Book Title: Agam 43 Mool 04 Uttaradhyayan Sutra
Author(s): Chandanashreeji
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003417/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArya sAdhvI zrIcandanA uttarAdhyayana sUtra For Private, & Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana tra assign: Jain Education sanmati jJAnapITha, AgarA-2. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra ( bhagavAn mahAvIra kA aMtima upadeza ) [ saMkSipta vivecana, anuvAda evaM vizeSa TippaNa ] saMpAdana AcAryA sAdhvI candanA darzanAcArya sanmati jJAnapITha jaina bhavana, lohAmaNDI, AgarA - 282002 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka uttarAdhyayana sUtra prakAzana prathama saMskaraNa : vIra nirvANa divasa (2498) vi0 saM0 2029 dIpAvalI 5 navambara, 1972 dvitIya saMskaraNa : pharavarI, 1997 mUlya assI rupae mAtra lA prApti sthAna sanmati jJAnapITha jaina bhavana, lohAmaNDI AgarA-282002 mudraka ratana ATsa, AgarA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya Agamika jaina vAGmaya jJAna kA eka virATa sAgara hai| itanA virATa ki usakA kinArA zabda pATha se to pAyA jA sakatA hai, kintu bhAva kI gaharAI meM tala ko nahIM chuA jA sktaa| Upara-Upara taira jAnA eka bAta hai, aura cintana kI gaharI DubakI lagAkara antastala ko jAkara chU lenA dUsarI bAta hai| phira bhI mAnava ne apanA prayatna kahA~ chor3A hai? vaha DubakI-para-DubakI lagAtA hI A rahA hai, aura lagAtA hI jaaegaa| uttarAdhyayana sUtra Agama sAgara kA hI eka bahumUlya dIptimAn ratna hai| vaha svayaM itanA pariSkRta hai, ki use apane mUlya ko ujAgara karane ke lie kisI aura pariSkAra kI apekSA nahIM hai| ata: maiMne uttarAdhyayana ke sambandha meM pariSkAra jaisA nayA kucha nahIM kiyA hai| prAkRtabhASA kI paridhiyoM meM rukI huI usakI janakalyANI bhAva dhArA ko Aja kI rASTrabhASA hindI meM avatarita avazya kiyA hai, tAki sAdhAraNa manISA ke jijJAsu bhI jagatpitAmaha prabhu mahAvIra kI isa antima divya dezanA kA kucha Ananda le skeN| mUla pATha kI zuddhatA kA kAphI dhyAna rakhA gayA hai| anuvAda ko bhI mUla ke Asa-pAsa hI rakhA gayA hai, dUra nahIM jAne diyA hai| bahuta se anuvAda bahuta dUra cale gae haiM, aura usakA yaha pariNAma AyA hai ki mUla kI prabhA una para na A sakI aura ve apanA artha hI kho baitthe| merA anuvAda kaisA hai, maiM svayaM kyA khuuN| jahA~ taka bana par3A hai, maiMne use acchA se acchA banAne kA upakrama kiyA hai| phira bhI Apa jAnate haiM, anuvAda Akhira anuvAda hI to hai| mula kI bhAvagarimA ko vaha jyoM-kI-jyoM kaise vahana kara sakatA hai? sAtha hI maiM apanI sImA ko bhI jAnatI huuN| ata: mere kartRtka kA bhI mujhe bodha hai, ki vaha kaisA aura kitanA hotA hai| mere anuvAda kI kamajoriyoM kA mujhe patA hai| phira bhI 'yAvad buddhi-balodayam' maiMne jo kucha kiyA hai, usa para garva to nahIM, kintu sAtvika santoSa avazya hai| yaha merA pahalA hI prayatna hai| AzA rakhatI hU~, yadi mujhe Age bar3hane kA kucha aura avasara milA, to aba kI apekSA saba kucha aura acchA upasthita kara skuuNgii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ba ) gata varSa kalakattA meM dIpAvalI para, paramparA ke anusAra, uttarAdhyayana sUtra kA vAcana huA thaa| prasaMgavaza maiMne uttarAdhyayana para kucha cintana prastuta kiyaa| isa para kalakattA saMgha ke bhAvanAzIla prabuddha zrotAoM evaM cintakoM kA Agraha huA ki 'Apa uttarAdhyayana para apanI zailI se kucha likheM, merA mana itanA gurugambhIra uttaradAyitva lene ko prastuta nahIM thaa| phira bhI snehazIla janamana kA Agraha, sAtha hI svanAmadhanya tapomUrti, AdaraNIyA zrIrambhAku~varajI mahArAja tathA kRpAmUrti evaM bhAvavatsalA guruNI zrI sumati ku~vara jI mahArAja kI preraNA, yaha saba kucha aisA huA hai ki mujhe anuvAdana evaM sampAdana kA kAma hAtha meM lenA hI pdd'aa| aura yaha saba kAma 45 dina kI sImita avadhi meM pUrA bhI kara diyaa| kucha Adata hai aisI ki prathama to kAma hAtha meM letI nahIM haiN| agara le letI hU~, to phira samagra zakti ke sAtha use jaldI se jaldI pUrA karane kI eka vicitra-sI dhuna ho jAtI hai| uttarAdhyayana ke sampAdana ke sAtha bhI kucha aisA hI huA hai| maiM yaha mAnatI hU~, ki yadi kucha aura lambA samaya milatA, apekSita granthoM kI aura adhika sAmagrI milatI, to mere isa kArya meM thor3I aura camaka aajaatii| khaira, jo honA thA huA, aura vaha Apa saba ke samakSa hai| sahayogiyoM kI smRti kaise bhUla sakatI hU~ ! merI mAtRtulya donoM mahattarAoM kA varada hasta to mere mastaka para thA hii| prastuta kArya meM merI laghubahana sAdhvI zrI 'yazA' kA bhI ullekhanIya sahayoga rahA hai| presakApI banAne meM, svaccha zuddha lekhana meM samaya para smaraNIya sahayoga, asvastha hote hue bhI, usase jo milA hai, maiM usakA hRdaya se abhinandana karatI huuN| sAtha hI laghu-bahana sAdhvI zrI sAdhanA kI samayocita nirmala sevA, tathaiva sarala hRdaya paM0 candrabhUSaNa maNi tripAThI kA sahakAra bhI kama spRhaNIya nahIM hai| kalakattAsaMgha ke sevAmUrti evaM madhurabhAvApanna bhAI bahinoM ko to maiM kabhI bhUla~gI hI nhiiN| kitanA nizchala, nirmala sahayoga hai unakA / merI smRti meM vaha muskarAte tAjA khile puSpa kI taraha vyakta yA avyakta hara kSaNa mahakatA rhegaa| nAma kisa-kisa kA luuN| sabakA prema maiMne jo pAyA hai, vaha saba kA hI rahane duuNgii| nAma likhakara use sImita nahIM kruuNgii| uttarAdhyayana ke aba taka aneka saMskaraNa prakAzita hue haiN| parantu merI najaroM meM jo Ae haiM unameM vidvadrala muni zrI nathamala jI kA sampAdita saMskaraNa hI atyuttama lagA hai| sampAdana meM unakI pratibhA kA camatkAra to hai hI, sAtha hI unakA sudIrgha zrama bhI cira zlAghanIya hai| maiMne unhIM ke patha kA anusaraNa kiyA hai| anya apekSita sAmagrI ke abhAva meM mere samakSa uttarAdhyayana kI zrI kamalasaMyamopAdhyAya-vicarita 'sarvArtha siddhi' nAmaka prAcIna saMskRta TIkA aura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( sa ) muni zrI nathamala jI sampAdita uttarAdhyayana hI Adarza rahe haiN| ata: maiM donoM kA hRdaya se AbhArI hU~, atIta ke usa abhinandanIya vidvadvareNya TIkAkAra kI bhI aura vartamAna ke ukta mahanIya manISI kI bhii| bAta lambI na kruuN| bhUmikA ke lie AdaraNIya paM0 zrI vijaya muni jI kI hRdaya se kRtajJa huuN| unhoMne apane vyasta kAryakrama meM bhI samaya nikAlakara jo likhA hai, vaha unake apratima pANDitya kA paricAyaka to hai hI, sAtha hI unake snehazIla hRdaya kA bhI paricAyaka hai| aura AzIrvAda ke lie pUjya caraNa, zraddheya upAdhyAya zrI jI, nAma kyA likheM, jo apane nAma ke anusAra karma se bhI amara haiM, sahaja udAratA kI pratimUrti ke rUpa meM mere mAnasa-kakSa meM sadA hI samAdRta rheNge| unake sahayoga kI carcA kara maiM sahayoga ke usa pAvana mUlya ko kama nahIM karanA caahtii| samaya para jinazAsana kI, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke mahAn AdarzoM kI kucha aura sevA-pUjA kara sakU~, isI zubhAzA ke sAtha ... / -sAdhvI candanA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "uttarAdhyayana sUtra" pustaka kA dvitIya saMskaraNa Apake samakSa prastuta karate hue hameM apAra harSa kA anubhava ho rahA haiM / isa pustaka kA navIna saMskaraNa AnA isa bAta kA aTUTa pramANa hai ki hamAre pAThakoM ko yaha pustaka pasanda AI hai tathA sarvatra isakA svAgata huA hai| pustaka kA prathama saMskaraNa kAphI samaya se samApta ho gayA thA / 1 prAcIna jaina Agama sAhitya meM uttarAdhyayana sUtra kA mahattvapUrNa sthAna hai ataeva eka ajaina vidvAn kA to yaha kahanA hai, ki uttarAdhyayana jaina paramparA kI gItA hai / vastutaH uttarAdhyayana sUtra jIvana-sUtra hai / vaha jIvana ke vibhinna AdhyAtmika, naitika evaM dArzanika dRSTikoNoM ko bar3I gaharAI se sparza karatA hai / eka prakAra se yaha jIvana kA sarvAMgINa darzana hai / yahI kAraNa hai, ki uttarAdhyayana sUtra para jitanI TIkAe~, upaTIkAe~ evaM anuvAda Adi likhe gaye haiM, itane anya kisI Agama para nahIM / bhArata kI vartamAna rASTrabhASA hindI hai / hindI meM bhI aba taka uttarAdhyayana ke aneka anuvAda prakAzita hue haiN| phira bhI adyatana hindI meM eka acche anuvAda kI apekSA thI / aisA anuvAda, jo mUla kI AtmA ko ThIka taraha sparza kara sake, kaba se apekSita rahA hai| pUjya upAdhyAya zrI amaramuni jI mahArAja svayaM hI kAphI samaya se yaha bhAvanA antarmana meM saMjoe hue the / parantu sAdhu sammelana Adi ke prasaMgoM para dUra-dUra taka bhramaNa karane evaM saMgha-saMgaThanAdi kAryoM meM atyadhika vyasta rahane ke kAraNa saMkalpasiddhi nahIM prApta kara sake / sAmAyika sUtra tathA Avazyaka sUtrAntargata zramaNa-sUtra kA unake dvArA zuddha mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI bhASya, vivecana, tulanAtmaka AlocanA Adi ke sAtha jo sampAdana huA hai, vaha kitanA mahattvapUrNa evaM abhinandanIya hai / Aja bhI vidvajjagat meM usakI pratiSThA hai / uttarAdhyayana Adi anya Agama sAhitya kA bhI ve usI vistRta evaM vivecanapradhAna zailI meM sampAdana karanA cAhate the / parantu kheda hai, vaha icchA unakI pUrNa na ho sakI / kAza, vaha pUrNa hotI, to kitanA acchA hotA / I hameM yaha nivedana karate atIva harSAnubhUti hai, ki upAdhyAya zrI jI ke ukta kArya ko AcAryA darzanAcArya sAdhvI zrI candanA jI ne Age bar3hAyA haiM / zrI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candanA jI jaina saMgha kI eka mahAn viduSI sAdhvI haiN| unakA adhyayana vistRta hai, cintana bahuta gaharA hai| prAkRta vyAkaraNa, jaina itihAsa, tattvArtha sUtra TIkA Adi aneka grantha ukanI vidvattA ke sAkSI haiM / darzanazAstra kI to ve prakANDa paNDitA haiN| unakI vANI meM vaha jAdU hai, ki pravacana karatI haiM, to zrotAoM ko maMtramugdha kara detI haiN| pratipAdya viSaya kA pratipAdana itanA cintana pradhAna, talasparzI evaM sarvAMgINa hotA hai ki kucha pUcho nhiiN| uttarAdhyayana sUtra ke prastuta anuvAdana evaM sampAdana meM bhI unakI vilakSaNa pratibhA ke darzana hote haiN| zuddha mUlapATha, svaccha mUlasparzI hindI anuvAda, pratyeka adhyayana ke prArambha meM adhyayana ke pratipAdya viSaya kI saMkSipta, kintu gambhIra mImAMsA aura anta meM TippaNa Adi ke rUpa meM itanA acchA kArya huA hai, jo ciraabhinandanIya rhegaa| etadartha hama zrI candanA jI ke AbhArI haiN| prastuta uttarAdhyayana sUtra pustaka kA dvitIya saMskaraNa kA prakAzana sanmati jJAnapITha, jaina bhavana, lohAmaNDI, AgarA kI ora se huA hai| etadartha pUjya paNDita vijaya muni jI mahArAja dhanyavAdAI haiM, jo asvastha hone para bhI unhoMne isa pustaka ke prakAzana meM apanI yogya sevAoM ke sAtha niSThApUrvaka zrama-sAdhanA meM nirantara anurata rahe haiN| unhIM ke kAraNa isa pustaka kA dvitIya saMskaraNa itanA jaldI va sundara mudraNa sambhava ho sakA hai| ___ dvitIya saMskaraNa pAThakoM ko samarpita karake hama apane kartavya ko pUrA kara jaina bhavana, lohAmaNDI, AgarA 28 pharavarI, 1997, zukravAra oma prakAza jaina mantrI zrI sanmati jJAnapITha, AgarA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtra : eka anucintana - vijayamuni, zAstrI Aja samaya A gayA hai, ki hama ekatA kI bhAvanA meM ekatrita hoM / aisI ekatA ko yaha samRddhi sameTatI hai, jisameM dUsare dhArmika vizvAsoM kI dhArmika yathArthatAe~ naSTa na hoM, balki eka satya kI mUlyavAn abhivyakti ke rUpa meM saMjoyI jaaeN| hama una yathArtha aura svataH sphUrta pravRttiyoM ko samajhate haiM, jinhoMne vibhinna dhArmika vizvAsoM ko rUpa diyaa| hama mAnavIya prema ke usa sparza, karuNA aura sahAnubhUti para jora dete haiM, jo dhArmika AsthAoM kI kRtiyoM se bharI par3I haiM / dhArmika AyAma ke atirikta manuSya ke lie koI bhaviSya nahIM hai| dharma kI tulanAtmaka jAnakArI rakhane vAlA koI bhI vyakti apane sampradAya ke siddhAnta meM ananya AsthA nahIM rakha sktaa| hama jisa saMsAra meM zrama karate haiM, usake sAtha hameM eka saMvAda sthApita karanA caahie| isakA artha yaha nahIM, ki hama dharmoM kI lakSaNahIna ekatA ke lie kAma kreN| hama isa bhinnatA ko nahIM khonA cAhate, jo mUlyavAn AdhyAtmika antardRSTi ko gheratI hai / cAhe pArivArika jIvana meM ho, yA rASTroM ke jIvana meM, yA AdhyAtmika jIvana meM, yaha bhedoM ko eka sAtha milAtI hai, jisase ki pratyeka kI satyaniSThA banI raha ske| ekatA eka tIvra yathArtha honA cAhie, mAtra muhAvarA nahIM / manuSya apane ko bhaviSya ke sabhI anubhavoM ke lie khola detA hai / prayogAtmaka dharma hI bhaviSya kA dharma hai / dhArmika saMsAra kA utsAha isI ora jA rahA hai| " vartamAna yuga meM dharma ke nAma para aneka vivAda cala rahe haiM, aneka prakAra ke saMgharSa sAmane A rahe haiN| aisI bAta nahIM hai ki abhI vartamAna meM hI yaha vivAda aura saMgharSa ubhara Ae haiM, prAcIna aura bahuta prAcIna kAla se hI dharma eka vivAdAspada prazna rahA hai / dharma ke svarUpa ko samajhane meM kucha bhUleM huI haiM / mUla prazna yaha hai ki dharma kyA hai ? antar meM jo pavitra bhAva- taraMgeM uThatI haiM, cetanA kI nirmala dhArA bahatI hai, mAnasa meM zuddha saMskAroM kA eka pravAha umar3atA hai, 1. DaoN0 rAdhAkRSNana kRta 'Adhunika yuga meM dharma' - pR0 94 - 95 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA vahI dharma hai ? yA bAhara meM jo hamArA kRtitva haiM, kriyA-kAMDa hai. rIti-rivAja haiM, aura khAne-pIne, pahanane-or3hane ke taura tarIke haiM, ve dharma haiM? hamArA Antarika vyaktitva dharma hai yA bAhya vyaktitva? hamAre vyaktitva ke do rUpa haiM-eka Antarika vyaktitva hai, jo vAstava meM hama jaise andara meM hote haiM, usase nirmita hotA hai| dUsarA rUpa hai, bAhya vyaktitva / hama jaisA bAhara meM karate haiM, usI ke anurUpa hamArA bAhya vyaktitva nirmita hotA hai| hamAre samakSa prazna yaha hai ki honA yA karanA, inameM dharma kauna-sA hai ? vyaktitva kA kauna-sA rUpa dharma hai ? andara meM honA dharma hai, athavA bAhara meM karanA dharma hai? / honA aura karanA meM bahuta antara hai| andara meM hama jaise hote haiM, use bahuta kama vyakti samajha pAte haiN| Antarika vyaktitva ko pakar3anA utanA hI kaThina hai, jitanA pAre ko pakar3anA / bAhya vyaktitva ko pakar3a lenA bahuta sarala hai, utanA hI sarala, jitanA ki jala kI sataha para tairatI huI lakar3I ko chU lenaa| bAhara meM jo AcAra-vyavahAra hotA hai, use sAdhAraNa buddhi vAlA bhI zIghra hI grahaNa kara letA hai, aura use hI hamAre vyaktitva kA pratinidhi rUpa mAna letA hai| Aja bAharI vyaktitva hI hamArA dharma bana rahA hai / dharma ke sambandha meM yahA~ para bhArata ke do dArzanika evaM vicArakoM ke vicAra prastuta kie gae haiN| dharma kyA hai? vastuta: vaha mAnavajIvana kI AdhArazilA hai| dharma mAnavajIvana kA saMgIta hai| dharma mAnavajIvana kA zodhana hai| dharma se adhika pavitra isa jagatI tala para anya koI dUsarA tattva nahIM ho sktaa| dharma aura sampradAya donoM eka nahIM haiM, donoM meM bar3A antara hai| jisa prakAra deha aura prANa-donoM eka sthAna para pratIta hote hue bhI vastuta: bhinna haiN| prANa deha meM hI rahegA, deha se bAhara usakA astitva nahIM hai, usI prakAra sampradAya dharma kA khola hai, dharma nhiiN| para, jaba bhI dharma ko rahanA hogA, taba vaha kisI na kisI sampradAya meM hI rhegaa| vaidika, jaina aura bauddha-ye tInoM dharma ke AdhArabhUta sampradAyavizeSa haiN| dharma yadi raha sakatA hai to tInoM meM hI use rahane meM jarA bhI Apatti nahIM hogii| dharma kyA hai, aura usakA vAstavika svarUpa kyA hai ? isake sambandha meM do vyAkhyAe~ bar3I hI maulika haiM-eka maharSi vedavyAsa kI, jisameM kahA gayA hai ki 'dhAraNAddharma:' jo dhAraNa karatA hai, uddhAra karatA hai, athavA jo dhAraNa karane ke yogya ho, use dharma kahA jAtA hai| dUsarI vyAkhyA hai, jaina paramparA kI, jisameM kahA gayA hai ki 'vatthu sahAvo dhammo'-vastu kA apanA svarUpa hI vastuta: dharma ho sakatA hai| 2. upAdhyAya amara muni kRta 'cintana kI manobhUmi'-pR0 115 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika paramparA ke veda : veda, jina aura buddha-bhArata kI paramparA tathA bhArata kI saMskRti ke mUla-srota haiN| hindU dharma ke vizvAsa ke anusAra veda Izvara kI vANI haiN| vedoM kA upadeSTA koI vyakti-vizeSa nahIM thA, apitu svayaM Izvara ne hI unakA upadeza diyA thaa| mUla meM veda tIna the| ata: usako vedatrayI kahA gyaa| Age calakara atharvaveda ko milAkara cAra veda ho ge| veda kI vizeSa vyAkhyA brAhmaNa grantha aura AraNyaka grantha haiM, yahA~ taka karmakAMDa kI mukhyatA hai / upaniSadoM meM jJAnakAMDa kI pradhAnatA hai| upaniSad vedoM kA antima bhAga hone se vedAnta kahA jAtA hai| vedoM ko pramANa mAnakara smRti-zAstra tathA sUtra-sAhitya kI racanA kI gii| mUla meM inake veda hone se hI ye pramANita haiN| vaidika paramparA kA jitanA bhI sAhitya-vistAra hai, vaha saba veda-mUlaka hai / veda aura usakA parivAra, saMskRta bhASA meM hai| ata: vaidika dharma ke vicAroM kI abhivyakti saskRta bhASA ke mAdhyama se hI buddha kI vANI : tripiTaka buddha ne apane jIvana kAla meM apane bhaktoM ko jo upadeza diyA thA, tripiTaka usI kA saMkalana hai| buddha kI vANI ko tripiTaka kahA jAtA hai| bauddha paramparA ke samagra vicAra aura samasta vizvAsoM kA mUla tripiTaka hai| piTaka tIna haiM-sutta piTaka, vinaya piTaka aura abhidhamma piTaka / sutta piTaka meM buddha ke upadeza haiN| vinaya piTaka meM AcAra hai aura abhidhamma piTaka meM tattva-vivecana hai| bauddha paramparA kA sAhitya bhI vizAla hai, parantu piTakoM meM bauddha dharma ke vicAroM kA sampUrNa sAra A jAtA hai| ata: bauddha vicAroM kA evaM vizvAsoM kA mUla kendra tripiTaka hai| buddha ne apanA upadeza bhagavAn mahAvIra kI taraha usa yuga kI jana-bhASA meM diyA thaa| buddha ne jisa bhASA meM upadeza diyA, usako pAlI kahate hai| ata: piTakoM kI bhASA pAlI bhASA hai / mahAvIra kI vANI : Agama _ 'jina' kI vANI meM, 'jina' ke upadeza meM, jisako vizvAsa hai, vaha jaina hai| rAga aura dveSa ke vijetA ko 'jina' kahate haiN| bhagavAna mahAvIra ne rAga aura dveSa para vijaya prApta kI thI, ata: ve jina the, tIrthaGkara the| tIrthaGkara kI vANI ko jaina-paramparA meM Agama kahate haiN| bhagavAn mahAvIra ke samagra vicAra aura samasta vizvAsa tathA sampUrNa AcAroM kA saMgraha jisameM ho, usako dvAdazAMga vANI kahate haiN| bhagavAn ne apanA upadeza usa yuga kI jana-bhASA meM, jana-bolI meM diyA thaa| jisa bhASA meM mahAvIra ne apane vizvAsa, apane vicAra aura apane AcAra para prakAza DAlA, usa bhASA ko arddha-mAgadhI kahate haiN| arddha-mAgadhI ko deva-vANI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kahate haiN| jaina-saMskRti tathA jaina-paramparA ke mUla vicAroM kA aura AcAroM kA mUla srota Agama-vAGmaya hai / jaina-paramparA kA sAhitya bahuta vizAla hai| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, gujarAtI, hindI, marAThI, baMgalA aura anya prAntIya bhASAoM meM bhI virAT sAhitya likhA gayA hai| yahA~ dizAmAtra darzana hai| viSaya pratipAdana : ___ AgamoM meM dharma, darzana, saMskRti, tattva, gaNita, jyotiSa, khagola, bhUgola aura itihAsa tathA samAja-sabhI prakAra ke viSaya yathA-prasaMga A jAte haiN| dazavaikAlika evaM AcArAMga meM mukhya rUpa se sAdhu ke AcAra kA varNana hai| sUtrakRtAMga meM dArzanika vicAroM kA gaharA maMthana hai| sthAnAMga aura samavAyAMga meM AtmA, karma, indriya, zarIra, bhUgola, khagola, pramANa, naya aura nikSepa Adi kA varNana hai / bhagavatI meM mukhyarUpa se gautama gaNadhara evaM bhagavAn mahAvIra ke praznottara haiN| jJAtA meM vividha viSayoM para rUpaka aura dRSTAnta haiN| upAsaka dazA meM daza zrAvakoM ke jIvana kA sundara varNana hai| antakRt aura anuttaropapAtika meM sAdhakoM ke tyAga evaM tapa kA bar3A sajIva citraNa hai| prazna-vyAkaraNa meM pA~ca Azrava aura pA~ca saMvara kA sundara varNana kiyA hai| vipAka meM kathAoM dvArA puNya aura pApa kA phala batAyA gayA hai| uttarAdhyayana meM adhyAtma-upadeza diyA gayA hai| nandI meM pA~ca jJAna kA vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| anuyoga dvAra meM naya evaM pramANa kA varNana hai| cheda sUtroM meM utsarga evaM apavAda kA varNana hai| rAjapraznIya meM rAjA pradezI aura kezIkumAra zramaNa kA adhyAtma-saMvAda sajIva evaM madhura hai| prajJApanA meM tattva-cintana gambhIra, para bahuta hI vyavasthita hai| AgamoM meM sarvatra jIvana-sparzI vicAroM kA pravAha parilakSita hotA hai| AgamoM kI saMkhyA : ___ Agama-prAmANya ke viSaya meM eka mata nahIM haiN| zvetAmbara-mUrtipUjaka paramparA 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 2 cUlikA sUtra, 6 cheda, 10 prakIrNaka-isa prakAra 45 AgamoM ko pramANa mAnatI hai| inake atirikta niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkA-ina sabako bhI pramANa mAnatI hai, aura Agama ke samAna hI inameM bhI zraddhA rakhatI hai| zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA aura zvetAmbara terApaMthI paramparA kevala 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 4 cheda, 1 Avazyaka-isa prakAra 32 AgamoM ko pramANabhUta svIkAra karatI hai, zeSa AgamoM ko nhiiN| inake atirikta niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkAoM ko bhI sarvAMzata: pramANabhata svIkAra nahIM krtii| digambara-paramparA ukta samasta AgamoM ko amAnya ghoSita karatI hai| usakI mAnyatA ke anusAra sabhI Agama lupta ho cuke haiM, ata: vaha 45 yA 32 tathA niyukti, bhASya, cUrNi, aura TIkA-kisI ko bhI pramANabhUta nahIM maantii| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara-Agama : digambara-paramparA kA vizvAsa hai, ki vIra-nirvANa ke bAda zrRta kA krama se hrAsa hotA gyaa| yahA~ taka hrAsa huA ki vIra-nirvANa ke 683 varSa ke bAda koI bhI aMgadhara athavA pUrvadhara nahIM rhaa| aMga aura pUrva ke aMzadhara kucha AcArya avazya hue haiN| aMga aura pUrva ke aMzoM ke jJAtA AcAryoM kI paramparA meM hone vAle puSpadaMta aura bhUtavali AcAryoM ne SaT khaMDAgama kI racanA dvitIya agrAhyaNIya pUrva ke aMza ke AdhAra para kii| aura AcArya guNadhara ne pA~caveM pUrva jJAna-pravAda ke aMza ke AdhAra para kaSAya pAhuDa kI racanA kii| bhUtabali AcArya ne mahAbaMdha kI racanA kii| ukta AgamoM kA viSaya mukhya rUpa meM jIva aura karma hai / bAda meM ukta granthoM para AcArya vIrasena ne dhavalA aura jaya dhavalA TIkAe~ kiiN| ye TIkAe~ bhI ukta paramparA ko mAnya haiN| digambara paramparA kA sampUrNa sAhitya AcAryoM dvArA racita haiN| AcArya kunda-kunda ke praNIta grantha-samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAyasAra aura niyamasAra Adi bhI Agamavat mAnya haiN| AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ke grantha-gommaTa sAra, labdhisAra, aura dravya saMgraha Adi bhI utane hI pramANabhUta aura mAnya haiN| uttarAdhyayana sUtra : __jaina paramparA kI yaha mAnyatA rahI hai, ki prastuta Agama meM bhagavAn mahAvIra kI antima dezanA kA saMkalana hai| kucha AcAryoM kI yaha mAnyatA hai, ki bhagavAn mahAvIra ne nirvANa prApti ke pahale 55 adhyayana duHkha-vipAka ke aura 55 sukha-vipAka ke kahe the, usake bAda binA pUche uttarAdhyayana ke 36 adhyayanoM kA varNana kiyaa| isalie ise apuTTha vAgaraNA-apRSTa dezanA kahate haiN| aisA bhI kahA jAtA hai ki 36 adhyayana samApta karake bhagavAn marudevI mAtA kA pradhAna nAmaka 37veM adhyayana kA.varNana karate hue antarmuhUrta kA zailezIkaraNa karake siddha-buddha evaM mukta ho ge| kucha AcArya bhagavAn kI antima dezanA ise nahIM mAnate / prastuta Agama ke varNana ko dekhate hue aisA lagatA hai ki sthaviroM ne ise bAda meM saMgraha kiyA hai| kucha adhyayana aise haiM, jinameM pratyeka buddha evaM anya viziSTa zramaNoM ke dvArA die gae upadeza evaM saMvAda kA saMgraha hai| AcArya : bhadrabAhu ne bhI isa bAta ko svIkAra kiyA hai, ki isameM ke kucha adhyayana aMga sAhitya se lie haiN| kucha jina-bhASita haiM, aura kucha pratyeka buddha zramaNoM ke saMvAda rUpa meM haiN| jo kucha bhI ho, itanA to mAnanA hI par3egA ki prastuta Agama bhAva, bhASA aura zailI kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| isameM sarala evaM sarasa padyoM meM aura kahIM para gadya meM bhI dharma, darzana, adhyAtma, yoga aura dhyAna kA sundara nirUpaNa kiyA gayA 3. uttarAdhyayana niyukti-gAthA 4 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| prastuta Agama meM 36 adhyayana haiM-1. vinaya, 2. parISaha, 3. cagIya, 4. asaMskRta, 5. akAma maraNa, 6. kSullaka nirgranthIya, 7. aurabhrIya, 8. kApilIya, 9. namipavajjA, 10. drumapatra, 11. bahuzruta, 12. hari kezIya, 13. citta-saMbhUti, 14. iSukArIya, 15. sabhikSuka, 16. brahmacarya-samAdhi, 17. pApa-zramaNa, 18. saMyatIya, 19. mRgAputrIya, 20. mahAnirgranthIya, 21. samudrapAlIya, 22. rathanemIya, 23. kezI gautamIya, 24. pravacana-mAtA, 25. yajJIya, 26. samAcArI, 27. khaluMkIya, 28. mokSa mArga, 29. samyakatva parAkrama, 30. tapomArga, 31. caraNa-vidhi, 32. pramAda sthAna, 33. karma-prakRti, 34. lezyA, 35. anagAra mArga, aura 36. jIvAjIva-vibhakti / uttarAdhyayana kA saMdeza : bahata nahIM bolanA cAhie, apane Apa para bhI kabhI krodha na karo. saMsAra meM adIna bhAva se rahanA caahie| jIvana meM zaMkAoM se grasta-bhIta hokara mata calo / kRta-karmoM kA phala bhoge binA mukta nahIM hai| pramatta manuSya dhana ke dvArA apanI rakSA nahIM kara sakatA, na isa loka meM na paraloka meM / icchAoM ko rokane se hI mokSa prApta hotA hai| eka apane ko jIta lene para, sabako jIta liyA jAtA hai| icchAe~ AkAza ke samAna ananta haiN| jarA manuSya kI sundaratA ko samApta kara detI hai| jaise vRkSa ke phala kSINa ho jAne para pakSI use chor3akara cale jAte haiM, vaise hI puruSa kA puNya kSINa hone para bhoga sAdhana use chor3a dete haiN| adhyayana kara lene mAtra se veda rakSA nahIM kara skte| saMsAra ke viSaya-bhoga kSaNa bhara ke lie sukha dete haiM, kintu badale meM cirakAla taka dukhadAyI hote haiN| sadA hitakArI satya vacana bolanA caahie| jo lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna meM samabhAva rakhatA hai, vahI vastuta: muni hai| tU svayaM anAtha hai, to dUsare kA nAtha kaise ho sakatA hai? apanI zakti ko ThIka taraha pahacAna kara yathAvasara yathocita karttavya kA pAlana karate hue rASTra meM vicaraNa kiijie| asaMyata AtmA hI svayaM kA eka zatru hai| sAdhaka kI svayaM kI prajJA hI samaya para dharma kI samIkSA kara sakatI hai| brAhmaNa vahI hai, jo saMsAra meM rahakara bhI kAma bhogoM se nirlipta rahatA hai, jaise ki kamala jala se lipta rahakara bhI usameM lipta nahIM hotaa| samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapasyA se tApasa kahalAtA hai| karma se hI brAhmaNa hotA hai, karma se hI kSatriya, karma se hI vaizya hotA hai, aura karma se hI zUdra / svAdhyAya saba bhAvoM kA prakAza karane vAlA hai| vastusvarUpa ko yathArtha rUpa se jAnane vAle 'jina' bhagavAn ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga batAyA hai| samyaktva ke abhAva meM cAritra nahIM ho sktaa| jJAna ke samagra prakAza se, ajJAna aura moha ke visarjana se, rAga-evaM dveSa ke kSaya se, AtmA ekAnta sukha-svarUpa mokSa ko prApta karatA hai| rAga aura dveSa--ye do karma ke bIja haiN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma moha se utpanna hotA hai| karma hI janma-maraNa kA mUla hai| aura janma-maraNa hI vastuta: duHkha hai| devatAoM sahita samagra saMsAra meM jo bhI duHkha hai, ve saba kAmAsakti ke hI kAraNa haiN| jo manojJa aura amanojJa zabda Adi viSayoM meM sama rahatA hai, usa sukha kI koI upamA nahIM hai, aura na koI gaNanA hI hai| uttarAdhyayana niyukti : ___ niyukti, yaha AgamoM para sabase pahalI aura prAcIna vyAkhyA mAnI jAtI hai / niyukti prAkRta bhASA meM aura padyamayI racanA hai| sUtra meM kathita artha, jisameM upanibaddha ho, use niyukti kahA gayA hai| AcArya haribhadra ne niyukti kI paribhASA isa prakAra kI hai-"niryuktAnAmeva sUtrArthAnAm yukti:-paripATyA yojanam" / niyukti zabda kI prAkRta aura saMskRta donoM paribhASAoM se yahI phalitArtha hotA hai ki sUtra meM kathita evaM nizcita artha ko spaSTa karanA niyukti hai| niyukti kI upayogitA yaha hai ki saMkSipta aura padyabaddha hone ke kAraNa yaha sAhitya sugamatA ke sAtha kaMThastha kiyA jA sakatA thaa| niyukti kI bhASA prAkRta aura racanA chanda meM hone se isameM sahaja hI sarasatA aura madhuratA kI abhivyakti hotI hai| niyukti ke praNetA AcArya bhadrabAhu mAne jAte haiN| kauna se bhadrabAhu-prathama athavA dvitIya? isa viSaya meM sabhI vidvAn eka mata nahIM haiN| parantu kucha itihAsakAroM kA abhimata hai ki niyukti-racanA kA prArambha to prathama bhadrabAhu se hI ho jAtA hai| niyuktiyoM kA samaya samvat 400 se 600 taka mAnA gayA hai| kintu ThIka-ThIka kAla-nirNaya abhI taka nahIM ho pAyA hai| uttarAdhyayana niyukti meM 'uttara' aura 'adhyayana' zabdoM kI vyAkhyA kI hai| zrata aura skaMdha ko samajhAyA gayA hai| gali aura AkIrNa kA dRSTAnta dekara ziSyoM kI dazA kA varNana kiyA hai| kapila aura nami kA ullekha hai| isameM zikSAprada kathAnakoM kI bahulatA hai| maraNa kI vyAkhyA ke prasaMga para 17 prakAra ke maraNa kA ullekha kiyA gayA hai / isa niyukti meM gandhAra zrAvaka, sthUlabhadra, kAlaka, skandaka putra aura karakaNDU Adi kA jIvana vRttAnta bhI hai| nihvavoM kA varNana hai| rAjagRha ke vaibhAra Adi parvatoM kA ullekha bhI upalabdha hotA hai| isa niyukti meM dharma, darzana, adhyAtmayoga evaM dhyAna ke sambandha meM bhI ullekha upalabdha haiN| uttarAdhyayana bhASya : bhASya bhI AgamoM kI vyAkhyA hai| paranta niryakti kI apekSA bhASya vistAra meM hotA hai| bhASyoM kI bhASA prAkRta hotI hai, aura niyukti kI taraha bhASya bhI padya meM hote haiN| bhASyakAroM meM saMghadAsa gaNi aura jinabhadra kSamAzramaNa vizeSa rUpa se prasiddha haiN| vidvAn inakA samaya vikrama kI 7vIM zatI mAnate haiN| uttarAdhyayana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 8 : bhASya kI gaNanA bhI mUla sUtra meM hai| isa para zAnti sUri ne prAkRta meM eka vistRta TIkA likhI hai| isa para eka laghubhASya bhI likhA gayA hai, jisakI gAthAe~ isakI niyukti meM mizrita ho gaI haiN| isameM boTika kI utpatti kA varNana kiyA gayA hai| pA~ca prakAra ke nirgranthoM kA svarUpa batalAyA gayA hai| ve pA~ca bheda isa prakAra se haiM-pulAka, vakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka / prasaMgavaza anya varNana bhI kie gae haiM, jo bahuta sundara haiN| uttarAdhyayana cUrNi : niyukti aura bhASya kI bhA~ti cUrNi bhI AgamoM kI vyAkhyA hai| parantu yaha padya na hokara gadya meM hotI hai| kevala prAkRta meM na hokara prAkRta aura saMskRta-- donoM meM hotI hai| cUrNiyoM kI bhASA sarala aura subodhya hotI hai| cUrNiyoM kA racanAsamaya lagabhaga 7vI-8vIM zatI hai| cUrNikAroM meM jinadAsa mahattara kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| inakA samaya vikrama kI 7vIM zatI mAnA jAtA hai| cUrNikAroM meM siddhasena sUrI, pralamba sUrI aura agastyasena sUrI kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| uttarAdhyayana-cUrNi jinadAsa mahattara kI eka sundara kRti hai| yaha bahuta vistRta nahIM hai| saMskRta aura prAkRta mizrita bhASA hone se samajhane meM atyanta sugama hai| kahIM-kahIM prasaMgavaza isameM tattva-carcA aura loka-carcA bhI upalabdha hotI hai| uttarAdhyayana TIkA : prAkRta yuga meM mUla Agama, niyukti aura bhASyoM kA granthana haa| carNiyoM meM pradhAnatA prAkRta kI hone para bhI usameM saMskRta kA praveza ho cukA thaa| saMskRta yuga meM pradhAnarUpa se TIkAoM kI racanA huii| Agama-sAhitya meM cUrNi-yuga ke bAda meM saMskRta-TIkAoM kA yuga aayaa| TIkA ke artha meM itane zabdoM kA prayoga hotA rahA hai-niyukti, bhASya, cUrNi, TIkA, vivRti, vRtti, vivaraNa, vivecanA, avacUri, avacUrNi, dIpikA, vyAkhyA, paMjikA, vibhASA aura chaayaa| saMskRta TIkAkAroM meM AcArya haribhadra kA nAma ullekhanIya hai| inhoMne prAkRta cUrNiyoM ke AdhAra se TIkA kii| haribhadra ke bAda meM AcArya zIlAMka ne saMskRta TIkAe~ likhiiN| AcArAMga aura sUtra kRtAMga para inakI vistRta aura mahattvapUrNa TIkAe~ haiM, jinameM dArzanikatA kI pradhAnatA hai| maladhArI hemacandra bhI prasiddha TIkAkAra haiN| parantu saMskRta TIkAkAroM meM sabase viziSTa sthAna AcArya malayagiri kA hai| AcArya zAnti sUrI ne uttarAdhyayana para vistRta TIkA likhI hai| yaha prAkRta aura saMskRta donoM meM hai| parantu prAkRta kI pradhAnatA hai, ata: isakA nAma 'pAiya' TIkA prasiddha hai| isameM dharma aura darzana kA ati sUkSma vivecana huA hai / AgamoM ke TIkAkAroM meM abhaya deva sUrI bhI eka suprasiddha TIkAkAra haiN| abhayadeva sUrI ko navAMgI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttikAra kahA jAtA hai / uttarAdhyayana sUtra para jina AcAryoM ne saMskRta TIkAe~ likhI haiM, unameM mukhya ye haiM- vAdivetAla zAntisUrI, nemicandra, kamalasaMyama, lakSmI vallabha, bhAvavijaya, haribhadra, malayagiri, tilakAcArya, koTyAcArya, nami sAdhu aura mANikya zekhara / jaina AgamoM meM sabase adhika TIkAe~ uttarAdhyayana para hI likhI gaI haiN| yahI kAraNa hai, ki uttarAdhyayana sUtra jaina paraMparA meM atyanta priya aura atyanta prasiddha rahA hai / 1 gItA, uttarAdhyayana, dhammapada : jisa prakAra samasta upaniSadoM kA sAra gItA meM saMcita kara diyA gayA hai, jisa prakAra samasta buddhavANI kA sAra dhammapada meM saMgRhIta kara diyA gayA hai, usI prakAra bhagavAn mahAvIra kI vANI kA samagra nisyanda evaM sAra uttarAdhyayana sUtra meM gumphita kiyA gayA hai / bhagavAn mahAvIra ke vicAra, vizvAsa aura AcAra kA eka bhI dRSTikoNa isa prakAra kA nahIM hai, jo uttarAdhyayana sUtra meM na A gayA ho| isameM dharma - kathAnaka bhI haiM, upadeza bhI haiM, tyAga evaM vairAgya kI dhArAe~ bhI pravAhita ho rahI haiN| dharma aura darzana kA sundara samanvaya isameM bhalI-bhA~ti parilakSita hotA hai / jJAna, darzana aura cAritra - tInoM kA sundara saMgama huA hai 1 prastuta prakAzana : uttarAdhyayana sUtra kA prastuta - prakAzana atyaMta hI sundara hai| isameM vizeSatA yaha hai, ki eka ora mUla hai, aura ThIka usake sAmane usakA anuvAda diyA gayA hai / svAdhyAya premI mUla pATha kara sakatA hai, aura artha jAnane vAlA vyakti sIdhA artha bhI par3ha sakatA hai | anuvAda kI bhASA aura zailI AkarSaka evaM sundara hai I mahAviduSI darzanAcArya zrI candanA jI ne isake anuvAdana evaM lekhana meM khUba hI parizrama kiyA hai, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai| unakI dArzanika buddhi ne yathAprasaMga aura yathAsthala zabdoM ke mArmika artha die haiN| prasannatA hai, ki sAdhvI samAja meM yaha pahalA avasara hai, ki eka sAdhvI uttarAdhyayana sUtra kA sundara sampAdana prastuta kiyA hai| abhI taka candanA jI vaktRtva kalA meM hI prasiddha thIM, para isa prakAzana se lekhana ke kSetra meM bhI ve praveza pA rahI haiM / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antara ke bola -upAdhyAya amaramuni bhAratIya vAGmaya kI pramukha cintana dhArA, tripathagA gaMgA kI bhA~ti vaidika, jaina aura bauddha-paramparA ke rUpa meM, tIna dhArAoM meM pravAhita hai| bhAratIya tattva draSTA RSi-muniyoM evaM adhyetA vidvAnoM kA purAkAlIna vaha tattva jJAna, jisane hajAroM varSoM se bhAratIya janajIvana ko AdhyAtmika evaM naitika AdarzoM kI tathA AtmotthAna evaM samAjotthAna ke kartavya karmoM kI preraNA dI hai, vaha inhIM tInoM paramparAoM ke prAktana sAhitya meM upalabdha hai| bhArata kI tatkAlIna pavitra evaM nirmala AtmA ke darzana yadi hama Aja kara sakate haiM, to yahIM kara sakate haiM, anyatra nhiiN| vaidika brAhmaNadharma meM vedoM kA tathA bauddhadharma meM tripiTaka kA jo gauravazAlI mahattvapUrNa sthAna hai, vahI jaina dharma meM AgamasAhitya kA hai| samavAyAMga sUtra meM AcArAMga Adi 12 aMga zAstroM kA to 'gaNipiTaka' ke nAma se gauravapUrNa ullekha huA hai| samavAyAMga sUtra ke TIkAkAra AcArya abhayadeva ne 'gaNipiTaka' kA artha kiyA hai-"gaNI arthAt gaNadhara AcAryoM kA, piTaka arthAt dharmarUpa nidhi ke rakhane kA pAtra / " isakA artha hai-aMga sAhitya meM dharma kA vizAla jJAnakoSa surakSita hai| aMgazAstroM se itara AgamoM meM bhI 'gaNipiTaka' kA ukta artha samAhita hai| unameM bhI jaina tattva jJAna kA vaha akSaya koSa hai, jo sAdhaka ke antaraMga meM taraMgita hone vAlI jijJAsAoM kA yogya samAdhAna prastuta karatA hai| aMga aura aMgabAhya jaina Agama sAhitya kA sarvaprathama 'aMga' aura 'aMgabAhyarUpa' meM do prakAra se vibhAjana huA hai| jinadAsa mahattarakRta nandIcUrNi, tattvArtharAjavArtika Adi ke anusAra aMga zAstra ve haiM, jo artharUpa meM jinabhASita haiM tathA zabdasUtra ke rUpa meM gaNadharoM dvArA grathita haiM / 2 tIrthaMkara mahAvIra ne AcArAMga Adi zAstroM ke nAmollekha 1. nandIsUtra, tattvArthasUtra aadi| 2. bhagavadarhansarvajJahimavatrirgatavAggaGgA'rthavimalasalilaprakSAlintAnta:karaNaiH buddha yatizayarddhiyuktairgaNadharairanusmRtagrantharacanam aacaaraadidvaadshvidhmnggprvissttmityucyte| -tattvArthavArtika 1 / 20 / 12 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( > ke sAtha na koI eka Agama kahA hai, na likhA hai / unhoMne to bhavyAtmAoM ke bodhArtha kevala dharmadezanAe~ dIM, Atmahitakara tattvajJAna kA marma samajhAyA, aura basa kRtakRtya ho ge| bhagavAn dvArA samaya-samaya para die gae dharmopadezoM kA jo aMza gaNadharoM kI smRti meM rahA, use unhoMne saMkalana kara sUtrabaddha kiyA, aura apane ziSyoM ko kaNThastha karAyA / likhA unhoMne bhI nahIM / aMgabAhya zAstra ve haiM, jo bAda meM kAlAnusAra mandabuddhi hote jAte ziSyoM ke hitArtha paramparAgata aMgasAhitya ke AdhAra para sthaviroM ne saMkalita kie / aMgabAhya zAstroM kI saMkhyA kA ullekha AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM 'aneka' kaha kara kiyA hai, arthAt unakI dRSTi meM aMgabAhya zAstroM kI aMgazAstroM ke anusAra koI niyata saMkhyA nahIM hai / uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana sUtra kI gaNanA aMgabAhya zAstroM meM hai / 5 yadyapi kalpasUtra (146) ke anusAra ukta Agama kI prarUpaNA zramaNa bhagavAn mahAvIra ne apane nirvANa se pUrva antima samaya meM pAvApurI meM kI thI / isa dRSTi se jina - bhASita hone ke kAraNa isakA sthAna aMgazAstroM meM honA cAhie thA, aMgabAhyoM meM nahIM / uttarAdhyayana sUtra kI antima (36 / 268) gAthA ko bhI katipaya TIkAkAra isI bhAva meM avatarita karate haiM ki uttarAdhyayana kA kathana karate hue bhagavAn mahAvIra parinirvANa ko prApta hue| isa gutthI ko sulajhAnA kAphI kaThina hai / phira bhI itanA kaha sakatA hU~, ki uttarAdhyayana ke kucha aMzoM kI avazya bhagavAn mahAvIra ne prarUpaNA kI thI, bAda meM sthaviroM ne kucha aura aMza jor3akara prastuta zAstra kA uttarAdhyayana ke nAma se saMkalana kiyA / vartamAna meM uttarAdhyayana kA jo rUpa upalabdha hai, usa para se aisA lagatA bhI hai ki usakA kucha aMza pIche se saMkalita huA hai / sAkSI ke lie kezigautamIya, samyaktva parAkrama Adi kucha adhyayana sUkSmatA se dekhe jA sakate haiM / kezigautamIya adhyayana meM tIrthaMkara mahAvIra kA zraddhA bhakti ke sAtha gauravapUrNa ullekha hai, jo svayaM bhagavAn mahAvIra ke apane hI zrI mukha se susaMgata nahIM lagatA hai / samyaktvaparAkrama meM praznottara zailI hai, jo parinirvANa ke samaya kI varNita sthiti se ghaTita nahIM hotI hai| dUsare kalpasUtrakAra ne uttarAdhyayana ko 'apRSTa 3. yad gaNadhara ziSyapraziSyairArAtIyairadhigatazrutArthatattvaiH kAladoSAdalpamedhAyurbalAnAM prANinAmanugrahArthamupanibaddhaM saMkSiptAGgArthavacanavinyAsaM tadaGgabAhyam / - tattvArthavArtika 1 / 20 / 13 4. zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam-1 / 20 5. nandIsUtra, tattvArthavArtika Adi / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa' arthAt binA kisI ke pUche svata: kathana kiyA huA zAstra batAyA hai| anya adhyayanoM ke bhI kucha aMza isI prakAra bAda meM saMkalita kie gae pratIta hote haiN| pUrvokta tathyoM ke AdhAra para gaNadharoM dvArA saMkalita na hokara, ukta zAstra, pazcAdbhAvI sthaviroM dvArA saMkalita huA hai, ata: use aMgazAstroM meM nahIM, aMgabAhya zAstroM meM sthAna milA hai| kintu isakA yaha artha nahIM ki uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAn mahAvIra kA dharmopadeza nahIM hai| kAphI mAtrA meM unhIM kA dharmopadeza hai, jo yatra-tatra spaSTata: pradIptimAna hai, aura sAdhaka kI antarAtmA ko sparza karatA hai| vItarAgavANI kA teja chipA nahIM rahatA hai| vaha mahAkAla ke saghana avarodhoM ko tor3atA huA Aja bhI prakAzamAna hai, bhavyAtmAoM kA sAdhanApatha ujAgara kara rahA hai| AgamasAhitya kI tIna vAcanAe~ Agama sAhitya kI surakSA kA prazna Arambha se hI kAphI jaTila rahA hai| adhyetA muni AgamoM ko kaNThastha arthAt smRti meM rakhate the, likhate nahIM the| likhane aura rakhane meM unheM hiMsA Adi asaMyama kA doSa lagatA thA aura tAr3apatra Adi ke saMgraha se parigraha Adi kA doSa bhI? isIlie guru-ziSya paramparA se zruta hone ke kAraNa Agama sAhitya ko 'zruta' kahA jAtA hai| zruta arthAt sunA gayA, pustaka meM dekhakara par3hA nahIM gyaa| veda bhI pahale zruta paramparA se hI calate Ae the, likhe nahIM gae the| ata: unheM bhI 'zruti' kahA jAtA hai| parantu zruta hone para bhI vedoM kA zabda pATha, Agama pATha kI apekSA adhika surakSita rhaa| isakA kAraNa eka to yaha hai ki vedapAThI brAhmaNa eka jagaha rahatA thA, ata: yaha nirantara abhyAsa meM, uccAraNa kI zuddhatA meM lagA rahatA thaa| dUsare vedamaMtroM kA prayoga yajJayAgAdi kriyA kANDoM meM prAya: nirantara hotA rahatA thaa| AgamoM ke lie yaha sthiti nahIM thii| eka to jaina bhikSu bhramaNazIla thaa| eka jagaha adhika rahanA, usake lie niSiddha thaa| dUsare lokajIvanasambandhI sAmAjika kriyAkANDoM meM usakA koI upayoga bhI nahIM thaa| brAhmaNoM kI taraha zramaNa, bhASA kI pavitratA ko 6. chattIsaM ca apuTTha vAgarANAiM-kalpasUtra 146 7. (ka) potthaesu gheppaMtaesu asaMjamo bhvi| -dazavaikAlika cUrNi pR0 21 (kha) jattiyamettA vArA, muMcati baMdhati ya jattiyA vaaraa| jati akkharANi lihati va, tati lahugA jaM ca Avajje // -nizItha bhASya, 4004 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI koI mahattva na dete the| unakA lakSya artha thA, zabda nhiiN| yahI kAraNa hai ki jahA~ brAhmaNa veda ke zabdoM ko nitya mAnatA rahA hai, vahA~ zramaNa AgamoM ke zabdoM ko anitya mAnakara calA hai| vedoM meM zabdapATha pahale haiM, artha bAda meM hai| zramaNoM ke yahA~ artha pahale hai, zabdapATha bAda meM hai| DA0 harizcandra jaina ne 'aMgazAstra ke anusAra mAnava vyaktitva kA vikAsa' nAmaka apane zodha grantha meM ThIka hI likhA hai ki "brAhmaNa ke lie vedAdhyayana sarvasva thA, kintu jaina zramaNa ke lie AcAra hI sarvasva hai| ataeva koI mandabuddhi ziSya sampUrNa zruta kA pATha na bhI kara sake, taba bhI usake mokSa meM kisI bhI prakAra kI rukAvaTa nahIM thI aura usakA aihika jIvana bhI nirbAdha rUpa se sadAcAra ke bala para vyatIta ho sakatA thaa| jaina sUtroM kA dainika kriyAoM meM vizeSa upayoga bhI nahIM hai| jahA~ eka sAmAyika padamAtra se bhI mokSamArga sugama ho jAne kI zakyatA ho, vahA~ virale hI sAdhaka yadi saMpUrNa zrutadhara hone kA prayatna kareM, to isameM kyA Azcarya / " DAkTara sAhaba kA ukta kathana aitihAsika satya ke nikaTa hai| yahI kAraNa hai ki AgamoM kI paramparA bIca-bIca meM kaI bAra chinna-bhinna hotI rhii| bhayaMkara duSkAloM ke samaya to vaha aura bhI viSama sthiti meM pahu~ca gii| smRti durbalatA ke kAraNa bhI AgamoM ke aneka aMza astavyasta hote ge| aura jaba-jaba yaha sthiti AI, to AgamoM kI surakSA ke lie zrutadhara AcAryoM ne yugAnusAra prayatna kie| bauddha paramparA meM tripiTika ke vyavasthita saMkalana evaM saMrakSaNa ke lie hone vAlI vidvatpariSad ko saMgIti kahate haiM, jaina paramparA meM isa prakAra AgamasurakSA ke sAmUhika prayatnoM ko vAcanA kahA jAtA hai| ye vAcanAe~ mukhya rUpa se tIna haiN| sarvaprathama pATilaputra kI vAcanA hai, jo AcArya bhadrabAha svAmI aura Arya sthUla bhadra ke nirdezana meM huii| candragupta maurya ke samaya meM 12 varSa kA bhayaMkara duSkAla par3A thaa| usa samaya saMgha bahuta asta-vyasta ho gayA thaa| aisI sthiti meM AgamoM kA abhyAsa kaise cAlU raha sakatA thaa| ata: duSkAla ke bAda AgamoM ko yathAsmRti vyavasthita rUpa dene ke lie prathama vAcanA kA sUtrapAta huaa| isa vAcanA meM AcArAMga Adi 11 aMga aura bArahaveM dRSTivAda aMga ke 14 pUrvo meM 10 pUrva hI zeSa baca pAe the| jaina kathAnusAra eka mAtra sthUlabhadra hI aise the, jinheM zabdaza: 14 pUrva kA aura arthaza: 10 pUrvo taka kA spaSTa jJAna thaa| 8. 9. nandIsUtra, upasaMhAra atthaM bhAsai arahA, suttaM guMthati gaNaharA niunnN| -Avazyakaniyukti Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI vAcanA AcArya skandila ke samaya meM mathurA meM huii| mAthurI vAcanA ke nAma se prasiddha yaha vAcanA bhI 12 varSa ke bhISaNa duSkAla ke bAda hI huI thii| AcArya skandila kA paTTadhara kAla muni zrI kalyANa vijayajI ke matAnusAra, vIra nirvANa saM0 827 se 840 taka hai| AcArya skandila ke samaya meM hI dUsarI vAcanA, AcArya nAgArjuna kI adhyakSatA meM, saurASTra pradeza ke balabhI nagara meM huii| tIsarI vAcanA bhagavAn mahAvIra ke nirvANa se 980 athavA 993 varSa ke lagabhaga devarddhigaNI ke netRtva meM balabhI nagara meM huii| anta: yaha bAlabhI vAcanA ke nAma se prasiddha hai| prathama kI do vAcanAoM meM AgamoM ko smRti-anusAra kevala maukhika-rUpa se vyavasthita hI kiyA gayA thA, unheM likhA nahIM gayA thaa| devarddhigaNI ne hI sarvaprathama AgamoM ko likhA, pustakArUDha kiyaa| smRti para AdhArita zAstroM meM hera-phera hone kI jitanI adhika saMbhAvanA hai, utanI likhita hone para nahIM rhtii| ata: likhita rUpa meM AgamoM kI vyavasthita surakSA kA yaha mahAprayatna jaina itihAsa meM cira abhinandanIya rhegaa| vartamAna meM AgamoM kA jo rUpa hai, vaha adhikAMzata: devarddhigaNI ke dvArA vyavasthita kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra kA paramparAgata vartamAna meM upalabdha saMskaraNa bhI devarddhigaNI kSamAzramaNa kI bAlabhI vAcanA kA hI kRpA-phala hai| uttarAdhyayana ke vyAvahArika jIvana prayoga uttarAdhyayana kA prArambha vinaya se hotA hai| vinaya arthAt ziSTAcAra / gurujanoM kA, abhibhAvakoM kA anuzAsana jIvana meM kitanA nirmANakArI hai, yaha prathama adhyayana meM hI mAlUma ho jAtA hai| kaise bolanA, kaise baiThanA, kaise khar3e honA, kaise sIkhanA-samajhanA--ityAdi choTI-choTI bAtoM kI bhI kAphI gaMbhIratA ke sAtha carcA kI gaI hai, jaise ki koI anubhavI vRddha nanhe bAlaka ko kucha batA rahA ho / vastuta: jIvana-nirmANa kI ye pahalI sIr3hiyA~ haiM / inako pAra kie binA Upara kI maMjila meM koI kaise pahu~ca skegaa| Aja jo hama vigraha, kalaha aura dvandva parivAra meM, samAja meM aura rASTra meM dekha rahe haiM, yadi uttarAdhyayana ke prathama ke do, tIna adhyayana hI niSThA ke sAtha jIvana meM utAra leM, to dharatI para jIte jI hI svarga utara aae| dekhie, ukta adhyayanoM meM kitanA sundara kahA hai-"bahuta nahIM bolanA caahie| kie ko kiyA kaho aura na kie ko na kiyaa| galitAzva (duSTa yA durbala ghor3A) jaise bAra-bAra cAbuka kI mAra khAtA hai, aise bAra-bAra kisI ke kucha kahate rahane aura sunane kI Adata mata ddaalo| samaya para samaya (samayocita kartavya) kA AcaraNa karanA caahie| dUsaroM para to kyA, apane Apa para bhI kabhI krodha na kro| galatI ko chipAo nhiiN| binA bulAe kisI ke bIca meM na bolo| dUsare damana kareM, isase to acchA hai ki vyakti svayaM hI svayaM ko anuzAsita Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karale / dUsaroM ke doSa na dekho| jJAna prApta kara namra bno| khAne-pIne kI mAtrA kA yathocita bhAna rakhanA caahie| bure ke sAtha burA honA, bacakAnApana hai| Aja nahIM, to kala milegA? Aja ke alAbha se hI nirAzA kyoM? mana meM dInatA na Ane do|" uttarAdhyayana kA bandhanamukti-sandeza mAnava meM kAmanA kA dvandva sabase bar3A dvandva hai| yaha vaha dvandva hai, jo kabhI kucha Age bar3ha jAtA hai to mAnava ko pazu banA detA hai, vikSipta aura pAgala bhii| isake lie uttarAdhyayana meM vairAgya kI jo dhArA pravAhita hai, brahmacaryasamAdhi sthAna Adi adhyayanoM meM jo vyAvahArika evaM maulika cintana hai, usa kA akSara-akSara aisA hai, jo vAsanA ke cirabaddha jAla ko, yadi niSThA ke sAtha sakriyatA ho to kucha hI samaya meM tor3a kara pheMkA jA sakatA hai / apekSA hai sAdhanA kii| uttarAdhyayana kI dRSTi meM vAsanA eka asamAdhi hai, pratipakSa meM brahmacarya samAdhi hI usakA samucita uttara hai| usake lie sAdhaka ko kaba, kaise satarka evaM sajaga rahanA hai, yaha uttarAdhyayana ke 16 aura 32 veM adhyayanoM se acchI taraha jAnA jA sakatA uttarAdhyayana ke AdhyAtmika udghoSa uttarAdhyayana AdhyAtmika zAstra hai| vaha jIvana kI ulajhI gutthiyoM ko andara meM sulajhatA hai| bAhara meM jo bhI dvandva, vigraha yA saMgharSa najara meM Ate haiM, unake mUla andara meM haiN| ata: viSa-vRkSa ke kucha patte noMca lene meM samasyA kA sahI samAdhAna nahIM hai / viSa-vRkSa ke to mUla ko hI ukhAr3anA hogaa| aura vaha mUla hai prANI ke antarmana kA rAga-dveSa / isIlie uttarAdhyayana kahatA hai-'zabda, rUpa, gandha, rasa Adi kA koI aparAdha nahIM hai| asalI samasyA usa mana kI hai, jo manojJa se rAga aura amanojJa se dveSa karane lagatA hai| zabdAdi se nahIM, moha se hI vikRti janma letI hai| jo sAdhaka sama hai, manojJa aura anamojJa kI dvandvAtmaka sthiti meM bhI samabhAva rakha letA hai, rAga-dveSa nahIM karatA hai, vaha saMsAra meM rahatA huA bhI usase vaise hI lipta nahIM hotA hai, jaise jala meM rahatA huA bhI kamala kA pattA jala se lipta Ardra nahIM hotA hai / 12 10. 'na kiMci rUvaM avarajjhaI se'-32125 11. 'so tesu mohA vigaI uvei'-32|102 12. 'na lippae bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhrinniiplaasN'-32|34 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) yaha hai sAdhanA kA gUDhArtha ! yaha patha apane ko badalane kA hai, bhAgane kA nhiiN| vAstava meM badale binA samasyA kA samAdhAna nahIM hai / rAjImatI rathanemi ko ThIka hI kahatI hai-"aise kaise kAma clegaa| aise to jaba bhI kabhI kisI nArI ko dekhoge, gar3abar3A jAoge, asthira ho jaaoge| kadama-kadama para ThokareM khAnA, kaisI sAdhutA hai ? "13 bAta ThIka hai, saMsAra meM jaba taka haiM, andhe-bahare, lUle-laMgar3e, luMja-puMja apaMga ho kara to kisI kone meM nahIM par3e rheNge| jIvana eka yAtrA hai| yAtrA meM acche-bure sabhI prasaMga A sakate haiM / AvazyakatA hai apane ko hI sa~bhAle rakhane kii| bAhara meM kisI se jhagar3ane kI nhiiN| ata: uttarAdhyayana sAdhaka ko bAhara meM idhara-udhara ke viSayoM se, vAtAvaraNoM se bace rahane kI, nIti-niyamoM kI rakSA ke lie ekAnta meM alaga bane rahane kI aneka carcAe~ karatA hai, jo prAthamika sAdhaka ke lie atIva Avazyaka bhI haiM, aura upayogI bhI haiM, kintu Akhira meM isI tAtvika niSkarSa para AtA hai ki vivekajJAna se apane ko andara meM aisA taiyAra karo ki bAhara meM bhalA-burA kucha bhI mile, tuma andara meM 'maruvva vAeNa akaMpamANo' (utta0 20, 19) rho| uttarAdhyayana kI dRSTi meM kriyAkANDa uttarAdhyayana sAdhanApatha para dRr3hatA se calate rahane kI bAta to karatA hai, kintu arthahIna deha-daNDa kI nhiiN| vaha sahaja zIla ko mahattva detA hai, isIlie vaha kahatA hai-"jaTA bar3hAne se kyA hogA? muNDa hone se bhI kyA banegA? nagna raho to kyA aura ajina evaM saMghATI dhAraNa karo to kyA? yadi jIvana duHzIla hai to ye jarA bhI trANa nahIM kara skeNge|"14 bilkula ThIka kathana hai yh| mukhya bAta yama kI nahIM, saMyama kI hai-kore anAcAra yA atyAcAra kI nahIM, sadAcAra kI hai| devendra ne jaba ghora Azrama kI carcA kI, aura vahIM tapa tapane kI bAta kahI, to rAjarSi nami kahate haiM- "bAla tapa se kyA hotA hai ? antarviveka jAgRta honA caahie| bAlajIvaM mahIne-mahIne bhara ke lambe upavAsa karatA hai, pAraNA ke dina kuzAgra para Ae itanA anna-jala letA hai, taba bhI vaha zrutAkhyAta sahaja zuddha dharma kI solahavIM kalA ko bhI nahIM pA sakatA hai|"15 kitanI bar3I bAta kahI hai uttarAdhyayana meN| isase bar3hakara jar3a kriyA-kANDa kA aura kauna Alocaka hogA? uttarAdhyayana kI lar3AI zarIra se nahIM hai ki vaha pApoM kI jar3a hai| use khatma kro| zarIra ko to vaha saMsAra sAgara ko tairane kI naukA batAtA hai-"sarIra mAhu nAvitti / "16 mana ke caMcala azva ko bhI mArane kI bAta nahIM khtaa| 13. dazavakAlika, uttarAdhyayana / 14. uttarAdhyayana, 5 / 21 15. ,, ,, 15 / 44 16. ,, ,, 23 / 73 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) basa, use sAdhane kI bAta kahatA hai| mana ke ghor3e ko jJAna kA lagAma lagAo" aura yAtrA karo, koI Dara nahIM hai| uttarAdhyayana meM prajJAvAda ke sUtra uttarAdhyayana mAnava kI sahaja prajJA kA pakSadhara hai / vaha satya kA nirNaya kisI cirAgata paramparA yA zAstra ke AdhAra para karane ko nahIM kahatA hai / vaha to kahatA hai, 'appaNA saccamesejjA' tuma svayaM satya kI khoja kro| arthAt apanI khuda kI A~khoM se dekho| dUsaroM kI A~khoM se bhalA koI kaise dekha sakatA hai| bhagavAn pArzvanAtha aura mahAvIra ke saMghoM ke AcAra evaM veSa vyavahAra kI gutthI ko gautama ne na pArzva jina ke nAma se sulajhAyA aura na apane guru mahAvIra ke nAma se hii| mahApuruSoM aura zAstroM kI duhAI na dI unhoNne| gautama kA eka hI kahanA hai--"apanI svata: prajJA se kAma lo| deza kAla ke badalate pariveza meM purAgata mAnyatAoM ko prkho| 'pannA samikkhae dhamma-vinnaNeNa samAgamma, dhammasAhaNamicchiyaM 9- prajJA hI dharma ke satya kI sahI samIkSA kara sakatI hai| tattva aura atattva ko parakhane kI prajJA evaM vijJAna ke sivA aura koI kasauTI nahIM hai| uttarAdhyayana ke krAnti-svara uttarAdhyayana ke krAnti ke svara itane mukhara haiM, jo mahAkAla ke jhaMjhAvAtoM meM bhI na kabho kSINa hue haiM, aura na kabhI kSINa hoNge| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM saMskRta bhASA ko detravANI mAnakara kahA jAtA thA ki vaha zabdata: hI pavitra hai| isa prakAra zAstroM ke acche bure kA dvandva bhASA para hI A TikA thaa| bhagavAna ne samAdhAna diyA-koI bhI bhASA pavitra yA apavitra nahIM hai| bhASA kisI kA saMrakSaNa nahIM kara sakatI / zAstra par3hane bhara se kisI kA kucha trANa nahIM hai / 29 acchA zAstra vahI hai, jisake adhyayana se tapa, tyAga, kSamA, ahiMsA Adi kI preraNA mile / 22 bhagavAn mahAvIra ne isIlie paMDitAU saMskRta kA mArga chor3akara sarva-sAdhAraNa janatA kI bolI meM janatA ko upadeza diyaa| bhASA kA moha Aja bhI hameM kitanA taMga kara rahA hai, kitanA khUna bahA rahA hai| acchA ho, 17. , , 23 / 56 18. , , 23 / 25 19. , , 2331 20. , , 610 21. , , 1412 22. , , 38 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana kI ukta carcA para se hama isa dvandva kA kucha samAdhAna pAe~ / zAstroM ke nAma para Ae dina nita naye bar3hate jhagar3e samApta kreN| mAnava kahIM bhI aura kaise bhI rhe| koI na koI veSabhaSA to hogI hii| sAmAjika hI nahIM, dhArmika jIvana meM bhI veSa kA kucha artha hai| parantu dvandva taba paidA hotA hai, jaba deza kAlAnusAra usameM kucha badalAva AtA hai| aura vaha AnA bhI caahie| loka jIvana bahatA pAnI hai| kAla ke sAtha vaha bhI bahatA rahatA hai| talaiyA kA pAnI bahatA nahIM hai, ata: vaha sar3atA hai| bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra ke saMghoM meM jaba nae purAne dharmaliMga kA, veSabhUSA kA prazna uThA, to gaNadhara gautama bahuta spaSTa samAdhAna karate haiN| unakI dRSTi meM dhArmika veSa koI bhI ho, dezakAlAnusAra vaha kitanA hI aura kaisA hI badale, usakA prayojana loka taka hI hai, Age nhiiN| 'loge liMgappaoyaNaM / '23 veSa aura veSa se sambandhita AcAra-vyavahAra lokapratIti ke lie vikalpita kie haiM, ye tAttvika nahIM haiM, zAzvata to bilkula bhI nhiiN| 'paccayatthaM ca logassa, nANAvihavigappaNaM / '24 nizcaya meM--mukti ke sadbhUta sAdhanara5 samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra hI haiM, veSa Adi nhiiN| uttarAdhyayana ne jAtivAda para bhI karArI coTeM kI haiN| vaha janma se zreSThatA nahIM, karma se zreSThatA mAnatA hai| vaha janma se nahIM, karma se brAhmaNa hone kI bAta kahatA hai--'kammuNA baMbhaNo hoi|26 yajJIya adhyayana meM yajJa kI aura yAyAjI brAhmaNa kI satkarma-pradhAna bar3I maulika vyAkhyA kI hai| harikeza bala zvapAka putra ko deva-pUjita batAyA hai| usakA spaSTa udghoSa hai-'sakkhaM khu dIsai tavoviseso, na dIsaI jAivisesa koii|27 sAdhanA kI vizeSatA hai, jAti kI vizeSatA nhiiN| Aja ke isa yuga meM bhI ye krAnti ke aparAjita svara kitane aprekSita haiM, yaha Aja ke samAjazAstriyoM aura rASTra netAoM se puucho| uttarAdhyayana kA mahattva uttarAdhyayana kA mahattva jaina vAGmaya meM sarvavidita hai| nAma se hI yaha adhyayana uttara arthAt uttama adhyayana hai| yaha vaha AdhyAtmaka bhojana hai, jo kabhI vAsI nahIM hotaa| yaha jIvana ke dukhate aMgoM ko sIdhA sparza karatA hai| vastuta: vaha jIvanadarzana hai, jIvanasUtra hai| eka prAcIna manISI ke zabdoM meM yaha kaha diyA 23. , , 23 / 32 24. , , 23 / 32 25. , , 23 / 33 26. , , 25131 27. , , 1237 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) jAe to koI atizayokti na hogI ki 'yadihAsti tadanyatra, yannehAsti na tatkvacit / ' yahA~ lokanIti hai, sAmAjika ziSTAcAra hai, anuzAsana hai, adhyAtma hai, vairAgya hai, itihAsa hai, purANa hai, kathA hai, dRSTAnta hai, aura tattvajJAna hai| yaha gaDha bhI hai aura sarala bhii| antarjagat kA manovizleSaNa bhI hai, aura bAhya jagat kI rUparekhA bhii| apanApana kyA hai, yaha jAnanA ho to uttarAdhyayana se jAnA jA sakatA hai| uttarAdhyayana jIvana kI sarvAMgINa vyAkhyA prastuta karatA hai| eka vidvAn ke zabdoM meM jaina jagat kA yaha gItA darzana hai| yahI kAraNa hai, prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA loka bhASAoM meM Aja taka jitanI TIkAe~, upaTIkAe~, anuvAda Adi uttarAdhyayana para prastuta kie gae haiM, utane aura kisI Agama para nahIM / cira atIta meM niyuktikAra caturdazapUrvadhara bhadrabAhu svAmI se lekara Aja taka vyAkhyAoM kA pravAha ajasragati se bahatA hI A rahA hai| prastutaM saMskaraNa uttarAdhyayana ke saMskaraNa aura bhI kaI prakAzita hue haiN| anuvAda aura bhI kaI likhe gae haiN| parantu yaha saMskaraNa apanI eka alaga hI vizeSatA rakhatA hai| zuddha mUla pATha hai / vaha yathAsthAna padaccheda evaM virAma Adi se susajjita kara aisA likhA gayA hai, yadi thor3A-sA bhI lakSya diyA jAe to mUla para se hI kAphI arthabodha ho sakatA hai| anuvAda bhI vaijJAnika zailI kA hai, jo mUla ko sIdhA sparza karatA hai| TippaNa bhI bhAvodghATana kI dRSTi se zAnadAra haiN| na adhika vistAra hai, na sNkssep| kAphI acchA hai, jo bhI aura jitanA bhI hai| ukta saMskaraNa kI sampAdikA zrI candanA jI vastuta: zrI candanA haiN| unakA adhyayana vistRta hai, cintana gaharA hai / prajJAta tattva ke prati niSThA unakI avicala hai| usake lie ve kabhI-kabhI to itanI spaSTatA para utara AtI haiM ki AlocanA kI zikAra ho jAtI haiN| parantu apane meM ve itanI sApha haiM, yadi koI pUrvAgraha aura pakSa-vizeSa se mukta hokara unheM dekhe to unakI vANI meM oja hai, eka sahaja AkarSaNa / jaTila se jaTila pratipAdya ko bhI ve bar3I sahaja saralatA ke sAtha zrotAoM ke mana-mastiSka meM utAra detI haiN| ve pravacana ke sAtha acchI lekhikA bhI haiN| unake dvArA prAkRta vyAkaraNa, tatvArthasUtra sAnuvAda, hamArA itihAsa Adi kaI racanAe~ rUpAkAra le cukI haiM / uttarAdhyayana kA prastuta saMpAdana bhI usI zrRMkhalA kI eka kar3I hai| para isa kI apanI eka alaga vizeSatA hai| jahA~ taka mujhe mAlUma hai, sambhavata: yaha pahalI sAdhvI haiM, jo AgamasampAdana ke gahana evaM durgama patha para agrasara huI haiN| bahuta jaldI meM likhA hai unhoMne, jaisA ki sunA gayA hai, yadi ve kucha aura samaya letIM to nizcita hI kucha aura bhI adhika sundara prastuta kara paatiiN| pratibhA kI kamI nahIM hai unake pAsa / kamI hai kevala samaya kI aura samaya para kalama uThAne ke utsa kii| ___ maiM AzA karatA hU~, prastuta saMskaraNa se aneka dharmajijJAsuoM ko paritRpti milegii| unake vicAra aura AcAra-donoM hI pakSa prazasta hoNge| tIrthaMkara zramaNa bhagavAn mahAvIra kI puNyasmRti meM unakI ora se prabhu kI hI divya vANI kA yaha sundara maMgalamaya upahAra sAdara svIkRta hai / dhanyavAda ! * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-anukramaNikA 1- vinaya zruta 2 - parISaha pravibhakti 3 - caturaMgIya 4--- -asaMskRta 5 - akAmamaraNIya 6 - kSullaka nirgranthIya 7- urabhrIya 8- kApilIya 9 - namipravrajyA 10 - drumapatraka 11 - bahuzruta 12 - harikezIya 13 - citta sambhUtIya 14 - iSukArIya 15 - sabhikSuka 16 - brahmacarya-samAdhi- sthAna 17 - pApa - zramaNIya 18 - saMjayI 19 - mRgAputrIya 20 - mahAnirgranthIya 21 - samudrapAlIya 22 - rathama 23 - kezi - gautamIya 24 - pravacana - mAtA 25 - yajJIya ::::::::::::::::::::::::: ov 13 27 33 39 47 53 63 71 85 95 103 117 129 145 151 163 171 183 201 215 223 233 251 257 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ii ) 267 281 287 295 321 329 26-sAmAcArI 27-khaluMkIya 28-mokSamArga-gati 29-samyaktva-parAkrama 30-tapomArga-gati 31-caraNa vidhi 32-apramAda sthAna 33-karma prakRti 34-lezyAdhyayana 35-anagAra-mArga-gati 36-jIvAjIva-vibhakti TippaNa 335 355 361 373 379 421 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya-zruta Arya sudharmA kA Arya jambU ko vinayazruta kA pratibodha ! mukti kA prathama caraNa hai-'vinaya / ' pAvAkI antima dharmasabhA meM, Arya sudharmA svAmI ne bhagavAna mahAvIra se, vinaya ke sambandha meM jo sunA aura jo samajhA, use apane priya ziSya jambU ko samajhAyA hai| yadyapi sampUrNa vinaya ke prakaraNa meM Arya sudharmA ne vinaya kI paribhASA nahIM dI hai, kintu vinayI aura avinayI ke vyavahAra aura unake pariNAma kI vistAra se carcA kI hai aura usake AdhAra para vinaya aura avinaya kI paribhASA svata: spaSTa ho jAtI hai| vastuta: vinaya aura avinaya antaraMga bhAva-jagat kI sUkSma avasthAe~ haiN| vinayI aura avinayI ke vyavahAra kI vyAkhyA ho sakatI hai, kintu vinaya aura avinaya kI zabdoM meM vyAkhyA asaMbhava hai, phira bhI donoM ke vyavahAra aura pariNAma ko samajhAkara vinaya ko pratiSThita kiyA jA sakatA hai| aura vyakti kA bAhya vyavahAra bhI to antata: antaraMga bhAvoM kA pratibimba hI hotA hai| usa para se antaraMga sthiti ko samajhane ke kucha saMketa mila sakate haiM / yahI prayAsa isa prakaraNa meM hai| prastuta vinayazruta adhyayana meM batAyA gayA hai ki vinayI kA citta ahaMkArazUnya hotA hai-sarala, nirdoSa, vinamra aura anAgrahI hotA hai| ata: vaha parama jJAna kI upalabdhi meM sakSama hotA hai| isake viparIta avinayI ahaMkArI hotA hai, kaThora hotA hai, hiMsaka hotA hai, vidrohI hotA hai| AkrAmaka aura vidhvaMsAtmaka hotA hai / isa ahaMtA evaM kaThoratA ke kAraNa avinIta apane jIvana kA sahI dizA meM nirmANa nahIM kara sakatA hai| usakI zaktiyA~ bikhara jAtI haiN| usakA vyaktitva Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TUTa jAtA hai, jIvana vikendrita ho jAtA hai| vaha apane jIvana meM kucha bhI acchA nahIM kara sktaa| yahA~ eka bAta samajha lenI jarUrI hai, ki vinaya se Arya sudharmA kA abhiprAya dAsatA yA dInatA nahIM hai, guru kI gulAmI nahIM hai, svArtha siddhi ke lie koI duraMgI cAla nahIM hai, sAmAjika vyavasthA-mAtra bhI nahIM hai| aura na vaha koI Aropita aupacArikatA hI hai| apitu guNIjanoM aura gurujanoM ke mahanIya evaM pavitraguNoM ke prati sahaja pramoda bhAva hai| yaha pramoda bhAva hI vinaya hai, jo guru aura ziSya ke madhya eka setu kA kAma karatA hai, usake mAdhyama se guru, ziSya ko jJAna se lAbhAnvita karate haiN| vastuta: guru eka dakSa zilpI kI bhA~ti hotA hai| zilpI kI ora se patthara para kI gayI coTa patthara ko tor3ane ke lie nahIM hotI hai, apitu usameM chupe saundarya ko pragaTa karane ke lie hotI hai| isI prakAra guru kA anuzAsana bhI ziSya kI antarAtmA ke chupe hue AdhyAtmika saundarya ko abhivyakta karane ke lie hotA hai| ata: ziSya kA kartavya hai, ki guru ke manogata abhiprAya ko samajhe, guru ke sAtha yogya sadvyavahAra rkhe| guru ke nirmANakArI anuzAsana ko saharSa svIkAra kare / apanI AcAra saMhitA kA samyak pAlana kare aura guru ko hara sthiti meM saMtuSTa aura prasanna rkhe| yaha eka manovaijJAnika satya hai, ki agara ziSya apane vyavahAra se guru ko Azvasta nahIM kara sakatA hai, guru kI dRSTi meM yadi vaha aprAmANika, anaitika aura durAcArI hai, to guru ziSya ko jo denA cAhate haiM, ve ThIka taraha de nahIM skeNge| ukta sthiti meM ziSya jo pAnA cAhatA hai, vaha nahIM pA skegaa| isalie guru kI mAnasika prasannatA ziSya ke lie jJAna-prApti kI prathama zarta hai| guru ke mahatva ko dhyAna meM rakhakara ziSya ko guru ke prati apane ko sarvAtmanA samarpaNa karanA caahie| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 4. paDhamaM ajjhayaNaM : prathama adhyayana viNaya- suyaM : vinaya-zruta mUla saMjogA viSpamukkassa, aNagArassa bhikkhuNo / viNayaM pAukarissAmi, ANupuvi suNeha me / / ANAniddesakare, gurUNamuvavAyakArae / iMgiyAgArasaMpanne, se ' viNI' tti vuccaI // ANA'niddesakare, guruNamaNuvavAyakArae / paDiNIe asaMbuddhe, 'aviNIe' tti vuccaI || 1 jahA suNI pUI kaNNI, nikkasijjai savvaso evaM dussIla - paDiNIe, muharI nikkasijjaI || hindI anuvAda jo sAMsArika saMyogoM, arthAt bandhanoM se mukta hai, anagAra- gRhatyAgI hai, bhikSu hai, usake vinaya dharma kA anukrama se nirUpaNa karU~gA, use dhyAnapUrvaka mujhase suno| jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, guru ke sAnnidhya meM rahatA hai, guru ke iMgita evaM AkArara - arthAt saMketa aura manobhAvoM ko jAnatA hai, vaha 'vinIta' kahalAtA hai / jo guru kI AjJA kA pAlana nahIM karatA hai, guru ke sAnnidhya meM nahIM rahatA hai, guru ke pratikUla AcaraNa karatA hai, asaMbuddha hai-- tattvajJa nahIM hai, vaha 'avinIta' kahalAtA hai / jisa prakAra sar3e kAna kI kutiyA ghRNA ke sAtha sabhI sthAnoM se nikAla dI jAtI hai, usI prakAra guru ke pratikUla AcaraNa karane vAlA duHzIla vAcAla ziSya bhI sarvatra apamAnita karake nikAla diyA jAtA hai 3 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d uttarAdhyayana sUtra nw kaNa-kuNDagaM caittANaM, viTuM bhuMjai suuyre| evaM sIlaM caittANaM, dussIle ramaI mie| suNiyA'bhAvaM sANassa, sUyarassa narassa y| viNae Thavejja appANaM, icchanto hiymppnno|| 7. tamhA viNayamesejjA, sIlaM paDilabhe jo| buddha-putta niyAgaTTI, na nikkasijjai knnhuii| jisa prakAra sUara cAvaloM kI bhUsI ko chor3akara viSThA khAtA hai, usI prakAra mRga-pazubuddhi ajJAnI ziSya zIla-sadAcAra chor3akara duHzIladurAcAra meM ramaNa karatA hai| apanA hita cAhane vAlA bhikSu, sar3e kAna vAlI kutiyA aura viSThA bhojI sUara ke samAna, duHzIla se hone vAle manuSya ke abhAva-azobhanahInasthiti ko samajha kara vinaya dharma meM apane ko sthApita kre| isalie vinaya kA AcaraNa karanA cAhie, jisase ki zIla kI prApti ho| jo buddha-putra hai-prabuddha guru kA putravat priya mokSArthI ziSya hai, vaha kahIM se bhI nikAlA nahIM jaataa| ziSya buddha-gurujanoM ke nikaTa sadaiva prazAnta bhAva se rahe, vAcAla na bane / arthapUrNa padoM ko siikhe| nirarthaka bAtoM ko chor3a de| ____ guru ke dvArA anuzAsita hone para samajhadAra ziSya krodha na kare, kSamA kI ArAdhanA kare-zAnta rhe| kSudra vyaktiyoM ke samparka se dUra rahe, unake sAtha ha~sI-majAka aura anya koI krIr3A bhI na kre| ziSya Aveza meM Akara koI cANDAlika-AvezamUlaka apakarma na kare, bakavAsa na kare / adhyayana kAla meM adhyayana kare aura usake bAda ekAkI dhyAna kre| nisante siyA'muharI, buddhANaM antie syaa| aTTajuttANi sikkhejjA, niraTThANi u vjje|| aNusAsio na kuppejjA, khaMti sevejja pnnddie| khuDDehiM saha saMsariMga, hAsaM kIDaM ca vjje|| 10. mA ya caNDAliyaM kAsI, bahuyaM mA ya aalve| kAleNa ya ahijjittA, tao jhAejja eggo|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-vinaya-zruta 11. Ahacca caNDAliyaM kaTTa, na niNhavijja kayAi vi| kaDaM 'kaDe' tti bhAsejjA, akaDaM 'no kaDe' tti y|| 12. mA galiyasse va kasaM, vayaNamicche puNo punno| kasaM va daTThamAiNNe, pAvagaM privjje| satA 13. aNAsA thUlavayA kusIlA miuMpi caNDaM pakareMti siisaa| cittANuyA lahu dakkhovaveyA, pasAyae te hu durAsayaM pi|| Aveza-vaza yadi ziSya koI cANDAlika-galata vyavahAra kara bhI le to use kabhI bhI na chipaae| kiyA ho to 'kiyA' kahe, aura na kiyA ho to 'nahIM kiyA' khe| __ jaise ki galitAzva-aDiyala ghor3e ko bAra-bAra cAbuka kI jarUrata hotI hai, vaise ziSya guru ke bAra-bAra Adeza-vacanoM kI apekSA na kare / kintu jaise AkIrNa-uttama zikSita azva cAbuka ko dekhate hI unmArga ko chor3a detA hai, vaise hI yogya ziSya guru ke saMketamAtra se pApaka karma-galata AcaraNa ko chor3a de| AjJA meM na rahane vAle, binA vicAre kucha kA kucha bolane vAle duSTa ziSya, mRdu svabhAva vAle guru ko bhI kruddha banA dete haiN| aura guru ke manonukUla calane vAle evaM paTutA se kArya sampanna karane vAle ziSya zIghra hI kupita hone vAle durAzraya guru ko bhI prasanna kara lete haiN| binA pUche kucha bhI na bole, pUchane para bhI asatya na khe| yadi kabhI krodha A bhI jAe to use niSphala kare--arthAt krodha ko Age na bar3hA kara vahIM use zAnta kara de| AcArya kI priya aura apriya donoM hI zikSAoM ko dhAraNa kre| 14. nApuTTho vAgare kiMci, puTTho vA nAliyaM ve| kohaM asaccaM kuvvejjA, dhArejjA piyamappiyaM // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dameyavvo, appA hu khalu duddama / appA danto suhI hoi, assi loe paratya ya // 15. appA ceva 16. varaM me appA danto, saMjameNa taveNa ya / mAhaM parehi dammanto, bandhaNehi vahehi ya // buddhANaM, vAyA aduva kammuNA / AvI vA jar3a vA neva kujjA kayAi vi // 17. paDiNIyaM ca rahasse, 18. na pakkhao na purao, neva kiccANa piTuo / na juMje UruNA UrUM, sayaNe no paDissuNe // 19. neva palhatthiyaM kujjA pakkhapiNDaM va saMjae / pAe pasArie vAvi na ciTThe guruNantie / uttarAdhyayana sUtra svayaM para hI vijaya prApta karanA cAhie / svayaM para vijaya prApta karanA hI kaThina hai| Atma-vijetA hI isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai / ziSya vicAra kare - ' acchA hai ki maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA svayaM para vijaya prApta karU~ / bandhana aura badha ke dvArA dUsaroM se maiM damita- pratAr3ita kiyA jAU~, yaha acchA nahIM hai / ' logoM ke samakSa athavA akele meM vANI se athavA karma se, kabhI bhI AcAryoM ke pratikUla AcaraNa nahIM karanA cAhie / kRtya -- arthAt AcAryoM ke barAbara na baiThe, Age na baiThe, na pITha ke pIche hI saTakara baitthe| guru ke ati nikaTa jAMgha se jAMgha saTAkara zarIra kA sparza ho, aise bhI na baitthe| bichaune para baiThe-baiThe hI guru ke kathita Adeza kA svIkRtirUpa uttara na de / arthAt Asana se uThakara pAsa Akara prati nivedana kare / guru ke samakSa palathI lagAkara na baiThe, donoM hAthoM se zarIra ko bA~dhakara na baiThe tathA pairoM ko phailAkara bhI na baitthe| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1- vinaya-zruta 20. AyariehiM vAhinto, tusiNIo na kayAi vi / pasAya- pehI niyAgaTThI, uvaciTThe guru sayA / / 21. Alavante lavante vA na nisIejja kayAi vi / caUNamAsaNaM dhIro jao jattaM paDissuNe // 22. AsaNa- gao na pucchejjA neva sejjA-gao kayA / Agammuk kuDuo santo paMjalIuDo // pucchejjA biNaya- juttassa sutaM atyaM ca tadubhayaM / pucchamANassa sIsassa vAgarejja jahAsuyaM // 23. evaM 24. musaM parihare bhikkhU na ya ohAriNi vae / bhAsA-dosaM parihare mAyaM ca vajjae sayA // 25. na lavejja puTTho sAvajjaM na niraduM na mammayaM / appaNaTThA paraTThA vA ubhayassantareNa vA // 7 guru ke prasAda - kRpAbhAva ko cAhane vAlA mokSArthI ziSya, AcAryoM ke dvArA bulAye jAne para kisI bhI sthiti meM mauna na rahe, kintu nirantara unakI sevA meM upasthita rahe / guru ke dvArA eka bAra athavA aneka bAra bulAe jAne para buddhimAn ziSya kabhI baiThA na rahe, kintu Asana chor3akara unake Adeza ko yatnapUrvaka - sAvadhAnatA se svIkAra kare / Asana athavA zayyA para baiThA-baiThA kabhI bhI guru se koI bAta na pUche, kintu unake samIpa Akara, ukaDU Asana se baiThakara aura hAtha jor3akara jo bhI pUchanA ho, pUche / vinayI ziSya ke dvArA isa prakAra vinIta svabhAva se pUchane para guru sUtra, artha aura tadubhaya- donoM kA yathAzruta (jaisA sunA aura jAnA ho, vaise ) nirUpaNa kare / bhikSu asatya kA parihAra kare, nizcayAtmaka bhASA na bole / bhASA ke anya parihAsa evaM saMzaya Adi doSoM ko bhI chodd'e| mAyA ( kapaTa) kA sadA parityAga kare / kisI ke pUchane para bhI apane lie, dUsaroM ke lie athavA donoM ke lie sAvadya (pApakArI) bhASA na bole, nirarthaka na bole, marma-bhedaka vacana bhI na kahe / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 agAresu sandhIsu ya mahApahe / ego egithie saddhi neva ciTThe na saMlave // 26. samaresu 27. jaM me buddhANusAsanti sIeNa pharuseNa vA / 'mama lAbho' tti pehAe payao taM paDissuNe // 28. aNusAsaNamovAyaM dukkaDas ya coyaNaM / hiyaM taM mannae paNNo vesa hoi asAhuNo || 29. hiyaM vigaya-bhayA buddhA pharusaM pi aNusAsaNaM / vesaM taM hoi mUDhANaM khanti - sohikaraM payaM // 30. AsaNe uvaciTTejjA aNucce aku thire / appuTThAI niruTThAI nisIejja'pyakukkue // uttarAdhyayana sUtra luhAra kI zAlA meM, gharoM meM, gharoM kI bIca kI saMdhiyoM meM aura rAjamArga meM akelA muni akelI strI ke sAtha khar3A na rahe, na bAta kare / 'priya athavA kaThora zabdoM se AcArya mujha para jo anuzAsana karate haiM, vaha mere lAbha ke lie hai - aisA vicAra kara prayatnapUrvaka unakA anuzAsana svIkAra kare / AcArya kA prasaMgocita komala yA kaThora anuzAsana duSkRta kA nivAraka hotA hai / usa anuzAsana ko buddhimAna ziSya hitakara mAnatA asAdhu-ayogya ke lie vahI anuzAsana dveSa kA kAraNa bana jAtA hai / 1 bhaya se mukta, medhAvI prabuddha ziSya guru ke kaThora anuzAsana ko bhI hitakara mAnate haiM / kintu vahI kSamA evaM citta- vizuddhi karane vAlA guru kA anuzAsana mUrkhoM ke lie dveSa kA nimitta ho jAtA hai / ziSya aise Asana para baiThe, jo guru ke Asana se nIcA ho, jisa se koI AvAja na nikalatI ho, jo sthira ho / Asana se bAra-bAra na uThe 1 prayojana hone para bhI kama hI uThe, sthira evaM zAnta hokara baiThe -- idhara-udhara capalatA na kare / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-vinaya-zruta 31. kAleNa nikkhame bhikkhU kAleNa ya pddikkme| akAlaM ca vivajjittA kAle kAlaM samAyare / / 32. parivADIe na cidvejjA bhikkhU dattesaNaM cre| paDirUveNa esittA miyaM kAleNa bhkkhe|| 33. nAidUramaNAsanne nannesi ckkhu-phaaso| ego ciTThajja bhattaTThA laMdhiyA taM naikkame / / bhikSu samaya para bhikSA ke lie nikale aura samaya para lauTa aae| asamaya meM koI kArya na kre| jo kArya jisa samaya karane kA ho, usa ko usI samaya para kre| bhikSA ke lie gayA huA bhikSu, khAne ke lie upaviSTa logoM kI paMkti meM na khar3A rahe / muni kI maryAdA ke anurUpa eSaNA karake gRhastha ke dvArA diyA huA AhAra svIkAra kare aura zAstrokta kAla meM AvazyakatApUrtimAtra parimita bhojana kre| yadi pahale se hI anya bhikSu gRhastha ke dvAra para khar3e hoM to unase ati dUra yA ati samIpa khar3A na rahe aura na dene vAle gRhasthoM kI dRSTi ke sAmane hI rahe, kintu ekAnta meM akelA khar3A rahe / upasthita bhikSuoM ko lAMgha kara ghara meM bhojana lene ko na jaae| saMyamI muni prAsuka-acitta aura parakRta-gRhastha ke lie banAyA gayA AhAra le, kintu bahuta U~ce yA bahuta nIce sthAna se lAyA huA tathA ati samIpa yA ati dUra se diyA jAtA huA AhAra na le| ___ saMyamI muni prANI aura bIjoM se rahita, Upara se Dhake hue aura dIvAra Adi se saMvRta makAna meM apane sahadharmI sAdhuoM ke sAtha bhUmi para na girAtA huA vivekapUrvaka AhAra kare / 34. nAiucce va nIe vA nAsanne . naaiduuro| phAsyaM parakaDaM piNDaM paDigAhejja sNje| 35. appapANe'ppabIyaMmi paDicchannaMmi sNvudde| samayaM saMjae bhuMje jayaM aparisADiyaM // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 36. sukaDe tti supakke tti succhinne suhaDe mdde| suNiTThie sulaDhe tti sAvajjaM vajjae muNI / / / 37. ramae paNDie sAsaM hayaM bhadaM va vaahe| bAlaM sammai sAsanto galiyassaM va vaahe| AhAra karate samaya muni, bhojya padArthoM ke sambandha meM-acchA kiyA (banA) hai, acchA pakAyA hai, acchA kATA hai, acchA huA jo isa karele Adi kA kar3avApana miTa gayA hai, acchA prAsuka ho gayA hai, athavA sUpa Adi meM ghRtAdi acchA bharA hai-rama gayA hai, isameM acchA rasa utpanna ho gayA hai, yaha bahuta hI sundara hai-isa prakAra ke sAvadya-pApayuktaM vacanoM kA prayoga na kre| medhAvI ziSya ko zikSA dete hue AcArya vaise hI prasanna hote haiM, jaise ki vAhaka (azvazikSaka) acche ghor3e ko haoNkatA huA prasanna rahatA hai| abodha ziSya ko zikSA dete hue guru vaise hI khinna hotA hai, jaise ki duSTa ghor3e ko hA~katA huA usakA vAhaka ! guru ke kalyANakArI anuzAsana ko pApadRSTi vAlA ziSya Thokara aura cA~TA mArane, gAlI dene aura prahAra karane ke samAna kaSTakAraka samajhatA 38. 'khaDDayA me caveDA me akkosA ya vahA ya me|' kallANamaNusAsanto pAvadiTThi tti mnnii|| 39. 'putto me bhAya nAi' tti sAhU kallANa mnnii| pAvadiTThI u appANaM sAsaM 'dAsaM va' mnnii|| _ 'guru mujhe putra, bhAI aura svajana kI taraha AtmIya samajhakara zikSA dete haiM'-aisA socakara vinIta ziSya unake anuzAsana ko kalyANakArI mAnatA hai| parantu pApadRSTi vAlA kuziSya hitAnuzAsana se zAsita hone para apane ko dAsa ke samAna hIna samajhatA hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-vinaya-zruta 40. na kovae AyariyaM appANaM pi na kove| buddhovacAI na siyA na siyA tottgvese|| 41. AyariyaM kuviyaM naccA pattieNa psaaye| vijjhavejja paMjaliuDo vaejja 'na puNo' tti y|| ziSya ko cAhie ki vaha na to AcArya ko kupita kare aura na unake kaThora anuzAsanAdi se svayaM hI kupita ho / AcArya kA upaghAta karane vAlA na ho| aura na guru ko kharI-khoTI sunAne ke phirAka meM unakA chidrAnveSI ho| apane kisI abhadra vyavahAra se AcArya ko aprasanna huA jAne to vinIta ziSya prItivacanoM se unheM prasanna kre| hAtha jor3a kara unheM zAnta kare aura kahe ki "maiM phira kabhI aisA nahIM kruuNgaa|" ___ jo vyavahAra dharma se arjita hai, aura prabuddha AcAryoM ke dvArA Acarita hai, usa vyavahAra ko AcaraNa meM lAne vAlA muni kabhI nindita nahIM hotA hai| ziSya AcArya ke manogata aura vANIgata bhAvoM ko jAna kara unheM sarvaprathama vANI se grahaNa (svIkAra) kare aura phira kArya rUpa meM pariNata kre| 42. dhammajjiyaM ca vavahAraM buddhehAyariyaM syaa| tamAyaranto vavahAraM garahaM naabhigcchii|| 43. maNogayaM vakkagayaM jANittA''yariyassa u| taM parigijjha vAyAe kammaNA uvvaaye| 44. vitte acoie niccaM khiyaM havai sucoie| jahovai8 sukayaM kiccAI kuvvaI syaa|| vinayI rUpa se prasiddha ziSya guru ke dvArA prerita na kie jAne para bhI kArya karane ke lie sadA prastuta rahatA hai| preraNA hone para to tatkAla yathopadiSTa kArya acchI taraha sampanna karatA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 45. naccA namai mehAvI loe kittI se jaaye| havaI kiccANaM saraNaM bhUyANaM jagaI jhaa|| 46. pujjA jassa pasIyanti saMbuddhA puvvsNthuyaa| pasannA lAbhaissanti viulaM aTThiyaM suyaM // vinaya ke svarUpa ko jAnakara jo medhAvI ziSya vinamra ho jAtA hai, usakA loka meM kIrti hotI hai| prANiyoM ke lie pRthvI jisa prakAra AdhAra hotI hai, usI prakAra yogya ziSya samaya para dharmAcaraNa karane vAloM kA AdhAra banatA hai| zikSaNa kAla se pUrva hI ziSya ke vinaya-bhAva se paricita, saMbuddha, pUjya AcArya usa para prasanna rahate haiN| prasanna hokara ve use arthagaMbhIra vipula zruta jJAna kA lAbha karavAte haiN| vaha ziSya pUjyazAstra hotA hai-arthAt usakA zAstrIya jJAna janatA meM sammAnita hotA hai| usake sAre saMzaya miTa jAte haiN| vaha guru ke mana ko priya hotA hai| vaha karmasampadA se arthAt sAdhu-samAcArI se yukta hotA hai| vaha tapa samAcArI aura samAdhi se sampanna hotA hai| pA~ca mahAvatoM kA pAlana karake vaha mahAn tejasvI hotA 47. sa pujjasatye suviNIyasaMsae maNoruI cidui kmm-sNpyaa| tavosamAyArisamAhisaMvuDe mahajjuI paMca vayAiM paaliyaa| 48. sa deva-gandhavva-maNussapUie caittu dehaM malapaMkapuvvayaM / siddhe vA havai sAsae deve vA apparae mahiTie / vaha deva, gandharva aura manuSyoM se pUjita vinayI ziSya mala paMka se nirmita isa deha ko tyAga kara zAzvata siddha hotA hai athavA alpa karma vAlA mahAn Rddhi-sampanna deva hotA hai| --aisA maiM kahatA hU~ ! -tti bemi| ***** Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 parISaha - pravibhakti sAdhaka parISaha Ane para parISahoM se ghabarAe nahIM / parISaha eka kasauTI hai / bIja ko aMkurita hone meM jala ke sAtha dhUpa kI bhI AvazyakatA hotI hai / kyA isI prakAra jIvana-nirmANa ke lie anukUlatA kI zItalatA ke sAtha, parISaha kI pratikUlatA rUpa garamI kI AvazyakatA nahIM hai ? vastutaH prakRti donoM ke pUrNa sahayoga meM hI prakaTa hotI hai / isI bAta ko Arya sudharmA svAmI samajhAte haiM ki ni:zreyasa kI prApti ke lie saMyama ke mArga para calane vAle sAdhaka ke jIvana meM parISaha Ate haiM, kintu sacce sAdhaka ke lie ve bAdhaka nahIM, upakAraka hI hote haiM / ata: sAdhaka parISaha ke Ane para ghabarAtA nahIM, udvigna nahIM hotA, apitu unheM zAnta bhAva se sahana karatA hai / vastusthiti kA draSTA hokara vaha unheM mAtra jAnatA hai, unase paricita hotA hai / kintu unake dabAva meM svIkRta pratijJA ke viruddha AcaraNa nahIM karatA, Atma ti ke patha para bar3hate hue bIca meM Ane vAlI vighna-bAdhAoM meM bhI saMyama kI surakSA kA satata dhyAna rakhatA hai / parISaha ke isa prakaraNa meM eka aura bAta dhyAna meM rakhanA jarUrI hai, ki parISaha kA artha zarIra yA mana ko kaSTa denA nahIM hai, aura na Aye hue kaSToM ko majabUrI se sahana karanA hai / parISaha kA artha hai - pratyeka pratikUla paristhiti ko, sAdhanA meM sahAyaka hone ke kSaNoM taka, prasannatA pUrvaka svIkRti denA / usase na idhara udhara bhAganA hai, na bacane kA koI galata mArga khojanA hai, na unakA maryAdAhIna pratikAra karanA hai / 13 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 uttarAdhyayana sUtra parISaha Ane para sAdhaka socatA hai ki yaha eka avasara hai svayaM ko nApane aura parakhane kaa| ata: vaha ghabarAtA nahIM hai| varan mana kI AdatoM aura suvidhAoM kI pratibaddhatAoM ko tor3akara svatantra, nirbhaya evaM nirdvandva khar3A ho jAtA hai| vaha vAtAvaraNa kA khilaunA nahIM banatA, apitu bAhara meM hone vAle ina kheloM kA vaha jJAtA draSTA banatA hai| usakA yaha jJAna hI Antarika anAkulatA evaM sukha kA kAraNa banatA hai| ata: parISaha duHkha nahIM haiM, kaSTa nahIM haiN| aura na majabUrI se sahana kI gaI koI duHsthiti hI haiN| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIyaM ajjhayaNaM : dvitIya adhyayana parIsaha-pavibhattI : parISaha-pravibhakti sUtra 1-suyaM me, AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM hindI anuvAda AyuSman ! maiMne sunA hai, bhagavAn ne isa prakAra kahA hai iha khalu bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA, je bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhUya bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihnnejjaa| zramaNa jIvana meM bAIsa parISaha hote haiM, jo kazyapa gotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM, jinheM sunakara, jAnakara, abhyAsa ke dvArA paricita kara, parAjita kara, bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA muni, parISahoM se spRSTa-AkrAnta hone para vicalita nahIM hotaa| sUtra 2-kayare khalu te bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA, je bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhUya bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihnnejjaa| ve bAIsa parISaha kauna se haiM, jo kazyapa gotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM ? jinheM sunakara, jAnakara, abhyAsa ke dvArA paricita kara, parAjita kara, bhikSA-caryA ke lie paryaTana karatA huA muni, unase spRSTa-AkrAnta hone para vicalita nahIM hotaa| 15 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3-ime khalu te bAvIsaM parIsahA samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA, jo bhikkhU soccA, naccA, jiccA, abhibhaya, bhikkhAyariyAe parivvayanto puTTho no vihannejjA, taM jahA 1 digiMchA-parIsahe 2 pivAsA-parIsahe 3 sIya-parIsahe 4 usiNa-parIsahe 5 daMsa-masaya-parIsahe 6 acela-parIsahe 7 arai-parIsahe 8 itthI-parIsahe 9 cariyA-parIsahe 10 nisIhiyA-parIsahe 11 sejjA-parIsahe 12 akkosa-parIsahe 13 vaha-parIsahe 14 jAyaNA-parIsahe 15 alAbha-parIsahe 16 roga-parIsahe 17 taNa-phAsa-parIsahe 18 jalla-parIsahe 19 sakkAra-purakkAra-parIsahe 20 pannA-parIsahe 21 annANa-parIsahe 22 daMsaNa-parIsahe uttarAdhyayana sUtra ve bAIsa parISaha ye haiM, jo kazyapa-gotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM, jinheM sunakara, jAnakara, abhyAsa ke dvArA paricita kara, parAjita kara bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA muni, unase spRSTaAkrAnta hone para vicalita nahIM hotaa| ve isa prakAra haiM : 1 kSudhA parISaha 2 pipAsA parISaha 3 zIta parISaha 4 uSNa parISaha 5 daMza-mazaka parISaha 6 acela parISaha 7 arati parISaha 8 strI parISaha 9 caryA parISaha 10 niSadyA parISaha 11 zayyA parISaha 12 Akroza parISaha 13 vadha parISaha 14 yAcanA-parISaha 15 alAbha parISaha 16 roga parISaha 17 tRNa-sparza-parISaha 18 jalla parISaha 19 satkAra-puraskAra-parISaha 20 prajJA parISaha 21 ajJAna parISaha 22 darzana parISaha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - parISaha - pravibhakti 1. parIsahANaM kAsaveNaM 2. digiMchA-parigae dehe tavassI bhikkhu thAmavaM / na chinde, na chindAvae na pae, na payAvae / 3. pavibhattI paveDyA | taM bhe udAharissAmi ANupuvviM suNeha me // 4. kAlI - pavvaMga-saMkAse kise dhamaNi-saMtae / mAyane asaNa- pANassa adINa - maNaso care // tao puTTho pivAsAe dogaMchI lajja - saMjae / sIodagaM na sevijjA viyaDassesaNaM care // chinnAvAsu panthe Aure supivAsie / parisukka muhe'dINe taM titikkhe parIsahaM // 17 kazyapa gotrIya bhagavAn mahAvIra ne parISahoM ke jo bheda (pravibhakti) batAe haiM, unheM maiM tumheM kahatA hU~ / mujhase tuma anukrama se suno| 1 - kSudhA - parISaha se bahuta bhUkha lagane para bhI manobala yukta tapasvI bhikSu phala Adi kA na svayaM chedana kare, na dUsaroM se chedana karAe, unheM na svayaM pakAe aura na dUsaroM se pakavAe / laMbI bhUkha ke kAraNa kAkajaMghA (tRNa- vizeSa) ke samAna zarIra durbala ho jAe, kRza ho jAe, dhamaniyA~ spaSTa najara Ane lageM, to bhI azana evaM pAnarUpa AhAra kI mAtrA ko jAnane vAlA bhikSu adInabhAva se vicaraNa kare | 2 - pipAsA - parISaha asaMyama se aruci rakhane vAlA, lajjAvAn saMyamI bhikSu pyAsa se pIr3ita hone para bhI zItodaka- sacitta jala kA sevana na kare, kintu acitta jala kI khoja kare / yAtAyAta se zUnya ekAMta nirjana mArgoM meM bhI tIvra pyAsa se Atura - vyAkula hone para, yahA~ taka ki mu~ha ke sUkha jAne para bhI muni adInabhAva se pyAsa ke kaSTa ko sahana kare / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 18 8. carantaM virayaM sIyaM nAivelaM soccANaM jiNa-sAsaNaM // lahaM egayA / phusai muNI muNI gacche 'na me nivAraNaM atthi chavittANaM na vijjaI / ahaM tu aggiM sevAmi'ii bhikkhU na cintae / tajjie / usiNa- pariyAveNaM paridAheNa ghisu vA pariyAveNaM sAyaM no paridevae // uhAhita mehAvI siNANaM no vi patthae / gAyaM no parisiMcejjA na vIejjA ya appayaM // uttarAdhyayana sUtra 3 - zIta- parISaha virakta aura anAsakta (athavA snigdha bhojanAdi ke abhAva se rUkSa - zarIra) hokara vicaraNa karate hue muni ko zItakAla meM zIta kA kaSTa hotA hI hai, phira bhI AtmajayI jina - zAsana ( vItarAga bhagavAn kI zikSAoM) ko samajhakara apanI yathocita maryAdAoM kA yA svAdhyAyAdi ke prApta kAla kA ullaMghana na kare / zIta lagane para muni aisA na soce ki " mere pAsa zIta-nivAraNa ke yogya makAna Adi kA koI acchA sAdhana nahIM hai / zarIra ko ThaNDa se bacAne ke lie chavitrANa - kambala Adi vastra bhI nahIM haiM, to maiM kyoM na agni kA sevana karalU~ / " 4- uSNa - parISaha garama bhUmi, zilA evaM lU Adi ke paritApa se, pyAsa kI dAha se, grISmakAlIna sUrya ke paritApa se atyanta pIr3ita hone para bhI muni sAta (ThaMDaka Adi ke sukha) ke lie paridevanA -AkulatA na kare / garamI se parezAna hone para bhI medhAvI muni snAna kI icchA na kare / jala se zarIra ko siMcita - gIlA na kare, paMkhe Adi se havA na kare 1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-parISaha-pravibhakti 10. puTTho ya daMsa-masaehiM samareva mhaamunnii| nAgo saMgAma-sIse vA sUro abhihaNe prN|| 11. na saMtase na vArejjA maNaM pi na pose| uvehe na haNe pANe bhuMjante maMsa-soNiyaM / / 12. 'parijuNNehi vatthehi hokkhAmi tti acele| aduvA 'sacelae hokkhaM' ii bhikkhU na cinte| 5-daMza-mazaka-parISaha mahAmuni DAMsa tathA maccharoM kA upadrava hone para bhI samabhAva rkhe| jaise yuddha ke morce para hAthI bANoM kI kucha bhI paravAha na karatA huA zatruoM kA hanana karatA hai, vaise hI muni bhI parISahoM kI kucha bhI paravAha na karate hue rAga-dveSa rUpI antaraMga zatruoM kA hanana kre| daMzamazaka parISaha kA vijetA sAdhaka daMza-mazakoM se saMtrasta (udvigna) na ho, unheM haTAe nhiiN| yahA~ taka ki unake prati mana meM bhI dveSa na lAe / mAMsa kATane tathA rakta pIne para bhI upekSA bhAva rakhe, unako mAre nhiiN| 6-acela-parISaha "vastroM ke ati jIrNa ho jAne se aba maiM acelaka (nagna) ho jaauuNgaa| athavA nae vastra milane para maiM phira sacelaka ho jAU~gA"-muni aisA na soce| _ "vibhinna evaM viziSTa paristhitiyoM ke kAraNa muni kabhI acelaka hotA hai, kabhI sacelaka bhI hotA hai| donoM hI sthitiyA~ yathAprasaMga saMyama dharma ke lie hitakArI haiM"-aisA samajhakara muni kheda na kre| 7-arati-parISaha eka gAMva se dUsare gAMva vicaraNa karate hue akiMcana (nirgrantha) anagAra ke mana meM yadi kabhI saMyama ke prati arati-aruci, utpanna ho jAe to usa parISaha ko sahana kre| 13. 'egayA'celae hoDa sacele yAvi egyaa| eyaM dhammahiyaM naccA nANI no prideve|| 14. gAmANugAmaM rIyantaM aNagAraM akiNcnnN| araI aNuppavise taM titikkhe priishN|| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 15. araiM piTThao kiccA virae aay-rkkhie| dhammArAme nirArambhe uvasante muNI cre|| 16. 'saMgo esa maNassANaM jAo logaMmi ithio|' jassa eyA parinnAyA sukaDaM tassa sAmaNNaM // 17. evamAdAya mehAvI 'paMkabhUyA u ithio'| no tAhi viNihannejjA crejj'ttgvese| viSayAsakti se virakta rahane vAlA, AtmabhAva kI rakSA karane vAlA, dharma meM ramaNa karane vAlA, Arambha-pravRtti se dUra rahane vAlA nirArambha muni arati kA parityAga kara upazAnta bhAva se vicaraNa kre| 8-strI-parISaha 'loka meM jo striyA~ haiM, ve puruSoM ke lie baMdhana haiM'-aisA jo jAnatA hai, usakA zrAmaNya-sAdhutva sukRta arthAt saphala hotA hai| 'brahmacArI ke lie striyA~ paMka-dala dala ke samAna haiM'-medhAvI muni isa bAta ko samajhakara kisI bhI taraha saMyamI jIvana kA vinighAta na hone de, kintu AtmasvarUpa kI khoja karatA huA vicaraNa kre| 9-caryA-parISaha zuddha caryA se lADha arthAt prazaMsita muni ekAkI hI parISahoM ko parAjita kara gA~va, nagara, nigama (vyApAra kI maMDI) athavA rAjadhAnI meM vicaraNa kre| bhikSu gRhasthAdi se asamAna arthAt vilakSaNa-asAdhAraNa hokara vihAra kare, parigraha saMcita na kare, gRhasthoM meM asaMsakta-nirlipta rahe / sarvatra aniketa bhAva se arthAt gRhabandhana se mukta hokara paribhramaNa kre| 18. ega eva care lADhe abhibhUya priishe| gAme vA nagare vAvi nigame vA rAyahANie / 19. asamANo care bhikkhU neva kujjA priggh| asaMsatto gihatthehiM aNieo privve| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-parISaha-pravibhakti 20. susANe sunnagAre vA rukkha-mUle va ego| akukkuo nisIejjA na ya vittAsae paraM / 10-niSadyA-parISaha zmazAna meM, sUne ghara meM aura vRkSa ke mUla meM ekAkI muni acapala-bhAva se baitthe| Asa-pAsa ke anya kisI prANI ko kaSTa na de| 21. tattha se ciTThamANassa uvsggaabhidhaare| saMkA-bhIo na gacchejjA udvittA annamAsaNaM / / / ukta sthAnoM meM baiThe hae yadi kabhI koI upasarga AjAe to use samabhAva se dhAraNa kare ki isase mere ajara-amara AtmA kI kucha bhI kSati nahIM hone vAlI hai| aniSTa kI zaMkA se bhayabhIta hokara vahA~ se uThakara anya sthAna para na jaae| 11-zayyA-parISaha 22. uccAvayAhiM sejjAhiM tavassI bhikkhu thaamvN| nAivelaM vihannejA pAvadiTThI vihnnii|| U~cI-nIcI arthAt acchI yA burI zayyA (upAzraya) ke kAraNa tapasvI evaM sakSama bhikSu saMyama-maryAdA ko bhaMga na kare, arthAt harSa zoka na kre| pApa dRSTivAlA sAdhu hI harSa zoka se abhibhUta hokara maryAdA ko tor3atA hai| 23. pairikkuvassayaM lar3e phallANaM adu paavrg| 'kimegarAyaM karissai' evaM ttth'hiyaase|| __ pratirikta (strI Adi kI bAdhA se rahita) ekAnta upAzraya pAkara, bhale hI vaha acchA ho yA burA, usameM muni ko samabhAva se yaha soca kara rahanA cAhie ki yaha eka rAta kyA karegI? arthAt itane-se meM kyA banatAbigar3atA hai? Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 24. akkosejja paro bhikkhu na tesiM pddisNjle| sariso hoi bAlANaM tamhA bhikkhU na sNjle|| 12-Akroza-parISaha yadi koI bhikSu ko gAlI de, to vaha usake prati krodha na kre| krodha karane vAlA ajJAniyoM ke sadRza hotA hai| ata: bhikSu Akroza-kAla meM saMjvalita na ho, ubAla na khaae| 25. soccANaM pharusA bhAsA dAruNA gaam-kNttgaa| tusiNIo uvehejjA na tAo maNasIkare // dAruNa (asahya), grAmakaNTaka___ kA~Te kI taraha cubhane vAlI kaThora bhASA ko suna kara bhikSu mauna rahe, upekSA kare, use mana meM bhI na laae| 13-vadha-parISaha mAre-pITe jAne para bhI bhikSu krodha na kare / aura to kyA, durbhAvanA se mana ko bhI daSita na kare / titikSA-kSamA ko sAdhanA kA zreSTha aMga jAnakara munidharma kA cintana kre| 26. hao na saMjale bhikkhU maNaM pi na pose| titikkhaM paramaM naccA bhikkhu-dhammaM viciNte| 27. samaNaM saMjayaM dantaM haNejjA koI ktthii| 'nasthi jIvassa nAsu' tti evaM peheja sNje|| saMyata aura dAnta-indriya-jayI zramaNa ko yadi koI kahIM mAre-pITe to use yaha cintana karanA cAhie, ki AtmA kA nAza nahIM hotA hai| 28. dukkaraM khalu bho niccaM aNagArassa bhikkhunno| savvaM se jAiyaM hoi natthi kiMci ajAiyaM // 14-yAcanA-parISaha vAstava meM anagAra bhikSu kI yaha caryA sadA se hI duSkara rahI hai ki use vastra, pAtra, AhArAdi saba kucha yAcanA se milatA hai| usake pAsa kucha bhI ayAcita nahIM hotA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-parISaha-pravibhakti 29. goyaraggapaviThussa pANI no suppsaare| 'seo agAra-vAsu' tti ii bhikkhU na cinte| gocarI ke lie ghara meM praviSTa sAdhu ke lie gRhastha ke sAmane hAtha phailAnA sarala nahIM hai, ata: 'gRhavAsa hI zreSTha hai'-muni aisA cintana na kre| 15-alAbha-parISaha 30. paresu ghAsamesejjA bhoyaNe prinnitttthe| laddhe piNDe aladdhe vA nANutappejja sNje| gRhasthoM ke gharoM meM bhojana taiyAra ho jAne para AhAra kI eSaNA kre| AhAra thor3A mile, yA kabhI na bhI mile, para saMyamI muni isake lie anutApa na kre| 31. 'ajjevAhaM na labbhAmi avi lAbho sue siyaa|' jo evaM paDisaMcikkhe alAbho taM na tjje| 'Aja mujhe kucha nahIM milA, saMbhava hai, kala mila jAya'-jo isa prakAra socatA hai, use alAbha kaSTa nahIM detaa| 32. naccA uppaiyaM dukkhaM veyaNAe duhttttie| adINo thAvae pannaM puTTho ttth'hiyaase| 16-roga-parISaha 'karmoM ke udaya se roga utpanna hotA hai'-aisA jAnakara vedanA se pIr3ita hone para dIna na bane / vyAdhi se vicalita prajJA ko sthira banAe aura prApta pIr3A ko samabhAva se sahana kre| 33. tegicchaM nAbhinandejjA sNcikkh'ttgvese| evaM khu tassa sAmaNNaM jaM na kujjA , na kaarve|| Atma-gaveSaka mani cikitsA kA abhinandana na kare, samAdhipUrvaka rahe / yahI usakA zrAmaNya hai ki vaha roga utpanna hone para cikitsA na kare, na kraae| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 34. acelagassa lUhassa saMjayassa tvssinno| taNesu sayamANassa hujjA gaay-viraahnnaa|| 17-tRNa-sparza-parISaha acelaka aura rUkSazarIrI saMyata tapasvI sAdhu ko ghAsa para sone se zarIra ko kaSTa hotA hai| 35. Ayavassa nivAeNaM aulA havai veynnaa| evaM naccA na sevanti tantujaM tnn-tjjiyaa| garmI par3ane se ghAsa para sote samaya bahuta vedanA hotI hai, yaha jAna karake tRNa-sparza se pIr3ita muni vastra dhAraNa nahIM karate haiN| 36. kilinnagAe mehAvI paMkeNa va raeNa vaa| priMsu vA paritAveNa sAyaM no prideve|| 18-mala-parISaha grISma Rtu meM maila se, raja se athavA paritApa se zarIra ke klinalipta ho jAne para medhAvI muni sAtA ke lie paridevanA-vilApa na kare / 37. veejja nijjarA-pehI AriyaM dhamma'NuttaraM / jAva sarIrabheu tti jallaM kAeNa dhaare| nirjarArthI muni anuttara-advitIya zreSTha Arya-dharma (vItarAgabhAva kI sAdhanA) ko pAkara zarIra-vinAza ke antima kSaNoM taka bhI zarIra para jalla-sveda-janya maila ko rahane de| use samabhAva se sahana kare / 38. abhivAyaNamabbhuTThANaM sAmI kujjA nimntnnN| je tAiM paDisevanti na tesiM pIhae munnii|| 19-satkAra-puraskAra-parISaha rAjA Adi zAsakavargIya logoM ke dvArA kie gae abhivAdana, satkAra evaM nimantraNa ko jo anya bhikSu svIkAra karate haiM, muni unakI spRhA na kre| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 -- parISaha - pravibhakti 39. aNukkasAI appicche annAesI alolue / rasesu nANugijjhejjA nANutappejja pannavaM // 40. 'se nUNaM mae puvvaM kammANANaphalA kaDA / jeNAhaM nAbhijANAmi puTTho keNai kaNhuI / ' 41. 'aha pacchA uijjanti kammANANaphalA kaDA / ' evamassAsi appANaM naccA kammavivAgayaM // 42. 'niraTThagammi virao mehuNAo. saMvuDo / jo sakkhaM nAbhijANAmi dhammaM kallANa pAvagaM // ' 43. 'tavovahANamAdAya paDimaM paDivajjao / evaM pi viharao me chaumaM na niyaTTaI // ' 25 anutkarSa - nirahaMkAra kI vRtti vAlA, alpa icchA vAlA, ajJAta kuloM se bhikSA lene vAlA alolupa bhikSu rasoM meM gRddha-Asakta na ho / prajJAvAn dUsaroM ko sammAna pAte dekha anutApa na kare / 20 - prajJA - parISaha " nizcaya hI maiMne pUrva kAla meM ajJAnarUpa phala dene vAle apakarma kie haiM, jisase maiM kisI ke dvArA kisI viSaya meM pUche jAne para kucha bhI uttara denA nahIM jAnatA hU~ / " A 'ajJAnarUpa phala dene vAle pUrvakRta karma paripakva hone para udaya haiM' - isa prakAra karma ke vipAka ko jAnakara muni apane vajra kare / 21 - ajJAna - parISaha "maiM vyartha meM hI maithunAdi sAMsArika sukhoM se virakta huA, indriya aura mana kA saMvaraNa kiyaa| kyoMki dharma kalyANakArI hai yA pApakArI hai, yaha maiM pratyakSa to kucha dekha pAtA nahIM hU~" - aisA muni na soce / " tapa aura upadhAna ko svIkAra karatA hU~, pratimAoM kA bhI pAlana kara rahA hU~, isa prakAra viziSTa sAdhanApatha para viharaNa karane para bhI merA chadma arthAt jJAnAvaraNAdi karma kA AvaraNa dUra nahIM ho rahA hai"- aisA cintana na kare / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 44. 'natthi nUNaM pare loe iDDI vAvi tvssinno| aduvA vaMcio mi' tti ii bhikkhU na cintae / 45. 'abhU jiNA asthi jiNA aduvAvi bhvissii| musaM te evamAhaMsu' ii bhikkhU na cinte|| 22-darzana-parISaha "nizcaya hI paraloka nahIM hai, tapasvI kI Rddhi bhI nahIM hai, maiM to dharma ke nAma para ThagA gayA hU~"-bhikSu aisA cintana na kre| ___"pUrva kAla meM jina hue the, vartamAna meM jina haiM aura bhaviSya meM jina hoMge'-aisA jo kahate haiM, ve jhUTha bolate haiM"-bhikSu aisA cintana na kre| kazyapa-gotrIya bhagavAn mahAvIra ne ina sabhI parISahoM kA prarUpaNa kiyA hai| inheM jAnakara kahIM bhI kisI bhI parISaha se spRSTa-AkrAnta hone para bhikSu inase parAjita na ho| -aisA maiM kahatA huuN| 46. ee parIsahA save kAsaveNa paveiyA je bhikkhU na vihannejjA puTTho keNai knnhuii| -tti bemi ***** Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 caturaMgIya mAnavatA, saddharma-zravaNa, yathArtha dRSTi, samyak zramaye parinirvANa ke cAra aMga haiN| ananta saMsArayAtrA para calI AtI jIvana kI naukA, bArI-bArI se janma aura mRtyu ke do taToM ko sparza karatI huI, kabhI aise mahattvapUrNa taTa para laga jAtI hai, jahA~ use yAtrA kI parezAnI se mukta hone ke avasara mila jAte haiN| isI viSaya kI carcA isa tIsare adhyayana meM hai / mAnava-deha se hI mukti hotI hai, aura kisI deha se nahIM hotI / manuSya - deha kI taraha aura bhI bahuta se deha haiM, aura unameM kucha manuSya- deha se bhI acche deha haiM, kintu unameM mukti prApta hone kI yogyatA nahIM hai| kyoM nahIM hai ? isa 'nahIM' kA kAraNa hai ki manuSya ke deha meM mAnavatA, jo AdhyAtmika jIvana kI bhUmi hai, alpa prayAsa se prApta ho sakatI hai / vaha pazu Adi ke anya dehoM meM nAmumakina hai / isakA phalita artha hai, manuSya deha se nahIM, kintu manuSyatva se mukti hai / manuSya deha pUrva karma ke phala se milatA hai aura manuSyatva karma phala ko niSphala karane se milatA hai / manuSya- deha prApta hone ke bAda bhI manuSyatva prApta karanA parama durlabha hai| manuSyatva ke sAtha dUsarA aMga hai 'zruti' - arthAt saddharma kA zravaNa / tattvavettAoM ke dvArA jAne gae mArga kA zravaNa / saddharma ke zravaNa se hI vyakti heya, jJeya evaM upAdeya kA bodha kara sakatA hai / manuSyatva prApta hone ke bAda bhI zruti parama durlabha hai| 27 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra tIsarA aMga hai zraddhA, arthAt yathArtha dRSTi / satya kI pratIti / kucha suna aura jAna lene para bhI tattva-zraddhA kA honA Avazyaka hai / ata: zruti ke bAda bhI saccI zraddhA kA honA parama durlabha hai| antima hai-- puruSArtha / catartha aMga hai yh| jo jAnA hai, jo zraddhA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, usake anusAra usI dizA meM zrama arthAt puruSArtha karanA parama durlabha hai| yahA~ Akara aura kucha bhI prApta karane ke lie durlabha nahIM raha jAtA hai| mokSa-prApti ke ye cAra aMga haiN| ***** Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. taiyaM ujjhayaNaM : tRtIya adhyayana cAuraMgijjaM : caturaMgIya mUla cattAri paramaMgANi jantuNo / dullahANIha mANusataM suI saddhA / saMjamaMmi ya vIriyaM // samAvannANa saMsAre nANA-gottAsu jAisu / kammA nANA- hA kaTTu puDho vissaMbhiyA payA / egayA devalo naraesu vi egayA / egayA AsuraM kAyaM AhAkammehiM gacchaI // egayA khattio hoI tao caNDAla - vokkso| tao kIDa-payaMgo ya tao kunthu pivIliyA | hindI anuvAda isa saMsAra meM prANiyoM ke lie cAra parama aMga durlabha haiM - manuSyatva, saddharma kA zravaNa, zraddhA aura saMyama meM puruSArtha / nAnA prakAra ke karmoM ko karake nAnAvidha jAtiyoM meM utpanna hokara, pRthak-pRthak rUpa se pratyeka saMsArI jIva samasta vizva ko sparza kara lete haiM - arthAt samagra vizva meM sarvatra janma lete haiM / apane kRta karmoM ke jIva anusAra kabhI devaloka meM, kabhI naraka meM aura kabhI asura nikAya meM jAtA hai-- janma letA hai / yaha jIva kabhI kSatriya, kabhI cANDAla, kabhI vokkasa - varNasaMkara, kabhI kuMthu aura kabhI cIMTI hotA hai / 29 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra evamAvaTTa-joNIsu pANiNo kmmkibbisaa| na nivijjanti saMsAre savaDhesu va khattiyA / / 6. kamma-saMgehiM sammUDhA dukkhiyA bhu-veynnaa| amANusAsu joNIsu viNihammanti paanninno|| kammANaM tu pahANAe ANupuvvI kayAi u| jIvA sohimnnuppttaa| Ayayanti maNussayaM / / jisa prakAra kSatriya loga cirakAla taka samagra aizvarya evaM sukhasAdhanoM kA upabhoga karane para bhI nirvedavirakti ko prApta nahIM hote haiM, usI prakAra karmoM se malina jIva anAdi kAla se Avarta-svarUpa yonicakra meM bhramaNa karate hue bhI saMsAra dazA se nirveda nahIM pAte haiMjanma-maraNa ke cakra se mukta hone kI icchA nahIM karate haiN| karmoM ke saMga se ati mUDha, duHkhita aura atyanta vedanA se yukta prANI manuSyetara yoniyoM meM janma lekara puna:-puna: vinighAta-trAsa pAte haiN| kAlakrama ke anusAra kadAcit manuSyagatinirodhaka karmoM ke kSaya hone se jIvoM ko zuddhi prApta hotI hai aura usake phalasvarUpa unheM manuSyatva prApta hotA hai| manuSyazarIra prApta hone para bhI dharma kA zravaNa durlabha hai, jise sunakara jIva tapa, kSamA aura ahiMsA ko prApta karate haiN| kadAcit dharma kA zravaNa ho bhI jAe, phira bhI usa para zraddhA kA honA parama durlabha hai| bahuta se loga naiyAyika mArga-nyAyasaMgata mokSamArga ko sunakara bhI usase vicalita ho jAte haiN| mANussaM viggahaM lar3e suI dhammassa dullhaa| jaM soccA paDivajjanti tavaM khantimahiMsayaM // Ahacca savaNaM lar3e saddhA prmdullhaa| soccA neAuyaM maggaM bahave pribhssii|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-caturaGgIya vIriyaM puNa dullhN| bahave royamANA vi no eNaM paDivajjae / zruti aura zraddhA prApta karake bhI saMyama meM puruSArtha honA atyanta durlabha hai| bahuta se loga saMyama meM abhiruci rakhate hue bhI use samyaktayA svIkAra nahIM kara pAte 11. mANusattaMmi AyAo jo dhammaM socca sddhe| tavassI vIriyaM lar3e saMvuDe nidruNe ryN|| manuSyatva prApta kara jo dharma ko sunatA hai, usameM zraddhA karatA hai, vaha tapasvI saMyama meM puruSArtha kara saMvRta (anAzrava) hotA hai, karma raja ko dUra karatA hai| jo sarala hotA hai, use zuddhi prApta hotI hai| jo zuddha hotA hai, usameM dharma rahatA hai| jisameM dharma hai vaha ghRta se sikta agni kI taraha parama nirvANa (vizuddha Atma dIpti) ko prApta hotA 12. sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa citttthii| nivvANaM paramaM jAi ghaya-sitta vva paave| hai| 13. vigiMca kammuNo heDaM jasaM saMciNu khntie| pADhavaM sarIraM hiccA ur3e pakkamaI disN|| 14. visAlisehiM sIlehi jakkhA uttr-uttraa| mahAsukkA va dippantA mannantA apuNaccavaM / / karmoM ke hetaoM ko dara karake aura kSamA se yaza-saMyama kA saMcaya karake vaha sAdhaka pArthiva zarIra ko chor3akara Urdhva dizA (svarga athavA mokSa) kI ora jAtA hai| aneka prakAra ke zIla ko pAlana karane se deva hote haiN| uttarottara samRddhi ke dvArA mahAzuklasUrya candra kI bhA~ti dIptimAna hote haiN| aura taba ve 'svarga se cyavana nahIM hotA hai'-aisA mAnane lagate haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra appiyA devakAmANaM kaamruuv-viuvvinno| uDDhe kappesu ciTThanti puvvA vAsasayA bhuu|| 16. tatya ThiccA jahAThANaM jakkhA Aukkhae cuyaa| uventi mANusaM joNiM se dsNge'bhijaayii|| 17. khettaM vatthu hiraNNaM ca pasavo daas-porusN| cattAri kAma-khandhANi tattha se uvavajjaI / / 18. mittavaM nAyavaM hor3a uccAgoe ya vaNNavaM / appAyaMke mahApanne abhijAe jsoble|| bhoccA mANussae bhoe appaDirUve ahAuyaM / puvvaM visuddha-saddhamme kevalaMbohi bujhjhiyaa| eka prakAra se divya bhogoM ke lie apane ko arpita kie hae ve deva icchAnusAra rUpa banAne meM samartha hote haiN| tathA Urdhva kalpoM meM pUrva varSa zata arthAt asaMkhya kAla taka rahate haiN| vahA~ devaloka meM yathAsthAna apanI kAla-maryAdA taka Thaharakara, Ayu kSaya hone para ve deva vahA~ se lauTate haiM, aura manuSya-yoni ko prApta hote haiN| ve vahA~ dazAMga bhoga-sAmagrI se yukta hote haiN| kSetra-khetoM kI bhUmi, vAstu-gRha, svarNa, pazu aura dAsa-pauruSeya-ye cAra kAma-skandha jahA~ hote haiM, vahA~ ve utpanna hote haiN| ve sanmitroM se yukta, jJAtimAn, ucca gotra vAle, sundara varNa vAle, nIroga, mahAprAjJa, abhijAta--kulIna, yazasvI aura balavAna hote haiN| ___ jIvanaparyanta anupama mAnavIya bhogoM ko bhogakara bhI pUrva kAla meM vizuddha saddharma ke ArAdhaka hone ke kAraNa nirmala bodhi kA anubhava karate 20. cauraMgaM dullahaM naccA saMjamaM pddivjjiyaa| tavasA dhuyakammaMse siddhe havai sAsae / pUrvokta cAra aMgoM ko durlabha jAnakara sAdhaka saMyama dharma ko svIkAra karate haiN| anantara tapazcaryA se samagra karmoM ko dUra kara zAzvata siddha hote -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMskRta jIvana dhana se bacAyA nahIM jA skegaa| parijana saMkaTa ke samaya sAtha chor3a deNge| TUTate hue jIvana ko bacAne vAlA yA TUTa jAne para puna: use jor3ane vAlA koI bhI to isa saMsAra meM nahIM hai| mRtyu ke dvAra para pahu~cane ke bAda azaraNa jIva ko koI bhI zaraNa nahIM hai| jIvana kI surakSA ke lie saMgRhIta kie gae eka se eka sazakta sAdhana anta meM dikhAI taka nahIM dete haiN| vipadA Ane para parijana sAtha chor3a dete haiN| mRtyu se bacane ke lie jisa dhana ko sarvottama sAdhana mAnA jAtA hai, vahI dhana kabhI mRtyu kA hI kAraNa bana jAtA hai| vyakti jIvana ke isa satya ko dhyAna meM rkhe| dhana, parijana Adi surakSA ke tamAma sAdhanoM ke AvaraNoM meM chupI huI asurakSA aura azubha karma-phala-bhoga ko bhUleM nhiiN| eka dina AtA hai, jaba ina sAdhanoM kI antima niSphalatA pragaTa hogii| ata: pahale se hI vyakti ko satarka rahanA caahie| dhana evaM parijana Adi ke pralobhana vyakti ko sanmArga se bahakA dete haiN| sAdhana, eka sAdhana hai| usakI eka bahuta choTI sI kSudra sImA hai| vahIM taka usakA artha hai| isase Age usako mahattva denA eka bhrAnti hai, aura kucha nhiiN| bhrAnti mAnava ko digbhrAnta kara detI hai| usakA hitAhita-viveka naSTa ho jAtA hai| yahI bAta dharma aura darzana kI bhrAnti ke sambandha meM hai| dharma aura darzana kI bhrAnta dhAraNAe~ bhI vyakti ko bahakA detI haiN| ve sabase adhika khataranAka haiN| bhrAnta dhAraNAoM kI prarUpaNA karane vAle loga bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM adhArmika haiM, asaMskArI haiN| ***** Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautthaM ujjhayaNaM : caturtha adhyayana ___ asaMkhayaM : asaMskRta mUla _ hindI anuvAda asaMkhayaM jIviya mA pamAyae TUTA jIvana sAMdhA nahIM jA sakatA, jarovaNIyassa hu nasthi taannN| ata: pramAda mata karo, bur3hApA Ane para evaM viyANAhi jaNe pamatte koI zaraNa nahIM hai| yaha vicAra karo kaNNUvihiMsA ajayA gahinti // ki 'pramAdI, hiMsaka aura asaMyamI manuSya samaya para kisakI zaraNa leNge|' 2. je pAvakammehi dhaNaM maNussA jo manuSya ajJAnatA ke kAraNa samAyayantI amaI ghaay| pApa-pravRttiyoM se dhana kA upArjana karate pahAya te pAsapayaTTie nare haiM, ve vAsanA ke jAla meM par3e hae aura verANubaddhA narayaM uventi // vaira (karma) se ba~dhe hue anta meM marane ke bAda naraka meM jAte haiN| 3. teNe jahA sandhi-muhe gahIe jaise seMdha lagAte hue saMdhi-mukha meM ekammuNA kiccai paavkaarii| pakar3A gayA pApakArI cora apane kie evaM payA pecca ihaM ca loe hue karma se chedA jAtA hai, vaise hI jIva kaDANa kammANa na mokkha asthi // apane kRta karmoM ke kAraNa loka tathA paraloka meM chedA jAtA hai| kie hue karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai| 34 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-asaMskRta 4. saMsAramAvanna parassa aTThA saMsArI jIva apane aura anya sAhAraNaM jaM ca karei kmm| baMdhu-bAMdhavoM ke lie sAdhAraNa (sabake kammassate tassauveya-kAle lie samAna lAbha kI icchA se kiyA na bandhavA bandhavayaM uventi / jAne vAlA) karma karatA hai, kintu usa karma ke phalodaya ke samaya koI bhI bandhu bandhutA nahIM dikhAtA hai hissedAra nahIM hotA hai| 5. vitteNa tANaM na labhe pamatte pramatta manuSya isa loka meM aura imaMmi loe aduvA prtthaa| paraloka meM dhana se trANa-saMrakSaNa nahIM dIva-ppaNaDhe va aNanta-mohe pAtA hai| aMdhere meM jisakA dIpa bujha neyAuyaM daTTamaTTameva // gayA ho usakA pahale prakAza meM dekhA huA mArga bhI na dekhe hae kI taraha jaise ho jAtA hai, vaise hI ananta moha ke kAraNa pramatta vyakti mokSa-mArga ko dekhatA huA bhI nahIM dekhatA hai| suttesu yAvI paDibuddha-jIvI ___AzuprajJAvAlA jJAnI sAdhaka soe na vIsase paNDie aasu-pnne| hue logoM meM bhI pratikSaNa jAgatA rhe| ghorA muhattA abalaM sarIraM / pramAda meM eka kSaNa ke lie bhI bhaarnndd-pkkhiivcre'ppmtto|| vizvAsa na kre| samaya bhayaMkara hai, zarIra durbala hai| ata: bhAraNDa pakSI kI taraha apramAdI hokara vicaraNa karanA caahie| 7. care payAiM parisaMkamANo sAdhaka paga-paga para doSoM kI jaM kiMci pAsaMiha mnnnnmaanno| saMbhAvanA ko dhyAna meM rakhatA huA cale, lAbhantare jIviya vUhaittA choTe se choTe doSa ko bhI pAza (jAla) pacchA parinnAya mlaavdhNsii| samajhakara sAvadhAna rhe| naye-naye guNoM ke lAbha ke lie jIvana ko surakSita rkhe| aura jaba lAbha na hotA dIkhe to parijJAnapUrvaka dharma-sAdhanA ke sAtha zarIra ko chor3a de| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 8. chandaM niroheNa uvei mokkhaM zikSita aura varma (kavaca)-dhArI Ase jahA sikkhiy-vmmdhaarii| azva jaise yuddha se pAra ho jAtA hai, puvvAiM vAsAiM care'ppamatto vaise hI svacchandatA kA nirodha karane tamhA muNI khippamuvei mokkhN| vAlA sAdhaka saMsAra se pAra ho jAtA hai| pUrva jIvana meM apramatta hokara vicaraNa karane vAlA muni zIghra hI mokSa ko prApta hotA hai| sa puvvamevaM na labhejja pacchA 'jo pUrva jIvana meM apramattaesovamA saasy-vaaiyaannN| jAgRta nahIM rahatA, vaha bAda meM bhI visIyaI siDhile AuyaMmi apramatta nahIM ho pAtA hai-' yaha jJAnI kAlovaNIe sarIrassa bhee|| janoM kI upamA-dhAraNA hai| 'abhI kyA hai, bAda meM antima samaya apramatta ho jAeMge-' yaha zAzvatavAdiyoM (apane ko ajara-amara samajhane vAle ajJAniyoM) kI mithyA dhAraNA hai / pUrva jIvana meM pramatta rahane vAlA vyakti, Ayu ke zithila hone para mRtyu ke samaya, zarIra chUTane kI sthiti Ane para viSAda ko pAtA hai| 10. khippaM na sakkei vivegameuM tamhA samuTThAya pahAya kaame| samicca loyaM samayA mahesI appANa-rakkhI crmpymtto| koI bhI tatkAla viveka (tyAga) ko prApta nahIM kara sktaa| ata: abhI se kAmanAoM kA parityAga kara, sanmArga meM upasthita hokara, samatva dRSTi seloka (svajana-parajana Adi samagrajana) ko acchI taraha jAnakara AtmarakSaka maharSi apramatta hokara vicaraNa kre| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 - asaMskRta 11. muhuM muhuM moha-guNe jayantaM aNega-rUvA samaNaM carantaM / phAsA phusantI asamaMjasaM ca na tesu bhikkhU maNasA pausse || 12. mandAya phAsA bahu-lohaNijjA taha- pagAresu maNaM na kujjA rakkhejja kohaM, viNaejja mANaM mAyaM na seve, payahejja lohaM / / 13. je'saMkhayA tuccha parappavAI te pijja-dosANugayA parajjhA / ee 'ahamme' ti duguMchamANo kaM guNe jAva sarIra - bheo / / --tti bemi / bAra-bAra moha - guNoM para - rAgadveSa kI vRttiyoM para vijaya pAne ko yatnazIla saMyama meM vicaraNa karate zramaNa ko aneka prakAra ke pratikUla sparza arthAt zabdAdi viSaya parezAna karate haiM / kintu bhikSu una para mana se bhI dveSa na kare / anukUla sparza bahuta lubhAvane hote haiM / kintu sAdhaka tathA prakAra ke viSayoM meM mana ko na lagAe / krodha se apane ko bacAe rkhe| mAna ko dUra kare / mAyA kA sevana na kare / lobha ko tyAge / 37 jo vyakti saMskArahIna haiM, tuccha haiM aura parapravAdI haiM, jo preya - rAga aura dveSa meM pha~se hue haiM, vAsanAoM ke dAsa haiM, ve 'dharma rahita haiM' sAdhaka unase dUra rahe antima kSaNoM taka sadguNoM kI - aisA jAnakara / zarIra-bheda ke ArAdhanA kare / ***** -- - aisA maiM kahatA hU~ / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAmamaraNIya mRtyu aura mRtyu ke bhaya se mukti ! hajAroM prazna manuSya ne pUche haiM aura hajAroM hI samAdhAna use mile haiM? kintu kucha aise vilakSaNa prazna haiM, jinakA aneka bAra samAdhAna hone para bhI praznatva miTA nahIM hai| aise hI praznoM meM janma aura mRtyu kA prazna bhI hai| pratyeka vyakti kA yaha prazna hai aura pratyeka vyakti samAdhAna kI khoja meM hai| ___ AtmA kI mRtyu nahIM hotI hai| AtmA dravyadRSTi se sanAtana hai, ata: vaha aja hai, ajara hai, amara hai| zarIra kI bhI mRtyu nahIM hotii| zarIra bhI mUla pudgala dravya kI dRSTi se zAzvata hai, dhruva hai| kyA Atmadravya kI paryAya kA parivartana mRtyu hai ? nahIM, jisa mRtyu kI carcA yahA~ hai vaha Atma-dravya kI pratikSaNa utpAda-vyayazIla paryAya ke parivartana se sambandhita nahIM hai| taba kyA zarIra kA parivartana mRtyu hai ? nahIM, vaha bhI nhiiN| yahA~ kevala zarIra ke parivartana ko bhI mRtyu nahIM kahate haiN| taba mRtyu kyA hai? AtmA kA zarIra ko chor3anA 'mRtyu' hai| AtmA zarIra ko kyoM chor3atA hai? diyA kyoM bujha jAtA hai? jalate-jalate tela samApta ho jAtA hai, aura diyA bujha jAtA hai| 39 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra samaya AtA hai, AtmA aura zarIra ko jor3e rakhane vAlA AyuSkarma bhI pratikSaNa kSINa hotA-hotA anta meM sarvathA kSINa ho jAtA hai, aura mRtyu ho jAtI hai / 40 mRtyu kA duHkha kyoM hai ? mRtyu ko nahIM jAnA hai, isalie mRtyu kA duHkha hai / yaha ajJAna hI mRtyu ke sambandha meM bhaya paidA karatA hai, phalataH duHkha kA kAraNa banatA hai / mukta huA jA sakatA hai ? kyA mRtyu ke bhaya se hA~, mRtyu ko jAnakara mRtyu ke bhaya se mukta huA jA sakatA hai, kintu mRtyu mRtyu se nahIM jAnA jA sakatA hai / ko varan mRtyu ko jIvana se jAnA jA sakatA hai / AtmA aura zarIra ke yaugika jIvana se nahIM, kintu maulika Atma- dravya ke jIvana sesvayaM kI sattA ke bodha se svasvarUpa meM ramaNatA se saMlInatA se / - isI isa bodha se mRtyu kA bhaya miTa jAtA hai, kevala mRtyu raha jAtI hai / aura mRtyu ko sUtrakAra ne paNDitoM kA sakAma maraNa kahA hai| aura vaha mRtyu, jisameM bhaya, kheda aura kaSTa hai, Atma-jJAna nahIM hai, vaha bAlajIvoM kA - ajJAniyoM kA akAma maraNa hai / sAdhaka sakAma maraNa kI apekSA kare, akAma maraNa kI nahIM / sakAma maraNa saMyama se aura Atma-bodha se hotA hai / akAma maraNa asaMyama se aura AtmaajJAna se hotA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 3. paMcamaM ajjhayaNaM : pAMcavAM adhyayana akAma-maraNijjaM : akAma-maraNIya 4. mUla aNNavaMsi ege tiNNe tattha ege imaM 2. santime ya duve ThANA akkhAyA mAraNantiyA / akAma-maraNaM ceva sakAma-maraNaM tahA // mohaMsi duruttare / mahApanne paTTamudAhare // bAlANaM AkAmaM tu maraNaM asaI bhave / paNDiyANaM sakAmaM tu ukkoseNa sa bhave // tatthimaM paDhamaM ThANaM mahAvIreNa desiyaM / kAma - giddhe jahA bAle bhisaM kUrAiM kuvvaI // 41 hindI anuvAda saMsAra eka sAgara kI bhA~ti hai, usakA pravAha vizAla hai, use taira kara dUsare taTa para pahu~canA atIva kaSTasAdhya hai / phira bhI kucha loga use pAra kara gaye haiN| unhIM meM se eka mahAprAjJa ( mahAvIra) ne yaha spaSTa kiyA thA / mRtyu ke do sthAna (bheda yA rUpa) kahe gaye haiM akAma maraNa aura sakAma maraNa / bAlajIvoM ke akAma maraNa bAra-bAra hote haiN| paNDitoM kA sakAma maraNa utkarSa se arthAt kevala jJAnI kI utkRSTa bhUmikA kI dRSTi se eka bAra hotA haiM / mahAvIra ne do sthAnoM meM se prathama sthAna ke viSaya meM kahA hai ki kAmabhoga meM Asakta bAla jIva- ajJAnI AtmA krUra karma karatA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 5. je giddhe kAmabhogesu ege kUDAya gcchii| 'na me dive pare loe. cakkhu-TThiA imA rii|| jo kAma-bhogoM meM Asakta hotA hai, vaha kUTa (hiMsA evaM mithyA bhASaNa) kI ora jAtA hai| vaha kahatA hai--"paraloka to maiMne dekhA nahIM hai| aura yaha rati (sAMsArika sukha) pratyakSa A~khoM ke sAmane hai-" 6. 'hatthAgayA ime kaamaa| kAliyA je annaagyaa| ko jANai pare loe asthi vA natthi vA punno|' "vartamAna ke ye kAmabhogasambandhI sukha to hastagataM haiN| bhaviSya meM milane vAle sukha saMdigdha haiN| kauna jAnatA hai-paraloka hai bhI yA nahIM-" 7. 'jaNeNa saddhi hokkhAmi' ii bAle pgbbhii| kAma-bhogANurAeNaM kesaM sNpddivjjii|| "maiM to Ama logoM ke sAtha rhuuNgaa| arthAt jo unakI sthiti hogI, vaha merI hogI"--aisA mAnakara ajJAnI manuSya bhraSTa ho jAtA hai| kintu antatogatvA vaha kAmabhoga ke anurAga se kaSTa hI pAtA hai| 8. tao se daNDaM samArabhaI tasesu thAvaresu y| aTThAe ya aNaTTAe bhUyaggAmaM vihiNsii|| phira vaha trasa evaM sthAvara jIvoM ke prati daNDa kA prayoga karatA hai| prayojana se athavA kabhI niSprayojana hI prANI-samUha kI hiMsA karatA hai| P . hiMse bAle musAvAI mAilla pisuNe sddhe| bhuMjamANe suraM maMsaM seyameyaM ti mnii|| jo hiMsaka, bAla-ajJAnI, mRSAvAdI, mAyAvI, cugalakhora tathA zaTha (dhUrta) hotA hai vaha madya evaM mAMsa kA sevana karatA huA yaha mAnatA hai ki yahI zreya hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-akAmamaraNIya 43. 10. kAyasA vayasA matte vitte giddhe ya itthisu| duhao malaM saMciNai sisuNAgu vva maTTiyaM / / vaha zarIra aura vANI se matta hotA hai, dhana aura striyoM meM Asakta rahatA hai| vaha rAga aura dveSa donoM se vaise hI karma-mala saMcaya karatA hai, jaise ki zizunAga (keMcuA) apane mukha aura zarIra donoM se miTTI saMcaya karatA hai| phira vaha bhogAsakta bAlajIva AtaMkaroga se AkrAnta hone para glAna (khinna) hotA hai, paritApa karatA hai, apane kie hue karmoM ko yAdakara paraloka se bhayabhIta hotA hai| 11. tao puTTho AyaMkeNaM gilANo pritppii| pabhIo paralogassa kammANuppehi appnno|| 12. suyA me narae ThANA asIlANaM ca jA gii| bAlANaM kUra-kammANaM pagADhA jattha veyaNA // 13. tatthovavAiyaM ThANaM jahA meyamaNussuyaM / AhAkammehiM gacchanto so pacchA pritppii|| vaha socatA hai, maiMne una nArakIya sthAnoM ke viSaya meM sunA hai, jo zIla se rahita krUra karma vAle ajJAnI jIvoM kI gati hai, aura jahA~ tIvra vedanA hai| ___jaisA ki maiMne paramparA se yaha sunA hai una narakoM meM aupapAtika sthiti hai| arthAt vahA~ kuMbhI Adi meM tatkAla janma ho jAtA hai| AyuSya kSINa hone ke pazcAt apane kRtakarmoM ke anusAra vahA~ jAtA huA prANI paritApa karatA 14. jahA sAgaDio jANaM samaM hiccA mhaaphN| visamaM maggamoiNNo akkhe bhaggaMmi soyii|| jaise koI gAr3IvAn samatala mahAn mArga ko jAnatA huA bhI use chor3akara viSama mArga se cala par3atA hai aura taba gAr3I kI dhurI TUTa jAne para zoka karatA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 15. evaM dhammaM viukkamma ahammaM pddivjjiyaa| bAle maccu-muhaM patte akkhe bhagge va soyii|| 16. tao se maraNantami bAle santassaI bhyaa| akAma-maraNaM maraI dhutte va kalinA jie| 17. eyaM akAma-maraNaM bAlANaM tu pveiyN| etto sakAma-maraNaM paNDiyANaM suNeha me|| 18. maraNaM pi sapuNNANaM jahA meymnnussuyN| vippasaNNamaNAghAyaM saMjayANaM vusomo|| isI prakAra jo dharma kA ullaMghana kara adharma ko svIkAra karatA hai, vaha mRtyu ke mukha meM par3A haA bAlajIva zoka karatA hai, jaise ki dhurI ke TTane para gAr3IvAn zoka karatA hai| ____ mRtyu ke samaya vaha ajJAnI AtmA paraloka ke bhaya se saMtrasta hotA hai| eka hI dAva meM saba kucha hAra jAne vAle dhUrta-juArI kI taraha zoka karatA huA akAma maraNa se maratA hai| yaha ajJAnI jIvoM ke akAma maraNa kA pratipAdana kiyA hai| aba yahA~ se Age paNDitoM ke sakAma maraNa ko mujhase suno___ jaisA ki maiMne paramparA se yaha sunA hai kisaMyata aura jitendriya puNyAtmAoM kA maraNa atiprasanna (anAkula) aura AdhAtarahita hotA hai| yaha sakAma maraNa na sabhI bhikSuoM ko prApta hotA hai aura na sabhI gRhasthoM ko / gRhastha nAnA prakAra ke zIloM se sampanna hote haiM, jabaki bahuta se bhikSu bhI viSama-arthAt vikRta zIlavAle hote haiN| kucha bhikSuoM kI apekSA gahastha saMyama meM zreSTha hote haiN| kintu zuddhAcArI sAdhujana sabhI gRhasthoM se saMyama meM zreSTha haiN| 19. na imaM savvesu bhikkhUsu na imaM svvesu'gaarisu| nANA-sIlA agAratthA / visama-sIlA ybhikkhunno|| 20. santi egehi bhikkhUhiM gAratyA sNjmuttraa| gAratyehi ya savvehiM sAhavo sNjmuttraa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-akAmamaraNIya 21. cIrAjiNaM nagiNiNaM jddii-sNghaaddi-munnddinnN| eyANi vi na tAyanti dussIlaM priyaagyN|| durAcArI sAdhu ko cIvara-vastra, ajina-mRgachAlA Adi carma, nagnatva, jaTA, gudar3I, ziromuMDana Adi bAhyAcAra, narakagati meM jAne se nahIM bacA skte| bhikSAvRtti se nirvAha karane vAlA bhI yadi duHzIla hai to vaha naraka se mukta nahIM ho sakatA hai| bhikSu ho athavA gRhastha, yadi vaha suvratI hai, to svarga meM jAtA hai| 22. piNDolae va dussIle naragAo na muccii| bhikkhAe vA gihatthe vA suvvae kammaI divaM // 23. agAri-sAmAiyaMgAI saDI kAeNa phaase| posahaM duhao pakkhaM egarAyaM na haave| zraddhAvAn gRhastha sAmAyika sAdhanA ke sabhI aMgoM kA kAyA se sparza kare, arthAt AcaraNa kare / kRSNa aura zukla donoM pakSoM meM pauSadha vrata ko eka rAtri ke lie bhI na chodd'e| isa prakAra dharmazikSA se sampanna suvratI gRhavAsa meM rahatA huA bhI mAnavIya audArika zarIra ko chor3akara devaloka meM jAtA hai| 24. evaM sikkhA -samAvanne giha-vAse vi suvve| muccaI chavi-pavvAo gacche jakkha-salogayaM // 25. aha je saMvuDe bhikkhU dohaM annayare siyaa| savva-dukkha-ppahINe vA deve vAvi mhddddie|| saMvRta-saMyamI bhikSu kI donoM meM se eka sthiti hotI hai-yA to vaha sadA ke lie saba duHkhoM se mukta hotA hai athavA mahAn RddhivAlA deva hotA hai| 26. uttarAI vimohAI juimntaannupuvvso| samAiNNAiM jakkhehi AvAsAiM jsNsinno|| devatAoM ke AvAsa anukrama se Urdhva athavA uttama, moharahita, dyutimAn, tathA devoM se parivyApta hote haiN| unameM rahane vAle deva yazasvI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 27. dIhAuyA iDDimantA samiddhA kaam-ruuvinno| ahuNovavanna-saMkAsA bhujjo accimaali-ppbhaa|| dIrghAyu, RddhimAn, dIptimAn, icchAnusAra rUpa dhAraNa karane vAle aura abhI-abhI utpanna hue hoM, aisI bhavya kAMti vAle evaM sUrya ke samAna atyanta tejasvI hote haiN| bhikSa ho yA gRhastha, jo hiMsA Adi se nivRtta hote haiM, ve saMyama aura tapa kA abhyAsa kara ukta deva lokoM meM jAte haiN| tANi ThANANi gacchanti sikkhittA saMjamaM tvN| bhikkhAe vA gihatthe vA je santi prinivvuddaa|| 29. tesiM soccA sapajjANaM saMjayANa vusiimo| na saMtasanti maraNante sIlavantA bhussuyaa|| 30. tuliyA visesamAdAya dayAdhammassa khntie| vippasIejja mehAvI tahA-bhUeNa appaNA / / 31. tao kAle abhippae saDDI taalismntie| viNaejja loma-harisaM bheyaM dehassa kNkhe|| satpuruSoM ke dvArA pUjanIya una saMyata aura jitendriya AtmAoM ke ukta vRttAnta ko sunakara zIlavAn bahuzruta sAdhaka mRtyu ke samaya meM bhI saMtrasta nahIM hote haiN| bAlamaraNa aura paMDitamaraNa kI paraspara tulanA karake medhAvI sAdhaka viziSTa sakAma maraNa ko svIkAra kare, aura maraNa kAla meM dayA dharma evaM kSamA se pavitra tathA bhUta AtmA se prasanna rhe| jaba maraNa-kAla Ae, to jisa zraddhA se pravrajyA svIkAra kI thI, tadanusAra hI bhikSu guru ke samIpa pIDAjanya lomaharSa ko dUra kare, tathA zAntibhAva se zarIra ke bheda arthAt patana kI pratIkSA kre| __ mRtyu kA samaya Ane para muni bhakte-parijJA, iMginI aura prAyopagamana -ina tInoM meM se kisI eka ko svIkAra kara samAdhipUrvaka sakAma maraNa se zarIra ko chor3atA hai| --aisA maiM kahatA huuN| 32. aha kAlaMmi saMpatte AghAyAya smussyN| sakAma-maraNaM maraI tihamantrayaraM munnii|| -tti bemi| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 kSullaka nirgranthIya grantha bandhana hai, vidyAnuzAsana bhI bandhana hai / prastuta adhyayana kA nAma 'kSullaka nirgrantha' hai / nirgrantha zabda jaina AgamoM kA mahattvapUrNa zabda hai / bhagavAn mahAvIra ko bhI 'nirgrantha jJAtaputra' ke nAma se aneka jagaha sambodhita kiyA hai / bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke bAda kaI zatAbdiyoM taka bhagavAn mahAvIra ke saMgha aura dharma ko bhI 'nirgrantha dharma' kahA gayA hai / sthUla aura sUkSma donoM prakAra ke grantha kA parityAga para kSullaka arthAt sAdhu nirgrantha hotA hai / sthUlagrantha kA artha hai - AvazyakatA ke atirikta vastuoM ko jor3akara rakhanA aura sUkSma grantha kA artha hai- 'mUrcchA' / rAga aura dveSa ke bandhana ko bhI 'grantha' kahate haiM / nirgrantha hone ke lie sAdhu isakA bhI parityAga karatA hai / grantha kA mUla artha 'gAMTha' hai, phira bhale vaha bAhara kI ho, yA andara kI / ajJAna duHkha kA kAraNa hai, kintu bhASA kA jJAna yA korA saiddhAntika zabda jJAna bhI duHkha ko dUra nahIM kara sktaa| jo kahatA adhika hai, jIvana kI pavitratA kA kAphI jJAna baghAratA hai, kintu tadanusAra karatA kucha bhI nahIM hai, vaha apane kore zabdajJAna se muktilAbha nahIM kara pAtA / jJAna, jo kevala grantha taka sImita hai, jIvana meM utarA nahIM hai, vaha bhI grantha hai, bhAra hai, bandhana hai| saccA sAdhu isa grantha se bhI mukta hotA hai / ***** 47 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThamajjhayaNaM : chaThA adhyayana khuDDAganiyaMThijja : kSullaka nirgranthIya mUla jAvanta'vijjApurisA savve te dukkhsNbhvaa| luppanti bahuso mUDhA saMsAraMmi aNantae / / samikkha paMDie tamhA pAsajAIpahe bhuu| appaNA saccamesejjA mettiM bhUesu kppe|| hindI anuvAda jitane avidyAvAn-ajJAnI puruSa haiM, ve saba du:kha ke utpAdaka haiN| ve vivekamUDha ananta saMsAra meM bAra-bAra lupta hote haiN| isalie paNDita puruSa anekavidha bandhanoM kI evaM jAtipathoM (janma-maraNa ke hetu modAhi bhAvakoM) kI samIkSA karake svayaM satya kI khoja kare aura vizva ke saba prANiyoM ke prati maitrI kA bhAva rkhe| apane hI kRta karmoM se lupta-pIr3ita rahane vAle merI rakSA karane meM mAtA-pitA, putravadhU, bhAI, patnI tathA aurasa putra (Atma-jAta) samartha nahIM haiN| samyak draSTA sAdhaka apanI svataMtra buddhi se isa artha kI satyatA ko dekhe| Asakti tathA sneha kA chedana kre| kisI ke pUrva paricaya kI bhI abhilASA na kre| 3. mAyA piyA NhusA bhAyA bhajjA puttA ya orsaa| nAlaM te mama tANAya luppantassa skmmunnaa|| 4. eyamaTuM saMpehAe pAse smiydNsnne| chinda gehiM siNehaM ca na kaMkhe puvvasaMthavaM // 48 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-kSullaka nirgranthIya 49 5. gavAsaM maNikuMDalaM pasavo daasporusN| savvameyaM caittANaM kAmarUvI bhavissasi // gau-gAya aura baila, ghor3A, maNi, kuNDala, paza, dAsa aura anya sahayogI puruSa-ina sabakA parityAga karane vAlA sAdhaka paraloka meM kAmarUpI deva hogaa| thAvaraM jaMgamaM ceva dhaNaM dhaNNaM uvkkhrN| paccamANassa kammehi nAlaM dukkhAu moyaNe / ajjhatthaM savvao savvaM dissa pANe piyaaye| na haNe pANiNo pANe bhayaverAo uvarae / / 8. AyANaM narayaM dissa nAyaejja tnnaamvi| doguMchI appaNo pAe dinnaM bhuMjejja bhoynnN|| karmoM se duHkha pAte hae prANI ko sthAvara-jaMgama-arthAt cala-acala saMpatti, dhana, dhAnya aura upaskaragRhopakaraNa bhI duHkha se mukta karane meM samartha nahIM hote haiN| ___ 'sabako saba taraha se adhyAtma-sukha priya hai, sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai'-yaha jAnakara bhaya aura vaira se uparata sAdhaka kisI bhI prANI ke prANoM kI hiMsA na kre| adattAdAna (corI) naraka hai, yaha jAnakara binA diyA haA eka tinakA bhI muni na le| asaMyama ke prati jugupsA rakhane vAlA muni apane pAtra meM gRhastha dvArA diyA huA hI bhojana grahaNa kre| isa saMsAra meM kucha loga mAnate haiM ki-'pApoM kA parityAga kie binA hI kevala Arya-tatvajJAna athavA AcaraNa ko jAnane-bhara se hI jIva saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai|' jo bandha aura mokSa ke siddhAntoM kI sthApanA to karate haiM, kahate bahata kucha haiM, kintu karate hucha nahIM haiM, ve jJAnavAdI kevala vAgavIrya se-arthAt vANI ke bala se apane ko Azvasta karate rahate haiN| 9. ihamege u mananti appaccakkhAya pAvagaM / AyariyaM vidittANaM savvadukkhA vimuccii|| 10. bhaNantA akarentA ya bndh-mokkhpinnnninno| vAyA-viriyametteNa samAsAsenti appayaM // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 11. na cittA tAyae bhAsA kao vijjANusAsaNaM? visannA pAva-kammehiM bAlA pNddiymaanninno|| vividha bhASAe~ rakSA nahIM karatI haiM, vidyAoM kA anuzAsana bhI kahA~ surakSA detA hai? jo inheM saMrakSaka mAnate haiM, ve apane Apako paNDita mAnane vAle ajJAnI jIva pApa karmoM meM magna haiM, DUbe hue haiN| jo mana, vacana aura kAyA se zarIra meM, zarIra ke varNa aura rUpa meM sarvathA Asakta haiM, ve sabhI apane lie duHkha utpanna karate haiN| 12. je keI sarIre sattA vaNNe rUve ya svvso| maNasA kAyavakkeNaM savve te dukkhasaMbhavA // 13. AvannA dIhamaddhANaM saMsArammi annNte| tamhA savvadisaM passa appamatto prive| unhoMne isa ananta saMsAra meM lambe mArga ko svIkAra kiyA hai| isalie saba ora (sarvadizAoM ko--jIvoM ke utpatti sthAnoM ko) dekha-bhAlakara sAdhaka apramatta bhAva se vicaraNa kare / Urdhva (mukti kA) lakSya rakhane vAlA sAdhaka kabhI bhI bAhya viSayoM kI AkAMkSA na kare / pUrva karmoM ke kSaya ke lie hI isa zarIra ko dhAraNa kare / 14. bahiyA uDmAdAya nAvakaMkhe kayAi vi| puvakamma - khayaTThAe imaM dehaM samuddhare / 15. vivicca kammuNo heDaM kAlakaMkhI privve| mAyaM piDassa pANassa kaDaM labhrUNa bhkkhe|| prApta avasara kA jJAtA sAdhaka karma ke hetuoM ko dUra karake vicaraNa kare / gRhastha ke dvArA apane lie taiyAra kiyA gayA AhAra aura pAnI AvazyakatApUrti-mAtra ucita parimANa meM grahaNa kara sevana kre| 16. sannihiM ca na kavvejjA levamAyAe sNje| pakkhI pattaM samAdAya niravekkho prvvie| sAdhu lezamAtra bhI saMgraha na kare, pakSI kI taraha saMgraha se nirapekSa rahatA huA pAtra lekara bhikSA ke lie vicaraNa kre| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-kSullaka-nirgranthIya 51 17. esaNAsamio lajjU eSaNA samiti se yukta lajjAvAn gAme aNiyao cre| saMyamI muni gA~voM meM aniyata vihAra appamatto pamattehi kare, apramatta rahakara gRhasthoM se piMDavAyaM gvese|| piNDapAta-bhikSA kI gaveSaNA kre| evaM se udAhu aNuttaranANI anuttara jJAnI, anuttaradarzI, anuttara aNuttaradaMsI annuttrnaanndNsnndhre| jJAna-darzana ke dhartA, arhan-tattva ke arahA nAyaputte bhagavaM vyAkhyAtA, jJAtaputra vaizAlika (tIrthaGkara vesAlie viyaahie|| mahAvIra) ne aisA kahA hai| -tti bemi| --aisA maiM kahatA huuN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urathrIya pazcAttApa aura mRtyu kA kAraNa Asakti hai| anAsakti meM sukha hai| indriyA~ kSaNika haiN| indriyoM ke viSaya kSaNika haiN| phalata: indriyoM se milane vAlA sukha bhI kSaNika hai| ina kSaNika sukhoM ke pralobhanoM ko, inake bhaviSya meM hone vAle vikRta pariNAmoM ko sAdhaka na bhUle / aisA na ho ki bhrAntivaza sAdhaka thor3e-se ke lie apanI koI bar3I hAni kara le| isa viSaya ko isa adhyayana meM bahuta sundara evaM vyAvahArika pAMca sarala udAharaNoM se spaSTa kiyA hai| ve pAMca udAharaNa isa prakAra haiM 1-eka mAlika memane (bher3a kA baccA meMDhA) ko bahuta acchA tAjA aura harA snigdha bhojana khilAtA hai| memanA puSTa hotA rahatA hai / mAlika ke pAsa eka bachar3A aura gAya bhI hai / mAlika gAya ko sUkhI ghAsa detA hai / bachar3A mAlika ke isa vyavahAra ko dekhatA hai| apanI pyArI mA~ se mAlika ke vyavahAra kI zikAyata karatA hai- "mA~ ! mAlika memane ko kitanA acchA khilAtA hai aura tumheM kevala sUkhI ghAsa detA hai| jabaki tuma use dUdha detI ho| aisA kyoM hai? aura mere sAtha bhI to koI acchA salUka nahIM hai isakA / mujhe bhI idhara-udhara se rUkhA-sUkhA cArA DAla detA hai, aura bs....|" gAya apane priya bachar3e ko samajhAtI hai-"mAlika use acchA khilAtA hai, usakA kAraNaM hai| beTA, jisakI mRtyu nikaTa hai, usako bahuta acchA manacAhA khilAyA hI jAtA hai| kucha hI dinoM meM dekhanA, kyA hone vAlA hai iskaa|" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 1 eka bina bachar3A eka bhayAnaka dRzya dekhatA hai aura bhaya se kAMpa jAtA hai mA~ se Akara pUchatA hai- "mA~ ! mAlika ne Aja memane ko atithi ke svAgata meM kATa diyA hai| kyA maiM bhI isI taraha kATA jAU~gA ?" mA~ ne kahA- "nahIM, beTA ! tU to sUkhI ghAsa khAkara jItA hai| jo rUkhA-sUkhA khAkara jItA hai, use yaha du:kha sahana nahIM karanA par3atA hai| jo mana cAhe gula charre ur3Ate haiM, eka dina unhIM ke gale kATe jAte haiM / " bhogoM kI Asakti sAdhaka ke jIvana ke sAra sarvasva kA saMhAra kara 54 susvAdu DAlatI hai| 2 -- eka bhikhArI ne bar3I muzkila se eka hajAra kArSApaNa (prAcIna samaya kA eka kSudra sikkA | bIca kAkiNI meM eka kArSApaNa badalA jAtA thA) ikaTThe kie the| vaha apane gA~va lauTa rahA thA / khAne-pIne kI vyavasthA ke lie usane kucha kAkiNI apane pAsa rakha chor3I thii| eka dina gA~va meM kahIM tthhraa| vahIM eka kAkiNI bhUla gayA aura cala diyA / rAste meM jAte hue kAkiNI yAda AyI to eka hajAra kArSApaNa vahIM kahIM chupAkara vaha kAkiNI lene ke lie vApasa lauTa pdd'aa| vaha kAkiNI use nahIM milii| use koI uThA le gayA hogA / vaha nirAza lauTA, jahA~ usane eka hajAra kArSApaNa chupA kara rakhe the / usake duHkha kI koI sImA na rahI, jaba usane dekhA ki eka hajAra kArSApaNa meM se eka kArSApaNa bhI vahA~ nahIM hai / koI rakhate samaya dekha rahA thA, pIche se curA le gayA / jo alpa sukha ke lie divya sukhoM ko chor3ate haiM, ve ukta bhikhArI kI taraha anta meM dukhI hote haiM 3-cikitsakoM ne eka rogI rAjA ko Ama na khAne kA sujhAva diyA thA / eka dina rAjA mantrI ke sAtha jaMgala meM thA / vahA~ per3a para pake hue mIThe Ama lage dekhe to rAjA cikitsakoM ke sujhAva ko bhUla gayA / mantrI ne rokA bhI, kintu rAjA ne usakI bAta na mAnI aura Ama khA liyA / Ama rAjA ke lie apathya thA / ataH vaha vahIM mara gayA / kSaNika sukha ke lie rAjA ne apanA anamola jIvana ga~vA diyA / 4 - manuSya jIvana ke sukha osa ke jalakaNa kI taraha alpa aura kSaNika haiM / aura divya sukha sAgara ke jala kI taraha vizAla aura sthAyI haiM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-urabhrIya 5-pitA kA Adeza pAkara tIna putra vyApAra karane gye| eka vyApAra meM bahuta dhana kamAkara lauttaa| dUsarA jaise gayA thA, vaise hI mUla pU~jI bacAkara lauTa aayaa| aura tIsarA jo pU~jI lekara gayA thA, vaha bhI kho aayaa| manuSya-jIvana mUla dhana ke samAna hai| manuSya jIvana se jo devagati pAtA hai, vaha usakA atirikta lAbha hai / manuSya se manuSya kI gati mUla dhana kI surakSA hai| aura naraka athavA tiryaJca kI gati mUla dhana ko bhI ga~vA denA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamaM ajjhayaNaM : sAtavAM adhyayana uranbhijjaM : urabhrIya - mUla 1. jahAesaM samuddissa koi posejja elyN| oyaNaM javasaM dejjA posejjA vi syNgnne|| hindI anuvAda jaise koI vyakti saMbhAvita atithi ke uddezya se memane kA poSaNa karatA hai| use cAvala, jau yA harI ghAsa Adi detA hai| aura usakA yaha poSaNa apane AMgana meM hI karatA hai| 2. tao se puDhe parivUDhe jAyamee mhodre| pINie viule dehe AesaM prikNkhe| isa prakAra vaha memanA acchA khAte-pIte puSTa, balavAna, moTA, bar3e peTavAlA ho jAtA hai| aba vaha tRpta evaM mAMsala dehavAlA memanA basa Adeza-atithi kI pratIkSA karatA 3. jAva na ei Aese tAva jIvai se duhii| aha pattaMmi Aese sIsaM chettUNa bhujjii| jahA khalu se urabbhe AesAe smiihie| evaM bAle ahammiTTe IhaI narayAuyaM // jaba taka atithi nahIM AtA hai, taba taka vaha becArA jItA hai| mehamAna ke Ate hI vaha sira kATakara khA liyA jAtA hai| mehamAna ke lie prakalpita memanA, jaise ki mehamAna kI pratIkSA karatA hai, vaise hI adharmiSTha ajJAnI jIva bhI yathArtha meM naraka ke AyuSya kI pratIkSA karatA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 7. 8. hiMse bAle musAvAI addhAmi vilovae / annadattahare teNe mAI kare saDhe // itthIvisayagiddhe ya mahAraMbha - pariggahe / bhaMjamANe saraM maMsaM parivUDhe paraMdame // akakkara - bhoI ya dille cilohie / AuyaM narae kaMkhe jahAesa va elae / AsaNaM sayaNaM jANaM vittaM kAme ya bhuMjiyA / dussAhaDaM dhaNaM hiccA bahu saMciNiyA rayaM // tao kammagurU jantU paccuppannaparAyaNe / avva AgayA maraNantaMmi soyaI // 10. tao AuparikkhINe yA dehA vihiMsagA | AsuriyaM disaM bAlA gacchanti avasA tamaM // uttarAdhyayana sUtra hiMsaka, ajJAnI, mithyAbhASI, mArga lUTanevAlA baTamAra, dUsaroM ko dI huI vastu ko bIca meM hI har3apa jAne vAlA, cora, mAyAvI Thaga, kutohara - arthAt kahA~ se curAU~ - isI vikalpanA meM nirantara lagA rahane vAlA, dhUrta - strI aura anya viSayoM meM Asakta, mahAArambha aura mahAparigraha vAlA, surA aura mAMsa kA upabhoga karane vAlA, balavAn, dUsaroM ko satAne vAlA- bakare kI taraha kara-kara zabda karate hue mAMsAdi abhakSya khAne vAlA, moTI toMda aura adhika rakta vAlA vyakti usI prakAra naraka ke AyuSya kI AkAMkSA karatA hai, jaise ki memanA mehamAna kI pratIkSA karatA hai 1 Asana, zayyA, vAhana, dhana aura anya kAmabhogoM ko bhogakara, duHkha se ekatrita kie dhana ko chor3akara, karmoM kI bahuta dhUla saMcita kara kevala vartamAna ko hI dekhane meM tatpara, karmoM se bhArI huA jIva mRtyu ke samaya vaise hI zoka karatA hai, jaise ki mehamAna ke Ane para memanA karatA hai / nAnA prakAra se hiMsA karane vAle ajJAnI jIva Ayu ke kSINa hone para jaba zarIra chor3ate haiM to ve kRta karmoM se vivaza aMdhakArAcchanna naraka kI ora jAte haiM / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-ura zrIya 11. jahA kAgiNie heDaM sahassaM hArae nro| apatthaM ambagaM bhoccA rAyA rajjaM tu haare|| 12. evaM mANussagA kAmA devakAmANa antie| sahassaguNiyA bhujjo AuM kAmA ya digviyaa|| eka kSudra kAkiNI ke lie jaise mUDha manuSya hajAra (kArSApaNa) ga~vA detA hai aura rAjA eka apathya Amraphala khAkara badale meM jaise rAjya ko kho detA hai| isI prakAra devatAoM ke kAmabhogoM kI tulanA meM manuSya ke kAmabhoga nagaNya haiN| manuSya kI apekSA devatAoM kI Aya aura kAmabhoga hajAra guNA adhika haiN| "prajJAvAn sAdhaka kI devaloka meM aneka yuta varSa (asaMkhya kAla) kI sthiti hotI hai"-yaha jAnakara bhI mUrkha manuSya sau varSa se bhI kama AyukAla meM una divya sukhoM ko ga~vA 13. aNegavAsAnauyA jA sA pannavao tthiii| jANi jIyanti dummehA UNe vaassyaaue| 14. jahA ya tinni vANiyA mUlaM ghettUNa niggyaa| ego'ttha lahaI lAhaM ego mUleNa aago| tIna vaNik mUla dhana lekara vyApAra ko nikle| unameM se eka atirikta lAbha prApta karatA hai| eka sirpha mUla hI lekara lauTa AtA hai| aura eka mUla bhI ga~vAkara lauTa AtA hai| yaha vyavahAra kI upamA hai| isI prakAra dharma ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| 15. ego mUlaM pi hArittA Agao tattha vaannio| vavahAre uvamA esA evaM dhamme viyaannh|| 16. mANusattaM bhave mUlaM lAbho devagaI bhve| mUlaccheeNa jIvANaM naraga-tirikkhattaNaM dhuvaM / manuSyatva mUla dhana hai| devagati lAbharUpa hai| mUla ke nAza se jIvoM ko nizcaya hI naraka aura tiryaMca gati prApta hotI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 17. duhao gaI bAlassa AvaI vhmuuliyaa| devattaM mANusattaM ca jaM jie lolayAsaDhe / 18. tao jie saI hoi duvihaM doggaiM ge| dullahA tassa ummajjA addhAe sucirAdavi // ajJAnI jIva kI do prakAra kI gati haiM-naraka aura tiryaMca / vahA~ use vadha-mUlaka kaSTa prApta hotA hai / kyoMki vaha lolupatA aura vaMcakatA ke kAraNa devatva aura manuSyatva ko pahale hI hAra cukA hotA hai| naraka aura tiryaMca-rUpa do prakAra kI durgati ko prApta ajJAnI jIva deva aura manuSya gati ko sadA hI hAre hue haiN| kyoMki bhaviSya meM unakA dIrgha kAla taka vahA~ se nikalanA durlabha hai| isa prakAra hAre hue bAlajIvoM ko dekhakara tathA bAla evaM paMDita kI tulanA kara jo mAnuSI yoni meM Ate haiM, ve mUladhana ke sAtha lauTe vaNik kI taraha haiN| 19. evaM jiyaM saMpehAe tuliyA bAlaM ca pNddiyN| maliyaM te pavesanti mANusaM joNimenti je|| 20. vemAyAhiM sikkhAhiM je narA gihisuvvyaa| uventi mANasaM joNi kammasaccA hu paanninno| jo manuSya vividha parimANa vAlI zikSAoM dvArA ghara meM rahate hue bhI suvratI haiM, ve mAnuSI yoni meM utpanna hote haiN| kyoMki prANI karmasatya hote haiM--kRta karmoM kA phala avazya pAte 21. jesiM tu viulA sikkhA mUliyaM te aicchiyaa| sIlavantA savIsesA addINA janti devayaM // jinakI zikSA vividha parimANa vAlI vyApaka hai, jo ghara meM rahate hue bhI zIla se sampanna evaM uttarottara guNoM se yukta haiM, ve adIna puruSa mUladhanarUpa manuSyatva se Age bar3hakara devatva ko prApta hote haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-urIya 22. evamaddINavaM bhikkhu agAriM ca viyaanniyaa| kahaNNu jiccamelikkhaM jiccamANe na saMvide? isa prakAra dainyarahita parAkramI bhikSu aura gRhastha ko lAbhAnvita jAnakara kaise koI vivekI puruSa ukta lAbha ko hAregA? aura hAratA huA kaise nahIM saMvedana (pazcAttApa) karegA? devatAoM ke kAma-bhoga kI tulanA meM manuSya ke kAma-bhoga vaise hI kSadra haiM, jaise samudra kI tulanA meM kuza ke agrabhAga para TikA huA jlbindu| 23. jahA kusagge udagaM samuddeNa samaM minne| evaM mANussagA kAmA devakAmANa antie| 24. kusaggamettA ime kAmA sannirUddhami aaue| kassa heDaM purAkAuM jogakkhemaM na saMvide? // manuSyabhava kI isa atyalpa Ayu meM kAmabhoga kuzAgra para sthita jalabinda-mAtra haiM, phira bhI ajJAnI kisa kAraNa ko Age rakhakara apane lAbhakArI yoga-kSema ko nahIM samajhatA 25. iha kAmANiyaTTassa attaTe avrjjhii| soccA neyAuyaM maggaM jaM bhujjo pribhssii| __ manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta na hone vAle kA AtmArthaapanA prayojana vinaSTa ho jAtA hai| kyoMki vaha sanmArga ko bAra-bAra sunakara bhI use chor3a detA hai| 26. iha kAmaNiyaTTassa attaTe naavrjjhii| pUideha-niroheNaM bhave deve tti me suyaM // __ manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta hone vAle kA Atma-prayojana naSTa nahIM hotA hai| vaha pUtideha-malina audArika zarIra ke chor3ane para deva hotA hai-aisA maiMne sunA hai| 27. daDDhI juI jaso vaNNo AuM suhmnnuttrN| bhujjo jattha maNussesu tattha se uvvjjii|| devaloka se Akara vaha jIva jahA~ zreSTha Rddhi, dyuti, yaza, varNa, Ayu aura sukha hote haiM, usa manuSya-kula meM utpanna hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra bAlajIva kI ajJAnatA to dekho| vaha adharma ko grahaNa kara evaM dharma ko chor3akara adharmiSTha banatA hai aura naraka meM utpanna hotA hai| bAlassa passa bAlattaM ahammaM pddivjjiyaa| ciccA dhammaM ahamiTTe narae uvvjjii|| 29. dhIrassa passa dhIrattaM svvdhmmaannuvttinno| ciccA adhammaM dhammiDhe devesu uvvjjii|| 30. tuliyANa bAlabhAvaM abAlaM ceva pnnddie| caiUNa bAlabhAvaM abAlaM sevae muNi // saba dharmoM kA anvartana-pAlana karane vAle dhIra puruSa kA dhairya dekho| vaha adharma ko chor3akara dharmiSTha banatA hai aura devoM meM utpanna hotA hai| ___ paNDita muni bAlabhAva aura abAla bhAva kI tulanA-arthAt guNa-doSa kI dRSTi se ThIka parIkSA karake bAlabhAva ko chor3akara abAla bhAva ko svIkAratA hai| -aisA maiM kahatA huuN| ---tti bemi| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kApilIya lobha lobha se nahIM, alobha se zAnta hotA hai| pitA kI mRtyu ke bAda vidhavA mA~ kA putra kauzAmbI nivAsI brAhmaNakumAra kapila, pitA ke mitra paM. indradatta ke pAsa adhyayana ke lie zrAvastI meM rahatA thaa| bhojana ke lie zreSThI zAlibhadra ke yahA~ jAtA thaa| zreSThI ne eka dAsI niyukta kara dI thI, jo use bhojana karAtI thii| dhIre-dhIre donoM kA paricaya bar3hA aura anta meM vaha paricaya prema meM badala gyaa| eka bAra zrAvastI meM koI vizAla jana-mahotsava honA thA, dAsI ne usameM jAnA caahaa| kintu kapila ke pAsa use mahotsava-yogya dene ke lie kucha bhI to nahIM thaa| use patA calA ki zrAvastI meM eka dhanI seTha hai, jo prAta: kAla sabase pahale badhAI dene vAle vyakti ko do mAzA sonA detA hai / kapila sabase pahale pahu~cane ke irAde se madhyarAta meM hI ghara se cala pdd'aa| nagara-rakSakoM ne use cora samajhA aura pakar3a kara rAjA ke samakSa upasthita kiyaa| kapila zAnta thaa| rAjA ne pUchA to usane sArI ghaTanA jyoM-kI-tyoM sunA dii| rAjA garIba kapila kI saralatA evaM spaSTavAditA para mugdha ho gayA aura use mana cAhA mA~gane ke lie khaa| kapila vicAra karane ke lie kucha samaya lekara pAsa ke bagIce meM gyaa| kAphI dera taka socatA rahA maiM kyA aura kitanA mA~geM ? para vaha kucha nizcita nahIM kara pA rahA thaa| socI huI svarNa mudrAoM kI saMkhyA use barAbara kama laga rahI thii| Age bar3ha-bar3ha kara vaha socatA rahA, socatA rhaa| do mAzA sone se karor3oM svarNa mudrAoM para pahu~ca gyaa| phira bhI use santoSa nahIM thaa| virAma nahIM mila rahA thA / anta meM cintana ne sahasA dUsarA mor3a liyA aura 63 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uttarAdhyayana sUtra lobha kI parAkASThA alobha meM parivartita ho gii| aura vaha mukha para tyAga kA teja lie rAjA ke pAsa pahu~cA aura rAjA se bolA-"Apa se kucha lene kI aba mujhe koI cAha nahIM rahI hai| jo pAnA thA, vaha maiMne pA liyaa| aba mujhe kisI se kucha nahIM caahie|" aura vaha nirgrantha muni bana gyaa| zrAvastI aura rAjagahI ke bIca eka jaMgala meM kapila mani vihAra kara rahe the| usa jaMgala meM 500 cora rahate the| unhoMne kapila muni ko dekhA, to unheM ghera liyaa| kapila muni ne unheM gAkara samajhAyA-"virakti, saMyama aura viveka durgati se bacane ke mArga haiN| bhogoM se virakti tathA parigraha kA tyAga hI bandhana se mukti dilAtA hai|" cora samajha gaye aura anta meM ve saba bhI muni bana gye|| kapila muni kA coroM ko diyA huA vaha upadeza hI isa adhyayana meM saMkalita hai| *** ** Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM ujjhayaNaM : AThavAM adhyayana kAvilIyaM : kApilIya 1. adhuve saMsAraMmi mUla asAsayaMmi dukkhapaurAe / kiM nAma hojja taM kammayaM jeNA'haM doggaiM na gacchejjA | 2. vijahittu puvvasaMjogaM na siNehaM kahiMci kuvvejjA / asiNeha siNehakarehiM dosapaosehiM mucca bhikkhU // to nANa- daMsaNasamaggo hiyanissAe savvajIvANaM / tesiM vimokkhaNaTThAe bhAsaI muNivaro vigayamoho | 4. savvaM ganthaM kalahaM ca vippajahe tahAvihaM bhikkhu / savve pAsamANo na lippaI tAI // kAmajAe hindI anuvAda adhruva, azAzvata aura duHkhabahula saMsAra meM vaha kaunasA karma-anuSThAna hai, jisase maiM durgati meM na jAU~ ? pUrva sambandhoM ko eka bAra chor3akara phira kisI para bhI sneha na kare / sneha karane vAloM ke sAtha bhI sneha na karane vAlA bhikSu sabhI prakAra ke doSoM aura pradoSoM se mukta ho jAtA hai 65 1 kevala jJAna aura kevala darzana se sampanna tathA mohamukta kapila muni ne saba jIvoM ke hita aura kalyANa ke lie tathA mukti ke lie kahA muni karmabandhana ke hetusvarUpa sabhI prakAra ke grantha (parigraha) kA tathA kalaha kA tyAga kare / kAma bhogoM ke saba prakAroM meM doSa dekhatA huA AtmarakSaka muni unameM lipta na ho / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra bhogAmisadosavisaNNe Asakti-janaka AmiSarUpa bhogoM hiynisseysbuddhivocctthe| meM nimagna, hita aura nizreyasa meM bAle ya mandie mUDhe viparIta buddhi vAlA, ajJa, manda bAI macchiyA va khelNmi|| aura mUDha jIva karmoM se vaise hI baMdha jAtA hai, jaise zleSma-kapha meM makkhI / 6. dupariccayA ime kAmA kAma-bhogoM kA tyAga duSkara hai, no sujahA adhiirpurisehi| __ adhIra puruSoM ke dvArA kAmabhoga aha santi suvvayA sAhU AsAnI se nahIM chor3e jAte / kintu jo je taranti ataraM vaNiyA v||| svatI sAdhu haiM, ve dastara kAmabhogoM ko usI prakAra taira jAte haiM, jaise vaNika samudra ko| 'samaNA mu' ege vayamANA ___'hama zramaNa haiM'-aisA kahate hue pANavahaM miyA ayaannntaa| bhI kucha pazu kI bhA~ti ajJAnI jIva mandA narayaM gcchnti| prANa-badha ko nahIM samajhate haiN| ve manda bAlA pAviyAhiM didhiihiN| aura ajJAnI pApadRSTiyoM ke kAraNa naraka meM jAte haiN| 8. 'na hu pANavahaM aNujANe jinhoMne sAdhu dharma kI prarUpaNA kI muccejja kayAi svvdkkhaannN|' hai, una Arya puruSoM ne kahA hai-"jo evAriehiM akkhAyaM prANavadha kA anumodana karatA hai, vaha jehiM imo sAhudhammo pnntto|| kabhI bhI saba duHkhoM se mukta nahIM ho sakatA hai|" 9. pANe ya nAivAejjA jo jIvoM kI hiMsA nahIM karatA, se 'samie' tti vuccaI taaii| vaha sAdhaka 'samita'--'samyak pravRtti tao se pAvayaM kammaM / vAlA' kahA jAtA hai| usase arthAt nijjAi udagaM va thlaao|| usake jIvana meM se pApa-karma vaise hI nikala jAtA hai, jaise U~ce sthAna se jl| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8- kApilIya 10. jaganissiehiM tasanAmehiM thAvarehiM no simArabhe daMDa maNasA vayasA kAyasA ceva // bhUehiM ca / 11. suddhesaNAo naccANaM tattha Thavejja bhikkhU appANaM / ghAsamesejjA jAyAe rasagiddhe na siyA bhikkhAe / sevejjA sIyapiNDaM purANakummAsaM / adu vukkasaM pulAgaM vA javaNaTTAe nisevae maMthuM // 12. pantANi ceva 13. 'jo lakkhaNaM ca suviNaM ca aMgavijjaM ca je pauMjanti / na hu te samaNA vuccanti / ' evaM AyariehiM akkhAyaM // 14. ihajIviyaM pabhaTThA te kAmabhoga- rasagiddhA uvavajjanti Asure kAe || aNiyamettA samAhijoehiM / 67 jagat ke Azrita - arthAt saMsAra meM jo bhI trasa aura sthAvara nAma ke prANI haiM, unake prati mana, vacana, kAya - rUpa kisI bhI prakAra ke daNDa kA prayoga na kare / zuddha eSaNAoM ko jAnakara bhikSu unameM apane Apa ko sthApita kare - arthAt unake anusAra pravRtti kare / bhikSAjIvI muni saMyamayAtrA ke lie AhAra kI eSaNA kare, kintu rasoM mUrcha 1 / bhikSu jIvana-yApana ke lie prAya: nIrasa, zIta, purAne kulmASa - ur3ada, vukkasa - sArahIna, pulAka - rUkhA aura maMthu - bera Adi kA cUrNa hI bhikSA meM grahaNa karatA hai / " jo sAdhu lakSaNa - zAstra, svapnazAstra aura aMga vidyA kA prayoga karate haiM, unheM sAdhu nahIM kahA jAtA hai " - aisA AcAryoM ne kahA hai 1 jo vartamAna jIvana ko niyaMtrita na rakha sakane ke kAraNa samAdhiyoga se bhraSTa ho jAte haiM, ve kAmabhoga aura rasoM meM Asakta rahane vAle loga asurakAya meM utpanna hote haiM / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 15. tatto vi ya uvaTTittA saMsAraM bahuM aNupariyaDanti bahukammalevalittANaM bohI hoi sudullahA tesiN|| __ vahA~ se nikala kara bhI ve saMsAra meM bahuta kAla taka paribhramaNa karate haiN| bahuta adhika karmoM se lipta hone ke kAraNa unheM bodhi dharma kI prApti honA atIva durlabha hai| dhana-dhAnya Adi se pratipUrNa yaha samagra vizva (loka) bhI yadi kisI eka ko de diyA jAe, to bhI vaha usase santuSTa nahIM hogaa| itanI duSpUra hai yaha lobhAbhibhUta aatmaa| 16. kasiNaM pi jo imaM loyaM paDipaNNaM dalejja ikkrs| teNAvi se na saMtusse ii duppUrae ime aayaa| 17. jahA lAho tahA loho lAhA loho pvddddii| domAsa - kayaM kajjaM koDIe vi na niTThiyaM // jaise-jaise lAbha hotA hai. vaise-vaise lobha hotA hai| lAbha se lobha bar3hatA jAtA hai| do mAzA sone se niSpanna hone vAlA kArya karor3oM svarNa-mudrAoM se bhI pUrA nahIM ho skaa| 18. no rakkhasIsu gijjhejjA gaMDavacchAsu 'nnegcittaasu| jAo purisaM palobhittA khellanti jahA va dAsehiM / jinake hRdaya meM kapaTa hai, athavA jo vakSa meM phor3e ke rUpa stanoM vAlI haiM, jo aneka kAmanAoM vAlI haiM, jo puruSa ko pralobhana meM pha~sA kara use kharIde hue dAsa kI bhA~ti nacAtI haiM, aisI vAsanA kI dRSTi se rAkSasI-svarUpa sAdhanA-vidhAtaka striyoM meM Asakti nahIM rakhanI caahie| 19. nArIsu novagijjhejjA striyoM ko tyAgane vAlA anagAra itthIvippajahe anngaare| unameM Asakta na ho| bhikSu-dharma ko dhammaM ca pesalaM naccA pezala arthAt ekAnta kalyANakArI tattha Thavejja bhikkha appaannN|| manojJa jAnakara usameM apanI AtmA ko sthApita kre| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-kApilIya 20. ii esa dhamme akkhAe vizuddha prajJA vAle kapila muni ne kavileNaM ca visuddhpnnennN| isa prakAra dharma kahA hai| jo isakI tarihinti je u kAhinti / samyak ArAdhanA kareMge, ve saMsArasamudra tehiM ArAhiyA duve log|| ko pAra kreNge| unake dvArA hI donoM loka ArAdhita hoNge| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ****** Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namipravrajyA sAdhaka saMsAra ko priya aura apriya meM vibhAjita nahIM karatA hai ! mithilA ke rAjA 'nami' ekabAra chaha mAsa taka dAha jvara kI bhayaMkara vedanA se pIr3ita rahe / upacAra hote rahe, para koI lAbha nhiiN| eka vaidya ne zarIra para candana kA lepa btaayaa| rAniyA~ candana ghisane lgiiN| candana ghisate samaya hAthoM ke kaMkaNa paraspara TakarAe, zora haa| vedanA se vyAkula rAjA kaMkaNa kI AvAja sahana nahIM kara sake / rAniyoM ne saubhAgya-sUcaka eka-eka kaMkaNa rakhA aura saba kaMkaNa utAra die| AvAja banda ho gyii| akelA kaMkaNa bhalA kaise AvAja karatA? rAjA ke lie yaha ghaTanA, ghaTanA na rhii| isa ghaTanA ne rAjA kI manogati ko hI badala diyaa| yaha vicArane lagA ki-"jahA~ aneka haiM, vahA~ saMgharSa hai, du:kha hai, pIr3A hai| jahA~ eka hai, vahA~ pUrNa zAnti hai| jahA~ zarIra, indriya, mana aura inase Age dhana evaM parivAra Adi kI betakI bhIr3a hai, vahIM duHkha hai| jahA~ kevala eka AtmabhAva hai, vahA~ du:kha nahIM hai|" rAjA ke antara meM vivekamUlaka vairAgya kA udAtta jAgaraNa huA aura vaha nirgrantha muni ho gyaa| saba kucha yoM-kA-yoM chor3a kara nagara se bAhara calA gyaa| yaha sUcanA svarga meM bhI gaI ki namirAjA yakAyaka muni ho gaye haiN| isa tyAga meM aura to koI kAraNa nahIM hai| tyAga kI yaha jJAnacetanA sthira hai, yA yaha koI kSaNika ubAla hai'- yaha jAnane ke lie svarga kA rAjA indra brAhmaNa ke veSa meM nami rAjarSi ke pAsa AyA aura kSAtradharma kI yAda dilA kara Agraha kiyA ki-'Apako rAjadharma kA pAlana karane ke bAda hI muni dharma kI dIkSA lenI caahie|' Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 uttarAdhyayana sUtra devendra ne kacha aura bhI isI se milate-julate prazna khar3e kiye / devendra kI sabhI bAteM lokajIvana kI nItiyoM se sambandhita haiM, ata: ve AsAnI se samajha meM Ane jaisI haiN| kintu rAjarSi nami ke sabhI uttara AdhyAtmika stara ke haiM, ata: unheM samajhanA AsAna nahIM hai| eka ahiMsaka evaM dayAla muni ke ye zabda ki "mithilA jala rahI hai, to usameM merA kyA hai, merA to kucha bhI nahIM jala rahA hai.-" kAphI aTapaTe lagate haiN| kintu namirAjarSi ne bahuta gaharAI meM jAkara ina zabdoM ke mAdhyama se adhyAtma bhAvanA ke prANa 'bheda-vijJAna' kI carcA kI hai| mithilA hI nahIM, agara nami rAjarSi kA zarIra bhI jalatA, to bhI unake ye hI zabda hote / rAjya-rakSA, rAjya-vistAra, zatru, aura cora-luTeroM ke damana kI apekSA antara kA rAjya, Atmadarmana, AtmarakSA adhika mahattvapUrNa hai| bAhara kI duniyA ko bacA lene para bhI antarjIvana agara asurakSita hai, to bAhara kI surakSA kA koI artha nahIM hai| bAhara ke hajAroM zatruoM ko jItane kI apekSA Antarika zatruoM para prApta kI jAne vAlI vijaya hI vAstavika vijaya hai| ukta zabdoM meM namirAjarSi pUrNa anAsakta najara Ate haiN| ve parivAra Adi ke bAhya saMsAra se hI nahIM, kintu zarIra, mana, indriya, unake viSayabhoga, moha aura ajJAna-ina sabako bhI pAra kara gaye haiN| bAhara kI duniyA meM unake lie koI zatru nahIM rahA hai| unhoMne AdhyAtmika pUrNatA kA patha apanA liyA hai, ve ananta ke yAtrI ho gaye haiN| nami rAjarSi ke uttara sunakara devendra prabhAvita hotA hai, unake guNoM kI prazaMsA karatA hai aura kSamA mA~gakara vApisa svargaloka ko calA jAtA hai| ***** Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM ajjhayaNaM : navavAM adhyayana namipavvajjA : nami-pravrajyA mUla caiUNA devalogAo uvavanno mANusaMmi logNmi| uvasanta-mohaNijjo saraI porANiyaM jaaii|| 2. jAiM sarittu bhayavaM sahasaMbuddho aNuttare dhmme| puttaM Thavettu rajje abhiNikkhamaI namI raayaa| se devaloga-sarise anteuravaragao vare bhoe| bhuMjittu namI rAyA buddho bhoge priccyii|| hindI anuvAda devaloka se Akara nami ke jIva ne manuSya loka meM janma liyaa| usakA moha upazAnta huA, to use pUrva janma kA smaraNa huaa| bhagavAn nami pUrvajanma ko smaraNa karake anuttara dharma meM svayaM saMbuddha bne| rAjya kA bhAra putra ko sauMpakara unhoMne abhiniSkramaNa kiyaa| namirAjA zreSTha anta:pura meM raha kara, devaloka ke bhogoM ke samAna sundara bhogoM ko bhogakara eka dina prabuddha hue aura unhoMne bhogoM kA parityAga kara diyaa| bhagavAn nami ne pura aura janapada-sahita apanI rAjadhAnI mithilA, senA, anta:pura aura samagra parijanoM ko chor3akara abhiniSkramaNa kiyA aura ekAntavAsI bana ge| mihilaM sapurajaNavayaM | balamorohaM ca pariyaNaM svvN| ciccA abhinikkhanto ciccA abhinikkhanto egantamahiDio bhayavaM / / 73 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 5. kolAhalagabhUyaM 7. AsI mahilAe pavvayantaMmi / rAyarisiMmi 6. abbhuTTiyaM rAyarisiM pavvajjA - ThANamuttamaM / sakko mAhaNarUveNa imaM vayaNamabbavI - // 8. taiyA namimi abhiNikkhamantaMmi // 'kiNNu bho ! ajja mihilAe kolAhala - saMkulA | suvvanti dAruNA saddA pAsAe gi ya?' ema UkAraNa - cor3ao / namI tao devindaM nisAmittA rAyarasI iNamabbavI - // maNorame / 9. 'mihilAe ceie vacche sIyacchAe patta - puNpha - phalovera bahUNaM bahuguNe sayA - // hIramANami maNorame / 10. vAeNa ceyaMmi duhiyA asaraNA ee kandanti bho ! khagA // ' attA uttarAdhyayana sUtra jisa samaya rAjarSi nami abhiniSkramaNa kara pravrajita ho rahe the, usa samaya mithilA meM bahuta kolAhala huA thA / uttama pravrajyA - sthAna (munipada kI bhUmikA) ke lie prastuta hue nami rAjarSi ko brAhmaNa ke rUpa meM Ae hue devendra ne yaha vacana kahA " he rAjarSi ! Aja mithilA nagarI meM, prAsAdoM meM aura gharoM meM kolAhala pUrNa dAruNa (hRdayavidAraka) zabda kyoM sunAI de rahe haiM ?" devendra ke isa artha (bAta yA prazna ) ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nAma rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA-- " mithilA meM eka caitya vRkSa thA / jo zItala chAyAvAlA, manorama, patra puSpa evaM phaloM se yukta, bahutoM (bahuta pakSiyoM) ke lie sadaiva bahuta upakAraka thA pracaNDa AMdhI se usa manorama vRkSa ke gira jAne para duHkhita, azaraNa aura Arta ye pakSI krandana kara rahe haiM / " [yahA~ nami ne apane ko caitya vRkSa se aura purajana-parijanoM ko pakSiyoM se upamita kiyA hai / ] Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9- namipravrajyA 11. eyamaTTha nisAmittA UkAraNa - coio | tao namiM rAyarisiM devindo iNamabbavI - // 12. 'esa aggI ya vAU ya eyaM bhayavaM ! ujjhai mandiraM / anteDaraM teNaM kIsa NaM nAvapekkhasi ? // ' 13. eyamaTTha nisAmittA UkAraNa- coio / tao namI rAyarisI devindaM iNamabbavI - // 14. 'suhaM vasAmo jIvAmo jesiM mo natthi kiMcaNa / mihilAe DajjhamANIe na me Dajjhai kiMcaNa | 15. cattaputtakalattassa nivvAvArassa bhikkhuNo / piyaM na vijjaI kiMci appiyaM pi na vijjae / 16. bahuM khu muNiNo bhaddaM aNagArassa bhikkhuNo / savvao vippamukkassa egantamaNupassao // ' 17. eyamahaM nisAmittA heUkAraNa -- coio / tao namiM rAyarisiM devindo iNamabbavI - // 75 rAjarSi ke isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA "yaha agni hai, yaha vAyu hai aura inase yaha ApakA rAjabhavana jala rahA hai / bhagavan! Apa apane antaHpura ( ranivAsa) kI ora kyoM nahIM dekhate ?" devendra ke isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA "jinake pAsa apanA jaisA kucha bhI nahIM hai, aise hama loga sukha se rahate haiM, sukha se jIte haiM / mithilA ke jalane meM merA kucha bhI nahIM jala rahA hai putra, patnI aura gRha- vyApAra se mukta bhikSu ke lie na koI vastu priya hotI hai aura na koI apriya 'saba ora se maiM akelA hI hU~' - isa prakAra ekAntadraSTAekatvadarzI, gRhatyAgI muni ko saba prakAra se sukha hI sukha hai / " isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra se nami rAjarSi ko isa prakAra kahA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 uttarAdhyayana sUtra 'pAgAraM kAraittANaM gopuraTTAlagANi y| ussUlaga-sayagghIo tao gacchasi khttiyaa!||' "he kSatriya ! pahale tuma nagara kA parakoTA, gopura-nagara kA dvAra, aTTAlikAe~, durga kI khAI, zataghnI--eka bAra meM saikar3oM ko mAra dene vAlA yaMtra-vizeSa banAkara phira jAnA, pravrajita honaa|" isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 19. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| 'saddha nagaraM kiccA tvsNvrmgglN| khanti niuNapAgAraM tiguttaM duppadhaMsayaM // "zraddhA ko nagara, tapa aura saMyama ko argalA, kSamA ko (burja, khAI aura zataghnI-svarUpa) mana, vacana, kAya kI trigupti se surakSita, evaM ajeya majabUta prAkAra banAkara 21. dha] parakkama kiccA jIvaM ca IriyaM syaa| dhiiM ca keyaNaM kiccA sacceNa plimnthe| parAkrama ko dhanuSa, IryA samiti ko usakI Dora, dhuti ko usakI maTha banAkara, satya se use bAMdhakara 22. tavanArAyajutteNa bhettUNaM kmmkNcuyN| muNI vigayasaMgAmo bhavAo parimuccae / ' tapa ke bANoM se yukta dhanuSa se karma-rUpI kavaca ko bhedakara antayuddha kA vijetA muni saMsAra se mukta hotA 23. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-namipravrajyA oo 24. 'pAsAe kAraittANaM vaddhamANagihANi y| vAlaggapoiyAo ya tao gacchasi khattiyA // "he kSatriya ! pahale tuma prAsAda, vardhamAna gRha, vAlaggapoiyA-arthAt candrazAlAe~ banAkara phira jAnA, pravrajita honaa|" 25 eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 26. 'saMsayaM khalu so kuNaI jo magge kuNaI ghrN| jattheva gantumicchejjA tattha kuvvejja sAsayaM / ' "jo mA meM ghara banAtA hai, vaha apane ko saMzaya-saMdigdha sthiti meM DAlatA hai, ata: jahA~ jAne kI icchA ho vahIM apanA sthAyI ghara banAnA caahie|" 27. eyamaTuM nisAmittA heUkAraNa- coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 28. 'Amose lomahAre ya gaThibhee ya tkkre| nagarassa khemaM kAUNaM tao gacchasi khattiyA / ' "he kSatriya ! pahale tuma baTamAroM, prANaghAtaka DAkuoM, gAMTha kATane vAloM ko coroM se nagara kI rakSA karake phira jAnA, pravajita honaa|" 29. eyamaDhe nisAmittA heUkAraNa- coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 30. 'asaiM tu maNussehi micchAdaNDo pjuNjii| akAriNo'ttha bajjhanti muccaI kArago jnno|' "isa loka meM manuSyoM ke dvArA aneka bAra mithyA daNDa kA prayoga kiyA jAtA hai| aparAdha na karane vAle nirdoSa pakar3e jAte haiM aura sahI aparAdhI chUTa jAte haiN|" 31. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao nami rAyarisiM devindo iNamabbavI-1 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendra se nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 32. 'je kei patthivA tunbhaM nA''namanti narAhivA! vase te ThAvaittANaM tao gacchasi khattiyA ! // ' "he kSatriya ! jo rAjA abhI tumheM namate nahIM haiM, arthAt tumhArA zAsana nahIM svIkArate haiM, pahale unheM apane vaza meM karake phira jAnA, pravrajyA grahaNa krnaa|" 33. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 34. 'jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujjae jinne| egaM jiNejja appANaM esa se paramo jo-|| "jo durjaya saMgrAma meM dasa lAkha yoddhAoM ko jItatA hai, usakI apekSA jo eka apane ko jItatA hai, usakI vijaya hI parama vijaya hai 35. appANameva jujjhAhi kiM te jujjheNa bajjhao? appANameva appANaM jaittA suhmehe-|| bAhara ke yuddhoM se kyA? svayaM apane hI yuddha kro| apane se apane ko jItakara hI saccA sukha prApta hotA hai Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-namipravrajyA 79 36. paMcindiyANi kohaM mANaM mAyaM taheva lohaM c| dujjayaM ceva appANaM savvaM appe jie jiyaM / / pA~ca indriyA~, krodha, mAna, mAyA, lobha aura mana-ye hI vAstava meM durjeya haiN| eka apane Apa ko jIta lene para sabhI jIta lie jAte haiN|" 37. eyamaTuM nisAmittA heU kaarnn-coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| isa artha ko sunakara heta aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 38. 'jaittA viule janne bhoittA smnnmaahnne| daccA bhoccA ya jiTThAya tao gacchasi khattiyA ! // "he kSatriya ! tuma vipula yajJa karAkara, zramaNa aura brAhmaNoM ko bhojana karAkara, dAna dekara, bhoga bhogakara aura svayaM yajJa kara ke phira jAnA, muni bnnaa|" 39. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 40. 'jo sahassaM. sahassANaM mAse mAse gavaM de| tassAvi saMjamo seo adintassa vi kiMcaNa // ' _ "jo manuSya pratimAsa dasa lAkha gAyoM kA dAna karatA hai, usako bhI saMyama hI zreya hai--kalyANakAraka hai| phira bhale hI vaha kisI ko kucha bhI dAna na kre|" 41. eyamaTuM nisAmittA heUkArANa-coio / tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 42. 'ghorAsamaM caittANaM annaM patthesi AsamaM / iheva posaharao bhavAhi mnnvaahivaa!|| "he manujAdhipa ! tuma ghorAzrama arthAt gRhastha Azrama ko chor3akara jo dUsare saMnyAsa Azrama kI icchA karate ho, yaha ucita nahIM hai| gRhastha Azrama meM hI rahate hue pauSadhavrata meM anurata rho|" isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA 43. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| 44. 'mAse mAse tu jo bAlo kusaggeNaM tu bhuNje| na so suyakkhAyadhammassa kalaM agdhai solsiN|| __ "jo bAla (ajJAnI) sAdhaka mahIne-mahIne ke tapa karatA hai aura pAraNA meM kuza ke agra bhAga para Ae utanA hI AhAra grahaNa karatA hai, vaha suAkhyAta dharma (samyaka cAritrarUpa munidharma) kI solahavIM kalA ko bhI pA nahIM sakatA hai|" ___ isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi ko isa prakAra kahA 46. 45. eyamaTuM nisAmittA heuukaarnn-coio| tao nami rAyarisiM devindo innmbbvii-|| "hiraNNaM suvaNNaM maNimuttaM kaMsaM dUsaM ca vaahnnN| kosaM vaDDAvaittANaM tao gacchasi khttiyaa|| 47. eyamaTuM nisAmittA heUkAraNa-coio tao namI rAyarisI devindaM innmbbvii-|| "he kSatriya ! tuma cAMdI, sonA, maNi, motI, kAMse ke pAtra, vastra, vAhana aura koza arthAt bhaNDAra kI vRddhi karake phira jAnA, muni bnnaa|" isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra ko isa prakAra kahA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-namipravrajyA 48. 'suvaNNa-ruppassa u pavvayA bhave "sone aura cAMdI ke kailAza ke siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| samAna asaMkhya parvata hoM, phira bhI narassa luddhassa na tehiM kiMci lobhI manuSya kI unase kucha bhI tRpti icchA u AgAsasamA aNantiyA / / nahIM hotii| kyoMki icchA AkAza ke samAna ananta hai|" 49. puDhavI sAlI javA ceva __"pRthvI, cAvala, jau, sonA aura hiraNNaM psubhissh| pazu-ye saba eka kI icchApUrti ke paDipuNNaM nAlamegassa lie bhI paryApta nahIM haiM-" yaha jAna ii vijjA tavaM cre||' kara sAdhaka tapa kA AcaraNa kre|" 50. eyamaTuM nisAmittA isa artha ko sunakara hetu aura heuukaarnn-coio| kAraNa se prerita devendra ne nami rAjarSi tao nami rAyarisiM ko isa prakAra kahA devindo innmbbvii-|| 51. 'accheragamabbhudae ___ "he pArthiva ! Azcarya hai, tuma bhoe cayasi patthivA! pratyakSa meM prApta bhogoM ko to tyAga rahe asante kAme patthesi ho aura aprApta bhogoM kI icchA kara saMkappeNa vihannasi // ' rahe ho| mAlUma hotA hai, tuma vyartha ke saMkalpoM se Thage jA rahe ho|" 52. eyamaDheM - nisAmittA isa artha ko sunakara, hetu aura heU kaarnn-coio| kAraNa se prerita nami rAjarSi ne devendra tao namI rAyarisI ko isa prakAra kahA devindaM innmbbvii-|| 53. 'sallaM kAmA visaM kAmA _ "saMsAra ke kAma bhoga zalya haiM, kAmA aasiivisovmaa| viSa haiM aura AzIviSa sarpa ke tulya kAme patthemANA haiM / jo kAma-bhogoM ko cAhate to haiM, akAmA janti doggiN|| kintu paristhitivizeSa se unakA sevana nahIM kara pAte haiM. ve bhI dargati meM jAte Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 54. ahe vayai koheNaM krodha se adhogati meM jAnA hotA mANeNaM ahamA gii| hai / mAna se adhama gati hotI hai| mAyA mAyA gaIpaDigyAo se sugati meM bAdhAe~ AtI haiN| lobha se lobhAo duhao bhayaM // aihika aura pAralaukika-donoM taraha kA bhaya hotA hai|" 55. avaujjhiUNa mAhaNarUvaM devendra brAhmaNa kA rUpa chor3akara, viuvviUNa indattaM / apane vAstavika indrasvarUpa ko prakaTa vandai abhitthuNanto karake isa prakAra madhura vANI se stuti imAhi mahurAhiM vgguuhi-|| karatA huA nami rAjarSi ko vandanA karatA hai : 56. 'aho ! te nijjio koho "aho, Azcarya hai-tumane krodha aho! te mANo praajio|| ko jiitaa| aho ! tumane mAna ko aho ! te nirakkiyA mAyA parAjita kiyaa| aho ! tumane mAyA ko aho! te lobho vsiiko|| nirAkRta-dUra kiyaa| aho ! tumane lobha ko vaza meM kiyaa| 57. aho! te ajjavaM sAhu aho ! uttama hai tumhArI srltaa| aho! te sAhu mddvN| aho ! uttama hai tumhArI mRdutaa| aho ! aho! te uttamA khantI / uttama hai tumhArI kssmaa| aho ! uttama hai aho! te mutti uttamA / tumhArI nirlobhtaa| 58. ihaM si uttamo bhante! bhagavan ! Apa isa loka meM bhI peccA hohisi uttmo| uttama haiM aura paraloka meM bhI uttama logattamuttamaM ThANaM hoNge| karma-mala se rahita hokara Apa siddhiM gacchasi niiro|' loka meM sarvottama sthAna siddhi ko prApta kreNge|" 59. evaM abhitthuNanto isa prakAra stuti karate hue indra ne, rAyarisiM uttamAe sddhaae| uttama zraddhA se, rAjarSi ko pradakSiNA payAhiNaM karento karate hue, aneka bAra bandanA kii| puNo puNo vandaI skko| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-namipravrajyA 83 60. to vandiUNa pAe isake pazcAt nami munivara ke cakkaMkusalakkhaNe munnivrss| cakra aura aMkuza ke lakSaNoM se yukta AgAseNuppaio caraNoM kI vandanA karake lalita evaM lliycvlkuNddltiriiddii|| capala kuNDala aura mukuTa ko dhAraNa karane vAlA indra Upara AkAza mArga se calA gyaa| 61. namI namei appANaM nami rAjarSi ne Atma-bhAvanA se sakkhaM sakkeNa coio| apane ko vinata kiyaa| sAkSAt devendra caiUNa gehaM vaidehI ke dvArA prerita hone para bhI gRha aura sAmaNNe pjjuvddio|| vaidehI-videha deza kI rAjyalakSmI ko tyAga kara zrAmaNya bhAva meM susthira rhe| 62. evaM karenti saMbuddhA saMbuddha, paNDita aura vicakSaNa paMDiyA pviykkhnnaa| puruSa isI prakAra bhogoM se nivRtta hote viNiyaTTanti bhogesu haiM, jaise ki nami rAjarSi / jahA se namI raayrisii| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drumapatraka vRkSa se sUkhA pattA gira jAtA hai| kyA manuSya ke sAtha bhI aisA hI nahIM hotA hai? bhagavAn mahAvIra.kI vANI ko acchI taraha jA~ca kara, parakha kara hI gautama ne mahAvIra para vizvAsa kiyA thaa| gautama kA mahAvIra ke prati parama anurAga thaa| unakA jJAna anupama thaa| unakA saMyama zreSTha thaa| dIptimAna sahaja tapasvI jIvana thA, unkaa| sarala aura sarasa anta:karaNa ke dhanI the ve| zreSThatA ke kisI bhI stara para gautama kama nahIM the| phira bhI prastuta adhyayana ke anusAra bhagavAn mahAvIra ne 36 bAra 'kSaNa mAtra kA bhI pramAda' na karane ke lie kahA hai unheM / aisA kyoM? isake do kAraNa ho sakate haiN| prathama hai, saMgha meM saikar3oM vyakti sarvajJa sarvadarzI ho rahe haiN| abhI-abhI Ae haiM, aura Ane ke sAtha hI ananta jJAna darzana ko bhI prApta ho gye| saMgha meM Aye dina aisI ghaTanAeM ho rahI haiM / gautama ise dekha rahe haiN| ho sakatA hai, gautama ke mana ko ina ghaTanAoM ne vicalita kiyA ho, aura isa para bhagavAn mahAvIra ne kahA ho ki-"gautama ! zaMkA mata kro| tuma bhI eka dina avazya hI merI taraha bnoge| abhI merI upasthiti hai, maiM tumheM mArga darzaka ke rUpa meM prApta huuN| ata: kisI bhI prakAra ke adhIra hue binA jisa rAjamArga para tuma A gae ho, usa para pUrNa dRr3hatA ke sAtha clo| tumane saMsAra-sAgara pAra kara liyA hai, aba to kevala kinAre kA chichalA jala hI zeSa hai| taTa para Ate-Ate kyoM ruka gaye ho? ise bhI pAra kara jaao| jIvana kSaNika hai| zarIra aura indriyoM kI zakti pratikSaNa kSINa ho rahI hai| agara abhI avasara cUka gae, to isa jIva ko saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karanA pdd'egaa| ata: eka kSaNa kA bhI pramAda na kro|" 85 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra dUsarA kAraNa hai-jaina Agama adhikatara gautama kI jijJAsAoM aura mahAvIra ke samAdhAnoM se vyApta haiN| ho sakatA hai, gautama ne dUsaroM ke lie bhI kucha prazna kie hoM aura mahAvIra ne sabhI sAdhakoM ko lakSya meM rakhakara kahA ho / cU~ki gautama ne kucha pUchA hai, isalie gautama ko hI sambodhita karate rahe hoN| isakA artha hai-sambodhana kevala gautama ko hai, aura pratibodha sabhI ke lie hai| prastuta drumapatraka adhyayana meM bhagavAn mahAvIra dvArA gautama ko kiyA gayA udbodhana saMkalita hai| udbodhana kyA hai, antarmana ke jAgaraNa kA mahAn udghoSa hai| ***** Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamaM ujjhayaNaM : dazama adhyayana dumapattayaM : drumapatraka raha mUla 1. dumapattae paMDuyae jahA nivaDai rAigaNANa acce|| evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama! mA pmaaye||| hindI anuvAda gautama ! jaise samaya bItane para vRkSa kA sUkhA huA sapheda pattA gira jAtA hai, usI prakAra manuSya kA jIvana hai| ata: gautama ! samaya (kSaNa) mAtra kA bhI pramAda mata kr| kuza--DAbha ke agra bhAga para Tike hue osa ke bindu kI taraha manuSya kA jIvana kSaNika hai| isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata 2. kusagge jaha osabindue thovaM cidui lmbmaanne|| evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama! mA pmaaye| kara / 3. ii ittariyammi Aue isa alpakAlIna AyuSya meM, jIviyae bhupccvaaye| atyadhika vighnoM se pratihata jIvana meM vihuNAhi rayaM pure kaDaM hI pUrvasaMcita karmaraja ko dUra karanA hai, samayaM goyama ! mA pmaaye| isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| 4. dullahe khalu mANuse bhave vizva ke saba prANiyoM ko cirakAleNa vi svvpaanninnN| cirakAla meM bhI manuSya bhava kI prApti gADhA ya vivAga kammuNo durlabha hai| karmoM kA vipAka atIva samayaM goyama! mA pmaaye| tIvra hai| isalie he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / 87 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra puDhavikkAyamaigao pRthvIkAya meM gayA haA-arthAt ukkosaM jIvo u sNvse| utpanna huA jIva (puna: puna: janma kAlaM saMkhAIyaM maraNakara) utkarSata:-adhika se adhika samayaM goyama ! mA pmaaye| asaMkhya kAla taka rahatA hai| ata: gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| AukkAyamaigao apkAya (jala) meM gayA huA jIva ukkosaM jIvo u sNvse|| utkarSata: asaMkhyAta kAla taka rahatA kAlaM saMkhAIyaM hai| ata: gautama ! samaya mAtra kA bhI samayaM goyama! mA pamAyae / pramAda mata kr| teukkAyamaigao tejas kAya (agni) meM gayA huA ukkosaM jIvo u sNvse| jIva utkarSata: asaMkhyAta kAla taka kAlaM saMkhAIyaM rahatA hai| ata: gautama ! kSaNabhara kA bhI samayaM goyama! mA pmaaye| pramAda mata kr| vAukkAyamaigao vAyukAya meM gayA huA jIva ukkosaM jIvo u sNvse| utkarSata: asaMkhyAta kAla taka rahatA kAlaM saMkhAIyaM hai| ata: gautama ! kSaNa bhara kA bhI samayaM goyama! mA pmaaye| pramAda mata kr| vaNassaikAyamaigao vanaspati kAya meM gayA huA jIva ukkosaM jIvo u saMvase utkarSataH duHkha se samApta hone vAle kAlamaNantadurantaM ananta kAla taka rahatA hai| ata: samayaM goyama! mA pmaaye| gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| 10. beindiyakAyamaigao dvIndriya kAya meM gayA huA jIva ukkosaM jIvo u sNvse| utkarSata: saMkhyAta kAla taka rahatA hai| kAlaM saMkhijjasanniyaM ata: gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda samayaM goyama! mA pamAyae / / mata kr| teindiyakAyamaigao trIndriya kAya meM gayA huA jIva ukkosaM jIvo u sNvse|| utkarSata: saMkhyAta kAla taka rahatA hai| kAlaM saMkhijjasatriyaM ata: gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda samayaM goyama ! mA pmaaye|| mata kara / 11. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-drumapatraka 12. caurindiyakAyamaigao ukkosaM jIvo u sNvse|| kAlaM saMkhijjasanniyaM samayaM goyama! mA pmaaye| caturindraya kAya meM gayA haA jIva utkarSata: saMkhyAta kAla taka rahatA hai / isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| 13. paMcindiyakAyamaigao ukkosaM * jIvo u sNvse| sattaTu-bhavaggahaNe samayaM goyama! mA pmaaye|| paMcendriya kAya meM gayA huA jIva utkarSata: sAta ATha bhava taka rahatA hai| isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| 14. deve neraie ya aigao ukkosaM jIvo u sNvse| ikkikka-bhavaggahaNe samayaM goyama! mA pmaaye| deva aura naraka yoni meM gayA huA jIva utkarSata: eka-eka bhava (janma) grahaNa karatA hai| ata: gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| 15. evaM bhava-saMsAre saMsarai suhAsuhehi kmmehi| jIvo pamAya-bahulo samayaM goyama! mA pmaaye| pramAdabahula jIva zubhAzubha karmoM ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / 16. laddhaNa vi mANasattaNaM AriattaM guNarAvi dullhN| bahave dasuyA milekkhuyA samayaM goyama! mA pmaaye| 17. lakhUNa vi AriyattaNaM ahINapaMcindiyayA hu dullahA vigalindiyayA hu dIsaI samayaM goyama! mA pmaaye| durlabha manuSya jIvana pAkara bhI Aryatva pAnA durlabha hai / kyoMki manuSya hokara bhI bahuta se loga dasyu aura mleccha hote haiN| ata: gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / Aryatva kI prApti hone para bhI avikala paMcendriyatva kI prApti honA durlabha hai| kyoMki bahuta se jIvoM ko vikalandriyatva bhI dekhA jAtA hai| ata: gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 18. ahINapaMcindiyattaM pi se lahe uttamadhammasuI hu dullahA / kutitthinisevae samayaM goyama ! mA pamAyae / jaNe 19. laddhUNa vi uttamaM suI saddahaNA purAvi dullahA / micchattanisevAe samayaM goyama ! mA pamAyae / / jaNe 20. dhammaM pi hu saddahantayA dullahayA kAraNa phAsayA / iha kAmaguNehi mucchiyA samayaM goyama ! mA pamAyae / sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se soyabale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae / / 21. parijUrai te 22. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se cakkhubale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae / 23. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se ghANabale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae / / uttarAdhyayana sUtra avikala arthAt pUrNa paMcendriyatva kI prApti hone para bhI zreSTha dharma kA zravaNa punaH durlabha hai| kyoMki kutIrthikoM kI upAsanA karane vAle bhI dekhe jAte haiM / isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / uttama dharma kI zravaNarUpa zruti milane para bhI usa para zraddhA honA durlabha hai| kyoMki bahuta se loga mithyAtva kA sevana karate haiM / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / dharma kI zraddhA hone para bhI tadanurUpa kAya se sparza arthAt AcaraNa honA durlabha hai| bahuta se dharmazraddhAlu bhI kAma bhogoM meM Asakta haiM / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, keza (sira ke bAla sapheda ho rahe haiN| tathA zravaNazakti kamajora ho rahI hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiM, A~khoM kI zakti kSINa ho rahI hai / ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiM / ghrANa zakti hIna ho rahI hai / ata: gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - drumapatraka 24. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se jibbha-bale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae / / 25. parijUrai te sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se phAsa- bale hAI samayaM goyama ! mA pamAyae / sarIrayaM kesA paNDurayA havanti te / se savvabale ya hAyaI samayaM goyama ! mA pamAyae / / 26. parijUrai te gaNDa visuiyA AyaMkA vivihA phusanti te / vivass viddhaMsa te sarIrayaM samayaM goyama ! mA pamAyae / 27. araI siNehamappaNo kumuyaM sAraiyaM va pANiyaM / savvasiNehavajjie samayaM goyama ! mA pamAyae / / 28. vochinda 91 tumhArA zarIra jIrNa ho rahA haiM, keza sapheda ho rahe haiM / rasagrAhaka jihvA kI zakti naSTa ho rahI hai| ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiM / sparzana - indriya kI sparzazakti kSINa ho rahI hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / tumhArA zarIra kRza ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiN| eka tarapha se sArI zakti hI kSINa ho rahI hai / isa sthiti meM gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / vAta-vikAra Adi se janya citto-dvega, phor3A-phunsI, visUcikAhaijA - vamana tathA anya bhI zIghra - ghAtI vividha roga zarIra meM paidA hone para zarIra gira jAtA hai, vidhvasta ho jAtA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / jaise zarad-kAlIna kumuda (candra vikAsI kamala) pAnI se lipta nahIM hotA, usI prakAra tU bhI apanA sabhI prakAra kA sneha (liptatA) kA tyAga kara nirlipta bana / gautama ! isameM tU samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 29. ciccANa dhaNaM ca bhAriyaM pavvaio hi si aNagAriyaM / mA vantaM puNo vi Aie samayaM goyama ! mA pamAyae / / 30. avaujjhiya mittabandhavaM viulaM ceva dhaNohasaMcayaM / mA taM biiyaM gavesae samayaM goyama ! mA pamAyae // ajja dissa bahumae dissaI maggadesie / saMpai neyAue pahe samayaM goyama ! mA pamAyae / 31. na hu ji 32. avasohiya kaNTagApahaM oiNo sihaM mahAlayaM / gacchasi maggaM visohiyA samayaM goyama ! mA pamAyae / / 33. abale jaha bhAravAhae mA magge visamevagAhiyA / pacchA pacchANutAvae samayaM goyama ! mA pamAyae / uttarAdhyayana sUtra dhana aura patnI kA parityAga kara tU anagAra vRtti meM dIkSita huA hai / ataH eka bAra vamana kie gae bhogoM ko punaH mata pI, svIkAra mata kara / gautama ! anagAra dharma ke samyak anuSThAna meM samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / mitra, bAndhava aura vipula dhanarAzi ko chor3akara punaH unakI gaveSaNA ( talAza ) mata kara / he gautama! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / bhaviSya meM loga kaheMge- 'Aja jina nahIM dIkha rahe haiM, aura jo mArgadarzaka haiM bhI, ve eka mata ke nahIM haiM / ' kintu Aja tujhe nyAyapUrNa mArga upalabdha hai / ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / kaMTakAkIrNa patha chor3akara tU sApha rAjamArga para A gayA hai / ata: dRr3ha zraddhA ke sAtha isa mArga para cala / gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / kamajora bhAravAhaka viSama mArga para jAtA hai, to pazcAttApa karatA hai, gautama ! tuma usakI taraha viSama mArga para mata jAo / anyathA bAda meM pachatAnA hogA / gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-drumapatraka 34. tiNNo hu si aNNavaM mahaM he gautama ! tU mahAsAgara ko to kiM puNa ciTThasi tiirmaago| pAra kara gayA hai, aba tIra-taTa ke abhitura pAraM gamittae nikaTa pahu~ca kara kyoM khar3A hai? samayaM goyama! mA pmaaye| usako pAra karane meM jaldI kara / gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| 35. akalevaraseNimussiyA tU dehamukta siddhatva ko prApta karAne siddhiM goyama loyaM gcchsi| vAlI kSapaka zreNI para ArUr3ha ho kara khemaM ca sivaM aNuttaraM kSema, ziva aura anuttara siddhi loka samayaM goyama ! mA pmaaye| ko prApta kregaa| ata: gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| 36. buddhe parinivvuDe care buddha-tattvajJa aura upazAnta hokara gAmagae nagare va sNje| pUrNa saMyatabhAva se tU gAMva evaM nagara meM santimaggaM ca bUhae vicaraNa kr| zAnti mArga ko bddh'aa| samayaM goyama ! mA pmaaye| gautama ! isameM samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| 37. buddhassa nisamma bhAsiyaM artha aura pada se suzobhita evaM sukhiymtttthpovsohiyN| sukathita buddha (pUrNajJa) kI-arthAt rAgaM dosaM ca chindiyA bhagavAn mahAvIra kI vANI ko sunakara, siddhigaI gae goyme|| rAga dveSa kA chedana kara gautama siddhi gati ko prApta hue| -tti bemi| --aisA maiM kahatA huuN| *** ** Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta-pUjA jo svayaM ko aura dUsaroM ko bandhanoM se mukti kA mArga dikhA de, vaha zikSA hai| zikSAzIla vidyArthI agara krodha karatA hai, Alasya karatA hai, yadi vaha ahaMkArI hai, rogI hai, dUsaroM ke doSoM ko dekhatA hai, dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, mitroM kI burAI karatA hai, prApta sAdhanoM kA sAthiyoM meM samAna vibhAjana nahIM karatA hai, vaha ThIka jJAnArjana nahIM kara sakatA hai, vidyAdhyayana nahIM kara pAtA hai / kintu jo vyartha kI bAtoM ko chor3a detA hai, jo namra aura suzIla hai, jo vidvAn hokara bhI ahaMkAra nahIM karatA hai, dUsaroM kI kamajoriyoM kA majAka nahIM ur3AtA hai, jo gAlI galauja aura hAthApAI jaise abhadra vyavahAroM se pare hai, vaha zikSArthI bahuzruta hotA hai| bahuzruta kA artha hai-'zruta jJAnI / ' yadyapi bahuzruta viSaya-bheda se aneka prakAra ke hote haiM, tathApi ve sabhI pUjA ke yogya hote haiN| ve sUrya aura cAMda kI taraha tejasvI hote haiN| ve sAgara kI bhA~ti gambhIra hote haiN| ve sAhasI aura dRr3ha hote haiN| ve kisI se jIte nahIM jaate| unakI jJAnasampadA kisI se kama nahIM hotI hai| unakI zikSA kA uddezya svayaM ko mukta karanA aura dUsaroM ko bhI mukta karAnA hotA hai| isa adhyayana meM 15 upamAe~ bahuzruta ke lie dI haiN| vidyA kA uddezya, vidyArthI kI AcAra-saMhitA aura vidvAn kI yogyatA ke sambadha meM yaha eka mahattvapUrNa vaijJAnika vizleSaNa hai| Aja ke tathAkathita vidvAn aura vidyArthI agara thor3A sA bhI isa ora lakSya de sakeM, to Aja zikSA-jagat kI bahuta kucha samasyAoM kA samAdhAna nikala sakatA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkArasamaM ajjhayaNaM : gyArahavAM adhyayana bahussuyapujjA : bahuzruta-pUjA mUla 1. saMjogA viSpamukkassa aNagArassa bhikkhunno| AyAraM pAukarissAmi ANupubbiM suNeha me|| 2. je yAvi hoi nivijje thaddhe luddhe annigghe| abhikkhaNaM ullavaI aviNIe abhussue|| hindI anuvAda sAMsArika bandhanoM se rahita anAsakta gRhatyAgI bhikSu ke AcAra kA maiM yathAkrama kathana karUMgA, use tuma mujhase suno| ____jo vidyAhIna hai, aura jo vidyAvAn. hokara bhI ahaMkArI hai, jo ajitendriya hai, jo avinIta hai, jo bAra-bAra asaMbaddha bolatA hai-bakavAsa karatA hai, vaha abahuzruta hai / ina pA~ca kAraNoM se zikSA prApta nahIM hotI hai--abhimAna, krodha, pramAda, roga aura aalsy| 3. aha paMcahiM ThANehi jehiM sikkhA na lbbhii| thambhA kohA pamAeNaM rogeNA'lassaeNa y|| 4. aha ahahiM ThANehiM sikkhAsIle tti vuccii| ahassire sayA dante na ya mammamudAhare // (1) jo ha~sI-majAka nahIM karatA hai, (2) jo sadA dAnta-zAnta rahatA (3) jo kisI kA marma prakAzita nahIM karatA hai, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11- bahuzruta - pUjA 5. 7. 8. nAsIle na visIle na siyA ailolue / akohaNe saccarae sikkhAsIle ti vaccaI // aha caudasahi ThANehiM vaTTamANe u saMjae / aviNIe vuccaI so u nivvANaM ca na gacchai // abhikkhaNaM kohI havai pabandhaM ca pakuvvaI / mettijjamANo vamai suyaM laddhUNa majjaI // avi pAvaparikkhevI avi mittesu kuppaI / suppiyassAvi mittassa rahe bhAsai pAvagaM / / 9. paiNNavAI duhi thaddhe luddhe aNiggahe / asaMvibhAgI aciyatte aviNIe ti vuccaI / 97 (4) jo zIla, asarvathA AcAra hIna na ho, (5) jo vizIla, doSoM se kalaMkita na ho, (6) jo rasalolupa - caTaurA na ho, (7) jo krodha na karatA ho, (8) jo satya meM anurakta ho, ina ATha sthitiyoM meM vyakti zikSAzIla hotA hai / caudaha prakAra se vyavahAra karane vAlA saMyata-muni avinIta kahalAtA hai| aura vaha nirvANa prApta nahIM karatA hai / (1) jo bAra bAra krodha karatA hai, (2) jo krodha ko lambe samaya taka ye rakhatA hai, (3) jo mitratA ko ThukarAtA hai, (4) jo zruta prApta kara ahaMkAra karatA hai (5) jo skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, (6) jo mitroM para krodha karatA hai, (7) jo priya mitroM kI bhI ekAnta meM burAI karatA hai (8) jo asaMbaddha pralApa karatA hai, (9) drohI hai, (10) abhimAnI hai, (11) rasalolupa hai, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 10. aha pannarasahi ThANehiM suviNIe ti vuccaI / nayAvattI acavale amAI akuUhale // 11. appaM cA'hikkhivaI pabandhaM ca na kuvvaI / mettijjamANo bhaI suyaM laddhuM na majjaI // 12. na ya pAvaparikkhevI naya mittesu kuppaI / appiyassAvi mittassa rahe kallA bhAI || 13. kalaha - Damaravajjae buddhe abhijAi / hirimaM paDilI suviNIe ti vuccaI / uttarAdhyayana sUtra (12) ajitendriya hai, (13) asaMvibhAgI hai, - sAthiyoM meM bA~TatA nahIM hai, (14) aprItikara hai 1 pandaraha kAraNoM se suvinIta kahalAtA hai-- (1) jo namra hai, (2) acapala hai - asthira nahIM hai, (3) dambhI nahIM hai, (4) akutUhalI hai - tAmAzabIna nahIM hai (5) kisI kI nindA nahIM karatA hai, (6) jo krodha ko lambe samaya taka pakar3a kara nahIM rakhatA hai, (7) jo mitroM ke prati kRtajJa hai, (8) zruta ko prApta karane para ahaMkAra nahIM karatA hai - (9) skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra nahIM karatA hai / (10) mitroM para krodha nahIM karatA hai / (11) jo apriya mitra ke lie bhI ekAnta meM bhalAI kI hI bAta karatA hai (12) jo vAk- kalaha aura DamaramArapITa, hAthApAI nahIM karatA hai, (13) abhijAta (kulIna) hotA hai, (14) lajjAzIla hotA hai, (15) prati saMlIna ( idhara udhara kI vyartha ceSTAe~ na karane vAlA AtmalIna) hotA hai, vaha buddhimAn sAdhu vinIta hotA hai / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11- bahuzruta-pUjA 14. vase gurukule nicvaM jogavaM piyaMkare vahAvaM / piyaMvAI se sikkhaM laDu marihaI || 15. jahA saMkhammi payaM nihiyaM duhao vi virAya / evaM bahussue bhikkhU dhammo kittI tahA suyaM // 16. jahA se kamboyANaM AiNe kanthae siyA / Ase javeNa pavare evaM havai bahussue // 17. jahA''iNNasamArUDhe sUre ubhao daDha rakkame / nandighoseNaM evaM havai bahussue // 18. jahA kareNuparikiNNe kuMjare saTTahAyaNe / balavante appasihae evaM havai bahussu // 99 jo sadA gurukula meM arthAt gurujanoM kI sevA meM rahatA hai, jo yoga aura upadhAna (zAstrAdhyayana se sambandhita vizeSa tapa) meM nirata hai, jo priya karane vAlA hai aura priyabhASI hai, vaha zikSA prApta kara sakatA hai / jaise zaMkha meM rakhA huA dUdha svayaM apane aura apane AdhAra ke guNoM ke kAraNa donoM ora se suzobhita arthAt nirmala evaM nirvikAra rahatA hai, usI taraha bahuzruta bhikSu meM dharma, kIrti aura zruta bhI donoM ora se ( apane aura apane AdhAra ke guNoM se) suzobhita hote haiM, nirmala rahate haiM / jisa prakAra kamboja deza ke azvoM meM kanthaka ghor3A jAtimAn aura vega meM zreSTha hotA hai, usI prakAra bahuzruta zreSTha hotA hai / jaise jAtimAn azva para ArUDha dRDha parAkramI zUravIra yoddhA donoM tarapha ( agala-bagala meM yA Age-pIche ) hone vAle nAndI ghoSoM se - vijaya ke vAdyoM se yA jaya jayakAroM se suzobhita hotA hai, vaise bahuzruta bhI suzobhita hotA hai / jisa prakAra hathiniyoM se ghirA huA sATha varSa kA balavAna hAthI kisI se parAjita nahIM hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI kisI se parAjita nahIM hotA hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 uttarAdhyayana sUtra 19. jahA se tikkhasiMge jAyakhandhe viraayii| vasahe jUhAhivaI evaM havai bhussue| 20. jahA se tikkhadADhe udagge dupphNse| sIhe miyANa pavare evaM havai bhussue| 21. jahA se vAsudeve sNkh-ckk-gyaadhre| appaDihayabale johe evaM havai bhussue| jaise tIkSNa sIMgoMvAlA, baliSTha kaMdhoM vAlA vRSabha-sAMDa yUtha ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai, vaise hI bahazruta muni bhI gaNa ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai| jaise tIkSNa dAr3hoM vAlA pUrNa yuvA evaM duSparAjeya siMha pazuoM meM zreSTha hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI anya tIthiMkoM meM zreSTha hotA hai| ___ jaise zaMkha, cakra aura gadA ko dhAraNa karane vAlA vAsudeva aparAjita bala vAlA yoddhA hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI aparAjita balazAlI hotA 22. jahA se cAurante cakkavaTTI mhiddddie| cauddasarayaNAhivaI evaM havai bhussue| jaise mahAna RddhizAlI cAturanta cakravartI caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI caudaha pUrvo kI vidyA kA svAmI hotA hai| 23. jahA se sahassakkhe vajjapANI purndre| sakke devAhivaI evaM havai bhussue| jaise sahasracakSa, vajrapANi, purandara zakra devoM kA adhipati hotA hai. vaise bahuzruta bhI hotA hai| 24. jahA se timiraviddhaMse uttidvante divaayre| jalante iva teeNa evaM havai bhussue|| jaise andhakAra kA nazaka udIyamAna sUrya teja se jalatA huA-sA pratIta hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI tejasvI hotA hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-bahuzruta-pUjA 101 25. jahA se uDuvaI cande nakkhatta-parivArie / paDipuNNe puNNamAsIe evaM havai bhussue|| 26. jahA se sAmAiyANaM koTThAgAre surkkhie| nANAcanapaDipuNNe evaM havai bhussue| jaise nakSatroM ke parivAra se parivRta, nakSatroM kA adhipati candramA pUrNimA ko paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI jijJAsu sAdhakoM ke parivAra se parivRta evaM jJAnAdi kI kalAoM se paripUrNa hotA hai| jisa prakAra sAmAjika arthAt kisAna yA vyApArI Adi kA koSThAgAra (bhaNDAra) surakSita aura aneka prakAra ke dhAnyoM se paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI nAnA prakAra ke zruta se paripUrNa hotA hai| 'anAdRta' devakA 'sudarzana' nAmaka jambU vRkSa jisa prakAra saba vRkSoM meM zreSTha hotA hai vaise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai| 27. jahA sA dumANa pavarA jambU nAma sudNsnnaa| aNADhiyassa devassa evaM havai bhussue| 28. jahA sA naINa pavarA salilA saagrNgmaa| sIyA nIlavantapavahA evaM havai bhussue| jisa prakAra nIlavaMta varSadhara parvata se nikalI huI jalapravAha se paripUrNa, samudragAminI sItA nadI saba nadiyoM meM zreSTha hai, isI prakAra bahutazruta bhI sarvazreSTha hotA hai| 29. jahA se nagANa pavare sumahaM mandare girii| nANosahipajjalie evaM havai bhussue|| jaise ki nAnA prakAra kI auSadhiyoM se dIpta mahAn maMdara-meru parvata saba parvatoM meM zreSTha hai, aise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 30. jahA se sayaMbhUramaNe udahI akkhaodae / nANArayaNapaDipuNe evaM havai bahussue // 31. samuddagambhIrasamA durAsayA acakkiyA keri duppahaMsayA / suyassa puNNA viulassa tAiNo khavitta kammaM gaimuttamaM gayA // 32. tamhA uttama gavesa / jeNa'ppANaM siddhi suyamahidvijjA paraM ceva saMpAuNejjAsi // -tti bemi / uttarAdhyayana sUtra jisa prakAra sadaiva akSaya jala se paripUrNa svayaMbhUramaNa samudra nAnAvidha ratnoM se paripUrNa rahatA hai, usI prakAra bahuzruta bhI akSaya jJAna se paripUrNa hotA hai / samudra ke samAna gambhIra, durAsada ( kaSToM se abAdhita), avicalita, aparAjeya, vipula zrutajJAna se paripUrNa, trAtA- - aise bahuzruta muni karmoM ko kSaya karake uttama gati ko prApta hue haiM / mokSa kI khoja karane vAlA muni zruta kA Azraya grahaNa kare, jisase vaha svayaM ko aura dUsaroM ko bhI siddhi (mukti) prApta karA sake / - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 harikezIya jyoti miTTI ke die meM bhI prakaTa ho sakatI hai| AdhyAtmika vikAsa cANDAla jAti ke vyakti meM bhI ho sakatA hai| pUrvajanma ke jAtIya ahaMkAra ke kAraNa harikezabala cANDAla kula meM utpanna huA thaa| vaha svabhAva se kaThora aura zarIra se bhI kurUpa thaa| parivAra, par3osI aura gA~va ke loga sabhI usase parezAna the| na usakA apanA koI mitra thA aura na use koI cAhatA thaa| sabhI usase ghRNA karate the| aura sabhI kI ghRNA evaM upekSA ne use aura adhika kaThora banA diyA thaa| gAMva ke bAhara sabhI loga milakara eka bAra utsava manA rahe the| vaha bhI utsava meM gayA thA, lekina usakA koI sAthI to thA nahIM, ata: utsava kI bhIr3a meM bhI akelaa| kitanI dayanIya sthiti thI usakI / eka ora kucha lar3ake khela rahe the| acchA manoraMjana thaa| para, vaha una lar3akoM ke sAtha khelanA cAha kara bhI khela nahIM sakatA thaa| apamAnita sA akelA dUra khar3A-khar3A kevala dekha rahA thA aura mana-hI-mana kucha soca rahA thaa| itane meM eka bhayaMkara sarpa vahAM A niklaa| logoM ne tatkAla use mAra diyaa| thor3I dera meM eka alasiyA nikalA, logoM ne use mArA nahIM, uThAkara dara kara diyaa| harikeza bala ke lie yaha kevala ghaTanA na thii| isa ghaTanA ne harikeza bala ke vicAroM ko kureda diyaa| vaha socane lagA-"kyA maiM apanI krUratA aura kaThoratA ke kAraNa hI viSadhara sAMpa kI taraha mArA nahIM jAtA huuN| aura yaha becArA alasiyA ! kitanA sIdhA nirviSa prANI hai| use koI takalIpha nahIM de rahA hai| bAta ThIka hai, vyakti apane hI guNoM se pUjA jAtA hai aura apane hI avaguNoM se apamAnita hotA hai|" jIvana ke kisI gahare tala ko yaha bAta sparza kara gii| inhIM cintana ke kSaNoM meM use jAtismaraNa ho gayA aura usane AtmabhAva meM lInatA kA patha pkdd'aa| vaha muni ho gyaa| sahI mArga khoja 103 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdhyayana sUtra liyaa| usake vikAsa meM jAti avarodha nahIM DAla skii| vastutaH kula kI uccatA se guNoM kI prApti nahIM hotI hai / guNoM kA sambandha vyakti ke jAgaraNa ke sAtha hai| isakA spaSTa artha hai--ucca kula, ucca varNa athavA ucca jAti guNoM ko janma nahIM detI hai / aura na ye kisI ko durgati se bacA hI sakate haiN| utthAna ho yA patana, vikAsa ho yA hrAsa, sabake lie vyakti hI svayaM uttaradAyI hai / harikezamuni sAdhanA meM saMlagna the / tapa se unakA zarIra kRza ho gayA thA / eka bAra ve vArANasI ke eka udyAna meM Thahare the| vahAM tinduka vRkSa nivAsI eka yakSa thaa| muni ke tapa se prabhAvita hokara vaha apane sAthI yakSoM ke sAtha muni kI sevA meM rahane lagA / eka dina vArANasI ke rAjA kauzalika kI putrI bhadrA yakSa kI pUjA karane ke lie maMdira meM AI thii| vahAM usane harikeza muni ko dekhaa| unakI kurUpatA ko dekhakara usakA mana ghRNA se bhara gayA / aura usane una para thUka diyA / rAjakumArI ke dvArA kiye gae muni ke isa apamAna ko yakSa sahana nahIM kara skaa| ata: vaha usake zarIra meM praviSTa ho gayA aura use asvastha kara diyA / cikitsakoM ke upacAra ke bAda bhI vaha svastha nahIM ho skii| Akhira eka dina yakSa ne rAjakumArI ke muMha se kahA - "kucha bhI karo / maiM ise ThIka nahIM hone dUMgA / isane ghora tapasvI harikezabala muni kA apamAna kiyA hai| isakA ise prAyazcitta karanA par3egA / aura vaha prAyazcitta hogA, muni ke sAtha isakA vivAha / agara rAjA ne yaha vivAha svIkAra nahIM kiyA to maiM rAjakumArI ko jIvita nahIM rahane dUMgA / " rAjA ne yaha bAta svIkAra kii| muni kI sevA meM jAkara apane aparAdha kI kSamA mA~gI aura bhadrA ke sAtha vivAha ke lie prArthanA kii| muni ne kahA - " merA koI apamAna nahIM huA hai / maiM virakta huuN| maiM kisI bhI taraha vivAha kI prArthanA svIkAra nahIM kara sakatA / " rAjA nirAza lauTa aayaa| 'brAhmaNa bhI RSi kA hI rUpa hai' - isa vicAra ke AdhAra para bhadrA kA vivAha rAjapurohita rudradeva brAhmaNa ke sAtha kara diyA gayA / harikezabala muni mAsopavAsa (eka mahIne kA lambA anazana tapa) kI samApti para, bhikSA kI khoja meM, eka dina yajJamaNDapa meM phuNce| vahAM rudradeva purohita yajJa karavA rahe the / yajJazAlA meM rAjakumArI ke vivAha ke nimitta se hI bhojana banA thaa| muni ne bhikSA kI yAcanA kii| lekina brAhmaNoM ne bhojana dene se inkAra kara diyA aura unako apamAnita karake nikAlane kA prayatna kiyaa| muni kI sevA meM jo yakSa thA, vaha brAhmaNoM ke vyavahAra se kruddha ho gayA, ataH usane unheM burI taraha pratAr3ita kiyA / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-harikezIya 105 rAjakumArI bhadrA, muni ke prabhAva ko jAnatI thii| vaha unake ghora tapa aura vizuddha anAsakti ko pahacAnatI thii| ataeva usane brAhmaNoM ko samajhAyA ki "muni jitendriya haiN| mahAn sAdhaka haiN| unakA apamAna mata kro| zIghra hI apane aparAdhoM kI kSamA maaNgo|" sabhI brAhmaNoM ne vinamra bhAva se kSamA mAMgI aura ve saba yakSapIr3A se mukta ho gae, svastha ho ge| muni ne ati Agraha karane para bhikSA svIkAra kii| anantara yajJa Adi kyA haiM? isa viSaya kI vizada vivecanA karate hue brAhmaNoM ko pratibodha diyaa| prastuta adhyayana meM yajJa-zAlA meM muni ke praveza ke bAda kA prasaMga hai| pUrva kathA mUla prakaraNa meM saMketa rUpa se hai, jise vRttikAroM ne paramparA se likhA hai| ***** Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bArasamaM ajjhayaNaM : bArahavA~ adhyayana hariesijjaM : harikezIya - mUla 1. hindI anuvAda sovAgakulasaMbhUo harikezabala zvapAka-cANDAlaguNuttaradharo munnii| kula meM utpanna hue the, phira bhI jJAnAdi hariesabalo uttama guNoM ke dhAraka aura jitendriya Asi bhikkhU jiindio| bhikSu the| nAma ve IryA, eSaNA, bhASA, uccAra, AdAna-nikSepa-ina pA~ca samitiyoM meM yatnazIla samAdhistha saMyamI the| 2. iri-esaNa-bhAsAe uccAra-samiIsu ya / jao AyANanikkheve saMjao susmaahio|| 3. maNagutto vayagutto kAyagutto jiindio| bhikkhaTTA bambha-ijjami jannavADaM uvddhio|| mana, vANI aura kAya se gupta jitendriya muni, bhikSA ke lie yajJa maNDapa meM gaye, jahA~ brAhmaNa yajJa kara rahe the| 4. taM pAsiUNamejjantaM taveNa prisosiyN| pantovahiuvagaraNaM uvahasanti aNAriyA // tapa se unakA zarIra sUkha gayA thA aura unake upadhi evaM upakaraNa bhI prAnta (jIrNa evaM malina) the| ukta sthiti meM muni ko Ate dekhakara anArya unakA upahAsa karane lge| 106 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-harikezIya 107 5. jAImayapaDithaddhA hiMsagA ajiindiyaa| abambhacAriNo bAlA imaM vynnmbbvii-|| jAtimada se pratistabdha-hapta, hiMsaka, ajitendriya, abrahmacArI aura ajJAnI logoM ne isa prakAra kahA 6. kayare Agacchai dittarUve kAle vigarAle phokknaase| omacelae paMsupisAyabhUe saMkaradUsaM parihariya knntthe| ___ "vIbhatsa rUpa vAlA, kAlA, vikarAla, beDola moTI nAka vAlA, alpa evaM malina vastra vAlA, dhUli-dhUsarita hone se bhUta kI taraha dikhAI dene vAlA (pAMzupizAca), gale meM saMkaradRSya (kUr3e ke Dhera para se uThA lAye jaisA nikRSTa vastra) dhAraNa karane vAlA yaha kauna A rahA hai?" 7. kayare tuma iya adaMsaNijje "are adarzanIya ! tU kauna hai ? kAe va AsA ihamAgao si| yahA~ kisa AzA se AyA hai tU? gaMde omacelagA paMsupisAyabhUyA aura dhUli-dhUsarita vastra se tU adhanaMgA gaccha kkhalAhi kimiha Thiosi? pizAca kI taraha dIkha rahA hai| jA, bhAga yahA~ se / yahA~ kyoM khar3A hai?" 8. jakkho tahiM tinduyarukkhavAsI usa samaya mahAmuni ke prati aNukampao tassa mhaamunniss| anukampA kA bhAva rakhane vAle tinduka pacchAyaittA niyagaM sarIraM vRkSavAsI yakSa ne apane zarIra ko imAiM vynnaaimudaahrityaa-|| chupAkara (mahAmuni ke zarIra meM praveza kara) aise vacana kahe samaNo ahaM saMjao bambhayArI "maiM zramaNa huuN| maiM saMyata huuN| maiM virao dhnnpynnprigghaao| brahmacArI huuN| maiM dhana, pacana bhojana parappavittassa u bhikkhakAle pakAnA) aura parigraha kA tyAgI huuN| annassa aTThA ihamAgao mi|| bhikSA ke samaya dUsaroM ke lie niSpanna AhAra ke lie yahA~ AyA hU~ / " Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 10. viyarijjai khajjai bhujjaI ya annaM bhUyaM bhavayANameyaM / jANAhi me jAyaNajIviNu ti sesAvasesaM labhaU tavassI // 11. uvakkhaDa ataTThiyaM bhoyaNa mAhaNANaM rudradeva na siddhamigapakkhaM / " yaha bhojana kevala brAhmaNoM ke U vayaM erisamanna-pANaM lie taiyAra kiyA gayA hai / yaha dAhAmu tujjhaM kimihaM Thio si ? / / ekapakSIya hai, ata: dUsaroM ke lie adeya hai / hama tujhe yaha yajJArthaniSpanna anna jala nahIM deNge| phira tU yahA~ kyoM khar3A hai ?" 12. thalesu bIyAi vavanti kAsagA taheva ninnesu ya AsasAe / eyAe saddhAe dalAha majjhaM ArAhae puNNamiNaM khu khettaM // / 13. khettANi amhaM viiyANi loe jahiM pakiNNA viruhanti puNNA je mAhaNA jAi-vijjovaveyA tAI tu khettAI supesalAI / 14. koho ya mANo ya vaho ya jesiM mosaM adattaM ca pariggahaM ca / te mAhaNA jAivijjAvihUNA bAI tu khettAI supAvayAI || uttarAdhyayana sUtra "yahA~ pracura anna diyA jA rahA hai, khAyA jA rahA hai, upabhoga meM lAyA jA rahA hai| Apako mAlUma honA cAhie, maiM bhikSAjIvI hU~ / ataH bace hue anna meM se kucha isa tapasvI ko bhI mila jAe / " yakSa " acchI phasala kI AzA se kisAna jaise U~cI bhUmi meM bIja bote haiM, vaise hI nIcI bhUmi meM bhI bote haiM / isa kRSaka dRSTi se hI mujhe dAna do| maiM bhI puNyakSetra hU~, ata: merI bhI ArAdhanA karo / " rudradeva-- " saMsAra meM aise kSetra hameM mAlUma haiM, jahA~ boye gae bIja pUrNa rUpa se uga Ate haiM / jo brAhmaNa jAti aura vidyA se sampanna haiM, ve hI puNya-kSetra haiM / " yakSa -- " jinameM krodha, mAna, hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha haiM, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna pApakSetra haiM / " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-harikezIya 109 15. tubmetya bho! bhAradharA girANaM "he brAhmaNo ! isa saMsAra meM Apa aTuM na jANAha ahijja vee| kevala vANI kA bhAra hI vahana kara rahe uccAvayAiM muNiNo caranti ho| vedoM ko par3hakara bhI unake artha bAI tu khettAI supeslaaii|| ko nahIM jAnate ho| jo muni bhikSA ke lie samabhAvapUrvaka U~ca-nIca gharoM meM jAte haiM, ve hI puNya-kSetra hai|" 16. ajjhAvayANaM paDikUlabhAsI rudradeva pabhAsase kiMnu sagAsi amhN| hamAre sAmane adhyApakoM ke prati avi evaM viNassau annapANaM pratikUla bolane vAle nirgrantha ! kyA na ya NaM dahAmu tumaM niynntthaa|| bakavAsa kara rahA hai, yaha anna jala bhale hI sar3a kara naSTa ho jAya, para hama tujhe nahIM deNge|" yakSa 17. samiIhi majjhaM susamAhiyassa / guttIhi guttassa jiindiyss| "maiM samitiyoM se susamAhita hU~, jar3a me na dAhitya ahesaNijjaM guptiyoM se gupta hU~, aura jitendriya huuN| kimajja jannANa lahittha lAhaM? yaha eSaNIya AhAra yadi tuma mujhe nahIM dete ho, to Aja ina yajJoM kA tuma kyA lAbha loge?" 18. ke ettha khattA uvajoiyA vA rudradeva ajjhAvayA vA saha khaNDiehiM / / "yahA~ koI haiM kSatriya, upajyotiSaevaM khu daNDeNa phaleNa hantA rasoiye, adhyApaka aura chAtra, jo isa kaNThammi ghettaNakhalejja jo NaM? nirgrantha ko DaNDe se, phalaka se pITa kara aura kaNTha pakar3a kara yahA~ se nikAla 19. ajjhAvayANaM vayaNaM suNettA adhyApakoM ke vacana sunakara bahuta uddhAiyA tattha bahU kumaaraa| se kumAra daur3ate hue vahA~ Ae aura daNDehi vittehi kasehi ceva daNDoM se, betoM se, cAbukoM se usa RSi samAgayA taM isi tAlayanti // ko pITane lge| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayana sUtra 20. ranno tahiM kosaliyassa dhyA bhadda tti nAmeNa annindiyNgii| taM pAsiyA saMjaya hammamANaM kuddhe kumAre parinivvavei / / rAjA kauzalika kI anindya suMdarI kanyA bhadrA ne muni ko piTate dekhakara kruddha kumAroM ko rokaa| 21. devAbhiogeNa nioieNaM bhadrA dinnA mu rannA maNasA na jhaayaa| "devatA kI balavatI preraNA se rAjA narinda-devindAbhivandieNaM ne mujhe isa muni ko diyA thA, kintu jeNa'mhi vantA isiNA sa eso|| muni ne mujhe mana se bhI nahIM caahaa| merA parityAga karane vAle yaha RSi narendroM aura devendroM se bhI pUjita 22. eso hu so uggatavo mahappA -"ye vahI ugra tapasvI, mahAtmA, jiindio saMjao bmbhyaarii| jitendriya, saMyamI aura brahmacArI haiM, jo me tayA necchai dijjamANiM jinhoMne svayaM mere pitA rAjA kauzalika piuNA sayaM kosalieNa rnnaa|| ke dvArA mujhe diye jAne para bhI nahIM caahaa|" 23. mahAjaso esa mahANubhAgo ghoravvao ghorapakkamo y| mA eyaM hIlaha ahIlaNijjaM mA savve teeNa bhe niddhejjaa|| -"ye RSi mahAn yazasvI haiM, mahAnubhAga haiM, ghora vratI haiM, ghora parAkramI haiN| ye avahelanA ke yogya nahIM haiN| ata: inakI avahelanA mata kro| aisA na ho ki, apane teja se kahIM yaha tuma sabako bhasma kara deN|" 24. eyAiM tIse vayaNAi soccA purohita kI patnI bhadrA ke ina pattIDa bhaddAi shaasiyaaii| sabhASita.vacanoM ko sunakara RSi kI isissa veyAvaDiyaTThayAe sevA ke lie yakSa kumAroM ko rokane jakkhA kumAre viNivArayanti // lge| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-harikezIya 111 25. te ghorarUvA Thiya antalikkhe AkAza meM sthita bhayaMkara rUpa asurA tahiM taM jaNaM taalynti| vAle asurabhAvApanna kruddha yajJa una ko te bhinnadehe ruhiraM vamante pratAr3ita karane lge| kumAroM ko pAsittu bhaddA iNamAhu bhujjo|| kSata-vikSata aura khUna kI ulTI karate dekhakara bhadrA ne puna: kahA26. giri nahehiM khaNaha "jo bhikSu kA apamAna karate haiM, ve ayaM dantehiM khaayh| nakhoM se parvata khodate haiM, dA~toM se lohA jAyateyaM pAehi haNaha cabAte haiM aura pairoM se agni ko je bhikkhaM avamannaha / / kucalate haiN|" 27. AsIviso uggatavo mahesI -"maharSi AzIviSa haiM, ghora ghoravvao ghoraparakkamo y| tapasvI haiM, ghora vratI haiM aura ghora agaNiM va pakkhanda payaMgaseNA parAkramI haiN| jo loga bhikSAkAla meM je bhikkhuyaM bhattakAle vaheha / / muni ko vyathita karate haiM, ve pataMgoM kI bhA~ti agni meM girate haiN|" 28. sIseNa eyaM saraNaM uveha -"yadi tuma apanA jIvana aura samAgayA savvajaNeNa tbbhe| dhana cAhate ho, to saba milakara, jar3a icchaha jIviyaM vA dhaNaM vA natamastaka hokara, inakI zaraNa lo| loga pi eso kuvioDahejjA // tumheM mAlUma honA cAhie--yaha RSi kupita hone para samUce vizva ko bhI bhasma kara sakatA hai|" 29. avaheDiya piTThasauttamaMge muni ko pratAr3ita karane vAle chAtroM pasAriyAbAhu akmmcette| ke sira pITha kI ora jhuka gaye the| nibbheriyacche ruhiraM vamante / unakI bhujAe~ phaila gaI thiiN| ve nizceSTa uDDhe muhe niggyjiih-nette| ho gaye the| unakI A~kheM khulI kI khalI raha gaI thiiN| unake mu~ha se rudhira nikalane lagA thaa| unake mu~ha Upara ko ho gaye the| unakI jIbhe aura A~kheM bAhara nikala AyI thiiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 uttarAdhyayana sUtra 30. te pAsiyA khaNDiya kaTThabhUe isa prakAra chAtroM ko kATha kI taraha vimaNo visaNNo aha mAhaNo so nizceSTa dekha kara vaha udAsa aura isiM pasAei sabhAriyAo bhayabhIta brAhmaNa apanI patnI ko sAtha hIlaM ca nindaM ca khamAha bhante // lekara muni ko prasanna karane lagA--" bhante ! hamane jo Apa kI avahelanA aura nindA kI hai, use kSamA kreN|" 31. bAlehiM mUDhehiM ayANaehiM -"bhante ! mUr3ha ajJAnI bAlakoM jaM hIliyA tassa khamAha bhante! ne ApakI jo avahelanA kI hai, Apa mahappasAyA isiNo hvnti| unheM kSamA kreN| RSijana mahAn na hu muNI kovaparA havanti // prasannacitta hote haiM, ata: ve kisI para krodha nahIM karate haiN| 32. puTviM ca iNhi ca aNAgayaM ca muni maNappadoso na me atthi koi| -"mere mana meM na koI dveSa pahale jakkhA hu veyAvaDiyaM karenti __ thA, na aba hai, aura na Age bhaviSya meM tamhA hu ee nihayA kumaaraa|| hI hogaa| yakSa sevA karate haiM, unhoMne hI kumAroM ko pratAr3ita kiyA hai|" rudradeva33. atthaM ca dhammaM ca viyANamANA ____"dharma aura artha ko yathArtha tUbme na vi kuppaha bhuuipnnaa| rUpa se jAnane vAle bhUtiprajJa (rakSApradhAna tubbhaM tu pAe saraNaM uvemo maMgala buddhi se yukta) Apa krodha nahIM samAgayA savvajaNeNa amhe|| karate haiN| hama saba milakara Apake caraNoM meM Ae haiM, zaraNa le rahe haiN|" 34. acce te mahAbhAga! -mahAbhAga! hama ApakI na te kiMci na accimo| arcanA karate haiN| ApakA aisA kucha bhI bhuMjAhi sAlimaM karaM nahIM hai, jisakI hama arcanA na kreN| nANAvaMjaNa-saMjuyaM // aba Apa dadhi Adi nAnA vyaMjanoM se mizrita zAli-cAvaloM se niSpanna bhojana khaaie|" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 - harikezIya 35. imaM ca me atthi pabhUyamannaM taM bhuMjasU amha aNuggahaTThA / 'bADhaM' ti paDicchai bhattapANaM mAsassa u pAraNae mahappA // 36. tahiyaM gandhodaya- pupphavA divvA tahiM vasuhArA ya vuTThA / pahayAo dunduhIo surehiM AgAse aho dANaM ca ghuTTaM // 37. sakkhaM khudIsai tavoviseso na dIsaI jAivisesa koI / sovAgaputte hariesa sAhU jasserissA iDDi mahANubhAgA / / ? 38. kiM mAhaNA ! jo samArabhantA udaeNa sohiM bahiyA vimaggahA jaM maggahA bAhiriyaM visohiM na taM sudinaM kusalA vayanti // 39. kusaM ca jUvaM taNakaTThamariMga sAyaM ca pAyaM udagaM phusantA / pANAi bhUyAi viheDayantA bhujjo vi mandA ! pagareha pAvaM // 113 - " yaha hamArA pracura anna hai / hamAre anugrahArtha ise svIkAra kareM / " - purohita ke isa Agraha para mahAn AtmA muni ne svIkRti dI aura eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNe ke lie AhAra- pAnI grahaNa kiyA / devoM ne vahA~ sugandhita jala, puSpa evaM divya dhana kI varSA kI aura dundubhiyA~ bajAIM, AkAza meM 'aho dAnam' kA ghoSa kiyA / pratyakSa meM tapa kI hI vizeSatAmahimA dekhI jA rahI hai, jAti kI koI vizeSatA nahIM dIkhatI hai| jisakI aisI mahAn camatkArI Rddhi hai, vaha harikeza muni zvapAkaputra hai - cANDAla beTA hai I muni - " brAhmaNo ! agni kA samArambha (yajJa) karate hue kyA tuma bAhara se - jala se zuddhi karanA cAhate ho ? jo bAhara se zuddhi ko khojate haiM unheM kuzala puruSa sudRSTa -- samyag draSTA nahIM kahate haiM / " - "kuza (DAbha), yUpa (yajJastaMbha), tRNa, kASTha aura agni kA prayoga tathA prAta: aura saMdhyA meM jala kA sparzaisa prakAra tuma manda-buddhi loga, prANiyoM aura bhUta (vRkSAdi) jIvoM kA vinAza karate hue pApakarma kara rahe ho / " Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uttarAdhyayana sUtra rudradeva40. kahaM care ? bhikkhu ! vayaM jayAmo? . "he bhikSu ! hama kaise pravRtti kareM ? pAvAi kammAi paNullayAmo? kaise yajJa kareM? kaise pApa karmoM ko dUra akkhAhiNe saMjaya!jakkhapaDayA! kareM? he yakSapUjita saMyata ! hameM batAe~ kahaM suiTTha kusalA vayanti? ki tattvajJa puruSa zreSTha yajJa kauna-sA batAte haiM?" muni41. chajjIvakAe asamArabhantA ---"mana aura indriyoM ko saMyamita mosaM adattaM ca asevmaannaa| rakhane vAle muni pRthvI Adi chaha pariggahaM ithio mANa-mAyaM jIvanikAya kI hiMsA nahIM karate haiM. eyaM parinnAya caranti dntaa|| asatya nahIM bolate haiM, corI nahIM karate haiM; parigraha, strI, mAna aura mAyA ko svarUpata: jAnakara evaM chor3akara vicaraNa karate haiN|" 42. susaMvuDo paMcahiM saMvarehiM -jo pA~ca saMvaroM se pUrNatayA iha jIviyaM annvkNkhmaanno| saMvRta hote haiM, jo jIvana kI AkAMkSA vosaTTakAo suicattadeho nahIM karate haiM, jo zarIra kA arthAt mahAjayaM jayaI jnnsittuN|| zarIra kI Asakti kA parityAga karate haiM, jo pavitra haiM, jo videha haiM-deha bhAva meM nahIM haiM, ve vAsanAoM para vijaya pAne vAlA mahAjayI zreSTha yajJa karate rudradeva43. ke te joI ? ke va te joiThANe? -"he bhikSu ! tumhArI jyoti kA te suyA? kiM va te kArisaMga? (agni) kaunasI hai ? jyoti kA sthAna ehA ya te kayarA santi? bhikkha! kaunasA hai ? ghRtAdiprakSepaka kar3achI kayareNa homeNa huNAsi joDaM? kyA hai ? agni ko pradIpta karane vAle karISAMga (kaNDe) kaunase haiM? tumhArA IMdhana aura zAMtipATha kauna-sA hai ? aura kisa homa se-havana kI prakriyA se Apa jyoti ko prajvalita karate haiM?" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-harikezIya 115 44. tavo joI jIvo joiThANaM muni jogA suyA sarIraM kaarisNg| -"tapa jyoti hai| jIva-AtmA kamma ehA saMjamajoga santI jyoti kA sthAna hai| mana, vacana aura homaM huNAmI isiNaM pasatyaM / / kAyA kA yoga kar3achI hai| zarIra kaNDe haiN| karma Indhana hai| saMyama kI pravRtti zAMti-pATha hai| aisA maiM prazasta yajJa karatA hU~ / " 45. ke te harae ? ke ya te santititthe ? rudradeva karhisi hAo va rayaM jahAsi? -"he yakSapUjita saMyata ! hameM AikkhaNe saMjaya! jakkhapUiyA ! batAie ki tumhArA hrada-draha kaunasA icchAmo nAuM bhavao sgaase|| hai ? zAMti-tIrtha kaunase haiM? tuma kahA~ snAna kara raja-malinatA dUra karate ho? hama Apa se jAnanA cAhate haiM ?" 46. dhamme harae baMbhe santititthe muni aNAvile attpsnnlese| -"AtmabhAva kI prasannatArUpa jahisi hAo vimalo visuddho akaluSa lezyAvAlA dharma merA hrada hai, susIibhUo pajahAmi dosN|| jahA~ snAnakara maiM vimala, vizuddha evaM zAnta hokara karmaraja ko dUra karatA 47. eyaM siNANaM kusalehi diTuM -"kuzala puruSoM ne ise hI snAna mahAsiNANaM isiNaM pstthN| kahA hai| RSiyoM ke lie yaha mahAn jahiMsi vhAyA vimala visuddhA snAna hI prazasta hai ! isa dharmahada meM mahArisI uttama ThANa ptte|| snAna karake maharSi vimala aura vizuddha hokara uttama sthAna ko prApta hue haiN|" --tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-sambhUtIya vizuddha adhyAtmacetanA ke bala para hI karma-baMdhana se mukti ho sakatI hai| sAketa ke rAjA municandra, sAgaracandra muni ke pAsa dIkSita hue| vihAra karate hue eka bAra ve jaMgala meM bhaTaka ge| vahA~ unheM cAra gopAla-putra (gvAle ke lar3ake) mile| muni ke upadeza se cAroM dIkSita ho ge| unameM se do muniyoM ke mana meM sAdhuoM ke malina vastroM se ghRNA thii| ve isI jugupsA vRtti ko lie devagati meM gae aura vahA~ se zAMDilya brAhmaNa kI dAsI yazomatI ke yahA~ jnme| eka bAra ve apane kheta meM vRkSa ke nIce so rahe the ki sAMpa ne unheM kATa khaayaa| donoM hI marakara jaMgala meM hariNa bne| zikArI ke bANa se phira donoM mAre gye| anantara rAjahaMsa bane aura eka machue ne donoM ko gardana maror3a kara mAra ddaalaa| usa samaya vArANasI meM eka vaibhavasampanna 'bhUtadatta' nAmaka cANDAla rahatA thaa| donoM haMsa marakara usake putra hue| donoM hI bahuta sundara the-eka kA nAma citra thA aura dUsare kA nAma sambhUta / vArANasI ke tatkAlIna rAjA zaMkha kA mantrI namuci thaa| kisI bhayaMkara aparAdha para rAjA ne use mRtyudaNDa diyA thaa| vadha kA kAma bhUtadatta ko sauMpA gyaa| bhUtadatta ne apane donoM patroM ko adhyayana karAne kI zarta para use apane ghara meM corI se chupA liyaa| namuci ne unheM acchI taraha adhyayana karAyA, donoM aneka vidyAoM meM niSNAta bana gye| apanI patnI ke sAtha namuci kA galata vyavahAra dekhakara kruddha bhUtadatta ne use mArane kA nizcaya kiyaa| donoM lar3akoM ne namuci ko isakI sUcanA de dii| ata: vaha vahA~ se prANa bacAkara bhAgA aura hastinApura jAkara cakravartI sanatkumAra ke yahA~ mantrI bana gyaa| 117 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayana sUtra .. eka bAra vArANasI ke kisI utsava meM citra aura sambhUta donoM gae the| unake nRtya aura gIta utsava meM vizeSa AkarSaNa kendra rhe| itanA AkarSaNa bar3hA ki spRzyAspRzya kA bheda hI samApta ho gyaa| yaha bAta usa samaya ke logoM ko kAphI akharI / unhoMne rAjA ke pAsa zikAyata kI ki hamArA dharma bhraSTa ho rahA hai| isa para rAjA ne donoM lar3akoM ko utsava meM se bAhara nikAla diyaa| eka bAra ve rUpa badala kara puna: kisI utsava meM aae| unake mu~ha se saMgIta ke vilakSaNa svara sunakara logoM ne unheM pahacAna liyaa| jAti-madAndha logoM ne unheM burI taraha mAra pITa kara nagara se hI nikAla diyaa| isa prakAra apamAnita evaM tiraskRta hone para unheM apane jIvana ke prati ghRNA huii| unhoMne AtmahatyA kA nirNaya kiyA aura marane ke lie pahAr3a para cale gye| pahAr3a para se chalAMga lagAkara marane kI taiyArI meM hI the ki eka muni ne unheM dekha liyA, samajhAyA aura unheM pratibodha diyaa| ve samajha gaye aura sAdhu una gye| eka bAra donoM muni hastinApura aae| sambhUta bhikSA ke lie ghUmate hue namuci ke yahA~ pahu~ca gye| namuci ne dekhA to pahacAna gyaa| use sandeha huA ki kahIM muni merA vaha rahasya prakaTa na krdeN| usane unheM mAra pITa kara nagara se nikAlanA cAhA / namuci ke kahane para logoM ne unheM bahuta mArA piittaa| mAra sahate-sahate Akhira muni zAnti kho baitthe| krodha meM tejolezyA phUTa par3I, sArA nagara dhue~ se Acchanna ho gyaa| bhayabhIta logoM ne apane aparAdha ke lie kSamA maaNgii| sUcanA milI to cakravartI sanatkumAra bhI phuNce| idhara citramuni ko bhI jyoM hI yaha sUcanA milI, to ve bhI ghaTanAsthala para pahu~ce aura sambhUta ko bahuta priya vacanoM se smjhaayaa| muni zAnta hue| sanatkumAra ke vaibhava ko dekhakara sambhUta muni ne nidAna kiyA ki 'maiM bhI apane tapa ke prabhAva se cakravartI bneN|' donoM muni anyatra vihAra kara ge| tapaH sAdhanA karate rahe / antima samaya meM anazata vrata lekara donoM ne sAtha hI zarIra chor3A, aura vahA~ se devaloka meM utpanna hue| chaha janma sAtha-sAtha rahane ke bAda devaloka se Akara unhoMne alaga-alaga janma liyaa| sambhUta nidAnAnusAra kAMpilya nagara meM brahmadatta cakravartI bnaa| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 - citra - sambhUtIya 119 - brahmadatta eka bAra nATaka dekha rahA thA / nATaka dekhate-dekhate use jAtismaraNa huA aura vaha apane chaha janma ke sAthI citra kI smRti meM zokavihvala ho gayA / pUrva janmoM kI smRti ke anusAra cakravartI ne zloka kA pUrvArdha taiyAra kara liyA " Asva dAsau mRgau haMsau, mAtaMgAvamarau tathA / " zloka ke uttarArdha kI pUrti ke lie rAjA ne ghoSaNA kI ki jo bhI koI isa zloka kA uttarArdha pUrA karegA use AdhA rAjya dU~gA / para kauna pUrA karatA ? kise patA thA isa rahasya kA ? zloka kA pUrvArdha prAyaH hara kisI jubAna para thA, kintu kisI se kucha bana nahIM pA rahA thA / citra kA janma purimatAla nagara ke eka sampanna parivAra meM huA thaa| unheM bhI jAtismaraNa huA aura ve muni bana ge| eka bAra ve vihAra karate hue kAMpilya nagara ke eka udyAna meM Akara dhyAnastha khar3e ho ge| vahA~ ukta zloka kA pUrvArdha koI araghaTTacAlaka jora-jora se bola rahA thaa| muni ne sunA aura use pUrA kara diyA " eSA nau SaSThikA jAtiH anyonyAbhyAM viyuktayoH / " aba kyA thA, ra~haTa cAlaka ne jyoM hI yaha pUrti sunI to vaha tatkSaNa cakravartI ke pAsa pahu~cA, nivedana kiyA / pUrti kA bheda khulane para brahmadatta svayaM cala kara citramuni ke pAsa gyaa| aura donoM ne eka dUsare se bAteM kIM / brahmadatta ne bAra-bAra citramuni ko sAMsArika sukhoM ke lie AmantraNa diyA aura muni ne brahmadatta ko bhogAsakti se virakta hone ke lie samajhAne kA prayatna kiyaa| muni ne kahA ki - " pUrva janma ke zubha karmoM se hama yahA~ taka Ae haiN| aba hameM apanI jIvanayAtrA ko sahI dizA denI hai / saMsAra ke ghora jaMgala meM aba na bhaTaka jAya~, isake lie prayatna karanA hai / moha ke saba rizte jhUThe haiN| jo kahate haiM - maiM tumhArA hU~, ve na duHkha ke samaya sAtha dete haiM, na mRtyu ke samaya / unake mithyA vizvAsa para hameM zubha kAryoM ko nahIM chor3anA cAhie / " anta meM brahmadatta kahate haiM-- " maiM ApakI bAta ko acchI taraha samajhatA hU~, kintu kyA karU~, nidAna ke kAraNa maiM ise chor3a nahIM sakatA huuN| maiM to dala-dala meM pha~sA huA vaha hAthI hU~, jo taTa ko dekhakara bhI taTa taka jA nahIM sakatA / " Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 uttarAdhyayana sUtra muni cale jAte haiN| aura dharma sAdhanA karate hue anta meM sarvottama siddhi gati ko prApta karate haiN| aura brahmadatta azubha kAryoM ke kAraNa sarvAdhika azubha saptama naraka meM jAte haiN| prastuta adhyayana meM citramuni aura brahmadatta kA mahattvapUrNa vArtAlApa hai| jisameM donoM hI eka dUsare ko apanI-apanI dizA meM le jAne ke lie prayatnazIla haiN| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terasamaM ajjhayaNaM : terahavA~ adhyayana cittasambhUijja : citra-sambhUtIya mUla hindI anuvAda 1. jAIparAjio khalu jAti se parAjita sambhUta muni ne kAsi niyANaM tu htthinnpurmmi| hastinApura meM cakravartI hone kA nidAna culaNIe bambhadatto kiyA thaa| vahA~ se marakara vaha uvavanno pumgummaao|| padmagulma vimAna meM deva bnaa| aura phira brahmadatta cakravartI ke rUpa meM culanI kI kukSi se janma liyaa| kampille sambhUo sambhUta kAmpilya nagara meM aura citto puNa jAo purimtaalmmi| citra purimatAla nagara meM, vizAla seDikulammi visAle zreSThikula meM utpanna huaa| aura vaha dhammaM soUNa pvvio|| dharma sunakara pravrajita ho gyaa| 3. kampillammi ya nayare kAmpilya nagara meM citra aura samAgayA do vi cittsmbhuuyaa| sambhUta donoM mile| unhoMne paraspara suhadukkhaphalavivAgaM sukha aura duHkha rUpa karmaphala ke kahenti te ekkamekkassa // vipAka ke sambandha meM bAtacIta kii| cakkavaTTI mahiDDIo mahAn RddhisaMpanna evaM mahAn bambhadatto mhaayso| yazasvI cakravartI brahmadatta ne atIva bahumANeNaM Adara ke sAtha apane bhAI ko isa imaM vynnmbbvii-|| prakAra kahA bhAyaraM 121 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 5. 7. 8. Asimo bhAyarA do vi annamannavasANugA / annamannamaNUrattA annamannahiesiNo // dAsA dasaNe AsI miyA kAliMjare nage / haMsA mayaMgatIre ya sovAgA kAsibhUmie / devA ya devalogammi Asi amhe mahiDDiyA / imA no chaTTiyA jAI annamantreNa jA viNA / / kammA niyANapagaDA merA ! vicintiyA / tesiM phalavivAgeNa vippaogamuvAgayA || 9. saccasoyappagaDA kammA mae purA kaDA / te ajja paribhuMjAmo kiM na citte vi se tahA ? 10. savvaM suciNNaM saphalaM narANaM kaDANakammANa na mokkha asthi / atthehi kAmehi ya uttamehi AyA mamaM puNNaphalovavee / uttarAdhyayana sUtra cakravartI " isake pUrva hama donoM paraspara vazavartI, paraspara anurakta aura paraspara hitaiSI bhAI-bhAI the / " - "hama donoM dazArNa deza meM dAsa, kAliMjara parvata para hariNa, mRta-gaMgA ke kinAre haMsa aura kAzI deza meM cANDAla the|" - " hama donoM devaloka meM mahAn Rddhi se sampanna deva the / yaha hamArA chaThavA~ bhava hai, jisameM hama eka dUsare ko chor3akara pRthak-pRthak paidA hue haiM / " muni - " rAjan ! tUne nidAnakRta (bhogA-bhilASArUpa) karmoM kA vizeSa rUpa se cintana kiyaa| usI karmaphala ke vipAka se hama alaga-alaga paidA hue haiM / " cakravartI-- - "citra ! pUrva janma meM mere dvArA kie gae satya aura zuddha karmoM ke phala ko Aja maiM bhoga rahA hU~, kyA tuma bhI vaise hI bhoga rahe ho ? " muni - " manuSyoM ke dvArA samAcarita saba satkarma saphala hote haiM / kie hue karmoM ke phala ko bhoge binA mukti nahIM hai / merI AtmA bhI uttama artha aura kAmoM ke dvArA puNyaphala se yukta rahI hai / " 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-citra-sambhUtIya 123 11. jANAsi saMbhUya! mahANubhAgaM -"sambhUta ! jaise tuma apane mahir3iyaM punnnnphlovveyN| Apako bhAgyavAn, mahAn Rddhi se cittaM pi jANAhi taheva rAyaM! saMpanna aura puNyaphala se yukta samajhate iDI juI tassa vi ya ppabhUyA // ho, vaise citra ko bhI smjho| rAjan ! usake pAsa bhI pracura Rddhi aura dyuti rahI hai| 12. mahattharUvA vayaNa'ppabhUyA -"sthaviroM ne janasamudAya meM gAhANugIyA nrsNghmjhe| alpAkSara, kintu mahArtha--sAragarbhita jaM bhikkhuNo sIlaguNovaveyA gAthA kahI thI, jise zIla aura guNoM iha'jjayante samaNo mhi jaao|| se yukta bhikSu yatna se arjita-prApta karate haiN| use sunakara maiM zramaNa ho gyaa|" cakravartI 13. uccodae mahu kakke ya bambhe -uccodaya, madhu, karka, madhya aura paveiyA AvasahA ya rmmaa| brahmA-ye mukhya prAsAda tathA aura bhI imaM gihaM cittadhaNappabhUyaM aneka ramaNIya prAsAda haiN| pAMcAla deza pasAhi paMcAlaguNovaveyaM // ke aneka viziSTa padArthoM se yukta tathA pracura evaM vividha dhana se paripUrNa ina gRhoM ko svIkAra kro|" 14. naTTehi gIehi ya vAiehiM -"bhikSu ! tuma nATya, gIta aura nArIjaNAiM privaarynto| vAdyoM ke sAtha striyoM se ghire hue ina bhuMjAhi bhogAi imAi bhikkhU! bhogoM ko bhogo| mujhe yahI priya hai| mama royaI pavvajjA hu dukkhaM // pravrajyA nizcaya se duHkhaprada hai|" 15. taM puvaneheNa kayANurAgaM narAhivaM kAmaguNesu giddh| dhammassio tassa hiyANupehI citto imaM vynnmudaahritthaa|| usa rAjA ke hitaiSI dharma meM sthita citra muni ne pUrva bhava ke sneha se anurakta evaM kAmabhogoM meM Asakta rAjA ko isa prakAra kahA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayana sUtra muni16. savvaM vilaviyaM gIyaM -"saba gIta-gAna vilApa haiN| savvaM naTTa viddmbiyN| samasta nATya viDambanA haiN| saba savve AbharaNA bhArA AbharaNa bhAra haiN| aura samagra savve kAmA duhAvahA / kAma-bhoga duHkhaprada haiN|" / 17. bAlAbhirAmesu duhAvahesu -"ajJAniyoM ko sundara dikhane na taM suhaM kAmaguNesu rAyaM! vAle, kintu vastuta: duHkhakara kAmabhogoM virattakAmANa tavodhaNANaM meM vaha sukha nahIM hai, jo sukha zIlaguNoM jaM bhikkhuNaM zIlaguNe rayANaM // meM rata, kAmanAoM se nivRtta tapodhana bhikSuoM ko hai|" 18. nariMda! jAI ahamA narANaM -he narendra ! manuSyoM meM jo sovAgajAI dahao gyaannN| cANDAla jAti adhama jAti mAnI jAtI jahiM vayaM savvajaNassa vessA hai, usameM hama donoM utpanna ho cuke haiM, vasIya sovaag-nivesnnes|| cANDAloM kI bastI meM hama donoM rahate the, jahA~ sabhI loga hamase dveSa (ghRNA) karate the|" 19. tIse ya jAIi u pAviyAe -"nindanIya cANDAla jAti meM vucchAmu sovaagnivesnnesu|| hamane janma liyA thA aura unhIM ke savvassa logassa dugaMchaNijjA bastI meM hama donoM rahe the| taba sabhI ihaM tu kammAiM purekaDAiM // loga hamase ghRNA karate the| ata: yahA~ jo zreSThatA prApta hai, vaha pUrva janma ke zubha karmoM kA phala hai|" 20. so dANisiM rAya! mahANubhAgo -"pUrva zubha karmoM ke phalasvarUpa mahiDio punnnnphlovveo| isa samaya vaha (pUrva janma meM nindita) tU caittu bhogAiM asAsayAI aba mahAnubhAga, mahAn RddhivAlA rAjA AyANaheDaM abhiNikkhamAhi / / banA hai| ata: tU kSaNika bhogoM ko chor3akara.AdAna-arthAt cAritra dharma kA ArAdhanA ke hetu abhiniSkramaNa kara / " Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-citra-sambhUtIya 125 21. iha jIvie rAya ! asAsayammi -"rAjan ! isa azAzvata mAnava dhaNiyaM tu puNNAI akuvvmaanno| jIvana meM jo bipula puNyakarma nahIM se soyaI maccumuhovaNIe karatA hai, vaha mRtyu ke Ane para dhammaM akAUNa paraMsi loe|| pazcAttApa karatA hai aura dharma na karane ke kAraNa paraloka meM bhI pazcAttApa karatA hai|" 22. jaheha sIho va miyaM gahAya -"jaise ki yahA~ siMha hariNa ko maccU naraM nei hu antkaale| pakar3akara le jAtA hai, vaise hI na tassa mAyA va piyA va bhAyA antakAla meM mRtyu manuSya ko le jAtA kAlammi tammi'saharA bhavaMti // hai| mRtyu ke samaya meM usake mAtA-pitA aura bhAI-bandhu koI bhI mRtyuduHkha meM aMzadhara-hissedAra nahIM hote haiN|" 23. na tassa dukkhaM vibhayanti nAio -"usake daHkha ko na jAti ke na mittavaggA na suyA na bndhvaa| loga ba~TA sakate haiM, aura na mitra, ekko sayaM paccaNuhoi dukkhaM putra tathA bandhu hii| vaha svayaM kattAramevaM aNujAi kammaM // akelA hI prApta du:khoM ko bhogatA hai, kyoMki karma kartA ke hI pIche calatA hai|" 24. ciccA dupayaM ca cauppayaM ca -"dvipada-sevaka, catuSpada-pazu, khettaM gihaM dhaNadhanaM ca svvN| kheta, ghara, dhana-dhAnya Adi saba kucha kammappabIo avaso payAi chor3akara yaha parAdhIna jIva apane kRta paraM bhavaM sundara pAvagaM vA / / karmoM ko sAtha lie sundara athavA asundara parabhava ko jAtA hai|" 25. taM ikkagaM tucchasarIragaM se ciIgayaM Dahiya u pAvageNaM! bhajjA yaputtA viya nAyao ya dAyAramannaM annusNkmnti|| -"jIvarahita usa ekAkI tuccha zarIra ko citA meM agni se jalAkara strI, putra aura jAti-jana kisI anya AzrayadAtA kA anusaraNa karate haiN|" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayana sUtra 26. uvaNijjaI jIviyamappamAyaM -"rAjan ! karma kisI prakAra kA vaNNaM jarA harai narassa rAyaM! pramAda-bhUla kie binA jIvana ko hara paMcAlarAyA! vayaNaM suNAhi kSaNa mRtyu ke samIpa le jA rahA hai, aura mA kAsi kammAiM mhaalyaaii| yaha jarA-vRddhAvasthA manuSya kI kAnti kA haraNa kara rahI hai| pAMcAlarAja ! merI bAta suno| pracura apakarma mata kro|" cakravartI 27. ahaM pi jANAmi jaheha sAhU! -"he sAdho ! jaise ki tuma mujhe jaM me tumaM sAhasi vkkmeyN| batA rahe ho, maiM bhI jAnatA hU~ ki ye bhogA ime saMgakarA havanti kAmabhoga bandhanarUpa haiM, kintu Arya ! je dujjayA ajjo ! amhArisehiM // hamAre-jaise logoM ke lie to ye bahuta durjaya haiN|" 28. hatthiNapurammi daTTaNaM naravaI kImabhogesu niyANamasuhaM cittA! mahiDriyaM / giddheNaM kddN|| -"citra ! hastinApura meM mahAn Rddhi vAle cakravartI rAjA ko dekhakara bhogoM meM Asakta hokara maiMne azubha nidAna kiyA thaa|" 29. tassa me apaDikantassa imaM eyArisaM phalaM / jANamANo vi jaM dhamma kAmabhogesu mucchio|| ____"maiMne usa nidAna kA pratikramaNa nahIM kiyaa| usI karma kA yaha phala hai ki dharma ko jAnatA huA bhI maiM kAmabhogoM meM Asakta hU~, unheM chor3a nahIM sakatA huuN|" 30. nAgo jahA paMkajalAvasanno "jaise paMkajala-daladala meM pha~sA TuM thalaM nAbhisamei tiirN| hAthI sthala ko dekhakara bhI kinAre para evaM vayaM kAmaguNesu giddhA nahIM pahu~ca pAtA hai, vaise hI hama na bhikkhuNo mggmnnuvvyaamo|| kAmabhogoM meM Asakta jana jAnate hue bhI bhikSumArga kA anusaraNa nahIM kara pAte haiN|" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-citra-sambhUtIya 127 muni31. accei kAlo tUranti rAio -"rAjan ! samaya vyatIta ho rahA na yAvi bhogA purisANa niccaa| hai, rAteM daur3atI jA rahI haiN| manuSya ke uvicca bhogA purisaM cayanti bhoga nitya nahIM haiN| kAmabhoga dumaM jahA khINaphalaM va pkkhii|| kSINapuNya vAle vyakti ko vaise hI chor3a dete haiM, jaise ki kSINa phala vAle vRkSa ko pkssii|" 32. jai taM si bhoge caiDaM asatto -"rAjan ! yadi tu kAmabhogoM ko ajjAI kammAiM karehi rAyaM! chor3ane meM asamartha hai, to Arya karma hI dhamme Thio savvapayANakampI kara / dharma meM sthita hokara saba jIvoM to hohisi devo io viuvvI // ke prati dayA karane vAlA bana, jisase ki tu bhaviSya meM kriyazarIradhArI deva ho ske|" 33. na tujjha bhoge caiUNa buddhI -"bhogoM ko chor3ane kI terI giddho si aarmbh-prigghesu| buddhi nahIM hai / tU Arambha aura parigraha mohaM kao ettiu vippalAvo meM Asakta hai| maiMne vyartha hI tujha se gacchAmi rAyaM ! Amantio'si // itanI bAteM kIM, tujhe sambodhita kiyaa| rAjan ! maiM jA rahA huuN|" 34. paMcAlarAyA vi ya bambhadatto pAMcAla deza kA rAjA brahmadatta sAhussa tassa vayaNaM akaauN| muni ke vacanoM kA pAlana na kara sakA, aNuttare bhaMjiya kAmabhoge ata: anuttara bhogoM ko bhogakara anuttara aNuttare so narae pvittttho|| (saptama) naraka meM gyaa| 35. citto vi kAmehi virattakAmo kAmabhogoM se nivRtta, ugra cAritrI udaggacAritta-tavo mhesii| evaM tapasvI maharSi citra anuttara saMyama aNuttaraM saMjama pAlar3atA kA pAlana karake anuttara siddhigati ko aNuttaraM siddhigaI go|| prApta hue| -ti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 iSukArIya pUrva jIvana ke saMskAra vartamAna ke AvaraNoM ko tor3a dete haiM / unheM koI roka nahIM sakatA / kurukSetra pradeza meM bahuta pahale kabhI eka 'iSukAra' nagara thaa| nagara ke rAjA kA nAma bhI 'iSukAra' thA / usakI patnI kamalAvatI thI / iSukAra nagara meM bhRgu nAmaka rAja purohita rahate the / unakI patnI yazA thI / usakA vaziSTha kula meM janma huA thA, ataH use vAziSThI kahate the / inheM koI santAna nahIM thI / vaMza kisa prakAra calegA, basa, isI eka cintA meM unakA samaya nikala rahA thaa| eka bAra do deva, jinakA janma yazA aura bhRgu purohita ke yahA~ honA thA, unhoMne zramaNaveza meM Akara yazA ko batAyA ki - "tuma cintA mata karo / tamheM do putra hoMge, kintu ve bacapana meM hI dIkSA grahaNa kara leMge / " apanI bhaviSyavANI ke anusAra donoM devoM ne bhRgu purohita ke yahA~ putroM ke rUpa meM janma liyaa| ve bahuta sundara the / yazA unheM dekhakara prasanna thI, kintu mana meM yaha bhaya bhI samAyA thA ki bhaviSyavANI ke anusAra kahIM donoM dIkSA na le leM ? ata: vaha apane alpavayaska putroM ke mana meM samaya-samaya para sAdhuoM ke prati bhaya kI bhAvanA paidA karatI rahatI thI / unheM samajhAtI rahatI ki - " sAdhuoM ke pAsa mata jaanaa| ve choTe baccoM ko uThAkara le jAte haiM, unheM mAra dete haiM / aura to kyA, unase bAta bhI mata karanA / " mA~ kI isa zikSA ke phalasvarUpa donoM bAlaka sAdhuoM se Darate rahate, unake pAsa taka na jAte / 129 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 uttarAdhyayana sUtra eka bAra gA~va ke bAhara kahIM dUra jagaha para ve khela rahe the| acAnaka usI rAste se kucha sAdhu aae| unheM dekhakara ve ghabarA gaye / aba kyA kareM, bacane kA koI upAya nahIM thaa| ata: ve pAsa ke eka saghana vaTa-vRkSa para car3ha gye| aura chupe hue cupacApa dekhane lage ki sAdhu kyA karate haiM sAdhuoM ne per3a ke nIce Akara idhara udhara dekhA-bhAlA, rajoharaNa se cIToM ko eka ora surakSita kiyA, aura bar3I yatanA ke sAtha vaTa kI chAyA meM baiTha kara bhojana karane lge| baccoM ne unake dayAzIla vyavahAra ko dekhA, unakI karuNAdravita bAtacIta sunii| donoM baccoM kA bhaya dUra huaa| "isake pahale bhI kabhI hamane inheM dekhA hai ? ye aparicita nahIM haiM ?"-dhuMdhalI-sI smRti dhIre-dhIre avacetana mana para rUpAkAra hone lgii| vaha kucha aura gaharI hokara spaSTa hone lgii| aura kucha hI kSaNoM meM unheM pUrva janma kA smaraNa ho aayaa| aba kyA thA, bhaya dUra huA, antarmana prasannatA se bhara gyaa| ve vRkSa se nIce utara kara sAdhuoM ke pAsa aae| sAdhuoM ne unheM pratibodha diyaa| unhoMne saMyama lene kA nirNaya kiyA aura mAtA-pitA ko apane isa nirNaya kI sUcanA dii| mAtA-pitA ne bahuta kucha samajhAyA, kintu jaba dekhA ki ve nahIM mAna rahe haiM, to unhoMne bhI unake sAtha saMyama lene kA nirNaya kiyaa| bhRgu purohita sampanna thaa| unake pAsa vipula mAtrA meM dhana-saMpatti thii| uttarAdhikArI ke na rahane kA prazna khar3A huA ki usakA aba kauna mAlika ho| tatkAlIna paramparA ke anusAra usakA eka hI samAdhAna thA, ki jisakA koI nahIM, usakA mAlika rAjA hai| purohita kA tyakta dhana rAjya-bhaMDAra meM jamA kiye jAne lgaa| yaha sUcanA iSukAra kI patnI kamalAvatI ko milii| bhAvanAzIla rAnI ne rAjA ko samajhAyA ki-"jIvana kSaNika hai| isa kSaNika jIvana ke lie tuma yaha kyoM saMgraha kara rahe ho| purohita chor3a rahA hai, aura tuma usako svIkAra kara rahe ho| yaha to dUsaroM ke vamana ko cATane ke samAna hai, rAjan ! dhana mAMsa ke Tukar3e ke samAna hai| jisa prakAra mAMsa-khaNDa para cIla, kauve aura gIdha jhapaTate haiM, usI prakAra dhanalolupa vyakti dhana para jhapaTate haiN| acchA hai, ki hama isa kSaNanazvara dhana ko chor3akara, jo zAzvata dhana hai, usakI khoja kreN| yahA~ ke sabhI sukha yahIM chor3a jAne haiN| yahA~ se jAte samaya parabhava meM eka dharma hI sAtha hogaa|" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14- iSukArIya 131. rAnI kI bAta sunakara rAjA kI bhAvanA kA parivartana hotA hai / rAjA, rAnI donoM hI bhogoM se virakta ho jAte haiM aura saMyama svIkAra karane kA saMkalpa karate haiM / isa prakAra rAjA aura rAnI, purohita aura usakI patnI, purohita ke donoM putra- chahoM vyakti dIkSA lete haiM / ***** Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cauddasamaM ujjhayaNaM : caudahavA~ adhyayana usuyArijjaM : iSukArIya mUla 1. devA bhavittANa pure bhavammI kei cuyA egvimaannvaasii| pure purANe usuyAranAme khAe samiddhe suralogaramme / / hindI anuvAda devaloka ke samAna suramya, prAcIna, prasiddha aura samRddhizAlI iSukAra nAmaka nagara thaa| usameM pUrvajanma meM eka hI vimAna ke vAsI kucha jIva devatA kA AyuSya pUrNa kara avatarita hue| sakammaseseNa purAkaeNaM kulesu daggesu ya te psuuyaa| niviNasaMsArabhayA jahAya jiNindamaggaM saraNaM pvnaa|| pUrvabhava meM kRta apane avaziSTa karmoM ke kAraNa ve jIva uccakuloM meM utpanna hue aura saMsArabhaya se udvigna hokara kAmabhogoM kA parityAga kara jinendra-mArga kI zaraNa lii| 3. pumattamAgamma kumAra do vI puruSatva ko prApta donoM purohita purohio tassa jasA ya pttii| kumAra, purohita, usakI patnI yazA, visAlakittI ya tahosuyAroM vizAlakIrti vAlA iSukAra rAjA aura rAyastha devI kamalAvaI y|| usakI rAnI kamalAvatI-ye chaha vyakti the| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-iSukArIya 133 4. jAI-jarA-maccubhayAbhibhUyA janma, jarA aura maraNa ke bhaya se bahiM vihaaraabhinivitttthcittaa| abhibhUta kumAroM kA citta munidarzana se saMsAracakkassa vimokkhaNaTThA bahirvihAra arthAt mokSa kI ora TThaNa te kAmaguNe virattA // AkRSTa huA, phalata: saMsAracakra se mukti pAne ke lie ve kAmaguNoM se virakta hue| viyaputtagA donni vi mAhaNassa sakammasIlassa purohiyassa saritta porANiya tattha jAiM tahA suciNNaM tava-saMjamaM ca // yajJa-yAgAdi karma meM saMlagna brAhmaNa (purohita) ke ye donoM priya putra apane pUrvajanma tathA tatkAlIna sucIrNa (bhalIbhA~ti ArAdhita) tapa-saMyama ko smaraNa kara virakta hue| 6. te kAmabhogesu asajjamANA manuSya tathA devatA-sambandhI kAma mANussaesuM je yAvi divvaa| bhogoM meM anAsakta, mokSAbhilASI, mokkhAbhikaMkhI abhijAyasar3A zraddhAsaMpanna una donoM putroM ne pitA tAyaM uvAgamma imaM udAhu / ke samIpa Akara unheM isa prakAra kahA asAsayaM Tu imaM vihAraM bahaantarAyaM na ya diihmaauN| tamhA girhasi na raiM lahAmo AmantayAmo carissAmu monnN|| -"jIvana kI kSaNikatA ko hamane jAnA hai, vaha vighna bAdhAoM se pUrNa hai, alpAyu hai| isalie ghara meM hameM koI Ananda nahIM mila rahA hai| ata: ApakI anumati cAhate haiM ki hama munidharma kA AcaraNa kreN|" 8. aha tAyago tattha muNINa tesiM yaha sunakara pitA ne kumAra-muniyoM tavassa vAghAyakaraM vyaasii| kI tapasyA meM bAdhA utpanna karane vAlI imaM vayaM veyavio vayanti yaha bAta kI ki--"putro ! vedoM ke jahA na hoI asuyANa logo|| jJAtA isa prakAra kahate haiM jinako putra nahIM hotA hai, unakI gati nahIM hotI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uttarAdhyayana sUtra ahijja vee parivissa vippe -"isalie he putro, pahale vedoM putte paDiTThappa gihaMsi jAyA! kA adhyayana karo, brAhmaNoM ko bhojana bhoccANa bhoe saha itthiyAhiM do aura vivAha kara striyoM ke sAtha AraNNagA hoha muNI pstthaa|| bhoga bhogo| anantara putroM ko ghara kA bhAra sauMpa kara araNyavAsI prazasta-zreSTha muni bnnaa|" 10. soyaggiNA AyaguNindhaNeNaM apane rAgAdi-guNarUpa indhana mohANilA pjjlnnaahiennN| (jalAvana) se pradIpta evaM moharUpa pavana saMtattabhAvaM parittappamANaM / se prajvalita zokAgni ke kAraNa lAlapyamANaM bahuhA bahuM ca // jisakA anta:karaNa saMtapta tathA paritapta ho gayA hai, aura jo moha-grasta hokara aneka prakAra ke bahuta adhika dInahIna vacana bola rahA hai 11. purohiyaM taM kamaso'NuNantaM -jo eka ke bAda eka bAra-bAra nimaMtayantaM ca sue dhnnennN| anunaya kara rahA hai, dhana kA aura jahakkama kAmaguNehi ceva kramaprApta kAma bhogoM kA nimantraNa de kumAragA te pasamikkha vakkaM // rahA hai, usa apane pitA purohita ko kumAroM ne acchI taraha vicAra kara yaha vacana kahA putra12. veyA ahIyA na bhavanti tANaM -"par3he hue veda bhI trANa nahIM bhuttA diyA ninti tamaM tmennN| hote haiN| yajJa-yAgAdi ke rUpa meM jAyA ya puttA na havanti tANaM pazuhiMsA ke upadezaka brAhmaNa bhI ko NAma te aNumannejja eyaM // bhojana karAne para tamastama (andha kArAcchanna) sthiti meM le jAte haiN| aurasa patra bhI rakSA karane vAle nahIM haiN| ata: Apake ukta kathana kA kauna anumodana karegA?" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-iSukArIya 135. 13. khaNamettasokkhA bahukAladukkhA -"vai kAma-bhoga kSaNa bhara ke pagAmadukkhA annigaamsokkhaa| lie sukha dete hai, to cirakAla taka saMsAramokkhassa vipakkhabhUyA duHkha dete haiM, adhika duHkha aura thor3A khANI aNatyANa ukaambhogaa|| sukha dete haiN| saMsAra se mukta hone meM bAdhaka haiM, anarthoM kI khAna haiN|" 14. parivvayante aNiyattakAme aho ya rAo pritppmaanne| annappamatte dhaNamesamANe pappotti maccaM purise jaraM ca // -"jo kAmanAoM se mukta nahIM hai, vaha atRpti ke tApa se jalatA huA puruSa rAta-dina bhaTakatA phiratA hai aura dUsaroM ke lie pramAdAcaraNa karane vAlA vaha dhana kI khoja meM lagA haA eka dina jarA aura mRtyu ko prApta ho jAtA 15. imaM ca me asthi imaM ca nasthi -"yaha mere pAsa hai, yaha mere pAsa imaM ca me kicca imaM akiccN| nahIM hai| yaha mujhe karanA hai, yaha nahIM taM evamevaM lAlappamANaM karanA hai-isa prakAra vyartha kI harA haraMti tti kahaM pamAe? bakavAsa karane vAle vyakti ko apaharaNa karane vAlI mRtyu uThA letI hai| ukta sthiti hone para bhI pramAda kaisA?" pitA16. dhaNaM pabhUyaM saha itthiyAhiM __"jisakI prApti ke lie loga sayaNA tahA kAmagaNA pagAmA tapa karate haiM, vaha vipula dhana, striyAM, javaM kae tappai jassa logo svajana aura indriyoM ke manojJa taM savva sAhINamiheva tubbhaM / / viSayabhoga-tumheM yahA~ para hI svAdhIna rUpa se prApta haiN| phira paraloka ke ina sukhoM ke lie kyoM bhikSu banate ho?" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 uttarAdhyayana sUtra putra 17. dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre -"jise dharma kI dhurA ko vahana sayaNeNa vA kAmaguNehi cev| karane kA adhikAra prApta hai, use dhana, samaNA bhavissAmu guNohadhArI svajana tathA aindriyika viSayoM kA kyA bahivihArA abhigamma bhikkhN|| prayojana hai? hama to guNasamUha ke dhAraka, aprativaddhavihArI, zuddha bhikSA grahaNa karane vAle zramaNa bneNge|" pitA18. jahA ya aggI araNIu'santo ___"patro ! jaise araNi meM agni, khIre ghayaM tella mhaatilesu| dUdha meM ghI, tiloM meM tela asatemeva jAyA! sarIraMsi sattA avidyamAna paidA hotA hai, usI prakAra saMmucchaI nAsai nAvaciTTe // zarIra meM jIva bhI asat hI paidA hotA hai aura naSTa ho jAtA hai| zarIra kA nAza hone para jIva kA kucha bhI astitva nahIM rhtaa|" putra19. no indiyaggejha amuttabhAvA -"AtmA amarta hai, ata: vaha amuttabhAvA vi ya hoi nicco| indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai-jAnA ajjhatyaheDaM niyaya'ssa bandho nahIM jA sakatA hai| jo amarta bhAva saMsAraheDaM ca vayanti bandhaM / / hotA hai, vaha nitya hotA / AtmA ke Antarika rAgAdi hetu hI nizcita rUpa se bandha ke kAraNa haiN| aura bandha ko hI saMsAra kA hetu kahA hai|" 20. jahA vayaM dhammamajANamANA pAvaM purA kammamakAsi mohaa| orujjhamANA parirakkhiyantA taM neva bhujjo vi smaayraamo|| -"jaba taka hama dharma se anabhijJa the, taba taka mohavaza pApa karma karate rahe, Apake dvArA hama roke gae aura hamArA saMrakSaNa hotA rhaa| kintu aba hama puna: pApaM karma kA AcaraNa nahIM kreNge|" Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 - iSukArIya 21. abbhAhayaMmi savvao amohAhiM gihaMsi na raI 22. keNa abbhAhao logo ? keNa vA parivArio ? kA vA amohA vRttA ? jAyA ! ciMtAvaro humi || logaMmi parivArie / paDatIhiM labhe / 23. maccuNA'bbhAhao logo parivArio / rayaNI vuttA evaM tAya ! viyANaha // jarAe amohA 24. jA jA vaccai rayaNI na sA paDiniyattaI / ahammaM aphalA janti rAio || kuNamANassa 25. jA jA vaccai rayaNI na sA paDiniyattaI / dhammaM ca kuNamANassa saphalA janti rAio || 137 - " loka Ahata ( pIr3ita ) hai / cAroM tarapha se ghirA hai| amoghA A rahI haiM / isa sthiti meM hama ghara meM sukha nahIM pA rahe haiM / " pitA -" putro ! yaha loka kisase Ahata hai ? kisase ghirA huA hai ? amoghA kise kahate haiM ? yaha jAnane ke lie maiM cintita hU~ / " putra - " pitA ! Apa acchI taraha jAna leM ki yaha loka mRtyu se Ahata hai, jarA se ghirA huA hai / aura rAtri ( samayacakra kI gati) ko amoghA (kabhI na rukane vAlI ) kahate haiM / " 1 -" jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI hai / adharma karane vAle kI rAtriyA~ niSphala jAtI haiN|" -"jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI hai / dharma karane vAle kI rAtriyA~ saphala hotI haiM / " Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayana sUtra 26. egao saMvittANaM duhao smmttsNjuyaa| pacchA jAyA! gamissAmo bhikkhamANA kule kule // pitA --"putro, pahale hama saba kucha samaya eka sAtha raha kara samyaktva aura vratoM se yukta hoM arthAta unakA pAlana kreN| pazcAt DhalatI Ayu meM dIkSita hokara ghara-ghara se bhikSA grahaNa karate hue vicreNge|" 27. jassatyi maccuNA sakkhaM jassa va'sthi plaaynnN| jo jANe na marissAmi so hu kaMkhe sue siyaa|| ____"jisakI mRtyu ke sAtha maitrI hai, jo mRtyu ke Ane para dUra bhAga sakatA hai, athavA jo yaha jAnatA hai ki maiM kabhI marU~gA hI nahIM, vahI Ane vAle kala kI AkAMkSA (bharosA) kara sakatA 28. ajjeva dhamma paDivajjayAmo -"hama Aja hI rAga ko dUra jahiM pavanA na punnbbhvaamo| karake zraddhA se yukta munidharma ko aNAgayaM neva ya asthi kiMci svIkAra kareMge, jise pAkara puna: isa saddhAkhamaM Ne viNaittu raagN|| saMsAra meM janma nahIM lenA hotA hai| hamAre lie koI bhI bhoga anAgataabhukta nahIM hai, kyoMki ve ananta bAra bhoge jA cuke haiN|" prabuddha purohita29. pahINaputtassa hu nasthi vAso -"vAziSThi ! putroM ke binA isa vAsiTTi ! bhikkhAyariyAi kaalo| ghara meM merA nivAsa nahIM ho sakatA hai| sAhAhi rukkho lahae samAhiM bhikSAcaryA kA kAla A gayA hai| vRkSa chinnAhi sAhAhi tameva khaannN|| zAkhAoM se hI sundara lagatA hai| ' zAkhAoM ke kaTa jAne para vaha kevala ThUTha kahalAtA hai|" 30. paMkhAvihaNo bva jaheha pakkhI -"paMkhoM se rahita pakSI, yuddha meM bhiccA vihaNo bva raNe nrindo| senA se rahita rAjA, jalapota (jahAja) vivannasAro vaNio vva poe para dhana-rahita vyApArI jaise asahAya pahINaputto mi tahA ahaM pi|| hotA hai vaise hI putroM ke binA maiM bhI asahAya huuN|" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-iSukArIya purohita patnI31. susaMbhiyA kAmaguNA ime te -"susaMskRta evaM susaMgRhIta saMpiNDiyA aggrsppbhuuyaa| kAma-bhoga rUpa pracura viSayarasa jo hameM bhuMjAmu tA kAmaguNe pagAmaM prApta haiM, unheM pahale icchAnurUpa bhoga pacchA gamissAmu pahANamaggaM // leN| usake bAda hama munidharma ke pradhAna mArga para cleNge|" purohita32. bhuttA rasA bhoi ! jahAi Ne vao -"bhavati ! hama viSayarasoM ko na jIviyaTThA pajahAmi bhoe| bhoga cuke haiN| yuvAvasthA hameM chor3a rahI lAbhaM alAbhaM ca suhaM ca dukkhaM hai| maiM kisI svargIya jIvana ke saMcikkhamANo carissAmi moNaM // pralobhana meM bhogoM ko nahIM chor3a rahA huuN| lAbha-alAbha, sukha-duHkha ko samadRSTi se dekhatA huA maiM munidharma kA pAlana kruuNgaa|" purohita-patnI33. mA hU tumaM soyariyANa saMbhare -"pratisrota meM tairane vAle bUr3he juNNo va haMso pddisottgaamii| haMsa kI taraha kahIM tumheM phira apane bhuMjAhi bhogAi mae samANaM bandhuoM ko yAda na karanA par3e? ata: dukkhaM khu bhikkhaayriyaavihaaro|| mere sAtha bhogoM ko bhogo| yaha bhikSAcaryA aura yaha grAmAnugrAma vihAra kAphI duHkha-rUpa hai|" purohita34. jahA ya bhoI ! taNuyaM bhuyaMgo -"bhavati ! jaise sA~pa apane nimmoyaNiM hicca palei mutto| zarIra kI keMculI ko chor3akara muktamana emae jAyA payahanti bhoe se calatA hai, vaise hI donoM putra bhogoM te haM kahaM nANugamissamekko? ko chor3a kara jA rahe haiN| ata: maiM akelA raha kara kyA karU~gA? kyoM na unakA anugamana karU~?" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 uttarAdhyayana sUtra 35. chindittu jAlaM abalaM va rohiyA "rohita matsya jaise kamajora jAla macchA jahA kAmaguNe phaay| ko kATakara bAhara nikala jAte haiM, vaise dhoreyasIlA tavasA udArA hI dhAraNa kie hue gurutara saMyamabhAra dhIrA hu bhikkhAyariyaM caranti // ko vahana karane vAle pradhAna tapasvI dhIra sAdhaka kAmaguNoM ko chor3akara bhikSAcaryA ko svIkAra karate haiN|" purohita-patnI36. jaheva kuMcA samaikkamantA -"jaise krauMca pakSI aura haMsa tayANi jAlANi dalittu hNsaa| baheliyoM dvArA prasArita jAloM ko palenti pattA ya paI ya majjhaM kATakara AkAza meM svatantra ur3a jAte te haM kahaM nANugamissamekkA ? haiM, vaise hI mere putra aura pati bhI chor3akara jA rahe haiN| pIche maiM akelI raha kara kyA karU~gI? maiM bhI kyoM na unakA anugamana karU~?" 37. purohiyaM taM sasuyaM sadAraM -"putra aura patnI ke sAtha soccA'bhinikkhamma pahAya bhoe| purohita ne bhogoM ko tyAga kara kuDuMbasAraM viuluttamaM taM abhiniSkraNa kiyA hai"--yaha sunakara rAyaM abhikkhaM samuvAya devii|| usa kuTumba kI pracura aura zreSTha __ dhanasaMpatti kI cAha rakhane vAle rAjA ko rAnI kamalAvatI ne kahA 38. vantAsI puriso rAyaM! na so hoi psNsio| mAhaNeNa pariccattaM dhaNaM AdAumicchasi / / rAnI kamalAvatI -"tuma brAhmaNa ke dvArA parityakta dhana ko grahaNa karane kI icchA rakhate ho| rAjan ! vamana ko khAne vAlA puruSa prazaMsanIya nahIM hotA hai|" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-iSukArIya 141 39. savvaM jagaM jai tuhaM savvaM vAvi dhaNaM bhve| sabvaM pi te apajjattaM neva tANAya taM tv|| -"sArA jagat aura jagat kA samasta dhana bhI yadi tamhArA ho jAya, to bhI vaha tumhAre lie aparyApta hI hogaa| aura vaha dhana tumhArI rakSA nahIM kara skegaa|" 40. marihisi rAya! jayA tayA vA -"rAjan ! eka dina ina manojJa maNorame kAmaguNe phaay| kAma guNoM ko chor3akara jaba maroge, taba ekko ha dhammo naradeva! tANaM eka dharma hI saMrakSaka hogaa| he naradeva ! na vijjaI annamiheha kiMci // yahA~ dharma ke atirikta aura koI rakSA karane vAlA nahIM hai|" 41. nAhaM rame pakkhiNI paMjare vA -"pakSiNI jaise piMjare meM sukha saMtANachinnA carissAmi monnN| kA anubhava nahIM karatI hai, vaise hI mujhe akiMcaNA ujjukaDA nirAmisA bhI yahA~ Ananda nahIM hai| maiM sneha ke prigghaarNbhniyttdosaa|| baMdhanoM ko tor3akara akiMcana, sarala, nirAsakta, parigraha aura hiMsA se nivRtta hokara muni dharma kA AcaraNa kruuNgii|" 42. davaggiNA jahA raNe DajjhamANesu jntusu| anne sattA pamoyanti rAgaddosavasaM gayA // _-"jaise ki vana meM lage dAvAnala meM jantuoM ko jalate dekha rAgadveSa ke kAraNa anya jIva pramudita hote 43. evameva vayaM mUDhA kAmabhogesu mucchiyaa| DajjhamANaM na bujjhAmo rAgaddosa'ggiNA jgN|| -"usI prakAra kAmabhogoM meM mUchita hama mUr3ha loga bhI rAgadveSa kI agni meM jalate hue jagat ko nahIM samajha rahe haiN|" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 44. bhoge bhoccA vamittA ya lahubhUyavihAriNo / AmoyamANA gacchanti diyA kAmakamA iva // 450 ime ya baddhA phandanti mama hattha'jjamAgayA | vayaM ca sattA kAmesu bhavisAmo jahA ime // 46. sAmisaM kulalaM dissa bajjhamANaM nirAmisaM / AmisaM savvamujjhittA viharissAmi nirAmisA / / 47. giddhovame u naccANaM kAme saMsAravaNe / urago suvaNapAse va saMkamANo taNuM care // uttarAdhyayana sUtra "AtmavAn sAdhaka bhogoM ko bhogakara aura yathAvasara unheM tyAgakara vAyu kI taraha apratibaddha laghubhUta hokara vicaraNa karate haiN| apanI icchAnusAra vicaraNa karane vAle pakSiyoM kI taraha prasannatApUrvaka svatantra vihAra karate haiM / " "Arya ! hamAre hastagata hue ye kAmabhoga, jinheM hamane niyantrita samajha rakhA hai, vastuta: kSaNika haiM / abhI hama kAmanAoM meM Asakta haiM, kintu jaise ki purohita -- parivAra bandhanamukta huA hai, vaise hI hama bhI hoMge / " - " jisa gIdha pakSI ke pAsa mAMsa hotA hai, usI para dUsare mAMsabhakSI pakSI jhapaTate haiM / jisake pAsa mAMsa nahIM hotA hai, usa para nahIM jhapaTate haiN| ataH maiM bhI AmiSa arthAt mAMsopama saba kAmabhogoM ko chor3akara nirAmiSa bhAva se vicaraNa kruuNgii|" - " saMsAra ko bar3hAne vAle kAmabhogoM ko gIdha ke samAna jAnakara, unase vaise hI zaMkita hokara calanA cAhie, jaise ki garur3a ke samIpa sA~pa zaMkita hokara calatA hai / " Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-iSukArIya 143 48. nAgo vva bandhaNaM chittA appaNo vasahi ve| eyaM patthaM mahArAyaM! usuyAri tti me suyaM // 49. caittA viulaM rajjaM kAmabhoge ya ducce| nivvisayA nirAmisA ninehA nipprigghaa|| 50. sammaM dhammaM viyANittA ceccA kAmaguNe vre| tavaM pagijjha'hakkhAyaM ghoraM ghorprkkmaa|| ____"bandhana ko tor3akara jaise hAthI apane nivAsa sthAna (vana) meM calA jAtA hai, vaise hI hameM bhI apane vAstavika sthAna (mokSa) meM calanA caahie| he mahArAja iSukAra ! yahI eka mAtra zreyaskara hai, aisA maiMne jJAniyoM se sunA hai|" upasaMhAra vizAla rAjya ko chor3akara, dustyaja kAmabhogoM kA parityAga kara, ve rAjA aura rAnI bhI nirviSaya, nirAmiSa, ni:sneha aura niSparigraha ho ge| dharma ko samyak rUpa se jAnakara, phalata: upalabdha zreSTha kAmaguNoM ko chor3akara donoM hI yathopadiSTa ghora tapa ko svIkAra kara saMyama meM ghora parAkramI bne| isa prakAra ve saba kramaza: buddha bane, dharmaparAyaNa bane, janma evaM mRtyu ke bhaya se udvigna hue, ataeva du:kha ke anta kI khoja meM laga ge| jinhoMne pUrva janma meM anitya evaM azaraNa Adi bhAvanAoM se apanI AtmA ko bhAvita kiyA thA, ve saba rAjA, rAnI, brAhmaNa purohita, usakI patnI aur| ___ unake donoM putra vItarAga arhatzAsana meM moha ko dUra kara thor3e samaya meM hI duHkha kA anta karake mukta ho ge| --aisA maiM kahatA huuN| 51. evaM te kamaso buddhA savve dhmmpraaynnaa| jabhbha-maccubhauvviggA dukskhssntgvesinno|| 52. sAsaNe vigayamohANaM pubbi bhaavnnbhaaviyaa| acireNeva kAleNa dukkhssntmuvaagyaa|| 53. rAyA saha devIe mAhaNo ya purohio| mAhaNI dAragA ceva savve te parinivvuDe / --tti bemi ** *** Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sabhikSuka kauna bhikSu hai ? bhikSu kyA karatA hai ? bhikSu kyA mAnatA hai ? jo vyakti viSayoM se nirAsakta hokara eka mAtra muktilAbha ke lie bhikSu banA hai, usakA jIvana sAmAjika sukha-suvidhAoM se mAnyatAoM evaM dhAraNAoM se ekadama bhinna hotA hai / sabase prathama vaha nirbhaya hotA hai / vaha kisI se kabhI DaratA nahIM hai / naH sammAna aura pratiSThA se itarAtA hai / vaha apane jIvana ke nirvAha ke lie mantra-tantra Adi vidyAoM kA bhI upayoga nahIM karatA hai| usake mana meM amIra aura garIba kA bheda bhI nahIM hotA hai / vaha mukta mana se sabhI gharoM meM samAna bhAva se bhikSA ke lie hai / sAdhAraNa nirdhana gharoM se nIrasa bhikSA prApta hone para nindA nahIM karatA hai, aura sampanna gharoM se sarasa AhAra milane para prazaMsA bhI nahIM karatA hai / bhikSA lene ke bAda gRhastha ko dhanyavAda nahIM detA hai / na kRtajJatA jJApana ke lie hI kucha kahatA hai / vaha nirantara ekarasa apanI sAdhanA kI mastI meM aura sva kI khoja meM lagA rahatA hai| AtA vaha una logoM se dUra rahatA hai, jinase usake lakSya kI pUrti meM bAdhA AtI ho / vaha vyartha ke loka-vyavahAra aura samparka se sarvathA alaga rahakara sImita, saMyamita aura jAgRti- pUrNa jIvana jItA hai| isa prakAra kA jIvana jIne vAlA 'bhikSu' hotA hai / nindA aura stuti se mukta, rAga aura dveSa se uparata viziSTa sarvottama svalakSya kI dizA meM hI usakI jIvana kI maMgalayAtrA hotI hai / bhikSu ke saMyamI jIvana kI yaha vAstavika saMhitA hai 1 ***** 145 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. panarasamaM ujjhayaNaM : paMdarahavA~ adhyayana sabhikkhuyaM : sabhikSuka hindI anuvAda mUla moNaM carissAmi samicca dhammaM " dharma ko svIkAra kara munibhAva sahie ujjukaDe niyANachinne / kA AcaraNa karU~gA"- ukta saMkalpa se saMthavaM jahijja akAmakAme jo jJAna darzanAdi guNoM se yukta rahatA annAyaesI parivvae jesa bhikkhU / / hai, jisakA AcaraNa sarala hai, jisane nidAnoM ko cheda diyA hai, jo pUrva paricaya kA tyAga karatA hai, jo kAmanAoM se mukta hai, apanI jAti Adi kA paricaya die binA hI jo bhikSA kI gaveSaNA karatA hai aura jo apratibaddha bhAva se vihAra karatA hai, vaha bhikSu hai / jo rAga se uparata hai, saMyama meM veyaviyA''yarakkhie / tatpara hai, jo Azrava se virata hai, jo savvadaMsI zAstroM kA jJAtA hai, jo AtmarakSaka evaM abhibhUya je kamhica namucchiesa bhikkhU // prAjJa hai, jo rAgadveSa ko parAjita kara sabhI ko apane samAna dekhatA hai, jo kisI bhI vastu meM Asakta nahIM hotA hai, vaha bhikSu hai / rAgovarayaM carejja lADhe virae panne 146 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 15-sabhikSuka 3. akkosavahaM viittu * dhIre kaThora vacana evaM vadha-mArapITa muNI care lADhe niccmaaygutte| ko apane pUrva-kRta karmoM kA phala avvaggamaNe asaMpahire jAnakara jo dhIra mani zAnta je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhU // rahatA hai, jo saMyama se prazasta hai, jisane Azrava se apanI AtmA ko guptarakSita kiyA hai, AkulatA aura harSAtireka se jo rahita hai, jo samabhAva se saba kucha sahana karatA hai, vaha bhikSu 4. pantaM sayaNAsaNaM bhaittA jo sAdhAraNa se sAdhAraNa Asana sIuNhaM vivihaM ca dNsmsgN| aura zayana ko samabhAva se svIkAra avvaggamaNe asaMpahiDhe karatA hai, jo sardI-garmI tathA je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhU / DAMsa-macchara Adi ke anukUla aura pratikUla upasargoM meM harSita aura vyathita nahIM hotA hai, jo saba kucha saha letA hai, vaha bhikSu hai| 5. no sakkiyamicchaI na pUyaM jo bhikSu satkAra, pUjA aura no vi ya vandaNagaM, kuo pasaMsaM? vandanA taka nahIM cAhatA hai, vaha kisI se saMjae suvvae tavassI se prazaMsA kI apekSA kaise karegA? jo sahie Ayagavesaesa bhikkhU // saMyata hai, suvratI hai, aura tapasvI hai, jo nirmala AcAra se yukta hai, jo AtmA kI khoja meM lagA hai, vaha bhikSu 6. jeNa puNa jahAi jIviyaM strI ho yA puruSa, jisakI saMgati mohaM vA kasiNaM niycchii| se saMyamI jIvana chUTa jAye, aura saba naranAriM pajahe sayA tavassI ora se pUrNa moha meM ba~dha jAe, tapasvI na ya koUhalaM uvei sa bhikkhU // usa saMgati se dUra rahatA hai, jo kutUhala nahIM karatA, vaha bhikSu hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 7. chinnaM saraM bhomamantalikkhaM jo chinna (vastrAdi kI chidra-vidyA) sumiNaM lkkhnndnnddvtthuvijj| svara-vidyA, bhauma, antarikSa, svapna, aMgaviyAraM sarassa vijayaM lakSaNa, daNDa, vAstu-vidyA, aMgavikAra jo vijjAhi na jIvai sa bhikkhuu|| aura svara-vijJAna (pazu-pakSI Adi kI bolI kA jJAna)-ina vidyAoM se jo nahIM jItA hai, vaha bhikSu hai| 8. mantaM mUlaM vivihaM vejjacintaM jo rogAdi se pIr3ita hone para bhI vmnnvireynndhuumnnett-sinnaannN| maMtra, mUla-jar3I-bUTI Adi, Ayurveda Aure saraNaM tigicchiyaM ca saMbaMdhI vicAraNA, vamana, virecana, dhUmrataMparinnAyauparivvae sbhikkhuu|| pAna kI nalI, snAna, svajanoM kI zaraNa aura cikitsA kA tyAga kara apratibaddha bhAva se vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai| 9. khattiyagaNauggarAyaputtA kSatriya, gaNa, ugra, rAjaputra, brAhmaNa, mAhaNabhoiyavivihA ya sippinno| bhogika (sAmanta Adi) aura sabhI no tesiM vayai silogapUyaM prakAra ke zilpiyoM kI pUjA tathA taM parinnAya parivvae sa bhikkhU // prazaMsA meM jo kabhI kucha bhI nahIM kahatA hai, kintu ise heya jAnakara vicaratA hai, vaha bhikSu hai| 10. gihiNo je pavvaieNa diTThA jo vyakti prabajita hone ke bAda appavvaieNa va saMthuyA hvijjaa| paricita hue hoM, athavA jo prabajita tesiM ihaloiyaphalaTThA hone se pahale ke paricita hoM, unake jo saMthavaM na karei sa bhikkhuu|| sAtha isa loka ke phala kI prApti hetu jo saMstava (mela-jola) nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai| 11. sayaNAsaNa-pANa-bhoyaNaM zayana, Asana, pAna, bhojana aura vivihaM khAimaM sAimaM presiN| vividha prakAra ke khAdya evaM svAdya koI adae paDisehie niyaNThe svayaM na de, athavA mA~gane para bhI inkAra je tattha na paussaI sa bhikkhuu|| kara de to jo nimrantha unake prati dveSa nahIM rakhatA hai, vaha bhikSu hai / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 - sabhikSuka 149 12. jaM kiMci AhArapANaM vivihaM gRhasthoM se vividha prakAra ke khAima - sAimaM paresiM laddhuM / azanapAna evaM khAdya-svAdya prApta kara jo taM tiviheNa nANukaMpe jo manavacana kAyA se trividha maNa-vaya-kAyasusaMvuDe sa bhikkhU / / anukaMpA nahIM karatA hai, AzIrvAda Adi nahIM detA hai, apitu mana, vacana aura kAyA se pUrNa saMvRta rahatA hai, vaha bhikSu hai / 13. AyAmagaM ceva javodaNaM ca sIyaM ca sovIra - javodagaM ca / no hIlae piNDaM nIrasaM tu pantakulAI parivvaesa bhikkhU || 14. saddA vivihA bhavanti loe divvA mANussA tahA tiricchA / bhImA bhayabheravA urAlA jo soccAnavahijjai sabhikkhU | osAmana, jau se banA bhojana, ThaMDA bhojana, kAMjI kA pAnI, jau kA pAnI- jaise norasa piNDa - bhikSA kI jo niMdA nahIM karatA hai, apitu bhikSA ke lie sAdhAraNa gharoM meM jAtA hai, vaha bhikSu hai / saMsAra meM devatA, manuSya aura tiryaMcoM ke jo anekavidha raudra, ati bhayaMkara aura adbhuta zabda hote haiM, unheM sunakara jo DaratA nahIM hai, vaha bhikSu hai / 15. vAdaM vivihaM samicca loe lokapracalita vividha dharmaviSayaka sahie kheyANugae ya koviyappA / vAdoM ko jAnakara bhI jo jJAna darzanAdi panne abhibhUya savvadaMsI svadharma meM sthita rahatA hai, jo karmoM ko uvasante aviheDa sa bhikkhU // kSINa karane meM lagA hai, jise zAstroM kA paramArtha prApta hai, jo prAjJa hai, jo parISahoM ko jItatA hai, jo saba jIvoM ke prati samadarzI hai aura upazAnta hai, jo kisI ko apamAnita nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 uttarAdhyayana sUtra 16. asippajIvI agihe amitte jo zilpajIvI nahIM hai, jisakA jiindie savyao visspmukke| koI gRha nahIM hai, jisake abhiSvaMga ke aNukkasAI lahuappabhakkhI hetu mitra nahIM haiM, jo jitendriya hai, jo ceccA gihaM egacare sa bhikkha // saba prakAra ke parigraha se mukta hai, jo aNukaSAyI hai arthAt jisake krodhAdi kaSAya manda haiM, jo nIrasa aura parimita AhAra letA hai, jo gRhavAsa chor3akara ekAkI vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-samAdhi-sthAna brahmacarya kA artha hai-svarUpabodha aura aatmrmnntaa| vrata, niyama evaM pratijJAe~ usake lie vAtAvaraNa hai| ananta, apratima, advitIya sahaja Ananda AtmA kA svarUpa hai, svabhAva hai| kintu anAdi kI galata samajha aura upekSA ke kAraNa jIva ne zarIra, indriya aura mana meM Ananda ko khojaa| isa khoja ne kucha bhrama paidA kie, jisake phalasvarUpa AtmA ne Asakti aura vAsanA kA jAla apane cAroM tarapha buna liyA, use AtmA kA svabhAva mAna liyA aura usI meM ulajha gyaa| isa jAla ko tor3anA hI brahmacarya hai| bhrama se mukta ho jAnA hI brahmacarya hai| vaha bhrama svarUpabodha se TUTa sakatA hai| AtmaramaNatA se para-ramaNatA kA jAla naSTa ho sakatA hai| isake atirikta brahmacarya taka pahu~cane kA aura koI mArga nahIM hai| vrata, niyama, bAhya maryAdAe~ brahmacarya nahIM haiN| kintu brahmacarya taka pahu~cane ke lie yaha kevala eka vAtAvaraNa hai| prAthamika sthiti meM sAdhaka ke lie usakI avazya AvazyakatA hai| kintu vrata evaM niyamoM kA pAlana karane ke bAda bhI brahmacarya kI sAdhanA zeSa rahatI hai, cU~ki vikAroM ke bIja bhItara haiM, aura niyama Upara haiN| bAhara ke niyamoM se bhItara ke vikAra nahIM miTAye jA sakate haiN| phira bhI niyamoM kI upayogitA hai| jinase svayaM kA bodha prakaTa ho sake, svayaM ko jAnane kA avasara mila sake, ve niyama sAdhanA-kSetra meM atIva upayogI haiM, cU~ki indriya aura mana ke kolAhalapUrNa vAtAvaraNa meM brahmacarya kI sAdhanA kaThina hai| usa kolAhala ko niyama rokate haiM, jisase sAdhaka AsAnI se 'sva' kI khoja kara sakatA hai| ***** 151 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solasamaM ajjhayaNaM : solahavA~ adhyayana bambhacera-samAhiThANaMH brahmacarya-samAdhi-sthAna mUla sUtra 1-suyaM me AusaM! teNaM bhagavayA evamakkhAyaMiha khalu therehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU soccA, nisamma, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhibahule, gutte, guttindie, guttabambhayArI sayA appamatte vihrejjaa| hindI anuvAda AyuSman ! maiMne sunA hai ki usa bhagavAn ne aisA kahA hai| sthavira bhagavantoM ne nirgrantha pravacana meM dasa brahmacarya-samAdhi-sthAna batalAe haiMjinheM suna kara, jinake artha kA nirNaya kara bhikSa saMyama, saMvara. (Azravanirodha) tathA samAdhi (cittavizuddhi) se adhikAdhika sampanna ho-mana, vacana, kAyA kA gopana kare-indriyoM ko vaza meM rakhe-brahmacarya ko surakSita rakhe-aura sadA apramatta hokara vihAra kre| sthavira bhagavantoM ne brahmacaryasamAdhi ke ve kauna-se sthAna batalAe haiM--jinheM sunakara, jinake artha kA nirNaya kara--bhikSu saMyama, saMvara aura samAdhi se adhikAdhika sampanna homana, vacana aura kAyA kA gopana kare-indriyoM ko vaza meM rakhebrahmacarya ko surakSita rakhe-aura sadA apramatta hokara vihAra kare / sUtra 2-kayare khalu te therehiM bhagavantehiM dasa bambhacera-samAhiThANA pannatA je bhikkhU soccA, nisamma, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhibahule, gutte, guttindie, guttabaMbhayArI sayA appamatte viharejjA! 152 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-brahmacarya-samAdhi-sthAna 153 sUtra 3-ime khalu te therehi sthavira bhagavantoM ne brahmacaryabhagavantehi samAdhi ke ye dasa sthAna batalAe haiMdasa baMbhacera samAhiThANA pannatA, jinheM suna kara, jinake artha kA nirNaya je bhikkhU soccA, nisamma, kara bhikSu saMyama, saMvara aura samAdhi se saMjama bahule, saMvara bahule, adhikAdhika sampanna ho--mana, vacana aura kAyA kA gopana kare-indriyoM samAhibahule, ko vaza meM rakhe-brahmacarya ko surakSita gutte, guttindie, gutta baMbhayArI rakhe-sadA apramatta hokara vihAra kare / sayA appamatte vihrejjaa| taM jahA ve isa prakAra haiMvivittAI sayaNAsaNAI jo vivikta-arthAt ekAnta zayana sevijjA, se niggnthe| aura Asana kA sevana karatA hai, vaha no-itthI-pasupaNDagasaMsattAI nirgrantha hai| jo strI, pazu aura napuMsaka sayaNAsaNAI sevittA havai se saMsakta (AkIrNa) zayana aura Asana se niggnthe| kA sevana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha taM kahamiti ce? aisA kyoM? AyariyAha-nigganthassa AcArya kahate haiM jo strI, pazu khalu itthIpasupaNDagasaMsattAI aura napuMsaka se AkIrNa zayana aura sayaNAsaNAI sevamANassa Asana sevana karatA hai, usa brahmacArI bambhayArissa baMbhacere saMkA vA, nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kaMkhA vA, vitigicchA vA kAMkSA (bhogecchA) yA vicikitsA (phala samuSpajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ke prati sandeha) utpanna hotI hai, athavA ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannatAo unmAda paidA hotA hai, athavA vA dhammAo bhNsejjaa| jamhA no dIrghakAlika roga aura AtaMka ithi-pasupaMDagasaMsattAI sayaNAsaNAiM (AzudhAtI zUlAdi) hotA hai, athavA sevittA havA se niggnthe| vaha kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa hotA hai| ata: strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta (AkIrNa) zayana aura Asana kA jo sevana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 uttarAdhyayana sUtra sUtra 4-no itthINaM kaha jo striyoM kI (rUpa, lAvaNya Adi kahittA havai, se niggnthe| se sambandhita) kathA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai| taM kahamiti ce? aisA kyoM? AyariyAha-nigganthassa khalu AcArya kahate haiM jo striyoM kI itthINaM kahaM kahemANassa, kathA karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha bambhayArissa bambhacere saMkA vA ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA kaMkhA vA vitigicchA vA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA ummAyaM vA pAuNijjA, unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghadIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kAlika roga aura AtaMka hotA hai, kevalipannattAo vA dhammAo athavA vaha kevalI prarUpita dharma se bhaMsejjA! bhraSTa hotA hai| ata: nirgrantha striyoM kI tamhA no itthINaM kahaM khejjaa| kathA na kre| sUtra 5-no itthIhiM saddhi jo striyoM ke sAtha eka Asana para sannisejjAgae viharittA nahIM baiThatA hai, vaha nirgrantha hai| havai se niggnthe| taM kahamiti ce? aisA kyoM? AyariyAha-nigganthassa khalu AcArya kahate haiM-jo striyoM ke itthIhiM saddhiM sAtha eka Asana para baiThatA hai, usa sannisejjAgayassa, brahmacArI ko brahmacarya ke viSaya meM bambhayArissa bambhacere zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna saMkA vA, kaMkhA vA, hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza vitigicchA vA samuppajjijjA, hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, bheyaM vA labhejjA, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka ummAyaM vA pAuNijjA, hotA hai, athavA vaha kevalI prarUpita dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, dharma se bhraSTa hotA hai| ata: nirgrantha kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejjaa| striyoM ke sAtha eka Asana para na tamhA khalu no nigganthe baitthe| itthIhiM saddhiM sannisejAgae vihrejjaa| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-brahmacarya-samAdhi-sthAna 155 sUtra 6-no itthINaM indiyAI maNoharAI, maNoramAiM AloittA, nijhAittA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM indiyAI maNoharAI maNoramAI AloemANassa, nijjhAyamANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuSpajjijA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhNsejjaa| tamhA khalu nigganthe no itthINaM indiyAI maNoharAI maNoramAI AloejjA, nijjhaaejjaa| sUtra 7-no itthINaM kuDantaraMsi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasaIvA, rujhyasaha vA, gIyasaha vA, hasiyasahaM vA, thaNiyasadaM vA, kandiyasaI vA, vilaviyasaI vA, suNettA havai se niggnthe| jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko nahIM dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai| aisA kyoM? AcArya kahate haiM--jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevalI prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| isalie nirgrantha striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko na dekhe aura na unake viSaya meM cintana kre| jo miTTI kI dIvAra ke antara se, parade ke antara se athavA pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, stanita-garjana, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko nahIM sunatA hai, vaha nirgrantha hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 taM kahamiti ce ? AyariyAha- nigganthassa khalu itthINaM kuDuntaraMsi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasahaMvA, ruDyasaddaMvA, gIyasaddaM vA, hasiyasaddaM vA, thaNiyasaddaM vA, kandiyasaddaM vA, vilaviyasaddaM vA, suNemANassa bhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliya vA rogAyakaM havejjA, kevalapannattAo vA dhammAo bhaMsejjA ! tamhA khalu nigganthe no itthINaM kuDuntaraMsi vA, dUsantaraMsi vA, bhittantaraMsi vA, kuiyasaddaM vA, ruiyasaddaM vA, gIyasaddaM vA, hasiyasaddaM vA thaNiyasaddaM vA, kandiyasaddaM vA, vilaviyasaddaM vA suNemANe viharejjA / sUtra 8 - no nigganthe puvvarayaM, puvvakIliyaM aNusarittA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha- nigganthassa khalu puvvarayaM puvvakIliyaM aNusaramANasa bambhayArissa baMbhacere saMkA vA, uttarAdhyayana sUtra aisA kyoM ? AcArya kahate haiM--- miTTI kI dIvAra ke antara se parade ke antara se, athavA pakkI dIvAra ke antara se, striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko sunatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevalI - kathita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ata: nirgrantha miTTI kI dIvAra ke antara se parade ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta hAsya, garjana, Akrandana yA vilApa ke zabdoM kona sune / jo saMyama grahaNa se pUrva kI rati aura krIr3A kA anusmaraNa nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? AcArya kahate haiM-- jo saMyama grahaNa se pUrva kI rati kA, krIr3A kA anusmaraNa karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-brahmacarya-samAdhi-sthAna 157 kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA ! tamhA khalu no nigganthe puvvarayaM, puvvakIliyaM annusrejjaa| zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotI hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ata: nirgrantha saMyama grahaNa se pUrva kI rati aura krIr3A kA anusmaraNa na kre| sUtra 9-no paNIya AhAraM AhArittA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce? AyariyAha nigganthassa khalu paNIyaM pANabhoyaNaM AhAremANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA! tamhA khalu no nigganthe paNIyaM AhAraM aahaarejjaa| jo praNota arthAt rasayukta pauSTika AhAra nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai| aisA kyoM? AcArya kahate haiM jo rasayukta pauSTika bhojana-pAna karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ata: nirgrantha praNIta AhAra na kre| sUtra 10-no aimAyAe pANabhauyaNaM jo parimANa se adhika nahIM AhArettA havai, se niggnthe| khAtA-pItA hai, vaha nirgrantha hai| taM kahamiti ce? aisA kyoM ? AyariyAha nigganthassa khalu AcArya kahate haiM jo parimANa se Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 aimAyA pANabhoyaNaM AhAremANassa, bambhayArissa baMbhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyakaM havejjA, kevalipannatAo vA dhammAo bhaMsejjA ! tamhA khalu no nigganthe aimAyAe pANabhoyaNaM bhuMjijjA | sUtra 11 - no vibhUsANuvAI - havAi se nigganthe / " taM kahamiti ce ? AyariyAhavibhUsAvattie, vibhUsiyasarIre itthijaNassa abhilasaNijje havai ! tao NaM tassa itthijaNeNaM abhilasijjamANassa bambhacere saMkA vA, kaMkhA vA, vitigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyakaM havejjA, kevalipannattAo vA dhammAobhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe vibhUsANuvAI siyA / uttarAdhyayana sUtra adhika khAtA-pItA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevalI prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ata: nirgrantha parimANa se adhika na khAe, na pIe / jo vibhUSAnupAtI nahIM hotA hai, arthAt zarIra kI vibhUSA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? AcArya kahate haiM-- jisakI manovRtti vibhUSA karane kI hotI hai, vaha zarIra ko sajAtA hai, phalataH use striyA~ cAhatI haiM / ataH striyoM dvArA cAhe jAne vAle brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA, yA vicikitsA utpanna hotI hai, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, athavA vaha kevala prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha vibhUSAnupAta na bane / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-brahmacarya-samAdhi-sthAna 159 sUtra 12-no saha-rUva-rasa-gandha- jo zabda, rUpa, rasa, gandha aura phAsANuvAI havai, sparza meM Asakta nahIM hotA hai, vaha se niggnthe| nirgrantha hai| taM kahamiti ce? aisA kyoM? AyariyAha nigganthassa khalu AcArya kahate haiM--jo zabda, rUpa, saharUvarasagandhaphAsANuvAissa rasa, gandha aura sparza meM Asakta rahatA bambhayArissa bambhacere hai, usa brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, saMkA vA, kaMkhA vA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, vitigicchA vA samuSpajjijjA, athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai, bheyaM vA labhejjA, athavA unmAda paidA hotA hai, athavA ummAyaM vA pAuNijjA dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, athavA vaha kevalI prarUpita dharma se kevalipannattAo vA dhammAo bhraSTa ho jAtA hai| ata: nirgrantha zabda, bhaMsejjA! rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta na tamhA khalu no nigganthe bne| saharUvarasagandhaphAsANuvAI hvijjaa| yaha brahmacarya samAdhi kA dasavA~ dasame bambhacerasamAhiThANe hvi|| sthAna hai| bhavanti ittha silogA, taMjahA yahA~ kucha zloka haiM, jaise 1. jaM vivittamaNAiNNaM rahiyaM thIjaNeNa y| bambhacerassa rakkhaTThA AlayaM tu niseve| brahmacarya kI rakSA ke lie saMyamI ekAnta, anAkIrNa aura striyoM se rahita sthAna meM rhe| maNapalhAyajaNaNiM kaamraagvivddddnni| baMbhacerarao bhikkhU thIkahaM tu vivjje|| brahmacarya meM rata bhikSu mana meM AhlAda paidA karane vAlI tathA kAmarAga ko bar3hAne vAlI strI-kathA kA tyAga kre| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uttarAdhyayana sUtra 3. brahmacarya meM rata bhikSa striyoM ke sAtha paricaya tathA bAra-bAra vArtAlApa kA sadA parityAga kre| samaM ca saMthavaM thIhiM saMkahaM ca abhikkhnnN| baMbhacerarao bhikkhU niccaso privjje| aMgapaccaMga-saMThANaM caarullviy-pehiyN| baMbhacerarao thINaM cakkhugijhaM vivjje|| brahmacarya meM rata bhikSu cakSu-indriya se gAhya striyoM ke aMga-pratyaMga, saMsthAna-AkAra, bolane kI sundara mudrA, tathA kaTAkSa ko dekhane kA parityAga kre| kuiyaM ruiyaM gIyaM hasiyaM thnniy-kndiyN| baMbhacerarao thINaM soyagijhaM vivjje| brahmacarya meM rata bhikSu zrotrendriya se grAhya striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana aura krandana na sune / hAsaM ki9 raiM dappaM sahasA'vattAsiyANi y| bambhacerarao thINaM nANucinte kayAi vi|| brahmacarya meM rata bhikSu, dIkSA se pUrva jIvana meM striyoM ke sAtha anubhUta hAsya, krIr3A, rati, abhimAna aura Akasmika trAsa kA kabhI bhI anucintana na kare / paNIyaM bhattapANaM tu khippaM mayavivaDvaNaM bambhacerarao bhikkhU niccaso privjje|| brahmacarya meM rata bhikSa, zIghra hI kAmavAsanA ko bar3hAne vAle praNIta AhAra kA sadA-sadA parityAga kre| dhammaladdhaM miyaM kAle jattatthaM pnnihaannvN| nAimattaM tu bhuMjejjA bambhacerarao syaa|| brahmacarya meM rata bhikSu citta kI sthiratA ke lie, jIvana-yAtrA ke lie ucita samaya meM dharma-maryAdAnusAra prApta parimita bhojana kare, kintu mAtrA se adhika grahaNa na kre| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-brahmacarya-samAdhi-sthAna 161 brahmacarya meM rata bhikSu vibhUSA kA tyAga kare / zrRMgAra ke lie zarIra kA maNDana na kre| zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza--ina pA~ca prakAra ke kAmaguNoM kA sadA tyAga kre| 9. vibhUsaM parivajjejjA sriirprimnnddnnN| bambhacerarao bhikkhU siMgAratthaM na dhaare|| 10. sadde rUve ya gandhe ya rase phAse taheva y| paMcavihe kAmaguNe niccaso privjje| Alao thIjaNAiNNo thIkahA ya mnnormaa| saMthavo ceva nArINaM tAsiM indiydrisnnN|| 12. kuiyaM ruiyaM gIyaM hasiyaM bhutAsiyANi y| paNIyaM bhattapANaM ca aimAyaM paannbhoynnN|| 11. (1) striyoM se AkIrNa sthAna, (2) manorama strI-kathA, (3) striyoM kA paricaya, (4) unakI indriyoM ko dekhanA, (5) unake kUjana, rodana, gIta aura hAsyayukta zabdoM kA sunanA, (6) bhukta bhogoM aura sahAvasthAna ko smaraNa karanA, (7) praNIta (pauSTika) bhojana-pAna, (8) mAtrA se adhika bhojana pAna, (9) zarIra ko sajAne kI icchA, (10) durjaya kAma bhoga-ye dasa Atma-gaveSaka manuSya ke lie tAlapuTa viSa ke samAna 13. gattabhUsaNamiTuM ca kAmabhogA ya dujjyaa| narassa'ttagavesissa visaM tAlauDaM jahA / / ekAgracitta vAlA muni durjaya / kAmabhogoM kA sadaiva tyAga kare aura saba prakAra ke zaMkA-sthAnoM se dUra rhe| 14. dujjae kAmabhoge ya niccaso privjje| saMkaTThANANi savvANi vajjejjA pnnihaannvN|| 15. dhammArAma care bhikkhU dhiimaM dhmmsaarhii| dhammArAmarae dante bambhacera - smaahie| jo dhairyavAna hai, jo dharmaratha kA cAlaka sArathi hai, jo dharma ke ArAma meM rata hai, jo dAnta hai, jo brahmacarya meM susamAhita hai, vaha bhikSu dharma ke ArAma (bAga) meM vicaraNa karatA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 uttarAdhyayana sUtra jo duSkara brahmacarya kA pAlana karatA hai, use deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara-sabhI namaskAra karate 16. deva-dANava- gandhavvA jkkh-rkkhs-kinnraa| bambhayAriM namaMsanti dukkaraM je karanti tN|| 17. esa dhamme dhuve niAe sAsae jinndesie| siddhA sijjhanti cANeNa sijjhissanti tahAvare // -tti bemi| ___yaha brahmacarya-dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinopadiSTa hai| isa dharma ke dvArA aneka sAdhaka siddha hue haiM, ho rahe haiM, aura bhaviSya meM bhI hoNge| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 pApa - zramaNIya bhikSu hone ke bAda jo sAdhanA nahIM karatA hai, vaha pApazramaNa hai| bhikSu banane ke bAda sAdhaka vyakti ko apanA jIvana sAdhanAmaya vyatIta karanA hI cAhie; kintu agara vaha aisA nahIM karatA hai, to bhagavAn mahAvIra use 'pApazramaNa' kahate haiM / sAdhu hone ke bAda yaha socanA ThIka nahIM hai ki aba mujhe aura kucha karane kI kyA AvazyakatA hai ? gRhatyAga kara anagAra ho gayA hU~, bhikSu bana gayA huuN| mujha kRtakRtya ko aba aura kyA cAhie ? ArAma se satkAra sammAna ke sAtha bhikSA mila hI jAtI hai / anya saba suvidhAe~ bhI prApta 1 Ananda se jIvana-yAtrA cala rahI hai / aba sAdhanA ke nAma para vyartha ke AtmapIr3ana se kyA lAbha ? yadi vivekabhraSTa bhikSu aisA socatA hai, to vaha sAdhanApatha se bhaTaka jAtA hai / usakI dRSTi AtmA se haTa kara zarIra para A ThaharatI hai, phalata: subaha se zAma taka vaha yatheccha khAtA-pItA hai aura ArAma se soyA rahatA hai / na use ThIka taraha calane kA viveka rahatA hai aura na baiThane kA / apane upakaraNoM ko binA dekhe - bhAle yoM hI cAhe jahA~ rakha detA hai / sArA kArya phUar3apana se karatA hai aura avyavasthita rahatA hai / kisI ke samajhAne para samajhatA bhI nahIM hai, apitu ulTA samajhAne vAle kI hI bhUleM nikAlane lagatA hai / una para krodha karatA hai / unakI bAta nahIM mAnatA hai / AcArya aura upAdhyAya ke prati apane kartavya kA pAlana nahIM karatA 1 ke adhyayana se jI curAtA hai| binA kAraNa ke yoM hI ullaMTha-pane se eka gaNa se dUsare gaNa meM jAtA hai| avivekI aura mUr3ha hai / vicAroM se asthira hai| vaha zramaNa (bhikSu pApazramaNa hai / zruta 163 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 uttarAdhyayana sUtra zramaNa banane kA lakSya kevala veSa-parivartana se parA nahIM hotA hai| veSa-parivartana AsAna hai| do-cAra ba~dhe ba~dhAye niyamoM kA pAlana karanA bhI sahaja hai| kintu anAsakti ke sAtha usa parama satya kI khoja ke lie apane ko sarvatobhAvena samarpita karanA, AsAna nahIM hai| aura yahI vaha sAdhanA hai, jo mAnava-jIvana kA parama Adarza hai / jo ise sAdha sakatA hai, bhagavAn mahAvIra use zreSTha zramaNa kahate haiN| ** *** Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aamanane satarasamaM ajjhayaNaM : satarahavA~ adhyayana pAvasamaNijjaM : pApa-zramaNIya - - mUla hindI anuvAda 1. je ke ime pavvaie niyaNThe jo koI dharma ko sunakara, atyanta dhammaM suNittA vinnovvnne| durlabha bodhilAbha ko prApta karake pahale sudullahaM lahiuM bohilAbhaM to vinaya arthAt AcAra se saMpanna ho viharejja pacchA ya jahAsuhaM tu // jAtA hai, nirgrantharUpa meM pravrajita ho jAtA hai, kintu bAda meM sukha-spRhA ke kAraNa svacchanda-vihArI ho jAtA hai| 2. sejjA daDhA pAuraNaM me asthi AcArya evaM guru ke dvArA uppajjaI bhottaM taheva paauN| zAstrAdhyayana kI preraNA milane para vaha jANAmi jaM vaTTai Ausu ! tti durmukha hokara kahatA hai--"AyuSman ! kiM nAma kAhAmi sueNa bhante / / rahane ko acchA sthAna mila rahA hai / kapar3e mere pAsa haiN| khAne-pIne ko mila jAtA hai| aura jo ho rahA hai, use maiM jAnatA huuN| bhante ! zAstroM kA adhyayana karake maiM kyA karU~gA?" 3. je ke ime pavvaie jo koI pravrajita hokara nidrAzIla niddAsIle pgaamso| rahatA hai, yatheccha khA-pIkara basa ArAma bhoccA peccA suhaM suvai se so jAtA hai, vaha 'pApazramaNa' kahalAtA pAvasamaNe ti vuccaI / / hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 uttarAdhyayana sUtra 4. AyariyauvajjhAehiM suyaM viNayaM ca gaahie| te ceva khisaI bAle pAvasamaNe tti vuccaI / / jina AcArya aura upAdhyAyoM se zruta (vicAra) aura vinaya (AcAra) grahaNa kiyA hai, unhIM kI nindA karatA hai, vaha bAla-arthAt vivekabhraSTa pApazramaNa kahalAtA hai| jo AcArya aura upAdhyAyoM kI cintA (sevA Adi kA dhyAna) nahIM karatA hai, apitu unakA anAdara karatA hai, jo DhITha hai, vaha pApazramaNa kahalAtA Ayariya-uvajjhAyANaM sammaM no pdditppi| appaDipUyae thaddhe pAvasamaNe ti vuccii|| 6. sammaimANe pANANi bIyANi hariyANi y| asaMjae saMjayamannamANe pAvasamaNe tti vuccaI / / 7. saMthAraM phalagaM pIDhaM nisejaM paaykmblN| appamajjiyamAruhai pAvasamaNe tti vuccii| jo prANI (dvIndriya Adi jIva), bIja aura vanaspati kA saMmardana karatA rahatA hai, jo asaMyata hote hue bhI svayaM ko saMyata mAnatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo saMstAraka--bichaunA, phalakapATa, pITha-Asana, niSadyAsvAdhyAyabhUmi aura pAdakambalapAdapuMchana kA pramArjana kie binA hI una para baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo jaldI-jaldI calatA hai, jo puna:-puna: pramAdAcaraNa karatA rahatA hai, jo maryAdAoM kA ullaMghana karatA hai, jo krodhI hai, vaha pApazramaNa kahalAtA 8. davadavassa caraI pamatte ya abhikkhnnN|| ullaMghaNe ya caNDe ya pAvasamaNe tti vuccaI / / paDilehei pamatte uvaujjhai paaykmblN| paDilehaNAaNAutte pAvasamaNe tti vuccaI // jo pramatta-asAvadhAna hokara pratilekhana karatA hai, jo pAtra aura kambala jahA~-tahA~ rakha detA hai, jo pratilekhana meM anAyukta-asAvadhAna rahatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-pApa-zramaNIya 167 10. paDilehei pamatte se kiMci hu nisaamiyaa| guruM paribhAvae niccaM pAvasamaNe ti vuccii| 11. bahumAI . pamuhare thaddhe luddhe annigghe| asaMvibhAgI aciyatte pAvasamaNe tti vuccii|| 12. vivAdaM ca udIrei ahamme attpnnhaa| vuggahe kalahe ratte pAvasamaNe tti vuccii|| jo idhara-udhara hI bAtoM ko sunatA huA pramattabhAva se pratilekhana karatA hai, jo guru kI avahelanA karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| - jo bahuta mAyAvI hai, jo vAcAla hai, jo stabdha-dhITha hai, lobhI hai, jo anigraha hai-arthAt indriya evaM mana para ucita niyantraNa nahIM rakhatA hai, jo prApta vastuoM kA paraspara saMvibhAga nahIM karatA hai, jise guru ke prati prema nahIM hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo zAnta hue vivAda ko puna: ukhAr3atA hai, jo adharma meM apanI prajJA kA hanana karatA hai, jo kadAgraha (vigraha) tathA kalaha meM vyasta hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo sthiratA se nahIM baiThatA hai, jo hAtha-paira Adi ko caMcala evaM vikRta ceSTAe~ karatA hai, jo jahA~-tahA~ baiTha jAtA hai, jise Asana para baiThane kA ucita viveka nahIM hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo raja (sacitta dhUla) se lipta pairoM se so jAtA hai, jo zayyA kA pramArjana nahIM karatA hai, saMstArakabichaune ke viSaya meM asAvadhAna hotA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| ___ jo dUdha, dahI Adi vikRtiyA~ bAra-bAra khAtA hai, jo tapa-kriyA meM ruci nahIM rakhatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| 13. athirAsaNe kukkuIe jattha tattha nisiiyii| AsaNammi aNAutte pAvasamaNe tti vuccii| 14. sasarakkhapAe subaI sejjaM na pddilehi| saMthArae annaautte| pAvasamaNe tti vuccii|| 15. duddha-dahIvigaIo AhArei abhikkhnnN| arae ya tavokamme pAvasamaNe tti vuccii| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 uttarAdhyayana sUtra 16. asthantammi ya sUrammi AhArei abhikkhnnN| coio paDicoeDa pAvasamaNe tti vuccaI / / 17. AyariyapariccAI prpaasnnddseve| gaNaMgaNie dubbhUe pAvasamaNe tti vuccaI // 18. sayaM gehaM paricajja paragehaMsi vAvaDe / nimitteNa ya vavaharaI pAyasamaNe ti vuccii|| jo sUryodaya se lekara sUryAsta taka bAra-bAra khAtA rahatA hai, jo samajhAne para ulaTA par3atA hai-arthAt zikSaka guru ko hI upadeza jhAr3ane lagatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| __jo apane AcArya kA parityAga kara anya pASaNDa-mataparamparA ko svIkAra karatA hai, jo gANaMgaNika hotA hai-arthAt chaha mAsa kI alpa avadhi meM hI eka gaNa se dUsare gaNa meM saMkramaNa karatA hai, vaha durbhUta-nindita pApazramaNa kahalAtA hai| ___ jo apane ghara (gRhakArya) ko chor3akara paraghara meM vyApta hotA hai-dUsaroM kI ghara gRhasthI ke dhandhoM meM laga jAtA hai, jo zubhAzubha batalAkara dravyAdika upArjana karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo apane jJAtijanoM se-pUrva paricita svajanoM se AhAra grahaNa karatA hai, sabhI gharoM se sAmudAyika bhikSA nahIM cAhatA hai, gRhastha kI zayyA para baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| jo isa prakAra AcaraNa karatA hai, vaha pArzvasthAdi pA~ca kuzIla bhikSuoM ke samAna asaMvRta hai, kevala muniveSa kA hI dhAraka hai, zreSTha muniyoM meM nikRSTa hai| vaha isa loka meM viSa kI taraha nindanIya hotA hai, ata: na vaha isa loka kA rahatA hai, na paraloka kaa| 19. sannAipiNDaM jemei necchaI sAmudANiyaM / gihinisejjaM ca vAhei pAvasamaNe tti vuccaI / / 20. eyArise paMcakusIlasaMvuDe rUvaMdhare muNipavarANa hetttthime| ayaMsi loe visamevagarahie na se ihaM neva parattha loe| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-pApa-zramaNIya 21. je vajjae ee sayA u dose se suvvae hoi muNINa mjjhe| ayaMsi loe amayaM va pUie ArAhae logamiNaM tahAvaraM // jo sAdhu ina doSoM ko sadA dUra karatA hai, vaha muniyoM meM suvrata hotA hai| vaha isa loka meM amRta kI taraha pUjA jAtA hai| ata: vaha isa loka tathA paraloka donoM hI lokoM kI ArAdhanA karatA hai| -aisA maiM kahatA huuN| -tti bemi| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjayIya agara tuma abhaya cAhate ho, to dUsaroM ko bhI abhaya do| kAMpilya nagara kA rAjA saMjaya eka bAra zikAra khelane ke lie jaMgala meM gayA thaa| sAtha meM senA bhI thii| senA ne jaMgala ke hiraNoM ko kezara udyAna kI ora khader3A aura rAjA ne eka-eka karake trasta hiraNoM ko vANoM se bIMdhanA zurU kiyaa| ghAyala hiraNa idhara-udhara daur3a-bhAga rahe the, mara rahe the, bhUmi para gira rahe the aura rAjA ghor3e para car3hA unakA pIchA kara rahA thaa| dUra jAkara kucha mRta hiraNoM ke pAsa hI rAjA ne, latAmaNDapa meM, eka muni ko dhyAna meM baiThe hue dekhaa| rAjA ne socA ki ho na ho, ye hiraNa muni ke haiN| maiMne muni ke hiraNa mAra DAle haiM, bar3A anartha ho gyaa| muni kruddha ho gae to lAkhoM-karor3oM vyaktiyoM ko eka kSaNa meM jalA kara bhasma kara deNge| rAjA itanA bhayabhIta huA ki kucha pUcho nhiiN| vaha ghor3e se utarA, muni ke pAsa gayA, aura atyanta namratA ke sAtha muni se apane aparAdha ke lie kSamA mA~gane lgaa| muni gardabhAli ne dhyAna kholakara rAjA se kahA- "rAjan ! merI ora se tumheM abhaya hai| para, tuma bhI to dUsaroM ko abhaya dene vAle bno| jinake lie tama yaha anartha kara rahe ho, ve svajana evaM parijana koI bhI tamheM bacA nahIM skeNge|" gardabhAli muni ke upadeza se rAjA saMjaya muni bana gayA aura sAdhanA meM laga gyaa| eka bAra eka kSatriya muni ne saMjaya ko pUchA-"tuma kauna ho? tumhAre AcArya kauna haiM?" muni saMjaya ne apanA saMkSipta-sA paricaya diyaa| anantara kSatriya muni ne saMjaya muni ko samajhAyA ki "ekAntavAda ahetuvAda hai| vaha mokSa 171 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 uttarAdhyayana sUtra kA mArga nahIM hai| samajhadAra ekAntavAda ko nahIM mAnate haiN| maiM bhagavAn mahAvIra ke prarUpita jina-zAsana ko zreSTha samajhatA huuN| aura isI prakAra bharata Adi cakravartiyoM ne tathA dazArNabhadra, nami, karakaNDu, naggati, udrAyaNa, kAzIrAja, vijaya, mahAbala Adi rAjAoM ne jinazAsana kI vizeSatAoM ko dekhakara use svIkAra kiyA aura Atma-kalyANa kiyaa|" prastuta adhyayana meM rAjarSi saMjaya ko kSatriya muni ke dvArA diyA huA upadeza vistAra se varNita hai| jaina itihAsa kI purAtana gAthAoM para bhI vyApaka prakAza DAlA gayA hai| gardabhAli anagAra ne saMjaya rAjA ko jo upadeza diyA hai, vaha to Aja bhI itanA preraka hai ki mAnava ke andara kI banda A~kheM khola detA hai| yaha vaha zAzvata satya hai, jo kabhI dhUmila nahIM hotaa| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThArasamaMajjhayaNaMH aThArahavA~ adhyayana saMjaijjaM : saMjayIya mUla 1. kampille nayare rAyA udiNNabala - vaahnne| nAmeNaM saMjae nAma migavvaM uvnnigge| hayANIe gayANIe rahANIe taheva y| pAyattANIe mahayA savvao privaarie| mie chubhittA hayagao kmpillujjaannkesre| bhIe sante mie tattha vahei rsmucchie| hindI anuvAda ___ kAmpilya nagara meM senA aura vAhana se susaMpanna 'saMjaya' nAma kA rAjA thaa| eka dina vaha mRgavyA-arthAt mRgayA-zikAra ke lie niklaa| vaha rAjA saba ora se vizAla azvasenA, gajasenA, rathasenA tathA padAti senA se parivRta thaa| rAjA azva para ArUr3ha thaa| vaha rasa-mUcchita hokara kAmpilya nagara ke kezara udyAna kI ora Dhakele gae bhayabhIta evaM zrAnta hiraNoM ko mAra rahA thaa| 4. aha kesarammi ujjANe aNagAre tvodhnne| sajjhAya-jjhANasaMjutte dhammajjhANaM jhiyaayii|| apphovamaNDavammi jhAyaI jhviyaasve| tassAgae mie pAsaM vaheI se nraahive|| usa kezara udyAna meM eka tapodhana anagAra svAdhyAya evaM dhyAna meM lIna the, dharmadhyAna kI ekAgratA sAdha rahe the| Azrava kA-karmabandha ke rAgAdi hetuoM kA kSaya karane vAle anagAra apphovamaNDapa-latAmaNDapa meM dhyAna kara rahe the| unake samIpa Ae hiraNoM kA rAjA ne badha kara diyA thaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayana sUtra 6. aha Asagao rAyA khippamAgamma so thi| hae mie u pAsittA aNagAraM tattha pAsaI / / aha rAyA tattha saMbhanto aNagAro mnnaa''ho| mae u manda-puNNeNaM rasagiddheNa dhantuNA / / AsaM visajjaittANaM aNagArassa so nivo| viNaeNa vandae pAe bhagavaM! ettha me khame // aha moNeNa so bhagavaM aNagAre jhaannmssie| rAyANaM na paDimantei tao rAyA bhyhuo| azvArUr3ha rAjA zIghra vahA~ AyA. jahA~ mani dhyAnastha the| mRta hiraNoM ko dekhane ke bAda usane vahA~ eka ora anagAra ko bhI dekhaa| rAjA mani ko dekhakara sahasA bhayabhIta ho gyaa| usane socA-"maiM kitanA mandapuNya-bhAgyahIna, rasAsakta evaM hiMsaka vRtti kA hU~, ki maiMne vyartha hI muni ko Ahata kiyA hai|" ___ghor3e ko chor3akara usa rAjA ne vinayapUrvaka anagAra ke caraNoM ko vandana kiyA aura kahA ki"bhagavan ! isa aparAdha ke lie mujhe kSamA kreN|" ve anagAra bhagavAn maunapUrvaka dhyAna meM lIna the| unhoMne rAjA ko kucha bhI pratyuttara nahIM diyA, ata: rAjA aura adhika bhayadruta-bhayAkrAnta huaa| rAjA - "bhagavan ! maiM saMjaya huuN| Apa mujha se kucha to boleN| maiM jAnatA hU~-kruddha anagAra apane teja se karor3oM manuSyoM ko jalA DAlate haiN|" anagAra___"pArthiva ! tujhe abhaya hai| para, tU bhI abhayadAtA bn| isa anitya jIvaloka meM tU kyoM hiMsA meM saMlagna hai?" 10. saMjaoM ahamassIti bhagavaM! vAharAhi me| kuddhe teeNa aNagAre Daheja nrkoddio|| 11. abhao patthivA! tubbhaM abhayadAyA bhavAhi y| aNicce jIvalogammi kiM hiMsAe pasajjasi? Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-saMjayIya 175 12. jayA savvaM pariccajja gantavvamavasassa te| aNicce jIvalogammi kiM rajjammi pasajjasi? 13. jIviyaM ceva rUvaM ca vijjusaMpAya - cNclN| jattha taM mujhasI rAyaM! peccatyaM nAvabujjhase / / ___-"saba kucha chor3akara jaba tujhe yahA~ se avazya lAcAra hokara cale jAnA hai, to isa anitya jIvaloka meM tU kyoM rAjya meM Asakta ho rahA hai ?" ___-"rAjan ! tU jisameM mohamugdha hai, vaha jIvana aura saundarya bijalI kI camaka kI taraha caMcala hai| tU apane paraloka ke hita ko nahIM samajha rahA 14. dArANi ya suyA ceva mittA ya taha bndhvaa| jIvantamaNujIvanti mayaM nANuvvayanti y|| 15. nIharanti mayaM puttA piyaraM prmdukkhiyaa| piyaro vi tahA putte bandhU rAyaM ! tavaM cre|| ___"striyA~, putra, mitra tathA bandhujana jIvita vyakti ke sAtha hI jIte haiN| koI bhI mRta vyakti ke pIche nahIM jAtA hai-arthAt mare ke sAtha koI nahIM maratA hai|" -"atyanta du:kha ke sAtha putra apane mRta pitA ko ghara se bAhara zmazAna meM nikAla dete haiN| usI prakAra putra ko pitA aura bandhu ko anya bandhu bhI bAhara nikAlate haiN| ata: rAjan ! tU tapa kA AcaraNa kara / " -"mRtyu ke bAda usa mRta vyakti ke dvArA arjita dhana kA tathA surakSita striyoM kA hRSTa, tuSTa evaM alaMkRta hokara anya loga upabhoga karate haiN|" -"jo sukha athavA duHkha ke karma jisa vyakti ne kie haiM, vaha apane una karmoM ke sAtha parabhava meM jAtA hai|" 16. tao teNa'jjie davve dAre ya prirkkhie| kIlanta'nne narA rAyaM! haTTha-tuTTa-malaMkiyA // 17. teNAvi jaM kayaM kamma suhaM vA jai vA duhN| kammuNA teNa saMjutto gacchaI u paraM bhavaM / / 18. soUNa tassa so dhamma aNagArassa antie| mahayA saMveganivveyaM samAvanno nraahivo|| anagAra ke pAsa se mahAn dharma ko sunakara, rAjA mokSa kA abhilASI aura saMsAra se vimukha ho gyaa| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 uttarAdhyayana sUtra rAjya ko chor3akara vaha saMjaya rAjA bhagavAn gardabhAli anagAra ke samIpa jinazAsana meM dIkSita ho gyaa| 19. saMjao caiDaM rajjaM nikkhanto jinnsaasnne| gaddabhAlissa bhagavao / aNagArassa antie / / ciccA raTuM pavvaie khattie pribhaasi| jahA te dIsaI rUvaM pasannaM te tahA mnno|| rASTra ko chor3akara pravrajita hue kSatriya muni ne eka dina saMjaya muni ko kahA-"tumhArA yaha rUpa (bAhya AkAra) jaise prasanna (nirvikAra) hai, lagatA hai-vaise hI tumhArA antarmana bhI prasanna 21. kiMnAme? kiMgotte? kassaTThAe va mAhaNe? kahaM paDiyarasI buddha? kahaM viNIe tti vuccasi? kSatriya muni "tumhArA nAma kyA hai? tumhArA gotra kyA hai ? kisa prayojana se tuma mahAn muni bane ho? kisa prakAra AcAryoM kI sevA karate ho? kisa prakAra vinIta kahalAte ho?" saMjaya mani____"merA nAma saMjaya hai| merA gotra gautama hai| vidyA aura caraNa ke pAragAmI 'gardabhAli' mere AcArya haiN|" 22. saMjao nAma nAmeNaM tahA gottaNa goymo| gaddabhAlI mamAyariyA vijjAcaraNapAragA // 23. kiriyaM akiriyaM viNayaM annANaM ca mahAmuNI! eehiM cauhi ThANahiM meyanne kiM pbhaasii|| kSatriya mani --"he mahAmune ! kriyA, akriyA, vinaya aura ajJAna-ina cAra sthAnoM ke dvArA kucha ekAntavAdI meyajJa arthAt tattvavettA asatya tattva kI prarUpaNA karate haiN|" -"buddha-tattvavettA, parinirvRtaupazAnta, vidyA aura caraNa se saMpanna, satyavAk aura satyaparAkramI jJAtavaMzIya bhagavAn mahAvIra ne aisA prakaTa kiyA hai|" 24. ii pAukare buddhe nAyae prinivvudde| vijjA-caraNasaMpanne sacce sccprkkme|| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-saMjayIya 177 / 25. paDanti narae ghore je narA paavkaarinno| divvaM ca gaI gacchanti carittA dhmmmaariyN| 26. mAyAvuiyameyaM tu musAbhAsA nirasthiyA saMjamamANo vi ahaM vasAmi iriyAmi y|| 27. savve te viiyA majjhaM micchAdiTThI annaariyaa| vijjamANe pare loe sammaM jANAmi appagaM // 28. ahamAsI mahApANe juimaM vrissovme| jA sA pAlI mahApAlI divvA varisasaovamA / / -"jo manuSya pApa karate haiM, ve ghora naraka meM jAte haiN| aura jo Aryadharma kA AcaraNa karate haiM, ve divya gati ko prApta karate haiN|" ___"yaha kriyAvAdI Adi ekAntavAdiyoM kA saba kathana mAyApUrvaka hai, ata: mithyA vacana hai, nirarthaka hai| meM ina mAyApUrNa vacanoM se bacakara rahatA hU~, bacakara calatA huuN|" ____"ve saba mere jAne hue haiM, jo mithyAdRSTi aura anArya haiN| maiM paraloka meM rahate hue apane ko acchI taraha se jAnatA hU~ / " -"maiM pahale mahAprANa nAmaka vimAna meM varSa zatopama Ayu vAlA dyutimAn deva thaa| jaise ki yahA~ sau varSa kI Ayu pUrNa mAnI jAtI hai, vaise hI vahA~ pAlI--palyopama evaM mahApAlI-sAgaropama kI divya Ayu pUrNa hai|" ___-"brahmaloka kA AyuSya pUrNa karake maiM manuSya bhava meM AyA huuN| maiM jaise apanI Ayu ko jAnatA hU~, vaise hI dUsaroM kI Ayu ko bhI jAnatA 29. se cue bambhalogAo mANussaM bhvmaage| appaNo ya paresiMca AuM jANe jahA thaa|| 30. nANAruiM ca chandaM ca parivajjejja sNje| aNaTThA je ya savvatthA ii vijjAmaNusaMcare // ___-"nAnA prakAra kI ruci aura chandoM kA- arthAt mana ke vikalpoM, kA, tathA saba prakAra ke anarthaka vyApAroM kA saMyatAtmA muni ko sarvatra parityAga karanA caahie| isa tattvajJAnarUpa vidyA kA saMlkSya kara saMyamapatha para saMcaraNa kre|" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 uttarAdhyayana sUtra 31. paDikkamAmi pasiNANaM paramantehiM vA punno| aho uThThie ahorAyaM ii vijjA tavaM care / / ____"maiM zubhAzubhasUcaka praznoM se aura gRhasthoM kI mantraNAoM se dUra rahatA huuN| aho! maiM dina-rAta dharmAcaraNa ke lie udyata rahatA huuN| yaha jAnakara tuma bhI tapa kA AcaraNa kro|" 32. jaM ca me pucchasI kAle sammaM suddheNa ceysaa| tAI pAukare buddhe taM nANaM jinnsaasnne| -"jo tuma mujhe samyak zuddha citta se kAla ke viSaya meM pUcha rahe ho, use buddha-sarvajJa ne prakaTa kiyA hai| ata: vaha jJAna jinazAsana meM vidyamAna -"dhIra puruSa kriyA meM ruci rakhe aura akriyA kA tyAga kare / samyak dRSTi se dRSTisaMpanna hokara tuma duzcara dharma kA AcaraNa kro|" 33. kiriyaM ca royae dhIre akiriyaM privjje| diTThIe diTThisaMpanne dhamma cara suduccaraM / / 34. eyaM puNNapayaM soccA attha-dhammovasohiyaM / bharaho vi bhArahaM vAsaM ceccA kAmAi pvve| ____"artha aura dharma se upazobhita isa puNyapada (pavitra upadeza vacana) ko sunakara bharata cakravartI bhAratavarSa aura kAmabhogoM kA parityAga kara pravrajita hue the|" -"narAdhipa sAgara cakravartI sAgara-paryanta bhAratavarSa evaM pUrNa aizvarya ko chor3a kara dayA---arthAt saMyama kI sAdhanA se parinirvANa ko prApta hue|" 35. sagaro vi sAgarantaM bharahavAsaM nraahivo| issariyaM kevalaM hiccA dayAe parinivvuDe / 36. caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI mhiddddio| pavvajjamabbhuvagao maghavaM nAma mhaajso|| 37. saNaMkumAro maNussindo cakkavaTTI mhiddddio| puttaM rajje ThavittANaM so vi rAyA tavaM cre|| -"mahAn Rddhi-saMpanna, mahAn yazasvI maghavA cakravartI ne bhAratavarSa ko chor3akara pravrajyA svIkAra kii|" -"mahAn Rddhi-saMpanna, manuSyendra sanatkumAra cakravartI ne putra ko rAjya para sthApita kara tapa kA AcaraNa kiyaa|" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - saMjayIya 38. caittA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI mahiDDio | santI santikare loe patto ittaraM // 39. ikkhAgarAyavasabho kunyU nAma narAhivo / vikkhAyakittI dhiimaM gamaNuttaraM // patto 40. sAgarantaM jahittANaM bharahaM naravarIsaro / aro ya arayaM patto patto gaNuttaraM // 49. caitA bhArahaM vAsaM cakkavaTTI narAhio / caittA uttame bhoe mahApaume tavaM care // 42. egacchattaM pasAhittA mahiM mANanisUraNo / hariseNo maNussindo patto gaimaNuttaraM // 43. annio rAyasahassehiM supariccAI damaM care / jayanAmo jiNakkhAyaM patto gaimaNuttaraM // 44. dasaNNarajjaM muiyaM caittANa muNI care / dasaNNabhaddo nikkhanto sakkhaM sakkeNa coio // 179 - " mahAn Rddhi-saMpanna aura loka meM zAnti karane vAle zAntinAtha cakravartI ne bhAratavarSa ko chor3akara anuttara gati prApta kI / " - " ikSvAku kula ke rAjAoM meM zreSTha narezvara, vikhyAtakIrtti, dhRtimAn kunthunAtha ne anuttara gati prApta kI / " - " sAgaraparyanta bhAratavarSa ko chor3akara, karma-raja ko dUra karake narezvaroM meM zreSTha 'ara' ne anuttara gati prApta kI / " - " bhAratavarSa ko chor3akara, uttama bhogoM ko tyAgakara 'mahApadma' cakravartI ne tapa kA AcaraNa kiyA / " - " zatruoM kA mAnamardana karane vAle hariSeNa cakravartI ne pRthvI para ekachatra zAsana karake phira anuttara gati prApta kI / " - " hajAra rAjAoM ke sAtha zreSTha tyAgI jaya cakravartI ne rAjya kA parityAga kara jina - bhASita dama (saMyama) kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kI / " - " sAkSAt devendra se prerita hokara dazArNa - bhadra rAjA ne apane saba prakAra se pramudita dazArNa rAjya ko chor3akara pravrajyA lI aura muni - dharma kA AcaraNa kiyA / " Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 uttarAdhyayana sUtra -"sAkSAt devendra se prerita hone para bhI videha ke rAjA nami zrAmaNya dharma meM bhalI-bhA~ti sthira hue, apane ko ati vinamra bnaayaa|" -"kaliMga meM karakaNDa, pAMcAla meM dvimukha, videha meM nami rAjA aura gandhAra meM naggati" 45. namI namei appANaM sakkhaM sakkeNa coio| caiUNa gehaM vaidehI sAmaNNe pjjuvtttthio|| 46. karakaNDU kaliMgesu paMcAlesu ya dummuho| namI rAyA videhesu gandhAresu ya nggii| 47. ee narindavasabhA nikkhantA jinnsaasnne| putte rajje ThavitANaM sAmaNNe pjjuvtttthiyaa|| sovIrarAyavasabho ceccA rajjaM muNI cre| uddAyaNo pavvaio patto gaimaNuttaraM / / -"rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn the| inhoMne apane-apane putra ko rAjya meM sthApita kara zrAmaNya dharma svIkAra kiyaa|" -"sauvIra rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn udrAyaNa rAjA ne rAjya ko chor3akara pravrajyA lI, muni-dharma kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kii|" ___"isI prakAra zreya aura satya meM parAkramazIla kAzIrAja ne kAma-bhogoM kA parityAga kara karmarUpI mahAvana kA nAza kiyaa|" --"isI prakAra amarakIrti, mahAn yazasvI vijaya rAjA ne guNa-samRddha rAjya ko chor3akara pravrajyA lii|" 49. taheva kAsIrAyA seo-sccprkkme| kAmabhoge pariccajja pahaNe kmmmhaavnnN|| 50. taheva vijao rAyA aNaTThAkitti pvve| rajjaM tu guNasamiddhaM payahittu mhaajso|| 51. tahevuggaM tavaM kiccA avvakkhitteNa ceysaa| mahAbalo rAyarisI addAya sirasA siraM // -"isI prakAra anAkula citta se ugra tapazcaryA karake rAjarSi mahAbala ne zira dekara zira prApta kiyA-arthAt ahaMkAra kA visarjana kara siddhirUpa ucca pada prApta kiyaa| athavA siddhirUpa zrI prApta kii|" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - saMjayI 52. kahaM dhIro aheUhiM ummatto vva mahiM care ? visesamAdAya ee sUrA daDhaparakkamA // 53. accantaniyANakhamA saccA me bhAsiyA vaI / atariMsu tarissanti aNAgayA // tarantege 54. kahaM dhIre aheUhiM attANaM pariyAvase? savvasaMgavinimmukke saddhe havai nIrae // -tti bemi / - "ina bharata Adi zUra aura dRr3ha parAkramI rAjAoM ne jinazAsana meM vizeSatA dekhakara hI use svIkAra kiyA thA / ataH ahetuvAdoM se prerita hokara aba koI kaise unmatta kI taraha pRthvI para vicaraNa kare ? " 181 - " maiMne yaha atyanta nidAnakSamayuktisaMgata satya - vANI kahI hai / ise svIkAra kara aneka jIva atIta meM saMsAra-samudra se pAra hue haiM, vartamAna meM pAra ho rahe haiM aura bhaviSya meM pAra hoMge / " - " dhIra sAdhaka ekAntavAdI ahetu vAdoM meM apane-Apa ko kaise lagAe ? jo sabhI saMgoM se mukta hai, vahI nIraja arthAt karmaraja se rahita hokara siddha hotA hai / " - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgAputrIya adhika sukha-suvidhA aura surakSA bhI eka parataMtratA hai| pazu kI apekSA manuSya ina parataMtratAoM meM adhika Abaddha hai| rAjakumAra 'balazrI' sugrIva nagara meM rahatA thaa| usake pitA kA nAma balabhadra thA aura mAtA kA nAma mRgAvatI / balazrI ko mAtA ke nAma para loga 'mRgAputra' nAma se bhI pukArate the| ___eka bAra 'mRgAputra' mahala meM apanI rAniyoM ke sAtha zahara kA saundarya dekha rahe the| rAjamArgoM para acchI-khAsI bhIr3a thii| sthAna-sthAna para nRtya ho rahe the| loga A-jA rahe the| isI bIca rAjamArga se jAte hue eka prazAnta aura tejasvI sAdhu para mRgAputra kI dRSTi pdd'ii| mRgAputra mantramugdha-sA dekhatA raha gyaa| mRgAputra ke antara meM prazna ubharane lage-"aisA sAdhu maiM pahalI bAra hI nahIM dekha rahA huuN| yAda AtA hai, isake pahale bhI maiM dekha cukA hU~ / kahA~ dekhA hai? kaba dekhA hai? para dekhA jarUra hai| isa janma meM aisI koI ghaTanA yAda nahIM A rahI hai, phira bhI inheM dekhane kA smaraNa kaise ho rahA hai?" praznoM ne supta smRti ko jhakajhora kara jagA diyaa| basa, aba kyA thA, pUrva-janma kI smRti ho AI-"maiM svayaM bhI to aisA hI sAdhu thaa|" pUrva-janma kI smRti ke sAtha sAdhutA kA bhI smaraNa ho gyaa| mRgAputra ko sAMsArika bhoga evaM parijana saba koI bandhanaM dikhane lge| saMsAra meM rahanA, usake lie asahya ho gyaa| vaha apane mAtA-pitA ke pAsa gayA aura bolA--"maiM sAdhu bananA cAhatA hU~, mujhe Apa AjJA deN|" mAtA-pitA ne mRgAputra ko samajhAne kA prayatna kiyA ki--"sAdhu-jIvana bahuta duSkara aura kaThora hotA hai| lohe ke jau cabAne ke samAna hai| tuma sAdhujIvana kI kaThora caryA sahana nahIM kara skoge| tuma sukumAra ho|" ___mRgAputra uttara meM--"pUrva janma meM naraka kI bhayaMkara vedanAe~ paratantra aura asahAya sthiti meM kitanI sahana kI haiM"-isakA ullekha karatA hai / 183 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 uttarAdhyayana sUtra mAtA-pitA aura putra kA saMvAda kAphI sundara evaM rasaprada hai| mAtA-pitA putra ko saMyama se virakta karanA cAhate haiM, jabaki putra saMsAra se virakti kA samarthana karatA hai| anta meM naraka kI vedanAoM ko sunakara mAtA-pitA svIkRti ke lie kucha-kucha taiyAra hote haiN| phira bhI putra ke prati mamattva ke kAraNa ve kahate haiM--"putra ! sAdhujIvana asaMga jIvana hai / vahA~ kauna tumhArA dhyAna rakhegA? bImAra hone para kauna tumhArI cikitsA karegA?" mRgAputra kahatA hai-"jaMgala meM mRga rahate haiN| jaba ve bImAra ho jAte haiM. to unakI dekhabhAla kauna karatA hai? jisa prakAra vana ke mRga kisI bhI prakAra kI vyavasthA ke binA svatantra jIvana-yApana karate haiM, usI prakAra meM bhI rhuuNgaa| merI jIvana yAtrA mRgacaryArUpa rhegii|" mRgAputra ke dRr3ha saMkalpa ko mAtA-pitA tor3a nahIM sake / anta meM unhoMne dIkSA kI anumati de dii| mRgAputra muni bane aura parama sAdhanA ke pazcAt anta meM unhoMne siddhi prApta kii| ***** Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNaviMsaimaM ajjhayaNaM : ekonaviMza adhyayana miyAputtijjaM : mRgAputrIya 1. suggIve nayare ramme kANaNujjANasohie / balabhadde i rAyA miyA tassa'ggamAhisI // 2. tesiM putte balasirI miyAt ttivissu / ammApiUNa daie juvarAyA damIsare // 3. nandaNe so u pAsAe kI saha itthihiM / devo dogundago va nicvaM muiyamANo || 4. maNirayaNakuTTimatale pAsAyAloyaNaTThio / AloeDa nagarassa caukka-tiya- caccare // aha tattha aicchantaM pAsaI samaNasaMjayaM / tava - niyama- saMjamadharaM sIlaDDuM guNaAgaraM // kAnana aura udyAnoM se suzobhita 'sugrIva' nAmaka suramya nagara meM balabhadra rAjA thA / mRgA, usakI agramahiSIpaTarAnI thI / unake 'balazrI' nAma kA putra thA, jo ki 'mRgAputra' ke nAma se prasiddha thA / vaha mAtA-pitA ko priya thA / yuvarAja thA aura damIzvara thA arthAt zatruoM ko damana karane vAloM meM pramukha thA / vaha prasanna - citta se sadA nandana prAsAda meM- Anandaprada rAjamahala meM dogunda devoM kI taraha striyoM ke sAtha krIr3A karatA thA / eka dina mRgAputra maNi aura ratnoM se jar3ita kuTTimatala (pharza) vAle prAsAda ke gavAkSa meM khar3A thaa| nagara ke caurAhoM, tirAhoM aura cauhaTToM ko dekha rahA thA / mRgAputra ne vahA~ rAjapatha para jAte hue tapa, niyama evaM saMyama ke dhAraka, zIla se samRddha, tathA guNoM ke AkAra (khAna) eka saMyata zramaNa ko dekhA / 185 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayana sUtra 6. taM dehaI miyAputte mRgAputra usa muni ko animeSadiTThIe aNimisAe / apalaka dRSTi se dekhatA hai aura socatA kahiM mannerisaM rUvaM hai-"maiM mAnatA hU~ ki aisA rUpa maiMne diTTapuvvaM mae puraa|| isake pUrva bhI kahIM dekhA hai|" 7. sAhussa darisaNe tassa sAdhu ke darzana tathA tadanantara aDajhavasANaMmi sohnne| pavitra adhyavasAya ke hone para, 'maiMne mohaM gayassa santassa aisA kahIM dekhA hai-isa prakAra jAIsaraNaM samuppannaM / / UhApoha rUpa moha ko prApta mRgAputra ko jAti-smaraNa utpanna huaa| devaloga-cuo saMto saMjJijJAna arthAt samanaska jJAna mANussaM bhvmaago| hone para vaha pUrva-jAti ko smaraNa sanninANe samuppaNNe karatA hai--"devaloka se cyuta hokara maiM jAI sarai purANayaM // manuSya-bhava meM AyA huuN|" jAisaraNe samuppanne jAti-smaraNa utpanna hone para miyAputte mhidddie| maharddhika mRgAputra apanI pUrva-jAti aura saraI porANiyaM jAI pUrvAcarita zrAmaNya ko smaraNa karatA sAmaNNaM ca purAkayaM // visaehi arajjanto viSayoM se virakta aura saMyama meM rajjanto saMjamammi y| anurakta mRgAputra ne mAtA-pitA ke ammApiyaraM uvAgamma samIpa Akara isa prakAra kahAimaM vynnmbbvii|| mRgAputrasuyANi me paMca mahavvayANi . -"maiMne paMca mahAvratoM ko sunA naraesu dukkhaM ca tirikkhajoNisu / hai / sunA hai naraka aura tiryaMca yoni meM niviNNakAmo mi mahaNNavAo . duHkha hai| maiM saMsArarUpa mahAsAgara se " nirviNNa-kAma-virakta ho gayA huuN| maiM aNujANaha pavvaissAmi ammo ! // pravrajyA grahaNa kruuNgaa| mAtA ! majhe anumati diijie|" 12. ammatAya ! mae bhogA __ -mAtA-pitA ! maiM bhogoM ko bhuttA visphlovmaa| bhoga cukA hU~, ve viSaphala ke samAna pacchA kaDuyavivAgA anta meM kaTuM bipAka vAle aura nirantara annubndh-duhaavhaa|| duHkha dene vAle haiN|" 10. 11. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19-mRgAputrIya 187 -"yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, azuci se paidA huA hai, yahA~ kA AvAsa azAzvata hai tathA duHkha aura kleza kA sthAna hai|" 13. imaM sarIraM aNiccaM asuiM asuisNbhvN| asAsayAvAsamiNa dukkha-kesANa bhAyaNaM / / asAsae sarIrammi raiM novalabhAmahaM / pacchA purA va caiyavve pheNabubbuya-sannibhe / / 15. mANusatte asArammi vAhI-rogANa aale| jarA-maraNapatthammi khaNaM pi na ramAma'haM / / 16. jammaM dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi y| aho dukkho hu saMsAro jattha kIsanti jntvo|| khettaM vatthu hiraNNaM ca putta-dAraM ca bndhvaa| caittANaM imaM dehaM gantavvamavasassa me| ___-"ise pahale yA bAda meM, kabhI chor3anA hI hai| yaha pAnI ke balabale ke samAna anitya hai| ata: isa zarIra meM mujhe Ananda nahIM mila pA rahA hai|" ___"vyAdhi aura rogoM ke ghara tathA jarA aura maraNa se grasta isa asAra manuSya-zarIra meM eka kSaNa bhI mujhe sukha nahIM mila rahA hai|" ____"janma duHkha hai| jarA duHkha hai| roga duHkha hai| maraNa duHkha hai| aho ! yaha samagra saMsAra hI duHkharUpa hai, jahA~ jIva kleza pAte haiN|" ____"kSetra-jaMgala kI bhUmi, vAstu-ghara, hiraNya-sonA, putra, strI, bandhujana aura isa zarIra ko chor3akara eka dina vivaza hokara mujhe cale jAnA 18. jahA vimpAgaphalANaM pariNAmo na sundro| evaM bhuttANa bhogANaM pariNAmo na sundro|| --"jisa prakAra viSa-rUpa kimpAka phaloM kA antima pariNAma sundara nahIM hotA hai, usI prakAra bhoge hae bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hotaa|" _____"jo vyakti pAtheya (patha kA saMbala) lie binA lambe mArga para cala detA hai, vaha calate hue bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hotA hai|" 19. addhANaM jo mahantaM tu apAheo pvjjii| gacchanto so duhI hoI chuhA-taNhAe piiddio| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 uttarAdhyayana sUtra 20. evaM dhammaM akAUNaM jo gacchai paraM bhvN| gacchanto so duhI hoi vAhIrogehiM piiddio|| 21. addhANaM jo mahantaM tu sapAheo pvjjii| gacchanto so suhI hoi chuhaa-tnnhaavivjjio|| 22. evaM dhammaM pi kAUNaM jo gacchai paraM bhvN| gacchanto so suhI hoi appakamme aveynne|| 23. jahA gehe palittammi tassa gehassa jo phuu| sArabhaNDANi nINei asAraM avujjhi|| - "isI prakAra jo vyakti dharma kie binA parabhava meM jAtA hai, vaha jAte hue vyAdhi aura rogoM se pIr3ita hotA hai, duHkhI hotA hai|" -"jo vyakti pAtheya sAtha meM lekara lambe mArga para calatA hai, vaha calate hae bhUkha aura pyAsa ke duHkha se rahita sukhI hotA hai|" ____"isI prakAra jo vyakti dharma karake parabhava meM jAtA hai, vaha alpakarmA jAte hue vedanA se rahita sukhI hotA hai|" ____jisa prakAra ghara ko Aga lagane para gRhasvAmI mUlyavAn sAra vastuoM ko nikAlatA hai aura mUlyahIna asAra vastuoM ko chor3a detA 24. evaM loe palittammi jarAe maraNeNa y| appANaM tAraissAmi tubbhehi annumnnio|| ____usI prakAra ApakI anumati pAkara jarA aura maraNa se jalate hue isa loka meM se sArabhUta apanI AtmA ko bAhara nikaaluuNgaa|" mAtA-pitA -mAtA-pitA ne use kahA"putra ! zrAmaNya--municaryA atyanta duSkara hai / bhikSu ko hajAroM guNa arthAt niyamopa niyama dhAraNa karane hote 25. taM biMta 'mmApiyaro sAmaNNaM putta! duccrN| guNANaM tu sahassAI dhAreyavvAiM bhikkhunno|| 26. samayA savvabhUesu sattumittesu vA jge| pANAivAyaviraI jAvajjIvAe dukkaraM // ___"bhikSa ko jagat meM zatra aura mitra ke prati yahA~ taka ki sabhI jIvoM ke prati samabhAva rakhanA hotA hai| jIvana-paryanta prANAtipAta se nivRtta honA bhI bahuta duSkara hai|" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19-mRgAputrIya 189 -"sadA apramatta bhAva se mRSAvAda kA tyAga karanA, hara kSaNa sAvadhAna rahate hue hitakArI satya bolanA-bahuta kaThina hotA hai|" 27. niccakAla'ppamatteNaM musaavaayvivjjnnN| bhAsiyavvaM hiyaM saccaM niccaauttenndukkrN|| 28. danta-sohaNamAissa adattassa vivjjnnN| aNavajjesaNijjassa geNhaNA avi dukkaraM // 29. viraI abambhacerassa kaambhogrsnnnnaa| uggaM mahavvayaM bambhaM dhAreyavvaM sudukkaraM / / 30. dhaNa-anna-pesavaggesu prigghvivjjnnN| savvArambhapariccAo nimmamattaM sudukkaraM / / 31. caubihe vi AhAre raaiibhoynnvjjnnaa| sannihIsaMcao ceva vajjeyavvo sudukkro|| - "dantazodhana-datauna Adi bhI binA die na lenA aura pradatta vastu bhI anavadya (nirdoSa) aura eSaNIya hI lenA atyanta duSkara hai|" __"kAma-bhogoM ke rasa se paricita vyakti ke lie abrahmacarya se virakti aura ugra mahAvrata brahmacarya kA dhAraNa karanA bahuta duSkara hai|" ___"dhana-dhAnya, preSyavarga-dAsadAsI Adi parigraha kA tyAga tathA saba prakAra ke Arambha aura mamatva kA tyAga karanA bahuta duSkara hotA hai|" -"azana-pAnAdi caturvidha AhAra kA rAtri meM tyAga karanA aura kAla-maryAdA se bAhara ghRtAdi saMnidhi kA saMcaya na karanA atyanta duSkara hai|" 32. chuhA taNhA ya sIuNha dNsmsgveynnaa| akkosA dukkhasejjA ya taNaphAsA jallameva y|| -"bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, DAMsa aura maccharoM kA kaSTa, Akroza vacana, duHkha-zayyA-kaSTaprada sthAna, tRNasparza tathA maila-" 33. tAlaNA tajjaNA ceva vh-bndhpriishaa| dukkhaM bhikkhAyariyA jAyaNA ya alAbhayA / -"tAr3anA, tarjanA, vadha aura bandhana, bhikSA-caryA, yAcanA aura alAbha-ina parISahoM ko sahana karanA duSkara hai|" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 uttarAdhyayana sUtra 34. kAvoyA jA imA vittI kesaloo ya daarunno| dukkhaM bambhavayaM ghoraM dhAreuM ya mhppnno|| 35. suhoio tumaM puttA ! sukumAlo sumjjio| na hu sI pabhU tumaM puttA! sAmaNNamaNupAliGa // 36. jAvajjIvamavissAmo guNANaM tu mhaabhro| guruo lohabhAro vva jo puttA ! hoI duvvho|| ___"yaha kApotIvRtti arthAt kabatara ke samAna doSoM se sazaMka evaM satarka rahane kI vRtti, dAruNa keza-loca aura yaha ghora brahmacarya vrata dhAraNa karanA mahAn AtmAoM ke lie bhI duSkara hai|" -"putra ! tU sukha bhogane ke yogya hai, sukumAra hai, sumajjita hai--sAphasutharA rahatA hai, ata: zrAmaNya kA pAlana karane ke lie tU samartha nahIM hai|" ____"putra ! sAdhucaryA meM jIvanaparyanta kahIM vizrAma nahIM hai| lohe ke bhAra kI taraha sAdhu ke guNoM kA vaha mahAn gurutara bhAra hai, jise jIvana-paryanta vahana karanA atyanta kaThina hai|" ____jaise AkAza-gaMgA kA srota evaM pratisrota (jala dhArA kA pratikUla pravAha) dustara hai| jisa prakAra sAgara ko bhujAoM se tairanA duSkara hai, vaise hI guNodadhi-saMyama ke sAgara ko tairanA duSkara hai|" -"saMyama bAlU-reta ke kavala'grAsa' kI taraha svAda se rahita hai / tapa kA AcaraNa talavAra kI dhAra para calane-jaisA duSkara hai|" ____"sA~pa kI taraha ekAgra dRSTi se cAritra dharma meM calanA kaThina hai| lohe ke yava-jau cabAnA jaise duSkara hai, vaise hI cAritra kA pAlana duSkara hai|" 37. AgAse gaMga souvva paDisoo vva duntro| bAhAhiM sAgaro ceva tariyavvo gunnoyhii|| 38. vAluyAkavale ceva nirarasAe u sNjme| asidhArAgamaNaM ceva dukkaraM cariuM tvo|| 39. ahIvegantaTThiIe caritte putta! duccre| javA lohamayA ceva cAveyavvA sudukkaraM // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 - mRgAputrIya 40. jahA aggisihA dittA pAuM hoi sudukkaraM / taha dukkaraM kareDaM je tAruNNe samaNattaNaM // 41. jahA dukkhaM bhareDaM je hoI vAyarasa kotthalo / tahA dukkhaM kareDaM je kIveNaM samaNattaNaM // 42. jahA tulAe toleDaM dukkaraM mandaro girI / tahA nihuyaM nIsaMka dukkaraM samaNattaNaM // 43. jahA bhuyAhiM tariDaM dukkaraM rayaNAgaro / tahA aNuvasanteNaM dukkaraM damasAgaro || 44. bhuMja mANussae bhoge paMcalakkhaNae tumaM / bhuttabhogI tao jAyA ! pacchA dhammaM carissasi / / biMta 'mmApiyaro evameyaM jahA phuDaM / iha loe niSpivAsassa natthi kiMci vi dukkaraM / 45. taM ceva aNantaso 46. sArIra - mANasA veyaNAo mae soDhAo bhImAo asaI dukkhabhayANi ya // 191 - " jaise prajvalita agnizikhAjvAlA ko pInA duSkara hai, vaise hI yuvAvasthA meM zramaNadharma kA pAlana karanA duSkara hai|" vastra ke kotthala - " jaise ko - thaile ko havA se bharanA kaThina hai, vaise hI kAyaroM ke dvArA zramaNadharma kA pAlana karanA bhI kaThina hotA hai / " -" jaise meruparvata ko tarAjU se tolanA duSkara hai, vaise hI nizcala aura niHzaMka bhAva se zramaNadharma kA pAlana karanA bhI duSkara hai|" -" jaise bhujAoM se samudra ko tairanA kaThina hai, vaise hI anupazAnta vyakti ke dvArA saMyama ke sAgara ko pAra karanA duSkara hai|" --- - " putra ! pahale tU manuSya-sambandhI zabda, rUpa Adi pA~ca prakAra ke bhogoM kA bhoga kara / pazcAt bhuktabhogI hokara dharma kA AcaraNa karanA / " mRgA putra - mRgAputra ne mAtA-pitA ko kahA - " Apane jo kahA hai, vaha ThIka hai / kintu isa saMsAra meM jisakI pyAsa bujha cukI hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hai / " - " maiMne zArIrika aura mAnasika bhayaMkara vedanAoM ko ananta bAra sahana kiyA hai| aura aneka bAra bhayaMkara duHkha aura bhaya bhI anubhava kie haiN| " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 uttarAdhyayana sUtra - "maiMne naraka Adi cAra gatirUpa anta vAle jarA-maraNa rUpI bhaya ke Akara kAntAra (saMsAra vana) meM bhayaMkara janma-maraNoM ko sahA hai|" 48. 47. jarA-maraNakantAre cAurante bhyaagre| mae soDhANi bhImANi jammANi maraNANi ya / / jahA ihaM agaNI uNho etto'NantaguNe thiN| naraesu veyaNA uNhA assAyA veiyA mae / 49. jahA imaM ihaM sIyaM etto'NaMttaguNaM thi| naraesu veyaNA sIyA assAyA veiyA me|| ___-"jaise yahA~ agni uSNa hai, usase anantaguNa adhika duHkharUpa uSNa vedanA maiMne naraka meM anubhava kI hai|" -"jaise yahA~ zIta hai, usase ananta guNa adhika duHkharUpa zItavedanA maiMne naraka meM anubhava kI hai|" 50. kandanto kaMdukumbhIsu uDDapAo ahosiro| huyAsaNe jalantammi pakkapuvo aNantaso // ____"maiM naraka kI kaMdu kumbhiyoM meM--pakAne ke lauhapAtroM meM Upara paira aura nIce sira karake prajvalita agni meM Akranda karatA huA ananta bAra pakAyA gayA huuN|" 51. mahAdavaggisaMkAse marummi virvaalue| kalambavAluyAe ya da Dpuvvo annntso|| -"mahAbhayaMkara dAvAgni ke tulya maru pradeza meM, tathA vajravAlukA (vajra ke samAna karkaza kaMkarIlI reta) meM aura kadamba vAlukA (nadI ke pulina kI tapta bAla reta) meM maiM ananta bAra jalAyA gayA huuN|" ___"bandhu-bAndhavoM se rahita asahAya rotA huA maiM kandukumbhI meM U~cA bA~dhA gayA tathA karapatra-karavata aura krakaca-ArA Adi zastroM se ananta bAra chedA gayA huuN|" 52. rasanto kaMdukumbhIsu ur3e baddho abndhvo| karavatta-karakayAIhiM chinnapuvo annntso|| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 19-mRgAputrIya 53. aitikkhakaMTagAiNNe tuMge simblipaayve| kheviyaM pAsabaddhaNaM kaDDokaDDhAhi dukkaraM // 54. mahAjantesu ucchU vA Arasanto subhervN| pIlio mi sakammehi pAvakammo annntso|| 55. kUvanto kolasuNaehiM sAmehiM sabalehi y| pADio phAlio chinno vipphuranto aNegaso / 56. asIhi ayasivaNNAhiM bhallIhiM paTTisehi y| chinno bhinno vibhinno ya oiNNo paavkmmnnaa| -"atyanta tIkhe kA~ToM se vyApta U~ce zAlmali vRkSa para pAza se bA~dhakara, idhara-udhara khIMcakara mujhe asahya kaSTa diyA gyaa|" --"ati bhayAnaka Akrandana karatA huA, maiM pApakarmA apane karmoM ke kAraNa, ganne kI taraha bar3e-bar3e yantroM meM ananta bAra pIlA gayA hai|" -maiM idhara-udhara bhAgatA aura Akrandana karatA huA, kAle tathA citakabare sUara aura kuttoM se aneka bAra girAyA gayA, phAr3A gayA aura chedA gyaa|" _"pApa karmoM ke kAraNa maiM naraka meM janma lekara alasI ke phUloM ke samAna nIle raMga kI talavAroM se, bhAloM se aura lauha ke daNDoM se chedA gayA, bhedA gayA, aura khaNDa-khaNDa kara diyA gyaa|" -"samilA (jue ke chedoM meM lagAne kI kIla) se yukta jUevAle jalate lauha ke ratha meM parAdhIna meM jotA gayA hU~, cAbuka aura rassI se hA~kA gayA hU~ tathA rojha kI bhA~ti pITa kara bhUmi para girAyA gayA huuN|" -"pApakarmoM se ghirA huA parAdhIna maiM agni kI citAoM meM bhaiMse kI bhA~ti jalAyA aura pakAyA gayA 57. avaso loharahe jutto jalante smilaajue| coio tottajattehi rojjho vA jaha paaddio|| 58. huyAsaNe jalantammi ciyAsu mahiso viv| daDo pakko ya avaso pAvakammehi paavio|| 59. balA saMDAsatuNDehiM lohatuNDehi pkkhihiN| vilutto vilavanto'haM hNk-giddhehi'nnntso|| ___"lohe ke samAna kaThora saMDAsI-jaisI coMca vAle DhaMka aura gIdha pakSiyoM dvArA, maiM rotA-bilakhatA haThAt ananta bAra nocA gayA huuN|" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 uttarAdhyayana sUtra 60. taNhAkilanto dhAvanto patto veyaraNiM ndi| jalaM pAhitti cintanto khuradhArAhiM vivaaio|| 61. upahAbhitatto saMpatto asipattaM mhaavnnN| asipattehiM paDantehi chinnapuvo annegso|| ---pyAsa se vyAkula hokara, daur3atA huA maiM vaitaraNI nadI para phuNcaa| 'jala pIU~gA'-yaha soca hI rahA thA ki chure kI dhAra jaisI tIkSNa jaladhArA se maiM cIrA gyaa|" ___-"garmI se saMtapta hokara maiM chAyA ke lie asi-patra mahAvana meM gyaa| kintu vahA~ Upara se girate hue asi-patroM se-talavAra ke samAna tIkSNa pattoM se aneka bAra chedA gyaa|" _____"saba ora se nirAza hae mere zarIra ko mudgaroM, maNDiyoM, zUloM aura musaloM se cUra-cUra kiyA gyaa| isa prakAra maiMne ananta bAra duHkha pAyA 62. muggarehiM musaMDhIhiM malehiM musalehi y| gayAsaM bhaggagattehi pattaM dukkhaM aNantaso / / 63. khurehi tikkhadhArehi churiyAhiM kappaNIhi y| kappio phAlio chinno ukkatto ya annegso|| 64. pAsehiM kaDajAlehiM mio vA avaso ahN| vAhio baddharuddho a bahuso ceva vivaaio|| -"teja dhAra vAle churoM se, churiyoM se tathA kaiMciyoM se maiM aneka bAra kATA gayA hU~, Tukar3e-Tukar3e kiyA gayA hU~, chedA gayA hU~ tathA merI camar3I utArI gaI hai|" ___"pAzoM aura kUTa jAloM se vivaza bane mRga kI bhA~ti maiM bhI aneka bAra chalapUrvaka pakar3A gayA hU~, bA~dhA gayA hU~, rokA gayA hU~ aura vinaSTa kiyA gayA huuN|" -"galoM se--machalI ko pha~sAne ke kA~ToM se tathA magaroM ko pakar3ane ke jAloM se matsya kI taraha vivaza maiM ananta bAra khIMcA gayA, phAr3A gayA, pakar3A gayA, aura mArA gyaa|" ___"bAja pakSiyoM, jAloM tathA vajralepoM ke dvArA pakSI kI bhA~ti maiM ananta bAra pakar3A gayA, cipakAyA gayA, bA~dhA gayA aura mArA gyaa|" 65. galehiM magarajAlehi maccho vA avaso ahN| ullio phAlio gahio mArio ya aNantaso / 66. vIdaMsaehi jAlehi leppAhi sauNo viv| gahio laggo baddho ya mArio ya annntso|| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 19-mRgAputrIya 67. kuhADa-pharasumAIhiM vaDDaIhiM dumo viv| kuTTio phAlio chinno tacchio ya annntso| 68. caveDamuTThimAIhiM kumArehiM ayaM piv| tADio kuTTio bhinno cuNNio ya aNantaso // -"bar3haI ke dvArA vRkSa kI taraha kulhAr3I aura pharasA Adi se maiM ananta bAra kUTA gayA hU~, phAr3A gayA hU~, chedA gayA hU~, aura chIlA gayA huuN|" -"luhAroM ke dvArA lohe kI bhA~ti maiM paramAdharmI asura kumAroM ke dvArA capata aura mukkA Adi se ananta bAra pITA gayA, kUTA gayA, khaNDa-khaNDa kiyA gayA, aura cUrNa banA diyA gyaa|" --"bhayaMkara Akranda karate hue bhI majhe kalakalAtA garma tA~bA, lohA, rAMgA aura sIsA pilAyA gyaa|" 69. tattAiM tambalohAI tauyAiM sIsayANi y| pAio kalakalantAI Arasanto subheravaM // 70. tuhaM piyAiM maMsAiM khaNDAI sollagANi y| khAvio mi samaMsAI aggivaNNAI nnegso|| 71. tuhaM piyA surA sIhU merao ya mahUNi y| pAio mi jalantIo vasAo ruhirANi y|| 72. niccaM bhIeNa tattheNa duhieNa vahieNa y| paramA duhasaMbaddhA veyaNA veiyA me|| 73. tivva-caNDa-ppagADhAo ghorAo aidusshaa| mahabbhayAo bhImAo naraesu veDyA me| -"tujhe Tukar3e-Tukar3e kiyA huA aura zUla meM piro kara pakAyA gayA mAMsa priya thA--yaha yAda dilAkara mujhe mere hI zarIra kA mAMsa kATakara aura use agni-jaisA lAla tapA kara aneka bAra khilAyA gyaa|" -"tujhe surA, sIdhU, maireya aura madhu Adi madirAe~ priya thIM--yaha yAda dilAkara mujhe jalatI huI carbI aura khUna pilAyA gyaa|" -"maiMne (pUrva janmoM meM isa prakAra) nitya hI bhayabhIta, saMtrasta, duHkhita aura vyathita rahate hue atyanta duHkhapUrNa vedanA kA anubhava kiyaa|" -tIvra, pracaNDa, pragADha, ghora, atyanta du:saha, mahAbhayaMkara aura bhISma vedanAoM kA maiMne naraka meM anubhava kiyA hai|" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 uttarAdhyayana sUtra 74. jArisA mANase loe tAyA ! dIsanti veynnaa| eto aNantaguNiyA / naraesu dukkhaveyaNA // 75. savvabhavesu assAyA veyaNA veiyA me| nimesantaramittaM pi jaM sAyA natthi veynnaa|| 76. taM biMta 'mmApiyaro chandeNaM putta! pvvyaa| navaraM puNa sAmaNNe dukkhaM nippddikmmyaa| -- "he pitA ! manuSya-loka meM jaisI vedanAe~ dekhI jAtI haiM, unase ananta guNa adhika duHkha-vedanAe~ naraka meM haiN|" ____maiMne sabhI janmoM meM duHkha-rUpa vedanA kA anubhava kiyA hai| eka kSaNa ke antara jitanI bhI sukharUpa vedanA (anubhUti) vahA~ nahIM hai|" mAtA-pitA mAtA-pitA ne usase kahA-"putra ! apanI icchAnusAra tuma bhale hI saMyama svIkAra kro| kintu vizeSa bAta yaha hai ki-zrAmaNya-jIvana meM niSpratikarmatA arthAt roga hone para cikitsA na karAnA, yaha kaSTa hai|" mRgAputra__vaha bolA-"mAtA-pitA ! Apane jo kahA vaha satya hai| kinta jaMgaloM meM rahane vAle nirIha pazu-pakSiyoM kI cikitsA kauna karatA hai?" -"jaise jaMgala meM mRga akelA vicaratA hai, vaise hI maiM bhI saMyama aura tapa ke sAtha ekAkI hokara dharma kA AcaraNa kruuNgaa|" -"jaba mahAvana meM mRga ke zarIra meM AtaMka (AzudhAtI roga) utpanna ho jAtA hai, taba vRkSa ke nIce baiThe hue usa mRga kI kauna cikitsA karatA hai ?" _____"kauna use auSadhi detA hai ? kauna use sukha kI (svAsthya kI) bAta pUchatA hai ? kauna use bhakta-pAna lAkara 77. so biMta 'mmApiyaro! evameyaM jhaaphuddN| paDikammaM ko kuNaI araNNe miyapakkhiNaM? 78. egabhUo araNNe vA jahA u caraI migo| evaM dhammaM carissAmi saMjameNa taveNa y|| 79. jayA migassa Aryako mahAraNNammi jaayii| acchantaM rukkhamUlammi ko NaM tAhe tigicchaI? ko vA se osa haM deI? ko vA se pucchaI suhaM? ko se bhattaM ca pANaM ca Aharittu paNAmae? 80. detA hai?" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 - mRgAputrIya 81. jayA ya se suhI hoi tayA gacchai goyaraM / bhattapANassa aTThAe vallarANi sarANi ya // 82. khAittA pANiyaM pAuM vallarehiM saroha vA / migacAriyaM carittANaM gacchaI migacAriyaM // 83. evaM samuTThio bhikkhU aa aNegao migacAriyaM carittANaM uDDuM pakkamaIdisaM // 84. jahA mige ega aNegacArI aNegavAse dhuvagoyare ya / evaM muNI goyariyaM paviTTe no hI no viya khisaejjA / / 85. migacAriyaM evaM puttA ! ammA piUhiM jahAi uvahiM carissAmi jahAsuhaM / annAo tao // 86. miyacAriyaM carissAmi sabbadukkhavimokkhANi / bhehi amma ! 'NunnAo gaccha putta ! jahAsuhaM // 197 - " jaba vaha svastha ho jAtA hai, taba svayaM gocara bhUmi meM jAtA hai / aura khAne-pIne ke lie ballaroM - latA - nikuMjoM va gahana ( jhAr3iyoM) tathA jalAzayoM ko khojatA hai / ' - "latA- nikuMjoM aura jalAzayoM meM khAkara - pAnI pIkara mRgacaryA ( uchala-kUda ) karatA huA vaha mRga apanI mRgacaryA (mRgoM kI nivAsabhUmi) ko calA jAtA hai / " - " rUpAdi meM apratibaddha, saMyama ke lie udyata bhikSu svataMtra vihAra karatA huA, mRgacaryA kI taraha AcaraNa kara UrdhvadizA - mokSa ko gamana karatA haiM / " - " jaise mRga akelA aneka sthAnoM meM vicaratA hai, aneka sthAnoM meM rahatA hai, sadaiva gocara-caryA se hI jIvana-yApana karatA hai, vaise hI gocarI ke lie gayA huA muni bhI kisI kI nindA aura avajJA nahIM karatA hai / " - " maiM mRgacaryA kA AcaraNa kruuNgaa|" "putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise kro| " - isa prakAra mAtA-pitA kI anumati pAkara vaha upadhi - parigraha ko chor3atA hai / mRgAputra - " he mAtA ! maiM tumhArI anumati prApta kara sabhI duHkhoM kA kSaya karane vAlI mRgacaryo kA AcaraNa karU~gA / " mAtA " putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise calo / " Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 87. evaM so ammApiyaro aNumANittANa bahuvihaM / mamattaM chindaI tAhe mahAnAgo vva kaMcuyaM // 88. iDDi vittaM ca mitte ya putta- dAraM ca nAyao / reNukhaM va paDe laggaM nirddhANittANa niggao || 89. paMcamahavvayajutto paMcasamio tiguttigutto ya / sabbhintara - bAhirao tavokampaMsi ujjuo // nirahaMkAro nissaMgo cattagAravo / samo ya savvabhUesu tasesu thAvaresu ya // 90. nimmamo 91. lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIvie maraNe tahA / samo nindA-pasaMsAsu tahA mANAvamANao | 92. gAravesu kasAesu daNDa- salla bhaesu ya / niyatto hAsa- sogAo aniyANo abandhaNo // 93. aNissio ihaM loe paraloe aNissio / vAsIcanda kappo ya asaNe asaNe tahA // uttarAdhyayana sUtra upasaMhAra-- isa prakAra vaha aneka taraha se mAtA-pitA ko anumati ke lie samajhA kara mahattva kA tyAga karatA hai, jaise ki mahAnAga kaiMcula ko chor3atA hai / kapar3e para lagI huI dhUla kI taraha Rddhi, dhana, mitra, putra, kalatra aura jJAti janoM ko jhaTakakara vaha saMyamayAtrA ke lie nikala par3A / paMca mahAvratoM se yukta, pA~ca samitiyoM se samita tIna guptiyoM se gupta, Abhyantara aura bAhya tapa meM udyata-- mamattvarahita, ahaMkArarahita, saMgarahita, gaurava kA tyAgI, trasa tathA sthAvara sabhI jIvoM meM samadRSTi lAbha meM, alAbha meM, sukha meM, duHkha meM, jIvana meM, maraNa meM, nindA meM, prazaMsA meM, aura mAna-apamAna meM samattva kA sAdhaka gaurava, kaSAya, daNDa, zalya, bhaya, hAsya aura zoka se nivRtta, nidAna aura bandhana se mukta isa loka aura paraloka meM anAsakta, basUle se kATane athavA candana lagAe jAne para bhI tathA AhAra milane aura na milane para bhI sama Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19-mRgAputrIya 199 94. appasatyehiM dArehi aprazasta dvAroM-hetuoM se Ane savvao pihiyaasbe| vAle karma-pudgaloM kA sarvatobhAvena ajjhappajjhANajogehiM nirodhaka maharSi mRgAputra adhyAtmapasatya - dmsaasnne|| sambandhI dhyAnayogoM se prazasta saMyama zAsana meM lIna huaa| 95. eva nANeNa caraNeNa isa prakAra jJAna, cAritra, darzana, tapa daMsaNeNa taveNa y| aura zuddha-bhAvanAoM ke dvArA AtmA bhAvaNAhi ya suddhAhiM ko samyaktayA bhAvita kara sammaM bhAvettu appayaM // 96. bahuyANi u vAsANi bahuta varSoM taka zrAmaNya dharma kA saamnnnnmnnupaaliyaa| pAlana kara anta meM eka mAsa ke mAsieNa u bhatteNa anazana se vaha anuttara siddhi ko prApta siddhiM patto aNuttaraM // huaa| 97. evaM karanti saMbuddhA saMbaddha, paNDita aura ativicakSaNa paNDiyA pviykkhnnaa| vyakti aisA hI karate haiN| ve kAmaviNiyanti bhogesu bhogoM se vaise hI nivRtta hote haiM, jaise miyAputte jhaarisii|| ki maharSi mRgAputra nivRtta huaa| 98. mahApabhAvassa mahAjasassa mahAn prabhAvazAlI, mahAn yazasvI miyAi puttassa nisamma bhaasiyN| mRgAputra ke tapa:pradhAna, triloka-vizruta tavappahANaM cariyaM ca uttamaM evaM mokSarUpagati se pradhAna-uttama gaippahANaM ca tilogavismayaM // cAritra ke kathana ko sunakara99. viyANiyA dakkhavivaddhaNaM dhaNaM dhana ko duHkhavardhaka tathA mamattva mamattabaMdhaM ca mhbbhyaavhN| bandhana ko mahAbhayaMkara jAnakara nirvANa suhAvahaM dhammadhuraM aNuttaraM ke guNoM ko prApta karane vAlI, dhAreha nivvANaguNAvahaM mhN|| sukhAvaha-ananta sukha-prApaka, anuttara dharma-dhurA ko dhAraNa kro| -tti bemi|| __-aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra rAjagRha ke bAhara parvata kI talahaTI meM vistRta - 'maNDikukSi' udyAna meM magadhezvara rAjA ' zreNika' ghUmane gaye the / vahA~ dhyAna yoga meM lIna eka taruNa muni ko dekhaa| muni ke apratima saundarya ko dekhakara rAjA Azcarya meM DUba gyaa| usane muni se kahA - ' - " tuma muni kaise bana gae? tumhArI yaha yuvAvasthA aura tumhArA yaha dIptimAn zarIra sAMsArika sukha bhogane ke lie hai, na ki muni banane ke lie|" hU~ / " 20 mahAnirgranthIya aizvarya aura parivAra hone mAtra se koI sAtha nahIM hotA / muni ne kahA- ' - " rAjan ! maiM anAtha hU~, asahAya hU~, isalie sAdhu banA muni ke uttara para rAjA ko vizvAsa to nahIM huaa| phira bhI socA, " ho sakatA hai, ThIka ho / abhAva kI sthiti meM aura dUsarA cArA hI kyA hai ?" ataH rAjA ne kahA "muni ! lAcArI meM sAdhu hone kA kyA artha ? tumhArA koI nAtha nahIM hai, to maiM tumhArA nAtha hotA huuN| maiM tumheM AmantraNa detA hU~, tumhAre lie saba sukha-suvidhA kA prabandha karU~gA / " muni ne kahA - " rAjan ! tuma svayaM hI anAtha ho, tuma mere nAtha kaise bana sakoge? jo svayaM anAtha hotA hai, vaha dUsaroM kA nAtha kaise bana sakatA hai ?" 201 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 uttarAdhyayana sUtra rAjA muni ke isa uttara se parezAna ho gyaa| usane apane apAra aizvarya aura vipula samRddhi kA jikra karate hue, muni se kahA-"Apa asatya na boleN| ye hAthI, ye ghor3e, ye sainika, ye mahala-saba mere haiM, maiM anAtha kaise hU~?" muni ne kahA-"rAjan ! anAtha aura sanAtha kI sahI paribhASA tuma nahIM jAnate ho| dhana-sampatti aura aizvarya hone mAtra se koI sanAtha nahIM hotaa| maiM apane pitA kA priya putra thaa| pitA ke pAsa aizvarya kI koI kamI nahIM thii| parivAra meM mA~, bhAI, bahana, patnI aura parijana sabhI the| kintu jisa samaya maiM A~khoM kI tIvra vedanA se trasta evaM pIr3ita ho rahA thA, usa samaya mujhe usa vedanA se koI bacA nahIM skaa| bar3e-se-bar3e cikitsaka mujhe svastha nahIM kara sake, apAra aizvarya mere kucha kAma nahIM aayaa| vaha merI vedanA ko miTA nahIM skaa| merA koI trANa nahIM thaa| mujhe koI bacA nahIM sakA, yahI merI anAthatA thI !" -"eka dina rAta ko zayyA para par3e-par3e maiMne nirNaya kiyA ki dhana, parijana Adi ke ye saba Azraya jhUThe haiN| ina jhUThe AzrayoM kA bharosA chor3a denA hI hogaa| isa tamAma parikaroM se mukta hue binA mujhe zAnti nahIM prApta hogii| ata: zrAmaNya bhAva meM upasthita hokara duHkha aura pIr3A ke bIja ko hI mUla se naSTa kara denA hai| kucha bhI ho, prabhAta hote hI maiM sarvasaMga kA tyAgI muni bana jaauuNgaa| rAjan ! merA yaha saMkalpa dRr3ha se dRr3hatara hotA gyaa| kucha aisA yoga huA ki merI vedanA zAnta ho gii| aura prAta:kAla hote hI maiM muni bana gyaa|" -"aura jo muni banakara bhI usake anurUpa AcaraNa nahIM karatA hai, vaha bhI anAtha hai| sAdhanA aura sAdhya ke prati jisakI dRSTi viparIta hai, usakA bAhya kriyA-kANDa nirarthaka hai|" muni kI isa svAnubhUta vANI se rAjA prabhAvita huaa| rAjA ne svIkAra kiyA ki vAstava meM, maiM anAtha hU~, muni sanAtha haiN| rAjA ne muni se eka mahattvapUrNa tathya ko jAnA, isase vaha prasanna thaa| parivAra ke sAtha vaha dharma meM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-mahAnirgranthIya 203 anurakta ho gyaa| usane zraddhApUrvaka muni ko vandanA kii| aura apane dvArA dhyAna meM vikSepa ho jAne ke prati vinamra bhAva se kSamA-yAcanA kii| ukta adhyayana jIvana ke eka aise aMza ko sparza karatA hai, jo aizvarya ke kAraNa ahaM se grasta ho jAtA hai| bAhya aizvarya evaM vibhUti kucha nahIM hai| vaha mAnava kI sanAthatA ke hetu nahIM haiN| bAhara meM saba kucha pAkara bhI mAnava anAtha hI raha jAtA hai, yadi usake antar-mana meM vizuddha viveka evaM sacce anAsakta vairAgya kA jAgaraNa nahIM huA hai, to| ***** Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - visaimaM ajjhayaNaM : viMzati adhyayana mahAniyaNThijjaM : mahAnirgranthIya - - - mUla siddhANaM namo kiccA saMjayANaM ca bhaavo| atthadhammagaiM taccaM aNusaddhiM suNeha me|| 2. pabhUyarayaNo rAyA seNio mghaahivo| vihArajattaM nijjAo maNDikucchisi ceie| hindI anuvAda siddhoM evaM saMyatoM ko bhAvapUrvaka namaskAra karake maiM artha-mokSa aura dharma ke svarUpa kA bodha karAne vAlI tathyapUrNa anuziSTi-zikSA kA kathana karatA hU~, use suno| gaja-azva tathA maNi-mANikya Adi pracura ratnoM se samRddha magadha kA adhipati rAjA zreNika maNDikukSi caitya-udyAna meM vihAra-yAtrA ke lie nagara se niklaa| vaha udyAna vividha prakAra ke vRkSoM evaM latAoM se AkIrNa thA, nAnA prakAra ke pakSiyoM se parisevita thA aura vividha prakAra ke puSpoM se bhalI-bhA~ti AcchAdita thaa| kiM bahunA, nandana vana ke samAna thaa| rAjA ne udyAna meM vRkSa ke nIce baiThe hue eka saMyata, samAdhi-saMpanna, sukumAra evaM sukhocita-sukhopabhoga ke yogya sAdhu ko dekhaa| 3. nANAdumalayAiNNaM naannaapkkhiniseviyN| nANAkusumasaMchannaM ujjANaM nandaNovamaM // 4. tattha so pAsaI sAhuM saMjayaM susmaahiyN| nisanna rukkhamUlammi sukumAlaM suhoiyaM / / 204 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-mahAnirgranthIya 205 sAdhu ke anupama rUpa ko dekhakara rAjA ko usake prati bahuta hI adhika atulanIya vismaya huaa| 5. tassa rUvaM tu pAsittA rAiNo tammi sNje| accantaparamo AsI aulo ruuvvimho|| aho ! vaNNo aho ! rUvaM aho! ajjassa somyaa| aho ! khaMtI aho! muttI aho ! bhoge asNgyaa|| tassa pAe u vandittA kAUNa ya pyaahinnN| nAidUramaNAsanne paMjalI pddipucchii|| 8. taruNosi ajja ! pavvaio bhogakAlammi saMjayA! uvaDhio si sAmmaNe eyamaTuM suNemi taa|| aho, kyA varNa (raMga) hai ! kyA rUpa (AkAra) hai ! aho, Arya kI kaisI saumyatA hai ! aho, kyA zAnti hai, kyA mukti-nirlobhatA hai ! aho, bhogoM ke prati kaisI asaMgatA hai ! mani ke caraNoM meM vandanA aura pradakSiNA karane ke pazcAt rAjA na ati dUra, na ati nikaTa arthAt yogya sthAna meM khar3A rahA aura hAtha jor3akara muni se pUchane lagA rAjA zreNika -"he Arya ! tuma abhI yuvA ho| phira bhI he saMyata ! tuma bhogakAla meM dIkSita hue ho, zrAmaNya meM upasthita hue ho| isakA kyA kAraNa hai, maiM sunanA cAhatA huuN|" muni___"mahArAja ! maiM anAtha huuN| merA koI nAtha-abhibhAvaka evaM saMrakSaka nahIM hai / mujha para anukampA rakhane vAlA koI suhRd-mitra maiM nahIM pA rahA huuN|" yaha sunakara magadhAdhipa rAjA zreNika jora se ha~sA aura muni se bolA-"isa prakAra tuma dekhane meM Rddhi saMpanna-saubhAgyazAlI lagate ho, phira bhI tumhArA koI kaise nAtha nahIM 9. aNAho mi mahArAya! nAho majjha na vijjii| aNukampagaM surhi vAvi kaMci nAbhisamema'haM / / 10. tao so pahasio rAyA seNio mghaahivo| evaM te iDDimantassa kahaM nAho na vijjaI? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 uttarAdhya 11. homi nAho bhayantANaM bhoge bhuMjAhi sNjyaa!| mitta-nAIparivuDo mANussaM khu sudullahaM / / 12. appaNA vi aNAho si seNiyA! magahAhivA! appaNA aNAho santo kahaM nAho bhavissasi? 13. evaM vutto narindo so susaMbhanto suvimhio| vayaNaM assuyapuvvaM sAhuNA vimhynnio|| rAjA zreNika___"bhadanta ! maiM tumhArA nAtha hotA huuN| he saMyata ! mitra aura jJAtijanoM ke sAtha bhogoM ko bhogo| yaha manuSyajIvana bahuta durlabha hai|" muni -"zreNika ! tuma svayaM anAtha ho| magadhAdhipa ! jaba tuma svayaM anAtha ho to kisI ke nAtha kaise ho sakoge?" rAjA pahale hI vismita ho rahA thA, aba to muni ne azrutapUrva (pahale kabhI nahIM sunA gayA-'anAtha' yaha) vacana sunakara to aura bhI adhika saMbhrAnta-saMzayAkula evaM vismita huaa| rAjA zreNika__"mere pAsa azva haiM, hAthI haiMnagara aura anta:pura hai| maiM manuSyajIvana ke sabhI sukha-bhogoM ko bhoga rahA huuN| mere pAsa AjJA-zAsana aura aizvaryaprabhutva bhI hai|" -"isa prakAra pradhAna-zreSTha sampadA, jisake dvArA sabhI kAmabhoga mujhe samarpita hote haiM, mujhe prApta haiN| isa sthiti meM bhalA maiM kaise anAtha hU~? bhadanta ! Apa jhUTha na boleN|" 14. assA hatthI maNussA me puraM anteuraM ca me| bhuMjAmi mANuse bhoge ANA issariyaM ca me|| 15. erise sampayaggammi svvkaamsmppie| kahaM aNAho bhavai? ra hu bhante ! musaM ve|| muni 16. na tuma jANe aNAhassa atthaM potyaM va ptthivaa!| jahA aNAho bhavaI saNAho vA narAhivA? // --"pRthvIpati-nareza ! tuma 'anAtha' ke artha aura paramArtha ko nahIM jAnate ho ki mAnava anAtha aura sanAtha kaise hotA hai?" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-mahAnirgranthIya 207 17. suNeha me mahArAya ! avakkhitteNa ceysaa| jahA aNAho bhavaI jahA me ya pavattiyaM // 18. kosambI nAma nayarI puraannpurbheynnii| tattha AsI piyA majjha pabhUyadhaNasaMcao / / 19. paDhame vae mahArAya! aulA me acchiveynnaa| ahotthA viulo dAho savvaMgesu ya ptthivaa!|| 20. satthaM jahA paramatikkhaM sriirvivrntre| pavesejja arI kuddho evaM me acchiveyaNA / / -"mahArAja ! avyAkSiptaanAkula cittase mujhe sunie ki yathArtha meM anAtha kaise hotA hai, kisa bhAva se maiMne usakA prayoga kiyA hai?" -"prAcIna nagaroM meM asAdhAraNa sundara kauzAmbI nAma kI nagarI hai| vahA~ mere pitA the| unake pAsa pracura dhana kA saMgraha thaa|" -"mahArAja ! prathama vaya meMyuvAvasthA meM merI A~khoM meM atula ---asAdhAraNa vedanA utpanna huii| pArthiva ! usase mere sAre zarIra meM atyanta jalana hotI thii|" -"kuddha zatru jaise zarIra ke marma-sthAnoM meM atyanta tIkSNa zastra ghoMpade aura usase jaise vedanA ho, vaise hI merI A~khoM meM bhayaMkara vedanA ho rahI thii|" -jaise indra ke vajraprahAra se bhayaMkara vedanA hotI hai, vaise hI mere trika-kaTibhAga meM, antareccha-hRdaya meM aura uttamAMga-mastaka meM ati dAruNa vedanA ho rahI thii|" ___"vidyA aura maMtra se cikitsA karane vAle, maMtra tathA auSadhiyoM ke vizArada, advitIya zAstrakuzala, AyurvedAcArya merI cikitsA ke lie upasthita the|" __-"unhoMne mere hitArtha vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka-rUpa catuSpAda cikitsA kI, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara ske| yaha merI anAthatA 21. tiyaM me antaricchaM ca uttamaMgaM ca piiddii| indAsaNisamA ghorA veyaNA paramadAruNA // 22. uvaTThiyA me AyariyA vijjaa-mnttigicchgaa| abIyA satthakusalA mnt-muulvisaaryaa| 23. te me tigicchaM kuvvanti cAuppAyaM jahAhiyaM na ya dukkhA vimoyanti esA majjha annaayaa|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 24. piyA me savvasAraM pi dijjAhi mama kAraNA / naya dukkhA vimoei esA majjha aNAhayA || 25. mAyA ya me mahArAya ! pusoga haTTiyA / naya dukkhA vimoei esA majjha aNAyA // 26. bhAyaro me mahArAya ! sagA jeTTa-kaNiTTagA / naya dukkhA vimoyanti esA majjha aNAhayA || 27 bhaiNIo me mahArAya ! sagA jeTTa-kaNiTThagA / na ya dukkhA vimoyanti esA majjha aNAhayA // 28. bhAriyA me mahArAya ! aNuratA aNuvvayA / aMsupuNNehiM nayaNehiM uraM me parisiMcAI || 29. annaM pANaM ca pahANaM ca gandha - malla - vilevaNaM / mae nAyamaNAyaM vA sA bAlA novabhuMjaI // 30. khaNaM pi me mahArAya ! pAsAo vi na phiTTaI | na ya dukkhA vimoei esA majjha aNAhayA // uttarAdhyayana sUtra - " mere pitA ne mere lie cikitsakoM ko upahArasvarUpa sarvasAra arthAt sarvottama vastue~ dIM, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / yaha merI anAthatA hai / " ke - "mahArAja ! merI mAtA putrazoka duHkha se bahuta pIr3ita rahatI thI, kintu vaha bhI mujhe duHkha se mukta kara sakI, yaha merI anAthatA hai / " nahIM - "mahArAja ! mere bar3e aura choTe sabhI sage bhAI mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / yaha merI anAthatA haiM / " - "mahArAja ! merI bar3I aura choTI sagI bahaneM bhI mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakIM, yaha merI anAthatA / " - "mahArAja ! mujha meM anurakta aura anuvrata merI patnI azrupUrNa nayanoM se mere uraH sthana (chAtI) ko bhigotI rahatI thI / " ----- - " vaha bAlA mere pratyakSa meM yA parokSa meM kabhI bhI anna, pAna, snAna, gandha, mAlya aura vilepana kA upabhoga nahIM karatI thI / " - " vaha eka kSaNa ke lie bhI mujha se dUra nahIM hotI thI / phira bhI vaha mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakI / mahArAja ! yahI merI anAthatA / " Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-mahAnirgranthIya 209 taba maiMne isa prakAra kahA"vicAra kiyA ki prANI ko isa ananta saMsAra meM bAra-bAra asahya vedanA kA anubhava karanA hotA hai|" -"isa vipula vedanA se yadi eka bAra bhI mukta ho jAU~, to maiM kSAnta, dAnta aura nirArambha anagAravRtti meM pravrajita-dIkSita ho jaauuNgaa|" -"narAdhipa ! isa prakAra vicAra karake maiM so gyaa| parivartamAna (bItatI haI) rAta ke sAtha-sAtha merI vedanA bhI kSINa ho gii|" 31. tao haM evamAhaMsu dukkhamAhu puNo punno| veyaNA aNubhaviuM je saMsArammi annnte| 32. saiM ca jai muccejjA veyaNA viulA io| khanto danto nirArambho pavvae aNagAriyaM // 33. evaM ca cintaittANaM pasutto mi narAhivA! pariyaTTantIe rAIe veyaNA me khayaM gyaa| 34. tao kalle pabhAyammi ApucchittANa bndhve| khanto, danto nirArambho pavvaio 'NagAriyaM // 35. tato haM nAho jAo appaNo ya parassa y| savvesiM ceva bhUyANaM tasANa thAvarANa y|| 36. appA naI veyaraNI appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU appA me nandaNaM vnnN|| 37. appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca duSpaTThiya- supttttio|| -"tadanantara prAta:kAla meM kalyanIroga hote hI maiM bandhujanoM ko pUchakara kSAnta, dAnta aura nirArambha hokara anagAra-vRtti meM pravrajita ho gayA / " -taba maiM apanA aura dUsaroM kA, vasa aura sthAvara sabhI jIvoM kA nAtha ho gyaa|" __"merI apanI AtmA hI vaitaragI nadI hai, kUTa-zAlmalI vRkSa hai, kAmadudhA-dhenu hai aura nandana vana hai|" -"AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA hai aura vikartA-bhoktA hai| sat pravRtti meM sthita AtmA hI apanA mitra hai| aura duSpravRtti meM sthita AtmA hI apanA zatru hai|" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 38. imA hu annA vi aNAhayA nivA ! tamegacitto nihuo suNehiM / niyaNThadhammaM lahiyANa vI jahA sIyanti ege bahukAyarA narA // 39. jo pavvaittANa mahavvayAI sammaM no phAsayaI pamAyA / aniggahappA ya rasesu giddhe na mUlao chindai bandhaNaM se || 40. AuttayA jassa na asthi kAi iriyAe bhAsAe tahesaNAe / AyANa-nikkheva-duguMchaNAe na vIrajAyaM aNujAi maggaM // 41. ciraM pi se muNDaruI bhavittA athiravva tava-niyamehi bhaTTe / ciraM pi appANa kilesaittA na pArae hoi hu saMparAe / 42. polle va muTThI jaha se asAre ayantie kUDakahAvaNe vA / rADhAmaNI veruliyappagAse amahagghae hoi ya jANaesu / / uttarAdhyayana sUtra - " rAjan ! yaha eka aura bhI anAthatA hai / zAnta evaM ekAgracitta hokara use suno ! bahuta se aise kAyara vyakti hote haiM, jo nirgrantha dharma ko pAkara bhI khinna ho jAte haiM-- svIkRta anagAra dharma kA sotsAha pAlana nahIM kara pAte haiM / " -" jo mahAvratoM ko svIkAra kara pramAda ke kAraNa unakA samyak pAlana nahIM karatA hai, AtmA kA nigraha nahIM karatA hai, rasoM meM Asakta hai, vaha mUla se rAga-dveSa-rUpa bandhanoM kA uccheda nahIM kara sakatA hai / " "" - " jisakI IryA, bhASA, eSaNA aura AdAna-nikSepa meM aura uccAraprasravaNa ke pariSThApana meM AyuktatAsajagatA nahIM hai, vaha usa mArga kA anugamana nahIM kara sakatA, jo vIrayAta hai-- arthAt jisa para vIra puruSa cale haiM / " - " jo ahiMsAdi vratoM meM asthira hai, tapa aura niyamoM se bhraSTa hai--vaha cira kAla taka muNDaruci ( aura kucha sAdhanA na kara kevala sira muMDA dene vAlA bhikSu) rahakara aura AtmA ko kaSTa dekara bhI vaha saMsAra se pAra nahIM ho sakatA / " " jo polI (khAlI) muTThI kI taraha nissAra hai, khoTe - sikke kI taraha ayantrita -- apramANita hai, vaiDUrya kI taraha camakane vAlI tuccha rADhAmaNikAcamaNi hai, vaha jAnane vAle parIkSakoM kI dRSTi meM mUlyahIna hai / " Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-mahAnirgranthIya 211 43. kasIlaliMgaM iha dhAraDattA -"jo kazIla-AcArahInoM kA isijjhayaM jIviya vuuhittaa| veSa, aura RSi-dhvaja (rajoharaNAdi asaMjae saMjayalappamANe municinha) dhAraNa kara jIvikA calAtA viNighAyamAgacchai se ciraMpi / / hai, asaMyata hote hue bhI apane-Apa ko saMyata kahatA hai, vaha cirakAla taka vinighAta--vinAza ko prApta hotA 44. visaM tu pIyaM jaha kAlakUDaM -piyA huA kAlakUTa-viSa, haNAi satthaM jaha kugghiiyN| ulaTA pakar3A huA zastra, aniyantrita ese va dhammo visaovavanno vetAla-jaise vinAzakArI hotA hai, haNAi veyAla ivaavivnno|| vaise hI viSaya-vikAroM se yukta dharma bhI vinAzakArI hotA hai|" 45. je lakkhaNaM suviNaM pauMjamANe / -"jo lakSaNa aura svapna-vidyA nimitta - kouuhlsNpgaaddhe| kA prayoga karatA hai, nimitta zAstra aura kuheDavijjAsavadArajIvI kautuka-kArya meM atyanta Asakta hai, mithyA Azcarya ko utpanna karane vAlI na gacchaI saraNaM tammi kAle // kuheTa vidyAoM se-jAdUgarI ke kheloM se jIvikA calAtA hai, vaha karmaphalabhoga ke samaya kisI kI zaraNa nahIM pA sktaa|" 46. tamaMtameNeva u se asIle -"vaha zIlarahita sAdhu apane sayA duhI vippriyaasuvei| tamastamas-tIvra ajJAna ke kAraNa saMdhAvaI naragatirikkhajoNiM viparIta-dRSTi ko prApta hotA hai, phalata: moNaM virAhettu asaahuruukhe|| asAdhu prakRti vAlA vaha sAdhu maunamuni-dharma kI virAdhanA kara satat duHkha bhogatA huA naraka aura tiryaMca gati meM AvAgamana karatA rahatA hai|" 47. uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM _"jo auddezika, krIta-kRta, na muMcaI kiMci annesnnijjN| niyAga-nityapiNDa Adi ke rUpa meM aggI vivA savvabhakkhI bhavittA thor3AsA-bhI aneSaNIya AhAra nahIM io cuo gacchai kaTu pAvaM / / chor3atA hai, vaha agni kI bhA~ti sarvabhakSI bhikSu pApa-karma karake yahA~ se marane ke bAda durgati meM jAtA hai|" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayana sUtra 48. na taM arI kaMThachettA karei - "svayaM kI apanI duSpravRtti jaM se kare appaNiyA durppaa| zIla durAtmA jo anartha karatI hai, vaha se nAhiI maccumuhaM tu patte galA kATane vAlA zatru bhI nahIM kara pacchANutAveNa dyaavihuunno|| pAtA hai| ukta tathya ko nirdaya saMyamahIna manuSya mRtyu ke kSaNoM meM pazcAttApa karate hue jAna paaegaa|" 49. niradviyA naggaruI u tassa -"jo uttamArtha meM antima je uttamaTuM vivjjaasmedd| samaya kI sAdhanA meM viparIta daSTi ime vi se natthi pare vi loe rakhatA hai, usakI zrAmaNya meM abhiruci duhao vi se jhijjar3a tattha loe| vyartha hai| usake lie na yaha loka hai, na paraloka hai| donoM loka ke prayojana se zUnya hone ke kAraNa vaha ubhaya-bhraSTa bhikSu nirantara cintA meM ghulatA jAtA 50. emeva'hAchanda-kusIlarUve ___-isI prakAra svacchanda aura maggaM virAhettu jinnuttmaannN| kuzIla sAdhu bhI jinottama- bhagavAn kurarI vivA bhogarasANugiddhA ke mArga kI virAdhanA kara vaise hI nirahasoyA pariyAvamei / / paritApa ko prApta hotA hai, jaise ki bhoga-rasoM meM Asakta hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI (gIdha) pakSiNI paritApa ko prApta karatI hai|" 51. soccANa mehAvi subhAsiyaM imaM -"medhAvI sAdhaka isa subhASita aNusAsaNaM nANaguNovaveyaM ko evaM jJAna-guNa se yukta anuzAsana maggaM kusIlANa jahAya savvaM (zikSA) ko sunakara kuzIla vyaktiyoM mahAniyaNThANa vae phennN|| ke saba mArgoM ko chor3akara, mahAna nirgranthoM ke patha para cle|" carittamAyAraguNannie tao -"cAritrAcAra aura jJAnAdi guNoM aNuttaraM saMjama paaliyaannN| se saMpanna nirgrantha nirAzrava hotA hai| nirAsave saMkhaviyANa kammaM anuttara zuddha saMyama kA pAlana kara vaha uvei ThANaM viuluttamaM dhvaM // nirAzrava (rAga-dveSAdi bandha-hetuoM se mukta) sAdhaka karmoM kA kSaya kara vipula, uttama evaM zAzvata mokSa ko prApta karatA hai|" Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 - mahAnirgranthIya 53. evuggadante vi mahAtavodhaNe mahAmaNI mahApaine mahAyase / mahAniyaNThijjamiNaM mahAsuyaM se kAhae mahayA vitthareNaM // 54. tuTTho ya seNio rAyA iNamudAhu kayaMjalI / aNAttaM jahAbhUyaM me uvadaMsiyaM // ! 55. tujjhaM suladdhaM khu maNussajammaM lAbhA suddhA ya tume mahesI tumbhe saNAhA ya sabandhavA ya jaM bhe ThiyA magge jiNuttamANaM // 56. taM si nAho aNAhANaM savvabhUyANa saMjayA ! khAmemi te mahAbhAga ! icchAmi aNusAsiuM // 57. pucchiUNa mae tubbhaM jhANaviggho u jo kao / nimantio ya bhogehiM taM savvaM marisehi me // 58. evaM thuNittANa sa rAyasIho aNagArasIhaM paramAi bhattie / saoroho ya sapariyaNo ya dhammAratto vimaleNa ceyasA // 59. Usasiya romakUvo kAUNa ya payAhiNaM / abhivandiUNa sirasA aiyAo narAhivo // - 213 isa prakAra ugra- dAnta, mahAn tapodhana, mahA-pratijJa, mahAn - yazasvI usa mahAmuni ne isa mahA-nirgranthIya mahAzruta ko mahAn vistAra se kahA / rAjA zreNika saMtuSTa huA aura hAtha jor3akara isa prakAra bolA"bhagavan ! anAtha kA yathArtha svarUpa Apane mujhe ThIka taraha samajhAyA hai / " rAjA zreNika - " he maharSi ! tumhArA manuSyajanma saphala hai, tumhArI upalabdhiyA~ saphala haiM, tuma sacce sanAtha aura sabAndhava ho, kyoMki tuma jinezvara ke mArga meM sthita ho / " - " he saMyata ! tuma anAthoM ke nAtha ho, tuma saba jIvoM ke nAtha ho / he mahAbhAga ! maiM tumase kSamA cAhatA hU~ / maiM tuma se anuzAsita hone kI icchA rakhatA hU~ / " - " maiMne tumase prazna kara jo dhyAna meM vighna kiyA aura bhogoM ke lie nimantraNa diyA, una saba ke lie mujhe kSamA kareM / " isa prakAra rAjasiMha zreNika rAjA anagAra - siMha muni kI parama bhakti se stuti kara antaHpura ( rAniyoM) tathA anya parijanoM ke sAtha dharma meM anurakta ho gyaa| rAjA ke romakUpa Ananda se ucchvasita -- ullasita ho rahe the 1 vaha muni kI pradakSiNA aura sira se vandanA karake lauTa gayA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 uttarAdhyayana sUtra 60. iyaro vi guNasamiddho tigattigutto tidaNDavirao y| vihaga iva viSpamukko viharai vasuhaM vigymoho|| --tti bemi|| ___aura vaha guNoM se samRddha, tIna guptiyoM se gupta, tIna daNDoM se virata, mohamukta muni pakSI kI bhA~ti vipramukta-apratibaddha hokara bhUtala para vihAra karane lge| -aisA maiM kahatA huuN| * ** Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 samudrapAlIya bIja ke anusAra phala paidA hotA hai / yadi acchA phala cAhie, to acchA bIja bonA hogA / bhagavAn mahAvIra kA zrAvaka - ziSya 'pAlita', apane samaya kA eka bahuta bar3A vyApArI thaa| vaha aMga deza kI rAjadhAnI caMpA meM rahatA thA / kintu vyApAra ke lie vaha samudra- yAtrA karatA thA, ataH use dUra-dUra ke dezoM meM jAnA par3atA thA / eka bAra vaha jalapota se pihuNDa nagara meM supArI aura svarNa Adi ke vyApAra ke lie gayA / vahA~ use bahuta samaya taka rukanA pdd'aa| yuvaka pAlita kI prAmANikatA aura caturatA kI khyAti nagara meM ghara-ghara phaila gaI / ataH vahA~ ke eka saMpanna seTha ne apanI putrI kA vivAha usake sAtha kara diyA / pAlita apanI garbhavatI patnI ke sAtha samudra ke mArga se caMpA lauTa rahA thA / patnI ne jahAja meM hI eka putra ko janma diyaa| usakA nAma 'samudrapAla' rakhA gayA / vaha bahuta sundara thA / samaya para vaha bahattara kalAoM meM nipuNa huA aura parivAra meM Amoda-pramoda ke sAtha sukhapUrvaka rahane lagA / 1 eka bAra nagara ke rAja mArga para usane eka bhayaMkara aparAdhI ko rAjAjJA se nagara - ArakSakoM dvArA vadha-bhUmi kI ora le jAte hue dekhaa| una dinoM prANadaNDa ke aparAdhiyoM kI eka viziSTa veSabhUSA hotI thI / unheM lAla kanera ke phUloM kI mAlA aura lAla kapar3e pahanAye jAte the / naMge zarIra para lAla caMdana kA lepa kiyA jAtA thA / gadhe para car3hAkara nagara meM ghumAyA jAtA aura usake duSkarma kI ghoSaNA kI jaatii| jisase logoM ko dhyAna meM Ae ki yaha aparAdhI hai aura aparAdha karane vAloM ko isa prakAra daNDita kiyA jAtA hai / bhaviSya meM anya koI aisA aparAdha na kare, yaha apratyakSa rUpa se logoM ko samajhA diyA jAtA thA / 215 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 uttarAdhyayana sUtra samadrapAla ne aparAdhI ko dekhaa| aura vaha socane lagA ki--"acche karmoM kA phala acchA hotA hai aura bure karmoM kA phala burA hotA hai / isa aparAdhI ne burA kArya kiyA hai, usakA phala yaha bhoga rahA hai / acche athavA bure karmoM ke phala kartA ko bhogane hI hote haiN|" isa prakAra karma aura karmaphala ke sambandha meM vaha gaharAI se socatA rahA aura anta meM saMsAra ke prati usakA mana saMvega aura vairAgya se bhara gyaa| antatogatvA mAtA-pitA se anumati prApta kara usane muni-dIkSA le lii| isa ghaTanA ke ullekha ke bAda prastuta adhyayana meM sAdha ke Antarika AcAra ke sambandha meM kucha mahattvapUrNa bAtoM kA ullekha hai| sAdhu priya aura apriya-donoM hI sthitiyoM meM apanA santulana surakSita rakhe / vyartha kI bAtoM se alaga rahe / deza, kAla aura paristhiti ko dhyAna meM rakhakara vihAra kre| kisI ke asabhya aura aziSTa vyavahAra se bhI kruddha na ho| jJAna aura saMyama se apanI yAtrA ko sampanna rkhe| prastuta adhyayana meM varNita paddhati ke anusAra vizuddha saMyama kA pAlana karake samudrapAla siddha-buddha-mukta huaa| * **** Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egaviMsaimaM ajjhayaNaM : ekaviMza adhyayana samuddapAlIyaM : samudrapAlIya 1. campAe pAlie nAma sAvae Asi vaannie| mahAvIrassa bhagavao sIse so u mhppnno|| nigganthe pAvayaNe sAvae se vikovie| poeNa vavaharante pihuNDaM ngrmaage| pihuNDe vavaharantassa vANio dei dhuuyrN| taM sasattaM paigijjha sadesamaha ptthio| hindI anuvAda campA nagarI meM 'pAlita' nAmaka eka vaNik zrAvaka thA / vaha mahAtmAvirATa puruSa bhagavAn mahAvIra kA ziSya thaa| vaha zrAvaka nirgrantha pravacana kA viziSTa vidvAn thaa| eka bAra potapAnI ke jahAja se vyApAra karatA huA vaha pihuNDa nagara meM aayaa| pihuNDa nagara meM vyApAra karate samaya use eka vyApArI ne vivAha ke rUpa meM apanI putrI dii| kucha samaya ke bAda garbhavatI patnI ko lekara usane svadeza kI ora prasthAna kiyaa| ___ pAlita kI patnI ne samudra meM hI putra ko janma diyaa| samudra-yAtrA meM paidA hone ke kAraNa usakA nAma 'samudrapAla' rakhA gyaa| 4. aha pAliyassa gharaNI samuiMmi psvii| aha dArae tahi jAe 'samuddapAli' tti naame| 217 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana sUtra 5. khemeNa Agae campaM vaha vaNik zrAvaka sakuzala campA sAvae vANie ghrN| nagarI meM apane ghara aayaa| vaha saMvaDaI ghare tassa sukhocita-sukumAra bAlaka usake ghara dArae se suhoie| meM Ananda ke sAtha bar3hane lgaa| 6. bAvattariM kalAo ya usane bahattara kalAe~ sIkhIM, aura sikkhae niiikovie| vaha nIti-nipuNa ho gyaa| vaha jovvaNeNa ya saMpanne yuvAvasthA se sampanna huA to sabhI ko suruve piydNsnne|| sundara aura priya lagane lgaa| 7. tassa rUvavaiM bhajja pitA ne usake lie 'rUpiNI' nAma piyA ANei ruuvinniiN| kI sundara bhAryA lA dii| vaha apanI pAsAe kIlae ramme patnI ke sAtha dogundaka deva kI bhA~ti devo dogundao jhaa|| suramya prAsAda meM krIr3A karane lgaa| 8. aha annayA kayAI eka samaya vaha prAsAda ke pAsAyAloyaNe tthio| Alokana meM-jharokhe meM baiThA thaa| vajjhamaNDaNasobhAgaM vadhya-janocita maNDanoM-cinhoM se yukta vajjhaM pAsai vjjhge| vadhya ko bAhara vadha-sthAna kI ora le jAte hue usane dekhaa| 9. taM pAsiUNa saMviggo use dekhakara saMvega-prApta samudra samuddapAlo innmbbvii| pAla ne mana meM isa prakAra kahAaho'subhANa kammANaM "kheda hai ! yaha azubha karmoM kA pApaka nijjANaM pAvagaM imaM / / niryANa-duHkhada pariNAma hai|" saMbuddho so tahiM bhagavaM isa prakAra cintana karate hae vaha paraM sNvegmaago| bhagavAn-mahAn AtmA saMvega ko Apuccha 'mmApiyaro prApta huA aura sambuddha ho gyaa| pavvae aNagAriyaM // mAtA-pitA ko pUcha kara usane anagAritA--munidIkSA grahaNa kii| 11. jahittu saMgaM ca mahAkilesaM dIkSita hone para muni mahA mahantamohaM kasiNaM bhyaavhN| klezakArI, mahAmoha aura pUrNa pariyAyadhammaM ca'bhiroyaejjA bhayakArI saMga (Asakti) kA parityAga vayANi sIlANi parIsahe ya / / karake paryAyadharma-sAdhutA meM, vrata meM, zIla meM, aura parISahoM meM-parISahoM ko samabhAva se sahana karane meM abhiruci rkhe| 10. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-samudrapAlIya 219 12. ahiMsa saccaM ca ateNagaM ca vidvAn muni ahiMsA, satya, asteya, tatto ya bambhaM apariggahaM c| brahmacarya aura arigraha-ina pA~ca paDivajjiyA paMca mahavvayANi mahAvratoM ko svIkAra karake jinopadiSTa carijja dhammaM jiNadesiyaM viuu|| dharma kA AcaraNa kre| 13. savvehiM bhUehiM dayANukampI indriyoM kA samyak saMvaraNa karane khantikkhame saMyama bmbhyaarii| vAlA bhikSu saba jIvoM ke prati sAvajjajogaM parivajjayanto karuNAzIla rahe, kSamA se durvacanAdi ko : sahana karane vAlA ho, saMyata ho, carijja bhikkhU susamAhiindie / kA-pApAcAra kA parityAga karatA huA vicaraNa kre| 14. kAleNa kAlaM viharejja raTe sAdhu samayAnusAra apane balAbala balAbalaM jANiya appaNo y| ko, apanI zakti ko jAnakara rASTroM meM sIho va saddeNa na saMtasejjA vicaraNa kre| siMha kI bhA~ti bhayovayajoga succA na asbbhmaahu|| tpAdaka zabda sunakara bhI saMtrasta na ho| asabhya vacana sunakara bhI badale meM asabhya vacana na khe| 15. uvehamANo u parivvaejjA saMyamI pratikUlatAoM kI upekSA piyamappiyaM savva titikkhejjaa| karatA huA vicaraNa krte| priyana savva savvatthA bhiroyaejjA apriya-arthAt anukUla-pratikUla saba na yAvi pUyaM garahaM ca sNje|| (jo bhI acchI cIja dekhe yA sune, parISahoM ko sahana kre| sarvatra sabakI unakI) abhilASA na kare, pUjA aura gardA bhI na caahe| 16. aNegachandA iha mANavehiM yahA~ saMsAra meM manuSyoM ke aneka je bhAvao saMpagarei bhikkhuu| prakAra ke chanda-abhiprAya hote haiN| bhayabheravA tattha uinti bhImA bhikSu unheM apane meM bhI bhAva se jAnatA divvA maNussA aduvA tiricchaa|| hai| ata: vaha devakRta, manuSyakRta tathA tiryaMcakRta bhayotpAdaka bhISaNa upasagoM ko sahana kre| 1-yAn chandAn bhAvatastattvata: / -sAdhAraNa logoM meM hone vAle audayikAdibhAvato vA saMprakaroti bhRzaM vikalpa vastuvRtyA bhikSu meM bhI hote haiM, vidhatte bhikSuH para bhikSu una para zAsana kre| -sarvArtha siddhi vRtti| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayana sUtra 20. 17. parIsahA dubisahA aNege aneka durviSaha-asahya parISaha sIyanti jatthA bahakAyarA nraa| prApta hone para bahuta se kAyara loga te tattha patte na vahijja bhikkhU kheda kA anubhava karate haiN| kintu bhikSu pariSaha prApta hone para saMgrAma meM Age saMgAmasIse iva naagraayaa| rahane vAle nAgarAja-hAthI kI taraha vyathita na ho| 18. sIosiNA daMsamasA ya phAsA zIta, uSNa, DAMsa, macchara, tRNa AyaMkA vivihA phusanti dehN| sparza tathA anya vividha prakAra ke akukkuo tattha 'hiyAsaejjA AtaMka jaba bhikSu ko sparza kareM, taba rayAI khevejja purekddaaii|| vaha kutsita zabda na karate hue unheM samabhAva se sahana kare / pUrvakRta karmA ko kSINa kre| 19. pahAya rAgaM ca taheva dosaM vicakSaNa bhikSu satata rAga-dveSa mohaM ca bhikkhU sayayaM viykkhnno| aura moha ko chor3a kara, vAyu se meru vva vAeNa akampamANo akampita meru kI bhA~ti Atma-gupta parIsahe Ayagutte sahejjA // banakara parISahoM ko sahana kre| aNunnae nAvaNae mahesI pUjA-pratiSThA meM unnata aura gardA meM na yAvi pUyaM garahaM ca sNje| avanata na hone vAlA maharSi pUjA aura sa ujjubhAvaM paDivajja saMjae gardA meM lipta na ho| vaha samabhAvI nivvANamaggaM virae uvedd|| virata saMyamI saralatA ko svIkAra karake nirvANa-mArga ko prApta hotA hai| 21. arairaisahe pahINasaMthave jo arati aura rati ko sahana virae Ayahie phaannvN| karatA hai, saMsArI janoM ke paricaya se paramaTThapaehiM . cir3haI dUra rahatA hai, virakta hai, Atma-hita kA chinnasoe amame akiNcnne|| sAdhaka hai, pradhAnavAn hai-saMyamazIla hai, zoka rahita hai, mamattva rahita hai, akiMcana hai, vaha paramArtha padoM meMsamyag darzanAdi mokSa-sAdhanoM meM sthita hotA hai| 22. vivittalayaNAi bhaejja tAI trAyI-prANirakSA karane vAlA muni nirovalevAi asNthddaaii| mahAn yazasvI RSiyoM dvArA svIkRta, isIhi ciNNAi mahAyasehiM / lepAdi karma se rahita, asaMsRtakAeNa phAsejja priishaaii|| bIjAdi se rahita, vivikta layana ekAnta sthAnoM kA sevana kare aura parISahoM ko sahana kre| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 - samudrapAlIya mahesI cariuM dhammasaMcayaM / 23. sannANanANovagae aNuttaraM aNuttare nANadhare obhAsaI sUrie va'ntalikkhe // jasaMsI 24. duvihaM khaveUNa ya puNNapAvaM niraMgaNe savvao vippamukke / tarittA samudde va mahAbhavoghaM samuddapAle apuNAgamaM gae / tti bemi // 221 karake anuttara dharma-saMcaya kA AcaraNa sadjJAna se jJAna ko prApta karane vAlA, anuttara jJAnadhArI, yazasvI maharSi, antarikSa meM sUrya kI bhA~ti dharma-saMgha meM prakAzamAna hotA hai / samudrapAla muni puNyapApa (zubhaazubha) donoM hI karmoM kA kSaya karake saMyama meM niraMgana - nizcala, aura saba prakAra se mukta hokara samudra kI bhA~ti vizAla saMsAra - pravAha ko taira kara mokSa meM gae / - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rathanemIya pazuoM kI karuNa cItkAra ne ariSTanemi ke mArga ko bdlaa| rAjImatI kI vivekapUrNa vANI ne rathanemi ko bdlaa| eka samaya vraja-maNDala ke soriyapura (zauryapura) meM rAjA samudravijaya rAjya karate the| ariSTanemi, rathanemi, satyanemi aura dRDhanemi-ye cAroM samudravijaya ke putra the| 'vasudeva' samudravijaya ke sabase choTe bhAI the| unake putra the-kRSNa aura blraam| prativAsudeva jarAsandha ke AkramaNa ke kAraNa vraja maNDala ko chor3akara yAdava jAti ke ye saba kSatriya saurASTra pahu~ce aura vahA~ dvArikA nagarI kA nirmANa kara eka vizAla sAmrAjya kI nIMva ddaalii| rAjya ke netA zrI kRSNa vAsudeva he| ariSTanemi mahAn tejasvI pratibhAsampanna yuvaka the, kintu bhogavAsanA se virakta the, vAsudeva ke putra zrI kRSNa ke samajhAne para ariSTanemi ne vivAha karanA svIkAra kiyaa| bhojakula ke rAjA ugrasena kI putrI rAjImatI ke sAtha vivAha honA nizcita huaa| kRSNa vAsudeva bahuta bar3I bArAta ke sAtha ariSTanemi ko lekara rAjA ugrasena kI rAjadhAnI meM vivAha maNDapa ke nikaTa phuNce| ariSTanemi ko vivAha kI khuzI meM bajAe jAne vAle aneka vAdyoM ke tIvra ninAda (kolAhala) meM bhI bAr3oM aura piMjaroM meM avaruddha pazu-pakSiyoM kA karuNa-krandana sunAI pdd'aa| apane sArathI se pUchA-"ye pazu-pakSI kyoM banda kara rakhe haiM ?" sArathI ne ba~dhe hue pazuoM kI ora saMketa karake kahA- "mahArAja ! Apake vivAha ke upalakSa meM bhoja diyA jAegA n| usI ke lie ina hajAroM pazu-pakSiyoM ko banda kara rakhA hai| mRtyu ke bhaya se saMtrasta ye saba cItkAra kara rahe haiN|" ariSTanemi ne yaha sanA to Age nahIM jA ske| karuNA ke avatAra ne sArathI ko AjJA dI, saba pazu-pakSI chor3a die ge| vivAha ko bIca meM hI chor3akara vApisa lauTa aae| 223 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 karuNA ke sAgara virakta ariSTanemi tadanantara muni bana gae / ukta ghaTanA se rAjImatI sahasA mUcchita ho gii| mAtA-pitA ne aura sakhI-saheliyoM ne bahuta smjhaayaa| kisI dUsare rAjakumAra se vivAha kA prastAva bhI rkhaa| kintu ariSTanemi ke mahAn vairAgya kI bAta sunakara vaha bhI saMsAra se virakta ho gaI thI / isa bIca ariSTanemi ke bhAI rathanemi rAjImatI ke pAsa gae aura vivAha kA prastAva rkhaa| rAjImatI ne inkAra kara diyA / rathanemi bhI sAdhu bana gae / rAjImatI aneka rAjakanyAoM ke sAtha dIkSita huI / ve sabhI milakara bhagavAn ariSTanemi ko vaMdana karane ke lie raivataka parvata para jA rahI thIM / acAnaka jora kI varSA ne sabhI ko surakSita sthAna khojane ke lie vivaza kara diyA / saba idhara-udhara titara-bitara ho giiN| rAjImatI eka guphA meM pahu~cI, jahA~ rathanemi dhyAna meM lIna khar3e the / rathanemi ne rAjImatI ko dekhaa| usane punaH vivAha kI bAta ko duharAyA / rAjImatI ne spaSTa kahA - " rathanemi ! maiM tumhAre hI bhAI kI parityaktA huuN| aura tuma mujhase vivAha karanA cAhate ho ? kyA yaha vamana kiye ko phira cATane ke samAna ghRNAspada nahIM hai ? tuma apane aura mere kula ke gaurava kA smaraNa karo ! isa prakAra ke aghaTita prastAva ko rakhate hue tumheM lajjA Ana cAhie / " rAjImatI kI bAta se rathanemi ko apanI bhUla samajha meM aaii| aMkuza dvArA jaise matta hAthI vaza meM A jAtA hai, zAnta-bhAva se apane patha para cala par3atA hai, vaise hI rathanemi bhI rAjImatI ke bodha-vacanoM se svastha hokara punaH apane saMyama-patha para ArUr3ha ho gayA / uttarAdhyayana sUtra prastuta adhyayana meM pUrva kathA ke bAda rathanemi ko rAjImatI ke dvArA diyA gayA bodha saMkalita hai| bodha itanA prabhAvaka hai ki pathabhraSTa hote sAdhaka ko viveka-mUlaka preraNA detA hai, sAvadhAna karatA hai / rAjImatI kA yaha bodha itanA dIptimAn hai ki jaise Aja hI diyA gayA hai / yaha vaha zAzvata satya hai, jo kabhI dhUmila nahIM hogA / 1 ***** Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - bAisamaM ajjhayaNaM : dvAviMza adhyayana rahanemijjaM : rathanemIya - hindI anuvAda soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna 'vasudeva' nAma kA rAjA thaa| 1. soriyapuraMmi nayare Asi rAyA mhiddie| vasudeve ti nAmeNaM raay-lkkhnn-sNjue|| 2. tassa bhajjA duve AsI rohiNI devaI thaa| tAsiM doNhaM pi do puttA iTThA ya rAma-kesavA / / 3. soriyapuraMmi nayare AsI rAyA mhiddddie| samuddavijae nAmaM raay-lkkhnn-sNjue| tassa bhajjA sivA nAma tIse putto mhaayso| bhagavaM ariTTanemi tti loganAhe damIsare / / so'riTunemi-nAmou lkkhnnssr-sNjuo| aTTha sahassalakkhaNadharo goyamo kaalgcchvii|| usakI rohiNI aura devakI nAmaka do patniyA~ thiiN| una donoM ke rAma (baladeva) aura kezava (kRSNa)-do priya putra the| soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna 'samudravijaya' nAma kA rAjA bhI thaa| usakI zivA nAma kI patnI thI, jisakA putra mahAn yazasvI, jitendriyoM meM zreSTha, lokanAtha, bhagavAn ariSTanemi thaa| vaha ariSTanemi svara ke susvaratva evaM gambhIratA Adi lakSaNoM se yukta thaa| eka hajAra ATha zubha lakSaNoM kA dhAraka bhI thaa| usakA gotra gautama thA aura vaha varNa se zyAma varNa thaa| 225 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 uttarAdhyayana sUtra 6. vajjarisahasaMghayaNo samacauraMso jhsoyro| tassa rAImaI kannaM bhajjaM jAyai kesvo|| 7. aha sA rAyavara-kannA susIlA caarupehinnii| savvalakkhaNasaMpannA vijjusoyAmaNippabhA // ahAha jaNao tIse vAsudevaM mhiddddiyN| ihAgacchaU kumAro jA se kannaM dalAma 'haM / / savvosahIhi ehavio kykouymNglo| divvajuyalaparihio AbharaNehiM vibhuusio|| vaha vajraRSabha nArAca saMhanana aura samacaturasra saMsthAna vAlA thaa| usakA udara machalI ke udara jaisA komala thaa| rAjImatI kanyA usakI bhAryA bane, (rAjA ugrasena se) yaha yAcanA kezava ne kii| vaha mahAn rAjA kI kanyA suzIla, sundara, sarvalakSaNasaMpanna thii| usake zarIra kI kAnti vidyut kI prabhA ke samAna thii| usake pitA ne (ugrasena ne) mahAna RddhizAlI vAsudeva ko kahA-"kumAra yahA~ aae| maiM apanI kanyA usake lie de sakatA huuN|" ___ariSTanemi ko sarva auSadhiyoM ke jala se snAna karAyA gyaa| yathAvidhi kautuka evaM maMgala kie ge| divya vastra-yugala pahanAyA gayA aura use AbharaNoM se vibhUSita kiyA gyaa| __ vAsudeva ke sabase bar3e matta gandhahastI para ariSTanemi ArUr3ha hue to sira para cUDAmaNi kI bhA~ti bahuta adhika suzobhita hue| ____ ariSTanemi U~ce chatra se tathA cAmaroM se suzobhita thaa| dazArha-cakra se-~-yadu vaMzI suprasiddha kSatriyoM ke samUha se vaha sarvata: parivRta thaa| ___caturaMgiNI senA yathAkrama sajAI huI thii| aura vAdyoM kA gagana-sparzI divya nAda ho rahA thaa| 10. mattaM ca gandhahatyi vAsudevassa jettttgN|. ArUDho sohae ahiyaM sire cUDAmaNI jhaa|| aha UsieNa chatteNa cAmarAhi ya sohie| dasAracakkeNa ya so savvao privaario|| 12. cauraMgiNIe senAe raiyAe jhkkm| turiyANa sanninAeNa divveNa gagaNaM phuse|| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 - rathanemIya iDDIe 13. eyArisIe juIe uttimAe ya / niyagAo bhavaNAo nijjAo vahipuMgava || 14. aha so tattha nijjanto dissa pANe bhayadue | vADehiM paMjarehiM ca sanniruddhe sudukkhie / 15. jIviyantaM tu saMpatte maMsaTTA bhakkhiyavvae / pAsettA se mahApanne sArahiM ibbavI // 16. kassa aTThA ime pANA ee savve suhesiNo / vADehiM paMjarehiM ca sanniruddhA ya acchahiM ? 17. aha sArahI tao bhaNai ee bhaddA u pANiNo / tujjhaM vivAhakajjaMmi bhoyAveDaM bahuM jaNaM // 18. soUNa tassa vayaNaM bahupANi - viNAsaNaM / cintei se mahApanne sAkkose jiehi u // 19. jai majjha kAraNA ee hammihiMti bahU jiyA / na me eyaM tu paraloge nissesaM bhavissaI // 227 aisI uttama Rddhi aura uttama dyuti ke sAtha vaha vRSNi - puMgava apane bhavana se nikalA / tadanantara usane bAr3oM aura piMjaroM meM banda kie gae bhayatrasta evaM ati du:khita prANiyoM ko dekhA / ve jIvana kI antima sthiti (mRtyu) ke sammukha the / mAMsa ke lie khAye jAne vAle the / unheM dekhakara mahAprAjJa ariSTanemi ne sArathi ( pIlavAna) ko isa prakAra kahA - " ye saba sukhArthI prANI kisalie ina bAr3oM aura piMjaroM meM roke hue haiM ? " sArathi ne kahA - " ye bhadra prANI Apake vivAha-kArya meM bahuta se logoM ko mAMsa khilAne ke lie haiN|" aneka prANiyoM ke vinAza se sambandhita vacana ko sunakara jIvoM ke prati karuNAzIla, mahAprAjJa ariSTanemi isa prakAra cintana karate haiM - " yadi mere nimitta se ina bahuta se prANiyoM kA vadha hotA hai, to yaha paraloka meM mere lie zreyaskara nahIM hogA / " Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 20. so kuNDalANa juyalaM suttagaM ca mahAyaso / AbharaNANi ya savvANi sArahissa paNAmae // 21. maNapariNAme ya kae devA ya joiyaM samoiNNA / parisA savvaDDIe nikkhamaNaM tassa kArDa je || 22. deva- maNussaparivuDo sIyArayaNaM tao samArUDho / nikkhamiya bAragAo revayayaMmi dvio bhagavaM // saMpatto oiNo uttimAo sIyAo / sAhassIe aha nikkhamaI u cittAhiM // parivuDo 23. ujjANaM 24. aha se sugandhagandhie turiyaM kuMci / sayameva luMcaI kese paMcamuTThIhiM samAhio // 25. vAsudevo ya NaM bhaNar3a luttakesaM jiindiyaM / icchiyamaNorahe turiyaM pAvesu taM damIsarA // daMsaNeNaM ca caritteNa taheva y| khantIe baDDUmANo 26. nANeNaM muttI bhavAhi ya // uttarAdhyayana sUtra usa mahAn yazasvI ne kuNDalayugala, sUtraka -- karadhanI aura anya saba AbhUSaNa utAra kara sArathi ko de die / mana meM ye pariNAma -- bhAva hote hI unake yathocita abhiniSkramaNa ke lie devatA apanI Rddhi aura pariSad ke sAtha Ae / deva aura manuSyoM se parivRta bhagavAn ariSTanemi zibikArala zreSTha pAlakhI meM ArUr3ha hue| dvArakA se cala kara raivataka ( giranAra ) parvata para sthita hue / udyAna meM pahu~cakara, uttama zibikA se utarakara, eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha, bhagavAn ne citrA nakSatra meM niSkramaNa kiyA / tadanantara samAhita - samAdhisaMpanna ariSTanemi ne turanta apane sugandha se suvAsita komala aura ghuMgharAle bAloM kA svayaM apane hAthoM se paMcamuSTi loca kiyA / vAsudeva kRSNa ne luptakeza evaM jitendriya bhagavAn ko kahA - "he damIzvara ! tuma apane abhISTa manoratha ko zIghra prApta karo / " - " tuma jJAna, darzana, cAritra, kSAnti - kSamA aura mukti -- nirlobhatA ke dvArA Age bar3ho / " Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 22-rathanemIya 27. evaM te rAmakesavA . dasArA ya bahU jnnaa| ariDaNemi vandittA aigayA bAragApuriM / 28. soUNa rAyakannA pavvajaM sA jiNassa u| nIhAsA ya nirANandA sogeNa u smutthyaa|| isa prakAra balarAma, kezava, dazArha yAdava aura anya bahuta se loga ariSTanemi ko vandanA kara dvArakApurI ko lauTa aae| bhagavAn ariSTanemi kI pravrajyA ko sunakara rAjakanyA rAjImatI ke hAsya (ha~sI, prasannatA) aura Ananda saba samApta ho ge| aura vaha zoka se mUchita ho gii| rAjImatI ne socA-"dhikkAra hai mere jIvana ko / cU~ki maiM ariSTanemi ke dvArA parityaktA hU~, ata: merA pravajita honA hI zreya hai"| dhIra tathA kRtasaMkalpa rAjImatI ne kUrca aura kaMghI se sa~vAre hae bhaure jaise kAle kezoM kA apane hAthoM se luMcana kiyaa| 29. rAImaI vicintei dhiratyu mama jiiviyN| jA 'haM teNa pariccattA seyaM pavvaiDaM mm|| 30. aha sA bhamarasannibhe kucc-phnng-psaahie| sayameva lucaI kese dhiimantA vvssiyaa|| 31. vAsudevo ya NaM bhaNai luttakesaM jiindiyN| saMsArasAgaraM ghoraM tara kanne! lahuM lahuM // 32. sA pavvaiyA santI pavvAvesI tahiM bhuN| sayaNaM pariyaNaM ceva sIlavantA bhussuyaa|| 33. giriM revayayaM jantI vAseNullA u antraa| vAsante andhayAraMmi anto layaNassa sA tthiyaa| vAsudeva ne lupta-kezA evaM jitendriya rAjImatI ko kahA"kanye ! tU isa ghora saMsAra-sAgara ko ati zIghra pAra kr|" ___zIlavatI evaM bahuzruta rAjImatI ne pravajita hokara apane sAtha bahuta se svajanoM tathA parijanoM ko bhI pravrajita kraayaa| vaha raivataka parvata para jA rahI thI ki bIca meM hI varSA se bhIMga gii| jora kI varSA ho rahI thI, andhakAra chAyA huA thaa| isa sthiti meM vaha guphA ke andara phuNcii| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayana sUtra 34. cIvarAI visArantI jahA jAya tti paasiyaa| rahanemI bhaggacitto pacchA divo ya tIi vi|| 35. bhIyA ya sA tahiM daTaThaM egante saMjayaM tyN| bAhAhiM kAuM saMgophaM vevamANI nisiiyii| 36. aha so vi rAyaputto smuddvijyNgo| bhIyaM paveviyaM daTuM imaM vakkaM udaahre|| 37. rahanemI ahaM bhadde ! surUve ! caarubhaasinni!| mamaM bhayAhi suyaNU! na te pIlA bhavissaI // 38. ehi tA bhujimo bhoe mANussaM khu sudullhN| bhuttabhogA tao pacchA jiNamaggaM crissmo|| 39. daLUNa rahanemi taM bhggujjoypraaiyN| rAImaI asambhantA appANaM saMvare tahiM / / sukhAne ke lie apane cIvaroMvastroM ko phailAtI huI rAjImatI ko yathAjAta (nagna) rUpa meM rathanemi ne dekhaa| usakA mana vicalita ho gyaa| pazcAt rAjImatI ne bhI usako dekhaa| vahA~ ekAnta meM usa saMyata ko dekhakara vaha Dara gii| bhaya se kA~patI huI vaha apanI donoM bhujAoM se zarIra ko AvRta kara baiTha gii| taba samudravijaya ke aMgajAta usa rAjaputra ne rAjImatI ko bhayabhIta aura kA~patI huI dekhakara isa prakAra vacana kahA rathanemi___"bhadre ! maiM rathanemi huuN| he sundarI ! he cArubhASiNI ! tU mujhe svIkAra kr| he sutanu ! tujhe koI pIr3A nahIM hogii|" -"nizcita hI manuSya-janma atyanta durlabha hai| Ao, hama bhogoM ko bhogeN| bAda meM bhuktabhogI hama jina-mArga meM dIkSita hoNge|" __saMyama ke prati bhagnodyogautsAha-hIna tathA bhoga-vAsanA se parAjita rathanemi ko dekhakara vaha sambhrAnta na huI-ghabarAI nhiiN| usane vastroM se apane zarIra ko puna: DhaMka liyaa| niyamoM aura vratoM meM susthitaavicala rahane vAlI zreSTha rAjakanyA rAjImatI ne jAti, kula aura zIla kI rakSA karate hue rathanemi se kahA 40. aha sA rAyavarakannA suTTiyA niym-vve| jAI kulaM ca sIlaM ca rakkhamANI tayaM ve| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 - rathanemIya nalakUbaro / 41. jai si rUveNa vesamaNo lalieNa tahA vi te na icchAmi jar3a si sakkhaM purandaro // 42. pakkhaMde jaliyaM joiM dhUmakeDaM durAsayaM / necchanti vaMtayaM bhottuM kule jAyA agaMdhaNe // 43. dhiratthu te jasokAmI ! jo taM jIviyakAraNA / vantaM icchasi AveDaM seyaM te maraNaM bhave // 44. ahaM ca bhoyarAyassa taM ca si andhagavahiNo / mA kule gandhaNA homo saMjamaM nihuo cara // 45. jar3a taM kAhisi bhAvaM jA jA dicchasi nArio / vAyAviddho vva Dho aTThiappA bhavissasi // 46. govAlo bhaNDavAlo vA jahA taddavva'Nissaro / evaM aNissaro taM pi sAmaNNassa bhavissasi // 47. kohaM mANaM nigiNhittA mAyaM lobhaM ca savvaso / indiyAI vase uvasaMhare // kAuM appANaM 231 - rAjImatI - " yadi tU rUpa se vaizramaNa ke samAna hai, lalita kalAoM se nalakubara ke samAna hai, aura to kyA, tU sAkSat indra bhI hai, to bhI maiM tujhe nahIM cAhatI hU~ / " 'agandhana kula meM utpanna hue sarpa dhUma kI dhvajA vAlI, prajvalita, bhayaMkara, duSpraveza agni meM praveza kara jAte haiM, kintu vamana kie hue apane viSa ko punaH pIne kI icchA nahIM karate haiM / " -"he yaza: kAmin! dhikkAra hai tujhe ki tU bhogI jIvana ke lie vAnta - tyakta bhogoM ko punaH bhogane ko icchA karatA hai / isase to terA maranA zreyaskara hai / " -- -- - " maiM bhojarAjA kI pautrI hU~ aura tU andhaka - vRSNi kA pautra hai / hama kula gandhana sarpa kI taraha na bneN| tU nibhRta (sthira) hokara saMyama kA pAlana kara / " - " yadi tU jisa kisI strI ko dekhakara aise hI rAga-bhAva karegA, to vAyu se kampita haDa (vanaspati vizeSa) kI taraha tU asthitAtmA hogA / " - -" jaise gopAla aura bhANDapAla usa dravya ke-- gAyoM aura kirAne Adi ke svAmI nahIM hote haiM, usI prakAra tU bhI zrAmaNya kA svAmI nahIM hogA / " - "tU krodha, mAna, mAyA aura lobha ko pUrNatayA nigraha karake, indriyoM ko vaza meM karake apane-Apa ko upasaMhAra karara - anAcAra se nivRtta kara / " Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 uttarAdhyayana sUtra 48. tIse so vayaNaM soccA saMjayAe subhaasiyN| aMkuseNa jahA nAgo dhamme sNpddivaaio|| 49. maNagutto vayagutto kAyagutto jiindio| sAmaNNaM niccalaM phAse / jAvajjIvaM dddhvvo|| uggaM tavaM carittANaM jAyA doNNi vi kevlii| savvaM kammaM khavittANaM siddhiM pattA aNuttaraM / / 51. evaM karenti saMbuddhA paNDiyA pviykkhnnaa| viNiyaTTanti bhogesu jahA so purisottmo|| usa saMyatA ke subhASita vacanoM ko sunakara rathanemi dharma meM samyak prakAra se vaise hI sthira ho gayA, jaise aMkuza se hAthI ho jAtA hai| vaha mana, vacana aura kAyA se gupta, jitendriya aura vratoM meM dRr3ha ho gyaa| jIvana-paryanta nizcaya bhAva se zrAmaNya kA pAlana karatA rhaa| ugra tapa kA AcaraNa karake donoM hI kevalI hue| saba karmoM kA kSaya karake unhoMne anuttara 'siddhi' ko prApta kiyaa| sambuddha, paNDita aura pavicakSaNa puruSa aisA hI karate haiN| puruSottama rathanemi kI taraha ve bhogoM se nivRtta ho jAte haiN| --tti bemi| --aisA maiM kahatA huuN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 kezi- gautamIya bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kA bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM avataraNa / kumAra zramaNa kezI, bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke caturtha paTTadhara ziSya the, gautama, bhagavAn mahAvIra ke saMgha ke prathama gaNadhara the| donoM hI mahAn jJAnI, udAra aura vyavahAra kuzala the| eka bAra donoM hI apane-apane ziSya saMgha ke sAtha zrAvastI meM aae| bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra kI paramparAoM meM kucha bAtoM ko lekara AcAra-bheda aura vicAra-bheda thA / jyoM hI donoM ke ziSya eka-dUsare ke paricaya meM Ae to unake mana meM prazna khar3A huA ki "eka hI lakSya kI sAdhanA meM yaha bheda kyoM hai ?" 'kezI kumAra bhagavAn pArzvanAtha kI purAnI paramparA ke pratinidhi haiM, ataH paramparA ke nAte ve mujha se bar3e haiM - yaha socakara gautama apane ziSyoM ke sAtha tinduka udyAna meM Ae, jahA~ kezI kumAra zramaNa Thahare hue the | mahAprAjJa gautama kA kezI kumAra ne yogya svAgata kiyA / kezI kumAra ne gautama se pUchA - " jabaki hama sabhI kA lakSya eka hai, taba hamArI sAdhanA meM itanI vibhinnatA kyoM hai ? koI sacelaka hai, koI acelaka hai 1 koI cAturyAma saMvara dharma ko mAna rahA hai, koI paMcayAma ko / hamArI mAnyatAoM aura dhAraNAoM meM ukta vividhatA kA kyA rahasya hai ?" gautama ne samAdara ke sAtha kahA- " bhante ! hamArA mUla lakSya eka hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| jo vividhatA najara A rahI hai, vaha samaya kI badalatI huI gati ke kAraNa AI hai| logoM ke kAlAnusArI parivartita hone vAle svabhAva aura vicAra ke kAraNa AI hai| bAhyAcAra aura veSa kA kevala loka-pratIti hI prayojana hai / mukti ke vAstavika sAdhana to jJAna, darzana aura cAritra hI haiM / " 233 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 uttarAdhyayana sUtra -"bhagavAna pArzvanAtha aura unase bhI pahale ke samaya ke loga prakRti se sarala the, sAtha hI prAjJa bhI the, ata: ve AsAnI se bAta samajha lete the aura mAna lete the; isalie niyamoM kI saMkhyA kama thii| sahaja jIvana thA, sAdhanA bhI sahaja thii| ata: acela aura sacela kA prazna taba nahIM thaa| kintu Aja logoM ke svabhAva badala gae haiN| ve sahaja sarala nahIM rahe haiN| bahuta jaTila ho gaye haiN| unake lie sAdhutA kI smRti ko banAe rakhane ke lie viziSTa upakaraNoM kI parikalpanA kI hai| saMgha vyavasthita sAdhanA kara sake, isake lie niyamoM ko vyavasthita karanA Avazyaka ho gayA hai| bhagavAn mahAvIra dharma-sAdhanA kA deza-kAlAnusAra vyAvahArika vizuddha rUpa prastuta kara rahe haiN| ata: bhagavAna mahAvIra Aja ke ghora aMdhakAra meM divya prakAza haiN| kezI kumAra gautama ke samAdhAna se prasanna hue| unake saMzaya miTa ge| unhoMne kRtajJatA prakaTa kI, gautama ko vaMdana kiyaa| aura bhagavAn mahAvIra kI saMghavyavasthA evaM zAsana-vyavasthA ko deza-kAla kI paristhiti ke anurUpa mAnakara caturyAma se paMcayAma sAdhanA svIkAra kii| isa prakAra pArzvanAtha ke aneka ziSyoM ne bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM zaraNa grahaNa kii| bhagavAn mahAvIra ne kezI kumAra ke sacelaka saMgha ko apane saMgha meM barAbara kA sthAna diyaa| donoM ne badalatI sthitiyoM ke mahattva ko svIkAra kiyaa| vastuta: samadarzI tattvadraSTAoM kA milana arthakara hotA hai| vaha jana-cintana ko sahI mor3a detA hai, jisase vikAsa kA patha nirbAdha hotA hai| prastuta adhyayana meM kezI-gautama kA saMvAda bahata hI mahattvapUrNa hai| vaha yuga-yuga ke saghana saMzayoM evaM ulajhe vikalpoM kA sahI samAdhAna upasthita karatA hai| isa prakAra ke pakSamukta samatvalakSI parisaMvAdoM se hI zruta evaM zIla kA samutkarSa hotA hai, mahAn tattvoM ke artha kA viziSTa nizcaya hotA hai, jaisA ki adhyayana ke upasaMhAra meM kahA hai "suya-sIlasamukkariso, mhtth'tthvinniccho|" ***** Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teviMsaimaM ajjhayaNaM : trayoviMza adhyayana kesigoyamijjaM : kezi - gautamIya mUla 1. jiNe pAse tti nAmeNa arahA logapUio / saMbuddhappA ya dhammatitthayare 2. tassa logapaIvassa Asi sIse mahAyase / kesIkumAra samaNe vijjA - caraNa - pArage // savvannU jiNe // - buddhe 3. ohinANa- sue sIsasaMgha samAule / gAmANugAmaM rIyante sAvatthi nagarimAgae // w 4. tinduyaM nAma ujjANaM tammI nagaramaNDale / phAsue sijjasaMthAre tattha vAsamuvAgae / aha teNeva kAleNaM dhammatitthayare jiNe / bhagavaM vaddhamANo tti savvalommi vissue | hindI anuvAda pArzva nAmaka jina, arhan, lokapUjita sambuddhAtmA, sarvajJa, dharma-tIrtha ke pravarttaka aura vItarAga the / loka-pradIpa bhagavAn pArzva ke vidyA - jJAna aura caraNa - cAritra ke pAragAmI, mahAn yazasvI 'kezIkumAra - zramaNa' ziSya the / ve avadhi-jJAna aura zruta-jJAna se prabuddha the| ziSya-saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM aae| nagara ke nikaTa tinduka nAmaka udyAna meM, jahA~ prAsuka-- jIvajanturahita nirdoSa zayyA ( makAna) aura saMstAraka (pITha - phalakAdi Asana) sulabha the, Thahara ge| usI samaya dharma - tIrtha ke pravarttaka, jina, bhagavAn varddhamAna the, jo samagra loka meM prakhyAta the I 235 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 uttarAdhyayana sUtra una loka-pradIpa bhagavAn varddhamAna ke vidyA aura cAritra ke pAragAmI, mahAn yazasvI bhagavAn gautama ziSya the| 6. tassa logapaIvassa Asi sIse mhaayse| bhagavaM goyame nAma vijjA - crnnpaarge|| bArasaMgaviU buddhe sIsa-saMgha- smaaule| gAmANugAma rIyante se vi saavsthimaage| 8. koTTagaM nAma ujjANaM tammI nyrmnnddle| phAsue sijjasaMthAre tattha vaasmuvaage| kesIkumAra - samaNe goyame ya . mhaayse| ubhao vi tattha vihariMsu allINA susmaahiyaa|| bAraha aMgoM ke vettA, prabuddha gautama bhI ziSya-saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM aae| nagara ke nikaTa koSThaka-udyAna meM, jahA~ prAsuka zayyA, evaM saMstAraka sulabha the, Thahara ge| kumArazramaNa kezI aura mahAna yazasvI gautama-donoM vahA~ vicarate the| donoM hI AlIna--Atma-lIna aura susamAhita-samyak samAdhi se yukta the| saMyata, tapasvI, guNavAn aura SaTakAya ke saMrakSaka donoM ziSya-saMghoM meM yaha cintana utpanna huA 10. ubhao sIsasaMghANaM saMjayANaM tvssinnN| tattha cintA samuppannA guNavantANa tAiNaM // 11. keriso vA imo dhammo? imo dhammo va keriso?| AyAradhammapaNihI imA vA sA va kerisI? // 12. cAujjAmo ya jo dhammo jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNa pAseNa ya mhaamnnii|| ___-"yaha kaisA dharma hai? aura yaha kaisA dharma hai? AcAra dharma kI praNidhi-vyavasthA yaha kaisI hai aura yaha kaisI hai?" -"yaha cAturyAma dharma hai, isakA pratipAdana mahAmuni pArzvanAtha ne kiyA hai| aura yaha paMca-zikSAtmaka dharma hai, isakA mahAmuni varddhamAna ne pratipAdana kiyA hai|" Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 23-kezi-gautamIya 13. acelago ya jo dhammo jo imo sntruttro| egakajja - pavannANaM visese kiM nu kAraNaM? // 14. aha te tattha sIsANaM vinAya pavitakkiyaM / samAgame . kayamaI ubhayo kesi-goyamA / / goyame paDirUvannU sIsasaMgha - smaaule| jeTuM kulamavekkhanto tinduyaM vnnmaago|| 16. kesIkumAra - samaNe goyama dissmaagyN| paDirUvaM paDivatti sammaM sNpddivjjii|| palAlaM phAsuyaM tattha paMcamaM kusataNANi y| goyamassa nisejjAe khippaM saMpaNAmae / kesIkumAra - samaNe goyame ya mhaayse| ubhao nisaNNA sohanti canda - sUra - samappabhA / / 19. samAgayA baha tattha pAsaNDA kougA migaa| gihatthANaM aNegAo sAhassIo smaagyaa| -"yaha acelaka (avastra) dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara (sAntara-varNa Adi se viziSTa tathA uttara--mUlyavAn vastra vAlA) dharma pArzvanAtha ne prarUpita kiyA hai| eka hI kArya-lakSya se pravRtta donoM meM isa vizeSa bheda kA kyA kAraNa hai?" kezI aura gautama donoM ne hI ziSyoM ke pravitarkita-zaMkAyukta vicAra vimarza ko jAnakara paraspara milane kA vicAra kiyaa| kezI zramaNa ke kula ko jeSTha kula jAnakara pratirUpajJa-yathocita vinaya vyavahAra ke jJAtA gautama ziSyasaMgha ke sAtha tinduka vana meM aae| gautama ko Ate hue dekhakara kezI kumAra zramaNa ne unakI samyak prakAra se pratirUpa pratipatti-yogya AdarasatkAra kiyaa| gautama ko baiThane ke lie zIghra hI unhoMne prAsuka payAla (bIhi Adi cAra prakAra ke dhAnoM ke payAla-DaMThala) aura pA~cavA~ kuza-tRNa samarpita kiyaa| zramaNa kezIkumAra aura mahAn yazasvI gautama-donoM baiThe hue candra aura sUrya kI taraha suzobhita ho rahe the| 17. 18. kautUhala kI abodha dRSTi se vahA~ dUsare sampradAyoM ke bahuta se pASaNDa-parivrAjaka Ae aura aneka sahasra gRhastha bhii| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 20. deva dANava gandhavvA kkha- rakkhasa- kinnarA / adissANaM ca bhUyANaM AsI tattha samAgamo // 21. pucchAmi te mahAbhAga ! kesI goyamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI | - 22. puccha bhante ! jahicchaM te kesiM goyamamabbavI / tao kesI aNunnAe goyamaM iNamabbavI // 23. cAujjAmo ya jo dhammo jo imo paMcasikkhio / desio vaddhamANeNa pAseNa ya mahAmuNI // 24. egakajjapavannANaM 25. visese kiM nu kAraNaM ? / dhamme duvihe mehAvi ! kahaM vippaccao na te ? // tao kesiM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI / pannA samikkha dhammaM tattaM tattaviNicchayaM // 26. purimA ujjujaDA u kaDA ya pacchimA / majjhimA ujjupannA ya teNa dhamme duhA kae / uttarAdhyayana sUtra deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara aura adRzya bhUtoM kA vahA~ eka taraha se samAgama -- melA sA ho gayA thA / kezI ne gautama se kahA" mahAbhAga ! maiM tumase kucha pUchanA cAhatA hU~ / " kezI ke yaha kahane para gautama ne kahA - -" bhante ! jaisI bhI icchA ho / puuchie|" tadanantara anujJA pAkara kezI ne gautama ko isa prakAra kahA - " yaha caturyAma dharma hai / isakA mahAmuni pArzvanAtha ne pratipAdana kiyA hai / yaha jo paMca - zikSAtmaka dharma hai, usakA pratipAdana mahAmuni varddhamAna ne kiyA hai / " -" medhAvin ! eka hI uddezya ko lekara pravRtta hue haiM, to phira isa bheda kA kyA kAraNa hai ? ina do prakAra ke dharmoM meM tumheM vipratyaya - sandeha kaise nahIM hotA ?" kezI ke kahane para gautama ne isa prakAra kahA- - " tattva kA nirNaya jisameM hotA hai, aise dharmatattva kI samIkSA prajJA karatI hai / " - " prathama tIrthaMkara ke sAdhu Rju aura jar3a hote haiM / antima tIrthaMkara ke sAdhu vakra aura jar3a hote haiN| bIca ke tIrthaMkaroM ke sAdhu Rju aura prAjJa hote haiN| ataH dharma do prakAra se kahA hai / " Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 - kezi - gautamIya 27. purimANaM davvisojjho u carimANaM duraNupAlao / kappo majjhimagANaM tu suvisojho supAlao || 28. sAhu goyama ! pannA te chinno me saMsao imo / anto vi saMsao majjhaM taM me kahasu goyamA ! / / 29. acelago ya jo dhammo jo imo santaruttaro / desio vaddhamANeNa pAseNa ya mahAjasA / 30. egakajjapavannANaM visese kiM nu kAraNaM ? | liMge duvihe mehAvi / kahaM vippaccao na te ? // 31. kesimevaM buvANaM tu goyamo damabbavI / vinnANeNa samAgamma dhammasAhaNamicchriyaM // 32. paccayatthaM ca logassa nANavihavigappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca loge liMgappaoyaNaM // 239 -" prathama tIrthaMkara ke muniyoM dvArA kalpa- -AcAra ko yathAvat grahaNa kara nA kaThina hai / antima tIrthaMkara ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA pAlana karanA kaThina hai / madhyavartI tIrthaMkaroM ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA pAlana karanA sarala hai / " kezIkumAra zramaNa - - " gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kara diyA / merA eka aura bhI saMdeha hai gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " I - "yaha acelaka dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara (varNAdi se viziSTa evaM mUlyavAn vastra vAlA) dharma mahAyazasvI pArzva ne pratipAdana kiyA hai / " - " eka hI kArya -- uddezya se pravRtta donoM meM bheda kA kAraNa kyA hai ? medhAvI ! liMga ke ina do prakAroM meM tumheM kaise saMzaya nahIM hotA hai ?" zI ke yaha kahane para gautama ne isa prakAra kahA - "vijJAna seviziSTa jJAna se acchI taraha dharma ke sAdhanoM-- upakaraNoM ko jAnakara hI unakI sahamati dI gaI hai / " gaNadhara gautama - " nAnA prakAra ke upakaraNoM kI parikalpanA logoM kI pratIti ke lie hai / saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie, aura 'maiM sAdhu hU~ - yathAprasaMga isakA bodha rahane ke lie hI loka meM liMga kA prayojana hai / " Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 uttarAdhyayana sUtra 33. aha bhave painnA u mokkhsbbhuuysaahnne| nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ceva nicche|| 34. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| aNeMgANaM sahassANaM majhe cisi goymaa!| te ya te ahigacchanti kahaM te nijjiyA tume? // 36. ege jie jiyA paMca paMca jie jiyA ds| dasahA u jiNittANaM savvasattU jiNAmahaM // -"vAstava meM donoM tIrthaMkaroM kA eka hI siddhAnta hai ki mokSa ke vAstavika sAdhana jJAna, darzana, aura cAritra hI haiN|" kezIkumAra zramaNa --"gautama! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha to dUra kara diyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kheN|" ____"gautama ! aneka sahasra zatruoM ke bIca meM tuma khar3e ho| ve tumheM jItanA cAhate haiN| tamane unheM kaise jItA?" gaNadhara gautama___eka ko jItane se pA~ca jIta lie gae aura pA~ca ko jIta lene se dasa jIta lie ge| dasoM ko jItakara maiMne saba zatruoM ko jIta liyaa|" kezIkumAra zramaNa - "gautama ! ve zatru kauna hote haiM?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke yaha pUchane para gautama ne isa prakAra kahA gaNadhara gautama -"mune ! na jItA huA eka apanA AtmA hI zatru hai| kaSAya aura indriyA~ bhI zatru haiN| unheM jItakara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN|" / . kezIkumAra zramaNa___-"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kheN|" 37. sattU ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| 38. egappA ajie sattU kasAyA indiyANi y| te jiNittu jahAnAyaM viharAmi ahaM munnii!|| 39. sAha goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 - kezi - gautamIya 40. dIsanti bahave loe pAsabaddhA sarIriNo / mukkapAso lahubbhUo kahaM taM viharasI muNI || 49. te pAse savvaso chittA nihantUNa uvAyao / mukkapAso lahubbhUo viharAmi ahaM muNI ! | 42. pAsA ya ii ke vuttA ? kesI goyamamabbavI / kesimevaM buvaMtaM tu goyamo iNamabbavI // 43. rAgaddosAdao tivvA nehapAsA bhayaMkarA / te chindittu jahAnAyaM viharAmi jahakkamaM / 44. sAhu goyama ! pannA te chinno me saMsao imo / anno vi saMsao majjhaM taM kahasu gomA ! // 45. antohiyaya saMbhUyA layA ciTThar3a goyamA ! / phalei visabhakkhINi sA u uddhariyA kahaM ? // - 241 -" isa saMsAra meM bahuta se jIva pAza se baddha haiM / mune! tuma bandhana se mukta aura laghubhUta---- pratibandharahita halke hokara kaise vicaraNa karate ho ?" gaNadhara gautama "mune ! una bandhanoM ko saba prakAra se kATa kara, upAyoM se vinaSTa kara maiM bandhanamukta aura halakA hokara vicaraNa karatA hU~ / " kezIkumAra zramaNa - " gautama ! ve bandhana kaunase " haiM ? " kezI ne gautama ko pUchA / kezI ke pUchane para gautama ne isa prakAra kahA gaNadhara gautama - " tIvra rAgadveSAdi aura sneha ) bhayaMkara bandhana haiN| unheM kATa kara dharmanIti evaM AcAra ke anusAra maiM vicaraNa karatA hU~ / " kezIkumAra zramaNa - " gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai, gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - " gautama ! hRdaya ke bhItara utpanna eka latA hai / usako viSa- tulya phala lagate haiM / use tumane kaise ukhAr3A ? " Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 uttarAdhyayana sUtra 46. taM layaM savvaso chittA uddharittA samUliyaM / viharAmi jahAnAyaM mukko mi visbhkkhnnN|| 47. layA ya ii kA vuttA? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| bhavataNhA layA vuttA bhImA bhiimphlodyaa| tamuddharittu jahAnAyaM viharAmi mahAmuNI! / / gaNadhara gautama--- -"usa latA ko sarvathA kATa kara evaM jar3a se ukhAr3a kara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN| ata: maiM viSa-phala khAne se mukta huuN|" kezIkumAra zramaNa --"vaha latA kauna-sI hai?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne isa prakAra kahA gaNadhara gautama - "bhavatRSNA hI bhayaMkara latA hai| usake bhayaMkara paripAka vAle phala lagate haiN| he mahAmune ! use jar3a se ukhAr3akara meM nIti ke anusAra vicaraNa karatA huuN|" kezIkumAra zramaNa -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyaa| merA eka aura saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN|" ____ghora pracaNDa agniyA~ prajvalita haiN| ve zarIrasthoM--jIvoM ko jalAtI haiN| unheM tumane kaise bujhAyA?" 49. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| 50. saMpajjaliyA ghorA aggI ciTThai goymaa!| je Dahanti sarIratthA kahaM vijjhAviyA tume?|| 51. mahAmehappasUyAo gijjha vAri jluttmN| siMcAmi sayayaM dehaM sittA no va Dahanti me|| gaNadhara gautama -"mahAmegha se prasUta pavitra-jala ko lekara maiM una agniyoM kA nirantara siMcana karatA huuN| ata: siMcana kI gaI agniyA~ mujhe nahIM jalAtI haiN|" Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-kezi-gautamIya 243 52. aggI ya ii ke vuttA? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| kezIkumAra zramaNa -"ve kauna-sI agniyA~ haiM?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne isa prakAra kahA 53. kasAyA aggiNo vattA suya-sIla-tavo jalaM / / suyadhArAbhihayA santA bhinnA hu na Dahanti me|| 54. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo!| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| 55. ayaM sAhasio bhImo duisso pridhaavii| jaMsi goyama! ArUDho kahaM teNa na hiirsi?|| gaNadhara gautama____"kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) agniyA~ haiN| zruta, zIla aura tapa jala hai| zruta-zIla-tapa-rUpa jala-dhArA se bujhI huI aura naSTa huI agniyA~ mujhe nahIM jalAtI haiN|" kezIkumAra zramaNa -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA saMdeha dUra kiyA hai| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN|" -"yaha sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva daur3a rahA hai| gautama ! tuma usa para car3he hue ho| vaha tumheM unmArga para kaise nahIM le jAtA hai ?" gaNadhara gautama - "daur3ate hue azva ko maiM zrutarazmi se-zrutajJAna kI lagAma se vaza meM karatA huuN| mere adhIna huA azva unmArga para nahIM jAtA hai, apitu sanmArga para hI calatA hai|" kezIkumAra zramaNa --"azva kise kahA gayA hai?" kezI ne gautama se khaa| kezI ke pUchane para gautama ne isa prakAra kahA 56. padhAvantaM nigiNhAmi suya- rassI-samAhiyaM / na me gacchai ummaggaM maggaM ca pddivjjii|| 57. asse ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 58. maNo sAhasio bhImo duTTusso paridhAvaI / taM sammaM nigiNhAmi dhammasikhAe kanthagaM // 59. sAhu goyama ! pannA te chinno me saMsao imo | anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goyamA ! || 60. kuppahA bahavo loe jehiM nAsanti jaMtavo ! addhANe kaha taM na nassasi ? goyamA ! // vaTTante 61. je ya maggeNa gacchanti je ya ummaggapaTThiyA / te savve vijhyA majjhaM to na nassAmahaM muNI ! // 62. magge ya ii ke vutta ? kesI goyamamabbavI / simeva goyamo buvaMtaM tu daNamabbavI // 63. kuppavayaNa pAsaNDI savve ummaggapaTTiyA | sammaggaM tu jiNakkhAyaM esa magge hi uttame // uttarAdhyayana sUtra gaNadhara gautama - " mana hI sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva hai, jo cAroM tarapha daur3atA hai / use maiM acchI taraha vaza meM karatA hU~ / dharma-zikSA se vaha kanthaka-- uttama jAti kA azva ho gayA hai / " kezIkumAra zramaNa - " gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA / merA eka aura bhI saMdeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / " - " gautama ! loka meM kumArga bahuta haiM, jisase loga bhaTaka jAte haiM / mArga para calate hue tuma kyoM nahIM bhaTakate ho ?" gaNadhara gautama - - " jo sanmArga se calate haiM aura jo unmarga se calate haiM, una sabako maiM jAnatA hU~ / ataH he mune ! maiM nahIM bhaTakatA hU~ / " kezIkumAra zramaNa - " mArga kise kahate haiM ?" kezI ne gautama ko kahA kezI ke pUchane para gautama ne yaha kahA-- gaNadhara gautama - " mithyA pravacana ko mAnane vAle sabhI pASaNDI - vratI loga unmArga para calate haiM / sanmArga to jinopadiSTa hai, aura yahI uttama mArga hai / " Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-kezi-gautamIya 245 64. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majhaM taM me kahasu goymaa!|| 65. mahAudaga-vegeNaM bujjhamANANa paanninnN| saraNaM gaI paiTThA ya dIvaM kaM mannasI muNI? kezIkumAra zramaNa___"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN|" -"mune! mahAn jala-pravAha ke vega se bahate-DUbate hue prANiyoM ke lie zaraNa, gati, pratiSThA aura dvIpa tuma kise mAnate ho?" gaNadhara gautama -"jala ke bIca eka vizAla mahAdvIpa hai| vahA~ mahAn jala-pravAha ke vega kI gati nahIM hai|" asthi ego mahAdIvo vArimajhe. mhaalo| mahAudagavegassa gaI tattha na vijjii|| 67. dIve ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii| kezIkumAra zramaNa -"vaha mahAdvIpa kauna-sA hai?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne yaha kahA 68. jarA-maraNavegeNaM bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paiTThA ya gaI saraNamuttamaM // gaNadhara gautama___"jarA-maraNa ke vega se bahate-DUbate hae prANiyoM ke lie dharma hI dvIpa, pratiSThA, gati aura uttama zaraNa 69. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!| kezIkumAra zramaNa -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyA, merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI majhe kheN|" Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 uttarAdhyayana sUtra 70. aNNavaMsi mahahaMsi nAvA vipridhaavii| jaMsi goyamamArUDho kahaM pAraM gmisssi?|| -"gautama! mahApravAha vAle samudra meM naukA DagamagA rahI hai| tuma usa para car3hakara kaise pAra jA sakoge?" gaNadhara gautama -"jo naukA chidrayukta hai, vaha pAra nahIM jA sakatI hai| jo chidrarahita hai; vahI naukA pAra jAtI hai|" 71. jA u assAviNI nAvA na sA pArassa gaaminnii| jA nirassAviNI nAvA sA u pArassa gaaminnii|| 72. nAvA ya ii kA vuttA? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| kezIkumAra zramaNa -"vaha naukA kauna-sI hai?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne yaha kahA gaNadhara gautama --"zarIra naukA hai, jIva nAvika-mallAha hai aura saMsAra samudra hai, jise maharSi taira jAte haiN|" 73. sarIramAhu nAva ti jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto jaM taranti mhesinno| 74. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao mAjhaM taM me kahasu goyamA ! // 75. andhayAre tame ghore ciTThanti pANiNo bhuu| ko karissai ujjoyaM savvalogami paanninnN?|| kezIkumAra zramaNa -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN|" __bhayaMkara gADha andhakAra meM bahuta se prANI raha rahe haiN| sampUrNa loka meM prANiyoM ke lie kauna prakAza karegA?" Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-kezi-gautamIya 247. 76. uggao vimalo bhANU svvlogppbhNkro| so karissai ujjoyaM savvalogaMmi pANiNaM // 77. bhANU ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| 78. uggao khINa-saMsAro savvannU jinnbhkkhro| so karissai ujjoyaM savvaloyaMmi paanninnN|| gaNadhara gautama____"samparNa jagata meM prakAza karane vAlA nirmala sUrya udita ho cukA hai| vaha saba prANiyoM ke lie prakAza kregaa|" kezIkumAra zramaNa -"vaha sUrya kauna hai ?" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne yaha kahA gaNadhara gautama__"jisakA saMsAra kSINa ho gayA hai, jo sarvajJa hai, aisA jina-bhAskara udita ho cukA hai| vaha saba prANiyoM ke lie prakAza kregaa|" kezIkumAra zramaNa -"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha saMdeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI saMdeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN|" -"mane ! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke lie tuma kSema, ziva aura anAbAdha-bAdhArahita kauna-sA sthAna mAnate ho?" gaNadhara gautama - "loka ke agra-bhAga meM eka aisA sthAna hai, jahA~ jarA nahIM hai, mRtyu nahIM hai, vyAdhi aura vedanA nahIM hai| parantu vahA~ pahu~canA bahuta kaThina hai|" 79. sAhu goyama ! pannA te chinno me saMsao imo| anno vi saMsao majjhaM taM me kahasu goymaa!|| 80. sArIra-mANase dukkhe bajjhamANANa paanninnN| khemaM sivamaNAbAhaM ThANaM kiM mannasI muNI? // 81. atyi egaM dhuvaM ThANaM logaggaMmi duraaruhN| jattha natthi jarA maccU vAhiNo veyaNA thaa|| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 uttarAdhyayana sUtra 82. ThANe ya ii ke vutte? kesI goymmbbvii| kesimevaM buvaMtaM tu goyamo innmbbvii|| kezIkumAra zramaNa____"vaha sthAna kauna-sA hai|" kezI ne gautama ko khaa| kezI ke pUchane para gautama ne isa prakAra kahA gaNadhara gautama -"jisa sthAna ko maharSi prApta karate haiM, vaha sthAna nirvANa hai, abAdha hai, siddhi hai, lokAgra hai| kSema, ziva aura anAbAdha hai|" 83. nivvANaM ti abAhaM ti siddhI logaggameva y| khemaM sivaM aNAbAhaM jaM caranti mhesinno|| 84. taM ThANaM sAsayaM vAsaM logaggaMmi duraaruhN| jaM saMpattA na soyanti bhavohantakarA munnii|| 85. sAhu goyama! pannA te chinno me saMsao imo| namo te saMsayAIya savvasuttamahoyahI! // -"bhava-pravAha kA anta karane vAle muni jise prApta kara zoka se makta ho jAte haiM, vaha sthAna loka ke agrabhAga meM zAzvata rUpa se avasthita hai, jahA~ pahu~ca pAnA kaThina hai|" kezIkumAra zramaNa__"gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha sandeha bhI dUra kiyaa| he saMzayAtIta ! sarva zruta ke mahodadhi ! tamheM merA namaskAra hai|" upasaMhAra isa prakAra saMzaya ke dUra hone para ghora parAkramI kezIkumAra, mahAn yazasvI gautama ko zira se vandanA kara 86. evaM tu saMsae chinne kesI ghorprkkme| abhivandittA sirasA goyamaM tu mahAyasaM // 87. paMcamahavvayadhamma paDivajjai bhaavo| purimassa pacchimaMmI magge tattha suhAvahe / / prathama aura antima jinoM ke dvArA upadiSTa evaM sukhAvaha paMcamahAvratarUpa dharma ke mArga meM bhAva se praviSTa hue| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 23-kezi-gautamIya 88. kesI goyamao niccaM. tammi Asi smaagme| suya-sIlasamukkariso mhty'tthvinniccho|| vahA~ tinduka udyAna meM kezI aura gautama donoM kA jo yaha satata samAgama huA, usameM zruta tathA zIla kA utkarSa aura mahAn tattvoM ke arthoM kA vinizcaya huaa| samagra sabhA dharmacarcA se saMtuSTa huii| ata: sanmArga meM samupasthita usane bhagavAna kezI aura gautama kI stati kI, ki ve donoM prasanna rheN| 89. tosiyA parisA savvA sammaggaM smuvtttthiyaa| saMthuyA te pasIyantu bhayavaM kesigoyame // -tti bemi --aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pravacana-mAtA 'samiti' kA artha hai-'samyak prvRtti|' 'gupti' kA abhiprAya hai-'azubha se nivRtti|' mA~ kyA karatI hai? aura kyA cAhatI hai? vaha apane beTe ko satata sanmArga para calane kI preraNA detI hai| vaha galata mArga para kabhI na cale, isakA dhyAna rakhatI pA~ca samiti aura tIna gupti ko 'aSTa pravacana-mAtA' kahA gayA hai| vaha mA~ kI taraha sAdhaka kI dekhabhAla karatI hai| sAdhaka vivekapUrvaka gamanAgamana kare / viveka aura saMyama se bole| maryAdA ke anusAra AhAra grahaNa kre| apane upakaraNoM kA sAvadhAnI se upayoga kre| unheM ahiMsaka aura vyavasthita rIti se rkhe| mUla-mUtra Adi ke utsarga ke lie ucita sthAna kI khoja kre| ye pA~ca samitiyA~ haiN| mana se asat vicAra na kare, asat cintana na kre| vacana se asatya tathA kaTu bhASA na bole| kAyA se asat vyavahAra evaM AcaraNa na kare / calane ke samaya, bolane ke samaya tathA anya kisI bhI kArya ko karate samaya usakI ora hI unmukha rahe, ekaniSTha rahe, aura usa samaya idhara-udhara ke anya saba vikalpa chor3a de| ye pA~ca samitiyA~ aura tIna guptiyA~ pA~ca mahAvratoM ko surakSita rakhane ke lie haiN| inakA pAlana sAdhu ke lie nitAnta Avazyaka hai| aura kucha bhI na kare, kevala pA~ca samiti aura tIna gupti kA vizuddha rUpa se pAlana kare, to bhI sAdhaka apane lakSya ko prApta kara sakatA hai| 251 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caurvisaimaM ajjhayaNaM : caturviMza adhyayana pavayaNa- mAyA : pravacana-mAtA 1. mUla aTTha pavayaNamAyAo samaI guttI tava ya / paMceva ya samaIo tao guttIo AhiyA || 2. iriyAbhAsesaNAdANe uccAre samiI iya | maNagutI vayagutI kAyaguttIya aTThamA // 3. eyAo aTTha samiIo samAseNa viyAhiyA / duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM mAyaM jattha u pavayaNaM // AlambaNeNa kAleNa maggeNa jayaNAi ya / caukAraNaparisuddhaM saMjae iriyaM rie | tattha AlaMbaNaM nANaM daMsaNe caraNaM thaa| kAle ya divase vutte magge uppahavajjie || hindI anuvAda samiti aura gupti - rUpa ATha pravacana - mAtAe~ haiM / samitiyA~ pA~ca haiM / guptiyA~ tIna haiN| IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna samiti aura uccAra samiti / mano- gupti, vacana gupti aura AThavIM pravacana mAtA kAya gupti hai| ye ATha samitiyA~ saMkSepa meM kahI gaI haiN| inameM jinendra -- kathita dvAdazAMga - rUpa samagra pravacana antarbhUta hai / IryA samiti saMyatI sAdhaka Alambana, kAla, mArga aura yatanA - ina cAra kAraNoM se parizuddha IryA samiti se vicaraNa kare / IryA samiti kA Alambana - jJAna, darzana aura cAritra hai / kAla divasa hai| aura mArga utpatha kA varjana hai / 252 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-pravacana-mAtA 253 dravya, kSetra kAla aura bhAva kI apekSA se yatanA cAra prakAra kI hai| usako maiM kahatA huuN| suno| davvao khettao ceva kAlao bhAvao thaa| jayaNA cauvvihA vuttA taM me kittayao suNa / / davvao cakkhusA pehe jugamittaM ca khetto| kAlao jAva rIejjA uvautte ya bhaavo|| dravya se-A~khoM se dekhe| kSetra se-yugamAtra bhUmi ko dekhe| kAla se-jaba taka calatA rahe taba taka dekhe| bhAva se-upayogapUrvaka gamana kre| 8. indiyatthe vivajjittA sajjhAyaM ceva pNchaa| tammuttI tapparakkAre uvautte iriyaM rie|| indriyoM ke viSaya aura pA~ca prakAra ke svAdhyAya kA kArya chor3akara mAtra gamana-kriyA meM hI tanmaya ho, usI ko pramukha mahattva dekara upayogapUrvaka cle| kohe mANe ya mAyAe lobhe ya uvuttyaa| hAse bhae moharie vigahAsu taheva y|| bhASA samiti krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, vAcAlatA aura vikathA ke prati satata upayogayukta rhe| 10. eyAiM aTTha ThANAI parivajjittu sNje| asAvajjaM miyaM kAle bhAsaM bhAsejja pnvN|| prajJAvAn saMyata ina ATha sthAnoM ko chor3akara yathAsamaya niravadyadoSarahita aura parimita bhASA bole| 11. gavesaNAe gahaNe ya paribhogesaNA ya jaa| AhArovahi- sejjAe ee tinni visohe| eSaNA samiti gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA se AhAra, upadhi aura zayyA kA parizodhana kre| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 uttarAdhyayana sUtra 12. uggamuSpAyaNaM paDhame bIe sohejja esnnN| paribhoyaMmi caukkaM visohejja jayaM jii|| 13. ohovahovaggahiyaM bhaNDagaM duvihaM munnii| giNhanto nikkhivanto ya pauMjejja imaM vihiN|| 14. cakkhusA paDilehitA pamajjeja jayaM jii| Aie nikkhivejjA vA duhao vi samie syaa|| yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA yati prathama eSaNA (AhArAdi kI gaveSaNA) meM udgama aura utpAdana doSoM kA zodhana kre| dUsarI eSaNA (grahaNaiSaNA) meM AhArAdi grahaNa karane se sambandhita doSoM kA zodhana kare / paribhagaiSaNA meM doSa-catuSka kA zodhana kre| AdAna nikSepa samiti muni odha-upadhi (sAmAnya upakaraNa) aura aupagrahika upadhi (vizeSa upakaraNa) donoM prakAra ke upakaraNoM ko lene aura rakhane meM isa vidhi kA prayoga kre| yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA yati donoM prakAra ke upakaraNoM ko A~khoM se pratilekhana evaM pramArjana karake le aura rkhe| pAriSThApanA samiti uccAra-mala, prasravaNa-mUtra, zleSma-kapha, siMghAnaka-nAka kA maila, jalla-zarIra kA maila, AhAra, upadhi-upakaraNa, zarIra tathA anya koI visarjana-yogya vastu kA vivekapUrvaka sthaNDila bhUmi meM utsarga kre| (1) anApAta asaMloka-jahA~ logoM kA AvAgamana na ho, aura ve dUra se bhI na dIkhate hoN| (2) anApAta saMloka-logoM kA AvAgamana na ho, kintu loga dUra se dIkhate hoN| (3) ApAta asaMloka-logoM kA AvAgamana ho, kintu ve dIkhate na hoN| 15. uccAraM pAsavaNaM khelaM siNghaann-jlliyN| AhAraM uvahiM dehaM annaM vAvi tahAvihaM // 16. aNAvAyamasaMloe aNAvAe ceva hoi sNloe| AvAyamasaMloe AvAe ceya sNloe| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-pravacana-mAtA 255 (4) ApAta saMloka logoM kA AvAgamana ho aura ve dikhAI bhI dete hoN| isa prakAra sthaNDila bhUmi cAra prakAra se hotI hai| 17. aNAvAyamasaMloe prss'nnuvghaaie| same ajjhusire yAvi acirakAlakayaMmi y|| 18. vitthiNNe dUramogADhe nAsanne bilvjjie| tasapANa-bIyarahie uccArAINi vosire|| jo bhUmi anApAta-asaMloka ho, paropaghAta se rahita ho, sama ho, azuSira ho-polI na ho, tathA kucha samaya pahale nirjIva huI ho vistRta ho, gA~va se dUra ho, bahuta nIce taka acitta ho, bila se rahita ho, tathA trasa prANI aura bIjoM se rahita ho, aisI bhUmi meM uccAra (mala) Adi kA utsarga karanA caahie| ye pA~ca samitiyA~ saMkSepa se kahI gaI haiN| aba yahA~ se kramaza: tIna guptiyA~ khuuNgaa| 19. eyAo paMca samiIo samAseNa viyaahiyaa| etto ya tao guttIo vocchAmi annupuvvso|| saccA taheva mosA ya saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA maNaguttI cubihaa|| manoguptimanogupti ke cAra prakAra haiMsatyA (saca) mRSA (jhUTha) satyAmRSA (satya aura jhUTha se mizra) cauthI asatyamRSA hai, jo na saca hai, na jhuutth| arthAt kevala loka-vyavahAra hai| yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta mana kA nirvatana kre| 21. saMrambha-samArambhe Arambhe ya taheva y| maNaM pavattamANaM tu niyatejja jayaM jii| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 uttarAdhyayana sUtra 22. saccA taheva mosA ya saccAmosA taheva y| cautthI asaccamosA vaiguttI cauvvihA / vacana guptivacana gupti ke cAra prakAra haiMsatya mRSA satyAmRSA cauthI asatyAmRSA yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravartamAna vacana kA nivartana kre| 23. saMrambha-samArambhe Arambhe ya taheva y| vayaM pavattamANaM tu niyatejja jayaM jii|| 24. ThANe nisIyaNe ceva taheva ya tuyttttnne| ullaMghaNa-pallaMghaNe indiyANa ya juNjnne|| saMrambha-samArambhe Arambhammi taheva y| kAyaM pavattamANaM tu niyatejja jayaM jii|| kAya gupti khar3e hone meM, baiThane meM, tvagavartana meM leTane meM, ullaMghana meM-garta Adi ke lA~ghane meM, pralaMghana meM sAmAnyatayA calane-phirane meM, zabdAdi viSayoM meM, indriyoM ke prayoga meM saMrambha meM, samArambha meM aura Arambha meM pravRtta kAyA kA nivartana kre| 25. 26. eyAo paMca samiIo caraNassa ya pvttnne| guttI niyattaNe vuttA asubhatyesu svvso|| samiti gupti kA lakSaNa ye pA~ca samitiyA~ cAritra kI pravRtti ke lie haiN| aura tIna guptiyA~ sabhI azubha viSayoM se nivRtti ke lie 27. eyA pavayaNamAyA je sammaM Ayare munnii| se khiNaM savvasaMsArA vippamuccai pnnddie|| -ti bemi upasaMhAra jo paNDita muni ina pravacanamAtAoM kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA hai| -aisA meM kahatA huuN| ***** Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 yajJIya vastuta: jAti kA sambandha hamAre dvArA Acarita karma se hai| jAti kI parikalpanA kevala hamArI sAmAjika vyavasthA hai| bhAratavarSa ke dhArmika itihAsa kA prathama adhyAya yajJa aura pUjA se prArambha hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya taka isa vicAradhArA kA sarvavyApaka aura gaharA prabhutva chA gayA thaa| vidvAn brAhmaNa prAya: isI kArya meM lage rahate the| bhagavAn mahAvIra aura unake sAdhuoM ne janatA ko vAstavika yajJa kyA hai, saccA brAhmaNa kauna hotA hai, isa viSaya meM ThIka taraha samajhAyA thaa| isa adhyayana meM aise hI eka prasaMga kA ullekha hai| . vArANasI nagarI meM jayaghoSa aura vijayaghoSa do bhAI the| ve kAzyapagotrIya brAhmaNa the, vedoM ke jJAtA the| eka bAra jayaghoSa gaMgA nadI meM snAna ke lie gyaa| vahA~ usane eka sarpa ko meMDhaka nigalate hue dekhaa| itane meM eka kurara pakSI AyA, usane sA~pa ko pkdd'aa| sA~pa meMDhaka ko nigala rahA hai aura kurara sA~pa ko| isa dRzya ko dekhakara jayaghoSa virakta ho gyaa| vaha jaina sAdhu bana gyaa| eka bAra jayaghoSa vArANasI meM bhikSA kI khoja meM nikale / ve bhramaNa karate hue usI yajJa-maNDapa meM pahu~ca gae, jahA~ vijayaghoSa aneka brAhmaNoM ke sAtha yajJa kara rahA thaa| ugra tapa ke kAraNa jayaghoSa kA zarIra bahuta kRza-kSINa ho gayA thaa| vijayaghoSa ne use bilkula bhI nahIM pahacAnA / jayaghoSa ne bhikSA kI yAcanA kI, kintu vijayaghoSa ne inkAra kara diyaa| jayaghoSa ko inkAra se du:kha nahIM huaa| vaha pUrNarUpa se zAnta rhaa| paribodha ke bhAva se usane vijayaghoSa ko kahA--"bhikSA do, isalie maiM tumheM kucha nahIM kaha rahA huuN| mujhe tumhArI bhikSA se 257 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 uttarAdhyayana sUtra koI prayojana nahIM hai / kintu tumheM jAnanA cAhie ki jo yajJa tuma kara rahe ho, vaha vAstavika yajJa nahIM hai / saccA yajJa bhAvayajJa hai / kaSAya, viSaya vAsanAoM ko jJAnAgni meM jalAnA hI saccA yajJa hai| saccAritra se hI saccA brAhmaNa hotA hai / jAti se koI mAnava brAhmaNa nahIM hotA hai / na jAti se koI kSatriya hai, na vaizya hai, aura na zUdra hai / apane-apane samAcarita kAryoM se hI vyakti brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hotA hai / " muni ke upadeza se vijayaghoSa ko yathArtha jJAna huaa| vaha bhI virakta hue aura anta meM samyak AcaraNa se mukta bhI / prastuta adhyayana meM 'brAhmaNa' kI bar3I hI mArmika vyAkhyA hai / yaha vaha satya hai, jo zAzvata hai, ajara-amara hai / yaha satya hI mAnava ko jAti aura zreSThatA ke mithyA darpa se mukta karatA hai / kula kI ***** Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavisaimaM ajjhayaNaM : paMcaviMza adhyayana jannaijjaM : yajJIya - mAhaNakulasaMbhUo Asi vippo mhaayso| jAyAI jamajannaMmi jayaghose ti naamo|| indiyaggAmaniggAhI maggagAmI mahAmuNI gAmANugAmaM rIyante patto vANArasiM puriN|| vANArasIe bahiyA ujjANaMmi mnnorme| phAsue sejjasaMthAre tattha vaasmuvaage| 4. aha teNeva kAleNaM purIe tattha maahnne| vijayaghose tti nAmeNa jannaM jayai veyvii|| aha se tattha aNagAre maaskkhmnnpaarnne| vijayaghosassa jannaMmi bhikkhassa'TThA uvhie| hindI anuvAda brAhmaNa kula meM utpanna, mahAn yazasvI jayaghoSa nAma kA brAhmaNa thA, jo hiMsaka yamarUpa yajJa meM anurakta yAyAjI thaa| vaha indriya-samUha kA nigraha karane vAlA, mArgagAmI mahAmuni ho gayA thaa| eka dina grAmAnugrAma vihAra karatA huA vArANasI pahu~ca gyaa| vArANasI ke bAhara manorama udyAna meM prAsuka zayyA-vasati aura saMstAraka-pITha, phalaka Adi Asana lekara Thahara gyaa| usI samaya usa purI meM vedoM kA jJAtA, vijayaghoSa nAma kA brAhmaNa yajJa kara rahA thaa| eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNA ke samaya bhikSA ke lie vaha jayaghoSa muni vijayaghoSa ke yajJa meM upasthita huaa| 259 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 uttarAdhyayana sUtra yajJakartA brAhmaNa bhikSA ke lie upasthita hue muni ko inkAra karatA hai--"maiM tumheM bhikSA nahIM duuNgaa| bhikSu ! anyatra yAcanA kro|" jo vedoM ke jJAtA vipra-brAhmaNa haiM, yajJa karane vAle dvija haiM, aura jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA haiM evaM dharmazAstroM ke pAragAmI haiM--- 6. samuvaTThiyaM tahiM santaM jAyago pddisehe| na hu dAhAmi te bhikkhaM bhikkhU! jAyAhi anno|| je ya veyaviU vippA jannaTThA ya je diyaa| joisaMgaviU je ya je ya dhammANa paargaa|| 8. je samatthA samuddhattuM paraM appANameva y| tesiM anamiNaM deyaM bho bhikkhU ! savvakAmiyaM / / so evaM tattha paDisiddho jAyageNa mhaamunnii| na vi ruTTho na vi tuTTho uttmtttth-gveso|| 10. annaTuM pANaheuM vA na vi nivvAhaNAya vaa| tesiM vimokkhaNaTAe imaM vynnmbbvii|| -"jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, bhikSu ! yaha sarvakAmika-sarvarasayukta evaM saba ko abhISTa anna unhIM ko denA hai|" vahA~ isa prakAra yAjaka ke dvArA inkAra kie jAne para uttama artha kI khoja karane vAlA vaha mahAmuni na kruddha huA, na prasanna huaa| 11. na vi jANAsi veyamuhaM na vi jannANa jaM muhN| nakkhattANa muhaM jaM ca jaM ca dhammANa vA muhaM / / je samatthA samuddhattuM paraM appANameva y| na te tumaM viyANAsi aha jANAsi to bhnn|| na anna ke lie, na jala ke lie, na jIvana-nirvAha ke lie, kintu unake vimokSaNa (mukti) ke lie muni ne isa prakAra kahA jayaghoSa muni -"tU veda ke mukha ko nahIM jAnatA hai, aura na yajJoM kA jo mukha hai, nakSatroM kA jo mukha hai aura dharmoM kA jo mukha hai, use hI jAnatA hai|" ___-"jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, unheM bhI tU nahIM jAnatA hai| yadi jAnatA hai, to btaa|" Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25-yajJIya 261 13. tassa'kkhevapamokkhaM ca acayanto tarhi dio| sapariso paMjalI houM pucchaI taM mahAmuNiM / / 14. veyANaM ca muhaM nahi bUhi janANa jaM muhN| nakkhattANa muhaM brUhi bahi dhammANa vA muhaM // 15. je samasyA samuddhA paraM appANameva y| eyaM me saMsayaM savvaM sAhU ! kahasu pucchio|| 16. aggihottamuhA veyA janahI veyasAM muhN| nakkhattANa muhaM cando dhammANaM kAsavo muhaM / / 17. jahA caMdaM gahAIyA ciTThantI pNjliiuddaa| vandamANA namasantA uttamaM mnnhaarinno| usake AkSepoM kA--praznoM kA pramokSa arthAt uttara dene meM asamartha brAhmaNa ne apanI samagra pariSadA ke sAtha hAtha jor3akara usa mahAmuni se pUchA vijayaghoSa brAhmaNa -"tuma kaho-vedoM kA mukha kyA hai ? yajJoM kA jo mukha hai, vaha btlaao| nakSatroM kA mukha batAie aura dharmoM kA jo mukha hai, use bhI khie|" --"aura apanA tathA dUsaroM kA uddhAra karane meM jo samartha haiM, ve bhI btlaao| mujhe yaha saba saMzaya hai| sAdhu ! maiM pUchatA hU~, Apa btaaie|" jayaghoSa muni -"vedoM kA mukha agni-hotra hai, yajJoM kA mukha yajJArthI hai, nakSatroM kA mukha candra hai aura dharmoM kA mukha kAzyapa (RSabhadeva) hai|" -"jaise uttama evaM manohArI graha Adi hAtha jor3akara candra kI vandanA tathA namaskAra karate hue sthita haiM, vaise hI bhagavAn RSabhadeva haiM, unake samakSa bhI janatA vinayAvanata hai|" -vidyA brAhmaNa kI sampadA hai, yajJavAdI isase anabhijJa haiM, ve bAhara meM svAdhyAya aura tapa se vaise hI AcchAdita haiM, jaise ki agni rAkha se DhaMkI huI hotI hai|" -"jise loka meM kuzala puruSoM ne brAhmaNa kahA hai, jo agni ke samAna sadA pUjanIya hai, use hama brAhmaNa kahate 18. ajANagA jannavAI vijjA maahnnsNpyaa| gUr3hA sajjhAyatavasA bhAsacchannA iv'gginno|| 19. je loe bambhaNoM vatto aggI vA mahio jhaa| sayA kusalasaMdiTuM taM vayaM bUma maahnnN|| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 uttarAdhyayana sUtra 20. jo na sajjar3a AgantaM pavvayanto na soyii| ramae ajjavayaNaMmi taM vayaM bUma maahnnN|| 21. jAyarUvaM jahAmaTuM niddhntmlpaavgN| rAga-ddosa-bhayAIyaM taM vayaM bUma mAhaNaM // 22. tavassiyaM kisaM dantaM avciymNs-sonniyN| suvvayaM pattanivvANaM taM vayaM bUma maahnnN|| 23. tasapANe viyANettA saMgaheNa ya thaavre| jo na hiMsai tiviheNaM taM vayaM bUma mAhaNaM / / 24. kohA vA jai vA hAsA lohA vA jai vA bhyaa| musaM na vayaI jo u taM vayaM bUma mAhaNaM // 25. cittamantamacittaM vA appaM vA jai vA bhuN| na geNhai adattaM je taM vayaM bUma mAhaNaM / 26. divva- mANusa - tericchaM jo na sevai mehunnN| maNasA kAya-kkke NaM taM vayaM bUma mAhaNaM / ____"jo priya svajanAdi ke Ane para Asakta nahIM hotA aura na jAne para zoka karatA hai| jo Arya-vacana meMarhadvANI meM ramaNa karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" ____"kasauTI para kase hue aura agni ke dvArA dagdhamala hue-zuddha kie gae jAtarUpa-sone kI taraha jo vizuddha hai, jo rAga se, dveSa se aura bhaya se mukta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" ___-"jo tapasvI hai, kRza hai, dAnta hai, jisakA mAMsa aura rakta apacita (kama) ho gayA hai| jo suvrata hai, zAMta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| -"jo trasa aura sthAvara jIvoM ko samyak prakAra se jAnakara unakI mana, vacana aura kAyA se hiMsA nahIM karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" -"jo krodha, hAsya, lobha athavA bhaya se jhUTha nahIM bolatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" -"jo sacitta yA acitta, thor3A yA adhika adatta nahIM letA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" --"jo deva, manuSya aura tiryaJcasambandhI maithuna kA mana, vacana aura zarIra se sevana nahIM karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 25-yajJIya 27. jahA pomaM jale jAyeM novalippai vaarinnaa| evaM alitto kAmehi taM vayaM bUma mAhaNaM // 28. aloluyaM muhAjIvI aNagAraM akiNcnnN| asaMsattaM gihatthesu taM vayaM bUma maahnnN|| 29. jahitA puvvasaMjogaM nAisaMge ya bndhve| jo na sajjai eehi taM vayaM bUma mAhaNaM // pasubandhA savvaveyA jaTuM ca paavkmmnnaa| na taM tAyanti dussIlaM kammANi balavanti h|| ___"jisa prakAra jala meM utpanna huA kamala jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra jo kAmabhogoM se alipta rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" _____"jo rasAdi meM lolupa nahIM hai, jo nirdoSa bhikSA se jIvana kA nirvAha karatA hai, jo gaha-tyAgI hai, jo akiMcana hai, jo gRhasthoM meM anAsakta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" ____-"jo pUrva saMyogoM ko, jJAtijanoM kI Asakti aura bAndhavoM ko chor3akara phira unameM Asakta nahIM hotA, use hama brAhmaNa kahate haiN|" -"usa duHzIla ko pazabaMdha (yajJa meM vadha ke lie pazuoM ko bA~dhanA) ke hetu sarva veda aura pApa-karmoM se kie gae yajJa bacA nahIM sakate, kyoMki karma balavAn haiN|" -"kevala sira muMDAne se koI zramaNa nahIM hotA hai, om kA japa karane se brAhmaNa nahIM hotA hai, araNya meM rahane se muni nahIM hotA hai, kuza kA banA cIvara pahanane mAtra se koI tapasvI nahIM hotA hai|" _samabhAva se zramaNa hotA hai| brahmacarya se brAhmaNa hotA hai| jJAna se muni hotA hai| tapa se tapasvI hotA 31. na vi muNDieNa samaNo na oMkAreNa bmbhnno| na muNI raNNavAseNaM kusacIreNa na taavso|| 32. samayAe samaNo hoDa bambhacereNa bmbhnno| nANeNa ya muNI hoi taveNa hoi taavso|| 33. kammuNA bambhaNo hor3a kammuNA hoi khttio| vaisse kammuNA hoi suddo havai kmmunnaa|| -karma se brAhmaNa hotA hai| karma se kSatriya hotA hai| karma se vaizya hotA hai| karma se hI zUdra hotA hai|" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 uttarAdhyayana sUtra 34. ee pAukare buddhe jehiM hoi sinnaayo| savvakammavinimmukkaM taM vayaM bUma maahnnN|| ___"arhata ke ina tattvoM kA prarUpaNa kiyA hai| inake dvArA jo sAdhaka snAtaka-pUrNa hotA hai, saba karmoM se mukta hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" -isa prakAra jo guNa-sampanna dvijottama hote haiM, ve hI apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiN|" 35. evaM guNasamAuttA je bhavanti diuttmaa| te samatthA u uddhattuM paraM appANameva y|| 36. evaM tu saMsae chinne vijayaghose ya maahnne| samudAya tayaM taM tu jayaghosaM mahAmuNiM // 37. tuDhe ya vijayaghose iNamudAhu kyNjlii| mAhaNattaM jahAbhUyaM suTTa me uvdNsiyN|| 38. tubbhe jaiyA jannANaM tumbhe veyaviU viuu| - joisaMgaviU tubbhe tubbhe dhammANa paargaa| 39. tubbhe samatthA uddhattuM paraM appANameva y| tamaNuggahaM kareha'mhaM bhikkheNa bhikkhu uttmaa|| isa prakAra saMzaya miTa jAne para vijayaghoSa brAhmaNa ne mahAmuni jayaghoSa kI vANI ko samyakrUpa se svIkAra kiyaa| - saMtuSTa hue vijayaghoSa ne hAtha jor3akara isa prakAra kahA -"tumane mujhe yathArtha brAhmaNatva kA bahuta hI acchA upadeza diyA hai|" vijayaghoSa brAhmaNa -"tuma yajJoM ke yaSTA-yajJa-kartA ho, tuma vedoM ko jAnane vAle vidvAna ho, tuma jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA ho, tumhIM dharmoM ke pAragAmI ho|" -"tuma apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha ho| ata: bhikSuzreSTha ! bhikSA svIkAra kara hama para anugraha kro|" __ jayaghoSa muni - "mujhe bhikSA se koI prayojana nahIM hai| he dvija! zIghra hI abhiniSkramaNa kara arthAt zramaNatva svIkAra kr| tAki bhaya ke AvartI vAle saMsAra sAgara meM tujhe bhramaNa na karanA pdd'e|" 40. na kajjaM majjha bhikkhaNa khippaM nikkhamasU diyaa| mA bhamihisi bhayAvadde ghore saMsAra-sAgare / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 25-yajJIya 41. uvalevo hoi bhogesu abhogI novlippii| bhogI bhamai saMsAre abhogI visspmuccii|| -"bhogoM meM karma kA upalepa hotA hai| abhogI karmoM se lipta nahIM hotA hai| bhogI saMsAra meM bhramaNa karatA hai| abhogI usase vipramukta ho jAtA -"eka gIlA aura eka sUkhA, aise do miTTI ke gole pheMke gye| ve donoM dIvAra para gire| jo gIlA thA, vaha vahIM cipaka gyaa|" ullo sukko ya do chUDhA golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuDDe jo ullo so tattha lggii| 43. evaM lagganti dummehA je narA kaamlaalsaa| virattA u na lagganti jahA sukko u golo|| -"isI prakAra jo manuSya durbuddhi aura kAma-bhogoM meM Asakta haiM, ve viSayoM meM cipaka jAte haiN| virakta sAdhaka sUkhe gole kI bhA~ti nahIM lagate 44. evaM se vijayaghose jayaghosassa antie| aNagArassa nikkhanto dhammaM soccA aNuttaraM // 45. khavittA punakammAI saMjameNa taveNa y| jayaghosa-vijayaghosA siddhiM pattA aNuttaraM // -tti bemi| upasaMhAra isa prakAra vijayaghoSa, jayaghoSa anagAra ke samIpa, anuttara dharma ko sunakara dIkSita ho gyaa| ___ jayaghoSa aura vijayaghoSa ne saMyama aura tapa ke dvArA pUrvasaMcita karmoM ko kSINa kara anuttara siddhi prApta kii| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sAmAcArI samyak vyavasthA aura kAla-vibhAjana se jIvana meM niyamitatA AtI hai aura kArya vyavasthita hotA hai / prastuta adhyayana meM sAmAcArI kA vivecana hai / sAmAcArI kA artha hai-- 'samyak vyavasthA' / arthAt isameM jIvana kI usa vyavasthA kA nirUpaNa hai, jisameM sAdhaka ke paraspara ke vyavahAroM aura usake kartavyoM kA saMketa hai| jaise sAdhu kAryavaza bAhara kahIM jAe, to gurujanoM ko sUcanA dekara jAe / kArya-pUrti ke bAda vApisa lauTakara Ae, to Agamana kI sUcanA de| apane asad vyavahAra ke prati sajaga rahe / zrama-zIla bane / dUsaroM ke anugraha ko saharSa svIkAra kare / gurujanoM kA yogya sammAna kare / namra aura anAgrahI bne| 'para' se uparati aura 'sva' kI upalabdhi ke lie sAdhaka sAdhu-jIvana ko svIkAra karatA hai / usakA bAhya AcAra vastutaH antaraMga kI samyak sAdhanA kA sahaja pariNAma hai / pArivArika athavA sAmAjika bandhanoM kI taraha sAmAcArI nahIM hai / vaha koI vivazatA nahIM hai, jo kuNThA ko janma detI hai; phalata: pragati ke patha kA ror3A bana jAtI hai| vaha to antarjagat kA sahaja utsa hone se sAdhaka jIvana kI pragati ke lie sahAyaka hai| ataH jIvana kA svayaM nirdhArita-vyavasthita rUpa sAdhaka kA Ananda hai, majabUrI nahIM hai / isa adhyayana meM sAdhaka jIvana kI kAlacaryA kA vibhAgazaH vidhAna kiyA hai| dina aura rAta ke kula milAkara ATha prahara hote haiM / unameM cAra 267 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 uttarAdhyayana sUtra prahara svAdhyAya ke haiM, do prahara dhyAna ke haiN| dina ke eka prahara meM bhikSA aura rAta ke eka prahara meM nidrA / Avazyaka kAryoM ke lie thor3A samaya aura bhI diyA jA sakatA hai, kintu pramukhatA svAdhyAya aura dhyAna kI hai| nIMda kevala eka prahara hai| svAdhyAya aura dhyAna se nidrA svAbhAvika hI kama hotI jAtI hai| yaha jAgRta sAdhaka kA eka divya sAdhanA-citra hai, jo Aja bhI jana-mana ko racanAtmaka preraNA detA hai| ***** Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - chabIsaimaM ajjhayaNaM : SaDviMza adhyayana sAmAyArI : sAmAcArI - mUla sAmAyAriM pavakkhAmi svvdukkhvimokkhnniN| jaM carittANa nigganthA tiNNA saMsArasAgaraM // hindI anuvAda sAmAcArI saba du:khoM se mukta karAne vAlI hai, jisakA AcaraNa kara ke nirgrantha saMsAra sAgara ko taira gae haiN| usa sAmAcArI kA maiM pratipAdana karatA hU~ daza sAmAcArIpahalI AvazyakI, dUsarI naiSedhikI, tIsarI ApRcchanA, cauthI pratipRcchanA hai pA~cavIM chandanA, chaTI icchAkAra, sAtavIM mithyAkAra, AThavIM tathAkAra paDhamA AvassiyA nAma biiyA ya nisiihiyaa| ApucchaNA ya taiyA cautthI paDipucchaNA // paMcamA chandaNA nAma icchAkAro ya chttttho| sattamo micchakAro ya tahakkAro ya atttthmo|| abbhuTANaM navamaM dasamA uvsNpdaa| esA dasaMgA sAhUNaM sAmAyArI pveiyaa|| 4. nauvIM abhyutthAna aura dasavIM upasaMpadA hai| isa prakAra ye dasa aMgoM vAlI sAdhuoM kI sAmAcArI pratipAdana kI gaI hai| 269 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 uttarAdhyayana sUtra gamaNe AvassiyaM kujjA ThANe kujjA nisiihiyN| ApucchaNA sayaMkaraNe parakaraNe pddipucchnnaa| (1) apane Thaharane ke sthAna se bAhara nikalate samaya "AvassiyaM" kA uccAraNa karanA, 'AvazyakI' sAmAcArI hai| (2) apane sthAna meM praveza karate samaya "nissihiyaM" kA uccAraNa karanA, 'naSedhikI' sAmAcArI hai| (3) apane kArya ke lie guru se anumati lenA, 'ApRcchanA' sAmAcArI chandaNA davvajAeNaM icchAkAro ya saarnnN| micchAkAro ya nindAe tahakkAro ya pddissue| (4) dUsaroM ke kArya ke lie guru se anumati lenA 'pratipRcchanA' sAmAcArI hai| (5) pUrvagRhIta dravyoM ke lie guru Adi ko Amantrita karanA, 'chandanA' sAmAcArI hai| (6) dUsaroM kA kArya apanI sahaja abhiruci se karanA aura apanA kArya karane ke lie dUsaroM ko unakI icchAnukUla vinamra nivedana karanA, 'icchAkAra' sAmAcArI hai| (7) doSa kI nivRtti ke lie AtmanindA karanA, 'mithyAkAra' sAmAcArI hai| (8) gurujanoM ke upadeza ko svIkAra karanA, 'tathAkAra' sAmAcArI abbhuTThANaM gurupUyA acchaNe uvsNpdaa| evaM du-paMca-saMjuttA sAmAyArI paveiyA / (9) gurujanoM kI pUjA arthAt satkAra ke lie Asana se uThakara khar3A honA, 'abhyutthAna' sAmAcArI hai| (10) kisI viziSTa prayojana se dUsare AcArya ke pAsa rahanA, 'upasampadA' sAmAcArI hai| isa prakAra dazAMga-samAcArI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-sAmAcArI 271 8. puvvillaMmi caubbhAe AicvaMmi smutttthie| bhaNDayaM paDilehittA vandittA ya tao guruM / pucchejjA paMjaliuDo kiM kAyavvaM mae ihaM ? / icchaM nioiuM bhante! veyAvacce va sjjhaae| autsargika dinakRtyasUryodaya hone para dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM bhANDaupakaraNoM kA pratilekhana kara guru ko vandanA kara___hAtha jor3akara pUche ki-"aba mujhe kyA karanA cAhie? bhante ! maiM cAhatA hU~, mujhe Apa Aja svAdhyAya meM niyukta karate haiM, athavA vaiyAvRtya sevA meN|" ____ vaiyAvRtya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara sevA kare / athavA sabhI duHkhoM se mukta karane vAle svAdhyAya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara svAdhyAya kre| 10. veyAvacce niutteNaM kAyavvaM agilaayo| sajjhAe vA niutteNaM svvdukkhvimokkhnne|| vicakSaNa bhikSu dina ke cAra bhAga kre| una cAroM bhAgoM meM svAdhyAya Adi guNoM kI ArAdhanA kre| 11. divasassa cauro bhAge kujjA bhikkhU viykkhnno| tao uttaraguNe kujjA diNabhAgesu causu vi|| 12. paDhamaM porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe bhikkhAyariyaM puNo cautthIe sajjhAyaM / / prathama prahara meM svAdhyAya kare, dUsare __ meM dhyAna kare, tIsare meM bhikSAcarI aura cauthe meM puna: svAdhyAya kre| 13. AsADhe mAse dupayA pose mAse cuppyaa| cittAsoesu mAsesu tipayA havai porisii| pauruSI parijJAna ASAr3ha mahIne meM dvipadA (do aura kI) pauruSI hotI hai| pauSa mahIne meM catuSpadA aura caitra evaM Azvina mahIne meM tripadA pauruSI hotI hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 14. aMgulaM sattaratteNaM pakkheNa ya duaMgulaM / vaDDU hAyae vAvI mAseNaM cauraMgulaM // ya 15. AsADhabahulapakkhe bhaddava kattie ya pose ya / phagguNa - vaisAhesu nAyavvA omaratAo // 16. jeTThAmUle AsADha - sAvaNe chahi~ aMgulehiM paDilehA / ahiM bIya-tiyaMmI taie dasa aTThahiM cautthe // 17. rattiM pi cauro bhAge bhikkhU kujjA vikkhaNo / tao uttaraguNe kujjA rAibhAsu casu vi || 18. paDhamaM porisi sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyAyaI / lagAe niddamokkhaM tu cautthI bhujjo vi sajjhAyaM // 19. jaM nei jayA rattiM nakkhattaM taMmi nahacaubbhAe / saMpatte sajjAyaM paosakAlammi // viramejjA uttarAdhyayana sUtra sAta rAta meM eka aMgula, pakSa meM do aMgula aura eka mAsa meM cAra aMgula kI vRddhi aura hAni hotI hai / (zrAvaNa se pauSa mAsa taka vRddhi hotI hai| aura mAgha se ASAr3ha taka hAni hotI hai / ASAr3ha, bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna, aura vaisAkha ke kRSNa pakSa meM eka - eka aho rAtri (tithi ) kA kSaya hotA hai / jeSTha, ASAr3ha aura zrAvaNa - isa prathama trika meM chaha aMgula; bhAdrapada, Azvina aura kArtika -- isa dvitIya trika meM ATha aMgula, tathA mRgazira, pauSa aura mAgha -- isa tRtIya trika meM dasa aMgula aura phAlguna, caitra, vaisAkha- isa caturtha trika meM ATha aMgula kI vRddhi karane se pratilekhana kA pauruSI samaya hotA hai / autsargika rAtrikRtya vicakSaNa bhikSu rAtri ke bhI cAra bhAga kare / una cAroM bhAgoM meM uttara- guNoM kI ArAdhanA kare / prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM puna: svAdhyAya kare / jo nakSatra jisa rAtri kI pUrti karatA ho, vaha jaba AkAza ke prathama caturtha bhAga meM A jAtA hai, arthAt rAtri kA prathama prahara samApta hotA hai, taba vaha 'pradoSakAla' hotA hai, usa kAla meM svAdhyAya se nivRtta ho jAnA cAhie / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-sAmAcArI 273 20. tammeva ya nakkhatte gynncubbhaagsaavsesNmi| verattiyaM pi kAlaM paDilehittA muNI kujjA / / 21. puvvillaMmi cubbhaae| paDilehitANa bhaNDayaM / guruM vandittu sajjhAyaM / kujjA dukkhvimokkhnnN|| 22. porisIe caubbhAe vandittANa tao guruuN| apaDikkamittA kAlassa bhAyaNaM pddilehe| vahI nakSatra jaba AkAza ke antima caturtha bhAga meM AtA hai, arthAt rAtri kA antima cauthA prahara A jAtA hai, taba use 'vairAtrika kAla' samajhakara muni svAdhyAya meM pravRtta ho| vizeSa dinakRtya dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM pAtrAdi upakaraNoM kA pratilekhana kara, guru ko vandanA kara, duHkha se mukta karane vAlA svAdhyAya kre| ____ pauruSI ke caturtha bhAga meM, arthAt pauna pauruSI bIta jAne para guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa (kAyotsarga) kie binA hI bhAjana kA pratilekhana kre| pratilekhanA kI vidhi___mukhavastrikA kA pratilekhana kara gocchaga kA pratilekhana kare / aMguliyoM se gocchaga ko pakar3akara vastra kA pratilekhana kre| sarvaprathama UkaDU Asana se baiThe, phira vastra ko U~cA rakhe, sthira rakhe aura zIghratA kie binA usakA pratilekhana kare-cakSa se dekhe| dasare meM vastra ko dhIre se jhaTakAe aura tIsare meM vastra kA pramArjana kre| pratilekhana ke doSa pratilekhana ke samaya vastra yA zarIra ko na nacAe, na mor3e, vastra ko dRSTi se alakSita na kare, vastra kA divAra Adi se sparza na hone de| vastra ke chaha pUrva aura nau khoTaka kre| jo koI prANI ho, usakA vizodhana kre| 23. muhapottiyaM paDilehitA paDilehijja gocchgN| gocchagalaiyaMgulio vatthAiM pddilehe| 24. uDDUM thiraM aturiyaM puvvaM tA vatthameva pddilehe| to biiyaM paphoDe taiyaM ca puNo pmjjejjaa|| 25. aNaccAviyaM avaliyaM aNANubandhi amosliNcev|| chappurimA nava khoDA paanniipaannvisohnnN|| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayana sUtra sammaddA 26. ArabhaDA vajjeyavvA ya mosalI tiyaa| paSphoDaNA cautthI vikkhittA veDyA chaTThA / / pratilekhana ke chaha doSa (1) ArabhaTA--nirdiSTa vidhi se viparIta pratilekhana karanA, athavA eka vastra kA pUrI taraha pratilekhana kie binA hI bIca meM dUsare vastra kI pratilekhanA meM laga jaanaa| (2) sammardA-pratilekhana karate samaya vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone havA meM hilate raheM, usameM salavaTeM par3atI raheM, athavA usa para baiThe hue pratilekhana krnaa| (3) mosalI-pratilekhana karate hue vastra ko Upara-nIce, idhara-udhara kisI anya vastra yA padArtha se saMghaTTita karate rhnaa| (4) prasphoTanA --- dhUlidhUsarita vastra ko jora se jhttknaa| (5) vikSiptA-pratilekhita vastra ko apratilekhita vastroM meM rakha denA athavA vastra ko itanA adhika U~cA uThA lenA ki ThIka taraha pratilekhanA na ho ske| (6) vedikA-pratilekhanA karate hue ghuTanoM ke Upara-nIce yA bIca meM donoM hAtha rakhanA, athavA donoM bhujAoM ke bIca ghuTanoM ko rakhanA, yA eka ghuTanA bhujAoM meM aura dUsarA bAhara rkhnaa| (7) prazithila-vastra ko DhIlA pkdd'naa| (8) pralamba-vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone nIce laTakate rheN| 27. pasiDhila-palamba-lolA egAmosA annegruuvdhunnaa| kuNai pamANi pamAyaM saMkie gaNaNovagaM kujjA / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-sAmAcArI 275 (9) lola-pratilekhyamAna vastra kA bhUmi se yA hAtha se saMgharSaNa krnaa| (10) ekAmAM-vastra ko bIca meM se pakar3a kara eka dRSTi meM hI samUce vastra ko dekha jaanaa| (11) anekarUpadhUnanA- vastra ko aneka bAra (tIna bAra se adhika) jhaTakanA athavA aneka vastroM ko eka sAtha eka bAra meM hI jhttknaa| (12) pramANapramAda - prasphoTana (jhaTakanA) aura pramArjana kA jo pramANa (nau-nau bAra) batAyA hai, usameM pramAda krnaa| (13) gaNanopagaNanA--prasphoTana aura pramArjana ke nirdiSTa pramANa meM zaMkA ke kAraNa hAtha kI aMguliyoM kI parva rekhAoM se ginatI krnaa| 28. aNUNAirittapaDilehA prasphoTana aura pramArjana ke pramANa avivaccAsA taheva y| se anyUna, anatirikta (na kama aura na paDhamaM payaM pasatthaM adhika) tathA aviparIta pratilekhanA hI sesANi u appasatthAI // zuddha hotI hai| ukta tIna vikalpoM ke ATha vikalpa hote haiM, unameM prathama vikalpa-bheda hI zuddha hai, zeSa azuddha 29. paDilehaNaM kuNanto pratilekhana karate samaya jo paraspara mihokahaM kuNai jnnvykhNvaa| vArtAlApa karatA hai, janapada kI kathA dei va paccakkhANaM karatA hai, pratyAkhyAna karAtA hai, dUsaroM vAei sayaM paDicchai vaa|| ko par3hAtA hai athavA svayaM par3hatA hai30. puDhavIAukkAe vaha pratilekhanA meM pramatta muni teuuvaauuvnnssitsaann|| pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyupaDilehaNApamatto kAya, vanaspatikAya aura trasakAyachaNhaM pi virAhao hoi|| chahoM kAyoM kA virAdhaka-hiMsaka hotA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayana sUtra 31. puDhavI-AukkAe pratilekhana meM apramatta muni teuu-vaauu-vnnssi-tsaannN| pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, paDilehaNaAutto vAyukAya, vanaspatikAya, tathA trasa chaNhaM ArAhao hoi|| kAya-chahoM kAyoM kA ArAdhaka rakSaka hotA hai| tRtIya pauruSI32. taiyAe porisIe chaha kAraNoM meM se kisI eka bhattaM pANaM gvese| kAraNa ke upasthita hone para tIsare chaNhaM annayarAgammi prahara meM bhaktapAna kI gaveSaNA kare / kAraNami sumutttthie|| 33. veyaNa-veyAvacce kSudhA-vedanA kI zAnti ke lie, iriyaTThAe ya sNjmtttthaae| vaiyAvRtya ke lie, IryAsamiti ke taha pANavattiyAe pAlana ke lie, saMyama ke lie, prANoM chaTuM puNa dhammacintAe / / kI rakSA ke lie aura dharmaciMtana ke lie bhaktapAna kI gaveSaNA kre| 34. niggantho dhiimanto dhRti-sampanna sAdhu aura sAdhvI ina nigganthI vina karejja chahiM cev| chaha kAraNoM se bhakta-pAna kI gaveSaNA ThANehiM u imehiM na kare, jisase saMyama kA atikramaNa na aNaikkamaNA ya se hoi|| AyaMke uvasagge roga hone para, upasarga Ane para, titikkhayA bambhaceraguttIsu / brahmacarya gupti kI surakSA ke lie, pANidayA tavaheDaM prANiyoM kI dayA ke lie, tapa ke lie sarIra - voccheynntttthaae| aura zarIra-viccheda ke lie muni bhakta-pAna kI gaveSaNA na kare / 36. avasesaM bhaNDagaM gijjhA saba upakaraNoM kA A~khoM se cakkhusA pddilehe| pratilekhana kare, aura unheM lekara paramaddhajoyaNAo Avazyaka ho, to dUsare gA~va meM muni vihAraM viharae munnii|| Adhe yojana kI dUrI taka bhikSA ke lie jaae| 37. cautthIe porisIe caturtha pauruSInikkhivittANa bhaaynnN| caturtha prahara meM pratilekhanA kara sajjhAyaM tao kujjA sabhI pAtroM ko bA~dha kara rakha de / savvabhAvavibhAvaNaM // usake bAda jIvAdi saba bhAvoM kA prakAzaka svAdhyAya kre| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-sAmAcArI 277 38. porisIe caubbhAe vandittANa tao guruuN| paDikkamittA kAlassa sejjaM tu pddilehe| pauruSI ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa (kAyotsarga) kara zayyA kA pratilekhana kre| daivasika-pratikramaNa___ yatanA meM prayatnazIla muni phira prasravaNa aura uccAra-bhUmikA pratilekhana kare / usake bAda sarva duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kre| jJAna, darzana aura cAritra se sambandhita divasa-sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kre| 39. pAsavaNuccArabhUmi ca paDilehijja jayaM jii| kAussaggaM tao kujjA savvadukkhavimokkhaNaM // 40. desiyaM ca aIyAraM cintijja annupuvvso| nANe ya daMsaNe ceva carittammi taheva y|| 41. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruN| desiyaM tu aIyAraM Aloejja jahakkama / / 42. paDikkamittu nissallo vandittANa tao guruN| kAussaggaM tao kujjA svvdukkhvimokkhnnN|| 43. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruN| thuimaMgalaM ca kAuNa kAlaM sNpddilehe| kAyotsarga ko pUrNa karake guru ko vandanA kre| tadanantara anakrama se divasa-sambandhI aticAroM kI AlocanA kre| pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kre| usake bAda saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kre| kAyotsarga pUrA karake guru ko vandanA kre| phira stutimaMgala (siddhastava) karake kAla kA pratilekhana kare / 44. paDhamaM porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe niddamokkhaM tu sajjhAyaM tu cautthie / rAtrika kRtya evaM pratikramaNa prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM puna: svAdhyAya kre| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 45. porisIe cautthIe kAlaM tu paDilehiyA / sajjhAyaM tao kujjA abohento asaMjae || 46. porisIe caubhAe vandiUNa tao guruM / paDikkamittu kAlassa kAlaM tu paDilehae / 47. Agae kAyavossagge savvadukkhavimokkhaNe / kAussaggaM tao kujjA savvadukkhavimokkhaNaM // 48. rAiyaM ca aIyAraM cintijja aNupuvvaso | nANaMmi daMsaNaMmI carittaMmi tavaMmi ya // 49. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruM / rAiyaM tu aIyAraM Aloejja jahakkamaM / / 50. paDikkamittu nissallo vandittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA savvadukkhavimokkhaNaM // 51. kiM tavaM paDivajjAmi evaM tattha vicintae / kAussaggaM tu pArittA vandaya tao guruM // uttarAdhyayana sUtra cauthe prahara meM kAlakA pratilekhana kara, asaMyata vyaktiyoM ko na jagAtA huA svAdhyAya kare / caturtha prahara ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kara, kAla kA pratilekhana kare / saba duHkhoM se mukta karane vAle kAyotsarga kA samaya hone para saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / jJAna, darzana, cAritra aura tapa se sambandhita rAtra - sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kare / kAyotsarga ko pUrA kara, guru ko vandanA kare / phira anukrama se rAtrisambandhI aticAroM kI AlocanA kare / pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kare / tadanantara saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / kAyotsarga meM cintana kare ki "maiM Aja kisa tapa ko svIkAra karU~" / kAyotsarga ko samApta kara guru ko vandanA kare / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26-sAmAcArI 279 kAyotsarga pUrA hone para guru ko vandanA kare / usake bAda yathocita tapa ko svIkAra kara siddhoM kI stuti kare / 52. pAriyakAussaggo vandittANa tao guruuN| tavaM saMpaDivajjettA karejja siddhANa saMthavaM // 53. esA sAmAyArI samAseNa viyaahiyaa| jaM carittA baha jIvA tiNNA saMsAra-sAgaraM // saMkSepa meM yaha sAmAcArI kahI hai| isakA AcaraNa kara bahuta se jIva saMsAra-sAgara ko taira gaye haiN| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 khaluMkIya anuzAsana Avazyaka hai - saMgha - vyavasthA ke lie ! 1 garga gotrIya 'gArgya' muni apane samaya ke yogya AcArya the / saMyama-sAdhanA meM nipuNa the / svAdhyAyazIla the aura yogya guru the / kintu unake ziSya uddaNDa, svacchaMdI aura avinIta the / ziSyoM ke anuzAsanahIna abhadra vyavahAra se apanI samatva sAdhanA meM vighna AtA dekhakara gArgya ne unheM chor3a diyA aura akele ho ge| AcArya ke samakSa aura koI mArga nahIM thA, kyoMki samAdhi aura AtmabhAva meM sahAyaka honA hI sAdhaka ke lie sAthI kI upayogitA hai / prathama adhyayana kI taraha hI isameM vinaya aura avinaya kI vyAkhyA dI hai / vastuta: anuzAsana aura anuzAsanahInatA kramazaH vinaya aura avinaya kA hI aMga hai| jo sAdhaka anuzAsana kI upekSA karatA hai, vaha apane samujjvala vartamAna aura bhaviSya ko kho detA hai| anuzAsanahIna avinIta ziSya usa khaluMka (duSTa) baila kI taraha hotA hai, jo mArga meM gAr3I ko tor3a detA hai aura mAlika ko kaSTa pahu~cAtA hai / vaha bAta-bAta para AcArya ke sAtha lar3ane-jhagar3ane vAlA aura unakI niMdA karane vAlA hotA hai / avinIta ziSya ke lie uttarAdhyayana niryukti meM daMzamasaka, jalaukA, vRzcika Adi kI upamAe~ dI haiM, jo usake ucchRMkhala evaM pIDaka-bhAva ko sUcita karatI haiM / ***** Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvIsaimaM ajjhayaNaM : saptaviMza adhyayana khaluMkijja : khaluMkIya mUla there gaNahare gagge muNI Asi visaare| AiNNe gaNibhAvammi samAhiM pddisNdhe| hindI anuvAda garga kula meM utpanna 'gArgya' muni sthavira, gaNadhara aura vizArada thA, guNoM se yukta thaa| gaNi-bhAva meM sthita thA aura samAdhi meM apane ko jor3e hue thaa| __ zakaTAdi vAhana ko ThIka taraha vahana karane vAlA baila jaise kAntArajaMgala ko sukhapUrvaka pAra karatA hai, usI taraha yoga-saMyama meM saMlagna mani saMsAra ko pAra kara jAtA hai| vahaNe vahamANassa kantAraM aivttii| joe vahamANassa saMsAro aivttii|| 3. khaluMke jo u joeDa vihammANo kilissii| asamAhiM ca veei tottao ya se bhjjii|| __ jo khaluka (duSTa) bailoM ko jotatA hai, vaha unheM mAratA huA kleza pAtA hai, asamAdhi kA anubhava karatA hai aura .antata: usakA cAbuka bhI TUTa jAtA hai egaM Dasai pucchaMmi egaM vindhi'bhikkhnnN| ego bhaMjai samilaM ego upphpddhio|| vaha kSubdha huA vAhaka kisI kI pU~cha kATa detA hai, to kisI ko bAra-bAra bIMdhatA hai| aura una bailoM meM se koI eka samilA-jue kI kIla ko tor3a detA hai, to dUsarA unmArga para cala par3atA hai| 282 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27- khaluMkIya ego nivesa paDai pAseNaM nivajjaI / ukkuddai uphaDaI saDhe bAlagavI vae // 6. mAI muddheNa paDaI kuddhe gacchai paDippahaM / mayalakkheNa ciTTaI vegeNa ya pahAvaI / 7. chinnAle chindaI selli duddanto bhaMjae jugaM / se viya sussuyAittA ujjAhittA palAyae / 8. khaluMkA jArisA jojjA dussIsA vi hu tArisA / joiyA dhammajANammi bhajjanti dhiidubbalA // 9. iDDIgAravie ge ege'ttha rasagArave / sAyAgAravie ege ege sucirakohaNe // ege ege omANabhIru thaddhe / egaM ca aNasAsammI heUhiM kAraNehi ya // 10. bhikkhAlasie 283 koI mArga ke eka ora pArzva ( bagala) meM gira par3atA hai, koI baiTha jAtA hai, koI leTa jAtA hai / koI kUdatA hai, koI uchalatA hai, to koI zaTha bAlagavI - taruNa gAya ke pIche bhAga jAtA hai / koI dhUrta baila zira ko niDhAla banAkara bhUmi para gira jAtA hai / koI krodhita hokara pratipatha - unmArga meM calA jAtA hai / koI mRtaka - sA par3A rahatA hai, to koI vega se daur3ane lagatA hai / koI chinnAla - duSTa baila rAsa ko chinna-bhinna kara detA hai / durdAnta hokara jue ko tor3a detA hai / aura sU~-sU~ AvAja karake vAhana ko chor3akara bhAga jAtA hai / ayogya baila jaise vAhana ko tor3a dete haiM, vaise hI dhairya meM kamajora ziSyoM ko dharma- yAna meM jotane para ve bhI use tor3a dete haiM / koI Rddhi-aizvarya kA gaurava (ahaMkAra) karatA hai, koI rasa kA gaurava karatA hai, koI sAta - sukha kA gaurava karatA hai, to koI cirakAla taka krodha karatA hai / koI bhikSAcarI meM Alasya karatA hai, koI apamAna se DaratA hai, to koI stabdha hai- dhITha hai| hetu aura kAraNoM se guru kabhI kisI ko anuzAsita karatA hai to Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 uttarAdhyayana sUtra vaha bIca meM hI bolane lagatA hai, AcArya ke vacana meM doSa nikAlatA hai| tathA bAra-bAra unake vacanoM ke pratikUla AcaraNa karatA hai| 11. so vi antarabhAsillo dosameva pkuvvii| AyariyANaM taM vayaNaM paDikUlei abhikkhnnN| 12. na sA mamaM viyANAi na vi sA majjha daahiii| niggayA hohiI manne sAhU anno'ttha vaccau / / 13. pesiyA paliuMcanti te pariyanti smnto| rAyaveTiM va mannantA karenti bhiuDi muhe / / bhikSA lAne ke samaya koI ziSya gRhasvAminI ke sambandha meM kahatA haivaha mujhe nahIM jAnatI hai, vaha mujhe nahIM degii| maiM mAnatA hU~-vaha ghara se bAhara gaI hogI, ata: isake lie koI dUsarA sAdhu calA jaae| kisI prayojana vizeSa se bhejane para ve binA kArya kie lauTa Ate haiM aura apalApa karate haiN| idhara-udhara ghUmate haiN| guru kI AjJA ko rAjA ke dvArA lI jAne vAlI veSTi-begAra kI taraha mAnakara mukha para bhRkuTi tAna lete 14. vAiyA saMgahiyA ceva bhattapANe ya posiyaa| jAyapakkhA jahA haMsA pakkamanti disodisiN|| 15. aha sArahI vicintei khaluMkehiM smaago| kiM majjha duTThasIsehi appA me avsiiyii| jaise paMkha Ane para haMsa vibhinna dizAoM meM ur3a jAte haiM, vaise hI zikSita evaM dIkSita kie gae, bhakta-pAna se poSita kie gae kuziSya bhI anyatra cale jAte haiN| avinIta ziSyoM se khinna hokara dharmayAna ke sArathI AcArya socate haiM- "mujhe ina duSTa ziSyoM se kyA lAbha? inase to merI AtmA avasannavyAkula hI hotI hai|" "jaise galigardabha arthAt AlasI nikamme gadhe hote haiM, vaise hI ye mere ziSya haiN|" yaha vicAra kara gargAcArya galigardabharUpa ziSyoM ko chor3akara dRr3hatA se tapasAdhanA meM laga ge| 16. jArisA mama sIsAu tArisA gligdhaa| galigaddahe caittANaM daDhaM parigiNhai tavaM Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27- khaluMkIya susmaahie| 17. miu - maddavasaMpanne gambhIre viharai mahiM mahappA sIlabhUNa appaNA || -tti bemi / 285 vaha mRdu aura mArdava se sampanna, gambhIra, susamAhita aura zIla - sampanna mahAn AtmA garga pRthvI para vicarane lage / - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mokSamArga-gati sAdhaka kI yAtrA darzana, jJAna, cAritra aura tapa se prArambha hokara darzana, jJAna, cAritra aura tapa kI pUrNatA meM samApta hotI hai| darzana, jJAna, cAritra aura tapa mokSagati ke sA na haiM aura ina sAdhanoM kI pUrNatA hI mokSa hai| jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, bandha, nirjarA aura mokSa--ina nava tattvoM ke yathArtha svarUpa kI samyak zraddhA 'darzana' hai| nava tattvoM kA samyak bodha 'jJAna' hai| rAgAdi AzravoM kA nigraha-saMvaraNa honA 'cAritra' hai, aura Atmonmukha tapanakriyArUpa viziSTa jIvanazuddhi tapa hai, jisase pUrva saMcita karmoM kA aMzata: kSaya hotA hai| jJAna ke pA~ca prakAra haiM, darzana kI dasa ruciyA~ haiM, cAritra ke pA~ca prakAra haiM tathA bAhya aura Abhyantara ke bheda se tapa ke do bheda haiN| yaha nirUpaNa vyavahAra kI apekSA se hai| nizcaya naya kI apekSA se to AtmasvarUpa kI pratIti darzana hai| svarUpa-bodha jJAna hai| svayaM meM svayaM kI saMlInatA cAritra hai| icchA-nirodha tapa hai| prathama darzana hotA hai, usake bAda jJAna hotA hai tathA darzana aura jJAna ke bAda hI cAritra evaM tapa AtA hai| cAritra aura tapa ke bAda mokSa hotA hai / mAtra jJAna se athavA kevala AcAra se mukti nahIM hotI hai, kintu jJAna aura AcAra ke samyaka samanvaya se mukti hotI hai| kahIM-kahIM prathama jJAna kA ullekha hai, kintu vizuddha dArzanika mImAMsA ke anusAra prathama darzana kA hI ullekha hai, kyoMki samyag darzana se hI ajJAna samyag jJAna hotA hai| **** * 287 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM : aSTAviMza adhyayana mokkhamaggagaI : mokSa mArga-gati mUla 1. mokkhamaggagaI tacvaM suNeha jiNabhAsiyaM / caDakAraNasaMjutaM nANa- daMsaNalakkhaNaM // ceva nANaM ca daMsaNaM caritaM ca tavo thaa| esa maggo ti pannatto jiNehiM varadaMsihi || 2. 3. 4. nANaM ca daMsaNaM ceva caritaM ca tavo tahA / evaM maggamaNuppattA jIvA gacchanti soggaiM // tattha paMcavihaM nANaM suyaM AbhinibohiyaM / ohInANaM taiyaM maNanANaM ca kevalaM / eyaM paMcavihaM nANaM davvANa ya guNANa ya / pajjavANaM ca savvesiM nANaM nANIhi desiyaM // hindI anuvAda jJAnAdi cAra kAraNoM se yukta, jJAna-darzana lakSaNa svarUpa, jinabhASita, satya - samyak mokSa-mArga kI gati ko suno| varadarzI - satya ke samyag draSTA jinavaroM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga batalAyA hai| jJAna, darzana cAritra aura tapa ke mArga para ArUr3ha hue jIva sadgati ko - pavitra sthiti ko prApta karate haiM / una cAroM meM jJAna pA~ca prakAra kA hai-- zruta jJAna, Abhinibodhika (mati) jJAna, avadhi jJAna, manojJAna (manaH paryAya jJAna) aura kevala jJAna / guNa yaha pA~ca prakAra kA jJAna saba dravya, aura paryAyoM kA jJAna (avavodhaka) hai, jAnane vAlA hai - aisA jJAniyoM ne kahA hai| 288 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28-mokSa-mArga-gati 289 6. guNANamAsao davvaM . egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu| ubhao assiyA bhave // dravya guNoM kA Azraya hai, AdhAra hai| jo pratyeka dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa hote haiN| paryava arthAt paryAyoM kA lakSaNa donoM ke arthAt dravya aura guNoM ke Azrita rahanA hai| varadarzI jinavaroM ne dharma, adharma, AkAza, kAla, pudagala aura jIva-yaha chaha dravyAtmaka loka kahA hai| dhammo ahammo AgAsaM kAlo puggl-jntvo| esa logo tti pannatto jiNehiM varadaMsihi / / dhammo ahammo AgAsaM davvaM ikkikkmaahiyN| aNantANi ya davvANi kAlo puggl-jntvo|| gailakkhaNo u dhammo ahammo tthaannlkkhnno| bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM ogaahlkkhnnN|| dharma, adharma aura AkAza-ye tInoM dravya saMkhyA meM eka-eka haiN| kAla, pudgala aura jIva-ye tInoM dravya ananta-ananta haiN| gati (gati meM hetutA) dharma kA lakSaNa hai, sthiti (sthiti hone meM hetu) __ adharma kA lakSaNa hai, sabhI dravyoM kA bhAjana (AdhAra) avagAhalakSaNa AkAza 10. vattaNAlakkhaNo kAlo jIvo uvoglkkhnno| nANeNaM daMsaNeNaM ca suheNa ya duheNa y|| vartanA (parivartana) kAla kA lakSaNa hai| upayoga (cetanAvyApAra) jIva kA lakSaNa hai, jo jJAna (vizeSa bodha), darzana (sAmAnya bodha), sukha aura duHkha se pahacAnA jAtA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga-ye jIva ke lakSaNa haiN| 11. nANaM ca daMsaNaM ceva caritaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya eyaM jIvassa lkkhnnN|| 12. sadda'ndhayAra-ujjoo pahA chAyA''tave i vaa| vaNNa-rasa-gandha-phAsA puggalANaM tu lkkhnnN|| __ zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha aura sparza--ye pudgala ke lakSaNa haiN| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 uttarAdhyayana sUtra ekatva, pRthaktva-bhinnatva, saMkhyA, saMsthAna-AkAra, saMyoga aura vibhAgaye paryAyoM ke lakSaNa haiN| 13. egattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANameva y| saMjogA ya vibhAgA ya pajjavANaM tu lkkhnnN|| 14. jIvAjIvA ya bandho ya puNNaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mokkho santee tahiyA nava / / __ jIva, ajIva, bandha (jIva aura karma kA saMzleSa), puNya (zubhabhAva), pApa (azubha bhAva) Azrava (zubhAzubhakarma bandha ke hetu rAgAdi), saMvara (Azravanirodha), nirjarA (pUrvabaddha karmoM kA dezakSaya) aura mokSa (pUrNarUpa se karmakSaya)-ye nau tattva haiN| ina tathyasvarUpa bhAvoM ke sadbhAva (astitva) ke nirUpaNa meM jo bhAvapUrvaka zraddhA hai, use samyaktva kahate haiN| 15. tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahaMtassa sammattaM taM viyAhiyaM / / 16. nisagguvaesaruI ANAruI sutt-biiyruimev| abhigama-vitthAraruI kiriyaa-sNkhev-dhmmruii|| 17. bhUyattheNAhigayA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| sahasammujhyAsavasaMvaro ya roei u nisggo|| samyaktva ke dasa prakAra haiM--- nisarga-ruci, upadeza-ruci, AjJA-ruci, sUtra-ruci, bIja-ruci, abhigama-ruci, vistAra-ruci, kriyA-ruci, saMkSepa-ruci aura dhrm-ruci| (1) paropadeza ke binA sahasaMmati se arthAt svayaM ke hI yathArtha bodha se avagata jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava aura saMvara Adi tattvoM kI jo ruci (zraddhA) hai, vaha 'nisarga ruci' hai| jina bhagavAn dvArA dRSTa evaM upadRzya bhAvoM meM, tathA dravya, kSetra, kAla aura bhAva se viziSTa padArthoM ke viSaya meM--'yaha aisA hI hai, anyathA nahIM hai'-aisI jo svata: sphUrta zraddhA hai, vaha 'nisarga ruci' hai| jo jiNadive bhAve cauvihe saddahAi symev| emeva na'nnaha tti ya nisaggarui ti naayvvo|| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 - mokSa - mArga - gati 19. ee ceva u bhAve uvaiTTe jo pareNa saddahaI | chaumatyeNa jiNeNa va uvaesarui tti nAyavvo / 20. rAgo doso moho annANaM jassa avagayaM hoi / ANAe royaMto so khalu ANAruI nAma // 21. jo suttamahijjanto suNa ogAI sammattaM / aMgaNa bAhireNa va so suttarutti nAyavva // agAI payAiM jo pasaraI u sammattaM / udae vva tellabindU so baru ti nAvvo / 22. egeNa 23. so hor3a abhigamaruI suyanANaM jeNa atthao dihaM / ekkArasa paiNagaM diTTivAo ya // aMgAI 24. davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvaladdhA / savvAhi nayavihIhi ya vitthArarui tti nAyavvo // 25. daMsaNa-nANa-carite tava - viNae sacca-samii-guttIsu / jo kiriyAbhAvaruI so khalu kiriyAruI nAma // 291 (2) jo anya chadmastha athavA arhat ke upadeza se jIvAdi bhAvoM meM zraddhAna karatA hai, vaha 'upadezaruci ' jAnanA cAhie / (3) rAga, dveSa, moha aura ajJAna jisake dUra ho gaye haiM, usakI AjJA meM ruci rakhanA, 'AjJA ruci' hai / (4) jo aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta kA avagAhana karatA huA zru se samyaktva kI prApti karatA hai, vaha 'sUtra ruci' jAnanA cAhie / (5) jaise jala meM tela kI bU~da phaila jAtI hai, vaise hI jo samyaktva eka pada (tattva bodha) se aneka padoM meM phailatA hai, vaha ' bIja ruci' hai / (6) jisane gyAraha aMga, prakIrNaka, dRSTivAda Adi zrutajJAna artha- sahita prApta kiyA hai, vaha 'abhigama ruci' hai / (7) samagra pramANoM aura nayoM se jo dravyoM ke sabhI bhAvoM ko jAnatA hai, vaha 'vistAra ruci' hai / (8) darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti aura gupti Adi kriyAoM meM jo bhAva se ruci hai, vaha 'kriyA ruci' hai 1 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 uttarAdhyayana sUtra 26. aNabhiggahiya-kudiTThI saMkhevarui tti hoi naayvvo| avisArao pavayaNe aNabhiggahio ya sesesu // (9) jo nirgrantha-pravacana meM akuzala hai, sAtha hI mithyA pravacanoM se bhI anabhijJa hai, kintu kudRSTi kA Agraha na hone ke kAraNa alpa-bodha se hI jo tattva zraddhA vAlA hai, vaha 'saMkSepa ruci', 27. jo asthikAyadhamma (10) jina-kathita astikAya dharma suyadhammaM khalu carittadhammaM ca / (dharmAstikAya Adi astikAyoM ke saddahai jiNAbhihiyaM guNasvAbhAvAdi dharma) meM, zruta-dharma meM aura cAritra-dharma meM zraddhA karatA hai, vaha so dhammarui tti naayvvo|| 'dharma-ruci' vAlA hai| 28. paramatthasaMthavo vA paramArtha ko jAnanA, paramArtha ke sudiTThaparamatthasevaNA vA vi| tattvadraSTAoM kI sevA karanA, vyApannavAvaNNakudaMsaNavajjaNA darzana (samyaktva bhraSTa) aura kudarzana (mithyAtvIjanoM) se dUra rahanA, samyaktva ya smmttsddhnnaa|| kA zraddhAna hai| 29. nasthi caritaM sammattavihaNaM cAritra samyaktva ke binA nahIM daMsaNe u bhaiyavvaM / hotA hai, kintu samyaktva cAritra ke sammattaM-carittAI binA ho sakatA hai| samyaktva aura jugavaM puvvaM va sammattaM // cAritra yugapada-eka sAtha bhI hote haiN| cAritra se pUrva samyaktva kA honA Avazyaka hai| 30. nAdaMsaNissa nANaM samyakatva ke binA jJAna nahIM hotA nANeNa viNA na hanti crnngnnaa| hai, jJAna ke binA cAritra-guNa nahIM hotA hai| cAritra-guNa ke binA mokSa (karmakSaya) nahIM hotA hai| aura mokSa ke nasthi amokkhassa nivvANaM // binA nirvANa (ananta cidAnanda) nahIM hotA hai| 31. nissaMkiya nikkaMkhiya ni:zaMkA, niSkAMkSA, nirvicikitsA nivitigicchA amUDhadiTTI y| (dharma ke phala ke prati sandeha), amUDhauvavUha thirIkaraNe dRSTi (deva, guru, zAstra aura loka mUr3hatA vacchalla pabhAvaNe atttth|| Adi se rahita) upabRMhaNa (guNIjanoM kI prazaMsA * se guNoM kA parivardhana), sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanAye ATha samyaktva ke aMga haiN| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 - mokSa - mArga- gati 32. sAmAiyattha paDhamaM cheoTTAvaNaM bhave bIyaM / parihAravisuddhIyaM sumaM taha saMparAyaM ca // 33. akasAyaM ahakkhAyaM chaumatthassa jiNassa vA / cayarittakaraM eyaM cAritaM hoi AhiyaM // 34. tavo ya duviho vutto bAhira'bbhantaro tahA / bAhiro chavviho vutto evamabhanta tavo // 35. nANeNa jANaI bhAve daMsaNeNa ya saddahe / caritteNa nigiNhAi taveNa parisujjhaI // 36. khavettA puvvakammAI saMjameNa taveNa ya / savvadukkhapaNA pakkamanti mahesiNo || --tti bemi / 293 cAritra ke pA~ca prakAra haiM- pahalA sAmAyika, dUsarA chedopasthApanIya, tIsarA parihAravizuddhi, cauthA sUkSmasamparAya aura-- pA~cavA~ yathAkhyAta cAritra hai, jo sarvathA kaSAyarahita hotA hai / vaha chadmastha aura kevalI - donoM ko hotA hai| ye cAritra karma ke caya (saMcaya) ko rikta karate haiM, ata: inheM cAritra kahate haiM / tapa ke do prakAra haiM- bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaha prakAra kA hai, isI prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai| AtmA jJAna se jIvAdi bhAvoM ko jAnatA hai, darzana se unakA zraddhAna karatA hai, cAritra se karma - Azrava kA nirodha karatA hai, aura tapa se vizuddha hotA hai| sarva duHkhoM se mukta hone ke lie maharSi saMyama aura tapa ke dvArA pUrva karmoM kA kSaya karake mokSa prApta karate haiM / - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 samyaktva- parAkrama prazna hai, kisa bindu se sAdhanA prArambha kareM-saMvega se ? dharma - zraddhA se? athavA svAdhyAya se ? uttara hai ? kisI bhI samyak bindu se prArambha kI huI sAdhanA sAdhya kI parama U~cAI ko prApta karAtI / kyoMki bhItara meM sAdhanA kI jar3eM pratyeka mahAnatA se jur3I huI haiN| eka sahaja jijJAsA utpanna hotI hai ki saMyama, svAdhyAya, tyAga, saMvega, dharma zraddhA, AlocanA Adi se jIva ko kyA prApta hotA hai ? inake uddezya kyA haiM ? prastuta adhyayana meM ukta viSayoM se sambandhita 71 prazna aura unake samAdhAna die gae haiM / prAyaH uttarAdhyayana meM carcita sabhI viSayoM para prazna haiM / ataH kahA jA sakatA hai ki uttarAdhyayana meM prarUpita sampUrNa viSayoM kA saMkalana eka taraha se isa adhyayana meM samAhita hai / pratyeka viSaya kI sUkSma cintana ke sAtha gaMbhIra carcA kI gaI hai / pratyeka prazna aura usakA samAdhAna AdhyAtmika bhAva kI dizA meM eka svatantra viSaya hai / prazna choTe haiM, sUtrAtmaka haiM / uttara bhI choTe haiM, kintu gaMbhIra haiM, vaijJAnika haiM / jaise ki prazna hai-- saMvega se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMvega kA sAkSAt sIdhA pratyakSa meM koI phala nahIM batAyA hai, kintu usake phala kI paramparA kA eka dIrgha cakra varNita hai| pUrva ke prati uttara kArya aura uttara ke prati pUrva kAraNa banatA hai| isa prakAra donoM meM kArya-kAraNa bhAva hai / isa prakAra saMvega kI phalazruti bahuta gaharAI meM jAkara spaSTa hotI hai / jaise-- * saMvega se dharmazraddhA AtI hai / 295 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dharmazraddhA se jIva tIvra kaSAyoM se mukta hotA hai 1 tIvra kaSAyoM ke abhAva meM jIva mithyAtva kA bandha nahIM karatA hai / aura anta meM usI janma meM athavA tIsare janma meM mukta hotA hai / yahI bAta nirveda ke sambandha meM hai nirveda se anAsakti AtI hai| indriyoM ke viSayoM meM virakti AtI hai / aura usase Arambha evaM parigraha kA sahaja parityAga hotA hai / anta meM saMsAra paribhramaNa ke cakra se AtmA mukta hotA hai / dharmazraddhA se jIva sukha-suvidhAoM ke prati upekSA- bhAva prApta karatA hai / sukha-suvidhAoM kI upekSA se anagAra dharma ko prApta hotA hai / anagAra dharma ko svIkAra karane se mAnasika duHkhoM se mukta hotA hai / anta meM nirbAdha sukha ko prApta hotA hai / * guru aura sAdharmikoM kI sevA se kartavyoM kA pAlana hotA hai / guNagrAhakatA AtI hai 1 guNagrAhakatA se sugati prApta hotI hai / AlocanA se jIva mithyAdarzana - zalya ko usase saralatA AtI hai / saralatA se vikArI bhAvoM kA vilaya hotA hai / * Atma-nindA se jIva ko pazcAttApa hotA hai / pazcAttApa se jIva ko vizuddhabhAva prApta hotA hai / vizuddhabhAva se moha naSTa hotA hai / dUra karatA ***** uttarAdhyayana sUtra yaha praznottaramAlA uttarAdhyayana sUtra kA sAra hai / ina 71 bAtoM kI kevala zraddhA, ruci, pratIti hI paryApta nahIM hai| ina saba ko jIvana ke antastala taka gaharAI meM utArane kI apekSA hai / adhyAtmabhAva kI atyanta gaharAI ko sparza karane vAlI ye bAte haiM / ataH pUrNarUpa se samyaktayA unheM jAnakara aura unakA apane 'sva' ke sAdha pragADha sparza karake hI sAdhaka pUrNatA ko prApta ho sakatA hai I hai 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eguNatIsaimaM ajjhayaNaM : ekonatriMza adhyayana sammattaparakkame : samyaktva-parAkrama mUla hindI anuvAda sU0 1-suyaM me AusaM! teNaM bhaga- AyuSman ! bhagavAn ne jo kahA hai, vayA evamakkhAyaM-ihakhalu vaha maiMne sunA hai| sammattaparakkame nAma ajjhayaNe isa 'samyakatva parAkrama' adhyayana samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM meM kAzyapa gotrIya zramaNa bhagavAn kAsaveNaM paveie, jaM sammaM sadda- mahAvIra ne jo prarUpaNA kI hai, usakI hitA, pattiyAittA, royaittA, samyak zraddhA se, pratIti se, ruci se, phAsaittA, pAlaittA, tIraittA, kiTTaittA, sohaittA, ArAha sparza se, pAlana karane se, gaharAI pUrvaka ittA, ANAe aNupAlaittA jAnane se, kIrtana se, zuddha karane se, bahave jIvA sijjhanti, bajjhanti, ArAdhanA karane se, AjJAnusAra muccanti, parinivvAyanti, savva- anupAlana karane se bahuta se jIva siddha dukkhANamantaM krenti| hote haiM, vuddha hote haiM, mukta hote haiM, tassa NaM ayamaDhe evamAhijjai, parinirvANa ko prApta hote haiM, saba duHkhoM jaM jahA kA anta karate haiN| usakA yaha artha hai, jo isa prakAra kahA jAtA hai| jaise ki1 saMvege saMvega 2 nivvee 3 dhammasaddhA dharma zraddhA 4 gurusAhammiyasussUsaNayA guru aura sAdhArmika kI zuzrUSA 5 AloyaNayA AlocanA 6 nindaNayA nindA nirveda 297 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 7 garahaNayA 8 sAmAie 9 cauvvIsatthae 10 vandaNae 11 paDikkamaNe 12 kAussage 13 paccakkhANe 14 thavathumaMgale 15 kAlapaDilehaNayA 16 pAyacchittakaraNe 17 khamAvaNayA 18 sajjhAe 19 vAyaNayA 20 paDipucchaNayA 21 pariyaTTAyA 22 aNuppehA 23 dhammakahA 24 suyassa ArAhaNayA 25 egaggamaNasaMnivesaNayA 26 saMjame 27 tave 28 vodANe 29 suhasAe 30 appaDibaddhayA 31 vivittasayaNAsaNasevaNayA 32 viNiyadRNayA 33 saMbhogapaccakkhANe 34 uvahipaccakkhANe 35 AhArapaccakkhANe 36 kasAyapaccakkhANe 37 jogapaccakkhANe 38 sarIrapaccakkhANe 39 sahAyapaccakkhANe ga sAmAyika caturviMzati-stava vandanA pratikramaNa kAyotsarga uttarAdhyayana sUtra pratyAkhyAna stava - stuti maMgala kAlapratilekhanA prAyazcitta kSAmaNA kSamApanA svAdhyAya vAcanA pratipracchanA parAvartanA - punarAvRtti anuprekSA-- anucintana dharmakathA zruta ArAdhanA mana kI ekAgratA saMyama tapa vyavadAna -- vizuddhi sukhazAta apratibaddhatA vivikta zayanAsana sevana vinivartanA saMbhogapratyAkhyAna upadhi- pratyAkhyAna AhAra- pratyAkhyAna kaSAya-pratyAkhyAna yoga-pratyAkhyAna zarIra- pratyAkhyAna sahAya- pratyAkhyAna Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 299 40 bhattapaccakkhANe 41 sambhAvapaccakkhANe 42 paDirUvayA 43 veyAvacce 44 savvaguNasaMpaNNayA 45 vIyarAgayA 46 khantI 47 muttI 48 ajjave 49 maddave 50 bhAvasacce 51 karaNasacce 52 jogasacce 53 maNaguttayA 54 vayaguttayA 55 kAyaguttayA 56 maNasamAdhAraNayA 57 vayasamAdhAraNayA 58 kAyasamAdhAraNayA 59 nANasaMpannayA 60 daMsaNasaMpannayA 61 carittasaMpannayA 62 soindiyaniggahe 63 cakkhindiyaniggahe 64 ghANindiyaniggahe 65 jibbhindiyaniggahe 66 phAsindiyaniggahe 67 kohavijae 68 mANavijae 69 mAyAvijae 70 lohavijae 71 pejjadosamicchAdasaNavijae bhakta-pratyAkhyAna sadbhAva-pratyAkhyAna pratirUpatA vaiyAvRtya sarvaguNa-saMpannatA vItarAgatA kSAnti nirlobhatA Arjava-RjutA mArdava-mRdutA bhAva-satya karaNa-satya yoga-satya manogupti vacana gupti kAya gupti mana:-samAdhAraNA vAk-samAdhAraNA kAya-samAdhAraNA jJAnasaMpannatA darzanasaMpannatA cAritrasaMpannatA zrotra-indriya-nigraha cakSuS-indriya-nigraha ghrANa-indriya-nigraha jihvA-indriya-nigraha sparzana-indriya-nigraha krodhavijaya mAnavijaya mAyAvijaya lobhavijaya preya-dveSa-mithyAdarzana vijaya Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 72 selesI 73 akammayA sU0 2 - saMvegeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai / aNuttarA dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / aNantANubandhikohamANa- mAyA-lobhe khavei / navaM ca kammaM na bandha / tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visuddhAe atyegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / sohIe ya NaM visuddhAe taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikkamai // sU0 3 - nivveeNaM bhante! jIve kiM jaNayai ? nivveeNaM divva- mANusa-tericchiesu kAmabhogesu nivveyaM havvamAgacchai / savvavisaesu virajjai / savvavisaesu virajjamANe Arambha pariccAyaM karei / ArambhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchindai, siddhimagge paDivanne ya bhavai // sU0 4- dhammasaddhAe NaM jIve kiM jaNayai ? dhammasaddhAe NaM sAyAsokkhesu rajjamANe virajjai / agAradhammaM ca bhante ! uttarAdhyayana sUtra zailezI akarmatA bhante ! saMvega (mokSAbhiruci) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMvega se jIva anuttara-parama dharmazraddhA ko prApta hotA hai / parama dharma zraddhA se zIghra hI saMvega AtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaya karatA hai| nae karmoM kA bandha nahIM karatA hai / anantAnubandhI- rUpa tIvra kaSAya ke kSINa hone se mithyAtva - vizuddhi kara darzana kA ArAdhaka hotA hai| darzanavizodhi ke dvArA vizuddha hokara kaI eka jIva usI janma se siddha hote haiM / aura kucha haiM, jo darzanavizodhi se vizuddha hone para tIsare bhavakA atikramaNa nahIM karate haiM / bhante ! nirveda (viSayavirakti) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? I nirveda se jIva deva, manuSya aura tiryaMca- sambandhI kAma-bhogoM meM zIghra nirveda ko prApta hotA hai / sabhI viSayoM meM virakta hotA hai / sabhI viSayoM meM virakta hokara Arambha kA parityAga karatA hai / Arambha kA parityAga kara saMsAra - mArga kA viccheda karatA hai aura siddhi mArga ko prApta hotA hai / bhante ! dharma-zraddhA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? dharma-zraddhA se jIva sAta - sukha arthAt sAta vedanIya karmajanya vaiSayika sukhoM kI Asakti se virakta hotA hai / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 301 NaM cyi| aNagAre NaM jIve agAra-dharma ko chor3atA hai| vaha sArIra-mANasANaM dukkhANaM cheyaNa- anagAra hokara chedana, bhedana Adi bheyaNa-saMjogAINaM voccheyaM karei zArIrika tathA saMyogAdi mAnasika avvAbAhaM ca suhaM nivvettai / / du:khoM kA viccheda karatA hai, avyAbAdha sukha ko prApta hotA hai| sU0 5-guru-sAhammiyasussUsaNayAe bhante ! guru aura sAdhArmika kI NaM bhante ! jIve kiM jaNayai? zuzrUSA se jIva ko kyA prApta hotA guru-sAhammiyasussUsaNayAe NaM guru aura sAdhArmika kI zuzrUSA se viNayapaDivatiM jnnyi| viNayapaDi- jIva vinayapratipatti ko prApta hotA hai| vanne ya NaM jIve aNaccAsAyaNasIle vinayapratipanna vyakti guru kI parivAdAdineraiya-tirikkhajoNiya-maNussa-deva- rUpa AzAtanA nahIM karatA hai| usase doggaIo nirumbhi| vaNNa-saMjalaNa- vaha nairayika, niryaga, manuSya aura deva bhatti-bahumANayAe maNussa-devasogga- sambandhI dargati kA nirodha karatA hai| Io nibandhai siddhi soggaiM ca varNa (zlAghA), saMjvalana (gaNoM kA visohei| prakAzana), bhakti aura bahumAna se manuSya pasasthAiM ca NaM viNayamUlAI aura deva-sambandhI sugati kA bandha savvakajjAiM saahei| anne ya bahave karatA hai| aura zreSThagatisvarUpa siddhi jIve viNaittA bhvi|| ko vizuddha karatA hai| vinayamUlaka sabhI prazasta kAryoM ko sAdhatA hai| bahuta se anya jIvoM ko bhI vinayI banAne vAlA hotA hai| sU06-AloyaNAe NaM bhante! bhante ! AlocanA (gurujanoM ke jIve kiM jaNayai? samakSa apane doSoM kA prakAzana) se jIva ko kyA prApta hotA hai? AloyaNAe NaM mAyA-niyANa- AlocanA se mokSa-mArga meM vighna micchAdaMsaNasallANaM mokkhamagga- DAlane vAle aura ananta saMsAra ko vigghANaM aNanta saMsAravaddhaNANaM uddharaNaM bar3hAne vAle mAyA, nidAna (tapa Adi kreii| ujjubhAvaM ca jnnyi| ujju- kI vaiSayika phalAkAMkSA) aura mithyAbhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI darzana rUpa zalyoM ko nikAla pheMkatA itthIveya-napuMsagaveyaM ca na bndhi| hai| Rju-bhAva ko prApta hotA hai| puvvavaddhaM ca NaM nijjarei / / Rju-bhAva ko prApta jIva mAyA-rahita hotA hai| ata: vaha strI-veda, napuMsakaveda kA bandha nahIM karatA hai aura pUrvabaddha kI nirjarA karatA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 uttarAdhyayana sUtra sU0 7-nindaNayAe NaM bhante ! jIve ___ bhante ! nindA (svayaM ke dvArA svayaM ki jaNayai? ke doSoM kA tiraskAra) se jIva ko kyA prApta hotA hai? nindaNayAe NaM pacchANutAvaM nindA se pazcAttApa prApta hotA jnnyi| pacchANutAveNaM virajjamANe hai| pazcAttApa se hone vAlI virakti se karaNaguNaseTiM paDivajjai karaNagu- karaNa-gaNa-zreNi prApta hotI hai| NaseDhiM paDivanne ya NaM aNagAre karaNa-guNa-zreNi ko prApta anagAra mohaNijjaM kammaM ugghaaei|| mohanIya karma ko naSTa karatA hai| sU0 8-garahaNayAe NaM bhante ! jIve bhante ! gardA (dUsaroM ke samakSa kiM jaNayai? apane doSoM ko prakaTa karanA) se jIva ko kyA prApta hotA hai? garahaNayAe NaM apurakkAraM jaNa- gardA se jIva ko apuraskAra yh| apuraskAragae NaM jIve appa- (avajJA) prApta hotA hai| apuraskRta satthehito jogehito niyttei| hone se vaha aprazasta kAryoM se nivRtta pasatthajoga-paDivanne ya NaM aNagAre hotA hai| prazasta kAryoM se yukta hotA aNantaghAipajjave khvei|| hai| aisA anagAra jJAna-darzanAdi ananta guNoM kA ghAta karane vAle jJAnA varaNAdi karmoM kI paryAyoM kA kSaya karatA hai| sU0 9-sAmAie NaM bhante! bhante ! sAmAyika (samabhAva) se jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai? sAmAieNaM sAvajjajogaviraiM sAmAyika se jIva sAvadha yogoM jnnyi|| se-asatpravRttiyoM se virati ko prApta hotA hai| sU0 10-cauvvIsatthaeNaM bhante! bhante ! caturviMzatistava se jIva jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai ? cauvvIsatthaeNaM daMsaNavisohiM caturvizati stava se-caubIsa jnnyi|| vItarAga tIrthaGkaroM kI stuti se jIva darzana-vizodhi ko prApta hotA hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 303 sU0 11-vandaNaeNaM bhante !. jIve bhante ! vandanA se jIva ko kyA kiM jaNayai? prApta hotA hai ? vandanA se jIva nIcagotra karma kA kSaya karatA hai| ucca vandaNaeNaM nIyAgoyaM kammaM gotra kA bandha karatA hai| vaha apratihata khavei / uccAgoyaM nibandhai / sohaggaM saubhAgya ko prApta kara sarvajanapriya ca NaM appaDihayaM ANAphalaM nivvattei hotA hai| usakI AjJA sarvatra mAnI dAhiNabhAvaM ca NaM jnnyi|| jAtI hai| vaha janatA se dAkSiNya anukUlatA ko prApta hotA hai| sU0 12-paDikkamaNeNaM bhante! jIve bhante ! pratikramaNa (doSoM ke kiM jaNayai? pratinivartana) se jIva ko kyA prApta hotA hai? paDikkamaNeNaM vayachiddAI pihei| pratikramaNa se jIva svIkRta vratoM pihiyavayachidde puNa jIve niruddhAsave, ke chidroM ko baMda karatA hai| aise vratoM asabalacaritte, aTThasu pavayaNamAyAsu ke chidroM ko baMda kara dene vAlA jIva uvautte apuhatte suppaNihie AzravoM kA nirodha karatA hai, zuddha vihri|| cAritra kA pAlana karatA hai, samitigupti rUpa ATha pravacana-mAtAoM ke ArAdhana meM satata upayukta rahatA hai, saMyama-yoga meM apRthaktva (eka rasa, tallIna) hotA hai aura sanmArga meM samyak samAdhistha hokara vicaraNa karatA hai| sU0 13-kAussaggeNaM bhante! jIve bhante ! kAyotsarga (kacha samaya ke kiM jaNayai? lie dehotsarga-deha-bhAva ke visarjana) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAussaggeNaM 'tIya-paDuppannaMpAya- kAyotsarga se jIva atIta aura visohedd'| vartamAna ke prAyazcittayogya aticAroM visaddhapAyacchitte ya jIve kA vizodhana karatA hai| prAyazcitta se nivvuyahiyae ohariyabhAro bva vizuddha huA jIva apane bhAra ko haTA bhAravahe, pasatthajjhANovagae, dene vAle bhAra-vAhaka kI taraha suhaMsuheNa vihri|| nirvRtahRdaya (zAnta) ho jAtA hai aura prazasta dhyAna meM lIna hokara sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai| sU0 14-paccakkhANeNaM bhante! bhante ! pratyAkhyAna (saMsArI viSayoM jIve kiM jaNayai? ke parityAga) se jIva ko kyA prApta hotA hai? cchittaM Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 uttarAdhyayana sUtra paccakkhANeNaM AsavadArAI pratyAkhyAna se jIva AzravadvAroM nirumbhi| kA-karmabandha ke rAgAdi hetuoM kA nirodha karatA hai| sU0 15-thava-thuimaMgaleNaM bhante! bhante ! stavastuti maMgala se jIva jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai ? / thavathaimaMgaleNa nANa-daMsaNa-caritta stava-stuti maMgala se jIva ko bohilAbhaM jnnyi| nANa-daMsaNa jJAna-darzana cAritra-svarUpa bodhi kA carittabohilAbhasaMpanne ya NaM jIve lAbha hotA hai| jJAna-darzana-cAritra antakiriyaM kappavimANovavattigaM svarUpa bodhi ke lAbha se saMpanna jIva ArAhaNaM aaraahei|| antakriyA (mokSa) ke yogya athavA vaimAnika devoM meM utpanna hone ke yogya ArAdhanA karatA hai| sU0 16-kAlapaDilehaNayAe NaM bhante ! kAla kI pratilekhanA se bhante! jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAlapaDilehaNayAe NaM nANA- kAla kI pratilekhanA se (svAdhyAya varaNijja kammaM khvei|| Adi dharma-kriyA ke lie upayukta samaya kA dhyAna rakhane se) jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai| sU0 17-pAyacchittakaraNeNaM bhante! bhante ! prAyazcitta (pApakarmoM kI jIve kiM jaNayai? tapa Adi ke dvArA vizuddhi) se jIva ko kyA prApta hotA hai? pAyacchittakaraNeNaM pAvakamma- prAyazcitta se jIva pApakarmoM ko visohi jaNayai niraiyAre yAvi dUra karatA hai aura dharma-sAdhanA ko bhvi| sammaM ca NaM pAyacchittaM niraticAra banAtA hai| samyak prakAra se paDivajjamANe maggaM ca maggaphalaM ca prAyazcitta karane vAlA sAdhaka mArga visohei| AyAraM ca AyAraphalaM (samyaktva) aura mArga-phala (jJAna) ko ca aaraahei|| nirmala karatA hai| AcAra aura AcAra-phala (mukti) kI ArAdhanA karatA hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 305 sU0 18-khamAvaNayAe NaM bhante! bhante ! kSAmaNA (kSamApanA) karane se jIve kiM jaNayai? __ jIva ko kyA prApta hotA hai? khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM kSamApanA karane se jIva prahalAda jnnyi| palhAyaNabhAvamavagae ya bhAva (cittaprasattirUpa mAnasika prasannatA) savvapANa-bhUya-jIvasattesu mittIbhAva- ko prApta hotA hai| prahlAda bhAva se muppaaie| mittIbhAvamuvagae yAvi sampanna sAdhaka sabhI prANa, bhUta, jIva jIve bhAvavisohiM kAuNa nibbhae aura sattvoM ke sAtha maitrI bhAva ko prApta bhvi|| hotA hai| maitrI bhAva ko prApta jIva bhAva-vizuddhi kara nirbhaya hotA hai| sU0 19-sajjhAeNaM bhante! jIve kiM bhante ! svAdhyAya se jIva ko kyA jaNayai? prApta hotA hai? sajjhAeNaM nANAvaraNijja kammaM svAdhyAya se jIva jJAnAvaraNIya khvei|| karma kA kSaya karatA hai| sU0 20-vAyaNAe NaM bhante ! jIve bhante ! vAcanA (adhyApana-par3hAnA) kiMjaNayaha? se jIva ko kyA prApta hotA? vAyaNAe NaM nijjaraM jnnyi| vAcanA se jIva karmoM kI nirjarA suyassa ya aNAsAyaNAe vtttte| karatA hai, zruta jJAna kI AzAtanA ke suyassa aNAsAyaNAe vaTTamANe doSa se dUra karatA hai| zrata jJAna kI tityadhammaM avlmbi| titthadhamma AzAtanA ke doSa se dUra rahane vAlA avalambamANe mahAnijjare mahApajja tIrtha dharma kA avalambana karatA haivasANe bhvi|| gaNadharoM ke samAna jijJAsa ziSyoM ko zruta pradAna karatA hai| tIrtha dharma kA avalambana lekara karmoM kI mahAnirjarA karatA hai| aura mahAparyavasAna (saMsAra kA anta) karatA hai| sU0 21-paDipucchaNayAe NaM bhante! bhante ! pratipracchanA se jIva ko jIve kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai ? paDipucchaNayAe NaM sutta'tya- pratipracchanA (pUrvapaThita zAstra ke tadubhayAiM visohei| kaMkhAmohaNijjaM sambandha meM zaMkAnivRtti ke lie prazna kammaM vocchindch| karanA) se jIva satra, artha aura tadabhayadonoM se sambandhita kAMkSAmohanIya (saMzaya) kA nirAkaraNa karatA hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sU0 22 - pariyaTTaNAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? pariyaTTaNAe NaM vaMjaNAI jaNayai, vaMjaNaladdhiM ca uppAei || sU0 23 - aNuppehAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? aNuppehAe NaM AuyavajjAo sattakammappagaDIo ghaNiyabandhaNa - baddhAo siDhilabandhaNabaddhAo pakarei / dIhakAlaDiiyAo hassa - kAlaDiiyAo pakarei / tivvANubhAvAo mandANubhAvAo pkrei| bahupasaggAo appasaggAo pakarei / AuyaM ca NaM kammaM siya bandhai, siya no bandhai / asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvaciNAi | aNAiyaM ca NaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAurantaM saMsArakantAraM khippAmeva vIivayai || sU0 24- dhammakahAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? dhammakahAe NaM nijjaraM jaNayai / dhammakahAe NaM pavayaNaM pabhAver3a / pavayaNapabhAve NaM jIve Agamisassa bhaddattAe kammaM nibandhai // uttarAdhyayana sUtra bhante ! parAvartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? parAvartanA se arthAt paThita pATha ke punarAvartana se vyaMjana (zabda pATha) sthira hotA hai / aura jIva padAnusAritA Adi vyaMjana - labdhi ko prApta hotA hai / bhante ! anuprekSA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? anuprekSA se - sUtrArtha ke cintana manana se jIva AyuS karma ko chor3akara zeSa jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kI prakRtiyoM ke pragAr3ha bandhana ko zithila karatA hai / unakI dIrghakAlIna sthiti ko alpakAlIna karatA hai / unake tIvra rasAnubhAva ko manda karatA hai / bahukarma pradezoM ko alpa- pradezoM meM parivartita karatA hai| AyuS karma kA bandha kadAcit karatA hai, kadAcit nahIM bhI karatA hai / asAtavedanIya karma kA puna: puna: upacaya nahIM karatA hai / jo saMsAra aTavI anAdi evaM anavadagra- ananta hai, dIrgha mArga se yukta hai, jisake narakAdi gatirUpa cAra anta (avayava) haiM, use zIghra hI pAra karatA hai bhante ! dharmakathA ( dharmopadeza) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? I dharma kathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai aura pravacana (zAsana evaM siddhAnta) kI prabhAvanA karatA hai / pravacana kI prabhAvanA karane vAlA jIva bhaviSya meM zubha phala dene vAle karmoM kA karatA hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 307 sU0 25-suyassa ArAhaNayAe . NaM bhante ! zruta kI ArAdhanA se jIva bhante ! jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? suyassa ArAhaNayAeNaM annANaM zruta kI ArAdhanA se jIva ajJAna khabei na ya sNkilissi|| kA kSaya karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotA hai| sU0 26-egaggamaNasaMnivesaNayAe NaM bhante ! mana ko ekAgratA meM bhante! jIve kiM jaNayai? saMnivezana-sthApita karane se jIva ko kyA prApta hotA hai? egaggamaNasaMnivesaNAe NaM citta- mana ko ekAgratA meM sthApita karane nirohaM karei / / se citta kA nirodha hotA hai| sU0 27-saMjameNaM bhante! jIve kiM bhante ! saMyama se jIva ko kyA jaNayai? prApta hotA hai? saMjameNaM aNaNhayattaM jaNayai / / saMyama se anahaskatva arthAt anAsnavatva ko-Azrava ke nirodha ko prApta hotA hai| sU0 28-taveNaM bhante! jIve kiM / bhante ! tapa se jIva ko kyA prApta jaNayai? hotA hai? taveNaM vodANaM jnnyi|| tapa se jIva pUrva saMcita karmoM kA kSaya karake vyavadAna-vizuddhi ko prApta hotA hai| sU0 29-vodANeNaM bhante! jIve kiM bhante ! vyavadAna se jIva ko kyA jaNayai? prApta hotA hai ? vodANeNaM akiriyaM jnnyi| vyavadAna se jIva ko akriyA (mana akiriyAe bhavittA tao pacchA vacana, kAya kI pravRtti kI nivRtti) sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvA- prApta hotI hai| akriya hone ke bAda ei, savvadukkhANamantaM krei|| vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 uttarAdhyayana sUtra sU0 30-suhasAeNaM bhante! jIve kiM jaNayai? bhante ! sukhazAta se arthAt vaiSayika sukhoM kI spRhA ke zAtananivAraNa se jIva ko kyA prApta hotA suhasAeNaM aNussuyattaM jnnyi| sukha-zAta se viSayoM ke prati aNussuyAe NaM jIve aNukammae, anutsukatA hotI hai| anutsukatA se aNubbhaDe, vigayasoge, carittamoha- jIva anukampA karane vAlA, anubhaTa NijjaM kammaM khvei|| (prazAnta), zokarahita hokara cAritramohanIya karma kA kSaya karatA hai| sU0 31-appaDibaddhayAe NaM bhante! bhante ! apratibaddhatA (anAsakti) jIve kiM jaNayai? se jIva ko kyA prApta hotA hai ? appaDibaddhayAe NaM nissaMgataM apratibaddhatA se jIva nissaMga jnnyi| nissaMgatteNaM jIve ege, hotA hai| nissaMga hone se jIva ekAkI egaggacitte, diyA ya rAo ya (AtmaniSTha) hotA hai, ekAgracitta hotA asajjamANe, appaDibar3heyAvi hai| dina aura rAta sadA sarvatra viratta vihri|| aura apratibaddha hokara vicaraNa karatA sU0 32-vivittasayaNAsaNayAe NaM bhante ! vivikta zayanAsana se jIva bhante ! jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai ? vivittasayaNAsaNayAe NaM caritta- vivikta zayanAsana se--arthAt guttiM jnnyi| carittagutte ya NaM janasaMmarda se rahita ekAnta sthAna meM jIve vivittAhAre, daDhacaritte, vinAza karane se jIva cAritra kI rakSA egantarae, mokkhabhAvapaDivanne karatA hai| cAritra kI rakSA karane vAlA aTThavihakammagaMThiM nijjrei|| viviktAhArI (vAsanA-vardhaka pauSTika AhAra kA tyAgI), dRr3ha cAritrI, ekAntapriya, mokSa bhAva se saMpanna jIva ATha prakAra ke karmoM kI granthi kA nirjaraNa-kSaya karatA hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 309 sU0 33-viNiyaTTaNayAe NaM bhante! bhante ! vinivartanA se jIva ko jIve kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? viNiyaTTaNayAe NaM pAvakammANaM vinivartanA se--mana aura indriyoM akaraNayAe abbhtte| puvabaddhANa ko viSayoM se alaga rakhane kI sAdhanA ya nijjaraNayAe taM niyatteDa se jIva pApa karma na karane ke lie tao pacchA cAurantaM saMsArakantAraM udyata rahatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA viiivyi| se karmoM ko nivRtta karatA hai| tadanantara jisake cAra anta haiM, aise saMsAra kAntAra ko zIghra hI pAra kara jAtA hai| sU0 34-saMmogapaccakkhANeNaM bhante! bhante ! sambhoga ke pratyAkhyAna se " jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai? ___ saMbhoga paccakkhANeNaM AlambaNAI sambhoga (eka-dUsare ke sAtha khvei| nirAlambaNassa ya Ayaya- sahabhojana Adi ke saMparka) ke TThiyA jogA bhvnti| saeNaM lAbheNaM pratyAkhyAna se parAvalambana se nirAlamba saMtussai, paralAbhaM no AsAeDa hotA hai| nirAlamba hone se usake sAre no takkei no pIhei, no patthei no prayatna AyatArtha (mokSArtha) ho jAte haiN| abhilsi| paralAbhaM aNAsAyamANe, svayaM ke upArjita lAbha se santuSTa hotA atakkemANe, apIhemANe, apatyemANe, hai| dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana aNabhilasamANe duccaM suhasejja (upabhoga) nahIM karatA hai| usakI ubasaMpajjittANaM vihri| kalpanA nahIM karatA hai, spRhA nahIM karatA hai, prArthanA nahIM karatA hai, abhilASA nahIM karatA hai| dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana, kalpanA, spRhA, prArthanA aura abhilASA na karatA huA dUsarI sukha-zayyA ko prApta hokara vihAra karatA hai| sU0 35-uvahipaccakkhANeNaM bhante! bhante ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai ? uvahipaccakkhANeNaM apalimanthaM upadhi (upakaraNa) ke pratyAkhyAna se jnnyi| niruvahie NaM jIve jIva nirvighna svAdhyAya ko prApta hotA nikkaMkhe, uvahimantareNa ya na hai| upadhirahita jIva AkAMkSA se makta sNkilissii| hokara upadhi ke abhAva meM kleza ko prApta nahIM hotA hai| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sU0 36 - AhArapaccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? AhArapaccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM vocchindan / jIviyAsaMsappaogaM vocchindittA jIve AhAramantareNaM na saMkilissai / sU0 37 - kasAyapaccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? kasAyapaccakkhANeNaM vIyarAgabhAvaM jaNayai | vIyarAgabhAvapaDivanne vi ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai // sU0 38 - jogapaccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? jogapaccakkhANaM ajogataM jaya / ajogI NaM jIve navaM kammaM na bandhai, puvvavaddhaM ca nijjarei / sU0 39 - sarIrapaccakkhANeNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? sarIrapaccakkhANeNaM siddhAisayaguNattaNaM nivvattei / siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggamuvagae paramasuhI bhavai / uttarAdhyayana sUtra bhante ! AhAra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? AhAra ke pratyAkhyAna se jIva jIvana kI AzaMkA - kAmanA ke prayatnoM ko vicchinna kara detA hai / jIvana kI kAmanA ke prayatnoM ko chor3akara vaha AhAra ke abhAva meM bhI kleza ko prApta nahIM hotA hai / bhante ! kaSAya ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratyAkhyAna se 1 kaSAya ke vItarAgabhAva ko prApta hotA hai| vItarAgabhAva ko prApta jIva sukha-duHkha meM sama ho jAtA hai / bhante ! yoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana, vacana, kAya se sambandhita yogoM - vyApAroM ke pratyAkhyAna se ayogatva ko prApta hotA hai / ayogI jIva nae karmoM kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / bhante ! zarIra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zarIra ke pratyAkhyAna se jIva siddhoM ke viziSTa guNoM ko prApta hotA hai / siddhoM ke viziSTa guNoM se sampanna jIva lokAgra meM pahu~cakara parama sukha ko prApta hotA hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 311 sa0 40-sahAyapaccakkhANeNaM bhante! bhante ! sahAya-pratyAkhyAna se jIva ___ jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? sahAyapaccakkhANeNaM egIbhAvaM sahAyatA ke pratyAkhyAna se jIva jaNayai / egIbhAvabhUe vi ya NaM jIve ekIbhAva ko prApta hotA hai| ekIbhAva egaggaM bhAvemANe appasadde, appajhaMjhe, ko prApta sAdhaka ekAgratA kI bhAvanA appakalahe, appakasAe, appatumaMtume, karatA huAvigrahakArI zabda, vAkkalahasaMjamabahule, saMvarabahule, samAhie jhagar3A-TaMTA, krodhAdi kaSAya tathA tU, tU yAvi bhvi| maiM, maiM Adi se mukta rahatA hai| saMyama aura saMvara meM vyApakatA prApta kara samAdhi-sampanna hotA hai| sa0 41-bhattapaccakkhANeNaM bhante! bhante ! bhakta pratyAkhyAna (bhakta jIve kiM jaNayai? parijJAnarUpa AmaraNa anazana, saMthArA) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? - bhattapaccakkhANeNaM aNegAiM bhava- bhakta-pratyAkhyAna se jIva aneka sayAI nirumbhi| prakAra ke saikar3oM bhavoM kA, janma-maraNoM kA nirodha karatA hai| sU0 42-sabbhAvapaccakkhANeNaM bhante ! sadbhAva pratyAkhyAna se bhante! jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai ? sabbhAvapaccakkhANeNaM aniyaTTi sadbhAva pratyAkhyAna (srvsNvrjnnyi| aniyaTTipaDivanne ya aNa- svarUpa zailezI bhAva) se jIva anivRtti gAre cattAri kevalikammaMse khvei| (zukla-dhyAna kA caturtha bheda) ko prApta taM jahA-veyaNijjaM, AuyaM, nAma, hotA hai| anivRtti ko prApta anagAra goyaM / tao pacchA sijjhai bujjhai kevalI ke zeSa rahe hue vedanIya, Ayu, muccai parinivvAeDa savvadukkhANa- nAma aura gotra-ina cAra bhavopagrAhI mantaM krei| karmoM kA kSaya karatA hai| usake pazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai, sarva duHkhoM kA anta karatA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 uttarAdhyayana sUtra sU0 43-paDirUvayAe NaM bhante! jIve bhante ! pratirUpatA se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? paDirUvayAe NaM lApaviyaM pratirUpatA se-jina-kalpa jaise jaNayai / lahubhUe NaM jIve appamatte, AcAra ke pAlana se jIva upakaraNoM kI pAgaDaliMge, pasatyaliMge, visuddha- laghutA ko prApta hotA hai| laghu bhUta sammatte, sattasamiisamatte, savvapANa- hokara jIva apramatta, prakaTa liMga (veSa) bhUyajIvasattesu vIsasaNijjarUve, vAlA, prazasta liMga vAlA, vizuddha appaDilehe, jiindie, viulatava- samyakatva se sampanna, sattva (dhairya) aura samiisamannAgae yAvi bhvi| samiti se paripUrNa, sarva prANa, bhUta jIva aura sattvoM ke lie vizvasanIya, alpa pratilekhana vAlA, jitendriya, vipulatapa aura samitiyoM kA sarvatra prayoga karane vAlA hotA hai| sU0 44-veyAvacceNaM bhante ! jIve kiM bhante ! vaiyAvRtya se jIva ko kyA jaNayai? __prApta hotA hai? veyAvacceNaM tityayaranAmagottaM vaiyAvRtya se jIva tIrthaMkara kammaM nibandhai / / nAma-gotra kA upArjana karatA hai? sU0 45-savvaguNasaMpannayAe NaM bhante! bhante ! sarvaguNasaMpannatA se jIva jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? savvaguNasaMpannayAe NaM apuNarA- sarvaguNasaMpannatA se jIva vattiM jnnyi| apuNarAvattiM pattae ya apunarAvRtti (mukti) ko prApta hotA hai| NaM jIve sArIramANasANaM dakkhANaM no apanarAvRtti ko prApta jIva zArIrika bhAgI bhavai / aura mAnasika duHkhoM kA bhAgI nahIM hotA hai| sU0 46-vIyarAgayAe NaM bhante! bhante ! vItarAgatA se jIva ko jIve kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai ? vIyarAgayAe NaM nehANubandha- vItarAgatA se jIva sneha aura NANi, taNhANubandhaNANi ya vocchi- tRSNA ke anubandhanoM kA viccheda karatA ndi| maNunesusadda-pharisa-rasa-rUva- hai| manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandhesu ceva virjji| gandha se virakta hotA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 313 sU0 47-khantIe NaM bhante! jIve kiM bhante ! kSAnti (kSamA, titikSA) se jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai ? khantIe NaM parIsahe jinni| kSAnti se jIva parISahoM para vijaya prApta karatA hai| sU0 48-muttIe NaM bhante! jIve kiM bhante ! mukti (nirlobhatA) se jIva jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? muttIe NaM akiMcaNaM jnnyi| mukti se jIva akiMcanatA akiMcaNe ya jIve atthalolANaM (aparigraha) ko prApta hotA hai| apatthaNijjo bhv| akiMcana jIva artha ke lobhI janoM se aprArthanIya ho jAtA hai| sU0 49-ajjavayAe NaM bhante! jIve bhante ! RjutA (saralatA) se jIva kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? ajjavayAe NaM kAujjuyayaM, RjutA se jIva kAya kI saralatA, bhAvujjuyayaM, bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM bhAva (mana) kI saralatA, bhASA kI jnnyi| avisaMvAyaNa-saMpannayAe NaM saralatA aura avisaMvAda (avaMcakatA) jIve dhammassa ArAhae bhvi| ko prApta hotA hai| avisaMvAda-sampanna jIva dharma kA ArAdhaka hotA hai| sU0 50-maddavayAe NaM bhante! jIve bhante ! mRdutA se jIva ko kyA ki jaNayaDa? prApta hotA hai? maddavayAe NaM aNussiyattaM mRdutA se jIva anuddhata bhAva ko jnnyi| aNussiyatte NaM jIve prApta hotA hai| anuddhata jIva miumaddavasaMpanne aTTa mayaTThANAI mRdu-mArdavabhAva se sampanna hotA hai| nivei| ATha mada-sthAnoM ko vinaSTa karatA hai| sU0 51-bhAvasacceNaM bhante! jIve bhante ! bhAva-satya (antarAtmA kI kiM jaNayai? sacAI) se jIva ko kyA prApta hotA bhAvasacceNaM bhAvavisohiM bhAva-satya se jIva bhAva-vizuddhi jnnyi| bhAvavisohIe vaTTamANe ko prApta hotA hai| bhAva-vizuddhi meM jIve arahantapatrattassa dhammassa vartamAna jIva arhataprajJapta dharma kI ArAhaNayAe abbhuddhei| arahanta- ArAdhanA meM udyata hotA hai| pannattassa dhammassa ArAhaNayAe arhatprajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata abbhuTTittA paraloga-dhammassa ArAhae hokara paraloka meM bhI dharma kA ArAdhaka hotA hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 314 sU0 52-karaNasacceNaM bhante! jIve kiM jaNayai? bhante ! karaNa satya (kArya kI sacAI) se jIva ko kyA prApta hotA karaNasacceNaM karaNasattiM jaNayai / karaNa satya se jIva karaNazakti karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI (prApta kArya ko samyaktayA saMpanna karane tahAkArI yAvi bhvi| kA sAmarthya) ko prApta hotA hai| karaNasatya meM vartamAna jIva 'yathAvAdI tathAkArI' (jaisA bolatA hai, vaisA hI karane vAlA) hotA hai| sa0 53-jogasacceNaM bhante! jIve bhante ! yoga-satya se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai ? jogasacceNaM jogaM visohedd'| yoga satya se--mana vacana, aura kAya ke prayatnoM kI sacAI se jIva yoga ko vizuddha karatA hai| sU0 54-maNaguttayAe NaM bhante ! jIve bhante ! manogupti se jIva ko kyA kiM jaNayai? prApta hotA hai? maNaguttayAe NaM jIve egaggaM manogupti se jIva ekAgratA ko jnnyi| egaggacitte NaM jIve maNa- prApta hotA hai| ekAgra citta vAlA jIva gutte saMjamArAhae bhvi| azubha vikalpoM se mana kI rakSA karatA hai, aura saMyama kA ArAdhaka hotA hai| sU0 55-vayaguttayAe NaM bhante! jIve bhante ! vacana gapti se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai ? vayaguttayAe NaM nimviyAraM vacanagupti se jIva nirvikAra bhAva jnnyi| nivviyAre NaM jIve vaigutte ko prApta hotA hai| nirvikAra jIva ajjhappajogajjhANagutte yAvi bhvi| sarvathA vAggupta tathA adhyAtma yoga ke sAdhanabhUtadhyAna se yukta hotA hai| sU0 56-kAyaguttayAe NaM bhante! bhante ! kAyagupti se jIva ko kyA jIve kiM jaNayai? prApta hotA hai ? kAyaguttayAe NaM saMvaraM jnnyi| kAya gapti se jIva saMvara saMvareNaM kAyagutte puNo pAvAsava- (azubha-pravRtti ke nirodha) ko prApta nirohaM krei| hotA hai| saMvara se kAya gupta hokara phira se hone vAle pApAzrava kA nirodha karatA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 - samyaktva - parAkrama sU0 57 - maNasamAhAraNayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? maNasamAhAraNayAe NaM egaggaM jaNayai / egaggaM jaNaittA nANapajjave nANapajjave jaNaittA jaNayai / sammattaM visohei, micchattaM ca nijjarei / sU0 58 - vayasamAhAraNayAe NaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? vayasamAhAraNayAe NaM vayasAhAraNadaMsaNapajjave visohei / vayasAhAraNadaMsaNapajjave visohettA sulabhabo - hiyattaM nivvatte, dullahabohiyattaM nijjarei / sU0 59 -kAyasamAhAraNayAe bhante ! jIve kiM jaNayai ? NaM / kAyasamAhAraNayAe NaM caritapajjave visohe | carittapajjave visohettA ahakkhAyacaritaM visohei ahakkhAyacaritaM visohettA cattAri - kevalikammaMse khavei / tao pacchAsijjhai, bujjhai, muccai, pari nivvAeDa savvadukkhANamantaM karei / 315 bhante ! mana kI samAdhAraNA (mana ko Agamokta bhAvoM ke cintana meM bhalI bhA~ti saMlagna rakhane) se jIva ko kyA prApta hotA hai / mana kI samAdhAraNA se jIva ekAgratA ko prApta hotA hai ! ekAgratA prApta hokara jJAnaparyavoM ko - jJAna ke vividha tattvabodharUpa prakAroM ko prApta hotA hai / jJAnaparyavoM ko prApta hokara samyag - darzana ko vizuddha karatA hai aura mithyA darzana kI nirjarA karatA hai / bhante ! vAk samAdhAraNA (vacana ko svAdhyAya meM bhalI bhA~ti saMlagna rakhane) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vAk samAdhAraNA se jIva vANI ke viSaya bhUta darzana ke paryavoM kovividha prakAroM ko vizuddha karatA hai / vANI ke viSayabhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karake se bodhi ko sulabhatA prApta karatA hai / bodhi kI durlabhatA ko kSINa karatA 1 I bhante ! kAya samAdhAraNA (saMyama kI zuddha pravRttiyoM meM kAyA ko bhalI-bhA~ti saMlagna rakhane) se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAya samAdhAraNA se jIva cAritra ke paryavoM ko- vividha prakAroM ko vizuddha karatA hai / cAritra ke paryavoM ko vizuddha karake yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karatA hai / yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karake kevalisatka vedanIya Adi cAra karmoM kA kSaya karatA hai / usake bAda siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai| parinirvANa ko prApta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA 1 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra sU0 60-nANasaMpannayAe NaM bhante! bhante ! jJAna-sampannatA se jIva ko jIve kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? nANasaMpannayAe NaM jIve savva- jJAna-sampannatA se jIva saba bhAvoM bhAvAhigamaM jnnyi| nANasaMpanne NaM ko jAnatA hai| jJAna-sampanna jIva cAra jIve cAurante saMsArakantAre na gatirUpa antoM vAle saMsAra vana meM naSTa vinnssi| nahIM hotA hai| jahA sUI sasuttA jisa prakAra sasUtra (dhAge se yukta) paDiyA vi na vinnssi| suI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa (guma) tahA jIve sasutte nahIM hotI, usI prakAra sasUtra (zrutasaMsAre na viNassai / / sampanna) jIva bhI saMsAra meM vinaSTa nahIM hotaa| nANa-viNayaM-tava-carittajoge jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke saMpAuNai sasamaya-parasamayasaM ghAya- yogoM ko prApta hotA hai| tathA svasamaya Nijje bhvi| aura paramasamaya meM, arthAt svamataparamata kI vyAkhyAoM meM saMghAtanIya prAmANika mAnA jAtA hai| sU0 61-daMsaNasaMpannayAe NaM bhante! bhante ! darzana-saMpannatA se jIva ko jIve kiM jaNayaDa? kyA prApta hotA hai? dasaNasaMpannayAe NaM bhavamicchatta- darzana sampannatA se saMsAra ke het cheyaNaM karer3a paraM na vijjhAyai / aNu- mithyAtva kA chedana karatA hai, usake ttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoe- bAda samyaktva kA prakAza bujhatA nahIM mANe, sammaM bhAvemANe vihri| hai| zreSTha jJAna-darzana se AtmA ko saMyojita kara unheM samyak prakAra se AtmasAt karatA huA vicaraNa karatA sU0 62-carittasaMpannayAe NaM bhante! bhante ! cAritra-sampannatA se jIva jIve kiM jaNayai? ko kyA prApta hotA hai? carittasaMpannayAe NaM selesIbhAvaM cAritra-sampannatA se jIva zailezIjaNayai / selesiM paDivanne ya aNagAre bhAva ko-zaileza arthAt meruparvata ke cattAri kevalikammaMse khvedd| tao samAna sarvathA akampa sthiratA ko prApta pacchA sijjhAi bujjhai muccar3a hotA hai| zailezI bhAva ko prApta parinivvAeDa savvadukkhANamaMttaM anagAra cAra kevali-satka karmoM kA kSaya karatA hai| tatpazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai| krei| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 - samyaktva - parAkrama sU0 63 - soindiyaniggaheNaM, bhante ! jIve kiM jaNayai ? soindiyaniggaheNaM nesu saddesu rAgadosaniggahaM jaNaya tappaccaiyaM kampaM na bandhai, puvvabaddhaM ca nijjarei / maNunnAmaNu sU0 64 - cakkhindiyanigraheNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? cakkhindiya niggaheNaM maNunnAmaNunesu rUvesu rAgadosaniggahaM jaNaya, tappaccaiyaM kammaM na bandhai puvvabaddhaM ca nijjarei / sU0 65 - ghANindiyaniggaheNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? ghANindiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu gandhesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na bandhai puvvabaddhaM ca nijjarei / sU0 66 - jibbhindiyaniggaheNaM bhante ! jIve kiM jaNayai ? jibbhindiyaniggaNaM maNunnAmaNunnesu rasesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kampaM na bandhai puvvabaddhaM ca nijjarei / 317 bhante ! zrotrendriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zrotrendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa zabdoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira tat- pratyayika arthAt zabdanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrva- baddha karmoM kI nirjarA karatA hai 1 bhante ! cakSuSa - indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? cakSuSa - indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rUpoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rUpanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nijarA karatA hai / bhante ! ghrANa-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? ghrANa-indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa gandhoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira gandhanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / bhante ! jihvA - indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? jihvA - indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rasoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rasanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 uttarAdhyayana sUtra sU0 67-phAsindiyaniggaheNaM bhante! bhante ! sparzana-indriya ke nigraha se - jIve kiM jaNayai? jIva ko kyA prApta hotA hai? ____ phAsindiyaniggaheNaM maNunnA- sparzana-indriya ke nigraha se jIva maNunnesu phAsesu rAgadosaniggahaM manojJa aura amanojJa sparzoM meM hone jaNayai tappaccaiyaM kammaM na bandhai vAle rAga-dveSa kA nigraha karatA hai| puvvabaddhaM ca nijjrei| phira sparza-nimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sU0 68-kohavijaeNaM bhante! jIve bhante ! krodha-vijaya se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? kohavijaeNaM khanti jaNayai krodha-vijaya se jIva kSAnti ko kohaveyaNijjaM kammaM na bandhai prApta hotA hai| krodha-vedanIya karma kA puvvabaddhaM ca nijjrei| bandha nahIM karatA hai| pUrva-baddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sU069-mANavijaeNaM bhante! jIve bhante ! mAna-vijaya se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? mANavijaeNaM maddavaM jaNayai ___mAna-vijaya se jIva mRdutA ko mANaveyaNijjaM kammaM na bandhai prApta hotA hai| mAna-vedanIya karma kA puvabaddhaM ca nijjrei| bandha nahIM karatA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sU0 70-mAyAvijaeNaM bhante! jIve bhante ! mAyA-vijaya se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? mAyA vijaeNaM ujjubhAvaM jaNayai mAyA-vijaya se RjutA ko prApta mAyAveyaNijja kammaM na bandhai __ hotA hai| mAyA-vedanIya karma kA bandha puvvabaddhaM ca nijjrei|| nahIM karatA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sU0 71-lobhavijaeNaM bhante ! jIve bhante ! lobha-vijaya se jIva ko kiM jaNayai? kyA prApta hotA hai? lobhavijaeNaM saMtosIbhAvaM lobha-vijaya se jIva santoSa-bhAva jaNayai, lobhaveyaNijjaM kammaM na ko prApta hotA hai| lobha-vedanIya karma bandhai puvvabaddhaM ca nijjrei|| kA bandha nahIM karatA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29-samyaktva-parAkrama 319 sU0 72-pejja-dosa-micchAdasaNa- ___ bhante ! preya-rAga, dveSa aura vijaeNaM bhante jIve kiM mithyA-darzana ke vijaya se jIva ko jaNayai? kyA prApta hotA hai? pejja-dosa-micchAdasaNavijaeNaM preya, dveSa aura mithyA-darzana ke nANa - daMsaNa - carittArAhaNayAe vijaya se jIva jJAna, darzana aura cAritra abbhuddhei| aTThavihassa kammassa kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai| kammagaNThivimoyaNayAe tappaDhamayAe ATha prakAra ke karmoM kI karma-granthi ko jahANupuci aduvIsaivihaM mohaNijjaM kholane ke lie sarvaprathama mohanIya karma kammaM ugdhAei paMcavihaM nANAvara- kI aTThAIsa prakRtiyoM kA kramaza: kSaya NijjaM, navavihaM daMsaNAvaraNijjaM, karatA hai| anantara jJAnAvaraNIya karma paMcavihaM antarAyaM-ee tinni vi kammaMse kI pA~ca, darzanA-varaNIya karma kI nau, jugavaM khvei| tao pacchA aNuttaraM, aura antarAya karma kI pA~ca--ina tInoM aNaMtaM, kasiNaM, paDipuNNaM, nirAvaraNaM, karmoM kI prakRtiyoM kA eka sAtha kSaya vitimiraM, visuddhaM logAlogappabhAvagaM, karatA hai / tadanantara vaha anuttara, ananta, kevala-varanANadaMsaNaM smuppaadde| kRtsna-sarvavastuviSayaka, pratipUrNa, jAva sajogI bhavai tAva ya nirAvaraNa, ajJAnatimira se rahita, iriyAvahiyaM kammaM bandhai suhapharisaM, vizuddha aura lokAloka ke prakAzaka dusmytthiiyN| taM paDhamasamae baddhaM kevala-jJAna aura kevala-darzana ko prApta biiyasamae veiyaM, taiyasamae hotA hai| jaba taka vaha saMyogI rahatA nijjinnnnN| hai, taba taka aiA-pathika karma kA bandha taM baddhaM, puTuM, udIriyaM, veiyaM, hotA hai| vaha bandha bhI sukha-sparzI nijjiNNaM seyAle ya akammaM cAvi (sAtavedanIya rUpa puNya karma) hai, usakI bhvi|| sthiti do samaya kI hai| prathama samaya meM bandha hotA hai, dvitIya samaya meM udaya hotA hai, tRtIya samaya meM nirjarA hotI hai| vaha karma kramaza: baddha hotA hai, spRSTa hotA hai, udaya meM AtA hai, bhogA jAtA hai, naSTa hotA hai, phalata: AgAmI kAla meM arthAt anta meM vaha karma akarma ho jAtA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 uttarAdhyayana sUtra sU0 73-ahAuyaM pAlaittA kevala jJAna prApta hone ke pazcAt anto-muhuttaddhAvasesAue joganirohaM zeSa Ayu ko bhogatA huA, jaba karemANe sahamakiriyaM appaDivAi antarmuhUrta-parimANa Ayu zeSa rahatI hai, sukkajjhANaM jhAyamANe, tappaDhamayAe taba vaha yoga nirodha meM pravRtta hotA hai| maNajogaM nirumbhai maNajogaM nirumbha- taba 'sUkSma kriyApratipAti' nAmaka ittA vaijogaM nirumbhai, vaijogaM zukla-dhyAna ko dhyAtA huA prathama nirumbhaittA, ANApANunirohaM karei, manoyoga kA nirodha karatA hai, anantara ANApANunirohaM kareittA Isi vacana yoga kA nirodha karatA hai, usake paMcahassakkharuccAradhAe ya NaM pazcAt AnApAna-zvAsocchvAsa kA aNagAre samucchinnakiriyaM aniya- nirodha karatA hai| zvAsocchvAsa kA DisakkajjhANaM jhiyAmamANe viyaNijjaM, nirodha karake svalpa kAla taka--pA~ca AuyaM, nAmaM, gottaM ca ee hrasvaakSaroM ke uccAraNa kAla taka cattAri vi kammase jugavaM khvei|| 'samucchinna-kriyA-anavRtti' nAmaka zukla dhyAna meM lIna huA anagAra vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra-ina cAra kamAM kA eka sAtha kSaya karatA hai| sU074-tao orAliyakammAiM usake bAda vaha audArika aura ca savvAhi viSpajahaNAhiM viSpa- kArmaNa zarIra ko sadA ke lie pUrNarUpa jahitA ujjuseDhipatte, aphusamANagaI se chor3atA hai| pUrNa-rUpa se zarIra ko uDDhe egasamaeNaM aviggaheNaM tatya chor3akara Rju zreNi ko prApta hotA hai gantA, sAgArovautte sijjhai bujjhai aura eka samaya meM aspRzadgatirUpa muccai parinivvAeDa savvadukkhANa- Urdhvagati se binA mor3a lie sIdhe mantaM krei|| lokAgra meM jAkara sAkAropayuktaesa khalu sammattaparakkamassa jJAnopayogI siddha hotA hai, buddha hotA hai, ajjhayaNassa aTTe samaNeNaM bhagavayA mukta hotA hai| sabhI du:khoM kA anta mahAvIreNaM Aghavie, panavie, karatA hai| parUvie, daMsie, uvdNsie|| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA samyaktva-parAkrama adhyayana kA yaha pUrvokta artha AkhyAta hai, prajJApita hai, prarUpita hai, darzita hai aura upadarzita -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tapo-mArga-gati tapa eka divya rasAyana hai, jo zarIra aura AtmA ke yaugika bhAva ko miTAkara AtmA ko apane mUla svabhAva meM sthApita karatA hai| jJAna, darzana aura cAritra kI taraha tapa bhI mukti kA mArga hai| vastuta: tapa cAritra kA hI eka aMga hai / tapa svata: preraNA se pratikUlatA meM svayaM ko upasthita karake svayaM ke nirIkSaNa kA eka avasara upasthita karatA hai| AtmA kA anAdi saMskAra ke kAraNa zarIra ke sAtha tAdAtmya ho gayA hai| tAdAtmya ko tor3ane se hI mukti ho sakatI hai| isa tAdAtmya ko tor3ane meM tapa bhI eka amogha upAya hai| vastuta: zarIra ko kaSTa denA, pIr3ita karanA tapa kA uddezya nahIM hai| kintu zarIra se sarvathA svatantra 'sva' kA bodha aura 'sva' kA svarUpAvasthita honA hI tapa kA lakSya hai| usakI prApti ke do mArga haiN| eka hai-svayaM kI anubhUti meM se zarIra kA lupta ho jAnA ; arthAt usake kartApana ke bhAra kA haTa jaanaa| dUsarA mArga hai-zarIra ko jhakajhora kara, jo bhItara hai usako jAnane kA prayatna karanA, usakI khoja karanA, usako DhU~Dha nikaalnaa| tapa yahI karatA hai| usake do bheda haiM-bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa kA lakSya Abhyantara tapa hai| vastuta: Abhyantara tapa ke lie hI bAhya tapa hai| bAhya tapa se yadi Abhyantara tapa kI preraNA milatI hai, to vaha tapa hai, anyathA mAtra dehadaNDa hai| Abhyantara tapa kA vizuddha bhAva jagAe binA bAhya tapa karmabandha kA hetu hI hotA hai, karmanirjarA kA nhiiN| ata: bAhya tapa AdhyAtmika bhAvasvarUpa Antarika tapa kI paribRMhaNA ke lie hai| ***** 321 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsaimaM ajjhayaNaM : triMza adhyayana tavamaggagaI : tapo-mArga-gati hindI anuvAda bhikSu rAga aura dveSa se arjita pApa-karma kA tapa ke dvArA jisa paddhati se kSaya karatA hai, usa paddhati ko tuma ekAgra mana se suno| prANa-vadha, mRSAvAda, adatta, maithuna, parigraha aura rAtri bhojana kI virati se jIva anAzrava-Azrava-rahita hotA hai| mUla jahA u pAvagaM kamma raag-dossmjjiyN| khavei tavasA bhikkhU tamegaggamaNo suNa / / pANavaha-musAvAyA adatta-mehuNa-pariggahA viro| rAIbhoyaNavirao jIvo bhavai annaasvo|| paMcasamio tigutto akasAo jiindio| agAravo ya nissallo jIvo hoi annaasvo|| eesiM tu vivaccAse raag-ddossmjjiyN| jahA khavayai bhikkhU taM me egamaNo suNa / / jahA mahAtalAyassa sanniruddha jlaagme| ussaciNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhve|| ___ pA~ca samiti aura tIna gapti sesahita, kaSAya se rahita, jitendriya, nirabhimAnI, niHzalya jIva anAzrava hotA hai| ukta dharma-sAdhanA se viparIta AcaraNa karane para rAga-dveSa se arjita karmoM ko bhikSu, kisa prakAra kSINa karatA hai, use ekAgra mana se suno| kisI bar3e tAlAba kA jala, jala Ane ke mArga ko rokane se, pahale ke jala ko ulIcane se aura sUrya ke tApa se kramaza: jaise sUkha jAtA hai 322 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - tapo - mArga - gati 1 6. evaM tu saMjayassAvi pAvakammanirAsave bhavakoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaI // 7. tahA / so tavo duviho vutto bAhirabbhantaro bAhiro chavviho vutto evamabhanta tavo // 8. aNasaNamUNoyariyA 9. bhikkhAyariyA ya rasapariccAo / kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi // ittiriyA duvihA aNasaNA bhave / ittiriyA sAvakakhA niravakaMkhA biijjiyA // maraNakAle 10. jo so ittariyatava so samAseNa chavviho / seDhitavo payaratavo ghoya taha hoi vaggo ya // 11. tatto ya vaggavaggo u paMcamo chuTTao paiNNatavo / maNaicchiya-cittattho nAyavvo hoi ittariyAo // 12. jA sA aNasaNA maraNe duvihA sA viyAhiyA / saviyAra - aviyArA kAyaciTTha paI bhave // 323 usI prakAra saMyamI ke karor3oM bhavoM ke saMcita karma, pApa karma ke Ane ke mArga ko rokane para tapa se naSTa hote haiM / vaha tapa do prakAra kA haibAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaha prakAra kA hai / isa prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA kahA hai| anazana, UnodarikA, bhikSAcaryA, rasa- parityAga, kAya - kleza aura saMlInatA - yaha bAhya tapa hai / anazana tapa ke do prakAra haiMitvarika aura maraNakAla / itvarika sAvakAMkSa (nirdhArita anazana ke bAda puna: bhojana kI AkAMkSA vAlA ) hotA hai / maraNakAla niravakAMkSa (bhojana kI AkAMkSA se sarvathA rahita) hotA hai / saMkSepa se itvarika - tapa chaha prakAra kA hai zreNi tapa, pratara tapa, ghana-tapa aura varga -tapa pA~cavA~ varga-varga tapa aura chaThA prakIrNa tapa / isa prakAra manovAMchita nAnA prakAra ke phala ko dene vAlA ' itvarika' anazana tapa jAnanA cAhie / kAyaceSTA ke AdhAra para maraNakAla - sambandhI anazana ke do bheda haiM-- savicAra ( karavaTa badalane Adi ceSTAoM se sahita) aura avicAra ( ukta ceSTAoM se rahita) / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 saparikammA aparikammA ya AhiyA / nIhArimaNIhArI AhAraccheo ya dosu vi // 13. ahavA 14. omoyariyaM paMcahA samAseNa viyAhiya / davvao khetta-kAleNaM bhAveNaM pajjavehi ya // 15. jo jassa u AhAro tatto omaM tu jo kare / jahaneNegasitthAI evaM veNa 16. gAme nagare taha rAyahANinigame ya Agare pallI / kheDe kabbaDa - doNamuhapaTTaNa - maDamba - saMbAhe // || 17. Asamapae vihAre sannivese samAya- ghose ya / thali - seNAkhandhAre satthe saMvaTTa koTTe ya // 18. vADesu va racchAsu va gharesu vA evamittiyaM khettaM / kappai u mAI evaM khetteNa U bhave // 19. peDA ya addhapeDA gomutti payaMgavIhiyA ceva / sambukAvaTTA SS yayagantuM paccAgayA chaTThA // uttarAdhyayana sUtra athavA maraNakAla anazana ke saparikarma aura aparikarma ye do bheda haiM / avicAra anazana ke nirhArI aura anirhArI - ye do bheda bhI hote haiM donoM meM AhAra kA tyAga hotA hai / 1 saMkSepa meM avamaudarya (UnodarikA) dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI apekSA se pA~ca prakAra kA hai / jo jitanA bhojana kara sakatA hai, usameM se kama-se-kama eka siktha arthAt eka kaNa tathA eka grAsa Adi ke rUpa meM kama bhojana karanA, dravya se 'UNodarI' tapa hai I grAma, nagara, rAjadhAnI, nigama, Akara, pallI, kher3a, karvaTa, droNamukha, pattana, maNDapa, saMbAdha Azrama - pada, vihAra, sanniveza, samAja, ghoSa, sthalI, senA kA zivira, sArtha, saMvarta, koTa-- vATa -- pADA, rathyA - galI aura ghara - ina kSetroM meM tathA isI prakAra ke dUsare kSetroM meM nirdhArita kSetra - pramANa ke anusAra bhikSA ke lie jAnA, kSetra se 'UNodarI' tapa hai 1 athavA peTA, ardha-peTA, gomUtrikA, pataMga-vIthikA, zambUkAvartA aura AyatagatvA pratyAgatA ---- yaha chaha prakAra kA kSetra se 'UNodarI' tapa hai / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 0 - tapo - mArga - gati morusINaM ashaM piu jattio bhave kAlo / caramANo khalu evaM kAlomANaM muNeyavo // 20. divasassa 21. ahavA taiyAe porisIe UNAi ghAsamesanto / vA cabhAgUNAe evaM kAleNa U bhave // viseseNaM vaNeNaM bhAvamaNumuyante u / caramANo khalu bhAvomANaM muNeyavvo // evaM 22. itthI vA puriso vA strI athavA puruSa, alaMkRta athavA alaMkio vA'NalaMkio vA vi / analaMkRta, viziSTa Ayu aura amuka annayaravayattho vA varNa ke vastra-- annayareNaM va vattheNaM // 23. anneNa khette kAle bhAvammi ya AhiyA u je bhAvA / omacarao eehi pajjavacarao bhave bhikkhU // 25. aTThavihagoyaragaM tu tahA satteva esaNA / abhiggahA ya je anne bhikkhAyariyamAhiyA 11 24. davve 26. khIra - dahi- sappimAI paNIyaM pANabhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu bhaNiya rasavivajjaNaM // 325 divasa ke cAra prahara hote haiN| una cAra praharoM meM bhikSA kA jo niyata samaya hai, tadanusAra bhikSA ke lie jAnA, yaha kAla se 'UNodarI' tapa hai / athavA kucha (caturtha bhAga Adi) bhAga- nyUna tRtIya prahara meM bhikSA kI eSaNA karanA, kAla kI apekSA se 'UNodarI' tapa hai / athavA amuka viziSTa varNa evaM bhAva se yukta dAtA se hI bhikSA grahaNa karanA, anyathA nahIM -- isa prakAra kI caryA vAle muni ko bhAva se 'UNodarI' tapa hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo-jo paryAya (bhAva) kathana kiye haiM, una sabase UNodarI tapa karane vAlA 'paryavacaraka' hotA hai / ATha prakAra ke gocarAya, saptavidha eSaNAe~ aura anya aneka prakAra ke abhigraha - 'bhikSAcaryA' tapa hai 1 dUdha, dahI, ghI Adi praNIta ( pauSTika ) pAna, bhojana tathA rasoM kA tyAga, 'rasaparityAga' tapa 1 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 vIrAsaNAIyA jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjanti kAyakilesaM tamAhiyaM // 27. ThANA 28. egantamaNAvAe itthI suvivajjie / saNAsa sevA vivittasayaNAsaNaM // 29. eso bAhiraMgatavo samAseNa viyAhio / abdhintaraM tavaM eto vucchAmi aNupavvaso || 30. pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sajjhAo / jhANaM ca viussaggo eso abbhintaro tavo // 31. AloyaNArihAIyaM pAyacchittaM tu dasavihaM / je bhikkhU vahaI sammaM pAyacchittaM tamAhiyaM // 32. abbhuTThANaM aMjalikaraNaM tavAsaNadAyaNaM / gurubhatti-bhAvasussUsA viNao esa viyAhio // 33. AyariyamAiyammi ya veyAvaccammi dasavihe / AsevaNaM jahAthAmaM veyAvacvaM tamAhiyaM // 34. vAyaNA pucchaNA ceva taheva pariyaTTA / aNuppehA dhammakahA sajjhAo paMcahA bhave // uttarAdhyayana sUtra AtmA ko sukhAvaha arthAt sukhakara vIrAsanAdi ugra AsanoM kA abhyAsa, 'kAyakleza' tapa hai / ekAnta, anApAta (jahA~ koI AtAjAtA na ho ) tathA strI- pazu Adi se rahita zayana evaM Asana grahaNa karanA, 'viviktazayanAsana' (prati saMlInatA) tapa hai / saMkSepa meM yaha bAhya tapa kA vyAkhyAna hai / aba kramaza: Abhyantara tapa kA nirUpaNa karU~gA / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga-- yaha Abhyantara tapa hai I AlocanArha Adi dasa prakAra kA prAyazcitta, jisakA bhikSu samyak prakAra se pAlana karatA hai, 'prAyazcitta' tapa hai / khar3e honA, hAtha jor3anA, Asana denA, gurujanoM kI bhakti tathA bhAvapUrvaka zuzrUSA karanA, 'vinaya' tapa hai 1 AcArya Adi se sambandhita dasa prakAra ke vaiyAvRtya kA yathAzakti Asevana karanA, 'vaiyAvRtya' tapa hai / vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA - yaha paMcavidha 'svAdhyAya' tapa hai / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - tapo - mArga - gati vajjittA 35. aTTaruddANi jhAejjA susamAhie / dhammasukkAI jhANAI jhANaM taM tu buhA vae // 36. sayaNAsaNa- ThANe vA je u bhikkhU na vAvare | viussaggo kAyassa chaTTo so parikittio | 37. eyaM tavaM tu duvihaM je samma Ayare muNI / se khiyaM avvasaMsArA vippamuccai paNDie || -tti bemi / 327 Arta aura raudra dhyAna ko chor3akara susamAhitamuni jo dharma aura zukla dhyAna dhyAtA hai, jJAnIjana use hI 'dhyAna' tapa kahate haiM / sone, baiThane tathA khar3e hone meM jo bhikSu zarIra se vyartha kI ceSTA nahIM karatA hai, yaha zarIra kA vyutsarga'vyutsarga' nAmaka chaThA tapa hai / jo paNDita muni donoM prakAra ke tapa kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se vimukta ho jAtA hai I ***** - aisA maiM kahatA hU~ / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 caraNa-vidhi samyak pravRtti hI anta meM apravRtti kA kAraNa banatI hai| . prastuta adhyayana kA nAma 'caraNa-vidhi' hai| caraNa-vidhi kA artha haivivekapUrvaka pravRtti / vivekapUrvaka pravRtti hI saMyama hai aura avivekapUrvaka pravRtti asaMyama / avivekapUrvaka pravRtti meM saMyama kI surakSA asaMbhava hai| ata: yaha jAna lenA Avazyaka hai ki-aviveka pUrvaka pravRttiyA~ kauna-sI haiM? ve kisa prakAra hotI haiM? aura unase bacane kA kauna-sA upAya hai? isI kA saMkSipta vivecana isa prakaraNa meM hai| sAdhaka saMjJA arthAt-AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ke viSaya kI rAgAtmaka cittavRtti se mukta rahe / hiMsaka vyApAra se dUra rhe| citta kA udvega bhaya hai| bhaya ke sAta sthAna haiN| ina bhaya sthAnoM meM bhI sAdhu bhaya ko prApta na ho| jina kAryoM se Azrava hotA hai, una kAryoM ko kriyAsthAna kahate haiN| sAdhu una kriyAsthAnoM se bhI alaga rahe / asaMyama aviveka hai| aviveka se anartha hote haiN| ata: sAdhu asaMyama meM na rhe| svasaMlInatA samAdhi hai| samAdhistha sAdhaka kA pratyeka kArya akriya arthAt akarma sthiti ko prApta karane meM sahAyaka hotA hai| isalie samAdhistha sAdhaka una tamAma asamAdhi-sthAnoM se alaga rahe / isI prakAra sAdhanA kI pavitratA ke vighAtaka zabala doSa hote haiN| sAdhu zabala doSoM se dUra rahatA hai| aura jina kAraNoM se moha hotA hai, una mohasthAnoM se bhI dUra rahatA hai| use nirantara sAdhanA meM, adhyayana meM evaM dharmacintana meM lIna rahanA caahie| isa prakAra sAdhu duSpravRttiyoM se alaga rahakara satpravRttiyoM meM apanA jIvana vyatIta karatA hai| anta meM isakA pariNAma use saMsAra-cakra ke paribhramaNa se mukti ke rUpa meM prApta hotA hai| ***** 329 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - egatIsaimaM ajjhayaNaM : ekatriMza adhyayana ___ caraNavihI : caraNa-vidhi mUla caraNavihiM pavakkhAmi jIvassa u suhAvahaM jaM carittA bahU jIvA tiNNA saMsArasAgaraM egao viraI kujjA egao ya pvttnnN| asaMjame niyattiM ca saMjame ya pavattaNaM / / rAgaddose ya do pAve paavkmmpvttnne| je bhikkhU rumbhaI niccaM se na acchai mnnddle|| daNDANaM gAravANaM ca sallANaM ca tiyaM tiyN| je bhikkhU cayaI niccaM se na acchai maNDale / divve ya je uvasagge tahA tericch-maannuse| je bhikkhU sahaI niccaM se na acchai mnnddle|| hindI anuvAda jIva ko sukha pradAna karane vAlI usa caraNa-vidhi kA kathana karU~gA, jisakA AcaraNa karake bahuta se jIva saMsAra-sAgara ko taira gae haiN| sAdhaka ko eka ora se nivRtti aura eka ora pravRtti karanI caahie| asaMyama se nivRtti aura saMyama meM prvRtti| ____ pApa karma ke pravartaka rAga aura dveSa haiN| ina do pApa karmoM kA jo bhikSu sadA nirodha karatA hai, vaha maMDala meM arthAt saMsAra meM nahIM rukatA hai| tIna daNDa, tIna gaurava aura tIna zalyoM kA jo bhikSu sadaiva tyAga karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| deva, tiryaca aura manuSya-sambandhI upasargoM ko jo bhikSu sadA sahana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-caraNa-vidhi 331 6. vigahA-kasAya-sannANaM jhANANaM ca duyaM thaa| je bhikkhU vajjaI niccaM se na acchai maNDale // 7. vaesu indiyatthesu samiIsu kiriyAsu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale // lesAsu chasu kAesu chakke aahaarkaarnne| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale / / piNDoggahapaDimAsu bhayaTThANe su sttsu| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| 10. mayesu bambhaguttIsu bhikkhudhammami dsvihe| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| 11. uvAsagANaM paDimAsu bhikkhUNaM paDimAsu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale // 12. kiriyAsu bhUyagAmesu paramAhammiesu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| jo bhikSa vikathAoM kA, kaSAyoM kA, saMjJAoM kA aura ArtadhyAna tathA raudradhyAna-do dhyAnoM kA sadA varjanatyAga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| jo bhikSu vratoM aura samitiyoM ke pAlana meM tathA indriya-viSayoM aura kriyAoM ke parihAra meM sadA yatnazIla rahatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| jo bhikSu chaha lezyAoM, pRthvI kArya Adi chaha kAyoM aura AhAra ke chaha kAraNoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| piNDAvagrahoM meM, AhAra grahaNa kI sAta pratimAoM meM aura sAta bhayasthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| ____mada-sthAnoM meM, brahmacarya kI guptiyoM meM aura dasa prakAra ke bhikSudharmoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| upAsakoM kI pratimAoM meM, bhikSuoM kI pratimAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| kriyAoM meM, jIva-samudAyoM meM aura paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 13. gAhAsolasaehiM tahA asaMjamammi ya / je bhikkhU jayai niccaM se na acchai maNDale / 14. bambhammi nAyajjhayaNesu ThANesu ya samAhie / je bhikkhU jayaI nicvaM se na acchai maNDale / 15. egavIsAe parIsahe / bAvIsAe je bhikkhu jayaI niccaM se na acchai maNDale // 16. tevIsai sUyagaDe rUvAhiesu suresa a / je bhikkhU jayaI nicvaM se na accha maNDale / sabalesu 17. paNavIsa - bhAvaNAhiM uddesesu dasAiNaM / je bhikkhU jayaI nicvaM se na accha maNDale / 18. aNagAraguNehiM ca pakappammi taheva ya / je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale / 19. pAvasuyapasaMgesu mohaTThANesu ceva ya / je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai maNDale // uttarAdhyayana sUtra gAthA - SoDazaka meM aura asaMyama meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai 1 brahmacarya meM, jJAta adhyayanoM meM, asamAdhi sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / ikkIsa zabala doSoM meM aura bAIsa parISahoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM meM, rUpAdhika arthAt caubIsa devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / paccIsa bhAvanAoM meM, dazA Adi ( dazAzruta skandha, vyavahAra aura bRhatkalpa) ke uddezyoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai 1 anagAra-guNoM meM aura tathaiva prakalpa (AcArAMga) ke 28 adhyayanoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / pApa - zruta-prasaMgoM meM aura mohasthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-caraNa-vidhi 333 20. siddhAiguNajogesu tettIsAsAyaNAsu y| je bhikkhU jayaI niccaM se na acchai mnnddle|| 21. ii eesu ThANesu je bhikkha jayaI smaa| khippaM se savvasaMsArA viSpamuccai pnnddio|| -tti bemi| siddhoM ke 31 atizAyI guNoM meM, yoga-saMgrahoM meM, taiMtIsa AzAtanAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| isa prakAra jo paNDita bhikSu ina sthAnoM meM satata upayoga rakhatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA -aisA maiM kahatA huuN| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apramAda sthAna sAdhaka kI jIvana-yAtrA meM pramAda sabase bar3A bAdhaka hai, ata: vaha pramAda ke sthAnoM meM satata sAvadhAna rhe| sAdhana sAdhana haiN| ve apane Apa meM na zubha haiM, aura na ashubh| prApta sAdhanoM kA upayoga kisa prakAra se kiyA jAtA hai, isI para saba kucha nirbhara hai| vItarAgatA jitendriya banane para hI pragaTa hotI hai| aura sarAgatA indriyoM kI dAsatA meM se AtI hai / indriyA~ agara na hoM, to na vItarAgatA saMbhava hai, aura na sarAgatA / isakA spaSTa artha hai-sAdhanoM kA upayoktA hI saba kucha hai| usI para nirbhara hai ki vaha kisa dRSTi se sAdhanoM kA zubha athavA azubha upayoga karatA hai| isa adhyayana meM samagra azubha adhyavasAyoM, azubha vicAroM tathA azubha kAryoM se nivRtti ke lie sAdhaka ko Adeza hai / azubha pravRttiyA~ pramAda-sthAna haiN| pramAda-sthAna kA artha hai-ve kArya, jina kAryoM se sAdhanA meM vighna upasthita hotA hai aura sAdhaka kI pragati ruka jAtI hai| jaise bhojana zarIra ke lie Avazyaka hai| bhojana sAdhanA meM bhI upayogI hotA hai| kintu adhika bhojana se aneka vikRtiyA~ paidA ho sakatI haiM, ata: sAdhu adhika bhojana na kare / saMyata, niyamita aura niyaMtrita jIvana hI zreSTha jIvana hai| jo apanI aniyaMtrita icchAoM ke anusAra calatA hai, indriyoM kA arthAt unakI amaryAdita vRttiyoM kA svacchanda upayoga karatA hai, usakA bhaviSya acchA nahIM hai| vaha duHkhoM ke dAruNa pariNAmoM se baca nahIM sakatA hai| ata: sAdhu sadA apramatta rhe| mUla meM rAga aura dveSa hI saMsAra paribhramaNa ke hetu haiM, ata: unase dUra rahakara hI apane zAzvata lakSya-mukti taka pahu~cA jA sakatA hai| 335 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM ajjhayaNaM : dvAtriMza adhyayana pamAyaTThANaM : pramAda-sthAna - P 2. mUla hindI anuvAda accantakAlassa samUlagassa atyanta (ananta anAdi) kAla se savvassa dakkhassa ujo pmokkho| sabhI duHkhoM aura unake mUla kAraNoM se taM bhAsao me paDipaNNacittA mukti kA upAya maiM kaha rahA huuN| use suNeha egaMtahiyaM hiyatthaM // pUre mana se suno| vaha ekAnta hitarUpa hai, kalyANa ke lie hai| nANassa savvassa pagAsaNAe sampUrNa jJAna ke prakAzana se, ajJAna annANa-mohassa vivjjnnaae| aura moha ke parihAra se, rAga-dveSa ke rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM pUrNa kSaya se--jIva ekAnta sukha-rUpa egantasokkhaM samuvei mokkhaM // mokSa ko prApta karatA hai| tassesa maggo guru-viddhasevA gurujanoM kI aura vRddhoM kI sevA vivajjaNA bAlajaNassa duuraa| karanA, ajJAnI logoM ke samparka se dUra sajjhAya-egantanisevaNA ya rahanA, svAdhyAya karanA, ekAnta meM sutta'tyasaMcintaNayA dhiI y|| nivAsa karanA, sUtra aura artha kA cintana karanA, dhairya rakhanA, yaha duHkhoM se mukti kA upAya hai| 4. AhAramicche miyamesaNijjaM agara zramaNa tapasvI samAdhi kI sahAyamicche niunnsthbuddhi| AkAMkSA rakhatA hai to vaha parimita nikeyamicchejja vivegajoggaM / aura eSaNIya AhAra kI icchA kare, samAhikAme samaNe tvssii|| tattvArthoM ko jAnane meM nipuNa buddhivAlA sAthI khoje, tathA strI Adi se viveka ke yogya---ekAnta ghara meM nivAsa kre| 336 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-pramAda-sthAna 5. na vA labhejjA niuNaM sahAyaM yadi apane se adhika guNoM vAlA guNAhiyaM vA guNao samaM vaa| athavA apane samAna guNoM vAlA nipuNa ekko vi pAvAi vivajjayanto sAthI na mile, to pApoM kA varjana karatA viharejja kAmesu asjjmaanno|| huA tathA kAma-bhogoM meM anAsakta rahatA huA akelA hI vicaraNa kre| 6. jahA ya aNDappabhavA balAgA jisa prakAra aNDe se balAkA aNDaM balagappabhavaM jahA y| (bagulI) paidA hotI hai aura balAkA se emeva mohAyayaNaM khu taNhA aNDA utpanna hotA hai, usI prakAra moha mohaM ca taNhAyayaNaM vayanti / / kA janma-sthAna tRSNA hai, aura tRSNA kA janma-sthAna moha hai| 7. rAgo ya doso vi ya kammabIyaM karma ke bIja rAga aura dveSa haiN| kammaM ca mohappabhavaM vynti| karma moha se utpanna hotA hai| vaha karma kammaM ca jAI-maraNassa mUlaM janma aura maraNa kA mUla hai aura janma dukkhaM ca jAI-maraNaM vayanti // evaM maraNa hI duHkha hai| dukkhaM hayaM jassa na hoi moho. usane duHkha ko samApta kara diyA moho haojassa na hoi tnnhaa| hai, jise moha nahIM hai| usane moha ko taNhA hayA jassa na hoi loho miTA diyA hai,| jise tRSNA nahIM hai| loho haojassana kiNcnnaaddN| usane tRSNA kA nAza kara diyA hai, jise lobha nahIM hai| usane lobha ko samApta kara diyA hai, jisake pAsa kucha bhI parigraha nahIM hai, arthAt jo akiMcana hai| rAgaM ca dosaM ca taheva mohaM jo rAga, dveSa aura moha kA mUla se uddhattukAmeNa smuuljaalN| unmUlana cAhatA hai, use jina-jina je je uvAyA paDivajjiyavvA upAyoM ko upayoga meM lAnA cAhie, te kittaissAmi ahaannuputtviN|| unheM maiM kramaza: khuuNgaa| 10. rasA pagAmaM na niseviyavvA rasoM kA upayoga prakAma (adhika) pAyaM rasA dittikarA nraannN| nahIM karanA caahie| rasa prAya: manuSya dittaM ca kAmA samabhivanti ke lie dRptikara, arthAt unmAda bar3hAne damaM jahA sAuphalaM va pkkhii|| vAle hote haiN| viSayAkta manuSya ko kAma vaise hI utpIr3ita karate haiM, jaise svAduphala vAle vRkSa ko pakSI / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 uttarAdhyayana sUtra 11. jahA davaggI paurindhaNe vaNe jaise pracaNDa pavana ke sAtha pracura samAruo novasamaM uvei| Indhana vAle vana meM lagA dAvAnala zAnta evindiyaggI vi pagAmabhoiNo nahIM hotA hai, usI prakAra prakAmabhojIna bambhayArissa hiyAya kssii|| yatheccha bhojana karane vAle kI indriyAgni (vAsanA) zAnta nahIM hotii| brahmacArI ke lie prakAma bhojana kabhI bhI hitakara nahIM hai| 12. vivittasejjAsaNajantiyANaM jo vivikta (strI Adi se rahita) omAsaNANaM dmiindiyaannN| zayyAsana se yaMtrita (yukta) haiM, jo na rAgasattU dharisei cittaM __alpabhojI haiM, jo jitendriya haiM, unake parAio baahirivoshehiN|| citta ko rAga-dveSa parAjita nahIM kara sakate haiM, jaise auSadhi se parAjita (vinaSTa) vyAdhi puna: zarIra ko AkrAnta nahIM karatI hai| 13. jahA birAlAvasahassa mUle jisa prakAra biDAloM (bilAva yA na mUsagANaM vasahI pstyaa| billI) ke nivAsa sthAna ke pAsa cahoM emeva itthInilayassa majjhe kA rahanA prazasta-hitakara nahIM hai, na bambhayArissa khamo nivaaso|| usI prakAra striyoM ke nivAsa sthAna ke pAsa brahmacArI kA rahanA bhI prazasta nahIM hai| 14. na rUva-lAvaNNa-vilAsa-hAsaM zramaNa tapasvI striyoM ke rUpa, na jaMpiyaM iMgiya-pehiyaM vaa| lAvaNya, vilAsa, hAsya, AlApa, iMgita itthINa cittaMsi nivesaittA (ceSTA) aura kaTAkSa ko mana meM niviSTa daTuM vavasse samaNe tvssii|| kara dekhane kA prayala na kre| adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca jo sadA brahmacarya meM lIna haiM, unake acintaNaM ceva akittaNaM c| lie striyoM kA avalokana na karanA, itthIjaNassAriyajhANajoggaM unakI icchA na karanA, cintana na karanA, hiyaM sayA bambhavae ryaannN|| varNana na karanA hitakara hai, tathA Arya (samyak) dhyAna sAdhanA ke lie upayukta 15. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- pramAda - sthAna 16. kAmaM tu devIhi vibhUsiyAhiM na cADyA khobhaiDaM tiguttA / tahA vi egantahiyaM ti naccA vivittavAso muNiNaM pasattho / 17. mokkhAbhikaMkhissa vi mANavassa saMsArabhIrussa Thiyassa dhamme / neyArisaM duttaramatthi loe jahitthio bAlamaNoharAo || 18. ee ya saMge samaikkamittA suhuttarA ceva bhavanti sesA / jahA mahAsAgaramuttarittA naI bhave avi gaMgAsamANA // 19. kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM savvassa logassa sadevagassa / jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci tassa'ntagaM gacchai vIyarAgo // 20. jahA ya kiMpAgaphalA maNoramA raseNa vaNNeNa ya bhujjamANA / te khuDDue jIviya paccamANA eovamA kAmaguNA vivAge / 21. je indiyANaM visayA maNunnA na tesu bhAvaM nisire kayAi / na yA maNunnesu maNaM pi kujjA samAhikAme samaNe tavassI / 339 yadyapi tIna guptiyoM se gupta muni ko alaMkRta deviyA~ (apsarAe~) bhI vicalita nahIM kara sakatIM, tathApi ekAnta hita kI dRSTi se muni ke lie viviktavAsa- striyoM ke samparka se rahita ekAnta nivAsa hI prazasta hai I mokSAbhikAMkSI, saMsArabhIru aura dharma meM sthita manuSya ke lie loka meM aisA kucha bhI dustara nahIM hai, jaise ki ajJAniyoM ke mana ko haraNa karane vAlI striyA~ dustara haiM 1 strI-viSayaka ina uparyukta saMsargoM kA samyak atikramaNa karane para zeSa sambandhoM kA atikramaNa vaise hI sukhottara ( sahaja sukha se tairanA ) ho jAtA hai, jaise ki mahAsAgara ko tairane ke bAda gaMgA jaisI nadiyoM ko taira jAnA AsAna hai| samasta loka ke, yahA~ taka ki devatAoM ke bhI, jo kucha bhI zArIrika aura mAnasika duHkha haiM, ve saba kAmAsakti se paidA hote haiM / vItarAga AtmA hI una duHkhoM kA anta kara pAte 1 jaise kiMpAka phala rasa aura rUpa-raMga kI dRSTi se dekhane aura khAne meM manorama hote haiM, kintu pariNAma meM jIvana kA anta kara dete haiM, kAma-guNa bhI antima pariNAma meM aise hI hote 1 samAdhi kI bhAvanA vAlA tapasvI zramaNa indriyoM ke zabda - rUpAdi manojJa viSayoM meM rAgabhAva na kare, aura indriyoM ke amanojJa viSayoM meM mana se bhI dveSabhAva na kare / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 uttarAdhyayana sUtra 22. cakkhussa rUvaM gahaNaM vayanti cakSu kA grahaNa (grAhya viSaya) rUpa taM rAgaheDaM tu mnnunnmaahu| hai| jo rUpa rAga kA kAraNa hotA hai, taM dosaheDaM amaNunamAhu use manojJa kahate haiM aura jo rUpa dveSa samo ya jo tesu ya viiyraago|| kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiN| ina donoM meM jo sama (na rAgI, na dveSI) rahatA hai, vaha vItarAga hai| 23. ruvassa cakkhaM gahaNaM vayanti cakSu rUpa kA grahaNa-grAhaka hai| cakkhassa rUvaM gahaNaM vynti| rUpa cakSu kA grahaNa-grAhya viSaya hai| rAgassa heDaM samaNunnamAha jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate dosassa heDaM amnnunnmaahu|| haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| 24. rUvesu jo giddhimuvei tivvaM jo manojJarUpoM meM tIvra rUpa se akAliyaM pAvai se vinnaasN| gRddhi| Asakti rakhatA hai, vaha rAgAtura rAgAure se jaha vA payaMge akAla meM hI vinAza ko prApta hotA Aloyalole samuvei maccu // hai| jaise prakAza-lolupa pataMgA prakAza ke rUpa meM Asakta hokara mRtyu ko prApta hotA hai| 25. je yAvi dosaM samavei tivvaM jo amanojJa rUpa ke prati tIvra rUpa taMsi kkha Ne se u uvei dukkhN| se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane duddantadoseNa saeNa jantU durdAnta (durdama) dveSa se duHkha ko prApta na kiMci rUvaM avarajjhaI se|| hotA hai| isameM rUpa kA koI aparAdha nahIM hai| 26. egantaratte ruiraMsi rUve jo sundara rUpa meM ekAnta (atIva) atAlise se kuNaI posN| Asakta hotA hai aura atAdRzadukkhassa saMpIlamuvei bAle kurUpa meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI na lippaI teNa muNI viraago| duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai| virakta muni unameM lipta (rAgI, dveSI) nahIM hotA hai| rUvANugAsANugae ya jIve manojJa rUpa kI AzA (icchA) kA carAcare hiMsai 'nnegruuve| anugamana karane vAlA vyakti anekarUpa cittehi te paritAvei bAle carAcara arthAt trasa aura sthAvara jIvoM pIlei attaTThagurU kiliDe / / kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI adhika mahattva dene vAlA kliSTa (rAga se bAdhita) ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA 27. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-pramAda-sthAna 341 28. rUvANuvAeNa pariggaheNa rUpa meM anupAta (anurAga) aura uppAyaNe rkkhnnsnnioge| parigraha (mamattva) ke kAraNa rUpa ke vae vioge ya kahiM suhaM se? utpAdana meM, saMrakSaNa meM, aura sanniyoga saMbhogakAle ya atittilaabhe|| (vyApAra) meM tathA tyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM miltii| 29. rUve atitte ya pariggahe ya rUpa meM atRpta tathA parigraha meM sattovasatto na uvei tuddhei| Asakta aura upasakta (atyanta Asakta) atuTThidoseNa duhI parassa vyakti santoSa ko prApta nahIM hotaa| lobhAvile AyayaI adattaM / / / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI evaM lobha se Avila (kaluSita, vyAkula) vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai| 30. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo rUpa aura parigraha meM atRpta tathA rUve atittassa pariggahe y| tRSNA se abhibhUta hokara vaha dUsaroM kI mAyA-musaM vaDA lobhadosA vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha tatthA'vi dukkhA na vimuccaI se / ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai| parantu kapaTa aura jhUTha kA prayoga karane para bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai| 31. mosassa pacchA ya puratyao ya jhUTha bolane ke pahale, usake paogakAle ya duhI durnte| pazcAt aura bolane ke samaya meM bhI evaM adattANi samAyayanto vaha du:khI hotA hai| usakA anta bhI rUve atitto duhio annisso|| duHkharUpa hotA hai| isa prakAra rUpa se atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| 32. rUvANurattassa narassa evaM isa prakAra rUpa meM anurakta manuSya katto suhaM hojja kayAi kiNci?| ko kahA~, kaba aura kitanA sukha tatthovabhoge va kilesa dukkhaM hogA? jise pAne ke lie manuSya duHkha nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| 1 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 uttarAdhyayana sUtra 33. emeva rUvammi gao paosaM isa prakAra rUpa ke prati dveSa karane uvei . dukkhohprNpraao| vAlA bhI uttarottara aneka duHkhoM kI padudrucitto ya ciNAi kammaM paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve vipAka ke samaya meM du:kha ke kAraNa banate haiN| 34. rUve viratto maNuo visogo rUpa meM virakta manuSya zokarahita eeNa dukkhohprNprenn| hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI na lippae bhavamajhe vi santo lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| kamala kA pattA jala se| soyassa sadaM gahaNaM vayanti zrotra kA grahaNa (viSaya) zabda hai| taM rAgaheDaM tu mnnunnmaah| jo zabda rAga meM kAraNa hai, use manojJa taM dosaheDaM amaNunnamAhu kahate haiN| jo zabda dveSa kA kAraNa hai, samo ya jo tesu sa viiyraago|| use amanojJa kahate haiN| 36. sadassa soyaM gahaNaM vayanti zrotra zabda kA grAhaka hai, zabda soyassa sabaM gahaNaM vynti| zrotra kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa rAgassa heDaM samaNunnamAhu hai use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA dosassa heuM amaNunnamAhu // kAraNa hai use amanojJa kahate haiN| saddesu jo giddhimuvei tivvaM jo manojJa zabdoM meM tIvra rUpa se akAliyaM pAvai se vinnaasN| Asakta hai, vaha rAgAtura akAla meM hI rAgAure hariNamige va muddhe vinAza ko prApta hotA hai, jaise zabda meM sadde atitte samuvei maccu // atRpta mugdha hariNa mRtyu ko prApta hotA 35. 38. je yAvi dosaM samuvei tivvaM jo amanojJa zabda ke prati tIvra taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane duddantadoseNa saeNa jantU durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM na kiMci sadaM avarajjhaI se|| zabda kA koI aparAdha nahIM hai| 39. egantaratte ruiraMsi sadde jo priya zabda meM ekAnta Asakta atAlise se kuNaI posN| hotA hai aura apriya zabda meM dveSa karatA dukkhassa saMpIlamuvei bAle hai, vaha ajJAnI du:kha kI pIr3A ko prApta na lippaaI teNa maNI viraago|| hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- pramAda - sthAna 40. saddANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai surrUve cittehi te pariyAvei bAle pIlei attaTTaguru kiliTTe // 41. saddANuvAraNa pariggaheNa upAya rakkhaNa- sannioge / vae vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe // 42. sadde atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyaI adattaM // / 43. tahAbhibhUyassa adattahAriNo sadde atittassa pariggahe ya mAyAmusaM vaDDaDa lobhadosA tatyAvi dukkhA na vimuccaI se // / 44. mosassa pacchAya puratthao ya paogakAle yaduhI durante evaM adattANi samAyayanto sadde atitto duhio aNisso || 343 zabda kI AzA kA anugAmI aneka rUpa carAcara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajhAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| zabda meM anurAga aura mamatva ke kAraNa zabda ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM, usako sukha kahA~ hai ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / zabda meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI va lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai| zabda aura parigraha meM atRpta, tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha du:kha se mukta nahIM hotA hai / jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkhamaya hai / isa prakAra zabda meM atRpta vyakti corI karatA huA duHkhI aura AzrayahIna ho hai| 45. saddANurattassa narassa evaM isa prakAra zabda meM anurakta vyakti katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / ko kahA~, kaba aura kitanA sukha tatthovabhoge vi kilesa dukkhaM hogA ? jisa upabhoga ke lie vyakti nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // duHkha uThAtA hai, usa upabhoga kleza aura duHkha hI hotA hai / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 46. emeva saddammi gao paosaM uve dukkhohaparaMparAo / paduTThacitto ya ciNAi kammaM jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 47. sadde virato maNuo visogo eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippae bhavamajjhe vi santo jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 48. ghANassa gandhaM gahaNaM vayanti taM rAgaheDaM tu maNunnamAhu | dosa amaNunnamAhu samoya jo tesu sa vIyarAgo / / taM 49. gandhassa ghANaM gahaNaM vayanti ghANassa gandhaM gahaNaM vayanti / rAgassa heDaM samaNunnamAhu dosassa heuM amaNunnamAhu // 50. gandhesu jo giddhimuvei tivvaM akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure osahigandhagiddhe sappe bilAo viva nikkhamante // 51. je yAvi dosaM samuvei tivvaM taMsikkhaNe se u uvei dukkhaM / duddantadoseNa saeNa jantU na kiMci gandhaM avarajjhaI se / / 52. egantarate ruiraMsi gandhe atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle na lippaI teNa muNI virAgo // uttarAdhyayana sUtra isI prakAra jo amanojJa zabda ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / zabda meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-- jalAzaya meM kamala kA pattA jala se ghrANa kA viSaya gandha hai / jo gandha rAga meM kAraNa hai use manojJa kahate haiN| aura jo gandha dveSa meM kAraNa hotI hai, use amanojJa kahate haiM / ghrANa gandha kA grAhaka hai / gandha ghrANa kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / jo manojJa gandha meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko prApta hotA hai / jaise auSadhi kI gandha nikalakara vinAza ko prApta hotA hai / meM Asakta rAgAnurakta sarpa bila se jo amanojJa gandha ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM gandha kA koI aparAdha nahIM 1 jo surabhi gandha meM ekAnta Asakta hotA hai, aura durgandha meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- pramAda - sthAna 53. gandhANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'NeMgarUve / citehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kiliTTe // pariggaheNa upAyaNe rakkhaNasannioge / ar vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe // 54. gandhANuvAeNa 55. gandhe atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adattaM // 56. tahAbhibhUyassa adattahAriNo gandhe atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDui lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se | 57. mosassa pacchA ya puratyao ya paogakAle yaduhI durante / evaM adattANi samAyayanto gandhe atitto duhio aNisso // 58. gandhANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci ? / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // 345 gandha kI AzA kA anugAmI aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| gandha meM anurAga aura parigraha meM mattva ke kAraNa gandha ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / gandha meM atRpta tathA parigraha meM Asakta tathA upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI, lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai| gandha aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai | kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai / jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya vaha du:khI hotA hai / usakA anta bhI du:khamaya hai / isa prakAra gandha se atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai / isa prakAra gandha meM anurakta vyakti ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA ? hai, usake upabhoga meM bhI duHkha aura jisake upabhoga ke lie duHkha uThAtA kleza hI hotA hai / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 uttarAdhyayana sUtra emeva gandhammi gao paosaM isI prakAra jo gandha ke prati dveSa uvei dukkhohprNpraao| karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paduddacitto ya ciNAi kammaM paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| 60. gandhe viratto maNuo visogo gandha meM virakta manuSya zokarahita eeNa dukkhohprNprenn| hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI na lippaI bhavamajhe vi santo lipta nahIM hotA hai, jaise--jalAzaya meM jaleNa vA pokkhrinnii-plaasN|| kamala kA pattA jala se| 61. jihAe rasaM gahaNaM vayanti jihvA kA viSaya rasa hai| jo rasa taM rAgaheDaM tu mnnunnmaahu| rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / taM dosaheDaM amaNunnamAhu aura jo rasa dveSa kA kAraNa hotA hai, samo ya jo tesu sa viiyraago| use amanojJa kahate haiN| 62. rasassa jibbhaM gahaNaM vayanti jihvA rasa kI grAhaka hai| rasa jibbhAe rasaM gahaNaM vynti| jihvA kA grAhya hai| jo rAga kA kAraNa rAgassa heDaM samaNunnamAhu hai, use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA dosassa heDaM amaNunnamAhu // kAraNa hai use amanojJa kahate haiN| 63. rasesu jo giddhimuvei tivvaM jo manojJa rasoM meM tIvra rUpa se akAliyaM pAvai se vinnaasN| Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza rAgAure vaDisavibhinnakAe ko prApta hotA hai| jaise mAMsa khAne meM macche jahA Amisabhogagiddhe // Asakta rAgAtura matsya kA~Te se bIMdhA jAtA hai| 64. je yAvi dosaM samuvei tivvaM jo amanojJa rasa ke prati tIvra rUpa taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane duintadoseNa saeNa jantU durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM rasaM na kiMci avarajjhaI se|| rasa kA koI aparAdha nahIM hai| 65. egantarate . ruire rasammi jo manojJa rasa meM ekAnta Asakta atAlise se kuNaI posN| hotA hai aura amanojJa rasa meM dveSa karatA dukkhassa saMpIlamuvei bAle hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta na lippaI teNa muNI viraago|| hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-pramAda-sthAna 347 66. rasANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'nneglNve| cittehi te paritAvei bAle pIlei attaTThagurU kilitte|| rasa kI AzA kA anugAmI aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| rasa meM anurakti aura mamattva ke kAraNa rasa ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga-kAla meM bhI tRpti nahIM milatI 67. rasANuvAeNa pariggaheNa uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge ya kahiM sahaM se? saMbhogakAle ya atittilaabhe|| 68. rase atitte ya pariggahe ya rasa meM atRpta aura parigraha meM sattovasatto na uvei tuddhei| Asakta-upasakta vyakti saMtoSa ko prApta atuTTidoseNa dahI parassa nahIM hotaa| vaha asantoSa ke doSa se lobhAvile AyayaI adattaM // duHkhI tathA lobha se vyAkula dUsaroM kI vastue~ curAtA hai| 69. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo rasa aura parigraha meM atRpta tathA rase atittassa pariggahe y| tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI mAyAmusaM var3A lobhadosA vastuoM ko apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| 20" bar3hatA hai| kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai| 70. mosassa pacchA ya puratyao ya . jhUTha bolane ke pahale, usake bAda paogakAle ya duhI durnte| aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI evaM adattANi samAyayanto hotA hai| usakA anta bhI duHkharUpa rase atitto dahio annisso|| hai| isa prakAra rasa meM atRpta hokara corI karane vAlA vaha duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| 71. rasANurattassa narassa evaM isa prakAra rasa meM anurakta puruSa katto suhaM hojja kayAi kiMci? / ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA? tatyovabhoge vi kilesa dukkhaM jise pAne ke lie vyakti duHkha uThAtA nivvattaI jassa karaNa dakkhaM // hai, usa ke upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 uttarAdhyayana sUtra 72. emeva rasammi gao paosaM isI prakAra jo rasa ke prati dveSa uvei dukkhohprNpraao| karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paduddhacitto ya ciNAi kammaM / paramparA ko prApta hotA hai / dveSa yukta jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya du:kha ke kAraNa banate haiN| 73. rase viratto maNuo visogo rasa meM virakta manuSya zokarahita eeNa dukkhohprNprenn| hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI na lippaI bhavamajhe vi santo lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| kamala kA pattA jala se| 74. kAyassa phAsaM gahaNaM vayanti kAya kA viSaya sparza hai| jo taM rAgaheDaM tu mnnunnmaahu| sparza rAga meM kAraNa hai use manojJa taM dosaheDaM amaNunnamAha kahate haiN| jo sparza dveSa kA kAraNa samo ya jo tesu sa viiyraago|| hotA hai use amanojJa kahate haiN| 75. phAsassa kAyaM gahaNaM vayanti kAya sparza kA grAhaka hai, sparza kAyassa phAsaM gahaNaM vynti|| kAya kA grAhya hai| jo rAga kA kAraNa rAgassa heDaM samaNunnamAha hai use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA dosassa heDaM amaNunnamAhu / / kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| 76. phAsesa jo giddhimavei tivvaM jo manojJa sparza meM tIvra rUpa se akAliyaM pAvai se vinnaasN| Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza rAgAure sIyajalAvasanne / ko prApta hotA hai| jaise-vana meM gAhaggahIe mahise va 'rane // jalAzaya ke zItala sparza meM Asakta rAgAtura bhaiMsA magara ke dvArA pakar3A jAtA hai| 77. je yAvi dosaM samaveDa tivvaM jo amanojJa sparza ke prati tIvra taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI duhuntadoseNa saeNa jantu kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA na kiMci phAsaM avarajjhaI se|| hai| isameM sparza kA koI aparAdha nahIM 78. egantaratte . ruDaraMsi phAse jo manohara sparza meM atyadhika atAlise se kuNaI posN| Asakta hotA hai aura amanohara sparza durAssa saMpIlamuvei bAle meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI na lippaI teNa maNI viraago|| pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- pramAda - sthAna 79. phAsANugAsANugae ya jIve carAcare hiMsai 'NegarUve / citteMhi te paritAvei bAle pIlei attaTTagurU kiliTTe // 80. phAsANuvAeNa parigaNa uppAyaNe rakkhaNasannioge / vae vioge ya kahiM suhaM se ? saMbhogakAle ya atittilAbhe // 81. phAse atitte ya pariggahe ya sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adattaM // 82. tahAbhibhUyassa adattahAriNo phAse atittassa pariggahe ya / mAyAmukhaM vaDDui lobhadosA tatthAvi dukkhA na vimuccaI se | / 83. mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle yaduhI durante evaM adattANi samAyayanto phAse atitto duhio aNisso || 84. phAsANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci ? tatyo bhoge vi kilesa dukkhaM nivvattaI jassa karaNa dukkhaM // 349 sparza kI AzA kA anugAmI aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| sparza meM anurakti aura mamattva ke kAraNa sparza ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, saMniyoga meM, tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga- kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai I sparza meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI aura lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastue~ curAtA hai 1 sparza aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta vaha dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai 1 kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai / jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya meM bhI vaha du:khI hotA hai / usakA anta bhI duHkha rUpa / isa prakAra rUpa meM atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura 'AzrayahIna ho jAtA hai / isa prakAra sparza meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA ? jise pAne ke lie duHkha uThAyA jAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 uttarAdhyayana sUtra 85. emeva phAsammi gao paosaM isI prakAra jo sparza ke prati dveSa ubei dukkhohprNpraao| karatA hai, vaha bhI uttarottara aneka duHkhoM paduddacitto ya ciNAi kammaM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| 86. phAse viratto maNuo visogo sparza meM virakta manuSya zokarahita eeNa dukkhohprNprenn| hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI na lippaI bhavamajhe vi santo lipta nahIM hotA hai| jaise jalAzaya meM jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| kamala kA pattA jala se| 87. maNassa bhAvaM gahaNaM vayanti mana kA viSaya bhAva (abhiprAya, taM rAgaheDaM tu mnnunnmaahu| vicAra) hai| jo bhAva rAga meM kAraNa hai, taM dosaheDaM amaNunnamAhu use manojJa kahate haiM aura jo bhAva dveSa samo yajo tesu sa viiyraago|| kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate 88. bhAvassa maNaM gahaNaM vayanti mana bhAva kA grAhaka hai| bhAva mana maNassa bhAvaM gahaNaM vynti| kA grAhya hai| jo rAga kA kAraNa hai, rAgassa heDaM samaNunnamAhu use manojJa kahate haiN| aura jo dveSa kA dosassa heDaM amaNunamAhu // kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| bhAvesu jo giddhimuvei tivvaM jo manojJa bhAvoM meM tIvra rUpa se akAliyaM pAvai se vinnaasN| Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko rAgAure kAmaguNesu giddhe prApta hotA hai| jaise hathinI ke prati kareNumaggAvahie va naage|| AkRSTa kAma guNoM meM Asakta rAgAtura hAthI vinAza ko prApta hotA hai| 90. je yAvi dosaM samuvei tivvaM jo amanojJa bhAva ke prati tIvrarUpa taMsi kkhaNe se u uvei dukkhN| se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane duintadoseNa saeNa jantU durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM na kiMci bhAvaM avarajjhaI se|| bhAva kA koI aparAdha nahIM hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-pramAda-sthAna 351 92. 91. egantarate ruiraMsi bhAve jo manojJa bhAva meM ekAnta Asakta atAlise se kuNaI posN| hotA hai, aura amanojJa meM dveSa karatA hai, dukkhassa saMpIlamuvei bAle vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta na lippaI teNa muNI viraago|| hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotaa| bhAvANugAsANugae ya jIve bhAva kI AzA kA anugAmI carAcare hiMsai 'nnegruuve| vyakti aneka rUpa trasa aura sthAvara cittehi te paritAvei bAle jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane pIleDa attagarU kilide|| prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI jIva vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| 93. bhAvANuvAeNa pariggaheNa bhAva meM anurakta aura mamatva ke uppAyaNe rkkhnnsnnioge| kAraNa bhAva ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, vae vioge ya kahiM suhaM se? sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM saMbhogakAle ya atittilaabhe|| use sukha kahA~ ? use upabhogakAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai| 94. bhAve atitte ya pariggahe ya bhAva meM atapta tathA parigraha meM sattovasatto na uvei tuddhei| Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko atuTThidoseNa duhI parassa prApta nahIM hotaa| vaha asaMtoSa ke doSa lobhAvile AyayaI adattaM // se duHkhI tathA lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastu curAtA hai| 95. taNhAbhibhUyassa adattahAriNo bhAva aura parigraha meM atRpta tathA bhAve atittassa pariggahe yA tRSNA se abhibhUta hokara vaha dUsaroM kI mAyAmusaM var3A lobhadosA vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha tatthAvi dukkhA na vimuccaI se|| va tatvAva dukkhAnAmuSya " bar3hatA hai| kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai| 96. mosassa pacchA ya puratthao ya . jhUTha bolane ke pahale, usake bAda, paogakAle ya dahI drnte| aura bolane ke samaya vaha duHkhI hotA evaM adattANi samAyayanto hai| usakA anta bhI duHkharUpa hai| isa " prakAra bhAva meM atRpta hokara vaha corI bhAve atitto duhiNo annisso|| karatA hai, du:khI aura AzrayahIna ho jAtA hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uttarAdhyayana sUtra 97. bhAvANurattassa narassa evaM isa prakAra bhAva meM anurakta puruSa katto suhaM hojja kayAi kiMci? ko kahA~, kaba aura kitanA sukha tatthovabhoge vi kilesadukkhaM hogA? jise pAne ke lie duHkha nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // uThAtA hai| usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| 98. emeva bhAvammi gao paosaM isI prakAra jo bhAva ke prati dveSa uvei dukkhohprNpraao| karatA hai, vaha uttarottara aneka duHkhoM kI paduddacitto ya ciNAi kammaM paramparA ko prApta hotA hai| dveSa-yukta jaM se puNo hoi duhaM vivaage|| citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| 99. bhAve viratto maNuo visogo bhAva meM virakta manuSya zoka-rahita eeNa dukkhohrNprenn| hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI na lippaI bhavamajhe vi santo lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|| kamala kA pattA jala se| 100. evindiyatthA ya maNassa atthA isa prakAra rAgI manuSya ke lie dukkhassa heDaM maNuyassa raaginno| indriya aura mana ke jo viSaya daHkha ke te ceva thovaM pi kayAi dukkhaM hetu haiM, ve hI vItarAga ke lie kabhI bhI na vIyarAgassa karenti kiNci|| kiMcit mAtra bhI du:kha ke kAraNa nahIM hote haiN| 101. na kAmabhogA samayaM uventi kAma-bhoga na samatA-samabhAva na yAvi bhogA vigaI uventi| lAte haiM, aura na vikRti lAte haiN| jo je tappaosI ya pariggahI ya unake prati dveSa aura mamattva rakhatA hai, so tesu mohA vigaiM uvei // vaha unameM moha ke kAraNa vikRti ko prApta hotA hai| 102. kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, lohaM duguMchaM araiM raiM c| arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, hAsaM bhayaM sogapumithiveyaM puruSa-veda, strI veda, napuMsaka veda, napuMsaveyaM vivihe ya bhaave|| tathA harSa-viSAda Adi vividha bhAvoM ko Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-pramAda-sthAna 353 103. AvajjaI evamaNegarUve aneka prakAra ke vikAroM ko, unase evaMvihe kAmaguNesu stto| utpanna anya aneka kupariNAmoM ko vaha anne ya eyappabhave visese prApta hotA hai, jo kAmaguNoM meM Asakta kAruNNadINe hirime visse|| hai| aura vaha karuNAspada, dIna, lajjita aura apriya bhI hotA hai| " 104. kappaM na icchijja sahAyalicchU . zarIra kI sevArUpa sahAyatA Adi pacchANutAveya tvppbhaavN| kI lipsA se kalpayogya ziSya kI bhI evaM viyAre amiyappayAre icchA na kre| dIkSita hone ke bAda AvajjaI indiycorvsse|| anutapta hokara tapa ke prabhAva kI icchA na kare / indriyarUpI cAroM ke vazIbhUta jIva aneka prakAra ke aparimita vikAroM ko prApta karatA hai| 105. tao se jAyanti paoyaNAiM vikAroM ke hone ke bAda moharUpI nimajjiDaM mohmhnnnnvmmi| mahAsAgara meM DubAne ke lie viSayAsuhesiNo dukkhaviNoyaNaTThA sevana evaM hiMsAdi aneka prayojana tappaccayaM ujjamae ya raagii|| upasthita hote haiN| taba vaha sukhAbhi lASI rAgI vyakti duHkha se mukta hone ke lie prayatna karatA hai| 106. virajjamANassa ya indiyatthA saddAiyA taaviyppgaaraa| na tassa savve vi maNunnayaM vA nivvattayantI amaNunnayaM vaa|| indriyoM ke jitane bhI zabdAdi viSaya haiM, ve sabhI virakta vyakti ke mana meM manojJatA athavA amanojJatA utpanna nahIM karate haiN| 107. evaM sasaMkappavikappaNAsuM "apane hI saMkalpa-vikalpa saba saMjAyaI smymuvttttiyss| doSoM ke kAraNa haiM, indriyoM ke viSaya atthe ya saMkappayao tao se nahIM"--aisA jo saMkalpa karatA hai, pahIyae kAmaguNesu thaa| usake mana meM samatA jAgRta hotI hai aura usase usakI kAma-guNoM kI tuSNA kSINa hotI hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 uttarAdhyayana sUtra 108. sa vIyarAgo kayasavvakicco vaha kRtakRtya vItarAga AtmA khavei nANAvaraNaM khnnnnN| kSaNabhara meM jJAnAvaraNa kA kSaya karatA taheva jaM daMsaNamAvarei hai| darzana ke AvaraNoM ko haTAtA hai jaM ca'ntarAyaM pakarei kammaM // aura antarAya karma ko dUra karatA hai| 109. savvaM tao jANai pAsae ya usake bAda vaha saba jAnatA hai amohaNe hoi nirntraae| aura dekhatA hai, tathA moha aura antarAya aNAsave jhANasamAhijutte se rahita hotA hai| nirAzrava aura zuddha Aukkhae mokkhamuveisuddhe // hotA hai| dhyAna-samAdhi se sampanna hotA hai| AyuSya ke kSaya hone para mokSa ko prApta hotA hai| 110. so tassa savvassa duhassa mukko jo jIva ko sadaiva bAdhA-pIr3A jaM bAhaI sayayaM jntumeyN| dete rahate haiM, una samasta duHkhoM se tathA dIhAmayavippamukko pasatyo dIrghakAlIna karmoM se mukta hotA hai| taba to hoi accantasuhI kytyo|| vaha prazasta, atyanta sukhI tathA kRtArtha hotA hai| 111. aNAikAlappabhavassa eso anAdi kAla se utpanna hote Ae savvassa dukkhassa pmokkhmggo| sarva duHkhoM se mukti kA yaha mArga viyAhio jaM samavicca sattA batAyA hai| use samyak prakAra se kameNa accantasahI bhavanti // svIkAra kara jIva kramaza: atyanta (ananta) sukhI hote haiN| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 karma-prakRti vibhAva meM karmabandha hotA hai aura svabhAva meM karmabandha se mukti hotI hai| svarUpa kI apekSA se vizva ke tamAma jIva samAna haiN| unameM mUlata: koI bheda nahIM hai| jo bheda hai vaha karmoM ke hone tathA na hone ke kAraNa hai| karma jar3a hai, pudgala hai| rAgAdi vibhAva pariNati ke kAraNa jIva kA karma ke sAtha bandha hotA hai / bandha anAdi hai| yaha kaba huA? yaha nahIM batAyA jA sakatA, kyoMki abandha sthiti pUrva meM kabhI thI hI nhiiN| karma ATha haiN| vastuta: karmavargaNA ke paramANuoM meM koI bhinnatA nahIM hai| kintu jIva ke bhinna-bhinna adhyavasAyoM ke kAraNa karmoM kI prakRti meM tathA sthiti meM bhinnatA AtI hai| jaise jJAnI ke jJAna kI avahelanArUpa adhyavasAya meM jIva jJAnAvaraNa-rUpa meM karma-pudgaloM ko apanI ora AkRSTa karatA hai| avahelanA ke adhyavasAya meM tIvra evaM manda Adi aneka bhAvanAe~ samAviSTa haiN| aneka prakAra kI uttejanAe~ haiN| adhyavasAya kI sthiti meM bhinnatA hai| ata: jina karmapudgaloM ko jIva grahaNa karatA hai, unakA adhyavasAya kI pramukhatA se tIvratA tathA mandatA meM vargIkaraNa hotA hai| viziSTa bodharUpa jJAna ko AcchAdita karane vAlA jJAnAvaraNIya karma hotA hai| isI prakAra anya karmoM ke sambandha meM bhI samajha lenA caahie| sAmAnya bodha ko DhA~ka dene vAlA darzanAvaraNIya karma hotA hai| jo sukha aura duHkha kA hetu banatA hai, vaha vedanIya karma hai| jo darzana aura cAritra meM vikRti paidA karatA hai, vaha mohanIya karma hai| jIvana-kAla kA nirdhAraNa Ayu-karma karatA hai| U~ca athavA nIca gotra kA kAraNa gotra-karma hai| zakti kA avarodhaka karma antarAya hai| inakI uttara prakRtiyA~ 148 haiN| 355 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 uttarAdhyayana sUtra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karma kI utkRSTa sthiti tIsa kroDAkroDa sAgara hai aura jaghanya antarmuhUrta / mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kroDAkroDa sAgara hai tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta / Ayu-karma kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgara hai tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta / nAma aura gotra-karma kI utkRSTa sthiti bIsa kroDAkroDa sAgara hai aura jaghanya sthiti ATha muhUrta hai| karmoM kA anubhAva arthAt phala tIvra aura manda pariNAmoM se baddha hue karmoM ke anusAra hotA hai| ***** Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimaM ajjhayaNaM : trayastriMza adhyayana ___ kammapayaDI : karma-prakRti 1. hindI anuvAda maiM anupUrvI ke kramAnusAra ATha karmoM kA varNana karU~gA, jinase ba~dhA huA yaha jIva saMsAra meM parivartanaparibhramaNa karatA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, moha tathA Ayu karma nAma-karma, gotra aura antarAya saMkSepa se ye ATha karma haiN| aTTha kammAI vocchAmi ANupuTviM jhkkmN| jehiM baddho ayaM jIvo saMsAre parivattae / nANassAvaraNijjaM daMsaNAvaraNaM thaa| veyaNijjaM tahA mohaM AukammaM taheva y|| nAmakammaM ca goyaM ca antarAyaM taheva y| evameyAi kammAI aTTeva u smaaso|| nANAvaraNaM paMcavihaM sayaM aabhinnibohiyN| ohinANaM tiyN| maNanANaM ca kevalaM // nidA taheva payalA niddAniddA ya payalapayalA y| tatto ya thINagiddhI u paMcamA hoi naayvvaa|| jJAnAvaraNa karma pA~ca prakAra kA hai-zruta-jJAnAvaraNa, AbhinibodhikajJAnAvaraNa, avadhi-jJAnAvaraNa, manojJAnAvaraNa, aura kevl-jnyaanaavrnn| nidrA, pracalA, nidrA-nidrA, pracalA pracalA aura pA~cavIM styAnagRddhi / 357 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 uttarAdhyayana sUtra cakSu-darzanAvaraNa, acakSu-darzanAvaraNa, avadhi-darzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa-ye nau darzanAvaraNa karma ke vikalpa-bheda haiN| __vedanIya karma ke do bheda haiM--sAta vedanIya aura asAta vedanIya / sAta aura asAta vedanIya ke aneka bheda haiN| mohanIya karma ke bhI do bheda haiMdarzana mohanIya aura cAritra mohniiy| darzana mohanIya ke tIna aura cAritramohanIya ke do bheda haiN| samyaktva, mithyAtva aura samyakmithyAtva-ye tIna darzana mohanIya kI prakRtiyA~ haiN| 6. cakkhumacakkhu-ohissa daMsaNe kevale ya aavrnne| evaM tu navavigappaM nAyavvaM dNsnnaavrnnN| veyaNIyaM pi ya duvihaM sAyamasAyaM ca aahiyN| sAyassa u bahU bheyA emeva asAyassa vi|| mohaNijjaM pi duvihaM daMsaNe caraNe thaa| daMsaNaM tivihaM vuttaM caraNe duvihaM bhve|| sammattaM ceva micchattaM sammAmicchattameva y| eyAo tinni payaDIo mohaNijjassa dNsnne|| 10. carittamohaNaM kamma duvihaM tu viyAhiyaM / kasAyamohaNijjaM tu nokasAyaM taheva y|| solasavihabheeNaM kammaM tu ksaayjN| sattavihaM navavihaM vA kammaM nokasAyajaM / / 12. neraiya-tirikkhAu maNussAu taheva y| devAuyaM cautthaM tu AukammaM cauvvihaM / / 13. nAma kammaM tu davihaM suhamasuhaM ca aahiyN| suhassa u bahU bheyA emeva asuhassa vi|| cAritra mohanIya ke do bheda haiMkaSAya mohanIya aura nokaSAya mohniiy| kaSAya mohanIya karma ke solaha bheda haiN| nokaSAya mohanIya karma ke sAta athavA nau bheda haiN| Ayu karma ke cAra bheda haiMnairayika Ayu, niryag Ayu, manuSya Ayu aura dev-aayu| nAma karma ke do bheda haiM--zubha nAma aura azubha-nAma / zubha ke aneka bheda haiN| isI prakAra azubha ke bhii| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33- karma - prakRti 14. goyaM kammaM duvihaM ucca nIyaM ca AhiyaM / uccaM aTThavihaM hoi evaM nIyaM pi AhiyaM // 15. dANe lAbhe ya bhoge ya abhoge vIrie tahA / paMcavihamantarAyaM samAseNa viyAhiyaM // 16. eyAo mUlapayaDIo / uttarAo ya AhiyA / pasaggaM khettakAle ya bhAvaM cAduttaraM suNa // 17. savvesiM ceva kammANaM paesaggamaNantagaM / gaNThiya-sattAIyaM anto siddhANa AhiyaM // 18. savvajIvANa kammaM tu saMgahe chaddisAgayaM / savvesu vi paesesu savvaM savveNa baddhagaM // 19. udahIsarinAmANaM tIsa koDikoDio | ukkosiyA ThiI hoi antomuhuttaM jahanniyA / / 20. AvaraNijjANa duhaMpi veyaNijje taheva ya / antarAe ya kammammi ThiI esA viyAhiyA || 359 gotra karma ke do bheda haiM- ucca gotra aura nIca gotra / ina donoM ke ATha-ATha bheda haiM 1 saMkSepa se antarAya karma ke pA~ca bheda haiM- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / ye karmoM kI mUla prakRtiyA~ aura uttara prakRtiyA~ kahI gaIM haiN| isake Age unake pradezAgra- dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko suno| eka samaya meM grAhya-baddha hone vAle sabhI karmoM kA pradezAgra-karmapudgalarUpa dravya ananta hotA hai / vaha granthiga sattvoM se - arthAt granthibheda na karane vAle ananta abhavya jIvoM se ananta guNa adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAga jitanA hotA hai / sabhI jIvoM ke lie saMgraha -- baddha karane yogya karma - pudgala chahoM dizAoM meM - AtmA se spRSTa- avagAhita sabhI AkAza pradezoM meM haiM / sabhI karma - pudgala bandha ke samaya AtmA ke sabhI pradezoM ke sAtha baddha hote haiM / utkRSTa sthiti tIsa koTi-koTi udadhisadRza - sAgaropama kI hai| aura jaghanya sthiti antarmuhurta kI hai : do AvaraNIya karma arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA vedanIya aura antarAya karma kI yaha (uparyukta) sthAI gaI hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koTi-koTi sAgaropama kI hai| aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| Aya-karma kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai ; aura jaghanya sthiti anrtamuhUrta kI hai| 21. udahIsarinAmANaM sattaraM koddikoddio| mohaNijjassa ukkosA antomuhuttaM jahaniyA // 22. tettIsa sAgarovamA ukkoseNa viyaahiyaa| ThiI u Aukammassa antomuhuttaM jhnniyaa|| 23. udahIsarinAmANaM vIsaI koddikoddio| nAmagottANaM ukkosA aTThamuhuttA jhnniyaa|| 24. siddhANa'NantabhAgo ya aNubhAgA havanti / savvesu vi paesaggaM savvajIvesu'icchiyaM // nAma aura gotra-karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTi-koTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti ATha muhUrta kI siddhoM ke anantaveM bhAjitane karmoM ke anubhAga (rasa vizeSa) haiN| sabhI anubhAgoM kA pradeza-parimANa sabhI bhavya aura abhavya jIvoM se atikrAnta hai, adhika hai| ___isalie ina karmoM ke anubhAgoM ko jAnakara buddhimAn sAdhaka inakA saMvara aura kSaya karane kA prayatna kre| 25. tamhA eesi kammANaM aNubhAge viyaanniyaa| eesiM saMvare ceva khavaNe ya jae buhe|| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 lezyAdhyayana kaSAyazliSTa AtmapariNAma hI bandha ke hetu haiM / zubhAzubha pravRtti kA mUlAdhAra zubhAzubha lezyA haiM / sAmAnyataH mana Adi yogoM se anuraMjita tathA vizeSataH kaSAyAnuraMjita AtmapariNAmoM se jIva eka viziSTa paryAvaraNa paidA karatA hai / yaha paryAvaraNa hI lezyA hai / vastuta: pUrva pratibaddha saMskAroM ke anusAra jIva ke adhyavasAya hote haiM aura adhyavasAyoM ke anurUpa hI jIva kI acchI-burI pravRtti hotI hai / bhAvI karmoM kI zrRMkhalA bhI isI adhyavasAya kI paramparA se sambandhita hai / bhAva se dravya aura dravya se bhAva kI kAryakAraNarUpa paramparA hai| ataH lezyA bhI bhAva aura dravya donoM prakAra kI haiM / dravya lezyAe~ paudgalika hotI haiM, ataH inake varNa, rasa, gaMdha, sparza Adi kA bhI ullekha huA hai / athavA vaha antarmana kI zubhAzubha vicAradhArA ke lie sarvasAdhAraNa ke bodhArtha eka zAstrIya rUpaka bhI ho sakatA hai| vaise Aja ke vijJAna ne mAnava- - mastiSka meM sphurita hone vAle vicAroM ke citra bhI lie haiM, jinameM acche-bure raMga ubhare haiM / meM prastuta zAstrakAra yaha kahanA cAhate haiM ki vyakti ke jIvana kA nirmANa usake apane vicAra meM hai / vaha jaisA bhI cAhe, apane ko banA sakatA hai / bAhya aura Antarika donoM hI jagat eka dUsare se prabhAvita hote haiM / pudgala se jIva prabhAvita hotA hai aura jIva se pudgala / donoM kA paraspara prabhAva hI prabhA hai, AbhA hai, kAnti hai, chAyA hai / ise hI darzana kI bhASA meM lezyA kahA gayA hai / ***** Sco Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsaimaM ajjhayaNaM : catustriMza adhyayana lesajjhayaNaM : lezyAdhyayana lesajjhayaNaM pavakkhAmi ANupulviM jahakkama / chaNhaM pi kammalesANaM aNubhAve suNeha me|| nAmAiM vnnnn-rs-gndhphaas-prinnaam-lkkhnnN| ThANaM ThiiM gaI cAuM lesANaM tu suNeha me // hindI anuvAda maiM anupUrvI ke kramAnusAra lezyAadhyayana kA nirUpaNa kruuNgaa| mujhase tuma chahoM lezyAoM ke anubhAvoMrasa-vizeSoM ko suno| lezyAoM ke nAma, varNa, rasa, gandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya ko mujhase suno| kiNhA nIlA ya kAU ya teU pamhA taheva y| sukkalesA ya chaTThA u nAmAiM tu jhkkmN|| nAma dvArakramaza: lezyAoM ke nAma isa prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, tejas, padma aura shukl| 4. jImUyaniddhasaMkAsA gavala'riTThagasanibhA / khaMjaNaMjaNa-nayaNanibhA kiNhalesA u vnnnno|| varNa dvAra kRSNa lezyA kA varNa snigdha arthAt sajala megha, mahiSa, zrRMga, ariSTaka (droNakAka athavA ariSTa phala-rIThA) khaMjana, aMjana aura netratArikA ke samAna (kAlA) hai| 362 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34-lezyAdhyayana nIlA-'sogasaMkAsA cAsapicchasamappabhA / veruliyaniddhasaMkAsA nIlalesA u vnnnno| nIla lezyA kA varNa-nIla azoka vRkSa, cAsa pakSI ke paMkha aura snigdha vaiDUrya maNi ke samAna (nIlA) 6. ayasIpuSphasaMkAsA koilcchdsnibhaa| pArevayagIvanibhA kAulesA u vnnnno|| kApota lezyA kA varNa-alasI ke phUla, koyala ke paMkha aura kabUtara kI grIvA ke varNa ke samAna (kucha kAlA aura kucha lAla-jaisA) mizrita hai| hiMguluyadhAusaMkAsA trunnaaiccsnnibhaa| suyatuNDa-paIvanibhA teulesA u vnnnno|| tejolezyA kA varNa-hiMgula, dhAtu-gerU, udIyamAna taruNa sUrya, tote kI coMca, pradIpa kI lau ke samAna (lAla) hotA hai| hariyAlabheyasaMkAsA hliddaabheysNnibhaa| saNAsaNakusumanibhA pamhalesA u vnnnno| padama lezyA kA varNa-haritAla aura haldI ke khaNDa, tathA saNa aura asana ke phUla ke samAna (pIlA) hai| saMkhaMkakundasaMkAsA khiirpuursmppbhaa| rayayahArasaMkAsA sukkalesA u vnnnno| zukla lezyA kA varNa-zaMkha, aMkaratna (sphaTika jaisA zveta ratnavizeSa), kunda-puSpa, dugdha-dhArA, cAMdI ke hAra ke samAna (zveta) hai| rasa dvAra 10. jaha kaDuyatumbagaraso kaDuvA, tUmbA, nIma tathA kar3avI nimbaraso kdduyrohinnirsovaa| rohiNI kA rasa jitanA kaDuvA hotA hai, eto vi aNantaguNo usase ananta guNa adhika kaDuvA kRSNa raso u kiNhAe naayvvo| lezyA kA rasa hai| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 11. jaha tigaDuyassa ya raso tikkho jaha hatyipippalIe vA / etto vi aNantaguNo raso u nIlAe nAyavvo / 12. jaha taruNa ambagaraso tuvarakaviTThassa vAvi jArisao / vi aNantaguNo raso u kAUe nAyavvo / 13. jaha pariNayambagaraso pake hue Ama aura pake hue pakkakaviThassa bAvi jArisao / kapittha kA rasa jitanA khaTa-mIThA hotA etto vi aNantaguNo hai, usase ananta guNa adhika khaTaraso u teUe nAyavvo // mIThA tejolezyA kA rasa hai 1 15. khajjUra- muddiyaraso 14. varavAruNIe raso uttama surA, phUloM se bane vividha vivihANa va AsavANa jArisao / Asava, madhu (madyavizeSa), tathA maireyaka mahu-meragassa va raso (sarakA) kA rasa jitanA amla - kasailA to pamhAe hotA hai, usase ananta guNa adhika paraeNaM / amla - kasailA padma lezyA kA rasa hai / khIraraso khaNDa- sakkara raso vA / etto vi aNantaguNo raso u sukkAe nAyavvo / to sANaM va uttarAdhyayana sUtra trikaTu aura gajapIpala kA rasa jitanA tIkhA hai, usase ananta guNa adhika tIkhA nola lezyA kA rasa 1 gandha dvAra 16. jaha gomassa gandho gAya, kutte aura sarpa ke mRtaka suNagamaDagassa va jahA ahimaDassa / zarIra kI jaise durgandha hotI hai, usase vi antaguNo ananta guNa adhika durgandha tInoM aprazasta lezyAoM kI hotI hai / appasatthANaM // 17. jaha surahikusumagandho gandhavAsANa pissamANANaM / eto vi pasatyalesANa tiNhaM pi / kacce Ama aura kacce kapittha kA rasa jaise kasailA hotA hai, usase ananta guNa adhika kasailA kApota lezyA kA rasa hai / khajUra, mRdvIkA (dAkha), kSIra, khA~Da aura zakkara kA rasa jitanA mIThA hotA hai usase ananta guNa adhika mIThA zukla- lezyA kA rasa hai / sugandhita puSpa aura pIse jA rahe sugandhita padArthoM kI jaisI gandha hai, usase ananta guNa adhika sugandha tInoM prazasta lezyAoM kI haiN| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34-lezyAdhyayana 365 sparza dvAra18. jaha karagayassa phAso krakaca (karavata), gAya kI jIbha gojibbhAe va sAgapattANaM / aura zAka vRkSa ke patroM kA sparza jaise etto vi aNantaguNo karkaza hotA hai, usase ananta guNa lesANaM appasatthANaM / / adhika karkaza sparza tInoM aprazasta lezyAoM kA hai| 19. jaha bUrassa va phAso bUra (vanaspativizeSa), navanIta, navaNIyassa va siriiskusumaannN| sirISa ke puSpoM kA sparza jaise komala eto vi aNantagaNo hotA hai, usase ananta guNa adhika pasatthalesANa tiNhaM pi|| komala sparza tInoM prazasta lezyAoM kA hai| pariNAma dvAra20. tiviho va navaviho vA lezyAoM ke tIna, nau, sattAIsa, sattAvIsaivihekkasIo vaa| ikkAsI athavA do-sau teMtAlIsa dasao teyAlo vA pariNAma (jaghanya, madhyama, utkRSTa Adi) lesANaM hoi prinnaamo|| hote haiN| lakSaNa dvAra21. paMcAsavappavatto jo manuSya pA~ca AzravoM meM pravRtta tIhi agutto chasuMavirao y| hai, tIna guptiyoM meM agupta hai, SaTkAya tivvArambhapariNao meM avirata hai, tIvra Arambha meM hiMsA suddo sAhasio nro| Adi meM saMlagna hai, kSudra hai, sAhasI arthAt avivekI hai22. niddhandhasapariNAmo ni:zaMka pariNAma vAlA hai, nRzaMsa nissaMso ajiindio| (krUra) hai, ajitendriya hai--ina sabhI eyajogasamAutto yogoM se yukta hai, vaha kRSNa lezyA meM kiNhalesaM tu pariName // pariNata hotA hai| 23. issA-amarisa-atavo jo IrSyAlu hai, amarSa-kadAgrahI avijja-mAyA ahIriyA y| hai, atapasvI hai, ajJAnI hai, mAyAvI hai, geddhI paose ga saDhe lajjA rahita hai, viSayAsakta hai, dveSI hai, pamatte rasalolue sAyagavesae y|| dhUrta hai, pramAdI hai, rasa-lolupa hai, sukha kA gaveSaka hai Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 24. ArambhAo avirao khudda sAhassio naro / jogamA nIlalesaM tu pariName // 25. vaMke vaMkasamAyAre niyaDille aNujjue / paliuMcaga ohie micchadiTTI aNArie || 26. upphAlaga-duTTavAI ya teNe yAvi ya maccharI / eyajogasamAutto kAule ta pariName | tu 27. nIyAvittI acavale amAI akuUhale / viNIyaviNae dante jogavaM uvahANavaM // daDhadhamme vajjabhIrU hiesae / 28. piyadhamme telasaM tu pariName || 29. payaNukkoha-mANe ya mAyA- lobhe ya payaNue / dantappA pasantacitte jogavaM vahAvaM // uttarAdhyayana sUtra jo Arambha se avirata hai, kSudra hai, duHsAhasI hai - ina yogoM se yukta manuSya nIla lezyA meM pariNata hotA hai / jo manuSya vakra hai - vANI se Ter3hA hai, AcAra se Ter3hA hai, kapaTa karatA hai, saralatA se rahita hai, prati-kuJcaka hai-- apane doSoM ko chupAtA hai, auSadhika hai-- sarvatra chadma kA prayoga karatA hai / mithyAdRSTi hai, anArya hai-- utpAsaka hai-- gaMdA majAka karane vAlA hai, duSTa vacana bolatA hai, cora hai, matsarI hai, ina sabhI yogoM se yukta vaha kApota lezyA meM pariNata hotA hai / jo namra hai, acapala hai, mAyA se rahita hai, akutUhala hai, vinaya karane meM nipuNa hai, dAnta hai, yogavAn haisvAdhyAya Adi ke dvArA samAdhisampanna hai, upadhAna (zrutopacAra arthAt zruta - adhyayana ke samaya vihita tapa ) karane vAlA hai / priyadharmI hai, dRdhadharmI hai, pApa - bhIru hai, hitaiSI hai-- ina sabhI yogoM se yukta vaha tejolezyA meM pariNata hotA hai / krodha, mAna, mAyA aura lobha jisake atyanta alpa haiM, jo prazAntacitta hai, apanI AtmA kA damana karatA hai, yogavAn hai, upadhAna karane vAlA hai-- Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34-lezyAdhyayana 367 jo mita-bhASI hai, upazAnta hai, jitendriya hai-ina sabhI yogoM se yukta vaha padma lezyA meM pariNata hotA hai| 30. tahA payaNuvAI ya uvasante jiindie| eyajogasamAutte pamhalesaM tu prinnme|| 31. aTTaruddANi vajjittA dhammasukkANi jhaaye| pasantacitte dantappA samie gutte ya guttihiM / / 32. sarAge vIyarAge vA uvasante jiindie| eyajoga-samAutto sukkalesaM tu prinnme|| 33. asaMkhijjANosappiNINa ussappiNINa je smyaa| saMkhAIyA logA lesANa hunti tthaannaaii|| Artta aura raudra adhyAnoM ko chor3akara jo dharma aura zakla dhyAna meM lIna hai, jo prazAnta-citta aura dAnta hai, pA~ca samitiyoM se samita aura tIna guptiyoM se gupta hai sarAga ho yA vItarAga, kintu jo upazAnta hai, jitendriya hai-ina sabhI yogoM se yukta vaha zukla lezyA meM pariNata hotA hai| sthAna dvAra asaMkhya avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, asaMkhya yojana pramANa loka ke jitane AkAza-pradeza hote haiM, utane hI lezyAoM ke sthAna (zubhAzubha bhAvoM kI car3hatI-utaratI bhUmikAe~) hotI haiN| sthiti dvAra kRSNa-lezyA kI jaghanya (kama se kama) sthiti muhUrtArdha arthAt antar muhUrta hai aura utkRSTa sthiti eka muhUrta-adhika tetIsa sAgara hai| 34. muhuttaddhaM tu jahannA tettIsaM sAgarA muhutt'hiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA kiNhalesAe / 35. muhUttaddhaM tu jahannA dasa udahI paliyamasaMkha bhaagmbbhhiyaa| ukkosA hoi ThiI nAyavvA niillesaae|| nIla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara haiN| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 uttarAdhyayana sUtra 36. muhattaddhaM tu jahannA kApota lezyA kI jaghanya sthiti tiNNudahI paliyamasaMkha- antarmuhUrta hai aura utkRSTa sthiti bhaagmbbhhiyaa| palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika ukkosA hoi ThiI tIna sAgara hai| nAyavvA kaaulesaae|| 37. muhattattaddhaM tu jahannA tejo lezyA kI jaghanya sthiti doudahI paliyamasaMkha- antar muhUrta hai aura utkRSTa sthiti bhaagmbbhhiyaa| palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika ukkosA hoi ThiI do sAgara hai| nAyavvA teulesaae| 38. muhattaddhaM tu jahannA padma lezyA kI jaghanya sthiti dasa honti sAgarA muhtt'hiyaa| antar-muhUrta hai aura utkRSTa sthiti eka ukkosA hoi ThiI muhUrta-adhika dasa sAgara hai| nAyavvA pmhlesaae| 39. muhuttaddhaM tu jahannA zakla lezyA kI jaghanya sthiti tettIsaM sAgarA muhutthiyaa| antar muhUrta hai aura utkRSTa sthiti ukkosA hoi ThiI ___ muhUrta-adhika tetIsa sAgara hai| nAyavvA sukkalesAe / esA khalu lesANaM gati kI apekSA ke binA yaha oheNa ThiI u vaNNiyA hoii| lezyAoM kI ogha-sAmAnya sthiti hai| causu vi gaIsu etto aba cAra gatiyoM kI apekSA se lezyAoM kI sthiti kA varNana lesANa ThiiM tu vocchAmi / / kruuNgaa| 41. dasa vAsasahassAI kApota lezyA kI jaghanya sthiti kAUe ThiI jahanniyA hoi|| dasa hajAra-varSa hai aura utkRSTa sthiti tiNNudahI paliovama- palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika asaMkhabhAgaM ca ukkosaa| tIna sAgara hai| 42. tiNNudahI paliya- nIla lezyA kI jaghanya sthiti masaMkhabhAgA jahanneNa niiltthiii| palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa udahI paliovama- tIna sAgara hai aura utkRSTa sthiti asaMkhabhAgaM ca ukkosA // palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai| 40. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34- lezyAdhyayana 43. dasa udahI paliyamasaMkhabhAgaM jahanniyA hoi| tettIsasAgarAI ukkosA kiNhAe // neraiyANaM hoi 44. esA sANa ThiI u vaNiyA ho / teNa paraM vocchAmi tiriya- maNussANa devANaM || 45. antomuhuttamaddhaM ThiI jahiM jahiM jA u / tiriyANa narANaM vA vajjittA kevalaM lesaM // 46. muhuttaddhaM tu jahannA ukkosA hoi koDI u / navahi varisehi UNA sukkalesAe / tiriya - narANaM nAyavvA 47. esA 48. dasa lesANa ThiI u vaNNiyA hoi| teNa paraM vocchAmi lesANa ThiI u devANaM // vAsasahassAiM kiNhA ThiI jahanniyA hoi| paliyamasaMkhijjaimo ukkosA hoi kiNhAe // 49. jA kiNhAe ThiI khalu ukkosA sAu samayamambhahiyA / jahaneNaM nIlAe paliyamasaMkhaM tu ukkosA // 369 kRSNa- lezyA kI jaghanya-sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgara hai 1 nairiyaka jIvoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana kiyA hai| isake bAda tiryaMca, manuSya aura devoM kI zyA- sthiti kA varNana karU~gA / kevala zukla lezyA ko chor3akara manuSya aura tiryaMcoM kI jitanI bhI lezyAe~ haiM, una saba kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta hai / zukla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai aura utkRSTa sthiti na varSa nyUna eka karor3a pUrva hai / manuSya aura tiryaMcoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana kiyA hai| isase Age devoM kI lezyAoM kI sthiti kA varNana karU~gA / kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / kRSNa lezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase ekaM samaya adhika nIla lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika hai / 50. jA nIlAe ThiI khalu nIla lezyA kI jo utkRSTa sthiti ukkosA sAu samayamabbhahiyA / hai, usase eka samaya adhika kApota janeNaM kAUe lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura paliyamasaMkhaM ca ukkosA // palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika utkRSTa sthiti hai / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 uttarAdhyayana sUtra 51. teNa paraM vocchAmi isase Age bhavanapati, vyantara, teulesA jahA surgnnaannN| jyotiSka aura vaimAnika devoM kI bhavaNavai-vANamantara- tejolezyA kI sthiti kA nirUpaNa joisa-vemANiyANaM ca // kruuNgaa| 52. paliovamaM jahannA tejolezyA kI jaghanya sthiti eka ukkosA sAgarA u dnnh'hiyaa| palyopama hai aura utkRSTa sthiti paliyamasaMkhejjeNaM palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hoI bhAgeNa teuue| adhika do sAgara hai / 53. dasa vAsasahassAiM tejo lezyA kI jaghanya sthiti dasa teUe ThiI jahanniyA hoi| hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti duNNudahI paliovama palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga asaMkhabhAgaM ca ukkosaa| adhika do sAgara hai| 54. jA teUe ThiI khalu tejolezyA kI jo utkRSTa sthiti ukkosA sA usmymbbhhiyaa| hai, usase eka samaya adhika padma jahanneNaM pamhAe dasa u lezyA kI jaghanya sthiti hai aura muhuttahiyAiM ca ukkosaa| utkRSTa sthiti eka muhUrta adhika dasa sAgara hai| 55. jA pamhAe ThiI khalu . jo padma lezyA kI utkRSTa sthiti ukkosA sAu smymbbhhiyaa| hai, usase eka samaya adhika zukla jahanneNaM sakkAe lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura * utkRSTa sthiti eka maharta-adhika tetIsa tettIsa-muhattamabbhahiyA // sAgara hai|| gati dvAra56. kiNhA nIlA kAU kRSNa, nIla aura kApota-ye tinni vi eyAo ahmmlesaao| tInoM adharma lezyAe~ haiN| ina tInoM se eyAhi tihi vi jIvo jIva aneka bAra durgati ko prApta hotA duggaiM uvavajjaI bhuso|| hai| 57. teU pamhA sakkA tejo-lezyA, padma lezyA aura tinni vi eyAo dhmmlesaao| zukla-lezyA-ye tInoM dharma lezyAe~ eyAhi tihi vi jIvo haiN| ina tInoM se jIva aneka bAra suggaiM uvavajjaI bhuso|| sugati ko prApta hotA hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34-lezyAdhyayana 371 Arya dvAra58. lesAhiM savvAhiM prathama samaya meM pariNata sabhI paDhame samayammi pariNayAhiM tu| lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava na vi kassavi uvavAo meM upanna nahIM hotaa| pare bhave asthi jIvassa / / 59. lesAhiM savvAhiM antima samaya meM pariNata sabhI carame samayammi pariNayAhiM tu| lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava na vi kassavi uvavAo meM utpanna nahIM hotaa| pare bhave asthi jIvassa // 60. antamuhuttammi gae lezyAoM kI pariNati hone para antamuhuttammi sesae cev| antar muhUrta vyatIta ho jAtA hai aura lesAhi prinnyaahiN| jaba antarmuhUrta zeSa rahatA hai, usa samaya jIvA gacchanti paraloyaM // jIva paraloka meM jAte haiN| upasaMhAra61. tamhA eyANa lesANaM ata: lezyAoM ke anubhAga ko aNubhAge viyaanniyaa| jAnakara aprazasta lezyAoM kA appasatthAo vajjittA parityAga kara prazasta lezyAoM meM pasatthAo ahiTThajjAsi // adhiSThita honA caahie| -tti bemi| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 anagAra-mArga - gati asaMgatA vItarAgatA kA prathama caraNa hai| kevala ghara chor3ane bhara se hI koI anagAra nahIM ho jAtA / anagAra dharma eka sudIrgha sAdhanA hai, jisake lie satata satarka evaM sajaga rahanA hotA hai / U~ce-nIce, acche-bure prasaMgoM para apane ko saMbhAlanA par3atA hai / ata: anagAra mArga para gati ke lie sAdhaka ko kevala zAstravihita sthUla kriyAkANDoM para hI nahIM, anya sUkSma bAtoM para bhI lakSya rakhanA Avazyaka hai| kyoMki bAhara meM saMga se mukta honA AsAna hai, kintu bhItara meM asaMga honA eka dUsarI hI bAta hai / aura bhItara meM asaMga tabhI huA jA sakatA hai, jaba dehAdi se sambandhita Asakti evaM rAgAtmaka bandhana samApta ho jAe~ / yahA~ taka ki sAdhaka na mRtyu ko cAhe, na jIvana ko jIvana-maraNa kI cAha se hI jo mukta ho gayA hai, use aura kaunasI dUsarI cAha ho sakatI hai ? anagAra dharma icchAnirodha kA hI dharma hai| saMsAra kA artha hI kAmanA hai, vAsanA hai / aura usase mukta honA hI vastutaH saMsAra- mukti hai / 1 ***** 373 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNatIsaimaM ajjhayaNaM : paMcatriMza adhyayana aNagAramaggagaI: anagAra-mArga-gati - hindI anuvAda mujha se jJAniyoM dvArA upadiSTa mArga ko ekAgra mana se suno, jisakA AcaraNa kara bhikSu duHkhoM ko anta karatA hai| gRhavAsa kA parityAga kara pravajita huA muni, ina saMgoM ko jAne, jinameM manuSya Asakta-pratibaddha hote haiN| 1. suha megaggamaNA maggaM baddhehi desiyN| jamAyaranto bhikkha dukkhANa'ntakaro bhve|| gihavAsaM pariccaMjja pavajjaMassio munnii| ime saMge viyANijjA jehiM sajjanti maannvaa|| 3. taheva hiMsaM aliyaM cojjaM abmbhsevnnN| icchAkAmaM ca lobhaM ca saMjao privjje| 4. maNoharaM cittaharaM malladhUveNa vaasiyN| sakavADaM paNDurulloyaM maNasA vi na ptthe|| 5. indiyANi u bhikkhussa tArisammi uvsse| dukkarAI nivAre kaamraagvivddddnne|| saMyata bhikSu hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya, icchA-kAma (aprApta vastu kI AkAMkSA) aura lobha se dUra rhe| manohara citroM se yukta, mAlya aura dhUpa se suvAsita, kivAr3oM tathA sapheda caMdovA se yukta-aise cittAkarSaka sthAna kI mana se bhI icchA na kre| kAma-rAga ko bar3hAne vAle isa prakAra ke upAzraya meM indriyoM kA nirodha karanA bhikSu ke lie duSkara hai| 374 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 - anagAra - mArga - gati 6. susANe sunnagAre vA rukmUle va egao / parikke parakaDe vA vAsaM tattha bharoya || 7. phAsUyammi aNAbAhe itthIhiM annbhihue| 8. tattha saMkappae vAsaM bhikkhU paramasaMjae / 9. na sayaM gihAI kujjA a annehiM kArae / gihakammasamArambhe bhUyANaM dIsaI vaho / tasANaM thAvarANaM ca suhumANa bAyarANa ya / tamhA gihasamArambhaM saMjao parivajjae / 10. taheva bhattapANesu payaNa-payAvaNesu ya / pANa- bhUyadayaTThAe na paye na payAvae / 11. jala- dhannanissiyA jIvA puDhavI-kaTThanissiyA / hammanti bhattapANesu tamhA bhikkhU na pAyae / 12. visappe savvaodhAreM bahupANaviNAsaNe / natthi joisame satthe tamhA joI na dIva || ataH ekAkI bhikSu zmazAna meM, zUnya gRha meM, vRkSa ke nIce tathA parakRta ( dUsaroM ke lie banAe gae), pratirikta-- ekAnta sthAna meM rahane kI abhiruci rakhe / parama saMyata bhikSu prAsuka, anAbAdha, striyoM ke upadrava se rahita sthAna meM rahane kA saMkalpa kare / 375 bhikSu na svayaM ghara banAe, aura na dUsaroM se bnvaae| cU~ki gRha-karma ke samAraMbha meM prANiyoM kA vadha dekhA jAtA hai I trasa aura sthAvara tathA sUkSma aura bAdara (sthUla) jIvoM kA vadha hotA hai, ataH saMyata bhikSu gRha-karma ke samAraMbha kA parityAga kare / isI prakAra bhakta - pAna pakAne aura pakavAne meM hiMsA hotI hai / ataH prANa aura bhUta jIvoM kI dayA ke lie na svayaM pakAe na dUsare se pakavAe / bhakta aura pAna ke pakAne meM jala, dhAnya, pRthvI aura kASTha ke Azrita jIvoM kA vadha hotA hai, ataH bhikSu na pakavAe / agni ke samAna dUsarA zastra nahIM hai, vaha sabhI ora se prANinAzaka tIkSNa dhAra se yukta hai, bahuta adhika prANiyoM kI vinAzaka hai, ataH bhikSu agni na jalAe / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 13. hiraNNaM jAyarUvaM ca maNasA vi na patthae / kaMca khU fare vikkae || 14. kiNanto kaio hoi vikkiNanto ya vANio / kayavikkayammi vaTTanto bhikkhU na bhavai tArisI // 15. bhikkhiyavvaM na keyavvaM bhikkhuNA bhikkhavattiNA / kayavikkao mahAdoso bhikkhAvattI sahAvahA // 16. samuyANaM uMchamesijjA jahAsuttamaNindiyaM / lAbhAlAbhammi saMtuTTe piNDavAyaM care muNI // 17. alole na rase giddhe jibbhAdante amucchie / na rasaTThAe bhuMjijjA javaNaTThAe mahAmunI // 18. accaNaM rayaNaM ceva vandaNaM pUyaNaM tahA / iDDIsakkAra-sammA maNasA vi na patthae / 19. sukkajjhANaM jhiyAejjA aNiyANe vosaTukAe jAva kAlassa pajjao // akiMcaNe / viharejjA uttarAdhyayana sUtra kraya-vikraya se virakta bhikSu suvarNa aura miTTI ko samAna samajhane vAlA hai, ataH vaha sone aura cA~dI kI mana se bhI icchA na kare / vastu ko kharIdane vAlA krayikagrAhaka hotA hai aura becane vAlA vaNik ataH kraya-vikraya meM pravRtta sAdhu 'sAdhu' nahIM hai| bhikSAvRtti se hI bhikSu ko bhikSA karanI cAhie, kraya-vikraya se nahIM / kraya-vikraya mahAn doSa hai / bhikSA-vRtti sukhAvaha hai| muni zruta ke anusAra andita aura sAmudAyika uccha (aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra) kI eSaNA kare / vaha lAbha aura alAbha meM santuSTa rahakara piNDapAta - bhikSA-caryA kare / alolupa, rasa meM anAsakta, rasanendriya kA vijetA, amUcchita mahAmuni yApanArtha - jIvana - nirvAha ke lie hI khAe, rasa ke lie nahIM / muni arcanA (puSpAdi se pUjA), racanA (svastika Adi kA nyAsa), pUjA (vastra Adi kA pratilAbha), Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana se bhI prArthanA na kare / muni zukla arthAt vizuddha AtmadhyAna meM lIna rahe / nidAnarahita aura akiMcana rahe / jIvana paryanta zarIra kI Asakti ko chor3akara vicaraNa kare / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35-anagAra-mArga-gati 377 20. nijjUhiUNa AhAra kAladhamme uvttttie| jahiUNa mANusaM bondiM pahU dukkhe vimuccii|| 21. nimmamo nirahaMkAro vIyarAgo annaasvo| saMpatto kevalaM nANaM sAsayaM prinnivbue|| -tti bemi| __ antima kAla-dharma upasthita hone para muni AhAra kA parityAga kara aura manuSya-zarIra ko chor3akara duHkhoM se mukta-prabhu ho jAtA hai| nirmama, nirahaMkAra, vItarAga aura anAzrava muni kevala-jJAna ko prApta kara zAzvata parinirvANa ko prApta hotA hai| -aisA maiM kahatA huuN| ***** Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIva-vibhakti jIva aura ajIva kI vibhakti hI tattva-jJAna kA prANa hai| jIvAjIva kA bhedavijJAna hI samyagdarzana hai, samyag jJAna hai| jIva aura ajIva dravya samagratA se AkAza ke jisa bhAga meM haiM, vaha loka kahA jAtA hai| aura jahA~ ye nahIM haiM, kevala AkAza hI hai, vaha aloka hai| loka svarUpata: anAdi ananta hai| ata: isakA na koI nirmAtA hai, kartA hai aura na koI saMhartA hai| jIva aura ajIva kA saMyoga anAdi hai| yaha saMyoga hI saMsArI jIvana hai| deha indriya aura mana, sukha aura duHkha-isI saMyoga para AdhArita haiN| yaha saMyoga pravAha se anAdi hai, phira bhI yaha sAnta ho sakatA hai| kyoMki rAga aura dveSa hI ukta saMyoga ke kAraNa haiN| kAraNa ko miTA dene para kArya svata: samApta ho jAtA hai| jIva mula cetanA kI svarUpa dRSTi se vibhinna zreNI ke nahIM haiN| kintu zarIra, sthAna, kriyA aura gati Adi ke bhedoM se hI prastuta meM jIva ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prastuta adhyayana kA upasaMhAra bahuta sundara hai| durlabha bodhi, sulabhabodhi, bAla maraNa, paMDita maraNa, kandarpa bhAvanA, kilbiSika bhAvanA, AsurI bhAvanA Adi kA varNana bahuta hI saMkSipta hai, kintu usameM uttarAdhyayana kA eka prakAra se samagra vicAra-navanIta A jAtA hai| ***** 379 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsaimaM ajjhayaNaM : SaTtriMza adhyayana jIvAjIvavibhattI : jIvAjIva-vibhakti - mUla 1. jIvAjIvavibhattiM suNeha me egamaNA io| jaM jANiUNa samaNe sammaM jayai sNjme|| jIvA ceva ajIvA ya esa loe viyaahie| ajIvadesamAgAse aloe se viyaahie|| davvao khettao ceva kAlao bhAvao thaa| parUvaNA tesiM bhave jIvANamajIvANa y|| hindI anuvAda jIva aura ajIva ke vibhAga kA tuma ekAgra mana hokara mujhase suno, jise jAnakara bhikSu samyak prakAra se saMyama meM yatnazIla hotA hai| ____ yaha loka jIva aura ajIvamaya kahA gayA hai aura jahA~ ajIva kA eka deza (bhAga) kevala AkAza hai, vaha aloka kahA jAtA hai| dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se jIva aura ajIva kI prarUpaNA hotI hai| rUviNo ceva'rUvI ya ajIvA duvihA bhve| arUvI dasahA vuttA rUviNo vi cuvvihaa|| ajIva nirUpaNa ajIva ke do prakAra haiM-rUpI aura aruupii| arUpI dasa prakAra kA hai, aura rUpI cAra prakAra kaa| 380 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 381 arUpI ajIva 5. dhammatthikAe taddese tappaese ya aahie| ahamme tassa dese ya tappaese ya aahie| dharmAstikAya aura usakA deza tathA prdesh| adharmAstikAya aura usakA deza tathA prdesh| AgAse tassa dese ya tappaese ya aahie| addhAsamae ceva arUvI dasahA bhve|| AkAzAstikAya aura usakA deza tathA prdesh| aura eka addhA samaya (kAla)-ye dasa bheda arUpI ajIva ke haiN| 7. dhammAdhamme ya do'vee logamittA viyaahiyaa| logAloge ya AgAse samae smykhettie| ____ dharma aura adharma loka-pramANa haiN| AkAza loka aura aloka meM vyApta hai| kAla kevala samaya-kSetra (manuSya kSetra) meM hI hai| dhammAdhammAgAsA tinni vi ee annaaiyaa| apajjavasiyA ceva savvaddhaM tu viyaahiyaa|| ____dharma, adharma, AkAza-ye tInoM dravya anAdi, aparyavasita-ananta aura sarvakAla-nitya hai| samae vi santaiM pappa evamevaM viyaahie| AesaM pappa sAIe sapajjavasie vi y|| pravAha kI apekSA se samaya bhI anAdi ananta hai| Adeza arthAt pratiniyata vyakti rUpa eka-eka kSaNa kI apekSA se sAdi sAnta hai| rUpI ajIva rUpI dravya ke cAra bheda haiMskandha, skandha-deza, skandha-pradeza aura prmaannu| 10. khandhA ya khandhadesA ya tappaesA taheva y| paramANuNo ya boddhavvA rUviNo ya cubihaa|| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 uttarAdhyayana sUtra 11. egatteNa puhatteNa khandhA ya prmaannunno| loegadese loe ya bhaiyavvA te u khetto|| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cubvihN|| paramANuoM ke ekatva hone se skandha hote haiM / skandha ke pRthak hone se paramANu hote haiN| yaha dravya kI apekSA se hai| kSetra kI apekSA se ve skandha Adi loka ke eka deza se lekara sampUrNa loka taka meM bhAjya haiM-asaMkhya vikalpAtmaka haiN| yahA~ se Age skandha aura paramANu ke kAla kI apekSA se cAra bheda kahatA huuN| skandha Adi pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti (pratiniyata eka kSetra meM sthita rahane) kI apekSA se sAdi sAnta haiN| 12. saMtaiM pappa te'NAI apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 13. asaMkhakAlamukkosaM ega samayaM jahaniyA // ajIvANa ya rUvINaM ThiI esA viyaahiyaa| 14. aNantakAlamukkosaM egaM samayaM jhnnyN| ajIvANa ya rUvINaM antareyaM viyAhiyaM // rUpI ajIvoM-pudgala dravyoM kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI batAI gaI hai| rUpI ajIvoM kA antara (apane pUrvAvagAhita sthAna se cyuta hokara phira vApasa vahIM Ane taka kA kAla) jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se skandha Adi kA pariNamana pA~ca prakAra kA hai| 15. vaNNao gandhao ceva rasao phAsao thaa| saMjANao ya vineo pariNAmo tesi pNchaa|| 16. vaNNa pariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| kiNhA nIlA ya lohiyA hAliddA sukkilA thaa|| jo skandha Adi pudgala varNa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM--kRSNa, nIla, lohita-rakta, hAridra,-pIta aura shukl| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 383 jo pudgala gandha se pariNata haiM, ve do prakAra ke haiM--surabhigandha aura durbhigndh| jo padagala rasa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-tikta-tItA, kaTu, kaSAya-kasailA, amla-khaTTA aura mdhur| __ jo pudgala sparza se pariNata haiM, ve ATha prakAra ke haiM-karkaza, mRdu, guru, laghu (hlkaa)| 17. gandhao pariNayA je u duvihA te viyaahiyaa| subbhigandhapariNAmA dunbhigandhA taheva y|| 18. rasao pariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| titta-kaDuya-kasAyA ambilA mahurA thaa|| 19. phAsao pariNayA je u aTTahA te pkittiyaa| kakkhaDA mauyA ceva garuyA lahuyA thaa| 20. sIyA uNhA ya niddhA ya tahA lukkhA va aahiyaa| ii phAsapariNayA ee puggalA smudaahiyaa| 21. saMThANapariNayA je u paMcahA te pkittiyaa| parimaNDalA ya vaTTA taMsA cauraMsamAyayA // 22. vaNNao je bhave kiNhe bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 23. vaNNao je bhave nIle bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / isa prakAra ye sparza se pariNata pudgala kahe gaye haiN| jo pudgala saMsthAna se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM--parimaNDala, vRtta, yasra-trikoNa, caturasra-caukora aura Ayata-dIrgha / jo pudgala varNa se kRSNa hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai-arthAt aneka vikalpoM vAlA hai| jo pudgala varNa se nIla hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 uttarAdhyayana sUtra jo pudgala varNa se rakta hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala varNa se pIta hai, vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo padagala varNa se zakla haiM vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| 24. vaNNaoM lohie je u bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 25. vaNNao pIyae je u bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 26. vaNNao sukkile je u bhaie se u gndho| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 27. gandhao je bhave subbhI bhaie se u vnnnno| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 28. gandhao je bhave dubbhI bhaie se u vnnnno| rasao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 29. rasao tittae je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 30. rasao kaDue je u bhaie se u vaNNao gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| jo pudgala gandha se sugandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| jo pudgala gandha se durgandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| jo pudgala rasa se tikta hai, vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala rasa se kaTu hai--vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 385 jo pudgala rasa se kasailA hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala rasa se khaTTA hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala rasa se madhura hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala sparza se karkaza hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya 31. rasao kasAe je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 32. rasao ambile je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 33. rasao maharae je u bhaie se u vnnnno| gandhao phAsao ceva bhaie saMThANao vi y|| 34. phAsao kakkhaDe je u bhaie se 3 vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| 35. phAsao maue je u bhaie se 3 vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| 36. phAsao gurue je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| 37. phAsao lahue je u bhaie se 3 vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| 38. phAsao sIyae je u bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| jo pudgala sparza se mRdu hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala sparza se guru hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| jo pudgala sparza se laghu hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala sparza se zIta hai-vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 uttarAdhyayana sUtra jo pudgala sparza se uSNa hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya jo pudagala sparza se snigdha hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala sparza se rUkSa hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya jo pudgala saMsthAna se parimaNDala hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| 39. phAsao uNhae je / bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie saMThANao vi y|| 40. phAsao niddhae je: bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceTa bhaie saMThANao vi y|| 41. phAsao lukkhae je: bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceTa bhaie saMThANao vi y|| 42. parimaNDalasaMThANe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi ya / / 43. saMThANao bhave vaTTe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| 44. saMThANao bhave taMse bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| saMThANao ya cauraMse bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao vi y|| 46. je AyayasaMThANe bhaie se u vnnnno| gandhao rasao ceva bhaie phAsao viy|| jo pudgala saMsthAna se vRtta hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya jo pudgala saMsthAna se trikoNa hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya jo pudgala saMsthAna se catuSkoNa hai, vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| jo pudgala saMsthAna se Ayata hai vaha varNa, gandha, rasa, aura sparza se bhAjya hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 47. esA ajIvavibhattI samAseNa viyAhiyA / ito jIvavibhattiM vucchAmi aNupuvvaso || 48. saMsAratyA ya siddhA ya duvihA jIvA viyAhiyA / siddhA'NegavihA taM me kittayao suNa // vuttA 49. itthI purisasiddhA ya taheva ya napuMsagA / saliMge annaliMge ya gihiliMge taheva ya // 50. ukkosogAhaNAe ya jahannamajjhimAr3a ya / uDDuM ahe ya tiriyaM ca samuddammilammiya // 51. dasa ceva napuMsesu vIsaM itthiyAsu ya / purisesu ya aTThasayaM samaNa sijjhaI || 52. cattAri ya gihiliMge annaliMge daseva ya / saliMgeNa ya aTThasayaM samaegeNa sijjhaI // 53. ukkosogAhaNAe ya sijjhate jugavaM duve | cattAri jahannAe javamajjhattaraM sayaM // 387 yaha saMkSepa se ajIva vibhAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba kramazaH jIvavibhAga kA nirUpaNa karU~gA / jIva nirUpaNa jIva ke do bheda haiM- saMsArI aura siddha | siddha aneka prakAra ke haiM / unakA kathana karatA hU~, suno / siddha jIva strIliMga siddha, puruSaliMga siddha, napuMsakaliMga siddha aura svaliMga siddha, anyaliMga siddha tathA gRhaliMga siddha / utkRSTa, jaghanya aura madhyama avagAhanA meM tathA Urdhva loka meM, tiryak loka meM evaM samudra aura anya jalAzaya meM jIva siddha hote haiM 1 eka samaya meM dasa napuMsaka, bIsa striyA~ aura eka sau ATha puruSa siddha ho sakate haiM / eka samaya meM gRhasthaliMga meM cAra, anyaliMga meM dasa, svaliMga meM eka-sau ATha jIva siddha ho sakate haiM / eka samaya meM utkRSTa avagAhanA meM do, jaghanya avagAhanA meM cAra aura madhyama avagAhanA meM eka sau ATha jIva siddha ho sakate haiM / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 54. cauruDUloe ya duve samudde tao jale vIsamahe taheva / sayaM ca aTThattara tiriyaloe sijhaI u // 55. kahiM paDihayA siddhA ? kahiM siddhA paTTiyA ? / kahiM bondi caittANaM ? kattha gantUNa sijjhaI ? | 56. aloe paDihayA siddhA loyagge ya paTTiyA / ihaM bondi caittANaM tattha gantUNa sijjhaI // 57. bArasahiM joyaNehiM savvassuvariM bhave / IsIpabhAranAmA u puDhavI chattasaMThiyA // 58. paNayAlasayasahassA joyaNANaM tu AyayA / tAvaiyaM ceva vitthiNNA tiguNo tasseva parirao // 59. aTTajoyaNabAhallA sA majjhammi viyAhiyA / parihAyantI caramante macchiyapattA taNuyarI // 60. ajjuNasuvaNNagamaI sA puDhavI nimmalA sahAveNaM / uttANagachatagasaMThiyA bhaNiyA ya jiNavarehiM // uttarAdhyayana sUtra eka samaya meM Urdhva loka meM cAra, samudra meM do, jalAzaya meM tIna, adho loga meM bIsa, tiryak loka meM eka-sau Au jIva siddha ho sakate haiM / siddha kahA~ rukate haiM? kahA~ pratiSThita haiM? zarIra ko kahA~ chor3akara, kahA~ jAkara siddha hote haiM ? siddha aloka meM rukate haiM / loka ke agrabhAga meM pratiSThita haiM / manuSyaloka meM zarIra ko chor3akara loka ke agrabhAga meM jAkara siddha hote haiM / sarvArtha siddha vimAna se bAraha yojana Upara ISat prAgbhArA nAmaka pRthvI hai / vaha chatrAkAra hai / usakI lambAI paiMtAlIsa lAkha yojana kI hai| caur3AI utanI hI hai / usakI paridhi usase tigunI hai / madhya meM vaha ATha yojana sthUla hai / kramaza: patalI hotI - hotI antima bhAga meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI ho jAtI hai / jinavaroM ne kahA hai- vaha pRthvI arjuna arthAt zveta-svarNamayI hai, svabhAva se nirmala hai aura uttAna (ulaTe ) chatrAkAra hai / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36--jIvAjIva-vibhakti 389 61. saMkhaMka-kundasaMkAsA paNDurA nimmalA suhaa| sIyAe joyaNe tatto loyanto u viyaahio| vaha zaMkha, aMkaratna aura kanda puSpa ke samAna zveta hai, nirmala aura zubha __ hai| isa sItA nAma kI ISat-prAgbhArA pRthvI se eka yojana Upara loka kA anta batalAyA hai| usa yojana ke Upara kA jo kosa hai, usa kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA hotI hai| bhavaprapaMca se mukta, mahAbhAga, parama gati 'siddhi' ko prApta siddha vahA~ agrabhAga meM sthita haiN| antima bhava meM jisakI jitanI U~cAI hotI hai, usase tribhAgahIna siddhoM kI avagAhanA hotI hai| 62. joyaNassa u jo tassa koso uvarimo bhve| tassa kosassa chanabhAe siddhANogAhaNA bhve|| 63. tattha siddhA mahAbhAgA loyaggammi pitttthiyaa| bhavappavaMcaummukkA siddhiM varagaI gyaa| 64. usseho jassa jo hoi bhavammi carimammi / tibhAgahINA tatto ya siddhANogAhaNA bhve|| 65. egatteNa sAIyA apajjavasiyA vi y| pahatteNa aNAIyA apajjavasiyA vi y|| 66. arUviNo jIvaghaNA naanndNsnnsnniyaa| aulaM suhaM saMpattA uvamA jassa natthi u|| 67. loegadese te savve nANadaMsaNasanniyA / saMsArapAranicchinnA siddhiM varagaI gyaa| eka kI apekSA se siddha sAdi-ananta hai| aura bahutva kI apekSA se siddha anAdi, ananta haiN| ve arUpa haiM, saghana haiM, jJAna-darzana se saMpanna haiN| jisakI koI upamA nahIM ___ hai, aisA atula sukha unheM prApta hai| jJAna-darzana se yukta, saMsAra ke pAra paha~ce hue, parama gati siddhi ko prApta ve sabhI siddha loka ke eka deza meM sthita inc Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 uttarAdhyayana sUtra 68. saMsAratthA u je jIvA duvihA te viyaahiyaa| tasA ya thAvarA ceva thAvarA tivihA tahiM / / saMsArastha jIvasaMsArI jIva ke do bheda haiM-trasa aura sthAvara / unameM sthAvara tIna prakAra ke haiN| 69. puDhavI AujIvA ya taheva ya vnnssii| iccee thAvarA tivihA tesiM bhee suNeha me|| sthAvara jIva pRthvI, jala aura vanaspati-ye tIna prakAra ke sthAvara haiN| aba unake bhedoM ko mujhase suno| pRthvIkAya pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM-sUkSma aura baadr| __puna: donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiN| 70. duvihA puDhavIjIvA u suhumA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA evamee duhA punno|| 71. bAyarA je u pajjattA duvihA te viyaahiyaa| saNhA kharA ya boddhavvA saNhA sattavihA thiN|| kiNhA nIlA ya ruhirA ya hAliddA sukkilA thaa| paNDu-paNagamaTTiyA kharA chttiisiivihaa|| bAdara paryApta pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM zlakSaNa-mRdu aura khr-ktthor| mRdu ke sAta bheda haiM kRSNa, nIla, rakta, pIta, zveta, pANDu-bhUrI miTTI aura panakaatyanta sUkSsa rj| kaThora pRthvI ke chattIsa prakAra 73. puDhavI ya sakkarA bAluyA ya uvale silA ya lonnuuse| aya-tamba-tauya-sIsaga- ruppa-suvaNNe ya vaire y|| zuddha pRthvI, zarkarA-kaMkarAlI, bAlU, upala-patthara, zilA, lavaNa, USa-kSArarUpa naunI miTTI, lohA, tAmbA, trapuka-rAMgA, zIzA, cA~dI, sonA, vjr-hiiraa| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 391 74. hariyAle hiMgulue maNosilA saasgNjnn-pvaale| abbhapaDala'bbhavAlaya bAyarakAe maNivihANA // haritAla, hiMgula, mainasila, sasyaka athavA sAsaka (dhAtu-vizeSa), aMjana, pravAla-mUMgA, abhra-paTala, abhrabAlukaabhraka kI par3atoM se mizrita bAlU / aura vividha maNi bhI bAdara pRthvI kAya ke antargata haiM gomedaka, rucaka, aMka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka, indranIla, candana, geruka evaM haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha, vaiDUrya, jalakAnta aura suurykaant| 75. gomejjae ya ruyage aMke phalihe ya lohiyakkhe y| maragaya-masAragalle bhuyamoyaga-indanIle y|| 76. candaNa-geruya-haMsagabbha pulae sogandhie ya boddhvve| candappaha-verulie jalakante sUrakante y|| 77. ee kharapuDhavIe bheyA chttiismaahiyaa| egavihamaNANattA suhumA tattha viyaahiyaa|| 78. suhumA savvalogammi logadese ya baayraa| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cuvvihN|| ye kaThora pRthvIkAya ke chattIsa bheda haiN| sUkSma pRthvIkAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, ata: ve anAnAtva haiM, arthAt nAnA prakAra ke bhedoM se rahita haiM / sUkSma pRthvIkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara pRthvIkAya ke jIvaloka ke eka deza-bhAga meM vyApta haiN| aba cAra prakAra se pRthvIkAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| __ pRthvIkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| 79. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 80. bAvIsasahassAiM vAsANukkosiyA bhve| AuThiI puDhavINaM antomuhuttaM jhnniyaa|| unakI bAIsa hajAra varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya Ayu-sthiti hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 uttarAdhyayana sUtra 81. asaMkhakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| kAyaThiI puDhavINaM taM kAyaM tu amuNco|| 82. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe puDhavIjIvANa antaraM // unakI asaMkhyAta kAlakI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya-sthiti hai| pRthvI ke zarIra ko na chor3akara nirantara pRthvIkAya meM hI paidA hote rahanA, kAya-sthiti hai| pRthvI ke zarIra ko eka bAra chor3akara phira vApasa pRthvI ke zarIra meM utpanna hone ke bIca kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke Adeza (apekSA) se to pRthvI ke hajAroM bheda hote haiN| 83. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vA vi vihANAiM shssso|| apkAya ap kAya jIva ke do bheda haiMsUkSma aura bAdara / puna: donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiN| 84. duvihA AujIvA u suhamA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA evamee duhA punno|| 85. bAyarA je u pajjattA paMcahA te pkittiyaa| suddhodae ya usse harataNU mahiyA hime|| bAdara paryApta apkAya jIvoM ke pA~ca bheda haiM-zuddhodaka, avasyAya osa, haratanu-gIlI bhUmi se utpanna vaha jala, jo prAta:kAla tRNAgra para bindu rUpa meM dikhAI detA hai, mahikAkuhAsA aura him-brph| sUkSma apkAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiN| sUkSma apkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara apkAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| 86. egavihamaNANattA suhamA tattha viyaahiyaa| suhumA savvalogammi logadese ya bAyarA // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 87. santaiM pappAIyA apajjavasiyA viya / ThijhaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA va ya // 88. satteva sahassAI I vAsANukkosiyA bhave / AuTTiI AUNaM antomuhuttaM jahanniyA // 89. asaMkhakAlamukkosaM antemuhuttaM kAya taM kAyaM tu amuMcao jahanniyA / AUNaM 90. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / vijaDhaMmi sae kAe AUjIvANa antaraM // 1 99. eesiM vaNNao ceva gandhao rasa- phAsao saMThANAdesao vAvi vihANAI sahasso || 92. duvihA vaNassaIjIvA suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA evamee duhA puNo // 93. bAyarA je u pajjattA duvihA te viyAhiyA / sAhAraNasarIrA ya pattegA ya taheva ya // 393 akAyika jIvaM pravAha kI apekSA se anAdi - ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi- sAnta haiM / unakI sAta hajAra varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya Ayu-sthiti / unakI asaMkhyAta kAla kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya-sthiti hai / apkAya ko chor3akara nirantara apkAya meM hI paidA honA, kAya sthiti 1 apkAya ko chor3akara punaH apkAya meM utpanna hone kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA 1 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se apkAya ke hajAroM bheda haiM / - vanaspati kAya vanaspati kAya ke jIvoM ke do bheda - sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta vanaspatikAya ke jIvoM ke do bheda haiM- sAdhAraNa - zarIra aura pratyeka - zarIra / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 uttarAdhyayana sUtra 94. pattegasarIrA NegahA te pkittiyaa| rukkhA gucchA ya gummA ya layA vallI taNA jahA 95. layAvalayA pavvagA kuhuNA jalaruhA oshii-tinnaa| hariyakAyA ya boddhvvaa| patteyA iti aahiyaa|| pratyeka-zarIra vanaspati kAya ke jIvoM ke aneka prakAra haiN| jaise-vRkSa, guccha-baiMguna Adi, gulmanavamAlikA Adi, latA-campakalatA Adi, vallI- bhUmi para phailane vAlI kakar3I Adi kI bela aura tRNa / latA-valaya-kelA Adi, parvajaIkha Adi, kuhaNa-bhUmisphoTa, kakkaramattA Adi, jalaruha-kamala Adi, auSadhi-jau, canA Adi dhAnya, tRNa aura haritakAya-ye sabhI pratyeka zarIrI haiM, aisA jAnanA caahie| sAdhAraNazarIrI aneka prakAra ke haiM--Aluka, mUla-mUlI, shRNgveradrk| 96. sAhAraNasarIrA u NegahA te pkittiyaa| Alue mUlae ceva siMgabere taheva y|| 97. hirilI sirilI sissirilI jAvaI key-kndlii| palaMdU-lasaNakande ya kandalI ya kudduNbe| 98. lohi NIhU va thihU ya kuhagA ya taheva y| kaNhe ya vajjakande ya kande sUraNae thaa|| 99. assakaNNI ya boddhavvA sIhakaNNI taheva y| musuNDhI ya haliddA ya 'NegahA evmaayo|| hirilIkanda, sirilIkanda, sissirilIkanda, jAvaIkanda, keda, kaMdalIkanda, palANDu-pyAja, lahasuna, kandalI, kustumbaka, lohI, snihu, kuhaka, kRSNa, vajrakanda, aura sUraNa-kanda, azvakarNI, siMhakarNI, musuMDhI aura haridrA ityAdi-aneka prakAra ke jamIkanda haiN| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 100. egavihamaNANattA suhumA tattha viyAhiyA / savvalogammi suhumA logadese ya bAyarA // pappa'NAIyA apajjavasiyA viya / ThinaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // 101. saMta 102. dasa ceva sahassAI vAsAkkosiyA bhave / vaNapphaINa AuM tu antomuhuttaM jahannagaM // 103. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / kAyaThi paNagANaM taM kAyaM tu acao // 104. asaMkhakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / vijaDhaMmi sae kAe paNajIvANa antaraM // 105. eesiM vaNNao ceva gandhao saphAsao / saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassao || 106. iccee thAvarA tivihA samAseNa viyAhiyA / ito u tase tivihe vucchAmi aNupuvvaso || 395 sUkSma vanaspati kAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM, sUkSma vanaspatikAya ke jIva sampUrNa loka meM; aura bAdara vanaspati kAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM ; aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI dasa hajAra varSa kI utkRSTa aura anta muhUrta kI jaghanya Ayu-sthiti hai| unakI ananta kAla kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya- sthiti hai / vanaspati ke zarIra ko na chor3akara nirantara vanaspati ke zarIra meM hI paidA ho, kAyastha hai| vanaspati ke zarIra ko chor3akara punaH vanaspati ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hotA hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vanaspatikAya ke hajAroM bheda haiM / isa prakAra saMkSepa se tIna prakAra ke sthAvara jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA / aba kramazaH tIna prakAra ke trasa jIvoM kA nirUpaNa karU~gA / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 uttarAdhyayana sUtra trasakAya 107. teU vAU ya boddhavvA urAlA ya tasA thaa| iccee tasA tivihA tesiM bhee suNeha me|| 108. duvihA teujIvA u suhamA bAyarA thaa| pajjattamapajjattA evamee duhA punno|| 109. bAyarA je u pajjattA NegahA te viyaahiyaa| iMgAle mummure aggI acci jAlA taheva y|| tejasa, vAyu aura udAra-arthAt ekendriya trasoM kI apekSA sthUla dvIndriya Adi trasa-ye tIna trasakAya ke bheda haiN| unake bhedoM ko mujhase suno| tejas trasakAya-- tejas kAya jIvoM ke do bheda haiM--sUkSma aura bAdara / puna: donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiN| bAdara paryApta tejasa kAya jIvoM ke aneka prakAra haiM aMgAra, murmura-bhasmamizrita agni- kaNa arthAt cinagAriyA~, agni, arci-dIpazikhA Adi, jvAlA ulkA, vidyut ityaadi| sUkSma tejaskAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiN| 110. ukkA vijjU ya boddhavvA NegahA evmaayo| egavihamaNANattA suhumA te viyaahiyaa|| 111. suhumA savvalogammi loga dese ya baayraa| itto kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cauvvihaM / / sUkSma tejaskAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara tejaskAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se tejaskAya jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| 112. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA viy| ThiI par3acca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 113. tiNNeva ahorattA ukkoseNa viyaahiyaa| AuTTiI teUNaM antomahattaM jhnniyaa|| tejaskAya kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna ahorAtra (dina-rAta) kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 114. asaMkhakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / teUNaM kAya taM kAyaM tu acao // 115. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / vijaDhaMmi sae kAe tejIvANa antaraM // 116. eesiM vaNNao ceva gandhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassaso || 117. duvihA vAujIvA u suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA duhA puNo // 118. bAyarA je u pajjattA paMcahA te pakittiyA / ukkaliyA- maNDaliyAghaNa-guMjA suddhavAyA ya // 119. saMvaTTagavA ya survihA evamAyao / egavihamaNANattA sumA te viyAhiyA | savvalogammi logadese ya vAyarA / ito kAlavibhAgaM tu tesiM vucchaM cauvvihaM || 120. suhumA 397 tejaskAya kI kAya sthiti utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| tejasa ke zarIra ko chor3akara nirantara tejas ke zarIra meM hI paidA honA, kAya sthiti hai / tejasa ke zarIra ko chor3akara punaH tejasa ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se tejas ke hajAroM bheda haiM / vAyu sakAya vAyukAya jIvoM ke do bheda haiM- sUkSma aura bAdara / punaH una donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta vAyukAya jIvoM ke pA~ca bheda haiM- utkalikA, maNDalikA, dhanavAta, guMjAvAta aura zuddhavAta / saMvartaka- vAta Adi aura bhI aneka bheda haiN| sUkSma vAyukAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM 1 sUkSma vAyukAya ke jIva sampUrNa loka maiM ; aura bAdara vAyukAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se vAyukAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 pappa'NAIyA apajjavasiyA vi ya / ThijhaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // 121. saMtaI sahassAI vANuko bha 1 AuTTha vAUNaM antomuhuttaM jahanniyA || 122. tiNNeva / 123. asaMkhakAlamukkosaM antomuttaM jahannayaM / kAyaTTiI taM kAyaM tu amucao // vAUNaM 124. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / vijaDhaMmi sae kAe vAujIvANa antaraM // 125. eesiM vaNNao ceva gandhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassaso || 126. orAlA tasA je u cauhA te pakittiyA / beindiya-teindiyacauro - paMcindiyA ceva // 127. beindiyA u je jIvA duvihA te pakittiyA / pajjattamapajjattA siMe suha me // uttarAdhyayana sUtra ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI vAyu-sthiti utkRSTa tIna hajAra varSa kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI / unakI kAyasthiti utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| vAyu ke zarIra ko chor3akara nirantara vAyu ke zarIra meM hI paidA honA, kAya-sthiti hai I vAyu ke zarIra ko chor3akara punaH vAyu ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vAyukAya ke hajAroM bheda hote haiM / udAra trasa kAya udAra trasoM ke cAra bheda haiMdvIndriya trIndriya caturindriya aura paMcendriya / dvIndriya sa dvIndriya jIva ke do bheda haiMparyApta aura aparyApta / unake bhedoM ko se suno| mujha Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 128. kimiNo somaMgalA ceva alasA mAivAhayA / vAsImuhA ya sippIyA saMkhA saMkhaNagA tahA // 129. palloyANullayA ceva taheva ya varADagA / jalUgA jAlagA ceva candaNA ya taheva ya // 130. ii beindiyA ee gahA evamAyao / logegadese te savve na savvatya viyAhiyA || 131. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi ya / ThijhaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // 132. vAsAI bArase va u ukkoseNa viyAhiyA / beindiya AuThiI antomuhattu jahaniyA || 133. saMkhijjakAlamukkosaM antomuhattaM jahannayaM / baMindiyakAyaThiI taM kAyaM tu acao // 134. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / beindiyajIvANaM antareyaM viyAhiyaM // 399 kRmi, saumaMgala, alasa, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMkha, zaMkhanaka palloya, aNullaka, varATakakor3I, jauka, jAlaka aura candaniyA ityAdi aneka prakAra ke dvIndiya jIva haiN| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA ve sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa bAraha varSa kI, aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / dvIndriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara dvIndriya zarIra meM hI paidA honA, kAya sthiti hai / dvIndriya ke zarIra ko chor3akara puna: dvIndriya zarIra meM utpanna hone meM jo aMtara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai 1 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 uttarAdhyayana sUtra varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote 135. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI shssso|| trIndriya trasa trIndriya jIvoM ke do bheda haiMparyApta aura aparyApta / unake bhedoM ko mujha se suno| kaMtha, cIMTI, udaMsa-khaTamala, ukkala-makar3I, upadehikA-dImaka, tRNAhAraka, kASThAhAraka-ghuna, mAluka, patrAhAraka karpAsAsthi-miMjaka, tinduka, trapuSa-miMjaka, zatAvarI, gummI-kAnakhajUrA, indrakAyika 136. teindiyA u je jIvA duvihA te pkittiyaa| pajjattamapajjattA tesiM bhee suNeha me|| 137. kunthu-vipIli-uDUMsA ukkaluddehiyA thaa| taNahAra-kaTThahArA mAlugA ptthaargaa| 138. kappAsa'TTimiMjA ya tidugA tusrmijgaa| sadAvarI ya gummI ya boddhavvA indkaaiyaa|| 139. indagovagamAIyA NegahA evmaayo| loegadese te savve na savvattha viyAhiyA / / 140. saMtaiM paNya'NAIyA apaJjavapsiyA viy| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 141. egaNapaNNAhorattA ukkoseNa viyaahiyaa| teindiyaAuThiI antomuhattaM jahanniyA // indragopaka ityAdi trIndriya jIva aneka prakAra ke haiN| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| pravAha kI apekSA se ve anAdi anaMta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| unakI Ayu-sthiti utkRSTa unapacAsa dinoM kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva- vibhakti 142. saMkhijjakAlamukkosaM antomuhutaM jahannayaM / teindiyakAyaThiI taM kAryaM tu acao // 143. aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / teindiyajIvANaM antareyaM viyAhiyaM // 144. eesiM vaNNao ceva o saphAsao / saMThANAdesao vAvi vihANAI sahassaso || 145. caurindiyA u je jIvA duvihA te pakittiyA / pajjattamayajjattA tesiM bhee suNeha me // 146. andhiyA pottiyA ceva macchiyA masagA tahA / bhamare kIDa-payaMge ya DhikuNe kuMku tahA // 147. kukkuDe siMgirIDI ya nandAvateya 'vichie / Dole bhiMgArI ya viralI. acchiveha || 148. acchile mAhae acchi - roDae vicitte cittapattae / ohiMjaliyA jalakArI ya nIyA tantavagAviyA // 401 utkRSTa unakI kAya sthiti saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI haiN| trIndriya zarIra ko na chor3akara, niraMtara trIndriya zarIra meM hI paidA honA kAya sthiti hai / trIndriya zarIra ko chor3akara puna: trIndriya ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUta aura utkRSTa anantakAla kA hai / varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| caturindriyatrasa caturindriya jIva ke do bheda haiMparyApta aura apryaapt| unake bheda tuma mujha se suno| andhikA, pottikA, makSikA, mazaka-macchara, bhramara, kITa, pataMga, DhikuNa, kuMkuNa kukkuDa, zRMgirITI, nandAvarta, bicchU Dola, bhRMgarITaka, viralI, akSivedhaka vicitra, akSila, mAgadha, akSiroDaka, citra - patraka, ohiMjaliyA, jalakArI, nIcaka, tantavaka-- Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 uttarAdhyayana sUtra ityAdi caturindriya ke aneka prakAra haiN| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| pravAha kI apekSA se ve anAdianaMta aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| 149. ii caurindiyA ee 'NegahA evmaayo| logassa egadesammi te savve prikittiyaa|| 150. saMtaiM pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 151. chacceva ya mAsA u ukkoseNa viyaahiyaa| caurindiyaAuThiI antomuhuttaM jahanniyA // 152. saMkhijjakAlamakkosaM antomuttaM jahannayaM / caurindiyakAyaThiI taM kAyaM tu amuNco|| unakI Ayu-sthiti utkRSTa chaha mAsa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI 153. aNantakAlamakkosaM antomuhuttaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe antareyaM viyAhiyaM / / 54. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| caturindriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara catarindriya ke zarIra meM hI paidA hote rahanA, kAya-sthiti hai| caturindriya zarIra ko chor3akara puna: caturindriya zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmaharta aura utkRSTa anantakAla kA hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| 155. paMcindiyA u je jIvA cauvvihA te viyaahiyaa| neraiyA tirikkhA ya maNuyA devA ya AhiyA // paMcendriya trasapaMcendriya jIva ke cAra bheda haiMnairayika, tiryaMca, manuSya aura deva / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 156. neraiyA puDhavI rayaNAbha sakkarAbhA vAluyAbhA ya AhiyA || 157. paMka sattavihA satta bhave / dhUmAbhA tamA tamatamA tahA / ii neraiyA ee sattahA parikittiyA // 158. logassa - egadesammi te savve u viyAhiyA | etto kAlavibhAgaM vucchaM tesiM cauvvihaM // tu 159. saMta pappa'NAIyA apajjavasiyA viya / ThijhaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // 160. sAgarovamamegaM tu ukkoseNa viyAhiyA / paDhamAe janeNaM dasavAsasahassiyA || 161. tiNeva sAgarA 162. satteva U ukkoseNa viyAhiyA / doccAe ja egaM tu sAgarovamaM // sAgarA U ukkoseNa viyAhiyA / taiyAe jahaneNaM tiNNeva u sAgarovamA // 403 nAraka trasa - nairayika jIva sAta prakAra ke haiMratnAbhA, zarkarAbhA, bAlukAbhA / paMkAbhA, dhUmAbhA, tamaH prabhA aura tamastamA - isa prakAra sAta pRthviyoM meM utpanna hone vAle nairayika sAta prakAra ke haiM 1 ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se nairayika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM / aura sthiti kI apekSA se sAdi - sAnta haiN| pahalI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu- sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI; aura utkRSTa eka sAgaropama kI hai / dUsarI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna sAgaropama kI aura jaghanya eka sAgaropama kI hai / tIsarI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu sthiti utkRSTa sAta sAgaropama aura jaghanya tIna sAgaropama hai / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 uttarAdhyayana sUtra cauthI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama hai| pA~cavIM pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa sataraha sAgaropama aura jaghanya dasa sAgaropama hai| chaThI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa bAIsa sAgaropama aura jaghanya sataraha sAgaropama hai| 163. dasa sAgarovamA U ukkoseNa viyaahiyaa| cautthIe jahanneNaM satteva u saagrovmaa|| 164. sattarasa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| paMcamAe jahanneNaM dasa ceva u sAgarovamA // 165. bAvIsa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| chaTThIe jahanneNaM sattarasa saagrovmaa|| 166. tettIsa sAgarA U ukkoseNa viyaahiyaa| sattamAe jahanneNaM bAvIsaM saagrovmaa|| 167. jA ceva u AuThiI neraiyANaM viyaahiyaa| sA tesiM kAyaThiI jahannukkosiyA bhve|| 168. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhami sae kAe neraiyANaM tu antaraM // 169. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAI shssso|| sAtavIM pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tetIsa sAgaropama aura jaghanya bAIsa sAgaropama hai| nairayika jIvoM kI jo Ayu-sthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAya-sthiti hai| nairayika zarIra ko chor3akara puna: nairayika zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 405 paMcendriya-tiryaJca trasapaMcendriya-tiryaJca jIva ke do bheda sammUchima-tiryaJca aura garbhaja - tiryaJca / 170. paMcindiyatirikkhAo duvihA te viyaahiyaa| sammucchiMmatirikkhAo gabbhavakkantiyA thaa|| 171. duvihAvi te bhave tivihA jalayarA thalayarA thaa| khahayarA ya boddhavvA tesiM bhee suNeha me|| ina donoM ke puna: jalacara, sthalacara aura khecara-ye tIna-tIna bheda haiN| unako tuma mujhase suno| jalacara trasa jalacara pA~ca prakAra ke haiM-matsya, kacchapa, grAha, makara aura suMsumAra / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAlavibhAga kA kathana kruuNgaa| 172. macchA ya kacchabhA ya gAhA ya magarA thaa| suMsumArA ya boddhavvA paMcahA jlyraahiyaa|| 173. loegadese te savve na savvatya viyaahiyaa| eto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cauvvihaM // 174. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 175. egA ya puvakoDIo ukkoseNa viyaahiyaa| AuTThiI jalayarANaM antomuhuttaM jhniyaa|| 176. puvvakoDIpuhattaM tu ukkoseNa viyaahiyaa| kAyaTTiI jalayarANaM antomuhuttaM jhniyaa|| ve pravAha kI apekSA se anAdiananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| jalacaroM kI Ayu-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI, aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| jalacaroM kI kAya-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 uttarAdhyayana sUtra 177. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe jalayarANaM tu antaraM / / 178. eesiM vaNNao ceva gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vA vi vihANAiM shssso|| jalacara ke zarIra ko chor3akara puna: jalacara ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sthalacara prasa sthalacara jIvoM ke do bheda haiMcatuSpada aura prisrp| catuSpada cAra prakAra ke haiM, unako mujhase suno| ekakhura-azva Adi, dvikhurabaila Adi, gaNDIpada-hAthI Adi, aura sanakhapada-siMha aadi| 179. cauppayA ya parisappA duvihA thalayarA bhve| cauppayA cauvihA te me kittayao sunn|| 180. egakhurA dukhurA ceva gnnddiipy-snnppyaa| hayamAi-goNamAi gymaai-siihmaainno|| 181. bhuoragaparisappA ya parisappA duvihA bhve| gohAI ahimAI ya ekkekkA 'NegahA bhave // 182. loegadese te savve na savvattha viyaahiyaa| etto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cuvvihN|| 183. saMtaiM pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiI paDucca sAIyA sapajjavasiyA va y|| parisarpa do prakAra ke haiMbhujaparisarpa-goha Adi, ura:parisarpasAMpa aadi| ina donoM ke aneka prakAra ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se sthalacara jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiN| sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 407 unakI Ayu sthiti utkRSTa tIna palyopama kI, aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| utkRSTata: pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama aura jaghanyata: antarmuhUrta sthalacara jIvoM kI kAyasthiti aura unakA antara jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai| varNa-gandha-rasa-saparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| 184. paliovamAu tiNNi u ukkoseNa viyaahiyaa| AuTThiI thalayarANaM antomuhuttaM jhnniyaa|| 185. paliovamAu tiNNi u ukkoseNa tu saahiyaa| pubakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jhnniyaa|| 186. kAyaTTiI thalayarANaM antaraM tesimaM bhve| kAlamaNantamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN|| 187. eesi vaNNao ceva gaMdhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| 188. camme u lomapakkhI ya taiyA smuggpkkhiyaa| viyayapakkhI ya boddhavvA pakkhiNo ya cuvihaa|| 189. logegadese te savve na savvattha viyaahiyaa| itto kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM cauvvihaM // 190. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiiM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| khecara trasa khecara jIva ke cAra prakAra haiMcarma-pakSI, roma-pakSI, samudga-pakSI aura vitt-pkssii| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se khecara jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiN| sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 uttarAdhyayana sUtra unakI Ayu sthiti utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura jaghanya antarmuhUrta hai| utkRSTata: pRthaktva karor3a pUrva adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura jaghanyata: antarmuhUrta 191. paliovamassa bhAgo asaMkhejjaimo bhve| AuTTiI khahayarANaM antomuhattaM jhnniyaa|| 192. asaMkhabhAgo paliyassa ukkoseNa u saahio| puvakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jhnniyaa|| 193. kAyaThiI khahayarANaM antaraM tesimaM bhve| kAlaM aNantamukkosaM antomuhuttaM jhnnyN|| 194. eesi vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| khecara jIvoM kI kAya-sthiti hai| aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai / varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| manuSya trasa manuSya do prakAra ke haiM-saMmUchima aura garbhAvakrAntika-garbhotpanna / 195. maNuyA duvihabheyA u te me kittayao sunn| saMmucchimA ya maNuyA gabbhavakkantiyA tahA // 196. gambhavakkantiyA je u tivihA te viyaahiyaa| akamma-kammabhUmA ya antaraddIvayA thaa|| 197. pannarasa-tIsai-vihA bheyA atttthviisii| saMkhA u kamaso tesiM ii esA viyaahiyaa|| akarma-bhUmika, karma-bhUmika aura anta dvIpaka-ye tIna bheda garbha se utpanna manuSyoM ke haiN| karma-bhUmika manuSyoM ke pandraha, akarma bhUmika manuSyoM ke tIsa. aura antadvIpaka manuSyoM ke aTThAIsa bheda Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 sammacchima manuSyoM ke bheda bhI isI prakAra haiN| ve saba bhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| ukta manuSya pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM, sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiN| manuSyoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| 36-jIvAjIva-vibhakti 198. saMmucchimANa eseva bheo hoi aahio| logassa egadesammi te savve vi viyaahiyaa|| 199. saMtaI pappa'NAIyA apajjavasiyA vi y| ThiyaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA vi y|| 200. paliovamAI tiNNi u ukkoseNa viyAhiyA AuDhiI maNuyANaM antomuhuttaM jhniyaa|| 201. paliovamAiM tiNNi u ukkoseNa viyaahiyaa| puvakoDIpuhatteNaM antomuhuttaM jahaniyA / / 202. kAyaTTiI maNuyANaM antaraM tesimaM bhve| aNantakAlamukkosaM antomuhuttaM jahannayaM / / 203. eaisi vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vAvi vihANAiM shssso|| utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama, aura jaghanya antarmuhUrta manuSyoM kI kAya-sthiti hai unakA antara jaghanya antarmuharta aura utkRSTa ananta kAla kA hai| varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| devatrasa bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika-ye devoM ke cAra bheda haiN| 204. devA cauvdhihA vuttA te me kittayao sunn| bhomijja-vANamantarajoisa-vemANiyA thaa|| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 uttarAdhyayana sUtra 205. dasahA u bhavaNavAsI bhavanavAsI devoM ke dasa, vyantara aTTahA vnncaarinno| devoM ke ATha, jyotiSka devoM ke pA~ca, paMcavihA joisiyA aura vaimAnika devoM ke do bheda haiM / duvihA vemANiyA thaa|| 206. asurA nAga-suvaNNA asura kumAra, nAgakumAra, vijjU aggI ya aahiyaa| suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dIvodahi-disA vAyA dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, thaNiyA bhvnnvaasinno|| vAyukumAra aura stanitakumAra-ye dasa bhavanavAsI deva haiN| 207. pisAya-bhUya-jakkhA ya pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, rakkhasA kiMnnarA ya kiNpurisaa| kiMpuruSa, mahoraga aura gandharva-ye ATha mahoragA ya gandhavvA vyantara deva haiN| aTThavihA vANamantarA / / 208. candA sUrA nakkhattA candra, sUrya, nakSatra, graha aura tArAgahA tArAgaNA thaa| ye pA~ca jyotiSka deva haiN| ye disAvicAriNo ceva dizAvicArI arthAt meruparvata kI paMcahA joisaalyaa|| pradakSiNA karate hue bhramaNa karane vAle jyotiSka haiN| 209. vemANiyA u je devA vaimAnika devoM ke do bheda haiMdavihA te viyaahiyaa| kalpopaga-kalpa se sahita aura kappovagA ya boddhavvA kalpAtIta-indrAdi ke rUpa meM kalpa kappAIyA taheva y|| arthAt AcAra-maryAdA va zAsana vyavasthA vaale| 210. kappovagA bArasahA kalpopaga deva ke bAraha prakAra haiMsohammIsANagA thaa| saudharma, IzAnaka, sanatkumAra, mAhendra, saNaMkumAra-mAhindA bahmaloka, lAntakabambhalogA ya lntgaa| 211. mahAsukkA sahassArA mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata ANayA pANayA thaa| AraNa aura acyuta-ye kalpopaga deva AraNA accuyA ceva ii kappovagA suraa|| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 212. kappAIyA u je devA duvihA te viyAhiyA | gevijjA'NuttarA ceva vijjA navavihA tahiM // ceva hemA-majjhimA tahA / heTTimA uvarimA ceva majjhimA heTThimA tahA // 213. heTThimA heTTimA 214. majjhimA-majjhimA ceva majjhimA uvarimA tahA / uvarimA heTThimA uvarimA - majjhimA tahA // ceva 215. uvarimA - uvarimA ceva iya gevijjagA surA / vijayA vejayantA ya jayantA aparAjiyA | 216. savvaTTasiddhagA ceva paMcahA'NuttarA surA / ii vemANiyA devA gahA evamAyao // egadesammi te savve parikittiyA / 217. logassa ito kAlavibhAgaM tu vucchaM tesiM caDavvihaM || pappa'NArDayA apajjavasiyA viy| ThiDaM paDucca sAIyA sapajjavasiyA viya // 218. saMta 411 kalpAtIta devoM ke do bheda haiMgraiveyaka aura anuttr| graiveyaka nau prakAra ke haiM adhastana - adhastana, adhastana madhyama, adhastana - uparitana, madhyama adhastana madhyama - uparitana, madhyama- madhyama, uparijana - adhastana, uparitana-madhyama aura uparitana - uparitana -- ye nau graiveyaka haiN| vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhaka--ye pA~ca anuttara deva haiN| isa prakAra vaimAnika deva aneka prakAra ke haiM / ve sabhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdiananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdi- sAnta haiM I Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 219. sAhiyaM sAgaraM ekkaM ukkoNa ThiI bhave / bhojjANaM jahantreNaM dasavAsasahassiyA || 220. paliovamamegaM tu ukkoNa ThiI bhave / vantarANaM jahaneNaM dasavAsasahassiyA || 221. paliovamaM egaM tu vAsalakkheNa sAhiyaM / palioma bhAgo joise jahanniyA // 222. do ceva sAgarAI ukkoseNa viyAhiyA / sohammaMmi jane egaM ca paliovamaM // 223. sAgarA sAhiyA dunni ukkoseNa viyAhiyA / IsANammi jahanneNaM sAhiyaM paliovamaM // 224. sAgarANi ya satteva ukkoNa ThiI bhave / saNakumAre jahantreNaM dunni U sAgarovamA || 225. sAhiyA sAgarA satta ukkoseNa ThiI bhave / mAhindammi jahantreNaM sAhiyA dunni sAgarA | uttarAdhyayana sUtra bhavanavAsI devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti kiMcit adhika eka sAgaropama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai| vyantara devoM kI utkRSTa Ayusthiti eka palyopama kI, aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai 1 jyotiSka devoM kI utkRSTa Ayusthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI, aura jaghanya palyopamaka kA AThavA~ bhAga hai 1 saudharma devoM kI utkRSTa Ayusthiti do sAgaropama aura jaghanya eka palyopama hai / IzAna devoM kI utkRSTa Ayusthiti kiMcit adhika sAgaropama, aura jaghanya kiMcit adhika eka palyopama 1 sanatkumAra devoM kI utkRSTa Ayusthiti sAta sAgaropama aura jaghanya do sAgaropama hai / mAhendrakumAra devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti kiMcit adhika sAta sAgaropama, aura jaghanya kiMcit adhika do sAgaropama hai / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 226. dasa ceva sAgarAI ukkoNa ThiI bhave / bambhaloe jahantreNaM satta U sAgarovamA // sAgarAI ukkoNa ThiI zrave / lantagammi jahantreNaM dasa U sAgarovamA | 227. cauddasa sAgarAI 1 ukkaNa ThaI bhave mahAsukke jahantreNaM cauddasa sAgarovamA || 228. sattarasa sAgarAI ukkoseNa ThiI bhave / sahassAre jahaNaM sattarasa sAgarovamA | 229. aTThArasa 230. sAgarA auNavIsaM tu ukkoseNa ThiI bhave / ANayammi jahanneNaM aTThArasa sAgarovamA || 231. vIsaM tu sAgarAI ukkoNa ThiI bhave / pANayammi jahantreNaM sAgarA aDaNavIsaI // 232. sAgarA ikkavIsaM tu ukkoNa ThiI bhave / AraNammi jahantreNaM vIsaI sAgarovamA // 413 brahmaloka devoM kI Ayu-sthiti utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama hai / lAntaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti caudaha sAgaropama, jaghanya dasa sAgaropama hai / mahAzukra devoM kI utkRSTa Ayusthiti sataraha sAgaropama, aura jaghanya caudaha sAgaropama hai / sahasrAra devoM kI utkRSTa Ayusthiti aThAraha sAgaropama, jaghanya sataraha sAgaropama hai / Anata devoM kI utkRSTa Ayusthiti unnIsa, sAgaropama, jaghanya aThAraha sAgaropama hai 1 prANata devoM kI utkRSTa Ayusthiti bIsa sAgaropama aura jaghanya usa sAgaropama hai / AraNa devoM kI utkRSTa Ayusthiti ikkIsa sAgaropama, jaghanya bIsa sAgaropama hai / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 233. bAvIsaM sAgarAI koseTha bhave / accuyammi jahantreNaM sAgarA ikkavIsaI || sAgarAI 1 ukkoNa ThiI bhave paDhamammi janneNaM bAvIsaM sAgarovamA // 234. tevIsa 235. cavIsa sAgarAI ukkoNa ThiI bhave / biiyammi jahaneNaM tevIsaM sAgarovamA || sAgarAI use ThiI bhave / taiyammi jane cauvIsaM sAgarovamA / / 236. paNavIsa sAgarAI koseTha bhave / caDatthammi jahantreNaM sAgarA paNuvIsaI // 237. chavvIsa 238. sAgarA sattavIsaM tu ukkoNa ThaI bhave / paMcamammi jahanneNaM sAgarA u chavIsaI // 239. sAgarA aTThavIsaM tu ukkoNa ThiI bhave / chaTThampi mahantreNaM sAgarA sattavIsaI // uttarAdhyayana sUtra acyuta devoM kI Ayu-sthiti utkRSTa bAIsa sAgaropama, jaghanya ikkIsa sAgaropama hai / prathama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu- sthiti teIsa sAgaropama, jaghanya bAIsa sAgaropama hai / dvitIya graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti caubIsa sAgaropama, jaghanya teIsa sAgaropama hai / tRtIya graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu- sthiti paccIsa sAgaropama, jaghanya caubIsa sAgaropama hai / caturtha graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti chabbIsa sAgaropama, jaghanya paccIsa sAgaropama hai / paMcama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu- sthiti sattAIsa sAgaropama, jaghanya chabbIsa sAgaropama hai / SaSTha graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu- sthiti aTThAIsa sAgaropama, aura jaghanya sattAIsa sAgaropama hai / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 415 saptama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti unatIsa sAgaropama, aura jaghanya aTThAIsa sAgaropama hai| aSTama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti tIsa sAgaropama, aura jaghanya unatIsa sAgaropama hai| navama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti ikattIsa sAgaropama, aura jaghanya tIsa sAgaropama hai| 240. sAgarA auNatIsaM ta ukkoseNa ThiI bhve| sattamammi jahanneNaM sAgarA atttthviisii|| 241. tIsaM tu sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhve| aTThamammi jahanneNaM sAgarA aunntiisii|| 242. sAgarA ikkatIsaM tu ukkoseNa ThiI bhve| navamammi jahanneNaM tIsaI saagrovmaa|| 243. tettIsa sAgarA u ukkoseNa ThiI bhve| causu pi vijayAIsuM jhnnennekktiisii|| 244. ajahannamaNukkosA tettIsaM saagrovmaa| mahAvimANa-sabaDhe ThiI esA viyAhiyA // 245. jA ceva u AuThiI devANaM tu viyaahiyaa| sA tesiM kAyaThiI jahannukkosiyA bhve|| 246. aNantakAlamukkosaM antomuhattaM jhnnyN| vijaDhaMmi sae kAe devANaM hujja antaraM / / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI utkRSTa Ayusthiti taiMtIsa sAgaropama, aura jaghanya ikattIsa sAgaropama hai| __ mahAvimAna sarvArtha-siddha ke devoM kI ajaghanya-anutkRSTa arthAt na utkRSTa aura na jaghanya eka jaisI Ayu-sthiti taiMtIsa sAgaropama kI hai| devoM kI pUrva-kathita jo Ayusthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAya-sthiti hai| unakA deva ke zarIra ko chor3akara puna: deva ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta-kAla kA hai| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 uttarAdhyayana sUtra varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote 247. eesiM vaNNao ceva gandhao rsphaaso| saMThANAdesao vA vi vihANAiM shsso|| 248. saMsAratthA ya siddhA ya ii jIvA viyaahiyaa| rUviNo ceva'rUvI ya ajIvA duvihA vi y|| 249. ii jIvamajIve ya soccA saddahiUNa y| savvanayANa aNumae ramejjA saMjame munnii|| 250. tao bahUNi vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa| imeNa kamajogeNa appANaM saMlihe munnii|| 251. bAraseva u vAsAI saMlehukkosiyA bhve| saMvaccharaM majjhimiyA chammAsA ya jhniyaa| 252. paDhame vAsacaukkammi vigaInijjUhaNaM kre| biie vAsacaukkammi vicittaM tu tavaM cre| 253. egantaramAyAma kaTTa saMvacchare duve| tao saMvaccharaddhaM tu nAivigiTuM tavaM cre|| upasaMhAra isa prakAra saMsArI aura siddha jIvoM kA vyAkhyAna kiyA gyaa| rUpI aura arUpI ke bheda se do prakAra ke ajIvoM kA bhI vyAkhyAna ho gyaa| ___ jIva aura ajIva ke vyAkhyAna ko sunakara aura usameM zraddhA karake jJAna evaM kriyA Adi sabhI nayoM se anumata saMyama meM muni ramaNa kre| tadanantara aneka varSoM taka zrAmaNya kA pAlana karake muni isa anukrama se AtmA kI saMlekhanA-vikAroM se kSINatA kre| utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI hotI hai| madhyama eka varSa kI, aura jaghanya chaha mAsa kI hai| prathama cAra varSoM meM dugdha Adi vikRtiyoM kA niryahaNa-tyAga kare, dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra kA tapa kre| phira do varSoM taka ekAntara tapa (eka dina upavAsa aura phira eka dina bhojana) kre| bhojana ke dina AyAma -AcAmla kre| usake bAda gyArahaveM varSa meM pahale chaha mahinoM taka koI bhI ativikRSTa (telA, caulA Adi) tapa na kre| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-jIvAjIva-vibhakti 417 254. tao saMvaccharaddhaM tu usake bAda chaha mahine taka vikRSTa vigiTuM tu tavaM cre| tapa kre| isa pUre varSa meM parimita parimiyaM ceva AyAmaM (pAraNA ke dina) AcAmla kre| taMmi saMvacchare kre|| 255. koDIsahiyamAyAma bArahaveM varSa meM eka varSa taka kaTTa saMvacchare munnii| koTi-sahita arthAt nirantara AcAmla mAsaddhamAsieNaM tu karake phira muni pakSa yA eka mAsa kA AhAreNa tavaM care / / AhAra se tapa arthAt anazana kre| 256. kandappamAbhiogaM ___ kAMdI, AbhiyogI, kilbiSikI, kibbisiyaM mohamAsurattaM c| mohI aura AsurI bhAvanAe~ durgati dene eyAo duggaIo vAlI haiN| ye mRtyu ke samaya meM saMyama maraNammi virAhiyA honti // kI virAdhanA karatI haiN| 257. micchAdaMsaNarattA jo marate samaya mithyA-darzana meM saniyANA hu hiNsgaa| anurakta haiM, nidAna se yukta haiM aura iya je maranti jIvA hiMsaka haiM, unheM bodhi bahuta durlabha tesiM puNa dullahA bohii|| 258. sammaiMsaNarattA jo samyag-darzana meM anurakta haiM, aniyANA sukklesmogaaddhaa| nidAna se rahita haiM, zukla lezyA meM iya je maranti jIvA avagADha-praviSTa haiM, unheM bodhi sulabha . sulahA tesiM bhave bohii|| hai| 259. micchAdasaNarattA jo marate samaya mithyA-darzana meM saniyANA knnhlesmogaaddhaa| anurakta haiM, nidAna sahita haiM, kRSNa ija je maranti jIvA lezyA meM avagADha haiM, unheM bodhi bahuta tesiM puNa dullahA bohii|| durlabha hai| 260. jiNavayaNe aNurattA jo jina-vacana meM anurakta haiM, jiNavayaNaM je karenti bhaavenn| jina-vacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa amalA asaMkiliTThA karate haiM, ve nirmala aura rAgAdi se te honti prittsNsaarii|| asaMkliSTa hokara parItasaMsArI (parimita saMsAra vAle) hote haiN| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 uttarAdhyayana sUtra 261. bAlamaraNANi bahuso jo jIva jina-vacana se aparicita akAmamaraNANi ceva ya bhuunni| haiM, ve becAre aneka bAra bAla-maraNa marihinti te varAyA tathA akAma-maraNa se marate rheNge| jiNavayaNaM je na jANanti / / 262. bahuAgamavinnANA ____jo aneka zAstroM ke vettA, samAhiuppAyagA ya gunngaahii| AlocanA karane vAloM ko samAdhi eeNa kAraNeNaM / (cittasvAsthya) utpanna karane vAle aura arihA AloyaNaM souM / guNagrAhI hote haiM, ve isI kAraNa AlocanA sunane meM samartha hote haiN| 263. kandappa-kokkuyAiM taha jo kandarpa-kAmakathA karatA hai, siil-shaav-haas-vighaahiN| kautkacya-hAsyotpAdaka kaceSTAe~ vimhAvento ya paraM karatA hai, tathA zIla, svabhAva, hAsya kandappaM bhAvaNaM kuNai // aura vikathA se dUsaroM ko ha~sAtA hai, vaha kAMdI bhAvanA kA AcaraNa karatA 264. mantA-jogaM kAuM jo sukha, ghRtAdi rasa aura samRddhi bhUIkammaM ca je pauM jnti| ke lie maMtra, yoga (kucha cIjoM ko sAya-rasa-iDDiheDaM milAkara kiyA jAne vAlA taMtra) aura abhiogaM bhAvaNaM kuNai / / bhUti (bhasma Adi) karma kA prayoga karatA hai, vaha abhiyogI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| 265. nANassa kevalINaM jo jJAna kI, kevala-jJAnI kI, dhammAyariyassa sNgh-saahuunnN| dharmAcArya kI, saMgha kI tathA sAdhuoM mAI avaNNavAI kI avarNa-nindA karatA hai, vaha kibbisiyaM bhAvaNaM kuNai // mAyAvI kilbiSikI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| 266. aNubaddharosapasaro jo nirantara krodha ko bar3hAtA rahatA taha ya nimittaMmi hoi pddisevii| hai aura nimitta vidyA kA prayoga karatA eehi kAraNehiM hai, vaha ina kAraNoM se AsurI bhAvanA AsuriyaM bhAvaNaM kunni|| kA AcaraNa karatA hai / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - jIvAjIva - vibhakti 267. satyaggahaNaM visabhakkhaNaM ca jalaNaM ca jalappaveso ya / aNAyAra-bhaNDasevA jammaNa- maraNANi bandhanti // buddhe 268. ii pAukare nAya parinivvu / chattIsaM uttarajjhAe bhavasiddhIyasaMmae / -tti bemi / 419 jo zastra se, viSabhakSaNa se, athavA agni meM jalakara tathA pAnI meM DUbakara AtmahatyA karatA hai, jo sAdhvAcAra se viruddha bhANDa - upakaraNa rakhatA hai, vaha aneka janma-maraNoM kA bandhana karatA hai / isa prakAra bhavya jIvoM ko abhipreta chattIsa uttarAdhyayanoM kouttama adhyAyoM ko prakaTa kara buddha, jJAtavaMzIya, bhagavAn mahAvIra nirvANa ko prApta hue / - aisA maiM kahatA hU~ / ***** Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra sindhu hai, eka- eka se, divyArthoM kA ratnAkara / ratna - hetu lo gaharI DubakI, mata tairo Upara- Upara // - upAdhyAya amaramuni Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 1 gAthA 1 - saMyoga kA artha AsaktimUlaka sambandha hai / vaha bAhya (parivAra tathA saMpatti Adi) aura Abhyantara ( viSaya, kaSAya Adi) ke rUpa meM do prakAra hai kA 1 'aNagArassa bhikkhuNo' - meM anagAra aura bhikSu do zabda haiM / anagAra kA artha hai - agAra (gRha) se rahita / zAntyAcArya ne anagAra ke Age SaSThI vibhakti kA prayoga na kara 'aNagArassabhikkhuNo' isa prakAra sAmAsika rUpa dekara 'aNagAra' aura 'assabhikkhu' aisA bhI eka padaccheda kiyA hai| assabhikkhu arthAt a-svabhikSu, jo bhikSu, AhAra yA vasati Adi kI prApti ke lie jAti, kula Adi kA paricaya dekara dUsaroM ko apanI ora AkRSTa kara AtmIya (svajana) nahIM banAtA hai / vinaya kA eka artha AcAra hai, aura dUsarA hai vinamana arthAt namratA / 'vinayaH sAdhujanAsevitaH samAcArastaM vinamanaM vA vinayam - zAMttyAcArya kRta bRhadvRtti / gAthA 2 - AjJA aura nirdeza samAnArthaka haiN| phira bhI uttarAdhyayana cUrNi ke anusAra vaikalpika rUpa meM AjJA kA artha hotA hai - 'Agama kA upadeza' aura nirdeza kA artha hotA hai - ' Agama se aviruddha guruvacana / ' iMgita aura AkAra zarIra kI ceSTAvizeSoM ke vAcaka haiN| kisI kArya ke vidhi yA niSedha ke lie ziraH kampana Adi kI sUkSma ceSTA iMgita hai aura idhara-udhara dizAoM ko dekhanA, jaMbhAI lenA, Asana badalanA Adi sthUla ceSTAe~ 'AkAra' haiM, jinakA phalitArtha sAdhAraNa buddhi ke loga bhI samajha sakate haiM / 'saMpanne' kA artha sampanna (yukta) bhI hai aura saMprajJa (jAnane vAlA) bhI / vRhad vRtti meM donoM artha haiM / uttarAdhyayana cUrNi ke matAnusAra 'kaNakuNDaga' ke do artha haiM ---- cAvaloM kI bhUsI athavA cAvalamizrita bhUsI / yaha puSTikAraka evaM sUara kA priya bhojana hai / 'kaNA nAma taMDulAH, kuMDagA kukkusA: kaNamisso vA kuMDaka : ' - cUrNi / 423 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 12-'galiyassa' kA artha hai-avinIta ghodd'aa| 'gali'-avinIta arthAt duSTa ko kahate haiN| 'gali:-avinIta:'-bRhad vRtti| 'akIrNa' vinIta azva aura baila ko kahate haiN| gAthA 18-kRti kA artha-vandana hai| jo vandana ke yogya ho, vaha kRtya arthAt guru evaM AcArya hai| . gAthA 19-'palhatthiya' aura 'pakkhapiNDa' ke kramaza: saMskRta rUpAntara haiM-paryastikA aura pakSapiNDa / ghuTanoM aura jaMghAoM ko kapar3e se bA~dhakara baiThanA, paryastikA hai, aura donoM bhujAoM se ghuTanoM aura jaMghAoM ko AveSTita karake baiThanA, pakSapiNDa hai| ___ gAthA 26-cUrNikAra 'samara' kA artha-lohAra kI 'zAlA' karate haiM, aura zAntyAcArya nAI kI dukAna, lohAra kI zAlA tathA anya isI prakAra ke sAdhAraNa nimna sthAna karate haiN| 'samara' kA dUsarA artha-yuddha bhI kiyA gayA hai| cUrNi meM agAra kA artha-sUnA ghara hai| do yA bahuta gharoM ke bIca kI jagaha 'saMdhi' hai| do dIvAroM ke bIca ke pracchanna sthAna ko bhI saMdhi kahate haiN| gAthA 35-'appapANa' aura 'appabIya' meM 'alpa' zabda abhAvavAcI hai| 'alyA avidyamAnAH prANA: prANino yasmiMstadalpaprANam'-bRhavRtti / gAthA 47-'pujjasatthe' kA artha 'pUjyazAstra' kiyA jAtA hai / isakA dUsarA rUpa 'pUjyazAstA' bhI ho sakatA hai| zAstA kA artha hai-anuzAstA, AcArya, guru| karmasaMpadA ke do artha haiM--sAdhuoM ke dvArA samAcarita sAmAcArI aura yogaja vibhuuti| adhyayana 2 gAthA 3-'kAlIpavvaMgasaMkAse' meM 'kAlIpavva' kA artha-kAkajaMghA nAmaka tRNavizeSa hai / muni zrI nathamalajI ke matAnusAra ise hindI meM guMjA yA ghughacI kA vRkSa kahate haiN| DA0 harmana jekobI DA0 sAMDesarA Adi Adhunika vidvAn isakA sIdhA hI artha 'kaue kI jAMgha' karate haiN| gAthA 13-cUrNi ke anusAra muni jinakalpa avasthA meM acelaka rahatA hai| sthavirakalpa avasthA meM zizirarAtra (pauSa aura mAgha), varSArAtra (bhAdrapada aura Azvina), varSA barasate samaya tathA prAta:kAla bhikSA ke lie jAte samaya sacelaka Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-adhyayana 425 rahatA hai| isake viparIta dina meM evaM grISma Rtu Adi meM acelk| zAntyAcArya ke matAnusAra jinakalpI muni acelaka rahate haiN| sthavirakalpI bhI vastraprApti ke abhAva meM acelaka raha sakatA hai| gAthA 33-bRhadavRtti ke anusAra jinakalpI muni ke lie cikitsA karanA aura karAnA sarvathA niSiddha hai| sthavirakalpI sAvadya-pApakArI cikitsA na kare, na kraae| cUrNikAra ne sAmAnya rUpa se sabhI muniyoM ke lie cikitsA karane-karAne kA niSedha kiyA hai| gAthA 39-cUrNi ke anusAra 'aNukkasAI' ke do rUpa hote haiMaNukaSAyI-alpakaSAya vAlA aura anutkazAyI-satkAra-sammAna Adi ke lie utkaMThA na rakhane vaalaa| gAthA 43--AgamoM kA vidhivat adhyayana karate samaya paramparAgata nizcita vidhi ke anusAra jo AyaMbila Adi kA tapa kiyA jAtA hai; vaha upadhAna hai| AcAra-dinakara tathA yogodvahanavidhi Adi granthoM meM pratyeka Agama ke lie tapa ke dina aura tapa kI vidhi kA vistAra se varNana hai| paDimA-pratimA kA artha kAyosarga hai| adhyayana 3 gAthA 4-cUrNi aura bRhavRtti ke anusAra 'kSatriya' zabda se brAhmaNa-vaizya Adi ucca jAtiyoM, 'cANDala' zabda se niSAda-zvapaca Adi nIca jAtiyoM aura bukkasa zabda se sUta, vaideha Adi saMkIrNa jAtiyoM kA grahaNa hotA hai| cANDAla aura zvapacoM ke kAma manusmRti (10, 51-52) ke anusAra gA~va se bAhara rahanA, phUTe pAtroM meM bhojana karanA, mRtaka ke vastra lenA, lohe ke bane AbhUSaNa pahananA Adi haiN| kutte aura gadhe hI inakI dhana-saMpatti haiN| gAthA 14-yakSa zabda 'yaj' dhAtu se banA hai, jo pahale acche deva ke artha meM vyavahRta hotA thaa| bAda meM yaha nimna koTi kI devajAti ke lie prayukta hone lgaa| 'mahAsukka' ke mahAzukla aura mahAzukra donoM rUpa hote haiM / candra, sUrya Adi ujjvala kAnti vAle graha mahAzukla kahalAte haiM aura nirdhUma mahAn agni 'mahAzukra / ' gAthA 15-'pUrva' zabda jaina-paramparA meM eka saMkhyA vizeSa kA vAcaka hai| 84 lAkha ko 84 lAkha se guNana karane para jo saMkhyA hotI hai, vaha pUrva hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 uttarAdhyayana sUtra TippaNa arthAt 70 lAkha chappana hajAra karor3a (70,56000,000,0000) varSoM ko pUrva kahate haiN| bRhavRtti meM likhA hai-'pUrvANi varSa saptatikoTilakSa SaT pNcaashtkottishsrprimitaani|' gAthA 17-uttarAdhyayana satra kI AcArya nemicandra kRta 'sakhabodhA' vRtti ke anusAra 'kAmaskandha' kA artha hotA hai-"kAma arthAt manojJa zabda-rUpAdi ke hetubhUta pudgaloM kA skandha-samUha / bhoga-vilAsa ke manojJa sAdhana / 'dAsa paurusaM' meM Ae dAsa kA artha hai--'vaha gulAma, jo kharIdA huA hai, jo kretA svAmI kI vaidhAnika saMpatti samajhA jAtA hai|' dAsa aura karmakara arthAt naukara meM yahI antara hai ki dAsa kharIdA haA hone se svAmI kI sampatti hai aura karmakara vetana lekara amuka samaya taka kAma karatA hai, phira chuttttii| usa para kAma karAne vAle svAmI kA kharIdane-becane jaisA koI adhikAra nahIM hotaa| suprasiddha cUrNikAra zrI jinadAsa gaNI kI nizItha cUrNi (bhAga0 3 pR0 263, bhA0 gA0 3676) meM dasa prakAra ke dAsa batAe haiM--(1) paramparAgata, (2) kharIdA huA, (3) karja adA na karane para nigRhIta kiyA huA, (4) durbhikSa Adi hone para bhojana-vastra Adi ke lie dAsatva svIkAra karane vAlA, (5) kisI aparAdha ke kAraNa daNDasvarUpa kiyA gayA jurmAnA adA na karane para rAjA dvArA dAsa banAyA gayA, (6) bandI ke rUpa meM jo dAsa banA liyA gayA ho, vh| manusmRti (1 / 415) meM dAsoM ke sAta prakAra batAe haiM-(1) dhvajAhRtasaMgrAma meM parAjita, (2) bhakta-bhojana Adi ke lie banA dAsa, (3) gRhajaapane ghara kI dAsI se utpanna, (4) krIta-kharIdA huA, (5) dAtrima-kisI ke dvArA upahArasvarUpa diyA huA, (6) paitRka-paitRka dhana ke rUpa meM putra ko prApta, (7) daNDa-RNa cukAne ke lie dAsatva svIkAra karane vaalaa| manusmRti (8 / 416) meM dAsoM ko 'adhana' batAyA gayA hai| dAsa jo bhI dhana saMgraha karate haiM, vaha saba unakA hotA hai, jinake ve dAsa hote haiN| dharmasAdhanA kI phalazruti ke rUpa meM dAsoM kI prApti kA ullekha AdhyAtmika evaM sAmAjika nyAya kI dRSTi se ucita nahIM pratIta hotaa| adhyayana 4 gAthA 6-'ghorA muhattA' meM muhUrta zabda sAmAnya rUpa se samagra kAla kA upalakSaNa hai| prANI kI Ayu hara kSaNa kSINa hotI rahatI hai, isalie kAla ko ghora arthAt raudra kahA hai| bhAraNDa pakSI paurANika yuga kA eka virATa pakSI mAnA gayA hai| paMcataMtra Adi meM usake do grIvA aura eka peTa mAnA hai--'ekodarA: pRthag griivaaH'| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-adhyayana 427 kalpasUtra kI kiraNAvalI TIkA meM bhI usake do mukha aura do jihvA hone kA ullekha hai| isakA artha hai ki do grIvA evaM do mukha hone se usake A~kha, kAna Adi saba do-do haiN| jaba vaha eka grIvA se bhojana karatA hai, to dUsarI grIvA ko Upara kie hue A~khoM se dekhatA rahatA hai ki koI mujha para AkramaNa to nahIM karatA hai| isa dRSTi se sAdhaka ko apramattatA ke lie bhAraNDa pakSI kI upamA dI jAtI hai| kalpasUtra meM bhagavAna mahAvIra ko bhI apramattatA evaM satata jAgarUkatA ke lie bhAraMDa pakSI kI upamA dI hai| ukta pakSI kA varNana vasudevahiNDI Adi aneka prAcIna jaina-kathA granthoM meM bhI AtA hai| adhyayana 5 gAthA 2-'maraNa' ke do prakAra haiM-akAma aura skaam| akAma maraNa vaha hai, jo vyakti viSayoM va bhogoM kI tamannA meM jInA hI cAhatA hai, maranA nhiiN| vaha harakSaNa maraNa se saMtrasta rahatA hai| phira bhI AyukSaya hone para use lAcArI meM maranA hotA hai| bRhada bRtti meM isI bhAva ko ina zabdoM meM abhivyakti dI hai-'te hi viSayAbhiSvaGgato maraNamanicchanta eva mriynte|' sakAma maraNa kAmanAsahita maraNa hai| isakA yaha artha nahIM ki sAdhaka marane kI kAmanA karatA hai| maraNa kI kAmanA to sAdhanA kA doSa hai| isakA kevala itanA hI abhipreta artha hai ki jo sAdhaka viSayoM ke prati anAsakta rahatA hai, jIvana aura maraNa donoM hI sthitiyoM meM sama hotA hai, vaha maraNa kAla ke samaya bhayabhIta evaM saMtrasta nahIM hotA, apitu apanI pUrNa AdhyAtmika taiyArI ke sAtha abhaya bhAva se mRtyu kA svAgata karatA hai| isa prakAra akAma bAla maraNa hai, aura sakAma paNDita mrnn| gAthA 10-'duhao malaM saMciNAi sisunAguvva maTTiyaM' meM kahA hai ki jaise zizunAga donoM ora se miTTI kA saMcaya karatA hai, vaise hI bAla-jIva bhI donoM ora se karmamala kA saMcaya karatA hai| cUrNikAra ne duhao ke svayaM pApAcAra karanA aura dUsaroM se karAnA, mana aura vANI, rAga aura dveSa, puNya aura pApa Adi aneka vikalpa kie haiN| zizunAga gaMDUpada arthAt alasiyA ko kahate haiN| vaha miTTI khAkara andara meM mala kA saMcaya karatA hai, aura zarIra kI snigdhatA ke kAraNa bAhara meM bhI idhara-udhara reMgate hue apane zarIra para miTTI cipakA letA hai| gAthA 13-jIvoM kI utpatti ke tIna prakAra haiM-garbha, sammUrcchana aura uppaat| garbha se paidA hone vAle pazu, pakSI aura manuSya Adi garbhaja haiN| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 uttarAdhyayana sUtra TippaNa binA garbha ke azuci sthAnoM meM yoM hI janma lene vAle dvIndriya Adi jIva sammUcrchanaja haiN| pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ke jIva bhI zAstradRSTi se sammaLunaja hI mAne jAte haiN| nAraka aura deva binA garbha ke antarmuhUrta mAtra meM pUrNa zarIra pA lete haiM, ata: unakA janma aupapAtika hai| prastuta meM aupapAtika janma kA ullekha isalie hai ki nAraka jIva garbha kAla ke abhAva meM tatkSaNa utpanna hote hI naraka kI bhayaMkara vedanAoM ko bhogane lagate haiN| . gAthA 16-'kali' aura 'kRta' jue ke do prakAra haiM / kali hAra kA dAva hai, aura kRta jIta kaa| sUtra kRtAMga ke anusAra kali--ekaka, dvApara-dvika, traitAtrika aura kRta-catuSka ke rUpa meM juA cAra akSoM se khelA jAtA thaa| cAroM pAse sIdhe yA oMdhe eka se par3ate haiM, vaha kRta hai| yaha jIta kA dAva hai| eka, do yA tIna par3ate haiM, saba nahIM, unheM kramaza: kali, dvApara aura traitA kahA jAtA hai| chAndogya upaniSad (4 / 1 / 4) meM 'kRta' jIta kA dAva hai| mahAbhArata (sabhAparva-52 / 13) meM suprasiddha dyUtavizeSajJa zakuni ko 'kRtahasta' kahA hai, jo sadaiva kRta arthAt jIva kA dAva khelane meM siddhahasta thaa| gAthA 18-carNikAra ne 'vasImao' ke 'vasIma' zabda ke tIna artha kie haiM-indriyoM ko vaza meM rakhane vAlA, sAdhuguNoM meM basane vAlA aura sNvign| 'vusIma' kA saMskRta rUpa vRSImat bhI hotA hai, jisakA artha hotA hai-vRssiivaalaa| abhidhAna-cintAmaNi (3 / 480) ke anusAra vRSI kA artha hai--'muni kA kuza Adi se nirmita AsanavizeSa / sUtrakRtAMga (2 / 2 / 32) meM zramaNoM ke daNDa, chatra, bhANDa tathA yaSTikA Adi upakaraNoM meM eka 'bhisiga' upakaraNa bhI ullikhita hai| saMbhava hai, vaha vRSI-vRSika hI ho| adhyayana 6 gAthA 7-'doguMchI' kA cUrNikAra ne 'jugupsI' artha kiyA hai| unake matAnusAra jugupsA kA artha hai-sNym| asaMyama se jugupsA arthAt virakti hI saMyama hai| -'duguNchaa-sNjmo| kiM duguMchati? asNjmN|' gAthA 17-'nAyaputte' kA artha 'jJAtaputra' hai, jo bhagavAn mahAvIra kA hI eka nAma hai| cUrNi meM isakA spaSTArtha hai-'jJAtakula meM prasUta siddhArtha kSatriya kA putra / ' 'NAtakulappasUte siddhtthkhttiyputte|' yadyapi Agama sAhitya meM bhagavAn mahAvIra kA vaMza ikSvAku aura gotra kAzyapa batAyA hai| vaMza ke rUpa meM 'jJAta' kA ullekha nahIM hai| astu, lagatA hai, ikSvAku vaMzI kAzyapagotrIya kSatriyoM kA hI jJAta bhI eka avAntara zAkhAvizeSa ho / tatkAlIna vajjI deza ke zAsaka licchaviyoM ke nau gaNa the| 'jJAta' unhIM meM kA eka bheda hai| yaha gaNarAjya se sambandhita kSatriya Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 42.9 jAti thI / kucha vidvAnoM kI dRSTi meM 'jJAta' Aja ke vihAra pradeza ke 'bhUmihAra' haiM / bhUmihAra apane ko brAhmaNa bhI kahate haiM aura kSatriya bhI / kucha to sIdhA hI apane ko 'brAhmaNa rAjapUta' kaha dete haiM / bhagavAn mahAvIra kA vizAlA arthAt vaizAlI (upanagara - kuNDagrAma) meM janma hone se unheM vesAliya-vaizAlika kahA jAtA hai / yadyapi cUrNi evaM TIkAoM meM, jisake guNa vizAla haiM, jisakI mAtA vaizAlI hai, jisakA kula, pravacana evaM zAsana vizAla hai, vaha vaizAlika hai - aisA kahA gayA hai / parantu itihAsa ke Aloka meM 'vesAliya' kA sambandha vaizAlI nagarI se hai, yaha spaSTata: pramANita ho cukA hai / bhagavAn mahAvIra kI mAtA trizalA vaizAlI gaNarAjya ke adhipati ceTaka kI bahana thI, ata: cUrNikAra ne 'vaizAlI jananI yasya' aisA jo kahA hai, saMbhava hai, vaha vaizAlI kI ora hI saMketa ho / adhyayana 7 gAthA 1 - 'javasa' kA saMskRtarUpa yavasa hai| TIkAkAra isakA artha - mUMga, urada Adi dhAnya karate haiN| jabaki abhidhAnacintAmaNi ( 4 / 261) Adi zabda-kozoM meM yavasa kA artha - tRNa, ghAsa, gehU~ Adi dhAnya kiyA gayA hai / gAthA 10 - TIkAkAroM ne AsurIya dizA ke do artha kie haiM - eka to jahA~ sUrya na ho, vaha dizA / aura dUsarA raudra karma karane vAle asuroM kI dizA / donoM kA hI phalitArtha naraka hai / IzAvAsya upaniSad meM bhI AtmahantA janoM ko andhatamas se AvRta asurya loka meM jAnA batAyA hai - 'asuryA nAma te lokA, andhena tamasAvRtAH / ' gAthA 11 - cUrNi ke anusara 'kAkiNI' eka rUpaka arthAt rupaye ke assIveM bhAga kA jitanA kSudra sikkA hai / bRhad vRttikAra zAntyAcArya ne bIsa kor3iyoM kI eka kAkiNI mAnI hai| 1 sahasra se hajAra 'kArSApaNa' abhISTa hai| kArSApaNa prAcIna yuga meM eka bahupracalita sikkA thA, jo sonA, cA~dI aura tA~bA - tInoM dhAtuoM kA hotA thA / sAmAnyata: sone kA kArSApaNa 16 mAzA, cA~dI kA 32 rattI aura tA~be kA 80 rattI jitanA bhAra vAlA hotA thA / adhyayana 8 gAthA 12 - 'prAnta' nimna stara kA nIrasa bhojana hai / usake sambandha meM do bAta haiM / gacchavAsI sthavirakalpI muni ko yadi nIrasa bhojana mila jAe to use pheMkanA nahIM, khAnA hI caahie| jinakalpI muni ke lie sadaiva prAnta bhojana kA hI vidhAna hai 1 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 15 - sthAnAMga sUtra meM bodhi ke tIna prakAra batAe haiM- jJAnabodhi, darzanabodhi aura cAritra bodhi / 430 adhyayana 9 gAthA 7 - sAdhAraNa makAna gRha hotA hai, vaha sAta yA usase adhika maMjiloM kA bhavana prAsAda kahalAtA hai / athavA devamandira aura rAjabhavana prAsAda kahalAte haiM- " prAsAdeSu - saptabhUmyAdiSu gRheSu sAmAnyavezmasu / yadvA prAsAdo devatAnarendrANamiti vacanAd prAsAdeSu devatAnarendrasambandhiSvAspadeSu, gRheSu taditareSu "bRhadvRtti / gAthA 8- sAdhya ke abhAva meM jisakA abhAva nizcita ho, use hetu kahate haiN| usakA rUpAkAra isa prakAra hai / jaise ki indra kahatA hai-- tumhArA abhiniSkramaNa anucita hai, kyoMki tumhAre abhiniSkramaNa ke kAraNa samUce nagara meM hRdayadrAvaka kolAhala ho rahA hai| pahalA aMza pratijJA vacana hai, ata: vaha pakSa hai 1 aura dUsarA, kyoMki vAlA vacana hetu hai, jo abhiniSkramaNa ke anaucitya ko siddha karatA I jisake abhAva meM kArya kI utpatti kathamapi sambhava na ho, arthAt jo niyata rUpa se kArya kA pUrvavartI ho, use kAraNa kahate haiM / jaise dhUmarUpa kArya kA agni pUrvavartI kAraNa hai / prastuta meM indra ne jo yaha kahA hai ki 'yadi tuma abhiniSkramaNa nahIM karate, to itanA hRdayadrAvaka kolAhala nahIM hotaa| isameM kolAhala kArya hai, abhiniSkramaNa usakA kAraNa hai - "anucitamidaM bhavato'bhiniSkramaNamiti pratijJA, AkrandAdidAruNazabdahetutvAditi hetuH / AkrandAdidAruNazabdahetutvaM bhavadabhiniSkramaNAnucitatvaM vinA'nupapannamityetAvanmAtraM kAraNam" - sukhabodhAvRtti / gAthA 24 -- 'vardhamAna' vaha ghara hotA hai, jisameM dakSiNa kI ora dvAra na ho / vardhamAna gRha dhanaprada evaM dhanavarddhaka bhI mAnA jAtA thA / 'dakSiNadvArarahitaM vardhamAnaM dhanapradam' - vAlmIka rAmAyaNa 5 / 8 gAthA 42 - mUla 'posaha' zabda ke zvetAmbara sAhitya meM 'poSadha' tathA 'proSadha' donoM saMskRta rUpAntara haiM / digambara sAhitya meM ise 'proSadha' aura bauddha sAhitya meM 'uposatha' kahate haiM / bRhadvRttikAra zAntyAcArya ne poSadha kI vyutpatti kI hai- ' dharma ke poSa arthAt puSTi ko dhAraNa karane vAlA vratavizeSa' - 'poSaM dharmapuSTi vidhatte / ' yaha zrAvaka kA gyArahavA~ vrata hai / isameM bhagavatIsUtra (12 / 1) ke anusAra azanAdi cAra AhAra kA, tathA maNi, suvarNa, mAlA, ubaTana, vilepana aura zastra prayoga kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / brahmacarya kA pAlana bhI kiyA jAtA hai 1 bhagavatI (12 / 1) ke anusAra zaMkhazrAvaka ke varNana para se jJAta hotA hai ki Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 - adhyayana 431 azana, pAna Adi AhAra kA tyAga kie binA bhI poSadha kiyA jAtA thA / sthAnAMga sUtra (4 | 3 | 314) ke anusAra poSadha kI ArAdhanA aSTamI, caturdazI, pUrNimA, amAvasyA - ina parva dinoM meM kI jAtI hai / sthAnAMga (3 / 1 / 150 tathA 4 / 3 / 314) meM 'poSadhopavAsa' aura 'paripUrNa poSadha' - ye do zabda milate haiM poSadha (parva dina) meM jo upavAsa kiyA jAtA hai, vaha 'poSadhopavAsa' hai / tathA parva tithiyoM meM pUre dina aura rAta taka AhAra, zarIra saMskAra Adi kA parityAga kara brahmacaryapUrvaka jo dharmArAdhanA kI jAtI hai vaha 'paripUrNa poSadha hai / ' 1 digambara paramparA ke vasunandi zrAvakAcAra (280 - 294 ) meM uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se proSadha ke tIna rUpa batAe haiM / uttama proSadha meM caturvidha AhAra kA tathA madhya meM jala ko chor3akara zeSa trividhi AhAra kA tyAga hotA hai / AyaMbila (AcAmla), nirvikRti, eka sthAna aura eka bhakta ko jaghanya proSadha kahate haiM / bauddha paramparA meM aMguttara nikAya ( bhA0 1, pR0 212) ke anusAra pratyeka pakSa kI aSTamI, caturdazI aura paMcadazI (pUrNimA aura amAvasyA) ko uposatha hotA hai / uposatha meM prANiyoM kI hiMsA, corI, maithuna aura mRSAvAda kA tyAga hotA hai 1 rAtri meM bhojana nahIM kiyA jaataa| dina meM bhI vikAla meM eka bAra hI bhojana hotA hai / mAlA, gandha Adi kA upayoga nahIM kiyA jAtA hai| I I 'uposatha' meM 'u' kAra kA lopa hone ke bAda 'tha' ko 'ha' ho jAne para uccAraNavijJAna ke anusAra sahaja hI prAkRta kA 'posaharUpa' niSpanna ho sakatA hai / prastuta meM brAhmaNarUpadhArI indra namirAjarSi se 'poSadha' karane kI bAta kahatA hai / ataH spaSTa hotA hai ki vaha jaina paramparA ke 'poSadha' kA prayoga nahIM batA rahA hai / avazya hI vaidika paramparA meM bhI kisI na kisI rUpa meM 'poSadha' kA prayoga usa yuga meM hotA hogaa| uttara meM namirAjarSi ne indra - nirdiSTa ukta tapa ko bAlatapa kahakara jo niSedha kiyA hai, vaha bhI ukta 'poSadha' ko jaina paramparA kA siddha nahIM karatA hai / gAthA 44 - -'kusaggeNaM tu bhuMjae' meM Ae kuzAgra ke do artha hote haiM / eka to vahI prasiddha artha hai ki jitanA kuza ke agrabhAga para Tike, utanA khAnA, adhika nahIM / sukhabodhA vRtti meM dUsarA artha hai - kuza ke agrabhAga se hI khAnA, aMgulI Adi se uThAkara nahIM-- 'kuzAgreNaiva darbhAgreNaiva bhuMkte, na tu karAMgulyAdibhiH / ' gAthA 60-- sUtrakRtAMga cUrNi ( pR0 360 ) ke anusAra tIna zikharoM vAlA mukuTa aura caurAsI zikharoM vAlA tirIDa arthAt kirITa hotA hai| vaise sAmAnyatayA mukuTa aura kirITa - donoM paryAyavAcI mAne jAte haiM / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 adhyayana 10 gAthA 27 - caraka saMhitA (30 / 68) ke anusAra 'arati' kA eka artha pitta roga bhI hai| prastuta meM zarIra ke rogoM kA hI varNana hai, ataH yaha artha bhI prakaraNa saMgata lagatA hai 1 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 35-'kalevara' kA artha zarIra hai| mukta AtmAe~ zarIrarahita hone se akalevara haiM / akalevaratva sthiti ko prApta karAne vAlI vizuddha bhAvazreNI ko kSapaka zreNI kahate haiM / kSapaka arthAt karmoM kA mUla se kSaya karane vAlI Antarika vizuddha vicArazreNI arthAt bhAvavizuddhi kI dhArA / adhyayana 11 - gAthA 21 - bRhadvRtti ke anusAra vAsudeva ke zaMkha kA nAma pAJcajanya, cakra kA sudarzana aura gadA kA nAma kaumodakI hai| lohe ke daNDavizeSa ko gadA kahate haiM / gAthA 22 - jisake rAjya ke uttara diganta meM himavAn parvata aura zeSa tIna digantoM meM samudra ho, vaha 'cAturanta' kahalAtA hai / cakravartI ke 14 rana isa prakAra haiM - ( 1 ) senApati, (2) gAthApati, (3) purohita, (4) gaja, (5) azva, (6) manacAhA bhavana kA nirmANa karane vAlA varddhaki arthAt bar3haI, (7) strI, (8) cakra, (9) chatra, (10) carma, (11) maNi, (12) jisase parvata zilAoM para lekha yA maNDala aMkita kie jAte haiM, vaha kAkiNI, (13) khaDga aura (14) daNDa / gAthA 23 - indra ke sahasrAkSa aura purandara nAma vaidika purANoM ke kathAnakoM para AdhArita haiM / bRhad vRttikAra ne 'purandara' ke lie to lokokti zabda kA prayoga kiyA hI hai / cUrNi meM sahasrAkSa kA prathama artha kiyA hai-- 'indra ke pA~ca sau devaM mantrI' hote haiM / rAjA mantrI kI A~khoM se dekhatA hai, arthAt unakI dRSTi se apanI nIti nirdhArita karatA hai, isalie indra sahasrAkSa hai / dUsarA artha adhika arthasaMgata hai / jitanA hajAra A~khoM se dIkhatA hai, indra usase adhika apanI do A~khoM se dekha letA hai, isalie vaha sahasrAkSa hai / 'jaM sahasseNa akkhANaM dIsati, taM so dohiM akkhIhiM abbhahiyatarAgaM pecchati' - cUrNi / ukta artha vaise hI alaMkArika hai, jaiseki catuSkarNa arthAt caukannA zabda adhika sAvadhAna rahane ke artha meM prayukta hotA hai / adhyayana 12 gAthA 1 - sAmAnyataH zvapAka kA artha cANDAla liyA jAtA hai / kintu yaha eka atyanta nimna zreNI kI nIca jAti thii| cUrNi ke anusAra isa jAti meM kutte Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10-adhyayana 433 kA mAMsa pakAyA jAtA thaa| zvena pacatIti zvapAkaH / ' zvapAka kI tulanA vAlmIki rAmAyaNa (1 / 59 / 19-21) meM varNita muSTika logoM se hotI hai| ye zvamAMsabhakSI, murde ke vastroM kA upayoga karane vAle, bIbhatsa AkAra vAle evaM durAcArI hote the| gAthA 11-yajJa kA bhojana kevala brAhmaNoM ko hI diyA jAtA hai, brAhmaNettara dUsare logoM ko nahIM, isalie yajJIya anna ko 'ekapAkSika' kahA gayA hai| gAthA 18-upajyotiSka kA artha hai-agni ke samIpa rahane vAlA rsoiyaa| cUrNi meM daNDa aura phala kA artha kramaza: kohanI kA prahAra tathA eDI kA prahAra kiyA hai| yaha zabda aise hI lagate haiM, jaise Aja kala kisI ko lAta aura ghUsoM se maarnaa| gAthA 24-'veyAvaDiyaM' kI vyutpatti cUrNikAra ne bar3I hI mahattvapUrNa kI hai| jisase karmoM kA vidAraNa hotA hai, use 'vaiyAvaDiya' kahate haiM-'vidArayati vedArayati vA karma vedaavdditaa|' gAthA 27-'AzIviSa' eka yogajanya labdhi arthAt vibhUti hai| AzIviSa labdhi ke dvArA sAdhaka kisI kA bhI manacAhA anugraha aura nigraha karane meM samartha ho jAtA hai| vaise AzIviSa sarpa ko bhI kahate haiN| muni ko cher3anA, AzIviSa sarpa ko cher3anA hai| adhyayana 13 gAthA 1-dharmAcaraNa ke badale meM bhoga prApti ke lie kiyA jAne vAlA saMkalpa nidAna hai| yaha ArtadhyAna kA hI eka bheda hai| gAthA 6-cUrNi aura sarvArtha siddhi ke anusAra gaMgA prativarSa apanA mArga badalatI rahatI hai| jo pahale kA mArga chor3a detI hai, usa ciratyakta mArga ko mRtagaMgA kahate haiN| adhyayana 14 gAthA 8-9-manusmRti (6 / 37) kahatI hai-"jo brAhmaNa vedoM ko par3he binA, putroM ko utpanna kie binA, aura yajJa kie binA mokSa cAhatA hai, vaha adhogati arthAt naraka meM jAtA hai|" -anadhItya dvijo vedAnanutpAdya tathA sutaan| aniSTvA caiva yajJaizca mokSamicchanbrajatyadhaH / / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 21-amogha kA zAbdika artha vyartha na honA hai| jo cUkatA nahIM hai, vaha amogha hai| kAla amogha hai, jo kisI kSaNa bhI ThaharatA nahIM hai| kevala rAtri hI amogha nahIM hai| upalakSaNa se kAla kA harakSaNa amogha adhyayana 15 gAthA 1-saMstava ke do artha haiM-stuti aura paricaya / yahA~ paricaya artha abhipreta hai / cUrNi ke anusAra saMstava ke do prakAra haiM-saMvAsa saMstava aura vacana saMstava / asAdhu janoM ke sAtha rahanA 'saMvAsa saMstava' hai, aura unake sAtha alApa saMlApa karanA 'vacanasaMstava' hai| sAdhaka ke lie donoM hI niSiddha haiN| bRhadvRtti meM Age ke 21veM adhyayana kI, 21vIM gAthA meM Ae saMstava ke do prakAra batAe haiM--pitRpakSa kA. sambandha 'pUrva saMstava' aura pazcAdbhAvI zvazurapakSa evaM mitrAdi kA sambandha 'pazcAtsaMstava' hai| gAthA 7-yahA~ daza vidyAoM kA ullekha hai| unameM daNDa, vAstu aura svara se sambandhita tInoM vidyAoM ko chor3akara zeSa sAta vidyAe~ nimitta ke aMgoM meM parigaNita haiN| aMgavijjA (1-2) ke anusAra aMga, svara, lakSaNa, vyaMjana, svapna, chinna, bhauma aura antarikSa-ye aSTAMga nimitta haiN| uttarAdhyayana kI ukta gAthA meM vyaMjana kA ullekha nahIM hai| vastra Adi meM cUhe yA kAMTe Adi ke dvArA kie gae chedoM para se zubhAzubha kA jJAna karanA, chinna nimitta hai| bhUkampa Adi ke dvArA, athavA akAla meM hone vAle vemausamI puSpa-phala Adi se zubhAzubha kA jJAna karanA, bhauma nimitta hai| bhUmigata dhana evaM dhAtu Adi kA jJAna karanA bhI 'bhauma' hai| ___AkAza meM hone vAle gandharva nagara, digdAha aura dhUlivRSTi Adi tathA grahayoga Adi se zubhAzubha kA jJAna karanA, antarikSa nimitta hai / svapa para se zubhAzubha kA jJAna karanA svapna nimitta hai| zarIra ke lakSaNa tathA A~kha phar3akanA Adi aMgavikAroM para se zubhAzubha kA jJAna karanA, kramaza: lakSaNanimitta aura aMga vikAra nimitta haiN| daNDa ke gAMTha Adi vibhinna rUpoM para se zubhAzubha kA jJAna karanA, daNDa vidyA hai| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15-adhyayana 435 makAnoM ke Age-pIche ke vistAra Adi lakSaNoM para se zubhAzubha kA jJAna karanA, vAstu-vidyA hai| SaDja, RSabha Adi sAta kaNTha svaroM para se zubhAzubha kA jJAna karanA, svara vidyA hai| ukta vidyAoM ke prayoga se bhikSA prApta karanA, bhikSA kA 'utpAdanA' nAmaka eka doSa hai| gAthA 8-'dhUmanetta' ko 'ghUmanetra' ke rUpa meM eka saMyukta zabda mAnA hai| jabaki TIkAkAra dhUma aura netra do bhinna zabda mAnate haiN| unake matAnusAra dhUma kA artha hai-mana: zilA Adi dhUpa se zarIra ko dhUpita karanA, aura netra kA artha hai-netrasaMskAraka aMjana Adi se netra 'aaNjnaa'| suprasiddha vicAraka manizrI nathamala jI apane saMpAdita dazavaikAlika aura uttarAdhyayana meM dhUmanetra kA 'dhuMe kI nalI se dhuMA lenA'-artha karate haiN| unake tarka aura uddharaNa draSTavya haiN| snAna se yahA~ vaha snAnavidyA abhipreta hai, jisameM putra prApti ke lie mantra evaM auSadhi se saMskArita jala se snAna karAyA jAtA hai 'snAnam-'apatyArthaM maMtrauSadhi-saMskRtajalAbhiSecanam'-bRhadvRtti / gAthA 9-Avazyakaniyukti (gA0 198) ke anusAra bhagavAn RSama deva ne cAra varga sthApita kiye the--(1) ugra-ArakSaka, (2) bhoga-gurusthAnIya, (3) rAjanya-samavayaska yA mitra sthAnIya, (4) kSatriya-anya zeSa log| isa vyavasthA se dhvanita hotA hai ki kucha logoM ko chor3akara adhikAMza jana kSatriya hI the| bhogika kA artha sAmanta bhI hotA hai| zAntyAcArya 'rAjamAnya pradhAna puruSa' artha karate haiN| nemicandra ne subodhA meM 'viziSTa vezabhUSA kA bhoga karane vAle amAtya Adi' artha kiyA hai| 'gaNa' se abhiprAya: gaNatantra ke logoM se hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM licchavi evaM zAkya Adi aneka zaktizAlI gaNatantra rAjya the| bRjjI gaNatantra meM 9 licchavi aura 9 mallakI-ye kAzI-kauzala ke 18 gaNa rAjya sammilita the| kalpasUtra meM inheM 'gaNarAyANo' likhA hai| ataeva bRhadvRtti meM bhI ukta zabda kI vyAkhyA karate hue zAntyAcArya likhate haiM--'gaNA: mallAdisamUhAH' / 1. "uggA bhogA rAyaNa, khattiyA saMgaho bhave cuhaa| Arakkha-guru-vayaMsA, sesA je khattiyA te u||" Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 14-zAntyAcArya kI dRSTi meM bhayabhairava kA artha 'atyanta bhaya utpanna karane vAlA' hai / jambUdvIpa prajJapti sUtra kI TIkA meM Akasmika bhaya ko 'bhaya' aura siMha Adi se utpanna hone vAle bhaya ko 'bhairava' kahA hai| gAthA 15-bRhadvRtti meM 'kheda' kA artha saMyama hai, aura 'khedAnugatA' kA artha saMyamI hai| dUsaroM kA apavAda na karane vAlA athavA kisI ko bAdhA na pahu~cAne vAlA 'aviheTaka' hotA hai| adhyayana 16 sUtra 3-brahmacarya ke lAbha meM sandeha honA 'zaMkA' hai| abrahmacarya--maithuna kI icchA 'kAMkSA' hai| abhilAkSA kI tIvratA hone para cittaviplava kA honA, vicikitsA hai| vicikitsA ke tIvra hone para cAritra kA vinAza honA, 'bheda' hai| sUtra 9-praNIta vaha puSTikAraka bhojana hai, jisase ghRta tathA tela Adi kI bUMdeM TapakatI hoN| 'praNItaM-galatsnehaM tailaghRtAdibhi:'-uttarAdhyayana cUrNi / adhyayana 17 gAthA 15-vikRti aura rasa donoM samAnArthaka haiN| vikRti ke nau prakAra haiM--dUdha, dahI, navanIta, ghRta, taila, gur3a, madhu, madya aura maaNs| gAthA 17-pASaNDa kA artha vrata hai| jo vratadhArI hai, vaha pASaNDI hai| parapASaNDa se yahA~ abhiprAya: saugata Adi anya matoM se hai| gANaMgaNika kA artha hai-jaldI-jaldI gaNa badalane vaalaa| jaina paramparA kI saMghavyavasthA hai, ki bhikSu jisa gaNa (samudAya) meM dIkSita ho, usI meM yAvajjIvana rahe / adhyayana Adi viziSTa prayojana se yadi gaNa badale to guru kI AjJA se apane sAdharmika gaNoM meM jA sakatA hai| parantu dUsare gaNa meM jAkara bhI kama se kama chaha mahIne taka to gaNa kA puna: parivartana nahIM kiyA jA sktaa| ata: jo muni binA kAraNavizeSa ke chaha mAsa ke bhItara hI gaNa parivartana karatA hai, vaha gANaMgaNika pApazramaNa hai| 'gaNAd gaNaM SaNmAsAbhyantara eva saMkrAmatIti gANaMgaNika ityAgamikI paribhASA'-bRhadvRtti / gAthA 19-sAmudAnika bhikSA kA artha zAntyAcArya ne bRhavRtti meM do prakAra se kiyA hai--(1) aneka gharoM le lAI haI bhikSA, aura (2) ajJAta uJcha-arthAt aparicita gharoM se thor3I-thor3I lAI huI bhikSA / 'bahugRhasambandhitaM bhikSAsamUham- ajJAtoJchamiti yaavt|' Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-adhyayana 437 adhyayana 18 gAthA 20-kSatriya muni kA apanA mUla nAma kyA thA, aura ve kahA~ ke nivAsI the, aisA kucha nahIM batAyA gayA hai| gAthA 23-prAcIna yuga meM dArzanika vicAradhArA ke cAra vAda the'kriyAvAda, akriyAvAda, ajJAnavAda aura vinayavAda / ' (1) kriyAvAdI AtmA ke astitva ko to mAnate the, para usake sarvavyApaka yA adhyApaka, kartA yA akartA, mUrta yA amUrta Adi svarUpa ke sambandha meM saMzayAkula the| (2) akriyAvAdI AtmA ke astitva ko hI nahIM mAnate the| ata: unake yahA~ puNya, pApa, loka, paraloka, saMsAra aura mokSa Adi kI koI bhI mAnyatA nahIM thii| yaha prAcIna yuga kI nAstika paramparA hai| (3) ajJAnavAdI ajJAna se hI siddhi mAnate the| unake mata meM jJAna hI sAre pApoM kA mUla hai| dvandva jJAna meM se hI khar3e hote haiN| jJAna ke sarvathA uccheda meM hI unake yahA~ mukti hai| (4) vinayavAdI ekamAtra vinaya se hI mukti mAnate the| unake vicAra meM deva, dAnava, rAjA, raMka, tapasvI, bhogI, hAthI, ghor3A, gAya, bhaiMsa, zrRgAla Adi hara kisI mAnava evaM pazu-pakSI Adi ko zraddhApUrvaka namaskAra karane se hI klezoM kA nAza hotA hai| ahaMkAramukti kA yaha eka vicitra dhArmika abhiyAna thaa| kriyAvAdiyoM ke 180, akriyAvAdiyoM ke 84, ajJAnavAdiyoM ke 68 aura vinayavAdiyoM ke 32 bheda the| isa prakAra kula milA kara 363 pASaNDa the| gAthA 28-mahAprANa, brahmaloka nAmaka pA~caveM devaloka kA eka vimAna kSatriya muni ke kahe hue 'divyavarSazatopama' kA yaha abhiprAya hai ki jaise manuSya yahA~ vartamAna meM lokadRSTi se sau varSa kI pUrNa Ayu bhogatA hai, vaise hI maiMne vahA~ devaloka meM divya sau varSa kI Ayu kA bhoga kiyA hai| isakI vaidika purANoM ke brahmA ke dIrghakAlika varSa Adi se tulanA kI jA sakatI hai| 'pAlI' se palyopama aura 'mahApAlI' se sAgaropama artha abhISTa hai / 'pAlI' sAdhAraNa jalAzaya se upamita hai, aura 'mahApAlI' sAgara se| eka yojana ke U~ce aura vistRta palya (borA Adi yA kUpa) ko sAta dina ke janma lie bAlaka ke kezAroM se ThasAThasa bhara diyA jAe, anantara sau-sau varSa Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 uttarAdhyayana sUtra TippaNa ke bAda krama se eka-eka kezakhaNDa ko nikAlA jaae| jitane kAla meM vaha palya arthAt kUpa rikta ho, utane kAla ko eka palya kahate haiN| isa prakAra ke dasa koDAkoDI palyoM kA eka sAgara hotA hai| sAgara arthAt samudra ke jalakaNoM jitanA virATa lambA kaalckr| yaha eka upamA hai, ata: use palyopama aura sAgaropama bhI kahate haiN| gAthA 51-'sirasA sira" kA artha hai-zira dekara zira lenaa| arthAt jIvana kI kAmanA se nirapekSa rahakara mAnava zarIra meM sarvoparistha zira ke samAna sarvoparivartI mokSa ko prApta karanA / 'siraM' ke sthAna meM 'siri' pATha bhI milatA hai, jisakA artha 'zrI' hotA hai| 'zrI' arthAt bhAvazrI-saMyama, siddhi / adhyayana 19 gAthA 2-mRgAputra kA mUla nAma balazrI thaa| mAtA mRgA kA putra hone ke nAte use mRgAputra bhI kahate the| prAcIna yuga meM bahuvivAha kI prathA hone ke kAraNa putroM ke nAma pahacAnane kI dRSTi se mAtA ke nAma para pracalita ho jAte the, jaise ki pRthA kA putra pArtha, subhadrA kA saubhadreya, draupadI kA draupadeya, aadi| gAthA 3-trAyastriMza jAti ke devoM ko 'dogandaga' kahate haiN| ye jaina aura bauddha paramparA meM bar3e hI mahattva ke deva mAne gae haiN| zAntyAcArya ne purAne AcAryoM kA uddharaNa dete hue unheM sadA bhogaparAyaNa kahA hai| tathA ca vRddhA-trAyastriMzA devA nityaM bhogaparAyaNA dogundugA iti bhnnNti|' gAthA 4-candrakAnta, sUryakAnta Adi maNi kahalAte haiM, aura zeSa gomedaka Adi rtn| gAthA 14-atyanta bAdhA utpanna karane vAle kuSTha Adi roga vyAdhi kahe jAte haiN| aura inase bhinna jvara Adi roga haiN| "vyAdhayaH-atIva bAdhAhettava: kuSThAdayo, rogA jvarAdayaH'-bRhadvRtti / gAthA 17-'kimpAka' eka viSa vRkSa hotA hai| usake phala khAne meM susvAdu hote haiM, kintu paripAka meM bhayaMkara kaTu arthAt prANaghAtaka / kiMpAka kA zabdArtha hI hai-'kim' arthAt kutsita-burA 'pAka' arthAt vipAka-pariNAma hai jiskaa|| gAthA 36-sAmAnyatayA jaina maniyoM kI bhikSA ke lie gocara (gocarI) zabda kA prayoga hotA hai| yahA~ kApotI vRtti kA ullekha hai| kabUtara sazaMka bhAva 1. zirazA ziraHpradAneneva jIvitanirapekSamiti / ....... siraM ti zira iva ziraH sarvajagaduparivartitayA mokssH'-bRhvRtti| 2. 'zirasA mastakena 'atyAdarakhyApakametat, zriyaM bhAvazriyaM saMyamarUpAM tRtIyabhave parinirvRta iti"-sarvArthasiddhi vRtti / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-adhyayana 439 se bar3I satarkatA ke sAtha eka-eka dAnA cugatA hai, isI prakAra eSaNA ke doSoM kI zaMkA ko dhyAna meM rakhate hue bhikSu bhI thor3A-se-thor3A AhAra aneka gharoM se grahaNa karatA hai / mahAbhArata ke zAnti parva (243-24) meM bhI kApotI vRtti kA ullekha hai| gAthA 46-saMsAra rUpI aTavI ke naraka, tiryaMca, manuSya aura deva-ye cAra anta hote haiM, ata: AgamoM meM saMsAra ko 'cAuraMta' kahA gayA hai| ___ gAthA 49-AgamAnusAra naraka aura svarga meM bAdara agni ke jIva nahIM hote haiN| prastuta meM jo hutAzana-agni kA ullekha hai, vaha agni jaise jalate hue prakAzamAna acitta pudgaloM ke lie hai| ataeva bRhadavRttikAra ne likhA hai--'tatra ca bAdarAgnerabhAvAt pRthivyA eva tathAvidha: sparza iti gmyte|' gAthA 54-'kolasaNaehiM' meM 'kolazanaka' zabda ko eka mAnakara zAntyAcArya ne usakA artha zUkara kiyA hai| kintu 'kola' zabda akelA hI zUkara kA vAcaka hai| ata: Age ke 'zunaka' zabda kA zabdAnusArI 'kuttA' artha kyoM na liyA jaae| adhyayana 20 gAthA 7-prAcIna yuga meM sarvaprathama deva evaM pUjya gurujanoM ko unake cAroM ora ghUmakara pradakSiNA kI jAtI thii| dAhinI ora se ghUmanA zurU karate the, jaisAki kahA hai-'AyAhiNaM payAhiNaM krei|' pradakSiNA ke anantara vandana kiyA jAtA hai| prastuta meM vandana pahale hai. pradakSiNA bAda meM hai| sambhava hai, yaha antara chanda racanA kI vivazatA ke kAraNa kevala gAthA ke zabdoM meM hI ho, vidhi meM nhiiN| vaise zAntyAcArya ne samAdhAna kiyA hai ki pUjya AtmAoM ko dekhate hI unheM praNAma karanA Avazyaka hai| isalie yahA~ pradakSiNA kA ullekha bAda meM hai| gAthA 9-bRhadvRtti ke anusAra nAtha kA artha 'yogakSemavidhAtA' hai| aprApta kI prApti yoga hai, aura prApta kA saMrakSaNa kSema hai| gAthA 22-zAntyAcArya ne 'satthakusala' ke do saMskRta rUpAntara kie haiMzAstrakuzala (Ayurveda zAstra ke marmajJa vidvAn) aura zastrakuzala (zalyakriyA arthAt dUSita aMgoM kI cIra-phAr3a Adi kriyA meM nipunn)| __gAthA 23-catuSpAda cikitsA kA ullekha sthAnAMga sUtra meM bhI AtA hai / 'cauvvihA tigicchA pannattA, taMjahA-bijmo, osadhAI, Aure, pricaarte|' Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 uttarAdhyayana sUtra TippaNa adhyayana 21 gAthA 2-"bhagavAn mahAvIra ke upAsaka zrAvaka bhI vyApAra ke lie sudUra dvIpoM kI samadrayAtrA karate the|" yaha prastuta gAthA para se spaSTata: sacita hotA hai| itanA hI nahIM, videzI kanyAoM se vivAha sambandha bhI usa samaya niSiddha nahIM thaa| pAlita nirgrantha pravacana kA kovida hI nahIM, vikovida thA, arthAt viziSTa vidvAn thaa| adhyayana 22 gAthA 5-pravacana sAroddhAra vRtti (patra 410-11) meM batAyA hai ki "zarIra ke sAtha utpanna hone vAle chatra, cakra, aMkuza Adi rekhAjanya jihna lakSaNa kahe jAte haiN| sAdhAraNa manuSyoM ke zarIra meM 32, baladeva-vAsudeva ke 108 aura cakravartI tathA tIrthaMkara ke 1008 lakSaNa hote haiN|" Ajakala gurujanoM ke nAma se parva 108 yA 1008 zrI kA prayoga inhIM lakSaNoM kA sUcaka hai| ___ gAthA 6-zarIra ke sandhiaMgoM kI donoM haDDiyA~ paraspara AMTI lagAe hue hoM, una para tIsarI haDDI kA veSTana-lapeTa ho, aura cauthI haDDI kI kIla una tInoM ko bheda rahI ho, isa prakAra kA vajra jaisA sudRr3ha asthibandhana 'vajra-RSama-nArAca' saMhanana hai| pAlathI mAra kara baiThane para jisa vyakti ke cAroM koNa sama hoM, vaha 'sama-caturasra' nAmaka sarvazreSTha saMsthAna hai| gAthA 89-prAcInakAla meM antarIya-nIce pahanane ke lie dhotI aura uttarIya-Upara or3hane ke lie cAdara, ye do hI vastra pahane jAte the| 'divya yugala' usI kA saMketa hai| gAthA 10-gandhahastI saba hAthiyoM meM zreSTha hotA hai| isakI gandha se anya hAthI hataprabha-nirvIrya ho jAte haiM, bhayabhIta hokara bhAga khar3e hote haiN| gAthA 11-samudravijaya, akSobhya, vasudeva Adi dasa bhAI the| unake samUha do 'dasAra cakra' kahate the| dasAra ke 'dasAra' aura 'dazAha'-donoM rUpa milate gAthA 13-andhaka aura vRSNi do bhAI the| vRSNi ariSTa nemi ke pitAmaha arthAt dAdA hote the| inase 'vRSNikula' kA pravartana huaa| dazavaikAlika Adi ke anusAra donoM bhAiyoM ke nAma se 'andhaka vRSNikula' bhI prasiddha thaa| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-adhyayana 441 gAthA 43-bhojarAja ugrasena kA hI dUsarA nAma hai| kIrtirAja (vi0 1495 pUrvatI) ne bhI apane nemicarita meM ugrasena ko bhojarAja aura rAjImatI ko bhojaputrI tathA bhojarAjaputrI kahA hai| kucha pratiyoM meM 'bhogarAja' pATha bhI hai, jo saMgama nahIM pratIta hotaa| adhyayana 23 gAthA 2-kezI kumArazramaNa the| avivAhita hI zramaNa ho gae the| zAntyAcArya bRhadvRtti meM kumArazramaNa kA yahI artha karate haiN| "kumArazcA'sAvapariNItatayA zramaNazca / " ___ gAthA 12-jaina paramparA ke anusAra prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabha deva ne ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraharUpa pA~ca mahAvratoM kA upadeza diyA thaa| dUsare ajita jina se lekara teIsaveM pArzva jina taka cAturyAma dharma kA upadeza rhaa| isameM brahmacarya aura aparigraha ko 'bahiddhAdANAo veramaNaM'-bahistAd AdAna viramaNa (bAhya vastuoM ke grahaNa kA tyAga) meM samAhita kara diyA gayA thaa| ajita jina ne RSabhadeva se samAgata pA~ca mahAvratoM ko isa prakAra caturyAma meM kyoM parivartita kiyA, yaha abhI aitihAsika mImAMsA se ThIka taraha spaSTa nahIM ho pAyA hai| itihAsa kI A~khoM meM abhI yaha pArzva paramparA hI dekhI gaI hai| prastuta adhyayana meM pArzva ke cAra mahAvratoM ko 'yAma' zabda se aura vardhamAna mahAvIra ke pA~ca mahAvratoM ko 'zikSA' zabda se sUcita kiyA hai| yaha bhI eka rahasya hai| bhagavAn pArzva nAtha ne maithuna ko parigraha ke antargata mAnA thaa| strI ko parigRhIta kie binA maithuna kaise hogA? isIlie patnI ke lie 'parigraha' zabda bhI pracalita rahA hai| yaha eka naitika Adarza kI pavitra dhAraNA hai| isa dRSTi se pArzva jina ne bhikSu ke lie brahmacarya ko alaga se sthAna nahIM diyaa| vaha sAmAnyata: aparigraha meM hI antarbhukta kara diyA gayA thaa| lagatA hai, pArzvajina ke bAda kucha kutarka khar3e hue hoMge ki strI ko vivAha ke rUpa meM parigRhIta kie binA bhI usakI prArthanA para yadi samAgama kiyA jAe to kyA hAni hai? aparigRhItA ke samAgama kA to koI niSedha nahIM hai ? sUtra kRtAMga (1, 3, 4, 10, 11, 12) meM aise hI kucha tarkoM kA ullekha milatA hai| inheM sUtrakRtAMga meM pArzvastha batAyA gayA hai / vRttikAra ne unheM svayUthika bhI kahA hai| no apariggahiyAe itthIe jeNa hoI pribhogo| tA tavviraI iccaa abaMbhavirai tti pannANaM / -kalpasamarthanam gA0 15 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 uttarAdhyayana sUtra TippaNa zramaNa bhagavAn mahAvIra ne brahmacarya ko mahAvrata ke rUpa meM alaga se sthAna dekara pracalita mithyA bhramoM evaM kutarkoM kA nirAkaraNa kiyaa| isIlie unheM sUtrakRtAMga (1 / 6 / 28) meM 'se vAriyA itthisarAibhattaM'-arthAt strI aura rAtribhojana kA nivAraNa karane vAlA kahA hai| kAla kI badalatI paristhiti meM aisA karanA Avazyaka ho gayA thaa| ata: gaNadhara gautama isake lie apane yuga ko jaDa aura vakra kahakara samAdhAna prastuta karate haiN| isakA artha yaha hai ki jaDatA tathA vakratA ke jIvana meM hI kriyAkANDa ke niyamoM tathA tatsambandhI vyAkhyAoM kA vistAra hotA hai, sarala aura prAjJa jIvana meM nhiiN| gAthA 13-'acela' ke do artha haiM--bilkula hI vastra na rakhanA, athavA alpa mUlya vAle sAdhAraNa zveta vastra rkhtaa| 'a' kA abhAva artha bhI hai, aura alpa bhii| jaise ki anudarA kanyA ke prayoga meM 'anudarA' kA artha 'binA peTa kI kanyA' nahIM; apitu alpa arthAt kRza udara vAlI kanyA hai| viSNupurANa meM bhI jaina muniyoM ke nirvastra aura savastra-donoM hI rUpoM kA ullekha hai-'digvAsasAmayaM dharmo, dharmo'yaM bahuvAsasAm'-aMza 3, adhyAya 18, zloka 10. 'sAntarottara' meM sAntara aura uttara-ye do zabda haiN| bRhavRttikAra zAtyAcArya sAntara aura uttara kA kramaza: varNa Adi se viziSTa sundara aura bahumUlya artha karate haiN| oghaniyukti-vRtti, kalpa sUtracUrNi aura dharma saMgraha Adi ke anusAra bAla, vRddha, glAna Adi ke nimitta bhikSA ke lie varSA hote rahane para bhI bhikSu ko bAhara jAnA hotA hai, taba andara meM sUtI vastra aura Upara meM barSAkalpa UnI vastra-kambala Adi or3hakara jAnA cAhie, yaha artha hotA hai| prastuta meM acela-sacela kI carcA hai, ata: 'sAntarottara' kA zabdAnusArI pratidhvanita artha 'antarIya'-adhovastra aura 'uttarIya' Upara kA vastra bhI liyA jA sakatA hai| gAthA 17-pravacanasAroddhAra (gA0 675) ke anusAra taNoM ke pA~ca prakAra haiM--(1) zAlI-kamalazAlI Adi viziSTa cAvaloM kA palAla, (2) bIhikasAThI cAvala Adi kA palAla, (3) kodrava-kodo dhAnya kA palAla, (4) rAlaka-kaMgu arthAt kAMgaNI kA palAla, aura (5) araNya tRNa-zyAmAka arthAt samA cAvala Adi kA palAla / uttarAdhyayana meM pAMcavA 'kuza' ko ginA hai| gAthA 89-ukta antima gAthA ke uttarArdha kA adhikatara TIkAkAra yaha artha karate haiM ki 'pariSad ke dvArA stuti kie gae bhagavAn kezI aura gautama prasanna hoN|' lagatA hai, yaha artha adhyayana ke racanAkAra kI dRSTi se hai / yaha saMbhava bhI Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24- adhyayana adhyayana 24 kahA gAthA 3-yahA~ pA~ca samiti aura tInagupti -- ina AThoM ko hI samiti hai / prazna hai, aisA kyoM ? zAtyAcArya ne samAdhAna prastuta kiyA hai ki guptiyA~ pravIcAra aura apravIcAra donoM rUpa hotI haiM, arthAt ekAnta nivRttirUpa hI nahIM, pravRttirUpa bhI hotI haiM, ataH pravRtti aMza kI apekSA se unheM bhI samiti kaha diyA hai / samiti meM niyamata: gupti hotI hai, kyoMki usameM zubha meM pravRtti ke sAtha jo azubha se nivRttirUpa aMza haiM, vaha niyamata: gupti kA aMza hI hai / gupti meM pravRttipradhAna samiti kI bhajanA hai 1 443 adhyayana 25 gAthA 16 - pUche gae cAra praznoM ke uttara isa prakAra haiM (1) vedoM kA mukha arthAt sArabhUta pratipAdya agnihotra hai / agnihotra kA havana Adi pracalita artha vijayaghoSa ko jJAta hI thA / kintu vijaya ghoSa, jaya ghoSa muni se mAlUma karanA cAhatA thA ki unake abhimata meM agnihotra kyA hai ? muni kA agnihotra eka adhyAtma bhAva hai, jisameM tapa, saMyama, svAdhyAya, dhRti, satya aura ahiMsA Adi kA samAveza hotA hai / yaha bhAva agnihotra hI jayaghoSamuni ne vijayaghoSa ko samajhAyA hai| isI agnihotra meM mana ke bikAra svAhA hote haiM / (2) dUsarA prazna hai - yajJa kA mukha - upAya ( pravRttihetu) kyA hai ? uttara meM yajJa kA mukha arthAt upAya yajJArthI batAyA gayA hai / yaha bhI apanI paramparA ke pracalita artha meM vijaya ghoSa jAnatA hI thaa| muni ne AtmayajJa ke sandarbha meM apane bahirmukha indriya aura mana ko asaMyama se haTAkara saMyama meM kendrita karane vAle AtmasAdhaka ko hI saccA yajJArthI (yAjaka) batAyA hai 1 (3) tIsarA prazna kAlajJAna se sambandhita hai / svAdhyAya Adi samayocita kartavya ke lie kAla kA jJAna zramaNa aura brAhmaNa donoM hI paramparAoM ke lie Avazyaka thA / aura vaha jJAna spaSTataH nakSatroM se hotA thA / candra kI hAni - vRddhi se tithiyoM kA bodha acchI taraha ho jAtA thA / ataH muni ne ThIka hI uttara diyA hai ki nakSatroM meM mukhya candramA hai / isa uttara kI tulanA gItA (10 / 21) se kI jA sakatI hai-- 'nakSatrANAmahaM zazI / ' (4) cauthA prazna thA dharmoM kA mukha arthAt upAya (Adi kAraNa) kyA hai ? dharma kA prakAza kisase huA ? uttara meM jayaghoSa muni ne kahA hai-- dharmoM kA mukha (AdikAraNa) kAzyapa hai| vartamAna kAlacakra meM Adi kAzyapa RSabhadeba hI dharma ke Adi prarUpaka, Adi upadeSTA haiM / bhagavAn RSabhadeva ne vArSika tapa kA pAraNA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNa kAzya arthAt ikSurasa se kiyA thA, ataH ve kAzyapa nAma se prasiddha hue / Age calakara yaha unakA gotra hI ho gayA / sthAnAMga sUtra meM batAye gae gautama, vatsa, kauzika Adi sAta gotroM meM 'kAzyapa' pahalA gotra hai / bhAgavata (paMcama skandha) Adi vaidika purANoM tathA kucha vedamaMtroM se bhI bhagavAn RSabhadeva kI AdimahattA prakaTa hotI hai / sUtrakRtAMga (1 / 2 3 / 2.) meM to spaSTa hI kahA hai ki saba tIrthaMkara kAzyapa ke dvArA prarUpita dharma kA hI anusaraNa karate rahe haiM - 'kAsavassa aNudhammacAriNo / ' 444 adhyayana 26 gAthA 13-16 - 'pauruSI' zabda kA nirmANa puruSa zabda se hai / puruSa se jisa kAla kA mApa ho, vaha pauruSI hai, arthAt prahara / puruSa zabda ke do artha haiM- puruSa zarIra aura zaMku / zaMku 24 aMgula pramANa hotA hai / paira se jAnu (ghuTane) taka kA pramANa bhI 24 aMgula hI hotA hai| jisa dina kisI bhI vastu kI chAyA vastu ke pramANa ke anusAra hotI hai, vaha dina dakSiNAyana kA prathama dina hotA hai / yuga ke prathama varSa (sUrya varSa) ke zrAvaNa kRSNa pakSa kI pratipadA ko zaMku evaM jAnu kI chAyA apane hI pramANa ke anusAra 24 aMgula par3atI hai / 12 aMgula kA eka pAda-paira hone se zaMku evaM jAnu kI 24 aMgula chAyA ko do pAda mAnA hai / eka varSa meM do ayana hote haiM-- dakSiNAyana aura uttarAyaNa / dakSiNAyana zrAvaNa mAsa meM prArambha hotA hai aura uttarAyaNa mAgha mAsa meM / dakSiNAyana meM chAyA bar3hatI hai, aura uttarAyaNa meM kama hotI hai / pauruSI chAyA kA pramANa samaya ASAr3ha pUrNimA zravANa "" bhAdrapada Azvina kArtika mRgazira pauSa mAgha phAlguna caitra vaizAkha jyeSTha 99 "" "" 99 *** pAda - aMgula 2-0 2-4 2-8 3-0 3-4 3-8 4-0 3-8 3-4 3-0 2-8 2-4 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-adhyayana 445 2-6 4-6 ww pAdona puruSI-pauna pauruSI kA chAyA pramANa samaya pAda-aMgula ASAr3ha pUrNimA zrAvaNa .. " 2-10 bhAdrapada " 3-4 Azvina , 3-8 kArtika , 4-0 mArgazIrSa ,, 4-6 pauSa , mAgha , phAlguna " 4-0 caitra 3-8 vaizAkha , 3-4 jyeSTha , 2-10 gAthA 19-20-rAtri ke cAra bhAga hote haiM--(1) prAdoSika arthAt rAtri kA mukha bhAga, (2) ardharAtrika, (3) vairAtrika aura praabhaatik| prAdoSika aura prAbhAtika ina do praharoM meM svAdhyAya kiyA jAtA hai| ardharAtri meM dhyAna aura vairAtrika meM shynkriyaa-nidraa| adhyayana 27 gAthA 1-'gaNadhara' zabda ke pramukha artha do hote haiM--(1) tIrthaMkara bhagavAn ke pramukha ziSya, jaise ki bhagavAn mahAvIra ke gautama Adi gaNadhara / (2) anupama jJAna Adi guNoM ke dhAraka AcArya / prastuta meM dUsarA artha hI abhISTa hai| ___ karmodaya se athavA ziSyoM dvArA tor3I gaI jJAnAdirUpa bhAvasamAdhi kA puna: apane Apa meM jor3anA, pratisandhAna hai| adhyayana 28 gAthA 1-mokSa kA mArga (upAya, sAdhana, kAraNa) jJAna, darzana, cAritra aura tapa hai| usase siddhi gamana rUpa jo gati hai, vaha mokSa mArga gati hai| gAthA 2-prastuta meM jJAna ko pahale rakhA hai, darzana ko bAda meN| lagatA hai, yaha vyavahAra meM adhyayana, jAnakArI Adi se sambandhita jJAna hai, jo samyag darzana Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 uttarAdhyayana sUtra TippaNa se pUrva nizcaya meM ajJAna hI rahatA hai / samyag darzana hone para hI jJAna samyagjJAna hotA hai / isIlie prastuta adhyayana ke upasaMhAra (gA0 30) meM 'nAdaMsaNissa nANaM' kahA hai| yahA~ darzana se samyagdarzana abhipreta hai, sAmAnya bodharUpa cakSu-acakSu Adi darzana nahIM / tapa bhI cAritra kA hI eka rUpa hai| pRthak upAdAna karmakSapaNa ke prati asAdhAraNa hetutA ko lekara kiyA hai / upasaMhAra (gA0 30) meM isIlie caraNaguNa kahA hai, tapa kA pRthak ullekha nahIM kiyA hai| AcArya umAsvAti ke tattvArtha sUtra meM bhI 'samyag darzana - jJAna - cAritrANi mokSa mArga :- sUtra hI upanibaddha hai / samyag jJAna Adi tInoM yA cAroM meM samudita rUpa se mokSa kI kAraNatA hai, pRthak-pRthak kAraNatA nahIM hai / ataH 'eya maggamaNupattA' meM mArga ke lie eka vacana prayukta hai| gAthA 4- - prastuta meM zruta jJAna kA pahale ullekha hai / TIkAkAroM kI dRSTi meM yaha isalie hai ki mati Adi anya sabhI jJAnoM kA svarUpajJAna zrutajJAna se hotA / ataH vyavahAra meM zruta kI pradhAnatA hai / yahA~ zruta se akSararUpa dravyazruta kA grahaNa nahIM hai| jJAna kA nirUpaNa hone se bhAvazruta hI grAhya hai 1 'Abhinibodhika' mati jJAna kA hI dUsarA nAma hai / indriya aura mana kA apane-apane zabdAdi viSayoM kA bodha abhimukhatArUpa se niyata hone ke kAraNa ise Abhinibodhika jJAna kahate haiM / mati aura zruta anyo'nyAzrita haiM / nandI sUtra meM kahA hai-- jahA~ mati hai vahA~ zruta hai aura jahA~ zruta hai vahA~ mati hai / vaise zruta matipUrvaka hI hotA hai / I mati meM pA~ca indriya aura chaThA mana nimitta hai, jabaki zruta meM mana hI nimitta hotA hai - 'zrutamanindiyasya' - tattvArtha sUtra, 2-21 'avadhi jJAna' ava arthAt adho'dha: ( nIce kI ora) adhika vistRta hotA hai, ata: vaha zabdavyutpati se avadhi kahalAtA hai / 'ava' maryAdA artha meM bhI hai| isake mukhya rUpa se bhavapratyayika (jo deva, nArakoM ko janma se hI gatinimittaka hotA hai) aura kSAyopazamika (manuSya aura tiryaJcoM ko jo vartamAna janmakAlIna sAdhanA ke nimitta se hotA hai) ye do bheda haiM / antaraMga meM avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama donoM meM apekSita haiM / prastuta meM 'mananANaM' meM ke mana se manodravya ke paryAya apekSita haiM / manodravya ke paryAyarUpa vicitra pariNamanoM kA jJAna mana: paryAya jJAna hai / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28- adhyayana kevala kA artha eka hai, . pUrNa hai / ataH jo pUrNa ananta jJAna hai vaha kevala hai 1 jJAna avadhi, manaH paryAya aura kevala jJAna jJeya aura jJAna ke bIca meM indriya Adi ke nimitta (mAdhyama) ke binA sIdhe AtmA se hote haiM, ata: yaha pratyakSa jJAna haiM, jabaki mati aura zruta indriyAdi ke nimitta se hone ke kAraNa parokSa haiM / avadhi, mana: paryAya vikala- apUrNa pratyakSa haiM, aura kevala jJAna sakala - pUrNa pratyakSa hai / 447 gAthA 6 - guNoM kA Azraya -- AdhAra dravya hai / jIva meM jJAnAdi ananta guNa haiN| ajIva pudgala meM rUpa, rasa Adi ananta guNa haiM / dharmAstikAya Adi meM bhI gatihetutA Adi ananta guNa haiM / dravya kA lakSaNa sat hai / sat kA lakSaNa utpAda, vyaya aura dhauvya hai / paryAya dRSTi se dravya pratikSaNa utpanna vinaSTa hotA rahatA hai, aura dhrauvyatva guNa kI dRSTi se vaha mUla svarUpataH trikAlAva- sthAyI hai, zAzvata hai 1 1 eka dravya ke Azrita guNa hote haiM / arthAt jo dravya ke sampUrNa bhAgoM meM aura usakI sampUrNa avasthAoM meM anAdi ananta rUpa se sadA kAla rahate haiM, ve guNa haiN| dravya kabhI nirguNa nahIM hotA / guNa svayaM nirguNa hote haiM / arthAt guNoM meM anya guNa nahIM hote / guNoM ke do bheda haiN| astitva, vastutva, prameyatva Adi sAmAnya guNa haiM, jo sAmAnya rUpa se pratyeka jIva- ajIva dravyoM meM pAye jAte haiM / jIva meM jJAna, darzana, cAritra, sukha Adi vizeSa guNa haiM, jo ajIva dravya meM nahIM hote / pudgala ajIva meM rUpa, rasa gandha Adi vizeSa guNa haiM, jo jIva dravya meM nahIM hote / pratiniyata guNa vizeSa hote haiM / pariNamana arthAt, parivartana ko paryAya kahate haiM / paryAya dravya aura guNa donoM meM Azrita hai, arthAt hotI hai / guNoM meM bhI nava purANAdi paryAya pratyakSata: pratIyamAna haiN| 'guNeSvapi nava-purANAdi paryAyA: pratyakSapratItA evaM - sarvArtha siddhivRtti / ' sahabhAvI guNa hote haiM, aura kramabhAvI paryAya / eka samaya meM eka guNa kI eka paryAya hI hotI hai / eka sAtha aneka paryAya kabhI nahIM hotiiN| vaise ananta guNoM kI dRSTi se eka-eka paryAya milakara eka sAtha ananta paryAya ho sakatI haiM / kramabhAvitA eka guNa kI apekSA se hai / paryAya ke mukhyarUpa se do bheda haiM- vyaMjana paryAya (dravya ke pradezatva guNa kA pariNamana, vizeSa kArya) aura arthaparyAya (pradezatva guNa ke atirikta zeSa sampUrNa guNoM kA pariNamana) / inake do bheda haiM svabhAva aura vibhAva / para ke nimitta ke binA jo pariNamana hotA hai vaha svabhAva paryAya hai / aura parake nimitta se jo hotA hai, vaha vibhAva paryAya hai / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 10-kAla kA lakSaNa vartanA hai| jIva aura ajIva sabhI dravyoM meM jo pariNamana hotA hai usakA upAdAna svayaM ve dravya hote haiM aura unakA nimitta kAraNa kAla ko mAnA hai| kAla ke apane pariNamana meM bhI svayaM kAla hI nimitta kAla dravya hai, astikAya nahIM hai, cUMki vaha eka samaya rUpa hai, pradezoM kA samUha rUpa nahIM hai| bhagavatI sUtra (13 / 14) meM kAla ko jIva-ajIva kI paryAya kahA hai| kAla ke samaya (avibhAjya rUpa sarvAdhika sUkSma aMza) ananta haiN| 'so'nantasamaya:'-tattvArtha 5 / 40 / zvetAmbara paramparA ke anusAra dina, rAtri AdirUpa vyavahAra kAla manuSya-kSetra (DhAIdvIpa) pramANa hai / digambara paramparA ke anusAra kAla lokavyApI tathA aNurUpa haiN| ratnoM kI rAzi ke rUpa meM lokAkAza ke eka eka pradeza para eka eka kAlANu sthita hai| gAthA 32, 33-karmoM ke Azrava ko rokanA saMvararUpa cAritra hai| karmoM ke pUrvabaddha caya ko tapa se rikta karanA, kSaya karanA nirjarArUpa cAritra hai| prastuta adhyayana meM hI cAritra kI ukta donoM vyAkhyAe~ haiN| eka hai 'cayarittakaraM cArittaM'-(gAthA 33), aura dUsarI hai-caritteNa ni giNahAi (gAthA 35) / antima zuddhi taparUpa cAritra se hI hotI hai| cAritra ke pA~ca bheda haiM (1) sAmAyika-sama honA, rAgadveSa se rahita vItarAga bhAva kA honA, sarva-sAvadha viratirUpa sAmAyika cAritra hai| yadyapi sabhI cAritra sAmAnyatayA sAmAyika cAritra hI hote haiN| jo bheda hai, vaha vizeSa kriyA kANDoM tathA vibhinna staroM ko lekara hai| itvarika-alpa kAla kA sAmAyika cAritra bhagavAn RSabha aura mahAvIra ke zAsana meM hai| yAvatkathika arthAt yAvajjIvana rUpa anya 22 tIrthaMkaroM ke zAsana meM hotA hai| (2) chedopasthApanIya sAticAra aura niraticAra ke bheda se yaha do prakAra kA hai| doSavizeSa lagane para dIkSA kA cheda karanA, sAticAra hai| aura prathama lie hue sAmAyika cAritra kA amuka samaya bAda binA doSa ke bhI Avazyaka cheda kara denA, niraticAra hai| bar3I dIkSA ke rUpa meM jo mahAvratAropaNa hai, vaha niraticAra hai| vaha prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya meM hI hotA hai| (3) parIhAravizaddhi yaha eka viziSTa tapa:sAdhanA hai, jo nau sAdha milakara karate haiN| isakA kAlamAna 18 mAsa hai| prathama chaha mAsa meM cAra sAdhu grISma meM upavAsa se lekara telA taka, zizira meM belA se lekara colA taka, aura varSA meM telA se lekara paMcaulA taka tapa karate haiN| pAraNA AyaMbila se kiyA jAtA hai| cAra sAdhu sevA karate haiN| eka vAcanAcArya (nirdezaka) hotA hai| chaha mahIne bAda Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 - adhyayana 449 sevA vAle isI prakAra tapa karate haiM, aura tapasvI sevaa| tIsare chaha mAsa meM vAcanAcArya tapa karatA hai / aura unameM se eka vAcanAcArya ho jAtA hai, zeSa sevA karane vAle rahate haiM / (4-5) sUkSmasaMparAyaH yathAkhyAta -- sAmAyika yA chedopasthApanIya cAritra kI sAdhanA karate-karate jaba krodha, mAna, mAyA upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, ekamAtra lobha kA hI bahuta sUkSma vedana raha jAtA hai, taba dasaveM guNasthAna meM sUkSma saMparAya cAritra hotA hai / aura jaba cAroM hI kaSAya pUrNarUpa se upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, taba vaha yathAkhyAta cAritra hotA hai / yaha vItarAga cAritra hai / upazAnta yathAkhyAta cAritra 11 veM guNa sthAna meM aura kSAyika yathAkhyAta 12 veM Adi agrima guNa sthAnoM meM hotA hai / adhyayana 29 1 sUtra 7 - prastuta meM 'karaNaguNazreNi' zabda eka gambhIra saiddhAntika zabda hai apUrvakaraNa se hone vAlI guNahetuka karmanirjarA kI zreNi ko 'karaNa guNa zreNi' kahate haiM / karaNa kA artha AtmA kA vizuddha pariNAma hai / adhyAtma-vikAsa kI AThavIM bhUmikA kA nAma apUrvakaraNa guNa sthAna hai| yahA~ pariNAmoM kI dhArA itanI vizuddha hotI hai, jo pahale kabhI nahIM hone ke kAraNa apUrva kahalAtI hai| AgAmI kSaNoM meM udita hone vAle mohanIya karma ke ananta pradezI dalikoM ko udayakAlIna prAthamika kSaNa meM lAkara kSaya kara denA, bhAva vizuddhi kI eka AdhyAtmika prakriyA hai| prathama samaya se dUsare kSaNa meM asaMkhyAta guNa adhika karmapudgaloM kA kSaya hotA hai, dUsare se tIsare meM asaMkhyAta guNa adhika aura tIsare se cauthe meM asaMkhyAta guNa adhik| isa prakAra karmanirjarA kI yaha tIvragati pratyeka samaya se agale samaya meM asaMkhyAta guNa adhika hotI jAtI hai, aura yaha karmanirjarA kI dhArA asaMkhyAta samayAtmaka eka muhUrta taka calatI hai| dekhie, karmanirjarA kI aura Atmavizuddhi kI kitanI apUrva evaM divya dhArA hai| ise kSapaka zreNI bhI kahate haiM / 'prakramAt kSapaka zreNi: ' - sarvArthasiddhi / kSapaka zreNI AThaveM guNa sthAna se prArambha hotI hai / mohanAza kI do prakriyAe~ haiM / jisase moha kA krama se upazama hote-hote anta meM vaha sarvathA upazAnta ho jAtA hai, antarmuhUrta ke lie usakA udaya meM AnA baMda ho jAtA hai, use upazama zreNi kahate haiN| aura jisameM moha kSINa hote-hote anta meM sarvathA kSINa ho jAtA hai, moha kA eka dalika bhI AtmA para zeSa nahIM rahatA, vaha kSapakazreNi hai / kSapaka zreNI se hI kaivalya prApta hotA hai / sUtra 15 - eka, do yA tIna zloka se hone vAlI guNakIrtanA stuti hotI hai aura tIna se adhika zlokoM vAlI stuti ko stava kahate haiN| vaise donoM kA bhAvArtha eka hI hai- bhaktipUrvaka guNakIrtana / 1 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 23 - anuprekSA kA artha sUtrArtha kA cintana hai / yaha bhI tapa hai| ataH ukta tapa se pragADha bandhana rUpa nikAcita karma bhI zithila arthAt kSINa ho jAte haiM / 'taporUpatvAdasyAstapasazca nikAcitakarmakSayakSamatvAt ' - sarvArthasiddhi / sUtra 71 - kaSAya bhAva meM hI karma kA sthitibandha hotA hai| kevala mana, vacana, kAya ke kaSAyarahita vyApAra-rUpa yoga se to dIvAra para lage sUkhe gole kI taraha jyoMhI karma lagatA hai, lagate hI jhar3a jAtA hai / usameM rAga dveSajanya snigdhatA jo nahIM hai / kevala jJAnI ko bhI jaba taka vaha sayogI rahatA hai, calate-phirate, uThate-baiThate hara kSaNa yoganimittaka do samaya kI sthiti kA sukhasparzarUpa karma ba~dhatA rahatA hai| ayogI hone para vaha bhI nahIM / sUtra 72 - a i u R lR - ye pA~ca hrasva akSara haiN| itanA kAla 14 veM ayogI guNa sthAna kI bhUmikA kA hotA hai / tadanantara AtmA dehamukta hokara siddha ho jAtA hai / 'samucchinnakriyA anivRtti' zukla dhyAna kA artha hai - samucchinna kriyA vAlA evaM pUrNa karma kSaya karane se pahale nivRtta nahIM hone vAlA pUrNa nirmala zukla dhyAna / yaha zailezI - arthAt zaileza meru parvata ke samAna sarvathA akampa, acala Atmasthiti hai / mukta AtmA kA Urdhvagamana AkAzapradezoM kI Rju arthAt sarala samazreNi se hotA hai / samazreNi ko kATatA huA viSama zreNi se nahIM hotaa| yahI anuzreNI gata bhI kahalAtI hai / aspRzad gati ke aneka artha haiM / bRhadvRttikAra zAntyAcArya ke anusAra artha hai- "jitane AkAza pradezoM ko jIva yahA~ avagAhita kie rahatA hai, utane hI pradezoM ko sparza karatA huA gati karatA hai, usake atirikta eka bhI AkAza pradeza ko nahIM chUtA hai| aspRzad gati kA yaha artha nahIM ki mukta AtmA AkAza pradezoM ko sparza hI nahIM karatA / AcArya abhaya deva ke (aupapAtika vRtti) anusAra aspRzadgati kA artha hai - " antarAlavartI AkAza pradezoM kA sparza kie binA yahA~ se Urdhva mokSa sthAna taka pahu~canA / " unakA kahanA hai ki mukta jIva AkAza ke pradezoM kA sparza kie binA hI Upara calA jAtA hai| yadi vaha antarAlavartI AkAza pradezoM ko sparza karatA jAe to eka samaya jaise alpakAla meM mokSa taka kaise pahu~ca sakatA hai ? nahIM pahu~ca sakatA / Avazyaka cUrNi ke anusAra aspRzadgati kA artha hai - mukta jIva eka samaya meM hI mokSa meM pahu~ca jAtA hai| vaha apane Urdhva gamana kAla meM dUsare samaya ko sparza nahIM karatA / muktAtmA kI yaha samazreNirUpa sahaja gati hai / isameM mor3a nahIM lenA hotA / ataH dUsare samaya kI apekSA nahIM hai / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-adhyayana 451 adhyayana 30 gAthA 7-mukti kI prApti meM bahiraMga nimitta haiM, zarIra Adi bAhya dravya para AdhArita hai, aura sarvasAdhAraNa logoM dvArA bhI tapa rUpa meM abhipreta hai, ata: anazana Adi bAhya tapa hai / yaha antaraMga tapa ke mAdhyama se hI mukti kA kAraNa hai, svayaM sAkSAt kAraNa nhiiN| isake viparIta jo zarIra Adi bAhya sAdhanoM para AdhArita nahIM hai, anta:karaNa se svayaM sphUrta hai, jo viziSTa vivekI sAdhakoM dvArA hI samAcarita hai, vaha antaraMga tapa hai| gAthA 10-11-itvarika anazana tapa deza, kAla, paristhiti Adi ko dhyAna meM rakhate hae apanI zakti ke anusAra eka amuka samayavizeSa kI sImA bA~dhakara kiyA jAtA hai / bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM do ghar3I se lekara utkRSTa chaha mAsa taka kI sImA hai / saMkSepa meM isake chaha bheda hote haiN| (1) zreNi tapa-upavAsa se lekara chaha mAsa taka kramapUrvaka jo tapa kiyA jAtA hai, vaha zreNi tapa hai| isakI aneka zreNiyA~ haiN| jaise upavAsa, belA-yaha do padoM kA zreNi tapa hai / upavAsa, belA, telA, caulA-yaha cAra padoM kA zreNitapa hai| (2) prataratapha-eka zreNi tapa ko jitane krama arthAt prakAroM se kiyA jA sakatA hai, una saba kramoM ko milAne se pratara tapa hotA hai / udAharaNasvarUpa 1. 2. 3. 4. saMkhyaka upavAsoM se cAra prakAra banate haiN| sthApanA isa prakAra hai krama upavAsa | belA | telA | caulA belA telA | caulA upavAsa telA | caulA | upavAsa | belA | caulA upavAsa | belA | telA yaha pratara tapa hai| isameM kala padoM kI saMkhyA 16 hai| isa taraha yaha tapa zreNi-padoM ko zreNi padoM se guNA karane se banatA hai| cAra ko cAra se guNita karane para 16 kI saMkhyA upalabdha hotI hai| yaha AyAma aura vistAra donoM meM samAna (3) ghanatapa-jitane padoM kI zreNi ho, pratara tapa ko utane padoM se guNita karane para ghanatapa banatA hai| jaise ki Upara meM cAra padoM kI zreNi hai, ata: uparyukta Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 uttarAdhyayana sUtra TippaNa SoDazapadAtmaka tapa ko catuSTayAtmaka zreNi se guNA karane para arthAt pratara tapa ko cAra bAra karane se ghanatapa hotA hai| isa prakAra ghanatapa ke 64 pada hote haiN| . (4) varga tapa-ghana ko ghana se guNita karane para varga tapa banatA hai| arthAt ghanatapa ko 64 bAra karane se vargatapa banatA hai| isa prakAra vargatapa ke 64 + 64 = 4096 pada hote haiM / arthAt cAra hajAra chiyANaveM pada haiN| (5) vargavargatapa-varga ko varga se guNita karane para vargavarga tapa hotA hai| arthAt vargatapa ko 4096 bAra karane se 1 karoDa 67 lAkha, 77 hajAra aura 216 pada hote haiN| ukta pada aMkoM meM isa prakAra haiM-4096 x 4096 = 16777216 / yaha zreNitapa ke cAra padoM kI bhAvanA hai / isI prakAra pA~ca, chaha, sAta Adi padoM kI bhAvanA bhI kI jA sakatI hai| (6) prakIrNa tapa-yaha tapa zreNi Adi nizcita padoM kI racanA kie binA hI apanI zakti aura icchA ke anusAra kiyA jA sakatA hai| namaskArasaMhitA arthAt naukArasI se lekara yavamadhya, vajramadhya, candrapratimA (candra kI kalAoM ke anusAra upavAsoM kI saMkhyA 1 se lekara 15 taka bar3hAnA aura phira kramaza: ghaTAte hue 1 upavAsa para AjAnA) Adi prakIrNa tapa haiN| gAthA 12-maraNa kAla kA AmaraNAnta anazana saMthArA kahA jAtA hai| vaha savicAra aura avicAra-bheda se do prakAra kA hai| savicAra meM udvartana-parivartana (karavaTa badalane) Adi kI harakata hotI hai, avicAra meM nhiiN| bhakta pratyAkhyAna aura iGginImaraNa savicAra hote haiM / bhakta pratyAkhyAna svayaM bhI karavaTa Adi badala sakatA hai, dUsaroM se bhI isa prakAra kI sevA le sakatA hai| yaha saMthArA dUsare bhikSuoM ke sAtha rahate hue bhI ho sakatA hai| yaha icchAnusAra trividhAhAra athavA caturvidhAhAra ke pratyAkhyAna se kiyA jA sakatA hai| iGginImaraNa saMthArA meM anazanakArI ekAnta meM ekAkI rahatA hai| yathAzakti svayaM ko karavaTa Adi kI kriyAe~ kara sakatA hai, kintu isake lie dUsaroM se sevA nahIM le sktaa| girikandarA Adi zUnya sthAnoM meM kiyA jAne vAlA pAdapopagamana avicAra hI hotA hai| jaise vRkSa jisa sthiti meM gira jAtA hai, usI sthiti meM par3A rahatA hai, usI prakAra pAdapopagamana meM bhI prAraMbha meM jisa Asana kA upayoga karatA hai anta taka usI Asana meM rahatA hai, Asana Adi badalane kI koI bhI ceSTA nahIM karatA hai| pAdapopagamana ke lie digambara paramparA meM 'prAyopagamana' zabda kA prayoga huA hai| 'pAoagamaNa' prAkRta zabda se donoM hI saMskRta rUpa ho sakate haiN| gAthA 13-athavA yaha-maraNakAlIna anazana saparikarma (baiThanA, uThanA, karavaTa badalanA Adi parikarma se sahita) aura aparikarma bheda se do prakAra kA hai| bhakta pratyAkhAna aura iMginI saparikarma hote haiM, aura pAdapopagamana aparikarma hI hotA hai| athavA saMlekhanA ke parikarma se sahita aura usase rahita ko bhI kramaza: Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-adhyayana 453 saparikarma aura aparikarma kahA jAtA hai| varSa Adi pUrva kAla se hI anazanAdi tapa karate hue zarIra ko, sAtha hI icchAoM, kaSAyoM aura vikAroM ko nirantara kSINa karanA saMlekhanA hai, antima maraNakAlIna kSaNa kI pahale se hI taiyArI karanA hai| ___ gA~va se bAhara jAkara jo saMthArA kiyA jAtA hai, vaha nirdArima hai, aura jo gA~va meM hI kiyA jAtA hai vaha ani rima hai| athavA jisake zarIra kA maraNottara agnisaMskAra Adi hotA hai, vaha nirhArima hai| aura jo girikandarA Adi zUnya sthAnoM meM saMthArA kiyA jAtA hai, phalata: jisakA agnisaMskAra Adi nahIM hotA hai, vaha ani rima hai| vAstavikatA kyA hai, isake lie sarvArtha siddhikAra kahatA hai-'paramArthaM tu bahuzrutA vidnti|' gAthA 16-17-18-jahA~ kara lagate hoM vaha grAma hai| aura jahA~ kara na lagate hoM, vaha nagara hai, arthAt na kr| nigama-vyApAra kI mnnddii| Akarasone Adi kI khAna / pallI-vana meM sAdhAraNa logoM kI yA coroM kI bastI / kheTa-dhUla miTTI ke koTa vAlA grAma / karvaTa-choTA nagara / droNa-mukha-jisake Ane jAne ke jala aura sthala donoM mArga hoM / pattana-jahA~ sabhI ora se loga Ate hoN| maDaMba-jisake pAsa saba ora aDhAI yojana taka koI dUsarA gAma na ho| sambAdha-brAhmaNa Adi cAroM varNa ke logoM kA jahA~ pracuratA se nivAsa ho / Azramapada-tApasa Adi ke Azrama / vihAra-devamandira / saMniveza-yAtrI logoM ke Thaharane kA sthAna, arthAt paDAva / samAja-sabhA aura pariSad / ghoss-gokul| sthalI-U~cI jagaha TIlA Adi / senA aura skandhAvAra (chAvanI) prasiddha hai| sArtha-sArthavAhoM ke sAtha calane vAlA janasamUha / saMvarta-jahA~ ke loga bhayatrasta hoN| koTTa-prAkAra, kilA aadi| vATa-jina gharoM ke cAroM ora kA~ToM kI bADa yA tAra Adi kA gherA ho / rathyA-gA~va aura nagara kI gliyaaN| kSetraavamaudarya kA artha hai-vihAra-bhramaNa Adi kI dRSTi se kSetra kI sImA kama kara lenaa| gAthA 19-(1) peTA-arthAt peTikA catuSkoNa hotI hai| isa prakAra bIca ke gharoM ko chor3akara cAroM zreNiyoM meM bhikSA lenaa| (2) ardhapeTA--isameM kevala do zreNiyoM se bhikSA lI jAtI hai| (3) gomUtrikA vakra arthAt Ter3he-mer3he bhramaNa se bhikSA lenA gomUtrikA hai| jaise calate baila ke mUtra kI rekhA Ter3hI-mer3hI hotI hai| (4) pataMgavIthikA-pataMga jaise ur3atA huA bIca meM kahIM-kahIM camakatA hai, isI prakAra bIca-bIca meM gharoM ko chor3ate hue bhikSA lenaa| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 uttarAdhyayana sUtra TippaNa (5) zambUkAvartA - zaMkha ke AvartoM kI taraha gA~va ke bAharI bhAga se bhikSA lete hue andara meM jAnA athavA gA~va ke andara se bhikSA lete hue bAhara kI ora AnA / zambUkAvartA ke ye do prakAra haiM / (6) AyataMgatvA - pratyAgatA -- gA~va kI sIdhI sarala galI meM antima ghara taka jAkara phira vApasa lauTate hue bhikSA lenA / isake do bheda haiM-jAte samaya galI kI eka paMkti se aura Ate samaya dUsarI paMkti se bhikSA lenA / athavA eka hI paMkti se bhikSA lenA, dUsarI paMkti se nahIM / gAthA 25--- ATha prakAra ke gocarAya meM pUrvokta peTA Adi chaha prakAra aura zambUkAvartA tathA AyataMgatvA pratyAgatA ke vaikalpika do bheda milAne se gocarAgra ke ATha bheda ho jAte haiM / sAta eSaNAe~ (1) saMsRSTA - khAdya vastu se lipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenA / (2) asaMsRSTA - alipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenA / (3) uddhRtA -- gRhastha ke dvArA apane prayojana ke lie pakAne ke pAtra se dUsare pAtra meM nikAlA huA AhAra lenA / (4) alpalepA--- cane Adi alpa lepa kI vastu lenA 1 (5) avagRhItA-khAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenA / (6) pragRhItA - parosane ke lie kar3achI yA cammaca Adi se nikAlA huA AhAra lenA / (7) ujjhitadharmA - pariSThApana ke yogya amanojJa AhAra lenA / gAthA 36 - yahA~ vyutsarga tapa meM kAyotsarga kI hI gaNanA kI hai| prAvaraNa evaM pAtra Adi upadhi kA visarjana bhI vyutsarga tapa hai| kaSAya kA vyutsarga bhI vyutsarga meM ginA gayA hai| kAya mukhya hai| ataH kAya ke vyutsarga meM sabhI utsargoM kA samAveza ho jAtA I kAyotsarga dehabhAva kA utsarga hai / vaha triguptirUpa hai| sthAna- kAyagupti, mauna - vacana gupti, tathA dhyAna- mana kI pravRtti kA ekIkaraNa hai, ata: yaha manogupti hai| gAthA 30- - sAdhanA kI yAtrA bar3I durgama hai| ataH sAvadhAna rahate hue bhI kucha doSa laga jAte haiM / unako dUra kara apane ko punaH vizuddha banA lenA, prAyazcita haiN| usake dasa prakAra haiM : Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-adhyayana 455 (1) AlocanAha-arha kA artha yogya hai| guru ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karanA AlocanA hai| (2) pratikramaNAha-kRta pApoM se nivRtta hone ke lie 'micchAmi dukkar3a' kahanA, 'mere saba pApa niSphala hoM-isa prakAra pazcAttApapUrvaka pApoM ko asvIkRta karanA, kAyotsarga Adi karanA tathA bhaviSya meM pApakAryoM se dUra rahane ke lie sAvadhAna rhnaa| (3) tadubhayAha-pApanivRtti ke lie AlocanA aura pratikramaNa-donoM krnaa| (4) vivekAha-lAye hue azuddha AhAra Adi kA parityAga krnaa| (5) vyutsargArha-caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti ke sAtha kAyotsarga karanA / (6) tapo'rha-upavAsa Adi tapa krnaa| (7) chedAha-saMyama kAla ko cheda kara kama karanA, dIkSA kATa denaa| (8) mUlArha-phira se mahAvratoM meM Aropita karanA, naI dIkSA denaa| (9) anavasthApanArha-tapasyApUrvaka naI dIkSA denaa| (10) pAraMcikAI-bhayaMkara doSa lagane para kAphI samaya taka bharjA evaM avahelanA karane ke anantara nayI dIkSA denaa| gAthA 33-vaiyAvRtya tapa ke dasa prakAra haiM / (1) AcArya, (2) upAdhyAya, (3) sthavira-vRddha gurujana, (4) tapasvI, (5) glAna-rogI, (6) zaikSa-navadIkSita, (7) kula-gacchoM kA samudAya, (8) gaNa-kuloM kA samudAya, (9) saMgha-gaNoM kA samudAya, (10) sAdharmika-samAnadharmA, saadhu-saadhvii| adhyayana 31 gAthA 2 se 20-yahA~ cAritra kI vidhi-niSedharUpa athavA pravRttinivRttirUpa ubhayAtmaka vyAkhyA prastuta kI gaI hai| asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti hI cAritra hai| bahirmukhatA se lauTakara antarmukhatA meM cetanA ko lIna karanA hI cAritra kA Adarza hai| AcArya nemicandra ne dravya saMgraha meM isI bhAva ko yoM vyakta kiyA hai-"asuhAdo viNivattI, subhe pavattI ya jANa caaritN|" tIna daNDa duSpravRtti meM saMlagna mana, vacana aura kAyA-tInoM daNDa haiN| ina se cAritrarUpa aizvarya kA tiraskAra hotA hai, AtmA daNDita hotA hai| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 uttarAdhyayana sUtra TippaNa tIna gaurava (1) Rddhi gaurava-aizvarya kA abhimAna, (2) rasa gaurava-rasoM kA abhimAna, (3) sAta gaurava-sukhoM kA abhimaan| 'gaurava' abhimAna se uttapta hue citta kI eka vikRta sthiti hai| tIna zalya (1) mAyA, (2) nidAna-aihika tathA pAralaukika bhautika sukha kI prApti ke lie dharma kA vinimaya, (3) mithyAdarzana-AtmA kA tattva ke prati mithyArUpa dRssttikonn| zalya kA~Te yA zastra kI noMka ko kahate haiN| jaise vaha pIr3A detA hai, usI prakAra sAdhaka ko ye zalya bhI nirantara utpIr3ita karate haiN| cAra vikathA (1) strI kathA-strI ke rUpa, lAvaNya Adi kA varNana karanA, (2) bhaktanAnA prakAra ke bhojana kI kathA, (3) deza kathA-nAnA dezoM ke rahana-sahana Adi kI kathA, (4) rAjakathA-rAjAoM ke aizvarya tathA bhogavilAsa kA varNana / cAra saMjJA (1) AhAra saMjJA, (2) bhaya saMjJA, (3) maithuna saMjJA aura (4) lobha saMjJA / saMjJA kA artha hai-Asakti aura mUrcchanA / pA~ca vrata aura indriyArtha ahiMsA Adi pA~ca vrata haiN| zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza-ye pA~ca indriyoM ke viSaya haiN| pA~ca kriyAe~ (1) kAyikI, (2) AdhikaraNikI-zastrAdi adhikaraNa se sambandhita, (3) prAdveSikI-dveSa rUpa, (4) pAritApanikI, (5) praannaatipaat-praannihiNsaa| sAta piNDa aura avagraha kI pratimAe~ piNDa kA artha AhAra hai| isase sambandhita pratimAe~ pUrvokti tapomArgagati adhyayana meM varNita sAta eSaNAe~ haiN| avagraha (sthAna) sambandhI sAta abhigraha-saMkalpa isa prakAra haiM(1) maiM amuka prakAra ke sthAna meM rahU~gA, dUsare meM nhiiN| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-adhyayana 457 (2) maiM dUsare sAdhuoM ke lie sthAna kI yAcanA kruuNgaa| dUsare ke dvArA yAcita sthAna meM rhuuNgaa| yaha gacchAntargata sAdhuoM ke hotI hai| __(3) maiM dUsaroM ke lie sthAna kI yAcanA karU~gA, kintu dUsaroM ke dvArA yAcita sthAna meM nahIM rhuuNgaa| yaha yathAlandika sAdhuoM ke hotI hai| (4) maiM dUsaroM ke lie sthAna kI yAcanA nahIM karU~gA, parantu dUsaroM ke dvArA yAcita sthAna meM rhuuNgaa| yaha jina kalpa dazA kA abhyAsa karane vAle sAdhuoM ke hotI hai| (5) maiM apane lie sthAna kI yAcanA karU~gA, dUsaroM ke lie nhiiN| yaha jina kalpika sAdhuoM ke hotI hai| (6) jisakA maiM sthAna grahaNa karU~gA, usI ke yahA~ palAla Adi kA saMstAraka prApta hogA to lU~gA, anyathA ukaDU yA naSedhika Asana se baiThe hue hI sArI rAta gujAra dUMgA, yaha jinakalpika yA abhigrahadhArI sAdhuoM ke hotI hai (7) jisakA sthAna maiM grahaNa karU~gA usI ke yahA~ hI sahaja bhAva se pahale ke zilApaTTa yA kASThapaTTa prApta hogA to lU~gA, anyathA ukaDU yA naiSadhika Asana se baiThe-baiThe rAta bitaauuNgaa| yaha bhI jinakalpika yA abhigrahadhArI sAdhuoM ke hotI hai| sAta bhaya1. ihaloka bhaya-apanI hI jAti ke prANI se DaranA, ihaloka bhaya hai| jaise manuSya kA manuSya se, tiryaMca kA tiryaca Adi se ddrnaa| 2. paraloka bhaya-dUsarI jAti vAle prANI se DaranA, paraloka bhaya hai| jaise manuSya kA deva se yA tiryaJca Adi se ddrnaa| 3. AdAna bhaya-apanI vastu kI rakSA ke lie cora Adi se DaranA / 4. akasmAt bhaya--kisI bAhya nimitta ke binA apane Apa hI sazaMka hokara rAtri Adi meM acAnaka Darane lgnaa| AjIva bhaya-durbhikSa Adi meM jIvana-yAtrA ke lie bhojana Adi kI aprApti ke durvikalpa se ddrnaa| 6. maraNa bhaya-mRtyu se DaranA / 7. azloka bhaya-apayaza kI AzaMkA se ddrnaa| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 uttarAdhyayana sUtra TippaNa ATha madasthAna 1. jAti mada--U~cI aura zreSTha jAti kA abhimAna / 2. kulamada-U~ce kula kA abhimAna / 3. balamada-apane bala kA ghamaNDa / __ rUpa mada-apane rUpa, saundarya kA garva / 5. tapa mada-ugra tapasvI hone kA abhimAna / 6. zruta mada-zAstrAbhyAsa arthAt pANDitya kA abhimAna / 7. lAbha mada-abhISTa vastu ke mila jAne para apane lAbha kA ahNkaar| 8. aizvarya mada-apane aizvarya arthAt prabhutva kA ahaMkAra / nau brahmacarya gupti 1. vivikta-vasati sevana-strI, pazu aura napuMsakoM se yukta sthAna meM na tthhre| 2. strI kathA parihAra-striyoM kI kathA-vArtA, saundarya Adi kI carcA na kre| niSadyAnupavezana-strI ke sAtha eka Asana para na baiThe, usake uTha jAne para bhI eka muhUrta taka usa Asana para na baitthe| 4. strI-aMgopAMgAdarzana-striyoM ke manohara aMga upAMga na dekhe| yadi kabhI akasmAt dRSTi par3a jAe to sahasA haTA le, phira usakA dhyAna na kre| kuDyAntara-zabda-zravaNAdi-varjana--dIvAra Adi kI Ar3a se strI ke zabda, gIta, rUpa Adi na sune aura na dekhe| 6. pUrva bhogA'smaraNa-pahale bhoge hue bhogoM kA smaraNa na krnaa| praNIta bhojana-tyAga-vikArotpAdaka gariSTha bhojana na kare / 8. atimAna bhojana-tyAga-rUkhA-sUkhA bhojana bhI adhika na kre| AdhA peTa ana se bhare, Adhe meM se do bhAga pAnI ke lie aura eka bhAga havA ke lie chor3a de| 9. vibhUSA-parivarjana-apane zarIra kI vibhUSA-sajAvaTa na kare / dasa zramaNa dharma 1. kSAnti-krodha na krnaa| >> Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-adhyayana 459 2. mArdava-mRdu bhAva rkhnaa| jAti, kula Adi kA ahaMkAra na krnaa| 3. Arjaka-RjubhAva-saralatA rakhanA, mAyA na krnaa| 4. mukti-nirlobhatA rakhanA, lobha na krnaa| 5. tapa-anazana Adi bAraha prakAra kA tapa krnaa| 6. saMyama-hiMsA Adi AzravoM kA nirodha krnaa| 7. satya-satya bhASaNa karanA, jhUTha na bolanA / 8. zauca-saMyama meM dUSaNa na lagAnA, saMyama ke prati nirupalepatA-pavitratA rkhnaa| 9. AkiMcanya-parigraha na rkhnaa| 10. brahmacarya-brahmacarya kA pAlana karanA / gyAraha upAsaka pratimAe~ 1. darzana pratimA kisI bhI prakAra kA rAjAbhiyoga Adi AgAra na rakhakara zuddha, niraticAra, vidhipUrvaka samyagdarzana kA pAlana krnaa| yaha pratimA vratarahita darzana zrAvaka kI hotI hai| isameM mithyAtvarUpa kadAgraha kA tyAga mukhya hai| 'samyagdarzanasya zaMkAdizalyarahitasya aNuvratAdiguNavikalasya yo'bhyupagamaH / sA pratimA prathameti |-abhydev, samavAyAMga vRtti / isa pratimA kA ArAdhana eka mAsa taka kiyA jAtA hai| 2. vrata pratimA-vratI zrAvaka samyaktva lAbha ke bAda vratoM kI sAdhanA karatA hai| pA~ca aNuvrata Adi vratoM kI pratijJAoM ko acchI taraha nibhAtA hai, kintu sAmAyika kA yathA samaya samyak pAlana nahIM kara paataa| yaha pratimA do mAsa kI hotI hai| 3. sAmAyika pratimA isa pratimA meM prAta: aura sAyaMkAla sAmAyika vrata kI sAdhanA niraticAra pAlana karane lagatA hai, samabhAva dRr3ha ho jAtA hai, kintu parvadinoM meM pauSadhavata kA samyak pAlana nahIM kara paataa| yaha pratimA tIna mAsa kI hotI hai| 4. poSadha pratimA-aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA Adi parva dinoM meM AhAra, zarIra saMskAra, abrahmacarya, aura vyApAra kA tyAga-isa prakAra caturvidha tyAgarUpa pratipUrNa poSadha vrata kA pAlana karanA, poSadha pratimA hai| yaha pratimA cAra mAsa kI hotI hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 uttarAdhyayana sUtra TippaNa 5. niyama pratimA - uparyukta sabhI vratoM kA bhalI bhA~ti pAlana karate hue prastuta pratimA meM nimnokta niyama vizeSa rUpa se dhAraNa karane hote haiM - vaha snAna nahIM karatA, rAtri meM cAroM AhAra kA tyAga karatA hai| dina meM bhI prakAzabhojI hotA hai / dhotI kI lAMga nahIM detA, dina meM brahmacArI rahatA hai, rAtri meM maithuna kI maryAdA karatA hai / poSadha hone para rAtri - maithuna kA tyAga aura rAtri meM kAyotsarga karanA hotA hai / yaha pratimA kama se kama eka dina, do dina aura adhika se adhika pA~ca mAsa taka hotI hai / 6. brahmacarya pratimA - brahmacarya kA pUrNa pAlana karanA / isa pratimA kI kAlamaryAdA jaghanya eka rAtri aura utkRSTa chaha mAsa kI hai / 7. sacitta tyAga pratimA-- sacitta AhAra kA sarvathA tyAga karanA / yaha pratimA jaghanya eka rAtri kI aura utkRSTa kAlamAna se sAta mAsa kI hotI hai / 8. Arambha tyAga pratimA - isa pratimA meM svayaM Arambha nahIM karatA, chaha kAya ke jIvoM kI dayA pAlatA hai| isakI kAla maryAdA jaghanya eka, do, tIna dina aura utkRSTa ATha mAsa hotI hai / 9. preSya tyAga pratimA - isa pratimA meM dUsaroM ke dvArA Arambha karAne kA bhI tyAga hotA hai / vaha svayaM Arambha nahIM karatA, na dUsaroM se karavAtA hai, kintu anumodana kA use tyAga nahIM hotaa| isa pratimA kA jaghanyakAla eka, do, tIna dina hai / aura utkRSTa kAla nau mAsa hai / 10. addiSTa bhakta tyAga pratimA - isa pratimA meM uddiSTa bhakta kA bhI tyAga hotA hai / arthAt apane nimitta se banAyA gayA bhojana bhI grahaNa nahIM kiyA jAtA / ustare se sarvathA ziro muNDana karanA hotA hai, yA zikhAmAtra rakhanI hotI hai| kisI gRhasthasambandhI viSayoM ke pUche jAne para yadi jAnatA hai to jAnatA hU~ aura yadi nahIM jAnatA hai, to nahIM jAnatA hU~-itanA mAtra kahe / usake lie adhika vAgvyApAra na kre| yaha pratimA jaghanya eka rAtri kI aura utkRSTa dasa mAsa kI hotI hai / 11. zramaNabhUta pratimA - isa pratimA meM zrAvaka zramaNa to nahIM, kintu zramaNabhUta arthAt muni sadRza ho jAtA hai / sAdhu ke samAna veSa banAkara aura sAdhu ke yogya hI bhANDopakaraNa dhAraNa karake vicaratA hai| zakti ho to luJcana karatA hai, anyathA ustare se ziromuNDana karAtA hai| sAdhu ke samAna hI nirdoSa gocarI karake bhikSAvRtti se jIvana yAtrA calAtA hai| isakA kAlemAna jaghanya eka rAtri arthAt eka dina rAta aura utkRSTa gyAraha mAsa hotA hai / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 - adhyayana bAraha bhikSu pratimAe~ 1. prathama pratimAdhArI bhikSu ko eka datti anna aura eka datti pAnI kI lenA kalpatA hai / sAdhu ke pAtra meM dAtA dvArA die jAne vAle anna aura jala kI dhArA jaba taka akhaNDa banI rahe, usakA nAma datti hai / dhArA khaNDita hone para datti kI samApti ho jAtI hai / jahA~ eka vyakti ke lie bhojana banA ho vahIM se lenA cAhie / kintu jahA~ do tIna Adi adhika vyaktiyoM ke lie bhojana banA ho, vahA~ se nahIM lenA / isakA samaya eka mahInA hai / 461 2 - 7. dUsarI pratimA bhI eka mAsa kI hai| do datti AhAra kI, do datti pAnI kI lenA / isI prakAra tIsarI, cauthI, pA~cavIM, chaThI aura sAtavIM pratimAoM meM kramazaH tIna, cAra, pA~ca, chaha aura sAta datti anna kI aura utanI hI pAnI kI grahaNa kI jAtI haiM / pratyeka pratimA kA samaya eka-eka mAsa hai / kevala dattiyoM kI vRddhi ke kAraNa hI ye kramazaH dvimAsikI, trimAsikI, caturmAsikI, paJcamAsikI, SANmAsikI aura saptamAsikI kahalAtI haiM / 1 8. yaha AThavIM pratimA saptarAtri = sAta dina rAta kI hotI hai / isameM ekAntara cauvihAra upavAsa karanA hotA hai / gA~va ke bAhara uttAnAsana (AkAza kI ora mu~ha karake sIdhA leTanA), pArzvAsana ( eka karavaTa se leTanA) athavA niSadyAsana (pairoM ko barAbara karake khar3A honA yA baiThanA) se dhyAna lagAnA cAhie / 9. yaha pratimA bhI saptarAtri kI hotI hai / isameM cauvihAra bele - bele pAraNA kiyA jAtA hai / gA~va ke bAhara ekAnta sthAna meM daNDAsana, laguDAsana athavA utkaTukAsana se dhyAna kiyA jAtA hai / 10. yaha bhI saptarAtri kI hotI hai| isameM cauvihAra tele - tele pAraNA kiyA jAtA hai / gA~va ke bAhara godohana- Asana, vIrAsana, athavA AmrakubjAsana se dhyAna kiyA jAtA hai / 11. yaha pratimA ahorAtra kI hotI hai / eka dina aura eka rAta arthAt ATha prahara taka isakI sAdhanA kI jAtI hai| cauvihAra bele ke dvArA isakI ArAdhanA hotI hai| nagara ke bAhara donoM hAthoM ko ghuTanoM kI ora lambA karake daNDAyamAna rUpa meM khar3e hokara kAyotsarga kiyA jAtA hai / 12. yaha pratimA eka rAtri kI hai / arthAt isakA samaya kevala eka rAta hai / isakA ArAdhana bele ko bar3hAkara cauvihAra telA karake kiyA jAtA hai / gA~va ke bAhara khar3e hokara mastaka ko thor3A-sA jhukAkara kisI eka pudgala para dRSTi rakhakara, nirnimeSa netroM se nizcalatApUrvaka kAyotsarga kiyA jAtA hai / upasargoM ke Ane para unheM samabhAva se sahana kiyA jAtA hai / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 uttarAdhyayana sUtra TippaNa teraha kriyAsthAna 1. arthakriyA apane kisI artha--prayojana ke lie basa sthAvara jIvoM kI hiMsA karanA, karAnA tathA anumodana krnaa| 'arthAya kriyA artha kriyaa|' 2. anartha kriyA-binA kisI prayojana ke kiyA jAne vAlA pApa karma anartha kriyA kahalAtA hai| vyartha hI kisI ko satAnA, pIr3A denaa| 3. hiMsA kriyA-amuka vyakti mujhe athavA mere snehiyoM ko kaSTa detA hai, degA athavA diyA hai--yaha socakara kisI prANI kI hiMsA karanA, hiMsA kriyA hai| 4. akasmAt kriyA-zIghratAvaza binA jAne ho jAne vAlA pApa, akasmAt kriyA kahalAtA hai| bANAdi se anya kI hatyA karate hue acAnaka hI anya kisI kI hatyA ho jaanaa| 5. dRSTi viparyAsa kriyA matibhrama se hone vAlA pApa / caurAdi ke bhrama meM sAdhAraNa niraparAdha vyakti ko daNDa denaa| 6. mRSA kriyA-jhUTha bolnaa| 7. adattAdAna kriyA-corI krnaa| 8. adhyAtma kriyA-bAhya nimitta ke binA mana meM hone vAlA zoka Adi kA durbhaav| 9. mAna kriyA-apanI prazaMsA karanA, ghamaNDa krnaa| 10. mitra kriyA priyajanoM ko kaThora daNDa denA Adi / 11. mAyA kriyA-dambha krnaa| 12. lobha kriyA-lobha krnaa| 13. IryApathikI kriyA-apramatta vivekI saMyamI ko bhI gamanAgamana Adi se lagane vAlI alpakAlika kriyaa| caudaha bhUtaprAma-jIvasamUha sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturiMdriya, asaMjJI paJceMdriya aura saMjJI pnyceNdriy| ina sAtoM ke paryApta aura aparyApta-kula caudaha bheda hote haiN| inakI virAdhanA karanA, kisI bhI prakAra kI pIr3A denA varjita hai| paMdaraha paramAdhArmika 1. amba 2. ambarISa 3. zyAma 4. zabala 5. raudra 6. uparaudra 7. kAla 8. mahAkAla 9. asipatra 10. dhanuH 11. kumbha 12. vAluka / 13. vaitaraNi Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 31 - adhyayana 14. kharasvara 15. mahAghoSa / ye parama-AdhArmika arthAt pApAcArI, krUra evaM nirdaya asura jAti ke deva haiM / inake hiMsAkarmoM kA anumodana nahIM karanA / gAthA SoDazaka - (sUtra kRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke 16 adhyayana) 1. svasamaya parasamaya 2. vaitAlIya 3. upasargaparijJA 4. strIparijJA 5. naraka vibhakti 6. vIra stuti 7. kuzIlaparibhASA 8. vIrya 9. dharma 10. samAdhi 11. mArga 12. samavasaraNa 13. yAthAtathya 14. grantha 15. AdAnIya 16. gAthA / sataraha asaMyama 1 - 9. pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspati kAya tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya- ukta nau prakAra ke jIvoM kI hiMsA karanA, karAnA, anumodana karanA / 10. ajIva asaMyama--- ajIva hone para bhI jina vastuoM ke dvArA asaMyama hotA ho, una bahumUlya vastra pAtra Adi kA grahaNa karanA ajIva asaMyama hai | 11. prekSAasaMyama -- jIvasahita sthAna meM uThanA, baiThanA, sonA Adi / 12. upekSA asaMyama ---- gRhastha ke pApa karmoM kA anumodana karanA / 13. apahRtya asaMyama -- avidhi se kisI anupayogI vastu kA paraThanA / ise pariSThApanA asaMyama bhI kahate haiM / 14. pramArjanA asaMyama -- vastra pAtra Adi kI pramArjanA na karanA / 15. manaH asaMyama -- mana meM durbhAva rakhanA / 16. vacana asaMyama--- kuvacana yA asatya bolanA / 17. kAya asaMyama ------ gamanAgamanAdi kriyAoM meM asAvadhAna rahanA / aThAraha abrahmacarya - devasambandhI bhogoM kA mana, vacana aura kAya se svayaM sevana karanA, dUsaroM se karavAnA, tathA karate hue ko bhalA jAnanA - isa prakAra nau bheda vaikriya zarIra sambandhI hote haiN| manuSya tathA niryaJcasambandhI audArika bhogoM ke bhI isI taraha nau bheda samajha lene caahie| kula milAkara aThAraha bheda hote haiM / jJAtA dharma kathA ke 19 adhyayana 1. utkSipta arthAt meghakumAra, 2. saMghATa, 3. aNDa, 4. kUrma, 5. zailaka, 6. tumba, 7. rohiNI, 8. mallI, 9. mAkandI, 10. candramA, 11. dAvaddava, 12. udaka, 13. maNDUka, 14. tetali 15. nandIphala, 16. avarakaMkA, 17. AkIrNaka, 18. suMsumAdArikA, 19. puNDarIka / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNa ukta unnIsa udAharaNoM ke bhAvAnusAra sAdhudharma kI sAdhanA karane kA vidhAna hai| 464 bIsa asamAdhi sthAna 1. drutadruta cAritva = jaldI jaldI calanA | 2. apramRjya cAritva = binA pU~je rAtri Adi ke andhakAra meM calanA / 3. duSpramRjya cAritva = binA upayoga ke pramArjana karanA / 4. atirikta zayyAsanikatva = amaryAdita zayyA aura Asana rakhanA / rAnika parAbhava = gurujanoM kA apamAna karanA / 5. 6. sthaviropaghAta = sthaviroM kA upahanana = avahelanA karanA / 7. bhUtopaghAta =bhUta arthAt jIvoM kA upahanana ( hiMsA) karanA / 8. saMjvalana = pratikSaNa yAnI bAra-bAra krodha karanA / 9. dIrghakopa - cirakAla taka krodha rakhanA / - 10. pRSThamAMsikatva - pITha pIche nindA karanA / 11. adhikSNAvabhASaNa= sazaMka hone para bhI nizcita bhASA bolanA / 12. navAdhikaraNa karaNa= nitya nae kalaha karanA / 13. upazAntakalahodIraNa = zAnta hue kalaha ko punaH uttejita karanA / 14. akAlasvAdhyAya = akAla meM svAdhyAya karanA / 15. sarajaskapANi- bhikSAgrahaNa = sacittarajasahita hAtha Adi se bhikSA lenA / 16. zabdakaraNa= pahara rAta ke bAda jora se bolanA / 17. jhaMjhAkaraNa= gaNabhedakArI arthAt saMgha meM phUTa DAlane vAle vacana bolanA / 18. kalahakaraNa=Akroza Adi rUpa kalaha karanA / 19. sUryapramANabhojitva = dina bhara kucha na kucha khAte-pIte rahanA / 20. eSaNA'samitatva = eSaNA samiti kA ucita dhyAna na rakhanA / ikkIsa zabala doSa 1. hata karma - hasta maithuna karanA / 2. maithuna = strI sparza Adi rUpa maithuna karanA / 3. rAtri bhojana = rAtri meM bhojana lenA aura karanA / 4. AdhAkarma = sAdhu ke nimitta se banAyA gayA bhojana lenA / 5. sAgArikapiNDa = zayyAtara arthAt sthAnadAtA kA AhAra lenA / 6. auddezika= sAdhu ke yA yAcakoM ke nimitta banAyA gayA, krIta kharIdA huA, Ahata = sthAna para lAkara diyA huA, prAmitya = udhAra liyA huA, Acchinna = chIna kara lAyA huA AhAra lenA / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 - adhyayana 7. pratyAkhyAnabhaMga = bAra-bAra pratyAkhyAna bhaMga karanA / 8. gaNa parivartana chaha mAsa ke andara hI jaldI-jaldI gaNa se gaNAntara meM jAnA / 9. udaka lepa = eka mAsa meM tIna bAra nAbhi yA jaMghA pramANa jala meM praveza kara nadI Adi pAra karanA / 10. mAtRsthAna = eka mAsa meM tIna bAra mAyAsthAna sevana karanA / arthAt kRta aparAdha ko chupA lenA 11. rAjapiNDa = rAjapiNDa grahaNa karanA / 12. AkuTyA hiMsA = jAnabUjhakara hiMsA karanA / 13. AkuTyA mRSA = jAnabUjhakara jhUTha bolanA / 14. AkuTyA adattAdAna = jAnabUjhakara corI karanA / 15. sacitta pRthvI sparza = jAnabUjhakara sacitta pRthivI para baiThanA, sonA, khar3e honA / 16. isI prakAra sacitta jala se sasnigdha aura sacitta rajavAlI pRthivI, sacitta zilA athavA ghuNoM vAlI lakar3I Adi para baiThanA, sonA, kAyotsarga Adi 465 karanA / 17. jIvoM vAle sthAna para tathA prANa, bIja, harita, kIDI nagarA, lIlana-phUlana, pAnI, kIcar3a, aura makar3I ke jAloM vAle sthAna para baiThanA, sonA, kAyotsarga Adi karanA / 18. jAnabUjhakara kanda, mUla, chAla, pravAla, puSpa, phUla, bIja tathA haritakAya kA bhojana karanA / 19. varSa ke andara dasa bAra udaka lepa lagAnA arthAt nadI pAra karanA / 20. varSa meM dasa mAyAsthAnoM kA sevana karanA / 21. jAnabUjhakara bAra-bAra sacitta jala vAle hAtha se tathA sacitta jala se lipta kar3achI Adi se diyA jAne vAlA AhAra grahaNa karanA / bAIsa parISaha dekhie, uttarAdhyayana kA dUsarA parISaha adhyayana sUtrakRtAga sUtra ke 23 adhyayana prathama zrutaskandha ke solaha adhyayana solahaveM bola meM batalA Ae haiN| zeSa dvitIya zrutaskandha ke adhyayana isa prakAra haiM- 17. pauNDarIka 18. kriyAsthAna 19. AhAra parijJA 20 pratyAkhyAna parijJA 21. anagAra zruta 22. ArdrakIya 23. nAlandIya / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNa ukta teIsa adhyayanoM ke kathanAnusAra saMyamI jIvana na honA, doSa hai / caubIsa deva yahA~ rUpa kA artha eka hai| ataH pUrvokta teIsa saMkhyA meM eka adhika milAne se rUpAdhika kA artha 24 hotA hai / asurakumAra Adi daza bhavanapati, bhUta-yakSa Adi ATha vyantara, sUrya-candra Adi pA~ca jyotiSka aura eka vaimAnika deva - isa prakAra kula caubIsa jAti ke deva haiN| inakI prazaMsA karanA bhoga jIvana kI prazaMsA karanA hai aura nindA karanA dveSa bhAva hai, ataH mumukSu ko taTastha bhAva hI rakhanA cAhie / samavAyAMga meM 24 devoM se 24 tIrthaMkaroM ko grahaNa kiyA gayA hai I pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAe~ prathama ahiMsA vrata kI 5 bhAvanAe~ 466 1 1. IryA samiti = upayoga pUrvaka gamanAgamana kare / 2. Alokita pAnabhojana = dekhabhAlakara prakAzayukta sthAna meM AhAra kare / 3. AdAna nikSepa samiti=viveka pUrvaka pAtrAdi uThAe tathA rakkhe / 4. manogupti = mana kA saMyama / 5. vacana gupti = vANI kA saMyama | dvitIya satya mahAvrata kI 5 bhAvanAe~ / 1. anuvicintya bhASaNatA = vicArapUrvaka bolanA, 2. krodhaviveka = krodha kA tyAga, 3. lobhaviveka = lobha kA tyAga, 4. bhaya - viveka = bhaya kA tyAga, 5. hAsyaviveka = ha~sI majAka kA tyAga / tRtIya asteya mahAvrata kI 5 bhAvanA - 1. avagrahAnujJApanA = avagraha arthAt vasati lete samaya usake svAmI ko acchI taraha jAnakara AjJA mA~ganA / 2. avagraha sImAparijJAnatA = avagraha ke sthAna kI sImA kA yathocita jJAna krnaa| 3. avagrahAnugrahaNatA = svayaM avagraha kI yAcanA karanA arthAt vasatistha tRNa, paTTaka Adi avagraha svAmI kI AjJA lekara grahaNa karanA / 4. gurujanoM tathA anya sAdharmikoM kI AjJA lekara hI sabake saMyukta bhojana meM se bhojana karanA / 5. upAzraya meM pahale se rahe hue sAdharmikoM kI AjJA lekara hI vahA~ rahanA tathA anya pravRtti karanA / caturtha brahmacarya mahAvrata kI 5 bhAvanAe~-- Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-adhyayana 467 1. ati snigdha pauSTika AhAra nahIM krnaa| 2. pUrva mukta bhogoM kA smaraNa nahIM karanA athavA zarIra kI vibhUSA nahIM krnaa| 3. striyoM ke aMga upAMga nahIM dekhnaa| 4. strI, pazu aura napuMsaka vAle sthAna meM nahIM tthhrnaa| 5. strIviSayaka carcA nahIM krnaa| paMcama aparigraha mahAvrata kI 5 bhAvanAe~ (1-5) pA~coM indriyoM ke viSaya zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ke indriya-gocara hone para manojJa para rAgabhAva tathA amanojJa para dveSabhAva na lAkara udAsIna bhAva rkhnaa| dazAzruta Adi sUtratrayI ke 26 uddezana kAla __dazAzruta skandha sUtra ke daza uddeza, bRhatkalpa ke chaha uddeza, aura vyavahAra sUtra ke daza uddeza-isa prakAra sUtratrayI ke chabbIsa uddeza hote haiM / jisa zrutaskandha yA adhyayana ke jitane uddeza hote haiM utane hI vahA~ uddezanakAla arthAt zrRtopacArarUpa uddezAvasara hote haiN| eka dina meM jitane zruta kI vAcanA (adhyApana) dI jAtI hai, use 'eka uddezana kAla' kahA jAtA hai| sattAIsa anagAra ke guNa (1-5) ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pA~ca mahAvratoM kA samyak pAlana karanA (6) rAtri bhojana kA tyAga karanA (7-11) pA~coM indriyoM ko vaza meM rakhanA (11) bhAva satya-anta: karaNa kI zuddhi (13) karaNa satya vastra pAtra Adi kI bhalI-bhA~ti pratilekhanA karanA (14) kSamA (15) virAgatA= lobha-nigraha (16) mana kI zubha pravRtti (17) vacana kI zubha pravRtti (18) kAya kI zubha pravRtti (19-24) chaha kAya ke jIvoM kI rakSA (25) saMyama-yogayuktatA (26) vedanA'bhisahana titikSA arthAt zIta Adi se sambandhita kaSTa-sahiSNutA (27) mAraNAntikA'bhisahana mAraNAntika kaSTa ko bhI samabhAva se sahanA / ukta guNa AcArya haribhadra ne Avazyaka sUtra kI ziSyahitA vRtti meM batAe haiN| samavAyAMga sUtra meM kucha bhinnatA hai| aTThAIsa AcAra prakalpa (1) zastraparijJA (2) lokavijaya(3) zItoSNIya (4) samyaktva (5) AvaMtIlokasAra (6) dhutAdhyayana (7) mahAparijJA (8) vimokSa (9) upadhAnazruta (10) piNDaiSaNA (11) zayyA (12) IryA (13) bhASA (14) vastraiSaNA (15) pAtraiSaNA (16) avagraha pratimA (16+ 7 = 23) sapta sthAnAdi saptasaptikA (24) bhAvanA (25) vimukti (26) udghAta (27) anudghAta (28) aura AropaNA / prathama ke 25 adhyayana AcArAMga sUtra ke haiM, tathA udghAtAdi tIna adhyayana nizItha sUtra ke haiN| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 uttarAdhyayana sUtra TippaNa pApazruta ke 29 bheda (1) bhauma bhUmikampa Adi kA phala batAne vAlA zAstra / (2) utpAta rudhira vRSTi, dizAoM kA lAla honA ityAdi kA zubhAzubha phala batAne vAlA nimitta zAstra / (3) svapnazAstra / (4) antarikSa-AkAza meM hone vAle grahavedha Adi kA varNana karane vAlA zAstra / (5) aMga zAstra-zarIra ke spandana Adi kA phala kahane vAlA zAstra / (6) svara zAstra / (7) vyaMjana zAstra tila, maSa Adi kA varNana karane vAlA zAstra / (8) lakSaNa zAstra strI puruSoM ke lakSaNoM kA zubhAzubha phala batAne vAlA shaastr| ye AThoM hI sUtra, vRtti aura vArtika ke bheda se caubIsa zAstra ho jAte haiN| (25) vikathAnuyoga = artha aura kAma ke upAyoM ko batAne vAle zAstra, jaise vAtsyAyanakRta kAmasUtra Adi / (26) vidyAnuyoga = rohiNI Adi vidyAoM kI siddhi ke upAya batAne vAle zAstra / (27) mantrAnuyoga= mantra Adi ke dvArA kAryasiddhi batAne vAle zAstra / (28) yogAnuyoga = vazIkaraNa Adi yoga batAne vAle zAstra / (29) anyatIrthikAnuyoga= anyatIrthikoM dvArA pravartita evaM abhimata hiMsApradhAna aacaarshaastr| mahA mohanIya ke 30 sthAna 1. trasa jIvoM ko pAnI meM DUbA kara maarnaa| 2. trasa jIvoM ko zvAsa Adi roka kara maarnaa| 3. trasa jIvoM ko makAna Adi meM baMda karake dhue~ se ghoTa kara maarnaa| 4. trasa jIvoM ko mastaka para daNDa Adi kA ghAtaka prahAra karake maarnaa| 5. trasa jIvoM ko mastaka para gIlA camar3A Adi bA~dha kara maarnaa| 6. pathikoM ko dhokhA dekara luuttnaa| 7. guptarIti se anAcAra kA sevana krnaa| 8. dUsare para mithyA kalaMka lagAnA / 9. sabhA meM jAna bUjhakara mizra bhASA-satya jaisA pratIta hone vAlA jhUTha bolnaa| 10. rAjA ke rAjya kA dhvaMsa krnaa| 11. bAla-brahmacArI na hote hue bhI bAla-brahmacArI kahalAnA / 12. brahmacArI na hote hue bhI brahmacArI kA DhoMga racanA / 13. AzrayadAtA kA dhana curaanaa| 14. kRta upakAra ko na mAnakara kRtaghnatA krnaa| 15. gRhapati athavA saMghapati Adi kI hatyA krnaa| 16. rASTranetA kI hatyA krnaa| 17. samAja ke AdhArabhUta viziSTa paropakArI puruSa kI hatyA krnaa| 18. dIkSita sAdhu ko saMyama se bhraSTa krnaa| 19. kevala jJAnI kI nindA krnaa| 20. ahiMsA Adi mokSa mArga kI burAI krnaa| 21. AcArya tathA upAdhyAya kI nindA karanA / 22. AcArya tathA upAdhyAya kI sevA na krnaa| 23. bahuzruta na hote hue bhI bahuzruta paNDita khlaanaa| 24. tapasvI na hote hue bhI apane ko tapasvI khnaa| 25. zakti hote hue bhI apane Azrita vRddha, rogI Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-adhyayana 469 Adi kI sevA na krnaa| 26. hiMsA tathA kAmotpAdaka vikathAoM kA bAra-bAra prayoga krnaa| 27. jAdU-TonA Adi krnaa| 28. kAmabhoga meM atyadhika lipta karanA, Asakta rhnaa| 29. devatAoM kI nindA krnaa| 30. devadarzana na hote hue bhI pratiSThA ke moha se devadarzana kI bAta khnaa| siddhoM ke 31 atizAyI guNa 1. kssiinn-mtijnyaanaavrnn| 2. kSINa shrutjnyaanaavrnn| 3. kSINa avdhijnyaanaavrnn| 4. kSINa mana:paryAyajJAnAvaraNa / 5. kSINa-kevala jJAnAvaraNa / 6. kSINacakSurdarzanAvaraNa / 7. kSINa acakSurdarzanAvaraNa / 8. kSINa avadhidarzanAvaraNa / 9. kSINa kevala drshnaavrnn| 10. kssiinn-nidraa| 11. kSINa nidrA nidraa| 12. kSINapracalA 13. kSINa pracalA prclaa| 14. kSINa styaangddhi| 15. kSINa sAtavedanIya / 16. kSINa asAtavedanIya / 17. kSINa darzana mohniiy| 18. kSINa cAritra mohniiy| 19. kSINa nairayikAyu / 20. kSINa tiryacAyu / 21. kSINa manuSyAyu / 22. kSINa devAyu / 23. kSINa uccagotra / 24. kSINa nIcagotra / 25. kSINa zubhanAma / 26. kSINa azubhanAma / 27. kSINa dAnAntarAya / 28. kSINa laabhaantraay| 29. kSINa bhogaantraay| 30. kSINa upbhogaantraay| 31. kSINa viiryaantraay| battIsa yoga saMgraha 1. gurujanoM ke pAsa doSoM kI AlocanA krnaa| 2. kisI ke doSoM kI AlocanA sunakara anya ke pAsa na khnaa| 3. saMkaTa par3ane para bhI dharma meM dRr3ha rhnaa| 4. Asakti rahita tapa krnaa| 5. sUtrArthagrahaNarUpa grahaNa zikSA evaM pratilekhanA Adi rUpa AsevanA-AcAra zikSA kA abhyAsa karanA / 6. zobhAzrRMgAra nahIM krnaa| 7. pUjA pratiSThA kA moha tyAga kara ajJAta tapa krnaa| 8. lobha kA tyaag| 9. titikSA / 10. aarjv-srltaa| 11. zuciH-saMyama evaM satya kI pavitratA / 12. samyaktva zuddhi / 13. samAdhi prasannacittatA / 14. AcAra pAlana meM mAyA na karanA / 15. viny| 16. dhairya / 17. saMvega-sAMsArika bhogoM se bhaya athavA mokSAbhilASA / 18. mAyA na krnaa| 19. sadanuSThAna / 20. saMvara= pApAzrava ko roknaa| 21. doSoM kI zuddhi krnaa| 22. kAma bhogoM se virkti| 23. mUla guNoM kA zuddha paaln| 24. uttara guNoM kA zuddha pAlana / 25. vyutsarga krnaa| 26. pramAda na krnaa| 27. pratikSaNa saMyama yAtrA meM sAvadhAnI rkhnaa| 28. zubha dhyaan| 29. mAraNAntika vedanA hone para bhI adhIra na honaa| 30. saMga kA parityAga krnaa| 31. prAyazcita grahaNa krnaa| 32. anta samaya meM saMlekhanA karake ArAdhaka bnnaa| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 uttarAdhyayana sUtra TippaNa tetIsA AzAtanA 1. mArga meM ratnAdhika (apane se dIkSA meM bar3e) se Age clnaa| 2. mArga meM ratnAdhika ke barAbara clnaa| 3. mArga meM ratnAdhika ke pIche ar3akara clnaa| (4-6) ratnAdhika ke Age, barAbara meM tathA pIche ar3akara khar3e honaa| (7-9) ratnAdhika ke Age, barAbara meM tathA pIche ar3akara baitthnaa| 10. ratnAdhika aura ziSya vicAra-bhUmi (zaucArtha jaMgala) meM gae hoM, vahA~ ratnAdhika se pUrva Acamana-zaucazuddhi krnaa| 11. bAhara se upAzraya meM lauTane para ratnAdhika se pahale IryApatha kI AlocanA krnaa| 12. rAtri meM ratnAdhika kI ora se 'kauna jAgatA hai?' pUchane para jAgate hue bhI uttara na denaa| 13. jisa vyakti se, ratnAdhika ko pahale bAta-cIta karanI cAhie, usase pahale svayaM hI bAta-cIta krnaa| 14. AhAra Adi kI AlocanA prathama dUsare sAdhuoM ke samakSa karane ke bAda ratnAdhika ke saMmukha karanA / 15. AhAra Adi prathama dUsare sAdhuoM ko dikhalA kara bAda meM ratnAdhika ko dikhlaanaa| 16. AhAra Adi ke lie prathama dUsare sAdhuoM ko nimaMtrita kara bAda meM ratnAdhika ko nimaMtraNa denaa| 17. ratnAdhika ko binA pUche dUsare sAdhu ko usakI icchAnusAra pracura Agara denaa| 18. ratnAdhika ke sAtha AhAra karate samaya susvAdu AhAra svayaM khA lenA, athavA sAdhAraNa AhAra bhI zIghratA se adhika khA lenaa| 19. ratnAdhika ke bulAye jAne para sunA-anasunA kara denaa| 20. ratnAdhika ke prati yA unake samakSa kaThora athavA maryAdA se adhika bolnaa| 21. ratnAdhika ke dvArA bulAye jAne para ziSya ko uttara meM 'matthaeNa baMdAmi' kahanA caahie| aisA na kaha kara 'kyA kahate ho' ina abhadra zabdoM meM uttara denA / 22. ratnAdhika ke dvArA bulAne para ziSya ko unake samIpa Akara bAta sunanI caahie| aisA na karake Asana para baiThe hI baiThe bAta sunanA aura uttara denaa| 23. gurudeva kI prati 'tU' kA prayoga karanA / 24. gurudeva kisI kArya ke lie AjJA deM to use svIkAra na karake ulTA unhIM se kahanA ki 'Apa hI kara leN|' 25. gurudeva ke dharmakathA kahane para dhyAna se sunanA aura anyamanaska rahanA, pravacana kI prazaMsA na krnaa| 26. ratnAdhika dharmakathA karate hoM to bIca meM hI rokanA ki-'Apa bhUla ge| yaha aise nahIM, aise haiN| 27. ratnAdhika dharmakathA kara rahe hoM, usa samaya kisI upAya se kathA bhaMga karanA aura svayaM kathA kahane lgnaa| 28. ratnAdhika dharmakathA karate hoM usa samaya pariSad kA bhedana karanA aura kahanA ki-'kaba taka kahoge, bhikSA kA samaya ho gayA hai|' 29. ralAdhika dharma-kathA kara cuke hoM aura janatA abhI bikharI na ho to usa sabhA meM gurudeva kathita dharmakathA kA hI anya vyAkhyAna karanA aura kahanA ki, 'isake ye bhAva aura hote haiN|' 30. gurudeva ke zayyA-saMstAraka ko paira se chUkara kSamA mA~ge binA hI cale jaanaa| 31. gurudeva ke zayyA-saMstAraka para khar3e honA, Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-adhyayana 471 baiThanA aura sonaa| 32. gurudeva ke Asana se U~ce Asana para khar3e honA, baiThanA aura sonaa| 33. gurudeva ke Asana ke barAbara Asana para khar3e honA, baiThanA aura sonaa| ukta boloM meM se kucha boloM ke Agama tathA TIkAoM meM anya prakAra bhI haiN| upAdhyAya zrI amaramuni jI dvArA sampAdita zramaNa sUtra meM vistAra se varNana hai| eka se lekara teMtIsa taka ke bola yathAsvarUpa zraddhAna, AcaraNa tathA varjana ke yogya haiN| adhyayana 32 gAthA 1-atyanta kAla kA zabdaza: artha hai, vaha kAla jisakA anta na ho| 'anta' kA artha hai--chora, kinArA, samApti / vastu ke do chora hote haiM-Arambha aura anta / yahA~ Arambha, artha grAhya hai / arthAt vaha atIta jisakA Arambha nahIM hai, Adi nahIM hai, anaadi| gAthA 2-guru kA artha hai-zAstra kA ythaarthvettaa| vRddha ke tIna prakAra haiM-zruta vRddha, paryAya-dIkSA vRddha, aura vyovRddh| gAthA 23-prastuta meM do bAra 'grahaNa' zabda kA prayoga hai| prathama kartA artha meM hai-'gRhyatIti grahaNam-arthAt grAhaka / dUsarA grAhya (viSaya) artha meM hai'gRhyate iti graahym|' indriya aura usake viSaya meM grAhya-grAhaka bhAva arthAt upakAryoSakAraka bhAva hai / rUpa grAhya hai, cakSu usakA grAhaka hai, jAnane vAlA hai| gAthA 37-'hariNamRga' meM punarukti nahIM hai| mRga ke mRga zIrSa nakSatra, hAthI kI eka jAti, pazu aura hariNa Adi aneka artha haiM / yahA~ mRga kA artha 'pazu' hai| gAthA 50-TIkAkAroM ne yahA~ auSadhi' se nAgadamanI Adi auSadhi grahaNa kI hai| . gAthA 87-mana kA grAhya bhAva hai / vaha yahA~ atIta bhogoM kI smRtirUpa hai, aura bhaviSya ke bhogoM kI kalpanA arthAt icchArUpa hai| bhAva arthAt vicAra indriyoM kA viSaya nahIM hai, isalie usakA pRthak upAdAna hai-'indriyA-viSayatvAtsarvArthasiddhi vRtti| gAthA 89-vana ke hAthI ko pahale kI pakar3I huI zikSita hathinI ke dvArA pakar3A jAtA hai| prazna hai--hathinI ko dekhakara kAmAsakta honA, yaha to cakSu indriya aura rUpa se sambandhita hai| usakA bhAva meM kaise grahaNa hai ? yahA~ mana kI pradhAnatA hai / rUpadarzana ke pazcAt kAmavAsanA jo hotI hai, usameM cakSu indriya kA vyApAra nahIM hai, mana kI hI pravRtti hai| gAthA 107-'saMkalpa' meM Ae 'kalpa' kA artha rAga-dveSa-moha rUpa adhyavasAya hai| vikalpanA kA artha hai-una ke sambandha meM sarvadoSamUlatvAdi kI Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 uttarAdhyayana sUtra TippaNa paribhAvanA krnaa| arthAt yaha cintana karanA ki zabdAdi pApa ke hetu nahIM haiM, vastuta: rAgAdi hI hetu haiN| adhyAya 33 gAthA 3-samAsa kA artha saMkSepa hai| saMkSepa se ATha karma haiM, isakA abhiprAya hai ki vaise to jitane prANI haiM utane hI karma haiM, arthAt karma ananta haiN| yahA~ vizeSa svarUpa kI vivakSA se ATha bheda haiN| gotra kA artha hai-'kulakramAgata AcaraNa / ' ucca AcaraNa ucca gotra hai, aura nIca AcaraNa nIca gotra / ataeva gommaTasAra karmakANDa, gAthA 13 meM kahA hai-'uccanIyaM caraNaM, uccaM nIyaM have godaM / ' gAthA 6-sukhapratibodhA nidrA hai| duHkhapratibodhAtmikA atizAyinI nidrA-nidrA hai| baiThe-baiThe so jAnA pracalA nidrA hai-'prcltysyaamaasiino'pi| calate hue bhI so jAnA pracalA-pracalA hai| 'pracalaivAtizAyinI caDakramyamANasya prclaa-prclaa|' 'styAnarddhi' kA artha hai-jisameM sabase adhika Rddhi arthAt gRddhi kA styAna hai, upacaya hai, vaha nidrA / vAsudeva kA AdhA bala A jAtA hai, isameM / prabala rAgadveSa vAlA prANI isa nidrA meM bar3e-bar3e asaMbhava jaise karma kara letA hai aura use bhAna hI nahIM hotA ki maiMne kyA kiyA hai ? gAthA 7-'svAdyate iti sAtam'-isa niyukti se svAdu artha meM 'sAta' zabda niSpanna haA hai| sAta kA artha hai-zArIrika aura mAnasika sukh| 'sAtaM sukhaM zArIraM mAnasaM ca-sarvArthasiddhivRtti / tadviparIta asAta hai, duHkha gAthA 9-'samyaktva mohanIya karma' zuddhadalikarUpa hai, ata: usake udaya meM bhI tattvarucirUpa samyaktva ho jAtA hai| para, usameM zaMkA Adi aticAroM kI malinatA banI rahatI hai| mitthAtva azuddhadalikarUpa hai, usake kAraNa tattva meM atattvaruci aura atattva meM tattvaruci hotI hai| samyagmithyAtva ke dalika zuddhAzuddha arthAt mizra haiN| gAthA 10-'nokaSAya' meM prayukta 'no' kA artha 'sadRza' hai| jo kaSAya ke samAna hai, kaSAya ke sahavatIM haiM, ve hAsya, rati, arati Adi nokaSAya haiN| gAthA 11-eka bAra bhoga meM Ane vAle puSpa, AhAra Adi bhoga haiN| bAra-bAra bhoga meM Ane vAle vastra, alaMkAra, makAna Adi upabhoga haiN| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-adhyayana 473 . dAna lene vAlA bhI hai, deya vastu bhI hai, dAna ke phala ko bhI jAnatA hai, phira bhI dAna meM pravRtti na honA, dAnAntarAya hai| udAra dAtA ke hone para bhI yAcanAnipuNa yAcaka kucha bhI na pA sake, yaha lAbhAntarAya hai| dhana vaibhava aura anya vastu ke hone para bhI bhogopa-bhoga na kara sake, vaha kramaza: bhogAntarAya aura upabhogAntarAya hai| ___ balavAna aura niroga hote hae bhI tinakA tor3ane jaisI bhI kSamatA-zakti kA na honA, vIryAntarAya hai| inake jaghanya, madhyama, utkRSTa Adi aneka bheda haiN| gAthA 17-eka samaya meM ba~dhane vAle karmoM kA pradezAgra (karmapudgaloM ke paramANuoM kA parimANa) ananta hai| arthAt AtmA ke pratyeka pradeza para eka samaya meM anantAnanta paramANuoM se niSpatra karmavargaNAe~ zliSTa hotI haiN| ye ananta karmavargaNAe~ anantasaMkhyaka abhavya jIvoM se ananta guNA adhika aura ananta saMkhyaka siddhoM se anantaveM bhAga hotI hai| arthAt eka samayabaddha ananta karma vargaNAoM se siddha ananta guNA adhika hai| ___ abhavya jIvoM ko granthikasattva kahate haiN| abhavyoM kI samyaktvapratirodhaka tathA mithyAtvamUlaka tIvra rAga-dveSarUpa granthi abhedya hotI hai, ata: unheM granthika athavA granthiga sattva (jIva) kahA hai| gAthA 18-pUrva Adi cAra, aura Urdhva evaM adha: ye chaha dizAe~ haiM / jisa AkAza kSetra meM jIva avagAr3ha hai, raha rahA hai, vahIM ke karmapudgala rAgAdi bhAvarUpa sneha ke yoga se AtmA meM baddha ho jAte haiM / bhinna kSetra meM rahe hue karma pudgala vahA~ se Akara AtmA ko nahIM lgte| IzAna Adi vidizAoM ke bhI karma pudgala ba~dhate haiM, para vidizAe~ dizAoM meM gRhIta ho jAne se yahA~ avivikSita haiN| yaha chaha dizAoM kA karmabandhasambandhI niyama dvIndriya jIvoM se lekara paJcendriya taka jIvoM ko lakSya meM rakhakara batAyA gayA hai| ekendriya jIvoM ke lie to kabhI tIna, kabhI cAra, kabhI pA~ca, aura kabhI chaha dizAoM kA ullekha hai| jJAnAvaraNAdi sabhI karma AtmA ke sabhI asaMkhyAta pradezoM se ba~dhate haiM, amuka pradezoM para hI nhiiN| AtmA ke pradeza buddhiparikalpita haiM, pudagala kI taraha se milane-bichur3ane vAle paramANu jaise nhiiN| gAthA 19-20-~-prastuta meM vedanIya karma kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta hI batAyI gaI hai, jabaki anyatra 12 muhUrta kA ullekha hai| TIkAkAra kahate haiM, isakA kyA abhiprAya hai, hama nahIM jAnate / 'tadabhiprAya na vidmaH / ' Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 adhyayana 34 gAthA - karmalezyA kA artha hai - karma bandha ke hetu rAgAdibhAva / lezyAe~ bhAva aura dravya ke bheda se do prakAra kI haiN| kucha AcArya kaNAyAnuraMjita yoga - pravRtti ko lezyA kahate haiM / isa dRSTi se yaha chadmastha vyakti ko hI ho sakatI haiM / kintu zukla lezyA 13 veM guNa sthAnavartI kevalI ko bhI hai, ayogI kevalI ko nahIM / ataH yoga kI pravRtti hI lezyA hai / kaSAya to kevala usameM tIvratA Adi kA saMniveza karatI hai| Avazyaka cUrNi meM jinadAsa mahattara ne kahA hai -- " lezyAbhirAtmani karmANi saMzliSyante / yogapariNAmo lezyA / jamhA ayogikevalI alesso / " uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 11 - trikaTuka se abhiprAya sUMTha, miraca aura pippala ke eka saMyukta yoga se hai| " yAdRzastrikaTukasya zuMThi- mirica pippalyArasastIkSNaH " - sarvArthasiddhivRtti / gAthA 20- jaghanya, madhyama, utkRSTa ke bheda se sarvaprathama lezyA ke tIna prakAra haiM | jaghanya Adi tInoM ke phira jaghanya, madhyama, utkRSTa ke bheda se tIna-tIna prakAra hone se nau bheda hote haiN| phira isI prakAra krama se trika kI guNanaprakriyA se 27, 81 aura 243 bheda hote haiN| yaha eka saMkhyA kI vRddhi kA sthUla prakAra hai / vaise tAratamya kI dRSTi se saMkhyA kA niyama nahIM hai / svayaM ukta adhyayana (gA0 33) meM prakarSApakarSa kI dRSTi se lokAkAza pradezoM ke parimANa ke anusAra asaMkhya sthAna batAe haiM / azubha lezyAoM ke saMklezarUpa pariNAma haiM, aura zubha ke vizuddha pariNAma haiM I gAthA 34 - muhUrtArdha zabda se sarvathA barAbara samavibhAga rUpa 'ardha' artha vivakSita nahIM hai / ata: eka samaya se Upara aura pUrNa muhUrta se nIce ke sabhI choTebar3e aMza vivakSita haiM / isa dRSTi se muhUrtArdha kA artha antarmuhUrta hai / gAthA 38 - yahA~ padma lezyA kI eka muhUrta adhika dasa sAgara kI sthiti jo batAI hai, usameM muhUrta se pUrva evaM uttara bhava se sambandhita do antarmuhUrta vivakSita haiM / nIlezyA Adi ke sthiti varNana meM jo palyopama kA asaMkhyeya bhAga batAyA hai, usameM bhI pUrvottara bhavasambandhI antarmuhUrtadvaya prakSipta haiN| phira bhI sAmAnyataH asaMkhyeya bhAga kahane se koI hAni nahIM hai| kyoMki asaMkhyeya ke bhI asaMkhyeya bheda hote haiM / gAthA 45-46 - niryaMca aura manuSyoM meM jaghanya aura utkRSTa donoM hI rUpa se lezyAoM kI sthiti antarmuhUrta hai / yaha bhAva lezyA kI dRSTi se kathana hai / chadmastha vyakti ke bhAva antarmuhUrta se adhika eka sthiti meM nahIM rahate / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35-adhyayana 475 parantu yahA~ kevalA arthAt zuddha zukla lezyA ko chor3a diyA hai| kyoMki sayogI kevalI kI utkRSTa kevalaparyAya nau varSa kama pUrvakoTi hai| aura sayogakevalI ko eka jaise avasthita bhAva hone se unakI zukla lezyA kI sthiti bhI navavarSanyUna pUrvakoTi hI hai| gAthA 52-mUla pATha meM gAthAoM kA vyatyaya jAna par3atA hai| 52 ke sthAna para 53 vIM aura 53 ke sthAna 52 vIM gAthA honI caahie| kyoMki 51 vIM gAthA meM AgamakAra ne bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika sabhI devoM kI tejolezyA ke kathana kI pratijJA kI hai, kintu 52 vI gAthA meM kevala vaimAnika devoM kI hI tejolezyA nirUpita kI hai / jabaki 53 veM zloka meM pratipAdita lezyA kA kathana cAroM hI prakAra ke devoM kI apekSA se hai| TIkAkAroM ne bhI isa visaMgati kA ullekha kiyA hai / 'iyaM ca sAmAnyopakrame'pi vaimAnikanikAyaviSayatayA neyaasrvaarthsiddhi| gAthA 58-59-pratipattikAla kI apekSA se chahoM hI lezyAoM ke prathama samaya meM jIva kA parabhava meM janma nahIM hotA hai, aura na antima samaya meM hI / lezyA kI prApti ke bAda antarmuhUrta bIta jAne para aura antarmuhUrta hI zeSa rahane para jIva paraloka meM janma lete haiN| ___bhAva yaha hai ki mRtyukAla meM AgAmI bhava kI aura utpatti kAla meM atIta bhava kI lezyA kA antarmuhUrta kAla taka honA, Avazyaka hai / devaloka aura naraka meM utpanna hone vAle manuSya aura niryaMcoM ko mRtyukAla meM antarmuhUrta kAla taka agrima bhava kI lezyA kA sadbhAva hotA hai| manuSya aura tiryaMca gati meM utpanna hone vAle deva nArakoM ko bhI maraNAnantara apane pahale bhava kI lezyA antarmuhUrta kAla taka rahatI hai| ataeva Agama meM deva aura nArakoM kI lezyA kA pahale aura pichale bhava ke lezyA-sambandhI do antarmuhUrtoM ke sAtha sthitikAla batAyA gayA hai| prajJApanAsUtra meM kahA hai-"jallesAI davAiM AyaittA kAlaM karei tallesesu uvvjji|" adhyayana 35 gAthA 4-6-bhikSu ko kivAr3oM se yukta makAna meM rahane kI mana se bhI icchA na karanI caahie| yaha utkRSTa sAdhanA kA, aguptatA kA aura aparigraha bhAva kA sUcaka hai| zmazAna meM rahane se anitya bhAvanA evaM vairAgya kI jAgRti rahatI hai| citA meM jalate zavoM ko aura dagdha asthiyoM ko dekhakara kisa sAdhaka ko viSaya bhogoM se virakti na hogii| vRkSa ke nIce rahanA bhI mahattvapUrNa hai| pratikulatAoM ko to sahanA hotA hI hai / bauddhagrantha vizuddhi mArga meM kahA hai ki vRkSa ke nIce rahane se sAdhaka ko hara Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 uttarAdhyayana sUtra TippaNa samaya per3a ke pattoM ko parivartita hote aura pIle pattoM ko girate dekhakara jIvana kI anityatA kA khyAla paidA hotA rhegaa| alpecchatA bhI rhegii| gAthA 20-deha ke chor3ane kA artha 'deha ko nahIM. dehabhAva ko chor3anA hai. deha meM nahIM, deha kI pratibaddhatA-Asakti meM hI bandhana hai| deha kI pratibaddhatA se mukta hote hI sAdhaka ke lie deha mAtra jIvana yAtrA kA eka sAdhana raha jAtA hai, bandhana nhiiN| adhyayana 36 gAthA 3-yahA~ bhAva kA artha paryAya hai| gAthA 4-pUraNa-galanadharmA pudgala rUpI ajIva dravya hai| rUpa se upalakSaNatayA rUpa, rasa, gandha, aura sparza-cAroM kA grahaNa hai / dharmAstikAya Adi cAra arUpI ajIva dravya haiM / inameM ukta rUpAdi cAra dharma nahIM haiN| gAthA 5--padArtha khaNDa aura akhaNDa donoM taraha se jAnA jAtA hai| dharmAstikAya Adi arUpI ajIva vastuta: akhaNDa dravya haiN| phira bhI unake skandha, deza, pradeza ke rUpa meM tIna bheda kie haiN| dharmAstikAya skandha meM deza aura pradeza buddhi-parikalpita hai| eka paramANu jitanA kSetrAvagAhana karatA hai, vaha avibhAgI vibhAga, arthAt phira bhAga hone kI kalpanA se rahita sarvAdhika sUkSma aMza pradeza kahalAtA hai| aneka pradezoM se parikalpita skandhagata choTe bar3e nAnA aMza deza kahalAte haiN| pUrNa akhaNDa dravya skandha kahalAtA hai / dharma aura adharma astikAya skandha se eka haiN| unake deza aura pradeza asaMkhya haiM / asaMkhya ke asaMkhya hI bheda hote haiM, yaha dhyAna meM rhe| AkAza ke ananta pradeza hote haiN| lokAkAza ke asaMkhya aura alokAkAza ke ananta hone se ananta pradeza haiN| vaise AkAza skandhata: eka hI hai| kAla ko addhA samaya kahA hai| yaha isalie ki samaya ke siddhAnta Adi aneka artha hote haiN| addhA ke vizeSaNa se vaha vartanAlakSaNa kAla dravya kA hI bodha karAtA hai / sthAnAMgasUtra (4, 1, 264) kI abhayadevIya vRtti ke anusAra kAla kA sUrya kI gati se sambandha rahatA hai / ata: dina, rAta Adi ke rUpa meM kAla aDhAI dvIpa pramANa manuSya kSetra meM hI hai, anyatra nhiiN| kAla meM deza-pradeza kI parikalpanA sambhava nahIM hai, kyoMki vaha nizcaya meM samayarUpa hone se nirvibhAgI hai / ata: use skandha aura astikAya bhI nahIM mAnA hai| gAthA 9-aparApatotpattirUpa pravAhAtmaka santati kI apekSA se kAla anAdi ananta hai| kintu dina, rAta Adi pratiniyata vyaktisvarUpa kI apekSA Adi sAnta gAthA 10-pudgala ke skandha, deza, pradeza aura paramANu cAra bheda haiN| mUla pudgala dravya paramANu hI hai| usakA dUsarA bhAga nahIM hotA hai, ata: vaha niraMza hone Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36- adhyayana 477 se paramANu kahalAtA hai| do paramANuoM se milakara ekatva pariNatirUpa dvipradezI skandha hotA hai / isI prakAra tripradezI Adi se lekara anantAnanta pradezI skandha hote haiM / pudgala ke ananta skandha haiM / paramANu skandha meM saMlagna rahatA hai, taba use pradeza kahate haiM aura jaba vaha pRthak arthAt alaga rahatA hai, taba vaha paramANu kahalAtA hai / gAthA 13, 14 - pudgala dravya kI sthiti se abhiprAya yaha hai, ki jaghanyataH eka samaya tathA utkRSTataH asaMkhyAta kAla ke bAda skandha Adi rUpa se rahe hue pudgala kI saMsthiti meM parivartana ho jAtA hai / skandha bikhara jAtA hai, tathA paramANu bhI skandha meM saMlagna hokara pradeza kA rUpa le letA hai / antara se abhiprAya hai---- pahale ke avagAhita kSetra ko chor3akara puna: usI vivakSita kSetra kI avasthiti ko prApta hone meM jo vyavadhAna hotA hai, vaha bIca kA antara kAla / gAthA 15 se 46 - pudgala ke asAdharaNa dharmoM meM saMsthAna bhI eka dharma hai / saMsthAna ke do bheda haiM- (1) itthaMstha aura 2 anitthNsth| jisakA trikoNa ...Adi niyata saMsthAna ho, vaha itthaMstha kahalAtA hai, aura jisakA koI niyata saMsthAna na ho, use anitthaMstha kahate haiM / itthaMstha ke pA~ca prakAra haiM(1) parimaNDala - cUr3I kI taraha gola, (2) vRtta - geMda kI taraha gola, (3) trayasra-- trikoNa, (4) caturasra - caukona, aura (5) Ayata - bAMsa yA rassI taraha lambA / dharmAstikAya Adi arUpI dravyoM ke kevala dravya, kSetra kA hI varNana kiyA bhAva kA nahIM / isakA yaha artha nahIM ki inake bhAva nahIM hote| kyoMki bhAva arthAt paryAya se zUnya koI dravya hotA hI nahIM hai| parantu pudgala ke varNa Adi ke samAna rUpI dravya ke indriyagrAhya sthUla paryAya nahIM hote, ataH bhAvoM kA zabdaza: ullekha nahIM kiyA hai / pudgala ke varNa, rasa, gandha, sparza Adi indriyagrAhya bhAva haiM, ata: unakA varNana vistAra se kiyA gayA hai| kRSNAdi varNa gandha Adi se bhAjya hote haiM, taba kRSNAdi pratyeka pA~ca varNa 20 bhedoM se guNita hone para varNa paryAya ke kula 100 bhaMga hote haiM / isI prakAra sugandha ke 23 aura durgandha ke 23, donoM ke milakara gandha paryAya ke 46 bhaMga hote haiM / isI prakAra pratyeka rasa ke bIsa-bIsa bheda milAkara rasa paMcaka se saMyogI bhaMga 100 hote haiM / mRdu Adi pratyeka sparza ke sataraha-sataraha bheda milAkara ATha sparza ke 136 bhaMga hote haiM / pratyeka saMsthAna ke bIsa-bIsa bheda milAkara saMsthAna - paMcaka ke 100 saMyogI bhaMga hote haiM / samagra bhaMgoM kI saMkalanA 482 hai / ye saba bhaMga sthUla dRSTi se gine gae haiN| vastutaH tAratamya kI dRSTi se siddhAntataH dekhA jAe to pratyeka ke ananta bhaMga hote haiM / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra TippaNa gAthA 48 - siddhoM ke strIliMga aura puruSaliMga Adi aneka prakAra pUrva janmakAlIna vibhinna sthitiyoM kI apekSA se haiN| vartamAna meM svarUpataH saba siddha eka samAna haiM / kevala avagAhanA kA antara hai / avagAhanA kA artha zarIra nahIM hai| apitu arUpa AtmA bhI dravya hone se apanI amUrta AkRti ko rakhatA hI hai / dravya AkAra-zUnya kabhI nahIM hotA / AtmA AkAza ke jitane pradeza kSetroM ko avagAhana karatA hai, usa apekSA se siddhoM kI avagAhanA hai / 1 478 gAthA 56-siddha lokAgra meM sthita haiM, isakA abhiprAya: yaha hai ki unakI Urdhvagamana rUpa gati vahIM taka hai / Age aloka meM gati hetuka dharmAstikAya kA abhAva hone se gati nahIM haiM / yahA~ pRthvI para zarIra chor3akara vahA~ lokAgra meM siddha hote haiM, isakA itanA hI abhiprAya hai, ki gatikAla kA eka hI samaya hai / ataH pUrvApara kAla kI sthiti asaMbhava hone se jisa samaya meM bhava kSaya hotA hai, usI samaya meM lokAgra taka gati aura mokSa sthiti ho jAtI hai| vaise nizcaya dRSTi se bhavakSaya hote hI siddhatva bhAva yahA~ hI prApta ho jAtA hai / gAthA 64 - pUrva janma ke antima deha kA jo U~cAI kA parimANa hotA hai usase tribhAgahIna (eka tihAI kama ) siddhoM kI avagAhanA hotI hai / pUrvAvasthA meM utkRSTa avagAhanA pA~ca sau dhanuSa kI mAnI hai, ataH mukta avasthA meM zuSira (zarIra ke khAlI pole aMza) se rahita Atma pradezoM ke saghana ho jAne se vaha ghaTakara tribhAgahIna arthAt tIna sau tetIsa dhanuSa battIsa aMgula raha jAtI hai| aura sabase kama jaghanya (do hAtha vAle AtmAoM kI ) eka hAtha ATha aMgula pramANa hotI hai / gAthA 72 - prastuta sUtra meM khara pRthvI ke 36 bheda batAe haiM, jabaki prajJApanA meM 40 ginAe haiN| itane hI kyoM, yaha to sthUla rUpa se pramukhatA kI apekSA se gaNanA haiM / vaise asaMkhya bheda haiM / batAyA AgamakAra ne 36 bhedoM kI pratijJA kI hai, jabaki maNi ke prakAroM meM cAra bheda gaNanA se adhika haiM / vRttikAra ne inakA upabheda ke rUpa meM antarbhAva dUsaroM meM hai / para, kisa meM kisa kA antarbhAva hai, yaha sUcita nahIM kiyA hai / - sAdhAraNa kA artha samAna hai| jina ananta jIvoM kA samAna - eka hI zarIra hotA hai, ve sAdhAraNa kahalAte haiN| zarIra kA ekatva upalakSaNa hai / ata: unakA AhAra aura zvAsocchvAsa bhI samAna arthAt eka hI hotA hai / 'upalakSaNaM caitad AhArAnapAnayorapi sAdhAraNatvAt - sarvArtha siddhi / gAthA 93 - Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36-adhyayana 479 pratyeka ve kahalAte haiM, jina kA zarIra apanA-apanA bhinna hotA hai| jo eka kA zarIra hai, vaha dUsaroM kA nahIM hotaa| pratyeka vanaspati jIvoM kI utkRSTa daza hajAra varSa kI Ayu hotI hai, jaghanya antarmuhUrta / sAdhAraNa jIvoM kI jaghanya-utkRSTa antarmuhUrta kI hI Ayu hai| gAthA 104-panaka kA artha sevAla arthAt jala para kI kAI hai| parantu yahA~ kAyasthiti ke varNana meM panaka samagra vanaspati kAya kA vAcaka hai| sAmAnya rUpa se vanaspati jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti ananta kAla batAI hai, jo pratyeka aura sAdhAraNa donoM kI milakara hai| alaga-alaga vizeSa kI apekSA se to pratyeka vanaspati, bAdara nigoda aura sUkSma nigoda jIvoM kI asaMkhya kAla kI kAyasthiti hai| pratyeka kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 70 koTi-koTi sAgaropama hai| nigoda kI samuccaya kAyasthiti japanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla hai| bAdara nigoda kI utkRSTa 70 koTi-koTi hai, aura sUkSma nigoda kI asaMkhyAta kAla / jaghanya sthiti donoM kI antarmuhUrta hai| gAthA 107-tejasa, vAyu aura udAra trasa-ye trasa ke tIna bheda haiN| tejas aura vAyu ekendriya haiM, ata: anyatra ina kI gaNanA pA~ca sthAvaroM meM kI gaI hai| yaha pakSa saiddhAntika hai| sthAvaranAma karma kA udaya hone se ye nizcaya se sthAvara haiM, basa nhiiN| kevala eka deza se dUsare deza meM trasana arthAt saMkramaNakriyA hone se tejas aura vAyu kI trasameM gaNanA kI gaI hai| isakA pariNAma yaha huA ki trasa ke udAra aura anudAra bheda karane pdd'e| Age calakara tejas aura vAyu ko 'gatitrasa' aura dvIndriya Adi ko trasanAma karma ke udaya ke kAraNa 'labdhi trasa' kahA gyaa| sthAnAMga sUtra (3 / 2 / 164) meM ukta tInoM ko vasa saMjJA dI hai / zvetAmbarasammata tattvArtha sUtra meM bhI aisA hI ullekha hai| AcArAMga sUtra kA prathama zruta skandha sarvAdhika prAcIna Agama mAnA jAtA hai| usameM yaha jIva nikAya kA krama eka bhinna hI prakAra kA hai-pRthvI, agni, vanaspati, trasa aura vaayu| gAthA 169-naraka se nikala kara puna: naraka meM hI utpanna hone kA jaghanya vyavadhAnakAla antarmuhUrta kA batAyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki nAraka jIva naraka se nikala kara saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja tiryaca aura manuSya meM hI janma letA hai| vahA~ se ati kliSTa adhyavasAya vAlA koI jIva antarmuhUrta parimANa jaghanya Ayu bhoga kara puna: naraka meM hI utpanna ho sakatA hai| gAthA 170-atizaya mUr3hatA ko saMmUrchA kahate haiN| saMmUrchA vAlA prANI saMmUchima kahalAtA hai| garbha se utpanna na hone vAle tiryaMca tathA manuSya mana:paryApti ke abhAva se sadaiva atyanta mUchita jaisI mUDha sthiti meM rahate haiN| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 uttarAdhyayana sUtra TippaNa 'garbha vyutkrAntika' zabda meM vyutkrAntikA artha utpatti hai| gAthA 180-sthalacara catuSpadoM meM ekakhura azva Adi haiM, jinakA khara eka hai, akhaNDa hai, phaTA nahIM hai| dvikhara gAya Adi haiM, jinake khura phaTe hue hone se do aMzoM meM vibhakta haiN| gaNDI arthAt kamalakarNikA ke samAna jinake paira vRttAkAra gola haiM, ve hAthI Adi gaNDI pada haiN| nakhasahita paira vAle siMha Adi sanakha pada haiN| gAthA 181 --bhujAoM se parisarpaNa (gati) karane vAle nakula, mUSaka Adi bhuja parisarpa haiN| tathA ura (vakSa, chAtI) se parisarpaNa karane vAle sarpa Adi ura-parisarga haiN| gAthA 185-sthalacaroM kI utkRSTa kAyasthiti pUrvakoTi pRthaktva tIna palyopama kI batAI hai, usakA abhiprAya yaha hai ki palyopama Ayu vAle to marakara puna: vahIM palyopama kI sthiti vAle sthalacara hote nahIM haiN| marakara devaloka meM jAte haiN| pUrva koTi Ayu vAle avazya itanI hI sthiti vAle ke rUpa meM puna: utpanna ho sakate haiN| ve bhI sAta ATha bhava se adhika nhiiN| ata: pUrvakoTi Ayu ke pRthaktva bhava grahaNa kara anta meM palyopama Ayu pAne vAle jIvoM kI apekSA se yaha utkRSTa kAyasthiti batAI hai| gAthA 188-carma kI paMkhoM vAle camagAdar3a Adi carma pakSI haiN| aura roma kI paMkhoM vAle haMsa Adi roma pakSI haiN| samudga arthAt DibbA ke samAna sadaiva banda paMkhoM vAle samudga pakSI hote haiN| sadaiva phailI haI paMkhoM vAle vitatapakSI kahalAte haiN| ***** Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma hI satya hai| yaha zarIra naukA hai|| anuzAsana se kSubdha na ho| sArabhUta zikSA hI grahaNa kro|| samaya para samaya kA upayoga kro| apane para bhI kabhI krodha na kro| vizuddha jIvana meM hI dharma ThaharatA hai| kRta karmo ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai| AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA / jIvana aura rUpa bijalI kI camaka hai|| AtmavijetA hI vizvavijetA hai| krodhase vyakti jIce giratA hai| mAnava jIvana bahata durlabha hai| eka dharma hI trANa hai| tapajyoti hai| uttarAdhyayana sUtra