Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 05 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद २३ सू. १ कर्मप्रकृतिभेदनिरूपणम् प्रज्ञप्ता ? गौतम ! एवञ्चैव, एवं यावद् वैमानिकानाम् ॥स्व. १॥
टीका-अथ प्रथम कर्मप्रकृत्यधिकारद्वार प्ररूपयितुमाह-'कइ णं भंते ! कम्म. पगडीओ पण्णताआ? 'हे भदन्त! कति खलु कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः? यद्यपि पूर्व क्रियापदे कर्मप्रकृतिभेदनिरूपणस्य कृतत्वेन पुनरत्र तद्भेदनिरूपण नोचितं तथापि विशेषप्रतिपादनार्थत्वान्न पुनरुक्तम् , तथाहि पूर्व ज्ञानावरणीयाधष्ट कर्म बध्नतः कतिभिः क्रियाभिर्योगे भवतीत्यस्योक्तत्वेन क्रियायाश्च प्राणातिपातहेतुतया प्राणातिपातश्च बाह्यज्ञानावरणीयादिकर्मवन्धकारणतया प्रतिपादितः कर्मबन्धश्च कार्यतया प्रतिपादितः, प्रकृते तु ज्ञानावरणीयादि कर्म एवान्तरं कर्मबन्धकारणतया प्रतिपाद्यमिति भावः, भगवानाह-गोयमा' ! हे गौतम ! 'अट्टकम्मपगडीओ पण्णत्ताओ' अष्टौ कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, ताएव प्रदर्शयति-तं जहा-णाणावरणिज्ज १.' तद्यथा-ज्ञानावरणीयम् १. वेमाणियाणं) इसी प्रकार पावत् वैमानिकों की ॥१॥
टीकार्थ :- अब सर्वप्रथम कर्मप्रकृति अधिकार की प्ररूपणा करने के लिए कहते हैंश्री गौतमस्वामी-हे भगवन् ! कर्म प्रकृतियां कितनी कही है ?
यद्यपि इससे पूर्व क्रियापद में कर्म प्रकृतियाँ के भेदों का कथन किया गया है, अतएव पुनः यहाँ उनके भेदों का निरूपण करना आवश्यक नहीं था, तथापि उनकी विशेषता का यहां प्रतिपादन किया जायगा, अतएव पुनरुक्ति नहीं समझनी चाहिए !
पहले यह बतलाया गया था कि ज्ञानावरण आदि कर्म बांधते हुए जीव को कितनी कर्मप्रकृतियों के साथ योग होता है ? क्रिया प्राणातिपात का कारण है और प्राणातिपात ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के बन्ध का बाह्य कारण कहा गया है । कर्म बन्ध उसका कार्य है । प्रकृत में ज्ञानावरणीय आदि कम ही आन्तरिक कर्म बन्ध के कारण के रूप में प्रतिपाद्य है।
श्री भगवान्-हे गौतम ! कर्म प्रकृतियां आठ कही हैं। ये इस प्रकार हैं-(१) યાવત્ વૈમાનિકની છે
ટીકાર્થ – હવે સર્વ પ્રથમ કર્મપ્રકૃતિ અધિકારની પ્રરૂપણા કરવાને વાસ્તે કહે છે શ્રી ગૌતમસ્વામી-કર્મ પ્રકૃતિ કેટલી કહી છે?
યદ્યપિ આનાથી પહેલાં ક્રિયાપદમાં કર્મપ્રકૃતિના ભેદોનું કથન કરાયું છે, તેથી જ પુનઃઅહી તેમના ભેદનું નિરૂપણ કરવું આવશ્યક નથી, છતાં પણ તેમની વિશેષતાનું અહીં પ્રતિપાદન કરાશે, તેથી પુનરૂક્તિ ન સમજવી જોઈએ.
પહેલાં એ બતાવ્યું હતું કે જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મ બાંધતા જીવને કેટલી કર્મપ્રકૃતિ જેની સાથે વેગ થાય છે ? ક્રિયા પ્રાણાતિપાતનું કારણ છે અને પ્રાણાતિપાત જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના બંધનું બાઇકારણ કહેલું છે. કર્મબન્ધ તેનું કાર્ય છે. પ્રકૃતિમાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મજ આતરિક કર્મ બન્ધના રૂપમાં પ્રતિપાદ્ય છે.
श्री भगवान गौतम ! भ'प्रतियो 18 ही छ, त मा छ-(१) ज्ञानापर
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
