6 90 kapikacchU 2 4 87 paivika 1 1 69 | 23 kaTaka 3 3 17 / kapiJcaka 2 5 35 kara kANI kamga / kaTa Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karkarATu 2 kabara kapitya] kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA (19) [kArtikI kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. kA. va. zlo. kapittha 2 4 21 karkaTaka 2 4 163 kavATa kapila 210 22 karkaTi 2 4 155 kavistha 2 4 21 kapilA karkandhu 2 4 36 : kaviya 28 48 2 5 19. kavI . 2 8 48 kapizAyana 2 10 40 karNajalaukA 2 5 13 kazArakA 2 6 kapizIrSa 3 3 225 kapara kazmala 3 1 55 kapUya 3 3 192 . kAka . 2 5 43 kapoNi 2 6 80 karAla 2 4 29 kAkacitrA 2 4 98 kaphaNi 2 6 80 | kosI 2 4 116 kAkacini 2 4 98 kavarI 2 4 139 kara kAkajalA 2 4 118 kamandha 110 kAli 17 2 1 kamalodbhava 1 1 | kAkasthAlI 2 4 54 kamalinI 110 39 kabUraka / 93 kAkuda 3 5 23 kambalivAsaka 2 8 52 karmaNyabhuja 3 1 19 | kAcamAcI 2 4 151 kambo 20 karmamoTI 1 1 37 kAcara kammArI karmavRtta 1 2 3 kaarik 39karmasAkSin 1 3 30 kANDaspRSTa karaTaka 1. 20 kIra 133 karvarI 2 9 40 kAdrava karaDaka 110 20 kara 2 9 94 kApaya 2 4 165 karapAla phalapota 2 9 95 19 kApila 2 7 karapAlikA 2 8 91 2 9 96 kApota karapIrana 2 7 56 2 4 93 kAmagAmin 2 8 76 2 8 5 2 9 74 kAmadAna 3 2 3 karahATa 2 4 52 kalasa 7 kAmAta 2 4 33 karigarjita 28 107 kalikAraka kAmpisya 2 4 146 karipippalI 2 4 97 kalpa kAyasthA 2 4 58 karoTI kalya kArita 31 89 110 20 kasyapAla kArottama 210 42 11. 21/ kalyANa 43+kArtika 1 4 13 karkaTa 110 21 / kavarI 11 97 | 43+ kArtikI 1 4 15 kAdama 95 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArmarI ] ( 120 ) kSepaka-TIkA sthazabdAnukramaNikA kA. va. zro. kA. va. zlo. ! zabdAH kiJjalka 4 36 3 3 17 6 kimpaca 3 1. 48 2 2 2 4 143 zabdAH kArmarI 2 kArSaka 2 kAla 2 kAlakha 2 37 kAlajJa 2 3 33 kAlamezikA 2 4 90 kAlamezI kAlA 9 8 116 | kira 6 66 2 4 96 1 4 36 2 4 54 39 2 9 . kAlAyIna kAlikA 2 9 37 kAleyaka 2 4 101 "" kAlya kAlyaka kAlyA kAbara kAza 70 kASAya 2 1 2 1 2 2 3 kASThakuddAla 1 1 13 kASThAmbuvAhinI 1 10 11 K M 6 126 4 2 4 135 6 * 6 49 w m 6 52 3 161 kAsa 2 4 162 2 5 16 kiki kikidiva 2 5 16 kikidivi 2 5 16 kikIdiva 2 5 16 kikIdivo 2 .5 16 kikIdIvi 2 5 16 kiGkiNI 2 6 110 kiJcilika 1 10 22 kiJculuka 1 10 22 kirAta kilATI kilmiSa kokaTa kInAza korNa kIzaparNI kuka kukuda kuvikA kakSI kuTapa kuTa kaTi TTima kuTamala kuDapa kutapa 59. 23 kunda kundu 99 kundura kupatha kupinda 2 3 3 3 9 44 3 224 1 49 1. 48 3 1 85 mym 2 n m 2 3 2 2 . 2 2 01 2 2 2 18 or 4 5 1 0 9 9 2 2 89 52 14 37 37 89 74 3 3 131 30 21 1 1 2 4 [ kuhu zabdAH kA. va. zro. 54 kumbhInasa 1 8 ku kumbholUkhalaka 2 4 34 kuravaka 2 4 74 2 4 2 6 2 6 9 89 31 7 20 38 8. 34 3 kuraNDaka kuraNDaka 19 kurubaka " kuruvaka 78 kula kulika kulira kuva kuvara kuvala 2 4 21 2. 1 16 | kuSIdaka 2 10 6 1 3 1 10 kummaja kumbhika kummin 1 kumbhinI 2 1 kulmASAbhiSuta 2 kulmAsa 2 kulya kulyA 192" 99 kuzAlmali kuzoda kuzIdaka kuzIda kuSmANDaka kusIda kustumburI .6 kuchana kuhu 2 * 4 2 4 Q 2 3 2 2 3 1. 10 1 5. 2 1 4 1 10 2 4 2 9 2 9 2 9 2 2 9 2 74 3 205 3 10 10 20 9 39 9 18 75 74 7 3 6 89 3 161 37 9 26 37 47 * 5 74 75 74 th 5. 4 155 2 9 37 1 110 9 4 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTaka ] zabdAH kUTaka kuNI kUpaka kRtahasta kRtArthaM kA. va. ilo. | zabdAH 9 13 kezara 4 kRSNabhedA kRSNasAra kSepaka- TIkAsthazabdAnukramaNikA 2 2 6 Nov kUlaGkaSA 30 kRkalAza 2 5 12 : 2 6 75 1 10 kRkulAsa 2 5 12 kRtakarman 3 1 kRtakRtya 3 1 kRtaza 2 10 kRta sApalakA 2 6 3 1 3 1 3 3 39 kRpITa kRmikozottha 2 6 111 kRmikoSottha 2 6 111 kRmighnI 2 4 106 kRzara 2 9 49 koTIza kRSika 2 9 13 koTTavI kRSikA 2 9 13 kopana kRSNakarman 3. 1 46 koyaSTi * kRSNakA ra 9 19 koraka kolA kezavat kezaveSa kezahasta 4 kaiTarya 4 kaindarya 22 | kaidAra 7 kairAta 2 2 4kaivarta mustaka 4kaivatamustaka 2 39 | koka 2 koTi 2 2 4 86 2 5 10 kRSNA 2 9 67 kRSNAmiSa 2 9 98 kRSNAyasa 2 9 98 kasara kelI - 14 kezaghra kezapakSa kezapAza 99 kezarin 2 9 49 1 7 32 2 6 55 2 6 98 2 6 98 99 koTI kolI 84 koza kozikA koSa 99 99 (121) kA. va. ilo. ! zabdAH 2 4 25 2 4 64 2 5 .1 2 6 45 rrrr 2 2 2 2 2 M 2 2 MY M 3 2 w w 2 9 84 va 93 BY 6 97 3 6 98 40 2 27 2 20 x 4 4 40 9 11 4 143 4 132 4 132 2 5 35 5 35. 8 84 2 6 129 2 4 36 36 3 218 9 32 2 5 37 2 6 132 2 2 2 2 62 9 12 6 1.7 1 32 [ kSIravikRti kA. va. ilo. 1 1 40 kauTavI 2 6 17 15 kaumArI 1 1 35 htt 2 9 8 kauleyaka 12 kauzika kaucadAraNa 22 2 22- kauSika 2 krakara 2 kraGgu 2 krimi 2 99 69 kriyA kruzca krudhA krUra kretR krodhin kinnAkSa koman kaGgu kSatavrata 20 kSAra 2 7 2 5 7 19 19 koSaphala kauzkuTa or 9 + kSIrAbdhi 2 2 kSipaNi kSipA kSiSNu 10 kSIrasAgara 3 14 35 35 5 35 9 20 5 13 2 5 1 7 2 9 2 9 3 1 3 161 m5 . 17 9 91 6 130 9 kSIrodatatayA 1 5 43 | kSIravikRti 115 6 too 6 2 2 7 54 1 1 57 9 1 10 1 10 3 1 kanyakA 1 1 22 26 77 78 32 60 65 20 13 13 30 27 tanayA 1 1 1 2 9 27 27 44 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - - - For more m m mr m s urr ga . kSuNNa ] (22) paka-TIkAsthAmdAnukramaNikA [gussaka zabdAH kA. va. ko. zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. 9 kSuNNa 3 1 110 khAni 2 3 7 gandharva 25 11 kSudhA 2 9 54 | khAnI 2 3 7garA 2 4 69 kSudhAbhijanana 2 khAra 2 9 88! garAgarI 2 4 69 kSubdha khullaka 16 17 garimA 11 28 kheTaka 3 17 garbhavatI 26 kSuramardin 2 khelA 32 gopaghAtinI 2 9 kSurikA 2 khora 2 43 garmuda 3 3 20 kSurita 3 1 6 49 galatI 2 9 galodeza 2 8 48 kSepaNi 11. 13 gaganamaNi 1 1 30 gabeDu 2 9 25 / gaveSaNA 3 2 30 gajabandhanI kSoNI na 1 gaharI 2 1 3 gajamakSA kSauNI 2 1 12 / 22 gAya 17 35 14 gajAri 11 2 1 12 gAyatrin 2 4 49 gajAzana kSoma 2 1 12 gArgaka 1 2 39 gajA mAbhuja ginduka 2 6 138 gaDu girA 16 / gaNa 2 4 128 76 giri 3 khakkhaTa 3 192 20 khacita girija 1 112 3 31 gaNikA 13 17 2 9 100 khajaka 2 9 gaNikApati 19 girijA 1 1 37 74 3 3 23 girisAra 33, 3 3 17 41 gaNDa 13 43 khadira 2 gIrvANa 4 41 11 9 gaNDakAlI 2 4 141 40 khayota 13 gaNDUka 26 138 gompati 1 3 24 10 khanaka 2 5 11 91 gaNDUSa 3 3 225 guccha kharAgarI 2 4 69 1 43 gati kharjura 2 9 96 13 gada 1 1 28 kharva 2 46 gantrIka 28 52 23 kharva 1 | 53 gata 13 104 guNDita gandhaka 2 9 102 gutsa khaledAra 2 9 15 11 gandhamuSI 2 5 5 " 2 1 21 khAdana 2 4 56 / gandhamUna 2 4 154 gutsaka 24 16 MMON " x r" guDucI Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grathita grahaNI gutsAI] paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA (123) [carpaTa h : kA. va. ko. zabdAH kA. va. ko. | zabdAH kA. va. zlo. gutsAI gorata 2 1 18 boTa 28 43 gutsya 2 6105/ goliha 2 4 39/ ghoNA 28 49 gutsthA 26 105 goSThazva 88 ghoSa 3 3 225 guthita 3 1 86 gosa 2 9 51 61 gumpha 3 3 132 gostanA 2 4 107 cakavADa gumphita 31 86 gaudhumIna 2 9 cakrika 2 8 97 guraNa gaura 2 9 103 cakSaNa 210 40 20 gaurava 2 7 33 4 cakSuSya 3 1 110 guvAka caTakA 2 5 21 anya 3 3 87 47 caTu 1 3 16 gRnna 3 1 22 / grasta 1 6 20 caNDAMzu gRSTi caNDA gRhagolikA 2 5 12 grahaNIruj 2 6 55 caNDAlikA 3 1. 31 gRhamaNi 2 6 138 grAmAdhIna 2 10 1 20 caNDila 2 10 10 8 gRhenadin 1 1 110 grAmINa 3 1 112 catuHzAlA 2 2 6 12 gRha 3 1 110 13 grAmeyaka 3 1 112 caturandA 2 9 68 geNDuka 2 6 138 grAmya 3 1 112 19 caturtha 3 1 112 8 gehezara 3 1 110 greva 6104 candanA 2 4 112 greveyaka 2 6 104 candramAgI 110 34 candravAlA 2 4 125 3 gokarNa 1 ghaTanA 28 107 | 5 candrazAlA 2 2 8 goda 26 65 39 ghaTA candrikA godura 57 ghaTika 2 8 97 capeTa 2 6 84 gonAsa ghaNTA capeTikA gopa ghuNTA camara gopakaNTa 2 4 37 12dhUka 12 dhUka 2 4 25 caraNapa 22 ghRtAcI 1 1 51 / caraNTI gomata ghRtoda 110 cariNTI 2 6 1 gomukha ghRSTi | 77 cara 3 3 192 goraNa 2 1138, 20 carcikA 1 1 37 gorasa 21 51 vRSNi 13 13 capeTa 26 84 or : r m n o m n m m gopA n s n w Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carmaprasevaka] (124) kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [jalajantukA our rurr . | jaTi 6 cUta cUSA jaDA zamdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. zamdAH kA. va. zlo. carmaprasevaka 2 10 33 cirAva 3 4 1 chagalAgI 2 4 137 20 carmamuNDA 1 1 37 ciravilva 2 4 47 chagalAnI 2 4 137 carvaNa 210 40 cirakA 2 5 28 / chagalANDI 2 4 137 carSaNI 10 cire 3 4 1 32 chAyAnAtha 1 3 38 caSaka 2 9 32 cireNa 1. 11 chuchundarI 2 5 11 47cAddha cilacimi 110 18 cANaka 3 2 40 cilikA 2 5 28 39 jagacakSus 1 3 30 cANakIna cilakA 2 5 28 jagat 1 1 62 cANDAla cIra 2 6 115 2 jagatI cAndrabhAgA 110 34 cucuka cAndramAgI 110 culI 2 9 29 92 cApa 3 5 23 1 1 26 jaTI cAmarA 2 8 31 2 8 42 16 cAmuNDA 1 1 35 cUlyA 2 8 4ra 20 , 1 1 37 ceDaka 2 10 17 jatila cArvaNa 3 2 42 2. 6 115 jatukA 2 4 153 19 cArvAka 2 7 6 jatUkA 2 5 26 cAlana 2 9 26 43+caitra 1 4 13 58 jana 3 3 128 cAsa 2 5 16 43+caitrI 1 4 16 janani 6 29 cittasamunnati 1 7 22 codano 2 4 92 jananI 4 153 75 cittodreka 1 5 52 46 coca 16 16 8 citrakAya 2 5 1 cora / citrakUTa 2 3 3 janitrI cinapiSTa 2 9105 corakA janma cipiTa corita japana 2 12 13cirIvin2 5 20 14, jamana ciraNTI 2 6 9 colI jambuka ciratikta 2 4. 143 jammara ciram 3 4 1 chA 2 9 76 jammIra 2 4 79 cirAtikta 24 143 . chagala 2 9 76 / jalakukkuTa 110 20 cirAttikta 2 4 146 chagalA 2 4 137 | jalajantukA 110 22 | jani coraTa 6 29 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalaGgama ] zabdAH jalaGgama jaladhi javana javAdhika 2 9 84 jalavetas 2 4 30 11 jalazAyin 1 1 21 jalazukti 1 10 jaLahastin 1 10 23 20 jalUkA 1 10 22 jalokA 1 10 22 jaloragI 1 10 22 2 9 56 2 8 2 4 2 3 3 jatrA puSpa jAgara nAgarti jAgriyA 49 jAta jAti 2 2 jAtikoza jAtIkoSa 2 jAtudhAna 33 jAtuSa 72 jAraya jAnapada 28 jAlika jAhnavI jita kA. va. lo. 2 10 19 99 jIvAjIva 8 2 2 kSepaka- TIkAsthazabdAnukramaNikA / ( 125 ) zabdAH kA. va. zrI. | zabdAH jIvitakAla 2 8 120 TiTimaka 85 jIviteza 3 3218 TiTTibha 16 jaimanIya 2 jotstrI 2 mar 3 85 6 132 6 132 6 132 1. 1 60 2 10 28 3 161 2 1 8 3 3 17 1 10 31 2 8 112 5 35 jIvajIva 2 jIvanauSadha 2 8 120 jIvantI 2 82 2 4 83 2 35 m khl. joSA joSitA joSita 45 76 64 ! jyotiSikA 19 jyotiSkA 19 jyotsnA jyotsnAvRkSa 2 jyotstrI 1 jyotstro 1 4 5 36 za jJAnendriya 43 + jyaiSTha 99 43 + jyaiSThI 2 2 2 3 1 1 1 1 N jhaSaketu jhirakA jhirIkA jhikA 2 2 1 4 mama 7 6 4 118 6 6 6 3 5 4 4 bha 26 jhanjhAvAta 1 jhaTA 2 1. 2 5 2 5 5 jhillakA 5 jhillIkA 2 5 jhorikA 2 2 2 4 Ta 2 N 33 8 8 14 4 150 5 6 138 4 5 13 16 13 1 62 4 127 1 27 28 28 28 28 28 28 DAlima DuDu taGka taTa taTAka taTAga taDAka tanayA tanus tantusantata tantravApa tantravAya $3 tandU tandrA tandri tandrI tapaHkuzasaha tarakSa 3 3 17 taraNI 2 5 35 tarI 32. Takka TiTima [ tarI kA. va. zlo. 2 5 35 2 5 35 2 6 28 2 6 71 3 1 101 2 10 6 2 5 2 10 6. 2 9 34 1 7 37 1 7 37 3 3 176 2 7 42 tama 1 4 29 tamasa 2 8 tamA 1 4 tami 1 38 tamisrahan 1 tara 2 4 2 5 1 10 1 10 Da 2 4 68 2 9 76 2 10 34 2 3 4 1 10 1 10 1 10 28 28 28 4 13 * 4 30 32 10 10 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tunna takuMka] (125) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [kharitodita zabdAH kA. va. lo. zabdAH kA. va. ko. | zabdA: kA. va. zlo. tarkuka 3 1 49 tuNDikezI 2 4 139 / tRtIyaprakRti 2 6 39 2 4 168 tuNDita 3 6 44 tRphalA 2 9 111 21 tuNDin 1 1 40 tRSA 2 9 55 talamIna 110 18 tRSNaka 3 1 22 salunI 2 6 8 tuNDibha 2 6 44 tRSNA tasara 2 24 tuNDila 2 6 44 38tejasArAzi 1 3 30 tADapatra 2 6 103 tuttharasAjana 1 9 101 tena 3 3 43 tApana 1 3 31 tuntuma 2 1 17 31 taila 2 9 49 tApincha 2 4 68 tundaparimArja 2 10 18 tokaka . 2 5 17 tApita tundika 2 6 44 prapsa 2 9 51 tAmisra tundita 39 trayItanu1. 1 3. tAtra 2 9 97 tundima trayIdharma 1 6 3 51 tAra 1 7 2 tundila snt 3 1 26 2 9 96 2 9 101 prasA 2 4 108 tArA 2 6 84 tuma 2 9 76 33 trAyuSa 2 3 38 12 tArApaya 1 2 1 82 tumula 3 3 205 tripiSTapa sAla 2 6 84 tumba 2 4 108 tAlavRnta 2 6 140 trizotya tittira. 2 5 35 2 9 9 tumbi tintilI 2 4 43 19 turIya 11 31 tisara 2 9 49 tindukI 2 4 38 19 turya 31 21 trisarA 2 9 49 timiligila 110 20 truTI 2 4 125 tulAkoTI 26 tiraskariNI 2 6 120 3 1 32 tiraskAriNI 2 6 120 tulI 2 4 tryamdA 2 9 68 22 tilottamA 1 1 51 tUNI 2 4 95 | jyuSaNa 2 9 111 1 tilaudana 2 9 49 81 tali tvapatrI 2 9 40 tukAkSIrI 2 9 109 talI 2 4 tvaca 2 4 134 tukAzubhA 2 9 tavara 1 5 9 svaca tuNi 2 4 128 , 3 3 165 svacA 2 6 62 tuvarikA tvari 2 2 26 tuNDakerI 2 4 137 ) taNazUlya 2 4 69 svaritodita 16 20 tripuTI ..............mam Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daMSTrA ] zabdAH daMSTrA daka 90 dakSa dakSiNeya dagdhakAka daNDubha dadruhara dadrughna dadrUga dadhyUda '6 dantaka dantijA damUnas darita darodara daNa darogin dardUNa 52 darpa davikA davIM. 64, 80 dala 25 dava dazapura dazapUra dazenyana kA. va. lo. da 2 6 1 10 war kSepaka TIkAsthazabdAnukramaNikA kA. va. zro. 2 * 64 3 3 225 3 1 2 5 1 8 2 4 147 2 4 147 2 6 2 1 3 zabdAH dADimba 90 | dAtyauha 4 29 dAdhika dAyita 31 dAraka dArA dAru 93. 2 2 2 1 2 2 3 3 5 21 5 1 10 2 dAlima 1 3 6 | didhiSu 4 144 | diviS 1 56 divISa 1 26 3 172 6 59 91 9 59 9 59 7 21 | vika 4 119 | dIpavRkSa 9 34 dIpyaka 3 133 3 205 1 4 131 2 2 3 3 2 13 dAruka 59 dArvikAkkAthodbhava2 9101 dIrghakoSikA dIrghagrIva 57 dIrghajaha 2 3 1 1 2 2 4 131 2 6 118 dIrghasUtrin 3 2 39 dAkSaka dunduka 19 dAkSAyaNI 1 1 37 dundumi dAkSiNya 3 1 5 durAlambhA 5 9 1 2 4 2 6 2 6 2 40 dinamaNi 1 4 divaspRthivI 2 12 divAndha 2 11 divAndhikA 2 6 4 6 duSpradharSiNI 13 5 23 1 28 6 1 1 5 5 21 durgasavara 44 durnAmnI durvAc 40 17 | duli 64 23 23 12 divAbhIta 2 1 2 6 138 33 11 1 10 25 (127) zabdAH 46 dureSaNA duSputra dUradRz dUSya dUSIkA dUDhamuSTi devakhAta 27 dezika 14 11 | dezIya 3 2 devakhAtavila 2 23 devatAla 2 30 | devAjIvin 210 18 deza 2 10 3 1 2 10 5 14 | dolI 1 7 90 doSa 36 doSaka doSA 90 1 2 9 75 doSAtilaka [ drapsya kA. va. lo. 1 6 16 25 25 37 24 4 114 4 128 19 6 120 6 3 2 1 10 3 1 1 10 2 2 2 2 2 2 3 BY mar 2 9 75 | dautya 2 11 dIrghatuNDI 2 5 11 | dauvArika 2 27 dIrghanidrA 2 8 116 | 3 dyAvApRthivI 2 3 1 17 3 yAvAbhUmI 2 2 4 56 31 pu 1 1 7 6 58 putra 2 4 92 drapsya 2 1 3 3 4 67 . 53 3 225 3 3 33 6 8. 4 6 6 69 11 37 17 37 3 3 225 2 6 118 8 16 8 1 1.8 1 18 3 1 3 3 128 2 9 51 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drudhana ] (128) paka-TIkAsthazamdAnukramaNikA [navamallikA dhaurya r < 8110 kA. va. zlo. zabdA: kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. drughana 8 91 / dhanU 2 8 83 dhUstUra 2 4 77 11 dhanya dhRSNu 3 1 125 droNa dhanyA 2 9 38 dhenuka 3 3 15 droNi dhanyAka ghorita 2 8 48 dvAHstha dhanva thoritaka 2 8 48 dvAAsthita 2 8 6 dhamanI dhautakauzeya 2 6 112 dvAdazAGgula 2 6 84 dharaNI 94 dvAra 3 5 23 dharaNIsuta 66 dhyAma 3 3 145 dAsthitadarzaka 2 8 6 dharman dhvaja 2 10 10 dvAsthopasthita | dharSaNI 26 10 dhvanita 1 3 8 darzaka 2 8 6 dhATi 95 dhvAnta 3 5 23 dviguNAkRta 2 9 9 dhATI 8110 chil 2 7 4 dhAtakI 2 4 124 nakho 2 cAtupuSpikA 2 4 124 4 130. 53+ dvijita 1 8 8 dhAtupuSpI 9 namahU dvitIyAkRta 2 9 2 4 124 42 2 10 8 dhAnyaka 2 naDamIna 53 dirasana 1 8 9 38 1 10 18 naDinI . 1 10 39 dvivarSA 2 9 68 | dhAnyatvaca 21 22 dhAnyAmbala 2 6 natanAsika 45 2 9 dvizotya 38 41 dhAmanidhi 1 3 30 14 natonnata 3 1 112 dvisItya dhAraNa 2 8 vihalya 48 nanandR 2 6 29 21 dveSya 75 dhArA 21 nandika 1 1 40 3 1 112 3 3 192 23 dvaipAyana 2 7 35 210 21 nandikezvara1 1 40 dhArmapattana 2 nandinI 2 6 29 dhAvanI nandIvarta 120 20 56 banin 3 3 128 | vipAGga 28 48 napta 3 3 85 dhanIyaka 2 9 38 70 dhiSNya 3 3 narakAntaka 1 1 21 dhaneyaka dhutUra narAdhipa 28 dhanu ghustura . 2 4 77 nArAyaNa 1 1 dhanurmadhya 2 8 85 dhustUra 2 4 77 dhanuryAsa 2 6 127 nartaka dhanusa dhUmraka 2 9 75 | 5 navamallikA 1 1 26 dhanuSpaTa 2 8 98 , 2 4 72 x 2 w < < < nareza Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | nizreNI 2 ra navasUti] kSepaka-TIkAsthazamdAnukramaNikA (129) [ pakSya zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. ba. zlo. navasUti 2 9 71 , 2 9 84 | 26 nizummana 2 8 115 nasA 26 89 / nigrAha 3 2 39 2 2 18 nastota nighasa niSkalo 2 6 21 nasyA 89 / 16 nicita 3 1 112 niSkAmita 3 1 39 105 nicula nAgaja niSkuTa 2 6 116 2 4 13 nAgajihvA 2 9 108 nicola 2 4 61 niSkuTI 2 4 125 nAgasugandhA 2 4 114 63 nitamba 3 3 133 niSThUta 3 1 87 nADikA 2 1 34 56 nidAna 3 3 128 nizudana 2 8 113 nADikera 2 4 168 nidrita | 86 nikhiMza 3 3 218 nanAvidha 3 1 93 | 1 nidhana 1 1 13 nicikI 2 9 67 nAndIvRkSa 2 4 128 nibandhana 1 nIroga 7 nAmi 2 6 129 nirodha 16 nibhRta 3 1 112 1 nAmijanman 1 1 17 niyamita 30 nIla 1 1 71 3 1 95 2 8 156 niyAtana nIlasAra 2 nAmI 4 38 3 2 27 | niraGkuza 3 1 15 nIlA nAma 2 5 13 nIlAmbuja 110 37 nAyaka 2 6102 3 3 17 17 nirarthaka 3 1 112 10 nIlIrAga 3 1 110 6 nIlotpala 2 1 21 nAra nirAlasa 2 10 19 2 4 nUda 41 nAraka nirISa 2 9 13 nRtta nArikera 2 4 168 nirgandhana 2 8 113 nedIyas 3 1 68 nArikela 2 4 168 nirguNThI 2 4 68 nemi nArikeli 2 4 168 58 nirjhariNI 1 1. 30 nemin 2 4 nArI kelI 2 4 168 | nirdhAya 3 1 13 | nemI nAlA 2 10 42 nirbaNa 2 8 112 | 18 naiyAyika 2 7 6 nAlI nirmaryAda 3 1 23 | 18 nyanita 3 1 112 2 10 42 / niyantraNa 3 1 15 nyuja 2 6 48 86 nAza 3 3 218 nivandha 2 6 55 | 12, 3 1 110 nAsAmala 2 6 66 nivRta niz 1 4 4 pakti 3 2 8 nikAya 2 2 5 nizAkara 1 3 15 | 12 pakSa 3 1 110 nikoTaka 12 nizATana 2 5 14 pakSatI nikSepa 2 9 81 nizAta 3 1 91 // nikharva 26 46 | nizAraNa 2 8112 / pakSya 3 1 110 25 // niHkRta Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakkI ] zabdAH paGkI paGgu pacampacA paJja paJcava 8 pazcanaru paNasa paNatI patadgRha patrala pattra patha pada padavi ( 130) kSepaka TIkAsthazabdAnukramaNikA kA. va. ilo. kA. va. ilo. 2 4 4 1 3 7 1 3 2 2 6 27 99 2 4 101 | payomuc 1 3 7 2 10 1 paraH sahasra 3 1 64 2 8 116 parasparaparAita 1 6 19 2 8 92 18 2 84 79 parzu parzvaSa padAta paddhatI 5 1 3 1 23 paTa paTakuTI paTakukhya paTagRha paTavAsas 2 paTTa paTTana paTTI 29 padma padmavarNa O' paJcabhadra pAlikA 2 10 2 4 2 6 120 3 6 120 2 6 120 6 120 3 1 35 2 2 1 2 4 41 2 4 6 2 19 paNyavIthI 2 2 2 paNyakhI 2 6 19 2 8 79 2 9 51 pariSkanda 4 134 | pariSkanna 1 15 pariSkRta 6 71 parisAra 1 15 parisRtA 8 66 pariskanna 1 5 pariskAra 1 1 71 2 4 145 1 3 30 2 2 2 2 2 2 ' 38 padmAkSa 41+ padminIpati 1 3 padma 2 10 zabdAH payodhara 19 25 | parArddha 30 parasvadha parAjita 1 parAyaNa parigraha paripATI paribhUta parimANa parimeda parivatsara parivarta parivAda parivAha pariveza pariveSTita parivrAjaka parispanda parihAsa parIta parIrambha 2 2 10 3 2 2 9 ra . 7 36 8 112 |parSada 9 85 50 4 20 2 2 2 4 1 2 6 100 3 2 21 39 ~ 2 10 2 10 2 2 9 80 1 6 13 pazupreraNa 1 10 10 paSThavAha 1 3 32 3 1 -- 2 7 41 2 10 18 2 10 18 2 1 zabdAH pareta pareSTi parIyuta parolakSa paroSThI parNazAla 26 paryaka parva parva sandhi 6 101 6 137 7 32 88 palAza paliSa 2 pallavaka 2 pallavika passya pAMzu 25 pAka 97 pATakI pANigrahaNa 18 pAthaHpati pATalA pATali [ pAdAtiga kA. va. zlo. 1 9 2 7 3 1 3 1 ra 5 2 2 3 3 1 4 1 Y 2 6 2 . 2 1 5 3 3 1 3 1 2 9 3 2 60 para 2. 4 162 3 2 2 3 G Y pAdakRta pAdatrANa 14 pAdalakSmIka2 pAdAta pAdAti pAdAtiga Sm 3 2 8 2 U2 : 35 64 64 26 6 ra 17 2 5 98 17 2 9 67 2 * 39 2 9. 15 2 4 54 2 7 56 1 10 1 2 10 7 2 10 30 6 55 2 . 66 2 . 66 2 8 66 7 7 69 92 15 14 27 23 6 39 63 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ or norn NM NAMAN M orMMM. r pAdAvika kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA (13) [prakaTaudita zabdAH kA. va. zlo. zammAH kA. ya. zlo. : zabdAH bhA. va. iko. pAdAvika 2 8 66 / 15 piJjaSa 2 6 66 / 16 pUrNa 3 1 112 pAdukAkRta 2 piTaka 2 9 26 / 1 pUrva pAnagoSThI piTikA 2 6 53 " pAnavaNija piNDa 2 9 26 pUrvA 3 1 134 'pApaDi 40 piNDI 3 3 43 pRkkA 2 4 133 8 piNDIzUra 3 1 110 pRthagAsmatA 2 7 pAmara 38 pArata piNDola pRthapa pArApata pRthavI pippali 2 pArAvatAghI 2 4 150 piyAla 2 4 35 pRzni piSTa 23 pArAzarya 2 7 35 2 9 104 pRSanti pArAzava piSTapa pRSAtaka 2 7 24 pAripanyika 210 25 / pItaka 2 9 103 pRSThAsthi pArimadra 2 4 53 pItadugdhA pRSNi pArimAnya 2 4 126 . pItazAlaka 27 peTaka 3 17 pAriyAtrika 2 3 3 pIti peDA 'pArI 2 9 12 pukasa 210 20 pAzcamAga 2 4 40 puNDa 2 4 127 pAsthi puNDarIka 2 5 1 pezI pAlindhI 2 4 108 putrI 2 6 8 pezIkoza 2 5 pAlI 2 8 93/ punarnava 2 6 83 . pezIkoSa 2 5 3 3 198 10 pudhvaja 2 5 11 | paitra (tIrtha) 2 7 pAzaka 2 10 45 purandhi 2 6 6 paizya (tIrtha) 2 7 51 pAzayantra 210 26 puraha 3 2 63 pogaNDa 2 6 46 pApaNDa 2 7 45 3 purANapuruSa 1 1 21 | 38 poTA 3 3 39 7 pikavallama 2 4 33 56 pota 110 13 picaNDila 2 6 44 puSpadanta 4 10 pauNDra 2 4 163 piciNDa 2 6 puSparatha 77 | pautava 2 9 85 piciNDila 2 6 44 puSpavanta | pauttika 2 9 107 picutula 2 9 106 puSpAJjana 43 pauSa 1 4 13 picumarda 2 4 62 puSpitA 42 pauSI 1 4 43 picula 2 9 106 | pUtIkaraja 2 4 48 | pauSpaka 2 9 103 picchilA 2 4 62 | pUtIkaraja 2 4 48 | 22 prakaTa 3 2 112 piJja 2 5 42 / 16 pUrita 3 1 112 | 49 prakaTodita 1.6 20 peyUSa arror Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- o or preSya prakampana ] (132) paka-TIkAsthazamdAnukramaNikA [phAlgunI zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. ba. zlo. 26 prakampana 1 1 62 | prapunAla 2 4 147 | 35 prAcIna 1 3 1 22 prakAza 3 1 112 prapunnaDa 2 4 147 prAcIra 2 2 3 prakSvedana 2 8 87 praputrAla 2 4 147 21 prAcetasa 2 7 35 9 pragraha 2 8 87 praphulla prANa 1 1 62 pracacita 3 1 112 27 pramaya 28 116 prAtihAraka 2 10 11 prajavin 2 8 45 pramANa prAtihArika 2 10 11 pramAtAmaha 2 6 33 83 prAdhva 3 3 213 pramIlana 2 8 116 / / 8 prApti 1 1 351 4 praNAyya 3 1 110 pramRta 2 9 2 | prAvadhika 2854 44 praNidhAna 1 5 1 prameha 2 6 56 prAvara 6 12 17 pratati 2 4 9 prayuta prAza 2 8 93 prAzaka 210 45 pratikarman 2 6 121 prayukhArtha 3 2 26 4 priyadarzana 3 1 110 pratigraha 2 6 139 praroha 2 4 4 pratidAna 2 9 80 | prabayaNa 3 2 9 12 3 220 310 17 pratidhvani 1 6 26 | pravalhikA 16 preyaGgavINa 2 210 25 9 8 pratirodhaka | pravAhI 1 6 6 prota 1 6 125 pratizyA 2 6 51 27 praviSTa 3 1 112 protha 17 pratizrita 3 1 112 pravikhyAti 3 2 28 proSa pratizruta 3 1 108 praviSAta 2 8 114 pratihAra 2 2 16 praveNi 2 6 98 prauSThapadA plavaGgama 35 pratIcIna 1 3 1 praznadUtI 1 plIhA 2 2 6 66 pratIpa 3 1 prasara 3 2 21 pratISTa 3 1 prasaraNi pratIhAsa 2 4 76 prasaraNI pratyakpuSpI 2 4 89 prasavabandhana 54 phaNadhara 1 8 8 pratyavasAna 2 9 56 prasuta 2 6 85 2 4 15 pratyutkrAnti 3 2 26 pradiza 1 3 5 18 prAkAmya 1 1 35 pradezanI 2 6 81 20 prAghuNaka 2 7 33 40 pracotana 1 3 30 20 prApUrNaka 2 7 33 phajikA 24 89 50 prapAta 3 3 85 prAGgaNa 2 2 13 | 43 phAguna 1 4 13 prapunAra 2 4 147 / prAzana 2 2 13 | 43 phAlgunI 1 4 11 2 6 proha psA phaTA Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pheraNDa ] zabdAH pheraNDa phelI badhU bandhanAlaya bandI bandhuka bandhura 76, barIvarda baNA barbarA 94 ha bahi 99 balimukha balira 1 zuSman 13 balAta 3 12 balAhaka balivAcaka baliza balI mukha baSkayaNI basira bastya bahalika bahupAbU bahurUpa bahulIkRta bahaka loka bAgucI bAdara 57 bAdhanA kA. va. iko. 2 5 5 2 9 56 2 4 133 2 8 119 2 9 73 2 4 73 3 1 69. 3 3 192 2 9 59 2 5 26 2 4 139 3 5 23 1 1 54 2 4 132 1 64 1 112 1. 1 28 ~ 2 2 2 2 2 R 5 3 6 49 8 2 2 2 9 kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA 30 MY N 2 * 3 1. 2 9 6 71 97 52 1 10 16 | mukkAmAMsa 2 5 3 buddhimatI 2 9 37 budha 2 * 25" budha bRhatAmpati 5 AK 40 32 93 23 2 6 124 2 6 124 2 4 96 2 6 111 3 3 128 zabdAH 54 vAcA bAla bAla garmiNI bAlapattra bAlapAzyA bAlmIka bAlhika bAhika 64 vimba bila viza yuka kan bukkasa kA. va. zlo. / zabdAH 3 3 104 2 6 96 2 9 70 2 4 49 2 6 103 2 1 14 10 2 2 mar 3 2 biDAla 2 8 bindujAlaka bibhItakAkSa 2 4 3 bisakaNTakA 2 bIjakoSa Now 2 6 124 45 W 3 M 5 3 133 3 6 42 25 43 2 4 81 2 6 64 2 10 20 2 6 64 2 6 12 1 3 2 3 104 9 22 3. 24 2 1 37 bRhaspati 1 bodhi 2 3 brahma kASTha 2 15 + brahmANI 1 o my 1 10 mor 1 10 9 6 39 58 3 4 4 (133) 47 makti makSaNa makSaGkAra makSyakAra 41 bhaga maGga bhaGgIna maGgura maktha maNDin bhaNDara maNDIla bhadra madrA bhanda bhammA bhargya 24 masita 24 bhasman bhasmagandhA bhasmagarbhA 1 1 110 7 6 1 110 | miNDipAka 1 35 bhidira 10 bhArgavI bhAva 45 bhAvanA [ midira kA. va. zlo. bha 3 3 brahmaNya . 16 brahmavAdin 2 3 brAhmaNahita 3 15 brAhmI 1 3 ~ ~ ~ 3 85 2 9 56 2 9 28 2 9 28 1 3 30 2 2 Rs 2 2 2 2 2 2 1 1 1 43 + bhAdrapada 1 43 + bhAdrapadI 1 1 36 mAnuja mAnuphalA 2 bhArata 20 | bhAratavarSa 41 | mArin 35 1 1 2 2 ror o BU 1 8 111 9 7 1 p 9 7 * 63 * 63 4 63 4 159 4 116 4 25 6 31 57 57 4 120 4 120 7 13 13 3 2 2 4 113 12 2 10 2 1 6 2 10 15 1 27 6 92 1 1 1 4 4 2 1 2 ra 91 1 1 47 95 5 2 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyA (164) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [mastika Reema 7 <<<< orm 8 145FGAR 119F1j9Y 3 3 3 113 kA. va. lo. | zamdAH kA. da. zo.! zabdAH kA. va. zlo. miyA bhrAtRbdha madhula 2 4 27 66 mIma bhrAmara madhUla morU bholu 2 6 3 29 makara 2 1 71 madhavaSThIla makuTa 2 6 102 bhIlU manojava 3 1 2 bhujaGga 2 6 140 3 1 23 makura manojavas 3 1 210 37 makuSTaka manohara 3 1 52 2 bhUtadhAtrI . 1 3 makuSTha 2 9 16 : 49 manohArina1 6 20 bhUtanAzana 2 9 18 makuSThaka bhUtavAsa makUSTaka 24 bhUti 1 1 57 makSIkA 2 5 26 mandara bhUttama 2 9 95 maGkara 51 mandra bhUpati majjA mapaSTa bhUpAla 2 8 1 mArI 2 4 13 mapaSThaka bhUbhRta majIla mapuSTa bhUmijambU 2 4 38 23 majughoSA 11 51 mapuSThaka mayaSThaka 2 9 7 bhUmisuta 1 3 25 48+maNita 1 6 20 mathura bhUmI maNI mayuSThaka bhUr maNDaka marica bhUSaNa 2 6 101 maNDana maruvaka bhUSA 2 6101 maNDala 85 20 bhUSita 3 1112 22 malapU bhUsura mattakAsinI malaya mada bhUkuMza bhRkuTi bhUgujA madiSTA mallikAkhya 2 5 24 bhRGgaraja 2 4 151 madgurI maSi 2 4 234 bhUgaranas 2 4 151 madra mapI 2 4 134 21 mahin 1 1 40 . mathu masi 2 4 134 16 bhUta 3 1 112 madhuka 2 4 27 masI bheri 17 6 masura 2 9 17 54 bhogadhara 1889 madhudUta 2 4 33 masurA 65 bhrama 3 1 145 madhuparNI 24 94 masUrA 2 9 17 bhrAtRbhaginI 2 6 36 | madhurikA 2 4 105 / mastika 26 65 HEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE nr n m m m any or na ini in so n innan rn s. n r. ovo n' r . 52, malApU mallikA an Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha] kSepaka-TIkAsthazamdAnukramaNikA (135) [ menakA 0 mArSaka mASya .0 ov 9 wv w x 6 - 6 orm mUSI / miSi yaaH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. ilo. | zabdAH kA. va. zlo. maha 3 3 231 / 94 mAnasa 3 5 23 / muSI 210 33 mahalA 2 6 2 43+mArga 1 4 13 | 14 muSTa mahAdhana 2 6 113 43+mAgI 1 4 13 | muSTika 2 10 8 14 mahAnaTa 1 1 34 mArtANDa mustaka 2 4 159 29 mahApadma 1 1 71 mUrchA mUrNa 32 mahAvila 1 2 1 mAsika mUrddhAvasikta 2 8 1 mahAmbuja 2 9 84 mUrdhaja mAhA mahAyaza 2 7 24 mAhAkula 2 mUvI mahikA 1 3 18 mUSaka mAhiSa 210 3 17 mahimA 1 mUSikAhayA 15 mAhezvarI 1 1 35 mahira mizi 2 4 mahI 2 1 3 / mizI mRga 2 6 129 24 105 mahIpa 2 8 1 mizreya mRgadaMza 210 21 mahIpati 8 mRgadRSTi 2 5 1 4 134 mahIpAla 2 8 1 miSI 8 mRgadviSa 2 4 134 mahomuja 2 8 1 misi 5 8 mRgaripu 2 1 2 4 134 mahIsura 2 7 4 misI mRgayA 36 mahIsUnu 1 3 2 4 252 mRgavyA 210 23 8 mRgAzana 2 5 1 maheraNA 2 4 124 : mihara mRNAla 2 4 164 mahelA 2 6 2 16 mImAMsaka 2 7 6 9 mA mRttAlaka 2 4 131 2 1 27 4 makanda 1 1 21 mRtsA 7 mAkanda 2 4 33 1 1 71 mRdaGga 43 mAgha 1 4 13 / mukuSTha 2 43+mASI 1 4 13 mRducchada 4 46 144 mukUlaka 93 mRdhA 3 5 23 mANava 2 6 42 mRSArthaka 16 21 mANivandha 2 9 42 41 + muNDa 3 3 43 mAtulA 2 6 30 41 muNDaka 3 meghajyotis 1 3 10 3 43 4 muramardana mAtRmukha 1 1 21 12 meghapuSpa 1 1 28 mAtuSvaseya mUlakarman 3 2 4 32 meghAdhvan 1 2 1 mAtRSvanIya 2 6 25 muSaka 2 5 12 meNTaka 2 9 76 mAtRzAsita 3 1 48 muSA 2 10 33 methi 2 9 15 mAdhavIlatA 2 4 72 muSalin 1 1 24 2 9 85 / 14 muSita 3 1 112 | 22 menakA 1 1 51 < rr wr " MP0rrrrrrrrrrrrr ma 105 -rrrrrrrrrrrrrrr mornw 30" << << << << mukha 59 MY MY meda Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikta " in or on in 125 rata 11 1 . menakAtmanA ] (135) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [ rohita zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. kA. va. zlo. 19menakAtmajA 1 1 37 rAlA 2 6 127 mela 3 2 29 rakta 3 1 56 melA raktapuSpaka riGgaNa 1 7 36 maitrAvaruNa 1 3 20 2 4 47 21 riTi 21 , 2 7 35 riddha 21maitrAvaraNi 2 7 35 25 rakSA 1 1 57 riri 2 9 97 mainAka riSTa 2 4 31 moSA 2 4 106 rIti 2 9 97 moca 24 rIrI 2 9 97 3 3 232 mocanI 2 4 rukmakAra 2 10 8 rajani 13 maukuli 2 5 20 ruNDa 8 117 31 prakSaNa 2 rajanI rubu 9 2 4 95 2 rajomUrti 4 rumA mlAna mlecchanAti 210 20 raktikA 2 ruzatI 4 98 2 ralagA 2 1 3 3 yajJapuruSa 1 1 21 2 rasvatI 2 1 3 ruSA rathavraja yazasUtra 2 7 49 rathAmrapuSpa rUpaka yathAkAmin 3 rathin yantrita 31 95 ramaNA yamanikA 2 6 120 rUvuka 9 ramA yamAnikA 2 4 145 22 rammA 2 4 108 paviSTa 2 6 43 yaSTImadhuka 2 36 ravi 1 3 2 repa 3 1 54 yAvya razanA 2 6 91 rogin mina 2 6 58 razmi 6 42 2 3 rodas yuvatI 9 104 2 1 18 rasagandha 2 9104 3 rodasI 2 1 18 yUpakaTaka rasanA 2 6 104 yUSa 2 4 41 2 4 163 58 rodhIvakA 110 30 yena rAjayakSman 2 6 51 | rodha 2 4 32 18 yogya 3 3 161 25 rAbavAgha 2 8 35 romaharSaNa 1 7 35 yojanapaNI 2 4 91 rAjIla 1 8 5/ romoma 1 7 35 yodhasarAva 2 8 107 rAtricara 210 25 | roSaNa yoSitA 26 2 rAtrI 1 4 4 / rohita 2 4 49 a Manmro.morrorMMMMMMNow rou. MMMMM or o r r r r o s o f nn ar norm n o n 10 rekhA yuvaka r Marrm or M Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vata orrma Manun MMMMmmm r __ 25 laya 6 rohiNI] kSepaka-TIkAsthazamdAnukramaNikA (130) [valami kA. va. zlo. ] zabdAH kA. va. zlo. zabdAH ___ kA. va. ralo. rohiNI 4 85 luptavarNapada 16 20 | vakta rohiNa 26 lubdhaka 3 3 17 3 3 244 laktaka 6 115 vatokA 83 lelihAna 1 8 8 vadanya 10lokajananI 1 1 27 badarA 4 116 88, 3 3 225 39 lokabandhu 1 3 30 lakSaNA 2 6 26 25vanahutAzana 1 1 57 lakSmaNa 1 3 17 40lokabAndhava 1 3 30 banAyu kmbikaa 9 lokamAtR 1 1 27 vanI 17 ladhimA 1 1 35 / 19lokAyatika 2 7 6 nIpaka 4 165 | locamarkaTa 2 4 111 vandanI lota vandI | lotra 210 25 vandhya 2 4 7 lalAman 3 3 144 lohamarSaNa , 7 35 vandhyA 2 2 69 lazUna 2 4 148 lohakAra 210 7 92 lAgala 3 5 lohAmihAra 2 8 94 lAGgaladaNDa 2 9 14 vamI. lohita 2 5 lAgalapaddhati 2 9 14 vayasthA lohitAzva . lAgalI 2 4 168 varaTI varaNa 58 lAnchana 3 3 128 varalA 25 vaMzaka lAbukA 2 4 156 varA 100 vaMzajA 2 9 109 lAsaka vaMzalocanA 2 9109 varAja lAsphoTanI 2 vakula vaka likhita 2 vartani likhitAkSara 92 vakra 3 5 23 varti 2 6 114 vabhoja saMsthAna 2 vajradu 2 4 105 lipikara vajraniSpeSa 1 vartamAna 2 2 10 lipikara 2 8 15 vaka 2 5 vardha 2 9 105 lipI vaTAkara ' 210 27 | varvarA 2 4 139 lipta vaTIguNa 210 27 / varSA 3 3 224 lipikara 2 8 15 baDamI 2 2 15 / 15 vahita 3 1 112 lipihara 2 8 15 / vaNigbhAva 2 9 3 / balami 2 2 15 vanya vama r mrrrrrrrrrrrrrow NNNNNNNNNNrm . . lauha 5 Swar m Mara lAbU . vartaka varmani 6. ans Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ valayita ] zabdAH valayita 3 vali balIvarda 2 20+ vazmika 2 20 valmIka 2 vallarI 2 kaal vallura vazira vaSkayaNI vasira vasUka vasta vastaka vasti (138) kA. va. lo. ! zabdAH 3 1 88 vAriparNa vATyAlaka vANa vANi vANijya vAti vAtula vAnAyu 2 2 vApadaNDa vApi vAra 2 2 2 2 vAMzI 2 1 vAkpati vAcAmpati 1 vAcoyukti vATaka 3. 2 3 195 9 59 7 35 7 35 * 13 vAnAyuja 2 vAnta 2 * 9 6 63 9 40 9 71 .4 97 80 2 76 2 9 42 2 6 114 x X . 9 109 24 24 o by thr 3 3 ow o 1 35 9 107 2 4 107 2 4 74 1 6 2 1 3 2 9 3 1 63 3 196 5 8 avmg 8 6 m 45 57 2 10 28 1 10 28 1. 4 2 1 10 3 2 4 vAraNA 16 vArAhI vAridhi 1 1. 2 9 kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA kA. va. zlo. 1 10 38 vArivAsa vAruNI vArtA vArtAka vArtAka bArddhaka vArddhakya vArddhi vArdhuSin vAla 2 10 10 2 10 39 vASpa vASpa vASpIkA vAsagRha 45 vAsanA vAsikA vAsita vAstUka vAhadviS vAhika vAhlIka vikazvara 4 114 4 114 4 114 6 40 6 40 6 40 9. 84 9 3 3 206 2 6 98 6 98 6. 98 vikaSA 113 vikAza 2 2 2 2 2 2 > vAlapakSa vAlapAlA vAlahasta vAleya 2 9 77 22 vAlmIla 2 7 35 7 35 3 75 6 93 2 00 22 + vAlmIkira vAzitA 2 mom 3 2 0 mm 3 8 va zabdAH vikha vikhu vikhya vikhyAta 1. vikha vikhu vigraha 3 3 130 2 9. 40 2 2 9 1. 5 2 2 4 103 1 6 25 2. 4 158 | vidhunana 2 5 4 2 45 2 45 30 vicchadaka vijipila vijivila vijjana vijjala vijjila 37 viza vijJAnika 2 viTa viTapa viTikA viDa vitaMsa vitada 1 vidandha vidArIgandhA videha vidhA 36 vidhu [ vipAdikA kA. va. lo. 2 6 46 2 6 46 2 6 46 3 1 9 6 46 46 13 2 4 90 vipaNI 3 3 215 | vipadA 35 vikAzin 3 1 30 viparyAya 84 vikiraNa 2 2 6 2 R 2 2 2 2 n'm'n 3 2 9 46 2 9 46 2 46 3 MP 3 3 mov or ww 1 3 ASS vinAzonmukha 3 vinAsika vinAi n & 9 vindujAlaka 2 2 2 2 4 of o 2 6 2 9 2 10 of mov 43 3 33 * m 9 1 2 2 16 3 1 23 2 4 115 2 10 vo 1 rox om 3 11 46 1 10 1.0 2 wo v r v 23 14 53 42 26 8 3 2 4 80 vipAdikA .1 6 n 3 2 4 1 2 6 46 M 2 ov u go ~ ~ m 91 27 39 2 82 2 33 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA (139) [zakalina 10 . ' 80 | vIra 9 . x w ur ww x vRka zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. 1 vapulA 2 1 3 visrAva 2 9 49 vaNuka viprakRSTa 3 1 68 | 33 vihAyasa 1 2 1 / vaideha vipratisAra 1 7 25 vIja 2 6 62 67 vaidya 3 3 161 1+ vipluta 3 1 23 vIjakoza vaimAtra 2 6 25 viplupa 110 vImakoSa | vaimeya vibhu 3 1 vINAdaNDa 5 vairAgika 3 1 110 vimaya 2 1 vItadambha 110 17 vaizeSika 2 7 6. 45 vimarza vIthi vimalAtmaka 15 vaiSNavI 1 1 35 124 byakta 3 1 81 vimalArthaka 3 1 vIrapANa 103 vyaDambana 2 4 51 virahan 2 7 11 52 vyaDambara 2 4 51 5 virAgAha 3 3 110 viriJci vRkkA vyabhicAriNI 2 6 12 virodha vRkSArohA 2 4 82 73 vyavAya 3 3 161 vila vRkSAmbla 2 9 35 1 vyasanin 3 1 23 15 vRddha 3 vilapana , 110 vyAkoSa 2 4 7 vilAla vRttAdhyayanarddhi 2 7 38 byAghadala 2 4 50 vilezaya vRddhakAka vilocana vyAghrapAda vRddhasaGgha 2 4 37 viloma 3 5 84 vRzcana vyAghrapAdapa 2 4 37 vivadhika 2 9 15 vRSama 2 4116 vyADa vivAsasa 3 2 39 vRSopagA 26 vyApAdana 2 8115 vizaraNa 2 8 11 vRSNi vyApya 2 4 126 26 vizamana 2 8 115 | veNI 26 98 vyAlagrAi 1 8 11 vizAkha 2 8 85 vyAvRtta vizrAma 2 8 23 vetana 23 vyAsa 16 vedAntin 2 7 6 vyuti 210 28 vizvaksena vedhanI 2 10 33 vizvadyaca 3 1 34 9 vyutpanna 3 1 110 velli 2 4 9 4 vizvarUpa 1 1 21 | deza vratatI 22 vizvAmitra 2 7 35 vradhana viSuNa 5 4 14 vezyApati 3 1 23 bIDa vezyAjanasamAzraya22 2 2 9 21 visa veSavAra vistAra 2 4 14 veSyA 2 6 19 49 vispaSTa 1 6 20 vaikar3ata zakalin 110 17 mNnwrm wroorn morn. Mod... morn 000000000000000000' 42 // viSa bI zaMva 9A Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakulin ] (140) zabdAH zakulin 92 zakRta zakta zaktuphalI zaka zakkara za zaGkukarNa 29 zaka zaGkhanaka zaThana zani 61 zapha zama zama zami zamIdhAnya zampAka zambarI (140) cepaka-TIkAsthazabdAnukramaNikA zaNasUtra zaNDa zaNTa zatabhIru 2 zatayaSTikA 2 1 3 za zambuka kA. va. ilo. 1 10 17 3 5 23 3 1 35 2 zaraNi zarATi zarADi zarAti zarAli zarAbI 2 9 2 9 2 9 1 1 NAW 2 1. 10 23 1. ' 19 30 1 10 16 2 9 62 6 39 4 70 6 105 26 3 132 mama 4 1 i 2 2 9 2 9 22 2 4 4 4 4 4 52 35 60 84 2 2 * 87 1 3 9 1 10 23 6.67 4 10 6 81 23 * 4 23 71 3* 5 zabdAH zarIrAsthi zA zallakI zava zakhin zasya 19 zavara zaza zazAGka 82 zaSkulI 3 isana zakha zasyamaJjarI zasyazUka zasyasambara kA. va. ilo. zabdAH 69 zArvarI 2 6 2 . 93 zAla 2 4 124 2 6 81 0' zAkara zAGkara zADvala zAta zAtakaumma 2 10 20 2 9 104 14 3 205 26 98 1 3 mr 2 7 2 9 orm 9 MM N 2 2 2 2 9 2 2 4 2 2 8 69 VX 28zAkazAkaTa 2 9 28zAkazAkina 2 9 4 15 2 4 167 21 21 44 2 9 2 2 1 o Do 9 19 or w 19 9 60 1 10 zamyAka zAtalA 23 4 zayanakhaTvA 2 . 74 zAnta 2 1 15 zApa 5 25 zAmbuka 5 25 zAraGga 5 25 zAradI 25 zArikA 25 11 zAI 99 99 zAlaparNI 5 1 zAmala zAlmalI zAmalI veSTha zAzvatika zASkala zita zitadru 6 44 zitaka 55 zAsana ziMzapA zikSita zikhariNI zikharI zikhA 60. ziA 2 9 94 zipaviSTa 4 23 zikhANDaka zikhAtara ziGkhANa 4 143 | ziphA 7 17 60 11 1 6 11 zi 1 10 23 zimbI 2 5 17 zira 2 99 35 | zirasija 28 5 zirogRha [ zirogRha kA. va. iko. 1 4 2 2 3 2 4 5 2 4 44 2 4 115 2 4 46 2 4 46 2 4 47 1 72 1 19 3 128 3 m 3 ra 3 2 2 2 2 4 62 1 89 9 44 4 88 11 96. 6 138 98 6 24 91 33 2 9 15 3 3 34 1 10 jara 3 3 132 2 9 23 2 9 23 2 6 95 2 1 110 2 6 95 2 2 8 2 m 20 2 1 3 You was won : 1 1. 10 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m s h m m m 2 .GS 4 G. mr zasva m m m m 5 23 / zlola ... bor ^ paNda ^ ziromaNi ] kssepk-ttiikaasthshbdaanukrmnnikaa| (11) [saMsthA zabdAH kA. va. ko. | zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. lo. ziromaNi zumya 210 27 zrIpaNI ziro'sthi 2 6 69 29 zulka 3 3 17, zrIpiSTa 1 6 129 zivaziSTa 3 3 34 | zulvA 2 10 27 11 zrIvatsa 1 1 28 zivAri 22 zuSira zreNI zivikA zuSirA 2 4 129 zroNI zivira zUkara zrotas 2 10 11 zivI 17zUnyavAdin 7 6 47 zlAghA 1 6 16 zila | zUraNa 2 4 157 20ziSTasampRkta 3 1 112 zilA 108 14 zvIpada 2 6 55 zilo 94 zRGga 3 5 zikAsAra 2 9 98 | zRGgArabhUSaNa 2 zvapAka __ 2 10 20 zilomcha 2 1 2 | zRSi zvAna 210 22 zilpazAlA 2 2 7 21 zRGgin 1 zokara 1 3 11 zRGgo 2 9 96 paNDa zItalavAtaka 2 4 zRNi zotya 2 9 zeSa zIdhu 2 10 41 zepas 2vita 22 zona 3 1 112 zepha ziphAlikA 2 4 70 | 11 zainya 1 1 saMyogita 3 1 92 zIra 2 9 14 72 zaitya saMvadana zohuNDa 2 4 105 zoNabhadra 110 saMvapana zukabaI 2 4 132 zonaka 2 4 57 saMvara 36 zukra 1 3 2 zobhAjana 2 4 2 5 10 zuNThI 2 9 38 saMvahana 3 2 22 zuNDApAna 210 40 22 zyAna saMvihita 3 1 109 zuna 210 22 zyAmaka 5 saMzita 3 1 110 zunAzIra 1 1 41 zyAla 2 4 44 saMsukSaMNa 1 7 23 zunAsIra 1 1 41 zyonAka 2 4 57 | saMsUkSaNa 1 7 23 zunI 2 10 22 44+prAvaNa 1 4 13 saMskArahIna 2 7 53 zunya 3 1 56 | 43 + zrAvaNI 1 4 13 | 8 saMskRta 3 1 110 zubhadantI 11 549 mAnya 16 20 | 17 saMsthA 2 8116 210 27/ zrI 26 129 } 52, 11 87 nnnn . * * mmm zauri <<< Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMspheTa ] (142) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [sidhmalI %3 mro . . zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. saMspheTa 2 8 105 / 45 samAhita 3 3 85, sahodara 2 6 34 saMhatala 2 6 85 51 samit 3 3 85 saya saMhAra 1 9 2 samuddharaNa 3 3 55 sAktuka 3 2 40 sakalina 110 17 57+ samudrikAra 10 13 2 sAgarAmbarA 2 1 3 sakAra 2 2 18 / 56 samudriya 1 10 13 sAta 1 4 25 sacI samparAyaka 2 8 104 sAtAnIka 2 9 15 3 4 4 sampratApana 1 9 2 sAdana 2 2 saJjIvana / sampheTa 2 8 105 sAdhuvAhin 2 8 44 saMza samba 1 1 47 sAptapadIna 28 saMzA sambarAri 1 1 26 sAbara 2 4 2 satyaka 1 1 17 51 sambAdha 3 3 104 sAmaja 2 8 34 23 satyavatIsuta 2 7 35 sammalo sAmavAyika 2 8 4 satyApanA 2 9 82 57 sAmudrikA 1 10 13 2 sadAnanda 1 1 2 4 162 sAyaH 1 4 3 sadharmiNI 2 6 saraDA sArava 2 9 111 sanat saraNA sArivA 2 4 112 sanapaNI 2 4 149 sAroSTika 1 8 10 sanAta 3 4 17 sarali 29 sArSika 2 9 44 sanAtkumAra 1 1 51 58 sarasvatI 110 30 31sAlamazikAra 10 28 saniSThIva 1 6 20 sarAva 31 sAlamajI 2 10 28 santhA 1 4 3 sarila | sAlAvRka 3 3 sandhi 1 4 7 . sariSapa 2 9 17 sAlUra 110 24 2 4 3 sarojinI 110 39 siMhatAla 2 6 85 25 samAsya 2 8 35 | sarva siMhapucchaka 2 4 13 saptAci sarvarasAya 1.9 49 15 siddhANa 2 6 66 samakSa 3 1 79 salira | sikANI 2 6 98 samajyA 1 6 11 savyeSTa siDAna 2 9 89 samapAda 2 8 85 sasana 2 7 26 silinI 2.6 108 25 samarocita 2 8 35 saha 2 8 102 sitaziva 2 9 42 samadhuka 3 1 7 sahacarI 2 6 5 | sitazUka 2 9 15 samA 1 6 11 | sahA 2 8 102 sitAma 4 samApAna 1 5 1 sahadaba 1 1 3 siSmalI 2 6 53 . . saraNI Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirA sAsa 9 Y sUnmada sindhuka] kssepk-ttiikaasthshbdaanukrmnnikaa| (43) [sthirasneha zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. / zabdAH kA. va. zlo. sindhuka 2 4 68 ! suvAsinI 2 6 9 seva 3 2 5 sindhura 2 8 34 / suzavI 2 4 155 sairindhrI 2 6 18 simbA 2 9 23 / suzoma 1 3 19 sairIyaka 2 4 75 simbi 2 9 23 suSi sotkaNTha 2 1 8 simbI 2 9 23 / suSima 1 3 11 48 sotprAsa 1 6 20 suSira sodara 2 6 34 sillakI 2 4 124 somAjana 2 4 31 siraha 2 6 128 sasavI 24 155 sAman sihuNDa 2 4 105 sunavA 2 4 121 | somapa 2 7 9 2 9 105 satakAgraha 2 2 8 somapotin 2 7 9 sIsapatra sUtratantu 2 10 28 : somavakarI 2 4 131 23 sukezI 1 1 51 sUtrAman 1 1 41 somavallI 2 4 95 sukhasandumA 1 9 71 sunu 2 6 28 48 solluNThana 1 6 20 12 mugrIva 1 1 28 3 1 23 17 saugata 2 7 16 sutA 2 6 28 .1 3 26 saudAminI 1 3 9 mutAtmajA 2 6 29 sUrin 2 7 6 sauptika 2 . 110 5 munibhita 3 1 110 2 9 26 saubhAjana 2 4 31 mundarA 2 6 4 2 10 35 sauri 1 1 21 suparNa 2 4 24 2 6 91 sauvastika 2 8 5 2 4 24 sukan 2 6 91 sauvIrya sUkti sauhArda 28 12 samanA 2 4 72 | sakiNI sauhRda 2 8 12 2 10 27 | sakchin 2 6 91 : sauhRdIya 28 12 sumya 210 27 / sUkka 2 6 91 stama 3 1 15 sakan strIpuMsa 2 5 38 murami 2 4 123 saki sthapati 210 9 2 9 66 sUkviNI 14 sthapuTa 3 1 112 suramIrasA 2 4 123 sakchin surAmANDa 2 10 42 sthAlI 2 4 54 1 9 19 sagAla | 11 sthita 3 1 110 muroda 10 2 sRNIkA | 51 sthiti 3 3 85 2 4 24 / sRSTi 3 3 39 } 10 sthirasneha 3 3 110 sUrpa suparNaka * * * * * w * w w w sukka to s sari o savarNa * Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUlalakSa ] (144) paka-TIkAsthazabdAnukramaNikA [DAdA % E - 1 Mrmmmmmmmmmmmm Mr More murrent zabdAH kA. va. zlo. zabdAH kA. va. zlo. | zabdAH kA. va. sa. sthUlalakSa 3 1 6 svana 1 8 2hArahUra 210 40 snuhA 2 4105 / svarasa 1 4 4780hAla 3 3 205 snehapAtra svarNavatI 2 4 138 hAlahala 1 8 10 snehAza 2 6 138 36 svarmAnu 1 3 2 80+hAlA 3 3 205 spaza 1 2 14 svastika 2 2 9 hAlAhala 1 8 10 spaSTa svasriya 2 6 32 hAsikA 1 7 19 spharaNa svaneya 2 6 32 17 hiMsA 2 8 116 sphAraNa 3 2 10 svAdurasA 21. 40 hiNDira 2 9 105 sphira 3 2 64 svAdada hiNDIra 2 9 105 22 sphuTa 3 1 112 svAdhIna hiraNyavAhu 110 34 svAra 79 hili 3 3 205 sphoTana 3 2. 5 svIkAra 15 5 hora sphoraNa 3 2 10 ha 2 9 76 52 smaya 1 7 21 iMsapadI 2 4 119 smazca 2 6 99 / 2 haMsavAhana 1 1 17 2 7 28 54 hari 1 8 8 | 67 hRcchaya 3 3 161 18 syAdvAdika 2 7 6 93 hRdaya 3 5 23 haritAla 2 9 103 hRdayika 3 1 3 syona 10 haridrAgaka 3 1 110 49 haba 16 20 stravA haripriya 2 4 42 heman 1 4 18 harimanya 2 9 18 79 helA 3 3 205 harimanyaja 2 9 18 79 heli 3 3 205 srota 110 11 3 7 27 hairika 2 8 7 srotasvinI 110 30 iviSya 2 9 52 hAdinI 110 30 svaHzreyasa 1 4 25 | isantikA 2 9 29 | hovera 2 4 122 svaccha 110 14 hastadhAraNa 3 2 5 / hAdA 2 4 124 ityamarakoSakSepaka-mUlasthazabdAnAmakArAganukramaNikA smaaptaa| or or 9 26 haviS Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtacandrikAnAma-kriyAkozaH / bhaTTamallaviracita: (cau. saM. sI. 22) 150-00 / tiDantArNavataraNiH / bRhattamadhAturUpakozaH / NyantaprakriyAdi shit| paNDita dhanvAGagopAla kRSNAcArya somayAjI prnniitH| sampAdaka-paNDita rAmacandra jhA (kR.saM.sI.31) 200-00 | mhaabhaartkoshH| (mahAbhArata ke nAma aura viSayoM kI anukrmnnikaa)| sampAdaka-DaoN0 rAmakumAra rAya / prathama bhAga (a-ka) 150-00 dvitIya bhAga (kha-da) 150-00 tRtIya bhAga (da-bha) 150-00 caturtha bhAga (bha-va) 150-00 paJcama bhAMga (vRkSa-hlAdakam) 150-00 sampUrNa eka jilda meM (cau. saM. sI.78) 750-00 vaacsptym| (Themost&stupendous Sanskrit Lexicon) tarkavAcaspati zrItArAnAtha bhaTTAcAryeNa sNklitm| 1-6 bhAga, sampUrNa vRtti pariniSTiti rUpa, pUrvottarapadoM meM parivRtti-sahatvAsahatva Adi yatheSTa sAmagrI bhUmikA rUpa meM dekara cArvAka Adi samasta darzana, samasta zrautasUtra-gRhyasUtra-smRti-purANa Adi, rAmAyaNa-mahAbhArata, jyotiSa, Ayurveda, vAstuzAstra, rAjazAstra, zakunazAstra, tantrazAstra, nItizAstra, pAkazAstra, dhanurveda, gAndharvaveda, chandolaMkArAdi zAstroM meM prayukta zabdoM ke liMga, vigraha, vyutpatti, vibhinna arthoM meM paryAya, udAharaNa tathA tattat zabda ke sambandha meM yathAzakya adhikatama jJAtavya sAmagrI prastuta kI gaI hai| vizva meM isase bar3A koI dUsarA saMskRta koza nahIM hai| (cau. saM. sI. 94) 6000-00 shriikoshH| (hindI-saMskRta kosh)| paNDita kedAranAtha zarmA (ha.saM. sI. 127) 20-00 sarvalakSaNasaMgrahaH (pdaarthlkssnnkoshH)| svAmI gaurIzaGkarabhikSu 15-00 aparaM ca prAptisthAnam kRSNadAsa akAdamI posTa baoNksa naM0 1118, ke. 37/118, gopAla mandira lena, vArANasI-221001 (bhArata) e-mail : cssoffice@satyam.net.in TISBN : 31-7080.019- 6 P rice : Rs.125.00 |