Book Title: Agam 43 Mool 04 Uttaradhyayan Sutra
Author(s): Saubhagyachandra
Publisher: Saubhagyachandra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010553/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhaMsarAja jinAgama vidyA pracAraka phaMDa samiti .. .:: graMtha kA. AAAAAAAAAAAA prakAzaka.zrI0 zve0 sthAnakavAsI jaina kAnpharensa, 41 meDoz2a sTrITa-muMbaI prathama AvRtti * * * 2000 pratiyAM . vijayAdazamI,.1992 mudraka .. thamala lUNiyA Adarza sa, kesaragaja ajamera ...sejolaka-jItamala lUNiyA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Awnwwwwwwwwwww zrI uttarAdhyayana sUtra kA hindI anuvAda - www....hanwwwwwwanmarvawnwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwinnamannaanaanwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmarks mUla anuvAdaka kavivarya paMDita zrI nAnacandajI svAmI ke suziSya laghu zatAvadhAnI paM0 muni zrI saubhAgyacaMdrajI ma0 mmmmmmmmmmmmmmnarwwwmornmunmirmannnnnnnnnnwwnnnnnnnnnnnnnwwwwwww vIra saMvata 246: ] [vi. sa. 1992 . mRtya eka rupayA mUlya eka rupayA *wimwwwwwwwwwnapvr wriyar . . . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - dAnavIra zrImAn seTha haMsarAjabhAI lakSmIcanda amarelI ( kAThiyAvAr3a) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNA udynnrocesemaananddipddipdhaagaa cococococococcoooo vaMdanIya gurudeva kavivarya zrI nAnacaMdajI svAmin ! abhyAsa, cintana tathA asAmpradAyikatA kA isa sevaka meM jo bhI vikAsa huzrA hai vaha saba ApakI hI asIma kRpA kA phala hai / isa AbhAravaza yaha pustaka Apake karakamaloM meM sAdara samarpaNa karate hue mujhe parama harSa hotA hai| Podcococcococococono muni saubhAgya - ~ -COOOO cod Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dAnavIra zrImAna saMTa magajamAI lakSmIcanda amarelI (kAThiyAvAr3a) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *0 J I B & OM samarpa vaMdanIya gurudeva kavivarya zrI nAnacaMdajI svAmin ! abhyAsa, cintana tathA asAmpradAyikatA kA isa sevaka meM jo bhI vikAsa huA hai vaha saba ApakI hI asIma kRpA kA phala hai / isa bhAravaza yaha pustaka Apake karakamaloM meM sAdara samarpaNa karate hue mujhe parama harSa hotA hai / muni saubhAgya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- vaijJAnika, aitihAsika aura vakta kI kyA 2 vizeSatA hai ? kaunasA rasAyana hai? Apa una 2 dRSTiyoM se 2 upa gAi ke pAsa hone para kAtri mAnasa paTa para vina hotA gayA / vaise to bhagavAna mahAvIra ke sAsU meM hai pahile yada vo zi hone se bhArata meM, ( : ) sA aura isIliye pahananA nAhI thii| kintu unameM se rita karane kI bhAvanA ( 2 ) sarvavyApakatA / dene kI jijJAsA mata usake sAtha ho ma bhitra dRSTibinduoM se nAdamaya ko gujarAtI bhASA meM visita karane ke manoratha bhI meM date rahate the / zrIra mAnasazAstra kA niyama hai:-jAparAmadhya na kachu sandehU / ' jisakI jaisI bhAvanA hotI ke liye sAdhana bhI vaise hI mila jAyA karate haiN| mAnoM Tana hArdika -- hI yaha pariNAma thA ki kucha hI samaya bAda eka jijJAsu bhAI bhI mila gaye / " mahAvIra ke amola sarvatomA amRta vana ghara ghara meM kyoM na pahu~ce ?" - yaha hArdika preraNA unake hRdaya meM hantu napA rahI thI / Tana bhAI kA nAma hai zrI0 budhAbhAI mahAnubhAI / unakI preraNA me eka dUsare sevAbhAvoM-bandhu bho A mile aura unakA nAma hai zrI0 jaTAbhAI amarazIbhAI / una tathA anya dUsare sadasyoM ne mila para paraspara vicAra karane ke bAda jur3I 2 yojanAoM meM se eka gAsa yojanA nizcita kI / / usa yojanA ke phalasvarUpa 'mahAvIra sAhitya prakAzana maMdira' nAma kI saMskR sthApita huI / usake jo 2 vidvAna, sabhya hue unane sevAvRtti ko sAmane rakha kara lokasevA ke liye bilakula sastA sAhitya prakA zita karane kA nizcaya kiyA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- isa prakAra apanI tIvra hArdika icchA ko tatkAla hI phalavatI hote dekhakara mujhe saMtoSa to huvA hI, parantu usake sAtha hI sAtha mere saMkalpa bala ko bhI sarvottama protsAhana milA aura isa dizA meM adhikAdhika prayatna karane kA isa saMsthA ke dvArA eka uttama suavasara milA aura usase mujhe jo sAlhAda huA usakA varNana nirjIva zabdoM dvArA kaise kiyA jA sakatA hai ? jaba se zrI uttarAdhyayana sUtra kA gujarAtI anuvAda prakAzita huA hai taba se kevala 3 mAsoM meM isakI do AvRttiyAM hAthoM hAtha bika gaI haiM / jaina evaM jainetara vidvAnoM ne isa prakAzana kI muktakaMTha se bhUri 2 prazaMsA kI hai aura dina para dina mAMga ho rahI hai isase siddha hotA hai ki isa graMtha ko samAja ne khUba hI apanAyA hai aura isI taraha kI dUsarI upayogI AvRttiyAM yadi prakAzita kI jAMya to vaha samAja evaM dharma, donoM ke liye hitakara hogA - aisI bhAzA hai / hindI bhASAbhASI jaina samAja bhI ina prakAzanoM kA lAbha le sake isa zubha uddezya se zrI sthAnakavAsI jaina kAnpharensa ke janarala sekreTarIz2a zrImAn seTha velajI lakhamazI nappu tathA zrImAn cimanalAla cakUbhAI solisITara ne mahAvIra sAhitya kAryAlaya kI anumati se "zrI haMsarAja jinAgama vidyA pracAraka phaMDa samiti" kI tarapha se isa graMtha ko hindI meM anuvAdita karAkara prakAzita kiyA hai aura mujhe pUrNa AzA hai. ki hindI bhASI bandhu isakA pUrNa rUpa se lAbha leMge / Aja hama dekhate haiM ki uttarAdhyayana sUtra kI dIpikA, TIkA, avacUrI niryukti, bhASya, cUrNi, gujarAtI tathA hindI TIkAeM bhinna 2 saMsthAoM kI tarapha se eka khAsI saMkhyA meM prakAzita ho cukI haiM; to phira isa uttarAdhyayana ke anuvAda meM khAsa vizeSatA kyA hai ? isa prazna kA sIdhA tathA sarala eka javAba to yahI hai ki una saba ke hone para bhI jainavAGmaya se jainetara varga bilakula ajAna hI banA huA hai itanA hI nahIM, kintu svayaM, / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ajamera adhivezana ke samaya bhamarelI nivAsI zrImAn seTha haMsarAja bhAI lakSmIcaMdanI ne dhArmika jJAna ke pracAra ke liye aura AgamoddhAra ke liye apanI kAnpharensa ko 15000) kI rakama arpaNa kI thii| isa phaMDa kI yojanA usI samaya lena prakAza meM pragaTa ho gaI thii| usa phaMDa meM se yaha prathama pustaka prakAzita kI jAtI hai| laghugatAvadhAnI paMDita zrI saubhAgyacaMdajI mahArAja ne apane AgamoM kA gujarAtI anuvAda pragaTa karane kA zubhakArya zuru kara diyA hai| aura usakA prakAzana zrI mahAvIra sAhitya prakAzana maMdira ahamadAbAda kI tarapha se sucArurupa se ho rahA hai| apane AgamoM kA sarala evaM suMdara gujarAtI anuvAda saste sAhitya ke rUpa meM nikAla kara dhArmika jJAna ke pracAra kI isa sundara yojanA kA lAbha hindusthAna ke anya jainI bandhuoM ko mile| isa zubhAzaya me, isa yojanA dvArA prakAzita pustakoM kA hindI anuvAda.zrI. haMsarAja jinAgama samiti ne prakAzita karane kA nirNaya kiyA hai| isa hindI anuvAda ko bhI yathAzakti sarala aura bhAvavAhI banAne kA prayatna kiyA gayA hai| pustaka kI kImata karIva lAgata ke barAbara hI rakkhI gaI hai| isake bAda zrI dazavakAlika sUtra kA anuvAda prakAzita kiyA jaaygaa| AzA hai ki jisa dharma bhAvanA se zrI haMsarAna bhAI ne yaha yojanA kI __ hai, usakA pUrNa sadupayoga hogaa| sevaka camanalAla cakubhAI .: saMhamantrI zrI zrI mA zve. sthA. jaina kAnpharensa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya bi se uttarAdhyayana sUtra kA vAMcana kiyA thA tabhI se isa sutra " ke prati hRdaya meM eka vizeSa AkarSaNa paidA huA thA aura jyoM 2 anya sUtroM evaM grathoM kA abhyAsa hotA gayA tyoM 2 vaha bhAkarSaNa bhinna 2 rUpa meM pariNata hotA gyaa| usake bAda to itara darzanoM ke, usameM bhI khAsa karake vaizeSika, naiyAyika, sAMkhya, vedAnta ityAdi darzanoM ke sAhitya ke abhyAsa evaM nirIkSaNa karane kA samaya milatA gayA tathA inake sivAya anya pracalita mata, matAntara, darzana, bAda ina saba kA avalokana jo kucha bhI hotA gayA kyoM 2 jainadarzana ke prati kucha vizeSa mAtrA meM abhiruci uttarottara bar3hatI gaI aura aisA honA svAbhAvika hI thaa| sabase pIche bauddha darzana ke maulika graMtha par3hane ko mile| unakA jaina sAhitya ke sAtha tulanAtmaka abhyAsa karane meM baDA hI rasa bhAyA / bauddha sAhitya par3ha jAne ke bAda jaina sAhitya ke prati Adara-mAva vizeSatama huA hI, kintu usakI pariNati pahile kI apekSA kisI dUsare hI rUpa meM huii| 'paraMparAgata saMskAra se, jainadarzana yaha vizvavyApI darzana hai-aisA mAna raksA thA usake badale jainadarzana kI vizvavyApakatA kisa taraha aura kyoM haiM ina praznoM para viziSTa cintavana karane kA jo avasara milaa| vaha 'to bauddha dharma ke viziSTa vAMdhana ke bAda hI aura usI vAMcana kA yaha pariNAma hai ki jainadharma para pahile kI apekSA bhora bhI zraddhA bhakti var3ha gaI; kintu isakI dizA' kucha dUsarI, hI tarapha rahI aura taba se yaha nizcaya hotA mayA ki ina saba ko tulanAtmaka dRSTi se vicAra kara una vizeSatAoM ko prakAza meM lAnA cAhiye / , Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaijJAnika, aitihAsika aura lokopayogitA kI dRSTi se jainadarzana meM kyA 2 vizeSatAeM hai ? loka mAnasa kA nidAna karane kA usake pAsa kaunasA rasAyana hai ? Adi sabhI praznoM ke uttara hRdayamaMthana hone para Tana 2 dRSTiyoM se jo 2 buddhigrA lagA usake gAr3ha saMskAroM kA citra, mAnasa paTa para aMkita hotA gayA / vaise to bhagavAna mahAvIra ke sabhI sUtroM meM amRta vacana bhare par3e haiM,. kintu unameM se sabase pahile uttarAdhyayana ko bilkula naye DhaMga se saMskArita karane kI bhAvanA udbhava hone ke do kAraNa the, ( 1 ) saralatA, aura ( 2 ) sarvavyApakatA / aura isIliye sabase pahile usako navInatA dene kI jijJAsA satata vanAM rahatI thI / usake sAtha hI sAtha bhinna 2dRSTi binduoM se jaina vADamaya ko gujarAtI bhASA meM vikasita karane ke - manoratha bhI hRdaya meM uThate rahate the / mAnasazAkA kA niyama hai:- 'jApara jAkara satya sanehU so tehi mile, na kachu sandehU / ' jisakI jaisI bhAvanA hotI hai usakI pUrti ke liye sAvana bhI vaise hI mila jAyA karate hai / mAnoM una hArdika AndolanoM kA hI yaha pariNAma thA ki kucha hI samaya yAda eka tatvajijJAsu bhAI bhI mila gaye / " mahAvIra ke amola sarvatotrAhI amRta vacana ghara ghara meM kyoM na pahu~ce ?" - yaha hArdika preraNA unake hRdaya meM dvanda macA rahI thI / una nAI kA nAma hai zrI0 bubAbhAI mahAsukhabhAI / unakI preraNA se eka dUsare sevAbhAvI-bandhu mAM A mile aura unakA nAma hai zrI0 jUThAbhAI amarazIbhAI / Tana tathA anya dUsare sagrahasthoM ne mila kara paraspara vicAra karane ke bAda juDI 2 yojanAoM meM se eka khAsa yojanA' nizcita kI / - dasa yojanA ke phavarUpa 'mahAvIra sAhitya prakAzana maMdira' nAma kI saMsthApita huI / usake jo 2 vidvAna, sabhya hue unane sevAto sAmane karavA ke liye kula sastA sAhitya prakAziva karane kA nizcaya kiyA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra apanI tIna hArdika icchA ko tatkAla ho phalavatI hote dekhakara mujhe saMtoSa to huvA hI, parantu usake sAtha hI sAtha mere saMkalpa bala ko bhI sarvottama protsAhana milA aura isa dizA meM adhikAdhika prayatna karane kA isa saMsthA ke dvArA eka uttama suavasara milA aura usase mujhe jo sAlhAda huA usakA varNana nirjIva zabdoM dvArA kaise kiyA jA sakatA hai? jaba se zrI uttarAdhyayana sUtra kA gujarAtI anuvAda prakAzita huA hai taba se kevala 3 mAsoM meM isakI do bhAvRttiyAM hArthoM hAtha bika gaI haiN| jaina evaM jainetara vidvAnoM ne isa prakAzana kI muktakaMTha se bhUri 2 prazaMsA kI hai aura dina para dina mAMga ho rahI hai isase siddha hotA hai ki isa graMtha ko samAja ne khUba hI apanAyA hai aura isI taraha kI dUsarI upayogI AvRttiyAM yadi prakAzita kI jAya to vaha samAja evaM dharma, donoM ke liye hitakara hogA-aisI AzA hai| hindI bhApAbhASI jaina samAja bhI ina prakAzanoM kA lAbha le sake isa zubha uddezya se zrI sthAnakavAsI jaina kAnpharensa ke janarala sekreTarIz2a zrImAn seTha velajo lakhamazI nappu tathA zrImAn cimanalAla cakUbhAI solisITara ne mahAvIra sAhitya kAryAlaya kI anumati se "zrI haMsarAja jinAgama vidyA pracAraka phaMDa' samiti" kI tarapha se isa graMtha ko hindI meM anuvAdita karAkara prakAzita kiyA hai aura mujhe pUrNa AzA hai ki hindI bhASI bandhu isakA pUrNa rUpa se lAbha leNge| ___ Aja hama dekhate haiM ki uttarAdhyayana sUtra kI dIpikA, TIkA, avacUrI niyukti, bhASya, cUrNi, gujarAtI tathA hindI TIkAeM bhinna 2 saMsthAoM kI tarapha se eka khAsI saMkhyA meM prakAzita ho cukI haiM to phira isa uttarAdhyayana ke bhanuvAda meM khAsa vizeSatA kyA hai ? isa prazna kA sIdhA tathA sarala eke javAba to yahI hai ki una saba ke hone para bhI jainavAGmaya se jenetara varga bilakula ajAna hI banA huA hai itanA hI nahIM, kintu svayaM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l l l jaina bhI usa vastu se lagabhaga aparicita se haiM aura yaha bAta apanI Adhunika dhArmika bhavyavasthA se bhalIbhA~ti prakaTa ho rahI hai| aisA hone ke tIna kAraNa haiM: [:] sUtroM kI mUla mApA kI ajJAnatA / [2] anuvAda zailI kI durvodhitA / [3] mUlya kI adhikatA / __ziSTa sAhitya ke pracAra kI dRSTi se kI gaI yaha yojanA ukta tInoM kaThinAiyoM ko dUra karane meM upayogI hogI aisI AzA hai| paddhati tulanAtmaka dRSTi ke saMskAroM kI chApa mujha para kaisI evaM kisa prakAra ko par3I hai ? aura usameM maiM kahA~ taka saphala huA hU~ ? ina praznoM kA nirNaya to svayaM vAcaka mahAnubhAva hI kareMge kintu isa uttarAdhyayana kA sAMgopAMga anuvAda karate samaya jo jo khAsa dRSTiyAM lakSya meM rakkhI gaI haiM unake viSaya meM sakSepa meM apanA dRSTivindu upasthita karanA mujhe Avazyaka jAna par3atA hai| (samAja dRSTi) jainadarzana yaha dAvA karatA hai ki vaha vizvavyApI dharma hai aura khule Ama isa bAta kI ghoSaNA karatA hai ki mokSa prApta karane kA adhikAra pratyeka jIva ko hai, mAtra AvazyakatA hai yogyatA kii| isIliye sAdhu, sAdhvI aura zrAvaka, prAvikA ina cAroM aMgoM ko 'saMgha' kI saMjJA dI gaI hai aura una saba ko mokSaprApti kA samAna adhikAra bhI diyA gayA hai| vicAraNIya viSaya yaha hai ki aise udAra zAsana (dharma) ke siddhAntoM meM kevala eka hI pakSa ko lAgu koI ekAnta vacana kaise ho sakatA hai ? isaliye gRhastha jIvana meM bhI tyAga ho sakatA hai aura isIliye bhagavAna mahAvIra ne aNagArI ( sAdhu) evaM agArI (gRhasya ) ye do prakAra ke spaSTa mArga vatAe haiN| uttarAdhyayana sUtra meM eka jagaha gRhastha ke tyAga kI mahimA kA ullekha milatA hai: Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ "santi egehiM bhikkhuhi gAratthA saMjamuttarA" ___ artha-"bahuta se kusAdhuoM kI apekSA saMyamI gRhastha uttama hote haiN"| sArAMza yaha hai ki gRhastha jIvana meM bhI mokSa kI sAdhanA kI jA sakatI hai aura maryAdita saMyama dhAraNa kiyA jA sakatA hai| sUtrakAroM ke isa udAra Azaya ko lakSya meM rakhakara yahAM usa zailI kA upayoga kiyA gayA hai jo sAdhu evaM gRhastha ina donoM ko samAna rUpa se lAgu par3atI hai| [bhASAdRSTi ] bhASA kI dRSTi se tathA AsapAsa ke saMyogoM ko dekhate hue vAstavika maulikatA ke nirvAha ke liye kucha khAsa artha kiye gaye haiN| yadyapi unameM paraMparA kI mAnyatA' kI apekSA kucha navInatA avazya mAlUma hotI hai kintu vaha bhinnatA ucita hai aura sUtrakAroM ke Azaya ke anukUla hone se unakI tarapha vAcakavarga apanI sahiSNutA dikhAyeMge isI bhAzA se usa minnatA ko sthAna diyA gayA hai| bhinnatA ke do-cAra dRSTAnta yahAM dene se vizeSa spaSTIkaraNa ho jAyagA / 'nIyavaTTI' yaha prAkRta zabda hai aura isakA saMskRta artha 'nIcavartI' hotA hai / paraMparA ke anusAra isakA artha guru se nIce bhAsana para baiThanevAlA, aisA praca. lita hai| kiMtu thor3A zAnta evaM gaharA vicAra karane se mAlama hogA ki yaha artha bahuta hI saMkucita hai, itanA hI nahIM prasaMgAnusAra asaMgata bhI hai| isa zabda kA asalI rahasya atyanta namratA sUcaka hai aura tathAnu. gata prasaMga meM 'maiM kucha bhI nahIM hU~ aisI namratAyukta bhAvanAvAlA, yaha artha vizeSa prakaraNasaMgata evaM arthasaMgata mAlUma hotA hai| isI taraha 'guruNAmu-vavAya kArae' meM bhI guru ke samIpa rahane kA bhAva, vyaMjanAzakti se kevala yahI ho sakatA hai ki 'guru ke hRdaya meM rahane vAlA': aura yahI artha adhika yukta evaM vyApaka ho sakatA hai| kyA bhagavAna mahAvIra ke sabhI ziSya unake pAsa hI rahate the ? isIliye vesA artha yogya na lagana se dUsarA artha saMbaMdhI khulAsA TippaNI meM kiyA hai isI taraha dUsare khulAse bhI yathAyogya rIti se jahAM 2 prasaMga evaM bhAvazyakatA mAlUma par3I haiM vahAM 2 kiye haiN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [arthadRSTi] isI prakAra kinhIM kinhIM gAthAo ke artha bhI paraMparA se kucha jude hI rUpa meM hote cale A rahe hai, jaise: "sapUJcamevaM na labheja pacchA esovamA sAsayavAiyANaM visIyaI siDhile Ayuyammi kAlovaNIe sarIrassa bhee|" saMskRta chAyA "sapUrvamevaM na labheta pazcAd epopamA zAzvatavAdikAnAm vipIdati zithile prAyupi kAlopanIte zarIrasya bhede / " isakA artha TabbA kI paraMparA ke anusAra isa prakAra hotA hai: "jo pahile nahIM huA to poche hogA"-aisA kahanA jJAnI puruSoM ke liye yogya hai, kyoMki ve apane bhaviSyakAla ko bhI jAnate haiM, kiMtu yadi sAmAnya manuSya bhI vaisA hI mAnane lage aura apanI unnati ke mArga kA anuzIlana kiye binA hI rahe to mRtyu samaya unhe kheda karanA par3atA hai|" aisA artha karane se yahAM 3 prazna uThate hai:-(1) cAlU prasaMga meM banI ke viSaya meM aisA kathana karanA kyA ucita hai ? yadi kadAcita ghaTita bhI ho to bhI zAzvatavAdI vizeSaNa jJAnIvAcI kaise ho sakatA hai ? kyoMki zAzvatavAdI evaM zAzvatadarzI ina donoM meM jamIna AsamAna kA antara hai / hareka vastu ko nitya (zAzvata ) kaha denA yaha to saba kisI ke liye sulabha hai kintu nitya darzana to kevala jJAnI puruSa hI kara sakate hai ? (3) jJAnI artha karane para bhI kyA ina donoM padoM kA pUrA artha barAbara ghaTita hotA hai ? ina saba praznoM kA vicAra karane para jo artha ucita mAluma detA hai vaha isa prakAra hai: "jo pahile prApta nahIM hotA vaha pIche bhI prApta nahIM hotA" aryAt samasta jagata kI racanA nizcita hai| pahile jo thA vahI Aja hai aura vahI sadA banA rahegA / loka bhI zAzvata hai aura AtmA bhI zAzvata hai, hama usameM kucha bhI pheraphAra nahIM kara sakate hai ? to phira AtmavikAsa. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI AvazyakatA hI kyA rhii| isa taraha kI zAzvatavAdiyoM ('niyati-~bAdiyoM) kI mAnyatA hotI hai, kintu jaba Ayu zithila hotI hai taba usakI bhI vaha mAnyatA badala jAtI hai aura usa samaya usako khUba pazcAtApa hotA hai|" [anuvAda zalI] anuvAda do prakAra ke hote hai:-(1) zabdArtha pradhAna anuvAda, aura ( 2) vAkyArtha pradhAna anuvAda / zabdArtha pradhAna anuvAda meM zabda para jitanA lakSya diyA jAtA hai utanA lakSya arthasaMkalanA para nahIM diyA jaataa| isase zabdArtha to spaSTa rIti se samajha . meM A jAte haiM kintu bhAvArtha samajhane meM bar3I dera lagatI hai| aura kaI bAra to bar3I kaThinatA bhI mAlUma hotI hai| kintu vAkyArtha pradhAna anuvAda meM zabdoM ke phuTakara artha gauNa kara diye jAte haiM parantu vAkya racanA evaM zailI itanI sundara tathA rocaka hotI hai ki vAMcaka ke hRdaya paTa para usako par3hate par3hate usake gaMbhIra rahasya kramazaH aMkita hote cale jAte haiM aura anya evaM granthakAra ke uddezya isa zailI se bhalI prakAra saMpanna hote haiN| isa graMtha ke anuvAda meM yadyapi mukhyatayA isI zailI kA anusaraNa kiyA gayA hai phira bhI mulagata zabdoM ke arthoM ko kahIM nahIM - chor3hA hai aura sAtha hI sAtha isakA bhI yathAzakya dhyAna rakhA hai ki bhASA kahIM TUTane na pAye aura sabakI samajha meM saralatA ke sAtha Asake . aisI subodha evaM sugamya ho / [TippaNI ] jaina tathA jainetara inameM se pratyeka varga ko samajhane meM saralatA ho isa uddezya se ucita Avazyaka prasaMgoM para TippaNiyAM bhI dI gaI haiN| ye TippaNiyA yadyapi choTI haiM kintu apane zloka ke artha ko. vizepa spaSTa karatI haiN| isake sAtha hI sAtha pratyeka adhyayana kA rahasya samajhAne ke liye prAyaH sabhI adhyayanoM ke Adi tathA anta meM choTI 2. TippaNiyAM dI gaI haiN| padya zailI kitanI hI sundara eva vistRta kyoMna ho kintu usameM kucha na kucha viSaya akathya-avarNita-adhyAhAra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta bhagavAna 'gavAna mahAvIra ke upalabdha sUtroM ko do vibhAgoM meM bA~TA hai ( 1 ) aMgapraviSTa, aura (2) aMgabAhya | aMgapraviSTa sUtroM kA guMthana gaNadharoM (bhagavAna mahAvIra ke paTTaziSyoM) ne kiyA hai aura bhaMgavAhya sUtroM kA guMthana gaNadharoM ne tathA pUrvAcAryoM ne kiyA hai / kintu una donoM meM upadiSTa tAtvika sUtra bhagavAna mahAvIra evaM unake pUrvavartI tIrthakaroM ke AtmAnubhava ke hI prasAda hai / uttarAdhyayana sUtra kA samAveza aMgavAhya sUtroM meM hotA hai phira bhI yaha saMpUrNa sUtra sudharmasvAmI ( bhagavAna mahAvIra ke 11 gaNadharoM meM se pA~caveM, jinakA gotra ani vaizyAyana thA una ) ne jaMbUsvAmI ( sudharma svAmI ke ziSya ) ko saMbodhana karake kahA hai; aura usameM jagaha jagaha "samayaM goyama mA pamAyapu", "kAsaveNa mahAvIreNa evamakvAyaM" ityAdi Aye hue sUtra isa bAta kI sAkSI dete haiM ki bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana kAla meM ina sUtroM ko gautama ke prati kahA thA / * jana paramparA ke anusAra uttarAdhyayana kA kAlanirNaya - zvetAmbara mUrtipUjaka tathA zvetAmbara sthAnakavAsI ina donoM sampradAyoM ko mAnya battIsa sUtroM meM yaha eka uttama sUtra hai aura aMga upAMga, 6 " uttarAdhyayana nI zrolakhANa" nAmaka nibaMdha prophesara misTara dave mahAzaya ne likhA hai jo jyoM kA tyoM Age diyA gayA hai / yahAM to mAtra jaina paramparA kI mAnyatAnusAra vicAra kiyA gayA hai * 1 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla aura cheda ina cAra vibhAgoM meM se mUla vibhAga meM isakI gaNanA kI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ke mokSa jAne ke bAda (bAraha varSa pIche gautama svAmI mukta hue the) unake pATa para brAhmaNakulajAta zrI sudharmasvAmI bhAye aura vIra nirvANa ke 20 varSa pIche ve bhI mukta hue| unake bAda unake pATapara zrI jaMvUsvAmI virAjamAna hue-(vIra vaMzAvali, jaina 'sAhitya saMzodhaka)" isa kathana para se uttarAdhyayana kI prAcInatA tatha amRtatA svayameva spaSTa ho jAtI hai| pUrvakAlIna bhArata-dhArmika yuga bhagavAna mahAvIra kA yuga-eka dhArmika yuga tarIke mAnA jAtA hai| usa yuga meM tIna dharma mukhya the jinake nAma veda, jaina aura bauddha dharma haiN| usa samaya veda aura jaina ye do dharma prAcIna the, bauddha dharma arvAcIna thaa| eka sthAna para DAkTara harmana jaikobI AcArAMga sUtra kI prastAvanA meM likhate haiM:___It is now admitted by all that Nataputta. (gnatiputra), who is commonly called Mahavir on Vardhamana, was a contemporary of Buddh; and that the Niganthas ( Nigranthas ) now better known under the nime of Jains or Arhats, already existed as an important sect at the time when the Buddhist church was being founded" yaha bAta aba sarvamAnya ho cukI hai ki nAtaputra (jJAtiputra ) jo mahAvIra athavA vardhamAna ke nAma se vizeSa prasiddha haiM, ve buddha ke samakAlIna the aura niggaMtha (nigraMtha ) jo Ajakala jaina athavA Ahata nAma se Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM raha hI jAtA hai, ina TippaNiyoM dvArA yathAzakpa usa kamI kI "pRrti kI hai| saMskAra]-artha karate samaya sarala se sarala zabda aura kevala bolacAla kI bhASA hI vyavahana karane kA bahuta adhika dhyAna rakkhA hai| -bahuta se pAribhApika zabdoM meM sundaratA lAne ke liye unake mUla rahasya - kI rakSA karate hue kahIM 2 para bhASA saMskAra bhI kiyA hai, jaise 'niyogaTTI' arthAt niyogArthI, mokSArthI / isa zabda kA jaina paribhASA meM prAyaH "inhIM athoM meM upayoga hotA hai kintu yadi isI zabda kA mumukSu kiMvA mokSArthI atha meM vyavahAra kareM to vaha aura bhI vizepa sundara evaM vyApaka hogA / isI taraha anya bahuta se zabda, jaise ki, saMga, kAmaguga, gRddhi Adi sabhI pAribhApika zabdoM ko ucita prasaMgoM meM prakaraNa saMbaMdha tathA bhASA saMbaMdhI mAdhunika saMskAritA tathA zailI ko nibhAte hue saMskArita kiyA hai| phira bhI sUtra ke mUla Azaya meM kiMcinmAtra bhI pheravadala na ho, isakA sarvatra eva sarvadA dhyAna rakkhA hai|| [mutra kI jIvana vyApakatA] ahiMsA ke siddhAnta kA gaMbhIra pratipAdana, tyAgAzrama kI yogyatA, vizvavyApI prema, strI puruSoM ke "samAnAdhikAra, saMyama kI mahattA, karmAvalaMbI varNa vyavasthA, jAtivAda kA ghora khaMDana, gRhastha zrAvaka ke kartavya, Adi Adi itane uttama padArtha pATha bhagavAna mahAvIra ke pratipAdita pravacanoM meM spaSTa rUpa se mila jAte haiM ki Aja ke vartamAna yuga ko dhArmika dizA kI tarapha lejAne meM bahuta hI preraNA-janaka siddha hoNge| sUtra kI yaha jIvanavyApI dRSTi spaSTa karane kI tarapha isa tamAma anuvAda meM savizeSa dhyAna rakhA gayA hai| (asAmpradAyikatA)-sAmAnyataH kevala eka hI prakAra kI -sAmpradAyikatA athavA mAnyatA ko puSTa na karate huye kevala tAtvika * buddhi pUrvaka hI kArya karane ke uddeza ko anta taka madhye naz2ara rakkhA hai| ina saba dRSTi vinduoM ko lakSya meM rakhane kA eka hI kAraNa hai aura vaha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hai ki isa grantha meM antarbhUta bhagavAna mahAvIra kI preraNAtmaka vANI kA lAbha jaina, jainetara saba koI le sake / sahAyaka isa anuvAda meM jo kucha bhI asAmpradAyikatA A sakI hai vaha saba mere pUjya gurudeva zrI nAnacandajI mahArAja kI saMskRti kA hI anugraha hai, itanA hI nahI kintu isa anuvAda ko sAMgopAMga dekha jAne tathA yathAsthAna saMzodhana kara apane vizAla avalokana kA lAbha unane diyA hai usa anupama evaM atulya upakAra ko hRdaya se mAna kara apane kathana ko samApta karatA huuN| 'santabAla ghATakopara-muMbaI cAtumAsya nivAsa-saM0 1991: Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta bhagavAna vAna mahAvIra ke upalabdha sUtroM ko do vibhAgoM meM bA~TA hai (1) aMgapraviSTa, aura (2) aMgavAhA / aMgapraviSTa sUtroM kA guMthana gaNadharoM (bhagavAna mahAvIra ke paTTaziSyoM) ne kiyA hai aura aMgavAdya sUtroM kA graMthana gaNadharoM ne tathA pUrvAcAyoM ne kiyA hai / kintu una donoM meM upadiSTa tAtvika sUtra bhagavAna mahAvIra evaM unake pUrvavartI tIrthaMkaroM ke AtmAnubhava ke hI prasAda hai / uttarAdhyayana sUtra kA samAveza jaMgavAhya sUtroM meM hotA hai phira bhI yaha saMpUrNa sUtra sudharmasvAmI ( bhagavAna mahAvIra ke 11 gaNadharoM meM se pA~caveM, jinakA gotra ani vaizyAyana thA una ) ne jaMbUsvAmI ( sudharma svAmI ke ziSya ) ko saMbodhana karake kahA hai; aura usameM jagaha jagaha "samayaM goyama mA pamAyae", "kAsaveNa mahAvIreNa etramakvAyaM" ityAdi Aye hue sUtra isa bAta kI sAkSI dete haiM ki bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana kAla meM ina sUtroM ko gautama ke prati kahA thA / * jaina paramparA ke anusAra uttarAdhyayana kA kAla nirNaya zvetAmbara mUrtipUjaka tathA zvetAmbara sthAnakavAsI ina donoM sampradAyoM ko mAnya battIsa sUtroM meM yaha eka uttama sUtra hai aura aMga upAMga, 22 'uttarAdhyayana nI zrolakhANa" nAmaka nivadha prophesara misTara dave mahAzaya ne likhA hai jo jyoM kA tyoM zrAge diyA gayA hai / kI mAnyatAnusAra vicAra kiyA gayA hai / mAtra jaina paramparA 88 yahA tI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla aura cheda ina cAra vibhAgoM meM se mUla vibhAga meM isakI gaNanA kI jAtI hai| ____ bhagavAna mahAvIra ke mokSa jAne ke bAda (bAraha varSa pIche gautama svAmI mukta hue the) unake pATa para brAhmaNakulajAta zrI sudharmasvAmI bhAye aura vIra nirvANa ke 20 varSa pIche ve bhI mukta hue| unake bAda unake pATapara zrI jaMbUsvAmI virAjamAna hue-(vIra vaMzAvali, jaina sAhitya saMzodhaka)" . isa kathana para se uttarAdhyayana kI prAcInatA tatha adbhutatA svayameva spaSTa ho jAtI hai| pUrvakAlIna bhArata-dhArmika yuga bhagavAna mahAvIra kA yuga-eka dhArmika yuga tarIke mAnA jAtA hai| usa yuga meM tIna dharma mukhya the; jinake nAma veda, jaina aura bauddha 'dharma haiN| / usa samaya veda aura jaina ye do dharma prAcIna the, bauddha dharma arvAcIna thaa| eka sthAna para DAkTara harmana jaikobI AcArAMga sUtra kI prastAvanA meM likhate haiM: "It is now admitted by all that Nataputta (gnatiputra), who is commonly called Mahaviror Vardha.mana, was a contemporary of Buddh; and that the Niganthas ( Nigranthas ) now better known under the name of Jains or Arhats, already existed as an important sect at the time when the Buddhist church Was being founded" yaha bAta aba sarvamAnya ho cukI hai ki nAtaputra (jJAtiputra) jo mahAvIra athavA vardhamAna ke nAma se vizeSa prasiddha haiM, ve buddha ke samakA. lIna the aura niggaMtha (nigraMtha ) jo Ajakala jaina athavA AhaMta nAma se Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa prasiddha hai, ve usa samaya eka prabhAvazAlI saMgha ke rUpa meM vidyamAna the jaba ki bauddhadharma kI sthApanA kI jA rahI thii| ____ isase yaha siddha hotA hai ki pAzcAtya vidvAna, jo pahile bauddha dharma kI apekSA jaina dharma ko arvAcIna mAnate the,ve aba puSTa pramANa milane para usakI prAcInatA ko pUrNa rUpa se svIkAra karane lage haiN| isake pahile DaoN. vevara, DaoN0 lesana prakRti kucha udbhaTa vidvAnoM ne aisI bhUla kaise kara DAlI-aisI yadi kisI ko zaMkA ho to usakA samAdhAna DaoN. harmana nekovI ne jaina sUtroM kI prastAvanA meM isa prakAra kriyA haiM: pro0 lesana ne ina donoM dharmoM ko eka hI mAnA hai aura vaisA mAnane meM nimnalikhita cAra kAraNa diye haiM: (1) bhASAdRSTi:-buddha kA saMpUrNa maulika sAhitya pAlI bhASA meM hai kintu bhagavAna mahAvIra kA sAhitya adha mAgadhI bhASA meM hai| ina donoM sAhityoM meM unheM bahuta zo meM bhASA kI samAnatA dikhAI dii| (2) kaI eka pAribhASika zabda donoM meM eka hI hai, jaise ki jina,, mahaMta, sarvajJa, siddha, buddha, parinivRtta, mukta Adi 2 / / (3) atIta tIrthakaroM kI prAyaH bilakula milatI huI guNa pUjA / (4) ahiMsA Adi kaI eka siddhAntoM kI sthUla smaantaa| kintu DaoN0 harmana jaikobI ne apanI jainasUtroM kI prastAvanA meM ina cAroM kAraNoM para khUba hI vistRta vizleSaNa kara veda tathA bauddha dharmoM ke siddhAntoM se jaina dharma ke siddhAnta bilakula minna hai, itanA hI nahIM kintu aneka viSayoM meM to jainadharma kI bahuta sI vizeSatAeM haiM ina bAtoM ko akATya pramANoM se siddha kara dikhAI haiN| jaina dharma kA pracAra yahAM para eka zaMkA yaha kI jA sakatI hai ki jaina dharma ke vizvavyApI siddhAMta hone para bhI yauddha dharma ke pracAra ke samAna usakA pracAra bhAratavarSa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ke sivAya itara dezoM meM kyoM nahIM huA ? isake aneka kAraNa haiM jinameM nimna likhita kAraNa bhI haiM: -- ( 1 ) bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn pArzvanAtha kI paraMparA kI apekSA ras kaThora vidhividhAnoM kI sthApanA kI thI jisase jaina dharma ke pracArakoM meM mukhya zramaNavarga bhAratavarSa ke bAhara nahIM jA sakA thA / ( 2 ) pracAra karane kI apekSA dharma ke saMgaThana para tatkAlIna jainasaMskRti kA vizeSa lakSya rahA hogA / itanA prasaMgocita vivecana karane ke bAda aba hama uttarAdhyayana kI vizeSatA para vicAra karate haiM / jaina dharma ke viziSTa siddhAnta ( 1 ) AtmA kA nityatvaH - AtmA ko pariNAmI nitya mAnanI cAhiye arthAt -- ekAnta kUTastha nitya athavA kevala anitya -- nahIM mAnanI cAhiye / AtmA akhaMDa nitya hone para bhI karmavazAt usakA pariNamana to huA hI karatA hai jaisA ki kahA bhI hai: -- no iMdiyagejmo zramuttamAvA, zramuttabhAvAvi na hoi nicco ajjhatthahe niyayassa baghA, saMsAraheu ca vayaMti bagha / arthAt AtmA amUrtika hai aura isI kAraNa se vaha bAhya indriyoM dvArA pratyakSa dekhI nahIM jA sakatI, usako chuI nahIM jA sakatI / aura vaha amUrta hone se nitya hai kintu ajJAnavazAt vaha karmabaMdhanoM meM jakar3I huI hai aura vahI baMdhana to yaha saMsAra hai / sAMkhya darzana AtmA ko kUTastha nitya mAnatA hai aura bauddha dharma ise ekAMta anitya mAnatA hai| gaharA vicAra karane para ye donoM hI siddhAMta, 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 mAmalA dikhAI de rahA hai| choTe jantuoM ko bar3e jantu, aura unase bar3e unako khAkara apanA nirvAha kara rahe hai / aura isa taraha svArthI ke pAra - sparika indra-yuddha bhinna 2 kSetroM meM bhinna 2 rIti se cala rahe haiM / jahA~ kahIM bhI dekho, jabardasta cAtAna, chInAjhapaTI, mArAmArI, kATAkATI Adi ke bhISaNa saMgharSaNa calate naz2ara Ate haiM / kintu jainadharma kahatA hai ki "ina bAhya lar3AiyoM kI apekSA andara kI lar3AI ldd'o| bAhya lar3AiyoM ko banda karo, tumhArA saccA kalyANa, tumhArA saccA hita, tumhArA saccA sAdhya yaha saba kucha tuma meM hI hai / bAhara tuma jisa vastu kI zodha kara rahe ho vaha bilakula mithyA hai| apane kisI bhI sukha ke liye dUsaroM para atyAcAra hiMsA athavA yuddha karanA Adi sabhI vyartha hai" jaisA ki kahA bhI hai: zrampAraNameva jujjhAhi kiMtu jujbheNa vaJtrI | appANameva zrappANaM, naittA sumeha // 1 // tathA vara me appA deto, saMjameNa taveNa ya / mAha parehiM dammato baMdhaNehiM vahehi ca // 2 // arthaH- ( 1 ) bAhara ke yuddhoM se kyA honevAlA hai ? ( kucha bhI Atmasiddhi nahIM hotI ), isaliye Antarika yuddha kro| AtmA kesaMgrAma se hI sukha prApta kara sakoge / ( 2 ) vAhya baMdha athavA bandhana se damita hone kI apekSA saMyama tathA tapa ke dvArA apanA Atmadamana karanA yahI uttama hai / 1 ( 4 ) karma ke acala kAyade se punarjanma kA svIkAraH jar3ha, mAyA athavA kamoM se lipsa caitanya jisa 2 prakAra kI kriyA karatA hai usakA phala usako svayaM bhoganA par3hatA hai| jainadarzana kahatA hai: "kar3Ae kammANa na moksa asthi" "kiye hue karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM mila sakatA / " karma kA niyama hI aisA hai ki jaba taka f 4 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA bIjasahita nAza na hogA taba taka zubha athavA azubha rUpa se 'paraMparAgata pariNamana hotA hI rahegA aura jaba taka karma se sambandha rahatA hai taba taka usa jIvAtmA ko bhinna bhinna sthAnoM meM yojita karane ke nimitta milate hI raheMge aura isa taraha punarAgamana kA cakra calatA hI rhegaa| mumukSu tathA tatvajJAna ke jijJAsu ko cAra bAteM jAnane kI khAsa 'jarUrata hai| ve cAra bAteM ye haiM:-(1) AtmA kA svarUpa, (2) saMsAra kA kAraNa, (3) janma-janmAMtara kA kAraNa, aura (4) usakA nivAraNa ina cAroM bAtoM kA jJAna jo yathArtha rIti se ho jAya to use apane aihika janma kI saphalatA ke sAdhana upalabdha hote haiM, yaha bAta dUsarI hai ki ina sAdhanoM ko prApta kara vaha apane janma ko saphala banAne ke prayatna meM lage yA na lage / parantu jagata samasta ke pratyeka mahAna dharma saMsthApaka tathA tatvavettA ne ina mukhya vastuoM ko dRSTi ke samIpa rakha kara hI pRthak "pRthaka siddhAtoM kA pratipAdana kiyA hai tathA mumukSuoM ke liye vividha prakAra ke kartavya karmoM kA upadeza kiyA hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM veda dharma pracalita thA yadyapi usake vidhividhAnoM meM bahuta adhika mAtrA meM saMkaratA phaila gaI thii| parantu isa dharma ke pracArakoM tathA tatva saMzodhoM ko dRSTi to uparyukta cAra bAtoM hI kI tarapha thI / eka smRti meM yaha likhA hai: -"kiM kAraNaM brahma / kutaH sma jAtA jIvAmaH kena kva ca sampratiSThitAH / kena sukhetarepu vartAmiha iti"|| arthAt-kyA isa vizva kA kAraNa brahma hai ? (2) hama kahAM se utpanna ie? kisase hama jIvita haiM ? aura kahAM para hama raha rahe haiM ? tathA (3) duHkha-sukha meM hama kyoM pravRtta haiM ?-ina tInoM praznAtmaka smRti vAkyoM meM vizva kA kAraNa, AtmA kA svarUpa (pahicAna), pUrva janma-vartamAna janmapunarjanma kA kAraNa aura usake nivAraNa ke liye sukha duHkha ke kAraNa ke saMzodhana dvArA kartavya karma kA vidhAna ye cAroM hI prazna samAviSTa haiN| bedadharma ne ina cAroM praznoM kA nirAkaraNa kisa taraha kiyA hai aura usameM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrNa mAlama hote haiM kyoMki yadi kUTastha nitya mAneMge to isameM pariNamana nahIM ho sakegA, jaba pariNamana hI nahIM hogA to vandhana bhI nahIM ho sakatA aura jahAM vandhana hI nahIM hai vahAM mukti, nirvANa yA mokSaprApti kA prayatna hI koI kyoM karegA ? usakI bhI kucha AvazyakatA nahIM rhegii| - kintu hameM to kSaNa-kSaNa meM duHkha kA saMvedana hotA hai, zarIra ke acche bure pratyeka prasaMga meM AtmA zubhAzubha bhAvoM kA anubhava karatI hai| isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki AtmA svayaM nitya hone para bhI karmacandhanoM se baMdhI huI hai| dUsarI tarapha yadi AtmA kevala anitya hI hotI, to phira pApapuNya, sukha-duHkha Adi kisI bAta kI bhI saMbhAvanA ho hI nahIM sakatI aura karma karanevAlI AtmA hI java naSTa ho jAtI hai to usake kiye hue karmoM kA phala kauna bhogegA ? ityAdi prakAra kI aneka asaMbaddhatAeM dikhAI detI hai| yahI kAraNa hai ki jaina darzana ne bhAtmA ko pariNAmI mitya mAnI hai| (2) saMsAra kA anAditvaH-jainadarzana yaha mAnatA hai ki isa sRSTi kA utpanna karanevAlA Izvara nahIM hai| yaha sRSTi anAdi evaM anaMta hai arthAt isakA kabhI bhI na to prAraMbha hI huA thA aura na kabhI isakA anta hI hogaa| bahuta le dharma yaha mAnate haiM ki pratyeka kArya kA kucha na kucha kAraNa avazya hotA hai aura kAraNa ke binA kArya nahIM ho sakatA / jaise eka bar3hA hai, yaha eka kArya hai to usakA kAraNa (katA) bhI kuMbhAra hai / kuMbhAra ke vinA ghar3A nahIM bana sktaa| isI taraha choTe bar3e pratyeka kArya kA koI na koI kartA athavA preraka avazya hotA hai / yaha saMsAra (sRSTi) bhI eka kArya hai isaliye isakA bhI eka kartA hai aura usIkA nAma Izvara athavA prakRtizakti hai| ___yadi ina dalIloM ko mAna liyA jAya to nimnalikhita zaMkAeM paidA hotI hai: Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 (a) yadi yAvanmAtra kAryoM kA saMcAlaka Izvara ko mAna leM to jIvoM ko sukha duHkha dene meM usake Upara pakSapAtI hone kA doSa AtA hai (arthAt jo jIva sukhI haiM una para usakA prema hai aura jo duHkhI haiM una para usakI avakRpA hai) kyoMki saMsAra meM yaha niyama hai ki binA icchA ke koI kAma nahIM kiyA jAtA aura yaha icchA honA isIkA apara nAma rAga-dveSa hai / aura jo AtmA rAga-dveSa se malIna hai vaha sarvajJa yA paramAtmA hI kaise ho sakatI hai ? (ba) yadi sRSTi utpanna karanevAlI koI zaktivizeSa mAnI jAya to usakA kartA athavA usakA svAmI bhI usake atirikta kisI dUsare ko mAnanA hA par3hegA aura phira isakA svAmI, isa taraha svAmiyoM kI 'eka ke bAda eka aisI paramparA sI laga jAyagI, na hogA aura isa taraha se anavasthA doSa A jAyagA / jisakA kabhI anta ho (ka) Izvara athavA usa bhakalpya zakti para AdhAra rakhane se puruSArtha -ke liye koI sthAna hI nahIM rahatA hai / jaba puruSArthaM hI koI cIz2a nahIM - to jIvana bhI vyartha hai aura jaba jIvana hI vyartha hai to phira jagata kA kucha - kAraNa hI nahIM hai / isIliye jainadharma kahatA hai : -- "appA kattA vikattA ya suhANa ya duhANa ya" arthAt AtmA hI apane karmoM kI kartrI hai aura vahI sukha-duHkha kI - bhoktrI hai yadi maiM kisI dUsare ke karmoM ke kAraNa daDita kiyA jAMU athavA karU N maiM, aura bhoge koI dUsarA, to yaha bAta bilakula hAsyAspada evaM -aghaTita mAlUma hogI / isIse yaha bAta siddha hotI hai ki isa sRSTi ko kisI Izvara athavA zakti ne nahIM banAyA hai, aura na isakA koI preraka - hI hai kyoMki rAga-dveSa se rahita siddha AtmA kA saMsAra se koI sambandha nahIM rahatA hai / (3) AtmasaMgrAma - saMsAra meM kahIM bhI najara phailAbho, kahIM bhI aura kisI bhI kAla meM dekho, sabhI jagaha 'jIvo jIvasya jIvanam' -kA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmalA digbAI de rahA hai| choTe jannuoM ko bar3e jantu, aura unase bar3he unako gyAkara apanA nirvAdha kara rahe haiN| aura isa taraha svArthoM ke pAraparika handa-yuddha minna 2 kSetroM meM bhinna * rIti se cala rahe haiN| jahAM kI bhI dekho, jabardasta kheMcAtAna, chInAnapaTI, mArAmArI, kATAkArTI Adi ke bhISaNa saMgharSaNa carane naz2ara Ate haiN| . kintu jainadharma kAtA hai ki "ina ghATA lar3AiyoM kI apekSA andara chI lar3AI lar3I / bAhya raDhAiyoM ko vanda karo, tumhArA saccA kalyANa, tumhArA saccA hita, tumhArA saccA sAdhya yaha saba kucha tuma meM hI hai| bAhara tuma jisa vastu kI zodha kara rahe ho vaha bilakula mithyA hai| apane kisI bhI sukha ke liye dUsaroM para atyAcAra hiMsA athavA yuddha karanA Adi mamI vyartha hai" jaimA ki kahA bhI hai: appAgAmeva jummAdi kiMta junmaNa bajmAyo / appAgAmeva appAgaM, jadattA muddamehae // 1 // tathA vara meM yAppA daMtA, saMjameNa taveNa yA mAI parehiM dammatI baMAhiM vahahi ya // 2 // artha:-( 1 ) bAhara ke yuddhoM se kyA honevAlA hai ? (kucha bhI bhAramasiddhi nahIM hotI), isaliye Antarika yuddha kro| AttA ke saMgrAma meM hI mugva prApta kara mkoge| (3) bAdhA baMdha athavA bandhana se damita hone kI apekSA saMyama tathA tapa ke dvArA apanA Atmadamana karanA yahI uttama hai| (2) karma ke acala kAyade se punarjanma kA svIkAra:, jada, mAyA athavA kamA~ melita caitanya jisa 2 prakAra kI kriyA karatA hai usakA phala usako svayaM bhoganA par3atA hai| jainadarzana kahatA hai:, "kadAgA kammA na mAksa asthi / / "kiye hupa karmoM ko bhoge yinA chuTakArA nahIM mila sktaa|" karma kA niyama hI pesA hai ki natra taka Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 usakA bIja sahita nAza na hogA taba taka zubha athavA azubha rUpa se 'paraMparAgata pariNamana hotA hI rahegA aura jaba taka karma se sambandha rahatA hai taba taka usa jIvAtmA ko bhinna bhinna sthAnoM meM yojita karane ke nimitta milate hI raheMge aura isa taraha punarAgamana kA cakra calatA hI rahegA / mumukSu tathA tatvajJAna ke jijJAsu ko cAra bAteM jAnane kI khAsa -jarUrata hai / ve cAra bAteM ye haiM: - ( 1 ) AtmA kA svarUpa, (2) saMsAra kA kAraNa, (3) janma-janmAMtara kA kAraNa, aura (4) usakA nivAraNa ina cAroM bAtoM kA jJAna jo yathArtha rIti se ho jAya to use apane aihika janma kI saphalatA ke sAdhana upalabdha hote haiM, yaha bAta dUsarI hai ki ina sAdhanoM ko prApta kara vaha apane janma ko saphala banAne ke prayatna meM lage yA na lage / parantu jagata samasta ke pratyeka mahAna dharma saMsthApaka tathA tattvavettA ne ina mukhya vastuoM ko dRSTi ke pRthak siddhAtoM kA pratipAdana kiyA hai tathA prakAra ke kartavya karmoM kA upadeza kiyA hai / hama samIpa rakha kara hI pRthak mumukSuoM ke liye vividha bhagavAn mahAvIra ke samaya meM veda dharma pracalita thA yadyapi usake vidhividhAnoM meM bahuta adhika mAtrA meM saMkaratA phaila gaI thI / parantu isa dharma ke pracArakoM tathA tattra saMzodhoM ko dRSTi to uparyukta cAra bAtoM hI kI tarapha thI / eka smRti meM yaha likhA hai: - " kiM kAraNaM brahma / -kutaH sma jAtA jIvAmaH kena kva ca sampratiSThitAH / kena sukhetareSu vartAmaha iti // 95 arthAt - kyA isa vizva kA kAraNa brahma hai ? (2) hama kahAM se utpanna hue ? kisase hama jIvita haiM ? aura kahAM para hama raha rahe haiM ? tathA (3) * duHkha-sukha meM kyoM pravRtta haiM ? - ina tInoM praznAtmaka smRti vAkyoM meM vizva kA kAraNa, bhAtmA kA svarUpa (pahicAna), pUrva janma - vartamAna janmapunarjanma kA kAraNa aura usake nivAraNa ke liye sukha duHkha ke kAraNa - saMzodhana dvArA kartavya karma kA vidhAna ye cAroM hI prazna samAviSTa haiM / cvedadharma ne ina cAroM praznoM kA nirAkaraNa kisa taraha kiyA hai aura usameM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaunasI nyUnatA vizeSatA hai usake savistara vizleSaNa karane kI AvazyakatA nahIM hai / usakA vicAra to sUtra granthoM meM itara mahAtmAoM ke sAtha jaina mahAtmAoM ne bar3I acchI taraha se kiyA hai| mahAvIra svAmI ke samakAlIna buddha ne bhI isI zreNI kA anusaraNa kara mumukSu dharma kA vidhAna kiyA hai| jisa taraha tatvavicAraNA kI dRSTi' se jainadharma, evaM vedadharma meM matabheda, hai usI taraha buddha ke nirNaya tathA vidhAnoM meM bhI matabheda hai| parantu yahAM to tatvazreNI ke sAmya para hI hameM vicAra karanA hai / brahma, AtmA, pUrva janma, punarjanma, aura usake kAraNa kI. nivRtti kI vicAraNA arthAt ihaloka kA kartavya karma-ye sabhI vAta buddha tatvadarzana kI zreNiyAM haiN| (1-2) bhagavAn , brahma tathA AtmA ke astitva ko hI mAnane se inkAra karate haiM, arthAt vizva ko anAdi aura AtmA ko avAstavika mAnate haiM kintu (3) karma vipAka se nAma rUpAramaka isa dArIra ko nAzavanta jagatameM punaH punaH janma dhAraNa karane par3ate haiM-aisA avazya mAnate haiM, aura (1) ina janmoM ke punarAvartana kA kAraNa samajha kara jisake dvArA isa kAraNa kA nAza ho usa mArga ko svIkAra karane kA bhI vidhAna karate haiM / inhIM cAroM bAtoM kA nirAkaraNa bhagavAna mahAvIra uttarAdhyayana sUtra meM nisa prakAra se karate haiM tathA jo sArAMga sAmane upasthita karate haiM vaha isa TapodavAta ke pUrvArdha meM isa sUtra ke hI pramANa dekara jo niSkarSa nikAla kara batAyA hai usake Upara se dekhA jA sakatA hai| bhArata ke prAcIna tattvajJAna kI uparyukta tIna mukhya zAkhAoM meM se jainadharma kI zAkhA mugnya tatvoM ke vipaya meM kyA nirNaya karatI hai usake jAnane ke icchuka jaina tathA janetara mahAnubhAvoM ko saMtuSTa karaneke samIcIna uddezya se hI isa mutra ko saba se pahilI pasaMdagI dekara prakAzita kiyA hai| maMgala prabhAta; tA022-10-34 / ... cAturmAsa nivAsa, saMtavAlazAMti nivAsa, ahamadAbAda,,,J Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra kA paricaya ___ jaina dhArmika granthoM meM uttarAdhyayana kA sthAna anokhA hai| uttarAdhyayana Avazyaka, dazavakAlika aura piMDaniyukti-ina cAra sUtragranthoM ko jaina-janatA mUla sUtra tarIke mAnatI hai / ye mUla sUtra kyoM kahe jAte haiM yaha bhI jAnane yogya bAta hai / zArpenTIyara nAmaka jarmana vidvAn kI yaha kalpanA hai ki ina granthoM ko mUlasUtra kahane kA kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki ye 974 "Mahavira's own words ' (Utt. Su. Introd, p. 32) arthAt svayaM mahAvIra svAmI ke upadeza (zabda) inameM guMthe hue haiN| unakA yaha vidhAna dazavakAlika ko pratyakSarUpa se lAgU nahIM par3a sakatA aisA kahakara mUlasUtra kA eka judA ho artha Dr Schubring ( DA0 zUpriMga ) karate haiN| ve kahate haiM ki "sAdhu-jIvana ke prArambha meM jo yamaniyama Avazyaka haiM unakA ina granthoM meM upadeza hone se ina granthoM ko 'mUlasUtra' kahA jAtA hai-(Work plahaviras p. 1 Frof. Guerinot (pro0 gerIno kI yaha mAnyatA hai ki ye graMtha " Traites Originaux" arthAt mUla graMtha hai,jinake Upara aneka TIkAeM, aura niryuH kiyAM huI haiN| TIkA graMtha kA abhyAsa karate hue hama dekhate haiM ki jisa grantha kI TIkA kI jAtI hai, use sAmAnyataH 'mUla-graMtha' kahA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaina-dhArmika granthoM meM ina granthoM ke Upara sabase adhika TIkA graMtha likhe gaye haiN| inhIM kAraNoM se ina graMthoM ko TIkAoM kI apekSA se mUla grantha athavA 'mUla-sUtra' kahane kI prathA par3I hogI aisI kalpanA hotI hai| * La Religion Jaina, p. 79, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra kA yaha nAma kyoM par3hA 'isa viSaya meM bhI thor3A matabheda hai| Leumann (lyumana) isako "Later Readings" bhayavA pIche se gca hue grantha mAnate haiM aura apane mata kI puSTi meM dalIla dete haiM ki ye grantha aMga granthoM kI apekSA pIche se race gaye hone se isako 'uttara'-arthAt bAda kA graMtha kahA hai| parantu uttarAdhyayana ke Upara jo TIkA-grantha likhe gaye haiM unase hameM yaha bAta mAlUma hotI hai ki mahAvIra svAmI ne apane antima caumAse meM 36 vinA pUMche hue praznoM ke uttara' arthAt 'javAba' diye the aura ve hI isa graMtha rUpa meM saMgrahita hai / yaha dalIla satya mAnane ke hamAre sAmane savala pramANa maujUda haiM aura 'uttara' zabda kA artha usameM aura bhI pUrti karatA hai, isaliye isa mata ko adhika pramANika mAnane meM kAI bhI Apatti nahIM hai| uttarAdhyayana sUtra kI nimnalikhita prAvRttiyAM suprasiddha haiM 1. Charpentier kI bhAvRtti, upodghAta, TIkA, TippaNI sahita (1922 ) ( yaha AvRtti uttama meM uttama mAnI jAkI hai)| ___Achievesd Eludes Orientales mAlA kA 18 vA~ pRSTha 2. jaina pustakoddhAra mAlA kA puppa naM0 33, 36, 41 3. uttarAdhyayana sUtra,-vijaya-dharmasUrijI ke ziSya muni zrI jayanta vijayajI (AgarA, 1923-27, 3 bhAgoM meN)| ukta grantha meM kharataragacchIya upAdhyAya kamala saMyama kI TIkA bhI dI hai| 1. aMgrejI bhApAntara-Jacobi,Sacred Books of the East mAlA kA puSpa naM0 45 vA5, inake sivAya bhAvanagara, lIMbar3hI Adi sthAnoM meM prasiddha huI bhAvRttiyAM / ina saba kI apekSA yaha gujarAtI anuvAda sabase utkRSTa , hai / TippaNI, prAyana, TapasaMhAra, evaM vAkyArtha pradhAna bhASAMtara Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti ye bAteM isa AvRtti kI upayogitA meM evaM maulikatA meM / vRddhi karatI haiM isakI bhASA bhI itanI sarala dIkhatI hai ki sabhI koI ise bar3I AsAnI se samajha sakate haiN| isa pratha meM 36 adhyayana haiM jo padya meM haiM aura usameM yamaniyamoM kA mukhyatA se nirUpaNa kiyA gayA hai| zikSA ke rUpa meM sUtrAtmaka zikSA-vAkya, sAdhuoM meM titikSAbhAva kI tarapha prerita karanevAle preraNA zIla bhAvapUrNa kathana tathA mokSaprApti meM janma, dharma-zikSA, zraddhA tathA saMyama rUpI lAbhacatuSTaya kI upayogitA, sacce aura jhUThe sAdhu kA antara, bhAdi 2 viSaya vizadatA ke sAtha nirUpita kiye gaye haiN| isake sivAya viSaya ko spaSTa evaM sarala karane ke liye jagaha 2 choTe 2 suMdara udAharaNa bhI diye gaye haiN| cora kA udAharaNa, ratha hAMkanevAle (gADIvAna) kA udAharaNa, (bhadhya0 6-zloka 3), tIna vyApAriyoM kA dRSTAMta (adhya0 7-zloka 14-16) bhAdi choTe 2 dRSTAMta kuMdana meM jar3e hue hIre kI taraha jagamagA rahe haiN| naminAtha svAmI kI kathA yahAM pahilI hI vAra kahI gaI hai / inake sivAya, saMvAdoM kI bahusaMkhyA isa graMtha kI 'eka khAsa vizeSatA hai| naminAtha kA saMvAda hameM buddha-graMtha sUtra nipAta kI 'pratyeka buddha' kI kathA kI yAda dilAtA hai| harikeza tathA brAhmaNa kA saMvAda, dhArmika kriyA evaM dhArmika vRti ke balAbala kI tarapha izArA karatA hai| purohita aura usake putroM kA saMvAda sAdhu-jIvana kI apekSA gRhastha jIvana kitane azoM meM nyUna hai isa bAta kA pratipAdana karatA hai| yaha saMvAda mahAbhArata tathA bauddha jAtaka meM bhI thor3e se pheraphAra ke sAtha dikhAI detA hai, isase siddha hotA hai ki uttarAdhyayana sUtra ke kucha purAne mAgoM meM se yaha bhI eka hai| isa graMtha kA bhAThavAM adhyayana kApilIya (saMskRta kAmilIyana arthAt kapila 8 sambandhI) hai aura zAMtisUri kI TIkA meM kazyathala kapila kI bhI kathA dIgaI hai jo 4 * sAMkhya darzanakAra kapila ke sAtha isa kapila kA koI sambandha nahIM haiN|| . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa graMthoM ke kapila ke itihAsa se vAzoM meM milatI julatI hai| bAisaveM adhyayana meM zrIkRSNa kI kathA AI hai vaha bhI aneka dRSTiyoM kI apekSA meM AkarSaka hai| kiMtu jaina-dharma ke itihAsa ke liye upayogI vastu to teisaveM adhyayana meM hai- pAzrzvanAtha aura mahAvIra ke ziSyoM ke saMvAda kA yaha prasaMga hai aura usa saMvAda meM se mUla pArzvapravRtta jaina - pracAra kaisA thA aura usameM mahAvIra ne kyA 2 sudhAra kiye usakA kucha thor3AsA khyAla AtA hai / uttarAdhyayana ( adhyayana 25 ) kA vastu tatva ) dharmapada ke ma sarga ( udAna ) ke sAtha bahuta kucha milatA julatA hai !! saccA brAhmaNa kise kahate haiM isa viSaya ke Upara isa adhyayana kaI eka bahuta hI suMdara sUtra kahe gaye haiM / isa grantha kA aisA viSaya saMgraha hai / jaisA ki pahile likhA hai, isa grantha kI anekAneka TIkAeM hocukI hai / aura prAcIna meM prAcIna TIkAeM bhI ina mUlasUtroM para hI pAI jAtI haiM isa paristhiti meM uttarAdhyayana kI ukta TIkAoM ke viSaya meM kucha. likhanA Avazyaka dikhAI detA hai / sabase prAcIna TIkA bhadravAha kI hai jo 'nijukti' ke nAma se prasiddha hai / yaha TIkA anya TIkAoM kI apekSA upayogI mAnI jAtI hai kyoMki usameM jaina-dharma sambandhI prAcIna jAnakAra kI prabhUtamAtrA meM milatI haiM / bAda kI TIkAeM dasavIM zatAbdI meM likhI gaI haiM, jisameM zAMtisurikA bhAva vijaya tathA devendragaNi ( san 1073 ) kI TIkA mukhya ginI jAtA hai / ye donoM vyakti jaina- zAsana ke alaMkArarUpa the aura apane samaya ke prakhara ke vidvAn the yahI kAraNa hai ki inakI TIkAoM meM jagaha jagaha zAstrArtha evaM khaMDhana mandana kI jhalaka dikhAI detI hai / A bhASA zAstra kI dRSTi se dekhane para uttarAdhyayana sUtra kI bhASA ati prAcIna DhaMga kI hai| aura jainagrAmoM ke jina sUtroM meM saba se prAcIna 1 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA saMgraha kIgaI haiM unhIM meM se yaha graMtha bhI eka hai| jaina-zAsana meM sabase prAcIna bhASA AyArAMga (AcArAMga) kI hai / usake bAda kI prAcIna bhASA sUtragaDAMga (sUtra kRtAMga) kI hai aura usake bAda tIsarA sthAna uttarAdhyayana sUtra kI bhASA kA hai aisA bhApA zAstriyoM kA mata hai| , isa taraha uttarAdhyayana kI samAlocanA sthUla rUpa se karane kA yaha prayatna kiyA hai| usameM yadi vidvAnoM ko koI truTi mAlama par3e to ve use kSamA kreN| yahI prArthanA hai| tryaM. naM. dave, ema. e., bI.TI., pI. eca. DI. ( laMdana ) / prophesara, gujarAta kAleja, ahamadAbAda.. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA adhyayana 1-vinayazruta vinIta ke lakSaNa-avinIta ke lakSaNa aura usakA pariNAmasAdhaka kA kaThina kartavya-gurudharma-zipyazikSA-calate, uThate, vaiThane tathA bhikSA lene ke liye jAte hue sAdhu kA aacrnn| 2-paripaha bhinna bhinna paristhitiyoM meM bhinna 2 prakAra ke Aye hue Aka* smika saMkaToM ke samaya bhikSu kisa prakAra sahiSNu evaM zAMta banA rahe Adi ghAtoM kA spaSTa ullekha / 3-caturaMtIya 26 manuSyasva, dharmazravaNa, zrandA,saMyama meM purupArtha karanA-ina cAra AtmavikAsa ke aMgoM kA kramapUrvaka nirdeza-saMsAracakra meM phirane kA kAraNa-dharma kIna pAla sakatA hai-zubha kamA~ kA sundara pariNAma / 4-asaMskRta jIvana kI caMcalatA-duSTa karma kA duHkhada pariNAma kamA~ ke karanevAle ko hI unake phala bhogane paDhate haiM-pralobhanoM meM jAgRti-svacchaMda ko rokane meM hI mukti hai| -5-akAmamaraNIya ajJAnI kA dhyeyazUnya maraNa- krUrakarmI kA vilApa-bhogoM kI Asakti kA duSpariNAma-donoM prakAra ke rogoM kI utpatti-mRtyu Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. samaya durAcArI kI sthiti - gRhastha sAdhaka kI yogyatA - sacce gati - deva gati ke sukhoM kA saMyama kA pratipAdana --- sadAcArI kI varNana -saMyamI kA saphala maraNa / 6- tullaka nirgratha 44 dhana, strI, putra, parivAra Adi karmoM se pIDita manuSya ko zaraNabhUta nahIM hote - bAhya parigraha kA tyAga - jagata ke yAvanmAtra jIvoM para maitrIbhAva - bhAcArazUnya vAgvaidagdhya evaM vidvattA vyartha haiM-saMyamI kI parimitatA / 7-elaka 46 bhogI kI bakare ke sAtha tulanA - adhama gati meM jAnevAle - jIva ke viziSTa lakSaNa - lezamAtra bhUla kA ati duHkhada pari NAma - manuSya jIvana kA kartavya -- kAmabhogoM kI caMcalatA / - kApilika 57 kapila muni ke pUrvajanma kA vRttAMta - zubha bhAvanA ke aMkura ke kAraNa --patana meM se vikAsa - bhikSukoM ke liye inakA sadupadeza -- sUkSma ahiMsA kA sundara pratipAdana --- jina vidyAoM se muni ko patana ho unakA tyAga - lobha kA pariNAma -- tRSNA kA hUbahU citra-strIsaMga kA tyAga / 6- namipravrajyA 66 nimitta milane se nami rAjA kA abhiniSkramaNa namirAjA ke tyAga se mithilA kA hAhAkAra - nami rAjA ke sAtha indra kA tAtvika praznottara aura unakA sundara samAdhAna / - 10 - drumapatraka 76 vRkSa ke pake patte se manuSya jIvana kI tulanA - jIvana kI utkrAnti kA krama- - manuSya jIvana kI durlabhatA - bhinna 2 sthAnoM meM bhinna 2 AyusthitikA parimANa - gautama ko uddeza kara bhagavAna - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA apramatta rahane kA upadeza-gautama para usakA prabhAva aura unako nirvANa kI prApti honA / -12-bahuzrutapUjya jJAnI evaM ajJAnI ke lakSaNa-sace jJAnI kI manodazA-jJAna kA sundara pariNAma jJAnI kI sarvocca upamA / 12-harikezIya _____ jAtivAda kA khaNDhana-jAtimada kA duSpariNAma tapasvI kI tyAga dazA-zuddha tapazcaryA kA divya prabhAva-saccI zudi kisa meM hai ? 13-cittasaMbhUtIya 113 saMskRti evaM jIvana kA sambandha-prema kA AkarpaNa-citta evaM saMbhUti ina donoM bhAiyoM kA pUrva itihAsa choTI sI vAsanA ke liye bhoga-punarjanma kyoM?-pralobhana ke pravala nimitta milane para bhI tyAgI kI dazA-citta saMbhUti kA paraspara milanA-citta muni kA upadeza-saMbhUti kA na mAnanA aura ghora durgati meM jAkara pdd'naa| 14-ipukArIya 130 RNAnubaMdha kise kahate haiM ? cha sAthI jIvoM kA pUrva vRttAnta aura ipukAra nagara meM unako punaH iTTA honA-saMskAra kI sphUrtiparamparAgata mAnyatAmoM kA jIvana para prabhAva-gRhasthAzrama kisa liye ? sacce vairAgya kI kasauTI-AtmA kI nityatA kA mArmika varNana-anta meM ThahoM kA eka dUsare ke nimittase saMsAra tyAga aura mukti prApti / -15-sa bhikkhU 147 Adarza bhikSu kaisA ho isakA spaSTatathA hRdayasparzI varNana / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-brahmacarya samAdhi ke sthAna mana, vacana, aura kAya se brahmacarya kisa taraha pAlA jA sakatA hai usake liye 10 hitakArI vacana-brahmacarya kI kyA AvazyakatA hai ? brahmacarya pAlana kA phala-Adi kA vistRta varNana / 17-pApazramaNIya pApI bhramaNa kise kahate haiM ? zramaNa jIvana ko dUSita karane vAle sUkSmAtisUkSma dopoM kA bhI cikitsApUrNa varNana / 18-saMyatIya 172 . kaMpilA nagarI ke rAjA saMyati kA zikAra ke liye udyAna meM jAnA-eka choTe se mauja majA meM pazcAttApa kA honA-gardabhAlI muni ke upadeza kA prabhAva-saMyatirAjA kA gRhatyAga-saMyati tathA kSatriya munikA samAgama-jaina zAsana kI ucamatA kisameM haizuddha antaHkaraNa se pUrva janma kA smaraNa honA-cakravartI kI manupama vibhUti ke dhAraka aneka mahApuruSoM kA bhAtmasiddhi ke liye tyAgamArga kA anusaraNa tathA unakI nAmAvalI / 16-mRgAputrIya 188 sugrIvanagara ke balabhad rAjAke taruNa yuvarAja mRgAputra ko eka muni ke dekhane se bhogavilAsoM se vairAgyabhAva kA paidA honAputra kA kartavya-mAtA pitA kA vAtsalya-dIkSA lene ke liye AjJA prAkSa karate samaya unakI tAtvika carcA-pUrva janmoM meM nIca gatiyoM meM bhoge hue duHkhoM kI vedanA kA varNana-Adarza tyAga grahaNa / 20-mahAnigraMthIya 207zreNika mahArAja aura anAthI muni kA AzcaryakAraka saMyoga- mazaraNa bhAvanA-bhanAthatA tathA sanAthatA kA varNana-karmakA kartA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA bhoktA AtmA hI hai isakI pratIti-AtmA hI apanA zatru. kiMvA mitra hai-saMta ke samAgamase magadhapati ko pedA humA bhAnaMda / 21-samudra pAlIya 221 campAnagarI meM rahane vAle bhagavAna mahAvIra ke ziSya pAlita kA caritra-usake putra samudrapAla ko eka cora kI dazA dekhate hI utpanna humA vairAgya mAva-unakI aDhaga tapazcaryA-tyAgakA varNana / 22-rathanesIya 226 ariSTanemi kA pUrvajIvana taruNavaya meM hI yoga saMskAra kI lAgRti-vivAha ke liye jAte hue mArga meM eka choTA sA nimica milate hI vairAgya kA utpanna honA-strIratna rAjImatI kA ami.. niSkramaNa-syanemi tathA rAjImatI kA ekAnta meM Akasmika milana -sthanemi kA kAmAtura honA-rAjImatI kI aDhagatA-rAjImatI ke. upadeza se sthanemi kA jAgRta honA-strIzakti kA jvalaMta dRSTAMta / 23-kezigautamIya 244 zrAvastInagarI meM mahAmuni kezIzramaNa se jJAnImuni gautama kA milanA gambhIra praznottara-samaya dharma kI mahattA-praznottaroM se sabakA samAdhAna honA aura bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita AcAra kA grahaNa / 24-samitiyAM 268 ATha pravacana mAtAoM kA varNana-sAvadhAnI evaM saMyama kA saMpUrNa varNana-kaise calanA, bolanA, bhikSA prApta karanA, vyavasthA rakhanA-mana, vacana aura kAya saMyama kI rakSA Adi kA vistRta varNana / 25-yajJIya 278 ' yAjaka kauna hai ?-yajJa kaunasA ThIka hai ?--agni kaimrI honI cAhiye ? brAhmaNa kise kahate haiM-veda kA asalI rahasya-sacAyajJa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 jAtivAda kA ghora khaNDana-karmavAda kA manDana-zramaNa, muni aura tapasvI kise kahate hai-saMsAra rUpI roga kI saccI cikitsA sacce upadeza kA prabhAva / 26-samAcArI sAdhaka bhikSu kI dinacaryA-usake 10 bhedoM kA varNanadivasa kA samayavibhAga-samaya dharma ko pahicAna kara kAma karane kI zikSA-sAvadhAnatA rakhane para vizeSa bhAra-ghar3I binA divasa tathA rAtri nAnane kI samaya paddhati / 27-khaluMkIya 304. gaNadhara gArya kA sAdhaka jIvana-gariyAra bailoM ke sAtha ziSyoM kI tulanA-svacchaMdatA kA duSpariNAma-ziSyoM kI AvazyakatA kahAM taka hai-gAgryAcArya kA sabako nirAsakta bhAvase cher3akara ekAnta Atmacintana karanA / 28-mokSamArga gati mokSa mArga ke sAdhanoM kA spaSTa varNana-saMsAra ke samastatatvoM ke tAtvika lakSaNa-AramavikAsa kA mArga saralatA se kaise mila sakatA hai ?-- 26--samyaktva parAkrama 320 jijJAsA kI sAmAnya bhUmikA se lekara antima sAdhya (mokSa) prApti taka honevAlI samasta bhUmikAoM kA mArmika, sundara varNana uttama 73 guNa aura unake lAbha / 30-tapomArga 352 karmarUpI IMdhana ko jalAnevAlI agni kauna sI? tapazcaryA kA vaidika, vaijJAnika, tathA mAdhyAtmika ina tInoM dRSTiyoM se nirI kSaNa-tapazcaryA ke bhinna 2 prakAra ke prayogoM kA varNana aura unakA 1. zArIrika tathA mAnasika prabhAva / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 31 - caraNavidhi saMsAra yaha pATha sIkhane kI zAlA hai -- pratyeka vastu meM kucha grahaNa karane yogya, kucha tyAgane yogya aura kucha upekSaNIya guNa huA karate hai unameM se yahAM eka se lekara tetIsa saMkhyA taka kI vastuoM kA varNana kiyA hai- upayoga yahI dharma hai / 32 -- pramAdasthAna 367 pramAdasthAnoM kA cikitsApUrNa varNana-vyApta duHkha se chUTane ekatama mArga - tRSNA, moha, aura krodha kA janma kahAM se ? rAga tathA hepa kA mUla kyA hai ? mana tathA indriyoM ke asaMyama ke duSpariNAma - mumukSu kI kAryadizA / 33 - karmaprakRti 360 janma-maraNa ke duHkhoM kA mUla kAraNa kyA hai ? ATha karmoM ke nAma, bheda, upabheda tathA unakI jur3I 2 sthiti evaM saMkSipta varNana | pariNAma kA 34 - lezyA 367 sUkSma zarIra ke bhAva athavA zubhAzubha karmoM ke pariNAma Ta lezyAoM ke nAma, raMga, rasa, bandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati, jaghanya evaM utkRSTa sthiti Adi kA vistRta varNana - kina 2 dopoM evaM guNoM se asundara evaM sundara bhAva paidA hote haiMsthUla kriyA se sUkSma mana kA sambandha-kaluSita athavA aprasanna mana kA AtmA para kyA asara par3atA hai-mRtyu se pahile jIvana kArya ke phala kA vicAra | -up --- -zraNagArAdhyayana 402 gRha saMsAra kA moha --saMyamI kI javAbadArI - tyAga kI sAvadhAnatA - pralobhana tathA dopa ke nimitta milane para samabhAva kauna rakha sakatA hai ? nirAsakti kI vAstavikatA - zarIra mamatvakA tyAga ! Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva vibhakti 415 saMpUrNa loka ke padArthoM kA vistRta varNana - mukti kI yogyatAsaMsAra kA itihAsa -- zuddha caitanya kI sthiti - saMsArI jIvoM kI judI 2 gatiyoM meM kyA dazA hotI hai ? - ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya jIvoM ke bheda prabhedoM kA vistRta varNana-jar3a padArthoM kA varNana - saba kI judI 2 sthiti jIvAtmA para karma kA kyA asara par3atA hai ? phaladdIna tathA saphala matyu kI sAdhanA kI kaluSita tathA sundara bhAvanA kA varNana - ina saba vAnoM kA varNana kara bhagavAna mahAvIra kA mokSagamana / - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Buonococenenevenemerengue Kaenewneemernama (1) cattAri paramaMgAriNa, dullahANIha janturaNo / mANusattaM suI saddhA, sajamammi ya vIriyaM / / u03-1 kusagge jaha osavindueM, thaa| ciTThaI lAvamANaeM / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama mA pamAyae / Ta010-2 (2) jo sahassaM sahassANaM, mAse mAse gavaM dae / vassa vi saMjamo se zro, adintassa pikiMcaraNa / / u09-40 AUPUROUNavavvvBABASARAN M HOM normourvouronnonmurumunun Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgo ya doso vi ya kammavIyaM, kammaM ya mohappabhavaM vadanti / kammaM ca jAdamaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAimaraNaM vayanti / / Ta0 32-7 kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khattiyo / vaiso kammuNA hoi, muddo havai kammuNA / / / u0 25-33 / pANivamusAvAyA, adatta mehuNa pariggahA virayA / rAI bhoyaNaviro, jIvo bhavai praNAsavo // Ta. .-. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya-zruta 1 vinaya naya kA artha yahAM arpaNatA hai| jainadarzana ke siddhAntAnusAra, jaba vaha arpaNatA paramAtmA ke prati dikhAI jAtI hai taba use bhakti kahate hai kintu jaba vaha gurujanoM ke prati dikhAI jAtI hai taba usakI gaNanA svadharma athavA svakartavya meM kI jAtI hai / isa adhyayana meM guru ko lakSya kara ke, ziSya tathA guru ke pArasparika dharmo kA nirUpaNa kiyA gayA hai / arpaNAtA-bhAva ke udaya hone se ahaMkAra kA nAza hotA hai| jaba taka ahaMkAra kA nAza na hogA taba taka prAtmazodhana nahIM ho sakatA aura Atmazodhana ke mArga kA anusaraNa kiye binA saccI zAnti evaM sukha kI prApti nahIM hotii| sabhI jijJAsuoM ko avalaMbana (satsaMga ) kI AvazyakatA to hai hI / bhagavAna bole:(1) saMyoga ( zrAsaktimaya mamatva bhAva ) se vizeSa rUpa se - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra rahina tathA gharavAra ke bandhanoM se mukta aise bhikSu kI vinaya kA upadeza karatA hU~ use tuma kramapUrvaka suno| TippaNIH- yahAM 'saMyoga' kA artha Asanhi hai| Asandhi ke chUTa jAne para hI jijJAsA jAgRta hotI hai| jijJAsA jAgRta hone para ho varavAra kA samaya dUra hotA hai| kyA aisI bhAvanA kA hama apane jIvana meM kasI 2 anubhava nahIM karate ? 2 (2) jo guru kI AjJA kA pAlana karanevAlA ho, guru ke nikaTa rahatA ( zrantevAsI ) ho, tathA apane guru ke iMgita tathA zrAkAra ( manobhAva tathA zrAkAra ) kA jAnakAra ho use 'vinIta' kahate haiM | 5 TippaNIH- AjJApAlana, prIti aura caturatA - ye tInoM guNa arpaNavA meM hone cAhiye / nikaTa rahane kA artha pAsa rahanA itanA hI nahIM # kintu guru ke hRdaya meM apane guNoM dvArA sthAna kara lenA hai / (3) zrAjJA kA ullaMghana karane vAle, gurujanoM ke hRdaya se rahane vAle, zatru samAna ( virodhI ) tathA vivekahIna sAvaka ko 'avinIta' kahate haiM / dUra (4) jisa taraha sar3I kRtiyA saba jagaha dutkArI jAtI hai usI taraha zatru samAna, vAcAla ( bahuta bolane vAlA ) tathA durAcArI ( svacchaMdI ) ziSya sarvatra apamAnita hotA hai / (5) jisa taraha zukara svAdiSTa anna ke paudhe ko chor3akara biSTA khAnA pasanda karatA hai usI taraha svacchaMdI mUrkha ( ziSya ) sadAcAra chor3akara svacchanda vicarane meM hI Ananda mAnatA hai / ( 6 ) kuttA, zukara aura manuSya ina tInoM dRSTAntoM ke 'bhAve + Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya zruta 7 (Aya) ko sunakara apane kalyANa kA icchuka (ziSya) vinaya mArga meM apanA mana lagAve / ( 7 ) isaliye mokSa ke icchuka aura satyazodhaka ko vivekapUrvaka vinaya kI ArAdhanA karanI cAhiye aura sadAcAra ko bar3hAte rahanA cAhiye / aisA karane se usako kahIM bhI apamAnita athavA nirAza nahIM honA par3egA / (8) prati zAnta bano aura mitrabhAva se jJAnI puruSoM se upayogI sAdhana siikho| nirarthaka vastuoM ko to chor3a hI denA cAhiye / (9) mahApuruSoM kI zikSA se kruddha honA mUrkha manuSya kA kAma hai / catura hokara sahanazIlatA rakkho / nIca vRtti ke manuSyoM kI saMgati na karo / ha~sI majAka aura khela kUda bhI chor3a dene cAhiye / TippaNI-- mahApuruSa java zikSA dete hoM taba kaisA AcaraNa karanA cAhiye usakA lakSaNa uparokta gAthA meM diyA hai / (10) kopa karanA yaha cAMDAla karma hai, yaha na karanA cAhiye / vyartha bakavAda mata karo / samaya kI anukUlatA ke anusAra upadeza zravaNa kara phira usakA ekAnta meM cintanamanana karanA cAhie / bhUla (11) meM yadi kadAcita cAMDAla karma ( krodha ) ho jAya to use kabhI mata chupaao| jo doSa ho jAya use gurujanoM ke samakSa svIkAra kro| yadi apanI doSa na ho to vinayapUrvaka usakA khulAsA kara denA cAhiye / " Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI-cAMDAla karma kA Azaya duSTa ( niMdya ) karma se hai| usameM , adharma, akartavya, krodha, kapaTa aura laMpaTatA kA samAveza hotA hai| 12) jaise aDiyala TaTTU ( athavA gariyAra baila) ko hamezA cAvuka lagAne kI jarUrata hotI hai usI taraha mumukSu puruSa ko sahApurupo dvArA tAr3anA kI apekSA na karanI cAhiye / cAlAka ghor3A jisa taraha cAbuka dekhate hI ThIka mArga para AjAtA hai, vaise hI mumukSu sAdhaka ko apane pApa karma kA bhAna hote hI use chor3a denA caahiye| (13) satpuruSoM kI AjJA kI avajJA karane vAlA aura kaThora vacana kahane vAlA durAcArI ziSya komala guru ko bhI kruddha kara detA hai / usI taraha, guru ke manobhAva ko jAna kara tadanusAra AcaraNa karane vAlA vinIta ziSya sacamuca kruddha guru ko bhI zAnta kara detA hai| TippaNI-sAdhaka dazA meM hone ke kAraNa guru tathA zipya donoM hI ke dvArA bhUla ho jAnA sambhava hai kintu yahAM para zipya sambandhI prakaraNa hone se ziSya kattavya hI batAyA gayA hai| (14) pUMche binA uttara na de| pUchane para asatya uttara na de, krodha ko zAMta kara, apriya bAta ko bhI priya banA kara vole| (15) apanI zrAtmA kA hI damana karanA cAhiye kyoMki yaha prAtmA hI durdamya hai| Atmadamana karane se isa loka tayA paraloka donoM meM sukha kI prApti hotI hai| (16) tapa aura saMyama dvArA apanI AtmA kA damana karanA yahI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya zruta 5 7 uttama hai ! zranyathA (karma janya ) mAra athavA dUsare bandhana mujhe, damana kareMge hI ? TippaNI-- ukta sUtra ko apane Apa para ghaTAnA cAhiye / saMyama aura tapa se zarIra kA damana hotA hai / yaha damana svatantra hotA hai, kintu jo damana asaMyama tathA ucchUla vRtti se hotA hai paratantra hotA hai aura isI kAraNa vaha AtmA ko vizeSa duHkhadAyI hotA hai / (17) vANI athavA karma se, gupta athavA prakaTa rUpa meM gurujanoM se kabhI vaira nahIM karanA cAhiye / mahApuruSoM ke pAsa kisa taraha baiThanA cAhiye ? (18) gurujanoM kI pITha ke pAsa athavA Age pIche nahIM baiThanA cAhiye / itanA pAsa bhI na baiThanA cAhiye ki jisase apane pairoM kA unake peroM se sparza ho / zayyA para leTe leTe athavA apanI jagaha para baiThe 2 hI pratyuttara nahIM denA cAhiye / (19) gurujanoM ke samakSa paira para paira car3hAkara, athavA ghuTane chAtI se saTAkara, athavA paira phailAkara bhI nahIM baiThanA cAhiye | (20) yadi zrAcArya bulAveM to kabhI bhI mauna ( cupacApa ) na rahanA cAhiye / mumukSu evaM gurukRpecchu ziSya ko tatkAla hI unake pAsa jAkara upasthita honA cAhiye / (21) jaba kabhI bhI AcArya dhIme zrathavA jora se bulAveM taba cupacApa baiThe na rahanA cAhiye kintu viveka pUrvaka apanA . Asana chor3akara dhIratA ke sAtha nikaTa jAkara unakI zrAjJA sunanI cAhiye / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 uttarAdhyayana sUtra (22) vichaune para leTe 2 athavA apane Asana para baiThe 2 guru j # jI se praznottara nahIM karane cAhiye | gurujI ke pAsa jAkara, hAtha jor3akara aura namratA pUrvaka baiThakara athavA khar3e hokara samAdhAna karanA cAhiye / (23) ( guru ko cAhiye ki ) aise vinayI ziSya ko sUtra vacana aura unakA bhAvArtha, usakI yogyatA ( pAtratA ) anusAra' samajhAve / } bhikSuoM kA vyavahAra kaisA honA cAhiye ? (24) bhikSu kabhI asatya bhASaNa na kare | kabhI bhI nizcayAtmaka ( amuka bAta aisI hI hai athavA anya rUpa meM ho hI nahIM sakatI ityAdi prakAra ke ) vacana nahIM kahane cAhiye / bhASA ke doSa (dvayarthI zabda prayoga, jisase dUsare ko bhrama yA dhokhA ho ) se bace aura na mana meM kapaTa bhAva hI rakkhe | (25) pUMchane para sAvadya ( dUpita ) na kahe / apane svArtha ke liye athavA anya kisI bhI kAraNa se aise vacana na bole jo nirarthaka (arthazUnya ) ho athavA jo sunane vAle ke hRdaya meM cubhe / (26) brahmacArI ko ekAnta ke ghara ke pAsa, luhAra kI dukAna 2 } } athavA anya yogya sthAna meM athavA do gharoM ke bIca * kI taMga jagaha meM athavA sariyAma mArga meM akelI strI ke pAsa na to khar3A hI honA cAhiye aura na usase saMbhApaNa ( bAtacIta ) hI karanA cAhiye / . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya zruta ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ TippaNI:-brahmacarya yaha no mumukSu kA jIvana vrata hai| brahmacArI kA AcaraNa kaisA honA cAhiye usakA yahAM nirdeza kiyA hai| (27) ( yaha merA parama saubhAgya hai ki ) mahApuruSa mujhe mIThA upAlaMbha athavA kaThora zabdoM meM bhartsanA karate haiN| isase merA parama kalyANa hogA aisA mAnakara usakA vivekapUrvaka pAlana kre| (28) gurujana kI zikSA ( daNDa ) kaThora tathA kaThina hone para' ' , bhI duSkRta kI nAzaka hotI hai isaliye catura sAdhaka usako ' 'apanA hitakArI mAnatA hai kintu asAdhu jana usako dveSa / janaka tathA krodhakArI mAnatA hai| nirbhaya evaM dUradarzI puruSa, kaThora daNDa ko bhI uttama mAnate haiM kintu mUr3ha puruSoM ko kSamA evaM zuddhi karane vAlA hita vAkya bhI dveSa kA kAraNa ho jAtA hai| (30) gurujI ke Asana se jo adhika U~cA na ho aura jo caracarAtA na ho aise sthira Asana para (ziSya ) baitthe| khAsa kAraNa sivAya vahAM se na uThe aura caMcalatA chor3a kara baitthe| (31) samaya hone para, bhikSuko (apane) sthAna ke bAhara AhAra nihArAdi kriyAoM ke liye jAnA cAhiye aura yathAsamaya vApisa AjAnA caahiye| akAla ko chor3akara, sarvadA kAladharma ke anukUla hI saba kAma karane cAhiye / TippaNIH-khAsa kAraNa ke vinA bhikSu ko apanA sthAna nahIM chor3anA cAhiye aura samaya 2 para kAladharma ko lakSya meM rakhakara anukUlatA ., se kAma karanA caahiye| .: Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra bhikSArtha jAne vAle bhinu kA dharma (32) jahA~ bahuta se AdamI paMkti bhoja meM jIma rahe hoM vahAM - bhikSuko nahIM jAnA cAhiye / vaha prema pUrvaka dI huI mikSA hI prahama kreN| (aisI) kaThinatA se prApta anna bhI kevala niyata samaya para kevala parimita mAtrA meM hI grahaNa kare / (33) dAtA ke ghara (bhojanAlaya) se vizeSa dUra bhI na ho aura na ati pAsa hI ho aura jahA~ dUsare zramaNa usako dekha na sakeM tathA jahAM jAne meM dUsaroM ko lAMghanA na par3e aise sthAna meM bhikSu ko bhikSA ke liye khar3A honA caahiye| TippaNI:-~-yadi dUsare bhikSu use dekheMge to saMbhava hai ki usako kheda * ho athavA dAtA ke mana para asara ho-isaliye aisA na karane kA vidhAna kiyA gayA hai| (34) ( dAtA se) U~ce cabUtare para khar3e hokara kiMvA nIce khar3e hokara athavA atidUra kiMvA ati nikaTa khar3e hokara bhikSA grahaNa na kare / bhikSu usI nirdoSa anna ko grahaNa kare jo dUsare ke nimitta banAyA gayA ho| TippaNI:-dUsare ke nimitta se yaha mAzaya hai ki vaha bhojana khAsa bhikSu ke liye taiyAra na kiyA gayA ho / bhikSu kaise sthAna meM aura kisa taraha AhAra kare ? (35) jahAM bahuva jIvajantu (kIr3e makaur3e) na hoM, vIja na phaile hoM, tathA jo cAroM tarapha se DhaMkA ( vanda) hoaise sthAna meM saMyamI purupa, viveka pUrvaka tathA jamIna para Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya zruta - - ~ ucchiSTa bhojana na par3e isakI saMbhAla ke sAtha, samabhAva (svAda kA vicAra na karate hue ) bhojana kre| / (36) kyA hI acchA banA hai, kyA hI acchI rIti se banAyA gayA hai, kyA hI acchI taraha se saMbhArA gayA hai, kyA hI bArIka kaTA hai, kyA khUba banA hai, kyA kahanA hai, kaisA acchA saMskAra (choMka baghAra Adi) huA hai, Aja kaisA svAdiSTa bhojana milA hai-ityAdi prakAra kI iMdriya lolupatA janya dUSita manodazA muni ko tyAga denI caahiye| guru tathA ziSya ke kyA kartavya haiM ? 37)acchA ghor3A calAne meM jaise sArathI ko Ananda AtA hai vaise hI catura sAdhaka ko vidyAdAna karane meM guru ko - AnaMda prApta hotA hai| jisa taraha ar3iyala TaTTU ko __ calAte 2 sArathI thaka jAtA hai vaise hI mUrkha ko zikSaNa dete 2 guru bhI thaka ( hatotsAha ho ) jAte haiN| 38) pApadRSTi vAlA ziSya (puruSa) kalyANakArI vidyA prApta karate hue bhI guru kI capatoM aura bhatsanAoM (miDakiyoM) ko vadha tathA Akroza ( gAlI) mAnatA hai| (39) sAdhu puruSa to yaha samajha kara ki gurujI mujhako apane putra, laghubhrAtA, athavA svajana ke samAna mAna kara aisA kara rahe haiM isaliye vaha gurujI kI zikSA ( daNDa) ko apanA kalyANakArI mAnatA hai kintu pApadRSTi vAlA ziSya * usa dazA meM apane ko gulAma mAna kara duHkhI hotA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 uttarAdhyayana sUtra TippaNI- eka hI zikSA ke dRSTi bheda se do svarUpa ho jAte haiM / (40) vidyecchu bhikSu kA kartavya hai ki vaha aisA vyavahAra na kare jisase AcArya ko athavA apanI AtmA ko kruddha honA, par3e / aisA koI kRtya na kare jisase jJAnI janoM kI choTI sI bhI kSati ho / vaha dUsaroM ke dopa bhI na dekhe / ( 41 ) yadi kadAcita AcArya kruddha ho jAya to apane prema se unako prasanna kare | hAtha jor3akara unakI vinaya kare tathA ( kSamA mAMgate hue ) unako vizvAsa dilAve ki bhaviSya meM vaisA doSa phira kabhI na karU~gA / , kiyA hai vaisA hI vaha kare / dhArmika vyavahAra karatA huA puruSa kabhI bhI niMdA ko prApta nahIM hotA / (42) jJAnavAna puruSoM ne jaisA dhArmika vyavahAra 1 TippaNI- cahAM vyavahAra kA vidhAna kara bhagavAna mahAvIra ne yaha samajhAyA hai ki AdhyAtmikatA kevala vyavahAra zUnya zuSka dazA nahIM hai / (43) AcArya ke mana kA bhAva jAna kara athavA unakA vacana sunakara suziSya ko use vANI dvArA svIkAra kara, kArya dvArA use AcaraNa meM le zrAnA cAhiye / TippaNI-vacana kI apekSA AcaraNa kA mUlya adhika hai| (44) vinIta sAdhaka preraNA vinA hI prerita hotA hai / 'udhara zrAjJA huI aura idhara kAma pUrA huA' - aisI tatparatA ke sAtha vaha apane kartavya hamezA karatA rahatA hai / 1 (45) isa taraha ( uparokta svarUpa ko ) jAna kara jo buddhimAna ziSya vinaya dhAraNa karatA hai usakA yaza loka meM phailatA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya zruta ~~ vi 11 hai aura jaise yaha pRthvI prANimAtra kI AdhAra hai vaise hI vaha vinayI ziSya AcAryoM kA AdhArabhUta hokara rahatA hai / jJAnI puruSa kyA detA hai ? (46) sacce jJAnI aura zAkhajJa pUjya puruSa jaba ziSya para prasanna hote haiM taba use zAstra ke gaMbhIra rahasya samajhAte haiM / (47) (aura) zAstrajJa ziSya saMdeha rahita hokara karma saMpatti meM mana lagAkara sthitaprajJa hotA hai aura tapa zrAcAra tathA " samAdhi inako kramazaH prApti karatA huA divya jyoti dhAraNa karatA hai tathA vAda meM pA~ca vratoM kA pAlana karatA hai / (48) deva, gaMdharva tathA manuSyoM dvArA pUjita vaha mumukSu muni isa malina zarIra ko chor3akara isI janma meM siddha ho jAtA hai athavA ( dUsare janma meM) mahAna RddhidhArI deva hotA hai / 2 1 TippaNI- ina tIna zlokoM meM sAdhaka kI kramika zreNI batAkara usakA phala dikhAyA hai / vinaya arthAt viziSTa nIti aura yaha nIti hI dharma kA mUla hai / gurujana kI vinaya se satsaMga hotA hai, tatva kA rahasya samajha meM AtA hai aura rahasya samajhane ke bAda vikAsa paMtha meM agrasara huA jAtA hai / isI vikAsa se devagati athavA mokSagati prApta hotI hai / aisA maiM kahatA hU~ isa taraha 'vinayazruta' nAmakA prathama adhyayana samApta huA / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSaha (naya ke bAda dUsarA adhyayana paripahoM kA pAtA hai| paripaha arthAta aneka prakAra se (zArIrika kaSTa) sahana karanA-isakA nAma paripaha hai| ina aneka prakAroM meM se yahAM kavala 22. (vAIsa)kA varNana kiyA hai| tapazcaryA tathA paripahI meM yaha antara hai ki upavAsAdi tapazcaryA meM bhUkha, pyAsa, TaMDI, gasI zrAdi kaSTa svecchA se sahe jAte haiM kiMtu bhojana kI icchA hone para bhI athavA thAlI meM bhojana rahane para bhI kisI zrAkasmika kAraNa se vaha na mile athavA khAyA na sA sake, phira bhI mana meM vikAra na lAkara athavA pratikAra mAya na lAte hue mamamAvapUrvaka usa kaSTa ko sahana karanA ulako pariyaha (paripAlaya) kahate haiM / isa adhyayana meM, yadyapi saMyamI ko lakSya karake varNana kiyA gayA hai kintu gRhastha sAdhaka ko bhI aise yaneka prasaMgoM kA sAmanA karanA par3atA hai| sahanazIlatA ke vinA saMyama nahIM ho sakatA, saMyama ke binA nyAga nahIM, tyAga ke binA prAtmavikAza nahIM aura jahAM prAtmavikAsa nahIM hai yahAM mAnayajIvana ke aMtima uddezya kI siddhi bhI nahIM hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSada 45 gurudeva bole - 13 "maiMne sunA hai / " AyuSyamAna bhagavAna sudharmasvAmI ne isa taraha kahA, yahAM para vastutaH zramaNa bhagavAna kAzyapa mahAvIra ne 22 pariSahoM kA varNana kiyA hai| sAdhaka bhikSu ( unako ) sunakara, ( unakA svarUpa ) jAnakara (unako jItakara, ( unakA ) parAbhava karake bhikSAcarI meM jAte hue yadi pariSahoM se ghira jAya to bhI kAyara nahIM banatA / ziSyaH -- bhagavan ! ve bAIsa pariSaha kauna se hai jinakA varNana zramaNa bhagavAna kAzyapa mahAvIra ne kiyA hai aura (jinako) sunakara, jAnakara, jItakara tathA ( unako ) tiraskRta karake bhikSAcarI meM jAtA huA bhikSu, pariSahoM se ghira jAne para bhI kAyara nahIM banatA ? prAcAryaH - he ziSya ! ve yahI 22 pariSaha hai jinakA varNana zramaNa bhagavAna kAzyapa mahAvIra ne kiyA hai, jinako sunakara, jAnakara, jItakara aura parAbhava karake bhikSAcarI meM jAtA huA bhikSu, pariSahoM se ghira jAne para bhI kAyara nahIM banatA / unake nAma ye hai:-- (1) kSudhA ( bhUkha ) pariSaha, ( 2 ) pipAsA ( pyAsa ) pariSha, (3) zIta ( ThaMDI ) parivaha, ( 4 ) uSNa (garmI) pariSaha, (5) daMzamazaka (DAMsa macchara) pariSaha, ( 6 ) pravastra pariSaha, (7) arati ( aprIti ) pariSaha, (8) ' strI pariSaha, (6) caryA (gamana) pariSaha, (10) nipadyA (beThanI ) pariSada, (11) zrAkroza ( kaThora vacana ) pariSaha, (12) vadha ( mArapITa ) pariha, (13) zayyA ( zayana) pariSaha (14) yAcanA ( mAMganA ) pariSaha (15) alAbha ( na milanA ) paripaha, (16) roga (bImArI) pariSaha, (17) vRNasparza pariSaha, (18) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra bhala (mailApana) paripaha, (16) satkAra puraskAra (mAnApamAna) paripaha, (20) pranA (vuddhi saMvandhI) paripaha, (21) ajJAna paripaha, (22) adarzana priph| (1) he jambU ! paripahoM ke jisa vibhAga kA bhagavAna kAzyapa ne varNana kiyA hai, vaha maiM tumheM krama se kahatA huuN| tuma use dhyAna se suno| (2) atyaMta ugra bhUkha se zarIra ke pIr3ita hone para bhI Atma zaktidhArI tapasvI bhikSu kisI bhI vanaspati sarIkhI vastu ko svayaM na tor3e aura na (dUsaroM se ) tur3avAve; svayaM na pakAve aura na dUsaroM se pakavAve / TippaNI-jaina darzana meM sUkSmAti sUkSma hiMsA kA vicAra kiyA gayA hai| isaliye jaina bhikSu ko citta (jIvarahita) aura vaha bhI anya ke nimitta taiyAra kiye gaye aura prasannatA pUrvaka diye gaye mAhAra grahaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai / isake bar3e hI kar3e niyama haiM isIliye yahAM Tallekha kiyA gayA hai ki kaisI bhI kar3I bhUkha kyoM na lagI ho phira bhI bhikSu kisI bhI vanaspati kAyajIva kI bhI hiMsA na kare aura na dUsaroM se karAve / (3) dhamanI kI taraha zvAsocchrAsa kyoM na calane lage, (bhojana na milane se bhale hI zarIra kI naseM dikhAI dene lageM), zarIra sUkha kara kAMTA kyoM na ho jAya, aura zarIra ke sabhI aMga kaue kI TAMga jaise patale kyoM na ho jAya phira bhI annapAna meM niyama pUrvaka vartanevAlA sAdhu prasannacitta se gamana kre| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSaha / . bacata ha / kr| TippaNI-ugra bhUkha lagane para bhI yadi bhojana na mile to bhI saMyamI mikSu aisA hI mAneH-'calo, ThIka huA; yaha anAyAsa tapazcaryA hogii| (4) kar3I pyAsa lagI ho phira bhI indriyanigrahI, anAcAra se bhayabhIta aura saMyama kI lajjA rakhane vAlA bhikSa ThaMr3A ' (sacita) pAnI na piye kintu mila sake to 'acitta (jIva rahita uSNa ) pAnI kI hI zodha kre| / (5) logoM kI AvajAva se rahita mArga meM yadi pyAsa se bacaina ho gayA ho, mu~ha sUkha gayA ho phira bhI sAdhu mana meM dainya bhAva na lAkara usa pariSada ko prasannatAse / sahana kre| TippaNI-AvajAva rahita ekAMta mArga meM yadi koI jalAzaya ho to / 'yahAM to koI hai nahIM' aisA samajha kara sacita pAnI pIne kI icchA ho AnA saMbhava hai| isIliye ukta sthAna kA yahAM khAsa nirdeSa kiyA hai| (6) gAma gAma, bicaranevAle aura hiMsAdi, vyApAroM ke pUrNa tyAgI rUkSa (sUkhA) zarIra dhArI aise bhikSa ko yadi kadAcita zIta (ThaMDa) lage to vaha jainazAsana ke niyamoM ko yAda karake kAlAtikrama ( vyarthaM samaya yApana) na kre| TippaNI-zIta se bacane ke upAya zI cintA meM nidrAdhIna hokara samaya - namitAve athavA niyama viruddha dUsare upacAra na jhare / / / (7) zIta se rakSA kara sake aisI' apanI jagaha nahIM hai athavA koI vastra (kaMbala Adi) bhI apane pAsa nahIM hai, isalie Aga se tApalU aisA vicAra bhikSu kabhI na kre| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 uttarAdhyayana sUtra ~AMVAAAAA MAA (8) grISma Rtu ke upra tApa se athavA anya Rtu meM sUrya kI kar3I garmI se tamAma zarIra vaicena hotA ho athavA pasIne se tarabatara ho to phira bhI saMyamI sAdhu sukha kI paridevana (hAya, yaha tApa kaba zAMta hogA! aisA lAMta bacana) na kahe / (9) garmI se becena tatvana muni snAna karane kI icchA taka na kare aura na apane zarIra para pAnI chidd'ke| usa paripahase chuTakArA pAne ke liye vaha apane Upara paMkhA bhI na kare / TippaNI-kaSTa kA pratikAra (upAya) karane se mana meM nirbalatA AtI hai isase sAdhaka ko hamegA sAvadhAna rahanA cAhiye / (10) varSARtu meM DAMsa maccharoM ke kATane se muni ko kitanA , bhI kaSTa kyoM na ho, phira bhI vaha samabhAva rakhe aura yuddha meM saba se Age sthita hAthI kI taraha, zatru (krodha) ko maare| (11) dhyAnAvasthA meM (apanA ) rakta aura mAMsa khAne vAle una dra jantuoM ko sAdhu na mAre. unheM na raDAve aura na unheM trAsa hI de / itanA hI nahIM unake prati apanA mana bhI dUSita na kare (arthAt unakI tarapha se upekSA bhAva rakkhe ) / TippagI-yadi citta pUrNa rUpa se samAdhi meM lagA ho to zarIra sambandhI dhyAna bilakula ho hI nahIM sktaa| (10) vastroM ke bahuta purAne athavA phaTe hone se "aba mere pAsa koI kapar3A nahIM rahA" athavA ina phaTe-purAne vastroM ko dekha kara koI mujhe naye vastra deve to mere pAsa vastra hoM aisI cintanA sAdhu kabhI na kre| , . . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSaha (13) kisI avasthA meM vastrarahita ( athavA phaTe-purAne vastroM sahita ) aura kisI avasthA meM vastra sahita ho to ye donoM hI dazAeM saMyama dharma ke liye hitakArI haiM / aisA jAnakara jJAnI muni kheda na kare / 17 TippaNI- prathama kI 'kisI avasthA' arthAta 'jinakalpI avasthA' | (14) gAMva gAMva meM vicarane vAle aura kisI eka sthAna meM na rahane vAle tathA parigraha se rahita ( aise ) muni ko yadi kabhI saMyama se aruci ho to vaha use sahana kare ( mana meM ruci kA bhAva na hone de ) / (15) vairAgyavAn, AtmarakSA meM krodhAdi kaSAya se zAMta aura zrAraMbha kA tyAgI ( aisA ) muni, dharmarUpI bagIce meM bicare / TippaNI: --- saMyama meM hI mana ko lagAe rakkhe | (16) isa saMsAra meM striyoM, puruSoM kI Asakti kA mahAn kAraNa hai / jisa tyAgI ne itanA jAna liyA usakA sAdhutva saphala huA samajhanA cAhiye | TippaNI :- striyoM ke saMga ( sahavAsa ) karane se vikAra paidA hotA hai / vikAra se kAma, kAma se krodha, krodha se saMmoha aura anta meM patana hotA hai / mumukSa ko isa satya ko pUrNa rUpa se jAnakara strI saMga chor3a denA cAhiye / isa taraha mumukSu striyoM ko bhI puruSoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / (17) isa taraha samajha kara kuzala sAdhu striyoM ke saMga ko kIcar3a jaisA malina mAna kara usa meM na phaMse / AtmavikAsa kA mArga DhUMDha kara saMyama meM ho gamana kare / 2 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 uttarAbhyayana sUna (18) saMyamI sAdhu paripahoM se pIDita hotA huzrA bhI gAMva meM, nagara meM, vyApArI vastI vAle pradeza meM athavA rAjadhAnI meM bhI akele hI ( paripahoM ko ) sahana karatA huA vicaraNa kre| TippaNI:-apane duHpa meM dUsaroM ko bhAgIdAra na banAye aura apane mana ko vaza karake vicare / (19) kisI ke sAtha hoDa (vAda ) na karake bhikSu ekAkI (rAga dvepa rahita hokara) vihAra kre| kisI sthAna meM mamatA na kre| gRhasthoM se anAsakta raha kara kisI bhI khAsa sthAna kI maryAdA ( bhedabhAva ) rakkhe binA vihAra kre| TippaNIH-saMyamI samasta pRthvI ko kuTuMba mAnakara mamatva kiMvA bheda ____ bhAva rakkhe binA, sabhI sthAnoM meM bihAra kare / (20) smazAna, zUnya (nirjana ) ghara athavA vRkSa ke mUla meM ekAkI sAdhu zAMta citta se (sthira zrAsana se) baiThe aura dUsaroM ko thor3A sA bhI duHkha na de|| (21) vahAM para baiThe hue yadi usa para upasarga (kisI ke dvArA jAna bUjha kara diye gaye kaSTa ) Ave to vaha unheM dRr3ha mana se sahana kare, kintu zaMkita athavA bhayabhIta ho kara vaha dUsarI jagaha na jAya / TippaNIH-ekAMta meM kahA~ aura kisa taraha muni beTe usakA isameM vidhAna kiyA gayA hai| (22) sAmadhyavAna tapasvI (bhikSu) ko yadi anukUla athavA pratikUla upAzraya ( rahane ke liye prApta sthAna ) mile to Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSaha / - vaha kAlAtikrama ( kAla dharma kI maryAdA kA bhaMga) na kare, kyoMki yaha acchA hai, yaha kharAba hai'-aisI pApadRSTirakhane vAlA sAdhu anta meM prAcAra meM zithila ho jAtA hai| (23) strI, pazu, napuMsaka ityAdi se rahita, acchA athavA kharAba kaisA bhI upAzraya pAkara "isa eka rAta ke upayoga se bhalA mujhe kyA duHkha pahu~ca sakatA hai"-aisI bhAvanA sAdhu rakkhe / TippaNI-strI athavA pazurahita sthAna kA vidhAna isaliye kiyA gayA hai nisase nirjana sthAna meM bhikSu samAdhi meM acchI taraha se sthira -- rhe| usakA mana calAyamAna na ho| (24) yadi koI bhikSu ko Akroza (kaThora zabda ) kahe to - sAdhu badale meM kaThora zabda na kahe athavA kaThora vartana tathA , krodha na kare kyoMki vaisA karane se vaha bhI mUkhoM kI koTi meM A jaaygaa| isaliye vijJa bhikSu kopa na kare / TippaNI-Akroza arthAt (kaThora athavA tiraskAra vyaMjaka zAbda) (25) zravaNa ( kAna) Adi indriyoM ko kaMTakatulya tathA saMyama ke dhairya kA nAza karanevAlI bhayaMkara tathA kaThora vANI ko sunakara mikSu cupacApa ( mauna dhAraNa karake) usakI upekSA kare aura usako manameM sthAna na de / ) koI usako mAre pITe to bhI bhikSu manameM krodha na kare aura na mArane vAle ke prati dveSa hI rakkhe kintu titikSA ( sahanazIlatA ) ko uttama dharma mAnakara dUsare dharmako aacre| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (27) saMvamI aura dAnta (indriyoM ko damana karane vAlA) aise sAdhu ko koI kahIM mAre yA vadha kare to bhI vaha manameM 'isa AtmA kA to kabhI nAza nahIM hotA-aisI bhAvanA rkkhe| TippaNI-apane Upara Aye hue mRtyu saMkaTa ko bhI mana meM lAye binA samabhAva me sahana karanA use 'kSamAdharma' kahate hai / kSamAvAna kisI bhI taraha kI pratikriyA ( badalA lene kI kriyA) na kare aura na mana meM kheda hI mAne / (28) "are re! gRhatyAgI bhikSu kA to jIvana bar3A hI duSkara ___ hotA hai" kyoMki vaha mAMgakara hI saba kucha prApta kara sakatA hai| usako vinA mAMge kucha bhI prApta ho nahIM sktaa| (29) bhikSA ke liye gRhastha ke ghara jAkara bhikSu ko apanA hAtha, phailAnA par3atA hai aura yaha rucikara kAma nahIM hai| isaliye sAdhupanese gRhasthavAsa hI uttama hai-aisA bhikSu kabhI na soce| TippaNI-sacce mikSa ko mAMganA kaI bAra arucikara lagatA hai kintu mAMganA ranake liye dharma hai| isI se ise paripaha mAnA hai| , (30) gRhasthoM ke yahAM (judI judI jagaha ) bhojana taiyAra ho usI samaya sAdhu bhikSAcArI ke liye jAya / , vahA~ bhikSA mile yA na mile to bhI buddhimAna bhikSu khedakhinna na ho| (31) "zrAja mujhe bhikSA nahIM milI, na sahI, kala mikSA mila jAyagI ! eka dina na milane se kyA huA ?" sAdhu yadi aisA pakkA vicAra rakkhe to use bhikSA na milane kA, kamI duHkha na ho| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSada - TippaNI-sAdhaka ke saMkaTa meM ucca bhAvanA yA vicAra hI bar3e sAthI haiN| (32) ( kahIM kI) vedanA duHkha se pIDita bhikSu, utpanna duHkha . ko jAna kara manameM thor3I sI bhI dInatA na lAve kintu tajanya duHkha ko samabhAva se sahana kre| (33) bhikSu auSadhi ( roga ke ilAja ) kI icchA na kare kintu Atmazodhaka hokara zAnta rhe| svayaM cikitsA.(prati upAya) na kare aura na karAve isI meM usakA samdhA sAdhutva hai| TippaNI-dehAdhyAsa (zarIra kA mamatva ) ke tyAgI ucca yogI kI kakSA kI yaha bAta hai| yahAM AsapAsa ke saMyoga vala kA viveka karanA ucita hai| (34) vastra binA rahane vAle tathA rUkSa (rUkhe) zarIra vAle tapasvI sAdhu ko tRNa (darbha Adi) para sone se (zarIra . ko) pIr3A hotI hai(35) yA atitApa par3ane se atula vedanA hotI hai-aisA jAna kara bhI tRNoM ke cubhane se pIr3ita sAdhu vastra kA sevana na kre| TippaNI-ucca zreNI ke jo bhikSu zarIra para vastra dhAraNa nahIM karate unako yadi darbhazayyA (zarIra) meM cubhe to bhI ve usa kaSTa ko sahana kareM kintu vana kAma meM na leN| (36) prISma athavA anya kisI Rtu meM pasInA se, dhUla yA maila se malina zarIra vAlA buddhimAna bhikSu sukha ke liye Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 uttarAdhyayana sUtra vyagna na vane (yaha maila kaise dUra ho-aisI icchA na kare) (37) apane karmakSaya kA icchuka bhikSu apane ucita dharma ko samajha kara jabataka zarIra kA nAza na ho tava ( mRtyuparyaMta) taka zarIra para mela dhAraNa kre| TippaNI-yadyapi Upara ke loka dehAdhyAsa rahita ucca (zreNI) ke sAdhuoM ke liye hI haiM phira bhI sAmAnya dRSTi se zarIra satkAra karanA bhikSu dharma ke liye dUpaNa hai ataH isa dUpaNa ko tyAganA aura garIra ko bhAramasiddhi kA sAdhana mAnakara usakA viveka pUrvaka upayoga karanA yahI racita hai| (38) rAjAdika yA zrImaMta hamArA abhivAdana ( vandana) kareM, sAmane Akara hamArA sanmAna kareM athavA bhojanAdika kA nimantraNa kareM-ityAdi prakAra kI icchAeM na kare / TippaNI-sanmAna prApti kI svayaM icchA na kareM aura na dUsaroM ko vaisA karate dekhakara mana meM yaha mAne ki ve ThIka kara rahe haiN| (39) alpakapAya (krodhAdi ) vAlA, alpa icchA vAlA, ajJAta gRhasyoM ke yahA~ hI gocarI ke liye jAne vAlA tathA svAdiSTa pakkAnnoM kI lolupatA se rahita tattvaca bhikSu rasoM meM Asakta na bane aura ( unake na milane se ) na hI kheda kre| (anya kisI bhikSu) kA utkarpa dekhakara vaha IrSyAlu na bne| (40) "maiMne avazya hI ajJAna phala vAle (jJAna na prakaTe aise ) karma kiye haiM jisase yadi koI mujhe kucha pUMchatA hai to maiM kucha samajha nahIM pAtA huuN| athavA usakA uttara nahIM ' , de pAtA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSaha 23 (41) parantu ava "pIche jJAnaphala vAle karmoM kA udaya hogA" isa taraha karma ke vipAka kA cintana kara bhikSu aise samaya meM isa taraha manako AzvAsana de| TippaNI-puruSArtha karate hue bhI alpabuddhi tarkabuddhi paidA na ho to / usase hatAza na hote hue puruSArtha meM lagA rhe| . (42) "maiM vyartha hI maithuna se nivRtta huA ( gRhasthAzrama chor3akara brahmacarya kAraNa kiyA), vyartha hI indriyoM kA damana kiyA kyoMki dharma kalyANakArI hai yA akalyANakArI ? yaha pratyakSa rUpa meM to kucha dikhAI nahIM detA (arthAt jaba dharma kA phala pratyakSa nahIM dIkhatA hai to kyoM maiM kaSTa sahU~ ?) (43) (athavA) tapazvayoM, AyaMbila ityAdi prahaNa karake tathA sAdhu kI pratimA (sAdhuoM ke 12 abhigrahoM kI kriyA), dhAraNa karake vicarate hue bhI merA saMsAra bhramaNa kyoM nahIM chUTatA ? (44) isaliye paraloka hI nahIM hai yA tapasvI kI Rddhi (aNimA, garimA Adi) bhI koI cIja nahIM hai, maiM sAdhupana lekara sacamuca ThagA gayA ityAdi ityAdi prakAra ke vicAra sAdhu mana meM kabhI na lAve / (15) bahatta se tIrthakara ( bhagavAna ) ho gaye, ho rahe haiM aura hoNge| unane jo kahA hai vaha saba jhUTha hai (athavA tIrthakara hue the, hote haiM athavA hoMge aisA jo kahA jAtA hai yaha jhUTha hai ) aisA vicAra bhikSu kabhI na kre| TippaNI-mAnavabuddhi parimita hai kintu mAnava-kalpanAeM aparimita Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uttarAdhyayana sUtra - (sImArahita ) hai| saMsAra meM itanI vastue haiM ki jinakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate-dekhanA to dUra kI bAta hai| aisI dazA meM viveka pUrvaka zrandA rakhakara AtmavikAsa ke mArga meM mAge bar3hate jAnA yahI kalyANakArI hai| (46) ina saba paripahoM ko kAzyapa bhagavAna mahAvIra ne kahA hai| unake svarUpa ko jAna kara (anubhava karake ) bhikSu kisI bhI jagaha unameM se kisI se bhI pIDita hone para bhI kAyara nahIM bntaa| TippaNI-inameM se bahuta se paripaha ucca yogI ko, kucha muni ko tathA kucha sAdhaka ko lAgu par3hate haiM phira bhI isameM se apane jIvana meM bahuta kucha utArA jA sakatA hai| bhaNagArI (sAdhu) mArga tathA gRhasthamArga yadyapi donoM jude jude haiM kintu unakA pArasparika sambandha yar3A ho gAda hai| donoM eka hI uddezya kI siddhi meM lage hue haiM isaliye zramaNavarga ke bahuta se vidhAna gRhastha ko bhI lAgu par3ate haiN| paripaha sAdhaka ke liye amRta hai| sahanazIlatA kI pAThazAlA sAdhaka ko Age hI bhAge bar3hAtI hai| aisA maiM kahatA hU~ ' isa taraha "paripaha" nAmaka dusarA adhyayana samApta huaa| - . . Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturaMgIya [ cAra aMga saMbaMdhI ] mAna meM pahile jar3a, zAkhA prazAkhA (choTI 2 DAliyAM) puSpa aura bAda meM phala pAte hai arthAt krama se ye 4 bAte hotI hai jisa taraha samasta sRSTi meM yahI niyama vyApaka hai isI taraha jIvana kI unnati kA bhI yahI krama hai| jIvana vikAsa kI bhinna bhinna bhUmikAeM (zreNiyA~ ) usakA krama kahalAtI hai| krama (zreNiyAM) vinA Age nahIM bar3hA jAtA isaliye isa jIvana vikAsa kA anukrama jina cAra bhUmikAoM meM bhagavAna mahAvIra ne batAyA hai usakA isa adhyayana meM varNana kiyA hai| bhagavAna vole:(1) prANimAtra ko ina 4 uttama aMgoM (jIvana vikAsa ke vibhAgoM) kI prApti honA isa saMsAra meM durlabha hai-(1) manuSyatva; (2) zruti (satya zravaNa); (3) zraddhA (nizcita vizvAsa); aura (4) saMyama dhAraNa karane kI zakti / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI: -- manuSyatva arthAt manuSya jAti kA vAstavika dharma / manuSyadeha milane para bhI manuSyatva prApta karanA zeSa rahatA hai| manuSyattva ke vAstavika 4 lakSaNa haiM: - ( 1 ) sahaja saumyatA, (2) samra komalatA, (3) amtsaratA ( nirAbhimAna ), ( 4 ) dayA / sArAsAra vicAroM kI itanI yogyatA ke bAda hI savastuoM ke zravaNa karane kI pAtratA AtI hai / zravaNa hone ke bAda hI saccI zraddhA, aura saccI zraddhA hone para hI arpaNatA aura arpaNatA kI bhAvanA jAgRta hone para hI zuddha vyAga hotA hai / ( 2 ) isa saMsAra meM bhinna bhinna prakAra ke jur3e jude gotra karma ke kAraNa judI judI jAtiyoM meM tathA bhinna bhinna sthAnoM meM prajAeM ( jIva rAzi) paidA hotI hai aura unase yaha vizva 26 vyApta ho rahA hai / TippaNIH- karmavaza se jIva saMsAra meM jur3e jur3e sthAnoM meM paidA hotA hai / usako Izvara paidA karatA hai athavA yaha sArI sRSTi Izvara ne banAI hai aisA kahanA yukti saMgata nahIM hai / ( 3 ) jisa taraha ke karma hote hai tadnusAra ye jIva kabhI devayoni meM, kabhI naraka yoni meM aura kabhI AsurI yoni meM gamana ( janma dhAraNa ) karate haiM / TippaNI-karmavazAt jIvAtmA kI jaisI yogyatA svAbhAvika rIti se hotI hai tadanusAra usako usa gati meM jAnA par3hatA hai / ( 4 ) kabhI kSatriya hotA hai, kabhI cAMDAla hotA hai, kabhI buksa hotA hai to kabhI phIr3A paMtaga hotA hai| kabhI kuMthu (kSudra jaMtu) yA cIMTI bhI hotA hai / TippaNI--- jisakI mAM grAhmaNI aura pitA cANDAla ho use '' kahate haiM / kintu yahAM 'mizra jAti' se Azaya hai / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturaMgIya ( 5 ) karmapiMDa se lipaTe hue prANI isa taraha se saMsAra cakra meM phirate rahate haiM aura jisa taraha se saba kucha sAdhana rahane para bhI kSatriya sarvArthoM kI pratIti nahIM kara pAte usI taraha saMsAra meM rahate hue bhI unheM vairAgya kI prApti nahIM hotI / TippaNI--cAra varNoM meM kSatriyoM ko vizeSa bhogI sAnA hai aura isI liye unakI yahAM upamA dI gaI hai / 27 (6) kamoM ke phaMdoM meM phaMse hue aura tajjanya kleza se duHkhI jIva zramAnuSI (naraka yA tiryaMca) gati meM cale jAte haiM / (7) karmoM kA adhika nAza hone para zuddhiprApta jIvAtmA, anukrama se manuSya yoni ko prApta hotA hai / TippaNI- zAstrakAroM ne manuSyabhava ko uttama mAnA hai kyoMki AtmavikAsa ke sabhI sAdhana isa janma meM prApta hote haiM / (8) manuSya zarIra pAkara bhI usa satyadharma kA zravaNa durlabha hai jisa dharma ko zravaNa karane se jIva tapazcaryA, kSamA aura hiMsA ko pAsakeM / TippaNI-- satsaMga, satya athavA saddharma kI prApti tabhI mAnI jAya jaba ki uparokta sadguNa prakaTa hoM / ( 9 ) kadAcita vaisA satya zravaraNa milabhI jAya phira bhI usa para zraddhA honA ( satyadharma para pUrNa Daga pratIti honA ) to bahuta hI durlabha hai, kyoMki nyAyamArga ( muktimArga ) ko sunane para bhI bahuta se jIva patita hote hue dekhe jAte haiM / TippaNI - zAstra ko athavA guruvacana ko satyabuddhi se nizcayapUrvaka dhAraNa karane kI sthiti (dazA) ko 'zraddhA' kahate haiN| zraddhAvAn manuSya upadeza zravaNa ke bAda akarmaNya baiThA nahIM rahatA / ( AtmavikAsa ke mArga meM laga hI jAtA hai / ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (10) manuSyatva, satya zravaNa aura zraddhA prApta hone para bhI saMyama kI zakti prApta honA to ati kaThina hai| bahuta se jIva satya ko rucipUrvaka sunate to haiM kintu usako AcaraNa meM nahIM lA sakate | 1 TippaNI-aisA hone kA kAraNa anivArya karma bandhana batAyA hai anyathA satya kI tarapha ruci hone para usako AcaraNa meM lAye vinA rahA nahIM jA sakatA / (11) manuSyatva ko prApta kara jo jIva dharma sunakara zraddhAlu banatA hai vaha pUrva karma ko rokakara zaktiprApta karatA hai aura saMyama dhAraNa kara tapasvI vanakara karma jAla kA nAza kara bAlatA hai| 28 sarala AtmA kI zuddhi hotI hai aura zuddha manuSya ke antaHkaraNa meM hI dharma Thahara sakatA hai| aisA jIva ghI se siMcita agni kI taraha zuddha hokara kramazaH zreSTha mukti ko prApta karatA hai / (13) karma ke hetu ( kAraNa ) ko DhUMDho / kSamA se kIrti prAptakaro aisA karane se pArthiva ( sthUla ) zarIra ko chor3akara tU UMcI dizA meM jAyagA / TippaNI-apanI aMtarAtmA ko lakSya karake yaha kathana kiyA gayA hai / athavA ziSya ko lakSya karake guru ne kahA hai 1 (14) ati utkRSTa zrAcAroM ( saMyamoM ) ke pAlane se [ jIvAtmA] uttamottama yakSa ( deva ) hotA hai / ve deva atyaMta zukla ( zveta ) kAMti vAle hote haiM aura ve aisA mAnate haiM ki mAnoM va unakA vahAM se kabhI patana hI nahIM hogA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturaMgI . 29 TippaNI-devagati meM ekAMta sukha hI sukha hai| vahAM bAlyAvasthA, yuvAvasthA aura vRddhAvasthA nahIM hotii| ve mRtyu taka samAna dazA meM rahate haiN| isI dRSTi se ukta kathana kiyA gayA hai / (15) divya sukhoM ko prApta aura kAmarUpa (icchAnusAra rUpa) . . dhAraNa karane vAle ve deva.UMce (kalpAdi) devaloka meM saiMkar3oM pUrva (aMsakhya kAla) taka nivAsa karate haiN| TippaNI-kalpAdi devaloka kI ucca zreNiyAM haiM aura 'pUrva' eka atyaMta vizAla kAla pramANa ko kahate haiM / (16) usa sthAna ( devaloka ) meM yathAyogya sthiti karake Ayu ke pUrNa hone para vahAM se cyuta hokara ve deva manuSya yoni meM utpanna hote haiM aura vahAM unako 10 aMgoM kI ( uttamottama sAmagrI kI ) prApti hotI hai| (17) kSetra (prAmAdi), vAstu (ghara), suvarNa ( uttama dhAtueM) pazu, dAsa ( naukara ), ye 4 kAya skandha jahAM hote haiM vahAM ve janma lete haiN| TippaNI-ye cAroM vibhAga milakara eka aMga banatA hai| (18) (aura ve ) mitravAna, jJAtimAn , uccagotra vAle, kAMtimAn , alparogI, mahAvuddhimAna , kulIna, yazastrI tathA baliSTha hote haiN| TippaNI-ye nau aMga tathA Upara kA eka milakara saba 10 aMga hue| (19) anupama manuSya yogya bhogo ko Ayuparyanta bhogate hae bhI pUrva ke vizuddha satyadharma ko pAlana kara aura zuddha ase samyaktva ko prApta kara Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI- jainadarzanAnusAra mokSa mArga kI 1 lI sIDhI kA nAma samyaktva hai / 30 (20) ( tathA ) jo puruSa 4 aMgoM (jinakA varNana Upara kiyA hai ) ko durlabha jAnakara saMyama grahaNa kara karmAzoM ( karma samUhoM ) ko tapadvArA dUra karatA hai vaha avazya hI siddha hotA hai ( sthira mukti ko prApta karatA hai ) / TippaNI - jaina darzana meM Atma vikAsa ke puNya aura nirjarA ye do aMga mAne gaye haiM / puNya se hI sAdhana milate haiM aura satya dharma ko samajha kara Tana sAdhanoM dvArA ( patita na hokara ) AtmavikAsa ke mArga meM agrasara hone ko "nirjarA" kahate haiN| sacce dharma ko naTu kI upamA dI gaI hai / vaha nAcatA hai phira bhI usakI nigAha - dRSTi rassI para hI lagI rahatI haiM / usI taraha saddharmI kI dRSTi to prApta sAdhanoM kA upayoga karate hue bhI mokSa kI tarapha hI lagI rahatI hai / aisA maiM kahatA hU~: isa taraha caturaMgIya nAmaka tIsarA adhyayana samApta huA / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMskRta * >K vana caMcala hai| pUrva saMcita karmoM ke phala bhogane " hI par3ate haiN| ina donoM bAtoM kA varNana isa adhyayana meM bar3I sundaratA ke sAtha huA hai| ___ bhagavAna bole- . (1) TUTA huA jIvana phira jur3a nahIM sakatA, isaliye (he gautama ! ) tU eka samaya (kAla kA sabase choTA pramANa) kA bhI pramAda mata kara / sacamuca vRddhAvasthA se prasita puruSa kA koI zaraNabhUta nahIM hotA aisA tU cintana kr| pramAdI aura isIliye hiMsaka bane hue vivekazUnya jIva kisakI zaraNa meM jaayge| TippaNI yadyapi yaha kathana gautama ko lakSya karake kahA gayA hai phira bhI 'goyama' zabda kA artha indriyoM kA niyama karane vAlA 'mana' bhI ho sakatA hai| hama AtmAbhimukha hokara apane mana ke prati isa saMbodhana kA avazya upayoga kara sakate haiN| dUsarI sabhI vastueM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 uttarAdhyayana sUtra TUTane para phira jor3I jA sakatI hai, kintu yaha jIvana dorI (jIvana rUpI rassI) eka vAra TUTa kara phira kabhI nahIM jur3hatI / (2) kubuddhi vazAt ( ajJAna vazAt ) pApa kRtya karake jo manuSya dhana prApta karate haiM ve karma vandha meM bandhe hue aura vaira ( kI sAMkaloM meM) phaMse hue (mRtyu samaya) dhana ko yahIM chor3a kara (paraloka meM ) naraka gati meM jAte haiN| (3) seMdha lagAte hue pakar3A gayA cora jisa taraha apane karma se kATA jAtA (pIr3ita hotA) hai usI taraha ye jIva isaloka aura paraloka meM apane apane karmoM dvArA pIr3ita hote haiM kyoMki saMcita koM ko bhoge vinA chuTakArA nahIM hotaa| TippaNI-jo jaise karma karatA hai unako vahI bhogatA hai| kartA eka ho, aura bhoktA koI dUsarA ho aisA nahIM ho sktaa| isI nyAya se isa loka meM jina karmoM kA phala bhoganA vAkI rahatA hai unako dUsare .bhava meM bhogane ke liye usa AtmA ko punarjanma dhAraNa karanA hI par3hegA isa taraha punarmava (punarjanma) kI siddhi svayameva ho jAtI hai| (4) saMsAra ko prApta jIva dUsaroM ke liye ( yA apane jIvana vyavahAra meM) jo kama karatA hai ve saba karma udaya (pariNAma) kAla meM khuda usako hI , bhogane par3ate haiN| usake ( dhana meM bhAgIdAra hone vAle ) vandhu bAndhava kamoM meM __ bhAgIdAra nahIM hote| (5) pramAdI jIvAtmA dhana se bhI isa loka yA paraloka meM zaraNa prApta nahIM kara sktaa| jisa taraha ( andhiyArI rAta meM ) diyA ke cUmane para gAda andhakAra phaila jAtA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMskRta hai usI taraha aisA puruSa nyAya mArga ko dekha kara bhI mAnoM dekhatA hI na ho isataraha vyAmoha meM jA-phaMsatA hai| TippaNI-kucha logoM kI yaha mAnyatA hai ki 'marate samaya dhanase yamadUta ko samajhA leNge| kintu jIva ke calane ke samaya dhanAdi bhI zaraNarUpa nahIM hote isa bAta kA isameM izArA kiyA hai| (6) isaliye suptoM meM jAgRta (Asakta puruSoM meM nirAsakta ), buddhimAna aura vivekI aisA sAdhaka (jovana kA) vizvAsa na kare, kyoMki kSaNa bhayaMkara hai aura zarIra nirbala hai, isaliye bhAraNDa pakSI kI taraha apramatta hokara vicre| . TippaNI-kAla duvya akhaMDa hai kintu zarIra to nAzavAna hai isa apekSA se bhayaMkara batA kara kSaNamAtra kA bhI pramAda na karane kA upadeza diyA hai| bhAraMTa pakSI ke do mukha hone para bhI zarIra eka hI hotA hai isa liye yaha calate, baiThate, uThate hamezA mana meM khyAla rakhatA hai| isI taraha sAdhaka ko bhI sAvadhAna rahanA caahiye| 7) thor3IsI bhI Asakti jAla ke samAna hai, aisA mAnakara Daga Daga para sAvadhAna hokara cale / jahAM taka lAbha ho tahAM taka saMyamI jIvana ko lambAve kintu antakAla samIpa AyA dekha isa malina zarIra kA anta lAve / TippaNI-apramatta sAdhaka ko jaba apanI AyuSya kI pUrNatA kA pUrA 2 vizvAsa ho jAya tabhI usakA samAna pUrvaka tyAga kare anyathA deha para bhale hI mamasva na ho to bhI ise AramavikAsa kA sAdhana mAna kara isakI rakSA karane ke kartavya ko na bhuule| 1) jaise sadhA huA aura kavacadhArI ghor3A yuddha meM vijaya prApta karatA hai usI taraha sAdhaka, muni svacchanda (apanI vAsanAoM) ko rokane se mukti prApta karatA hai aura pUrva Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana,sUtra - -wvvv~ VANVAwwwwwwwwcv (asaMkhya vA kA lasvA kAla pramANa ) taka apramatta raha kara jo vicaratA hai vaha muni usI bhava se zIghra hI mukti ko prApta karatA hai| TippaNI-patana ke do kAraNa hai, (1) svacchanda, aura (2) pramAda / mumukSu ko cAhiye ki prAraMbha se hI inheM dUrakare tathA arpaNatA aura sAvadhAnatA ko prApta kare / (9) zAzvata (niyati) vAdI matavAdiyoM kI yaha mAnyatA hai ki jo vastu pahile na milI ho pIche se bhI yaha nahIM mila sakatI / ( yahAM viveka karanA ucita hai anyathA usa manuSya ko) zarIra kA viraha (judAI) hote samaya athavA AyuSya ke zithila hone para unakI bhI mAnyatA badala jAtI hai (aura kheda karanA par3atA hai)| TippaNI-jo hamane pahile nahIM kiyA to aba kyA kara sakeMge ! aisA samajha kara bhI puruSArtha na chor3e / saba kAloM meM aura sabhI paristhiti meM puspArtha to karate hI rahanA caahiye| yahAM paraMparA ke anusAra aisA bhI bharya hotA hai ki zAzvatavAdI (nizcaya se kaha sakeM aise jJAnI jana) nikAladarzI hone se, amI aisA hI hogA, phira aisA nahIM hogA, athavA abhI vaha jIva prApta kara sakegA, bAda meM nahIM Adi, Adi nizcaya pUrvaka mAnate haiM ve to pIche bhI puruSArtha kara sakate haiM parantu vaha upamA to unhIM mahApuruSoM ko lAgU par3hatI hai, auroM ko nahIM / jo unakI taraha dUsarA sAdhAraNa jIvAtmA bhI vaisAhI karane lageto anta samaya meM Tasako paTatAnA hI pdd'egaa| (10) aisA zIghra viveka (tyAga) karane kI zakti kisI meM nahIM hai isaliye maharpi, kAmoM (mogoM) ko chor3a kara. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMskRta 35 saMsAra svarUpa ko samabhAva (sama dRSTi) se samajha kara aura AtmarakSaka banakara apramatta rUpa se vicare / TippaNI-kAma sevana karate hue bhI jAgRti yA nirAsakti rakhanA sarala nahIM hai| isaliye prathama kAma ( bhoga vilAsoM) ko hI chor3a denA uttama hai| (11) bArambAra moha ko jItate hue aura saMyama meM vicarate hue tyAgI ko viSaya aneka svarUpa meM sparza karate haiM kintu bhikSa unake viSaya meM apanA mana kaluSita na kre| (lalacAne vAlA) manda manda sparza yadyapi bahuta hI AkarSaka hotA hai kintu saMyamI usake prati apane mana ko AkRSTa na hone deve, krodha ko dabAve, abhimAna ko dUra kare, kapaTa (mAyAcAra ) kA sevana na kare aura lobha ko chor3a deve| (13) jo apanI vANI ( vidvattA) se hI saMskArI gine jAne para bhI tuccha aura para-niMdaka hote haiM tathA rAga dveSa se , jakar3e rahate haiM ve paratantra aura adharmI haiM aisA jAna kara sAdhu unase alaga raha kara zarIra ke anta taka ( mRtyu. paryaMta) sadguNoM kI hI AkAMkSA kre| aisA maiM kahatA huuN| -isa taraha "asaMskRta" nAmaka caturtha adhya 3 - - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAma maraNIya tyukAla-yaha jIvana kArya kA jor3a hai| jIvana , 8 meM bhI maragA to aneka bAra hotA hai kyoMki pramAda hI maraNa hai phira bhI isa adhyayana meM to zarIra tyAga ke samaya kI dazA kA varNana kiyA hai| usa sthiti ko pahile se hI samajha kara prAtmA apramatta ho sake yahI isa varNana kA hetu hai| (1) dustara aura mahApravAha vAle isa saMsAra samuMdra ko aneka purupa pAra kara gaye vahAM mahAvuddhimAna eka jijJAsu ne yaha prazna pUMchA:(2) jIvoM kI maraNa samaya meM do sthitiyAM hotI haiN| (1) akAma maraNa; aura (2) sakAma maraNa / TippaNI-jisa maraNa ke samaya meM azAMti ho se athavA dhyeyazUnya maraNa ko akAma maraNa aura dhyeyapUrvaka mRtyu ko 'sakAma maraNa' kahate haiN| (3) bAlakoM kA to akAma maraNa hotA hai jo vAraMvAra huzrA karatA hai aura paMDita puruSoM kA sakAma maraNa hotA hai jo kevala ekahI vAra hotA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAma maraNIya NAS TippaNI-jainadarzana meM zuddha samyaktvI jIva ke maraNa ko paMDita maraNa, mAnA hai aura aisI AtmA adhika se adhika saMsAra meM eka hI bAra phira se janma dhAraNa karatI hai aura sAmAnya jIvoM ko aneka bAra janma maraNa karane par3ate haiN| (1) isa pahilI sthiti ko bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra batAI hai ki jo indriya viSayoM meM Asakta hai vaha bAlaka (mUrkha) hai aura vaha bahuta se kara kRtya karatA rahatA hai| TippaNI-to koI hiMsAdi atyanta kara karma karatA hai vahI bhakAma... maraNa kA anubhava karatA hai| (5) jo koI bhogopabhogoM meM Asakta hokara asatya karmoM ko AcaratA hai usIkI aisI mAnyatA hotI hai ki 'maiMne paraloka dekhA hI nahIM hai aura ina bhogopabhogoM kA sukha to pratyakSa hai,| 56) 'ye bhogopabhoga to hAtha meM Ae hue pratyakSa haiM aura jo pIche hone vAlA hai vaha to samaya pAkara Age hogA (isaliye usakI cintA kyA ?) paraloka kisane dekhA hai ? aura kauna jAnatA hai ki paraloka hai yA nhiiN| 7) jo dUsaroM ko hogA vahI mujhe bhI hogA',-isa taraha yaha mUrkha bar3abar3AyA karatA hai aura isa taraha kAmabhoga ko Asakti se anta meM kaSTa bhogatA hai| bhogoM kI Asakti kA pariNAma ? (8) isa kAraNa vaha trasa aura sthAvara jIvoM ko daMDita karanA zurU karatA hai aura apane liye kevala anartha se (hetu pUrvaka athavA ahetu se) prANi samUha kI hatyA kara DAlatA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 uttarAdhyayana sUtra TippaNI-vasa jIva ve hai jo calate phirate dikhAI dete haiN| pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ke jIvoM ko lo AMkhoM se spaSTa rUpa se na dikhAI deM, unheM sthAvara jIva kahate haiM yadyapi Adhunika vaijJAnika zodha se yaha bAta sarvamAnya ho gaI hai ki nala, vAyu vanaspati Adi meM sUkSma jIva hai| (9) kramazaH hiMsaka, asatyabhApI, mAyAcArI, cugalakhora, zaTha aura mUrkha vaha zarAba aura mAMsa khAtA huA, ye vastueM uttama haiM aisA mAnatA hai| (10) kAyA aura vacanoM se madAndha banA huA tathA dhana aura striyoM meM zrAsakta banA huA vaha, jaise keMcuA miTTI ko ' do prakAra se ikaTThI karatA hai usI taraha, do taraha se karmarUpI mala ko ikaTThA karatA hai| TippaNI-'do taraha me yaha ikTThA karanA' isakA Azaya, yahA~ zarIra aura AtmA donoM ke azuddha hone se hai| zArIra ke patana hone ke bAda Tasako sudhArane kA mArga bar3I kaThinatA se mila bhI jAtA hai kiMtu Atmapatana ke uddhAra kA mArga milanA to asaMbhava jaisA kaThina hai| (11) usake bAda, pariNAma meM rogoM dvArA jarjarita aura usake kAraNa atyanta khinna huA vaha jIva hamezA pazcAcApa kI agni meM tapA karatA hai| aura apane kiye hue duSkarmoM ko yAda kara karake vaha paraloka se bhI adhikAdhika Darane lagatA hai| (12) "durAcAriyoM kI jahAM gati hotI hai aise narakoM ke sthAnoM ko maiMne sunA hai| vahAM kara karma karane vAloM ko asA vedanA hotI hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAma maraNIya 39 TippaNI-jaina zAstroM meM 7 narakoM kA vidhAna hai jahAM kRta karmoM kI bhayaMkaratA ke phalasvarUpa uttarottara akalpanIya vedanAeM nArakiyoM ko bhoganI par3atI haiN| (13) vahAM aupapAtika (svayaM karmavazAt utpatti hotI hai aise naraka) sthAnoM jinake viSaya meM maiMne pahile sunA hai, vahAM jAkara jIva kRta karmoM kA khUba hI pazcAttApa karate haiN|" (14) jaise gAr3IvAna jAna-bUjha kara sariyAma rAstA ko chor3a kara viSama mArga meM jAya aura vahAM gAr3I kI dhurI TUTane se zoka karatA hai| (15) usI taraha dharma ko chor3akara adharma ko grahaNa kara mRtyu ke muMha meM gayA huA vaha pApI jIva, mAnoM jIvana kI dhurA TUTa gaI ho vaise hI zoka karatA hai| (16) usake bAda vaha mUrkha, maraNa ke aMta meM bhaya se trasta hokara kali (jue ke dAva) se hAre hue Thaga kI taraha kAma maraNa kI mauta maratA hai| TippaNI-jue meM kabhI 2 jisa taraha dhUrta bhI hAra jAte haiM vaise hI bhakAmamaraNa se aisA pApI jIva janma kI bAz2I hAra jAtA hai| . (17) yaha bAlakoM (mUrkha prANiyoM) ke akAma maraNa ke viSaya meM khaa| aba paMDitoM (puNyazIla puruSoM) ke sakAma maraNa ke viSaya meM maiM kahatA hU~ vaha dhyAna pUrvaka suno-aisA bhagavAna sudharma svAmI ne kahAH(18) puNyazAlI (supavitra ) puruSoM, brahmacAriyoM aura saMyamI puruSoM kA vyAghAtarahita aura ati prasannatA pUrNa vaha maraNa, jaisA ki maiMne sunA hai Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarApyayana sUtra RAANANARNAAMANA (19) saba bhikSuoM ko yA saba gRhasthoM ko prApta nahIM hotA hai kintu kaThina vrata pAlane vAle bhikSuoM aura bhinna 2 prakAra ke sadAcAra sevana karane vAle gRhasthoM ko hI prApta hotA hai| (20) bahuta se phusAdhuoM kI apekSA gRhastha bhI adhika saMyamI hote haiM kintu sAdhutA kI dRSTi se to saba gRhasthoM kI apekSA sAdhu hI adhika saMyamI hotA hai| TippaNI-yaha gAthA atyanta gambhora aura so saMyama kA pratipAdana kAnevAlI hai| veza yA avasthA vizepa saMyama ke popaka yA bAdhaka hai hI nhiiN| (21) bahuta kAla se dhAraNa kiyA huA carma, nagnatva, jaTA, . saMghATi (bauddha sAdhuoM kA uttarIya vastra), yA muMDana Adi ME samI cinha durAcArI vezadhArI sAdhu kI rakSA nahIM kara " skte| TippaNI- bhinna bhinna cinha ( tilaka, chApe, dharma, jaTA Adi ) ___ saMyama ke rakSaka nahIM hai kevala sadAcAra hI saMyama kA rakSaka hai| (22) bhikSAcarI karanevAlA bhikSu bhI yadi durAcArI hogA to vaha naraka se nahIM chUTa sktaa| (sArAMza yaha hai ki) cAhe bhikSu ho yA gRhastha, jo koI bhI sadAcArI hogA vahI svarga meM jA sakatA hai / TippaNI-sAdhu naraka nahIM jAtA yA zrAvaka naraka nahIM nAtA aisA TakA kisI ne nahIM liyaa| jo koI bhI jisa kisI avasthA meM raha kara durAcAra karegA vaha avazya hI narakagAmI hogA aura jo koI sadAcAra sevana karegA yaha svarga prApta kregaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAma maraNIya 41 gRhasthI sutratI ( sadAcArI ) kaise bane ? * (23) gRhastha bhI sAmAyikAdi aMgoM ko zraddhApUrvaka ( arthAt mana, vacana aura kAyA se ) sparza ( gRhaNa ) kare aura mahIne kI donoM pakkhiyoM ko pauSadha dhAraNa kare / TippaNI-sAmAyika - yaha jaina darzana meM AtmaciMtana kI kriyA hai / aura isa kriyA ko zrAvaka prAyaH hamezA hI karate hI rahate haiM ina kriyAoM ko zuddha rIti se karate rahane se zrAtma sAkSAtkAra hokara mukti kI prApti ho sakatI hai / parantu ye sAmAyika mAtra do ghar3I bhara kI kriyA hai aura pauSadha kriyA eka pUre dina rAta taka AtmaciMtana karane kI kriyA hai / pauSadha ke dina upavAsa kare aura saumyAsana se baiTha kara AtmaciMtana karatA rahe aisA vidhAna hai / (24) isa taraha vicArapUrvaka gRhasthAvAsa meM bhI uttama vrata se ( sadAcArI) raha sakane vAlA jIva isa zradArika ( malina ) zarIra ko chor3a kara devaloka meM jA sakatA hai / TippaNI- jaina zAstroM meM manuSyoM tathA pazuoM ke zarIra ko audArika zarIra kahA hai / audArika arthAt haDDI, mAMsa, rudhira, camar3A Adi bIbhatsa (ghRNita ) vastuoM kA puJja / (25) aura jo saMvara karane vAlA ( saMsAra se nivRtta huA ) bhikSu hotA hai vaha saba duHkhoM kA nAza karake mukta zrathavA mahA RddhimAna deva ( ina donoM meM se eka ) hotA hai / TippaNI- yahAM eka zaMkA hotI hai ki muni ko to mukti prApti hotI hai, gRhastha ko kyoM nahIM hotI ? parantu yaha bAta to spaSTa hai ki gRhastha jIvana meM tyAga-yaha eka apavAda hai / jo tyAga gRhasthAvasthA meM duHsAdhya lagatA hai vahI sAdhu avasthA meM susAdhya hotA hai aura vahAM usakI vizeSatA bhI hai| isIliye gRhastha kI apekSA tyAgI bhadhika , Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 uttarAdhyayana sUtra zIvatA aura adhika saralatA se mukti prApta kara sakatA hai| vAstavika rIti se to jaina darzana meM tyAga hI mukti kA anupama sAdhana mAnA gayA hai phira bhale vaha sAdhu nIvana meM ho aura cAhe vaha gRhastha jIvana meM ho| devoM ke nivAsa sthAna kaise hote haiM ? (26) devoM ke sthAna atyaMta uttama, atyaMta prAkapaMka, anukrama se uttarottara adhika divya kAMtimAn, yazasvI hote haiM aura vahAM ucca prakAra ke deva nivAsa karate haiM / vahAM virAjamAna deva kaise hote haiM ? (27) vahAM ke nivAsI deva dIrgha AyuSyavAna , atyanta samRddhi mAn , kAma-rUpa (icchAnusAra rUpa dhAraNa karane vAle ) divya RddhimAna, sUrya ke samAna kAntimAn , aura mAnoM abhI hAla hI paidA hue haiM aise sukumAra daidIpyamAn hote haiN| (28) jo saMsAra kI Asakti (mamatva) se nivRtta hokara saMyama tathA tapazcaryA kA sevana karatA hai vaha cAhe sAdhu ho yA gRhastha ho ina (uparokta) sthAnoM meM avazya jAtA hai| _(29) sacce pUjanIya, brahmacArI (jitendriya) aura saMyamiyoM kA (vRttAnta) sunakara zIlavAn tathA vahu sUtrI (zAkha kA yathArtha nAtA) sAdhaka maraNAMta kAla meM duHkha nahIM pAtA hai| (30) prajJAvAn purupa dayA dharma aura kSamA dvArA (vAla tathA paMhita maraNoM kA) tola karake usameM vizeSa dhyAna dekara Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAma maraNIya 43 ( arthAt usa prakAra kI uttama zrAtmandazA ko prApta karake) vizeSa prasanna hotA hai / (31) aura usake bAda jaba mRtyu samIpa zrAtI hai taba vaha zraddhAlu sAdhaka uttama guru ke pAsa jAkara lomaharSa ( dehamUrcchA ) ko dUra kara isa deha ke viyoga kI icchA kare / TippaNI -- jisane apane jIvana ko dharma meM otaprota kara diyA hai vahI anta samaya meM mRtyu ko Ananda ke sAtha bheMTa sakatA hai / (32) aisA muni mRtyu prApta hone para isa zarIra ko dUra kara tIna prakAra ke sakAmamaraNoM meM se ( kisI ) eka maraNa dvArA avazya mRtyu pAtA hai / TippaNI- yaha sakAmamaraNa tIna prakAra kA hotA hai, ( 1 ) bhakta pratyakhyAna maraNa (mRtyu samaya AhAra, jala, svAdya, khAdya, kisI bhI prakAra kI vastu kA grahaNa na karanA); ( 2 ) iMgita maraNa ( isameM cAra prakAra ke AhAra ke paccakakhANa sivAya kSetra kI bhI maryAdA banAlI jAtI hai ); (3) pAdopagamana maraNa ( kaMpila vRkSa kI zAkhA kI taraha eka ho karavaTa kara mRtyu paryaMta par3e rahanA ) isa taraha tIna prakAra ke sakAmamaraNa hote haiN| 1 aisA maiM kahatA hU~ / isa prakAra " prakAmamaraNIya' nAmaka pAMcavAM adhyayana samApta huA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSullaka nirgratha anAcArI bhikSuoM kA adhyayana 6 jJAna yA zravidyA hI isa saMsAra kA mUla hai| kevala ajJAna zAstra par3hajAna se prathavA vANI dvArA mokSa kI bAta karane se usakA nAza nahIM ho sakatA / ajJAna kA nivAraNa karane ke liye bhI kaThina se kaThina puruSArtha aura viveka saMpAdana karane cAhiye / isa janma meM prApta sAdhana, jaise dhana, parivAra zrAdi kA moha bhI saralatA se nahIM chUTa sakatA / usakI zrAsakti haTAne ke liye bhI kaThina se kaThina tapazcaryA karanI par3atI hai to ananta janmoM se vArase (uttarAdhikAra ) meM prApta aura jIvana ke pratyeka aNu ke saMskAra meM paiThe hue ajJAna ko dUra - karane ke liye bahuta bhArI prayatna karanA par3egA, yaha bAta spaSTa hI hai / kevala veza parivartana ( mepa badalane ) se vikAsa nahIM ho sakatA / veza parivartana ke sAtha hI sAtha hRdaya kA bhI parivartana honA cAhiye / yahI kAraNa hai ki jainadarzana meM jJAna ke sAtha 2 AcAra ( vartana ) kI zrAvazyakatA para bahuta jora diyA gayA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSullaka nirmatha 45 bhagavAna bole: ( 1 ) jitane ajJAnI puruSa haiM ve saba duHkha utpanna karane vAle haiM ( duHkhI haiM, ) ve mUDha puruSa isa ananta saMsAra meM bahuta vAra naSTa ( duHkhI ) hote haiM / TippaNI--ajJAna se manuSya svayaM to duHkhI hotA hI hai sAtha hI apane par3osiyoM ko bhI vaha duHkhadAyI hotA hai / ( 2 ) isaliye jJAnI puruSa, janma maraNa ko bar3hAne vAle isa jAla ko samajha kara ( chor3akara) apanI AtmA dvArA satya kI khoja kare aura satyazodhana kA pahilA sAdhana maitrIbhAva hai, isaliye prANImAtra ke sAtha mitrabhAva sthApe / ( 3 ) strI, putra, pautra, mAtA, pitA, bhAI, putra vadhueM Adi koI bhI apane saMcita karmoM dvArA pIr3ita tumheM lezamAtra bhI zaraNabhUta nahIM ho sakate / ( 4 ) samyak dRSTi puruSa ko apanI (zuddha dRSTi se ) buddhi se isa bAta ko vicAranI cAhiye aura pUrva paricaya ( pUrva vAsanA janya udreka) kI icchA na karanI cAhiye / use Asakti aura sneha ko to sarvathA dUra hI kara denA cAhiye / TippaNI- samyaka darzana arthAt AtmabhAna / jyoM jyoM Asakti aura rAga dUra hote jAte haiM tyoM tyoM Atmadarzana hotA jAtA hai / isa avasthA meM, pUrva meM bhoge hue bhogopabhogoM kA mana meM smaraNa na Ane de aura Atma jAgRti meM nirantara sAvadhAna rahe, aisA vidhAna kiyA gayA hai / (5) gAya, ghor3A, Adi pazudhana ko, maNikuMDaloM ko, tathA dAsI dAsa Adi saba ko chor3a kara tU kAmarUpI (icchA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 uttarAdhyayana sUtra - AAAAAAAAAA nusAra rUpa dhAraNa karane vAlA) deva bana sakegA / (mana meM aisA vicAranA caahiye)| (6) (aura) sthAvara athavA jaMgama kisI bhI prakAra kI mila lata (dhana saMpatti), dhAnya yA zrAbhUpaNa, kamoM ke phala se pIr3ita manuSya ko duHkhoM ke paMjoM se nahIM char3A sakate aisA tU samajha / (7) Atmavat sarvatra saba nIghoM ko mAna kara (arthAt jisa taraha hameM apane prANa pyAre hai usI taraha dUsaroM ko bhI apane apane prANa pyAre hai aisA jAna kara) bhaya aura vaira se virakta AtmA kisI bhI prANI ke prANoM ko na hate (na mAre yA na staave)| 'TippaNI-maya krUratA se hI paidA hotA hai| jo manuSya jitanA hI adhika Rra hogA utanA hI vaha bhayabhIta bhI rhegaa| baira yaha zatrutA kI bhAvanA hai| ina donoM se yadi virakta ho jAya to phira sarva jIvoM ke prati premAmRta bahatA rhe| apanI TapamA se (jaisA apane liye vaisA hI dUsaroM ke liye) pratyeka jIva ke sAtha varve to prANImAna para svAbhAvika prema paidA hue binA na rhe| (8) mAlika kI yAtrA binA koI bhI vastu grahaNa karanA yaha naraka gati kA kAraNa hai aisA mAna kara ghAsa kA tinakA bhI diye vinA grahaNa na kre| bhikSu apanI indriyoM kA nigraha karake apane pAtra meM dAtA dvArA svecchApUrvaka diye gaye bhojana ko hI prahaNa kre| TippaNI--adatta kI manAI gRhasya ke liye bhI hai kintu ina donoM meM antara kevala itanA hI hai ki gRhasya puruSArtha karake apane haka kI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSullakanigraMtha vastu le sakatA hai| yadi vaha nIti kA bhaMga kara, dI huI vastu ko . vApisa le le to vaha bhI adatta hI hai| (9) ( yahA~) bahuta se to aisA hI mAnate haiM ki pApakarma tyAga kiye| binA bhI Aryadharma ko jAnane mAtra se hI sarva duHkhoM se chUTa sakate haiM (kintu yaha ThIka nahIM hai)| TippaNI-isa zloka meM jJAna kI apekSA vartana (AcaraNa) kI mahattA batAI hai| AcAra na ho to vANI nirarthaka hai| (10) baMdha aura mokSa kI bAteM karane vAle, prAcAra kA vyAkhyAna dene para bhI svayaM kucha AcaraNa nahIM krte| ve mAtra vArazUratA (vANI kI bahAdurI) se hI apanI AtmA ko AzvAsana dete haiN| (11) bhinna 2 taraha kI (vibhinna) bhASAe' (isa jIvako) zaraNabhUta nahIM hotI hai to phira korI vidyA kA adhIzvarapana (paMDitapana) kyA zaraNabhUta hogA? pApa karmoM dvArA pakar3e hue mUrkha kucha na jAnate hue bhI apane ko paMDita mAnate haiN| (12) jo koI bAla (ajJAnI) jIva; zarIra meM, raMga meM, sauMdarya meM sarva prakAra se (arthAt mana, vacana aura kAyA se) Asakta hote haiM ve saba duHkha bhogI hote haiN| (13) ve isa apAra bhavasAgara meM anantakAla taka cakkara lagAte raheMge, isa liye muni kA kartavya hai ki vaha cAroM tarapha dekha bhAla kara apramatta hokara vicre|| (14) bAhya sukha ko Age karake (mukhyatA dekara) kabhI kisI (vastu) kI icchA na kre| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 uttarAgyayana sUtra TippaNI-zarIra, dhana, svajana Adi sAmagrI mukhya nahIM hai, gauNa hai| usakA durupayoga karane se hI sukha mila sakatA hai| usakI lAlasA meM yadi koI jIvana kharca karegA to vaha saba kucha kho baitthegaa| (15) karmoM ke mUla kAraNa (boja) kA viveka pUrvaka vicAra karake avasara (yogyatA) dekha kara (saMyamI banane ke pIche) nirdoSa bhojana aura pAnI ko bhI mApa (parimANa) se grahaNakare / TippaNI-yogyatA binA saMyama nahIM Tika sktaa| isI lie 'avasara dekha kara' isa vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| syAga aura tapa ke vinA pUrva saMcita karmoM kA nAza asaMbhava hai isI lie syAga ko bhanivArya batAyA hai| (16) tyAgI lezamAtra bhI saMgraha na kre| jaise pakSI anya vastuoM se nirapekSa raha kara kevala paroM ko apane sAtha lekara vicaratA hai vaise ho muni bhI (sada vastuoM se), nirapekSa hokara vicare / ' (17) lajjAvanta (saMyamI lajjA rakhane vAlA) aura grahaNa karane meM bhI maryAdA rakhane vAlA bhikSa grAma, nagara ityAdi sthAnoM meM, bandhana rahita (nirAsakta) hokara vicare aura pramAdiyoM ( gRhasthoM) ke saMsarga meM rahane para bhI apramatta rahakara bhikSA kI gaveSaNA (zodha ) kre| _ "isa prakAra se ve anuttara jJAnI tathA anuttara darzanadhArI ahenva bhagavAnajJAtaputra mahAvIra vizAlI nAro meM vyAkhyAna karate the"-aisA jaMbU svAmI ko sudharma svAmI ne kahA / aisA maiM kahatA hU~ isa taraha "kSullaka nirgrantha" nAmaka chaThA adhyAya smaapthuaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elaMka bakare kA adhyayana 7 bhoga meM tRpti nahIM hai aura jar3a meM kahIM bhI sukha nahI hai / bhogoM meM jitanI Asakti hogI utanI hI zrAtmA apane svarUpa se dUra rhegii| jitanA hI apane svarUpa se dUra rahA jAyagA utanI hI pApapuMja kI vRddhi hogI aura pariNAma meM adhogati meM jAnA par3egA / isaliye manuSya janma ko sArthaka karanA yahI apanA parama kartavya hai / ( 1 ) jaise atithi ( mehamAna ) ko koI AdamI apane AMgana meM aura jau dekara poSaNa kare / lakSya karake ( nimitta ) bekare ko pAlakara cAvala ( 2 ) isake bAda vaha hRSTa puSTa, bar3e peTa kA moTA tAjA, khUba carbI vAlA bakarA aura bhI vipula dehadhArI banatA hai mAnoM tithi kI hI rAha dekha rahA hai ! (3) jaba taka vaha atithi ghara nahI zrAtA tabhI taka vaha bicArA ( bakarA ) nI sakegA, parantu atithi ke ghara Ate hI 4 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAbhyayana sUtra vaha aura gharavAle usakA mAthA kATa DAlate (vadha kara DAlate ) haiM aura use khAjAte haiN| (4) sacamuca jaise vaha vakarA kevala atithi ke liye hI pAlA posA gayA thA usI taraha adharmI cAlaka (mUrkha ) jIva bhI (kara karma karake ) naraka gati kA baMdha karane ke liye hI bhogopabhogoM (kAma) dvArA pApa se pose jAte haiN| TippaNI--jisa taraha bakarA khAte samaya khUba AnaMda magna hotA hai usI taraha bhoga bhogate samaya jIvAtmA kSaNika sukha meM magna ho jAtA hai kintu jaba atithirUpI kAla ( mRtyu ) AtA hai taba usakI mahA durgati hotI hai aura pahile bhogA huA, kiMcita kSaNika sukha mahA duHkharUpa ho jAtA hai| narakagAmI vAla jIva kaise dopoM se ghirA rahatA hai ? (5) bAla jIva hiMsaka, asatyabhApI, vaTemAra, DAkU, mAyAcArI, adharma kI kamAI khAne vAle, zaTha, aura(6) striyoM meM Asakta, indriyalolupI, mahAraMbhI, mahA pari grahI, madyapI tathA mAMsabhakSaka, parApakArI, pApa karane meM khUba puSTa (pApI),(7) bakarA Adi pazuoM ke mAMsa ko khAne vAle, var3e peTa vAle (deyAdeya bhakSaka ), kupathya khAkara zarIra meM raktavRddhi karane vAle, aise ye adharmI jIva, jaise vaha puSTa bakarA atithi kI rAha dekhatA hai vaise hI ve narakagati kI rAha dekhate haiN| (arthAt aise pApI marakara naraka meM jAte haiN|) TippaNI-sparmana, rasana, bANa, kSu, aura kAna ina pAMca indriyoM ke vipayoM meM jo bhAsakta hai Tase indriya lolupI kahate haiM 1 mahAraMbhI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elaka arthAt mahAsvArthI hiMsaka, aura mahAparigrahI arthAt atyanta ( asaM nopI ) bhAsakti vaalaa| (8)(gudagude) komala Asana, zayyAeM, savAriyAM (gAr3I ghor3A Adi), dhana tathA bhogopabhogoM ko kSaNabhara bhoga kara anta meM, kaSTopArjita dhana ko, tathA ananta karmamala ko ikaTThA karake(9) isa taraha pApa ke bojha se dabA huA jIvAtmA kevala varta mAna kAla kI hI cintA meM mana ( bhaviSya kaisA duHkhada hogA isakA vicAra kiye binA) rahakara kSaNika sukha bhogatA hai kintu jaise atithi ke Ane para vaha puSTa vakarA mahAduHkha ke sAtha mRtyu ko prApta hotA hai vaise hI vaha pApI bhI mRtyu ke samaya atyaMta pazcAttApa karatA hai| TippaNI-pratyutpanna parAyaNa arthAt pIche kyA hogA usako nahIM vicA rane vAlA jIva / kArya ko prAraMbha karate samaya jo usake pariNAma ko nahIM vicAratA hai vaha anta meM khUba ho pachatAtA hai kintu pichalA pazcAttApa bilakula vyartha hai| (10) aise ghora hiMsaka Ayu ke aMta me isa zarIra ko chor3akara karma pAza meM baMdhakara AsurI dazA ko prApta hote haiM athavA narakagati meM jAte haiN| TippaNI-jainadharma meM aise ghora hiMsakoM ke liye asuragati kiMvA narakagati ye hI do gatiyAM mAnI haiN| 1) jaise eka manuSya ne eka kAnI kaur3I ke liye lAkhoM suvarNa mudrAeM (mohareM) kharca karadI athavA eka rogamukta . rAjAne apathya rUpa kevala eka Ama khAkara apanA sArA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 uttarAdhyayana sUtra rAjya gaMvA diyA (vaise hI jIvAtmA kSaNika sukha ke liye apanA tamAma bhava vigAr3a letA hai)| TippaNI-Thakta donoM zAstrokta dRSTAMta haiN| tAtparya yaha hai ki anupama vathA amUlya Atma sukha ko chor3akara jo koI jar3a janya viSaya bhogoM kI icchA karatA hai vaha kAnI kaur3I ke liye lAkhoM suvarNa mohare gaMvA detA hai| rogamukta karane vAle vaidya ne rAjA ko pathya pAlana ke liye Ama na khAne ko kahA thA kintu jarA se svAda ke lobha se Tasane Ama khAliyA jisase usakI mRtyu huI / isI taraha ye saMsArI, jIva kSagika sukha ke liye apane ananta.Anmika sukha kA nAza karake saMsAra meM bhramaNa karate hI phirate haiN| devagati ke mukhoM kI manuSya-gati ke sukhoM se tulanA (12) (isa taraha se ) manuSya-gati ke bhogopabhoga devagati ke bhogoM ke sAmane vilakula tuccha haiN| devagati ke bhoga ( manuSya-gati ke bhogoM kI apekSA ) hajAroM gune adhika aura zrAyuparyaMta divya svarUpa meM rahane vAle hote haiN| (13) una devoM kI zrAyu bhI amaryAdita ( jise saMkhyA dvArA ginA na jAsaka ) kAla kI hotI hai| aisA jAnate hue bhI sau se bhI kama varSoM kI manuSya Ayu meM duSTa vuddhi vAle puruSa. vipaya mArga meM burI taraha phaMsa jAte haiN| (14) jaise tIna vyApArI mRDI lekara vyApAra karane (paradeza) gaye the kintu unameM se eka ko lAbha huA, dUsarA apanI, mRDhI jyoM kI tyoM lAyA, (15) aura tIsarA apanI gAMTha kI mUDI bhI gumAkara pIche lauTA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elaka * TippaNI - ye tInoM dRSTAMta zAstra meM haiM / mAtra kiyA hai / i " 28 thA / yaha to eka vyAvahArika upamA hai / parantu isI prakAra dharmArjana ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isa zloka meM unakA nirdeza 53 (16) jo sAdhaka apane meM manuSyatva prakaTAtA hai vaha apanI mUDI ko surakSita rakhatA hai ( manuSya zarIra kI prApti yaha mUla mUDI hI hai), jo devagati pAtA hai vaha naphA karane vAlA vyApArI hai kintu jo jIva naraka tathA tiryaca gati meM jAtA hai vaha to sacamuca apanI mUr3I ko khone vAlA vyApArI hai| TippaNI- jo satkarmoM se devagati prApta karate haiM ve manuSya bhava se kucha vizeSa pAte haiM aura jo duSkarma karate haiM ve adhogati meM jAte haiM / (17) jina gatiyoM meM mahAkkeza aura vadha bhare hue haiM aisI do gatiyAM ( naraka gati aura tiryaca gati ) bAlaka ( mUr3ha ) jIvo ko prApta hotI haiM / zrAsakti ke vaza meM par3A huA vaha zaTha jIva devatva tathA manuSyatA ko hAra baiThatA hai / (18) viSayo ne use eka bAra jItA ( vaha viSayAsakta huA ) ki isase usakI do taraha se durgati hotI hai jahAM se bahuta laMbe samaya ke bAda bhI nikalanA usake liye durlabha ho jAtA hai / TippaNI- vikAsa kaThina hai parantu patana to sulabha hai| eka bAra patana huA phira ucca bhUmikA ko prApta honA asaMbhava jaisA kaThina ho jAtA hai / (19) isa prakAra vicAra karake tathA bAla ( zrajJAnI ) aura Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -- paMDita kI tulanA karake, jo apanI mUla mUr3I ko bhI kAyama rakhatA hai vaha manuSya-yoni pAtA hai| (20) aisI bhinna bhinna prakAra kI zikSAoM dvArA jo purupa gRhasthA zrama meM rahakara bhI sadAcArI rahatA hai vaha avazyameva saumya manuSya yoni ko prApta hotA hai kyoMki prANiyoM ko karma phala to bhoganA hI par3atA hai| (21) jo mahAnAnI haiM ve to apanI mRr3I ko bhI lAMdhakara (manu jya dharma se bhI Age bar3hakara ) zIlavAna tathA vizeSa sadA-- cArI banakara devatva prApta karate haiN| TippaNI-yadi manuSya, manuSya dharma ko pAlana karatA hai to yaha to usakA sAmAnya vartavya hai; vahAM taka to usane apanI mRla mUr3I, hI kAyama rakkhI aisA samajhanA cAhiye kintu manupya dharma se bhI Age bar3ha jAya arthAt vizvamArga meM praveza kare tabhI kucha usane vize-- patA kI aisA kahA jA sakatA hai| (22) isa prakAra bhikSu adInatA (dInahInatA, tejasvitA) aura anAsakti ko jAnakara (vicAra kara ) kyoM nahIM ise jIte (prApta kare ) aura inheM prApta karake kyoM nahIM zAMti saMvedana ( anubhava ) kare ? ( avazya kare) dAbhar3e kI noka para sthita atyanta kSudra biMdu kI mahAsAgara ke sAtha kaise tulanA kI jAya ? usI taraha devoM ke bhogo ke sAmane manuSya bhava ke bhoga atyanta kSudra haiM aisA samajha lenA caahiye| (24) yadi manuSyabhava ke bhoga dAbha kI noka para sthita jalaviMdu - ke samAna haiM to dinapratidina hone vAlI isa choTI sI. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elaka 55 / Ayu meM kalyANa mArga ko kyoM na jAnA (sAdhA) jAya ? (25) yahAM bhogoM se anivRtta ( kAmAsakta) hue jIvakA svArtha (Atmonnati ) hanA jAtA hai aura aisA puruSa nyAya (mokSa) mArga ko suna kara bhI 'usa mArga se patita ho jAtA hai| TippaNI-kAmAsakti yaha tamAma rogoM aura ApattiyoM kA mUla hai / isase hamezA sAvadhAna rahanA caahiye| (26) "jo kAmabhogoM se nivRtta rahatA hai usakI Atmonnati hanI nahIM jAtI, kintu isa apavitra zarIra ko chor3a kara vaha deva svarUpa ko prApta karatA hai-aisA maiMne sunA hai" / (27) aisA jIva, jahAM Rddhi, kIrti, kAMti, vizAla Ayu, tathA uttama sukha hote haiM aise manuSyoM ke vAtAvaraNa meM ( manuSyayoni meM ) jAkara paidA hote haiM / saba kA sArAMza yaha hai-- (28) bAlaka ( mUrkha) kA bAlatva ( mUrkhapana ) dekho jo dharma ko chor3akara adharma ko aMgIkAra kara (arthAt adharmI banakara) naraka meM utpanna hotA hai| (29) aura satya dharma para calane vAle dhIrapuruSa kA dhIrapana dekho jo dharmiSTha hokara, adharma se dUra raha kara, devatva prApta karatA ( devagati meM utpanna hotA) hai| (30) paMDita muni; isa prakAra bAla tathA paMDita bhAvoM kI tulanA kare aura bAla bhAva ko chor3akara paMDita bhAva kA sevana kre| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 uttarAdhyayana sUtra - - - - - - - - - - - TippaNI-'vA' zabda kevala ajJAnatA yA mUrkhatA sUcaka hI nahIM hai kintu isase 'anAcAra' artha kA bhI bodha hotA hai| aisA maiM kahatA hU~isa prakAra ailaka saMvandhI sAtavAM adhyayana samApta huaa| - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kApilika - kapila muni sambandhI adhyayana mana hI baMdha tathA mokSa kA kAraNa hai / mana kA duSTa vega baMdha kA kAraNa hai aura usakI nirmalatA mumukSubhAva kA kAraNa hai| dekho, citta kI aniyantrita ( ucchRMkhalatA) kahAM taka ghasITa le jAtI hai ! aura atarAtmA kI eka hI AvAja, usakI tarapha lakSya dene se kisa taraha se isa AtmA ko adhaHpatana se bacA letI hai ! kapila sunIzvara, jo anta meM ananta sukha pAkara mokSagAmI hue, unake pUrva jIvana meM se ukta donoM vAtoM kA mUrtimAna bodhapATha milatA hai / kapila kA janma kauzAmbI nagarI meM uttama brAhmaNa kula meM 'huA thA / yuvAvasthA meM apanI mAtA kI prAjJA se ve zrAvastI nagarI meM jAkara eka diggaja paMDita ke pAsa vidyAdhyayana meM pravRtta hue the / yuvAvasthA eka prakAra kA nazA hai| isa naze ke jhoke meM par3a kara bahuta se yuvAna mArga se patita ho jAte hai / kapila bhI apane mArga se cyuta hue / viSayoM kI prabala Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sutra NAANWAMAN. vAsanA ne una para apanA adhikAra jmaayaa| vipayoM kI grAsakti se unheM strIsaMga karane kI utkaTa icchA huii| strI saMga kI tIvratara lAlasA ne unheM aMdhA banA diyA aura unheM pAtra kupAtra taka kA bhAna na rahA / isa kRtrima sneha ke garbha meM antarhita viSaya kI viSamayI vAsanA ko puSTa karane vAlI apane jaisI kAmuka eka strI bhI unheM mila gaI aura ve donoM, saMsAra vilAsI jIvoM ko parama sukha lagane vAle aise kAma bhogoM ko bhogane lge| vAraMvAra bhogane para bhI kapila ko jisa rasa kI pyAsa thI vaha to unheM nahIM milA aura ve ajJAnatA ke vazIbhUta hokara adhaHpatana ke gahare gaDDhe meM nIce nIce girate cale gye| eka dina kapila lakSmI tathA sAdhanoM se hIna, atyanta dIna hokara baiThe the| unakI strI ne unheM rAja daravAra meM jAne krI preraNA kii| usa rAjA kA yaha niyama thA ki jo koI prAtaHkAla usake darabAra meM prAtA usako vaha suvargAmudrAoM kA dAna krtaa| usakI aisI kIrti sunakara rAja darabAra meM jAne ke liye kapila rAtri ke antima pahara meM nikale kintu durbhAgya unake pIche 2 lagA thaa| jyAhI ve nagara meM ghuse ki sipAhiyoM ne unheM cora samajha kara giraphtAra kara liyA / anta meM unakI saccI vAta jAnakara rAjA te unheM dayA karake chor3a diyA aura una para prasanna hokara yatheccha varadAna mAMgane ko khaa| kapila vicAra meM par3a gye| 'yaha mAMgU vaha mAMgU' unakI lAlasA itane se bhI tRpta na huii| anta meM, tamAma rAjya mAMgane kA vicAra kiyA aura rAjya mAMgane vAle hI the ki yakAyaka aMtarAtmA kA nAda sunAI par3A hai kapila ! rAjya pAkara bhI tRpti kahAM hai? Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kApilika kapila kA hRdaya sphaTika ke samAna nirmala thA isaliye tatkSaNa hI unakA vicAra pravAha badalA aura usI samaya unheM satya tatva kI jhAMkhI huI / unane mana meM kahA - 'ina bhogoM meM kahIM bhI tRpti nahIM hai| lAlalA ke vazIbhUta hokara kevala do mAzA (suvarNamudrA ) sonA mAMgane kI icchA se AyA huA maiM tamAma rAjya kI vibhUti mAMgane ko udyata huA; phira bhI usase merI tRpti nahIM huI ! AzAgarta vahAM bhI kahAM bharatA hai ? 59 anta meM, ina pUrva yogIzvara ke pUrva saMskAra jAgRta ho gaye / sacce sukha kA mArga samajha meM AyA aura usI samaya unane bAhya samasta parigraha kA moha kSaNa bhara meM tyAga diyaa| aba unheM do mAze sone kI bhI jarUrata na rhii| unake isa vilakSaNa bartAva ne rAjA tathA samasta darabArI logoM ko mahAzcarya meM DAla diyA aura unakI supta AtmA ko bhI prabuddha (jAgRta) kara diyA / saMtoSa' ke samAna koI sukha nahIM hai aura tRSNA hI samasta duHkhoM kI jananI ( mAtA ) hai tRSNA ke zAMta par3ane se kapila ke aneka prAvaraNa naSTa ho gaye / unakA aMtaHkaraNa praphullita ho gayA / uttarottara uttama ciMtana ke kAraNa zrAtmadhyAna karate karate unheM kaivalya kI prApti huI / ( 1 ) ( eka jijJAsune pUMchA : bhagavan !) anitya, kSaNabhaMgura aura duHkhoM se bhare hue isa saMsAra meM aisA kyA kAma karU~ ki jisase durgati na pAU~ ? (2) AcArya ne kahAH - pahile kI AsaktiyoM ko chor3a kara, ( navIna ) kisI bhI vastu (sthAna) meM rAgabandhana na bAMdhate hue, vipayoM se krama 2 se bilakula virakta hotA jAya to usa bhikSu ke sabhI doSa aura mahAdopa chUTa jAte haiM / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NA - uttarAdhyayana sUtra mma (3) (aura ) anaMta jJAna tathA darzana ke dhAraka, sarva jIvoM ke parama hitaiSI, vItamoha ( vItarAga) munivara mahAvIra bhI jIvoM kI mukti ke liye aisA hI kahate haiN| (4) bhikSu ko saba prakAra kI gAMThe (AsaktiyA~) tathA kalaha (vaira-bhAva) chor3a dene cAhiye / sava prakAra ke bhogopabhogoM ko dekhate hue bhI unase sAvadhAna rahane vAlA sAdhu unameM kabhI lipta nahIM hotA hai| 5) kintu bhogopabhoga rUpI zrAmipa (bhogya vastu) ke doSoM se kalupita, hitakArI mArga tathA mumukSu buddhi se vimukha, aisA vAla ( mUrkha) maMda aura mUr3ha jIvAtmA, valAma meM phaMsI huI makkhI kI taraha, (saMsAra meM ) phaMsa jAtA hai| (6) adhIra ( Asakta) purupa to sacamuca bar3I hI kaThinatA se ina bhogoM ko chor3a pAte haiM, unase bhoga sukhapUrvaka saralatA se nahIM chUTate / (kintu ) jo sadAcArI sAdhu hote haiM ve isa apAra dustara saMsAra sAgara ko taira kara pAra kara jAte haiN| (7) bahuta se duSTabuddhi tathA ajJAnI bhikSu; aisA kahA karate haiM ki prANivadha ho isameM kyA hai ? aisA kahane vAle mRga (pAsakta) aura maMdabuddhi-dhArI ajJAnI, pApadRSTi bhikSu naraka gAmI hote hai| TippaNI-koI dUsarA (gRhasya Adi) prANivadha karake bhAhAra banAve * to aisA mAhAra sAdhu ke lie akalpya ( agrAhya) hai| (8) 'prANivadha meM hI kyA dopa hai ?' kintu aise kathana ko jo nIva (karanA to dUra hI rahA ) anumodana bhI detA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kApilika 61 4 hai vaha ghora duHkhoM ke jAla se nahIM chUTegA - aise sacce dharma ko nirUpaNa karane vAle samasta zrAcAryoM ne kahA hai / TippaNI- kisI bhI mata, vAda yA darzana meM ahiMsAtatva ke binA dharma nahIM batAyA hai| jainadharma ahiMsA kI sUkSma se sUkSma gaMbhIra samAlocanA karatA hai / vaha kahatA hai ki 'tuma dUsaroM ko duHkha na do isI meM ahisA samApta nahI hotI kintu tumhAre dvArA kisI bhI hiMsA ke kArya ko uttejana na mile isa bAta kA bhI viveka rakkho' / 9 ) jo dUsaroM ke prANoM kA atipAta ( ghAta) nahIM karatA, tathA samiti dhAraNa kara saba jIvoM kA rakSaNa karatA hai use 'sika' kahate haiM, aisA ahiMsaka banane se unake pApa, jisa taraha ( UMcI ) jamIna se pAnI zIghra baha jAtA hai vaise hI nikala jAte haiM / TippaNI -- jainadarzana meM pAMca samitiyAM mAnI gaI haiM / unameM AhAra bhASA, zodhana, vyavasthA tathA pratiSThApana ( kAraNavazAt bhikSAdi bacane se use kahAM DAlanA ? ) vidhi kA samAveza hotA hai / " (10) jagata meM vyApta trasa ( calate phirate ) aura sthAvara ( vRkSa Adi sthira ) jIvoM para mana, bacana aura kAya se daMDa ( prahAra ) na Arambhe ( kare ) / (11) zuddha bhikSA ( kA svarUpa ) jAnakara bhikSu usI me apanI AtmA ko sthApe / saMyama yAtrA ke liye hI grAsa (kaula) parimANa se (maryAdApUrvaka ) bhikSA grahaNa kare aura rasa me zrAsakta na bane / TippaNI -- sAdhu saMyama nibhAne ke uddezya se hI bhojana kare, rasanendriya kI tRpti ke liye bhojana na kare / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 uttarAdhyayana sUtra (12) bhikSu, gRhasthoM ke vAkI bace hue ThaMDe AhAra aura purAnI ur3ada ke chilakoM, thUlI, saktu, (pulApha ) yA jau zrAdi kI bhUsI kA bhI prahAra karate haiM / TippaNI- sAdhu kA zarIra mAtra sayama ke nimitta hai aura zarIra ko banAye rakhane ke uddezya se hI vaha bhojana letA hai / patanakArI vidyAeM * (13) jo (sAdhu) lakSaNavidyA ( zarIra ke amuka cinhoM se kisI kA bhaviSya jAnane kA zAstra ), svapnazAstra aura aMgavidyA ( aMga upAMgoM se prakRti jAnane kA zAstra ) kA upayoga karate haiM ve sAdhu nahIM haiM - aisI AcAryoM kI zrAjJA hai / ---- - ( 14 ) ( saMyama grahaNa karane ke bAda ) jo apane AcaraNa ko niyamapUrvaka na rakha kara samAdhiyoga se bhraSTa hote haiM ve kAma bhogoM meM zrAsakta hokara ( kukarma karake ) zrAsurI gati meM janma grahaNa karate haiM / (15) phira vahAM se bhI phirate phirate, saMsAra cakra meM cakkara lagAte rahate haiM aura karma paraMparA meM khUba lipaTa jAne ke kAraNa unako samyaktva ( sadbodha ) prApta honA dularbha hotA hai / isaliye kalyANakArI mArga batAte haiM (16) yadi koI isa loka ko usakI tamAma vibhUtiyoM ke sAtha eka hI vyakti ko usake upabhoga ke liye de de to bhI usakI tRpti nahIM hogI kyoMki yaha zrAtmA ( vahirAtmA - karmapAza meM jakar3A huA jIva ) duSpUrya ( bar3I kaThinatA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .63 kApilika se saMtuSTa honevAlA ) hai / ( sadA asantuSTa hI rahatI hai ) / ~ (17) jyoM jyoM lAbha hotA jAtA hai tyoM tyoM lobha bar3hatA jAtA hai / lAbha aura lobha donoM eka sAtha bar3hate haiM / do mAsA ( pahile jamAne kI eka mudrA kA nAma hai ) mAMgane kI icchA anta meM tamAma rAjya se bhI pUrI na huI !TippaNI- jyoM jyoM lAbha hotA jAtA hai tyoM tyoM tRSNA kaise bar3hatI jAtI hai usakA Avehuba citra Upara diyA hai (18) jisakA aneka puruSoM meM citta (prema) hai aisI pInastanI ( UMce stanavAlI ) aura rAkSasI samAna striyoM meM anurakta mata bano kyoMki ye kulaTAeM prathama pralobhana dekara pIche cAkara jaisA apamAnita vartAva karatI haiM / TippaNI- vezyA yA nIcavRtti kI striyoM ke viSaya meM uparokta upadeza hai / jisa taraha puruSoM ko striyoM meM Asakta na honA cAhiye vaise hI striyoM ko bhI puruSoM meM Asakta na honA cAhie yaha bAta vivekapUrva svIkAra lenI cAhiye / ziSya ko lakSya karake kahA gayA hone se isa kathana meM strI viSayaka nirdeza ho yaha svAbhAvika hI hai / parantu saca bAta to yaha hai ki cAhe puruSa ho athavA strI, viSaya kI ativAsanA sabhI ko adhogati dene vAlI haiM / (19) ghara ( gRhasthAzrama ) kA tyAga kara saMyamI banA huA bhikSu; striyoM para kabhI bhI Asakta na ho / strIsaMga ( sahavAsa ) ko chor3a kara usase hamezA dUra hI rahe / aura apane cAritradharma ko sundara jAnakara usI meM apane mana ko sthira rakhe | (20) isa taraha vizuddhamativAle kapila muni ne isa dharma kA ' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uttarAdhyayana sUtra - - varNana kiyA hai isako jo koI AcaraNa meM lAyeMge ve ( bhavasAgara) pAra kareMge aura aise hI narapuMgavoM ne ubhayaloka ( isa loka tathA paraloka ) kI saccI siddhi kI (aisA smjho)| TippaNI-rAga aura loma ke tyAga me mana sthira hotA hai| citta samAdhi ke vinA yoga kI sAdhanA nahIM hotii| yoga sAdhanA yaha to nyAgI kA parama jIvana hai| usakI siddhi meM kaMcana aura kAminI ke Asakti viSayaka baMdhana prati kSaNa vinarUpa hote haiN| muni ne (vAhyarUpa se to) ve tyAge hI haiM phira bhI ( anantakAlIna svabhAva ke kAraNa ) Asakti banI rahatI hai| , usa Asakti se bhI dUra rahane ke liye nirantara jAgRta ( sAvadhAna ) rahanA yahI saMyamI ke jIvana kA ekattama anivArya kArya hai| aisA maiM kahatA hU~isa prakAra kapila muni saMbaMdhI AThavAM adhyayana samApta hushraa| Fa - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA nami rAjarSi kA tyAga thilA ke mahArAjA namirAja dAghajvara kI dAruNa - vedanA se pIDita ho rahe the| usa samaya mahArAniyAM tathA dAsiyAM khuva candana ghisa rahIM thiiN| hAtha meM paharI huI cUr3iyoM kI paraspara ragar3a se jo zabda utpanna hotA thA vaha mahArAja ke kAna para TakarA kara mahArAja kI vedanA meM vRddhi karatA thA isase mahArAja ne pradhAna mantrI ko bulA kara kahA " yaha gar3abar3a sahI nahIM jAtI, ise banda kraatro"| candana ghisane vAliyoM ne hAtha meM saubhAgya cinha svarUpa kevala eka eka cUr3I rakha kara vAkI kI saba utAra ddaaliiN| cUDiyoM ke utarate hI zora vanda hogyaa| thoDI dera vAda namirAja ne pUMchA, "kyA kArya pUrA hogayA"? mantrI-nahIM mhaaraaj| namirAja-to zora kaise vAda ho gayA ? mantrI ne Upara kI hakIkata kaha sunaaii| usI samaya pUrva yogI ke hRdaya meM eka Akasmika bhAva utthaa| usane socA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra ki jahAM para 'do' hai vahIM para zora hotA hai, jahAM para kevala / eka hotA hai vahAM zAMti rahatI hai / isa gRDha ciMtana ke pariNAma (nimitta) se unheM apane pUrvajanma kA smaraNa huyA aura zAMti kI prApti ke liye bAhya samasta vandhanoM ko choDa kara, ekAkI vicarane kI unheM tIvra icchA jAgRta huI / vyAdhi zAMta hote hI ye yogIrAja sAMpa kI kAMcalI kI taraha rAjapATa aura rANiyoM ke bhogavilAsoM ko choDa kara tyAgI ho gaye aura tapazcaryA ke mArga ke pathika bane / usa apUrva tyAgI kI kasauTI indra taka ne kI / una ke praznottara aura tyAga ke mAhAtmya se yaha adhyayana samRddha huA hai| (1) devaloka se cyuta hokara (Akara), namirAja manuSya loka meM utpanna hue aura mohanIya karma se upazAnta aise namirAja ko uparokta nimitta milane se apane pUrva janmoM kA smaraNa hotA hai| (2) apane pUrva janmoM ke smaraNa karane se una bhagavAna nami rAjA ko svayameva bodha prApta huaa| ve apane putra ko rAjya dekara zreSTadharma (yogamArga) meM abhiniSkramaNa (praveza ) karate haiN| (3) uttama antaHpura meM rahate rahate una namirAjA ne devopama (devabhogya ) UMce prakAra ke bhoga bhoga kara ava jJAnI (unakI asAratA jAnakara ) vana kara saba ko tyAga diyaa| (4) (ve) ve choTe choTe nagaroM tathA prAntoM se juDI huI mithilA nagarI, mahArathiyoM se saMyukta senA, yuvatI rAniyoM tathA samasta dAsI dAsoM ko chor3a kara nikala gaye aura Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA 67 yogamArga meM pravRtta hue | una bhagavAna ne jAkara ekAnta meM apanA adhiSThAna jamAyA ( kiyA ) / ( 5 ) jaba namirAjA jaise mahAna rAjarSi kA abhiniSkramaNa huA aura pravrajyA ( gRha tyAga kI dIkSA ) hone lagI taba tamAma mithilA nagarI meM hAhAkAra phaila gayA / TippaNI- usa samaya mithilA eka mahAna nagarI thii| usa nagarI ke after meM aneka prAnta, zahara, nagara aura grAma the| aise rAjarSi ko aise devopama bhogoM ko bhogate hue ekadama tyAga bhAvanA jAgRta huI isameM unakA pUrva janma kA yogabala hI kAraNa hai| aise vyakti kA sadAcAra, prajAprema, nyAya Adi apUrva hoM aura isase usake viraha meM usake snehovarga ko bhAvAta lage yaha svAbhAvika hI hai| ( 6 ) uttama pravrajyA sthAna meM sthita una rAjarSi se brAhmaNarUpa meM upasthita indra ne isa prakAra prazna kiyA / TippaNI- nami rAjarpi kI kasauTI karane ke liye indra ne brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kiyA thA / una meM jo praznottara hue unakA isa prakaraNa meM ullekha kiyA hai / (7) he Arya ! Aja mithilA nagarI meM kolAhala se vyApta ( hAhAkAramaya ) aura cItkAra zabda ghara ghara meM mahala mahala meM kyo sunAI par3ate haiM / ( 8 ) isake bAda usa bAta ko sunakara, hetu tathA kAraNa se prerita namirAjarSi ne devendra ko yoM uttara diyA / (9) mithilA meM zItala chAyAvAlA, manohara patra puSpoM se Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 uttarAdhyayana sUtra suzobhita tathA vahAM ke manuSyoM ko sadA bahuta lAma pahu~cAne vAlA aisA eka caityavRkSa hai| . (10) re bhAI ! yaha manohara caityavRkSa aAja pracanDa AMdhI se. gira rahA hai jisase azaraNa hone se duHkhI bane hue tathA vyAdhi se pIDita ye pakSI Akranda ( zokAkula kolAhala ) kara rahe haiN| TippaNI-mithilA ke nagara nivAsiyoM ko pakSiyoM kI tathA namirAjA ko vRkSa kI upamA dI gaI hai| (11) isa artha ko suna kara hetu tathA kAraNa se prerita devendra ke namirAjarSi ko sambodhana kara yaha prazna pUMlA / (12) he bhagavana ! yaha agni aura usakI sahAyatA karanevAlA vAyu isa mandira ko bhasma kara rahe haiM aura usase (tumhAga) antaHpura bhI jala rahA hai| to Apa udhara kyoM nahIM dekhate ? (13) isa artha ko suna kara hetu kAraNa se prerita namirAjarSi ne devendra ko ye vacana kahe :(14) jisakA vahAM (mithilA meM) kucha bhI nahIM hai aise hama yahAM sukha se rahate haiM aura sukha pUrvaka jIte haiM, (isaliye he brAhmaNa ! ) mithilA ke jalate hue bhI hamArA kucha bhI nahIM 'jltaa| (15) kyoMki strI putrAdi parivAra se mukta hue aura sAMsArika vyApAra se para ( dUra ) hue bhikSu ke liye na to koI vastu priya hotI hai aura na koI apriya / TippaNI-jahAM bhAsakti hotI hai vahIM,rAga hai aura vahI dveSa hai| 'nahAM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jami pravrajyA dveSa hai vahAM bhapriyatA hai / yadi rAga kI zAMti ho jAya, to dveSa bhI zAMta ho jAya aura jahAM ye donoM zAMta hue ki phira duHkhamAtra na rahe kyoMki duHkha kA anubhava rAgadveSa ke kAraNa hI hotA hai| (16) gRhasthAzrama se para ( dUra ) hue aise tyAgI aura sarva jaMjAla se mukta hokara ekAnta (Atma ) bhAva ko hI anusaraNa karane vAle aise bhikSu ko sacamuca sarvatra Ananda hI zrAnanda hai| TippaNI-sArA rAga hRdaya meM hai| hRdaya zuddhi hokara jahAM santoSa huA ki saba jagaha phira kalyANa tathA maGgala ke hI darzana hote haiN| (17) isa artha ko sunakara hetu kAraNa se prerita devendra nami rAjarSi ko lakSya kara isa taraha bolA / (18) he kSatriya ! kilA, gar3ha kA daravAjA, khAI aura saiMkar3oM subhaToM ko yama dvAra bhejane vAle aise yaMtra ( topa bandUka Adi ) banA kara phira dIkSA grahaNa kro| TippaNI-arthAt tuma apane kSatriya dharma ko prathama saMbhAla karake pIche tyAgI ke dharma ko sviikaaro| jo pahile dharma ko hI bhUla jAoge to bhAge kaise bddh'oge| (19) usake bAda isa artha ko suna kara hetu tathA kAraNa se prerita namirAjarSi ne devendra ko isa prakAra uttara diyA / (20-21) zraddhA ( satya para avicala vizvAsa) rUpI nagara saMvara (saMyama) rUpo kilA, kSamA rUpI sundara gar3ha, tIna gupti ( mana vacana aura kAya kA suniyamana) rUpI duHpradharSa (durjaya zataghnI zastra vizeSa), puruSArtha rUpI dhanuSa Iyo (viveka pUrvaka gamana ) rUpI pratyaMcA (dhanuSa kI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 uttarAdhyayana sUtra - - VANA DorI ) aura dhIraja rUpI tUNI banA kara satya ke sAtha parimanthana ( satyacintana ) karanA cAhiye / (22) kyoMki tapazcaryA rUpI bANoM se sajjita muni karmarUpI vakhtara ko cIra kara saMgrAma meM vijayI hotA hai aura saMsAra se mukta hotA hai| TippaNI-bAhya yuddhoM kI vinaya to kSaNika hotI hai aura anta meM pari tApa (kheda) hI paidA karatI hai| zatru kA svayaM zatru bana kara aura dUsare anekoM ko zatru banA kara yaha zatratA kI paraMparA khar3I kara letA hai / isase aise yuddhoM kI paraMparA janma janma taka cAlU rahatI hai| aura isake kAraNa yuddha se virAma kabhI nahIM miltaa| isI bhAvanA ke kAraNa aneka janma lene par3ate haiN| isaliye bAhara ke zatruoM ko utpanna karane vAle usa antaraMga zatru ko, jo apane hRdaya meM ghusA. baiThA hai, usakA nAza karane kA prayAsa karanA mumukSu kA kartavya hai| usa saMgrAma meM kisa 2 taraha ke zastroM kI jarUrata par3atI hai usako gaharI zodha karake uparokta sAdhana bhagavAna nami ne kahe haiN| usa yogI ke anubhava kI apane jIvana saMgrAma meM pratikSaNa AvazyakatA hotI hai| ___isa uttara ko suna kara indra Azcarya ke sAtha thor3I dera cupa rhaa| (23) isa tatva ko suna kara tathA hetu, aura kAraNa se prerita ., devendra ne namirAjarSi se isa prakAra prazna kiyAH(24) he kSatriya ! sundara manohArI bhavana, chajje vAle ghara tathA : bAlAprapotikA (krIr3AsthAna ) karA kara vAda meM dIkSA . prahaNa kro| . . . , , Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA (25) isa artha ko suna kara hetu, tathA kAraNa se prerita namirA jarSi ne devendra ko yaha uttara diyaa| (26) yadi koI calate calate mArga meM ghara banAtA hai to yaha sacamuca bar3I hI saMdeha-yukta bAta hai| jahAM jAne kI icchA ho vahAM (nirdiSTa sthAna meM) pahuMca kara hI zAzvata (sthAyI) ghara banAnA caahiye| TippaNI-isa zloka kA artha bahuta gaharA hai| zAzvata sthAna arthAt mukti / mumukSu kA uddezya jo kevala mukti hai vaha use prApta kiye vinA mArga meM arthAt isa saMsAra meM gharabAra ke bandhana meM kyoM par3egA? (27) isa artha ko suna kara hetu tathA kAraNoM se prerita devendra ne namirAjarSi se punaH yaha prazna kiyAH(28) he kSatriya ! lomahara, gaeNThakaTa, taskara, aura DAkuoM kA nivAraNa karake tathA, nagara kalyANa karake bAda meM dIkSA grahaNa kro| TippaNI-lomahara Adi coroM ke minna 2 prakAra haiN| (29) isa artha ko sunakara hetu tathA kAraNa se prerita namirA jarSi ne devendra ko yaha uttara diyaa| (30) kaI bAra manuSya nirarthaka daMDa (hiMsA) kI yojanA karate haiN| aise sthAna meM nirdoSa bhI apanI kisI bhI bhUla ke binA hI bandha jAte haiM, aura asalI gunhegAra (kaIvAra ) chUTa jAte haiN| TippaNI-vizeSa rIti se, duSTa mana yA duSTa vAsanA hI dopa karAtI hai, ' parantu usako koI danda nahIM detA / unake pApa kA pariNAma indriyoM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana, sUtra AAAA nathA zarIra ko bhoganA par3atA hai| yaha nirarthaka danda hai / duSTa vAsanAoM ko danDita karanA yahI saccA daMDa hai aura mumukSu ko unhIM ko danhita karane kA prayAsa karanA caahiye| (31) isa artha ko sunakara, hetu tathA kAraNa se prerita devendra ne namirAjarpi se punaH prazna kiyAH(32) he kSatriya ! he narAdhipa ! jina rAjAoM ne tumheM namaskAra (tumhArI prAdhInatA svIkAra) nahIM kiyA unako vaza karake phira jaayo| (33) isa artha ko sunakara hetu tathA kAraNa se prerita namirA jarSi ne devendra ko yaha uttara diyAH) durjeya yuddha meM dasalAkha subhaToM ko jItane kI apekSA eka mAtra prAtmA ko jItanA yaha vizepa uttama hai aura yahI saccI jIva hai| ' TippaNI grAhya yuddhoM meM akele hI lAkhoM vIroM ko mArane vAle vijayI ko nainadharma vIra nahIM mAnatA kyoMki yaha saccI jIta nahIM hai kintu tAtvika dRSTi se to vaha hAra hai| jo apanI AtmA ko jItatA hai vahI saccA vIra hai aura vahI saccI vijaya hai| (35) prAtmA ke sAtha hI yuddha kro| bAhara ke yuddhoM se kucha hAtha nahIM lgegaa| zuddha AtmA dvArA azuddha AtmA ko jIta kara saccA sukha prApta kiyA jA sakatA hai| TippaNI-isa choTe se zloka meM bar3I hI gambhIra bAta kahI gaI hai| isa para khUba vicAra karanA cAhiye / (36) pAMca indriyAM, krodha, mAna, mAyA, lobha tathA durjaya zrAtmA .., ko jItanA yahI uttama hai kyoMki AtmA ke jItane para Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA NAVANNovh~ mammmmmmmmmm phira kucha jItanA bAkI nahIM rahatA / jisane AtmA jIta lI usane saba kucha jIta liyaa| (37) isa artha ko suna kara hetu, tathA kAraNa se prerita devendra 'ne, namirAjarSi se. punaH yoM kahAH(38) he kSatriya ! bar3e 2 yajJa karake, tApasoM, zramaNoM aura brAhmaNoM ko jimA (bhojana karA) kara, dAna karake, bhoga karake tathA bhajana (pUjA arcA) karake phira jaao| 'TippaNI-usa kAla meM kSatriya rAjAbhoM ko bar3e 2 yajJa karane ko - brAhmaNa preraNA kiyA karate the aura unako jimAne meM hI dharma batAyA karate the / gRhasthAzrama ke sAmAnya dharma kI apekSA yaha dharma viziSTa : mAnA jAtA thaa| isaliye kSatriya karma batA kara yahAM usake liye .. dharma dizA kA sUcana kiyA hai| 539) isa artha ko suna kara, hetu tathA kAraNa se prerita namirA jarSi ne devendra ko yaha uttara diyAH(40)jo pratimAsa 10-10 lAkha gAyoM kA dAna karatA hai usakI . apekSA kucha bhI na dene vAle saMyamI kA Atma saMyama ava zyameva bahuta uttama hai| TippaNI-aparigraha vRtti yahI uttama dharma hai| eka saMyamI manuSya avyakta rIti se saikar3oM kA poSaNa kara sakatA hai / asaMyamI hokara dAna karane kI apekSA saMyama pAlanA bahuta uttama hai| isa zloka para gaharA vicAra karane se apanI jIvana dazA kI viTambanA miTa phara ujjvala mArga mila jAtA hai| (41) isa artha ko suna kara, hetu tathA kAraNa se prerita devendra se namirAjarSi se punaH yoM kahA:-. . ' Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 uttarAdhyayana sUtra (42) (gRhasthAzrama kaThina hai, isIliye) isa kaThina Azrama ko chor3a kara tU dUsare Azrama (sanyasthAzrama) kI icchA karatA mAlUma hotA hai| he manuSyoM ke pAlaka mahArAja ! yahA hI (gRhasthAvasthA meM hI) pauSadha ke anurAgI vno|| TippaNI-gRhasthAvasthA meM bhI dharma niyamoM kA pAlana kahAM nahIM hotA ? isaliye gRhasthAzrama meM raha kara paupadha (upavAsa karake kevala AtmaciMtana meM rAtridivasa vyatIta karanA) kriyA meM dattacitta bano / sanyasthAzrama grahaNa karane kI kyA jarUrata hai ? (13) isa artha ko suna kara, hetu tathA kAraNa se prerita namirA jarpi ne devendra ko yaha uttara diyA :(44) vAla (mukha) jana yadi eka eka mahIne meM kevala kuza ke. agra bhAga (atyaMta thor3A) jitanA bhojana grahaNa kare to unakA yaha ugra tapa (tyAga) sacce dharmI ke tyAga kA 16 vAM bhAga ke varAvara bhI nahIM hai (kucha bhI nahIM hai)| TippaNI-jisameM tyAgAzrama kI yogyatA na ho usI ko gRhasthAzrama * dharma grahaNa karane kI AjJA hai| parantu sacce tyAga ke bhAge - gRhasthAzrama kA tyAga atyanta nyUna (nahIM ke barAvara) hai| isa ___ yAta kI satyatA ko hama apane anubhava se bhI dekhate haiN| (45) isa tatva ko sunakara, hetu tathA kAraNa se prerita devendra ne , namirAjarpi ko punaH yoM kahAH(46) he kSatriya ! sonA, cAMdI, maNi, muktA, kAMsA, vastra, savAriyA~, bhaMDAra Adi var3hAkara phira jaao| (47) isa artha ko sunakara, hetu tathA kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko yaha uttara diyAH-: Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA (48) kailAsa parvata ke samAna ( ati UMce ) sone cA~dI ke asaMkhya parvata kadAcita kisI ko diye jAMya to bhI eka lobhI ke liye paryApta nahIM haiM kyoMki sacamuca icchAeM AkAza ke samAna ananta haiM / AzA (tRSNA) kA aMta kabhI nahIM huA / eka icchA pUrI hote hI usase bhI bar3I dUsarI icchA jAgRta hotI hai / 1 TippaNI- tRSNA kA gaDDhA hI aisA vicitra hai ki usameM jyoM jyoM DAlate jAmo tyo 2 vaha aura bhI gaharA hotA jAtA hai / tRSNA jagI ki apane sabhI sAdhana, vibhUti Adi apUrNa jaise dikhAI dene lagate haiM saMtoSa hote hI duHkha kA pahAr3a naSTa ho jAtA hai aura apane apUrNa sAdhana bhI AvazyakatA se adhika jAna par3ate haiM / (49) samasta pRthvI, zAlI ke cAvala, jau ( pRthvI para hone vAle sabhI dhAnya, ) pazu, aura sonA ye saba eka ( asantuSTa manuSya ) ke liye bhI paryApta nahIM hai aisA jAnakara tapazcaryA karanA yahI uttama hai / TippaNI- tapazcaryA arthAt AzA (tRSNA) kA AzA ko jItA usane saMsAra jIta liyA / AzAdhArI hai| sabhI ko tRSNA lagI huI hai / kA hI dUsarA nAma yaha saMsAra hai aura AzArahita pravRtti usI kA nAma nivRtti hai / virodha | jisane sArA saMsAra hI AzAmaya pravRtti 75. (50) isa artha ko sunakara, hetu tathA kAraNa se prerita devendra ne namirAjarSi ko yoM kahA: - (51) he pRthvIpati ! tU zradbhuta jaise prApta bhogoM ko chor3atA hai , aura aprApta bhogo kI icchA karatA hai / sacamuca tU kalpanAmaya sukhoM meM bhUla rahA hai / + Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 uttarAdhyayana sUtra (52) isa bAta ko suna kara hetu tathA kAraNa se prerita namirAjarSi ne devendra ko yaha uttara diyA: (53) kAmabhoga zalya phA~ haiM jo bArIka hone para bhI bahuta kaSTa detI haiM / kAmabhoga vipa / kAmabhoga kAle sarpa ke samAna haiN| kAma ( bhogopabhoga ) kI prArthanA karate 2 yaha bicArA jIvAtmA unako to nahIM pAtA hai, kintu durgaMtigAmI jarUra ho jAtA hai / WWWVNNN - TippaNI-saMsAra bhara meM kAmabhogoM meM Asakta aisA koI bhI prANI nahIM hai ki jisakI AzA mRtyu samaya bhI-bhogoM se dUra hote hote bhI - pUrNa hosakI ho / bhAzA yA vAsanA hI janma kA kAraNa haiM / cAra kapAyoM ke phala (54) krodha se adhogati meM jAnA par3atA hai / mAna karane se prathamagati prApta hotI hai / mAyA karane se sadgati prApta nahIM hotI, kintu lobha se to isa loka aura paraloka donoMkA bhaya hai / (donoM hI naSTa hote haiM ) I TippaNI- zAstrakAroM ne cAroM kapAyoM ke phala bahuta hI duHkhakara batAye haiM, parantu una saba meM bhI lobha to sabase adhika hAnikartA kahA hai| lobhI kA vartamAna jIvana bhI apakIrtimaya hotA hai aura pApa kA durdhara gho ghar3hane se usakA paraloka bhI bigar3atA hai / isI liye lobha ko 'pApa kA bApa' kahA hai / - (55) usI samaya brAhmaNa kA rUpa chor3a kara aura indra kA rUpa, dhAraNa kara madhura vANI se namirAjarSi kI stuti karatA huzrA devendra isa taraha bolA: Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nami pravrajyA 77 (56) aho! Apane krodha jIta liyA hai, abhimAna ko Apane dUra kiyA hai, mAyA jAla ko tor3a DAlA hai aura lobha ko vaza kiyA hai| (57) dhanya sAdhu mahArAja! kyA hI anupama aApakA saralatA. bhAva hai| ApakI komalatA kaisI anokhI hai! kyA hI anupama ApakI sahanazIlatA hai| kyA ho uttama ApakA tapa hai| kyA hI adbhuta ApakI nirAsakti hai| (58) he bhagavan ! yahAM (isa loka meM ) bhI Apa uttama haiM aura pIche bhI ( paraloka meM bhI) Apa uttama hI hoNge| tIna loka meM sarvotkRSTa sthAna aisI mokSa ko zrApa niSkarmIH (karma.rahita ) hokara avazya paayeNge| (59) indra isa prakAra- uttama zraddhAbhakti pUrvaka namirAjarSi kI * stuti kara bAra 2 pradakSiNA dene lagA aura muka 2 kara vaMdana karane lgaa| (60) isake bAda cakra tathA aMkuza ityAdi lakSyoM se aMkita una munIzvara ke caraNoM ko pUjakara lalita tathA capala kuNDaloM ko dhAraNa karane vAle indrarAja AkAza meM aMta rdhAna ho gye| (61) videha ( mithilA ) kA rAjA namimuni, jo gharabAra chor3a kara zramaNa-bhAva me barAbara sthira rahA vaha sAkSAta indra dvArA prerita hokara apanI AtmA ko aura bhI vizeSa namra banAtA huaa| (62) isa taraha vizeSa sujJa aura buddhimAna sAdhaka namirAjarSi kI taraha svayaM bodha pAkara bhogoM se nivRtta ho jAte haiN| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 uttarAvyayana sUtra TippaNI-mogoM kA tyAga hI saccA tyAga hai; Asakti kA tyAga hI tyAga haiM; kapAyoM kA tyAga hI tyAga hai aura sacce tyAga vinA saccA mAnanda kahAM? 'aisA maiM kahatA hU~'isa taraha 'namipravalyA' nAmaka navamAM prakaraNa samApta huaa| CHAR ASIANTAR V YLAN . - AwerPA 0 Some wA C Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drama patraka vRkSa kA pattA 10 nisa taraha vRkSa kA pakA pIlA pattA jhar3a jAtA hai / usI taraha yaha zarIra bhI jIrNa hokara khira jAtA hai| anaMta saMsAra meM zramapUrvaka unnati karate 2 yaha mAnava deha milatI hai| usako prApta karane ke bAda bhI sundara sAdhana, (aMgoM kI pUrNatA ) AryabhUmi, aura saccA dharma ye saba saMyoga bar3I hI kaThinatA se milate hai / bhoga bhogane kI atRpta vRtti to pratyeka janma meM prApta zarIradvArA saba ko rahA hI karatI hai| isaliye isa choTI sI Ayu meM, thor3e se hI prayatna karane se sAdhya hone vAle saddharma ko kyoM na ArAdhe ? / pramAda yaha roga hai / pramAda hI duHkha hai| pramAda ko chor3akara 'puruSArtha karanA yahI amRta hai, jisako pIkara phira mRtyu nahIM aatii| janmamaraNa kI paraMparA kA vahIM anta pAtA hai aura tabhI saccA sukha milatA hai| gautama ko lakSya karake bhagavAna bole(1) pIlA jIrNa ( pakA) pattA jisa taraha rAtrisamUhoM, ke vya Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra tota hone ( avadhi pUrI ho jAne ) para jhar3a jAtA hai usI taraha manuSyoM kA jIvana bhI Ayu ke pUrNa hote hI khira jAtA hai / isaliye he gautama! samaya mAtra kA bhI pramAda na kara 2) kuza ke bhAga (loka) para sthita zrosa kI bUMda jaise kSaNasthAyI hai vaise hI manuSyoM ke jIvana ko ( kSaNabhaMgura ) samajha kara, he gautama ! eka samaya kA bhI pramAda na kara | TippaNI- saMsAra kI asAratA dikhAkara apramatta hone para z2ora diyA hai / 80 ( 3 ) ( phira ) aneka vinoM se bharapUra aura kSaNa kSaNa ghaTatI huI ( nAzavaMta ) Ayu vAle isa jIvana meM pUrva-saMcita karmoM ko jaldI se dUra kara / he gautama ! isameM eka samaya kA bhI prasAda na kara / ( 4 ) yaha manuSyabhava atyanta duSprApya hai tathA yaha nIvoM ko bar3e * hI laMbe kAla ke bAda kabhI milatA hai, kyoMki karmoM ke phala gAr3ha (ghora ) hote haiM / isaliye he gautama ! eka samaya kA bhI pramAda na kara | TippaNI-- gAr3ha arthAta jo bhoge binA na kuThe aise ghaTa hote haiM / manuSya jIvana ke pahile kA kramavikAsa tathA vahAM kA kAlapramANa, (5) pRthvIkAya ( bhUmi rUpa ) ke jIva kI utkRSTa sthiti (punaH punaH pRthvIkA meM janma sthiti pramANa ) asaMkhyAta varSo kI hai| isa liye he gautama ! eka samaya kA bhI pramAd na kara Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 drumapatraka TippaNI - yadi isa vikAsa bhUmi rUpI manuSya deha ko pAkara bhI apanA kartavya na kiyA to jIva ko adhogati meM jAnA par3egA jahAM use asaMkhyAta kAla taka avyakta sthiti meM hI rahanA par3egA / (6) yadi kadAcit jalakAya ( jalayoni) meM jAya to vahAM para bhI usI yoni meM punaH punaH janma lekara rahane kI utkRSTa avadhi asaMkhyAta kAla kI hai, isaliye he gautama ! eka samaya kA bhI pramAda na kara / TippaNI- pramAda arthAt bhAtmaskhalanA aura AtmaskhalanA ko hI patana kahate haiM / hama saba kI pratyeka icchA vikAsa ( unnati ) ke liye hI hotI hai / Atma vikAsa ke liye hI hama manuSya deha pAkara gaurava le rahe haiM apanA sArA prayatna isa vikAsa ke liye hI hai / isalie AtmavikAsa meM jAgRta ( sAvadhAna ) rahanA yahI apanA kartavya honA cAhiye aura isI kA nAma apramacatA hai / jainadharma meM Atmaskhalana ke 5 prakAra batAe haiM: - ( 1 ) mada ( sAdhanoM ke milane kA ghamaMDa ): ( 2 ) viSaya ( indriyoM ke bhogopabhogoM meM bhAsakta honA ); (3) krodha, kapaTa aura rAgadveSa karanA; ( 4 ) niMdA; aura (5) vikathA ( Atmopayoga rahita viSayoM ko bar3hAne vAlA kathA pralApa ) ye pA~coM hI pramAda vipa samAna haiM aura AtmA ko adhogati meM le jAne vAle Thaga haiM / isaliye pAMcoM viSoM se alaga rahakara puruSArtha karanA yahI apramattatA hai aura yahI amRta hai / (7) yadi yaha jIva zramikAya meM jAya to vahA~ bhI utkRSTa zrAyuSya asaMkhyAta kAla taka bhogatA hai / isaliye he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda na kara | (8) vAyukAya meM utpanna huA jIva asaMkhyAta kAla taka kI 6 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - - mornwrwwwwv utkRSTa Ayu bhogatA hai aura duHkha se aMta zrAve aisI rIti se bhogatA hai / isaliya he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / (9) vanaspati kAya meM gayA huA jIva anantakAla taka duHkha pUrNa Ayu bhogatA rahatA hai jisakA anta bar3I kaThinatA se hotA hai| isaliye he gautama! eka samaya kA bho pramAda na kr| TippaNI-pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati meM bhI jIva hotA hai| aba to Adhunika vijJAna se bhI ukta satya kI siddhi ho gaI hai| isa sthiti meM jo cetana rahatA hai usameM sthUla mAnasa (vicAra zakti) athavA buddhivikAsa nahIM hotA hai aura usa sthiti meM raha kara jo vikAsa hotA hai vaha bhavyakta hotA hai| yaha saba batAkara zAstrakAra yaha kahanA cAhate haiM ki yaha manuSya deha hI puruSArtha kA parama sthAna hai| isaliye yadi yahAM bhI pramAda kiyA to yaha pUrI na jA sake aisI gaMbhIra bhUla hogii| (10) dvIndriya (sparza tathA rasanA vAlA) jIva kI utkRpTa zrAyu saMkhyAtakAla pramANa taka kI hai| isaliye he gautama ! eka samaya kA bhI pramAda na kr| TippaNI-kAla kA bhinna 2 pramANa bhinna 2 ThANAMgAdi zAstroM meM varNita hai| gaNitazAstra ke anusAra parArdha ( zaMkha ) taka kI saMkhyA saMkhyAta kAla pramANa hai; kintu jainazAstra to usase bhI Age ikAI, dahAI, saikar3A se lekara uttarottara 20 aMkoM taka kI saMkhyA kA saMkhyAta kAla mAnatA hai| asaMkhyAta kAla kA artha yaha nahIM hai ki jo ginA na nAya, balki asaMkhyAta ke liye bhI eka amuka __ saMkhyA hai, yadyapi yaha ginatI ke aMkoM dvArA batAI nahIM jA sktii| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drumapatraka ina donoM saMkhyAoM se Age kI saMkhyA, jisakA manuSya buddhi kucha nirNaya nahIM kara sakatI, usako anaMta kahA hai| (11) trIndriya (sparza, rasanA aura nAka vAle ) jIva kI yoni meM gaI huI AtmA isI yoni meM lagAtAra punaH 2 janma dhAraNa kara adhika se adhika saMkhyAta kAla pramANa taka raha sakatA hai| isaliye he gautama! tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara ! (12) caturindriya (sparza, rasanA, nAka, aura A~kha vAle ) jIva kI yoni meM gaI huI AtmA isI yoni meM punaH 2 lagAtAra janma dhAraNa kara adhika se adhika saMkhyAta kAla pramANa taka raha sakatI hai| isaliye he gautama ! eka samaya kA bhI pramAda na kr| 613) paMcendriya ( sparza, rasanA, nAka, A~kha aura kAna vAle ) jIva kI yoni meM gaI huI AtmA usI yoni meM adhika se adhika lagAtAra sAta-ATha janma taka dhAraNa kara sakatI hai / isaliye he gautama ! eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| .(14) deva yA naraka gati meM gayA huA jIva usI gati meM lagA tAra rUpa se eka hI bAra aura janma grahaNa kara sakatA hai| isaliye he gautama ! eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| TippaNI-deva aura naraka ina donoM janmoM ko bhopapAtika janma kahate ' haiM kyoMki jIva vahAM svayaM (mAtA ke peTa ke binA) utpanna hote hai| unake zarIra bhI dUsarI taraha ke hote haiN| isI kAraNa pazu Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 uttarAdhyayana sUtra - wwwr yA manuSya ke zarIra kI taraha Ayu kI samApti ke pahile usakA zastroM dvArA nAza nahIM hotA / deva yA naraka gati kA jIva dUsarI gati meM janma grahaNa karane ke gada hI phira naraka yA deva gati meM jA sakatA hai| isa prakAra kI karmAnusAra vahAM kI sthAna ghaTanA kA zAstrakAroM ne varNana kiyA hai| (15) zubha ( acche) aura azubha ( kharAva) karmoM ke kAraNa vahu pramAdI jIva Upara ke kramAnusAra janma-maraNa rUpI saMsAra cakra meM ghUmA karatA hai| isaliye he gautama ! tU, eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / TippaNI-yahAM taka adhogati meM se Urdhvagati aura avikasita jIvana se vikasita jIvana taka kA saMpUrNa krama batAyA hai| isa krama meM sAmAnyarUpa se zAstrokta sabhI utkramaNa bhUmikAoM (zreNiyoM) kA samAveza ho gayA hai| (16) manuSyabhava pAkara bhI bahuta se jIva cora athavA mleccha bhUmiyoM meM janma lete haiN| isase AryabhAva (zrAyabhUmi " kA vAtAvaraNa ) kA milanA bhI atyanta durlabha hai isa liye he gautama ! tU samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| TippaNI-Aryadharma kA artha saccA dharma hai ki jisameM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura tyAga ina pAMca aMgoM kA samAveza hotA hai / / manuSya zarIra pAkara bhI bahuta se jIva 'manupyarUpeNa mRgAzcaranti' (manuSya rUpa meM bhI pazu yA pizAca) jaise hote hai| (17) Arya deha (acchA kulIna janma ) pAkara bhI prakhaMDa paMcendriyoM (zarIra kI pUrNatA) ko pAnA aura bhI kaThina hai kyoMki prAyaH bahuta jagaha apUrNAMga vAle manuSya dikhAI line Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drumapatraka 85 The * dete haiN| isaliye he gautama ! eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| TippaNI-iMdriyAM aura zarIra ye saba to sAdhana haiN| yadi sAdhana ___ saMpUrNa evaM sundara na hoMge to puruSArtha meM bhI antara par3atA hai| 18) jIva paMcendriyoM kI saMpUrNatA ( saMpUrNa zarIrAMga) bhI pA sakatA hai kintu usako asalI sacce dharma kA zravaNa milanA ati durlabha hai kyoMki saMsAra meM kutIrtha (kudharma.) kI sevA karanevAle bahuta hI adhika parimANa meM dikhAI dete haiN| isaliye (kyoMki tujhe to ucca sAdhana-saMpUrNa avikala zarIrAMga mile haiN|) he gautama ! tU eka samaya , kA bhI pramAda na kara / 19) uttama zravaNa (satsaMga athavA saddharma ) bhI mila jAnA saMbhava hai kintu satya para yathArtha zraddhA honA bahuta hI kaThina hai kyoki avidyA sevI ( ajJAnI ) saMsAra meM bahuta hI adhika parimANa meM dikhAI dete haiN| isaliye he gautama ! tU eka samaya kA bho pramAda na kara / (20) yadi kadAcit saddharma para vizvAsa ho bhI jAya phira bhI use AcaraNa dvArA dhAraNa karanA atyanta hI kaThina hai kyoMki kAma bhogoM meM Asakta jIva isa saMsAra meM bahuta adhika dikhAI dete haiM isaliye he gautama ! tU eka samaya kA bhI pramAda na kr| bhogI manuSya kI bhaviSya meM kaisI dazA hotI hai ? (21) terA zarIra jarjarita hone lagA hai| tere bAla paka gaye - haiN| tare kAnoM ko (sunane kI ) zakti kSINa hotI jA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra rahI hai isaliye he gautama ! tU eka samaya kA bhI pramAda na kr| (22) terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai| tere bAla sapheda hote jAte haiN| terI A~kho kI jyoti maMda par3atI jAtI hai, isaliye he gotama ! tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| (23) terA zarIra jIrNa hotA jAtA hai| tere vAla sapheda hote jAte haiN| terI nAsikA (kI sUghane ) kI zakti maMda par3atI jAtI hai isaliye he gautama ! tU eka samaya kA bhI pramAda na kr| (21) terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai| tere bAla sapheda hote jAte haiN| terI jIbha ( kI cakhane ) kI zakti maMda par3atI jAtI hai, isaliye he gautama ! tU eka samaya kA bhI pramAda na kara / / terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai| tere vAla pakate jA rahe haiN| terI sparzendriya ( kI sparza karane) kI zakti prati-- kSaNa kSINa hotI jAtI hai; isaliye he gautama ! tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / (26) terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai| tere bAla pakate jA rahe haiN| terA saba vala kSINa hotA jA rahA hai; isaliye he gautama ! tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / TippaNI-Taparokta Tapadeza bhagavAna mahAvIra ne gautama ko lakSya karake hama saba ko diyA hai| isaliye isako apane jIvana meM utAranA (caritArtha karanA) yahI hamArA kartavya honA caahiye| hama meM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drumapatraka se koI taruNa, koI yuvAna, koI bRddha bhI hue hoNge| koI koI uparokta dazA kA anubhava bhI karate hoMge aura koI pIche anubhava kareMge parantu kabhI na kabhI sabakI yahI dazA Age pIchehogI avazya / uparokta gAthAoM meM yadyapi vartamAna kAla kI prayoga kiyA hai phira bhI ye dazAe bhUta, bhaviSya tathA kAloM meM samAna rUpa se lAgU hotI haiM / kriyAoM kA vartamAna ina tInoM 87 yuvAnoM ko bhI kisa bAta kA bhaya rahatA 1 (27) jinake zarIra jIrNa nahIM hai ( arthAt jo yuvAna haiM ) una ko bhI padArthoM ke prati aruci kA, phor3o phunsI ke dardoM kA, vizucikA ( kolerA ) Adi bhinna 2 rogoM kA, sadA Dara banA rahatA hai aura AzaMkA lagI rahatI hai ki kahIM ve bImAra na par3a jAMya, jisase unakA zarIra kaSTa pAye athavA mRtyu pAve / isaliye he gautama! tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / w * TippaNI- sArA zarIra hI rogoM kA ghara hai / jyoM 2 nimitta milate jAte haiM tyoM 2 unakA udreka hotA jAtA hai / roga vAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA - sabhI avasthAoM meM hote haiM, isaliye zarIra sauMdarya yA bhaMga racanA meM Asakta na hokara Atma ciMtana karanA hI ucita hai / (28) zaradaRtu meM vikasita huA kamala, meM vikasita huA kamala, jisa taraha jala meM utpanna hone para bhI jala se bhinna rahatA hai usI taraha tU saMsAra meM rahate hue bhI saMsArI padArthoM kI Asakti se dUra raha / he gautama! bhogoM kI Asakti ko dUra karane meM tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / (29) kanaka aura kAntA (patnI) ko tyAga kara tene sAdhutva Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra liyA hai| ava tu vamana kiye hue una viSayoM ko punaH pAna na kr| he gautama ! (pAna karane kI bhAvanA ko dUra karane meM ) tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / TippaNI-tyAga kI huI vastu kA eka yA dUsare prakAra se smaraNa karanA bhI pApa hai, isaliye tyAgiyoM ko cAhiye ki ve apramaca bhAva se AtmaciMtana meM ho magna rheN| (30) usI taraha apane mitrajanoM, bhAI baMdhoM tathA vipula dhana saMpatti ke DheroM ko eka bAra svecchApUrvaka chor3akara ava tU unakA punaH smaraNa na kr| he gautama (aisA karane meM) tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kara / . TippaNI-31 ve zloka ke aMtima do caraNoM meM bhagavAna ne gautama ko saMyama meM sthira karane ke liye, bhaviSya meM bhI uttama puruSa kyA AzvAsana lekara saMyamamArga meM sthira raheMge vaha batAyA hai| (31) Aja svayaM tIrthakara isa kSetra meM vidyamAna nahIM haiM to bhI aneka mahApuruSoM dvArA anubhUta unakA mokSa pradarzaka mArga to Aja bhI dikhAI de rahA hai| isa prakAra bhaviSya meM satpuruSa AzvAsana prApta kara saMyama meM sthira raheMge / to abhI ( merI upasthiti meM ) he gautama ! isa nyAya yuka , bhArga meM tU kyoM pramAda karatA hai ? tU nyAyayukta mArga para calane meM eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| TippaNI-gautama ko lakSya karake bhagavAna ne kahA hai ki sabako vartamAna meM kArya parAyaNa ( kartavyatatpara ) honA cAhiye / (32) he gautama ! kaMTakIle mArga (arthAta saMsAra ) ko chor3akara . tu rAjamArga (jainadharma ) para pAyA hai, isaliye tU usapara Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drumapatraka 89 najara rakha aura vaisA karane meM aba samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| TippaNI-saMyama jaise amRta ko pI kara phira viSayoM ke viSa ko kauna pInA pasanda karegA ? gahare gaDDhe meM se mahA musIvata se eka bAra nikala kara phira usI gaDDhe meM pahanA kauna cAhegA ? (33) jaise nirbala bhAravAhaka ( majUra ) kuraste jAkara bahuta bahuta pIDita hotA hai isaliye he gautama ! tU apanA mArga na bhUla / apane mArga para sthira rahane meM tU eka samaya kA - bhI pramAda na kr| (34) he gautama tU sacamuca apAra mahAsAgara kI pAra para A cukA hai / kinAre taka Akara aba tU vahIM kyoM khar3A ho rahA hai ? isa pAra Ane kI zIghratA kara / isa pAra pAne meM aba tU eka samaya kA bhI pramAda na kara / (35) (saMyama meM sthira rahane se) he gautama ! akalevara (ajanmA) zreNI kA avalambana lekara aba tU usa siddha loka ko prApta karegA jahAM jAkara phira koI lauTa kara isa saMsAra meM nahIM AtA / vaha sthAna sukhakArI kalyANakArI tathA atyanta zreSTha hai| vahAM jAne meM tU ava eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| (36) he gautama ! grAma yA nagara meM jAte hue bhI tu saMyamI, jJAnI tathA nirAsakta hokara vicara / zAMti mAga (Atma zAMti ) meM vRddhi kara / isa meM tU eka samaya mAtra kA bhI pramAda na kr| (37) isa taraha artha tathA padoM se zobhita aura sadabhAvanA se Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - no m w wwwwwwwwww -~ ~~ - ~~- ~ kahA huzrA bhagavAna kA kathana sunane ke bAda gautama, rAga tathA dvepa donoM ko nAzakara siddhagati ko prApta hue| TippaNI-gautama jaba saMyama meM asthiracita hue the usa samaya bhagavAna ne gautama ko lakSya karake yaha upadeza diyA thA / gautama mahArAja ke jIvana meM yaha upadeza ota prota ho gayA aura isase unane aMtima uddezya prApta kiyA aura avinazvara sukha prApta kiyA / hama logoM ke liye "goyama" hamArA mana hai| antarAramA kI kRpA apane jIvana para aneka prasaMgoM para hotI rahatI hai| yadi usa AvAja ko suna kara usako hama apane bhAcaraNa meM utAra deM to apanA bhI ver3A pAra ho jAya / manuSya jIvana kA pratyeka kSaNa amUlya ratna ke samAna kImatI hai, amRta samAna hai / hama jisa bhUmikA para hai usa dharma para bhaDaga sthira rahate hue sAvadhAna hokara bhAge par3heM to yaha jIvanayAtrA saphala ho jAya / phira yaha samaya aura sAdhana nahIM mileMge isaliye prApta sAdhanoM kA sadupayoga karate hue pratyeka kSaNa sAvadhAna rahanA hI ucita hai| aisA maiM kahatA hU~isa taraha "dumapatraka" nAmaka 10 vAM adhyAya samApta huzrA / jny Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta pUjya -an 'na arthAt AtmaprakAza / yaha prakAza pratyeka // prAtmA meM bharA huyA hai; mAtra usake Upara chAye hue AvaraNa nikala jAne cAhiye aura hRdaya ke dvAra ughar3a jAne caahiye| zAstroM kA abhyAsa zodha ke liye hai aisA jAnakara tattvajJa puruSa zAstroM ko par3hakara bhUla jAte haiN| ahaMkAra yaha jJAna kI argalA (caTakanI) hai| ahaMkAra gayA to jJAnarUpI khajAne ko khulA smjho| jJAnI kI parIkSA usake zIla (AkAra) se hotI hai| zAstroM se nhiiN| bhagavAna bole-- (1) saMyoga (Asakti) se vizeSarUpa se rahita aura gRha tyAgI aise bhikSu ke AcAra kA kramapUrvaka varNana karatA hU~, use dhyAna se suno| (2) jo vairAgI hokara bhI mAnI, lobhI, asaMyamI aura vAraM-- vAra vivAda karatA hai use avinIta tathA abahuzruti (ajJAnI) samajhanA cAhiye / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI~hamara yaha eka prakAra kI hiMsaka krIr3A hai| (14) jo hamezA gurukula meM rahakara yoga tathA tapazcaryA karatA hai, madhura bolane vAlA, aura zubha kAma karane vAlA hotA hai vaha ziSya zikSA prApta karane yogya hai| (15) jisa taraha zaMkha meM par3A huA dUdha do taraha se zomA detA hai usI taraha (jJAnI) bhikSuH dharma-kIrti tathA zAstra ina donoM dvArA zobhita hotA hai| 'TippaNI-zastra meM rakkhA huA dUdha do taraha se zobhita hotA hai, eka to dekhane meM saugya lagatA hai, dUsarA, vaha usameM kabhI nahIM bigar3atA usI taraha jJAnI kA zAstra pAhara se bhI sundara rahatA hai aura zAstrAnukUla AcAra hone se usakI mAtmA kI bhI unnati hotI hai / (16) jaise kaMboja (deza ke ) ghor3oM meM AkIrNa (saba prakAra kI cAloM meM pravINa tathA sulakSaNa) ghor3A ati vegavAna hotA hai aura isIliye uttama mAnA jAtA hai, usI taraha bahu zruta jJAnI bhI uttama mAnA jAtA hai| (17) jaise AkIrNa ( joti ke uttama) ghor3e para pArUr3ha r3ha parAkramI zUra; donoM prakAra se nandi kI abhyarthanA se muzobhita hotA hai vaise hI bahu zrutajJAnI donoM prakAra (Antarika zAMti tathA bAhya AcaraNa) se zobhita hotA hai| 618) jaise hathinI me saMrakSita sATha varSa kI umra kA hAthI vala vAna tathA dUsaroM dvArA parAbhUta na ho sake aisA dRr3ha hotA hai, vaise hI bahuzrutanAnI paripakka (sthira) buddhivAlA vicAra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 tathA vivAda ke avasara para abhibhUta na hokara taTastha evaM prahatA hai / bahuzruta pUjya (19) jaise tIkSNa (paine ) sIMga vAlA aura acchI taraha bharI huI kubba vAlA ( pazuo ke ) Tole kA nAyaka sA~Da zobhita hotA hai usI taraha ( sAdhu-samUha ) meM bahuzrutajJAnI zobhita hotA hai / 20) jaise prati umra tathA tIkSNa daMta vAlA pazu zreSTha siMha; sAmAnya rIti se parAbhUta ( hAratA ) nahIM hai vaise hI bahuzrutajJAnI kisI se bhI nahIM hAratA / (21) jaise zaMkha, cakra tathA gadA se suzobhita vAsudeva (viSNu) sadA hI apratihata (akhaMDa ) balavAn rahate haiM vaise hI bahuzrutajJAnI bhI, (ahiMsA, saMyama aura tapa se) sadAkAla baliSTha rahatA hai / TippaNI- vAsudeva akele hI unake pAMcajanya zaMkha, dasalAkha yoddhAoM ko harA sakatA hai aura sudarzana cakra tathA sudarzana cakra tathA kaumodakI gadA astra haiM / (22) jaise caturaMginI (ghor3A, hAthI, ratha, pyAde ina cAroM se yukta) senA se samasta zatruoM kA nAza karane vAlA mahAn RddhidhAraka ( navanidhi, 14 ratnoM kA aura 6 khaMDa pRthvI kA adhipati ) cakravartI zobhita hotA hai vaise hI cAragatiyoM ko anta karane vAlA tathA 14 vidyArUpI labdhiyoM kA svAmI bahuzrutajJAnI zobhita hotA hai / ( rAjAzroM meM cakravartI zreSTha hotA hai ) TippaNI- cakravartI ke 14 ratroM ke nAma ye haiM: - cakra, chatra, asi, - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 uttarAdhyayana sUtra - - - VERNM .ma..-. mA (3) jina pAMca sthAnoM se jJAnakI prApti nahIM ho sakatI unake nAma ye I-(1) mAna, (2) krodha, (2) pramAda, (4) roga, aura (5) zrAlasya / (4-5) punaH punaH (1) hAsya mIThA na karane vAlA, (2) sadA indriyoM kA damana karane vAlA, (3) phiso ke chidra ( dopa) na dekhane vAlA, (4) sadAcArI, (5) anAcAra na karane vAlA ( mayAdita), (6) alolupI, (7) akrodhI, (8) satyAgrahI-~se puruSa ko hI saccA jJAnI kahate haiN| zikSAzIla ke uparokta guNa hai| 'TippaNI-zAMti, iMdiya damana, mvoparaSTi, sadAcAra, prAcArya, bhanA sakti, satyAgrAma aura sahiSNutA-ye 8 guNa jinameM pAye jAya vahI saccA paMdita hai| kevala zAkha par3hane meM koI parita nahIM ho jaanaa| (6) nimnalikhita 14 sthAnoM meM rahane vAlA saMyamI avinIta (ajJAnI) kahA jAtA hai aura vaha kabhI mukti nahIM pA sktaa| 'TippaNI~yahI avinIta kA artha akartavyazIla hai kintu ghAlu prakaraNAnusAra usakA artha ajJAnI kiyA hai| (7) jo vAraMvAra kopa karatA hai / (2) pravandha (vizvAsa bhaMga) ___karatA hai| (3) mitrabhAva karake punaH punaH use tor3a detA hai, aura (4) zAstra par3hakara abhimAnI hotA hai| TippaNI-kisI kI gupta bAta ko dUsaroM ke pAsa prakaTa karanA ume 'prabaMdha' kahate haiN| (8) (5) no doSa (bhUla) karane para bhI, use rokane kI ceSTA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta pUjya na kara (use) DhaMkane kA prayatna karatA hai, (6) jo apane mitroM (hitaiSiyoM) para bhI krodha karatA hai; (7) atyanta priya mitrajanoM kI ekAnta meM nindA karatA hai / ( 9 ) aura (8) ati vAcAla, (9) drohI, (10) abhimAnI, (11) lobhI, (12) asaMyamI, (13) sAthiyoM kI apekSA adhika hissA lene vAlA, aura (14) aprIti ( zatrutA ) karane vaalaa| jisameM inameM se eka bhI durguNa ho use 'avinayo' kahate haiM / 93 (10) nimna likhita 15 sthAna ( guNoM) vAle ko vinayI kahate / nIcavartI (namra ), ( 2) acapala, (3) mAyI (sarala) (4) kutUhalI ( krIr3A se dUra rahane vAlA) / TippaNI- nIcavartI arthAt namra jo mana meM yaha samajhatA hai ki maiM to kucha bhI nahIM hU~ / (11) aura jo (5) apanI choTI sI bhUla ko koziza karatA hai (6) krodha ( kaSAya) kI prabandhoM se dUra rahane vAlA, (7) satra ke se rahane vAlA, (8) karatA hai / bhI dUra karane kI vRddhi karane vAle sAtha mitra bhAva zAstra par3ha kara jo abhimAna nahIM upekSA nahIM karatA, (12) (9) jo pApa kI (10) mitro para kabhI kopa na karane vAlA, (11) apriya mitra ke viSaya meM bhI ekAMta meM kalyANakArI hI bolane vAlA / (13) (12) kalaha tathA Damara Adi krIDAoM kA tyAga karane vAlA / (13) jJAnayukta, (14) khAnadAna, (15) evaM saMyama kI lajjA rakhane vAlA hai use suvinIta kahate haiM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 uttarAdhyayana sUtra TippaNI - umara yaha eka prakAra kI hiMsaka kror3hA hai / (14) jo hamezA gurUkula meM rahakara yoga tathA tapazcaryA karatA hai, madhura bolane vAlA, aura zubha kAma karane vAlA hotA hai vaha ziSya zikSA prApta karane yogya hai / - (15) jisa taraha zaMkha meM par3hA huA dUdha do taraha se zobhA detA hai usI taraha (jJAnI) bhikSu dharma - kIrti tathA zAstra ina donoM dvArA zobhita hotA hai / eka TippaNI- zaMstra meM rakkhA huA dUdha do taraha me zobhita hotA hai, to dekhane meM saumya lagatA hai, dUsarA, vaha usameM kabhI nahIM vigar3hatA usI taraha jJAnI kA zAstra bAhara se bhI sundara rahatA hai aura zAstrAnukUla AcAra hone se usakI AtmA kI bhI unnati hotI hai / (16) jaise kaMvoja ( deza ke ) ghor3oM meM AkIrNa ( saba prakAra kI cAloM meM pravINa tathA sulakSaNa ) ghor3A ati vegavAna hotA hai aura isIliye uttama mAnA jAtA hai, usI taraha bahuzruta jJAnI bhI uttama mAnA jAtA hai / (17) jaise zrAkIrNaM (jAMti ke uttama ) ghor3e para zrArUr3ha dRr3ha parAkramI zUra; donoM prakAra se nandi kI abhyarthanA se suzobhita hotA hai vaise hI bahu zrutajJAnI donoM prakAra ( Antarika zAMti tathA vAhya AcaraNa ) se zobhita hotA hai / (18) jaise hathinI se saMrakSita sATha varSa kI umra kA hAthI calavAna tathA dUsaroM dvArA parAbhUta na ho sake aisA dRr3ha hotA hai, vaise hI bahuzrutajJAnI paripakka (sthira) buddhivAlA vicAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta pUjya 95 - - tathA vivAda ke avasara para abhibhUta na hokara taTastha evaM alipta rahatA hai| (19) jaise tIkSaNa (paine ) sIMga vAlA aura acchI taraha bharI huI kubba vAlA (pazuoM ke ) Tole kA nAyaka saoNDa zobhita hotA hai usI taraha (sAdhu-samUha ) meM bahuzruta jJAnI zobhita hotA hai| 520) jaise ati ugra tathA tIkSNa daMta vAlA pazu zreSTha siMha; sAmAnya rIti se parAbhUta (hAratA) nahIM hai vaise hI bahuzrutajJAnI kisI se bhI nahIM haartaa| (21) jaise zaMkha, cakra tathA gadA se suzobhita vAsudeva (viSNu) sadA hI apratihata (akhaMDa ) balavAn rahate haiM vaise hI bahuzrutajJAnI bhI, (ahiMsA, saMyama aura tapa se,) sadAkAla valiSTa rahatA hai| TippaNI-vAsudeva bhakele hI dasalAkha yoddhAoM ko harA sakatA hai aura unake pAMcajanya zaMkha, sudarzana cakra tathA kaumodakI gadA bhastra haiN| (22) jaise caturaMginI (ghor3A, hAthI, ratha, pyAde ina cAroM se yukta) senA se samasta zatruoM kA nAza karane vAlA mahAn RddhidhAraka ( navanidhi, 14 ratnoM kA aura 6 khaMDa pRthvI kA adhipati) cakravartI zobhita hotA hai vaise hI cAragatiyoM ko anta karane vAlA tathA 14 vidyArUpI labdhiyoM kA svAmI bahuzrutajJAnI zobhita hotA hai| ( rAjAoM meM cakravartI zreSTha hotA hai) TippaNI-cakravartI ke 14 ranoM ke nAma ye haiM:-cakra, channa, asi, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra daNDa, carma, maNi, kAMgaNI, senApati, gAthApati, vArdhika, purohita, strI, azva tathA hAthI / (23) jaise eka hajAra netra ( AMkhoM) vAlA, hAthameM vana dhAraNa karane vAlA, pura nAmaka daitya kA nAza karane vAlA, tathA devoM kA adhipati indra zobhita hotA hai vaise hI bahuzruta jJAnarUpI sahasra netra vAlA, kSamA rUpI vajra ko dhAraNa karane vAlA, moharUpI daitya kA nAzaka jJAnI zobhita hotA hai| (24) jaise aMdhakAra kA nAza karane vAlA ugatA sUrya teja se dedIpyamAna hotA hai vaise hI AtmajJAna ke teja se jJAnI prabhAvAna hotA hai| (25) jaise nakSatrapati (tAroM kA rAjA ) caMdramA, graha tathA nakSatroM se ghirA huA pUrNimA kI rAtri ko pUrNa, zobhAse prakAzita hotA hai vaise hI Atmika zItalatA se bahuzruta jJAnI zobhAyamAna hotA hai| (26) jaise loka samUha ke bhinna bhinna annoM se pUrNa tathA su rakSita bhaNDAra zobhita hote haiM vaise hI (aMga, upAMga zAstroM kI vidyA se pUrNa) jJAnI zobhita hotA hai| (27) saba vRkSoM meM jaise anAhata nAmaka deva kA jaMbU vRkSa zobhita hotA hai usI taraha ( saba sAdhuoM meM ) jJAnI zobhAyamAna hotA hai| (28) nIla parvata se nikala kara sAgara se milane vAlI sItA nAma kI nadI jisa taraha saba nadiyoM meM zreSTha hai vaise hI sarva sAdhakoM meM jJAnI zreSTha hai / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta pUjya 97 (29) jaise parvatoM meM, UMcA tathA sundara aura aneka auSadhiyoM se zobhita mandAra parvata uttama hai vaise hI bahuzrutajJAnI bhI apane aneka guNoM se (anya jJAniyoM kI apekSA adhika) uttama hai / (30) jaise akSaya udaka ( jisakA jala kabhI na sUkhe ) svayaMbhUramaNa nAmaka samudra; bhinna 2 prakAra kI maNi muktAoM se pUrNa hai vaise hI bahuzrutajJAnI aneka guNoM se pUrNa hai / (31) samudra samAna gaMbhIra, buddhi ( vivAda ) dvArA kabhI parAbhUta na hone vAlA, saMkaToM se trAsa na pAne vAlA ( sahiSNu ), kAma bhogoM meM anAsakta, zruta se paripUrNa tathA samasta prANiyoM kA rakSaka mahApuruSa ( bahuzrutajJAnI ) karma kA nAza kara aMta meM mokSa pAtA hai / (32) isaliye uttama artha kI gaveSaNA ( khoja ) karane vAlA ( satyazodhaka ) bhikSu; zruta ( jJAna ) meM adhiSThAna kare ( AnaMdita rahe ), jisase vaha svayaM siddhi prApta kara dUsaroM ko bhI siddhi prApta karA sake / 'TippaNI -- jJAna amRta hai / jJAnI sarvatra vijayI hotA hai / jJAna bhantaHkaraNa kI vastu hai aura vaha zAstroM dvArA, satsaMga dvArA, athavA mahApuruSoM kI kRpA dvArA prApta hotA hai / 'aisA maiM kahatA hUM' isa prakAra 'bahuzrutapUjya' nAmaka gyArahavAM adhyayana samApta huA / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya 12 harikeza muni sambandhI mAtmavikAsa meM jAti kA bandhana nahIM hotaa| cAM 35 DAla bhI AtmakalyANa ke mArga kA aArAdhana kara sakatA hai| cAMDAla jAti meM utpanna hone vAloM kA bhI pavitra hRdaya ho sakatA hai| mahAmuni harikeza; cAMDAla kula meM utpanna hue the phira bhI guNoM ke bhanDAra the| ve pUrva ke yoga saMskAra hone se, nimitta pAkara vairAgya dhAraNa kara tyAgI bane the| tyAgI banane ke bAda eka yakSa ne unakI kaThina se kaThina kalauTI (parIkSA) kI thI aura usameM sone kI taraha kharA utarane para vaha una mahAmuni para prasanna huA aura sadaiva unake sAtha dAsa vana kara rahatA thaa| eka samaya yatna mandira ke sabhA maMDapa meM (jahAM vaha yakSa rahatA thA) kaThina tapazcaryA se kRzagAtra harikeza dhyAna magna hokara aDola khar3e the| isI samaya kauzalarAja kI putrI bhadrA apanI sakhiyoM ke sAtha usa mandira meM darzanArtha pAI / garbhadvAra ke pAsa jAkara saba ne peTa bhara ke darzana kiye / darzana karake Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya 99 vApisa phirate hue pratyeka sakhI ne khela meM sabhAmaMDapa ke eka eka stambha kI godI (jeTa) bharalo / sandhyA kA andhakAra aura bhI gAr3ha hotA jA rahA thaa| bhadrA saba se pIche raha gaI thii| 'apanI sakhiyoM ko stambhoM se khela khelatI dekha kara use bhI kautUhala huA aura andhakAra meM spaSTa na dIkhane se muni hari. keza ko stambha samajha kara vaha unhIM se lipaTa gii| yaha dekha kara ve sakhiyAM khila khilA uThI aura bolI : "tumhAre hAtha meM tumhAre pati aagye"| aura ve haMsI karane * lgiiN| bhadrA isase bahuta cir3I aura usane muni mahArAja kA bar3A apamAna kiyaa| yakSa ko isase bahuta krodha aayaa| bhadrA to usI samaya avAka vehoza hokara nIce gira pdd'ii| yaha bAta tamAma zahara meM vAyuvega se phaila gaI / bhadrA ke pitA kauzalarAja bhI daur3e daur3e vahAM Aye / anta meM devI kopa dUra karane ke liye yakSapraviSTa zarIra vAle usa tapasvIjI ke sAtha bhadrA kA vivAha hone kI taiyAriyAM hone lgii| usI samaya muni ke zarIra meM se yakSa adRzya hogyaa| tapasvIjI jaba sAvadhAna hue aura yaha saba gar3abar3a dekhI to bar3e hI Azcarya meM par3a gye| anta meM apane ugra saMyama tathA apUrva tyAga kI pratIti dekara ke ve mahAyogI - vahAM se prayANa kara gye| , Age jAkara isI bhadrAdevI kA vivAha somadeva nAmaka brAhmaNa ke sAtha huaa| kula paramparA ke anusAra isa daMpati (strI purupa ke yugala ) ne brAjhaNoM dvArA mahAyajJa kraayaa| yajamAna rUpa meM jaba yaha dampatI mantroccAraNAdi kriyA kara rahA thA usI samaya grAma, nagara, zahara Adi sarva sthaloM meM abhedabhAva se vihAra karate hue ve vizvopakArI mahAmuni eka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra mahIne kI tapazcaryA ke anta meM pArA ke liye usI yajJazAlA bheM pdhaare| ve aparicita brAhmaNa sAdhu kI haMsI majAka ur3Ane lage / jaba isase bhI sAdhu para kucha asara na par3A taba ve unhe mArane lge| aise kusamaya meM usa tinduka yakSa ne vahAM upasthita 'hokara kyA kiyA, tathA bhadrA devI ko jaba saba vAta mAlama huI taba usakI kyA dazA huI, sArA vAtAvaraNa tapazcaryA ke prabhAva se kasA mahaka uThA, Adi saba bAtoM kA isa SpradhyAya meM cana kiyA hai| va aura jAti kA vidhAna abhimAna car3hAne ke liye nahIM kiyA gayA thA / va vyavasthA vRtti bheda ke anusAra kI gaI thI / usameM UMca nIca ke bhedoM ko koI sthAna nahIM thA / kintu jaba se usameM UMca nIca kA bheda bhAva ghyAyA hai taba se saccI carNa vyavasthA to miTa gaI hai aura usake sthAna meM ( dUsaroM ke prati ) tiraskAra aura ( apanepana ke baDappana kA ) abhimAna ye vo bhAva zrAgaye hai / 100 MA 2^^^ ~1 bhagavAna mahAvIra ne jAtivAda kA bar3e joroM se khaNDana kiyA thA / guNavAda kA pracAra kiyA thA, saba ko prabhedamAva rUpI amRta pilAyA thA aura dIna, hIna tathA patita jIvoM kA uddhAra kiyA thA / bhagavAna sudharma ne jambU svAmI se kahA : ( 1 ) cAMDAla kula meM utpanna kintu uttama guNI aise harikeza ' bala nAmaka eka jitendriya bhikSu ho gaye haiM / (2) IrSyA, bhASA, aipaNA, AdAna bhaMDa nikSepa, uccAra pAsavaraNakhela jala saMdhAraNa pAriThAvaNiyA ina pAMcoM samitiyoM ko pAlana karane vAle tathA susamAdhi pUrvaka yantra karane vAle, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -harikezIya *(3) mana se, vacana se, kAya se gupta ( ina tInoM ko vaza meM rakhane vAle ) aura jitendriya aise ve munirAja bhikSA ke ke liye brahmayajJa kI yajJabADa ke pAsa Akara khar3e hue| ', .(4) ugra tapa ke kAraNa sUkhI huI deha tathA jIrNa upadhi (vastroM) tathA upakaraNa (pAtra Adi) vAle una munirAja ko Ate dekhakara anArya puruSa haMsane lge| TippaNI-muni ke vastra kaMbala pAtra Adi ko upadhi tathA upakaraNa kahate haiN| (5) jAtimada se unmatta bane hue, hiMsA meM dharma mAnane vAle, ___ indriyoM ke dAsa, tathA brahmacarya se rahita ve mUrkha brAhmaNa ra sAdhu ke prati aise kahane lage:-- (6) daitya jaise rUpa vAlA, kAla ke samAna bhayaMkara AkRti vAlA, baiThI nAka vAlA, phaTe vastra vAlA, tathA malinatA se pizAca jaise rUpa vAlA, sAmane kapar3A lapeTa kara yaha kauna calA prArahA hai ? ( una logo ne apane mana meM kahA ) jaba muni Akara unake pAsa khar3e hue taba unane munise kahA:ra 7 ) are ! aisA adarzanIya (na dekhane yogya ) tU kauna hai ? kisa AzA se tU yahAM AyA hai ? jIrNa vastroM tathA malina rUpa se pizAca jaisA dIkhane vAlA tU yahAM se jA.sA yahAM tU kyoM khar3A hai ? (8) isI samaya mahAmuni kA anukaMpaka (premI), tinduka vRkSa vAsI yakSa, apane zarIra ko gupta rakhakara ( muni ke zarIra meM praviSTa hokara ) yoM kahane lagAH Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 uttarAdhyayana sUtra TippaNI-yaha vahI yakSa hai jo muni kA sevaka thA aura usIne zarIra meM praveza kiyA hai| (9) maiM sAdhu huuN| brahmacArI huuN| saMyamI huuN| dhana, parigraha tathA dUpita kriyAyoM se virakta huA hU~ aura isIliye dUsaroM ke nimitta banAye gaye anna ko dekhakara isa samaya maiM bhikSA ke liye AyA huuN| TippaNI-jaina sAdhu dUsaroM ke nimitta banAye gaye anna kI hI mikSA lete haiN| apane liye taiyAra kI gaI rasoI ve grahaNa nahIM karate / (10) isa anna meM se bahutoM ko bhojana diyA jA rahA hai, bahuta se le rahe haiM, bahuta se svAda pUrvaka khA rahe haiM, isaliye bAkI ke vace anna me se thor3A isa tapasvI ko bhI do, kyoMki maiM bhinAjIvI hU~-aisA Apa jaano| (11) (brAhmaNa bole )-yaha bhojana brAhmaNoM ke hI liye taiyAra kiyA gayA hai| eka brAhmaNa pakSa (samUha ) abhI yahAM Akara jImegA usIke liye yaha yahAM lAkara rakkhA hai|' isameM se tujhe kucha bhI nahIM mila sktaa| tU yahAM kyoM: khar3A hai? (12) ucca bhUmi meM yA nIcI bhUmi ( dono) meM kisAna, AzA pUrvaka yogyatA dekhakara vIja botA hai| usI zraddhA se tuma mujhe bhojana do| aura ise sacamuca eka pavitra kSetra samajha kara isakI ArAdhanA kro| TippaNI-vastutaH rakta zabda muni mukha se yaha yakSa hI kaha rahA thaa| (13) ve kSetra, jahAM voye hue puNya ugate haiM (jisa supAtra ko dAna dene se vaha suphala hotA hai) ve saba hameM khabara haiN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya 103. jAtimAna ( kulIna ) tathA vidyAvAna, jo brAhmaNa haiM ve hI bahuta uttama kSetra haiN| TippaNI-ye vacana yajJazAlA meM sthita kSatriyoM ke haiN| (14) krodha, mAna, hiMsA, jhUTha, corI, parigraha ( vAsanA ) Adi doSa jiname haiM aise brAhmaNa, jAti tathA vidyA ina donoM se rahita haiN| aise kSetra to pApa ko bar3hAne vAle hai| TippaNI-usa samaya kucha brAhmaNa apane dharma se patita hokara mahAhiMsA ko hI dharma manavAne kA prayatna karate the| aise bAhmaNoM ko lakSya karake hI yaha zloka yakSa kI preraNA se muni ke mukhase kahalAyA gayA hai| (15) are ! vedoM ko par3hakara tuma usake artha ko thor3A sA bhI nahIM jAna sake ? isaliye tuma sacamuca vANI ke bhAravAhaka ( boma Dhone vAle ) ho / jo muni U~ca yA sAmAnya kisI. bhI ghara meM jAkara bhikSAvRtti dvArA saMyamI jIvana bitAtA hai vahI uttama kSetra hai| yaha sunakara brAhmaNa paMDitoM ke ziSya bahuta hI gusse hue aura voleH(16) hamAre guruoM ke viruddha bolane vAle sAdhu ! tU hamAre hI sAmane kyA baka rahA hai ? bhale hI yaha sArA anna naSTa ho ' jAya, parantu isame se tujhe kucha bhI nahIM deNge| (17) samitiyoM ke dvArA samAhita (samAdhistha ), guptiyoM ( mana, vacana, kAya) se saMyamI tathA jitendriya mujha samAna saMyamI ko aisA zuddha khAnapAna na doge to Aja yajJa kA kyA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdhyayana sUtra - 7wwwwwwwwwwww ~ N phala pAoge ? isa taraha ke yakSa ke vacana muni ke mukha se sunakara saba brAhmaNa krodha se lAlapIle par3a gaye aura ve galA phADa 2 kara cillAne lage:(18) are ! yahAM koI kSatriya, yajamAna athavA adhyApaka hai kyA ? vidyArthiyoM ko sAtha lekara lakar3I tathA DhaMDoM se isakI khUba marammata kara tathA arddhacandra de (galacI pakar3a kara dhakkA mAra ) kara nikAla bAhara kre| (19) adhyApakoM kI aisI prAjJA sunakara bahuta se ziSya vahAM Aye aura lakar3I, DaMDA aura char3I tathA cAbuka se munirAja ko mArane ko taiyAra hue| (20) usI samaya parama sundarI kauzala deza ke rAjA kI putrI bhadrA ne vahAM para pITe jAte hue usa saMyamo ko dekhakara Rddha kumAroM ko zAMta karate hue yaha kahAHyakSa ke abhiyoga se (daivI prakopa zAMta karane ke liye) vaza hue mere pitAzrI dvArA (yakSa praviSTa zarIra vAle ) isa muni ko maiM arpaNa kI gaI thI, phira bhI aneka mahArAjoM tathA devendroM dvArA pUjita isa muni ne merA mana se bhI citavana nahI kiyA aura zuddhi meM Ate ho inane mujhe ugala (chor3a ) diyaa| TippaNI--isa bhadrA ne saralabhAva se vahAM para dhyAnastha munIzvara kA apamAna kiyA thA aura isakA badalA lene ke liye TasIke zarIra ke sAtha (muni-zarIra meM praveza karake yakSa ne ) muni kA vivAha kA Ayojana karAyA thaa| kintu jaba muni dhyAna se uThe to unane bhadrA ko zIva hI apanA saMyamI honA siddha kara tumhArA kalyANa ho, aisA AzIrvAda dekara use mukta kara diyA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya 105 saMyamI tathA umra mere pitA kauzala - (22) sacamuca pUrva brahmacArI, jitendriya, tapasvI ye ve hI mahAtmA hai ki jisane rAja dvArA svecchA pUrvaka dIgaI mujhe nahIM svIkArA thA / TippaNI - apsarA ke samAna svarUpavAna yuvatI strI svayaM milate hue bhI usa para lezamAtra bhI manovikAra na lAkara apane tyAga tathA saMyama ke mArga para aDola rahanA yahI sacce tyAga kI, sacce saMgama kI, aura sacce Atmadarzana kI pratIti ( nizAnI ) hai | (23) ye mahA prabhAvazAlI, mahA puruSArthI, mahAn vratadhArI tathA uttama kIrtivAle mahAyogI puruSa hai / unakA apamAna karanA yogya nahIM hai / are ! inakI avagaNanA mata karo, nahI to ye apane teja se tumheM bhasma kara DAleMge / sunakara ( vAtAvaraNa para (24) bhadrA ke aise sumadhura vacanoM ko asara ho usake pahile hI ) deva samUha RSirAja kI sevA ke liye Ane lage aura kumAroM ko rokane lage / ( phira bhI kumAroM ne nahIM mAnA ) TippaNI- isa sthala para eka aisA paraMparA bhI cAlU hai ki yahAM bhadrA ke pati somadeva ne ina kumAroM ko rokA thA aura devoM ke vadale usakA aisA karanA adhika saMbhava bhI hai kintu mUla pATha meM 'jakkhA' zabda hone se vaisA hI artha kiyA hai / (25) aura usI samaya AkAza meM antardhAna bhayaMkara rUpavAle bahuta se rAkSasa vahAM Aye aura una tamAma logoM ko adRzya rahakara mArane lage / unakI andarUnI mAra se unake aMga phUTa nikale aura koI koI to khUna kI ulTI karane lage / una logo kI aisI dazA dekhakara bhadrA phira bolI: - Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - Cry - - - (26) tuma saba loga nakhoM se parvata khodanA cAhate ho; dAMtoM se lohA cabAnA cAhate ho aura hutAzana (agni) ko pairoM se vujhAnA cAhate ho (aisA maiM mAnatI hU~) kyoMki tumane aise uttama bhikSu kA apamAna kiyA hai / (27) aise maharSi ( yadi krodha kareM to ); vipadhara sapa kI taraha bhayaMkara hote haiN| ina ugra tapasvI tathA ghora vratadhArI mahApurupa ko tuma loga bhojana ke samaya mArane ko udyata hue to aba, jisa taraha agnizikhA meM pataMgiyoM kA samUha jala kara bhasma ho jAtA hai, vaise hI tuma bhI jala mroge| (28) aba bhI jo tuma apanA dhana tathA prANa bacAnA cAhate ho to tuma saba milakara unakI zaraNa meM jAo aura unake caraNoM meM mastaka nmaao| yadi ye tapasvIrAja kruddha hoMge to sAre loka ko jalAkara bhasma kara ddaaleNge| TippaNI-bhadrA ina tapastrIrAja ke prabhAva ko jAnatI thii| 'abhI to yaha devI prakopa hai, kintu jo aba bhI nahIM mAnoge aura unakI zaraNa meM nahIM jAoge to saMbhava hai ki ye tapasvI kruddha hokara sAre loka ko jalAkara bhasma kara DhAle-aisI mere mana meM zaMkA. hai"-sava ko lakSyakara usane isaliye aisA kahA / (29) ( itane meM to koI vicitra ghaTanA hogaI ) kisI kI pITha Upara to kimI kA mAthA nIce (A~dhe ) citta par3a gye| koI karma tathA ceSTA se sarvathA rahita ( saMjJAzUnya) hokara, koI jamIna para hAtha paira phailAkara par3a gaye / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya kisI kI AMkheM nikala AI to kisI kI jIbha bAhira nikala AI to koI mAthA UMcAkara Dhala pdd'e| TippaNI-yaha saba deva-prakopa se huaa| (30) isa taraha kASThabhUta ( kATha ke putale jaise ) bane hue una ziSyoM ko dekhakara vaha yAjaka brAhmaNa ( bhadrA kA pati) svayaM bahuta hI khedakhinna huA aura svayaM apanI patnI sahita muni ke pAsa jAkara namaskAra kara punaH 2 vinatI karane lagA ki he pUjya ! ApakI jo nidA tathA tira skAra huA hai usake liye hameM kSamA kro| TippaNI-kozalarAja ne tapasvI se chor3I huI bhadrA kumArI kA vivAha somadeva nAmaka brAhmaNa ke sAtha kara use Rpipani hI banAyA thaa| usa jamAne meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra ke karma bheda to the kintu Aja ke se jAtibheda na the| isIliye paraspara meM beTI vyavahAra chUTa ke sAtha hotA thA-aisA anumAna hotA hai| (31) he vaMdanIya ! ajJAnI, mUrkha tathA maMdabuddhi bAlakoM ne ApakI jo asAtanA kI hai use kSamA kro| Apa samAna RSi purupa mahAdayAlu hote haiM / vastutaH ve kabhI kopa karate hI nhiiN| apanA kArya karake yakSa calA gyaa| isake bAda muni zrI sAvadhAna hue aura yaha vicitra dRzya dekhakara / bahuta vismita hue / unane vinayavaMta una brAhmaNoM se kahA(32) isa ghaTanA ke pahile, bAda meM yA abhI bhI mere mana meM lezamAtra bhI kopa yA dveSa nahIM hai / ( parantu yaha saba dekha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra Vvvvvhan/ dhulakara sApha ho jAte haiN| cAritrarUpI pArasa bahuta se loha khaMDoM ko suvarNa rUpa meM badala DAlatA hai| aisA maiM kahatA hUM:isa prakAra 'harikezIya' nAmaka vArahavAM adhyayana samApta hudhaa| SRO - - WATCl.com YiSt" - Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya cittasaMbhUti saMbaMdhI skRti (saMskAra) yaha jIvana ke sAtha lagI huI vastu " hai| jIvanazakti kI yaha preraNA punaH punaH prAramA ko karmavala dvArA bhinna 2 yoniyoM meM paidA (janma ) karatI hai| paraspara ke prema se RNAnubaMdha hotA hai aura yadi koI virodhI apavAda na ho to samAnazIla ke jIva-samAna guNa vAle jIva-eka hI sthAna meM utpanna hote hai; aura aTUTa prema kI saritA meM sAtha 2 rahate hai aura bAda meM bhI sAtha hI sAtha janma lete haiN| citta aura saMbhUti donoM bhAI the| donoM akhaMDa prema kI gAMTha se jur3e hue the| eka nahIM, do nahIM, tIna nahIM kintu pAMca pAMca janmoM taka ve sAtha hI sAtha rahe the| donoM sAtha hI sAtha jIvita rahe the| aise pravala premI baMdhu cha bhava meM pRthak pRthaka paidA hue| isakA kyA kAraNa hai ? chaThe janma meM donoM ke mArga kyoM sude jude par3e ? usakA prabala kAraNa eka kI prAsakti tathA dUsare kI nirAsakti thaa| yo 2 bhAiyoM kA premaH zuddha hotA gayA tyoM tyoM ve donoM vikra ma meM sAtha hI sAtha ur3ate rhe| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 uttarAdhyayana mUtra kara mujhe yahI lagatA hai ki ) sacamuca jo yakSa ( merI icchA na hone para bhI) sevA karatA hai usI ke dvArA ye kumAra pIr3ita hue haiN| TippaNI-jaina darzana meM sahanazIlatA ke hajAroM hI jvalanta dRSTAMta bhare par3e haiM / tyAgI puruSa kI kSamA to merU ke samAna ar3haga hotI hai| usame kopa yA caMcalatA AtI hI nhiiN| kumAroM kI yaha dazA dekha kara RpirAja ko bahuta hI dayA AI / yogI purupa dUsaroM ko duHkha nahIM dete, yahI nahIM kintu dUsaroM ko duHkhI hote bhI dekha nahIM skte| "(33) (saccA spaSTIkaraNa hone ke bAda isa brAhmaNa para bahuta hI acchA asara par3A / vaha bolA:-) paramArtha tathA satya ke svarUpa ke he vAtA! mahAjJAnI Apa kabhI bhI kruddha nahIM hote / ina saba logoke sAtha hama satra Apake caraNoM kI zaraNa mAMgate haiN| (34) he mahApurupa! hama ApakI saba prakAra kI (bahu sammAna ke sAtha) pUjA karate haiN| ApameM aisI eka bhI bAta nahIM hai jo pUjya na ho / he mahAmunirAja ! bhinna 2 prakAra ke zAka, rAyatA, tathA uttama jAtike cAvaloM se taiyAra kiyA huA yaha bhojana Apa prasannatA pUrvaka grahaNa kareM / (35) yaha merA vahuta sA bhojana rakkhA huA hai| hama para kRpA karake use zrApa mviikaaro| (unakI aisI hArdika prArthanA suna kara ) una mahAtmA ne mAsa khamaNa (eka mahIne ke upavAsa ke) sAraNA meM usa bhojana ko saharSa svIkAra kiyaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya aho - (36) itane hI meM vahAM para AkAza se sugandhita jala, puSpa, tathA dhana kI dhArAbaddha divya vRSTi hone lgii| devoM ne gagana meM duMdubhi vAje bajAe tathA " aho dAna ? dAna !" isa prakAra kI divya dhvani hone lagI / TippaNI- devoM dvArA barasAye gaye puSpa tathA jaladhArA ajIva hote haiM / (37) "sacamuca divyatapa hI kA yaha prabhAva hai, jAti ko kucha bhI vizeSatA ( bar3appana) nahIM hai dhanya hai cAMDAla putra harikeza sAdhu ko ki jinakI aisI prabhAvazAlinI samRddhi hai" ! cAMDAla putra harikeza sAdhu ko dekha kara saba koI eka hI AvAja se, Azcarya cakita hokara isa taraha kahane lage / (38) (taba tapasvIjI ne uttara diyA,) he brAhmaNoM ! agni kA Arambha karake pAnI dvArA bAhya zuddhi ko kyoM zodha rahe. ho ? kyoMki bAhara kI saphAI (bAhyazuddhi) Atmazuddhi kA mArga nahIM hai / mahApuruSoM ne aisA kahA hai ki :(39) dravya yajJa meM kuza (dAbha) ko yUpa ( jisa kASTha stambha se pazubAMdha kara vadha kiyA jAtA hai ) ko, tRNa, kASTha ( samidhA ) tathA agni aura subaha zAma pAnI ko sparza (AcamanaH Adi) karane vAle tuma manda prANI vAraMvAra choTe 2 jIvoM ko duHkha dekara pApa hI kiyA karate ho / 1 (40) (taba brAhmaNoM ne pUMchA) he bhikSu ! hama kaisA AcaraNa kareM ? kaisA yajJa pUjana kareM ? kisa taraha pApoM ko dUra kareM ? he saMyamI ! ye saba bAteM hameM batAo / he devapUjya !' - kisa vastu ko jJAnavAna puruSa yogya mAnate haiM ? . 109 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayana sUtra (41) chakAya (pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati, tathA trasa ) jIvoM kI hiMsA nahIM karane vAlA, kapaTa tathA asatya AcaraNa nahIM karane vAlA, mAyA tathA abhimAna se dUra rahane vAlA tathA parigraha, evaM striyoM kI Asakti se 'Darane vAlA puruSa 'dAnta' kahalAtA hai aura vahI viveka pUrva vartatA hai / (42) (tathA) pAMca indriyoM ko vaza meM rakhane vAlA, apane jIvana kI bhI paravA nahIM karane vAlA, zarIra ke mamatva se rahita aisA mahApurupa vAhyazuddhi kI darakAra ( apekSA ) na karate hue uttama evaM mahAvijayI bhAvayajJa karatA hai / (43, ( usa bhAvayajJa meM ) tumhArI jyoti ( agni ) kyA hai ? aura usa jyoti kA sthAna kyA hai ? tumhArI kar3I kyA hai ? tumhArI zragni pradIpta karane vAlI kyA vastu hai ? tumhArI lakar3I ( samidhA ) kyA hai ? aura he bhikSu ! tumhArA zAMti mantra kyA hai ? Apa kauna se yajJa se yajana (pUjana) karate ho ? (una brAhmaNoM ne yaha prazna kiyA ) | (44) muni mahArAja ne uttara diyA : ---tapa yahI agni hai / jIvAtmA hI usa taparUpI agni kA sthAna hai / mana, vacana aura kAya kA yoga rUpI kar3achI hai / zragni ko pradIpta karane vAlA sAdhana yaha zarIra hai| karma (rUpoM) IMdhana (samidhA) hai / saMyama rUpI zAMtimantra hai / usa taraha ( itane sAdhanoM se ) prazasta cAritrarUpI yajJa dvArA maiM yajana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikezIya 111 karatA hUM aura isI prakAra ke yajJa ko maharSijanoM ne uttama ginA hai / TippaNI- vedakIya yajJa kI tulanA jaina dharma ke saMyama se kI gaI hai / vedakIya yajJa ke agni, agnikuMDa, haviSa, khuvA, khukU, samit tathA zAMti mantra ye Avazyaka aMga haiM / (45) (phira una brAhmaNoM ne prazna kiyA ki he muni !) zuddhi ke liye tumhArA snAna karane kA hRda ( kuNDa ) kaunasA hai ? tumhArA zAMtitIrtha kaunasA hai ? aura kahAM para snAna kara karmara ko sApha karate ho, so kaho / zrApa se hama tuma ye saba bAteM jAnanA cAhate haiM / (46) (muni inakA isa prakAra uttara dete haiM ki he brAhmaNoM ! ) dharma rUpI hRda (kuNDa ) hai / brahmacarya rUpI zAntitIrtha hai / AtmA ke (prasanna bhAva sahita ) vizuddha dharma ke kuNDa meM snAna kara maiM karmaraja ko sApha karatA hUM / (47) aisA hI snAna sujJa puruSoM ne kiyA hai aura mahA RSiyoM ne bhI isI mahAsnAna kI prazaMsA kI hai / yaha aisA snAna hai ki jisako karake pavitra maharSiyoM ne nirmala ( karma sahita ) hokara uttama sthAna (mukti) kI prApti kI hai / TippaNI-cAritra kI cinagArI se hI hRdaya parivartana hotA hai| jahAM cAritra kI suvAsa maha~katI hai vahAM kI malina vRttiyAM naSTa ho jAtI haiM aura vaha prabala virodhiyoM ko bhI kSaNa mAtra meM apanA sevaka banA letI haiM / jJAna ke mandira cAritra ke nandana vana se hI zobhita hote haiM / jAti tathA kArya meM UMca nIca bhAva cAritra ke svaccha pravAha meM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra lakara sApha ho jAte hai / cAritrarUpI pArasa bahuta se loha khaMDoM ko suvarNa rUpa meM badala DAlatA hai| aisA maiM kahatA hUM isa prakAra 'harikezIya' nAmaka bArahavAM adhyayana samApta huthA ! 112 Vvv Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya cittasaMbhUti saMbaMdhI skRti (saMskAra) yaha jIvana ke sAtha lagI huI vastu " hai| jIvanazakti kI yaha preraNA punaH punaH prAramA ko karmabala dvArA bhinna 2 yoniyoM meM paidA (janma ) karatI hai| paraspara ke prema se RNAnubaMdha hotA hai aura yadi koI virodhI apavAda na ho to samAnazIla ke jIva-samAna guNa vAle jIva-eka hI sthAna meM utpanna hote hai; aura aTUTa prema kI saritA meM sAtha 2 rahate hai aura bAda meM bhI sAtha hI sAtha janma lete haiN| citta aura saMbhUti donoM bhAI the| donoM prakhaMDa prema kI gAMTha se jur3e hue the| eka nahIM, do nahIM, tIna nahIM kintu pAMca pAMca janmoM taka ve sAtha hI sAtha rahe the| donoM sAtha hI sAtha jIvita rahe the| aise pravala premI baMdhu chaThebhava meM pRthak pRthak paidA hue| isakA kyA kAraNa hai ? chaThe janma meM donoM ke mArga kyoM jude jude par3e ? usakA prabala kAraNa eka kI Asakti tathA dUsare kI nirAsakti thaa| DaoN2 bhAiyoM kA prema zuddha hotA gayA tyo tyoM ve donoM vikAsa meM sAtha hI sAtha ur3ate rhe| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uttarAdhyayana sUtra prathama janma meM ve donoM dagArNa deza meM dAsa rUpa meM sAtha hI sAtha the| vahAM se bharakara donoM kAliMjara nAmaka parvata para sAtha hI sAtha mRga hue| saMgIta para unakA gaharA moha thaa| vahAM se mara kara donoM mRta gaMgA ke kinAre haMsa rUpa meM janme / vahAM bhI sneha pUrvaka rahe aura premavaza se eka hI sAtha mre| ' vahAM se nikala kara una donoM ne kAzI meM cANDAla kA janma paayaa| usa samaya namuci nAmaka pradhAna ati buddhimAna tathA prakAMDa saMgIta zAstrI hone para bhI mahA vyabhicArI thaa| usane rAjA ke antaHpura kI kisI strI se vyabhicAra kiyaa| yaha bAta rAjA ko mAluma huii| to usane use mRtyu daMDa kI zikSA dii| honahAra bar3I balavAna hai / 'jo kAhU se na hAre, loU hAre honahAra se' -kI kahAvata akSarazaH satya hai| rAjA dvArA doData namuci phAMsI ke takhte para khar3A kiyA jAtA hai kintu phAMsI dene vAle cAMDAla (yaha cAMDAla citta aura saMbhRti kA pitA thA) ko namuci para bar3I dayA yA jAtI hai aura vaha use bacA kara apane ghara meM chipA letA hai aura apane donoM putroM (citta aura saMbhUti ke pUrva bhava ke jIvoM) ko saMgIta vidyA sikhAne para niyukta karatA hai| yogya gurU ke pAsa raha kara thor3e hI dinoM meM ve donoM cAlaka gAnavidyA meM pAraMgata ho gye| manuSya kitanA bhI var3A buddhimAna kyoM na ho kintu vipayoM ke . vikAra bar3e hI jabardasta haiM buddhimAna bhI unameM phaMsa jAte hai| par3I huI. burI Adata aneka duHkha bhogane para bhI nahIM chuutttii| vyabhicAra ke abhiyoga meM daMDita namuci, dayA karake cAMDAla dvArA banAyA gayA thA kintu namuci kA svabhAva nahIM chUTA / usane cAMDAla ke ghara meM bhI cAra sevana kiyA aura Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya usako apane prANa lekara vahAM se bhAga jAnA pdd'aa| anta meM ghUmate 2 vaha hastinApura pAtA hai aura puNya prabhAva se apanI vidyA tathA guNoM ke kAraNa vahAM ke rAjA kA pradhAna maMtrI bana jAtA hai aura usake hAtha ke nIce saiMkar3oM mantrI kAma karate haiN| idhara, citta aura saMbhUti apanI saMgIta vidyA kI pravINatA 'dvArA deza kI sArI prajA ko AkarSita karate haiN| isase kAzI rAja ke saMgIta zAstriyoM ne IrSyA ke kAraNa una donoM kA apa. mAna karAke rAjA se nagara ke bAhara nikalavA diyaa| yahAM yaha donoM bar3e hI duHkhita hote haiM aura nirupAya hokara pahAr3a para se gira kara AtmahatyA karane kA vicAra karate haiM / AtmahatyA ke liye ye pahAr3a para car3hate hai / yahAM para unakI eka jaina muni se bheMTa hotI hai| ve unase apane duHkha kA kAraNa tathA usase nivRtti ke liye AtmahatyA karane ke nirNaya ko kahate hai| ananta karuNA ke sAgara ve jaina muni ina donoM kI kathA suna kara unhe jagata kI asAratA, viSayoM kI krUratA aura jIvana kI kSaNabhaMguratA kA upadeza dete hai / ina donoM ko caitanya prApta ' hotA hai / janma kA anta (AtmahatyA) karane ke irAde se Aye huye ve donoM yuvaka, usa upadeza ko suna kara janma paraMparA ko hI nAza karane vAlI jaina dIkSA grahaNa karate hai| : cAMDAla kula meM utpanna hone para bhI, unhoMne jaina dIkSA dhAraNa kI aura usa prayatna meM lage jisase punaH janma-maraNa tathA apamAna sahanA na pdd'e| pUrva saMskAroM kI prabalatA kyA nahIM krtii| vidhividhAna bar3A aTala hai / koI kucha bhI socA yA kiyA kare, kintu hotA vahI hai jo honahAra hotA hai| isameM kisI kI mIna-mekha nahIM tIraniyama.ko koI toTa makA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 uttarAdhyayana sUtra aura na koI tor3a sakegA / yogamArga kI sundara zikSA prApta ve donoM tyAgI gurugrAnA prApta kara deza videza phirate phirate tathA aneka Rddhi-siddhiyoM kI prApti karate huye hastinApura meM thAte haiM jahAM namuci pradhAnamaMtrI thA / namuci una donoM ko dekhakara pahicAna letA hai aura kahIM ye loga merA bhaMDAphor3a (rahasyodghATana ) na karadeM isa kAraNa una donoM ko nagara ke bAhara nikalavA detA hai / citta isa saba kaSTa ko zAMti, tathA vikAra bhAva se saha letA hai kiMtu saMbhUti isa apamAna. ko sahane meM asamartha hotA hai aura prApta siddhi kA upayoga karane ko taiyAra hotA hai / citta, saMbhUti ko tyAgI kA dharmaH samajhAtA hai aura kSamA dhAraNa karane kA upadeza detA hai kiMtu saMbhUti para usakA kucha bhI asara nahIM hotA / usake muMha meM me dhuMe~ ke bAdala ke bAdala nikalane lagate haiM / anta meM isa bAta kI khabara hastinApura ke rAjA (cakravartI sanatkumAra) ko lagatI hai| vaha svayaM apanI senA tathA parivAra ke sAtha usa mahA tapasvIrAja ke darzanArtha AtA hai " saMbhUti muni usa cakravartI rAjA kA vaibhava dekha kara mohita ho jAtA hai / viSayoM kA AkarSaNa dekho ! zranekoM varSa taka ugra tapasyA karane vAle tathA Rddhi siddhiyoM ke dhAraka muni bhI usa ke pAza meM phaMsa jAte haiM / aura ajJAnI tathA adUradarzI isa sAdhu ko dekho ! vaha apane pUrva bala se prApta kI huI tapazcaryA rUpI amUlya cintAmaNi ratna ko kSaNika kAmanArUpI koDI ke liye pheMka dene para utArU ho gayA ! ( jena darzana meM ise "niyA"" kahate hai ) citta ke upadeza kA rasa para tanika bhI asa na huA / cha A Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya 117 - ~ ~ ~ ~ ~ isake bAda mara kara ye donoM jIva apanI purAnI tapazcaryA ke kAraNa devayoni meM utpanna hote hai| vahAM pUrNa zrAyu bhogane ke bAda prAsakti ke kAraNa ina donoM kA yugala TUTa jAtA hai 'aura usI se saMbhUti kaMpilA nagarI meM culanI mAtA ke udara se brahmadatta nAmaka cakravartI rAjA paidA hotA hai| citta kA jIva svarga se caya kara puNitAla nagara meM dhanapati nagaraseTha ke yahAM janma letA hai aura pUrva purayoM ke yoga se samasta sAMsArika sukhoM se pariveSThita hotA hai| eka bAra eka santa ke mukha se eka gambhIra gAthA suna kara citta kA jIva vicAra meM par3a jAtA hai| usa para vicAra karate karate use aisA bhAva hotA hai ki kahIM usane yaha gAthA sunI hai| usa para vicAra karate karate unheM jAti smaraNa (aneka pUrva bhavoM kA smaraNa ) ho AtA hai| usI samaya jagata kI asAratA kA vicAra karate hue vaha mAtA pitA kA prema, yuvatI striyoM ke bhoga vilAsa tathA sampatti kA moha chor3a kara jaise sAMpa kAMcalI ko chor3a detA hai, vaise hI sAMsArika viSayoM ko lAta mAra kara sAdhu kI dIkSA dhAraNa karatA hai| pUrva bhava kA saMbhUti kA jIva aba brahmadatta cakravartI thaa| cakravatI ke anupama, apratihata tathA sarvottama divya sukhoM ko bhogate hue bhI kabhI kabhI usake hRdaya meM eka avyakta dhImI -sI vedanA huA karatI hai / eka samaya vaha udyAna meM vihAra kA Ananda le rahA thaa| yakAyaka navapuSpoM kA eka gucchA dekha kara use aisA mAlUma huA ki aisA to maiMne kahIM dekhA hai| aura anubhava bhI kiyA hai / turanta hI use jAti smaraNa huzrA 'aura devagati ke sAtha sAmane apane pichale janmoM ke vRtAnta bhI mAlUma ho / cise asahya ho utthaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayana sUtra - - AVvvvvvv bhogoM kI prAsakti meM aba taka jarA bhI nyUnatA nahIM pAI thI, parantu vizuddha evaM gAr3ha bhrAtR prema ne bhAI se milane kI apAra utkaNThA jAgRta krdii| usane unako DhUMDha nikAlane ke liye "pAsi dAsA migA sA cAMDAlA zramarA jahA" yaha prAdhA zloka deza deza meM diDhorA piTavA kara usane prasiddha karA diyA aura ghoSaNA kI ki jo koI isa zloka ko pUrNa karegA use zrAdhA rAjya diyA jaaygaa| yaha bAta deza ke kone kone meM phaila gii| saMyoga se citra muni gAma gAma vicarate hue kaMpilA nagarI ke udyAna meM padhArate hai| vahAM kA mAlI ukta ardha gloka gAte hue vRttoM meM pAnI sIMca rahA hai| muni usa adhaM zloka ko suna kara cakita ho jAte hai / anta meM usa ke dvArA sarva vRtAnta suna kara usa ardha zloka ko " imANo chaThiyA jAI anna manneNa jA viNA" ina do caragoM dvArA pUrNa karate hai| mAlI rAjya maNDapa meM prAkara bhare darabAra meM usa pUrNa zloka ko sunAtA hai ! usake sunate hI brahmadatta cakravartI mAlI dvArA kahe gaye vRtAnta meM apane bhAI ko dekhate hI mUrdhita ho jamIna para gira par3atA hai| aisI sthiti meM rAjya puruSa usa mAlI ko kaida kara lete hai| anta meM mAlI sArA vRtAnta kaha sunAtA hai aura jisane usa zloka ko pUrNa kiyA, thA una yogIrAja ko darabAra meM upasthita karatA hai| brahmadatta apane bhAI kA apUrva projasvI zarIra dekha kuna svastha (sAvadhAna) hotA hai aura prema gadgad hokara bhAI ma paMchatA hai ki hai bhAI ! maiM to aisI anupama samRddhi, pAkara bhoga rahA hUM aura zrApa isa nyAsa duHkhI se dukhI hAvara phirate ho isakA kI zrima ke| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya 119 - - sukha batAtA hai aura tyAga meM duHkha nahIM hai kintu saccA sukha hai yaha siddha kara detA hai| tyAga yaha to parama puruSArtha kA phala hai| tyAga ,kI zaraNa meM balavAna purupa hI pA sakate hai| siMhanI kA dUdha jaise suvarNa pAtra meM hI ThaharatA hai vaise hI tyAga bhI siMhavRtti vAle puruSa meM hI ThaharatA hai| sabhI jIva Atma prakAza se bheTa karane meM lAlAyita rahate hai| thor3A bahuta puruSArtha bhI karate hai| apAra du kha bhI uThAte haiM phira bhI vAsamA kI gutthI me phaMse hue prANI kA puruSArtha vyartha jAtA hai aura (telI kI ghANI) kA baila jisa taraha tamAma dina cakkara lagAte hue bhI jahA~ kA tahAM hI rahatA hai vaise hI vicAre saMsArI jIvoM kA Asakti ke sAmane kucha vaza nahIM cltaa| isa Asakti roga kA nAza citta zuddhi se hI ho sakatA hai| aura aise hI antaHkaraNa me vairAgya bhAvanA sahaja hI jAgRta hotI hai| (1) cAMDAla ke janma meM ( karmaprakopa se) apamAnita hokara saMbhUti munIzvara ne hastinApura meM (sanatkumAracakravartI kI samRddhi dekhakara ) niyANa (aisI hI samRddhi mujhe bhI mile to kyA hI acchA ho-isa vAsanA meM apanA tapa beca DAlA) kiyA aura usase padmagula nAma ke vimAna se cayakara (dUsare bhavameM) culanI rANI ke udara meM brahmadatta ke rUpa meM janma lenA pdd'aa| paNI-Upara ke vRttAMta meM savistara kathA dI hai isaliye use yahA~ ra likhane kI AvazyakatA nahIM hai| padmagula vimAna meM prathama varga taka donoM bhAI sAtha 2 the| isake bAda hI saMbhUti judA ho isakA kAraNa yaha ki usane niyANa kiyA thA / niyANa Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 uttarAdhyayana sUtra AAAAAAAAD kSaNika sukha kahA~ ? aura Atmadarzana kA sukha kahA~ ? ina donoM kI samAnatA kamI ho hI nahIM sktii| (2) isa taraha kaMpilA nagarI meM saMbhUti utpanna huA aura (unakA bhAI) citta purimatAla nagara meM nagaraseTha ke yahA~ paidA huaa| (citta ke aMtaHkaraNa meM to vairAgya ke gAr3ha saMskAra the isase ) citta to sacce dharma ko sunakara (pUrvabhAvoM kA smaraNa hone se) zIghra hI tyAgI ho gyaa| TippaNI-yadyapi citta kA janma bhI atyaMta dhanATya ghara meM huA thA kintu anAsakta hone se vaha kAmabhogoM se zIghra hI virakta ho sakA (3) citta aura saMbhUti ye donoM bhAI ( uparokta nimitta se) kapilA nagarI meM mile aura ve paraspara ( bhoge hue) sukha duHkhoM ke phala tathA karmavipAka kahane lage:(4) mahAkIrtimAn tathA mahA samRddhivAn brahmadatta cakravartI ne apane bar3e bhAI ko bahuta sammAna pUrvaka ye vacana kahe:-- (5) hama donoM bhAI paraspara eka dUsare ke sAtha 2 hamezA rahane . vAle, eka dUsare kA hita karane vAle aura eka dUsare ke ati premI the| TippaNI-brahmadatta ko jAti smaraNa aura citta ko avadhijJAna huA / isase ce apane anubhavoM kI yAta kara rahe haiM / avadhijJAna usa ko kahate haiM jisameM maryAdA ke andara nikAla kI bAteM jJAta hI (6) pahile bhava meM hama donoM deza meM dvAsu bhI hai bAre -. . bhava meM kAma karanA Azcama . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya 121 muinnnn - mRtagaMgA nadI ke kinAre haMsa rUpa meM the aura cauthe bhava meM kAzI meM cANDAla kula meM paidA hue the| (7) ( pAMcave bhava meM ) hama donoM devaloka meM mahARddhi vAle / deva the| mAtra chaTe janma meM hI hama donoM jude 2 par3a gaye haiN| TippaNI-aisA kaha kara saMbhUti ne chaThe bhava meM donoM ne jude 2 sthAnoM meM janma kyoM liye isakA kAraNa pUMchA / (8) citta ne kahA:-he rAjan ! tumane (sanatkumAra nAmaka caturtha cakravartI kI samRddhi tathA usakI sunaMdA nAmakI trI ratna ko dekhakara Asakti paidA hone se ) tapazcaryAdi ucca karmoM kA niyANa (aisA tuccha phala) maaNgaa| isa kAraNa usa phala ke pariNAma se hI hama donoM kA viyoga huA / TippaNI-tapazcaryA se pUrvakarmoM kA kSaya hotA hai| karmakSaya hone se AtmA halakI hotI hai aura usakA vikAsa hotA hai| puNyakarma se suMdara saMpatti milatI hai kintu usase AtmA ke pApI banane kI saMbhAvanA hai| isIliye mahApuruSa puNya kI kabhI bhI icchA nahIM karate, kevala pApakarma kA kSaya hI cAhate haiM / yadyapi puNya sone kI sAMkala ke samAna haiM parantu sAMkala (cAhe vaha kisI bhI dhAtu kI kyoM na ho) baMdhana to hai hI / jisako bandhana rahita honA ho usako sone kI sAMkala ko bhI chor3a dene kI koziza karanI cAhiye aura anAsakta bhAva se karmoM ko bhoga lenA caahiye| ( brahmadatta ne kahA:-) pUrva janma meM satya aura kapaTa rahita tapazcaryAdi zubhakarma karane ke kAraNa hI zrAja maiM (aisI ra samRddhi pAkara sakha bhoga rahA huuN| parantu he citta - karma kahAM gye| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 uttarAdhyayana sUtra AAAAAAvvvAr - Arvin/vv anvarARARAN (10) (citta ne kahA:-he rAjendra ! jIvo dvArA kiye gaye saba (sundara yA kharAba) karma, phalavAle hI hote haiN| kiye hue kamoM ko bhoge vinA chaTakArA hotA hI nahIM isaliye merA jIva bhI puNyakarmoM ke udaya se uttama prakAra kI saMpatti tathA kAmabhogoM se yukta thaa| (11) he saMbhUti ! jaise tU apane Apako mahAbhAgyavAn samajha rahA hai vaise hI puNya ke phala se yukta citta ko bhI mahAn RddhivAn jAna / aura he rAjan ! jaisI usa (citta) kI samRddhi thI vaisI hI prabhAvazAlI kAnti bhI thii| TippaNI-uparokta do daloka citta muni ne kahe the aura Aja vaha muni - rUpa meM thA / yadyapi indriyaniyamAdi kaThina tapazcaryA tathA AbhUSaNa; Adi zarIra vibhUpA ke tyAga se Aja usakI deha kAnti bAhara se zAstrI dikhatI thI phira bhI usakA Atma bhojas to apUrva hI thaa| (12) rAjA ne pUMchA:-~yadi aisI samRddhi milI thI to usakA tyAga kyoM kiyA ? citta munine javAba diyA:-paramArtha (gaMbhIra artha ) se pUrNa phira bhI alpazabdoM kI gAthA (eka munimahArAja ne eka samaya ) bahuta se manuSyoM ke samUha meM kahI thii| usa gAthA ko suna kara bahuta se bhikSukaH cAritra guNa meM adhikAdhika lIna hue| usa gAthA ko munakara meM zramaNa ( tapasvI ) bnaa| TippaNI-samRddhi pAkara bhI santoSa na thA kintu yaha gAthA to baMdhana nakSaNa dUra ho gaye aura tyAga grahaNa kiyaa| (13) ( brahmadatta zrAsakta thaa| usako tyAga acchA hI hai thA, isaliye Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya 123 V traNa diyA ) ucca, udaya, madhu, karka, aura brahma nAma ke pAMca sundara mahala, bhinna 2 prakAra ke dRzya (raGgazAlAe) tathA maMdira pAMcAla deza kA rAjya Aja se tumako diyaa| he citta ! tuma prema pUrvaka use bhogo / (14) (aura ) he bhikSu ! vividha vAjiMtroM ke sAtha nRtya karatI huI aura madhura gIta gAtI huI manohara yuvatiyoM ke sAtha lipaTa kara ina ramya bhogoM ko bhogo| yahI merI icchA hai / tyAga yaha to sarAsara kaSTa hai| (15) umar3ate hue pUrva sneha se tathA kAma bhogoM meM Asakta hue. mahArAjA brahmadatta ko usake ekAnta hitacintaka tathA saMyama dharma meM lagna aise citta muni ne isa prakAra javAba diyA:(16) sabhI gAyana eka prakAra ke vilApa ke samAna haiM, sabhI prakAra ke nRtya yA nATaka viTaMbanA rUpa haiM, sAre alaMkAra bojha ke samAna haiM, aura sabhI kAmabhoga ekAnta duHkha ke hI dene vAle haiN| TippaNI-yaha sArA saMsAra ho jahA~ eka mahAn nATaka hai vahAM dUsare nATaka kyA dekheM ? jisajagaha kucha samaya pahile sagIta tathA nRtya ho rahe the vahIM kucha hI samaya bAda hAhAkAra bharA karuNa krandana sunAI tagar3atA hai, aisI paristhiti meM saMgIta kise mAne ? AbhUpaNa kevala liza citta vRtti ko puSTa karane vAle khilaune haiM, unameM samajhadAra kA ha kaisA ? bhoga to Adhi, vyAdhi, upAdhi ina tInoM tApoM thA / to aise )oN ke mUla meM sukha kahAM se ho Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayana sUtra www nown (17) tapazcaryA rUpI dhana se dhanavAn , cAritra guNoM meM lIna, aura kAma-bhogoM kI Asakti se vilakula virakta aise bhikSuoM ko jo sukha hotA hai vaha sukha, he rAjan ! ajJAniyoM ko manohara lagane para bhI aneka duHkhoM ko dene vAle aise kAmabhogoM meM kabhI ho hI nahIM sktaa| (18) he narendra ! manuSyoM meM nIca, mAne jAte aise cAMDAla jIvana meM bhI hama tuma donoM sAtha hI sAtha the| usa janma meM (karmavazAt ) hama para bahuta se zrAdamiyoM ne aprIti kI thI tathA hama cANDAla ke sthAnoM meM bhI rahe the| (ye saba vAteM tumheM yAda hai ki nahIM ?) - TippaNI-cAMDAla jAti kA artha yahAM DAla karma karane vAle se hai| jAti se to koI UMca yA nIca hotA hI nhiiN| karma (kRti) se U~cA nIcApana bhAtA hai| yadi uttama sAdhana pAkara bhI pichale bhava meM kI huI gaphalana ko isa samaya phira kI to Atma vikAsa ke badale patita ho jAbhoge-isIliye pUrvamava kI bAteM - yAda dilAI haiN| (19) jisa taraha cAMDAla ke ghara janma lekara usa duSTa janma meM hama tamAma logoM kI nindA ke pAtra hue the, phira bhI zubha karma ( tapasyA ) karane se Aja isa sthiti ko pahuMce haiM vaha bhI pahile kiye gaye karma kA hI phala hai| (yaha na bhuulnaa|) 'TippaNI-isI cAMDAla janma meM (parvata para ) jaina sAdhu kA milane se tyAgI hokara hamane jo zuddha karma kiye the unhIM raha sundara phala hamako milA hai| jamAne meM brAhmaNa jhiI hAkAlI, kA samAnatA kR RETARIKET zrimaH . 4 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya 125 N (20) he rAjan ! puNya ke phale se hI tU mahAsamRddhivAna tathA mahAbhAgyavAna huA hai, isaliye he rAjan ! kSaNika ina bhogoM ko chor3akara zAzvata sukha (mukti ) kI prApti ke liye tU tyAga dazA ko aMgIkAra kr| (21) he rAjan ! isa ( manuSya ke) kSaNika jIvana meM puNya.. karma nahIM karane vAlA manuSya dharma ko chor3a dene ke bAda jaba kabhI mRtyu ke mukha meM jAtA hai taba vaha paraloka ke liye bahuta hI pazcAttApa karatA hai| (22) jaise siMha mRga ke bacce ko pakar3a kara le jAtA hai vaise hI anta samaya meM mRtyurUpI siMha isa manuSya rUpI mRga-- zAvaka ko nirdaya roti se dhara dabAtA hai aura usa samaya mAtA, pitA, bhAI Adi koI bhI use madada nahIM kara. sakatA / (23) (karma ke phala svarUpa prApta ) una duHkhoM meM jJAti (jAti ) vAle, mitravarga, putra yA parivAra ke loga hissA nahIM bA~Ta skte| karma karane vAle jIva ko ve svayaM "bhogane par3ate haiM, kyoMki karma to apane kartA ke pIche 2 lage rahate haiM, ( dUsaroM ke pIche nhiiN)| TippaNI-karma aisI cIz2a hai ki usakA phala usake kartA ko hI milatA hai, usameM apane jIvAramA sivAya koI kucha bhI nyUnAdhika hI kara sktaa| isI dRSTi se yaha kahA gayA hai ki tumhI hArA baMdha yA mokSa kara sakate ho| suAvAsa, pazu, kSetra, mahala, dhana dhAnya Adi sabako. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayana sUtra akelA yaha jIvAtmA hI sundara yA asundara paraloka (parabhava ) ko prApta hotA hai| TippaNI-yadi zubha karma hoMge to acchI gati hotI hai aura azubha kamoM ke yoga se azuma gati hotI hai| (25) ( mRtyu hone ke bAda) citA meM rakkhe hue usake prasAra (cetanA rahita nirjIva) zarIra ko agni meM jalAkara kuTumbIjana, putra, strI Adi ( usako thor3e se samaya meM bhUla kara) dUsare dAtA (mAlika) kA anugamana (AjJA pAlana) karane lagate haiN| "TippaNI-isa saMsAra me sava koI apanI svArtha siddhi taka hI saMbaMdha rakhate haiN| apanA svArtha siddha huA ki phira koI pAsa khar3A . nahIM hotaa| dUsare kI sevA meM laga jAte haiN| (26) he rAjan ! manuSya kI Ayu to thor3A sA bhI virAma liye vinA niraMtara kSaya hotI rahatI hai ( vyoM 2 dina adhika vItate jAte haiM tyoM 2 Ayu kama hotI jAtI hai ) jyoM 2 vRddhAvasthA AtI jAtI hai tyoM 2 yauvana kI kAnti kama hotI jAtI hai / isaliye he pAMcAla rAjezvara ! ina vacana ko suno aura mahArambha (hiMsA tathA vipayAdi) ke krUra kAyA~ ko na kro| citta ke ekAnta vairAgya ko utpanna karane vAle aise mubodha vAkyoM ko sunakara brahmadatta . (saMbhUti kA jIva ) volA(27) he sAdhu purupa ! jo upadeza pApa mujhe de rahe ho hAvArI - 41NTRE Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittasaMbhUtIya hama jaise ( zrAsakta ( zrAsakti) ke kAraNa haiM parantu he zrArya ! durbaloM dvArA unakA jItanA mahA kaThina hai / puruSoM se kAma bhoga chUTanA bar3I kaThina bAta hai | ) - (28) he citta muni ! ( isIliye ) hastinApura meM mahAsamRddhivAn sanatkumAra cakravartI ko dekhakara maiM kAma bhogoM meM Asakta hogayA aura azubha niyANa ( thor3e ke liye adhika kA tyAga ) kara DAlA / (29) vaha niyANa (nidAna ) karane ke bAda bhI ( aura tumhAre upadeza dene para bhI ) Asakti dUra na kI, usI kA yaha phala milA hai / aba dharma ko jAnate hue bhI kAmabhogoM kI Asakti mujha se nahIM chUTatI / AA 127' WU TippaNI-vAsanA jagane para bhI yadi gambhIra cintana dvArA usakA nivAraNa kiyA jAya to patana na hone pAve / (30) jala pIne ke liye gayA huA ( bahuta pyAsA ) kintu daladala meM pha~sA huA hAthI ( jaise ) kinAre ko dekhate hue bhI use nahIM pA sakatA ( vaise hI ) kAma bhogoM meM Asakta huA maiM ( kAma bhoga ke duSTa pariNAmoM ko mArga kA anusaraNa nahIM jAnate hue bhI) tyAga kara sakatA / (31) prati kSaNa kAla ( AyuSya ) bIta rahA hai aura rAtriyAM jaldI 2 bItatI jArahI haiM / ( jIvana kSaya ho rahA hai ) / manuSyoM ke ye bhogavilAsa bhI sadA kAla ( sthira ) rahane vAle nahIM haiM / jaise nIrasa vRkSa ko pakSI chor3a dete haiM; zrI, ye kAmabhoga bhI kabhI na kabhI isa puruSa ko bhI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayana sUtra TippaNI-yuvAvasthA meM jo bhogavilAsa bar3e pyAre lagate the, ve hI vRndAvasyA meM nIrasa lagate haiN| (32) yadi bhogoM ko sarvathA chor3ane meM samartha na ho to he rAjan ! dayA, prema, paropakAra, Adi Ayekama kara / sarva prajA para dayAlu tathA dharmaparAyaNa hokara rAjya karegA to tU yahAM (gRhasthAzrama ) se calakara kAmarUpa dhAraNa karane vAlA uttama deva hogA / (aisA cittamuni ne kahA) TippaNI-~-gRhasthAzrama meM bhI yathA zakti tyAga kiyA jAya to usase devayoni milatI hai| (33) ( yogAsakta rAnA kucha bhI upadeza grahaNa na karane se cittamuni nirvedatA (khinnatA) anubhava karate hue bole:-) he rAjan ! tuma isa saMsAra ke prAraMbha tathA parigrahoM meM. khUba prAsakta ho rahe ho| kAma bhogoM ko chor3ane kI tumhArI thor3I sI bhI icchA nahIM hai to merA sava upadeza vyartha ho gayA aisA meM mAnatA huuN| he rAjA ! aba maiM Apase vidA hotA hU~ (aisA kahakara cittamuni vahAM se vihAra kara gye)| (34) pAMcAlapati brahmadatta ne pavitra muni ke hitakArI vacana. (upadeza ) na mAna aura anta meM, jaise uttama kAmabhoga . usane bhoge the vaise hI uttama ( ghorAtighora sAtaveM . meM vaha gyaa| TippaNI-vailA. karoge vaisI mogorI . . 20 . (35) aura cittalako cimA, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta saMbhUtIya 129 tathA umra tapazcaryA dhAraNa kara, evaM zreSTha saMyama kA pAlana kara siddha gati ko prApta hue / TippaNI-bhogoM ko bhogane ke bAda unako tyAga karanA bar3A hI kaThina hai aura unakI Asakti haTAnA to aura bhI kaThina hai / bhoga ke jAla se nikala bhaganA bahuta hI kaThina hai isaliye mumukSu jIva ko bhogoM se dUra hI rahanA cAhiye / 'aisA maiM kahatA hU~' isa prakAra cittasaMbhUtIya nAma kA terahavAM prakaraNa. samApta huA / . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya / (ipukAra rAjA sambandhI) saMgati kA jIvana para gaharA asara par3atA hai| RNA nuvandha gAr3ha paricaya se jAgRta hote haiN| satsaMga se jIvana amRtamaya ho jAtA hai aura paraspara ke prema bhAva se eka dUsare ke prati sAvadhAna rahe hue sAdhaka sAtha sAtha rahakara jIvana ke antima dhyeya ko prApta kara lete haiN| isa adhyayana meM aise hI H jIvoM kA milApa huyA hai| devayoni meM se pAye hupa. chaH pUrva yogI eka hI ipukAra nagara meM utpanna hote hai| jina meM se cAra brAhmaNa kula meM tathA do kSatriya kula meM padA hupa, / brAhmaNa kulotpanna do kumAra yoga saMskAroM kI prabalatA se yuvAvasthA meM hI bhoga vilAsoM kI zrAsakti se dUra hokara yoga dhAraNa karaneke liye prerita hote / do jIva jo ina donoM ke mAtA pitA hai ve bhI unake yoga prakaTatA dekha kara yoga dhAraNa karane kA vicAra karate hai zIva yaha sArA hI kuTumba tyAgamArga kA anusaraNa karanA upukAra nagara meM dhana dinoM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ighukArIyaM 131 ko tor3a kara eka hI sAtha ina cAra samartha AtmAoM ke mahAbhiniSkramaNa se eka apUrva jAgRti AtI hai| sArA nagara dhanyavAda ko dhvaniyoM se gUMja uThatA hai / isa ko suna kara vahA~ kI rAnI kI bhI pUrvabhava kI preraNA jAgRta hotI hai aura usakA asara yakAyaka rAjA para bhI par3atA hai| isa taraha se chaH prAtmAeM saMyama mArga aMgIkAra kara kaThina tapazcaraNa dvArA aMtima dhyeya mokSa ko prApta hote haiN| tatsambandhI pUrA varNana isa adhyayana meM kiyA gayA hai| bhagavAna bole(1) pUrvabhava meM deva hokara eka hI vimAna meM rahane vAle kucha (chaH ) jIva devaloka ke samasta ramya, samRddha, prAcIna tathA prasiddha aise iSukAra nagara meM paidA hue / (2) apane bAkI bace hue karmoM ke udaya se ve uccakula meM paidA hue aura pIche se saMsArabhaya se bhayabhIta hokara samasta zrAsaktiyoM ko chor3a kara unane jinadIkSA (saMyama dharma) kI zaraNa lii| (3) una chaH jIvo meM se eka purohita tathA dUsarA jasA nAma kI usakI patnI thI aura dUsare do jIva manuSya janma pAkara unake yahAM kumAra rUpa meM avatIrNa hue| vihANI-isa prakAra ye 4 jIva brAhmaNa kula meM tathA 2 jIpa vahA~ ke tathA jA rAnI ke rUpa meM kSatriya kula meM utpanna hue| kATA jarA aura mRtyu ke bhaya se Dare hue aura isI kAraNa kumAra saMsAra cakra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 uttarAdhyayana sUtra se chUTane ke liye kisI yogIzvara ko dekhakara kAmabhogoM se virakta hogaye / TippaNI- jaMgala meM kucha yogijanoM ke darzana hone ke bAda pUrvayoga kA smaraNa huA aura janma, jarA tathA mRtyu se bhare hue isa saMsAra se chUTane ke liye unheM Adarza tyAga kI apekSA ( icchA ) jagI / : ( 5 ) apane kartavya meM parAyaNa aise una donoM brAhmaNa kumAroM ko apane pUrva janmoM kA smaraNa huA aura pUrvabhava meM saMyama tathA tapazcaryA kA pAlana kiyA thA yaha bAta unheM yAda AI / ( 6 ) isaliye ve manuSya jIvana meM divya mAne jAne vAle' zreSTha: kAma bhogoM meM bhI zrAsakta na hue aura utpanna huI apUrva zraddhA se 'mokSa ke icchuka ve kuMmAra apane pitA ke pAsa Akara namratApUrvaka isa prakAra bole ( 7 ) yaha jIvana anitya hai, jisa para aneka rogAdi se yukta tathA alpa AyuSya vAlA hai / isaliye hamako aise ( saMsAra car3hAne vAle ) gRhastha jIvana meM tanika bhI santopa nahIM hotA / isaliye muni dIkSA ( tyAgI jIvana ) grahaNa karane ke liye Apa se zrAkSA mAMgate haiM / ( 8 ) yaha sunakara duHkhita unake pitA, una donoM muni ( bhAvanA se cAritra zAlI ) oM ke tapa ( saMyamI jIvana) meM DAlane vAlA yaha vacana bole:- he putro ! veda ke puruSoM ne yoM kahA hai ki putra rahita puruSa kI thI nahIM hotI amara f Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya TappaNI-aputrasya gati sti, svargo naiva ca naiva ca / tasmAtputramukhaM dRSTvA pazcAddharma samAcaret // veda dharma kA yaha vAkya eka khAsa apekSA se kahA gayA hai| ___ ' veda dharma meM bhI akhaMDa brahmacarya dhAraNa karane vAle bahuta se tyAgI __ . . mahAramA hue haiN| jaisA kahA bhI hai anekAni sahastrANi kumArA pramacAriNaH / svarge gacchanti rAjendra ! akRtvA kulasaMtatim / una donoM pAlakoM ne abhI taka syAgI kA veza dhAraNa nahIM kiyA thaa| yahAM unakI vairAgya bhAvanA kI prabalatA batAne ke lie 'muni' zabda kA prayoga kiyA hai| (9) isaliye he putro ! vedoM kA acchI taraha adhyayana' karake, brAhmaNoM ko saMtuSTa karake tathA striyoM ke sAtha bhoga bhoga kara tathA putroM ko ghara kI vyavasthA sauMpa kara bAda meM __ hI araNya meM jAkara prazasta saMyamI bananA / TippaNI-una dinoM, brAhmaNoM ko dAna denA tathA vedoM kA adhyayana karanA ' ye do kAma gRhastha dharma ke uttama aMga mAne jAte the| kula-dharma kI chApa saba jIvoM para rahatI hai isIliye brahmacaryAzrama ke bAda gRhasthA* zrama phira usake bAda vAnaprasthAzrama grahaNa karane ko kahA hai| parantu saccI bAta to yaha hai ki isa pratipAdana meM pitA kI putravatsalatA vizeSa spaSTa dikhAI de rahI hai| emAvaha brAjhaNa) bahirAtmA ke guNa (rAga) rUpI Idhana se roDa rUpI vAyu dhim prajvalita tathA putra viyoga se isa prakAra dIna .. 4G3 TAAS .. A.XTANPERT ka Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra vacana ( ki he putro ! tyAgI na vano Adi udvigna vacana ) punaH 2 kahane lagA / (11) aura putroM ko taraha 2 ke pralobhana dekara tathA apane putroM ko kramazaH dhanopArjana tathA usake dvArA vividha bhogopabhoga janya sukhoM kA anubhava karane kA upadeza dete hue. usa purohita (pitA) ko ve donoM kumAra vicAra pUrvaka, ye vacana bole 134 (12) he pitAjI ! mAtra vedAdhyayana se isa jIva ko zaraNa nahIM milatI / jimAye hue trAhmaNa, prakAza ( zrAtmabhAna ) meM thor3e hI le jAte haiM ? usI taraha utpanna hue putra bhI ( kRta pApoM ke phala bhogane meM ) zaraNabhUta nahIM ho sakate / , to Apake kathana ko kauna mAnegA ? TippaNI-apane dharma ko bhUla kara kevala brAhmaNoM ko nimAne me sadama kI prApti mujhe sakatI hai kintu ajJAna aura bar3hatA hai / mAtra vedAdhyayana se kahIM svarga nahIM mila sakatA | svarga yA mukti. kI prApti to dhAraNa kiye satya dharma dvArA hI ho sakatI hai ? (13) aura kAmabhoga to kevala kSaNamAtra hI sukha tathA cahutaH kAla paryaMta duHkha dene vAle haiN| jisa vastu meM du:kha, vizeSa ho vaha sukha kaise de sakatA hai / arthAt ye kAmabhoga kevala anartha paraMparA kI khAna tathA mukti mArga ke zatru samAna haiM | (14) viSayasukhoM ke liye jahAM tahAM ghUmatA huA yaha kAmabhogoM se virakta hamezA rAtI rahatA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya 135 - ~ - ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - liye dUSita pravRtti karanevAlA) puruSa dhanAdi sAdhanoM ko DhU~r3hate DhU~r3hate anta meM bur3hApe se ghirakara mRtyuzaraNa hotA hai / TippaNI-Asakti hI AtmA ko saccA mArga bhulA kara saMsAra meM bhaTa kAtI hai| bhAsakta manuSya asatya mArga meM apanI tamAma jiMdagI barbAda kara DAlatA hai aura anta meM apUrNa vAsanAoM ke sAtha maratA hai| (15) yaha (sonA, gharabAra Adi) merA hai aura yaha merA nahIM hai; maiMne yaha vyApAra kiyA, amuka nahIM kiyA isa prakAra bar3abar3Ate hue prANI ko rAtri tathA divasa rUpI cora (Ayu kI) corI kara rahe haiN| isaliye pramAda kyoM karanA cAhiye ? TippaNI~mamatva ke dUSita vAtAvaraNa meM to yAvanmAtra jIva sada rahe haiN| apanI priya vastu para Asakti tathA priya vastu para dveSa * karanA yaha jagata kA svabhAva hai| kevala samajhadAra manuSya hI aisI dazA meM jAgRta raha sakatA hai aura jo ghar3I nikala gaI vaha bhava kabhI lauTa kara nahIM AyegI aisA mAna kara apane AtmavikAsa ke mArga meM agrasara hotA hai| (16) (pitA kahatA hai:-) jisake liye sArA saMsAra (saba prANImAtra) mahAn tapazcaryA (bhUkha, pyAsa, ThaMDI, garmI Adi sahana) kara rahe haiM ve akSaya dhana, striyAM, kuTaMba tathA kAmabhoga tumako anAyAsa hI bharapUra pramANa meM mile haiN| pitA (purohita) hara vacanoM se hI yaha batAnA cAhatA hai ki paEIR a m svayaM prApta hai to Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 uttarAdhyayana sUtra - saMyama kyoM lete ho ? kintu saccI bAta to yaha hai ki saMyama, yoga athavA tapa kA mukhya uddezya bhautika sukha prApti hai hI nahIM, kevala mAtma sukha ke liye hI ye sAdhana haiN| (17) (putroM ne javAba diyA:-) he pitAnI! satyadharma kI dhurA dhAraNa karane ke adhikAra meM svajana, dhana yA kAmabhogoM kI kucha bhI AvazyakatA nahIM hotii| usake liye hI hama pratibaMdha rahita hokara nirdvada vicarane vAle aura bhikSAnItrI vanakara guNa samUha ko dhAraNa karane vAle sAdhu honA cAhate haiN| TippaNI-isa choTe se ghara kA mamatva chor3akara samasta vizva ko hama apanA ghara mAneMge aura bhikSAjIvI Adarza sAdhu hokara bhAsmaguNa kI bhArAdhanA kreNge| (18) jaise araNi ( kApTa) meM agni, dUdha meM ghI aura tiloM meM taila pratyakSarUpa se dikhAI na dene para bhI ye saba vastueM saMyoga milane se paidA hotI hai vaise hI he putro! paMcabhUtAtmaka zarIra meM se hI jIva utpanna hotA hai| zarIra ke bhasmIbhUta hone para zrAtmA jaisI koI bhI vastu nahIM rahatI / (to phira yaha kaSTa sAdhana kyoM karate ho ? dharma karma kI kyA jarUrata hai ?) TippaNI-cArvAka mata kA yaha kathana hai ki paMcamahAbhUta se hI zakti utpanna hotI hai aura vaha zarIra ke nAza hote hI nAtI hai / arthAt bhAramA jaisI koI svataMtra vastu hai hIrA kintu yaha mAnyatA bhrAnta haiM. zakti hai aura mAtra bhastitva bhI hai| RRIAL cima." Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya / - ~ ~ vaha zarIranAza ke sAtha 2 naSTa hI hotI hai| bhAtmA; akSaya, bhamara tathA zAzvata hai / koSTa, dUdha tathA tila meM agni, ghI tathA tela pratyakSa na dekhane para bhI inakA adhyakta astisva unameM hai / usI taraha zarIra dhAraNa karate samaya karmoM se ghirI huI bhAsmA , usameM hai aura zarIra patana ke sAtha 2 vaha usako chor3akara dUsare zarIra meM praviSTa hotI hai| (19) (putroM ne kahAH-).he pitAjI ! AtmA amUrta hone se iMdriyoM dvArA dekhA yA chuA nahIM jA sktaa| aura 'sacamuca amUrta hone se hI vaha nitya mAnA jAtA hai| AtmA nitya hone para bhI jIvAtmA meM sthita ajJAnAdi doSoM ke baMdhana meM baMdhA huA hai| yahI baMdhana saMsAra pari bhramaNa kA mUla hai aisA mahApuruSoM ne kahA hai| TippaNI-yAvanmAtra amUrta padArtha nitya hI hote haiN| jaise bhAkAza ., amUrta hai to vaha nisya bhI hai| parantu bhAkAzadravya bhakhaMDha nitya hai kintu jIvAtmA ( karma se baMdhA hubhA jIva ) pariNAmI nitya hai aura isIliye karmavazAt vaha choTe bar3e AkAroM ke ( rUpoM meM) zarIra ke anurUpa hokara UMca nIca gatiyoM meM gamana karatA hai| , (20) Aja taka hama moha ke baMdhana se| dharma kA svarUpa nahIM jAna sake the aura isIliye bhavacakra meM ruMdhe hue the, tathA kAma bhogoM meM Asakta ho hokara pApakarmoM kI paraMparA ko par3hAte jAte the / parantu aba to saba kucha jAnakara phira vaisA kAma nahIM kreNge| dUdhAraka samaya hama jJAna se zarIra ke 'moha meM bhAsata 4 Adi bhApake jaisI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtraM wwwwwwwra - ANVvvvvvvvv kreNge| aise viSaya sukha kabhI nahIM bhoge-so to hai hI nhiiN| isaliye aba to isa rAga (sAMsArika Asakti) ko chor3akara bhikSudharma meM zraddhA rakhanA yahI zreSTha hai / taruNa putroM ke ina hRdaya drAvaka vacanoM ne pitA ke pUrva saMskAroM ko jAgRta kara diyA phira usane apanI patnI ko bulAkara kahAH(29) he vAziSTi! merA bhikSAcarI (bhikSudharma grahaNa) karane kA samaya aba bhA gayA hai kyoMki jaise vRkSa zAkhAoM se zobhita tathA sthira rahatA hai; zAkhAoM ke TUTane se jaise vaha sundara vRkSa ekadama zobhAhIna DhUMTha dikhAI detA hai jaise hI apane donoM putroM ke binA merA gRhastha jIvana meM rahanA yogya nahIM hai| .. 'TippaNI-patnI kA vaziSTa gotra hone se use vAziSThi kahA hai| .(30) jisa taraha paMkha vinA pakSI, saMgrAma meM sainya rahita rAjA, jahAja meM dravyahIna vyApArI zobhita nahIM hotA aura unheM zoka karanA par3atA hai vaise hI putra rahita maiM nahIM zobhatA aura duHkhI hotA huuN| (31) ( yaha sunakara usako bI jasA pati kI parIkSA karane ke liye yoM bolI:-) uttama prakAra ke rasavAle tathA tamAma kAmabhogoM ke sAdhana hameM mile hue haiM to to kAmabhogoM (indriyoM ke viSayoM ) ko khabarahA phira bAda meM in zcima Ch Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya 141 (32) ( brAhmaNa ne kahA:-) he bhAgyazAlini ! (kAmabhogoM ke) rasa khUba bhoga liye haiN| yauvana aba calA jA rahA hai| phira asaMyamita jIvana jIne ke liye (athavA kisI dUsarI icchA se ) maiM bhogoM ko nahIM chor3a rahA hU~; kintu, tyAgI jIvana ke lAbhAlAbha, sukhaduHkhoM ko khUba samajha. socakara mauna (saMyamamAge) ko aMgIkAra kara rahA huuN| TippaNI-bhikSujIvana meM to bhikSA mile aura na bhI mile, tathA aneka prakAra ke dUsare saMkaTa bhI sahane pdd'e| gRhasthajIvana meM to saba kucha-svatatra bhogane ko milA hai phira bhI tyAgo jIvana kI icchA ho isameM pUrva janma ke saMskAra hI kAraNa haiM / tyAga meM jo duHkha hai vaha gauNa hai aura jo mAnanda hai vahI mukhya hai / yaha mAnanda, yaha zAnti, yaha virAma, bhogoM meM kahIM kisI ne kabhI anubhava nahIM kiyA aura karegA bhI: nahIM / (33) pAnI ke prabala pravAha ke viruddha jAnevAlA vRddha haMsa jaise bAda meM pachatAtA hai vaise hI tuma bhI snehI 'janoM kA smaraNa karake khedakhinna hoge| isaliye gRhasthAzrama meM mere sAtha raho aura yatheccha bhoga bhogo| bhikSAcarI kA mArga to bahuta duHkhada hai| (yaha vAkya jasA ne apane patiH se kahA hai ) / TippaNI-ukta zloka meM sayamamArga ke kaSTa aura gRhasthajIvana ke hAlobhana dekara pakko kasauTI kI gaI hai| yA he bhadre ! jaise sAMpa kAMcalI chor3akara calA jAtA hai vaise kA mere donoM putra bhogoM ko chor3akara cale jA rahe haiM. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayana sUtra hamArI bhI mAnyatAe thIM, parantu ava tatva kA svarUpa jAnane ke bAda vaha yAta hRdaya meM bilakula nahIM utarato / (21) sava dizAoM se ghirA huA yaha sArA saMsAra tIkSNa zastra dhAroM (prAdhi, vyAdhi tathA upAdhi ke tApoM) se hanA jA rahA hai| aisI dazA meM hameM gRhajIvana meM lezamAtra bhI. prIti utpanna nahIM hotI / (aisA putroM ne kahA ) (22) ( pitA ne kahA:-) he putro ! yaha saMsAra kisase AvRtta ghirA huA) hai ? kauna ise hana ( mAra ) rahA hai ? saMsAra meM kauna se tIkSNa zastroM kI dhAra par3a rahI haiM ? in sabake uttara muma zaMkita hRdaya ko zIghra do / (23) (putroM ne uttara diyAH-) he pitAjI ! yaha sArA jIvaloka mRtyu se pIr3ita hai aura vRddhAvasthA dvArA prAvRtta hai| tIkSNa astra kI dhAra rUpI dina rAta haiM jo zrAyu ko pratikSaNa kATa 2 kara kama kara rahI haiN| he pitAjI ! Apa isA ko khUba socI vicaaro| (24) jo dina gata nikala jAtA hai vaha phira kabhI lauTa kara vApisa nahIM zrAtA / taba aise choTe samaya vAle jIvana meM adharma karane vAle kA jIvana bilakula niSphala calA jAtA hai| TippaNI-amUlya ghar3iyAM (kSaNa ) phira phira nahIM milatA samaya calA jAtA hai kintu usakA pazcAttApa ho raha jAtA hAya hAya ! samaya nikala gayA aura hama kucha na kara pAjIhI (25) jo dinarAka- nikI praznama , Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya . 139 vApisa nahIM AtA / kintu saddharma kA AcaraNa karanevAle kA vaha samaya saphala ho jAtA hai| TippaNI-samaya ke sadupayoga karanevAle ko samaya ke hAtha meM se nikala jAne kA pachatAvA kabhI nahIM hotA / putra ke amRtatulya vacanoM se pitA kA hRdaya palaTatA jAtA thA phira bhI vAtsalya bhAva unako vidA dene meM roka rahA thaa| vaha bole:-- (26) he putro ! samyaktva saMyukta (Asakti rahita ) hokara thor3e samaya taka hama cAroM jana (mAtA, pitA tathA donoM . putra ) gRhasthAzrama meM rahakara kucha dinoM bAda hama saba ghara ghara bhikSA mAMgakara jIvita rahanevAle aise Adarza muni bneNge| (25) (putroM ne kahA:-) he pitAjI ! jisakI mRtyu ke sAtha . mitratA ho, athavA jo mRtyu se chuTakArA pA sakatA ho, athavA jo yaha jAnatA ho ki maiM nahIM marUMgA vahI saca-- muca kala kA vizvAsa kara sakatA hai| TippaNI-kaisI bhAdarza jijJAsA hai ! tyAgI hone kI kaisI utkaTa icchA hai ! Adarza vairAgI ke kyAhI hRdayabhedaka vacana haiM ! kyA raha bhAva hRdaya kI gaharI pratIti binA yA tyAga kI yogyatA binA ho sakatA hai ? satya kI jhAMkhI hone ke bAda eka kSaNa kA bhI viraha inheM asahya lagatA hai ! dalaye jise prApta kara phira dubArA janma hI na lenA par3e B." BE T EAja hI aMgIkAra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 uttarAdhyayana sUtra ~ - - ~~~~~~~~ wwwwvvvvvvvvw. wwwwnon kreNge| aise vipaya sukha kabhI nahIM bhoge-so to hai hI nhiiN| isaliye aba to isa rAga ( sAMsArika Asakti) . ko chor3akara bhikSudharma meM zraddhA rakhanA yahI zreSTa hai| taruNa putroM ke ina hRdaya drAvaka vacanoM ne pitA ke pUrva - saMskAroM ko jAgRta kara diyA phira usane apanI patnI ko bulAkara kahA:(29) he vAziSTi ! merA bhikSAcarI ( bhikSudharma grahaNa ) karane kA samaya ava A gayA hai kyoMki jaise vRkSa zAkhAoM se zobhita tathA sthira rahatA hai; zAkhAoM ke TUTane se jaise vaha sundara vRkSa ekadama zobhAhona DhUMTha dikhAI detA hai se hI apane donoM putroM ke binA merA gRhastha jIvana ___ meM rahanA yogya nahIM hai| TippaNI-patnI kA vaziSTha gotra hone se Tase vAziSTi kahA hai| .(30) jisa taraha paMkha binA pakSI, saMgrAma meM sainya rahita rAjA, jahAja meM dravyahIna vyApArI zobhita nahIM hotA aura unheM zoka karanA par3atA hai vaise hI putra rahita maiM nahIM zomatA aura duHkhI hotA huuN| (31) ( yaha sunakara usakI strI jasA pati kI parIkSA karane ke liye yoM volI:-) uttama prakAra ke rasavAle tathA tamAma kAmabhogoM ke sAdhana hameM mile hue haiM to to kAmabhogoM ( indriyoM ke vipayoM / ko khabarahI hai| phira bAda meM zramaH / / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya 141 - rwww (32) (brAhmaNa ne kahAH-) he bhAgyazAlini ! (kAmabhogoM ke) rasa khUba bhoga liye haiN| yauvana aba calA jA rahA hai| phira asaMyamita jIvana jIne ke liye (athavA kisI dUsarI icchA se ) maiM bhogoM ko nahIM chor3a rahA hU~; kintu, tyAgI jIvana ke lAbhAlAbha, sukhaduHkhoM ko khUba samajha. socakara mauna (saMyamamArga) ko aMgIkAra kara rahA huuN| TippaNI-bhikSujIvana meM to bhikSA mile aura na bhI mile, tathA aneka prakAra ke dUsare saMkaTa bhI sahane pdd'eN| gRhasthajIvana meM to saba kucha-svataMtra bhogane ko milA hai phira bhI tyAgo jIvana kI icchA ho isameM pUrva janma ke saMskAra hI kAraNa haiN| syAga meM jo duHkha hai vaha gauNa hai aura jo bhAnanda hai vahI mukhya hai / yaha Ananda, yaha zAnti, yaha virAma, bhogoM meM kahIM kisI ne kabhI anubhava nahIM kiyA aura karegA bhI nhiiN| (33) pAnI ke prabala pravAha ke viruddha jAnevAlA vRddha haMsa jaise bAda meM pachatAtA hai vaise hI tuma bhI snehI 'janoM kA smaraNa karake khedakhinna hoge| isaliye gRhasthAzrama meM mere sAtha raho aura yatheccha bhoga bhogo| bhikSAcarI kA mArga to bahuta duHkhada hai| (yaha vAkya jasA ne apane patiH se kahA hai)| TippaNI-ukta zloka meM sayamamArga ke kaSTa aura gRhasthajIvana ke lobhana dekara pakkI kasauTI kI gaI hai| he bhadre ! jaise sAMpa kAMcalI chor3akara calA jAtA hai vaise mere donoM putra bhogoM ko chor3akara cale jA rahe haiM. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI- sAMpa apane hI zarIra se utpanna huI kAMcalI ko chor3akara phira grahaNa karane kI icchA nahIM karatA hai usI taraha sAdhakoM ko Asakti rUpI kAMcalI chor3a denI hI ucita hai / 142 . (35) ( jasA va vicAra meM par3a gaI ki jaba ye saba ) jaise rohita matsya jIrNa jAla ko tor3akara usase nikala bhagate haiM usI taraha ye kAmabhoga rUpI jAla se chUTe jA rahe haiM aura jaise jAtimAn vRpabha (baila) ratha ke bhAra ko hI ye dhIra cAritrya tathA sacamuca hI tyAgamArga para pane kaMdhe para uThAtA hai vaise tapazcaryA ke bhAra ko uThAkara jA rahe haiM / - (36) phailI huI jAla ko tor3akara jaise pakSI dUra 2 zrAkAza meM svacchanda vicarate haiM vaise hI bhogoM kI jAla tor3akara mere donoM putra tathA pati tyAgadharma aMgIkAra kara rahe haiM to maiM unakA anusaraNa kyoM na karUM ? isa taraha ye cAroM samartha AtmAyeM thor3e hI samaya meM aneka prakAra ke dhanadhAnya, kuTuMba-parivAra, dAsI- dAsa, yAdi ko nirAsakta bhAva se chor3akara tyAgadharma dhAraNa karatI haiM aura va unakI saMpatti kA koI vArisa na hone se vaha saba rAja darabAra meM lAyI jAtI hai / (37) vizAla tathA kulIna kuTuMba, dhana aura bhogoM ko cha donoM putra tathA patnI sahita bhRgu purohita kA maNa ( dIkSA maha mA 1. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSukArIya 143 . gayA vaibhava rAjA ko lete dekhakara rAjamahiSI kamalAvatI (rAjA ke prati ) punaH 2 yoM kahane lagI:(38) he rAjan ! jo puruSa kisI ke ulTI kiye hue bhojana ko khAtA hai use koI acchA nahIM khtaa| vaise hI isa brAhmaNa dvArA ugalA huA dhana zrApa grahaNa karanA cAhate / ho yaha kisI bhI prakAra yogya nahIM hai| (39).he rAjan ! yadi koI tuma ko sArA jagata yA jagata kA sArA dhana de de to bhI vaha Apake liye pUrNa na hogA (tRSNA kA pAra kabhI AtA hI nahIM ) tathA he rAjan ! aura yaha dhana Apako kabhI bhI zaraNa rUpa nahIM hogaa| 1440) he rAjan jaba kabhI ina saba manohara kAmabhogoM ko chor3a kara zrApa mRtyu paza hoMge usa samaya yaha saba Apako zaraNa rUpa na hogaa| he rAjan ! usa samaya to zrApakA kamAyA huA dharma hI Apako zaraNabhUta hogaa| isake sivAya dUsarA kucha bhI (dhanAdi) kAma na AyagA / 'TippaNI-rAnI ke ye vacana unake gahare hRdayavairAgya ke dyotaka haiN| mahArAjA ne parIkSA ke liye pUchA-yadi itanA samajhatI ho to / bhaya bhI gRhasthAzrama meM kyoM rahatI ho?" (41) jaise piMjar3e meM pakSiNI Ananda nahIM pA sakatI vaise hI - (rAjyasukha se paripUrNa isa antaHpura meM ) mujhe Ananda nahIM milatA hai / isaliye maiM sneha rUpI tantu ko tor3akara jathA. prAraMbha ( sUkSma hiMsAdi kriyA) aura paripraha bhilapaha vRtti) ke doSa se nivRtta, akiMcana, nirAsakta sunakA saMhAra meM gamana kruuNgii| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 uttarAdhyayana sUtra -- (42) jaise jaMgala meM dAvAgni lagane se aura usameM vana jantuoM ko jalate dekhakara dUra ke prANI rAgadveSa vaza kSaNika zrAnanda prApta karate haiM (ki hama to bace haiM) parantu una, bhole prANiyoM ko yaha khabara nahIM ki kucha hI dera meM . hamArI bhI yahI dazA hone vAlI hai| (43) isI taraha kAmabhogoM meM Asakta bane hue hama rAga tathA dveSa rUpI- agni se jalate hue mAre jagata ko mUr3ha kI taraha jAna nahI sakate haiN| (arthAt rAgadveSarUpI ami , sabhI ko bhakSaNa karatI calI A rahI hai to vaha, hameM bhI bhakSaNa kara jAyagI) (44) jisa taraha apratibaMdha pakSI Ananda ke sAtha svacchanda, AkAza meM vicaratA hai vaise hI hameM bhI bhoge hue bhogoM ko svecchA se chor3akara tathA Ananda ke sAtha saMyama . dhAraNa kara, gAma nagara Adi sabhI sthAnoM meM nirAbAdha vicaranA cAhiye / (45) hameM prApta hue ye kAmabhoga kabhI sthira nahIM rahanevAle haiM (kabhI na kabhI ye hameM chor3a deMge) to phira hama hI ina cAroM brAhmaNoM kI taraha inheM kyoM na chor3a deM ? ' (46) jaise giddha ko mAMsa sahita dekhakara anya pakSI usase chIna lene ke liye usako trAsa dete haiM, kintu mAMsa rahina pakSI ko koI trAsa nahIM detA vaise hI parigraha rUpI mAM ko chodakara meM nirAmipa (nirAsakta) hokara vicalaMgI. (47) Upara kahI huI giddha kI upamA ko barAbara pa ra aura kAmabhoga sage bar3hAne para jokara Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } iSukArIya 1 jisa taraha sAMpa garur3a se baca 2 : hama ko bhI bhogoM se Dara Dara ke calanA ) cAhiye | (48) he mahArAja ! jaise hAthI sAMkala Adi ke baMdhana tor3akara " apane sthAna ( vindhyAcala, zraTavI zrAdi) meM jAne se : Anandita hotA hai, vaise hI sAMsArika baMdhana chUTane se jIvAtmA parama Ananda ko prApta hotA haiM / he iSukAra rAjan ! maiMne aisA ( anubhavI sujJa puruSoM ke dvArA ) sunA hai aura yahI hitakara hai - aisA Apa jAno / TippaNI-sannArI bhI puruSa ke barAbara hI sAmarthya rakhatI hai / puruSa aura strI ye donoM bhAtmavikAsa ke samAna sAdhaka hai / jisa taraha puruSa ko jJAna tathA mokSa pAne kA adhikAra hai vaise hI striyoM ko bhI hai| yogyatA hI Age bar3hAtI hai, phira cAhe vaha strI ho yA puruSa ho / (49) ( kamalAvatI rAnI kA aisA tatvavivecana upadeza sunakara rAjA kI mohanidrA bhaMga huI aura ) bAda meM rAnI tathA rAjA apanA vistRta rAjya pATa aura kaThinatA se tyAgayogya aise mohaka kAmabhogoM ko chor3a kara viSayamukta snehamukta, Asaktimukta tathA parigrahamukta hue / 145 kara calatA hai vaise hI calanA ( viveka pUrvaka - antaraGga tathA bAhya mila kara sabai rUpI kASTha ko jalAne meM tapazcaryA bhikSu (50) uttama bhogoM ko chor3ane ke bAda atipuruSArthI usa daMpati ne sacce dharma ke svarUpa ko samajhakara sarva prasiddha tapazcaryA aMgIkAra kI / 1 12 prakAra kI tapazcaryA abhi kA kArya karatI hai / kiyA hai / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 uttarAdhyayanasUtra (51) isa taraha ukta krama meM ye chahoM jIva jarA ( bur3hApA ) tathA mRtyu ke bhaya se khinna hokara dharmaparAyaNa bane aura duHkhoM ke aMta ( mokSa ) kI zodhakara ve kramapUrvaka buddha ( kevala jJAnI ) hue / (52) vItarAga ( jIta liyA hai moha jisane aise ) jinezvara ke zAsana meM pUrva bhava meM bhAI huI bhAvanAoM kA smaraNa karake ve chahoM jIva duHkhoM ke anta ( mokSa ) ko prApta hue / (53) devI kamalAvatI, rAjA, purohita brAhmaNa ( bhRgu ), usakI patnI jasA trAhmaNI, usake donoM putra isa taraha ye chahoM jIva mukti ko prApta hue / sudharma svAmI ne jaMbUsvAmI ko kahA :- 'aisA bhagavAn ne kahA thA' isa prakAra ipukA - / rIya nAmaka caudahavAM zradhyayana samApta huA / 4 1 !! } pA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa bhikkhU vahI sAdhu hai 15 sAra meM patana ke nimitta bahuta haiM isaliye sAdhaka ko sAvadhAna rahanA cAhiye / bhikSu kA kartavya hai ki vaha vastra tathA AhAra Adi zrAvazyaka vastuoM meM bhI saMyama rkkhe| yaha usakI sAdhaka dazA ke liye jitanA upayogI hai utanA hI upayogI satkAra, mAna athavA pratiSThA kI lAlasA ko rokanA hai| vividha vidyAaiM, jo tyAgI jIvana meM upayogI na ho una ko sIkhane meM samaya kA durupayoga karanA yaha saMyamI jIvana ke liye vighna samAna hai| tapazcaryA tathA sahiSNutA ye hI do AtmavikAza rUpI gagana meM ur3ane ke paMkha hai| bhikSu ko cAhiye ki ina donoM paMkhoM ko khUba saMbhAla ke sAtha lekara UMce UMce zrAphAza meM vicre| ___ bhagavAna volejo sacce dharma ko viveka pUrvaka aMgIkAra kara, anya bhikSuoM ke saMgha meM rahakara, nihANa (vAsanA ) ko naSTa Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 uttarAdhyayana sUtra -~~~ ~ ~~ - ~ ~rnww w kara, saralasvabhAva dhAraNa kara, cAritra dharma meM cale evaM jo kAmabhogoM kI icchA na kare aura pUrvAzramo ke saMbaMdhiyoM kI Asakti ko chor3a de; ( tathA) anAta (aparicita) gharoM meM hI bhikSAcarI karake AnandapUrvaka saMyamadharma meM gamana kare vahI sAdhu hai| TippaNI:-ajJAta arthAt 'Aja hamAre yahAM sAdhujI padhArane vAle haiM isalie bhojana kara rakkheM'-aisA na jAnane vAle ghara / (2) uttama bhikSu; rAga se nivRtta hokara, patana se apanI AtmA ko bacA kara, asaMyama se dUra hokara, paripahoM ko sahana kara aura samasta jIvoM ko Atma tulya jAnakara kisI bhI vastu meM mUrchita ( mohita ) na ho, vahIM sAdhu hai| (3) yadi koI use kaThora vacana kahe yA mAre to use apane pUrva saMcita karmoM kA phala jAnakara dhairya dhAraNa karanevAlA, prazasta (U~ce lakSyavAlA), AtmA ko hamezA gupta (vaza) meM rakhanevAlA aura apane citta ko avyAkula rakha harpa zoka se rahita hokara saMyama ke pAlana meM Ane vAle kaSToM ko saha letA hai vahI sAdhu hai| (4) jo alpa tathA jIrNa zayyA aura Asana se santuSTa rahatA hai; zIta, uSNa, daMzanAzaka, Adi ke kaSToM ko jo samabhAva se sahana karatA hai vahI sAdhu hai| (5) jo satkAra yA pUjA kI lAlasA nahIM rakhatA hai, yadi koI * usa praNAma kare athavA usake guNa - kI prazaMsA kare, 'tare 2. "bhI abhimAna mAna meM nahIM lAtA 'aisA saMyamI, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa bhikkhU 149 - 7 ) - sadAcArI, tapasvI, jJAnavAna; kriyAvAna, tayA Atmadarzana * kA jo zodhaka hai,vahI saccA sAdhu hai|' (6) jina kAryoM se saMyamI jIvana ko kSati ho aise kAma na 'karane vAlA, samasta prakAra ke bhedoM ko dabAne vAlA tathA naranArI ke moha ko bar3hAne vAle saMga ko chor3a tapasvI hokara vicarane vAlA tathA tamAzA jaisI vastuoM meM rasa na lene vAlA hI saccA sAdhu hai| . TippasI-isa zloka kA artha yaha bhI ho sakatA hai ki jo naranArI (svajana samUha athavA kuTumba kabIlA) kA ( pUrva paricaya hone se) moha utpanna ho aura saMyamI jIvana dUSita ho aisA saMga chor3a kara tapasvI banakara bihAra karane vAlA aura tamAzoM meM rasa na lene vAlA hI sAdhu hai| (7) nakha, vastra, tathA dA~ta Adi chedane kI kriyA, rAga (svara bheda ) vidyA, sambandhI bhU ( (pRthvI) vidyA. khagola vidyA ( AkAzIya graha nakSatra sambandhI vidyA ), svapna vidyA (svapnaphalAdeza), sAmudra ( zArIrika lakSaNoM dvArA sukha duHkha batAnA ) zAstra, aMgasphuraNa vidyA (amuka aMga ke lahakane se amuka phala hotA hai, jaise dAhinI A~kha kA lahakanA zubha aura bAI A~kha kA azubha, mAnA jAtA hai), daMDa vidyA, pRthvI meM gar3e hue dhana ko jAnane kI vidyA, pazu-pakSiyoM kI bolI kA jAnanA Adi, kutsita vidyAoM dvArA jo apanA saMyamI jIvana dUSita nahIM banAtA (apanA svArtha sAdhana nahIM karatA) vaho sAdhu hai| 68) maMtra, jar3IbUTo tathA judI 2 taraha maimaka upacAroM ko Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 uttarAdhyayana sUtra jAnakara kAma meM lAnA, julAba denA, vamana karAnA, dhUpa ( seka) denA, (A~khoM ke liye) aMjana banAnA, snAna karAnA, roga Ane se 'hAya rAma, ovAvA, o mAM,' Adi kraMdana karanA, vaidyaka sIkhanA Adi kriyAeM yogiyoM ke liye yogya nahIM hai| isaliye inakA tyAga jo karatA hai vahI sAdhu hai| TippaNI:--uparokta vidyAeM aura unake saMbaMdha meM kI jAne vAlI kriyAeM anta meM ekAnta tyAga dharma se vimukha karane vAlI siddha hotI hai, isaliye jaina sAdhu; ina kriyAoM ko nahIM karate aura unakI anumodanA bhI nahIM karate / (9) jo kSatriyoM kI vIratA kI, kulIna rAjaputroM kI, tAMtrika brAhmaNoM kI, bhogiyoM ( vaizyoM) kI, bhinna bhinna prakAra ke zilpiyoM ( kArIgaroM) kI pUjA yA prazaMsA (kyoMki aisA karanA saMyamI jIvana ko kalupita kAraka hai aisA jAnakara jo aisA) nahIM karatA vahI sAdhu hai / TippaNI-rAjAoM yA bhogI puruSoM kI athavA brAhmaNoM ( usa samaya inakA var3A jora thA) kI jhUThI prazaMsA karanA sAdhu jIvana kA' bhayaMkara dUpaNa hai| yogI ko sadA Atmamagna hokara vicaranA caahiye| jhUThI khuzAmada karane se Arama dharma ko dhakkA lagatA hai| (10) gRhasthAzrama meM rahate hue tathA muni hone ke bAda jina jina gRhasthoM kA ati paricaya huA ho unameM se kisI ke bhI sAtha aihika sukha ke liye jo saMbaMdha nahIM jor3atA vahI sAdhu hai| -of-gRhasthoM ke sAtha maricaya hone se kabhI kabhI Atmadharma Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa bhikkhU . 151 ke viruddha kArya karane kA maukA A par3atA hai isaliye sAdhu ko aihika svArthoM kI siddhi ke liye gRhasthoM kA paricaya nahIM bar3hAnA caahiye| muni kA sabake sAtha kevala pAramArthika saMbandha hI honA caahiye| (11) Avazyaka zayyA (ghAsa phUsa yA puAla kI sone kI jagaha ), pATa, pATalA, zrAhAra pAnI athavA anya koI khAdya padArtha kiMvA mukha sugandha ke padArtha ko yAcanA muni, gRhastha se bhI na kare aura yadi mAMgane para bhI vaha na de to usako jarA bhI dveSa yukta vacana na bole aura na mana meM burA hI mAne / jo aisI vRtti rakhatA hai vahI saccA , sAdhu hai| TippaNI-tyAgI ko mAna aura apamAna donoM samAna hai| (12) jo aneka prakAra ke bhojana pAna, ( acitta ) mevA athavA mukhavAsa Adi gRhasthoM se prApta kara saMga ke sAthI sAdhuoM ko bAMTakara pIche bhojana karatA hai aura jo mana, vacana aura kAya ko vaza meM rakhatA hai usI ko sAdhu kahate haiN| TippaNI-athavA "tiviheNa nANukaMpe" arthAt, mana, vacana, kAyA se bhikSu dharma dvArA prApta kiye hue bhanna meM se kisI ko kucha na deve| ., bhikSA prApta bhanna meM se dAna karane se bhaviSya meM bhikSu dharma ke bhaMga honekA arthAt saMgraha vRtti bhAdi kA vizeSa Dara hai| (13) osAmaNa ( patalI-dAla ), jo kA daliyA, gRhastha kA ThaMDA bhojana, jau yA kAMjI kA pAnI Adi khurAka (rasa / ' yA anna) prApta kara usa bhojana kI nindA nahIM karatA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 uttarAdhyayana sUtra - - - - - Vvvvvvvvvwr : tathA sAmAnya sthiti ke gharoM meM bhI jAkara jo bhikSAvRtti karatA hai vahIM sAdhu hai| TippaNI-mikSu; saMyamI jIvana nirvAha ke uddezya se bhojana grahaNa karanA hai| jihA kI lolupatA ko zAMta karane ke liye rasAla tathA svAdiSTa bhojana kI icchA kara dhanika dAtA ke yahAM mikSArtha jAnA-sAdhustra kI truTi kahanI cAhiye / (14) isa zloka meM deva, pazu athavA manuSyoM ke aneka prakAra ke aMtyanta bhayaMkara tathA dvepotpAdaka zabda hote haiN| unako munakara jo nahIM DaratA. (vikAra ko prApta nahIM hotA) vahI sAdhu hai| TippaNI-pahile namAne meM sAdhu vizeSa karake jaMgaloM meM rahA karate the aura taba aisI paristhiti hone kI vizeSa saMbhAvanA thii| (15) loka meM pracalita bhinna 2 prakAra ke vAdoM ( tantrAdi . zAstroM ) ko samajhakara, apane aAtma dharma ko sthira rakha ... kara saMyama meM datta citta paMDita purupa; saba paripahoM ko jIta : , kara, samasta jIvoM para aAtma bhAva rakha kara kaSAyoM ko vaza meM rakkha aura kisI jIva ko jarA bhI pIr3A na phuNcaa| esI vRtti se jo vicaratA hai vahI . sAdhu hai| TippaNI-jinane mAye utanI sUjhe hotI haiN| sabakI rAya juhI 2 honI hai| isI kAraNa bhinna 2 dharmoM tathA paMthoM kA pracAra huA , hai| parantu vAstavika dharma (satya ) ke koI vibhAga nahIM ho skte| vaha to sarvakAla meM aura saba jagaha samAna hI hotA hai| (16) jo zilpavidyA ( kArIgarI) dvArA apanA jIvana nirvAha . Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa bhikkhU 153 na karatA ho, jitendriya (indriyoM ko jItane vAlA), Antarika tathA bAhya baMdhanoM se mukta, alpa kaSAyavAlA, thor3A tathA parimita bhojana karane vAlA tathA ghara ko chor3akara jo rAgadveSa rahita ho vicaratA hai vahI sAdhu hai| TippaNI-veza parivartana sAdhutA nahIM hai kintu sAdhu kA bAhya cinha hai| sAdhutA, akrodha, avaira, anAsakti aura bhanupamatA meM hai saba koI aisI sAdhutA ko dhAraNa kara svayam kalyANa kI sAdhanA kreN| aisA maiM kahatA huuN| isa prakAra 'sa bhikkhU' nAmaka pandarahavAM adhyAya samApta huaa| AS 'KANTAR NM / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... brahmacarya samAdhi ke sthAna jada saMsarga se utpanna (moi utpanna prAdhika mAtrA rahma (paramAtmA) ke svarUpa meM caryA karanA athavA 8 prAtma svarUpa kI pUrNa rUpa se prApti karanA yaha sabhI kA dhyeya hai| arthAta brahmacarya kI AvazyakatA yaha jIvana kI AvazyakatA ke samAna anivArya hai| abrahmacarya yaha jar3a saMsarga se utpanna hone vAlA vikAra hai| yaha vikAra jIvAtmA para mohanIya karma (moha utpanna karane vAlI vAsanA) kA jitanA adhika asara hogA utanI hI adhika mAtrA meM, bhayaMkara siddha hotA hai| saMsAra meM yaha jIvAtmA jitane anarthI ApattiyoM, tathA duHkhoM kA yanubhava karatA hai vaha apanI hI kI huI bhUloM kA pariNAma hai| bhUloM se bacane ke liye yA prAtmazAnti prApta karane ke liye jo puruSArtha karatA hai use 'sAdhaka' kahate haiN| aise sAdhaka ko abrahmacarya se nivRtta hokara brahmacarya meM sthira hone ke liye use jitanI thAntarika sAvadhAnI rakhanI par3atI hai utanI hI nahIM, usase bhI bahuta adhika sAvadhAnI use bAhya nimittoM se rakhanI par3atI hai| UMcI se UMcI koTi ke sAdhu ko bhI, nimitta milane para, vIjarUpa meM rahI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya samAdhi ke sthAna 155 huI apanI sAMsArika vAsanAoM ke jAgRta ho jAne kA sadaiva Dara lagA rahatA hai| isaliye jAgarUka sAdhaka ko Atmonnati ke liye tathA vizuddha brahmacarya kI ArAdhanA ke liye, bhagavAna mahAvIra dvArA kathita anubhavoM meM se jo 2 usako upayogI hoM unako grahaNa kara apane anubhava meM lAnA cAhiye-yaha mumu. tumAtra kA sarvottama kartavya hai| . sudharma svAmI ne jambU svAmI se yoM kahA:-"he AyuSman ! maiMne sunA hai ki bhagavAna mahAvIra ne aisA kahA thA jinazAsana meM sthavira bhagavAnoM (pUrvatIrthaMkaroM) ne brahmacarya samAdhi ke 10 sthAna batAye hai jinako sunakara tathA hRdaya se dhAraNa karake bhikSu, saMyamapuSTa, saMvarapuSTa, samAdhipura, jitendriya hokara gupta (brahmacArI ) bana kara apramatta prAtmalakSI banakara vicaratA hai|" (ziSya ne pUchA:-) "bhagavan ! brahmacarya samAdhi ke kauna se sthAna sthavira bhagavAna ne kahe haiM jinako sunakara tathA grahaNa karake bhikSu; saMyamapuSTa, saMvarapuSTa, samAdhipuSTa jitendriya hokara gupta brahmacArI banakara apramatta prAtmalakSI banakara vicaratA hai ?" (guru ne kahA:-) sacamuca sthavira bhagavAnoM ne isa prakAra dasa brahmacarya samAdhi ke sthAna pharamAye haiM ki jinako sunakara tathA grahaNa karake bhitu; saMyamapuSTa, saMvarapuSTa, samAdhipuSTa, aura jitendriya hokara gupta brahmacArI bane kara apramatta prAtmalakSI bana kara vicaratA hai| ve 10 samAdhi sthAna isa prakAra hai:(1) strI, pazu tathA napuMsaka rahita upAzraya tathA sthAna kA jo sevana karatA hai vahI nitha (Adarza muni) kahA jAtA hai| jo (sAdhu) strI, pazu tathA napuMsaka sahita upAzraya zayyA athavA sthAna kA sevana karatA hai use nigraMtha nahIM khte| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .156 ' uttarAdhyayana sUtra Vvvwww. nMAN ziSyaH-'kyoM, bhagavan ?' AcArya:-strI, pazu yA napuMsaka sahita Asana zayyA, yA sthAna kA sevana karane vAle brahmacArI ko brahmacarya pAlana karane meM zaMkA (brahmacarya pAluM ki na pAlU) utpanna ho sakatI hai athavA dUsaroM ko zaMkA ho sakatI hai ki strI sahita sthAna meM rahatA hai to yaha brahmacArI hai yA nahIM ? (2) AkAMkSA (icchA) nimitta pAkara maithunecchA jAgRta hone kI saMbhAvanA hai| (3) vicikitsA (brahmacarya ke phala meM saMzaya )-ukta prANiyo ke sAtha rahane se 'brahmacarya pAlane se kyA lAbha ?' aisI bhAvanA hone kI saMbhAvanA hai| kabhI 2 aise durvicAra hone se aura ekAnta sthAna milane se patana hone kA vizeSa bhaya rahatA hai aura maithunecchA se unmatta hone kA Dara hai| aise vicAroM yA duSkAya se pariNAma meM dIrghakAla taka Tikane vAlA zArIrika roga ho jAne kA Dara hai aura isa taraha kramazaH patita hone se jJAnI dvArA vatAye hue saddharma se cyuta hojAne kA Dara hai| isa prakAra viSayecchA anarthoM kI khAna hai aura usake nimitta strI, pazu athavA napuMsaka haiN| isaliye ye jahAM rahate hoM aise sthAnoM meM nigraMtha sAdhu na rhe| (2) jo khI kathA (zRMgArarasotpAdaka vArtAlApa ) nahIM karatA use sAdhu kahate haiN|" ziSyaH-'kyoM, bhagavan ?' AcArya:-"triyoM kI zrRMgAravarddhaka kathAeM kahane se Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya samAdhi ke sthAna uparyukta sabhI hAniyAM hone kA Dara hai / isaliye brahmacArI puruSa ko strI saMbaMdhI kathA na kahanI cAhiye / " TippaNI - zrRMgAra rasa kI kathAyeM kahane se patana kA Dara hai / ataH unheM to tyAga hI denA cAhiye / sAtha hI sAtha sAdhu ko kabhI bhI akelI strI se ekAnta meM vArtAlApa karane kA prasaMga na Ane denA cAhiye / 157 (3) jo striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThatA vaha zrAdarza. sAdhu hai| ziSya : - 'kyo, bhagavan' ? AcArya :-- " striyo ke sAtha eka Asana para pAsa pAsa baiThane se eka dUsare ke prati mohita hone kA tathA aise sthAna meM donoM ke brahmacarya meM uparyukta dUSaNa lagane kA Dara hai / isaliye brahmacArI puruSa ko strI ke sAtha, eka Asana para nahIM baiThanA cAhiye / TippaNI- jainazAstra to jisa sthAna para antamuhUrta ( 48 miniTa ). pahile koI strI baiThI ho usa sthAna para bhI brahmacArI ko baiThane kA niSedha karate haiM / jisa prakAra brahmacAriNI ko striyoM se sAvadhAnI rakhanI cAhiye vaise hI brahmacArI ko puruSoM se bhI sAvadhAnI rakhanI cAhiye | khAsakarake aise prasaMga ekAnta ke kAraNa Ate haiM / phira bhI yadi koI Akasmika aisA prasaMga A par3e to vahAM viveka pUrvaka AcaraNa karanA ucita hai / + G ( 4 ) striyoM kI sundara, manohara tathA AkarSaka indriyoM ko viSaya buddhi se na dekhe ( kaisI sundara haiM, kaisI bhoga yogya haiM ? aisA vicAra na kare ) aura na unakA citavana hI kare / jo striyoM kA citavana nahIM karatA vahI sAdhu Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 _ . uttarAdhyayana sUtra - - ziSyaH-'kyo, bhagavan ?' prAcArya:-"sacamuca hI triyoM kI manohara evaM AkarSaka indriyoM ko dekhane vAle yA ciMtavana karane vAle brahmacArI (sAdhu ) ke brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA, athavA vicikitsA utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai. jisase brahmacarya ke khaMDita hojAne, unmAda hojAne aura anta meM dIrghakAlika roga paidA hojAne kA Dara hai / isake sivAya kevalI agavAna dvArA kathita dharma se pavana hojAne kI saMbhAvanA hai| isaliye sacce brahmacArI sAdhaka ko striyoM ke manohara tathA AkarSaka aMgopAMgoM ko viSayabuddhi se na dekhanA cAhiye aura na unakA citavana hI karanA caahiye|" (5) kapar3a ke parde athavA dIvAla ke pIche se Ate hue striyoM ke kUjana ( koyaloM kA sA mIThA svara),(zabda), rudana, gAyana, ha~sane kA zabda, snehI zabda, kaMdita zabda tathA pati viraha se utpanna vilApa ke zabdoM ko jo nahIM sunatA hai vahI Adarza brahmacArI yA sAdha hai| ziSya:-"kyoM, bhagavan ?" AcArya:-"parde athavA dIvAla ke pIche se Ate hue striyoM ke kUjana; rudana, gAyana, hAsya zabda, stanita ( rati prasaMga ke sItkAra zrAdi) AnaMda athavA vilApa maya zabdoM ke sunane se brahmacArI ke brahmacarya meM kSati pahu~catI hai athavA unmAda hone kI saMbhAvanA hai| jisase , kramazaH zarIra meM roga utpanna hokara bhagavAna dvArA kathita Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya samAdhi ke sthAna 159 . . mArga se patana hone kA Dara hai| isaliye sacce brahmacArI ko parde ke yA bhIta ke bhItara se Ate hue ukta prakAra ke / zabdoM ko nahIM sunanA caahiye| TippaNI-brahmacArI jahAM ThaharA ho vahAM dIvAla ke pIche se bhAte hue strI puruSoM kI ratikrIr3A ke zabda bhI vipayajanaka hone ke kAraNa usako nahIM sunane cAhiye mora na unakA cintavana hI karanA caahiye| (6) pahile gRhasthAzrama meM strI ke sAtha jo jo bhoga bhoge the athavA ratikrIr3AeM kI thIM unakA jo punaH smaraNa nahIM karatA hai vahI Adarza brahmacArI (sAdhu ) hai / ziSyaH-"kyoM, bhagavan ?" / prAcArya:- "yadi brahmacArI pahile ke bhogoM athavA , ratikrIr3AoM ko yAda kare to usako brahmacaryapAlana meM zaMkA, AkAMkSA tathA vicikitsA hone kI saMbhAvanA hai jisase usake brahmacarya ke bhaMga hojAne, unmAda hojAne tathA zarIra meM viSayaciMtana se rogAdika hojAne aura bhagavAn kathita puNyapatha se patita hojAne kA Dara hai| isaliye nigraMtha sAdhu ko pUrva viSayabhoga yA ratikrIr3AoM ko yAda nahIM karanA caahiye| (7) jo atirasa (svAdiSTa ) athavA indriyoM ko vizeSa . puSTa karane vAle bhojana nahIM karatA vahI sAdhu hai| - ziSya:-"kyoM, bhagavan 1". .. ' AcArya:-"svAdiSTa bhojana karane se athavA vizeSa * puSTikara bhojana karane se upayukta sabhI doSa Ane kI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uttarAdhyayana sUtra N , saMbhAvanA hai| isaliye brahmacArI (sAdha) ko svAdiSTa athavA puSTikara bhojana na.khAne cAhiye / " TippaNI-svAdiSTa bhojana meM caraparA (tIkhA), namakIna, mIThA . * bhAdi rasanendriya kI lolupatA kI dRSTi se kiye hue bahuta se bhojanoM kA samAveza hotA hai| rasanendriya kI asaMyatatA brahmacarya khaMDhana kA satra meM prathama tathA prabala kAraNa hai aura usake saMyama se hI brahmacarya kA rakSaNa hotA hai / (8) jo maryAdA ke uparAnta ati AhAra pAnI (bhojana paan| nahIM karatA vahA sAdhu hai / '. ziSyaH-"kyoM, bhagavan ?" AcArya:-"ati bhojana karane se uparyukta sabhI dUSaNa lagane kA Dara hai jisase brahmacarya ke khaMDana tathA saMyamadharma sa patana hojAnA saMbhava hai| isaliye brahmacArI, ko ati bhojana pAna na karanA caahiye| TippaNI-ati bhojana karane se aMga meM mAlasya AtA hai, duSTa bhAvanAeM jAgRta hotI hai aura isa taraha kramazaH uttarottara brahmacarya mArga meM vinavAdhAeM AtI nAtI haiN| (9) jo zarIra vibhUpA (zRMgAra ke nimitta zarIra kI TApaTIpa) karatA ho vaha sAdhu nahIM hai| / / / ., ziSyaH-kyoM, bhagavan ? AcArya:-"sacamuca hI saundarya meM bhUlA huA aura zarIra kI TApaTIpa 'karane vAlA.brahmacArI khiyoM ko prAka'paka hotA hai, aura isase usake brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA, ,vicikitsA hone kI saMbhAvanA rahatI hai. jisake pari Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 NAma svarUpa brahmacarya khaMDita hojAne kA Dara hai / isaliye brahmacarya ko vibhUSAnurAgI na honA cAhiye" / brahmacarya samAdhi ke sthAna TippaNI- saundarya kI Asakti athavA zarIra kI TApaTIpa karane se viSaya-vAsanA jAgRta hone kI saMbhAvanA hai| sAdagI aura saMyama ye hI brahmacarya ke poSaka haiM / (10) sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda Adi indriyoM ke viSayoM meM jo Asakta nahI hotA hai vahI sAdhu ( brahmacArI ) hai / ziSyaH - 'kyoM, bhagavan ? ' - - AcAryaH - "sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda Adi viSayoM meM Asakta brahmacArI ke brahmacarya meM uparyukta kSatiyAM ( zaMkA, kAMkSA, vicikitsA ) hone kI saMbhAvanA hai jisase krama se saMyamadharma se patana, Adi sabhI dUSaNa laga sakate haiM / isaliye sparzAdi paMcendriyoM ke viSayoM meM jo zrAsakta nahIM hotA hai vahI sAdhu ( brahmacArI ) hai / isa taraha brahmacaryaM ke 10 samAdhi sthAna pUrNa hue / aba tatsaMbadhI zloka kahate haiM jo nimra prakAra haiM:-- bhagavAna bole: (1) (Adarza) brahmacArI ko brahmacarya kI rakSA ke liye strI, pazu tathA napuMsaka rahita aise Atma ciMtana ke yogya ekAnta sthAna kA hI sevana karanA cAhiye / ( 2 ) brahmacarya meM anurakta hue bhikSuko; mana ko kSubdha karanevAlI tathA viSayoM kI Asakti baDhAnevAlI strI kathA ( kahanA ) chor3a denI cAhiye / 11 1 1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 uttarAdhyayana sUtra PRANAM (3) punaH punaH viyoM kI zRMgAravarddhaka kathA kahane (athavA vAraMvAra khiyoM ke sAtha kathAvAno ke prasaMga lAna) se athavA viyoM ke sAtha ati paricaya karane se brahmacarya khaMDita hotA hai| isaliye brahmacarya ke premI sAdhu ko ukta prakAra ke saMgoM kA tyAga kara denA caahiye| (4) brahmacarya ke anurAgI sAdhu ko viyoM ke manohara aMga upAMgoM ko irAdA-pUrvaka vAraMvAra nahIM dekhanA cAhiye aura unheM striyoM ke kaTAkSa athavA unake madhura vacanoM para Asakta na honA caahiye| (5) striyoM ke koyala jaise madhura zabda, nadana, gIta, hAsya, premI ke virahajanya kraMdana (vilApa) athavA ratisamaya ke sItkAra yA zRMgArika bAtacIta ko use dhyAnapUrvaka 'na sunanA cAhiye / yaha saba karNendriya ke viSayoM kI prAmakti hai / brahmacarya ke premI sAdhaka ko unheM tyAga denA cAhiye / (6) gRhasthAzrama ( asaMyamI jIvana) meM strI ke sAtha jo 2 hAsya, krIDA, ratikrIr3A, viSaya sevana, zRGgAra rasotpatti, mAnadazA, balAtkAra, abhisAra, icchA viruddha kAma sevana zrAdi pUrva meM jo 2 viSaya ke sukhasevana kiye the unakA bhI brahmacArI ko punaH 2 smaraNa nahIM karanA cAhiye / TippaNI:-pUrva meM bhoge hue viSayoM ko smaraNa karane se viSayavAsanA tathA kusaMkalpa paidA hote haiM jo brahmacarya ke liye mahA hAnikara haiN| (7) brahmacaryAnurakta bhikSu ko viSayavarddhaka puSTikAraka bhojanoM . kA tyAga kara denA cAhiye / / / (8) bhikSusaMyamI jIvana nibhAne ke liye hI bhikSudharma kI Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya samAdhi ke sthAna 163 rakSA karate hue prApta bhikSA ko bhI bhikSA hI ke samaya parimANapUrvaka grahaNa kre| brahmacarya ke upAsaka evaM tapasvI bhikSuoM ko bhI adhika bhojana na karanA cAhiye / TippaNI-bhikSubhoM kA bhojana saMyamI jIvana nibhAne ke liye hI honA caahiye| ati bhojana AlasyAdi doSoM ko bar3hAkara brahmacarya (saMyamI) jIvana se patita kara detA hai| (9) brahmacaryAnurakta bhikSu ko zarIraracanA (zarIrazRGgAra) chor3a denA cAhiye / zRGgAra kI vRddhi ke liye vaha vastrAdi koI bhI vastu dhAraNa na kare / TippaNI-nakha yA keza saMvAramA athavA zarIra kI anAvazyaka TIpaTApa karanA, usake liye satata lakSya rakhanA, bhAdi sabhI bAteM brahmacarya kI dRSTi se anAvazyaka haiM, itanA hI nahIM parantu ve zarIra kI Asakti ko atyadhika baDhA detI haiM jisase saMyamI ko apane sAdhutva se gira jAne ko saMbhAvanA rahatI hai| (10) sparza, rasa, gandha, varNaM tathA zabda ina paMceMdriyo ke viSayoM . kI lolupatA kA tyAga kara denA caahiye| . TippaNI-Asakti, yahI duHkha hai, yahI baMdhana hai| yaha vadhana jina 2 vastuoM se paidA ho una sabakA tyAga kara denA caahiye| pAMca indriyoM ko apane vaza meM rakhakara unase yogya kArya lenA cAhiye yahI sAdhaka ke liye Avazyaka hai| zarIra se satkarma karanA, jIbha se mIThe zabda bhaura satya bolanA, kAna se satpuruSoM ke bacanAmRtoM kA pAna karanA, AMkhoM se sagraMthoM kA vAcana karanA, mana se Atma ciMtana karanA-yahI indriyoM kA saMyama hai| (11) sArAMza yaha hai ki (1) strIjanoM se yukta sthAna, (2) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - ~ ~ ~ ~ mana ko lubhAne vAlI strIkathA, (3) striyoM kA pari__ caya, (4) striyoM ke sundara aMgopAMga dekhanA(12) (5) striyoM ke koyala ke se mIThe zabda, gIta, rudana, hAsya, prAdi zabda, (6) strI ke sAtha bhoge hue bhogoM kA smaraNa, (7) svAdiSTa bhojana khAnA, (8) maryAdA ke bAhara bhojana karanA(13) (9) kRtrima sauMdarya bar3hAne ke liye zarIra kI TApaTIpa karanA aura (10) paMcendriyoM ke durjaya viSaya bhoga ye 10 bAteM Atmazodhaka jijJAsu ke liye tAlapuTaka (bhayaMkara vipa) ke samAna haiN|| TippaNI-uparokta tIna zlokoM meM pUrvakathita vastueM vizeSa spaSTatA se ginAI haiN| (14) tapasvI bhikSu; durlabha kAma bhogoM ko jIta kara jina 2 bAto se brahmacarya meM kSati pahuMcane kI saMbhAvanA ho aise saba zaMkA ke sthAnoM ko bhI hamezA ke liye tyAga deve| dhairyavAn tathA saddharmarUpa ratha ke calAne meM sArathI ke samAna aisA bhikSuka dharma rUpI udyAna meM hI vicare aura usImeM anurakta hokara indriya damana kara brahmacarya meM hI samAdhi lgaave| (16) deva, dAnava, gaMdha, yakSa, rAkSasa tathA kinnara jAti ke deva bhI usa puruSa ko namaskAra karate haiM jo atyantaH duSkara, durdhara aise brahmacarya kA pAlana karate haiN| (brahma-- cArI kI deva bhI sevA karate haiM) (17),yaha brahmacarya rUpI dharma niraMtara sthira ( zAzvata ) tathA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya samAdhi ke sthAna 165 nitya hai| isa dharma ko dhAraNa kara aneka jIvAtmAeM mokSa ko prApta huI haiM, prApta ho rahI haiM aura prApta hoMgI aisA tIrthakara jJAnI puruSoM ne kahA hai| TippaNI:-Adarza brahmacarya yadyapi saba kisI ko sulabha nahIM hai kintu vaha AkAza kusumavat - bhazakya bhI nahIM hai| brahmacarya mumukSu ke liye to jIvanadhana hai| satyazodhaka ke liye vaha mArga dIpaka hai aura Atma-vikAsa kI prathama sIr3hI hai| isaliye mana, vacana aura kAya se yathA zakya ( zakti ke anusAra) brahmacarya kA ArAdhana karanA, brahmacarya kI prIti ko bar3hAte rahanA, tathA brahmacarya rakSaNa ke liye uparyukta vasa niyamoM para calanA yahI ucita hai| aisA maiM kahatA hU~:isa taraha "brahmacarya samAdhi ( rakSaNa) ke sthAna" nAmaka solahavAM adhyAya samApta huaa| ANN Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa zramaNIya pApI sAdhu kA adhyayana gayama lene ke bAda usako nibhAne meM hI sAdhutA haiN| __ yadi tyAgI jIvana meM bhI prAsakti athavA ahaMkAra jAgRta ho to tyAga kI imArata DagamagAye vinA na rhai| aise zramaNa, tyAgI nahIM hai kintu unakI gaNanA pApI zramaNoM meM kI jAtI hai| ___ bhagavAna vole(1) tyAga dharma ko sunakara tathA kartavya parAyaNa hokara jo koI dIkSita ho vaha durlabha codhilAma karake phira sukha pUrvaka cAritra kA pAlana kre|| TippaNI-bodhilAma arthAt AtmabhAna kI prApti / AramamAna kI prApti ke bAda hI cAritra mArga meM vizeSa dRr3hatA AtI hai| cAritramArga meM dRr3ha honA hI dIkSA kA uddezya hai| khAnA, pInA, majA karanA Adi bAteM tyAga kA uddezya nahIM hai| (2) saMyama lene ke bAda koI koI sAghu aisA mAnate haiM ki Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApazramaNIya 167 - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ upAzraya sundara milA hai pahirane ke liye vastra mile haiM, khAne ke liye mAlapAnI bhI uttama hI mila jAyA karate haiM tathA jIvAdika padArthoM ko to maiM jAnatA hI hU~ to phira aba (apane guru ke prati ) he AyuSman ! he pUjya ! kahane kI tathA zAstra par3hane kI kyA jarUrata hai ? TippaNI:-aisI vicAraNA kevala pramAda kI sUcaka hai| saMyamI ko ___ hamezA manana purvaka zAstrAdhyayana karate rahanA cAhiye / (3) jo saMyamI bahuta sone kI Adata DAlate haiM athavA AhAra pAnI kara ( khA pIkara ) bAda meM jo bahuta dera sote rahate haiM ve pApI zramaNa haiN| TippaNI-saMyamI ke liye dinacaryA tathA rAtricaryA ke bhinna 2 kArya nirdiSTa haiM tadanusAra kramapUrvaka sabhI kArya karane caahie| (4) vinaya mArge ( saMyama mArga) tathA jJAnaM kI jina AcArya tathA upAdhyAya dvArA prApti huI hai una guruoM ko jo jJAna prApti ke bAda nindA karatA hai athavA unakA tiraskAra karatA hai, vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| (5) jo ahaMkArI hokara AcArya, upAdhyAya tathA anya saMgI sAdhuoM kI sadbhAna pUrvaka sevA nahIM karatA hai, upakAra ko bhUla jAtA hai athavA pUjyajanoM kI pUjA sanmAna nahIM karatA vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| (6) jo trasa jIvoM ko, vanaspati athavA sUkSma jIvoM ko duHkha detA hai; unakI hiMsA karatA hai vaha asaMyamI hai phira bhI vaha apane ko saMyamI mAne to vaha pApI zramaNa kaha. lAtA hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 uttarAdhyayana sUtra (7) tRNAdi kI zayyA, pATa, yA bAjoTha, svAdhyAya ko pIThi kA, baiThane kI caukI, paga poMchane kA vastra, kaMvala Adi samI vastuoM ko saMbhAla pUrvaka dekhabhAla kara kAma meM laave| jo koI inheM dekhe bhAle vinA kAma meM lAtA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| TippaNI:-jaina zAstroM meM saMcamI ko dina meM do bAra apane sAdhanoM kI dekhabhAla karane ko bhAjJA dI gaI hai kyoMki vaisA na karane se sUkSma jIvoM kI hiMsA hone kI saMbhAvanA rahatI hai| isake sivAya bhI aneka anarthoM ke hone kI bhI sambhAvanA hai| (8) jo apane saMyama mArga ko na zobhe aise kRtya kare; vAraMvAra krodha kiyA kare athavA pramAdapUrvaka jaldI 2 gamana kare vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| (9) jo dekhe vinA jahA~ tahA~ avyavasthita rIti se apane pAtra, vala, Adi sAdhanoM ko chor3a de athavA unheM dekhe bhI to asAvadhAnI se dekhe, vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| TippaNI:avyavasthA tathA asAvadhAnatA ye donoM saMyama meM vAdhaka haiN| (10) jo apane guru kA vacana se yA mana se apamAna karatA hai tathA anupayogI bAteM sunate 2 asAvadhAnI se prati lekhana (nirIkSaNa) karatA hai vaha pApI zramaNa kaha lAtA hai| (11) jo bahuta kapaTa kiyA karatA hai, asatya bhApaNa karatA hai, ahaMkAra karatA hai, lobhI yA zrajitendriya hai, avizvAsu tathA asaMvibhAgI (apane sAthI muniyoM se chipAkara Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApazramaNIya 169 adhika vastuo ko bhogatA ) hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai / (12) jo adharmI ( durAcArI ), zrapanI kubuddhi se dUsare kI buddhi kA apamAna karatA hai, vivAda khar3A karatA hai, hamezA 'kalaha kleza meM lagA rahatA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai / (13) jo asthira tathA kacakacAhaTa karate hue Asana para jahAM tahAM baiThatA phiratA hai, Asana para baiThane meM asAvadhAnI karatA hai athavA kisI bhI kArya meM barAbara upayoga ( mana, vacana, kAyA kA sucAru rUpa se lagAnA) nahIM lagAtA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai / dhUla (14) jo se bhare pairoM ko phAr3e binA hI zayyA para leTatA hai athavA upAzraya yA zayyA ko viveka pUrvaka nahIM dekhatA tathA zayyA meM sote 2 asAvadhAnIpUrNa AcaraNa karatA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai / TippaNI - Adarza saMyamI ke liye to choTIsI bhI bhUla pApa samAna hai / (15) jo dUdha, dahI athavA aise hI dUsare tara padArtha bAraMbAra khAyA karatA hai kintu tapazcaryA kI tarapha prIti nahIM lagAtA vaha bhI pApI zramaNa kahalAtA hai / (16) sUryodaya se lekara sUryAsta taka bAraMbAra velA - kuvalA ( samaya kusamaya ) AhAra hI kiyA karatA hai aura yadi guru yA pUjya zikSA deM to usako na mAnakara usakI avagaNanA karatA hai vaha bhI pApI zramaNa kahalAtA hai / (17) jo sadguru ko tyAgakara durAcAriyoM kA saMga karatA hai Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - - ANANJwwwvvvv - NAMAmar 6-6 mahIne meM eka saMpradAya chor3a kara dUsare saMpradAya meM milatA phiratA hai tathA niMdyacaritra hotA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| TippaNI-sampradAya arthAt gurukul| sAdhaka jisa gurukula meM rahakara apanI sAdhanA karatA ho use kisI khAsa kAraNa ke binA chor3a kara dUsare saMghameM milane vAlA svacchaMdI sAdhu antameM patita ho jAtA hai| (18) apanA ghara ( gRhasthAzrama ) chor3akara saMyamI huA hai phira bhI rasalolupI athavA bhogI banakara para (gRhasthoM ke ) gharoM meM phirA karatA hai tathA jyotipa Adi vidyAoM dvArA apanA jIvana calAtA hai (aisA karanA sAdhutva ke viruddha. hai ) esA sAdhu pApI zramaNa kahalAtA hai| (19) bhikSu hone ke bAda to use 'vasudhaiva kuTuMbakam' honA cAhiye, phira bhI sAmudAnika ( 12 kula kI) bhikSA ko grahaNa na kara kevala apanI jAti vAle gharoM se hI bhikSA grahaNa karatA hai tathA kAraNa sivAya gRhastha ke yahAM vAraMvAra vaiThatA hai vaha pApI zramaNa kahalAtA hai| TippaNI:-jisa kula meM abhakSya (mAMsAdi) AhAra hote ho tathA nIca bhAcAra vicAra ho use hI vayaM mAnakara anyasthaloM se bhikSA grahaNa karanA-aisI jaina mAtrakAroM ne jainI sAdhuoM ko chUTa dI hai| gRhastha ke yahAM vRddha, rogI yA tapantrI sAdhu hI kAraNa vazAt baiTha sakatA hai isake sivAya anya kAraNa se nahIM, kyoMki gRhastha ke sAtha ati paricaya karane se patana tathA eka hI jAti kA piMDha lene se bandhana (Asakti) ho jAne kI sambhAvanA hai| (20) uparyukta (patita, rasalolupI, svacchaMdI, Asakta aura Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApazramaNIya 171 kuzIla ) pAMca prakAra ke kuzIla ke lakSaNoM sahita ( durAcArI ) tathA jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya ina pAMca guNoM se rahita kuzIla, kevala tyAgI kA vezadhArI aisA pApIzramaNa, isa loka meM viSa kI taraha niMdanIya banatA hai aura isa loka tathA paraloka donoM meM kabhI sukhI nahIM hotA / (21) Upara ke saba dopoM se jo sadA kAla bacatA hai tathA munisaMgha meM saccA sadAcArI hotA hai vahI isa loka meM amRta kI taraha pUjya banatA hai / tathA aisA hI sAdhu isa loka tathA paraloka donoM ko siddha karatA hai / " TippaNIH- saMyama lene ke bAda padastha sambandhI javAbadArI baDha jAtI hai| calane phirane meM khAne pIne meM, upayogI sAdhana rakhane meM, vidyA prApti meM, gurukula ke vinayaniyama pAlana meM, athavA apanA kartavya samajhane meM, yadi thor3I sI bhI bhUla hotI hai to utane hI aMza meM saMyama dUSita hotA hai / apramattatA tathA viveka ko pratikSaNa sAmane rakhakara krodha, mAna, mAyA, lobha, viSaya, moha, asUyA, IrSyA Adi AtmazatruoM para vijaya prApta karate karate Age 2 bar3hatA jAya usI ko dharmazramaNa kahate haiM / jo prApta sAdhanoM kA durupa -- yoga karatA hai athavA pramAdI banatA hai, vaha pApIzramaNa kahalAtA hai, isaliye zramaNa sAdhaka ko khUba sAvadhAna rahanA cAhiye aura samAdhi kI hI sAdhanA karanI cAhiye / aisA maiM kahatA hU~ nAmaka isa samApta huA / taraha 'pApI zramaNa' 'pApI zramaNa' 17 vAM adhyAya Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya -->< saMyati rAjarSi saMbaMdhI 18 caritrazIla kA mauna jo prabhAva DAlatA hai vaisA prabhAva hajAroM vyAkhyAnadAtA athavA lAkhoM caupar3e (graMtha) nahIM DAla sakate / jJAna kA ekatama uddezya cAritra kA sphuraNa (utpatti ) hai | cAritra kI eka hI cinagArI saiMkar3oM janmoM ke karmAvaraNa (karmoM ke paradoM ) ko jalA kara bhasma kara detI hai / cAritra kI suvAsa karor3oM pApoM kI dugaMdha ko naSTa kara detI hai / eka samaya kaMpilA nagarI ke mahArAjA zikAra ke liye kAMpilyakesara vana meM praviSTa hote hai isa kAraNa isa vana ke samasta nirdoSa mRgAdika pazu bhayabhIta ho becaina ho jAte haiM / mRgayA rasa meM DUbe hue mahArAjA ke hRdaya meM dayA ke badale nirdayatA ne aDDA jamAyA hai / ghor3e para savAra hokara, aneka hiranoM ko bANa mArane ke cAda jyoM hIM vaha eka ghAyala mRga ke pAsa AtA hai tyoM hI usa -mRga ke pAsa padmAsana lagA kara baiThe hue eka yogirAja ko vaha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 173 dekhatA hai aura dekhate hI Azcarya cakita ho staMbhita ho jAtA hai| tatkSaNa ghor3e para se utara kara munIzvara ke pAsa Akara vinayapUrvaka unake caraNa pUjana karatA hai aura bArambAra namaskAra karatA hai| __dhyAna me aDola vaiThe hue gardabhAlI yogIzvara ko ina bAtoM se kucha saMvandha nahIM hai| ve to apanI mauna samAdhi meM magna vaiThe haiM parantu mahArAjA yogirAja kI tarapha se koI pratyuttara na pAkara vaha aura bhI adhika bhayabhIta ho jAtA hai| nirdoSa pazuoM kI kI huI hiMsA usako aba vArambAra khaTakatI hai| hAya, maiMne kyoM ina nirdopoM kA hanana kiyA ? inane merA kyA bigAr3A thA? maiM kitanA niSThura hUM ? nirdayatA kA aDDA bane hue usI mana me aba anukampA kA samudra hiloreM mArane lgaa| yogIzvara kI samAdhi TUTatI hai| ve apanI AMkheM kholate hai ! usa saumya mUrti kA darzana kara rAjA apanA nAma ThAma dekara yogirAja ke kRpA prasAda kI yAcanA karatA hai / yogirAja usa bhAnabhUle rAjA ko upadeza dekara yathArtha bhAna karAte hai| aura vahIM usI samaya usa saMskArI AtmA kA uddhAra hotA hai| jisakA zAMtarasapUrNa varNana isa adhyayana meM kiyA hai| bhagavAna bole(1) ( pAMcAla deza ke) kaMpilA nagarI meM caturaMginI senA tathA gAr3I, ghor3A, pAlakI Adi RddhiyoM (vibhUtiyoM) se sahita saMyati nAmaka mahArAjA rAjya karatA thA / eka vAra zikAra khelane ke liye vaha apane nagara ke bAhira . , , niklaa| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 uttarAdhyayana sUtra - - vvvvv vvhow prApta hotI hai parantu Adarza sAdha ; unakA kamI durupayoga nahIM karate kintu phira bhI mahArAjA ko Dara laganA svAbhAvika thA kyoMki unakA hRdaya svayaM doSa svIkAra kara rahA thaa| samAdhi TUTane para sAdhane apanI AMkheM kholI / sAmane apanI hAtha yaudhe hue bhayabhIta rAjA ko khar3A dekha kara ve bole / (11) he rAjan ! tuma abhaya hovo! aura ava se tU bhI ( apane se kSuda) jIvoM ke prati abhaya ( dAna kA ) dAtA ho jA / anitya isa jIvaloka (saMsAra ) me hisA ke kArya meM kyoM yAsakta hotA hai ? TippaNI-jaise ta mere bhaya se mukta hubhA vaise hI ta bhI bhAja se tere bhaya se saba nodhoM ko mukta kara de| abhayadAna ke samAna koI dUsarA dAna nahIM hai| kSaNika isa manuSya jIvana meM aisI ghora hiMsA ke kAma kyoM karate ho? . (12) yadi rAjapATa, mahala makAna, bAgabagIcA, kuTumba kavIlA aura zarIra ko chor3a kara tujhe Age pIche kabhI na kabhI karmavazAt jAnA hI par3egA to anitya isa saMsAra meM rAjya para bhI Asakta kyoM hotA hai ? (13) jisapara tU mohita ho rahA hai vaha jIvana tathA rUpa ye to bijalI ke koMdA (camakArA.) ke samAna eka kSaNa sthAyI hai| isaliye he rAjan ! isa loka kI ciMtA chor3a kara paraloka kI kucha ciMtA kara / bhaviSya pariNAma ko tU kyoM nahIM socatA ? (14) strI, putra, mitra athavA vandhavAMdhava kevala jindagI meM hI sAtha dete haiN| marane para koI sAtha nahIM detaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 177 TippaNI- ye riztedAriyAM ( sage sambandhI ), z2indagI taka hI rahate haiM aura yaha manuSya jIvana kevala kSaNika tathA paratantra hai to usa kSaNika sambandha ke liye jIvana hAra jAnA kisI bhI prakAra se ucita nahIM hai / (15) jaise pitR-viyoga se ati duHkhI putra; mRta pitA ko ghara ke bAhara nikAla dete haiM vaise hI mRta putroM ke zarIra ko pitA bAhara nikAlatA hai / saba sage sambandhI aisA hI karate haiM / isaliye he rAjan ! tapazcaryA tathA tyAga ( anAsakti ) ke mArga meM gamana karo / TippaNI-jIva nikala jAne para yaha sundara deha bhI sar3hane lagatI hai isaliye premIjana bhI usako jaldI bAhara nikAla kara citA meM jalA dete haiM / (16) he rAjan ! gharadhaNI ( mAlika ) ke marane para usake ikaTThe kiye hue dhana tathA pAlI posI gaI striyoM ko koI dUsare hI bhogane lagate haiM tathA gharavAle loga harSa tathA saMtoSa ke sAtha usa mare hue ke AbhUSaNoM ko pahira kara AnaMda karate haiM / TippaNI - mRta sambandhI kA duHkha thor3e hI dina taka sAlatA hai kyoMki saMsAra kA svabhAva hI yaha hai ki svArthaM hone para bahuta dinoM meM aura svArtha na hone para thor3e samaya meM hI usa duHkha ko bhUla jAte haiM / (17) sage saMbaMdhI, dhana, parivAra ye saba yahIM ke yahIM raha jAte haiM / kevala jIva ke kiye hue zubhAzubha karma hI sAtha jAte haiM / una zubhAzubha karmoM se veSTita jIvAtmA akelA hI parabhava meM jAtA hai / 12 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayana sUtra - - wwwvvvw (2) azvadala, hAthIdala, rathadala aura pAyadala ina cAra prakAra kI bar3I senAoM se veSThita (ghirA huA)(3) rasa ( pazu mAMsa ke svAda) meM Asakta vaha mahArAjA ghor3e para savAra hokara kAMpilyakesara nAmaka udyAna meM mRgoM ko bhagA bhagA kara bhayatrasta kara rahA thA tathA jo mRga daur3ate 2 thaka jAte the unheM vANa dvArA vIMdha DAlatA thaa| (4) usI kAMpilya kesara udyAna meM tapodhanI (tapasvI) tathA svAdhyAya (ciMtana) aura dhyAna meM lage hue eka aNa. gAra (sAdhu ) dharmadhyAna meM lIna hokara baiThe the| (5) vRkSoM se vyApta aise nAgaravela ke maMDapa ke nIce ve muni Asrava ( karmAgamana) ko dUrakara nirmala citta se dhyAna kara rahe the| unake pAsa Aye hue eka mRga ko bhI rAjA ne vANaviddha kara diyaa| TippaNIH- rAjA ko yaha khabara nahIM thI ki yahAM koI munirAja baiThe haiN| nahIM to ziSTatA kI dRSTi se vaha aise mahAyogI ke pAsa aisI ghora hiMsA kA kAma na krtaa| (6) hAMphate hue ghor3e para jaldI jaldI daur3akara AyA huA vaha rAjA vahAM para par3e hue usa mRga hiraNa ko dekhatA hai aura usako dekhate hI pAsa meM dhyAnastha baiThe una tyAgI mahAtmA ko bhI dekhatA hai| (7) ( yaha dekhate hI ki mere bANa se zAyada munirAja mAre gaye! yadi munirAja na mAre gaye hoM to (kyoMki yaha mRga unake pAsa AyA thA to saMbhava hai yaha mRga yogirAja Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 175 - ~ ~ ~ ~ -~ - - kA hI hogA aura hAya ! vaha mujhase mArA gayA ! aba merA kyA hogA ? athavA aise dayAsAgara yogI ke pAsa aisI ghora hisA kA kAma maiMne kara DAlA isase unhe duHkha hogA ityAdi prakAra ke vicAra usa rAjA ke mana meM uThate haiM) isase bhayabhIta tathA zaMkAgrasta vaha rAjA mana meM apane Apa ko dhikkAratA huA ki "mujha maMdabhAgI, rasAsakta, aura hiMsaka ne sacamuca hI muni rAja ko duHkha diyA" usa munirAja ke pAsa aayaa| (8) ghor3e para se utara kara tathA usa ko dUra bAMdha kara vaha unake pAsa AyA aura bar3I bhaktipUrvaka usane munirAja ke caraNoM ko vaMdanA kI aura ativinayapUrvaka kahane / lagA ki 'bhagavan , mere aparAdha ko kSamA kro'| (9) parantu usa samaya ve yogirAja dhyAnapUrvaka dharmadhyAna meM lIna the isase unane use kucha bhI uttara na diyA / rAjA uttara na pAne se aura bhI bhayabhIta ho vyAkula ho gyaa| TippaNI:-gunhegAra ( dApI) kA hRdaya svayameva jalatA rahatA hai| usake hRdaya meM bhaya to pahile hI se thA, kintu yogIzvara ke mauna le vaha aura bhI baDha gyaa| (10) ( rAjA apanA paricaya dete hue bolA:-)he bhagavan ! maiM saMyati : (nAmaka rAjA) huuN| Apa mujha se kucha bhI bolo kyoki mujhe bahuta Dara laga rahA hai ki zrApa yogirAja kahIM kruddha hokara apanI tejolezyA se karor3oM manuSyoM ko bhasma na kara DAleM! TippaNIH-tapasvI tathA yogIpuraSoM ko aneka prakAra.kI Rddhi siddhiyAM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 uttarAdhyayana sUtra - prApta hotI haiM parantu Adarza sAdha; unakA kamI durupayoga nahIM karate kintu phira bhI mahArAjA ko Dara laganA svAbhAvika thA kyoMki TanakA hRdaya svayaM dopa svIkAra kara rahA thaa| ___ mamAdhi TUTane para sAdhune apanI AMkheM kholI / sAmane apanI hAtha adhi hue bhayabhIta rAjA ko khar3A dekha kara ve ghole / (11) he rAjan ! tuma abhaya hovo ! aura aba se tU bhI ( apane se kSudra) jIvoM ke prati abhaya ( dAna kA ) dAtA ho jA / anitya isa jIvalAMka (saMsAra) meM hisA ke kArya meM kyoM zrAsakta hotA hai ? TippaNI-jaye ta mere bhaya se mukta huA vaise hI ta bhI Aja me tere bhaya se saba jIvoM ko mukta kara de| abhayadAna ke samAna koI dUsarA dAna nahIM hai| kSaNika isa manuSya jIvana meM aisI ghora hiMsA ke kAma kyoM karate ho ? (12) yadi rAjapATa, mahala makAna, vAgavagIcA, kuTumba kabIlA / aura zarIra ko chor3a kara tujhe Age pIche kabhI na kabhI karmavazAta jAnA hI par3egA to anitya isa saMsAra meM rAjya para bhI prAsakta kyoM hotA hai ? (13) jisapara tU mohita ho rahA hai vaha jIvana tathA rUpa ye to bijalI ke kaudA (casakArA.) ke samAna eka kSaNa sthAyI haiN| isaliye he rAjan ! isa loka kI ciMtA chor3a kara paraloka kI kucha ciMtA kara / bhaviSya pariNAma ko tU kyoM nahIM socatA ? (14) strI, putra, mitra athavA bandhuvAMdhava kevala jindagI meM hI . sAtha dete haiN| marane para koI sAtha nahIM detaa| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 177 v TippaNI-ye riztedAriyAM ( sage sambandhI ), z2indagI taka hI rahate haiM aura yaha manuSya jIvana kevala kSaNika tathA paratantra hai to usa kSaNika sambandha ke liye jIvana hAra jAnA kisI bhI prakAra se ucita nahIM hai| (15) jaise pitR-viyoga se ati duHkhI putra; mRta pitA ko ghara ke bAhara nikAla dete haiM vaise hI mRta putroM ke zarIra ko pitA bAhara nikAlatA hai| saba sage sambandhI aisA hI karate haiN| isaliye he rAjan ! tapazcaryA tathA tyAga (anAsakti) ke mArga meM gamana kro| TippaNI-jIva nikala jAne para yaha sundara deha bhI sar3ane lagatI hai isaliye premIjana bhI usako jaldI bAhara nikAla kara citA meM jalA dete haiN| (16) he rAjan ! gharadhaNI (mAlika) ke marane para usake ikaTTha kiye hue dhana tathA pAlI posI gaI striyoM ko koI dUsare hI bhogane lagate haiM tathA gharavAle loga harSa tathA saMtoSa ke sAtha usa mare hue ke AbhUSaNoM ko pahira kara AnaMda karate haiN| TippaNI-mRta sambandhI kA duHkha thor3e hI dina taka sAlatA hai kyoMki saMsAra kA svabhAva hI yaha hai ki svArtha hone para bahuta dinoM meM aura svArtha na hone para thor3e samaya meM hI usa duHkha ko bhUla jAte haiN| (17) sage saMbaMdhI, dhana, parivAra ye saba yahIM ke yahIM raha jAte haiM / kevala jIva ke kiye hue zubhAzubha karma ho sAtha jAte haiM / una zubhAzubha kamoM se veSTita jIvAtmA akelA hI parabhava meM jAtA hai| 12 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ucarAdhyayana sUtra - ~.AAVvvvvm - - MAN TippaNI-saMsAra kA aisA svarUpa batAne se usa saMskArI rAnA kA hRdaya vairAgyamaya ho gyaa| (18) isa prakAra yogIzvara dvArA satyadharma sunakara vaha rAjA (pUrva saMskAroM kI prabalatA se ) usI samaya saMvega (mokSa kI tIvra abhilApA) tathA nirveda (kAmabhoga se virakti), ko prApta huaa| (19) aba saMyati rAjA rAjya chor3akara gardabhAlI muni ke pAsa jainadIkSA dhAraNa kara saMyati muni vana gaye / TippaNI-sacce vairAgya ke jAgRta hone para eka kSaNa bhI rahanA muzkila hai| aise saMskArI jIva apUrva AtmavalazAlI hote haiN| gardabhAlI munIzvara ke ziSya saMyatimuni sAdhu jIvana meM dRr3ha tathA gItArtha (jJAnI) banakara guru AjJA lekara eka bAra grAmAnugrAma vicarate hue eka sthAna para Ate haiN| vahAM unheM eka dUsare rAjarSi ke darzana hote haiN| ye kSatriya rAmapi devaloka se cayakara manuSya yoni meM Aye haiN| ve bhI pUrva ke pravala saMskArI hone se unheM zror3hA sA hI nimitta milane para jAtimmaraNa jJAna hotA hai| aura isa kAraNa tyAgI hora dezadeza vicara kara jinazAsana ko zobhita kara rahe haiN| (20) rAjya ko chor3akara dIkSita hue ve kSatriya muni; yogIzvara saMyati se yo prazna karate haiM:-"he munIzvara ! ApakA zrojasvI zarIra jaisA bAhara se dikhAI detA hai vaisA hI ApakA hRdaya bhI zrojastrI tathA prasanna hai| (21) zrApakA nAma kyA hai ? pUrvAzrama meM ApakA kyA gotra thA? Apa kisa kAraNa se zramaNa hue ? zrApa kisa AcArya Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 179 ke ziSya haiM ? Apa kina kAraNoM se vinIta kahalAte ho ? (22) (saMyati muni uttara dete haiM: - ) "merA nAma saMyati hai, gautama merA gotra hai ! jJAna tathA cAritra se vibhUSita aise AcArya gardabhAlI hamAre gurudeva haiM / " TippaNI-mukti siddhi ke liye yogya aise gurUvara kI maiM sevA karatA hU~ / aba "vinIta kise kahate haiM ?" isa prazna kA uttara dete haiM / ( 23 ) aho kSatriyarAja mahAmuni ! ( 1 ) kriyAvAdI ( samajhe binA kevala kriyA karane vAle ); ( 2 ) akriyAvAdI ( totA ke jJAna ke samAna jJAnavAle kiMtu kriyA zUnya ); (3) kevala vinaya dvArA hI mukti prApti meM mAnane vAle; tathA ( 4 ) ajJAnavAdI - ina 4 prakAra ke vAdoM ke pakSapAtI puruSa bhinna 2 prakAra ke mAtra vivAda hI kiyA karate haiM kintu sacce tatva kI prApti ke liye jarAsA bhI prayatna nahIM karate | isa viSaya meM tattvajJa puruSoM ne bhI yahI kahA hai / TippaNI-aisA kahane kA prayojana yaha hai ki aise mata ko mAnane vAlA ekAMtavAdI sAdhaka vinIta nahIM kahA jA sakatA / ina vAkyoM se maiM ekAMtavAdoM ko nahIM mAnatA hU~ aisA saMyati munine spaSTa kara diyA / (24) tatva ke jJAtA, sacce puruSArthI tathA kSAyika jJAna ( zuddha jJAna ) tathA kSAyika cAritradhArI jJAtaputra bhagavAna mahAvIra ne bhI isI prakAra prakaTa kiyA ( kahA ) hai | (25) isa loka meM jo asatya prarUpaNA ( dharmatattva ko ulTA samajhAte haiM ) kahate haiM ve ghora naraka meM jAte haiM aura jo 1 Arya (satya) dharma kA prarUpaNa karate haiM ve divyagati ko ) prApta hote haiN| ~}, r 5 ,, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 uttarAdhyayana sUtra (26) satya sivAya dUsare mAna kapaTa yukta mata pravata rahe haiM ve nirarthaka tathA khoTe vAda haiM-aisA jAna kara maiM saMyama meM dattacitta ho IryA samiti meM tallIna rahatA huuN| TippaNI-sarva zreSTha jaina zAsana ko jAnakara usa mArga meM maiM gamanaH karatA huuN| iryA samiti yaha jaina zramaNoM kI eka kriyA hai| viveka tathA upayogapUrvaka gamana karanA-isako iyAM samiti kahate haiN| (27) (kSatriya rAjarSi ne kahA:-) ina sava azuddha tathA asatya dRSTi vAle anArya matoM ko maiMne bhI jAna liyA tathA paraloka ke viSaya me bhI jAna liyA hai isase aba maiM satyarUpa se prAtmasvarUpa ko pahicAna kara maiM bhI jainA zAsana meM vicaratA huuN| TippaNI-kSatriya rAjarpi ne saba yAdoM ko jAna liyA thA aura unameM apUrvatA mAlUma par3ane se hI unane pIche se jaina jaise vizAla zAsanA kI dIkSA lI thii| yaha sunakara saMyati munine kahAH(28) maiM pahile mahAprANa nAma ke vimAna meM pUrNa AyuSyadhArI kAntimAna deva thaa| vahA~ kI sau varSa kI upamAvAlI utkRSTa zrAyu hai jo bahuta lambe kAla pramANa kI hotI hai| TippaNI-pA~cave devaloka meM maiM devarUpa meM thA tava merI mAyu dasa sAgara kI thii| sarva saMkhyAtIta mahAna kAla pramANa ko sAgaropama kahate haiN| (29) meM usa paMcama svarga (brahma) se caya kara manuSya yoni meM saMyati rAjA ke rUpa meM avatIrNa huA huuN| (nimica Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 vazAt dIkSita hokara ) aba maiM apanI tathA dUsare kI ko barAbara jAna sakatA hU~ / Ayu saMyatIya TippaNI- saMyati rAjarSi ko vaisA vizuddha jJAna thA ki jisake dvArA ve apanI tathA dUsare kI Ayu jAna sakate the / (30) he kSatriya rAjarSi ! saMyamI ko bhinna 2 prakAra kI ruciyoM svacchandoM kA tyAga kara denA cAhiye aura sabhI kAmabhoga kevala anartha ke mUla haiM aisA jAnakara jJAnamArga meM gamana karanA cAhiye / (31) aisA jAnakara dUSita ( nimitAdi zAstroM dvArA kahe jAte ) praznoM se maiM nivRtta huA hU~ / tathA gRhasthoM ke sAtha gupta rahasyabharI bAteM karane se bhI virakta huA hU~ / ahA ! saMsAra ke sacce tyAgI saMyamI ko dinarAta jJAnapUrvaka tapazcaryA meM hI saMlagna rahanA cAhiye / TippaNI- isa taraha saMyati rAjarSi ne bar3I madhuratA se sAdhu kA bhAcaraNa varNana kara svayaM tadanusAra pAlana karate haiM isakI pratIti dekara vinIta ( jaina zAstrAnusAra zramaNa kI vyAkhyA ) kaha sunAI / yaha sunakara kSatriya rAjarSi ne isa viSaya meM apanI pUrNa sammati prakaTa karate hue hama donoM eka hI jinazAsana ke anuyAyI haiM aisI pratIti dekara kahA: (32) yadi mujha se sacce tathA zuddha aMtaHkaraNa se pUcho to maiM to yahI kahU~gA ki jo tatva tIrthaMkara devoM ne kahA hai vahI pUrvajJAna jinazAsana meM prakAzita ho rahA hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 uttarAdhyayana sUtra (33) una nAnI puruSoM ne kahA hai ki prakriyA (nakriyA) ko chor3akara dhIra sAdhaka satyajJAna sahita kriyA ko aacre| tathA samaSTi se yukta hokara kAyara purupoM ko kaThina lagane vAle (ese ) saddharma meM gamana kre| TippI -samyagdRSTi jIva kI dRSTi bilakula sIdhI hotI hai| vaha kisI ke dopa nahIM dekhtaa| mAna satya kA zodhaka banakara usIkA AcaraNa karatA hai| jaina darzana nisa taraha jar3akriyA (jJAnarahita kriyA) ko nahIM mAnatA usI taraha zukajJAna (kriyA rahita tote ke jJAna) ko bhI muktidAtA nahIM mAnatA hai| isameM jJAna tathA cAritra donoM hI kI bhAvagyakatA svIkArI gaI hai| (34) mokSa rUpI artha tathA saddharma se zobhita aise pavitra upadeza ko sunakara pUrvakAla meM bharata nAmaka cakravartI ne bhI bharatakSetra kA rAjya tathA divya bhogopabhogoM ko chor3akara cAritradharma ko aMgIkAra kiyA thA / pUrva, pazcama tathA dakSiNa dizA meM samudra paryanta tathA uttara dizA meM cUla himavaMta parvata taka jisakI rAjyasImA thI aise sagara nAmaka dUsare cakravartI samudra taka phala hue bharatakSetra ke vizAla rAjya tathA sampUrNa adhi kAra chor3akara saMyama aMgIkAra kara mokSagAmI hue haiN| . (36) apUrva RddhimAna tathA mahAkIrtivAna aise maghava nAmaka , tIsare cakravartI bhI bharatakSetra kA rAjya chor3akara dIkSA lekara aMtima gati ko prApta hue| (37) mahA RddhimAna sanatakumAra nAmaka cauthe cakravartI ne bhI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya 183 ~ ~ ~ ~ ~ ~ apane putra ko rAjya dekara saMyama grahaNa kiyA thA tathA karmoM kA nAza kiyA thaa| 8) samasta loka meM apAra zAnti ko prasarAne vAle mahAna RddhimAna zAntinAtha cakravartI bhI bharatakSetra kA rAjya chor3akara pravrajyA dhAraNakara mokSagAmI hue| (39) ikSvAku vaMza ke rAjAoM meM vRSabha ke samAna uttama tathA vikhyAta kIrtivAle narezvara cakravartI kuMthunAtha bhI rAjya pATa tathA saMpatti kA tyAga kara anuttara gati (mokSa) . , ko prApta hue| - (40) samudra taka phaile hue bharatakSetra ke adhIzvara aranAtha nAma ke , sAtaveM cakravartI bhI samasta vastuoM kA tyAga kara kama rahita hokara zreSTha gati ( mokSa ) ko prApta hue / (41) mahAna caturaMginI senA, apUrva vaibhava tathA bhAratavarSa kA vizAla rAjya chor3akara mahApadma cakravartI ne dIkSA aMgIkAra kara tapazcaraNa dvArA uttama gati prApta kii| (42) pRthvI para ke samasta rAjAoM ke mAnamardana karane vAle tathA manuSyo meM indra ke samAna dasaveM cakravartI hariSeNa ne mahimaMDala meM ekachatra rAjya sthApita kiyA aura anta meM use chor3akara saMyama dhAraNa kara uttama gati (mokSa) ko prApta kii| (43) hajAroM rAjAoM se veSThita 11veM jaya nAmaka cakravartI ne bhI saccA tyAga dhAraNa kara Atmadamana kiyA aura ve aMtima gati ( mokSa) ke adhikArI hue| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 uttarAdhyayana sUtra TippaNI-cakravartI arthAt chaha saMTa kA adhipati raajaa| aise mahA. bhAgyazAlI puruSoM ne bhI apAra samRddhi tathA manorama kAmabhogoM ko chor3akara tyAgadharma aMgIkAra kiyA thA / bharatakhaMDa ke 12 cakravartiyoM meM se Taparokta 10 mokSagAmI hue| tathA 8 vAM cakravartI subhUma tathA 12 vI cakravartI brahmadatta ye donoM bhoga bhogakara naraka gati meM gye| jaina zAsana meM kauna 2 rAjA dIkSita hue haiM unakI nAmAvali (44) pratyakSa zakendra kI preraNA hone se, prasanna tathA paryApta dazArNabhadra ne dazArNa rAjya ko chor3akara tyAga mArga sviikaaraa| (45) sAkSAna zakendra kI preraNA hone para bhI namirAjA to bhogoM sa apanI AtmA ko vaza meM rakhakara vaidehI nagarI tathA ghara bAra ko chor3akara cAritra dharma meM sAvadhAna hue / (46) kaliMga deza ke karakaMDu rAjA, pAMcAla deza ke dvimukharAjA, videha deza ke (mithilA nagarI ke ) namirAjezvara tathA gAMdhAra deza ke nirgata nAma ke rAjezvara parigraha tyAga kara saMyamI bane / TippaNI-ye cAroM pratyeka buddha jJAnI puruSa ho gaye haiN| pratyeka buddha . , use kahate haiM jo kisI eka eka padArtha ko dekhakara bodha ko prApta (27) rAjAoM meM agraNI ke samAna ye saba rAjA apane 2 putroM ko rAjya dekara jinazAsana meM anurakta hue the aura unane cAritra mArga kI zrArAdhanA kI thii| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya (48) siMdhu sovIra deza ke agraNI samAna uddAyana nAmaka mahArAja ne rAjya chor3akara saMyama dhAraNa kiyA aura anta meM mokSagati prApta kI / 185 (49) kAzI deza ke ( saptama nandana nAmaka baladeva ) rAjA ne bhI rAjya tathA kAma bhogoM ko chor3akara saMyama mahaNa kiyA aura anta meM kalyANa tathA satyamArga meM puruSArtha karake karmarUpI mahAvana ko kATa DAlA / TippaNI - vAsudeva kI vibhUti tathA bala cakravartI kI Rddhi se bhAdhI hotI hai / vAsudeva ke bar3e bhAI ko baladeva kahate haiM / baladeva dharma premI hI hote haiM aura ve kabhI bhogoM meM rakta nahIM hote aura niyama se mokSagAmI hote haiM / (50) apayaza kA nAza karane vAle tathA mahAkorti vAle aise vijaya nAmaka rAjA ne bhI guNa samRddha rAjya ko chor3akara dIkSA dhAraNa kI / TippaNI - vijaya ye dUsare naMbara ke baladeva haiM / (51) usI prakAra prasannacittapUrvaka ugra tapazcaryA dhAraNa kara mahAvala nAmaka rAjarSi bhI mAthA dekara kevala jJAnarUpI lakSmI prApta kara muktigAmI hue the 1 TippaNI- uparokta rAjAoM ke sivAya dUsare sAta baladeva rAjA tathA dUsare aneka rAjA bhI jainazAsana meM saMyamI hue haiM / yahA~ to kevala thor3e se hI prasiddha dRSTAMta ginAe haiM / (52) dhIrapuruSa niSprayojana vAlI vastuoM ke sAtha unmatta kI taraha svacchaMdI hokara kaise vicare ? aisA vicAra karake Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayana sUtra hI uparokta bharatAdika zUravIroM tathA pravala puruSArthI puruSoM ne jJAna tathA kriyA se yukta jainamArga ko dhAraNa kiyA thaa| (53) saMsAra kA mUla zodhane meM samartha yaha satyavANI maiMne Apa se kahI hai, use sunakara AcaraNa meM lAne se bahuta se mahApurupa ( isa saMsAra sAgara ko) taira kara pAra gaye haiM; vartamAna kAla meM ( tumhAre jaise RSirAja) tara rahe hai aura bhaviSya meM aneka bhavasAgara pAra jaayeNge| TippaNI-isa taraha ina donoM AtmArthI aNagAroM kA satsaMga saMvAda samApta hotA hai aura donoM apane 2 sthAnoM ko vihAra kara jAte haiN| (54) dhIrapurupa saMsAra kI nirarthaka vastuoM ke liye apanI AtmA ko kyoM hane ? arthAt nahIM hane aisA jo koI viveka karatA hai vaha sarva saMga (zrAsaktiyoM) se mukta hokara tyAgI hotA hai aura anta meM niSkarmA hokara,siddha hotA hai| TippaNI-cakravartI jaise mahArAjAoM meM manuSya loka kI saMpUrNa zakti jitanI zakti tathA Rddhi hotI hai / bhalA unake bhogoM meM kyA kamI ho sakatI hai ? phira bhI unako pUrNa tRpti to nahIM huii| saccI bAta to yaha hai ki tRpti bhogoM meM hai hI nahIM, vaha kevala vairAgya meM hai| tRpti nirAsati meM hai, tRpti nirmoha dazA meM hai, isIliye aise samartha tathA samRddhivAna rAjAoM ne vAhya saMpatti ko chor3akara Antarika saMpatti kI prApti ke liye saMyama mArga meM gamana kiyA thaa| sukha kA kevala eka hI mArga hai; zAnti se bheMTane kI kevala eka hI zreNI hai tathA santopa kA yaha eka hI sopAna hai| aneka jIvAramAe bhUlakara bhaTaka kara, idhara udhara rakhada kara anta meM yahIM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyatIya bhAI haiM, yahA~ hI unane vizrAma liyA hai aura yahA~ hI unheM iSTa padArtha kI prApti huI hai / isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne kahA thA vaha maiMne aba tumase kahA hai - aisA zrI sudharma svAmI ne jaMbU svAmI se kahA / 187 'aisA maiM kahatA hU~' - isa taraha saMyati muni saMbaMdhI aThArahavA~ adhyayanaH samApta huA / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya mRgAputra saMbaMdhI 14 DAkarma ke pariNAma kaTu hote haiN| durAtmA kI duSTa vAsanA OM kA anusaraNa karane meM bar3A bhaya hai| kevala eka choTI -sIbhUla se isa loka tathA paraloka donoM meM aneka saMkaTa bhogane par3ate haiN| durgati ke duHkha itane dAruNa hote haiM jinako suna kara bhI rIme khar3e ho jAte hai to phira unako bhogane kI to cAta hI kyA? . mRgAputra pUrva ke saMskAroM ke kAraNa yogamArga para jAne ke liye tatpara hotA hai| mAtA pitA apane putra ko yogamArga meM Ane vAle dAruNa saMkaToM tathA kaSToM kA paricaya dete hai| putra uttara detA hai :-mAtA pitA jI! svecchA se sahana kiye hue kaSTa kahAM? aura parataMtra rUpa se bhogane par3ate dAruNa duHkha kahAM? ina donoM meM samAnatA ho hI nahIM sktii| anta meM mRgAputra kI saMyama grahaNa karane kI utkaTa abhilApA mAtA pitA ko pighalA detI hai| saMsAra kA tyAga kara tathA tapazcaryA kA mAge grahaNa kara yogIzvara mugAputra isI janma meM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 189 - www parama puruSArtha dvArA karmarUpI kAMcalI ko bhedate hai tathA antima dhyeya ko prApta kara zuddha vuddha aura siddha bana jAte haiN| bhagavAna bole(1) bar3e 2 vRkSoM se gADha bane hue kAnanoM, krIr3A karane yogya udyAnoM se suzobhita tathA samRddhi ke kAraNa ramaNIya aise suprIva nAmaka nagara me balabhadra nAmaka rAjA rAjya karatA thA aura usakI paTarAnI kA nAma mRgAvatI thaa| (2) mAtA pitA kA atyaMta pyArA tathA rAjya kA ekamAtra yuvarAja balazrI nAma kA unake eka rAjakumAra thA jo damitendriyoM meM agraNI thaa| usako prajA mRgAputra kaha kara pukAratI thii| (3) vaha dogundaka (trAyastriMzaka jAti ke ) deva kI taraha manohara ramaNiyoM ke sAtha hamezA nandana nAmaka mahala meM. zrAnanda pUrvaka krIr3A kiyA karatA thaa| TippaNI-devaloka meM trAyastrizaka nAmaka bhogI deva hote haiN| . (4) jinake pharza maNi tathA ratnoM se jar3e hue haiM aise mahala meM baiThA huA vaha khir3akI meM se nagara ke tIna rAstoM ke saMgama sthAnoM, caurastoM tathA bar3e bar3e caugAnoM ko sarasarI taura se dekha rahA thaa| (5) itane meM usa mRgAputra ne tapazcaryA, saMyama tathA niyamoM ko dhAraNa karane vAle apUrva brahmacArI tathA guNoM kI khAna ke samAna eka saMyamI ko vahAM se jAte hue dekhaa| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 uttarAdhyayana sUtra ( 6 ) mRgAputra eka Taka meM usa yogIzvara ko dekhatA rahA / dekhate dekhate usako vicAra AyA ki kahIM na kahIM aisA svarUpa (veza ) maiMne pahile kabhI dekhA hai / ( 7 ) sAdhunI ke darzana hone ke bAda isa prakAra citavana karate hue ( usakA ) zubha adhyavasAya ( manobhAva ) jAgRta huA aura krama se mohanIya bhAva upazAMta aise mRgAputra ko tatkSaNa jAti smaraNa jJAna utpanna huA / TippaNI-jaina darzana meM pratyeka jIvAtmA ATha karmoM se veSTita mAnA gayA hai aura unhIM karmoM kA yaha phala hai ki isa AtmA ko janma maraNa ke duHkha bhogane par3a rahe haiM / ina ATha karmoM meM mohanIya karma sabase adhika krUra tathA balavAna hai / isa ko utkRSTa sthiti 70 koThA koThI sAgaropama hai / itanI sthiti anya kisI bhI karma kI nahIM hai / isa karma kA jitane aMzoM meM kSaya athavA upazama hotA jAtA hai utanI ThavanI AtmAbhimukha pravRttiyAM ghar3hatI jAtI hai / mRgAputra ke mohanIya karma ke upazama hone se unheM jAti smaraNa jJAna huA / jAtismaraNa hone meM mohanIya karma kA kSayopazama honA anivArya nahIM hai| isa jJAna ke hone se saMjJI ( mana sahita ) paMceMdriya jIva apane pichale 900 bhavoM kA smaraNa kara sakatA hai / jAtismaraNa jJAna matijJAna kA hI eka bheda hai / ( 8 ) saMtrI ( mana sahita ) paMcendriya kA hI hone vAle ( jAti smaraNa ) jJAna ke utpanna hone se usane apane pUrva bhavoM kA smaraNa kiyA to use mAlUma huA ki vaha devayoni meM se cayakara manuSya bhava meM AyA hai / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 191 - wwwwwwwwwwww * mahAna RddhivAna mRgAputra pUrva janmoM kA smaraNa karatA hai / unako smaraNa karate karate una bhavoM meM dhAraNa kiye sAdhutva kA bhI use smaraNa hotA hai| (9) sAdhutva kI yAda Ane ke bAda ( inheM ) cAritra ke prati atyadhika prIti aura viSayoM se utanI hI virakti paidA huI / isaliye mAtApitA ke pAsa zrAkara ve isa prakAra ___ vacana bole / . (10) he mAtApitA! pUrva kAla meM maiMne paMca mahAvrata rUpI maMyama dharma kA pAlana kiyA thA usakA mujhe smaraNa horahA hai aura isa kAraNa naraka, pazu Adi aneka gati ke duHkhoM se paripUrNa isa saMsAra samudra se nivRta honA cAhatA huuN| isaliye Apa mujhe AjJA do| maiM pavitra - pravrajyA (gRhatyAga) aMgIkAra kruuNgaa| TippaNI-"pUrvakAla meM, paMcamahAvata dhAraNa" karane kI bAta kahI hai isase siddha hotA hai ki prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva ke samaya meM mRgAputra saMyamI huai hoNge| (11) he mAtApitA! anta meM viSa (kiMpAka) phala kI taraha nirantara kaDue phala dene vAle tathA ekAnta duHkha kI paramparA se veSThita aise bhogoM ko maiMne (pUrva kAla tathA isa janma meM ) khUba khUba bhoga liyA hai| (12) yaha zarIra azuci (zukra vIryAdi) se utpanna hone se kevala apavitra tathA anitya hai (roga, jarA, ityAdi ke) duHkha tathA klezoM kA bhAjana hai tathA kSaNabhaMgura hai| * yaha gAthA kisI kisI prati meM adhika pAI nAtI hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 uttarAdhyayana sUtra - - (13) pAnI ke buqhuda ke samAna asthira isa zarIra meM mor3a kaisA! vaha abhI athavA pIche ( vAla, taruNa, vRddhAvasthA meM kabhI na kamI) avazya jAne vAlA hai to maiM usa meM kyoM lubhAU ? (14) (yaha zarIra) pIDA tathA kuSTAdi rogoM kA ghara hai, buDhApA tathA mRtyu se ghirA huA hai| aise asAra tathA kSaNabhaMgura manuSya ke zarIra meM aba mujhe kSaNamAtra ke liye bhI rati (Ananda ) prApta nahIM hotaa| (15) aho ! sacamuca yaha sArA hI saMsAra atyanta duHkhamaya hai| isameM rahane vAle vicAre prANI janma, jarA, roga tathA maraNa ke dukhoM se pise jA rahe haiN| (16) (he mAtApitA ) ! ye saba kSetra, ghara, suvarNa, putra, strI, vandhu vAMdhava tathA isa zarIra ko bhI chor3a kara Age pIche kabhI na kabhI, parAdhIna rUpa meM saba ko avazya jAnA hI pdd'egaa| TippaNI-jIvAtmA yadi ina kAmabhogoM ko nahIM chor3egA to ye kAma bhoga hI kamI na kabhI ise chor3a deNge| nava chor3anA nizcita hai to kyoM na maiM unheM svecchApUrvaka chor3a dUM? svecchA se chor3e hue kAma bhoga duHkhada nahIM, kintu sukhada hote haiN| (17) jaise kiMpAka phala kA pariNAma acchA nahIM hotA vaise hI bhoge hue bhogo kA phala sundara nahIM hotaa| TippaNI-kiMpAka vRkSa kA phala dekhane meM manohara tathA khAne meM ati madhura hotA hai parantu khAne ke bAda thor3I hI dera meM usase mRtyu ho jAtI hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 193 (18) (aura he mAtA pitA!) jo musAphira aTavI (bIyAM bAna jaMgala) jaise lambe mArga para kaleve ke binA musAphirI karane ko cala par3atA hai aura Age jA kara bhUkha pyAsa se atyanta pIDita hotA hai|| (19) usI taraha jo AtmA dharma dhAraNa kiye binA para bhava meM jAtA hai vaha vahAM jAkara aneka prakAra ke rogoM tathA upAdhiyoM se pIDita hotA hai| TippaNI-yaha saMsAra eka prakAra kI aTavI hai| jIva musAphira hai| tathA dharma kalevA hai / jo sAtha meM dharma rUpI kalevA ho to hI para janma meM zAnti mila sakatI hai aura samasta saMsAra rUpI bhaTavI ko sakuzala pAra kara sakatA hai / (20) jo musAphira aTavI jaise lambe mArga para kalevA sAtha le kara gamana karatA hai vaha rAste meM kSudhA tathA tRSA se rahita / sukha se gamana karatA hai| (21) usI taraha jo AtmA dharma kA pAlana karake paraloka meM jAtA hai vaha vahAM alpakarmI hone se sadaiva nIroga raha kara sukha lAbha karatA hai| (22) aura he mAtApitA ! yadi ghara meM Aga laga jAya to ghara kA mAlika asAra vastu ko chor3a kara saba se pahile bahumUlya vastueM hI nikAlatA hai| (23) usI raha yaha samasta loka janma, jarA, maraNa se jala ? rahA hai| yadi Apa mujhe AjJA deM to maiM usameM se (tuccha , kAma bhogoM ko chor3a kara ) kevala apanI AtmA ko hI ubAra luuN| 13 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra vvv (24) (taruNa putra kI utkaTa icchA dekha kara) mAtA pitA ne kahA-he putra ! sAdhupana atyanta kaThina hai| sAdhu puruSa __ ko hajAroM guNa dhAraNa karane par3ate haiM / TippaNI-sacce sAdhu ko samasta dopoM ko dUra kara hajAroM guNoM kA vikAsa karanA par3atA hai| (25) jIvana paryanta jagata ke samasta jIvoM para samabhAva rakhanA par3atA hai| zatru tathA mitra donoM ko eka dRSTi se dekhanA par3atA hai aura calate, phirate, khAte, pIte Adi pratyeka kriyA meM hone vAlI sUkSmAtisUkSma hiMsA kA tyAga karanA par3atA hai| sacamuca aisI paristhiti prApta karanA sarva sAmAnya ke liye durlabha hai / (26) sAdhu jIvana paryanta bhUla meM bhI asatya nahIM bolatA / satata apramatta (sAvadhAna) rahakara hitakArI kintu satya vacana hI bolanA yaha vAta bahuta bahuta kaThina hai| (27) sAdhu dAMta kuredane kI sIMka taka bhI svecchA pUrvaka diye vinA grahaNa nahIM kara sktaa| isa taraha kI nirdopa mikSA prApta karanA ati kaThina hai| TippaNI-dazavakAlika sUtra ke tIsare adhyayana meM 42 dopoM kA varNana hai| Tana dopoM se rahita bhojana ko hI grahaNa karane kI sAdhu ko mAjJA hai| (28) kAmabhogoM ke rasa ke jAnakAra ke liye abrahmacarya (maithana) se bilakula virakta honA atyanta kaThina vAta hai / aisA ghora akhaMDa brahmacarya vrata pAlana karanA ati ati kaThina hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 195 TippaNI-jisane strIbhoga viSayaka rasa ko jAnaliyA hai usakI apekSA Ajanma brahmacArI ke liye brahmacarya pAlana karanA adhika sarala hai kyoMki bhAjanma brahmacArI ko to usa rasakI khabara na hone se saMkalpa vikarupa yA smaraNa hone kA kAraNa hI nahIM hai kintu jo usa rasa ko jAnatA hai vaha to smaraNa, saMkalpa vikalra, tathA usake bAda mAna. sika, vAcika tathA zArIrika brahmacarya kI bar3I muzkila se rakSA kara sakatA hai| (29) dhana dhAnya yA dAsa dAsI Adi kisI bhI prakAra kA parigraha na rakhanA tathA hiMsAdi sabhI kriyAoM kA tyAga karanA bar3A hI kaThina hai| tyAga karake bhI Asakti kA na rakhanA yaha aura bhI kaThina hai| (30) sAdhu anna, pAnI, mevA, yA mukhavAsa ina cAroM meM se kisI bhI prakAra kA zrAhAra rAtri ko grahaNa nahIM kara sakatA tathA kisI bhI vastu kA dUsare divasa ke liye saMgraha nahIM kara sktaa| yaha chaThA vrata hai aura yaha bhI ati kaThina hai| TippaNI-jaina sAdhu ko ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha ina pAMca mahAvratoM kA mana, vacana, kAya se vizuddha rIti se bhAjIvana pAlana karanA par3atA hai| tathA rAtri bhojana kA bhI sarvathA tyAga karanA par3atA hai| sAdhu jIvana meM Ane vAle Akasmika saMkaTa(31) kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka ( dhyAnAvasthA meM hai DAMsa maccharoM dvArA kaSTa pahu~canA), kaThora vacana, duHkhada, sthala, tRNasparza, ml| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 uttarAdhyayana sUtra - AAAAAAAJ (32) mArapITa, tarjana, vadha tathA baMdhana Adi ke kaSTa sahanA bhI AsAna nahIM hai| sadA bhikSAcaryA karanA, mAMgane para bhI diyA huA hI grahaNa karanA, mAMgane para bhI na milanA Adi ke duHkha sahanA bar3A kaThina hai| (33) yaha kApotI vRtti (kabUtara kI taraha kAMTe chor3akara pari mita annakaNa kA cuganA ) saMyamI jIvana, dAruNa kezaloca tathA durdhara brahmacarya pAlana zrAdi kA pAlana zakti zAliyoM ke liye bhI bar3A ho kaThina hai| TippaNI-jaina muniyoM ko Ajanma hAtha se apane keza ukhAdane kI' tapazcaryA karanI par3atI hai| isako kesa loca kahate hai| (34) mAtApitA ne kahA:-he putra! tU sukomala hai; bhoga, vilAsoM meM ati Asakta rahA hai tathA bhogavilAsoM hI ke yogya terA zarIra hai| he putra ! tU sacamuca sodhutva dhAraNa karane ko samartha nahIM hai| (35) he putra! lohe ke bhArI bojha ke samAna AjIvana avi zrAMta rUpa se saMyamI ke ucita guNoM kA bhAra vahana karanA, tere liye duSkara hai / (36) he putra! gaganacumbI dhavala zikhara vAle cUla himavaMta parvata se nikalatI huI gaMgA kI dhAra rokanA athavA do hAthoM se sAgara ko tara jAnA jaise ati kaThina hai vaise hI saMyamI guNoM ko pUrNarUpa se dhAraNa karanA tere liye ati kaThina hai| . (37) reta kA kaura ( jitanA hai utanA hI nIrasa (viSaya-sura . . pa ra kI dhAra para Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 197 calanA jitanA kaThina hai utanA hI tapazcaryA ke mArga para, calanA kaThina hai / (38) he putra ! jaise sAMpa kI taraha ekAnta sodhI ( AtmA ) dRSTi se cAritra mArga meM calanA duSkara hai; jaise lohe ke cane cabAnA kaThina hai vaisA hI kaThina saMyama pAlana karanA hai / ( 39 ) jaise prajvalita agni kI zikhA ko pIjAnA kaThina hai vaise hI taruNa vaya meM saMyama pAlanA kaThina hai / (40) jaise havA se thailI bharanA kaThina athavA asAdhya hai vaise hI kAyara dvArA saMyama kA pAlana honA kaThina hai / ( 41 ) jaise kAMTe se eka lAkha yojana vAle meru parvata ko bhedanA azakya hai vaise hI nirbala manovRtti ke puruSoM dvArA zaMkA rahita tathA nizcala saMyama kA pAlanA kaThina hai / (42) jaise do hAtho se vistIrNa samudra ko pAra kara jAnA kaThina hai vaise hI anuzAMta ( azakta ) jIvoM dvArA dama ( iMdriya nigraha ) rUpI sAgara kA pAra kara jAnA kaThina hai / (43) isaliye he putra / abhI to tU sparza, rasa, gaMdha, varNa tathA zabda ina pAMcoM indriyoM ke viSayoM ko manamAnA bhoga aura bhuktabhogI hokara bAda meM kabhI cAritradharma ko khuzI se grahaNa karanA / (44) isa prakAra mAtApitA ke vacana sunakara mRgAputra ne kahA :- he mAtA pitA ! Apane jo kahA so saba satya parantu niHspRhI ( icchA rahita ) ke liye isa loka meM kucha bhI azakya nahIM hai / 200 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (45) isa saMsAracakra meM duHkha tathA bhaya utpanna karane vAlI zArIrika tathA mAnasika vedanAeM anaMta bAra sahana kara. cukA huuN| (46) jarA tathA maraNa se ghire hue tathA cAra gati rUpa bhaya se bhare hue isa saMsAra meM maiMne janma-maraNa ko mahA bhayaMkara vedanAeM bahuta vAra sahana kI haiN| naraka bhUmi ke ghora duHkha(47) yahAM kI agni jitanI garamaM hotI hai usase ananta gunI adhika garama naraka yoni kI agni hotI hai| naraka yoniyoM meM aisI uSNa vedanAeM maiMne karmavazAt vahuta vAra! sahana kI haiN| (48) yahAM kI ThaMDI kI apekSA naraka yoni meM anaMta gunI adhika ThaMDI par3atI hai| maiMne ( karmavazAt ) aneka bAra naraka yoni meM vaisI ThaMDI kI vedanAeM sahana kI haiN| (49) kaMdu nAma kI kuMbhI ( lohe kI kuppI) meM vilApa karatA karatA paira Upara tathA sira nIce (A~dhA) kiyA jAkara aneka bAra maiM (devakRta ) agni meM pakAyA gayA huuN| TippaNI-naraka yoni meM kandu Adi nAma ke bhinna 2 kuMbhI sthAna hote haiM jahA~ nArakI jIva utpanna hote haiN| una nArakI jIvoM ko paramA. dhArmika nAmaka vahAM ke aviSTAtA aneka kaSTa dete haiN| 0) pUrva kAla meM mahA dAvAgni ke samAna marubhUmi kI vajra jaisI kaThina nalI vAlI kadaMba vAlukA nadI meM meM anaMta vAra jalA huuN| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 1999 (51) kandu kuMbhiyoM meM asahAya UMcA ba~dhA huA tathA jora 2 se, cillAtA huA maiM ArA tathA krakaca (zastra vizeSa) Adi dvArA aneka bAra cIrA gayA huuN| (52) ati tIkSNa kAMToM se vyApta aise seMmala vRkSa ke sAtha bA~dhakara tathA Age pIche ulTA sulTA khIMcakara paramAdhArmikoM dvArA dI gaI yAtanAyeM maiMne aneka bAra sahana kI haiN| TippaNI-seMmala kA vRkSa tAr3a se bhI adhika U~cA hotA hai| (53) pApakarma ke pariNAma se maiM pUrvakAla meM bar3e 2 yaMtroM meM ganne kI taraha ati bhayaMkara cItkAra karatA huA aneka bAra perA gayA huuN| (54) sUara tathA kutte ke samAna zyAma zavala jAti ke paramA dhArmika devoM ne aneka bAra tar3aphA tar3aphA kara mujhe jamIna para de mArA, zastrAdikoM se mujhe cIraphAr3a DAlA tathA bacAo, bacAo kI prArthanA karate hue bhI aneka bAra mere Tukar3e 2 kara DAle haiN| (55) paramAdhArmiko ne pApakarma se naraka sthAna meM gaye hue mere zarIra ke sarasoM ke puSpavarNI talavAra, khaDga, tathA bhAloM se do khaMDa, aneka khaMDa tathA ati sUkSma khaNDa 2 kara ddaale| (56) camacamAte hue dhurA tapta jubhAvAle tathA lohe ke ratha meM paravazAt jor3a kara tathA jue ke jotoM dvArA vAMdha kA jisa taraha lAThiyoM se.roja (pazu vizeSa ) ko mArate vaise hI mujhe bhI marmasthAnoM, athavA jamIna para DAla / khUSa mAra mArI hai| , khUpa mAramA 9 / / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 uttarAdhyayana sUtra (57) citAoM meM rakha kara jisa taraha bhaiMsoM ko bhUna DAlate haiM vaise hI pApakarmoM se veSTita mujhe parAdhIna rUpa se pradIpta abhi meM DAla kara bhUnA hai tathA jalA kara bhasma kara DAlA hai| (58) DheMka tathA giddha pakSiyoM ke rUpa dhara kara lohe kI saNasI ke samAna majabUta coMcoM dvArA rudana karate hue mujha ko paramAdhArmikoM ne anaMta vAra coMceM mAra 2 kara duHkha diyA hai / (59) naraka gati meM pyAsa se bahuta pIr3ita hokara maiM idhara-udhara dor3atA phirA aura vaitaraNI nadI meM pAnI dekhakara maiM udhara daur3a par3A | kintu usa churA ko sI painI dhAra vAle pAnI ne mere aMgabhaMga kara DAle / (60) tApa se pIr3ita hokara asi ( talavAra ) patra nAmaka vana meM ( chAyA kI AzA se) gayA thaa| vahAM vRkSa ke nIce baiThA hI thA ki phaTa Upara se talavAra ke samAna dhAravAle pattoM ke par3hane se maiM anantavAra chedA gayA / (61) mugdara, mUsala nAmaka zastroM, zUloM, tathA sallAkhoM dvArA mere aMgaupAMga sava chida gaye the aura aise duHkha maiMne anaMtavAra sahana kiye haiN| (62) churI kI tIkSNa dhAra se merI anantavAra khAla utArI gaI tathA antavAra maiM kaiciyo dvArA kATA aura chedA gayA hU~ ( vahAM ) zikArI kI kapaTa jAloM meM pakar3A jAkara mRga kI taraha paravazatA ke kAraNa bahuta bAra bAMdhA gayA, rU~dhA gayA tathA mujha para bojha lAdA gayA / ! Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 mRgAputrIya (64) moTe jAla ke samAna choTI 2 machaliyoM ko nigala jAne vAle magaramacchoM ke sAmane eka choTe se maccha kI taraha paravazatA ke kAraNa bahuta bAra maiM paramAdhArmikoM dvArA ; pakar3A gayA, khIMcA gayA, phAr3A gayA aura mArA gayA / (65) jisa taraha kAMTe vAlI tathA lepavAlI jAloM meM pakSI vizeSataH phAMse jAte haiM usI taraha maiM paramAdhArmikoM dvArA aneka bAra pakar3A gayA, lepAgayA, bAMdhA gayA tathA mArA gayA / (66) bar3haI jisa taraha vRkSa ke Tukar3e 2 kara detA hai vaise hI paramadhArmikoM ne kulhAr3I tathA pharasoM dvArA mujhe cIra DAlA, mUMja kI taraha vaMTa DAlA, kUTa DAlA tathA chIla DAlA / (67) jaise luhAra cImaTA tathA ghana se lohe ko TIpatA hai vaise gayA hU~ aura hI maiM bhI anaMtavAra kUTA gayA hU~, bhedA mArA gayA hU~ / (68) mere bahuta adhika cItkAra tathA rudana karane para bhI tAMbA, lohA, sIsA, Adi dhAtuoM ko khUba khaulatI huI garama karake mujhe jabardastI pilAyA hai / (69) ( ukta dhAtu pravAhoM ko mujhe pilAte 2 paramAdhArmika yoM kahate jAte the:-) o anArya kArya karane vAle ! tujhe pUrvabhava meM mAMsa bahuta priya thA to le yaha mAMsa piMDa aisA kaha kara unane zrami se lAla tapta cimaToM se zarIra kA mAMsa noMca 2 kara tathA use agni meM tapA jabardastI mere mu~ha meM aneka vAra ha~sA thA / ( 70 ) ( tathA tujhe ) pUrvabhava meM gur3a tathA mahuDe zrAdi Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 uttarAdhyayana sUtra - - banI huI zarAba bahuta pasaMda thI to yaha le zarAva! aisA kahakara unale aneka bAra mere hI zarIra ke rakta tathA caravI nikAla tathA tapAkara mujhe pilAyA hai|| (71) bhayasahita, udvega sahita, duHkha sahita pIr3ita maiMne atyanta duHkha pUrNa vedanAoM ke aneka anubhava kiye haiN| ' (72) narakayoni meM maiMne tIvra, bhayaMkara, asahya, mahAbhayakAraka, ghora evaM pracaMDa vedanAeM aneka bAra sahana kI haiN| (73) he tAta ! manuSya loka meM jaisI bhinna 2 prakAra kI vedanAeM sahI jAtI haiM usase ananta gunI vedanAeM naraka meM bhoganI par3atI haiN| (74) he mAtA-pitA ! jahAM palaka mArane ( palamAtra) taka ke liye bhI zAMti nahIM hai aise sarva bhavoM meM maiMne asAMtAeM (vedanAeM ) sahI haiN| _ (75) yaha sunakara mAtA-pitA ne kahA:-"he putra ! jo terI icchA hai to bhale hI khuzI se dIkSA grahaNa kara kiMtu cAritra dharma meM duHkha par3ane para pratikriyA (ilAja) nahIM hotI kyA yaha tujhe khavara hai" (76) mRgAputra ne javAba diyA:--"zrApa jo kahate haiM vaha satya hai| parantu maiM zrApa se yaha pUMchatA hU~ ki jaMgala meM pazu pakSI vicarate haiM unake Upara kaSTa par3ane para unakI pratikriyA * kauna karatA hai" aMgI-pazupakSiyoM ke kaSTa jaise upAya kiye yinA hI zAnta ho jAte hai vaise hI merA duHkha bhI zAnta ho jAyagA / 7) jaise jaMgala meM akelA mRga sukha se vihAra karatA hai vaise Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya 203 hI saMyama tathA tapazcaryA se maiM ekAkI (rAgadveSa rahita ) hokara cAritra dharma meM sukha pUrvaka vicruuNgaa| (78) bar3e vana meM eka bar3e vRkSa ke mUla meM baiThe hue mRga ko jaba (pUrvakarmodaya se) roga utpanna hotA hai taba vahA~ usakA ilAja kauna karatA hai ? (79) vahAM jAkara use kauna auSadhi detA hai ? usake sukha duHkha ko cintA kauna karatA hai ? kauna usako bhojana pAnI lAkara khilAtA hai ? TippaNI-jisake pAsa adhika sAdhana haiM usIko sAmAnya duHkha bhati. duHkha rUpa mAlama hote haiM / (80) jaba vaha nIroga hotA hai taba vaha svayameva vana meM jAkara sundara ghAsa tathA sarovara DhU~r3ha letA hai| (81) ghAsa khAkara, sarovara kA pAnI pIkara tathA mRgacaryA karake phira pIche apane nivAsa sthAna para AjAtA hai| (82) isI taraha udyamavaMta sAdhu ekAkI mRgacaryA karake phira U~cI dizA meM gamana karatA hai| (83) jaise eka ho mRga aneka jude 2 sthAnoM meM rahatA hai isI taraha muni bhI gocarI ( bhikSAcarI) meM mRgacaryA kI taraha bhinna 2 sthAnoM meM vicare aura sundara bhikSA mile yA : mile to bhI dAtA kA tiraskAra yA niMdA na kre| . (84) isaliye he mAtA-pitA ! maiM bhI usI mRga kI tara (nirAsakta) caryA kruuNgaa| isa prakAra putra kA , , vairAgyabhAva dekhakara mAtA-pitA ke vAtsalya se ka hRdaya bhI pighala gaye aura unane kahA:-he putra ! jira Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 uttarAdhyayana sUtra tumako sukha mile vahI kAma khuzI se kro| isa taraha mAtA-pitA kI AjJA milane para ve ( mRgAputra ) alaMkArAdi saba upAdhiyoM ke tyAgane ko tatpara hue / (85) pakkI zrAjJA lene ke liye phira mRgAputra ne kahA: he mAtA pitA ! jo zrApa prasannacitta se mujhe AjJA dete hoM to maiM abhI saba duHkhoM se chur3AnevAle mRgadharmI ke samAna saMyama ko grahaNa karU~ / yaha sunakara mAtApitA ne prasanna citta se kahA :- he pyAre putra ! yatheccha vicaro / meM ( 86 ) isa taraha bahuta prakAra se mAtA pitA ko samajhAbujhAkara tathA unakI zrAjJA prApta karake, jaise mahAna hAthI yuddha zatruvakhtara ko tor3a DAlatA hai usI taraha unake mamatva kA nAza kiyA / (87) jaise vastra para lagI huI dhUla ko saba koI jhAr3a detA hai vaise hI unane dhanadaulata, vaibhava, mitra, 'strI, putra tathA kuTumbIjana zrAdi sabhI ko tyAga diyA aura saMyama bhAra grahaNa kara vihAra kiyA / (88) pAMca mahAvrata, pAMca samiti, aura tIna gupti inako grahaNa kara AbhyaMtara ( prAMtarika ) tathA vAhya tapazcaryA meM udyama karane lage / " 89) mamatva, ahaMkAra, prAsakti, tathA garva ko chor3akara trasa tathA sthAvara jIvoM para apanI AtmA ke samAna ( Atmavat ). / karuNA bhAva dikhAne lage / TiM (2 tathA lAbhAlAbha meM, sukha duHkha meM, jIne marane meM, niMdA prazaMsA meM, tathA mAnApamAna meM ve samadRSTi bane / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya (91) ahaMkAra, kaSAya, daMDa, zalya, bhaya, hAsya, zoka, tathA vosanA se nivRtta hokara ve svAvalaMbI vne| TippaNI-daNDa nIna prakAra ke hote haiN| (1) mana daNDa, (2) vacana, ___ daNDa, aura (3) kAya daNDa / zalya bhI tIna prakAra kI hotI hai / (1) mAyA, (2) nidAna (3) mithyAtva / kapAyeM 4 prakAra kI haiN| (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA aura (4) lobha / (92) isa loka tathA paraloka saMbaMdhI AzA se rahita hue / bhojana mile yA na mile, koI zarIra para caMdana lagAve yA mAre-ve donoM dazAoM meM samavartI hue / (93) tathA pApoM ke aprazasta Asrava ( karmAgamana ) se saba taraha se rahita bane tathA zrAtma dhyAna ke yogoM dvArA kaSAyoM kA nAza karake ve prazasta zAsana meM sthira hue| (94) isa taraha jJAna, darzana, cAritra, tapa, tathA vizuddha bhAva-- nAoM se apanI AtmA ko vizuddha banAkara(95) bahuta varSoM taka cAritra (sAdhutva) kA pAlana kara eka mAsa kA anazana kara aMta meM zreSTha siddhagati ko prApta hue| TippaNI:-anazana do prakAra ke hote haiN| (1) maraNaparyanta kA (AyukA antakAla mAyA dekhakara maraNaparyanta AhAra na karanA) (2) kAla maryAdita (amuka muddata taka bhAhAra na karanA) (96) jaise rAjarSi mRgAputra taruNa vaya meM hI bhogopabhogoM se nivRtta ho sake vaise hI tatvajJa paMDita puruSa bhogoM se sahA, nivRtta hote haiN| (97) mahA prabhAvazAlI tathA mahAna yazasvI mRgAputra kase saumya caritra sunakara uttama prakAra kI tapazcaryA tathA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya kI ArAdhanA karake, tIna loka meM prasiddha uttama gati (mokSa) ko lakSya meM rakhakara(98) tathA duHkha vardhaka, (cora Adi ) bhaya ke mahAna nimitta rUpa tathA Asakti ko bar3hAne vAle dhana ke svarUpa ko barAvara pahicAna kara usako tyAga karo tathA sacce sukha ko lAne vAle, mukti yogya guNa ko prakaTa karane vAle tathA sarvazreSTha dharmarUpI jue ko dhAraNa kro| TippaNI-sArA hI saMsAra duHkhamaya hai kintu yaha saMsAra kahIM bAhara nahIM hai| naraka yA pazu gati meM nahIM hai| yaha saMsAra vo AtmA ke sAtha jakar3hA huA hai| vAsanA hI saMsAra hai-Asakti yahI saMsAra hai| isI saMsAra se sukha duHkha paidA hote haiM, pAle pose aura bar3hAye jAte haiN| bAhara ke dUsare zArIrika kae, yA akasmAta AI huI sthiti kA duHkha ye to pataMgaraMga jaisA kSaNika hai| duHkhAnubhUti kA honA yA na honA usakA mAdhAra vAsanA para avalaMbita hai| jisane isa bAta ko jAnA, vicArA, tathA anubhava kiyA ve hI isa saMsAra ke pAra jAne kA prayatna kara sake haiM-aisA mAnanA caahiye| aisA maiM kahatA hU~:isa taraha 'mRgAputra saMbaMdhI unnIsavAM adhyayana samApta huaa| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya mahA nigraMtha muni saMbaMdhI prArIra kI vedanA dUra karane kI kadAcita koI auSadhi " hogI / bAhya baMdhanoM kI vedanA ko zAMta karane ke bhI zastra (aujAra) mila jAyage, kintu gaharI utaratI jAtI huI 'zrAtma-vedanA ko dUra karane kI auSadhi bAhara (anyatra) kahIM bhI nahIM mila sktii| AtmA kI anAthatA dUra karane meM vAhya koI bhI zakti kAma nahIM aatii| AtmA kI sanAthatA ke liye 'zrAtmA hI kI sAvadhAnatA caahiye| dUsare avalaMba (sAdhana) to jAdUgara ke tamAze ke samAna kevala DhoMga haiN| prAtmA ke avalaMbana hI AtmA ke sacce sAdhana haiN| anAthI nAma ke yogIzvara saMsAra kI anityatA kA anubhava kara cuke the| rAjya vaibhava ke samAna Rddhi, apAra bhoga'vilAsa, ramaNiyoM kA AkarSaNa tathA mAtA pitA kA apaayaa| apatyasneha Adi sabhI ko unane balapUrvaka tyAga diyaa| ___ eka samaya kI bAta hai ki ve yuvA tejasvI tyAgI vi udyAna ke ekAnta kone meM dhyAnastha baiThe the| usI samaya akasa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 uttarAdhyayana sUtra rAjagRhI kA rAjA zreNika vahAM zrApahuMcA aura una yuvA yogI. zvara kI prasanna mukhamudrA tathA dedIpyamAna Atma jyoti se pradIpta tyAgI dazA dekhakara una para mugdha ho gyaa| kyA aise yuvAna bhI tyAgI ho sakate hai ? yaha prazna bAra 2 usake mana ko kSubdha karane lagA / isa yogI ke vizuddha vyAndolana ne zreNika ke hRdaya meM jo halacala macA dI thI usakA nirIkSaNa karanA pratyeka mumukSu ke liye atyAvazyaka hai / bhagavAna bole: (1) arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu ( saMyamI puruSoM ) ko bhAva pUrvaka namaskAra karake paramArtha ( mokSa ), dAtA dharma kI yathArtha zikSA ( vyAkhyA ) kahatA hU~ so tuma dhyAna pUrvaka sunoH - ( 2 ) apAra saMpatti ke svAmI tathA magadha deza ke narAdhipa zreNika mahArAjA maMDitakukSi nAmaka caitya kI tarapha. vihAra yAtrA ke liye nikale / ( 3 ) bhinna 2 prakAra kI latAvRkSoM se vyApta, vividha puppo tathA phaloM se maMDita tathA vividha pakSiyoM se sevitaM vaha udyAna sacamuca nandanavana jaisA zobhita thA / ( 4 ) vahAM eka vRkSa ke mUla meM baiThe hue sukha ( bhogane ) ke yogya sukomala, padmAsana lagAye dhyAnastha eka saMyamI sAdhu ko unane dekhA / vaha rAjA ( usa ) yogIzvara ke usa rUpa ko dekhakara atyanta kautUhala ko prApta huA / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya - 209, (6) ahA ! kaisI inakI kAnti hai ! kaisA inakA anupama rUpa hai ? ahA ! ina Arya kI kaisI apUrva saumyatA, kSamA, nirlobhatA tathA bhogoM se nivRtti hai ? . (7) una muni ke donoM caraNoM ko namaskAra karake, pradakSiNA dekara na ati dUra aura na ati pAsa isa taraha * khar3A ho tathA hAtha jor3akara mahArAja zreNika unako isa taraha pUMchane lageHhe Aya ! isa taruNAvasthA meM bhogavilAsa ke samaya Apane dIkSA kyoM lI hai ? isa upa cAritra meM Apako aisI kyA preraNA milI. jisase Apane isa yuvAvaya meM abhiniSkramaNa kiyA ? Adi sabhI bAteM maiM Apa se sunanA cAhatA huuN| (9) muni ne kahA:-he mahArAja ! maiM anAtha huuN| merA rakSaka koI nahIM hai, aura abhI taka aisA koI kRpAlu mitra bhI mujhe nahIM mila sakA hai| (10) yaha sunakara magadha deza kA adhipati rAjA zreNika haiMsa pdd'aa| kyA Apa jaise prabhAvazAlI tathA samRddhizAlI puruSa ko abhI taka koI svAmI nahIM mila sakA ? TippaNI-yogIzvara kA ojas dekhakara unakA sahAyaka koI nahIM hai yaha bAta asaMgata (vizvAsa ke na yogya ) lagI aura isIliye mahA. rAjA ne yaha pUMchA thaa| . (11) he saMyamin ! yadi ApakA koI sahAyaka nahIM hai to (sahAyaka ) hone ko taiyAra huuN| manuSya bhava (jan / sacamuca atyanta durlabha hai| mitra tathA svajanoM se ve 14 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 uttarAdhyayana sUtra -VVVVVV VvvvvvvvvvvM-~~~~~ hokara Apa sukhapUrvaka hamAre pAsa raho aura bhogoM ko bhogo| (12) he magadhezvara zreNika ! tU svayaM hI anAtha hai ! aura jo ___ svayaM hI anAtha hai vaha dUsaroM kA nAtha kaise ho sakatA hai ? (13) muni ke vacana sunakara usa rAjA ko ati vismaya huA / aisA vacana usane kabhI kisI se nahIM sunA thaa| isase use vyAkulatA tathA saMzaya donoM hI hue| TippaNI-usako yaha lagA ki yaha yogI merI zakti, sAmarthya tathA, sampatti nahIM jAnatA isIse aisA kahatA hai| (14) zreNika ne apanA paricaya dete hue kahA-ghor3oM, hAthiyoM tathA karor3oM AdamiyoM, zaharoM, nagaroM (vAle aMgadeza tathA magadha deza) kA maiM svAmI huuN| sundara antaHpura meM meM narayoni ke sarvottama bhoga bhogatA huuN| merI sattA (aAnA ) tathA aizvarya ajor3a ( anupama ) haiN| (15) itanI vipula manavAMchita saMpatti hone para bhI maiM anAtha ' kaise hU~ ? he bhagavan ! kahIM zrApakA kathana asatya to nahIM hai ? (16) (muni ne kahAH--) ha pArthiva ! tU' anAtha yA sanAtha ke paramArtha ko jAna hI nahIM skaa| he rAjan ! tU anAtha tathA sanAtha ke bhAva (asalI rahasya ) ko vilakula nahIM samajha sakA (isIse tujhe saMdeha ho rahA hai)| he mahArAja ! anAtha kise kahate haiM ? mujhe anAthatA kA, bhAna kahAM aura kisa taraha huA aura kyoM maiMne yaha dIkSA lI-yaha sarva vRttAnta tU svasthacitta hokara suna / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya 219 (18) prAcIna nagaroM meM sarvottama aisI kauzAMbI nAma 'kI eka nagarI thI aura vahAM prabhUtadhanasaMcaya nAma ke mere pitA rahate the| - .(19) eka samaya he mahArAja ! taruNa vaya meM mujhe yakAyaka AMkha kI atula pIr3A huI aura usa pIr3A ke kAraNa tamAma zarIra ko dAghajvara lAgU ho gayA / (20) jaise Rddha zatru zarIra ke mamoM para ati tIkSNa zastroM se ghora pIr3A pahu~cAtA hai vaisI hI tIvra vaha AMkha kI pIr3A thii| (21) aura usa dAghajvara kI dAruNa pIr3A indra ke vajra kI taraha merI kamara, mastaka tathA hRdaya ko pIr3ita karatI thii| (22) usa samaya vaidyakazAstra meM ati pravINa, jar3IbUTI, mUla tathA maMtravidyA meM pAraMgata, zAstravicakSaNa tathA auSadhi (nidAna) karane meM ati dakSa aneka vaidyAcArya mere ilAja ke liye Aye / (23) cAra upAyoM se yukta aisI prasiddha cikitsA unane merI kI kintu ve mahA sAmathyevAna vaidya mujhe usa duHkha se chur3A na sake-yahI merI anAthavA hai| (24) mere lie pitAjI saba saMpatti luTA dene ko taiyAra the parantu ve bhI mujhe duHkha se chur3Ane meM asamartha hI rahe yahI merI anAthatA hai| (25) vAtsalya ke samudra kI sI merI mAtA mere du.kha se , duHkhita-ati vyAkula ho jAtI thI, kintu usase merA duHkha chUTA nahIM-yahI merI anAthatA hai| / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (26) eka hI mAtA ke peTa se janme hue mere choTe bar3e bhAI bhI mujhe merI pIr3A se chur3A na sake-yahI merI anAthatA hai / (25) he mahArAja ! choTI aura bar3I merI sagI bahaneM bhI mujhe isa duHkha sa na bacA sakI-yaha merI anAyatA nahIM hai to kyA hai ? (28) he mahArAja ! usa samaya mujha para atyanta prema karanevAlI patitratA patnI yAMsUbhare netroM dvArA mare hRdaya ko bhigo rahI thii| (19) merA duHkha dekha kara vaha navayauvanA muma se jAna-ajAna' meM anna, pAna, snAna yA sugandhita puppamAlA athavA vilapana Adi kucha bhI (zRGgAra) nahIM karatI thI / (saba zRGgAra kA rasane tyAga kara rakkhA thA / ) (30) aura he mahArAja ! eka kSaNa ke liye bhI vaha sahacAriNI mere pAsa se dUra na hotI thii| (itanI agAdha sevA dvArA bhI ) vaha merI isa vedanA ko dUra na kara sakI yahI merI anAthatA hai| (11) isa prakAra cAroM tarapha se asahAyatA kA anubhava hone se maiMne socA ki isa ananta saMsAra meM aisI vedanAeM sahana karanI par3eM yaha bAta bahuta asahya hai / 2) imaliye lo abakI bAra meM isa dAmaNa vedanA se chUTa 3' jAU~ to maiM kSAMta( kSamAzIla ) dAnta tathA lirArambhI ho kara tatkSaNa hI saMyama dhAraNa kruuNgaa| rAjan ! rAtri ko aisA nizcaya karake maiM so gayA aura Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nirmathIya 213 jyoM jyoM rAtri vyatIta hotI gaI tyoM tyoM merI vaha dAruNa { vedanA bhI kSINa hotI gaI / (34) usake bAda prAtaHkAla to maiM bilakula nIroga hogayA aura ukta sabhI sage sambandhiyoM kI AjJA lekara kSAMta, dAMta, tathA nirArambhI hokara maiM saMyamI bana gayA / (35) saMyama dhAraNa karane ke bAda maiM apane zrApakA tathA samasta sa ( dvIndriyAdika) jIvoM tathA sthAvara (ekendriyAdika) jIvoM - saba kA nAtha ( rakSaka) hogayA / TippaNI- Asakti ke bandhana chUTane se apanI AtmA chUTatI hai / isI Atmika svAvalambana kA apara nAma sanAthatA hai / aisI sanAthatA mila jAne para bAhya sahAyatAoM kI icchA hI nahIM rahatI / jisa jIva ko aisI sanAthatA prApta hotI hai vaha jIvAtmA dUsare jIvoM kA bhI nAtha bana sakatA hai / bAhya bandhanoM se kisI ko chur3A denA isIkA nAma saccI rakSA nahIM hai kintu duHkhI prANiyoM ko Antarika bandhana se chur3AnA isI kA nAma saccA svAmitva - saccI dayA - hai | aisI sanAthatA hI saccI sanAthatA hai isake sivAya kI dUsarI bAteM sabhI anAthatAeM hI haiM / (36) he rAjan ! kyoMki yaha AtmA hI ( AtmA ke liye ) vaitaraNI nadI tathA kUTazAlmalI vRkSa ke samAna duHkhadAyI hai aura vahI kAmadhenu tathA nandana vana ke samAna su dAyI bhI hai / TippaNI- yaha jIvAtmA apane hI pApa karmoM dvArA narakagi ananta duHkha bhogatA hai aura vahI apane hI satkarmoM dvArA svara ke vividha divya sukha bhI bhogatA hai / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana (26) eka hI mAtA ke peTa se janme hue mere choTe bar3e bhAI - mujhe merI pIr3A se chur3A na sake yahI merI anAthatA: - (27) he mahArAja ! choTI aura bar3I merI sagI bahaneM bhI / isa duHkha se na bacA sakI-yaha merI anAthatA naha to kyA hai ? (28) he mahArAja ! usa samaya mujha para atyanta prema karanevA pativratA patnI yAMsUbhare netroM dvArA mere hRdaya ko bhi rahI thii| (29) merA duHkha dekha kara vaha navayauvanA muma se jAna-ajA meM anna, pAna, snAna yA sugandhita puSpamAlA athaH / vilepana Adi kucha bhI (zRGgAra) nahIM karatI tho (saba zRGgAra kA usane tyAga kara rakkhA thaa|) (30) aura he mahArAja ! eka kSaNa ke liye bhI vaha sahacAriNI mere pAsa se dUra na hotI thii| ( itanI agAdha sevA dvArA bhI ) vaha merI isa vedanA ko dUra na kara sakI yahI merI anAthatA hai| (31) isa prakAra cAroM tarapha se asahAyatA kA anubhava hone se maiMne socA ki isa ananta saMsAra meM aisI vedanAeM sahana karanI par3e yaha vAta bahuta asahya hai / 12) isaliye jo abakI bAra maiM isa dAruNa vedanA se chUTa ' jAU~ to maiM kSAMta( kSamAzIla ) dAnta tathA lirArambhI ho kara tatkSaNa hI saMyama dhAraNa karUMgA / hADa he gajan ! rAtri ko aisA rilAya karake maiM so gayA aura Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya 213 . jyoM jyoM rAtri vyatIta hotI gaI tyoM tyoM merI vaha dAruNa / vedanA bhI kSINa hotI gii| (34) usake bAda prAtaHkAla to maiM bilakula nIroga hogayA aura ukta sabhI sage sambandhiyoM kI AjJA lekara zAMta, dAMta, tathA nirArambhI hokara maiM saMyamI bana gyaa| (35) saMyama dhAraNa karane ke bAda maiM apane ApakA tathA samasta trasa (dvIndriyAdika ) jIvoM tathA sthAvara (ekendriyAdika) jIvoM-saba kA nAtha ( rakSaka) hogyaa| TippaNI-Asakti ke bandhana chUTane se apanI AtmA haTatI hai| isI Asmika svAvalambana kA apara nAma sanAthatA hai| aisI sanAthatA mila jAne para bAhya sahAyatAoM kI icchA hI nahIM rhtii| jisa jIva ko aisI sanAthatA prApta hotI hai vaha jIvAtmA dUsare jIvoM kA bhI nAtha bana sakatA hai| bAhya bandhanoM se kisI ko chur3A denA isIkA nAma saccI rakSA nahIM hai kintu duHkhI prANiyoM ko Antarika dhandhana se chur3hAnA isI kA nAma sadhA svAmitva-saccI dayA hai| aisI sanAthatA hI saccI sanAthatA hai isake sivAya kI dUsarI bAteM sabhI anAthatAeM hI haiN| (36) he rAjan ! kyoMki yaha AtmA hI (AtmA ke liye) vaitaraNI nadI tathA kUTazAlmalI vRkSa ke samAna duHkhadAyI hai aura vahI kAmadhenu tathA nandana vana ke samAna suru dAyI bhI hai / TippaNI-yaha jIvAtmA apane hI pApa karmoM dvArA naraka gA ananta duHkha bhogatA hai aura vahI apane hI satkarmoM dvArA svara / ke vividha divya sukha bhI bhogatA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 uttarAdhyayana sUtra - (37) yaha jIvAtmA hI sukha tathA duHkhoM kA kartA tathA bhoktA hai aura yaha jIvAtmA hI (yadi sumArga para cale to) apanA sabase bar3A mitra hai aura (yadi kumArga para cale to ) svayaM apanA saba se bar3A zatru hai / / isa prakAra apanI pUrvAvasthA kI prathama anAyatA kA varNana kara aba dUsare prakAra kI anAthatA batAte haiN| 28) rAjan ! bahuta se kAyara purupa nigrantha dharma ko aMgIkAra to kara leta hai kintu usakA pAlana nahIM kara sakate haiN| yaha dUsare prakAra kI anAyatA hai| he narAdhipa! isa bAta ko tU barAvara zAntacitta hokara suna / (39) jo koI pahile pA~ca mahAvratoM ko grahaNa kara, bAda meM apanI asAvadhAnatA ke kAraNa unakA yathocita pAlana nahIM karatA aura apanI AtmA kA anigraha (asaMyama) kara rasAdi svAdoM (viSayoM) meM Asakta ho jAtA hai aisA bhinnu rAga tathA dveSa rUpI saMsAra ke vandhanoM kA mUlo cchedana nahIM kara sktaa| ppA-jyA ( TIkA ) kA uddezya Asakti ke bInoM kA ukhA / danA hai| kisI bhI vasnu ko chor3a denA sarala hai kintu natsambandhI Asandi ko dUra kara denA jarA Ter3hI khIra hai| isaliye muni ko ... sadeva hamakA hI prayava karanA cAhiye / ) iyA ( upayogapUrvaka gamanAgamana, ) (2) mApA, (3) aipaNA ( mAjana, vastra zrAdi grahaNa karane kI da ti), (4) bhojana, pAtra, kaMbala, vastrAdi kA uThAnA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya rakhanA, tathA kAraNavazAt bacI huI (5) adhika vastu kA yogya sthAna meM tyAga-ina pAMca samitiyoM kA jo sAdhu pAlana nahIM karatA vaha mahAvIra dvArA prarUpita jainadharma ke mArga meM nahIM jA sakatA-ArAdhanA nahIM kara sktaa| (41) jo bahuta samaya taka sAdhuvrata kI kriyA karake bhI apane vrata niyamoM meM asthira ho jAtA hai tathA tapazcaryA Adi anuSThAnoM se bhraSTa ho jAtA hai, aisA sAdhu bahuta varSoM taka (tyAga, saMyama, kezaloMca tathA dUsare) kaSTo dvArA apane zarIra ko sukhAne para bhI saMsArasAgara ke pAra nahIM jA sktaa| (42) vaha polI muTThI athavA chApa binA ke khoTe sikke kI taraha sAra (mUlya) rahita ho jAtA hai aura vaiDUryamaNi ke sAmane jaise kAca kA Tukar3A nirarthaka (vyartha) hai vaise hI jJAnIjanoM ke samIpa vaha nirmUlya ho jAtA hai (guNavAnoM meM usakA Adara nahIM hotaa)| jo isa (manuSya) janma me rajoharaNAdi muni ke mAtra bAhya cinha rakhatA hai tathA mAtra AjIvikAke liye hI vezadhArI sAdhu banatA hai, aisA manuSya tyAgI nahIM hai aura tyAgI na hote hue bhI apane ko pU~ThagUMTha ho sAdhu kahalavAtA hai| aise kusAdhu ko pIche se bahuta kAla taka (narakA . janmoM kI ) pIr3A bhoganI par3atI hai| (44) vAlapuTa ( aipA dAruNa viSa jisako hathelI para rakheM . : tAlu phUTa jAya) viSa khAne se, ulTo... Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana sUtra - vvNM ~ ~ ~ vvv www (52) isa prakAra jJAnapUrvaka cAritra ke guNoM se bharapUra sAdhaka zreSTa saMyama kA pAlana kara niSpApa ho jAte haiM tathA ve pUrvasaMcita karmoM kA nAza kara anta meM sarvottama tathA akSaya ese mokSa sukha ko prApta hote haiN| (53) isa prakAra karmazatruoM ke ghora zatru, dA~ta, mahAtapasvI, vipula yazasvI, bar3havratI, mahAmunIzvara anAthI ne sacce nigraMtha munikA mahAzrata nAmaka adhyayana ati vistAra se zreNika mahArAja ko sunaayaa| (54) sanAthatA ke sacce artha ko sunakara zreNika mahArAja atyaMta santuSTa hue aura unane donoM hAtha jor3akara kahAhe bhagavan ! Apane mujhe saccI zranAthatA kA svarUpa bar3I hI sundaratA ke sAtha samajhA diyA / (55) he maharSi ! ApakA mAnava janma pAnA dhanya hai ! ApakI yaha divya krAMti, dedIpyamAna ojas, zAnta prabhAva aura ujjvala saumyatA dhanya hai ! jinezvara bhagavAna ke satyamArga. meM calanevAle sacamuca zrApa hI sanAtha tathA sabAMdhava ho / (56) he saMyamin! anAtha jIvoM ke tuma hI nAtha ho ! saba prANiyoM ke Apa hI rakSaka ho ! he bhAgyavanta mahApurupa !' maiM apanI ( ajJAnatA kI) zrApase kSamA mAMgatA hU~ aura sAtha hI sAtha zrApake upadaMza kA icchuka huuN| jANI--saMyamI pulpa kI AvazyakatAeM parimita hone se aneka jIvoM Tamase ArAma pahuMcatA hai| vaha svayaM abhaya hone se, saba koI nya raha sakate haiN| sArAMza yaha hai ki eka saMyamI karor3oM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nirmaMthIya - - 21-9 (57) he saMyamin / Apa ke pUrvAzrama kA vRttAnta Apako punaH 1 punaH pUMcha kara, Apake dhyAna meM bhaMga DAlakara aura bhoga bhogane kI yogya salAha dekara maiMne zrApakA jo aparAdha kiyA hai usakI maiM Apase punaH kSamA mAMgatA hU~ / (58) rAjAoM meM siMha ke samAna aise rAjakezarI mahArAjA zreNika ne isa prakAra parama bhaktipUrvaka usa zramaNasiMha kI stuti kI aura tabase ve vizuddha cittapUrvaka apane antaHpura kI ( saba rAniyoM, tathA dAsIdAsoM ) svajanoM tathA sakala kuTumbo janoM sahita jaina dharmAnuyAyI hue / TippaNI - zreNika mahArAja pahile bauddhadharmI the kintu anAthI muni ke prabala prabhAva se AkarSita hokara ve jaina dharmAnuyAyI bane the aisI paraMparAnusAra mAnyatA hai / (59) munIzvara ke amRtopama isa samAgama se unakA roma roma praphullita ho gayA / anta meM anAthI muni kI pradakSiNA dekara tathA zirasA vaMdana kara ve apane sthAna ko padhAre / (60) tIna guptiyoM se gupta, tathA tIna daMDoM ( mana daMDa, vacana daMDa, tathA kAya daMDa ) se virakta, guNoM kI khAna, aise anAthI muni anAsakta bhAva se nirdvanda pakSI kI taraha apratibaMdha vihArapUrvaka isa pRthvI para sukha samAdhi se vicarane lage / TippaNI- sAdhutA meM hI sanAthatA hai| Adarza tyAga meM hI santa meM anAthatA hai / bhogoM kA prasaMga karane meM -- vAsanA kI paratantratA meM bhI P Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 uttarAdhyayana sUtra ANA grahaNa karane se, tathA vidhirahita maMtra jApa karane se jaise svayaM dhAraNa karanevAle kA hI nAza ho jAtA hai vaise hI vipayavAsanAoM kI Asakti se yukta cAritradharma apane grahaNa karanevAle kA hI nAza kara DAlatA hai| TippaNI-jo vastu unnati patha meM le jAtI hai vahI bhayogya yA ulTI rIti se prayukta hone para avanati ke gaDDhe meM bhI DAla detI hai / (45) sAmudrika zAstra (lakSaNa zAstra), svapnavidyA, jyotiSa tathA vividha kotUhala (jAdUgarI zrAdi) vidyAoM meM anurakta tathA halakI vidyAoM ko sIkhakara unake dvArA zrAjIvikA calAnevAle kusAdhu ko (anta samaya) usakI kuvidyAeM zaraNabhUta nahIM hotii| TippaNI-biyA vahI hai jo Ama vikAsa kare / jo apanA hI patana ___phare Tale vidyA se kahA jAya ? (46) vaha vezadhArI kuzIla sAdhu apane ajJAnarUpI aMdhakAra se sadA duHkhI hotA hai kyA cAritradharma kA ghAta kara isI bhava meM apamAna bhogatA hai tathA paraloka meM naraka yA pazugati meM jAtA hai| (47) jo sAdhu agni kI taraha sarvabhakSI vanakara apane nimitta vanAI gaI, mola lI gaI, athavA kevala eka hI ghara se prApta sadoSa bhikSA grahaNa kiyA karatA hai vaha kusAghu apane pApoM ke kAraNa durgati meM jAtA hai| jI-jaina sAdhuko bahuta zuddha tathA nirdoSa bhikSA hI lene kA vidhAna yA hai| mikSA ke liye Tase bahuta kaThina niyamoM kA pAlana Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nirmathIya 217 (48) ziraccheda karanevAlA zatrubhI apanA vaha apakAra nahIM karatA jo svayaM yaha jIvAtmA kumArga meM jAkara kara DAlatA hai / kintu jaba yaha kumArga para calatA hai taba use apanI kRti kA dhyAna hI nahIM AtA / jaba mRtyu Akara galA dabAtI hai tabhI usako apanA bhUtakAla yAda AtA hai aura taba vahe bahuta pachatAtA hai| TippaNI-para usa samaya kA pazcAtApa 'bhava pachitAye hoya kA, cir3iyAM cuga gaI kheta,' kI taraha vyartha jAtA hai| (49) aise kusAdhu kA sArA kaSTasahana (tyAga) bhI vyartha jAtA hai aura usakA sArA puruSArtha viparIta ( ulTA phala denevAlA) hotA hai| jo bhraSTAcArI hai usa ko isa loka yA paraloka-ubhaya loka-meM thor3I sI bhI zAnti nahIM mila sktii| vaha (AMtarika tathA bAhya) donoM prakAra ke kaSToM kA bhoga bana jAtA hai / (50) jaise bhoga rasa kI lolupa (mAMsa khAnevAlI) pakSiNI svayaM dUsare hiMsaka pakSI dvArA pakar3I jAkara khUba hI paritApa pAtI hai vaise ho durAcArI tathA svacchaMdI sAdhu jine zvara devoM ke isa mArga kI virAdhanA karake maraNAMta meM bahuta 2 pazcAttApa karatA hai| (51) jJAna tathA guNa se yukta aisI isa madhura zikSA ko suna / ' dUradarzI tathA buddhimAna sAdhaka durAcAriyoM ke man / dUra se hI chor3a kara mahAtapasvI munIzvaroM hai / gamana kre| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana sUtra (52) isa prakAra jJAnapUrvaka cAritra ke guNoM se bharapUra sAdhaka zreSTa saMyama kA pAlana kara niSpApa ho jAte haiM tathA ve pUrvasaMcita karmoM kA nAza kara anta meM sarvottama tathA akSaya aise mokSa sukha ko prApta hote haiM / (53) isa prakAra karmazatruoM ke ghora zatru, dA~ta, mahAtapasvI, vipula yazasvI, car3hatI, mahAmunIzvara anAthI ne sacce nirbaMtha munikA mahAzrata nAmaka adhyayana ati vistAra se zreNika mahArAja ko sunAyA / (54) sanAthatA ke sacce artha ko sunakara zreNika mahArAja atyaMta santuSTa hue aura unane donoM hAtha jor3akara kahAhe bhagavan ! Apane mujhe saccI anAthatA kA svarUpa bar3I hI sundaratA ke sAtha samajhA diyA / 1 1 (55) he maharSi 0 ! ApakA mAnava janma pAnA dhanya hai ! ApakI yaha divya kAMti, daidIpyamAna zrojas, zAnta prabhAva aura ujjvala saumyatA dhanya hai ! jinezvara bhagavAna ke satyamArga meM calanevAle sacamuca zrApa hI sanAtha tathA sabAMdhava ho / (56) he saMyamin! anAtha jIvoM ke tuma hI nAtha ho ! sava prANiyoM ke Apa hI rakSaka ho ! he bhAgyavanta mahApuruSa !' maiM apanI (ajJAnatA kI ) Apase kSamA mAMgatA hU~ aura sAtha hI sAtha Apake upadeza kA icchuka hU~ / zaNI--saMyamI puruSa kI AvazyakatAeM parimita hone se aneka jIvoM usase ArAma pahu~catA hai / vaha svayaM abhaya hone se, saba koI raha sakate haiM / sArAMza yaha hai ki eka saMyamI karor3oM chatA tA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA nigraMthIya - 219 (57) he saMyamin ! Apa ke pUrvAzrama kA vRttAnta Apako punaH punaH pUMcha kara, Apake dhyAna meM bhaMga DAlakara aura bhoga bhogane kI ayogya salAha dekara maiMne ApakA jo aparAdha - kiyA hai usakI maiM Apase punaH kSamA mAMgatA huuN| (58) rAjAoM meM siMha ke samAna aise rAjakezarI mahArAjA zreNika ne isa prakAra parama bhaktipUrvaka usa zramaNasiMha kI stuti kI aura tabase ve vizuddha cittapUrvaka apane antaHpura kI (saba rAniyoM, tathA dAsIdAsoM) svajanoM tathA sakala kuTumbI janoM sahita jaina dharmAnuyAyI hue| TippaNI-zreNika mahArAja pahile bauddhadharmI the kintu bhanAthI mAnine prabala prabhAva se Akarpita hokara ve jaina dharmAnuyAyI bane the aisI paraMparAnusAra mAnyatA hai| (59) munIzvara ke amRtopama isa samAgama se unakA roma roma praphullita ho gyaa| anta meM anAthI muni kI pradakSiNA dekara tathA zirasA vaMdana kara ve apane sthAna ko pdhaare| (60) tIna guptiyoM se gupta, tathA tIna daMDoM (mana daMDa, vacana daMDa, tathA kAya daMDa) se virakta, guNoM kI khAna, aise - anAthI muni anAsakta bhAva se nidvanda pakSI kI taraha apratibaMdha vihArapUrvaka isa pRthvI para sukha samAdhi . vicarane lge| TippaNI-sAdhutA meM hI sanAthatA hai| bhAdarza tyAga meM hI hai| Asakti meM anAthatA hai / bhogoM kA prasaMga karane aura icchA tathA vAsanA kI paratantratA meM bhI ... Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayana sUtra thatA ko chor3akara sanAdha honA apane ApahI apanA mitra bananAye saba pratyeka mumukSu ke kartavya hai| aisA maiM kahatA hU~-- isa prakAra 'mahAnipraitha' nAmaka cIsavAM adhyayana samApta huaa| - - - - - Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudrapAlIya samudrapAla kA jIvana yA huzrA bIja kabhI vyartha nahIM jaataa| zrAja nahIM / to kala-kabhI na kabhI vaha ugegA hii| zubha bokara zubha pAnA tathA bAda meM zuddha honA-yahI to apane jIvana kA uddezya hai| ___ samudrapAla ne pUrvabhava meM zubha bokara zubhasthAna meM saMyojita hokara manavAMchita sAdhana paaye| usane unako khUba bhogA bhI aura anta meM unakA tyAga bhI kiyA sahI paraMtu usakA hetu kucha dUsarA hI thaa| aura hetu kI siddhi ke liye hI-mAnoM phAMsI ke takhte para jAte hue cora ko dekhA hI thA ki usako dekhate hI usakI AMkheM khula gii| mAtra bAhya vastu para hI nahIM kiMtu vastu ke pariNAma para bhI usakI antaSTi jA voyA hudhA ava udita huzrA, saMskAra jAgRta hue, pavitra kI bhAvanA balavatI huI aura isa samartha AtmA ne. sAdhanA pUrI kii| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 uttarAdhyayana sUtra -- -- - - bhagavAna vole(1) campA nAma kI nagarI meM pAlita nAmaka eka vyApArI rahatA thaa| vaha jAti kA vaNika aura mahAprabhu bhagavAna mahAvIra kA zrAvaka ziSya thA / (2) yaha zrAvaka nirmantha pravacanoM (zAstroM) meM bahuta kuzala paMDita thaa| eka bAra vyApAra karane ke liye vaha jahAja dvArA pihuNDa nAmaka nagara meM AyA / TippaNI-isa pihuNDanagara meM vaha bahuta varSoM taka rahA thA aura vahA~ usakA vyApAra bhI khUba camaka uThA thaa| tathA vahA~ ke eka vaNika kI svarUpavatI kanyAke sAtha usane apanA vivAha kiyA thaa| anya granthoM meM yaha kathA bar3e vistAra ke sAtha varNita hai| jinako jAnanA ho ce unheM par3ha leveM / yahA~ to kevala prasaMga sambandhI bhAga hI diyA hai| (3) pihuMDa nagara meM vyApArI tarIke rahate hue usake sAtha kisI dUsare vaNika ne apanI putrI vyAha dii| bahuta dinoM ke bAda vaha garbhavatI huI aura usa garbhavatI patnI ko sAtha le kara aba vaha vyApArI, bahuta dina pIche dekhane kI icchA se apane deza Ane ke liye ravAnA huaa| ) ve jahAja dvArA pA rahe the| pAlita kI Asanna prasavA strI ne samudra meM hI putra prasava kiyA aura samudra meM paidA '. hone ke kAraNa usa bAlaka kA nAma samudrapAla rakkhA gayA thaa| ne navajAta putra tathA strI ke sAtha sakuzala caMpA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudrapAlIya 225 AAAA rakkhe aura jo 2 kaSTa usa para AveM unako samabhAvapUrvaka sahana kre| sadA akhaNDa brahmacarya tathA saMyama se rhe| indriyoM ko apane vaza meM rakkhe aura pApa ke yoga (vyApAra ) ko sarvathA tyAgakara samAdhipUrvaka bhikSudharma meM gamana kre| . . (14) jisa samaya meM jo kriyA karanI cAhiye, vahI kre| dezapradeza meM vicaratA rahe / koI bhI kArya karane ke pahile apanI zakti-azakti kA mApa le| yadi koI use kaThora yA asabhya zabda bhI kahe to bhI vaha siMha ke samAna niDara rahe kintu badale meM asabhya banakara usakI pratikriyA na kre| TippaNI-kisI bhI kSetra meM kyoM na ho, sAdhu ko apanI jIvanacaryA ke anusAra hI AcaraNa rakhanA caahiye| bhikSA ke samaya svAdhyAya karanA athavA svAdhyAya ke samaya so jAnA ityAdi prakAra kI akAla kriyAeM na kare aura sampUrNa vyavasthita rhe| (15) sAdhu kA kartavya hai ki priya athavA apriya jo kucha bhI ho usase taTastha rhe| yadi kaSTa A par3e to usakI upekSA kara samabhAva se use saha le, aura yahI bhAvanA rakkhe ki jo kucha hotA hai, apane karmoM ke kAraNa hI hotA hai , , isaliye kabhI bhI nirutsAha na ho| apanI nindA ya prazaMsA kI tarapha vaha lakSya na de| TippaNI-sAdhu pUjA kI kabhI icchA na rakkhe aura nindA ko / laave| kevala satya zoja - Ramam . . Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 uttarAdhyayana sUtra (16) manuSyoM ke taraha taraha ke abhiprAya hote haiM (isaliye yadi koI merI nidA karatA hai to yaha usake mana kI bAta hai, isameM merI kyA burAI hai / ) isa prakAra vaha apane mana ko sAntvanA de / manuSya, pazu athavA deva dvArA kiye gaye upagoM ko zAMtipUrvaka sahana kare / TippaNI- yaha loka ruci tathA loka mAnasa ( logoM ke jur3e 2 vicAra ) ko pahicAnane tathA samabhAva se usakA samanvaya ( chAnavona ) karanA yogya batA ghara tyAgI kA kartavya kyA hai usakA isa prakAra samudrapAla muni vihAra kiyA nirdeza kiyA hai| karate the / (1) jaba duHsahya pariSaha Ate haiM taba kAyara sAdhaka zithila ho jAte haiM kintu yuddhabhUmi meM saba se zrAge rahane vAle hAthI kI taraha ve bhikSu ( samudrapAla muni ) kucha bhI khedasi nahIM hote the / (18) usI prakAra se Adarza saMyamI ThaMDI, garmI, daMzamazaka, roga Adi pariSaddoM ko samabhAva ( manameM vikAra lAye vinA ) pUrvaka sahana kare aura una pariSado ko apane pUrvakamoM kA pariNAma jAnakara unheM sahakara karmoM kA nAza kare / (19) vicakSaNa sAdhu hamezA rAga, dveSa tathA moha ko chor3a kara, se meru nahIM kAMpatA usI taraha pariSahoM " na hoM ) kintu mana ko vaza meM zAnti se saha le / - kabhI kAyara hI bane !, na kare kintu samudrapAla, 9 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 -drapAlIya muni kI taraha sarala bhAva dhAraNa kare aura rAga se virakta hokara (jJAna, darzana tathA cAritra dvArA ) mokSamArga kI upAsanA kare / 21) sAdhu ko yadi kabhI saMyama meM aruci athavA zrasaMyama meM zrAsakti bhAva se dUra zoka, mamatA, tathA ruci paidA ho to unako dUra kare / rahe aura AtmaciMtana meM lIna rahe / parigraha kI tRSNA chor3a kara samAdhi kI prApti kara paramArtha pada meM sthira ho / (22) isa taraha samudrapAla yogIzvara zrAtmarakSaka tathA prANIrakSaka banakara upalepa rahita tathA paranimittaka ( dUsaroM ke nimitta banAye gaye ) ekAMta sthAnoM meM vicarate the tathA vipula yazasvI maharSiyoM ne jisa mArga kA anusaraNa kiyA thA usIkA ve bhI anusaraNa karate the / aisA karate hue unane upasargoM tathA pariSadoM ko zAntipUrvaka sahana kiyA / (23) aise yazasvI tathA jJAnI samudrapAla maharSi niraMtara jJAna mArga meM Age 2 bar3hate gaye tathA uttama dharma ( saMyama dharma ) kA pAlana kara anta meM kevalajJAna rUpI ananta lakSmI ke svAmI hue aura cAkAzamaMDala meM jaise sUrya zobhita hotA hai vaise ho isa mahImaMDala meM apane AtmaprakAza se dIpta hone lage / (24) puNya aura pApa ina donoM zarIra ke moha se ve saba zravasthA ko prApta hue aura jAkara ve mahAmuni samudrapAla prakAra ke karmoM ko nAza kara prakAra se chUTa gaye / zaileM isa saMsAra samud punarAgamakti ke tAI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 uttarAdhyayana sUtra - vvvvv (16) manuSyoM ke taraha taraha ke abhiprAya hote haiM (isaliye yadi koI merI niMdA karatA hai to yaha usake mana kI bAta hai, - isameM merI kyA burAI hai|) isa prakAra vaha apane mana ko sAntvanA de| manuSya, pazu athavA deva dvArA kiye gaye upasagoM ko zAMtipUrvaka sahana kare / TippaNI-yahA~ loka ruci tathA loka mAnasa (logoM ke judai 2 vicAra ) ko pahicAnane tathA samabhAva se usakA samanvaya (chAna. vIna) karanA yogya batA phara tyAgI kA kartavya kyA hai usakA nirdeza kiyA hai| isa prakAra samudrapAla muni vihAra kiyA karate the| (17) jaba duHsahya paripaha pAte haiM tava kAyara sAdhaka zithila ho jAte haiM kintu yuddhabhUmi meM saba se Age rahanevAle hAyI kI taraha ve bhikSu (samudrapAla muni) kucha bhI kheda khinna nahIM hote the| (18) usI prakAra se prAdarza saMyamI ThaMDI, garmI, daMzamazaka, roga aAdi paripahoM ko samabhAva (manameM vikAra lAye vinA) pUrvaka sahana kare aura una paripahoM ko apane pUrvakarmA kA pariNAma nAnakara unheM sahakara kamoM kA nAza kre| (19) vicakSaNa sAdhu hamezA rAga, dvepa tathA moha ko chor3a kara, jisa taraha vAyu se meru nahIM kAMpattA usI taraha pariSahoM se kAMpe nahIM (bhayabhIta na hoM) kintu mana ko vaza meM : rakhakara saba kucha samabhAvapUrvaka zAnti se saha le / akSu kabhI garviSTa na ho aura na kabhI kAyara hI bane / SonayA niMdA kI icchA na kare kintu samudrapAla Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drapAlIya 227 - muni kI taraha sarala bhAva dhAraNa kare aura rAga se virakta hokara (jJAna, darzana tathA cAritra dvArA ) mokSamArga kI upAsanA kre| sAdhu ko yadi kabhI saMyama meM aruci athavA asaMyama meM ruci paidA ho to unako dUra kre| Asakti bhAva se dUra rahe aura AtmaciMtana meM lIna rhe| zoka, mamatA, tathA parigraha kI tRSNA chor3a kara samAdhi kI prApti kara paramArtha pada meM sthira ho| (22) isa taraha samudrapAla yogIzvara AtmarakSaka tathA prANIrakSaka banakara upalepa rahita tathA paranimittaka (dUsaroM ke nimitta banAye gaye) ekAMta sthAnoM meM vicarate the tathA vipula yazasvI maharSiyoM ne jisa mArga kA anusaraNa kiyA thA usIkA ve bhI anusaraNa karate the| aisA karate hue unane upasargoM tathA pariSahoM ko zAntipUrvaka sahana kiyaa| 23) aise yazasvI tathA jJAnI samudrapAla maharSi niraMtara jJAna mArga meM Age 2 bar3hate gaye tathA uttama dharma ( saMyama dharma ) kA pAlana kara anta meM kevalajJAna rUpI ananta lakSmI ke svAmI hue aura AkAzamaMDala meM jaise sUrya zobhita hotA hai vaise hI isa mahImaMDala meM apane AtmaprakAza se dIpta hone lge| (24) puNya aura pApa ina donoM prakAra ke karmoM - zarIra ke moha se ve saba prakAra se chaTa avasthA ko prApta hue aura isa saMsAra jAkara ve mahAmuni samudrapAla 5 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 uttarAdhyayana sUtra Homwww HWA AA wwwww jAkara phira lauTanA na par3e) arthAt mokSa gati ko prApta TippaNI-galezI avasthA arthAt bhadola avsthaa| jainadarzana meM aisI sthiti niSkarmA yogIzvara kI batAI hai aura isa ucca dazA ko prAptA hokara tatkSaNa hI ve bhAramasinda, buddha aura mukta hue| sarala bhAva, titikSA, nirabhimAnitA, anAsakti, niMdA yA mAMsA meM samabhAva, prANImAtra para maMtrIbhAva, ekAMta vRtti, tathA satata apramattatA-ye ATha guNa tyAgadharma rUpI imArata kI nIMva hai| yaha nIMva jitanI dRr3ha tathA majabUta hogI utanA hI tyAgI jIvana ucca tathA suvAsita hogaa| isa suvAsa meM ananta bhavoM kI vAsanArUpI durgaghi naSTabhraSTa ho jAtI hai aura AtmA U~cI hote hote antima dhyeya ko prApta kara letI hai| aisA maiM kahatA hU~:isa prakAra 'samudrapAlIya' nAmaka ikkIsavAM adhyayana, samAna huaa| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathanemIya SEE rathanemi saMbaMdhI 22 pArIra, saMpatti tathA sAdhana ye saba zubhakarma (pUrva puNya) / ke udaya se hI milate hai| yadi puNyAnubaMdhI ( puNya kA vaha phala jisakA puNya kAryoM meM hI vyaya ho), puNya hogA to prApta sAdhanoM kA upayoga sanmArga meM hI hogA tathA ve upAdAna meM bhI sahakArI hoNge| zuddha upAdAna arthAt jIvAtmA kI unnata dshaa| aisI unnata dazAvAlI zrAtmA bhogoM ke pravala pralobhanoM meM par3anepara bhI kevala choTA sA nimitta minnate. hI AsAnI se chaTa bhAgatI hai| neminAtha kRSNa vAsudeva ke cacere bhAI the| pUrvabhava ke prabala puruSArtha se unakA upAdAna zuddha huA thaa| unakI AtmA sphaTika maNi ke samAna nirmala thii| isase bhI adhika unnata use jAnA thA isIliye vaha isa uttama rAjakula meM manurUpa meM avatIrNa huI thii| . yauvanapUrNa sarvAMga saumya zarIra tathA pati ke Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayana sutra svAmI hone para bhI unakA mana usameM zrAsakta na thA kintu kRSNa mahArAja ke prati AgrahavazAt unakI sagAI ugrasena mahArAja kI raMbhA ke samAna sundarI putrI rAjImatI ke sAtha kI gii| __ bharapUra ThAThabATa se samasta yAdavakula ke sAtha ve kumAra vivAha ke liye cle| rAste meM cAr3e meM baMda kiye hue pazuoM kI pukAra sunakara unane apane sArathI se pUMchA ki ye vicAra kyA duHkhI ho rahe hai ? sArathI ne kahAH-prabho! Apake vivAha meM pAye hue mehamAnoM ke bhojana ke liye ye bAr3e meM baMda kara rakkhe gaye hai| are, re! mere vivAha ke liye yaha ghora hiMsA! samajhadAra ko sipha izArA hI kAfI hotA hai| sArathI ke eka vAkya ne rAjakumAra ke sAmane 'merA, vivAha, ye dIna nirdIpa pazu, ina kA validAna, AtmA, prAtmA kI zakti, saMsAra aura usake vipayoM kA pariNAma' Adi sabhI kA mUrtimaMta citra upasthita kara diyaa| eka kSaNa meM hI kyA se kyA ho gayA! vivAha ke harSa se praphullita mukhAraviMda vairAgya ke projasa se kumhalA gyaa| jisakI kisI ko bhI kalpanA taka na thI vaha sAmane Akara khar3A ho gyaa| rAjakumAra vivAha kiye binA hI vahIM se lauTa pdd'e| kaMkaNa, maura zrAdi vivAha ke cinha ratha hI meM chor3a diye aura pUrNa yuvAvasthA meM hI rAjapATa, bhogavilAsa Adi saba sAMsArika vaibhavoM ko chor3a kara ve mahAyogI cnaalye| sA vicAra, eka zudra ghaTanA, kaisA ajava parivartana bhanu kabhI ga gAvavaka zrAtmA eka choTe se choTA nimitta vahAM se lodaya aura pUrNa kamavA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayanemIya - 231. pAkara kisa prakAra sAvadhAna ho jAtI hai / aura aisI sAvadhAna prAtmA kyA nahIM kara sakatI zrAdi ke Adarza dRSTAMta isa adhyayana meM varNita haiN| bhagavAna bole(1) pUrvakAla meM, zauryapura (saurIpura ) nAmaka nagara meM rAja lakSaNoM se yukta tathA mahAna RddhimAna vasudeva nAmakA rAjA ho gayA hai| (2) usa rAjA vasudeva ke devakI tathA rohiNI nAmakI do rAniyAM thii| unameM se rohiNI ke balabhadra (baladeva) tathA devakI ke kRSNa vAsudeva ye do sundara putra the| (3) usI sorIpura nagara meM eka dUsare mahAna RddhimAna tathA rAja lakSaNoM se yukta samudravijaya nAmake rAjA rahate the| (4) unake zivA nAmakI rAnI thI aura usake udara se mahA yazasvI, samasta loka kA svAmI, indriyoM ke damana karane vAloM meM zreSTha ariSThanemi nAmakA bhAgyavAna putra utpanna huA thaa| (5) vaha ariSTanemi zaurya, gambhIra Adi guNoM se tathA susvara se yukta the tathA unakA zarIra svastika, zaMkha, cakra, gadA, zrAdi eka hajAra pATha uttama lakSaNoM se yukta thaa| unake gotra kA nAma gautama thaa| tathA zarIra kA raMga zyAma thaa| (6) ve vaRSabhanArAcasaMdhayaNa tathA samacaturastra saMsthAna (cAroM taraphase jisa zarIra kI prAkRti samAjako the| unakA udara maccha ke samAna rama kI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 uttarAdhyayana sUtra - - - -~ uwww ~ ~ ~ ~ ke sAtha vivAha karane ke liye zrIkRpA mahArAna ne - rAjImatI nAma kI kanyA kI maMganI kI thii| TippaNI-saMghayaNa (saMhanana) arthAt zarIra kA gtthn| gaThana kI dRSTi se zarIra pAMca prakAra ke hote haiM aura unameM se vajraRpabhanArAca. saMghayaNa sabase zreSTa hotA hai| yaha garIra itanA to majabUta hotA hai ki mahApIr3A ko bhI vaha AsAnI se saha sakatA hai| nemirAna bAlpakAla se hI susaMskArI the| gRhasthAzrama meM praveza karane kI unakI lezamAtra bhI icchA na thii| ve to vairAgya meM duvai hue the| parantu apane cacere bhAI kRSNa mahArAja kI AjJA zirodhArya karake ve cupa rhe| Tasa mauna kA "mauna ardhasammati" ke anusAra yayeSTha matalaya lekara kRSNa mahArAja ne ugrasena mahArAjA se Tanako rUpavantI kanyA rAlImato kI maMganI kii| (7) vaha rAjImatI kanyA bhI uttama kula ke rAjA ugrasena kI putrI thii| vaha suzIlA, sunayanA, tathA triyoM ke sarvottama lakSaNoM se yukta thii| usakI kAMti vijalI jaisI dIptimAna thii| (8) (jaba kRSNa mahArAja ne usakI maMganI kI taba) usake pitA ne vipula samRddhizAlI vAsudeva ko sandeza bhejA ki yadi kumAra zrI neminAtha vivAha ke liye yahAM padhAreMge to meM apanI kanyA unako avazya vyAha duuNgaa|' TippaNI- una danoM kSatriya kula meM aisA rivAja thA (aura yaha rivAja agha bhI mahArASTra meM bahuta jagaha pracalita hai ) ki vadhu ke sage sanyandhI usako lekara vara rAnA ke nagara meM A jAte the aura vahIM se Thapa raca kara bar3hI dhUma dhAma ke sAtha vivAha karate the| kisI rakhakara sasTamkhoM meM aisA rivAja thA ki vadhU kA vivAha vararAnA bAla kabhI garvicAra yA aise hI kisI anya cinha ke sAtha karA Pram.c :: Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathanemIya 233 diyA jAtA thaa| isase aisA mAlUma hotA hai ki ugrasena ne yaha eka naye prakAra kI mAMga kI thii| (9) nemirAja ko niyata tithi para, uttama auSadhiyoM (sugandhita ubaTanoM) kA lepa kiyA gayA aura aneka maMgalAcAroM ke sAtha unake mAthe para maMgala tilaka bhI lagAyA gyaa| isa ke bAda unhe uttama prakAra ke vastra pahinAye gaye tathA unheM hAra, karAThA, kaMkaNa Adi ratna jaTita uttama prakAra ke AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa| (10) vAsudeva rAjA ke 42 lAkha hAthiyoM meM se sabase bar3e madonmatta gandhahasti para ve ArUr3ha hue aura jaise mastaka para cUDAmaNi zobhita hotA hai vaise hI usa hAthI para ArUDha ve zobhita hote the| 1) unake sira para uttama chatra laTaka rahA thA aura unake dAyeM vAyeM donoM tarapha caMvara Dhula rahe the aura daza, dazAha Adi saba yAdava unako cAroM tarapha se ghere hue the| (12) unake sAtha meM hAthI, ghor3e, ratha tathA paidala ina cAroM prakAroM kI suvyavasthita susajjita senA thii| usa samaya bhinna bhinna bAjoM ke divya tathA gaganasparzI zabda se tamAma Akoza gUMja rahA thaa| (13) isa taraha sarvottama samaddhi tathA zarIra kI uttama kAnti se zobhita ve yAdavakulabhUSaNa nemizvara apane ghara se vivAha ke liye bAhara nikle| (14) apane zvasura gRha ke lagna maNDapa meM pahu~cane hI rAste meM jAte jAte vATa nazA / ' kI. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana sUtra hue duHkhI tathA mRtyu ke bhaya se pIr3ita pazu pakSiyoM ko unale sAmane dekhA / . TippaNIya jAnavara vivAha meM Aye hue mehamAnoM ke nImana ke liye rakhe gaye the kyoMki una dinoM bahuta se ajaina kSatriya rAjA mAMsA. hAra karate the| (15) jinake mAMsa se jImana hone vAlA thA aise matyu ke pAsa pahu~ce hue una prANiyoM ko dekha kara ve buddhimAna nemi nAtha sArathI ko lakSya karake isa prakAra bole:(16) sukha ke icchaka ina prANiyoM ko vAr3e aura piMjarAoM meM kyoM vanda kara rakkhA hai ? (17) yaha prazna suna kara sArathI ne kahA-"prabho! ina saba nirdoSa prANiyoM ko Apake vivAha meM pAye huye logoM ko jimAne ke liye yahAM canda kara rakkhA hai|" (18) "Apake vivAha ke kAraNa itane jIvoM kI hiMsA "-yaha vacana suna kara saya prANiyoM para asIma anukampA ke dhAraka buddhimAna nemirAja bar3e hI socavicAra meM par3a gye| (19) yadi kevala mere hI kAraNa se ye asaMkhya nidopa jIva mAre jAte hoM to aisI vastu mere liye isa loka tathA paraloka donoM meM hI lezamAtra bhI kalyANakArI nahIM hai| TippaNI anukampA vRtti ke divya prabhAva ne unake hRdaya meM halacala (saadii| sabase pahile to unako yaha vicAra huA ki vivAha jaisI rakhakariyA meM mana aisI ghora hiMsA ! pha ! z2arA me . makSa kabhI garviSTa pAmara (E dUsaroM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rathanemIya 235 jAnane kI bhAvanA ko bilakula hI kho baiThe haiM ? aisA sAmAnya vicAra bhI unako kyoM na hotA hogA ! ThIka hai, jahAM vaha dRSTi hI nahIM hai vahAM vicAra kahAM se paidA ho sakatA hai ? jahAM paramparA kA andhA anukaraNa kiyA jAtA hai vahAM viveka kahAM se Ave? aise anartha saMyogoM se kyA lAbha ? aise sambandhoM se patana ke sivAya unnati kahAM thI? aisA vicAra karane ke pariNAma svarUpa unheM tIvra nirveda (vairAgya) huA jisase unakI sAMsArika Asakti ur3a gaI / ramaNI (strI) ke komala pralobhana kA cepa unako lubhA na skaa| (20) turanta hI una yazasvI neminAtha ne apane kAnoM ke donoM kuMDala, lama ke cinha ( mora mukuTa, kaMkaNa Adi ), tathA anya samasta AbhUSaNa utAra kara sArathI ko de diye aura ratha se utara vahIM se pIche loTa cle| TippaNI aitihAsika pramANoM se siddha hotA hai ki neminAtha Age na jAkara ghara kI tarapha pIche lauTa par3e the| isa Akasmika parivartana se unake sage sambandhI tathA tamAma barAtiyoM ko bar3A du.kha huA aura unane unheM bahuta samajhAyA-bujhAyA, anunaya-vinaya kI, saba kucha kiyA kintu ve pIche na lotte| dina prati dina unakA vairAgya bhAva prabala hotA gyaa| varSIdAna (pratyeka tIrthakara dIkSA lene ke pahile eka varSa taka mahAmUlAdAna kiyA karate haiM use) dekara anta meM eka hajAra sAdhakoM ke sAtha ve dIkSita hue| (21) neminAtha ne ghara Akara jyoM hI cAritra dhAraNa karane kA vicAra kiyA tyoMhI unake pUrva prabhAva se prerita hokara divya Rddhi tathA bar3I paripad ( samUha ) ke sAtha bahuta se lokAMtika deva bhagavAna kA niSkramaNa tapa kalyANa ke liye manuSyaloka meM utare / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayana sUtra ~ ~ vvvvxAMA/wwwww TippaNI-jaina dharmAnusAra neminAtha caubIsa tIrthaMkaroM meM se bAIsaveM nIrthakara hai| bhaneka janmoM meM tIvratara puruSArtha karate rahane ke bAda hI tIrthakara pada milanA hai| jisa samaya tIrthakara bhagavAna abhiniSkramaNa karate ( dIkSA lete ) hai usa samaya devoM meM bhI prazasta deva vahAM Akarpita hokara upasthita hote haiN| unheM lokAMtika deva kahate haiM / (22) isa prakAra aneka devoM tathA manuSyoM ke parivAroM se ghire hue ve mizvara rana kI pAlakI para savAra hue aura dvArakA nagarI (apane nivAsasthAna) se nikala kara raivataka (giranAra ) parvata ke udyAna meM gye| (23) udyAna meM pahu~ca kara ve devanirmita pAlakI se utara par3e aura eka hajAra sAdhakoM ke sAtha unane citrAnakSatra meM dIkSA aMgIkAra kii| TippaNI-zrIkRSNa ke putra, baladeva ke 72 putra, zrIkRSNa ke 563 bhAI, Tagramena ke 8 putra, neminAya ke 28 bhAI, devamena muni Adi 100 tathA 250 yAdava putra, 8 bar3e rAjA, putra sahita akSoma aura varadatta isa taraha saba milakara 1000 sAdhakoM ke sAtha citrA nakSatra meM bhagavAna neminAtha ne dIkSA dhAraNa kI thii| (24) pAlakI meM se utara kara dIkSA dhAraNa karate samaya unane hAya se apane sugaMdhamaya, sukomala dhuMgharAla vAloM kA paMcamuSTi lAMca kiyA tathA samAdhipUrvaka sAdhuna grahaNa kiyaa| 5.jitendriya tathA luMcita keza unako dekhakara zrIkRSNa mahA ja ne kahA - he saMyatIzvara ! zrApa apane abhISTa zreya anu kabhI ki va prApta kro| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathanemIya Vvvvvvvvvvvvvvv ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ (26) aura jJAna, darzana, tathA cAritra se tathA kSamA, nirlobhatA Adi guNoM ke dvArA nitya Age Age bar3hate rho| TippaNI-jJAna, darzana, tathA cAritra ina tIna kI pUrNa prApti hone se jainadharma mukti honA mAnatA hai| jJAna arthAt AtmA kI pahicAna darzana arthAt Atmadarzana aura cAritra kA artha AtmaramaNatA hai| isa tripuTI kI tanmayatA kI jyoM 2 vRddhi hotI jAtI hai tyoM 2 karmoM ke bandhana DhIle par3ate jAte haiM aura jaba AtmA karmoM se sarvathA alipta ho jAtA hai usa sthiti ko mukti kahate haiN| (27) isa prakAra balabhadra, kRSNa mahArAja, yAdava tathA anya nagaranivAsI nana ariSTanemi ko praNAma kara phira vahA~ se dvArikA nagarI meM aaye| (28) isa tarapha vaha rAjakanyA rAjImatI, ariSTanemi ke yakA yaka dIkSA dhAraNa ke samAcAra sunakara hAsya tathA Ananda se rahita hokara zoka kI adhikatA se mUrchita hokara jamIna para gira pdd'ii| (29) hoza Ane para rAjImatI vicAra karane lagI ki yuvAna rAjakumAra ne to mujhe tyAga diyA aura rAjapATa tathA bhoga sukha chor3akara tathA dIkSA dhAraNa kara ve yogI bana gaye aura maiM abhI yahIM (ghara ho meM ) huuN| mere jIvana ko dhikkAra hai| mujhe bhI dIkSA lenI cAhiye isImeM merA kalyANa hai| ' (30) isake bAda pUrNa vairAgya se preriha hokara jUna rAjImatI ne bhauroM ke samAna hai Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 uttarAdhyayana sUtra hue apane narama kezoM ko svayameva DhuMcana kara dIkSA dhAraNa kii| (31) kRSNa vAsudeva ne muMDita tathA jitendriya rAjImatI ko zrAzIrvAda diyA :-he putrI! isa bhayaMkara saMsAra ko zIghra pAra kro|" (32) jaba brahmacAriNI tathA vidupI rAjImatI ne dIkSA lI thI taba unake sAtha unakI bahuta sI saheliyoM tathA sevi kAoM ne dIkSA dhAraNa kii| (33) eka bAra giranAra parvata para jAte hue, mArga meM bahuta varSA hone se rAjImatI ke vastra pAnI meM tarabatara ho gaye aura aMdhakAra ke ghira Ane se ve pAsa kI eka guphA meM khar3I ho gii| TippaNI-akasmAna se jisa guphA meM jAkara rAjImatI khar3I huI thI TasImeM samudravinaya ke putra rAjakumAra rathanemi, jinane pUrNa yauvana meM dIkSA lI thI, ve bhI dhyAna dhare baiThe hue the| (34) guphA meM koI nahIM hai aisA anumAnakara tathA andhakAra ke kAraNa rAjImatI apane bhAMje hue kapar3oM ko utArane lagI aura vilakula nagna hokara unako sukhAne lgii| isa dRzya se rathanemi kA citta vipayAkula ho gyaa| isI samaya rAjImatI kI dRSTi bhI usa para pdd'ii| ' TippaNI-ekAnta ati bhayaMkara vastu hai| AtmA meM bIja rUpa meM chipI vAsanAeM ekAnta dekhakara, rAkha meM chipI huI Aga kI taraha, rasa nagarI phira usameM strI kA aura vaha bhI nagna-kA ana kabhA gAya ko bhI calAyamAna kara DAlatA hai| prauDha Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nemIya 239 tapasvI rathanemi kevala eka choTe se nimitta se kSaNabhara meM nIce gira par3atA hai ! una saMyamI ko dekha( jAne binA, eka bhaya se ) unakI deha guhyAMgoM ko chipA (35) ( rathanemi ko dekhate hI ) ekAnta meM kara rAjamatI bhayabhIta hogaI / muni ke sAmane nagna hogaI isa kAMpane lagI aura apane donoM hAthoM se kara ve nIce baiTha gaI / TippaNI-vastra dUra para sUkha rahe the / sthala bhI ekAnta thA / strI0 jAtisulabha lajjA tathA bhaya ke AvegoM kA dvaMda ( yuddha ) cala rahA thA / isa samaya markaTabaddha bhAsana se baiTha kara unane donoM hAthoM se apane guhya aGga chipA kiye / (36) usI samaya samudravijaya ke aMgajAta (putra) rAjakumAra rathanemi rAjImati ko bhayabhIta dekhakara isa taraha bole:-- (37) he sarale ! maiM rathanemi hU~ / he rUpavatI ! he maMjubhASiNI ! mujha se tujhe lezamAtra bhI duHkha nahIM pahu~cegA / he komalAMga ! Apa mujhe sevana karo / (38) yaha manuSya bhava durlabha hai, isaliye calo, hama donoM bhogoM / ko bhogeM / unase tRpta hone ke bAda, bhuktabhogI hokara phira hama donoM jinamArga kA anusaraNa kareMge ( saMyama grahaNa kareMge ) | ( 39 ) isa prakAra saMyama meM kAyara bane hue tathA vikAroM ko AM jItane ke udyoga meM bilakula niSpha dekhakara rAjImatI hoza meM A ! usa mAtRzakti ke Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAbhyayana sUtra - - - - AAAMVAVNANHAVANAMA Nowww MURAL AtmA ko unnata banAkara unane usI samaya vastroM ko leliyA aura apanA zarIra DhaMka liyA / (40) apanI pratijJA tathA vrata meM bar3ha hokara tathA apanI jAti, kula, tathA zIla kA rakSaNa karate hue usa rAjakanyA ne sthanemi ko isa prakAra uttara diyA:(41) yadi kadAcin tU rUpa meM kAmadeva bhI hotA, lIlA ( hAva mAtra ) meM nalakubera hotA athavA sAkSAn zakrendra hI kyoM na hotA to bhI maiM terI icchA nahIM krtii| agaMdhana kula meM utpanna hue sarpa prajvalita agni meM jala kara mara jAnA pasaMda karate haiM kintu ugale hue vipa ko punaH pInA pasaMda nahIM krte| (42) he apayaza ke icchuka ! tujhe ghikAra hai ki tU vAsanAmaya jIvana ke liye vamana kiye hue bhogoM ko punaH bhogane kI icchA karatA hai| aise patita jIvana kI apekSA to terA mara jAnA bahuta acchA hai| (43) maiM bhojakaviSNu kI pautrI tathA mahArAja ugrasena kI putrI hUM aura tuma adhakadhiSNu ke pautra tathA samudravijaya mahArAja ke putra ho / dekho hama donoM gaMdhanakula ke sarpa na bneN| he saMyamIzvara ! nizcala hokara saMyama meM sthira hogii| (44) he muni ! jisa kisI bhI strI ko dekhakara yadi tuma: taraha kAmamohita ho jAyA karoge to samudra ke kinAre para khar3A huA haha nAma kA vRkSa jaise havA ke eka hI, makA, paNI ra gita - paDatA hai vaise hI tumhArI AtmA u bhamikA vAsanAeM ekAnta - an Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathanemIya . 241 AAVAJAVA (45) jisa taraha gvAlA gAyoM ko carAtA hai kintu vaha unakA mAlika nahIM hai, vaha to kevala apanI lAThI kA hI dhanI hai; aura jaise bhaMDArI bhaMDAra meM rakkhe hue dhana dhAnya kA mAlika nahIM hai kintu kevala cAbIkA hI dhanI hai vaise hI yadi tuma bhI viSayAbhilASI bane rahoge to he rathanemi ! saMyama pAlane para bhI tuma cAritra ke nahIM kintu veza mAtra ke hI dhanI rhoge|| - ".., isaliye he rathanemi ! krodha, mAna, mAyA aura lobha / .ko dabAkara apanI pAMcoM indriyoM ko vaza kara, apanI AtmA ko viSayabhogoM se pIche mor3o / : ' , (41) brahmacAriNI usa sAdhvI ke ina AtmasparzI arthaparNa vacanoM ko sunakara, jaise aMkuza se hAthI vaza meM AtA hai vaise hI rathanemi zIghra hI vaza meM Agaye aura saMyama dharma meM barAbara sthira hue| TeppaNI-yahAM hAthI kA dRSTAMta diyA hai to rathanemi ko hAthI, rAjI matI ko mahAvata tathA unake upadeza ko aMkuza samajhanA cAhiye / rathanemi kA vikAra kSaNamAtra meM zAMta hogayA / AtmabhAna jAgRta hone para unheM apanI isa kRti para ghora pazcAttApa bhI huaa| kintu jisa taraha AkAza meM bAdala Ane se kucha dera ke liye sUrya DhaMka jAtA hai kintu bAda meM punaH apane pracaMDa tApa se camakane lagatA hai "vaise hI ve bhI apane saMyama se dIpta hone lge| saca hai, saMyama kA prabhAva kyA nahIM karatA? .....dhanya hai, vaha jagajjananI brahmacAriNI maiyA ! mAtRzakti ke Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIra uttarAdhyayana sUtra (47) rathanemi taba se mana, vacana aura kAya se susaMyamI tathA sarvotkRSTa jitendriya ho gaye aura AjIvana apane vrata meM akhaMDa rUpa se dRr3ha rahe aura jaba taka jiye taba taka apane cAritra dharma ko zobhita karate rahe / TippaNI- rAnImatI kA upadeza unake roma roma meM vyApta hogayA aura ve apane cAritra dharma meM meru ke samAna bhaDhola akaMpa sthira hue | (48) isa prakAra anta meM upra tapazcaryA karake ye donoM jIva (rAjImatI tathA rathanemi ) kevalajJAnadhArI hue aura sarva karmoM ke baMdhanoM ko tor3a kara sarvottama gati - zrarthAt mokSa ko prApta hue / (49) jisa taraha una purupa ziromaNi rathanemi ne apane mana ko viSayabhoga se kSaNamAtra meM haThA liyA vaise hI vicakSaNa tathA tattvajJa puruSa bhI vipayabhogoM se nivRtta hokara parama purupArtha meM saMlagna hoM / } TippaNI- strIzakti komala hai, usakI gati maMda hai, usakA aizvaryaM bhaya/ se AkrAMta hai, strIzakti kA sUrya lajjA ke bAdaloM se ghirA huA hai - yaha saba kucha saca hai, para kaba taka ? jaba taka upayukta avasa ta Ave tabataka / avasara ke Ate hI lajjA ke bAdala bikhara jAte haiM, sahajasulabha komalatA pracaMDatA ke rUpa meM palaTa jAtI hai au vaha tejasvI sUrya ke samAna camacamAne jagata kA sArA bala parAsta hotA hai / hokara utara jAtA hai aura anta meM isI usa sa lagatI hai / puruSazakti kA Aveza zakti kI vijaya hotI hai| rathanemi yadyapi pUrvajanma ke yogIzvara the, AramadhyAna meM sa ndra kAla se raha vAle the, viva " Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thanemIya 243 jJAna, dhyAna aura vairAgya apUrNa thA hAthI ko khIMcane ke liye hAthI kI hI jarUrata par3atI hai / anaMtakAlIna vAsanAoM ke bIjoM ko naSTa karane ke liye Atmazakti kA sUrya atyaMta prakhara honA cAhiye / rathanemi abhI taka usa kakSA ko prApta nahIM hue the isIliye lezamAtra nimitta pAte hI ve DA~vADola ho gaye / isa prasaMga meM rAjImatI kA tIvra tapobala tathA nirvikAritA pratyakSa siddha hotI hai / aise kaThina prasaMga meM unakA yaha dhairya tathA parAkrama ye donoM unake sImAtIta bhAtmabala ke akATya pramANa haiM / rathanemi bhI pUrvayogI the isIliye to eka saMketa mAtra se apane mArga para Agaye nahIM to pariNAma kyA AtA usakI koI kalpanA bhI nahIM kara sakatA / unheM kevala eka saMketa kI jarUrata thI aura vaha unheM rAjamatI dvArA mila gayA / ; dhanya ho, dhanya ho, usa yoginI aura yogIzvara ko ! pralobhana ke prabala nimitta meM phaMsa jAne para bhI ye donoM bhASmAeM bhaDhola - akaMpa rahIM aura uttama AdhAra para sthira rahakara donoM hI Atmajyoti meM sthira huIM / aisA maiM kahatA hU~ taraha 'rathanemIya' nAmaka bAIsavAM adhyayana samApta huA / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya .. MIREAK kezimuni tathA gautama kA saMvAda pAMca mahAvrata-ye sAdhu ke 'mUlaguNa' kahalAte hai| zrAtmonnati ke ye hI sacce sAdhana haiN| vAkI kI dRsarI kriyAeM 'uttara gugA' kahalAtI hai aura unakA uhI mUlaguNoM ko puSTa karanA hai| ma mUla uddezya karmabaMdhana se mukta honA athavA mokSa kI dara (prApti) karanA hai aura usa mArga meM jAne ke mUlabhUta meM to kisI kAla meM, kisI bhI samayameM, kisI bhI parisi meM parivartana nahIM hotaa| satya saMdeva trikAlAbAdhita hai, use koI bhI badala nahIM sktaa| ... (usa 2 kintu uttara zugoM tathA kriyAyoM ke vidhividhaanii| (Aveza samaya tathA paristhiti ke anusAra parivartana hue haiM, IDI aura haoNga bhii| samayadharma kI aAvAja kI - . hari Thataraha sthanemi padyapi pUrvajanmanavira the, AtmadhyAna meM gAle the. kinAramAnaMda kAla se raho ... Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 245 sAmane rakhakara gati karate jAne meM hI satya kI, dharma kI, tathA zAsana kI rakSA antahita hai| * Aja se lagabhaga 2500 varSa pUrva bhagavAna mahAvIra ke samaya kI yaha kathA hai| bhagavAna mahAvIra ne samayadharma ko pahicAna kara sAdhujIvana kI caryA meM mahAna parivartana kiyA thaa| pahile se AtI huI zrI pArzvanAtha kI paraMparA meM bahuta kucha navInatA lA dI thI tathA kaThina vidhividhAna sthApita kara jainadharma kA punaruddhAra kiyA thaa| samayadharma ko varAvara pahicAnane ke kAraNa hI jainazAsana kI dharmadhvajA tatkAlIna veda tathA bauddha dharmoM ke zikhara para pharakane lagI thii| bhagavAna pArzvanAtha kI paraMparA ko mAnanevAle kezizramaNa saparivAra vihAra karate hue zrAvastInagarI meM padhAre the| usI samaya bhagavAna mahAvIra ke gaNadhara gautama bhI saparivAra vahAM caare| donoM samudAyoM kA milApa vahAM huaa| eka saMgha ziSyoM ko dUsare saMgha ke ziSyoM ko eka hI dharma kiMtu dUsarI yA pAlate hue dekhakara bar3A hI Azcarya huaa| ziSyoM kI kA kA nivAraNa karane ke liye donoM RSipuMgava (kezImuni gautama ) mile-bhette| paraspara vicAroM kA samanvaya thA aura anta meM vahIM para kezImunIzvara ne samayadharma ko sArA aura bhagavAna mahAvIra kI paraMparA meM dIkSita 1" jainazAsana kA jayajayakAra kraayaa| bhagavAna volesarvajJa (saba padArthoM tathA tatvoM ke saMpUrNa : Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI-jaba kI yaha ghaTanA hai usa samaya bhagavAna mahAvIra kA zAsana pravata rahA thaa| bhagavAna mahAvIra ke pahile 23 tIrthaMkara-dharma ke punaddhAraka purupa-aura ho gaye haiN| unameM se 23veM tIrthaMkara kA nAma pArzvanAtha hai| bhagavAna pAzrvanAtha kI AtmA to bahuta pahile hI siddhapada prApta kara cukI thI, isa samaya mAtra unake divya Andolana tathA unakA anuyAyI maMDala hI maujUda thaa| (2) lokAloka ke samasta padArthoM ko apane jJAnapradIpa (jyoti) ke prakAza dvArA prakaTa karanevAle una mahAprabhu ke ziSya, mahAyazasvI tathA jJAna evaM cAritra ke pAragAmI kezIkumAra nAma ke zramaNa usa samaya vidyamAna the| (3) ve kezIkumAra muni, bhatijJAna, zrutanAna tathA avadhijJAna ina tIna jJAnoM ke dhAraka the| eka bAra bahuta se ziSyoM ke sAtha gAmagAsa vicarate hue ve zrAvastInagarI meM pdhaare| TippaNI-jainadarzana meM jJAna kI 5 zreNiyoM haiM :-(1) matijJAna (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna tI (5) kevalajJAna / matijJAna ( athavA mati majJAna ) tathA jJAna (athavA zruta ajJAna) ye do jJAna to yAcanmAna prAli ko taratama (kamajyAdA ) pramANa meM hote haiN| zuddha jJAna ko sajJAna kahate haiM aura jo jJAna azuddha athavA viparyAsavAlA hai se ajJAna kahate haiN| samyak avarodha (nAnanA) isaksa matijJAna hai aura isase bhI adhika viziSTa jJAna ko zrI kahate haiM / yaha jJAna jisako jitanI mAtrA meM adhika hogA hai " hI usakA budvivaibhava bhI adhika hogaa| avadhimadhyAnna arrANTRA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya jAnA jA sakatA hai| ye tInoM jJAna azuddha bhI ho sakate haiM. aura yadi ye azuddha ho to unake nAma kramazaH mati ajJAna, zruta bhajJAna tathA vibhaMga jJAna (kuavadhijJAna ) hote haiN| manaHparyaya yaha kevala zuddha jJAna hai aura yaha jJAna chaThe se bArahave guNasthAnaka vartI saMyamI sAdhu ko hI hotA hai / isa jJAna ke dvArA vaha dUsare ke mana kI bAta yathAvat jAna sakatA hai| saba se adhika vizuddha kevala AtmabhAnarUpa jo jJAna hotA hai use 'kevalajJAna' kahate hai / yaha jJAna ghAtiyA karmoM (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA aMtarAya) ke nAza hone para hI prakaTa hotA hai aura isa jJAna ke dhAraka ko 'kevalI' (sarvajJa) kahate haiN| aise sarvajJoM ko saMsAra meM phira dubArA janma nahIM lenA pdd'taa| jJAna ke prakAroM kA vistRta varNana naMdIjI Adi sUtroM meM diyA hai, jinheM dekhanA ho ve vahAM dekha leveM / (4) usa zrAvastInagarI meM nagaramaNDala ke bAhara tinduka nAmakA eka ekAnta (dhyAna dharane yogya ) udyAna thaa| vahAM pavitra tathA acitta ghAsa kI zayyA tathA AsanoM kI yAcanA kara usa vizuddha bhUmi meM unane vAsa kiyA / ) usa samaya meM vartamAna uddhAraka tathA dharmatIrtha ke saMsthApaka jinezvara bhagavAna vardhamAna samasta saMsAra meM sarvajJa tarIke prasiddha ho cuke the| loka meM jJAna pradyota se prakAzamAna pradIpa svarUpa una bhaga Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 uttarAdhyayana sUtra - (7) vAraha aMgoM ke prakhara nAtA ve gautama prabhu bhI bahuta se ziSya samudAyake sAtha gAmagAma vicarate hue usI zrAvastI nagarI meM padhAre / . TippaNI-bhava bhI Tana 12 aMgoM meM se 11 aMga maujUda haiM, kevala eka dRSTibAda nAma kA aMga upalabdha nahIM hai| una aMgoM meM pUrva tIrthakaroM tathA bhagavAna mahAvIra ke anubhavI vacanAmRtoM kA saMgraha kiyA gayA hai| (8) usa nagaramaMDala ke samIpa koSTaka nAma kA eka udyAna thaa| vahA~ para vizuddha sthAna tathA tRNAdi kI acitta zayyA kI yAcanA kara unane nivAsa kiyaa| (9) isa taraha zrAvastInagarI meM kumAra zramaNa kezImuni aura mahAyazasvI gautama muni ye donoM sukhapUrvaka tathA dhyAna magna samAdhipUrvaka rahate the| TippaNI-Tana dinoM gA~va ke bAhara udyAnoM meM tyAgI purupa nivAsa karI the aura gA~va meM bhikSA mAMgakara saMyamI jIvana vitAte the| 10) eka samaya (mikSAcarI karane ke nimitta) nikale hu una donoM ke ziSyasamudAya ko jo pUrNa saMyamI, tapasva, guNI tathA jIvarakSaka (pUrNa ahiMsaka) thA, eka hai dharma ke upAsaka hone para bhI eka dUsare ke veza / sAdhu-kriyAoM meM antara dikhAI dene se, eka dUsa prati yaha vicAra (sandeha ) utpanna huaa| (11) bhalA yaha dharma kaunasA hai ? aura jo hama para haiM. ma ____Ale the. kindra bhAramAra ne 1 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 249 TippaNI-bhagavAna pArzvanAtha jhA kAla Rju tathA prAjJa kAla thA / usa samaya ke manuSya ati sarala tathA buddhimAna the isIliye usa prakAra kI dharmaracanA pravartatI thii| usa samaya kevaLa 4 mahAvata the| sAdhu raMgIna manohara vastra pahinate the kyoMki sundara vastra paridhAna meM yA jIrNa vastra paridhAna meM to mukti hai nahIM, muktito nirAsakti meM hai-aisI mAnyatA ke kAraNa vaisI praNAlikA cAlU huI thI aura usa dina taka maujUda thI / eka hI jainadharma ko mAnate hue bhI bAhya kriyA meM itanA adhika antara kyoM ? unako yaha zaMkA honA svAbhAvika thii| ye donoM gaNadhara to jJAnI the, unako isa vastu meM koI mahattva yA nikRSTatva nahIM lagatA thA parantu ziSyavarga ko aisI zaMkA honA svAbhAvika thaa| usakA samAdhAna karane ke liye paraspara mila kara samanvaya kara lenA--yaha bhI una mahApuruSoM kI udAratA tathA samayasUcakatA kA hI dyotaka hai| 12) dharma cAra mahAvrata svarUpa hai, jaisA ki bhagavAna pArzvanAtha 1 ne kahA hai athavA paMca mahAvrata svarUpa hai, jaisA ki bhaga vAna mahAvIrane kahA hai ? to usa bheda kA kAraNa kyA hai ? ) tathA alpopadhi (zveta vastra aura vastrarahita ) vAle sAdha AcAra meM jo bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita kiyA gayA hai tathA pacaraMgI vastra dhAraNa karane ke sAdhu AcAra / / meM jo bhagavAna pArzvanAtha dvArA prarUpita hai, ina donoM prakAra ke AcAroM meM saccA sAdhu AcAra kaunasA hai ? ina donoM meM kyoM aisA antara hai ? jaba ina donoM kA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI--usa samaya donoM prakAra ke muni the jinameM se eka kA nAma 'jinakalpI ' tathA dUsare kA nAma 'sthavirakalpI' thA / jinaklpI sAdhu dehAdhyAsa kA sarvathA tyAga kara kevala AtmaparAyaNa rahate the / kiMtu sthavirakalpiyoM kA kAma unase adhika kliSTa thA kyoMki unako samAja ke sAtha 2 mila kara rahate hue bhI nirAsakta bhAva se kAma karane par3ate the tathA AtmakalyANa ke sAtha hI sAtha parakalyAga kara ina donoM hetuoM kI tiddhi karate huye Age vaDhanA par3atA thA / isaliye yadyapi ve svala parigraha rakhate the phira bhI ve usameM mamatva nahIM rakhate the / ve parigraha rakhate hue bhI jinakalpI kI mahAna unnata AtmA jaisI ujjavalatA tathA sAvadhAnI ( apramatta bhAva ) rakhate the / (14) kezImuni tathA gautamamuni ina donoM mahApuruSoM ne apane ziSyoM kA yaha saMzaya jAnakara usakI nivRtti ke liye sava ziSyasamUha ke sAtha paraspara samAgama karane kI icchA vyakta kI / 250 TippaNI- kezImuni kI apekSA gautama muni umara meM choTe the kinna jJAna meM bar3he the / usa samaya gautama muni matijJAna, zrutajJAna avadhijJAna tathA mana:paryayajJAna ina cAra jJAnoM ke dhArI the / (15) vinaya, bhakti tathA avasara ke jJAnI gautamasvAmI arpa ziSyasamudAya sahita kezImuni ( pArzvanAtha ke anuya haiM isaliye ) ke kula ko bar3A mAna kara tinduka vanasa unake sannikaTa svayaM jAkara upasthita hue / TippaNI- bhagavAna pArzvanAtha bhagavAna mahAvIra ke pahile hue liye unake anuyAyI bhI bar3e mAne jAMyeMge / isamadhye ma bhI lona pUrvaja kina AtmA 22 unaMta kAla se rahI # Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya (16) ziSya samudAya sahita gautamasvAmI ko svayaM Ate hue dekha kara kezIkumAra harSa meM phUle na samAye aura ve unakA pratyaMta premapUrvaka svAgata karane lage 1 251 -- TippaNI - veza tathA samAcarI bhinna 2 hone para bhI jahAM para saMbhogasAmpradAyika vyavahAra kA bhUta savAra na huA ho, jahAM vizuddha prema ( svAmIvAtsalya ) uchalatA ho aura sampradAyajanya kadAgraha na ho vahAM kA vAtAvaraNa atyaMta premAla tathA viSamatAzUnya ho isameM Azcarya hI kyA hai ? ahA ! ve kSaNa dhanya haiM, ve paleM suphala haiM, ve samaya apUrva, haiM jahAM aisA saccA milana hotA hai ! saMta-samAgama kA aisA eka hI kSaNa karor3oM janmoM ke pApasamUha ko jalAkara bhasma kara detA hai / - ( 17 ) zramaNa gautama bhagavAna ko Ate dekhakara utsAhapUrvaka unake anurUpa tathA prAsuka ( citta zAlI dhAna, vrIhi, kaudarI tathA rAla nAmakI vanaspati ) cAra prakAra ke parAla ( sUkhI ghAsa) tathA pA~cave DAbha tathA tRNa ke Asana le lekara kezImuni tathA unake ziSyasamudAya ne gautamamuni aura unake ziSyasamudAya ko una para biThAyA / 8) usa samaya kA dRzya anupama dikhAI detA thA / kumAra # kezIzramaNa tathA mahAyazasvI gautamamuni ye donoM mahApuruSa vahA~ baiThe hue sUrya tathA caMdramA ke samAna zobhita ho rahe the / 1 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 uttarAdhyayana sUtra AAVA upasthita the aura lAkhoM kI saMkhyA meM vahA~ gRhastha bhI maujUda the| (20) (aAkAza mArga meM adRzya rUpa se ) deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara tathA adRzya aneka bhUta bhI vaha dRzya dekhane ke liye vahAM ikaTThe hue the| (21) usa samaya sabase pahale kezImuni ne gautama se yaha kahA: he bhAgyavaMta ! maiM Apase kucha prazna pUchanA cAhatA huuN| usake uttara meM bhagavAna gautama ne kezo mahArAjarSi ko yaha kahA(22) he bhagavan ! jo kucha Apa pUMchanA cAhe vaha AnaMda ke sAtha pUchiye / isa prakAra jaba gautamamuni ne kezImuni ko udAratApUrvaka kahA taba anunAprApta kezI bhagavAna ne gautama muni se yaha prazna pUchA:(23) he mune ! bhagavAna pArzvanAtha ne cAra mahAvratarUpa dharma kahA hai; kintu bhagavAna mahAvIra pA~ca mahAvratarUpa dharma batAte haiM TippaNI-yAma zabda kA artha yahA~ mahAvrata kiyA hai| (24) to eka hI kArya ( mokSaprApti) kI siddhi ke liye ni jita ina donoM (tIrthakaroM dvArA nirUpita dharma ) ke ye ( bhinna veza tathA bhinna bhinna zrAcAra rakhane kA prayojana / hai ? he buddhimAna gautama ! isa eka hI mArga meM do pratesa *ke vidhika sA hai vajanma sanA &. . .... ta kAla se rhaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 253 (25) kezI zramaNa ke isa taraha prazna pU~chane ke bAda gautama muni ne unako yaha uttara diyA:-- " zuddha buddhi ke dvArA hI dharma - tattva kA tathA paramArtha kA nizcaya kiyA jA sakatA hai / " TippaNI- jaba taka aisI zuddha tathA udAra buddhi (niSpakSatA ) nahIM hotI taba taka sAdhaka, sAdhya ( lakSya ) ko apekSA sAdhana kI hI tarafa vizeSa jhukA rahatA hai / isIliye mahApuruSoM ne kAla ko dekhakara vaisI kaThina kriyAoM kA vidhAna kiyA hai / (26) (24 tIrthaMkaro meM se ) prathama tIrthakara ( bhagavAna RSabha ) `ke samaya ke manuSya buddhi meM jar3a hone para bhI prakRti ke sarala the | aura antima tIrthaMkara ( bhagavAna mahAvIra ) ke samaya ke manuSya jar3a ( buddhi kA durupayoga karanevAle ) tathA prakRti ke kuTila haiM / ina donoM ke bIca ke tIrthakaroM ke samayoM ke jIva sarala buddhivAle tathA prAjJa the / isIliye paristhiti ko dekhakara usake anusAra bhagavAna mahAvIra ne kaThina vidhividhAna kiye haiM / A (27) RSabha prabhu ke anuyAyI puruSo ko dharma samajhanA hotA thA parantu samajhane ke bAda use dhAraNa karane meM hone ke kAraNa ve bhavasAgara pAra utara jAyA karate the ina antima bhagavAna ( mahAvIra svAmI ) ke ko dharmaM samajhAnA to sarala hai parantu unase palAnA ka yahI kAraNa hai ki ina donoM bhagavAnoM ke aura bIca ke 22 X - AN rUpa > Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 uttarAdhyayana sUtra - % 3D ~ TippaNI-samajhane meM kaThinatA hone kA kAraNa buddhi kI bar3hatA (maMdanA) hai kintu cAritra dhAraNa karane kI kaThinatA kA kAraNa tatkAlIna manuSyoM meM cAritramaithilya kA bar3ha jAnA thaa| (28) yaha spaSTa uttara sunakara kezIsvAmI bole:-he gautama ! Apa kI buddhi sundara hai| hamArI isa zaMkA kA samAdhAna ho gyaa| zrava meM apanI dUsarI zaMkA kahatA hU~, he gautama ! Apa usakA samAdhAna kro| (29) he mahAmune! bhagavAna mahAvIra ne sAdhu samudAya ko pramANapUrvaka kevala sapheda vastra hI pahirane kI zrAjJA dI hai, kintu bhagavAna pArzvanAtha ne to vividha raMga ke vastra pahirane kI sAdhuoM ko chUTa dI hai| " TippaNI-"acelaka" zabda kA artha koI koI "avastra athavA vastrahIna" karate haiN| yadyapi sAmAnyarIti se nana samAsa kA artha nakAravAcI kiyA jAtA hai aura usa dRSTi se yaha artha liyA bhI jA sktaa| parantu usa kAlameM bhI samasta sAdhusamudAya vavarahita (digambara na thA / bahuta se digambara sAdhu the bahuta se vastrasahita sAdhu bhii| kyoMki bhagavAna mahAvIra ne dhamna kI apekSA vastrajanya mUrkhA ko vA darane para vizeSa jora diyA thaa| isaliye yahAM para "nana" sA ke cha arthoM meM se "Ipat (alpa)" artha karanA vizeSa yuktiyukta (30) ye donoM (prakAra ke ) sAdhu eka hI uddezya siddhi meM / hue haiM phira bhI isa prakAra ke pratyakSa jude 2 veza ci dhAraNa karane kA antara-jho rakhale maiM rahA / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 255 (31) isa prakAra prazna pUche jAne ke bAda gautama muni ne kezI muni ko yaha uttara diyAH-he mahAmune! samaya kA khUba vijJAnapUrNa sUkSma nirIkSaNa kara tathA sAdhuoM ke mAnasa (cittavRtti) ko dekhakara hI una mahApuruSoM ne isa prakAra ke bhinna 2 bAhya dharmasAdhana rakhane kA vidhAna kiyA hai| TippaNI-bhagavAna pArzvanAtha ke zimya sarala svabhAvI tathA buddhimAna the isaliye ve vividha raMga ke vastroM ko bhI ve kevala zarIra DhaMkane ke sAdhana haiM, bhaMgAra ke liye nahIM haiM--aisA mAnakara anAsakta bhAva se unakA upayoga kara sakate the kintu bhagavAna mahAvIra ne dekhA ki isa kAla meM patana ke bahuta se nimitta milate rahate haiM, isaliye nirAsakta rahanA ati kaThina hai, isIliye unane muni ko pramANapUrvaka tathA sAdA veza rakhane kI AjJA dI hai| (arthAt mahApuruSoM ne yaha saba kucha socasamajha kara tathA samaya dekhakara hI kiyA hai| yaha bheda karanA sakAraNa thA, niSkAraNa nahIM) aisA sAdA veza rakhane ke kAraNa ye haiM-(1) isa samaya loka meM bhinna bhinna prakAra ke, vikalpoM tathA vezoM kA pracAra hai / isa veza ko dekha kara logoM ko yaha vizvAsa ho ki "yaha jaina sAdhu hai"; (2) sAdhu ko bhI isa veza se yaha hamezA dhyAna rahe ki "maiM sAdhu hU~" tathA (3) isa veza dvArA saMyama nirvAha saba se uttama rIti se ho sakatA hai| loka meM veza dhAraNa karane ke ye hI prayojana haiN| zazi " sAdhya to hai nahIM, mAtra bAhya sAdhana hai| yaha bAhya ARREAP pavikAsa meM maTara Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 uttarAdhyayana sUtra (33) aura sAdhu kA veza to durAcAra na hone pAve usakI satata jAgRti rakhane ke liye vyavahAra naya mAtra eka sAdhana hai| nizcaya na.. se to nAna, darzana aura cAritra ye hI tIna mokSa ke sAdhana haiN| ina vAstavika sAdhanoM meM to bhagavAna pArzvanAtha tathA bhagavAna mahAvIra donoM kA eka hI mata hai ( maulikatA meM to lezamAtra bhI antara nahIM hai)| TippaNI-veza bhale hI bhinna ho parantu tattra meM kucha bhI bheda nahIM hai| minna veza rakhane kA kAraNa vahI hai jo Upara likhA hai| (35) kezIsvAmI ne kahA he gautama ! tumhArI vaddhi uttama hai ( arthAt tuma bahuta acchA samanvaya kara sakate ho)| tumane merA saMdeha dUra kara diyaa| ava maiM tumase dUsarA eka prazna pUchatA hU~, usakA bhI he gautama ! tuma samA dhAna kro| (35) he gautama ! hajAroM zatruoM ke bIca meM tuma rahate ho / ve saba tuma para AkramaNa kara rahe haiM, phira bhI tuma do| saba ko kisa taraha jIta lete ho ? (36) ( gautama ne kahA:-) maiM mAtra eka (AtmA) / jItane kA satata prayatna karatA hU~, kyoMki usa eka jItane se pAMca (iMdriyoM ) ko aura una pAMca (iMdira ko jItane boisa sAla Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 257 (37) kezImuni ne gautama se phira prazna kiyA:-he mahAtman ! ve zatru kauna se haiM so kaho / kezImuni kA yaha prazna sunakara gautama ne isa prakAra usakA uttara diyAH(38) he mune! (manakI duSTa pravRttioM meM phaMsA huA) eka jIvAtmA yadi na jItA jAya to vaha apanA zatru hai (kyoMki AtmA ko na jItane se kaSAyeM utpanna hoto haiM) aura isa zatru ke kAraNa cAra kaSAeM aura pAMcoM - indriyAM bhI apanI zatru ho jAtI haiM (arthAt paMcendriyoM tathA kapAya se 'yoga' hotA hai aura yahI yoga karmabandhana kA tathA duHkhaparaMparA kA kAraNa hai)| isa taraha samasta zatruparaMparA ko jainazAsana ke nyAyAnusAra jIta kara maiM zAntipUrvaka vihAra kiyA karatA huuN| TippaNI-krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM kahalAtI haiN| ina cAra ke taratama bhAva se 16 bheda hote haiM / duSTa mana bhI apanA zatru hai| pAMca indriyAM bhI asaddhega hone se zatrurUpa hI haiN| yadyapi ye bhAtmA ke zatru haiM phira bhI ina saba kA mUla kAraNa kevala eka hai aura vaha hai mAtmA kI duSTa pravRtti / isalie eka duSTAtmA ko jIta lene se samasta zatruparaMparA svayameva jIta lI jAtI hai| jainazAstra nyAya yaha hai ki bAhya yuddha kI apekSA Atmayuddha karanA adhika tama hai aura kSamA, dayA, tapazcaryA tathA tyAga ye hI yuddha ke zastra Mall inhIM zastroM dvArA hI karmarUpI zatru mAre jAte haiN| he gautama ! tumhArI buddhi sundara hai| tumane mero zaMkA mabi maiM tumase eka Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 isa (40) isa saMsAra meM bahuta se vicAre jIva se jakar3e hue dikhAI dete haiM / muni ! tuma kisa prakAra baMdhana se kI taraha halake hokara pratibaMdha (binA rukAvaTa ) vihAra kara sakate ho ? rahita hokara vAyu ( 41 ) ( gautama kezI munIzvara ko uttara dete haiM:- ki ) he mune ! zuddha upAyoM se una jAloM (baMdhanoM ) ko tor3akara maiM baMdhanarahita hokara vAyu kI taraha apratibaMdha rUpa se vicaratA hU~ / (42) taba kezImuni ne gautama se phira prazna kiyA: he gautama! ve baMdhana kauna se hai ? ve Apa mujhe kheN| yaha prazna gautama ne kezImuni ko yaha javAba diyA:sunakara (43) he mahAmune ! rAga, dveSa, moha, parigraha tathA strI, kuTumbI jana, Adi para jo zrAsakti bhAva hai ve hI tIvra, gAr3he aura bhayaMkara snehabandhana haiN| ina bandhanoM ko tor3akara jaina zAsana ke nyAyAnusAra rahakara maiM apanA vikAsa karata hU~ aura nirdvada vihAra karatA hU~ / + (44 ) yaha uttara sunakara kezImuni kahane lage :- he gautama tumhArI buddhi uttama hai / tumane merA saMdeha da kara diyaa| aba maiM tumase dUsarA prazna karatA hU~ u bhI samAdhAna karo / uttarAdhyayana sUtra karmarUpI jAla paristhiti meM he Ve 1 (45) he gautama! hRdaya ke gahare bhAgarUpI jamIna meM eka bela u aura usa vela meM vipa ke samAna jaharIle phala lage usa vela kAlo namune 2011 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 kezigautamIya RANA (46) kezImuni ke prazna ko sunakara gautama boleH--usa viSa bela ko to maiMne ukhAr3a kara pheMka diyA hai tabhI to maiM usa bela ke viSaphaloM ke asara se mukta hokara jinezvara ke nyAyamaya zAsana meM AnandapUrvaka vicara rahA huuN| (47) kezImuni ne gautama se pUMchA:-"vaha bela kaunasI hai ? so Apa mujhe kho|" yaha sunakara gautama ne kezImuni ko yaha uttara diyAH(48) he munIzvara ! mahApuruSoM ne saMsAra ko bar3hAnevAlI isa tRSNA ko hI viSabela kahA hai| vaha bela bhayaMkara tathA jaharI phaloM ko dekara jIvoM ke janma-maraNa karA rahI hai| usakA yaha svarUpa barAbara jAnakara maine use ukhAr3a DAlI hai aura isIliye aba maiM jinezvara ke nyAyazAsana meM sukhapUrvaka cala sakatA huuN| (49) kezImuni ne kahAH-he gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| tumane merI zaMkA kA samAdhAna kara diyaa| aba maiM dUsarA prazna pUMchatA hU~, usakA bhI zrApa samAdhAna kro| ) he gautama ! hRdaya meM khUba hI jAjvalyamAna aura bhayaMkara eka agni jala rahI hai jo zarIra meM hI rahatI huI isI zarIra ko jalA rahI hai| usa agni ko tumane kaise / bujhAyA ? (yaha sunakara gautama ne kahA:-) mahAmeSa ( bar3e bAdala ) mapanna hue jala prabAha se pAnI lekara satata maiM usa Sant SHthe vaha bajhI haI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 uttarAdhyayana sUtra ~ ~~ ~~ ANAVvv (52) kezImuni ne gautama se phira pUMchA:-"vaha agni kauna, sI hai so zrApa mujhase kho"| kezImuni ke isa prazna ko sunakara gautama ne unako yaha uttara diyA:--- (53) kapAyeM hI agni hai (jo zarIra, mana tathA prAtmA ko 'satata jalA rahI haiM) aura ( tIrthaMkararUpI mahAmeva se varasI huI) jJAna, AcAra aura tapazcaryArUpI jala kI dhArAeM haiN| satyajJAna kI dhArAoM ke jala se vujhAI huI merI kapAyarUpI agni bilkula zAMta par3a gaI hai .aura isIliye aba vaha mujhe bilakula bhI jalA nahIM sktii| (54) he gautama! tumhArI buddhi sundara hai| tumane merA saMdeha dUra kara diyaa| aba maiM dUsarA prazna pUMchatA hUM usakA bhI Apa samAdhAna kro| (55) kezImuni ne pUMchA:- he gautama ! mahAuddhRta, bhayaMkara tathA duSTa (apane savAra ko gaDDhe meM DAla denevAlA aisA eka ) ghor3A khUba daur3a rahA hai| usa ghor3e para baiThe hu| bhI tuma sIdhe mArga para kaise jA rahe ho ? vaha dhonI tumheM unmArga (khoTe mArga) meM kyoM nahIM le jAtA ? " TippaNI-duSTa svabhAva kA ghor3A mAlika ko kabhI na kamI dagA binA nahIM rhtaa| kintu tuma to usa para savAra ho phira sIva 2 apane mArga para cale jA rahe ho -bhalA isakA'! kAraNa hai ? (56) kezImahArAja ko kaiga - - - - dauite hue pAvela meM viSa ke samAna jaharIle phala lge| 'galomeja Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 261 NA huuN|' jJAnarUpI lagAma se vaza huA vaha ghor3A kuraste na jAkara mujhe sumArga para hI le jAtA hai| (57) kezImuni ne phira prazna kiyA:- "he gautama ! vaha ghor3A, kaunasA hai ? yaha kRpA kara mujhe kho|" yaha sunakara gautama Rpi ne kezImuni ko uttara diyAH(58) manarUpI ghor3A bar3A hI uddhata, bhayaMkara, tathA duSTa hai| vaha sAMsArika viSayoM meM idharaudhara sapATa daur3atA phiratA hai| dharmazikSA rUpI lagAma se khAndAnI ghor3e kI taraha isakA barAvara nigraha karatA huuN| (59) he. gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| tumane merA saMzaya dUra kara diyaa| aba dUsarA eka prazna pUMchatA hU~ usakA bhI Apa samAdhAna kro| (60) he gautama ! isa saMsAra meM kumArga bahuta haiM jina para jAne se dRSTiviparyAsa (dRSTiphera hone) ke kAraNa jIva sacce mArga ko pahicAna nahIM pAte aura isIliye kumArga meM jAkara bahuta duHkhI hote haiN| to he gautama ! Apa kuraste na jAkara sumArga para kaise bar3ha rahate ho? 61) (gautama ne uttara diyA ki he mahAmune ! ) maiMne kumArga aura sumArga para jAne vAle sabhI jIvoM ko jAna liyA hai ( arthAt kumArgI tathA sumArgI jIva ke AcaraNa kA maiMne khUba vizleSaNa kara liyA hai isIliye mujhe kumArga tathA sumArga kA dhyAna hamezA rahatA hai|) aura isI kAraNa maiM ith barAbara mAnA jAtA hU~; gumarAha athavA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___262 uttarAdhyayana sUtra wwwwwwwwww (62) kezImuni ne phira prazna kiyAH-'he gautama ! vaha mArga kaunasA hai ?" yaha prazna sunakara gautama ne kezImuni ko yaha uttara diyA(63) svakalpita matoM meM jo svacchanda-pUrvaka AcaraNa karatA hai. ve saba pAkhaNDI haiN| ve saba kumArga para bhramaNa kara rahe haiM aura ve anta taka bhavasamudra meM gote khAte rheNge| saMsAra ke bandhano se sarvathA mukta hue jinezvaroM ne satya kA jo mArga batAyA hai vahI uttama hai| (64) he gautama ! tumhArI buddhi bahuta uttama hai| mere saMzaya ko tumane dUra kara diyA / mujhe eka dUsarI zaMkA hai, kRpA kara usakA bhI nirasana ( samAdhAna ) kro|| (65) jala ke mahApravAha meM DUbate hue prANiyoM ko usa duHkha se bacAnevAlA zaraNarUpa kauna hai ? vaha sthAna kaunasA hai ? usa gati kA nAma kyA hai ? aura AdhAra svarUpa vaha dvIpa kaunasA hai ? (66) aura he gautama ! usa jala ke mahApravAha meM bhI ekI mahAvistIrga dvIpa hai jahAM pAnI ke usa mahApravAha AnA jAnA nahIM hotaa| (67) kezImuni ne gautama se pUchA:-he mune ! usa dvIpa kA nAma kyA hai so kho| yaha sunakara gautama ne yaha utta diyA:(68) jarA (bur3hApA) tathA maraNarUpI jala ke phala lge| isa saMsAra ke sva pa ke samAna jaha . . ...... . Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 263 sthAnarUpa, athavA gatirUpa yA AdhArarUpa dvIpa. jo kucha bhI kaho vaha kevala eka dharma hI hai| (69) he gautama ! tumhArI buddhi sundara hai / tumane merA saMdeha dUra . kara diyaa| aba mai tuma se dUsarA eka prazna pUchanA cAhatA hU~, usakA Apa samAdhAna kro| (70) eka mahApravAhavAn samudra meM eka nAva cAroM tarapha ghUmatI phiratI hai / he gautama ! Apa usa nAva para baiThe ho, to tuma pAra kaise utaroge ? (71) jisa nAva meM cheda hai vaha pAra na jAkara bIcahI meM DUba jAtI hai aura usameM baiThanevAloM ko bhI DubA detI hai| vinA cheda kI nAva hI pAra pahu~cAtI hai| (72) 'he gautama ! vaha nAva kaunasI hai ?? kezImuni ke isa prazna ko sunakara gautama ne isa prakAra uttara diyAH(73) zarIrarUpI nAva hai, saMsArarUpI samudra hai aura jIvarUpI nAvika ( mallAha) hai| usa saMsArarUpI samudra ko zarIra se dvArA maharSi puruSa hI tara jAte haiN| TippaNI-zarIra yaha nAva hai isaliye isameM kahIM se bhI cheda na ho jAya, athavA yaha TUTaphUTa na jAya-isakI saMbhAla lenA tathA sNym| pUrvaka baiThe hue nAvika (AtmA) ko pAra utAranA yaha maharSi puruSoM kA kartavya hai| e) (kezImuni ne kahAH-) he gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| prema mAheka dUra kara diyA / mujhe eka aura zaMkA hai, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 uttarAdhyayana sUtra (62) kezImuni ne phira prazna kiyA: - "he gautama ! vaha mArga kaunasA hai ?" yaha prazna sunakara gautama ne kezImuni ko yaha uttara diyA , (63) svakalpita matoM meM jo svacchanda - pUrvaka AcaraNa karatA keul ve saba pAkhaNDI haiN| ve saba kumArga para bhramaNa kara rahe haiM aura ve anta taka bhavasamudra meM gote khAte raheMge / saMsAra ke bandhanoM se sarvathA mukta hue jinezvaroM ne satya kA jo mArga batAyA hai vahI uttama hai / (64) he gautama! tumhArI buddhi bahuta uttama hai / mere saMzaya ko tumane dUra kara diyA / mujhe eka dUsarI zaMkA hai, kRpA kara usakA bhI nirasana ( samAdhAna ) karo / (65) jala ke mahApravAha meM DUbate hue prANiyoM ko usa duHkha se bacAnevAlA zaraNarUpa kauna hai ? vaha sthAna kaunasA hai ? usa gati kA nAma kyA hai ? aura AdhAra - rUpa vaha dvIpa kaunasA hai ? (66) aura he gautama ! usa jala ke mahApravAha meM bhI e mahAvistIrNa dvIpa hai jahAM pAnI ke usa mahApravAha ko AnA jAnA nahIM hotA / (67) kezomuni ne gautama se pU~chA :- he mune ! usa dvIpa kA nAma kyA hai so kaho / yaha sunakara gautama ne yaha utta diyA:--- (68) jarA ( bur3hApA ) tathA maraNarUpI jala ke isa saMsAra ke sa vala meM vipa ke samAna jaharIle phala lage ABIT Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke zigautamIya 263 sthAnarUpa, athavA gatirUpa yA AdhArarUpa dvIpa. jo kucha bhI kaho vaha kevala eka dharma hI hai|' (69) he gautama ! tumhArI buddhi sundara hai / tumane merA saMdeha dUra kara diyaa| aba mai tuma se dUsarA eka prazna pUMchanA cAhatA hU~, usakA Apa samAdhAna kro| (70) eka mahApravAhavAn samudra meM eka nAva cAroM tarapha ghUmatI phiratI hai| he gautama ! Apa usa nAva para baiThe ho, to tuma pAra kaise utaroge? (71) jisa nAva meM cheda hai vaha pAra na jAkara bIcahI meM DUba jAtI hai aura usame baiThanevAloM ko bhI DubA detI hai| vinA cheda kI nAva hI pAra pahuMcAtI hai| (72) 'he gautama ! vaha nAva kaunasI hai ? kezImuni ke isa prazna ko sunakara gautama ne isa prakAra uttara diyA:173) zarIrarUpI nAva hai, saMsArarUpI samudra hai aura jIvarUpI nAvika ( mallAha ) hai| usa saMsArarUpI samudra ko zarIra ra dvArA maharSi puruSa hI tara jAte haiN| TippaNI-zarIra yaha nAva hai isaliye isameM kahIM se bhI cheda na ho jAya, athavA yaha TUTaphUTa na jAya-isakI saMbhAla lenA tathA saMyamara pUrvaka baiThe hue nAvika (AtmA) ko pAra utAranA yaha maharpi puruSoM kA kartavya hai| 4) (kezImuni ne kahA:-) he gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| yeya mAhei dura kara diyA / mujhe eka aura zaMkA hai, Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 uttarAdhyayana sUtra Dowwwwwwe (75) isa samagra loka meM phaile hue ghora aMdhakAra meM bahuta se prANI rudhe par3e haiN| ina saba prANiyoM ko prakAza kauna degA ? (76) (gautama ne uttara diyA:-) samasta loka meM prakAza denevAlA jo sUrya prakAzita horahA hai vahI isa loka ke samasta jIvoM ko prakAza degaa| (77) gautama ke isa uttara ko sunakara kezImuni ne phira pUMchA:- "he gautama ! vaha sUrya Apa kisako kahate ho ?" gautama ne isakA uttara isa prakAra diyA:(78) saMsAra ke samasta gAr3ha aMdhakAra kA nAza kara ananta jyAtiyoM se prakAzamAna sarvajJarUpI sUrya hI isa samasta loka ke prANiyoM ko prakAza degaa| TippaNI-jina pravala AtmAoM kA ajJAna aMdhakAra naSTa hogayA hai, aura jo sAMsArika sabhI baMdhanoM se sarvathA mukta hue hai aise mahA- purupa hI apane anubhava kA mArga jagat ko yatAkara use saba duHkhoM se chur3A sakate haiN| (79) kezImuni ne kahA:-he gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| tumane merA saMdeha dUra kara diyaa| aba mere eka dUsare prazna kA Apa sAmAdhAna kro| vaha prazna isa prakAra hai:(80) he mune ! sAMsArika jIva zArIrika tathA mAnasika duHkha meM pIr3ita ho rahe haiN| unake liye kalyANakArI, nirbhaya, ni padrava tathA pIDArahita paunasA hAla phala laga - - - A jAnate ho| meM viSa ke samAna Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 265 wwwmar ~ ~ ~ (81) (gautama ne uttara diyAH-he mune!) hAM, jAnatA hUM kintu vahAM jAnA bahuta 2 kaThina hai / loka ke aMtima bhAga para sundara evaM nizcala eka aisA sthAna hai jahAM jarA, maraNa, vyAdhi, vedanA Adi eka bhI duHkha nahIM hai| (82) yaha sunakara phira kezImuni ne prazna kiyAH-"he gautama ! usa sthAna kA nAma kyA hai ? kyA Apa usa sthAna ko jAnate ho ?" ! gautama ne isakA uttara isa prakAra diyAH(83) jarA-maraNa kI pIr3A se rahita, parama kalyANakArI aura lokAgrasthita usa sthAna kA nAma siddhasthAna yA nirvANa sthAna hai| vahA kevala maharSi hI jA sakate haiN| (84) he mune ! vaha sthAna loka ke agra bhAga meM sthita hai kintu usakI prApti atyaMta kaThinatA se hotI hai| vaha nizcala tathA parama sukhada sthAna hai| saMsArarUpI samudra kA aMta pAne kI zaktidhArI mahAtmA hI vahAM pahuMca pAte haiN| vahAM pahuMcane ke bAda kleza, zoka, janma, jarA Adi duHkha kabhI bhI nahIM hote aura vahAM pahuMcane para punaH kabhI saMsAra meM nahIM AnA pdd'taa| (85) he gautama ! tumhArI buddhi sundara hai / tumane mere sabhI praznoM kA bar3A hI sundara samAdhAna kiyA hai / he saMzayAtIta ! he sarva siddhAMta ke pAragAmI gautama ! tumako namaskAra ho / (86) pravala puruSArthI kezImunIzvara ne isa prakAra (ziSyoM ) ke saMdehoM kA samAdhAna hone para mahAyazasvI gautama munirAja pamA iMDaLa ( hAtha jor3a kara tathA sira jhukAkara) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 uttarAdhyayana sUtra (75) isa samapra loka meM phaile hue ghora aMdhakAra meM bahuta se prANI ruMdhe par3e haiM / ina saba prANiyoM ko prakAza kauna degA? (76) (gautama ne uttara diyA:-)samasta loka meM prakAza denevAlA jo sUrya prakAzita horahA hai vahI isa loka ke samasta jIvoM ko prakAza degaa| (77) gautama ke isa uttara ko sunakara kezImuni ne phira pUMchA:- "he gautama ! vaha sUrya zrApa kisako kahate ho ?" gautama ne isakA uttara isa prakAra diyAH(78) saMsAra ke samasta gAr3ha aMdhakAra kA nAza kara ananta jyotiyoM se prakAzamAna sarvajJarUpI sUrya hI isa samasta loka ke prANiyoM ko prakoza degaa| TippaNI-lina pravala AtmAoM kA ajJAna aMdhakAra naSTa hogayA hai, { aura jo sAMsArika sabhI baMdhanoM se sarvathA mukta hue haiM aise mahApurupa hI apane anubhava kA mArga jagat ko batAkara use saba duHkhaa| se chur3A sakate haiN| (79) kezImuni ne kahAH-he gautama ! tumhArI buddhi uttama hai| tumane merA saMdeha dUra kara diyaa| aba mere eka dUsare prazna kA Apa sAmAdhAna kro| vaha prazna isa prakAra hai:(80) he mune ! sAMsArika jIva zArIrika tathA mAnasika duHkha pIr3ita ho rahe haiN| unake liye kalyANakArI, nirbhaya, ni padrava tathA pIDArahitA kaunasA gaharAla phala lgaa| ......... jAnate ho| meM vipa ke samAna, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 265 (81) (gautama ne uttara diyAH-he mune!) hAM; jAnatA hUM kintu vahAM jAnA bahuta 2 kaThina hai| loka ke aMtima bhAga para sundara evaM nizcala eka aisA sthAna hai jahAM jarA, maraNa, vyAdhi, vedanA Adi eka bhI duHkha nahIM hai| (82) yaha sunakara phira kezImuni ne prazna kiyA:-"he gautama ! usa sthAna kA nAma kyA hai ? kyA Apa usa sthAna ko jAnate ho ?" ! gautama ne isakA uttara isa prakAra diyAH(83) jarA-maraNa kI pIr3A se rahita, parama kalyANakArI aura lokAgrasthita usa sthAna kA nAma siddhasthAna yA nirvANa sthAna hai| vahA kevala maharSi hI jA sakate haiN| (84) he mune ! vaha sthAna loka ke agra bhAga meM sthita hai kintu usakI prApti atyaMta kaThinatA se hotI hai / vaha nizcala tathA parama sukhada sthAna hai| saMsArarUpI samudra kA aMta pAne kI zaktidhArI mahAtmA hI vahAM pahuMca pAte haiN| vahAM pahuMcane ke bAda kleza, zoka, janma, jarA Adi duHkha kabhI bhI nahIM hote aura vahAM pahuMcane para punaH kabhI saMsAra meM nahIM AnA pdd'taa| (85) he gautama ! tumhArI buddhi sundara hai / tumane mere sabhI praznoM kA bar3A hI sundara samAdhAna kiyA hai| he saMzayAtIta ! he sarva siddhAMta ke pAragAmI gautama ! tumako namaskAra ho / (86) pravala puruSArthI kezImunIzvara ne isa prakAra (ziSyoM ) ke - saMdehoM kA samAdhAna hone para mahAyazasvI gautama munirAja RAAT ( hAtha joDa kara tathA sira mukAkara) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 uttarAdhyayana sUtra - vvvvvvvvvvv (87) usI sthAna para (bhagavAna mahAvIra ke). paMca mahAvratarUpI dharma ko bhAvapUrvaka svIkAra kiyA aura usa sukhamArga meM gamana kiyA ki jisa mArga kI prarUpaNA prathama tathA aMtima tIrthakara bhagavAnoM ne kI thii| (88) vAda meM bhI, jaba taka zrAvastInagarI meM ye donoM samudAya rahe taba taka kezI tathA gautama kA samAgama nityaprati hotA rahA aura zAstradRSTi se kiyA huA zikSAvatAdi kA nirNaya unake jJAna evaM cAritra ina donoM aMgoM meM vRddhi kara huaa| TippaNI-kezI tathA gautama ina donoM gaNa ke ziSyoM ko vaha zAstrArtha tathA vaha samAgama bahuta lAbhadAyaka huA kyoMki zAstrArtha karane meM una donoM kI udAra dRSTi thii| donoM meM se kisI eka ko bhI kadAgraha na thA aura isIliye zAstrArtha bhI satyasAdhaka huA / kadAgraha hotA to zAstra ke bahAne se bahuta kucha anartha ho jAne kI saMbhAvanA thI kintu sacce jJAnI sadaiva kadAgraha se dUra rahate haiM aura satya vastu ko, cAhe kucha bhI kyoM na ho lAya, svIkAra kiye binA nahIM raha scce| (89) (isa zAstrArtha se) samasta pariSada ko atyaMta sntoph| huyA / saboM ko satyamArga kI jhAMkI huii| zrotAoM ko bhI sacce mArga kA jJAna huA aura ve saba ina donoM mhH| piyoM kIstuti prArthanA karane lge| "kezImuni tthaa| gautama Rpi sadA jayavaMta raho" aime saba deva, dAnava meM vipa ke samAna jaha ..HAMP Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 267 ~- ~ ~ N TippaNI-nizcayadharma arthAt isa kAla meM, isa samaya meM, aura isa paristhiti meM zAsana kI unnati kaise ho-isa bAta kA hRdayatalasparzI vicAraNApUrvaka lakSya niyata karanA-yaha abAdhita satya hai| isameM parirvatana nahIM ho sakatA, kintu unnati kaise karanI caahiye| usake liye kauna 2 se sAdhanoM kA upayoga karanA cAhiye Adi sabhI vAtoM kA nirNaya samayadharma ke hAtha meM hai| unameM parirvatana honA saMbhava hai| samaya dharma kI pukAra sava kisI ke liye hai| samAja saMsthA samaya dharma se bahuta adhika saMbaMdhita hai| zramaNavarga tathA zrAvaka varga ye donoM samAja ke aMga haiN| koI bhI bhaga usa tarapha upekSA bhAva na rakhakara zAstrokta satya ko pahicAna kara khUba prayatna kare aura suvyasthita raha kara jainazAsana kI unnati kare yahI abhISTa hai| aisA maiM kahatA hU~isa taraha 'kezigautamIya' nAmaka 23vAM adhyayana samApta huA / SEASE HNAR KAISE SEDIA Ge SEARIA VA ASTHAN ma AR Aro Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 (87) usI sthAna para ( bhagavAna mahAvIra ke ) paMca mahAvratarUpI dharma ko bhAvapUrvaka svIkAra kiyA aura usa sukhamArga meM gamana kiyA ki jisa mArga kI prarUpaNA prathama tathA aMtima tIrthaMkara bhagavAnoM ne kI thI / uttarAdhyayana sUtra (88) vAda meM bhI, jaba taka zrAvastInagarI meM ye donoM samudAya rahe taba taka kezI tathA gautama kA samAgama nityaprati hotA rahA aura zAstradRSTi se kiyA huA zikSAtratAdi kA nirNaya unake jJAna evaM cAritra ina donoM aMgo meM vRddhi - kara huA / TippaNI- kezI tathA gautama ina donoM gaNa ke ziSyoM ko vaha zAstrArtha tathA vaha samAgama bahuta lAbhadAyaka huA kyoMki zAstrArtha karane meM una donoM kI udAra dRSTi thii| donoM meM se kisI eka ko bhI kadAgraha na thA aura isIliye zAstrArtha bhI satya sAdhaka huA / kadAgraha hotA to zAstra ke bahAne se bahuta kucha anartha ho jAne kI saMbhAvanA thI kintu sacce jJAnI sadaiva kadAgraha se dUra rahate haiM aura satya vastu ko, cAhe kucha bhI kyoM na ho jAya, svIkAra kiye binA nahIM raha sakate | (89) ( isa zAstrArtha se ) samasta pariSada ko atyaMta santoSa huA / savoM ko satyamArga kI jhAMkI huI / zrotAoM ko bhI sacce mArga kA jJAna huA aura ve saba ina donoM maha piyoM kI stuti prArthanA karane lage / "kezImuni tathA gautama RSi sadA jayavaMta raho" azI phala aise saba deva, dAnava ke lie ke samAna lega Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezigautamIya 267 - ~ ~ ~ TippaNI-nizcayadharma arthAt isa kAla meM, isa samaya meM, aura isa paristhiti meM zAsana kI unnati kaise ho-isa bAta kA hRdayatalasparzI vicAraNApUrvaka lakSya niyata karanA-yaha abAdhita satya hai| isameM parirvatana nahIM ho sakatA, kintu unnati kaise karanI cAhiye / usake liye kauna 2 se sAdhanoM kA upayoga karanA cAhiye Adi sabhI bAtoM kA nirNaya samayadharma ke hAtha meM hai| unameM parivaMtana honA saMbhava hai| __ samaya dharma kI pukAra sava kisI ke liye hai| samAja saMsthA samaya dharma se bahuta adhika saMbaMdhita hai| zramaNavarga tathA zrAvaka varga ye donoM samAja ke aMga haiN| koI bhI aga usa tarapha upekSA bhAva na rakhakara zAstrokta satya ko pahicAna kara khUba prayatna kare aura suvyasthita raha kara jainazAsana kI unnati kare yahI abhISTa hai| aisA maiM kahatA hU~isa taraha 'kezigautamIya' nAmaka 23vAM adhyayana samApta huzrA / V Makini Law L ARM PASKE NP prada Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 uttarAdhyayana sUtraM (87) usI sthAna para (bhagavAna mahAvIra ke ). paMca mahAvratarUpI dharma ko bhAvapUrvaka svIkAra kiyA aura usa sukhamArga meM gamana kiyA ki jisa mArga kI prarUpaNA prathama tathA aMtima tIrthakara bhagavAnoM ne kI thii| (88) vAda meM bhI, jaba taka zrAvastInagarI meM ye donoM samudAya rahe taba taka kezI tathA gautama kA samAgama nityaprati hotA rahA aura zAstraSTi se kiyA huA zikSAvratAdi kA nirNaya unake jJAna evaM cAritra ina donoM aMgoM meM vRddhi kara huaa| TippaNI-phezI tathA gautama ina donoM gaNa ke ziSyoM ko vaha ra tathA vaha samAgama bahuta lAmadAyaka huA kyoMki zAstrArtha 3' una donoM kI udAra dRSTi thii| donoM meM se kisI eka kadAgraha na thA aura isIliye zAstrArtha bhI satyasAdhaka huaa| aha hotA to zAstra ke bahAne se bahuta kucha anartha ho jA' saMbhAvanA thI kintu sacce jJAnI sadaiva kadAgraha se dUra rahate haiM / satya vastu ko, cAhe kucha bhI kyoM na ho jAya, svIkAra kiye nahIM raha skt| (89) (isa zAstrArtha se.) samasta paripada ko atyaMta santo' huaa| saboM ko satyamArga kI jhAMkI huii| zrotAo ke bhI sacce mArga kA jJAna huA aura ve saba ina dono mahapiyoM kIstuti prArthanA karane lge| , "kezImuni tathA gautama Rpi sadA jayavaMta raho" aise azIla phala laga CHAL saba deva, dAnava *maiM vipa ke samAna jaharAla Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 samitiyAM TippaNI- jisa taraha mAtA apane putra para atyanta prema rakhatI hai, usakA kalyANa karatI hai vaise hI ye ATha guNa sAdhu jIvana ke kalyANakArI hone se jinezvaroM ne unako 'muni kI mAtAoM kI upamA dI hai| (2) IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAnabhaMDa nikSepaNa, tathA uccArAdi pratiSThApana ye pAMca samitiyAM tathA manogupti, vacanagupti tathA kAyagupti ye tIna guptiyAM haiN| TippaNI- (1) IryA:-mArga meM barAbara upayogapUrvaka dekhakara calanA ! (2) bhASA: -- vicArapUrvaka satya, nirdoSa tathA upayogI vacana bolanA / (3) eSaNAH -- nirdoSa tathA parimita bhikSA tathA bhalpa vastrAdi upakaraNa grahaNa karanA / (4) AdAnabhaMDanikSepaNaH -- vastra, pAtrAdi upakaraNa (saMyamI jIvana ke upayogI sAdhana ) upayogapUrvaka uThAnA tathA rakhanA / (5) uccArAdipratiSThApana :- malamUtra balagama Adi koI bhI tyAjya vastu kisI ko duHkha na pahu~ce aime ekAnta sthAna meM nikSepaNa karanA / (1) manoguptiH --- duSTa cintana meM lage hue manako vahA~ se chaThA kara acche upayoga meM lagAnA / (2) vacanaguptiH - vacana kA azubha vyApAra na karanA / (3) kAya guptiH - kumArga meM jAte hue zarIra ko roka kara sumArga para lagAnA / 3 (3) jina ina ATha pravacana mAtAoM kA saMkSepa se Upara varNana kiyA hai unameM jinezvara kathita 12 aMgo kA samAveza ho jAtA hai | ( saba pravacana ina, mAtAoM meM hI antarbhUta ho jAte haiM ) - TippaNI - bAraha aMgoM (aMgabhUta zAstroM ) ke pravacana ucca AcAra keka haiM guNa yadi barAbara kriyA meM bhAveM to hI nAya / sAdhya hI aba hAtha meM Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyAM 24 sayama, tyAga, aura tapa~ye tInoM mukti ke kriyAtmaka sAdhana hai| bhavabaMdhanoM se mukta karane meM kevala ye tIna hI upAya samartha haiM-anya koI nhiiN| muktiprApti ke liye to hama sabhI ummedavAra hai| yAvanmAtra prANiyoM ko mokSamArga meM jAne kA adhikAra hai mAtra usapara calane kI taiyArI honI caahiye| isa adhyayana meM munivaroM ke saMyamI jIvana ko puSTa karane vAlI mAtAoM kA varNana kiyA gayA hai phira bhI unakA ava. lambana to sabhI mumukSuoM ke lie eka sarIkhA upakArI hai| saba koI apanA kSetra, kAla, bhAva tathA sAmarthya dekhakara unakA vivekapUrvaka upayoga kara sakate hai| bhagavAna bole(1) jinezvara devoM ne jina pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA varNana kiyA hai ina 8 pravacanoM oha mAtA kI upA na Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 samitiyAM TippaNI-jisa taraha mAtA apane putra para atyanta prema rakhatI hai, usakA kalyANa karatI hai vaise hI ye ATha guNa sAdhu jIvana ke kalyANakArI hone se jinezvaroM ne unako 'muni kI mAtAoM kI upamA dI hai| (2) IryA, bhASA, eSaNA, AdAnabhaMDanikSepaNa, tathA uccArAdi pratiSThApana ye pAMca samitiyAM tathA manogupti, vacanagupti tathA kAyagupti ye tIna guptiyAM haiN| TippaNI-(1) IryAH-mArga meM barAvara upayogapUrvaka dekhakara clnaa| (2) bhApA:-vicArapUrvaka satya, nirdoSa tathA upayogI vacana bolnaa| (3) epaNA:-nirdoSa tathA parimita bhikSA tathA alpa vastrAdi upakaraNa grahaNa karanA / (4) AdAnabhaMDanikSepaNaH-vastra, , pAtrAdi upakaraNa (saMyamI jIvana ke upayogI sAdhana) upayogapUrvaka uThAnA tathA rkhnaa| (5) uccArAdipratiSThApana : malamUtra balAma Adi koI bhI syAjya vastu kisI ko duHkha na pahu~ce aise ekAnta sthAna meM nikSepaNa krnaa| (1) manoguptiH-duSTa cintana meM lage hue manako vahA~ se haThA kara acche upayoga meM lgaanaa| (2) vacanaguptiH-vacana kA azubha vyApAra na karanA / (3) kAyaguptiH--kumArga meM jAte hue zarIra ko roka kara sumArga para lagAnA / (3) jina ina ATha pravacana mAtAoM kA saMkSepa se Upara varNana kiyA hai unameM jinezvara kathita 12 aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| (saba pravacana ina, mAtAo meM hI antabhUta ho jAte haiM) TippaNI-vAraha aMgoM ( aMgabhUta zAstroM) ke pravacana ucca AcAra 3 ke gocaka haiM, rANa yadi barAbara kriyA meM bhAve to hI tI jora jAya / sAdhya hI aba hAtha meM Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 uttarAdhyayana sUtra AgayA to sAdhana to sarala ho samajhanA cAhiye / jo jJAna AcaraNa meM pariNita hotA hai vahI saphala hai| IryAsamiti Adi kI spaSTatA (4) (1) bAlaMbana, (2) kAla, (3) mArga aura (4) upabhoga-ina cAra kAraNoM se parizuddhi huI IryAsamiti se sAdhu ko gamana karanA caahiye| (5) jJAna, darzana tathA cAritra ye tIna sAdhana IrcAsamiti ke avalaMbana haiN| divasa yaha IryA kA kAla hai| (rAtri ko IryA zuddha na hone se saMyamIko apane sthAna se bAhara nikalane kI manAI hai)| TeDemeDhe mArga se na jAkara sIdhe sarala mArga se jAnA yaha IryAsamiti kA mArga hai. (kumArga meM jAnese saMyama kI virAdhanA hojAne kI saMbhAvanA hai|) (6) IryAsamiti kA cauthA kAraNa upayoga hai / usa upayoga ke bhI 4 bheda haiM unheM maiM vistArapUrvaka yahAM kahatA hU~ so tuma dhyAnapUrvaka suno| (7) dRSTi se upayogapUrvaka dekhanA ise 'dravya upayoga' kahate haiM; mArga meM calate hue cAra hAtha pramANa Age dekhakara calanA isako 'kSetra upayoga', javataka dina rahe tabhI taka calanA isako 'kAla upayoga' aura calate samaya apanA upayoga (jJAna vyApAra) ThIka 2 rakhanA isako 'bhAva upayoga' kahate haiN| "TippaNI-calane meM koI sUkSma jIva bhI paga tale Akara kucala na jAya athavA dUsarA kucha nukasAna na ho isaliye bahuta saMbhAlapUrvaka calanA par3hatA hai| yaha IryAsamiti dharmI atyanta sUkSmatA ko siddha karatI hai| jAne kA prayA 7 % 3MSAN Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyAM 271 (8) calate samaya pAMca indriyoM ke viSayo tathA pAMca prakAra ke svAdhyAyoM ko chor3akara mAtra calane kI kriyA ko hI mukhyatA dekhakara aura usImeM hI upayoga rakhakara gamana karanA caahiye| TippaNI-sparza, rUpa, rasa, gaMdha, varNa yA kisI bhI indriya ke viSaya meM mana ke cale jAne se calane meM yatheSTa dhyAna nahIM laga pAtA aura pramAda meM jIvahiMsA ho jAne kI sambhAvanA hai| isI taraha calate calate vAMcanA (par3hanA ) athavA gaharA vicAra karane se bhI uparokta dopa ho jAne kI sambhAvanA hai| yadyapi vAcana tathA manana uttama kriyAeM haiM kintu calate samaya unako mukhyatA dene se "gamana upayoga" kA bhaMga hotA hai| isa upadeza dvArA bhavAntara rUpa meM samayAnusAra kAryaniSTha hone kA upadeza diyA hai aura jo samaya jisa kAma ke liye niyata hai usameM vahI karane kA vidhAna kiyA hai| jainadarzana bahuta joroM ke sAtha yaha pratipAdana karatA hai ki pramAda hI pApa hai aura upayoga yahI dharma hai| ( upayoga arthAt sAvadhAna rhnaa)| (9) krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, nidrA, tathA vikathaH (anupayogI kathA-vArtAlopa)(10) ina AThoM doSoM ko buddhimAna sAdhaka tyAga de aura unase rahita nirdoSa, parimita, tathA upayogI bhASA hI bole|' (ise bhASA samiti kahate haiM )(11) AhAra, adhikaraNa (vana, pAtra, Adi sAtha meM rakhane kI vastueM zayyA, (sthAnaka, pATa yA pATalA) ina tIna zoSane meM, grahaNa karane meM athavA upa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 uttarAdhyayana sUtra ANVAR FUNNNN yoga karane meM saMyamadharma pUrvaka saMbhAla rakhanA-ise epaNA samiti kahate haiN| (12) Upara ko prathama gaveSaNA ( arthAt udgamana) tathA utpA dana (bhikSA prApta karane) meM tathA dUsarI grahaNepaNA meM tathA tIsarI upayogaipaNA ( upayoga karane) meM laganevAle dopoM se saMyamI sAdhu ko upayogapUrvaka dUra rahanA caahiye| TippaNI-dAtAra gRhastha ke udgamana sambandhI 16 dopa haiM / usako ina dopoM se rahita bhikSAkA hI dAna karanA cAhiye / utpAdana (mikSA prApta karane) ke 16 dopa sAdhu ke bhI haiM aura una dopoM ko bacAkara hI sAdhu ko mikSA grahaNa karanI caahiye| grahaNapaNA ke10 dopa haiM ve gRhastha kyA bhikSu donoM ko lAgU par3hate haiM aura una dopoM se bacanA ina donoM kA hI kartavya hai| inake sivAya 4 dopa bhikSA bhogana (khAne ) ke bhI haiM, una dopoM kA parihAra kara sAdhu bhojana kre| (13) audhika tathA aupagrahika ina donoM prakAra ke upakaraNa yA pAtra Adi saMyamI jIvana ke upayogI sAdhanoM ko uThAte aura rakhate hue bhikSu ko isa vidhi kA varAvara pAlana, karanA caahiye| .. TippaNI-auvika vastue~ ve haiM jo upabhoga karane ke vAda lauTA dI jAtI hai jaise upAzraya kA sthAna, pATa,pATalA, Adi tathA aupagrahika vastue~ ve haiM jo zAstravidhi pUrvaka grahaNa karane ke vAda vApisa nahIM kI jAtI, jaise vastra, pAna, Adi sAdhu ke upakaraNa / (14) acchI taraha nigAha se pahile vastu ko dekhe, phira use, jhAr3e, usake bAda hI use le yA rakto athavA upayoga. meM le| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyAM 273 - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ TippaNI-choTA gocchA ( choTA oghA) jo saMyamI kA jhAr3ane kA sAdhana mAnA jAtA hai usase sUkSma jIvoM ko bhI virAdhanA na ho isa prakAra pAtra bhAdi ko jhAr3ane -pochane kI kriyA ko 'parimArjana' kriyA kahate haiN| (15) mala, mUtra, dhuMka, nAka, zarIra kA maila, apathya AhAra, pahinA na jAsake aisA phaTA vastra, kisI sAdhu kA zava . (mRta zarIra), athavA anya koI pheMka dene kI anup| yogI vastueM hoM to unako jahAM tahAM na pheMka ( yA DAla) kara ucita ( jIva rahita ekAMta ) sthala meM hI chodd'e| TippaNI-parihArya vastueM bhasthAna meM pheMka dene se gaMdagI, roga, tathA upadrava paidA hote hai, jIvajantuoM kI utpatti aura unakI hiMsA hotI hai, Adi aneka dopa hote haiM isIliye pheka dene jaisI gauNa 'kriyA meM bhI itanA adhika upayoga rakhane kA upadeza dekara jainadharma ne vaijJAnika, vaiyaka, tathA dhArmika dRSTiyoM kA sarvamAnya tathA sundara samanvaya kara dikhAyA hai| (16) vaha sthAna 10 vizeSaNoM se yukta honA cAhiye jinameM se prathama vizeSaNa ke ye cAra bheda kahe haiM:-(1) usa samaya vahAM koI bhI manuSya AtA jAtA na ho aura vahAM kisI kI dRSTi bhI na par3atI ho aisA sthAna; (2) yadyapi pAsa se koI manuSya AtA jAtA na ho kintu dUra se kisI kI dRSTi vahAM par3a sakatI ho aisA sthAna; (3.) yadyapi manuSya pAsa se nikala jAte haiM phira bhI unakI dRSTi vahAM para nahIM par3a sakatI aisA gupta sthAna; (4) jahAM loga Ate jAte bhAra haiM aura jahAM sabakI nigAha bhI par3atI hai Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra yoga karane meM saMyamadharma pUrvaka saMbhAla rakhanA - ise epaNA samiti kahate haiM / (12) Upara kI prathama gaveSaNA ( arthAt udgamana) tathA utpAdana (bhikSA prApta karane) meM tathA dUsarI grahaNapaNA meM tathA tIsarI upayogaiSaNA ( upayoga karane) meM laganevAle doSoM se saMyamI sAdhu ko upayogapUrvaka dUra rahanA cAhiye / 272 TippaNI- dAtAra gRhastha ke udgamana sambandhI 16 doSa haiM / usako ina doSoM se rahita bhikSAkA hI dAna karanA cAhiye / utpAdana ( bhikSA prApta karane ) ke 16 dopa sAdhu ke bhI haiM aura una doSoM ko bacAkara hI sAdhu ko bhikSA grahaNa karanI cAhiye / grahaNaiSaNA ke 10 doSa haiM ve gRhastha tathA bhikSu donoM ko lAgU par3hate haiM aura una dopoM se bacanA ina donoM kA hI kartavya hai / inake sivAya 8 doSa bhikSA bhogana ( khAne ) ke bhI haiM, una dopoM kA parihAra kara sAdhu bhojana kare / A (13) audhika tathA aupagrahika ina donoM prakAra ke upakaraNa yA pAtra Adi saMyamI jIvana ke upayogI sAdhanoM ko uThAte aura rakhate hue bhikSu ko isa vidhi kA barAbara pAlana, karanA cAhiye / TippaNI- bhavika vastue~ ve haiM jo upabhoga karane ke bAda lauTA dI jAtI haiM jaise upAzraya kA sthAna, pATa, pATalA, Adi tathA aupagrahika vastue~ ve hai jo zAstravidhi pUrvaka grahaNa karane ke bAda vApisa nahIM kI jAtIM, jaise vastra, pAna, Adi sAdhu ke upakaraNa | * (14) acchI taraha nigAha se pahile vastu ko dekhe, phira use, jhAr3e, usake bAda hI use le yA raNe athavA upayoga meM le / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyAM 273 TippaNI choTA gocchA (choTA bhoghA) jo saMyamI kA jhAr3ane kA sAdhana mAnA jAtA hai usase sUkSma jIvoM ko bhI virAdhanA na ho isa prakAra pAna Adi ko jhAr3ane -poMchane kI kriyA ko 'parimArjana' kriyA kahate haiN| (15) mala, mUtra, thUka, nAka, zarIra kA maila, apathya AhAra, pahinA na jAsake aisA phaTA vana, kisI sAdhu kA zava ( mRta zarIra), athavA anya koI pheMka dene kI anupayogI vastueM hoM to unako jahAM tahAM na pheMka ( yA DAla) kara ucita (jIva rahita ekAMta ) sthala meM hI chodd'e| TippaNI-parihArya vastueM bhasthAna meM pheMka dene se gaMdagI, roga, tathA upadrava paidA hote hai, jIvajantuoM kI utpatti aura unakI hiMsA hotI hai, Adi aneka dopa hote haiM isIliye pheMka dene jaisI gauNa kriyA meM bhI itanA adhika upayoga rakhane kA upadeza dekara jainadharma ne vaijJAnika, vaidyaka, tathA dhArmika dRSTiyoM kA sarvamAnya tathA sundara samanvaya kara dikhAyA hai| (16) vaha sthAna 10 vizeSaNoM se yukta honA cAhiye jinameM se prathama vizeSaNa ke ye cAra bheda kahe haiM:-(1) usa samaya vahAM koI bhI manuSya zrAtA jAtA na ho aura vahAM kisI kI dRSTi bhI na par3atI ho aisA sthAna; (2) yadyapi pAsa - se koI manuSya AtA jAtA na ho kintu dUra se kisI . kI dRSTi vahAM par3a sakatI ho aisA sthAna; (3) yadyapi manuSya pAsa se nikala jAte haiM phira bhI unakI dRSTi vahAM para nahIM par3a sakatI aisA gupta sthAna; (4) jahAM loga Ate jAte bhI haiM, aura jahAM sabakI nigAha bhI par3atI hai Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayana sUtra - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ - -- - ~ - - - - ~ - - - - - (17) (1) uparokta 4 prakAra ke sthAnoM meM se kevala prathama prakAra ( arthAt jahAM koI prAtA jAtA na ho aura na kisI kI dRSTi hI par3atI ho aise gupta ) ke sthAna meM hI vaisI kriyA kreN| (2) usa sthAna kA dUsarA vizeSaNa yaha hai ki vaise ekAnta sthAna kA upayoga karane se kisI kI hAni yA kisI ko duHkha na pahu~ce aisA nirApada honA caahiye| (3) vaha sthAna sama (U~cA nIcA na ) ho / (18) (4) vaha sthAna ghAsa pattoM se rahita ho; (5) vaha sthAna acitta (cIMTI, kunthu Adi jIvoM se rahita ) ho; (6) vaha sthAna ekadama taMga na ho kintu caur3A ho; (7) usake nIce bhI acitta bhUmi ho, (8) apane nivAsa sthAna se atyanta pAsa na ho kintu dUra ho, (9) jahAM para cUhe Adi jamIna ke andara rahane vAle jantuoM ke vila (cidra) na ho, (10) jahAM prANI athavA vIja na phaile ho-uparyukta 10 vizeSaNoM se sahita sthAna meM hI malamUtra tyAgane kI kriyA kre| (19) ( bhagavAna sudharmasvAmI ne jaMbUsvAmI se kahA:-he jambU ! pAMca samitiyoM kA svarUpa yahAM ati saMkSepa meM Upara kahA hai| aba tIna guptiyoM kA krama se varNana karatA hU~ so dhyAnapUrvaka suno| TippaNI samitiyoM kA savistaravarNana AcArAMgAdi sUtroM meM kiyA . hai, jijJAsu vahAM dekha leveN| (20) manogupti ke cAra bheda haiM:-(1) nogupti, Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -samitiyAM 275 ( 2 ) asatya manoguti, ( 3 ) satyamRSA ( mizra ) manogupti, aura ( 4 ) asatyA'mRSA ( vyavahAra ) manogupti / TippaNI- jahAM satya kI tarapha hI mana kA vega rahatA hai use satya manogupti, jahAM asatya vastu kI tarapha mana kA jhukAva ho use asatya manogupti, kabhI satya aura kabhI asatya kI tarapha mana ke jhukAva ko athavA jahAM satya meM thor3A asatya bhI milA ho aura use satya mAnakara cintavana karanA use mizra manogupti, tathA saMsAra ke zubhAzubha vyavahAra meM hI citta kA lagA rahanA use vyavahAra gupta kahate haiM / (21) saMraMbha, samAraMbha, aura AraMbha ina tInoM kriyA meM jAte hue mana ko roka kara zuddha kriyA meM hI pravRtti karanA yaha manogupti hai isaliye saMyamI puruSa ko vaisI dUSita kriyAoM meM jAte hue mana ko roka kara manogupti kI sAdhanA karanI hI ucita hai / TippaNI - saMraMbha, samAraMbha aura Arambha ye tInoM hiMsaka kriyAeM haiM / pramAdI jIvAtmA hiMsAdi kArya karane kA jo saMkalpa karatA hai use saMraMbha kahate haiM aura usa saMkalpa kI pUrti ke liye sAdhana sAmAna ikaTThA karanA yA juTAnA use samAraMbha kahate haiM aura bAda meM una saba ke dvArA koI kAma karanA use AraMbha kahate haiN| kArya kA vicAra karane se lekara unako pUrNa karane taka ye tInoM avasthAyeM kramazaH hotI haiM / (22) vacanagupti bhI inhIM cAra t prakAra kI hai : - ( 1 ) satya gupti, ( 3 ) satyamRpA asatyA mRpA ( vyava vacana gupti, (2) asatya vacana (mizra) vacana gupti, aura ( 4 ) hAra vacata gapti / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayana sUtra - - w or... (23) saMyamI ko cAhiye ki vaha aise bacana na bole jisase saMraMbha, samAraMbha, AraMbha meM se eka bhI kriyA ho| vaha upayogapUrvaka aise vacanoM se bce| (24) ( sudharmAsvAmI ne jaMbUsvAmI se kahA:-he jambU ! saMkSepa meM vacanagupti kA lakSaNa maiMne kahA hai) aba maiM kAya-- gupti kA lakSaNa kahatA hU~ so dhyAnapUrvaka sunoH--kAyagupti ke 5 prakAra haiM:-(1) khar3e hone meM, (2) baiThane meM, (3) leTane meM, (4) nAlI Adi ko lAMghane meM, tathA (5) pAMcoM indriyoM kI pravRttiyoM (vyApAroM) meM(25) yadi saMraMbha, samAraMbha, athavA prAraMbha meM se koI bhI kriyA saMpanna ho jAtI ho to saMyamI ko ucita hai ki vaha apanI kAyA ko upayogapUrvaka roka rakkhe aura vaha kAma na kare-ise 'kAyagupti' kahate haiN| TippaNI-mana, vacana aura kAya kI kevala AtmalakSI pravRtti hI ho aura usakA bAhya vyavahAra meM bhI smaraNa rahe tathA pApa karmoM se mana, vacana, kAya kI pravRttiyAM ruka jAMya-aisI jaba AtmA kI sthiti ho jAya tabhI manogupti, vacanagupti tathA kAyagupti kI siddhi huI, aisA mAnanA caahiye| (26) uparokta pAMca samitiyAM cAritra (saMyamI jIvana ) viSayaka pravRttiyoM meM ati upayogI hai aura tInoM guptiyAM azubha vyApAro se sarvathA nivRtta hone meM upayogI haiN|| (27) isa prakAra ina AThoM pravacana mAtAoM ko sacce hRdaya , se samajha kara unakI jo koI upAsanA karegA vaha buddhi mAna sAdhaka muni zItra hI isa saMsAra ke baMdhanoM se mukta ho jAyagA / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyAM 277 ~ TippaNI-navIna AnevAle karmoM ke pravAha se dUra rahanA aura pUrva saMcita karmoM kA nAza karanA-ina donoM kriyAoM kA nAma hI saMyama hai| aise saMyama ke liye hI tyAgI jIvana kI racanA kI gaI hai aura usI dRSTi se tyAga kI uttamatA kA varNana kiyA gayA hai / aisI yogyatA prApta karane ke liye sabase pahale buddhi kI sthiratA kI AvazyakatA hai| buddhi ko sthira banAne ke liye abhyAsa tathA saMyama ye do hI sarvottama sAdhana haiM / yadyapi ye donoM zaktiyAM antaHkaraNa meM alakSita rUpa meM vidyamAna haiM phira bhI unako jAgRta karane ke liye zAtroM tathA mahApuruSoM ke sahavAsa kI AvazyakatA hai| __yadi bhAte hue karmoM kA pravAha roka diyA gayA aura pUrvasaMcita karmoM ko bhasma karane kI utkaTa abhilASA jAgRta ho gaI to isake sivAya aura cAhiye ho kyA ? itanA hI basa hai phira agrima mArga to svayameva samajha meM AtA jAtA hai| aisA maiM kahatA hU~isa prakAra 'samiti' saMbandhI cauvIsavAM adhyayana samApta huaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya yajJa sambandhI 25 mAre veda yajJoM ke nirUpaNa se bhare par3e hai| jaina / zAstroM kA bhI yahI hAla hai| kintu saMsAra meM sacce yajJa ko samajhanevAlA koI viralA hI hotA hai| vAhya yajJa-yaha to dravya yajJa hai| Antarika (bhAva) yajJa hI saccA yajJa hai| vAdya yajJa kadAcit hiMsaka bhI ho sakatA hai kintu Antarika yajJa meM hiMsA kA viSa nahIM hai, usameM to kevala ahiMsA kA amRta hI lavAlaba bharA huA hai|| __ bAhya yajJa se honevAlI vizuddhi to kSaNika aura khaMDita hai kintu zrAntarika yajJa kI pavitratA akhaMDa tathA nitya hai / sAmAnya yajJa to harakoI kara sakatA hai, usake liye amuka yogyatA athavA pAtratA zrAvazyaka nahIM hai parantu saccA yajJa karane kI to yAjaka ko yogyatA prApta karanI par3atI hai| vijayaghopa aura jayaghoSa ye donoM brAhmaNa kula meM paidA hue the| (koI. koI itihAsakAra unhe sagA bhAI mAnate hai)| - una donoM para brAhmaNa saMskRti ke gahare saMskAra par3e hue the| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya 279 - parantu saMskRti do prakAra kI hotI hai-eka kulagata tathA dUsarI aatmgt| kulagata saMskRti kI chApa kaI vAra bhUla meM DAla detI hai, vAstavika rahasya nahIM samajhane detI aura jIvAtmA ko satya se dUra dhakela le jAne meM sahAyaka hotI hai kintu jisa jIvAtmA meM Atmagata saMskRti kA bala adhika hotA hai vahI Age bar3hatI hai, vahI satya ko prApta hotI hai aura vahAM sampradAya, mata, vAda tathA darzana saMbaMdhI jhagar3e khar3e raha nahIM skte| jayaghoSa vedo ke dhurandhara vidvAna the| vedamAnya yajJa karane kA unheM vyasanasA lagA thA kintu una yajJoM dvArA prApta huI pavi. caMtA unhe kSaNika mAlUma par3I, yajJoM ke phalasvarUpa jisa svargamukti kI prApti kA varNana veda karate haiM vaha prApti unheM ina yajJoM dvArA asvAbhAvika, alatya jaisI mAlUma pdd'ii| Atmagata' saMskRti ke bala se kulagata saMskRti ke paTala ur3a gaye / tatkSaNa hI usa vIra brAhmaNa ne saccA brAhmaNatva aMgIkAra kiyA aura sacce yajJa meM citta dekara saccI pavitratA prApta kii| , vijayaghoSa yajJazAlA meM kulaparaMparAgata yajJa karane meM vyasta the| usI samaya jayaghoSa yAjaka.vahAM A nikale, mAnoM pUrva ke prabala RNAnubandha hI unhe vahAM khIMca lAye the! - jayaghoSa kA tyAga, jayaghopa kI tapazcaryA, jayaghoSa kI sAdhutA, jayaghopa kA prabhAva, tathA jayaghoSa kI pavitratA' Adi sadaguNa dekhakara aneka vANa AkarSita hue aura taba unake dvArA ve sacce yajJa kA svarUpa smke| ina donoM ke bahuta hI zikSApUrNa saMvAda se yaha adhyayana alaMkRta huA hai| bhagavAna bole(1) pahile banArasa nagarI meM brAhmaNa kula meM utpanna hokara bhI .. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra pAMca mahAvratarUpI bhAvayajJa karanevAle jayaghoSa nAma ke eka mahAyazasvI muni ho gaye haiN| (2) pAMcoM indriyoM ke sarva viSayoM kA nigraha karanevAle aura kevala mokSa mArga meM hI calanevAle (mumukSu) aise ve mahAmuni gAma gAma vicarate hue phira ekabAra usI banA rasa ( apanI janmabhUmi ) nagarI meM aaye| (3) aura unane vanArasa nagarI ke bAhara manorama nAma ke udyAna meM nirdoSa sthAna zayyAdi kI yAcanA kara nivAsa kiyaa| (4) usI kAla meM usI vanArasa nagarI meM cAroM vedoM kA jJAtA vijayaghopa nAmakA brAhmaNa yajJa kara rahA thaa| (5) upayukta jayaghopa muni mAsakhamaNa kI mahAtapazcaryA ke pAraNe ke liye usa vijayaghopa brAhmaNa kI yajJazAlA meM ( usI samaya ) bhikSArtha pAkara khar3e hue| (6) munizrI ko Ate dekhakara vaha yAjaka unako dUra hI se vahAM Ane se rokatA hai aura kahatA hai:-he bhikSu ! maiM tujhe bhikSA nahIM de sktaa| kahIM dUsarI jagaha jAkara mAMga / (7) he mune! jo brAhmaNa dharmazAstra ke tathA cAroM vedoM ke pAra gAmI, yajJArthI tathA jyotipazAstra sahita chahoM aMgoM ke jAnakara, aura jitendriya hoM aise(8) tathA apanI AtmA ko aura dUsaroM kI AtmA ko ( isa bhavasAgara se) pAra karane meM samartha hoM aise brAhmaNoM ko hI yaha paDhsa manovAMchita bhojana dene kA hai| (9) uttama artha kI zodha karane vAle ve mahAmuni isa prakAra vahAM nipeya kiye jAne para bhI na to khinna ho hue aura na jAnakara, Ara ko aura ho aise Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya 281 prasanna hI hue ( arthAt unake bhAvoM meM vikAra na huA ) 1, (10) anna, pAnI, vastra athavA anya kisI bhI padArtha kI icchA se nahIM kintu kevala vijayaghoSa kA ajJAna dUra karane ke liye hI una munIzvara ne ye vacana kahe : (11) he vipra ! tuma veda ke mukha ko, yajJo ke mukha ko, nakSatroM ke mukha ko tathA dharmoM ke mukha ko jAnate hI nahIM ho / TippaNI- ' mukha' zabda kA Azaya yahA~ 'rahasya' hai| yahAM veda, yajJa, nakSatra tathA dharma ina dhAra kA nAmanirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki vijayaghoSa ne brAhmaNoM ko ina cAroM kA jAnakAra hone kA dAvA kiyA thA / (12) apanI tathA para kI AtmA ko ( isa bhavasAgara se ) pAra karane meM jo samartha haiM unako bhI tuma nahIM jAnate / yadi jAnate ho to kaho / mahAtapasvI tathA ojasvI muni ke ina prabhAvazAlI praznoM ko sunakara brAhmaNoM kA saba samUha niruttara hogayA / (13) muni ke prazna kA UhApoha karake ( uttara dene meM ) asamartha vaha brAhmaNa tathA vahAM upasthita samasta viprasamUha apane donoM hAtha jor3akara usa mahAmuni se isa prakAra nivedana karane lage: (14) (to) ApahI vedoM kA, yajJoM kA, nakSatroM kA tathA dharma kA mukha batAo / Hymenoply (15) apanI tathA para kI AtmA kA uddhAra karane meM jo samartha haiM ve kauna haiM ? ye sabhI hamArI zaMkAeM haiM to hamase ' hue ina praznoM kA Apa hI khulAsA karo / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 uttarAdhyayana sUtra - - (16) (muni ne uttara diyAH-) vedoM kA mukha agnihotra hai ( arthAt jisa veda meM sacce agnihotra kA pradhAnatA se varNana kiyA gayA hai vahI veda vedo ko mukha hai ) / yajJoM kA mukha yajJArthI (saMyamarUpI yajJa karanevAlA sAdhu ) hai, nakSatroM kA mukha caMdramA hai tathA dharma ke prarUpako me bhagavAna Rpabhadeva, vItarAga hone ke kAraNa unake dvArA nirdiSTa kiyA huA satya dharma-yahI saba dharmoM kA mukha (zreSTha) hai| TippaNI-agnihotra yajJa meM jIvarUpI kuMDa hai tathA naparUpI vedikA hai, karmarUpI iMdhana, dhyAnarUpI agni, zubhopayoga rUpI kar3achI, zarIra. rUpI hotA ( yAjaka ) tathA zuddha bhAvanArUpI Ahuti hai| jina zAstroM meM aise yajJoM kA vidhAna hotA hai unheM 'veda' kahate haiM aura jo koI bhI aise yajJa karate haiM ve hI sarvottama yAjaka haiN| (17) jaise candra ke Age anya graha, nakSatra, tAre Adi hAtha jor3akara khar3e rahate haiM aura taraha 2 kI manohara stutiyAM kara vandana karate haiM vaise hI una uttama kAzyapa (bhagavAn RSabhadeva ) ko indrAdi namaskAra karate haiN| (18) satya jJAna tathA brAhmaNa ke satya karma se ajJAna mUr3ha purupa kevala 'yajJa yajJa' zabda cillAyA karate haiM kintu ve yajJa kA asalI rahatya nahIM jAnate aura jo kevala veda kA adhyacana evaM zuSka tapazcaryA kiyA karate haiM ve saba brAhmaNa nahIM haiM kintu rAkha se DhaMke hue aMgAra ke samAna haiN| TippaNI kevala Upara se bhole bhAle zAMta dIkhate hai kintu unake hRdayoM meM to pAyalpI agni pradIpta horahI hai|' Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya 283 - ANNA AAAAAAAA saccA brAhmaNa kauna hai ? (19) isa loka meM jo zuddha agni kI taraha pAparahita hone se __ pUjya huA hai usIko kuzala puruSa 'brAhmaNa' mAnate haiM aura isIliye hama bhI use brAhmaNa kahate haiN| (20) jo svajanAdi ( kuTumba ) meM Asakta nahIM hotA aura saMyama dhAraNa kara ( usake kaSToM ke kAraNa) zoka nahIM karatA tathA mahApuruSoM ke vacanAmRtoM meM Anandita hotA hai, usIko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (21) jisa prakAra zuddha huA sonA kAlimA tathA kiTTimA Adi mailoM se rahita hotA hai isItaraha jo mala tathA pApa se rahita hai; rAga, dveSa, bhaya Adi doSoM se pare (dUra ) hai usIko hama 'brAhmaNa' kahate hai| (22) jo sadAcArI, tapasvI tathA damitendriya hai, tathA jisane ugra tapasyA dvArA apane zarIra ke rakta mAMsa sukhA DAle hoM kRzagAtra ho tathA kapAyoM ke zAMta hone se jisakA hRdaya zAMti kA sAgara ho rahA ho usI ko hama brAhmaNa (23) jo trasa tathA sthAvara jIvoM kI mana, vacana tathA kAya se kisI bhI prakAra hisA nahIM karatA usIko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (24) jo koba, hAsya, lobha athavA bhaya ke vazIbhUta hokara kabhI bhI asatya vacana nahIM bolatA usIko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 uttarAdhyayana sUtra ~ (25) jo sacitta (cetanAsahita jIva, pazu ityAdi) tathA acitta ( cetanArahita suvarNAdika) ko thor3I bhI mAtrA meM binA diye athavA hakka sivAya grahaNa nahIM karatA usoko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (26) jo devatA, manuSya athavA tiryaMca sambandhI maithuna kA mana, vacana, tathA kAyA se sevana nahIM karatA(27) jaise kamala jala meM utpanna hone para bhI usase alaga rahatA hai usI taraha jo kAmamogoM se alipta (vAsanArahita) rahatA hai usIko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (28) jo rasalolupI na ho, mAtra dharmanirvAha ke nimitta hI bhikSA mAMgakara jIvita rahatA (bhikSAjIvi ) ho, tathA gRhasthoM meM jo Asakta na ho aise akiMcana (parigraha rahita ) tyAgI ko hI hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (29) jo pUrva saMyoga (mAtA, pitA, bhAI, bI Adi ke saMyogoM) ko, jJAtijanoM ke saMyoga ko tathA kuTumba parivAra ko ekavAra tyAga kara vAda meM unake rAga meM yA bhogoM meM zrAsakta nahIM hotA usIko hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (30) he vijayaghopa ! jo veda pazuvadha karane kA upadeza dete haiM ve tathA pApakRtya kara homI huI AhutiyAM usa yajJa karanevAle durAcArI ko anta meM zaraNabhUta nahIM hotI kyoMki karma apanA 2 phala diye vinA nahIM rhte|| (31) he vijayavopa! mAthA muMDA lene se koI sAdhu nahIM bana jAtA, OMkAra' uccAraNa karane se koI brAhmaNa nahIM Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya 285 ho jaataa| usI taraha ghara chor3akara jaMgala meM rahane mAtra se muni aura bhagavA vastra pahina lene mAtra se koI tApasa nahIM ho jaataa| (32) jo samabhAva rakhatA hai vahI sAdhu hai; jo brahmacarya kA pAlana karatA hai vahI brAhmaNa hai, jo jJAnavAn hai vahI muni hai aura jo tapasyA karatA hai vahI tApasa hai(33) vastutaH varNavyavasthA janmagata ( janma lene mAtra se ) nahIM hai kintu karma (kArya) gata hai| kamoM ( kAryoM ) se hI brAhmaNa hotA hai, karmoM se hI kSatriya hotA hai, kamoM se hI vaizya hotA hai, aura karmoM se hI zUdra hotA hai| TippaNI-brAhmaNa-brAhmaNI ke yahAM janma lene mAtra se koI brAhmaNa nahIM ho jAtA / brAhmaNa jaise kRtya karane se hI saccI brAhmaNatA prApta hotI hai| brAhmaNa hokara bhI cAMDAla ke kRtya karanevAlA brAhmaNa kabhI nahIM ho sakatA aura zUdra bhI brAhmaNa ke kRtya kara brAhmaNa ho sakatA hai| (34) ina saba bAtoM ko bhagavAna ne bar3e vistAra ke sAtha khule taura para samajhAI haiM / snAtaka ( ucca brAhmaNa ) bhI ukta guNoM ko dhAraNa karane se hI ho sakatA hai| isIliye samasta kamoM se mukta athavA mukta hone ke liye jo prayatna zIla horahA hai use hI hama 'brAhmaNa' kahate haiN| (35) uparokta guNoM se sahita jo uttama-bAdANa haiM ve hI sva-para tAraka ( apanI tathA dUsarI AtmAoM kA uddhAra karane meM samartha) haiN| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 uttarAdhyayana sUtra -~ - ~ ~ -~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ (36) isa prakAra saMzaya kA samAdhAna hone para vaha vijayaghopa brAhmaNa una pavitra vacanAmatoM ko apane hRdaya meM utAra kara phira jayaghoSa muniko saMbodhana kara(37) tathA santuSTa huA vijayaghoSa hAtha jor3akara isa taraha kahane lagA-he bhagavan ! Apane saccA brAhmaNatva aAja mujhe samajhAyA! (38) sacamuca Apa hI yajJoM ke yAjaka (yajJa karanevAle) haiN| Apa hI vedoM ke sacce nAtA hai; Apa hI jyotiSa zAstrAdi aMgoM ke jAnakAra vidvAn haiM aura Apa hI dharmoM ke pAragAmI haiN| (39) ApahI sva-para AtmAoM ke uddhAra karane meM samartha haiM; isaliye he bhikSuttama ! bhikSAgrahaNa karane kI Apa mujha para kRpA kreN| (40)[sAdhu jayaghopa ne uttara diyAH- he dvija ! mujhe terI bhikSA se kucha matalaba nahIM hai / tU zIghra hI saMyamamArga ko zrArAdhanA kara / janma, jarA, mRtyu, roga Adi saMkaToM dvArA ghire hue isa saMsArasAgara meM ava tU adhika gote na khaa| (41) kAmabhogoM se kamavandhana hotA hai aura usase yaha AtmA malIna hotI hai| bhogarahita jIvAtmA zuddha hone se karmoM se lipta nahIM hotA hai / bhogI zrAtmAeM hI isa saMsAracakra meM paribhramaNa karatI rahatI hai aura bhogamukta AtmAeM saMsAra ko pAra kara jAtI hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJIya 287 (42) gIlI aura sUkhI miTTI ke do laude haiM / inako bhIta se mArane se jo lauMdA gIlA hai vahI bhIta se cipaTa jAtA hai aura sUkhA nahIM cipaTatA ! (43) isI taraha kAmabhogoM meM Asakta, duSTavuddhi jIva to pApa karma karake saMsAra se cipaTa jAtA hai aura jo virakta puruSa haiM ve to sUkhI miTTI ke Dhele ke samAna saMsAra se nahIM cipakate haiN| (44) isa prakAra jayaghoSa munivara ke samIpa zreSTha dharmopadeza zravaNa kara usa vijayaghoSa nAmaka brAhmaNa ne saMsAra kI Asakti se rahita hokara dIkSA aMgIkAra kii| (45) isa taraha saMyama tathA tapazcaryA dvArA apane sakala pUrva saJcita kamoM kA nAza kara jayaghoSa tathA vijayaghoSa ye donoM munivara sarvazreSTha aisI mokSalakSmI ko prApta hue| TippaNI-janma se sabhI jIva samAna hote haiM / ve samAnajIvi, samAna lakSI tathA samAna prayatnazIla hote haiN| saca pUMchA jAya to janma se to sabhI zUdra hI haiM kintu saMskAra hone se hI dvija (jinakA saMskAra dvArA dUsarA janma huA ho aise brAhmaNa, kSatriya aura vaizya) banate haiN| sArAMza yaha hai ki patana aura vikAsa ye hI do bAteM U~ca nIca kI sUcaka haiN| janmagata U~canIcake bheda mAnanA yaha to korA DhoMga hai-bhramamAtra hai| jAti se to koI bhI carcADhAla, brAhmaNa, kSatriya yA vaizya nahIM hai| bahuta se manuSya jAti ke cAMDhAla hone para bhI brAhmaNa ke samAna hote hai, bahuta se brAhmaNakulajAta manuSya cAMDAla jaise nIca hote haiM / bahuta se kSatriyakulotpana manuSya vaizya jaise kAyara hote haiM aura bahuta se jAti ke vaizya kSatriyoM ke samAna parAkramI hote Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 uttarAdhyayana sUtra haiN| isaliye jIva apane karma se hI brAhmaNa, karma se hI kSatriya, karma se hI vaizya aura karma se hI zUha hote haiM, janma ke kAraNa nahIM / jaise jo koI karma karegA - jaisI jisakI kriyA hogI tadanusAra hI usakI jAti mAno jAyagI / guNoM kI nyUnAdhikatA se hI brAhmaNa, kSatriya, vaizya athavA cAMDAla Adi ke bheda kiye gaye haiM / brahmacarya, ahiMsA, vyAga tathA tapazcaryAdi guNoM kA jyoM jyoM vikAsa hotA jAtA hai tyo 2 brAhmaNatva kA vikAsa hotA jAtA hai / saccA brAhmaNatva sAdhana kara brahma ( AtmasvarUpa ) yA Atma jyoti prApta karanA - yahI sabakA ekatama lakSya hai / jAtipAMti ke klezoM ko chor3a kara sacce brAhmaNastra kI bhArAdhanA karanA yahI sabakA kartavya honA cAhiye / aisA maiM kahatA hU~ isa taraha 'yajJIya' nAmaka paccIsavAM adhyayana samApta huA / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 26 . samAcArI mAcArI kA artha hai samyak dinacaryA / arthAt zarIra, indriyAM tathA mana- ye sAdhana jisa uddezya se mile hai usa uddezya ko lakSya meM rakhakara una sAdhanoM kA sadupayoga karanA - yahI caryA kA artha hai / 5 rAta dina mana ko ucita prasaMga meM lagAye rakhanA aura niraMtara, usI eka kArya meM juTe rahanA yahI sAdhaka kI dinacaryA hai / aisA karane se pUrva jIvanagata duSTa prakRtiyoM ko vega nahIM milatA aura nitya nUtana pavitratA prApta hotI rahane se jyoM 2 paraMparAgata duSTa bhAvanAeM nirbala hokara anta meM jhar3atI jAtI hai tyoM tyoM mokSArthI sAdhaka apane Atmarasa ke ghaMTa adhikAdhika pI pIkara amara banatA jAtA hai / C 3 isa prakaraNa meM tyAgI jIvana kI samAcArI kA varNana kiyA hai| tyAgI jIvana sAmAnya gRhastha 'sAdhaka ke jIvana kI apekSA adhika UMcA, sundara tathA pavitra hotA hai isase usakI dinacaryA bhI utanI hI zuddha tathA kar3I ho - yaha 'svAbhAvika hI hai / kama 19 ' Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 uttarAdhyayana sUtra apane Avazyaka kArya ke sivAya apanA sthAna na chor3ane kI vRtti (sthAna sthiratA ), praznacarcA tathA cintana meM jInatA, dopoM kA nivAraNa, sevAbhAva, namratA tathA jJAnaprApti- ina sabhI goM kA samAcArI meM samAveza hotA hai / samAcArI honA to saMyamI jIvana kI vyApaka kriyA hai / prANa aura jIvana kA jitanA sahabhAva ( sambandha ) hai utanA hI sahabhAva samAcArI aura saMyamI jIvana meM hai| eka ke vinA dUsarA Tika nahIM sakatA / bhagavAna vole- ( 1 ) he ziSya ! saMsAra ke samasta duHkhoM se chuDAnevAlI samAcArI ( dasa prakArakI sAdhu kI samAcArI) kA upadeza karatA hU~ jisako dhAraNa kara, zrAcAra pariNata kara nirmantha sAdhu isa bhavasAgara ko pAra kara jAte 6 1 ( 2 ) pahilI kA nAma zrAvazyakI, dUsarI kA nAma naipedhikI, tIsarI kA zrApRcchanA aura cauthIkA nAma pratipRcchanA hai / ( 3 ) pAMcavIM kA nAma chandanA, chaTThI kA nAma icchAkAra, sAtavIM kA mithyAkAra tathA AThavIM kA nAma tathyetikAra hai / wwwww ( 4 ) aura nauvIM kA nAma abhyutthAna tathA dasavIM kA nAma upasaMpadA hai / isa prakAra dasa taraha kI sAdhu samAcArI mahApurupoM kaho hai / ( 5 ) ( ava una dasa samAcAriyoM ko vizada karate haiM ) sAghu. sthAna } gamana ( upAzraya zrAvazyakI samma kSa" Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 291. - A ke liye bAhara jAya / (2)naSedhikI kriyA upAzraya meM Ane ke bAda kare arthAt aba maiM bAhara ke kAryoM se nivRtta hokara upAzraya meM dAkhala huA huuN| aba nitAnta Avazyaka kArya ke sivAya bAhara jAnA niSiddha hai-aisA mAna kara AcaraNa kre| (3) ApRcchanA kriyA kA yaha artha hai ki apanA koI bhI kArya karane ke liye apane gurU athavA bar3e sAdhu kI AjJA prApta karanA / (4) prati pRcchanA arthAt dUsare ke kArya ke liye gurUjI se puuNchnaa| TippaNI-pahilI tathA dUsarI kriyA meM kisI bhI Avazyaka kriyA ke sivAya gurUkula na chor3ane kA vidhAna kara sAdhaka kI kyA javAbadArI hai usakI tarapha izArA kiyA hai| tIsare meM vinaya sAdhaka kA parama kartavya hai usa bAta kA, tathA cauthI meM anya muniyoM kI sevA tathA vicAroM kA UhApoha batAyA hai| (6) (5) padArthasamUhoM meM chandanA, arthAt apane sAtha ke * pratyeka bhikSuko vastuoM kA nimantraNa denA jaise bhikSAdi lAne ke bAda dUsare muniyoM ko AmantraNa kare ki "Apa bhI kRpA kara isameM se kucha prahaNa kareM"-aise vyavahAra ko "chandanA" kahate haiM / (6) icchAkAra-arthAt eka dasare kI icchA jAna kara tadanukUla AcaraNa krnaa| (7) mithyAkAra-arthAt bhUla meM yA gaphalata se apane dvArA kucha truTi ho jAya to usake liye khUva pazcAttApa karanA tathA prAyazcitta lekara usako mithyA (niSphala ) banAne kI kriyA karanA / (8) pratizrute tathyetikArayaha usa kriyA ko kahate haiM ki jisameM gurUjana yA bar3e Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana sUtra - sAdhaka bhikSuoM kI yAtrA svIkAra kara unakI AjJA sarvathA yathArtha evaM ucita hai-aisA jAnakara usakA zrAdara mAna kiyA jAtA hai| TippaNI-pAMcavI samAcArI meM kevala apane hI peTa kI tRpti kI bhAvanA ko dUra kara udAratA dikhAne kA nirdeza kiyA hai| hI meM sAthI sAdhuoM kA pArasparika prema, sAtavIM meM sUkSma se sUkSma truTi kA bhI nivAraNa tathA AThavI samAcArI meM gurU kA AjJAdhIna hone kA vidhAna kiyA hai| (7) (9) gurupUjA meM abhyutthAna-arthAt uThate baiThate athavA anya sabhI kriyA meM gurU Adi kI tarapha ananya gunbhakti karane tathA unake guNoM kI pUjA karane kI kriyA ko kahate haiN| (10) avasthA tathA upasampadAusa kriyAko kahate haiM ki apane sAtha ke prAcArya, upAdhyAya yA anya vidyAgurutroM ke pAsa vidyA prApta karane ke liya vivekapUrvaka rahanA aura vinamra bhAva se AcaraNa karanA / ye dasa samAcAriyAM kahalAtI haiN| (8) ( dasavI samAcArI meM jahAM bhikSu rahatA hai usa gurukula meM umeM rAtri tathA divasa meM kisa taraha kI caryA karanI cAhiye usako savistara samajhAyA hai)| dina ke cAra prahara hone haiM unameM se sUryodaya ke bAda, pahile prahara ke cauthe bhAga meM ( utane samaya meM) vanapAtrAdi (saMyamI ke upakaraNoM) kA pratilekhana kareM aura isa kriyA ke bAda guma ko praNAma kara Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 293 TippaNI-dina ke cAra prahara hote haiM, isaliye yadi 32 ghar3I kA dina hubhA to 8 ghar3I kA eka prahara mAnanA cAhiye / usakA cauthA bhAga do ghar3I (48 miniTa) huii| jaina bhikSuoM ko apane vastrapAtrAdi saMyamI jIvana ke upayogI sAdhanoM kA pratidina do bAra sUkSma dRSTi se sampUrNa nirIkSaNa karanA cAhiye / (9) donoM hAtha jor3akara pUMchanA cAhiye ki he pUjya ! aba maiM kyA karUM? vaiyAvRtya ( sevA ) yA svAdhyAya ( abhyAsa) ina donoM meM se Apa kisa kAma meM mero yojanA karanA cAhate haiM ? he pUjya / mujhe AjJA diijiye| (10) yadi gurUjI vaiyAvRtya (kisI bhI prakAra kI sevA) karane kI AjJA deM to glAnirahita hokara sevA kare aura yadi svAdhyAya karane kI AjJA deM to saba duHkhoM se chuDAnevAle svAdhyAya meM zAMtipUrvaka dattacitta hokara laga jAya / TippaNI-(1)vAMcanA (zikSA lenA), (2) pRcchanA (prazna pUMcha . kara zaMkA samAdhAna karanA), (3) parivartanA (par3he hue pAThoM kA punarAvartana karanA ), (4) anuprekSA (paThita pATha kA manana karanA) aura (5) dharmakathA ( vyAkhyAna denA) ye pAMca svAdhyAya ke bheda hai| (11) vicakSaNa muni ko cAhiye ki vaha dina ke samaya ko cAra bhAgoM meM vibhakta kare aura ina cAroM vibhAgoM meM uttara guNoM ( kartavyakoM) kI vRddhi kre| (12) ( aba cAroM praharoM ke kAma kramazaH batAte haiM) pahile prahara meM svAdhyAya (abhyAsa), dUsare prahara meM dhyAna, tIsare Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 uttarAdhyayana sUtra A wwwwwwwwwwwwwwwwwwww prahara meM bhikSAcarI, aura cauthe prahara meM svAdhyAyAdi kRtya kre| TippaNI-" Adi" zabda se pahile tathA antima praharoM meM pratilekhana tathA zaucAdi kriyAoM kA samAveza kiyA hai| (13) ApAr3ha mAsa meM do kadama, paupa mAsa meM cAra kadama aura caitra tathA prAsoja (kuMgrAra ) mahIne meM tIna kadama para porasI hotI hai| TippaNI-porasI arthAt prahara / sUrya kI chAyA para se kAla kA pramANa mile usake liye yaha pramANa batAyA hai| (14) uparokta cAra mahIno ke sivAya dusare pATha mahInoM meM pratyeka sAta dina rAta ( saptAha ) meM eka eka aMgala, aura eka pakSa ( pandraha dinoM) meM do do aMgula, aura pratyeka mahine meM cAra cAra aMgala pratyeka prahara meM chAyA ghaTatI bar3hatI hai| TippaNI-zrAvaNa vadI pratipadA se popa sudI pUrNimA taka chAyA baDhatI hai aura mAha padI pratipadA se ApADha sudI pUrNimA taka chAyA ghaTatI hai| kina kina mahinoM meM tithiyAM ghaTatI haiM ? (15) zrApAda, bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlagana aura vaizAkha inaH saba mahinoM ke kRSNa pakSa meM 1-1 tithi ghaTatI hai| TippaNI-uparokta rahoM mahIne 29-29 dina ke hote haiN| inake atirikta ke mahIne 30-30 dina ke hote haiM / isa gaNanA se cAMdra varSa meM kula 354 dina hote haiN| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI (16) ( pauna porasI ke paga kI chAyA kA mApa batAte haiM) jeTha, : ASAr3ha aura zrAvaNa ina tIna mahInoM meM jisa porasI ke liye paga ko chAyA kA mApa batAyA hai usa kadama ke Upara 6 aMgula pramANa baDhA dene se usa mahInA kI pauno porasI nikala AtI hai / bhAdrapada, Asoja tathA kArtika ina tIna mahInoM meM, Upara jo mApa batAyA hai usameM ATha aMgula pramANa baDhA dene se paunI porasI nikala AtI hai / maMgasara (agahana) pauSa tathA mAha ina tIna mahInoM meM batAai huai mApa meM 10 aMgula pramANa baDhA dene se paunI porasI nikala AtI hai | phAlguna, caitra aura vaizAkha, ina tIna mahInoM meM jo mApa batAyA hai usameM ATha aMgula pramANa chAyA baDhAne se paunI porasI nikala AtI hai / isa samaya vastra - pAtrAdikoM kA pratilekhana kare / 295 (17) vicakSaNa sAdhu rAtrikAla ke bhI cAra vibhAga kare aura pratyeka bhAga meM pratyeka porasI ke yogya kArya kara apane guNoM kI vRddhi kare / (18) rAtri ke pahile prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nidrA, aura cauthe prahara meM svAdhyAya kare / (19) ( aba rAtri kI porasI nikAlane kI rIti batAte haiM ) jisa kAla meM jo 2 nakSatra tamAma rAta taka udita rahate hoM ve nakSatra jaba AkAza ke cauthe bhAga para pahu~ceM taba rAtri kA eka prahara gayA aisA samajhanA cAhiye aura usa samaya svAdhyAya baMda kara denA cAhiye / ( 20 ) aura vahI nakSatra calate calate AkAza kA kevala cauthA * Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - - - - bhAga vAkI rahe. vahAM arthAt cauthI porasI meM zrA pahuMce taba samajhanA cAhiye ki prahara rAtri bAkI hai aura usI samaya svAdhyAya meM laga jAnA cAhiye / usa porasI ke cauthe bhAga meM (do bar3I rAta avaziSTa rahane para) kAla ko dekha kara muni ko pratikramaNa karanA cAhiye / / (21) (aba dina ke kartavya vistArapUrvaka samajhAte haiM:-) pahile prahara ke cauthe bhAga meM (sUryodaya se 2 ghar3I vAda taka) vastrapAtra kA pratilekhana kare phira gurU ko vaMdanA kara saba duHkhoM se mukta karanevAlA aisA svAdhyAya kre| (22) vAda meM divasa ke aMtima prahara ke cauthe bhAga meM gurU ko vaMdanA kara svAdhyAyakAla kA atikrama ( ullaMghana ) kiye vinA vastrapAbAdika kA pratilekhana kre| (23) muni sabala pahile muMhapattI kA pratilekhana kare, bAda meM gucchaka (odhA ) kA pratilekhana kare phira aoghA ko hAtha meM lekara vastroM kA pratilakhana kre| (24) ( aba vastra pratilekhana kI vidhi batAte haiM:) (1) vastra ko jamIna se UMcA rakkhe, (2) use majabUta pakar3e,(3) utAvalA pratilekhana na kare, (4) zrAdi se aMta taka vastra kA varAvara dekhe ( yaha to kevala dRSTi kI pratilekhanA hai), (5) vastra ko vIme 2 thor3A hilAve; (6) vastra hilAne para bhI yadi jIva na utare to gucchA se use pUMja ( mAr3a) denA caahiye| (25) (7) pratilekhana karate samaya vastra athavA zarIra ko nacAnA na cAhiye, (8) usakI ghar3I na kare, vastra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 297 - AAAA ' kA thor3A bhAga bhI pratilekhanA kiye binA na chor3e, (10) vastra ko UMcA nIcA phaTakAre nahIM athavA dIvAla ke Upara paTaka kara sApha na kare, (11) maTakA na mAre, (12) vastrAdika para reMgatA huA koI jIva dikhAI de to usako apane hAtha para utAra kara usakA rakSaNa kre| TippaNI-koI koI 'nakhakhoDA' kA artha paDilehaNa karate samaya 9-9 bAra dekhane kA karate haiN| (26) (aba 6 prakAra kI aprazasta pratilekhanA batAte haiM ) (1) ArabhaTA (pratilekhanA viparIta rIti se karanA); (2) saMmardA ( vastra ko nicor3anA athavA mardana karanA) (3) mauzalI (U~cI nIcI athavA ADo dharatI se vastra ko ragar3anA); (4) prasphoTa (pratilekhana karate hue vastra ko bAra 2 jhaTakanA); (5) vikSiptA (pratilekhana kiye binA hI Age pIche sarakA denA); (6) vedikA (ghuTanoM yA hAthoM meM ghar3I kara rakhate jaanaa)| (27) ( inake atirikta dUsarI aprazasta pratilekhanAeM batAte haiM:) (1) prazithila (vastra ko majabUtI se na pakar3anA); 1, (2) pralaMba ( vastra ko dUra rakha kara pratilekhanA karanA); (3) lola ( jamIna ke sAtha vastra ko ragar3anA); (4) ekAmarSA ( eka hI najara meM tamAma vastra ko dekha jAnA) (5) aneka rUpadhUnA (pratilekhana karate hue zarIra tathA vastra ko hilAnA ); (6) pramAdapUrvaka pratilekhana karanA (7) pratilekhana karate hue zaMkA utpanna ho to ugaliyoM para ginane laganA aura isase upayoga kA cUka jAnA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 uttarAdhyayana sUtra ~ (dhyAna kahIM se kahIM calA jaay)| isa prakAra 13 prakAra kI aprazasta pratilekhanAeM hotI haiN| (28) bahuta kama athavA viparIta pratilekhanA na karanA yahI uttama hai| bAkI ke dUsare samasta prakAroM ko to aprazasta hI samajhanA caahiye| TippaNI-pratilekhanA ke 8 bheda hai unameM se uparokta prathama prakAra kA hI AcaraNa karanA caahiye| zeSa bhedoM ko chor3a denA caahiye| (29) pratilekhanA karate 2 yadi (1) paraspara vAtAlApa kare (2) kisI deza kA samAcAra kahe, (3) kisI ko pratyAkhyAna (taniyamAdi) de; (4) kisI ko pATha Adi de; athavA (5) praznottara kare to(30) vaha sAdhu pratilekhanA meM pramAda karane kA dopabhAgI hotA hai aura pRthvI, jala, vAyu, agni tathA vanaspati sthAvara tathA calate phirataM sa jIvoM kI hiMsAkA doSI hotA hai| (31) aura jo sAdhu pratilekhanA meM barAbara upayoga lagAtA hai. . vaha pRthvI, jala, vAyu, agni, tathA vanaspati ke sthAvara __jIvoM aura trasa jIvo kA rakSaka banatA hai| TippaNI-yadyapi vastrapAtrAdi kI pratilekhanA meM pramAda karane se mAtra basa jIvoM kI athavA vAyukAyika jIvoM kA hI vAta ho jAnA sambhava hai parantu pramAda-yaha aisA mahAdopa hai ki yadi vaha sUkSma rUpa meM bhI sAdhaka kI pravRtti meM A ghase to vaha dhIme dhIme usake jIvana meM hI gyApta ho jAtA hai aura phira sAdhuko usakA uddezya mulAphara aisI adhogati meM dAla detA hai ki jahA~ chaH kAya ke jIvoM kI bhI hiMsA ho sakatI hai, isaliye upacAra se uparokta kathana liyA gayA hai| , Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAro (32) tIsare prahara meM nimnalikhita 6 kAraNoM meM se yadi koI bhI kAraNa upasthita ho to sAdhu AhAra-pAnI kI gaveSaNA kare | 299 TippaNI- bhikSAcarI jAne ke liye tIsare prahara kA vidhAna kAla tathA kSetra dekhakara kiyA gayA hai / usakA Azaya samajhakara vivekapUrvaka samanvaya karanA cAhiye / (33) ( ve 6 kAraNa ye haiM ) ( 1 ) kSudhA vedanA ko zAMti ke liye; ( 2 ) sevA ke liye ( zakta zarIra hogA to dUsaroM kI sevA ThIka 2 ho sakegI ); ( 3 ) IryArtha ke liye ( khAye binA AMkha ke sAmane andherA AtA ho to use dUra kara IryAsamiti-pUrvaka mArgagamana kiyA jA sake ); ( 4 ) saMyama pAlane ke liye; (5) jIvana nibhAne ke liye; aura ( 6 ) dharmadhyAna tathA AtmaciMtana karane ke liye nirmatha sAdhu ahAra -pAnI kA grahaNa kare / (34) dhairyavAna sAdhu athavA sAdhvI nimnalikhita 6 kAraNo se zrAhAra- pAnI grahaNa na kare to vaha asaMyamI nahIM mAnA jAtA (arthAt saMyama kA sAdhaka hI mAnA jAtA hai ):-- + (35) (1) rugNAvasthA meM, (2) upasarga ( pazu, manuSya athavA deva-kRta kaSTa ) Ave use sahana karane meM, (3) brahmacarya pAlana ke liye, (4) sUkSma jaMtuoM kI utpatti huI jAnakara unakI dayA pAlane ke nimitta, ( 3 ) tapa karane ke nimitta ( 6 ) zarIra kA antima kAla zrAyA jAna kara sathArA ( grahaNa) ke liye | ( ina 6 kAraNoM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra ( dhyAna kahIM se kahIM calA jAya ) / isa prakAra 13 prakAra kI aprazasta pratilekhanAeM hotI haiM / ( 28 ) bahuta kama athavA viparIta pratilekhanA na karanA yahI uttama hai| bAkI ke dUsare samasta prakAroM ko to aprazasta hI samajhanA cAhiye / TippaNI- pratilekhanA ke 8 bheda haiM unameM se uparokta prathama prakAra kA AcaraNa karanA cAhiye / zeSa bhedoM ko chor3a denA cAhiye / (29) pratilekhanA karate 2 yadi ( 2 ) paraspara vArtAlApa kareM: (2) kisI deza kA samAcAra kahe, ( 3 ) kisI ko pratyAkhyAna ( vrataniyamAdi ) de; ( 4 ) kisI ko pATha yAdi de; zrathavA ( 5 ) praznottara kare to --- (30) vaha sAdhu pratilekhanA meM pramoda karane kA doSabhAgI hotA hai aura pRthvI, jala, vAyu, agni tathA banaspati sthAvara nathA calate phirate trasa jIvoM kI hiMsAkA doSI hotA hai / (31) aura jo sAdhu pratilekhanA meM barAbara upayoga lagAtA hai agni, tathA vanaspati ke sthAvara jIvoM kA rakSaka banatA hai / vaha pRthvI, jala, vAyu, jIvoM aura TippaNI- yadyapi pAtrAdi kI pratilekhanA meM pramAda karane se mAtra grama jIvoM kI athavA vAyukAyika jIvoM kA hI bAta ho jAnA sambhava hai parantu pramAda - yaha aisA mahAdoSa hai ki yadi vaha sUkSma rUpa meM bhI sAdhaka kI pravRtti meM A ghuse to vaha dhIme dhIme usake jIvana meM hI pyAsa ho jAtA hai aura phira sAdhuko usakA uddezya sugAkara aisI adhogati meM DhAla detA hai ki jahA~ chaH kAya ke jIva kI bhI hiMsA ho sakatI hai, isaliye upacAra se uparokta kathana kiyA gayA hai 1 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 299 (32) tIsare praharameM nimnalikhita 6 kAraNoM meM se yadi koI bhI kAraNa upasthita ho to sAdhu AhAra-pAnI kI gaveSaNA kre| TippaNI-bhikSAcarI jAne ke liye tIsare prahara kA vidhAna kAla tathA kSetra dekhakara kiyA gayA hai| usakA bhAzaya samajhakara viveka pUrvaka samanvaya karanA caahiye| (33) ( ve 6 kAraNa ye haiM ) (1) kSudhA vedanA ko zAMti ke liye; (2) sevA ke liye (zakta zarIra hogA to dUsaroM kI sevA ThIka 2 ho sakegI); (3) Ithi ke liye (khAye binA AMkha ke sAmane andherA AtA ho to use dUra kara IryAsamiti-pUrvaka mArgagamana kiyA jA sake); (4) saMyama pAlane ke liye; (5) jIvana nibhAne ke liye; aura (6) dharmadhyAna tathA AtmaciMtana karane ke liye nigraMtha sAdhu ahAra-pAnI kA grahaNa kre| (34) dhairyavAna sAdhu athavA sAdhvI nimnalikhita 6 kAraNoM se zrAhAra-pAnI grahaNa na kare to vaha asaMyamI nahIM mAnA jAtA (arthAt saMyama kA sAdhaka hI mAnA jAtA hai ):-- (35) (1) rugNAvasthA meM, (2) upasarga (pazu, manuSya athavA deva-kRta kaSTa) Ave use sahana karane meM, (3). brahmacarya pAlana ke liye, (4) sUkSma jaMtuoM kI utpatti huI jAnakara unakI dayA pAlane ke nimitta, (5) tapa karane ke nimitta, (6) zarIra kA antima kAla AyA jAna kara saMthArA (prahaNa) ke liye| (ina 6 kAraNoM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 uttarAdhyayana sUtra se grAhAra na karane se saMyamapAlana huyA samajhanA caahiy)| TippaNI-saMyamI jIvana ko TikAye rakhane ke liye ho bhojanagrahaNa karane kI AjJA hai| yadi aise bhojana se-jisase zarIra rakSA to hotI ho kintu saMyamI jIvana naSTa hotA ho to aisA bhojana sAdhu hargiz2a na kre| aisA vidhAna karane meM saMyamI jIvana kI mukhyatA batAne kA uddezya hai| saMyamI jIvana ko TikAye rakhane ke liye ho bhojana hai, bhojana ke liye saMyamI jIvana nahIM hai| (36) AhAra-pAnI ke liye jAte samaya bhikSu ko apane sava pAtra tathA upakaraNoM ko barAbara sApha karake hI bhikSA ko jAnA cAhiye / bhikSA ke liye adhika se adhika Adhe yojana taka hI jAya / (Age nhiiN)| (37) zrAhAra karane ke bAda, sAdhu cauthI porasI meM pAtroM ko alaga vAMdhakara rakha dene aura yAvanmAtra padArthoM ko prakaTa karane vAle svAdhyAya ko kare / (38) cauthI porasI ke cauthe bhAga meM svAdhyAyakAla se nivRtta hokara gurU kI vandanA kara sAdhu vastra, , pAtra ityAdi kI pratilekhanA kre| ,TippaNI-cauthI porasI kA cauthA bhAga arthAt sUryAsta ke pahile do vaTikA kA samaya / (39) mala, mUtra tyAga karane kI bhUmi se lauTa Ane ke bAda (iriyA vahiyA kriyAyeM karane ke bAda pIche yAkara) saba duHkhoM se chuDAne vAle kAyotsarga ko kramapUrvaka kare / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI / TippaNI- jainadarzana meM mikSu ke liye subaha tathA sAyaM isa taraha do samaya pratikramaNa karanA Avazyaka batAyA hai| pratikramaNa meM, huai doSoM kI bhAlocanA tathA bhaviSya meM ve dopa phira na ho usakA saMkalpa kiyA jAtA hai| (40) usa kAyotsaga meM bhikSu usa divasa sambandhI jJAna, darzana athavA cAritra meM lage hue doSoM kA kramazaH citavana kre| (41) kAyotsarga pAla kara phira gurU ke pAsa Akara unakI vaMdanA kre| bAda meM usa dina meM kiye gaye aticAroM (doSoM). ko kramapUrvaka guru se nivedana kare / (42) isa prakAra doSa ke zalyase rahita hokara tathA samasta jIvoM kI kSamApanA lekara phira gurU ko namaskAra kara se chur3AnevAlA aisA kAyotsarga dhyAna kre| (43) kAyotsarga karake phira guru kI vandanA kare. (pratyAkhyAna kare ) aura usake bAda paMcaparameSThI kI stutimaMgala pATha ___ karake svAdhyAyakAla kI apekSA (icchA) kre| TippaNI-atikramaNa ke 6 Avazyaka ( vibhAga) hote haiN| vaha saba vidhi Upara likhI jA cukI hai| (44) ( aba gata kI vidhi batAte haiM ) muni pahile prahara me svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nidrA aura cauthe prahara meM svAdhyAya kre| (45) cauthI porasI kA kAla AyA huA jAna kara, apanI AvAja se gRhastha na jAga uThe usa prakAra dhIme se svAdhyAya kre| (46) cauthI porasI kA cauthA bhAga bAkI rahe (arthAta sUryodayaH Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra NAA vvvvvvvvvvvvvv Vvvvv harNAANA se do ghar3I pahile svAdhyAya kAla se nivRta hokara ) taba aAvazyaka kAla sambandhI pratilekhana kara (pratikramaNa kA kAla jAna kara ) phira guru kI vandanA kre| (47) (divasa sambandhI pratikramaNa ko jo roti batAI hai vaha saMpUrNa vidhi hone ke vAda ) saba duHkhoM se chur3AnevAlA kAyotsarga aAve taba pahile kAyotsarga kreN| (18) usa kAyotsarga meM jJAna, darzana aura cAritra tathA tapa saMbaMdhI jo 2 aticAra lage hoM unakA anukrama se cinta vana kre| (49) kAyotsarga karane ke bAda guru kI vaMdanA kare tathA rAtri meM hue aticAroM ko kramapUrvaka nivedana kara unakI Alo canA kre| (50) doSarahita hokara tathA guru se kSamA mAMgakara guru ko punaH praNAma kare aura saba duHkhoM se chur3AnevAlA aisA kAyotsarga kre| TippaNI-kAyotsarga arthAt dehabhAva se mukta hokara dhyAnamagna rahane ___kI kriyaa| (51) kAyotsarga meM cintana kare ki aba maiM kisa prakArakI tapazcaryA dhAraNa karU? phira nizcaya karake kAyotsarga se nivRtta ho guru kI vaMdanA kare / (52) uparokta rIti se kAyotsarga se nivRtta hokara gurU ko praNAma kareM aura unase tapazcaryA kA pracakkhANa (pratyAkhyAna) lakara siddha parameSThI kA stavana kre| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcArI 303 TippaNI- isa prakAra rAtri pratikramaNa ke 6 Avazyaka ( vibhAgoM ) kI kriyA pUrNa huI / ( 23 ) isa prakAra dasa prakAra kI samAcArI kA varNana saMkSepa meM kiyA hai jinakA pAlana kara bahuta se jIva isa bhavasAgara ko pAra kara gaye haiM / TippaNI-- bhasAvadhAnatA vikAsa ( unnati ) ko rokanevAlI hai / cAhe jaisI bhI sundara kriyA kyoM na ho kintu avyavasthita ho to usakI kucha bhI kImata nahIM hai / vyavasthA aura sAvadhAnatA ina donoM guNoM se mAnasika saMkalpa kA vajraM bar3hatA hai / saMkalpabala bar3hane se saMkaToM tathA vighnAM ke bala parAsta hote haiM aura anta meM lakSyasiddhi hotI hai / f aisA maiM kahatA hU~ - isa taraha "samAcArI" sambandhI chabbIsavAM adhyayana samApta huA / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaluMkIya gariyAra cala saMbaMdhI 27 sAdhaka ke liye sadguru jitanA sahAyaka hai-jitanA avalavana hai, utanA hI zipyasamUha bhI sadguru ke liye sahAyaka evaM avalaMbana hai| - pUrNatA prApta karane ke pahile sabhI ko sahAyaka tathA sAdhanoM kI AvazyakatA to rahatI hI hai parantu yadi sahAyaka tathA sAdhana hI mArga meM ulTe vAdhaka ho jAya to apane aura dUsarI ina donoM ke hitoM kI hAni hotI hai| gAAcArya bar3e samartha vidvAna the| prasiddha gaNadhara (gurukulapati) the| unake pAsa saikar3oM ziSyoM kA parivAra thA kintu jaba vaha parivAra svacchaMda ho gayA, saMyama mArga meM hAni pahuMcAne lagA tava unane apanA Atmadharma nibhAkara apanA kartavya samajhakara unako sudhArane kA khUba hI prayatna kara dekhA parantu anta meM ve asaphala hI rhe| ziSyoM kA moha, athavA ziSyoM para zrAsakti athavA sampra. dAya kA mamatva usa mahApuruSa ko lezamAtra bhI na thaa| usa Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaluMkIya sthiti meM ve apanA dharma bacAkara ekAMta meM jAkara vase aura aura svAvalaMbana kI pravala zakti ko vRddhiMgata kara unane apane mAtmahita kI sAdhanA kii| bhagavAna bole(1) sarva zAstroM ke pAragAmI eka gArya nAma ke gaNadhara tathA sthavira muni the| ve gaNibhAva se yukta rahakara niraMtara samAdhisAva kI sAdhanA kiyA karate the| TippaNI-jo anya jIpoM ko dharma meM sthira karatA hai arthAt jJAnavRddha, tapovRddha, tathA pravajyAvRddha hotA hai use 'sthavira bhikSu kahate hai aura jo bhikSugaNa kA vyavasthApaka hotA hai use 'gaNadhara' kahate haiN| . (2) jaise gAr3I meM yogya vahana (baila ) jor3ane se vaha gAr3IvAna aTavI (vanya mArga) ko saralatA se pAra kara jAtA hai vaise hI yoga ( saMyama ) mArga meM vahana karate hue ziSya sAdhaka tathA unako doranevAlA guru dono hI saMsAra rUpI aTavI ko saralatA se pAra kara jAte haiN| (3) parantu jo koI gAr3IvAna gariyAra bailo ko gAr3I meM jodatA hai vaha unhe (na calane ke kAraNa ) yadyapi mArate 2 thaka jAtA hai phira bhI aTavI ko pAra nahIM kara pAtA aura vahAM bar3A hI duHkhI hotA hai / aura azAMti kA anu'bhava karatA hai| mArate 2 gAr3IvAna kA cAbuka bhI TUTa jAtA hai| (4) bahuta se gAr3IvAna aise gariyAra baila kI pUMcha maror3ate haiM, koI 2 bAra 2 painI Ara mAra kara unhe bIdha DAlate haiM, phirabhI gariyAra vaila apanI jagaha se Tasase masa nahIM hote 20 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 uttarAdhyayana sUtra Namah mArane para bhI bahuta se to apanA juA hI tor3a DAlate hai aura bahuta se kumArga meM le bhAgate haiN| (5) koI 2 calate 2 arrA kara gira par3ate haiM, koI 2 baiTha jAte hai koI 2 leTa jAte haiM, aura mArane para bhI uThate nahIM haiN| koI 2 baila uchala par3ate haiM, koI 2 meMDhaka kI taraha kulAMce mArane lagate haiM, to koI dhUrta baila gAya dekhakara usake pIche daur3ane lagate haiN| (6) bahuta se mAyAvI vaila mAthA nIcA karake gira par3ate hai, koI 2 mAra par3ane se gusse meM Akara rAstA chor3a kuraste meM cala par3ate haiN| koI 2 gariyAra baila DhoMga kara mRtavat par3a jAte haiM to koI dama chor3akara bhagane lagate haiM / (7) koI 2 duSTa baila apanI rAsoM ko hI tor3a DAlate haiN| koI 2 khacchaMdI baila apanA juvA hI tor3a DAlate haiM aura koI 2 gariyAra baila to phuphakAra mArakara gAr3IvAna ke hAtha se chUTate hI dUra bhAga jAte haiN| (8) jaise gAr3I meM jute hue gariyAra baila gAr3I ko tor3a kara gAr3IvAna ko hairAna kara bhAga jAtA hai vaise hI vaise sva. cchaMdI ziSya bhI sacamuca dharma (saMyama-dharma ) rUpI gAr3I meM jute rahane para bhI dhairya khokara saMyamadharma ko bhaMga kara dete haiN| (sacce mana se saMyama kA pAlana nahIM karate) (9) gAcAyaM apane ziSyoM ke viSaya meM kahate haiM:- ( mere) koI 2 kuziSya vidyA kI Rddhi ke garva se madonmatta evaM ahaMkArI hokara phirate haiM, koI 2 rasalolupI ho gaye haiM, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaluMkIya 307 kaI eka sAtAzIla ( zarIrasukha ke premI ) ho gaye haiM aura koI 2 pracaMDa krodhI haiM / (10) koI 2 bhikSA meM AlasI bana gaye haiM, koI 2 ahaMkArI ziSya bhikSA mAMgane meM apane apamAna kI saMbhAvanA dekha bhIru hokara eka hI sthAna para baiThe rahate haiM / koI 2 madonmatta ziSya aise haiM ki jaba 2 maiM prayojana pUrvaka ( saMyama mArga ke yogya ) zikSA detA hU~ / (11) to bIca hI meM sAmane javAba dete haiM aura ulTA mujhe hI doSa dete haiM aura kaI eka to AcAryoM ke vacanoM (AjJAoM) ke vAramvAra viruddha jAte haiM / ( 12 ) ( kaI eka ziSya bhikSArtha bheje jAne para bhI jAte nahIM hai athavA aise 2 bahAne karate haiM ki) 'vaha zrAvikA to mujhe 'pahicAnatI hI nahIM hai, vaha mujhe bhikSA nahIM degI', 'vaha ghara para nahIM hogI to acchA to yahI hai ki Apa kisI dUsare sAdhu ko vahAM bheje " / koI 2 to uddhata hokara aise vacana bolate haiM ki 'kyA maiM ho akelA bacA hU~, dUsarA koI nahIM hai ?' ityAdi prakAra se guru ko ulTA uttara dete haiM aura bhikSArtha nahIM jAte / 1 (13) athavA koI 2 ziSya jisa prayojana se bheje jAte haiM vaha kArya karake nahIM lAte aura jhUTha bolate haiN| yA to kArya ko kaThina batAkara idhara udhara ghUmane meM samaya bitA dete haiM athavA kAma bhI yadi karate haiM to begAra sI bhugatate haiM aura kahane para krodha se bhauMhe car3hAkara muMha vigAr3ate haiM / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 uttarAdhyayana sUtra - - ~ Vvv~ ~ mArane para bhI bahuta se to apanA juA hI tor3a DAlate haiM aura bahuta se kumArga meM le bhAgate haiN| (5) koI 2 calate 2 arrA kara gira par3ate haiM, koI 2 baiTha jAte hai; koI 2 leTa jAte haiM, aura mArane para bhI uThate nahIM haiN| koI 2 baila uchala par3ate haiM, koI 2 meMDhaka kI taraha kulAMce mArane lagate haiM, to koI dhUrta baila gAya dekhakara usake pIche daur3ane lagate haiN| (6) bahuta se mAyAvI vaila mAthA nIcA karake gira par3ate hai, koI 2 mAra par3ane se gusse meM Akara rAstA chor3a kuraste meM cala par3ate haiN| koI 2 gariyAra vaila DhoMga kara mRtavat par3a jAte haiM to koI dama chor3akara bhagane lagate haiN| (7) koI 2 duSTa baila apanI rAsoM ko hI tor3a DAlate haiN| koI 2 svacchaMdI vaila apanA junyA hI tor3a DAlate haiM aura koI 2 gariyAra baila to phuphakAra mArakara gAr3IvAna ke hAtha se chUTate hI dUra bhAga jAte haiN| (8) jaise gAr3I meM jute hue gariyAra baila gAr3I ko tor3a kara gAr3IvAna ko hairAna kara bhAga jAtA hai vaise hI vaise sva. cchaMdI ziSya bhI sacamuca dharma (saMyama-dharma ) rUpI gAr3I meM jute rahane para bhI vairya khokara saMyamadharma ko bhaMga kara dete haiN| (sacce mana se saMyama kA pAlana nahIM karate) (9) gAcArya apane ziSyoM ke viSaya meM kahate haiM:-( mere) koI 2 kuziSya vidyA kI Rddhi ke garva se madonmatta evaM ahaMkArI hokara phirate haiM, koI 2 rasalolupI ho gaye haiM, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaluMkIya 307 kaI eka sAtAzIla ( zarIrasukha ke premI ) ho gaye haiM aura koI 2 pracaMDa krodhI haiN| (10) koI 2 mikSA meM AlasI bana gaye haiM, koI 2 ahaMkArI ziSya bhikSA mAMgane meM apane apamAna kI saMbhAvanA dekha bhIru hokara eka hI sthAna para baiThe rahate haiN| koI 2 madonmatta ziSya aise haiM ki jaba 2 maiM prayojana pUrvaka ( saMyama mArga ke yogya ) zikSA detA huuN| (11) to bIca hI meM sAmane javAba dete haiM aura ulTA mujhe hI doSa dete haiM aura kaI eka to AcAryoM ke bacanoM (AjJAoM) ke vAramvAra viruddha jAte haiM / (12) ( kaI eka ziSye bhikSArtha bheje jAne para bhI jAte nahIM hai athavA aise 2 bahAne karate haiM ki) 'vaha zrAvikA to mujhe 'pahicAnatI hI nahIM hai, vaha mujhe bhikSA nahIM degI', 'vaha ghara para nahIM hogI to acchA to yahI hai ki Apa kisI dasare sAdhu ko vahAM bheje"| koI 2 vo uddhata hokara aise vacana bolate haiM ki 'kyA maiM hI akelA bacA hU~, dUsarA koI nahIM hai ? ityAdi prakAra se guru ko ulTA uttara dete hai aura bhikSArtha nahIM jaate| (13) athavA koI 2 ziSya jisa prayojana se bheje jAte haiM vaha kArya karake nahIM lAte aura jhUTha bolate haiN| yA to kArya ko kaThina batAkara idhara udhara ghUmane meM samaya vitA dete haiM athavA kAma bhI yadi karate haiM to begAra sI bhugatate haiM aura kahane para krodha se bhauhe car3hAkara muMha bigAr3ate haiN| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 uttarAdhyayana sUtra (14) ina saba kuziSyoM ko par3hAyA, gunAyA, dIkSita kiyA tathA anna pAnI se pAlana kiyA phira bhI jaise ha~sa ke bacce ' paMkha nikalate hI dizAvidizA meM ( idhara udhara ) svecchA nusAra ur3a jAte haiM vaise hI guru ko chor3akara ye ziSya akele hI svacchaMdatA se vicarate haiN| (15) jaise gariyAra vaila kA sArathI (hAMkanevAlA gAr3IvAna ) duHkha uThAtA hai vaise hI gAcArya apane aise kuziSyoM ke hone se khedakhinna hokara yaha kaha rahe haiM ki 'jina ziSyoM se merI AtmA klezita ho aise duSTa ziSya kisa. kAma ke ?' (16) ar3iyala TaTTU jaise mere ziSya haiM-aisA vicAra kara garyAcArya munIzvara una ar3iyala TaTTuoM ko chor3akara ekAnta meM tapa sAdhana karate haiN| (17) usake bAda ve sukomala, namratAyukta, gambhIra, samAdhivaMta aura sadAcAramaya AcAra se samanvita gAcArya mahAtmA vasudhA ( pRthvI) para akele hI vihAra karate rhe| TippaNI-jaile gariyAra baila gAr3I ko tor3a DAlatA hai, gAr3IvAna ko duskhI karatA hai aura apane svacchanda se svayaM bhI duHkhI hotA hai vaise hI svacchandI ziSya ( sAdhaka) saMyama se patita hojAtA hai| vaha apane Alambana rUpI sadgala Adi kA yatheSTa lAbha nahIM le sakatA aura apanI AtmA ko bhI kalupita karatA hai / svatantratA ke bahAne se bahuta se loga prAyaH svacchandatA kI hI puSTi karate rahate haiN| vastutaH vicAra kiyA jAya to mAlUma par3egA ki svacchandatA bhI eka taraha kI sUkSana parataMtratA hI hai aura mahApuruSoM ke prati jo Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalukIya 309 apaMNatA dikhAI jAtI hai vaha yadyapi upara se parataMtratA rUpa mAlama hotI hai kintu vaha vAstava meM svatantratA hai| aisI svatantratA kA upAsaka hI AramamArga meM Age bar3ha sakatA hai| aisA meM kahatA huuN| isa prakAra 'khalaMkIya' nAmaka sattAIsavAM adhyayana samApta huaa| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ modamArgagati mokSamArga para gamana 28 gAvanmAtra jIvoM kA lakSya ekamAtra mukti, nirvANa yA / mokSa prApti hI hai| duHkhoM athavA kapAyoM se sarvathA chuTa jAne ko mukti kahate haiN| karmavaMdhana se chUTa jAnAhI mukti hai, zAnti sthAnakI prApti honA hI nirvANa hai| isa sthiti meM hI saba sukha samAye haiN| jainadharma ina samasta sAMsArika padArthoM ko do bhAgoM meM vimakta karatA hai: (1)jaha (ajIva), tathA (2) cetana (jIva) aura ina donoM tatvoM ke sahAyaka tathA AdhArabhUta tattva, jaisa ki dharma, adhame, grAkAza tathA kAla ina savako milAkara 6 tatvoM meM isa samasta loka kA samAveza hojAtA hai| isase siddha huA ki jIvAtmA kI pahicAna-arthAta jIvAtmA ke sacce svarUpa kI pratIti-donA yahI sabase adhika pAvazyaka hai| aisI pratIti kA honA hI samyagdarzana hai| pratItike hone ke bAda prAtmAke anupama zAma kI jo cin|| camaka uThatI hai usIko samyagjJAna-saccA jJAna-kahate h| aura ina donoM nA jaDa (jIva, padArthoM ko do bhAga Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgagati 311 isa uttama sthiti ko prApta karane meM zAstrazravaNa, zrAtmacintana, satsaMga tathA sadvAMcana Adi laba upakAraka sAdhana haiN| ina nimittoM ke dvArA satya ko jAnakara, vicAra kara tathA anubhava karake Age bar3hanA yahI pratyeka mumukSu AtmA kA kartavya honA caahiye| bhagavAna bole(1) jinezvara bhagavAnoM ne yathArtha mokSa kA mArga jaisA prarUpita kiyA so kahatA hU~, use tuma dhyAnapUrvaka suno| vaha mArga cAra kAraNoM se saMyukta hai aura vaha jJAna, darzana, cAritra tathA tapa lakSaNAtmaka hai| TippaNI-yahA~ 'jJAnadarzana lakSaNa' vizeSaNa prayukta karane kA kAraNa yaha hai ki mokSa mArga meM ina donoM guNoM kI sabase adhika pradhA. natA hai| (2) (1) jJAna (padArtha kI yathArtha samajha), (2) darzana ( tattvoM. padArthoM kI yathArtha zraddhA), (3) cAritra (vratAdi.kA AcaraNa ), tathA (4) tapa-ina cAra prakAroM se yukta mokSa kA mArga hai-aisA kevalajJAnI jinezvara bhagavAna ne pharmAyA hai| TippaNI-cAritra dhAraNa karane se navIna karmoM kA bandhana nahIM hotA, itanA hI nahIM kintu pUrva saMcita karmoM kA kSaya bhI hotA hai| (3) jhAna, darzana, cAritra tathA tapa se saMyukta isa mArga ko prApta hue jIva sadgati meM jAte haiN| (4) ina cAra meM se prathama-arthAt jJAna ke 5 bheda haiM jinake Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 uttarAdhyayana sUtra - ~ nAma krama se (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna (4) manaH paryayanAna, aura (5) kevalajJAna, hai| TippaNI-ina saba jJAnoM kA savistara varNana nandI Adi AgamoM meM hai| (5) jJAnI purupoM ne dravya, guNa tathA unakI samasta paryAya jAnane ke liye ukta pAMca prakAra kA jJAna batAyA hai| TippaNI--paryAya arthAt eka hI padArtha kI badalatI huI bhvsthaaeN| ve samasta padArthoM evaM guNoM meM hotI rahatI haiM / (6) guNa jisake Azraya rahate haiM use dravya kahate haiM aura eka dravya meM varNa, rasa, gaMdha, sparza tathA jJAnAdi jo dharma rahate haiM unheM usa dravya ke guNa kahate haiN| dravya tathA guNa ina donoM ke Azraya jo rahatI haiM unheM paryAya kahate haiN| TippaNI-jaise AtmA eka dravya hai, jJAnAdi usake guNa hai aura karma vazAt vaha bhinna bhinna rUpa dhAraNa karatA hai to unheM usakI paryAya kheNge| (7) kevalI jinezvara bhagavAnoM ne isa loka ko dharmAstikAya, adharmAstikAya, aAkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya tathA jIvAstikAya ina par3a dravyAtmaka batAyA hai| TippaNI-"bhastikAya" zabda jaina darzana kA samUhavAcI pAribhASika pAda hai| astikAya zabda kI vyutpatti-asti (hai) kAya (yahu pradeza ) jinake aise padArtha arthAt kAla dravya ko chor3a kara uparoka pAMcoM padArtha / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgagati 313 (8) dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ye tInoM 1-1 dravya haiM tathA kAla, pudgala tathA jIva ye tInoM dravya saMkhyA meM ananta haiM / TippaNI- samaya gaNanA kI apekSA se yahAM kAla kI anantatA kA vidhAna kiyA hai / ( 9 ) calane (gati) meM sahAyatA karanA yaha dharmAstikAya kA lakSaNa hai / aura Thaharane meM madada karanA yaha dharmAstikAya kA lakSaNa hai / jisameM saba dravya rahate haiM use prakAza dravya kahate haiM aura sabako sthAna denA yaha usakA lakSaNa hai / . (10) padArtha kI kriyAoM ke parivartana para se samaya kI jo gaNanA hotI hai vaha kAla kA lakSaNa hai| upayoga (jJAnAdi vyApAra ) jIva kA lakSaNa hai aura vaha jJAna, darzana, sukhaduHkha Adi dvArA vyakta hotA hai / (11) jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya tathA upayoga ye jIva ke viziSTa lakSaNa haiM (12) zabda, aMdhakAra, prakAza, kAnti, chAyA, tApa, varNaM ( raMga ) gaMdha, rasa, tathA sparza ye saba pudgaloM ke lakSaNa haiM / TippaNI - 'pudgala' yaha jaina darzana meM jar3a padArthoM ke artha meM prayukta pAribhASika zabda hai / (13) ikaTThA honA, vikhara jAnA, saMkhyA, AkAra ( varNAdi kA ) saMyoga tathA viyoga- ye sabhI kriyAeM paryAyoM kI bodhaka haiM, isaliye yahI inakA (pudgalo kA) lakSaNa samajhanA cAhiye Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 uttarAdhyayana sUtra (14) jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha __ aura mokSa ye nau tatva hai| (15) svAbhAvika rIti (jAtismaraNa jJAna ityAdi) se yA kisI dUsare ke upadeza se bhAvapUrvaka ukta samasta padArthoM kI zraddhA karanA-use mahApurupa samakita (samyaktva) kahate haiN| TippaNI samyaktva arthAt yathArtha AtmabhAna honaa| jaina darzana meM varNita 14 guNAsthAnakoM meM se cauthe guNasthAnaka se ho AtmavikAsa mAramma hotA hai aura usa prArambha ko hI 'samyaktva' kahate haiN| (16) (1)nisargaruci, (2) upadezaruci, (3) AjJAruci, (4) sUtra ruci, (5) vIjaruci, (6) abhigama ruci, (7) vistAra saci, (8) kriyA ruci, (9) saMkSepa ruci, (10) dharmaruci, -ina dasa ruciyoM se taratama (hInAvika) rUpa meM samakita kI prApti hotI hai| (17) jIva, ajIva, puNya, pApa, Asava, saMvara, nirjarA, baMdha, tathA mokSa-ina 9 padArthoM kA yathArtha rUpa se jAtismaraNAdi jJAna dvArA jAnakara zraddhAna karanA use 'nisarga kaci samyaktva' kahate haiN| (18) jo puruSa jinezvaroM dvArA anubhUta bhAvoM ko dravya se, kSetra se, kAla se tathA bhAva se svayameva jAtismaraNAdi jJAna dvArA jAnakara, tattvakA svarUpa aisA hI hai-anyathA nahIM hai, aisA aDaga zraddhAna karatA hai use 'nisargaruci samyakvI' kahate haiN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgagati 315 (19) kevalI bhagavAna athavA chadmastha guruoM dvArA upadeza suna kara jo uparyukta bhAvoM kA zraddhAna karatA hai use 'upadeza ruci samyaktva' kahate haiM / (20) jo jIva rAga, dveSa, moha athavA ajJAna rahita gurU (zrathavA mahApuruSa ) kI AjJA se tattva para rucipUrvaka zraddhA karatA hai use 'AjJAruci samyaktvo' kahate haiM / (21) jo jIva aMgapraviSTa athavA aMgabAhya sUtra par3hakara unake dvArA samakita kI prApti karatA hai use 'sUtra ruci samyakvI' kahate haiM / TippaNI-- AcArAMgAdi aMgoM ko aMgapraviSTa kahate haiM, inake sivAya bAkI ke sabhI sUtra aMgabAhya kahalAte haiM / (22) jisa taraha jala para tela kI bUMda phaila jAtI hai aura eka bIja ke bone se saikar3oM hajAroM bIjoM kI prApti hotI hai usI taraha eka par3ha se yA eka hetu se bahuta se pada bahuta se dRSTAMta aura bahuta se hetuoM dvArA tattva kA zraddhAna bar3he aura samyaktva kI prApti ho to aise jIva ko 'bIja ruci samyaktvI' kahate haiM / (23) jisane gyAraha aMga tathA dRSTivAda tathA itara sabhI siddhAnto ko artha sahita par3hakara samyaktva kI prApti kI ho use 'abhigama ruci samyaktvI' kahate haiM / (24) 6 dravyoM ke saba bhAvoM ko jisane saba pramANoM tathA nayoM se jAnakara samyaktva kI prApti kI ho use ' vistAra ruci samyaktva' kahate haiM / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI- pramANa ke eka aMza ko naya kahate haiM / naya arthAt vicAroM kA vargIkaraNa / usake sAta bheda haiM (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (2) Rju sUtra, (5) zabda, (6) samamirUda, (7) evaM bhUta | pramANa ke mukhya do evaM vistRta 4 bheda hai : (1) pratyakSa, - (2) anumAna (3) upamAna, (4) tathA Agama / yAvanmAtra padArtho ke jJAna meM naya tathA pramANa kI AvazyakatA rahatI hai / 316 thth h n (25) satyadarzana tathA jJAna pUrvaka, cAritra, tapa, vinaya, pAMca samiti aura tIna guptioM Adi zuddha kriyAeM karate hue jo samyaktva prApta karatA hai use 'kriyA ruci samyaktvI ' kahate haiM / (26) aisA jIva jo asat mata, vAda athavA darzana meM phaMsA nahIM hai athavA satya sivAya anya kisI bhI vAda ko nahIM mAnatA hai phira bhI vItarAga ke pravacana meM ati nipuNa nahIM hai / (arthAt vItarAga mArga kI zraddhA yadyapi zuddha hai kintu vizeSa par3hA likhA nahIM hai) use 'saMkSepa ruci samyakvI' kahate haiM I (27) jo jIva bhagavAn jinezvara dvArA prarUpita astikAya ( dravya ), zruta ( zAstra ) dharma tathA cAritra kA yAthA tathya zraddhAna karatA hai 'use dharma ruci samyakttrI ' kahate haiM / (28) ( 1 ) paramArtha ( tattva ) kA guNa-kIrtana karanA, ( 2 ) jina mahApuruSoM ne usa paramArtha kI siddhi kI hai unakI sevA karanA, tathA ( 3 ) jo mArga se patita hogaye haiM, Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgagati 317 athavA asatya darzana yA vAda meM vizvAsa karate haiM aise puruSoM se dUra rahanA / ina tIna guNoM se samyaktva kI zraddhA prakaTa hotI hai (arthAta ina guNoM ko nibhAne se samyaktva zraddhApUrvaka TikA rahatA hai)| (29) samyaktva binA samyaka cAritra ho hI nahIM sakatA aura jahAM samyaktva hotA hai vahAM cAritra ho aura na bhI ho yadi samyaktva aura cAritra kI utpatti eka hI sAtha ho to usameM samyaktva kI utpatti pahilI samajhanI cAhiye / TippaNI-samyaktva yaha cAritra kI pUrvavartI sthiti hai| yathArtha jAne binA bhAcaraNa karanA kevala nirarthaka hai| (30) darzana binA ( samyaktva rahita ) jJAna nahIM hotaa| jJAna ke binA cArina ke guNa nahIM hote aura cAritra ke guNoM ke binA ( karma se ) mukti bhI nahIM milatI aura karma se chaTakArA pAye binA nirvANagati (siddhapada ) ko bhI prApti nahIM hotii| (31) niHzaMkita (jinezvara bhagavAna ke bacanoM meM zaMkA na karanA), niHkAMkSita (asatya mato yA sAMsArika sukho kI icchA na karanA ), nirvicikitsya (dharma phala meM saMzaya rahita honA ), amUr3ha dRSTi ( bahuta se matamatAMtaro ko dekhakara diGmUr3ha na vane kintu apanI zraddhA ko ar3aga banAye rakkhe,) upahA, (guNI puruSoM ko dekhakara unake guNa kI prazaMsA karanA aura vaise hI guNI hone kI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 uttarAdhyayana sUtra koziza karanA ), sthirIkaraNa ( dharma se zithila hote hu ko punaH dharma mArga para dRr3ha karanA ), vAtsalya ( svadharma kA hita karanA aura sAdharmiyoM ke prati premabhAva rakhanA), aura prabhAvanA ( satya dharmaM kI unnati tathA pracAra karanA ), ye ATha guNa samyaktva ke aMga haiN| (32) prathama sAmAyika cAritra, dUsarA chedopasthApanIya, tIsarA parihAra vizuddha cAritra, tathA cauthA sUkSma saMparAya cAritra / ( 33 ) tathA pAMcavAM kapAya rahita yathAkhyAta cAritra ( yaha gyArahaveM yA bArahaveM guNasthAnakavartI chadmastha ko tathA kevalI ko hI hotA hai / isa prakAra karma ko nAza karane vAle cAritra ke 5 bheda kahe haiM / TippaNI- paMca mahAvrata rUpa prAthamika bhUmikA ke cAritra ko sAmAyika cAritra kahate haiM / bAda meM sAmAyika cAritra kAla ko cher3a (sImollaMghana karake jo paTA cAritra dhAraNa kiyA jAtA hai / use chedopasthApanA cAritra kahate haiM / ucca prakAra ke jJAna tathA tapazcaryA pUrvaka nau sAdhuoM ke sAtha Der3ha varSa taka cAritra pAlanA isako parihAra vizuddhi cAritra kahate haiM aura sUkSma saMgrarAya kevala sUkSma kapAya vAle cAritra ko kahate hai | (34) Antarika tathA bAhya ye do bheda tapa ke haiM / vAhya tathA Antarika ina donoM tapoM ke 6-6 bheda aura haiM / TippaNI- tapazcaryA kA vizeSa varNana jAnane ke liye tIsavAM adhyayana pado / (35) jIvAtmA jJAna se padArthoM ko jAnatA hai, darzana se una para Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArgagati 319 zraddhA karatA hai, cAritra se Ate hue karmoM ko rokatA hai aura tapa se pahile ke karmoM kA kSaya kara zuddha hotA hai| (36) isa prakAra saMyama tathA tapa dvArA pUrva karmoM ko svapAkara sarva duHkha se rahita hokara maharSijana zIghra hI mokSa gati prApta karate haiN| aisA maiM kahatA hU~isa taraha 'mokSamArgagati' nAmaka aTThAIsavA~ adhyayana samApta huaa| RZ-20 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama - *samyagdarzana kI mahimA 24 rAkrama, zakti athavA sAmathya to jIva mAtra meM hotA hai kintu saMsAra meM usakA upayoga judI judI rIti se sude 2 rUpa meM hotA huA dekhA jAtAhai aura usI se jIvoM kI bhUmikAeM (zreNI) mAlUma hotI hai| jo koI prApta zastra kA upayoga apanI rakSA meM na kara apane Upara prahAra karane meM hI karatA hai vaha mUrkha hai-mahAmUrkha hai, use buddhimAna kauna kahegA ? usI taraha isa bhavodadhi ko pAra kara jAne ke sAdhana pAsa rakhate hue bhI jo isImeM DUba jAtA hai use vAna jIva na kahe to kyA kahe ? jyoM 2 aisA vAla-bhAva miTatA jAtA hai tyo 2 sAtha hI sAtha usakI dRSTi bhI badalatI jAtI hai| isa dRSTi ko jaina na meM eka viziSTa nAma diyA hai aura usako samakita dRSTi haiN| yaha dRSTi prApta kara jo kucha bhI puruSArtha kiyA jAtA kI saccA puruSArtha hai, vahI saccA parAkrama hai| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samyaktva parAkrama 321 yAvanmAtra jIva mokSa ke sAdhaka haiN| kauna aisA hai jo : duHkhase chUTanA nahIM cAhatA? kauna aisA hai jise sukha priya nahIM hai ? yaha avasthA kevala mokSa meM hI prApta hotI hai| isaliye bhale hI jagata meM asaMkhya mata-matAntara hoM, bhale hI saba kI mAnyatAeM judI hoM phira bhI duHkha kA anta sabhI cAhate hai aura ve prakArAntara se mokSa cAhate haiM- aisA kahane meM koI pratyukti nahIM haiM / ' mokSaprApti hI saba kA dhyeya hai, use dhyeya kI prApti kI bhUmikA yaha saMsAra hai; usameM bhI manuSyabhava kI prApti usakI sAdhanA kA vizeSa ucca sthAna hai aura yadi isa janma meM prApta sAdhanoM kA sumArga meM prayoga kiyA jAya to sAdhaka kI vaha anantakAlIna sAdhanA saphala ho jAtI haivaha atRpta pipAsA amRta pAna se tRpta ho jAtI hai aura muktilakSmI svayameva isakI zodha karatI huI calI AtI hai| jahAM savala parAkrama hotA hai vahAM kauna sI Rddhi siddhi alabhya rahatI hai ? --- jaise jIva bhinna 2 hote haiM vaise hI unake sAdhanoM evaM prakRti meM bhI bhinnatA hotI hai isaliye samyaktva parAkrama ke bhinna 2 sAdhana bhinna 2 rUpa se yahAM 73 bhedoM meM kahe haiM jinameM se kucha to sAmAnya, kucha vizeSa aura kucha vizeSatara kaThina haiM / inameM se apane 2 iSTa sAdhanoM ko chAMTa kara pratyeka sAdhaka ko puruSArtha meM prayatna tathA vicAra karanA ati Avazyaka hai| sudharmasvAmI ne jambUsvAmI se kahAH : he AyuSman ! una bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra kahA thA yaha maiMne, sunA hai / yahAM para vastutaH zramaNa bhagavAna kAzyapa mahAvIra prabhu 'ne samyaktva parAkrama nAmaka adhyayana kA varNana kiyA hai| jinako sundara rIti se suna kara unapara vizvAsa tathA zraddhA lAkara, (zraDaga vizvAsa lAkara ) unapara ruci jamAkara | T 21 3 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 uttarAdhyakA sUtra unako grahaNa kara, unakA pAlana kara, unakA zodhana, kIrtana, tathA pArAdhana karake tathA (jinezvaroM kI ) yAjJAnusAra pAlana kara bahuta se jIva siddha, vuddha aura mukta hue haiM, parinirvANa prApta hue haiM aura unane apane sava duHkhoM kA aMta kara diyA hai| usakA yaha artha isa prakAra kramase kahA jAtA hai; yathAH(1) saMvega (mokSAbhilApA), (2) nirveda (vairAgya), (3) dharmazraddhA, (4) gurusArmikasuzrUSaNA (mahApuruSoM tathA sAdharmiyoM kI sevA), (5) AlocanA (dopoM kI vicAraNA) (6) nindA (apane dopoM kI nindA), (7) gahIM (apane doSoM kA tiraskAra), (8) sAmAyika (AtmabhAva meM lIna hone kI kriyA), (9) caturvizatistava (cauvIsa tIrthaMkaroM kI stuti), (10) caMdana, (11) pratikramaNa (pApa kA prAyazcita karanekI kriyA), (12) kAyotsarga, (13) pratyAkhyAna (tyAga kI pratikSA karanA), (14)stavastutimaMgala (guNIjana kI stuti), (15) kAla pratilekhanA (samaya nirIkSaNa), (16) prAyazcittakaraNa (prAyazcitta kriyA)(17) kSamApanA, (18) svAdhyAya, (19) vAMcana, (20) pratipracchanA, (praznottara), (21) parivartanA.(abhyAsa kA punarAvartana), (22) anuprekSA (punaH 2 manana karanA), (23) dharmakathA, (24) zAstrArAdhanA ( zAnaprApti), (25) citta kI ekAgratA, (26) saMyama, (27) tapa, (28) vyavadAna (karma kA kSaya), (26) sukhazAya (santopa), (30) aprativaddhatA (anAsakti), (31) ekAMta prAsana, zayana tathA sthAna kA sevana, (32) vinivartanA (pApa karma se nivRtta honA), (33) saMbhoga pratyAkhyAna (svAvalambana), (34) upadhi pratyAkhyAna, (anAvazyaka vastuoM kA tyAga athavA vasa, pAtra ityAdi kA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkama '323 tyAga), (35) yAhAra pratyAkhyAna, (36) kaSAya pratyAkhyAna (37) yoga pratyAkhyAna (pApa kiMvA mana, vacana, tathA kAya kI "duSpravRtti rokanA), (38) zarIra kA tyAga, (36) sahAyaka kA tyAga, (40) bhaktapratyAkhyAna, (anazana-apanA antakAla pAyA jAnakara zrAhAra kA sarvathA tyAga karanA), (41) svabhAva pratyAkhyAna (duSTa prakRtiyoM se nivRtta honA), (42) pratirUpatA (mana vacana tathA kAya kI ekatA), (13) vaiyAvRtya (guNIjana kI sevA ), (44) sarvaguNasampannatA (Atmika saba guNoM kI prApti), (45) vItarAgatA (rAgadveSa se virakti), (46) kSamA, 47) mukti (nirlobhatA), (48)saralatA (mAyAcAra kA tyAga) {46) mRdutA ( nirabhimAnatA), (50) bhAvasatya (zuddha antaH karaNa), (51) karaNasatya (saccI pravRtti), (52) yogasatya (mana, vacana aura kAya kA satyarUpa vyApAra ), (53) mano gupti (mana kA saMyama), (54) vacana gupti (vacana kA saMyama), 1655)kAya gupti (kAya kA saMyama), (56) manaH samAdhAraNA (mana ko satya meM ekAgra karanA) (57) vAk samAdhAraNA (yogya mArga meM vacana kA upayoga), (58) kAya samAdhAraNA (kevala satyAcaraNa meM zarIra kI pravRtti karanA ), (56) jJAnasampannatA ( jJAna kI prApti), (60) darzana sampannatA (samyaktva kI prApti (61) cAritra sampannatA (zuddha cAritra kI prApti), (62) zrotrendriya nigraha ( kAna kA saMyama), (63) aAMkha kA saMyama, 4) ghrANendriya (nAka kA) saMyama, (65) jIbha kA saMyama, 66) sparzendriya kA saMyama, (67) krodha vijaya, (68)mAna vijaya, (61) mAyA vijaya, (70) lobha vijaya, (71) rAgadveSa tathA mithyAdarzana (khoTe zraddhAna) kA vijaya, (72) zailezI (mana, vacana ke bhogoM ko rokanA, parvata jaisI aDola-akaMpa sthiti kA prApta honA), tathA (73) akarmatA (karma rahita avsthaa)| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ~ww www.wa 1333. bhagavAna bole: uttarAdhyayana sUtra pUjya ! sakatA hai ( 1 ) zidhya pUMchatA hai ki - he lIvAtmA kyA prApta kara prApta hotA hai ) ? guru bole: - he bhadra ! saMvega se anuttara dharmazraddhA jAgRta hotI hai aura usa apUrva AtmazraddhA se zIghra hI vairAgya utpanna hotA hai aura vaha vairAgya anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA nAza karatA hai / ( isa samaya kapAyoM kA upazama, kSaya athavA kSayopazamaina tInoM meM se yogyatAnusAra koI eka avasthA hotI hai ) / aisA jIvAtmA navIna kamoM ko nahIM bAMdhatA aura karmabaMdhana kA nimitta kAraNa midhyAtva kI zuddhi kara samayaRtva kA zrArAdhaka hotA hai / samyaktva kI ucca prakAra kI vizuddhi hone ( kSAyika samyaktva kI ucca sthiti ) se koI koI jIva tadbhavamokSagAmI hote haiM aura jo usI janma meM mokSa meM nahIM jAte ve Atmavizuddhi ke kAraNa tIsare janma meM to avazya mokSagAmI hote haiM / TippaNI- kSAyika samyagdRSTi jIva saMsAra meM 3 bhava se adhika bhava nahIM karate / saMvega (mumukSutA ) se * ? ( kauna se guNa ko (2) he pUjya ! jIvAtmA ko nirveda ( nirAsakti ) se kauna kauna guNa prApta hote haiN| guru ne kahA- he bhadra ! nirveda se yaha jIvAtmA deva, manuSya tathA pazu saMbaMdhI samasta prakAra ke kAmabhogoM se zIghra hI zrAsakti rahita ho jAtA hai aura Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 325 isa kAraNa saba viSayoM se virakta ho jAtA hai| saba viSayoM se virakta huA vaha samasta Arambha (pApakriyA) kA parityAga kara detA hai| AraMbha kA parityAga kara vaha bhavaparaMparA kA nAza kramapUrvaka kara DAlatA hai aura mokSa mArga para gamana karatA hai| ( 3) ziSya ne pUMchA-he. pUjya ! dharmazraddhA, se jIva ko kyA phla prApta hote haiM ? guru ne kahA:-he bhadra ! dharmazraddhA hone se sAtAvedanIya ( karma se prApta hue) sukha milane para bhI vaha usameM lipta nahIM hotA hai aura vaha vairAgyadharma ko prApta hotA hai| vairAgyadharma ko prApta huA vaha gRhasthAzrama ko chor3a detA hai| gRhasthAzrama ko chor3a kara vaha aNagAra ( tyAgI) dharma ko dhAraNa kara zArIrika tathA mAnasika chedana, bhedana, saMyoga tathA viyoga janya duHkhoM kA nAza kara detA hai (nUtana karmavaMdhana se nivRtta hokara pUrvakarma kA kSaya kara DAlatA hai) aura avyAbAdha (vAdhArahita) mokSasukha ko prApta hotA hai| (4) ziSya ne pUchA-he pUjya ! gurujana tathA sAdharmIjanoM kI sevA karane se jIva ko kyA phala prApta hote haiM ? guru ne kahA-he bhadra ! gurujana aura sAdharmIyoM kI sevA karane se saccI vinaya (mokSa ke mUla kAraNa) kI prApti hotI hai| vinaya kI prApti se samyaktva ko rokanevAle kAraNoM kA nAza hotA hai aura usake dvArA vaha jIva naraka, pazu, manuSya, tathA devagati sambandhI durgati ko aTakAtA hai aura jagata meM vahumAna kIrti ko prApta hotA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 uttarAdhyayana sUtra hai tathA apane aneka guNoM se zobhita hotA hai| sevAbhakti ke apane apUrva sAdhana dvArA vaha manuSya tathA devagati ko prApta karatA hai; mokSa tathA sadgati ke mArga (jJAna, darzana tathA cAritra) ko vizuddha vanAtA hai arthAt vinaya prApta hote hI vaha sarva prazasta kAryoM ko sAdha letA hai aura sAtha hI sAtha dUsare jIvoM ko bhI usI mArga meM prerita karatA hai| (5) ziSya ne pUchA-he pUjya ! AlocanA karane se jIvAsmA ko kyA phala milatA hai ? guru ne kahA-he bhadra ! AlocanA karane se jIvAsmA; mAyA, nidAna tathA mithyAtva ( asad dRSTi)-ina tInoM zalyoM ko, jo mokSamArga meM vinarUpa haiM tathA saMsAra baMdhana ke kAraNa haiM unako dUra karatA hai aura aisA kara vaha alabhya saralatA ko prApta kara letA hai| sarala jIvaH, kapaTarahita ho jAtA hai aura isase aisA (sarala) jIva strIveda athavA napuMsakaveda kA vaMdha nahIM karatA aura yadi kadAcita unakA pUrva meM baMdha hocukA ho to usakA bhI nAza kara DAlatA hai| TippaNI-strIveda arthAt ve karmaprakRti jinase strI kA liMga tathA zarIra milatA hai| (6) ziSya ne pUMThA-he pUjya ! AtmaniMdA se jIva ko kyA phala milatA hai? guru ne kahA hai bhadra ! AtmadoSoM kI AlocanA pharane se pazcAttAparUpI bhaTThI sulagatI hai aura vaha paJcA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama ttAma kI bhaTThI meM samasta doSoM ko DAla kara vairAgya prApta karatA hai| aisA virakta jIva apUrvakaraNa kI zreNI (kSapakazreNI) prApta karatA hai aura kSapakazreNI prApta karanevAlA jIva zIghra hI mohanIya karma kA nAza karatA hai| TippaNI-karmoM kA savistAra varNana jAnane ke liye tetIsavAM adhyA yana pddh'o| (7) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! gardA (AtmaniMdA) karane se jIva ko kyA phala milatA hai ? guru ne kahA-he bhadra ! gardA karane se AtmanamratA kI prApti hotI hai aura aisA Atmanamra jIvaH aprazasta karmabaMdhana ke kAraNabhUta azubha yoga se nivRtta hokara zubhayoga ko prApta hotA hai| aisA prazasta yogI puruSa aNagAra dharma dhAraNa karatA hai aura aNagArI hokara vaha ana nta prAtmaghAtaka karmaparyAyoM kA samUla nAza karatA hai| (8) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! sAmAyika karane se jIva ko kyA phala milatA hai ? | guru ne kahA-he bhadra ! sAmAyika karane se virAma (AtmasaMtoSa ) kI prApti hotI hai / (9) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! cauvIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane se jIva ko kyA phala milatA hai ? . - - guru ne kahA-he 'bhadra ! cauvIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane se Atmadarzana kI vizuddhi hotI, jAtI hai| , Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 uttarAdhyayana sUtra n , A - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ . TippaNI-~manuSya jaisA dhyAna kiyA karatA hai vaisA hI usakA Antarika - cAtAvaraNa bana jAtA hai aura anta meM vaha vaisA hI ho jAtA hai| (10) zipya ne pUMchA-he pUjya ! vaMdana karane se jItra ko kyA phala milatA hai ? / guru ne kahA-he bhadra! vaMdana karane se jIva ne yadi nIcagotra kA baMdha bhI kiyA ho to vaha usako cheda kara U~ca gotra kA baMdha karatA hai (arthAt nIca vAtAvaraNa meM paidA na hokara ucca vAtAvaraNa meM paidA hotA hai) aura saubhAgya aura zrAjJA kA saphala sAmathya ko prApta karatA hai ( bahuta se jIvoM athavA samAja kA netA banatA hai) aura dAkSiNyabhAva (vizvavallabhatA) ko prApta hotA hai| (11) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! pratikramaNa karane se jIva ko kyA phala milatA hai ? guru ne kahA-he bhadra ! pratikramaNa ke dvArA jIvAtmA grahaNa kiye hue bavoM ke doSoM ko dUra kara sakatA hai / aisA zuddha vratadhArI jIva hiMsAdi ke zrAnaba se nivRtta hokara pATha pravacana mAtAoM meM sAvadhAna hotA hai aura vizuddha cAritra ko prApta hokara saMyamayoga se alaga na ho kara Ajanma saMyama meM samAdhipUrvaka vicaratA hai| (12) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! kAyotsarga karane se jIvako kyA phala milatA hai ? guru ne kahA hai bhadra ! kAyotsarga se bhUta tathA vartamAna kAla ke doSoM kA prAyazcita kara jIva zuddha banatA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 329 - hai aura jaise bhAravAhaka ( kulI ) bojha utarane se zAntipUrvaka vicaratA hai vaise hI aisA jIva bhI ciMtA rahita hokara prazasta dhyAna meM sukhapUrvaka vicaratA hai| (13) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! pratyAkhyAna karane se jIva ko kyA phala milatA hai ? guru ne kahA, he bhadra ! pratyAkhyAna karanevAlA jIva Ate hue naye karmoM ko roka detA hai karmoM ke rodha hone se icchAoM kA rodha hotA hai / icchArodha honese sarva padArthoM meM vaha tRSNA rahita hojAtA hai aura tRSNArahita jIva parama zAnti me vicaratA hai| (14) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! stavastutimaMgala se jIva ko kisakI prApti hotI hai ? guru ne kahA- he bhadra ! stavastutimaMgala se jIva jJAna, darzana sthA cAritra rUpI bodhilAbha ko prApta hotA hai aura aisAbodhilabdha jIva dehAnta meM mokSagAmI hotA hai athavA ucca devagati (12 devaloka, nava praveyaka ' tathA 5 anuttara vimAna) kI ArAdhanA ( prApti ) karatA hai| (15) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! - svAdhyAyAdi kAla ke prati-- lekhana se jIva ko kyA lAbha hai ? garu ne kahA-he bhadra ! aise pratilekhana se jIvAtmA jJAnAvaraNIya karma ko naSTa kara DAlatA hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 330. (16) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! prAyazcitta karane se jIva ko kyA prApti hotI hai| / guru ne kahA-he bhadra! prAyazcita karane vAlA jIva , pApoM kI vizuddhi karatA hai aura vrata ke aticAroM (doSoM) se rahita hotA hai aura zuddha mana se prAyazcitta grahaNa kara kalyANa ke mArga aura usake phala kI vizuddhi karatA hai aura vaha krama se cAritra tathA usake phala (mokSa) ko prApta kara sakatA hai| (17) ziSya ne pUMchA he pUjya ! kSamA dhAraNa karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahAH-he bhadra! kSamA se citta zrAhlAdita hotA hai aura aisA AlhAdita jIva; ugala ke yAvanmAna jIvoM (prANI, bhUta, jIva tathA satva ina cAroM) ke prati maitrIbhAva paidA kara sakatA hai aura aisA vizvAmitra jIva: apane bhAva ko vizuddha vanAtA hai aura bhAvavizuddhi vAlA jIva anta meM nirbhaya ho jAtA hai| . pipagI-dUsaroM ke doSoM tathA bhUloM para nigAha na alane se citta masa rahatA hai aura isa satata cittaprasannatA se vizuda prema vizva hotA hai| na vaha kisI ko bhaya detA hai aura na use hI kisI se bhayabhIta honA par3atA hai| (18) (ziSya ne pUMchA) he pUjya ! svAdhyAya karane se jIva ko kyA lAbha hai ? ne kahA- ha bhadra! svAdhyAya karane se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hotA hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 331 (19) ziSya ne pUMchA--he pUjya ? vAMcana se jIva ko kyA lAbha hai ? guru se kahA-he bhadra ! vAMcana se karmoM kI nirjarA hotI hai aura sUtraprema hone se jJAna meM vRddhi hotI hai aura jJAnaprApti hone se tIrthakara bhagavAnoM ke satya dharma kA annalaMbana milatA hai aura satyadharma kA sahArA milane se karmoM kI nirjarA kara AtmA karmarahita ho jAtA hai| TippaNI-vAMcana meM svavAMcana ( apane Apa par3hanA) tathA adhyayana (kisI dUsare ke pAsa jAkara par3hanA) ina donoM kA samAveza hotA hai| (20) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! zAstracarcA karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! jo jIva zAstracarcA karatA - hai vaha mahApuruSoM ke sUtro tathA unake rahasya ina donoM ko samajha sakatA hai| sUtrArtha kA jAnakAra jIva zIghra hI kAMkSAmohanIya karma kA kSaya kara detA hai| (yahAM kAMkSA mohanIya kA artha cAritramohanIya hai ) (21) ziSya ne pUMchAH-he pUjya ! sUtrapunarAvartana karane se jIva ko kyA lAbha hai| guru ne kahA:-he bhadra ! jo jIva sUtrapunarAvartana (par3he hue pAThoM kA punarAvartana) karatA hai usako apane bhale hue pATha phira yAda ho jAte haiM aura aisI AtmA ko akSaralandhi (akSaroM kA smaraNa) tathA padalabdhi) ( padoM kA smaraNa ) hotA hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - (22) (ziSya ne pUMchA:-) he pUjya ! anuprekSA karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guma ne kahAH-he bhadra ! jo anuprekSA (tattva kA punaH 2 cintavana) karatA hai vaha zrAyupya karma ke sivAya sAta kramoM kA gADha baMdhanoM se baMdhI huI karmaprakRtiyoM ko zithila banAtA hai| yadi ve laeNbI sthiti kI hoM to vaha unheM khapAkara thor3I sthiti ko banA detA hai| totra rasa (vipAka) kI hoM to unheM kama rasa kI banA DAlatA hai| bahupradazI hoM to unako alpapradezI banA DAlatA hai| kadAcita AyuSya karma kA baMdha ho aura na bhI ho ( tadbhava mokSagAmI ho) aise jIva ko asAtA vedanIya kama kA baMdha nahIM hotA aura vaha anAdi anaMta dIrghakAla se cale Ate hue saMsArarUpI araNya (vana) ko zItra hI pAra hojAtA hai| (23) ziSya ne pUMchA:-he pUjya ! dharmakathA kahane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-de bhadra ! dharmakathA kahane se nirjarA hotI hai aura jinezvara bhagavAnoM ke pravacanoM kI prabhAvanA hotI hai aura pravacanoM kI prabhAvanA se bhaviSyakAla meM vaha jIva kevala zubhakamAM kA hI baMdha karatA hai (azubha phamoM kA pAnava ruka jAtA hai)| (24) ziSya ne pUMchA:-de pUjya ! sUtrAsiddhAnta kI ArAdhanA meM jIva ko kyA lAbha hai? Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 333 guru ne kahAH-he bhaMdra ! sUtra kI ArAdhanA karane se jIvAtmA kA ajJAna dUra hotA hai aura ajJAnarahita jIva kabhI bhI kahIM para bhI duHkha nahIM pAtA hai| / , (25) ziSya ne pUMchA:-he pUjya ! mana kI ekAgratA se jIva ko kyA lAbha hai ? - . guru ne kahA:-he bhadra ! mana, kI ekAgratA se jIva . apanI cittavRtti kA nirodha karatA hai ( mana ko apane , vaza meM rakhatA hai)| (26) ziSya ne pUMchAH-he pUjya !' saMyamadhAraNa karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahAH-he bhadra! jo jIva saMyamadhAraNa karatA hai use anAsravatva (Ate hue karmoM kA baMdha' honA ) prApta hotA hai| (27) ziSya ne pUMchA:-he pUjya ! zuddhatapa karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahAH-he bhadra ! zuddhatapa karane se jIvAtmA apane pUrvasaMcita karmoM kA kSaya kara mokSalakSmI kI prApti karatA hai| ka) ziSya ne pUMchAH-he pUjya ! sarva karmoM ke vikharane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahAH-he bhadre ! karmoM ke vikhara jAne se jIvAtmA sarva prakAra kI kriyAoM se rahita ho jAtA hai aura aisA jIva hI anta meM siddha, buddha, tathA mukta hokara Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 uttarAdhyayana sUtra anantazAMti ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta kara detA hai / (29) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! vipayajanya sukhoM se dUra rahakara saMtopI jIvana bitAne se kyA lAbha hai ? } guru ne kahA :- he bhadra ! saMtopojIva vyAkulatA kA nAza kara detA hai vyAkulatArahita jIva zAMti kA anubhava karatA hai aura zAMtapurupa hI sthitabuddhi hotA hai aura aisA sthitabuddhi jIva harSa, vipAda athavA zokarahita hokara cAritramohanIya kamoM kA kSaya karatA hai / TippaNIH - AtmA ko jo karma saMyama dhAraNa nahIM karane dete use cAritramohanIya karma kahate haiM / (30) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! (vipayAdi ke ) zrapratibaMdha se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! jo jIva viSayAdi ke baMdhanoM se prativaddha rahatA hai use asaMgatA ( zrAsaktihInatA ) prApta hotI hai| asaMgatA se use citta kI ekAgratA prApta hotI hai aura usase vaha jIva ahorAtra kisI bhI vastu meM na baMdhakara ekonta zAnti ko prApta hotA hai aura zrAsaktirahita hokara vicaratA hai / { (31) ziSya ne pUMchA he pUjya ! ekAnta ( strI ityAdi saMga rahita ) sthAna, zrAsana tathA zayana se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA: he bhadra! ekAntasevana se cAritra kA rakSaNa hotA hai aura zuddha caritradhArI jIva rasrAsaki Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama chor3akara cAritra meM nizcala banatA hai / isa prakAra ekAntasevI jIva AThoM kamoM ke baMdhanoM ko tor3a kara anta meM mokSa lAbha karatA hai / 335 (32) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! viSayoM kI virakti se jIva L ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA - he bhadra! viSayavirakta jIvAtmA ke navIna karmoM kA baMdha nahIM hotA hai aura pUrvasaMcita karmoM kA kSaya hotA hai aura karmoM ke kSaya hone se cAra gatirUpI isa saMsAra aTavI ko vaha pAra kara jAtA hai / 1 * (33) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! saMbhoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA lAbha hai ? gurU ne kahA - he bhadra ! saMbhogoMke pratyAkhyAnase jIva kA parAvalaMbanapana chUTa jAtA hai aura vaha svAvalambI hotA hai| aise svAvalaMbI jIva kI yoga pravRtti uttama artha vAlI hotI hai / use AtmasvarUpa kI prApti hotI hai aura usImeM use santoSa rahatA hai; dUsarI kisI bhI vastu ke lAbha ko vaha AzA nahIM karatA / kalpanA, spRhA, prArthanA tathA abhilASA inameM se vaha eka bhI nahIM karatA aura isa prakAra vaha aspRhI - zranabhilASI hokara uttama prakAra ko sukhazayyA ( zAnti ) ko prApta hokara vicaratA hai / TippaNI:- saMyamiyoM ke pArasparika vyavahAra ko, saMbhoga' kahate haiM / aise muni ko saMbhoga ( ati paricaya ) se dUra rahakara nirlepa rahanA cAhiye / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 uttarAdhyayana sUtra (34) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! upadhi (saMyamI ke upakaraNoM) kA paJcakkhANa karane se jIva ko kyA lAbha hai| guru ne kahA- he bhadra ! upadhi (saMyamI ke upakaraNa) ke pratyAkhyAna se jIva unako uThAne, rakhane athavA rakSA karane kI cintA se mukta hotA hai aura upadhirahita jIva nispRhI (mvAdhyAya athavA dhyAna cintana meM nizcinta ) hokara upadhi na milane se kabhI duHkhI ', nahIM hotaa| (35) ziSya ne pUMchA-he pUjya !: sarvathA pAhAra ke tyAga se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! sarvathA AhAra tyAga karane kI yogyatAvAlA jIva yAhAra tyAga se jovana kI lAlasA se chUTa jAtA hai aura jIvana kI lAlasA se chUTA huyA jIva ,bhojana na milane se kabhI bhI khedakhinna nahIM hotaa| (36) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! kRpAyoM ke tyAga se jIva ko kyA lAbha hai ? ____ guru ne kahA-he bhadra ! kapAyoM ke tyAga se jIva ko vItarAga bhAva paidA hotA hai aura vItarAga bhAva prApta jIva ke liye mukhaduHkha saba samAna ho jAte haiN| , (37) ziSya ne pUMchA-pUjya ! yoga (mana, vacana, kAya kI pravRtti) ke tyAga se jIvAtmA ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra! yoga ke tyAga se jIva ayogI (yoga kI pravRtti rahita ) ho jAtA hai aura aisA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 myaktva parAkrama - ayogI jIva nizcaya se naye karmoM kA baMdha nahIM karatA hai aura pUrvasaMcita karmoM kA kSaya kara DAlatA hai| (38) 'ziSya ne pUchA-he pUjya ! zarIra tyAgane se jIva ko kyA lAbha hai ? ____ guru ne kahA-he bhadra ! zarIra tyAgane se siddha bhagavAna ke atizaya ( ucca ) gaNabhAva ko prApta hotA hai aura siddha ke atizaya guNabhAva ko prApta hokara vaha jIvAtmA lokAgra meM jAkara paramasukha ko prApta hotA hai arthAt siddha (sarva kamoM se vimukta ) hotA hai / (39) ziSya ne pUchA-he pUjya ! sahAyaka ke tyAga se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! sahAyaka kA tyAga karane se jIvAtmA ekatvabhAva ko prApta hotA hai aura ekatvabhAva prApta jIva alpakaSAyI, alpaklezI aura alpabhASI hokara saMyama, saMvara aura samAdhi meM bahuta dRr3ha hotA hai| (40) ziSya ne pU~chA-he pUjya ! AhAra tyAga kI tapazcaryA karanevAle jIva ko kyA lAbha hotA hai ? guru ne kahA-he bhadra! AhAra tyAga kI ' tapazcaryA karanevAlA jIvAtmA apane anazana dvArA saiMkar3o bhavoM kA nAza kara detA hai (alpa saMsArI hotA hai)| . 41) ziSya ne pUchA-he pUjya !sarva yogAvarodha kriyA karane se,jIva ko kyA lAbha hai ?., . . , .. 22 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 uttarAdhyayana sUtra (34) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! upadhi ( saMyamI ke upakaraNoM ) kA paJcakakhANa karane se jIva ko kyA lAbha 1 * guru ne kahA- he bhadra! upadhi ( saMyamI ke upakaraNa) ke pratyAkhyAna se jIva unako uThAne, rakhane athavA rakSA karane kI cintA se mukta hotA hai aura upadhirahita jIva nispRhI ( svAdhyAya athavA dhyAna cintana meM nizcinta ) hokara upadhi na milane se kabhI duHkhI nahIM hotA / (35) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! sarvathA zrAhAra ke tyAga se 1 jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! sarvathA AhAra tyAga karane kI yogyatAvAlA jIva cAhAra tyAga se jovana kI ' lAlasA se chUTa jAtA hai aura jIvana kI lAlasA se chUTA hunA jIva bhojana na milane se kabhI bhI khedakhinna nahIM hotA / (36) ziSya ne pUMchA hai pUjya ! kapAyoM ke tyAga se jIva ko kyA lAbha hai ? 1 7 guru ne kahA- he bhadra ! kapAyoM ke tyAga se jIva ko vItarAga bhAva paidA hotA hai aura vItarAga bhAva prApta jIva ke liye sukhaduHkha saba samAna ho jAte haiN| (37) ziSya ne pUMchA - pUjya ! yoga ( mana, vacana, kAya kI pravRtti ) ke tyAga se jIvAtmA ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! yoga ke tyAga se jIva zrayogI ( yoga kI pravRtti rahita ) ho jAtA hai aura aisA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 337 ayogI jIva nizcaya se naye kamoM kA baMdha nahIM karatA hai aura pUrvasaMcita karmoM kA kSaya kara DAlatA hai| (38) ziSya ne pUchA-he pUjya ! zarIra tyAgane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra / zarIra tyAgane se siddha bhagavAna ke atizaya (ucca) guNabhAva ko prApta hotA hai aura siddha ke atizaya guNabhAva ko prApta hokara vaha jIvAtmA lokAgra meM jAkara paramasukha ko prApta hotA hai arthAta siddha ( sarva karmoM se vimukta ) hotA hai| (39) ziSya ne pUchA-he pUjya ! sahAyaka ke tyAga se jIva ko kyA lAbha hai ? - guru ne kahA-he bhdr| sahAyaka kA tyAga karane se 'jIvAtmA ekatvabhAva ko prApta hotA hai aura ekatvabhAva prApta jIva alpakaSAyI, alpaklezI aura alpabhASI hokara saMyama, saMvara aura samAdhi meM bahuta dRr3ha hotA hai / (40) ziSya ne pUchA-he pUjya ! AhAra tyAga kI tapazcaryA karanevAle jIva ko kyA lAbha hotA hai ? guru ne kahA-he bhadra! AhAra tyAga kI tapazcaryA karanevAlA jIvAtmA apane anazana dvArA saiMkar3o bhavoM kA nAza kara detA hai (alpa saMsArI hotA hai)| (41) ziSya ne pUchA-he pUjya ! sarva yogAvarodha kriyA karane . . se jIva ko kyA lAbha hai ? 22 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 uttarAdhyayana sUtra guru ne kahA- he bhadra! vRtti mAtra tyAga se yaha jIvAtmA anivRttikaraNa ko prApta hotA hai / anivRttiprAta jIva aNagAra hokara kevalajJAnI hotA hai aura bAda meM cAra aghAtiyAM kamoM (vedanIya, zrAyu, nAma aura gotra ) kA nAza kara DAlatA hai / bAda meM siddha, buddha aura mukta hokara ananta zAnti kA upabhoga karatA hai / (42) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! pratirUpatA (AdarzatA - sthavira - kalpI kI zrAntara tathA bAhya upAdhirahita dazA ) se jIva ko kyA lAbha hai ? gurU ne kahA- he bhadra ! pratirUpatA se jIvAtmA laghutAbhAva ko prApta hotA hai aura laghutAprApta jIva apramatta rUpa se prazasta tathA prakaTa cindoM ko dhAraNa karatA hai aura aisA prazasta cinha dhAraNa karanevAlA nirmala samyaktvI hokara samiti pAlana karatA hai tathA saba jIvoM kA vizvasta jitendriya tathA vipula tapasvI canatA hai 1 (43) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! sevA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! sevA se jIvAtmA tIrthaGkara nAma gotra kA baMdha karatA hai / (44) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! sarva guNa prApta karane se jIva ko kyA lAbha hai ? ne kahA- he bhadra ! jJAnAdi sarva guNa prApta hone para saMsAra meM punarAgamana nahIM hotA hai aura punarAgamana na guru Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama hone se vaha jIvAtmA zArIrika tathA mAnasika duHkho se mukta hotA hai| ___ (45) ziSya ne pUchA-he pajya ! vItarAga bhAva dhAraNa karane se __ jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! vItarAga puruSa snehabaMdhanoM kA nAza kara detA hai tathA manojJa evaM amanojJa, zabda, rUpa, . gaMdha, rasa, sparza ityAdi viSayoM meM virakta ho jAtA hai| TippaNIH-vItarAgatA yahAM kevala vairAgyasUcaka hai| (46) ziSya ne pU~chA-he pUjya ! kSamA dhAraNa karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! kSamA dhAraNa karane se jIva vikaTa pariSahoM ko jIta lene kI kSamatA prApta karatA hai| (47) ziSya ne pUchA-he pUjya ! nirlobhatA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA he bhadra ! nirlobhI jIva aparigrahI hotA hai aura una kaSToM se baca jAtA hai jo dhanalolupI puruSoM ko sahane par3ate haiM / nirlobhI jIva hI nirAkula rahatA hai| (48) ziSya ne pUchA-he pUjya / niSkapaTatA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! niSkapaTatA se jIva ko mana, vacana aura kAya kI saralatA prApta hotI hai| aisA sarala puruSa kisI ke sAtha bhI pravaMcanA ( ThagAI) nahIM karatA. hai aura aisA puruSa dharma kA ArAdhaka hotA hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (49) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! mRdutA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! mRdutA se jIva zrabhimAnarahita ho jAtA hai aura vaha komala mRdutA ko prApta kara ATha prakAra ke madarUpI zatru kA saMhAra kara sakatA hai / TippaNI:- jAti, kucha, bala, rUpa, tapa, jJAna, lAbha tathA aizvarya ye 8 mada ke sthAna 1 340 www (50) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! bhAvasatya ( zuddha aMtaHkaraNa ) se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! bhAvasatya hone se hRdayavizuddhi hotI hai aura aisA jIvAtmA hI arhanta prabhu dvArA nirUpita dharma kI yArAdhanA kara sakatA hai| dharma kA ArAdhaka puruSa hI loka paraloka donoM ko sAdha sakatA hai / (51) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! karaNasatya se jIva ko kyA lAbha hai ? karaNasatya ( satya pravRtti zakti paidA hotI hai aura jaisA bolatA hai vaisA hI guru ne kahA- he bhadra ! karane ) se satyakriyA karane kI satya pravRtti karanevAlA jIva karatA hai / (50) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! yogasatya se jIva ko kyA jAbha hai ? - guru ne kahA - he bhadra! satyayoga se yogoM kI zuddhi hotI hai / TippaNI:- yoga arthAt mana, vacana aura kAya kI pravRtti / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 341. (53) ziSya ne pU~chA-he pUjya ! manogupti se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! mana ke saMyama se jIva ko ekAgratA kI prApti hotI hai aura aisA ekAgra mAnasika labdhijIva hI saMyama kI uttama prakAra se ArAdhanA kara sakatA hai| (54) ziSya ne pUchA-he pUjya | vacana saMyama se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra / vacanasayama rakhane se jIvAtmA vikAra rahita hotA hai aura nirvikArI jIva hI AdhyAtmika yoga ke sAdhanoM dvArA vacana siddhi yukta hokara vicaratA hai| ((55) ziSya ne pU~chA-he pUjya ! kAya ke saMyama se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra / kAyasaMyama se saMvara ( karmoM kA rodha ) hotA hai aura usase kAyalabdhi prApta hotI hai aura usake dvArA jIva pApa pravAha kA nirodha kara sakatA hai| 6(56) ziSya ne pUchA-he pUjya ! mana ko satyamArga ( samAdhi) meM sthApane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra! mana ko satyamArga (samAdhi) meM sthApita karane se ekAgratA paidA hotI hai aura ekAgrajIva hI jJAna kI paryAyoM (mati, zruta Adi jJAnoM tathA anya zaktiyoM) ko prApta hotA hai| jJAna paryAyoM kI Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 uttarAdhyayana sUtra prApti se samyaktva kI zuddhi hotI hai aura usake mithyAtva kA nAza hotA hai / (57) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! vacana ko satyamArga meM sthApita karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA - he bhadra! vacana ko satyamArga meM sthApita karane se jIva apane bodhi samyaktva kI paryAyoM ko nirmala kiyA karatA hai aura sulabha bodhi ko prApta hokara durlabha bodhitva ko dUra karatA hai / (58) ziSya ne pU~chA - he pUjya ! kAya ko saMyama meM sthApita karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! kAya ko satyabhAva se saMyama meM sthApita karane se jIva ke cAritra kI paryAyeM nirmala hotI haiM aura cAritra nirmala jIva hI yathAkhyAta cAritra kI sAdhanA karatA hai / yathAkhyAta cAritra kI vizuddhi kara vaha cAra ghAtiyA karmoM (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya) ko nAza kara DAlatA hai aura vAda meM vaha jIva zuddha, buddha, mukta hokara ananta zAnti kA bhoga karatA hai aura duHkhoM kA anta kara detA hai / (59) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! jJAnasaMpannatA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra! jJAnasaMpanna jIva yAvanmAtra padArthoM kA yathArtha ( saccA ) bhAva jAna sakatA hai aura yathArtha bhAva jAnanevAlA jIva caturgatimaya isa saMsAra - Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama - rUpI aTavI meM kabhI duHkhI nahIM hotaa| jaise DorA (dhAgA) vAlI suI khotI nahIM hai vaise hI jJAnIjIva saMsAra meM patha bhraSTa nahIM hotA aura jJAna, cAritra, tapa tathA vinaya ke yoga ko prApta hotA hai tathA sva-para darzana ko barAbara jAna kara asatya mArga meM nahIM phaMsatA / (60) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! darzanasaMpannatA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! darzanasaMpanna jIva saMsAra ke mUla kAraNa rUpI ajJAna kA nAza karatA hai| usakI jJAnajyoti kabhI nahIM bumalI aura usa parama jyoti meM zreSTha jJAna tathA darzana dvArA apanI AtmA ko saMyojita kara yaha jIva sundara bhAvanApUrvaka vicaratA hai / (61) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! cAritrasaMpannatA se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! cAritrasaMpannatA se yaha jIva zailezI (meru jaisA nizcala zraddhAna ) bhAva ko utpanna karatA hai aura aisA nizcala bhAva prApta aNagAra avaziSTa cAra kamoM kA Ayakara siddha, buddha, mukta hokara ananta zAnti kA upabhoga karatA hai aura samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (62) ziSya ne pUMlA-he pUjya ! zrotrendriyanigraha se jIva ko kyA lAbha hai ? , Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 uttarAdhyayana sUtra - - - -- guru ne kahA- he bhadra ! zrotrendriyanigraha karane se yaha nIva sundara asundara zabdoM meM rAgadveparahita hokara vartatA hai aura aisA rAgadvepanivartita aNagAra karmavaMdha se sarvathA mukta rahatA hai tathA pUrvasaMcita kamoM ko bhI khapA DAlatA hai| (63) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! cakSusaMyama se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra! cakSu ( AMkha) saMyama se yaha jIva surUpa kiMvA kurUpa dRzyoM meM rAgadveparahita ho jAtA hai aura isa kAraNa rAgadvepajanita karma bandhoM ko nahIM bAMdhatA aura pahile jo karmavandha kiyA hai usakA bhI kSaya kara detA hai| (64) zipya ne pUMcA-he pUjya ! brANendriya ke nigraha se jIva ko kyA lAbha hai? guru ne kahA-he bhadra ! nAka kA saMyama karane se jIva suvAsa kiMvA kuvAsa ke padArthoM meM rAgadveparahita hotA hai aura isa kAraNa rAgadveSajanya karmoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita kamA~ ke baMdhanoM ko bhI naSTa kara detA hai| (65) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! rasanA indriya.kA nigraha karane se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! rasanA ( jIbha ) ke saMyama se svAdu kiMvA asvAdu rasoM meM yaha jIva rAgadveparahita hotA hai aura isase rAgadveSajanya kamoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita kamoM ke baMdhanoM ko bhI naSTa kara detA hai| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 345. - (66) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! sparzandriya ke saMyama se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra / sparzendriya ke saMyama se sundara, kiMvA asundara spoM me yaha jIva rAgadveSarahita hotA hai aura isa kAraNa rAgadveSajanya karmoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita karmoM ke baMdhanoM ko bhI naSTa kara detA hai / (67) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! krodhavijaya se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA - he bhadra ! krodhavijaya se jIva ko kSamAguNa kI prApti hotI hai aura aisA kSamAzIla jIva krodhajanya karmoM kA baMdha nahIM karatA aura pUrvasaMcita karmoM kA bhI kSaya karatA hai| (68) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! mAnavijaya se jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA-he bhadra ! mAna ke vijaya se jIva ko mRdutA nAmaka apUrva guNa kI prApti hotI hai aura mArdava guNa saMyukta aisA jIva mAnajanita karmoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita karmoM kA bhI kSaya karatA hai| 469) ziSya ne pUMchA-he pUjya ! mAyAvijaya se jIva ko kyA lAma hai ? guru ne kahA-he bhadra ! mAyAcAra ko jItane se jIva ko Arjava (niSkapaTatA) nAmaka apUrva guNa kI prApti hotI hai aura phira AjaivaguNa samanvita yaha jIva mAyA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 uttarAdhyayana sUtra janita karmoM kA vadha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita karmoM kA bhI kSaya kara detA hai / (70) ziSya ne pUMchA - he pUjya ! lobhavijaya se isa jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! lobha ko jItane se yaha jIva santoSa rUpI paramAmRta kI prApti karatA hai aura aisA santoSI nIva lobhajanita kamoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita karmoM ko bhI khapA DAlatA hai / (71) ziSya ne pUMchA: - he pUjya ! rAgadveSa tathA mithyAdarzana ke vijaya se isa jIva ko kyA lAbha hai ? guru ne kahA- he bhadra ! rAgadvepa tathA midhyAdarzanavijaya se sabase pahile vaha jIva jJAna, darzana tathA cAritra kI ArAdhanA meM udyamI banatA hai aura vAda meM ATha prakAra ke kamoM kI gAMTha se chUTane ke liye vaha 28 prakAra ke mohanIya karmoM kA kramapUrvaka taya karatA hai / isake bAda 5 prakAra ke jJAnAvaraNIya kama, nau prakAra ke darzanAvaraNIya karma tathA pA~ca prakAra ke antarAya karma, ina tInoM karmoM ko eka hI sAtha khapAtA hai / ina karma catuSTaya ko nAza kara lene ke bAda vaha jIvAtmA zreSTha, saMpUrNa, zrAva raNarahita, aMdhakArarahita, vizuddha tathA lokAloka meM prakAzita aise kevalajJAna tathA kevaladarzana ko prApta hotA hai / kevalajJAna prApti ke bAda jaba taka vaha sayogI( yoga kI pravRtti vAlA) rahatA hai taba taka IryApathika Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 347. kriyA kA baMdha karatA hai| isa kama kI sthiti kevala do samaya mAtra kI hotI hai aura isakA vipAka ( phala ) ati sukha kara hotA hai| yaha karma pahile samaya meM baMdha hotA hai, dUsare samaya meM udaya hotA hai aura tIsare samaya meM phala dekara kSaya ho jAtA hai| isa taraha pahile samaya meM baMdha, dUsare samaya meM udaya, tathA tIsare samaya meM nirjarA hokara cauthe samaya meM vaha jIvAtmA sarvathA kamarahita ho jAtA hai| TippaNIH karmoM kA savistara varNana jAnane ke liye tetIsavAM adhyayana pdo| (72) isake bAda vaha kevalI bhagavAna apanA avaziSTa Ayu kama bhogakara nirvANa se do ghar3I (antarmuhUrta ) pahile mana, vacana aura kAya kI samasta pravRttiyoM kA rodha kara sUkSmakriyA pratipAti ( yaha zukla dhyAna kA tIsarA bheda hai) kA cintana kara sabase pahile manake, phira vacana ke tathA bAda meM kAya ke bhogoM ko rokate haiM aura aisA karane se ve apanI zvAsocchAsa kriyA kA bhI nirodha karate haiM / isa kriyA ke bAda pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya taka zailezI avasthA meM raha kara vaha jIva aNagArasamucchinakriya ( kriyArahita ). tathA anivRtti (akriyAvRtti ) nAmaka zukla dhyAna kA cintana karatA huA vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ina cAra adhAtiyA karmoM ko eka sAtha khapA detA hai| TippaNI:-dhyAna ke Arta, raudra, dharma, aura zukla ye cAra bheda haiN| zukla dhyAna bhI cAra prakAra kA hotA hai jina meM se antima do kA kevalI. jIvAramA cintavana karatA hai| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 uttarAdhyayana sUtra - (73) usake bAda audArika, tejasa, tathA kArmaNa ina tInoM zarIroM kA tyAga kara tathA samaNi prApta kara kisI bhI jagaha meM nake binA avakragati se siddhasthAna meM prAkara apane mUla zarIra kI avagAhanA ke do tRtIyAMza jitane AkAza pradezoM meM karmamala se sarvathA rahita hokara sthita hotA hai| (74) isa prakAra vastutaH samyaktva parAkrama nAma ke adhyayana kA artha zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA hai, batAyA hai, dikhAyA hai aura upadeza kiyA hai| TippaNI-samyaktva sthiti yaha cauthe guNasthAnaka kI sthiti kA nAma hai jIvAtmA karma, mAyA athavA prakRti ke AdhIna rahatA hai / Tasa Adi se lekara aMtima muktadazA prApta hone taka vaha anekAneka bhUmikAoM meM se gujaratA rahatA hai| saMsAra ke gADha bandhanoM se lekara bilakula mukta hone taka kI athavA azuddha caitanya (jahAM kevala 8 rucaka pradeza hI zuddha, raha jAte haiM bAkI yaha AtmA ghora karmAvRta ho bana jAtA hai) se lekara sarvathA zuddha caitanya prApta hone kI avasthA taka pahu~cane kI samasta bhUmikAoM ko jainadarzana meM caudaha prakAra meM bAMTa dI gayI hai| inhIM caudaha bhUmikAoM ko " guNasdhAnaka" kahate haiN| ye bhUmikAeM sthAna vizeSa nahIM hai kintu AtmA kI sthiti vizeSa hai| usake bhAvoM kI ujjvalatA kI taratamatA se ve kramaza: U~ce hote jAte haiM aura malinatA se nIce hote jAte haiN| pahile guNasthAnaka kA nAma 'mithyAtva' hai| yAvanmAtra mithyAdRSTi isI guNasthAnaka meM hai| yaha dRSTi eka ucca manuSya se lekara, avikasita sUkSmAtisUkSma nigodiyA jIva taka meM hotI hai kintu una sava meM taratamatA (kama Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama 349 / jyAdA) ke asaMkhya bheda haiM dUsarI aura tIsarI bhUmikAeM ( sAsvA. dAna aura mizra guNasthAna ) bhI asthira haiN| ina donoM avasthAoM meM bhI mithyAtva kA prAdhAnya kiMvA astitva banA rahatA hai| AtmA ke bhAva DAMvAMDola rahate haiM, kabhI satya kI tarapha AkRSTa hote haiM to kamI asatya meM hI mugdha ho jAte hai| isaliye ina tIna guNa. sthAnoM meM to mokSa siddhi kA koI sAdhana hai hI nhiiN| cauthe guNasthAnaka kA nAma samyaktva hai yahA~ para mithyAtva kA sarvathA nAza ho jAtA hai aura samyaktva ( satya kA dRr3ha zraddhAna-aTala pratIti kI) prApti hotI hai| AtmA ko yahIM se apanA bhAna hotA hai aura usakA uddezya kyA hai aura vaha kahAM par3A huA hai, aura isase chUTane kA upAya kyA hai Adi bAtoM kA vicAra karane lagatA hai| 'saccI bAta to yaha hai ki isI guNasthAnaka se vaha mokSa prApti kI tarapha agrasara honA zurU karatA hai| anya darzanoM (dharmoM) meM isI sthiti ko Atmadarzana athavA Atma sAkSAtkAra kahA hai| isa guNasthAnaka meM saMsAra bhramaNa ke mUla kAraNa tIvra kaSAyeM maMda par3a jAtI hai aura AtmA ke pariNAma jitane hI zuddha, kRtrima zuddha athavA mizra hoMge tadanusAra use kSAyika, upazama athavA kSayopazama sthiti kahate hai| AThaveM guNasthAna meM pahu~ca kara ina tIna zreNiyoM meM se kevala do raha jAtI haiM jinako 'upazama zreNi' aura 'kSapakazreNi' kahate hai / 'upazama zreNi,' ( karmoM vAle jIva kA upazama karane vAlI zreNi) Age bar3hakara phira patita ho jAte haiM, kyoMki unakI vizuddhi saccI nahIM hai, kRtrima hai| jaise rAkha se DhaMkA huA aMgAra Upara se zAnta dIkhatA hai kintu havA kA jhoMkA lagate hI rAkha ur3a jAtI hai aura agni camakane lagatI hai, vaise hI upazama zreNi vAle jIva bhI gyArahaveM guNasthAna taka pahuMca jAne para bhI sUkSma lobha kaSAya ke nimitta se vahAM se patita ho jAte haiN| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 uttarAdhyayana sUtra - kSapakaNi (kamA kA kSaya karane vAlI zreNi ) kA jIvAtmA dasaveM guNasthAnaka se gyArahaveM guNasthAna meM na jAkara sIdhA vArahavaM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| isa dazA meM usakI kapAyeM kSINa ho jAtI haiM aura isaliye vaha terahaveM guNasthAnaka meM pahu~ca kara kevalI ho jAtA hai| isa samaya ATha kamaroM meM se cAra karmoM ke (niHsatva nAma mAtra ke) AvaraNa raha jAte haiM isaliye yaha sayoga kevalI, javataka isa zarIra kI sthiti rahatI hai taba taka isa zarIra sambandhI kriyAoM ke kAraNa karma karate rahate haiM kintu ve karma bhAsatirahita hone ke kAraNa (bhAramA ko) baMdhana kartA nahIM hote aura tarakSaNa hI khira jAte haiN| isa kriyA ko Ipitha kI kriyA, kahate haiN| AyuSyakAla ke pUrNa hone ke samaya zukla dhyAna kA tIsarA bheda jise sUkSmakriyApratipAti kahate haiM-usako cintana karate hue sabase pahile manoyoga, vacanayoga, tathA kAyayoga isa prakAra ina tInoM ko krama se rokakara anta meM zvAsocTrAsa ko bhI rokakara vaha mAtmA bilakula bhakaMpa banatA hai| isa sthiti ko zailezI avasthA kahate hai| isa avasthA meM, a, i, Ta, ma, tathA Ta ina pAMca isva svaroM ko bolane meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya mAtra kI hI sthiti hotI hai| bAda meM zukpha vyAna ke cauthe bheda vyuparatakriyAnivRtti dvArA avaziSTa cAra avAtiyA kamoM kA nAzakara AtmA apane pUrNa zuddha svarUpa ko prApta kara zuddha, buddha tayA mukta ho jAtA hai| zuddha cetana kI svAbhAvika Urdhvagati hone ke kAraNa vaha AtmA U~cA U~cA vahA~ taka calA jAtA hai jahA~ taka usakI gati meM sahAyaka mAstikAya rahatA hai| usake Age gati ho hI nahIM sakatI isaliye vaha zuddha paramamAramA vahIM sthira ho jAtI hai| yaha sthAna loka ke antima bhAga para hai aura use siddha gati (siddhazilA-mokSa sthAna) kahate haiN| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva parAkrama - ~ ~ ~ ~ ~ ~ AtmA ne jisa antima zarIra ke dvArA mokSa prApta kI hotI hai usakA bhAga to (mukha; kAna, peTa Adi khAlI aMgoM meM) polA hotA hai| itanA bhAga jAkara, bAkI kA bhAga meM usa jIvAtmA ke utane pradeza usa siddhasthAna meM vyApta ho jAte haiN| ise usakI avagAhanA, kahate haiN| bhinna 2 siddhAtmAoM ke pradeza para. spara avyAghAta rahane se eka dUsare se mila nahIM jAte aura pratyeka AtmA apanA svatantra astitva kAyama rakhatI hai| aisI parama AtmAoM kA vItarAga, vItamoha aura vIta dvepa hone se isa saMsAra meM punarA. gamana nahIM hotA hai| aisA maiM kahatA hU~isa prakAra 'samyaktva parAkrama' nAmaka untIsavAM adhyayana samApta huA SE Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo mArga masta saMsAra prAdhibhautika, Adhidaivika tathA prAdhyA .5 tmika duHkhoM se ghirA hRyA hai| sAMsArika samasta prANI Adhi, vyAdhi tathA upAdhi se duHkhI ho rahe haiN| kamA zArIrika, to kabhI mAnasika to kabhI dUsarI upAdhiyA Ara kI duHkha paraMparA lagI huI rahatI hai aura jIva ina duHkhA 9 nirantara chUTanA cAhate rahate haiN| pratyeka kAla meM pratyeka uddhAraka puruSoM ne jude 2 prakAra, zrauSadhiyAM batAI hai| bhagavAna mahAvIra ne sarva satra nivAragA ke liye mAtra ekahI uttama koTi kI jar3I bUTAvA hai aura usakA nAma hai tapazcaryA / / tapazcaryA ke mukhya do bheda haiM jinheM (1) prAMtarika, (2) bAhya ye nAma diye gaye hai| vAhya tapazcayoM kA mukhyataH uddezya yAtmA koyapramattara yA sarapramAdI hogA to usakI pravRttiyAM bhI pApa kA tarapha viSa DhalatI rahegI aura vaisI paristhiti ma tathA indriyAM sAtha hone ke pahale vAdhaka ho jAtA hai / paristhiti meM zarIra "dhaka ho jAtI hai| jaba Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapomArga - ; - zarIra apramatta tathA saMyamI banatA hai tabhI AtmA meM jijJAsA jAgRta hotI hai aura tabhI vaha cintana, manana, yogAbhyAsa, dhyAna Adi AtmasAdhanA ke aGgoM meM pravRtta ho sakatI hai| isIliye bAhya tapazcaryA meM (1) aMNasaNa (upavAsa), (2) UNodarI (alpAhAra), (3) bhikSAcarI (prApta bhojana meM se kevala parimita AhAra lenA), (4) rasaparityAga (svA. dendriya kA nigraha), (5) kAyakleza (dehadamana kI kriyA), aura (6) vRtti saMkSepa (icchAeM ghaTAte jAnA) ina 6 tapaH zcaryAoM kA samAveza kiyA hai| ye chahoM tapazcaryAeM amRta ke samAna phaladAyI haiN| unakA jisa 2 dRSTi se jitane pramANa meM upayoga hogA utanA 2 pApa ghaTatA jAyagA aura pApa ghaTane se dhArmika bhAva avazya hI bar3hate hI jaayge| parantu inakA upayoga apanI zaktyanusAra honA caahiye| Antarika tapazcaryAnoM meM (1) prAyazcitta, (2), vinaya, (3)-vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya,; (5), dhyAna, aura (6) kAyotsarga (dehAdhyAsa kA tyAga) ina 6 guNoM kA samAveza hotA hai| ye kahA~ sAdhana Atmonnati kI bhinna,2 sIr3hiyAM haiN| Atmonnati ke icchuka sAdhaka inake dvArA bahuta kucha Atmasiddhi kara sakate hai| . . . . bhagavAna bole- . (1) rAga aura dveSa se saMcita kiye hue pApakarma ko bhikSu jisa tapa dvArA kSaya karatA hai usakA aba maiM upadeza karatA huuN| - usako tuma dhyAnapUrvaka suno| , , . (2) hiMsA, asatya, adatta, maithuna tathA parigraha ina pAMca mahA- pApoMtathA rAtribhojana se virakta jIvAtmA anAsrava hotA hai| (arthAt Ate hue naye 'koM ko rokatA hai)| / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 uttarAdhyayana sUtra % 2 (3) tathA pAMca samiti tathA tIna guptisahita, cAra kapAyoM se. rahita, jitendriya, nirabhimAnI tathA zalyarahita jIva anA saba hotA hai| (4) uparokta guNoM se viparIta doSoM dvArA rAga tathA dveSa se saMcita kiye hue karma jisa vidhi se naSTa hote haiM usa vidhi ko ekAna mana se suno| (5) jaise kisI bar3e tAlAva kA pAnI, pAnI pAne ke mArga baMdha hone se tathA aMdara kA pAnI vAhara ulIcane se tathA sUrya ke tApa dvArA kramazaH sukhAyA jAtA hai, vaise hI(6) saMyamIpuruSa ke naye pApakarma bhI vrata dvArA roka diye jAte haiM aura pahile ke karor3oM janmoM se saMcita kiyA huA pApa tapazcaryA dvArA bhara jAtA hai| (7) vaha tapa bAhya tathA Antarika isa taraha do prakAra kA hotA hai| vAhya tathA Antarika ina donoM tapoM ke 6-6 bheda aura haiN| (8)(bAhya tapa ke bheda kahate haiM )-(1)aNasaNa (anazana), (2) uraNodarI (UnodarI) (3) bhikSAcarI, (4) rasaparityAga, (5) kAyakleza, (6) saMlInatA-isa prakAra bAhya tapa ke ye 6 bheda haiN| (9)zraNasaNa ke bhI do bheda haiM--(1) sAvadhika upavAsa arthAt amuka maryAdA taka athavA niyata * kAla taka. upavAsa karanA, (2) mRtyuparyaMta kA aNasaNa (aMtakAla taka sarvathA nirAhAra rhnaa)| isameM se . pahile prakAra meM Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapomArga . 355 bhojana kI AkAMkSA vidyamAna hai kintu dUsare meM bhojana aura jIvana ina donoM hI kI virakti hai| TippaNI-prathama bheda meM niyata kAla kI maryAdA hone se bhojana kI apekSA rahatI hai kintu dUsare meM vaha bAta hai hI nhiiN| 10) jo aNasaNa tapa kAlamaryAdA ke sAtha kiyA jAtA hai usake bhI 6 avAntara bheda haiM:(11) (1) zreNitapa, (2) pratara tapa, (3) ghana tapa, (4) varga tapa (5) vargavarga tapa, aura (6) prakIrNaM tapa / isa prakAra bhinna bhinna tathA manovAMcchita phala dene vAle sAvadhika aNasaNa tapa ke bheda jaano| TippaNI-Nitapa bhAdi tapazcaryAeM judI 2 taraha se upavAsa karane se hotI haiN| ina tapoM kA vistRta varNana bhanya sUtroM meM hai| (12) mRtyuparyaMtake aNasaNake bhI kAyaceSTA kI dRSTi se do bheda haiM: (1) savicAra (kAya kI kriyAsahita dazA), vathA (2) . avicAra (nisskriy)| (13) athavA saparikameM (dUsaroM kI sevA lenA) tathA aparikama ye do bheda haiN| isake bhI do bheda haiM-(1) nihArI, anihaarii| ina donoM prakAra ke maraNoM meM AhAra kA sarvathA tyAga to hotA hI hai| maNI-nihArI maraNa arthAt jisa muni kA maraNa gAma meM huA ho aura usake mRta zarIra ko gAma bAhara le jAnA par3e use; tathA kisI guphA ityAdi meM maraNa ho usako bhanihArI maraNa kahate haiM / / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 uttarAdhyayana sUtra (14) UraNodarI tapa ke bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva tathA paryAya kI dRSTi se saMkSepa meM pAMca bheda kahe haiN| (15) jisakA jitanA AhAra ho usameM se kama meM kama eka kaura bhI kama lenA yaha dravya UpodarI tapa kahalAtA hai| (16) (1) gAma, (2) nagara, (3) rAjadhAnI, (4) nigama (5) Akara (khAnavAlA pradeza), (6) pallI ( aTavI kA madhyagata pradeza), (7) kheTa (jahAM miTTI kA parakoTa ho), (8) karavaTa ( choTe choTe gAMva vAlA pradeza), (9) droNamukha ( jala tathA sthalavAlA,pradeza), (10) pAraNa (jahA~ sava dizAoM se AdamI pAkara rahate haiM athavA bandaragAha), (11) maMDapa (cAroM dizAoM meM aDhAI aDhAI kosa taka jahAM gAma hoM aisA pradeza), (12), saMvAhana ( parvata ke bIca meM jo gAma basA ho)(17-18) (13) Azramapada (jahAM tapasviyoM ke pAzrama' - sthAnaka hoM), (14) vihAra (jahAM bhikSu adhika saMkhyA meM rahate hoM aisA sthAna ), (15) sanniveza (2-4 jhopar3AvAlA pradeza), (16) samAja (dharmazAlA), (17) ghopa (gAmoM kA samUha), (18) sthala (reta ke Uce U~ce DheroM kA pradeza), (19) senA (chAvanI), (20), khaMghAra ( kaTaka utarane kA sthala), (21) sArthavAhI (vyApAriyoM) ke ikaTThA hone yA utarane kA sthala (maMDI), (22) saMvarta (jahAM bhayatrasta gRhastha Akara zaraNa le aisA sthala), (23) koTa ( koTavAlA pradeza), (24) Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapomArga: 357 vADA ( bADa lagAyA huA pradeza ), ( 25 ) zerI (galiyA~ tathA ( 26 ) ghara itane prakAra ke kSetroM meM se bhI abhigraha (maryAdA ) kare ki maiM Aja do yA tIna prakAra ke sthAnoM meM hI bhikSArtha jAU~gA, anyatra nahIM jAU~gA - ise kSetra UNodarI tapa kahate haiM / 1 TippaNIH -- yadyapi uparokta kSetra jaina bhikSuoM ke liye kahe haiM parantu gRhastha sAdhaka bhI apane kSetra meM isa prakAra kI kSetra maryAdA kara sakate haiM / (19) ( 1 ) sandUka ke AkAra meM, (2) ardha-sandUka ke AkAra meM, (3) gomUtra (Ter3hemer3he ) AkAra meM, (4) pataMga ke AkAra meM, ( 5 ) zaMkhAvRta ke AkAra meM ( isake bhI do bheda haiM ) ( 1 ) galI meM, (2) galI ke bAhara, aura ( 6 ) pahile eka kona se dUsare kona taka aura phira vahAM se lauTate hue bhikSAcarI kre| isa taraha 6 prakAra kA kSetra saMbaMdhI UNodarI tapa hotA hai / TippaNI- uparokta 6 prakAra kI bhikSAcarI karane kA niyama mAtra bhikSuoM ke liye kahA gayA hai . (20) divasa ke cAra praharoM meM se kisI amuka prahara meM hI bhikSA milegI to lU~gA - aisA zrabhigraha (saMkalpa) kara bhikSAcarI karanA use kAlaUNodarI tapa kahate haiM / (21) athavA tIsare prahara ke kucha pahile athavA tIsare prahara ke aMtima cauthe bhAga meM hI yadi bhikSAcarI milegI to hI maiM - " lU~gA - isa prakAra kA saMkalpa kare to vaha bhI kAlaUgodarI tapa kahAtA hai / " 1 4 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucarAdhyayana sUtra (22) yadi amuka strI athavA puruSa alaMkAra sahita hoMge athavA amuka vAlaka, yuvA athavA vRddha ne amuka prakAra ke vastra * pahine hoMge(23) athavA amuka raMga ke vastra pahine hoMge, athavA ve ropa sahita athavA harSa sahita hone ke cinhoM sahita hoMge, aise dAtAoM ke hAtha se hI maiM bhojana grahaNa karU~gA-anya ke hAtha se nahIM, isa prakAra kA saMkalpa kara bhikSAcarI meM jAnA use bhAvaUNodarI tapa kahate haiN|| TippaNI-aise kaThora saMkalpa vAraMvAra saphala nahIM hote isaliye bhikSA 'nahIM milatI isase vAraMvAra bhUkhA rahane kI tapazcaryA karanI par3e yaha saMbhava hai| (24) dravya se, kSetra se, kAla se, tathA bhAva se uparokta cAroM - niyamoM sahita hokara jo sAdhu vicaratA hai use 'paryavacara' / tapazcaryA karanevAlA sAdhu kahate haiN| TippaNI-paryava kA artha hai jisameM uparokta cAroM bAteM pAI jAya usa ___tapa ko 'paryAya UNodarI tapa' kahate haiM / (25) ATha prakAra kI gocarI meM tathA sAta prakAra kI epaNA meM bhikSu jo 2 dUsare abhigraha karatA hai use bhikSAcarI tapha . kahate haiN| TippaNI-anya anyoM meM isa tapa ko 'vRtti saMkSepa bhI kahA hai / vRtti * saMkSepa kA artha yaha hai ki jIvana saMbaMdhI AvazyakatAoM ko kama meM kama kara DhAlanA / yaha tIsarA vAhya tapa hai| (26) dadha, dahI, ghI Adi rasA tathA anya rasapaNe pakAmA 'athavA miSTha, kaDuvA, carparA, namakIna, kasailA Adi rasoM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapomArga meM bhI maryAdA karanA (jaise AjamaiM ghI yozakara kA banA huA padArtha nahIM khAUMgA,Aja maiM mIThA yA namakIna nahIM khAU~gA Adi) use rasaparityAga nAmakI tapazcaryA kahate haiN| (27) vIrAsana (kursI kI taraha baiTha kara) Adi vividha Asana kAyA ko apramatta rakhane meM (AtmA ke liye) hita kara - haiN| aise AsanoM dvArA apanI kAyA ko kasanA use kAya kleza nAmakA tapa kahate haiN| (28) ekAnta sthAna athavA jahAM kahIM bhI dhyAnakI anukUlatA ho, jahAM koI AtA jAtA na ho aise strI, pazu tathA napuMsaka se rahita sthAna meM zayana karanA tathA Asana jamAnA-ise saMlInatA nAmakA tapa kahate haiN| (29) sudharmAsvAmI jambUskhAmIse boleH-he jamyU ! vAyatapa ke bheda maiMne tumheM saMkSepa meM kahe haiN| aba maiM tumheM aAntarika tapoM ke viSayameM kahatA hU~, tuma dhyAnapUrvaka suno| (30) (1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya (sevA), (4) svAdhyAya, (5) dhyAna, tathA (6) kAyosaMga ye 6 AbhyaMtara tapa haiN| (31) bhikSu AlocanAdi dasa prakArake prAyazcitta karatA hai use __prAyazcitta tapa kahate haiN| TippaNI-prAyazcitta pApake chedana karaneko kahate haiM, isake dasa prakAra hai-(1) AlocanA, (2) pratikramaNa, (3) tadubhaya, (4) viveka, (5) myutsarga, (6) tapa, (7) veda, (6) mUla, (9) upasthAna, aura (10) pAraka / isakA savistavira varNana cheda sUtroM meM kiyA gayA hai| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (32) (1) guru Adi var3e puruSoM ke sAmane jAnA, (2) unake sAmane donoM hAtha jor3anA, (3) zrAsana denA, (4) gurukI ananyabhakti karanA, tathA ( 5 ) hRdayapUrvaka sevA karanA--- ise vinaya tapa kahate haiM / 360 TippaNI--abhimAna naSTa hue binA saccI sevA suzrUpA nahIM hotI / (33) zrAcAryAdi dasa sthAnoM kI zaktyanusAra sevA karanA use vaiyAvRtya tapa kahate haiM / TippaNI- AcAryAdineM ina 10 kA bhI samAveza hotA hai: AcArya upAdhyAya, sthavira, tapasvI, rogiSTa, sahAdhyAyI, sAdharmI, kula, gaNa, tathA saMgha / (34) (1) par3hanA, (2) praznottara karanA, ( 3 ) par3he hue kA punaH 2 ghokanA ( raTanA ), (4) paThita pAThakA uttarottara gambhIra vicAra karanA tathA (5) usakI dharmakathA kahanA - ye 5 bheda svAdhyAya tapa ke haiM / (35) samAdhivaMta sAdhaka Arta tathA raudra ina donoM dhyAnoM ko zukudhyAna kA hI cintavana kare chor3akara dharmadhyAna tathA ise mahApuruSa vyAna tapa kahate haiM / (36) sote, baiThate athavA khar3e hote samaya jo bhikSu kAyA kI anya sava pravRtti chor3a detA hai, zarIra ko hilAtA DulAtA nahIM hai use kAyotsarga nAmakA tapa kahate haiM / (37) isa prakAra donoM prakAra ke tapoM ko yathArtha samajhakara jo muni zrAcaraNa karatA hai vaha paMDita sAdhaka sAMsArika samasta bandhanoM se zIghra hI chUTa jAtA hai / - Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapomArga 361 man TippaNI:- anubhavI dvArA anubhUta yaha uttama rasAyana hai| bhAramA ke samasta rogoM ko dUra karane kI mAtra yahI eka rAmabANa auSadhi hai| dardiyoM ke liye inhIM upAyoM ko apane jIvana meM ajamA lenA aura apane jIvana kA uddhAra kara lenA yaha dUsarI auSadhiyoM kI talAza meM nirarthaka idhara udhara bhaTakate phirane kI apekSA lAkha darje uttama hai| vidyA hone para ahaMkAra bhAva AjAnA sahaja saMbhava hai| kriyA meM ajJAnatA, haThatA athavA jar3atA hone kI saMbhAvanA hai| tapazcaryA meM jJAna tathA kriyA ina donoM kA samAveza hotA hai isaliye mahaMkAra, ajJAna, haThatA, tathA jar3atA kA nAza kara jo paNDita sAdhaka bhAtmasantoSa, AtmazAnti, tathA Atmateja ko prakaTa karate haiM ve hI svaya. meka prakAzita hokara tathA loka ko prakAza dekara apane AyuSya, zarIra, indriyAdi sAdhanoM ko chor3a kara sAdhyasiddha hote haiN| aisA meM kahatA hU~isa prakAra 'tapomArga sambandhI tIsavAM adhyAya samApta hshraa| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNavidhi rSISA, cAritra ke prakAra - pApa kA pravAha calA pAtA hai usako rokane kI kriyA ko saMvara kahate haiN| pApameM se chUTa jAnA athavA dharmameM lIna hojAnA eka hI bAta hai| pApakA AdhAra mAtra kriyA para nahIM hai kintu kriyA ke pIche laga hue AtmAke adhyavasAryoM para hai| kalapita vAsanAse kiyA huA kArya, saMbhava hai Upara se bar3A acchA aura punIta bhI mAlUma par3atA hai kiMtu vastutaH vaha malIna hai aura vyartha hai| zubhabhAvanA se kiyA huA kArya, dekhane meM bhale hI kaniSTha athavA nimnakATa kA mAlUma hotA ho phira bhI vaha uttama hai aura prAtmatRpti ke liye yatheSTa hai| prAtmAke sAtha yaha zarIra bhI lagA huA hai, isake liye khAnA, pInA, yojanA, vaiThanA, uThanA ityAdi sabhI kArya kiye binA hama nahIM raha skte| unase nivRtta honA-kadAcita poTe samaya ke liye saMbhava ho sakatA hai kintu jIvana bhara ke liye vaisA rahanA asaMbhava hai| mAna lIjiye ki hama bAhara kI binA hama nahIlanA, baiThanA bhI lagAyA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNavidhi 363 kriyAeM thor3I dera ke liye baMda karane meM samartha bhI hoM to bhI apanI Antarika kriyAtmaka pravRttiyAM to cAlU hI rahatI haiM--ve to hotI hI rahatI haiM, isIliye bhagavAna mahAvIra ne kriyA ko baMda karane kA upadeza na dekara, kriyA karate hue bhI upayoga ko zuddha tathA sthira rakhane kA upadeza diyA hai| zuddha upayoga hI AtmalakSya hai aura AtmalakSatA kI prApti hogaI to phira kriyA sambandhinI kaluSitatA AsAnI se hI dUra ho jAtI hai / bhagavAna bole (1) jIvAtmA ko kevala sukha denevAlI aura jisakA AcaraNa karake aneka jIva isa bhavasAgara ko taira kara pAra hue aisI cAritravidhi kA upadeza karatA hU~, use tuma dhyAnapUrvaka suno| (2) ( mumukSu ko cAhiye ki ) vaha eka tarapha se nivRtta ho aura dUsare mArga meM pravRtta ho (arthAt asaMyama tathA pramatta yoga se nivRtta ho tathA saMyama evaM apramatta yoga meM pravRtta ho ) (3) pApakarma meM pravRtti karAnevAle kevala do pApa haiM- eka rAga aura dUsarA dveSa / jo sAdhaka bhikSu ina donoM ko rokatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / 1 (4) tIna daNDa, tIna garva, aura tIna zalyoM ko jo bhikSu chor3a detA hai vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / TippaNI-tIna daNDa ye haiM-manadaNDa, vacanadaNDa, aura kAyadaNDa / ' tIna gava ke nAma ye haiM-RddhigavaM, rasagarva, sAtAgarva / tIna zabdoM ke nAma ye haiM- mAyAzalya, nidAnazalya, aura mithyAtvazalya / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (5) jo bhikSu deva, manuSya, tathA pazuoM ke Akasmika upasoM ko samabhAvase sahana karatA hai vaha isa saMsAra meM paribhra maNa nahIM krtaa| (6) jo bhikSuH cAra vikathA, cAra kapAya, cAra saMjJA tathA do taraha ke dhyAnoM ko hamezA ke liye chor3a detA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa|| TippaNI-do dhyAna arthAt mAtadhyAna tathA raudradhyAna / (7) pA~ca mahAvrata, pA~ca indriyoM ke viSayoM kA tyAga, pA~ca samiti, pA~ca pApakriyAoM kA tyAga-ina 4 vAtoM meM jo sAdhu nirantara apanA upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (8)cha lezyA, chakAya tathA AhAra ke 6 kAraNoM meM jo sAdhu hamezA apanA upayoga rakhatA hai vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / (9) sAta piMDa grahaNa kI pratimAoM tathA sAta prakAra ke bhaya sthAnoM meM jo bhikSu sadaiva apanA upayoga lagAye rahatA hai . vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (10) ATha prakAra ke mada, nau prakAra ke brahmacarya rakSaNa tathA dasa prakAra ke bhikSudharmameM jo bhikSu sadeva apanA upayoga lagAye rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (11) zrAvaka kI gyAraha pratimAoM tathA vAraha prakAra kI bhikSu pratimAoM meM jo sAdhu sadaiva apanA upayoga lagAtA hai vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNavidhi TippaNI- pratimA arthAt amuka vrata niyamAdikI kriyA / ' 1 (12) teraha prakAra ke kriyAsthAnoM meM, caudaha prakAra ke prANIsamUhoM meM tathA pandraha prakAra ke paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu hamezA apanA upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / 365 (13) jo bhikSu (sUyagaDAMga sUtra ke prathamaskaMdha ke ) ' solaha adhyayanoM meM tathA satraha prakAra ke asaMyamoM meM nirantara upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / (14) aThAraha prakAra ke abrahmacarya ke sthAnoM meM, unnIsa prakAra ke jJAtA adhyayanoM meM tathA vIsa prakAra ke samAdhistha sthAnoM meM jo bhikSu sadaiva apanA' upayoga lagAtA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / * (15) ikkIsa prakAra ke sabala doSoM meM evaM bAIsa prakAra ke pariSahoM meM jo sAdhu hamezA upayoga rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / 1 (16) sUyagaDAMga sUtrake kula teIsa adhyayanoM meM tathA cauvIsa prakAra ke adhika rUpavAle devoMmeM jo bhikSu sadaiva upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / (17) jo bhikSu paccIsa prakAra kI bhAvanAoM meM tathA dazAzruta skaMdha, bRhatkalpa tathA vyavahAra sUtra ke saba milAkara chavvIsa vibhAgoM meM apanA upayoga lagAtA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA hai / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (18) sattAIsa prakAra ke aNagAraguNoM meM tathA aTThAIsa prakAra ke AcAra prakalpoM (prAyazcittoM ) meM jo bhikSu hamezA upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (19) untIsa prakAra ke pApasUtroM ke prasaMgoMmeM tathA tIsa prakAra ke mahAmohanIya ke sthAnoM meM jo bhikSu-hamezA upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (20) ikattIsa prakAra ke siddha bhagavAna ke guNoM meM, battIsa prakAra ke yoga saMgrahoM meM tathA tettIsa prakAra kI asAtanAoM meM jo mila sadaiva upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| (21) uparokta sabhI sthAnoM meM jo sAdhu satata upayoga rakhatA hai vaha paMDita sAdhu isa saMsAra se zIghra hI mukta ho jAtA hai| TippaNI-saMsAra yaha to sadbodha sIkhane kI pAThazAlA hai| isakA pratyeka padArtha kucha na kucha navIna pATha detA hI rahatA hai| mAna AvazyakatA hai isa bAta kI ki AtmAkA upayoga udhara ho, dRSTi udhara rahe / yadi hamArI dRSTi meM amRta hogA to jagata. meM hameM sarvatra amRta hI amRta dikhAI degA aura hameM sarvatra amRta hI kI prApti hogii| yahAM eka se lekara tetIsa saMkhyA taka kI bhinna bhinna vastueM batAI haiN| unameM se kucha grAhya hai, kucha tyAjya haiM kintu unakA jJAna hone para hI ye donoM kriyAeM ho sakatI haiN| isalie yathArtha dRSTi se ina sabako jAnane kA prayatna karanA yaha mumukSu ke liye atyanta Avazyaka hai| aisA maiM kahatA haiisa prakAra 'caraNavidhi' nAmaka ikattIsavAM adhyayana samApta Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna jaba yaha saMsAra hI anAdi hai to duHkha bhI anAdi hI mAnanA caahiye| parantu anAdi hone para bhI, yadi duHkhakA mUla DhUMDhakara usa mUla ko hI dUra kara diyA jAya to saMsAra meM rahate hue bhI duHkhapAza se chUTA jA sakatA hai| sarva duHkhoM se rahita honA isI kA nAma to mota hai| samyagjJAna ke sahAre aise mokSa kI prApti aneka mahApuruSoM ne kI hai, (prApta kara sakate hai aura prApta kara skeNge| sarvajJa kA yaha anubhava vAkya hai| janmamRtyu ke duHkha kA mUla kAraNa karmabaMdhana hai| usa karma bandhana kA mUla kAraNa moha hai aura moha, tRSNA, rAga yA dveSa ityAdi meM pramAda hI kA mukhya hAtha hai| kAmabhogoM kI Asakti yahI pramAda sthAna haiN| pramAda se ajJAna kI vRddhi hotI hai| prazAna (athavA mitthAtva) se zuddha dRSTi kA viparyAsa hotA hai aura citta meM malinatA kA kacarA ikaTThA hotA jAtA hai| isIlie aisA malina citta mukti mArga ke abhimukha nahIM ho sakatA / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 uttarAdhyayana sUtra gurujana tathA mahApuruSoM kI sevA, satsaMga, tathA sadvAcana se jijJAlA jAgRta hotI hai| saccI jijJAsA ke jAgRta hone para satya, brahmacarya, tyAga, saMyama, Adi jaise uttama guNoM kI tarapha ruci bar3hatI haiM aura aise AcaraNa se pUrva kI mali natA dhula kara zuddha bhAvanAeM jAgRta hotI hai| aisI bhAvanAeM cintana, manana, tathA nididhyAsa meM upayogI tathA zrAtmavikAsa meM khUba hI sahAyaka ho sakatI hai / '' bhagavAna bole ( 1 ) anAdi kAla se mUlasahita rahe hue sarva duHkhoM kI mukti kA ekAnta hitakArI tathA kalyANakArI upAya kahatA hU~ use tuma ekAgra citta se suno| (2) saMpUrNa jJAna ke prakAza se, ajJAna tathA moha ke sampUrNa tyAga se, rAga evaM dveSa ke kSaya se, ekAntasukhakArI mokSapada kI prApti kI jA sakatI hai| usa mokSa kI prApti ke kyA upAya haiM ? S (3) bAla jIvoM ke saMga se dUra rahanA, gurujana tathA vRddhaanubhavI mahApuruSoM kI sevA karanA tathA ekAnta meM rahakara dhairyapUrvaka svAdhyAya, sUtra tathA unake gambhIra artha kA cintavana karanA - yahI mokSa kA mArga ( upAya ) hai / ( 4 ) tathA samAdhi kI icchAvAle tapasvI sAdhu ko parimita evaM zuddha zrAhAra hI mahaNa karanA cAhiye; nipuNArthaM buddhivAle ( mumukSu ) sAthI ko DhUMDhanA cAhiye aura sthAna bhI ekAMta ( dhyAna dharane yogya) hI pasanda karanA cAhiye / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna (5) yadi apane se adhika guNI athavA samaguNI sahacArI na mile to kAmabhogoM se nirAsakta hokara aura pApoM ko dUra karake ekAkI rahe aura rAgadveSarahita hokara zAnti. pUrvaka vicre| TippaNI-sAdhaka ko sahacArI kI hamezA AvazyakatA rahatI hai kintu yadi upayukta sahacArI na mile, to ekAkI rahe kintu ' durguNI kA saMga to sAdhu kabhI na kre| isa sUtra meM eka caryA kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai kintu guNI ke sahavAsa meM hI rahanA-isapara bhAra dene ke liye hI 'eka' zabda kA prayoga kiyA gayA hai (6) jaise aNDe meM se pakSI aura pakSI meM se aMDA isa prakAra paraspara kAryakAraNa bhAva hai vaise hI moha se tRSNA aura tRSNA se moha isa taraha ina dono kA pArasparika janya janaka bhAva mahApuruSoM ne batAyA hai| (7) tathA rAga evaM dveSa ye donoM hI kamoM ke bIjarUpa haiN| karma moha se utpanna hote haiM aura ye hI kama janma-maraNa ke mUla kAraNa haiM aura janma-maraNa hI saba duHkhoM ke mUla kAraNa haiM-aisA jJAnI puruSoM ne kahA hai| TippaNI-duHkhakA kAraNa janma-maraNa, janma-maraNa kA kAraNa kama aura karma kA mUlakAraNa moha aura moha kA mUlakAraNa rAgadveSa hai| isa taraha se rAgadveSa hI sasasta saMsAra kA mUlakAraNa hai| :kha usIkA naSTa huA hai jisako moha hI nahIM hotaa| isI taraha moha usakA naSTa huA samajho jisake hRdaya meM se tRSNA rUpI dAvAnala bujha gaI aura tRSNA bhI usIkI 24 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 uttarAdhyayana sUtra naSTa huI samako jisako kisI bhI vastu kA pralobhana nahIM hotA / aura jisakA lobha hI naSTa ho cukA hai usake liye zrAsakti jaisI koI vastu hI nahIM hotI / (9) isaliye rAga, dvepa aura moha -- ina tInoM ko mUlasahita ukhAr3a pheMkane kI icchAvAle sAdhu ko jina jina upAyoM ko grahaNa karanA cAhiye unako maiM yahAM kramapUrvaka varNana karatA hU~ / ( use tuma dhyAna pUrvaka suno ) (10) vividha prakAra ke rasoM ( rasavAle padArthoM ) ko apane kalyANa ke icchuka sAdhu ko bhoganA nahIM cAhiye kyoMki rasa, indriyoM ko uttejita kara dete haiM aura jaise mIThe phalavAle vRkSa ke Upara pakSI TUTa par3ate haiM tathA use duHkha dete haiM vaise hI indriyoM ke viSayoM meM unmatta hue manuSya ke Upara kAmabhoga bhI TUTa par3ate haiM aura use pIDita karate haiM / (11) jisa taraha bahuta hI sUkhe ( IMdhana rUpa ) vRkSoM se bhare hue vana meM, pavana ke koroM sahita utpanna huI dAvAnala cukatI nahIM hai usI taraha vividha prakAra ke rasavAle AhAroM ko bhoganevAle brahmacArI kI indriyarUpI ani zAnta nahIM hotI ( isaliye rasa sevana karanA kisI bhI manuSya ke liye hitakArI nahIM hai) / (12) jaise uttama zrauSadhiyoM se roga zAnta hojAtA hai vaise hI damitendriya, ekAnta zayana, ekAnta zrAsana ityAdi bhoganevAle tathA alpAhArI muni ke citta kA rAgarUpI zatru parAbhava nahIM kara sakate / ( arthAt AsaktiyAM usake citta meM vikAra utpanna nahIM kara sakatI ) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramAdasthAna 371 (13) jaise billiyoM ke sthAna ke pAsa cUhoM kA rahanA prazasta ( ucita ) nahIM hai vaise hI striyoM ke sthAna ke pAsa brahmacArI puruSa kA nivAsa bhI yogya nahIM hai / TippaNI -- brahmacArI ke liye jisa taraha svAdendriya kA saMyama tathA strIsaMgatyAga Avazyaka hai usI prakAra brahmacAriNo striyoM ko bhI ina donoM bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhiye / (14) zramaNa tathA tapasvIsAdhaka striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa hAsya, maMjulavacana, aMgopAMga kI gaThana, kaTAkSa Adi dekhakara unheM apane citta meM na lAve aura na icchApUrvaka unheM dekhane kA prayatna hI kare / (15) uttama prakAra ke brahmacaryavrata meM lage hue aura dhyAna ke anurAgI sAdhaka striyoM kA darzana, unakI vAMcchA, unakA cintavana athavA usakA guNakIrtana na kareM isI meM unakA hita hai / ((16) mana, vacana aura kAya ina tIno kA saMyama rakhanevAle samartha yogIzvara jinako DigAne meM divya kAntidhArI devAMganAeM bhI saphala nahIM ho sakatIM, aise muniyoM ko bhI strI Adi se rahita ekAntavAsa hI parama hitakArI hai aisA jAnakara mumukSu ko ekAntavAsa hI sevana karanA cAhiye / (17) mokSa kI AkAMkSAvAle, saMsAra se Dare hue aura dharma meM sthira aise samartha puruSa ko bhI ajJAnI puruSa kA manaharaNa karanevAlI striyo kA tyAga karanA jitanA kaThina hai utanA kaThina isa samasta loka meM aura kucha bhI nahIM hai / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 uttarAdhyayana sUtra (18) jaise mahAsAgara ko taira jAne ke bAda gaMgA jaisI bar3I nadI ko pAra karajAnA sarala hai vaise hI striyoM kI Asakti chor3a dene ke bAda dUsare prakAra kI sabhI (dhanAdi kI)AsaktiyAM - AsAnI se chor3I jA sakatI haiN| (19) devaloka taka ke samagra loka meM jo kucha bhI zArIrika tathA mAnasika duHkha haiM ve saba sacamuca kAmabhogoM kI - Asakti se hI paidA hue haiM isaliye nirAsakta puruSa hI una duHkhoM kA pAra pA sakate haiN| (20) jaise svAda meM tathA raMga me kiMpAka vRkSa ke phala bar3e hI madhura lagate haiM parantu ( khAne ke bAda thor3e hI samaya meM) mAra DAlate haiM yahI upamA kAmabhogoM ke pariNAmo kI. samajho / (arthAt ye bhogate hue to acche lagate haiM kintu inakA pariNAma mahA duHkhadAyI hai|) (21) samAdhi kA icchaka tapasvIsAdhu indriyoM ke manojJa viSaya meM mana ko na daur3Ave, na unapara rAga kare aura na ama nojJa viSayoM para dvepa hI kre| (22) cakSu indriya kA vipaya rUpa hai| jo rUpa manojJa hai vaha rAga kA tathA amanojJa rUpa dveSa kA kAraNa hai| ina donoM meM jo samabhAva rakhatA hai use mahApuruSa 'vItarAga' ( rAgadvepa rahita ) kahate haiN| (23) cakSu yaha rUpa ko grahaNa karanevAlI indriya hai aura rUpa kA prAhya viSaya hai| isa kAraNa sundara rUpa rAga kA kAraNa hai aura kurUpa.dvepa kA kAraNa hai aisA mahApuruSoM ne kahA hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 (24) jaise dRSTi-lolupI pataMgiyA rUpa ke rAga meM Atura hokara ( abhi meM jala kara ) Akasmika mRtyu ko prApta hotA hai vaise hI rUpoM me tIvra Asakti rakhanevAle jIva akAla mRtyu ko prApta hote haiM / pramAdasthAna (25) jo jIva amanojJa rUpa dekhakara tIvra dveSa karate haiM ve jIva usI samaya duHkha kA anubhava karate haiM arthAt ve jIva apane hI doSa se svayaM duHkhI hote haiM isameM rUpa kA kucha bhI doSa nahIM hai / (26) jo jIva manohara rUpa meM ekAnta Asakta ho jAte haiM ve amanohara rUpa para dveSa karate haiM aura isase ve ajJAnI jIva bAda meM khUba hI duHkha se pIr3ita hote haiM aisA jAna kara virAgImuni aise doSa meM lipta na ho / ((27) rUpa kI Asakti meM pha~sA huA jIva aneka trasa tathA sthAvara jIvo kI hiMsA kara DAlatA hai aura vaha ajJAnI unheM bhinna 2 upAyo se ( aneka taraha ) duHkha detA hai aura apane hI svArtha meM layalIna hokara vaha kuTila jIva aneka nirdoSa jIvoM ko pIr3ita karatA hai / (28) ( rUpAsaktajIva ) rUpa kI Asakti meM athavA use grahaNa karane kI mUrcchA se usa rUpavAna padArtha ko utpanna karane ke prayatna meM, usakI prApti karane meM, usakI rakSA karane meM, usake vyaya ( kharca ) meM athavA usake viyoga meM sukhI kaise ho sakatA hai ? bhoga bhogane ke samaya bhI use usameM tRpti kahAM hotI hai ? Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 uttarAdhyayana sutra wvvvvvvvvvvvvv I (29) manojJa rUpa ke parigraha meM AsaktahuA jIva java usameM atRpta hI rahatA hai to usakI Asakti (ghaTane ke badale aura bhI ) bar3hatI hI jAtI hai aura usake mile vinA use santopa hotA hI nhiiN| usa samaya vaha asantoSa se burI taraha pIr3ita hotA hai aura vaha pAr3ita atyanta lobha se malina hokara anya kI nahIM dI huI (vastu ) bhI grahaNa karane lagatA hai| (30) tRSNA dvArA parAjitahuA vaha jIva isa taraha adattAdAna kA dopI hone para bhI usake parigraha meM atRpta hI rahatA hai| adatta vastu ko haraNa karanevAlA (cora ) vaha lobha . meM pha~sakara mAyA tathA asatya ityAdi dopoM kA sahArA letA hai phira bhI vaha usa duHkha se nahIM chUTa paataa| (31) asatya bolane ke pahile, bAda meM aura bolate samaya bhI duSTa hRdayavAlA vaha jIva duHkhI hI rahatA hai| rUpa meM atRpta tathA adatta grahaNa karanevAlA vaha jIva sadaiva asa hAya tathA duHkha pIr3ita hI rahatA hai| (32) isa taraha rUpa meM anurakta jIva ko thor3A sA bhI sukha kahAM se mile ? jisa vastu kI prApti ke liye usane apAra kaSTa sahA usa rUpa ke upabhoga meM bhI vaha atyanta kleza tathA duHkha pAtA hai| (33) isI prakAra amanojJa rUpa meM dveSa karanevAlA jIva bhI duHkha paramparAoM kI sRSTi karatA hai aura duSTa citta se jima kamasamUha kA vaha saMcaya karatA hai vaha (saMcaya, Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna 375 isaloka tathA paraloka donoM meM use kevala duHkha kA hI kAraNa hotA hai / (34) kintu rUpa se virakta huA jIva zokarahita hotA hai aura jaise jala me utpanna huA kamala kA pattA usase alipta hI rahatA hai vaise hI saMsAra me rahate hue bhI Upara ke duHkha samUha ko paramparA meM vaha lipta nahIM hotA hai / ( arthAt use duHkha nahIM hotA ) / > (35) zabda yaha zrotrendriya ( kAna ) kA viSaya hai / madhura zabda rAga kA kAraNa hai aura kaTu zabda dveSa kA kAraNa hai / jo jIvAtmA ina donoM meM samabhAva rakha sakatA hai vahI vItarAgI hai - aisA mahApuruSoM ne kahA hai / (36) kAna zabda kA grahaNa kartA hai aura kAna kA viSaya zabda hai - aisA mahApuruSoM ne kahA hai / amanojJa zabda dveSa kA tathA manojJa zabda rAga kA kAraNa hai / (37) jo jIva zabdoM meM tIvra Asakti rakhatA hai vaha saMgati ke rAga me Asakta mRga (hirana ) ke samAna mugdha hokara tathA svara ke miThAsa me atRpta rahatA huA akAla mRtyu ko prApta hotA hai / (38) aura jo jIva amanojJa zabda meM tIvra dveSa karatA hai vaha usI samaya duHkha ko prApta hotA hai aura anta meM vaha ajJAnI bahuta hI adhika pIr3ita hotA hai / isa prakAra aisA jIva apane hI durdamya doSa se duHkhI hotA hai isameM zabda kA jarA bhI dopa nahIM hai / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 uttarAdhyayana sUtra (39) sundara zabda meM ekAnta Asakta vaha rAgI jIva amanojJa zabda para dvepa karatA hai aura anta meM usake duHkha se khUba hI pIr3ita hotA hai; kintu aise doSa meM virAgI muni lipta nahIM hotaa| (40) atyanta svArthI, malina vaha ajJAnI jIva zabda kI Asakti kA anusaraNa karake aneka prakAra ke carAcara jIvoM kI hiMsA kara DAlatA hai aura bhinna 2 upAyoM se unheM paritApa tathA pIr3A detA hai| (41) madhura zabda kI Asakti se mUrchita huA jIva manojJa zabda ko prApta karane meM, usakA rakSaNa karane meM, usake viyoga meM, athavA usake nAza meM kabhI bhI sukha kahAM pAtA hai ? unako bhoga karate hue bhI usako tRpti nahIM hotii| (42) zabda bhogane meM asantuSTa usa jIva kI mUrchA ke kAraNa usa para aura bhI Asakti bar3ha jAtI hai aura taba vaha zrAsakta jIva kabhI bhI santuSTa nahIM hotA aura asantoSa doSa se lomAkRSTa hokara vaha dUsare kA adatta bhI grahaNa karane lagatA hai| (dUsaroM ke bhogoM meM corI se hissA bAMTatA (43) tRSNA se parAjita hone se vaha jIva adatta kA grahaNa (corI) karatA hai phira bhI vaha zabda ko bhogane tathA usakI prApti karane meM sadaMva zrasantuSTa hI rahatA hai aura lobha ke doSa se vaha kapaTa, asatyAdi doSa kA sahArA letA hai bhora va kamI bhI duHkhoM se mukta nahIM hotaa| .. se vaha kapaTa, asantuSTa hI rahata isaliye aisA jotyAdi doSa kA aura lobha ke doSa Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 (44) mUMTha bolane ke pahile, bolane ke bAda tathA bolate samaya bhI vaha asatyabhASI duHkhI AtmA isa prakAra adatta vastuoM ko grahaNa karate tathA zabda meM atRpta rahate hue aura bhI duHkhI aura asahAya bana jAtA hai / zramAdasthAna ~w thor3A bhI sukha kahAM se mile ? vaha zabda kA upabhoga karate hue bhI atyanta keza tathA duHkha pAtA hai phira unako prApta karane ke lie bhoktavya duHkha kI bAta hI kyA ? (45) zabda meM anurakta aise jIva ko ( 46 ) isIprakAra amanojJa zabda me dveSa karanevAlA vaha jIva dukho kI paramparAe~ utpanna karatA hai tathA duSTacitta hone se kevala karmoM ko saMcita karatA hai aura una karmoM kA pariNAma kevala duHkhakara hI hotA hai / (47) parantu zabda se virakta huA jIva usa taraha ke zoka se rahita rahatA hai aura jaise jala meM utpanna huA kamalapatra jala se alipta rahatA hai vaise hI isa saMsAra meM rahatA huA vaha jIva bAhya duHkha paramparA meM lipta nahIM hotA hai / (48) gaMdha yaha prANendriya (nAka) kA grAhya viSaya hai / sugaMdha rAga kA tathA durgaMdha dveSa kA kAraNa hai / jo jIva ina donoM meM samabhAva rakha sakatA hai vahI vItarAgI hai / (49) nAsikA gaMdha grahaNa karatI hai aura gaMdha nAsikA kA grAhya viSaya hai / isaliye manojJa gaMdha rAga kA hetu hai aura zramanojJa gaMdha dveSa kA kAraNa hai aisA mahApuruSoM ne kahA hai / * Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 uttarAdhyayana sUtra www hue (50) jo jIva gaMdha meM tItra yAsakti rakhatA hai vaha (candanAdi ) ' auSadhiyoM kI sugaMdha meM Asakta hokara apane bila meM se nikale kI taraha akAla mRtyu ko prApta hotA hai / (51) aura jo jIva manojJa gaMdha para tIvra dvepa rakhatA hai vaha tatkSaNa hI duHkha ko prApta hotA hai| isa taraha aisA jIva apane hI durdamya dopa se duHkhI hotA hai usameM gaMdha kA jarA bhI doSa nahI hai / (52 ) jo koI suMgadha para atizaya rAga karatA hai vaha Asakta puruSa amanojJa gaMdha para dvepa rakhatA hai aura anta meM vaha ajJAnI usa duHkha se khUna hI pIr3ita hotA hai kintu aise' dopa meM vItarAgI muni lipta nahIM hotA / (53) atyanta svArtha meM DUbA huA vaha bAla aura malina jIva sugandha meM lubdha hokara aneka prakAra ke kI hisA kara DAlatA hai aura bhinna 2 paritApa tathA pIr3A detA hai / carAcara jIvoM prakAra se unako, (54) phira bhI gaMdha kI Asakti tathA mUrchA se usa manojJa gaMdha ko prApta karane meM, usake rakSaNa karane meM, usake viyoga meM athavA usake vinAza meM usa jIva ko sukha kahA~ milatA hai ? usakA upayoga karate samaya bhI vaha to atRpta hI rahatA hai / (55) jaba gaMdha kA bhoga karate hue bhI jIva asantuSTa hI rahatA hai taba usake parigraha meM usakI zrAsakti aura bhI bar3hatI jAtI hai aura prati zrAsakta usa jIva ko kabhI bhI santoSa nahIM hotA aura asantoSa ke doSa se lobhAkRSTa Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna 379 tathA duHkhI vaha jIvAtmA dUsaroM ke sugandhita padArthoM kI bhI corI kara letA hai / (56) isa prakAra adatta kA grahaNa karanevAlA, tRSNA dvArA parAjita aura sugandha bhogane tathA prApta karane meM asantuSTa vaha prANI lobha ke doSa se kapaTa tathA asatyAdi doSoM kA sahArA letA hai aura isase vaha jIva duHkha se mukta nahIM hotA / (57) asatya bolane ke pahale, usake bAda athavA (asatya vAkya ) bolate samaya bhI aisA duSTa hRdaya prANI atizaya duHkhI hI rahatA hai aura vaha duHkhI jIvAtmA isa taraha adatta vastuoM ko grahaNa karate hue bhI gaMdha meM atRpta hone se ati duHkhI evaM asahAyI ho jAtA hai / (58) isa prakAra gaMdha meM anurakta jIva ko thor3A bhI sukha kahAM se mile ? jisa vastu ko prApta karane ke liye usane kaSTa bhogA, usa gaMdha ke upabhoga meM bhI vaha atyanta kleza tathA duHkha hI pAtA hai / (59) isa taraha amanojJa gaMdha meM dveSa karanevAlA vaha jIva duHkhoM kI paramparA khar3I kara letA hai aura apane dveSapUrNa citta dvArA kevala karmasaMcaya hI kiyA karatA hai aura ve karma anta meM use duHkhadAyI hote haiM / , (60) parantu jo manuSya gaMdha se virakta rahatA hai vaha zoka se bhI utpanna huA kamaladala jisa vaise hI isa saMsAra ke bIca rahita rahatA hai aura jala meM taraha jala se lipta rahatA hai Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 uttarAdhyayana sUtra meM rahane para bhI (vaha jIva ) uparokta duHkhoM kI paramparA se lipta nahIM hotaa| (61) jIbha rasa kA grAhaka hai| rasa yaha jIbha kA prAza vipaya hai| manojJa rasa rAga kA iMtu hai aura amanona rasa dvepa kA hetu hai| jo jIva ina donoM meM samabhAva rakhatA hai vahIM bItarAgI hai| (62) jIma rasa ko grahaNa karatI hai aura rasa jIbha kA grAhya viSaya hai| isaliye manona rasa rAga kA hetu hai aura amanoja rasa dveSa kA kAraNa hai aisA mahApuruSoM ne kahA hai| (63) jaise rasa kA bhogI maccha mAMsa ke lobha se lohe ke kAMTe meM phaMsa jAtA hai vaise hI rasoM meM tIna prAsaktivAlA jIva bhI akAlamRtyu ko prApta hotA hai| (64) aura jo jIva amanojJa rasa para tIna dvepa rakhatA hai vaha tatkSaNa hI duHkha ko prApta hotA hai| isa taraha aisA jIva apane hI durdamya doSa se duHkhI hotA hai usameM rasa kA narA bhI doSa nahIM hai| (65) manojJa rasa meM ekAnta yAsakta jItra amanona rasa para dveSa karatA hai aura anta meM vaha ajJAnI duHkha se khUba hI pIr3ita hotA hai| aisa doSa se vItarAgI muni lipta nahIM hotaa| (66) atyanta svArtha meM ivA hayA vaha vAla aura malina jIva rasa meM lumba hokara aneka prakAra ke carAcara jIvoM kI hiMsA kara DAlatA hai aura bhinna bhinna prakAra se unako paritApa tathA pIr3A detA hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 (67) phira bhI rasa kI Asakti tathA mUrchA se manojJa rasa ko prApta karane meM, usake rakSaNa karane meM, usake viyoga meM, athavA usake vinAza meM usa jIva ko sukha kahAM milatA hai ? usakA upabhoga karate samaya bhI vaha to atRpta hI rahatA hai| (68) jaba rasa bhogate hue bhI vaha atRpta ho rahatA hai taba usake parigraha meM usakI Asakti aura bhI bar3ha jAtI hai aura pramAdasthAna ti zrAsakta usa jIva ko kabhI santoSa nahIM hotA aura asantoSa se lobhAkRSTa tathA duHkhI vaha dUsaro ke rasapUrNa padArthoM ko binA diye hI grahaNa karane lagatA hai ! (69) isa prakAra adatta kA grahaNa karanevAlA, tRSNA dvArA parAjita aura rasa prApta karane tathA bhogane meM asantuSTa prANI lobha ke vazIbhUta hokara kapaTa tathA asatyAdi doSoM kA sahArA letA hai aura isase vaha jIva duHkha se mukta nahIM hotA / ' (70) satya bolane ke pahile, usake bAda athavA asatya vAkya bolate samaya bhI vaha duSTa antaHkaraNavAlA duHkhI jIvAtmA isa prakAra adatta vastuoM ko grahaNa karatA huA aura rasa meM atRpta raha 2 kara duHkhI evaM asahAyI bana jAtA hai / (71) isa taraha rasa meM anurakta hue jIva ko thor3A sA bhI sukha kahAM se mila sakatA hai ? jisa rasa ko prApta nahIM karane meM usane kaSTa bhogA usa rasa ke upabhoga meM bhI vaha to atyanta kleza tathA duHkha hI pAtA hai / ( 72 ) isa prakAra amanojJa rasa meM dveSa karanevAlA vaha jIva duHkhoM kI paramparA khar3I kara letA hai aura dveSapUrNa citta dvArA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 uttarAdhyayana sUtra kevala karmasaMcaya hI kiyA karatA hai aura ve karma anta meM use duHkhadAyI hote haiN| (73) parantu jo jIva rasa se virakta rahate hai ve zoka se bhI rahita rahate haiM aura jala meM utpanna huA kamaladala, jisa taraha jala se alipta rahatA hai vaise hI isa saMsAra meM rahate hue bhI uparokta duHkhoM kI paramparA meM lipta nahIM hote| (74) sparza yaha sparzendriya kA grAhya viSaya hai| manojJa sparza rAga kA hetu hai tathA amanojJa sparza dvepa kA hetu hai jo ina donoM meM samabhAva rakha sakatA hai vahI vItarAgI hai| (75) kAyA yaha sparza kI grAhaka hai aura sparza yaha usakA grAhya viSaya hai| manojJa sparza rAga kA kAraNa hai aura amanojJa sparza dvepa kA kAraNa hai-aisA mahApuruSoM ne kahA hai| (76) jo jIva spazoM meM ati Asakta hote haiM ve vana meM sthita tAlAba ke ThaMDe jala meM par3e hue aura grAha dvArA nigale. hue rAgAtura bhaiMsoM kI taraha akAla mRtyu ko prApta hotA hai| (77) aura jo jIva amanojJa sparza se dveSa karatA hai vaha tarakSaNa hI duHkha ko prApta hotA hai| isa taraha aisA jIva apane hI durdamya doSa se duHkhI hotA hai usameM sparza kA jarA sA bhI doSa nahIM hai| (78) manojJa sparza meM ekAnta pAsakta jIva amanojJa sparza para dveSa karatA hai aura anta meM vaha ajJAnI duHkha se khUva hI pIr3ita hotA hai| aise dopa meM vItarAgImuni lipta nahIM, hotaa| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna 383 ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~~ ~- A AL (79) atyanta svArtha meM DUbAhuA vaha bAla aura malina jIva sparza meM lubdha hokara aneka prakAra ke carAcara jIvoM kI hiMsA karatA hai aura bhinna 2 prakAra se unako paritApa tathA pIr3A detA hai| (80) phira bhI sparza kI Asakti tathA mULa se manojJa sparza ko prApta karane meM, usake rakSaNa karane meM, usake viyoga meM athavA usake vinAza meM usa jIva ko sukha kahAM mila sakatA hai ? usakA upabhoga karate samaya bhI vaha to atRpta hI rahatA hai| (81) jaba sparza ko bhogate hue bhI vaha atRpta hI rahatA hai taba usake parigraha meM usakI Asakti aura bhI bar3ha jAtI hai aura ati Asakta usa jIva ko kabhI santoSa nahIM hotA aura asantoSa se lobhAkRSTa tathA duHkhI vaha jIva dUsaroM ke nahIM diye hue padArthoM kI bhI corI kara letA hai| (82) isa prakAra adatta kA grahaNa karane vAlA, tRSNA dvArA parA. jita aura manojJa sparza prApta karane tathA bhogane meM asantuSTa prANI lobha ke vazIbhUta ho kapaTa tathA asatyAdi doSoM kA sahArA letA hai aura isase vaha duHkha se mukta nahIM hotaa| (83) asatya bolane ke pahile, usake bAda athavA asatya bolate samaya bhI vaha duSTa antaHkaraNavAlA duHkhI jIvAtmA isa prakAra adatta vastuoM ko grahaNa karake bhI sparza meM to atRpta hI rahane se aura bhI duHkhI tathA asahAya bana jAtA hai| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 uttarAdhyayana sUtra - WAVARomwww (84) isa taraha sparza meM anurakta hue jIva ko thor3AsA bhI sukha kahA~ se mila sakatA hai ? sparza ke jisa padArtha ko prApta karane ke liye, usane kaSTa bhogA usa sparza ke upabhoga meM bhI use atyanta kleza tathA duHkha hI milate haiN| (85) isa prakAra amanojJa sparza meM dveSa karane vAlA vaha jIva duHkhoM kI paramparA khar3I kara letA hai aura dveSapUrNa citta dvArA kevala karma saMcaya hI kiyA karatA hai aura ve karma anta meM use duHkhadAyI hI siddha hote haiN| (86) parantu jo jIva sparza se virakta raha sakate haiM ve zoka se bhI rahita rahate haiM aura jala meM utpanna huA kamala dala, jaise jala se alipta rahatA hai vaise hI isa saMsAra meM rahate hue bhI uparokta duHkhoM kI paramparA meM lipta nahIM hote| (87) bhAva yaha manakA viSaya hai| manojJa bhAva rAga kA hetu hai aura amanojJa bhAva dvepa kA hetu hai| jo ina dono meM samabhAva rakha sakatA hai vahI vItarAgI hai| / (88) mana yaha bhAva kA grAhaka hai aura bhAva yaha mana kA grAhya viSaya hai| manojJa bhAva rAga kA kAraNa hai aura amanojJa bhAva dvepa kA kAraNa hai-aisA mahApuruSoM ne kahA hai| (89) jo jIva bhAvoM meM ati Asakta hote haiM ve jIva, manamAnI hathinI ke pIche daur3atA huA madanonmatta hAthI jaise zIrA: meM par3a kara mara jAtA hai vaise hI akAla mRtyu ko prApta hote haiN| (90) aura jo jIva amanojJa bhAvapara dveSa karatA hai vaha tattaNa hI duHkha ko prApta hotA hai| isa taraha yaha jIva apane Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna 385 hI durdamya doSa se duHkhI hotA hai usameM bhAva kA kiMcimAtra bhI doSa nahIM hai / (91) manojJa bhAva meM ekAnta trAsakta jova amanoja bhAvapara dveSa karatA hai aura anta meM vaha ajJAnI duHkha se khUba hI pIDita' hotA hai| aise doSa meM vItarAgI muni lina nahIM hotA / (92) atyanta svArtha meM DUbA huA vaha bAla aura malina jIva, bhAva meM lubdha hokara aneka prakAra ke carAcara jIvoM kI hiMsA karatA hai aura bhinna bhinna prakAra se unako paritApa tathA pIDA detA hai / (93) phira bhI bhAva kI Asakti tathA mUrcchA se manojJa bhAva ko prApta karane meM, usake rakSaNa karane meM, usake vinAza meM usa jIva ko sukha kahA~ milatA hai ? usakA upabhoga karate samaya bhI vaha to atRpta hI rahatA hai / (94) jaba bhAvako bhogate hue bhI vaha asantuSTa rahatA hai taba usake parigraha meM usakI Asakti bar3hatI hI jAtI hai aura ati Asakta vaha jIva kabhI bhI saMtuSTa nahIM hotA aura ' asantoSa ke kAraNa lobhAkRSTa hokara vaha duHkhI jIva dUsaroM dvArA nahIM diye hue padArtha ko bhI corI karane lagatA hai / ( 95 ) isa prakAra corI karane vAlA, tRSNA dvArA parAjita tathA bhAva bhogane me asantuSTa prANI lobha ke vazIbhUta hokara kapaTa tathA asatyAdi doSo kA sahArA letA hai aura isase vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai / - (96) asatya bolane ke pahile, usake bAda athavA zrasatya bolate. 2 samaya bhI vaha duSTa antaHkaraNavAlA duHkhI jIvAtmA 25 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 uttarAdhyayana sUtra ~ ~ ~ ~ isa prakAra adatta vastuoM ko grahaNa karake bhI bhAva meM to atRpta hI rahane se vaha aura bhI duHkhI tathA asahAya hotA hai| (97) isa taraha bhAva meM anurakta hue jIva ko thor3AsA bhI sukha kahA~ se mila sakatA hai ? jisa bhAva ke padArthoM ko prApta karane meM usane kaSTa bhogA usa bhAva ke upabhoga meM bhI use atyanta kleza tathA duHkha hI uThAne par3ate haiN| isa prakAra amanojJa bhAva meM dvepa karanevAlA vaha jIva du.khoM kI paramparA khar3I kara letA hai aura usake dvepapUrNa citta hone se vaha kevala karmasaMcaya hI kiyA karatA hai aura ve karma anta meM use duHkhadAyI hI siddha hote haiN|| (99) parantu jo jIva bhAva se virakta raha sakatA hai vaha zoka se bhI rahita rahatA hai jaise jalameM utpanna huA kamaladala jala se alipta rahatA hai vaise hI saMsAra meM rahate hue bhI upa rAMta prakAra ke duHkhoM kI paramparA meM lipta nahIM hotA hai| (100) isa taraha indriyoM tathA mana ke vipaya Asakta jIva ko kevala duHkha ke hI kAraNa hote haiN| ve hI viSaya vItarAgI purupa ko kadApi thor3A bhI duHkha nahIM de skte| (101)kAmabhoga ke padArtha svayameva to samatA yA vikArabhAva utpanna karate nahIM hai kintu rAgadvepa se bharI huI yaha zrAtmA . hI unameM Asakta hokara moha ke kAraNa ( una viSayoM meM) vikArabhAva karane lagatI hai| (102)(mohanIya karma se jo 14 bhAva udita hote haiM ve ye haiM:-) (2) krodha (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha, (5) jugupsA, Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdasthAna 387 __(6) arati (7) rati, (8) hAsya, (9) bhaya, (10) zoka, (11) puruSaveda kA udaya, (12) strIveda kA udaya, (13) napuMsakaveda kA udaya, aura (14) bhinna bhinna prakAra ke kheda / (ye saba bhAva mohAsakta jIvoM ko huA karate haiN|) (103)isa taraha kAmabhoga meM Asakta huA jIva isa prakAra ke aneka durgatidAyaka doSoM ko ikaTThA kara lajita hotA hai aura sarva sthAnoM meM aprItikArI karuNotpAdaka dIna banA huA vaha dUsare bahuta se doSoM ko bhI prApta hotA hai| (104)isI taraha indriyoM ke viSayarUpI cora ke vazIbhUta huA bhikSu bhI apanI sevA karane ke liye sAthI (ziSyAdi ) kI icchA karatA hai kintu sAdhu ke prAcAra ko pAlanA nahIM cAhatA aura saMyamI hone para bhI tapa ke prabhAva ko na pahicAna kara pazcAttApa (are, kyo maiMne tyAga kiyA ? ityAdi) kiyA karatA hai| isa taraha se anekAneka vikAroM (doSoM) ko vaha utpanna karatA jAtA hai| (105)isake bAda aise vikAroM ke kAraNa, moharUpI mahAsAgara meM DUbane ke use bhinna bhinna nimitta kAraNa mila jAte haiM aura vaha anucita kAryoM meM laga jAtA hai| usase utpanna hue duHkha ko dUra kara sukha kI icchA se vaha Asakta prANI hiMsAdi kAryoM meM bhI pravRtti karane lagatA hai| (106)kintu jo viSayavikAro se virakta haiM unheM indriyo ke isa prakAra ke zabdAdi viSaya manojatA athavA amanojJatA ke . bhAva hI utpanna nahIM kara sakate (arthAta rAgadveSa utpanna nahIM kara skte)| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 untarAdhyayana sUtra (107)isa taraha saMyama ke anuSThAnoM dvArA saMkalpa-vikalpoM meM samatA prApta kara, usa virAgI AtmA kI zabdAdi viSayoM ke asaMkalpa se ( duSTa citavana na karane se ) kAmabhoga sambandhI tRSNA bilakula kSINa ho jAtI hai| (108)kRtakRtya vaha vItarAgI jIva jJAnAvaraNIya karma ko eka kSaNamAtra meM khapA detA hai aura usI taraha darzanAvaraNIya evaM antarAya ko khapA detA hai| (isa taraha samastaH ghAtiyA kamoM kA nAza kara detA hai) (109)mAha evaM antarAyarahita vaha yogIzvara AtmA; jagata ke yAvanmAna padArthoM ko jAnane evaM anubhava karane lagatI hai tathA pApa ke pravAha rokakara zukladhyAna kI samAdhi prApta kara sarvathA zuddha ho jAtI hai aura Ayu ke kSaya hone para mona ko prApta hotI hai| (110)jo duHkha yAvanmAtra saMsArI jIvoM ko pIr3ita kara rahA hai usa sarva duHkha se tathA saMsAra rUpI anAdi ananta roga se aisA prazasta jIvAtmA sarvathA mukta ho jAtA hai aura apane lakSya ko prApta kara ananta sukha kA svAmI hotA hai| (111)anAdi kAla se jIva ke sAtha lage hue duHkha bandhana kI muktikA yaha mArga bhagavAna ne isa prakAra kahA hai| bahuta, sa jIva kramapUrvaka isa mArga kA anusaraNa kara atyanta mukhI ( mokSa ko prApta hue haiN| TippaNI-zabda, rUpa, gaMdha, rasa tathA sparza ye pAMca viSaya hai| ke apanI apanI anukUla indriya ko uttejita karane kA kAma bar3hI hI saphalatApUrvaka karate hai mAtra nimitta milanA caahiye| dUsarI bAta. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAvasthAna 389 yaha hai ki ina saba viSayoM kA bar3A hI gAr3ha pArasparika sambandha hai aura jo eka bhI indriya kA kAbU DhIlA par3A to dUsarI indriyoM para kAvU raha hI nahIM sktaa| jo koI jihnA kA kAbU khotA hai vaha dUsarI indriyoM kA bhI kAbU gumA baiThatA hai isaliye eka bhI indriya ko chUTa denA yaha yadyapi dekhane meM to eka choTI sI bhUla mAlUma hotI hai, kintu yaha mahAna anartha kA kAraNa hai jisakA pariNAma eka nahIM kintu aneka bhavoM taka bhoganA par3atA hai isaliye sujJa sAdhaka ko dAnta, zAnta aura aDaga rahanA cAhiye / dAnta, zAla bhayo taka bhAvakA kAraNa hai jI sI mUla mA aisA maiM kahatA hU~:isa taraha 'pramAdasthAna' sambandho battIsavAM adhyayana samApta huaa| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprakRti DESH kamoM kI prakRtiyAM 33 meM yaha samasta jagata kA acala aTala niyama hai / para isa niyama ke vazIbhUta hokara sArA saMsAra nAca rahA hai| yaha kAyadA nayA nahIM hai, anAdi evaM ananta hai / koI kitanA bhI valI kyoM na ho, kintu usakI isake sAmane kucha bhI dAla nahI gltii| . aneka bar3e 2 samartha zUravIra, mahAna yogIpurupa aura bar3e bar3e pracaNDa cakravartI rAjA hogaye, ve bhI isa kAyade se nahIM chuTe / aneka deva, dAnava, rAkSasa, grAdi bhI hue / unako bhI isake sAmane apanI nAka ragar3anI hI pdd'ii| ___ isa karma kI racanA gaMbhIra hai| karmAdhIna par3A huyA yaha jIvAtmA, apane svarUpa ko dekhate hue bhI bhUla jAtA hai, dekhate hue bhI nahIM dekhatA hai| jar3ha ke gharSaNa se vividha sukhaduHkha kA anubhava karatA hai aura unhIM meM aisA tanmaya hotA hai ki aneka gatiyoM meM jar3a ke sAtha hI sAtha isa saMsAra cakra meM paricamaNa karatA rahatA hai| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprakRti 391 yadyapi karma eka hI hai kintu bhinna 2 pariNAmoM kI dRSTi se usake bheda hai| unameM bhI saba se adhika pravala sattA, prabala sAmarthya, pravala kAlasthiti aura pravala vipAka mohanIyakarma ke mAne jAte hai| mohanIya arthAta caitanya kI bhrAMti se utpanna huA krm| ATha karmoM me yaha saba kA rAjA hai| isa rAjA ko jIta lene ke bAda dUsare karma-sAmanta AsAnI se jIta liye jAte haiN| ina saba karmoM ke pudgala pariNAma, unakI kAlasthiti, . unake kAraNa caitanya meM honevAle pariNAma, kAma, krodha, lobha, moha zrAdi zatruoM ke pracaMDa prakopa Adi adhikAra isa adhyayana meM saMkSepa meM kintu spaSTa rIti se varNana kiye gaye haiN| isa prakAra ke cintana se jIvana para honevAle karmoM ke asara se bahutadhezameM mukta huA jA sakatA hai| bhagavAna bole(1) jinase bandhA huA yaha jIva saMsAra meM paribhramaNa kiyA ___ karatA hai una ATha kamoM kA kramapUrvaka varNana karatA hU~, use dhyAnapUrvaka suno| (2)( 1 ) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) veda nIya, (4) mohanIya, tathA (5) zrAyukarma / (3) aura ( 6 ) nAmakarma, (7) gotrakarma, tathA (8) anta rAyakarma isa taraha ye ATha karma saMkSepa meM kahe hai| : / (4)(1) mati jJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyAyajJAnAvaraNIya, aura (5) kevalajJAnAvaraNIya ye pAMca jJAnAvaraNIya ke bheda haiN| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 uttarAdhyayana sUtra (5)(1) nidrA, (2) nidrAnidrA, (gAr3ha nidrA), (3) pracalA ( uThate baiThate hI UMbanA), (4) pracalo pracalA (calate hue bhI UMgha jAnA), (5) thiNaddhi nidrA ( sote sote koI javaradasta kAma kara DAlanA kintu so kara uThane para usakI yAda bhI na rhnaa)| (6) (6) cakSu darzanAvaraNIya, (7) acakSudarzanAvaraNIya, (8) avadhidarzanAvaraNIya, (9) kevaladarzanAvaraNIya, ye darzanAvaraNIya karma ke 9 bheda haiN| (7) (1) sAtAvedanIya (jise bhogate hue sukha utpanna ho) tathA asAtAvedanIya (jisake kAraNa dukha ho)| ye do bheda vedanIyakarma ke haiM ina donoM ke bhI dUsare aneka bheda haiN| TippaNI-karma prakRti kA vistAra bahuta hI vizAla hai| adhika samajhane ke liye karma prakRti, karma grantha, ityAdi grantha pddh'eN| (8) darzanamohanIya tathA cAritramohanIya ye do bheda mohanIya kameM ke haiN| darzanamohanIya ke tIna aura cAritramohanIya ke do aura upabheda hai| (9) darzanamohanIya ke (1) samyaktvamohanIya, (2) mithyAtva mohanIya aura ( 3) samyamithyAtvamohanIya ye tIna bheda haiN| (10) cAritramohanIya ke (1) kapAyamohanIya, tathA (2) nokapAyamohanIya ye do bheda haiN| TippaNI-krodhAdikapAyajanya karma ko kRpAyamohanIya karma kahate haiN| bhaura nopAyajanya krama ko nokapAyamohanIya karma kahate haiN| , Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRti 393 (11) kapAya se utpanna karmoM ke 16 bheda haiM aura no kaSAya ke sAta athavA nau bheda haiM / TippaNI - ( 1 ) krodha, (2) mAna, ( 3 ) mAyA, ( 4 ) lobha ye cAra kaSAya haiM / inameM se pratyeka ke anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, aura saMjvalana ye cAra cAra upabheda haiM isaliye ye saba milakara 16 bheda hue | hAsya, rati, bharati, bhaya, zoka, jugupsA, veda ye; athavA veda ke puruSaveda, strIveda, tathA napuMsaka bheda karane se ye saba 9 bheda nokakapAya ke hue / z (12) naraka, tiryaca, manuSya aura deva -- ye cAra bheda AyuSya karma ke haiM / (13) nAma karma ke do prakAra haiM - ( 1 ) zubha, tathA ( 2 ) azubha ina donoM ke bhI bahuta se upabheda haiM / (14) gotra karma ke do bheda haiM: - ( 1 ) ucca, tathA ( 2 ) nIca ATha prakAra ke mada karane se nIca gotra kA tathA mada nahIM karane se ucca gotra kA baMdha hotA hai / isa para se ina donoM ke ATha ATha bheda kahe haiM / (15) antarAya karma ke pAMca bheda haiM: - ( 1 ) dAnAntarAya, ( 2 ) lAbhAntarAya, ( 3 ) bhogAntarAya, ( 4 ) upabhogAntarAya, tathA ( 5 ) vIryAntarAya / TippaNI - apane pAsa vastu hone para bhI usakA upabhoga na kara sakanA athavA bhogya vastu kI prApti ho na honA-use antarAya karma kahate haiM | (16) isa prakAra ATha karma aura unakI uttara prakRtiyoM kA varNana kiyaa| aba unake pradeza, kSetra, kAla tathA bhAva kA varNana karatA hU~ unheM dhyAnapUrvaka suno / J Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNI-- pradeza arthAt una una karmoM ke pudgala paramANuoM kI saMkhyA / karma paramANu jar3ha haiM / 394 (17) grAThoM karmoM ke saba milAkara anaMta pradeza haiM aura unakI saMkhyA kA pramANa saMsAra ke bhavya jIvoM ko saMkhyA se anaMtagunA hai aura siddha bhagavAnoM kI saMkhyA kA zranantava bhAga hai| t TippaNI- abhavya jIva unheM kahate haiM jinameM mukti prApti karane kI yogyatA na ho / (18) samasta jIvoM ke karma saMpUrNa loka kI apekSA se chaha dizAoM meM, saba grAtmapradezoM ke sAtha saba taraha baMdhate rahate haiM / TippaNI-- jisa taraha dravya kI apekSA se AThoM karma saMkhyA meM vaise do kSetra kI apekSA se 6 dizAoM meM baMTe hue haiM / J : (19-20 ) una ATha karmoM meM se jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura aMtarAya karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa sthiti tIsa kroDAkroDI sAgara kI hai / } TippaNI- vedanIya karma ke do bhedoM meM se sAtAvedanIya karma kI utkRSTa sthiti pandraha kroDAkroDI sAgara kI hai / sAgara, zabda jaina dharma meM eka bahuta lambe kAla pramANa kA sUcaka pAribhASika zabda hai / , (21) mohanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti sattara kroDAkoDI sAgara kI hai / ' (22) AyuSyakarma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti devIsa sAgara taka kI hai| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprakRti 395 (23) nAma aura gotra ina donoM karmoM kI jaghanya sthiti ATha antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa Ayu vIsa kroDAkoDI sAgara kI hai| (24) saba karmaskaMdhoM ke anubhAga (pariNAma kiMvA rasa dene kI zakti) kA pramANa siddhagati prApta anaMta jIvoM kI saMkhyA kA anantavAM Aga hai kintu yadi sarva karmoM ke paramANuoM kI apekSA se kaheM to unakA pramANa yAvanmAtra jIvoM kI saMkhyA se bhI adhika AtA hai / TippaNI-skaMdha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANuoM ke bane hote haiM aura isa kAraNa unakI saMkhyA bahuta nyUna haiM kintu paramANu to isa tamAma lokAkAza meM vyApta haiM isaliye pramANa (saMkhyA) meM anantAnaMta haiM isa hisAba se isakI saMkhyA sabase adhika hai| java padArtha kI saMkhyA hI ananta hai to usake paramANuoM (anubhAgoM) kI saMkhyA adhika ho yaha svAbhAvika hI hai| (25) isa prakAra ina kamoM ke rasoM ko jAnakara mumukSu jIva aisA prayatna kare jisase karma kA baMdha na ho aura pUrva meM bAMdhe hue karmoM kA bhI kSaya hotA jAya aura aisA karane meM sadaiva apane upayoga ko jAgRta rakkhe / TippaNI karma ke pariNAma tIvra bhayaMkara haiN| karmavedanA kA saMvedana tIkSNa zastra ke samAna asA lagatA hai aura karma kA niyama hRdaya ko kaMpA de aisA ghora hai| karma ke vandhana cetana kI sAmarthya chIna lete haiN| cetana kI vyAkulatA yahI kaSTa hai, yahI saMsAra hai aura yahI duHkha hai / aisA jAnakara azubha karma se nivRtta honA aura zubha karma kA saMcaya karanA yahI ucita hai| caitanya kI pravala sAmarthya Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 uttarAdhyayana sUtra - - - VANAANvin AAVRANSLAV vikasita hone para usa zubha karmarUpI sunaharI ber3iyoM se bhI lUTa jAne kA puruSArtha karanA-isI meM jIvana kI saphalatA samAI aisA maiM kahatA hU~isa taraha 'karmaprakRti saMbaMdhI tetIsavAM adhyayana samApta huaa| - Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA [ bhAvoM kA car3hAva utAra ] zyA zabda ke aneka artha hai / lezyA; kAMti sauMdarya, 4 manovRtti Adi arthoM meM vyavahRta hotA hai| kiMtu yahAM para lezyA kA jIvAtmA ke adhyavasAya athavA pariNAma, yahAM para lezyA kA upayoga huA hai ! ti (ikaTThe hue.), pratyeka saMsArI jIvAtmA meM saMcita (ikaTThe hue), prArabdha udIyamAna,) tathA kriyamANa ( vartamAna meM udita)-ye tIna prakAra ke karma vidyamAna rahate hai / yadyapi karma svayaM jar3a vastu hai. sparza, rasa, gaMdha aura varNa se sahita hai aura prAtmA jJAna, Ananda aura satyamaya hai, usakA lakSaNa-usakA svabhAva jar3a davya se vilakula bhinna-viparIta hai phira bhI jar3a evaM cetana kA saMsarga hone se jar3ajanya pariNAmo kA isa jIvAtmA para asara paDe vinA nahIM rahatA / jaise lohA kaThina Thosa padArtha hai aura agni na Thosa hai, na kaThina hai, phira bhI agni ke saMyoga se lohA lAla ho jAtA hai vaise hI jar3a karmoM ke prabhAva se prAtmA meM bhI vikAra paidA ho jAte hai| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 uttarAdhyayana sUtra acche karmoM ke pariNAmoM se jIvAtmA kA ghATa ghar3a jAtA hai isIse vaha karmayoga-zarIra, indriya, prAkRti, varNa ityAdi dhAraNa karatA hai aura isake dvArA saMcita karmoM kI nirjarA tathA navIna karmI kA bandhana ye do kArya pratikSaNa cAlU rahate haiN| jaba taka ina karmoM se chUTa jAne kA saccA mArga nahIM mila jAtA jaba taka yAtmajJAna jAgRta nahIM hotA, tabataka una karmoM ke phaloM ko judI 2 gatiyoM meM judI 2 taraha se yaha jIva bhogatA hI rahatA hai| karma vahuta sUkSma hone se apane mUlasvarUpa meM dekhe nahIM jA sakate kintu nimitta milane para unake kAraNa AtmA para hone vAlA acchA yA burA asara hameM pratyatta dikhAI detA hai, jaise jaba AdamI krodha meM hotA hai taba usakI A~kheM aura muMha lAla par3a jAte hai aura prAkRti kucha kI kucha ho jAtI hai| isI taraha anya bhAvoM ke udaya hone se zarIra kI prAkRti, hAvabhAva aura kArya para asara par3atA hai| isIprakAra yaha lezyA bhI jIvAtmA kA karmasaMsarga se utpanna huA eka vikAra vizeSa hai| lezyA svayaM karmarUpa hone se usameM sparza, rasa, gandha aura varNa (ye cAroM lakSaNa pratyeka pudgala padAtha meM pAye jAte haiM) pAye jAte haiM parantu phira bhI kamapiMDa itane sUkSma hai ki unheM hama apanI carma cakSuyoM se nahIM dekha sakate, zarIra dvArA sparza nahIM kara sakate / karor3oM aura aravoM mIla kI dUrI para sthita choTe se choTe nakSatroM ko dekha lene kI kSamatAvAlI bar3I se bar3I dUravIna aura pAnI ke eka sUkSma vindu meM asaMkhya kITANuoM (Germs) ko dekhanevAle mAikroskopa (mUkSmadarzaka yaMtra) bhI usa sacma kamapiMDa ko nahIM dekha sakate / usako samajhane ke liye to divyajJAna evaM divyadarzana kI jarUrata hai| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA 399 phira bhI kAryavizeSa se usa vastu ke astitva kA hama kalpanA dvArA anumAna jarUra kara sakate haiN| manuSya kI mukhAkRti, usakI bhayaMkaratA, saumyatA, sAhasikatA, gAtra kA kaMpana, uSNatA Adi sabhI bAteM AtmA ke viziSTa bhAvoM ko vyakta karatI haiN| Adhunika vaijJAnikazodhoM se yaha siddha ho cukA hai ki atyaMta krodha ke samaya zarIra ke rakta bindu viSamaya ho jAte hai aura usa jahara se manuSya kA vadha bhI ho sakatA hai / aneka ghaTanAeM aisI ho cukI hai / isaliye isa viSaya meM vizeSa likhanekI AvazyakatA nahIM hai / jo vastu pratyakSa hai vaha svayaseva siddha hai, usakA astitva siddha karane ke liye anya pramANoM kI jarUrata nahIM hai / 1 zrAtmA ke bhAva asaMkhya ho sakate hai isa dRSTi se lezyAeM bhI asaMkhya hI haiM kintu vyavahAra ke liye unako 6 mukhya bhAgoM meM vibhakta kara liyA gayA hai / unameM se prathama tIna lezyAeM prazasta haiM aura bAkI kI tIna zubha haiM / aprazasta kA tyAga karanA aura prazasta kI ArAdhanA karanA pratyeka ke liye mumukSu 'paramAvazyaka hai / bhagavAna bole: (1) aba maiM yathAkrama lezyA ke adhyayana kA varNana karatA hU~ / ina 6 prakAra kI karma lezyAoM ke anubhAvoM kA varNana karate hue mujhako tuma dhyAnapUrvaka suno - TippaNI -- karmalezyA zabda kA upayoga eka viziSTa apekSA se kiyA hai / karma aura lezyA kA avinAbhAvI saMbaMdha hai / isI vivakSA se isakA isa rUpa meM kathana kiyA gayA hai| anubhAva arthAt karmo kA tIvramaMda rasa dene kA guNa / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (2) (lezyA ke 11 voloM ke nAma ginAte haiM ) ( 1 ) nAma (2) varNa, (3) rasa, ( 4 ) gandha ( 5 ) sparza, ( 6 ) pariNAma, ( 7 ) lakSaNa, (8) sthAna, ( 9 ) sthiti, (10) gati, aura (11) cyavana ( antarmuhUrta mAtra Ayu zeSa rahane para AgAmI bhava kI jo lezyA utpanna hotI hai use cyavana dvAra kahate haiM / ) aba maiM unakA varNana kahatA hU~ so tuma dhyAnapUrvaka suno / 400 ( 3 ) ( 1 ) kRSNa lezyA, (2) nIla lezyA, (3) kApotI lezyA, (4) tejolezyA, (5) padma lezyA, aura ( 6 ) zuku lezyA / ye unake kramazaH nAma haiM / (4) kRSNa lezyA kA varNa jala se bhare hue bAdala ke raMga ke samAna, bhaiMse ke sIMga ke raMga ke samAna, arIThA ke samAna, gAr3I ke dhana ke samAna, kAjala ke samAna aura AMkha kI putalI ke samAna kAlA mAnA gayA hai| hai / ( 5 ) nIla lezyA kA varNa hare azoka vRkSa, nIlacAsa pakSI kI A~kha aura snigdha nIlamaNi jaisA mAnA gayA ( 6 ) kApotI lezyA kA varNa alasI ke phUla, koyala ke paMkha aura kabUtara kI gardana jaisA kahA hai 1 TippaNI- kApotI lezyA kA varNa halakA kAlA aura sUkSma lAla raMga vimAnA hai / (7) vejolezyA kA varNa hIgar3A jaisA, ugate hue sUrya jaisA, sUDA kI coca jaisA, athavA dIpaka kI zikhA jaisA mAnA hai / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA 401 (8) padma lezyA kA varNa haldI ke Tukar3e jaisA, sana jaisA, aura asana ke phala jaisA pIlA mAnA hai / (9) zukla lezyA kA varNa zaMkha, aMkarala, macakuMda ke phUla, dUdha kI dhAra athavA cAMdI ke hAra ke samAna ujjvala mAnA hai / (10) kRSNa lezyA kA rasa, kar3avI tuMbar3I, kaDue nIma, athavA kar3avI rohiNI ke rasa se bhI anaMta gunA adhika kaDuA samajhanA cAhiye / (11) nIla lezyA kA rasa soMTha, mirca, pIpara, athavA hasti pippalI ke rasa kI bhI apekSA anaMta gunA tIkhA samajhanA cAhiye / (12) kApotI lezyA kA rasa kacce Ama, kacce koThA athavA tUMvara ke phala ke rasa se bhI anaMta gunA adhika khaTTA samajhanA' cAhiye | 7 (13) tejolezyA kA rasa pake Ama aura pake koThA ke rasa se bhI ananta gunA adhika khaTTAmIThA samajhanA cAhiye / (14) padma lezyA kA rasa uttara vArUNI ( eka prakAra kI ati khaTTI mIThI zarAva ), bhinna 2 prakAra ke madhu, meraka Asava Adi ke rasa kI apekSA anaMta gunA mIThA samajhanA, cAhiye / - (15) zukla lezyA kA rasa khajUra, drAkSa, dUdha, zakkara, gur3a Adi ke rasa se bhI anaMta gunA adhika mIThA samajhanA cAhiye / (16) kRSNa, nIla, kApotI ina tInoM azubha lezyAoM kI gaMdha, mRta gAya, mRta kutte athavA mRta sarpa kI durgaMdha se anaMta gunI adhika hotI hai / 26 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 uttarAdhyayana sUtra NNNN (17) tejolezyA, padma lezyA aura zukla lezyA ina tInoM prazasta lezyAoM kI gaMdha kevar3A Adi sugaMdhita puSpoM athavA ghisa jAte hue caMdanAdi kI sugaMdha se bhI anaMta gunI vika prazasta hotI hai / (18) kRSNa, nIla, aura kApotI ina tInoM lezyAoM kA sparza yAro, gAya baila kI jIbha aura sAga vRkSa ke patra kI apekSA anaMta gunA adhika karkaza hotA hai / (19) tejo, padma aura zuku ina tInoM lezyAoM kA sparza makkhana, sarasoM ke phUla, bUra nAmaka vanaspati ke sparza kI apekSA anaMta gunA adhika komala hotA hai / TippaNI- tIna arthAt jaghanya, madhyama aura utkRSTa | (20) una chahoM lezyAoM ke pariNAma anukrama se tIna, nau, sattAIsa, ikyAsI aura dosau tetAlIsa prakAra ke hote haiM / phira javanya, madhyama aura utkRSTa ke krama se ye hI tIna tIna bheda aura bar3hAte jAnA cAhiye / " lezyAoM ke lakSaNa (21-22) pAcoM AsravoM ( mithyAtva, zravata, pramAda, kapAya aura azubha yoga ) kA nirantara sevana karanevAlA, mana vacana aura kAya kA asaMyamI cha kAya kI hiMsA meM Asakta, Arambha meM magna; pApa ke kAryoM meM prabala parAkramI aura kSudra zrAtmAvAlA krUra, zrajitendriya, sarva kA ahita karane - vAlA evaM kuTila bhAvanAzIla ina saba bhogoM meM lage hue jIva ko kRSNa lezyAdhArI samajhanA cAhiye / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | lezyA 403 . (23-24) IrSyAlu, kadAgrahI ( asahiSNu ) tapa grahaNa na karanevAlA, ajJAnI, mAyAvI, nirlajja, laMpaTa, dveSI, rasalolupI, zaTha, pramAdI, svArthI, AraMbhI, kSudra tathA sAhasI ityAdi prakAra ke jIva ko nIla lezyAdhArI samajhanA cAhiye / (25-26) vANI aura AcAra meM ( aprAmANika ), mAyAvI, abhimAnI, apane doSa ko chupAnevAlA, parigrahI, anArya, mithyAdRSTi, cora aura marmabhedI vacana bolane vAlA ina saba lakSaNoM se yukta manuSya ko kApotI lezyA kA dhAraka jIva samajhanA cAhiye / (27-28) namra, acapala, sarala, akutUhalI, vinIta, dAMta, tapasvI, yogI, dharma meM dRr3ha, dharmapremI, pApabhIrU, parahitaiSI Adi guNoM se yukta jIva ko tejo lezyAvaMta samajhanA cAhiye / (29-30) jisa manuSya ko krodha, mAna, mAyA, aura lobha alpamAtrA meM hoM, jisakA citta saMtoSa ke kAraNa zAMta rahatA ho, jo damitendriya ho; yogI, tapasvI, alpabhASI, upazama rasa meM magna, jitendriya --- ina saba guNoM se yukta jIva ko padma lezyAdhArI samajhanA cAhiye / (31) Arta tathA raudra ina dono dhyAnoM ko chor3akara jo dharma evaM zuku dhyAno kA citavana karatA hai tathA rAga dveSarahita, zAMtacitta, drumitendriya tathA pAMca samitiyo evaM tIna guptiyoM se gupta - (32) parAgI athavA vItarAgI, upazAMta, jitendriya Adi guNo meM lavalIna usa jIva ko zukla lezyAvAna samajhanA cAhiye / 1 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 uttarAdhyayana sUtra . AA R RANA. . ~ - ~ ~ - - (33) asaMkhya avasarpiNI tathA utsapiNiyoM ke samayoM kI jitanI saMkhyA hai aura saMkhyAtIta loka meM jitane AkAzapradeza haiM utane hI zubha tathA azubha lezyAyoM ke sthaan| samajhanA caahiye| TippaNI-dasa koDAkoDI sAgaroM kA eka avasarpiNI kAla tathA dasa kroDAkoDI sAgaroM kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| (34) kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta sahita tetIsa sAgara taka kI hai| TippaNI-agale janma meM jo lezyA milanevAlI hotI hai vaha lezyA mRtyu ke eka muhRta pahile AtI hai isIliye eka antarmuhUrta samaya. adhika jor3A gayA hai| (35) nIla lezyA kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa. sAgaropama samamanI caahiye| (33) kApotI lezyA kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai| (37) ta.jo lezyA kI jayanya sthiti eka antarmuhUrta kI ora akRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dA sAgara ko hai| (38) padmalezyA kI jaghanya sthiti' eka antarmuharta kI aura utkRSTa . sthiti eka antarmuhUrta sahita dasa sAgara kI hai / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 lezyA (39) zukla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta ko aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrtasahita tetIsa sAgara kI hai / (40) yaha lezyAoM kI sthiti kA varNana kiyA / aba cAroM gatiyoM meM lezyAo kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti kahatA hU~ use tuma dhyAnapUrvaka suno / (41) ( naraka gati kI lezyA sthiti kahate haiM ) narakoM meM kApotI lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSoM kI tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai| (42) nIla lezyA kI jaghanya sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa sAgara kI hai / (43) kRSNalezyA kI jaghanya sthiti eka palya ke zrasaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa sAgara kI hai aura utkRSTa sthiti 33 sAgara taka kI hai / (44) naraka ke jIvoM kI lezyA sthiti isa prakAra kahI; aba pazu, manuSya aura devoM kI lezyA sthiti kA varNana karatA use dhyAnapUrvaka suno| (45) tiryaca evaM manuSya gatiyoM meM ( pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJIpaMcendriya tiryaMca tathA samUrcchana evaM garbhaja manuSyoM me) zukla lezyA sivAya bAkI saba lezyAoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti kevala eka antarmuhUrta kI hai / ( isaliye isameM kevalajJAnI bhagavAna kA samAveza nahIM hotA ) / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 uttarAdhyayana sUtra (33) asaMkhya avasarpiNI tathA utsapiNiyoM ke samayoM kI jitanI saMkhyA hai aura saMkhyAtIta loka meM jitane AkAzapradeza haiM utane hI zubha tathA azubha lezyAoM ke sthAna samajhanA caahiye| TippaNI-dasa koThAkoDI sAgaroM kA eka avasarpiNI kAla tathA dasa ___kroDAkoDI sAgaroM kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| (34) kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti eka antarmahata kI aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta sahita tetIsa sAgara taka kI hai| TippaNI-agale janma meM jo lezyA milanevAlI hotI hai vaha lezyA' mRtyu ke eka muhRta pahile AtI hai isIliye eka antarmuhUrta samaya. adhika jor3A gayA hai| (35) nIla lezyA kI jaghanya sthiti eka antamuhUrta kI tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa sAgaropama samajhanI cAhiye / (33) kApotI lezyA kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai| (37) tejo lezyA kI javanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dA sAgara ko hai| (38) padmalezyA kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa . sthiti eka antarmuhUrta sahita dasa sAgara kI hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA 405 (39) zukla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrtasahita tetIsa sAgara kI hai / (40) yaha lezyAoM kI sthiti kA varNana kiyA / aba cAroM gatiyoM meM lezyAoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti kahatA haeNU use tuma dhyAnapUrvaka suno / ( 41 ) ( naraka gati kI lezyA sthiti kahate haiM ) narakoM meM kApotI lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSoM kI tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai / (42) nIla lezyA kI jaghanya sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa sAgara kI hai / . (43) kRSNalezyA kI jaghanya sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita dasa sAgara kI hai aura utkRSTa sthiti 33 sAgara taka kI hai / (44) naraka ke jIvoM kI lezyA sthiti isa prakAra kahI; aba pazu, manuSya aura devoM kI lezyA sthiti kA varNana karatA hU~, use dhyAnapUrvaka suno / (45) tiryaca evaM manuSya gatiyoM meM ( pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJIpaMcendriya tiryaca tathA samUrcchana evaM garbhaja manuSyoM me) zukla lezyA sivAya bAkI saba lezyAoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti kevala eka antarmuhUrta kI hai / ( isaliye isameM kevalajJAnI bhagavAna kA samAveza nahIM hotA ) ! Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (46) ( kevalIbhagavAna kI zukla lezyA ke viSaya meM kahate haiM) zukla lezyAdi kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI tathA utkRSTa sthiti nau varSa kama eka kroDa pUrva kI samajhanI caahiye| (47) manuSya evaM tiyeca gatiyoM kI lezyAsthiti kA varNana maiMne tumhe sunAyA; aba maiM tumheM devoM kI lezyAsthiti kahatA hU~ use dhyAnapUrvaka suno| (48) kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra kI tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai|| (45) nIla lezyA kI javanya sthiti, eka samaya adhika kRSNa lezyA kI utkRSTa sthiti ke varAvara hai tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ke varAvara hai| (50) kApotI lezyA kI javanya sthiti nIla lezyA kI utkRSTa sthiti meM eka samaya avikA tathA utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hai| (51) ava bhavanavAsI, vyantara, jyotipa, aura vaimAnika devoMkI tejo lezyA kI sthiti kahatA hU~, use dhyAnapUrvaka sunoH(52) tejo lezyA kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa __ eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga sahita do sAgara kI hai| (53) (bhavanavAsI evaM vyaMtara devoM kI ) tejo lezyA kI javanya sthiti dasahajAra varSoM kI aura utkRSTa sthiti eka palya ke asaMkhyAta bhAga sahita do sAgara kI apekSA se vaimAnika devoM kI hai| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 lezyA (54) padma lezyA kI jaghanya sthiti tejo lezyA kI utkRSTa sthiti se eka samaya aura adhika ke barAbara hai aura utkRSTa Ayu eka samaya sahita dasa sAgaropama hai / . (55) zukku lezyA kI jaghanya sthiti eka samaya sahita padma lezyA kI utkRSTa sthiti ke barAbara hai aura utkRSTa sthiti eka antamuhUrtasahita 33 sAgara kI hai| (56) kRSNa, nIla aura kApotI ye tInoM adharma lezyAe~ haiM aura ina tInoM lezyAoM ke kAraNa jIvAtmA durgati ko prApta hotA hai / (57) tejo, padma aura zukla ye tonoM dharma lezyAeM haiM aura ina tInoM lezyAoMke kAraNa jIvAtmA sugatiko prApta hotA hai / (58-59) maraNa samaya agale janma ke liye jaba jIvAtmA kI lezyAe~ badalatI haiM usa samaya pahile samaya athavA aMtima samaya meM kisI bhI jIva kI utpatti nahIM hotI hai / TippaNI - samaya, kALavAcI sabase choTA pramANa hai / (60) sArAMza yaha hai ki maraNAMta ke samaya AgAmI bhava kI lezyAoM ke pariSamita hone para eka antarmuhUrta bAda athavA eka antarmuhUrta bAkI rahane para hI jIva paraloka ko jAtA hai / TippaNI- lezyAoM kI racanA isa prakAra kI hai ki agalI jaisI gati meM jAnA hotA hai vaise AkAra meM mRtyu ke eka samaya ke pahile pariNata ho jAtI haiM / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (61) isaliye ina sabhI lezyAoM ke pariNAmoM ko jAnakara bhikSu aprazasta lezyAoM ko chor3akara prazasta lezyAoM meM adhiSThAna kare | 408 TippaNI- zubha ko saba koI cAhatA hai, azubha ko koI nahIM cAhatA / kintu zubha kI prApti kevala vicAra karane mAtra se nahIM ho sakatI / usakI prApti ke liye to nirantara zubha prayatna karanA par3atA hai| aprazasta lezyAoM kI utpatti honA svAbhAvika hai, use prApta karane ke liye prayatna mahIM karanA par3atA / IrSyA, krodha, droha, krUratA, asaMyama, pramattatA, vAsanA, mAyA Adi nimitta milate hI jIvAtmA icchA athavA anicchA se sahasA kucha kA kucha kara caitA hai kintu komalatA, vizvaprema, saMyama, tyAga, arpaNatA, abhayatA Adi ucca sadguNoM kI ArAdhanA karanA bhI kaThina hai / isI meM jIvAtmA kI kasauTI hotI hai aura vahIM upayoga kI jarUrata hai / aisI kasauTI para car3hanevAlA sAdhaka hI zubha, sundara tathA prazasta lezyAoM ko prApta karatA hai / aisA maiM kahatA hU~ isa taraha 'lezyA' saMbaMdhI cauMtIsavA~ adhyayana samApta huA / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagArAdhyayana sAdhu kA cAritra 35 chUTa jAnA koI AsAna saMsAra ke bAgha baMdhanoM se bAta nahIM hai / saMsAra ke kSaNabhaMgura padArthoM meM bahuta se bicAre bhogavilAsI jIva raca paca rahe haiM, bhaTakate phira rahe hai aura svacchandI jIvana vyatIta kara isa loka tathA paralokameM parama duHkha ko denevAle karmoM kA saJcaya kara rahe hai / 1 yahAM to, kisI kSINakarmI jIva ko hI sadbhAva, vairAgya yA tyAga dhAraNa karane kI utkaTa abhilASA paidA hotI hai| yahAM to dhana ikaTThA karane ke liye hI daur3A daur3I ho rahI hai, tyAgabhAva kisI virale ko hI hotA hai / aisA tyAgI jIvana yadyapi durlabha hai phira bhI zAyada mila bhI jAya to bhI gharavAra, sagesambandhI Adi ko chor3a dene se hI jIvanavikAsa kI itizrI nahIM ho jAtI / jitanA UMcA Adarza hotA hai, javAbadArI bhI utanI hI bhArI hotI hai / tyAgI kA jIvana, tyAgI kI sAvadhAnI, tyAgI kI manodazA Adi kitane kaThora, udAra aura pavitra hone cAhiye usakA yahAM varNana kiyA hai / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra nnamrrrrrrrrrrrrrrna AnyHARMA AARAar. bhagavAna bole(1) jisa mArga kA anusaraNa karake bhikSu duHkha kA aMta kara sakatA hai usa tIrthaGkara nirUpita mArga kA tuma ko upadeza karatA hU~ / usako tuma ekAgra citta se suno| (2) jisa sAdhune gRhasthavAsa chor3akara saMyama-mArga aMgIkAra kiyA hai usako una AsaktiyoM ke svarUpa ko barAbara samajha lenA cAhiye jinameM sAmAnya manuSya baMdhe hue haiN| TippaNI-'samajha lene se yaha Azaya hai ki unheM samajha kara chor3a deve / (3) usI prakAra hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya, aprApya vastuoM kI icchA tathA prApta padArthoM kA parigraha (mamatva bhAva) ina 5 sthAnoM kA bhI saMyamI chor3a deve| (4) citroM se suzobhita, puSpa athavA agaracaMdana Adi sugandhitaH padArthoM se suvAsita suMdara zvetavastroM ke cadovoM dvArA susajita, tathA sundara kivAr3a vAle manohara ghara kI bhikSu mana se bhI icchA na kre| TippaNI-aise sthAnoM meM na rahane ke liye jo kahA gayA hai usakA matalaba yaha hai ki vAhara kA saundarya bhI kaI bAra dekhane se AtmA meM vIlarUpa meM vidyamAna rAgAdika vikAroM ko uttejita karane meM nimitta rUpa ho jAtA hai| (5) ( uparokta prakAra ke susajjita) upAzraya meM bhikSu ko apanA indriya saMyama rakhanA kaThina hotA hai kyoMki vaha sthAna kAma aura rAga ko bar3hAnevAlA hotA hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagArAdhyayana 411 - NAM (6) isaliye smazAna, zUnya ghara, vRkSa ke mUla athavA gRhastha ke apane liye banAe hue sAde ekAMta makAna meM hI sAdhu ko rAgadveSarahita hokara nivAsa karanA caahiye| TippaNI-usa samaya meM bahuta se bhAvika gRhastha apanI dhArmika kriyAeM karane kA ekAMta sthAna apane ghara se alaga banavA liyA karate the| (7) jisa sthAna meM bahuta se jIvoM kI utpatti na hotI ho, svapara ke liye pIr3AkAraka na ho, striyo ke AvAgamana se rahita ho, aise ekAMta sthAna meM hI parama saMyamI bhikSuH ko nivAsa karanA kalpatA hai (yogya hai)| (8) bhikSu ( svayaM ) ghara banAve nahI, dUsaroM dvArA banavAve nahIM, kyoMki ghara banAne kI kriyA meM aneka jIvoM kI hiMsA hotI hai| (9) kyoMki gRha vanAne kI kriyA meM sUkSma evaM sthUla aneka sthAvara evaM trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai isaliye saMyamI puruSa ko ghara banAne kI kriyA kA sadantara tyAga kara denA caahiye| (10) usI prakAra AhAra pAnI banAne ( rAMdhane) aura vanavAne (dhavAne ) meM bhI pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati sthAvara evaM trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai isalie prANiyoM kI dayA ke liye saMyamI sAdhu svayaM anna na pakAve aura na dUsaroM dvArA pkvaave| (11) jala, dhAnya, pRthvI aura IMdhana ke Azraya meM rahate hue aneka jIva AhAra-pAnI banAne meM hane jAte hai, isalie bhikSu ko bhojana nahIM pakAnA caahiye| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 uttarAdhyayana sUtra (12) saba dizAoM meM zastra kI dhArA kI taraha phailI huI aura asaMkhya jIvoM kA ghAta karanevAlI aisI agni ke samAna anya koI dUsarA zastra ghAtaka nahIM hai| isaliye sAdhu agni kabhI na jalAve / TippaNI-mikSu svayaM aisI koI hiMsaka kriyA na kare, na dUsaroM se ___ karAve aura na dUsaroM ko vaisA karate dekhakara usakI prazaMsA hI kre| (13) kharIdane aura becane kI kriyAoM se virakta tathA suvarNa evaM miTTI ke Dhele ko samAna samajhanevAlA aisA bhikSu sone cAMdI kI mana se bhI icchA na kre| TippaNI-jaise miTTI ke Dhele ko nirmUlya jAnakara koI use nahIM uThAtA vaise hI sAdhu suvarNa ko dekhate hue bhI use sparza na kare kyoMki tyAga karane ke bAda usake liye sonA aura DhelA donoM samAna hai| (14) kharIdanevAle ko grAhaka kahate haiM aura jo becatA hai use vaniyA ( vyApArI) kahate haiM isaliye yadi krayavikraya meM sAdhu bhAga le to vaha sAdhu nahIM kahAtA / (15) bhikSA mAMgane kA liyA hai vrata jisane aise bhikSu ko bhikSA mAMgakara hI koI vastu grahaNa karanI cAhiye, kharIda kara koI vastu na lenI cAhiye, kyoki kharIda karane aura becane kI kriyAoM meM dopa bharA huA hai, isaliye bhikSA vRtti hI sukhakArI hai| TippaNI-kaMcana aura kAminI ye do vastueM saMsAra kI baMdhana haiN| inake pIche bhanekAneka dopa bhare hue haiN| unako eka bAra tyAga dene ke bAda vyAgI ko unakA parigraha (saMgraha) to kyA, unakA cita. aura kAminI ya pa haiN| unakA kyA, unaka Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ araNagArAdhyayana 413 vana taka na karanA caahiye| isIliye tyAgI ke liye bhikSAcarI ko hI dharmya batAyA hai| * (16) sUtra meM nirdiSTa niyamAnusAra ho aniMdita gharoM meM sAmu dAnika gocarI karate hue AhAra kI prApti ho kiMvA na ho phira bhI muni ko santuSTa hI rahanA caahiye| TippaNI-jo koI kula durguNoM ke kAraNa niMdita hoM athavA abhakSya makSI hoM unako chor3akara bhikSu ko bhinna 2 kuloM meM nirdoSa bhikSA vRtti karanI caahiye| (17) anAsakta tathA svAdendriya ke Upara kAbU rakhanevAlA sAdhu rasalolupI na bne| yadi kadAcita sundara svAdu bhojana na mile to khinna na ho kiMvA usakI vAMchA na kre| mahAmuni svAdendriya kI tuSTi ke liye bhojana na kare kintu saMyamI jIvana kA nirvAha karane ke uddezya se hI bhojana kre| (18) caMdanAdi kA arcana, sundara zrAsana, Rddhi, satkAra, sanmAna, pUjana athavA balAt vaMdana-inakI icchA bhikSu mana se bhI na kre| (19) maraNaparyaMta sAdhu aparigrahI rahakara tathA zarIra kA bhI mamatva tyAgakara, niyANarahita ho zukladhyAna kA dhyAna dhare aura apritabaMdharUpa se vihAra kre| (20) kAladharma ( mRtyu avasara) prApta ho taba cAroM prakAra ke. AhAra tyAga kara vaha samartha bhikSu isa antima zarIra ko chor3a kara saba duHkhoM se chUTa jAya / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 uttarAdhyayana sUtra (21) mamatva aura ahaMkAra rahita,anAstravI aura vItarAgI hokara kevalajJAna ko prApta kara phira cirantana mukti ko prApta kre| TippaNI sayama yaha talavAra kI dhAra hai| saMyama kA mArga dekhane meM sarala dIkhane para bhI carane meM ati kaThina hai| saMyamI jIvana saba kisI ke liye sulabha nahIM hai, phira bhI yaha eka hI kalyANa kA mArga hai| aisA maiM kahatA hU~isa taraha 'aNagAra' saMbaMdhI peMtIsavAM adhyayana samApta huaa| 8 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti jIvAjIva padArthoM kA vibhAga 36 udyotana, jar3a ( kama ) ke jar3a ( karmoM) ke saMsarga se janmamaraNa ke cakra meM ghUmatA phiratA hai / isI kA nAma saMsAra hai 1 aise saMsAra kI Adi kA patA kaise cale ? jaba se cetana hai tabhI se jar3a hai - isa taraha ye donoM tattva jagata ke aNu aNu meM bhare par3e hai / hameM usakI zrAdi (prAraMbha ) kI cintA nahIM hai kyoMki usakI Adi kisa kAla meM huI - yaha jAnane se hameM kucha bhI lAbha nahIM hai aura use na jAnane meM apanI kucha bhI hAni nahIM hai / kyoMki jaina darzana mAnatA hai ki isa saMsAra kI Adi nahIM hai aura samasta pravAha kI dRSTi se ananta kAla taka saMsAra to cAlU hI rahegA / phira bhI mukta jIvoM kI dRSTi se mukti (saMsAra kA anta ) thI aura rahegI / cetana aura jar3a kA sambandha cAhe jitanA bhI nibiDa ( ghaTTa ) kyoM na ho, phira bhI yaha saMyogika saMbaMdha hai / samavAya saMbaMdha kA anta nahIM hotA, parantu saMyoga saMbaMdha kA anta zrAja, kala aura nahIM to kucha kAla bAda ho jAnA sambhava hai / / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra MAN VAvvv vvvvvvvvvvv aAja cetana aura jar3a donoM apanA 2 dharma gumA baThe haiN| cetanamaya jar3a aura jar3amaya cetana ye donoM paraspara aise to ekAkAra hue dikhAI dete hai ki sahasA unako alaga 2 nahIM pahicAnA jA sktaa| jar3a ke anAdi saMsaga se malina huA caitanya , jIvAtmA athavA 'vahirAtmA' kahalAtA hai aura jaba vaha jIvAtmA apane svarUpa kA anubhava karane lagatA hai taba use 'antarAtmA' kahate hai aura jo jIva kama rahita ho jAtA hai use 'paramAtmA' kahate hai| jagata ke padArtho ko yathArtha svarUpa meM jAnane kI icchA honA ise 'jijJAsA' kahate hai| aisI jijJAsA ke pariNAma svarUpa vaha jagat ke samasta padArthoM meM se mUlabhUta mAtra do padArthoM ko cuna letA hai| isake bAda hI jIva kI caitanya tattva para varAvara ruci jamatI hai aura tabhI vaha zuddha banane ke liye zuddha caitanya kI pratIti kara Age bar3hatA hai / jIva tattva ke bhinna 2 svarUpoM ko jAnane ke bAda vaha svayaM jIva-ajIvatattva ina donoM tatvoM ke saMyogika valoM kA vicAra karane lagatA hai| samasta saMsAra kA svarUpa usake sAmane se mUrtimaMta ho kara nikala jAtA hai tava vaha AtmAbhimukha hotA hai aura zrAtmAnubhava kA yAnanda pAne lagatA hai| prAtmalakSya para dhyAna dekara Ate hue karmI ko nirodha karatA hai, aura dhIme 2 pUrva saMcita karma samUha ko khapAte hue zuddha caitanya svarUpa ko prApta hotA hai| bhagavAna bole-- (1) jisa ko jAnakara bhikSu saMyama meM upayoga pUrvaka udyamavaMta hotA hai aisA jIva tathA ajIva ke bhinna 2 bheda saMbaMdhI , prakaraNa tumase kahatA huuN| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 417 (2) jisameM jIva tathA ajIva ye donoM tattva bhare hue haiM use tIrthaMkaroM ne 'loka' kahA hai aura ajIva ke eka deza ko jahAM mAtra AkAza kA hI astitva hai anya koI padArtha nahIM hai-use 'aloka' kahA hai| (3) jIva aura ajIvoM kA nirUpaNa dravya, kSetra, kAla tathA bhAva-ina cAra prakAroM se hotA hai| (4) ajIva tattva ke mukhya rUpa se (1 ) rUpI, (2) arUpI, ye do bheda haiN| unameM se rUpI ke cAra tathA arUpI ke 10 bheda haiN| (5) dharmAstikAya ke (1) skaMdha, (2) deza, tathA (3) pradeza tathA adharmAstikAya ke (4) skaMdha, (5) deza (6) pradeza, (6) aura AkAzAstikAya ke ( 7 ) skaMdha, (8) deza, (9) pradeza tathA (10) addhA samaya (kAlatattva)-ye saba milAkara arUpI ke 10 bheda haiN| TippaNI-kisI bhI saMpUrNa dravya ke pUrNa vibhAga ko 'skaMdha' kahate haiN| skaMdha ke amuka kalpita vibhAga ko deza kahate haiM aura eka choTA Tukar3A jisakA phira koI dUsarA khaNDa na hosake kintu skaMdha ke mAtha saMbaMdhita ho to use 'pradeza' kahate haiM aura yadi vaha skaMdha se alaga ho jAya to use 'paramANu' kahate haiN| (7) (kSetra dRSTi se varNana ) dharmAstikAya tathA adharmAstikA ina donoM dravyoM kA kSetra loka pramANa hai aura AkAzAstikAya kA kSetra saMpUrNa loka aura aloka donoM hai| samaya Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 uttarAdhyayana sUtra ( kAla ) kA kSetra manuSya kSetra ke barAbara hai ( arthAt 45 lAkha yojana hai ) / ( 8 ) ( kAla dRSTi se varNana ) dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya - ye tInoM dravya kAla kI apekSA se anAdi evaM anaMta hai arthAt pratyeka kAla meM zAzvata haiM aisA bhagavAna ne kahA hai / ( 9 ) samaya kAla bhI nirantara pravAha ( vyatIta ) hone kI dRSTi se anAdi tathA anaMta hai parantu kisI amuka kArya kI apekSA se vaha sAdi ( Adi sahita ) tathA sAnta (anta sahita ) hai / (10) ( 1 ) skaMdha, ( 2 ) skaMdha ke deza, ( 3 ) usake pradeza, tathA ( 4 ) paramANu-ye 4 bheda rUpI padArtha ke hote haiM / (11) dravya kI apekSA se, jaba bahuta se pudgala paramANu ikaTThe hokara paraspara meM mila jAte haiM taba skaMdha banatA hai aura java ve jur3e 2 rahate haiM taba 'paramANu' kahalAte haiM / kSetra kI apekSA se, skaMdha loka ke eka deza vyApI haiM / aura paramANu samasta loka vyApI haiM / / atha pudgala skaMdhoM kI kAlasthiti cAra prakAra se kahatA hU~ / TippaNI- loka ke eka deza meM arthAt amuka eka AkAza pradeza meM skaMdha hoM aura na bhI hoM, kintu vahAM paramANu to avazya hotA hai / (12) saMsAra pravAha kI dRSTi se to ve saba anAdi tathA ananta haiM kintu rUpAntara hone tathA sthiti kI apekSA se ve sAdi evaM sAnta haiM / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvavibhakti ) eka hI sthAna meM rahane kI apekSA se una rUpI ajIva pudgaloM kI jaghanya sthiti eka samaya aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla taka ko tIrthakara bhagavAnoM ne kahI hai| . 14) ve rUpI pudgala paraspara jude 2 hokara phira mila jAya usakA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa anaMta kAla taka kA hai| (15) ( aba bhAva se pudgala ke bheda kahate haiM ) varNa, gaMdha, rasa, parza tathA saMsthAna (AkRti ) kI apekSA se inake 5 bheda haiN| (16) pudgaloM ke varNa ( raMga ) pAMca prakAra ke hote haiM:-(1), kAlA, (2) pIlA, (3) lAla, (4) nIlA, aura (5) sphed| (17) gaMdha kI apekSA se unake do bheda haiM:-(1) sugandha, aura (2) durgadha / (18) rasa pAMca prakAra ke hote haiM:-tIkhA, (2) kaMDuaA, (3) kasailA, (4) khaTTA aura (5) miitthaa| (19) sparza 8 prakAra ke hote haiM:-(1) karkaza, (2) komala, (3) bhArI, (4) halakA(20) (5) ThaMDA, (6) garma, (7) cikanA aura (8) ruukhaa| (21) saMsthAna (AkRti) ke 5 bheda hai:-(1) parimaNDala (caDI jaisA gola ), (2) vRttAkAra (geda jaisA gola ), (3) trikoNAkAra, (4) caturbhujA (5) samacatubhujAkAra / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 uttarAdhyayana sUtra (43) jo pudgala vRttAkAra yAkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (44) jo pudgala trikoNAkAra AkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (45) jo pudgala caturbhujAkAra AkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (46) jo pudgala samacaturbhujAkAra AkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (47) isa taraha ajIva tattva kA vibhAga saMkSepa meM kahA / ava jIvatattva ke vibhAga ko kramapUrvaka kahatA hU~ / (48) sarvajJa bhagavAna ne jIvoM ke do bheda kahe haiM: - ( 1 ) saMsArI ( karmasahita ), tathA ( 2 ) siddha ( karmarahita ) / unameM se siddha jIvoM ke aneka bheda haiM / so mai tumheM kahatA hU~tuma dhyAna pUrvaka suno / (49) una siddha jIvoM meM strIliMga tathA napuMsaka liMga se, jaina sAdhu ke veza se, anya darzana ke ( sAdhu sanyAsI Adi ) veza se athavA gRhastha veza se bhI siddha hue jIvoM kA samAveza hotA hai / TippaNIH--strI, puruSa aura ve napuMsaka jo janma se napuMsaka paidA na hue ho kintu jinane yogAbhyAsa Adi kI pUrNa siddhi ke liye apane Apa ko napuMsaka banA liyA ho - ye tInoM hI mokSa pAne ke adhi gRhasthAzrama athavA tyAgAzrama ina donoM ke dvArA mokSa isa taraha yahAM to kevala 2 prakAra ke kArI haiM / siddhi kI jA sakatI hai | dI siddhoM kA varNana kiyA hai parantu dUsarI jagaha inake vizeSa bheTU kara kula 15 prakAra ke siddhoM kA varNana milatA hai / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 423 jIvAjIvavibhakti (50) ( siddha hote samaya una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai yaha batAte haiM: - ) jaghanya avagAhanA do hAtha kI aura utkRSTa 500 dhanuSa kI hotI hai aura ina donoM ke bIca kI madhyama avagAhanA hai / parvatAdi U~ce sthAnoM, guphA, gaDDhe Adi nIce sthAnoM, trikoNAkAra pradeza, samudra, jalAzaya Adi sthAno se jova siddhAvasthA ko prApta ho sakate haiM / (51) eka samaya meM adhika se adhika dasa ( kRta ) napuMsaka, bIsa striyAM, aura 108 puruSa siddha ho sakate haiM / (52) eka samaya meM adhika se dasa anya liMga meM tathA sakate haiM / adhika cAra jIva gRhaliMga meM, 108 jaina liMga meM siddha ho TippaNI- jaina zAsana kA pAlana karo athavA anya dharma kA pAlana karo, gRhasthAzrama meM raho athavA tyAgAzrama meM raho, jahAM 2 bhI jitanI 2 yogyatA ( vairAgya siddhi ) prApti kI jAyagI vahAM vahA~ se jIvoM ko mokSa kI prApti hotI hI hai / mokSa prApti kA ThekA kisI amuka dharma mata, darzana yA Azrama ne nahIM liyA hai / (53) eka samaya meM eka hI sAtha jaghanya avagAhanA vAle adhika se adhika cAra jIva aura utkRSTa avagAhanA vAle do jIva aura madhyama avagAhanA ke 108 jIva siddha ho sakate haiM / (54) eka samaya meM, eka hI sAtha, U~ce loka ( meruparvata kI cUlikA ) se cAra, samudra meM se do, nadI Adi Ter3he meDhe Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 uttarAdhyayana sUtra -~~ ~ ~wwwwwwwanmmmmm WARE (22) raMga se kAle padArtha meM (do) gaMdha, (pAMca) rasa, (pATha) sparza, (pAMca) saMsthAna isa taraha 20 boloM kI bhajanA (ho yA na ho) jAnanI caahiye| TippaNI-'bhajanA' zabda likhane kA matalaba yaha hai ki jo sthUla ananta pradezI skaMdha pudgala, varNa meM kAlA ho usameM gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna ye 20 guNa jAnanA / paramANu kI apekSA se to eka gaMdha. eka rasa, aura do sparza ye cAra, hI guNa hote haiN| isI taraha saba jagaha samajhanA caahiye| * (23) jo pudgala varNa (raMga) meM nIlA ho usameM gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (24) jo pudagala raMga meM lAla ho usameM gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (25) jo pudagala raMga meM pIlA ho usameM gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samamanI cAhiye / / (26) jo pudgala raMga meM sapheda ho usameM gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (27) jo pudgala sugandha vAlA ho usameM varNa, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (28) jo pudgala durgaMdha vAlA ho usameM varNa, rasa, sparza aura sasthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (29) jo pudgala tIkhe rasavAlA ho usameM varNa, gaMdha, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (30) jo pudgala kaDue rasavAlA ho usameM varNa, gaMdha, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI cAhiye / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 vavibhakti (34) jara saMsthAna kolasparza bAlA samajhanI cAhiye rasa, gaMdha, (35) jo pagAra saMsthAna kI bhajanA ho usameM ) jo pudgala kasaile rasavAlA ho usameM varNa, gaMdha, sparza * aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| 2) jo pudgala khaTTe rasavAlA ho usameM varNa, gaMdha, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| .33) jo pudgala mIThe rasavAlA ho usameM varNa, gaMdha, sparza aura __ saMsthAna kI bhajanA samajhanI cAhiye / (34) jo pudgala karkaza sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha, sparza aura saMsthAna ko bhajanA samajhanI caahiye| (35) jo pudgala komala sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha, sparza aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (36) jo pudgala bhArI sparzavAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha, aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI cAhiye / / (37) jo pudgale halake sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (38) jo pudgala ThaDe sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha aura / saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (39) jo pudgala garma sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (40) jo pudgala cikane sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (41) jo pudgala rUkhe sparza vAlA ho usameM varNa, rasa, gaMdha __ aura saMsthAna kI bhajanA samajhanI caahiye| (42) jo pudgala parimaMDala AkRti kA ho usameM varNa, gaM aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (37) jora saMsthAna kA parza bAlA ho hosa, gaMdha aura Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 uttarAdhyayana sUtra - - AAVA (43) jo pudgala vRttAkAra prAti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI caahiye| (44) jo pudgala trikoNAkAra Akati kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI caahiye| (45) jo pudgala caturbhujAkAra zrAkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (46) jo pudgala samacaturbhujAkAra AkRti kA ho usameM varNa, gaMdha, ___ rasa, aura sparza kI bhajanA samajhanI cAhiye / (47) isa taraha ajIva tattva kA vibhAga saMkSepa meM kahA / aba jIvatattva ke vibhAga ko kramapUrvaka kahatA huuN| (48) sarvajJa bhagavAna ne jIvoM ke do bheda kahe haiM:- (1) saMsArI ( karmasahita), tathA (2) siddha ( krmrhit)| unameM se siddha jIvoM ke aneka bheda haiN| so maiM tumheM kahatA hU~ tuma byAna pUrvaka suno| (49) una siddha jIvoM meM strIliMga tathA napuMsaka liMga se, jaina sAdhu ke veza se, anya darzana ke (sAdhu sanyAsI Adi) veza se athavA gRhastha veza se bhI siddha hue jIvoM kA samAveza hotA hai| TippaNI:-mI, pulpa aura ve napaMsaka jo janma se napasaka paidA na hue ho kintu jinane yogAbhyAsa Adi kI pUrNa siddhi ke liye apane Apa ko namaka banA liyA ho-ye tInoM hI mokSa pAne ke adhikArI hai| gRhasthAzrama athavA tyAgAzrama ina donoM ke dvArA mokSa sidi kI jA sakatI hai| isa taraha yahAM to kevala 6 prakAra ke hI siddhoM kA varNana kiyA hai parantu dUsarI jagaha inake vizeSa bhedaH kara kula 15 prakAra ke siddhoM kA varNana milatA hai| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra sthAno meM se tIna, nIce loka meM se vIsa aura madhyaloka meM se 108 jIva siddha ho sakate haiN| (55) siddha jIva kahAM para ruke haiM ? kahAM para Thahare hue haiN| aura kahAM se zarIra ko chor3a kara siddha hue hai ? (56) siddha jIva aloka kI sImA para ruka jAte haiN| ve loka ke agra bhAga para virAjamAna haiN| madhyaloka meM apanA zarIra chor3akara vahA~ loka ke agrabhAga meM sthita siddha zilA para ve sthira hote haiN| TippaNI-zuddha cetana svabhAva se ardhvagAmI hai kintu alokAkAza meM gatidharmI dharmAstikAya ke na hone se AtmA alokAkAza meM nahIM - jA sakatI aura kevala lokAkAza kI antima sImA para jAkara vaha vahIM sthita ho (ka) jAtI hai| (57) (siddha sthAna kaisA hai:-) sarvArtha siddhi nAma ke vimAna se 12 yojana Upara chatra ke AkAra kI IsIpabhArA " (Ipat prArabhAra ) nAma kI eka siddhazilA pRthvI hai| (58) vaha siddhazilA 45 lAkha yojana laMbI aura caur3I hai| usakI paridhi isake tIna gune se bhI adhika hai| (59) usa siddhazilA kA madhya bhAga ATha yojana moTA hai aura bAda meM thor3A 2 ghaTate hue anta siroM para vaha makkhI ke paMkhoM ke samAna patalI hai| (60) vaha pRthvI saba jagaha arjuna nAmaka sapheda sone jaisI atyanta nirmala hai aura usakA samAchatra jaisA AkAra haiaisA anaMta jJAnI tIrthaMkaroM ne kahA hai| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 jIvavibhakti 5) vaha siddhazilA zaMkha, aMkaratna aura mucakunda ke phUla ke samAna atyanta sundara evaM nirmala hai aura usa siddhazilA . se eka yojana kI U~cAI para loka kA aMta ho jAtA hai| 2) usa yojana ke aMtima kosa ke chaThe bhAga ( 333 dhanuSa aura 32 aMguliyoM) kI U~cAI meM siddha bhagavAna virAjamAna haiN| (63) usa mokSa meM mahA mAgyavanta siddha bhagavAna bhavaprapaMca se mukta hokara aura uttama siddhagatiko prApta kara lokAya para sthira hue haiN| 164) (siddha hone ke pahile ) antima manuSyabhava meM zarIra kI jitanI U~cAI hotI hai usameM se eka-tRtIyAMza chor3akara do-tRtIyAMza jitanI U~cAI siddha jIvoM kI rahatI hai| TippaNI-siddha hone para zarIra nahIM rahatA kintu usa zarIra meM vyApta Atmapradeza to rahate haiN| zarIra kA bhAga jo polA hai usake sivAya ke bhAga meM saba bhAtmapradeza rahate haiN| Atmapradeza bharUpI hai isa kAraNa sizilA para ananta siddha hone para bhI unameM paraspara gharSaNa nahIM hotA hai| (65) (vaha mukti sthAna ) eka eka jIva kI apekSA se sAdi (Adi sahita ) evaM anaMta (aMta rahita ) hai kintu / samasta siddha samudAya kI apekSA se vaha Adi evaM aMta donoM se rahita hai| (66) ve siddha jIva arUpI haiM aura kevalajJAna tathA kevaladarzana unakA lakSaNa hai| ve upamA rahita atula sukha kA upabhoga karate haiN| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvavibhakti - ~ ~ ~ A.WNLVANJAL a) vaha siddhazilA zaMkha, aMkarana aura mucakunda ke phUla ke samAna atyanta sundara evaM nirmala hai aura usa siddhazilA se eka yojana kI U~cAI para loka kA aMta ho jAtA hai| 2) usa yojana ke aMtima kosa ke chaThe bhAga ( 333 dhanuSa aura 32 aMguliyoM) kI U~cAI meM siddha bhagavAna virAjamAna haiN| (63) usa mokSa meM mahA bhAgyavanta siddha bhagavAna bhavaprapaMca se . mukta hokara aura uttama siddhagatiko prApta kara lokAya para sthira hue haiN| (64) (siddha hone ke pahile) antima manuSyabhava meM zarIra kI jitanI U~cAI hotI hai usameM se eka-tRtIyAMza chor3akara do-tRtIyAMza jitanI U~cAI siddha jIvoM kI rahatI hai| TippaNI-siddha hone para zarIra nahIM rahatA kintu usa zarIra meM vyAsa Atmapradeza to rahate haiN| zarIra kA bhAga jo polA hai usake sivAya ke bhAga meM saba Atmapradeza rahate haiN| Atmapradeza bharUpI hai isa kAraNa siddhazilA para ananta siddha hone para bhI unameM paraspara gharSaNa nahIM hotA hai| (65) (vaha mukti sthAna ) eka eka jIva kI apekSA se sAdi (Adi sahita) evaM anaMta (aMta rahita ) hai kintu / samasta siddha samudAya kI apekSA se vaha Adi evaM aMta donoM se rahita hai| (66) ve siddha jIva arUpI haiM aura kevalajJAna tathA kevaladarzana / unakA lakSaNa hai| ve upamA rahita atula sukha kA upa bhoga karate haiN| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 uttarAdhyayana sUna (67) saMsAra se pAra gaye hue, uttama siddha gati ko prApta kevala jJAna tathA kevala darzana ke svAmI aise ve saba siddha bhaga vAna loka ke agra bhAga meM sthira haiN| (68) tIrthakara bhagavAna ne saMsArI jIvoM ke do bheda kahe hai: (1) trasa, aura (2) sthaavr| sthAvara jIvoM ke bhI tIna bheda hai| (69) (1) pRthvIkAya, (2) jalakAya, (3) vanaspatikAya / ina tInoM ke bhI upabheda haiM unheM maiM kahatA hU~, tuma dhyAna pUrvaka suno / (70) pRthvokAya jIvoM ke (1) sUkSma, aura (2) sthUla ye do bheda hai| aura ina donoM ke (1) paryApta, tathA (2) aparyApta ye do do upabheda haiN|| (71) sthUla paryApta ke do bheda haiM (1) komala aura ( 2) karkaza inameM se komala ke 7 bheda haiM:(72) (1) kAlI, (2) nIlI, (3) lAla, (4) pIlI, (5) sapheda, (6) pAMDura ( sapheda candana jaisI) aura (7) atyanta vArIka reta-ye sAtabheda komala pRthvI ke haiM karkaza pRthvI ke 36 bheda hai:(73) (1) pRthvI (khAna ko miTTI), (2) kaMkarIlI, (3) retI, (4) pattharIlI choTI 2 kaMkarI, (5) zilA, (6) samudrAdi kA khAra, (7) lonI miTTI, (8) loha, (9) tAMbA, (10) kalaI, (11) sIsA,, (12) cAMdI, (13) sonA, (14) bannIrA Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti (74) (15) har3atAla, (16) hIMgaDA, (17) marAsIla ( eka prakAra kI dhAtu, ) ( 18 ) jasata, (19) suramA, ( 20 ) pravAla, (21) abhraka ( 22 ) abhraka se mizrita dhUla / 427' (75) (ba maNiyoM ke bheda kahate haiM:-) (23) gomedaka, (24). rucaka, (25) aMkaratna (26) sphaTika ratna, (27) lohitAkSa maNi, ( 28 ) markata maNi, (29) masAragala maNi, (30) bhujamocaka ratna, ( 31 ) indra nIla- (76) (32) candana ratna, (33) gairakaratna, ( 34 ) haMsagarbha ratna, (35) pulakaratna, ( 36 ) saugandhika ratna, (37) caMdraprabhArana, (38) vaiDUrya ratna, ( 39 ) jalakAMta maNi. aura (40) sUryakAMta maNi / TippaNI- yadyapi yahAM maNiyoM ke18 bheda ginAye haiM parantu inako 14 prakAra mAnakara pUrva ke 22 meM jor3a dene se kula bheda 36 hue / (77) isa prakAra karkaza pRthvI ke 36 bheda haiN| sUkSma pRthvI ke jIva to sabhI kevala eka hI prakAra ke haiM - jude 2 nahIM haiM aura ve dRSTigocara bhI nahIM hote / (78) kSetra kI apekSA se sUkSma pRthvIkAya ke jIva samasta lokAkAza meM vyApta haiM / aura sthUla pRthvIkAya ke jIva isa loka ke kevala amuka bhAga meM hI haiN| aba maiM unakA cAra prakAra kA kAlavibhAga kahatA hU~, tuma dhyAna pUrvaka suno * Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 uttarAdhyayana sUtra (79) sUkSma tathA sthUla pRthvIkAya ke jIva, jIva pravAha kI apekSA se to anAdi evaM anaMta haiM kintu eka eka jIva kI AyuSya kI apekSA se sAdi tathA sAMta hai| (80) sthUla pRthvIkAya ke jIvoM kI javanya sthiti eka anta muMhUtaM aura utkRSTa sthiti 22000 varSa kI hai / (81) (pRthvIkAya se mara kara phira pRthvIkAya meM utpanna hone ko kAya sthiti kahate haiM) sthUla pRthvIkAya ke jIvoM kI jaghanya kAyasthiti antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hai| (82) pRthvIkAya ke jIva eka bAra apanI pRthvIkAya ko chor3a kara phira duvArA pRthvIkAya meM janmadhAraNa kareM usake antarAla kI jaghanya avadhi eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa ananta kAla taka kI hai| (83) bhAva kI apekSA aba varNana karate haiM-ina pRthvI kAyika jIvoM ke sparza, rasa, gandha, varNa tathA saMsthAna kI dRSTi se hajAroM bheda haiN| (84) jalakAya ke jIva ( 1 ) sthUla, aura (2) sUkSma ina do prakAra ke hote haiM aura una donoM ke paryApta tathA apa yApta tathA ye do do bheda aura haiN| (85) sthUla paryApta jIvoM ke 5 bheda haiM (1) megha kA pAnI, (2) samudra kA pAnI, (3) osa vindu Adi, (4) kuhare kA pAnI, aura (5) varpha kA paanii| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIva vibhakti (86) sUkSma jalakAyakA eka hI bheda hai, bhinna 2 nahIM hai / sUkSma jalakAya ke jIva sarvaloka meM vyApta haiM aura sthUla jala kAya ke jIva to loka ke amuka bhAga meM hI rahate haiM / (87) pravAha kI apekSA se to ve saba anAdi evaM anaMta haiM kintu eka jIva ko AyuSya kI apekSA se Adi-anta sahita hai / 429 (88) jalakAya ke jIvoM kI jaghanya Ayusthiti antarmuhUrta taka kI aura utkRSTa Ayu sAta hajAra varSa taka kI hai / (89) jalakAya ke jIvoM kI kAyasthiti, usI yoni meM janma dhAraNa karane kI avadhi kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika asaMkhya kAla kI hai / (90) jalakAya ke jIva ke apanI kAya ko chor3a kara dubArA usI kAya meM janma dhAraNa karane ke antarAla kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti ananta-kAla kI hai / (91) jalakAyika jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa aura saMsthAna kI apekSA se hajAro bheda haiM / (92) vanaspati kAya ke jIva ( 1 ) sUkSma, aura ( 2 ) sthUla ye do prakAra ke hote haiM aura una donoM ke paryApta tathA aparyApta ye do do bheda aura haiN| (93) sthUla paryApta vanaspati kAya ke jIvoM ke do bheda haiM ( 1 ) sAdhAraNa ( jisa zarIra me ananta jIva rahate hoM ),, ( 2 ) pratyeka ( jisa zarIra meM eka hI jIva ho ) / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 uttarAdhyayana sutra - ~ - ~ (94) pratyeka vanaspati jIvoM ke bhI aneka bheda haiM, (1) vRkSa (isake bhI savIja aura niji ye do bheda hai), (2) gucchAvAle, (3) banamAlatI Adi, (4) latA ( caMpaka latA Adi), (5) veleM ( karele, kAkar3I Adi kI veleM ), (6) ghAsa(95) (7 ) nAriyala, (8) Ikha, vAMsa Adi, (9) kaThaphule (10) kamala, sAlI prAdi, (11) harikAya praupadhi Adi Adi saba pratyeka vanaspatiyAM haiN| (96) sAdhAraNa zarIra vAle jIva bhI aneka prakAra ke haiM, (2) bhAlU, (2) mUlA, (3) adaraka(97) (4) harilI kaMda, (5) virilI kaMda, (6) sissi rilI kaMda, (7) jAvaMtrI kanda, (8) kaMdalI kaMda, (9) pyAja, (10) lahasana, (11) palAMDU kaMda, (12) kuDuva kanda(98) (13) lohinI kanda, (14) hutAkSI kanda, (15) hUta kanda, (16) kuhaka kanda (17) kRSNa kanda, (18) vajra kanda, (19) sUraNa kanda(99) (20) azvakarNI kanda, (21) siMhakarNI kanda, (22) musaMDhI kaMda, (23) haro haldI-isa prakAra aneka taraha kI sAdhAraNa vanaspatiyAM hotI haiN| (100) sUkSma vanaspati kAyika jIvoM kA eka hI bheda hai| bhinna 2 prakAra kI dRSTi se sUkSma vanaspatikAya jIva samasta loka meM vyApta haiM kintu sthUla jIva to loka ke amuka bhAga meM hI haiN| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti / (101) pravAha kI apekSA se ye saba anAdi evaM ananta haiM kiMtu eka eka jIva kI Ayusthiti kI apekSA se ve sAdi evaM sAnta haiN| (102) vanaspati kAya ke jIvoM ko jaghanya Ayusthiti antarmu hUrta kI aura utkRSTa prAyusthiti dasa hajAra varSoM kI hai| (103) vanaspati kAyika jIvoM kI kAyasthiti, usI 2 yoni meM janma dhAraNa karatA rahe to kama se kama antarmuhUrta kI ora adhika se adhika anaMta kAla taka kI hai| TippaNI-lIla phUla, nigoda ityAdi ananta kAya ke jIva kI apekSA se ananta kAla kahA hai| (104) vanaspati kAyika jIva ke, apanI kAya ko chor3akara dubArA usI kAya meM janma dhAraNa karane ke antarAla kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti ananta kAla taka kI hai| (105) vanaspati kAyika jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa evaM saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiN| (106) isa taraha saMkSepa meM tIna prakAra ke jIva kahe haiN| aba tIna prakAra ke trasoM ke viSaya meM kahatA huuN| (107) agnikAya, vAyukAya aura dvIndriyAdika calate phirate bar3e jIva-ye tIna bheda trasa jIvoM ke haiN| aba inameM se pratyeka ke upabheda ginAtA hU~ unheM dhyAnapUrvaka suno| TippaNI-yahAM para agni evaM vAyu kAyika jIvoM ko eka khAsa apekSA se asa kahA hai, yadyapi ye donoM vastutaH sthAvara hI haiN| . Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 432 uttarAdhyayana sUtra - www.nrnvvvvvwn (108) agnikAya ke jIva (1) sUkSma, aura (2) sthUla ye, do prakAra ke hote haiN| aura una donoM ke paryApta evaM aparyApta ye do do upabheda haiN| TippaNI-paryApta jIva unheM kahate hai ki jinheM, jisa yoni meM jitanI paryAya milanI cAhiye utanI saba milI ho aura jo nIva unheM pUrNarUpa se prApta kiye vinA hI mara jAte haiM unheM aparyApti jIka. kahate haiN| paryAya 6 prakAra kI hai-AhAra, zArIra, indriya, zvAso cchvAsa, bhASA aura mana / (109) sthUla paryApta agnikAyika jIva aneka prakAra ke hote haiM, jaise-(?) aGgArA, (2) rAkhamizra agni, (3) tapta dhAtu kI agni, (4) agni jvAlA (5)-bhar3akA, (vichinna zikhA)(110) (6) ulkApAta kI agni, (7) vijalI kI agni zrAdi aneka bheda haiN| sUkSma paryApta agnikAya ke jIva kevala eka hI prakAra ke haiN| ' (111) sUkSma agnikAyika jIva saba loka meM vyApta ho rahe haiM kiMtu sthUla to loka ke kevala amuka bhAga meM hI vyApta haiN| ava unakA cAra prakAra kA kAlavibhAga batAtA huuN| (112) pravAha kI apekSA se to saba jIva anAdi evaM ananta haiM kintu bhinna 2 zrAyu kI sthitiyoM kI apekSA se ve aAdinyanta sahita hai| (113) agnikAya ke jIvoM kI jaghanya AyuSya antarmuharta kI aura ratkRSTa asaMkhya kAla taka kI hai| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti ( 114) agnikAya ke jIvoM kI kAya sthiti ( isa kAya ko na chor3e taba taka ko Ayu ) kama meM kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika asaMkhya kAla taka kI hai / 433 (115) agnikAyika jIva ke, apanI kAya ko chor3a kara dubArA usI kAya meM janmadhAraNa karane ke antarAla kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti asaMkhya kAla taka kI hai / (116) agnikAyika jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa evaM saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiM / ( 197) vAyukAyika jIva (1) sUkSma, aura (2) sthUla- ye do prakAra ke hote haiM / aura una donoM ke (1) paryApta, (2) aparyApta ye do do upabheda haiM / (118) sthUla paryApta vAyukAyika jIvoM ke pAMca bheda haiM: - (1) utkalika ( raha raha kara baheM ve ) vAyu, (2) AMdhI, (3) ghanavAyu ( jo ghanodadhi ke nIce bahatI hai), (4) guJjAvAyu ( svayaM guMjane vAlI hai), aura (5) zuddha vAyu / (119) tathA saMvartaka vAyu ityAdi to aneka prakAra kI vAyueM haiM aura sUkSma vAyu to kevala eka hI prakAra kI hai / (120) sUkSma vAyukAyika jIva to samasta loka meM vyApta kintu sthUla to amuka bhAga meM ho vidyamAna haiM / bhava unakA cAra prakAra kA kAlavibhAga kahatA hU~ / 28 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 uttarAdhyayana sUtra ( 121) pravAha kI apekSA se ye sabhI jIva anAdi evaM ananta kintu bhinna 2 zrAyuoM kI sthiti ke kAraNa ve sAdi evaM sAMta haiM / (122) vAyukAya ke jIvo kI jaghanya zrAyu sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna hajAra varSoM taka kI hai / (123) vAyukAyika jIvoM kI kAyasthiti ( isa kAyA ko na chor3e tatra taka ) kI kama se kama antarmuhUrta aura adhika se adhika asaMkhya kAla taka kI hai| (124) vAyukAyika jIva ke, apanI kAya ko chor3a kara dubArA usI kAya meM janmadhAraNa karane ke antarAla kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta ko hai aura utkRSTa sthiti asaMkhya kAla taka kI hai / (125) vAyukAyika jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiM / (126) bar3he trasakAya ke ( dvIndriyAdika) jIva cAra prakAra ke hote haiM. (1) dvIndriya, (2) trIndriya, (3) caturindriya, aura (2) paMcendriya | (127) dvIndriya jIva (1) paryApta tathA (2) zraparyApta- ye do taraha ke hote haiM / yaba maiM unake upabheda kahatA hU~, unheM suno ! (128) ( 1 ) karamiyA ( viSThA meM utpanna kRmi zrAdi ), ( 2 ) sivA ( 3 ) saumaMgala, (4) mAtRvAhaka, (5) bAMnI musA, (6) zaMkha, ( 7 ) choTe 2 zaMkha-sopiyAM / (129) ( 8 ) cuna, ( 9 ) kaur3iyAM, (10) jAlaka, (11) jaoNka > aura (12) caMdanizrA | Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 435 (130) isa taraha dvIndriya jIvoM ke aneka bheda hote haiM aura ve saba loka ke amuka amuka bhAgoM meM rahate haiN| (131) pravAha kI apekSA se ye saba anAdi evaM ananta haiM kiMta AyuSyasthiti kI apekSA se ve Adi-anta sahita hai| (132) dvIndriya jIvoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta kI aura utkRSTa Ayu 12 varSoM taka kI kahI hai| (133) dvIndriya jIvoM ko kAya sthiti ( usI kAya ko na chor3eM taba taka kI) kama meM kama antarmuhUrta aura adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka kI hai| 1938) dIndriya jIva apanI kAya ko chor3a kara phira dvIndriya zarIra dhAraNa kare unake bIca kA jaghanya antarAla anta mahata kA aura utkRSTa anaMtakAla taka kA hai| (135) dvondriya jIva sparza, rasa, gaMdha, varNa aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM prakAra ke hote haiN| (136) trIndriya jIva (1) paryApta, aura (2) aparyApta-ye do taraha ke hote haiN| aba maiM unake upabheda batAtA hU~, unheM suno| (137) (1) kuMthavA, (2) kIr3I, (3) cAMcar3a, (4) uka lIyA, (5) tRNAhArI, (6) kASThAhArI, (7) mAlugA aura (8) pttaahaarii| ..(138) (9) kapAsa ke bIja meM utpanna jIva, (10) tinduka, (11) miMjakA, (12) sadAvarI, (13) gulmI, (14) indragA aura (15) mAmaNamuMDA Adi aneka prakAra ke haiN| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 4 G * / 436 uttarAdhyayana sUtra wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww (139) ye saba samasta loka meM nahIM kintu usake amuka bhAga meM hI rahate haiN| (140) pravAha kI apekSA se ye saba anAdi aura ananta haiM kintu AyuSya kI apekSA se zrAdi-anta sahita haiN| (141) trIndriya jIvoM kI Ayusthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa 49 dina kI hotI hai| (142) trIndriya ko kAyasthiti, usI kAya ko na chor3e taba taka kI, kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika saMkhyAta kAla taka ko hai| (143) trIndriya jIva apane eka zarIra ko chor3akara phira duvArA usI yoni meM zarIra dhAraNa kare to usake bIca ke antarAla kA javanya pramANa antarmuhUrta kA aura utkRSTa pramANa anantakAla taka kA hai| (144o nIliya jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa evaM saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda hote haiN|| (145) caturindriya jIva (1) paryApta, aura ( 2) aparyApta__ye do prakAra ke hote haiN| aba maiM unake upabheda kahatA hU~, unheM suno| ...146) ( ?) aMdhiyA, (2) potiyA, (3) makkhI , (4) macchara, (5) bhaurA, (6) kIr3A, (7) pataMgiyA, (8) DhikaNA, (9) kaMkaNA(147) (10) kukuTa, (11) siMgaroTI, (12) naMdAvRtta, (13) viccha, (14) DolA, (15) miMgura, (16) cIralI, (17) aNkhphodd'aa,| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 437 (148) (18) acchIla, (19) mAgadha, (20) roDa, (21) raMgavi raMgI titaliyAM, (22) jalakArI, (23) upadhi jalakA, (24) nIcakA, aura (25) taamrkaa| TippaNI-bhinna 2 bhASAoM meM inake jude 2 nAma haiN| (149) isa prakAra caturindriya jIvo ke aneka bheda kahe haiN| ye sava loka ke kisI amuka bhAga meM hI rahate haiN| (150) pravAha kI apekSA se to ye sabhI jIva anAdi evaM anaMta haiM kintu AyuSya kI apekSA se ve trAdi-anta sahita haiN| (151) caturindriya jIva kI Ayu jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa Ayu 6 mahIne kI hai| (152) caturindriya jIvoM kI kAyasthiti ( usa kAya ko na chor3e taba taka kI sthiti) kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika saMkhyAta kAla taka kI hai| (153) caturindriya jIva apanA zarIra chor3akara phira usI kAya me janmeM to usake bIca ke antarAla kA jaghanya pramANa antarmuhUrta kA aura utkRSTa pramANa anantakAla taka kA hai| 1152) ye caturindriya jIva sparza, rasa, gaMdha, varNa aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM taraha ke hote haiN| 1155) paMcendriya jIva 4 prakAra ke hote haiM:-(1) nArakI, (2) tiryaMca, (3) manuSya aura (4) deva / (156) ratnaprabhAdi sAta narakabhUmioM hone se sAta prakAra ke naraka kahe haiM una bhUmioM ke nAma ye haiM:-(1) ratnaprabhA, (2) zarkarA prabhA, (3) vaaluprbhaa| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 uttarAdhyayana sUtra ( 157) (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tamaH prabhA ( 7 ) tamaH tamas prabhA ( mahAtamaprabhA ) / isa prakAra ina bhUmiyoM meM rahanevAle nArakI sAta prakAra ke haiM / (158) ve saba loka ke eka vibhAga meM sthita haiN| aba maiM unakA 4 prakAra kA kAlavibhAga kahatA hU~: - (159) pravAda kI apekSA se to ye sabhI anAdi evaM ananta haiM kintu zrAyuSya kI apekSA se yadi evaM anta sahita haiM / kI jaghanya sthiti 10 hajAra varSoM (160) pahile naraka meM zrAyu kI aura utkRSTa sthiti eka sAgara kI hai / (161) dUsare naraka meM Ayu kI jaghanya sthiti eka sAgara kI tathA utkRSTa sthiti tIna sAgara kI hai / (162) tIsare naraka meM zrAyu kI jaghanya sthiti tIna sAgara kI tathA utkRSTa sthiti sAta sAgara kI hai / (163) cauthe naraka meM Ayu kI jaghanya sthiti sAta sAgara kI tathA utkRSTa sthiti dasa sAgara kI hai| (164) pA~cave naraka meM Ayu kI tathA utkRSTa sthiti satraha ( 165) chaTTe naraka meM cAyu kI jaghanya sthiti dasa sAgara kI sAgara kI hai / jaghanya sthiti satraha sAgara kI tathA utkRSTa sthiti vAIsa sAgara kI hai / (166) sAtaveM naraka meM Ayu kI jaghanya sthiti vAIsa sAgara kI tathA utkRSTa sthiti tetIsa sAgara kI hai| (167) naraka ke jIvoM kI jitanI jaghanya athavA utkRSTa Ayu hotI hai utanI hI kAya sthiti hotI hai / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 jIvAjIvavibhakti TippaNI-naraka evaM devagati kI pUrNa AyuSya bhoga lene ke bAda anta. rAla sivAya dUsare hI bhava meM usa gati kI prApti nahIM hotI isI liye ina donoM kI Ayusthiti tathA kAyasthiti samAna kahI hai| (168) nArakI jIva apane zarIra ko chor3a kara usIko phira dhAraNa kare isake antarAla kA jaghanya pramANa aMtarmuhUrta evaM utkRSTa pramANa anantakAla taka kA hai| (169) ina naraka ke jIvoM ke sparza, rasa, gaMdha, varNa aura saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda hote haiN| * (170) tiryaca paMcendriya jIva, do prakAra ke kahe haiM:-(1) saMmU chima paMcendriya aura (2) garbhaja paMcendriya / (171) ina dono ke dUsare 3-3 bheda haiM:- (1) jalacara, (2) sthalacara, aura (3) khecara (AkAza meM udd'nevaalaa)| aba krama se ina sabake bhedaH kahatA hU~-unhe tuma dhyAna pUrvaka suno| (172) jalacara jIvoM ke ye 5 bheda haiM:-(1) machalI, (2) kachA (3) grAha, (4) magara, aura (5) susumAra ( magaramaccha aadi)| (173) ye samasta jIva samasta loka meM nahIM kintu usake amuka . bhAga meM hI sthita haiN| aba unake kAlavibhAga ko cAra prakAra se kahatA huuN| (174) pravAha kI apekSA se ye saba jIva anAdi evaM ananta haiM kintu AyuSya kI apekSA se ye sAdi-sAnta haiM / 1 ) jalacara paMcendriya jIvoM kI Ayu kama se kama antamahata kI aura adhika se adhika eka pUrva koTI kI kahI hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 uttarAdhyayana sUtra TippaNI-eka pUrva meM satraha lAkha karor3a aura 56 hajAra karor3a varSa hote haiN| aise eka karor3a pUrva kI sthiti ko eka pUrva kI koTI kahate haiM / (176) una jalacara paMcendriya jIvoM kI kAyasthiti kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika pRthak pUrva koTI kI hai| TippaNI-pRthaka arthAt 2 se lekara 9 taka kI sNkhyaa| (177) jalacara paMcendriya jIva apanI kAyA chor3akara usI kAyA ko phira dhAraNa kareM usake antarAla kA jaghanya pramANa antamuhUte kA evaM utkRSTa pramANa anantakAla taka (178) sthalacara, paMcendriya jIva (1) jo pagavAle hoM ve caupada / tathA (2) parisapaM-ye do prakAra ke haiN| caupada ke 4 upabheda haiM unheM tuma sunoH(179) (1) eka khurA ( ghor3A, gadhA Adi), ( 2) do khurA (gAya, baila Adi), (3) gaMDIpadA ( komala padavAle jaise hAthI, U~Ta Adi) tathA (4) sanakhapadA ( siMha, billI, kuttA shraadi)| (180) parisarpa ke do prakAra haiM, ( 1 ) uraparisarpa aura (2) mujaparisapai / uraparisapaM unheM kahate haiM jo chAtI se raMga kara calate haiM (jaise, sAMpa Adi) tathA mujaparisarpa ke haiM jo hAthoM se reMga kara calate haiM jaise chipakalI, sA~DhA aadi)| inameM se pratyeka ke anekoM avAMtara bheda prabheda hai| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 441 - - vnvr vvvvvm (181) ye saba sthalacara paMcedriya jIva sarvatra loka meM vyApta nahIM hai kintu usake amuka bhAga meM hI sthita haiN| aba maiM unakA kAlavibhAga cAra prakAra se kahatA hU~-- (182) pravAha kI apekSA se ye saba jIva anAdi evaM ananta haiM kintu Ayu kI apekSA se ye sAdi-sAnta haiN| (183) sthalacarajIvoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayusthiti krama se antarmuhUrta evaM tIna palyoM kI hai| TippaNI-palya yaha kAla kA amuka pramANa hai| (184) sthalacara jIvoM kI kAyasthiti (nirantara eka hI zarIradhAraNa karate rahane kI) jaghanya sthiti antarmuhUrta kI tathA utkRSTa sthiti 3 palyasahita do se lekara 9 pUrva koTi taka kI hai| (185) ve sthalacara jIva apanA eka zarIra chor3a kara dUsarI bAra vahI zarIra dhAraNa kareM usake bIca ke antarAla kI jaghanya sthiti antarmuhUrta tathA utkRSTa sthiti anaMtakAla taka kI hai| (186) khecara jIva cAra prakAra ke haiM-(1) camar3e ke paMkha vAle (cimagAdar3a Adi), (2) roma pakSI ( cakavA, haMsa Adi), (3) samudgapakSI ( jina pakSiyoM ke paMkha DhaMke hue sandUka jaise hoN| aise pakSI manuSyakSetra ke bAhara rahate haiM); aura (4) vitata pattI (sUpa sarIkhe pNkhvaale)| 1187) ye samasta loka meM nahIM kintu loka ke amuka bhAga meM hI rahate haiN| aba maiM unakA kAla vibhAga cAra prakAra se kahatA huuN| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y{ uttarAdhyayana sUtra (188) mAha kI apekSA se ye saba jIva zranAdi evaM zrananta hai kintu zrAyu kI apekSA se ve sAdi evaM sAnta haiM / (189) khecara jIvoM kI zrAyusthiti kama se kama antarmuhUrta kI tathA adhika se adhika eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai / r to www NAI AAAAAAINN AIWW (190) khecara jIvoM kI jaghanya kAyasthiti zrantamuhUrta kI hai aura utkRSTa kAryasthiti eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga sahita do se nau pUrva koTI taka kI hai| (191) khecara jIva apanI kAyA chor3a kara usI kAyA ko phira dhAraNa kareM usake bIca kA antarAla kama se kama anta muhUrta kA aura adhika se adhika anantakAla taka kA hai / (192) unake sparza, rasa, gaMdha, varNaM tathA saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda hote haiN| ( 193) manuSya do prakAra ke hote haiM, ( 1 ) sammUrchima manuSya aura ( 2 ) garbhaja manuSya / aba maiM unake upabheda kahatA hU~ so tuma suno| (151) garbhaja ( mAtApitA ke saMyoga se utpanna) manuSya tIna prakAra ke kahe haiM - ( ? ) karmabhUmi ke, (2) karmabhUmi ke, aura (3) antaradvIpoM ke / (vANijyakarma ) kRSi digaNI - karmabhUmi arthAt jahAM asi, masi Adi karma karake jIvikA paidA kI jAya / antaradvIpa arthAt cUlahimavaMta aura zivarI ina do parvatoM para 404 darda aura pratyeka dAdA meM sAta 2 antaradvIpa hai / vahA~ para bhogabhUmi kI taraha yugadiyA manuSya spana hote haiM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti (195) karmabhUmi ke 15 bheda haiM. (pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura pAMca mahAvideha ), akarmabhUmi (bhogabhUmi ) ke 30 bheda haiM-(5 hemavata, 5 hairaNyavata, 5 harivAsa, 5 ranyakavAsa, 5 devakuru, 5 uttara kuru) aura 56 antaradvIpa haiN| ye saba mila kara eka sau eka jAti ke garbhaja manuSya kahe haiN| - (196) sammUrchima manuSya bhI garbhaja manuSya jitane hI ( arthAt 101) prakAra ke kahe haiN| ye saba jIva loka ke amuka ___bhAga meM hI vidyamAna haiM, sarvatra vyApta nahIM hai| TippaNI-mAtApitA ke saMyoga binA hI, manuSya ke maloM se jo jIva utpanna hote haiM unheM sammUrchima manuSya kahate hai| garbhaja manuSya kI taraha usake paryApta tathA aparyApta-ye do bheda nahIM hote| (197) pravAha kI apekSA se ye saba anAdi evaM ananta haiM kitu AyuSya kI apekSA se Adi evaM anta sahita haiN| (198) garbhaja manuSyoM kI Ayusthiti kama se kama antarmuhUrta kI ___ tathA adhika se adhika tIna palya kahI hai| TippaNI-sammUrchima manuSya kI Ayusthiti jaghanya evaM utkRSTa kevala eka antarmuhUrta kI hai| karmabhUmi ke manuSya kI jaghanya bhAyu anta. muhUrta tathA utkRSTa mAyusthiti eka karor3a pUrva kI hotI hai| yahA~ to sarva manuSyoM kI apekSA se uparokta sthiti likho hai / (199) garbhaja manuSyoM kI kAyasthiti kama se kama antarmuharta ko ___ tathA adhika se adhika tona palyasahita pRthaka pUrva koTI kI hai| TippaNI-koI jIva sAta bhava me to 1-1 pUrva koTI kI tathA AThaveM bhava meM 3 palya kI Ayu prApta kare isa dRSTi se uparokta pramANa Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 uttarAdhyayana sUtra Pramme NA likhA hai| manupyayoni saMkalanA rUpa se sAta yA ATha bhavoM taka adhika se adhika cAla, raha sakatI hai aura usa paristhiti meM utanI Ayusthiti bhI ho sakatI hai| (200) garbhaja manuSya apanI kAyA chor3a kara phira usI yoni meM janmadhAraNa kare to ina donoM ke antarAla kA pramANa kama se kama eka antarmuhUrta kA athavA adhika se adhika ananta kAla taka kA hai| (201) garbhaja manuSyoM ke sparza, rasa, gandha, varNa evaM saMsthAna kI apekSA se hajAroM hI bheda haiN| __(202) sarvajJa bhagavAna ne devoM ke 4 prakAra batAye haiM / aba maiM unakA varNana karatA hU~ so tuma dhyAnapUrvaka suno / (1) bhavanavAsI ( bhavanapati), (2) vyaMtara, (3) jyo tiSka aura (4) vaimAnika / (203) bhavanavAsI deva 10 prakAra ke, vyaMtara deva 8 prakAra ke, jyotiSka deva 5 prakAra ke, tathA vaimAnika deva do prakAra ke hote haiN| (204)(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3)suvarNa kumAra, (4) vidyutakumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra, (7) digkumAra, (8) udadhikumAra, (9) vAyukumAra, aura (10) stanitakumAra-ye 10 bheda bhavanavAsI devoM ke hote haiN| (205) ( 1 ) kinnara, (2) kiMpurupa, (3) mahoraga, (4 gandharva, (5) yakSa, (6) rAkSasa, (7) bhUta, (8) pizAca-ye pATha bheda vyaMtara devoM ke haiN| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti (206) ( 1 ) candra, ( 2 ) sUrya, (3) graha, ( 4 ) nakSatra, (5) prakIrNaka ( tAre ) ye 5 bheda jyotiSka devoM ke haiM / aDhAI dvIpa ke jyotiSka deva hamezA gati karate rahate haiM / aDhAI dvIpa bAhara ke jo jyotiSka deva haiM ve sthira haiM / 445 (207) vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM ( 1 ) kalpavAsI,. aura (2) kalpavAsI ( kalpAtIta ) / (208) klpavAsI devoM ke 12 prakAra haiM : - ( 1 ) saudharma, (2). IzAna, ( 3 ) sanatkumAra, ( 4 ) mahendra, ( 5 ) brahmaloka, ( 6 ) lAMtaka | -- (209) (7) mahAzukra, ( 8 ) sahasrAra, ( 9 ) nata, (10) prANata, ( 11 ) AraNa aura ( 12 ) acyuta / ina saka svagoM meM rahanevAle deva 12 prakAra ke kalpavAsI deva kahate haiM / (210 ) ( 1 ) maiveyaka aura ( 2 ) anuttara ye do bheda kalpAtI devoM meM hai / maiveyaka 9 haiM : (211) graiveyaka devo kI tIna trika ( tIna tIna kI zreNI ) haiM, ( 1 ) Upara kI, (2) madhyama kI aura, (3) nIcekI, pratyeka trika ke ( 1 ) Upara ( 2 ) madhya aura (3) nIcalI- ye tIna tIna bheda haiM / ( isa taraha ye saba milAkara 9 hue ) ( 1 ) nicalI trika ke nIce sthAna ke deva, (2) nicalI trika ke madhyama sthAna ke deva, aura ( 3 ) nicalI trika ke UparI sthAna ke deva / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 uttarAdhyayana sUtra liyA hai| manupyayoni saMkalanA rUpa me mAta yA ATha bhavoM taka adhika se adhika cAlU raha sakatI hai aura usa paristhiti meM utanI Ayusthiti bhI ho sakatI hai| (200) garbhaja manuSya apanI kAyA chor3a kara phira usI yoni meM janmadhAraNa kare to ina donoM ke antarAla kA pramANa kama se kama eka antarmuhUrta kA athavA adhika se adhika ananta kAla taka kA hai| '(201) garbhaja manuSyoM ke sparza, rasa, gandha, varNa evaM saMsthAna ko apekSA se hajAro hI bheda haiN| (202) sarvajJa bhagavAna ne devoM ke 4 prakAra batAye haiN| zrava meM unakA varNana karatA hU~ so tuma dhyAnapUrvaka suno / (1) bhavanavAsI (bhavanapati), (2) vyaMtara, (3) jyA tiSka aura (4) vaimAnika / (203) bhavanavAsI deva 10 prakAra ke, vyaMtara deva 8 prakAra ke, jyotiSka deva 5 prakAra ke, tathA vaimAnika deva do prakAra ke hote haiN| (204) (1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suvarNa kumAra, (4) vidyutakumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra, (7) digkumAra, (8) udavikumAra, (9) vAyukumAra, aura (10) stanitakumAra-ye 10 bheda bhavanavAsI devoM ke hote haiN| (205) (1) kinnara, (2) kiMpurupa, (3) mahoraga, (4 gandharva, (5) yakSa, (6) rAkSasa, (7) bhUta, (8) pizAca-ye pATha bheda vyaMtara devoM ke haiN| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 jIvAjIvavibhakti (206) ( 1 ) candra, ( 2 ) sUrya, (3) graha, ( 4 ) nakSatra, (5) prakIrNaka ( tAre ) ye 5 bheda jyotiSka devoM ke haiM / aDhAI dvIpa ke jyotiSka deva hamezA gati karate rahate haiM / aDhAI dvIpa bAhara ke jo jyotiSka deva haiM ve sthira haiM / (207) vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM ( 1 ) kalpavAsI, aura (2) kalpavAsI ( kalpAtIta ) / (208) klpavAsI devoM ke 12 prakAra haiM : - ( 1 ) saudharma, (2) IzAna, (3) sanatkumAra, (4) mahendra, (5) brahmaloka, ( 6 ) lAMtaka | (209) (7) mahAzukra, ( 8 ) sahasrAra, ( 9 ) zrAnata, (10) prANata, ( 11 ) AraNa aura ( 12 ) acyuta / ina saba svargoM meM rahanevAle deva 12 prakAra ke kalpavAsI deva kahAte haiM / (210) (1) praiveyaka aura ( 2 ) anuttara ye do bheda kalpAtIta devo meM hai / graiveyaka 9 haiM ----- (211) maiveyaka devoM kI tIna trika ( tIna tIna kI zreNI ) ( 1 ) Upara kI, ( 2 ) madhyama kI aura, (3) nIcekI, pratyeka trika ke ( 1 ) Upara ( 2 ) madhya aura ( 3 ) nIcalI- ye tIna tIna bheda haiM / ( isa taraha ye saba milAkara 9 hue ) ( 1 ) nicalI trika ke nIce sthAna ke deva, (2) nicalI trika ke madhyama sthAna ke deva, aura ( 3 ) nicalI trika ke UparI sthAna ke deva / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 uttarAdhyayana sUtra wwnnnwww V ~ ~~ . .. (212) (4) madhyama trika ke nIce sthAna ke deva, (5) madhyama trika ke madhyama sthAna ke deva, aura (6) madhyama trika ke UparI sthAna ke deva / (213) (7) Upara trika ke nIce sthAna ke deva, (8) Upara kI trika ke madhyama sthAna ke deva, aura (9) Upara kI trika ke Upara sthAna ke deva-veyaka ke devoM ke ye 9 bheda kahe haiN| aura ( 1 ) vijaya, (2) vaijayaMta, (3) jayaMta aura (4) aparAjita / (214) aura (5) sarvArthasiddhi-ye pAMca anuttara vimAna haiN| inameM rahanevAle vaimAnika deva isa prakAra se 5 prakAra (215) ye saba devaloka ke amuka bhAga meM hI avasthita haiM sarvatra vyApta nahIM haiN| aba maiM unakA kAlavibhAga cAra prakAra se khuuNgaa| (216) pravAha kI apekSA se to ye saba deva anAdi ananta hai kintu zrAyuSya kI apekSA se sAdi-sAMta haiN| (217) bhavanavAsI devoM kI Ayusthiti kama se kama dasa hajAra voM kI aura utkRSTa sthiti eka sAgara se kucha adhika kahI hai| (218) vyaMtara devoM kI prAyasthiti kama se kama dasa hajAra varSoM kI tathA adhika se adhika eka palya kI hai| 1219) jyotiSka devoMkI yAyasthiti naghanya eka palya ke pAThaveM bhAga kI tathA skRSTa zrAyu eka lAkha varpa sahita eka palya kI hai| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 447 (220) saudharma svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH eka palya kI tathA do sAgara ko hai| ' (221) IzAna svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa zrAyu kramazaH 1 palya tathA 2 sAgara se kucha adhika kI hai| (222) sanatkumAra svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa zrAya kramazaH 2 sAgara tathA 7 sAgara kI hai| . (223) mahendra svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa prAyu kramazaH 2 sAgara se kucha adhika tathA 7 sAgara se kucha adhika (224) brahmaloka svarga ke devoM ko jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 7 sAgara kI tathA 10 sAgara kI hai| (225) lAMtaka svarga ke devo kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 10 sAgara kI tathA 14 sAgara kI hai| (226) mahAzukra svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 14 sAgara kI tathA 17 sAgara kI hai| (227) sahasrAra svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Aya kramaNa 17 sAgara kI tathA 18 sAgara kI hai| zAnAta svarga ke devo kI jaghanya evaM utkRSTa prAyu kramazaH 18 sAgara kI tathA 19 sAgara kI hai| ta svarga ke devo kI jaghanya evaM utkRSTa prAyu kramazaH 19 sAgara kI tayA 20 sAgara kI hai| yA svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 20 sAgara kI tathA 21 sAgara kI hai| / .. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra (231 ) acyuta svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa zrAyu kramazaH 21 sAgara ko tathA 22 sAgara kI hai / (232) prathama maiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa prAyu kramazaH 22 sAgara kI tathA 23 sAgara kI hai / 448 1 (233) dvitIya graiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 23 sAgara kI tathA 24 sAgara kI hai| ( 234) tRtIya maitreyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 24 sAgara kI tathA 25 sAgara kI hai / (235) cauthe maiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 25 sAgara kI tathA 26 sAgara kI hai / (236) pAMcave maiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 26 sAgara kI tathA 27 sAgara kI hai / ( 237) TTe graiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa zrAyu kramazaH 27 sAgara kI tathA 28 sAgara kI hai / (238) sAtaveM graiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 28 sAgara ko tathA 29 sAgara kI hai / ( 239) AThaveM graiveyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa zrAyu kramazaH 29 sAgara kI tathA 30 sAgara kI hai / (240) nauveM maitreyaka svarga ke devoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu kramazaH 30 sAgara kI tathA 31 sAgara kI hai / (241 ) ( 1 ) vijaya ( 2 ) vaijayaMta ( 3 ) jayaMta ( 4 ) aparA-jita - ina cAroM vimAnoM ke devoM ko jaghanya evaM utkRSTa Ayusthiti kramazaH 31 sAgara tathA 33 sAgara kI hai / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 jIvAjIvavibhakti (242) pAMcaveM sarvArthasiddhi nAmaka mahAvimAna meM saba devoM ko Ayusthiti pUre 33 sAgara kI hai| isase adhika yA kama nahI hai / (243) devoM kI jitanI jaghanya athavA utkRSTa Ayusthiti hai utanI hI unakI kAyasthiti sarvajJa bhagavAna ne kahIM hai / TippaNI- devagati kI AyuSya pUrNa hote hI dusarA bhava devagati meM nahIM hotA / deva hone ke bAda anya gAMta meM jAnA par3atA hai| (244) deva apanI kAyA chor3akara usa kAyA ko phira pAveM isa antarAla kA pramANa kama se kama eka antarmuhUrta kA athavA utkRSTa anaMtakAla taka kA hai / * (245) unake sparza, rasa, gaMdha, varNa tathA saMsthAna kI apekSA se hajAroM bheda haiM / (246) isa taraha rUpI tathA arUpI - ina do prakAra ke ajIvoM, tathA saMsArI evaM siddha ina do prakAra ke jIvoM kA varNana kiyA / (247) muni ko ucita hai ki yaha jIva evaM ajIva saMbaMdhI vibhAga ko jJAnI puruSa ke dvArA barAbara samajhe-samajhakara usa para dRr3ha pratIti lAve aura sarva prakAra ke naya nikSepa ( vicAroM ke vargIkaraNa ) dvArA barAbara ghaTAkara jJAnadarzana kI prApti kare aura Adarza cAritra meM lIna ho / (248) isake bAda bahuta varSoM taka zuddha cAritra ko pAlana kara nimnalikhita krama se apanI AtmA kA damana kare / (249) (jisa tapazcaryA dvArA pUrvakamoM tathA kaSAyoM kA kSaya hotA hai aisI dIrgha tapazcaryA kI rIti batAte haiM ) 29 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 uttarAdhyayana sUtra - - ~ ~ ~ " r - .- ~ ~ ~ . . . . saMlekhanA (aAtmadamana karanevAlI) tapazcaryA kama se kama 6 mahIne kI, madhyama rIti se eka varSa kI aura adhika se adhika 12 vA~ taka kI hotI hai| (250) prathama cAra vA saka pAMca vigaya (bI, gur3a, tela, dahI, dUdha ) kA tyAga kare aura phira bAda ke cAra varSoM taka bhinna 2 prakAra kI sapazcaryA kre| (251) nauveM tathA dasaveM varSa-ina donoM varSoM taka upavAga evaM ekAntara upavAsa ke pAraNA ke bAda yAyaMbila kare aura gyArahaveM varSa ke pahile 6 mahIne taka adhika tapa zvaryA na kreN| (252) gyArahaveM varSa ke antima 6 mahInoM meM to chaTha, pAThama , Adi kaThina tapazcaryA dhAraNa kare aura bIca bIca meM ____ usI saMvatsara meM AyaMbila tapa bhI kreN| TippaNI-AyaMbila arthAt rasavihIna bhojana mAtra eka hI bAra prakSaNa __ krnaa| (253) vaha muni vArahaveM varSa ke prAraMbha tathA anta meM eka sarIkhA tapa kare ( prathama zrAyaMbila, bIca meM dUsarA tapa aura usa varSa ke anta meM pAyaMbila kare una koTI sahita AyaMbila tapa kahata haiM) aura bIca 2 meM mAsakhamaNa yA ardhamAsa khamaNa jaisI choTI moTI tapazcayAeM karake ina bAraha varSoM ko pUrNa kre| TippaNI-aisI tapazcaryAeM karate samaya yIca meM athavA tapazcaryA ke pIche mRtyu bhAne kA avasara ho taba mRtyu paryata kA aNasaNa dhAraNa Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 451 karanA hotA hai jisakI vidhi Age likhI hai / usa samaya zubha evaM zAMti bhAva rakhanA jarUrI hai / i (254) (1) kAMdarpI, (2) zrabhiyogI, ( 3 ) kilbiSikI, (4) AsurI Adi azubha bhAvanAeM mRtyu samaya zrAkara jIva ko bahuta kaSTa detI haiM aura ve saba durgati kI hI kAraNabhUta haiM / (255) jo jIva mithyAdarzana ( zrasatya premI ) meM lIna, zrAtmaghAta karanevAle athavA niyANa ( nidAna tapa kI sAMsArika bhogopabhoga kI icchA ) karate haiM aura ukta tIna prakAra kI bhAvanAoM meM mRtyuprApta hote haiM una AtmAoM ko bodhilAbha honA bahuta 2 durlabha hai / TippaNI- bodhilAbha arthAt samyaktva kI prApti / (256) jo jIva samyagdarzana meM lIna, nidAnarahita aura zuku lezyAdhArI hote haiM aura inhIM kI ArAdhanA karate hue mRtyu prApta hote haiM una jIvo ko ( dUsare janmoM meM bhI ) bodhibIja ko bar3I AsAnI se prApti ho jAtI hai 1 (257) jo jIva mithyAdarzana meM lIna, kRSNa lezyAdhArI aura nidAna karate haiM aura aisI bhAvanA meM mRtyu prApta hote haiM aise jIvoM ko vodhilAbha honA ati ati durlabha hai / . (258) jo jIva jina bhagavAna ke vacanoM meM anurakta rahakara bhAvapUrvaka una vacanoM ke anusAra AcaraNa karatA hai vaha pavitra ( mithyAtva ke mela se rahita ) evaM saMkliSTa ( rAgadveSa ke klezarahita ) hokara thor3e hI samaya meM isa duHkhada saMsAra ko pAra kara jAtA hai / " Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 uttarAdhyayana sUtra - JOHAANCPM AN-~ Non TippaNI-jina arthAt rAgadvepa se sarvathA rahita paramAtmA / (259) jo jIva jina vacanoM ko yathArtha rIti se jAna nahIM sakate haiM ve vicAre ajJAnIjIva bahuta bAra bAlamaraNa tathA akAmamaraNa ko prApta hote hai| (260) (apane dopo kI AlocanA kaise jJAnI satpuruSoM ke pAsa karanI cAhiye unake guNa batAte haiM ) jo bahuta se zAstroM ke rahasyoM kA jAnakAra ho; jinake vacana samAdhi ( zAnti ) utpanna karanevAle hoM, aura jo kevala guNa kA hI grahaNa karate ho-aise jJAnIpurupa hI dUsaroM ke dopo kI AlocanA karane ke yogya haiN| , (261) (1) kaMdarpa (kAyakathA kA saMlApa ), (2) kautkucya (mukha dvArA vikAra bhAva prakaTa karane kI cepTA ), (3). maukhaya (ha~sImanAka athavA kisI kA niMdAvyaMjaka' anukaraNa) tathA kukathA evaM kuceSTAoM se dUsaroM ko vismita karanevAlA jIva kAMdapI bhAvanA kA doSI hai| (262) rasa, sukha, athavA samRddhi ke liye jo sAdhaka vazIkaraNa yAdi ke mantra athavA maMtra-jaMtra (gaMDe tAvIz2a Adi) karatA hai vaha AbhiyogI bhAvanA kA dApI hai| TippaNI-kAMdapI tathA AbhiyogI Adi duSTa bhAvanA karanevAlA yadi kadAcita devargAta prApta kare to vaha hIna koTi kA deva hotA hai| (263). kevalIpurupa jJAna, dharmAcArya, tathA sAdhu sAdhvI evaM zrAvaka. zrAvikA kI jo koI nindA karatA hai tathA kapaTI hotA hai vaha kilbipIkI bhAvanA kA dopI hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvavibhakti 453 NvM 1264) nirantara jo gusse meM bharA rahatA hai, maukA Ane para jo zatru kA sA AcaraNa karatA hai-aise 2 anya duSTa kAryoM meM pravartanevAlA jIva AsurI bhAvanA kA doSI hai| TippaNI-nimitta zabda kA artha nimittazAstra bhI hotA hai aura vaha eka jyotiSa kA aga hai| usako jhUTha mUMTha dekhakara jo koI janatA ko ThagatA phiratA hai vaha bhI AsurI ghRtti kA doSI hai| (265) (1) zastragrahaNa (zastra Adi se AtmaghAta karanA), (2) viSa (dvArA AtmaghAta karanA), (3) jvalana (agni meM jala maranA), (4) jalapraveza (pAnI meM DUba maranA ) athavA (5) anAcArI upakaraNa (kuTila kAryoM) kA sevana karane se jIvAtmA aneka bhavaparaM parAo kA baMdha karatA hai| 'TippaNI-akAlamaraNa se jIvAtmA mukta hone ke badale dugunA badha jAtA hai| (266) isa prakAra bhavasaMsAra meM siddhi ko denevAle aise uttama ina chattIsa adhyayanoM ko sundara rIti se prakaTa kara kevalajJAnI bhagavAna jJAtaputra AtmazAnti meM lIna ho gye| TippaNI-jIva aura ajIva ina donoM ke vibhAgoM ko jAnanA jarUrI hai unako jAnane ke bAda hI nArakI evam tithaMca gati ke duHkha aura manuSya evaM devagati ke sukhaduHkhapUrNa isa vicitra saMsAra se chUTane ke upAya ko ajamAne kI utkaTa bhabhilApA prakaTa hotI hai| aisI utkaTa abhilASA ke vAda AtmA kA samabhAva usa uccakoTi ko pahu~ca Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra - jAtA hai jahA~ vaha duHkha meM bhI sukha, vedanA meM bhI zAMti kA anubhava karane lagatA hai| parama pragAr3ha santopa kI bhAvanAeM usake hRdaya samudra meM hilore mArane lagatI haiN| aisA maiM kahatA hU~isa prakAra 'jIvAjIvavibhakti' saMbaMdhI chattIsavAM adhyayana samApta huaa| OM zAntiH! OM zAnti !! OM zAnti !!! Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI lekhaka kI anyakAzita pustaka [ saMskRta bhASA ke sAmAnya abhyAsI ke liye bhI vizeSa upayogI ] jaina - siddhAMta pAThamAlA [ saMskRta chAyA sahita ] uttarAdhyayana tathA dazavaikAlika sUtra saMskRta chAyA tathA gujarAtI TippaNiyoM ke sAtha / inake sivAya bhaktAmarAdi ATha stotra | ja DAka kharca 6 AnA : pRSTha saMkhyA 468 : mUlya mAtra 2) rupayA - vidvAnoM dvArA muktakaMTha se prazaMsita [ gujarAtI bhASA meM ] sukhano sAkSAtkAra jisameM AMtarika evaM bAhya donoM sukho kI bahuta hI bArIkAI se sarala evaM sundara vyAkhyAe~ dekara sacce sukha ke sAdhana batAe gaye haiM / DAka kharca eka AnA : pRSTha saMkhyA 88 : mUlya Der3ha zrAnA sacce sukha ke zodhakoM ko isa pustaka ko maMgAkara eka bAra to ise jarUra- sAMgopAMga par3ha jAnA cAhiye / ~ J Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sastA ! sarasa!!! jisane aneka jijJAsuoM ko santuSTa kiyA hai| jisakI sabhI ne eka svara se prazaMsA kI hai| vaha uttarAdhyayana sUtra [gujarAtI anuvAda] jisameM saMpUrNa uttarAdhyayana sUtra ke sarala evaM subodha gujarAtI bhASAntara ke sivAya upayogI samRddha evaM bhAvapUrNa TippaNiyAM bhI dI gaI haiN| DhAka kharca cAra AnA : pRSTha saMkhyA 400 : kImata kevala chaH AnA yadi Apa jaina dharma kA bhAdarza jAnanA cAhate haiM to ise Aja hI maMgAkara pddh'eN| nisakI na kucha samaya meM do do AvRttiyAM chapakara hAthoMhAtha bika gaI phira bhI usakI mAMga jyoM kI tyoM banI huI hai| Ama ho eka prati maMgA lIjiye, nahIM to pIche pachatAnA pdd'egaa| smaraNa zakti [gujarAtI bhASA meM ] [ bhanubhUta prayogoM dvArA sannita ] yaha pustaka jJAna-nijJAsuoM evaM abhyAsiyoM ke liye bar3e hI kAma kI hai| rAta meM bhAja taka aisI eka bhI davA AviSkRta nahIM huI jo smaraNa zakti kI vRddhi ke liye geraMTI de sakatI ho| graMthakartA ne isa choTI sI pustaka meM apane svayaM anubhUta prayoga dekara isa gahana viSaya ko atyanta hI sarala yanA diyA hai| bhApAzailI bhI itanI sarala hai ki bhAbAla vRddha sabhI isase ekasA chAma uThA sakate haiN| aAja hI maMgAkara pddh'iye| DAka kharca-eka pAnA : pRSTa saMkhyA 24 mUlya eka AnA Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhAva zuddhi, . zrAtmazuddhi,' karma zuddhi kA ekamAtra upAya pApa kA prAyazcita isa pustaka meM Adhunika yugocita pratikramaNa aura bAraha vratoM meM laganevAle doSoM ke prAyazcita bar3I hI sarala evaM subodha bhASA meM diye gaye haiN| isake pahile pRSTha para prAkRta bhASA meM mUla gAthA aura usake nIce chAyAsahita saMskRta zloka aura usake sAmane ke dUsare pRSTha para gujarAtI bhASA meM anUdita padya aura usake nIce vizad arthapUrNa bhAvAnuvAda diyA gayA hai| DAka kharca eka pAnA : pRSTha saMkhyA sau : kImata-mAtra eka pAnA Apa jisakI vahuta dinoM se rAha dekha rahe the, gRhasthAzrama dharma ko Adarza kI tarapha prerita karanevAlA aura vidvAnoM __ dvArA bhUri 2 prazaMsita Adaza gRhasthAzrama [gujarAtI saMskaraNa ] gRhastha dharma sambandhI kartavyoM para bahuta hI mArmika vivecana kiyA ___ gayA hai| pustaka ko eka bAra uThA lene para ise pUrA kiye binA ApakA jI na maanegaa| gRhasthAzrama meM rahate hue Atmika evaM AdhyAtmika uddezyoM kI pUrti kI eka mAtra kunyjii| aAja hI maMgA lIjiye / kevala thor3I-sI / :: pratiyAM zeSa haiN|. . pRSTa saMkhyA 300 : DA. kha. tIna A. : mUlya-lAgata mAtra 10 A. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAla hI meM zita huI pustakeM Apake jIvanapatha meM pada pada para preraNA denevAlI pratyeka jijJAsu ko eka sarIkhI upayogI evaM lAbhadAyI sAdhaka sahacarI [ gujarAtI saMskaraNa ] jisameM uttarAdhyayana, dazavaikAlika tathA sUyagaDhAMga sUtroM meM se cune hue zloka puSpoM kA suMdara vargIkaraNa kara sumadhura puSpamAlA banAI gaI hai / prAraMbha meM prAkRta mUlagAthA, usake nIce usI bhAva se otaprota gujarAtI anuSTupa chaMda tathA usake nIce bhAvavAhI saMkSipta subodha artha diyA gayA hai| apa-TU-DeTa chapAI aura suMdara bAiDiMga / mUlya lAgata mAtra kevala cAra AnA : pRSTa saMkhyA 104 hiMdI bhASA bhASI jainavadhutroM ke liye zubha samAcAra hameM yaha likhate hue bar3A harpaM hotA hai ki bahuta se hindI bhASAbhASI jaina badhuoM ke Agraha se hamane isa pustaka mAlA dvArA gujarAtI bhASA meM prakAzita prAyaH pratyeka pustaka kA hiMdI bhASA meM saMskaraNa nikAlane kA prabaMdha kara liyA hai aura bahuta zIghra hI ( 1 ) Adarza gRhasthAzrama, (2) mukhakA sAkSAtkAra, ( 3 ) smaraNa zakti, (4) sAdhaka sahacarI, ( 5 ) pApa kA prAyazcita - ye pustakeM hindI meM prakAzita kI jAyagI ! hameM pUrNa AzA hai ki hindI-bhASAbhASI jaina bandhu hameM isa punIta kArya meM apanA amUlya sahayoga dekara bhagavAna mahAvIra kI punIta vANI evaM vidvAnoM ke jJAna evaM anubhavoM kA vara vara pracAra karane ke samIcIna uddezya kI pUrti kareMge / bar3hiyA chapAI hone para bhI mulya lAgata mAtra hI rakta jAyagA / jina cANI ke premI bandhu abhI se isa saMsthA ke sabhya vanakara rasAhita kareMge- aisI hameM AzA hai / nivedaka-mahAvIra sAhitya prakAzana maMdira, mANeka coka ahamadAbAda Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa ke lAbha kI bAta ! dhArmika sAhitya sRSTi meM apanI uccatama upayogitA, behada sastAI aura sundara chapAI ke kAraNa dhUma macA denevAle prANavAna sAhitya kI khUba hI mAMga hai / isa saMsthA dvArA prakAzita aneka pranthoM ke 6-7 mahIno hI me do do tIna tIna hajAra pratiyAM vAle do do skaraNa prakAzita ho cuke haiM, phira bhI mAMga jyoM kI tyoM cAlU hai / isa saMsthA ke sabhya ho jAne se Apako ghara baiThe hI svalpa mUlya meM bhagavAna mahAvIra kI pIyUSavarSI vANI kA, mahApuruSo ke anubhUta vacanAmRtoM kA aura jJAnI puruSoM ke jJAna bhaNDAra kA lAbha mila sakatA hai| jJAna ke isa yuga meM Apa hI jJAnArjana ke sAdhana binA kyoM rahate haiM ? Aja hI kevala ru02) bheja kara isa saMsthA ke sthAyI sabhAsada bana jAiye / vizeSa jAnane ke liye bar3I niyamAvalI maMgA kara paDhiye / ukta pustakeM milane ke ThikAne: 1 -- mahAvIra sAhitya prakAzana mandira, Thi0 elisa trija, ahamadAbAda 2- dinakara mandira, Thi0 sAvaramatI, ahamadAbAda 3 - ajarAmara jaina vidyAzAlA, Thi0 lIMbaDI ( kAThiyAvAr3a ) 1 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DON zIghra hI prakozita hone vAle amUlya grantha (1) AcArAMga sUtra isa grantharAja kI prazaMsA karanA mAnoM sUrya ko diyA dikhAnA hai| bhagavAna mahAvIra ke vacanoM kA apUrva saMgraha aura AcAra viSayaka anupama grantha hai| bhagavAna mahAvIra ke hRdaya ko aura jaina dharma ke antaraMga rahasya ko jAnane kA yaha eka mAtra upAya hai| sarala evaM subodha gujarAtI meM TIkA TippaNI sahita / manohara chapAI aura saphAI ke sAtha mUlya bho kevala lAgata mAtrahI rakkhA jaaygaa| abhI se apanI kApI kA ArDara bhijavA diijiye| (2) lekha saMgraha minna bhinna dhArmika viSayoM para vidvAna lekhaka ke gavepaNApUrNa lesro kA saMgraha / isa pustaka meM kaI eka vivAdagrasta praznoM para pramANapurassara prakAza DAlA gayA hai jinheM par3ha kara saccA nirNaya karane meM Apako bar3I sahAyatA milegii| (3) krAMti kA sajanahAra krAMtikAra kI smaalocnaa| isameM RSi lokAzAha ke pramANika jIvana aura unakI sAdhanA para prakAza DAlA gayA hai pratyeka jaina ke ghara meM isa karmayogI ke caritra kI 1-1 prati avazya honI caahiye| - Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tathA prAkRta sAhitya ke abhyAsiyoM ke liye apUrva pustaka kyA Apake yahAM pustakAlaya, granthabhaNDAra yA zAstrabhaNDAra hai ? . yadi hai to phira . avazya maMgAleM zrI ardhamAgadhI koSa bhAga 4 sampAdaka:-zatAvadhAnI paM0 muni zrIratnacandrajI mahArAja / prakAzaka:-zrI akhila bhAratavarSIya zve0 sthA0 jaina kAnpharensa / mUlya ru0 30) : posTeja alaga ardhamAgadhI zabdoM kA-saMskRta, gujarAtI, hindI aura aMgrejI cAra bhASAoM meM spaSTa artha batAyA hai| itanA hI nahIM kintu usa zabda kA. zAstra meM kahAM kahAM ullekha hai so bhI batAyA hai| suvarNa meM sugandhaprasaMgocita zabda kI pUrNa vizadatA ke liye cAroM bhAga. suMdara citroM se alaMkRta haiN| pAzcAtya vidvAnoM ne tathA jaina sAhitya ke abhyAsI aura purAtatva premiyoM ne isa mahAna grantha kI muktakaNTha se prazaMsA kI hai|' prinsIpala vulanara sAhaba ne sundara prastAvanA likha kara graMtha ko aura bhI upayogI banAyA hai / yaha grantha jaina tathA prAkRta sAhitya ke zaukhInoM kI lAyabrerI kA atyuttama zaNagAra hai| isa bhavaM grantha ko zIghra hI kharIda lenA jarUrI hai| nahIM to paThaH tAnA pdd'egaa| likheM ___ zrI zve sthA0 jaina kAnpharensa .: . 41 meDojha sTrITa, phorTa, vambaI 1 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA Apa sthAnakavAsI jaina ho ? kyA Apa "jaina prakAza" ke grAhaka ho ? yadi grAhaka na ho to zIghra hI grAhaka bana jaaie| vArSika sAgata mAtra ru0-3) mAsika mAtra cAra Ane meM bhArata bhara ke sthAnakavAsI samAja ke samAcAra pratyeka ravivAra ko Apake ghara para pahuMcAtA hai| taduparAMta sAmAjika, dhArmika aura rASTrIya praznoM kI vizada vicAraNA aura mananapUrvaka lekha, jaina jagat , deza-videza aura upayogI carcA raju karatA hai| / 'jana-prakAza.' zrI akhila bhAratavarSIya zve0 sthA0 jaina kaoNnpharensa kA mukhya pana hai| . pratyeka sthAnakavAsI jaina ko 'jaina-prakAza' ke grAhaka avazya honA cAhiye / hindI aura gujarAtI bhASA ke paraspara abhyAsa sa do prAnta kA bheda miTAne kA mahAprayAsa svarUpa 'jaina-prakAza' 'ko zIghra apanA lenA cAhiye - zIghra hI grAhaka hone ke nAma likhAyo zrI jaina prakAza praoNphisa -- 41 meDaujha sTrITa phorTa, bambaI. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- _